Pecina Pod Lipom

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

PE]INA POD LIPOM BAWALUKA, 2008. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INA POD LIPOM KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac

Jelena Kadi} Goran Dujakovi},speleolog Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~ Dragan Kove~vi}, dipl.in`.{um. Goran Pani}, geograf Fotografije

Goran Dujakovi} Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada

Goran Kalini}, obrada priloga Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor

Spomenik prirode P e } i n a

Svetlana [iqegovi}

pod

Lipom

2

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je: Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu `ivotne sredine Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PE]INA POD LIPOM" kao prirodnog dobra od izuzetnog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawa Luka, 2008. god.

Direktor Zavoda, Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

3

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ PRIjEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA POD LIPOM" KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA ú

IDENTIFIKACIJA Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú

OPIS PRIRODNOG DOBRA Priroda ^ovjek i priroda

úúú

VREDNOVAWE Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrijednosti Prijedlog kategorije

úñ

KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

ñ

PRILOZI prilog prilog prilog prilog prilog prilog

1: Polo`aj Pe}ine pod lipom na karti 1:100 000 2: Polo`aj Pe}ine pod lipom na karti 1:25 000 3: Katastarska skica 4: Popis katastarskih parcela 5: Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite 6: Geolo{ka karta podru~ja oko Pe}ine pod lipom 1:100 000

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

4

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode P e } i n a

pod

I

IDENTIFIKACIJA

Lipom

5

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pe}ina pod lipom"

OSNOVNA VRIJEDNOST Potkapinski oblik karstnog reqefa sa dva otvora povezana kratakim kanalom. Kao jedan od karakteristi~nih kra{kih oblika, nekada{we stani{te qudi i arheolo{ki lokalitet sa materijalnim artefaktima, ovaj objekat predstavqa arheolo{ko geonasqe|e. Na horizontalnoj stijeni otvora potkapine nalaze se paleolitski crte`i dimenzija 100 h 70 cm, koji prema rezultatima istra`ivawa predstavqaju najstarije na prostoru Republike Srpske. U dvije sonde kopane ispred otvora prona|eni su i ostaci pe}inskog medvjeda (Ursus spelaeus).

POLO@AJ Isto~na Republika Srpska. Teritorija op{tine Sokolac, podru~je sela Kne`ina, zaseok Kadi}a brdo. Udaqenost: od Sokoca 12 km, od Olova 26 km. Pristupa~no putni~kim vozilom iz dva pravca: -

od Olova asfaltnim putem do raskrsnice gdje se odvaja makadamski put za zaseok Kadi}a brdo, a daqe pje{a~kom stazom 1 300 m do pe}ine, od Sokoca asfaltnim putem do raskrsnice gdje se odvaja makadamski put za zaseok Kadi}a brdo, a daqe pje{a~kom stazom 1 300 m do pe}ine.

Nadmorska visina: 860 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X - 4873,24 N Y - 6559, 8 E

PRETHODNI STATUS ZA[TITE Pe}ina pod lipom se do sada nije nalazila na listi za{ti}enih prirodnih dobara Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period).

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE U za{ti}enom Spomeniku prirode Pe}ina pod lipom utvr|uje se re`im za{tite II stepena. Pod re`imom za{tite drugog stepena nalaze se slijede}e katastarske ~estice: k.~.1090; k.~. 1091; k.~. 1094; k.~. 1095; k.~. 1096; k.~. 1097; k.~. 1098; k.~. 1099; k.~. 1100; k.~. 1101; k.~. 1102; k.~. 1103; ukupne povr{ine 6,1 hektara koje pripadaju Katastarskoj op{tini Kne`ina op{tina Sokolac.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

6

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

KATEGORIJA Spomenik prirode. Prirodno dobro od izuzetnog zna~aja - ú kategorija.

ME\UNARODNI STATUS •

•

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine. Na osnovu Inventara geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Pe}ina pod lipom je objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja i bi}e nominovan za verifikaciju kod Evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe|a - ProGEO.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

7

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II

Spomenik prirode P e } i n a

pod

OPIS PRIRODNOG DOBRA

Lipom

8

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Geolo{ka prou~avawa oblasti jugoisto~ne Bosne datiraju jo{ od druge polovine 19. vijeka kada je ura|ena prva geolo{ka karta (A. Bue, 1862). U kasnijem periodu izvo|ena su specijalisti~ka istra`ivawa, a posebno su zna~ajni radovi austrijskih geologa Mojsisivicza, Tietzea I Bittnera (1880), Kittla koji se posebno bavio podru~jem Pra~e (1904), i kasnije Kosti}-Podgorska (1958), Siko{ek (1961), @ivanovi} (1972), i drugi. Najpotpuniji prikaz geolo{ke gra|e istra`nog podru~ja dat je pri izradi OGK SFRJ, lista Vlasenica 1980. i lista Pra~a 1983. godine. Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja Pe}ine pod lipom pripada strukturno-facijalnoj jedinici Centralnoj ofiolitskoj zoni, gdje su pored mezozojskih karbonatnih masa na istra`nom terenu zastupqeni i sedimenti kvartarne starosti prikazani su na prilogu 6.

Mezozoik Najstariji sedimenti pripadaju nera{~lawenom sredwem i gorwem trijasu (T2,3), a rasprostraweni su u jugozapadnom i isto~nom dijelu istra`nog podru~ja, na prostoru Sqemenske planine. Ovi sedimenti le`e konkordatno preko sedimenata ladinskog kata. Boja kre~waka je siva, tamnosiva, `u}kasta i rumena. Sprudni kre~waci su naj~e{}e karstifikovani, masivni, a ponegdje i slojeviti, bankoviti, izuzetno i plo~asti, sa bogatim ostacima sprudne faune. Sprudni kre~waci se ~esto izmjewuju sa ooliti~nim i pizoliti~nim ulo{cima debqine desetak metara {to ukazuje na promjene u sedimetacinom re`imu. Debqina sprudnih kre~waka iznosi oko 450 m. Sedimenti gorweg trijas (T3) se prostiru na istra`nom terenu kao {iroka zona, zapadno od prirodnog dobra. Gorwotrijaski karbonatni sedimenti le`e konkordantno preko sprudnih kre~waka nera{~lawenog sredweg i gorweg trijasa. Kre~waci su uslojeni, bankoviti ili masivni. Boja kre~waka je svijetlosiva, siva, `u}kasta i rijetko rumena. Kre~waci su alohemnih tipova sa sparikalcitnim i mikrokristaklastim kalcitnim cementom. Debqina gorwotrijsakih kre~waka prelazi 500 m. Vulkanogeno–sedimetna formacija nara{~lawenw jurske starosti (J2,3?) ima veliko rasprostrawewe na {irem podru~ju, na potezu Kne`ina-Olovo. Ovu formaciju izgra|uju razli~ite sedimentne stijene u koje su se utisnule velike mase magmatskih stijena matamorfi{u}i kontakne obode. Sedimentne stijene ove formacije predstavqaju pje{~ari, glinci i rje|e ro`naci, konglomerati, bre~e i piroklastiti. Pa ipak, na izdvojenom podru~ju zastupqene su samo mawe mase dijabaza (ββ) i spilita (ββαβ). Struktura dijabaza je ofitska ili porfirsko-ofitska. U sastav ulaze minerali plaglioklsa, augita i rje|e hlorita, klinocoizita, termolit-aktinolita i karbonati. Spiliti su ~est ~lan vulkanogeno-sedimentne formacije u kojoj se javqaju kao izlivna tijela me|u pje{~arim i glincima. Struktura spilita je naj~e{}e ofitska, a tekstura masivna i mandulasta, sa bitnim prisustvom minerala albita i augita. Obi~no su povr{ine do 3 km2. Stijene jurske starosti (J?) zastupqene su u centralnom dijelu istra`nog podru~ja, oko Meqina, a na listu Vlasenica su izdvojene kao sredwo- gorwojurske starosti (J2,3?) . Predstavqaju ih dijabaz-ro`na~ke tvorevine izgra|ene od crvenih, plo~astih ro`naca, glinovitih ro`naca i podre|eno kvarcnih pje{~ara. Ove tvorevine pripadaju strukturno facijalnoj jedinici Sokolovi}i-Stijenice-Mesi}i, a tektonski su smje{tene ispod i preko sprudnih kre~waka strukturno-facijalne jedinice Devetak-Podromanija. Pretpostavqa se da ove tvorevine prelaze 1000 m debqine

Kenozoik Kvartarne tvorevine u okolini Pe}ine pod lipom predstavqaju jezerski sedimenti i sedimenti rije~nih terasa i aluvijalni nanosi male mo}nosti.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

9

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Jezerski sedimenti (j) su zastupqeniji na podru~ju Kne`ine i Gradine, sjeverno od Pe}ine pod lipom. Materijal jezerskih sedimenta je heterogen, nesortiran i predstavqen naj~e{}e {qunkovima, pijeskovima i glinama. Aluvijalni (al) sedimenti su zastupqeni u pro{irenim dolinama potoka i rijeke Bio{tice. Predstavqaju ih {qunkovi, pjeskovi i pjeskovite gline neznatne debqine. *

*

*

Podru~je Kadi}a brda i Kne`ine, nalazi se na kontaktu jedinica Centralne ofiolitske zone i Drinsko-Ivawi~kog paleozoika. Kre~wa~ka greda sa podkapinskim otvorima Pe}ine pod lipom, nalazi se na rubnom dijelu ~ela kraqu{ti Drinsko-Ivawi~kog paleozoika. Sjeverno, zapadno i dijelom isto~no prostire se Centralna ofiolitska zona sa kompleksom vulaknogeno-sedimentnih tvorevina. Nastanak {ireg podru~ja istra`ivawa je proizvod sedimentacionih i tektonskih procesa, a u zavr{noj fazi i erozivnih pri ~emu se stvaraju najmla|i sedimenti i zavr{nog oblikovawe terena.

REQEF Podru~je zaseoka Kadi}a brdo, sa kre~wa~kom gredom gdje se nalazi Pe}ina pod lipom, prostire se sjeverno od Glasina~ke visoravni. Od visoravni je odvaja brdo Malu{ (1083 m) malim prevojem. Okolina pe}ine je blago brdovito podru~je, pokriveno bre`uqcima, livadama i pa{wacima, kojim vijuga rijeka Bio{tica, najve}i povr{inski tok ovog kraja. Izvori{te rijeke Bio{tice nalazi se 6 km, sjever-sjeverozapadno od grada Sokoca. Izvori{te se nalazi na 760 m.n.v. i ono predstavqa jedno od najdubqih erozionih zasjeka u perifernim podru~jima sjevernog dijela Glasina~ke visopravni. Oblik izvori{ta Bio{tice okru`en je uzvi{ewima Pale`, Borovac, Krateq i Kasanov brijeg. Podru~je izvori{ta Bio{tice izgra|uju trijaski kre~waci, bogati fosilnim materijalom, ponaj~e{}e megalodon {koqkama. Do mjesta ulijevawa u rijeku Krivaju, Bio{tica prolazi najve}im dijelom ovakvom geolo{kom podlogom. Ispod kre~wa~ke grede sa potkapinskim otvorima Pe}ine pod lipom, Bio{tica meandrira u jurskim pje{~arima, i razdvaja se na dva mawa toka i kasnije ponovo spaja. Ostaci rije~nih terasa Bio{tice u neposrednoj blizini pe}ine pokazuju na usjecawe rije~nog korita tokom geolo{ke istorije.

Morfohidrolo{ke odlike Pe}ine pod Lipom Pe}ina pod Lipom u speleolo{kom smislu ne predstavqa podzemni objekat. U su{tini, Pe}ina pod lipom je mali polukru`ni, horizontalni kanal sa dvije potkapine na krajevima. Ukupna du`ina ne prelazi 4 metra, pa se mo`e re}i da Pe}ina pod Lipom predstavqa samo mawi potkapinski otvor. Ove potkapine predstavqaju najvjerovatnije ostatke erodovanog kanala koji je vijugao kre~wa~kom masom i bio hidrolo{ki aktivan. Sa napredovawem procesa karstifikacije, ovaj dio kanala ostao je u suvoj zoni. U kre~wa~koj gredi u kojoj se nalazi Pe}ina pod Lipom postoji vi{e sli~nih potkapinskih otvora raspore|enih po cijeloj du`ini grede. Ni jedan od pomenutih otvora nema dubqi prodor u unutra{wost stijenske mase. Visina povlatnog sloja iznad otvora iznosi 8-10 m, pa je prisustvo morfolo{ki, dobro razvijenih pe}inskih, horizontalnih kanala ,iskqu~eno.

Arheolo{ki i paleontolo{ki nalazi Arheolo{ki nalazi Paleolitsko stani{te Pe}ina pod lipom otkriveno je 1987. godine za vrijeme arheolo{kih istra`ivawa na Gradini u selu Kadi}a brdo, kojima je rukovodio dr. Blagoje Govedarica. Tokom rekogniscirawa terena u neposrednoj okolini u jednoj od potkapina, na horizontalnoj stijeni otvora lociran je gravirani crte`, za koji kod mje{tana postoji vjerovawe da su ga napravili vitezovi o{tre}i sabqe pred borbu. Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

10

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A U avgustu 1988. godine izvedeno je prvo sonda`no istra`ivawe ovog lokaliteta. Istra`ivawa su izvedena u okviru projekta "Istra`ivawa naseqa eneolita i bronzanog doba glasina~kog podru~ja" pod rukovodstvom dr.Blagoja Govedarice. Na blagoj padini, ispred ulaza u pe}inu, 3 metra udaqena od stijene sa gavurom, iskopana je probna sonda. Sonda je zbog nedostatka materijalnih sredstava iskopana do dubine 1,2 m i u woj je otkriven brojni arheolo{ki i mawim dijelom paleontolo{ki materijal. Sistematska istra`ivawa lokaliteta Pe}ina pod lipom nastavqena su 1991. godine otvarawem pet sondi prostorno raspore|ene uz kre~wa~ki odsjek i na livadi ispod, u blizini rijeke Bio{tice. Arheolo{ka istra`ivawa je vodila Z. Kujunxi}-Vejzagi} iz Zemaqskog muzeja u Sarajevu u saradwi sa studentima arheologije iz Beograda. U svim sondama otkriven je bogat arheolo{ki materijal - kamene alatke i artefakti koji su datirani u dowi, sredwi i gorwi paleolit.

oru|a,

Izbor sirovina za izradu alatki i oru|a u stani{tu Pe}ina pod lipom tokom svih paleolitskih kultura nije se bitno mijewao. Naj~e{}e kori{ten materijal su kremeni odbluci uzeti iz rije~nih nanosa, a u nekim krupnijim facijesima u~estalije su se koristila kremena jezgra dobavqena iz mineralnih le`i{ta. Kulturi doweg paleolita pripadaju nalazi jednostrano ili dvostrano obra|enih pqosnatih valutaka, udarnog oru|a ili udara~a. Duguqasti krupniji obluci obra|eni na jednoj strani dvostrano, najvjerovatnije su slu`ili kao sjekire. Zbirci kamenoge oru|a starijeg klaktonijena mogu pripadati alatke izra|ene na {irokom odbicima ve}ih dimezija sa podebelim i znatno uko{enim talonom. Prema nalazima, sredwi paleolit u Pe}ini pod lipom mogu}e je jasno izdvojiti dvije etape musterijanske kulture (Z.Kujunxi}-Vejzagi}-2001. smatra i tri). Dobro je izra`ena najstarija faza koju karakteri{u odbici izra}eni levalu{kom tehnikom. To su uglavnom neretu{irani levaloazijanski {iqci, {iroki no`evi i diskoidni struga~i. Sredwu fazu ili tipi~an musterijan predstavqa pojava musterijanskih {iqaka, struga~a na {irokim odbicima i no`eva sa o~uvanom okorinom. Najmla|i musterijan predstavqaju mikrodimenzionirani artefakti klaktonskog facijesa, blawice, dlijeta sa prizmati~nim jezgrima i masivna trobrida {ila.

U inventaru gorweg paleolita posebno su zna~ajni tipovi alatki koje pripadaju oriwasijenskom pojmovnom krugu. U izboru artefakata u morfolo{kom pogledu uo~ene su dvije faze, starija, koju karakteri{u izvjesne primjese sredwopaleolitskih oblika, i mla|a faza koju ~ini mje{avina oriwanisijena sa kulturom na sjeveru ve} oformqenog gravitijena. Istra`ivawa na lokalitetu Pe}ina pod lipom pokazali su da je pra~ovjek naseqavao ovaj prostor u dugom vremenskom periodu i da je iza sebe ostavio raznoliku i zanimqivu materijalnu kulturu. Kao stani{te, ovaj prostor odra`ava pro`etost Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

11

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A geodiverziteta i qudskim radom stvorenih vrijednosti. Ovo nalazi{te je od prvorazrednog zna~aja za istra`ivawe paleolita i po zna~aju nadilazi teritoriju Republike Srpske, Bosne i Hercegovine jer ima veliki zna~aj za istra`ivawe paleolitskih populacija jugoisto~ne Evrope.

Paleontolo{ki nalazi Tokom arheolo{kih istra`ivawa na lokalitetu Pe}ina pod lipom poku{ano je odre|ivawe stratigrafije kvartarnih naslaga i kulturne pripadnosti nalaza prema polo`aju u profilu. Ve} 1988. godine za vrijeme otvarawa probne sonde neposredno uz gravirane crte`e u profilu posledweg, petog sloja, otkriven je, pored kremenih alatki i oru|a tehnologije sredweg i mla|eg paleolita, i jedan zub pe}inskog medvjeda (Ursus spelaeus). Detaqnijih podataka o ovom nalazu nema u postoje}oj literaturi. Za vrijeme sistematskih istra`ivawa 199. godine, u sondi 2 otkriven je tako|e paleontolo{ki materijal. U sondi dubokoj 0,8 metara, otkriveno je nekoliko krupnijih kostiju pe}inskih medvjeda. U ostalim otkopanim sondama nije otkriven paleontolo{ki materijal.

^OVJEK I PRIRODA Uvidom u stawe na terenu, zapa`aju se fizi~i, i drugi vidqivi indikatori kori{}ewa i modifikovawa prostora u du`em vremenskom periodu. Naseobine qudi u paleolitu ostavqale su svoje tragove mijewaju}i ambijent i zidove nastambi. U novije vrijeme, neposredna okolina Pe}ine pod lipom zahva}ena je antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede, Okolno zemqi{te prirodnog dobra, Pe}ine pod lipom se obra|uje za ratarske kulture, a livade ispod potkapinskog otvora prema rijeci Bio{tici koriste za ispa{u stoke. Evidentirani su tako|e pored paleolitskih crte`a grafiti novijeg datuma. Iznijeto stawe djelimi~no je naru{ilo prirodne vrijednosti Pe}ine pod lipom kao i ambijentalno estetske, i ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

12

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

VREDNOVAWE

13

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Prirodno dobro Pe}ina pod lipom predstavqa potkapinu sa dva otvora povezana kratakim kanalom i u speleolo{kom smislu nema karakteristike speleolo{kog objekta. Pa ipak, kao jedan od karakteristi~nih kra{kih oblika, nekada{we stani{te qudi i arheolo{ki lokalitet sa materijalnim artefaktima, ovaj objekat predstavqa arheolo{ko geonasqe|e 1 . Na horizontalnoj stijeni otvora potkapine nalaze se paleolitski crte`i, koji prema rezultatima istra`ivawa predstavqaju najstarije na prostoru Republike Srpske. U dvije sonde kopane ispred otvora prona|eni su i ostaci pe}inskog medvjeda (Ursus spelaeus). Pomenuti skup vrijednosti objekta Pe}ina pod lipom daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02). Determinisawe istra`nog podru~ja kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao: ƒ

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glanih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

ƒ

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ

Raznolikost - izra`ena bogatstvom prirodnih pojava i procesa,

ƒ

Cjelovitost-koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre\enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota prirodnog dobra.

raznovrsnih,

me|usobno

kombinovanih,

Ispuwenost uslova za za{titu ocijewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~korekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Ozbiqan problem pri valorizaciji su predstavqala i malobrojna prethodna istra`ivawa, tako da je valorizacija vr{ena na osnovu vi{egodi{wih terenskih iskustava autora. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Pe}ine pod lipom imaju sna`nu argumentaciju koja obezbije|uje uklapawe u navedene kriterijume. Prilikom valorizacije postojalo je vi{e problema, a jedan od va`nijih je svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrijednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Pe}ine pod lipom imaju sna`nu argumentaciju koja obezbije|uje uklapawe u navedene kriterijume.

1

Geonasqe|e ~ine sve geolo{ke, geomorfolo{ke, pedolo{ke i dijelom arheolo{ke vrijednosti nastale u toku formirawa litosfere, wenog morfolo{kog uobli~avawa i me|uzavisnosti prirode i qudskih kultura, koje zbog izuzetnog nau~nog zna~aja, predstavqaju i dio kulturnog nasqe|a, te kao jedinstveno geonasqe|e Evrope i svijeta, moraju biti posebna briga svih dru{tvenih ~inilaca (iz Deklaracije o geonasqe|u Srbije, 1995).

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

14

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Morfohidrolo{ke pojave Pe}ina pod lipom po svojim dimenzijama i karakteristikama ne pripada najzna~ajnijim speleolo{kim objektima Republike Srpske, me|utim s obzirom da ima i karakteristike koje predstavqaju interaktivnu vezu ~ovjeka i geodiverziteta, ona je nau~no vrednovana u okviru radne grupe za speleologiju kao objekat geonasqe|a arheolo{kog karaktera i uvr{tena u Inventar geonasqe|a Nacionalnog savjeta za geonasqe|e Republike Srpske.

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja Pe}ine pod lipom po zastupqenim prirodnim komponentama.

Izvornost Pe}ina pod lipom je u izvornom obliku sa~uvan objekat, koji pokazuje me|uzavisnost prirode i qudskih kultura, i ima izuzetan nau~ni zna~aj. Iako je antropogenim aktivnostima ure|ewa pristupnih puteva objektu djelomi~no izmjewena ambijentalno pejza`na komponenta, izvornost objekta je visoko rangirana.

Reprezentativnost Reprezentativnost Pe}ine pod lipom i izdvojenog prostora ogleda se u: ¾ ¾ ¾ ¾

jedinstvenosti niza geomorfolo{kih obiqe`ja i ostataka materijalne kulture; brojnim arheolo{kim artefaktima razli~itih kulturnih slojeva; jedinstvenim paleolitskim crte`ima; paleontolo{kom materijalu,

zbog ~ega je Pe}ina pod lipom svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske.

Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izra`avawe brojnosti ideterminisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi", koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa predstavqaju tipi~nost svojom pojavom i na~inom izra`enosti sa specifi~nim elementima ostataka materijalne kulture koji po postanku predstavqaju nedjeqivu cjelinu sa svojim prirodnim okru`ewem, {to predstavqa rijetkost koja je obiqe`ena kao geonasqe|e, zakqu~uje se da je podru~je Pe}ine pod lipom izuzetno.

Raznolikost Spomenik prirode Pe}ina pod lipom pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega elemenata arheolo{kih nalaza i geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obeqe`ja predeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta. Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

15

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`ena s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom, arheolo{kom ili nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posledei~no povezane i time obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednosti Pe}ine pod lipom u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti Pe}ine pod lipom se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na raznolikosti i nenaru{nosti pojave/objekta predeonog lika direktnim efektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Relativna jednostavnost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predjela i pored pose}enosti turista i dobre pristupa~nosti objektu.

PRIJEDLOG KATEGORIJE Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog savjeta za geo-nasqe|e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe}a (Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja Pe}ine pod lipom po ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, predla`e se svrstavawe Pe}ine pod lipom u prirodna dobra od izuzetnog zna~aja, odnosno prirodna dobra I kategorije.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

16

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

IV

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

KONCEPT ZA[TITE

17

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina pod lipom" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na: ƒ ƒ ƒ

o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, o~uvawu predionih odlika, uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,

ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrijednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a (ProGEO).

CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa slijede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog

kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti: Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

18

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz: ƒ ƒ ƒ

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala, ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbije|uju pripremu podru~ja, logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III,

"Upravqawe podrazumijeva: ƒ za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; ƒ plansko i programsko usmeravawe i uskla|ivawe za{tite, delatnosti i aktivnosti; ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice; ƒ o~uvawe diverziteta predela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; ƒ mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetima podru~ja; ƒ podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i ƒ doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije Pe}ine pod lipom kao za{ti}enog prirodnog dobra, djelimi~no kori{}ewe i ure|enost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su: • •

obiqe`avawe pe}ine/potkapina i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima; konzervacija paleolitskih gravura;

Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa Pe}ine pod lipom podrazumijeva slijede}e radove: • • •

nastavak arheolo{kih istra`ivawa; nastavak paleontolo{ih istra`ivawa, organizovawe istra`ivawa speleofaune, posebno sisara i entomofaune.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

19

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Rezultate planiranih istra`ivawa Pe}ine pod lipom i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu Pe}ine pod lipom u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina pod lipom". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata Pe}inu pod lipom i posebno dio karstnih profila sa paleolitskim crte`ima koji predstavqaju jedinstvenu cjelinu. S obzirom da je navedeni objekat vrednovan kao prirodno dobro od izuzetnog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim Pe}ine pod lipom predla`e se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Sokolac, Skup{tine op{tine Sokolac, prikazane na prilogu br. 3 i 4.

RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti re`im za{tite úú stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunama Zakona o za{titi prirode. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Pe}ina pod lipom" kao za{ti}enog prirodnog dobra. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravnoadministrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano pretpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posqedice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina pod lipom", podle`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posjetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

20

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina pod lipom", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mere se propisuju: ⇒ Nau~na istra`ivawa; ⇒ Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu. ⇒ Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije. ⇒ Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom - ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode. ⇒ Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvideti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namene. ⇒ Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe. ⇒ Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava ambijentalna cjelina. ⇒ Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela. *

*

*

Na podru~ju spomenika prirode Pe}ina pod lipom, u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite II stepena zabrawuje se: ⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu. ⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine. ⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju. ⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promjene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline. ⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca. ⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. ⇒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i mjerama za{tite podru~ja. ⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila. ⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija. ⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Republi~kog zavoda za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a i Staraoca; ⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka. ⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka. ⇒ Formirawe deponija bilo kog otpada. ⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

21

⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta i odlagawe stajskog |ubriva. Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama. Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela. Preoravawe prirodnih livada i pa{waka. Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. Sakupqawe i stavqawe u promet vrsta iz Naredbe o kontroli prometa i kori{}ewa. Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta. Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili drugih zakonski regulisanih kategorija. Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru.

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe Pe}ine pod lipom za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pe}ina pod lipom" odredi Skup{tina op{tine Sokolac. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbediti iz izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba dio radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se dijelom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a dijelom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namjenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

22

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: ƒ

Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumijevalo izradu slijede}ih dokumenata: o sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; o prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja podru~ja Sokoca. ƒ

Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva: o utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata; o uspostavqawe katastra instalacija; o revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim povr{inama.

ƒ Organizaciji za{tite na podru~ju i to: o formirawe slu`be nadzora; o organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; o u saradwi sa Republi~kim zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru i drugo.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

23

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

PRILOZI

24

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA POD LIPOM Polo`aj Pe}ine pod lipom 1:100 000 (Topografska karta, list Kladaw,1981 i list Gora`de 1985.)

Spomenik prirode Pe}ina pod Lipom Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4872,2500 N Y – 6556,3200 E

860 m

Prilog 1

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

25

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA POD LIPOM Polo`aj Pe}ine pod lipom 1:25 000 (Topografska karta list Kladaw 3-4,1980.)

Spomenik prirode Pe}ina pod Lipom Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4873,24 N Y – 6559,8 E

860 m

Prilog 2 Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

26

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA POD LIPOM Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina Kne`ina ( novi premjer ) Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Podru~na jedinica Sokolac

Prilog 3 Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

27

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA POD LIPOM Popis i povr{ine katastarskih ~estica

broj ~estice 1090 1091 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103

povr{ina (m2) 3 390 5 383 2 213 12 199 3 641 3 203 8 206 750 600 4 110 7 890 9 624

Prilog 4 Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA POD LIPOM Zone i re`imi za{tite

Prilog 5 Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA POD LIPOM Geolo{ka karta podru~ja oko Pe}ine pod lipom 1:100 000 (OGK list Vlasenica L 34-134 i OGK list Pra~a K34-2)

Legenda Aluvijalni nanos

Plo~asti do bankoviti kre~waci sa brahiopodama

Sprudni kre~waci sa koralima

Tankoplo~asti, laporoviti i pjeskov., {kriqavi kre~waci, glinci i kvarcni pje{~ari

Ro`naci, glinci, alevroliti i grauvakni pje{~ari Pe{~ari, glinci, ro`naci, spiliti, dijabazi i dr. Bankoviti megalodonski kre~waci i trakasti kre~waci Jezerski sedimenti: pjeskoviti {qunak i pijesak

Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Megalodonski kre~waci

Pokriven rasjed

Spiliti

Fotogeolo{ki osmatran rasjed

Dijabazi

Polo`aj pe}ine

Osa sinklinale Osmatran rasjed

Prilog 6 Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Napomena: Pe}ina pod lipom po svojim dimenzijama i karakteristikama ne pripada najzna~ajnijim speleolo{kim objektima Republike Srpske, me|utim s obzirom da ima i karakteristike koje predstavqaju interaktivnu vezu ~ovjeka i geodiverziteta, ona je nau~no vrednovana u okviru radne grupe za speleologiju kao objekat geonasqe|a arheolo{kog karaktera i uvr{tena u Inventar geonasqe|a Nacionalnog savjeta za geonasqe|e Republike Srpske. Zbog toga pe}ina nije speleolo{ki snimana pa ne posjedujemo ni plan ni profil Pe}ine pod lipom.

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske.-Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo Kujunxi}-Vejzagi}, Z. (1989): Gravure na stijeni i gravirani ukrasi na upotrebnim predmetima Badaw i Pe}ina pod lipom.- Glasnik Zemaqskog muzeja, Nova serija, 44, Sarajevo Kujunxi}-Vejzagi}, Z. (2001): Pe}ina pod lipom – paleolitsko stani{te na Glasina~koj visoravni.- Glasnik Zemaqskog muzeja Bosne i Hercegovine (Arheologija), Nova serija, sv. 48/49,1996-2000, str. 33-89, Sarajevo Strajin,V., Moji}evi}, M., Pami},J., Sunari}-Pami}, O., Veqkovi},D., \or|evi}, D. (1980), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu 1:100 000, list Vlasenica K 34-134, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Strajin,V., Moji}evi}, M., Pami},J., Sunari}-Pami}, O., Veqkovi},D., \or|evi}, D. (1980),

Osnovna geolo{ka karta SFRJ, 1:100 000, list Vlasenica, L 34-134, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Vujnovi},L. (1983), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu 1:100 000, list Pra~a K 34-2, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Vujnovi},L., Mari},J., @ivanovi},M., Reqi},D., Sofiq,J., Mijatovi},V., Mitrovi},P., Tomi},B., Vrhov~i},J., Andrija{evi},M. (1983), Osnovna geolo{ka karta SFRJ, 1:100 000, list Pra~a K 34-2, Savezni geolo{ki zavod, Beograd

Spomenik prirode P e } i n a

pod

Lipom

32