Pecina Kuk

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

PE]INA KUK BAWALUKA, 2007. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je: Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu `ivotne sredine

Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PE]INA KUK" kao prirodnog dobra od velikog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawa Luka, 2007. god. Direktor Zavoda, Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

2

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INA KUK KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac

Jelena Kadi} Goran Dujakovi},speleolog Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~ Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um. Goran Pani}, geograf Fotografije

Goran Dujakovi} Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada

Goran Kalini}, obrada priloga Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

Svetlana [iqegovi}

3

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA KUK" KAO PRIRODNOG DOBRA OD VELIKOG ZNA^AJA

ú

IDENTIFIKACIJA Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú

OPIS PRIRODNOG DOBRA Priroda ^ovjek i priroda

úúú

VREDNOVAWE Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrijednosti Prijedlog kategorije

úñ

KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ewa i razvoja prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

ñ

PRILOZI prilog 1: Polo`aj pe}ine Kuk na karti 1:100 000 prilog 2: Polo`aj pe}ine Kuk na karti 1:25 000 prilog 3: Katastarska skica prilog 4: Popis katastarskih parcela prilog 5: Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite prilog 6: Geolo{ka karta podru~ja Sijera~kih stijena 1:100 000 prilog 7: Plan i profil pe}ine Kuk

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

4

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

IDENTIFIKACIJA

5

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pe}ina Kuk"

OSNOVNA VRIJEDNOST Jednostavan, podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa, ispuwen atraktivnim pe}inskim nakitom. Pe}ina je izuzetno zna~ajan paleontolo{ki lokalitet u Republici Srpskoj. Tokom speleolo{kih i paleontolo{kih istra`ivawa prona|eni su ostaci kostiju pe}inskog medvjeda (Ursus spelaeus) za koje se tokom mjerewa starosti metodom C-14 ispostavilo da su najstariji ostaci pe}inskih medvjeda na prostoru Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, starosti 36 000-40 000 godina.

POLO@AJ Isto~na Republika Srpska, kawon rijeke Bistrice. Teritorija op{tine Kalinovik, podru~je Sijera~kih stijena u kawonu rijeke Bistrice. Udaqenost: od Trnova 19 km, od Fo~e 26 km. Pristupa~no putni~kim vozilom iz dva pravca: -

od Trnova asfaltnim putem do prve velike krivine (Sijera~ke stijene) u kawonu rijeke Bistrice, prelaz na desnu stranu rijeke i daqe strmom stranom 150 metara vertikalno do pe}ine; od Fo~e asfaltnim putem kroz kawon rijeke Bistrice do zavr{nog dijele Sijera~kih stijena, prelaz na desnu stranu rijeke i daqe 150 m vertikalno do ulaza u pe}inu.

Nadmorska visina: 850 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X - 4825, 6 N Y - 6545,51 E

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE Na za{ti}enoj povr{ini Spomenik prirode "Pe}ina Kuk" ustanovqava se re`im za{tite II stepena. Re`im za{tite II stepena obuhvata dijelove katastarkskih ~estica 276/4 i 276/1 ucrtane na kopiji katastarskog plana ukupne povr{ine 27,4 hektara koja pripada Katastarskoj op{tini Sijera~a.

PRETHODNI STATUS ZA[TITE Pe}ina Kuk se do sada nije nalazila na listi za{ti}enih prirodnih rijetkosti Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period).

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

6

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

KATEGORIJA Spomenik prirode. Prirodno dobro od velikog zna~aja - ú ú kategorija. •

Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro pe}ina Kuk je objekat geonasqe|a nacionalnog zna~aja.

ME\UNARODNI STATUS •

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

7

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

OPIS PRIRODNOG DOBRA

8

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A

Geolo{ka prou~avawa podru~ja okoline kawona Bistrice odvijala su se jo{ od po~etka 20. vijeka, kada je izdata prva pregledna geolo{ka karta Bosne i Hercegovine (Kacer, 1906), a zatim su u okviru namenskih geolo{kih istra`ivawa obra|ivani i dijelovi ove istra`ne teritorije (Kosmat, 1924; Havelka, 1929; Simi}, Mikin~i}, ^ubrilovi}, 1939; i drugi). Nakon 60-tih godina 20. vijeka, vr{ena su brojna specijalisti~ka geolo{ka istra`ivawa, ali najpotpuniji obuhvat su imali autori Osnovne geolo{ke karte, list Fo~a (1982). Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja pe}ine Kuk pripada zoni paleozojskih {kriqaca i mezozojskih kre~waka (Petkovi}, 1961) koja je kao slo`ena zona podjeqena na nekoliko strukturno-facijalnih jedinica, starosti od gorwopaleozojske do neogene (OGK, List Fo~a, 1982). Spomenik prirode »pe}ina Kuk« formiran je u stijenama sredwotrijaske starosti. Rasprostrawewe zastupqenih prikazano je na prilogu 6.

kartiranih

jedinica

na

istra`nom

terenu

Paleozoik Najstarije stijene istra`nog podru~ja predstavqaju permotrijaske naslage (P,T), koje ~ine rubne dijelove paleozojske strukturno-facijalne jedinice Pra~a-Fo~a. Rasprostrawene su u sjevernom dijelu istra`nog podru~ja, a razlikuju se dva tipa – klastiti i karbonati. Klastite predstavqaju crveni kvarcni konglomerati, crveni kvarcni pje{~ari kao i sivi pje{~ari. Podre|eno se javqaju metapje{~ari i razli~iti {kriqci. Karbonati se javqaju iznad ili unutar klasti~nih naslaga, kao mase razli~ite veli~ine. Karbonatne stijene sa~iwavaju razli~ito kristalasti kre~waci, ponegdje mermerisani ili laporoviti, ali generalno veoma siroma{ni fosilima. Kre~waci se odlikuju sivom ili tamnosivom bojom sa prisustvom hidroksida gvo`|a, gvo`|evito-ankeriti~nih karbonata i sideritekarbonata gvo`|a. Ukupna debqina ovog kompleksa iznosi i po nekoliko stotina metara, dok su karbonatne naslage maksimalne debqine do 100 m.

Mezozoik Najve}i dio istra`nog prostora pokrivaju trijaske tvorevine, koje mjestimi~no probijaju mawe mase dijabaza. Dowi trijas (T1) predstavqaju liskunoviti {kriqci i pje{~ari razli~itog kolorita, kvarcni pje{~ari i konglomerati. Ovi sedimenti su rasprostraweni isto~no i zapadno od pe}ine Kuk. Naj~e{}e su ove stijene u tektonskom kontaktu sa dolomitima i masivnim kre~wacima sredweg trijasa, {to je slu~aj i u bli`oj okolini pe}ine. Fosilni oblici na|eni su u liskunovitim {kriqcima i pje{~arima. Debqina sedimenata je veoma promjenqiva i kre}e se u rasponu od 100-400 m. Sredwi trijas (T21) je zastupqen nera{~lawenim sedimentima anizijskog kata, sivim do sme|im, masivnim i bankovitim kre~wacima, rumenkastim kre~wacima sa ro`nacima i dolomiti~nim kre~wacima. Ovi sedimenti, rasprostraweni u {irem podru~ju planine Treskavica, debqine i do 400 metara le`e konkordantno na dowotrijaskim, a rije|e diskordantno na permotrijaskim. Iznad Sijera~kih stijena, na podru~ju kalinova~ko-{ivoqskog platoa zastupqeni su rumenkasti kre~waci sa ro`nacima u vi{im dijelovima anizijskog kata. Konkordantno le`e na brahiopodnim kre~wacima ili dolomitima. Na kalinova~ko-{ivoqskom platou konstatovani su i grudvasti kre~waci sa amonitima koji predstavqaju najvi{e dijelove anizijskog kata. Debqina ovih grudvastih kre~waka je neznatna. Spomenik prirode P e } i n a Kuk

9

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Sedimenti ladinskog kata (T22) zastupqeni su u ju`nom dijelu istra`nog podru~ja, I predstavqaju ih plo~asti kre~waci u smjeni sa laporcima, pje{~arima, glincima, ro`nacima i zelenim stijenama. Javqaju se izrazito slojeviti, debqine 10 do 15 cm. Od fosilne faune determinisane su {koqke Daonella lommelli, Daonella badiotica. Mikrofosili nisu prona|eni.

Kenozoik Neogen je na ovom podru~ju predstavqen slatkovodnim naslagama miqevinskog basena ~ije je rasprostrawewe na jugoistoku istra`nog podru~ja. U sastav miqevinskog basena ulaze sedimenti doweg i sredweg miocena i pliocena, koji su odlagani u dvije jezerske faze. Na istra`nom podru~ju samo su zastupqeni sedimenti burdigal-heleveta (M1,2), razvijeni kao stalni ~lan izme|u bazalne i povlatne zone. U jalovim proslojcima ugqenih slojeva brojni su ostaci slatkovodne faune meku{aca tankih qu{tura, koji se javqaju i u vidu lumakela. Kvartarne naslage u okolini pe}ine Kuk, nizvodno od Dobrog poqa kawonom rijeke Bistrice, zastupqene su na pojedinim mjestima aluvijalnim (al) nanosima, a niz padine kawona deponovan je siparski (s) materijal, obi~no ispod subvertikalnih litica. Ponekad je siparski materijal zna~ajne debqine i dobrim dijelom cementiran u padinske bre~e. Vertikalno se mogu pratiti prekidi deponovawa sipara izra`eni tankom, nekoliko centimetara debelom korom izlu~enog kalcita, {to daje sliku naslojavawa sipara. *

*

*

Regionalno gledano istra`no podru~je pripada geotektonskoj jedinici – Zona paleozojskih {kriqaca i mezozojskih kre~waka., Podru~je Sijera~kih stijena pripada strukturno facijalnoj jedinici Lelija-Zelengora-Vu~evo koja se sa sjevera grani~i sa strukturno facijalnom jedinicom Pra~a-Fo~a. Pe}ina Kuk sa okolinom na osnovu pola`aja i razvoja facija, pripada ni`oj tektonskoj jedinici [ivoqa, izdvojenoj unutar tektonske jedinice Lelija-Zelengora-Vu~evo. Tektonska jedinica [ivoqa predstavqa morfolo{ki najvi{e dijelove terena, koji su navu~eni na tektonsku jedinicu sjeverni obod durmitorskog fli{a. Ovu tektonsku jedinicu izgra|uju iskqu~ivo klastiti doweg i karbonati sredweg trijasa uz koje su vezani i rijetki mali izlivi dijabaza. Rasjedi razli~itih dimenzija i pravaca pru`awa na ovom terenu su veoma brojni. U woj su izra`eni rasjedi smjera pru`awa sjeverozapad-jugoistok i istok-zapad. Kre~waci sjveroisto~nog i isto~nog dijela Treskavice su borani i grade vi{e sinklinala i antiklinala ~ije je pru`awe u osnovi SZ-JI, ali su naknadno brojnim rasjedima poreme}eni, du` kojih su pojedini blokovi spu{tani ili izdizani a negdje i horizontalno kretani, pa je aksijalne ose te{ko pratiti.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

10

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REQEF Sijera~ke stijene, u kojima se nalazi ulaz u pe}inu Kuk, predstavqaju najvi{i dio kawona rijeke Bistrice. Kawon je razvijen u karbonatnim terenima ~iji najvi{i dijelovi na zapadno-jugo-zapadnoj strani prelaze u kalinova~ko -{ivoqski plato, odnosno planinu Treskavicu. Najzna~ajniji morfolo{ki oblici u blizini pe}ine Kuk su Kalinova~ko-{ivoqski plato i kawon rijeke Bistrice, odnosno wen najkarakte-risti~niji dio, Sijera~ke stijene. Kalinova~ko-{ivoqski plato u koji za-laze podzemni kanali pe}ine Kuk, predstavqa prostranu karstnu povr{ sa najvi{im vrhom Bo`urom (1312 m n.v.). Prosje~na visina povr{i je oko 1200 m n.m. sa generalnim pravcom prostirawa SJ-JI. Na kalinova~ko-{ivoqskom platou nalazi se veliki broj vrta~a, uvala i suhih dolina pa se u geomorfolo{kom smislu mo`e re}i da ovaj teren pripada bogiwavom karstu. Od podzemnih karstnih oblika na platou se nalaze brojne jame i pe}ine, koje su uglavnom do sada neistra`ene. Jame su u {iroj okolini platoa raspore|ene u nizovima niz koritske doline po sjeveroisto~nim obroncima planine Treskavice. Primje}eno je da su im otvori po-stavqeni uz rasjednu plohu sa jedne ili dvije strane. Pretpostavqa se (E.Kulenovi},1983.) da su nastale talo`ewem snijega i leda u dolinama koji se kasnije, u vrijeme toplijih perioda otapao, a voda cirkulisala {upqinama i pukotinama i {irila put prodirawa uz rasjed. Pe}ine su mawe ili vi{e koncentrisane na rubnim dijelovima kre~wa~kog pojasa Treskavice.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

11

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Rijeka Bistrica izvire iz prostrane pe}ine ispod sjevernih obronaka planine Treskavice. Ispod Dobrog poqa, Bistrica usjeca kawon koji je najdubqi u dijelu Sijera~kih stijena u kome se i nalazi ulaz u pe}inu Kuk. Sada{wi polo`aj pe}ine visoko u kawonu rijeke Bistrice obja{wava se rezultatom uzajamnog djelovawa tektonskih pokreta, cirkulacija voda i drugih vawskih faktora u poreme}enim karbonatnim stijenama, “Predispoziciju za nastanak pe}ine Kuk, nalazimo u tektonskim pokretima koji su se odvijali u zemqinoj kori, a manifestaciju imaju u kretawu i kidawu stijena, ~ime se otvaraju putevi cirkulacije povr{inskih i podzemnih tokova ili zatvaraju, ranije stvoreni putevi, pa dolazi do stvarawa novih, skretawem tokova pred nastalim ustavama. Tako je i pe}ina Kuk nastala uzdu` rasjeda pravca pru`awa sjeveroistok-jugozapad, koji je nekoliko puta reme}en novim rasjedima, upravnim ili dijagonalnim na prethodni, koji su pra}eni nizom pukotina razli~itog intenziteta (E.Kulenovi},1983.) ”

Hidrogeolo{ke karakteristike Morfohidrolo{ke odlike pe}ine Kuk Pe}ina Kuk je prili~no jednostavan morfolo{ki i hidrolo{ki sistem. Pe}ina, u koju se ulazi iz kawona rijeke Bistrice, predstavqa speleolo{ki objekat bogato ukra{en raznim formama pe}inskog nakita, salivima, stalaktitima, stalagmitima i pe}inskim stubovima. Posmatrano u planu i profilu, pe}ina je speleolo{ki objekat koji se sastoji iz jednog glavnog prostranog kanala, nekoliko mawih i ve}ih dvorana i jedne dvorane u dowem nivou. Podu`ni presek kanala ukazuje da su oni dosta subhorizontalni osim vertikalne dvorane u dowem nivou. Ukupna du`ina pe}inskih kanala iznosi 688 m.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

12

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Podjela pe}inskog sistema na cjeline Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su dve osnovne cjeline pe}ine Kuk: glavni kanal gorweg nivoa i dowa dvorana. Postoje i druga~ija gledawa, pa tako E. Kulenovi} (1983.) izdvaja {est cjelina: Predvorje, Dvorana sa pe}inskim izlu~evinama, Vodena dvorana, Fosilna dvorana, Dowa dvorana i “Kolorado” dvorana. Opis morfolo{kih odlika pe}ine Kuk prikazan je na osnovu slede}ih izdvojenih cjelina: - Glavni kanal gorweg nivoa ( od Ulazne dvorane do “Kolorado” dvorane); - Dvorana doweg nivoa ( Dowa dvorana), a kori{teni nazivi pojedinih dvorana dati su prema E. Kulenovi}u.

Glavni kanal gorweg nivoa (Od Ulazne dvorane do “Kolorado” dvorane) Ulaz u pe}inu Kuk le`i u vertikalnoj ravni kre~wa~ke litice kawona rijeke Bistrice na 150 metara iznad korita rijeke. Mali ulaz u pe}inu visok je 0,8 m i {irok 1,5 m. Na ulaz se nastavqa elipsoidna dvorana Predvorje ~ija je du`a osa duga~ka od 40-50 m, a kra}a od 12-16 m. Dvorana ima strop u vidu kupole, visoke 2,5 m u sredi{wem dijelu sa svo}ewima na krajevima, gdje se kalcitne izlu~evine spajaju sa dnom. Na ovu dvorani se nastavqa uskim prolazom, Dvorana sa pe}inskim izlu~evinama. Dvorana ima oblik *~izme* ili hodnika sa pro{irewem na kraju. Plafon je visok 8-10 m. Dno je pokriveno debqim slojem kalcita, od 15-20 cm na kojem su se formirali brojni stalagmiti. Izme}u stalagmita nalaze se mawa lokvasta udubqewa u kalcitu gdje se ~esto zadr`ava voda. Prosje~na {irina dvorane je 8,0 m. Dvorana se zavr{ava zavjesom od pe}inskog nakita, velikim pe}inskim stubovima koji su nastali srastawem stalagmita i stalaktita. Zavjesa, draperija od pe}inskog nakita se formirala na mjestu {upqina nekoliko paralelnih pukotina. Za wom sledi Vodena dvorana, koja ima gotovo iste dimenzije kao prethodna dvorana. Nagnuti dio dvorane zavr{ava se udubqewem koje je ve}im dijelom ispuweno vodom. Preko kalcita je natalo`ena glina, a dubina vode varira od 0,4 do 1,10 m. Tokom mjeseca juna i jula prosje~na dubina vode dosti`e 0,6 m, dok se u avgustu i septembru voda nalazi samo uz ju`ni rub dvorane. U dvorani se nalaze niski i {iroki stalagmiti {to je i karakteristika dvorana sa (relativno) visokim plafonom. Uz ju`ni rub dvorane nalaze se salivi koji pokrivaju ve}i dio zida. Fosilana dvorana je najve}a dvorana pe}ine Kuk. Dvorana je razli~itih dimenzija. U po~etnom dijelu je naj{ira, od 8-10 m a u najvi{em dijelu od 12-15 m. Dno dvorane je ispuweno nagomilanim ulomcima plo~a otpalih sa tavanice na kojima su formirani mladi stalagmiti i pe}inski stubovi. U drugom dijelu dvorane dno je ispuweno heterogenim sedimentima, {qunkom, pijeskom, odlomcima kre~waka i pe}inskog nakita na kojima se nalaze cementovani dijelovi polomqenih kostiju pe}inskih medvjeda. 13 Spomenik prirode P e } i n a Kuk

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A [irina dvorane u ovom dijelu je preko 30 m a visina stropa oko 20 m. Dvorana zavr{ava vertikalnim zidom, koji predstavqa rasjedno ogledalo. Uz zid je nagomilano oko 6-7 m {qunka i pijeska, koji je pokriven kalcitnom korom debelom od 10-15 cm. Uz sjeverni zid dvorane le`e uru{eni blokovi te{ki vi{e tona. Iza wih se nalazi otvor u dowu dvoranu. “Kolorado” dvorana je produ`etak Fosilne dvorane u pravcu jugozapada. Ni`a je za 7-8 m u odnosu na Fosilnu dvoranu. Sastoji se od dva {ira dijela i u`eg sredi{weg sa uzvi{ewem, koji odvaja {iroke dijelove dvorane. Sjeverozapadni rub dvorane je ispuwen {qun~ano-pje{~ano-glinovitim naslagama do visine Fosilne dvorane. U prvom dijelu dvorane, na dnu se nalaze kalcitne naslage. U sredi{wem dijelu nalaze se dva kratka, debela stalagmita sa pre~nikom oko 1,2 m. Na jednom od wih nalazi se udubqena bigrena kada. U drugom dijelu dvorane nalazi se potok koji je usjekao korito u talogu pe}ine sa meandrima i terasama. Na wegovoj lijevoj obali, visokoj 7-8 m nalaze se o{tri nazubqeni grebeni. Ispod se smjewuju {qunkovito-pjeskovite naslage sa konglameratima. U ovim naslagama su prona}eni tako|e ostaci pe}inskog medvjeda. Zbog wenog kawonastog izgleda ovu dvoranu je Esad Kulenovi} nazvao “Kolorado”.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

14

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Dvorana doweg nivoa (Dowa dvorana) Ova prostrana dvorana ni`a je za 40 m od Fosilne dvorane. Vertikalni ulaz ima jamski otvor {irine 10-15 m, visine 3-5 m u gorwem dijelu. Dvorana ima oblik trougla sa osnovicom du`ine 40 m i kracima pribli`no po 20 m. Iz vrha trougla u dvorani, vodi hodnik u pravcu sjeveroistoka, zatim skre}e na istok a onda pod pravim uglom skre}e na jug. Iz sjeverozapadnog vrha dvorane dolazi mawi potok, koji je usjekao korito u dnu dvorane i oti~e hodnikom na sjeveroisto~nu stranu. Potok prati pru`awe hodnika na du`ini od 35 m sve do ponora. Dno dvorane je pokriveno pjeskovito-{qunkovitim naslagama. Debqina im se kre}e od 6 do 7 m. U usjeku potoka naslage su vidqive svega 3-4 m. I u ovoj dvorani su prona}eni ostaci pe}inskih medvjeda.

Paleontolo{ki nalazi u pe}ini Kuk Pe}ina Kuk je svojim nepristupa~nim polo`ajem relativno kasno privukla pa`wu istra`iva~a. Potpuno nezavisno, speleolozi Speleolo{kog dru{tva iz Fo~e i sarajevski geolog-paleontolog Esad Kulenovi} su istra`ivali pe}inske kanale krajem sedamdesetih i po~etkom osamdesetih godina pro{log vijeka. Speleologe je privukla svojim izvanredno bogatim, zbog nepristupa~nosti, dobro o~uvanim pe}inskim nakitom, a Kulenovi}a zbog mogu}nosti otkri}a zanimqivog paleontolo{kog materijala. Tokom svojih ~estih posjeta pe}ini, Kulenovi} je otkrio brojne ostatke fosilne faune, koja je jo{ uvijek samo djelomi~no istra`ena. U podzemnim kanalima iskopao je tri sonde, od kojih su paleontolo{ki ostaci prona}eni u sondi u Fosilnoj dvorani. Zbirku prona|enih fosilnih ostataka ~ine uzorci iskopani u sondi povr{ine 3,0 m². Ukupno je iskopano 220 uzoraka fosilnog materijala pe}inskih medvjeda, lobawa, vilica, zuba i ekstremiteta. Spomenik prirode P e } i n a Kuk

15

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Kosti pe}inskog medvjeda Tokom svojih ~estih posjeta pe}ini, Kulenovi} je otkrio brojne ostatke fosilne faune, koja je jo{ uvijek samo djelomi~no istra`ena. U podzemnim kanalima iskopao je tri sonde, od kojih su paleontolo{ki ostaci prona}eni u sondi u Fosilnoj dvorani. Zbirku prona|enih fosilnih ostataka ~ine uzorci iskopani u sondi povr{ine 3,0 m². Ukupno je iskopano 220 uzoraka fosilnog materijala pe}inskih medvjeda, lobawa, vilica, zuba i ekstremiteta. Broj iskopanih uzoraka nije kona~an. Prepostavqa se da je u pe}inskim naslagama zastupqen daleko ve}i broj fosilnih ostataka, ne samo pe}inskih medvjeda, nego i drugih `ivotiwa koje su nalazile skloni{te u pe}ini ili uvla~ile plijen unutra. Me}u ostacima pe}inskih medvjeda procentualno su najbrojnija rebra i kosti ekstremiteta, koji su naj~e{}e polomqeni i ostaci pojedina~nih zuba. Tokom svojih istra`ivawa Kulenovi} nije prona{ao potpuno o~uvane lobawe pe}inskih medveda. U vlasni{tvu S.D. Ursus spelaeus iz Fo~e nalazi se jedna cijela, odli~no o~uvana lobawa pe}inskog medvjeda prona|ena u pe}ini Kuk za vrijeme spelelo{kih istra`ivawa. Kulenovi} je prona{ao obiqe sitnijih fragmenata pojedinih dijelova lobawa medvjeda, jedan ~eoni dio, sagitalni greben, dio sa okcipitalnim kostima i brojne komade od jagodi~nih lukova. Na osnovu analiza osteolo{kog materijala otkriveno je da su u pe}ini Kuk `ivjeli mali i sredwe veliki pe}inski medvjedi, me|u kojima je bilo primjeraka od (starosno) potpuno mladih do starih, pa ~ak i bolesnih. Prema analiziranom materijalu pe}inske hodnike su nastawivali prete`no mu`jaci, dok su `enke bile u mawini. Primjerci koji su `ivjeli u pe}ini imali su jasne speloidne karakteristike, izra`en sagitalni greben, strmo i visoko ~elo, bazilarnu du`inu lobawe i dr. Uzorci pe}inskog nakita uzeti iz pe}ine sa nekoliko mjesta (iz dvije kopane sonde i jednog prirodnog stuba naslaga) metodom datirawa apsolutne starosti izvr{enom u Institutu Ru|er Bo{kovi} u Zagrebu, pokazali su da su uzorci stari od 36.000-40.000+3000-5000 godina, {to vremenski pada u drugu polovinu interstadijala vurm ½. “Naslage `u}kastosme|eg pijeska sa skeletnim ostacima pe}inskog medvjeda su starije i vjerovatno su natalo`ene u stadijalu vurm 1, pa su to za sada najstariji ostaci pe}inskog medvjeda u Bosni i Hercegovini (E. Kulenovi},1983)”.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

16

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

^OVJEK I PRIRODA Uvidom u stawe na terenu, ne zapa`aju se nikakvi fizi~ki, ili drugi vidqivi indikatori neposredne ugro`enosti. Neposredna okolina pe}ine Kuk nije zahva}ena antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede, a nema ni industrijskih i privrednih postrojewa ili uslu`nih i sli~nih objekata. U u`oj zoni pe}ine, nisu primje}eni direktni uticaji ~ovjeka. Iznijeto stawe ukazuje da nisu naru{ene prirodne vrijednosti pe}ine Kuk, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

17

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

VREDNOVAWE

18

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Pe}ina Kuk predstavqa u hidrolo{kom smislu slabo aktivnu pe}inu, koju karakteri{e stalno jezero nastalo i koje se odr`ava od prokapnih i voda procje|ivawa i potok u dowem dijelu. Pe}inu karakteri{u prostrani kanali razvijeni u dva horizonta, atraktivan pe}inski nakit i bogat paleontolo{ki materijala koji je za sada samo djelomi~no prona|en i istra`en. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta pe}ine Kuk daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02).

Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao: ƒ

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glanih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

ƒ

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ

Raznolikost - izra`ena bogatstvom prirodnih pojava i procesa,

ƒ

Cjelovitost-koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre\enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalmo-pejsa`nih vrijednosti, i qepota prirodnog dobra.

raznovrsnih,

me|usobno

kombinovanih,

Ispuwenost uslova za za{titu ocewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~korekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Prilikom valorizacije jedan od problema je svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrednosti vr{i na iskustvenokomparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine Kuk imaju sna`nu argumentaciju koja obezbije|uje uklapawe u navedene kriterijume. Pe}ina Kuk po svojim dimenzijama i karakteristikama spada u petnaest najzna~ajnijih speleolo{kih objekata Republike Srpske, nau~no vrednovanih u okviru radne grupe za speleologiju pri Nacionalnom savjetu za geonasle|e Republike Srpske, odnosno u Inventaru objekata geonasle|a.

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja pe}ine Kuk po zastupqenim prirodnim komponentama. Spomenik prirode P e } i n a Kuk

19

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Izvornost Pe}ina Kuk je potpuno sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji pokazuje prirodu razvoja ovog kra{kog predjela. Pe}ina nije ure|ivana ~ime su se o~uvale sve prirodne karakteristike i izuzetno vrijedan paleontolo{ki materijal.

Reprezentativnost Pe}ina Kuk i izdvojeni predeo su reprezentativni {to se ogleda u:

ƒ

jedinstvenosti skupa speleomorfolo{kih obiqe`ja iskazanih kroz pe}inski sistem vi{e horizonata i veoma atraktivan pe}inski nakit koji ukra{ava podzemne galerije,

ƒ

vrijedan paleontolo{ki materijal koji ovu paleontolo{ke lokalitete Republike Srpske.

ƒ

jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je pe}ina Kuk svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske

pe}inu

svrstava

u

zna~ajne

Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi, koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je obiqe`ena kao geonasle|e, gde su prona|eni najbrojniji paleontolo{ki ostaci u Republici Srpskoj, kao i Bosni i Hercegovini, zakqu~uje se da je podru~ije pe}ine Kuk izuzetno. Raznolikost Spomenik prirode pe}ina Kuk pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~kogeografskih ~inilaca (elemenata), i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obiqe`ja predeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta. Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog aspekta kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posledi~no povezane i na taj na~in obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednosti pe}ine Kuk u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite. Estetika predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti pe}ine Kuk se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj predjelnoj raznolikosti, nanaru{nosti predeonog lika direktnim efektima 20 Spomenik prirode P e } i n a Kuk

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predela.

PRIJEDLOG KATEGORIJE Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog savjeta za geo-nasqe}e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe}a (Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja pe}ine Kuk po ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, predla`e se svrstavawe pe}ine Kuk u prirodna dobra od velikog zna~aja, odnosno prirodna dobra I I kategorije.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

21

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

KONCEPT ZA[TITE

22

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina Kuk" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na: ¾ o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, ¾ o~uvawu predionih odlika, ¾ uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa, ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a nacionalnog zna~aja.

CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa sqede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog

kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti: ƒ

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz: ƒ ƒ ƒ

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala, ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbje|uju pripremu podru~ja, logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III,

"Upravqawe podrazumjeva: ƒ za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; ƒ plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti; ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice; ƒ o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; Spomenik prirode P e } i n a Kuk

23

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim ƒ ƒ

kvalitetima podru~ja; podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbe|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije Pe}ine Kuk kao za{ti}enog prirodnog dobra, djelimi~nu ure|enost i ve}inom zapu{tenost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mijera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su: ƒ ƒ ƒ

obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima; zatvarawe otvora pe}ine re{etkastom metalnom kapijom napravqenom tako da omogu}uje kretawe slijepih mi{eva; pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa Pe}ine Kuk podrazumijeva slijede}e radove: ƒ

nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i u okolini; ƒ uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini; ƒ istra`ivawe pe}inske faune; ƒ paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini. Rezultate planiranih istra`ivawa Pe}ine Kuk i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Spomenik prirode P e } i n a Kuk

24

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu odredaba Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu Pe}ine Kuk u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina Kuk". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata Pe}inu Kuk sa neposrednom okolinom i pokretnim paleontolo{kim materijalom koji predstavqaju jedinstvenu cjelinu. S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od velokog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske. Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim Pe}ine Kuk predla`e se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Kalinovik, Skup{tine op{tine Kalinovik, prikazane na prilogu br 3.

RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti re`im za{tite úú stepena koji }e biti regulisan podzakonskim aktima. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Pe}ina Kuk" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene 25 Spomenik prirode P e } i n a Kuk

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posledice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina Kuk", podlije`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za koje se provodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\EWA I RAZVOJA PRIRODNOGDOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina Kuk", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju: 9 Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu. 9 Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije. 9 Intenzivna konverzija postoje}ih sastojina u izdana~kim {umama i wihovo prevo|ewe u visoki uzgojni oblik. Na mestima gde je to mogu}e treba i}i pre svega na restituciju, dok supstituciju vrsta treba izbegavati, uz iskqu~ivo primewivawe autohtonih vrsta sa ovog podru~ja. 9 Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode. 9 Izgradwa objekata prema urbanisti~kim projektima, odnosno urbanisti~kim dozvolama, uz obaveznu izradu detaqnih analiza uticaja, na osnovu uslova nadle`nih institucija i Republi~kog zavoda za za{titu. 9 Izgradwa pomo}nih objekata na parcelama u privatnom vlasni{tvu prema navedenim arhitektonskim uslovima, izdatim od nadle`nih organa. 9 Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvideti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namene. 9 Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u celini ili delovima uz obavezno kablirawe. 9 Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mestima gde se naru{ava ambijentalna celina. 9 Da se planovima obezbedi racionalizacija elektromre`e podru~ja i provo|ewe kablova du` saobra}ajnica. 9 Javno osvetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svetlosnih tela. 9 Individualno vodosnabdjevawe objekata iz bunara, s tim {to }e se odgovaraju}im urbanisti~kim planovima omogu}iti javno vodosnabdjevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehni~kim uslovima i uslovima Republi~kog zavoda. Na podru~ju spomenika prirode ”Pe}ina Kuk”, u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se: ƒ

Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na celom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

26

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine. ƒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju. ƒ Gradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog sveta, lepote predela, kulturnih dobara i wihove okoline. ƒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca. ƒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. ƒ Razgradwa i drugi vidovi uni{tavawa objekata koji po arhitektonskogra|evinskim odlikama i vremenu nastanka i nameni predstavqaju spomenike narodnog graditeqstva. ƒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i merama za{tite podru~ja. ƒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila i izdanaka. ƒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija. ƒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda i Staraoca; ƒ Izgradwa vodozahvata, dubokih bu{otina ili posebno izdvojenih za potrebe pojedina~nih doma}instava. ƒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka. ƒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka. ƒ Izgradwu septi~kih jama (otvorenog tipa) kao i formirawe deponija bilo kog otpada. ƒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. ƒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materija svih vrsta van mesta odre|enih za tu namenu. ƒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama u prirodi. ƒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. ƒ ^ista se~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. ƒ Preoravawe zemqi{ta i obavqawe drugih radwi na mjestima na kojim se mogu izazvati procesi jake i ekscezivne erozije. ƒ Sadwa, zasejavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. ƒ Sakupqawe, kori{}ewe i uni{tavawe divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta za{ti}enih kao prirodne retkosti ili druge zakonski regulisane kategorije. ƒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru. ƒ Uznemiravawe ptica. ƒ Lov i komercijalni ribolov. UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe Pe}ine Kuk za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumjeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. Spomenik prirode P e } i n a Kuk

27

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu i pokretnom paleontolo{kom materijalu. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pe}ina Kuk" odredi Skup{tina op{tine Kalinovik. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbediti iz izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba deo radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se delom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a delom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namenskih fondova Republike, i delom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: ƒ

Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumjevalo izradu sqede}ih dokumenata: o sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; o prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja podru~ja Kalinovik. ƒ

Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumeva: o utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata; o uspostavqawe katastra instalacija; o revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim povr{inama.

ƒ Organizaciji za{tite na podru~ju i to: o formirawe slu`be nadzora; o organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; o u saradwi sa Republi~kim zavodom za za{titu kulturno-istorijskog i [rirodnog nasqe|a Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru, i drugo.

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

PRILOZI

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA KUK Polo`aj pe}ine Kuk 1:100 000 (Topografska karta, list Fo~a,1971)

Spomenik prirode pe}ina Kuk Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4824,800 N Y – 6544,1650 E

850 m

Prilog 1 Spomenik prirode P e } i n a Kuk

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA KUK Polo`aj pe}ine Kuk 1:25 000 (Topografska karta, list Gora`de 3-3,1980)

Spomenik prirode pe}ina Kuk Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4825,6 N Y – 6545,51 E

850 m

Prilog 2 Spomenik prirode P e } i n a Kuk

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA KUK Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina Sijer~a, broj plana 31-XIX-14-b/2 Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Podru~na jedinica Kalinovik

Prilog 3

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

32

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA KUK Popis katastarskih parcela i povr{ina

broj ~estice dio ~estice

276/1

dio ~estice

276/4

ukupna povr{ina ( hektara ) 27,4

Prilog 4

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

33

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA KUK Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite

Prilog 5

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

34

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA KUK Geolo{ka karta podru~ja Sijera~kih stijena 1:100 000 ( list Fo~a K 34-14, 1982. )

Legenda

Urnisi i sipari

Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Deluvijalno-proluvijalni zastori

Osa sinklinale

Kre~waci, ro`naci, tufovi i glinci

Osmatran rasjed

Bankoviti i masivni kre~waci i bre~asti kre~waci Han Buloga Kvarc-liskunoviti pje{~ari Sarajevski pje{~ari, {kriqavi subgrauvakni i grauvakni pje{~ari, alevroliti i glinci.

Pokriven rasjed

Aluvijalni nanos

Fotogeolo{ki osmatran rasjed Polo`aj pe}ine

Prilog 6 Spomenik prirode P e } i n a Kuk

35

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA KUK Plan i profil pe}ine Kuk

Prilog 7 Spomenik prirode P e } i n a Kuk

36

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Buzaqko,R.,Pami},J.,(1982), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu 1:100000, list Fo~a K 34-14,, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Buzaqko,R.,Pami},J.,(1982), Osnovna geolo{ka karta SFRJ 1:100000, list Fo~a, Fo~a K 3414,, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske - Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo, Kulenovi}, E. (1983): Geolo{ke i paleontolo{ke karakteristike spiqe Kuk u kawonu Bistrice.- Geolo{ki glasnik, 28, Geoin`ewering, Sarajevo

Katastar speleolo{kih objekata i arhiva Speleolo{kog Srbiwe/Fo~a (Zdravko Kova~)

dru{tva “Ursus spelaeus“

Malez, M. (1980): Speleokronolo{ki odnosi u nekim spiqama BiH.- Na{ kr{, 9, Sarajevo

Spomenik prirode P e } i n a Kuk

37