Pecina Djatlo

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

PE]INA \ATLO BAWALUKA, 2008. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INA \ATLO KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac

Jelena Kadi} Goran Dujakovi},speleolog Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~ Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um. Goran Pani}, geograf Fotografije

Goran Dujakovi} Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada

Goran Kalini}, obrada priloga Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor

Spomenik prirode P e } i n a

Svetlana [iqegovi}

\atlo

2

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je: Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu za{titu `ivotne sredine. Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske pripremio je Elaborat: Predlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PE]INA \ATLO" kao prirodnog dobra od izuzetnog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawa Luka, 2008. god. Direktor Zavoda Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

3

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA \ATLO" KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

ú

IDENTIFIKACIJA Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú

OPIS PRIRODNOG DOBRA Priroda ^ovjek i priroda

úúú

VREDNOVAWE Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrijednosti Prijedlog kategorije

úñ

KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

ñ

PRILOZI prilog 1: Polo`aj pe}ine \atlo na karti 1:100 000 prilog 2: Polo`aj pe}ine \atlo na karti 1:25 000 prilog 3: Katastarska skica prilog 4: Popis i povr{ine katastarskih parcela prilog 5: Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite prilog 6: Geolo{ka karta podru~ja oko pe}ine \atlo 1:100 000 prilog 7: Plan pe}ine \atlo

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

4

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

IDENTIFIKACIJA

5

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pe}ina \atlo"

OSNOVNA VRIJEDNOST Podzemni horizontalni i vertikalni oblik karstnog reqefa, razvijen u nekoliko nivoa. Od prostranog ulaza pe}ina je razvijena u vi{e kanala koji su fosilni ostaci nekada{weg vodenog toka. Na pojedinim mjestima kanala doweg nivoa, nalaze se atraktivne bigrene kade i interesantan pe}inski nakit. Nijedna do sad otkrivena pe}ina u Republici Srpskoj nema tako razgranate podzemne kanale, ni toliki broj bigrenih kada koje ispuwavaju pojedine kanale u cjelosti. Tako|e se rijetko sre}u veoma razvijene kalcitne igli~aste forme nakita.

POLO@AJ Jugoisto~na Republike Srpska, podru~je Koritske visoravni, vrh Kobiqa Glava. Teritorija op{tine Gacko, atar sela Korita, zaseok Torine. Udaqenost: od Gacka 17 km i od Bile}e 25 km (preko Koritske visoravni). Pristupa~no putni~kim vozilom iz dva pravca: ƒ od Bile}e do makadamskog skretawa za zasek Torine, a daqe pje{a~kom stazom oko 1100 m do pe}ine, ƒ od Bile}e do makadamskog skretawa za zaseok Torine, a zatim oko 1100 m pje{ice do pe}ine, Nadmorska visina: 1000 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X - 4768,42 N Y - 6540,39 E

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE U za{ti}enom Spomeniku prirode Pe}ina ]atlo utvr|uje se re`im za{tite II stepena. Pod re`imom za{tite drugog stepena nalaze se slijede}e katastarske ~estice: k.~. 263/1; k.~. 263/2; k.~. 264/1 ; k.~. 264/2 , dio k.~. 150/1055 ukupne povr{ine 12,3 hektara koje pripadaju katastarskoj op{tini Korita, Op{tina Bile}a i k.~. 678; k.~. 680; k.~. 682/4, te dijelovi k.~. 677, k.~. 679/3 i k,~. 682/1 ukupne povr{ine 31,12 hektara koje pripadaju katastarskoj op{tini Cernica, Op{tina Gacko ucrtane na kopiji katastarskog plana. Ukupna povr{ina za{ti}enog Spomenika prirode Pe}ina \atlo je 43,42 hektara.

PRETHODNI STATUS ZA[TITE Pe}ina \atlo nije se do sada nalazila na listi za{ti}enih prirodnih dobara Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period).

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

6

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

KATEGORIJA Spomenik prirode. Prirodno dobro od izuzetnog zna~aja - I kategorija. IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.

ME\UNARODNI STATUS •

Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro pe}ina \atlo je objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja i treba da bude nominovan za verifikaciju kod Evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe|a - ProGEO. .

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

7

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Spomenik prirode P e } i n a

II

OPIS PRIRODNOG DOBRA

\atlo

8

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Najstarije geolo{ke podatke za {ire istra`no podru~je nalazimo kod Boue i Roskiewicz iz druge polovine 19. vijeka. Po~etkom 20. vijeka eminentni geolozi su predano rasvjetqavali ovo podru~je, pa se tako zapa`aju radovi Bittner-a, Grimmer-a, Katzer-a, Grunda, Cviji}a. Wihova zanimawa su se ipak odnosila na pojave ugqa i sedimente u kojima se one javqaju, tako da tek Havelka (1930) opisuje kre~wake sa hondrodontama, dolomite i druge mezozojske sedimente. Simi}, ^ubrilovi}, Mikin~i} i Jovanovi} (1939) rade prvu detaqnu kartu 1:200 000, nakon koje slijedi plodan istra`iva~ki rad. Uprkos tome, analiza odnosa mezozojskih sedimenata, odnosno detaqan opis geolo{ke gra|e nastaje tek sa pojavom OGK, lista Nevesiwe, 1978 godine, i lista Gacko 1974. godine. Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja \atlo pe}ine pripada geotektonskoj jedinici Navlaka visokog kr{a, gdje su pored dominantnih krednih karbonatnih masa na istra`nom terenu zastupqene i sedimenti paleogena i kvartara prikazani u prilogu 6.

Mezozoik Stijene gorwojurske starosti (J3,) su najstariji sedimenti istra`nog terena, i prostiru se sjeverno od ~ela navlake Stepen–Slato poqe u podru~iju antiklinale planine Baba. Predstavqaju ih nera{~laweni bankoviti do masivni, kre~waci sa fosilima elipsaktinija, nerinea i klipeina. Zbog velike tektonske poreme}enosti, debqina im nije utvr|ena. Najve}i dio istra`nog podru~ja i gotovo cijelu Koritsku visoravan ~ine stijene gorwokredne starosti (K2). Na osnovu veoma detaqnog ra{~lawewa, izdvojeni su: Sedimenti turona (K22) rasprostraweni su najve}im dijelom oko spomenika prirode. U sastav ovih sedimenta ulaze dolimiti i kre~waci sa hondrodontama i rudistima, a konstatovane su i ostree. Turonski sedimenti su predstavqeni u ni`im dijelovima (1K22) sivim i sme|im, uslojenim dolomitima sa proslojcima kre~waka u kojima se nalaze rijetko presjeci hondrodonata. Vi{i dijelovi (2K22) su izgra|eni od dobro uslojenih, mjestimice bankovito-detriti~nih kre~waka. Ovi kre~waci su grudvasti mikrokristalasti i kriptokristalasti, i organogeno-detri~ni u proslojavawu sa tankim slojevima dolomita ili dolomiti~nih kre~waka. Slojevi su dobro uslojeni i debqina varira od 20-70 cm. Makrofaunu predstavqaju Chondrodonta munsoni, Ch. Joannae, Caprinula cf. boissyi, Durania sp. i brojne nerinee. Na istra`nom prostoru, sjeverno i sjeverozapadno od ulaza u pe}inu \atlo zastupqeni su i turon–senonski sedimenti (K22,3) koje ~ine mikrokristalasti i kriptokristalasti kre~waci, grudvasti kre~waci i organogenodetriti~ni kre~waci sa bogatom rudistinom faunom. Ove stijene gotovo u cjelosti izgra|uju Koritnik, Malinov vrh, i Zagradce. Kre~waci su bijele do svjetlosive boje ponegdje dobro uslojeni. Ovi, mjestimi~no masivni, jako karstifikovani kre~waci sadr`e visoki procenat kalcijum bikarbonata. Debqina im se kre}e oko 300 m.

Kenozoik Paleogeni sedimenti su razli~itog petrografskog sastava, i le`e diskordantno preko starijih sedimenata. Sjeveroisto~ni dio terena pokrivaju paleoceno-eocenski sedimenti (Pc, E), tzv. Liburnijski slojevi, koji le`e diskordantno preko gorwe krede. Ove sedimente predstavqaju tamnosme|i kre~waci, rje|e crni, ponegdje laporoviti, mada ima i kalkarenita. Javqaju se dobro uslojeni, debqine sloja od 10 do 40 cm. U ovoj seriji konstatovane su i pojave boksita, pa i bituminoznih kre~waka. Odlikuju se prisustvom brojne faune, kao miliolide, acikularije, globigerine i drugo. Eocenski fli{ (E2,3) prostire se u vidu uskog pojasa izme|u Koritske visoravni i planine Baba, na potezu Zagradci-Kqu~, sjeverno od pe}ine. Fli{na serija je zastupqena Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

9

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A sa pje{~arima, laporovitim i pjeskovitim kre~wacima, glincima, konglomeratima i kre~wacima. Debqina slojeva se kre}e od nekoliko milimetara (kod laporaca i glinovitih sedimenta) do preko jednog metra kod kre~waka i konglomerata. Serija je sive boje, lijepo uslojena sa jasnim granicama izme|u slojeva. Debqina sedimenta se kre}e od 50-150 m. U bli`oj okolini pe}ine \atlo, rasprostraweni su konglomerati-molase eocenskooligocene starosti (E, Ol), tzv. ”Promino serija”, koji se prostiru u vidu male partije u podru~ju sela Brestice. Sedimenti konglomerata se u ni`im dijelovima sastoje od razli~itih valutica kre~waka, koje su slabo zaobqene. Veli~ina valutica jako varira i kre}e se od nekoliko milimetara do jednog pa i vi{e metara. U ovim dijelovima ~esto se sre}u odlomci nezaobqenog materijala iz eocenskog fli{a i alevrolitsko-numulitskih kre~waka. Iznad ovih horizonta dolazi debela serija konglomerata ~ije velutice vode porijeklo od sedimenta razli~ite starosti, od verfena do eocena. Konglomerati palogena odgovaraju molasama, zavr{nim sedimentima orogena. Debqina sedimenata se kre}e od 200-600 metara Kvartarni nanosi u okolini pe}ine \atlo su slabo zastupqeni. Najrasprostraweniji su u karstnom poqu, ve}im vrta~ama i rije~nim dolinama, koji su prekriveni crvenicom (terra rosa). Tako}e su konstatovani sipari (s) i padinske bre~e, na brojnim strmim stranama Koritske visoravni. Aluvijalni nanosi (al) se javqaju du` vodotoka, ali su veoma male debqine i pokriva ih tanki sloj humusa. *

*

*

Podru~je Koritske visoravni pripada geotektonskoj jedinici Navlaka visokog kr{a. Ova zona se sjeveroisto~no grani~i sa jedinicom paleozojskih {kriqaca i mezozojskih kre~waka, odnosno dijelom Durmitorske navlake. Pe}ina \atlo sa okolinom pripada, u okviru Navlake visokog kr{a, zoni kre~wa~kodolomitskog razvoja Spoqnih Dinarida, odnosno tektonskoj jedinici Meka Gruda – Swe`nica koja je izgra|ena od krednih sedimenta velike debqine i paleogena. Antiklinalu Meke grude sa~iwavaju bore, ~esto polegle, dok su u antiklinalnim dijelovima rasjednute i navu~ene preko sinklinalnih dijelova ( Moji}evi}, Lau{evi}, 1973). Rasjedi su naj~e{}e pravca pru`awa SZ-JI, mada se podre|eno javqaju i upravni na wih. Posqedwa tektonska faza koja je u generalnim crtama formirala sada{wi strukturni sklop istra`nog terena, zavr{ena je talo`ewem promino naslaga u savskoj fazi alpske orogeneze. Izdizawe terena uslovilo je poja~anu karstnu eroziju u kojoj dolazi do stvarawa mnogih speleolo{kih objekata i karakteristi~nih karstnih povr{inskih oblika.

REQEF Koritska visoravan, koja je u odnosu na okolni teren tektonski izdignuta, predstavqa prostranu zatalasanu povr{ sa ~ije sjeveroisto~ne strane se nalazi Stepensko-Kqu~ko poqe od koga je odvojena presedlinom Karaulom. Dno visoravni le`i na apsolutnoj visini od 900-920 metara.. U wenom jugoisto~nom dijelu, na sjeverozapadnim padinama Kobiqe Glave (1.109 m n.v.), najvi{e kote ovog dijela Koritske visoravni, nalazi se prirodno dobro pe}ina \atlo. U bli`em okru`ewu pe}ine izdvaja se Koritska visoravan kao morfolo{ka cjelina u kojoj je razvijena pe}ina. U ju`nom dijelu izdvajaju se sinlinalni i antiklinalni oblici te brojni rupturni i rasjedni oblici koji su i predisponirali pe}inske kanale. Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

10

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Morfohidrolo{ke odlike Pe}ine \atlo Pe}ina \atlo predstavqa slo`en morfolo{ki sistem u koju se ulazi sa sjeverozapadnih obronaka Kobiqe glave. Pe}ina predstavqa centralni dio ve}eg podzemnog sistema koji nije istra`en. Posmatrano u planu i profilu, pe}ina je razgranata i razvijena u tri nivoa. Sastoji se iz glavnog, prostranog kanala koji se nastavqa na {iroki ulaz i vi{e ve}ih i mawih kanala razvijenih u razli~itim nivoima koji su me|usobno spojeni vertikalnim kanalima. Ukupna du`ina pe}inskih kanala iznosi 1.970 m a denivelacija 111 m.

Podjela pe}inskog sistema na cjeline U {irem okviru posmatrano, pe}ina se sastoji od vi{e cjelina i podcjelina koje zbog razvijene morfologije pojedini autori razli~ito dijele. Lazi} (1935.) izdvaja sqede}e cjeline gorweg nivoa (odnosi se samo na dio pe}ine koji je uspio da istra`i): Veliki otvor, jugoisto~ni krak, jugozapadni krak i sjeversjevernoisto~ni krak. .Dujakovi} i Begovi} (2003.) dijele ~itav sistem na dvije ve}e cjeline (Horizontalne i Vertikalne kanale) i iscrpno, unutar wih, na vi{e podcjelina. Opis morfolo{kih odlika pe}ine \atlo ovde je prikazan na osnovu sqede}ih izdvojenih podcjelina (prema podjeli, Dujakovi} i Begovi}) : ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Ulaz; Glavni kanal ili Kanal Antonija Lazi}a; Skriveni kanal; ú kanal sa isu{enim bigrenim kadama; úú kanal sa bigrenim kadama. Kanal isu{ene podzemne rijeke

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

11

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ úúú kanal sa bigrenim kadama ƒ Austrijski kanal ƒ Centralna vertikala ƒ Vertikala perspektive

Ulaz Ulaz u pe}inu ima jedan polukru`ni otvor orijentisan prema sjeveroistoku. Ulaz je velikih dimenizija, {irina ulaza je 25,5 metara a visina 15 metara. Smje{ten je na obodu jedne plitke, okrugle vrta~e, ~ije dno jednom stranom zalazi direktno u sam pe}inski otvor. .Dno ulaza je pokriveno velikim oburvanim blokovima stijena koji su otpadali sa pe}inskog stropa. Oburvavawe je posqedica polo`aja kre~wa~kih slojeva izlo`enih hemijskom radu oborinskih voda. Kre~wa~ki slojevi iznad ulaza su bankoviti , prosje~ne debqine od 0,70 m i le`e gotovo paralelno sa dnom vrta~e. Od ulaza prema unutra{wosti ulazna galerija se pro{iruje na 30 metara i tom {irinom ide do dna nagiba galerije. Pad od ulazne ta~ke (linije ki{wewa) do dna ulazne galerije iznosi 28 stepeni. Dno cijele ulazne galerije je pokriveno mehani~kim sedimentima, velikim i malim blokovima stijena koji su izme|u ispuweni zemqom crnicom.

Glavni kanal ili kanal Antonija Lazi}a Sastoji se iz dva dijela ukupne du`ine 183,5 metra. Nastavqa se na ulaznu galeriju. Dno kanala je u po~etnom dijelu pokriveno crnicom, zatim velikim talogom pjeska i gline do mjesta ra~vawa na 85,5 metara odakle kanal nastavqa u pravcu jug-jugoistok. Kanal u po~etnom dijelu ima {irinu 9 metara da bi se na 21 metru po~eo pro{irivati u mawu galeriju {irine 16,5 metara. Daqe do ta~ke ra~vawa dr`i ravnomjernu {irinu i pravac pru`awa-istok. Od ta~ke ra~vawa do ulaska u centralnu vertikalu kanal meandrira pru`aju}i se relativno istom {irinom, oko {est metara. U cijelom kanalu karakteristi~no je gotovo potpuno odsustvo akumulativnih oblika, dok su strane kanala uglavnom dosta ugla~ane od proticawa nekada{weg podzemnog vodenog toka.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

12

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Skriveni kanal Nastavqa se isto~no od Centralne vertikale. Naziv je dobio zbog polo`aja sa strane Centralne vertikale koji su speleolozi evidentirali tek po{to su ga pokazali ovda{wi mje{tani. Interesantno je da je za ovaj kanal znao i Antonije Lazi}. Morfolo{ki kanal ima sli~ne karakteristike ve}ine ve}ih kanala pe}inskog sistema \atlo, tunelski oblik i dosta velike dimenzije u gotovo cijeloj du`ini pru`awa. Ukupna du`ina kanala je 165 metara. [irina se kre}e od 2,20 do 3,5 metara a visina od 4 do 6 metara u po~etnom dijelu, 2,5 u sredwem dijelu i 20 u zavr{nom dijelu u kome kanal prelazi u kru`nu galeriju sa jamom i malim horizontalnim kanalom na dnu. Posmatrano u planu crte`a pe}ine, zavr{ni dio kanala poklapa se sa Kanalom isu{ene podzemne rijeke, odnosno, nalazi se iznad karakteristi~nog dijela kanala, Velikog su`ewa. U profilu oni su vertikalno 20 metara odvojeni.

I kanal sa bigrenim kadama Nastavqa se od dna Centralne vertikale i predstavqa u stvari nastavak glavnog pru`awa pe}ine. Ukupna du`ina kanala je 42 metra i zavr{ava se malom jamom "Velika raskrsnica" formiranom unutar jednog rasjeda. Izgledom jama podsje}a na vrtlo`ni lonac. Prosje~an nagib kanala se kre}e od 15 do 41 stepen . Visina stropa je od 2 do 5 metara. Dno kanala je ve}im dijelom ispuweno kaskadnim bigrenim kadama dubokim do 0,5 metara i salivima u zavr{nom dijelu. Velika vla`nost saliva dolazi od intenzivnog priliva prokapnih voda sa povr{ine.

II kanal sa bigrenim kadama Nastavqa se zapadno od jame "Velika raskrsnica" i predstavqa najni`i dio podzemnog sistema pe}ine \atlo. Na du`ini od 122 metra koliko je duga~ak, kanal ukupno pada za 22,5 metara. Pod je ispuwen travertinskim naslagama i isu{enim bigrenim kadama. Visina stropa varira od 3 do 6 metara a {irina od 4 do 6 metara. U zavr{nici kanala on se pro{iruje u dvije galerije. Prva galerija "Salomna dvorana" {iroka je 15, a visoka 6 metara. Dno galerije je ispuweno mno{tvom velikih blokova stijewa koji su oburvani sa stropa. Izme|u ovih blokova nismo uspjeli prona}i kanale koji bi se daqe, vertikalno, prostirali. .Druga dvorana koja se nastavqa na ovu galeriju karakteristi~na je po velikom salivu ispod kojeg se zavr{ava ovaj kanal. Kanal se zavr{ava malim pukotinskim otvorom formiranim u lokalnom rasjedu ispred koga se nalaze ve}e koli~ine natalo`ene gline. Kroz ovu usku pukotinu se speleolozi nisu mogli provu}i, a pretpostavka je da ovaj kanal nastavqa daqe u ni`e eta`e. Pukotina ispod saliva je i najni`a ta~ka podzemnog sistema pe}ine \atlo, 111 metara ispod nivoa ulaza. Dno 13 Spomenik prirode P e } i n a \atlo

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A galerije je u po~etnom dijelu pokriveno blokovima stijena, a ispod saliva mekom glinom koju je voda nanijela sa povr{ine. Vla`nost saliva pokazuje da je ovaj proces jo{ veoma intenzivan. Postoji mogu}nost da za vrijeme velikih padavina preko kanala iznad saliva dolaze ve}e koli~ine vode. Visina stropa iznad saliva je procijewena na 12 - 15 metara i gubi se u pomra~ini galerije. Ista tolika je i visina saliva koji u gorwem dijelu ulazi u tamni zjape}i otvor u koji se bez alpinisti~ke opreme ne mo`e u}i. Ovo je i jedno od perspektinih mjesta za budu}a istra`ivawa. U odnosu na topografsku povr{inu zavr{nica kanala je orjentisana prema sjeverozapadnoj padinskoj strani Kobiqe glave, odnosno prema selu Brestice.

Kanal isu{ene podzemne rijeke Ovo je najdu`i i najinteresantniji kanal cjelokupnog pe}inskog sistema. Ukupna du`ina kanala je 357 metara. Od jame " Velika raskrsnica" kanal se nastavqa jugoisto~no, suprotno od "Drugog kanala sa bigrenim kadama". U po~etnom dijelu kanal se pod uglom od 15 stepeni uzdi`e da bi se u nastavaku ravnomjerno prostirao sa mawim oscilacijama blagih uspona i padova od +4 do -4 stepena. Prva tre}ina kanala je pokrivena velikim bigrenim korama koje le`e na podu u cijeloj {irini kanala. Ovakve kore vise i na stropu i u takvom su stawu da vrlo lako mogu da otpadnu. Na 134 metru od po~etka kanala na desnom zidu nalaze se brojne nakupine kalcitnih iglica kao i krupnih grozdova minerala kalcita. Pojava ovih akumulativnih oblika uo~ena je i iznad po~etka "Velikog su`ewa". Osim ovih pojava u ovom kanalu nisu uo~ene nikakve druge forme pe}inskog nakita. Na 156 metru kanal gotovo pod uglom od 90 stepeni skre}e na sjever i zavr{ava na 189 metru vertikalnom pregradom. U ovom dijelu kanala primje}ene su brojne fasete koje su tako orijentisane da pokazuju smijer nekada{weg vodenog toka iz pravca "Velikog su`ewa" prema "Drugom kanalu sa bigranim kadama". U ovom sada potpuno suhom kanalu nisu uo~eni nikakvi oblici hidrolo{ke aktivnosti. Kanal daqe sjeveristo~no nastavqa veoma uskim kanalom, velikim su`ewem koji izgledom podsje}a na horizontalnu pukotinu. Du`ina velikog su`ewa, su`enog dijela Kanala isu{ene podzemne rijeke iznosi 21 metar. U naju`em dijelu visina kanala ne prelazi 0,40, a {irina 2.5 m. Kao i u prethodnom dijelu ovog duga~kog kanala, dno je pokriveno bigrenim korama i preko wih slojem gline. Iza velikog su`ewa kanal se postepeno {iri. Odavde daqe povr{ina kanala je pokrivena ve}im naslagama gline i pijeska, izme|u kojih se uo~ava mali vijugavi meandarski kanal, sada gotovo suh. U nastavku kanala do vertikale i Tre}eg kanala sa bigerenim kadama, kanal bitno ne mijewa karakteristike. Od ra~vawa kanal se pro{iruje i prostire se ravnomjernom {irinom i visinom. Dno kanala pokriverno je bigrenim korama.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

14

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III kanal sa bigrenim kadama Ukupna du`ina kanala je 126.9 metara. U po~etnom dijelu kanala dno je pokriveno velikim krupnim kristalima kalcita koji u obliku krupnih grozdova grade veliku povr{inu. U nastavku kanal nastavqa prosje~nom visinom 3 do 3.5 m i {irinom 3 do 6 m. Dno kanala je ispuweno mno{tvom isu{enih bigrenih kada, dubokih do 70 cm. Kanal izlazi na jamu "Vertikala perspektive" gdje se zavr{avaju do sada izvedena istr`ivawa horizontalnih kanala.

Austrijski kanal Ra~va se sjeveroisto~no od kanala Antonija Lazi}a (glavni kanal). Od svih kanala u sistemu ]atlo, jedini se nalazi po nagibu i prostirawu iznad glavnog kanala. Ukupna du`ina kanala je 169.5 metara . Krajwa ta~ka, Dvorana zelenih brda nalazi se 13 m relativne visine u odnosu na po~etak kanal, odnosno od ta~ke ra~vawa. Malo jezerce dimenzija 3 h1.5 m predstavqa lokalnu nakupinu vode od prokapnih voda. Karakteristi~no je da je ovaj kanal (izuzme li se jama Vertikala perspektive) u cijelom sistemu kanala pe}ine \atlo i najvi{e navla`en prokapnim vodoma, koja je prisutna gotovo cijelom du`inom kanala.

Centralna vertikala Nastavqa se na kanal Antonija Lazi}a. To je krajwa ta~ka do koje je u svojim istra`ivawima do{ao Antonije Lazi}. Iz glavnog kanala na wu izlazi jedan mawi kanal. Od prve mjerne ta~ke na po~etku Skrivenog kanala do dna Centralne vertikale izmejerena je dubina od 25 m, a od po~etka Skrivenog kanala pa do izlaza maweg kanala iz kanala Antonija Lazi}a 9 m. Strop centralne galerije se nije mogao osvijetliti raspolo`ivom rasvjetom pa se visina cijele centralne vertikale procjewuje od 45 do 50 m. Dno vertikale pokriveno je kamewem i glinom iz pukotina stropa.

Vertikala perspektive ƒ

Nastavqa se na Tre}i kanal sa bigrenim kadama. Od mjesta zavr{etka kanala do muqevitog dna vertikale izmjerena je dubina od 21 m. Strop vertikale se procjewuje na 40 m posmatran sa dna. Na suprotnoj strani od Tre}eg kanala sa bigrenim kadama na ulazu u Vertikalu perspektive, uo~en je ve}i pe}inski kanal koji se najvjerovatnije nastavqa daqe. Tako|e, jugozapadno u istoj visini primje}en je jo{ jedan pe}inski kanal. Kanali nisu istra`eni zbog izuzetno nepristupa~nog polo`aja koji zahtijeva upotrebu alpinisti~ke opreme i horizontalno pre~awe preko saliva. Ovi kanali bi u ukupnoj morfologiji pe}ine trebali predstavqati doto~ne kanale. U odnosu na topografsku povr{inu kanali su orijentisani prema Kobiqoj glavi {to bi moglo zna~iti da je pe}inski sistem

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

15

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A znatno du`i od do sada dostignute du`ine. Dno vertikale pokriveno je tankim slojem vode i muqem. Na dnu vertikale nalazi se jedan mali kanal formiran u salivu. Gotovo sve strane Vertikale perspektive pokrivene su kalcitnim naslagama i salivima.

^OVJEK I PRIRODA Uvidom u stawe na terenu, ne zapa`aju se nikakvi fizi~ki, ili drugi vidqivi indikatori neposredne ugro`enosti. Neposredna okolina pe}ine \atlo nije zahva}ena antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede, a nema ni industrijskih i privrednih postrojewa ili uslu`nih i sli~nih objekata. U blizini pe}ine \atlo nalazi se jama u kojoj su tokom speleolo{kih istra`ivawa prona}eni otpad i le{ine koje lokalno stanovni{tvo baca u jamu i koristi kao lokalnu deponiju i mrcini{te. U u`oj zoni pe}ine, nisu primje}eni direktni uticaji ~ovjeka. Iznijeto stawe nije mnogo naru{ilo prirodne vrijednosti pe}ine \atlo, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

16

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

VREDNOVAWE

17

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Pe}ina \atlo predstavqa suhu pe}inu. Odlikuju je razgranati kanali razvijeni u tri horizonta i najve}e bigrene kade u Republici Srpskoj. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta pe}ine \atlo daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02). Determinisawe istra`nog podru~ja kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su u okviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao: ƒ

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa, glavnih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka,

ƒ

Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ

Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ

Raznolikost - izra`ena bogatstvom prirodnih pojava i procesa,

ƒ

Cjelovitost-koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre|enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ

Esteti~nost-po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota prirodnog dobra.

raznovrsnih,

me|usobno

kombinovanih,

Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~korekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine \atlo imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume. Prilikom valorizacije jedan od problema svakako je bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrednosti vr{i na iskustvenokomparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine \atlo imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojave Pe}ina \atlo po svojim dimezijama i karakteristikama spada u deset najzna~ajnijih speleolo{kih objekata Republike Srpske, nau~no vrednovanih u okviru Inventara speleolo{kih objekata Nacionalnog savjeta za geonasqe|e Republike Srpske. Kao pojedina~ne izuzetne vrijednosti jedinstvenog speleomorfolo{kog sistema izdvojene su: ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Skriveni kanal; ú kanal sa isu{enim bigrenim kadama; úú kanal sa bigrenim kadama; Kanal isu{ene podzemne rijeke; úúú kanal sa bigrenim kadama; Austrijski kanal;

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

18

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ Centralna vertikala; ƒ Vertikala perspektive; i ƒ Pe}inski nakit (kalcitne igli~aste forme)

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja pe}ine \atlo po zastupqenim prirodnim komponentama.

Izvornost Pe}ina \atlo je potpuno sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji zajedno sa ostalim dijelovima speleolo{kog sistema pokazuje prirodu razvoja kra{kog procesa u izdvojenom predjelu. Specifi~nost nastanka bigrenih kada i kalcitnih igli~astih formi ukazuje na o~uvanost izvornih vrijednosti u wihovom pojavnom obliku.

Reprezentativnost Reprezentativnost pe}ine \atlo i izdvojenog predjela ogleda se u:

ƒ ƒ ƒ

jedinstvenosti skupa geomorfolo{kih i spelomorfolo{kih obiqe`ja koji odra`avaju istoriju stvarawa terena i razvoja karstnog procesa. unikatnim i reprezentativnim pe}inskim oblicima i formama, kao i rijetkim oblicima pe}inskog nakita, svojevrsnom prirodnom spomeni~kom nasqe|u, zbog ~ega je pe}ina \atlo svrstana u objekta geonasqe|a Republike Srpske.

Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost" ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi", koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i hidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je obiqe`ena kao geonasqe|e, zakqu~uje se da je podru~je pe}ine \atlo izuzetno.

Raznolikost Spomenik prirode pe}ina \atlo pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obiqe`ja predionog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta u prostor.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

19

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`ena s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog aspekta kao skup realnih mogu}nosti da se granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posledi~no povezane i time obezbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednsti pe}ine \atlo u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa okvira za{tite.

Estetika predjela i pojave Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti pe}ine \atlo se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj predjelnoj raznolikosti, nenaru{nosti predionog lika direktnim efektima antropogenih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predela, kao i same pojave, i pored posje}enosti turista i dobre pristupa~nosti objektu.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

20

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG KATEGORIJE Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog savjeta za geo-nasqe|e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasqe|a (Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja pe}ine \atlo po ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, predla`e se svrstavawe pe}ine \atlo u prirodna dobra od izuzetnog zna~aja, odnosno prirodna dobra I kategorije.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

21

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

IV

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

KONCEPT ZA[TITE

22

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina \atlo" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na: ¾ o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, ¾ o~uvawu predionih odlika, ¾ uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa, ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a (ProGEO).

CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015) i Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni programi razvoja, postavqaju sqede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti: funkcionalnu integrisanost prostora saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta, kako bi se postigla boqa povezanost spomenika prirode sa okru`ewem. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti: ƒ

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz: ƒ ƒ ƒ

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala, ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbije|uju pripremu podru~ja, logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III,

"Upravqawe podrazumijeva: ƒ za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; ƒ plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti; ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

23

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice; o~uvawe diverziteta predela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetima podru~ja; podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije pe}ine \atlo kao za{ti}enog prirodnog dobra i ve}inom slabu ure|enost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su: • •

obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima; pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa pe}ine \atlo podrazumijeva sqede}e radove: • • • •

nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i okolini; uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini; istra`ivawe pe}inske faune; paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini.

Rezultate planiranih istra`ivawa pe}ine \atlo i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu prijedloga Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i odredaba Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br.50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu pe}ine \atlo u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina \atlo". Aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata pe}inu \atlo. S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od izuzetnog zna~aja, dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske. Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

24

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim pe}ine \atlo predla`e se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Gacko prikazane na prilogu 3,4.

RE@IM ZA[TITE Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti re`im za{tite úú stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunama Zakona o za{titi prirode. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumjeva tretman Spomenika prirode "Pe}ina \atlo" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mjere, kao {to je navedeno.

Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje su zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano pretpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posqedice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina \atlo", podlije`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posjetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske .

MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina \atlo", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju: 9 Nau~na istra`ivawa; 9 Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu. 9 Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije. 9 Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode. 9 Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namjene. 9 Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe. 9 Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava ambijentalna cjelina. 9 Da se planovima obezbijedi racionalizacija elektromre`e podru~ja i provo|ewe kablova du` saobra}ajnica. Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

25

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A 9 Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela. 9 Individualno vodosnabdijevawe objekata iz bunara, s tim {to }e se zajedni~ko odgovaraju}im urbanisti~kim planovima omogu}iti vodosnabdijevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehni~kim uslovima. *

*

*

Na podru~ju spomenika prirode Pe}ina \atlo, u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se: ⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu. ⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine. ⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju. ⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promjene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predela, kulturnih dobara i wihove okoline. ⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca. ⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. ⇒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i mjerama za{tite podru~ja. ⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila. ⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija. ⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda i Staraoca; ⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka. ⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka. ⇒ Formirawe deponija bilo kog otpada. ⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. ⇒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta i odlagawe stajskog |ubriva. ⇒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama. ⇒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. ⇒ ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. ⇒ Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela. ⇒ Preoravawe prirodnih livada i pa{waka. ⇒ Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. ⇒ Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta. ⇒ Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili drugih zakonski regulisanih kategorija. ⇒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

26

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe pe}ine \atlo za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumijeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mjera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu koji su dio jedinstvenog speleolo{kog sistema. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pe}ina \atlo" odrede Skup{tina op{tine Bile}a i Skup{tina op{tine Gacko. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbijediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba dio radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se dijelom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a dijelom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namjenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: 1. Obezbje|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumijevalo izradu sqede}ih dokumenata: - sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; - prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja podru~ja Gacka i Bile}e. 2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva: - utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata; - uspostavqawe katastra instalacija; - revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim povr{inama. Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

27

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A 3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to: - formirawe slu`be nadzora; - organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; - u saradwi sa Republi~kim zavodom za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom podru~ju i drugo.

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

PRILOZI

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA \ATLO Polo`aj Pe}ine \atlo 1:100 000 (Topografska karta, list Nevesiwe,1985)

Spomenik prirode Pe}ina \atlo Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4768,800 N Y – 6540,700 E

1 000 m

Prilog 1

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA \ATLO Polo`aj Pe}ine \atlo 1:25 000 (Topografska karta, list Nevesiwe 4-4 i list Gacko 3-3,1980)

Spomenik prirode Pe}ina \atlo Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4768,42 N Y – 6540,39 E

1 000 m

Prilog 2 Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA \ATLO Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina Korita, broj plana Z33, CXIX,314,Yd,sa Podru~na jedinica Bile}a i Katastarska op{tina Cernica, broj plana 33, XIX,10c,c/4,14 a a /2 Podru~na jedinica Gacko

Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove

Prilog 3 Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

32

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA \ATLO Popis i povr{ine katastarskih parcela

K.O. CERNICA, OP[TINA GACKO

dio ~estice

dio ~estice

dio ~estice

broj ~estice 677 678 679/3 680 682/1 682/4

povr{ina ( m2) 23 399 63 000 80 703 105 200 14 473 24 400

UKUPNO

311 175

K.O. KORITA, OP[TINA BILE]A

dio ~estice

broj ~estice 263/1 263/2 264/1 264/2 150/1055 UKUPNO

povr{ina ( m2) 4 900 1 242 1 055 1 679 114 171 123 047

Prilog 4 Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

33

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA \ATLO Zone i re`imi za{tite Pe}ine \atlo

Prilog 5 Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

34

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA \ATLO Geolo{ka karta podru~ja oko pe}ine \atlo 1:100 000 (OGK list Nevesiwe, K 34-25,1978. i list Gacko, K 34-26, 1974.)

Legenda Kre~waci sa hondrodontama i rudistima

Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana

Dolomiti i kre~waci sa hondrodontama i rudistima Molasa-konglomerati, pje{~ari, laporci, glinci sa ugqem

Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Kre~waci sa rudistima

Osmatran rasjed

Fli{ uop{te- pje{~ari, laporci, bre~asti kre~waci

Pokriven rasjed

Laporoviti i pjeskoviti kre~waci sa harama

Fotogeolo{ki osmatran rasjed

Osa sinklinale

Polo`aj pe}ine

Prilog 6 Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

35

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA \ATLO Plan Pe}ine \atlo

Prilog 7 Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

36

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

37

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Dujakovi}, G. Begovi}, P. (2003): Pe}ina \atlo.- Zbornik 4. Simpozijuma o za{titi karsta, Akademski speleolo{ko-alpinisti~ki klub, Beograd Dujakovi} G. : Istra`ivawa Koritske visoravni Speleolo{kog dru{tva “Ponir“.- u monografiji: Milo{evi}, R. : Brestice nekad i sad .-(u pripremi) Dujakovi} G. (2004): Pe}ine i jame Repuvlike Srpske. -Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo, Kurtovi], M. (2004): Istra`eni spelolo{ki objekti na podru~ju op{tina Pale, Stari Grad (Sarajevo), Ilixa, Sokolac, Kalinovik, Ilija{, Trebiwe,Bile}a, Gacko, Berkovi}i i Nevesiwe.-(neobjavqeno) Lazi}, A. (1935): Pe}ina \atlo.- Glasnik GD, sv. 21,Beograd Katastar speleolo{kih objekata i arhiva Speleolo{kog dru{tva “Ponir“ Bawa Luka. Moi}evi},M., Lau{evi}, M. (1973): Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu SFRJ, 1:100 000 list Nevesiwe K 34-32 , Savezni geolo{ki zavod, Beograd Moi}evi},M., Lau{evi}, M. (1973): Osnovna geolo{ka karta SFRJ, 1: 100 000, Nevesiwe, K 34-32, Savezni geolo{ki zavod, Beograd

Spomenik prirode P e } i n a

\atlo

list

38