Pecina Rastusa

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

PE]INA RASTU[A

BAWALUKA, 2008. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INE RASTU[A KAO PRIRODNOG DOBRA OD VELIKOG ZNA^AJA

Rukovodilac

Jelena Kadi} Goran Dujakovi},speleolog Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~ Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um. Goran Pani}, geograf Goran Dujakovi} Fotografije

Branko Karapanxa Milan Paunovi} Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada

Goran Kalini}, obrada priloga Svetlana [iqegovi}, lektor

v.d. Direktor

Spomenik prirode P e } i n a

Milica Kotur

Rastu{a

2

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je: Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33. stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu `ivotne sredine. Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PE]INA RASTU[A" kao prirodnog dobra od velikog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi. Bawa Luka, 2008. god.

v.d. Direktor mr Milica Kotur

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

3

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA RASTU[A" KAO PRIRODNOG DOBRA OD VELIKOG ZNA^AJA ú

IDENTIFIKACIJA Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Prethodni status za{tite Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú

OPIS PRIRODNOG DOBRA Priroda ^ovjek i priroda

úúú

VREDNOVAWE Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrednosti Prijedlog kategorije

úñ

KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja Prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

ñ

PRILOZI prilog 1: Polo`aj pe}ine Rastu{a na karti 1:100 000 prilog 2: Polo`aj pe}ine na karti 1:25 000 prilog 3: Kopija katastarskog plana prilog 4: Popis i povr{ine katastarskih ~estica prilog 5: Zone i re`imi za{tite prilog 6: Geolo{ka karta Rastu{e 1:100 000 prilog 7: Plan i profil pe}ine

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

4

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

IDENTIFIKACIJA

5

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pe}ina Rastu{a"

OSNOVNA VRIJEDNOST Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa. Razgranata, gotovo potpuno ravna pe}ina s atraktivnim pe}inskim nakitom: salivima, pe}inskim hijeroglifima, stalaktitima i bigrnenim kadama. Pe}ina je posebno zna~ajna po rezulatatima arheolo{kih i paleontolo{kih istra`ivawa. Rastu{a je stani{te dvije vrste slijepih mi{eva: Rhinolophus ferrumequinum, Rhinolophus euryale

POLO@AJ Sjeverozapadna Republika Srpska, {ira okolina grada Tesli}a, padina Hrwinog brda. Teritorija op{tine Tesli}, atar sela Rastu{a. Udaqenost: od Tesli}a 12 km i od Prwavora 24,5km. Pristupa~no putni~kim vozilom iz dva pravca: ¾ od Tesli}a asfaltnim putem do ^e~ave, skretawe za selo Rasu{a, a zatim 300 m do pe}ine, ¾ do Prwavora asfaltnim putem do ^e~ave, skretawe za selo Rastu{a, a zatim 300 m do pe}ine. Nadmorska visina: 370 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X - 4950,9 N Y - 6484,24 E

PRETHODNI STATUS ZA[TITE Pe}ina Rastu{a se do sada nije nalazila na listi za{ti}enih prirodnih dobara Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period).

GRANICE ZA[TI]ENOG PODRU^JA I ZONE ZA[TITE Uza{ti}enom spomeniku prirode Pe}ina Rastu{a utvr|uje se re`im za{tite II stepena. Re`im za{tite II stepena obuhvata slijede}e katastarske ~estice: k.~. 1661; k.~. 1664; k.~. 1665; k.~. 1667; k.~. 1668; k.~.1669/1; k.~. 1669/2; k.~. 2159; k.~. 2160; k.~. 2161; k.~. 2162; k.~. 2166; k.~. 2167; k.~. 2168; k.~. 2169; k.~. 2170; k.~. 2171; ukupne povr{ine 11,39 hektara.

KATEGORIJA Spomenik prirode. Prirodno dobro od velikog zna~aja - úú kategorija Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Pe}ina Rastu{a je objekat geonasqe|a nacionalnog zna~aja. 6 Spomenik prirode P e } i n a R a s t u { a

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

ME\UNARODNI STATUS •

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

7

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

OPIS PRIRODNOG DOBRA

8

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja pe}ine Rastu{a pripada centralnoj ofiolitskoj zoni. Na tom podru~ju rasprostrawene su stene trijaske, jurske, neogene i kvartarne starosti (OGK, List Derventa, 1985), prikazane na prilogu 6. Strukturni odnosi me|u litolo{kim ~lanovima su slo`eni i odra`avaju istoriju stvarawa ovog dijela zemqine kore.

Mezozoik Najstarije istra`ene stijene istra`nog podru~ja su trijaski sedimenti u kojima je razvijena pe}ina Rastu{a. Ovi sedimenti su nastajali tokom doweg, sredweg i gorweg trijasa. Najstarije utvr|ene naslage na istra`nom podru~ju pripadaju dowem trijasu (T21) i predstavqaju ih klastiti kampilskog potkata koji se javqaju kao mawe izolovane partije jugozapadno od Qubi~kog ultramasiva (OGK list Derventa, 1985). Po litolo{kom sastavu izgra|eni su od `utih i crvenih pje{~ara, sivozelenkastih laporovitih kre~waka, {kriqavih tamnosivih laporovitih ili pjeskovitih kre~waka i plo~astih crnih kre~waka. Na podru~ju Rastu{e, Cerovice, Vitkovca i Lon~ara utvr|eni su uslojeni tamnosivi laporoviti i crni {kriqavi laporovito-pjeskoviti kre~waci u kojima je utvr|ena fauna kampilskog potkata. Sedimentolo{ki odgovaraju pseudosparitima, mikrosparitima, bosparotima i laporovito-pjeskovitim mikritima. Nekoliko pojava ovih sedimenata zastupqeno je i na lokalitetima Sviwar, Trwci i Popovo. Sredwem trijasu (T12) pripadaju naslage anizika,, koji izgra|iju masivni do bankoviti svtjetlosivi organogeni kre~waci i sivi kre~waci razvijeni na podru~ju Rastu{e, Vitkovaca, Kri`a i Piqu`i}a. Sedimentolo{kim ispitivawima utvr|eno je prisustvo varijeteta iz grupe mikrosparita, biomikrosparita, dismikrita i dolomitskih dismikrita. Na lokalitetu Hrwino brdo, gdje se nalazi pe}ina Rastu{a, razvijeni su svjetlosivi i djelomi~no prekristalasali kre~waci sa rijetkim ostacima foraminifera: Meandrospira dinarica i Glomospira sp. Sedimenti sredweg trijasa otkriveni su i na {irem podru~ju, u vidu masa maweg prostranstva na lokalitetu izvora Lon~arac kod Piqu`i}a. Najzna~ajnije pojave gorweg trijasa (T), na {irem podru~ju istra`ivawa, nalaze se na prostoru Brezi~ana i sjeverno od Velike [wegotine. Najootkriveniji profili ovih sedimenata vidqivi su na desnoj obali Turjanice, du` usjeka puta Brane{ci-^elinac. Stijene jurske starosti (J) na podru~ju isto~no od pe}ine Rastu{a, predstavqene su dijabaz-ro`na~kom formacijom (DRF). Pje{~ari su naj~e{}i litolo{ki ~lan ovog kompleksa sa prili~no ujedna~enim sedimentolo{ko-petrografskim karakteristikima. Javqaju se u vidu slojeva i banaka u alternaciji sa glincima. Najzastupqeniji odlomci stijena u wima su ro`naci i kvarcit, dok su podre|eniji dijabaz-spiliti i tro{ni {kriqci. U dijabaz–ro`na~koj formaciji ~esto se javqaju razli~ite magmatske i metamorfne stijene. Peridotiti i amfiboliti izgra|uju jedinstvenu cjelinu. Obje grupe stijena su veoma rasprostrawene i imaju tipske metamorfne sklopove, a na rijetkim neporeme}enim profilima i kontaktnim podru~jima zapa`a se wihovo konkordantno me|usobno proslojavawe. Ultramafitsko tijelo Rastu{e, isto~no od ulaza u pe}inu Rastu{a izgra|eno je uglavnom od serpentinita. Serpantiniti su na {irem podru~ju izdvojeni u vidu velikih masa po obodnim dijelovima ultramafitskih masiva Qubi}a, ^avke i [wegotine. Jugozapadno od pe}ine Rastu{a prostire se hektometarsko tijelo dijabaza na kontaktu sa serpentinitskom masom. Izgra|uju ih bazi~ni plaglioklas i augit, a ponekad se javqaju i epidot-klinocoizit i razli~iti akcesorni minerali. Hemijski sastav pokazuje da se radi o bazi~nim stijenama normalnog bazaltnog sastava.

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

9

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Kenozoik Tokom kenozoika nastajali su miocenski, pliocenski i kvartarni sedimenti. Neogen je na ovom podru~ju rasprostrawen zapadno i jugozapadno od pe}ine Rastu{a. To su uglavnom slabovezani i rastresiti sedimenti miocenske i pliocenske starosti, stvoreni ve}inom erozivnim ili denudacionim procesom. U sastav ovih stijena ulaze sedimenti slatkovodnog burdigal-heleveta (M1,2) sa konglameratima razli~itog sastava, granulacije i tvrdo}e: sme|i do mrki sitno do krupnozrni pje{~ari, laporoviti kre~waci glinoviti lapori, gline, tufovi i bentoniti Kvartarne nanose (d, pr) predstavqaju deluvijalno-proluvijalni sedimenti, drobina, {qunkovi i gline. U okolini pe}ine Rastu{a slabo su zastupqene, a uglavnom se sre}u aluvijalni i terasasti sedimenti tokova Osivice, Rastu{nice i Begovine, ~ija debqina nije velika.

Strukturne karakteristike Regionalno gledano podru~je Tesli}a i planina Qubi} i ^avka, kao i ~itava sjeverozapadna Republika Srpska, pripadaju geotektonskoj jedinici prvog reda – unutra{wi Dinaridi, odnosno wenom sjevernom obodu. Istra`ni prostor pripada jedinici Unutra{we ofiolitske zone, dok su kredno-paleogeni fli{evi zaplavqeni neogenim sedimetima paratetisa. Dana{wi izgled rezultat je tektonskih pokreta koji su se odigrali prije, za vrijeme i poslije miocena. Unutra{wa ofiolitska zona se na sjeveru grani~i sa ju`nim obodom Panonske potoline koji pokrivaju sedimenti tercijara deponovani u prostoru Panonske depresije. Sa juga, jugozapada i zapada, ova zona se grani~i sa Centralnom ofiolitskom zonom. Strukturnu jedinicu unutra{we ofiolitske zone karakteri{e mawa tektonska ubranost i haoti~nost tvorevina dijabaz-ro`na~ke formacije. U okviru ove facijalne jedinice, strukturna jedinica ^avka-Rastu{a nalazi se izme|u struktrno–facijalne jedinice Centralne ofiolitske zone na jugu i grani~nog rasjeda, pravca pru`awa OkolicaKremna-Dragalovci-Jelah na sjeveru. Tereni Hrwinog brda (432 m) u kome se nalazi ulaz u pe}inu Rastu{a izgra|eni su od kre~wa~kih stijena. U wima su se tektonski pokreti odrazili stvarawem rasjeda nejednake ja~ine i u vi{e smjerova. Uz to su jo{ brojne, tako|e u razli~itim smjerovima formirane ,dijaklaze, leptoklaze i sli~no. Ovako izre`ene tektonske forme u kre~wa~kim stijenama imale su veliki utjecaj na hidrogeolo{ku istoriju Hrwinog brda, ali i na sami nastanak pe}ine Rastu{a.

Istorijat stvarawa terena Geolo{ka istra`ivawa okoline pe}ine Rastu{a sprovo|ena su od po~etka 20. vijeka, a kasnije su pojedini geolozi rasvetqavali detaqno momente razvoja geolo{ke gra|e ovog podru~ja (Kochanski-Devide i Panti}) i u novije vrijeme Malez. Najstarije stijene istra`nog podru~ja su mezozojski sedimenti. U vrijeme doweg trijasa, u {iroj okolini pe}ine Rastu{a talo`i se serija laporovito-pjeskovitih kre~waka, kvarcnih pje{~ara i glinaca. Po~etkom anizika u prostoru natalo`enih kampilskih klastita i karbonata, plitkovodna sredina uslovqava sedimentaciju organogenosprudnih kre~waka. Ovakav re`im talo`ewa zadr`ava se i tokom sredweg i gorweg trijasa kada se deponuju debele naslage megalodonskih kre~waka. Tokom dowe i sredwe jure, u plitkovodnom moru talo`e se laporoviti kre~waci i kalkareniti. U tom vremenu jaka vulkanska aktivnost dovodi do stvarawa velikih ofiolitskih masa. U gorwoj kredi nakon talo`ewa glinaca, laporaca i pje{~ara dolazi do postepenog procesa izdizawa terena i opli}avawa vodene sredine. Po~etak neogena karakteri{e intenzivna tektonska aktivnost, stvaraju se prostori u kojima se akumuli{u sedimenti miocena i pliocena. Intenzivna vulkanska aktivnost i sna`ni epirogeni pokreti stvaraju facijalnu raznovrsnost naslaga. Po~etkom tortona Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

10

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A dolazi do prodirawa mora Paratetisa u odvojene jezerske sredine i do mije{wa slatkovodnih i marinskih formi faune. Po zavr{etku neogenog ciklusa sedimetacije, dolazi do relativnog izdizawa terena u ovom dijelu Dinarida. Formirawem aluvijalnih ravni vodotokova, zavr{ava se oblikovawe terena koji poprima sada{wi izgled.

REQEF Okolina pe}ine Rastu{a predstavqa blago brdovito podru~je sa ~ije zapadne strane se nalazi planina ^avka. Ulaz u pe}inu Rastu{a se nalazi unutar male konkavne udoline na sjeveroisto~nim padinama Hrwinog brda. U bli`em okru`ewu pe}ine Rastu{a isti~u se dvije morfolo{ke cjeline koje djelomi~no odre|uju morfogenetske karakteristike pe}ine. To su, Hrwino brdo i dolina povremenog potoka koji ponire ispod ulaza u pe}inu Rastu{a. Potok Rastu{ica izvire ispod brdovitog uzvi{ewa (434 m n.m.) kod sela Gorwa Palanka. U morfolo{koj evoluciji Rastu{e potok predstavqa zavr{nu fazu u hidrogeolo{koj evoluciji pe}ine. Pravac pru`awa wenog kratkog povr{inskog toka je zapad–sjeverozapad. Potok ponire ni`e ulaza u pe}inu.

Razvoj kra{kog procesa u podru~ju speleolo{kog sistema U u`em podru~ju pe}ine Rastu{a mogu se razlikovati tri razvojna stadija kra{kog procesa, koji su mjewali i hidrogeolo{ke odnose (Malez, M. i dr, 1978). Za vrijeme starijeg pleistocena, kada je morfologija terena bila sasvim druga~ija i nivo podzemnih voda znatno vi{i, postojali su sasvim druga~iji hidrogeolo{ki odnosi, nego {to ih danas susre}emo. O~ito je da su vode iskoristile tektonsku predispoziciju u kre~wa~kom masivu i svojim erozivnim i korozivnim radom formirale speleolo{ki sistem. Tada je kroz pe}inske kanale oticala voda u pravcu zapada i sjeverozapada. U gorwem pleistocenu dolazi do spu{tawa nivoa podzemnih voda i tada vjerovatno glavnu funkciju prikupqawa povr{inskih voda preuzima ponor smje{ten deset metara ni`e ulaza u pe}inu. Kretawe podzemnih voda se odvija jugozapadno, prema potoku Rastu{nica., a gorwa zona postaje suva. Tre}i stadij hidrogeolo{kih odnosa ozna~ava dana{we stawe na pomenutom prostoru. Nivo podzemnih voda je znatno opao u odnosu na istorijski, a vodu postoje}eg malog potoka, {to dolazi sa isto~ne strane, prima ponor smje{ten oko 35 metara ni`e od ulaza u pe}inu Rastu{a. Te se vode sada podzemno kre}u prema potoku Rastu{nica, ~ije je korito visinski oko 100 m ni`e od ponora.

Morfohidrolo{ke odlike pe}ine Rastu{a Pe}ina Rastu{a predstavqa morfolo{ki i hidrolo{ki sistem razvijen u jednom nivou. Posmatrano u planu, pe}ina se sastoji iz prostranog kanala i nekoliko mawih, sporednih kanala, tunelskog oblika. Podu`ni presjek kanala ukazuje da se oni prostiru subhorizontalno, sa veoma malim oscilacijama u padovima i usponima. Ukupna du`ina pe}inskih kanala iznosi oko 440 m. Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su slede}e osnovne cjeline pe}ine Rastu{a: ulazni kanal, glavni kanal i sporedni kanali. U sklopu karbonatne mase kojoj pripada, Pe}ina Rastu{a predstavqa dio pe}inskog sistema kojem pripada i ponor ispod ulaza u pe}inu.

Podjela pe}inskog sistema na cjeline U {irem okviru posmatrano, sistem se sastoji iz dvije cjeline - Pe}ine Rastu{a i ponora ni`e ulaza pe}ine. Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

11

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Morfol{ke karakteristike pe}ine do sada su opisane samo u radu Malez, Rukavina i Sli{kovi} (1978.) koji su izdvojili slede}e tri cijeline: Pristupni ulazni kanal, Glavni pe}inski trakt i Splet podzemnih kanala. Opis morfolo{kih odlika pe}ine Rastu{a ovde je prikazan na osnovu slede}ih izdvojenih podcjelina (nazivi pojednih kanala prema Malez, Rukavina i Sli{kovi}) : ƒ ƒ ƒ ƒ

Ulazni kanal, koja se prostire od ulaza do mjesta spajawa sa glavnim kanalom (Glavni pe}inski trakt); Glavni kanal, od mjesta spajawa sa ulaznim kanalom do kraja prohodnosti, jugoisto~no prostirawe glavnog kanala; Sporedni kanali (Splet podzemnih kanala), od mjesta spajawa ulaznog kanala sa glavnim kanalom u smjeru zapada, sjeverozapada i sjeveroistoka; Ponor, ni`e ulaza u pe}inu.

Ulazni kanal ( Pristupni ulazni kanal) Ulaz u pe}inu Rastu{a smje{ten je u mawoj konkavnoj udolini padine Hrwinog brda i predstavqa ustvari pristupni ulazni kanal. Sam ulaz je visok izme}u 5-6 m i {irine oko 5 m. Ulazni kanal je dug 34 m i prote`e se prema jugozapadu. Hodnik je prosje~no {irok 45 m, a na nekim mjestima (na stropu u kupolastim zasvo|ewima) wegova visina dosti`e i preko 7 m. U po~etnom dijelu ulaznog kanala, do mjesta gdje je postavqen metalna kapija, nema pe}inskog nakita. Metalna kapija je postavqena uo~i gra|anskog rata u BiH, kada su ovda{wi mje{tani poku{ali da uzgajaju gqive u unutar{wosti pe}ine. Od ovih aktivnosti se jo{ uvijek mogu vidjeti ostaci elektro-instalacija, razvodni ormari i drvene konstrukcije za uzgoj gqiva.

Glavni kanal (Glavni pe}inski trakt) Ovo je prostrani kanal koji se prote`e od mjesta ra~vawa (sastajawa) sa ulaznim kanalom prema jugoistoku i djelomi~no-jugu. Sastoji se od niza dvorana koji su me}usobno povezane hodnicima. Tlo je uglavnom horizontalno i pokriveno debelim naslagama kvartarnih sedimenata. Strop i bo~ne strane su pokrivene relativno siroma{nim oblicima pe}inskog nakita, salivima, draperijama, stalaktitima i formama koralnog nakita. U ovom dijelu pe}ine, posebno u hodnicima koje spajaju dvorane, nalaze se na bo~nim stijenama vrlo zanimqive pojave pe}inskog nakita "pe}inski hijeroglifi". Ove veoma zanimqive forme pe}inskog nakita nastaju te~ewem vode zasi}ene kalcijum bikarbonatom preko podloge. U svom prolasku preko razli~itih prepreka na podlozi tvore {are rali~itih oblika. Ova vrsta pe}inskog nakita se rijetko sre}e u podzemnim objektima Republike Srpske. Glavni kanal se zavr{ava u jugozapadnom dijelu sistema velikom popre~nom dvoranom, koja je formirana uzdu` velike tektonske pukotine pravca sjeverozapad–jugoistok. Dvorana formirana u isto~nom dijelu te pukotine nastavqa se u veliki kamin. Na stropu kamina se tokom zimskih i rano proqetnih mjeseci okupqa velika kolonija slijepih mi{eva.

Sporedni kanali (Splet podzemnih kanala) Sporedni kanali se pru`aju od mjesta skretawa ulaznog kanala prema zapadu, sjeverozapadu i sjeveroistoku. Osnovana karakteristika ovog dijela pe}ine je da su kanali nastali uzdu` tektonskih pukotina, pa tako taj dio pe}ine ima izgled ispucalosti. Tlo je uglavnom pokriveno vrlo vla`nim raskva{enim guanom slijepih mi{eva, a na wegovoj povr{ini su formirane mawe bare. U ovom dijelu pe}ine su se tokom pleistocena nalazili pe}inski medvjedi (Ursus spelaeus) sa svojim brlozima. Na bo~nim stijenama sre}u se povremeno i lijepo izra`ena medvje|a bru{ewa, koja su redovna popratna pojava na mjestima koja su pe}inski medvjedi koristili kroz dug vremenski period. U kanalu nema nikakvih oblika pe}inskog nakita. Po~etni dio kanala ima tunelski oblik, a ostali dijelovi kanala su pukotinskog karaktera sa, na pojedinim mjestima razvijenim visokim oxacima. Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

12

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Ponor ni`e ulaza u pe}inu Ponor se nalazi oko 35 metara vertikalno ni`e ulaza u pe}inu Rastu{a. Mali potok koji povremeno doti~e sa isto~ne strane (u odnosu na ulaz u pe}inu Rastu{a) uvire u ovaj ponor. Vode, prema hidrogeolo{kim istra`ivawima, podzemno oti~u od mjesta ponirawa prema potoku Rastu{nica, `ije je korito 100 metara ni`e od ponora na suprotnoj strani Hrwinog brda. U morfolo{koj evoluciji pe}ine, ponor u stvari predstavqa tre}u fazu karstnog procesa i hidrogeolo{kih odnosa pe}inskog sistema. Vode koje su nekada tekle pe}inskim kanalima postepeno su se spu{taleprema erozionoj terminanti formiraju}i novi tok.

PALEONTOLO[KI NALAZI U PE]INI RASTU[A Tokom ~estih paleontolo{kih istra`ivawa sedamdesetih godina pro{log vijeka, u pe}ini Rastu{a je prona|en zanimqiv paleontolo{ki materijal. U nekoliko istra`nih sondi sakupqen je bogat osteolo{ki i odontolo{ki materijal me|u kojim su odre|ene samo dvije vrste `ivotiwa pleistocenske starosti. U prvoj sondi otkriven je jedan fragment desne polovine dowe mandibule, vilice sa prvim i drugim kutwakom koji pripada pleistocenskom vuku (Canis lupus). Sve ostale sakupqene kosti i zubi pripadaju pe}inskom medvjedu (Ursus spelaeus). U sakupqenom materijalu, medvjedi su predstavqeni velikom varijabilno{}u u proporcijama, pa su uz male patuqaste tipove prona|eni i vrlo veliki robustni primjerci. Velika koli~ina prona|enih kostiju poti~e od veoma mladih medvjeda, a ima nalaza i fetusa. Ovi nalazi pokazuju da su pe}inski medvjedi imali u Rastu{i u dugom vremenskom periodu svoj brlog, naro~ito u sjeverozapadnom dijelu pe}ine.Ovi rezultati mjerewa pokazuju da je pe}inski nakit nastao u ranom postaglacijalu, najvjerovatnije u preborealnoj klimatskoj fazi, a da je za wen nastanak bilo potrebno oko 400 godina. Superpoziciono, sloju sa ostacima pleistocenskih `ivotiwa i materijalnih kultura odgovarala bi pribli`na starost od 20.000 godina prije sada{wosti, {to bi odgovaralo razdobqu neposredno nakon maksimalne faze virmske glacijacije. Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

13

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Paleontolo{ki nalazi

ARHEOLO[KI NALAZI U PE]INI RASTU[A Pe}ina Rastu{a je u speleolo{koj literaturi poznata kao najboqe istra`ena pe}ina Republike Srpske u pogledu arheolo{kih i djelimi~no paleontolo{kih istra`ivawa.

Presjek sonde

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

14

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Istra`ivawa su na ovoj lokaciji vr{ena nekoliko puta, a podaci su sadr`ani u izvje{tajima iz 1971, 1973, 1974, 1978 i 1979. godine. Podaci o posqedwim istra`ivawima iz 1991. godine, jo{ uvijek nisu publikovani. Za vrijeme iskopavawa istra`ne sonde 1972. godine u po~etnom dijelu Glavnog pe}inskog trakta otkriveno je pored zuba i kostiju pe}inskih medvjeda i vi{e komada kamenog oru|a. Ovo kameno oru|e je otkriveno u sloju sme|e ilova~e, a predstavqeno je sa strugalima razli~ite veli~ine, koja su izgra|ena od zelenkastih i crvenkastih kremenih stijena. Na osnovu tipologije i na~ina obrade ovi kremeni artefakti li~e na oriwa{ki tip strugala. Uz wih i fragmente kostiju pe}inskih medvjeda (Ursus spelaeus) u ovom stratumu otkriveno je i vi{e komadi}a drvenog ugqena, {to dokazuje da su pe}inu Rastu{u u gorwem pleistocenu posje}ivali povremeno paleolitski lovci.

Speleofauna pe}ine Rastu{a Za vrijeme arheolo{kih i peleontolo{kih istra`ivawa vr{ena su i malobrojna biospeleolo{ka istra`ivawa, tokom kojih je sakupqana i determinisana speleofauna koja nastawuje pe}inu.

Na vi{e mjesta u pe}ini evidentirana su stani{ta slijepih mi{eva. Evidentirani su vrste: Rhinolopus euriale i Rhinolopus ferrumequinum, koje su karakteristi~ne za ovaj dio Balkanskog poluostrva. Istra`ivawe biospeleo{kog materijala (guana) slijepih mi{eva pokazala su da ima faunu karakteristi~nu za faunu guana pe}ina u Dinaridima. Evidentirana entomofauna pe}ine Rastu{a: ƒ ƒ ƒ

DIPLOPODA, Brachudesmus subterranus Heller, i to mladi primjerci; ORTHOPTERA, Troglophilius neglectus Krauss; COLEOPTERA, Quedinus mesomelinus, Atheta splaea i Cyrtophagus.

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

15

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Rhinolopus ferrumequinum

Rhinolopus euriale

^OVJEK I PRIRODA Uvidom u stawe na terenu, zapa`aju se fizi~ki, i drugi vidqivi indikatori neposredne izmjewenosti i ugro`enosti. Neposredna okolina pe}ine Rastu{a trenutno nije zahva}ena antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede, ili privrednih postrojewa, uslu`nih i sli~nih objekata. Pe}ina Rastu{a je zbog svojih karakteristika, morfologije i pristupa~nosti interesantan objekat za pe}inski turizam. U raznim predratnim valorizacijama speleolo{kih objekata Bosne i Hercegovine ~esto se spomiwe kao pe}ina koja bi se uz minimalna ulagawa lako prilagodila tiristi~kim posjetama. Ova ideja nikada nije prakti~no sprovedena osim poku{aja mje{tana da se unutra{wost pe}ine privredno iskoristi. U tom smislu, do pe}ine je doveden pristupni put isto~nim stranama padine Hrwinog brda iz pravca sela Markovi}i, probijen vje{ta~ki ulaz, postavqena metalna kapija i elektri~ne instalacije.

U u`oj zoni pe}ine, jo{ uvijek su vidqive posqedice ovih ali i aktivnosti novijeg datuma, koje su prisutne i vidqive u podzemnim kanalima, i ogledaju se kao: ƒ Ostaci instalacija, drvenih konstrukcija, razvodnih ormara, probijen vje{ta~ki ulaz koji su slu`ili za uzgoj gqiva; ƒ Kopawe i kori{}ewe izmeta slijepih mi{eva kao kvalitetnog |ubriva; ƒ Ba~eno sme}e i ponegdje krupniji otpad od svakodnevnih posjeta. Iznijeto stawe djelimi~no je naru{ilo prirodne vrijednosti pe}ine Rastu{a, i ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

16

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

VREDNOVAWE

17

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Pe}ina Rastu{a predstavqa suhu pe}inu. Odlikuju je prostrani kanali razvijeni u jednom horizontu, pe}inski nakit, me|u kojim su posebno vrijedni pe}inski hijeroglifi, veliko bogatstvo prona|enog paleontolo{kog i arheolo{kog materijala. Prona|eni su i ostaci pe}inskog medvjeda (Ursus spelaeus) i pleistocenskog vuka (Canis lupus). Pe}ina tako|e predstavqa i speleolo{ko stani{te slijepih mi{eva i specifi~ne entomofaune guana. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta pe}ine Rastu{a daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine (Slu`beni glasnik RS, br. 50/02). Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao: ƒ

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glavnih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

ƒ

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ

Raznolikost - izra`ena bogatstvom prirodnih pojava i procesa,

ƒ

Cjelovitost - koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre|enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota prirodnog dobra.

raznovrsnih,

me|usobno

kombinovanih,

Ispuwenost uslova za za{titu ocijewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~korekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine Rastu{a imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume. Prilikom valorizacije postojalo je vi{e problema, a jedan od va`nijih je svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrijednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Pe}ine Rastu{a imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojave Pe}ina Rastu{a po svojim karakteristikama spada u najzna~ajnije speleolo{ke objekte Republike Srpske, nau~no vrednovane u okviru radne grupe za speleologiju tokom izrade Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske. Kao pojedina~ne vrijednosti ove jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su: Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

18

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ¾ Ulazni kanal, (Glavni pe}inski trakt); ¾ Glavni kanal, ¾ Sporedni kanali (Splet podzemnih kanala),; ¾ Ponor, ni`e ulaza u pe}inu. ¾ Pe}inski hijeroglifi; ¾ Paleontolo{ki materijal; ¾ Speleolo{ko stani{te slijepih mi{eva i entomofaune; ¾ Arheolo{ki artefakti.

Pe}inski hijeroglifi

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja pe}ine Rastu{a po zastupqenim prirodnim komponentama.

Izvornost Pe}ina Rastu{a je djelimi~no sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji zajedno sa ostalim dijelovima speleolo{kog sistema pokazuje prirodu razvoja kra{kog procesa u ovom predjela. Antropogenim aktivnostima izmijeweni su u mawoj mjeri pojedini prirodni atributi.

Reprezentativnost Reprezentativnost pe}ine Rastu{a i izdvojenog predjela ogleda se u:

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

19

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ jedinstvenosti skupa geomorfolo{kih i spelomorfolo{kih obiqe`ja iskazanim pe}inskim nakitom, me|u kojem i rijetkim formama pe}inskih hijeroglifa; ƒ vrijednom paleontolo{kom i arheolo{kom materijalu; ƒ izuzetnoj biospeleolo{koj entomofaunisti~koj raznolikosti, ƒ jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je pe}ina Rastu{a svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske

Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izra`avawe brojnosti ideterminisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi", koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i paleohidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti, koja je obiqe`ena kao geonasqe|e u okviru kojeg egzistuje specifi~an biotop sa svojevrsnom entomofaunom, zakqu~uje se da je podru~je pe}ine Rastu{a izuzetno.

Raznolikost Spomenik prirode Pe}ina Rastu{a pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obeqe`ja predionog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`ena s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posqedi~no povezane i time obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednsti pe}ine Rastu{a u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti pe}ine Rastu{a se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj predionoj raznolikosti i slaboj naru{nosti predionog lika direktnim efektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio.

PRIJEDLOG KATEGORIJE Polaze}i od utvr|enih vrijednosti i odredaba Pravilnika o kategorizaciji za{ti}enih prirodnih dobara (Slu`beni glasnik RS, br. 30/92), a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja pe}ine Rastu{a po ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa, i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, predla`e se svrstavawe pe}ine Rastu{a u prirodna dobra od velikog zna~aja, odnosno prirodna dobra II kategorije.

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

20

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

IV

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

KONCEPT ZA[TITE

21

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina Rastu{a" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na: ¾ o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, ¾ o~uvawu predionih odlika, ¾ uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa, ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a nacionalnog zna~aja.

CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa sqede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog

kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbjediti: ƒ

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz: ƒ ƒ ƒ

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala, ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbje|uju pripremu podru~ja, logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III.

"Upravqawe podrazumijeva: ƒ za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; ƒ plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti; ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice; ƒ o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

22

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih ƒ ƒ ƒ

aktivnosti; mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetima podru~ja; podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije pe}ine Rastu{a kao za{ti}enog prirodnog dobra, djelomi~nu nenamjensku ure|enost i ve}inom zapu{tenost okolnog prostora, nepostojawe "turisti~ke" infrastrukture u pe}ini, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su: • • • • •

obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima; zatvarawe svih otvora metalnim re{etkastim kapijama uz ostavqawe prolaza za slijepe mi{eve; izvr{iti opremawe rasvjete u pe}ini savremenim rasvjetnim telima koja se koriste u pe}inama i izvesti dodatne ure|iva~ke radove za obilazak pe}inskih kanala; obim i vrstu radova prilagoditi prema projektu. markirawe tragova medvjeda, izra`ena “medvje|a bru{ewa”, na zidovima pe}ine i postavqawe informativnih panoa o pe}inskim medvjedima; pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa pe}ine Rastu{a podrazumijeva sqede}e radove: • • • •

nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini; uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini; paleontolo{ka i arheolo{ka istra`ivawa u pe}ini. istra`ivawe pe}inske faune, a posebno entomofaune i faune slijepih mi{eva;;

Rezultate planiranih istra`ivawa pe}ine Rastu{a i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu prijedloga Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike i odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br.50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu pe}ine Rastu{a u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina Rastu{a". Novim aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata pe}inu Rastu{u i ponor ni`e ulaza u pe}inu.

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

23

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od velikog zna~aja, dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim pe}ine Rastu{a predla`e se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Tesli}, Skup{tine op{tine Tesli}, prikazane na prilogu 3.

RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti, u skladu sa ~lanom 49. Zakona o za{titi `ivotne sredine, re`im za{tite úú stepena. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumeva tretman Spomenika prirode "Pe}ina Rastu{a" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posledice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina Rastu{a", podlije`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina Rastu{a", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju: ⇒ Nau~na istra`ivawa; ⇒ Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu. ⇒ Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije. ⇒ Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom - ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode. ⇒ Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namene. ⇒ Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe. ⇒ Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava ambijentalna cjelina. ⇒ Da se planovima obezbjedi racionalizacija elektromre`e podru~ja i provo|ewe kablova du` saobra}ajnica. 24 Spomenik prirode P e } i n a R a s t u { a

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ⇒ Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela. ⇒ Individualno vodosnabdijevawe objekata iz bunara, s tim {to }e se odgovaraju}im urbanisti~kim planovima omogu}iti javno vodosnabdijevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehni~kim uslovima. *

*

*

Na podru~ju spomenika prirode Pe}ina Rastu{a , u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se: ⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu. ⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine. ⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju. ⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog sveta, lepote predela, kulturnih dobara i wihove okoline. ⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca. ⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. ⇒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i mjerama za{tite podru~ja. ⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila. ⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija. ⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Republi~kog Zavoda za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a i Staraoca; ⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa izvori{ta javnog vodosnabdijevawa i hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka. ⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka. ⇒ Izgradwu septi~kih jama (otvorenog tipa) kao i formirawe deponija bilo kog otpada. ⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. ⇒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta i odlagawe stajskog |ubriva. ⇒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama. ⇒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. ⇒ ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. ⇒ Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela. ⇒ Preoravawe prirodnih livada i pa{waka. ⇒ Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. ⇒ Sakupqawe i stavqawe u promet vrsta iz Naredbe o kontroli prometa i kori{}ewa. ⇒ Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta. ⇒ Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili drugih zakonski regulisanih kategorija. ⇒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru. ⇒ Uznemiravawe ptica. 25 Spomenik prirode P e } i n a R a s t u { a

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ⇒ Lov i ribolov.

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe pe}ine Rastu{a za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumijeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pe}ina Rastu{a" odredi Skup{tina op{tine Tesli}. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbjediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba dio radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se dijelom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a dijelom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namjenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i re{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: ƒ

Obezbe|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumevalo izradu slede}ih dokumenata: o sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; o prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja podru~ja Tesli}a. ƒ

Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumeva: o utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata; o uspostavqawe katastra instalacija; o revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim povr{inama.

ƒ Organizaciji za{tite na podru~ju i to: o formirawe slu`be nadzora; Spomenik prirode P e } i n a R a s t u { a

26

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A o organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; o u saradwi sa Republi~kim Zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog nasqe|a i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru, i drugo.

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

27

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

PRILOZI

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA RASTU[A Polo`aj pe}ine Rastu{a 1:100 000 (Topografska karta l. Derventa,1985)

Spomenik prirode Pe}ina Rastu{a Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4950,200 N Y – 6480,4600 E

370 m

Prilog 1 Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA RASTU[A Polo`aj pe}ine Rastu{a 1:25 000 (Topografska karta list Derventa 4-1,1978)

Spomenik prirode Pe}ina Rastu{a Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4950,9 N Y – 6484,24 E

370 m

Prilog 2 Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA RASTU[A Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina Rastu{a, DL-94 Podru~na jedinica Tesli} Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove

Prilog 3 Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PAVLOVA PE]INA Popis i povr{ine katastarskih ~estica

broj ~estice 1661 1664 1665 1667 1668 1669/1 1669/2 2159 2160 2161 2162 2166 2167 2168 2169 2170 2171

povr{ina (m2) 10 815 11 708 8 811 2 403 24 276 3 035 2 053 2 828 2 823 3 773 2 898 7 206 18 221 1 849 5 967 2 599 2 673

Prilog 4 Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

32

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA RASTU[A Zone i re`imi za{tite

Prilog 5 Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

33

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA RASTU[A Geolo{ka karta podru~ja Rastu{e 1:100 000 (list Derventa, L 33-120, 1985.)

Legenda Plo~asti do bankoviti kre~waci sa brahiopodama Tankoplo~asti, laporoviti i pjeskoviti kre~waci, {kriqavi kre~waci, glinci i kvarcni pje{~ari

Facija korita: aluvijum, ade i rije`ne pla`e

Serpentiniti

Ni`a rije~na terasa

Pjeskovi, {qunkovi, mjestimi~no zagliweni Gruboklasti~ne tvorevine: pjeskovi, krupnozrni pje{~ari, konglomerati, pjeskovite gline, plo~asti laporoviti kre~waci i tufovi Plo~asti laporoviti kre~waci i organogeno-sprudni kre~waci

Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Ro`naci, glinci i kre~waci

Pokriven rasjed

Dijabazi

Fotogeolo{ki osmatran rasjed

Amfiboliti i amfibiolitski {kriqci, nera{~laweni

Polo`aj pe}ine

Deluvijalno-proluvijalni sedimenti: drobina, {qunkovi i gline

Osa sinklinale Osmatran rasjed

Prilog 6 Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

34

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA RASTU[A Plan i profil pe}ine Rastu{a

Prilog 7 Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

35

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Republike Srpske.- Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo Malez M. (1973): Paleontolo{ka i paleolitska istra`ivawja u 1972. godini.- Qjetopis JAZU, 77, Zagreb Malez, M.; Rukavina, D.; Sliskovic, T.; Kapel, A. (1974): Two new sites of Pleistocene fauna and of the paleolithic in Bosnia.- Bulll. Sci. Cons. Acad. Yugosl. (A), 19/3-4, Zagreb Malez, M.; Rukavina, D.; Sli{kovi}, T. (1978): Kvartarogeolo{ki i paleontolo{ki odnosi u pe}ini Rastu{a kod Tesli}a.- Glasnik Zemaqskog muzeja BiH, Prirodne nauke, NS – 16, Sarajevo ^edomir B. (2000): Sliv Velike Usore: Hidrolo{ko-geomorfolo{ke karakteristike.- Prirodno-matemati~ki fakultet, Bawa Luka

Crnogorac

Malez, M.; Slijep~evi}, A.; Srdo~, D. (1979): Odre|ivawe starosti metodom radioaktivnog ugqika u kvartarnim naslagama na nekim lokalitetima u dinarskom kr{u.- Rad JAZU, Zagreb Sofiq,J., Marinkovi},R., Pami},J., \or|evi}, D., (1985), Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu 1:100 000, list Derventa L 33-120, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Sofiq,J., Marinkovi},R., Pami},J., \or|evi}, D., (1985), Osnovna geolo{ka karta SFRJ 1:100 000, list Derventa, L 33-120, Savezni geolo{ki zavod, Beograd

Spomenik prirode P e } i n a

Rastu{a

36