Ch 12 Bhakti Yoga

ौीमभगवगीता : बारावा अ याय (भयोग भयोग) भयोग Wikibooks कडू कडू न येथे जा: सुचालन, शोधयंऽ मूळ बारा"या अ यायाचा ूारं भ अथ $ादशोऽ यायः

अथ( बारावा अ याय सु) होतो. मूळ +ोक +ोक अजुन ( उवाच एवं सततयुा ये भाः/वां पयुप ( ासते । ये चा2य3रम"यं तेषां के योगव5माः ॥ १२-१ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( अजुन ( = अजुन ( , उवाच = ;हणाला, ये = जे, भाः = अन:यूेमी भजन, एवम ् = पूव> ूकाराने, सततयुाः = िनरं तर तुम?या भजन यानात म@न राहन ू , /वाम ् = तु;हा सगुणAप परमेBराला, च = आDण, ये = दसरे ु जे कोणी, अ3रम ् = केवळ अवनाशी सD?चदानंदघन, अ"यम ् अप = िनराकार ॄGालाच, पयुप ( ासते = अितौेH भावाने भजतात, तेषाम ् = /या दोन ूकार?या उपासकांम ये, के = कोण, योगव5माः = अितउ5म योगवे5े, (सD:त सD:त) सD:त = आहे त ॥ १२-१ ॥ अथ( अजुन ( ;हणाला, जे अन:यूेमी भजन पूवI सांिगतलेJया आपJया भजन, यानात िनरं तर म@न राहन ु जे केवळ अवनाशी सD?चदानंदघन िनराकार ू आपणा सगुणAप परमेBराची आDण दसरे ॄGाचीच अितौेH भावाने उपासना करतात, /या दो:हK ूकार?या भांम ये अितशय उ5म योगवे5े कोण होत? ॥ १२-१ ॥

मूळ +ोक +ोक ौीभगवानुवाच मLयावेँय मनो ये मां िन/ययुा उपासते । ौNा परयोपेताःते मे युतमा मताः ॥ १२-२ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = ;हणाले, मिय = माQया Rठकाणी, मनः = मनाला, आवेँय ँय = एकम कAन, ये = जे भजन, िन/ययुाः = िनरं तर माQया भजन, यानात लागून, परया = अितशय ौेH, ौNया = ौेNेने, उपेताः = यु होऊन, माम ् = मज सगुणAप परमेBराला, उपासते = भजतात, ते = ते, मे = मला, युतमाः = यो@यांम ये अितउ5म योगी ;हणून, मताः = मा:य आहे त ॥ १२-२ ॥ अथ( भगवान ौीकृ ंण ;हणाले, माQया Rठकाणी मन एकाम कAन िनरं तर माQया भजन, यानात रत झालेले जे भजन अितशय ौेH ौNे ने यु होऊन मज सगुणAप परमेBराला भजतात, ते मला यो@यांमधील अितउ5म योगी वाटतात. ॥ १२-२ ॥ मूळ +ोक +ोक ये /व3रमिनदX ँयम"यं पयुप ( ासते । सव(ऽगमिच:/यं च कूटःथमचलं ीुवम ् ॥ १२-३ ॥ सD:नय;येD:ियमामं सव(ऽ समबुNयः । ते ूा2नुवD:त मामेव सव(भूतRहते रताः ॥ १२-४ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( तु = परं त,ु इं Rियमामम ् = इं Rियां?या समुदायाला, सD:नय;य = चांगJया ूकारे वश कAन, ये = जे पु)ष, अिच:/यम ् = मन, बुNK यां?या पलीकडKल, सव(ऽगम ् = सव("यापी, अिनदX ँयम ् = अकथनीय ःवAप असणाढया, च = आDण, कूटःथम ् = सदा एकरस असणाढया, ीुवम वम ् = िन/य, अचलम ् = अचल, अ"यम ् = िनराकार अशा, अ3रम ् = अवनाशी सD?चदानंदघन ॄGाचे, पयुप ( ासते = िनरं तर एक_भावाने यान करKत /याला भजतात, ते = ते, सव(भूतRहते = संपूण( भूतां?या Rहताम ये, रताः = रत, (च च) = आDण, सव(ऽ = सव( Rठकाणी, समबुNयः = समान भाव असणारे योगी, माम ् एव = मलाच, ूा2नुवD:त = ूा` कAन घेतात ॥ १२-३, १२-४ ॥

अथ( परं तु जे पु)ष इं Rियसमूहाला चांगJया ूकारे ताaयात ठे वून मन, बुNK?या पलीकडे असणाढया, सव("यापी, अवण(नीय ःवAप आDण नेहमी एकAप असणाढया िन/य, अचल, िनराकार, अवनाशी, सD?चदानंदघन ॄGाची िनरं तर ऐcयभावनेने यान करKत उपासना करतात, ते सव( भूतमाऽां?या कJयाणात त/पर आDण सवाd?या Rठकाणी समान भाव ठे वणारे योगी मलाच येऊन िमळतात. ॥ १२-३, १२-४ ॥ मूळ +ोक +ोक cलेशोऽिधकतरःतेषाम"यासचेतसाम ् ॥ अ"या Rह गितद( ःु खं दे हवfरवा2यते ॥ १२-५ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( अ"यासचेतसाम ् = सD?चदानंदघन िनराकार ॄGाम ये hयांचे िच5 आस आहे अशा, तेषाम ् = /या पु)षांना, (साधने साधने) = साधनाम ये, cलेशः = पiरौम, अिधकतरः = वशेष आहे , Rह = कारण, दे हवfः = दे हाचा अिभमान बाळगणाढया पु)षां?याकडू न, अ"या = अ"य वषयक, गितः = गती, दःखम वक ( , अवा2यते = ूा` कAन घेतली जाते ॥ १२-५ ॥ ् = दःखपू ु ु अथ( सD?चदानंदघन िनराकार ॄGांत िच5 गुंतलेJया /या पु)षां?या साधनांत कj जाःत आहे त. कारण दे हाचा अिभमान असणाढयांकडू न अ"य ॄGाची ूा`ी कjानेच होत असते. ॥ १२-५ ॥ मूळ +ोक +ोक ये तु सवा(Dण कमा(Dण मिय सं:यःय म/पराः । अन:येनैव योगेन मां याय:त उपासते ॥ १२-६ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( तु = परं त,ु म/पराः = म/परायण असणारे , ये = जे भजन, सवा(Dण = संपूण,( कमा(Dण = कमX, मिय = माQया ठायी, सं:यःय = अप(ण कAन, माम ् एव = सगुणAप अशा मज परमेBराचे, अन:येन योगेन = अन:य अशा भयोगाचे $ारा, याय:तः = िनरं तर िचंतन करKत, उपासते = भजतात ॥ १२-६ ॥

अथ( परं तु जे म/परायण भजन सव( कमX माQया Rठकाणी अप(ण कAन मज सगुणAप परमेBराचीच अन:य भयोगाने िनरं तर िचंतन करKत उपासना करतात ॥ १२-६ ॥ मूळ +ोक +ोक तेषामहं समुNता( मृ/युसंसारसागरात ् । भवािम निचरा/पाथ( मLयावेिशतचेतसाम ् ॥ १२-७ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( पाथ( = हे पाथा( (अथा(त पृथापुऽ अजुन ( ा), मिय = माQया Rठकाणी, आवेिशतचेतसाम ् = िच5 लावून ठे वणाढया, तेषाम ् = /या ूेमी भांचा, अिचरात ् = शीयच, मृ/युसंसारसागरात ् = मृ/युAप संसारसागरातून, समुNता( = उNार करणारा, अहम ् = मी, भवािम = होतो ॥ १२-७ ॥ अथ( हे पाथा( (अथा(त पृथापुऽ अजुन ( ा), /या माQयात िच5 गुंतवलेJया ूेमी भांचा मी त/काळ मृ/युAप संसारसागरातून उNार करणारा होतो. ॥ १२-७ ॥ मूळ +ोक +ोक मLयेव मन आध/ःव मिय बुNं िनवेशय । िनविसंयिस मLयेव अत ऊ वd न संशयः ॥ १२-८ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( मिय = माQया Rठकाणी, मनः = मन, आध/ःव = लाव, (च च) = आDण, मिय एव = माQया ठायीच, बुNम ् = बुNK, िनवेशय = लाव, अतः ऊ व(म ् = यानंतर, मिय एव = माQयाच ठायी, िनविसंयिस = तू राहशील, न संशयः = (याम ये काहKहK) संशय नाहK ॥ १२-८ ॥ अथ( माQयातच मन ठे व. माQया Rठकाणीच बुNK ःथापन कर. ;हणजे मग तू माQयातच राहशील, यात मुळKच संशय नाहK. ॥ १२-८ ॥

मूळ +ोक +ोक अथ िच5ं समाधातुं न शcनोष मिय Dःथरम ् । अpयासयोगेन ततो मािम?छा`ुं धनrजय ॥ १२-९ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( मिय = माQया Rठकाणी, िच5म ् = मन हे , Dःथरम ् = अचलपणे, समाधातुम ् = ःथापन करtयास, अथ = जर, न शcनोष = तू समथ( नसलास, ततः = तर मग, धनrजय = हे धनंजया (अथा(त अजुन ( ा), अpयासयोगेन = अpयासAप योगा?या $ारा, माम ् = मला, आ`ुम ् = ूा` कAन घेtयाची, इ?छ = इ?छा कर ॥ १२-९ ॥ अथ( जर तू माQयात मन िनuल ठे वायला समथ( नसशील, तर हे धनंजया (अथा(त अजुन ( ा), अpयासAप योगाने मला ूा` होtयाची इ?छा कर. ॥ १२-९ ॥ मूळ +ोक +ोक अpयासेऽ2यसमथ>ऽिस म/कम(परमो भव । मदथ(मप कमा(Dण कुव(D:सNमवा2ःयिस ॥ १२-१० ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( (यRद यRद) यRद = जर, अpयासे अप = अpयासासाठw सुNा, असमथ(ः = असमथ(, अिस = तू असशील (तर केवळ), म/कम(परमः = माQयासाठw कम( करtयाम येच परायण, भव = हो, (एवम एवम)् = अशाूकारे , मदथ(म ् = माQया िनिम5ाने, कमा(Dण = कमX, कुव(न ् = करत असताना, अप = सुNा, िसNम ् = माझी ूाि`Aप िसNKच, अवा2ःयिस = तुला ूा` होईल ॥ १२-१० ॥ अथ( जर तू वर सांिगतलेJया अpयासालाहK असमथ( असशील, तर केवळ माQयाकरता कम( करायला परायण हो. अशा रKतीने माQयासाठw कमX केJयानेहK माQया ूा`ीची िसNK तू िमळवशील. ॥ १२१० ॥ मूळ +ोक +ोक

अथैतद2यशोऽिस कतुd मyोगमािौतः । सव(कम(फल/यागं ततः कु) यता/मवान ् ॥ १२-११ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( मyोगम ् = माQया ूाि`Aप योगाचा, आिौतः = आिौत होऊन, एतत ् = उपयु ( साधन, कतुम ( ्= करtयास, अप = सुNा, अथ = जर, अशः = असमथ(, अिस = तू असशील, ततः = तर मग, यता/मवान ् = मन व बुNK इ/यादKंवर वजय ूा` कAन घेऊन, सव(कम(फल/यागम ् = सव( कमाd?या फळांचा /याग, कु) = तू कर ॥ १२-११ ॥ अथ( जर माQया ूाि`Aप योगाचा आौय कAन वर सांिगतलेले साधन करायलाहK तू असमथ( असशील, तर मन बुNK इ/यादKंवर वजय िमळवणारा होऊन सव( कमाd?या फळांचा /याग कर. ॥ १२-११ ॥ मूळ +ोक +ोक ौेयो Rह {ानमpयासाr{ाना| यानं विशंयते ।

याना/कम(फल/यागः/यागा?छाD:तरन:तरम ् ॥ १२-१२ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( अpयासात ् = मम( न जाणता केलेJया अpयासापे3ा, {ानम ् = {ान, ौेयः = ौेH आहे , {ानात ् = {ानापे3ा, यानम ् = मी जो परमा/मा /या?या ःवAपाचे यान, विशंयते = ौेH आहे , (च च) = आDण, यानात ् अप = यानापे3ासुNा, कम(फल/यागः = सव( कमाd?या फळांचा /याग ौेH आहे , Rह = कारण, /यागात ् = /यागामुळे, अन:तरम ् = त/काळ, शाD:तः = परम शांती (ूा`) होते ॥ १२-१२ ॥ अथ( मम( न जाणता केलेJया अpयासापे3ा {ान ौेH आहे . {ानापे3ा मज परमेBरा?या ःवAपाचे

यान ौेH आहे आDण यानापे3ाहK सव( कमाd?या फळांचा /याग ौेH आहे . कारण /यागाने ताबडतोब परम शांती िमळते. ॥ १२-१२ ॥ मूळ +ोक +ोक

अ$े jा सव(भूतानां मैऽः क)ण एव च । िनम(मो िनरह}कारः समदःखसु खः 3मी ॥ १२-१३ ॥ ु स:तुjः सततं योगी यता/मा ~ढिनuयः । मLयप(तमनोबुNय> मfः स मे ूयः ॥ १२-१४ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( सव(भूतानाम ् = सव( भूतां?या Rठकाणी, अ$े jा = $े षभावाने रRहत, मैऽः = ःवाथ(रRहत असा सवाdचा ूेमी, च = आDण, क)णः = अकारण दयाळू , एव = तसेच, िनम(मः = ममतारRहत, िनरह}कारः = अहं काररRहत, समदःखसु खः = दःख च) = आDण, 3मी = 3मावान ु ु -सुख यां?या ूा`ीम ये सम, (च ;हणजे अपराध करणाढयाला सुNा (/या?या पuातापानंतर) अभय दे णारा असा, यः = जो पु)ष, (तथा तथा यः) यः = तसेच जो, योगी = योगी, सततम ् = िनरं तर, स:तुjः = संतुj, यता/मा = मन व इं Rिये यां?यासह शरKराला ताaयात ठे वणारा, ~ढिनuयः = माQया Rठकाणी ~ढ िनuय असणारा असा आहे , मिय = माQया Rठकाणी, अप(तमनोबुNः = मन व बुNK अप(ण केलेला, सः = तो, मfः = माझा भ, मे = मला, ूयः = ूय असतो ॥ १२-१३, १२-१४ ॥ अथ( जो कोण/याहK भूताचा $े ष न करणारा, ःवाथ(रRहत, सवाdवर ूेम करणारा व अकारण दया करणारा, माझेपणा व मीपणा नसलेला, दःखात व सुखात समभाव असलेला आDण 3मावान ु ;हणजे अपराध करणाढयालाहK (/या?या पuातापानंतर) अभय दे णारा असतो; तसेच जो योगी नेहमी संतुj असतो, hयाने शरKर, मन व इं Rिये ताaयात ठे वलेली असतात, hयाची माQयावर ~ढ ौNा असते, तो मन व बुNK मलाच अप(ण केलेला माझा भ मला ूय आहे . ॥ १२-१३, १२-१४ ॥ मूळ +ोक +ोक यःमा:नोR$जते लोको लोका:नोR$जते च यः । हषा(मष(भयो$े गैम ु( ो यः स च मे ूयः ॥ १२-१५ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( यःमात ् = hया?यामुळे, लोकः = कोण/याहK जीवाला, न उR$जते = उ$े ग वाटत नाहK, च = आDण, यः = जो, लोकात लोकात ् = कोण/याहK जीवामुळे, न उR$जते = उR$@न होत नाहK, च = तसेच, यः = जो, हषा(मष(भयो$े गैः = हष(, असूया, भय आDण उ$े ग इ/यादKंनी, मुः = रRहत आहे , सः = तो भ, मे = मला, ूयः = ूय आहे ॥ १२-१५ ॥

अथ( hया?यापासून कोण/याहK जीवाला उ$े ग होत नाहK तसेच hयाला कोण/याहK जीवाचा उ$े ग होत नाहK, जो हष(, म/सर, भीती आDण उ$े ग इ/यादKंपासून मु असतो, तो भ मला ूय आहे . ॥ १२१५ ॥ मूळ +ोक +ोक अनपे3ः शुिचद( 3 उदासीनो गत"यथः । सवा(र;भपiर/यागी यो मfः स मे ूयः ॥ १२-१६ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( अनपे3ः = आकां3ेने रRहत, शुिचः = आत बाहे र शुN, द3ः = चतुर, उदासीनः = प3पात न करणारा, गत"यथः = दःखां ु तून मु असा, यः = जो पु)ष आहे , सः = तो, सवा(र;भपiर/यागी = सव( आरं भांचा /याग करणारा, मfः = माझा भ, मे = मला, ूयः = ूय आहे ॥ १२-१६ ॥ अथ( hयाला कशाची अपे3ा नाहK, जो अंतबा(€ शुN, चतुर, तटःथ आDण दःखमु  आहे , असा ु कतृ/( वाचा अिभमान न बाळगणारा माझा भ मला ूय आहे . ॥ १२-१६ ॥ मूळ +ोक +ोक यो न ंयित न $े j न शोचित न का}3ित । शुभाशुभपiर/यागी भमा:यः स मे ूयः ॥ १२-१७ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( यः = जो, न ंयित = कधीच आनंRदत होत नाहK, न $े j = $े ष करKत नाहK, न शोचित = शोक करत नाहK, न का}3ित = कामना करKत नाहK, (तथा तथा) तथा = तसेच, यः = जो, शुभाशुभपiर/यागी = शुभ व अशुभ अशा संपूण( कमाdचा /याग करणारा आहे , सः = तो, भमान ् = भयु पु)ष, मे = मला, ूयः = ूय आहे ॥ १२-१७ ॥ अथ(

जो कधी हष(यु होत नाहK, $े ष करKत नाहK, शोक करKत नाहK, इ?छा करKत नाहK, तसेच जो शुभ व अशुभ सव( कमाdचा /याग करणारा आहे , तो भयु पु)ष मला ूय आहे . ॥ १२-१७ ॥ मूळ +ोक +ोक समः शऽौ च िमऽे च तथा मानापमानयोः । शीतोंणसुखदःखे ु षु समः स}गववDज(तः ॥ १२-१८ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( (यः यः) यः = जो, शऽौ च िमऽे = शऽू व िमऽ यां?या Rठकाणी, च = तसेच, मानपमानयोः = मान व अपमान यां?या ूसंगी, समः = सम असतो, तथा = आDण, शीतोंणसुखदःखे ु षु = थंडK-उंणता, सुख-दःख ु इ/यादK $ं $ांम ये, समः = सम असतो, च = तसेच, स}गववDज(तः = आसरRहत असतो ॥ १२-१८ ॥ अथ( जो शऽू-िमऽ आDण मान-अपमान यांवषयी समभाव बाळगतो, तसेच थंडK-ऊन, सुख-दःख ु इ/यादK $ं $ांत hयाची वृ5ी सारखीच राहते, hयाला आस_ नसते ॥ १२-१८ ॥ मूळ +ोक +ोक तुJयिन:दाःतुितमƒनी स:तुjो येन केनिचत ् । अिनकेतः Dःथरमितभ(मा:मे ूयो नरः ॥ १२-१९ ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( तुJयिन:दाःतुितः = िनंदा व ःतुती यांना समान मानणारा, मौनी = मननशील, येनक नके निचत ् = कोण/याहK ूकाराने शरKरा?या िनवा(हाम ये, स:तुjः = सदाच संतुj राहतो, (च च) = आDण, अिनकेतः = राहtया?या Rठकाणाब„ल ममता आDण आस_ यांनी रRहत असतो, (सः सः) सः = तो, Dःथरमितः = DःथरबुNK, भमान ् = भमान, नरः = पु)ष, मे = मला, ूयः = ूय आहे ॥ १२१९ ॥ अथ(

hयाला िनंदा-ःतुती सारखीच वाटते, जो ईशःवAपाचे मनन करणारा असतो, जो जे काहK िमळे ल /यानेच शरKरिनवा(ह होtयाने नेहमी समाधानी असतो, िनवासःथानावषयी hयाला ममता Rकंवा आस_ नसते, तो Dःथर बुNK असणारा भमान पु)ष मला ूय असतो. ॥ १२-१९ ॥ मूळ +ोक +ोक ये तु ध;या(मत ृ िमदं यथों पयुप ( ासते । ौ„धाना म/परमा भाःतेऽतीव मे ूयाः ॥ १२-२० ॥

संदिभ(त अ:वयाथ( तु = परं त,ु ौ„धानाः = ौNायु, ये = जे पु)ष, म/परमाः = म/परायण होऊन, इदम ् = हे , यथा उम ् = वर सांिगतलेले, ध;या(मत ृ म ् = धम(मय अमृत, पयुप ( ासते = िनंकाम ूेमभावाने सेवन करतात, ते भाः = ते भ, मे = मला, अतीव = अितशय, ूयाः = ूय असतात ॥ १२-२० ॥ अथ( परं तु जे ौNाळू पु)ष म/परायण होऊन या वर सांिगतलेJया धम(मय अमृताचे िनंकाम ूेमभावनेने सेवन करतात, ते भ मला अितशय ूय आहे त. ॥ १२-२० ॥ मूळ बारा"या अ यायाची समा`ी ॐ त/सRदित ौीमभगवगीतासूपिनष/सु ॄGवyायां योगशा†े ौीकृ ंणाजु(नसंवादे भयोगो नाम $ादशोऽ यायः ॥ १२ ॥

अथ( ॐ हे परमस/य आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताAपी उपिनषद तथा ॄGवyा आDण योगशा†ावषयी ौीकृ ंण आDण अजुन ( यां?या संवादातील भयोग नावाचा हा बारावा अ याय समा` झाला. ॥ १२ ॥