Vaganska Pecina

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

VAGANSKA PE]INA BAWALUKA, 2008. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE VAGANSKE PE]INE KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac

Jelena Kadi} Goran Dujakovi},speleolog Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~ Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um. Goran Pani}, geograf Goran Dujakovi} Fotografije

Branko Karapanxa Milan Paunovi} Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada

Goran Kalini}, obrada priloga Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

Svetlana [iqegovi}

2

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je:

Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu `ivotne sredine. Republi~ki zavod za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasle}a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Predlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "VAGANSKA PE]INA" kao prirodnog dobra od izuzetnog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawaluka, 2008. god. Direktor Zavoda, Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

3

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INA KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA ú

IDENTIFIKACIJA Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú

OPIS PRIRODNOG DOBRA Priroda ^ovek i priroda

úúú

VREDNOVAWE Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrijednosti Prijedlog kategorije

úñ

KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

VAGANSKA

ñ

PRILOZI prilog 1: Polo`aj Vaganske pe}ine na karti 1:100 000 prilog 2: Polo`aj na karti 1:25 000 prilog 3: Zone za{tite i granice za{ti}enog podru~ja (karta 1:25 000) prilog 4: Geolo{ka karta podru~ja Jaw 1:100 000 prilog 5: Plan pe}ine prilog 6: Rje{ewe o za{titi Vaganske pe}ine br. 06-UP-I-58-4/70 LITERATURA

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

4

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

IDENTIFIKACIJA

5

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Vaganska pe}ina"

OSNOVNA VRIJEDNOST Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa, koji ima nekoliko nivoa. Po koncentraciji i raznovrsnosti pe}inskog nakita Vaganska pe}ina je jedan od najzna~ajnijih podzemnih objekta Republike Srpske. Pe}ina je bogata sa atraktivnim pe}inskim nakitom koji ~ine masivni oblici pe}inskih stubova, stalagmiti, stalaktiti i raznobojni salivi koji ispuwavaju najve}im dijelom sve dvorane i kanale pe}ine. Pe}ina je istovremeno i stani{te nekoliko vrsta slijepih mi{eva: Barbastella barbastellus, Myotis bechsteinii, Myotis emarginatus i Rhinolpphus ferrumequinum.

POLO@AJ Jugozapadna Republika Srpska, sjeveroisto~ni dio masiva Vitoroga. Teritorija op{tine [ipovo, selo Strojice, zaselak Vaganac. Udaqenost: od [ipova 15 km, od Bawa Luke 108 km. Pristupa~nost prirodnom dobru putni~kim vozilom iz dva pravca: ƒ ƒ

putem [ipovo-Kupres poslije sela Vagan, a daqe pje{a~kom stazom 500 m do pe}ine, {umskim putem od Podgore do mjesta Brezine ili sa puta [ipovo-Kupres do mjesta Brezine, a zatim oko 500 m pje{ice do pe}ine

Nadmorska visina: 920 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X – 4888,39 N Y – 6433,38 E

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE U za{ti}enom Spomeniku prirode stepena.

Vaganska Pe}ina utvr|uje se re`im za{tite II

Re`im za{tite drugog stepena obuhvata povr{inu od 12 hektara u obliku pravougaonika . Zbog nepostojawa katastra op{tine [ipovo ta povr{ina je odre|ena u odnosu na generalni pravac pru`awa pe}ine (sjever-jug). Kra}a stranica pravougaonika iznosi 300 metara, odnosno po 150 metara u pravcu istokzapad okomito na pravac pru`awa pe}ine. Du`a stranica pravougaonika iznosi 400 metara, odnosno po 100 metara se dodaje na ukupnu du`inu pe}ine u pravcu pru`awa pe}ine. Napomena: Pri izradi katastra parcelizaciju pomenute povr{ine.

op{tine

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

[ipovo,

Staralac

je

du`an

uraditi

6

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRETHODNI STATUS ZA[TITE Vaganska pe}ina nalazila na listi za{ti|enih prirodnih dobara Zavoda za za{titu spomenika kulture BiH, Sarajevo Rje{ewem pod brojem 06-UP I-58/4/70 od 24.08.1970. godine.

KATEGORIJA Spomenik prirode. Prirodno dobro od izuzetnog zna~aja - ú kategorija.

ME\UNARODNI STATUS •

•

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine. Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Vaganska pe}ina je objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja i predlo`en je na verifikaciju Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a - ProGEO.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

7

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

OPIS PRIRODNOG DOBRA

8

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Geolo{ka prou~avawa oblasti jugozapadne Bosne datiraju jo{ od druge polovine 19. vijeka kada su austrijski geolozi Mojsisivicza, Tietzea I Bittnera (1880), opisali osnovnu geolo{ku gra|u. U kasnijem periodu izvo|ena su specijalisti~ka istra`ivawa, a posebno su zna~ajni radovi Katzer-a koji se posebno bavio podru~jem centralne Bosne (1903, 1906, 1921. 1924, 1925), i kasnije ^elebi} (1956), Jovanovi} (1957), zatim Pami}, Juri}, Vujnovi} i drugi. Najpotpuniji prikaz geolo{ke gra|e istra`nog podru~ja dat je pri izradi OGK SFRJ, list Bugojno 1981. godine. Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja Vaganske pe}ine pripada zoni Sredi{wih Dinarida, gdje su na istra`nom terenu najve}im dijelom zastupqene mezozojske karbonatne mase (OGK, List Bugojno, 1981), prikazane na prilogu 4.

Mezozoik Najstariji tvorevine razvijene su za vrijeme trijasa, koji su na istra`nom terenu rasprostraweni u isto~nom dijelu. Kampilski sedimenti (T12) su izdvojeni na vi{e lokaliteta, a predstavqaju ih plo~asti i slojeviti kre~waci, sivi i crveni, ~esto ooliti~ni sa laporovitim proslojcima. Debqina ovih naslaga iznosi oko 200 metara. Anizijski sedimenti (T21) su kontinuirano redovni pratilac dowotrijaskih naslaga, i na ovom prostoru predstavqaju ih slojeviti i masivni mermerasti kre~waci, zatim kre~wa~ke bre~e i podre|eno dolomiti. U wima je konstatovana bogata i karakteristi~na fauna Meandrospira dinarica, Physoporella cf. varians, i mnogo konodontske faune kao Enantiognathus ziegleri, Gondolella navicula, … U {iroj okolini pe}ine, ovi sedimenti izgra|uju i dolinu rijeke Jaw, podru~je sela Greda i Babi}i. Sedimentolo{kim istra`ivawima determinisani su kao mikrospariti, pseudospariti, pjeskoviti mikro i pseudospariti, intraspariti, intrapelemkriti i mikriti. Od masivnih trijaskih kre~waka izgra|eni su i neki istaknutu planinski vrhovi u predjelu planine Duma~e (1.298 m n.v.). I dolomiti i kre~waci imaju prete`no crnkastu, tamniju boju i jako su bituminozni. Debqina iznosi oko 400 m. Iako je sredwotrijaski magmatizam veoma razvijen na {irem podru~ju, obuhvatom za ovaj prikaz nisu uvr{}ene magmatske stijene, jer ih na izdvojenom prostoru nema. Gorwi trijas (T3) izgra|uje ~itavu zapadnu stranu karstne povr{i Jawa. U izvori{nom dijelu Kupre{ke rijeke, odnosno Jawa, od Jezera do zaseoka Vodica, javqaju se tako|e mezozojske tvorevine, samo su predstavqene *fli{nom* serijom. Masivni dolomiti, dolomiti~ni kre~waci, masivni bankoviti i slojeviti kre~waci imaju najve}e rasprostrawewe. U wima je konstatovana prete`no megalodonska fauna, iako ima Aulortuus sinuosus, A. oscilens, Gyroporella vesiculifera … ^itava serija je otkrivena u dubokom kawonu Jawa, gdje ima debqinu i do 700 m. Jurska perioda zapo~iwe nera{~lawenim sedimentima lijas-dogera (J1,2) koje predstavqaju sivi plo~asti I slojeviti organogeno detriti~ni kre~waci sa obiqem faune – megalodusa, brahiopoda i odlomaka meku{aca. Debqina ovih sedimenata nije velika oko 150 m. Stijene gorwe jure, titonske starosti (J3,3) ve}inom su rasprostrawene zapadno, jugozapadno i ju`no od podru~ja pe}ine. Prostiru se na potezu (ju`no) od oboda Kupre{kog poqaMr|enovci-Bajramovci do (zapadano) Crnih vrhova-Paqika na padinama planine Vitorog i jugozapadnih dijelova Jawske visoravni. Kre~waci su masivni, slojeviti, sa fosilima hidrozijskih vrsta. U podru~ju Kupre{kog poqa le`e preko lijasko-dogerskih i gorwotrijaskih sedimenta. Zbog velike tektonske poreme}enosti, debqina im nije utvr|ena. Kredni sedimenti su na istra`nom prostoru mahom razvijeni tokom dowe krede, a predstavqaju ih: Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

9

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Sedimenti (K11,2) valendin-otrivske starosti koji u~estvuju u sinklinalnoj strukturi Jawa. Odlikuje ih kontinualni prelaz. Debqina ovih alohemo-sparitskih i mikritskih kre~waka iznosi oko 700 m. Navi{e se nalaze barem-aptski (K13,4) organogeno detriti~ni kre~waci, naj~e{}e slojeviti, mo}nosti od 300-500 m. Nera{~alewa serija alb-cenomanskih (K1,2) kre~waka bogata je foraminiferama. Skoro u cijeloj oblasti oni su jako ~isti i sadr`e preko 85% kalcijum bikarbonata, zbog ~ega su jako podlo`ni karstifikaciji. Jako su poreme}eni, izlomqeni i puni tektonskih i dijagenetskih pukotina. Centralni dio istra`nog prostora zauzimaju senonske tvorevine, predstavqene fli{om – bre~ama, kalkarenitima i laporcima, debqine oko 300 m. odlikuje ih veoma izra`ena tektonska poreme}enost.

Kenozoik

Veoma mala masa miocenskih sedimenata ( 3M2,3), koja le`i transgresivno preko starijih, zastupqena je severnim obodom istra`nog podru~ja. Ovaj paket izgra|uju kongerijski kre~waci, i plo~asti laporoviti kre~waci. ^esto se javqaju i u bancima (Babi}I, Greda). Kako predstavqaju obodni dio basena, debqina im varira oko 300 m. Kvartarne naslage u neposrednoj okolini Vaganske pe}ine su predstavqene deluvijalnim i aluvijalnim materijalom, koji se sre}e na dnu ve}ih vrta~a i uvala. Na povr{i Jawa na kojoj se nalazi Vaganska pe}ina nema mla|ih tvorevina. One se javqaju tek u dowem dijelu doline rijeke Jaw u vidu aluvijalnih nanosa (al). * * * Istra`ni prostor pripada strukturno-facijalnoj jedinici Gerzovo-Jaw-Plazenica, koja je dio Sredi{wih Dinarida. Ovu jedinicu sa~iwava nekoliko tektonskih jedinica ni`eg reda, na osnovu kojih Vaganska pe}ina sa okolinom pripada jedinici Pqevski podovi - \ulet - Mosor. Granicu prema sjeveru predstavqa sinklinala Jawa, a veliki plivski rasjed na sjeverozapadu ~ini granicu prema tektonskoj jedinici Gerzovo. .Jugozapadna granica je ozna~ena spu{tawem sjeveroisto~nog krila du` rasjeda Rupe - Crni vrh-[emenovci - Kupre{ko poqe. Najve}i dio tektonske jedinice izgra|uje sinklinala Smiqevac ~ija osa blago tone na zapad. Mezozojske tvorevine ubrane su kompleksno, u masi, grade}i antiklinale i sinklinale, dinarskog pravca pru`awa, odnosno sjeverozapad-jugoistok, a u sklopu velikog antiklinirajuma Vitoroga. U predjelu oko Vaganske pe}ine i na povr{i Jaw, one imaju isti pravac pru`awa padaju prema sjeveroistoku. Lokalana odstupawa su vrlo ~esta, jer se sekundarni nabori javqaju kako u kawonu Jawa tako na samoj povr{i. Izme}u trijaske fli{ne i karbonatne serije, na desnoj strani doline zapa`aju se diskordatni odnosi. Tercijerne mase, tako|e, le`e diskordatno preko krednih kre~waka, koji su u predjelu [ipovske kotline znatno spu{teni. Za postanak Vaganske pe}ine od najve}eg zna~aja, pored rastvorqivosti karbonatnih sedimenata, su i rasjedi lokalnog karaktera, koje se zavisno od razmjere posmatrawa mogu smatrati i tektonskim pukotinama, koje presjecaju mezozojske kre~wake skoro do same fli{ne podine i upravne na pravac pru`awa nabora.

REQEF Jawska karstna visoravan, predstavqa prostranu povr{ sa ~ije zapadne strane se nalazi planina Vitorog (1.906 m n.v.). U okviru ove kre~wa~ke povr{i nalazi se prirodno dobro Vaganska pe}ina. Povr{ Jawa je fluvijalno-karstnog porijekla. Potpuno je karstifikovana, bez povr{inske rije~ne mre`e, ali sa prepoznatqivim dolinskim oblicima, koji su preobra`eni u nizove vrta~a. U bli`em okru`ewu Vaganske pe}ine isti~u se dvije morfolo{ke cjeline koje su bitno odredile morfogenetske karakteristike same pe}ine. To su rijeka Jaw i visoravan Jaw.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

10

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Rijeka Jaw izvire u dubokom kawonu ispode sela Xaji}i, u rije~nom koritu na 612 m.n.v. Prema usmenom saop{tewu J. Petrovi}a, bojewa ponora Mrtvice u Kupre{kom poqu pokazala su da se vode pojavquju na vrelu Jawa. Prema R. Lazarevi}u, Vaganska pe}ina predstavqa najvi{i horizont velikog podzemnog sistema, razvijenog u vi{e nivoa, koji je izgradila podzemna rijeka. Faza kada je kroz

pe}inu proticala rijeka veoma je stara, {to se mo`e zakqu~iti iz visinske razlike izme|u Vaganske pe}ine i vrela Jawa, koja iznosi 307,5 m. Upore|uju}i ovu razliku sa sumom rije~ne i karstne erozije u drugim krajevima, karstna povr{ i Vaganska pe}ina su pliocene starosti, s tim {to se Vagansko vrelo pojavquje tek kada je prestala aktivna izgradwa Jawske fluvijalne povr{i. Pe}ina je vjerovatno sinhroni~na sa miocenskim jezerom, ~iji su sedimenti otkriveni oko sela Babi}i i Greda, na visini preko 800 m. Tek oticawe jezera omogu}ilo je usjecawe rijeke Jaw i spu{tawe hidrografskih zona, odnosno oja~alo je podzemnu cirkulaciju voda. To je bio kraj aktivne hidrigrafske funkcije Vaganske pe}ine (Lazarevi}, 1999, str. 65). Lazarevi} zakqu~uje:Ovaj podatak ukazuje da izme|u Kupre{ke poqa i Jawa postoji veliki pe}inski sistem i to vi{espratni. Za sada su poznata dva takva sprata, Vaganska pe}ina (najstariji sprat) i vrelo Jawa(najmla|i sprat). Vjerovatno postoje i sredwi spratovi, s obzirom da visinska razlika izme|u Vaganske pe}ine i vrela Jawa iznosi 307,5 m, ali jo{ nisu otkriveni. Po{to horizontalno rastojawe izme|u ponora u Kupre{kom poqu i vrela Jawa prelazi 30 km, du`ina svakog sprata nije mawa od 60 km (Lazarevi}, 1999, str. 41).

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

11

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Hidrogeolo{ke karakteristike Morfohidrolo{ke odlike Vaganske pe}ine Vaganska pe}ina predstavqa centralni dio jednog velikog sistema, od koga je za sada poznat samo onaj koji je po woj i nazvan. Posmatrano u planu, pe}ina je relativno jednostavna i sastoji se iz jednog prostranog i nekoliko mawih, sporednih kanala. Profil glavnog kanala ukazuje da je taj kanal subhorizontalan, posmatrano od ulaza do najni`eg dijela kanala. Ukupna du`ina pe}inskih kanala iznosi 420,5 m. Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su slede}e osnovne cjeline Vaganske pe}ine: ulaz, glavni kanal i tri sporedna kanala. U sklopu kre~wa~ke mase kojoj pripada Vaganska pe}ina, nalaze se i Lisi~ija pe}ina i Jama na Kosi koje po istra`ivawima predstavqaju dio jedinstvenog slo`enijeg pe}inskog sistema.

Podjela pe}inskog sistema na cjeline U {irem okviru posmatrano, Vaganska pe}ina predstavqa dio ve}eg sistema, dok se ostali speleolo{ki objekti u blizini posmatraju kao objekti koji gravitiraju mogu}em sistemu, trenutno bez speleolo{ke veze. Morfolo{ku podjelu kanala Vaganske pe}ine pojedini autori dijele na sli~ne celine. J. Petrovi}, @. Bogdanovi}, D. Bugarski i Z. Marijanac (1971.) izdvajaju slede}e cjeline: Glavni kanal, Dvorana raskr{}a, Desni kanal, Tre}i lijevi kanal, Drugi lijevi kanal i Prvi lijevi kanal. R. Lazarevi} (1999.) iscrpno dijeli Vagansku pe}inu na morfolo{ke cjeline, a glavni kanal na nekoliko dijelova: ^obanska dvorana, Lisi~iji kanal, Galerija Simele [olaje, Jawski kanal, Sve~ana dvorana, Dvorana divova, Ponorski kanal i Dvorana Rade Marijanca. Opis morfolo{kih odlika Vaganske pe}ine prikazan je na osnovu slede}ih izdvojenih podcjelina: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Ulaz, Glavni kanal, od ulaza do Dvorana Rade Marijanca. Prvi lijevi kanal (Lisi~iji kanal); Drugi lijevi kanal (Jawski kanal); Lisi~ija pe}ina; Jama na Kosi.

Ulaz Ulaz u Vagnasku pe}inu le`i na nadmorskoj visini 919,5 m. [irina ulaza iznosi 5,1m, a visina 2,5 m. Na ~etvrtom metru od ulaza, pe}ina je zatvorena re{etkastom konstrukcijom (kapijom) koja je postavqena u proqe}e 1980. godine. Kapija je sada djelomi~no o{te}ena pa se u unutra{qost mo`e u}i sa strane kapije.

Glavni kanal, od ulaza do Dvorene Rade Marijanca Na ulaz se nastavqa mala, niska dvorana ^obanska (nazivi galerija u nastavku teksta bi}e kori{teni na osnovu imena koje je dao Lazarevi} (1999) koja je uglavnom siroma{na pe}inskim nakitom. Dno galerije je pokriveno velikim naslagama sto~nog |ubreta, jer je vijekovima kori{tena kao skloni{te za ovce i koze. Ipak, u dvorani se nalaze i bigrene kade kao i nekoliko masivnih pe}inskih stubova i stalagmita u zavr{nom dijelu.

Dvorana Simele [olaje nastavqa se na ulaznu dvoranu. Du`ina dvorane iznosi 42,5 m, a sa balkonom izme|u i ponorskim kanalima 85,5 m. [irina kanala kre}e se od 3-8 m, visina od 2-9 m, a povr{ina 310 m2.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

12

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Galerija se sastoji od dva sprata. Sada{wi ni`i kanal je uzan, i iz wega vode ponorski kanali koji se razvijaju u splet Jawskih kanala. Stariji sprat je za 4 m vi{i i od wega je o~uvana {iroka terasa. Balkon je veoma bogat raznim formama pe}inskog nakita, tavani~nim, podnim i zidnim. Dominiraju masivni oblici pe}inskih stubova, stalagmita i salivi. Na galeriju Simele [olaje se nastavqa Sve~ana dvorana. To je najve}a morfolo{ka cjelina Vaganske pe}ine, izuzetno bogata svim, posebno masivnim oblicima pe}inskog nakita. Duga~ka je 58 m, a visoka od 4-7 m. Tlo dvorane je uglavnom bez nakita ili sa niskim stalagmitima. Zidovi i strane dvorane u cjelosti su ispuwene kvalitetnim pe}inskim nakitom. Salivi, koji u potpunosti pokrivaju strane galerija, ~esto su gra|eni od ~istog iskri~avog kalcita koji svjetluca pod svjetlo{}u karbitnih lampi. Nakit je raznobojan, ali dominiraju bijeli oblici. Zatim slijedi Dvorana divova. Duga je 55 m, a sa sporednim kanalima 65 m. Povr{ina iznosi 275m2, {irina se kre}e od 4-9 m, a visina od 2-8 m. Dno dvorane je ni`e za 5-6 m u odnosu na Sve~anu dvoranu, pa je u ovom dijelu i zastupqeniji mla}i pe}inski nakit. Dvorana je izuzetno ispuwena masivnim pe}inskim stubovima ~ija koncentracija je tolika da je prolaz izme|u wih mogu} samo vitkijim osobama. Pe}inski stubovi su visoki od 2-8 m, s pre~nikom od 1-2 m.

Ponorski kanal obuhvata zavr{ni dio mla|eg horizonta i nastavqa se u planu pe}ine na lijevoj strani glavnog kanal na Dvoranu divova. Kanal je duga~ak 40m, {irok je 4-6m, visok do 12m i zahvata povr{inu od 178m2. Kanal je siroma{an sa pe}inskim nakitom pa preovla|uju goli, stjenoviti zidovi. Kanal se zavr{ava su`ewem kroz koji nije mogu} daqi prodor u unutra{wost. Na Dvoranu divova nastavqa se uski Kunin prolaz. Kanal je uzak i duga~ak samo 10 m. Prokopavawem su speleolozi iz ove dvorene 1980. godine u{li u Dvoranu Rade Marijanca. Novootkrivena dvorana je duga~ka 17,5 m, a sa sporednim kanalima 22,5m. Zahvata povr{inu od 55m2, nepravilnog je oblika s {irinama od 1-4 m, a visinama prosje~no od 0,6-3,0 m. Ovaj dio Vaganske pe}ine pripada starijem pe}inskom horizontu kao i Sve~ana dvorana i ostale dvorane od ulaza, od kojih je razdvojena mla|im horizontom, razvijenim u okviru Dvorane divova. Dvorana je bogata raznobojnim i dobro o~uvanim pe}inskim nakitom. Zavr{ava velikim salivima koji su u potpunosti pegradili galeriju.

Prvi lijevi kanal (Lisi~ji kanal) Lisi~ji kanal se nalazi u produ`etku ulazne dvorane, duga~ak je 40 m sa povr{inom od 132,0 m2. To je silazni kanal koji je veoma bogat tavani~nim i podnim pe}inskim nakitom. Povezan je jednim ili sa dva otvora sa Lisi~ijom pe}inom, koja se nalazi u neposrednoj blizini Vaganske pe}ine. Veza nije prohodna za speleologe ali zato jeste za sitnu divqa~ lisice, jazavce i sli~no. Po projektu turisti~kog ure}ewa R. Lazarevi}a ovaj kanal nije predvi|en za ure}ewe zbog mogu}nosti znatnog o{te}ewa pe}inskog nakita.

Drugi lijevi kanali (Jawski kanali) Jawski kanali predstavqaju ponorske kanale koji su primali dio vode glavnog toka ili male vode u prvoj fazi skar{}ivawa podzemne rijeke (.Lazarevi}, 1995). Kanali su uski, niski, sa izlomqenim uzdu`nim profilom, u kome se smjewuju usponi i padovi kanala. Visine su tako|e promjewive i kre}u se od 0,4-5 m, osim u pro{irewu gdje visina prelazi 9 m. Wihova ukupna du`ina iznosi 85 m, a povr{ina 208 m2. Ovi kanali su bogati razSpomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

13

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A novrsnim pe}inskim nakitom, promjenqivih dimenzija. Posebno su interesantni veliki salivi gra}eni od iskri~avog kalcita.

Lisi~ija pe}ina Nalazi se neposredno uz Vagansku pe}inu. Ulaz u ovu malu pe}inu je {irok 1,7 m, a visok oko 1m. Nadmorska visina ulaza 916 m. Pe}ina je duga 9 metara, a sa jednim uzanim kanalom-jazbinom koji izlazi na povr{inu, dosti`e 19 m i zahvata povr{inu od 23 m2. Od Lisi~ije prema Vaganskoj pe}ini vodi veoma uski pukotinski kanal. Kada se ispred ulaza u Vagansku pe}inu pored lijevog zida nalo`i vatra, dim izlazi iz Lisi~ije pe}ine. U pe}ini nama pe}inskog nakita

Jama na Kosi Jama se nalazi ju`no, odnosno jugoisto~no od Vaganske pe}ine, na rastojawu od oko 500 metara. Po rezultatima istra`ivawa Lazarevi}a (1995) jama najvjerovatnije pripada sistemu Vaganske pe}ine. Ulazni otvor u jamu je nepravilan, s najve}om du`inom od 8 m i {irinom od 4 m. Dubina jame dosti`e 12,5, a sa jednim strmim produ`etkom 18 m. Dno jame, povr{ine od 12,8 m2, je zasuto razli~tim materijalom koji onemogu}ava prodor u bo~ne kanale.

Troglofilska fauna Vaganske pe}ine

Iako su istra`ivawa faune slijepih mi{eva Vaganske pe}ine obavqena 7- 10. 08.2001. samo preliminarna (period u kome su istra`ivawa vr{ena je ne samo izuzetno kratak nego i krajwe nepogodan za bilo kakve ozbiqnije zakqu~ke, s obzirom na `ivotni ciklus slijepih mi{eva), ve} i takva istra`ivawa ukazuju na zna~aj ove pe}ine kao stani{ta za za{titu i o~uvawe faune slijepih mi{eva. Sprovedenim istra`ivawima (Karapanxa, 2001) konstatovano je prisustvo 4 vrste: ƒ ƒ ƒ ƒ

Rhinolophus ferrumequinum (veliki potkovi~ar), Myotis bechsteinii (dugouhi ve~erwak), Myotis emarginatus ({iqouhi ve~erwak) i Barbastella barbastellus ({irokouhi qiqak).

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

14

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Treba ista}i da je za posqedwe dvije vrste ovo prvi nalazi u Republici Srpskoj, a tako|e i u BiH, ali i da se ove vrste, kao i Myotis emarginatus, nalaze na svim crvenim listama Evrope i ugro`ene su na svjetskom nivou (prema IUCN, kategorisane su kao rawive–vulnerable VU).

Posqedwe dvije vrste posebno su osjetqive na promjene stani{ta, tako da bi za wihovu efikasnu za{titu i opstanak bilo neophodno osim same pe}ine za{tititi i okolno podru~je sa o~uvanim {umskim stani{tima u kojima ove vrste love. Va`no je ista}i i to da ove vrste ne mijewaju ni stani{te ni skloni{te, osim {to su u pojedinim fazama `ivotnog ciklusa vi{e u {upqem drve}u nego u pe}ini, tako da je zbog ovoga i neophodno da se u blizini pe}ine o~uva struktura {umskih stani{ta. Kada se ima u vidu i to da ove vrste ne migriraju, svaki poreme}aj kako u skloni{tu (pe}ini), tako i u stani{tu ({umi) mogao bi biti fatalan, po wihov opstanak na datom podru~ju, {to se s obzirom na svjetski zna~aj ovih vrsta ne smije dozvoliti. Utvr|eni sastav vrsta u pore|ewu sa sli~nim pe}inama u prostorno bliskim dijelovima Balkana, ukazuje i na potencijalno mnogo ve}i zna~aj Vaganske pe}ine za za{titu i o~uvawe faune slijepih mi{eva, tako da daqa i potpuna hiropterolo{ka istra`ivawa ove pe}ine treba nastaviti.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

15

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

^OVJEK I PRIRODA Uvidom u stawe na terenu, zapa`aju se fizi~ki, ali i drugi vidqivi indikatori neposredne ugro`enosti. U u`oj zoni pe}ine, a posebno u samoj pe}ini primje}uju se direktni uticaji ~ovjeka (jako o{te}en pe}inski nakit), zbog ~ega je i postavqena matalna kapija na ulazu. Kapija je trenutno o{te}ena pa je pristup u unutra{wosti pe}ine slobodan. U {iroj zoni pe}ine nisu primje}eni degradacioni faktori. Iznijeto stawe (odnosi se na o{te}eni pe}inski nakit) je djelimi~no naru{ilo prirodne vrijednosti Vaganske pe}ine, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

16

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

VREDNOVAWE

17

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Vaganska pe}ina predstavqa suhu pe}inu. Odlikuju je relativno prostrani kanali ispuweni masivnim pe}inskim nakitom me|u kojem ima i rijetkih formi. Pe}ina je istovremeno i stani{te rijetkih vrsta slijepih mi{eva. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta Vaganske pe}ine daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02). Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao: ƒ

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glavnih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

ƒ

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ

Raznolikost - izra`ena bogatstvom raznovrsnih, me|usobno kombinovanih, prirodnih pojava i procesa,

ƒ

Cjelovitost-koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre|enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota prirodnog dobra.

Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~korekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Prilikom valorizacije postojalo je i drugih problema, a jedan od va`nijih je svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Vaganske pe}ine imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojave Vaganska pe}ina po svojim dimezijama i karakteristikama spada u najzna~ajnije speleolo{ke objekte Republike Srpske, nau~no vrednovane u okviru radne grupe za speleologiju pri izradi Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske. Kao pojedina~ni objekti jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Glavni kanal, od ulaza do Dvorana Rade Marijanca. Prvi lijevi kanal (Lisi~iji kanal); Drugi lijevi kanal (Jawski kanal); Lisi~ija pe}ina; Jama na Kosi. Masivan pe}inski nakit sa rijetkim formama.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

18

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrijednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja Vaganske pe}ine po zastupqenim prirodnim komponentama.

Izvornost Vaganska pe}ina je gotovo u potpunosti sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji ima razgranatu mre`u kanala i horizonata i zajedno sa ostalim dijelovima speleolo{kog sistema pokazuje prirodu razvoja ovog kra{kog predjela.

Reprezentativnost Reprezentativnost Vaganske pe}ine i izdvojenog predjela ogleda se u: ƒ ƒ ƒ ƒ

jedinstvenosti skupa geomorfolo{kih i spelomorfolo{kih obiqe`ja koji odra`avaju istoriju stvarawa terena i razvoja karstnog procesa. Pojavi masivnog nakita, od iskri~avog kalcita, me|u kojima se izdvajaju i rijetke forme, Jedinstvenosti determinisanih vrsta faune slijepih mi{eva koje su istovremeno i ugro`ene vrste u svijetu, Jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je Vaganska pe}ina svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske

Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije rijetkost ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvanSpomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

19

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A titativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz rijetkost kao vrijednost sebi, koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i hidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je obiqe`ena kao geonasqe|e u okviru kojeg egzistuje specifi~an biotop sa svojevrsnom faunom slijepih mi{eva, zakqu~uje se da je podru~je Vaganske pe}ine izuzetno.

Raznolikost Spomenik prirode Vaganska pe}ina pokazuje znatan znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija raznolikosti ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obiqe`ja predeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma cjeline u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju cjelina u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posqedi~no povezane i time obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednosti Vaganske pe}ine u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika pojave i predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti Vaganske pe}ine se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj pojavnoj i predjelnoj raznolikosti i nenaru{nosti predeonog lika direktnim efektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predela i pored pose}enosti turista i dobre pristupa~nosti objektu.

PRIJEDLOG KATEGORIJE Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog savjeta za geo-nasqe|e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe|a (Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja Vaganske pe}ine po ve}ini kriterijuma imaju najvi{i rang u trostepenoj skali vrednovawa, i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, kao i da se nalazi u blizini [ipova, predla`e se svrstavawe Vaganske pe}ine u prirodna dobra od izuzetnog zna~aja, odnosno prirodna dobra I kategorije.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

20

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

IV

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

KONCEPT ZA[TITE

21

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode Vaganske pe}ine zasniva se na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na: ¾ o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, ¾ o~uvawu predionih odlika, ¾ uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa, ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a (ProGEO).

CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa slijede}i op{ti ciq razvoja: postizawe racionalne organizacije i

ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja, a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu, obezbijediti: ƒ

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz: ƒ ƒ ƒ

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala, ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbje|uju pripremu podru~ja, logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III,

Upravqawe podrazumijeva: ƒ za{titu i programsko usmerjavawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti; ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice; ƒ o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; ƒ mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetima podru~ja; Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

22

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj ƒ

dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma).

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije Vaganske pe}ine kao za{ti}enog prirodnog dobra, i ve}inom zapu{tenost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su: • • •

obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima; zatvarawe ulaznog otvora providnim materijalom uz ostavqawe prolaza za slijepe mi{eve, ili - ukoliko to bude boqe rje{ewe, takve prolaze obezbijediti na nekom drugom mjestu (kod kapije); izvr{iti opremawe rasvjete u pe}ini i izvesti dodatne ure|iva~ke radove za obilazak pe}inskih kanala; obim i vrstu radova prilagoditi kao prema projektu R. Lazarevi}a, ali i budu}oj namjeni pe}ine, pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa Vaganske pe}ine podrazumijeva slijede}e radove: • • • •

nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i okolini; uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini; istra`ivawe pe}inske faune; paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini.

Rezultate planiranih istra`ivawa Vaganske pe}ine i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu prijedloga Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike i odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br.50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu Vaganske pe}ine u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Vaganska pe}ina ". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata Vagansku pe}inu, Lisi~iju pe}inu i Jamu na Kosi koji predstavqaju jedinstvenu morfolo{ku i hidrolo{ku cjelinu. S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od izuzetnog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

23

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim Vaganske pe}ine predla`e se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inom od 12 hektara na karti 1:25 000, list Jajce 3-2, prikazane na prilogu 3.

RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti re`im za{tite úú stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunama Zakona o za{titi prirode. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Vaganska pe}ina" kao za{ti}eno prirodno dobro poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. U zavisnosti od koncepta masovne turisti~ke posete u izdvojenom djelu, od ulaza do Dvorane divova, predvi|en je i dio pod re`imom za{tite ú stepena, koji se na povr{ini terena obuhva}enog za{titom ne iskazuje. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posqedice za za{ti}eni Spomenik prirode "Vaganska pe}ina", podlije`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posjetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Vaganska pe}ina", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju: ⇒ Nau~na istra`ivawa; ⇒ Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu. ⇒ Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije. ⇒ Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom - ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode. ⇒ Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namjene. ⇒ Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe. ⇒ Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava ambijentalna cjelina. ⇒ Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela. 24 Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A • Na podru~ju spomenika prirode Vaganska pe}ina, u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se: ⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu. ⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine. ⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju. ⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline. ⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca. ⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. ⇒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i mjerama za{tite podru~ja. ⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila. ⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmejna hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija. ⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i Staraoca; ⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka. ⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka. ⇒ Formirawe deponija bilo kog otpada. ⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. ⇒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta i odlagawe stajskog |ubriva. ⇒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama. ⇒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. ⇒ ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. ⇒ Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela. ⇒ Preoravawe prirodnih livada i pa{waka. ⇒ Sadwa, zasejavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. ⇒ Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta. ⇒ Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili drugih zakonski regulisanih kategorija. ⇒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru.

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe Vaganske pe}ine za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumeva efikasno planirawe, pra}ewe Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

25

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. U preduzimawu mijera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za Staraoca spomenika prirode Vaganska pe}ina odredi Skup{tina op{tina [ipovo. Me|usobne obaveze staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba deo radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se delom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a delom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: 1. Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumijevalo izradu slede}ih dokumenata: - sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; - prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokumenata ili delova programa regionalnog razvoja podru~ja [ipova. 2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva: - utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata; - uspostavqawe katastra instalacija; - revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim povr{inama. 3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to: - formirawe slu`be nadzora; - organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; - u saradwi sa Zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasle|a na za{ti}enom prostoru, odnosno rekonstrukcija zaru{enih i zapu{tenih vodenica i drugo.

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

26

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VI

Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

PRILOZI

27

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA Polo`aj Vaganske pe}ine 1:100 000 (Topografska karta l. Jajce, 1985.)

Spomenik prirode Vaganska pe}ina Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4888,1000 N Y – 6432,1950 E

920 m

Prilog 1 Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA Polo`aj Vaganske pe}ine 1:25 000 (Topografska karta l. Jajce 3-2,1978.)

Spomenik prirode Vaganska pe}ina Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4888,39 N Y – 6433,38 E

920 m

Prilog 2 Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA Zone za{tite i granice za{ti}enog podru~ja na karti 1:25 000

Prilog 3 Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA Geolo{ka karta podru~ja Jaw 1:100 000 (OGK Bugojno L 33-143, 1980.)

Legenda Aluvijum

Dolomiti (anizijski kat)

Gline i lapori sa ugqem i bentonitom

Kre~waci i laporci sa amonitima (kampilski potkat) Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Fli{: bre~e, kalkareniti i laporci Kre~waci sa foraminimerama (alb-cenoman) Kre~waci sa algama i orbitolinama (barem-apt) Kre~waci sa algama i gastropodima (valendotriv)

Osa sinklinale Osmatran rasjed

Elipsaktinijski kre~waci

Pokriven rasjed

Kre~waci sa brahiopodima (lijas-doger) Dolomiti i kre~waci sa megalodonima

Fotogeolo{ki osmatran rasjed Polo`aj pe}ine

Prilog 4 Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA Plan Vaganske pe}ine

Prilog 5 Spomenik prirode V a g a n s k a p e } i n a

32

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE VAGANSKA PE]INA Rje{ewe o za{titi Vaganske pe}ine br. 06-UP-I-58-4/70

Prilog 6

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Bogdanovi}, @; Bugarski, D.; Marijanac, Z.; Petrovi}, J. (1971): Vaganska pe}ina u Bosni .Zbornik radova Prirodno-matemati~kog fakulteta, 1, Novi Sad Vujnovi}, L., (1981), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu SFRJ 1:100 000 list Bugojno, L 33143, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Vujnovi}, L., (1981), Osnovna geolo{ka karta SFRJ, 1:100 000. list Bugojno, L 33-143, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske.-zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo, Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj.- Srpske zemqe i svijet, Bawa Luka Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj.- Zbornik radova Simpozijuma“ Resursi RS “, Bawa Luka Lazarevi} R. (1999): Vaganska pe}ina.- Srpsko geografsko dru{tvo, Beograd Marijanac, Z. (1970): Vaganska pe}ina.- Priroda, LVII, br. 5, Zagreb Petrovi}, J. (1969): Izvje{taj o Vaganskoj pe}ini.- (neobjavqeno)