Visie Op Zakelijke Dienstverlening 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Sectorrapport 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Inhoud

Voorwoord

3

Inleiding

4

Visie op Nederland

5

Interview met Larry van der Schoor

9

Samenvatting

12

Accountantskantoren

13

Advocatenkantoren

15

Assurantietussenpersonen

17

Beveiligings- en opsporingsdiensten

19

Deurwaarders en incassobureaus

21

Economische adviesbureaus

23

Notariskantoren

25

Schoonmaakbedrijven

27

Uitvaartbranche

29

Uitzendbureaus

31

Leeswijzer

33

Colofon

35

2

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Voorwoord

Geachte lezer, Het belang van de sector zakelijke dienstverlening is de afgelopen decennia sterk toegenomen. De Nederlandse economie is vooral een diensteneconomie geworden. Afgezet tegen het totaal van de marktsectoren, leveren de commerciële diensten tweederde van de werkgelegenheid en een bijna even groot aandeel van de binnenlandse afzet op. De zakelijke dienstverlening is nog steeds één van de snelst groeiende bedrijfstakken in Nederland en omvat veel verschillende deelsectoren, uiteenlopend van uitzendbedrijven en advocatenkantoren, tot incassobureaus en schoonmaakbedrijven. Als we kijken naar de gevolgen van de kredietcrisis voor de sector dienstverlening zijn twee zaken van belang: in de eerste plaats de cyclische gevoeligheid van de betreffende activiteit binnen de zakelijke dienstverlening en in de tweede plaats de ernst en duur van de recessie. De cyclische gevoeligheid varieert sterk binnen de sector. Uitzenders zijn gevoelig voor de afname in economische groei terwijl schoonmaakbedrijven, beveiligingsbedrijven en uitvaartbedrijven hier veel minder last van hebben. Incassobedrijven zijn zelfs contracyclisch en zien hun omzet dan ook stijgen in deze moeilijke dagen. De zogeheten professionele dienstverleners (advocaten, notarissen en adviseurs) zijn over het algemeen ook meer in staat een recessie periode het hoofd te bieden. Dit betekent wel dat deze dienstverleners zich in een aantal gevallen (notarissen) moeten bezinnen op hun kernactiviteiten en kostenstructuur. De ernst en duur van deze recessie is onbekend, maar zeker is dat deze zware eisen aan het ondernemerschap zal stellen. De definitie van ondernemerschap van de econoom Schumpeter wint aan actualiteitswaarde: ‘Durchführen neuer Kombinationen’. Om te kunnen overleven, zullen veel bedrijven in deze sector zwaar in de kosten moeten snijden en keuzes moeten maken. Wij weten al dat een detacheerder zijn kosten in korte tijd met 50% heeft verminderd. Mocht de crisis langer duren (meer dan twee jaar) dan zullen veel bedrijven genoodzaakt zijn hun strategie, verdienmodel, processen en werkgelegenheid te herzien. Laten we hopen dat het niet zo ver zal komen. Wij danken Larry van der Schoor van Welten voor zijn bijdrage en wensen u veel leesplezier.

Han Mesters Sector Banker Zakelijke dienstverlening ABN AMRO Bank N.V.

3

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Inleiding

Sectorpublicaties hebben een lange geschiedenis binnen ABN AMRO. Reeds begin jaren zeventig zag een voorloper van Visie op Sectoren (kortweg VOS) het daglicht. Waren in de eerste decennia de sectoranalyses alleen voor intern gebruik, vanaf 2004 worden ze voor een breed publiek voornamelijk via internet aangeboden. In Visie op Sectoren 2009 vindt u de visie van ABN AMRO op trends, ontwikkelingen en onze vooruitzichten voor de zakelijke dienstverlening. De “Visie op Zakelijke dienstverlening” begint met de visie van ABN AMRO op de Nederlandse economie. Vervolgens treft u een interview aan met Larry van der Schoor, commercieel bestuurder van Welten, gevolgd door een samenvatting en de 10 brancheanalyses. Elke brancheanalyse bestaat uit twee pagina’s met een beschrijving van de bedrijfstakdynamiek en de vooruitzichten, maar bevat tevens een veelheid aan cijfers. De lezer krijgt hiermee inzicht in de trends, ontwikkelingen, vooruitzichten en andere (bedrijfs)economisch gerelateerde vraagstukken, die relevant zijn voor een branche. De VOS 2009 is samengesteld op basis van talrijke bronnen. Er zijn zowel openbaar toegankelijke bronnen als eigen informatiebronnen gebruikt. Veel informatie is publiekelijk toegankelijk. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is een welbekende bron voor cijfers. Ook hebben we gebruik gemaakt van de kennis en ervaring van brancheorganisaties in Nederland, diverse onderzoeks- en adviesbureaus en overheidsinstanties. Naast deze publiek toegankelijke bronnen heeft ABN AMRO Sector Research de beschikking over eigen informatiebronnen en databases. Een voorbeeld hiervan treft u op elke tweede pagina van de brancheanalyse waar het onderwerp ‘werkkapitaal MKB’ wordt behandeld. Dit gedeelte geeft de ontwikkeling van het werkkapitaal van het MKB weer over een periode tot 2007. Wij hopen dat deze publicatie u stimuleert om met ABN AMRO en uw collega ondernemers van gedachte te wisselen over de uitdagingen voor uw sector in Nederland.

4

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Visie op Nederland

Nederlandse economie in zware recessie In 2008 is de economische groei sterk teruggevallen. In het tweede en derde kwartaal was al sprake van krimp van de economie – zowel in de eurozone als in Nederland. De situatie werd nog grimmiger in het najaar van 2008 toen alom duidelijk werd dat de gevolgen van de kredietcrisis veel ernstiger waren dan eerder was gedacht. Voor 2009 worden nu zeer negatieve groeicijfers verwacht. En ook voor 2010 verwachten we (gemiddeld) nog geen groei. Bovendien zijn de risico’s groot. Het is zeker niet uitgesloten dat de correctie op de in eerdere jaren ontstane en nu geknapte bubbels nóg sterker is en de economie in een nóg diepere recessie terechtkomt. De afkoeling van de wereldeconomie begon al in de eerste helft van 2008. De groei - met name die in de VS - stond trouwens al vóór het begin van 2008 onder druk door de sterke terugval op de Amerikaanse huizenmarkt. Verder zorgde de in de zomer van 2007 begonnen kredietcrisis voor de nodige onzekerheid. Vervolgens liep de olieprijs in de eerste helft van 2008 op tot een recordhoogte. Dat zette de koopkracht in veel landen onder druk en daarmee de groei van de particuliere consumptieve bestedingen. In de loop van het jaar vertraagde de groei van de wereldeconomie van 4,3% jaar-op-jaar (j-o-j) in het eerste kwartaal tot net boven nul in het laatste kwartaal. Tezamen met de wereldeconomie liet ook de wereldhandel een afkoeling zien. Deze was trouwens al zichtbaar vanaf de nazomer van 2007. Eind vorig jaar – nadat de kredietcrisis weer in alle hevigheid was opgelaaid - leek de wereldhandel compleet in te storten. In de maanden november tot januari kromp de handel ruim 6% per maand. Als gevolg daarvan lag het volume van de wereldhandel bij het begin van dit jaar zo’n 17% onder het niveau van begin 2008!

Sterke groeivertraging Nederlandse economie In 2006 en 2007 draaide de Nederlandse economie heel goed. Het bruto binnenlands product (BBP) nam die jaren met gemiddeld 3,5% toe. In 2008 viel de groei terug naar 2%. Daarmee deed ons land het in die jaren duidelijk beter dan de eurozone als geheel. Vooral in het laatste deel van 2007 was de groei hoog. In feite was vrijwel de hele gemiddelde groei van 2008 al gerealiseerd in 2007. Dat zet de Nederlandse prestatie in een wat ander licht. We zien dit ook als we naar de kwartaalcijfers kijken van 2008. In het eerste kwartaal steeg het BBP nog met 0,6% ten opzichte van het voorgaande kwartaal (k-o-k). Maar in de periodes daarna kromp de economie – en ook nog eens steeds harder: van -0,1% k-o-k in het voorjaar naar -1,0% in het slotkwartaal.

5

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Visie op Nederland

Economische groei Nederland 2,5%

5%

2,0%

4%

1,5%

3%

1,0%

2%

0,5%

1%

0,0%

0%

-0,5%

-1%

-1,0%

-2% 01

02

03

04

05

groei k-o-k (l.a.)

06

07

08

groei j-o-j (r.a.)

De afkoeling van de economie in de loop van het jaar wordt verklaard door de terugval bij vrijwel alle bestedingen. De consumptie stagneerde in het grootste deel van het jaar. Dat werd waarschijnlijk mede veroorzaakt door de forse inflatiestijging in het eerste halfjaar die de koopkracht onder druk zette. Alleen in de laatste maanden van het jaar namen deze bestedingen weer toe. De investeringen deden het aanvankelijk nog goed, maar in het tweede halfjaar eiste het afgenomen producentenvertrouwen, dat leed onder de dure olie en euro, zijn tol en gingen de investeringen dalen. De uitvoer kwam in het voorjaar onder druk. De vertraging van de wereldhandel en de alsmaar duurder wordende euro deden de uitvoer afnemen. Vooral tegen het eind van het jaar gingen de investeringen en de uitvoer onderuit. De toename van de consumptie voorkwam een nóg forsere krimp van de economie.

Stand begin 2009 - vooruitzichten Waar staan we nu? Als we kijken naar de verschillende vertrouwensindicatoren, de barometers van het economisch weerbeeld, dan wijzen die op een heel slechte start van 2009. Eind vorig jaar hebben deze indicatoren een enorme duikvlucht gemaakt naar niveaus die we sinds de recessie van begin jaren tachtig niet meer hadden gezien. In het eerste kwartaal zijn deze indicatoren weliswaar gelukkig niet veel meer gedaald, maar doorgaans lagen ze in maart toch nog altijd op een iets lager peil dan eind vorig jaar. Vertrouwensindicatoren zijn gebaseerd op enquêtes. Daarmee zijn het ‘zachte’ cijfers. De eerste ‘harde’ cijfers van dit jaar waren echter ook slecht. Zo bleek dat het volume van de Nederlandse goederenuitvoer in januari 14% was gedaald ten opzichte van begin 2008. En ook de industriële productie liet in de eerste twee maanden met -12% j-o-j een enorme daling zien. De dramatische ontwikkeling sinds eind 2008 zien we ook terug bij de bezettingsgraad van het machinepark van de industrie. Tussen oktober en januari daalde de bezetting van 83% naar krap 77%. Ten slotte lag de ontvangst van nieuwe orders in de industrie ongeveer een derde lager dan begin 2008. Aan de neergang lijkt dus nog geen eind te komen.

6

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Visie op Nederland

Bezettingsgraad industrie 88% 86% 84% 82% 80% 78% 76% 74% 72% 70% 90

92

94

96

98

00

02

04

06

08

09

Gelet op de enorme afname van de wereldhandel, zien we de Nederlandse uitvoer eveneens sterk dalen in 2009. De flink geslonken orderportefeuilles in de industrie bevestigen deze verwachting voor de verslechterde buitenlandse afzet. Bij de particuliere consumptie is sprake van verschillende, tegen elkaar in werkende factoren. De contractlonen nemen gemiddeld met ongeveer 3% toe. Veel cao’s zijn vorig jaar afgesloten toen voor 2009 nog een inflatie van ruim 3% werd voorzien. De inflatie is echter hard gedaald en komt waarschijnlijk gemiddeld onder de 1% uit. Dat levert een flinke koopkrachtverbetering op voor de werkenden. Daar staat tegenover dat de werkloosheid, die overigens tot en met de eerste maanden van het jaar slechts licht is toegenomen, sterk zal stijgen. Dat is juist nadelig voor het beschikbaar inkomen in ons land. Bovendien zal het toenemende verlies aan banen het consumentenvertrouwen verder onder druk zetten. Daardoor gaat men mogelijk meer sparen in plaats van besteden. De particuliere consumptie zal dit jaar wellicht gelijk blijven of licht afnemen. Door de slechte afzetperspectieven, vooral in het buitenland, staan de investeringen onder zeer zware druk. De bezettingsgraad is al drastisch afgenomen. Winsten zullen teruglopen deels als gevolg van een stijging van de arbeidskosten per eenheid product. De afname van de werkgelegenheid volgt immers met vertraging de afname van de productie. Daarbij komt dat de banken hun leenvoorwaarden hebben aangescherpt. (Maar de kredietverlening aan nietfinanciële bedrijven is in de eerste twee maanden van 2009 wel iets toegenomen.) We gaan er daarom van uit dat de investeringen mogelijk met dubbele cijfers zullen afnemen.

Rente is fors verlaagd Toen afgelopen najaar het financiële systeem in grote problemen kwam, hebben de centrale banken ingrijpende maatregelen genomen. Zo zijn de rentes in veel landen fors verlaagd. In de VS heeft de Fed haar rente teruggebracht naar bijna 0%. De ECB heeft weliswaar de rente in mindere mate omlaag gebracht, maar toch is ook hier de belangrijkste beleidsrente, de refi-rente, met 3 procentpunt verlaagd naar 1,25% in april. En alom wordt verwacht dat deze rente op korte termijn naar 1% wordt gebracht. De refi-rente is het tarief waartegen banken geld kunnen lenen bij de ECB. Sinds afgelopen najaar kan dat zelfs onbeperkt. Want in het kader van het steunen van de bancaire sector heeft de ECB het gebruikelijke maximum aan de toewijzing van liquide middelen tijdelijk laten vervallen. Onlangs heeft de ECB bekendgemaakt dat deze maatregel minstens tot na het einde van dit jaar van kracht blijft - en zo nodig nog

7

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Visie op Nederland

langer. Een ander rentetarief van de ECB is de depositorente. Tegen deze rente kunnen banken middelen die ze (tijdelijk) over hebben, ‘parkeren’. Dat levert hun nu nog maar 0,25% op. Centrale banken buiten de eurozone hebben ook andere, niet-conventionele maatregelen genomen. De Fed bijvoorbeeld heeft twee nieuwe beleidsinstrumenten ingezet: kredietversoepeling (credit easing) en kwantitatieve verruiming (quantitative easing). Het eerste instrument betreft het aankopen door de Fed van schuldtitels uit de private sector. Bij het tweede instrument koopt de Fed staatsobligaties op. De bedoeling is dat daarmee ook de langere rentes naar beneden gaan. De ECB heeft aangekondigd ook met nieuwe nietconventionele maatregelen te komen. Welke dat zullen zijn, heeft ze nog niet gezegd. Door de sterke afkoeling van de economie zijn de lange rentes met name eind 2008 duidelijk naar beneden gekomen. We hebben het hier over het rendement op staatsobligaties. Het rendement op bedrijfsobligaties ligt daar sinds het begin van de kredietcrisis en vooral sinds het weer oplaaien daarvan in het afgelopen najaar, een stuk boven. Maar ook deze rentes zijn wat gedaald. In het eerste kwartaal heeft de neerwaartse trend niet doorgezet. Toch is er een redelijke kans dat de lange rente in de komende maanden iets verder zal dalen. Zo zit de economie voorlopig nog in een recessie. En indien de Fed haar aankopen van staatsobligaties verder gaat opvoeren, zal de rente in de VS wat dalen. Dat kan ook de lange rente in de eurozone meetrekken, zij het in mindere mate. In de tweede helft van het jaar kunnen de lange rentes weer iets oplopen.

Forse krimp in 2009 Hoe lang de recessie zal aanhouden en hoe diep die zal zijn, is moeilijk te zeggen. Bij eerdere bankcrises bleek dat de economie enkele jaren nodig had om daarvan te herstellen, ten koste van een flinke economische krimp. En we mogen niet vergeten dat we nu te maken hebben met een mondiale crisis, niet een nationale. Maar centrale banken en regeringen hebben stevige tegenmaatregelen genomen. En we gaan ervan uit dat deze maatregelen gaan werken. We verwachten dat de Nederlandse economie dit jaar heel fors zal krimpen – met 3 à 5%. Later in het jaar of in 2010 kan aan de krimp een eind komen dankzij de genoemde stimulans van de monetaire en begrotingsmaatregelen voor de wereldeconomie. Maar de gemiddelde groei in ons land zal in 2010 waarschijnlijk nog negatief zijn. Toch zou dit betekenen dat in vergelijking met eerdere bancaire crises in de wereld de schade voor de economische groei deze keer wat lager uitvalt. Dat tekent dan ook tegelijkertijd het negatieve risico dat aan ons scenario kleeft. In dit verband wijzen we ook op de forse daling van de inflatie. In maart was deze in de eurozone gedaald naar 0,6% - van 4% in de zomer van 2008. In ons land lag het cijfer in maart met 2,0% hoger. Vooral de ontwikkeling van de olieprijzen, en in mindere mate van de voedselprijzen, was voor de daling sinds afgelopen zomer verantwoordelijk. En dat geldt ook voor de verdere inflatiedaling die we voorzien – óók in Nederland. Maar de recessie drukt de prijzen eveneens. Daardoor zou de inflatie in de zomer tijdelijk onder de nul kunnen uitkomen. Maar of het daarbij blijft? Door de recessie is er een ongekend grote onderbezetting in de economie aan het ontstaan. Die zal de inflatie drukken. We weten echter niet hoe groot het deflatoire effect daarvan kan zijn.

8

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Larry van der Schoor, commercieel bestuurder bij Welten

‘Er kan méér dan alleen een dik sociaal plan‘ Larry van der Schoor: ‘Ik zie dat er gezonde weerstand gaat ontstaan tegen het overdreven pessimisme. Tuurlijk, halverwege 2008 dachten velen nog dat de bomen tot in de hemel groeiden. Nu zeggen mensen: oké jongens, het is niet zo best, het is lastig, maar we moeten wel doorpakken met elkaar. Ik denk zelf dat de zakelijke dienstverlening het nog tot augustus 2009 goed voor de kiezen zal krijgen. Mijn gevoel is dat een krimp van 4% de bodem is en dat we daarna snel terugschakelen: 4% krimp, 3, 2, 1. In een grote depressie met een krimp van 10% geloof ik niet.’ ‘Lange tijd is het zelfvertrouwen gecorreleerd geweest aan de AEX. Als die boven de 400 stond, bestond de creativiteit richting arbeidsmarkt uit het aanbieden van een dertiende, een veertiende maand erbij, of, bij wijze van spreken, anderhalve leaseauto. En als de AEX onder de Larry van der Schoor

280 komt, dan zien wij vooral in de financiële sector nog maar één plan, en dat is het sociaal plan. Terwijl, ik pleit ervoor om méér reacties te hebben dan alleen die twee. Ik pleit ervoor dat bedrijven ervoor zorgen dat ze als harmonica-organisaties kunnen mee-ademen met de economie. Bedrijven moeten zichzelf de vraag stellen: Hoe kunnen we, gelet op de hectiek van de marktvolumes, onze organisaties in een half jaar tijd opschalen met 30% (inademen) of indikken met 40% (uitademen)?’ ‘Notarissen gaan bijvoorbeeld voor het eerst in eeuwen rode cijfers schrijven. Het woord verlies moet deze beroepsgroep bij wijze van spreken opzoeken in het woordenboek. Dat zie je terug in de organisatie. Notarissen, in juridische zin voor een deel ambtenaren, zijn relatief aardig voor elkaar, het personeel beschouwt het kantoor wat vaak als de speeltuin van de stad. Daar kun je een sabbatical week opnemen, of een opleiding van drie maanden doen. Nu moeten diezelfde notarissen razendsnel schakelen en anticiperen op een markt die niet gauw meer dezelfde zal worden; tijdelijk contracten kunnen niet verlengd worden, dat is al een heel grote stap voor hen. En waarschijnlijk moeten er professionals ontslagen worden. Voor een sector die dat nog bijna nooit heeft moeten doen, zijn dat zéér ingrijpende en emotioneel lastige maatregelen.’ ‘Stel, deze sector denkt na over verschillende mogelijkheden. Scenario één: in een half jaar tijd 30% opschalen of krimpen. Scenario twee: in een half jaar tijd 50% opschalen of krimpen. Wat is daarvoor nodig? Dan zou er een ongelooflijke creativiteit loskomen. Zullen we een gemeenschappelijk service-centre voor notarissen opzetten? Moeten we gaan werken met een pool van oproepbare kandidaat-notarissen? Of een flying squad, is dat wat?’ ‘Ook banken, verzekeraars en pensioenfondsen zouden in deze tijden anticyclisch kunnen denken, door juist nu talenten op een creatieve manier aan je organisatie te binden.

9

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening

Bijvoorbeeld door ze een contract te geven van zes jaar, en meteen af te spreken: als we noodgedwongen toch van je af moeten, dan krijg je dit bedrag mee. Of; als je zelf weg wilt; dat kan, maar dan bespreken we nu alvast een aantal scenario’s van andere samenwerking of opzegging. Deze constructies zijn nu al mogelijk, en daar zouden bedrijven, zeker banken, verzekeraars en pensioenfondsen veel meer gebruik van kunnen maken. ’ ‘Je kunt ook denken aan een carrousel die je twee, drie jaar in de lucht houdt, waarin bijvoorbeeld bankprofessionals uit het middenkader, die mogelijk wat murw zijn, mentaal goed fris gehouden worden, door op verschillende locaties te werken met afwisselende klanten en collega’s. Verandering van spijs doet eten. Daarmee houden ze hun persoonlijke ontwikkeling en zelfvertrouwen op peil, en als er weer groei is, kunnen ze uit eigen beweging weer in dienst van de bank, of van bedrijven als Welten gaan, of als ZZP-er gaan werken.’ ‘Maar ik zie ook dat er voor dit soort andere modellen om mensen uit te ademen momenteel nog even weinig ruimte is in de zakelijke dienstverlening. In de bestuurskamers overheerst nu vaak nog de hectiek. De voorzieningen worden op de balans getroffen. Het is vaak allemaal wat hyperventilerend. Op formatieplaatsen sturen, externen eruit, geen nieuwe mensen erbij. Quick en dirty. In het sociaal plan bestaat de gereedschapskist uit diverse soorten handdrukken en vertrekregelingen. En dan zijn binnen drie maanden de handen weer schoon. Dat is de aanpak die je het meeste ziet.’ ‘Logisch, maar de echte vraag begint nu te komen: welke soort organisatie moeten we in de komende jaren gaan bouwen om bestand te zijn tegen dit soort economische stormen? Wat hebben wij er organisatorisch van geleerd? De eerste verkenningen zijn al begonnen.’ ‘Als ik de markt goed beluister, dan wordt de onderkant van de personele bezetting binnenkort benaderd. Bij sommige managers zie ik het begin ontstaan van burgerlijke ongehoorzaamheid naar de hoogste bestuursorganen. Operationeel staat het water ze aan de lippen. Steeds vaker klinkt het signaal: het houdt op met wat ik nog kan doen met personeelsstops en –reductie. De manager krijgt klachten over de klachten. Klanten die weglopen en grote druk op compliance. Het snelle indikken in de financiële sector via het niet verlengen van tijdelijke contracten en spaarzaam gebruik van externen is nu in veel financiële instellingen gerealiseerd. De komende zes maanden breekt een volgende fase aan: mentale fitheid en verhoging van productiviteit van afgeslankte organisaties bepalen de managementagenda’s.’ ’Voor Welten zelf voorspel ik voor 2009 een groei van 6 tot 9%, of een krimp van vijf tot 8%. Tussen het meest optimistische en het meest pessimistische scenario zit dus maar liefst 17% verschil. Het is in ieder geval niet een going concern jaar. Het eerste kwartaal is meestal rustig voor ons, de forecast is nog lastig te maken. Vorig jaar was er vooral in de tweede helft veel onrust bij banken en in het bijzonder in de spaarmarkt. Onze klanten zijn dit jaar minder hypotheken en kredieten gaan doen, maar tegelijkertijd zijn er in personele zin stevige mutaties te verwachten. Als wij alleen voor banken zouden werken, dan zouden onze prognoses extremer zijn. Dan schat ik dat we in theorie kunnen groeien van tien tot 15%, en met dezelfde cijfers ook zouden kunnen krimpen. Daar zit maar liefst 30% verschil tussen.

10

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening

Welten heeft de spreiding over de diverse financiële spelers zeer behoorlijk staan.

Tips van Larry van der Schoor Tip 1 Maak gebruik van het onontgonnen potentieel aan arbeidsvormen. We hebben in onze samenleving een breed pallet: freelancers, oproepkrachten, gedetacheerden, zelfstandige zonder personeel (ZZP), part-timers. Het mooie van Nederlandse wetgeving, in vergelijking met het buitenland, is dat er arbeidsrechtelijk veel mogelijkheden zijn. Als ik in Brussel of Frankfurt vertel dat mensen van Welten ook thuis werken - onze mindset is; we gaan voor output, niet voor aanwezigheid -, dan kijken ze toch nog vaak of ze water zien branden. Natuurlijk, de voorstellen moeten goed zijn, en de ondernemingsraden en vakbonden moeten meewerken, maar dan zijn er vele mogelijkheden.

Tip 2 Als een organisatie mensen uitademt, zorg dan dat kennis zo veel mogelijk binnen het bedrijf behouden blijft. Ook al heb je iemand niet meer op de payroll nodig – zorg dan wel voor permanente educatie. Maak er een zakelijke vriend van. Dat kan in de vorm van een alumninetwerk, waarin mensen opneemt die je de kennis in je organisatie digitaal ter beschikking stelt. Je kunt faciliteiten of je gebouw ter beschikking stellen. Zo worden mensen zakelijke vrienden en heb je een mentaal contract met elkaar.

Tip 3 Het is belangrijk dat de overheid de tijd neemt op het toezicht op de financiële markten te verbeteren. Ze lopen bij wijze van spreken nog met soldeerbouten rond, terwijl ze driedimensionale camera’s nodig hebben om dwars door die financials heen te kijken.

Welten Welten is marktleider in het opleiden en detacheren van specialisten voor banken, verzekeraars en pensioenfondsen. Daarnaast neemt Welten complete projecten, of delen daarvan, uit handen van haar opdrachtgevers. Zowel de opleidingstrajecten als de interimprofessionals van Welten zijn gericht op het gebied van zakelijk en particulier bankieren, verzekeringen en pensioenen.

11

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Samenvatting

De meeste branches binnen de dienstensector hebben voldoende financieel aanpassingsvermogen en zijn daardoor relatief gezien beter in staat om de economische recessie zonder al teveel kleerscheuren te doorstaan. Intermediairs vormen een uitzondering: zij krijgen te maken met een onzekere toekomst en worden geconfronteerd met hoge vraaguitval. Bedrijven in de sector kunnen strategische samenwerkingsverbanden of een fusie/ overname overwegen om de continuïteit van het bedrijf te waarborgen. De verwachting is echter dat het aantal overnamekandidaten de komende periode sterk zal stijgen, waardoor een verdere sanering van de intermediaire sector onvermijdelijk zal zijn. De accountancybranche kent relatief gunstige vooruitzichten. Voor veel klanten is de accountant het primaire aanspreekpunt in tijden van economische neergang, om het financiële overzicht te behouden en hierop te kunnen sturen. Daarnaast biedt de hogere regeldruk voor organisaties, de hogere rapportagefrequentie en de invoering van niet-financiële indicatoren in de jaarverslagen meer werkzaamheden voor de accountant. De vraaguitval in 2009 voor advocatendiensten schatten wij laag in. Het aantal juridische procedures neemt toe als gevolg van de toenemende juridisering van de samenleving en verdere verzakelijking van het ondernemen, waarmee contracten juridisch een stuk complexer zijn geworden. Het aantal claims en faillissementen zal verder groeien in 2009. Ook de toenemende regelgeving vanuit de overheid heeft gezorgd voor extra juridische vraagstukken. Niet alle branches binnen de juridische dienstverlening hebben gunstige vooruitzichten. Veel notariskantoren zijn qua omzet (teveel) afhankelijk van de onroerendgoed markt en juist deze markt heeft zware tegenslagen te verduren gehad. ABN AMRO verwacht dat de omzet voor deze branche in 2009 zal teruglopen met meer dan 15% ten opzichte van voorgaand jaar. Wij verwachten een stijging van de omzet in de beveiliging en opsporing (door de terugtrekkende overheid en de vergrote maatschappelijke aandacht voor veiligheid) en bij deurwaarders en incassobureaus (meer incasso-opdrachten door het groeiende aantal schulden bij particulieren en de stijgende werkloosheid). ABN AMRO verwacht dat de assurantietussenpersonen een zwaar jaar voor de boeg krijgen door allerlei wettelijke voorschriften (meer transparantie), de woekerpolisaffaire (imagoschade) en de ongunstige huizenmarkt zetten de branche stevig onder druk. De uitvaartbranche blijft relatief goede vooruitzichten houden, ondanks de daling van het sterftecijfer van de afgelopen jaren. De uitvaartbranche trekt vele nieuwe (innovatieve) ondernemers aan waardoor zowel fullservice concepten als budgetuitvaarten ontstaan. De uitzendmarkt zal in 2009 krimpen als gevolg van de economische recessie. De conjunctuurgevoeligheid van de branche laat zich in deze slechte economische tijden duidelijk zien en zowel kostenbeheersing als diversificatie staan hoog op de agenda. Wij gaan uit van een omzetdaling van meer dan 15%. In de schoonmaakbranche is volledig gebouwenbeheer bijna de enige opening voor autonome groei. Wij verwachten dat er per saldo minder nieuwe aanbestedingstrajecten zullen zijn in 2009. Ook krijgt de branche te maken met verdere prijsdruk (door afnemende vraag) en kostenreductieprogramma’s. Bij de economische adviesbureaus speelt de verslechterende Nederlandse conjunctuur ook een grote rol: het komende jaar zal de adviesmarkt negatief worden beïnvloedt. Zo staat vast dat de overname- en fusiemarkt verder zal krimpen. Uiteindelijk zal de brancheomzet met 5-10% dalen in 2009.

12

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Accountantskantoren Fusies, arbeidsmarktkrapte, regelgeving en automatisering zijn belangrijke thema’s in 2009 Vooral de kleinere kantoren krijgen het moeilijker en staan open voor fusie of overname Het tempo van de omzetgroei zal afzwakken: tussen 0 - 5% groei Branchebeschrijving Openbare accountants controleren en stellen jaarrekeningen

administratief gebied en adviseren zij bij overname en

op. Een openbaar accountant stelt vast of de jaarrekening

opvolging. Er zijn twee typen accountants, de academisch

een getrouw beeld geeft van de werkelijkheid, en geeft

geschoolde Registeraccountants (RA) en de niet academisch

zijn oordeel daarover weer in een accountantsverklaring.

geschoolde Accountant-administratieconsulenten (AA).

Daarnaast geven accountants advies op onder andere

Trends en ontwikkelingen De druk op de fusie- en overnamemarkt en arbeidsmarkt

organisaties (Wta) heeft in dit verband tot een tweedeling

is door de economische neergang enigszins afgenomen,

geleid met aan de ene kant grote kantoren met een AFM-

maar vormen naast regelgeving en automatisering wel nog

vergunning (die wettelijke controles mogen uitvoeren) en

steeds een belangrijk thema. De verscherpte kwaliteits- en

aan de andere kant kleine kantoren zonder vergunning. Er

regelgevingsvoorwaarden en de omvangrijke investeringen

zijn aanwijzingen dat kantoren met een AFM-status deze

in automatisering, training en opleiding van het personeel

als een keurmerk gebruiken om hun dienstverlening aan

zijn moeilijker op te brengen. Veel kleine kantoren zoeken

te prijzen. Automatisering speelt een belangrijke rol in de

daarom aansluiting bij grotere kantoren. Het aantrekken en

werkzaamheden van de accountant. De accountant is vrijwel

behouden van gekwalificeerd personeel blijft één van de

het gehele jaar, dankzij de ICT-ontwikkelingen, de klant van

hoogste prioriteiten binnen de branche. Het verloop is name-

informatie aan het voorzien. Geautomatiseerd workflow-

lijk erg hoog. Organisaties uit andere branches nemen steeds

management, elektronische dossiervorming en internetboek-

meer accountants in dienst om te kunnen voldoen aan de

houden verhogen hierbij de efficiëntie. Vooral ZZP-ers en

complexe wet- en regelgeving. De Wet toezicht accountants-

kleine kantoren hebben hier baat bij.

Onze visie Consolidatie zal ook in 2009 plaatsvinden, waarbij vooral de

verwachten echter wel dat de adviestak enigszins onder druk

kleinere kantoren openstaan voor gesprekken. ABN AMRO

zal komen te staan in 2009, maar voor de langere termijn is

verwacht echter dat het tempo lager ligt dan in 2008 door de

hier nog veel mogelijk. Sommige klanten van accountants-

slechte economische omstandigheden. Veel kleine bedrijven

kantoren zullen door de economische recessie een kosten-

kunnen de hoge investeringen, die nodig zijn om te voldoen

efficiënter beleid voeren en alleen de meest noodzakelijke

aan regelgeving en automatiserings- en opleidingseisen,

werkzaamheden door de accountant laten uitvoeren. Voor

niet opbrengen en gaan op zoek naar partners. Automati-

andere klanten is de accountant juist het primaire aanspreek-

sering zal de efficiëntie van de accountant verhogen bij het

punt in tijden van economische neergang, om het financiële

controleren van jaarrekeningen. De accountant kan steeds

overzicht te behouden en hierop te kunnen sturen. Daarnaast

meer door middel van de ICT vrijwel realtime meekijken in

biedt de hogere regeldruk voor organisaties, de hogere

de boekhouding en transacties van klanten. Hierdoor kunnen

rapportagefrequentie en de invoering van niet-financiële

de werkzaamheden ten behoeve van de adviestak van ac-

indicatoren in de jaarverslagen meer werkzaamheden voor

countantskantoren een potentieel sterke groei laten zien. Wij

de accountant.

Kerngegevens Omzet per jaar accountancy: EUR 3,9 mrd - groei (05-2007 t/m 05-2008): +8% Aantal bedrijven (01-01-08): 15.820 - waarvan administratiekantoren: 62,3%

Websites Aantal werkzame personen: ±115.000 Aantal fusies jan. t/m juni 2008: 25 - groei tov zelfde periode 2007: +52%

13

www.nivra.nl www.novaa.nl www.accountancynieuws.nl www.deaccountant.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Accountantskantoren Omzetontwikkeling en aantal bedrijven

Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research

• ABN AMRO verwacht dat in 2009 het groeitempo van de

145

omzet ten opzichte van voorgaande jaren matig zal zijn. De

135

accountancy- en advieskosten zijn de afgelopen jaren hard

125

gestegen voor klanten. Daarom zal een groot aantal

115

Prijsontwikkelingen in de accountancybranche 12%

gestegen. Eén van de oorzaken hiervan is de krapte op

10%

de arbeidsmarkt. Klanten hebben hierdoor meer moeten

8%

betalen, omdat de loonkosten blijven stijgen.

6%

• In de periode 2005-3 tot 2007-4 is de prijsstijging voor

2008-4

2008-3

4%

accountantscontrole niet onder de 4%-grens uitgekomen.

2%

Sinds begin 2008 zien we dat de prijsstijging over de hele

-4 (g em )

20

09

v

08

-3 08

20

20

-2

20

08

-1 08

20

07 -4

20

07 -3

20

07 -2

20

07 -1

-4

20

20

06

-3 06

-2 20

06

20

06

-1

-4 20

20

05

-3 05

20

-1

05 20

05 20

prijsstijgingen.

-2

0%

linie begint af te zwakken. Voor 2009 verwachten wij lichte

Prijsontwikkeling totale diensten accountancy (jaarmutaties) Prijsontwikkeling accountantscontrole (jaarmutaties)

Werkkapitaal MKB

Bron: ABN AMRO Sector Research Crediteurendagen

• Het aantal debiteurendagen ligt relatief hoog. Na een

Debiteurendagen

Voorraaddagen

50

periode van een dalende trend zien we in 2007 een stijging met bijna 30% naar 40 dagen.

40

• Met een versnelling van de incasso en een gericht beleid

40 36

36

30

op de timing van factuurverzending kan in deze tijd veel winst worden gehaald.

33

31

20 14

• Het werkkapitaal in dagen is per saldo met 0,8 dagen ge-

10 dagen

te maken met de optimalisatie van het werkkapitaal.

2008-2

Aantal bedrijven

Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research

• De prijzen voor accountancydiensten zijn de laatste jaren

stegen in 2007. Juist in deze tijd is er op dit punt veel winst

2008-1

2007-4

2007-3

2007-2

2007-1

2006-4

2006-3

2006-2

2006-1

2005-4

Bandbreedte voorspelling

2009v (gem)

Omzetontwikkeling

2005-3

2005-2

2005-1

2004-4

2004-3

2004-2

2004-1

85

2003-4

maximaal 5%.

95

2003-3

• Per saldo zal de omzetgroei in 2009 uitkomen op

105

2003-2

kader van kostenbeleid in crisistijd.

2003-1

index (2000=100)

bedrijven gaan besparen op accountancydiensten in het

7

8

3

7

3

7

3

0 2003

Werkzaamheden individuele accountantskantoren

7

2 2004

2005

2006

2007

Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research Overige dienstverlening 8%

• De kernactiviteit van bedrijven in de accountancybranche vormt het verzorgen van financiële administraties (36%). Belasting (advies)werkzaamheden 18%

• De advisering van klanten op financieel-economisch en fiscaal terrein is in opkomst. Voor 28% is dit nu onderdeel van de werkzaamheden.

Verzorgen financiële administraties 36%

Verzorgen niet-financiële administraties 3%

• Onafhankelijke financiële adviesbureaus zijn echter geduchte concurrenten aan het worden en proberen marktaandeel bij advieswerkzaamheden te winnen.

Accountantscontrolewerkzaamheden 25%

14

Advisering (exclusief belasting-advies) 10%

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Advocatenkantoren Advocatenkantoren hebben relatief weinig last van conjuncturele ontwikkelingen De gespecialiseerde kantoren (cyclische kantoren) zijn wel kwetsbaar in crisistijd Voor 2009 verwachten wij een groei van de omzet met maximaal 5% Branchebeschrijving Een advocaat geeft juridisch advies en verleent juridische

beroepsorganisatie van alle advocaten in Nederland. Advoca-

bijstand in rechtsgedingen. De advocaat dient ingeschreven

ten zijn werkzaam voor instellingen, organisaties en particu-

te zijn bij de rechtbank van het arrondissement waar de acti-

lieren. Specialismen zijn onder meer arbeidsrecht, erfrecht,

viteiten worden ontplooid en zo ook bij De Nederlandse Orde

strafrecht, mediarecht en auteursrecht.

van Advocaten (NOvA). De NOvA is de publiekrechtelijke

Trends en ontwikkelingen De tarieven van advocaten staan ter discussie. De afgelo-

advocaten in Nederland laag. Zo telt Nederland één advocaat

pen jaren hebben vooral kleine bedrijven en particulieren

op 1.070 inwoners, terwijl dit in België één op de 700 inwo-

geklaagd dat de tarieven hoog en niet-transparant zijn. De

ners is. Alleen in Frankrijk en Denemarken is de concentratie

hoge tarieven worden veroorzaakt door het beperkte aan-

lager dan in Nederland. Advocatenkantoren hebben relatief

bod (en aanwas) van advocaten en de hoge opleidingskos-

weinig last van conjuncturele ontwikkelingen. Weliswaar is

ten. Daarnaast speelt de expertise van de advocaat en het

het volume voor vastgoedjuristen sterk afgenomen en ligt de

kantoor waar hij/zij voor werkt ook een rol in de hoogte van

fusie- en overnamemarkt wat grote deals betreft vrijwel stil,

het tarief. Kleine advocatenkantoren hebben hier veelal een

maar het aantal faillissements- en ontslagzaken en de vraag

betere propositie, aangezien zij relatief beter in staat zijn om

naar mededingingsadviezen vullen de orderportefeuilles van

scherper te onderhandelen op prijsstelling. Om te bepalen

advocatenkantoren. Kantoren die zich hebben gespeciali-

of de marktwerking inderdaad voldoende functioneert, heeft

seerd op bijvoorbeeld de M&A-praktijk en beursintroducties

de Orde van Advocaten een onderzoek aangekondigd. In

(cyclische kantoren) zijn kwetsbaar in crisistijd.

vergelijking met omringende landen is de concentratie van

Onze visie De vraaguitval in 2009 voor advocatendiensten schat

name voor kleine en middelgrote kantoren, onbenut blijft.

ABN AMRO laag in. Het aantal juridische procedures neemt

Voor veel kleine en middelgrote bedrijven is de gang naar

toe als gevolg van de toenemende juridisering van de

een advocaat nog steeds een hoge drempel, juist vanwege

samenleving en verdere verzakelijking van het ondernemen,

de hoge tarieven die gevraagd worden. De concurrentie

waarmee contracten juridisch een stuk complexer zijn

in de branche is hierdoor enigszins toegenomen, doordat

geworden. Het aantal claims en faillissementen zal verder

de aanwas van (MKB-)opdrachten geringer is en de

groeien in 2009. Ook de toenemende regelgeving vanuit de

klantloyaliteit afneemt. De klant zoekt constant naar de juiste

overheid heeft gezorgd voor extra juridische vraagstukken.

prijs-kwaliteitverhouding. Veel kantoren gaan over naar

Aan de andere kant is de fusie- en overnamemarkt en

vaste prijsafspraken voor standaard werkzaamheden om de

beursintroducties ingestort en een opleving op korte

klant aan zich te binden en mogelijke ’spin off’-opdrachten te

termijn is niet te verwachten. Het alleenrecht van advocaten

krijgen. Onze verwachting is dat het huidige uurtariefsysteem

(procesmonopolie) houdt de tarieven relatief hoog,

op den duur zal verdwijnen ten gunste van een systeem met

waardoor een groot deel van de potentiële markt, met

meer vaste prijzen voor juridische diensten.

Kerngegevens Aantal advocatenkantoren: 3.258 - groei aantal kantoren (2007-2008): +11,9% Aantal kantoren met 1 advocaat: 48,5% - kantoren met 1-5 advocaten: 84,9%

Websites Aantal advocaten: 14.951 - groei aantal advocaten (2007-2008): +5,7% Aantal vrouwelijke advocaten: 6.004 (40,2%) Aantal advocaten bij top 50: 4.391 (29,4%) 15

www.advocatenorde.nl www.juridisch.com www.boaweb.nl www.bureauft.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Advocatenkantoren Aantal advocaten en aantal kantoren

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

• In de periode 2003-2008 is het aantal advocatenkantoren

135

gestegen met 26,1%, terwijl het aantal werkzame

130

advocaten in dezelfde periode met 25,8% steeg.

125

Hiermee is het gemiddelde aantal advocaten per kantoor

120

vrijwel gelijk gebleven.

115 index (2003=100)

• De sterke groei van het aantal advocatenkantoren houdt verband met de sterk groeiende vraag naar advocatendiensten van de laatste jaren (toenemende juridisering van samenleving en verzakelijking van het ondernemen).

110 105 100 95 2003

2004

2005

Aantal advocaten

2006

2007

Omvang advocatenkantoren en ontwikkeling 160 150

de helft een kantoor met één werkzame advocaat (48,5%).

140

• Het aantal advocatenkantoren in het middensegment is tot

130

2005 gedaald ten gunste van het aantal kleine advocaten-

120 110

kantoren (1-5 advocaten).

100 index (2003=100)

• Na 2005 neemt vooral het segment 5-10 advocaten verder af, terwijl de overige segmenten groeien. Voor 2009 verwacht ABN AMRO verdere groei van vooral de kleinere advocatenkantoren.

90 80 70 60 2003

2004

2005

2006

1 advocaat 5-10 advocaten > 60 advocaten

2007

2008

2-5 advocaten 10-60 advocaten

Werkkapitaal MKB

Bron: ABN AMRO Sector Research Crediteurendagen

• De betalingstermijn voor de zakelijke klant ligt veelal hoger

Debiteurendagen

70

dan voor particuliere klanten. Het totaal aantal debiteuren-

60

dagen is, met 50 dagen in 2007, weer gestegen en aan de

57

50

hoge kant. aantal werkkapitaaldagen te verminderen moet gedacht

30

worden aan maatregelen in de sfeer van verkorten van

20

betalingstermijnen voor debiteuren en verlengen

10

dagen

• Een goed beheer van werkkapitaal is essentieel. Om het

40

51

50

48

4

4

45

6

3

3

0 2003

2004

Kostenstructuur advocatenkantoren

2005

2006

2007

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

• Salarissen en overige personeelskosten vormen de

100 en meer werkzame personen

belangrijkste kostenpost voor advocatenkantoren. Advocatenkantoren met meer dan 100 werknemers heb-

6%

62%

10 tot 100 werkzame personen

ben doorgaans te maken met relatief hogere personeelskosten dan bedrijven met minder dan 100 werknemers.

2009v

Bron: KSU Uitgeverij

• Nederland telt 3.258 advocatenkantoren. Hiervan is bijna

betalingstermijnen bij crediteuren.

2008

Aantal kantoren

57%

7%

51%

2 tot 10 werkzame personen

32%

36%

8%

41%

• Voor 2009 verwacht ABN AMRO dat de personeelskosten verder zullen stijgen als gevolg van het teruglopende

58%

Alle ondernemingen

35%

7%

aanbod van nieuwe juristen en de sterke vraag naar 0%

topjuristen voor de ‘high-end zaken’.

10%

20%

Personeelskosten

16

30%

40%

50%

60%

Afschrijvingskosten

70%

80%

90%

100%

Algemene kosten

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Assurantietussenpersonen Wettelijke voorschriften, woekerpolis en huizenmarkt zetten druk op de branche Het aantal faillissementen loopt verder op in 2009 De totale omzet zal in 2009 een aanzienlijke daling laten zien die ligt tussen 10 - 15% Branchebeschrijving Assurantietussenpersonen bemiddelen tussen verzekerden

vangen zij een beloning voor werkzaamheden die zij gedu-

en verzekeraars. Zij geven advies over financiële producten

rende de looptijd van het product verrichten. Er zijn meerde-

(zoals verzekeringen en hypotheken) en financiële voorzie-

re verenigingen in Nederland die ondersteuning bieden aan

ningen. De assurantietussenpersoon ontvangt een provisie

de onafhankelijke financiële- en assurantieadviseurs: NBVA,

bij de verkoop van een verzekeringsproduct. Daarnaast ont-

NVA, VvHN, NVGA en de VNAB.

Trends en ontwikkelingen De markt voor assurantietussenpersonen is aan verandering

een ander verdienmodel. De onderlinge concurrentie is

onderhevig. In een stagnerende markt staan zowel omzet

toegenomen, met verdere prijsdruk tot gevolg. Ook door de

als winstgevendheid onder druk. Een aantal ontwikkelingen

woekerpolisaffaire is er schade en onrust ontstaan in vooral

heeft hierop invloed gehad: wettelijke voorschriften per 1

de particuliere levenmarkt: de verkopen in dit segment

januari 2009 (zoals de Wet BGFO, Besluit Gedragstoezicht

vallen tegen. Verder trekken particulieren hun geld terug

Financiële Organisaties), de nog slepende woekerpolisaffaire

uit beleggingen en kiezen voor (bank)spaarproducten.

(met negatieve reputatie-effecten tot gevolg), slechte

Ook de schademarkt staat onder druk. Consumenten

omstandigheden op de huizenmarkt (met minder hypotheken

schakelen steeds minder vaak een tussenpersoon in en

en oversluitingen) en de opkomst van internet. In de wet

hierdoor verliest de branche marktaandeel ten opzichte van

BGFO is het gedragstoezicht en vereiste transparantie in

verzekeraars en banken. Hierbij zullen slachtoffers vallen

beloningsstructuren opgenomen. De bonusprovisies, welke

onder kleine assurantiekantoren en éénpitters. Zij hebben het

voor ongeveer 15% uitmaken van de totale inkomsten, zijn

moeilijker gekregen door de hoge administratieve lasten, de

afgeschaft en bedrijven in de branche krijgen te maken met

margedruk en de beperkte schaalgrootte.

Onze visie De assurantietussenpersonen krijgen in 2009 te maken met

hoge vraaguitval en het stringente wettelijke beleid zullen

slechte marktomstandigheden. Op vrijwel elke deelmarkt

steeds meer (vooral kleine) bedrijven in de branche aanslui-

zijn de vooruitzichten somber. Zowel de hypotheken- als de

ting proberen te zoeken met andere (middelgrote) bedrijven.

beleggingsmarkt zal in 2009 te maken krijgen met tegenval-

Indien dit niet slaagt, dan zal dit uiteindelijk leiden tot staking

lende verkopen, als gevolg van het beperkte vertrouwen van

van de activiteiten. Ook de scherpere concurrentie, de hogere

consumenten in de branche. Consumenten worden steeds

margedruk en de opkomst van internet als direct distributie-

kritischer ten aanzien van de werkzaamheden van de assu-

kanaal hebben hierin hun aandeel. Bedrijven in de branche

rantietussenpersoon en maken hun keuze op basis van prijs

zullen eerder zoeken naar een vorm van samenwerking om

in plaats van op de kwaliteit van de dienstverlening. Ook het

de continuïteit te waarborgen. Ook de relatie tussen verze-

leven- en schadesegment loopt in 2009 terug en het markt-

keraars en assurantietussenpersonen wordt in 2009 op de

aandeel van intermediairs zal verder afnemen ten gunste van

proef gesteld. De gewijzigde marktomstandigheden verei-

direct writers. Per saldo verwacht ABN AMRO dat de omzet

sen veel aanpassingsvermogen van zowel verzekeraars als

met 10-15% zal dalen in 2009 ten opzichte van 2008. Door de

intermediairs.

Kerngegevens Aantal bedrijven: 5.540, waarvan: - rechtspersonen: 42% - natuurlijke personen: 58% Groei aantal bedrijven (jan. 07/08): -6,7% Aantal vestigingen: 6.440

Websites Groei aantal vestigingen (jan. 07/08): -6,6% Aantal bedrijven 0-5 werknemers: 78,6% Aantal werknemers: ±30.000

17

www.nvba.nl www.nva.nl www.amweb.nl www.vbnet.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Assurantietussenpersonen Herkomst omzet

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

• Ruim tweederde van de uitgekeerde provisie door verzekeringsmaatschappijen is afkomstig van schadepolissen en bijna 20% komt van levenpolissen. Deze twee segmenten

Provisie schade 70%

zijn samen goed voor bijna 90% van de omzet van assurantietussenpersonen. • De marges in deze twee segmenten komen in 2009 verder onder druk te staan. Door vraaguitval en meer verkoop via

Provisie leven 17%

‘direct writers’ zal de concurrentie steeds heviger worden.

Overige ontvangsten 4% Hypotheken 7%

Sparen en beleggen 2%

Gemiddelde ontvangsten per assurantiekantoor

Bron: Verzekerd van Cijfers, bewerking ABN AMRO Sector Research

• Sinds 2001 zijn de inkomsten vanuit sparen en beleggen

500

sterk gegroeid. Vooral beleggingsproducten vonden gretig

450

aftrek. Ook de post hypotheken groeide aanvankelijk sterk,

400 350

maar stabiliseerde in de periode 2003-2006.

300

• Na 2006 begonnen de inkomsten voor assurantietussen-

250 200 index (2001=100)

personen op vrijwel alle fronten te dalen, waarbij vooral beleggen en hypotheken het zwaar kregen te verduren. Voor 2009 zal het beeld niet anders zijn en daalt de omzet tussen 10 - 15%.

150 100 50 0 2001

2002

2003

2004

2005

2006

Totale ontvangsten

Provisie schade

Hypotheken

Sparen en beleggen

Werkkapitaal MKB

2007

2008r

2009v

Provisie leven

Bron: ABN AMRO Sector Research Crediteurendagen

• Sinds 2003 is het aantal debiteurendagen jaarlijks gaan

Debiteurendagen

40

dalen, maar in 2007 is het aantal debiteurendagen met 37% gestegen naar 26 dagen. Hiermee is het betalings-

34

30

33

gedrag van afnemers weer verslechterd na een periode

26

25

van structurele verbetering.

20 19

• Betaalgedrag van klanten en beschikbaarheid van liquiditeit zijn in 2009 belangrijke aandachtspunten. Bedrijven in

8

5

6

7

6

0 2003

Aantal bedrijven, vestigingen en werknemers

2004

2005

2006

2007

Bron: AssurantieMagazine, CBS, ABN AMRO Sector Research

• In het vierde kwartaal van 2008 is het aantal faillissemen-

200

ten met 34 bedrijven toegenomen, waarmee het totaal

180

aantal faillissementen over 2008 op 74 uitkwam. Het aantal

160

is hiermee in één kwartaal meer dan verdubbeld.

140 120

Totaal aantal bedrijven

18

08

07

9v 20 0

20

20

20 06

04

Totaal aantal vestigingen

20 05

02

01

03

20

20

20

20

20

00

60 19 95

kantoren het in 2009 niet financieel kunnen bolwerken.

80

19 98

invloed van zeer slechte marktomstandigheden zullen veel

100

19 97

aantal bedrijven en vestigingen met ongeveer 15%. Onder

19 96

index (1995=100)

• Voor 2009 verwachten wij een verdere afname van het

19 99

ment.

dagen

de branche hebben hierbij baat aan goed creditmanage-

10

Totaal aantal werknemers

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Beveiligings- en opsporingsdiensten Strengere eisen ten aanzien van vakbekwaamheid (certificering personeel) De techniek krijgt een steeds prominentere rol in de bedrijfsvoering ABN AMRO verwacht voor 2009 een verdere stijging van de omzet tussen 5%-10% Branchebeschrijving De branche bestaat uit twee onderdelen: 1) technische

en diensten ten behoeve van bijvoorbeeld evenementen-,

beveiliging (installaties/techniek) en 2) manbeveiliging.

informatie-, persoons- en objectbeveiliging, maar ook

Manbeveiliging bestaat uit bedrijfsbeveiliging (bedrijven met

voor beveiliging van waardetransport. De Vereniging

eigen beveiligingsorganisatie) en particuliere beveiliging

van Particuliere Beveiligingsorganisaties (VPB) is de

(de kern van deze analyse). Dit type levert medewerkers

brancheorganisatie.

Trends en ontwikkelingen In de particuliere beveiliging komt 70% van de omzet voort

services aangeboden, zoals schoonmaak en catering. Het

uit objectbeveiliging, daarna komt de surveillance (18%).

is een manier om het bedrijf richting klant te profileren, die

De drie grootste spelers hebben bijna 60% van de markt in

bovendien met minder verschillende aanbieders zaken hoeft

handen. De branche groeit snel en is regionaal gefragmen-

te doen. De kleinere beveiligingsbedrijven kiezen eerder voor

teerd (meer dan 71% van de bedrijven hebben minder dan

een rol als regionale specialist. In de branche is het gebruik

5 werknemers in dienst). De concurrentie is hoog, waardoor

van nieuwe technieken voor beveiliging sterk toegenomen

onderscheidend vermogen van groter belang wordt. In

(zoals cameratoezicht, biometrische toepassingen, digitale

sommige segmenten wordt door de vele aanbieders sterk

technologie). Aan de hand van deze ontwikkelingen is het

op prijs geconcurreerd. Deze prijsdruk is ook merkbaar bij

weliswaar mogelijk om onderscheidend vermogen op te bou-

uitbestedingstrajecten, waarbij de uiteindelijke keuze in veel

wen, maar zal het menselijk handelen (nog) de boventoon

gevallen gebaseerd is op prijs. ‘Multi-service’ is gemeengoed

voeren. De branche is sterk geprofessionaliseerd. Er worden

bij vooral grote bedrijven binnen de branche. Bij dit concept

steeds meer eisen gesteld aan de vakbekwaamheid.

worden naast de beveiligingsactiviteiten ook andere facility

Onze visie Er zijn twee belangrijke trends te onderscheiden die ook

structureel personeelstekort zitten. Veel zal echter afhangen

in 2009 de agenda bepalen: de terugtrekkende overheid

van het beveiligings-beleid van de afzonderlijke gemeenten.

en de vergrote maatschappelijke aandacht voor veiligheid.

Sommige gemeenten zijn van mening dat de zorg voor

Verwacht wordt dat meerdere taken van de overheid op

veiligheid een overheidstaak is, terwijl andere gemeenten

het gebied van veiligheid op termijn door de beveilings- en

al veel ondersteunende taken (soms noodgedwongen)

opsporingsbranche zullen worden uitgevoerd. Hierbij gaat het

uitbesteden aan particuliere bedrijven. Consolidatie zal in

vooral om meer toezichtzaken en bijzondere opsporingstaken

2009 onder de aandacht staan, waarbij vooral grote bedrijven

door particuliere beveiligers. In dit kader kan gedacht

op zoek gaan naar (kleinere) bedrijven die in eerste instantie

worden aan de invoering van meer marktwerking in het

financieel gezond zijn. Bij de overnamestrategie wordt

gevangeniswezen, waarop de overheid momenteel het

gekeken naar de dienstenportfolio van de over te nemen

alleenrecht heeft. Ook wat betreft ondersteunende taken

partij: complementair of juist unieke gelegenheid om verder

(zoals surveillance en toegangscontrole) is nog veel mogelijk,

uit te breiden. Gewilde organisaties zijn veelal kleine high

aangezien de politiemacht in veel gemeenten met een

tech bedrijven.

Kerngegevens Omzet: EUR 1,4 mrd - waarvan 70% uit objectbeveiliging Aantal bedrijven (op 01-01-2008): 1.415 - waarvan met 1 werkzaam persoon: 50% - waarvan 1-5 werkzame personen: 74%

Websites Aantal werknemers: 27.995 - waarvan vrouwen: 24% Aantal fte: 24.672

19

www.vvbo.nl www.vpb.nl www.vebon.nl www.securitymanagement.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Beveiligings- en opsporingsdiensten Omzetontwikkeling en loonkosten per kwartaal

Bron: CBS

• De omzet is sinds 2000 sterk gegroeid, terwijl de stijging

240

van de loonkosten beperkt is geweest. Dit is deels ook te

220

verklaren doordat de techniek sommige routinematige

200

werkzaamheden heeft kunnen overnemen, waarvoor

180

relatief minder personeel hoeft worden ingezet.

160

2004

2005

2007

2008

Bandbreedte voorspelling

2009v

2008-4

2008-3

2008-2

2008-1

2007-4

2007-3

2007-2

2007-1

2006-4

2006-3

2006-2

2006-1

2006

Omzetontwikkeling

Omzet en loonsom per werkzaam persoon

2005-4

2005-3

2005-2

2005-1

2004-4

2004-3

2004-2

100

2004-1

120

2003-4

de omzet met 5% - 10%.

140

2003-3

index (2000=100)

• Voor 2009 verwacht ABN AMRO een verdere stijging van

2009v

Loonkosten

Bron: VPB/Heliview, bewerking ABN AMRO Sector Research 115

• De omzet per werkzaam persoon is in de periode 2002-

111

2007 gestegen met 11,6%, terwijl het aantal personeels-

110

112

107

leden in dezelfde periode groeide met 8,9%. De producti-

108

viteit per werknemer is hiermee toegenomen.

105

index (2002=100)

• Na een scherpe stijging in 2004, is de loonsom per werknemer weer gedaald in de periode 2005-2007 met 5,2%. De groei van het aanbod aan nieuwe potentiële werknemers voor het vak is hier deels debet aan.

103

105

102

100 98

96

95

95

90 2002

2003

2004

2005

Omzet per werkzaam persoon

Werkkapitaal MKB

2006

2007

Loonsom per werkzaam persoon

Bron: ABN AMRO Sector Research Crediteurendagen

• Het werkkapitaal is in 2007 gestegen in vergelijking met

Debiteurendagen

Voorraaddagen

60

het voorgaande jaar. Vooral de stijging in debiteurendagen 50

valt op (met 11 dagen). De vraag naar veiligheidsdiensten is sterk toegenomen, terwijl de afdeling debiteurenbeheer

40

de aanwas niet voldoende snel kon verwerken.

30

• Per saldo is het werkkapitaal verslechterd doordat meer

49

46 43

dagen

heeft de branche meer gebruik gemaakt van leverancierskrediet.

38

26

38

36 31

30

20

middelen vast zijn gaan zitten in de post debiteuren. Wel

47 42

26

10

15

13

13

0 2003

Exploitatiebeeld beveiligings- en opsporingsdiensten

2004

2005

2006

2007

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

• Arbeid is de belangrijkste productiefactor in de beveiliging. Ondanks de sterke toename van het gebruik van technologie in deze branche, blijft beveiliging mensenwerk. • Met behulp van technologie kan de productiviteit van de beveiligingsmedewerkers worden verhoogd, maar het kan

Bruto lonen 78,8%

Totale inkoopwaarde 10,7%

mensen veelal niet vervangen. • Inkoopkosten betreffen in dit geval veelal de aanschaf van communicatie-apparatuur, vervoersmiddelen en oplei-

Bedrijfsresultaat 10,2%

dingskosten (certificering).

Energiekosten 0,3%

20

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Deurwaarders en incassobureaus MKB-bedrijven geven vorderingen steeds vaker en ook eerder uit handen Betalingsgedrag van (jonge) consumenten is verder verslechterd ABN AMRO verwacht een jaar-op-jaar omzetstijging van 10-15% in 2009 Branchebeschrijving Gerechtsdeurwaarders hebben een wettelijke status om bij

zijn aan minder strenge regelgeving gebonden. Zowel de

juridische conflicten de gerechtelijke stukken (dagvaarding

Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders

of vonnis) uit te reiken en vonnissen (ontruiming of

(KBvG) als de Nederlandse Vereniging van Incasso-

beslaglegging) uit te voeren. Incassobureaus hebben deze

ondernemingen (NVI) werken met een gedragscode om

status niet, voeren alleen niet-ambtelijke opdrachten uit en

debiteuren te beschermen.

Trends en ontwikkelingen Er is een toenemend werkaanbod voor deurwaarders en

en incassobureaus vervagen steeds meer door de

incassobureaus. Door de economische recessie en de

onderlinge verwevenheid van activiteiten in zogenaamde

toenemende werkloosheid nemen de betalingsachterstanden

gemengde praktijken. De meeste deurwaarders houden

van zowel bedrijven als consumenten toe. In het

zich namelijk bezig met zowel ambtelijke als incasso-

bedrijfsleven levert uitbesteding van facturering en credit

opdrachten. Momenteel is er een consolidatie van bedrijven

management voldoende werk op voor de bedrijven. Het MKB

in verschillende regio’s gaande, waarbij landelijk grote

is gebaat bij een goede kaspositie en geven de vorderingen

spelers worden gecreëerd. Deurwaarders hebben het

steeds vaker en ook eerder uit handen. Bij consumenten is

voordeel van een juridische titel, een beter imago en toegang

de schuldenlast de laatste jaren opgelopen, waarbij vooral

tot de Gemeentelijke Basis Administratie om gegevens

kopen op afbetaling voor een stijging zorgt. Vooral jongeren

van debiteuren te achterhalen. De incassobureaus zijn

zijn kwetsbaar (achterstand bij telecom en online aankopen).

niet gebonden aan specifieke wetgeving. Hierdoor zijn de

Bij ouderen gaat het vooral om huurachterstanden, energie

toetredingsdrempels voor nieuwe spelers laag, is de markt

en (zorg)verzekeringen. De verschillen tussen deurwaarders

erg versnipperd en is de concurrentie hoog.

Onze visie De economische recessie heeft tot gevolg dat

nieuwe activiteiten (zoals integratie van debiteurenbeheer bij

betalingstermijnen oplopen, het aantal faillissementen

MKB-bedrijven) en schaalvergroting (efficiencyvoordelen).

toeneemt en daarmee het aantal incassozaken groeit.

Aan de hoogte van de tarieven voor gerechtsdeurwaarders

Voor 2009 verwacht ABN AMRO een verder toenemend

kan weinig worden gedaan, aangezien deze wettelijk zijn

werkaanbod voor bedrijven in de branche. Ook zal het

vastgelegd. De tarieven voor incassobureaus zijn vooralsnog

verder groeiende aantal schulden bij particulieren en de

vrij, maar de discussie over vaste tarieven is gestart. Dit

stijgende werkloosheid leiden tot meer incasso-opdrachten.

zal niet alleen duidelijkheid verschaffen, maar heeft ook

In het verleden zijn bovendien veel consumentenkredieten

een positief effect op het imago van de branche. De trend

afgesloten en heeft koop op afbetaling (mede dankzij

in de branche tot meer verwevenheid tussen beide takken

internet) een flinke groei doorgemaakt. Daarnaast kunnen

van beroepsgroepen en consolidatie zal in 2009 voortgezet

particulieren eenvoudiger rood staan op creditcard en

worden. In 2009 zullen schaalgrootte, internationalisering, de

rekening courant. Het rendement van de branche kan in

vraag naar een volledig dienstenpakket en autonome groei

2009 verder verbeteren door hogere succespercentages,

belangrijke aanjagers zijn.

Kerngegevens Uitgesproken faillissementen: 6.821 - jaar-op-jaar wijziging: -14,2% Totaal aantal schuldzaken: 24.632 - jaar-op-jaar wijziging: -0,7% Aantal schuldsaneringen: 14.944

Websites Totale schuldschade: EUR 2,8 mrd - jaar-op-jaar wijziging: -3,4%

21

www.kbvg.nl www.nvio.nl www.vvcm.nl www.nvvk.eu Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Deurwaarders en incassobureaus Volumemutaties faillissementen, BBP en groei van de omzet • In het 4e kwartaal van 2008 zijn er bijna 20% meer

Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research

40%

bedrijfsfaillissementen geregistreerd ten opzichte van

30%

het 4e kwartaal van 2007. Per saldo is het totaal aantal

20%

uitgesproken faillissementen in 2008 gedaald met 14,2%

10%

ten opzichte van 2007.

0%

• In 2009 zal de economie krimpen, waardoor het aantal

2008 2009 v

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1988

1987

een stijging van 10-15% ten opzichte van 2008.

1986

-30% 1985

voor de branche schat ABN AMRO daarom positief in met

1984

-20%

1982

faillissementen verder zal stijgen. De omzetvooruitzichten

1983

-10%

Netto-omzet Uitgesproken faillissementen, volumemutaties BBP, volumemutaties

Omzetontwikkeling gerechtsdeurwaarders

Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research

• In de periode 1990-2008 is de omzet voor gerechtsdeur-

600

waarders gestegen met bijna 400%, terwijl het aantal

500

werkzame personen steeg met 200%.

400

• Met de stijging van de omzet en het aantal werkzame

v 09

20

08

20

07

20

06

20

05

04

20

20

03

20

02

20

01

20

00

20

9

19 9

19 9

8

7

19 9

6

19 9

5

19 9

4

19 9

19 9

19 9

19 9

3

0

0

• De verwachting is dat zowel het aantal deurwaarderskanto-

100

2

middeld in 2008 uit op EUR 66.428, een stijging van 66,1%.

200

19 9

gestegen. In 1990 was dit nog EUR 40.000 en komt het ge-

1

index (1990=100)

300

personen is eveneens de omzet per werkzaam persoon

Bandbreedte voorspelling

ren als het aantal werkzame personen in 2009 zal stijgen.

Netto-omzet Gem. aantal werkzame personen deurwaarders

BTAG tarieven gerechtsdeurwaarders

Bron: Besluittarieven Ambtshandelingen

• De tarieven voor ambtelijke werkzaamheden zijn wettelijk

Ontruiming Overname executie onr. zaken

vastgelegd en voor alle gerechtsdeurwaarders hetzelfde.

Executie afgifte roerende zaken

• Deze tarieven zijn in 2008 ten opzichte van 2005 gestegen

219,36

Executoriale openb. verkoop onr. zaken

250,17

Gerechtelijke inbewaringgeving

met gemiddeld 0,4%. In 2006 en 2007 zijn de tarieven ech-

195,85

Beslag onder schuldeiser

ter vrijwel over de gehele linie licht gedaald.

126,09

Beslag onder derden op per. betalingen

107,79 188,06

Beslag rechten

• Inkomsten van deurwaarders komen deels ook uit de

Beslag onroerende zaken

niet-ambtelijke dienstverlening zoals incasso, waarvoor (nog) geen vaste tarieven gelden.

186,91 67,18

130,58 95,04

Beslag roerende zaken Betekening verzoekschrift met oproeping Betekenen titel Dagvaardiging, oproeping EUR 0

57,16 69,54 72,25 50

100

Aantal gerechtsdeurwaarderkantoren/incassobureaus en BBP-groei • In de periode 1993-2008 is het aantal bedrijven in de branche met 36% gestegen. Ongeveer een derde van het

150

200

250

Bron: CBS 5,0%

800

4,5%

700

4,0%

600

totaal kan worden gerekend tot de gerechtsdeurwaarders.

500

• Er is een patroon zichtbaar tussen de groei van BBP en de

400

groei van het aantal bedrijven in de branche. Bij een

300

neergang van het BBP daalt het aantal bedrijven en vice

200

versa. Bij goede vooruitzichten voor het omzetpotentieel

100

(dus een daling van BBP), nemen fusie- en overname-

300

3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5%

0

0,0% 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

praktijken sterker toe.

Totaal aantal bedrijven (l.as)

22

BBP-groei (r.as)

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Economische adviesbureaus Omzet zal met 5-10% verminderen in 2009 Adviesbureaus worden leaner en meaner Focus op wendbaarheid en toegevoegde waarde is noodzakelijk Branchebeschrijving De hoofdactiviteiten van economische adviesbureaus

van klanten aan one-stop-shopping en de toenemende

liggen op het terrein van ondernemingsstrategie,

concurrentie. Met bijna 75% aan bedrijven zonder personeel

organisatieontwikkeling en projectmanagement. Vaak

is de branche zeer kleinschalig te noemen. Schaalgrootte

worden op vele andere gebieden, zoals financieel beleid,

is hier kennelijk minder belangrijk dan bij andere

ook adviezen verstrekt. Dit wordt gevoed door de behoefte

adviesgebieden, zoals de advocatuur.

Trends en ontwikkelingen Het aantal economische adviesbureaus is het afgelopen

de omzet uit de overname- en fusiepraktijk gecompenseerd

decennium bijna verdrievoudigd. Vanwege de zeer

door opbrengsten uit organisatorische adviezen. Niettemin

lage toetredingsdrempel is de branche daarbij steeds

is het moeilijker geworden om aan opdrachten te komen

aantrekkelijker geworden voor eenmansbedrijven (ZZP-ers),

en de opbrengsten op peil te houden. Een reden is ook dat

hoewel in 2008 hun aandeel afnam. Er zijn behoorlijke

de vraag naar economische adviesdiensten minder snel is

kwaliteitsverschillen tussen de bureaus. Om kwaliteit

gegroeid dan het aanbod. Daarnaast raken opdrachtgevers

makkelijker herkenbaar te maken, kunnen bureaus een

beter geïnformeerd, zijn zij meer gaan shoppen en worden

certificaat behalen via hun beroepsorganisaties. Daarnaast

zij steeds kritischer, vooral betreffende de prijs-kwaliteit-

dienen de aangesloten leden zich te houden aan een

verhouding. De veranderde marktomstandigheden hebben

gedragscode. Sinds 2005 heeft de omzet zich in een stijgende

ertoe geleid dat adviesbureaus niet alleen meer energie

lijn ontwikkeld. Dit dankzij een zich positief ontwikkelende

zijn gaan steken in bestaande klanten, nieuwe markten en

economie en een groeiend aantal aanbieders (groeiend

diensten, vak- en sectorkennis maar ook in het stroomlijnen

aanbod creëert zijn eigen vraag). In 2008 werd een daling van

van hun eigen organisatie.

Onze visie De verslechterende Nederlandse conjunctuur zal het

zijn om snel te schakelen. Onder de hiervoor geschetste

komende jaar de adviesmarkt negatief beïnvloeden. Zo staat

economische voorwaarden zal de branche het ‘lean & mean’

vast dat de overname- en fusiemarkt verder zal krimpen;

concept meer op zichzelf moeten gaan toepassen, zoals

met name de grote transacties die met bancair geld worden

het snijden in de arbeidskosten. Meer dan ooit is het van

gefinancierd. Wel zullen er kansen op het gebied van

belang om de de toegevoegde waarde van de aangeboden

herstructurering ontstaan, omdat menig bedrijf last zal

diensten te laten zien. Te meer omdat potentiële cliënten

ondervinden van de economische malaise. Uiteindelijk zal

zelf steeds meer kennis krijgen van ideeën, methoden en

de brancheomzet met 5-10% dalen in 2009. De onderlinge

technieken die door openbare bronnen, zoals het internet

concurrentie zal niet verzwakken, omdat nieuwe toetreders

worden aangeboden. Daarnaast zullen zij meer op de prijs-

de markt blijven betreden en bestaande kleinere bedrijven

kwaliteit verhouding gaan letten en meer gaan shoppen.

inzetten op het aanbieden van een bredere service. De

Logischerwijs zullen aan de adviseurs ook hogere eisen

verschillende deelmarkten zullen ook minder voorspelbaar

moeten worden gesteld wat betreft hun competenties.

worden. Dit betekent dat een bureau zo georganiseerd moet

Kerngegevens

Websites

Aantal organisatieadviesbureaus: 35.060 - waarvan eenmansbedrijven: 25.785 Omzet: EUR 9,0 mrd

www.roa-advies.nl www.ooa.nl www.managersonline.nl www.adviseurmakelaar.nl 23

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Economische adviesbureaus Bepalende factoren bij keuze van adviesbureau

Bron: Management Team 100

• Opvallend is dat de reputatie van een bureau als het minst belangrijk scoort bij de keuze van een bureau.

Aanbeveling van anderen

ring met een bureau. Dit betekent dat een adviseur geen concurrent zo is gemaakt. • Aannemelijk is dat onder de huidige economische

4%

Kwaliteit van de offerte

• Het belangrijkste keuzeaspect is de reeds opgedane ervamoment kan verslappen, omdat de overstap naar een

3%

Reputatie

5%

Manier van communiceren

8% 13%

Kennis van de branche

16%

Vakinhoudelijke kennis Prijskwaliteitverhouding

omstandigheden de factor prijs-kwaliteit verhouding een

23%

Reeds opgedane ervaring

groter accent zal krijgen.

29% 0%

5%

Exploitatiebeeld

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

• Met bijna 37% nemen de arbeidskosten het grootste deel

Inkoopwaarde 17,8%

Bedrijfsresultaat 20,0%

van de omzet voor hun rekening. • Maatregelen om de arbeidsproductiviteit te verhogen, zullen dan ook al gauw een groot effect op het bedrijfs-

een opwaartse druk op de arbeids- en opleidingskosten uitoefenen.

Overige lasten 17,8%

Arbeid 36,7%

Afschrijvingen 1,8% Huisvesting 2,3%

Vervoermiddelen 3,3%

Aantal economische adviesbureaus 35.000

groei kwam geheel voor rekening van de ZZP-ers.

30.000

10.000 5.000

22.725

21.290

15.000

20.005

de bedrijven zonder werknemers.

16.720

20.000 15.660

bedrijven toe, hoewel dit geheel voor rekening kwam van

24.790

25.000

13.995

• Zelfs in de slechte jaren 2003 en 2004 nam het aantal

27.400

bureaus met gemiddeld 11% per jaar toegenomen. De

11.965

• In periode 1998 - 2008 is het aantal economische advies-

Bron: CBS 40.000

35.060

• De hogere eisen die aan adviseurs worden gesteld, zullen

29.915

resultaat kunnen sorteren.

0 1998

1999

2000

2001

Verdeling bedrijven met en zonder personeel • Aanvankelijk leek het aandeel van de ZZP-ers of eenmans-

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research 100% 90%

bedrijven zich op het hoge niveau van 80-81% te stabili-

80%

seren. In 2008 daalde het aandeel echter naar bijna 74%.

70%

30%

• Het aandeel ZZP-ers bevindt zich boven het gemiddelde

30%

31%

31%

26%

24%

20%

19%

19%

20%

2004

2005

2006

2007

26%

60%

(= 62%) van alle branches in de professionele zakelijke

50%

dienstverlening.

40% 30%

• De verwachting is dat het aandeel ZZP-ers in 2009 verder

20%

zal afnemen.

10% 0% 1998 1999 2000 Zonder werknemers

24

2001

2002 2003 Met werknemers

2008

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Notariskantoren Notaristarieven (en marges) in de onroerendgoedpraktijk dalen Daling tarieven werd gecompenseerd door stijging van koopwoningprijs en woningtransacties Voor 2009 wordt een scherpe daling van omzet en een toename van faillissementen verwacht Branchebeschrijving De notaris wordt benoemd bij koninklijk besluit. Hij/

de familiepraktijk, de onroerendgoedpraktijk en de

zij is een openbare ambtenaar met een onafhankelijke

ondernemingspraktijk. Voor alle drie de segmenten geldt een

vertrouwensfunctie en is bevoegd om authentieke akten

full-service concept. Op deze segmenten heeft de notaris een

te verlijden. De notaris legt rechtsverhoudingen vast in

domeinmonopolie. Notarissen zijn verplicht aangesloten bij

akten. De notarispraktijk wordt in drie segmenten verdeeld,

de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB).

Trends en ontwikkelingen De vrije marktwerking binnen de branche is door het

toegenomen, waardoor de notaristarieven (en de marges)

liberaliseringsbeleid van de overheid in 1999 een feit

in de onroerendgoedpraktijk zijn gaan dalen. Deze prijsdruk

geworden. Doel van de overheid was onder meer om

kon grotendeels worden gecompenseerd door een stijging

de transparantie te bevorderen en te komen tot vrije

van koopwoningprijs en het aantal woningtransacties,

notaristarieven. Deze ‘vercommercialisering’ is echter

maar ook die staan onder druk. Omdat tweederde van de

niet zonder gevolgen: felle concurrentie, hogere kosten

omzet afkomstig is uit dit segment, heeft dit grote gevolgen

en meer kwaliteitseisen, maar ook faillissementen.

gehad voor de omzetgroei. Naast de ontwikkelingen in

Positief is dat veel notarissen meer klantgericht zijn

de onroerendgoedmarkt (inclusief de ontwikkeling van

gaan werken, wat uiteindelijk ten goede is gekomen aan

de hypotheekrente) wordt de omzet van notariskantoren

de dienstverlening. De overheid wil de controle op de

ook sterk beïnvloed door conjuncturele en demografische

branche weer aanscherpen (via Bureau Financieel Toezicht)

ontwikkelingen. De branche is daarmee cyclisch van aard en

aangezien het aantal dubieuze transacties is toegenomen.

de gevolgen van de economische recessie zullen hierdoor

Als gevolg van de marktwerking is de prijsconcurrentie

niet ongemerkt aan de branche voorbij gaan.

Onze visie Voor de komende jaren heeft de branche een aantal aan-

afhankelijkheid zal de kredietcrisis voor notariskantoren niet

dachtspunten op de agenda staan: imagoproblemen, krapte

zonder gevolgen zijn. ABN AMRO verwacht dat de omzet

op de arbeidsmarkt en wijzigende marktomstandigheden.

voor de hele branche in 2009 zal teruglopen met meer dan

Begin 2008 heeft de reputatie van de branche een flinke deuk

15% ten opzichte van voorgaand jaar. Dit zal een direct ge-

opgelopen door de vastgoedfraudes. De integriteit van het

volg zijn van het sterk teruglopend aantal akten (van vooral

vak werd geschaad en ondernemers in de branche zullen

het aantal transportakten in het onroerendgoedsegment),

veel moeten investeren het komende jaar om het vertrouwen

in combinatie met een fellere prijsconcurrentie. Om zich te

weer terug te winnen. Bovendien heeft de branche een ‘grijs’

wapenen tegen de omzetdaling zal het notariskantoor een

imago en is de aanwas van kandidaat-notarissen laag,

strategische marktvisie moeten ontwikkelen, waarbij wordt

waardoor bedrijfsopvolging in de toekomst een mogelijk

gekeken naar toekomstige marktbewerking (zoals uitbreiden

probleem gaat worden. In de branche is diversificatie van

van advieswerkzaamheden ten behoeve van familie- en

activiteiten niet gebruikelijk en veel kantoren zijn qua omzet

ondernemingspraktijk) en de dagelijkse bedrijfsvoering (ten

(te veel) afhankelijk van de onroerendgoedmarkt. Door deze

behoeve van kostenefficiency).

Kerngegevens Aantal notarissen (op 01/01/08): 1.483 - groei t.o.v. 2007: 0,4% Aantal vrouwelijke notarissen: 15,4% Aantal inwoners per notaris: 11.112 Aantal notariskantoren: 955

Websites - groei t.o.v. 2007: +11,6% - aantal kantoren met 1 notaris: 45% Netto-omzet/fte: EUR 191.830 (top 10)

25

www.notaris.nl www.notarielestichting.nl www.bureauft.nl www.njb.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Notariskantoren Prijsindex notariaat naar segmenten

Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research 1.550

• De prijzen voor notariële dienstverlening zijn al

1.240

1.233

sinds eind 2003 aan het dalen. Deze daling wordt

1.500

hoofdzakelijk veroorzaakt door de prijsdalingen in de

1.450

onroerendgoedpraktijk praktijk.

1.400

1.203 1.435

• Uit de onroerendgoedpraktijk wordt de meeste omzet

1.477

1.180 1.168

1.250

• De hevige concurrentie heeft gezorgd voor de prijsdruk,

1.120

1.200

waardoor prijzen in dit segment snel gingen dalen.

1.100 2000

2001

2002

2003

2004

Aantal notarissen (l.as)

2005

2006

2007

2008r

2009v

Aantal akten per notaris (r.as)

Prijsindex koopwoningen en index aantal verkochte woningen • Sinds eind 2006 is wat betreft het aantal transacties de

1.160 1.140

1.144

1.141

1.220 1.200

1.389

1.375

1.300

uit dit segment.

1.457

1.440

1.490

1.483

1.472

1.417

1.350

gegenereerd: ongeveer 60-75% van de totale omzet komt

1.215

1.225

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

120 115

kwartaalgroei ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar

110

niet meer positief geweest. Het dieptepunt is kwartaal 4

105

van 2008, met 18% daling ten opzichte van kwartaal 4 in

100 95

75

van notariskantoren.

Prijsindex koopwoningen

Werkkapitaal MKB

2009-1

2008-3

2008-1

2007-3

2007-1

2006-3

2006-1

2005-3

2005-1

2004-3

2004-1

2003-3

2003-1

2002-3

koopsom) zal grote gevolgen hebben voor de exploitatie

2002-1

70 2000-1

• Een verder dalend aantal transacties (en gemiddelde

80

2001-3

kwartaal 4 van 2008.

85

2001-1

• De gemiddelde koopsom is eveneens gaan dalen in

90

2000-3

index (2005-2=100)

2007.

Index aantal verkochte woningen

Bron: ABN AMRO Sector Research Crediteurendagen

• De branche is erin geslaagd om het aantal crediteuren-

Debiteurendagen

Voorraaddagen

40

dagen in de periode 2003-2006 te reduceren. Onder andere kantoorautomatisering (financiële administratie) is hier

30 29

debet aan. In 2007 loopt het aantal dagen weer op tot 10. Per saldo is de werkkapitaalpositie gelijk gebleven.

20

23

21

• Betaalgedrag van klanten en beschikbaarheid van

18

liquiditeit zijn in 2009 belangrijke aandachtspunten.

10 dagen

Bedrijven in de branche hebben hierbij baat aan goed creditmanagement.

14

14

5 2003

2004

2005

2006

2007

Bron: KSU, ABN AMRO Sector Research 1.550 1.240

1.233

met 7,9%, terwijl het aantal akten is gegroeid met 8,2%.

1.500

Het aantal akten per notaris daalt sinds 2006.

1.450

• Voor 2009 verwacht ABN AMRO een verdere daling van

9

4

4

0

10

9

9

Aantal notarissen (per 1 januari) en akten per notaris • Het aantal notarissen is in de periode 2000-2008 gestegen

17

13

1.203 1.435

1.350

daling wordt grotendeels veroorzaakt door het terug-

1.300

lopend aantal transacties van koopwoningen.

1.250

1.440

1.457

1.472

1.483

1.490

1.477

1.375

1.180

1.389 1.168

1.120

1.200

1.100 2000

2001

2002

2003

Aantal notarissen (l.as)

26

1.160 1.140

1.144

1.141

1.220 1.200

1.417

1.400

het aantal akten per notaris, tot een niveau van 1.168. Deze

1.215

1.225

2004

2005

2006

2007

2008r

2009v

Aantal akten per notaris (r.as)

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Schoonmaakbedrijven Volledig gebouwenbeheer vormt bijna de enige opening voor autonome groei Per saldo minder nieuwe aanbestedingstrajecten in 2009 Prijsdruk door afnemende vraag en kostenreductieprogramma’s bij grote bedrijven Branchebeschrijving De schoonmaakbranche kan worden opgesplitst in twee

transportmiddelen en industriële installaties).

verschillende segmenten: reiniging van gebouwen

Overkoepelende organisaties zijn de OSB (werkgevers) en

(zoals kantoorpanden en onderwijsgebouwen, inclusief

de RAS (arbeidsverhoudingen), de Vereniging Schoonmaak

glazenwassen, gevelreiniging en schoorsteenvegen)

Research (VSR), het opleidingsinstituut SVS.

en overige reiniging (waaronder schoonmaak van

Trends en ontwikkelingen De concurrentie onder bedrijven is moordend en bedrijven

diensten uit eigen beheer aanbieden. De kleine bedrijven

hebben weinig mogelijkheden om zich te onderscheiden

blijven vaak ‘single service providers’, met veelal een

in deze branche. Hierdoor zijn de marges laag en bevinden

specialistische focus. Tot slot zijn er bedrijven die een aantal

bedrijven zich in een verdringingsmarkt. Deze moeilijke

diensten niet in eigen beheer hebben en met subcontractors

marktomstandigheden dwingen bedrijven om op zoek te

werken (ook wel ‘main contractors’ genoemd). De branche-

gaan naar nieuwe activiteiten, waarbij het aanbieden van

vervaging vindt plaats onder invloed van verzadigde markten

een breder servicepakket voor volledig gebouwenbeheer

binnen de afzonderlijke branches in de facilitaire dienst-

een opening kan vormen voor verdere autonome groei.

verlening. Bedrijven kunnen ook kiezen voor strategische

Binnen de facilitaire markt zijn de grenzen daarom snel aan

samenwerking of fusie met bijvoorbeeld beveiligings- of

het vervagen. Schoonmaak, beveiliging en gebouwenbeheer

cateringbedrijven om op die manier te groeien en de

worden steeds vaker door één bedrijf aangeboden. Veel

continuïteit te waarborgen. Bedrijven creëren zodoende

middelgrote en de meeste grote bedrijven zijn omgevormd

schaalgrootte en slagkracht. De kostenbesparingen die

tot ‘integrated services providers’, die meerdere facilitaire

worden gecreëerd, brengen verlichting voor de margedruk.

Onze visie Aan de schoonmaakbranche zullen de gevolgen van de

in 2009, en verwachten een omzetdaling van 0-5%. Daarbij

economische recessie in 2009 niet ongemerkt voorbij gaan.

komt dat per 1 januari 2009 de loonkosten met 3,5-4% zijn

Zodra opdrachtgevers noodgedwongen moeten snijden in

gestegen als gevolg van de nieuwe CAO-afspraken. Voor

de kosten (als gevolg van de economische neergang), dan

bedrijven in de schoonmaakbranche betekent dit, dat 2009 in

is het slechts een kwestie van tijd voordat de bedrijven in

het teken zal moeten staan van efficiency. ABN AMRO is van

de schoonmaakbranche dit zullen gaan voelen. Ondanks

mening dat de middelgrote bedrijven zonder diversificatie in

dat schoonmaak door veel bedrijven als basisbehoefte

taken genoodzaakt zijn om hun huidige dienstenpakket uit

wordt gezien, zullen er in 2009 per saldo minder nieuwe

te breiden met andere facilitaire diensten. Kleinere bedrijven

aanbestedingstrajecten worden gestart. Oorzaak hiervan is

zullen de rol van regionale specialist op zich nemen,

onder andere dat veel opdrachtgevers slechts beperkt zullen

aangezien zij minder in staat zijn een breder dienstenpakket

investeren in (nieuwe) bedrijfsvloeroppervlakte, waardoor

aan te bieden. Binnen de branche is nog steeds ruimte voor

het aantal nieuwe opdrachten zal afnemen. ABN AMRO gaat

overnames, aangezien de markt nog steeds erg versnipperd

er daarom vanuit dat de vraag naar schoonmaak zal afnemen

is.

Kerngegevens Aantal schoonmaakbedrijven: 7.040 - waarvan reiniging van gebouwen: 6.270 - waarvan reiniging transportmiddelen: 770 Groei aantal bedrijven (t.o.v. 2007): +2,8% Aandeel bedrijven tot 10 werknemers: 86,1%

Websites Aantal werknemers (12-2007): 148.200 - waarvan 80% parttime - waarvan 62% vrouw

27

www.osb.nl www.servicemanagement.nl www.vsr-org.nl www.facility-network.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Schoonmaakbedrijven Omzetontwikkeling reiniging van gebouwen per kwartaal • De omzetontwikkeling in de schoonmaakbranche is

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

150

cyclisch van aard: zodra het economisch minder gaat, zul-

140

len bedrijven in de branche dat merken in hun omzetgroei. 130

• Het derde kwartaal van 2008 heeft een omzetgroei van

120

index (2000=100)

Reiniging van gebouwen

Exploitatie en investeringen schoonmaakbranche 125

in 2009. Bedrijven zullen een efficiencyslag moeten

120

aanbrengen in kosten en zullen meer moeten sturen op

115

werkkapitaal.

110

index (2001=100)

troon en is enigszins afhankelijk van de omzet. Normaliter wordt door bedrijven in de branche veel geïnvesteerd in vervoersmiddelen en machines/apparaten.

2009 v

2008-3

2008-4 r

2008-2

2008-1

2007-4

2007-3

2007-2

2007-1

90 2002

2003

2004

2005

2006

2007r

Totale bedrijfsopbrengsten

Bandbreedte voorspelling

Totale bedrijfslasten

Bedrijfsresultaat

2008r

2009v

Bron: ABN AMRO Sector Research Crediteurendagen

Debiteurendagen

Voorraaddagen

80

stagnerende omzet als gevolg van een verslechtering van

70

de economische omstandigheden. Mede hierdoor werden

60

betalingen uitgesteld.

50

• Als gevolg van efficiencymaatregelen en betere facturering

69 62

linie.

20 dagen

30

62

45

40

zien we echter in 2005 en 2006 een herstel over de gehele

47

45 38

40

35

33

24

20

17

10

13

13

0 2003

uitgestelde betalingen door afnemers.

2004

Prijsontwikkelingen schoonmaakdiensten en industriële reiniging

2005

2006

2007

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

112

• De scherpste prijsstijging bij industriële reiniging vond

110

plaats in het vierde kwartaal van 2007, om vervolgens weer

108

in 2008 verder toe te nemen. Bij de reiniging van gebouwen

106 104 jaargemiddelde

102 100

Schoonmaakdiensten

28

2009 (v; gem.)

2008-4 r

2008-3

2008-2

2008-1

2007-4

2007-3

2007-2

2007-1

2006-4

2006-3

2006-2

diensten.

2006-1

98 2005-4

index (2005-4=100)

zien we een lichte trapsgewijze prijsstijging.

voor zowel industriële reiniging als voor schoonmaak-

2006-4

95

2001

• In 2003 en 2004 had de branche te maken met een

currentie krijgt de branche te maken met verdere prijsdruk

2006-3

100

Werkkapitaal MKB

schoonmaakdiensten afnemen in 2009. Door de hoge con-

2006-2

105

• Investeringen in materiële activa vertoont een grillig pa-

• Als gevolg van de economische recessie zal de vraag naar

2006-1

130

saldo zal het bedrijfsresultaat hierdoor fors lager uitvallen

betalingen aan leveranciers weer fors toe als gevolg van

Bandbreedte voorspelling

Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research

• De omzet zal dalen, terwijl de kosten gaan stijgen. Per

• In 2007 neemt vervolgens het aantal dagen wat betreft de

2005-4

2005-3

2005-2

2005-1

2004-4

2004-3

2004-2

2004-1

100 2003-1

omzet met maximaal 5%.

110

2003-4

• In 2009 verwacht ABN AMRO echter een daling van de

2003-3

de prijzen als het volume zijn in deze periode gestegen.

2003-2

ruim 8% ten opzichte van het derde kwartaal in 2007. Zowel

Industriele reiniging

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Uitvaartbranche Aantal toetreders afgelopen 7 jaar met 35% gestegen Budgetformules in opkomst voor uitvaartbranche In 2009 verwacht ABN AMRO een omzetstijging van 0-5% Branchebeschrijving Tot de uitvaartbranche behoren bedrijven die zich

voor de overheid en andere externe partijen, zorgen voor

bezighouden met het verzorgen van begrafenissen of

de informatievoorziening over de branche en verzorgen de

crematies. Veel uitvaartondernemingen zijn aangesloten

collectieve reclame-uitingen voor de aangesloten leden.

bij één (of meer) brancheorganisaties (LSUW, NVU, NUVU, VOU). Deze brancheorganisaties zijn het aanspreekpunt

Trends en ontwikkelingen Het aantal uitvaarten ligt in Nederland rond de 140.000

is volgens het CBS gedaald van 730 naar 695. Om het

per jaar, waarvan ongeveer 54% een crematie betreft.

hoofd boven water te houden wordt de ondernemer tot

Prognoses van het aantal sterfgevallen per jaar tot 2025

vernieuwing genoodzaakt. Dit heeft geleid tot verschillende

zijn voor veel ondernemers de aanleiding geweest om een

concepten en formules. Zo is de budgetformule in opkomst,

bedrijf in deze branche te starten. In de afgelopen 7 jaren

die veel aandacht in de media heeft gekregen. Aan de

is het aantal uitvaartondernemingen met 35% gestegen.

andere kant van het spectrum wint de luxe uitvaart terrein.

Echter door de goede gezondheidszorg en de mildere

Waar de budgetformules standaardpakketten bieden en

weersomstandigheden is het aantal uitvaarten de afgelopen

de dienstverlening tot het minimale beperken, is de luxe

jaren minder dan verwacht. Het grote aantal ondernemingen

uitvaart juist gericht op persoonlijke wensen van de clientële.

en de tegenvallende sterftecijfers, brengen een verhoging

De uitvaartbranche gaat met zijn tijd mee. Zo is het mogelijk

van de concurrentie met zich mee. Dit heeft geleid tot

om via weblogs en online fotoalbums herinneringen vast te

een daling van het aantal ondernemingen in 2008. Het

leggen en deze op een digitale grafzerk te plaatsen.

aantal ondernemingen, dat actief is in de uitvaarbranche,

Onze visie ABN AMRO verwacht dat de omzetstijging van de

de totale kosten, waardoor het bedrijfsresultaat onder druk

uitvaartbranche in 2009 zal uitkomen tussen de 0 en 5%.

komt te staan. Dit is vooral merkbaar bij de grote bedrijven

Deze verwachting is gerelateerd aan de toename van het

die doorgaans te maken hebben met hogere vaste lasten

aantal sterfgevallen in 2009, zoals voorspeld is door het CBS.

dan de kleine bedrijven. Grote uitvaartbedrijven hebben

Op korte termijn verwacht ABN AMRO een verdere daling in

echter veelal additionele inkomsten uit premies voor

het aantal bedrijven, dat actief is in de uitvaartbranche. Door

uitvaartverzekeringen. Deze premie-inkomsten nemen sterk

de hevige concurrentie en de tegenvallende sterftecijfers

in aandeel toe.

van de afgelopen jaren zijn de marktomstandigheden voor

Vanwege het hoge aantal ondernemingen in deze branche

uitvaartondernemers minder aantrekkelijk geworden. In

blijft het belangrijk om een eigen identiteit in de markt

2009 wordt een daling van circa 4% verwacht, waardoor

te ontwikkelen. Vanwege de persoonlijke aard van de

het aantal bedrijven weer terugvalt naar het niveau van

werkzaamheden, zal lokaal of regionaal ondernemen

2005. Door de CAO verhogingen zullen de loonkosten gaan

concurrentievoordeel blijven bieden.

stijgen. De loonkosten maken een substantieel deel uit van

Kerngegevens Aantal bedrijven uitvaartverzorging: 695 - groei aantal bedrijven (07-08): -4,8% Aantal uitvaarten (raming): 129.000 - groei t.o.v. 2007: -3,0%

Websites Aandeel crematies: 54% Aantal werknemers (raming): 7.100

29

www.uitvaart.nl www.uitvaartmedia.com www.uitvaartbranche.nl www.lsuw.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Uitvaartbranche Ontwikkeling uitvaartbranche

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

• Op basis van een dalend aantal sterfgevallen in 2008

150

verwacht ABN AMRO dat de omzet in 2008 met 3% is

140 130

• Vanwege het hoge aantal ondernemingen, werkzaam in deze branche staan de marges al enige tijd onder druk.

126

120 index (2001 = 100)

sterfgevallen.

135

132

• In 2009 zal een stijging van de omzet te zien zijn van 0-5%, doordat de omzet gelijke tred zal houden met het aantal

139

138

afgenomen.

121

122

2002

2003

110 100

100

90 2001

2004

Omzetontwikkeling

2005

2006

2007r

2008r

Bandbreedte voorspelling

Sterftecijfer tot en met 2025 • Sinds 2002 daalt het aantal sterfgevallen. In 2004 beleeft

2009v

Bron: CBS prognose

180.000

de branche de scherpste daling ooit met bijna 4%. In 2008 is het aantal sterfgevallen in vergelijking tot 2007 met 3% gedaald. • De afgelopen jaren zijn veel bedrijven ingestapt naar aanleiding van een hoger verwacht aantal sterfgevallen. Het gevolg hiervan is een hevig concurrerende markt.

160.000

trendlijn

140.000 120.000 100.000

• Voor de periode tot 2025 verwacht het CBS een structurele

80.000

stijging van het aantal sterfgevallen.

60.000 1950

1958

1966

1974

1982

1990

1998

2006

Kostenstructuur uitvaartwezen, crematoria en mortuaria

2014

2022

Bron: CBS Bedrijfsresultaat 9%

• De loonkosten stijgen al jaren achtereen. Ook in 2009 zullen de lonen, door een CAO verhoging stijgen. • De arbeidskosten vormen de grootste kostenpost en zijn

Afschrijvingen 6%

moeilijk in te perken door de aard en werkzaamheden van de uitvaartbranche.

Inkoopwaarde omzet 47%

Overige Kosten 15%

• Van de overige kosten vormen de huisvestingskosten en de energiekosten de grootste post.

Loonkosten 23%

Aantal bedrijven uitvaartverzorging

670

730

695

715

670

600

595

590

600

650 535 450

440

400

385

4

30

r

v 09

20

08

20

07 20

06 20

05 20

04 20

02

03 20

20

01 20

9

8

7

19 9

6

19 9

19 9

5

300

19 9

nog wel een lichte stijging zal laten zien.

325

3

kiest, is de verwachting dat het aantal crematoria in 2009

400

19 9

• Doordat een steeds groter aantal mensen voor crematie

500

19 9

aantal bedrijven.

560

600

• In 2009 verwacht ABN AMRO een verdere krimp van het

00

zich nog zal voortzetten.

700

20

2008. In dit jaar treedt er een daling op, die ook in 2009

800

19 9

• Het aantal bedrijven in de uitvaartverzorging stijgt tot

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Uitzendbureaus 2009 staat in het teken van kostenefficiënter werken, kostenbeheersing en diversificatie Uitzendmarkt krimpt in 2009 sterk door de economische recessie De omzet in de uitzendbranche zal in 2009 dalen met meer dan 15% Branchebeschrijving Uitzendbureaus zijn dienstverleners die op commerciële

geöriënteerd is. In de uitzendmarkt opereren naast veel

basis arbeidskrachten verhuren en detacheren aan bedrijven

kleine organisaties met één of enkele vestigingen ook grote

en instellingen, maar ook aan arbeidsbemiddeling doen.

partijen zoals Randstad en USG People, die internationaal

Er zijn twee koepelorganisaties in de uitzendbranche, de

actief zijn.

NBBU, gericht op het MKB en de ABU, die meer algemeen

Trends en ontwikkelingen Na enkele jaren van sterke groei, is de Nederlandse

Manpower actief in Nederland. De concentratiegraad is

uitzendmarkt in de zomer van 2008 definitief in een recessie

dan ook hoog met een marktaandeel van circa 80% voor

terecht gekomen. De omzetgroei was in de tweede helft van

de top-5 spelers. Deze grote uitzenders bieden meestal alle

het jaar negatief en deze trend zal zich in 2009 voortzetten.

diensten aan tussen uitzenden en werving in een veelheid

Als reactie op de economische recessie ontdoen werkgevers

van branches. Kleine en middelgrote spelers zijn vaak meer

zich massaal van hun tijdelijke arbeidskrachten. Diversificatie

gespecialiseerd in een bepaalde niche zoals detachering van

naar deelmarkten is geen optie voor de uitzendbranche:

financiële of technische specialisten of het uitzenden van

zowel detachering als werving & selectie hebben te

50-plussers of immigranten (doelgroepers). Er is een groot

maken met sterke groeivertragingen. De uitzendmarkt is

aantal niet-gecertificeerde bedrijven in de branche actief en

een volwassen markt met een relatief hoog aandeel in

ook malafide uitzendbureaus komen steeds vaker voor. Deze

de arbeidsmarkt en een sterke marktleider (Randstad),

laatste categorie betalen hun uitzendkrachten veelal onder de

die wereldwijd de tweede grootste speler is geworden.

branchespecifieke CAO-afspraken en dragen geen premies of

Daarnaast zijn andere grote uitzenders als Adecco en

belasting af.

Onze visie Voor het recessiejaar 2009 verwacht ABN AMRO in de

worden verminderd door diversificatie richting bijvoorbeeld

uitzendbranche een omzetdaling met meer dan 15%. Dit is in

detachering, werving & selectie en payrolling. In de huidige

lijn met de omzetontwikkeling in eerdere recessieperiodes.

neergang zullen vooral de kleine uitzenders met één of

De conjunctuurgevoeligheid van de branche laat zich in

enkele vestigingen het moeilijk gaan krijgen en een groot

deze slechte economische tijden duidelijk zien. Aan de

aantal zal het eind van de recessie niet halen. Zonder sterke

andere kant kan het herstel in deze branche, als het zich

merknaam, schaalgrootte en/of specialisatie is het lastig in

eenmaal aandient, heftig zijn en gepaard gaan met hoge

de huidige markt te overleven. Herkenbaarheid en binding

omzetgroei. Bij het aanbreken van betere economische tijden

van arbeidskrachten zijn hierbij van cruciaal belang. De

zullen werkgevers namelijk beginnen met het aannemen

Nederlandse arbeidsmarkt blijft door de vergrijzing ook

van tijdelijke krachten. Dit herstel is echter nog niet op

op de lange termijn krap, waardoor uitzendwerk in belang

korte termijn te voorzien. Ondertussen is kostenefficiënter

afneemt ten gunste van detachering en werving & selectie.

werken en kostenbeheersing het enige wat uitzendbureaus

Ook zullen prijsdruk en concurrentie op een relatief hoog

actief kunnen doen om te overleven. Ook kunnen risico’s

niveau blijven.

Kerngegevens Omzet totale markt: EUR 11,3 mrd Aantal bedrijven: 8.245 - groei (t.o.v. 2007): +14,5%

Websites Bedrijven tot 20 werknemers: 6.460 - aandeel: 78,4% - groei (t.o.v. 2007): +14,9% Aantal vestigingen: 11.595 - groei (t.o.v. 2007): +11,0% 31

www.abu.nl www.nbbu.nl www.flexmarkt.nl www.rwi.nl Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Uitzendbureaus Omzetgroei en uitzenduren per maand • De meest recente cyclus van marktgroei (2004-2007) is relatief kort geweest in vergelijking met de groeiperiode in de jaren negentig.

Bron: ABU, CBS 30% 25% 20% 15% 10%

• De huidige teruggang is medio 2007 al gestart met een

5%

dalende omzetgroei en sinds medio 2008 is de omzet

-5%

sneller gaan afnemen. De uitzendbranche bewijst zich hiermee als een goede economische barometer. • Afgaand op de trend in voorgaande crises, blijft de markt

0%

-10% -15% -20% 2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009v

Uitzendmarkt groeicijfer omzet per maand

over heel 2009 krimpen en zal pas eind dit jaar of begin

Uitzenduren, ontwikkeling per maand

2010 weer een licht herstel laten zien.

Prijs- en volume ontwikkeling uitzendbranche

94

-20%

92

prijsdaling in 2009.

2008-4r

concurrentie door de vraaguitval verwachten wij een

2008-3

voor het volumeverlies. Onder invloed van toenemende

Uitzenduren, ontwikkeling/mnd (l.as)

index (2006=100)

96

-15% 2007-4

• Vanaf 2008-4 bood een prijsstijging enige compensatie

2009v (gem.)

98

-10%

2008-2

100

-5%

2006-1

het aantal uitzenduren over heel 2009 met meer dan 15%.

2008-1

102

0%

met 2009 door zal zetten en uitkomen op een daling van

2007-3

104

5%

2007-2

106

10%

2007-1

108

15%

2006-4

naar 3,0% in 2008-3. Wij verwachten dat deze trend tot en

110

20%

2006-3

aantal uitzenduren gaan afnemen: van 17,0% in 2007-1

25%

2006-2

• Sinds begin 2007 is het groeitempo van het gemiddeld

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research

Dienstenprijsindex uitzendpersoneel (r.as)

Werkkapitaal MKB

Bron: ABN AMRO Sector Research Crediteurendagen

• Na een dalende trend van de debiteurendagen in de periode 2003-2006, is de betalingsmoraal in 2007 weer

45

verslechterd. Bedrijven betalen pas na uitvoering van het

40

25

• Een goed beheer van werkkapitaal is essentieel. Om het

20

aantal werkkapitaaldagen te verminderen moet gedacht

15

36

18

17

dagen

10 6

0 2004

1

4

4

4 2005

2006

2007

Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research 3.016

totaal

uitzendbedrijven normaliter relatief groot. Voor 2009

2.855

1.210 1.270 1.025

10-100 werkzame personen

werknemers zal dalen met 10%.

990 1.100 1.030

2-10 werkzame personen 610 680 585

met 1 werkzaam persoon

waarin een klein aantal grote spelers concurreert met een

0

500 2007

groot aantal kleine uitzenders.

32

3.280

206 210 215

meer dan 100 werkzame personen

verwachten wij echter dat het aantal bedrijven tot 10

teken van schaalvergroting. Dit zorgt voor een structuur

9

9

5 2003

• Door de lage toetredingsdrempels is de aanwas van kleine

bedrijven (>100 werknemers) licht afneemt met 2%, een

34

28

Uitzendbureaus naar aantal werkzame personen

• Bovendien verwacht ABN AMRO dat het aantal grote

43

42

30

kan hiervan de oorzaak zijn.

verlengen betalingstermijn bij crediteuren.

Voorraaddagen

47

35

uitzendwerk. Een toename van de gemiddelde uitzendduur

worden aan verkorten van betalingstermijn debiteuren en

Debiteurendagen

50

1.000 2008

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

2009v

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de brancheanalyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel gebruikte termen. De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

De eerste pagina van de brancheanalyse

• Drie bullets De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting van de brancheanalyse weergegeven.

• Het blok ‘Branchebeschrijving’ Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van de branche worden hierin beschreven.

• Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in veel gevallen tussen maart 2008 en maart 2009. In dit blok wordt in sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de huidige ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

• Het blok ‘Onze visie’ Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de sector economen van ABN AMRO Sector Research. De analyse heeft betrekking op het huidige jaar (2009) en in sommige gevallen het komende jaar (2010).

• Het blok ‘Kerngegevens’ Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest relevante (economische) variabelen die kenmerkend zijn voor de branche. De gegevens hebben betrekking op 2008, tenzij anders vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheidsinstanties (waaronder product- en bedrijfschappen, ministeries).

De tweede pagina van de brancheanalyse

Op de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier verschillende figuren. In de donkere balk boven de figuren staat de titel van de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In veel gevallen heeft ABN AMRO Sector Research eigen bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de donkere balk. De figuren

Een vaste rubriek voor de meeste branches op de tweede pagina is werkkapitaal MKB

op pagina 2 hebben betrekking op economische ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling, exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven, werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke. Een vaste rubriek voor de meeste branches op deze pagina is werkkapitaal. De gegevens wat betreft werkkapitaal zijn afkomstig uit de database van ABN AMRO en bewerkt door de afdeling Sector

33

Visie op Sectoren 2009

Zakelijke dienstverlening Leeswijzer

Research. De gegevens met betrekking tot het werkkapitaal MKB hebben betrekking op de periode 2003-2007. Voor 2008 waren helaas nog geen gegevens beschikbaar.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?

In de figuren treft u regelmatig een letter ‘r’ of ‘v’ achter het jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op basis van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2008 is een inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat voor voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende sector econoom van ABN AMRO Sector Research. Tot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens ABN AMRO (afdeling Sector Research).

Veel gebruikte termen, inclusief definities

• Bandbreedte voorspelling Bij sommige branche-analyses wordt een voorspelling gegeven van de omzet in 2009. ABN AMRO Sector Research heeft deze voorspelling gemaakt op basis van beschikbare informatie en data van de betreffende branche. De voorspelling van de omzet wordt hierbij weergegeven binnen een 5%-punts bandbreedte, met als uitersten ‘meer dan 15% groei/krimp’.

• Definitie ZZP ZZP-er staat voor Zelfstandige Zonder Personeel. Het begrip kent nog geen éénduidige definitie. Een ZZP-er heeft geen personeel in loondienst, heeft meerdere opdrachtgevers, verricht het werk meestal in dienstverband, neemt werkzaamheden onder eigen verantwoording zelfstandig voor zijn rekening en is daar qua inkomen volledig van afhankelijk.

• Definitie MKB MKB staat voor Midden- en KleinBedrijf. In deze publicatie hanteren we als definitie voor MKB de volgende veel gebruikte tabel: Categorie onderneming

Werknemers

Jaaromzet

of jaarlijks balanstotaal

middelgroot

< 250

≤ € 50 mln.

≤ € 43 mln.

klein

< 50

≤ € 10 mln.

≤ € 10 mln.

micro

< 10

≤ € 2 mln.

≤ € 2 mln.

• Definitie FTE FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een volledige werkweek van 38 uur.

• Definitie werkkapitaal en onderdelen. Werkkapitaal wordt in deze publicatie gedefinieerd als voorraden + debiteuren – crediteuren. Voorraaddagen is het aantal dagen dat de voorraad in magazijn ligt. Debiteurendagen is het aantal dagen dat een verstuurde factuur open staat voordat de factuur wordt voldaan door de afnemer. Crediteurendagen is het aantal dagen dat een ontvangen factuur open staat, voordat wordt betaald aan leveranciers.

• Definitie BBP Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

34

Visie op Sectoren 2009

Visie op Zakelijke dienstverlening Colofon

De Visie op Zakelijke dienstverlening is een uitgave van ABN AMRO. Deze publicatie is geschreven door ABN AMRO Sector Research op verzoek van ABN AMRO Sector Advisory.

Sectoranalyse Casper Burgering ([email protected]) ABN AMRO Sector Research Senior Sector Econoom

Macro economische analyse Nico Klene ([email protected]) ABN AMRO Economisch Bureau Senior Econoom

Interview Joep Auwerda Journalist/tekstschrijver

Commercieel contact Han Mesters (020-3433219) ABN AMRO Sector Advisory Sector Banker Zakelijke dienstverlening

Distributie Website: www.abnamro.nl/zakelijkedienstverlening Telefoon: 0900-0024 (EUR 0,10 per minuut)

Disclaimer: De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO Sector Research betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd.

© ABN AMRO mei 2009 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO. De teksten zijn afgesloten op 23 maart 2009.

35

Visie op Sectoren 2009