Ch 02 Sankhya Yoga

ौीमभगवगीता : दसरा अयाय (सां सांययोग) ययोग ु Wikibooks कडू कडू न मूळ दसढया अयायाचा ूारं भ ु अथ तीयोऽयायः

अथ! दसरा अयाय सु" होतो. ु मूळ $ोक $ोक स%जय उवाच तं तथा कृ पया*व+मौुपण ू ा!कुले/णम ् । *वषीद3तिमदं वा5यमुवाच मधुसूदनः ॥ २-१ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! स%जय = संजय, उवाच = :हणाले, तथा = तशाूकारे , कृ पया = क"णेने, आ*व+म ् = =या>, अौुपूणा!कुले/णम ् = ?याचे डोळे अौून ं ी यु@ व =याकूळ झालेले आहे त, (च च) = आBण, *वषीद3तम ् = शोकयु@ (अशा), तम ् = Cया(अजुन ! ा)ला, मधुसूदनः = भगवान मधुसूदन, इदम ् = हे , वा5यम ् = वचन, उवाच = :हणाले ॥ २-१ ॥ अथ! सजंय :हणाले, अशा रEतीने क"णेने =या>, ?याचे डोळे आसवांनी भरलेले व =याकूळ दसत आहे त, अशा शोक करणाढया अजुन ! ाला भगवान मधुसूदन असे :हणाले. ॥ २-१ ॥ मूळ $ोक $ोक ौीभगवानुवाच कुतःCवा कँमलिमदं *वषमे समुपBःथतम ् ।

अनाय!ज+ ु मःवHय!मकIित!करमजुन ! ॥ २-२ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ौीभगवान = ौीभगवान ौीकृ ंण, उवाच = :हणाले, अजुन ! = हे अजुन ! ा, *वषमे = अयोHय वेळE, इदम ् = हा, कँमलम ् = मोह, कुतः = कोणCया कारणाने, Cवा समुपBःथतम ् = तुला झाला, (यतः यतः) यतः = कारण, अनाय!जु+म ् = हा ौेK पु"षांकडू न आचरलेला न=हे , अःवHय!म ् = ःवग! ूा> कLन दे णारा न=हे , (च च) = आBण, अकIित!करम ् = कIित! दे णारा पण न=हे ॥ २-२ ॥ अथ! ौीभगवान ौीकृ ंण :हणाले, हे अजुन ! ा, या भलCयाच वेळE हा मोह तुला कशामुळे उCप3न झाला? कारण हा थोरांनी न आचरलेला, ःवग! िमळवून न दे णारा आBण कIित!कारकहE नाहE. ॥ २-२ ॥ मूळ $ोक $ोक 5लैNयं मा ःम गमः पाथ! नैतOवPयुपपQते । /ुिं Sदयदौब!Vयं Cय5Cवो*WK पर3तप ॥ २-३ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! (अतः अतः) ! ा), 5लैNयं = नपुंसकपणा, मा ःम गमः = अतः = :हणून, पाथ! = हे पाथा! (अथा!त पृथपुऽ अजुन पCकL नकोस, एतत ् = हे , Cविय = तुला, न उपपQते = योHय नाहE, पर3तप = हे परं तपा (अथा!त शऽुतापना), /ुिम ् Sदयदौब!Vयम ् = Sदयाचा तु[छ दब! ु ळपणा, Cय5Cवा = सोडू न दे ऊन, उ*WK = यु^ाला उभा ठाक ॥ २-३ ॥ अथ! :हणून हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), षंढपणा पCकL नकोस. हा तुला शोभत नाहE. हे परं तपा, अंतःकरणाचा तु[छ दबळे ु पणा सोडू न दे ऊन यु^ाला उभा राहा. ॥ २-३ ॥ मूळ $ोक $ोक अजुन ! उवाच कथं भींममहं सaये िोणं च मधुसूदन ।

इषुिभः ूितयोCःयािम पूजाहा!वbरसूदन ॥ २-४ ॥

संदिभ! दिभ!त अ3वयाथ! अजुन ! = अजुन ! , उवाच = :हणाला, मधुसूदन = हे मधुसूदना, सaये = रणभूमीवर, भींमम ् = भींम, च = व, िोणम ् = िोण यांचेबरोबर, अहम ् = मी, इषुिभः = बाणांनी, कथम ् = कसा बरे , ूितयोCःयािम = (Cयां[या) *व"^ लढू , (यतः यतः) तौ) यतः = कारण, अbरसूदन = हे अbरसूदना, (तौ तौ = ते दोघेहE, पूजाहe = पूजनीय (आहे त) ॥ २-४ ॥ अथ! अजुन ! :हणाला, हे मधुसूदना, यु^ात मी भींम*पतामहां[या आBण िोणाचायाf[या *व"^ बाणांनी कसा लढू ? कारण हे अbरसूदना, ते दोघेहE पू?य आहे त. ॥ २-४ ॥ मूळ $ोक $ोक गुLनहCवा ह महानुभावा%ले यो भो@ुं भैआयमपीह लोके । हCवाथ!कामांःतु गुLिनहै व भु%जीय भोगान ् "िधरूदHधान ् ॥ २-५ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! महानुभावान ् = महानुभाव, गुLन ् = गु"जनांना, अहCवा = न मारता, इह लोके = या जगात, भैआयम ् = िभ/ेचे अ3न, अ*प = सु^ा, भो@ुम ् = खाणे (हे ), ौेयः = कVयाणकारक (आहे असे मला वाटते), ह = कारण, गुLन ् = गु"जनांना, हCवा = माLन, (अ*प अ*प) अ*प = सु^ा, इह = या जगात, "िधरूदHधान ् = र@ाने माखलेले, अथ!कामान ् = अथ! व कामLप, भोगान ् एव = भोगच, तु = तर, भु%जीय = मी भोगेन ॥ २-५ ॥ अथ! :हणून या महानुभाव गु"जनांना न मारता मी या जगात िभ/ा मागून खाणेहE कVयाणकारक समजतो. कारण गु"जनांना माLनहE या लोकात र@ाने माखलेले अथ! व कामLप भोगच ना भोगावयाचे. ॥ २-५ ॥ मूळ $ोक $ोक

न चैतlः कतर3नो गरEयो या जयेम यद वा नो जयेयःु । यानेव हCवा न Bजजी*वषामःतेऽवBःथताः ूमुखे धात!राmाः ॥ २-६ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! एतत ् = हे , (च च) = सु^ा, न *वlः = आ:हाला कळत नाहE, यत ् = कI, कतरत ् = (यु^ करणे वा न करणे यातील) कोणते, नः = आ:हाला, गरEयः = ौेK आहे , वा = तसेच, जयेम = आ:हE *वजयी होऊ, यद वा = अथवा, (ते ते) = ते, नः = आ:हाला, जयेयुः = Bजंकतील, यान ् = ?यांना, हCवा = माLन, न Bजजी*वषामः = आ:हE जगू इB[छत नाहE, ते = ते(हे आCमीय असणारे ), धात!राmाः = धृतराmाचे पुऽ, एव = च, ूमुखे = आम[या पुढे यु^ाला, अवBःथताः = उभे आहे त ॥ २-६ ॥ अथ! यु^ करणे व न करणे या दोहoपैकI आ:हाला काय ौेK आहे , हे कळत नाहE. कंवा आ:हE Cयांना Bजंकू कI ते आ:हाला Bजंकतील, हे हE आ:हाला माहEत नाहE. आBण ?यांना माLन आ:हाला जगpयाचीहE इ[छा नाहE, तेच आमचे बांधव-धृतराmपुऽ- आम[या *व"^ उभे आहे त. ॥ २-६ ॥ मूळ $ोक $ोक काप!pयदोषोपहतःवभावः पृ[छािम Cवां धम!संमूढचेताः । य[ले यः ःयाB3नBqतं ॄूह त3मे िशंयःतेऽहं शािध मां Cवां ूप3नम ् ॥ २-७ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! काप!pयदोषोपहतःवभावः = का"pयLपी कातरते[या दोषामुळे ?याचा ःवभाव नाहEसा झाला आहे , (च च) = आBण, धम!स:मूढचेताः = धमा![या बाबतीत ?याचे िचW मोहत झाले आहे असा मी, Cवाम ् = तु:हाला, पृ[छािम = *वचारतो, यत ् = जे(साधन), िनBqतम ् = िनBqतपणाने, ौेयः = कVयाणकारक, ःयात ् = असेल, तत ् = ते, मे = मला, ॄूह = (तु:हE) सांगा, (यत यत)् = कारण, अहम ् = मी, ते = तुमचा, िशंयः = िशंय (आहे ), (अतः अतः) अतः = :हणून, Cवाम ् = तु:हाला, ूप3नम ् = शरण आलेVया (अशा), माम ् = मला, शािध = उपदे श करा ॥ २-७ ॥ अथ!

क"णा=या> दै 3यामुळे ?याचा मूळ ःवभाव नाहEसा झाला आहे व धमा!धमा!चा िनण!य करpया*वषयी ?याची बु^E असमथ! आहे , असा मी तु:हाला *वचारEत आहे कI, जे साधन खाऽीने कVयाणकारक आहे , ते मला सांगा. कारण मी तुमचा िशंय आहे . :हणून तु:हाला शरण आलेVया मला उपदे श करा. ॥ २-७ ॥ मूळ $ोक $ोक न ह ूपँयािम ममापनुQाQ[छोकमु[छोषणिमB3ियाणाम ् । अवाtय भूमावसपCनमृ^ं रा?यं सुराणाम*प चािधपCयम ् ॥ २-८ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ह = कारण, भूमौ = भूमंडळाचे, असपCनम नम ् = िनंकंटक, ऋ^म ् = धनधा3यसंप3न, रा?यम ् = ू , अ*प = सु^ा, रा?य, च = तसेच, सुराणाम ् = दे वांच,े आिधपCयम ् = ःवािमCव, अवाtय = िमळन (यत यत)् = जो (उपाय), मम = माxया, इB3ियाणाम ् = इं ियांना, उ[छोषणम ् = सुकवून टाकणारा, शोकम ् = शोक, अपनुQात ् = दरू कL शकेल, (तत तत)् = असा उपाय, न ूपँयािम = मला दसत नाहE ॥ २-८ ॥ अथ! कारण, पृyवीचे शऽुरहत व धनधा3यसमृ^ रा?य िमळाले कंवा दे वांचे ःवािमCव जरE िमळाले, तरE माxया इं ियांना शोषून टाकणारा शोक जो दरू कL शकेल, असा उपाय मला दसत नाहE. ॥ २-८ ॥ मूळ $ोक $ोक स%जय उवाच एवमु5Cवा Sषीकेशं गुडाकेशः पर3तप । न योCःय इित गो*व3दमु5Cवा तूंणीं बभूव ह ॥ २-९ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! स%जय = संजय, उवाच = :हणाले, पर3तप = हे परं तपा (अथा!त शऽुतापना) राजा, गुडाकेशः = िनिे ला Bजंकणाढया अजुन ! ाने, Sषीकेशम ् = अंतया!मी ौीकृ ंणांना, एवम ् = असे, उ5Cवा = सांगून,

न योCःये = मी यु^ करणार नाहE, इित = असे, ह = ःप+पणे, गो*व3दम ् = गो*वंदाला, उ5Cवा = :हणून (मग तो), तूंणीम ् = गtप, बभूव = झाला ॥ २-९ ॥ अथ! संजय :हणाले, हे परं तपा (अथा!त शऽुतापना) राजा, िनिे वर ताबा असणाढया अजुन ! ाने अंतया!मी ौीकृ ंणांना एवढे बोलून मी यु^ करणार नाहE, असे ःप+पणे सांिगतले व तो गtप झाला. ॥ २-९ ॥ मूळ $ोक $ोक तमुवाच Sषीकेशः ूहसB3नव भारत । सेनयो"भयोम!ये *वषीद3तिमदं वचः ॥ २-१० ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! भारत = हे भरतवंशी धृतराmा, उभयोः = दो3हE, सेनयोः = सै3यां[या, मये = मये, *वषीद3तम ् = शोक करणाढया, तम ् = Cया (अजुन ! ाला), Sषीकेशः = अंतया!मी ौीकृ ंण, ूहसन ् इव = जणू Bःमत कLन, इदम ् = हे , वचः = वचन, उवाच = :हणाले ॥ २-१० ॥ अथ! हे भरतवंशी धृतराm महाराज, अंतया!मी भगवान ौीकृ ंण दो3हE सै3यां[या मयभागी शोक करणाढया Cया अजुन ! ाला हसVयासारखे कLन असे :हणाले ॥ २-१० ॥ मूळ $ोक $ोक ौीभगवानुवाच अशो[यान3वशोचःCवं ू|ावादांq भाषसे । गतासूनगतासूंq नानुशोचB3त पBpडताः ॥ २-११ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = :हणाले, (अजु अजुन ! ) = हे अजुन ! ा, अशो[यान ् = शोक करpयास योHय नसणाढया माणसांसाठ}, Cवम ् = तू, अ3वशोचः = शोक करEत आहे स, च = आBण, ू|ावादान ् = पंडतां[याूमाणे वचने, भाषसे = बोलत आहे स, (पर3तु पर3तु) = परं त,ु गतासून ् = ?यांचे

ूाण गेले आहे त Cयां[यासाठ}, च = आBण, अगतासून ् = ?यांचे ूाण गेलेले नाहEत Cयां[यासाठ} (सु^ा), पBpडताः = पंडत लोक, न अनुशोचB3त = शोक करत नाहEत ॥ २-११ ॥ अथ! भगवान ौीकृ ंण :हणाले, हे अजुन ! ा, तू ?यांचा शोक कL नये, अशा माणसांसाठ} शोक करतोस आBण *वानांसारखा यु*@वाद करतोस. परं तु ?यांचे ूाण गेले आहे त Cयां[यासाठ}, आBण ?यांचे ूाण गेले नाहEत, Cयां[यासाठ}हE *वान माणसे शोक करEत नाहEत. ॥ २-११ ॥ मूळ $ोक $ोक न Cवेवाहं जातु नासं न Cवं नेमे जनािधपाः । न चैव न भ*वंयामः सव~ वयमतः परम ् ॥ २-१२ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! जातु = कोणCयाहE काळE, अहम ् = मी, न आसम ् = न=हतो, Cवम ् = तू, न (आसीः आसीः) आसीः = न=हतास, (अथवा अथवा) आसन)् = न=हते, (इ इित) अथवा = अथवा, इमे = हे , जनािधपाः = राजेलोक, न (आसन ित = असे, तु = तर, न एव = मुळEच नाहE, च = तसेच, अतः परम ् = यापुढे, वयम ् = आपण, सव~ = सव!जण, न भ*वंयामः = असणार नाहE, (एवम एवम)् न एव = असेहE नाहE ॥ २-१२ ॥ अथ! मी कोणCयाहE काळE न=हतो, तू न=हतास कंवा हे राजेलोक न=हते, असेहE नाहE. आBण यापुढे आ:हE सव!जण असणार नाहE, असेहE नाहE. ॥ २-१२ ॥ मूळ $ोक $ोक दे हनोऽBःमन ् यथा दे हे कौमारं यौवनं जरा । तथा दे हा3तरूाि>धरःतऽ न मु€ित ॥ २-१३ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

यथा = ?याूमाणे, दे हनः = जीवाC:याला, अBःमन ् दे हे = या दे हात, कौमारम ् = बालपण, यौवनम ् = ता"pय, (च च) = आBण, जरा = वाध!5य (येत)े , तथा = Cयाूमाणे, दे हा3तरूाि>ः = दसरे ु शरEर िमळते, तऽ = Cया बाबतीत, धीरः = धीर माणूस, न मु€ित = मोहत होत नाहE ॥ २-१३ ॥ अथ! ?याूमाणे जीवाC:याला या शरEरात बालपण, ता"pय, आBण वाध!5य येते, Cयाचूमाणे दसरे ु शरEर िमळते. या*वषयी धीर पु"षांना मोह उCप3न होत नाहE. ॥ २-१३ ॥ मूळ $ोक $ोक माऽाःपशा!ःतु कौ3तेय शीतोंणसुखदःखदाः । ु आगमापाियनोऽिनCयाःतांBःतित/ःव भारत ॥ २-१४ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! कौ3तेय = हे कुंतीपुऽा, शीतोंणसुखदःखदाः = थंडE-उंणता, व सुख-दःख ु ु दे णारे , माऽाःपशा!ः = इं िये आBण *वषयांचे संयोग, तु = तर, आगमापाियनः = उCप*W-*वनाश-शील, (च च) = आBण, अिनCयाः = अिनCय (आहे त), (अतः अतः) अतः = :हणून, भारत = हे भारता, तान ् = Cयांना, ितित/ःव = तू सहन कर ॥ २-१४ ॥ अथ! हे कुंतीपुऽा, इं ियांचे *वषयांशी संयोग हे थंडE-उंणता आBण सुख-दःख ु दे णारे आहे त. ते उCप3न होतात व नाहEसे होतात, :हणून अिनCय आहे त. ते=हा हे भारता, ते तू सहन कर. ॥ २-१४ ॥ मूळ $ोक $ोक यं ह न =यथय3Cयेते पु"षं पु"षष!भ । समदःखसु खं धीरं सोऽमृतCवाय कVपते ॥ २-१५ ॥ ु

संदिभ!त अ3वयाथ!

ह = कारण, पु"षष!भ = हे पु"षौेKा, समदःखसु खम ् = सुखदःखाला समान मानणाढया, यम ् = ु ु ?या, धीरम ् = धीर, पु"षम ् = पु"षाला, एते = हे (इं ियांचे *वषयांशी संयोग), न =यथयB3त = =याकुळ करEत नाहEत, सः = तो (पु"ष), अमृतCवाय = मो/ाला, कVपते = योHय ठरतो ॥ २-१५ ॥ अथ! कारण हे ौेK पु"षा, सुख-दःख ु समान मानणाढया ?या धीर पु"षाला हे इं ियांचे *वषयांशी संयोग =याकुळ करEत नाहEत, तो मो/ाला योHय ठरतो. ॥ २-१५ ॥ मूळ $ोक $ोक नासतो *वQते भावो नाभावो *वQते सतः । उभयोर*प +ोऽ3तःCवनयोःतOवदिश!िभः ॥ २-१६ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! असतः = असत ् वःतूला, भावः = अBःतCव, न *वQते = नसते, तु = आBण, सतः = सत ् वःतूचा, अभावः = अभाव, न *वQते = असत नाहE, (एवम एवम)् = अशाूकारे , अनायोः उभोयोः अ*प = या दोहoचेहE, अ3तः = तOव, तOवदिश!िभः = तOव|ानी पु"षांनी, +ः = पाहलेले आहे ॥ २-१६ ॥ अथ! असत ् वःतूला अBःतCव नाहE आBण सत ् वःतूचा अभाव नसतो. अशा रEतीने या दोहoचेहE सCय ःवLप तOव|ानी पु"षांनी पाहले आहे . ॥ २-१६ ॥ मूळ $ोक $ोक अ*वनािश तु त*^ येन सव!िमदं ततम ् । *वनाशम=ययःयाःय न कBqCकतुम ! ह!ित ॥ २-१७ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! येन = ?याने, इदम ् = हे , सव!म ् = संपूण! जगत (ँय वग!), ततम ् = =यापून टाकले आहे , तत ् = ते, तु = तर, अ*वनािश = अ*वनाशी, (अBःत अBःत) इित) अBःत = आहे , (इित इित = असे, *व*^ = तू जाण, अःय = या,

अ=ययःय = अ*वनाशीचा, *वनाशम ् = *वनाश, कतुम ! ् = करpयास, कBqत ् = कोणीहE, न अह! ित = समथ! नाहE ॥ २-१७ ॥ अथ! ?याने हे सव! जग-दसणाढया सव! वःतू-=यापVया आहे त, Cयाचा नाश नाहE, हे तू ल/ात ठे व. Cया अ*वनाशीचा नाश कोणीहE कL शकत नाहE. ॥ २-१७ ॥ मूळ $ोक $ोक अ3तव3त इमे दे हा िनCयःयो@ाः शरEbरणः । अनािशनोऽूमेयःय तःमाQुयःय भारत ॥ २-१८ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! अःय = या, अनािशनः = नाशरहत, अूमेयःय = अूमेय, िनCयःय = िनCयःवLप (अशा), शरEbरणः = जीवाC:यांच,े इमे = हे , दे हाः = (सव!) दे ह, अ3तव3तः = नाशवंत आहे त, उ@ाः = (असे) :हटले गेले आहे , तःमात ् = :हणून, भारत = हे भरतवंशी अजुन ! ा, युयःव = तू यु^ कर ॥ २-१८ ॥ अथ! या नाशरहत, मोजता न येणाढया, िनCयःवLप जीवाC:यांची हE शरEरे नािशवंत आहे त, असे :हटले गेले आहे . :हणून हे भरतवंशी अजुन ! ा, तू यु^ कर. ॥ २-१८ ॥ मूळ $ोक $ोक य एनं वे*W ह3तारं यqैनं म3यते हतम ् । उभौ तौ न *वजानीतो नायं हB3त न ह3यते ॥ २-१९ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! एनम ् = हा, (आCमानम आCमानम)् = आCमा, ह3तारम ् = मारणारा (आहे ), (इित इित) इित = असे, यः = जो (कोणी), वे*W = समजतो, च = तसेच, एनम ् = हा, हतम ् = मेला (असे), यः = जो (कोणी), म3यते = मानतो, तौ = ते, उभौ = दोघे, न *वजानीतः = जाणत नाहEत, (यतः यतः) यतः = कारण, अयम ् = हा (आCमा)

(वःतुतः), न हB3त = (कोणालाहE) मारत नाहE, च = तसेच, न ह3यते = मारलाहE जात नाहE ॥ २१९ ॥ अथ! जो या आC:याला मारणारा समजतो, तसेच जो हा (आCमा) मेला असे मानतो, ते दोघेहE अ|ानी आहे त. कारण हा आCमा वाःत*वक पाहता कोणाला मारEत नाहE आBण कोणाकडू न मारलाहE जात नाहE. ॥ २-१९ ॥ मूळ $ोक $ोक न जायते िॆयते वा कदािच3नायं भूCवा भ*वता वा न भूयः । अजो िनCयः शाƒतोऽयं पुराणो न ह3यते ह3यमाने शरEरे ॥ २-२० ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! अयम ् = हा (आCमा), कदािचत ् = कोणCयाहE काळE, न जायते = ज3मत नाहE, वा = तसेच, न िॆयते = मरतहE नाहE, वा = तसेच (हा), भूCवा = उCप3न होऊन, भूयः = पु3हा, न भ*वता = उCप3न होणार नाहE, (यतः यतः) यतः = कारण, अयम ् = हा (आCमा), अजः = अज3मा, िनCयः = िनCय, शाƒतः = सनातन, पुराणः = पुरातन (आहे ), शरEरे = शरEर, ह3यमाने = मारले गेलेले असतानाहE, (अयम अयम)् = हा (आCमा), न ह3यते = मारला जात नाहE ॥ २-२० ॥ अथ! हा आCमा कधीहE ज3मत नाहE आBण मरतहE नाहE. तसेच हा एकदा उCप3न झाVयावर पु3हा उCप3न होणारा नाहE; कारण हा ज3म नसलेला, िनCय, सनातन आBण ूाचीन आहे . शरEर मारले गेले तरE हा आCमा मारला जात नाहE. ॥ २-२० ॥ मूळ $ोक $ोक वेदा*वनािशनं िनCयं य एनमजम=ययम ् । कथं स पु"षः पाथ! कं घातयित हB3त कम ् ॥ २-२१ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

पाथ! = हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), एनम ् = हा (आCमा), अ*वनाशम ् = नाशरहत, िनCयम ् = िनCय, अजम ् = अज3मा, (च च) = आBण, अ=ययम ् = अ=यय (आहे असे), यः = जो कोणी, पु"षः = पु"ष, वेद = जाणतो, सः = तो (पु"ष), कम ् = कोणाला, कथम ् = कसा बरे , घातयित = ठार करवील, (तथा तथा) कथम)् = कसा बरे , हB3त = मारEल ॥ २-२१ ॥ तथा = तसेच, कम ् = कोणाला, (कथम अथ! हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), जो पु"ष हा आCमा नाशरहत, िनCय, न ज3मणारा आBण न बदलणारा आहे , हे जाणतो, तो कोणाला कसा ठार करवील कंवा कोणाला कसा ठार करEल? ॥ २२१ ॥ मूळ $ोक $ोक वासांिस जीणा!िन यथा *वहाय नवािन गृ„ाित नरोऽपराBण । तथा शरEराBण *वहाय जीणा!3य3यािन संयाित नवािन दे हE ॥ २-२२ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! यथा = ?याूमाणे, नरः = माणूस, जीणा!िन = जुनी, वासांिस = व…े, *वहाय = टाकून दे ऊन, अपराBण = दसरE ु , नवािन = नवी (व…े), गृ„ाित = घेतो, तथा = Cयाूमाणेच, दे हE = दे हात िनवास करणारा जीवाCमा, जीणा!िन = जुनी, शरEराBण = शरEरे , *वहाय = टाकून दे ऊन, अ3यािन = दसढया , नवािन = नवीन शरEरात, संयाित = जातो ॥ २-२२ ॥ ु अथ! ?याूमाणे माणूस जुनी व…े टाकून दे ऊन नवी व…े घेतो, Cयाचूमाणे जीवाCमा जुनी शरEरे टाकून दसढया न=या शरEरात जातो. ॥ २-२२ ॥ ु मूळ $ोक $ोक नैनं िछ3दB3त श…ाBण नैनं दहित पावकः । न चैनं 5लेदय3Cयापो न शोषयित मा"तः ॥ २-२३ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

एनम ् = या(आC:या)ला, श…ाBण = श…े, न िछ3दB3त = कापू शकत नाहEत, एनम ् = या(आC:या)ला, पावकः = अHनी, न दहित = जाळू शकत नाहE, एनम ् = या(आC:या)ला, आपः = पाणी, न 5लेदयB3त = िभजवू शकत नाहE, च = तसेच, (एनम एनम)् = या आC:याला, मा"तः = वारा, न शोषयित = वाळवू शकत नाहE ॥ २-२३ ॥ अथ! या आC:याला श…े कापू शकत नाहEत, *वःतव जाळू शकत नाहE, पाणी िभजवू शकत नाहE आBण वारा वाळवू शकत नाहE. ॥ २-२३ ॥ मूळ $ोक $ोक अ[छे Qोऽयमदा€ोऽयम5लेQोऽशोंय एव च । िनCयः सव!गतः ःथाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २-२४ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! (यतः यतः) यतः = कारण, अयम ् = हा आCमा, अ[छे Qः = अ[छे Q (आहे ), अयम ् = हा आCमा, अदा€ः = अदा€, अ5लेQः = अ5लेQ, च = आBण, एव = िनःसंदेहपणे, अशोंयः = अशोंय (आहे ), अयम ् = हा आCमा, िनCयः = िनCय, सव!गतः = सव!=यापी, अचलः = अचल, ःथाणुः = Bःथर राहाणारा, (च च) = आBण, सनातनः = सनातन, (अBःत अBःत) अBःत = आहे ॥ २-२४ ॥ अथ! कारण हा आCमा कापता न येणारा, जाळता न येणारा, िभजवता न येणारा आBण िनःसंशय वाळवता न येणारा आहे . तसेच हा आCमा िनCय, सव!=यापी, अचल, Bःथर राहाणारा आBण सनातन आहे . ॥ २-२४ ॥ मूळ $ोक $ोक अ=य@ोऽयमिच3Cयोऽयम*वकाय†ऽयमु[यते । तःमादे वं *वदCवैनं नानुशोिचतुमह! िस ॥ २-२५ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

अयम ् = हा (आCमा), अ=य@ः = अ=य@ (आहे ), अयम ् = हा (आCमा), अिच3Cयः = अिचंCय (आहे ), (च च) = तसेच, अयम ् = हा (आCमा), अ*वकाय!ः = *वकाररहत (आहे असे), उ[यते = :हटले जाते, तःमात ् = :हणून, एनम ् = या(आC:या)ला, एवम ् = अशा वरEल ूकारे , *वदCवा = जाणून, अनुशोिचतुम ् = शोक करpयास, न अह! िस = तू योHय नाहEस, :हणजे तुला शोक करणे उिचत नाहE ॥ २-२५ ॥ अथ! हा आCमा अ=य@ आहे , अिचंCय आहे , आBण *वकाररहत आहे , असे :हटले जाते. :हणून हे अजुन ! ा, हा आCमा वर सांिगतVयाूमाणे आहे , हे ल/ात घेऊन तू शोक करणे योHय नाहE. ॥ २-२५ ॥ मूळ $ोक $ोक अथ चैनं िनCयजातं िनCयं वा म3यसे मृतम ् । तथा*प Cवं महाबाहो नैवं शोिचतुमह! िस ॥ २-२६ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! अथ = परं त,ु च = जर, एनम ् = हा (आCमा), िनCयजातम ् = नेहमी ज3माला येणारा, वा = तसेच, िनCयम ् = सदा, मृतम ् = मरणारा (आहे असे), Cवम ् = तू, म3यसे = मानत असशील, तथा*प = तरEसु^ा, महाबाहो = हे महाबाहो, एवम ् = अशा ूकारे , शोिचतुम ् = शोक करpयास, न अह! िस = तू योHय नाहEस ॥ २-२६ ॥ अथ! परं त,ु जर तू आCमा नेहमी ज3माला येणारा व नेहमी मरणारा आहे , असे मानत असशील, तरEसु^ा हे महाबाहो, तू अशा रEतीने शोक करणे योHय नाहE. ॥ २-२६ ॥ मूळ $ोक $ोक जातःय ह ीुवो मृCयुीव ु! ं ज3म मृतःय च । तःमादपbरहाय~ऽथ~ न Cवं शोिचतुमह! िस ॥ २-२७ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

ह = कारण (वरEलूमाणे मानVयास), जातःय = ज3मास आलेVयाला, मृCयुः = मृCयू, ीुवः = िनBqत (आहे ), च = तसेच, मृतःय = मेलेVयाला, ज3म = ज3म, ीुवम ् = िनBqत आहे , तःमात ् = :हणूनहE, अपbरहाय~ = उपाय नसलेVया, अथ~ = Cया गो+ी[या बाबतीत, Cवम ् = तू, शोिचतुम ् = शोक करpयास, न अह! िस = योHय नाहEस ॥ २-२७ ॥ अथ! कारण असे मानVयास Cयानुसार ज3मास आलेVयाला मृCयू िनBqत आहे आBण मेलेVयाला ज3म िनBqत आहे . :हणून या उपाय नसलेVया गो+ीं*वषयीहE तू शोक करणे योHय नाहE. ॥ २-२७ ॥ मूळ $ोक $ोक अ=य@ादEिन भूतािन =य@मयािन भारत । अ=य@िनधना3येव तऽ का पbरदे वना ॥ २-२८ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! भारत = हे भरतवंशी अजुन ! ा, भूतािन = सव! ूाणी, अ=य@ादEिन = ज3मापूव अूकट (होते), (च च) = आBण, अ=य@िनधनािन एव = मेVयानंतरहE अूकट होणारे (असतात), (क केवलम)् = केवळ, =य@मयािन = मये ूकट आहे त, (अथ अथ) अथ = मग, तऽ = अशा Bःथतीत, का = काय, पbरदे वना = शोक (करायचा आहे ) ॥ २-२८ ॥ अथ! हे अजुन ! ा, सव! ूाणी ज3मापूव अूकट असतात आBण मेVयानंतरहE अूकट होणार असतात. फ@ मये ूकट असतात. मग अशा Bःथतीत शोक कसला करायचा. ॥ २-२८ ॥ मूळ $ोक $ोक आqय!वCपँयित कBqदे नमाqय!वदित तथैव चा3यः । आqय!व[चैनम3यः शृणोित ौुCवाtयेनं वेद न चैव कBqत ् ॥ २-२९ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

कBqत ् = कोणी *वरळ महापु"षच, एनम ् = €ा आC:याला, आqय!वत ् = आqया!ूमाणे, पँयित = पाहातो, च = आBण, तथा एव = Cयाचूमाणे, अ3यः = दसरा एखादा महापु"षच, आqय!वत ् = ु आqया!ूमाणे, (एनम एनम)् = याचे, वदित = वण!न करतो, च = तसेच, अ3यः = दसरा कोणी अिधकारE ु पु"षच, एनम ् = या[या*वषयी, आqय!वत ् = आqया!ूमाणे, शृणोित = ऐकतो, च = आBण, कBqत ् = कोणी कोणी तर, ौुCवा = ऐकून, अ*प = सु^ा, एनम ् = याला, न एव वेद = जाणतच नाहE ॥ २२९ ॥ अथ! एखादा महापु"षच या आC:याला आqया!ूमाणे पाहातो आBण तसाच दसरा एखादा महापु"ष या ु तOवाचे आqया!ूमाणे वण!न करतो. तसेच आणखी एखादा अिधकारE पु"षच या[या*वषयी आqया!ूमाणे ऐकतो आBण कोणी कोणी तर ऐकूनहE याला जाणत नाहEत. ॥ २-२९ ॥ मूळ $ोक $ोक दे हE िनCयमवयोऽयं दे हे सव!ःय भारत । तःमाCसवा!Bण भूतािन न Cवं शोिचतुमह! िस ॥ २-३० ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! भारत = हे भरतवंशी अजुन ! ा, सव!ःय = सवाf[या, दे हे = दे हांमये, अयम ् = हा, दे हE = आCमा, िनCयम ् = नेहमीच, अवयः = अवय आहे , तःमात ् = :हणून, सवा!Bण = सव!, भूतािन = ूाpयां[यासाठ}, Cवम ् = तू, शोिचतुम ् = शोक करpयास, न अह! िस = योHय नाहEस ॥ २-३० ॥ अथ! हे अजुन ! ा, हा आCमा सवाf[या शरEरात नेहमीच अवय असतो. :हणून सव! ूाpयां[या बाबतीत तू शोक करणे योHय नाहE. ॥ २-३० ॥ मूळ $ोक $ोक ःवधम!म*प चावेआय न *वकB:पतुमह! िस । ध:या!*^ यु^ा[ले योऽ3यC/*ऽयःय न *वQते ॥ २-३१ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

च = तसेच, ःवधम! ःवधम!म ् = ःवतःचा धम!, अवेआय = ल/ात घेऊन, अ*प = सु^ा, *वकB:पतुम ् = भय बाळगpयास, न अह! िस = तू योHय नाहEस, ह = कारण, /*ऽयःय = /*ऽया[या बाबतीत, ध:या!त ् = धम!यु@, यु^ात ् = यु^ापे/ा (वरचढ), अ3यत ् = दसरे ु कोणतेहE, ौेयः = कVयाणकारE कत!=य, न *वQते = नसते ॥ २-३१ ॥ अथ! तसेच ःवतःचा धम! ल/ात घेऊनहE तू िभता कामा नये. कारण /*ऽयाला, धमा!ला अनुसLन असलेVया यु^ाहन ु कोणतेहE कVयाणकारक कत!=य नाहE. ॥ २-३१ ॥ ू दसरे मूळ $ोक $ोक य[छया चोपप3नं ःवग!ारमपावृतम ् । सुBखनः /*ऽयाः पाथ! लभ3ते यु^मीशम ् ॥ २-३२ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! पाथ! = हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), य[छया = आपोआप, उपप3नम ् = ूा> झालेले, च = आBण, अपावृतम ् ःवग!ारम ् = उघडलेले ःवगा!चे ार असे, ईशम ् = अशाूकारचे, यु^म ् = यु^, सुBखनः = भाHयवान, /*ऽयाः = /*ऽय लोकांनाच, लभ3ते = ूा> होते ॥ २-३२ ॥ अथ! हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), आपोआप समोर आलेले, उघडलेले ःवगा!चे ारच असे हे यु^ भाHयवान /*ऽयांनाच लाभते. ॥ २-३२ ॥ मूळ $ोक $ोक अथ चेOविममं ध:यf सaमामं न कbरंयिस । ततः ःवधमf कIितf च हCवा पापमवाtःयिस ॥ २-३३ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

अथ = परं त,ु चेत ् = जर, Cवम ् = तू, इमम ् = हे , ध:य!म ् = धम!यु@, सaमामम ् = यु^, न कbरंयिस = न करशील, ततः = तर मग, ःवधम!म ् = ःवतःचा धम!, च = आBण, कIित!म ् = कIत (यांना), हCवा = गमावून, पापम ् = पाप, अवाtःयिस = तू ूा> कLन घेशील ॥ २-३३ ॥ अथ! परं तु जर तू हे धम!यु@ यु^ केले नाहEस तर ःवधम! आBण कIत गमावून पापाला जवळ करशील. ॥ २-३३ ॥ मूळ $ोक $ोक अकIितf चा*प भूतािन कथियंयB3त तेऽ=ययाम ् । स:भा*वतःय चाकIित!मर! णादितbर[यते ॥ २-३४ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! च = तसेच, भूतािन = सव! लोक, अ=ययाम ् = पुंकळ काळ टकणारE, ते = तुझी, अकIित!म ् = अपकIत, अ*प = सु^ा, कथियंयB3त = सांगत सुटतील, च = आBण, स:भा*वतःय = माननीय पु"षांसाठ}, अकIित!ः = अपकIित! (हE), मरणात ् = मरणापे/ा, अितbर[यते = अिधक दःसह असते ु ॥ २-३४ ॥ अथ! तसेच सव! लोक तुझी िचरकाळ अपकIित! सांगत राहातील. आBण स3माननीय पु"षाला अपकIत मरणाहन वाटते. ॥ २-३४ ॥ ु ू दःसह मूळ $ोक $ोक भयािणादपरतरं मंःय3ते Cवां महारथाः । ु येषां च Cवं बहमतो भूCवा याःयिस लाघवम ् ॥ २-३५ ॥ ु

संदिभ!त अ3वयाथ! च = आBण, येषाम ् = ?यां[या (+ीने), Cवम ् = तू (पूव), बहमतः = अितशय माननीय, भूCवा = ु होऊन, (इदानीम इदानीम)् = आता, लाघवम ् = /ुितेूत, याःयिस = जाशील, (ते ते) = ते, महारथाः =

महारथी लोक, Cवाम ् = तू, भयात ् = भीतीमुळे, रणात ् = यु^ातून, उपरतम ् = मागे फरलास, (इित इित) इित = असे, मंःय3ते = मानतील ॥ २-३५ ॥ अथ! िशवाय ?यां[या +ीने तू आधी अितशय आदरणीय होतास, Cयां[या +ीने आता तु[छ ठरशील. ते महारथी लोक तू िभऊन यु^ातून काढता पाय घेतला, असे मानतील. ॥ २-३५ ॥ मूळ $ोक $ोक अवा[यवादांq बह3वदंयB3त तवाहताः । ू िन3द3तःतव सामyयf ततो दःखतरं नु कम ् ॥ २-३६ ॥ ु

संदिभ!त अ3वयाथ! तव = तुझे, अहताः = वैरE लोक, तव = तुxया, सामyय!म ् = सामyया!ची, िन3द3तः = िनंदा करEत, बहन ू ् = पुंकळ, अवा[यवादान ् = सांगpयासारखी नसणारE वचने, च = सु^ा, वदंयB3त = बोलतील, ततः = Cयापे/ा, दःखतरम , नु कम ् = आणखी काय असेल (बरे ) ् = अिधक दःखदायक ु ु ॥ २-३६ ॥ अथ! तुझे शऽू तुxया सामyया!ची िनंदा करEत तुला पुंकळसे नको नको ते बोलतील. याहन ू अिधक दःखदायक काय असणार आहे ? ॥ २-३६ ॥ ु मूळ $ोक $ोक हतो वा ूाtःयिस ःवगf BजCवा वा भोआयसे महEम ् । तःमाद*WK कौ3तेय यु^ाय कृ तिनqयः ॥ २-३७ ॥ ु

संदिभ!त अ3वयाथ! वा = अथवा, (Cवम Cवम)् = तू, हतः = (यु^ात) मारला जाऊन, ःवग!म ् = ःवग!, ूाtःयिस = ूा> कLन घेशील, वा = अथवा, (यु यु^े) = यु^ात, BजCवा = Bजंकून, महEम ् = पृyवीचे रा?य, भोआयसे = तू

भोगशील, तःमात ् = :हणून, कौ3तेय = हे कुंतीपुऽ अजुन ! ा, यु^ाय = यु^ करpयाचा, कृ तिनqयः ू उभा राहा ॥ २-३७ ॥ = िनqय कLन, उ*WK = उठन अथ! यु^ात तू मारला गेलास तर ःवगा!ला जाशील अथवा यु^ात Bजंकलास तर पृyवीचे रा?य भोगशील. :हणून हे कुंतीपुऽ अजुन ! ा, तू यु^ाचा िनqय कLन उभा राहा. ॥ २-३७ ॥ मूळ $ोक $ोक सुखदःखे समे कृ Cवा लाभालाभौ जयाजयौ । ु ततो यु^ाय यु?यःय नैवं पापमवाtःयिस ॥ २-३८ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! जयाजयौ = जय व पराजय, लाभालाभौ = लाभ-हािन, (च च) = आBण, सुखदःखे ु = सुख व दःख ु (यांना), समे = समान, कृ Cवा = मानून, ततः = Cयानंतर, यु^ाय = यु^ करpयासाठ}, यु?यःव = तयार हो, एवम ् = अशाूकारे (यु^ केVयामुळे), पापम ् = पाप, न अवाtःयिस = तुला लागणार नाहE ॥ २-३८ ॥ अथ! जय-पराजय, फायदा-तोटा आBण सुख-दःख ु समान मानून यु^ाला तयार हो. अशा रEतीने यु^ केलेस तर तुला पाप लागणार नाहE. ॥ २-३८ ॥ मूळ $ोक $ोक एषा तेऽिभहता साaये बु*^य†गे BCवमां शृणु । बुŒया यु@ो यया पाथ! कम!ब3धं ूहाःयिस ॥ २-३९ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! पाथ! = हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), एषा = हE, बु*^ः = बु^E, (मया मया) मया = मी, ते = तुxयासाठ}, साaये = |ानयोगा[या बाबतीत, अिभहता = सांिगतली, तु = आBण (आता), योगे = कम!योगा[या बाबतीतील, इमाम ् = हE (बु^E), शृणु = तु ऐक, यया = ?या, बुŒया = बु^Eने, यु@ः =

यु@ झालेला (असा तू), कम!ब3धनम ् = कमाf[या बंधनाला, ूहाःयिस = चांगVया ूकारे टाकशील :हणजे तू कम!बंधनाला पूणप ! णे न+ कLन टाकशील ॥ २-३९ ॥ अथ! हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), हा *वचार तुला |ानयोगा[या संदभा!त सांिगतला. आBण आता कम!योगा*वषयी ऐक, ?या बु^Eने यु@ झाला असता कमा!चे बंधन चांगVया ूकारे तोडू न टाकशील. ॥ २-३९ ॥ मूळ $ोक $ोक नेहािभबमनाशोऽBःत ूCयवायो न *वQते । ःवVपमtयःय धम!ःय ऽायते महतो भयात ् ॥ २-४० ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! इह = या कम!योगामये, अिभबमनाशः = आरं भाचा :हणजे बीजाचा नाश, न अBःत = होत नाहE, (च च) = (तसेच), ूCयवायः = *वपय!ःत फलLपी दोष (सु^ा), न *वQते = असत नाहEत, अःय = या कम!योगLपी, धम!ःय = धमा!च,े ःवVपम ् = थोडे (साधन), अ*प = सु^ा, महतः = महान, भयात ् = (ज3ममृCयुLपी) भयापासून, ऽायते = र/ण करते ॥ २-४० ॥ अथ! या कम!योगात आरं भाचा अथा!त बीजाचा नाश नाहE. आBण उलट फळLपी दोषहE नाहE. इतकेच न=हे तर, या कम!योगLप धमा!चे थोडे सेहE साधन ज3ममृCयुLप मोŽया भयापासून र/ण करते. ॥ २-४० ॥ मूळ $ोक $ोक =यवसायाBCमका बु*^रे केह कु"न3दन । बहशाखा €न3ताq बु^योऽ=यवसाियनाम ् ॥ २-४१ ॥ ु

संदिभ!त अ3वयाथ!

कु"न3दन = हे कु"वंशी अजुन ! ा, इह = या कम!योगामये, =यवसायाBCमका = िनqयाBCमका, बु*^ः = बु^E, एका = एकच, (भवित भवित) पर3तु) = परं त,ु अ=यवसाियनाम ् = अBःथर *वचार भवित = आहे , (पर3तु करणाढया *ववेकहEन सकाम मनुंया[या, बु^यः = बु^E, ह = िनBqतपणे, बहशाखाः = पुंकळ ु भेद असणाढया, च = आBण, अन3ताः = अनंत, (सB3त सB3त) सB3त = असतात ॥ २-४१ ॥ अथ! हे अजुन ! ा, या कम!योगात िनqयाCमक बु^E एकच असते. परं तु अBःथर *वचार असणाढया, अ*वचारE, कामनायु@ माणसां[या बु^E खाऽीने पुंकळ फाटे फुटलेVया व असंय असतात. ॥ २४१ ॥ मूळ $ोक $ोक यािममां पुBंपतां वाचं ूवद3Cय*वपBqतः । वेदवादरताः पाथ! ना3यदःतीित वादनः ॥ २-४२ ॥ कामाCमानः ःवग!परा ज3मकम!फलूदाम ् । बया*वशेषबहलां भोगैƒय!गितं ूित ॥ २-४३ ॥ ु भोगैƒय!ूस@ानां तयापSतचेतसाम ् । =यवसायाBCमका बु*^ः समाधौ न *वधीयते ॥ २-४४ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! पाथ! = हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), कामाCमानः = जे भोगात त3मय झालेले असतात, वेदवादरताः वादरताः = कम!फळाची ूशंसा करणाढया वेदवा5यांमये ?यांची ूीती आहे , ःवग!पराः = ?यां[या बु^Eला ःवग!च परम ूाtय वःतू वाटते, (च च) = आBण, (ःवगा! ःवगा!त ् अिधकम)् = ःवगा!पे/ा अिधक, अ3यत ् = दसरE (कोणतीहE वःतूच), न अBःत = नाहE, इित = असे, वादनः वादनः = जे ु :हणतात, (ते ते) = ते, अ*वपBqतः = अ*ववेकI लोक, इमाम ् = अशाूकारची, याम ् = जी, पुBंपताम ् = पुBंपत :हणजे दखाऊ शोभेने यु@, वाचम ् = वाणी, ूवदB3त = उ[चारतात, (यां यां वाचम)् = जी वाणी, ज3मकम!फलूदाम ् = ज3मLपी कम!फळ दे णारE, भोगैƒय!गितं ूित = भोग व ऐƒय! यां[या ूा>ीसाठ}, बया*वशेषबहलाम ् = पुंकळशा बयांचे वण!न करणारE आहे , तया = Cया वाणीमुळे, ु अपSतचेतसाम ् = ?यांची मने हरण केली गेली आहे त, भोगैƒय!ूस@ानाम ् = जे भोग आBण ऐƒय! यां[यामये अCयंत आस@ आहे त, (ते तेषां पु"षाणाम)् = Cया पु"षांची, समाधौ = परमाC:या[या ठकाणी, =यवसायाBCमका = िनqयाBCमका, बु*^ः = बु^E (हE), न *वधीयते = Bःथर असत नाहE ॥ २-४२, २-४३, २-४४ ॥

अथ! हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), जे भोगात रमलेले असतात, कम!फलाची ःतुती करणाढया वेदवा5यांची ?यांना आवड आहे , ?यां[या मते ःवग! हEच ौेK िमळवpयाजोगी वःतू आहे , ःवगा!हू न ौेK दसरE कोणतीहE गो+ नाहE, असे जे सांगतात, ते अ*ववेकI लोक अशा ूकारची जी ु पुBंपत :हणजे दखाऊ शोभायु@ भाषा बोलतत असतात, Cयांची हE भाषा ज3मLप कम!फळ दे णारE तसेच भोग व ऐƒय! िमळवpयासाठ} अनेक ूकार[या बयांचे वण!न करणारE असते. या भाषेने ?यांचे अंतःकरण आकृ + कLन घेतले आहे , जे भोग व ऐƒया!त अCयंत आस@ आहे त, अशा पु"षांची परमाC:या*वषयी िनqयी बु^E असत नाहE. ॥ २-४२, २-४३, २-४४ ॥ मूळ $ोक $ोक ऽैगुpय*वषया वेदा िन…ैगुpयो भवाजुन ! । िन!3ो िनCयसOवःथो िनय†ग/ेम आCमवान ् ॥ २-४५ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! अजुन ! = हे अजुन ! ा, वेदाः = वेद (हे वरEलूकाराने), ऽैगुpय*वषयाः = तीन गुणांचे काय!Lप असे भोग व Cयांची साधने यांचे ूितपादन करणारे आहे त, (अतः अतः) अतः = :हणून, िन…ैगुpयः = ते भोग व Cयांची साधने यांमये आस*@रहत, िन! 3ः = हष!-शोक इCयादE ं ांनी रहत, िनCयसOवःथः = िनCयवःतू अशा परमाC:याचे ठकाणी Bःथत, िनय†ग/ेमः = योग आBण /ेम यांची इ[छा न करणारा, (च च) = आBण, आCमवान ् = अंतःकरण ?याचे ःवाधीन आहे असा, भव = तू हो ॥ २-४५ ॥ अथ! हे अजुन ! ा, वेद वर सांिगतVयाूमाणे ित3हE गुणांची काय~ असणारे भोग आBण Cयांची साधने सांगणारे आहे त. :हणून तू ते भोग व Cयां[या साधनां[या बाबतीत आस@I बाळगू नकोस. तसेच सुख-दःखादE ं ांनी रहत िनCयवःतू असणाढया परमाC:यात Bःथत, योग/ेमाची इ[छा न ु बाळगणारा आBण अंतःकरणाला ताNयात ठे वणारा हो. ॥ २-४५ ॥ मूळ $ोक $ोक यावानथ~ उदपाने सव!तः स:tलुतोदके । तावा3सव~षु वेदेषु ॄाणःय *वजानतः ॥ २-४६ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! सव!तः = सव! बाजूंनी, स:tलुतोदके = पbरपूण! असा जलाशय, (ूा>े ूा>े सित) सित = ूा> झाला असताना, उदपाने = लहानशा जलाशयात (माणसाचे), यावान ् = Bजतके, अथ!ः = ूयोजन, (अBःत अBःत) अBःत = असते, *वजानतः = ॄाला तOवतः जाणणाढया, ॄाणःय ॄाणःय = ॄ|ा3याचे, सव~षु = समःत, वेदेषु = वेदांमये, तावान ् = िततकेच, (अथ! अथ!ः) = ूयोजन, (अBःत अBःत) अBःत = असते ॥ २-४६ ॥ अथ! सव! बाजूंनी भरलेला मोठा जलाशय िमळाVयावर लहान जलाशयाची मनुंयाला जेवढE गरज असते, तेवढEच गरज चांगVया ूकारे ॄ जाणणाढया ॄ|ा3याला वेदांची उरते. ॥ २-४६ ॥ मूळ $ोक $ोक कम!pयेवािधकारःते मा फलेषु कदाचन । मा कम!फलहे तभ ु म ू! ा! ते सaगोऽःCवकम!Bण ॥ २-४७ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! कम!Bण एव = कम! करpया*वषयीच, ते = तुला, अिधकारः = अिधकार (आहे ), फलेषु = (Cयां[या) फळांवर, कदाचन = कधीहE, मा = नाहE (:हणून), कम!फलहे तुः = कमाf[या फळांचा हे त,ू मा भूः = तू होऊ नकोस (तसेच), अकम!Bण = कम! न करpयाबाबत, (ते ते) = तुझी, सaगः = आस@I, मा अःतु = नको असू दे ऊस ॥ २-४७ ॥ अथ! तुला कम! करpयाचाच अिधकार आहे . Cयां[या फळा*वषयी कधीहE नाहE. :हणून तू कमाf[या फळांची इ[छा करणारा होऊ नकोस. तसेच कम! न करpयाचाहE आमह धL नकोस. ॥ २-४७ ॥ मूळ $ोक $ोक योगःथः कु" कमा!Bण सaगं Cय5Cवा धन%जय । िसŒयिसŒयोः समो भूCवा समCवं योग उ[यते ॥ २-४८ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! अ3वयाथ!

धन%जय = हे धनंजय अजुन ! ा, सaगम ् = आस*@, Cय5Cवा = सोडू न दे ऊन, (च च) = तसेच, िसŒयिसŒयोः = िस^E आBण अिस^E यांचे बाबतीत, समः भूCवा = समान बु^E बाळगून, योगःथः = योगामये Bःथत होऊन, कमा!Bण = कत!=य कम~, कु" = तू कर, समCवम ् = समCवालाच, योगः = योग (असे), उ[यते = :हटले जाते ॥ २-४८ ॥ अथ! हे धनंजय अजुन ! ा, तू आस@I सोडू न तसेच िस^E आBण अिस^E यामये समान भाव ठे वून योगात Bःथर होऊन कत!=य कम~ कर. समCवालाच योग :हटले जाते. ॥ २-४८ ॥ मूळ $ोक $ोक दरेू ण €वरं कम! बु*^योगा^न%जय । बु^ौ शरणमB3व[छ कृ पणाः फलहे तवः ॥ २-४९ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! बु*^योगात ् = या समCवLपी बु*^योगापे/ा, कम! = सकाम कम! (हे ), दरेू ण अवरम ् = अCयंत खाल[या ौेणीचे (आहे ), (अतः अतः) ! ा, बु^ौ = अतः = :हणून, धन%जय = हे धनंजय अजुन समCवबु^Eमयेच, शरणम ् = र/णाचा उपाय, अB3व[छ = तू शोध (:हणजे बु^Eयोगाचा आौय घे), ह = कारण, फलहे तवः = फळाचा हे तू बनणारे लोक, कृ पणाः = अCयंत दEन, (सB3त सB3त) सB3त = असतात ॥ २-४९ ॥ अथ! या समCवLप बु*^योगापे/ा सकाम कम! अCयंत तु[छ आहे . :हणून हे धनंजय अजुन ! ा, तू समबु^Eतच र/णाचा उपाय शोध :हणजे बु*^योगाचा आौय घे. कारण फळाची इ[छा बाळगणारे अCयंत दEन असतात. ॥ २-४९ ॥ मूळ $ोक $ोक बु*^यु@ो जहातीह उभे सुकृतदंकृ ु ते । तःमाQोगाय यु?यःव योगः कम!सु कौशलम ् ॥ २-५० ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

बु*^यु ^यु@ः = समबु^Eने यु@ असा पु"ष, इह = याच लोकात, सुकृतदंकृ ु ते उभे = पुpय आBण पाप या दोहoचाहE, जहाित = Cयाग करतो :हणजे Cयातून मु@ होऊन जातो, तःमात ् = :हणून, योगाय = समCवLप योगाला, यु?यःव = तू लागून राहा, योगः = (हा) समCवLप योगच, कम!सु = कमाfतील, कौशलम ् = कौशVय आहे :हणजे कम!बंधनातून सुटpयाचा उपाय आहे ॥ २-५० ॥ अथ! समबु^Eचा पु"ष पुpय व पाप या दोहoचाहE याच जगात Cयाग करतो. अथा!त Cयापासून मु@ ू राहा. हा समCवLप योगच कमाfतील कौशVय आहे , असतो. :हणून तू समCवLप योगाला िचकटन :हणजेच कम!बंधनातून सुटpयाचा उपाय आहे . ॥ २-५० ॥ मूळ $ोक $ोक कम!जं बु*^यु@ा ह फलं Cय5Cवा मनी*षणः । ज3मब3ध*विनमु@ ! ाः पदं ग[छ3Cयनामयम ् ॥ २-५१ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ह = कारण, बु*^यु@ाः = समबु^Eने यु@ (असे), मनी*षणः = |ानी लोक हे , कम!जम ् = कमा!पासून उCप3न होणाढया, फलम ् = फळाचा, Cय5Cवा = Cयाग कLन, ज3मब3ध*विनमु@ ! ाः = ज3मLपी बंधनातून मु@ होऊन, अनायम ् = िन*व!कार (असे), पदम ् = परमपद, ग[छB3त = ूा> कLन घेतात ॥ २-५१ ॥ अथ! कारण समबु^Eने यु@ असलेले |ानी लोक कमा!पासून उCप3न होणाढया फळाचा Cयाग कLन ज3मLप बंधनापासून मु@ होऊन िन*व!कार परमपदाला ूा> होतात. ॥ २-५१ ॥ मूळ $ोक $ोक यदा ते मोहकिललं बु*^=य!िततbरंयित । तदा ग3तािस िनव~दं ौोत=यःय ौुतःय च ॥ २-५२ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

यदा = जे=हा, ते = तुझी, बु*^ः = बु^E, मोहकिललम ् = मोहLपी दलदल, =यिततbरंयित = चांगVया ूकारे पार कLन जाईल, तदा = ते=हा, ौुतःय = ऐकलेVया, च = आBण, ौोत=यःय = ऐकवात येणाढया (इह-पर लोकातील सव! भोगां[या बाबतीत), िनव~दम ् = वैराHय, ग3तािस = तुला ूा> होईल ॥ २-५२ ॥ अथ! जे=हा तुझी बु^E मोहLपी िचखलाला पूणप ! णे पार कLन जाईल, ते=हा तू ऐकलेVया व ऐकpयासारया इह-पर लोकातील सव! भोगांपासून *वर@ होशील. ॥ २-५२ ॥ मूळ $ोक $ोक ौुित*वूितप3ना ते यदा ःथाःयित िनqला । समाधावचला बु*^ःतदा योगमवाtःयिस ॥ २-५३ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ौुित*वूितप3ना = तढहे तढहे ची वचने ऐकVयामुळे *वचिलत झालेली, ते = तुझी, बु*^ः = बु^E, यदा = जे=हा, समाधौ = परमाC:या[या ठकाणी, िनqला = अचल, (च च) = व, अचला = Bःथर, ःथाःयित = राहEल, तदा = ते=हा, योगम ् अवाtःयिस = योग तुला ूा> होईल :हणजे परमाC:याशी तुझा िनCय संयोग होईल ॥ २-५३ ॥ अथ! तढहे तढहे ची वचने ऐकून *वचिलत झालेली तुझी बु^E जे=हा परमाC:यात अचलपणे Bःथर राहEल, ते=हा तू योगाला ूा> होशील :हणजेच तुझा परमाC:याशी िनCयसंयोग होईल. ॥ २-५३ ॥ मूळ $ोक $ोक अजुन ! उवाच Bःथतू|ःय का भाषा समािधःथःय केशव । Bःथतधीः कं ूभाषेत कमासीत ोजेत कम ् ॥ २-५४ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

अजुन ! = अजुन ! , उवाच = :हणाला, केशव = हे केशवा, समािधःथःय Bःथतू|ःय = परमाC:याला ूा> कLन घेतलेVया Bःथरबु^E अशा पु"षाचे, भाषा = ल/ण, का = काय, Bःथतधीः = तो Bःथरबु^E पु"ष, कम ् = कसा, ूभाषेत = बोलत असतो, कम ् = कसा, आसीत = बसत असतो, (च च) = आBण, कम ् = कसा, ोजेत = चालत असतो ॥ २-५४ ॥ अथ! अजुन ! े *वचारले, हे केशवा, जो समाधीत परमाC:याला ूा> झालेला आहे , अशा Bःथरबु^E पु"षाचे ल/ण काय? तो Bःथरबु^E पु"ष कसा बोलतो, कसा बसतो, आBण कसा चालतो? ॥ २-५४ ॥ मूळ $ोक $ोक ौीभगवानुवाच ूजहाित यदा कामा3सवा!3पाथ! मनोगतान ् । आCम3येवाCमना तु+ः Bःथतू|ःतदो[यते ॥ २-५५ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ौीभगवान = भगवान ौीकृ ंण, उवाच = :हणाले, पाथ! = हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), यदा = जे=हा, (अयं अयं पु"षः) षः = हा पु"ष, मनोगतान ् = मनातील, सवा!न ् = संपूण,! कामान ् = कामनांचा, ूजहाित = पूणप ! णे Cयाग करतो, (च च) = आBण, आCमना = आC:याने, आCमिन एव = आC:यामयेच, तु+ः = संतु+ होऊन राहातो, तदा = ते=हा, Bःथतू|ः = तो पु"ष Bःथतू| उ[यते = :हटला जातो ॥ २-५५ ॥ अथ! भगवान ौीकृ ंण :हणाले, हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), ?यावेळE हा पु"ष मनातील सव! कामना पूणप ! णे टाकतो आBण आC:यानेच आC:या[या ठकाणी संतु+ राहातो, CयावेळE Cयाला Bःथतू| :हटले जाते. ॥ २-५५ ॥ मूळ $ोक $ोक दःखे ु ंवनुHनमनाः सुखेषु *वगतःपृहः । वीतरागभयबोधः Bःथतधीमुि! न"[यते ॥ २-५६ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! दःखे ु षु = दःखां ु ची ूा>ी झाली असताना, अनुHनमनाः = ?या[या मनात उे ग येत नाहE, सुखेषु = सुखां[या ूा>ी[या बाबतीत, *वगतःपृहः = जो सव!था िनःपृह आहे , (तथा तथा) तथा = तसेच, वीतरागभयबोधः = ?याची आस@I, भय व बोध हे न+ होऊन गेले आहे त असा, मुिनः = मुनी, Bःथतधीः = Bःथरबु^E, उ[यते = :हटला जातो ॥ २-५६ ॥ अथ! दःखदायक ूसंगी ?या[या मनाला खेद वाटत नाहE, सुखां[या ूा>ी*वषयी ?याला मुळEच इ[छा ु नाहE, तसेच ?याचे ूीती, भय व बोध नाहEसे झाले आहे त, असा मुनी Bःथरबु^E :हटला जातो. ॥ २-५६ ॥ मूळ $ोक $ोक यः सव!ऽानिभःनेहःतWCूाtय शुभाशुभाम ् । नािभन3दित न े *+ तःय ू|ा ूित*Kता ॥ २-५७ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! यः = जो पु"ष, सव!ऽ = सव!ऽ, अनिभःने अनिभःनेहः = ःनेहरहत असून, तत ् तत ् = Cया Cया, शुभाशुभाम ् = शुभ कंवा अशुभ वःतू, ूाtय = ूा> झाVयावर, न अिभन3दित = ूस3न होत नाहE, (तथा तथा) तथा = तसेच, न े *+ = े ष करEत नाहE, तःय = Cयाची, ू|ा = बु^E, ूित*Kता = Bःथर आहे ॥ २-५७ ॥ अथ! जो पु"ष सव! बाबतीत ःनेहशू3य असून Cया Cया शुभ कंवा अशुभ गो+ी घडVया असता ूस3नहE होत नाहE कंवा Cयांचा े षहE करEत नाहE, Cयाची बु^E Bःथर असते. ॥ २-५७ ॥ मूळ $ोक $ोक यदा संहरते चायं कूम†ऽaगानीव सव!शः । इB3ियाणीB3ियाथ~‘यःतःय ू|ा ूित*Kता ॥ २-५८ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ!

च = आBण, कूम!ः = कासव, सव!शः = सव! बाजूंनी, अaगािन = (आपले) अवयव, इव = ?याूमाणे ू घेते, Cयाूमाणे), यदा = जे=हा, अयम ् = हा पु"ष, इB3ियाथ~‘यः = इं ियां[या (आत ओढन *वषयांपासून, इB3ियाBण सव!शः) इB3ियाBण = (आपली) इं िये, (सव! ः = सव! ूकाराने, संहरते = आवLन घेतो, (तदा तदा) तदा = ते=हा, तःय = Cयाची, ू|ा = बु^E, ूित*Kता = Bःथर आहे (असे समजावे) ॥ २-५८ ॥ अथ! ू धरते, Cयाचूमाणे जे=हा हा पु"ष इं ियां[या कासव सव! बाजूंनी आपले अवयव जसे आत ओढन *वषयांपासून इं ियांना सव! ूकारे आवLन घेतो, ते=हा Cयाची बु^E Bःथर झाली, असे समजावे. ॥ २-५८ ॥ मूळ $ोक $ोक *वषया *विनवत!3ते िनराहारःय दे हनः । रसवजf रसोऽtयःय परं ं“वा िनवत!ते ॥ २-५९ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! िनराहारःय = इं ियां[या ारा *वषयांचे महण न करणाढया, दे हनः = पु"षां[या बाबतीत, *वषयाः = (केवळ) *वषयच, *विनवत!3ते = िनवृW होतात, (क कंतु) = परं त,ु रसवज!म ् = *वषयातील आस@I िनवृW होत नाहE, अःय = या Bःथतू| पु"षाची तर, रसः अ*प = आस@Iसु^ा, परम परम ् = परमाC:याचा, ं“वा = सा/ाCकार झाVयामुळे, िनवत!ते = संपूणप ! णे िनवृW होऊन जाते ॥ २-५९ ॥ अथ! इं ियांनी *वषयांचे सेवन न करणाढया पु"षाचेहE केवळ *वषयच दरू होतात; परं तु Cयां[या*वषयीची आवड नाहEशी होत नाहE. या Bःथतू| पु"षाची तर आस@IहE परमाC:या[या सा/ाCकाराने नाहEशी होते. ॥ २-५९ ॥ मूळ $ोक $ोक यततो €*प कौ3तेय पु"षःय *वपBqतः । इB3ियाBण ूमाथीिन हरB3त ूसभं मनः ॥ २-६० ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! कौ3तेय = हे कुंतीपुऽ अजुन ! ा, ह = आस@Iचा नाश न झाVयामुळे, ूमाथीिन = *व/ुNध करpयाचा ःवभाव असणारE, इB3ियाBण = इं िये (हE), यततः = ूयCन करणाढया, *वपBqतः = बु*^मान, पु"षःय = पु"षाचे, मनः अ*प = मनसु^ा, ूसभम ् = जबरदःतीने, हरB3त = हरण कLन घेतात ॥ २-६० ॥ अथ! हे कुंतीपुऽ अजुन ! ा, आस@I नाहEशी न झाVयामुळे हE /ोभ उCप3न करणारE इं िये ूयCन करEत ू घेतात. ॥ २-६० ॥ असलेVया बु*^मान पु"षा[या मनालाहE जबरदःतीने आपVयाकडे ओढन मूळ $ोक $ोक तािन सवा!Bण संय:य यु@ आसीत मCपरः । वशे ह यःयेB3ियाBण तःय ू|ा ूित*Kता ॥ २-६१ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! (अतः अतः) साधकः) अतः = :हणून, तािन सवा!Bण = ती सव! इं िये, संय:य = वश कLन घेऊन, (साधकः साधकः = साधकाने, यु@ः = िचW Bःथर कLन, मCपरः = माझा आधार घेऊन, आसीत = यानाला बसावे, ह = कारण, यःय = ?या पु"षाची, इB3ियाBण = इं िये (हE), वशे = Cयाला वश असतात, तःय = Cयाची, ू|ा = बु^E, ूित*Kता = Bःथर होऊन राहाते ॥ २-६१ ॥ अथ! :हणून साधकाने Cया सव! इं ियांना ताNयात ठे वून, िचW Bःथर कLन, मनाला माझाच आधार दे ऊन यानास बसावे. कारण इं िये ?या पु"षा[या ताNयात असतात, Cयाची बु^E Bःथर होते. ॥ २-६१ ॥ मूळ $ोक $ोक यायतो *वषया3पुस ं ः सaगःतेषप ू जायते । सaगाCस%जायते कामः कामाCबोधोऽिभजायते ॥ २-६२ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! *वषयान ् = *वषयांच,े यायतः = िचंतन करणाढया, पुंसः = पु"षाची, तेषु = Cया *वषयांमये, सaगः = आस@I, उपजायते = उCप3न होते, सaगात ् = Cया आस@Iमुळे, कामः = (Cया *वषयांची) कामना, स%जायते = िनमा!ण होते, (च च) = आBण, कामात ् = कामनेमये *व”न आVयामुळे, बोधः = बोध, अिभजायते = उCप3न होतो ॥ २-६२ ॥ अथ! *वषयांचे िचंतन करणाढया पु"षाची Cया *वषयात आस@I उCप3न होते. आस@Iमुळे Cया *वषयांची कामना उCप3न होते. कामना पूण! झाVया नाहEत कI बोध :हणजे राग येतो. ॥ २-६२ ॥ मूळ $ोक $ोक बोधा•वित स:मोहः स:मोहाCःमृित*वॅमः । ःमृितॅंशा बु*^नाशो बु*^नाशाCूणँयित ॥ २-६३ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! बो^ात ् = बोधामुळे, स:मोहः = अCयंत मूढभाव, भवित = उCप3न होतो, स:मोहात ् = मूढभावामुळे, ःमृित*वॅमः = ःमृतीमये ॅम होतो, ःमृितॅंशात ् = ःमृतीमये ॅम िनमा!ण झाVयामुळे, बु*^नाशः = बु^Eचा नाश :हणजे |ानश@Iचा नाश होतो, (च च) = आBण, बु*^नाशात ् = बु^Eचा नाश झाVयामुळे, (सः सः पु"षः) षः = तो पु"ष, ूणँयित = आपVया Bःथतीपासून [युत होतो ॥ २-६३ ॥ अथ! रागामुळे अCयंत मूढता येते अथा!त अ*वचार उCप3न होतो. मूढतेमुळे ःमरणश@I ॅ+ होते. ःमरणश@I ॅ+ झाली कI बु^Eचा :हणजे |ानश@Iचा नाश होतो. आBण बु^Eचा नाश झाVयामुळे माणसाचा अधःपात होतो. ॥ २-६३ ॥ मूळ $ोक $ोक रागे ष*वयु@ैःतु *वषयािनB3ियैँचरन ् । आCमवँयै*व!धेयाCमा ूसादमिधग[छित ॥ २-६४ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! तु = परं त,ु *वधेयाCमा = ?याने अंतःकरण आपVया ःवाधीन कLन घेतले आहे असा साधक, आCमवँयैः = ःवतःला वश असणाढया, रागे ष*वयु@ैः = राग व े ष यांनी रहत असणाढया अशा, इB3ियैः = इं ियां[या ारा, *वषयान ् = *वषयांमये, चरन ् = वावर करEत, ूसादम ् = अंतःकरणाची आयाBCमक ूस3नता, अिधग[छित = ूा> कLन घेतो ॥ २-६४ ॥ अथ! परं तु अंतःकरण ताNयात ठे वलेला साधक आपVया ताNयात ठे वलेVया राग-े ष रहत इं ियांनी *वषयांचा उपभोग घेत असूनहE अंतःकरणाची ूस3नता ूा> कLन घेतो. ॥ २-६४ ॥ मूळ $ोक $ोक ूसादे सव!दःखानां हािनरःयोपजायते । ु ूस3नचेतसो €ाशु बु*^ः पय!वितKते ॥ २-६५ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ूसादे = अंतःकरणातील ूस3नता आVयावर, अःय = या[या, सव!दःखानाम ् = संपूण! दःखां ु ु चा, हािनः = अभाव, उपजायते = होऊन जातो, (च च) = आBण, ूस3नचेतसः = ूस3निचW असणाढया कम!योHयाची, बु*^ः = बु^E, आशु ह = लौकरच (सव! बाजूंनी िनवृW होऊन एका परमाC:यामयेच), पय!वितKते = उWम ूकारे Bःथर होऊन जाते ॥ २-६५ ॥ अथ! अंतःकरण ूस3न असVयामुळे Cयाची सव! दःखे ु नाहEशी होतात. आBण Cया िचW ूस3न असलेVया कम!योHयाची बु^E तCकाळ सव! गो+ींपासून िनवृW होऊन एका परमाC:यामयेच उWम ूकारे Bःथर होते. ॥ २-६५ ॥ मूळ $ोक $ोक नाBःत बु*^रयु@ःय न चायु@ःय भावना । न चाभावयतः शाB3तरशा3तःय कुतः सुखम ् ॥ २-६६ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! अ3वयाथ! अयु@ःय = ?यांनी मन व इं िये Bजंकलेली नाहEत, अशा पु"षां[या ठकाणी, बु*^ः = िनqयाBCमका बु^E, न अBःत = असत नाहE, च = आBण, अयु@ःय = अशा अयु@ मनुंया[या अंतःकरणात, भावना = भावनासु^ा, न = असत नाहE, च = तसेच, अभावयतः = भावनाहEन मनुंयाला, शाB3तः न = शांती िमळत नाहE, (च च) = आBण, अशा3तःय = शांितरहत मनुंयाला, ू , (भ*वंयित सुखम ् = सुख, कुतः = कोठन भ*वंयित) भ*वंयित = ूा> होईल ॥ २-६६ ॥ अथ! मन आBण इं िये न Bजंकणाढया मनुंया[या ठकाणी िनqयाCमक बु^E नसते आBण अशा अयु@ मनुंया[या अंतःकरणात आBःतक भावहE नसतो. तसेच भावशू3य माणसाला शांती िमळत नाहE. ू िमळणार? ॥ २-६६ ॥ मग शांती नसलेVया माणसाला सुख कोठन मूळ $ोक $ोक इB3ियाणां ह चरतां य3मनोऽनु*वधीयते । तदःय हरित ू|ां वायुना!विमवा:भिस ॥ २-६७ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! ह = कारण, इव = ?याूमाणे, अ:भिस = पाpयात चालणाढया, नावम ् = नावेला, वायुः = वायू हा, हरित = हरण कLन नेतो (Cयाूमाणे), चरताम ् = *वषयांमये वावरणाढया, इं ियाणाम ् = इं ियांपैकI, मनः = मन, यत ् = ?या (इं िया[या), अनु = बरोबर, *वधीयते = राहते, तत ् = ते (एकच इं िय), अःय = या (अयु@) पु"षा[या, ू|ाम ् = बु^Eला, (हरित हरित) हरित = हरण कLन घेते ॥ २६७ ॥ अथ! कारण ?याूमाणे पाpयात चालणाढया नावेला वारा वाहन ू नेतो, Cयाचूमाणे *वषयात वावरणाढया इं ियांपैकI मन ?या इं ियाबरोबर राहते, ते एकच इं िय या अयु@ पु"षाची बु^E हरावून घेते ॥ २-६७ ॥ मूळ $ोक $ोक

तःमाQःय महाबाहो िनगृहEतािन सव!शः । इB3ियाणीB3ियाथ~‘यःतःय ू|ा ूित*Kता ॥ २-६८ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! तःमात ् = :हणून, महाबाहो = हे महाबाहो, यःय = ?या पु"षाची, इB3ियाBण इB3ियाBण = इं िये, इB3ियाथ~‘यः = इं ियां[या *वषयांपासून, सव!शः = सव!ूकारांनी, िनगृहEतािन = िनगृहEत केलेली असतात, तःय = Cया पु"षाची, ू|ा = बु^E, ूित*Kता = Bःथर असते ॥ २-६८ ॥ अथ! :हणून हे महाबाहो, ?याची इं िये इं ियां[या *वषयांपासून सव! ूकारे आवLन धरलेली असतात, Cयाची बु^E Bःथर असते. ॥ २-६८ ॥ मूळ $ोक $ोक या िनशा सव!भूतानां तःयां जागित! संयमी । यःयां जामित भूतािन सा िनशा पँयतो मुनेः ॥ २-६९ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! सव!भूतानाम ् = संपूण! ूाpयां[या संदभा!त, या = जी, िनशा = राऽीूमाणे असते, तःयाम ् = अशा Cया िनCय |ानःवLप परमानंदां[या ूा>ीचे ठकाणी, संयमी = Bःथतू| योगी, जागित! = जागा असतो, (च च) = (आBण), यःयाम ् = ?या नाशवंत सांसाbरक सुखा[या बाबतीत, भूतािन = सव! ूाणी, जामित = जागे असतात, सा = ती, पँयतः = परमाCमतOव जाणणाढया, मुनेः = मुनीला, िनशा = राऽीूमाणे असते ॥ २-६९ ॥ अथ! सव! ूाpयां[या +ीने जी राऽीसारखी असते, अशा िनCय |ानःवLप परमानंदा[या ूा>ीत Bःथतू| योगी जागतो आBण ?या नािशवंत सांसाbरक सुखा[या ूा>ीत सव! ूाणी जागतात, ती परमाCमतOव जाणणाढया मुनीसाठ} राऽीसारखी असते. ॥ २-६९ ॥ मूळ $ोक $ोक

आपूयम ! ाणमचलूितKं समुिमापः ू*वशB3त यत ् । तCकामा यं ू*वशB3त सव~ स शाB3तमाtनोित न कामकामी ॥ २-७० ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! आपूयम ! ाणम ाणम ् = सव! बाजूंनी पbरपूण,! अचलूितKम ् = अचल ूितKा असणाढया अशा, समुिम ् = समुिात, यत ् = ?याूमाणे, आपः = नाना नQांचे पाणी, ू*वशB3त = Cयाला *वचिलत न करता सामावून जाते, तत ् = Cयाूमाणे, सव~ = सव!, कामाः = भोग, यम ् = ?या Bःथतू| पु"षा[या ठकाणी, ू*वशB3त = (कोणताहE ूकारचा *वकार Cया[या ठकाणी उCप3न न करता) सामावून जातात, सः = तोच Bःथतू| पु"ष, शाB3तम ् = परम शांित, आtनोित = ूा> कLन घेतो (याउलट), न कामकामी = भोगांची इ[छा करणारा (शांित ूा> कLन घेत) नाहE ॥ २-७० ॥ अथ! ?याूमाणे िनरिनरा—या नQांचे पाणी, सव! बाजूंनी भरलेVया व Bःथर असलेVया समुिात Cयाला *वचिलत न करताहE सामावून जाते, Cयाचूमाणे सव! भोग ?या Bःथतू| पु"षामये कोणCयाहE ूकारचा *वकार उCप3न न करताच सामावून जातात, तोच पु"ष परम शांतीला ूा> होतो. भोगांची इ[छा करणारा न=हे . ॥ २-७० ॥ मूळ $ोक $ोक *वहाय कामा3यः सवा!3पुमांqरित िनःःपृहः । िनम!मो िनरहaकारः स शाB3तमिधग[छित ॥ २-७१ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! सवा!न ् = संपूण,! कामान ् = कामनांचा, *वहाय = Cयाग कLन, यः = जो, पुमान ् = पु"ष, िनम!मः = ममतारहत, िनरहaकारः = अहं काररहत, (च च) = आBण, िनःःपृहः = ःपृहारहत होऊन, चरित = वावरत असतो, सः = तोच (पु"ष), शाB3तम ् = शांतीूत, अिधग[छित = ूा> होतो, :हणजे शांती ूा> कLन घेतो ॥ २-७१ ॥ अथ!

जो पु"ष सव! कामनांचा Cयाग कLन, ममता, अहं कार आBण इ[छा टाकून राहात असतो, Cयालाच शांती िमळते. ॥ २-७१ ॥ मूळ $ोक $ोक एषा ॄाE Bःथितः पाथ! नैनां ूाtय *वमु€ित । BःथCवाःयाम3तकालेऽ*प ॄिनवा!णमृ[छित ॥ २-७२ ॥

संदिभ!त अ3वयाथ! पाथ! = हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), एषा ॄाE Bःथितः = ॄाला ूा> कLन घेतलेVया पु"षाची हE Bःथती आहे , एनाम ् = हE Bःथती, ूाtय = ूा> झाVयावर, (योगी योगी) कदा*प) योगी = योगी, (कदा*प कदा*प = कधीहE, न *वमु€ित = मोहत होत नाहE, (च च) = आBण, अ3तकाले अ*प = अंतकाळE सु^ा, अःयाम ् BःथCवा = या ॄाE Bःथतीत Bःथर होऊन, (सः सः) सः = तो, ॄिनवा!णम ् = ॄानंदाूत, ऋ[छित = जातो (:हणजे ॄानंद ूा> कLन घेतो) ॥ २-७२ ॥ अथ! हे पाथा! (अथा!त पृथापुऽ अजुन ! ा), ॄाला ूा> झालेVया पु"षाची हE Bःथती आहे . हE ूा> झाVयाने योगी कधीहE मोहत होत नाहE. आBण अंतकाळEहE या ॄाE Bःथतीत Bःथर होऊन ॄानंद िमळ*वतो. ॥ २-७२ ॥ मूळ दसढया अयाय समा>ी ु ॐ तCसदित ौीमभगवगीतासूपिनषCसु ॄ*वQायां योगशा…े ौीकृ ंणाजुन ! संवादे साaययोगो नाम तीयोऽयायः ॥ २ ॥

अथ! ॐ हे परमसCय आहे . याूमाणे ौीमभगवगीताLपी उपिनषद तथा ॄ*वQा आBण योगशा…ा*वषयी ौीकृ ंण आBण अजुन ! यां[या संवादातील सांययोग नावाचा हा दसरा अयाय ु समा> झाला. ॥ २ ॥