Energie En Verandinge [graad 6 Afrikaans]

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME ’n Voorbeeld van ’n kort leerprogram in die Natuurwetenskappe en Tegnologie

ENERGIE Aktiwiteit 1: Aktiwiteit 2: Aktiwiteit 3: Aktiwiteit 4: Aktiwiteit 5:

en

VERANDERING

GRAAD 6

Verskillende vorme van energie

Aktiwiteit 6:

My eie energie

Aktiwiteit 7:

Gestoorde energie

Aktiwiteit 8:

Energiekettings

Steenkool het gestoorde energie

Steenkool gee vir ons energie om elektrisiteit te maak Hoeveel betaal ons vir ons elektrisiteit?

Bespaar, bespaar, bespaar elektrisiteit!

raad urg Ke l Stee nkoo

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asb. erkenning aan PSP.

©PSP 2001

Ontwikkel deur die Western Cape Primary Science Programme-span Hierdie leerprogram is daarop gerig om die volgende uitkomste in die Natuurwetenskappe te bereik:

s LU 1: Wetenskaplike Ondersoek Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer en om verhoudings en probleme binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing te ondersoek en op te los.

s LU 2: Konstruksie van Wetenskapkennis Die leerder ken en is in staat om wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis te interpreteer en toe te pas.

s LU 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Kursus aangebied deur Rose Thomas en Sandra Mahote Boekie ontwerp deur Welma Odendaal, geïllustreer deur Janet Ranson en Nicci Cairns en vertaal deur Ronél Gouws Western Cape Primary Science Programme Edith Stephens-Vleilandpark Lansdowneweg Philippi Posbus 529 Howard Place 7450 Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350 e-pos: [email protected] webtuiste: www.psp.org.za

Inhoud • • •

Hierdie boekie illustreer ’n voorbeeld van ’n kort leerprogram vir graad 6. Dit ontwikkel begrippe, vaardighede, houdings en taal stapsgewys. Dit sluit die volgende in: aktiwiteite en take vir leerders, take vir onderwysers, steunmateriaal en voorstelle vir assessering.

2 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 1 Verskillende vorme van energie 4 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 2 My eie energie 6 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 3 Energiekettings 8 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 4 Gestoorde energie 13 . . . . . . . . .Aktiwiteit 5 Steenkool het gestoorde energie 18 . . . . . . . . .Aktiwiteit 6 Steenkool gee vir ons energie om elektrisiteit te maak 22 . . . . . . . . .Aktiwiteit 7 Hoeveel betaal ons vir ons elektrisiteit? 27 . . . . . . . . .Aktiwiteit 8 Bespaar, bespaar, bespaar elektrisiteit! 30 . . . . . . . . .Voorgestelde werkskema 32 . . . . . . . . .Assesseringsblaaie 34 . . . . . . . . .Rekordblad vir taakassessering 35 . . . . . . . . .Kodes vir assessering 36 . . . . . . . . .Byskrifte vir Aktiwiteit 1 37-40 . . . . . .Flitskaarte vir fotostatering vir Aktiwiteit 3 – Energie 41-42 . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 4 43 . . . . . . . . .Inligtingsblad vir Aktiwiteit 5 44-45 . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 5 46-49 . . . . . .Flitskaarte vir fotostatering vir Aktiwiteit 5 – Hoe steenkool gevorm word 50–51 . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 6 – Die kragsentrale 52–53 . . . . . .Hoe elektrisiteit vir ons werk 54-60 . . . . . .Flitskaarte vir fotostatering vir Aktiwiteit 6 61 . . . . . . . . .Voorbeeld van ’n elektrisiteitsrekening vir Aktiwiteit 7 62 . . . . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 7 63 . . . . . . . . .Die voorbereiding van steenkool om dit te verkoop 64 . . . . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 7 65 . . . . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 8 66-67 . . . . . .Energie en verandering 68 . . . . . . . . .Kopkaart

Aktiwiteit

1

Verskillende vorme van energie

Sleutelbegrippe •

Onderwysertaak

Energie bestaan in verskillende vorme, bv. – hitte-energie – ligenergie – klankenergie – bewegingsenergie – gestoorde (gebergde) energie – elektriese energie – kernenergie/atoomenergie (al word kernenergie nie in hierdie aktiwiteite behandel nie).

1. Verduidelik aan leerders dat die prente en advertensies in die koerant voorbeelde van verskillende vorme van energie illustreer. Motors, toestelle en masjiene van alle soorte gebruik en produseer byvoorbeeld sekere vorme van energie. Mense, plante en diere gebruik en produseer sekere vorme van energie. 2. Gee aan elke groep leerders ou tydskrifte of koerante en byskrifte oor verskillende vorme van energie (verwys na bladsy 36 vir byskrifte).

ie

energ s g n i g e ew

b

kla

nke

ner

gie

gie r e n e e hitt ligene rgie 2

Leerdertaak

Plaas energiebyskrifte op prente

GROEP

1. Vind prente en soek al die verskillende vorme van energie. 2. Sit byskrifte op al die plekke waar jy die verskillende vorme van energie raaksien. 3. Verduidelik aan jou groep waarom jy elke byskrif daar gesit het en wat die energie op daardie plek doen. 4. Skryf ’n sin oor elke vorm van energie wat jy gekry het en oor wat dit doen.

gie

se

r ene

rie t k e

El

gie

e

ies r t lek l. e k oe ui k r b e te r g r af e i aa ame w Die die k om

1

Assessering Aktiwiteit

r ene

Verskillende vorme van energie Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Die plasing van byskrifte op prente

Leerders moet die verskillende vorme van energie identifiseer deur die korrekte byskrifte op elke plek waar hulle energie sien, te sit.

Skryfwerk oor verskillende vorme van energie

Die sinne moet noem: 4 watter vorm van energie hulle gevind het 4 waar die energie gevind word 4 wat die energie doen 4

3

Aktiwiteit

2

My eie energie

Sleutelbegrippe •

• • Onderwysertaak

Ons het energie nodig om ons daaglikse aktiwiteite (werk) te doen. Die energie wat ons gebruik, kom uit die kos wat ons eet. Kos is ons liggame se brandstof.

1. Lei (a) (b) (c)

hierdie aktiwiteit in deur die volgende aan leerders te vra: Watter aktiwiteite sal jy na skool doen? Watter energie sal jy gebruik om dit te doen? Watter soort kos sal daardie energie aan jou gee?

2. Fasiliteer ’n bespreking met die leerders oor die energie wat hulle liggame gebruik wanneer hulle nie aktief is nie. Byvoorbeeld: Watter energie gebruik jou liggaam wanneer jy televisie kyk? 4 sal hul hart klop 4 sal hul bloed in hul liggaam sirkuleer 4 sal hul spiere klein beweginkies maak om hul liggaam in posisie te hou 4 sal hul longe en diafragma beweeg soos wat hulle asemhaal 4 sal hul oortromme vibreer 4 sal hul oë beweeg soos wat hulle kyk, ens.

R YSE DERW N O E AAN DI ie energie

d moet aan anneer Leerders k e din w m a g g li l in hu ladsy 5 abel op b t ie d e ll hu invul.

4

Onderwysertaak

3. Vul hierdie tabel saam met die leerders in.

Die verskillende vorme van energie wat my liggaam gebruik Wat sal ek na skool doen?

Watter soort energie sal my liggaam gebruik?

Watter soort kos gee vir my daardie soort energie?

1. Bv.: speel sokker

bewegingsenergie

brood

2. kyk TV

bewegingsenergie (my hart sal klop melk en kaas en my oë sal beweeg)

3. luister radio

bewegingsenergie (ek sal asemhaal vrugte en luister)

4. sing in die koor

klankenergie

mieliepap

5. speel netbal

bewegings- en klankenergie

vleis

Leerdertaak

INDIVIDUEEL

1. Gebruik die tabel hierbo om sinne te skryf oor die energie wat jy na skool gaan gebruik. 2. Skryf ten minste twee sinne oor waarom ons liggame kos nodig het.

Vanmiddag gaan ek die strykwerk doen. Ek sal bewegingsenergie gebruik wat ek uit die brood wat ek eet, kry. My liggaam het kos nodig om my energie te gee. Ek gebruik die hele dag en nag energie.

2

Assessering Aktiwiteit

My eie energie Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Die voltooiing van sinne oor Die sin moet met die volgende voltooi hul eie energie word: 4wat die leerder na skool gaan doen 4watter vorm van energie sy gaan gebruik

4watter kos sy geëet het om daardie energie te kry Sinne wat verduidelik waarom ons kos nodig het

4 enige twee goeie redes waarom ons liggame kos nodig het

5

Aktiwiteit

3

Energiekettings Waarvandaan kom my energie oorspronklik?

Sleutelbegrippe • • • • •

Onderwysertaak

Groen plante neem energie van die son in en gebruik dit om hul eie kos te maak. Groen plante is die enigste lewende dinge wat hul eie kos kan maak. Energie word in die kos wat ons van plante kry, gebêre. Ons kry hierdie energie wanneer ons kos eet. Energie word van een lewende ding na ’n ander oorgedra in ’n proses wat ’n energieketting genoem word.

1. Gebruik flitskaarte en sinstroke om die energieketting van brood te beskryf. Voorbeeld: Die son gee energie sodat die koringplant kan groei. Brood word van koring gemaak en bevat energie uit die koring. Die meisie eet die brood en kry energie daaruit. (Jy kan hierdie flitskaarte van bladsy 37 tot 40 fotostateer.)

4 Die son gee hitte- en ligenergie. 4 Die koringplant kry energie van die son om dit te help groei. 4 Brood word van koring gemaak en dit het gestoorde energie. 4 Thembi kry energie wanneer sy brood eet. 2. Gee aan leerders voorbeelde of prente van verskillende soorte kos (leerders kan kos uit hul skoolkosblikke haal) sodat hulle ander energiekettings kan teken en verduidelik.

6

Leerdertaak

3

Assessering Aktiwiteit

Teken en skryf om ander energiekettings oor soorte kos waarvan jy hou, te verduidelik.

Energiekettings Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Tekening van ’n voedselenergieketting

Die tekening moet: 4 ’n duidelike opskrif hê 4 duidelik wees 4 die korrekte voedselenergieketting toon 4 met die son begin en in die korrekte volgorde wees 4 korrekte byskrifte hê 4

Skryfwerk oor ’n voedselenergieketting

Die skryfwerk moet: 4 by die tekeninge pas om die verhaal van die voedselenergieketting te vertel 4 in die regte volgorde wees om die energieketting te verduidelik 4

7

Aktiwiteit

8

4

Gestoorde energie

Sleutelbegrippe

• Energie word in verskillende stowwe en op verskillende maniere gestoor (geberg) totdat dit gebruik kan word. • Voedsel, chemikalieë, gerekte rekkies, hout en ander soorte brandstof bevat ook gestoorde energie. Byvoorbeeld: (a) Ons kry die gestoorde energie uit kos wanneer ons dit eet. (b) Wanneer ons ’n gerekte rekkie laat skiet, kry ons die gestoorde energie daaruit.

Onderwysertaak

1. Stel leerders aan die volgende idees bekend: 4 Kos (grondboontjies), gerekte rekkies, vere, chemikalieë en ander dinge het gestoorde energie binne-in dit. 4 Ons noem hierdie goed bronne van gestoorde energie. 4 Ons moet iets aan hierdie bronne gestoorde energie doen as ons die gestoorde energie daaruit wil kry. 2. Gee aan leerders bronne van gestoorde energie en ’n taakkaart oor hoe om die gestoorde energie daaruit te kry (op bladsy 41 en 42 vir fotostatering vir leerders).

Aktiwiteit

4

Leerdertaakkaart Kry gestoorde energie uit iets 1. Daar is gestoorde energie in elke energiebron in die tabel hieronder. 2. Probeer om iets te doen om die gestoorde energie uit elke bron te kry. Vul dan die onderstaande tabel in.

Dit is waar die energie gestoor is

Wat ons gedoen het om Dit is die energie wat Die energie-veranderinge die energie uit te kry ons daaruit gekry het wat plaasvind

Kerswas

Ek het dit gebrand

Hitte- en ligenergie Gestoorde energie verander na hitte- en ligenergie

Grondboontjies

Ek het dit verbrand of ek het dit geëet

Hitte- en ligenergie of bewegings- en klankenergie

Gestoorde energie word na hitte- en ligenergie verander of gestoorde energie word na

bewegings- en klankenergie verander

Brandspiritus

Ek het dit gebrand

Hitte- en ligenergie

Gestoorde energie word na hitte- en ligenergie verander

Ek het dit aan ’n stroombaan met ’n gloeilamp gekoppel

Ligenergie

Gestoorde energie word na ligenergie verander

Gerekte rekkie

Ek het dit laat skiet

Bewegings- en klankenergie

Gestoorde energie word na bewegings- en klankenergie verander

Hout

Ek het dit verbrand

Hitte- en ligenergie

Gestoorde energie word na hitte- en ligenergie verander

Battery

p Vervolg o bladsy 10

9

Steenkool

’n Klip op die rand van ’n tafel

Ek het dit gebrand

Hitte- en ligenergie

Gestoorde energie word na hitte- en ligenergie verander

Ek het dit af van die tafel gestoot

Bewegings- en klankenergie

Gestoorde energie word na bewegingsen klankenergie verander

3. Skryf sinne om te sê wat jy gedoen het om energie uit elke ding te kry en watter verskillende energievorme jy daaruit gekry het.

Hoe ons die gestoorde energie daaruit gekry het.

1. Daar was gestoorde energie in die kerswas. Ek het die was gebrand om hitte- en ligenergie daaruit te kry. 2. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 3. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 4. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 5. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 6. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 7. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 8. ................................................................................................................................. .................................................................................................................................

10

Onderwysertaak ER WYS R E f is een D E ON Brandsto AAN DI nergiebronne. stof ver-

lle e oet brand Daar is ta neer n. Ons m o r b ie kry. Wan rg e te n it e u t r r a o a se d so ’n chemie ie energie d in it m d o r d e n e bra kombin stel dit f brand, ie lug en d in f brandsto to s r itte en et die suu rm van h o v ie d reaksie m l in ntjie, is ry, meesta grondboo ’n energie v s o o s s, word rde ko . Alle kos e m lig.Vertee a g g li se selle f vir ons s liggaam n o in brandsto m la os ander nder ’n v it, net so d n a a stadig so rg de chemiese . Hier on rand, ’n verbrand b t a w f andsto soorte br f. et suursto reaksie m

Leerdertaak

1. Vra leerders om die stowwe in die vorige tabel in twee groepe te verdeel: A) die dinge wat ons moet brand om energie daaruit te kry B) die dinge wat ons nie hoef te brand om energie daaruit te kry nie. 2. Verduidelik aan leerders: 4 die energiebronne wat ons moet brand om energie daaruit te kry, word brandstowwe genoem – A 4 die energiebronne wat ons nie hoef te brand om energie daaruit te kry nie, word nie-brandstowwe genoem – B

1. Sorteer die energiebronne in dinge wat ons moet brand om energie daaruit te kry en dinge wat ons nie hoef te brand om energie daaruit te kry nie. 2. Teken dit in die tabel hieronder op.

Energiebronne A: Dinge wat brandstowwe is

Kerswas Grondboontjie Brandspiritus Steenkool Hout

B: Dinge wat nie brandstowwe is nie

Battery Klip Gerekte rekkie

3. Voltooi die volgende sinne: Net sommige energiebronne is brandstowwe.

grondboontjies, brandspiritus, steenkool en hout is brandstowwe, want ons moet dit brand om energie daaruit te kry. Die klip, die gerekte rekkie en die battery is nie brandstowwe nie, want ons hoef dit nie te brand om energie daaruit te kry nie. Kerswas,

.

11

4

Assessering Aktiwiteit

Gestoorde energie

Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Die invul van ’n tabel oor hoe om gestoorde energie uit energiebronne te kry

Leerders moet iets kan doen om die energie uit die energiebronne te kry. Die tabel moet ingevul word met: 4 wat leerders gedoen het om die energie daaruit te kry 4 watter vorme van energie hulle daaruit gekry het 4 watter energieveranderinge plaasgevind het 4

12

Die skryf van sinne om te verduidelik wat gedoen is om gestoorde energie uit energiebronne te kry

Die sinne moet sê: 4 wat leerders gedoen het om die energie daaruit te kry 4 watter vorme van energie hulle daaruit gekry het 4

Tabel om brandstowwe en nie-brandstowwe te vergelyk

Leerders moet in staat wees om stowwe as brandstowwe en nie-brandstowwe te klassifiseer. Dit sal duidelik wees wanneer die tabel korrek ingevul is met die kers, grondboontjie, brandspiritus, steenkool en hout as brandstowwe en die klip, die gerekte rekkie en die battery as nie-brandstowwe.

Voltooiing van sinne

Die sinne moet voltooi wees met: die kers, grondboontjie, brandspiritus, steenkool en hout as brandstowwe en die klip, die gerekte rekkie en die battery as niebrandstowwe.

Aktiwiteit

5

Steenkool het gestoorde energie

Sleutelbegrippe

• Steenkool is oor miljoene jare heen deur die natuur in die aarde se kors gevorm. • Steenkool is gevorm uit baie ou plante en diere wat doodgegaan het en oor miljoene jare versteen (gefossileer) het. Dit word dus ’n fossielbrandstof genoem. • Steenkool stoor (berg) energie wat oorspronklik van die son gekom het.

Onderwysertaak

Waarvandaan kom steenkool? 1. Gee aan leerders ’n taakkaart met vrae oor steenkool om in hul groepe te bespreek. 2. Nadat leerders bespreek het hoe steenkool in die aarde gevorm word, deel jy die inligtingsblad uit oor “Hoe steenkool in die Aarde gevorm word” (fotostateer bladsy 43 en 44).

Leerdertaak

GROEP

Leerdertaakkaart 1: Hoe steenkool in die aarde gevorm word 1. Bespreek die volgende vrae in jou groep en laat een mens die antwoorde neerskryf: (a) Hoe lyk steenkool? (b) Waarvoor gebruik mense steenkool? (c) Wat doen mense om steenkool in die hande te kry? (d) Weet julle van plekke in ons land waar steenkool gevind word? (e) Hoe word steenkool gevorm? (f) Hoe lank, dink julle, het dit die aarde geneem om steenkool te vorm? 2. (a) Lees nou paragraaf 1, 2 en 3 van “Hoe steenkool in die Aarde gevorm word” vir nog inligting. (b) Kyk na die kaart met die opskrif “Steenkool in Suid-Afrika” om te sien op watter plekke in ons land steenkool gevind word.

13

Onderwysertaak

1. Gee aan leerders ’n taakkaart met prente van hoe steenkool gevorm word (fotostateer van bladsy 44). 2. Nadat leerders noukeurig na die prente gekyk het, gee jy aan hulle die los paragrawe oor hoe steenkool gevorm word. 3. Vra leerders om hierdie paragrawe by die prente te pas. 4. Gaan na of leerders die prente korrek by die paragrawe gepas het (vergelyk die volgende bladsy vir die korrekte verduideliking van steenkoolvorming). 5. Vra leerders om die paragrawe langs die prente te plak. 6. Vra leerders om die verduideliking van hoe die aarde steenkool maak, hardop te lees.

Alternatiewe onderwysertaak Help leerders om die nodige woordeskat vir die taak op te bou. 1. Verduidelik die prente van hoe steenkool gevorm word aan leerders (jy kan die flitskaarte op bladsy 46 tot 49 vir demonstrasie fotostateer). 2. Fasiliteer ’n klasbespreking oor die verhaal van hoe steenkool gevorm word. Skryf nuwe woorde op die bord.

Leerdertaak

GROEP

14

1. Kyk na die prente wat wys hoe steenkool in die aarde gevorm word. 2. Pas elke prent by die regte paragraaf. 3. Laat jou onderwyseres jou help om die prente by die regte paragrawe te pas as jy sukkel. 4. Plak die paragrawe langs die regte prente. 5. Lees die volle verduideliking van hoe steenkool in die aarde gevorm word.

Leerdertaak

INDIVIDUEEL

Hoe steenkool in die aarde gevorm word Plak die korrekte volgorde van die storie van hoe steenkool gevorm word, op jou taakkaart. N.B. Sekere spesiale toestande op sommige plekke in die aardkors en die manier waarop dit oor miljoene jare heen verander het, het toegelaat dat steenkool gevorm is en word.

Prente wat wys hoe steenkool gevorm word

Eers

water sand en modder

Paragrawe wat vertel hoe steenkool gevorm word Miljoene jare gelede was die aarde se klimaat baie nat en dus het baie plante naby water gegroei. Toe hierdie plante dood is, het party in die water geval. Dié plante het nie verrot nie, maar is mettertyd deur lae sand en modder bedek.

dooie plante wat in die water geval het

Toe

Soos wat al hoe meer lae sand en modder op hierdie dooie plante beland het, het dit geleidelik fyngedrukte plantstof, wat veen genoem word, geword.

lae sand saamgeperste plantstof wat veen genoem word

Daarna druk van die lae sand nog lae sand en klip

Al hoe meer druk deur sand en modder het hierdie plantstof saamgepers en fyngedruk om ’n harde laag, wat ligniet genoem word, te vorm. Soos wat hierdie samepersing plaasgevind het, is gas en water uit die dooie plantstof gedruk.

ligniet

Laastens baie lae sand en klip

Oor miljoene jare het al hoe meer lae sand en modder die ligniet bedek. Die ligniet het uiteindelik ’n harde, swart soort klip wat steenkool genoem word, geword.

steenkool

15

Leerdertaak

INDIVIDUEEL Onderwysertaak

energie van die son

Leerdertaak

Opsionele leerdertaak Skryf in jou eie woorde ’n storie van hoe steenkool in die aarde gevorm word. Maak saam met die leerders ’n energieketting oor steenkool.

Lank, lank, lank daarna... plante het gegroei

Steenkool het in die aarde gevorm

Teken en skryf om die steenkoolketting in jou werkboek te verduidelik.

Die energieketting van steenkool Die son gee hitte- en ligenergie. Plante gebruik die ligenergie van die son om te groei. ‘n Deel van hierdie energie word as chemiese energie in die plante gestoor. Oor miljoene jare verander dooie plante na steenkool. Die energie van die plante word in die steenkool gestoor.

16

5

Assessering Aktiwiteit

Steenkool het gestoorde energie

Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Die pas van prente by paragrawe oor hoe steenkool in die aarde gevorm word

Leerders moet in staat wees om die prente by die regte paragrawe te pas om die verhaal te vertel van hoe steenkool in die aarde gevorm word. Dit sal duidelik wees wanneer leerders die volgende kan doen: Identifiseer die korrekte prent wat by elke paragraaf pas sodat paragrawe in die regte volgorde is om die verhaal van hoe steenkool in die aarde gevorm word, te vertel.

Skryfwerk oor hoe steenkool in die aarde gevorm word

Die verhaal moet: 4 ’n opskrif hê 4 uit sinvolle sinne bestaan 4 ’n logiese volgorde hê 4 kernwoorde soos saamgeperste plantstof, lae sand, miljoene jare gelede bevat

Tekening van die steenkoolenergieketting

Die tekening moet: 4 ’n opskrif hê 4 duidelik wees 4 die energieketting in die regte volgorde beskryf 4 korrekte byskrifte hê 4

Die skryf van verduidelikings van die steenkool-energieketting

Die sinne moet: 4 by die tekeninge van die steenkool-energieketting pas 4 in die korrekte volgorde wees om die storie van die steenkool-energieketting te vertel 4

ol enko Ste tegraad eers

17

Aktiwiteit

6

Sleutelbegrippe

Steenkool gee vir ons energie om elektrisiteit te maak • • •

Die meeste kragsentrales gebruik steenkool om elektrisiteit te maak. Hierdie steenkool het sy energie uit plante gekry wat oorspronklik hul energie van die son gekry het. Die meeste elektriese toestelle kry energie van ’n kragsentrale.

Onderwysertaak AAN D IE ONDER WYSER

Indien jy naby K aapstad is, kan jy en jou le erders die Athlone-kragsen trale besoek voordat julle met hierdie aktiwiteit begin (telefoonnommer: 021 6 94 1715 vir afsprake).

TREI NE

S T E E N KO O L VUU R

1. Maak saam met die leerders ’n kopkaart op die bord oor die gebruike van steenkool. 2. Vra leerders om oor nog gebruike van steenkool te lees (paragraaf 4 van “Hoe steenkool in die Aarde gevorm word” – bladsy 43). 3. Voltooi die kopkaart deur nog gebruike van steenkool uit die leesstuk in te vul.

Leerdertaak Onderwysertaak

18

Lees paragraaf 4 van “Hoe steenkool in die Aarde gevorm word” (bladsy 43) om uit te vind watter ander gebruike steenkool het. 1. Maak seker leerders verstaan dat steenkool gebruik word om elektrisiteit in die meeste kragsentrales te maak. (Lees bladsy 66 en 67 uit “Learning for sustainable living” van Bird Life South Africa vir onderwyserverryking.) 2. Gee aan leerders die taakkaart oor ’n kragsentrale om te voltooi (bladsy 50), asook “Hoe energie vir ons werk” (vir fotostatering op bladsy 52 en 53). 3. Fasiliteer ’n klasbespreking om leerders meer inligting oor ’n kragsentrale te help kry nadat hulle vraag 3 op die leerdertaakkaart oor die kragsentrale voltooi het (vergelyk bladsy 51 vir antwoorde).

Leerdertaakkaart 1

Die kragsentrale

Waarom is daar stoom?

Wat gebeur binne-in ’n kragsentrale? Waarom is daar rook?

Waarvoor is die torings?

Waarom is daar kragdrade? Wat kry ons van die kragsentrale?

Waar het jy al ’n kragsentrale gesien?

Die kragsentrale 1. Bespreek die prent oor die kragsentrale in groepe. Gebruik die vrae om julle te help. 2. Lees “Hoe elektrisiteit vir ons werk” en soek die antwoorde vir die vrae oor die kragsentrale. 3. Hou ’n klasbespreking en deel jul inligting oor die kragsentrale.

Onderwysertaak

1. Lei ’n bespreking oor ’n kragsentrale om seker te maak dat leerders die volgende verstaan: 4 Steenkool word gebruik om water in ’n kragsentrale te verhit. 4 Die stoom van hierdie warm water laat die turbines draai. 4 Die turbines laat die kragopwekker draai en dit wek elektrisiteit op. 2. Gee aan leerders die prente van die elektrisiteit-energieketting en laat hulle dit rangskik (bladsy 54 tot 60 vir fotostatering).

19

Leerdertaak

Leerdertaakkaart 2 Die energieketting van elektrisiteit 1. Kyk in groepe weer na die kragsentrale en rangskik die prente om ’n energieketting te wys van hoe elektrisiteit ons huise bereik. 2. Teken die energieketting van elektrisiteit.

3. Skryf ’n paragraaf om elektrisiteit se energieketting te verduidelik. Onthou om ’n opskrif vir jou storie te skryf. Die elektrisiteit-energieketting Eers het die son sy hitte- en

ligenergie vir plante gegee sodat plante

kan groei. Toe, na die plante dood is, het dit oor miljoene jare heen na steenkool verander. Die steenkool het die plante se energie gestoor. Daarna is die steenkool uit die aarde ontgin en na ’n kragsentrale geneem. By die kragsentrale is die steenkool verbrand om energie daaruit te kry. Toe het die energie uit die brandende steenkool die water in die kragsentrale laat kook. Die kokende water se stoom het ’n turbine en ’n kragopwekker laat draai om elektrisiteit te maak. Daarna het die elektrisiteit langs kragdrade na ons huise gekom. Uiteindelik

het ons die elektriese energie gebruik om lig in ons huise te hê. Onderwysertaak

20

1. Maak flitskaarte van enige elektriese toestel om die verhaal van daardie toestel se energieketting aan die leerders te vertel. 2. Skakel ’n elektriese ketel aan en help leerders om die ketel se energieketting in groepe te voltooi. 3. Gee aan leerders prente van ander elektriese toestelle. Laat hulle dit rangskik en nog energiekettingstories skryf oor die toestelle wat hulle gekies het. (Prente van elektriese toestelle kan uit koerante en tydskrifte verkry word.)

Leerdertaak

6

Assessering Aktiwiteit

1. Kyk in jul groepe na die elektriese ketel waarin water kook en skryf ’n energiekettingstorie om te vertel waarvandaan die ketel sy elektriese energie oorspronklik kry. 2. Teken en skryf op jou eie nog energiekettings oor die elektriese toestelle op die prente wat jou onderwyseres vir jou gee.

Steenkool gee vir ons energie om elektrisiteit te maak

Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Tekening van elektrisiteit se energieketting

Die tekening moet: 4 ’n opskrif hê 4 duidelik wees 4 die elektrisiteit-energieketting vertel 4 die korrekte volgorde van die energieketting toon 4 korrekte byskrifte hê 4

Skryfwerk oor die elektrisiteitenergieketting

Die sinne moet: 4 by die tekeninge van die elektrisiteit-energieketting pas 4 die elektrisiteit-energieketting in die regte volgorde vertel 4

Tekening van verskillende elektriese toestelle se energiekettings

Die tekening moet: 4 ’n opskrif hê 4 duidelik wees 4 die elektrisiteit-energieketting vertel 4 die korrekte volgorde van die energieketting toon 4 korrekte byskrifte hê 4

Skryfwerk oor ’n elektriese toestel se energieketting

Die sinne moet: 4 by die tekeninge van die spesifieke elektriese toestel se elektrisiteit-energieketting pas

4 die elektriese toestel se elektrisiteit-energieketting in die regte volgorde vertel 4

21

Aktiwiteit

7

Sleutelbegrippe

Onderwysertaak

Hoeveel betaal ons vir ons elektrisiteit? • Ons kan in eenhede wat Watt (W) genoem word, meet hoeveel elektrisiteit ons gebruik het. • Ons betaal daarvoor om elektrisiteit by ons huise te kry. • Ons betaal ook vir hoeveel elektrisiteit ons gebruik en hoe lank ons elektrisiteit gebruik (kW.h). • Hoe meer elektrisiteit ons gebruik, hoe meer geld betaal ons en hoe meer steenkool word gebruik. 1. Verduidelik die volgende aan die leerders: (a) Elektrisiteit word gemeet in eenhede wat Watt (W) of kiloWatt (kW) genoem word. ’n Stoof gebruik byvoorbeeld 8 000 W; dit is 8 kW. (b) Verskillende toestelle gebruik verskillende hoeveelhede elektriese energie. 2. Gee aan leerders ’n tabel wat wys hoeveel elektrisiteit elke toestel gebruik (bladsy 62).

Leerdertaak

selfoon radio/bandspeler buislig

tafellamp naaimasjien yskas faksmasjien mikrogolfoond kleur-TV boor haardroër wasmasjien stofsuier strykyster broodrooster elektriese braaipan ketel verwarmer warmwatersilinder elektriese stoof

22

1. Kyk na die tabel wat wys hoeveel elektrisiteit elke toestel gebruik en beantwoord die volgende vrae in jou werkboek. (a) Watter elektriese toestel gebruik die meeste elektrisiteit? (b) Hoeveel elektrisiteit gebruik dit? (Skryf jou antwoord in Watt en in kiloWatt.) (c) Watter elektriese toestel gebruik die minste elektrisiteit? (d) Hoeveel elektrisiteit gebruik dit? (Skryf jou antwoord in Watt en in kiloWatt.)

Onderwysertaak

1. Herinner leerders daaraan dat kragsentrales steenkool gebruik om elektrisiteit op te wek en dat dit geld kos om steenkool te ontgin en dit na die kragsentrale te vervoer.

2. In die lig van bogenoemde, fasiliteer ’n bespreking oor waarom ons vir ons elektrisiteit moet betaal. (Jy kan na “Die voorbereiding van steenkool” op bladsy 63 verwys.) 3. Verduidelik die volgende aan die leerders: 4 Ons betaal meer geld wanneer ons elektrisiteit lank gebruik. 4 Eskom, die voorsiener van elektrisiteit, laat ons betaal vir hoeveel elektriese energie ons gebruik (kiloWatt) en hoe lank ons elektrisiteit gebruik (ure). 4 Die munisipaliteit stuur iemand (’n meterleser) om ’n lesing van ons elektrisiteitsmeter te neem van hoeveel elektrisiteit ons elke maand gebruik het. 4 Hulle stuur dan ’n rekening aan ons. Dit is gebaseer op die elektrisiteitslesing en hoeveel elektrisiteit in ons omgewing kos. 4. Laat leerders die taakkaart (“Ons betaal vir ons elektrisiteit”) voltooi (bladsy 64 om vir leerders te fotostateer).

23

Aktiwiteit

7

Leerdertaakkaart 1:

Ons betaal vir ons elektrisiteit

1. Kyk na die elektriese toestelle in die tabel hieronder en maak asof jy hierdie elektriese toestelle by jou huis gebruik. 2. Vul die ontbrekende inligting op die tabel in. (N.B. Jy kan jou sakrekenaar gebruik om die berekeninge te doen.) 3. Altesaam hoeveel elektrisiteit het hierdie gesin hierdie maand gebruik? 899,85 kW.h 4. Hoeveel moet die gesin hierdie maand vir elektrisiteit betaal? R197,96 Elektriese toestel

Hoeveel elektrisiteit gebruik dit in Watt

Hoeveel elektrisiteit gebruik dit in kW

Hoe lank het ons dit gebruik?

Hoeveel elektrisiteit het ons in kW.h gebruik?

Hoeveel moet ons teen 22c per eenheid betaal?

1. Stoof

8 000 W

8 kW

45 uur

8 kW x 45 h = 360 kW.h

360 kW.h x 22c = R 79,20c

2. Radio

15 W

0,015 kW

150 uur

0,015 kW x 150 h = 2,25 kW.h

2,25kW.h x 22c = 49c

3. Tafellamp

60 W

0,06 kW

90 uur

0,06 kW x 90 h = 5,4 kW.h

5,4 kW.h x 22c = R1,19c

4. Yskas

150 W

0,15 kW

720 uur

0,15 kW x 720 h = 108 kW.h

108 kW.h x 22c = R23,76c

5. TV

340 W

0,34 kW

150 uur

0,34 kW x 150 h = 51 kW.h

51 kW.h x 22c = R11,22

6. Strykyster

720 W

0,72 kW

60 uur

0,72 kW x 60 h = 43,2 kW.h

43,2 kW.h x 22c = R9,50c

7. Verwarmer

3 000 W

3 kW

90 uur

3 kW x 90 h = 270 kW.h

270 kW.h x 22c = R59,40c

8. Ketel

2 000 W

2 kW

30 uur

2 kW x 30 h = 60 kW.h

60 kW.h x 22c = R13,20c

Onderwysertaak

Bladsy 62 om vir leerders te fotostateer 24

1. Verduidelik aan leerders dat party mense vooraf betaalde elektrisiteit gebruik. Dan betaal jy jou elektrisiteit vooruit deur ’n elektrisiteitskaart te koop. As jy byvoorbeeld ’n kaart vir R50 koop, kan jy kW.h ter waarde van R50 gebruik. Jou elektrisiteit sal dan gediskonnekteer word totdat jy nog koop. 2. Laat leerders die taakkaart oor ’n elektrisiteitsrekening voltooi (bladsy 61 vir fotostatering vir leerders).

Aktiwiteit

7

Leerdertaak

Leerdertaakkaart 2

’n Elektrisiteitsrekening

TICE ply by-law: IMPORTANT NO the eledctricity sup of section 17 (1) of ms ter ty supply being ici ctr ele • Notice in ur yo in e date shall result ur deposit be charged and yo Failure to pay by du disconnection shall ent for ym pa fee A er . aft ed ect ply disconn ction op sup Immediate reconne may be increased. cannot be assured.

1. Kyk na mevrou Kumalo se elektrisiteitsrekening en beantwoord die volgende vrae. (a) Hoeveel kW.h elektrisiteit het die Kumalo-gesin gebruik? (b) Oor watter tydperk is hierdie elektrisiteit gebruik? (c) Hoeveel moet mevrou Kumalo betaal? (d) Teen watter datum moet mevrou Kumalo die rekening betaal? (e) Wat sal, volgens die rekening, gebeur as sy nie betyds betaal nie? 2. Dink aan hoe elektrisiteit geproduseer word en hoe dit ons huise bereik en verduidelik waarom mense vir elektrisiteit moet betaal.

25

Leerdertaak 2

Jy kan só begin:

Ons moet vir ons elektrisiteit betaal. Mense wat elektrisiteit gebruik, moet daarvoor betaal. Die rede is:

Kragsentrales gebruik steenkool om elektrisiteit op te wek. Ons moet mense betaal om steenkool uit die myne te ontgin, dit voorberei om te verkoop en die steenkool na die kragsentrales te vervoer. Nog ’n rede is:

Die mense wat in die kragsentrales werk, moet betaal word om die elektrisiteit op te wek en dit na ons huise te bring. ’n Verdere rede is:

Die meterlesers wat ons elektrisiteitslesing kom doen en die mense wat voorafbetaalde meters maak, moet betaal word.

7

Assessering Aktiwiteit

Hoeveel betaal ons vir ons elektrisiteit?

Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Die lees en interpreteer van ’n tabel

Leerders moet in staat wees om die tabel te lees wat aandui hoeveel elektriese energie elke toestel gebruik. Dit sal duidelik wees wanneer leerders die volgende kan doen: 4 Gee korrekte antwoorde vir vraag a, b, c en d.

Die invul van die tabel

Die volgende moet op die tabel ingevul word:

4 die aantal Watt wat elke toestel gebruik

4 korrekte berekeninge van hoeveel elektrisiteit die gesin per maand gebruik

4 die korrekte berekening van hoeveel die gesin vir elektrisiteit moet betaal 4 Lees ’n tabel (elektrisiteitsrekening)

Skryfwerk oor waarom mense vir elektrisiteit moet betaal

26

4 Leerders moet in staat wees om ’n elektrisiteitsrekening te lees. Dit sal duidelik wees wanneer leerders die volgende kan doen: Gee die korrekte antwoorde vir vraag a, b, c, d en e. Die sinne moet 4 aandui dat die leerder besef watter koste daarby betrokke is om elektrisiteit by ons huise te kry 4

Aktiwiteit

8

Bespaar elektrisiteit

Sleutelbegrippe

• As ons minder elektrisiteit gebruik, bespaar ons steenkool, wat ’n waardevolle natuurlike hulpbron is wat uiteindelik uitgeput sal wees. • As ons minder elektrisiteit mors, spaar ons geld.

Onderwysertaak

1. Herinner leerders aan die feit dat ons steenkool gebruik om elektrisiteit op te wek. 2. Gee aan leerders die leesstuk oor steenkool wat uiteindelik uitgeput sal wees (vergelyk onder). 3. Fasiliteer ’n bespreking oor waarom dit belangrik is om minder elektrisiteit te gebruik. Gebruik die volgende vrae om jou te help: (a) Wat is die belangrikste energiebron wat gebruik word om elektrisiteit in ’n kragsentrale te maak? (b) Wat sal gebeur as daar nie meer steenkool is nie? L.W.: Maak tydens die bespreking seker dat leerders die volgende verstaan: 4 Wanneer ons elektrisiteit vermors, vermors ons ook steenkool. 4 Hoe meer elektrisiteit ons gebruik, hoe meer steenkool gebruik ons. 4. Laat die leerders die taakkaart voltooi (fotostateer van bladsy 65).

Steenkool is ’n nie-hernubare energiebron

Steenkool is een van die natuurlike energiebronne wat in die aardkors aangetref word. Dit word soms fossielbrandstof genoem, omdat dit oor miljoene jare op ’n natuurlike manier van dooie plante en diere gevorm is. Niemand weet hoeveel steenkool daar in die aardkors is nie. Ons is vinnig besig om al die fossielbrandstowwe op te gebruik. Mynmaatskappye soek dus aanhoudend nuwe voorrade van hierdie natuurlike brandstowwe. Hulle moet selfs op moeilike plekke soos onder die see soek. Wetenskaplikes dink dat al die aarde se voorraad fossielbrandstowwe, soos steenkool, gas en olie, binnekort uitgeput sal wees. Ons sê fossielbrandstof is ’n nie-hernubare energiebron. Dit beteken dat wanneer dit op is, daar nêrens nog sal wees nie (want dit neem miljoene jare voordat die natuur nog kan maak). Wetenskaplikes skat dat as ons aanhou om fossielbrandstof so vinnig soos nou te gebruik, al die steenkool teen 2085 uitgeput sal wees.

27

Gebruik so min moontlik elektrisiteit

Leerdertaak

GROEP

1. Kyk in groepe na die prent van mevrou Mabhena wat elektrisiteit in haar kombuis gebruik. 2. Merk die plekke waar elektrisiteit vermors word. 3. Bespreek maniere waarop mevrou Mabhena elektrisiteit kan bespaar. 4. Laat een mens jul voorstelle neerskryf oor hoe mevrou Mabhena minder elektrisiteit kan gebruik. Motiveer waarom sy jul voorstelle moet oorweeg. Skryf jul voorstelle hier. Voorbeeld:

1. Moenie die ketel volmaak as jy net twee koppies tee wil maak nie, want hoe meer water jy kook, hoe meer elektrisiteit sal jy gebruik en hoe meer geld sal jy moet betaal. 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Kies een persoon om aan die res van die klas te vertel wat jul voorstelle vir mevrou Mabhena is.

28

Onderwysertaak

Laat leerders terugvoering oor hul voorstelle vir mevrou Mabhena gee. Skryf die volgende gevolgtrekking saam met die leerders op die bord: Steenkool is ’n kosbare hulpbron. Wanneer ons elektrisiteit gebruik, gebruik ons ook die steenkool wat gebruik is om die elektrisiteit te maak. Wanneer ons elektrisiteit bespaar, bespaar ons ook steenkool vir die toekoms.

8

Assessering Aktiwiteit

Bespaar elektrisiteit Wat ons wil assesseer

Wat ons van die leerders verwag

Die identifisering van plekke waar elektrisiteit vermors word

Leerders moet plekke kan identifiseer waar elektrisiteit vermors word. Dit sal duidelik wees wanneer leerders plekke op die prent kan aandui waar elektrisiteit vermors word.

Die skryf van voorstelle om elektrisiteit te bespaar

4 Voorstelle moet motiveer waarom mense moet probeer om minder elektrisiteit te gebruik 4

Vol

29

Voorgestelde werkskema ENERGIE EN VERANDERING-LEERPROGRAM: GRAAD 6 PERIODE 1 AKTIWITEIT 1

PERIODE 2 AKTIWITEIT 2

PERIODE 3 AKTIWITEIT 3

PERIODE 4 AKTIWITEIT 4

PERIODE 5

Plaas energiebyskrifte, gesels oor en skryf sinne oor verskillende vorme van energie ± 50 min.

Leerders vul tabel in ± 15 min.

Onderwyseres lei voedselenergiekettings in

Stel stowwe met potensiële energie bekend

Sorteer stowwe en lei brandstowwe in ± 50 min

Leerders skryf en teken eie voedselenergiekettings ± 50 min.

Kry gestoorde energie uit stowwe en skryf sinne ± 50 min.

Vul tabel in ± 50 min.

Skryf sinne oor die energie in die liggaam ± 35 min.

PERIODE 6 AKTIWITEIT 5

PERIODE 7

PERIODE 8 AKTIWITEIT 6

PERIODE 9

PERIODE 10

Bespreek en lees vir meer inligting oor steenkool ± 30 min.

Lees die hele verhaal van steenkoolvorming ± 20 min.

Pas paragrawe by prente oor hoe steenkool gevorm is ± 20 min.

Maak die steenkoolenergieketting met leerders

Maak kopkaart oor gebruike van steenkool, lees vir meer inligting oor steenkoolgebruike en voltooi die kopkaart ± 20 min.

Leerders rangskik sinne wat die energieketting van die kragsentrale vertel

Leerders skryf ’n ketel se energieketting in groepe

Leerders teken en skryf steenkoolenergieketting ± 30 min.

Leerders bespreek vrae oor ’n kragsentrale en lees en bespreek om meer inligting oor die kragsentrale te verkry ± 30 min.

Leerders teken en skryf die energieketting van die kragsentrale ± 30 min.

Elke leerder skryf hul eie energieketting van ’n elektriese toestel ± 50 min.

Maak ’n energieketting van ’n elektriese toestel met leerders ± 20 min.

PERIODE 11 AKTIWITEIT 7

PERIODE 12

PERIODE 13

PERIODE 12 AKTIWITEIT 8

PERIODE 13

Inleiding oor die meet van elektrisiteit

Leerders voltooi ’n taakkaart oor die berekening van elektrisiteitskoste ± 40 min.

Leerders lees en interpreteer ’n elektrisiteitsrekening

Lees oor steenkool wat uiteindelik sal opraak en bespreek implikasies ± 30 min.

Skryf voorstelle oor hoe om minder elektrisiteit te gebruik

Lees en interpreteer ’n tabel van elektriese toestelle ± 20 min. Bespreek waarom ons vir elektrisiteit moet betaal en hoe koste bereken word ± 30 min.

Bespreking oor voorafbetaalde elektrisiteitsmeters ± 20 min.

Leerders skryf om te sê waarom ons vir die elektrisiteit wat ons gebruik, moet betaal

Identifiseer plekke waar elektrisiteit vermors word ± 20 min.

Terugvoering en sinsvoltooiing oor die bewaring van natuurlike hulpbronne

Beraamde tyd om die aktiwiteite in hierdie leerprogram te voltooi = 13 periodes @ 50 minute per periode = 10,8 uur. Dit is amper drie weke se werk. (Aanbevole tyd per week vir Natuurwetenskappe en Tegnologie = 4 uur)

30

32

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Klankenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Bewegingsenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Ligenergie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Gestoorde energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Hitte-energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Elektriese energie

Fotostateer vir

Aktiwiteit 3

33

Fotostateer vir

Aktiwiteit 3

34

Fotostateer vir

Aktiwiteit 3

35

Fotostateer vir

Aktiwiteit 3

36

Leerdertaakkaart

Fotostateer vir

Aktiwiteit 4

Kry gestoorde energie uit iets 1. Daar is gestoorde energie in elke energiebron in die tabel hieronder. 2. Probeer om iets te doen om die gestoorde energie uit elke bron te kry. Vul dan die onderstaande tabel in. Dit is waar die energie gestoor is

Kerswas

Wat ons gedoen het om die energie uit te kry

Ek het dit gebrand

Dit is die energie wat ons daaruit gekry het

Hitte- en ligenergie

Die energie-veranderinge wat plaasvind

Grondboontjies

Brandspiritus

Battery

Gerekte rekkie

(f) Hout

37

Fotostateer vir

Aktiwiteit 4

Leerdertaakkaart

Steenkool

’n Klip op die rand van ’n tafel

3. Skryf sinne om te sê wat jy gedoen het om energie uit elke ding te kry en watter verskillende energievorme jy daaruit gekry het. Voorbeeld:

(a) Daar was gestoorde energie in die kerswas. Ek het die was gebrand om hitte- en ligenergie daaruit te kry. (b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..................................................................... (c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..................................................................... (d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..................................................................... (e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..................................................................... (f) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..................................................................... (g) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................................................

38

Inligtingsblad vir Aktiwiteit 5

Hoe steenkool in die Aarde gevorm word

Steenkool is ’n harde, swart soort rots. Mense brand reeds honderde jare lank steenkool om hul warm te maak. Dit neem miljoene jare om steenkool te maak. Miljoene jare gelede was daar baie water en bome wat die Aarde bedek het. Soms wanneer bome dood is, het dit in die water geval. Oor baie jare heen het lae grond die bome bedek en die hout na veen verander. Veen is sag en kan as brandstof gebrand word. Al hoe meer lae swaar grond op die veen veroorsaak al hoe meer druk sodat gas en water daaruit gepers word. Dit laat die veen na ’n dun laag harde steenkool of na olie verander. Dit neem die Aarde miljoene jare om die steenkool te maak. Hierdie steenkool word diep onder die grond gevorm en mense moet dus myne grawe om dit uit te kry. Daar is baie steenkoolmyne in Suid-Afrika. Die gebruik van steenkool Die meeste van Suid-Afrika se steenkool word in kragsentrales gebruik om elektrisiteit op te wek. Daar is ’n groot fabriek in Sasolburg wat petrol uit steenkool maak. ’n Spesiale soort steenkool wat kooks genoem word, help ons om staal uit yster te maak. Teer, plastiek en bemestingstowwe kom ook van steenkool. Mense gebruik steenkool in hul huise om kos te kook of om hulself warm te maak. As ons aanhou om soveel steenkool te gebruik, sal die wêreld se steenkool binnekort op wees. Dit is ’n groot probleem, en talle mense probeer om ander soorte brandstof te vind sodat ons minder steenkool kan gebruik. Die Aarde se olie sal teen die jaar 2030 op wees, en steenkool teen 2085. Steenkool in Suid-Afrika Suid-Afrika het baie steenkool. Kyk op die kaart waar dit ontgin word. Ons gebruik die meeste van ons steenkool self, maar ons verkoop ook steenkool aan Japan.

Gebiede waar steenkool aangetref word

39

Leerdertaakkaart

vir Aktiwiteit 5 (individueel)

Hoe steenkool in die aarde gevorm word Plak die korrekte volgorde van die storie van hoe steenkool gevorm word, op jou taakkaart. Prente wat wys hoe steenkool gevorm word

Eers

water sand en modder dooie plante wat in die water geval het

Toe

lae sand saamgeperste plantstof wat veen genoem word

Daarna druk van die lae sand nog lae sand en klip ligniet

Laastens

baie lae sand en klip

steenkool

40

Paragrawe wat vertel hoe steenkool gevorm word

Al hoe meer druk deur sand en modder het hierdie plantstof saamgepers en fyngedruk om ’n harde laag, wat ligniet genoem word, te vorm. Soos wat hierdie samepersing plaasgevind het, is gas en water uit die dooie plantstof gedruk. ------------------------------

Soos wat al hoe meer lae sand en modder op hierdie dooie plante beland het, het dit geleidelik fyngedrukte plantstof, wat veen genoem word, geword.

------------------------------

Oor miljoene jare het al hoe meer lae sand en modder die ligniet bedek. Die ligniet het uiteindelik ’n harde, swart soort klip wat steenkool genoem word, geword. ------------------------------

Miljoene jare gelede was die aarde se klimaat baie nat en dus het baie plante naby water gegroei. Toe hierdie plante dood is, het party in die water geval. Dié plante het nie verrot nie, maar is mettertyd deur lae sand en modder bedek. ------------------------------

41

Taakkaart vir Aktiwiteit 5

Water

Sand en modder

Dooie plante wat in die water geval het

42

Taakkaart vir Aktiwiteit 5

Lae sand Saamgeperste plantstof wat veen genoem word

43

Taakkaart vir

Aktiwiteit 5

Druk van lae sand

Nog lae sand en klip

Ligniet Lignite

44

Taakkaart vir

Aktiwiteit 5

Baie lae sand en klip

Steenkool

45

46

Waarom is daar kragdrade?

Waarom is daar rook?

’n kragsentrale?

Wat gebeur binne-in

4 Wat kry ons van die kragsentrale?

DIE KRAGSENTRALE 4 Waar het jy al ’n kragsentrale gesien?

Waarvoor is die torings?

Waarom is daar stoom?

Aktiwiteit 6 Leerdertaakkaart 1

Onderwyserskopie

DIE KRAGSENTRALE

Spantoring

Kragsentrale

Skoorsteen

V : Wat gebeur binne-in ’n kragsentrale? A : Brandende steenkool verhit water. Die stoom van die warm water laat ’n turbine draai. Die turbine laat draai ’n kragopwekker wat elektrisiteit opwek.

V : Waarom is daar rook? A : Van die brandende steenkool wat die water verhit.

V : Waarom is daar kragdrade? A : Om die elektrisiteit te gelei.

V : Wat kry ons van die kragsentrale? A : Elektrisiteit

V : Waarom is daar stoom? A : Water word gekook deur die hitte van die brandende steenkool te gebruik. Die water word in hierdie torings verkoel en hierdie stoom kom van daardie water.

Koeltoring

V : Waar het jy al ’n kragsentrale gesien? A : In Athlone in Kaapstad.

V : Waarvoor is die torings? A : Om die water af te koel sodat dit terug in die rivier kan gaan.

47

Hoe elektrisiteit vir ons werk Waarom moet ons vir elektrisiteit betaal?

Want baie mense moet hard werk om dit te maak. Laat ek verduidelik waar dit vandaan kom en hoe dit by ons huise kom.

Vandag grawe mynwerkers steenkool diep onder die aarde uit. Hulle haal dit uit die grond en laai dit op ’n trein. Die trein neem die steenkool na die kragsentrale.

Toe bome doodgegaan het, is dit onder lae en lae sand begrawe. Oor baie jare heen het dit na steenkool verander.

stoomketel

By die kragsentrale word die steenkool in ’n stoomketel of ketelkamer verbrand. Kan jy dit in die prentjie hierbo sien? Die stoomketel verhit water. Die kookwater verander na stoom. Dink aan ’n gewone ketel, wanneer die water kook, verander dit na stoom. Die stoom beweeg.

48

Kragdrade neem die elektrisiteit van die substasie na jou huis.

Substasie

Die elektrisiteit beweeg na baie verskillende substasies. Elke area het ’n substasie. Het jy al een in jou omgewing opgelet? Moet nooit naby ’n substasie gaan nie. Dit is vol elektrisiteit en is baie gevaarlik.

spantorings turbine

kragopwekker Die elektrisiteit beweeg langs drade wat kragdrade genoem word. Hierdie kragdrade word deur spantorings ondersteun. Dit dra elektrisiteit oor groot afstande. Het jy al spantorings naby jou huis opgelet?

Die bewegende stoom laat ’n turbine beweeg. Soek die turbine in die prentjie hierbo. Die turbine draai en draai. Die stoom druk dit al in die rondte, net soos die wind ’n windpomp laat draai. Die turbine is aan ’n kragopwekker gekoppel. Dit turbine beweeg, so die kragopwekker. Die kragopwekker is ’n masjien wat elektrisiteit maak terwyl dit draai.

49

Taakkaart vir

Aktiwiteit 6

50

Taakkaart vir

Aktiwiteit 6

51

Taakkaart vir

Aktiwiteit 6

52

Taakkaart vir

Aktiwiteit 6

53

Taakkaart vir

Aktiwiteit 6

54

Taakkaart vir

Aktiwiteit 6

55

Byskrifte vir Aktiwiteit 6

Die energieketting van elektrisiteit

Die son gee hitte- en ligenergie.

Plante gebruik die ligenergie van die son om te groei. ’n Deel van hierdie energie word as chemiese energie in die plante gestoor.

Oor miljoene jare verander dooie plante na steenkool. Die energie van die plante word in die steenkool gestoor.

Die energie in die steenkool word in die kragsentrale gebruik. Dit word na elektriese energie verander.

Die steenkool word gebruik om water te verhit. Die stoom van die water laat die turbine draai. Die turbine laat draai ’n kragopwekker wat elektrisiteit opwek.

Die elektriese energie beweeg in kragdrade wat deur hoë spantorings ondersteun word. Elektriese energie kom in drade na ons huise.

Ons gebruik elektriese energie in ons huise om hitte- en ligenergie te kry.

56

Taakkaart vir

Aktiwiteit 7

Voorbeeld van ’n elektrisiteitsrekening

IMPORTANT NOTICE • Notice in terms of section 17 (1) of the eledctricity supply by-law: Failure to pay by due date shall result in your electricity supply being disconnected. A fee for disconnection shall be charged and your deposit may be increased. Immediate reconnection op supply after payment cannot be assured.

1. Kyk na mevrou Kumalo se elektrisiteitsrekening en beantwoord die volgende vrae. (a) Hoeveel kW.h elektrisiteit het die Kumalo-gesin gebruik? (b) Oor watter tydperk is hierdie elektrisiteit gebruik? (c) Hoeveel moet mevrou Kumalo betaal? (d) Teen watter datum moet mevrou Kumalo die rekening betaal? (e) Wat sal, volgens die rekening, gebeur as sy nie betyds betaal nie? 2. Dink aan hoe elektrisiteit geproduseer word en hoe dit ons huise bereik en verduidelik waarom mense vir elektrisiteit moet betaal.

57

Taakkaart vir

Aktiwiteit 7 Die hoeveelheid elektrisiteit wat sekere toestelle gebruik

selfoon

radio/bandspeler buislig

tafellamp

naaimasjien yskas

faksmasjien

mikrogolfoond kleur-TV boor

haardroër

wasmasjien stofsuier

strykyster

broodrooster

elektriese braaipan ketel

verwarmer warmwatersilinder elektriese stoof

58

Taakkaart vir

Aktiwiteit 7

Die voorbereiding van steenkool

Wanneer steenkool van die myne kom, moet mense dit voorberei sodat dit verkoop kan word. Dit word:

1. Gesny

2. Beweeg

3. Gewas

4. Gelaai

5. Opgebreek

6. Gesorteer

8. Vervoer

t S

7. Gegradeer

9. Uitgevoer

kool een rste Ee aad Gr

10. Verkoop

59

Taakkaart vir

Ons betaal vir ons elektrisiteit

Aktiwiteit 7

1. Kyk na die elektriese toestelle in die tabel hieronder en maak asof jy hierdie elektriese toestelle by jou huis gebruik. 2. Vul die ontbrekende inligting op die tabel in. (N.B. Jy kan jou sakrekenaar gebruik om die berekeninge te doen.)

Elektriese Hoeveel elektrisiteit toestel gebruik dit in Watt

1. Stoof

2. Radio

Hoe lank het Hoeveel elektrisiteit ons dit gebruik dit gebruik in kW

Hoeveel elektrisiteit het ons in kW.h gebruik

Hoeveel moet ons teen 22c ’n eenheid betaal?

A

3. Tafellamp 4. Yskas

B

5. TV 6. Strykyster 7. Verwarmer

8. Ketel

C

F D E

3. Altesaam hoeveel elektrisiteit het hierdie gesin hierdie maand gebruik? 4. Hoeveel moet die gesin hierdie maand vir elektrisiteit betaal?

60

=G =H

=

Taakkaart vir

Aktiwiteit 8

Gebruik so min elektrisiteit moontlik

vol

1. Kyk in groepe na die prent van mevrou Mabhena wat elektrisiteit in haar kombuis gebruik. 2. Merk die plekke waar elektrisiteit vermors word. 3. Bespreek maniere waarop mevrou Mabhena elektrisiteit kan bespaar. 4. Laat een mens jul voorstelle neerskryf oor hoe mevrou Mabhena minder elektrisiteit kan gebruik. Motiveer waarom sy jul voorstelle moet oorweeg. Skryf jul voorstelle motivering hier. Voorbeeld: 1. Moenie die ketel volmaak as jy net twee koppies tee wil maak nie, want hoe meer water jy kook, hoe meer elektrisiteit sal jy gebruik en hoe meer geld sal jy moet betaal. 2.

...................................................................

4.

...................................................................

3.

...................................................................

5. Kies een persoon om aan die res van die klas te vertel wat jul voorstelle vir mevrou Mabhena is. 61

energie AKTIWITEIT

Ondersoek energiebronne • Watter energiehulpbronne word gebruik om elektrisiteit op te wek?

• Watter van hierdie hulpbronne is hernubaar?

Idees om te deel • Kan Suid-Afrika in die toekoms elektriese energie aan die hele bevolking voorsien? • Is daar genoeg natuurlike hulpbronne in SuidAfrika om dit te kan doen?

• Watter hulpbron word gebruik om die meeste van Suid-Afrika se elektrisiteit op te wek?

• Waar word die meeste van Suid-Afrika se elektriese energie geproduseer? • Waar word die steenkool gevind wat gebruik word om elektrisiteit te verskaf? • Kan ons ons energiehulpbronne beter bestuur en bewaar?

Koeltoring

Huise

Steenkool Elektriese krag Superverhitte stoom

Verbrandingskamer Stoomturbine

Kondenseerder

Kragopwekker

Uitlaatstoom

Opwekker

Omvormer Gebruik die inligting wat volg om hierdie diagram te interpreteer.

62

Uit: Learning for Sustainable Living, Bird Life South Africa 2000 Posbus 515, Randburg 2125, Tel (011) 789 1122 Faks (011) 726 3633

OMGEWING

Verstaan hernubare energiehulpbronne

Verstaan optimale gebruik van energiehulpbronne

Tale

Evalueer verskillende opsies vir die gebruik van energie

OMGEWING

Leer oor energieomsettings

OMGEWING

Waardes en houdings

Wiskunde

Kennis en vaardighede

Mensen Sosiale Wetenskappe

Wat om te doen Lees hierdie eenvoudige beskrywing van hoe elektrisiteit gemaak word. • Die diagram wys ’n stoomturbine- elektriese kragsentrale. • Steenkool word verbrand om die hitte te maak om stoom te maak. • Stoom onder groot druk word in die turbines ingevoer. • Die stoom laat die turbinewiele se asse draai. • Hierdie turbinemasjiene produseer meganiese energie. • Die turbines dryf die kragopwekkers aan wat elektrisiteit produseer. • ’n Elektromagneet in die kragopwekker skep die lading wat as elektrisiteit oorgedra word. • Drade dra hoë-stoomspanning- elektriese stroom van die kragsentrale na ’n substasie. • Van hier word die elektrisiteit deur Suid-Afrika versprei.

WOORDELYS turbines wiele wat deur stoom gedraai word kragopwekkers masjiene wat elektrisiteit produseer lading vloei/stroom stoomspanning elektriese sterkte herwin om materiaal te behandel sodat dit weer gebruik kan word besoedelende stowwe onsuiwer, skadelike stowwe

Gebruik wetenskaplike taal om hierdie vrae te beantwoord. • Hoe word steenkool na die kragsentrale gebring en daar gebruik? • Waar word water tot stoom verhit, afgekoel en herwin? • Waar word besoedelende stowwe in die lug vrygestel? Bespreek jou verslag met ’n ander leerder. Is jou verslag duidelik vir haar of hom?

Meer om oor na te dink • • • •

Kan jy ’n paar van die soorte werk noem wat in ’n kragsentrale gedoen word? Wie is verantwoordelik daarvoor om grondstowwe te verskaf, die kragsentrale te bestuur en toerusting in stand te hou? Kan jy skat hoeveel mense by ’n kragsentrale werk? Hoeveel verskillende groepe mense baat by die elektrisiteit wat in die kragsentrale opgewek word?

Persoonlike portefeulje Maak jou eie afskrif van die diagram om saam met jou verslag te hou. Bêre dit in jou persoonlike portefeulje.

63