Pecina Orlovaca

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

PE]INA ORLOVA^A

BAWALUKA, 2008. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INA KUK KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac

Jelena Kadi} Goran Dujakovi},speleolog Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~ Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um. Goran Pani}, geograf Fotografije

Goran Dujakovi} Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada

Goran Kalini}, obrada priloga Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor

Spomenik prirode P e } i n a

Svetlana [iqegovi}

Orlova~a

1

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je: Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu `ivotne sredine. Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PE]INA ORLOVA^A" kao prirodnog dobra od velikog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi. Bawa Luka, 2008. god. Direktor

Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

2

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA ORLOVA^A" KAO PRIRODNOG DOBRA OD VELIKOG ZNA^AJA ú

IDENTIFIKACIJA Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú

OPIS PRIRODNOG DOBRA Priroda ^ovjek i priroda

úúú

VREDNOVAWE Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrijednosti Prijedlog kategorije

úñ

KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja Prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

ñ

PRILOZI prilog 1: Polo`aj pe}ine Orlova~a na karti 1:100 000 prilog 2: Polo`aj pe}ine Orlova~a na karti 1:25 000 prilog 3: Katastarska skica prilog 4: Popis i povr{ine katastarskih parcela prilog 5: Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite prilog 6: Geolo{ka karta 1:100 000 prilog 7: Plan pe}ine

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

3

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

IDENTIFIKACIJA

4

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pe}ina Orlova~a"

OSNOVNA VRIJEDNOST Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa. Razgranat podzemni sistem razvijen u tri nivoa. Podzemni kanali i galerije su ispuweni raznovrsnim, atraktivnim pe}inskim nakitom: stalaktitima, stalagmitima, salivima, pe}inskim stubovima i koraqnim nakitom. Trenutno jedina turisti~ka pe}ina Republike Srpske. Prona|eni brojni ostaci pe}inskog medvjeda. Pe}ina je stani{te Charonites zoppai orlovancensis (Reitter 1913.).

POLO@AJ Isto~na Republika Srpska, brda Orlova~a. Teritorija op{tine Pale, selo Sumbulovac, zaseok Dowe Siwevo. Udaqenost: od Sarajeva 15 km, od Pala 10 km. Pristupa~no putni~kim vozilom iz tri pravca: ƒ ƒ ƒ

od Sarajeva preko Han Dervente prema Sokocu, skretawe na makadamski put u Sumbulovcu, a daqe putem oko 1km do pe}ine, od Pala preko Han Dervente prema Sokocu, skretawe na makadamski put u Sumbulovcu, a zatim oko 1km putem do pe}ine, od Sokoca prema Sarajevu, skretawe na makadamski put u Sumbulovcu, a zatim oko 1 km putem do pe}ine.

Nadmorska visina: 948 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X - 4860,0 N Y - 6547,19 E

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE U za{ti}enom Spomeniku prirode Pe}ina Orlova~a utvr|uje se re`im za{tite II stepena. Pod re`imom za{tite drugog stepena nalaze se sqede}e katastarske ~estice: k.~. 640/1 ; k.~. 640/2 i dio k.~. 641/2 ukupne povr{ine 27,015 hektara koje pripadaju katastarskoj op{tini Mokro.

PRETHODNI STATUS ZA[TITE Pe}ina Orlova~a se do sada nije nalazila na listi za{ti|enih prirodnih dobara Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period).

KATEGORIJA Spomenik prirode. Prirodno dobro od izuzetnog zna~aja - ú kategorija. Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

5

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

ME\UNARODNI STATUS •

•

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine. Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro pe}ina Orlova~a je objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja i nominovano je za verifikaciju pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a ProGEO.

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

6

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II

Spomenik prirode P e } i n a

OPIS PRIRODNOG DOBRA

Orlova~a

7

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja pe}ine Orlova~a pripada strukturno-facijalnoj jedinici Romanija–Pra~a-Jahorina u kojoj su zastupqene stijene razli~itog sastava i starosti, gorwosilurski mermerasti kre~waci, sprudni kre~waci devona, gorwopermski i dowotrijaski klastiti, anizijski kre~waci i dolomiti, slojeviti kre~waci sa ro`nacima. U bli`oj okolini pe}ine zastupqene su mezozojske karbonatne mase dowo i sredwojurske starosti (OGK, List Pra~a, 1983), prikazane u prilogu 6.

Mezozoik Najstarije stijene bli`e okoline pe}ine Orlova~a su klasti~ni sedimenti doweg trijasa (T 1 ), zastupqeni sa "sarajevskim pje{~arima". Prostiru se ju`no od samog ulaza u pe}inu. Ove stijene u {irem podru~ju izgra|uju jugozapadne padine planine Romanije, kao i podinske dijelove Jahorine i Ravne planine. Pje{~ari su naj~e{}e tro{ni, od svjetlosme|e, crvene do qubi~aste boje. Rijetko se nalaze krupnozrno granulirane partije, ili slojevi sa krupnim listi}ima liskuna. Mjestimi~no se javqaju proslojci i ulo{ci plo~astih sedimenata u plavi~astim i zelenim tonovima. Debqina dowotrijaskih klastita iznosi oko 600 m. Sjeverno od ulaza u pe}inu prostiru se sedimenti anizika sastavqeni od kre~waka (T1 2 ). Kre~waci su bankoviti, masivni, svjetlosivi sa rijetkim ostacima brahiopoda. Sadr`aj kalcijum karbonata se kre}e od 84,20 do 99,97%, dok procenat nerastvorenih ostataka od 0,10% do 0,40% prete`no glinovito-gvo`|evite materije i kvarca. U sastav stijena ulazi bogata makro- i mikrofosilna fauna koja dokazuje anizijsku pripadnost. Debqina anizijskih sedimenata iznosi oko 450 m. Sjeverno od ulaza u pe}inu, u podru~ju sela Bjelogorci nalaze se razli~iti ladinski sedimenti (T2 2 ), tektonski ukqe{teni u vidu uskih izdu`enih pojaseva prevu~enih preko anizijskih kre~waka. Ove sedimente predstavqaju plo~asti ro`naci, tufovi, glinci i tamni plo~asti kre~waci.

Kenozoik Kvartarne stijene (al) u okolini pe}ine Orlova~a su slabo zastupqene i ~ine ih aluvijalni sedimenti vodotokova Siwave, Bijelog potoka i Miqacke. Wihova debqina nije velika, a predstavqaju ih {qunkovi, pijeskoviti {qunkovi i pjeskovi koji su ~esti izmje{ani sa proluvijalnim nanosom. Unutar wih se rje|e nalaze pjeskovite gline u vidu izdu`enih so~iva.

Istorija stvarawa terena Regionalno gledano podru~je Pra~a-Jahorina-Romanija, kao i ~itava isto~na Republika Srpska, pripadaju geotektonskoj jedinici unutra{wih Dinarida. Pe}ina Orlova~a sa okolinom pripada jedinici Romanija–Pra~a-Jahorina, koja je formirana tokom sedimentacijskog re`ima. Najstariji paleontolo{ki dokazani sedimenti {ire okoline pe}ine Orlova~a stvarani su u relativno plitkomorskoj sredini gorwosilurskih mora, koja su prema fosilnim ostacima bujala `ivotom. Tokom devona nastavqa se sprudna sedimentacija, kada su se u veoma ~istoj i uzburkanoj vodi stvarali biogeni kre~waci i odvijao masovan `ivot. Zavr{etak, vjerovatno kaledonskog orogenetskog ciklusa u ovim sedimetacijskim prostorima izaziva bitne promjene.

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

8

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Produbqivawe sedimentacijskog prostora izra`eno je u {irem prostoru, tokom koga se mijewa sedimentacijski re`im uz povremenu vulkansku aktivnost. Nakon izvr{enih promjena, tokom doweg i sredweg karbona stvaraju se klasti~ni sedimnti sa ve}im i mawim karbonatnim serijama sedimenata. Tokom sredweg karbona, sedimentacijski prostor predstavqa kopno na kome dolazi do formirawa vegetacije. Krajem sredweg perma dolazi do spu{tawa kopnenih sredina koje postaju osnova novoj klasti~noj sedimentaciji tokom gorweg perma. Tokom doweg trijasa nastavqa se diferencijalno spu{tawe i pro{irewe sedimentacijskog prostora. Anizik karakteri{u bitne promjene u {irem sedimentacijskom prostoru koji se stabili{e i u {iroj oblasti po~iwe dugotrajni ciklus karbonatne sedimentacije. U postkrednom tektonskom djelovawu dolazi do kompresija i ubirawa stijenskih masa i nastavka navla~ewa zapo~etog tokom gorwe jure. Krajem paleogena dolazi do spu{tawa pojedinih blokova du` starih i novonastalih ruptura. Spu{tawem i erozionim djelovawem formirani su slatkovodni miocenski bazeni. Zavr{no oblikovawe terena izvr{eno je erozionim procesima i nagla{enim neotektonskim djelovawem, poslije ~ega se na novonastalom kopnu masovno javio biqni i `ivotiwski svijet.

REQEF

Pe}ina Orlova~a se nalazi na istoimenom uzvi{ewu (1056 metara n.m.), koje je u odnosu na okolni teren tektonski izdignuto. Okolina pe}ine predstavqa prostranu zatalasanu povr{ sa ~ije isto~ne strane se nalazi planina Romanija razvijena na karbonatnom terenu. Na istra`nom podru~ju isti~u se dvije morfolo{ke cjeline koje su bitno odredile morfogenetske karakteristike same pe}ine, odnosno uzvi{ewe Orlova~a na kome se nalazi pe}ina i potok Siwava, koji izvire u podno`ju uzvi{ewa. Brdo Orlova~a, u kome je razvijen speleolo{ki sistem ispresjecano je brojnim pukotinama i rasjedima koji su odigrali bitnu ulogu u stvarawu podzemnih kanala. Tektonske pukotine je tokom vremena voda razgradila i pro{irila, stvaraju}i na pojedinim mjestima relativno prostrane kanale i dvorane. Daqwim odvijawem karstne i fluvijalne erozije oblikovao se sistem kakav danas poznajemo. Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

9

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Potok Siwava, koji izvire stotiwak metara isto~nije od glavnog-turisti~kog ulaza u pe}inu, jednim kra}im dijelom (184 m n.v.) podzemno te~e najni`om zonom speleolo{kog sistema, koja istovremeno predstavqa i najni`u eta`u pe}ine. U ranoj fazi razvoja podzemnog sistema, on je tekao sredwom eta`om sistema. Tokom vremena, podzemni tok se izmje{tao prate}i erozionu terminantu, ostavqaju}i suhe kanale, spu{taju}i se u ni`u eta`u kojom i danas te~e. Podzemni kanali kojima sada stalno te~e nisu velike propusne mo}i, pa se za vrijeme velikih padavina doga|a da podzemne vode poplave i pojedine dijelove sredwe eta`e, preko kojih se izlivaju na glavni ulaz. Paleotok Siwave je u ranim fazama razvoja pe}inskog sistema odigrao bitnu ulogu u razgra|ivawu i oblikovawu tektonskih pukotina. U kasnijim fazama razvoja pe}inskih kanala do{lo je do stvarawa i oblikovawa akumulativnih oblika.

Hidrogeolo{ke karakteristike Morfohidrolo{ke odlike pe}ine Orlova~a Pe}ina Orlova~a predstavqa slo`en morfolo{ki i hidrolo{ki sistem sa dva ulaza. Nalazi se u centralnom dijelu ~itavog sistema koji je i nazvan po woj. Posmatrano u planu i profilu, pe}ina je razgranata i sastoji se iz jednog glavnog prostranog kanala, i vi{e mawih kanala od kojih se jedan na kraju zavr{ava sa stalnim podzemnim tokom. Ukupna du`ina istra`enih pe}inskih kanala iznosi oko 2.500 m. Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su sqede}e osnovne cjeline pe}ine Orlova~a: Glavni kanal, dvorana Galerija (turisti~ki dio pe}ine), drugi ulazni kanal (Ulaz prvih istra`iva~a), kanali gorweg nivoa, kanali doweg nivoa sa stalnim podzemnim tokom. U sklopu spelelo{kog sistema kojem pripada pe}ina Orlova~a, nalaze se i Okrugla pe}ina, Vasina pe}ina, Mala pe}ina i izvor potoka Siwave koja mawim dijelom podzemno te~e najni`om eta`om Orlova~e.

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

10

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Podjela pe}inskog sistema na cjeline U {irem okviru posmatrano, sistem se sastoji iz dvije celine - pe}ine Orlova~a i izvora rje~ice Siwave koja podzemno te~e najni`im nivoom Orlova~e. Pe}inu Orlova~u prema razvijenoj morfologiji pojedini autori dijele na razli~ite cjeline ili izdvajaju pojedine karakteristi~ne morfolo{ke oblike. Lazarevi} (1995.) izdvaja najve}u dvoranu Orlova~e i daje joj ime Gora Romanija. Tokom radova na projektu ure}ewa pe}ine, 1987. godine imenuje i pojedine masivnije oblike pe}inskog nakita u prvom horizontu (sada{wi turisti~ki dio pe}ine): Starina Novak (stalagmit u dvorani Gora Romanija), Igla i Mermerna stra`a. Peceq (2002.) u svojim radovima se posebno bavi turisti~kim dijelom Orlova~e, odnosno sredwim nivom pe}ine. Turisti~kim dijelovima pe}ine daje nazive: Ulazna sala, Zmajeva jazbina, Krokodilski hodnik, Dvorana svodova, Dvorana Ermita`, Prolaz svjetionika, Dvorana Slonovo oko, Termopilski prolaz, Dvorana Romanija, Dvorana Galerija, Medvje|a dvorana, Tajnovita dvorana, Vise}i hodnik i Tajni prolaz. Opis morfolo{kih odlika pe}ine Orlova~a ovde je prikazan na osnovu sqede}ih izdvojenih podcjelina (nazivi dvorana turisti~kog dijela prema M.Pecequ): ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Ulaz i glavni kanal (od Ulazne dvorane do dvorane Romanija); Dvorana Galerija; Kanali doweg nivoa sa podzemnim tokom rje~ice Siwave; Izvor rje~ice Siwave; Mala pe}ina.

Ulaz i glavni kanal (Ulazna dvorana do dvorane Romanija) Ulaz u pe}inu Orlova~a le`i u vertikalnoj ravni istoimene kre~wa~ke litice ~ija je visina 70-80 m. Sam ulaz je visok 3,9 m, {irok 3,1 m i nalazi se na nadmorskoj visini od 949 m. Na ulaz se nastavqa Ulazna dvorana sa povr{inom od 143 m2 koja je ispuwena siroma{nim oblicima pe}inskog nakita. Visina dvorane se kre}e od 2,6 do 8 m. Na wu se nastavqa Zmajeva jazbina sa bogatijim oblicima pe}inskog nakita. U unutra{wosti se nalaze dva velika pe}inska stuba i jedna draperija. Visina dvorane se kre}e od 3,9-4,3 m. U nastavku pe}ine, prva interesantna dvorana je Ermita` koja je izuzetno bogata pe}inskim nakitom. U woj se nalaze i ugla~ane stijene, ostaci ~e{awa pe}inskih medvjeda. Dvoranu krase veliki masivni oblici pe}inskih stubova koji su po atraktivnosti jedni od qep{ih do sada prona|enih u pe}inama Republike Srpske. Gra|eni su od ~istog kalcita, od kojih je posebno atraktivan Kosi toraw, visok 2 m, i Ledeni stub visok 1,5 m sa obimom od 1,8 m. Ovdje se tako|e nalazi i grupa od 16 atraktivnih pe}inskih stubova i 20 stalagmita. 11 Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Na Ermita` se nastavqa 77 m dug kanal Prolaz svjetionika sa tavanicom visokom od 8-10 m. Dvorana je bogato ukra{ena raznim oblicima pe}inskog nakita, stalaktitma, stalagmitima, pe}inskim stubovima i salivima razli~itih boja od kojih dominiraju braon, siva i mlije~no bijela.

Dvorana Slonovo oko se nastavqa na Prolaz svjetionika. Duga~ka je 52 m najve}e {irine 12 m, i povr{ine od 520 m2. Dvorana je bogato ukra{ena pe}inskim nakitom, draperijama, salivima, stalagmitima ,stalaktitima i pe}inskim stubovima. Na strani galerije se nalazi saliv oblika okrenute olimpijske bakqe, koji je kao motiv i uzet za za{titni znak pe}ine. Olimpijska bakqa simboli~no podsje}a na Zimske olimpijske igre koje su 1984. godine odr`ane u Sarajevu. U ovoj dvorani se nalaze dva pe}inska stuba visoka 6 i 7 metara. Termopilski prolaz je hodnik dug 66 m sa prosje~nom {irinom 6 m i povr{inom od 203m2. Kao i ostale galerije i dvorane turisti~kog dijela Orlova~e, jako je bogata raznim oblicima pe}inskog nakita. Dominiraju masivni oblici pe}inskih stubova, stalaktita, stalagmita i veliki salivi. Dvorana Romanija je posqedwa galerija turisti~kog dijela Orlova~e. Duga~ka je 18 m, {iroka 17 m sa povr{inom od 245 m2. U dvorani dominira masivni stalagmit visok 2,1m sa obimom od 3 m. Tako|e se tu nalaze raznovrsni oblici stalaktita, stalagmita i saliva. Iznad turisti~kog dijela Orlova~e nalaze se dvije galerije bogate pe}inskim nakitom od kojih je posebno interesantna Medvje|a dvorana, duga~ka 46 m, {iroka 13 sa povr{inom od 394 m2. U woj se nalaze zaobqeni stalagmiti, stalaktiti, salivi i bigrene kade.

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

12

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Dvorana Galerija

je najve}a dvorana sistema sa {irinom od 42 m, du`inom 63 m i visinom od 15 m. Sa povr{inom od 1.839 m2 predstavqa centralni dio cijelokupnog sistema Orlova~e. Dvorana je izuzetno bogata pe}inskim nakitom, stalagmitima, salivima i stalaktitima. Dvorana se izdi`e 30 metara iznad Dvorane Romanija. U prvoj fazi turisti~kog ure|ewa Orlova~a nije prilago|ena za posjete turista. Iz ove galerije vode kanali u dowe i gorwe nivoe pe}ine.

Kanali doweg nivoa sa podzemnim tokom rje~ce Siwave nastavqaju se poslije malog su`ewa iz dvorane Galerija. Osim {turog opisa prvih istra`ivawa ovog dijela Orlova~e ne postoje publikovani detaqni morfolo{ki podaci. Na osnovu opisa (M. Kurtovi}) kanali doweg nivoa se sastoje od prostranog kanala koji se u drugom dijelu ra~va u dva mawa kanala. Kanali su duga~ki izme|u 700-1000 metara. Strane i strop kanala na pojedinim mjestima ukra{avaju veliki stalaktiti i draperije. Na kraju kanala nalazi se usje~eni hodnik kojim proti~e podzemni tok rje~ice Siwave. Istra`ivawe podemnog toka Siwave napravili su slovena~ki speleolozi Jamarskog kluva Prebold, 1981. godine, kada su izmjerili i detaqno nacrtali podzemni kanal. Podzemni sifoni na oba kraja kanala su ih onemogu}ili da prodru daqe u unutra{wost podzemnog sistema. Ukupna du`ina kanala sa podzemnim tokom Siwave u tre}oj zoni iznosi 184 m.

Izvor rje~ice Siwave izvire iz kre~wa~kih blokova isto~no od glavnog ulaz u pe}inu Orlova~a. Nalazi se udaqena 25 metara od otvora Male pe}ine koja je tokom morfolo{ke evolucije terena bila izvor Siwave. Podzemni tok Siwave povremeno za vrijeme velikih padavina plavi pojedine dijelove Glavnog kanala, a rje|e se desi i da izbije pod velikim pritiskom na Ulaz prvih istra`iva~a, u mlazu dugom pet metara (prema kazivawu mje{tana).

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

13

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Mala pe}ina se nalazi udaqena 25 metara od sada{weg izvora rje~ice Siwave. To je morfolo{ki ostatak nekada{wog vodotoka ove rje~ice. Ulaz u pe}inu je visok 3,5 m i {irok 5 m. Pe}ina se spelomorfolo{ki sastoji od glavnog kanal dugog 16,8 m i sprednog dugog 5,1m. Glavni kanal se zavr{ava spu{tawem na ~ijem dnu se nalazi malo jezero dugo 2 m i duboko oko 45 cm. Sporedni kanal ima povremeno hidrolo{ku funkciju. Pe}ina je bez pe}inskog nakita, a strane kanala su ugla~ane od nekada{weg vodenog toka.

PALEONTOLO[KI NALAZI IZ PE]INE ORLOVA^A Paleontolo{ka istra`ivawa su prakti~no zapo~ela neposredno po otkri}u novih podzemnih kanala. Konzervirani hodnici koji su bili nepoznati i nedostupni hiqadama godina predstavqali su idealno mjesto za boravak pleistocenskih sisara i da pri tome ostanu dobro o~uvani kroz du`i vremenski period po wihovom izumirawu. Prva paleontolo{ka istra`ivawa uradio je paleontolog Malez 1984. godine sa saradnicima. U po~etnim istra`ivawima novotkrivenih kanala, prona{ao je ugla~ane stijene na strani dana{we dvorane Ermita`, - medvje|a bru{ewa, ostatke od ~estih kretawa medvjeda podzemnim kanalima.

Kosti pe}inskog medvjeda Tokom ovih istra`ivawa prona|ene su lobawe pe}inskog medvjeda (Ursus spelaeus) i brojne wihove kosti. Odontolo{ka istra`ivawa obuhvatila su istra`ivawe 43 izolovana zuba i zube usidrene u ~equstima. Du`ine zuba su pokazale da su za 5% ve}i od prosjeka pe}inskih medvjeda i pokazuju da se radi o tipi~nom predstavniku gorwopleistocenske spelaus grupe. Istra`ivawa su pokazala da su se pe}inski medvjedi iz Orlova~e nalazili na visokom stepenu evolucije. Na osnovu mjerewa apsolutne starosti ostataka pe}inskih medvjeda Malez je utvrdio da su pe}inski medvjedi naseqavali Orlova~u prije 16 000 godina. Najnovija paleontolo{ka istra`ivawa izvr{ena su za vrijeme posqedwih radova na ure|ewu pe}ine za turisti~ke posjete tokom mjeseca avgusta 2002. godine. Detaqnim pregledom povr{ine pe}ine prona|ene su dvije lobawe pe}inskih medvjeda, fragmenti gorwe vilice, nekoliko dowih vilica i vi{e desetina drugih kostiju. Istra`ivawima je utvr|eno da prona|eni paleontolo{ki materijal pripada medvjedima razli~ite starosne dobi i pola. Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

14

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Prema broju prona|enih lobawa, pe}inske kanale je nastawivalo najmawe osam jedinki ali se pretpostavqa da je wihov broj daleko ve}i s obzirom da su prona|ene lobawe mla|ih pe}inskih medvjeda.

Lobawa pe}inskog medvjeda

Entomofauna pe}ine Orlova~a Prvo biospeleolo{ko istra`ivawe poznatog, ulaznog kanala pe}ine Orlova~a izvr{io je kustos Zemaqskog muzeja u Sarajevu, Viktor Afelbek (1835-1934. Ovaj stru~wak za insekte tokom 36 godina aktivnog rada prikupio je veliki broj insekata u zbirke muzeja i opisao nekoliko novih insekata, vrsta i podvrsta koleoptera. Sara|ivao je sa najpoznatijim evropskim keleopteorolozima svoga vremena i slao im materijal na determinaciju. Tokom svojih brojnih posjeta pe}inama u ukolini Sarajeva prona{ao je i insekta u ulaznom dijelu pe}ine Orlova~a iz porodice Coleoptera, roda Charonitis, podvrste Zoopai orlovancensis (po lokaciji dobio ime, kasnije ga je determinisao Reiter, 1913 godine). Tokom posqedwih istra`ivawa ovaj slijepi pe}inski insekt iz porodice koleoptera ponovo je prona|en u sredi{wem dijelu pe}ine (Peceq, 2002.).

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

15

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

^OVJEK I PRIRODA

Uvidom u stawe na terenu, ne zapa`aju se nikakvi fizi~ki, ili drugi vidqivi indikatori neposredne ugro`enosti. Neposredna okolina pe}ine Orlova~a nije zahva}ena antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede, a nema ni industrijskih i privrednih postrojewa ili uslu`nih i sli~nih objekata. U u`oj zoni pe}ine, nisu primje}eni direktni uticaji ~ovjeka. Iznijeto stawe ne naru{ava prirodne vrednosti pe}ine Orlova~a, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

16

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

VREDNOVAWE

17

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Pe}ina Orlova~a predstavqa hidrolo{ki aktivnu pe}inu. Odlikuju je razgranati kanali sa tri horizonta i bogat pe}inski nakit, po qepoti i kvalitetu jedan od najqep{ih u Republici Srpskoj. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta pe}ine Orlova~a daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02).

Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao: ƒ

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa, glavnih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

ƒ

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ

Raznolikost - izra`ena bogatstvom prirodnih pojava i procesa,

ƒ

Cjelovitost - koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre|enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ

Esteti~nost - po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota prirodnog dobra.

raznovrsnih,

me|usobno

kombinovanih,

Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~korekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine Orlova~a imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume. Prilikom valorizacije postojalo je vi{e problema, a jedan od va`nijih je svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrijednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Pe}ine Orlova~a imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojave Pe}ina Orlova~a po svojim dimezijama i karakteristikama spada u petnaest najzna~ajnijih speleolo{kih objekata Republike Srpske, nau~no vrednovanih u okviru radne grupe za speleologiju pri Nacionalnom savjetu za geonasqe|e Republike Srpske. Kao pojedina~ne vrijednosti jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su: ¾ ¾ ¾ ¾

Ulaz i glavni kanal (od Ulazne dvorane do dvorane Romanija); Dvorana Galerija; Kanali doweg nivoa sa podzemnim tokom rje~ice Siwave; Izvor rje~ice Siwave;

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

18

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ¾ Mala pe}ina; ¾ Vredan paleontolo{ki materijal; ¾ Specifi~na entomofauna

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrijednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja pe}ine Orlova~a po zastupqenim prirodnim komponentama.

Izvornost Pe}ina Orlova~a je u velikoj mjeri sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji zajedno sa ostalim dijelovima speleolo{kog sistema pokazuje prirodu razvoja kra{kog procesa. Antropogenim aktivnostima uz najmawe intervencije prilago|en je jedan dio pe}ine turisti~kim posjetama, poboq{ani su pristupni putevi ulazu u objekat ~ime bitno nije izmijewen ni jedan prirodni atribut. Iako je djelimi~no izmijewena ambijentalno pejza`na komponenta, izvornost objekta je visoko rangirana.

Reprezentativnost Reprezentativnost pe}ine Orlova~a i izdvojenog predjela ogleda se u: ¾ jedinstvenosti geomorfolo{kih i spelomorfolo{kih obiqe`ja; ¾ podzemnom toku koji odra`ava sada{wu erozionu terminantu ovog kra{kog predjela; ¾ specifi~noj genezi koja nije u potpunosti razja{wena; ¾ paleontolo{kom materijalu vrste ursus, koji se mo`e upore|ivati sa ostalim nalazima u Republici Srpskoj i jugoisto~noj Evropi; ¾ biospeleolo{koj entomofaunisti~koj raznolikosti; Zbog ~ega je pe}ina Orlova~a svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske od izuzetnog zna~aja.

Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost" ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi" , koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za elementi i oblici reqefa i ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini hidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je obiqe`ena kao geonasqe|e u okviru kojeg egzistuje specifi~an biotop sa svojevrsnom entomofaunom, zakqu~uje se da je podru~je pe}ine Orlova~a izuzetno.

Raznolikost Spomenik prirode pe}ina Orlova~a pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obiqe`ja predionog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

19

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posqedi~no povezane i time obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednosti pe}ine Orlova~a u mnogome homogenizovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti pe}ine Orlova~a se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj predionoj raznolikosti nanaru{enosti predionog lika direktnim efektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela posebno dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Relativna skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predjela i pored posje}enosti turista i dobre pristupa~nosti objektu.

PRIJEDLOG KATEGORIJE Polaze}i od utvr|enih vrijednosti i cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja pe}ine Orlova~a po ve}ini kriterijuma imaju najvi{i ili visoki rang u trostepenoj skali vrednovawa, i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, kao i da se nalazi u blizini Jahorine koja je u postupku istra`ivawa za za{titu prirode, predla`e se svrstavawe pe}ine Orlova~a u prirodna dobra od izuzetnog zna~aja, odnosno prirodna dobra I kategorije.

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

20

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

KONCEPT ZA[TITE

21

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina Orlova~a" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na: ƒ ƒ ƒ

o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, o~uvawu predionih odlika, uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,

ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a (ProGEO).

CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa sqede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog

kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti: ƒ

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz: ƒ ƒ ƒ

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala, ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbje|uju pripremu podru~ja, logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III,

"Upravqawe podrazumjeva: ƒ za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; ƒ plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti; ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice; ƒ o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

22

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; ƒ mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetiƒ ƒ

ma podru~ja; podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije pe}ine Orlova~e kao za{ti}enog prirodnog dobra, djelimi~nu ure|enost i ve}inom nenaru{enost okolnog prostora, djelimi~no uspostavqenu "turisti~ku" infrastrukturu u pe}ini, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su: • •

•

obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima; izvesti dodatne ure|iva~ke radove za obilazak pe}inskih kanala; obim i vrstu radova prilagoditi prema projektu i budu}oj namjeni pe}ine, u zavisnosti od koncepta turisti~ke posjete uspostaviti dio pe}ine od ulaza do Dvorane Galerije pod re`im za{tite ú stepena, Kanale doweg nivoa pretvoriti u objekat nau~nog i obrazovnog rada sa ograni~enom posjetom; pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

23

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa pe}ine Orlova~a podrazumijeva sqede}e radove: • • • • •

nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i okolinih speleolo{kih objekata; obezbje|ivawe stacionarnih, kontinualnih hidrolo{kih osmatrawa vodotoka Siqave; uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini; nastavak paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini. istra`ivawe pe}inske faune, a posebno entomofaune;

Rezultate planiranih istra`ivawa pe}ine Orlova~a i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu pe}ine Orlova~a u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina Orlova~a". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata pe}inu Orlova~u, Malu pe}inu i izvor rije~ice Siwave koji predstavqaju jedinstvenu morfolo{ku i hidrolo{ku cjelinu. S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od izuzetnog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

24

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske. Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim pe}ine Orlova~a predla`e se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Mokro, Skup{tine op{tine Pale, prikazane na prilogu 3 i 4.

RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti, u skladu sa ~lanom 49. Zakona o za{titi `ivotne sredine, re`im za{tite úú stepena. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Pe}ina Orlova~a" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posledice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina Orlova~a", podlije`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina Orlova~a", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju: 9 Nau~na istra`ivawa; 9 Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu. 9 Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije. 9 Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode. 9 Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namjene. 9 Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe. 9 Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava ambijentalna cjelina. 9 Da se planovima obezbjedi racionalizacija elektromre`e podru~ja i provo|ewe kablova du` saobra}ajnica. Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

25

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A 9 Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela. 9 Individualno vodosnabdijevawe objekata iz bunara, s tim {to }e se odgovaraju}im urbanisti~kim planovima omogu}iti zajedni~ko vodosnabdijevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehni~kim uslovima. * * * Na podru~ju spomenika prirode pe}ina Orlova~a , u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se: ⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu. ⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine. ⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju. ⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promjene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline. ⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca. ⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. ⇒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i mjerama za{tite podru~ja. ⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila. ⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija. ⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike i Staraoca; ⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka. ⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka. ⇒ Formirawe deponija bilo kog otpada. ⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. ⇒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta i odlagawe stajskog |ubriva. ⇒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama. ⇒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. ⇒ ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. ⇒ Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela. ⇒ Preoravawe prirodnih livada i pa{waka. ⇒ Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. ⇒ Sakupqawe i stavqawe u promet vrsta iz Naredbe o kontroli prometa i kori{}ewa. ⇒ Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta. ⇒ Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili drugih zakonski regulisanih kategorija. ⇒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru. Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

26

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe pe}ine Orlova~a za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumijeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mijera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pe}ina Orlova~a" odredi Op{tina Pale koja je nosila dosada{we aktivnosti na turisti~kom ure|ewu pe}ine. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITOM Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbjediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba deo radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se dijelom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a dijelom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: 1. Obezbije|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumjevalo izradu sqede}ih dokumenata: - sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; - prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja Pala i Jahorine. 2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva: - utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata; - uspostavqawe katastra instalacija; - revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim povr{inama. 3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to: - formirawe slu`be nadzora; - organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; - u saradwi sa Zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog naslije|a Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru, odnosno rekonstrukcija zaru{enih i zapu{tenih vodenica i drugo. 27 Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

PRILOZI

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A Polo`aj pe}ine Orlova~a 1:100 000 (Topografska karta l. Gora`de, 1971)

Spomenik prirode pe}ina Orlova~a Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4860,00 N Y – 6546,400 E

948 m

Prilog 1 Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A Polo`aj pe}ine Orlova~a 1:25 000 (Topografska karta l. Gora`de 1-1,1986)

Spomenik prirode pe}ina Orlova~a Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4860,00 N Y – 6547,16 E

948 m

Prilog 2 Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina Mokro, broj plana 6- d/4 i 7 c/3 Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Podru~na jedinica Pale

Prilog 3

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A Popis i povr{ine katastarskih ~estica

broj ~estice

dio ~estice

povr{ina (hektara)

640/1 640/2 641/2

13.235 6.800 6.980

Prilog 4

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

32

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A Zone i re`imi za{tite Spomenika prirode Pe}ina Orlova~a

Prilog 5 Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

33

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A Geolo{ka karta okoline Pustopoqa 1:100 000 (OGK Pra~a K 34-2, 1982)

Legenda

Urnisi i sipari

Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Deluvijalno-proluvijalni zastori

Osa sinklinale

Kre~waci, ro`naci, tufovi i glinci

Osmatran rasjed

Bankoviti i masivni kre~waci i bre~asti kre~waci Han Buloga

Pokriven rasjed

Aluvijalni nanos

Kvarc-liskunoviti pje{~ari Sarajevski pje{~ari, {kriqavi subgrauvakni i grauvakni pje{~ari, alevroliti i glinci.

Fotogeolo{ki osmatran rasjed Polo`aj pe}ine

Prilog 6 Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

34

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A Plan pe}ine Orlova~a

Prilog 7

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

35

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

36

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Vujnovi}, L. i dr. (1983): Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu 1:100 000, list Pra~a K 34-2, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Vujnovi}, L. i dr. (1983): Osnovna geolo{ka karta SFRJ 1:100 000, list Pra~a, K 34-2, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Dujakovi}, G. (2004): Pe}ine i jame RepublikeSrpske - Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo Kurtovi}, M. (1977): Savina pe}ina – Biser kraj Sarajeva - Na{ kr{, 3, Sarajevo Kurtovi}, M (2004): Istra`eni speleolo{ki objekti na podru~ju op{tina Pale, Stari Grad

(Sarajevo), Ilixa, Sokolac, Kalinovik, Ilija{, Trebiwe, Bile}a, Gacko, Berkovi}i i Nevesiwe.- (neobjavqeno) Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj - Srpske zemqe i svijet, Bawa Luka Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj - Zbornik radova Simpozijuma "Resursi RS", Bawa Luka Malez, M.; Lajtner, I.; Paunovi}, M.; Sli{kovi}, T (1987): Kartarnogeolo{ka i paleontolo{ka Prou~avawa u spiqi Orlova~a kod Sarajeva.- Kr{ Jugoslavije, 12/3, Zagreb Peceq, M. R, Markovi}, S. B.; Jovanovi}, M; Peceq, J (2002): Novi rezultati istra`ivawa pe}ine Orlova~a.- Glasnik Geografskog dru{tva Republike Srpske, sveska 7, Bawa Luka Peceq, M. R, Markovi}, S. B.; Jovanovi}, M (2002): Pe}ina Orlova~a - Univerzitet u Srpskom Sarajevu, Institut filozofskog fakulteta, Pale Peceq, R. M; Markovi}, B. S.; Jovanovi}, M.: Novi rezultati istra`ivawa pe}ine Orlova~e.- Zbornik radova filozofskog fakulteta u Srpskom Sarajevu , "Radovi", kw. 3 (u {tampi) Curcic, S. B.; Pecelj, J. M.; Stojkoska, E. (2002): A redescription of charonites orlovancensis reitter (Bathyscnae, Cholevidae, Coleoptera) with some notes on its sistematic position and ecology.- ARCH. Biol. Sci. Belgrade, 54 (3-4), 129-132 Turisti~ko ure|ewe pe}ine Orlova~a i za{tita wenog geo-nasqe|a i biodiverziteta, Filozofski fakultet Univerziteta u Srpskom Sarajevu (projekat)

Spomenik prirode P e } i n a

Orlova~a

37