Ch 08 Aksharbrahma Yoga

ौीमभगवगीता : आठवा अ याय (अरॄयोग अरॄयोग) अरॄयोग मूळ आठया अ यायाचा अ यायाचा ूारं भ अथ अमोऽ यायः

अथ आठवा अ याय सु! होतो. मूळ #ोक #ोक अजुन  उवाच (कं त)ॄ (कम या*मं (कं कम पु!षो-म । अिधभूतं च (कं ूो1मिधदै वं (कमु4यते ॥ ८-१ ॥

संदिभत अ9वयाथ अजुन  = अजुन  , उवाच = :हणाला, पु!षो-म = हे पु!षो-म ौीकृ ंणा, तत ् = ते, ॄ = ॄ, (कम ् = काय आहे , अ या*मम ् = अ या*म, (कम ् = काय आहे , कम = कम, (कम ् = काय आहे , अिधभूतम ् = अिधभूत (या नावाचे), (कम ् = काय, ूो1म ् = :हटले गेले आहे , च = तसेच, अिधदै वम ् = अिधदै व, (कम ् = कशाला, उ4यते = :हटले जाते ॥ ८-१ ॥ अथ अजुन  :हणाला, हे पु!षो-म ौीकृ ंणा, ते ॄ काय आहे ? अ या*म काय आहे ? कम काय आहे ? अिधभूत शBदाने काय सांिगतले आहे ? आCण अिधदै व कशाला :हणतात? ॥ ८-१ ॥ मूळ #ोक #ोक अिधयDः कथं कोऽऽ दे हेऽCःम9मधुसूदन । ूयाणकाले च कथं Dेयोऽिस िनयता*मिभः ॥ ८-२ ॥

संदिभत अ9वयाथ मधुसूदन = हे मधुसूदना (ौीकृ ंणा), अऽ = येथ,े अिधयDः = अिधयD, कः = कोण आहे (व तो), अCःमन ् = या, दे हे = शरHराम ये, कथम ् = कसा आहे , च = तसेच, िनयता*मिभः = Iयांचे िचतुम4याम ये यु1 आहे अशा पु!षां4या Jारे , ूयाणकाले = अंतसमयी, (*वम *वम)् = तु:हH, कथम ् = कोण*या ूकाराने, Dेयः अिस = जाणले जाता ॥ ८-२ ॥ अथ हे मधुसूदना (ौीकृ ंणा), येथे अिधयD कोण आहे ? आCण तो या शरHरात कसा आहे ? तसेच अंतकाळH यु1 िच-ाचे पु!ष तु:हाला कसे जाणतात? ॥ ८-२ ॥ मूळ #ोक #ोक ौीभगवानुवाच अरं ॄ परमं ःवभावोऽ या*ममु4यते । भूतभावोKवकरो Lवसगः कमसCMDतः ॥ ८-३ ॥

संदिभत अ9वयाथ ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = :हणाले, परमम ् = परम, अरम ् = अर, ॄ = ॄ आहे , ःवभावः = आपले ःवOप :हणजे जीवा*मा हा, अ या*मम ् = अ या*म (नावाने), उ4यते = सांिगतला जातो, (च च) = तसेच, भूतभावोKवकरः = भूतां4या भावांना उ*प9न आCण अPयुदय व वृQH करणारा, (यः यः) सः) यः = जो, Lवसगः = सृLरचनाOपी Lवसग अथात *याग आहे , (सः सः = तो, कमसCMDतः = कम या नावाने सांिगतला जातो ॥ ८-३ ॥ अथ भगवान ौीकृ ंण :हणाले, परम अर ॄ आहे . आपले ःवOप अथात जीवा*मा अ या*म नावाने सांिगतला जातो. तसेच भूतांचे भाव उ*प9न करणारा जो *याग आहे , तो कम या नावाने संबोधला जातो. ॥ ८-३ ॥ मूळ #ोक #ोक अिधभूतं रो भावः पु!षSािधदै वतम ् ।

अिधयDोऽहमेवाऽ दे हे दे हभृतां वर ॥ ८-४ ॥

संदिभत अ9वयाथ रः भावः = उ*प-ी-Lवनाश शील असणारे सव पदाथ, अिधभूतम ् = अिधभूत आहे त, पु!षः = (हरUयमय पु!ष अथात ॄदे व, अिधदै वतम ् = अिधदै वत आहे , च = आCण, दे हभृताम ् वर = दे हधारH माणसात ौेV असणाढया हे अजुन  ा, अऽ दे हे = या शरHराम ये, अहम ् एव = मी वासुदेवच, अिधयDः = अंतयामीOपाने अिधयD आहे ॥ ८-४ ॥ अथ उ*प-ी-Lवनाश असलेले सव पदाथ अिधभूत आहे त. (हरUयमय पु!ष अिधदै व आहे आCण हे दे हधाढयांम ये ौेV अजुन  ा, या शरHरात मी वासुदेवच अंतयामी Oपाने अिधयD आहे . ॥ ८-४ ॥ मूळ #ोक #ोक अ9तकाले च मामेव ःमर9मुY*वा कलेवरम ् । यः ूयाित स मKावं याित नाः*यऽ संशयः ॥ ८-५ ॥

संदिभत अ9वयाथ अ9तकाले च = अंतकाळH सुQा, यः = जो पु!ष, माम ् एव = माझेच, ःमरन ् = ःमरण करHत, कलेवरम ् = शरHराचा, मुY*वा = *याग कOन , ूयाित = जातो, सः = तो, मKावम ् = साात माझे ःवOप, याित = ूा\ कOन घेतो, अऽ = या बाबतीत, संशयः = कोणताहH संशय, न अCःत = नाहH ॥ ८-५ ॥ अथ जो पु!ष अंतकाळHहH माझेच ःमरण करHत शरHराचा *याग कOन जातो, तो साात मा^या ःवOपाला ूा\ होतो, यात मुळHच संशय नाहH. ॥ ८-५ ॥ मूळ #ोक #ोक यं यं वाLप ःमर9भावं *यज*य9ते कलेवरम ् ।

तं तमेविै त कौ9तेय सदा तKावभाLवतः ॥ ८-६ ॥

संदिभत अ9वयाथ कौ9तेय = हे कुंतीपुऽ अजुन  ा, अ9ते = अंतकाळH, यम ् यम ् = Iया Iया, वा अLप = हH, भावम ् = भावाचे, ःमरन ् = ःमरण करHत, कलेवरम ् = शरHराचा, *यजित = *याग करतो, तम ् तम ् एव = तो तो भावच, (सः सः पु!षः) षः = तो पु!ष, एित = ूा\ कOन घेतो (कारण तो), सदा = नेहमी, तKावभाLवतः = *या भावाने भाLवत झालेला असतो ॥ ८-६ ॥ अथ हे कुंतीपुऽ अजुन  ा, हा मनुंय अंतकाळH Iया Iया भावाचे ःमरण करHत शरHराचा *याग करतो, *याला *याला तो जाऊन िमळतो. कारण तो नेहमी *याच भावाचे िचंतन करHत असतो. ॥ ८-६ ॥ मूळ #ोक #ोक तःमा*सवbषु कालेषु मामनुःमर यु य च । मcयLपतमनोबुLQमामेवंै यःयसंशयम ् ॥ ८-७ ॥

संदिभत अ9वयाथ तःमात ् = :हणून, (अजु अजुन  ) = हे अजुन  ा, सवbषु = सव, कालेषु = काळH, (*वम *वम)् = तू, माम ् अनुःमर = (िनरं तर) माझे ःमरण कर, च = आCण, यु य = युQसुQा कर, (एवम एवम)् = अशाूकारे , मिय = मा^या (ठकाणी, अLपतमनोबुLQः = अपण केलेeया अशा मन व बुQH यांनी यु1 होऊन, असंशयम ् = िनःसंदेहपणे, माम ् एव = मलाच, एंयिस = तू ूा\ कOन घेशील ॥ ८-७ ॥ अथ :हणून हे अजुन  ा, तू सवकाळH िनरं तर माझे ःमरण कर आCण युQहH कर. अशा ूकारे मा^या (ठकाणी मन-बुQH अपण केeयामुळे तू िनःसंशय मलाच येऊन िमळशील. ॥ ८-७ ॥ मूळ #ोक #ोक अPयासयोगयु1ेन चेतसा ना9यगािमना ।

परमं पु!षं (दयं याित पाथानिु च9तयन ् ॥ ८-८ ॥

संदिभत अ9वयाथ पाथ = हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा) (असा िनयम आहे कf), अPयासयोगयु1ेन = परमेgरा4या याना4या अPयासOपी योगाने यु1, ना9यगािमना = दसरHकडे न जाणणाढया ु (अशा), चेतसा = िच-ाने, अनुिच9तयन ् = िनरं तर िचंतन करणारा मनुंय, परमम ् = परम, (दयम ् = ूकाशःवOप (दय, पु!षम ् = पु!षाला :हणजे परमेgरालाच, याित = ूा\ कOन घेतो ॥ ८-८ ॥ अथ हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), असा िनयम आहे कf, परमेgरा4या याना4या अPयासOपी योगाने यु1, दसरHकडे न जाणाढया िच-ाने िनरं तर िचंतन करणारा मनुंय, परम ूकाशःवOप ु (दय पु!षाला :हणजे परमेgरालाच जाऊन िमळतो. ॥ ८-८ ॥ मूळ #ोक #ोक कLवं पुराणमनुशािसतारमणोरणीयांसमनुःमरे iः । सवःय धातारमिच9*यOपमा(द*यवणj तमसः परःतात ् ॥ ८-९ ॥

संदिभत अ9वयाथ कLवम ् = सवD, पुराणम ् = अनादH, अनुशािसतारम ् = सवाjचा िनयंता, अणोः अणीयांसम ् = सूआमापेा अितसूआम, सवःय धातारम ् = सवाjचे धारण-पोषण करणारा, अिच9*यOपम ् = अिचं*य ःवOप, आ(द*यवणम ् = सूयाूमाणे िन*य चेतन ूकाशःवOप, (च च) = आCण, तमसः = अLवiे4या, परःतात ् = फार पलीकडे असणाढया शुQ सC4चदानंदघन परमेgराचे, यः = जो, अनुःमरे त ् = िनरं तर ःमरण करतो ॥ ८-९ ॥ अथ जो पु!ष सवD, अनादH, सवाjचा िनयामक, सूआमाहनहH अितसूआम, सवाjचे धारण-पोषण करणारा, ू अतYयःवOप, सूयाूमाणे नेहमी चेतन ूकाशOप आCण अLवiे4या अ*यंत पलीकडHल अशा शुQ सC4चदानंदघन परमेgराचे ःमरण करतो ॥ ८-९ ॥ मूळ #ोक #ोक

ूयाणकाले मनसाचलेन भY*या यु1ो योगबलेन चैव । ॅुवोम ये ूाणमावेँय स:यक् स तं परं पु!षमुपिै त (दयम ् ॥ ८-१० ॥

संदिभत अ9वयाथ सः = तो, भY*या यु1ः = भ1fने यु1 असा पु!ष, ूयाणकाले = अंतकाळH (सुQा), योगबलेन = योगा4या सामqयाने, ॅुवोः = भुवयां4या, म ये = म यात, ूाणम ् = ूाणाला, स:यक् स:यक् = योrय ूकारे , आवेँय = ःथापन कOन, च = नंतर, अचलेन = िनSल, मनसा = मनाने, (ःमरन ःमरन)् = ःमरण करHत, तम ् = *या, (दयम ् = (दयOप, परम ् = परम, पु!षम ् एव = पु!ष परमा*:यालाच, उपैित = ूा\ कOन घेतो ॥ ८-१० ॥ अथ तो भL1यु1 पु!ष अंतकाळHसुQा योगबलाने भुवयां4या म यभागी ूाण चांगeया रHतीने ःथापन कOन मग िनSल मनाने ःमरण करHत *या (दयOप परम पु!ष परमा*:यालाच ूा\ होतो. ॥ ८१० ॥ मूळ #ोक #ोक यदरं वेदLवदो वदC9त LवशC9त यiतयो वीतरागाः । य(द4छ9तो ॄचयj चरC9त त-े पदं सtमहे ण ूवआये ॥ ८-११ ॥

संदिभत अ9वयाथ वेदLवदः = वेद जाणणारे LवJान, यत ् = Iया सC4चदानंदघनOप परमपदाला, अरम ् = अLवनाशी, वदC9त = :हणतात, वीतरागाः = आसL1र(हत, यतयः = ूय*नशील सं9यासी महा*मे लोक, यत ् = Iयात, LवशC9त = ूवेश करतात, (च च) = आCण, यत ् = Iया परमपदाची, इ4छ9तः = इ4छा करणारे (ॄचारH लोक), ॄचयम ् = ॄचयाच,े चरC9त = आचरण करतात, तत ् = ते, पदम ् = परम पद (कसे िमळते), ते = तु^यासाठx, सtमहे ण = संेपाने, ूवआये = मी सांगेन ॥ ८-११ ॥ अथ

वेदवे-े LवJान Iया सC4चदानंदघनOप परमपदाला अLवनाशी :हणतात, आस1f नसलेले य*नशील सं9यासी महा*मे Iया4याम ये ूवेश करतात आCण Iया परमपदाची इ4छा करणारे ॄचारH ॄचयाचे आचरण करतात, ते परमपद मी तुला थोडYयात सांगतो. ॥ ८-११ ॥ मूळ #ोक #ोक सवJाराCण संय:य मनो y(द िन! य च । मू 9याधाया*मनः ूाणमाCःथतो योगधारणाम ् ॥ ८-१२ ॥ ओिम*येकारं ॄ याहर9मामनुःमरन ् । यः ूयाित *यज9दे हं स याित परमां गितम ् ॥ ८-१३ ॥

संदिभत अ9वयाथ सवJाराCण = सव इं (ियां4या Jारांना, संय:य = रोखून, च = तसेच, y(द = y}े शाम ये, मनः = मनाला, िन! य = Cःथर कOन (नंतर Cजंकलेeया *या मना4या Jारा), ूाणम ् = ूाणाला, मूC न = मःतकात, आधाय = ःथापन कOन, आ*मनः = परमा*:या4या संबंधी, योगधारणाम ् = योगधारणेम ये, आCःथतः = Cःथत होऊन, यः = जो पु!ष, ओम ् = ॐ, इित = अशा, एकारम ् = एक अर Oप, ॄ = ॄाचा, याहरन ् = उ4चार करHत (आCण *याचे अथ ःवOप अशा), माम ् = मज िनगुण  ॄाचे, अनुःमरन ् = िचंतन करHत, दे हम ् = दे हाचा, *यजन ् = *याग कOन, ूयाित = जातो, सः = तो पु!ष, परमाम ् = परम, गितम ् = गती, याित = ूा\ कOन घेतो ॥ ८-१२, ८-१३ ॥ अथ सव इं (ियांची Jारे अडवून मनाला yदया4या (ठकाणी Cःथर कOन नंतर Cजंकलेeया मनाने ूाण मःतकात ःथापन कOन परमा*मसंबंधी योगधारणेत Cःथर होऊन जो पु!ष ॐ या एक अर Oप ॄाचा उ4चार करHत आCण *याचे अथःवOप िनगुण  ॄ जो मी आहे *याचे िचंतन करHत दे ह टाकून जातो, तो परम गतीला ूा\ होतो. ॥ ८-१२, ८-१३ ॥ मूळ #ोक #ोक अन9यचेताः सततं यो मां ःमरित िन*यशः । तःयाहं सुलभः पाथ िन*ययु1ःय योिगनः ॥ ८-१४ ॥

संदिभत अ9वयाथ

पाथ = हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), (मिय मिय) मिय = मा^या (ठकाणी, अन9यचेताः = अन9यिचहोऊन, यः = जो पु!ष, िन*यशः = सदाच, सततम ् = िनरं तर, माम ् = मज पु!षो-माचे, ःमरित = ःमरण करतो, तःय = *या, िन*ययु1ःय = िन*य िनरं तर मा^याम ये यु1 असणाढया, योिगनः = योrयासाठx, अहम ् = मी, सुलभः = सुलभ आहे :हणजे मी *याला सहज ूा\ होतो ॥ ८-१४ ॥ अथ हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), जो पु!ष मा^या (ठकाणी अन9यिच- होऊन नेहमी मज पु!ष-माचे ःमरण करतो, *या िन*य मा^याशी यु1 असलेeया योrयाला मी सहज ूा\ होणारा आहे . ॥ ८-१४ ॥ मूळ #ोक #ोक मामुपे*य पुनज9म दःखालयमशाgतम ् । ु नानुवC9त महा*मानः संिसLQं परमां गताः ॥ ८-१५ ॥

संदिभत अ9वयाथ परमाम ् = परम, संिसLQम ् = िसQHला, गताः = ूा\ कOन घेतलेले, महा*मानः = महा*मे लोक, माम ् = मला, उपे*य = ूा\ कOन घेतात (तो), दःखालयम ् = दःखां ु ु चे घर (तसेच), अशाgतम ् = णभंगुर (असा), पुनज9म = पुनज9म, न आनुवC9त = ूा\ कOन घेत नाहHत ॥ ८-१५ ॥ अथ परम िसQH िमळLवलेले महा*मे एकदा मला ूा\ झाeयावर दःखां ु चे आगार असलेeया णभंगुर पुनज9माला जात नाहHत. ॥ ८-१५ ॥ मूळ #ोक #ोक आॄभुवनाeलोकाः पुनरावितनोऽजुन  । मामुपे*य तु कौ9तेय पुनज9म न Lवiते ॥ ८-१६ ॥

संदिभत अ9वयाथ

अजुन  = हे अजुन  ा, आॄभुवनात ् = ॄलोकापयjत, लोकाः = सव लोक, पुनरावितनः = पुनरावत€ आहे त, तु = परं त,ु कौ9तेय = हे कौ9तेया(कुंतीपुऽ अजुना), माम ् = मला, उपे*य = ूा\ कOन घेतeयावर, पुनज9म = पुनज9म, न Lवiते = होत नाहH ॥ ८-१६ ॥ अथ हे अजुन  ा, ॄलोकापयjतचे सव लोक पुनरावत€ आहे त. परं तु हे कौ9तेया(कुंतीपुऽ अजुन  ा), मला ूा\ झाeयावर पुनज9म होत नाहH. (कारण मी कालातीत आहे आCण हे सव ॄा(दकांचे लोक कालाने मया(दत असeयाने अिन*य आहे त.) ॥ ८-१६ ॥ मूळ #ोक #ोक सहॐयुगपय9तमहय)ॄणो Lवदःु । राLऽं युगसहॐा9तां तेऽहोराऽLवदो जनाः ॥ ८-१७ ॥

संदिभत अ9वयाथ ॄणः = ॄदे वाचा, यत ् = जो, अहः = एक (दवस आहे , (तत तत)् = तो, सहॐयुगपय9तम ् = एक हजार चतुयग ु ांपयjतची अवधी असणारा आहे , (च च) = आCण, राLऽम ् (अLप अLप) अLप = राऽ हH सुQा, युगसहॐा9ताम ् = एक हजार चतुयग ु ांपयjतची अवधी असणारH आहे (असे), (ये ये) = जे पु!ष, Lवदःु = त‚वतः जाणतात, ते = ते, जनाः = योगी लोक, अहोराऽLवदः = कालाचे त‚व जाणणारे आहे त ॥ ८१७ ॥ अथ ॄदे वाचा एक (दवस एक हजार चतुयग ु ांचा असून राऽहH एक हजार चतुयग ु ांची असते. जे योगी हे त‚वतः जाणतात, ते काळाचे ःवOप जाणणारे होत. ॥ ८-१७ ॥ मूळ #ोक #ोक अय1ा)य1यः सवाः ूभव9*यहरागमे । राƒयागमे ूलीय9ते तऽैवाय1सMDके ॥ ८-१८ ॥

संदिभत अ9वयाथ

अहरागमे = ॄदे वा4या (दवसा4या ूवेशकाळH, सवाः = संपूण, य1यः = चराचर भूतसमूह हे , अय1ात ् = अय1ापासून :हणजे ॄदे वा4या सूआम शरHरापासून, ूभवC9त = उ*प9न होतात, (च च) = आCण, राƒयागमे = ॄदे वा4या राऽी4या ूवेशकाळात, तऽ = *या, अय1सMDके एव = अय1 नावा4या ॄदे वा4या सूआम शरHराम येच, ूलीय9ते = लीन होऊन जातात ॥ ८-१८ ॥ अथ सव चराचर भूतसमुदाय ॄदे वा4या (दवसा4या आरं भी अय1ापासून :हणजे ॄदे वा4या सूआम शरHरापासून उ*प9न होतात आCण ॄदे वा4या राऽी4या आरं भी *या अय1 नावा4या ॄदे वा4या सूआम शरHरात Lवलीन होतात. ॥ ८-१८ ॥ मूळ #ोक #ोक भूतमामः स एवायं भू*वा भू*वा ूलीयते । राƒयागमेऽवशः पाथ ूभव*यहरागमे ॥ ८-१९ ॥

संदिभत अ9वयाथ पाथ  ा), सः एव = तोच, अयम ् = हा, भूतमामः = भूतसमुदाय, पाथ = हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन भू*वा भू*वा = वारं वार उ*प9न होऊन, अवशः = ूकृ तीला वश होऊन, राƒयागमे = राऽी4या ूवेशकाळH, ूलीयते = लीन होऊन जातो, (च च) = आCण, अहरागमे = (दवसा4या ूवेशकाळH, (पु पुनः) ः = पु9हा, ूभवित = उ*प9न होतो ॥ ८-१९ ॥ अथ हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), तोच हा भूतसमुदाय पु9हा पु9हा उ*प9न होऊन ूकृ ती4या अधीन असeयामुळे राऽी4या आरं भी Lवलीन होतो व (दवसा4या आरं भी पु9हा उ*प9न होतो. ॥ ८१९ ॥ मूळ #ोक #ोक परःतःमा-ु भावोऽ9योऽय1ोऽय1ा*सनातनः । यः स सवbषु भूतेषु नँय*सु न Lवनँयित ॥ ८-२० ॥

संदिभत अ9वयाथ

तु = परं त,ु तःमात ् = *या, अय1ात ् = अय1ापेा अितशय, परः = पर (असा), अ9यः = दसरा ु :हणजे वेगळा, यः = जो, सनातनः = सनातन, अय1ः = अय1, भावः = भाव आहे , सः = तो (परम (दय पु!ष), सवbषु = सव, भूतेषु = भूते, नँय*सु = न झाeयावर (सुQा), न Lवनँयित = न होत नाहH ॥ ८-२० ॥ अथ *या अय1ाहन अथात Lवलण जो सनातन अय1 भाव आहे , तो परम ु ू फार पलीकडचा दसरा (दय पु!ष सव भूते नाहHशी झाली, तरH नाहHसा होत नाहH. ॥ ८-२० ॥ मूळ #ोक #ोक अय1ोऽर इ*यु1ःतमाहःु परमां गितम ् । यं ूाय न िनवत9ते तQाम परमं मम ॥ ८-२१ ॥

संदिभत अ9वयाथ अय1ः = अय1 हा, अरः = अर, इित = या नावाने, उ1ः = सांिगतला गेला आहे , तम ् = *याच अर नावा4या अय1 भावाला, परमाम ् गितम ् = परम गती (असे), आहःु = :हणतात, (च च) = आCण, यम ् = Iया सनातन अय1 भावाला, ूाय = ूा\ कOन घेतeयावर, (मानवाः मानवाः) मानवाः = माणसे, न िनवत9ते = परत येत नाहHत, तत ् = ते, मम = माझे, परमम ् = परम, धाम = धाम आहे ॥ ८-२१ ॥ अथ *याला अय1, अर असे :हणतात. *यालाच ौेV गती :हणतात. Iया सनातन अय1 भावाला ूा\ झाeयावर मनुंय परत येत नाहH, ते माझे सवौV े ःथान होय. ॥ ८-२१ ॥ मूळ #ोक #ोक पु!षः स परः पाथ भY*या लPयः*वन9यया । यःया9तः ःथािन भूतािन येन सविमदं ततम ् ॥ ८-२२ ॥

संदिभत अ9वयाथ

पाथ = हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), यःय = Iया परमा*:या4या, अ9तः ःथािन = अंतगत, भूतािन = सव भूते आहे त, (च च) = आCण, येन = Iया सC4चदानंदघन परमा*:याने, इदम ् = हे , सवम ् = समःत जग, ततम ् = प„रपूण आहे , सः = तो सनातन अय1, परः = परम, पु!षः तु = पु!ष तर, अन9यया = अन9य, भY*या = भ1fनेच, लPयः = िमळतो ॥ ८-२२ ॥ अथ हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), Iया परमा*:या4या (ठकाणी सव भूते आहे त आCण Iया सC4चदानंदघन परमा*:याने हे सव जग यापले आहे , तो सनातन अय1 परम पु!ष अन9य भ1fनेच ूा\ होणारा आहे . ॥ ८-२२ ॥ मूळ #ोक #ोक यऽ काले *वनावृL-मावृL-ं चैव योिगनः । ूयाता याC9त तं कालं वआयािम भरतषभ ॥ ८-२३ ॥

संदिभ दिभत अ9वयाथ भरतषभ = हे भरतवंशीयांम ये ौेV अजुन  ा, यऽ = Iया, काले = काळH अथात मागातील, ूयाताः = शरHराचा *याग कOन गेलेले, योिगनः तु = योगी लोक तर, अनावृL-म ् = परत न येणारH गती, च = आCण (Iया मागात गेलेले), आवृL-म ् एव = परत येणारH गतीच, याC9त = ूा\ कOन घेतात, तम ् = *या, कालम ् = काळाचे :हणजेच दोन मागाj4या बाबतीत, वआयािम = मी सांगतो ॥ ८-२३ ॥ अथ हे भरतवंशीयांम ये ौेV अजुन  ा, Iया काळH शरHराचा *याग कOन गेलेले योगी परत ज9माला न येणाढया गतीला ूा\ होतात आCण Iया काळH गेलेले परत ज9माला येणाढया गतीला ूा\ होतात, तो काळ अथात दोन माग मी सांगेन. ॥ ८-२३ ॥ मूळ #ोक #ोक अCrनIय…ितरहः शुYलः षUमासा उ-रायणम ् । तऽ ूयाता ग4छC9त ॄ ॄLवदो जनाः ॥ ८-२४ ॥

संदिभत अ9वयाथ

Iयोितः = (Iया मागात) Iयोितमय, अCrनः = अrनी अिभमानी दे वता आहे , अहः = (दवसाचा अिभमानी दे व आहे , शुYलः = शुYल पाची अिभमानी दे वता आहे , उ-रायणम ् = उ-रायणा4या, षUमासाः = सहा म(ह9यांची अिभमानी दे वता आहे , तऽ = *या मागावर, ूयाताः = मेeयावर गेलेले असे, ॄLवदः = ॄवे-े, जनाः = योगी (वरHल दे वतां4याकडू न बमाने घेतले जाऊन), ॄ = ॄ, ग4छC9त = ूा\ कOन घेतात ॥ ८-२४ ॥ अथ Iया मागात Iयोितमय अrनीची अिभमानी दे वता आहे , (दवसाची अिभमानी दे वता आहे , शुYलपाची अिभमानी दे वता आहे आCण उ-रायणा4या सहा म(ह9यांची अिभमानी दे वता आहे , *या मागात मेeयावर गेलेले ॄDानी योगी वरHल दे वतांकडू न बमाने नेले जाऊन ॄाला ूा\ होतात. ॥ ८-२४ ॥ मूळ #ोक #ोक धूमो राLऽःतथा कृ ंणः षUमासा दCणायनम ् । तऽ चा9िमसं Iयोितय…गी ूाय िनवतते ॥ ८-२५ ॥

संदिभत अ9वयाथ धूमः = (Iया मागात) धूम अिभमानी दे वता आहे , राLऽः = राऽीची अिभमानी दे वता आहे , तथा = तसेच, कृ ंणः = कृ ंणपाची अिभमानी दे वता आहे , दCणायनम ् = दCणायना4या, षUमासाः = सहा म(ह9यांची अिभमानी दे वता आहे , तऽ = *या मागावर (मेeयावर गेलेला), योगी = सकाम कमb करणारा योगी हा (उपयु1  दे वतां4या Jारा बमाने नेला जात असता), चा9िमसम ् = चंिा4या, Iयोितः = Iयोतीूत, ूाय = ूा\ होऊन (ःवगाम ये असणाढया शुभ कमाjचे फळ भोगून झाeयावर), िनवतते = परत येतो ॥ ८-२५ ॥ अथ Iया मागात धुराची अिभमानी दे वता आहे , राऽीची अिभमानी दे वता आहे , कृ ंणपाची अिभमानी दे वता आहे आCण दCणायना4या सहा म(ह9यांची अिभमानी दे वता आहे , *या मागात मेeयावर गेलेला सकाम कम करणारा योगी वरHल दे वतांकडू न नेला जातो. पुढे तो चंितेजाला ूा\ होऊन ःवगात आपeया शुभ कमाjची फळे भोगून परत येतो. ॥ ८-२५ ॥ मूळ #ोक #ोक

शुYलकृ ंणे गती ˆेते जगतः शाgते मते । एकया या*यनावृL-म9ययावतते पुनः ॥ ८-२६ ॥

संदिभत अ9वयाथ (ह = कारण, शुYलकृ ंणे = शुYल व कृ ंण :हणजे दे वयान व Lपतृयान असे, जगतः = जगताचे, एते = हे दोन ूकारचे, गती = माग, शाgते = सनातन, मते = मानले गेले आहे त (*यांपैकf), एकया = एका4या Jारा गेलेला, अनावृL-म ् = Cज4यातून परती नाहH अशा परम गतीला, याित = ूा\ कOन घेतो, (च च) = आCण, अ9यया = दसढयाचे Jारा गेलेला, पुनः = पु9हा, आवतते = परत येतो ु :हणजे ज9ममृ*यूम ये सापडतो ॥ ८-२६ ॥ अथ कारण जगाचे हे दोन ूकारचे शुYल व कृ ंण अथात दे वयान व Lपतृयान माग सनातन मानले गेले आहे त. यांतील Iया मागाने गेले असता परत यावे लागत नाहH, अशा मागाने गेलेला *या परम गतीला ूा\ होतो आCण दसढया मागाने गेलेला पु9हा परत येतो :हणजे ज9म-मृ*यूला ूा\ होतो. ु ॥ ८-२६ ॥ मूळ #ोक #ोक नैते सृती पाथ जान9योगी मुˆित कSन । तःमा*सवbषु कालेषु योगयु1ो भवाजुन  ॥ ८-२७ ॥

संदिभत अ9वयाथ पाथ = हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), (एवम एवम)् = अशाूकारे , एते = हे दोन, सृती = माग, जानन ् = त‚वतः जाणून, कSन = कोणताहH, योगी = योगी, न मुˆित = मो(हत होत नाहH, तःमात तःमात ् = या कारणाने, अजुन  = हे अजुन  ा, सवbषु = सव, कालेषु = काळांम ये, योगयु1ः भव = समबुLQOप योगाने तू यु1 हो :हणजे मा^या ूा\ीसाठx िनरं तर साधने कर ॥ ८-२७ ॥ अथ

हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), अशा रHतीने या दोन मागाjना त‚वतः जाणeयावर कोणीहH योगी मोह पावत नाहH. :हणून हे अजुन  ा, तू सव काळH समबुLQOप योगाने यु1 हो अथात नेहमी मा^या ूा\ीसाठx साधन करणारा हो. ॥ ८-२७ ॥ मूळ #ोक #ोक वेदेषु यDेषु तपःसु चैव दानेषु य*पुUयफलं ू(दम ् । अ*येित त*सविमदं Lव(द*वा योगी परं ःथानमुपिै त चाiम ् ॥ ८-२८ ॥

संदिभत अ9वयाथ इदम ् = हे रहःय, Lव(द*वा = त‚वतः जाणून, योगी = योगी पु!ष हा, वेदेषु = वेदां4या पठणांम ये, च = आCण, यDेषु तपःसु दानेषु = यD, तप आCण दानादH करUयाम ये, यत ् = जे, पुUयफलम ् = पुUयफळ, ू(दम ् = सांिगतले आहे , तत ् सवम ् = ते सव, एव = िनःसंदेहपणे, अ*येित = उeलंघन कOन जातो, च = आCण, आiम ् = सनातन, परम ् ःथानम ् = परम पद, उपैित = ूा\ कOन घेतो ॥ ८-२८ ॥ अथ योगी पु!ष या रहःयाला त‚वतः जाणून, वेदांचे पठण, यD, तप, दान इ*यादH करUयाचे जे पुUयफळ सांिगतले आहे , *या सवाला िनःसंशय ओलांडून जातो आCण सनातन परमपदाला पोहोचतो. ॥ ८-२८ ॥ मूळ आठया अ यायाची समा\ी ॐ त*स(दित ौीमभगवगीतासूपिनष*सु ॄLवiायां योगशा‰े ौीकृ ंणाजुन  संवादे अरॄयोगो नामामोऽ यायः ॥ ८ ॥

अथ ॐ हे परमस*य आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताOपी उपिनषद तथा ॄLवiा आCण योगशा‰ाLवषयी ौीकृ ंण आCण अजुन  यां4या संवादातील अरॄयोग नावाचा हा आठवा अ याय समा\ झाला. ॥ ८ ॥