Ch 16 Daivasursampdvibhagh Yoga

ौीमभगवगीता : सोळावा अयाय (दै दै वासुरसंपभागयोग) भागयोग Wikibooks कडू कडू न येथे जा: सुचालन, शोधयंऽ मूळ सोळा$या अयायाचा ूारं भ अथ षोडशोऽयायः

अथ) सोळावा अयाय सु* होतो. मूळ ,ोक ,ोक ौीभगवानुवाच अभयं स-वसंशु./0ा)नयोग$यव1ःथितः । दानं दम5 य05 ःवायायःतप आज)वम ् ॥ १६-१ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = @हणाले अभयम ् = भयाचा संपूण) अभाव, स-वसंशु./ः = अंतःकरणाची पूण) िनम)लता, 0ानयोग$यव1ःथितः = त-व0ानासाठB यानयोगात िनरं तर Cढ 1ःथती, च = आ1ण, दानम ् = सा1-वक दान, दमः = इं ियांचे दमन, य0ः = भगवान, दे वता आ1ण गु*जन यांची पूजा तसेच अ1Gनहोऽ इHयादI उJम कमाKचे आचरण, (तथा तथा) तथा = तसेच, ःवायायः = वेद व शाLे यांचे पठन व पाठन आ1ण भगवंतांचे नाम व गुण यांचे कMत)न, तपः = ःवधमा)Nया पालनासाठB कO सहन करणे, च = आ1ण, आज)वम ् = शरIर व इं िये यांNयासहत अंतःकरणाची सरलता ॥ १६-१ ॥ अथ)

भगवान ौीकृ ंण @हणाले, भयाचा संपूण) अभाव, अंतःकरणाची पूण) िनम)ळता, त-व0ानाकरता यानयोगात िनरं तर Cढ 1ःथती आ1ण सा1-वक दान, इं ियांचे दमन, भगवान, दे वता आ1ण गु*जनांची पूजा, तसेच अ1Gनहोऽ इHयादI उJम कमाKचे आचरण, Hयाचूमाणे वेदशाLांचे पठनपाठन, भगवंतांNया नामांचे व गुणांचे कMत)न, ःवधमा)चे पालन करPयासाठB कO सोसणे आ1ण शरIर व इं ियांसह अंतःकरणाची सरलता ॥ १६-१ ॥ मूळ ,ोक ,ोक अहं सा सHयमबोधःHयागः शा1;तरपैशुनम ् । दया भूतेंवलोलुRवं माद) वं ॑Iरचापलम ् ॥ १६-२ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) अहं सा = मन व वाणी आ1ण शरIर यांNयाारे कोणHयाहI ूकाराने कोणालाहI कO न दे णे, सHयम ् = यथाथ) आ1ण .ूय भाषण, अबोधः = आपUयावर अपकार करणाढयावर सु/ा न रागावणे, Hयागः = कमाKमये कतWपणाNया अिभमानाचा Hयाग, शा1;तः = अंतःकरणाची उपरती @हणजे िचJाNया चंचलतेचा अभाव, अपैशुनम ् = कोणाची िनंदा वगैरे न करणे, भूतेषु = सव) भूतूाPयांNया ठकाणी, दया = िनहW तुक दया, अलोलुRवम ् = इं ियांचा .वषयांशी संयोग झाला असतानासु/ा Hयामये आसYM नसणे, माद) वम ् = कोमलता, ॑Iः = लोक व शाL यांNया .व*/ आचरण करPयाची लाज वाटणे, अचापलम ् = $यथ) बयांचा अभाव ॥ १६-२ ॥ अथ) काया-वाचा-मनाने कोणालाहI कोणHयाहI ूकाराने दःख ु न दे णे, यथाथ) व .ूय भाषण, आपUयावर अपकार करणाढयावरहI न रागावणे, कमाKNया ठकाणी कतWपणाNया अिभमानाचा Hयाग, अंतःकरणात चंचलता नसणे, कोणाचीहI िनंदा वगैरे न करणे, सव) ूाणीमाऽांNया ठकाणी िनहW तुक दया, इं ियांचा .वषयांशी संयोग झाला तरI HयांNया.वषयी आसYM न वाटणे, कोमलता, लोक.व*/ व शाL.व*/ आचरण करPयाची ल\जा, िनरथ)क हालचाली न करणे ॥ १६-२ ॥ मूळ ,ोक ,ोक तेजः ]मा धृितः शौचमिोहो नाितमािनता । भव1;त स@पदं दै वीमिभजातःय भारत ॥ १६-३ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ)

तेजः = तेज, ]मा = ]मा, धृितः = धैय,) शौचम ् = बाहे रची शु/I, (तथा तथा) तथा = तसेच, अिोहः = कोणाNयाहI ठकाणी शऽुभाव नसणे, (च च) = आ1ण, नाितमािनता = ःवतःNया ठकाणी मोठे पणाNया अिभमानाचा अभाव, (एते एते सवW) = हI सव) तर, भारत = हे भारता (अथा)त भरतवंशी अजुन ) ा), दै वीम ् स@पदम ् = दै वी संपJी, अिभजातःय = घेऊन उHप;न झालेUया पु*षाची ल]णे, भव1;त = आहे त ॥ १६-३ ॥ अथ) तेज, ]मा, धैय,) बाd शु/I, कोणा.वषयीहI शऽुHव न वाटणे आ1ण ःवतः.वषयी मोठे पणाचा अिभमान नसणे - हI सव) हे भारता (अथा)त भरतवंशी अजुन ) ा), दै वी संपJी घेऊन ज;मलेUया माणसाची ल]णे आहे त. ॥ १६-३ ॥ मूळ ,ोक ,ोक द@भो दपeऽिभमान5 बोधः पा*ंयमेव च । अ0ानं चािभजातःय पाथ) स@पदमासुरIम ् ॥ १६-४ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) पाथ) = हे पाथा) (अथा)त पृथापुऽ अजुन ) ा), द@भः = दं भ, दप)ः = घमgड, च = आ1ण, अिभमानः = अिभमान, च = तसेच, बोधः = राग, पा*ंयम ् = कठोरपणा, च = आ1ण, अ0ानम ् एव = अ0ानसु/ा, (एते एते सवW) = हI सव), आसुरIम ् = आसुरI, स@पदम ् = संपदा, अिभजातःय = घेऊन उHप;न झालेUया पु*षाची ल]णे आहे त ॥ १६-४ ॥ अथ) हे पाथा) (अथा)त पृथापुऽ अजुन ) ा), ढhग, घमgड, अिभमान, राग, कठोरपणा आ1ण अ0ान हI सव) आसुरI संपJी घेऊन ज;मलेUया पु*षाची ल]णे आहे त. ॥ १६-४ ॥ मूळ ,ोक ,ोक दै वी स@पमो]ाय िनब;धायासुरI मता । मा शुचः स@पदं दै वीमिभजातोऽिस पाPडव ॥ १६-५ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ)

दै वी = दै वी, स@पत ् = संपदा, .वमो]ाय = मो]ाला, (च च) = आ1ण, आसुरI = आसुरI संपदा, िनब;धाय = संसार बंधनाला कारण, मता = मानली गेली आहे , (अतः अतः) अतः = @हणून, पाPडव = हे पांडवा (अथा)त पांडुपुऽ अजु)ना), मा शुचः = तू शोक कj नकोस, (यतः यतः) यतः = कारण, दै वीम ् संपदम ् = दै वी संपदा घेऊन, अिभजातः अिस = तू उHप;न झालेला आहे स ॥ १६-५ ॥ अथ) दै वी संपदा मु.Yदायक आ1ण आसुरI संपदा बंधनकारक मानली आहे . @हणून हे पांडवा (अथा)त पांडुपुऽ अजुन ) ा), तू शोक कj नकोस. कारण तू दै वी संपदा घेऊन ज;मला आहे स. ॥ १६-५ ॥ मूळ ,ोक ,ोक ौ भूतसगk लोकेऽ1ःमनदै व आसुर एव च । दै वो .वःतरशः ूोY आसुरं पाथ) मे शृणु ॥ १६-६ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) पाथ) = हे पाथा) (अथा)त पृथापुऽ अजुन ) ा), अ1ःमन ् = या, लोके = लोकात, भूतसगk = भूतांची सृOी @हणजे मनुंय समुदाय, ौ एव = दोनच ूकारचे आहे त (एक तर), दै वः = दै वी ूकृ ती असणारा, च = आ1ण (दसरा ु ), आसुरः = आसुरI ूकृ ती असणारा (Hयांमधील), दै वः = दै वी ूकृ ती असणारा तर, .वःतरशः = .वःतारपूवक ) , ूोYः = सांिगतला गेला आहे , (इचानी इचानीम इचानीम)् = आता, आसुरम ् = आसुरI ूकृ ती असणाढया मनुंयसमुदायाबाबत .वःतारपूवक ) , मे = माlयाकडू न, शृणु = तू ऐक ॥ १६-६ ॥ अथ) हे पाथा) (अथा)त पृथापुऽ अजुन ) ा), या जगात मनुंयसमुदाय दोनच ूकारचे आहे त. एक दै वी ूकृ तीचे आ1ण दसरे ) सांिगतले. आता तू ु आसुरI ूकृ तीचे. HयांपैकM दै वी ूकृ तीचे .वःतारपूवक आसुरI ूकृ तीNया मनुंयसमुदायाबnलहI माlयाकडू न स.वःतर ऐक. ॥ १६-६ ॥ मूळ ,ोक ,ोक ूवृ.Jं च िनवृ.Jं च जना न .वदरासु ु राः । न शौचं ना.प चाचारो न सHयं तेषु .वoते ॥ १६-७ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ)

ूवृ.Jम ् = ूवृJी, च = आ1ण, िनवृ.Jम ् च = िनवृJी या दो;हI गोOी, आसुराः = आसुरI ःवभाव असणारे , जनाः = पु*ष, न .वदःु = जाणत नाहIत (@हणून), तेषु = HयांNया ठकाणी, न शौचम ् = आत-बाहे रची शु/I तर नसतेच, न आचारः = ौेq आचरण नसते, च न सHयम ् अ.प .वoते = आ1ण सHय भाषण सु/ा नसते ॥ १६-७ ॥ अथ) आसुरI ःवभावाचे लोक ूवृJी आ1ण िनवृJी दो;हIहI जाणत नाहIत. Hयामुळे HयांNया ठकाणी अंतबा)d शु/I असत नाहI, उJम आचरण असत नाहI आ1ण सHय भाषणहI असत नाहI. ॥ १६-७ ॥ मूळ ,ोक ,ोक असHयमूितqं ते जगदाहरनीrरम ् । ु अपरःपरस@भूतं कम;यHकामहै तुकम ् ॥ १६-८ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) ते = ते आसुरI ूकृ ती असणारे पु*ष, आहःु = @हणतात कM, जगत ् = जग हे , अूितqम ् = आौयरहत, असHयम ् = सव)था असHय, (च च) = (आ1ण), अनीrरम ् = ईrरािशवाय, अपरःपरस@भू अत एव) अपरःपरस@भूतम ् = आपोआपच केवळ Lीपु*षांNया संयोगाने उHप;न झाले आहे , (अत एव = @हणून, कामहै तुकम ् (एव एव) एव = केवळ कामच याचे कारण आहे , अ;यत ् = यािशवाय आणखी काहI, कम ् = काय आहे ॥ १६-८ ॥ अथ) ते आसुरI ःवभावाचे मनुंय असे सांगतात कM, हे जग आौयरहत, सव)था खोटे आ1ण ईrरािशवाय आपोआप केवळ Lीपु*षांNया संयोगातून उHप;न झाले आहे . @हणूनच केवळ काम हे च Hयाचे कारण आहे . Hयािशवाय दसरे ु काय आहे ? ॥ १६-८ ॥ मूळ ,ोक ,ोक एतां C.OमवOuय नOाHमानोऽUपबु/यः । ूभव;Hयुमकमा)णः ]याय जगतोऽहताः ॥ १६-९ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ)

एताम ् = या, C.Oम ् = िमxया 0ानाचा, अवOuय = अवलंब कjन, नOाHमानः = \यांचा ःवभाव नO होऊन गेला आहे , (तथा तथा) तथा = तसेच, अUपबु/यः = \यांची बु/I मंद आहे असे ते, अहताः = सवाKचा अपकार करणारे , उमकमा)णः = बूरकमy पु*ष, (क केवलम)् = केवळ, जगतः = जगाNया, ]याय = नाशासाठBच, ूभव1;त = समथ) होतात ॥ १६-९ ॥ अथ) या खोzया 0ानाचा अवलंब कjन \यांचा ःवभाव नO झाला आहे आ1ण \यांची बु/I मंद आहे असे सवाKवर अपकार करणारे बूरकमy मनुंय केवळ जगाNया नाशाला समथ) होतात. ॥ १६-९ ॥ मूळ ,ोक ,ोक काममािौHय दंपू ु रं द@भमानमदा1;वताः । मोहागृहIHवास{माहा;ूवत);तेऽशुिचोताः ॥ १६-१० ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) दंपू ु रम ् = कोणHयाहI ूकाराने पूण) न होणाढया, कामम ् = कामनांचा, आिौHय = आौय घेऊन, मोहात ् = अ0ानामुळे, अस{माहान ् = िमxया िस/ांतांच,े गृहIHवा = महण कjन, (च च) = आ1ण, अशुिचोताः = ॅO आचरण धारण कjन, द@भमानमदा1;वताः = दं भ, मान आ1ण मद यांनी युY पु*ष, ूवत);ते = (संसारात) .वचरण करतात ॥ १६-१० ॥ अथ) ते दं भ, मान आ1ण मद यांनी युY असलेले मनुंय कोणHयाहI ूकारे पूण) न होणाढया कामनांचा आौय घेऊन अ0ानाने खोटे िस/ांत ःवीकाjन ॅO आचरण करIत जगात वावरत असतात. ॥ १६-१० ॥ मूळ ,ोक ,ोक िच;तामपरमेयां च ूलया;तामुपािौताः । कामोपभोगपरमा एतावदित िन15ताः ॥ १६-११ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ)

ूलया;ताम ् = मृHयूपयKत टकून राहाणाढया, अपरमेयाम ् = असं€य, िच;ताम ् = िचंतांचा, उपािौताः = आौय घेणारे , कामोपभोगपरमाः = .वषयभोग भोगPयामये तHपर असणारे , च = आ1ण, एतावत ् = इतकेच सुख आहे , इित = असे, िन15ताः = समजणारे आहे त ॥ १६-११ ॥ अथ) तसेच ते आमरणा;त असं€य िचंतांचे ओझे घेतलेले .वषयभोग भोगPयात तHपर असलेले, हाच काय तो आनंद आहे , असे मानणारे असतात. ॥ १६-११ ॥ मूळ ,ोक ,ोक आशापाशशतैब/ ) ाः कामबोधपरायणाः । ईह;ते कामभोगाथ)म;यायेनाथ)स‚चयान ् ॥ १६-१२ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) आशापाशशतैः = आशेNया शेकडो जाƒयांत, ब/ाः = गुरफटलेली ती माणसे, कामबोधपरायणाः = काम व बोध यांना परायण होऊन, कामभोगाथ)म ् = .वषयभोगांNयासाठB, अ;यायेन = अ;यायपूवक ) , अथ)स‚चयान ् = धन इHयादI पदाथाKचा संमह करPयासाठB, ईह;ते = कमW करIत असतात ॥ १६-१२ ॥ अथ) शेकडो आशांNया पाशांनी बांधले गेलेले ते मनुंय काम-बोधात बुडून जाऊन .वषयभोगांसाठB अ;यायाने ि$यादI पदाथाKचा संमह करPयाचा ूयHन करIत असतात. ॥ १६-१२ ॥ मूळ ,ोक ,ोक इदमo मया ल†धिममं ूा‡ःये मनोरथम ् । इदमःतीदम.प मे भ.वंयित पुनध)नम ् ॥ १६-१३ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) अo = आज, मया = मी, इदम ् = हे , ल†धम ् = ूाˆ कjन घेतले आहे , (अधु अधुना च) = आ1ण आता, इमम ् = हा, मनोरथम ् = मनोरथ, ूा‡ःये = मी लवकरच ूाˆ कjन घेईन, मे = माlयाजवळ,

इदम ् = इतके, धनम ् = धन, अ1ःत = आहे , पुनः अ.प = पु;हा सु/ा, इदम ् = हे , भ.वंयित = होऊन जाईल ॥ १६-१३ ॥ अथ) ते .वचार करतात कM, मी आज हे िमळ.वले आ1ण आता मी हा मनोरथ पूण) करIन. माlयाजवळ हे इतके ि$य आहे आ1ण पु;हा सु/ा हे मला िमळे ल. ॥ १६-१३ ॥ मूळ ,ोक ,ोक असौ मया हतः शऽुह)िनंये चापरान.प । ईrरोऽहमहं भोगी िस/ोऽहं बलवा;सुखी ॥ १६-१४ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) असौ = तो, शऽुः = शऽू, मया = माlयाकडू न, हतः = मारला गेला आहे , च = आ1ण, (तान तान)् = Hया, अपरान ् अ.प = दसढया शऽुन ं ा सु/ा, अहम ् = मी, हिनंये = ठार करIन, अहम ् = मी, ईrरः = ईrर ु आहे , भोगी = ऐrय) भोगणारा आहे , अहम ् = मी, िस/ः = सव) िस/Iंनी युY आहे , (च च) = आ1ण, बलवान ् = बलवान, (तथा तथा) तथा = तसेच, सुखी = सुखी आहे ॥ १६-१४ ॥ अथ) या शऽूला मी मारले आ1ण Hया दसढया शऽून ं ाहI मी मारIन. मी ईrर आहे , ऐrय) भोगणारा आहे . ु मी सव) िस/Iंनी युY आहे आ1ण बलवान तसाच सुखी आहे . ॥ १६-१४ ॥ मूळ ,ोक ,ोक आ‰योऽिभजनवान1ःम कोऽ;योऽ1ःत सCशो मया । यआये दाःयािम मोदंय इHय0ान.वमोहताः ॥ १६-१५ ॥ अनेकिचJ.वॅा;ता मोहजालसमावृताः । ूसYाः कामभोगेषु पत1;त नरकेऽशुचौ ॥ १६-१६ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) (अहम अहम)् = मी, आ‰यः = पुंकळ ौीमंत, (च च) = आ1ण, अिभजनवान ् = मोठे कुटंु ब असणारा, अ1ःम = आहे , मया = माlया, सCशः = सारखा, अ;यः = दसरा ु , कः = कोण, अ1ःत = आहे , यआये = मी

य0 करIन, दाःयािम = दान दे ईन, (च च) = आ1ण, मोदंये = मौज-मजा करIन, इित = अशाूकारे , अ0ान.वमोहतः = अ0ानाने मोहत असणारे , (तथा तथा) तथा = तसेच, अनेकिचJ.वॅा;ताः = अनेक ू गेलेले, ूकारNया कUपनांनी ॅा;तिचJ झालेले, मोहजालसमावृताः = मोहjपी जालात गुरफटन (च च) = आ1ण, कामभोगेषु = .वषयांNया भोगांमये, ूसYाः = अHयंत आसY झालेले आसुर लोक, अशुचौ = महान अप.वऽ अशा, नरके = नरकात, पत1;त = पडतात ॥ १६-१५, १६-१६ ॥ अथ) मी मोठा धिनक आ1ण मो‹या कुळात ज;मलेला आहे . माlयासारखा दसरा कोण आहे ? मी य0 ु करIन. दाने दे ईन. मजेत राहIन. अशा ूकारे अ0ानाने मोहत झालेले अनेक ूकारांनी ॅांतिचJ झालेले, मोहाNया जाƒयात अडकलेले आ1ण .वषयभोगांत अHयंत आसY असे आसुरI लोक महा अप.वऽ नरकात पडतात. ॥ १६-१५, १६-१६ ॥ मूळ ,ोक ,ोक आHमस@भा.वताः ःत†धा धनमानमदा1;वताः । यज;ते नामय0ैःते द@भेना.विधपूवक ) म ् ॥ १६-१७ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) आHमस@भा.वताः = ःवतःच ःवतःला मोठे मानणारे , ते = ते, ःत†धाः = घमgडI पु*ष, धनमानमदा1;वताः = धन आ1ण मान यांNया मदाने युY होऊन, द@भेन = पाखंडIपणाने, नामय0ैः = केवळ नावाNया य0ांNया ारा, अ.विधपूवक ) म ् = शाL.वधीने रहत असे, यज;ते = यजन करतात ॥ १६-१७ ॥ अथ) ते ःवतःलाच ौेq मानणारे घमgडखोर लोक धन आ1ण मान यांNया मदाने उ;मJ होऊन केवळ नावाNया य0ांनी पाखंडIपणाने शाL.विधहIन य0 करतात. ॥ १६-१७ ॥ मूळ ,ोक ,ोक अहŒकारं बलं दपK कामं बोधं च संिौताः । मामाHमपरदे हेषु ूष;तोऽuयसूयकाः ॥ १६-१८ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ)

अहŒकारम ् = अहं कार, बलम ् = बल, दप)म ् = घमgड, कामम ् = कामना, बोधम ् = बोध इHयादIंचा, संिौताः = आौय घेणारे , च = आ1ण, अuयसूयकाः = दसढयां ची िनंदा करणारे पु*ष, ु आHमपरदे हेषु = आपUया ःवतःNया व दसढयां Nया शरIरामये, (1ःथतम 1ःथतम)् = 1ःथत असणाढया, ु माम ् = मज अंतया)मीचा, ूष;तः = े ष करणारे होतात ॥ १६-१८ ॥ अथ) ते अहं कार, बळ, घमgड, कामना आ1ण बोधादकांNया आहारI गेलेले आ1ण दसढयां ची िनंदा ु करणारे पु*ष आपUया व इतरांNया शरIरांत असलेUया मज अंतया)मीचा े ष करणारे असतात. ॥ १६-१८ ॥ मूळ ,ोक ,ोक तानहं षतः बूरा;संसारे षु नराधमान ् । 1]पा@यजॐमशुभानासुरIंवेव योिनषु ॥ १६-१९ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) षतः = े ष करणाढया, अशुभान ् = पापाचारI, (च च) = आ1ण, बूरान ् = बूरकमW करणाढया, तान ् = Hया, नराधमान ् = नराधमांना, अहम ् = मी, संसारे षु = संसारात, अजॐम ् = वारं वार, आसुरIषु योिनषु एव = आसुरI योनीमयेच, 1]पािम = टाकMत असतो ॥ १६-१९ ॥ अथ) Hया े ष करणाढया, पापी, बूरकमW करणाढया नराधमांना मी संसारात वारं वार आसुरI योनींतच टाकतो. ॥ १६-१९ ॥ मूळ ,ोक ,ोक आसुरIं योिनमाप;ना मूढा ज;मिन ज;मिन । मामूा‡यैव कौ;तेय ततो या;Hयधमां गितम ् ॥ १६-२० ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) कौ;तेय = हे कŽतेया (अथा)त कुंतीपुऽ अजुन ) ा), माम ् = माझी, अूा‡य एव = ूाˆी न होताच, मूढाः = ते मूढ, ज;मिन ज;मिन = ज;म-ज;मांतरI, आसुरIम ् = आसुरI, योिनम ् = योनी, आप;नाः =

ूाˆ कjन घेतात, (ततः ततः) ततः = मागाहन ू , ततः = Hया (योनी) पे]ाहI, अधमाम ् = अितनीच, गितम ् = गतीूत, या1;त = पोचतात @हणजे घोर नरकांत पडतात ॥ १६-२० ॥ अथ) हे कŽतेया (अथा)त कुंतीपुऽ अजुन ) ा), ते मूढ मला न ूाˆ होता ज;मोज;मी आसुरI योनींतच ज;मतात. उलट HयाहनहI अितनीच गतीला ूाˆ होतात. अथा)त घोर नरकांत पडतात. ॥ १६-२० ॥ ू मूळ ,ोक ,ोक .ऽ.वधं नरकःयेदं ारं नाशनमाHमनः । कामः बोधःतथा लोभःतःमादे तHऽयं Hयजेत ् ॥ १६-२१ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) कामः = काम, बोधः = बोध, तथा = आ1ण, लोभः = लोभ, इदम ् = हI, .ऽ.वधम ् = तीन ूकारची, नरकःय = नरकाची, ारम ् = दारे , आHमनः = आH@याचा, नाशनम ् = नाश करणारI @हणजे Hयाला अधोगतीला नेणारI आहे त, तःमात ् = @हणून, एतत ् = या, ऽयम ् = ित;हIंचा, Hयजेत ् = Hयाग केला पाहजे ॥ १६-२१ ॥ अथ) काम, बोध आ1ण लोभ हI तीन ूकारची नरकाची दारे आH@याचा नाश करणारI अथा)त Hयाला अधोगतीला नेणारI आहे त. @हणूनच Hया ित;हIंचा Hयाग करावा. ॥ १६-२१ ॥ मूळ ,ोक ,ोक एतै.व)मुYः कौ;तेय तमोारै 1Lिभन)रः । आचरHयाHमनः ौेयःततो याित परां गितम ् ॥ १६-२२ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) कौ;तेय = हे कŽतेया (अथा)त कुंतीपुऽ अजुन ) ा), एतैः = या, .ऽिभः = तीन, तमोारै ः = नरकांNया दारातून, .वमुYः = सुटलेला, नरः = पु*ष, आHमनः ौेयः = ःवतःNया कUयाणाचे, आचरित = आचरण करतो, ततः = Hयामुळे, पराम ् = परम, गितम ् = गतीूत, याित = जातो @हणजे माझी ूाˆी कjन घेतो ॥ १६-२२ ॥

अथ) हे कŽतेया (अथा)त कुंतीपुऽ अजुन ) ा), या ित;हI नरकाNया दारांपासून मुY झालेला पु*ष आपUया कUयाणाचे आचरण करतो. Hयाने तो परम गती िमळ.वतो. अथा)त मला येऊन िमळतो. ॥ १६-२२ ॥ मूळ ,ोक ,ोक यः शाL.विधमुHसृ\य वत)ते कामकारतः । न स िस./मवा‡नोित न सुखं न परां गितम ् ॥ १६-२३ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) शाL.विधम ् = शाLाNया .वधींचा, उHसृ\य = Hयाग कjन, यः = जो पु*ष, कामकारतः = आपUया इNछे नुसार मनात येईल तसे, वत)ते = आचरण करतो, सः = तो, िस./म ् = िस/I, न अवा‡नोित = ूाˆ कjन घेत नाहI, न पराम ् गितम ् = परम गतीहI (ूाˆ कjन घेत) नाहI, (तथा तथा) तथा = तसेच, न सुखम ् = सुखहI (ूाˆ कjन घेत) नाहI ॥ १६-२३ ॥ अथ) जो मनुंय शाLाचे िनयम सोडू न ःवतःNया मनाला वाटे ल तसे वागतो, Hयाला िस/I िमळत नाहI, परम गती िमळत नाहI आ1ण सुखहI िमळत नाहI. ॥ १६-२३ ॥ मूळ ,ोक ,ोक तःमाNछाLं ूमाणं ते काया)काय)$यव1ःथतौ । 0ाHवा शाL.वधानोYं कम) कतुि) महाह) िस ॥ १६-२४ ॥

संदिभ)त अ;वयाथ) तःमात ् = @हणून, ते = तुlयासाठB, इह = या, काया)काय)$यव1ःथतौ = कत)$य आ1ण अकत)$य यांची $यवःथा ठरवPयात, शाLम ् = शाLच, ूमाणम ् = ूमाण आहे , (एवम एवम)् = असे, 0ाHवा = जाणून, शाL.वधानोYम ् = शाLाNया .वधीने िनयत, कम) (एव एव) ) ् = करणे, अह) िस एव = कम)च, कतुम = तुला योGय आहे ॥ १६-२४ ॥ अथ)

@हणून तुला कत)$य आ1ण अकत)$य यांची $यवःथा लावPयात शाLच ूमाण आहे , असे जाणून तू शाL.वधीने नेमलेले कम)च करणे योGय आहे . ॥ १६-२४ ॥ मूळ सोळा$या अयायाची समाˆी ॐ तHसदित ौीमभगवगीतासूपिनषHसु ॄ’.वoायां योगशाLे ौीकृ ंणाजु)नसंवादे दै वासुरसंपभागयोगो नाम षोडशोऽयायः ॥ १६ ॥

अथ) ॐ हे परमसHय आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताjपी उपिनषद तथा ॄ’.वoा आ1ण योगशाLा.वषयी ौीकृ ंण आ1ण अजुन ) यांNया संवादातील दै वासुरसंपभागयोग नावाचा हा सोळावा अयाय समाˆ झाला. ॥ १६ ॥