Ch 10 Vibhuti Yoga

ौीमभगवगीता : दहावा अ याय (वभू वभूितयोग) तयोग मूळ दहाया अ यायाचा ूारं भ अथ दशमोऽ यायः

अथ दहावा अ याय सु होतो. मूळ !ोक !ोक ौीभगवानुवाच भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः । य+ेऽहं ूीयमाणाय वआयािम -हतका.यया ॥ १०-१ ॥

संदिभत अ2वयाथ ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = .हणाले, महाबाहो = हे महाबाहो अजुन  ा, ूीयमाणाय = मा7याब8ल अ9यिधक ूेम बाळगणाढया, ते = तु7यासाठ=, मे परमम ् वचः = माझे परम रहःय व ूभाव युA वचन, यत ् = जे, अहम ् = मी, -हतका.यया = तु7या -हताBया CDीने, भूयः एव = पु2हा एकदा, वआयािम = सांगतो, शृणु = ते तू ऐक ॥ १०-१ ॥ अथ भगवान ौीकृ ंण .हणाले, हे महाबाहो अजुन  ा, आणखीहH माझे परम रहःयमय आIण ूभावयुA .हणणे ऐक, जे मी अितशय ूेमी अशा तुला तु7या -हतासाठ= सांगणार आहे . ॥ १०-१ ॥ मूळ !ोक !ोक न मे वदःु सुरगणाः ूभवं न महषयः । अहमा-द-ह दे वानां महषKणां च सवशः ॥ १०-२ ॥

संदिभत अ2वयाथ मे = माझी, ूभवम ् = उ9प+ी .हणजे लीलेने ूकट होणे हे , सुरगणाः न (वदः वदःु ) = दे वतालोक जाणत नाहHत, (तथा तथा) तथा = तसेच, महषयः न वदःु = महषजनसुNा जाणत नाहHत, -ह = कारण, अहम ् = मी, सवशः = सव ूकारांनी, दे वानाम ् = दे वतांचा, च = आIण, महषKणाम ् = महषOचा (सुNा), आ-दः = आ-दकारण आहे ॥ १०-२ ॥ अथ माझी उ9प+ी अथात लीलेने ूकट होणे ना दे व जाणतात ना महषK. कारण मी सव ूकारे दे वांचे व महषOचे आ-दकारण आहे . ॥ १०-२ ॥ मूळ !ोक !ोक यो मामजमना-दं च वे+ लोकमहे Pरम ् । अस.मूढः स म9यRषु सवपापैः ूमुBयते ॥ १०-३ ॥

संदिभत अ2वयाथ अजम ् = अज2मा .हणजे वाःतवात ज2मर-हत, अना-दम ् = अनादH, च = आIण, लोकमहे Pरम ् = लोकांचा महान ईPर अशा, माम ् = मला, यः = जो, वे+ = तVवतः जाणतो, सः = तो, म9यRषु = मनुंयांमधील, अस.मूढः = Wानवान पु ष, सवपापैः = संपूण पापांतून, ूमुBयते = मुA होऊन जातो ॥ १०-३ ॥ अथ जो मला वाःतवक ज2मर-हत, अनादH आIण लोकांचा महान ईPर असे तVवतः जाणतो, तो मनुंयांत Wानी असणारा सव पापांपासून मुA होतो. ॥ १०-३ ॥ मूळ !ोक !ोक बुNWानमस.मोहः Yमा स9यं दमः शमः । सुखं दःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ १०-४ ॥ ु अ-हं सा समता तुDःतपो दानं यशोऽयशः । भवI2त भावा भूतानां म+ एव पृथI[वधाः ॥ १०-५ ॥

संदिभत अ2वयाथ बुNः = िन]य कर^याची शA_, Wानम ् = यथाथ Wान, अस.मोहः = असंमूढता, Yमा = Yमा, स9यम ् = स9य, दमः = इं -ियांना वश कbन घेणे, शमः = मनाचा िनमह, एव = तसेच, सुखम ् दःखम ् = सुख-दःख ु ु , भवः अभावः = उ9प+-ूलय, च = आIण, भयम ् अभयम ् = भय-अभय. च = तसेच, अ-हं सा = अ-हं सा, समता = समता, तुDः = संतोष, तपः = तप, दानम ् = दान, यशः = क_तK, (च च) = आIण, अयशः = अपक_तK, (इित इित ये) = असे जे, भूतानाम ् = भूतांच,े पृथI[वधाः = नाना ूकारचे, भावाः = भाव हे , म+ः एव = मा7यापासूनच, भवI2त = होतात ॥ १०-४, १०-५ ॥ अथ िनणयशA_, यथाथ Wान, असंमूढता, Yमा, स9य, इं -ियिनमह, मनोिनमह, सुख-दःख ु , उ9प+ूलय, भय-अभय, अ-हं सा, समता, संतोष, तप, दान, क_तK-अपक_तK, असे हे भूतांचे अनेक ूकारचे भाव मा7यापासूनच होतात. ॥ १०-४, १०-५ ॥ मूळ !ोक !ोक महषयः सe पूवR च9वारो मनवःतथा । मfावा मानसा जाता येषां लोक इमाः ूजाः ॥ १०-६ ॥

संदिभत अ2वयाथ येषाम ् इमाः = hयांची हH, ूजाः = संपूण ूजा, लोके = संसारात, (सI2त सI2त) ते) = ते, सe = सI2त = आहे , (ते सात, महषयः = महषK जन, पूवR = 9याBयापासून असणारे सनक इ9यादH, च9वारः = चौघे जण, तथा = तसेच, मनवः = ःवायंभुव इ9यादH चौदा मनू हे , मfावाः = मा7या -ठकाणी भाव असणारे हे सवBया सव, मानसाः मानसाः = मा7या संकjपाने, जाताः = उ9प2न झाले आहे त ॥ १०-६ ॥ अथ सात महषK, 9यांBयाहH पूवK असणारे चार सनका-दक, तसेच ःवायंभुव इ9यादH चौदा मनू हे मा7या -ठकाणी भाव असलेले सवच मा7या संकjपाने उ9प2न झाले आहे त. या जगातील सव ूजा 9यांचीच आहे . ॥ १०-६ ॥ मूळ !ोक !ोक

एतां वभूितं योगं च मम यो वे+ तVवतः । सोऽवक.पेन योगेन युhयते नाऽ संशयः ॥ १०-७ ॥

संदिभत अ2वयाथ मम = मा7या, एताम ् = या, वभूितम ् = परमैPयbप वभूतीला, च = आIण, योगम ् = योगशA_ला, यः = जो पु ष, तVवतः = तVवतः, वे+ = जाणतो, सः = तो, अवक.पेन = िन]ल, योगेन = भAयोगाने, युhयते = युA होऊन जातो, अऽ = याबाबतीत, संशयः न = कोणताहH संशय नाहH ॥ १०-७ ॥ अथ जो पु ष मा7या या परमैPयbप वभूतीला आIण योगशA_ला तVवतः जाणतो, तो Iःथर भAयोगाने युA होतो, यात मुळHच शंका नाहH. ॥ १०-७ ॥ मूळ !ोक !ोक अहं सवःय ूभवो म+ः सवm ूवतते । इित म9वा भज2ते मां बुधा भावसमI2वताः ॥ १०-८ ॥

संदिभत अ2वयाथ अहम ् = मी वासुदेवच, सवःय = संपूण जगताBया, ूभवः = उ9प+ीचे कारण आहे , (च च) = आIण, म+ः = मा7यामुळेच, सवम ् = सव जग, ूवतते = स-बय होते, इित = अशाूकारे , म9वा = जाणून, भावसमI2वताः = ौNा व भA_ यांनी युA असणारे , बुधाः = बुNमान भAजन, माम ् = मज परमेPराला, भज2ते = िनरं तर भजतात ॥ १०-८ ॥ अथ मी वासुदेवच सव जगाBया उ9प+ीचे कारण आहे आIण मा7यामुळेच सव जग -बयाशील होत आहे , असे जाणून ौNा व भA_ यांनी युA असलेले बुNमान भA मज परमेPराला नेहमी भजतात. ॥ १०-८ ॥ मूळ !ोक !ोक

मIBच+ा मpतूाणा बोधय2तः परःपरम ् । कथय2त] मां िन9यं तुंयI2त च रमI2त च ॥ १०-९ ॥

संदिभत अ2वयाथ मIBचताः = मा7या -ठकाणी िनरं तर मन लावलेले, मpतूाणाः = मा7या ठायी ूाण अपण करणारे भAजन (मा7या भA_Bया चचRBया rारा), परःपरम ् = एकमेकांना (मा7या ूभावाचा), बोधय2तः = बोध करवीत, च = आIण (गुण व ूभाव यांBयासह माझेच), कथय2तः च = कथन करHतच, िन9यम ् = िनरं तर, तुंयI2त = संतुD होतात, च = आIण, माम ् = मज वासुदेवाम येच िनरं तर, रमI2त = रमतात ॥ १०-९ ॥ अथ िनरं तर मा7यात मन लावणारे आIण मा7यातच ूाणांना अपण करणारे माझे भAजन मा7या भA_Bया चचRने परःपरांत मा7या ूभावाचा बोध करHत तसेच गुण व ूभावासह माझे क_तन करHत िनरं तर संतुD होतात आIण मज वासुदेवातच नेहमी रममाण होत असतात. ॥ १०-९ ॥ मूळ !ोक !ोक तेषां सततयुAानां भजतां ूीितपूवक  म् । ददािम बुNयोगं तं येन मामुपयाI2त ते ॥ १०-१० ॥

संदिभत अ2वयाथ सततयुAानाम ् = माझे यान इ9यादHंम ये िनरं तर लागलेjया, तेषाम ् = 9या, ूीितपूवक  म ्= ूेमपूवक  , भजताम ् = भजणाढया भAांना, (अहम अहम)् = मी, तम ् = तो, बुNयोगम ् = तVवWानbपी योग, ददािम = दे तो, येन = क_ hयामुळे, ते = ते, माम ् = मलाच, उपयाI2त = ूाe कbन घेतात ॥ १०-१० ॥ अथ 9या नेहमी माझे यान वगैरेम ये म[न झालेjया आIण ूेमाने भजणाढया भAांना मी तो तVवWानbप योग दे तो, hयामुळे ते मलाच ूाe होतात. ॥ १०-१० ॥ मूळ !ोक !ोक

तेषामेवानुक.पाथमहमWानजं तमः । नाशया.या9मभावःथो WानदHपेन भाःवता ॥ १०-११ ॥

संदिभत अ2वयाथ तेषाम ् = 9यांBयावर, अनुक.पाथम ् = अनुमह कर^यासाठ=, आ9मभावःथः = 9यांBया अंतःकरणात वसलेला, अहम ् एव = मी ःवतःच, (ते तेषाम)् = 9यांचा, अWानजम ् = अWान-जिनत, तमः = अंधकार, भाःवता = ूकाशमय, WानदHपेन = तVवWानbपी -दयाचे rारा, नाशयािम = नD कbन टाकतो ॥ १०-११ ॥ अथ 9यांBयावर कृ पा कर^यासाठ= 9यांBया अंतःकरणात असलेला मी ःवतःच 9यांBया अWानाने उ9प2न झालेला अंधकार ूकाशमय तVवWानbप -दयाने नाहHसा करतो. ॥ १०-११ ॥ मूळ !ोक !ोक अजुन  उवाच परं ॄt परं धाम पवऽं परमं भवान ् । पु षं शाPतं -दयमा-ददे वमजं वभुम ् ॥ १०-१२ ॥ आहः9वामृ षयः सवR दे वषनारदःतथा । ु अिसतो दे वलो यासः ःवयं चैव ॄवीष मे ॥ १०-१३ ॥

संदिभत अ2वयाथ अजुन  = अजुन  , उवाच = .हणाला, परम ् = परम, ॄt = ॄt, परम ् = परम, धाम = धाम, (च च) = आIण, परमम ् = परम, पवऽम ् = पवऽ, भवान ् = आपण आहात (कारण), शाPतम ् = सनातन, -दयम ् = -दय, पु षम ् = पु ष, (तथा तथा) तथा = तसेच, आ-ददे वम ् = दे वांचाहH आ-ददे व, अजम ् = अज2मा, (च च) = आIण, वभुम ् = सवयापी, 9वाम ् = आपण आहात, (इित इित) इित = असे, सवR ऋषयः = सव ऋषगण, आहःु = .हणतात, तथा = तसेच, दे वषः = दे वषK, नारदः = नारद, (तथा तथा) तथा = तसेच, अिसतः = अिसत, (च च) = आIण, दे वलः = दे वल ऋष, (तथा तथा) तथा = तसेच, यासः = महष यास सुNा .हणतात, च = आIण, ःवयम ् एव = आपण ःवतःसुNा, मे = मला, ॄवीष = सांगता ॥ १०-१२, १०१३ ॥ अथ

अजुन  .हणाला, आपण परम ॄt, परम धाम, आIण परम पवऽ आहात. कारण आपjयाला सव ऋषगण सनातन, -दय पु ष, तसेच दे वांचाहH आ-ददे व, अज2मा आIण सवयापी .हणतात. दे वषK नारद, अिसत, दे वल व महषK यासहH तसेच सांगतात आIण आपणहH मला तसेच सांगता. ॥ १०-१२, १०-१३ ॥ मूळ !ोक !ोक सवमेतCतं म2ये य2मां वदिस केशव । न -ह ते भगव2यAं वददRु वा न दानवाः ॥ १०-१४ ॥

संदिभत अ2वयाथ केशव = हे केशवा, यत ् = जे काहH, माम ् = मला, वदिस = तु.हH सांगता, एतत ् = हे , सवम ् = सव, ऋतम ् = स9य (आहे असे), म2ये = मी मानतो, भगवन ् = हे भगवन,् ते = तुमBया, यAम ् = लीलामय ःवbपाला, न दानवाः वदःु = दानव जाणत नाहHत (आIण), न दे वाः -ह = दे वसुNा जाणत नाहHत ॥ १०-१४ ॥ अथ हे केशवा (अथात ौीकृ ंणा), जे काहH मला आपण सांगत आहात, ते सव मी स9य मानतो. हे भगवन ् आपjया लीलामय ःवbपाला ना दानव जाणतात ना दे व. ॥ १०-१४ ॥ मूळ !ोक !ोक ःवयमेवा9मना9मानं वे9थ 9वं पु षो+म । भूतभावन भूतेष दे वदे व जग9पते ॥ १०-१५ ॥

संदिभत अ2वयाथ भूतभावन = हे भूतांना उ9प2न करणाढया, भूतेश = हे भूतांBया ईPरा, दे वदे व = हे दे वांBया दे वा, जग9पते = हे जगाचे ःवामी, पु षो+म = हे पु षो+मा, 9वम ् ःवयम ् एव = आपण ःवतःच, आ9मना = ःवतः, आ9मानम ् = ःवतःला, वे9थ = जाणता ॥ १०-१५ ॥ अथ

हे भूतांना उ9प2न करणारे , हे भूतांचे ईPर, हे दे वांचे दे व, हे जगाचे ःवामी, हे पु षो+मा, तु.हH ःवतःच आपण आपjयाला जाणत आहात. ॥ १०-१५ ॥ मूळ !ोक !ोक वAुमह ःयशेषेण -दया vा9मवभूतयः । यािभवभूितिभलwकािनमांः9वं याxय ितyिस ॥ १०-१६ ॥

संदिभत अ2वयाथ यािभः = hया, वभूितिभः = वभूतींBया rारा, (9वम 9वम)् = तु.हH, इमान ् = या सव, लोकान ् = लोकांना, याxय = यापून, ितyिस = Iःथत आहात (9या), -दयाः आ9मवभूतयः = आपjया -दय वभूती, अशेषेण = संपूणप  णे, वAुम ् = सांग^यास, 9वम ् -ह = तु.हHच, अह िस = समथ आहात ॥ १०-१६ ॥ अथ .हणून hया वभूतींBया योगाने आपण या सव लोकांना यापून रा-हला आहात, 9या आपjया -दय वभूती पूणप  णे सांगायला आपणच समथ आहात. ॥ १०-१६ ॥ मूळ !ोक !ोक कथं वzामहं योिगंः9वां सदा प{रिच2तयन ् । केषु केषु च भावेषु िच29योऽिस भगव2मया ॥ १०-१७ ॥

संदिभत अ2वयाथ योिगन ् = हे योगेPरा, अहम ् = मी, सदा = िनरं तर, प{रिच2तयन ् = िचंतन करताना, कथम ् = कोण9या ूकारे , 9वाम ् = तु.हांला, वzाम वzाम ् = जाणू, च = आIण, भगवन ् = हे भगवन,् केषु केषु = कोण9या कोण9या, भावेषु = भावांम ये, मया = मा7याकडू न, िच29यः अिस = िचंतन कर^यास यो[य आहात ॥ १०-१७ ॥ अथ

हे योगेPरा, मी कशाूकारे िनरं तर िचंतन करHत आपjयाला जाणावे आIण हे भगवन,् आपण कोणकोण9या भावांत मा7याकडू न िचंतन कर^यास यो[य आहात? ॥ १०-१७ ॥ मूळ !ोक !ोक वःतरे णा9मनो योगं वभूितं च जनादन । भूयः कथय तृिe-ह शृ^वतो नाIःत मेऽमृतम ् ॥ १०-१८ ॥

संदिभत अ2वयाथ जनाद न = हे जनाद ना (अथात ौीकृ ंणा), आ9मनः = आपली, योगम ् = योगशA_, च = आIण, वभूितम ् = वभूती, भूयः = आणखी, वःतरे ण = वःतारपूवक  , कथय = सांगा, -ह = कारण (तुमची), अमृतम ् = अमृतमय वचने, शृ^वतः = -कतीहH ऐकताना, मे = माझी, तृिeः = तृeी, न अIःत = होत नाहH .हणजे ऐक^याची उ9कंठा वाढते ॥ १०-१८ ॥ अथ हे जनाद ना (अथात ौीकृ ंणा), आपली योगशA_ आIण वभूती पु2हाहH वःताराने सांगा. कारण आपली अमृतमय वचने ऐकत असता माझी तृeी होत नाहH. अथात ऐक^याची उ9कंठा अिधकच वाढत राहाते. ॥ १०-१८ ॥ मूळ !ोक !ोक ौीभगवानुवाच ह2त ते कथियंयािम -दया vा9मवभूतयः । ूाधा2यतः कु ौेy नाः9य2तो वःतरःय मे ॥ १०-१९ ॥

संदिभत अ2वयाथ ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = .हणाले, कु ौेy = हे कु ौेyा (अथात कु वंशीयांम ये ौेy अजुन  ा), ह2त = आता, -दयाः आ9मवभूतयः = hया मा7या -दय वभूती आहे त (9या), ते = तु7यासाठ=, ूाधा2यतः = ूाधा2यपूवक  , कथियंयािम = मी सांगेन, -ह = कारण, मे = मा7या, वःतरःय = वःताराचा, अ2तः = अंत, न अIःत = नाहH ॥ १०-१९ ॥ अथ

भगवान ौीकृ ंण .हणाले, हे कु ौेyा (अथात कु वंशीयांम ये ौेy अजुन  ा), आता मी hया मा7या -दय वभूती आहे त, 9या मु}य मु}य अशा तुला सांगेन. कारण मा7या वःताराला शेवट नाहH. ॥ १०-१९ ॥ मूळ !ोक !ोक अहमा9मा गुडाकेश सवभूताशयIःथतः । अहमा-द] म यं च भूतानाम2त एव च ॥ १०-२० ॥

संदिभत अ2वयाथ अ2वयाथ गुडाकेश = हे अजुन  ा, सवभूताशयIःथतः = सव भूतांBया ~दयांम ये Iःथत असणारा, आ9मा = सवाmचा आ9मा, अहम ् = मी आहे , च = तसेच, भूतानाम ् = सव भूतांचा, आ-दः = आदH, म यम ् = म य, च = आIण, अ2तः च = अंतसुNा, अहम ् एव = मीच, (अIःम अIःम) अIःम = आहे ॥ १०-२० ॥ अथ हे गुडाकेशा (अथात अजुन  ा), मी सव भूतांBया ~दयात असलेला सवाmचा आ9मा आहे . तसेच सव भूतांचा आदH, म य आIण अंतहH मीच आहे . ॥ १०-२० ॥ मूळ !ोक !ोक आ-द9यानामहं वंणुhयwितषां रवरं शुमान ् । मरHिचम तामIःम नYऽाणामहं शशी ॥ १०-२१ ॥

संदिभत अ2वयाथ आ-द9यानाम ् = अ-दतीBया बारा पुऽांम ये, वंणुः = वंणू, (च च) = आIण, hयोितषाम ् = hयोतींम ये, अंशुमान ् = -करण असणारा, रवः = सूय, अहम ् = मी, अIःम = आहे , (तथा तथा) तथा = तसेच, म ताम ् = एकोणप2नास वायुदेवतांच,े मरHिचः = तेज, (तथा तथा) तथा = तसेच, नYऽाणाम ् = नYऽांचा, शशी = अिधपती चंिमा, अहम ् = मी, (अIःम अIःम) अIःम = आहे ॥ १०-२१ ॥ अथ

अ-दतीBया बारा पुऽांपैक_ वंणू मी आIण hयोतींम ये -करणांनी युA सूय मी आहे . एकोणप2नास वायुदेवतांचे तेज आIण नYऽांचा अिधपती चंि मी आहे . ॥ १०-२१ ॥ मूळ !ोक !ोक वेदानां सामवेदोऽIःम दे वानामIःम वासवः । इI2ियाणां मन]ाIःम भूतानामIःम चेतना ॥ १०-२२ ॥

संदिभत अ2वयाथ वेदानाम ् = वेदांम ये, सामवेदः = सामवेद, अIःम = मी आहे , दे वानाम ् = दे वांम ये, वासवः = इं ि, अIःम = मी आहे , इI2ियाणाम ् = इं -ियांम ये, मनः = मन, अIःम = मी आहे , च = आIण, भूतानाम ् = भूतांची, चेतना = चेतना .हणने जीवनशA_, अIःम = मी आहे ॥ १०-२२ ॥ अथ वेदांत सामवेद मी आहे , दे वांत इं ि मी आहे . इं -ियांम ये मन मी आहे आIण भूतांमधील चेतना .हणजे जीवनशA_ मी आहे . ॥ १०-२२ ॥ मूळ !ोक !ोक िाणां शकर]ाIःम व+ेशो यYरYसाम ् । वसूनां पावक]ाIःम मे ः िशख{रणामहम ् ॥ १०-२३ ॥

संदिभत अ2वयाथ िाणाम ् = अकरा िांम ये, शकरः = शंकर, अIःम = मी आहे , च = तसेच, यYरYसाम ् = यY आIण राYस यांम ये, व+ेशः = धनाचा ःवामी कुबेर (मी आहे ), वसूनाम ् = आठ वसूंम ये, पावकः = अ[नी, अहम ् अIःम = मी आहे , च = आIण, िशख{रणाम ् = पवतांम ये, मे ः = मे पवत (मी आहे ) ॥ १०-२३ ॥ अथ अकरा िांम ये शंकर मी आहे आIण यY व राYस यांम ये धनाचा ःवामी कुबेर आहे . मी आठ वसूंमधला अ[नी आहे आIण िशखरे असणाढया पवतांम ये सुमे पवत आहे . ॥ १०-२३ ॥

मूळ !ोक !ोक पुरोधसां च मु}यं मां वN पाथ बृहःपितम ् । सेनानीनामहं ःक2दः सरसामIःम सागरः ॥ १०-२४ ॥

संदिभत अ2वयाथ पुरोधसाम ् = पुरो-हतांम ये, मु}यम ् = मु}य असा, बृहःपितम ् = बृहःपती, माम ् = मी आहे (असे), वN = तू जाण, पाथ = हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), सेनानीनाम ् = सेनापतींम ये, ःक2दः = ःकंद, अहम ् = मी आहे , च = आIण, सरसाम ् = जलाशयांम ये, सागरः = समुि, अIःम = मी आहे ॥ १०-२४ ॥ अथ पुरो-हतांम ये मु}य बृहःपती मला समज. हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), मी सेनापतींमधला ःकंद आIण जलाशयांम ये समुि आहे . ॥ १०-२४ ॥ मूळ !ोक !ोक महषKणां भृगुरहं िगरामः.येकमYरम ् । यWानां जपयWोऽIःम ःथावराणां -हमालयः ॥ १०-२५ ॥

संदिभत अ2वयाथ महषKणाम ् = महषOम ये, भृगुः = भृगू, अहम ् = मी आहे , (च च) = आIण, िगराम ् = श€दांम ये, एकम ् अYरम ् = एक अYर .हणजे ॐ कार, अIःम = मी आहे , यWानाम ् = सव ूकारBया यWांम ये, जपयWः = जपयW, (तथा तथा) तथा = तसेच, ःथावराणाम ् = Iःथर राहाणाढयांम ये, -हमालयः = -हमालय पवत, अIःम = मी आहे ॥ १०-२५ ॥ अथ मी महषOम ये भृगू आIण श€दांम ये एक अYर अथात ॐ कार आहे . सव ूकारBया यWांम ये जपयW आIण Iःथर राहाणाढयांम ये -हमालय पवत मी आहे . ॥ १०-२५ ॥ मूळ !ोक !ोक

अP9थः सववY ृ ाणां दे वषKणां च नारदः । ग2धवाणां िचऽरथः िसNानां कपलो मुिनः ॥ १०-२६ ॥

संदिभत अ2वयाथ सववY ृ ाणाम ् = सव वृYांम ये, अP9थः = पंपळ वृY, दे वषKणाम ् = दे वषOम ये, नारदः = नारद मुनी, ग2धवाणाम ् = गंधवाmम ये, िचऽरथः = िचऽरथ, च = आIण, िसNानाम ् = िसNांम ये, कपलः = कपल, मुिनः = मुनी (मी आहे ) ॥ १०-२६ ॥ अथ सव वृYांत पंपळ आIण दे वषOम ये नारद मुनी, गंधवाmम ये िचऽरथ आIण िसNांम ये कपल मुनी मी आहे . ॥ १०-२६ ॥ मूळ !ोक !ोक उBचैःौवसमPानां वN माममृतोfवम ् । ऐरावतं गजे2िाणां नराणां च नरािधपम ् ॥ १०-२७ ॥

संदिभत अ2वयाथ अPानाम ् = घो‚यांम ये, अमृतोfवम ् = अमृताBयासह उ9प2न होणारा, उBचैःौवसम ् = उBचैःौवा नावाचा घोडा, गजे2िाणाम ् = ौेy ह+ींम ये, ऐरावतम ् = ऐरावत नावाचा ह+ी, च = तसेच, नराणाम ् = मनुंयांम ये, नरािधपम ् = राजा, माम ् = मी आहे असे, वN = तू जाण ॥ १०२७ ॥ अथ घो‚यांम ये अमृताबरोबर उ9प2न झालेला उBचैःौवा नावाचा घोडा, ौेy ह+ींम ये ऐरावत नावाचा ह+ी आIण मनुंयांम ये राजा मला समज. ॥ १०-२७ ॥ मूळ !ोक !ोक आयुधानामहं वळं धेनन ू ामIःम कामधुक् । ूजन]ाIःम क2दपः सपाणामIःम वासु-कः ॥ १०-२८ ॥

संदिभत अ2वयाथ आयुधानाम ् = श„ांम ये, वळम ् = वळायुध, (च च) = आIण, धेनूनाम ् = गा…म ये, कामधुक् = कामधेन,ू अहम ् = मी, अIःम = आहे , ूजनः = शा„ोA रHतीने संतानाBया उ9प+ीचा हे तू असा, क2दपः = कामदे व, अIःम = मी आहे , च = तसेच, सपाणाम ् = सपाmम ये, वासु-कः = सपराज वासुक_, अIःम = मी आहे ॥ १०-२८ ॥ अथ मी श„ांम ये वळ आIण गा…म ये कामधेनू आहे . शा„ोA रHतीने ूजो9प+ीचे कारण कामदे व आहे आIण सपाmम ये सपराज वासुक_ मी आहे . ॥ १०-२८ ॥ मूळ !ोक !ोक अन2त]ाIःम नागानां व णो यादसामहम ् । पतॄणामयमा चाIःम यमः संयमतामहम ् ॥ १०-२९ ॥

संदिभत अ2वयाथ नागानाम ् = नागांम ये, अन2तः = शेष नाग, च = आIण, यादसाम ् = जलचर ूा^यांचा अिधपती, व णः = व ण दे वता, अहम ् = मी, अIःम = आहे , च = तसेच, पतॄणाम ् = पतरांम ये, अयमा = अयमा नावाचा पतर, (तथा तथा) तथा = आIण, संयमताम ् = शासन करणाढयाम ये, यमः = यमराज, अहम ् अIःम = मी आहे ॥ १०-२९ ॥ अथ मी नागांम ये शेषनाग आIण जलचरांचा अिधपती व णदे व आहे आIण पतरांम ये अयमा नावाचा पतर आIण शासन करणाढयांम ये यमराज मी आहे . ॥ १०-२९ ॥ मूळ !ोक !ोक ू‡ाद]ाIःम दै 9यानां कालः कलयतामहम ् । मृगाणां च मृगे2िोऽहं वैनतेय] पIYणाम ् ॥ १०-३० ॥

संदिभत अ2वयाथ

दै 9यानाम ् = दै 9यांम ये, ू‡ादः = ू‡ाद, च = आIण, कलयताम ् = गणना करणाढयांम ये, कालः = समय, अहम ् = मी, अIःम = आहे , च = तसेच, मृगाणाम ् = पशूंम ये, मृगे2िः = मृगराज िसंह, च = आIण, पIYणाम ् = पआयांम ये, वैनतेयः = विनतापुऽ ग ड, अहम ् = मी, (अIःम अIःम) अIःम = आहे ॥ १०-३० ॥ अथ मी दै 9यांम ये ू‡ाद आIण गणना करणाढयांम ये समय आहे . तसेच पशूंम ये मृगराज िसंह आIण पआयांम ये मी विनतापुऽ ग ड आहे . ॥ १०-३० ॥ मूळ !ोक !ोक पवनः पवतामIःम रामः श„भृतामहम ् । झषाणां मकर]ाIःम ॐोतसामIःम जा‰वी ॥ १०-३१ ॥

संदिभत अ2वयाथ पवताम ् = पवऽ करणाढयांम ये, पवनः = वायू, (च च) = आIण, श„भृताम ् = श„ धारण करणाढयांम ये, रामः = ौीराम, अहम ् = मी, अIःम = आहे , झषाणाम ् = माशांम ये, मकरः = मगर, अIःम = मी आहे , च = तसेच, ॐोतसाम ् = नzांम ये, जा‰वी = भागीरथी गंगा, अIःम = मी आहे ॥ १०-३१ ॥ अथ मी पवऽ करणाढयांत वायू आIण श„धाढयांत ौीराम आहे . तसेच माशांत मगर आहे आIण नzांत भागीरथी गंगा आहे . ॥ १०-३१ ॥ मूळ !ोक !ोक सगाणामा-दर2त] म यं चैवाहमजुन  । अ या9मवzा वzानां वादः ूवदतामहम ् ॥ १०-३२ ॥

संदिभत अ2वयाथ

अजुन  = हे अजुन  ा, सगाणाम ् = सृDीचा, आ-दः = आदH, च = आIण, अ2तः = अंत, च = तसेच, म यम ् = म यसुNा, अहम ् एव = मीच आहे , वzानाम ् = वzांम ये, अ या9मवzा = अ या9मवzा .हणजे ॄtवzा, (च च) = आIण, ूवदताम ् = परःपर वाद करणाढयांकडू न, वादः = तVविनणयासाठ= केला जाणारा वाद, अहम ् = मी, (अIःम अIःम) अIःम = आहे ॥ १०-३२ ॥ अथ हे अजुन  ा, सृDीचा आदH आIण अंत तसेच म यहH मी आहे . मी वzांतील अ या9मवzा .हणजे ॄtवzा आIण परःपर वाद करणाढयांम ये तVविनणयासाठ= केला जाणारा वाद आहे . ॥ १०-३२ ॥ मूळ !ोक !ोक अYराणामकारोऽIःम r2rः सामािसकःय च । अहमेवाYयः कालो धाताहं वPतोमुखः ॥ १०-३३ ॥

संदिभत अ2वयाथ अYराणाम ् = अYरांम ये, अकारः = अकार, अहम ् = मी आहे , च = आIण, सामािसकःय = समासांम ये, r2rः = rं r नावाचा समास, अIःम = मी आहे , अYयः कालः = अYय असा काल, (तथा तथा) च) = आIण, धाता तथा = तसेच, वPतोमुखः = सव बाजूंनी तŠडे असणारा वराट-ःवbप असा, (च = सवाmचे धारण-पोषण करणारा, अहम ् एव = मीच आहे ॥ १०-३३ ॥ अथ मी अYरांतील अकार आIण समासांपैक_ rं r समास आहे . अYय काल तसेच सव बाजूंनी तŠडे असलेला वराटःवbप, सवाmचे धारण-पोषण करणाराहH मीच आहे . ॥ १०-३३ ॥ मूळ !ोक !ोक मृ9युः सवहर]ाहमुfव] भवंयताम ् । क_ितः ौीवा‹च नारHणां ःमृितमRधा धृितः Yमा ॥ १०-३४ ॥

संदिभत अ2वयाथ

सवहरः = सवाmचा नाश करणारा, मृ9युः = मृ9यू, च = आIण, भवंयताम ् = उ9प2न होणाढयांचा, उfवः = उ9प+ीचा हे त,ू अहम ् = मी आहे , च = तसेच, नारHणाम ् = I„यांम ये, क_ितः = क_तK, ौीः = ौी, वाक् अहम ् वाक् = वाणी, ःमृितः = ःमृती, मेधा = मेधा, धृितः = धृती, च = आIण, Yमा = Yमा, (अहम अIःम) अIःम = मी आहे ॥ १०-३४ ॥ अथ सवाmचा नाश करणारा मृ9यू आIण उ9प2न होणाढयांBया उ9प+ीचे कारण मी आहे . तसेच I„यांम ये क_तK, लआमी, वाणी, ःमृती, मेधा, धृती आIण Yमा मी आहे . ॥ १०-३४ ॥ मूळ !ोक !ोक बृह9साम तथा सा.नां गायऽी छ2दसामहम ् । मासानां मागशीषwऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ १०-३५ ॥

संदिभत अ2वयाथ तथा = तसेच, सा.नाम ् = गायन कर^यास यो[य अशा ौुतींम ये, बृह9साम = बृह9साम, अहम ् = मी आहे , (च च) = आIण, छ2दसाम ् = छं दांम ये, गायऽी = गायऽी छं द, (अहम अहम)् = मी आहे , मासानाम ् = म-ह2यांम ये, मागशीषः = मागशीष म-हना, (च च) = आIण, ऋतूनाम ् = ऋतूंम ये, कुसुमाकरः = वसंत, अहम ् = मी, (अIःम अIःम) अIःम = आहे ॥ १०-३५ ॥ अथ तसेच गायन कर^याजो[या वेदांम ये मी बृह9साम आIण छं दांम ये गायऽी छं द आहे . 9याचूमाणे म-ह2यांतील मागशीष म-हना आIण ऋतूंतील वसंत ऋतू मी आहे . ॥ १०-३५ ॥ मूळ !ोक !ोक zूतं छलयतामIःम तेजःतेजIःवनामहम ् । जयोऽIःम यवसायोऽIःम सVवं सVववतामहम ् ॥ १०-३६ ॥

संदिभत अ2वयाथ

छलयताम ् = छल करणाढया खेळांम ये, zूतम ् = zूत, (च च) = आIण, तेजIःवनाम ् = ूभावशाली पु षांचा, तेजः = ूभाव, अहम ् = मी, अIःम = आहे , (जे जेतॄणाम)् = Iजंकणाढयांचा, जयः = वजय, अहम ् = मी, अIःम = आहे , (यवसाियनाम यवसाियनाम)् = िन]य करणाढयांची, यवसायः = िन]याI9मका बुNH, (च च) = आIण, सVववताम ् = साIVवक पु षांचा, सVवम ् = साIVवक भाव, अIःम = मी आहे ॥ १०-३६ ॥ अथ मी छल करणाढयांतील zूत आIण ूभावशाली पु षांचा ूभाव आहे . मी Iजंकणाढयांचा वजय आहे . िन]यी लोकांचा िन]य आIण साIVवक पु षांचा साIVवक भाव मी आहे . ॥ १०-३६ ॥ मूळ !ोक !ोक वृंणीनां वासुदेवोऽIःम पा^डवानां धनजयः । मुनीनामxयहं यासः कवीनामुशना कवः ॥ १०-३७ ॥

संदिभत अ2वयाथ वृंणीनाम ् = वृIंणवंशाम ये, वासुदेवः = वासुदेव .हणजे मी ःवतः तुझा िमऽ, पा^डवानाम ् = पांडवांम ये, धनजयः = धनंजय .हणजे तू, मुनीनाम ् = मुनींम ये, यासः = वेदयास मुनी, (च च) = आIण, कवीनाम ् = कवींम ये, उशना = शुबाचाय, कवः = कवी, अप = सुNा, अहम ् = मीच, अIःम = आहे ॥ १०-३७ ॥ अथ वृIंणवंशीयांम ये वासुदेव अथात मी ःवतः तुझा िमऽ, पांडवांम ये धनंजय .हणजे तू, मुनींम ये वेदयास मुनी आIण कवींम ये शुबाचाय कवीहH मीच आहे . ॥ १०-३७ ॥ मूळ !ोक !ोक द^डो दमयतामIःम नीितरIःम Iजगीषताम ् । मौनं चैवाIःम गुvानां Wानं Wानवतामहम ् ॥ १०-३८ ॥

संदिभत अ2वयाथ

दमयताम ् = दं ड करणाढयांचा, द^डः = दं ड .हणजे दमन कर^याची शA_, (अहम अहम)् अIःम = मी आहे , Iजगीषताम ् = Iजंक^याची इBछा करणाढयांची, नीितः = नीती, अIःम = मी आहे , गुvानाम ् = गुe ठे व^यास यो[य अशा भावांचे रYक असणारे , मौनम ् = मौन, अIःम = मी आहे , च = आIण, Wानवताम ् = Wानी पु षांचे, Wानम ् = तVवWान, अहम ् एव = मीच, (अIःम अIःम) अIःम = आहे ॥ १०-३८ ॥ अथ दं ड करणाढयांचा दं ड .हणजे दमन कर^याची शA_ मी आहे , वजयाची इBछा करणाढयांची नीती मी आहे . गुe ठे व^यासार}या भावांचा रYक मौन आIण Wानवानांचे तVवWान मीच आहे . ॥ १०३८ ॥ मूळ !ोक !ोक यBचाप सवभूतानां बीजं तदहमजुन  । न तदIःत वना य9ःया2मया भूतं चराचरम ् ॥ १०-३९ ॥

संदिभत अ2वयाथ च = आIण, अजुन  = हे अजुन  ा, सवभूतानाम ् = सव भूतांच,े यत ् = जे, बीजम ् = उ9प+ीचे कारण आहे , तत ् अप = ते सुNा, अहम ् एव = मीच आहे , (यतः यतः) यतः = कारण, मया वना = मा7यािशवाय, यत ् = जे, ःयात ् = असेल, असे, तत ् = ते, चराचरम ् = चर आIण अचर (असे कोणतेहH), भूतम ् न अIःत = भूत नाहH ॥ १०-३९ ॥ अथ आIण हे अजुन  ा, जे सव भूतांBया उ9प+ीचे कारण तेहH मीच आहे . कारण असे चराचरातील एकहH भूत नाहH क_, जे मा7यािशवाय असेल. ॥ १०-३९ ॥ मूळ !ोक !ोक ना2तोऽIःत मम -दयानां वभूतीनां परं तप । एष तू8ेशतः ूोAो वभूतेवःतरो मया ॥ १०-४० ॥

संदिभत अ2वयाथ

पर2तप = हे परं तपा (अथात शऽुतापना अजुन  ा), मम = मा7या, -दयानाम ् = -दय, वभूतीनाम ् = वभूतींना, अ2तः न अIःत = अंत नाहH, वभूतेः = (मा7या ःवतःBया) वभूतींचा, एषः = हा, वःतरः = वःतार, तु = तर (तु7यासाठ=), मया = मी, उ8े शतः = एकदे शाने .हणजे फार संYेपाने, ूोAः = सांिगतला आहे ॥ १०-४० ॥ अथ हे परं तपा (अथात शऽुतापना अजुन  ा), मा7या वभूतींचा अंत नाहH. हा वःतार तर तु7यासाठ= थोड‹यात सांिगतला. ॥ १०-४० ॥ मूळ !ोक !ोक यz-rभूितम9सVवं ौीमदIज ू तमेव वा । त+दे वावगBछ 9वं मम तेजŠऽशस.भवम ् ॥ १०-४१ ॥

संदिभत अ2वयाथ यत ् यत ् एव = जी जी सुNा, वभूितमत ् = वभूतीने युA .हणजे ऐPयाने युA, ौीमत ् = कांतीने युA, वा = आIण, ऊIजतम ् = शAयुA अशी, सVवम ् = वःतू आहे , तत ् तत ् = ती ती, मम = मा7या, तेजŠऽशस.भवम ् एव = तेजाBया अंशाचीच अिभयA_ आहे असे, 9वम ् = तू, अवगBछ = जाणून घे ॥ १०-४१ ॥ अथ जी जी ऐPययुA, कांितयुA आIण शAयुA वःतू आहे , ती ती तू मा7या तेजाBया अंशाचीच अिभयA_ समज. ॥ १०-४१ ॥ मूळ !ोक !ोक अथवा बहनै  । ु तेन -कं Wातेन तवाजुन वDयाहिमदं कॄ9ःनमेकांशेन Iःथतो जगत ् ॥ १०-४२ ॥

संदिभत अ2वयाथ

अथवा = अथवा, अजुन  = हे अजुन  ा, एतेन = हे , बहना ु = पुंकळ, Wातेन = जाणून, तव = तुला, -कम ् = काय ूयोजन आहे , इदम ् = हे , कृ 9ःनम ् = संपूण, जगत ् = जग, एकांशेन = फA एका अंशाने, वDय = धारण कbन, अहम ् = मी, Iःथतः = Iःथत आहे ॥ १०-४२ ॥ अथ -कंवा हे अजुन  ा, हे फार फार जाण^याचे तुला काय ूयोजन आहे ? मी या संपूण जगाला आपjया योगशA_Bया केवळ एका अंशाने धारण कbन रा-हलो आहे . ॥ १०-४२ ॥ मूळ दहाया अ यायाची समाeी ॐ त9स-दित ौीमभगवगीतासूपिनष9सु ॄtवzायां योगशा„े ौीकृ ंणाजुन  संवादे वभूितयोगो नाम दशमोऽ यायः ॥ १० ॥

अथ ॐ हे परमस9य आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताbपी उपिनषद तथा ॄtवzा आIण योगशा„ावषयी ौीकृ ंण आIण अजुन  यांBया संवादातील वभूितयोग नावाचा हा दहावा अ याय समाe झाला. ॥ १० ॥