T. Putkaradze. Oltisi
This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA
Overview
Download & View T. Putkaradze. Oltisi as PDF for free.
More details
- Words: 3,286
- Pages: 14
prof. tariel futkaraZe olTisi: istoriisaTvis
saxelis
etimologiisa
da
cixe-qalaqis
realuri
dokumenturi wyaroebis mixedviT olTisi aris saqarTvelos istoriuli mxaris - taos - Zveli cixe-qalaqis saxeli. am oikonimis transformirebuli varianti - olTu ( qard-/qarT- (labiovelaruli komponentis q-d realizebiT): qarT-l-i, kard-en-a-x-i2; Sdr.: aRzevani/qaRzevani; *ºard- > vard- (labiovelaruli komponentis v-d realizebiT); vard-cixe, varZia (< vard-ia)3; *ºard- > *qardu-/qarTu- (labiovelaruli komponentis gaxleCiTa da v/u-s metaTezisiT): qarTu-el-i4; *ºard- > ard-/arT- (labiovelaruli komponentis dakargviT): ard-ubani, arTvini (<arT-ovani)5; qard-/qart-: art-a-an-i6; 1
t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166; 2 g. qavTaraZe, iberiis samefos ”arsebobis arsi” Zveli saistorio wyaroebis mixedviT; mnaTobi, 7-8, 2003, SeniSvna 176; t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166-181 3 t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166; 4 t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166-167; 5 g. qavTaraZe, iberiis samefos ”arsebobis arsi” Zveli saistorio wyaroebis mixedviT; mnaTobi, 7-8, 2003, SeniSvna 176; 6 g. qavTaraZe, iberiis samefos ”arsebobis arsi” Zveli saistorio wyaroebis mixedviT; mnaTobi, 7-8, 2003, SeniSvna 176;
1
*ºard- > ord-/olT- (labiovelarulSemarTviani a-s o-d qceviT: ºa > o): olTis-i7; xald-/olT- Sdr.: xabareni/obareni; *olT-/ord- variantisgan Cans miRebuli ord-u (qalaqis saxeli)... Tu davuSvebT, rom labiovelarizebuli SemarTvis mqone *ºardi uflis aRmniSvneli zogadi saxeli iyo wina aziur enobriv velSi (xuritul-kavkasiur da indoevropul enebSi)8, amave Zirs SeiZleba daukavSirdes RmerT- da m-arTal- fuZeebic: ºard > RvarT > RmarT- > RmerT (iberiul-kavkasiuri enobrivi samyarosTvis bunebrivia labiovelaruli komponentis realizeba Rv/xv 9 kompleqsad) . arT- > m-arT-al-, sadac m- -- -al- warmomavlobis mawarmoebeli konfiqsia, Sesabamisad, marTali - ”RvTisnieri” (Sdr.: egrisi - m-egr-el-i)10. bunebrivia, ar gamoiricxeba, rom olT-is- fuZis sxvagvari etimologiac11, magram kvlevis am etapze ufro misaRebi meCveneba hipoTeturi *ºard-/qarTZiris fonetikur variantTa amgvari paradigma. istoriuli olTus cixe dRes turistTa yuradRebis gamorCeuli obieqtia; istoriuli eqskursis formatiT cixis turistebs xvdebaT Semdegi orenovani warwera:
7
erT-erTi karebTan
t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166; 88 m.andronikaSvilis azriT, arTa/ard”RvTaeba” indoevripuli warmoSobis sityvaa (m.andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, Tb., 1966, gv. 26-27; 9 t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 167 (ufro vrclad sxvagan gveqneba msjeloba). 10 m.andronikaSvilis azriT m-arT-al- fuZeSi arTa/ard- ”RvTaebis” aRmniSvneli indoevripuli fuZea (m.andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, Tb., 1966, gv. 26-27; t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166-167; 11 Sdr., mag., m. beriZis azriT, toponimi olT-is-i SeiZleba momdinareobdes "olTa" fuZidan; saTevzao iaraRi: olTa - grZeli Zua mravali ankesiT (m. beriZe, mesxeTis toponimTa struqturisa da istoriisaTvis, Tb., 2008, gv. 224-225). am saintereso mosazrebaSi bundovania "olTa" fuZis semantika.
2
Targmani ase gamoiyureba: "olTus simbolo - olTus cixe - aravin icis, rodis aSenda; varaudoben, rom is agebulia am adgilebSi mcxovrebi urartuelebis mier qristes Sobamde 1000 wlis win. es cixe funqcionirebda berZnebis, romalebisa da bizantielebis drosac. 3
Sida cixes garedan akravs Zveli qalaqis sqeli kedeli. Sida cixe-simagre dRemde ucvleladaa SemorCenili. qalaqis gare kedlebi mdinaris aRmosavleT mxares miuyveboda. me-11 saukuneSi, seljukebis dros, Sida cixis aRmosavleT nawilSi aSenda axali abano. me-16 saukuneSi olTus cixe osmaloebis mier SekeTda" 12. Zeglis Sesaxeb informacia odnav gansxvavebulia Turqul enciklopediebSi; davimowmebT erT-erT sainterneto versias: "qalaq erzurumis raionis olTis mdinaris gverdiT goraze mdebare cixe agebulia Cven welTaRricxvamde IV saukuneSi. cixe SekeTebulia (ganaxlebulia) bizantielTa, selCukebisa da osmaloebis dros; SekeTebis Sesaxeb raime warwera dRemde ar aris moRweuli. osmaleTis dros erTi periodi olTis cixe qarvaslad iyo gamoyenebuli. olTis cixe agebulia gaTlili qviT. gare cixe da cixisimagris galavani dRemde ar aris moRweuli. dRes mxolod Sida cixea dasaTvaliereblad vargisi..."13. sruliad gansxvavebulad warmoadgenen olTisis istorias somxebi: olTi (Ւղթիկ, Ւլթիկ: oRTiq/uRTiq/uRTis/uxTiq/aRTiq) - qalaqi didi somxeTis taiqis14 olqis oqaRes mxareSi; mdebareobs Woroxis aRmosavleTi mxaris Senakadis - mdinare olTis napirTan (olTi, ist. uxTiq - mdinare mTian somxeTSi15). olTi pirvelad moixsenieba X-XI saukuneebis wyaroebSi, magram daarsebulia gacilebiT adre. olTi Tavdapirvelad ekuTvnoda mamikonianTa sanaxararo saxls. Semdeg gadavida bagratunianebTan (somexi feodalebi). iyo istoriuli taos sakuropalatos centri16. am ukanasknelis dacemis Semdeg (1000 w.) es olqi SeierTa bizantiis sakeisrom. es ZiriTadad somxebiT dasaxlebuli qalaqi Semdeg aRmoCnda Turq-seljukTa, monRolTa, Turqmanuli
12
komentarisTvis ix.: http://www.facebook.com/photo.php?pid=611839&id=1134800600 http://www.kenthaber.com/dogu-anadolu/erzurum/oltu/Rehber/kaleler/oltu-kalesi"Erzurum Oltu ilçesinde, Oltu Çayı kıyısındaki tepe üzerinde bulunan kale M.Ö IV. Yüzyılda yapılmıştır. Kale Bizans, Selçuklu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde onarılmıştır. Ancak bu onarımları belirten bur kitabe günümüze gelememiştir. Osmanlı döneminde bir süre kervansaray olarak da kullanılmıştır. Erzurum Oltu ilçesinde, Oltu Çayı kıyısındaki tepe üzerinde bulunan kale M.Ö IV. Yüzyılda yapılmıştır. Kale Bizans, Selçuklu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde onarılmıştır. Ancak bu onarımları belirten bur kitabe günümüze gelememiştir. Osmanlı döneminde bir süre kervansaray olarak da kullanılmıştır. Oltu Kalesi kesme taştan yapılmıştır. Günümüze dış kale ile surları gelememiştir. Bugün yalnızca iç kale görülebilmektedir. Kalenin kuzeyindeki iki burçtan biri türbe olarak kullanılmıştır. Ayrıca kale içerisinde bulunan hamam da diğer bölümlere göre çok daha iyi durumda günümüze gelebilmiştir. Oltu Kalesi kesme taştan yapılmış ve 3000 m2’lik bir alana yayılmıştır. Günümüze dış kale ile surları gelememiştir. Bugün yalnızca iç kale görülebilmektedir. Kalenin kuzeyindeki iki burçtan biri türbe olarak kullanılmıştır. Ayrıca kale içerisinde bulunan hamam da diğer bölümlere göre çok daha iyi durumda günümüze gelebilmiştir". 14 igulisxmeba qarTuli - tao (t.f.) 15 gaugebaria, istoriuli qarTuli mxare - tao ratom cxaddeba mTian somxeTad (t.f.). 16 araa miTiTebuli am sakuropalatos qarTuloba da daviT kuropalatis qarTveloba. 13
4
tomebisa da, bolos, me-16 saukunidan Turqebis xelSi17... 1829 wlis zafxulSi rusTa jarma mokle droiT daipyro olTi. 1977-78 wlebis omis Semdeg olTisi rogorc yarsis okrugis nawili, moeqca ruseTis SemadgenlobaSi. me-19 saukunis 40-ian wlebSi olTisSi iyo 142 komli; 1878 wels - 1092 komli, romelTagan 1000 komli iyo somexi (200 iyo adgilobrivi somexi, xolo 800 somxuri ojaxi aq movida 1877-1878 wlebis ruseT-TurqeTis omis Semdeg TurqeTis sxva raionebidan). olTisSi somxebs hqondaT skola da ramdenime saswavlebeli... cixe agebulia bagratunianTa dros X-XI saukuneebSi. cixis SigniT iyo RvTismSoblis eklesia, romelic gadakeTda monastrad. garda amisa, qalaqs hqonda ori somxuri eklesia (wmida giorgisa da wmida iovanesi). mniSvnelovania mdinare olTis xidi, romelic dRemdea SemorCenili. pirveli msoflio omis dros, 1915 wels Turqebma daikaves olTisi, magram, maleve dakarges. 1918 wels TurqTa jarebma kvlav daipyres olTisi da gaJlites somxebi. gadarCenili somxebi gadasaxldnen amierkavkasiaSi da 18 sxvagan"... aq mokled aRvniSnav: armenTa tomebi anatolia-kavkasiaSi Semodian Zv.w. VIV saukuneebidan. jer kidev maSin, Zv.w. VIII saukuneSi, rodesac diaoxi Zlieri civilizebuli qveyana iyo, armenebis winaprebi iranis tramalebSi momTabareobdnen. sayuradReboa isic, rom gvianac ucxoa olTisi somxebisdTvis, ris gamoc "qarTlis cxovrebis" somxur TargmanSi damaxinjebulia olTisis saxeli19; olTisis namdvili istoriisaTvis ix., qvemoT. olTisis istoriis SedarebiT obieqturi versia sainformacio qselSi (http://en.wikipedia.org/wiki/Oltu):
aris
inglisurenovan
Oltu (Armenian: Ւղթիկ Ughtik or Ւլթիկ Ultik, Georgian: ოლთისი Oltisi, Russian: Олти Olti) is a town and district of Erzurum Province in the Eastern Anatolia region of Turkey. It was historically considered to be a part of Tao-Klarjeti, ancient Georgian region. The town grew up on the site of the ancient Georgian and Byzantine fortress of Oukhiti. Oltu, which has the geographic coordinates of 41-59°00'N latitude and 40-34°00'E longitude, is geographically located through the Oltu Brook Valley, a tributary of the Çoruh River, to the northeastern region of Turkey. It has 17
sruliad ignorirebulia olTisis dasacavad saukunoobiT mimdinare qarTvelTa brZolebi da qarTuli warwerebi olTisis cixis eklesiaSi, rom aRaraferi vTqvaT taos qarTulobaze. olTisis qarTvelebis Sesaxeb msjelobisaTvis ix.: e. TayaiSvili, arqeologiuri eqspedicia kola-olTissa da CanglSi, parizi, 1917. 18 wyaro: "somxuri sabWoTa enciklopedia", t. XII, gv. 527-528, erevani, 1986. statiis avtoria T. hakofiani, romelic asaxelebs or wyaros: R. iWiWiani, aRwera Zveli somxeTisa" 1822; R. aliSani, "didi somxeTis aRwera" 1855. Cemi TxovniT somxuri teqsti qarTulad gadmoTargmna prof. merab robaqiZem, risTvisac mas did madlobas movaxseneb. 19 somxur TargmanSi olTisis saxelis damaxinjebis Sesaxeb msjelobisaTvis ix.: i. abulaZe, 1944, gv. 032). zogi somexi mecnieris mcdeloba, rom yvelaferi qarTuli somxurad gamoacxados, araerTxel gamxdara kritikis obieqti; toponim olTisis Sesaxeb ix., mag., n. berZeniSvili, narkvevebi, Tb., 2005, gv. 274.
5
geographically mountainous topography with forests sprayed at large. The highest hills are Akdağ of 3030m and Kırdağ of 2000m. Annual average temperature is 10.2°C. Oltu is famous for its Oltu stone or Oltu Gemstone, known as Black Amber with dull-bright black color and carved to produce jewelry, rosary beads, key-chains, pipes and boxes. warmodgenili teqsti CvenTvis arsebiTi cvlilebiT devs sxva vebgverdze (http://www.reference.com/browse/wiki/Oltu); kerZod, am informaciaSi Secvlilia fraza: It was historically considered to be a part of Tao-Klarjeti, ancient Georgian region (”olTisi istoriulad Sedioda saqarTvelos istoriuli regionSi - taoklarjeTSi”); kerZod, vkiTxulobT: somexTa TvalsazrisiT olTu istoriulad iyo Tayk-is (or Tao-Klarjeti) nawili: “It was historically considered to be part of the Tayk (or Tao-Klarjeti) region from the Armenian viewpoint”. Sdr., sruli teqsti: Oltu (Armenian: Ւղթիկ Ughtik or Ւլթիկ Ultik, Georgian: ოლთისი Oltisi, Russian: Олти Olti) is a town and district of Erzurum Province in the Eastern Anatolia region of Turkey. It was historically considered to be part of the Tayk (or Tao-Klarjeti) region from the Armenian viewpoint. The town grew up on the site of the old Georgian and Byzantine fortress of Oukhiti. Oltu, which has the geographic coordinates of 41-59°00'N latitude and 40-34°00'E longitude, is geographically located through the Oltu Brook Valley, a tributary of the Çoruh River, to the northeastern region of Turkey. It has geographically mountainous topography with forests sprayed at large. The highest hills are Akdağ of 3030m and Kırdağ of 2000m. Annual average temperature is 10.2°C. Oltu is famous for its Oltu Stone or Oltu Gemstone, known as Black Amber with dull-bright black color and carved to produce jewelry, rosary beads, key-chains, pipes and boxes20. samwuxarod, rogorc vxedavT, arc olTisis cixis sacnobaro dafaze da arc Turqul-somxur-inglisur enovan informaciebSi araferi weria imis Sesaxeb, rom es cixe-qalaqi mdebareobda diaoxSi. rom aRaraferi vTqvaT qarTvelTa mefis - daviT kuropalatis - vinaobaze; arc isaa aRniSnuli, rom olTisi qarTvelTa samTavros samcxe-saaTabagos centri iyo ramdenime saukunis win. olTisis akademiuri istoriis gamoqveynebiTa da turistebze obieqturi informaciis miwodebiT dRes arafers daekargeba TurqeTs, qarTveli eris mier Seqminili memkvidreobis Senaxvas ki xels Seuwyobs. axla ki mogawvdiT olTisis im istorias, romelic gamotovebulia Turqul-somxur Tu inglisurenovan versiebSi: Zveli msoflios yvela akademiur rukaze Cans, rom Zv.w. II-I aTaswleulebis mijnaze arsebuli saxelmwifo - daiaeni/diaoxi (savaraudod qarTveluri modgmis xalxis qveyana)21 moicavda gviandel taos. 20 21
http://www.reference.com/browse/wiki/Oltu ix., Г.А. Меликишвили. К истории древней Грузии. Тб.,1969; ix, agreTve: g. qavTaraZe, saqarTvelos saxelmwifoebrivi ganviTarebis sakiTxebi, kavkasiologiuri seria, II, Tb., 2006, gv. 44,
6
kolxasa da urartus mier diaoxis gayofis Semdeg, Woroxis xeoba (olTisiTurT) istoriuli kolxeTis nawili Cans; prof. doqt. veli sevinis monawileobiT 2001 wels gamocemuli urartus rukis mixedviTac Woroxis xeoba ar Sedis urartus SemadgenlobaSi, Tumca, Znelia Tqma, sad moiazreba olTisis wyalis xeoba:
bunebrivia ar gamoiricxeba, rom kolxasa da urartus mier diaoxis gayofis procesSi, raRac momentSi, SeiZleboda diaoxis mTel teritoriaze urartusac ganevrco batonoba, magram am SemTxvevaSic, olTisi mainc daiaenis/diaoxis (gviandeli taos) teritoriazea da ara urartus; ix., mag.:22
sadac avtori daiaeni/diauxis Sesaxeb vrceli ucxouri da qarTuli samecniero literaturis mimoxilvis Semdeg askvnis: daiaeni/diauxi unda yofiliyo qarTuli saxelmwifoebis winapari qveyana; diaoxSia sagulvebeli qarTuli saxelmwifoebrivi tradiciis fesvebi. 22 http://www.angelfire.com/hi/Azgaser/map2.html
7
mogvianebiT, tao aris farnavazisa da qujis mier aRdgenili qarTlis saxelmwifos nawili; kerZod, "qarTlis cxovrebis" mixedviT, artaanTan azosa da azos mxardamWeri berZnebis (pontoelebis) damarcxebis Semdeg farnavazi akontrolebs azos dasayrden samxreT saqarTvelosac. aqve ismis kiTxva: farnavazis romel saerisTavoSi Sedioda tao (olTisiTurT): klarjeTis, oZrxis Tu wundis? meti albaTobiT, Woroxis xeoba olTisiTurT klarjeTis saerisTavoSi Sedioda; Sdr., qarTuli wyaros mixedviT, oZrxosi aSenebs Tuxariss, romelic klarjeTisa da taos sazRvarzea; q.c. 1955, gv. 9, 131). am TvalsazrisiT saintereso "qarTlis cxovrebis" Zveli somxuri Targmanis Cveneba; kerZod, teqstSi vkiTxulobT: "mexuTe gagzavna wundiss, faravnidan mdinare mtkvris Tavamdis, romeli ars javaxeTi da artahanamdis; meeqvse gagzavna unZraxiss da misca mas taodan arsianamdis da ostanis Tavidan zRvamdis (romeli aris samcxe da aWara)23; meSvide gagzavna klarjeTs da misca mas arsianidan zRvamdis..." (i.abulaZe, 1953, gv. 34-35). ramdenadac "qarTlis cxovrebis" qarTul versiaSi taos nacvlad taSiskaria, Cans, somexi mTargmnelisTvis tao saqarTveloa; sxva SemTxvevaSi mas tao da taSiskari erTmaneTSi ar aereoda. welTaRricxvaTa mijnaze garkveuli droiT taos somxebi ipyroben. gorgasalis dros tao qarTlis nawilia. imertao (bana, olTisi...) qarTvelTa sacxovrisia arabobis drosac; mag., olTisTan axlos (30 km.) mdebare bana VII saukunidan iyo didi qarTuli qristianuli centri. VII saukuneSi agebuli da IX-X saukuneebSi gadakeTebuli banas taZari aris Zveli qarTuli xuroTmoZRvrebis TvalsaCino Zegli. ax.w. X saukuneSi olTisi qarTvelTa mefis - daviT III didi kurapalatis rezidencia iyo; daviT kuropalatis sikvdilis Semdeg (1001) qarTvelTa mefeTa mefe gurgeni ecada olTisis xelSi Cagdebas, magram bizantiis winaaRmdegobas waawyda. 23
aWara da samcxe Tavsdeba "ostanis Tavidan zRvamde" regionSi; Sdr., "qarTlis cxovreba": oZrxis saerisTavo - taSiskaridan arsianamde da nostis Tavidan zRvamde.
8
qarTuli wyaroebis mixedviTac, XI saukunis dasawyisSi bizantiisa da saqarTvelos politikuri sazRvari olTisis xazze gadioda; raRac momentSi olTiss isev qarTvelebi vakontrolebdiT; kerZod, 10021 wels, saqarTvelos mefem - giorgi I-ma Tavi aarida basil II-Tan brZolas: datova da gadawva sakuTari cixe-qalaqi - olTisi24. "qarTlis cxovrebis" mixedviT XI saukunis meore naxevarSi olTisni25, kari (yarsi) da karnu-qalaqi (erzerumi) qarTveli mxedarTmTavaris - grigol bakurianisZis26 sagamgebloa, romelic, nominalurad emorCileba bizantiis imperators, magram faqtobrivad eqvemdebareba saqarTvelos mefes (giorgi II-s), romlis kuTvnilebaa tao; kerZod, qarTul wyaroSi vkiTxulobT: Turq-seljukebis damarcxebis Semdeg "warvida mefe giorgi mamulsa Tvissa taos, da movida banas" (q.c. 1955, gv. 318). banaSi mas ewvia grigol bakurianisZe, romelsac man (grigolma) gadasca qalaqi yarsi (q.c. 1955, gv. 318). Sdr., "qarTlis cxovrebis" Zveli somxuri Targmanis varianti: "roca giorgi mefe banaks iyo, movida masTan grigoli, bakuranis Ze, uxtisa (=olTisis), karisa da qalaq karinis patroni..." (i. abulaZe, 1953, gv. 235). aqve aRvniSnav, rom qarTul wyaroebSi olT-is-i erTaderTi, da vfiqrob, gamWvirvale etimologiis variantiT dasturdeba; am sityvis fuZe aSkarad ukavSirdeba regionis sxva toponimebis fuZeebs; somxurSi igi spontanuri fonetikuri variantebiT (uxti, Ւղթիկ Ughtik or Ւլթիկ Ultik...) dasturdeba, rac cxadyofs, rom Tavdapirvelad somxebisTvis es toponimi ucxo iyo. saqarTveloSi „didi Turqobis“ dros (XI-XII ss. mijna) olTiss selCukebi flobdnen, magram Turq-selCuqebis damarcxebis Semdeg daviT IV aRmaSenebelma ukan daibruna es mxare (seljukebTan brZolebis dros olTisi kidev erTxel gadaiwva). amis Semdgom olTisi isev saqarTvelos SemadgenlobaSi iyo XIII saukunis 40-ian wlebamde. saqarTvelos didi mefis, Tamaris memkvidris - laSa-giorgis - dros seljukTa memkvidreebma scades olTisisa da misi mimdebare teritoriebis
24
'"qarTlis cxovreba~, Tb., 1955, gv. 284, 383. olTisni - olTisi da misi mimdebare teritoria; Sdr.: imerxeul da taour kiloebSi xSiria amgvari warmoeba, oRond -n-s nacvlad gamoyenebulia -T-: jvari - adgilis saxeli; jvarT-i - es adgili misi mimdebare teritoriiTurT; vrclad ix.: t. futkaraZe, imerxevis metyveli miwawyali, Tbilisi, 2006 26 es is taoeli qarTveli grigol bakurianisZea, romelmac bulgareTSi aago petriwonis qarTuli monasteri (am dros bulgareTi Sedioda bizantiis imperiis SemadgenlobaSi). msjelobisatvis ix., i. javaxiSvili, txzulebani 12 tomad, t. II, gv. 159-161. 25
9
warTmeva, magram yvaryvare jayel-cixisjvarelma mesxTa jariT SeZlo maTi damarcxeba da saqarTvelos sazRvrebidan gandevna 27. monRolTa batonobis xanaSi (umefobis periodSi), mcireazielma Turqmanebma olTisi droebiT daikaves, magram igi male gaaTavisufla samcxis (qarTvelebis) laSqarma. Temur-lengis Semosevebis dros (1386-1403 ww) misma urdoebma olTisi sastikad aaoxres. cnobilia isic, rom XV saukunis miwuruls, saqarTvelos erTiani samefos daSlis Semdeg, olTisi samcxe-saaTabagos samTavros SemadgenlobaSia; olTissa da mis Semogarens qarTuli feodaluri sagvareulo - jayelTa dinastia - ganagebs. XVII saukuneSi manuCar aTabagma (manuCar III 1607-1628) erTi periodi olTisi kaxeTis mefe Teimurazs (1606-1648 ww) gadasca. maSin roca Teimuraz I amaliT stambolSi TurqeTis sulTans - mustafas (1617-1618, 1622-1623 ww) eaxla, mefem olTisSi datova Tavisi meuRle dedofali xoreSani. Teimuraz Iis mier TurqeTis sulTnisadmi morCilebis gamocxadebam iranis Sahi abas I gaaRiziana da olTisSi dedofal xoreSanis Sesapyrobad amirgune xani gaagzavna, romelmac ver SeZlo cixis aReba da ukan gabrunda. XVI saukuneSi osmaleTis saxelmwifos gaZlierebis Semdeg saqarTvelos samxreTi teritoriebi, maT Soris olTisi, qarTveli Tavadebis - jayelebis Ralatis gamo osmaleTis mflobelobaSi gadavida. jayelebi osmaleTis karis moxeleebad iqcnen da am gziT es mxare samarTavad daitoves. osmaluri dokumenturi wyaroebis safuZvelze Turqi mecnieri nebi gumiSi TurqTa mier qarTuli miwebis, maT Soris, olTus (olTisis) dapyrobas ase aRwers: "qarTveli Tavadebi am brZolaSi did rols TamaSobdnen. stambulSi daculia topkapi sarai arwivis naSromi, romlis Tanaxmadac Tavidan Tavadebi mxars yvaryvares uWerdnen, magram mogvianebiT manuCaris mxares gadavidnen. Tumca, mas Semdeg, rac Tavadebma Seityves, rom iranelebis 3000 kaciani jari maT teritorias uaxlovdeboda, maT mxardaWera Sewyvites da amiT manuCari Zalze daazarales. Tumca isic unda aRvniSnoT, rom manuCari daufiqreblad moiqca, rodesac olTus cixe-simagre - Tavisi kuTxis dedaqalaqi - miatova. yvaryvarem es Sansi xelidan ar gauSva da cixesimagre daikava. aTabagi yvaryvare (1515-1535 ww) safavidebis mxardaWeras mudam grZnobda, amitom otomanebis mxares gadavida. magram 1535 wels 15 agvistos, murkaxeTis 27
batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, wignSi: qarTlis teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. vaxuStisve cnobiT: "Woroxis aRmosavleTis kidezed, ars olTisi, qalaqi haovanni. aq aris cixe magari da didSeni.Aars meore sajdomi aTabagisa" (iqve,
10
cxovreba. t. IV. Tb. 1973, gv. 209. kargi da keTilgv. 683).
brZolis dros igi imereTis mefem daatyveva da misi teritoriebi Tavis samefos daumorCila. mamis datyvevebis Semdeg, oTar SalikaSvilis rCeviT, ufliswulma qaixosrom daxmarebisTvis otomanebs mimarTa. Tavdapirvelad otomanebis daxmareba arcTu efeqturi aRmoCnda da ufliswulma imereTis mefe verc erT brZolaSi ver daamarcxa... 1543 wlis gazafxulze musa faSam samcxis dasapyrobad brZola daiwyo da olTus cixe-simagres alya Semoartya. am sisxlismRvrel brZolaSi igi imereTis mefes, bagrats (1510--1565) daupirispirda. Serkinebis dros faSa daiWra, ris Sedegadac otomanebis armia mterTan brZolaSi male damaracxda. es ambavi daiarbekris beglarbeim, hadim ali faSam Seityo. igi maSinve gamoemarTa brZolis velisken da qarTvelebi daamarcxa. 1545 wels, qaixosrom otomanebis daxmarebiT, soxoisTasTan axlos bagratis damarcxeba SesZlo. man Suri iZia bagratze, romelmac aTi wlis win misi samflobelo daipyro da mamamisi daatyveva. am yvelafris Semdeg qaixosro taxtze avida. aTabeg qaixosros (1545-1573 ww) mefobis periodSi samcxe kvlav otomanebis mflobelobaSi gadavida. vaxuStis cnobiT, man otomanebs iranis winaaRmdeg brZolebSi gaweuli daxmarebis sanacvlod mxardaWera aRuTqva. samcxis dapyrobil teritoriaze daarsda iseTi sanjayebi, rogoric iyo TorTumi, aRsakale, kemhidi da livane..." 28. osmaleTis istoriis cnobili specialistis j. hameris mixedviT, 1549 wlis seqtemberSi osmalebma daipyres olTisis, TorTomis, najaxis, miraxoris, aqCakalis da ocamde sxva mniSvnelovani cixesimagre29. olTisis cixis qarTulobas cxadyofs masze aRmoCenili istoriuli warwerebic: 1843 wels olTisis cixe aRwera k. koxma (Semdeg - d. baqraZem). maTi aRwerebis mixedviT, olTisis cixis SigniT SemorCenili iyo sxvadasxva saxis nagebobebi. me-20 saukunis dasawyisamde maT Soris gamoirCeoda eklesia. miuxedavad Zlieri dazianebisa parmen zaqaraiam Tavis droze SeZlo gaerkvia eklesiis tipi, da taZris saerTo masis saerTo kompozicia. taZari eqvsafsidiania, romlis Sida kedlebze SemorCenilia freskuli gamosaxulebebi. e. TayaiSvili freskuli moxatulobis ramdenime kompozicias asaxelebs. freskuli kompoziciis garda eq. TayaiSvils mohyavs lapidaruli warwera satrapezos qvaze, romelic XX saukunis dasawyisSi d. quTaTelaZem Camoitana 28
http://www.muslimgeorgia.org/haber_detay.asp?tur=115&id=106 (statia momzadebulia osmaleTis arqivebis monacemebisa da mdidari samecniero literaturis safuZvelze; damowmebebisaTvis ix., miTiTebuli vebgverdi). 29 msjelobisaTvis ix., z. SaSikaZe, qarTul-osmaluri urTierTobidan XVI saukunis 30-60-ian wlebSi, saiubileo krebuli "nodar Sengelia - 75", Tb., 2008; gv. 260.
11
TbilisSi30. satrapezo qvis oTxive mxares iyo qarTuli asomTavruli warwera. maT Soris eq. TayaiSvilma dazianebis gamo mxolod erTi warwera ver waikiTxa. danarCeni sami qarTulenovani warwera mogviTxrobs: "ufalo yovlisSemZleo, ieso qriste, Seiwyale gabrieli, romelmac ganadida wmida giorgi da aago es sakurTxeveli"; "q. daviTis mier Seiqmna..."; "qriste, Seiwyale gabrieli"... rogorc warwerebidan Cans, olTisis cixis eklesia wmida giorgi saxelze iyo agebuli da misi qtitori iyo gabrieli. cixis teritoriaze mdgari eqvsafsidiani taZari osmaloebma daangries 1907 wels31. bunebrivia, amxela informacia ara, magram olTus cixis memorialur dafaze arsebul warweras erTi abzaci mainc unda daematos: "olTisis cixe agebuli unda iyos Zv.w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi winareqarTveluri saxelmwifos - daiaenis - arsebobis dros; olTiss didi xnis manZilze flobdnen qarTvelebi". memorialur dafaze unda iyos qarTulenovani warwerac; miT umetes, amgvari precedenti ukve aris TurqeTis respublikis amave mxareSi; Sdr., oSkis sacnobaro dafa:
30
daculia saqarTvelos daculia saqarTvelos erovnul muzeumSi. П. Закарая, Зодчество Тао-Кларджети, Тб. 1992. gv. 111; i. giviaSvili, i. koplataZe, tao-klarjeTi, Tb., 2004. gv.107; http://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%97%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98. Sdr.: iv. javaxiSvilis cnobiT, ruseT-osmaleTis 1877-1878 wlebis omis Semdeg olTisi ruseTis imperiis SemadgenlobaSi iyo saqarTvelos sxva istoriul regionebTan erTad (iv. javaxiSvili, Txzulebani, t, 12. Tb. 1998. gv. 488). 1918-1921 wlebSi saqarTvelos demokratiuli respublikis xelisufleba olTiss saqarTvelos SemadgenlobaSi Tvlida; 1921 wlis 16 martis ruseT-TurqeTis garigebiT leninma da aTaTurqma saqarTvelo Suaze gaiyves; olTisis mxare TurqeTs xvda wilad. 31
12
kidev erTxel xazgasmiT aRvniSnav: Tanamedrove msoflioSi TurqeTica da saqarTveloc evropisken mimavali qveynebia; Sesabamisad, e.w. saxelmwifoebrivi sazRvrebis gadasinjvis yovelgvari mcdeloba Tu gadasinjvaze saubari provokaciadaa misaCnevi (ix., ruseTis imperiis qmedebebi). dRes aqtualuria kulturuli memkvidreobis sakiTxi: olTisi rogorc Tanamedrove TurqeTis mosaxleobis, aseve qarTveli eris kulturuli memkvidreobaa. olTisi, TorTumi, artanuji, bana, iSxani, xanZTa... orive xalxis Rirsebis aamamaRlebeli fenomenia. nu davukargavT erTmaneTs am istoras.
13
14
saxelis
etimologiisa
da
cixe-qalaqis
realuri
dokumenturi wyaroebis mixedviT olTisi aris saqarTvelos istoriuli mxaris - taos - Zveli cixe-qalaqis saxeli. am oikonimis transformirebuli varianti - olTu (
t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166; 2 g. qavTaraZe, iberiis samefos ”arsebobis arsi” Zveli saistorio wyaroebis mixedviT; mnaTobi, 7-8, 2003, SeniSvna 176; t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166-181 3 t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166; 4 t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166-167; 5 g. qavTaraZe, iberiis samefos ”arsebobis arsi” Zveli saistorio wyaroebis mixedviT; mnaTobi, 7-8, 2003, SeniSvna 176; 6 g. qavTaraZe, iberiis samefos ”arsebobis arsi” Zveli saistorio wyaroebis mixedviT; mnaTobi, 7-8, 2003, SeniSvna 176;
1
*ºard- > ord-/olT- (labiovelarulSemarTviani a-s o-d qceviT: ºa > o): olTis-i7; xald-/olT- Sdr.: xabareni/obareni; *olT-/ord- variantisgan Cans miRebuli ord-u (qalaqis saxeli)... Tu davuSvebT, rom labiovelarizebuli SemarTvis mqone *ºardi uflis aRmniSvneli zogadi saxeli iyo wina aziur enobriv velSi (xuritul-kavkasiur da indoevropul enebSi)8, amave Zirs SeiZleba daukavSirdes RmerT- da m-arTal- fuZeebic: ºard > RvarT > RmarT- > RmerT (iberiul-kavkasiuri enobrivi samyarosTvis bunebrivia labiovelaruli komponentis realizeba Rv/xv 9 kompleqsad) . arT- > m-arT-al-, sadac m- -- -al- warmomavlobis mawarmoebeli konfiqsia, Sesabamisad, marTali - ”RvTisnieri” (Sdr.: egrisi - m-egr-el-i)10. bunebrivia, ar gamoiricxeba, rom olT-is- fuZis sxvagvari etimologiac11, magram kvlevis am etapze ufro misaRebi meCveneba hipoTeturi *ºard-/qarTZiris fonetikur variantTa amgvari paradigma. istoriuli olTus cixe dRes turistTa yuradRebis gamorCeuli obieqtia; istoriuli eqskursis formatiT cixis turistebs xvdebaT Semdegi orenovani warwera:
7
erT-erTi karebTan
t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166; 88 m.andronikaSvilis azriT, arTa/ard”RvTaeba” indoevripuli warmoSobis sityvaa (m.andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, Tb., 1966, gv. 26-27; 9 t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 167 (ufro vrclad sxvagan gveqneba msjeloba). 10 m.andronikaSvilis azriT m-arT-al- fuZeSi arTa/ard- ”RvTaebis” aRmniSvneli indoevripuli fuZea (m.andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, Tb., 1966, gv. 26-27; t. futkaraZe, qarTvelebi (istoriuli sacxovrisi, dedaena, dialeqtebi), quTaisi, 2005, gv. 166-167; 11 Sdr., mag., m. beriZis azriT, toponimi olT-is-i SeiZleba momdinareobdes "olTa" fuZidan; saTevzao iaraRi: olTa - grZeli Zua mravali ankesiT (m. beriZe, mesxeTis toponimTa struqturisa da istoriisaTvis, Tb., 2008, gv. 224-225). am saintereso mosazrebaSi bundovania "olTa" fuZis semantika.
2
Targmani ase gamoiyureba: "olTus simbolo - olTus cixe - aravin icis, rodis aSenda; varaudoben, rom is agebulia am adgilebSi mcxovrebi urartuelebis mier qristes Sobamde 1000 wlis win. es cixe funqcionirebda berZnebis, romalebisa da bizantielebis drosac. 3
Sida cixes garedan akravs Zveli qalaqis sqeli kedeli. Sida cixe-simagre dRemde ucvleladaa SemorCenili. qalaqis gare kedlebi mdinaris aRmosavleT mxares miuyveboda. me-11 saukuneSi, seljukebis dros, Sida cixis aRmosavleT nawilSi aSenda axali abano. me-16 saukuneSi olTus cixe osmaloebis mier SekeTda" 12. Zeglis Sesaxeb informacia odnav gansxvavebulia Turqul enciklopediebSi; davimowmebT erT-erT sainterneto versias: "qalaq erzurumis raionis olTis mdinaris gverdiT goraze mdebare cixe agebulia Cven welTaRricxvamde IV saukuneSi. cixe SekeTebulia (ganaxlebulia) bizantielTa, selCukebisa da osmaloebis dros; SekeTebis Sesaxeb raime warwera dRemde ar aris moRweuli. osmaleTis dros erTi periodi olTis cixe qarvaslad iyo gamoyenebuli. olTis cixe agebulia gaTlili qviT. gare cixe da cixisimagris galavani dRemde ar aris moRweuli. dRes mxolod Sida cixea dasaTvaliereblad vargisi..."13. sruliad gansxvavebulad warmoadgenen olTisis istorias somxebi: olTi (Ւղթիկ, Ւլթիկ: oRTiq/uRTiq/uRTis/uxTiq/aRTiq) - qalaqi didi somxeTis taiqis14 olqis oqaRes mxareSi; mdebareobs Woroxis aRmosavleTi mxaris Senakadis - mdinare olTis napirTan (olTi, ist. uxTiq - mdinare mTian somxeTSi15). olTi pirvelad moixsenieba X-XI saukuneebis wyaroebSi, magram daarsebulia gacilebiT adre. olTi Tavdapirvelad ekuTvnoda mamikonianTa sanaxararo saxls. Semdeg gadavida bagratunianebTan (somexi feodalebi). iyo istoriuli taos sakuropalatos centri16. am ukanasknelis dacemis Semdeg (1000 w.) es olqi SeierTa bizantiis sakeisrom. es ZiriTadad somxebiT dasaxlebuli qalaqi Semdeg aRmoCnda Turq-seljukTa, monRolTa, Turqmanuli
12
komentarisTvis ix.: http://www.facebook.com/photo.php?pid=611839&id=1134800600 http://www.kenthaber.com/dogu-anadolu/erzurum/oltu/Rehber/kaleler/oltu-kalesi"Erzurum Oltu ilçesinde, Oltu Çayı kıyısındaki tepe üzerinde bulunan kale M.Ö IV. Yüzyılda yapılmıştır. Kale Bizans, Selçuklu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde onarılmıştır. Ancak bu onarımları belirten bur kitabe günümüze gelememiştir. Osmanlı döneminde bir süre kervansaray olarak da kullanılmıştır. Erzurum Oltu ilçesinde, Oltu Çayı kıyısındaki tepe üzerinde bulunan kale M.Ö IV. Yüzyılda yapılmıştır. Kale Bizans, Selçuklu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde onarılmıştır. Ancak bu onarımları belirten bur kitabe günümüze gelememiştir. Osmanlı döneminde bir süre kervansaray olarak da kullanılmıştır. Oltu Kalesi kesme taştan yapılmıştır. Günümüze dış kale ile surları gelememiştir. Bugün yalnızca iç kale görülebilmektedir. Kalenin kuzeyindeki iki burçtan biri türbe olarak kullanılmıştır. Ayrıca kale içerisinde bulunan hamam da diğer bölümlere göre çok daha iyi durumda günümüze gelebilmiştir. Oltu Kalesi kesme taştan yapılmış ve 3000 m2’lik bir alana yayılmıştır. Günümüze dış kale ile surları gelememiştir. Bugün yalnızca iç kale görülebilmektedir. Kalenin kuzeyindeki iki burçtan biri türbe olarak kullanılmıştır. Ayrıca kale içerisinde bulunan hamam da diğer bölümlere göre çok daha iyi durumda günümüze gelebilmiştir". 14 igulisxmeba qarTuli - tao (t.f.) 15 gaugebaria, istoriuli qarTuli mxare - tao ratom cxaddeba mTian somxeTad (t.f.). 16 araa miTiTebuli am sakuropalatos qarTuloba da daviT kuropalatis qarTveloba. 13
4
tomebisa da, bolos, me-16 saukunidan Turqebis xelSi17... 1829 wlis zafxulSi rusTa jarma mokle droiT daipyro olTi. 1977-78 wlebis omis Semdeg olTisi rogorc yarsis okrugis nawili, moeqca ruseTis SemadgenlobaSi. me-19 saukunis 40-ian wlebSi olTisSi iyo 142 komli; 1878 wels - 1092 komli, romelTagan 1000 komli iyo somexi (200 iyo adgilobrivi somexi, xolo 800 somxuri ojaxi aq movida 1877-1878 wlebis ruseT-TurqeTis omis Semdeg TurqeTis sxva raionebidan). olTisSi somxebs hqondaT skola da ramdenime saswavlebeli... cixe agebulia bagratunianTa dros X-XI saukuneebSi. cixis SigniT iyo RvTismSoblis eklesia, romelic gadakeTda monastrad. garda amisa, qalaqs hqonda ori somxuri eklesia (wmida giorgisa da wmida iovanesi). mniSvnelovania mdinare olTis xidi, romelic dRemdea SemorCenili. pirveli msoflio omis dros, 1915 wels Turqebma daikaves olTisi, magram, maleve dakarges. 1918 wels TurqTa jarebma kvlav daipyres olTisi da gaJlites somxebi. gadarCenili somxebi gadasaxldnen amierkavkasiaSi da 18 sxvagan"... aq mokled aRvniSnav: armenTa tomebi anatolia-kavkasiaSi Semodian Zv.w. VIV saukuneebidan. jer kidev maSin, Zv.w. VIII saukuneSi, rodesac diaoxi Zlieri civilizebuli qveyana iyo, armenebis winaprebi iranis tramalebSi momTabareobdnen. sayuradReboa isic, rom gvianac ucxoa olTisi somxebisdTvis, ris gamoc "qarTlis cxovrebis" somxur TargmanSi damaxinjebulia olTisis saxeli19; olTisis namdvili istoriisaTvis ix., qvemoT. olTisis istoriis SedarebiT obieqturi versia sainformacio qselSi (http://en.wikipedia.org/wiki/Oltu):
aris
inglisurenovan
Oltu (Armenian: Ւղթիկ Ughtik or Ւլթիկ Ultik, Georgian: ოლთისი Oltisi, Russian: Олти Olti) is a town and district of Erzurum Province in the Eastern Anatolia region of Turkey. It was historically considered to be a part of Tao-Klarjeti, ancient Georgian region. The town grew up on the site of the ancient Georgian and Byzantine fortress of Oukhiti. Oltu, which has the geographic coordinates of 41-59°00'N latitude and 40-34°00'E longitude, is geographically located through the Oltu Brook Valley, a tributary of the Çoruh River, to the northeastern region of Turkey. It has 17
sruliad ignorirebulia olTisis dasacavad saukunoobiT mimdinare qarTvelTa brZolebi da qarTuli warwerebi olTisis cixis eklesiaSi, rom aRaraferi vTqvaT taos qarTulobaze. olTisis qarTvelebis Sesaxeb msjelobisaTvis ix.: e. TayaiSvili, arqeologiuri eqspedicia kola-olTissa da CanglSi, parizi, 1917. 18 wyaro: "somxuri sabWoTa enciklopedia", t. XII, gv. 527-528, erevani, 1986. statiis avtoria T. hakofiani, romelic asaxelebs or wyaros: R. iWiWiani, aRwera Zveli somxeTisa" 1822; R. aliSani, "didi somxeTis aRwera" 1855. Cemi TxovniT somxuri teqsti qarTulad gadmoTargmna prof. merab robaqiZem, risTvisac mas did madlobas movaxseneb. 19 somxur TargmanSi olTisis saxelis damaxinjebis Sesaxeb msjelobisaTvis ix.: i. abulaZe, 1944, gv. 032). zogi somexi mecnieris mcdeloba, rom yvelaferi qarTuli somxurad gamoacxados, araerTxel gamxdara kritikis obieqti; toponim olTisis Sesaxeb ix., mag., n. berZeniSvili, narkvevebi, Tb., 2005, gv. 274.
5
geographically mountainous topography with forests sprayed at large. The highest hills are Akdağ of 3030m and Kırdağ of 2000m. Annual average temperature is 10.2°C. Oltu is famous for its Oltu stone or Oltu Gemstone, known as Black Amber with dull-bright black color and carved to produce jewelry, rosary beads, key-chains, pipes and boxes. warmodgenili teqsti CvenTvis arsebiTi cvlilebiT devs sxva vebgverdze (http://www.reference.com/browse/wiki/Oltu); kerZod, am informaciaSi Secvlilia fraza: It was historically considered to be a part of Tao-Klarjeti, ancient Georgian region (”olTisi istoriulad Sedioda saqarTvelos istoriuli regionSi - taoklarjeTSi”); kerZod, vkiTxulobT: somexTa TvalsazrisiT olTu istoriulad iyo Tayk-is (or Tao-Klarjeti) nawili: “It was historically considered to be part of the Tayk (or Tao-Klarjeti) region from the Armenian viewpoint”. Sdr., sruli teqsti: Oltu (Armenian: Ւղթիկ Ughtik or Ւլթիկ Ultik, Georgian: ოლთისი Oltisi, Russian: Олти Olti) is a town and district of Erzurum Province in the Eastern Anatolia region of Turkey. It was historically considered to be part of the Tayk (or Tao-Klarjeti) region from the Armenian viewpoint. The town grew up on the site of the old Georgian and Byzantine fortress of Oukhiti. Oltu, which has the geographic coordinates of 41-59°00'N latitude and 40-34°00'E longitude, is geographically located through the Oltu Brook Valley, a tributary of the Çoruh River, to the northeastern region of Turkey. It has geographically mountainous topography with forests sprayed at large. The highest hills are Akdağ of 3030m and Kırdağ of 2000m. Annual average temperature is 10.2°C. Oltu is famous for its Oltu Stone or Oltu Gemstone, known as Black Amber with dull-bright black color and carved to produce jewelry, rosary beads, key-chains, pipes and boxes20. samwuxarod, rogorc vxedavT, arc olTisis cixis sacnobaro dafaze da arc Turqul-somxur-inglisur enovan informaciebSi araferi weria imis Sesaxeb, rom es cixe-qalaqi mdebareobda diaoxSi. rom aRaraferi vTqvaT qarTvelTa mefis - daviT kuropalatis - vinaobaze; arc isaa aRniSnuli, rom olTisi qarTvelTa samTavros samcxe-saaTabagos centri iyo ramdenime saukunis win. olTisis akademiuri istoriis gamoqveynebiTa da turistebze obieqturi informaciis miwodebiT dRes arafers daekargeba TurqeTs, qarTveli eris mier Seqminili memkvidreobis Senaxvas ki xels Seuwyobs. axla ki mogawvdiT olTisis im istorias, romelic gamotovebulia Turqul-somxur Tu inglisurenovan versiebSi: Zveli msoflios yvela akademiur rukaze Cans, rom Zv.w. II-I aTaswleulebis mijnaze arsebuli saxelmwifo - daiaeni/diaoxi (savaraudod qarTveluri modgmis xalxis qveyana)21 moicavda gviandel taos. 20 21
http://www.reference.com/browse/wiki/Oltu ix., Г.А. Меликишвили. К истории древней Грузии. Тб.,1969; ix, agreTve: g. qavTaraZe, saqarTvelos saxelmwifoebrivi ganviTarebis sakiTxebi, kavkasiologiuri seria, II, Tb., 2006, gv. 44,
6
kolxasa da urartus mier diaoxis gayofis Semdeg, Woroxis xeoba (olTisiTurT) istoriuli kolxeTis nawili Cans; prof. doqt. veli sevinis monawileobiT 2001 wels gamocemuli urartus rukis mixedviTac Woroxis xeoba ar Sedis urartus SemadgenlobaSi, Tumca, Znelia Tqma, sad moiazreba olTisis wyalis xeoba:
bunebrivia ar gamoiricxeba, rom kolxasa da urartus mier diaoxis gayofis procesSi, raRac momentSi, SeiZleboda diaoxis mTel teritoriaze urartusac ganevrco batonoba, magram am SemTxvevaSic, olTisi mainc daiaenis/diaoxis (gviandeli taos) teritoriazea da ara urartus; ix., mag.:22
sadac avtori daiaeni/diauxis Sesaxeb vrceli ucxouri da qarTuli samecniero literaturis mimoxilvis Semdeg askvnis: daiaeni/diauxi unda yofiliyo qarTuli saxelmwifoebis winapari qveyana; diaoxSia sagulvebeli qarTuli saxelmwifoebrivi tradiciis fesvebi. 22 http://www.angelfire.com/hi/Azgaser/map2.html
7
mogvianebiT, tao aris farnavazisa da qujis mier aRdgenili qarTlis saxelmwifos nawili; kerZod, "qarTlis cxovrebis" mixedviT, artaanTan azosa da azos mxardamWeri berZnebis (pontoelebis) damarcxebis Semdeg farnavazi akontrolebs azos dasayrden samxreT saqarTvelosac. aqve ismis kiTxva: farnavazis romel saerisTavoSi Sedioda tao (olTisiTurT): klarjeTis, oZrxis Tu wundis? meti albaTobiT, Woroxis xeoba olTisiTurT klarjeTis saerisTavoSi Sedioda; Sdr., qarTuli wyaros mixedviT, oZrxosi aSenebs Tuxariss, romelic klarjeTisa da taos sazRvarzea; q.c. 1955, gv. 9, 131). am TvalsazrisiT saintereso "qarTlis cxovrebis" Zveli somxuri Targmanis Cveneba; kerZod, teqstSi vkiTxulobT: "mexuTe gagzavna wundiss, faravnidan mdinare mtkvris Tavamdis, romeli ars javaxeTi da artahanamdis; meeqvse gagzavna unZraxiss da misca mas taodan arsianamdis da ostanis Tavidan zRvamdis (romeli aris samcxe da aWara)23; meSvide gagzavna klarjeTs da misca mas arsianidan zRvamdis..." (i.abulaZe, 1953, gv. 34-35). ramdenadac "qarTlis cxovrebis" qarTul versiaSi taos nacvlad taSiskaria, Cans, somexi mTargmnelisTvis tao saqarTveloa; sxva SemTxvevaSi mas tao da taSiskari erTmaneTSi ar aereoda. welTaRricxvaTa mijnaze garkveuli droiT taos somxebi ipyroben. gorgasalis dros tao qarTlis nawilia. imertao (bana, olTisi...) qarTvelTa sacxovrisia arabobis drosac; mag., olTisTan axlos (30 km.) mdebare bana VII saukunidan iyo didi qarTuli qristianuli centri. VII saukuneSi agebuli da IX-X saukuneebSi gadakeTebuli banas taZari aris Zveli qarTuli xuroTmoZRvrebis TvalsaCino Zegli. ax.w. X saukuneSi olTisi qarTvelTa mefis - daviT III didi kurapalatis rezidencia iyo; daviT kuropalatis sikvdilis Semdeg (1001) qarTvelTa mefeTa mefe gurgeni ecada olTisis xelSi Cagdebas, magram bizantiis winaaRmdegobas waawyda. 23
aWara da samcxe Tavsdeba "ostanis Tavidan zRvamde" regionSi; Sdr., "qarTlis cxovreba": oZrxis saerisTavo - taSiskaridan arsianamde da nostis Tavidan zRvamde.
8
qarTuli wyaroebis mixedviTac, XI saukunis dasawyisSi bizantiisa da saqarTvelos politikuri sazRvari olTisis xazze gadioda; raRac momentSi olTiss isev qarTvelebi vakontrolebdiT; kerZod, 10021 wels, saqarTvelos mefem - giorgi I-ma Tavi aarida basil II-Tan brZolas: datova da gadawva sakuTari cixe-qalaqi - olTisi24. "qarTlis cxovrebis" mixedviT XI saukunis meore naxevarSi olTisni25, kari (yarsi) da karnu-qalaqi (erzerumi) qarTveli mxedarTmTavaris - grigol bakurianisZis26 sagamgebloa, romelic, nominalurad emorCileba bizantiis imperators, magram faqtobrivad eqvemdebareba saqarTvelos mefes (giorgi II-s), romlis kuTvnilebaa tao; kerZod, qarTul wyaroSi vkiTxulobT: Turq-seljukebis damarcxebis Semdeg "warvida mefe giorgi mamulsa Tvissa taos, da movida banas" (q.c. 1955, gv. 318). banaSi mas ewvia grigol bakurianisZe, romelsac man (grigolma) gadasca qalaqi yarsi (q.c. 1955, gv. 318). Sdr., "qarTlis cxovrebis" Zveli somxuri Targmanis varianti: "roca giorgi mefe banaks iyo, movida masTan grigoli, bakuranis Ze, uxtisa (=olTisis), karisa da qalaq karinis patroni..." (i. abulaZe, 1953, gv. 235). aqve aRvniSnav, rom qarTul wyaroebSi olT-is-i erTaderTi, da vfiqrob, gamWvirvale etimologiis variantiT dasturdeba; am sityvis fuZe aSkarad ukavSirdeba regionis sxva toponimebis fuZeebs; somxurSi igi spontanuri fonetikuri variantebiT (uxti, Ւղթիկ Ughtik or Ւլթիկ Ultik...) dasturdeba, rac cxadyofs, rom Tavdapirvelad somxebisTvis es toponimi ucxo iyo. saqarTveloSi „didi Turqobis“ dros (XI-XII ss. mijna) olTiss selCukebi flobdnen, magram Turq-selCuqebis damarcxebis Semdeg daviT IV aRmaSenebelma ukan daibruna es mxare (seljukebTan brZolebis dros olTisi kidev erTxel gadaiwva). amis Semdgom olTisi isev saqarTvelos SemadgenlobaSi iyo XIII saukunis 40-ian wlebamde. saqarTvelos didi mefis, Tamaris memkvidris - laSa-giorgis - dros seljukTa memkvidreebma scades olTisisa da misi mimdebare teritoriebis
24
'"qarTlis cxovreba~, Tb., 1955, gv. 284, 383. olTisni - olTisi da misi mimdebare teritoria; Sdr.: imerxeul da taour kiloebSi xSiria amgvari warmoeba, oRond -n-s nacvlad gamoyenebulia -T-: jvari - adgilis saxeli; jvarT-i - es adgili misi mimdebare teritoriiTurT; vrclad ix.: t. futkaraZe, imerxevis metyveli miwawyali, Tbilisi, 2006 26 es is taoeli qarTveli grigol bakurianisZea, romelmac bulgareTSi aago petriwonis qarTuli monasteri (am dros bulgareTi Sedioda bizantiis imperiis SemadgenlobaSi). msjelobisatvis ix., i. javaxiSvili, txzulebani 12 tomad, t. II, gv. 159-161. 25
9
warTmeva, magram yvaryvare jayel-cixisjvarelma mesxTa jariT SeZlo maTi damarcxeba da saqarTvelos sazRvrebidan gandevna 27. monRolTa batonobis xanaSi (umefobis periodSi), mcireazielma Turqmanebma olTisi droebiT daikaves, magram igi male gaaTavisufla samcxis (qarTvelebis) laSqarma. Temur-lengis Semosevebis dros (1386-1403 ww) misma urdoebma olTisi sastikad aaoxres. cnobilia isic, rom XV saukunis miwuruls, saqarTvelos erTiani samefos daSlis Semdeg, olTisi samcxe-saaTabagos samTavros SemadgenlobaSia; olTissa da mis Semogarens qarTuli feodaluri sagvareulo - jayelTa dinastia - ganagebs. XVII saukuneSi manuCar aTabagma (manuCar III 1607-1628) erTi periodi olTisi kaxeTis mefe Teimurazs (1606-1648 ww) gadasca. maSin roca Teimuraz I amaliT stambolSi TurqeTis sulTans - mustafas (1617-1618, 1622-1623 ww) eaxla, mefem olTisSi datova Tavisi meuRle dedofali xoreSani. Teimuraz Iis mier TurqeTis sulTnisadmi morCilebis gamocxadebam iranis Sahi abas I gaaRiziana da olTisSi dedofal xoreSanis Sesapyrobad amirgune xani gaagzavna, romelmac ver SeZlo cixis aReba da ukan gabrunda. XVI saukuneSi osmaleTis saxelmwifos gaZlierebis Semdeg saqarTvelos samxreTi teritoriebi, maT Soris olTisi, qarTveli Tavadebis - jayelebis Ralatis gamo osmaleTis mflobelobaSi gadavida. jayelebi osmaleTis karis moxeleebad iqcnen da am gziT es mxare samarTavad daitoves. osmaluri dokumenturi wyaroebis safuZvelze Turqi mecnieri nebi gumiSi TurqTa mier qarTuli miwebis, maT Soris, olTus (olTisis) dapyrobas ase aRwers: "qarTveli Tavadebi am brZolaSi did rols TamaSobdnen. stambulSi daculia topkapi sarai arwivis naSromi, romlis Tanaxmadac Tavidan Tavadebi mxars yvaryvares uWerdnen, magram mogvianebiT manuCaris mxares gadavidnen. Tumca, mas Semdeg, rac Tavadebma Seityves, rom iranelebis 3000 kaciani jari maT teritorias uaxlovdeboda, maT mxardaWera Sewyvites da amiT manuCari Zalze daazarales. Tumca isic unda aRvniSnoT, rom manuCari daufiqreblad moiqca, rodesac olTus cixe-simagre - Tavisi kuTxis dedaqalaqi - miatova. yvaryvarem es Sansi xelidan ar gauSva da cixesimagre daikava. aTabagi yvaryvare (1515-1535 ww) safavidebis mxardaWeras mudam grZnobda, amitom otomanebis mxares gadavida. magram 1535 wels 15 agvistos, murkaxeTis 27
batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, wignSi: qarTlis teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. vaxuStisve cnobiT: "Woroxis aRmosavleTis kidezed, ars olTisi, qalaqi haovanni. aq aris cixe magari da didSeni.Aars meore sajdomi aTabagisa" (iqve,
10
cxovreba. t. IV. Tb. 1973, gv. 209. kargi da keTilgv. 683).
brZolis dros igi imereTis mefem daatyveva da misi teritoriebi Tavis samefos daumorCila. mamis datyvevebis Semdeg, oTar SalikaSvilis rCeviT, ufliswulma qaixosrom daxmarebisTvis otomanebs mimarTa. Tavdapirvelad otomanebis daxmareba arcTu efeqturi aRmoCnda da ufliswulma imereTis mefe verc erT brZolaSi ver daamarcxa... 1543 wlis gazafxulze musa faSam samcxis dasapyrobad brZola daiwyo da olTus cixe-simagres alya Semoartya. am sisxlismRvrel brZolaSi igi imereTis mefes, bagrats (1510--1565) daupirispirda. Serkinebis dros faSa daiWra, ris Sedegadac otomanebis armia mterTan brZolaSi male damaracxda. es ambavi daiarbekris beglarbeim, hadim ali faSam Seityo. igi maSinve gamoemarTa brZolis velisken da qarTvelebi daamarcxa. 1545 wels, qaixosrom otomanebis daxmarebiT, soxoisTasTan axlos bagratis damarcxeba SesZlo. man Suri iZia bagratze, romelmac aTi wlis win misi samflobelo daipyro da mamamisi daatyveva. am yvelafris Semdeg qaixosro taxtze avida. aTabeg qaixosros (1545-1573 ww) mefobis periodSi samcxe kvlav otomanebis mflobelobaSi gadavida. vaxuStis cnobiT, man otomanebs iranis winaaRmdeg brZolebSi gaweuli daxmarebis sanacvlod mxardaWera aRuTqva. samcxis dapyrobil teritoriaze daarsda iseTi sanjayebi, rogoric iyo TorTumi, aRsakale, kemhidi da livane..." 28. osmaleTis istoriis cnobili specialistis j. hameris mixedviT, 1549 wlis seqtemberSi osmalebma daipyres olTisis, TorTomis, najaxis, miraxoris, aqCakalis da ocamde sxva mniSvnelovani cixesimagre29. olTisis cixis qarTulobas cxadyofs masze aRmoCenili istoriuli warwerebic: 1843 wels olTisis cixe aRwera k. koxma (Semdeg - d. baqraZem). maTi aRwerebis mixedviT, olTisis cixis SigniT SemorCenili iyo sxvadasxva saxis nagebobebi. me-20 saukunis dasawyisamde maT Soris gamoirCeoda eklesia. miuxedavad Zlieri dazianebisa parmen zaqaraiam Tavis droze SeZlo gaerkvia eklesiis tipi, da taZris saerTo masis saerTo kompozicia. taZari eqvsafsidiania, romlis Sida kedlebze SemorCenilia freskuli gamosaxulebebi. e. TayaiSvili freskuli moxatulobis ramdenime kompozicias asaxelebs. freskuli kompoziciis garda eq. TayaiSvils mohyavs lapidaruli warwera satrapezos qvaze, romelic XX saukunis dasawyisSi d. quTaTelaZem Camoitana 28
http://www.muslimgeorgia.org/haber_detay.asp?tur=115&id=106 (statia momzadebulia osmaleTis arqivebis monacemebisa da mdidari samecniero literaturis safuZvelze; damowmebebisaTvis ix., miTiTebuli vebgverdi). 29 msjelobisaTvis ix., z. SaSikaZe, qarTul-osmaluri urTierTobidan XVI saukunis 30-60-ian wlebSi, saiubileo krebuli "nodar Sengelia - 75", Tb., 2008; gv. 260.
11
TbilisSi30. satrapezo qvis oTxive mxares iyo qarTuli asomTavruli warwera. maT Soris eq. TayaiSvilma dazianebis gamo mxolod erTi warwera ver waikiTxa. danarCeni sami qarTulenovani warwera mogviTxrobs: "ufalo yovlisSemZleo, ieso qriste, Seiwyale gabrieli, romelmac ganadida wmida giorgi da aago es sakurTxeveli"; "q. daviTis mier Seiqmna..."; "qriste, Seiwyale gabrieli"... rogorc warwerebidan Cans, olTisis cixis eklesia wmida giorgi saxelze iyo agebuli da misi qtitori iyo gabrieli. cixis teritoriaze mdgari eqvsafsidiani taZari osmaloebma daangries 1907 wels31. bunebrivia, amxela informacia ara, magram olTus cixis memorialur dafaze arsebul warweras erTi abzaci mainc unda daematos: "olTisis cixe agebuli unda iyos Zv.w. I aTaswleulis pirvel naxevarSi winareqarTveluri saxelmwifos - daiaenis - arsebobis dros; olTiss didi xnis manZilze flobdnen qarTvelebi". memorialur dafaze unda iyos qarTulenovani warwerac; miT umetes, amgvari precedenti ukve aris TurqeTis respublikis amave mxareSi; Sdr., oSkis sacnobaro dafa:
30
daculia saqarTvelos daculia saqarTvelos erovnul muzeumSi. П. Закарая, Зодчество Тао-Кларджети, Тб. 1992. gv. 111; i. giviaSvili, i. koplataZe, tao-klarjeTi, Tb., 2004. gv.107; http://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%97%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98. Sdr.: iv. javaxiSvilis cnobiT, ruseT-osmaleTis 1877-1878 wlebis omis Semdeg olTisi ruseTis imperiis SemadgenlobaSi iyo saqarTvelos sxva istoriul regionebTan erTad (iv. javaxiSvili, Txzulebani, t, 12. Tb. 1998. gv. 488). 1918-1921 wlebSi saqarTvelos demokratiuli respublikis xelisufleba olTiss saqarTvelos SemadgenlobaSi Tvlida; 1921 wlis 16 martis ruseT-TurqeTis garigebiT leninma da aTaTurqma saqarTvelo Suaze gaiyves; olTisis mxare TurqeTs xvda wilad. 31
12
kidev erTxel xazgasmiT aRvniSnav: Tanamedrove msoflioSi TurqeTica da saqarTveloc evropisken mimavali qveynebia; Sesabamisad, e.w. saxelmwifoebrivi sazRvrebis gadasinjvis yovelgvari mcdeloba Tu gadasinjvaze saubari provokaciadaa misaCnevi (ix., ruseTis imperiis qmedebebi). dRes aqtualuria kulturuli memkvidreobis sakiTxi: olTisi rogorc Tanamedrove TurqeTis mosaxleobis, aseve qarTveli eris kulturuli memkvidreobaa. olTisi, TorTumi, artanuji, bana, iSxani, xanZTa... orive xalxis Rirsebis aamamaRlebeli fenomenia. nu davukargavT erTmaneTs am istoras.
13
14
Related Documents
T. Putkaradze. Oltisi
June 2020 10
T. Putkaradze. Ergative. 2008(1)
April 2020 4
T. Putkaradze Kartvelta Dedaena Da Dialeqtebi 2008
November 2019 19
Putkaradze. Sapar. Moxseneba.
October 2019 17
Putkaradze Interviu. Georgian Times
May 2020 18
More Documents from "Tariel Putkaradze"
Rezo Sherozia
June 2020 9
Tariel Putkatadze Geopolitika Da Qartvelta Identoba.
December 2019 17
Maia Mikautadzis Saprotesto Cerili
June 2020 12
