Ch 06 Am Yoga

ौीमभगवगीता : सहावा अ याय (आमसं आमसंयमयोग) मयोग मूळ सहाया अ यायाचा ूारं भ अथ षोऽ यायः

अथ सहावा अ याय सु होतो. मूळ !ोक !ोक ौीभगवानुवाच अनािौतः कमफलं काय' कम करोित यः । स सं)यासी च योगी च िनर*+नन चा,बयः ॥ ६-१ ॥

संदिभत अ)वयाथ ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = 6हणाले, यः = जो पु ष, कमफलम ् = कमफळाचा, अनािौतः = आौय न घेता, कायम ् = कतय, कम = कम, करोित = करतो, सः = तो, सं)यासी = सं)यासी, च = आ*ण, योगी = योगी आहे , च = परं त,ु िनर*+नः न = फ< अ+नीचा याग करतो तो सं)यासी नहे , च = तसेच, अ,बयः न = फ< ,बयांचा याग करणारा योगी नहे ॥ ६-१ ॥ अथ भगवान ौीकृ ंण 6हणाले, जो पु ष कमफळाचा आौय न घेता कतय कम करतो, तो सं)यासी व योगी होय. आ*ण केवळ अ+नीचा याग करणारा सं)यासी नहे ; तसेच केवळ ,बयांचा याग करणारा योगी नहे . ॥ ६-१ ॥ मूळ !ोक !ोक न सं)यासिमित ूाहय=गं तं >व>? पा@डव । ु

न Bसं)यःतसDकEपो योगी भवित कFन ॥ ६-२ ॥

संदिभत अ)वयाथ पा@डव = हे पांडवा (अथात पांडुपुऽ अजुन  ा), यम ् = Iयाला, सं)यासम ् = सं)यास, इित = असे, ूाहःु = 6हणतात, तम ् = यालाच, योगम ् = योग (असे), >व>? = तू जाण, ,ह = कारण, असं)यःतसDकEपः = संकEपांचा याग न करणारा, कFन = कोणताहK पु ष, योगी = योगी, न भवित = होऊ शकत नाहK ॥ ६-२ ॥ अथ हे पांडवा (अथात पांडुपुऽ अजुन  ा), Iयाला सं)यास असे 6हणतात, तोच योग आहे , असे तू समज. कारण संकEपांचा याग न करणारा कोणीहK पु ष योगी होत नाहK. ॥ ६-२ ॥ मूळ !ोक !ोक आ

Nोमुन  ेय=गं कम कारणमुOयते ।

योगाPढःय तःयैव शमः कारणमुOयते ॥ ६-३ ॥

संदिभत अ)वयाथ योगम ् = कमयोगावर, आ

Nोः = आ ढ हो@याची इOछा असणाढया, मुनेः = मननशील पु षाला,

कम = (योगाOया ूाVीसाठX) िनंकाम भावनेने कम करणे हाच, कारणम ् = हे त,ू उOयते = सांिगतला आहे (नंतर योगा ढ झाEयावर), तःय = या, योगाPढःय = योगाPढ पु षाचा, (यः यः) यः = जो, शमः एव = सव संकEपांचा अभाव हाच, कारणम ् = कारण, उOयते = 6हटला जातो ॥ ६-३ ॥ अथ योगावर आPढ हो@याची इOछा करणाढया मननशील पु षाला योगाची ूाVी हो@यासाठX िनंकाम कम करणे हाच हे तू सांिगतला आहे आ*ण योगाPढ झाEयावर या योगाPढ पु षाचा जो सव संकEपांचा अभाव असतो, तोच कEयाणाला कारण सांिगतला आहे . ॥ ६-३ ॥ मूळ !ोक !ोक यदा ,ह ने*)ियाथ]षु न कमःवनुषIजते ।

सवसDकEपसं)यासी योगाPढःतदोOयते ॥ ६-४ ॥

संदिभत अ)वयाथ यदा = Iया वेळK (साधक), इ*)ियाथ]षु = इं ,ियांOया भोगांम ये, (तथा तथा) तथा = तसेच, कमसु ,ह = कमा'म येहK, न अनुषIजते = आस< होत नाहK, तदा = यावेळK, सवसDकEपसं)यासी = सव संकEपांचा याग करणारा तो पु ष, योगाPढः = योगाPढ, उOयते = 6हटला जातो ॥ ६-४ ॥ अथ IयावेळK इं ,ियांOया भोगांत आ*ण कमातहK पु ष आस< होत नाहK, यावेळK सव संकEपांचा याग करणाढया पु षाला योगाPढ 6हटले जाते. ॥ ६-४ ॥ मूळ !ोक !ोक उ?रे दामनामानं नामानमवसादयेत ् । आमैव Bामनो ब)धुरामैव aरपुरामनः ॥ ६-५ ॥

संदिभत अ)वयाथ आमना = आपणच (संसारसागरातून), आमानम ् = आपला, उ?रे त ् = उ?ार करावा, (च च) = आ*ण, आमानम ् = आपणाला, न अवसादयेत ् = अधोगतीला नेऊ नये, ,ह = कारण (हा मनुंयच), आमा एव = आपण ःवतःच, आमनः = आपला, ब)धुः = िमऽ आहे (तसेच), आमा एव = आपण ःवतःच, आमनः = आपला, aरपुः = शऽू आहे ॥ ६-५ ॥ अथ ःवतःच ःवतःचा संसारसमुिातून उ?ार कPन cयावा आ*ण ःवतःला अधोगतीला जाऊ दे ऊ नये. कारण हा मनुंय ःवतःच ःवतःचा िमऽ आहे आ*ण ःवतःच ःवतःचा शऽू आहे . ॥ ६-५ ॥ मूळ !ोक !ोक ब)धुरामामनःतःय येनामैवामना *जतः । अनामनःतु शऽुवे वत]तामैव शऽुवत ् ॥ ६-६ ॥

संदिभत अ)वयाथ येन = Iया, आमना = जीवा6याOया dारे , आमा = मन व इं ,िये यांOयास,हत शरKर, *जतः = *जंकले गेले आहे , तःय आमनः = या जीवा6याचा (तर तो), आमा एव = आपण ःवतःच, ब)धुः = िमऽ आहे , तु = आ*ण, अनामनः = Iयाने मन व इं ,िये यांसह शरKर *जंकलेले नाहK, याOयासाठX तो, आमा एव = आपण ःवतःच, शऽुवत ् = शऽूसमान, शऽुवे वत]त = शऽुतेचा यवहार करतो ॥ ६-६ ॥ अथ Iया जीवा6याने मन व इं ,ियांसह शरKर *जंकले, या जीवा6याचा तर तो ःवतःच िमऽ आहे आ*ण Iयाने मन व इं ,ियांसह शरKर *जंकले नाहK, याचे तो ःवतःच शऽूूमाणे शऽुव करतो. ॥ ६-६ ॥ मूळ !ोक !ोक *जतामनः ूशा)तःय परमामा समा,हतः । शीतोंणसुखदःखे ु षु तथा मानापमानयोः ॥ ६-७ ॥

संदिभत अ)वयाथ शीतोंणसुखदःखे ु षु = शीत-उंण, सुख-दःख ु इयादKंम ये, तथा = तसेच, मानापमानयोः = मान आ*ण अपमान यांम ये, ूशा)तःय = IयाOया अंतःकरणाOया वृgी चांगEयाूकारे शांत असतात, *जतामनः = मन, बु?K, शरKर व इं ,िये हK IयाOया ताhयात असतात अशा पु षाOया iानाम ये, परमामा = स*Oचदानंदघन परमामा, समा,हतः = यो+य ूकाराने *ःथत असतो 6हणजे याOया iानाम ये परमा6यािशवाय इतर काहKच असत नाहK ॥ ६-७ ॥ अथ थंड-उंण, सुख-दःख  णे ु इयादK तसेच मान-अपमान यांम ये IयाOया अंतःकरणाची वृgी पूणप शांत असते, अशा ःवाधीन आमा असलेEया पु षाOया iानात स*Oचदानंदघन परमामा उgमूकारे अिध>त असतो; 6हणजेच याOया iानात परमा6यािशवाय दसरे ु काहK नसतेच. ॥ ६-७ ॥ मूळ !ोक !ोक

iान>वiानतृVामा कूटःथो >व*जते*)ियः । यु< इयुOयते योगी समलोjाँमकाlचनः ॥ ६-८ ॥

संदिभत अ)वयाथ iान>वiानतृVामा = Iयाचे अंतःकरण iान व >वiान यांनी तृV झाले आहे , कूटःथः = Iयाची *ःथती >वकारर,हत आहे , >व*जतn,ियः = Iयाने चांगEयाूकारे इं ,ियांना *जंकले आहे , (च च) = आ*ण, समलोjाँमकाlचनः = IयाOया बाबतीत माती, दगड व सोने हे समान आहे त, असा, (सः सः) सः = तो, योगी = योगी, यु<ः = यु< 6हणजे भगवंताूत पोहoचलेला आहे , इित = असे, उOयते = 6हटले जाते ॥ ६-८ ॥ अथ Iयाचे अंतःकरण iान->वiानाने तृV आहे , Iयाची *ःथती िन>वकार आहे , Iयाने इं ,िये पूणप  णे *जंकली आहे त आ*ण Iयाला दगड, माती व सोने समान आहे , तो योगी यु< 6हणजे भगवंताला ूाV झालेला आहे , असे 6हटले जाते. ॥ ६-८ ॥ मूळ !ोक !ोक सुp*)मऽायुद  ासीनम यःथdे ंयब)धुषु । साधुंव>प च पापेषु समबु>?>विशंयते ॥ ६-९ ॥

संदिभत अ)वयाथ सुp*)मऽायुद  ासीनम यःथdे ंयब)धुषु = सुpद, िमऽ, वैरK, उदासीन, म यःथ, dे ंय आ*ण बंधु गणांOया ,ठकाणी, साधुषु = धमामा पु षांOया ,ठकाणी, च = आ*ण, पापेषु = पापी पु षांOया ,ठकाणी, अ>प = सु?ा, समबु>?ः = समान भाव ठे वणारा पु ष, >विशंयते = अयंत ौे आहे ॥ ६९॥ अथ सुpद, िमऽ, शऽू, उदासीन, म यःथ, dे ष कर@याजोगा, बांधव, सIजन आ*ण पापी या सवा'>वषयी समान भाव ठे वणारा अयंत ौे आहे . ॥ ६-९ ॥ मूळ !ोक !ोक

योगी युlजीत सततमामानं रहिस *ःथतः । एकाकr यतिचgामा िनराशीरपaरमहः ॥ ६-१० ॥

संदिभत अ)वयाथ यतिचgामा = मन, इं ,िये यांस,हत शरKराला वश कPन घेणाढया, िनराशीः च) = िनराशीः = आशार,हत, (च आ*ण, अपaरमहः = संमहर,हत, योगी = (अशा) यानयो+याने, एकाकr = एकटे च, रहिस = एका)त ःथानी, *ःथतः = *ःथत होऊन, आमानम ् = आ6याला, सततम ् = िनरं तर, युlजीत = परमा6याम ये लावावे ॥ ६-१० ॥ अथ मन व इं ,िय यांसह शरKर ताhयात ठे वणाढया िनaरOछ आ*ण संमह न करणाढया यो+याने एकuयानेच एकांतात बसून आ6याला नेहमी परमा6यात लावावे. ॥ ६-१० ॥ मूळ !ोक !ोक शुचौ दे शे ूिताwय *ःथरमासनमामनः । नायु*Oलतं नाितनीचं चैला*जनकुशोgरम ् ॥ ६-११ ॥

संदिभत अ)वयाथ शुचौ दे शे = शु? भूमीवर, चैला*जनकुशोgरम ् = कुश, मृगचम व वy पसरलेले, न अयु*Oलतम ् = जे फार उं च नाहK, (तथा तथा) तथा = तसेच, न अितनीचम ् = जे फार खाली नाहK असे, आमनः = ःवतःचे, आसनम ् = आसन, *ःथरम ् = *ःथरपणे, ूिताwय = ःथापन कPन ॥ ६-११ ॥ अथ शु? जिमनीवर बमाने दभ, मृगा*जन आ*ण वy अंथPन तयार केलेले, जे फार उं च नाहK व जे फार सखल नाहK, असे आपले आसन *ःथर मांडून ॥ ६-११ ॥ मूळ !ोक !ोक तऽैकामं मनः कृ वा यतिचgे*)िय,बयः । उप>वँयासने युlIयाzोगमाम>वशु?ये ॥ ६-१२ ॥

संदिभत अ)वयाथ तऽ = या, आसने = आसनावर, उप>वँय = बसून, यतिचgे*)िय,बयः = इं ,िये व िचg यांOया ,बयांना वश कPन, मनः = मनाला, एकामम ् = एकाम, कृ वा = कPन, आम>वशु?ये = अंतःकरणाOया शु?KसाठX, योगम ् = योगाचा, युlIयात ् = अ{यास करावा ॥ ६-१२ ॥ अथ या आसनावर बसून िचg व इं ,िय यांOया ,बया ताhयात ठे वून मन एकाम कPन अंतःकरणाOया शु?KसाठX योगा{यास करावा. ॥ ६-१२ ॥ मूळ !ोक !ोक समं कायिशरोमीवं धारय)नचलं *ःथरः । स6ूेआय नािसकामं ःवं ,दशFानवलोकयन ् ॥ ६-१३ ॥

संदिभत अ)वयाथ कायिशरोमीवम ् = काया, मःतक आ*ण मान, समम ् = समान, (च च) = तसेच, अचलम ् = अचल, धारयन ् = धारण कPन, च = आ*ण, *ःथरः = *ःथर होऊन, ःवम ् = आपEया, नािसकामम ् = नािसकेOया अमभागावर, स6ूेआय = }jी ठे वून (व), ,दशः = अ)य ,दशांकडे , अनवलोकयन ् = न पाहता ॥ ६-१३ ॥ अथ शरKर, डोके आ*ण मान सरळ रे षेत अचल ठे वून *ःथर हावे. आपEया नाकाOया शn~यावर }jी ठे वून अ)य ,दशांकडे न पाहता ॥ ६-१३ ॥ मूळ !ोक !ोक ूशा)तामा >वगतभीॄ€चाaरोते *ःथतः । मनः संय6य म*Oचgो यु< आसीत मपरः ॥ ६-१४ ॥

संदिभत अ)वयाथ

ॄ€चाaरोते = ॄ€चाढयाOया ोताम ये, *ःथतः = *ःथत, >वगतभीः = भयर,हत, (तथा तथा) तथा = तसेच, ूशा)तामा = चांगEयाूकारे अंतःकरण शांत असणाढया, यु<ः = सावधान यानयो+याने, मनः = मनाचा, संय6य = संयम कPन, म*Oचgः = मा‚या ,ठकाणी मन लावून, (च च) = आ*ण, मपरः = मपरायण होऊन, आसीत = *ःथत असावे ॥ ६-१४ ॥ अथ ॄ€चयोतात राहणाढया िनभय तसेच अयंत शांत अंतःकरण असणाढया सावध यो+याने मन आवPन िचg मा‚या ,ठकाणी लावून मा‚या आौयाने राहावे. ॥ ६-१४ ॥ मूळ !ोक !ोक युlज)नेवं सदामानं योगी िनयतमानसः । शा*)तं िनवाणपरमां मसंःथामिधगOछित ॥ ६-१५ ॥

संदिभत अ)वयाथ िनयतमानसः = Iयाचे मन ःवाधीन आहे असा, योगी = योगी, एवम ् = अशाूकारे , आमानम ् = आ6याला, सदा = िनरं तर, युlजन ् = मज परमेƒराOया ःवPपाम ये लावून, मसंःथाम ् = मा‚याम ये असणारK, िनवाणपरमाम ् = परमानंदाची पराकााPप, शा*)तम ् = शांती, अिधगOछित = ूाV कPन घेतो ॥ ६-१५ ॥ अथ मन ताhयात ठे वलेला योगी अशा ूकारे आ6याला नेहमी मज परमेƒराOया ःवPपाOया ,ठकाणी लावून मा‚यात असणारK परमानंदाची पराकाा अशी शांती िमळवतो. ॥ ६-१५ ॥ मूळ !ोक !ोक नाय„तःतु योगोऽ*ःत न चैका)तमन„तः । न चाितःवwनशीलःय जामतो नैव चाजुन  ॥ ६-१६ ॥

संदिभत अ)वयाथ

अजुन  = हे अजुन  ा, योगः = हा यानयोग, अित अ„तः = पुंकळ खाणाढयाला, तु न = िस? होत नाहK, च = तसेच, एका)तम ् = संपूणप  णे, अन„तः = न खाणाढयालाहK, न = िस? होत नाहK, च = आ*ण, अितःवwनशीलःय = अितशय िनिा कर@याचा ःवभाव असणाढयालाहK, न = िस? होत नाहK, च = तसेच, जामतः एवः = सदा जामण करणाढयालाहK, (योगः योगः) योगः = हा योग, न अ*ःत = िस? होत नाहK ॥ ६-१६ ॥ अथ ू तसेच सदा हे अजुन  ा, हा योग फार खाणाढयाला तसेच अ*जबात न खाणाढयाला, फार झोपाळला जामण करणाढयाला सा य होत नाहK. ॥ ६-१६ ॥ मूळ !ोक !ोक यु<ाहार>वहारःय यु<चेjःय कमसु । यु<ःवwनावबोधःय योगो भवित दःखहा ॥ ६-१७ ॥ ु

संदिभत अ)वयाथ यु<ाहार>वहारःय = यथायो+य आहार व >वहार करणाढयाला, कमसु = कमा'म ये, यु<चेjःय = यथायो+य यवहार करणाढयाला, (च च) = तसेच, यु<ःवwनावबोधःय = यथायो+य िनिा व जागरण करणाढयाला, (अयम अयम)् = हा, दःखहा = दःखां ु ु चा नाश करणारा, योगः = योग, भवित = िस? होतो ॥ ६-१७ ॥ अथ दःखां ु चा नाश करणारा योग यथायो+य आहार->वहार करणाढयाला, कमा'म ये यथायो+य यवहार करणाढयाला आ*ण यथायो+य िनिा-जामण करणाढयाला सा य होतो. ॥ ६-१७ ॥ मूळ !ोक !ोक यदा >विनयतं िचgमाम)येवावितते । िनःःपृहः सवकामे{यो यु< इयुOयते तदा ॥ ६-१८ ॥

संदिभत अ)वयाथ

>विनयतम ् = अयंत वश केले गेलेले, िचgम ् = िचg, यदा = IयावेळK, आमिन एव = परमा6याम येच, अवितते = चांगEयाूकारे *ःथत होऊन राहाते, तदा = यावेळK, सवकामे{यः = संपूण भोगांची, िनःःपृहः = इOछा नसणारा पु ष, यु<ः = योगयु< आहे , इित = असे, उOयते = 6हटले जाते ॥ ६-१८ ॥ अथ पूणप  णे ताhयात आणलेले िचg जेहा परमा6यात पूणप  णे *ःथर होते, तेहा सव भोगांची इOछा नाहKशी झालेला पु ष योगयु< 6हटला जातो. ॥ ६-१८ ॥ मूळ !ोक !ोक यथा दKपो िनवातःथो नेDगते सोपमा ःमृता । योिगनो यतिचgःय युlजतो योगमामनः ॥ ६-१९ ॥

संदिभत अ)वयाथ यथा = Iयाूमाणे, िनवातःथः = वायुर,हत ःथानात असणारा, दKपः = ,दवा, न इDगते = चंचल होत नाहK, सा = तीच, उपमा = उपमा, आमनः = परमा6याOया, योगम ् = यानात, युlजतः = लागलेEया, योिगनः = यो+याOया, यतिचgःय = *जंकलेEया िचgाला, ःमृता = सांिगतली गेली आहे ॥ ६-१९ ॥ अथ Iयाूमाणे वारा नसलेEया जागी ,दयाची Iयोत हलत नाहK, तीच उपमा परमा6याOया यानात म+न झालेEया यो+याOया *जंकलेEया िचgाला ,दली गेली आहे . ॥ ६-१९ ॥ मूळ !ोक !ोक यऽोपरमते िचgं िन ?ं योगसेवया । यऽ चैवामनामानं पँय)नामिन तुंयित ॥ ६-२० ॥

संदिभत अ)वयाथ

योगसेवया = योगाOया अ{यासाने, िन ?म ् = िन ? झालेले, िचgम ् = िचg, यऽ = Iया अवःथेम ये, उपरमते = उपरत होऊन जाते, च = आ*ण, यऽ = Iया अवःथेम ये, आमना = परमा6याOया यानाने शु? झालेEया सूआमबु?KOया dारे , आमानम ् = परमा6याचा, पँयन ् = साNाकार कPन घेत, आमिन एव = स*Oचदानंदघन परमा6याम येच, तुंयित = संतुj होऊन राहाते ॥ ६-२० ॥ अथ योगाOया अ{यासाने िनयमन केलेले िचg Iया *ःथतीत शांत होते आ*ण Iया *ःथतीत परमा6याOया यानाने शु? झालेEया सूआम बु?Kने परमा6याचा साNाकार होऊन स*Oचदानंदघन परमा6यातच संतुj राहाते ॥ ६-२० ॥ मूळ !ोक !ोक सुखमाय*)तकं यg…बु>?माBमती*)ियम ् । वे>g यऽ न चैवायं *ःथतFलित त‡वतः ॥ ६-२१ ॥

संदिभत अ)वयाथ अती*)ियम अती*)ियम ् = इं ,ियांOया अतीत, बु>?माBम ् = फ< शु? झालेEया सूआम बु?KOया dारे महण कर@यास यो+य असा, यत ् = जो, आय*)तकम ् = अन)त, सुखम ् = आनंद आहे , तत ् = याचा, यऽ = Iया अवःथेम ये, वे>g = अनुभव येतो, च = आ*ण, (यऽ यऽ) यऽ = Iया अवःथेत, *ःथतः = रा,हला असता, अयम ् = हा योगी, त‡वतः = परमा6याOया ःवPपापासून, न एव चलित = मुळKच >वचिलत होत नाहK ॥ ६-२१ ॥ अथ इं ,ियातीत, केवळ शु? झालेEया सूआम बु?Kने महण करता येणारा जो अनंत आनंद आहे , तो Iया अवःथेत अनुभवाला येतो आ*ण Iया अवःथेत असलेला हा योगी परमा6याOया ःवPपापासून मुळKच >वचिलत होत नाहK ॥ ६-२१ ॥ मूळ !ोक !ोक यं लh वा चापरं लाभं म)यते नािधकं ततः ।

य*ःमन ् *ःथतो न दःखे ु न गु णा>प >वचाEयते ॥ ६-२२ ॥

संदिभत अ)वयाथ यम ् = जो, लाभम ् = लाभ, लh वा = ूाV झाEयावर, ततः = याOयापेNा, अिधकम ् = अिधक, अपरम ् = दसरा (कोणताहK लाभ), न म)यते = (तो योगी) मानीत नाहK, च = आ*ण (परमामु ूािV-Pप), य*ःमन ् = Iया अवःथेम ये, *ःथतः = *ःथत असणारा योगी, गु णा = फार मोˆया, दःखे , अ>प = सु?ा, न >वचाEयते = >वचिलत होत नाहK ॥ ६-२२ ॥ ु न = दःखाने ु अथ परमामूािVPप जो लाभ झाEयामुळे याहन कोणताहK लाभ तो मानीत नाहK; ु ू अिधक दसरा आ*ण परमामूािVPप Iया अवःथेत असलेला योगी फार मोˆया दःखाने हK >वचिलत होत नाहK ु ॥ ६-२२ ॥ मूळ !ोक !ोक तं >वzा दःखसं योग>वयोगं योगसं*iतम ् । ु स िनFयेन यो<यो योगोऽिन>व@णचेतसा ॥ ६-२३ ॥

संदिभत अ)वयाथ (यः यः) योग>वयोगम ् = दःखPप संसाराOया संयोगाने र,हत आहे 6हणजे ज)मयः = जो, दःखसं ु ु मरणPप संसारातून कायम मु< करणारा आहे , योगसं*iतम ् = Iयाला योग हे नाव आहे , तम ् = या योगाला, >वzात ् = जाणले पा,हजे, सः = तो, योगः = योग, अिन>व@णचेतसा = उबग न आलेEया 6हणजे धैय व उसाह यांनी यु< अशा िचgाने, िनFयेन = िनFयपूवक  , यो<यः = करणे हे कतय आहे ॥ ६-२३ ॥ अथ जो दःखPप संसाराOया संयोगाने र,हत आहे , तसेच Iयाचे नाव योग आहे , तो जाणला पा,हजे. तो ु योग न कंटाळता अथात धैय व उसाह यांनी यु< िचgाने िनFयाने केला पा,हजे. ॥ ६-२३ ॥ मूळ !ोक !ोक

सDकEपूभवा)कामांःय‰वा सवानशेषतः । मनसैवे*)ियमामं >विनय6य सम)ततः ॥ ६-२४ ॥

संदिभत अ)वयाथ सDकEपूभवान ् = संकEपापासून उप)न होणाढया, सवान ् = सव, कामान ् = कामनांचा, अशेषतः = िनःशेषPपाने, य‰वा = याग कPन, मनसा = मनानेच, इ*)ियमामम ् = सव इं ,ियांना, सम)ततः एव = सव बाजूंनीच, >विनय6य = चांगEयाूकारे संयिमत कPन ॥ ६-२४ ॥ अथ संकEपाने उप)न होणाढया सव कामना पूणप  णे टाकून आ*ण मनानेच इं ,ियसमुदायाला सव बाजूंनी पूणत  या आवPन ॥ ६-२४ ॥ मूळ !ोक !ोक शनैः शनै परमे…बु… या धृितगृहKतया । आमसंःथं मनःकृ वा न ,क*lचद>प िच)तयेत ् ॥ ६-२५ ॥

संदिभत अ)वयाथ शनैः शनैः = बमाबमाने (अ{यास करKत असताना), उपरमेत ् = उपरती ूाV कPन cयावी, (च च) = तसेच, धृितगृहKतया = धैयाने यु< अशा, बु… या = बु?KOया माफत, मनः = मनाला, आमसंःथम ् = परमा6याम ये *ःथत, कृ वा = कPन, ,क*lचत ् अ>प = परमा6यािशवाय अ)य कशाचा, न िच)तयेत ् = >वचारहK कP नये ॥ ६-२५ ॥ अथ बमाबमाने अ{यास करKत उपरत हावे; तसेच धैयय  ु< बु?Kने मनाला परमा6यात *ःथर कPन दसढया कशाचाहK >वचारहK कP नये. ॥ ६-२५ ॥ ु मूळ !ोक !ोक यतो यतो िनFरित मनFlचलम*ःथरम ् । ततःततो िनय6यैतदाम)येव वशं नयेत ् ॥ ६-२६ ॥

संदिभत अ)वयाथ एत = हे , अ*ःथरम ् = *ःथर न राहाणारे , (च च) = आ*ण, चlचलम ् = चंचल असणारे , मनः = मन, यतः यतः = Iया Iया शhदादK >वषयांOया िनिमgाने, िनFरित = संसारात संचार करKत असते, ततः ततः = या या >वषयातून, िनय6य = रोखून 6हणजे बाजूला नेऊन, आमिन एव = पु)हा पु)हा परमा6याम येच, वशम ् = िन ?, नयेत ् = करावे ॥ ६-२६ ॥ अथ हे *ःथर न राहणारे चंचल मन Iया Iया शhदादK >वषयांOया िनिमgाने संसारात भरकटत असते, या या >वषयांपासून याला आवPन वारं वार परमा6यात *ःथर करावे. ॥ ६-२६ ॥ मूळ !ोक !ोक ूशा)तमनसं Bेनं योिगनं सुखमुgमम ् । उपैित शा)तरजसं ॄ€भूतमकEमषम ् ॥ ६-२७ ॥

संदिभत अ)वयाथ ,ह = कारण, ूशा)तमनसम ् = Iयाचे मन चांगEयाूकारे शांत झाले आहे , अकEमषम ् = जो पापाने र,हत आहे , (च च) = आ*ण, शा)तरजसम ् = Iयाचा रजोगुण शांत होऊन गेलेला आहे अशा, ॄ€भूतम ् = स*Oचदानंदघन ॄ€ाशी एकrभाव ूाV झालेEया, एनम ् = या, योिगनम ् = यो+याला, उgमम ् = उgम, सुखम खम ् = आनंद, उपैित = ूाV होतो ॥ ६-२७ ॥ अथ कारण Iयाचे मन पूण शांत आहे , जो पापर,हत आहे आ*ण Iयाचा रजोगुण शांत झालेला आहे , अशा या स*Oचदानंदघन ॄ€ाशी ऐ‰य पावलेEया यो+याला उgम आनंद िमळतो. ॥ ६-२७ ॥ मूळ !ोक !ोक युlज)नेवं सदामानं योगी >वगतकEमषः । सुखेन ॄ€संःपशमय)तं सुखम„ुते ॥ ६-२८ ॥

संदिभत अ)वयाथ

>वगतकEमषः = पापर,हत, योगी = योगी हा, एवम ् = अशाूकारे , सदा = िनरं तर, आमानम ् = आ6याला (परमा6याम ये), युlजन ् = लावीत, सुखेन = सुखाने, ॄ€संःपशम ् = परॄ€ परमा6याची ूाVी हे ःवPप असणारा, अयंतम ् = अनंत, सुखम ् = आनंद, अ„ुते = अनुभवतो ॥ ६-२८ ॥ अथ तो िनंपाप योगी अशा ूकारे सतत आ6याला परमा6याशी जोडू न सहजपणे परॄ€ परमा6याOया ूाVीOया अपार आनंदाचा अनुभव घेतो. ॥ ६-२८ ॥ मूळ !ोक !ोक सवभूतःथमामानं सवभत ू ािन चामिन । ईNते योगयु<ामा सवऽ समदशनः ॥ ६-२९ ॥

संदिभत अ)वयाथ योगयु<ामा = सवयापी अनंत चैत)यात एकrभावाने *ःथितPप अशा योगाने यु< असा आमवान ् (तसेच), सवऽ = सव ,ठकाणी, समदशनः = समभावाने पाहणारा योगी, आमानम ् = आ6याला, सवभूतःथम ् = सव सजीवांम ये *ःथत, च = आ*ण, सवभूतािन = सव सजीवांना, आमिन = आ6याम ये (क*Eपत असे), ईNते = पाहातो ॥ ६-२९ ॥ अथ Iयाचा आमा सवयापी अनंत चैत)यात ऐ‰य*ःथितPप योगाने यु< असून जो सवा'ना समभावाने पाहणारा आहे , असा योगी आमा सव सजीवमाऽात *ःथत व सजीवमाऽ आ6यात क*Eपलेले पाहातो. ॥ ६-२९ ॥ मूळ !ोक !ोक यो मां पँयित सवऽ सव' च मिय पँयित । तःयाहं न ूणँयािम स च मे न ूणँयित ॥ ६-३० ॥

संदिभत अ)वयाथ

यः = जो पु ष, सवऽ = सव सजीवांम ये, माम ् = सवा'चा आमा अशा मज परमा6यालाच यापक असे, पँयित = पाहतो, च = आ*ण, सवम ् = सव सजीवांना, मिय = मज वासुदेवाचे अंतगत, पँयित = पाहतो, तःय = याOया बाबतीत, अहम ् = मी, न ूणँयािम = अ}ँय होत नाहK, च = तसेच, सः = तो, मे = मा‚यासाठX, न ूणँयित = अ}ँय होत नाहK ॥ ६-३० ॥ अथ जो पु ष सव सजीवांम ये सवा'चा आमा असलेEया मला वासुदेवालाच यापक असलेला पाहतो आ*ण सव सजीवांना मज वासुदेवात पाहतो, याला मी अ}ँय असत नाहK आ*ण मला तो अ}ँय असत नाहK. ॥ ६-३० ॥ मूळ !ोक !ोक सवभूत*ःथतं यो मां भजयेकवमा*ःथतः । सवथा वतमानोऽ>प स योगी मिय वतते ॥ ६-३१ ॥

संदिभत अ)वयाथ एकवम ् आ*ःथतः = एकrभावात *ःथत होऊन, यः = जो पु ष, सवभूत*ःथतम ् = सव सजीवात आमःवPपाने *ःथत असणाढया, माम ् = मज स*Oचदानंदघन वासुदेवाला, भजित = भजतो, सः = तो, योगी = योगी, सवथा = सव ूकारांनी, वतमानः = यवहार करKत असताना, अ>प = सु?ा, (सः सः) सः = तो, मिय = मा‚याम येच, वतते = यवहार करतो ॥ ६-३१ ॥ अथ जो पु ष ऐ‰यभावाला ूाV होऊन सव सजीवमाऽात आमPपाने असलेEया मला स*Oचदानंदघन वासुदेवाला भजतो, तो योगी सव ूकारचे यवहार करत असला तरK याचे सव यवहार मा‚यातच होत असतात. ॥ ६-३१ ॥ मूळ !ोक !ोक आमौप6येन सवऽ समं पँयित योऽजुन  । सुखं वा य,द वा दःखं स योगी परमो मतः ॥ ६-३२ ॥ ु

संदिभत अ)वयाथ

अजुन  = हे अजुन  ा, यः = जो योगी, आमौप6येन = आपEयाूमाणेच, सवऽ = सव सजीवांम ये, समम ् = सम, पँयित = पाहतो, वा = तसेच, सुखम ् = सवा'चे सुख, य,द वा = अथवा, दःखम ्= ु दःखसु ?ा आपEयाूमाणे सम पाहतो, सः = तो, योगी = योगी, परमः = परम ौे, मतः = मानला ु गेला आहे ॥ ६-३२ ॥ अथ हे अजुन  ा, जो योगी आपEयाूमाणे सव सजीवमाऽांना समभावाने पाहतो, तसेच सवा'म ये सुख ,कंवा दःख ु सम}jीने पाहतो, तो योगी अयंत ौे मानला गेला आहे . ॥ ६-३२ ॥ मूळ !ोक !ोक अजुन  उवाच योऽयं योगःवया ूो<ः सा6येन मधुसूदन । एतःयाहं न पँयािम चlचलवा*ःथितं *ःथराम ् ॥ ६-३३ ॥

संदिभत अ)वयाथ अजुन  = अजुन  , उवाच = 6हणाला, मधुसूदन = हे मधुसूदना (ौीकृ ंणा), अयम ् = हा, यः = जो, सा6येन = समभावाOया बाबतीत, योगः = योग, वया = तु6हK, ूो<ः = सांिगतला, (मनसः मनसः) मनसः = मनाOया, चlचलवात ् = चंचलपणामुळे, एतःय = याची, *ःथराम ् = िनय *ःथर, *ःथितम ् = *ःथती, अहम ् न पँयािम = मला ,दसत नाहK ॥ ६-३३ ॥ अथ अजुन  6हणाला, हे मधुसूदना (ौीकृ ंणा), जो हा समभावाचा योग तु6हK सांिगतलात, तो मन चंचल असEयामुळे िनय *ःथर राहKल, असे मला वाटत नाहK. ॥ ६-३३ ॥ मूळ !ोक !ोक चlचलं ,ह मनः कृ ंण ूमािथ बलव…}ढम ् । तःयाहं िनमहं म)ये वायोaरव सुदंकरम ् ॥ ६-३४ ॥ ु

संदिभत अ)वयाथ

ू ,ह = कारण, कृ ंण = हे ौीकृ ंणा, मनः = मन, चlचलम ् = फार चंचल, ूमािथ = घुसळन काढ@याचा ःवभाव असणारे , }ढम ् = अयंत बळकट, (च च) = आ*ण, बलवत ् = बलवान आहे , (अतः अतः) अतः = 6हणून, तःय = याचा, िनमहम ् = िनमह करणे हे , वायोः इव = वायूला रोख@याूमाणे, सुदंकरम आहे असे, अहम ् = मला, म)ये = वाटते ॥ ६-३४ ॥ ् = अयंत दंकर ु ु अथ कारण हे ौीकृ ंणा, हे मन मोठे चंचल, Nोभ>वणारे , मोठे }ढ आ*ण बलवान आहे . यामुळे याला वश करणे मी वाढयाला अड>व@याूमाणेच अयंत कठXण समजतो. ॥ ६-३४ ॥ मूळ !ोक !ोक ौीभगवानुवाच असंशयं महाबाहो मनो दिन ु महं चलम ् । अ{यासेन तु कौ)तेय वैरा+येण च गृBते ॥ ६-३५ ॥

संदिभत अ)वयाथ ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = 6हणाले, महाबाहो = हे महाबाहो अजुन  ा, असंशयम ् = िनःसंशयपणे, मनः = मन हे , चलम ् = चंचल, (च च) = आ*ण, दिन ु महम ् = वश कPन घे@यास कठXण आहे , तु = परं त,ु कौ)तेय = हे कुंतीपुऽ अजुन  ा, (इदम इदम ् मनः) मनः = हे मन, अ{यासेन = अ{यासाने, च = आ*ण, वैरा+येण = वैरा+याने, गृBते = वश कPन घेता येते ॥ ६-३५ ॥ अथ भगवान ौीकृ ंण 6हणाले, हे महाबाहो अजुन  ा, मन चंचल आ*ण आवर@यास कठXण आहे , यात शंका नाहK. परं तु हे कुंतीपुऽ अजुन  ा, हे मन अ{यासाने आ*ण वैरा+याने ताhयात येते. ॥ ६-३५ ॥ मूळ !ोक !ोक असंयतामना योगो दंूाप इित मे मितः । ु वँयामना तु यतता श‰योऽवाVुमुपायतः ॥ ६-३६ ॥

संदिभत अ)वयाथ

असंयतामना = Iयाने मन वश कPन घेतले नाहK अशा पु षाला, योगः = योग, दंूापः = ूाV ु हो@यास कठXण आहे , तु = परं त,ु (सः सः योगः) योगः = तो योग, वँयामना = Iयाने मन वश कPन घेतले आहे अशा, यतता = ूयन करणाढया पु षाला, उपायतः = साधनाOया dारे , अवाVुम ् = ूाV कPन घेणे, श‰यः = सहज श‰य आहे , इित = असे, मे = माझे, मितः = मत आहे ॥ ६-३६ ॥ अथ Iयाने मनावर ताबा िमळ>वला नाहK अशा पु षाला योग साधणे कठXण आहे आ*ण Iयाने मन ताhयात ठे वले आहे अशा ूयनशील पु षाला साधनेने तो ूाV होणे श‰य आहे , असे माझे मत आहे . ॥ ६-३६ ॥ मूळ !ोक !ोक अजुन  उवाच अयितः ौ?योपेतो योगाOचिलतमानसः । अूाwय योगसंिस>?ं कां गितं कृ ंण गOछित ॥ ६-३७ ॥

संदिभत अ)वयाथ अजुन  = अजुन  , उवाच = 6हणाला, कृ ंण = हे ौीकृ ंणा, ौ?या उपेतः = जो योगावर ौ?ा ठे वणारा आहे , (,क ,कंतु यः) यः = परं तु जो, अयितः = संयमी नाहK (या कारणाने), योगात ् = योगापासून, चिलतमानसः = Iयाचे मन अंतकाळK >वचिलत झाले आहे (अशा साधक यो+याला), योगसंिस>?म ् = योगाची िस?K 6हणजे भगवसाNाकार, अूाwय = ूाV होणार नाहK, (सः सः) सः = तो, काम ् = कोणती, गितम ् = गती, गOछित = ूाV कPन घेतो ॥ ६-३७ ॥ अथ अजुन  6हणाला, हे ौीकृ ंणा, जो योगावर ौ?ा ठे वणारा आहे ; परं तु संयमी नसEयामुळे Iयाचे मन अंतकाळK योगापासून >वचिलत झाले, असा साधक योगिस?Kला 6हणजे भगवसाNाकाराला ूाV न होता कोणया गतीला जातो? ॥ ६-३७ ॥ मूळ !ोक !ोक क*Oच)नोभय>वॅj*ँछ)नाॅिमव नँयित । अूितो महाबाहो >वमूढो ॄ€णः पिथ ॥ ६-३८ ॥

संदिभत अ)वयाथ महाबाहो = हे महाबाहो ौीकृ ंणा, (सः सः) सः = तो, ॄ€णः = भगवूाVीOया, पिथ = मागावर, >वमूढः = मो,हत, (च च) = व, अूितः = आौयर,हत असा पु ष, िछ)नाॅम ् इव = िछ)न िभ)न झालेEया ढगाूमाणे, उभय>वॅjः = दो)हKंकडू न ॅj होऊन, क*Oचत ् न नँयित = नj तर होऊन जात नाहK ना ॥ ६-३८ ॥ अथ हे महाबाहो ौीकृ ंणा, भगवूाVीOया मागात मो,हत झालेला व आौयर,हत असलेला पु ष िछ)न->व*Oछ)न ढगाूमाणे दो)हKकडू न ॅj होऊन नाश तर नाहK ना पावत? ॥ ६-३८ ॥ मूळ !ोक !ोक एत)मे संशयं कृ ंण छे gुमह ःयशेषतः । वद)यः संशयःयाःय छे gा न Bुपपzते ॥ ६-३९ ॥

संदिभत अ)वयाथ कृ ंण = हे ौीकृ ंणा, मे = माझा, एतत ् = हा, संशयम ् = संशय, अशेषतः = संपूणP  पाने, छे gुम ् = नj कर@यासाठX, अह िस = तु6हK समथ आहात, ,ह = कारण, अःय = या, संशयःय = संशयाला, छे gा = तोडू न टाकणारा, वद)यः = तुमOयािशवाय दसरा कोणी, न उपपzते = िमळणे संभवत ु नाहK ॥ ६-३९ ॥ अथ हे ौीकृ ंणा, हा माझा संशय तु6हKच पूणप  णे नाहKसा कP शकाल. कारण तुमOयािशवाय दसरा ु कोणी हा संशय दरू करणारा िमळ@याचा संभव नाहK. ॥ ६-३९ ॥ मूळ !ोक !ोक ौीभगवानुवाच पाथ नैवेह नामुऽ >वनाशःतःय >वzते । न ,ह कEयाणकृ क*F…दग ु ि तं तात गOछित ॥ ६-४० ॥

संदिभत अ)वयाथ

ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = 6हणाले, पाथ = हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), तःय = या पु षाला, इह = या लोकात, >वनाशः न >वzते = >वनाश होत नाहK, अमुऽ एव न = (तसेच) परलोकातहK (याचा >वनाश) होत नाहK, ,ह = कारण, तात = अरे बाबा, कEयाणकृ त ् = आमो?ारासाठX 6हणजे भगवूाVीसाठX कम करणारा, क*Fत ् = कोणीहK पु ष, दग ु ितम ् = दग ु ती, न गOछित = ूाV कPन घेत नाहK ॥ ६-४० ॥ अथ भगवान ौीकृ ंण 6हणाले, हे पाथा (अथात पृथापुऽ अजुन  ा), या पु षाचा इहलोकातहK नाश होत नाहK व परलोकातहK नाहK. कारण बाबा रे , आमो?ारासाठX अथात भगवूाVीसाठX कम करणारा कोणताहK पु ष अधोगतीला जात नाहK. ॥ ६-४० ॥ मूळ !ोक !ोक ूाwय पु@यकृ तां लोकानु>षवा शाƒतीः समाः । शुचीनां ौीमतां गेहे योगॅjोऽिभजायते ॥ ६-४१ ॥

संदिभत अ)वयाथ योगॅjः = योगॅj पु ष हा, पु@यकृ ताम ् = पु@यवान माणसांच,े लोकान ् = लोक 6हणजे ःवगादK उgम लोक, ूाwय = ूाV कPन घेऊन, (तऽ तऽ) तऽ = तेथ,े शाƒतीः = पुंकळ, समाः = वषा'पय'त, उ>षवा = िनवास कPन (नंतर), शुचीनाम ् = शु? आचरण असणाढया, ौीमताम ् = ौीमान ् पु षांOया, गेहे = घराम ये, अिभजायते = ज)म घेतो ॥ ६-४१ ॥ अथ योगॅj पु ष पु@यवानांना िमळणाढया लोकांना अथात ःवगादK उgम लोकांना जाऊन तेथे पुंकळ वष] राहन ू नंतर शु? आचरण असणाढया ौीमंतांOया घरात ज)म घेतो. ॥ ६-४१ ॥ मूळ !ोक !ोक अथवा योिगनामेव कुले भवित धीमताम ् । एत>? दल ु भतरं लोके ज)म यदK}शम ् ॥ ६-४२ ॥

संदिभत अ)वयाथ

अथवा = ,कंवा (वैरा+यवान पु ष या ःवगादK लोकांत न जाता), धीमताम ् = iानवान, योिगनाम ् = यो+यांOया, कुले एव = कुळाम येच, भवित = ज)म घेतो, (,क ,कंतु) = परं त,ु ई}शम ् = अशा ूकारचा, यत ् एतत ् = जो हा, ज)म = ज)म आहे , (त त) = तो, लोके = या संसारात, ,ह = िनःसंशयपणे, दल ु भतरम ् = अयंत दल ु भ आहे ॥ ६-४२ ॥ अथ ,कंवा वैरा+यशील पु ष या लोकांत न जाता iानी यो+यांOया कुळात ज)म घेतो. परं तु या ूकारचा जो हा ज)म आहे , तो या जगात िनःसंशयपणे अयंत दिम ु ळ आहे . ॥ ६-४२ ॥ मूळ !ोक !ोक तऽ तं बु>?संयोगं लभते पौवदे,हकम ् । यतते च ततो भूयः संिस?ौ कु न)दन ॥ ६-४३ ॥

संदिभत अ)वयाथ (सः सः) सः = तो, तऽ = तेथ,े पौवदे,हकम ् = पूवOया शरKरात संपादन केलेला, तम ् = तो, बु>?संयोगम ् = बु?Kचा संयोग 6हणजे समबु?KPप योगाचा संःकार, लभते = अनायासे िमळ>वतो, च = आ*ण, कु न)दन = हे कु वंशीय अजुन  ा, ततः = याOया ूभावामुळे, (सः सः) सः = तो, संिस?ौ = परमा6याOया ूाVीPप िस?KOयासाठX, भूयः = पूवपेNाहK अिधक, यतते = ूयन करतो ॥ ६४३ ॥ अथ तेथे या प,हEया शरKरात संमह केलेEया बु>?संयोगाला 6हणजे समवबु>?Pप योगाOया संःकारांना अनायासे ूाV होतो आ*ण हे कु वंशीय अजुना, याOया ूभावाने तो पु)हा परमामूािVPप िस?KसाठX पूवपेNाहK अिधक ूयन करतो. ॥ ६-४३ ॥ मूळ !ोक !ोक पूवा{यासेन तेनव ै ,॑यते Bवशोऽ>प सः । *जiासुर>प योगःय शhदॄ€ाितवतते ॥ ६-४४ ॥

संदिभत अ)वयाथ

सः = ौीमंताOया घरात ज)मलेला तो योगॅj योगी, तेन पूवा{यासेन एव = या पूवOया अ{यासामुळेच, अवशः = पराधीन होऊन, ,ह = िनःसंशयपणे, ,॑यते = भगवंतांकडू न आक>षत केला जातो, (तथा तथा) तथा = तसेच, योगःय = समबु>?Pप योगाचा, *जiासुः अ>प = *जiासूसु?ा, शhदॄ€ = वेदात सांिगतलेEया सकाम कमा'चे फळ, अितवतते = उEलंघन कPन जातो ॥ ६-४४ ॥ अथ तो ौीमंतांOया घरात ज)म घेणारा योगॅj पराधीन असला तरK या प,हEया ज)मीOया अ{यासामुळेच िनःसंशयपणे भगवंतांकडे आक>षला जातो. तसेच समबु>?Pप योगाचा *जiासूदेखील वेदाने सांिगतलेEया सकाम कमा'Oया फळांना ओलांडून जातो. ॥ ६-४४ ॥ मूळ !ोक !ोक ूयाzतमानःतु योगी संशु?,क*Eबषः । अनेकज)मसंिस?ःततो याित परां गितम ् ॥ ६-४५ ॥

संदिभत अ)वयाथ तु = परं त,ु ूयात ् = ूयपूवक  , यतमानः = अ{यास करणारा, योगी = योगी (हा तर), अनेकज)मसंिस?ः = मागील अनेक ज)मांOया संःकारांOया साम‘यामुळे याच ज)मात संिस? होऊन, संशु?,क*Eबषः = संपूण पापांनी र,हत होऊन, ततः = नंतर तकाळ, पराम ् गितम ् = परम गती, याित = ूाV कPन घेतो ॥ ६-४५ ॥ अथ परं तु ूयपूवक  अ{यास करणारा योगी तर मागील अनेक ज)मांOया संःकारांOया जोरावर याच ज)मात पूण िस?K िमळवून सव पापांपासून मु< होऊन तकाळ परमगतीला ूाV होतो. ॥ ६-४५ ॥ मूळ !ोक !ोक तप*ःव{योऽिधको योगी iािन{योऽ>प मतोऽिधकः । किम{यFािधको योगी तःमाzोगी भवाजुन  ॥ ६-४६ ॥

संदिभत अ)वयाथ

योगी = योगी, तप*ःव{यः = तपःवी लोकांपेNा, अिधकः = ौे आहे , iािन{यः अ>प = शाyiानी पु षांपेNा सु?ा (तो), अिधकः = ौे, मतः = मानला गेला आहे , च = आ*ण, किम{यः = सकाम कम] करणाढया माणसांपेNा सु?ा, योगी = योगी, अिधकः = ौे आहे , तःमात ् = 6हणून, अजुन  = हे अजुन  ा, योगी भव = योगी हो ॥ ६-४६ ॥ अथ तपःवी लोकांपेNा योगी ौे आहे . शाyiानी पु षांपेNा सु?ा ौे मानला गेला आहे . आ*ण सकाम कम] करणाढया माणसांपेNा सु?ा योगी ौे आहे . 6हणून हे अजुन  ा, तू योगी हो. ॥ ६-४६ ॥ मूळ !ोक !ोक योिगनाम>प सव]षां म…गतेना)तरामना । ौ?ावा)भजते यो मां स मे यु<तमो मतः ॥ ६-४७ ॥

संदिभत अ)वयाथ सव]षाम ् योगीनाम ् अ>प = सव यो+यांOयाम ये सु?ा, यः = जो, ौ?ावान ् = ौ?ावान योगी, म…गते गतेन = मा‚या ,ठकाणी लावलेEया, अ)तरामना = अंतरा6याने, माम ् = मला, भजते = िनरं तर भजतो, सः = तो योगी, मे = मला, यु<तमः मतः = परमौे 6हणून मा)य आहे ॥ ६-४७ ॥ अथ सव यो+यांOयाम ये सु?ा जो ौ?ावान योगी मा‚या ,ठकाणी लावलेEया अंतरा6याने मला िनरं तर भजतो, तो योगी मला परमौे 6हणून मा)य आहे . ॥ ६-४७ ॥ मूळ सहाया अ यायाची समाVी ॐ तस,दित ौीमभगवगीतासूपिनषसु ॄ€>वzायां योगशाyे ौीकृ ंणाजुन  संवादे आमसंयमयोगो नाम षोऽ यायः ॥ ६ ॥

अथ

ॐ हे परमसय आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताPपी उपिनषद तथा ॄ€>वzा आ*ण योगशाyा>वषयी ौीकृ ंण आ*ण अजुन  यांOया संवादातील आमसंयमयोग नावाचा हा सहावा अ याय समाV झाला. ॥ ६ ॥