Skripta Iz Psihologije.docx

1. HOSPITALIZACIJA Odvajanje pojedinca iz njegove svakodnevne okoline na koju je naviknut može izazvati psihološki stres. Što je nova sredina manje poznata i što više negativnih emotivnih stanja izaziva, to je intenzitet stresa veći. Odlazak u bolnicu upravo je takav raskid sa svakodnevnom okolinom koji je zasićen neizvesnošću, neugodnim doživljajima i neugodnim emotivnim stanjima. Prestanak svakodnevnih aktivnosti na koje je pojedinac naviknut, rastanak s porodicom, prijateljima i poznanicima, neugodni simptomi bolesti, neizvesnost oko ishoda bolesti, neugodnost pri opažanju patnje drugih bolesnika i različiti strahovi pred bolničkim lečenjem, neki su razlozi što je hospitalizacija izrazito snažan stres za pojedinca. Naravno, postoje značajne razlike u psihičkim reakcijama na hospitalizaciju kod pojedinih bolesnika, a mogu biti uzrokovane razlikama u starosti, polu, osobinama ličnosti, vrsti i težini bolesti, neugodnosti simptoma, vrsti lečenja, bolničkoj okolini, odnosu zdravstvenog osoblja prema bolesniku i dr. Psihički problemi vezani uz hospitalizaciju pod jakim su utjecajem starosnog doba bolesnika. Najteže hospitalizaciju podnose mala deca, koja ne samo što proživljavaju izrazitu neugodnost tokom same hospitalizacije nego mogu imati i velikih teškoća posle hospitalizacije. Stoga posebnu pažnju treba posvetiti hospitalizaciji dece. DECA U BOLNICI Svako odvajanje deteta od roditelja za njega je zastrašujuće, zabrinjavajuće i tužno. Odlazak djeteta u bolnicu još više naglašava ovu neugodnu situaciju budući da se uz probleme koji se javljaju kod svakog odvajanja malog deteta od roditelja, javljaju još i dodatni problemi zbog simptoma bolesti, neugodnih dijagnostičkih i terapijskih postupaka i neugodnosti bolničke okoline. Najosjetljivija su deca na odvajanje od majke u dobi od šest mjeseci do četiri godine. Zbog toga decu u toj dobi nije preporučljivo upućivati u bolnicu ako to nije neophodno. Osim starosti deteta, postoje i drugi činioci koji utiču na psihičke teškoće deteta u bolnici. Muška djeca su generalno osetljivija od ženske dece, pa će u proseku s njima biti više teškoća. Prethodni emotivni odnosi s majkom takođe imaju važnu ulogu, tako da će hospitalizacija i njene posljedice biti lakše i kratkotrajnije ako je emotivna povezanost s majkom bila jača. Dužina boravka u bolnici takođe je značajan činioc. Posledice hospitalizacije znatno su teže ako je dijete duže vreme odvojeno od majke. Vrlo je teško u svakom pojedinom slučaju predvideti kako će deca reagovati na hospitalizaciju, hoće li imati nekih problema, koliko će oni biti intenzivni, dugotrajni i sl. Međutim, postoje pokazatelji koji govore kako su određene grupe dece osetljivije nego druge, te na osnovu njih možemo koliko toliko predvideti i reakcije deteta. Deca iz nekih grupa vrlo burno reaguju na boravak u bolnici: • jedinci, mlađa djeca i deca iz višegeneracijskih domaćinstava, • deca koja inače loše reaguju na strane osobe, • deca koja retko posećuju druge, • deca koja već imaju traumatska separacijska iskustva (npr. tek su pošla u školu, rodilo se novo dijete u porodici i sl.), • deca čije majke prilikom odlaska u bolnicu otvoreno iskazuju preteranu zabrinutost ili nezainteresovanost, • deca koja negativno reaguju na pokušaje odraslih da sa njima komuniciraju.

Tokom boravka dece u bolnici pojavljuju se neka tipična razdoblja kada djece iskazuju svoje psihološke teškoće i reakcije na boravak u bolnici. Posmatranje dece tokom boravka u bolnici, pokazuje da većina njih prolazi kroz tri razdoblja prilagođavanja na bolničku sredinu i to: faza protesta, faza očaja i faza prividne adaptacije. U fazi protesta, koje obično traje prvih nekoliko dana po dolasku u bolnicu, dete često svojim reakcijama izražava potpuno odbijanje nove sredine, plače, vrišti, baca se po krevetu, posmatra sve oko sebe ne bi li ugledalo majku. Ova faza obeležava preterana opšta aktivnost djeteta. U fazi očaja dijete se motorički smiruje, ne pokazuje aktivno odbijanje svoje okoline, i često je apatično. To je razdoblje za koje zdravstveni radnici smatraju da je početak prilagođavanja novoj okolini i da tokom tog razdoblja nije dobro da roditelji dolaze posećivati dete jer se ono nakon odlaska roditelja opet ponaša kao u fazi protesta. Međutim, ovo je mišljenje potpuno pogrešno jer svaka poset roditelja uverava dijete da roditelji nisu na njega zaboravili i da se za njega brinu. Deca koja ostaju kraće vrijeme u bolnici uglavnom se nalaze u fazi očajanja, dok duži boravak u bolnici s vremenom dovodi do faze prividne adaptacije djeteta. U fazi prividne adaptacije dete više nije zatvoreno u sebe, pokazuje više zanimanja za okolinu i naizgled čini se da se potpuno prilagodilo bolničkoj sredini. Do ovog razdoblja dolazi zbog toga što dete više ne može podneti nagomilane negativne emocije izazvane odvajanjem od majke, nego pokušava naći zadovoljstvo u drugim sadržajima. Više ne plače kada majka odlazi, ali čini se da nije previše ni zainteresovano za njen dolazak. Po spoljašnjem ponašanju deteta u ovom fazi mogli bismo zaključiti da je s njegovim psihičkim životom sve u redu. Međutim, nakon povratka kući manifestuju se negativne posledice privremenog odvajanja djeteta od majke zbog hospitalizacije. Specifične psihološke teškoće koje se javljaju tokom smeštaja dece u bolnicu često se nazivaju zajedničkim imenom hospitalizam. Hospitalizam je opšti pojam za sve psihološke i telesne poremećaje uzrokovane dugotrajnim boravkom u bolnici ili drugoj ustanovi. U psihološkom smislu hospitalizam je sindrom negativnih psiholoških posledica koji se javljaju naročito kod male dece koja borave u instituciji duže vrijeme ili odrastaju u specijalnim domovima za decu. Posmatranjem male dece smeštene u domovima za nezbrinutu djecu pokazalo se, da se kod njih javljaju neki zajednički simptomi kao što su nedostatak apetita, sklonost mršavljenju, apatija, slab san, noćne more, opća mirnoća, te drugi simptomi tipični za stanje potištenosti. Smatra se kako su ova stanja uzrokovana nezadovoljavanjem emotivne potrebe djeteta za emotivnom toplinom, koja se jedino može ispuniti u odnosu s majkom. Prema nekim istraživačima dugo trajanje ovog sindroma može dovesti i do smrti djece. Prvi sistematski opis hospitalizma dao je Bowlby (1951). Bowlby hospitalizam opisuje kao progresivan psihološki proces usko povezan s razvojem deteta, a koji se zbiva zbog nezadovoljavanja emotivnih potreba deteta, tj. zbog lišenosti ili premalog kontakta s majkom, nedostatkom emotivne topline i nedostatkom porodične sredine i sigurnosti. Kao osnovne simptome hospitalizma navodi slijedeće; • sklonost plaču, • apatičnost i potištenosti, • motoričku smirenost ili hiperaktivnost (sisanje palca,grickanje noktiju i sl.) • zaostajanje u telesnom razvoju, • zaostajanje u psihičkom razvoju (razvoju govora i mišljenja),

• loše zdravstveno stanje (sklonost infekcijama, poremećajima u ishrani i sl.). Smatra se da se nepovratne promene javljaju ako je dete odvojeno od majke više od 5 mjeseci. Pojam hospitalizam koristi se i u drugom značenju kojim se označavaju oštećenja izazvana pojavom zaraze tijekom boravka u bolnici. Stalna pozitivna emotivna povezanost s majkom kroz koju i dete i majka osjećaju zadovoljstvo neophodna je za zdrav psihički razvoj djeteta. Ako je ova veza čak i privremeno prekinuta, to može izazvati poremećaje u psihičkom, pa čak i u telesnom razvoju djeteta. Materinska ljubav jednako je važna za duševno zdravlje deteta koliko su vitamini i bjelančevine važni za njegovo telesno zdravlje. Pionirska istraživanja o posledicama odvajanja deteta od majke provodio je John Bowlby pedesetih godina prošlog veka. Bowlby smatra da je najvažniji činilac u oblikovanju psihički zdravog djeteta, »kontinuirana pozitivna emocionalna povezanost s majkom kroz koju i dete i majka osjećaju zadovoljstvo i uživanje«. Ukoliko je ova veza čak i privremeno prekinuta, to može izazvati poremećaje u psihičkom, a i telesnom razvoju djeteta. Simptome koji se mogu javiti kao posledica odvajanja deteta od majke, možemo razvrstati u nekoliko različitih grupa i to: • loše navike u ishrani, osobnoj higijeni, spavanju i socijalnom ponašanju; • poremećaji ponašanja, kao što su prkos, pobuna, napadi besa, laganje, nedruštvenost, okrutnost, destruktivnost i slično; • neurotske poteškoće, kao što su jaka ljubomora, poremećaji sna, noćni strah, hodanje u snu, mokrenje u snu, gubitak teka, ravnodušnost; • psihosomatski poremećaji, kao što su povraćanje, vrtoglavica, astma, kožne bolesti, osjećaj umora i iscrpljenosti, opša tromost; • poremećaji govora, kao što su tepanje i mucanje. Ono što je pri tome bitno, jest činjenica da se mnoge od ovih posledica javljaju tek nakon izlaska djeteta iz bolnice. Zbog toga, nažalost, mnogi zdravstveni radnici nisu ni svesni mogućeg pogubnog uticaja hospitalizacije na psihičko zdravlje djece. MOGUĆNOSTI UMANJIVANJA NEGATIVNIH PSIHIČKIH POSLJEDICA HOSPITALIZACIJE DJECE Negativne psihičke posledice hospitalizacije mogu se izbjeći ili pripremom dece i roditelja za boravak djece u bolnici ili promenama u odnosu prema deci tokom same hospitalizacije, te promenama u odnosu prema roditeljima koji posećuju djecu tijekom hospitalizacije. Naravno, ne treba ni spominjati da je jedna od najboljih preventivnih mjera za izbegavanje psiholoških posljedica hospitalizacije dece, neupućivanje djeteta u bolnicu, ukoliko to nije nužno potrebno. Poznato je naime, da se mnoga djeca upućuju u bolnicu zbog zahvata koji bi se mogli odložiti. 3. GOJAZNOST a) Gojaznost (lat. obesitas) je hronična bolest koja se ispoljava prekomernim nakupljanjem masti u organizmu i povećanjem telesne težine. Svako povećanje telesne težine za 10% i više od idealne označava se kao gojaznost. Epidemija ovog oboljenja je širom sveta u stalnom porastu, pa se gojaznost svrstava među vodeće bolesti savremene civilizacije. Ona dovodi do brojnih i teških komplikacija na mnogim organima i organskim sistemima, delujući istovremeno na dva polja. Osim što spada u glavne faktore rizika za nastanak široke lepeze

kardiovaskularnih oboljenja, ona deluje i indirektno uzrokujući druge bolesti. Na taj način, gojaznost pored očiglednih estetskih, može da stvori i ozbiljne zdravstvene probleme i da tako utiče na kvalitet života. Gojaznost povećava verovatnoću pojave raznih oboljenja, naročito srčanih oboljenja, dijabetesa tipa 2, opstruktivne apneje tokom sna, određenih vrsta raka, artroze i astme. Gojaznost je najčešće uzrokovana kombinacijom prekomernog unosa energetski hranljivih materija, nedostatka fizičke aktivnosti i genetske osetljivosti, mada su na neke slučajeve uticali prvenstveno geni, poremećaji endokrinog sistema, lekovi ili psihijatrijska bolest. Dokazi koji podržavaju stav da neke gojazne osobe jedu malo, a ipak dobijaju na težini usled slabog metabolizma su ograničeni; u proseku, gojazne osobe imaju veći utrošak energije u poređenju sa negojaznim osobama zbog toga što je više energije neiphodno da bi se održavala povećana telesna masa. Gojaznost se uglavnom može sprečiti kombinacijom društvenih promena i ličnih izbora. Kontrolisana ishrana i fizička aktivnost su glavni aspekti lečenja gojaznosti. Kvalitet ishrane se može unaprediti smanjivanjem konzumacije hrane bogate energijom, kao što je ona sa visokim sadržajem masti i šećera, kao i povećanjem konzumacije dijetetskih vlakana. Medicinski preparati protiv gojaznosti se uz odgovarajuću ishranu mogu uzimati radi smanjenja apetita ili sprečavanja apsorpcije masti. Ako kontrolisana ishrana, vežba i medicinski preparati nisu efikasni, želudačni balon može pomoći kod smanjenja težine ili se može obaviti operacija radi smanjenja zapremine želuca i/ili dužine creva, što dovodi do bržeg zasićenja i smanjene mogućnosti apsorpcije hranljivih materija iz hrane. Gojaznost je vodeći uzrok smrti koji se može sprečiti širom sveta, sa sve većom rasprostranjenošću kod odraslih i dece, a nadležni je smatraju jednom od najozbiljnijih problema zdravstva u 21. veku. Gojazne osobe se često osećaju diskriminisano u većem delu modernog sveta (naročito na Zapadu), iako je tokom istorije gojaznost naširoko bila smatrana simbolom bogatstva i plodnosti, što i danas jeste slučaj u nekim delovima sveta. Gojaznost se podjednako često javlja u svim životnim dobima. U dečjem uzrastu ona je podjednako česta kod dečaka i devojčica, a posle puberteta je češća kod žena nego kod muškaraca. Godine 2013, Američka medicinska asocijacija je klasifikovala gojaznost kao bolest. b) Podela gojaznosti se može izvršiti na osnovu više kriterijuma. Prema rasporedu masnog tkiva, dva osnovna tipa gojaznosti su: ginoidni ili ženski (oblik kruške) i androidni ili muški (oblik jabuke). Kod ginoidnog tipa gojaznosti višak masnog tkiva se nagomilava potkožno u donjim delovima tela, oko karlice i na butinama. Kod ovih osoba je uočena veća sklonost ka pojavi mehaničkih komplikacija u vidu otežanog kretanja, insuficijencije periferne venske cirkulacije i respiratorne insuficijencije. Ovaj tip gojaznosti može biti prisutan kod oba pola. Kod androidnog tipa (centralni ili visceralni tip) masno tkivo se nagomilava u predelu ramena, grudnog koša i abdomena. Ovaj tip gojaznosti nosi povećan rizik od kardiovaskularnih i metaboličkih komplikacija, kao i nekih oblika karcinoma. U odnosu na histološke karakteristike masnog tkiva postoji podela na: hiperplastičnu i hipertrofičnu gojaznost. U prvom slučaju se povećava broj adipocita (što je karakteristično za mlađe životno doba), a u drugom slučaju njihova zapremina. Gojaznost se može podeliti i prema životnom dobu nastanka, prema etiopatogenetskim mehanizmima itd.

6. STRES I TRAUMA Stres je skup nespecifičnih reakcija čovekovog organizma na štetne faktore iz radnog i životnog okruženja. Štetni faktori iz čovekovog okruženja aktiviraju adaptacioni mehanizam u organizmu kako bi se organizam zaštitio uspostavljanjem ravnoteže sa sredinom. Hans Seli (Hans Selye) je 1936. postavio teoriju prema kojoj do bolesti dolazi usled poremećaja ravnoteže u organizmu pod dejstvom raznih spoljašnjih i unutrašljih činilaca. Zbirni naziv za bilo koji od tih činilaca je stresor. Oni ispoljavaju agresivno dejstvo na organizam - stresorno dejstvo, a odgovor organizma se naziva stres-reakcijom. Stresori, bilo da su psihološke prirode, ili fizičke prirode, prouzrokuju slične fiziološke promene u organizmu. Pri poremećaju ravnoteže organizma odbrambeni sistemi reaguju prema vrsti stresora, ali adaptacioni sistem reaguje uvek na isti način. Stres reakcija je neuro-endokrinog karaktera i manifestuje se kao skup simptoma te se naziva i opšti adaptacioni sindrom ili Selijev sindrom. Prodorom ove teorije u medije, stres dobija kolokvijalno značenje i često se laički tumači. Odgovor na stres ima dvostruku prirodu: 1) kratkoročni odgovor stvara adaptivne promene koje pomažu jedinki da odgovori na stresore, npr mobilizacija energetskih resursa; 2) dugoročni odgovor dovodi do maladaptacije, odnosno izazvane promene su dugoročno gledano nepovoljne, npr. dolazi do uvećanja žlezdi. Stresni odgovor nastaje usled aktivacije stresorima dva osnovna sistema: 1. anteriorna hipofiza – kora nadbubrežne žlezde, je sistem koji dovodi do oslobađanja ACTH iz anteriorne hipofize što stimuliše sintezu glukokortikoida kore nadbubrežne žlezde koji dalje podstiču stresni odgovor; 2. simpatički nervni sistem, nakon aktivacije ima za posledicu sintezu epinefrina i norepinefrina; Faze stres-reakcije: 1. faza alarma — šoka — kada se organizam suočava sa štetnim faktorom 2. faza rezistencije - kada organizam pruža otpor štetnom faktoru pokušavajući da uspostavi ravnotežu 3. faza iscrpljenosti - kada organizam iscrpljuje svoje snage u odbrani od štetnog faktora i „prepušta“ mu se; Ukoliko je čovek kontinuirano izložen stresu ili ukoliko je njemu često izložen dolazi do poremećaja u funkcionisanju organizma što uslovljava pojavu tzv. adaptacionih bolesti kao što je hipertenzija. Dugo se verovalo da je uzor čira na želucu ili dvanaestopalačnom crevu bolest adaptacije, međutim, danas se zna da 90% izaziva bakterija Helicobacter Pylori. Iako stres može doprineti nastanku, on nije etiološki faktor. Faktori koji uzrokuju stres su brojni i raznovrsni. Tako, to mogu biti fizički faktori: hladnoća, toplota, buka, vibracije, otrovi ili psihološki faktori: velika odgovornost, poremećeni međuljudski odnosi... Prema Primarijus Dr Snežani Kuzmanović, Spec. neuropsihijatrije, treba raditi sledeće kako bi se izbegao stres: Identifikovati i izbegavati stresne situacije kad god je to moguće; Ne potiskivati emocije – plakati, prepričati šta se desilo;

Energiju i potiskivanu agresiju, prazniti kroz kontrolisanu fizičku aktivnost, šetnjama u prirodi, izuzetno potražiti pomoć stručne osobe; Odvojiti dovoljno vremena za san i odmor; Spavati kvalitetno i dobro – pravilan ritam spavanja, u isto vreme, ne uzimati razbuđujuća sredstva – kafa, čaj; Baviti se stvarima koje nisu obavezne, pronaći hobi i razonodu; Planirati i organizovati obaveze, napraviti redosled; Ne dozvoliti nagomilavanje aktivnosti „što možeš danas ne ostavljaj za sutra“. Psihička trauma jest oštećenje psihe do kojeg dolazi nakon psihički stresnog događaja. To može biti uzrokovano svime onim što kod osobe izaziva strah. Najčešći uzroci uključuju poniženje, seksualno zlostavljanje, maltretiranje i nasilje. Življenje s bilo kojim od ovih faktora tokom dužeg vremena može dovesti do psihičkih trauma. Ljudi koji su pretrpjeli psihičke traume, naročito u djetinjstvu i adolescenciji, češće imaju psihičke probleme. Ti problemi mogu uključivati posttraumatski stresni poremećaj (PTSP) i granični poremećaj ličnosti. Ljudi koji prolaze kroz izuzetno traumatska iskustva često imaju određene naknadne simptome i probleme. Ozbiljnost ovih simptoma zavisi od osobe, tipa doživljene traume, kao i emocionalne podrške porodičnog i šireg društvenog okruženja. Reakcije na simptome i traume mogu biti široke i raznolike, a razlikuju se u težini od osobe do osobe. Traumatizirana osoba može iskusiti jedan ili više oblika trauma. Nakon traumatičnog iskustva osoba može ponovo doživjeti traumu – psihičku i(li) fizičku, zbog čega se moraju izbjegavati podsjetnici na traumu, koji se nazivaju okidači, jer to može biti neugodno, pa čak i bolno. Oni se mogu odati psihoaktivnim supstancama, uključujući alkohol, u pokušaju da potisnu osjećaje. Ponovni simptomi znak su da se tijelo i um aktivno bore, da se nose s traumatskim iskustvom. Okidači i znakovi djeluju kao podsjetnik na traumu, a mogu izazvati anksioznost i druge povezane emocije. Često osoba može biti potpuno svjesna ovih okidača. U mnogim slučajevima to može dovesti takvu osobu do toga da uključi ometajuće ili samouništavajuće mehanizme za rješavanje problema, često bez potpune svjesnosti o prirodi ili uzroku vlastitih postupaka. Napadi panike primjer su psihosomatskih odgovora na takvo emocionalno aktiviranje, što ponekad može dovesti do teških slučajeva psihoze. Shodno tome, intenzivna osjećanja ljutnje često mogu izaći na površinu, ponekad u neprikladnim ili neočekivanim situacijama, kao posljedica podsvijesti da opasnost može biti uvijek prisutna, koliko je zapravo prisutno i iskustvo iz prošlih događaja. Uznemirujuće uspomene, kao što su slike, misli ili flešbekovi, mogu progoniti osobe, a noćne more mogu biti česte. Nesanica se može javiti kao posljedica vrebanja strahova i nesigurnosti, zadržavajući osobu budnom i na oprezu na opasnost, i danju i noću. Trauma ne samo da uzrokuje promjene u svakodnevnim funkcijama nego može dovesti i do morfoloških (fenotipskih) promjena. Takve epigenetičke promjene mogu se prenijeti i na buduće generacije, pa se genetika javlja kao jedna od komponenti uzroka psihološke traume. Međutim, neki ljudi rođeni su sa zaštitnim faktorima (ili su ih kasnije razvili), kao što su genetička konstitucija i spol, koji smanjuju rizik od psihičkih trauma. Osoba može da se ne sjeća šta se zapravo dogodilo, a emocije doživljene tokom trauma mogu biti ponovo ispoljene, a da ta osoba ne razumije zašto (vidi potisnuto sjećanje). To može dovesti do stalnog doživljavanja traumatskih događaja kao da se događaju u sadašnjosti i proizvesti obrazac

produženog perioda akutnog uzbuđenja isprekidanog periodima fizičke i mentalne iscrpljenosti. U vrijeme emocionalne iscrpljenosti mogu se pojaviti sjećanja, što dovodi do ometanja jasnog razmišljanja, koje može biti teško ili nemoguće. 7. OPERACIJA Hirurška intervencija uobičajeno dovodi do straha. Operacija je uvijek naglašeni emocionalni ulazak u sferu nepoznatog i nema čovjeka s normalnim psihološkim odbranama koji ne osjeti nelagodu pri odlasku na bilo koju operaciju. Cilj ovog istraživanja je ispitati postojanje psihičkih reakcija pacijenata koji su primljeni na operativni tretman, mogućnost iznalaženja mjera u prevladavanju mogućeg preoperativnog i postoperativnog straha, izrada plana uvođenja promena i strategija u prevladavanju preoperativnog i postoperativnog straha i praćenje njegovog ostvarivanja. METODE: Istraživanje je sprovedeno u hiruškoj jedinici za anesteziju i reanimaciju Univerzitetske bolnice u Foči u periodu od 01.05.2013. godine do 31.05.2013. godine. U istraživanju je korišten kraći deskriptivni upitnik sa podacima o ispitaniku i upitnik samoprocjene za depresiju. REZULTATI: Najveći broj pacijenata je par dana pred operaciju imao smanjeno interesovanje za događaje oko sebe, osjećaj praznine, neraspoloženje, probleme sa snom , umor. Najveći broj pacijenata nije imao umanjen apetit, slabost koncentracije, usporenost, suicidalne ideje. Od 20 naših ispitanika 3 pacijenta nisu pokazivala tjelesne simptome, dok njih 17 je navodilo veći broj tjelesnih simptoma iz područja svih organskih sistema. Kod 4 pacijenta pronađen je rezultat koji odgovara za uobičajenu opštu populaciju, blagi oblik depresije je pronađen kod 11 pacijenata, dok je umjereno blagi oblik depresije pronadjen je kod 5 pacijenata. ZAKLJUČAK: Dobro osmišljena i obavljena psihološka preoperativna priprema predstavlja ne samo važan faktor pozitivnog operativnog ishoda i uspešnog postoperativnog oporavka bolesnika, već i trajniji zalog njegovog racionalnog odnosa prema zdravlju i bolesti. 8. SMRT U PORODICI Gubitak drage osobe je sastavni deo naših života. Takvo bolno iskustvo se ogleda u raskidima veza sa partnerima, prekidanju prijateljstava ili smrti naših najdražih, koju čovek najteže prihvata, zbog svoje karakteristike apsolutne nepovratnosti. Ona sa sobom nosi neočekivani životni prevrat koji teško podnosimo. Iako znamo da nam sledi jednog dana, duboko u sebi potiskujemo tu činjenicu, neželeći da pričamo o njoj, a kada se desi našem voljenom, teško se mirimo sa tim da ga više nema, da ga više nećemo videti. Kada voljena osoba umre, odjednom je sve drugačije - tada život postaje težak, ispunjen tugom i neprihvatanjem. Kao normalne reakcije na događaj, javljaju se šok, bes, manjak samopouzdanja, praznina, usamljenost, očaj, osećaj dezorijentacije, kao i mentalne blokade. Tuga, koja sledi nakon prvog šoka, podrazumeva duševnu i telesnu reakciju na pretrpljeni gubitak, ali i doprinosi tome da možemo da se oprostimo od voljene osobe i gubitak konačno preradimo uz pomoć faza kroz koje prolazimo: 1. Reakcija zaprepašćenja - čovek ne može da prihvati gubitak. On tada automatski obavlja sve radnje, nasumično prelazeći sa jedne na drugu, sa izvesnom dozom napetosti i strepnje. U

svakom trenutku mu se može desiti izliv snažnih emocija, panike, ljutnje, kao i paradoksalne euforije. 2. Čežnja i potraga za izgubljenom osobom- nastaje kao odraz neverice da se gubitak dogodio, i zbog nagonske potrebe ponovnog uspostavljanja veze i vraćanja osobe, ispod čega leži tuga zbog znanja da ponovni susret nije moguć. Praćena je jakim bolom, nemirom, nesanicom, zaokupljenošću mislima na umrlog i osećajem njegove prisutnosti, socijalnim povlačenjem, povremenom nadom, optuživanjem i razočaranjem. Prisutna ljutnja usmerena je na umrlog - jer nas je napustio, okolinu i "odgovorne" za smrt i na sebe zbog mogućih propusta. Sa prolaskom dana, nedelja i meseci ona se postepeno smanjuje. 3. Dezorganizacija, očaj i gubitak nade u povratak - gubitak se postepeno spoznaje, priznaje i prihvata kao stvaran. Mada je potišten i bezvoljan, čovek shvata da mora krenuti dalje, i oblikovati život na novi način. 4. Reintegracija - dolazi do prihvatanja realnosti, kretanja prema napred, razmatranja i prihvatanja novih situacija i izazova, kao i nalaženja načina da se oni ostvare. To podrazumeva drugačije doživljavanje sebe kao osobe, prihvatanje novih uloga i novog načina gledanja na proživljeno bolno iskustvo. Reintegracija je završetak procesa tugovanja, što znači da umrlom ostaje pripadajuće mesto u našem srcu, uz dovoljno prostora i za druge osobe. Mitovi i činjenice o osećanju tuge: Mit: Bol će brže proći ako ga ignorišemo. Činjenica: Ignorisanje bola i nedopuštanje emocijama da isplivaju na površinu samo mogu pogoršati stanje - treba se suočiti sa svojom tugom. Mit: Važno je biti jak u suočavanju sa gubitkom. Činjenica: Osećanje tuge, osećaj uplašenosti ili usamnjenosti, normalne su reakcije na gubitak. Ako plačemo, ne znači da smo slabi. Mit: Ako ne plačeš, to znači da ti nije žao što si izgubio voljenu osobu. Činjenica: Plakanje je samo jedan od načina kojim pokazujemo tugu - oni koji ne plaču, duboki bol koji osećaju iskazuju na drugačiji način. Mit:Tuga bi trebalo da traje oko godinu dana. Činjenica: Ne postoji ispravan ili pogrešan vremenski okvir za tugovanje. Koliko je vremena neophodno da se suočimo sa gubitkom voljene osobe zavisi od nas samih. Kako lakše preživeti tugu? Svaki čovek tuguje drugačije. Oproštaj od bližnjeg i savladavanje njegove smrti, za koje je potrebno vreme, zavisi od osoba, situacija i od toga kakav je bio odnos između njih dvoje (nerešeni konflikti mogu da otežaju oproštaj). U ovakvim situacijama, neophodno je: -Imati adekvatnu podršku. Najvažniji faktor u preživljavanju momenata nakon gubitka jeste podrška drugih (porodice, prijatelja, ljudi koji su imali slična iskustva, sveštenika, psihologa). Iako neki ljudi ne vole da pričaju o preminulom, i nije im prijatno da govore o svojim osećanjima ni pod normalnim okolnostima, u ovoj situaciji bi trebalo da ih izraze, jer deljenjem gubitka tugu lakše podnosimo. Međutim, nekada utehu mogu pružiti samo prisustvo drugih i njihova

raspoloživost za razgovore, jer nismo u stanju da slušamo dobronamerne reči, poput fraze „Život ide dalje“, koje mogu biti bolne. -Voditi računa o sebi. U ovakvoj situaciji, trebalo bi više nego ikada brinuti o sebi, o svojim fizičkim i emocionalnim potrebama, da prisutni stres ne bi iscrpeo energiju i emocionalne rezerve. Zato se treba suočiti sa svojim emocijama, kao i voditi računa o svom fizičkom stanju, jer kada smo fizički zdravi, imamo bolji emocionalni doživljaj, i obrnuto. -Ne odstupati od navika. Onaj ko je proslavljao značajne datume u određenom društvenom okviru, npr. u porodici, trebalo bi tako i da nastavi, a ne da se povlači, jer u protivnom preti opasnost od usamljivanja. Neminovno je javljanje bola u tom trenutku, zato treba otvoriti vrata emocijama, i pustiti ih da izađu napolje. -Izbegavati donošenje velikih odluka - bilo bi dobro razmisliti pre donošenja bilo koje važne životne odluke (selidba ili prodaja imovine), koje treba donositi nakon razgovora sa prijateljima i bliskim osobama, ili nakon prolaska izvesnog vremena. -Imati trenutke samo za sebe - osoba koja tuguje treba da ima momente za vreme kojih će raditi ono što je najviše volela da radi pre smrti voljenog, opuštajuće trenutke posvećene samo njoj samoj, kao i one u kojima će se suočiti sa svojim osećanjima. Proces tugovanja protiče u ciklusima – na trenutke je bol jači, na trenutke je slabiji. Obično tokom vremena intenzitet tuge slabi, ali ako se neko nakon više od pola godine sve više povlači i pati, onda se često radi o depresiji. Tada je važno potražiti profesionalnu pomoć u vidu savetnika, psihologa ili sveštenika, koji će pomoći ožalošćenom da nađe i uvidi smisao života, koji bi trebao biti sveprisutan i nakon smrti voljene osobe. Jer ona bi želela da nas vidi da živimo životom koji smo želeli i pre njene smrti, uz uspomene i sećanja koja je udostojila, počastvovanost što smo je poznavali i večito mesto koje će zauzimati u našem srcu.