Ch 15 Purushottam Yoga

ौीमभगवगीता : पंधरावा अयाय (पु पुषोमयोग) षोमयोग Wikibooks कडू कडू न येथे जा: सुचालन, शोधयंऽ मूळ पंधरा#या अयायाचा ूारं भ अथ प%चदशोऽयायः

अथ) पंधरावा अयाय सु होतो. मूळ +ोक +ोक ौीभगवानुवाच ऊव)मूलमधःशाखम./थं ूाहर#ययम ् । ु छ3दांिस यःय पणा)िन यःतं वेद स वेद7वत ् ॥ १५-१ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = >हणाले, ऊव)मूलम ् = आ@दपुष परमे.रAप मूळ असणाढया, अधःशाखम ् = ॄDदे वAपी मुEय शाखा असणाढया, अ./थम ् = संसारAपी अ./थ वृFाला, अ#ययम ् = अ7वनाशी असे, ूाहःु = >हणतात, छ3दांिस = वेद, यःय = Gयाची, पणा)िन = पाने, (इित इित आहःु ) = असे >हटले गेले आहे , तम ् = /या संसारAपी वृFाला, यः = जो पुष, वेद = मुळास@हत तJवतः जाणतो, सः = तो, वेद7वत ् = वेदांचे ता/पय) जाणणारा आहे ॥ १५-१ ॥ अथ) भगवान ौीकृ ंण >हणाले, आ@दपुष परमे.रAपी मूळ असलेKया, ॄDदे वAप मुEय फांदM असलेKया, Gया संसारAप अ./थवृFाला अ7वनाशी >हणतात, तसेच वेद हM Gयाची पाने >हटली

आहे त, /या संसारAप वृFाला जो पुष मुळास@हत तJवतः जाणतो, तो वेदांचे ता/पय) जाणणारा आहे . ॥ १५-१ ॥ मूळ +ोक +ोक अधNोवO ूसृताःतःय शाखा गुणूवृPा 7वषयूवालाः । अधN मूला3यनुस3ततािन कमा)नुब3धीिन मनुंयलोके ॥ १५-२ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) गुणूवृPाः = तीन गुणAपी पाSयाने वाढलेKया, (तथा तथा) तथा = तसेच, 7वषयूवालाः = 7वषयभोगAपी कोवळM पाने असणाढया, तःय = /या संसार वृFाUया, शाखाः = दे व, मनुंय, ितय)क इ/यादM योिनAपी शाखा, अधः = खाली, च = तसेच, ऊव)म ् = वर, ूसृताः = सव)ऽ पसरलेKया आहे त, (तथा तथा) ू तथा = तसेच, मनुंयलोके = मनुंयलोकात, कमा)नुब3धीिन = कमाOना अनुसAन बांधन टाकणारM, मूलािन (अ7प अ7प) अ7प = अहं ता, ममता व वासना हMच मुळेसुPा, अधः = खाली, च = तसेच, ऊव)म ् = वर, अनुस3ततािन = सव) लोकांत #यापून रा@हली आहे त ॥ १५-२ ॥ अथ) /या संसारवृFाUया ित3हM गुणAपी पाSयाने वाढलेKया, तसेच 7वषयभोगAप अंकुरांUया, दे व, मनुंय आVण पशुपआयादM योिनAप फांXा खाली व वर सव)ऽ पसरKया आहे त. तसेच मनुंययोनीत कमाOनुसार बांधणारM अहं ता, ममता आVण वासना Aपी मुळेहM खाली व वर सव) लोकांत #यापून रा@हली आहे त. ॥ १५-२ ॥ मूळ +ोक +ोक न Aपमःयेह तथोपलYयते ना3तो न चा@दन) च स>ूितZा । अ./थमेनं सु7वAढमूलमस[गश\ेण ]ढे न िछJवा ॥ १५-३ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) अःय = या संसारवृFाचे, Aपम ् = ःवAप, (यथा यथा किथतम)् = जसे सांिगतले गेले आहे , तथा = तसेच, इह = येथे 7वचारकाळM, न उपलYयते = सापडत नाहM, (यतः यतः) अःय) यतः = कारण, (अःय अःय = याला, आ@दः न = आदM नाहM, च = आVण, अ3तः न = अंत नाहM, च = तसेच, (अःय अःय) अःय = याची, स>ूितZा न = चांगKयाूकाराने VःथतीसुPा नाहM, (अतः अतः) अतः = >हणून, सु7वAढमूलम ् = अहं ता, ममता आVण

वासना Aपी अितशय ]ढ मुळे असणाढया, एनम ् = या, अ./थम ् = संसारAपी अ./थ वृFाला, ]ढे न = ]ढ अशा, अस[गश\ेण = वैराaयAपी श\ाbारा, िछJवा = छे दन ू टाकून ॥ १५-३ ॥ अथ) या संसारवृFाचे ःवAप जसे सांिगतले आहे , तसे येथे 7वचारकाळM आढळत नाहM. कारण याचा आदM नाहM, अंत नाहM. तसेच /याची उम ूकारे VःथरताहM नाहM. >हणून या अहं ता, ममता आVण वासना Aपी अितशय घdट मुळे असलेKया संसारAपी अ./थवृFाला बळकट वैराaयAप श\ाने कापून ॥ १५-३ ॥ मूळ +ोक +ोक ततः पदं त/पeरमािग)त#यं यVःम3गता न िनवत)V3त भूयः । तमेव चाXम पुषं ूपXे यतः ूवृ7ः ूसृता पुराणी ॥ १५-४ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) ततः = /यानंतर, तत ् = /या, पदम ् = परमपदAप ई.राला, पeरमािग)त#यम ् = चांगKयाूकारे शोधून काढले पा@हजे, यVःमन ् = जेथ,े गताः = गेलेले पुष, भूयः = पु3हा, न िनवत)V3त = परत @फAन संसारात येत नाहMत, च = आVण, यतः = Gया परमे.रापासून, (इदम इदम)् = हM, पुराणी = पुरातन, ूवृ7ः = संसार वृFाची परं परा, ूसृता = 7वःताराूत गेली आहे , तम ् एव = /याच, आXम ् पुषम ् = आ@दपुष नारायणाला, ूपXे = मी शरण आहे , अशा ूकारे ]ढ िनNय कAन /या परमे.राचे मनन आVण िन@दयासन केले पा@हजे ॥ १५-४ ॥ अथ) /यानंतर /या परमपदAप परमे.राला चांगKया ूकारे शोधले पा@हजे. जेथे गेलेले पुष संसारात परत येत नाहMत आVण Gया परमे.रापासून या ूाचीन संसारवृFाची ूवृ7परं परा 7वःतार पावली आहे , /या आ@दपुष नारायणाला मी शरण आहे , अशा ]ढ िनNयाने /या परमे.राचे मनन आVण िन@दयासन केले पा@हजे. ॥ १५-४ ॥ मूळ +ोक +ोक िनमा)नमोहा Vजतस[गदोषा अया/मिन/या 7विनवृकामाः । b3bै 7व)मुhाः सुखदःखस%iै ग)Uछ3/यमूढाः पदम#ययं तत ् ॥ १५-५ ॥ ु

संदिभ)त अ3वयाथ) िनमा)नमोहा = Gयांचा मान आVण मोह नj होऊन गेला आहे , Vजतस[गदोषाः = Gयांनी आस7hAपी दोष Vजंकलेले आहे त, अया/मिन/याः = Gयांची परमे.राUया ःवAपाUया @ठकाणी िन/य Vःथती आहे , 7विनवृकामाः = GयांUया कामना पूणप ) णे नj होऊन गेKया आहे त, सुखदःखस%iै ः = सुख-दःख ु नावाUया, b3bै ः = bं bांतून, 7वमुhाः = 7वमुh असे, अमूढाः = ु iानीजन, तत ् = ते, अ#ययम ् = अ7वनाशी, पदम ् = परमपद, गUछV3त = ूाl कAन घेतात ॥ १५५॥ अथ) Gयांचे मान व मोह नj झाले, Gयांनी आस7hAप दोष Vजंकला, Gयांची परमा/>याUया ःवAपात िन/य Vःथती असते आVण GयांUया कामना पूणप ) णे नाहMशा झाKया आहे त, ते सुख-दःख ु नावाUया bं bापासून मुh झालेले iानीजन /या अ7वनाशी परमपदाला पोचतात. ॥ १५-५ ॥ मूळ +ोक +ोक न तnासयते सूयo न शशा[को न पावकः । यp/वा न िनवत)3ते तPाम परमं मम ॥ १५-६ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) यत ् = Gया परमपदाला, ग/वा = ूाl कAन घेतKयावर, (पु पुषाः) षाः = पुष, न िनवत)3ते = परत संसारात येत नाहMत, तत ् = /या ःवयंूकाशी परमपदाला, सूयः) = सूय,) न भासयते = ूकािशत कA शकत नाहM, न शशा[कः = चंि (ूकािशत कA शकत) नाहM, (च च) = तसेच, न पावकः (अ7प अ7प) अ7प = अaनीसुPा (ूकािशत कA शकत) नाहM, तत ् = तेच, माम ् = माझे, परमम ् धाम = परमधाम आहे ॥ १५-६ ॥ अथ) Gया परमपदाला पोचKयावर माणसे @फAन या संसारात येत नाहMत, /या ःवयंूकाशी परमपदाला ना सूय) ूकािशत कA शकतो, ना चंि, ना अaनी; तेच माझे परमधाम आहे . ॥ १५-६ ॥ मूळ +ोक +ोक ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।

मनःषZानीV3ियाVण ूकृ ितःथािन कष)ित ॥ १५-७ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) जीवलोके = या दे हात असलेला, सनातनः = हा सनातन, जीवभूतः = जीवा/मा, मम एव अंशः = माझाच अंश आहे , (सः सः च) = आVण तोच, ूकृ ितःथािन = या ूकृ तीमये Vःथत असणाढया, मनःषZािन = मन आVण पाच, इV3ियाVण = इं @ियांच,े कष)ित = आकष)ण करतो ॥ १५-७ ॥ अथ) या दे हात असणारा हा सनातन जीवा/मा माझाच अंश आहे आVण तोच ूकृ तीत Vःथत मनाला आVण पाचहM इं @ियांना आक7ष)त करतो. ॥ १५-७ ॥ मूळ +ोक +ोक शरMरं यदवाtनोित यUचाtयु/बामती.रः । गृहM/वैतािन संयाित वायुग3 ) धािनवाशयात ् ॥ १५-८ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) वायुः = वायू, आशयात ् = गंधांUया ःथानापासून, ग3धान ् = गंध, इव = Gयाूमाणे (घेऊन) जातो, (तथा तथा) तथा = /याूमाणे, ई.रः अ7प = दे ह इ/यादMंचा ःवामी जीवा/मासुPा, यत ् = Gया शरMराचा, उ/बामित = /याग करतो, (तःमात तःमात)् = /या शरMरातून, एतािन = हM मनास@हत इं @िये, गृहM/वा = घेऊन, च = पु3हा, यत ् शरMरम ् = Gया शरMरांची, अवाtनोित = ूाlी कAन घेतो, (तVःमन तVःमन)् = /यामये, संयाित = जातो ॥ १५-८ ॥ अथ) वारा वासाUया वःतूतून वास घेऊन ःवतःबरोबर नेतो, तसाच दे हा@दकांचा ःवामी जीवा/माहM Gया शरMराचा /याग करतो, /या शरMरातून मनस@हत इं @िये बरोबर घेऊन नवीन िमळणाढया शरMरात जातो. ॥ १५-८ ॥ मूळ +ोक +ोक ौोऽं चFुः ःपश)नं च रसनं याणमेव च । अिधZायं मनNायं 7वषयानुपसेवते ॥ १५-९ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) ौोऽम ् = कान, चFुः = डोळा, च = आVण, ःपश)नम ् = /वचा, च = तसेच, रसनम ् = रसना, याणम ् = नाक, च = आVण, मनः = मन, अिधZाय एव = यांचा आौय घेऊन >हणजे या सवाOUया साहाyयानेच, अयम ् = हा जीवा/मा, 7वषयान ् = 7वषयांच,े उपसेवते = सेवन करतो ॥ १५-९ ॥ अथ) हा जीवा/मा कान, डोळे , /वचा, जीभ, नाक आVण मन यांUया आौयानेच 7वषयांचा उपभोग घेतो. ॥ १५-९ ॥ मूळ +ोक +ोक उ/बाम3तं Vःथतं वा7प भु%जानं वा गुणाV3वतम ् । 7वमूढा नानुपँयV3त पँयV3त iानचFुषः ॥ १५-१० ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) उ/बाम3तम ् = शरMर सोडू न जाणाढया, वा = अथवा, Vःथतम ् = शरMरात Vःथत असणाढया, वा = अथवा, भु%जानम ् = 7वषयांचा भोग घेणाढया तसेच, गुणाV3वतम ् अ7प = तीन गुणांनी युh असतानाहM, एनम ् = या जीवा/>याUया यथाथ) ःवAपाला, 7वमूढाः = अiानीजन, न अनुपँयV3त = जाणत नाहMत, (क केवलम)् = केवळ, iानचFुषः = iानAपी डोळे असणारे (7ववेकशील iानीच), पँयV3त = तJवतः जाणतात ॥ १५-१० ॥ अथ) शरMर सोडू न जात असता @कंवा शरMरात राहात असता @कंवा 7वषयांचा भोग घेत असता @कंवा तीन गुणांनी युh असताहM (/या आ/मःवAपाला) अiानी लोक ओळखत नाहMत. केवळ iानAपी ]jी असलेले 7ववेक} iानीच तJवतः ओळखतात. ॥ १५-१० ॥ मूळ +ोक +ोक यत3तो योिगनNैनं पँय3/या/म3यवVःथतम ् । यत3तोऽtयकृ ता/मानो नैनं पँय3/यचेतसः ॥ १५-११ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ)

आ/मिन = आपKया ~दयात, अवVःथतम ् = Vःथत असलेKया, एनम ् = या आ/>याला, यत3तः = ूय/न करणारे , योिगनः = योगीजन, पँयV3त = तJवतः जाणतात, च = परं त,ु अकृ ता/मानः = Gयांनी आपले अंतःकरण शुP केलेले नाहM असे, अचेतसः = अiानीजन, यत3तः अ7प = ूय/न करत राहनसु ू Pा, एनम ् = या आ/>याला, न पँयV3त = जाणत नाहMत ॥ १५-११ ॥ अथ) योगीजनहM आपKया ~दयात असलेKया या आ/>याला ूय/नानेच तJवतः जाणतात; परं तु Gयांनी आपले अंतःकरण शुP केले नाहM असे अiानी लोक ूय/न कAनहM या आ/मःवAपाला जाणत नाहMत. ॥ १५-११ ॥ मूळ +ोक +ोक यदा@द/यगतं तेजो जगnासयतेऽVखलम ् । यUच3िमिस यUचाaनौ तेजो 7व7P मामकम ् ॥ १५-१२ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) आ@द/यगतम ् = सूया)मये Vःथत असणारे , यत ् = जे, तेजः = तेज, अVखलम ् = संपूण,) जगत ् = जगाला, भासयते = ूकािशत करते, च = तसेच, यत ् = जे तेज, च3िमिस = चंिात आहे , (च च) = आVण, यत ् = जे तेज, अaनौ = अaनीमये आहे , तत ् = ते, मामकम ् = माझेच, तेजः = तेज आहे , 7व7P = असे तू जाण ॥ १५-१२ ॥ अथ) सूया)मये राहन ू जे तेज सव) जगाला ूकािशत करते, जे तेज चंिात आहे आVण जे तेज अaनीत आहे , ते माझेच तेज आहे , असे तू जाण. ॥ १५-१२ ॥ मूळ +ोक +ोक गामा7वँय च भूतािन धारया>यहमोजसा । पुंणािम चौषधीः सवा)ः सोमो भू/वा रसा/मकः ॥ १५-१३ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ)

च = आVण, गाम ् = पृवीमये, आ7वँय = ूवेश कAन, अहम ् एव = मीच, ओजसा = आपKया शh}ने, भूतािन = सव) भूतांच,े धारयािम = धारण करतो, च = आVण, रसा/मकः = रसःवAप >हणजे अमृतमय असा, सोमः = चंि, भू/वा = होऊन, सवा)ः = संपूण,) ओषधीः = ओषधींना >हणजे वनःपतींना, पुंणािम = पुj करतो ॥ १५-१३ ॥ अथ) आVण मीच पृवीत िशAन आपKया शh}ने सव) भूतांना धारण करतो आVण रसAप अथा)त अमृतमय चंि होऊन सव) वनःपतींचे पोषण करतो. ॥ १५-१३ ॥ मूळ +ोक +ोक अहं वै.ानरो भू/वा ूाVणनां दे हमािौतः । ूाणापानसमायुhः पचा>य3नं चतु7व)धम ् ॥ १५-१४ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) ूाVणनाम ् = सव) ूाSयांUया, दे हम ् = शरMरामये, आिौतः = Vःथत राहणारा, अहम ् = मीच, ूाणापानसमायुhः = ूाण आVण अपान यांनी संयुh असा, वै.ानरः = वै.ानर अVaनAप, भू/वा = होऊन, चतु7व)धम ् = चार ूकारचे, अ3नम ् = अ3न, पचािम = पच7वतो ॥ १५-१४ ॥ अथ) मीच सव) ूाSयांUया शरMरात राहणारा, ूाण व अपान यांनी संयुh वै.ानर अVaनAप होऊन चार ूकारचे अ3न पच7वतो. ॥ १५-१४ ॥ मूळ +ोक +ोक सव)ःय चाहं ~@द सV3न7वjो मः ःमृितiा)नमपोहनं च । वेदैN सव‚रहमेव वेXो वेदा3तकृ bे द7वदे व चाहम ् ॥ १५-१५ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) सव)ःय = सव) ूाSयांUया, ~@द = ~दयात, अहम ् (एव एव) एव = मीच, सV3न7वjः = अंतया)मी Aपाने Vःथत आहे , च = तसेच, मः (एव एव) एव = माƒयापासूनच, ःमृितः = ःमृती, iानम ् = iान, च = आVण, अपोहनम ् = अपोहन, (भवित भवित) भवित = होतात, च = आVण, सव‚ः = सव), वेदैः = वेदांचेbारे , वेXः =

जाणून घेSयास योaय असा, अहम ् एव = मीच आहे , (तथा तथा) तथा = तसेच, वेदा3तकृ त ् = वेदांतांचा कता), च = आVण, वेद7वत ् (अ7प अ7प) अ7प = वेद जाणणारा सुPा, अहम ् एव= एव मीच आहे ॥ १५-१५ ॥ अथ) मीच सव) ूाSयांUया ~दयात अंतया)मी होऊन रा@हलो आहे . माƒयापासूनच ःमृती, iान आVण अपोहन हM होतात. सव) वेदांकडू न मीच जाणSयास योaय आहे . तसेच वेदांतांचा कता) आVण वेदांना जाणणारासुPा मीच आहे . ॥ १५-१५ ॥ मूळ +ोक +ोक bा7वमौ पुषौ लोके FरNाFर एव च । Fरः सवा)Vण भूतािन कूटःथोऽFर उUयते ॥ १५-१६ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) लोके = या संसारात, Fरः = नाशवंत, च = आVण, अFरः = अ7वनाशी असे, इमौ = हे , bौ = दोन ूकारचे, पुषौ एव = पुषच आहे त, (तऽ तऽ) तऽ = /यांपैक}, सवा)Vण = संपूण,) भूतािन = ूाSयांची शरMरे (हM तर), Fरः = नाशवंत, च = आVण, कूटःथः = जीवा/मा हा, अFरः = अ7वनाशी, उUयते = >हटला जातो ॥ १५-१६ ॥ अथ) या 7व.ात नाशवान आVण अ7वनाशी असे दोन ूकारचे पुष आहे त. /यामये सव) भूतमाऽांची शरMरे हा नाशवान आVण जीवा/मा हा अ7वनाशी >हटला जातो. ॥ १५-१६ ॥ मूळ +ोक +ोक उमः पुषः/व3यः परमा/मे/युदा~तः । यो लोकऽयमा7वँय 7बभ/य)#यय ई.रः ॥ १५-१७ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) उमः = उम, पुषः = पुष हा, तु = तर, अ3यः = वेगळाच आहे , यः = जो, लोकऽयम ् = ित3हM लोकांत, आ7वँय = ूवेश कAन, 7बभित) = सवाOचे धारण-पोषण करतो, अ#ययः = अ7वनाशी, (स स

एव) च) = आVण, परमा/मा = परमा/मा, इित = अशा ूकारे , उदा~तः एव = तोच, ई.रः = परमे.र, (च = सांिगतला जातो ॥ १५-१७ ॥ अथ) परं तु या दो3हMंपेFा उम पुष तर वेगळाच आहे , जो ित3हM लोकांत ूवेश कAन सवाOचे धारणपोषण करतो. याूमाणेच तो अ7वनाशी परमे.र आVण परमा/मा असा >हटला जातो. ॥ १५-१७ ॥ मूळ +ोक +ोक यःमा/FरमतीतोऽहमFराद7प चोमः । अतोऽVःम लोके वेदे च ूिथतः पुषोमः ॥ १५-१८ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) यःमात ् = Gया अथ„, अहम ् = मी, Fरम ् = नाशवंत जड FेऽाUया तर, अतीतः = सव) ूकारे अतीत आहे , च = आVण, अFरात ् अ7प = अ7वनाशी जीवा/>यापेFा सुPा, उमः = उम आहे , अतः = /या कारणाने, लोके = लोकामये, च = आVण, वेदे (अ7प अ7प) अ7प = वेदामये सुPा, पुषोमः = पुषोम या नावाने, ूिथतः = ूिसP, अVःम = मी आहे ॥ १५-१८ ॥ अथ) कारण मी नाशवान जडवग)-Fेऽापासून तर पूणप ) णे पलीकडचा आहे आVण अ7वनाशी जीवा/>यापेFाहM उम आहे . >हणून लोकांत आVण वेदांतहM पुषोम नावाने ूिसP आहे . ॥ १५१८ ॥ मूळ +ोक +ोक यो मामेवमस>मूढो जानाित पुषोमम ् । स सव)7वnजित मां सव)भावेन भारत ॥ १५-१९ ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) भारत = हे भारता (अथा)त भरतवंशी अजुन ) ा), यः = जो, अस>मूढः = iानी पुष, माम ् = मला, एवम ् = अशा ूकारे , (तJवतः तJवतः) तJवतः = तJवतः, पुषोमम ् = पुषोम >हणून, जानाित = जाणतो, सः

= तो, सव)7वत ् = सव)i पुष, सव)भावेन = सव) ूकारांनी (िनरं तर), माम ् = मज वासुदेव परमे.रालाच, भजित = भजतो ॥ १५-१९ ॥ अथ) हे भारता (अथा)त भरतवंशी अजुन ) ा), जो iानी पुष मला अशा ूकारे तJवतः पुषोम >हणून जाणतो, तो सव)i पुष सव) रMतीने नेहमी मला वासुदेव परमे.रालाच भजतो. ॥ १५-१९ ॥ मूळ +ोक +ोक इित गु…तमं शा\िमदमुhं मयानघ । एतबु†वा बु7Pमा3ःया/कृ तकृ /यN भारत ॥ १५-२० ॥

संदिभ)त अ3वयाथ) अनघ = हे िनंपाप, भारत = भारता (अथा)त भरतवंशी अजुन ) ा), इित = अशा ूकारे , गु…तमम ् = अितरहःययुh गोपनीय असे, इदम ् = हे , शा\म ् = शा\, मया = मी, उhम ् = सांिगतले आहे , एतत ् = हे , बु†वा = तJवतः जाणून, (मनु मनुंयः) यः = मनुंय, बु7Pमान ् = iानवान, च = आVण, कृ तकृ /यः = कृ ताथ), ःयात ् = होऊन जातो ॥ १५-२० ॥ अथ) हे िनंपाप भारता (अथा)त भरतवंशी अजुन ) ा), असे हे अितरहःयमय गुl शा\ मी तुला सांिगतले आहे , याचे तJवतः iान कAन घेतKयाने मनुंय iानवान आVण कृ ताथ) होतो. ॥ १५-२० ॥ मूळ पंधरा#या अयायाची समाlी ॐ त/स@दित ौीमभगवगीतासूपिनष/सु ॄD7वXायां योगशा\े ौीकृ ंणाजु)नसंवादे पुषोमयोगो नाम प%चदशोऽयायः ॥ १५ ॥

अथ) ॐ हे परमस/य आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताAपी उपिनषद तथा ॄD7वXा आVण योगशा\ा7वषयी ौीकृ ंण आVण अजुन ) यांUया संवादातील पुषोमयोग नावाचा हा पंधरावा अयाय समाl झाला. ॥ १५ ॥