Menaxhimi I Projekteve

U N I V E R S I T E T I AAB

Lënda: MENAXHIMI I PROJEKTEVE

Prof. Asc. Mujë Gjonbalaj

Tetorë, 2007

1

Pse duhet të mësohet lënda ”MENAXHIMI I PROJEKTIT” ? Si arsye e parë për studimin e lëndës”Menaxhimi i projektit”, është se menaxhimi i sukseshëm i projektit ndihmon suksesin dhe minimizon rrezikun nga dështimi eventual i tij, nuk garanton sukses të plate, por mund të zvogëlojë rrezikun nga dështimi i projektit dhe humbja e resurseve të investuara në projektin konkret. Si arsye e dytë për studimin e lëndës”Menaxhimi i projektit”, është që t’ju ndihmojë të bëheni hulumtues dhe analitik të mpreftë në studimin e faktorëve të brëndshëm dhe të jashtëm që mund të ndikojnë në zhvillimin e ardhshëm të projektit, e fatit të milionave të investuar në projektet konkrete. Si arsye e tretë për studimin e”Menaxhimi i projektit” është që t’ju japi një mësim më të plotë, të fuqisë dhe kufizimeve të projektit, për përdorimin e drejtë dhe racional të resurseve në projektet alternative. Kur të vendosni të mbështetni njerin apo grupin e projekteve ju veç e keni përgjigjen se me çfarë efektesh dhe kostosh do të realizohet projekti në të tri nivelet(makro, mezo dhe mikro), duke vënë në pah njëkohësisht rëndësinë që ka ruajtja e baraspeshës dhe efektet e projektit në ruajtjen e ambientit.

Çka është projekti ? Projektetet janë mënyrë e veçant e zhvillimit(Gittinger,1982) dhe formë e rëndësishme për realizimin e qëllimeve të definuara në planet zhvillimore të vendit, lokalitetit, kompanisë apo fermës konkrete. Projektet sigurojnë shfrytëzimin racional të fondeve dhe resurseve të rralla, i kontribuojnë rritjes së të ardhurave, qëndrueshmerisë ekonomike, si dhe cilësisë më të mirë të jetesës përgjithësisht. Plotësimi i këtyre objektivave kryesorë varët se në çfarë shkalle përmbushën parametrat e planifikuar të projektit. Një projekt është një detyrë unikate, e përkohshme, komplekse dhe me qëllim të caktuar, me përshkrim të sakta të detyrave dhe resurse të definuara. Projektet janë detyra në ndërmarrje, të cilat janë të karakterizuara nga këto veti apo cilësi: • Janë të kufizuara në kohë • Kanë një synim të caktuar • Janë të veçanta dhe nuk janë detyra rutinore • I kanë resurset e definuara qartë dhe të kufizuara • Janë komplekse dhe të rrezikshme • Për ndërmarrjen kanë një rëndësi të veçant • Aty janë të angazhuar shumë bashkëpunëtorëve dhe partnerë

2

Sqarimi i definicioneve dhe i terminologjive lidhur me projektin Me qëllim të shkurtimit të kohës dhe të komunikimit midis partnerëve dhe për nevoja praktike të projektit është e rëndësishme arritja e një pajtueshmerie për terminologjinë e cila do të përdorët. Me këtë zvogëlohet konfuziteti, shkurtohet koha e komunikimit me grupet kryesore të interesit, partneret dhe financieret, dhe ndihmon realizimin e projekt idesë së ndërmarrsit, ndonëse përmbajtja e pRojektit çdo herë është më më rëndësi nga emertimi. Terminologjia jo e standardizuar zakonisht sjell konfuzion në realizimin e projektit. Që të zvogëlohet ky konfuzitet në komunikimin midis partnerëve të projektit, duhet paraprakisht të sqarohe ngjajshmeritë dhe dallimet midis termave/nocioneve të përdorura në komunimkim. Kështu, kur flasim për Projektet duhet kuptuar se ato ndihmojnë realizimin e synimeve të definuara me program, janë pjesë e programmit dhe secili prej tyre është i pavarur, dhe së bashku synojnë realizimin e detyrave të përbashkëta, të shtruara në një program më të gjerë zhvillimorë. Shpesh projektet përbëjnë një pjesë të caktuar dhe të konsiderueshme të një programi zhvillimor. Programet e zhvillimi përbëhen nga më shumë projekte konkrete apo sektoriale Kështu, një program zhvillimi shumëvjeçar i bujqësisë mund të përbëhet nga një numër i projekteve bujqësore që pasojnë njëri pas tjetrit, ndërkaq, projekti është aktivitet, i përbërë nga operacione më të vogëla, si një pjesë e veçantë e një plani kombëtar apo programi të zhvillimit bujqësorë. Qëllimet e programit gjejnë vend mbi qëllimin e përgjithshëm të projektit. Qëllimet e programit lidhin qëllimet e projektit me ato të projekteve të tjera në shkallë më të gjerë duke arritur deri në nivelet kombëtare. Praktika ka treguar se ndonjëher është vështirë të dallohet projekti nga programi zhvillimor. Kjo ndodh për shkak se edhe njeri edhe tjetri dokument kerkon grumbullim të një fondi të konsiderueshëm të dhënave–informatave dhe kanë metodologji të ngjajshme pune. Në të dy dokumentet përvijohet aspekti kahorë, hapsirorë, i resurseve njerëzore, financiare dhe i komponenteve të tjera. Mirëpo, në punën praktike nuk çmohet forma por përmbajtja. Për ketë arsye, me rëndësi është të përkatitet dhe të hartohet një dokument i cili bazohet në akcionet praktike, pavarësisht se a do të emertojmë, projekt apo progrm zhvillimi. Lidhur me sa u tha më lartë, kur flasim për terminogjinë e projektit duhet patur parasysh në ngjajshmeritë dhe dallimet midis termave siç janë: Zhvillimi: përfshinë zhvillimin e resurseve njerëzore(humane), përkrahje rritjes së zhvillimit ekonomik, baraspeshën midis zhvillimit të ambientit dhe të parametrave social nacional/rajonal. etj. Programi Zhvillimorë: paraqet tërësinë(grupin) e projekteve të ndryshme, një cikel të aktiviteteve dhe operacionave, për të arritur deri të vendimet racionale shoqërore, që sjellin ndryshime pozitive në sektor të ndryshëm dhe synojnë arritje të objektivave global të vendit. Institucioni i Projektit: është njësi e organizuar dhe legale, përgjegjëse për organizim dhe ekzekutim të aspekteve të ndryshme teknike, menaxheriale, financiare dhe të resurseve humane të projektit. Qasje e Planifikuar e projektit: nënkupton planifikimin e projektit përmes metodave të njohura kudo në teorinë dhe praktikën e planifikimit të projekteve. Monitorimi dhe vlerësimi i projektit: është një procesi i krahasimeve përmanente të efekteve të planifikuara dhe të realizuara. Monitorimi dhe vlerësimi janë pjesë integrale e menaxhmentit në rolin e funksionit të kontrollit. 3

Rolet në projekt Projektet përfshijnë shumë bashkëpunëtorë dhe partnerë nga ndërmarrja dhe jashtë saj, ka shtrirjen gjeografike dhe përfituesit e vetë. Rolet në projekt janë të ndryshme, të qarta dhe ngusht të ndërlidhura. Mandatari i projektit(porosidhënësi/investitori): është përgjegjës për një definim të qartë të qëllimeve të projektit, për nisjen e organizimit të projektit dhe për angazhimin e grupit të projektit(Project team). Menaxhmenti i projektit(grupi vëndosës dhe udhëheqës): i arsyeton dhe i merr të gjitha vendimet e nevojshme. Ai do të lidhet për projektin me anë të raporteve dhe prezentimeve të rregullta. Grupi punues i projektit: si grup kryesor e mbështet menaxherin e projektit gjatë realizimit të projektit. Menaxheri i projektit: kujdeset për planifikimin dhe zbatimin(realizimin) e projektit sipas qëllimit. Bashkëpunëtorët e jashtëm të projektit: janë këshilltar në projekt/ekspert tjerë profesional të cilet involovohen në projekt sipas nevojës dhe mundësive buxhetore që ka ndërmarrësi. Të angazhuarit tjerë në projekt: ushtrojn detyra konkrete dhe duhet që të informohen rregullisht dhe të motivohen për mbështetjen e projektit. Ambienti(mjedisi) i projektit: përbëhet nga furnitoret dhe shërbyesit, ndërmarrjet planifikuese, arkitektet, entet e ndryshme, institucionet financiare, bankat dhe qëndrat financiare, partneret kooperues, partneret ndërmjetësues, juristet, përkthyesit, këshilltarët, qëndrat e shërbimeve dhe infrastruktura tjeter e nevojshme. Ambienti i projektit duhet të zgjidhet i atillë që nuk do të pengoj zhvillimin dhe suksesin e projektit(ambient miqësorë). Çka është periudha e aktivizimit/investimeve të projektit ? Përfshin kohën brënda së cilës realizohen investimet, angazhohen mjetet vetjake apo kreditore, me qëllim të realizimit të profitit të synuar në procesin prodhimit/shërbimit. Çka është periudha provuese e projektit? Përfshin kohën brënda së cilës testohen teknika dhe teknologjia dhe aspektet organizative të procesit të prodhimit/shërbimit/tregtimit, dhe zakonisht e hasim të projektet dhe proceset më të ndërlikuara të prodhimit/shërbimit/tregtimit Çka është periudha e eksploatimit të projektit? Përfshin kohën gjatë së cilës realizohet procesi i afarizmit të rregullt/shërbimit/tregtimit, në kuadër të kapaciteteve të planifikuara të projektit.

4

PËRMBAJTJA FORMALE E PROJEKTIT Kopertinat: Përmes kopertinave të projektit lexuesi krijonë impresionIn e parë për projektin. Kjo përmban të dhëna të rëndësishme lidhur me emrin e idesë së projektit, për veprimtarinë, adresën, telefonin, për themeluesit/pronarët, për autorët, redaktorët dhe recensentët(apo konsulentet) e projektit. Përmbajtja e projektit: Nëse projektit nuk i paraprihet me një hyrje, atëherë atij duhet paraprirë përmbajtja dhe udhëzimet lidhur me pjesët përbërse të tij. Prej kësaj pjese lexuesi dhe të gjithë të interesuarit tjerë kuptojnë krejt çka përmban projekti(pjesët, kaptinat etj) dhe të dhënat për atë se ku fillojnë dhe përfundojnë pjesë të caktuara të projektit. Përmbledhja operative e projektit: Kjo pjesë e projektit shkruhet pasi të jetë elaboruar projektit tërësisht. Disa autor përmbledhjen e vendosin në fund e disa në fillim të projektit. Përmbledhja operative shkruhet për të ju krijuar mundësinë të gjithë lexuesve që shpejt(për 5 minuta dhe në një vend) të kuptojnë përmbajtjen/përformancën e projektit. Në strukturë përmbledhja operative është projekti në miniaturë, me informacione përmbledhëse për të gjitha pjesët e projektit. Përshkrimi i idesë së projektit: Përshkrimi i idesë së projektit është kaptina e parë e projektit, ku përfshihën informacionet kryesore për autorët dhe evoluimin e idesë së projektit, në të cilën bazohet projekti i ardhshëm. Të dhëna nga tregu: Të dhënat për tregun janë kaptinë kryesore e projektit. Këtu duhet përmbledhur informatat për përparësit dhe përshtatshmërinë e produkteve dhe shërbimeve të projektit-konsumatorët potencial, për konkurrencën, për mundësit reale të ekspansionit të projektit/produkteve dhe shërbimeve.. Këtu duhet përmbledhur informacione lidhur me tregun e furnizimit të faktorëve të projektit(pajisjet, lëndën e parë, repromaterialet, energjinë, mallin tregtarë, si dhe nevojat për kapital dhe fuqi punëtore. Përshkrimi teknike-teknologjike të projektit: Kjo kaptinë domosdoshmerisht duhet të përmbaj informata lidhur me mikro dhe makrolokacionin, zgjidhjet tekniko teknologjike, kapacitet dhe fuqia punëtore, nevojat për tokë dhe hapësirë, për pajisje, inputet materiale(lënd të parë, material, energji etj). Menaxhmenti i projektit: Edhe pse në praktikë rrallë herë e gjemë këtë kaptinë si të veçant në projekt, vlerësojmë se ai e ka vendin në strukturën e projektit, ku mund të gjejmë informatat për formën juridike-organizative të projektit, formën e organizimit, të planifikimit të udhëheqjes me resurse humane/staf të projektit. Marketingu i projektit: Përvç të dhënave për tregun(si kaptinë e veçant projektit), të gjitha aspektet e marketingut në projekt duhet pasqyruar në projekt, lidhur me kushtet e zhvillimit të produktit/shërbimit, politikën e çmimeve, politikën e promocionit, distribuimin fizik të projektit etj. Të dhënat financiare të projektit: Kjo kaptinë e projektit do të duhej të përfshijë një numër të pasqyrave tabelare, me sqarimet e nevojshme dhe parasëgjithash të dhënat për investimet dhe burimet e financimit, përshkrimin dhe strukturën e mjeteve kryesore dhe qarkulluese, projeksionin e burimeve të kapitalit, planin terminal të projektit, projeksionin e pagesave të 5

kredive, projeksionin e amortizimit dhe mbetjen e vlerës së projektit, të hyrave dhe shpënzimeve, projektimin e rrjedhes ekonomike dhe financiare të projektit etj. Vlerësimi i efektivitetit të projektit: Çdo projekt duhet të përmbaj si kaptinë të veçant vlerësimin e efektivitetit të projektit. Këtu duhet përfshirë treguesit relevant të vlerësimit të projektit spas metodave statike dhe dinamike. Të dhënat shtesë të projektit: Projektit i bashkangjitën anekset dhe dokumentacionet të cilat kanë të bëjnë me pjesë të veçanta të projektit apo që e plotësojn projektin, siç janë: fotografit e ndryshme, skicat, skemat, grafikonet, marrëveshjet dhe shkresat e ndryshme furnitorëve, blerësve, menaxhmentit, institucioneve shtetërore, prospekte dha katalogje, ekspertiza profesionale, mendime dhe recenzione. Shkresë pranuesit të projektit: Për nevojat e partnerëve dhe përdoruesve tjerë, pjesë e projektit janë shkresat që u drejtiohën atyre. Shkresat nga përmbajtja duhet të ofrojn informata të nevojshme, prej nga fitohet përshtypja sa më e plotë për projektin. Nuk ka ndonjë rregull të përgjithshme për strukturën e shkresës, por preferohet që shkresa të jetë e shkruar me një ton, stil, gjuhë dhe përmbajtje të kuptueshme për të gjithë.

Karakteristikat kryesore të projektit Projektetet si tërësi e aktiviteteve kanë një rëndësi të veçant për ndërmarrjen, janë komplekse dhe specifike, përdorin resurse për të realizuar objektivat e caktuara dhe kanë një pikë fillimi dhe mbarimi të aktiviteteve. Projektet nuk janë aktivitete rutinore, por aktivitete të veçanta dhe inventive, të përciellura me fluks të hyrje daljeve financiare. Ato përbëhen nga operacione dhe aktivitete më të vogëla, dhe si të tilla përbëjnë mozaikun e një programi zhvillimorë nacional/rajonal apo të ndërmarrjes. Projekti i ka qartë të definuara dhe të kufizuara resurset, në formë të investimeve dhe shpenzimeve, sikurse edhe përfitimet, të përcaktuara në sasi dhe vlera monetare. Projektet paraqesin një mundësi zhvillimi, por në të njëjtën kohë projektet e papërgatitura mirë shkaktojnë shpenzime të panevojshme dhe rrezikojnë shkapërderdhjen e resurseve të përdorura të ndërmarrjes dhe të atyre kombëtare. Kështu, projektet janë komplekse dhe prodhojnë rreziqe, përfshijnë shumë bashkëpunëtorë dhe partnerë nga ndërmarrja dhe jashtë saj, ka shtrirjen gjeografike dhe përfituesit e vetë.

Çka nënkupton menaxhimi i projekteve? Format e ndryshme të organizimit dhe të menaxhimit të projekteve lehtësojnë realizimin e suksesshëm dhe efikas të porosive dhe detyrave të rëndësishme zhvillimore brënda ndërmarrjes. Menaxhimi i projekteve nënkupton planifikimin, përcielljen/mbikqyrjen dhe drejtimin e një plani kompleks dhe gjithashtu institucioni i cili i zbaton këtë detyra. Përmes formave të ndryshme të organizimit dhe menaxhimit të projekteve mund të arrihet që në mënyrë efikase të realizohen detyra të rëndësishme zhvillimore brënda ndërmarrjes dhe më gjerë. Menaxhimi i projekteve është një mënyrë e punës me plan, e orientuar kah qëllimi të cilin e ka përcaktuar porosidhënsi. Përmes sigurimit të një pune ekipore dhe mirë të koordinuar menaxhmenti i projektit premton përmbushje në afat të detyrave të projektit dhe zgjidhjen e problemeve të caktuara.. 6

Menaxhimi i sukseshëm siguron se resurset do të përdorën në mënyrë racionale, se do të ketë transparencë dhe qartësi në definimin e detyrave të projektit, përmes përshkrimit dhe kompletimit të dokumentacionit të projektit. Pra, menaxhimi i projekteve nënkupton koordinimin dhe drejtimin e planifikuar të elementeve dhe aktiviteteve të shumta të projektit, të cilat ndikojnë njëri-tjetrin, duke mos i lënë ato rastësisë apo gjenialitetit të hartuesve të projektit, por duke i drejtuar ato në mënyrë të planifikuar, drejt një rezultati të dëshiruar. Mbikqyrja do të thotë: ‘besimi është i mirë, kontrolli më i mirë”. Menaxhimi me sukse i projektit në të gjithë ciklin e zhvillimit të tijë, fazat dhe nivelet e zhvillimit, i shton gjasat për realizimin optimal të synimeve të sipërcekura apo të pjesës më të madhe të tyre në ndërmarrje/fermë, agjension etj.

Tri çeshtjet themelore që synohën të arrihen me projektin Në mënyrë të përmbledhur në procesin e menaxhimit të projekteve në plan të parë dalin tri çeshtje kryesore: (a)Si mund të arrihen qëllimet e definuara të rendimenteve apo të kualitetit? (b)Si mund t’i përmbahemi qëllimeve të kufizuara në kohë? (c)Si shndërrohet një projekt në një sukses ekonomik? Realizimi i optimal i këtyre synimeve varët nga identifikimi dhe sigurimi i resurseve të nevojshme të projektit, udhëheqje e drejtë me resurse, atmosferë dhe motivim për punë, Detyrat kresore të projektit janë: a)Të sigurojnë se resurset e rralla janë përdorura në mënyrë efikase (b)Ti kontribuojë rritjes stabile të ardhurave të projektit, cilësisë së jetesës dhe përfituesve tjerë të projektit (c)Të ndihmojë suksesin e ndërmarrjes dhe të minimizojë rrezikun nga dështimi i investimeve

Çka nënkupton menaxhmenti i sukseshëm i projektit? Me anë të metodave të menaxhimit të projekteve duhet të arrihen këto dobi/benefite: • Një mënyrë e punës e orientuar kah qëllimi, e përcaktuar nga porosidhënsi • Përmes kualitetit të lartë të zgjidhjes së problemeve dhe përmbushjes së detyrave të bëjmë zgjidhjen e të gjitha detyrave apo porosive • Sigurimi i punës ekipore • Realizimi i shpejtë dhe në afat i detyrave • Përcaktimi optimal i shpenzimeve përmes menaxhimit të drejt të resurseve të projektit • Transparenca dhe kuptueshmeria e detyrave përmes përshkrimit dhe kompletimit dokumentacionit të projektit • Shfrytëzimi i drejt i potencialeve dhe i mundësive të projektit

Faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë në suksesin e projektit: 7

a)faktorë të fortë

b)faktorë të butë

-Organizimi i ndërtimit -Organizimi i procesit -Resurset e projektit(personeli, financat)

-Komunikimi në projekt midis partnerëve të projektit -Stili i punës dhe i udhëheqjes -Atmosfera e punës, motivimi

-Kualifikimi profesional i bashkëpunetorëv

-Ndryshimet shkaktojnë rezistenca emocionale kundër projektit, konfliktet personale, luftrat për pushtet

në projekt, mënyra e menaxhimit me resurse

Kufizimet e projektit Kufizimet më të shpeshta për realizimin e projektit në parametrat e planifikuar(buxhetor, kohorë, tekniko-teknologjik, të përsonelit, ligjorë, etj) ndërlidhen me nivelin e hulumtimeve dhe të studimit dhe parasëgjithash nga: 1.Kualiteti i të dhënave 2.Verësimi i rreziqeve dhe të papriturave 3.Përfshirja e tërësishme e efekteve të projektit(të jashtme dhe dytësore) 4.Vështersitë për parashikimet lidhur me periudhën e thimit të investimeve 5.Vështirësit për planifikimin e iniciativave të reja zhvillimore

Gabimet më të shpeshta në menaxhimin e projekteve janë: • Udhëheqësi joadekuate e projektit • Porositë joprecize të projekteve • Konfliktet e pavrejtura të interesave dhe synimeve • Planifikimi jo i mjaftueshëm i projekteve • Organizimi jo i qartë i projekteve dhe konfliktet e kompetencave • Mospërfshirja e faktorëve të butë (vetëm në 30% të projekteve në ndërmarrje respektohet afati dhe buxheti) Është e domosdoshme të krojohet një ndërgjegje ndaj problemeve nga se baza e çdo ndryshimi është të kuptosh vetëveten.

Vlerësimi dhe menaxhimi i rreziqve të projektit Secilit aktivitet i projektit i kercnohen rreziqe të shumta të brëndshme dhe të jashtme, të cilat mund të ndikojnë dukshëm në efektivitetin përfundimtar të tijë. Për këtë është e rëndësishme të vlerësohen rreziqet potenciale dhe të parashihet strategjia e ballafaqiimit me to, përkatësisht strategjia e ballafaqimit nëse paraqiten. Rreziqet më së shpeshti për projektin janë pasojë e këtyre situatave: (a) Ndryshimit të papritur të rregullativës ligjore (b) Rënies së papritur të standardit jetësor të popullësisë (c) Kushteve të pavolitshme të kreditimit afatshkurtër (ç) Të çrregullimeve të papritura në tregun e vendit dhe tregun botëror (d) Zvogëlimit të çmimeve të produkteve dhe sherbimeve konkurrente (dhe) Tejkalimi i shpenzimeve të parapara (e) Mosrealizmi i vëllimit të paraparë të shitjes (ë) Vonesë në liferimin blerësve 8

(f) Vonesë në liferimin furnizuesve (g) Pengesat e paparapara në kanalet e shitjes dhe të furnizimit (gj)Vonesës në pagesën e kërkesave (h) Vonesa në pagesën e obligimeve (i) Ikja e menaxherëve kyç, të ekspertëve dhe punëtorëve e të ngjajshme. Në projektin konkret të komanisë/fermës duhet të theksohen të gjithë parametrat kritik të theksuar. Nuk duhet nënçmuar asnjerin prej këtyre parametrave të rrezikut. Është e rëndësishme dhe e nevojshme që të parashiqohen të gjitha rreziqet e jashtme(në të cilat nuk mund të ndikojnë ndërmarrjet), sikur edhe ato të brëndshme(në të cilat ndërmarrja mund të ndikojë), të cilat duhet më përafërsisht të përcaktohen(aspektet e tregut, teknike-teknologjike, organizative etj), si dhe të parashihen pasojat financiare dhe pasojat tjera nga këto rreziqe. Me qëllim të menaxhimit të drejt dhe përballjen me rreziqet e projektit, është logjike një mënyrë e veprimit hap pas hapi si: (a)Identifikimi i rrezikut-kërkimi dhe bërja e një liste të rreziqeve relevante (b)Vlerësimi i rreziqeve-Vlerësimi përkitazi me mundësinë e paraqitjes dhe shpenzimet e nevojshme për evitimin e tyre. (c)Masat e rreziqeve-planifikimi i masave për ndalimin e rrezikut. Identifikimi i rerziqeve pason shpesh në bazë të funksionit të kontrollit, apo përmes angazhimit të ekspertëve intern dhe/ose ekstern. Edhe pse në masë të vogël, për analizën e rrezikut në praktikë më së shpeshti zbatohet: Teorija e propabilitetit(devijimi standard, koeficijenti i varijacionit, varianca e vlerës së tanishme) Metoda e përshtatjes së normave diskontuese Analiza e ndieshmerisë Kufiri i rentabilitetit(kufiri i rentabilitetit, pika e thyerjes, pika e mbulimit etj.)

Kujt i shërben projekti? Edhe pse shumica e ndërmarrësve i kanë të qarta ecuritë e projektit, apo për aspektet specifike të projektit i angazhojn menaxherët, është mirë që konceptin dhe aspektet e ndryshme të projektit ti bartin në letër, dhe të ju tregojn të gjithë atyre, që në njërën apo tjetrën mënyrë janë të lidhur me projektin. Përveç që projekti i shërben vetë pronarit të projektit/investitorit, si një udhërrefyes në ndjekjen e rrugës për arritjen e qëllimi kryesorë të projektit ai u shërben edhe një numri të partnerëve dhe të interesuarve tjerë të projektit si: a)Aksioneret potencial të projektit: Ata në projekt mund të shohin a u paguhet dhe sa u paguhet të investojnë kapitalin e tyre në projektin konkret. b)Financierët dhe kreditorët: Bankat apo kreditorët tjerë siç janë blerësit dhe furnitorët u shërben projekti si bazë për të vlerësuar shëndetin financiar të projektit si dhe kredibilitetin e ndërmarrësit të cilin mendon të mbështes financiarisht. c)Distribuesit, furnitorët, blerësit: Projekti është pikë e referencës për blerës, furnitorë, kooperantë dhe të tjerë që të lidhin kontratë për punë të përbashkët. ç)Partnerët, bashkëinvestuesit: Projekti është pasqyrë referente për punën dhe financat e ardhshme të projektit, pra edhe bazë e mirë për kërkimin e partnerëve potencial të projektit, investitorëve të përbashkët, format e ndryshme të bashkimit, etj. 9

d)Menxherët dhe të punësuarit: Më që projekti ka shumë menaxherë, konsulent, të punësuar tjerë, dhe shumica prej tyre nuk janë shumë të gatshëm të angazhohen pa pasur paraprakisht një pasqyrë mbi projektin. Dhe)Administrata e shtetit: Shteti, administrata e shtetit në të gjitha nivelet, prej komunës deri të ajo qëndrore, është e intersuar për fatin e projektit, impaktet e tijë në zhvillim.

Shkruarja e projektit Çdo formë e të shkruarit profesional, shkencor apo e të shkruarit të lirë i ka rregullat e veta të shkruarit, kështu është edhe me shkruarjen e projektit. Midis teorikëve dhe as midis prakticientëve nuk ka ende pajtueshmeri të plotë për detajet e shkruarjes së projektit, por ka pajtueshmeri për disa rregulla.

Dhjetë këshilla lidhur me shkruarjen e projektit 1.Pamja vizuele e projektit nuk është më kryesore, nuk duhet shpenzuar shumë për kopertina 2.Shkruajni në formatin A4 dhe lidheni projektin në formën standarde me lidhëse plastike 3.Çdo kopje e projektit duhet të jetë origjinale dhe e lidhur 4.Teksti themelor nuk duhet të jetë më shumë se 50 faqe(bashkë me anekset), ku një faqe ka 30 rreshta x 60 shkronja 5.Shkruani qartë, përmbledhur dhe në mënyrë të argumentuar, pa u përseritur 6.Projekti nuk duhet të ngarkohet me informacione të panevojshme 7.Shkruani me një gjuhë të qartë, pa gabime gramatikore dhe gjuhësore 8.Para se projektin të dergoni të porositësi duhet ta jepni në shiqim nga ekseprtët 9.Përmbajtja dhe forma e projektit duhet të jetë e përshtatshme për lexim e jo të iriton lëxuesin 10.Përmbajtja e projektit duhet ti mundësoj lexuesit që të lexoi deri në fund pa lodhje dhe monotoni

Përshkrimi i idesë së projektit (idetë nuk e ndryshojnë botën, por zbatimi i tyre) Të fillimin e projektit të ri(i cili do të realizohet në kuadër të ndërmarrësisë të porsaformuar), duhet përshkruar të gjitha detajet lidhur me idenë, përkatësisht me programin e prodhimit i cili synohet të realizohet. Një projekt i sukseshëm është rezultat i bashkimit të idesë së mirë dhe i kapitalit. Njëri aspekt është po aq i rëndësishëm, sa edhe aspekti tjetër, ashtu që nuk ka kuptim të diskutohet për rëndësinë më të madhe të njërit apo tjetrit aspekt, idesë apo kapitalit. Nëse ndërmarrësi e ka vëtëm projektidenë, e nuk disponon me kapital për furnizim të elementeve si pajisjeve, materialit dhe përgjithësisht të sigurojë parakushte tjera të afarizmit efektiv, në këtë rast edhe projektideja më e mirë e ndërmarrësit nuk do të mund të realizohet. Dhe, anasielltas, pavarësisht nga madhësia e kapitalit me të cilin disponon, ndërmarrësi nuk do të arrijë të realizojë projektin me sukses, nëse ai nuk fillon nga një ide e mirë.

10

Njerëzit që kanë kapital mund por nuk do të thotë se kanë edhe ide të mirë për zhvillimin e mëtejshëm të projektit. Më së shpeshti disa e kanë kapitalin, të tjerët idenë, dhe është e nevojshme bashkimi i idesë dhe kapitalit, që të sigurohen parakushtet për zhvillimin e suksesshëm të projektit. Në vendet e ekonomive të zhvilluara të tregut, kapitali dhe ideja takohen në një rrugëtim normal, nga se egzistojnë institucione të shumta financiare, të cilat u’a huazojnë kapitalin ndërmarrësve, poashtu edhe instiucionet konsultuese ofrojnë ide dhe këshilla për projekte. Në vendet në tranzicion ka pak kapital, dhe projektide të mira të ndërmarrëisisë. Çdo projekt duhet të shpreh një ide e cila duhet të jetë mirë e arsyetuar. Me ketë rast duhet bërë përpjekje që projekti të jetë i kuptueshëm dhe i zberthyeshëm. Duhet të jetë i shkruar me një gjuhë të kuptueshme. Nuk duhet harruar se ju jeni duke hartuar një Projekt konkret të aktivitetit ekonomik. Aty prezentohen treguesit fizikë dhe financiarë, të matshëm dhe të krahasueshëm. Aty flitet për periudha, për investimet në objektin ndërtimor, në pajisje, për obligimet kreditore dhe numrin e punëtorëve. Nuk ka aty asnjë msheftësi. Ekziston vetëm rrezik. Për këtë arsye edhe shkruhet projekti investiv. Në mënyrë sa më të thjesht dhe më të shkurtë qe është e mundshme, në mënyrë qe edhe rreziku të jetë më lehtë i vlerësuar. Në vazhdim do të bëhet fjalë për përcaktuesitë kryesorë të aktivitetit tuaj të investimeve. Thënë më shkurtë, çeshtjet janë shtruar me shumë pyetje qe ju i shtroni vetë vehtës, në të cilat duhet dhënë përgjigje. Pas kësaj ju sjellni vendimin pozitv apo negativ për investime. Edhe vendimi negativ është vendim, ndonjëher më i vlefshëm se vendimi pozitiv. Fjala është për vendimin për të filluar me realizimin apo heqjen dorë nga ideja e filluar e projektit. Me këtë vendim do të zvogëloni efektet e mundshme negative. Përndryshe suksesi është vetëm i juaji, por edhe rreziku si pjesë e pandarë e aktivitetit investiv. Nese jeni të gatshëm, jeni të mirëseardhur në garën e tregut. Ideja pavarësisht a ka të bëj me iden e re apo ate ekzistuese duhet elaboruar, prej nga mund të shihet: • • • • •

Kush janë autorët e idesë Si kanë ardhur deri të ideja Si është zhvilluar/evoluar ideja Sa është ajo origjinale, apo është kopje e ndonjë ideje tash më të njohur Cilat janë specifikat dhe përparësit e idesë së përzgjedhur(produkteve, mallit apo shërbimit)

Informatat për produktin/shërbimin në përshkrimin e idesë së projektit Ideja e ndërmarrësisë konkrete realizohet me prodhimin e një apo më shumë produkteve/sherbimeve/mallrave. Produktet dhe shërbimet e projektit konkret duhet të përfshijnë të dhëna relevante si: • • • • • •

Përshkrimi i asortimanit të produktit/shërbimit Emri i produktit/shërbimit Sasia e produktit/shërbimit(kapacitet) Lloji i produkteve/shërbimeve Funkcionaliteti i produktit/shërbimit(përshkrimi teknik) Paketimi dhe lloji i ambalazhit të produktit/shërbimit(përshkrimi, skicat,vizatimet, fotog.)

11

Referencat e bartësit të projektit Për fatin e cilit do projekt me rëndësi të veçant janë shkathtësia dhe referencat e ndërmarrësit, e cilësive të menaxherëve dhe të punësuarve. Në të gjitha rastet dhe pavarësisht llojit të projektit është me rëndësi: • • • • • • • •

Cili është projekti me radhë i udhëheqësin e projektit: i parë, dytë, tretë, etj? Përshkrimi i shkurtër i përvojës së tij Aftësit e udhëheqësit për të elaboruar qëllimin e projektit, për të treguar anët e forta dhe të dobëta të projektit dhe për ti bindur partnerët relevant të projektit? Përshkrimi i shkurt i shkollimit formal dhe joformal Prejardhja familjare(tradita në fushën menaxheriale..) Prona, përshkrimi dhe vlera(të tij dhe të familjes së ngusht) Ngarkesat(borxhet) që mundën në ndonjë mënyrë të ndërlidhen me projektin A ka qenë idedhënsi dhe bartësi i projektit ndonjëher i përndjekur, apo projekti/ndërmarrësia ka qenë në procesin e likudimit?

Të dhënat për tregun dhe aktivitetet që i paraprijnë realizimit të projektit (malli vlenë për aq sa mund të shitet) Qasjes së tregut duhet filluar nga hulumtmi. Mos harroni, hulumtimi i tregut te blerjes dhe të furnizimit të inputeve është bazë për të gjitha hulumtimet tjera. Kjo është arsyeja pse hulumtimit të tregut duhet qasur me një seriozitet dhe kujdes të veçant. Hulumtimi i tregut të shitjes mundëson përgjigjen në një ose më shumë pyetje si: a)Çka të prodhohet, me çka të tregtohet, çka të shërbehet? Informacionet e fituara janë bazë për përcaktimin e programit të prodhimit, programin e shitjes apo të shërbimit, nga aspekti i kërkesës në treg. b)Për kë të prodhohet, kujt ti shitet, kënd duhet shërbyer? Informacionet e fituara janë bazë për definimin e grupeve të konsumatorëve: gjinia, mosha, përkatësia konfesionale, veprimtaria, lartësia e të ardhurave, vendi i banimit etj. c)Sa të prodhohet, sa të shitet, sa të shërbehet? Informacionet e fituara janë bazë për identifikimin e pjesës së tregut, në tregun e fokusuar. ç)Kur të prodhohet(deri kur), kur të tregtohet, kur të shërbehet? Informacionet e fituara janë bazë për identifikimin e kohës optimale i aktivizimit të projektit. d)Si të prodhohet, si të tregtohet, si të shërbehet? Informacionet e fituara janë bazë për identifikimin e zgjidhjeve optimale tekniko-teknologjike, pajisjeve të nevojshme, lëndës së parë, energjisë, punësimit, të nevojshme për eksploatim kontinuel) dh)Ku të prodhohet, ku të tregtohet, ku të shërbehet)? Informacionet e fituara janë bazë për identifikimin e mikro dhe makrolokacionit, që i përgjigjen të gjitha pyetjeve të deritashme. e)Me të cilat çmime ti shesim produktet, shesim mallrat, apo shërbimet? Informacionet e fituara janë bazë për identifikimin e faktorëve që përcaktojn çmimet dhe politika e çmimeve. ë)Cilave kanale ti distribuojmë produktet, mallrat, shërbimet? Informacionet e fituara janë bazë për identifikimin e rrugëve optimale të shitjes së produkteve/mallrave, shërbimeve. 12

f)Si të komunikohet me tregun dhe publikun? Informacionet e fituara janë bazë për identifikimin e strategjisë së komunikimit me publikun dhe me konsumatorët potencial. g)Kur, si dhe pse të ndryshohet asortimani i produkt/malli/shërbi? Informacionet e fituara janë bazë për idefinimin e kohës dhe i shkaqeve të ndryshimeve të mundshme të asortimanit, inovimi, modofikimi apo ndryshimi i plotë. h)Ku(prej kuj, kur dhe si) të furnizohen inputet e nevojshme? Informacionet e fituara janë bazë për definimin e burimeve të mundshme, intervalet dhe kanalet e furnizimit të pajisjeve, lëndës së parë, materialit, punëtorëve, kapitalit të nevojshme për zhvillimin normal të procesit të prodhimit, tregtimit apo shërbimit. Nëse nuk dini vetë të përgjigjeni në pyetjet e mësipërme, mund të ju ndihmojnë të tjerët/hulumtuesit e tregut, ekspertët, duke ju ofruar edhe zgjidhje alternative deri sa të ju angazhojnë në projektin konkret Nëse ata ju propozojnë të tërhiqeni nga vëndimi, nga se ideja përkatëse nuk ju ofron përspektivë, veproni sipas udhëzimeve të tyre dhe kërkoni ide dhe projekte të reja

Të dhënat për kërkesat e konsumatorit që i paraprijnë realizimit të projektit Shiquar nga aspekti i marketingut, fokusi i cilit do aktivitet të ndërmarrësisë duhet përqendruar në përmbushjen e nevojave të konsumatorëve, në mënyrë të njëjt apo të ndryshme nga sa ishte deri me tash. Lidhur me këtë, ju duhet të jeni të gatshëm të përgjigjeni në pyetjet që ndërlidhen me projektin si më poshtë: 1.Çfarë kërkesash/nevojash përmbushen me projektin(primare, sekundare, terciare)? 2.Kur kanë lindur dhe si janë zhvilluar ato kërkesa lidhur me produktin/shërbimin që realizohet me projektin? 3.Sa janë gjasat projekti me produktet/shërbimet e veta të jetë aktual ? 4.Sa janë të ngutshme ato kërkesa/nevoja? 5.Sa janë të shpeshta ato kërkesa(shpeshtësia e përseritjes së kërkesave për produkte dhe shërbime të projektit)? 6.Sa gjatë pritet të zgjasin ato kërkesa për produkte/shërbime dhe jeta aktive e projektit? 7.Ku qëndrojnë përparësit e produktit tuaj për konsumatorët? 8.Kush janë konsumatorët e produktit tuaj(gjinia, mosha, profesioni, lartësia e të ardhurave, vendbanimi, etj) 9.Çka do të preferojnë me përparësi konsumatorët kur të blejnë produktet/shërbimet tuaja(funkcionaliteti, përdorimi i lehtë, qasja e lehtë, dizajni, çmimi, besimi, mundësia e servisimit etj)?

13

Shiqoni të dhënat e tregut në mënyrë dinamike Nuk mjaftojnë të dhënat statike/aktuale për tregun e produkteve/shërbimeve, ato duhet kompletuar me të dhënat për ecuritë e ardhshme(së paku për tri, pesë apo më shumë vite) Duhet të përgjigjeni edhe në pyetjet vijuese: a)Sa përqind e konsumatorëve potencial mund të jenë blerës të vërtetë të produktit/shërbimit tuaj? b)Kush janë konkurentët tuaj(vendor dhe të jashtëm) aktual dhe potencial c)Si mund të ndryshojë pjesëmarrja juaj në tregun përkatës të produkteve/shërbimeve? ç)Si janë mundësitë për eksportin e produkteve/shërbimit tuaja? d)Sa janë gjasat që të ndryshojnë kushtet e tregut gjatë periudhës së eksploatimit të projektit tuaj?

Pyetjet lidhur me konkurncën në tregun konkret të produkteve/shërbimeve të projektit Kur të kuptoni më shumë për kërkesat/nevojat e konsumatorëve dhe për përparësit e produktit tuaj, mallrave dhe shërbimeve, do të shihni se ende nuk jeni të gatshëm të sjellni vendimin për realizimin e projektit. Në mënyrë shumë të kujdesshme dhe të qartë, para se të merrni vendimin për realizimin e idesë projektuese, duhet të përpiqeni të jepni përgjigje në pyetjet vijuese: • • • •

Kush janë konkurentet e produktit/shërbimit tuaj(emri) në tregun e vendit dhe të jashtëm? Sa është pjesëmarrja individuale në treg e secilit nga konkurentet tuaj nga vendi dhe jasht vendit? Cilat janë përparësitë e produkteve/shërbimeve tuaja në raport me konkurentët? Cilat janë dobësit e produktit/shërbimit tuaj në raport me konkurencën?

Kur është fjala për projektet e mëdha dhe të rëndësisë së veçant, duhet bërë edhe hulumtime më të detajuara të tregut, konkurencës në vend dhe jasht vendit, duhet hulumtuar konkurentët e drejtpërdrejt por edhe të tjerë që mund të prodhojn produkte/shërbime të modofikuara, substitute, surogate etj.

14

Projeksioni i shitjes dhe i të hyrave Në tabelen në vazhdim është dhënë projekcioni i shitjes për periudhen përkatëse(vjetore, tremujore, mujore, javore etj) në periudhen e eksploatimit. Për vitin e parë shitja zakonisht projektohet sipas muajve, ndërkaq për periudhen tjetër(5 apo dhjet vjetet tjera) shitjet jipen sipas tremujorëve, gjashtëmujore apo sipas të dhënave vjetore. Projeksioni i të hyrave për periudhën e planifikuar(vjetore, tremujore, mujore etj) të eksploatimit të projekti: Nr.r. Lloji i produkteve/shërbimeve I.

Gjithsej prodhimi

1.

Produkti A

2.

Produkti B

3.

Produkti C

II.

Gjithsej shërbimet

1.

Shërbimi A

2.

Shërbimi B

3.

Shërbimi C

Sasia

Njësia e çmimit

Gjithsej

Gjithsej të hyrat nga shitja në periudhën x(I+II)

Tregu i furnizimit të projektit Njohurit shkencore nga fusha e e ekonomisë njohin faktin se krahas prodhimit dhe shitjes, furnizimi është njëra prej funksioneve kryesore të ciklit prodhues, për aq më tepër nëse dihet se më së shpeshti efektet e prodhimit dhe të shitjes çvleftësohen kur funksioni i furnizimit të faktorëve të projektit zhvillohet në mënyrë jo efiçente. Në projektet prodhuese, funksioni i furnizimit ka të bëj me furnizimin e pajisjeve, lëndës së parë, të pjesëve rezervë, energjisë dhe të inputeve tjera materiale për një zhvillim kontinuel dhe të papengesë. Në projektet tregtare furnizimi ka të bëj me blerjen e sasive të caktuara të mallrave, në përputhshmëri me kërkesat e konsumatorëve dhe të shitjes. Në projektet shërbyese furnizimi ka të bëj me procesin shërbyes me të gjitha materialet për zhvillimin e normal të projektit. Në fushën e politikës së furnizimit bien zgjidhja e problemeve të rrugëve të furnizimit, të kushteve dhe të mënyrës së pagesës, kushteve dhe mënyrave të furnizimit, kontrollit kualitativ dhe kuantitativ, optimalizimin e rezervave etj. Procesi duhet zhvilluar ashtu që më parë të përcaktohen nevojat për furnizim(sipas kërkesave të prodhimit, tregtisë, shërbyes etj), dhe pastaj të hulumtohet tregu i furnizimit(në kuptimin e identifikimit të furnizuesve potencial), planifikimi i furnizimit(në kuptimin e përcaktimit të llojit, sasisë, dhe të afateve etj.), mbledhja dhe përpunimi i ofertave, zhvillimi i bisedave me furnitorët, përmbylljen e kontratave shitëblerëse, evidentimi, analizimi dhe kontrolli i procesit të furnizimit etj. Kësaj duhet shtuar distribuimin fizik dhe të depozitimit si dhe aktivitetet tjera specifike sipas projekteve, në mënyrë që të mos vij deri të ndërprerja e aktiviteteve të projektit. 15

Hulumtimi i tregut të furnizimit të inputeve na ofron informata dhe përgjgje në pyetjet për atë se: Ku, Pse, Si dhe Kur furnizohen pajisjet, lëndët e para, pjesët rezervë, paraja, stafi, dhe inputete/faktorët tjerë të projektit.

Pyetjet tekniko-teknologjike që i paraprijnë realizimit të projektit Krahas informatave nga pjesa e tregut, informatat lidhur me përshkrimin tekniko-teknologjik, janë pyetjet bazë për secilin projekt. Në të vërtet të dhënat nga tregu duhet të ofrojn informacione të nevojshme lidhur me ate se çka, sa dhe kur të prodhohet, tregtohet, kur, sa dhe pse duhet të furnizohen inputet nevojshme, përfshirë edhe tekniken dhe teknologjin përkatëse, për zhvillimin normal të projektit. Nga aspekti i teknologjive duhet dhënë përgjigje në sa vijon: 1.Cilat zgjidhje teknologjike mundësojnë projektit/programit të produkteve/shërbimeve?

realizimin

e

kapacitetit

optimal

të

2.Cili kapacitet i projektit është optimal nga aspekti i teknologjive (raport i leverdishëm sasi prodhimi/kohë/shpenzime)? 3.Ku mund të furnizohen teknologjitë(në vend apo nga importi)? 4.A janë teknologji intenzive(specializuara)?

me

orientim

intenziv-punues(univerzale)

apo

kapitalo-

5.Çka është vendimtare me rastin e përzgjedhjes së teknologjive a)Çmimi b)Afati i qëdrueshmerisë c)Prodhueshmeria ç)Servisimi d)Sigurimi i pjesëve rezervë? 6.Sa ndikon prejardhja e lëndës së parë (vendore, e importuar) në përzgjedhjen e teknologjisë konkrete? 7.Cili lloj i objektit ndërtimorë(madhësia, materjali etj) i përgjigjet teknologjisë së përzgjedhur? 8.Si të rënditen teknologjitë në hallën e prodhimit që sigurojnë punë normale dhe prodhimtari efiçente? 9.Cilat janë teknologjitë që sigurojnë shpenzime optimale: punë/lëndë e parë/material/energji etj? 10.A janë siguruar masat mbrojtëse adekuate për teknologjitë përkatëse?

16

Lokacioni i projektit Lokacioni(mikro) është hapësira e veprimit të ngusht të projektit, në të cilin janë të vendosura objektete afariste, përkatësisht asetet tjera të projektit, ndërkaq, makrolokacioni është ambienti i gjerë i veprimit të porjektit(ligjorë, ambiental, partnerët etj). Lokacioni i projektit mund të shiqohet nga aspekti ekonomik, nga aspekti teknikoteknologjik. Thënë në mënyrë më të thjesht, aspekti ekonomik i lokacionit nënkupton shtrirjen e projektit në raport me tregun e furnizimit dhe të shitjes. Nga aspekti tekniko-teknologjik lokacioni nënkupton organizimin hapësinor të teknologjive në lokacionin e ngusht dhe të gjerë. Në parim dhe më së shpeshti çdo projekt është i varur nga lokacioni, në masë më të madhe apo më të vogël. Megjithëate, duhet thënë se përzgjedhja e lokacionit varët nga shumë faktorë dhe rrethana si: 1.Lloji i veprimtarisë(prodhuese, tregtare, shërbyese, etj) 2.Karakteristikat e procesit të prodhimit/shërbimit/tregtimit 3.Resurset natyrore, kushtet klimatike, natyrore, përbërja e tokës 4.Kufizimet dhe kushtet demografike(numri, dendësia, dhe struktura demografike, sociale dhe ekonomike) 5.Afërsia dhe mundësia e përzgjedhjes së kuadrit 6.Afërsia e tregut të furnizimit dhe e tregut të shitjes 7.Faktorët ekstern të projektit(komunikimi me partnerët e projektit)

Llojet e kapacitetit të teknologjive të projektit Llojet e kapacitetit të teknologjive nga aspekti ekonomik i projektit: 1.Kapaciteti maksimal: Kapaciteti maksimal është i varurë nga atësit prodhuese të kapaciteteve të instaluara tekniko-teknologjike. Nga aspekti ekonomik kapacitetin maksimal duhet shiquar dhe analizuar me kujdes, nga se më së shpeshti ai shkakton rritjen e shpenzimeve për njësi të efekteve. Ky kapacitet ndryshej quhet kapacitet teorik apo instaluar. 2.Kapaciteti punues: Kapaciteti punues është ai kapacitet i cili realizohet në kohë dhe kushte të caktuara të veprimit të faktorëve ekzistues të projektit. Pra, këto kapacitete realizohet në kushte të dhëna të faktorëve konkret dhe mund të jenë më afër apo më largë kapacitetit optimal. 3.Kapaciteti minimal: Kapaciteti minimal, nga aspekti ekonomik nënkupton kapacitetin i cili ende siguron rezultate pozitive financiare(me kusht që të gjitha produktet/shërbimet shitën dhe inkasohën) Nga aspekti teknologjik, ky është kapaciteti më i ultë i shfrytëzimit të kapaciteteve të instaluara(shprehur në njësi të efekteve për njësi kohe) 4.Kapaciteti optimal: Kapaciteti optimal paraqet kombinim të tillë të faktorëve të prodhimit/shërbimeve, përkatësisht shkallë të tillë të shfrytëzimit të kapaciteteve i cili mundëson arritjen e efe(paraqet kombinim të tillë të faktorëve të prodhimit, i cili mundëson shpenzime minimale përkteve maksimale(shiquar nga aspekti i sasisë) dhe krahas shpenzimeve më të ulëta për njësi të efekteve. Kapaciteti maksimal dhe optimal praktikisht janë gati të paarritshëm, apo është v 17

Ështirë të arrihën, për shkak se në procesin e prodhimit, tregtimit dhe shërbimit realizohen humbje të konsiderueshme të kohës dhe veprojnë shumë faktor limitues/kufizues sië janë dhënë në vazhdim: 1.Çrregullimet në plasmanin e produkteve/shërbimeve të projektit 2.Mungesa e hapësirave për depozitimin e lëndës së parë 3.Rritja e shpenzimeve të prodhimit/shërbimit 4.Puna në më pak ndërrime dhe ndërprerjet e punës 6.Ngecjet në mirëmbajtjen e pajisjeve 7.Ngecjet në furnizimin e lëndës së parë dhe repromaterialeve 8.Prishjet e pajisjeve, instalimeve etj 9.Zvogëlimi i disciplines së punës 10.Humbjet e paplanifkuara të orëve të punës 11.Lëvizjet/fluktuacioni i stafit të projektit 12.Dobësit në menaxhimin e projektit 13.Paraqitja e fyteve të ngushta të prodhimit

Mjetet kryesore të projektit Me mjete kryesore nënkuptohen mjetet materiale dhe jomateriale të cilat përdoren në më shumë procese të prodhimit/shërbimit, duke ruajtur formën e tyre dhe vlerën përdoruese gjatë gjithë jetës së projektit. Karakterin e mjeteve kryesore e kanë të gjitha mjetet për punë siç janë toka, objektet ndërtimore, makinat dhe pajisjet, mjetet transportuese, të mbjellat shumëvjeçare, kopeja themelore tj. Përveç këtyre që i përmedem, karakter të mjeteve kryesore në ndërmarrje kanë edhe patentet dhe liçencat, deponimet themelore e të ngjajshme. Gjatë shekullit të përdorimit të tyre mjetet kryesore gradualisht harxhohen fizikisht dhe teknikisht(ekonomikisht) vjetrohen, me çka shkallë shkallë çvleftësohen duke bartur pjesë të vlerës së tyre në efektet e realizuara të punës, përkatësisht në produktet e fituara. Nga madhësia e kapaciteteve prodhuese të mjeteve kryesore varet vëllimi i prodhimit të cilin është e mundur të arrijni në projektin tuaj të produkteve/shërbimeve, etj. Toka si faktor i projektit Toka përbën kushtin kryesorë për realizimin e projektit përgjithësisht. Toka ka destinacione të ndryshme, varësisht nga veprimtaria e projektit. Kështu, toka mund tlë jetë destinacion ndërtimi i objekteve prodhuese, administrative, për vendosjen e objekteve depozituee, infrastrukturës së projektit, etj. Në projektet bujqësore toka paraqet mjetin kryesorë për prodhim, përkatësisht kapacitetin kryesorë prodhues. Për dallim nga mjetet tjera kryesore, me rastin e përdorimit në procesin e prodhimit toka bujqësore fizikisht nuk shpenzohet dhe për këtë arsye ajo ka përdorim të pakufizuar(nese toka shfrytëzohet në mënyrë profesionale dhe racionale, madje mund edhe të përmirësohen vetitë e saja prodhuese). Për arsye të jetëzgjatjes së pakufishme të shfrytëzimit toka nuk e “bartë” vlerën e vetë në produktet e fituara.

18

Objektet ndërtimore si faktor i projektit Objektet ndertimore përfshijnë të gjitha mjetet kryesore të cilat kanë karakter ndertimor, si objektet prodhuese dhe administrative të projektit, shtallat, siloset, depot, sistemet e ujitjes apo objektet hidro ndertimore, (kanalet, akumuluesit e ujit etj), rruget, urat e të ngjajshme, që janë në funksion të realizimit të projektit.. Makinat dhe pajisjet Makinat dhe pajisjet përfshijnë të gjitha mjetet e mekanizimit(makinat dhe veglat në repart), pajisjet e ndryshme, vegla më kapitale etj. Mjetet transportuese Mjetet e transportit përfshijnë mjetet e ndryshme të transportit(automobilet, kamionet, autobuset, e të ngjajsheme, si dhe mjetet e tjera të lidhjes, përfshirë edhe lidhjet telefonike, të komunikimit masiv, internetit, etj). Të mbjellurat shumëvjeçare Të mbjellurat shumëvjeçare paraqesin mjetet për prodhim të karakterit biologjik në prodhimtarinë bujqësore. Me të mbjellura shumëvjeçare nënkuptohen të gjitha të mbjellurat në të cilat çdo vit dhe për një periudhë të gjatë realizohen produkte të caktuara bujqësore(pemishtet, vreshtat, nënshartesat bazë, fidanishtet). Të mbjellurat shumëvjeçare janë rezultat i punës së njeriut dhe se gjatë shfrytëzimit të tyre gradualisht e bartin vlerën e tyre në produktet e fituara. Me realizimin e produkteve të fituara arrihet të rikthehen investimet si dhe të mirëmbahen kapacitetet e ndertuara të pemishteve/vreshtave. Të mbjellurat nga të cilat fitohet produket vetëm një herë, në fund të periudhes njëvjeçare apo shumëvjeçare në parim nuk konsiderohen të mbjellura shumëvjeçare si mjete kryesore(shëmbull, fidanishtet e pemëve, fidanishtet e bimëve dekoruese, etj). Kopeja themelore Kopetë themelore paraqesin poashu mjet për prodhim i karakterit biologjik dhe përfshin bagëtinë prodhuese si dhe bagëtinë për punë(gjedhet prodhuese, demat, dosat), derrat, delet, deshet, kafshet e reja në riprodhim, kuajt për punë etj). Kafshet në trashje nuk paraqesin kopenë themelore(mjet kryesor për prodhim) për arsye se përdoret vetëm në një proces të prodhimit dhe merr pjesë me substancen e vetë në produktin e fituar. Kreret e bagëtive në kope të destinuara për mish ( kanë karakterin e materialit kryesor për prodhim, do të thotë të mjeteve të punës(xhiruese). Informatat lidhur me nevojat e projektit për mjete kryesore Filluar nga kapacitetet e planifikuara të projektit dhe projekcionit të pjesëmarrje në treg apo plasmanin e produkteve/shërbimeve apo mallit, në pjesën e përshkrimit tekniko-teknologjik duhet të projektohen/planifikohën edhe këto të dhëna lidhur me mjetet kryesore të projektit konkret:

19

a) b) c) ç) d)

Përshkrimi teknik i mjeteve kryesore Kushtet e mirëmbajtjes së mjeteve kryesore Kohëzgjatja e shfrytëzimit të mjeteve kryesore Kushtet e furnizimit, distribuimit, depozitimit të mjeteve kryesore Shpenzimet individuale dhe të përgjithshme të furnizimit të mjeteve kryesore

Mjetet xhiruese(qarkulluese) të projektit Me mjete xhiruese nënkuptohen mjetet materiale me një kohëzgjatje më të shkurtër se një vit dhe të cilat janë më së të domosdoshme për zhvillimin normal të projektit konkret. Në mjetet xhiruese, përveç mjeteve materiale hyjnë edhe mjetet xhiruese të cilat nuk janë materiale si: qiratë e paguara paraprakisht, koncesionet, pagesat dhe kompenzimet e punëtorëve, shërbimet materiale dhe jomateriale të jashtme. Mjetet xhiruese përbëjnë mjetet e prodhimit të cilat gjatë përdorimit në një proces të prodhimit fizikisht në tërësi harxhohen duke e bartur vlerën e vetë në produktet dhe sherbimet e realizuara të projektit, përkatësisht në produktet e fituara. Karakter të mjeteve të punës kanë materialet e ndryshme për prodhim, si paraja në arkë apo në llogari të bankes, materiali riprodhues(materiali për prodhim), prodhimi i pakryer(prodhimi në vijim), produktet e gatshme, paraja e realizuar me shitjen e produkteve /sherbimeve, fara, plehu, ushqimi i bagëtisë, derivatet, lyersit e të ngjajshme. Mjetet e përdorura xhiruese rrethxhirojnë në procesin e riprodhimit, duke kaluar nga një formë në një formë tjeter, siç vijon: P-M …

Pp ….. Pg ….. Pr

P=Paraja në arkë apo në llogari të bankes M=Materiali riprodhues(materiali për prodhim) Pp=Podhimi i pakryer(prodhimi në vijim) Pg= Produktet e gatshme Pr=Paraja e realizuar me shitjen e produkteve /sherbimeve të projektit Siç shihet mjetet e xhiros në procesin e riprodhimit mund të paraqiten në formën e parave, në formë natyrale dhe në formën kalimtare. Duke investuar në procesin e prodhimit mjetet e xhiros nga forma në para kalojnë në formë natyrale dhe në varësi nga faza e procesit të zhvillimit të produktit/shërbimit të projektit, paraqiten në formë të materialeve për prodhim(Pp-prodhimi i pakryer). Me nocionin prodhimtari e pakryer apo në vijim nënkuptohen mjetet e angazhuara dhe faktori njeri në procesin e prodhimit deri sa nuk është përfunduar edhe operacioni i fundit(shëmbull në prodhimtarinë bimore-korrja). Me rrethxhirim të mjeteve xhiruese nënkuptohet qarkullimi i tyre në procesin e zhvillimit të projektit/produktit/shërbimit, i cili ka përfunduar kur mjetet e punës perseri paraqiten në formën e tyre fillestare. Kohëzgjatja e një rrethxhirimi paraqet kohën e caktuar e cila është e nevojshsme qe mjetet e angazhuara të punës pas rrethxhirimit në procesin e ripordhimit perseri kthehen në formën e vetë fillestare(në para). Sa më e shkurtë të jetë koha e qarkullimit të mjeteve të punës aq më efikase dhe më ekonomik është projekti. Shpejtësia e rrethxhirimit të mjeteve të xhiros në një projekt do të varet në radhë të parë nga zgjatja e procesit të prodhimit/shërbimit(e kushtëzuar nga specifikat teknologjike të prodhimit) por edhe nga efikasiteti i organizimit të furnizimit të mjeteve të nevojshme për prodhim dhe realizimi i produkteve të fituara). Informatat lidhur me nevojat e projektit për mjete xhiruese 20

Me rastin e marrjes së vendimit për furnizimin e e inputeve materiale të nevojshme për projektin konkret, së pari menaxhmenti duhet të heq dilemen a është më efikase të funizohen vetë këto inpute apo përmes ndërmjetësuesit, pastaj, në bazë të cilave kritere do të bëhet përzgjedhja e furnizuesve, të kanaleve të furnizimit etj. Përgjigjen në këto pyetje më së shumti do të varët nga vetit e inputeve që duhet të furnizohën, specifikave të tregut të furnizimit, të kanaleve të furnizimit dhe të distibuimit. Kur është fjal për investimet në mjetet xhiruese, duhet patur paarsysh informatat lidhur me sa vijon: 1.Përshkrimi sipas llojit dhe sasisë së lëndës së parë të nevojshme për realizimin e projektit 2.Kushtet e furnizimit, distribuimit, depozitimit 5.Shpenzimet individuale dhe të përgjithshme lidhur me furnizimin e inputeve

Punëtorët e nevojshëm të projektit Përveç mjeteve të prodhimit(kryesore dhe xhiruese), si faktorë të projektit, në procesin e zhvillimit të tij merr pjesë edhe puna mendore dhe fizike. Si faktorë i projektit, faktori njeri nuk ka karaketer të mjetit për prodhim, nuk harxhohet në procesin e prodhimit dhe nuk e bartë vlerën e vetë në produktet e realizuara të projektit. Me pjesëmarrjen e punës së njeriut në realizimin e projektit, përkatësisht të produkteve dhe shërbimeve të prjektit krijohet vlera e re, apo e ardhura, prej të ciles kompenzohet puna e njerëzve të angazhuar(paga) dhe sigurohet akumulimi i nevojshem për zgjerimin e bazës materiale në projektit. Informatat lidhur me nevojat e projektit për punëtor Çeshtje themelore të projektimit të punëtorëve të nevojshëm për zhvillimin e projektit janë dhënat në vazhdim: 1.Numri dhe struktura kualifikuese e punëtorëve të nevojshëm të projektit(prodhue, shërbyes etj) 2.Burimet e furnizimit të punëtorëve(lokal,vend, jashtë vendit) 3.Sistematizimi dhe përshkrimi i vendeve të punës 4.Shpenzimet individuale dhe të përgjithshme(pagat neto/bruto, shpenzimet tjera)

Masat mbrojtëse të projektit Problemet e sigurisë dhe ekologjike(mbrojtja në punë dhe mbrojtja e ambientit), janë problemet kryesore të cilat seriozisht dhe si asnjëher më parë janë duke e rrezikuar ekzistencën dhe shendetin e njeriut. Teknologjitë bashkëkohore dhe njohurit bashkëkohore lejojnë që sot ambienti të mbrohet nga efektet negative dhe se masat mbrojtëse në punë lidhen ngusht me mjetet e planifkuara për mbrojtjen në punë dhe mbrojtjen e ambientit. Në përshkrimin tekniko-teknologjik një kujdes të veçant duhet kushtuar këtyre masave, dhe se duhet projektuar me shumë kujdes dhe në mënyrë objektive. Kjo pjesë e projektit, varësisht nga përzgjedhja e mikro dhe makrolokacionit, kapacitetit të projektuar, pajisjeve, lëndës së parë, repromaterialit dhe energjisë, do të duhej të përfshijë dhe të plotësoj kërkesat për mbrojtjen e punëtorëve në punë dhe përshkrimin e të gjitha kërkesave për mbrojtjen e ambientit të njeriut. 21

Në projektet çdo herë më shumë apo më pak aspekti i mbrojtjes do të sigurohet. Edhe vetë partnerët e projektit si janë bankat, shteti, komuna etj, di ti jep një peshë të veçant aspektit të mbrojtjes në punë dhe të ambientit, nga se nuk do të lejojnë përkrahjen dhe instalimin e projekteve të tilla. Mbrojtja në punë përfshin parasëgjithash masat për mbrojtjen nga: a)Lëndimet b)Sëmundjet psiqike c)Zhurma ç)Ftohja d)Higjiena e)Lagështia ë)Hapësirat e errësuara etj • Mbrojtja e ambientit(helmimi kimik, mekanik i ajrit, ujit,etj)

Periudha e realizimit të projektit Periudha e aktivizimit të projektit përfshin periudhën nga koha e fillimit të aktiviteteve në realizimin e ndonjë projektideje deri të fillimi e prodhimit/shërbimit të rregullt dhe periudha e afarizimit të rregullt. Në periudhën e realizimit të projektit, përveç kohës aktive të ndërtimit dhge realizimit, përfshihet edhe koha e përkatitjes për realizimin e projektit(punët konsultative, juridike, organizative, porjektuese, financiare dhe punët ngjajshme). Nga ana tjetër, jeta aktive e projektit përfshin kohën nga fillimi i realizimit(fillimi i investimeve), gjithnjë deri kur fillon të bie kërkesa për produktet/shërbimet e projektit. Ashtu që jeta(ciklusi) i projektit mund të jetë më i gjatë apo më i shkurtër(prej një viti deri në disa dhjeta vjet) dhe mund të ndahet në periudhën e aktivizimit dhe të eksploatimit. Të projektet prodhuese shpesh herë projektohet ehde koha provuese e projektit, të pajisjeve dhe të punës.

Faktorët të cilet ndikojnë në periudhen e aktivizimit të projektit Zgjatja e periudhës së aktivizimit të ndonjë projekti kryesisht varët nga faktorët e mëposhtëm: 1.Veprimtaria e projektit 2.Kvaliteti i punëve organizative 3.Kushtet infrastrukturale në mikrolokacion dhe makrolokacion 4.Madhësia(kapaciteti) e projektit 5.Karakteristikat tekniko-teknologjike të projektit(objekti ndërtimorë, pajisjet) 6.Siguria dhe kvaliteti i burimeve të financimit të projektit 7.Çvleftësimi eventual i parasë gjatë periudhes së aktivizimit të projektit 8.Ngecjet në dergesat e pajisjeve/teknologjive/lëndës së parë 9.Ndërrimi i kushteve të tregut gjatë periudhes së aktivizimit të projektit 10.Ndryshimi i politikave ekonomike gjatë periudhes së aktivizimit 11.Vonesat në angazhimin dhe aftësimin e personelit etj.

Pasojat nga zgjatja e periudhes së aktivizimit të projektit 22

Zgjatja e periudhës së aktivizimit përtej kohës normale, ka si rezultat efekte negative multiplifikuese dhe këtu në vazhdim janë dhën këto implikime më të shpeshta. 1.Nevoja për burime shtesë të kapitalit 2.Vështirësit gjatë përmbushjes së obligimeve kreditore 3.Për shkak të humbjes së fitimit 4.Mospërmbushja e obligimeve ndaj blerësve 5.Rritja e shpenzimeve të eksploatimit të projektit 6.Dëmtimi i pajisjeve, i lëndës së parë, materialeve etj.

Aktivitetet e parapra nëpër të cilat kalon aktivizimi i i projektit Pasqyra tabelare e planit terminal të periudhës së tërësishme të aktivizimit të projektit mund të jetë bazë për planin terminal të aktivizimit të investimeve. Nr.r. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Aktivitetet e parapara Fillimi Identifikimi I burimeve të financimit Plani teminal i aktivizimit të mjeteve Identifikimi I burimeve të jashtme të kapitalit Punët juridiko-administrative, regjistrimit dhe hartimi i projektit. Sigurimi i lejeve të punës, përgatitja e tenderit Aktivizimi i kapitalit Ndërtimi i objektit, instalimet Furnizimi dhe montimi i teknologjive Kontraktimi dhe furnizimi Konkursi për pranim të punëtorëve, testimi, edukimi, angazhimi i të punësuarve Përgatitjet për fillimin e veprimtarisë dhe filllimi i prodhimit/shërbimeve

Zgjatja

Projeksioni i planit terminal të aktivizimit sipas muajve dhe aktiviteteve Muajt e aktivizimit te projektit Nr.r. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Aktiviteti 1 Aktiviteti 2 Aktiviteti 3 Aktiviteti 4 Aktiviteti 5 Aktiviteti 6 Aktiviteti 7 Aktiviteti 8 Aktiviteti 9 Aktiviteti 10 Aktiviteti 11 Aktiviteti 12 Aktiviteti 13 Aktiviteti 14

Gjithsej

10 11 12

23

Aktiviteti 15 Aktiviteti 16

MANAXHMENTI I PROJEKTIT Menaxhmenti i projektit në parim pranon rrezikun, nga se rreziku është pjesë e çdo aktiviteti që zhvillohet në kuadër të projektit. Kjo do të thot se, sikur është i pritshëm suksesi i projektit, mosuksesi është poashtu shumë i mundshem. Në të vërtetë menaxhmenti nuk frikësohet nga mosusksesi, nga se sikur të frikësoheshin asnjëher nuk do të knaqeshin me bukurinë qe mund të sjellë angazhimi dhe realizimi i projekteve konkrete, i produkteve dhe i shërbimeve që siell ai, i ndonjë inovacioni etj. Menaxhmenti dhe menaxherët janë njerëz të cilet e vlerësojnë shpejt mundësinë për realizimin e synimeve të projektit. Kjo është për ta sfidë e cila i nxitë që të tregohen. Për dallim nga të tjeret në botën e afarizmit, menaxherët janë shumë pak përsonalisht të motivuar qe të vin deri te pushteti apo pozita. Themelimi dhe realizimi i projekteve është kënaqësi e veretetë për ata. Paraja dhe profit janë formë përmes të cilave ata tregohen se kanë patur sukses. Menaxhmenti dhe menaxherët e projektit janë ekspertë në fushën e teknologjisë, apo tregut, shërbimeve, etj. Së pari, menaxherët dhe menaxhmenti i dinë të gjitha aspektet e projektit/produktit/shërbimit të tijë. Së dyti, menaxhmenti është i vetëdijshem se duhet të dijë çdo aspekt të procesit të punës apo së paku të zgjedh ata qe do ti ndihmojnë. Menaxhmenti është i vendosur në përpjekjet qe të realizojë të 5 funksionet themelore të menaxhmentit: a)Planifikimin, b)Organizimin, c)Udhëheqjen me stafin dhe aktivitete tjera të projektit/ Politika kadrovike e projektit ç)Drejtimin dhe d)Kontrollin e projektit Menaxhmenti i projektit sipas natyrës së tijë duhet të jetë profesional. Menaxhmenti duhet të jetë i gatshem të vendos, të merr vendime në kohën dhe mënyrën e përshtatshme për fatin e projektit. Ata e kanë vizionin për zhvillimin e projektit dhe duhet të jenë shembull me entuziazmin dhe vendosmerinë.

Planifikimi i projekitt Pse të planifikohet projekti? Është pyetja qe më së shpeshti shtrohet para menaxhmentit dhe manaxherëve. Përgjigja është shumë e thjeshtë: që projekti mund të mbijetojë dhe pastaj edhe të zhvillohet. 24

Me planifikim përkufizohen qëllimet të cilat duhet t’i realizojë menaxhmenti në periudhën e caktuar të jetës. Në mënyrë të përmbledhur qëllimi i projektit do të ishte të përfundoj jetën e vetë, përkatësisht të realizojë nivelin e knaqshëm të profitit. Afarizmin e projektit pa tjeter se duhet planifikuar, nga se për manaxherin plani trason rrugën si të arrihet deri të realizimi i nivelit të caktuar të profitit të dëshiruar. Dikush do të thotë pse të planifikohet nese rrallë ose fare nuk ndodhë që plani të realizohet, dhe ate për shkak të arsyeve të shumta të brëndshme(furnizimi jo me rregull me inpute, gjendja e kapaciteteve të instaluara, fluktuimi i fuqisë punëtore, gjendja e organizimit të punës e të ngjajshme) por edhe të jashtme(konkurrencës vendore dhe të jashtme, lajmërimit të produkteve të inovuara, ndikimi i politikës fiskale dhe kredito-monetare, ndikimi i faktorëve biologjik, natyrorë etj). Të gjitha këto fakte qëndrojnë por qëndron edhe fakti se është më mirë që të kemi një plan të keq se sa fare të mos e kemi, dhe në radhë të parë për atë se në bazë të planit të përcaktuar mund të konstatohen shmangjet, përkatësisht të identifikohen shkaqet e shmangjeve në sektorët e veçant të projektit. Njohuritë shkencore dhe praktika e planifikimit i klasifikojnë planet sipas kohës së realizimit të porjektit në plane afatgjate(5-15 vjet), plane afatmesme(2-5 vjet) dhe plane vijuese njëvjeçare, të operacionalizuar në periudha edhe më të shkurta, deri në detyra ditore të projektit. Sipas qëllimit, planet mund të synojnë/qëllim shtimin kuantitativ dhe plane që synojn zhvillim kualitativ të parametrave të projektit. Sipas organizimit, planet mund të ndahën në plane që synojn planifikimin e tërësishëm të projektit dhe plane të pjesëve të caktuara të ndërmarrjes. Sipas përmbajtjes, plane të shprehur në tregues fizik dhe plane të buzheteve si përllogaritje e rezultateve dhe investimeve. Në praktikë planet paraqiten si formën e kombinuar.

Organizimi i projektit Organizimi i projektit nënkupton procesin e organizimit optimal të strukturës së projektit dhe të pjesëve të tij, të strukturës të përshtatshme për realizimin e qëllimeve kryesore të prjektit.. Organizimi dhe funksionimi normal i një projekti varet shumë nga kvaliteti dhe niveli i delegimit në nivelet më të ulëta organizative. Shiquar nga aspekti menaxherial, fjala është për shkallën e decentralizimit apo të centralizimit të procesit të marrjes së vendimeve lidhur me projektin. Procesi centralist i organitimit të projektit kufizon delegimin e detyrave dhe të marjes së vendimeve lidhur me projektin, kur pushteti kryesor i projektit bie mbi menaxherët në nivelet më të larta të projektit, ndërkaq, modeli decentralist i organizimit të projektit, nënkupton procesin maksimal të delegimit të pushtetit të projektit në nivelet më të ulëta të vendosjes. Është më rëndësi të thuhet se struktura organizative e projektit duhet të jetë e tillë që funksionon dhe që është në pajtueshmëri me qëllimet themelore të realizimit të projetit. Procesi i organizimit të projektit zhvillohet sipas një kronologjie dhe fazave siç janë dhënë në vazhdim:

1.Definimin e detyrës së projektit, që nënkupton zberthimin e punëve në detyra dhe operacione më të detajizuara si dhe përshkrimin e mënyrës për realizimin e tyre. 2.Formimin dhe përshkrimin e vendeve të punës, të përgjegjësive dhe kufizimeve, definimi i raporteve pronar, menaxhment dhe rolet e tyre 25

3.Organizimi hapësinorë i projektit(lokacioni, shtrirja e njësive të projektit etj) Një projektim do të jetë efektiv dhe ekonomik nga aspekti i strukturës organizative nëse iu përmbahet rregullave dhe një kronologjie të zhvillimit të aktiviteteve organizative si më poshtë: 1.Zberthimi i detyrës së projektit sipas mënyrës së kryerjes, fazës dhe qëllimit 2.Formimi i vendeve të punës(i vëllimit dhe i përmbajtjes së aktiviteteve) 3.Formimi i njësive organizative të projektit(lidhshmëria e vendeve të punës, i sektorëve, i shërbimeve, i përgjegjësive dhe i kufizimeve brënda përbrënda këtyre organizimeve) 4.Projektimi i raporteve midis njësive të veçanta organizative të projektit 5.Projektimi i strukturës udhëheqëse të projektit(pronarë, menaxheria etj) 6.Projektimi i organizimit hapësinorë të projektit(projektimi i lokacionit, i vëndosjes së njësive organizative etj)

Politika kadrovike e projektit Politika kadrovike, si funksion i veçant i menaxhmentit, merret me aspektet e udhëheqjes së resurseve njerëzore, dhe ate: a)Planifikimin e nevojave dhe regrutimi i kuadrit b)Selektimi dhe përzgjedhja e kuadrit c)Përkatitja/trajnimi dhe zhvillimi i kuadrave ç)Vlerësimi dhe përmirësimi i perfomansës së kuadrit d)Administrimi me pagesat dhe kompenzimet dh)Administirmi me mardhëniet e punës Planifikimi i nevojave dhe regrutimi i kuadrit: Ky është një proces i vazhdueshëm dhe aktivitet i përkohshëm me të cilin konstatohën nevojat për kuadër si dhe mënyrën e regrutimit të kandidatëve potencial për kryerjen e punëve të caktuara. Selektimi dhe përzgjedhja e kuadrit: Këtu hyjnë aktivitete të selektimit të kandidatëve të regrutuar si dhe përzgjedhjen përfundimtare për punët paraprakisht të planifikuara. Selektimi zakonisht bëhet në bazë të paraqitjes së kërkesës për punësim, kur grumbullohën informatat për jetën dhe prejardhjen sociale, shkollimin forma, karakteristikat e punës.Një element i rëndësishëm i tërë këtij korpusi të dhënave janë edhe rekomandimet eventuale për pranim në punë, të cilat mund të jenë nga institucionet tjera dhe individët Përkatitja dhe zhvillimi i kuadrave: Përkatitja është pjesë e trajnimit përmes të cilit përkatitën kuadrot për punë të caktuar, apo për zhdervjellesi brënda prjektit. Ndërkaq, zhvillimi nënkupton/përfshin shkollimin apo edukimin, apo procesin e arritjes së njohurive të përgjithshme. Arsyeja për zhvillimin e kuadrove ndërlidhen me ndryshimet e shpeshta dhe të shpejta të kërkesave të konsumatorëve dhe të tregut përgjithësisht, për shkak të ndryshimeve teknikoteknologjike në vetë procesin e prodhimit të produkteve /shërbimeve, ndryshimeve në organizim dhe në udhëheqje me projektin etj. Vlerësimi dhe përmirësimi i përformancës kuadrovike: Ky është një proces i vlerësimit përmbajtësor dhe të vazhdueshëm të përformansës së kuadrove dhe përmirësimin e kësaj përformanse në përputhshmeri me kërkesat e detyrave të projektit. 26

Cilësia e resurseve njerëzore nuk është e përhershme, mund të përmirësohet por edhe të përkeqësohet. Përmirësohet përmes përfitimit të njohurive dhe përvojave të reja dhe përkeqësohet nese njohurit qe i disponojnë stafi i projektit vjetërohen dhe bëhen të papërdorshme për shkak të ndryshimeve në teknologjin e projektit. Për shkak të aplikimit të teknologjive të reja vjetërohen me njohuritë e tyre jo vetëm punëtorët e drejtpërdrejt në makina por edhe ekspertet me kualifikime të larta, edhe i vetë menaxhmentit të projektit, nese nuk e përciellin zhvillimin e ri teknik-teknologjik, të dijës më të re. Cilësinë e përsonelit të projektit mund të përmirësojmë me arsimim përmanent brënda përbrënda projektit. Për shëmbull, arsimimi në vendin e punës mund të realizohet ashtu që menaxheri me përvojë apo kryemenaxheri demonstron para punëtorëve tjerë se si kryhet ndonjë punë, duke i udhëzuar punëtorët në “msheftësin” e zanatit. Shëmbulli i dytë është arsimimi i punëtorëve për detyra specifike. Shëmbulli i tretë është arsimimi i përsonelit i cili nuk u përgjigjet kerkesave të teknologjive të reja. Në këtë rast kerkohet rikukualifikimi i personelit përkatës, apo zëvëndësimi me përsonelin i cili mund të operojë me teknologjinë e re. Mbisundon mendimi se përsonelin e projektit duhet përzgjedhur apo kualifikuar krahas avancimit të teknologjive, pra si një proces përmanent. Kjo mund të arrihet përmes përcielljes së literaturës profesionale, pjesëmarrjes në tubimet profesionale, formave të ndryshme të studimeve jasht projektit e të ngjajshme, si elemente të mësimit në kontinuitet. Administrimi me pagesat dhe kompenzimet: Kompenzimet përfshinë shumat financiare të kompenzimit të cilat i realizojnë të punësuarit në një projekt, dhe në teorinë ekonomike bashkëkohre këto kompenzime ndahën në: a)Kompenzime në bazë të punës së rregullt dhe pjesëmarrjes në punë(paga, pjeset stimulative dhe shtesat në bazë të pagës) b)Kompenzimi në bazë të drejtës së pjesëmarrjes në fitim c)Kompenzimi në bazë të pronësisë mbi projektin ç)Kompenzimet menaxheriale(pagat, bonuset apo premitë etj) Administrimi me mardhëniet e punës: Mardhëniet epunës janë tërësia e raporteve dhe lidhjebve që i krijojnë të punësuarit me punëdhënsin, e që janë të përfshira brënda të drejtave dhe përgjgjësive që lindin në bazë të punës. Këto raporte janë të rregulluara me kuadrin ligjorë dhe me aktet interne, rregulloret, kontratta ndërmjet punëmarrësit dhe punëdhënsit. Në fund të themi se këto resurse janë të rëndësishme për projektin për dy arsye. E para, njerëzit në ndërmarrje dizajnojnë dhe prodhojn produkte dhe shërbime, kontrollojn kvalitetin, tregtojnë produktet, ndërtojnë dhe zbatojn strategjinë e zhvillimit të ndërmarrjes. E dyta, resurset njerëzore përbëjnë një pjesë të rëndësishme të shpenzimeve të afarizmit. Problemi më i madhë është si dhe ku të gjenden punëtorë cilësorë. Sikur të gjitha të mirat tjera edhe resurset njerëzore furnizohen në treg. Kur të arrini të përzgjedhni punëtorë cilësor duhet të kujdeseni qe ata të mos e braktisin projektin dhe të siguroni qe sa është e mundur të jenë në funksion të qëllimeve të projektit tuaj.

Projeksioni i numrit të punëtorëve të projektit Nr.r. Emri i vendit të punës Kualifikimi

iNjë ndërrim Gjithësej 27

nevojshëm I. 1. 2 n.. II. II. III. 3. 4. n.. III. IV.

Punëtorët prodhues Punëtorët shitës Punëtorët shërbyes

Përsoneli administrativ Të punësuarit tjerë Gjithësej punëtorë

Udhëheqja e projektit Udhëheqja është tërësi e aktiviteteve të drejtuara në animimin dhe përfitimin e punëtorëve në përpjekjet e përbashkëta për arritjen e qëllimit kryesorë të projektit. Në literaturë për procesin e udhëheqjes diskutohet brënda tërësisë së katër aktiviteteve dhe ate: (1)Mmotivimi i të punësuarve (2) Shpërblimi stimulues Administrimi me të punësuarit (3)Proceset/raportet interpërsonale (4)komunikimi Që të kryej me sukses punën e tij në vendin e punës, individi duhet për këtë të ketë aftësi të caktuara. Nëse nuk i ka këto aftësi(mekanike, intelektuale dhe kreative)nuk do të ndihmoj asnjëfar motivim apo stimulimi. Aftësia e caktuar është e domosdoshme por edhe e pamjaftueshme për kryerjen e aktiviteteve brënda projektit. Është i nevojshëm edhe motivimi. Motivimi është shtytës i brëndshëm i cili shprehë dhe drejton sjelljet e njeriut gjatë realizimit të aktiviteteve të projektit. Kyçe për motivim sipas disa teorive janë nevojat e stafit të projektit. Këto nevoja filozofi dhe psikologu amerikan A. Masloë i ka ndarë në pesë grupe: (a)nevoja fiziologjike(nevojat për ushqim, ujë dhe ajr), (b)nevoja të sigurisë(nevoja për siguri, stabilitet, kërcnim apo sëmundje), (c)nevoja sociale(nevoja për vetëbesim, e përkatësisë, e mirësjelljes), (ç) nevoja për respektim dhe pranim, dhe (d) nevoja për t’u shndërruar në ate për çka ne jemi të aftë. Në vendet në tranzicion, veçanërisht kjo vlenë për Kosovën, për numrin dërmues të stafit të projektit, do të kishin nevojat ekonomike, përkatësisht fizologjike, sigurimin e mjeteve për egzistencë si prioritet. 28

Sipas teorisë së A. Masloëa, deri sa mos të plotësohen nevojat e rendit më të ultë, nuk mund të aktivizohen nevojat e rendit të lartë të projektit. Nese është ashtu, atëher në plan të parë duhet pozicionuar motivimin financiar, përkatësisht duhet në projekt të zbatohet shpërblimi stimulues. Shpërblimi stmuliues mund të jetë individual, në formë të pagesave sipas normës, apo produltit(piece ëork) apo provizioni në shitje(commission), Shpërblimi/stmulimi gruporë(kur është vështirë të matet efekti i secilit ndivid dhe është i rëndësishëm puna ekipore), Shpërblimi/stimulimi me pjesëmarrjen në fitim(gain sharing) dhe Shpërblimi/stimulimi në profit(profit sharing), do të thot pagesa e shumës së caktuar nga profiti i projektit si shtesë pages normale.

Kontrolli i projektit Kontrolli është një proces në të cilin me përdorimin e metodave të caktuara, mekanizmave dhe teknikave kontrollohet dhe matet shkalla e realizimit të planeve dhe eventualisht bëhët korrigjimi i tyre, dhe e gjithë kjo në funkcion të ralizimit të prakushteve për arritjen e qëllimit dhe të misionit të projektit. Kontrolli efektiv duhet bazuar në kriteret e ndërlidhjes me rezultatet e deshiruara(standardet e përformansës, apo sigurimi cilësisë së produkteve/shërbimeve), objektivitetit(kontroll i paanshëm nga kontrollorët), gjithëpërfshirës(përfshirja e nevojshme e asaj që duhet kontrolluar), në kohën e duhur, të pranueshme, etj. Kontrolli mund të synoj matjen e përmbushjeve nga plani në pikat më neuralgjike të projektit: a)sektori financiar b)sektori i stafit të projektit c) sektori tekniko-teknologjik ç) sektori informativ Sipas nivelit të kontrollit të projektit duhet veçuar: a)Kontroll operativ(një apo më shumë procese të projektit) b)Kontroll organizativ(aspektet organizative të projektit) c)Kontroll strategjik(kontrolli i sektorëve strategjik të projektit) Kontrolli cilësor paraprihet me: a)Përcaktim të standardeve(madhësit që synohen, llojet e efekteve të projektit) p.sh. të arrihet që klienti në komunë të merr shërbimet brënda kohës mesatare prej 12 minutave, apo në minamarkete për 7 minuta. b)Matjen e përmbushjes së standardeve/planit c)Krahasimi i rezultateve me pritjet e projektit ç)Vendimi për veprim(ndërtimi i masave të nevojshme)

MARKETINGU I PROJEKTIT 29

Marketingu i projektit është i një rëndësie të veçantë, nëse dëshirohet një sukses i projektit. Me anë të marketingut duhet t’u shpjegohet ambienteve relevante të projektit, kuptimi dhe qëllimi i një projekti. Përmes marketingut duhet të motivohen të gjithë pjesëmarrësit dhe personat e angazhuar në mbështetje të projektit: 1.Nëpërmjet informimit me kohë krijohet besimi 2.Nëpërmjet paraqitjes dhe theksimit të dobishmerisë së projektit merret miratimi 3.Nëpërmjet diskutimit të përparësive dhe të metave krijohet siguria 4.Nëpërmjet pjesëmarrjes në biseda krijohet motivimi për bashkëpunim. Sipas ekspertit dhe profesorit të mirënjohur amerikan, Kotler, çelsi i suksesit të projektit varët nga njohja e mirë deshirave të konsumatorëve. Lidhur me plotësimin e nevojave të tyre ai sygjeron: a)Mos provoni të shitni çdo gjë qe mund të prodhoni b)Perpiquni të prodhoni ate që mund të shitni c)Duajeni blerësin e jo produktin tuaj-konsumatori të jetë në qëndër të vëmendjes ç)Për eurot e dhëna nga blerësi i kompenzoni ata me mallra reale dhe kvalitet të produkteve. Marketingu mundet dhe duhet t’i kontribuoj përmirësimit dhe përparimit të cilësisë së projektit. Fjala është për krijimin e një projekti/produkti apo shërbimi që do të plotësonte në mënyrë sa më të plotë nevojat e komuniteteve të fokusuara, i dëshirave të konsumatorëve dhe realizimi i efekteve të knaqëshme të projektit, në formë të fitimit apo profitit. Marketingu parasëgjithash kërkon që produktet/sherbimet që dalin nga projektit t’i përshtatën kërkesës, që paraprakisht të kenë tregun e vetë, konsumatorin e vetë. Për këtë mund të themi se marketingu përfshinë të gjithë faktorët nga të cilet varet plasmani i produktit/sherbimit të projektit: asortimentin, çmimin, distribuimin dhe promocionin. Kombinimi i të gjithë këtyre faktorëve mundëson që projekti të realizohet brënda parametrave të paraparë. Kjo do të ju mundëson që në treg të veproni me shkallë më të vogël të rrezikut. Ky rrezik asnjëher nuk mund të eliminohet tërësisht por mund të reduktohet në masë të pranueshme. Menaxhmenti i projektit i cili përfillë principet e marketingut bartë me vehte shkallë më të vogël të rrezikut kurse gjasat për profit i kanë reale. Përcaktimin për projektin, përkatësisht për produkte/sherbime do të përcaktoni në bazë të hulumtimit të tregut. Kur është fjala për përzgjedhjen e programit prodhues/shërbyes, hulumtimi i tregut mundëson njoftimin me shumë parametra relevant të kërkesës(shëmbull, kush janë konsumatorët potencial, çfarë produkti apo sherbimi dëshirojnë, sa është kerkesa dhe mundësia e pjesëmarrjes tuaj në treg, kush janë konkurrentet tuaj, etj). Çdo herë duhet të niseni nga tregu.. Disa nga faktet të cilat duhet ti konstatoni janë: kush janë konsumatorët e produkteve apo sherbimeve tuaja të cilat mendoni t’i prodhoni, sa është kërkesa(numri i konsumatorëve), ç’fare është struktura e konsumatorëve(mosha, gjinia, profesioni, gjendja materiale, tradita e të ngjajshm), ç’farë është konkurrenca në treg, kush ofron produkte të njejta apo të ngjajshme, lepeza e asortimentit, çmimet, mënyra e plasmanit e të ngjajshme, si janë të informuar konsumatorët(aktiviteti i promocionit), ndikimi i rrethinës në treg(ligjet dhe rregullat, ambienti kulturorë, sjelljet e rrethinës,etj). Të gjitha këto informata duhet t’i keni parasysh kur të merrni vendime se çfarë projektit do të zhvilloni dhe në çfarë mënyre do të paraqiteni me ofertën e projektit tuaj. Projektet, përkatësisht produkt apo sherbim e kanë jetën e vetë në treg: lindin( krijohen dhe lajmërohen në treg), më pastaj shitja e tyre rritet, ngecë, fillon të shenojë rënie, në mënyrë që në fund zhduket nga tregu. Këtë e quajmë cikel jetësor të projektit, përkatësisht të produktit/sherbimit. Ka projekte që me produktet/shërbimet e tyre kanë cikel të shkurtë të jeteses, një apo dy sezona (artikujt e modës), ka të tilla të cilave cikli i jetës është më i gjatë(të mirat shtepijake, automobilat e të ngjajshme etj) dhe i atyre të cilat mbijetojn në treg me vite. Prodhuesi duhet të konstatojë se në të cilen nga kategoritë e përmendura bije projekti i tyre dhe në të cilën fazë të ciklit jetësorë të projektit bie. Kjo në radhë të parë për arsy se duhet të 30

përgatiten produktet apo sherbimet e reja të cilat do t’i lansojë në treg, para se të terhjek ato që vdesin. Në kuadër të zhvilllimit të projektit duhet të mendohet në stabilitetin e tijë, në qëndrueshmerinë e produkteve /shërbimeve të tijë, madje në forcimin e elementeve që i bëjnë të dallueshme produktet/sherbimet, në mënyrë që ato të jenë konkurrente, me një imazh të dallueshëm në treg. Për këtë menaxhmenti i projektit duhet të kujdeset që projekti të mbaj aktualitetin në treg, imazhin e tij si dhe mbajtjen e besimit të konsumatorëve në produkt/sherbim. Të gjitha këto janë detyrë e marketingut të projektit, në kuadër të zhvillimit të tij. Marketingu i projektit, asesi nuk mund të zgjidh të gjitha problemet tuaja, por është e sigurtë pa te problemet mund të shndërrohen në pengesa të patejkalueshme për menaxhmentin e projektit. Për këtë arsye, investimet në hulumtimin e tregut të projektit si dhe sigurimi i informacioneve të nevojshme para se të merrni një vendim përfundimtar për projektin është i rëndësishëm aq sa edhe investimet në teknologji dhe pajisje.

Çmimi i produkteve/shërbimeve të projektit Formulimi dhe realizimi i politikes së çmimeve është njera nder detyrat më të nderlikuara për menaxhmentin e projektit. Politika e çmimeve duhet të jetë në përputhshmeri me politiken e përgjithshme të marketingut, të afarizmit dhe të misionit kryesorë të projektit. Vendosja në fushën e çmimeve duhet të bazohet në informacionet e nevojshme të grumbulluara me hulumtimin e tregut. Ka shumë faktor që ndikojn në marrjen e vendimeve lidhur me politiken e çmimeve nga menaxhmenti i projektit, por midis tyre më të rëndësishmit janë shpenzimet, kerkesa, konkurrenca dhe rroli i shtetit. Shpenizmet janë shumë të rëndësishme në politiken e çmimeve. Në të vertet, çmimi i tregut, si pasojë e ndikimit të ofertës dhe kerkeses kerkon prej menaxhmentit të projektiti qe shpenzimet e saj të jenë sa më të ulëta për produkt/shërbim, që të mundeni të realizoni fitim dhe të përmbushni obligimet ndaj shtetit(tatimet, doganën, kontributet, taksat etj). Poashtu, në politiken e çmimeve duhet patur parasysh legjislacionin e shtetit. Që menaxhmenti i projektit të mos gabojë në udhëheqjen e një politikë të çmimeve, do të duhej të dijë përgjigjet në këto pyetje: Sa është stabilitetit i përgjithshem i çmimeve (në tregun e përgjithshem), dhe çka mund të pritet në periudhën e ciklit të jetës së projektit/produktit apo sherbimit? Ç’fare është stabiliteti i çmimeve në “branshen”, të cilit i perket produkti apo sherbimi dhe çka mund të pritet në vazhdim? Ç’farë është stabiliteti i çmimeve të furnizimit të inputeve të nevojshme, materialeve dhe ç’farë trendi i çmimeve të inputeve të projektit mund të pritet? Ç’farë janë dhe si janë siellur çmimet e projekteve konkurrete? Si janë siellur çmimet e produkteve apo sherbimeve të projekteve komplementare? Duke patur përgjigje në pyetjet e sipërcekura, menaxhmenti i projektit më lehtë do të përcaktohet për të udhëhequr një politikë fleksibile, sipas segmenteve të ndryshme të tregut, sipas kohës apo grupeve të konsumatorëve. Pa marrë parasush nga të gjitha këto, në diçka duhet të jeni plotësisht të sigurtë, tregu vetëvetiu do të sjell çmimin e produktit/shebimit të projektit tuaj në suazat reale të raporteve të ofertës dhe kerkeses.

Shitja e produkteve/shërbimeve të projektit Në kuadër të marketingut shitja ka një detyrë shumë më të lehtë. Sektori i shitjes i shfrytëzon të gjitha funksionet tjera të marketingut, në mënyrë qe produktetet/sherbimet e projektit të 31

plasohen në treg. Kështu shitja paraqet fazën më komplekse në procesin e reprodukcionit, përkatësisht të shndërrimit të produktit apo sherbimit me para. Ndërlidhja e shitjes me distribuimin është e rëndësisë së veçantë. Distribuimi mundëson bartjen fizike të mallit deri të konsumatorët sipas kushteve optimale(në kohë, hapësirë dhe me sa më pak shpenizme). Faza e shitjes dhe e distribuimit bashkojnë ofertën dhe kerkesen, prandaj rroli i këtij funkscioni është i rëndësishëm dhe i ndieshem në tërë procesin e zhvillimit të projektit. Poashtu shitjen mund të kuptojmë si funkcion që krijon të hyra, fitim dhe profit për projektin. Pra, shitjen duhet kuptuar si një funkcion në kuadër të marketingut të projektit. Në këtë kuptim menaxhmenti i projektit në kuadër të politikës së shitjes kujdeset për: a)organizimin e shitjes, b)kanalet e distribuimit, c)distribuimin fizik, ç)kushtet e shitjes, d)raportin me blerësit, dh) përparimin e shitjes, e) depozitimin e produkteve/shërbimeve të projektit f) sherbimet e shitjes dhe sherbimet pas shitjes(garancionet, servisimi, pjeset rezervë etj).

Distribuimi i produkteve/shërbimeve të projektit Me distribuimin më së shpeshti kuptohet trasimi i rrugës fizike të produkteve /shërbimeve të projektit nga prodhuesi deri te konsumatori. Si njeri prej nënfunksioneve të marketingut të projektit, distribuimi ndermerr të gjitha aktivitetet në mënyrë që malli të arrij deri te konsumatori në mënyrën më të mirë të mundshme në kohë, hapësirën e deshiruar dhe me shpenizme më të vogla. Distribuimi realizohet përmes kanaleve të shitjes së mallrave. Dallojmë distribuimin direkt dhe indirekt. Rruga direkte e distribuimit të produkteve të projektit është më e shkurtër(duke vënë lidhjen direkte midis prodhuesit dhe konsumatorit), kurse distribuimi indirekt nënkupton pjesëmarrjen e ndermjetësuesit, përkatësisht të tregtisë. Me problemin e distribuimit veçanërisht do të merret logjistika e marketingut të projektit, e cila sygjeron për shkurtimin maksimal të rrugës së produktit deri te konsuamtori, krahas mundësive tjera të optimalizimit të faktorëve në kanalet e furnizimit dhe të shitjes. Format e ndermjetësimit në furnizim dhe shitje duhet reduktuar në minimum, në mënyrë qe produktet/shërbimet e projektit në kohën më të shkurtër dhe sipas çmimeve më të ulëta(duke i zvogëluar për provizionet e panevojshme për ndermjetësuesit dhe shpenzimet varëse) të arrijn deri te konsumatori.

Promocioni i produkteve/shërbimeve të projektit Promocioni apo promovimi është formë e veprimit të menaxhmentit të projektit/ofertuesit në blerësit potencial, në mënyrë qe ata të blejnë produktin e tij dhe sa më gjatë, dhe më shumë dhe më shpesh të konsumaoj ate. Promocioni është një prej instrumenteve të marketingut të projektit dhe në të njejten kohë formë specifike e komunikimit me tregun, përkatësisht me konsumatorët. Në të vërtetë gjatë promocionit në mënyra të ndryshme i drejtohemi konsumatorëve duke u përpjekur qe së pari t’i informojmë për vehtën, për produktet dhe sherbimet tona si dhe dobitë qe ai i sjell në konsum. Të gjitha këto informacione nuk do të arrijshin te konsumatori po qe se menaxhmenti i projektit nuk do të komunikonte drejt dhe efektivisht me tregun. Promocioni mund të realizohet në mënyra të ndryshme, kurse në marketing mënyra më e rëndësishme është me shpallje(propagandë ekonomike), publicitet, shitje përsonale dhe krijim të raporteve me publikun. Shpallja është forma më e shpesht dhe më e njohur e promocionit të projektit. Realizohet përmes medijave të ndryshme(televizonit, radios, shtypit, revistave etj). Kjo formë e promocionit kërkon shumë mjete, prandaj duhet shfrytëzuar në mënyrë racionale. 32

Për dallim prej shpalljeve, publiciteti ekonomik(propaganda) përbëhet nga format e ndryshme të shfrytëzimit pa pagesë të masmediave përmes të cilave bartën informatat për projektin apo produktin/sherbimin, me qëllim të nxitjes së kerkesës dhe konsumit. Publiciteti zakonisht arrihet me konferenca me gazetarë(me rastin e promovimit të ndonjë suksesi të projektit, me rastin e hapjes së ndonjë reparti, realizimin e ndonjë produkti të ri etj.) të cilat i përciellin gazetarët. Shitja personale është formë burimore e promocionit përmes kontaktit direkt të shitësit dhe blerësit të proukteve të projektit. Përveç që me këtë rast shitësi i sherben me mall blerësit, mund t’i ofrojë edhe informata interesante shtesë për produketet dhe sherbimet e projektit qe i shet, duke u përpjekur qe të lenë përshtypje sa më të mirë te blerësit. Për këtë arsye kësaj forme të promovimit i jipet rëndësi e madhe, dhe kjo është arsyeja pse numër i madh i njerëzve profesionist përcaktohet për këtë formë të promocionit të produkteve apo sherbimeve të projektit. Të kujtojmë se shumica e mjekëve vetë i shesin medikamentet dhe pajisjet medicinale, makineristet vetë i shesin makinat etj. Këta janë shitësi profesional të cilet në mënyrë shumë profesionale e të argumentuar mund të bindin klientet për cilësin e vertetë dhe vlerën përdoruese të produkteve të shitura. Investimet në këtë formë të promovimit janë relativisht të mëdha, por edhe kjo formë e promovimit shpesh është e domosdoshme. Avancimi i shitjeve përfshin aktivitete të posaçme të marketingut për stimulimin e blerjeve, përmes panaireve, formave të ndryshme të lojërave shperblyese dhe formave të tjera të invencionit. Përveç këtyre formave, edhe raportet me publikun, si forma të posaçme teknike përmes të cilave menaxhmenti i projektit i prezentohet publikut, përkatësisht komunikojnë rregullisht me grupe të ndryshme të cilet i prezentohen publikut, si grupet e akcionarëve, grupet e veçanta të punësuarëve etj. Në këto komunikime menaxhmenti deshiron të krijojjë atmosferë të mirë. Me këtë formë dhe format tjera të promocionit menaxhmenti deshiron qe në publik të krijojë pasqyrë dhe përshtypje sa më të mirë për vehtën, imazhin e saj, për aktivitetet dhe produktet/shërbimet e projektit. Marrja me promocion kerkon punë ekipore brënda projektit, përkatësisht të shërbimit të marketingut të projektit, shumë njohuri, shkathtësi, kreativitet dhe fond të konsiderueshëm të informacioneve për tregun dhe konsumatorin. Gjatë promocionit asnjeher nuk e shfrytëzojmë vetëm njeren formë të promocionit, por çdo herë format e promocionit duhet shqyrtuar si tërësi dhe në mënyrë të progaramuar, ashtu që kombinimi i tyre në të njejtën kohë mund të sjellë efekte maksimale.

Furnizimi i elementeve të projektit Furnizimi në esencë është funkcion i marketingut të projektit, me të cilin fillon çdo aktivitet prodhues/shërbyes. Furnizimi është fazë e parë e procesit të prodhimit, nga se është përgatitja për prodhim. Funkcionet dhe aktivitetet e furnizimit mund t’i shiqojmë në kuptimin e ngusht dhe të gjerë. Në kuptimin e ngusht ajo ka për detyrë të furnizojë lëndë të para, material reprodukues, pajisje dhe inpute tjera materiale, që do të mundësohej një prodhimtari/shërbim dhe zhvillim të papengesë të projektit gjatë gjithë ciklit të tij jetësorë. Shikuar në kuptimin e gjerë furnizimit duhet shtuar edhe të gjitha aktivitetet tjera, si furnizimin me resurse njerëzore, para, dije, liçencë etj. Neve na intereson rroli i furnizimit në fazën e parë të ciklit të riprodhimit, nga se furnizimin me resurse njerëzore dhe kuadra, para dhe inputet tjera jomateriale mirren sherbime tjera të projektit. Sikur edhe çdo funkcion tjeter i marketingut, edhe furnizimi si veprimtari realizohet përmes planeve të veta afatgjate dhe afatshkurta, dhe në përputhshmeri me politikën e përgjithshme të menaxhmentit të projektit. Në kuadër të projekteve konkrete planifikimi i furnizimit bazohet para se gjithash në planet e prodhimit/shërbimit. 33

Politika e furnizimit është pjesë përbërse e politikes së tregut të projektit. Me politiken e furnizimit në parim zgjidhen problemet në lidhje me format dhe rruget e furnizimit, kushtet e liferimit(dergimit) dhe të pagesës dhe të optimalizimit të sasisë së mallit. Politika e furnizimit bazohet poashtu në të dhënat e hulumtimit të tregut të projektit. Politika e furnizimit të projektit është ngusht e lidhur me politikën e rezervave dhe të depozitimit, të prodhimit, kushtet e shitjes, asortimentin, kanalet e shitjes, promocionin, politiken e çmimeve etj. Punët e furnizimit të projektit me inpute dhe repromateriale të nevojshme janë të ndara në disa faza të cilat plotësohen midis tyre. Faza e parë është konstatimi i nevojave, pastaj hulumtimi i tregut, planifikimi i furnizimit, kontaktimi i furnitorëve dhe pranimi i ofertave, duke përfshirë edhe lidhjen e kontratave. Aktiviteteve të furnizimit duhet shtuar edhe funksionin e depozitimit, si funksion i rëndësishëm i cili i ndihmon furnizimit të kryej me efektivitet detyrat e saj, në mënyrë qe të mos rrezikohet ritmi i zhvillimit të projektit. Qëllimet e furnizimit janë të shumta, dhe si më të rëndësishme ato që lidhen me interesin e prodhimit/shërbimit të projektit si tërësi. Në këtë aspekt mund të shqytrojmë tri qëllime kryesore të furnizimit të projektit: a)Furnizimi me kohë dhe udhëheqja e një politike optimale të rezervave, b)Furnizimi kvalitativ i të mirave-mallit c)Optimalizimi i çmimeve të furnizimit, përkatësisht të shpenizmeve të furnizimit.

Dizejnimi i projektit Dizejnimi i projektit është më së ngushti i lidhur me fushën e marketingut. Marketingu është hapsira ku mundet dhe duhet të veproj dizajneri. Dizajni dhe dizajneri i projektit nuk mund të jetë sanues univerzal për të gjitha leshimet në projekt. Nese nuk keni promocion të mirë, nuk keni pse të kerkoni dizajner grafik, apo nese nuk keni një teknolog të mirë të prodhimit/shërbimit të projektit, as mos provoni të dizajnoni produktin. Dizajni nuk është dhe nuk mund të jetë sherues univerzal për sëmundjet në projekt. Dizajneri nuk mund t’i ndihmojë projektit të sëmurë, apo menaxhmentit të dobët të projektit të mbijetoj, por mundet të ndihmoj projektitn që të afaroj më mirë, të realizoj sukses më të mirë. Mund të thuhet se dizajni është i nevojshem, por jo edhe kusht i mjaftushem për sukses të projektit. Prej dizajnerit nuk duhet dhe nuk guzoni të kerkoni të dijë kujt do ti shitet produkti/shërbimi i projektit, përkatësisht kujt i destinohet. Prej dizajnerit nuk duhet pritur të dijë në ç’mënyrë do të shitet produkti. Dizajneri është parasëgjithash njeri profesional me arsimim të lartë, ekspert për interpretim vizuel. Ai duhet të dijë të shpreh dhe në mënyrë vizuele të paraqesë strategjin e zhvillimit të projektit tuaj, nese ju jeni menaxhment i sukseshëm duhet të dini mirë se çka deshironi të arrini ju në treg me projektin tuaj, a deshironi të jeni lider në sektorin e projektit tuaj, apo një menaxhment i improvizuar pa vizion.. Dizajneri është në të vertet interpretues vizuel, përmes vizatimeve, i të shkrueres apo i verbales. Dizajneri është përson i autorizuar për të bërë produktin tuaj atraktiv dhe terheqes në mënyrë që blerësit të përcaktohen për blerjen e tijë. Kujdeset që ambalazha e produktit tuaj të jetë adekuate, që produktet që ju i prodhoni të jenë të dobishme dhe funkcionale, të cilat njerëzit deshirojnë t’i kenë dhe ti konsumojnë. Dizajneri është ekspert i cili mesazhin tuaj propagandues do të dizajnoj ashtu që njerëzit mund ta dallojnë, deshirojnë të lexojnë dhe i besojnë. Një prej problemeve të para me të cilat ballafaqohet tash dhe në të ardhmen çdo menaxhment i projektit është krijimi i identitetit në treg, si të bëhet më i dallueshëm në treg. Pikrisht kjo është hapësira e veprimit të dizajnerit. Krijimi i shenjes, i maskotes, i ngjyres, i shkronjes dhe të tjerave, janë faktorët qe krijojnë identitetin vizuel të menaxhmentit të projektit. Në strukturën e shpenzimeve të prodhimit gjithnji e më shumë marrin pjesë shpenzimet e dizajnit, të projektimit dhe shpenzimet e përgatitjes së projektit të produktit/shërbimit konkret, 34

kurse shpenizmet e prodhimit, lëshimin në qarkullim dhe plasmani i produkteve të projektit zvgëlohen. Sikur nuk mund të kerkoni nga dizajneri të njeh teknologjin e projektitt dhe çeshtjet e menaxhimit/organizimit, nuk mund të kerkoni nga inzhinjeri i prodhimit të dizajnon produktin, t’i japi formën e duhur, e cila do të bëj terheqës dhe të dobishem për konsumatorin. Në treg në të ardhmen gjasa më të mëdha do të kenë ato projekte të cilat flasin qartë për kulturen dhe mënyrën e jeteses të produkteve/shërbimeve të tij.

Dizajneri dhe projekti Menaxhmenti i projektit pret nga dizajneri parasegjithash profitin. Dizajner i mirë për projektin do të ishte ai i cili i siguron kthimin e mjeteve të investuara me kamatë. Ndërkaq, menaxhmenti i mirë i projektit është ai i cili në fillim do ti jep dizajnerit liri të mjaftueshme të menduarit për problemin e caktuar. Drejtori i dizajnit në Phillips njëher kishte thënë “prej dizajnerit të mirë mos pritni të dizajnoj urë, por pritni të ju dizajnoj mënyrën e kalimit të ures”. Menaxhmenti i mirë do të dij të organizoj dhe të orientoj punën e dizajnerit. Dizajneri është ekspert interdisciplinar i cili ka aftësi të përmbush të gjitha kerkesat qe i imponojnë kushtet e projektit konkret, të distribuimit dhe të përdorimit të produktit.

TË DHËNAT FINANCIARE TË PROJEKTIT Kush deshiron të krijoj fitim, duhet edhe të shpenzoj (Plaut) Pervojat tregojn se shumë ide të mira dhe origjinale asnëhere nuk janë realizuar, më së shpeshti për shkak të hulumtimeve të mangta të tregut, apo për shkak të mungesës apo mos paraqitjes së plotë të dhënave financiare në projekt. Nga ana tjetër, ka ndërmarrës që përmes projektantëve të vetë përpiqen të frizojnë(kamufllojnë) të dhënat financiare të projektit të tyre, por financieret potencial kanë aftësi që pa vështirësi të hetojn(zbulojnë) këto mashtrime dhe tua mbyllin derën këtyrë projekteve/ndërmarrësve. Megjithëate, rastet më të shpeshta janë kur bankat dhe financieret, akcioneret, bashkëinvestuesit, tjerë nuk tregojnë interesim për projektet e caktuara, më së shpeshti për shkak se aspektet financiare nuk janë përpunuar si duhet. Prandaj, kjo pjesë e projektit duhet tu ofroj të gjithë interesentve informata të mjaftueshme dhe kualitative për të parë të gjitha aspektet financiare, detajet për projektin, dhe ate për një kohë më të gjatë(kohën e eksploatimit të projektit), apo së paku për kohën/vitet deri sa të mos kthehen obligimet kreditore. Bazë e raporteve financiare të cdo projekti, sipas Ligjit për Kontabilitetin dhe standardeve të Kontabilitetit Ndërkombëtar janë: bilanci, raporti i suksesit/humjes, raporti për rrjedhat financiare. Meqe në këto raporte financiare nuk përfshihen të dhënat për aktivitetet afariste në të kaluarën, por vetëm projekcionet për periudhën e ardhshme, është mirë qe në këtë pjesë për nevojat e kredidhënsve dhe të interesentve të tjerë t’ua prezentojmë raportet financiare të shkurta nga periudha e afarizmit të kaluar. Natyrisht për projektet e reja, duhet sintetizuar rezultatet e hulumtimeve për hartimin e projekcioneve të bilanceve të nevojshme, që pasqyrojn zhvillimet kryesore të projektit. Në këtë pjesë teorike, për dijen tuaj, kemi paraqitur Tabela: Pasqyra tabelare me të dhënat e nevojshme që kompletojn më së miri pjesën financiare të projektit Tab.1 Projektimi I investimeve të nevojshme në mjetet të përhershme dhe qarkulluese Tab.2 Projektimi I planit terminal të financimit sipas elementeve të investimeve Tab.3 Projektimi I burimeve dhe I strukturës së mjeteve dhe kapitalit 35

Tab.4 Tab.5 Tab.6 Tab.7 Tab.8 Tab.90 Tab.10 Tab.11 Tab.12 Tab.13

Projektimi I planit terminal të financimit sipas burimeve Projektimi I harmonizimit të investimeve dhe i burimeve(konstrukcioni financiar) Projektimi I pagesave(amortizimit) të kredisë me anuitete të njejta Projektimi I pagesave(amortizimi) I kredisë me anuitete në rënie Projektimi I I amortizimit vjetor dhe I mbetjes së vlerës së projektit Projektimi I I të hyrave gjatë jetës së eksploatimit të projektit Projektimi I të shpenzimeve gjatë jetës së eksploatimit të projektit Projektimi dinamik I fitimit/humbjes Projektimi dinamik I rrjedhës ekonomike Projektimi dinamik I rrejdhës financiare

Fakti se çdo projekt në fillim(posacerisht gjatë vitit të parë) të eksploatimit zakonisht nuk realizon kapacitet të plotë të prodhimit/shërbimit, poashtu edhe në shitjen e produkteve, mallit apo shërbimeve(përkatëisht të hyrave nga shitja), cka do të thot se paraja nga shitja arrin me dinamik të ndryshme (dhe jo menjëher në fillim), dhe se në të njëjtën kohë shumë faktura duhet paguar menjëher dhe në kohë, (shëmbull, lënda e parë, repromateriali, rryma, uji, shpenzimet komunale, të ardhurat e punëtorëve, qiraja për hapsirat e shfrytëzuara apo kamatat në kredi, etj), preferohet që në vitin e parë (të periudhës së eksploatimit) projeksioni i të ardhurave dhe shpenzimeve, projektimi i fitimit dhe humbjes nga ana ekonomike financiare të pasqyrohet sipas mujve apo në cdo tre muaj. Nëse nuk mund të vlerësoni në mënyrë objektive mos improvizoni por përmbajuni projeksionit gjysëm apo një vjecar. Poaashtu, në raste kur një ide realizohet në kuadër të projektit ekzistues, është mirë të hartohen bilancet për pesë vitet e para të periudhës së eksploatimit. A) Investimet e nevojshme Investimet e përgjithëshme të nevojshme në ndonjë projekt të dërmarrësisë mund të ndahen ne: a)Investime në mjete të përhershme/kryesore(pasuria afatgjate ose mjetet kryesore) b)Investime në mjetet qarkulluese(pasuria afatshkurte ose mjetet qarkulluese). Investimet në mjetet e përhershme përfshijnë: a)Investimet materiale(investimi në tokë, malë, pasuri natyrore, kope themelore, të mbjellura shumëvjecare, objekte ndërtimore, pajisje, vegla, inventar, mjetet transportuese e të ndryshme. b)Investimet jomateriale(të dalat themelore, si investimet në projektime, edukim, shpenzimet tjera të ngjajshme, kontributet, taksat etj, pastaj shpenzimet për hulumtime dhe zhvillim, patente, licenca, dije, shenjat mbrojtëse, koncesione, blerje të ndryshme e të ngjajshme. Në procesin e prodhimit, tregtimit apo shërbimit mjetet kryesore shpenzohen dhe vlerën e tyre e bartin gradualisht në produkte ose në shërbime. Ky proces i harxhimit përmanent të mejteve kryesore materiale dhe jomateriale quhet depreciacion apo amortizim. Kur është fjala për tokën në pronësi të ndërmarrësisë ose për tokën e blerë, vlera e saj përfshihet në investime/mjete kryesore sipas çmimeve të tregut. Në të gjitha rastet tjera vlera reale e tokës tregohet si mejte qarkullues. Kur është fjala për pajisjet(makina, paisje, aparate, instrumente, vegla etj) vlera e tyre tregohet sipas çmimeve furnizuese, i rritur për të gjitha harxhimet deri në vendet e ndërtimit, duke i përfshir edhe shpenzimet e montimit. Përsa i përket objekteve ndërtimore(prodhuese, shitëse, ekspozuese, depozituese, banuese, sanitare, ndihmëse dhe tjerat hapësira), ka dy situata karakteristike, edhe atë: 1.Kur ndërtohën hapësirat, blehen apo janë në pronësi të ndërmarrësit, shumat e këtyre vlerave (cmimi i plotë ndërtimit) hyjnë në përbërje të mjeteve kryesore 36

2.Kur hapësirat e zyrave blehën ose merren me qira, atëher mjetet e paguara paraprakisht, hyjnë në mjete të përheshme qarkulluese. Investimet në mjetet qarkulluese përfshijnë: a)Investimet në lëndë të parë, në material, b)Investimet në pjesë këmbimi, inventar, energji, ambalazhë kthyese, mall tregtarë, c)Pagesa për të punësuarit(pagat), si dhe të dalat tjera financiare, të nevojshme për zhvillimin normal të procesit të prodhimit, përfshihën në të dala (shpenzime) për vitet e jetës së projektit. Në pajtueshmeri me këtë, mund të përfundojmë se mjetet qarkulluese mund të ndërrojnë formën e të shfaqurit por jo edhe vlerën. Mjetet qarkulluese nuk amortizohën si mjetet kryesore, nga se sypozohet se ato shpenzohën gjatë një procesi të prodhimit/tregtimit/shërbimit. Me rastin e projektimi të mejteve qarkulluese, duhet nisur nga fakti se ato duhet siguruar vetëm për ciklusin e parë të prodhimit të projekteve prodhuese, dhe se pas kësaj, mjetet qarkulluese do të financohën nga të hyrat vijuese/afarizmi vijues, nga shitja e produkteve/shërbimeve. Lidhur me llogaritjen e tyre duhet patur parasysh sa vijon: a)Llojin e veprimtarisë të cilit i takon projekti përkatës b)Kohën e nevojshme për prodhim, tregtim ose shërbim c)Kohën e furnizimit dhe kushtet e pagesës të inputeve të nevojshme d)Politikën dhe praktikat e mbajtjes së rezervave të inputeve materiale, produkteve të gatshme/shërbimeve e)Kohën dhe kushtet e pagesës së blerësve për mallrat e shitura/shërbime f)Kohën dhe kushtet e pagesës së pagave, tatimit, kontributeve etj g)Kohën dhe kushtet e pagesës së taksave në fitimin e përgjithshëm h)Kohën dhe kushtet e pagesës së kamatave në huat financiare, kredi e mallra, etj. Kur është fjala për projektete më të mëdha dhe më komplekse, është e nevojshme të hartohen tabela të vecanta të llogaritjes së mjeteve qarkulluese. Së pari duhet identifikuar dhe kuantifikuar elementet përbërse të mjeteve qarkulluese si dhe elementet e burimeve nga afarizmi. Kur i dimë madhësitë e këtyre elementeve sipas periudhave analitike, secilës duhet ti caktohen ditet e lidhjes, ashtu që secili koeficient i llogaritur i qarkullimit, fitohët në atë mënyrë që numri i ditëve të periudhës së projektuar(viti, gjysëmviti, tremujor etj), pjestohet me ditët e lidhjes të kategorisë së caktuar të mjeteve qarkulluese. Dallimi në mes të sasisë së mjeteve qarkulluese dhe burimeve nga afarizmi, paraqesin mjetet qarkulluese. Tabela: Projekcioni i investimeve të nevojshme të mjeteve qarkulluese dhe i burimit të tyre Kapitulli i mjeteve dhe burimi i tyre

Shitjet vjetore

Ditët lidhëse

Koefic. Qarkulli.

Mjet. e nevoj. Qark.

A.Mjetet qarkulluese 1.Rezerva e lëndës së parë dhe mate. 2.Rezerva e materialit tregtar 3.Prodhimi në vijim 4.Rezervat e prodhimeve të gatshme 5.Kërkesat nga blersit 6.Paraja 7.Tatimi në vlerën e shtuar B.Burimet në mjetet qarkulluese 1.Furnitorët për mallra dhe shërbi. 2.Amortizimi 3.Bruto pagat e përgjithëshme 4.Shpenzimet financiare

37

5.Tatimi në fitimin e përgjithëshëm 6.TVSH-Tatimi C.Mjetet e nevojshme (A-B)

Mjetet qarkulluese i përbëjnë parat e nevojshme për pagesen e obligimeve vijuese, si i materialit dhe lëndës së parë të nevojshme për prodhimin e produkteve apo sherbimeve si dhe vlerën e harxhuar në prodhimin e produketeve të cilat presin shitjen. Përveç këtyre, mjetet qarkulluese i përbëjnë edhe parat e dhëna furnitorëve para dergimit të mallit si dhe kerkesat nga blerësit nga momenti i dergimit të produkteve, apo ofrimit të sherbimeve deri në momentin e pageses. Këto mjete vazhdimisht qarkullojnë në procesin e afarizmit. Siç shihet, për këtë destinim është e nevojshme çdo herë të disponojmë me një pjesë të mjeteve të punës që të mundet pa pengesë të zhvillohet procesi i afarizmit. Pikërisht për këtë pjesë të mjeteve të punës duhet siguruar para qe në fillim të procesit të investimeve në afarizem. Dhe ate ashtu qe kjo pjesë e parave do të jetë në disponim për një kohë të gjatë. Madhësia e mjeteve të nevojshme qarkulluese varet nga vlera e investimeve të përgjithshme të planifikuara për një kohë më të gjatë të zhvillimit të afarizmit. Kështu, sa më e madhe qe të jetë vlera e investimeve, do të nevojiten edhe mjete më të mëdha të punës(qarkulluese. Sa më shpejt qe të zhvillohet procesi i afarizmit nga momenti i furnizimit të mallit të nevojshem deri te momenti i realizimit dhe i pagesës së produkteve dhe sherbimeve, do të duhen më pak mjete qarkulluese në periudhen e caktuar. Me fjalë të tjera, sa më shumë qe rrethxhirojnë mjetet (koeficienti i rrethxhirimit), ka nevojë për më pak mjete qarkulluese. Mjetet qarkulluese nuk duhet të nënçmohen gjatë përllogaritjes së arsyeshmerisë së investimeve. Me shumë kujdes duhet të analizoni zgjatjen e seciles fazë të afarizmit. Studijoni kushtet në të cilat do të mund të shkurtohet koha e rrethxhirimit të mjeteve dhe të rrezikut për zgjatjen e tij. Mendoni për mjetet qarkuluese si për një para të ngrirë në format tjera të pasurisë. Sa më shpejt qe kjo shumë e paras të lirohet nga format përkatëse jofinanciare, do të afarohet më me sukses. Llogaritja e mejteve qarkulluese është gjithmonë vlerësim. Llogaritja e saktë e mjeteve qarkulluese është vështirë të realizohet, pasi që llogaritja e elementeve të mjeteve qarkulluese, vecanërisht të ditëve të lidhjes, varët nga sjellja e ardhshme e blerësve dhe të furnitorëve. Mesatarja e qarkullimit të koeficientit në periudhën vjetore është shumë veprim i thjesht. Sygjerojm një formulë të thjeshtë për nevojat llogaritëse për kohë të gjatë të mjeteve në qarkullim edhe atë: SHP x d MjQ = --------- , ku janë: 360 MjQ=Mjetet e nevojshme për qarkullimin e gjatë të mjeteve SHP=Shpenzimet e prodhimit në ciklusin e prodhimit, gjegjësisht shpenzimet e afarizmit/veprimtarisë të zvogëluara për shpenzimet e amortizimit në mjetet kryesore dhe sasia e tatimeve në fitimet e përgjithëshme . d = ditet mesater të lidhjes deri të pagesat 360 = Numri i ditëve/ i rrumbullaksuar në vit. Megjithatë, këtu duhet bërë dallimin e shpenzimeve të prodhimit (shuma e përgjithshme e shpenzimeve për punë, materiale, punës të gjallë), dhe shpenzimet e regjisë për sasinë e caktuar të prodhimit apo shërbimeve), nga shpenzimet e afarizmit, ku përvec shpenzimeve të prodhimit përfshihen edhe të gjitha shpenzimet finansiare/të dalurat e projektit. Përfundimisht, me mbledhjen e investimeve në mjetet kryesore dhe qarkulluese fitojmë shumën e përgjithëshme të investimeve për realizimin e një projekti. Kur është fjala e aspektit 38

financiar, për ta lehtësuar punën në vazhdim janë paraqitur komponentet e vecanta të mjeteve, sipas muajve të aktivizimit të projektit. Aspektet financiare të përshkrimit të mjeteve qarkulluese të projektit 1.Përshkruani saktësisht dhe në mënyrë objektive të gjitha elementetet, përfshirë edhe elementet më të vogëla të mjeteve qarkulluese. 2.Në bazë të këtyre vlersimeve hartoni një tender dhe zgjidhni kryersin e punëve 3.Mblidhni sa më shumë oferta, por mos harroni se aspekti financiar i ndonjë oferte nuk mund të jet vendimtare për marrjen e vendimit përfundimtar. 4.Në zgjedhjen e kryersit disa herë kontrolloni të gjitha elementet e shpenzimeve, në mënyrë që të mos ndodhë që dicka nuk keni përfshirë. 5.Detyrimisht parashikoni edhe ndikimin e inflacionit në periudhën e paraparë të ndërtimit dhe të gjitha situatat të cilat mundë të krijojnë tejkalim të afateve. 6.Definoni në mënyrë të saktë shkallët rrëshitëse, llogaritni afatet dhe mënyrat e pagesës së penaleve për shkak të tejkalimit eventual të afateve të realizimit të punëve. 7.Mos harroni se duhet paguar mallin e furnizuar, materialin, lëndën e parë, rrymën, ujin, qiran, pagat e të punsuarve etj, nga xhepat tuaj, derisa mos të shitni dhe inkasoni shitjet tuaja të produktit/shërbimeve. 8.Për këtë vlerësoni objektivisht të gjitha komponentët e mjeteve qarkulluese, nga se këto shpesh herë harrohen e pastaj ballafaqoheni me probleme serioze financiare. 9.Mos harroni të llogaritni edhe shpenzimet e kaluara të papaguara, sic janë shpenzimet e konzaltingut, të projektimit, të regjistrimti të projektit etj. 10.Në harmoni me planin terminal të ekzekutimit të projektit, hartoni projekcionin e investimeve në mjetet qarkulluese dhe të burimeve, në mënyrë qe cdo herë të keni para për kryerjen me kohë të obligimeve financiare, gjatë aktivizimit dhe afarizmit të rregullt të projektit. Tabela: Projeksioni i mjeteve të nevojshme në mjetet kryesore dhe qarkulluese Nr.r. I 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. N II. 8. 9. 10. 11. 12. 13. N I+II

Paragrafet e përhershme të mjeteve qarkulluese Mjetet kryesore –gjithsei Pasuria jomateriale (1,2,,n) Objektet nderitmore (1,2...n) Makinat dhe pajisjet (1,2...n) Veglat e punës, mjetet (1,2...) Inventari,gjërat shtepijake (1,2…n) Të mbjellurat shumëvjeçare {1,2…n) Kopeja themelore(1,2…n.) Mjetet tjera kryesore(1,2,…n) Mjetet qarkulluese –gjithsei Lënda e parë(1,2..n) Matriali (1,2..n) Të hyrat e para nga malli (1,2..n) Pagesat e përgjithsh. (1,2..n) Sherbimet e jashtme (1,2..n) Tatimi në vlerat shtuese Mjetet tjera qarkulluese{1,2 n) Mjetet e përgjithshme të nevojshme

Shuma €

Struktura %

% 100.0

100.0

100.0

39

B. Burimi i kapitalit Çdo aktivitet i ndërmarrësisë nënkupton rrethxhirimin e mjeteve financiare. Paraja iniciale lajmërohet si e dalë financiare e nevojshme për furnizimin përditorë të gjithë faktorëve të cilet do të shfrytëzohen në afarizem, përkatësisht për pagesën çdo ditore të obligimeve të arritura. Njëheri paraja paraqitet edhe si rezultat i këtij rrethxhirimi. Madhësia e kapitalit të nevojshem inicial do të vlerësohet pasi që kemi analizuar projektidenë e ndërmarrësisë. Më së shpeshti menaxhmenti i projektit/ndërmarrësit nuk do të detyrohet të siguroj tërë shumën e investimeve në para nga se ai disponon me një pasuri të caktuar vetjake jofinanciare të përdorshme për investime në projekt. Ndërmarrësi mund të disponojë tokë (qe është investim shumë i rëndësishëm në themelimin e fermes). Në atë tokë mund të gjenden edhe ndonjë ndertesë të cilat me pak apo më shumë investime mund t’i përshtaten projektit të ardhshem. Poashtu, ndërmarrësi mund të disponojë edhe me pajisje të caktuara apo me material, i rëndësishem si investim në projektin e tij të ardhshem. Të gjitha këto vlera materiale do të jenë kontribut i tijë në afarizem. Ashtu si do të vlerësohen efektet e pritura nga investimet, ashtu do të duhej vlerësuar “drejtë” vlerën e pasurisë vetjake të cilen ndërmarrësie e ka bartë në projektin e tij të ardhshëm. Me këtë rast më se miri do të ishte sikur kjo pasuri të vlerësohet sipas vlerës së tregut (për tokën dhe ndertesat kjo çeshtje nuk paraqet ndonjë vështirësi) Në vend qe të blehet toka, ndertesat dhe pajisjet ato mund edhe të huazohen. Vlera e investimeve të huazuara në formë të mjeteve vlerësohet në bazë të shpenzimeve të rentes. Për një pjesë të investimeve do të duhej siguruar edhe mjete financiare të lira. Ndërmarrësi mund qe parat e nevojshme ti kenë kursyer apo t’i fitojë me mobilizimin e investimeve të veta financoiare. Kursimi në para më së shpeshti gjendet në bankë, edhe pse ndërmarrësi mund të disponojë edhe me forma të tjera të vlerave si ne akcione dhe letra tjera me vlerë, të cilat në çdo moment mund të shndërrohen në para të nevojshme për investime në afarizmin e vetë, dhe si të tilla duhet konsideruar si potenciale. Letrat me vlerë mund të sherbejnë edhe për qëllime të tjera, shëmbull si pjesëmarrje në marrjen e kredive, mjet i sigurimit të pageses dhe mjet i pageses. Parat e nevojshme për investime mund të huazohen nga bankat, kreditoret institucional apo përsona të tjerë. Por, çdo herë duhet patur kujdes qe të vlerësohet drejtë përshtatshmeria e afateve të pageses së borxheve dhe i kamatave që duhet paguar për to. Sigurimi i krediteve, sipas rregullit, kerkon siguri të caktuar. Pasuria jofinanciare të cilen e investoni në afarizmin tuaj apo pasuria juaj përsonale mund të sherbejë si bazë(garancion) për furnizimin e mjeteve financiare. Mjetet e nevojshme për investime mund të sigurohen edhe përmes sigurimit të ortakut për afarizmin e ardhshem. Ortaku mundë të participojë me një pjesë të investimeve në para apo në pasuri jofonanciare. Kur ortaket të investojnë në pasuri jofinanciare atëher është e nevojshme të arrihet marrëveshja për vlerën e asaj pasurie. Mirëpo, qe ti ikni mosëmarrëveshjeve me ortakun, marrëdhëniet me te duhet ti definoni me shkrim(kontratë). Pasurinë të cilen e posedoni mund të shitni dhe ashtu të fitoni parat e nevojshme për investime në afarizem. Në mënyrë të përmbledhur mund të thuhet se po qe se keni hartua një plan real/planin terminal të investimeve, do të shihni se nuk u janë të nevojshme të gjitha të hollat në fillim të periudhës së realizimit të projektit. Kjo nënkupton se, projekti/ndërmarrësia mund të filloj të realizohet me një sasi më të vogël të mjeteve, dhe në pajtim me planin terminal të investimeve, duhet te hartoni planin e mjeteve dhe të burimeve reale. Nëse në çdo moment nuk mund t’i paguani obligimet që ju arrijnë, do të përballeni me probleme serioze të financimit.

40

Për atë në kostruksionin e financimit duhet të parashihni dhe siguroni rrjedhjen e sigurt të mjeteve financiare, dhe atë në përputhshmeri me kohën kur duhet mbuluar obligimet e disa aktiviteteve nga plani i aktivizimit të projektit konkret. Tabela: Projeksioni i panit terminal të financimit sipas elementeve të investimeve Nr.r. I 1 2 3 4 5 6 7 N B 8 9 10 11 12 13 N I+II

Komponentet e mjeteve

Plani i investimeve sipas muajve 1.muaj 2 muaj 3muaj 4 muaj

Gjithsej n.muaj

Mjetet kryesore Pasuria jomatriale Objektet ndërtimore Instalimet dhe pajisjet Veglat e punës, mjetet etj Inventari shtepiak Të mbjellurat shumëvjeç. Kopeja themelore Mjetet tjera kryesore Mjetet Qarkulluese Lënda e pare Materiali Të marrurat e para nga malli Pagesat e përgjithshme Shërbimet e jashtme Tatimi ne vlerën shtesë Mjetet tjera qarkulluese Mjetet e përgjithshme

Këshillat lidhur me burimet e kapitalit për nxitjen e projektit 1.Nëse do të mahiteni, do të ju këshilloja që më së miri është të filloni punën tuaj posa t’i keni parat tuaja të nevojshme, dhe atëher nuk keni nevojë të lutni askënd dhe askujt ti jipni llogari. 2.Nëse nuk jeni pronar i pave (janë raste ma ta shpeshta) gjithsesi mundohu tu largoheni huave bankare me afat të shkurtë(qoft edhe për mjetet e nevojshme qarkulluese), nga se askush nuk e ka imagjinuar një ide aq profitabile, që do të mund ti përballoj kushtet e tashme të kreditimit në Kosovë dhe të fitoj dicka. 3.Nëse keni pasuri të patundshme(banesë, shtëpi, tokë, hapësira punuese etj) përpiquni të realzoni ndonjë kredi të favorshme të ndonjë bankë e vendit apo të jashtme. 4.Mos lejoni pa shiqua mundësin e realizimit të ndonjë huaje të volitshme, në njërën prej instuticioneve të specializuara bankare, qoftë në vend apo jashtë vendit, për të ngjallur biznesin tuaj. 5.Nëse është fjala për ndonjë projekt shoqërorë (lokal, rajonal, etj) i cili është atraktiv ose tërheqës, shikoni mundësit nga shteti ose lokaliteti apo rajoni që të ju finansojn. 6.Bisedoni me furnizuesit e mjeteve kryesore(makina, paisje. mjete, inventarë etj) si dhe repromaterialeve(lëndës së parë, materialit reprodukues, mallit tregtarë etj), sikur edhe me ekzekutuesit e punëve ndërtimore (ndertimeve në ndërtimtari dhe objekte tjera), për mundësinë eventuale të kreditimit të mallit ose formës tjetër të bashkëpunimit 7.Mos përjashtoni tërësisht mundësinë e kreditimit apo ndonjë formë tjetër të aranzhmaneve financimit, me blerësit tuaj potencial të brëndshëm dhe të jashtëm të produkteve tuaja. 8.Me siguri nuk keni menduar për mundësinë e deponimit të investimeve të përbashkëta me ndonjë partner në vend apo jashtë vendit, që mund të jetë shumë atraktive. 9. Mos u mundoni të eliminoni plotësisht mundësinë e partneriteti klasik, të formave të ndryshme të aksionarëve dhe të formave të tjera të bashkëpunimit me partnerët nga vendi apo jashtë vendit. 10. Nëse nga kjo që u përmend asgjë nuk u shkon për dore, mundohuni ta realizoni një hua nga shokët apo miqët nga vendi apo jashtë vendit, por me të mos llogaritni personalisht, pasi që shumë 41

në këtë mënyrë janë djegë. 11. Nëse në rrugën e projekcionit reale të burimeve të nevojshme të kapitalit, nuk arrini sukses në njërën nga format e sipërcekura, mund të përfundoni se projketideja juaj nuk ju pëlqen njerzëve (bile atyre që munden me të ndihmua financiarisht), duhet të hulumtoni një veprimtari atraktive. 12. Si mund të mos vini te numri i pafat trembdhjet– në numrin dymbdhjet ju këshillojm: që në asnjë mënyrë të mos tërhiqeni nga ideja. Në shtesë u japim propozimin e një tabele të mundshme për projektimin burimeve dhe strukturën e mjeteve dhe kapitalit. Në kolonë numëroni burimet e kapitalit në kolonën tjetër shumën në €, ndërsa në kolonën e strukturës llogariteni pjesëmarrjen relative te mjeteve vetjake dhe kapitalit të huaj(në mjetet e përgjithshme të nevojshme 100% ). Sic theksuam përveç projekcionit të burimeve dhe të strukturës së mjeteve dhe kapitalit, është e nevojshme të formoni tabelën e planit terminal të financimit sipas burimeve, gjegjësisht tabelën e planit terminal të financimit sipas burimeve sipas muajve të vecant të aktivizimit të projektit, pastaj tabelën në lidhje me harmonizimin e mjeteve të financimit me burimet e tyre(konstruktimin financionar) por sipas muajve të aktivizimit të projektit. Shiko depozitimin e mjeteve të nevojshme dhe burimin e tyre, në çdo rast në këtë pjesë të projektit kërkohet precizitet ma i saktë dhe objektivitet në pikëpamje të mjeteve financiare.Projeksioni i mjeteve dhe i burimit të tyre. ...

Tabela: Projeksioni i mjeteve dhe i burimit të tyre Nr.Rend.

Burimi i mjeteve dhe kapitalit

I 1 2 3 4 5 6 7 n II 8 9 10 11 n I+II

Burimet vetanake - gjithësej Parat – të pgatshme Toka Hapësirat punuese Instalimet dhe pajisjet Inventari dhe sendet e shtëpisë Plantacioni, kopetë, etj Mjetet e transportit Mjetet tjera personale Burimet e jashtme – gjithësej Shitja e aksioneve Huat bankare Kredit e furnitorëve Kredit e blersave Burimet tjera te kapitalit Gjithësej mjetet e nevojshme – kapitali

Shuma (Euro)

Tabela: Projeksioni i planit terminal të financimit sipas burimeve Nr. R. Burimi i mjeteve kapitalit Financimi sipas muajve Mu.I Mu. II Mu.III I Mjetet personale 1 Paraje –e gatshme 2 Toka 3 Hapësira e punës 4 Makinat dhe pajisjet 5 Inventari dhe gjërat e shtepisë 6 Plantacioni, kopetë etj 7 Mjetet e transportit N Mjetet tjra personale

Struktura (%)

(%) 100.00

100.00

100.00

Gjithësej MuIV

Mu.n

42

II 8 9 10 11 N

Burimet e jashtme Shitja e disa pjesëve Huat bankare Kredia furnizuese Kredit e blerësve Burimet tjera të Kapitalit

Tabela: Projeksioni i harmonizimit të investimeve dhe burimeve (konstruksioni i financimit) Nr.R. I 1 2 3 4 5 6 7 n II 8 9 10 11 12 13 n III IV I 1 2 3 4 5 6 7 n V 8 9 10 11 n VI

Depozitimi i burimeve dhe i Mjeteve

Financimi sipas muajve Mu.I Mu. II Mu.III

Gjithsej MuIV

Mu.n

Mjetet e përhershme Pasuria jomatriale Objektet ndërtimore Instalimet dhe pajisjet Veglat e punës dhe pajisjet Inventari, gjërat e shtëpisë Të mbjelljet shumëvjeçare Kopeja themelore Mjetet tjera të përhershme Mjetet qarkulluese Lënda e pare Materiali Të marr. e para nga malli i shitur Pagesat e tërësishme Shërbimet e jashtme Tatimi në vlerën shtuese Mjetet tjera qarkulluese Mjetet Gjithsej Mjetet vetanake Mjetet personale Paratë e gatshme Toka Hapësira e punës Makinat dhe pajisjet Inventari dhe gjërat e shtepisë. Plantacioni, kopetë etj Mjetet e transportit Mjetet tjra personale Burimet e jashtme Shitja e aksioneve Huat bankare Kreditet e furnizuesve Kreditet e blerësve Burimet tjera të kapitalit Burimet Gjithsej

VII

Ndryshimi (III- IV)

C. Huat dhe kreditë Nëse i keni të gjitha parat për realizimin e projektit tuaj të planifikuar, përpos mjeteve keni kursye edhe kohën, nga se gjatë hartimit të projektit do të keni një situatë shumë më të lehtë/punë më të thjeshtë. Në të kundërtën, kur pjesërisht ose të gjitha mjetet financiare sigurohen nga burimet e jashtme(bankat, huat, kreditë e mallrave, shitja e aksioneve, 43

investimet e përbashkëta etj), atëherë në këtë pjesë të projektit (në rastin e huave bankare ose kredive të mallrave, të cilat janë më së shpeshti burimet tona të jashtme të kapitalit), duhet paraqitur në mënyrë tabelare projeksionin e pageses(amortizimit) të huave ose kredive për të gjitha vitet e eksploatimit të projektit Secila bank ose financues tjerë, zakonisht i kanë kushtet e vecanta të kreditimti dhe në kësaj pjese duhet kushtuar një vëmendje e vecantë si: a) Afati dhe periudha e pagesës b) Afati dhe periudha e fillimit c) Lloji dhe stuktura e hipotekës d) Lartësia e kamatës së rregullt dh) Mënyra e llogaritjes dhe afatet e rregullta të kamatës e) Lartësia e përqindjes të kamatës interkalare e) Mënyra e llogaritjës dhe afatet e pagesës të kamatës interkalare, etj. f) Lartësia e përqindjes, mënyra e llogaritjës dhe afatet e pagesës të kamatës ndëshkuese dhe një vargë i kushteve tjera nga marveshtja. Bankat tona zakonisht i ikin kreditimit të mjeteve qarkulluese me afat të gjatë, cka do të thot se nuk janë të gatshme që pjesën ma të madhe ta paguajn në xhirollogarinë e huamarrësit, sepse sic theksojn nuk kanë mundësi të përciellin shfrytëzimin e tyre me destinacion, dhe më me deshirë parat (që janë të mbuluara me peng 100%) i paguajn në bazë të faturave për furnizimin e mjeteve kryesore. Kur huaja përdoret disa herë, atëherë në kistet shfrytëzuese të huave llogaritet dhe paguhet kamata interkalare. Sepse periudha e llogarisë shfrytëzuese të huas mundet me qenë në fillim të periudhës apo paraprakisht. Pas kalimit të periudhës fillestare, huaja vëhet në pagesë. Në praktikë zakonisht ballafaqohemi me dy mundësi e ato janë: a) Pagesat vjetore të barabarta të anuiteteve, gjysëmvjetore, ose tremujor edhe atë në fillim apo në fund të periudhës. b) Pagesat me anuitete vjetore të zvogëluara, gjysëmvjetore ose tremujore, dhe at në fillim apo në fund të periudhës. Sa i përket llogarisë së kamatës për një periudhë kohore, në praktikë zakonisht ndeshemi me dy mundësi edhe atë: a)Llogaritja dekurzive(kamata llogaritet në fund të periudhës së pagesës, por në vlerën fillestare të kryegjësë. b)Llogaritja anticipative (kamata llogaritet në fillim të periudhës së pagesës, por në vlerën përfundimtare të kryegjës). Sa i përket llogaritjes së kamatës për shumë periudha kohore (më së shpeshti kamatat në depozite, kamatat ndëshkuese etj), në praktikë zakonisht ndeshim dy mundësi, dhe ate: 1)Llogaritja e thjesht(kamata për çdo periudhë të ardhme llogaritet cdo here në vlerën fillestare të kapitalit) 2)Logaritja e kamatës së përbër(kamata për përudhën e ardhshme llogaritet në vlerën paraprake të kryegjës i rritur për kamatën – i ashtuqujtur kamata mbi kamat). Me rastin e marrjes së kredisë për mbylljen e konstrukcionit financiar të projektit, ndërmarrësit duhet të përcaktohën-të vendosin në bazë të informacioneve, përkatësisht në bazë të përgjigjes në pyetjet vijuese: a)A është shuma e huas e limituar, apo është e harmonizuar me nevojat reale të projektit? Përgjegja : Bankat tona në të shumtën e rasteve i limitojn lartësit e huave pamvarsisht prej nevojave konkrete të projektit 44

b)Sa është kërkua pjesëmarrja e mjeteve vetanake dhe e kapitalit në shumën e përgjithëshme të mjeteve në realizimin e projektit përkatës? Përgjegja: Bankat tona kan përvoj të larmishme, dhe nganjëherë kërkojnë më tepër se 50% bashkpjesëmarrje në investime c)A jan bankat (dhe sa janë) të përgadituna të investojn në financimet e mjeteve qarkulluese? Përgjegja: Bankat tona në parim lejojnë kërkese të tilla por janë të rralla ato të cilat lejojn ma tepër se 20% për investime në mjete qarkulluese nga shuma e përgjithshme e huas së kërkuar . c) Sa zgjat periudha e pagesës dhe sa është periudha e fillimit të pagesës Përgjegja: Bankat tona më së shumti e limitojn periudhën e pagesës në mes pesë dhe dhjetë viteve, duke përfshirë këtu viteve të fundit edhe një periudhë 6 mujore apo jëvjecare të pritjes(Greis-Periudha), krejt mvaret prej destinimit të huas. d)A paguhet huaja me anuitet të njejta apo ramëse (zvogëlues) Përgjegja: Bankat tona më së shumti praktikojnë llogaritjen sipas pagesës me anuitete rënëse(zvogëlues), gjegjësisht, me pagesa tëbarabarta) dh)A paguhet huaja sipas anuiteteve vjetore, gjysmëvjetore apo tremujore ose mujore? Përgjegja: Bankat tona më së tepërmi i praktikojn pagesat mujore, nganjëherë tremujore e rrallë gjysmë viti, dhe shumë rrallë vjetore. e)Sa është lartësia e kamatës së rregullt dhe cilat janë afatet e pagesës së saj? Përgjegja: Bazuar në tregun tonë financiar, mbizotëron një anarki e plotë, dhe për huatë mundeni me pagua kamata vjetore midis 12 deri në 20 %, krejt varet prej qëllimit të huas. f)A i llogariten kamatat e rregullta dhe i paguani anuitetet në fillim apo në fund të periudhës? Përgjrgja: Bankat tona praktikojn edhe njenin edhe tjetrin rast, konvertojnë llogarin rekursive dhe pagesën në fillim me kiste për shuarjen e borxhit. h)Cfarë garancioni kërkojnë bankat tona për sigurimin e kthimit të huasë ? Përgjigja:Bankat tona masë shpeshti kërkojnë hipoteka me garancion të patundëshme, e cila duhet të jetë me vlerë dy apo tri herë më e madhe se huaja edhe atë shpesh me garancion të kambialeve nga personat civil dhe juridik. i)Sa është lartësia e kamates interkalare mënyra e llogaritjes së saj dhe afati i pagesës? Përgjegja: Kur huaja nuk shfrytëzohet përnjëhere, llogaritet vetëm kamata interkalare, e cila paguhet vetëm në pjesën e shfrytzuar të huas. Nëse huaja shfrytëzohet në afat të shkurt, atëherë paguhet vetem kamata e fillimit; dmth kamatat interkalare bankat tona i caktojnë disa rregulla, ndërsa llogariten dhe paguhen si në fillim. j)Sa është lartësia, mënyra e llogaritjes dhe afatet e pagesës së provizionit, shpenzimet e kreditit dhe pagesa të ngjashme ? Përgjegja: Bankat tona, zakonisht i ikin shpenzimeve të ndryshme të huave të lejuara, por ato paguhen për njëher para fillimit të shfrytëzimit të huas. k)Sa është lartësia, mënyra e llogaritjës dhe afatet e pagesës të denimeve dhe kamatësvonesë? Pergjegja: Denimet dhe kamatat paguhen për parregullësit e shfrytëzimit të huave të lejuara, ndërsa kamatat-vonesë paguhen në rast të mos respektimit të kthimit të disa kisteve ,ku bankat tona për këtë praktika të ndryshme. l)Sa janë shpenzimet e përgjithëshme bankiare për huat nga financuesit tjerë? Përgjegja: Jo rrallë herë marrësit e kredive duhet të ofrojnë hipotekë bankare shumë të lartë, madjhe edhe kambialet e bankave të tjera, të cilat llogarisin deri në 4% kamatë, për ofrimin e sigurisë. Kjo është kështu, edhe një kohë do të vazhdojnë këto kushte, por, duhet pritur kohë ma të mira, ku shumë gjëra në treg kan me qen të definuara.gjegjësisht,kur tregu garon për tregun financiar dhe bankat i vendos në vendin e vet. Atëhere ndërmarrësit shkojn shpesh në bankë si në shtëpin e tyre. Bankat kanë me qenë partner të besueshëm për realizimin e problemeve financiare si në afat të shkurt njashtu edhe në afat të gjatë. por nuk është për ta hedhur posht qe për këto kohna të vështira një thënje latine e cila thot: Kush mendon që kamata është mëkat, kurr nuk ka me u pasurua.. 45

Në dy faqet e ardhshme në pajtim me sqarimet e tyre, janë paraqit modelet e mundshme tabelate të projeksionit të pagesës (amortizimit) së huasë. Në tabelen në vijim është paraqitur plani i amortizimit të huas i njejt – barazimi i anuitetit, ndërsa në tabelen vijuese plani i amortizimit të huas me ramjen (zvogëlimin) e anuitetit. Baza preferuese e pagesës së huasë në këtë rast është: • • • • • •

Shuma e huasë 25.000 € Afati i pagesës është 7 vite, duke përfshir një vit pritje(Gresi Periudhë), llogaritur prej ditës kur huaja vëhet në pagesë Pagesa në fund e periudhës tremujore, me anuitet të barabarta Niveli i kamatës/interesit vjetor është 8%, periudha e kamatës është e barabartë me njësin kohore të skadimit të anuitetit. Përqindja e kamatës vjetore është 8%, prej tremujorit deri në fund të periudhes. Në tabelën XN pagesa është në 24 gjegjësisht kuota e pagesës tremujore(rata e krjesë, gjegjësisht në 24 anuitete ramëse ( anuiteti shuma e ratave dhe kamata që i takon.

Gjithashtu, ajo që nuk shihet në tabela, bankat ton kishin me i fut edhe një seri kushtesh që kishin për ti kufizar – destimulua kushtet. Që huaja kishte per tu realizua nga shembujt: • • •

Kamata interkalare prej 8 % në shfrytëzimin e mjeteve para fillimit të periudhës fillestare gjegjësisht në fillim të llogaritet kamata fillestare. Bartja e huas në pagesën e ditës së fundit të tremujorit i cili është shfrytëzua, 2 % i provizionit – shpenzimet e kredisë, të cilët e paguaj përnjëher, në afat të shkurtë me rstin e fillimit të shfrytëzimit të huas.

Tabela: Projekcioni i pageses (amortizimi i huasë) –anuitete të barabarta Vitet e pages.

Periudh. e Pag

Kuota e pag. (Rt)

MOMENTI I LEJIMIT TË HUAS SË KERKUAR 1 Viti 2 Fillestar 3 4 1+2+3+4 Gjithsej Viti I pare I pagesës Gjithsej Viti i dytë i pagesës

Shuma kam. (Ik)

Anuiteti përgj. (a)

Mbetja borxh (Ck)

4.856,64 4.856,64 4.856,64 4.856,64 19.426,56

4.856,64 4.856.64 4.856,64 4.856,64 19.426,56

250.000 250.000,00 250.000,00 250.000,00 250.000,00 -

1 2 3 4 1+2+3+4 5 6 7 8 5+6+7+8+

8275,43 8.436,19 8.600,08 8.767,15 34.078,85 8.275,43 9.111,09 9.288,08 9.468,52 36.805,15

4856,64 4.695,87 4.531,99 4.364,92 18.449,42 4.856,64 4.020,98 3.843,98 3.663,55 15.723,11

13.132,07 13132,07 13.132,07 13.132,07 52.528,28 13.132.07 13.132.07 13.132.07 13.132.07 52.528,28

241.724,57 233.288,38 224.688,30 215.921.15 206.983,69 197.872,60 188.584,52 179.116,00 -

9 10 11

9.652,46 9.839,97 10.031,13

3.479,61 3.292,09 3.100.93

13.132.07 13.132.07 13.132.07

169.463,54 159.623,56 149.592,43

Gjithsej Viti i tretë i

46

Pagesës

12 9+10+11+12

10.226,00 39.749,56

2.906,06 12.778,69

13.132.07 52.528,28

139.366,43 -

13 14 15 16 13+14+15+16

10.424,66 10.627,17 10.833,62 11.044,08 42.929,53

2.707,41 2.504,89 2.298,44 2.087,98 9.598,72

13.132.07 13.132.07 13.132.07 13.132.07 52.528,28

128.941,78 118.314,60 107.480,98 96.436,90 -

17 18 19 20 17+18+19+20

11.258,63 11.477,35 11.700,31 11.927,61 46.363,9.

1.873,44 1.654,75 1.431,75 1.204,46 6.164,37

13.132.07 13.132.07 13.132.07 13.132.07 52.528,28

85.178,27 73.700,93 62.000,61 50.073,01 -

21 22 23 24 21+22+23+24

12.159,32 12.395,53 12.636,34 12.881,82 50.073,01

972,75 736,53 495,73 250,25 2.455,26

13.132.07 13.132.07 13.132.07 13.132.07 52.528.28

37.913,69 25.518,15 12.881,82 00.00 -

250.000,00

84.596,12

334.596,12

-

Gjithseit Viti i katërtë i Pagesës Gjithsej Viti i pestë i Pagesës Gjithsej Viti i Gjashtë i Pagesës Gjithsej Gjithseit totali

Tabela: Projekcioni i pageses (amortizimit- huase)-Anuitete renese Vitet e pages.

Periudh. e Pag

Kuota e pag. (Rt)

MOMENTI I LEJIMIT TË HUAS SË KERKUAR 1 Viti 2 Fillestar 3 4 1+2+3+4 -

viti i pare i pagesës Gjithsej Viti i dytë i pagesës

Shuma kam. (Ik)

Anuiteti përgj. (a)

Mbetja borxh (Ck)

4.856,64 4.856,64 4.856,64 4.856,64 19.426,56

-

250.000,00 250.000,00 250.000,00 250.000,00 250.000,00 -

1 2 3 4 1+2+3+4 5 6 7 8 5+6+7+8

10.416,67 10.416,67 10.416,67 10.416,67 41.666,68 10.416,67 10.416,67 10.416,67 10.416,67 41.666,68

4.856,64 4.654,28 4.452,92 4.249,56 18.212,40 4.047,20 3.844,84 3.642,48 3.440,12 14.974.64

15.273,30 15.070,94 14.868,58 14.666,22 59.879,04 14.463,86 14.261,50 14.059,14 13.856,78 56.641,28

239.583,33 229.166,67 218.750,00 208.333,33 197.916,67 187.500,00 177.083,33 166.666,67 -

9 10 11 12 9+10+11+12

10.416,67 10.416,67 10.416,67 10.416,67 41.666,68

3.237,76 3.035,40 2.833,04 2.630,68 11.736,88

13.654,42 13.452,06 13.249,70 13.047,34 53.103,52

156.250,00 145.833,33 135.416,67 125.000,00 -

13 14 15 16

10.416,67 10.416,67 10.416,67 10.416,67

2.428,32 2.225,96 2.023,60 1.821,24

12.844,99 12.642,63 12.440,27 12.237,91

114.583,33 104.166,67 93.750,00 83.333,33

Gjithsej Viti i tretë I Pagesës Gjithsej viti i katërtë i Pagesës

47

13+14+15+16

41.666,68

8.499,12

50.165,80

-

17 18 19 20 17+18+19+20

10.416,67 10.416,67 10.416,67 10.416,67 41.666,68

1.618,88 1.416,52 1.214,16 1.011,08 5.261,36

12.035,55 11.833,19 11.630,83 11.428,47 546.928,04

72.916,67 62.500,00 52..083,33 41.666,67 -

21 22 23 24 21+22+23+24

10.416,67 10.416,67 10.416,67 10.416,67 41.666,68

809,44 607,08 404,72 202,36 2.023,60

11.226,11 11.023,75 10.821,39 10.619,03 43.690,28

31.250,00 20.833,33 10.416,67 00.00-

250.000,00

80.134,51

330.134,51

-

Gjithsej viti i pestë i Pagesës Gjithsej Viti i Gjashtë i Pagesës Gjithsej Gjithseit totali

VREJTJE: Nga tabelat që janë dhënë, shihet se huaja e përgjithshme e huamarrësit në modelin e shembullit të anuitetit të barabartë, pagesa është ma e madhe përafërsisht për 1.35% se në tabelën me anuitetin ramës (zvogëlues). Prej kësaj gjendje konstatojmë se modeli i anuitetit të barabart është i pa volitshëm. Në anën tjetër modeli i anuitetit me ramje e ngarkon huamarrësinë me sasinë e shumës më të madhe të pagesës në fillim të periudhës së pagesës. Ndërsa, sa më shumë ti ofrohemi fundit ngarkesa e pagesës shkon duke u zvogëluar. Ky model kishte me qen i pavolitshëm sepse huamarsit kanë ngarkesë të financimit në fillim të biznesit, të cilit i nevojiten më shumë para. Gjithashtu, gjatë pamjes kemi simulue pagesën e huasë me anuitete të barabarta, por në bazë të pagesës sistematike të huas në pagesat (kestet) mujore shihet se është dicka ma e volitshme, përndryshe në aspektin e variantit të pagesës të huasë gjatë tremujorit është ( 330.134,51€ : 328.012,61€). Mënyra e llogarisë në tabelën vijuese, në vazhdim mënyra eksplicite e llogaritjes së anuitetit të barabartë, në shembull janë shfrytëzuar këto simbole: C = shuma e huasë/kapitalit a = anuiteti Ik = kamata në fund të k- periudhës rk = pagesa e kuotës në fund të k- periudhës Ck = mbetja e borgjit në fund të k-periudhës p = konstanta e shkallës së përqindjes Pastaj, në qoftse kemi: rn-1 C = a x ---------------- = a IV np (tabela katërt financiare) rn x ( r – 1 ) Anuiteti i barabartë, për gjithë perudhën e pagesës llogaritet me këtë formulë: a =

rn x ( r – 1 ) C C x ----------------- = -------- = C V np rn - 1 IVnp

( tabela e pestë financiare )

48

për rastin tonë kemi: rn x ( r – 1 ) a = C x ------------rn - 1 gjegjësisht: 1,01942654724 x (1,019426547 –1) a = 250.000 x -----------------------------------------------1,01942654724 -1 ku r = 1,019426547, i cili paraqet konstantën e konfirmuar të kamatës tremujore, ndërsa n = 24 , paraqet numrin e periudhave në të cilën bëhet pagesa e kredis së anuitetit. Kamata e k- periudhës llogaritet nga mbetja e borgjit nga periudha e kaluar edhe atë përmes formulës në vijim: C k-1 x p Ik = -------------- , 100 shembull: për kamatën në 10 perioda (k=10) kemi I10

C9 x 1,9426547 169.463,54 x 1,9426547 = ---------------------- = --------------------------------- = 3.292,09 100 100

Pagesa e kuotës në k- tën periudhë fitohet nga mënyra e llogaritur(lartë) e anuitetit, fitohet vlera e kamatës së lartëllogaritur, që do të thotë: Rk = a - Ik Shembulli i njejtë për

k = 10 , shuma e periudhës është:

Rk = 13.132,07 – 3.292,09 = 9.839,97 Mënyra e llogaritjës së tabeles, prej gjitha kushteve identike dhe supozimeve, si dhe shembujt e anuitetit të barabartë, këtu do ta parashohim procedurën e planit konstruktiv të pagesës së huas sipas modelit të anuitetit ramës – zvogëlues ose pagesa e kuotave të barabarta. Në hapin e parë llogaritën kuotat e barabarta të pagesës, në atë mënyrë që shuma e huas ( C ) ndahet me numërin e periodave të pagesës ( n ), që në rastin konkret ka shumën 10.416,67 € pasi është: C 250.000 Rk = R = ------- = ------------ = 10.416,67 n 24 ku konstanta e kuotës paguese është 10.416,67 €. Kjo shumë është përshkrua në të gjithë katrorët (rubrikat) në kolonën e pagesës së kuotës të tabelës periodike. Pason llogaritja e

49

kamatës në k-tën periudhë, e kjo mundet të bëhet me të njëjtën formulë si në shembullin e sistemit të anuitetit të barabart :

C k-1 x p Ik = ----------- , shembull: kamata për 10 periudha (k = 10 ) 100 C9 x 1,9426547 156.250 x 1,9426547 I10 = ----------------------- = ----------------------------- = 3.035,40 100 100 Anuiteti i pagesës nuk është më konstant, por fillon të bie (zvogëlohet) andaj kemi:

ak = Ik + R ; sipas shembullit për k = 10 a10 = 3.035,40 +10.416,67 = 13.452,06 për k = 11 : kemi

a11 = 2.833,04 + 10.416,67 = 13.249,70

D.Amortizimi dhe mbetja e vlerës së projektit Në procesin e prodhimit/tregtimit/sherbimit mjetet kryesore/perhershme shpenzohen dhe vlerën e tyre e bartin gradualisht në shumë proceseve të prodhimit/tregtimit/shërbimeve dhe këtë proces e quajmë amortizim të mjeteve të përhershme. Amortizimi i mjeteve të përhershme mundet me qenë: a)Kohorë (mjetet amortizohen gjatë periudhave të caktuara kohore); b)Funksionale (mjete amortizohen sipas sasisë së prodhimit/shërbimit të realizuar) c)Morale (Mjetet amortizohen sipas shkallës së vjetërsimit teknologjik) c)Kombinuese (Mjetet amortizohen sipas shumë kritereve të amortizimit) Prandaj, gjatë projektimit, në llogarit tuaja mos harroni të llogaritni shumën vjetore të cilën do të ndani për amortizimin(shlyerjen) e pjesëve të harxhuara të mjeteve tuaja kryesore/ përhershme, sepse ato para juve do të ju shërbejnë për ripërtrirjën ose ndërrimin e pjesëve të vjetruara – amortizuara në makina, aparate, vegla, orendi shtëpiake, hapësira dhe mjete tjera të përhershme, e jo rrallë do të ju nevojiten për ruajtjen e likuiditetit të projektit tuaj. Në shqyrtimet teorike për amortizimin, kanë filluar të bëhën dallime në mes të amortizimit dhe depreciacionit dhe konstatohet: ”edhe pse në terminologjinë e kontabilitetit ndërkombëtar zakonisht bëhen dallime në mes të amortizimit dhe depriciacionit, te ne ende zyrtarisht nuk është pranua andaj edhe depriciacioni quhet amortizim. Filluar nga kjo, mund të themi se amortizimi është proces i vazhdueshëm i shlyerjes së vlerës së mjeteve kryesore jomateriale(të dalat themelore siç janë: projektimet, edukimi, shpenzimet e ndryshme lidhur me leje të ndryshme, pastaj shpenzimet/të dalat për hulumtim dhe zhvillim, patente, licenca, know-how, shenjat mbrojtëse, poashtu shuma fikse të caktuara për përfitimin e franshizës, 50

koncesionet, qirasë, etj.) gjatë kohëzgjatjes së realizimit, ndërsa, procesi i deprecijacionit të shlyerjes graduale të mjeteve të përhershme/kryesore(kopeja themelore, të mbjellurat shumëvjeçare, objektet ndërtimore, pajisjet dhe mekanizmat, veglat, inventari, orendit shtëpijake, mjete transportuese etj.) gjatë kohëzgjatjes së tyre. Mjetet e përhershme/kryesore mund të shlyhen sipas normave mbi përqindjen e paraparë me Ligjin e Amortizimit. Mjetet për amortizim mund të shpenzohen për ndërrimin e pjesëve të përhershme/kryesore, munden edhe në mënyra tjera të riinvestohen(për blerjen e pajisjeve të reja), munden të përdorën edhe për të mbështet/ndihmua likuiditetin e projektit, por jo keqëpërdorimin e mjeteve në ëmër të projektit. Në projektet e ndërmarrësisë amortizimi vjetor më së shumti llogaritet sipas principit kohorë, dhe atë sipas përqindjes e cila llogaritet në vlerat furnizuese (baza -100% ) të mjeteve të përhershme të ndara për numrin e viteve të eksploatimit. Për sistemin funksional të shlyerjes së mjeteve kryesore, norma e shlyerjes /amortizimit llogaritet ashtu që vlera furnizuese e secilit mjet kryesorë ndahet për sasinë vjetore të efekteve të tyre. Për sistemin moral, shlyerja/amortizimi i mjeteve kryesore llogaritet ashtu që vlera furnizuese e mjeteve të veçanta kryesore ndahet për numrin e viteve të anticipuara, apo për vitet para kohe, për arsyera të aktualitetit teknologjik, përkatëisht të arsyeshmerisë së ndërrimit. Tokat nuk amortizohen(nga se nuk ka afat të qëndrueshmërisë), ndërkaq, objektet ndërtimore zakonisht shlyhën për rreth 2% në vit(dmth. parashikohet afati i qendrushmeris për rreth 50 vite), pajisjet shlyhën/amortizohën për rreth 10% në vit, orenditë shtëpiake për rreth 15%, etj. Paisjet informatike në përgjithësi do të duhet të shlyhën/amortizohën me normë deri 30%, pasi ato vjetrohen moralisht dhe teknikisht për tri-katër vite. Shëmbull, nëse një makinë është blerë për 200.000€ (duke i llogaritur të gjitha shpenzimet, transportin, sigurimin, bartjen, montimin dhe shpenzime tjera deri në momentin e venies së mjeteve kryesore në funksion të përhershëm të mjeteve, por pa tatim në vlerën e shtuar) dhe vendosim të amortizojmë/shlyejmëjetore prej 10%(cka do të thot se i planifikojmë jetëzgjatësin prej 10 viteve), për amortizimin vjetor të tyre duhet të ndajmë 20.000€. Në vazhdim është dhënë një pasqyrë tabelare e projeksionit vjetor të amortizimit dhe i vlerës së mbetur të projektit. Projeksioni i dinamikes së amortizimit sipas viteve dhe i projeksionit të mbetjes së vlerës së projektit përgjithësisht(të mjeteve qarkulluese dhe të përhershme/kryesore) është me rëndësi për projektimet e ardhsme të pasqyrave të shpenzimeve, projeksionit të ardhshëm të fitimit– humbjes si dhe projeksionit të si dhe projeksionit ekonomiko–financionar dhe projekteve tjera. Ndërkaq, kur ndonjëri nga projektete realizohet në kuadër të projektit ekzistues, atëher, shuma vjetore e projeksionit të amortizimit dhe i mbetjes së vlerës së projektit të vjetër, zakonisht është shumë e vogël, për shkak të shkallës së lart të amortizimit të evidentuar në kontabilitet, por kërkohet të përfshihet në projekt dhe si i tillë ti shtohet projeksionit të projektit të ri/shtesë. Kur ndërmarrësi ka dilem për realizimin e projektit të ri në. Sa herë që është e mundur, është mirë që në mënyrë objektive të vlerësohet mbetja e vlerës së projektit të vjetër, si dhe të objektivizohet amortizatimi dhe mbetja e vlerave të projektit të ri. Kjo do të thotë se, pavarësisht, në shembullin e parë ose të dytë, projeksioni i vlerave të mbetura të mjeteve kryesore/përhershme, në bazë të shënimeve në kontabilitet(sikur që sugjerohet në tabelë), është mirë të jenë vlera reale dhe sipas cmimeve të tregut. Tabela: Projekcioni i amortizimit vjetor dhe i mbetjes së vlerës së projektit Nr.ren. Kapitujt e mjeteve 1 2 3

Vlera Shkalla furnizuese e amort.

Projekti i viteve Vlera e 0 1 1 3 n mbetur

Prona jomatriale Objektet ndërtimore Hapësira dhe pajisjet 51

4 5 6 7 8 9 I II III IV

Mjetet dhe inventari Orientit e shtëpisë Mjetet transportues Mjeljet shumëvjeçare Themelimi i kopesë Mjetet tjera të përhersh Projekti i përgjithshëm Mjet .ekzis. të përhe. Mbetja e mjet. Qarkull Gjiths. tot. (I+II+III)

E. Të hyrat dhe të ardhurat e shpenzimeve (shpenzimet ) Në këtë pjesë më së shumti do të përdorën këto tri nocione: të hyrat, të ardhurat dhe shpenzimet, të cilat në vazhdim shkurtimisht do ti definojmë: Të hyrat janë vlerat e përgjithshme të hyrave, përkatëisht hyrjet e parasë(nga shitjet e produkteve/mallit/shërbimeve), për periudhë të caktuar kohore, përfshirë edhe të hyrat nga kamatat, qiradhënien, gjë që rrisin rezultatet.të hyrat e projektit për periudhën e caktuar dhe ne këto i quajmë të hyra të rregullta. Ndërkaq, të hyrat e jashtëzakonshme përbëjn pjeset e shitjes nga mjetet e përhershme/kryesore, zbritjen e obligimeve, tepricat e ndryshme të inventarit, lehtësirat e realizuara të mëvonshme, etj. Shpenzimet janë të gjitha shpenzimet e përfshira në efektet e shitura(produkte, mallra, shërbime etj, gjegjësisht derdhjen e parave për një periudhë të caktuar kohore, pastaj shpenzimet që i ngarkojnë të ardhurat e përgjithshme për periudhën e caktuar dhe zvogëlimet e ndryshme të pasurisë apo rritjen e obligimeve të projektit/ndermarrësisë, shpenzimeve apo edeh shpeznimeve të jashtëzakonshme. Shpenzimet janë termin i gjerë, nga se paraqitën në foma të ndryshme. Shpenzimet pavarësisht se në cfarë forme paraqitën, ato paraqesin format e ndryshme të shpenzimit të pasurisë, por me qëllim të dhënies së efekteve të pritura. Kështu, për shëmbull, dallojmë shpenziemt e prodhimit, të furnizimit, shitjes, marketingut, rezervave, depozitimit, qarkullimit, amortizimit, pagave, etj. Realisht secili project bazohet në projeksionet objektive të hyrave dhe shpenzimeve për periudhën e ardhshme, dhe kjo është arsyeja pse hartuesit duhet me shumë kujdes të llogarisin. Një thënie kineze thotë:”nëse pak para nuk derdhen, shumë edhe nuk mund të hyjnë(shtoj: në ndërmarrje)”, por qe sa më pak të dalin dhe sa më shumë të hyjnë, me kujdes dhe profesionalizëm vlerësnerisht në vitin e parë të eksploatimit të projektit, nga se gabimet e bëra këtu shkatërrojn të gjitha andrrat tuaja në project/ndërmarrësi dhe fitiec më heret kemi folur për mënyrën e shitjes së produkteve/shërbimeve, se si formohen cmimet dhe këto janë elemente të mjaftueshme për vlerësimin e të hyrave të ardhshme të projektit tuaj. Kur është fjala për shpenzimet, thjesht duhet të regjistrohen të gjitha shpenzimet e projekti, për periudhën e ardhshme, kurse kontabilisti do ti klasifikoj sipas grupeve të tyre. Që te keni orientimin e parë për efektet e projektit zbritni nga të hyrat shpenziemt e projektit, dhe shihni a mund të afaroj projekti juaj me rezultate positive apo jo. Nëse eventualisht vërtetohet minusi (humbja) kur vec të keni filluar në punë atëherë është vonë të konstatohet. Nëse edhe të hyrës së mbivlerësuar(shitjet shumëzuar me cmimet) I shtohet fakti dhe problemet lidhur me furnizimet e lëndës së parë dhe materialeve si dhe në shitjen e produkteve/shërbimeve, ju vec keni bërë një deshtim të projektit. Nga përvoja mund të ju them se deshtimet e ngjajshhme janë më shumë për shkak të nënvlerësimit të sjhpenzimeve e më pak për shkak të mbivlerësimit të hyrave(çdo cent i investuar në prodhi/tregtim/shërbime është i vlefshëm) 52

Projeksioni i të ardhurave dhe shpenzimeve në projektet konkrete pasqyrohën në një apo dy tabela. Sa i përket mënyrës së llogaritjes sic u tha edhe më heret, të hyrat për një përiudhë të caktuar kohore fitohen me shitjen e planifikuar të prodhimeve/mallit/shërbimeve në një periudhë të caktuar kohore të shumëzuara më çmimet e planifikuara. Në këtë dhe faqe tjetë, kemi paraqitur dy tabela të ndara për projekcionin e të hyrave dhe projeksionin e shpenzimeve në faqen tjetër sipas viteve të eksploatimit të projektit. Në tabelën tjetër janë paraqitur shumat kumulative të ardhurat prej projeksionit të shitjes në vitin e parë(sipas muajve), të eksploatimit të projektit, në tabelen tjetër janë përshkruar shumat e disa elementeve të shpenzimeve për periudhën e shqyrtuar (për vitin e parë ëshët mirë të jepen projeksionet sipas muajve, e jo për vite, si që e kemi paraqit në tabelën e poshtëshënuar). Për lexuesit me pak njohuri sigurisht se kanë me qenë më pak e qartë struktura e të hyrave dhe të dalat prei tabelës periodike. Tabela: Projeksioni dinamik i të hyrave Nr. Të hyrat (prodhimi/malli/shërbimet) Ren I Plasmani i prodhimit (1+2+n) 1 Prodh. A (shitjet vend+ eksporti) 2 Prodh. B (shitje.vendore+eksporti) N Prodh. n (shitje vendore+ eksporti) II Shitja e prodhimit ( 3+4+n) 3 Grumb. e mallit A (vendore+eksport) 4 Grumb.e mallit B (vendore+eksporti) N Grumb. Emallit n (vendore+ eksporti) III Shitja e sherbim (5+6+n) 5 Sherbimet A (ven.+exp) 6 Sherbimet B (ven+exp) N Sherbimi n (vendore+eksporti) IV Të hyrat tjera (7+8+n) 7 Të hyrat A 8 Të hyrat B N Të hyrai n Fitimi i përgjithshëm (I+II+III+IV)

Sasia x çmimi (vjetore) 1 2 3 4 n

Gjithësej

Tabela: Dinamika e projeksioneve të shpenzimeve N.R.

Kapitulli i shpenzimeve

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Shpenzimet e lëndës parë Shpenzimet e materialit Vlera furnizuese.malli i tregtuam Shpenzimet furnizuese Shpenzimet e shitjes Shpenzimet e repartit Shpenzimet e deponimit Shpenzimet e shitores Shpenzimet e zyrës Inven. amballazha, auto-gomat Pjesët rezervë

Vitet e eksploatimit të projektit 1 2 3 4 n

Gjithsej

53

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 N

Shpenzimet e rrymës Transporti, pergatitja, sigurimi etj Shpenzimet e përpunimit etj. Shpenz.mbajtëjes dhe mbrojtja Qiraja, koncesioni etj. Shpenzimet e promocionit Shërbim. intelektuale të jashtme Shpenz. e shërbimeve komunale Shpenzimet e reprezanacionit Paga e menaxherit (gjithsej) Pagat e puntorëve prodhues Pagat e puntorëve shitës (gjithsej) Pagate/puntorve shërbyes(gjithsej Pagat e personave admin.(gjithsej) Pagat e personave tjerë(gjithsej) Meditjet dhe shpenzimet e rrugës Kompensimet e të punësuarve Shperblimet, bursat etj. Sigurimi i njerëzve dhe pasurisë Sherbimet bankare Shpenzimet e qarkullimit Kontributet dhe antarësia Shpenzimet e provizionit Shpenzimet e qirasë Penalet, dëmet shtesë etj. Kamata në huatë financionare Kamatat në mallin kreditorë Shpenzimet e amortizimit Shpenzimet tjera Shpenzimet përgjithshme

E : Fitimi dhe humbja Në këtë pjesë bën të paraqitet projeksioni i fitimt/humbjes gjatë jetës së eksploatimit të projektit. Projeksioni i fitimit/humbjes është raporti financiar i cili paraqet aktivitetin e punëve të projektit tuaj, gjatë një periudhe të caktuar kohore, gjegjësisht të hyrat dhe të dalat efektete e kamatave dhe të tatimeve si dhe fitimin e pastër të mbajtur nga projekti. Fjala është për një tabelë të rëndomtë në të cilën prej të hyrave të përgjithshëm zbresim shpenzimet e përgjithshme të përiudhës së caktuar(në të shpenzime përfshihën edhe shumat e amortizimit të mejteve kryesore). Ndryshimi pozitiv ëshët fitimi i përgjithshëm, ndërkaq, ndryshimi negativ paraqet humbjet e përgjithshme. Nga fitimi i përgjithshëm (ose fitimi para tatimimit) zbritet tatimi në fitim dhe fitohet fitimi pas tatimit ose fitim i pastër, prej të cilit pastaj zbriten të gjitha obligimet ligjore, dhe eventualisht kontraktuese(jo oblikative), dhe fitohet i ashtuquajturi fitimi përmbajtur. Te ne deri para një kohe shkalla e tatimit në fitimin e përgjithshëm ishte 25. Fjala është për pasqyrën e cila e paraqet në mënyrë më të plotë pasqyrën e aktiviteteve të punës, andaj projeksioni fitimit/humbjes, është një pasqyrë më e hershme apo fotografi që flet për rezultatet e punës në periudhën e shqyrtuar kohore. Raporti (në këtë rast projeksioni) i fitim- humbje është i hartuar në harmoni me ligjit dhe rregullor Kosovë. 54

Tabela: Projeksioni dinamik i llogaris së Fitimit/humbjes N. R. I II III IV V

Të hyrat dhe shpenzimet Fitimi spo humbja Të hyrat e përgjithshme Shpenzimet e përgjthshme Gjithsit fitimi/humbja(I-II ) Tatimi në fitim (20%) Fitim i pastër Obligimet ligjore Obligimet joobligative Fitim i përmbajtur

Vitet e eksploatimit të projektit 1 2 3 4 n

gjithsej

G. Fitimi i parave dhe bilanci Raporti i fitimit dhe I rrjesdhës së parasë(gjatë ndryshimit të rrjedhave financiare të projektit), janë relativisht raporte të reja në praktikën e kontabilitetit tonë. Projeksioni i rrjedhës financiare të projektit bazohet në projeksionin e aktiviteteve të afariste dhe financiare të projektit të ardhshëm. Duke mos hyrë në detajet e ndodhive, në bazë të cilave ndërtohet rrjedha financiare e projektit, duhet nënëvizuar se projeksioni i rrjedhës financiare të projektit në një ndërmarrësi është tregues i likuidimit të tijë(i aftësisë së pageses) gjatë periudhës së aktivizimit. Projeksioni i rrjedhës financiare, në të vertetë, tregon se a do të arrin projekti I gatshëm qe me parat e fituara nga afarizmi ti përmbush të gjitha obligimet e ardhshme dhe eventualisht ti mbetet një fitim i pastër, për periudhën e eksploatimit. Raporti për rrjedhën financiare zakonisht paraqitet në forma të ndryshme tabelare, në të cilen prej të hyrave të ëprgjithshme të periudhës së caktuar(të hyrat nga shitja, investimet personale, huat e bankare dhe kreditet në mallra, mjetet e bashkuara të partnerëve, burimet tjera të jashtme të financimit, të hyrat tjera nga kamata dhe të hyrat tjera financiare, mbetur e mjeteve kryesore dhe qarkulluese, etj), zbriten të dalat e përgjithshme/daljet të njejtës periudhë(investimet në mjetet e kryesore dhe qarkulluese, të gjitha shpenzimet e afarizmit, pagesa e huave, tatimi në fitim dhe të dhënat tjera), dhe fitohet rrjedhja e pastër financiare pozitive apo negative për tërë periudhën e analizuar. Me këtë mund të konstatohet se ndërmarrja mund të realizoj fitime të larta(profite) nga projekti konkret, dhe njikhësisht të bankrotoj, për mungesë të mjeteve të gatshme nëse borxhlinjtë nuk i paguajnë faturat. Në përpjekje për të thjeshtësuar projektimin e raporteve financiare, vlerësojmë se për këtë nivel dhe për vlerësim real të rrjedhave të projektit në periudhën e eksplatimit të tij, është e mjaftueshme të paraqiën të ashtuquajturat projeksionet e rrjedhave sipas viteve të eksploatimit si dhe të ashtuquajturat projeksionet e rrjedhës financiare për periudhën përkatëse. Kur projekti realizohet brënda strukturës ekzistuese të projektit/ndërmarrësisë, projektimi I rrjedhave ekonomike të projektit ndryshon, nga se në komponentën e të dalave të ëprgjithshme përfshihet edhe vlera e bartur e mjeteve ekzistuese(vlera e saj përfshihet në kolonën e parë). Në këtë rast ndryshon edhe projeksioni I rrjedhës financiare, dhe se komponentës së të marrurave të përgjithshme I shtohet edhe bartja e burimeve ekzistuese(shuma përfshhet në kolonën e parë), kurse komponentes së të dalave të përgjithshme I shtohet komponenta e re bartja e mjeteve ekzistuese(përfshihet në kolonën e parë). Poashtu, edhe të të gjitha elementet tjera perciellen projeksionet e veprimtarisë së vjetër dhe të re. Në anenë tjetër, bilanci është një pasqyrë kontabile e gjendjes së pasurisë si dhe I strukturës dhe I gjendjes së burimeve në ditët e caktuara të shprehura në njësit monetare. Pasuria quhet 55

aktiv, kurse burimet e pasurisë pasivë. Është me rëndësi të theksohet se në çdo moment afarizmi I projektit dhe pasuria e saj duhet të tjet e mbuluar me burime, gjegjësisht aktiva duhet të jetë e barabartë me pasiven, prej nga del parimi kryesor I kontabilitetit, ai I baraspeshes. Ndërkohë kur projekti realizohet në kuadër të një projekti ekzistues, por, edhe kur është fjala për projektin e ri është mirë që të pasqyrohën të dhënat për bilanciet e nevojshme sic janë paraqitur në tabelat vijuese.

Projeksioni dinamik i rrjedhës ekonomike N. re. I 1. 2. 3. II 4 5 6 7 III IV

Kapitulli i marrjes dhe i Vitet e eksploatimit të projektit shpenzimeve (daljeve) 1 2 3 4 n Të marrurat gjithsej Të hyrat gjithsej Mbetja e vlerës së mjeteve kryeso. Mbetja e vlerës së mjeteve qarkull. Shpenzimet e përgjithshme Investet në mjetet kryesore Investimet në mjetet qarkulluese Shpenzimet (pa amort. dhe kamat) Tatimi në fitimin e përgjithshëm Të marurat e pasterta Kumulativi i të marurva të pastra

gjithseit

Tabela: Projeksinon dinamik i rrjedhës finansiare N.R

Të marrurat dhe të dalat

I 1 2 3 4 5 6 7 8 9 II 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Të marrat gjithsej Të hyrat gjithsej Burimet vetanake të financimit Kapitali aksionar Huat e bankave Kredit e mallit Mbetja e vlerë të mjeteve kryesore Mbetja e vlerë. mjeteve qarkullu. Rezervat e detyruara Rezervat jo të detyruara Të dalat gjithsej Invest. në mjetet e përhershme Invest. Në mjetet qarkulluese Shpenzimet (pa amort. dhe kamat) Tatimi në fitim Rezervat e detyruara Rezervat jo të detyruara Anuiteti i huave bankare Anuiteti i mallit të kreditit Dividenta(eventuale)

Vitet e eksploatimit të projektit 1 2 3 4 n

gjithseit

56

III IV

Të marurat e pastra Kumulativi i të marurva të pastra

Tabela: Projeksioni dinamik i bilancit N. re. I 1 1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 2 3 3.1 3.2 4 II 1 2 3 4 5 III

Elementet e aktives dhe pasives Aktiva gjithsej Investimet në përgatitje Investimet materiale Investimet jo materiale Projektimet etj Kamata interkalare Mjetet e përgjith. Në përdorim Mjetet qarkulluese Rezervat Paraja Mjetet rezervë Pasivi i përgjithshëm Kapitali (kapitali aksionar) Kursimet Fitimi i mbajtur Obligimet afatshkurtre Obligimet afatgjate Aktivi-Pasivi (baraspesha)

Vitet e eksploatimit të projektit 1 2 3 4 n

gjithseit

00

00

00

00

00

00

VLERËSIMI I EFEKTIVITETIT TË PROJEKTIT Kujt i sherbejnë vlerësimet e projektit ? 57

Për arsyeshmërinë ekonomike ose efektshmërinë financiare të çdo iniciative afariste janë të interesuar më shumë ose më pak pronarët-sipërmarrësit, aksionarët, menaxherët, punonjësit, bankat ose financues të tjerë, bashkësia shoqërore (komuna, bashkia, rajoni dhe shteti) dhe të gjithë të tjerët të cilët janë të lidhur në çfarëdo mënyre me fatin e iniciativës ndërmarrëse. Për këtë arsye, pas çdo iniciative ndërmarrëse (financiare) duhet t’u bëhet me dije të gjithë personave të interesuar një numër i mjaftueshëm të treguesve cilësorë me qëllim të matjes së nivelit të efikasitetit të ardhshëm të ndërmarrjes konkrete. Bankat afariste në Perëndim (veç e veç apo së bashku) dhe institucionet financiare ndërkombëtare, si për shembull Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Botërore dhe Banka Evropiane, kanë zakonisht metodologjitë e veta për vlerësimin e projekteve investive ose ndërmarrëse. Ato dallojnë mjaft nga procedurat e vlerësimit që i kërkojnë dhe i zbatojnë bankat tona. Ndryshimi kryesorë konsiston në atë që të ne vlerësimet më së shpeshti bazohen në të dhënat për hyrjet dhe shpenzimet e mundshme (të cilat nuk vlerësohen aspak por merren si të dhënë), të cilët shpesh mbështeten në vlerësimet subjektive të referentëve bankarë, të cilët vendosin për dhënien e huave. Por, në kohët e fundit edhe te ne po vërehen risi. Asnjëri nga treguesit të cilët do t’i paraqes në vijim, nuk tregojnë asnjë veprim praktik lidhur me efektshmërinë statike ose dinamike të projektit, nëse nuk i krahasojmë me: a)Treguesit e projekteve të tjera-alternative, b)Treguesit nga veprimtaria ekzistuese ose nga periudhat e kaluara të afarizmit të tyre, që zhvillojnë veprimtari të ngjashme ose të njëjtë, ç)Treguesit mesatarisht ose minimalisht të pranueshëm për një grupim, degë, sektor të caktuar ose për tërë ekonominë, Në literaturën vendore dhe të huaj gjejmë një gamë të pasur metodash dhe procedurash analitike të vlerësimit të projekteve investive. Në vijim do të përmenden në mënyrë të përpiktë shumica e metodave analitike të njohura në botë dhe të zbatueshme në praktikë.

1.Treguesit e produktivitetit Si parim ekonomik i afarizmit, prodhueshmeria(produktiviteti) paraqet raportin ndërmjet vëllimit të prodhimit (në natyrë ose në vlerë) dhe punës ose fuqisë punëtore të angazhuar (në kohë ose në vlerë), përkatësisht përpjekjen që me sa më pak punë ose fuqi punëtore të prodhohet sa më shumë, të ketë efekte prodhuese sa më të mëdha. Në projekte më së shpeshti gjejmë të ashtuquajturit tregues statikë të produktivitetit, të cilet janë paraqitur në vijim: Treguesit statikë të produktivitetit Të hyrat e përgjithshme vjetore / numri mesatar i punëtorëve Investimet e përgjithshme / numri mesatar i punëtorëve Fitimi i përgjithshëm (bruto) vjetor / numri mesatar i punëtorëve Fitimi vjetor neto / numri mesatar i punëtorëve Sasia vjetore e prodhimeve / orë pune të harxhuara Të ardhurat e përgjithshme vjetore / vlera e punës së harxhuar Indeksi i vëllimit fizik të prodhimit / indeksi i numrit të punëtorëve 2.Treguesit e profitabilitetit. Si një nga parimet kryesore ekonomike të afarizmit, profitabilitetit (ose shpesh quhet rentabilitet) paraqet synimin që me sa më pak mjete financiare të angazhuara të arrihen 58

rezultate sa më të mëdha financiare afariste. Në projekte zakonisht operohet me disa tregues të profitabilitetit, të cilët janë paraqitur në vijim të këtij punimi: Treguesit statikë të profitabilitetit Të hyrat e përgjithshme vjetore / investimet e përgjithshme ekonomike Fitimi i përgjithshëm (bruto) vjetor / investimet e përgjithshme ekonomike Fitimi neto vjetor / investimet e përgjithshme ekonomike Fitimi i ruajtur vjetor / investimet e përgjithshme ekonomike Fitimi i ruajtur vjetor + amortizimi – anuitetet / investimet e përgjithshme 3.Treguesit e ekonomizimit Si njëri nga tri parimet kryesore ekonomike të afarizmit, ekonomiciteti paraqet synimin e maksimalizimit të efekteve krahas minimalizimit të shpenzimeve. Në projekte të ndryshme gjejmë zakonisht të ashtuquajturit tregues statikë të ekonomicitetit, të cilet janë paraqitur në vijim. Përpos në tregues të vlerave, ekonomiciteti mund të paraqitet edhe në natyrë, për shembull, nëpërmjet lëndës së parë, materialeve ose energjisë elektrike të harxhuar për një njësi të efektit, pastaj nëpërmjet raportit ndërmjet efekteve dhe kategorive të ndryshme të shpenzimeve, e të ngjashme. Treguesit statikë të ekonomicitetit: Të hyrat e përgjithshme vjetore / shpenzimet e përgjithshme të prodhimit Fitimi i përgjithshëm (bruto) vjetor / shpenzimet e përgjithshme të prodhimit Fitimi vjetor neto / shpenzimet e përgjithshme të prodhimit Fitimi i ruajtur vjetor / shpenzimet e përgjithshme të prodhimit Fitimi i ruajtur vjetor + amortizimi – anuitetet / shpenzimet e përgjithshme të prodhimit 4.Treguesit e efikasitetit Në teorinë e sotme ekonomike efikasiteti zakonisht përkufizohet si racionalitet i veprimit, i efektshmërisë ose i dobishmërisë, përkatësisht aftësisë për arritjen e efekteve sa më të mëdha me sa më pak harxhim të mjeteve dhe në kohë sa më të shkurtër. Në të vërtetë ky është gërshetim i tri parimeve ekonomike të afarizmit (prodhimtarisë, ekonomicitetit dhe profitabilitetit). Në projekte shpesh gjejmë (me emra të llojllojshëm) të ashtuquajturit tregues statikë të efikasitetit relativ të investimit, të cilët i kemi paraqitur në vijim të kësaj teme: Treguesit statikë të efikasitetit të investimeve: 1.Investimet e përgjithshme/numri i punëtorëve të rinj të punësuar (tregues i çmimit të vendit të punës) 2.Investimet në mjete të përhershme / numri i punëtorëve të rinj të punësuar (tregues i pajisjes teknike të punës) 3. Të hyrat e përgjithshme vjetore / investimet në mjete të përhershme (tregues i përdorimit të mjeteve themelore) 4. Investimet në mjete të përhershme / investimet e përgjithshme (tregues i pjesëmarrjes së mjeteve themelore në mjetet e përgjithshme) 5. Investimet në mjete të përhershme qarkulluese (të xhiros) / investimet e përgjithshme (tregues i pjesëmarrjes së mjeteve qarkulluese në mjetet e përgjithshme) 6. Fitimi i përgjithshëm (bruto) vjetor / investimet e përgjithshme (tregues i përqindjes së fitimit të përgjithshëm) 59

7. Fitimi neto vjetor / investimet e përgjithshme ( treguesi i përqindjes së fitimit neto) 8. Investimet në mjete të përhershme qarkulluese / numri i punëtorëve të rinj (treguesi i furnizimit të punës me mjete qarkulluese) 9. Të hyrat e përgjithshme vjetore / investimet në mjete të përhershme qarkulluese (treguesi i koeficientit të xhiros) 10. Pagat e përgjithshme ose neto të punëtorëve/numri i punëtorëve (tregues të ndryshëm të pagave mesatare) 11. Fitimi i përgjithshëm ose neto / numri i punëtorëve të rinj (treguesi i fitimit bruto ose neto për një punëtor) 12. Kapitali i huaj ose mjetet vetanake / investimet e përgjithshme (treguesit e përqindjes së pjesëmarrjes së kapitalit të huaj ose mjeteve vetanake në mjetet e nevojshme të përgjithshme) Treguesit e efikasitetit statik të projektit 1. Rentabiliteti (profitabiliteti) e mjeteve të përgjithshme = fitimi neto / mjetet themelore + mjetet qarkulluese 2. Xhiroja e mjeteve të përgjithshme = Të hyrat e përgjithshme / mjetet themelore + mjetet e xhiros 3. Raporti ndërmjet mjeteve të huaja dhe mjeteve të përgjithshme = Detyrimet / Mjetet themelore + mjetet qarkulluese 4. Aftësia riprodhuese = Fitimi neto + Amortizimi / Mjetet themelore + Mjetet qarkulluese 5.Treguesit e efektivitetit Në teorinë dhe praktikën moderne ekonomike amerikane nocioni efektivitet merret si sinonim i zgjedhjes së rrugës së duhur (mënyrave, mjeteve, kohës e të ngjashme), për arritjen dhe realizimin e misionit/caqeve afariste të përcaktuara që më parë të firmës. Për ndryshim nga profitabiliteti, si një kriterium tepër i rëndësishëm i orientimit drejt nxjerrjes së profitit maksimal krahas minimizimit të shpenzimeve dhe rreziku, efikasiteti dhe efektiviteti në të vërtetë janë masa kryesore e suksesit të menaxhimit të firmës. Ka shumë kriteriume të cilët e përcaktojnë efikasitetin e aktiviteteve afariste të firmës si masat e efektshmërisë – efikasitetit – efektivitetit: (a)shkalla e shfrytëzimit të fuqisë punëtore, (b)shkalla e shfrytëzimit të kapitalit ekzistues, (c)shkalla e shfrytëzimit të resurseve të marketingut (çmimet, distribuimi, promovimi), (ç)shkalla e shfrytëzimit të njohurive hulumtuese të huaja dhe vetanake ,. 6. Treguesit e efikasitetit Efikasiteti zakonisht përkufizohet si dobi ose fryt, përkatësisht aftësi për arritjen e efekteve të synuara dhe të dëshiruara me sa më pak shpenzime të mjeteve dhe në kohë sa më të shkurtër. Treguesit statik të efikasitetit: Të hyrat e përgjithshme / Investimet e përgjithshme Të hyrat e përgjithshme / Numri i punëtorëve Të hyrat e përgjithshme / Mjetet qarkulluese Fitimi i përgjithshëm (bruto) / Të hyrat e përgjithshme Fitimi i përgjithshëm / Numri i punëtorëve Fitimi i përgjithshëm / Investimet e përgjithshme Fitimi i përgjithshëm / Mjetet vetanake 60

Fitimi neto / Mjetet vetanake Mjetet vetanake / Investimet e përgjithshme Fitimi neto + Amortizimi / Anuitetet e huave Fitimi neto + Amortizimi / Investimet e përgjithshme 7. Rreziku nga pasiguria Realizimi i çdo ideje ndërmarrëse është e lidhur ngushtë me një rrezik të madh apo të vogël dhe me pasiguri. Kjo pasiguri mund të ketë shkallë të plotë sigurie (100% e ditur) deri te pasiguria e plotë (100% e paditur) lidhur me ngjarjet që do të pasojnë. Kur një vendim ndërmarrës ka më shumë përfundime të pritshme, me ç’rast vërtetësia e çdo përfundimi është i njohur ose mund të vlerësohet, atëherë themi se vendimi merret në kushte me rrezik të theksuar. Mirëpo, kur vendimi për ndërmarrje investuese ka më shumë përfundime të mundshme, me ç’rast nuk dihet cili do të jetë përfundimi, nuk është i sigurt ose është edhe i pakuptim, atëherë themi se vendimi është marrë në kushte të pasigurta. 8. Teknikat analitike për vlerësimin e rrezikut dhe të pasigurisë Distribuimi i sigurisë (gjasave, probabilitetit) Devijimi standard (masa absolute e rrezikut) Masa e gjasës (sigurisë) nga distribuimi normal Koeficienti i variacionit (masa relative e rrezikut) Modeli i ekuivalentit të sigurisë 6.Varianca e vlerës së tashme neto 7.Teknikat simulative (për shembull, Monte Carlo) 8.Pema e vendimit 9.Kriteriumi i Maksimit 10.Teknika të ndryshme të diskontimit 11.Metoda e përshtatjes së përqindjes diskonte 12.Analiza e ndjeshmërisë 13.Pragu i profitabilitetit (pika kthesë, pika e mbulimit, pika e vdekur e profitit) 9. Gërshetimi i metodave të përshtatshme Për raste dhe qëllime të caktuara, nga pikëpamje të ndryshme, për vlerësimin statik dhe dinamik të projekteve investuese ose ndërmarrëse, në praktikën e disa shteteve dhe të institucioneve financiare, dhe shpesh edhe në praktikën e disa bankave tona, përdoren disa teknika dhe metoda të ndryshme analitike si: (a)Metoda e anuiteteve, e cila është vetëm një variant i vlerës së tashme neto, sepse nënkupton përllogaritjen e anuiteteve duke përdorur procedurën e diskontimit të të ardhurave dhe shpenzimeve të ardhshme në vlerën e tashme dhe këtë përmes shumëzimit të tyre me faktorin e anuitetit të tabelave të pesta financiare, në mënyrë që të fitohet shumë e barabartë e vlerave vjetore të të ardhurave dhe shpenzimeve; (b)Analizat Cost-benefit, e cila më së shpeshti përdoret për nevoja të vlerësimit shoqëror të shpenzimeve të përgjithshme dhe dobive të projekteve të mëdha të infrastrukturës (ndërtimi i rrugëve, elektranave, komplekseve të mëdha turistike, melorizimeve me përmasa të mëdha dhe të shumë projekteve të tjera të infrastrukturës), për të cilat në fazën e projektimit paramendohet se, përveç sasive evidente ekonomik. 10. Kriteri i vlerësimit shoqëror të projektit

61

Ndikimi i projektit në krijimin e akumulimit Ndikimi i projektit në rritjen e punësimit Ndikimi i projektit në bilancin e pagesave Ndikimi i projektit në profitabilitetin e eksportit Ndikimi i projektit në shfrytëzimin e kapaciteteve të paangazhuara Ndikimi i projektit në ndërtimin e kapaciteteve të reja Ndikimi i projektit në rritjen e nivelit tekniko-teknologjik Ndikimi i projektit në zhvillimin lokal apo rajonal Ndikimi i projektit në strukturën e sektorit Ndikimi i projektit në ambientin e punës dhe të jetës Ndikimi i projektit në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik Ndikimi i projektit në pavarësinë strategjike të vendit e të ngjashme Pa marrë parasysh gamën e madhe të metodave dhe të qasjeve mbi vlerësimet e paraqitura lidhur me efektshmërinë e projektit, secili i interesuar mund (e këtë zakonisht edhe e bën) ta përcaktojë metodologjinë personale (të zgjedhë vetë metodat dhe procedurat analitike) për vlerësimin e efektshmërisë së projektit (këtu metodologjia e paraqitur ia bën të mundur diçka të tillë). 11. Propozimi i metodave të domosdoshme të vlerësimit të efektshmërisë së projektit Periudha (afati) i shlyerjes (kthimit) Përqindja vjetore e të ardhurave Rregulli i gishtit të madh (72) Pika e mbulimit ose pragu i profitabilitetit Vlera e tashme neto ose relative Përqindja interne e profitabilitetit Profitabiliteti mesatar ose përqindja e shlyerjes (kthimit) Analiza e likuiditetit Analiza e ndjeshmërisë 1. Periudha (afati) e kthimit Secilit ndërmarrës i intereson të dijë kur do t’i kthehen mjetet e investuara. Periudha (ose afati) i kthimit është tregues që tregon kohën gjatë së cilës nga të hyrat neto të ecurisë ekonomike do të kthehen të gjitha parat e investuara në realizimin e ndonjë ndërmarrjeje investuese. Kriteri i vlerësimit të projektit (ose të projekteve) sipas këtij treguesi është kohëzgjatja e periudhës së kthimit, prandaj sa më e shkurtër të jetë ajo kohë, projekti është më i pranueshëm dhe e kundërta.. Shembull:

Periudha (afati) i kthimit të investimit Vitet e Investimet në projekt projektit Shuma vjetore Totali 0 100.000 100.000 1 100.000 2 100.000 3 100.000

Të ardhurat neto të ecurisë ekonomike Shuma vjetore Totali 000 000 20.000 20.000 25.000 45.000 30.000 75.000

Investimet e pambuluara 100.000 - 80.000 - 55.000 - 25.000 62

4

100.000

35.000

110.000

+ 10.000

Vërejtje: Pra, është fjala për projektin në të cilin janë investuar gjithsej 100.000€, me ç’rast ai në vitin e parë të eksploatimit realizon 20, në vitin e dytë 25, në vitin e tretë 30 dhe në vitin e katërt 35 mijë € të ardhura neto të ecurisë ekonomike. Nëse nisemi nga supozimi që paratë e përgjithshme duhet të sigurohen para fillimit të investimit (në fillim të periudhës investuese), kohës së fituar i shtohet periudha e aktivizimit dhe ajo shumë është afati i kthimit të parave të investuara nga të ardhurat neto të ecurisë ekonomike. 2. Përqindja vjetore e të ardhurave Përqindja vjetore e të ardhurave është tregues i efektivitetit të projektit ndërmarrës, që është shprehje relative e rritjes së parave të investuara nëpërmjet fitimit neto (nga projeksioni i fitimit-humbjes) në vitin përfaqësues të periudhës së eksploatimit të projektit. Përqindja e të ardhurave (PA) përllogaritet ashtu që koeficienti i fitimit neto (FN) nga viti përfaqësues dhe i investimeve të përgjithshme (l o) shumëzohet për 100, të cilën mund ta shkruajmë si në vijim: FN ×100 L0 Për shembull, nëse supozojmë se në ndonjë projekt investohen gjithsej 100.000 €, kurse ai në vitin përfaqësues, ta zëmë, të katërtin, realizon 20.000 € fitim neto (nga projeksioni fitimhumbje), përqindja e të ardhurave për vitin e katërt dhe për vitet përfaqësuese në vijim të eksploatimit të tij do të jetë 20%, sepse: PA =

PA =

20.000 × 100 = 0,20 × 100 = 20% 100.000

Që do të thotë se çdo € e investuar në vitin përfaqësues të projektit të eksploatuar, përkatësisht të vitit të prodhimit, shitjes dhe shërbimeve të rregulla, përkatësisht të afarizmit me kapacitet të plotë, rritet për 0.20 € të të fitimit neto. Përqindja e të hyrave (në këtë shkallë dhe vëllim të elaborimit) mund të përllogaritet edhe në një mënyrë tjetër, përkatësisht kur fitimi neto nga viti përfaqësues (model) i vëzhguar vihet në raport me disa përbërës të mjeteve të përgjithshme të investuara (për shembull, vetëm me investimet në mjete të përhershme, me investimet në mjete të përhershme qarkulluese ose vetëm në disa pjesë të tyre). Me rastin e vlerësimit të projekteve ose programeve investuese (ndërmarrëse) mbi bazë të përqindjes vjetore të të ardhurave më i pranueshëm është ai projekt i cili në vitet model të eksploatimit e ka përqindjen e të ardhurave më të madhe dhe e kundërta.

3.Rregulli i gishtit të madh (72) Rregulli i gishtit të madh (rregulli 72, rregulli 69 etj), tregojnë në cilën periudhë, bashkë me përqindjen e dhënë të interesit, është e mundur të dyfishohet kryegjëja. Veçanërisht Rregulli 72 është metodë e popullarizuar dhe praktike për vlerësimin e efektivitetit të fitimit të projekteve investuese (sidomos në SHBA), sepse jep përgjigje në pyetje të thjeshta: A është më mirë që paratë të investohen në ndonjë projekt investuese ose të depozitohen në bankë? 63

4. Pika e mbulimit ose pragu i profitabilitetit Përpos shumë vështirësive me të cilat do të ballafaqoheni gjatë eksploatimit të ndërmarrjes tuaj, do të keni edhe vështirë si të atilla të cilat nuk keni mundur t’i parashikoni në fazën e projektimit. Nëse pastaj ju kaplojnë shumë probleme të tilla njëherazi, me siguri do të sharroni (hyni) në humbje, përkatësisht do të ndodheni në situatë të tillë saqë me të hyrat e realizuara nuk do të mund t’i mbuloni shpenzimet e projektit. Për këtë arsye është mirë që në kuadër të vlerësimit të projektit të vëzhgoni shkallën e efikasitetit (shitja e produkteve, mallrave ose shërbimeve) ose shkallën e të hyrave të realizuara që janë të mjaftueshme për mbulimin e shpenzimeve. Për këtë qëllim do t’ju shërbejë shumë mirë metoda e pikës së mbulimit, si edhe njëra nga metodat statike të vlerësimit të efektshmërisë të projekteve të ndërmarra. Pika e mbulimit (e quajnë edhe më tej prag të profitabilitetit, pikë vendimtare etj.) mund të përkufizohet më së lehti si vëllim i veprimtarisë afariste (prodhimit, tregtimit, shërbimit etj.) me ç’rast ndërmarrja ose firma (ose ndonjë pjesë e saj e vëzhguar) me ndihmën e të hyrave të realizuara nga shitja e produkteve, mallit ose shërbimeve i mbulon shpenzimet e përgjithshme (fikse dhe variabile) të afarizmit për periudhen e vëzhguar. Nën atë pikë (ose prag) ndërmarrja shënon humbje, në prag, as fitim as humbje, kurse mbi pragun, ajo afaron ose punon me rezultat financiar pozitiv. Pragu i profitabilitetit mund të përllogaritet (shprehet) në tregues natyrorë dhe të vlerës, por mund të paraqitet edhe në mënyrë grafike. Për ta paraqitur me shprehje natyrore (efekteve të sasisë të mjaftueshme për mbulimin e shpenzimeve), më parë duhet të mblidhen shpenzimet e përgjithshme fikse dhe variabile për periodën e vëzhguar dhe të barazohen me lartësinë e të hyrave të asaj periode. Për përllogaritjen e shprehjes së vlershmërisë të pragut të profitabilitetit duhet të zbërthehen të gjitha shpenzimet në shpenzime fikse (me koeficientin nul të elasticitetit) dhe në shpenzime proporcionalevariabile (me koeficientin e njësisë së elasticitetit). Shpenzimet fikse janë ato shpenzime që mbeten të pandryshuara pa marrë parasysh ndryshimet që ndodhin në vëllimin e prodhimit (afarizmit), kurse shpenzimet proporcionale-variabile ndryshojnë (rriten ose zvogëlohen) me një temp (dhe drejtim) të njëjtë si dhe ndryshimet e vëllimit të prodhimit. Pasi vetëm një pjesë e vogël e pozicioneve të shpenzimeve mund të klasifikohet drejtpërdrejt në bashkësi të përmendura, atëherë (duke zbatuar metodat dhe teknikat përkatëse) dhe të ashtuquajturat shpenzime jo proporcionale-variabile, si shpenzime komplekse (me koeficientin e njësisë së elasticitetit), është e domosdoshme të zbërthehen në proporcionalevariabile dhe në komponentën e tyre fikse. Në praktikë përdoren zakonisht metodat e drejtpërdrejta (subjektive), sidomos të ashtuquajturat metoda të variatorëve), pastaj metoda të llojllojshme të ndarjes në pjesë, metoda e interpolacionit, metoda e linjës së regresit, metoda e shpenzimeve kufitare, metoda e kuadrateve më të vogla dhe më të mëdha e të ngjashme, pastaj metoda e ndarjes grafike të komponentës fikse të shpenzimeve, siç është profigrafi. Për shembull V. Belak, si metoda të ndarjes së shpenzimeve fikse dhe variabile, si bazë për vlerësimin e shpenzimeve në të ardhmen, propozon teknikën e inxhinjeringut, metodën e klasifikimit kontabël të shpenzimeve, vlerësimin me anë të metodave historike dhe nënllojet e saj si dhe metodën e shkallës më të lartë dhe më të ulët të punësimit, metodën e linjës së trendit dhe metodën e kuadrateve më të vegjël të analizës regresive. Nëse ka kufizime për ndryshimin e cilës do teknike të ndarjes së komponentës fikse nga shpenzimet jo proporcionale-variabile (p.sh. kapacitetet e pandryshuara, furnizimet e vazhdueshme dhe çmimet e shitjes etj.), pragu i profitabilitetit mund të përllogaritet si raport ndërmjet shpenzimeve fikse dhe përqindjes së kontributit. Pikën e mbulimit (PM) mund ta përllogarisim edhe në shumë mënyra të tjera, gjë që më së shumti varet nga numri i të dhënave që i kemi me rastin e vlerësimit të ndonjë projekti me ndihmën e kësaj metode. Për shembull, të supozojmë se i kemi të njohura këto të dhëna të projektit si më poshtë:

64

Kapaciteti i projektuar vjetor (KP) Shpenzimet e përgjithshme fikse (SHF) Shpenzimet e përgjithshme variabile (SHV) Projektimi i shitjes vjetore (PSH) Të hyrat e projektuara nga shitja (HP) Shpenzimet variabile për njësi (SHVNJ) Çmimi i projektuar për njësi (ÇPNJ)

= 2.500 njësi = 33.000 € = 60.000 € = 2.000 njësi = 100.000 € = 30 € = 50 €

Për të dhënat e paraqitura, pikën e mbulimit mund ta shprehim në tri mënyra, si: SHF 33.000 33.000 PM = = = = 82.50 0 € SHV 60 . 000 (1) 1 − 0,60 1− 1− HP 100.000 SHF 33.000 PM = = = 1.650 njësi ose (2) ÇPNJ − SHVNJ 50 − 30 SHF 33.000 = = 82,50% (3) PM = HP − SHV 100.000 − 60.000 Përllogaritjet e bëra (treguesit) tregojnë se është e mjaftueshme të realizohen 82.500 € të hyra nga shitja (1) ose mjafton të shiten 1.650 njësi të produkteve, mallrave ose shërbimeve (2), ose se është e mjaftueshme të arrihet niveli prej 82.50% e të hyrave të projektuara nga shitja (3), dhe vetëm atëherë të arrihet deri te pika e mbulimit, pika nën të cilën shënohet humbje, kurse mbi të, fitim. Mbi bazë të treguesve të paraqitur, me anë të formularit (4) të bashkëngjitur më poshtë mund të përllogaritet edhe kufiri i mundësisë relative të uljes së çmimit (KÇ), gjë që në këtë shembull do të thotë se çmimi mund të ulet për 21.21%, dhe edhe më tej të ruhet gjendja pa u zhytur (rënë) në humbje, përkatësisht që të mos arrihet deri te pragu ose te pika e vdekur e profitabilitetit. (4)

KÇ =

HP − ( SHV + SHF ) 100.000 − ( 60.000 + 33.000 ) = = 21,21% SHF 33.000

Në figurën 3, të paraqitur më lart, e kam paraqitur shembullin e pikës së përllogaritur të mbulimit dhe e kam paraqitur në grafik. Me rastin e shpjegimit të vizatimit duhet mbajtur parasysh se bëhet fjalë për një shembull hipotetik dhe edukativ me shkallë të lartë të abstraksionit, prandaj, për këtë arsye, për shembull, pika e vdekur e profitit duhet të merret vetëm si një vend në të cilin humbja mbi pragun e lejuar (zeros grafike të 1.650 njësish të efiktivitetit) kalon në profit, por duke marrë parasysh vetëm sasinë e shitur, kurse duke abstrakuar raportin ndërmjet të hyrave dhe shpenzimeve. Megjithatë, pragu i profitabilitetit përdoret shumë rrallë si metodë për vlerësimin e projektit, për më tepër për shkak të pamjaftueshmërisë së të dhënave të nevojshme fillestare (hyrëse) si dhe për shkak se bëhet fjalë për një procedurë relativisht komplekse Fig. 3. Paraqitja grafike e pikës së dhe procedurës së gjerë të përllogaritjes së mbulimit (pragu i profitabilitetit) mundësisë së paraqitjes natyrore dhe paraqitjes vlerësuese si dhe të paraqitjes grafike. Nëse keni dëshirë që ta paraqitni në projekt edhe këtë metodë, atëherë këtë punë ia leni specialistëve ose - SHPENZIMET - TË HYRAT (në 000 €)

(Shitja në SHH)

(të hyrat)

FUSHA E FITIMIT

(shpenzimet) HP

100 90

(E hyra në SHH)

PIKA E MBULIMIT

80

FUSHA E HUMBJES

KP

70 60

50 40

SHF

30

PROFITI

20

PIKA E VDEKJES E PROFITIT

10

1000

1500

2000

2500

KAPACITETI (njësi)

HUMBJA

SHITJA (njësi)

65

harrojeni dhe mos e përmendni fare dhe atë aspekt të vlerësimit ia lini ekspertëve që kanë marrë projektin tënd. Por, në asnjë mënyrë mos lejoni që projekti yt mos t’i nënshtrohet ndonjë prej metodave të analizës së rrezikut dhe pasigurisë, me ç’rast mund të zbatoni edhe ndonjë metodë më të thjeshtë, e cila për ndërmarrësit është më e lehtë dhe për bankat më e pranueshme, me analizën e mëposhtme eksplicite të ndjeshmërisë ose të të ashtuquajturës analizë sensitive.

Vlera e tashme neto dhe relative Metoda e vlerës së tashme neto (të pastër) është metodë dinamike e përshtatshme për vlerësimin e efektshmërisë të projekteve ndërmarrëse (financiare), preferohet sidomos në praktikën e bankave tona. Mbi bazë të përllogaritjeve të vlerës së tashme neto, bankat tona përcaktojnë edhe një sërë treguesish statistikë (koeficientët) për vlerësimin e aspekteve të ndryshme, që tek ne njihet akoma si rentabilitet i projekteve ndërmarrëse (afariste). Procedura e vlerësimit me anë të metodës së vlerës së tashme neto konsiston në diskontimin (e kundërta e kapitalizimit) të të hyrave të ardhshme dhe të shpenzimeve të projektit në të ashtuquajturën vlerë të tashme, sepse paraja që do të fitohet në të ardhmen është më pak e vlershme nga ajo që mund të fitohet sot (1 € sot vlen më shumë se 1 € në të ardhmen). Vlera e tashme neto paraqet sasinë e përgjithshme (kumulative) të të hyrave neto të diskontuara të ecurive ekonomike për secilin vit të kohëzgjatjes (shekullit) së vëzhguar të projektit të zvogëluar për shumën e investimeve në mjete të përhershme dhe të vazhdueshme qarkulluese. Pra, ky është ndryshimi (dallimi) ndërmjet vlerës së tashme të të hyrave neto dhe vlerës së tashme të investimit fillestar. Kjo metodë është e përshtatshme sidomos me rastin e vlerësimit të projekteve alternative (pra, të programeve investive) me të hyrat e ndryshme neto sipas viteve të vëzhguara, me numër të ndryshëm të viteve të vëzhguara të eksploatimit të tyre, me investime të ndryshme fillestare si dhe me numër të ndryshëm të viteve të vëzhguara dhe njëkohësisht me investime të ndryshme fillestare, si dhe për vlerësim të secilit projekt me të hyra të njëjta dhe të ndryshueshme neto sipas secilit vit të vëzhguar të eksploatimit të tyre. Vlerësimi i projekteve të ndërmarra me anë të metodës së vlerës së tashme neto thotë se është i pranueshëm çdo projekt i cili ka vlerë të tashme neto më të madhe se zero ose, në rast të vlerësimit të projekteve alternative, në parim është më i pranueshëm ai projekt tek i cili vlera e tashme neto është më e madhe, me kusht që te të dyjat të jetë më e madhe se zero. Duke mos hyrë në aspekte më të thella dhe të ndryshme të vlerësimit të projekteve me anë të vlerës së tashme neto, do ta paraqes këtu shembullin më të thjeshtë për përllogaritjen e tij: n  ( 1+ p) −1  VT =  R × − l0 n p × (1 + p )  

(1 + p ) n − 1 n p × (1 + p )

që paraqet të ashtuquajturën treguesin diskont nga tabelat financiare katërshe, që është vlerë reciproke e tabelave pesëshe që përdoren me rastin e vlerësimit të projekteve me anë të metodës së anuiteteve. Shembulli i paraqitur parasupozon qëndrueshmërinë (përhershmërinë) e të hyrave neto gjatë të gjitha viteve të vëzhguara të eksploatimit të projektit. Duke qenë se në praktikën e ndërmarrjeve financiare shembujt e tillë janë të rrallë, sidomos në kushtet e sotme të investimeve, është e nevojshme që të hyrat neto të secilit vit të kohëzgjatjes së projektit të reduktohen në vlerën e tashme me anë të treguesit diskont nga tabelat e tjera financiare, prandaj mund të shkruajmë:

66

n

VT = ∑

R1

− l0 t p   1 +   100  VT = vlera e tashme neto, R1 = të hyrat neto në një vit l, lo = investimi fillestar, p = përqindja diskonte, n = kohëzgjatja e vëzhguar e projektit, t = vitet e kohëzgjatjes së projektit 1,2,3,...n t =1

67

Për shkak të rëndësisë së kësaj metode, do ta paraqes një shembull. Po supozojmë shembullin në të cilin investimi i përgjithshëm është 1.000.000 €, të hyrat neto në vitin e parë janë 300.000 €, në vitin e dytë 350.000 €, në vitin e tretë 400.000 €, në të katërtin 450.000 € dhe në vitin e pestë 500.000 € dhe të kemi caktuar përqindjen diskonte në masën 15%, atëherë do të kishim:

VT =

VT =

VT =

300.000 15   1 +   100  300.000

(1 + 0,15)

1

1

+

+

350.000 15   1 +   100  350.000

(1 + 0,15)

2

2

+

+

400.000 15   1 +   100 

400.000

(1 + 0,15)

3

3

+

+

450.000 15   1 +   100 

450.000

(1 + 0,15)

4

+

4

+

500.000 15   1 +   100 

500.000

(1 + 0,15) 5

5

− 1.000.000

− 1.000.000

300.000 350.000 400.000 450.000 500.000 + + + + − 1.000.000 1,15 1,32 1,52 1,75 2,01

VT = 260.870 + 265.152 + 263.158 + 257.143 + 248.756 − 1.000.000

VT = 1.295.079 − 1.000.000 = 295.079 Domethënë, te ky projekt vlera e tashme neto është më e madhe se zero, prandaj mund të thuhet se ky projekt është i pranueshëm. Në të kundërtën, me rastin e vlerësimit të projektit me anë të metodës së vlerës së tashme neto, problem kryesor është përzgjedhja e përqindjes diskonte. Lartësia e saj (përzgjedhja) varet nga stabiliteti i përgjithshëm në ambientin ekonomik, në të cilin realizohet projekti, nga kushtet e financimit ekstern të projekteve të ndërmarra, nga mundësia e marrjes së huave investuese, nga lartësia e përqindjes së interesit, nga shkalla e rrezikut dhe e pasigurisë për realizimin e projektit, nga përqindja minimale e supozuar (e pranueshme) e profitabilitetit të investimit, nga përqindjet e parapara të rritjes së prodhimtarisë dhe nga shumë faktorë të tjerë. Në praktikë, përqindja diskonte më së shpeshti përcaktohet pak më e lartë se përqindja e interesit, sipas të cilës mund të merren hua për financimin e projekteve të ndërmarra në momentin e vlerësimit. Gjithashtu, mbi bazë të vlerës së tashme neto mund të përllogaritet edhe një tregues interesant i efektshmërisë së profitit të projektit. Ky është i ashtuquajturi vlera e tashme relative, të cilën e përllogarisim në këtë mënyrë: shumën e depozitimeve investive fillestare (lo) e vëmë në raport me shumën e vlerës së tashme neto (VT). Në shembullin e paraqitur, vlera e tashme relative do të ishte 0.30 (sepse: 295.079 / 1.000.000 = 0.295075), që do të thotë se çdo 1 € e depozitimeve investive në projektin e caktuar do të realizojë 0.30 € akumulim sipas vlerës së tashme dhe se në përfundim të projektit për investime të reja do të mbeten 0.30% e shumës së përgjithshme të mjeteve fillestare investive sipas vlerës së tashme (shih përllogaritjet e vlerës së ardhshme neto në shembujt e paraqitur).

Përqindja interne e profitabilitetit Në të vërtetë përqindja interne e profitabilitetit është përqindja me anë të së cilës vlerën e përgjithshme të tanishme të të hyrave të ardhshme neto të ecurisë ekonomike të projektit e barazojmë me investimin fillestar, me ç’rast (përqindja) vlera e tashme neto është e barabartë me zero. Me rastin e vlerësimit të projektit me të hyra të njëjta neto gjatë të gjitha viteve të vëzhguara të eksploatimit të projektit, formularin e përllogaritjes së përqindjes interne të profitabilitetit mund ta shkruajmë si më poshtë: t ( 1 + p) −1 R× − l0 = 0 t p × (1 + p ) t l0 (1 + p ) − 1 = gjegjësisht: R p × (1 + p ) t (1 + p ) t − 1 ku shprehja: t p × (1 + p )

paraqet vlerën reciproke të faktorit të anuitetit, të cilin e zgjidhim me anë të tabelave katërshe financiare, me ç’rast simbolet kanë këtë kuptim: R = shuma e të hyrave neto, p = përqindja diskonte, t = vitet sa zgjat projekti 1,2,...n, lo = investimi fillestar. Për shembull: Nëse kemi një projekt prej 500.000 € investim, kurse gjatë periudhës së vëzhgimit trevjeçar trevjeçar të eksploatimit të tij, ai tregon qëndrueshmërinë e të hyrave vjetore neto në shumën prej 200.000 €, atëherë përqindja interne e profitabilitetit do të jetë si më poshtë: 500.000 3 gjegjësisht: = IV3 ISR = IVISR 200.000 dhe kur në tabelat katërshe lexojmë se 2.50 ka të bëjë me përqindjen prej 9.66% (ose, siç është shkruar në tabelat katërshe: 9 dhe 2/3%), me anë të tabelës së fundit (tabela në vijim), mund të vërtetojmë kushtin nga formulari sipas të cilit vlera e tashme neto duhet të jetë e barabartë me zero. Paraqitja e kushtit: vlera e tashme neto = 0 Shuma në Vitet e E hyra me Shuma në fund Të hyrat neto fillim Projektit 9.66% të vitit vjetore të vitit 1 500.000 48.300 548.300 200.000 2 348.300 33.646 381.946 200.000 3 181.946 17.576 199.522 200.000 Në interpretimin e përqindjes interne të profitabilitetit për këtë shembull konkret mund të thuhet se ky projekt në kohën e vëzhguar gjatë tri viteve, përveç shlyerjes së mjeteve të investuara, do të realizojë profitabilitet prej 9.66%. Ndryshimi i vogël ndërmjet 199.522 dhe 200.000 në rendet e fundit të dy kolonave të fundit të tabelës ( kurse kusht është që

ato dy shifra të jenë të barabarta) është paraqitur për shkak të rrumbullaksimit të përqindjes vetëm në dy numra decimal dhe të atij rrumbullaksimi të shumës së të hyrave vjetore sipas asaj përqindjeje. Në shembujt kur të hyrat neto të ecurisë ekonomike nuk tregojnë qëndrueshmëri nëpërmjet viteve të vëzhguara të eksploatimit të projektit (që është edhe rasti më i shpeshtë praktik), them se interpolimi është mënyra më shembullore për gjetjen e përqindjes interne të profitabilitetit. Për shembull, të marrim projektin i cili kërkon 600.000 €, kurse gjatë periudhës së vëzhgimit trevjeçar të ekploatimit tregon të hyrat neto si më poshtë: në vitin e parë 250.000, në të dytin 300.000 dhe në vitin e tretë 200.000 €. Procedura konsiston në atë që më parë e përllogarisim vlerën e tashme neto duke përdorur më shumë përqindje diskonte ( duke shkuar nga më të voglat kah më të mëdhat), e deri te përqindja me të cilën vlera e tashme neto fiton shprehje negative, që shembullin e marrë mund ta paraqesim edhe me tabelë (shih më poshtë tabelë). Përqindja e përafërt interne e profitabilitetit (PIP) Përqindja diskonte

Vlera e tashme neto

0.08

+ 47.449

0.09

+ 36.298

0.10

+ 25.469

0.11

+ 14.950

0.12

+ 4.728

0.13

- 5.207

0.14

- 14.867

Duke qenë se sipas përqindjes interne të profitabilitetit duhet të përmbushet kushti që vlera e tanishme neto të jetë baras me zero, bëhet e qartë se përqindja diskonte (në rastin tonë përqindja interne e profitabilitetit) që e përmbush atë kusht është diku ndërmjet vlerave prej 12% dhe 13%. Përkundër asaj që tani përqindja interne e profitabilitetit mund të përcaktohet edhe grafikisht, siç thashë, është metodë më e thjeshtë e interpolimit. Në literaturë gjejmë shumë shembuj të interpolacionit, prandaj këtu po ju preferojmë shembullin në vijim: PIP = p n −1 +

Rn −1 × pi Rn −1 + Rn

Ku: PIP = përqindja interne e profitabilitetit, Pn l = përqindja që jep vlerën e tashme pozitive neto më të ulët, Rn l = vlera e tashme pozitive neto më e ulët, Rn = vlera e parë e tashme negative neto, pi = intervali i përqindjeve diskonte të përdorura.

Për shembullin e zgjedhur përqindja interne e profitabilitetit do të ishte 12,4759, sepse: 4.728 4.728 PIP = 12 + × 1 = 12 + × 1 = 12 + ( 0,4759 × 1) = 12,4759% 4.728 + 5.207 9.953 Te metoda e vlerës së tashme neto përqindja diskonte (p) është specifikuar si e përcaktuar nga tregu, kurse te metoda e përqindjes interne të profitabilitetit kërkohet vlera e përqindjes diskonte (PIP), e cila vlerën e tashme neto e barazon me zero. Kur e vlerësojmë me anë të metodës së përqindjes interne të profitabilitetit, kriteriumi sipas të cilit e pranojmë ose nuk e pranojmë ndonjë projekt investues është krahasimi i tij me përqindjen (minimale ose kufitare) e kërkuar të profitabilitetit. Nëse përqindja interne e profitabilitetit është, për shembull 12.48%, kurse përqindja e interesit në hua 10%, kjo do të thotë se përqindja interne është më e lartë nga ajo që është kërkuar për 2.48%, prandaj projekti është i pranueshëm, sepse kjo do të thotë se projekti në fjalë gjatë viteve të vëzhgimit të eksploatimit të tij, nga të hyrat neto të ecurisë ekonomike mund të servisojë rregullisht huan dhe të punojë me fitim. Nëse përqindja interne është e barabartë ose më e vogël se ajo që është kërkuar, projekti do të duhej refuzuar. Me rastin e krahasimit të projekteve alternative, më i pranueshëm është ai projekt, përqindja interne e të cilit është më e lartë, me kusht që të gjithë projektet të kenë përqindje interne më të lartë se përqindja e shpenzimit oportunitik të kapitalit. Metodat e vlerës së tashme neto dhe përqindjet interne të profitabilitetit janë metoda relativisht më komplekse të vlerësimit të projekteve investive, për më tepër për shkak të kompleksitetit të përllogaritjes, prandaj edhe projektuesit nuk e zbatojnë me dëshirë (shikoni përllogaritjet dhe interpretimet e përqindjeve interne të profitabilitetit në shembujt e paraqitur). Duke qenë se ka kohë kur ka kaluar koha e përllogaritjes me dorë, këtu i kam paraqitur vetëm udhëzimet bazë teoriko-praktike lidhur me këto dy metoda, sepse sot çdo program kompjuterik serioz ofron procedura të thjeshta të përllogaritjes së vlerës së tashme neto dhe të përqindjes interne të profitabilitetit, natyrisht, me kusht që projektuesi të dijë ta zbatojë atë program. Profitabiliteti mesatar ose përqindja e shlyerjes (kthimit) Në rastin tonë të vlerësimit të projekteve investuese, me emra dhe shpjegime të llojllojshme, e hasim edhe treguesin e profitabilitetit mesatar, të cilin do ta paraqesim dhe do ta shpjegojm në vazhdim. Disa e quajnë edhe përqindja e shlyerjes saqë edhe e llogarisin mbi bazë të mesatares së fitimit të pastër nga projeksioni i fitimit-humbjes gjatë viteve të vëzhguara të eksploatimit të projektit. Mirëpo, në të vërtetë këtu bëhet fjalë për përqindjen e profitabilitetit e cila përllogaritet në atë mënyrë që mesatarja e të hyrave neto të ecurisë ekonomike të projektit nga vitet e vëzhguara të eksploatimit të tij pjesëtohet me shumën e investimeve fillestare në mjete të përhershme dhe të vazhdueshme pastaj shumëzohet me njëqind, dhe mund të shkruhet si më poshtë:  n R  PM =  ∑ t  : l0 × 100  t =1 n  Ku janë: PM = profitabiliteti mesatar,

R1 = të hyrat neto nga viti t, lo = investimi fillestar, n = numri i viteve të vëzhguara. Në shembullin që është marrë këtu për ilustrim (duke marrë të dhënat nga tabela 22) profitabiliteti mesatar vjetor do të ishte 0.275 ose 27.5%, që domethënë se investimi i përgjithsëm mesatar në mjete të përhershme dhe të vazhdueshme qarkulluese (100.000 €) gjatë viteve të vëzhguara të eksploatimit të projektit (katër vitet e para) do të sillnin mesatarisht 27.5% të hyra mesatare monetare në vit, sepse: PM =

20.000 + 25.000 + 30.000 + 35.000 : 100.000 = 0,275 × 100 = 27,5% 4

Me rastin e vlerësimit të ndonjë projekti ose programi (shumë projekte alternative), për ndërmarrësit dhe të interesuarit e tjerë një projekt është shumë më interesant dhe më i pranueshëm sa më i madh të jetë profitabiliteti mesatar dhe e kundërta. Ata që e interpretojnë këtë tregues si përqindje kthyese, këtë rezultat do ta shpjegonin me këtë konstatim: investimi i përgjithshëm i kapitalit në një projekt gjatë viteve të vëzhguara të periudhës së aktivizimit kthehet mesatarisht në vit (nga të hyrat neto të ecurisë ekonomike) me 27.5% (shih përllogaritjet e profitabilitetit mesatar në shembujt nga tabelat dhe komentet e autorit lidhur me këtë). Analiza e likuiditetit Me rastin e vlerësimit të efektshmërisë së projektit shfrytëzohen të dhënat nga tabela e projektimit të ecurive financiare në vitet e vëzhguara gjatë eksploatimit të projektit, nga i cili, në të vërtetë, në mënyrë më objektive mund të lexohet gjendja e shëndetit financiar të çdo projekti. Analizat e likuiditetit shfrytëzohen më së shpeshti për vlerësimin e projektit nga pikëpamja e financierëve të mundshëm, sepse ato, sipas diagnozës që paraqesin, ofrojnë pasqyrën më të mirë mbi gjendjen shëndetësore të një ndërmarrjeje konkrete investive dhe e bën të mundur përgjigjen në pyetjen: A mundet një projekt i caktuar gjatë viteve të vëzhguara të eksploatimit të afarojë me fitim (profitabilitet). Në të vërtetë, për ndryshim nga projeksioni i ecurive ekonomike, i cili në anën e shpenzimeve përfshin investimet në mjete të përhershme dhe të qëndrueshme qarkulluese, pastaj shpenzimet (pa amortizim dhe përqindje), pastaj tatimin në fitimin e përgjithshëm, projeksioni i ecurive financiare në anën e shpenzimeve i përfshin të gjitha ato zëra (natyrisht, pa amortizim i cili nuk do të shpenzohet për mirëmbajtjen e likuiditetit vijues) dhe rezervat e detyrueshme dhe jo të detyrueshme, si dhe anuitetet e huave bankare dhe kredive të mallrave. Faktorët e rrezikut dhe analiza sensitive Realizimi i çdo ideje investive (gjatë aktivizimit dhe eksploatimit) është e lidhur me një rrezik dhe pasiguri të vogël apo të madhe.Kryesisht bëhet fjalë për një sërë faktorësh të brendshëm dhe të jashtëm të rrezikut, përkatësisht të parametrave kritikë të projektit. Në fazën e projektimit disa nga rreziqet mund të parashikohen dhe mund të evitohet ndikimi i tyre, kurse të tjera rreziqe mund të parashikohen më pak apo nuk mund të parashikohen fare, ose mund të jenë jashtë çdo mundësie të ndërmarrësit të investimit.

Për këtë arsye secili ndërmarrës, para se të fillojë nga realizimi i ndonjë projekti investiv, duhet të përpiqet të parashikojë dhe t’i vlerësojë të gjitha rreziqet e mundshme, të brendshme dhe të jashtme, dhe të hartojë një strategji efikase për t’u përballur me ato rreziqe, përkatësisht të bëhet taktika (plani i kontingenitetit) për tejkalimin e tyre nëse paraqiten gjatë periudhës së aktivizimit dhe eksploatimit tëprojektit. Duke abstrakuar specifikat e secilit projekt veç e veç, mund të thuhet në tërësi se rreziqet e ndërmmarrjes investive janë të lidhur më së shumti me binomin shkakpasojë me faktorët e jashtëm dhe të brendshëm të paraqitur në vazhdim.

Faktorët e rrezikut të ndërmarrjes investive Ndryshimi i rregullave ligjore (legjislative) Rënia e mirëqenies jetësore të popullsisë – blerësve Përkeqësimi i kushteve të kreditimit afatshkurtër Çrregullimi i tregut i shkaktuar nga jashtë Ulja ose ngritja e çmimeve outputeve ose të inputeve Hyrja e konkurentëve të tjerë në treg Shkalla e pamjaftueshme e njohurive të ndërmarrësit Shkalla e pamjaftueshme e llojllojshmërisë së punonjësve të angazhuar Projeksionet e gabuara lidhur me asortimentin, llojllojshmërinë dhe çmimet Tejkalimi i kohës së aktivizimit të projektit Tejkalimi i lartësisë së investimeve të parapara Tejkalimi i shpenzimeve të parapara me projekt Shkalla e pamjaftueshme e prodhimit e pajisjeve të instaluara Zgjedhja e gabuar e makrolokacionit dhe e mikrolokacionit Dështimet në shfrytëzimin e kapaciteteve të instaluara Mundësitë e mbiçmuara të plasmanit të prodhimeve, mallrave dhe shërbimeve Vonimi i dërgesave blerësve Pengesat në kanalet e blerjes dhe të shitjes Problemet në shpërndarjen fizike (në blerje dhe shitje) Problemet për shkak të inkasimit të borxheve Problemet për shkak të shlyerjes së borxheve Mungesa e efekteve në aktivitetet promovuese Ikja e punonjësve më të rëndësishëm etj. Mos i harroni edhe ato pak rreziqe të sigurta të ndërmarrjes suaj. Identifikoni të gjitha rreziqet e mundshme të jashtme dhe të brendshme, i emëroni me emrin e tyre të vërtetë saktësisht dhe me kohë dhe anticiponi të gjitha pasojat e mundshme financiare dhe të tjera në rast të paraqitjes së pasojave të rrezikshme për jetën e projektit. Prandaj, në vlerësimin e efeketshmërisë së profitit të çdo projekti është e domosdoshme të bëhet analiza e ndjeshmërisë (ose e ashtuquajtura analizë sensitive), e cila duhet ta paraqesë qëndrueshmërinë e vet financare ndaj paraqitjes së mundshme të rrethanave të rrezikut. Pra, projektin duhet ngarkuar me efekte të ndryshme negative të faktorëve të rrezikut të cilët mund të paraqiten gjatë viteve të vëzhguara të eksploatimit të tij.