Ch 01 Arjun Vishad Yoga

ौीमभगवगीता : पहला अयाय (अजु अजुन  वषादयोग) वषादयोग Wikibooks कडू कडू न मूळ पहया अयायाचा अयायाचा ूारं भ अथ ूथमोऽयायः

अथ पहला अयाय सु& होतो. मूळ 'ोक 'ोक धृतरा* उवाच धम,ेऽे कु&,ेऽे समवेता युय/ु सवः । मामकाः पा1डवा2ैव कमकुवत स4जय ॥ १-१ ॥

संदिभत अ8वयाथ धृतरा* = धृतरा*, उवाच = 9हणाले, स4जय = हे संजया, धम,ेऽे = धमभूमी असणाढया, कु&,ेऽे = कु&,ेऽावर, समवेताः = एकऽ जमलेया, युयु/सवः = यु=ाची इ?छा करणाढया, मामकाः = माAया मुलांनी, च = आCण, एव = तसेच, पा1डवाः = पांडू?या मुलांनी, कम ् = काय, अकुवत = केले ॥ १-१ ॥ अथ धृतरा* 9हणाले, हे संजया, धमभूमी असलेया कु&,ेऽात यु=ा?या इ?छे ने एकऽ जमलेया माAया आCण पांडू?या मुलांनीहE काय केले? ॥ १-१ ॥ मूळ 'ोक 'ोक

स4जय उवाच FंHवा तु पा1डवानीकं Iयूढं दयKधनःतदा । ु आचायमुपसMग9य राजा वचनमॄवीत ् ॥ १-२ ॥

संदिभत अ8वयाथ स4जय = संजय, उवाच = 9हणाले, तदा = /यावेळE, Iयूढम ् = Iयूहरचनेने युP, पा1डवानीकम ् = पांडवांचे सै8य, FंHवा = पाहन ू , तु = आCण, आचायम ् = िोणाचायाR?या, उपसMग9य = जवळ जाऊन, राजा = राजा, दयKधनः = दयKधन , वचनम ् = असे वचन, अॄवीत = बोलला ॥ १-२ ॥ ु ु अथ संजय 9हणाले, /यावेळE Iयूहरचना केलेले पांडवांचे सै8य पाहन िोणाचयाRजवळ ु ू राजा दयKधन जाऊन असे 9हणाला ॥ १-२ ॥ मूळ 'ोक 'ोक पँयैतां पा1डु पुऽाणामाचाय महतीं चमूम ् । Iयूढां िपदपु ऽेण तव िशंयेण धीमता ॥ १-३ ॥ ु

संदिभत अ8वयाथ आचाय = अहो आचाय, तव = तुम?या, धीमता = बु=मान, िशंयेण = िशंयाने, िपदपु ऽेण = ु िपदपु ऽ धXYु9नाने, Iयुढाम ् = Iयुहरचना कZन िस= केलेली, एताम ् = हE, पा1डु पुऽाणाम ् = ु पांडू?या पुऽांची, महतीम ् = वशाल, चमूम ् = सेना, पँय = पाहा ॥ १-३ ॥ अथ अहो आचाय, तुम?या बु=मान िशंयाने-िपदपु ऽ धृXYु9नाने-Iयूहरचना कZन उभी केलेली हE ु पांडुपुऽांची ूचंड सेना पाहा. ॥ १-३ ॥ मूळ 'ोक 'ोक अऽ शूरा महे ंवासा भीमाजुन  समा युिध । युयध ु ानो वराट2 िपद2 महारथः ॥ १-४ ॥ ु धृXकेतुँचेकतानः कािशराज2 वीयवान ् ।

पु&Cज/कुC8तभोज2 शै^य2 नरपुMगवः ॥ १-५ ॥ युधाम8यु2 वबा8त उaमौजा2 वीयवान ् । सौभिो िौपदे या2 सव एव महारथाः ॥ १-६ ॥

संदिभत अ8वयाथ अऽ = येथ,े महे ंवासाः = मोठeमोठe धनुंये धारण केलेले, च = आCण, युिध = यु=ात, भीमाजुन  समाः = भीम व अजुन  याूमाणे असणारे , शूराः = शूर-वीर, युयुधानः = सा/यकf, च = आCण, वराटः = वराट, च = तसेच, महारथः = महारथी, िपदः = िपद ु ु , धृXकेतुः = धृXकेतू, चेकतानः = चेकतान, च = आCण, वीयवान ् = बलवान, कािशराजः = कािशराज, पु&Cजत ् = पु&Cजत, कुC8तभोजः = कुC8तभोज, च = आCण, नरपुMगवः = नरौेg, शै^यः = शै^य, च = आCण, वबा8तः = पराबमी, युधाम8युः = युधाम8यू, च = तसेच, वीयवान ् = शPमान, उaमौजाः = उaमौजा, सौभिः = सुभिे चा पुऽ, च = आCण, िौपदे याः = िौपदEचे पाच पुऽ, सव एव = हे सवच, महारथाः = महारथी, (सC8त सC8त) सC8त = आहे त ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ अथ या सै8यात मोठeमोठe धनुंये घेतलेले भीम, अजुन  यांसारखे शूरवीर, सा/यकf, वराट, महारथी िपद ु , धृXकेतू, चेकतान, बलवान कािशराज, पु&Cजत, कुंितभोज, नरौेg शै^य, पराबमी युधाम8यू, शPमान उaमौजा, सुभिापुऽ अिभम8यू आCण िौपदEचे पाच पुऽ हे सवच महारथी आहे त. ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ मूळ 'ोक 'ोक अःमाकं तु विशXा ये ताC8नबोध jजोaम । नायका मम सै8यःय संkाथR ता8ॄवीिम ते ॥ १-७ ॥

संदिभत अ8वयाथ jजोaम = हे ॄाmणौेg, अःमाकम ् = आम?या प,ात, तु = सु=ा, ये = जे, विशXाः = महnवाचे, (सC8त सC8त) सC8त = आहे त, तान ् = /यांना, िनबोध = आपण जाणून oया, मम = माAया, सै8यःय = सै8याचे, नायकाः = जे सेनापती आहे त, तान ् = ते, ते = तुम?या, संkाथम ् = माहतीसाठe, ॄवमी = मी सांगतो ॥ १-७ ॥

अथ हे ॄाmणौेg, आपयातील जे महnवाचे आहे त, ते जाणून oया. आपया माहतीसाठe आपया सै8याचे जे जे सेनापती आहे त, ते मी आपयाला सांगतो. ॥ १-७ ॥ मूळ 'ोक 'ोक भवान ् भींम2 कण2 कृ प2 सिमित4जयः । अp/थामा वकण2 सौमदaःतथैव च ॥ १-८ ॥

संदिभत अ8वयाथ भवान ् = तु9हE िोणाचाय, च = आCण, भींमः = भींम, च = तसेच, कणः = कण, च = आCण, सिमित4जयः = यु=ात वजयी होणारे , कृ पः = कृ पाचाय, च = तसेच, अp/थामा = अp/थामा, च = तसेच, वकणः = वकण, तथैव च = आCण /याचूमाणे, सौमदaः = सोमदaाचा पुऽ भूrरौवा ॥ १-८ ॥ अथ आपण-िोणाचाय, पतामह भींम, कण, यु=ात वजयी होणारे कृ पाचाय, अp/थामा, वकण तसेच सोमदaाचा मुलगा भूrरौवा. ॥ १-८ ॥ मूळ 'ोक 'ोक अ8ये च बहवः शूरा मदथs /यPजीवताः । नानाशtूहरणाः सवs यु=वशारदाः ॥ १-९ ॥

संदिभत अ8वयाथ अ8ये = इतर, च = सु=ा, मदथs = माAयासाठe, /यPजीवताः = जीवावर उदार झालेले, बहवः = पुंकळ, शूराः = शूरवीर, (सC8त सC8त) सC8त = आहे त, सवs = ते सव, नानाशtूहरणाः = िनरिनराwया शtाtांनी सुसxज, यु=वशारदाः = यु=ात पारं गत, (सC8त सC8त) सC8त = आहे त ॥ १-९ ॥ अथ

इतरहE माAयासाठe जीवावर उदार झालेले पुंकळ शूरवीर आहे त. ते सवजण िनरिनराwया शtाtांनी सुसxज असून यु=ात पारं गत आहे त. ॥ १-९ ॥ मूळ 'ोक 'ोक अपयाyं तदःमाकं बलं भींमािभरC,तम ् । पयाyं C/वदमेतेषां बलं भीमािभरC,तम ् ॥ १-१० ॥

संदिभत अ8वयाथ भींमािभरC,तम ् = भींम-पतामहांकडू न रC,ले गेलेले, अःमाकम ् = आमचे, तत ् = ते, बलम ् = सै8य, अपयाyम ् = सव ूकारांनी अCजं{य आहे , तु = आCण, भीमािभरC,तम ् = भीमाकडू न रC,ले गेलेले, एतेषाम ् = या पांडवांच,े इदम ् = हे , बलम ् = सै8य, पयाyम ् = Cजंक1यास सोपे आहे ॥ १-१० ॥ अथ भींमपतामहांनी र,ण केलेले आपले ते सै8य सव FXींनी अCजं{य आहे ; तर भीमाने र,ण केलेले यांचे हे सै8य Cजंकायला सोपे आहे . ॥ १-१० ॥ मूळ 'ोक 'ोक अयनेषु च सवsषु यथाभागमवCःथताः । भींममेवािभर,8तु भव8तः सव एव ह ॥ १-११ ॥

संदिभत अ8वयाथ च = 9हणून, सवsषु = सव, अयनेषु = Iयूहjारात, यथाभागम ् = आपापया जागेवर, अवCःथताः = राहन ू , भव8तः = आपण, सवs एव = सवाRनीच, ह = िनःसंदेहपणे, भींमम ् एव = भींम पतामहांचेच, अिभर,8तु = सव बाजूंनी र,ण करावे ॥ १-११ ॥ अथ 9हणून सव Iयूहां?या ूवेशjारात आपापया जागेवर राहन ू आपण सवाRनीच िनःसंदेह भींमपतामहांचेच सव बाजूंनी र,ण करावे. ॥ १-११ ॥

मूळ 'ोक 'ोक तःय स4जनयन ् हषR कु&वृ=ः पतामहः । िसंहनादं वनYौ?चै: शMखं दमौ ूतापवान ् ॥ १-१२ ॥

संदिभत अ8वयाथ तःय = /या(दयKधना )चा(?या |दयात), हषम ् = आनंद, स4जनयन ् = िनमाण करEत, कु&वृ=ः = ु कौरवातील वृ=, ूतापवान ् = महापराबमी(अशा), पतामहः = पतामह भींमांनी, उ?चैः = मो}या सुरात, िसंहनादम ् = िसंहा?या आरोळEूमाणे, वनY = गजना कZन, शMखम ् = शंख, दमौ = वाजवला ॥ १-१२ ॥ अथ कौरवांतील वृ=, महापराबमी, पतामह भींमांनी /या दयKधना?या अंतःकरणात आनंद िनमाण ु करEत मो}याने िसंहासारखी गजना कZन शंख वाजवला. ॥ १-१२ ॥ मूळ 'ोक 'ोक ततः शMखा2 भेय2  पणवानकगोमुखाः । सहसैवा~यह8य8त स श^दःतुमुलोऽभवत ् ॥ १-१३ ॥

संदिभत अ8वयाथ ततः = /यानंतर, शMखाः = शंख, च = आCण, भेयः = नगारे , च = तसेच, पणवानकगोमुखाः = ढोल, मृदंग व िशंगे (इ/यादE रणवाYे), सहसा एव = एकदमच, अ~यह8य8त = वाजू लागली, (ते तेषां) = (/यांचा), सः = तो, श^दः = आवाज, तुमुलः = फार भयंकर, अभवत ् = झाला ॥ १-१३ ॥ अथ /यानंतर शंख, नगारे , ढोल, मृदंग, िशंगे इ/यादE रणवाYे एकदम वाजू लागली. /यांचा तो आवाज ूचंड झाला. ॥ १-१३ ॥ मूळ 'ोक 'ोक

ततः pेतैहयय ै P ु े महित ःय8दने Cःथतौ । माधवः पा1डवा2ैव दIयौ शMखौ ूदमतुः ॥ १-१४ ॥

संदिभत अ8वयाथ ततः = /यानंतर, pेतैः = पांढढया, हयैः = घो€यांनी, युPे = युP अशा, महित = उaम, ःय8दने = रथात, Cःथतौ = बसलेया, माधवः = ौीकृ ंण महाराजांनी, च = आCण, पा1डवः = पांडवाने (अथात पांडुपुऽ अजुन  ाने), एव = सु=ा, दIयौ = अलौकक, शMखौ = शंख, ूदमतुः = वाजवले ॥ १-१४ ॥ अथ यानंतर पांढरे घोडे जोडलेया उaम रथात बसलेया ौीकृ ंणांनी आCण पांडवाने (अथात पांडुपुऽ अजुन  ाने) हE दIय शंख वाजवले. ॥ १-१४ ॥ मूळ 'ोक 'ोक पा4चज8यं |षीकेशो दे वदaं धन4जयः । पौ1सं दमौ महाशMखं भीमकमा वृकोदरः ॥ १-१५ ॥

संदिभत अ8वयाथ |षीकेशः = ौीकृ ंण महाराजांनी, पा4चज8यम ् = पांचज8य नावाचा, धन4जयः = अजुन  ाने, दे वदaम ् = दे वदa नावाचा, (च च) = आCण, भीमकमा = भयानक कमs करणाढया, वृकोदरः = भीमसेनाने, पौ1सम ् = पौ1स नावाचा, महाशMखम ् = मोठा शंख, दमौ = वाजवला ॥ १-१५ ॥ अथ ौीकृ ंणांनी पांचज8य नावाचा, अजुन  ाने दे वदa नावाचा आCण भयानक कृ /ये करणाढया भीमाने पौ1स नावाचा मोठा शंख फुंकला. ॥ १-१५ ॥ मूळ 'ोक 'ोक अन8तवजयं राजा कु8तीपुऽो युिधgरः । नकुलः सहदे व2 सुघोषमCणपुंपकौ ॥ १-१६ ॥

संदिभत अ8वयाथ कु8तीपुऽः = कु8तीपुऽ, राजा = राजा, युिधgरः = युिधgराने, अन8तवजयम ् = अनंतवजय नावाचा, (च च) = आCण, नकुलः = नकुलाने, च = व, सहदे वः = सहदे वाने, सुघोष-मCणपु ोष मCणपुंपकौ = सुघोष आCण मCणपुंपक नावाचे शंMख, (दमौ दमौ) दमौ = वाजवले ॥ १-१६ ॥ अथ कुंतीपुऽ राजा युिधgराने अनंतवजय नावाचा आCण नकुल व सहदे व यांनी सुघोष व मCणपुंपक नावाचे शंख वाजवले. ॥ १-१६ ॥ मूळ 'ोक 'ोक काँय2 परमेंवासः िशख1डE च महारथः । धृXYु9नो वराट2 सा/यक2ापराCजतः ॥ १-१७ ॥ िपदो िौपदे या2 सवशः पृिथवीपते । ु सौभि2 महाबाहःु शMखा8दमुः पृथ{पृथक् ॥ १-१८ ॥

संदिभत अ8वयाथ परमेंवासः = ौेg धनुंय धारण करणारा, काँयः = कािशराज, च = आCण, महारथः = महारथी, िशख1डE = िशखंडE, च = व, धृXYु9नः = धृXYु9न, च = तसेच, वराटः = राजा वराट, च = आCण, अपराCजतः = अCजं{य, सा/यकः = सा/यकf, िपदः = राजा िपद ु ु , च = आCण, िौपदे याः = िौपदEचे पाच पुऽ, च = तसेच, महाबाहःु = मो}या भुजा असणारा, सौभिः = सुभिापुऽ(अिभम8यू), (एते एते, सवs) = या सवाRनी, पृिथवीपते = हे राजन,् सवशः = सव बाजूंनी, पृथक् क् -पृ पृथक् क् = वेगवेगळे , शMखान ् = शंख, दमुः = वाजवले ॥ १-१७, १-१८ ॥ अथ ौेg धनुंय धारण करणारा कािशराज, महारथी िशखंडE, धृXYु9न, राजा वराट, अCजं{य सा/यकf, राजा िपद ु , िौपदEचे पाचहE पुऽ, महाबाहू सुभिापुऽ अिभम8यू, या सवाRनी, हे राजा, सव बाजूंनी वेगवेगळे शंख वाजवले. ॥ १-१७, १-१८ ॥ मूळ 'ोक 'ोक स घोषो धातरा*ाणां |दयािन Iयदारयत ् ।

नभ2 पृिथवीं चैव तुमुलो Iयनुनादयन ् ॥ १-१९ ॥

संदिभत अ8वयाथ (च च) = आCण, नभः = आकाशाला, च = तसेच, पृिथवीं = पृ‚वीला, एव = सु=ा, Iयनुनादयन ् = दमदमू ु ु न टाकfत, सः = /या, तुमुलः = भयानक, घोषः = आवाजाने, धातरा*ाणाम ् = धातरा*ांची 9हणजे आपया प,ातील लोकांची, |दयािन = |दये, Iयदारयत ् = वदEण कZन टाकली ॥ १-१९ ॥ अथ आCण /या भयानक आवाजाने आकाश व पृ‚वीला दमदमू ु ु न टाकfत कौरवांची अथात आपया प,ातील लोकांची छाती दडपून टाकली. ॥ १-१९ ॥ मूळ 'ोक 'ोक अथ IयवCःथता8FंHवा धातरा*ान ् कपवजः । ूवृaे शtस9पाते धनु&Y9य पा1डवः ॥ १-२० ॥ |षीकेशं तदा वा{यिमदमाह महEपते । अजुन  उवाच सेनयो&भयोमये रथं ःथापय मेऽ?युत ॥ १-२१ ॥

संदिभत अ8वयाथ महEपते = हे राजा, अथ = /यानंतर, कपवजः = xया?या वजावर हनुमान आहे (अशा), पा1डवः = पांडवाने (अथात पांडुपुऽ अजुन  ाने), IयवCःथतान ् = मोचा बांधन ू उ~या असलेया, धातरा*ान ् = धृतरा*ाशी संबंिधत लोकांना, FंHवा = पाहन ू , तदा = तेIहा, शtस9पाते ूवृaे = शt चालव1या?या तयारEचे वेळE, धनुः = धनुंय, उY9य = उचलून, |षीकेशम ् = |षीकेश ौीकृ ंणांना उƒे शून, इदम ् = हे , वा{यम ् = वा{य, आह = उ?चारले, अजुन  = अजुन  , उवाच = 9हणाला, अ?युत = हे अ?युता, मे = माझा, रथम ् = रथ, उभयोः = दो8हE, सेनयोः = सै8यां?या, मये = मयभागी, ःथापय = उभा करा ॥ १-२०, १-२१ ॥ अथ

महाराज, /यानंतर वजावर हनुमान असणाढया पांडवाने (अथात पांडुपुऽ अजुन  ाने) यु=ा?या तयारEने उ~या असलेया कौरवांना पाहन ू , शtांचा वषाव हो1याची वेळ आली तेIहा धनुंय उचलून, |षीकेश ौीकृ ंणांना असे 9हटले, हे अ?युता, माझा रथ दो8हE सै8यां?या मयभागी उभा करा. ॥ १-२०, १-२१ ॥ मूळ 'ोक 'ोक यावदे ताC8नरE,ेऽहं यो=कामानवCःथतान ् । ु कैमया सह यो=IयमCःमन ् रणसमुYमे ॥ १-२२ ॥

संदिभत अ8वयाथ अCःमन ् = या, रणसमुYमे = यु=ा?या उYोगात, कैः सह = (xया) कोणाकोणाबरोबर, मया = मला, यो=Iयम ् = लढणे यो„य आहे , यो=कामान ् = (/या) यु= कर1या?या इ?छे ने, अवCःथतान ् = ु रणांगणात सxज झालेया, एतान ् = या (शऽुप,ातील यो…यां) ना, यावत ् अहम ् िनरE,े = (मी) जोपयRत नीट पाहन ू घेत आहे (तोपयRत रथ उभा करा.) ॥ १-२२ ॥ अथ मी रणभूमीवर यु=ा?या इ?छे ने सxज झालेया या शऽुप,ाकडEल यो…यांना जोवर नीट पाहन ू घेईन कf, मला या यु=ा?या उYोगात कोणाकोणाशी लढणे यो„य आहे , तोवर रथ उभा करा. ॥ १२२ ॥ मूळ 'ोक 'ोक यो/ःयमानानवे,ेऽहं य एतेऽऽ समागताः । धातरा*ःय दबु  े य= ु े ूयिचकfषवः ॥ १-२३ ॥ ु =

संदिभत अ8वयाथ दबु  े ः = दXबु , यु=े = यु=ात, ूयिचकfषवः = हत कZ ु = ु =E अशा, धातरा*ःय = दयKधनाचे ु इC?छणारे , ये = जे जे, एते = हे (राजेलोक), अऽ = या सै8यात, समागताः = एकऽ आले आहे त (/या), यो/ःयमानान ् = यु= करणाढया यो…यांना, अहम ् = मी, अवे,े = पाहEन ॥ १-२३ ॥ अथ

दXबु यु=ात हत कZ इC?छणारे जे जे हे राजे या सै8यात आले आहे त, /या ु =E दयKधनाचे ु यो…यांना मी पाहातो. ॥ १-२३ ॥ मूळ 'ोक 'ोक स4जय उवाच एवमुPो |षीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयो&भयोमये ःथापिय/वा रथोaमम ् ॥ १-२४ ॥ भींमिोणूमुखतः सवsषां च महEC,ताम ् । उवाच पाथ पँयैतान ् समवेतान ् कु&िनित ॥ १-२५ ॥

संदिभत अ8वयाथ स4जय = संजय, उवाच = 9हणाले, भारत = हे धृतरा*, गुडाकेशेन = अजुन  ाने, एवम ् = असे, उPः = 9हटले असता, |षीकेशः = ौीकृ ंणांनी, उभयोः = दो8हE, सेनयोः = सै8यां?या, मये = मये, भींमिोणूमुखतः = भींम व िोण यां?या समोर, च = तसेच, सवsषाम ् = सव, महEC,ताम ् = राजां?या समोर, रथोaमम ् = उaम रथ, ःथापिय/वा = उभा कZन, इित = असे, उवाच = 9हटले, पाथ = हे पाथा (अथात पृथपुऽ अजुन  ा), समवेतान ् = यु=ासाठe एकऽ जमलेया, एतान ् = या, कुZन ् = कौरवांना, पँय = पाहा ॥ १-२४, १-२५ ॥ अथ संजय 9हणाले, धृतरा* महाराज, अजुन  ाने असे सांिगतयावर ौीकृ ंणांनी दो8हE सै8यां?या मयभागी भींम, िोणाचाय व इतर सव राजां?या समोर तो उaम रथ उभा कZन 9हटले, हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), यु=ासाठe जमलेया या कौरवांना पाहा. ॥ १-२४, १-२५ ॥ मूळ 'ोक 'ोक तऽापँयC/ःथतान ् पाथः पतॄनथ पतामहान ् । आचाया8मातुलान ् ॅातॄन ् पुऽान ् पौऽान ् सखींःतथा ॥ १-२६ ॥ pशुरान ् सु|द2ैव सेनयो&भयोरप ।

संदिभत अ8वयाथ अथ = /यानंतर, पाथः = पाथाने (अथात पृथापुऽ अजुन  ाने), तऽ उभयोः अप = /या दो8हEहE, सेनयोः = सै8यांमये, Cःथतान ् = उभे असलेले, पतॄन ् = काका, पतामहान ् = आजे, पणजे,

आचायान ् = गुZ, मातुलान ् = मामे, ॅातॄन ् = भाऊ, पुऽान ् = मुलगे, पौऽान ् = नातू, तथा = तसेच, सखीन ् = िमऽ, pशुरान ् = सासरे , च = आCण, सु|दः = सु|द (यांना), एव = च, अपँयत ् = पाहले ॥ १-२६, १-२७(पूवाध) ॥ अथ /यानंतर पाथाने (अथात पृथापुऽ अजुन  ाने) /या दो8हE सै8यांमये असलेया काका, आजे-पणजे, गुZ, मामा, भाऊ, मुलगे, नातू, िमऽ, सासरे आCण हतिचंतक यांनाच पाहले. ॥ १-२६, १२७(पूवाध) ॥ मूळ 'ोक 'ोक तान ् समीआय स कौ8तेयः सवान ् ब8धूनवCःथतान ् ॥ १-२७ ॥ कृ पया परयावXो वषीदC8नदमॄवीत ् ।

संदिभत अ8वयाथ अवCःथतान ् = उपCःथत असलेया, तान ् सवान ् ब8धून ् = /या सव बंधन ूं ा, समीआय = पाहन ू , परया = आ/यंितक, कृ पया = क&णेने, आवXः = परवश झालेला, सः = तो, कौ8तेयः = कु8तीपुऽ अजुन  , वषीदन ् = शोक करEत, इदम ् = हे (वचन), अॄवीत ् = बोलला ॥ १-२७(उaराध), १२८(पूवाध) ॥ अथ तेथे असलेया /या सव बांधवांना पाहन  शोकाकुल ू अ/यंत क&णेने Iयाy झालेला कुंतीपुऽ अजुन होऊन असे 9हणाला ॥ १-२७(उaराध), १-२८(पूवाध) ॥ मूळ 'ोक 'ोक अजुन  उवाच FंHवेमं ःवजनं कृ ंण युय/ु सुं समुपCःथतम ् ॥ १-२८ ॥ सीदC8त मम गाऽाCण मुखं च पrरशुंयित । वेपथ ु 2 शरEरे मे रोमहष2 जायते ॥ १-२९ ॥

संदिभत अ8वयाथ

अजुन  = अजुन  , उवाच = 9हणाला, कृ ंण = हे कृ ंणा, युयु/सुम ् = यु=ाची इ?छा धZन, समुपCःथतम ् = रणांगणावर उपCःथत असणाढया, इमम ् ःवजनम ् = या ःवजन समुदायाला, ू जात आहे त, च = आCण, FंHवा = पाहयावर, मम = माझे, गाऽाCण = अवयव, सीदC8त = गळन मुखम ् = तŠड, पrरशुंयित = कोरडे पडत आहे , च = तसेच, मे = माAया, शरEरे = शरEरां?या ठकाणी, वेपुथः = कंप, च = व, रोमहषः = रोमांच, जायते = िनमाण झाले आहे त ॥ १-२८(उaराध), १-२९ ॥ अथ अजुन  9हणाला, हे कृ ंणा, यु=ा?या इ?छे ने रणांगणावर उपCःथत असणाढया या ःवजनांना पाहन ू ू जात आहे त; तŠडाला कोरड पडली आहे ; शरEराला कंप सुटला आहे आCण माझे अवयव गळन अंगावर रोमांच उभे राहात आहे त. ॥ १-२८(उaराध), १-२९ ॥ मूळ 'ोक 'ोक गा1डEवं ॐंसते हःताnव{चैव पrरदŒते । न च श{नो9यवःथातुं ॅमवतीव च मे मनः ॥ १-३० ॥

संदिभत अ8वयाथ ू पडत आहे , च = व, /वक् हःतात ् = हातातून, गा1डEवम ् = गांडEव धनुंय, ॐंसते = गळन /वक् = /वचा, एव = सु=ा, पrरदŒते = फार जळजळत आहे , च = तसेच, मे = माझे, मनः = मन, ॅमित इव = भरकटयासारखे होत आहे , (अतः अतः) अतः = /यामुळे मी, अवःथातुम ् = उभा राहा1यास, च = सु=ा, न श{नोिम = समथ नाहE ॥ १-३० ॥ अथ ू पडत आहे , अंगाचा दाह होत आहे . तसेच माझे मन ॅिमXासारखे हातातून गांडEव धनुंय गळन झाले आहे . /यामुळे मी उभा दे खील राहू शकत नाहE. ॥ १-३० ॥ मूळ 'ोक 'ोक िनिमaािन च पँयािम वपरEतािन केशव । न च ौेयोऽनुपँयािम ह/वा ःवजनमाहवे ॥ १-३१ ॥

संदिभत अ8वयाथ केशव = हे केशवा, िनिमaािन = िच8हे , च = सु=ा, (अहम अहम)् = मी, वपरEतािन = वपरEतच, पँयािम = पाहात आहे , (च च) = तसेच, आहवे = यु=ामये, ःवजनम ् = ःवजन-समुदायाला, ह/वा = ठार माZन, ौेयः च = कयाण सु=ा (होईल असे), न अनुपँयािम = मला दसत नाहE ॥ १-३१ ॥ अथ हे केशवा, मला वपरEत िच8हे दसत आहे त. यु=ात आyांना माZन कयाण होईल, असे मला वाटत नाहE. ॥ १-३१ ॥ मूळ 'ोक 'ोक न काM,े वजयं कृ ंण न च राxयं सुखािन च । कं नो राxयेन गोव8द कं भोगैजवतेन वा ॥ १-३२ ॥

संदिभत अ8वयाथ कृ ंण = हे कृ ंणा, वजयम ् = वजयाची, न काM,े = मला इ?छा नाहE, च = तसेच, न राxयम ् = राxयाची (इ?छा) नाहE, च = आCण, सुखािन = सुखांचीहE (इ?छा नाहE), गोव8द = हे गोवंदा, नः = आ9हाला, राxयेन = राxयाचे, कम ् = काय ूयोजन आहे , वा = अथवा, भोगैः = भोगांचा, (च च) = आCण, जीवतेन = जग1याचा, कम ् = काय उपयोग आहे ॥ १-३२ ॥ अथ हे कृ ंणा, मला तर वजयाची इ?छा नाहE, राxयाची नाहE कf सुखांचीहE नाहE. हे गोवंदा, आ9हाला असे राxय काय करायचे? अशा भोगांनी आCण जग1याने तरE काय लाभ होणार आहे ? ॥ १-३२ ॥ मूळ 'ोक 'ोक येषामथs काCM,तं नो राxयं भोगाः सुखािन च । त इमेऽवCःथता यु=े ूाणांः/य{/वा धनािन च ॥ १-३३ ॥

संदिभत अ8वयाथ

येषाम ् = xयां?या, अथs = साठe, नः = आ9हाला, राxयम ् = राxय, भोगाः = भोग, च = आCण, सुखािन = सुखे (इ/यादE), काCM,तम ् = अभीX आहे त, ते = ते, इमे = हे (सवजण), धनािन = धन, च = आCण, ूाणान ् = ूाण (यांची आशा), /य{/वा = सोडू न, यु=े =े = यु=ात, अवCःथताः = उभे आहे त ॥ १-३३ ॥ अथ आ9हाला xयां?यासाठe राxय, भोग आCण सुखादE अपेC,त आहे त, तेच हे सवजण संपaीची आCण जीवताची आशा सोडू न यु=ात उभे ठाकले आहे त. ॥ १-३३ ॥ मूळ 'ोक 'ोक आचायाः पतरः पुऽाःतथैव च पतामहाः । मातुलाः pशुराः पौऽाः ँयालाः स9बC8धनःतथा ॥ १-३४ ॥

संदिभत अ8वयाथ आचायाः = गु&जन, पतरः = काका, पुऽाः = मुलगे, च = आCण, तथा एव = /याचूमाणे, पतामहाः = आजे, मातुलाः = मामे, pशुराः = सासरे , पौऽाः = नातू, ँयालाः = मेहु णे, तथा = तसेच, स9बC8धनः = आy लोक, (सC8त सC8त) सC8त = आहे त ॥ १-३४ ॥ अथ गु&जन, काका, मुलगे, आजे, मामा, सासरे , नातू, मेहु णे, /याचूमाणे इतर आy आहे त. ॥ १-३४ ॥ मूळ 'ोक 'ोक एता8न ह8तुिम?छािम oनतोऽप मधुसूदन । अप ऽैलो{यराxयःय हे तोः कं नु महEकृ ते ॥ १-३५ ॥

संदिभत अ8वयाथ मधुसूदन = हे मधुसूदना, oनतः अप = (मला) मारले तरE सु=ा, (अथवा अथवा) अथवा = कंवा, ऽैलो{यराxयःय = तीन लोकां?या राxया?या, हे तोः = साठe, अप = सु=ा, एतान ् = या सवाRना,

ह8तुम ् = ठार मार1याची, न इ?छािम = मला इ?छा नाहE (मग), महEकृ ते = (या) पृ‚वीसाठe (तर), नु कम ् = काय सांगावे ॥ १-३५ ॥ अथ हे मधुसूदना, हे मला मार1यास तयार झाले तरE कंवा ऽैलो{या?या राxयासाठeहE मी या सवाRना मा& शकत नाहE. मग या पृ‚वीची काय कथा? ॥ १-३५ ॥ मूळ 'ोक 'ोक िनह/य धातरा*ा8नः का ूीितः ःयाxजनादन । पापमेवाौयेदःमान ् ह/वैतानातताियनः ॥ १-३६ ॥

संदिभत अ8वयाथ जनाद न = हे जनाद ना, धातरा*ान ् = धृतरा*ा?या मुलांना, िनह/य = माZन, नः = आ9हाला, का = कोणते, ूीितः = सुख, ःयात ् = िमळणार, एतान ् = या, आतताियनः = आततायींना, ह/वा = मारयावर, अःमान ् = आ9हाला, पापम ् एव = पापच, आौयेत ् = लागेल ॥ १-३६ ॥ अथ हे जनाद ना, धृतरा*ा?या मुलांना माZन आ9हाला कोणते सुख िमळणार? या आततायींना माZन आ9हाला पापच लागणार. ॥ १-३६ ॥ मूळ 'ोक 'ोक तःमा8नाहा वयं ह8तुं धातरा*ान ् ःवबा8धवान ् । ःवजनं ह कथं ह/वा सुCखनः ःयाम माधव ॥ १-३७ ॥

संदिभत अ8वयाथ तःमात ् = 9हणून, माधव = हे माधवा, ःवबा8धवान ् = आपयाच बांधवांना (9हणजे), धातरा*ान ् = धृतरा*ा?या मुलांना, ह8तुम ् = मार1यास, वयम ् = आ9हE, न अहाः = यो„य नाहE, ह = कारण, ःवजनम ् = आपयाच कुटंु बाला, ह/वा = माZन, कथम ् = कसे (बरे ), सुCखनः = आ9हE सुखी, ःयाम = होऊ ॥ १-३७ ॥

अथ 9हणूनच हे माधवा, आपया बांधवांना, धृतरा*पुऽांना, आ9हE मारणे यो„य नाहE. कारण आपयाच कुटंु बयांना माZन आ9हE कसे सुखी होणार? ॥ १-३७ ॥ मूळ 'ोक 'ोक यYŽयेते न पँयC8त लोभोपहतचेतसः । कुल,यकृ तं दोषं िमऽिोहे च पातकम ् ॥ १-३८ ॥ कथं न kेयमःमािभः पापादःमाC8नविततुम ् । कुल,यकृ तं दोषं ूपँयजनादन ॥ १-३९ ॥

संदिभत अ8वयाथ यYप यYप = जरE, लोभोपहतचेतसः = लोभाने बु=ॅX झालेले, एते = हे (लोक), कुल,यकृ तम ् = कुळा?या नाशाने उ/प8न झालेला, दोषम ् = दोष, च = तसेच, िमऽिोहे = िमऽाशी िोह कर1यातील, पातकम ् = पाप, न पँयC8त = पाहात नाहEत, (तथाप तथाप) तथाप = तरE, जनाद न = हे जनाद ना, कुल,यकृ तम ् = कुळा?या नाशामुळे उ/प8न होणाढया, दोषम ् = दोषाला, ूपँयः = जाणणाढया, अःमािभः = आ9हE, अःमात ् पापात ् = या पापापासून, िनविततुम ् = परावृa हो1यासाठe, कथम ् = का (बरे ), न kेयम ् = वचार कZ नये ॥ १-३८, १-३९ ॥ अथ जरE लोभामुळे बु=E ॅX झालेया यांना कुळाचा नाश झायामुळे उ/प8न होणारा दोष आCण िमऽाशी वैर कर1याचे पातक दसत नसले तरE हे जनाद ना, कुळा?या नाशाने उ/प8न होणारा दोष ःपX दसत असतानाहE आ9हE या पापापासून परावृa हो1याचा वचार का बरे कZ नये? ॥ १-३८, १-३९ ॥ मूळ 'ोक 'ोक कुल,ये ूणँयC8त कुलधमाः सनातनाः । धमs नXे कुलं कृ /ःनमधमKऽिभभव/युत ॥ १-४० ॥

संदिभत अ8वयाथ

कुल,ये = कुळाचा नाशामुळे, सनातनाः = सनातन (असे), कुलधमाः = कुळधम, ूणँयC8त = नX होऊन जातात, धमs नXे = धमाचा नाश झायावर, कृ /ःनम ् = संपूण, कुलम ् = कुळात, अधमः उत = पापसु=ा, अिभभवित = मो}या ूमाणात पसरते ॥ १-४० ॥ अथ कुळाचा नाश झाला असता परं परागत कुळधम नाहEसे होतात. कुळधम नाहEसे झाले असता /या कुळात मो}या ूमाणात पाप फैलावते. ॥ १-४० ॥ मूळ 'ोक 'ोक अधमािभभवा/कृ ंण ूदंयC8त कुलCtयः । ु tीषु दXासु वांणsय जायते वणसMकरः ॥ १-४१ ॥ ु

संदिभत अ8वयाथ कृ ंण = हे कृ ंणा, अधमािभभवात ् = पाप अिधक वाढयाने, कुलCtयः = कुळातील Ctया, ूदंयC8त = अितशय दषत होतात, च = (आCण), वांणsय = हे वांणsया, tीषु दXासु = Ctया ु ू ु दषत झाया असताना, वणसMकरः = वणसंकर, जायते = उ/प8न होतो ॥ १-४१ ॥ ू अथ हे कृ ंणा, पाप अिधक वाढयाने कुळातील Ctया अितशय बघडतात आCण हे वांणsया, Ctया बघडया असता वणसंकर उ/प8न होतो. ॥ १-४१ ॥ मूळ 'ोक 'ोक सMकरो नरकायैव कुलoनानां कुलःय च । पतC8त पतरो Œेषां लुyप1डोदकबयाः ॥ १-४२ ॥

संदिभत अ8वयाथ कुलoनानाम ् = कुळाचा नाश करणाढयांना, च = आCण, कुलःय = कुळाला, सMकरः = संकर (हा), नरकाय एव = नरकालाच घेऊन जा1यासाठe (असतो), लुyप1डोदकबयाः = पंड व पाणी यां?या

बयांना 9हणजे ौा= व तपण यांना मुकलेले (असे), एषाम ् = यांच,े पतरः ह = पतरसु=ा, पतC8त = अधोगतीस ूाy होतात ॥ १-४२ ॥ अथ वणसंकर हा कुळाचा नाश करणाढयांना आCण कुळाला नरकालाच नेतो. कारण ौा=, जलतपण इ/यादEंना मुकलेले यांचे पतर अधोगतीला जातात. ॥ १-४२ ॥ मूळ 'ोक 'ोक दोषैरेतैः कुलoनानां वणसMकरकारकैः । उ/साY8ते जाितधमाः कुलधमा2 शाpताः ॥ १-४३ ॥

संदिभत अ8वयाथ वणसMकरकारकैः = वणसक ं र करणाढया, एतैः दोषै दोषैः = या दोषांमुळे, कुलoनानाम ् = कुलघाती लोकांच,े शाpताः = सनातन (असे), कुलधमाः = कुळधम, च = आCण, जाितधमाः = जाितधम, उ/साY8ते = नX होऊन जातात ॥ १-४३ ॥ अथ या वणसंकर करणाढया दोषांमुळे परं परागत जाितधम व कुळधम उवःत होतात. ॥ १-४३ ॥ मूळ 'ोक 'ोक उ/स8नकुलधमाणां मनुंयाणां जनादन । नरकेऽिनयतं वासो भवती/यनुशुौम ु ॥ १-४४ ॥

संदिभत अ8वयाथ जनाद न= हे जनाद ना, उ/स8नकुलधमाणाम ् = xयांचा कुळधम नX झाला आहे अशा, मनुंयाणाम ् = मनुंयांचा, नरके = नरकातील, वासः = िनवास (हा), अिनयतम ् = अिनC2त काळापयRत, भवित = होतो, इित = असे, अनुशौ ु म ु = आ9हE ऎकत आलो आहोत ॥ १-४४ ॥ अथ

हे जनाद ना, xयांचा कुळधम नाहEसा झाला आहे , अशा माणसांना अिनC2त काळापयRत नरकात पडावे लागते, असे आ9हE ऎकत आलो आहोत. ॥ १-४४ ॥ मूळ 'ोक 'ोक अहो बत मह/पापं कतुR Iयविसता वयम ् । यिाxयसुखलोभेन ह8तुं ःवजनमुYताः ॥ १-४५ ॥

संदिभत अ8वयाथ अहो = अरे रे, बत = कती वाईट, राxयसुखलोभेन = राxय व सुख यां?या लोभाने, वयम ् = आ9हE (बु=मान असूनहE), यत ् = जे, ःवजनम ् = ःवजनांना, ह8तुम ् = मार1यास, उYताः = तयार झालो आहोत, (तत तत)् = (ते 9हणजे), महत ् = मोठे , पापम ् = पाप, कतुम  ् = कर1यास, Iयविसताः = आ9हE तयार झालो आहोत ॥ १-४५ ॥ अथ अरे रे! कती खेदाची गोX आहे ! आ9हE बु=मान असूनहE राxय आCण सुख यां?या लोभाने ःवजनांना ठार मारायला तयार झालो, हे केवढे मोठे पाप करायला उYुP झालो बरे ! ॥ १-४५ ॥ मूळ 'ोक 'ोक यद मामूतीकारमशtं शtपाणयः । धातरा*ा रणे ह8युःत8मे ,ेमतरं भवेत ् ॥ १-४६ ॥

संदिभत अ8वयाथ यद = जरE, अशtम ् = शtरहत, अूितकारम ् = ूितकार न करणाढया (अशा), माम ् = मला, शtपाणयः = हातात शt घेतलेले, धातरा*ाः = धृतरा*ाचे पुऽ, रणे = यु=ामये, ह8युः = मारतील, (तथाप तथाप) तथाप = तरE, तत ् = ते (मारणे), मे = माAयासाठe, ,ेमतरम ् = अिधक कयाणकारक, भवेत ् = होईल ॥ १-४६ ॥ अथ

जरE शtरहत व ूितकार न करणाढया मला हातात शt घेतलेया धृतरा*पुऽांनी रणात ठार मारले, तरE ते मला अिधक कयाणकारक ठरे ल. ॥ १-४६ ॥ मूळ 'ोक 'ोक स4जय उवाच एवमु{/वाजुन  ः सM‘ये रथोपःथ उपावशत ् । वसृxय सशरं चापं शोकसंव„नमानसः ॥ १-४७ ॥

संदिभत अ8वयाथ स4जय = संजय, उवाच = 9हणाले, सM‘ये = रणांगणावर, शोकसंव„नमानसः = शोकामुळे मन उj„न झालेला, अजुनः = अजुन  , एवम ् = असे, उ{/वा = बोलून, सशरम ् = बाणासह, चापम ् = धनुंय, वसृxय = टाकून, रथोपःथे = रथा?या मागील भागी, उपावशत ् = बसला ॥ १-४७ ॥ अथ संजय 9हणाले, रणांगणावर दःखाने मन उj„न झालेला अजुन  एवढे बोलून बाणासह धनुंय ु टाकून दे ऊन रथा?या मागील भागात बसला. ॥ १-४७ ॥ मूळ पहया अयायाची समाyी ॐ त/सदित ौीमभगवगीतासूपिनष/सु ॄmवYायां योगशाtे ौीकृ ंणाजुन  संवादे अजुन  वषादयोगो नाम ूथमोऽयायः ॥ १ ॥

अथ ॐ हे परमस/य आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताZपी उपिनषद तथा ॄmवYा आCण योगशाtावषयी ौीकृ ंण आCण अजुन  यां?या संवादातील अजुन  वषादयोग नावाचा हा पहला अयाय समाy झाला. ॥ १ ॥