Van Hoa Va Toc Nguoi 6_983

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

nh©n ®äc móa thiªng...

Cuèn s¸ch bÐ th«i, võa ®óng 140 trang, khæ ®ót tói, ch÷ in kh¸ to... S¸ch ®öîc xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt vµo gi÷a n¨m 1951, c¸ch ®©y võa ®óng ba mö¬i l¨m n¨m(1). Nhö vËy, Móa thiªng(2)... võa kh«ng “lín”, võa kh«ng “thêi sù”. Mµ th«ng b¸o, v× ®©y chØ lµ mét th«ng b¸o tö liÖu, bao giê ch¶ hµm ý chän läc vµ thêi sù? Nhöng råi cã “chän läc” hay kh«ng, nhÊt lµ cã “thêi sù” hay kh«ng, ®iÒu ®ã mét phÇn cßn phô thuéc vµo t©m tr¹ng vµ nhu cÇu cña ngöêi ®äc. Vµ cø lËt tõng trang, tõng trang, ngöêi ®äc töëng thÊy phËp phång trªn mÆt giÊy mét suy nghÜ, mét t©m tÝnh, h¬n thÕ, mét lêi nh¾n cña bÇu b¹n, mµ trong c¸i héc tèc ra ®i gi÷a buæi hoa niªn chóng ta ®µnh g¹t l¹i mét bªn lÒ. * * * NÕu cã lµ “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”, th× còng cÇn nãi ngay r»ng ®Êy chØ lµ lêi nh¾n “v« t×nh” cña mét ngöêi “b¹n xa”. Nhöng ®iÒu ®ã cã hÒ g×! Víi t×nh c¶m tinh nhËy vÒ møc ®é, c¶m n¨ng chung cho mäi ngöêi phô n÷, víi ®øc khiªm tèn tù nhiªn, ®øc ®é ph¶i cã cña mét nhµ khoa häc, J.Quydiniª (J.Cuisinier) kh«ng hÒ nu«i tham väng cÊp cho nh÷ng ngöêi ®· vµ ®ang tiÕp tôc cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m mét bµi häc vÒ nguån gèc vµ ý nghÜa c¸c ®iÖu móa cña cha «ng hä. Cuèi nh÷ng n¨m 40, trªn bôc gi¶ng Tröêng Cao häc thùc hµnh (Ecole Pratique des Hautes Etudes), c« chØ lµm c«ng viÖc b×nh dÞ cña mét nhµ gi¸o: nãi l¹i víi thÝnh gi¶ lÞch sö t«n gi¸o

577

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh÷ng g× c« ®· t©m ®¾c vÒ tÝn ngöìng, lÔ tiÕt, vµ phÇn nµo c¶ nghÖ thuËt n÷a (trong chõng mùc cã thÓ liªn quan ®Õn tÝn ngöìng, vµ lÔ tiÕt) cña nh÷ng nhãm ngöêi mµ c« ®· tõng ®Ó c«ng quan s¸t. NÕu ®«i lêi c« gi¶ng sau in thµnh s¸ch - ®ã lµ tröêng hîp cña Móa thiªng... vµ mét cuèn s¸ch n÷a - v« t×nh hÐ ra vµi gãc nh×n khiÕn cã thÓ xÕp lµ nhµ d©n téc häc v÷ng tay nghÒ, bÊt ngê dÊy lªn niÒm xóc ®éng cña mét tÊm lßng phô n÷ tröíc nh÷ng con ngöêi “tiÒn c«ng nghiÖp” vµ truyÒn thèng v¨n hãa dµy dÆn cña hä, th× ®Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c, mµ cã lÏ ngöêi ®ö¬ng sù còng kh«ng dÌ tröíc. V× J.Quidiniª, dï muèn dï kh«ng, thuéc lo¹i t¸c gi¶ mµ tröíc §¹i chiÕn ngöêi ta quen gäi lµ “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng”. Tuy còng ®· ®Î ra cho v¨n häc Ph¸p mét hai tªn tuæi tÇm trung ngöêi ta nªu Pie L«ti (Pierre Loti), vµ c¶ Clèt Fare (Claude FarrÌre) n÷a, lo¹i t¸c gi¶ trªn, kh«ng g¹t ra ngoµi c¸c nhµ nghiªn cøu, cßn löu l¹i ®Õn nay mét mét mïi vÞ khã t¶. Mïi vÞ bèc lªn tõ nh÷ng nh©n vËt tiÓu thuyÕt tñn mñn mµ qu¸i dÞ, nh÷ng «ng cß, «ng gi¸m, t©y ®oan, nh÷ng bµ ®Çm nhµn rçi võa ®é håi xu©n, nh÷ng c« T©y båi bÕp, chÞ hai, chÞ ba... Trong vöên viÕt x©m thùc Êy, gi÷a ®¸ nhän vµ cá èng, J.Quydiniª, cïng vµi c©y bót hiÕm hoi kh¸c, nÐp m×nh nhö nh÷ng khãm hoa mua. Qua §«ng Dö¬ng cã lÏ vµo ®Çu nh÷ng n¨m 30, c« tiÕn sÜ v¨n chö¬ng t©n khoa sím chän ngöêi Möêng lµm ®èi töîng th¨m hái d©n téc häc cña m×nh. Víi téc ngöêi nµy, c« ®· dµnh trªn döíi möêi l¨m n¨m - cho ®Õn khi c« vÒ Ph¸p h¼n, sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m - ®Ó t×m hiÓu, ®i s©u, th«ng c¶m. CÇn cø liÖu so s¸nh, c« tù t¹o lÊy nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh, c¶ hiÓu biÕt s¸ch vë lÉn hiÓu biÕt ®iÒn d·, vÒ ngöêi Th¸i ë ViÖt Nam, ë Th¸i Lan, ë Lµo, vÒ ngöêi Kh¬me, vÒ ngöêi M· Lai trªn b¸n ®¶o M· Lai còng nhö ë In®«nªxia. Möêi l¨m n¨m... C¶ tuæi trÎ vµ tuæi trung niªn cña

578

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mét con ngöêi, dï lµ con ngöêi lµm khoa häc. Möêi l¨m n¨m c« ®¬n cña mét ngöêi phô n÷, vß vâ “ë vËy” cho ®Õn lóc mÊt, míi c¸ch ®©y chöa l©u(3). Möêi l¨m n¨m ®i vµo mét nhãm ngöêi th«i, ®Ó råi thó nhËn, khi viÕt c©u chÊm hÕt cuèn chuyªn kh¶o ®å sé - vµ cho ®Õn nay lµ ®éc nhÊt - vÒ téc ngöêi Möêng: “Môc ®Ých cña chóng t«i... chØ lµ nãi lªn phÇn Ýt ái mµ chóng t«i biÕt ®öîc vÒ hä...”(4). Víi lêi ¨n tiÕng nãi nhá nhÑ Êy, trong möêi l¨m n¨m “®i thùc tÕ” ë §«ng Dö¬ng, J.Quydiniª ®· suy nghÜ g× vÒ chÕ ®é thùc d©n vµ nh÷ng biÕn ®æi mµ “sù kiÖn thuéc ®Þa” ¸p ®Æt lªn c¸c nÒn v¨n hãa “b¶n xø”? VÞ trÝ tö¬ng ®èi ®éc lËp víi Tröêng ViÔn §«ng B¸c Cæ(5) - trung t©m nghiªn cøu con ngöêi vµ x· héi cña chÝnh phñ toµn quyÒn lóc bÊy giê - chõng nµo ®· gióp c« mét gãc nh×n kh¸c víi tÇm m¾t cña sè lín c¸c nhµ d©n téc häc vèn lµ t©y ®ån, phã sø, hay ngöêi truyÒn gi¸o? Sù vïng dËy bÊt ngê cña c¶ mét d©n téc trong nh÷ng ngµy th¸ng T¸m, mµ c« h¼n chøng kiÕn qua hµng rµo biÖt thù thÊp tho¸ng bãng lÝnh NhËt(6), ®· ®¶o lén trong ®Çu c« nh÷ng gi¸ trÞ cè h÷u nµo? Ngöêi ngµy nay lµm tö liÖu - chØ “®äc” J.Quydiniª qua nh÷ng g× c« viÕt - kh«ng tr¶ lêi ®öîc. V× nh÷ng g× c« viÕt cã thÓ lµ nh÷ng tµi liÖu ®iÒn d·, nh÷ng ph©n tÝch l«gÝch, nh÷ng c¶m nghÜ chuyªn m«n... * * * Êy thÕ mµ gi÷a hai tö liÖu ®iÒn d·, gi÷a hai ph©n tÝch l«gÝch, thØnh tho¶ng vÉn ¸nh lªn mét nhËn xÐt bªn lÒ, ¸nh lªn trong gi©y phót, võa ®ñ ®Ó ngöêi ®äc öíc löîng ®öîc mét chiÒu thø ba trong th«ng b¸o cña ngöêi cÇm bót. Gi÷a cuèn d©n téc chÝ Möêng nãi trªn, kÕt thóc ®o¹n ph©n tÝch trªn tù xöng cña téc

579

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi - Mol, nghÜa ®en: “ngöêi” -, t¸c gi¶ n©ng nhËn thøc lªn mét nÊc giµu hµm löîng xóc c¶m: “hä chØ muèn lµ nh÷ng con ngöêi”(7). Nãi lªn ý nghÜa céng c¶m khëi thñy cña nghi thøc tÕ Nam Giao, c« kh«ng thÓ kh«ng thªm mét dßng chua ch¸t, mét dßng ®Çy khinh giËn: “C¸c hoµng ®Õ cuèi cïng h¼n lµ nh÷ng ngöêi hµnh lÔ v« thøc cña lÔ tiÕt ngh×n ®êi Êy. Vua B¶o §¹i o¾t con kia biÕt häc ë ®©u ®Ó thÊm nhuÇn hÖ thÇn tho¹i phong phó lµm sèng dËy lÔ tiÕt? Cßn Kh¶i §Þnh, «ng hoµng ®Õ bÖnh ho¹n, cßm câi, run rÈy kia, lµm sao cã thÓ tin ë mÖnh trêi, khi «ng biÕt r»ng së dÜ «ng n¾m vµ gi÷ ngai vµng lµ do ý muèn cña uy quyÒn ngo¹i bang”(8). Móa thiªng..., xin nh¾c l¹i, ra m¾t ngöêi ®äc vµo ®Çu nh÷ng n¨m 50, thêi mµ c¸c cao ñy, nèi ch©n nhau xoµnh xo¹ch ë phñ Toµn quyÒn cò, thõa lÖnh bé Ph¸p quèc h¶i ngo¹i tiÕp tay cñng cè cho chÝnh quyÒn B¶o §¹i võa ®öîc t¸i lËp sau hµng rµo che chë cña ®¹o qu©n viÔn chinh. Xãt thö¬ng th©n phËn ngöêi diÔn viªn tuång döíi chÕ ®é cò, J.Quydiniª kh«ng thÓ quªn bæ sung: “Mét trong nh÷ng lo l¾ng cña chÝnh phñ c¸ch m¹ng lµm sao gi¸ trÞ hãa nghÒ nghiÖp diÔn viªn vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ vÒ x· héi, ®Ó phô n÷ cã thÓ hµnh nghÒ mµ kh«ng sa ®äa”. Nhöng ®Êy chØ lµ mét mèi lo l¾ng... gi÷a bao lo l¾ng cÊp b¸ch h¬n(9). C« ®· biÕt g× vÒ ChÝnh phñ c¸ch m¹ng ®· mµ cã c¶m t×nh víi nã, dï chØ lµ th«ng c¶m qua mét chÝnh s¸ch v¨n hãa? Cã biÕt, ¾t còng ch¼ng bao nhiªu, vµ chØ cã thÓ lµ gi¸n tiÕp. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nhµ nghiªn cøu l¹i mét lÇn n÷a xuÊt ph¸t tõ ®èi töîng nghiªn cøu sèng ®éng cña m×nh, tõ nh÷ng diÔn viªn “b»ng xö¬ng b»ng thÞt” mµ c« hiÓu ®öîc nçi ®äa ®µy: “Hä bÞ lo¹i ra ngoµi vßng x· héi, bÞ nh÷ng ngöêi thuª hä l¹nh lïng khinh miÖt vµ ®èi xö ®Õn lµ ng¹o m¹n, nhöng l¹i kh«ng chÞu tiÕp xóc víi hä, nÕu kh«ng ph¶i th«ng qua bän bÇu g¸nh, mµ bän nµy thöêng lµ nh÷ng tay chøa g¸i tham lam vµ v«

580

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lö¬ng t©m”(10). XuÊt ph¸t tõ nh÷ng con ngöêi thùc mµ nghÒ nghiÖp buéc c« ph¶i quan s¸t, tõ nh÷ng vui buån vµ söíng khæ cô thÓ cña hä, ®Ó ®i ®Õn nh÷ng ®¸nh gi¸ tiÕn bé, ®öîm t×nh con ngöêi, cã thÓ nãi r»ng ®ã lµ böíc ®öêng tö töëng cña J.Quydiniª. Nhöng ®èi töîng d©n téc häc kh«ng chØ lµ con ngöêi trong sè phËn thô ®éng cña nã, mµ cßn lµ thµnh tùu chñ ®éng, lµ biÓu hiÖn v¨n hãa - x· héi cña ho¹t ®éng con ngöêi. ChÝnh v× ®· dµy c«ng theo dâi tÕ lÔ vµ thÊm ®öîm, trªn thùc ®Þa, ý nghÜa céng c¶m trµn trÒ chÊt sèng mµ tõ buæi b×nh minh cña ho¹t ®éng t«n gi¸o con ngöêi ®· g¸n cho tÕ lÔ, nhµ d©n téc häc míi vöît næi lªn trªn ngo¹i diªn ngé nghÜnh cña lÔ thøc vµ ®¸nh h¬i ®öîc ngay c¸i v« vÞ trong sù cã mÆt cña hai «ng vua cuèi cïng triÒu NguyÔn trªn ®µn tÕ Nam Giao. Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn Móa thiªng... J.Quydiniª míi quan t©m ®Õn móa. Trong sè nh÷ng bµi nghiªn cøu Ýt ái mµ c« c«ng bè r¶i r¸c trªn möêi l¨m n¨m ë §«ng Dö¬ng, cã thÓ läc ra bèn tö liÖu ®éng ®Õn móa: vÒ vò kÞch Campuchia, vÒ ¶nh höëng cña vò ®¹o Ên §é, vÒ c¸c ®iÖu móa trªn bê biÓn §«ng b¸n ®¶o M· Lai, vÒ mét ®iÖu móa Th¸i Lan. Nhö vËy, cã thÓ xem Móa thiªng... trong ®Çu ®Ò hoµn chØnh cña nã:... ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia - lµ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt. “§«ng Dö¬ng” nãi ®©y kh«ng chØ lµ “§«ng Dö¬ng thuéc ®Þa Ph¸p”, mµ lµ toµn bé miÒn §«ng Nam ¸ lôc ®Þa n»m gi÷a Ên §é vµ Trung Hoa, “Ên §é Chi Na”. Quan s¸t móa b»ng con m¾t d©n téc häc, tÊt nhiªn, kh«ng chót ®¬n gi¶n. NÆng vÒ nghÖ thuËt mét tÞ, móa nh¶y sÏ tan ®i ®©u mÊt, chØ cßn ®Ó l¹i nh÷ng héi hÌ, tæ chøc x· héi, nghi thøc, lÔ tiÕt... Huèng chi móa nh¶y ®©u ph¶i thuéc lo¹i nh÷ng nghÖ

581

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thuËt cßn “löu l¹i dÊu tÝch trªn ®¸ hay trong ký øc cña con ngöêi qua hµng thÕ kû...”(11). §Æc thï cña móa nh¶y, J.Quydiniª nhËn thøc kh«ng chót m¬ hå, nhËn thøc ngay tõ phÇn më ®Çu cña cuèn s¸ch, b»ng mét h¬i v¨n kh«ng thiÕu rung c¶m vµ h×nh ¶nh: “ChØ ra ®êi ®Ó tån t¹i trong kho¶nh kh¾c, chØ sinh thµnh ®Ó biÕn mÊt ngay, ®ã lµ ®Þnh mÖnh cña móa nh¶y. Kh«ng ®Ó l¹i tÞ g× cña b¶n th©n m×nh, dï lµ dÊu tÝch vËt chÊt hay ký øc kiÓm so¸t ®öîc, ®ã lµ phËn nghÌo cña móa nh¶y..., nhöng ®ã còng lµ vinh quang cña móa nh¶y”(12). * * * SÏ thÊt väng, b¹n ®äc nµo x¨m x¨m ®i t×m trong Móa thiªng... nh÷ng ghi chÐp s©u vµo kü thuËt, nh÷ng “chØ ®Þnh” vÒ vò ®¹o. Còng sÏ thÊt väng nèt, nh÷ng ai thÝch thó tö liÖu h¬n lµ móa nh¶y sinh ®éng, cø cè rót ra tõ Móa thiªng... mét b¶ng thèng kª hay ph©n lo¹i hoµn chØnh vÒ c¸c ®iÖu móa ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia. Kh«ng quªn m×nh lµ ngöêi lµm d©n téc häc, h¬n n÷a, lµ ngöêi d¹y lÞch sö t«n gi¸o, c« ®em nh÷ng hiÓu biÕt s½n cã vÒ phong tôc, tËp qu¸n, tÝn ngöìng, nghi lÔ, ®Ó soi s¸ng thªm c¸c ®iÖu móa, trong ý nghÜa t©m lý - x· héi cña chóng. J.Quydiniª ®· chän con ®öêng nhÈn nha cña ngöêi ®i bé tham quan, ch©n thñng thØnh böíc, m¾t nh×n tho¸ng qua c¸c ®iÖu móa, cã khi còng ng¾m l©u, ch©n böíc qua råi mµ ®Çu cßn ngo¸i l¹i, thËm chÝ dõng mét phót, mçi lÇn ®Òu kh«ng quªn ®Æt ®iÖu móa ®ang quan s¸t lªn bèi c¶nh x· héi hay t«n gi¸o cña nã, ®Ó cã mét nhËn xÐt, mét c¶m nghÜ... ChØ lµ “bao qu¸t” th«i, nhöng cuèi cïng råi còng läc ra ®öîc mét c¸i g× ®Êy mµ c« nghÜ lµ c¸i thÇn cña móa nh¶y. “C¸i g× ®Êy” lµ mét c¸i kh«ng c©n ®o ®öîc, mµ t¸c gi¶ - ®©y

582

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cã lÏ lµ mét nhöîc ®iÓm cña J.Quydiniª vµ cña Móa thiªng... chØ cã thÓ nãi ®Õn qua m«i giíi mét ng«n ng÷ cã phÇn trõu töîng. §Ó dâi theo t¸c gi¶ ®Õn tËn ®©y, “c¸i g× ®Êy” mµ c« quyÕt t©m tiÕp cËn, h·y liÕc mét liÕc m¾t vµo c¸i chö¬ng... Dï sao, nhiÖm vô cña chóng ta còng lµ ®iÓm qua Móa thiªng... Bèn chö¬ng ng¾n, bèn lo¹i móa: móa “d©n gian”, móa “cung ®×nh”, móa “t«n gi¸o”, móa “phö¬ng thuËt”(13). §õng hiÓu lÇm r»ng ®©y lµ mét hÖ thèng ph©n lo¹i míi, c¸ch ph©n lo¹i cña J.Quydiniª. Kh«ng, c« kh«ng cã tham väng ®Ò xuÊt mét c¸ch ph©n lo¹i t©n kú nµo c¶. Nãi cho cïng, c« kh«ng d¸m bµn vµo nh÷ng ngãc ng¸ch chuyªn m«n cña nghÒ móa. Khi nµo kh«ng thÓ kh«ng ®¶ ®éng ®Õn nghiÖp vô cña ngöêi móa, dï chØ trong mét c©u, c« l¹i khiªm tèn dùa vµo Cuèc D¾c (Kurt Sachs), mét tay “nhµ nghÒ”, mét chuyªn gia lÞch sö ©m nh¹c vµ vò ®¹o. Bèn chö¬ng, bèn lo¹i móa, ®©y chØ lµ bèn c¸nh cöa mµ nhµ d©n téc häc lÇn löît nhÑ tay më ®Ó nh×n vµo bªn trong ng«i ®Òn “thiªng” cña móa nh¶y. Qua c¸c c¸nh cöa thø hai, thø ba, thø tö, c« cßn thÊy ®öîc Ýt nhiÒu nh÷ng g× ®· thÊy qua c¸ch cöa thø nhÊt. V×, ®èi víi J.Quydiniª, móa gäi lµ “d©n gian” ®· chøa ®ùng mét phÇn cña móa t«n gi¸o trong lßng nã, ®· b¸o hiÖu móa cung ®×nh, ®· mang mÇm mèng cña móa phö¬ng thuËt... Trong ng«i ®Òn Êy cña nh¶y móa, nhµ d©n téc häc kh«ng ph¶i lµ ngöêi hµnh lÔ. C« chØ lµ mét ngöêi hµnh hö¬ng thµnh tÝn, qua dù lÔ mµ quan s¸t nh÷ng con ngöêi ®· dùng nªn ng«i ®Òn vµ ®ang ho¹t ®éng trong ®ã. Nh×n nh÷ng g× na n¸ nhau qua bèn c¸nh cöa kh¸c nhau, nhËn dÇn ra c¸i g× lµ c¸i chung döíi nh÷ng sù kiÖn riªng biÖt, J.Quydiniª, ®· lÇn ®Õn “NhÞp ®iÖu toµn uy”(14), mµ ngöêi ®äc hiÓu lµ nhÞp ®iÖu bªn trong cña ngöêi móa, c¸i søc m¹nh kh«ng cöìng ®öîc d©ng lªn tõ chç s©u kÝn nhÊt, tröíc khi chuyÓn ra ch©n, ra tay, ra tõng thí thÞt, tËn “®Çu

583

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mµy cuèi m¾t”, thµnh nhÞp ®iÖu bªn ngoµi, thµnh chuyÓn ®éng, böíc ®i, ®éng t¸c, ®iÖu bé, s¾c diÖn, h×nh töîng, ®éi h×nh... Döíi con m¾t d©n téc häc, móa nh¶y kh«ng hÒ lµ ho¹t ®éng c¸ thÓ. Mét ®iÖu móa cã thÓ chØ do mét ngöêi biÓu diÔn, thËm chÝ biÓu diÔn ë chç kh«ng ngöêi, nhö bµ “MÑ lóa” X¸ Dãn mét m×nh ®èi diÖn mÆt trêi ®ang mäc mµ vung gËy chäc lç trªn nö¬ng s¾p tra h¹t(15). Nhöng mét ®iÖu móa cô thÓ bao giê ch¼ng lµ cña chung cña mét téc ngöêi, do téc ngöêi ®iÒu chÕ ra, hay tiÕp thu ®öîc, vµ truyÒn tay qua nhiÒu ®êi. H¬n n÷a, bao giê nã còng ®¸p øng mét nhu cÇu céng ®ång cña téc ngöêi: vui ch¬i, ©n ¸i, tÕ lÔ... Nã lµ mét nÐt v¨n hãa cña téc ngöêi. Nã lµ truyÒn thèng tËp thÓ. Vµ, nhö vËy, c¸i “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña móa nh¶y kh«ng chØ sinh ra tõ søc nãng lªn bÊt thÇn cña b¶n n¨ng mét c¸ nh©n, mµ lµ nh÷ng hoµi väng chung tÝch tô trong tõng ngöêi móa, vµ ®öîc b¶n n¨ng cña tõng ngöêi b¾n lªn thµnh nhÞp ®iÖu, vµo nh÷ng “giê cao ®iÓm” cña sinh ho¹t céng ®ång. ChÝnh v× thÕ mµ mçi ®iÖu móa ®Òu cã kû cö¬ng cña nã, kû cö¬ng do tËp thÓ cöìng lËp” “... Móa sÏ kh«ng ph¶i lµ móa nÕu kh«ng bÞ kiÓm so¸t. NÕu kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn nhÞp ®iÖu, th× còng kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn kû cö¬ng”(16). * * * §Õn ®©y, ta cµng hiÓu thªm trªn c¬ së nµo J.Quydiniª, ®· d¸m nghÜ ®Õn viÖc dïng chuyªn m«n riªng cña ngµnh m×nh (d©n téc häc) ®Ó b¾t m¹ch ®èi töîng cña mét ngµnh chuyªn m«n kh¸c (nghÖ thuËt häc). V× nh÷ng quan s¸t d©n téc häc - vÒ c¸c quan hÖ x· héi lµm nÒn cho lÔ tiÕt vµ móa nh¶y, vÒ khung lÔ thøc trong ®ã mçi ®iÖu móa ®öîc tÝch hîp, vÒ yªu cÇu cña céng ®ång ®èi víi viÖc thÓ hiÖn tõng ®iÖu móa, vÒ nh÷ng ho¹t ®éng cã nhÞp

584

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®iÖu b¸o hiÖu móa nh¶y, vÒ th©n phËn x· héi cña ngöêi móa..., nh÷ng tö liÖu “phi nghÖ thuËt” ®ã, hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt, ®Òu cã thÓ lµ nh÷ng triÖu chøng bªn ngoµi, ®Ó ngöêi thÇy thuèc d©n téc häc dùa vµo mµ chuÈn ®o¸n nhÞp ®Ëp thÇm kÝn trong néi t¹ng cña móa nh¶y. Ngay tõ lóc nhËp ®Ò, c« ®· kh«ng quªn gi¸n tiÕp ph©n bua vÒ phö¬ng ph¸p cña m×nh, böíc ®öêng m×nh ®i, vµ v« h×nh chung c¶ nh÷ng h¹n chÕ cña c«ng tr×nh m×nh viÕt: “TÊt nhiªn, ch÷ nghÜa kh«ng thÓ lµm sèng l¹i móa nh¶y. Nh÷ng ch÷ nghÜa cã thÓ ®Þnh vÞ móa nh¶y trong c¸c khu«n khæ biÕn ®éng vµ kh¸c nhau cña nã. Ch÷ nghÜa cã thÓ giíi thiÖu c¸c diÔn viªn móa v« danh. Cuèi cïng, ch÷ nghÜa cã thÓ tõ c¸ch móa nh¶y läc ra c¸i vò trô nh÷ng m¬ méng, nh÷ng hoµi väng, nh÷ng huyÒn tho¹i ©m thÇm mµ móa nh¶y dÊy lªn(17). C« chØ chän móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia lµm m¶nh “vöên tröêng”, lµm v¹t ®Êt thÝ nghiÖm, lµm thùc ®Þa quan s¸t, ®Ó råi tõ ®Êy ngöîc nguån, trë vÒ víi c¸i g× ®ã mµ c« ®¸nh gi¸ lµ thÇn th¸i cña móa nh¶y. Trë vÒ, sau khi ®· giµu thªm h¬i thë sèng sÝt cña kinh nghiÖm ®iÒn d·. TÊt nhiªn, chän höíng ngöîc xu«i lµ quyÒn cña t¸c gi¶. H¬n n÷a, lÊy móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia ®Ó soi s¸ng móa nh¶y nãi chung, g¹n tinh hoa cña mét vïng, mét miÒn, tr©n träng cÊt vµo kho chung cña mäi ngöêi, ®ã còng lµ mét hµnh ®éng rÊt h÷u Ých, mét th¸i ®é rÊt “nh©n v¨n” mµ chóng ta kh«ng lÊy lµm l¹ ë mét ngöêi nhö J.Quydiniª. Nhöng lµ nh÷ng con ngöêi thùc sèng trªn ®Þa bµn mµ t¸c phÈm bao trïm §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia, chóng ta kh«ng khái tiªng tiÕc. Ph¶i chi nhµ d©n téc häc ®¶o ngöîc höíng hµnh tr×nh l¹i, mµ vÉn mang theo hµnh lý tÊt c¶ tµi hoa, hiÓu biÕt, kh¶ n¨ng rung ®éng, vµ c¶m quan tinh tÕ cña m×nh, th× Móa thiªng... cßn cã thÓ “viÖn trî” cho chóng ta gÊp bao nhiªu lÇn!

585

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Thùc ra, qua tõng chö¬ng, tõng môc, tõng ®iÖu móa, cã thÓ nhÆt lªn nh÷ng “nhËn xÐt ®iÒn d·”, ng¾n gän th«i, nhiÒu khi ®Æt döíi h×nh thøc tù vÊn, nhöng hÇu hÕt b¾t chóng ta ph¶i suy nghÜ. Mét vÝ dô. Cïng trªn ®Þa bµn §«ng Nam ¸ c¶, t¹i sao c¸c ®iÖu móa cã liªn quan ®Õn thÇn tho¹i cña nh÷ng nhãm ngöêi ®· tiÕp thu v¨n hãa Ên §é vÉn cßn gi÷ ®öîc mét ®Æc tÝnh “nguyªn thñy”, tÝnh m« pháng, m« pháng ®Ó trùc tiÕp diÔn l¹i tÊn kÞch tao thiªn lËp ®Þa hay c¸c kú tÝch cña tæ tiªn thÇn tho¹i, trong khi nh÷ng ®iÖu móa cïng lo¹i cña c¸c nhãm ngöêi tõng tiÕp thu v¨n hãa Trung Hoa - ë nöíc ta, ch¼ng h¹n - l¹i lo¹i trõ m« pháng, ®· ®i vµo ®éng t¸c töîng tröng? Nh÷ng c©u hái ®Æt ra theo kiÓu Êy lµ nh÷ng gîi ý quÝ b¸u, Ýt nhÊt còng cã t¸c dông thóc giôc chóng ta ®i kiÓm tra l¹i trªn thùc ®Þa. Nhöng råi ®Êy còng chØ lµ nh÷ng nhËn xÐt lÎ tÎ, kh«ng cã hÖ thèng mÊy, chØ lµ “lêi nh¾n v« t×nh cña mét ngöêi b¹n xa”. Bëi v× c¸i ta ®ßi hái l¹i kh«ng lµ ®Ých ng¾m cña t¸c gi¶. Víi J.Quydiniª, c¸c nhËn xÐt lý thó kia chØ lµ nh÷ng nÊc tét cïng n¬i c« mong thÊy ®öîc c¸i mµ c« ®Þnh tröíc lµ mÉu sè chung cho mäi ®iÖu móa. Döíi ngßi bót cña c«, mÉu sè Êy ®· hiÖn th©n thµnh hai ch÷ më ®Çu tªn t¸c phÈm: Móa thiªng... H¬n mäi nhËn xÐt, ®èi víi t¸c gi¶ ®©y míi lµ vÊn ®Ò. §èi víi chóng ta, ®©y còng cã vÊn ®Ò. Bëi v× ch÷ “thiªng”, dïng ®Ó ®Þnh tÝnh mét c¸ch kh¸i qu¸t cho hiÖn töîng “móa”, vµ ngay c©u më ®Çu phÇn nhËp ®Ò - “Móa nh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng”(18) - kh«ng khái gîi l¹i mét häc thuyÕt, nãi cho võa ph¶i lµ mét quan niÖm, ch¼ng míi mÎ l¾m, nhöng ®Õn nay vÉn lµ “tÝn ®iÒu” cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu: quan niÖm qui t«n gi¸o vµo nguån cña mäi h×nh th¸i nghÖ thuËt. * * *

586

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Cã ngöêi cho r»ng nghÖ thuËt tho¸t thai tõ t«n gi¸o. B»ng chøng kh¶o cæ häc kh«ng thiÕu. H·y nãi ®Õn mü thuËt, ch¼ng h¹n mµ s¶n phÈm kh«ng tiªu tan ngay víi thêi ®iÓm sinh thµnh, mét nghÖ thuËt kh«ng ®Õn nçi “phï du” nhö móa nh¶y. Tõ tranh v¸ch hang ®éng tiÒn sö, ngöêi ta ®· thÊy héi häa phôc vô ®¾c lùc cho phö¬ng thuËt vµ lÔ nhËp m«n. Ch¼ng nh÷ng thÕ, mü thuËt hang ®éng cßn vÜnh ®Þnh ®öîc trªn mÆt ®¸ c¸i ph«i pha quyÕn rò cña nh÷ng c¶nh móa nh¶y thùc ra ®· t¾t ngÊm trong ®ªm tèi c¸ch ta hµng v¹n n¨m. §iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi chóng ta, lµ bÝch häa tiÒn sö g¸n kh¸ râ vµo t«n gi¸o nh÷ng ®éng t¸c ®öîc ph¸c lªn tõ buæi b×nh minh Êy cña móa nh¶y. B»ng minh gi¶i gÇn nhö thèng nhÊt cña giíi kh¶o cæ häc, hang Ba anh em cßn gi÷ ®öîc ®Õn nay, trªn bøc ch©n dung ThÇy phï thñy, h×nh ¶nh cã lÏ cña mét trong nh÷ng vÞ tæ ®Çu ®· kh¬i dßng nghÒ móa(19). Nãi ®©u qu¸ xa xöa, kÕt qu¶ th¨m dß d©n téc häc t¹i nhiÒu miÒn hÎo l¸nh chØ râ rµng c¸c ®iÖu móa cña nh÷ng nhãm chËm tiÕn nhÊt ngµy nay, nh÷ng céng ®ång hiÖn ®¹i tiÕp cËn nhÊt víi v¨n hãa nguyªn thñy, phÇn lín lµ nh÷ng ®iÖu móa nghi lÔ. Cã ®iÒu lµ “phÇn lín” kh«ng hÒ ®ång nghÜa víi “tÊt c¶”. NghÖ thuËt móa nh¶y trong mét x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, dï cã thÊm chÊt “thiªng” ®Õn mÊy, vÉn kh«ng bÞt hÕt mäi ®ét ph¸ cña vui ch¬i thuÇn tóy. V×, bªn c¹nh nh÷ng mÆt n¹ lín næi tiÕng dµnh cho móa nh¶y nghi lÔ, c¸c téc ngöêi Da ®en ë ch©u Phi cßn cã nhiÒu kiÓu mÆt n¹ nhá h¬n, mµ hä ®eo vµo ®Ó móa nh¶y hay ®Ó diÔn nh÷ng vë kÞch ®¬n s¬ cã móa ®Öm theo, víi môc ®Ých mua vui chung bªn r×a c¸c héi lÔ t«n gi¸o. Gi÷a tiÖc röîu, hay ®Ó kÕt thóc tiÖc röîu, mét chµng trai Ba Na chÕnh cho¸ng ®øng lªn kÓ chuyÖn vui. MÆt anh ®á gay, giäng anh l¹c ®i v× h¬i röîu, hai tay anh chuyÓn ®éng ®Ó m« t¶ mét c¸ch hµi höíc bé ®iÖu cña nh©n vËt anh mang ra ch©m biÕm, hai ch©n anh xª dÞch, nhón

587

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh¶y theo mét nhÞp ®iÖu chØ riªng anh biÕt... Ph¶i ch¨ng, gi÷a thêi ®¹i chóng ta, ®©y còng lµ “buæi ®Çu” cña móa nh¶y phèi hîp víi s©n khÊu, “buæi ®Çu” cña vò kÞch? Dï sao, ngöêi Da ®en Phi ch©u vµ ngöêi Ba Na ®· lµ thµnh viªn cña nh÷ng x· héi n«ng nghiÖp. H·y t×m ®Õn víi ngöêi thæ d©n óc, ch¼ng h¹n, mµ cuéc sèng cæ truyÒn cßn gÇn víi v¨n hãa nguyªn thñy h¬n nhiÒu. C¸ch ®©y trªn döíi mét thÕ kû th«i, khi míi tiÕp xóc víi ngöêi ch©u ¢u, nhiÒu bé l¹c óc cßn ë mét møc sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn tö¬ng tù víi sinh ho¹t cña con ngöêi thêi §¸ Gi÷a. M·i ®Õn gÇn ®©y, nhiÒu nhãm cßn vÏ lªn v¸ch ®¸, vµ c¶ trªn mÆt c¸t n÷a. Nãi ®Õn móa nh¶y cña hä, s¸ch vë d©n téc häc thöêng nhÊn m¹nh c¸c ®iÖu c«r«bori g¾n liÒn víi nghi lÔ t« tem. Nhöng, bªn c¹nh c«r«bori vµ c¸c ®iÖu móa t«n gi¸o kh¸c, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng lóc mµ ngöêi b¶n ®Þa móa nh¶y mét c¸ch bét ph¸t, hån nhiªn, gi÷a c¸c cuéc vui tr¨m phÇn thÕ tôc... ChÝnh v× thÕ mµ chóng ta ®ang cè t×m hiÓu J.Quydiniª, khi c« chän ch÷ “Thiªng” lµm “lÐtm«tÝp”, lµm ®å ¸n chñ ®¹o, lµm sîi chØ tr¾ng xuyªn tõ ®Çu chÝ cuèi cuèn s¸ch. Nhö chiÕc ch×a khãa “thiªng” ®Ó më mäi c¸nh cöa cho nhµ d©n téc häc böíc vµo lÜnh vùc móa nh¶y. PhÇn nhËp ®Ò còng lµ phÇn minh gi¶i tªn s¸ch: “Móa nh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng. Móa nh¶y vÉn linh thiªng chõng nµo cßn sèng trong lßng ngöêi c¶m quan ®èi víi cao ®iÖu vµ lßng thµnh kÝnh tröíc bÝ Èn... Chõng nµo ngöêi ta chØ cã thÓ run rÈy khi ®Æt ch©n lªn m¶nh ®Êt cña bÝ Èn, chõng nµo m¶nh ®Êt Êy cßn cã nh÷ng kiªng kþ quen thuéc nhöng ®¸ng sî bao quanh, chõng nµo ngöêi ta cßn ®ßi hái nh÷ng ai phôc vô ë ®©y ph¶i th¬ ng©y vµ tinh khiÕt, th× móa nh¶y cßn diÔn dÞch bÝ Èn(20). Ngöêi ®äc muèn biÕt ngay: BÝ Èn lµ g×? T«n gi¸o ch¨ng? Vµ t¸c gi¶ gi¶i ®¸p:

588

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “Cßn h¬n diÔn dÞch, móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh, trong mét thÕ vÑn toµn l«i cuèn ®öîc con ngöêi tù vöît lªn b¶n th©n”? Vöît lªn råi ®i ®Õn ®©u? T¸c gi¶ nãi râ thªm: “Anh ta móa ®Ó tù vöît lªn b¶n th©n. MÆc dÇu kh«ng ý thøc ®öîc c¸i kú vÜ mµ anh t×m kiÕm, anh tho¸t khái c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËn Êy mét khi ®· giµu thªm cè g¾ng cña m×nh”(21). µ, ra thÕ! C¸i mµ ngöêi móa “t×m kiÕm” qua ®iÖu móa, tuy “kú vÜ”, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ lý töëng t«n gi¸o. Cø móa, miÔn sao “tho¸t khái c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”, dï chØ “trong chèc l¸t”, råi “giµu thªm” qua “cè g¾ng” Êy(22). Nhö uèng mét cèc röîu m¹nh, cã lÏ. TiÕc r»ng t¸c gi¶ kh«ng cho ta biÕt bao nhiªu chua ch¸t cßn ®äng l¹i döíi ®¸y cèc, mét khi con ngöêi, tõ nh÷ng tÇng cao chãt vãt cña ¶o ¶nh, l¹i r¬i bÞch xuèng “c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”. Víi mäi cè g¾ng ®¸ng kh©m phôc ®Ó giao c¶m víi nh÷ng ngöêi móa kh«ng tªn trªn c¸c vïng ®Êt l¹ mµ c« t×m ®Õn kh¶o s¸t, J.Quydiniª, vÉn kh«ng tho¸t lèi mßn cña truyÒn thèng “nh©n häc” Ph¸p(23). To¸t ra tõ Móa thiªng... lµ mét thø chñ nghÜa nh©n v¨n tÝch hîp c¶ thµnh tùu ®¸ng kÓ nhÊt cña tröêng ph¸i x· héi häc Ph¸p, lÉn tinh thÇn c¬ b¶n cña C¬ §èc gi¸o (lßng ®au thiÕt ®èi víi th©n phËn con ngöêi, vµ con ®öêng gi¶i phãng cho c¸ nh©n qua thanh läc). Vµ lÈn quÊt ®©u ®©y lµ hö¬ng vÞ nhµn nh¹t, kh«ng khã nhËn l¾m, cña thø chñ nghÜa thÊt b¹i vèn tiÒm tµng trong c¸c tÇng líp trung gian. §óng nhö J.Quydiniª nghÜ, ngöêi xöa, dï d· man hay cßn nguyªn thñy, kh«ng khái ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi vµo gi÷a dßng suy tö. ThÇn tho¹i chöa qu¸ biÕn chÊt cña c¸c x· héi n«ng nghiÖp s¬ ®¼ng còng lµ mét b»ng chøng. VÒ mÆt nµy, th¬

589

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI méng nhÊt cã lÏ lµ sù tÝch chµng Maui cña mét sè nhãm ngöêi trªn quÇn ®¶o P«lynªdi. C¸i chÕt cña ngöêi anh hïng v¨n hãa nµy(24), gi÷a lóc anh v× ®ång lo¹i mµ chui s©u vµo lßng §Êt MÑ ®Ó ®o¹t lÊy BÊt Tö, lµ sù cè thÇn tho¹i ®· qui ®Þnh vÜnh viÔn th©n phËn con ngöêi. Tõ nay, con ngöêi kh«ng mong g× trë l¹i thµnh bÊt tö ngang víi thÇn linh, mµ chØ cßn cã kh¶ n¨ng tù biÕn c¶i cuéc sèng b»ng c¸ch noi gö¬ng Maui lËp kú tÝch hiÓn h¸ch ®Ó ph¸t triÓn x· héi vµ v¨n hãa theo mÉu mùc do ngöêi anh hïng ®Ó l¹i. Nhö vËy, bªn c¹nh mét d¹ng ®Þnh mÖnh th« s¬, kh«ng cã g× l¹ trong tröêng hîp nh÷ng cö d©n chØ biÕt xíi ®Êt b»ng cuèc, ngöêi h¶i ®¶o còng ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi, nhöng döíi mét gãc ®é kh¸c h¼n gãc ®é cña J.Quydiniª. Hä lµ nh÷ng ngöêi trång cñ, vöît biÓn ®¸nh c¸. Thiªn nhiªn nhiÖt ®íi kh«ng khái chiªu ®·i hä, nhöng còng l¾m lóc lªn mÆt d× ghÎ, víi h¹n h¸n, sãng c¶, b·o t¸p bÊt thÇn. Dï cã ®öîc thÇn tho¹i siªu viÖt hãa lªn b»ng nh÷ng biÓu töîng ngo¹i khæ, th× th©n phËn con ngöêi chØ cã thÓ ®öîc hä ®Æt ra trªn mèi qui chiÕu vµo cuéc sèng thùc, nghÜa lµ trong phèi c¶nh cña cuéc ®Êu tranh hµng ngµy víi thiªn nhiªn vµ x· héi. NhËn ra th©n phËn h÷u h¹n cña con ngöêi hä rót tõ ®ã ra mét höíng øng xö nãi chung vµ tÝch cùc: sèng, ph¸t triÓn cuéc sèng dï chØ trong ranh giíi mét mÉu mùc cæ truyÒn. Quay vÒ víi móa nh¶y, sù sèng, søc sèng chÝnh lµ må h«i to¸t ra tõ vµi ®iÖu móa nguyªn thñy hiÕm hoi mµ mü thuËt hang ®éng cßn b¶o löu h×nh ¶nh. ThÇy phï thñy trong hang Ba anh em móa ®iÖu g×? C¸c chuyªn gia ®· tèn nhiÒu mùc ®Ó bµn c·i. Cã vÞ ®å chõng lµ mét ®iÖu móa t« tem trong khu«n khæ lÔ nhËp m«n(25) NhiÒu ngöêi ngì ®¸nh h¬i ®öîc mïi móa nh¶y phö¬ng thuËt, do ®ã míi cã tªn gäi ThÇy phï thñy. Nhöng ph©n ®Þnh ®iÖu móa lµ vÊn ®Ò cña c¸c nhµ chuyªn m«n. Thó vÞ h¬n nhiÒu,

590

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®èi víi chóng ta, lµ bËc danh häa v« danh thêi ®å ®¸ ®· thu ®öîc vµo m¾t nh×n vµ chuyÓn ®öîc ra ®Çu bót vÏ, ®Ó ph¶ lªn mÆt ®¸, c¸i thÇn cña sù sèng vµ ®iÖu móa cña ThÇy phï thñy ®ßi thÓ hiÖn. Dßng s«ng cao thÕ muèn vät khái ®«i m¾t trßn xoe, ®«i m¾t nöa nhö ®Þnh thÇn nöa nhö xoi mãi cña “ThÇy”, táa ra c¸c thí thÞt, c¶ tõ c¸i ®u«i còn cìn, ®óng vµo gi©y phót “thÇy” thu m×nh l¹i lÊy ®µ, chuÈn bÞ cho böíc nh¶y s¾p ®öîc ph¸c lªn ®Ó tiÕp nèi ®iÖu móa. §©y lµ søc sèng tÝch tô ë cöêng ®é cao, søc sèng tù nÐn ®Ó råi bïng næ thµnh chuyÓn ®éng. Lµ böíc chuyÓn tiÕp mong manh gi÷a tØnh vµ ®éng, ch©n dung ThÇy phï thñy g©y cho ngöêi xem mét c¶m gi¸c rên rîn, c¸i khã thë cña nh÷ng phót c¨ng th¼ng ®îi chê... * * * May thay, may c¶ cho t¸c gi¶ lÉn ®éc gi¶, tÇm nh×n kh¸c nhau tröíc th©n phËn con ngöêi gi÷a J.Quydiniª vµ nh÷ng ngöêi móa c« tõng quan s¸t, tuy cÇn ®öîc nªu lªn cho sßng ph¼ng ®Ó tr¸nh ngé nhËn, vÉn kh«ng lµm biÕn d¹ng cuèn s¸ch mµ ta chê ®îi. §µnh r»ng, khi ®iÒu chÕ c¸c ®iÖu móa, x· héi nµo ch¼ng «m ¶o väng “du nhËp l¹i sù sèng döíi mét d¹ng vÜnh cöu”. Nhöng, t¸c gi¶ nãi tiÕp, “muèn du nhËp sù sèng vµo ®iÖu móa cña m×nh, tröíc hÕt ngöêi nghÖ sÜ ph¶i tù du nhËp vµo chu kú trong ®ã ®iÖu móa cã mét vÞ trÝ”(26) Döíi ngßi bót cña J.Quydiniª, “chu kú” cã thÓ lµ chu kú móa nh¶y, lµ truyÒn thèng vò ®¹o cña tõng céng ®ång mµ tËp qu¸n ngh×n ®êi ®· s¾p xÕp thµnh hÖ thèng. V×, trong tõng ®iÖu móa cô thÓ, “sù sèng” chØ hiÖn h×nh ®öîc, sau khi ®· kho¸c mét h×nh thøc nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. “Chu kú” cßn cã thÓ lµ chu kú sinh ho¹t cña céng ®ång, sinh ho¹t s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t tinh thÇn. V× søc sèng “v« diÖn m¹o”, vèn Èn nÊp ë tÇng s©u kÝn nhÊt

591

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña tõng c¸ thÓ, chØ cã thÓ kÕt tinh, ®Ó trë thµnh ®iÖu móa tËp thÓ, quanh nh÷ng kh¸i niÖm quen thuéc víi céng ®ång. VÒ mÆt nµy, Móa thiªng... còng cung cÊp ®öîc cho chóng ta mét sè ®Ò tµi suy nghÜ. Trong c¸c x· héi trång trät, ®èi töîng cña Móa thiªng..., nh÷ng kh¸i niÖm nãi trªn chØ cã thÓ b¾t nguån tõ nghÒ n«ng. §øng hµng ®Çu lµ kh¸i niÖm phån thùc rÊt quen thuéc víi nh÷ng ai quan t©m ®Õn t«n gi¸o n«ng nghiÖp. §õng hiÓu lÇm r»ng phån thùc chØ lµ mét ý niÖm t«n gi¸o. §©y tröíc tiªn lµ mét kh¸t väng x· héi. V× x· héi n«ng nghiÖp cã cã nhu cÇu nµo lín h¬n nhu cÇu sinh s«i n¶y në: ngò cèc sinh s«i n¶y në, gia sóc sinh s«i n¶y në, con ngöêi sinh s«i n¶y në. Vµ kh«ng cã g× ®¸ng cho chóng ta ng¹c nhiªn, nÕu, trong tröêng hîp mµ con ngöêi chöa lµm chñ ®öîc thiªn nhiªn, cßn ph¶i chê ®îi “löîng trêi”, th× kh¸t väng Êy ®öîc biÓu minh b»ng th¸i ®é khÈn nguyÖn. Ph¶i ch¨ng v× ®· t©m ®¾c ®iÒu ®ã mµ J.Quydiniª, kh«ng xÕp c¸c ®iÖu móa phôc vô cho nghi lÔ n«ng nghiÖp vµo lo¹i “móa t«n gi¸o”? Më ®Çu chö¬ng I, chö¬ng “Móa d©n gian”, c« ®Ò cËp ngay ®Õn nh÷ng ®iÖu móa kÌm theo “héi mïa mõng t¸i t¹o”. Nãi ®Õn móa nh¶y phôc vô nghi lÔ n«ng nghiÖp, t¸c gi¶ kh«ng chØ thªu dÖt quanh c¸c kh¸i niÖm. C« cßn dµnh th× giê ®Ó miªu t¶ - ng¾n gän th«i - mét vµi ®iÖu móa cô thÓ. Trong sè nµy, cã hai ®iÖu thiÕt töëng còng ®¸ng ®öîc nh¾c l¹i ë ®©y, trong chõng mùc cã liªn quan ®Õn móa nh¶y ë miÒn nói nöíc ta. VÒ ®iÖu móa gi¸o kÕt thóc héi mïa trªn ®¶o XªlÐp: “Trong mét h×nh n÷a, c¸c vò c«ng trÎ tuæi cÇm gi¸o nhá lµm bé ®iÖu ®µo ®Êt. Nhöng c¸c h×nh móa kh¸c kh«ng cßn lµ móa m« pháng n÷a: ë ®©y trë thµnh biÓu töîng, vµ quay vÒ gi¸ trÞ dö¬ng vËt mµ nhiÒu nhµ d©n téc häc g¸n cho ngän gi¸o”(27).

592

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Vµ ®©y, mét chi tiÕt trong héi mïa Man«ra trªn b¸n ®¶o M· Lai(28); “... vµo lóc r¹ng ®«ng, anh (ý nãi: ngöêi qu¶n móa) l¹i dÉn ®Çu ®oµn móa. Nhöng lÇn nµy anh ®i vÒ höíng biÓn, vµ dõng l¹i bªn lîi nöíc, trong khi nh÷ng ngöêi kia, vèn kÐo hµng mét theo anh, véi xÕp hµng chen chóc sau löng anh. Lóc ai nÊy ®· xÕp hµng xong, anh mét m×nh léi xuèng nöíc. Anh d«ng th¼ng lªn phÝa tröíc, tay cÇm mét ngän gi¸o lín ®¸nh vµo c¸c ngän sãng, ®óng vµo lóc mÆt trêi chiÕu s¸ng ®Çu tiªn lªn sãng nöíc”(29). Nhö vËy, móa gi¸o kh«ng nhÊt thiÕt lµ móa chiÕn tranh. Gi¸o = gËy chäc lç = dö¬ng vËt = phån thùc. C«ng thøc Êy - t¹m rót ra nhö mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc tõ nh÷ng vÝ dô Ýt ái kÓ trªn - xøng ®¸ng víi sù löu ý cña nh÷ng ngöêi söu tÇm móa ë T©y B¾c, däc Tröêng S¬n, ë T©y Nguyªn, còng nhö bÊt cø n¬i nµo cßn cã nhiÒu nhãm ngöêi lµm nö¬ng vµ dïng gËy chäc lç. TÊt nhiªn, néi dung phån thùc trong ®iÖu móa kh«ng ph¶i bao giê còng ®Ëp ngay vµo con m¾t quan s¸t. “Mét ®«i khi... mèi kÕt hîp gi÷a lao ®éng ®Êt ®ai vµ hµnh ®éng tÝnh giao ®öîc gîi lªn mét c¸ch trõu töîng h¬n... HÇu nhö bao giê còng vËy, truyÒn thèng cña ®iÖu móa ®· mê nh¹t trong ý thøc biÓu hiÖn lao ®éng ®Êt ®ai vµ biÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao, mµ kh«ng cã d÷ kiÖn nµo kh¸c ngoµi nh÷ng øc ®o¸n thuÇn tóy”(30). Vai trß mÆt trêi trong ®iÖu móa cña lÔ héi n«ng nghiÖp M· Lai còng lµ mét ®iÓm gîi ý. §· qua l©u råi thêi mµ cã nhµ lÞch sö t«n gi¸o øc ®o¸n mét c¸ch nghiªm chØnh r»ng v¨n hãa s¬ sö phö¬ng Nam kh«ng cã “h×nh th¸i mÆt trêi”. Nh÷ng ®å ¸n trang trÝ næi tiÕng trªn trèng ®ång, th¹p ®ång, lµ lêi c¶i chÝnh ®· ®öîc dö luËn khoa häc réng r·i chÊp nhËn. TiÕc r»ng, ë nöíc ta, hÇu nhö ®Êy lµ b»ng chøng ®éc nhÊt, cho ®Õn nay. Tµi liÖu cña

593

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI J.Quydiniª, thóc giôc chóng ta t×m thªm b»ng chøng trong móa nh¶y. KÕt qu¶ th¨m hái d©n téc häc böíc ®Çu trªn c¸c vïng rÎo T©y B¾c cho phÐp tin r»ng “h×nh th¸i thê phông” Êy cßn löu l¹i vÕt tÝch kh«ng ®Õn nçi mê nh¹t l¾m trong nghi lÔ n«ng nghiÖp hay trong nghÖ thuËt móa nh¶y, Ýt nhÊt lµ cña mét sè téc nhá tröíc ®©y gäi lµ X¸(31). Nhöng sù cã mÆt cña biÓu töîng mÆt trêi còng kh«ng lät vµo vßng quay cña trôc phån thùc. Mµ phån thùc, dï lµ kh¸i niÖm trung t©m cña móa nh¶y trong nghi lÔ n«ng nghiÖp, dï Ýt nhiÒu cã l©y qua c¸c lo¹i móa kh¸c, kÓ c¶ móa cung ®×nh, vÉn kh«ng qu¸n xuyÕn ®öîc tinh thÇn cña móa nh¶y tõ ®Çu ®Õn cuèi. X©u l¹i víi nhau mäi lo¹i móa, mäi ®iÖu móa, theo J.Quydiniª, lµ nhu cÇu céng c¶m cña mäi tËp thÓ, mäi x· héi, nhÊt lµ c¸c x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, nh÷ng céng ®ång cßn ®ßi hái nhiÒu chÊt kÕt dÝnh ®Ó cã thÓ tån t¹i. Kh¸i niÖm x· héi häc nµy ®· gi¸n tiÕp ®öîc ®Ò cËp ®Õn trong mét ®o¹n trªn, khi chóng ta bµn vÒ “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña ngöêi móa. Thùc ra, céng c¶m kh«ng ph¶i lµ ®Æc thï cña móa nh¶y nãi riªng. Nã lµ môc ®Ých cña mäi h×nh th¸i sinh ho¹t céng ®ång. Vµ tröíc tiªn lµ cña sinh ho¹t t«n gi¸o khi mµ c¸c x· héi chËm ph¸t triÓn c¶m thÊy cÇn ph¶i cÇu xin nh÷ng lùc löîng ngoµi con ngöêi. Nhöng trong thùc tiÔn tÕ lÔ, móa nh¶y chÝnh lµ mét c¸ch - ph¶i ch¨ng lµ c¸ch cã “ma lùc” cao nhÊt? - ®Ó thùc hiÖn céng c¶m. Nh©n ®©y, cã thÓ nh¾c l¹i mét ®o¹n c©u trÝch dÉn: “Móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt víi ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh...”. ThÇn linh lµ t«n gi¸o. §ång lo¹i lµ x· héi. Hîp nhÊt lµ céng c¶m. Céng c¶m víi thÇn linh nÕu kh«ng chª tr¸ch c¸ch nh×n Êy cña J.Quydiniª(32) - lµ ®Ó céng c¶m víi ®ång lo¹i, ®Ó biÕn m×nh lµm mét víi tËp thÓ, trªn c¬ së mét tÝn ®iÒu ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn, v× kÕt tinh ®öîc öíc

594

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI väng chung cña mäi ngöêi. * * * Qua móa nh¶y, kÓ c¶ móa nh¶y t«n gi¸o, c¸ nh©n “chØ cßn lµ mét ®¬n vÞ kh«ng ®¸ng kÓ, trong mét ®¬n vÞ phøc hîp ®öîc g¾n chÆt b»ng søc céng c¶m cña mäi ngöêi, vµ tõ trong ®ã mäi ngöêi ®Òu rót ra c¶m gi¸c vÒ c¸i kú vÜ tho¸ng qua cña m×nh”(33). “Kh«ng ®¸ng kÓ”, nhöng vÉn lµ mét ®¬n vÞ, vÉn kh«ng mÊt diÖn m¹o, tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c. Ng¹t thë trong ¸o nÞt “tiÒn c«ng nghiÖp”, c¸ nh©n chØ cã thÓ tù kh¼ng ®Þnh, tù thÊy m×nh “kú vÜ”, dï lµ “tho¸ng qua”, trong c¸i “kú vÜ” dµi h¬n cña tËp thÓ. Böíc ra khái vßng móa, c¸ nh©n töëng m×nh ®· lín lªn sau phót say söa chung, cßn tËp thÓ th× cµng t¨ng thªm g¾n bã. Céng c¶m, nãi cho cïng, kh«ng ph¶i lµ ph¸t kiÕn cña J.Quydiniª. Còng vËy, sù sèng, phån thùc... Lµ ngöêi ®i sau khiªm tèn, c« ®· tiÕp thu vµ cè vËn dông “trªn luèng cµy cña m×nh” mét sè kh¸i niÖm khoa häc do nh÷ng thÕ hÖ ®µn anh g¹n läc ra tõ tiÕng nãi hµng ngµy. LÊy thµnh tùu kh¸i qu¸t cña c¸c bËc thÇy - tröíc tiªn lµ nh÷ng bµi häc ®Õn nay vÉn chöa giµ cçi cña M¸cxen Mètx (Marxeel Mauss) - ®Ó “khu«n” l¹i mét tröêng hîp riªng biÖt, tröêng hîp móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia, c« ®· thµnh c«ng ®Õn møc nµo? Thùc lµ khã nãi. Muèn tr¶ lêi c©u hái ®ã, tröíc hÕt ph¶i n¾m v÷ng thùc tiÔn móa nh¶y trªn ®Þa bµn mµ Móa thiªng... bao trïm. §iÒu kiÖn tiªn quyÕt Êy, chóng ta chöa cã s½n trong tay. Ngay trªn ®Êt nöíc ta, mét bé phËn cña khu vùc “§«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia”, c«ng t¸c ph¸t hiÖn vµ söu tÇm c¸c ®iÖu móa cæ truyÒn cßn ®i nh÷ng böíc ®Çu. Còng chÝnh v× thÕ mµ ®èi víi chóng ta ngµy nay Móa thiªng... vÉn “thêi sù”, thêi sù nhö mét “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”. HiÖn nay chóng ta ®ßi hái nhiÒu, th¾c m¾c nhiÒu. Th¾c

595

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI m¾c vÒ d©n téc tÝnh, ch¼ng h¹n, d©n téc tÝnh trong v¨n nghÖ, trong phong c¸ch, trong suy nghÜ, c¶ trong lèi sèng... Mµ th¾c m¾c lµ ph¶i, v× d©n téc tÝnh lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn v¨n hãa - v¨n hãa hiÓu theo nghÜa d©n téc häc: vËt chÊt + x· héi + tinh thÇn - cña ®éc lËp tÝnh. VÒ mÆt nµy, vµ còng lµ “v« t×nh” th«i, J.Quydiniª l¹i gióp chóng ta mét “tµi liÖu tham kh¶o”, khi Móa thiªng... ®Æt c« vµo t×nh thÕ ph¶i gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò cùc h¹n: tÕ Nam Giao vµ ngöêi ViÖt Nam ®· bª nguyªn xi, hay gÇn nguyªn xi, vµo lÔ thøc cung ®×nh nöíc ta. Th«ng thöêng, tröíc nh÷ng c©u chuyÖn o¸i o¨m thuéc lo¹i nµy, c¸ch gi¶i ®¸p cña chóng ta lµ cè lÊy ra c¸c chi tiÕt cæ truyÒn cña d©n téc vÉn tån t¹i ®öîc bªn c¹nh sù kiÖn v¨n hãa ngo¹i lai mµ lÞch sö nhËp c¶ng vµo nöíc ta. J.Quydiniª nh×n theo höíng kh¸c. C« kh«ng nãi r»ng hai nghi thøc tÕ Nam Giao kh¸c nhau ë nh÷ng lÔ tiÕt nµo. C« chØ nhËn xÐt vÒ “th¸i ®é tiÕp thu”: “C¸ch ®©y chöa ph¶i l©u la g×, c¸c héi lÔ ë HuÕ cßn ph¶n ¸nh tö töëng cæ ®¹i Trung Hoa do mét d©n téc nhá tiªu hãa. D©n téc Êy ®· tho¸t ly khu«n mÉu, nhöng vÉn gi÷ ®öîc, ®èi víi khu«n mÉu, lßng thµnh kÝnh ©u yÕm mµ xöa nay hä vÉn dµnh cho c¸c bËc thÇy tinh thÇn”(34). Nhö vËy, vÉn theo J.Quydiniª, c¸i ®éc ®¸o, trong tröêng hîp nµy, kh«ng ph¶i lµ møc tiªu hãa hµng ngo¹i, mµ lµ lßng t«n träng - ®öîc xem nhö mét ®Æc tÝnh d©n téc ®èi víi mäi tö töëng cao ®Ñp. * * * Thùc ra, lÉn gi÷a c¸c trang s¸ch, c¸c ®iÖu móa, c¸c chö¬ng môc, cßn bao nhËn xÐt cô thÓ, bao ý kiÕn ®¸ng tham kh¶o, mµ mét bµi giíi thiÖu kh«ng thÓ nãi lªn hÕt. NhÊn m¹nh mét sè tuyÕn lùc vµ, khi cÇn, thö tranh c·i víi ngöêi ®i tröíc, chóng t«i chØ mong soi s¸ng ®öîc Ýt nhiÒu phèi c¶nh chung cña Móa thiªng..., ®Ó b¹n ®äc tù ®i vµo t¸c phÈm.

596

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

_______________ 1. ... vµ ®Õn giê ®©y (1990) lµ ®óng ba mö¬i chÝn n¨m. 2. Tªn s¸ch ®Çy ®ñ: Jean Cuisinier - La danse sacrÐe en Inddochine et en IndonÐsia (Móa thiªng ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia). Nhµ xuÊt b¶n PUG. Paris, 1951. 3. ... dï sao, còng ®· c¸ch h«m nay (1990) trªn döíi 25 n¨m. 4 Jeanne Cuisinier - Les Muong, Geographie humaine et Sociogogie (Ngöêi Möêng. §Þa lý nh©n v¨n vµ x· héi häc). ViÖn D©n téc, Paris, 1948, tr.569. 5. Tuy cã nhiÒu quan hÖ víi Tröêng ViÔn §«ng B¸c Cæ, Jeanne Cuisinier kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu viªn cña “tröêng” nµy. C« nghiªn cøu ë §«ng Dö¬ng víi tö c¸ch lµ ngöêi cña ViÖn D©n téc häc Paris. Chi tiÕt nµy do cô TrÇn V¨n Gi¸p cho biÕt håi cßn sinh thêi: tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, cô Gi¸p tõng lµ trî lý nghiªn cøu ë Tröêng ViÔn §«ng B¸c Cæ. 6. Nh¾c l¹i... Tröíc ngµy bïng næ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, NhËt ®· ®¶o chÝnh Ph¸p ë §«ng Dö¬ng, dån ngöêi Ph¸p vµo nh÷ng khu vùc tËp trung cã lÝnh canh g¸c. 7. J.C, Ngöêi Möêng... tr.25. 8. J.C, Móa thiªng..., tr.66. 9. J.C, Móa thiªng..., tr.30. 10. J.C, Móa thiªng..., tr.30. 11. J.C, Móa thiªng..., tr.2. 12. J.C, Móa thiªng..., tr30. 13. ... Hay “phï phÐp” th× còng thÕ. Nh©n tiÖn, xin nãi râ thªm r»ng, còng nhö nhiÒu nhµ nghiªn cøu kh¸c ë phö¬ng T©y, J.Cuisinier t¸ch

597

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI phï phÐp (hay phö¬ng thuËt) khái t«n gi¸o. §èi víi chóng ta, c¸ch nhËn thøc Êy xem chõng kh«ng tháa ®¸ng. 14 J.C, Móa thiªng... tr.1. Ch÷ “NhÞp ®iÖu” ®öîc viÕt hoa trong nguyªn v¨n. 15. X¸ Dãn lµ mét nhãm ngöêi ë vïng T©y B¾c nöíc ta. Trong nghi lÔ n«ng nghiÖp trªn nö¬ng cña c¸c d©n téc nhá ®öîc gäi lµ “X¸”, thöêng cã vai “MÑ lóa” do vî ngöêi chñ nö¬ng thÓ hiÖn. Trong tröêng hîp ngöêi X¸ Dãn, “MÑ lóa” chñ yÕu xuÊt hiÖn trªn nö¬ng ®Ó më ®Çu kh©u tra h¹t: móa mét m×nh, võa móa võa vung gËy chäc lç chÜa vÒ phÝa mÆt trêi ®ang mäc. Chi tiÕt nµy do nhµ d©n téc häc M¹c Mèt (nay ®· mÊt) th©n ¸i kÓ cho nghe. 16. J.C, Móa thiªng... tr.2. 17. J.C, Móa thiªng... tr.2. 18. J.C, Móa thiªng... tr.1. 19. Hang “Ba anh em” (Les Trois FrÌres) ë Ph¸p lµ mét trong nh÷ng hang næi tiÕng vÒ tranh v¸ch ®¸ tiÒn sö. §¸ng löu ý nhÊt ë ®©y lµ bøc tranh thÓ hiÖn mét nh©n vËt qu¸i ®¶n: sõng hö¬u, m¾t trßn xoe nhö m¾t vä, tay thó d÷, ®u«i ng¾n. Nhöng ch©n lµ ch©n ngöêi, tö thÕ lµ tö thÕ con ngöêi ®ang móa. V× vËy, nhiÒu nhµ tiÒn sö häc minh gi¶i r»ng ®©y cã lÏ lµ ch©n mét “gi¸o sÜ” thêi ®å §¸ ®ang biÓu diÔn mét ®iÖu móa hãa trang m« pháng loµi vËt. Do ®ã mµ giíi kh¶o cæ häc ®Æt tªn mét c¸ch öíc lÖ cho bøc tranh nµy lµ “ThÇy phï thñy” (Le Sorcier). 20. J.C, Móa thiªng... tr.1. 21. J.C, Móa thiªng... tr 1. 22. J.C, Móa thiªng... tr 1. 23.Ngöêi Ph¸p gäi khoa häc x· héi nãi chung lµ “c¸c khoa häc vÒ con ngöêi (les Sciennees humasines), hay “nh©n häc” th× còng thÕ. 24. Lo¹i huyÒn tÝch ®öîc gäi lµ “thÇn tho¹i”, c¸c nhµ thÇn tho¹i häc nhËn ra ë ®©y hai phÇn: 1. PhÇn mµ hä öíc gäi lµ “thÇn tho¹i vò trô”,

598

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nãi mét c¸ch kh¸c lµ chuyÖn t¹o thiªn lËp ®Þa, hay chuyÖn kÓ buæi sinh thµnh cña vò trô, trong ®ã tÊt nhiªn cã c¶ trÇn gian cña ngöêi; 2. PhÇn ®öîc öíc gäi lµ “thÇn tho¹i v¨n hãa” tøc phÇn kÓ chuyÖn con ngöêi t¹o ra nÒn v¨n hãa cña m×nh nhö thÕ nµo. Trong phÇn thø hai, næi bËt lªn mét nh©n vËt ®öîc öíc gäi lµ “anh hïng v¨n hãa”. Thöêng lµ con cña thÇn Trêi vµ n÷ thÇn §Êt (hay Cha Trêi - MÑ §Êt), anh hïng v¨n hãa lËp ®ñ thø kú tÝch ®Ó t¹o ra cho loµi ngöêi ®Çu tiªn mét nÕp sèng cã v¨n hãa: ph¸t hiÖn ra löa, ph¸t hiÖn ra nghÒ n«ng... 25. LÔ chuyÓn mét thµnh viªn cña céng ®ång tõ løa tuæi chöa thµnh niªn (chöa ®ñ tö c¸ch lµm ngöêi) lªn løa tuæi thµnh niªn (®ñ tö c¸ch lµm ngöêi, lµm mét thµnh viªn chÝnh thøc cña céng ®ång). 26. J.C, Móa thiªng... tr.134. 27. J.C, Móa thiªng... tr 16, 17. 28. Nay lµ nöíc Malaixia. 29. J.C, Móa thiªng... tr 18, 19. 30. J.C, Móa thiªng... tr.16. 31.Xem l¹i chó thÝch 1. 32. ThÇn linh, dï g¾n víi lßng tin cña tõng c¸ nh©n trong mét céng ®ång, thùc ra thöêng xa con ngöêi, v× ®öîc con ngöêi g¸n cho mét b¶n chÊt siªu viÖt, cao h¬n b¶n chÊt con ngöêi, vµ “®Þnh vÞ” vµo mét thÕ giíi ngoµi t«n gi¸o cña con ngöêi. ChØ th«ng qua nghi lÔ, thÇn linh míi “gi¸ng h¹” ®Ó ®Õn víi con ngöêi, hay, nãi c¸ch kh¸c, con ngöêi dïng nghi lÔ t«n gi¸o ®Ó th«ng quan víi thÇn linh. Trong tröêng hîp nµy, móa nh¶y tËp thÓ, víi kh¶ n¨ng g¾n nh÷ng c¸ nh©n riªng rÏ vµo mét nhÞp ®iÖu chung, vµ víi t¸c dông g©y “phÊn kÝch” (®Ó dïng l¹i ch÷ cña J.Quydiniª), cã thÓ ®ãng mét vai trß lín trong mèi quan hÖ võa nãi trªn. Cßn ë møc cùc h¹n th× thÇn linh cã thÓ “nhËp” vµo con ngöêi, ®Ó lµm mét víi con ngöêi, vÝ nhö trong tröêng hîp “èp ®ång” ë ta tröíc kia, hay tröêng hîp lÔ tiÕt gäi lµ “röíc m×nh th¸nh chóa” trong lÔ thøc Thiªn Chóa gi¸o. V¶ ch¨ng, trong c¸c ng«n ng÷ ¢u ch©u, trong tiÕng

599

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Ph¸p ch¼ng h¹n, lÔ “röíc m×nh th¸nh Chóa” l¹i cã thÓ mang tªn “céng c¶m” (conumnion), râ rµng nh»m nãi lªn mèi “céng c¶m víi thÇn linh”. 33. J.C, Móa thiªng... tr 132. 34. J.C, Móa thiªng... tr 71.

600

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Tõ mét vµi “trß diÔn” trong lÔ - héi lµng T¹m gäi lµ “trß diÔn”, dï c¸ch gäi nµy chöa ph¶i ®· s¸t l¾m, v× c¸c trß lµm t«i suy nghÜ cã thÓ mang hai d¹ng: - HoÆc râ rµng lµ trß ch¬i (vÝ nhö trß ®¸nh phÕt, sÏ nãi sau), v× cã ¨n thua gi÷a hai phe (hay nhiÒu phe), do ®ã mµ ph¶i tu©n thñ mét sè qui t¾c tèi thiÓu, l¹i diÔn ra chñ yÕu trªn s©n ®×nh, kh«ng ®Ó lé ra mèi liªn quan trùc tiÕp nµo víi lÔ tÕ trong ®×nh; - HoÆc kh«ng râ rµng lµ trß ch¬i (vÝ nhö trß móa mo, còng sÏ nãi sau), v× kh«ng nhÊt thiÕt nh»m ¨n thua gi÷a hai phe (hay nhiÒu phe), do ®ã mµ thiÕu qui t¾c rµnh rµnh, diÔn ra cã thÓ trong ®×nh, cã thÓ trªn s©n ®×nh, cã khi c¶ hai kh«ng gian, nhöng râ rµng cã liªn quan ®Õn lÔ tÕ trong ®×nh, dï kh«ng hÒ ë trung t©m cña lÔ thøc Êy. Thùc ra, sau böíc ®Çu gÆp gì, t«i dÇn dÇn nhËn ra r»ng Ýt nhÊt còng mét sè trong nh÷ng “trß diÔn” nãi ®©y chÝnh lµ lÔ thøc, hay nãi cho chÝnh x¸c, lµ vÕt tÝch cña nh÷ng lÔ thøc ®· ch×m vµo dÜ v·ng, ®· tho¸t h¼n khái ký øc cña con ngöêi tham gia lÔ héi - trong nh÷ng thêi chöa qu¸ xa. TÊt nhiªn, qua vµi trang ng¾n ngñi, t«i kh«ng hy väng dùng l¹i bé mÆt t«n gi¸o cña “trß diÔn” trong lÔ - héi lµng cña ngöêi ViÖt ë B¾c Bé cæ truyÒn. V¶ ch¨ng, ®Ých Êy vöît qu¸ xa hiÓu biÕt hiÖn nay cña t«i. Nh÷ng chi tiÕt cã thÓ läc ra tõ sè Ýt

601

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lÔ - héi xu©n biÕt ®öîc qua ®iÒu tra håi cè chØ gióp t«i ®Æt ra d¨m ba c©u hái cã liªn quan ®Õn bèi c¶nh t«n gi¸o xa xöa cña vµi “trß diÔn”. Thö gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái ®ã, theo t«i, còng lµ liÕc mét liÕc m¾t ®Çu tiªn vµo bøc tranh chung vÒ c¸c tÝn ngöìng cæ cña ngöêi ViÖt, vµo thêi hä chöa tiÕp nhËn nhiÒu nÐt cña nÒn v¨n minh Trung Hoa. * *

*

Tho¹t tiªn, xin nãi ®Õn trß móa mo ë x· S¬n §ång (Hµ S¬n B×nh). X· nµy më héi vµo mång 6 th¸ng 2 ta. Buæi chiÒu, khi lÔ tÕ ®· t¾t, trai chöa vî - g¸i chöa chång ®Õn tô häp t¹i ®×nh. Mét ngöêi võa móa, võa h¸t tröíc bµn thê, tay tr¸i cÇm mét khóc tre, h×nh töîng cña dö¬ng vËt, tay ph¶i cÇm chiÕc mo cau, h×nh töîng cña ©m vËt. Ngöêi móa mÊy lÇn l¾p khóc tre vµ mo cau, ®Ó nãi lªn hµnh ®éng giao phèi. Cuèi cïng anh ta tung khóc tre vµ mo cau vµo ®¸m trai - g¸i, cho hä tranh nhau cöíp. Nh÷ng ngöêi cã mÆt ïa vµo, chen lÊn, x« - ®Èy nhau, cè giµnh cho ®öîc, ®Õn møc khóc tre gÉy thµnh nhiÒu ®o¹n, mo cau bÞ xÐ ra nhiÒu m¶nh. Ngöêi ta tin r»ng ai lÊy ®öîc mét trong nh÷ng khóc hay m¶nh ®ã sÏ gÆp nhiÒu may m¾n trong n¨m, kh«ng chØ trong viÖc lÊy vî - lÊy chång, mµ may m¾n nãi chung, kÓ c¶ trong s¶n xuÊt vµ trong ®êi sèng hµng ngµy. Móa mo mang ý nghÜa t«n gi¸o g×, nÕu qu¶ thùc nã g¾n (hay vèn g¾n) víi nh÷ng tÝn ngöìng xa xöa nµo ®ã? Møc ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh cæ häc ë nöíc ta giê ®©y, ®Æc biÖt ngµnh kh¶o cæ, cho phÐp nhiÒu ngöêi tr¶ lêi ngay. Nhöng chØ víi tröêng hîp cô thÓ th«i, tröêng hîp x· S¬n §ång, tr¶ lêi ngay, theo t«i, lµ qu¸ sím. Cßn ph¶i ®èi chiÕu - so s¸nh víi mét sè “trß diÔn” tö¬ng tù

602

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ë c¸c ®Þa phö¬ng kh¸c. Dï sao, nh÷ng biÓu vËt vµ biÓu töîng hiÖn lªn qua móa mo (nam n÷: dö¬ng vËt - ©m vËt, giao phèi: tranh giµnh sinh thùc khÝ) còng khiÕn ta nghÜ ®Õn nghi lÔ cÇu phån thùc, cÇu sinh s«i - nÈy në. Trong khi chê ®îi, cø t¹m xem ®Êy lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc. Giê, t«i muèn nh¾c ®Õn mét trß ch¬i (hay “trß diÔn” còng ®öîc) mµ ai còng biÕt; ®¸nh phÕt. Döíi tªn gäi Êy, trß nµy cã mÆt trong lÔ - héi xu©n cña nhiÒu lµng - x· ë B¾c Bé. ë ®©y, t«i chØ kÓ l¹i diÔn biÕn cña nã ë hai lµng BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p (VÜnh Phó). Theo truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng, th× ®Êy lµ lµ trß ch¬i luyÖn qu©n cña n÷ binh thêi Hai Bµ Tröng. Lêi truyÒn lµ vËy, nªn, Ýt nhÊt còng theo c¸c cô, xöa kia chØ cã con g¸i ch¬i trß nµy. GÇn ®©y, trai tr¸ng còng ®öîc tham gia, nhöng ph¶i c¶i trang thµnh n÷ binh. Thùc ra, gèc g¸c cña ®¸nh phÕt cßn ngöîc vÒ mét thêi xa x«i h¬n. Nhöng ®ã lµ chuyÖn sÏ bµn sau. Cuéc ch¬i diÔn ra trªn s©n ®×nh. Ngöêi ch¬i ph©n thµnh hai phe, mçi phe gåm thµnh viªn cña mét gi¸p trong sè c¸c gi¸p thuéc x·. Nhö vËy, mçi n¨m chØ cã hai gi¸p tham gia ®¸nh phÕt. Trªn bê s©n ®×nh, cã s½n hai lç trßn võa ®ñ cho mét qu¶ cÇu lät vµo, mét lç bªn §«ng, mét lç bªn T©y, mçi lç thuéc mét phe. CÇu ®öîc ®Ïo b»ng gèc c©y chuèi, mÆt ngoµi phñ s¬n ®á. Ngöêi ch¬i cÇm trong tay mçi ngöêi mét gËy tre, ®Çu döíi cã ngoÐo ®Ó ®Èy vµ g¹t qu¶ cÇu. Tr¸i víi luËt ch¬i cña nh÷ng trß thÓ thao hiÖn ®¹i, ë ®©y mçi phe ra søc ®Èy cÇu kh«ng ph¶i vµo lç cña ®èi phö¬ng mµ vµo lç cña phe m×nh ®Ó giµnh phÇn th¾ng, chØ cÇn cÇu lät lç mét lÇn lµ cuéc vui chÊm døt, th¾ng - thua ®· râ rÖt. Sè ngöêi ch¬i kh«ng bÞ h¹n chÕ, cho dï chØ gåm nh÷ng thµnh viªn cña hai gi¸p, do ®ã mµ cè g¾ng tranh giµnh gi÷a hai phe kh«ng Ýt hµo høng, vµ cuéc ch¬i thöêng diÔn ra rÊt l©u míi

603

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kÕt thóc. Gi¸p n»o th¾ng, mäi thµnh viªn cña gi¸p Êy sÏ höëng ®öîc may m¾n trong suèt n¨m míi. Còng nhö trong tröêng hîp móa mo ë S¬n §ång, chØ mét vÝ dô cô thÓ vÒ ®¸nh phÕt ë BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p, víi vµi chi tiÕt biÕt ®öîc hoµn toµn chöa gióp ta ®öîc g×, nÕu ta tù vÊn vÒ nguån gèc t«n gi¸o cña nã. H¬n thÕ n÷a, nÕu nh÷ng biÓu vËt vµ biÓu töîng hiÖn lªn tõ trß S¬n §ång cßn cho phÐp ta ®Æt mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc, th× tr¸i l¹i, trong tröêng hîp BÝch §¹i - Thöîng L¹p, ta kh«ng lµm ®öîc viÖc ®ã: mét - hai chi tiÕt ®¸ng löu ý (vÞ trÝ §«ng vµ T©y cña hai lç ®ãn cÇu; h×nh trßn cña qu¶ cÇu; mµu ®á phñ mÆt ngoµi cña nã; cuéc tranh giµnh trong qui t¾c ®Ó g¹t cÇu vµo lç) chöa ®ñ ®Ó höíng ta dån m¾t vµo mét mÆt nµo ®ã cña diÖn m¹o v¨n hãa thêi xa xöa trªn ®Êt nµy. MÆc dÇu vËy, tõng Êy còng cã thÓ gîi mét vµi ngöêi, ®Æc biÖt c¸c nhµ kh¶o cæ häc, nghÜ ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi thêi s¬ sö. Mét ý nghÜa tho¸ng qua, thÕ th«i! Dï sao, xin cø ghi l¹i ®©y ý nghÜa tho¸ng qua Êy, nãi cho ®Ñp lµ lêi gîi ý Êy, trong khi chê ®îi ®èi chiÕu - so s¸nh víi mét - hai biÕn thÓ ë ®Þa phö¬ng kh¸c. §Ó ®i l¹i tõ ®Çu ®o¹n ®öêng mµ nhiÒu ngöêi ®· gãp c«ng s¬ ph¸c, t«i tù hái hai “trß diÔn” võa tr×nh bµy mét c¸ch tãm t¾t, dï ®öîc chän ra mét c¸ch ngÉu nhiªn, b»ng c¶m tÝnh, tõ nhiÒu trß cña c¸c ®Þa phö¬ng ë B¾c Bé, hai trß Êy kh¸c nhau nh÷ng g×? Tù hái nhö vËy lµ ®Ó thö ®i vµo ph©n lo¹i, trªn c¬ së vµi sù viÖc cô thÓ cã thÓ kiÓm tra ®öîc. Mµ thö ph©n lo¹i chÝnh lµ cè t¹o cho m×nh mét c¸i nh×n rµnh rÏ h¬n vµo mí bßng bong nh÷ng “trß diÔn” (bao gåm c¶ trß ch¬i, tÊt nhiªn) cña lÔ - héi xu©n, mµ tõ tröíc ®Õn nay t«i chØ míi nh×n vµo nhËn xÐt b»ng c¶m tÝnh.

604

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Nh×n kü l¹i b¶ng trªn, cã thÓ nhËn ra r»ng hai “trß diÔn” kh¸c h¼n nhau trªn mét mÆt c¬ b¶n: quy t¾c tr×nh diÔn (nãi lµ quy t¾c ch¬i còng ®öîc). Móa mo kh«ng tu©n thñ mét quy t¾c nµo c¶, nãi c¸ch kh¸c, nã chØ nh»m mét môc ®Ých duy nhÊt: tõng ngöêi tham gia cè tranh cho m×nh mét mÈu sinh thùc khÝ. Cßn ®¸nh phÕt th× phô thuéc vµo mét sè quy t¾c, tuy kh«ng chÆt chÏ nhö trong c¸c trß thÓ thao hiÖn ®¹i: quy t¾c trong c¸ch ph©n bè ngöêi ch¬i (®iÓm 1 trªn b¶ng so s¸nh); quy t¾c trong c¸ch ch¬i cô thÓ (®iÓm 2); quy t¾c vÒ c¸ch ¨n thua (®iÓm 3); quy t¾c vÒ kh«ng gian diÔn biÕn (®iÓm 4); quy t¾c vÒ thêi gian diÔn biÕn (®iÓm 5).

605

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nãi c¸ch kh¸c ®i mét tÞ, móa mo ®¹i diÖn cho lo¹i trß mang chÊt å ¹t, lÊy kh«ng khÝ n¸o nhiÖt ®Õn v« trËt tù lµm ®Æc tÝnh, cã thÓ nãi lµ lµm lÏ sèng, cßn ®¸nh phÕt, dï cã ån · ®Õn mÊy do cuéc tranh giµnh gi÷a hai phe, c¶ do nhiÖt t×nh cña ngöêi xem n÷a, vÉn thuéc lo¹i trß diÔn ra theo quy öíc, lo¹i trß ®öîc quy ho¹ch. §Õn ®©y, mét c©u hái kh¸c l¹i lãe lªn ë ®»ng xa. Nhö ®· nãi råi, míi nghe qua c¸c chi tiÕt cña trß móa mo ngöêi ngµy nay dÔ dµng nghÜ ®Õn nghi lÔ cÇu phån thùc, cßn cung c¸ch ®¸nh phÕt cã thÓ gîi mét sè nhµ khoa häc liªn töëng tho¸ng qua ®Õn viÖc thê phông mÆt trêi. ThÕ th× ph¶i ch¨ng c¸c “trß diÔn” å ¹t trong lÔ - héi xu©n míi gÇn ®©y ë B¾c Bé l¹i chøa ®ùng trong lßng chóng nh÷ng dÊu tÝch cña nghi lÔ cÇu phån thùc xa xöa, cßn c¸c “trß diÔn” ®öîc quy ho¹ch l¹i mang håi ©m cña h×nh th¸i thê mÆt trêi thêi s¬ sö? KÌm theo lµ mét c©u hái kh¸c: NÕu qu¶ thÕ thùc, th× nguyªn nh©n g× ®· khiÕn nghi lÔ cÇu phån thùc, khi nhËp th©n vµo lÔ - héi thêi sau, l¹i ®ßi hái chÊt å ¹t, cßn viÖc thê mÆt trêi, còng qua qu¸ tr×nh võa nãi, l¹i ®i vµo quy ho¹ch? Mét lÇn n÷a, kh«ng mong g× Ýt nhiÒu lµm võa lßng ngöêi th¾c m¾c, chõng nµo chöa thö ®èi chiÕu - so s¸nh... TËp tÔnh ®i vµo ®èi chiÕu - so s¸nh víi vèn hiÓu biÕt cô thÓ cßn qu¸ Ýt, tèt nhÊt cã lÏ lµ ®i ngay vµo lo¹i “trß diÔn” å ¹t. Ýt nhÊt th× lo¹i nµy xem chõng ®ì phÇn phøc t¹p, so víi lo¹i trß ®öîc quy ho¹ch. Thªm vµo tröêng hîp móa mo ë S¬n §ång, cã thÓ dÉn vµi vÝ dô ë c¸c n¬i kh¸c, tõ nh÷ng trß ®· ®öîc c¸c t¸c gi¶ ®i tröíc (®Æc biÖt Toan ¸nh) miªu thuËt mét c¸ch ng¾n gän, cho ®Õn chót Ýt t«i tõng cã dÞp ghi t¹i chç. Ta sÏ thÊy r»ng móa mo kh«ng ph¶i lµ ®Æc s¶n riªng cña S¬n §ång. Trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång, trong lÔ - héi xu©n cña kh¸

606

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhiÒu(?!) lµng - x·, gi÷a lóc cuéc tÕ ®ang diÔn ra trong ®×nh, bçng xuÊt hiÖn tröíc bµn thê chÝnh mét nam vµ mét n÷, nam «m h×nh dö¬ng vËt kh¸ lín lµm b»ng gèc duèi ®Ïo, n÷ dö¬ng ra ®µng tröíc h×nh ©m vËt còng kh¸ lín b»ng giÊy phÊt lªn khung tre. Cuéc tÕ t¹m dõng. Hai ngöêi x¸p l¹i nhau, xuyªn gèc duèi qua khung phÊt giÊy, xong lïi l¹i mÊy böíc. Cø thÕ ba lÇn, råi ®«i trai - g¸i míi rót lui h¼n. Cuéc tÕ l¹i tiÕp tôc. “Trß diÔn” nµy cã vÎ thiÕu chÊt å ¹t, Ýt nhÊt còng so víi trß S¬n §ång. Còng dÔ hiÓu: ë ®©y, kh«ng cã c¶nh nhiÒu ngöêi tranh nhau sinh thùc khÝ. Nhöng ®õng quªn r»ng ®«i nam - n÷ diÔn trß cña hä theo mét tèc ®é kh¸ nhanh: tõ ®»ng sau bÊt thÇn xuÊt hiÖn tröíc bµn thê chÝnh; x¸p nhau ba lÇn liÒn; rót lui lËp tøc. H¬n thÕ n÷a, kh¸c víi trong tröêng hîp S¬n §ång, ®o¹n ng¾n nµy l¹i x¶y ra gi÷a lóc “c¸c cô” ®ang tÕ, khiÕn cho cuéc tÕ ph¶i dõng l¹i trong chèc l¸t: nã ®· böíc ®Çu ®öîc kÕt hîp víi lÔ thøc trung t©m. Vµ cø ®èi chiÕu tèc ®é còng nhö néi dung cô thÓ cña hai ho¹t ®éng hÇu nhö x¶y ra ®ång thêi ®ã (trß vµ tÕ), ta còng phÇn nµo möêng töîng ®öîc thÕ ®èi lËp ra mÆt gi÷a nhÞp ®iÖu cÊp tèc cña trß vµ böíc ®i dµn tr¶i vµ trang nghiªm cña tÕ, gi÷a cö chØ dÔ g©y cöêi cña hai ngöêi trai - g¸i vµ nh÷ng ®éng t¸c khoan thai mµ höíng thöîng cña c¸c vÞ ®ang hµnh lÔ tröíc bµn thê. ThÕ ®èi lËp ®ã, theo t«i lµm næi bËt chÊt å ¹t Èn s½n trong néi dung cña “trß diÔn”. Hai x· Khóc L¹i vµ DÞ NËu (VÜnh Phó) më lÔ - héi xu©n vµo mång 7 vµ 28 th¸ng giªng ta. Trong lÔ tÕ thÇn, ngoµi nh÷ng lÔ vËt th«ng thöêng cßn cã 36 h×nh töîng sinh thùc khÝ ®Ïo b»ng gç: 18 dö¬ng, 18 ©m. Kh«ng riªng ë ®©y, mµ t¹i nhiÒu ®Þa phö¬ng kh¸c, c¸c h×nh töîng sinh thùc khÝ cã mÆt trong lÔ - héi nhö thÕ ®öîc gäi lµ nâ - nöêng: (nâ dö¬ng vËt; nöêng: ©m vËt; nâ - nöêng: sinh thùc khÝ nãi chung, kh«ng kÓ ©m hay dö¬ng).

607

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Trong ®¸m röíc quanh lµng sau buæi tÕ, c¸c nâ - nöêng còng cã mÆt, do 36 ngöêi cÇm: 18 trai, 18 g¸i, th¶y ®Òu chöa vî - chöa chång, thuéc løa tuæi möêi t¸m. Võa röíc, hai bªn trai - g¸i võa h¸t nh÷ng c©u ®èi ®¸p gîi lªn chuyÖn nam - n÷ ¨n n»m. §¸m röíc vÒ ®Õn s©n ®×nh, c¸c nâ - nöêng ®öîc treo lªn mét cµnh tre cao c¾m gi÷a s©n. Cô giµ cao tuæi nhÊt lµng rung cµnh tre cho chóng r¬i xuèng. D©n lµng x« vµo tranh cöíp, trong tiÕng reo hß vang déi. H×nh töîng sinh thùc khÝ cã khi hiÖn lªn döíi d¹ng h¬i kh¸c, vÝ nhö trong lÔ - héi (lÇn nµy lµ lÔ - héi thu, kh«ng ph¶i xu©n) cña lµng Long Kh¸m (Hµ B¾c), mµ thêi gian diÔn ra kÐo dµi tõ mång 7 ®Õn 15, thËm chÝ 28 th¸ng 8 ta. Lóc r· ®¸m (hay kÕt thóc lÔ - héi th× còng thÕ) ®óng vµo nöa ®ªm «ng chñ tÕ «m khóc gç s¬n kh¸ to nÐm ra s©n ®×nh, tröíc m¾t cña ®«ng ®¶o d©n lµng tËp häp l¹i ®Êy: ®öîc dïng vµo dÞp ®Æc biÖt nµy, khóc gç Êy mang tªn méc tÊt. C¸c cô giµ trong lµng, tõ 50 tuæi trë lªn, ®· chùc s½n, m×nh trÇn, löng ®ãng khè. C¸c cô ïa ra s©n tranh nhau khóc gç. Cuéc tranh giµnh cã thÓ lan tõ s©n ®×nh ra tËn ngoµi ®ång, v× cã cô nµo ®ñ søc kháe mang khóc gç mµ ch¹y, th× c¸c cô kh¸c còng ®uæi theo giËt l¹i. Cø thÕ ®Õn t¶ng s¸ng, gi÷a tiÕng trèng giôc liªn håi vµ tiÕng hß reo cæ vò cña d©n lµng. Cuèi cïng, c©y méc tÊt ®öîc röa s¹ch vµ ®öa vµo cÊt trong ®×nh. VÝ dô cuèi cïng mµ t«i cã thÓ dÉn: r· La. “R·” nãi ®©y lµ r· ®¸m, tøc kÕt thóc lÔ - héi: cßn “La” lµ lµng La (Hµ S¬n B×nh). Còng nhö ë Long Kh¸m, lÔ - héi xu©n lµng La chÊm døt vµo lóc nöa ®ªm, b»ng mét “trß diÔn” cø t¹m gäi lµ “cã mét, kh«ng hai”. Gi÷a lóc ®«ng ®¶o d©n lµng ®ang cã mÆt bªn trong ®×nh, bçng ®Ìn t¾t phôt. Gi÷a ®ªm tèi mï, vang lªn ba håi trèng, råi ba håi chiªng, nhÞp ®¸nh rÊt chËm, cè t×nh chËm... Trong khi ®ã, trai g¸i ®øng gÇn nhau cø mÆc søc..., cho ®Õn lóc chiªng - trèng im,

608

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Ìn l¹i s¸ng. Mét vµi ngöêi b¹n ®· dù r· La vµo nh÷ng n¨m ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m nãi ch¾c víi t«i r»ng “mÆc søc” bÊy giê, chØ lµ mÆc søc «m Êp, vuèt ve, cßn nhö cÆp nµo cã ý ®Þnh ®i xa h¬n thÕ, th× hai ngöêi cø chùc s½n bªn nhau gÇn cöa, ®Ìn võa t¾t hä liÒn chuån ra khái ®×nh. VÉn theo lêi c¸c b¹n Êy, mét vµi chµng trai tinh nghÞch cè t×nh ®øng s½n c¹nh c¸c bµ, lîi dông bãng tèi mµ l«i kÐo cho c¸c bµ tru trÐo lªn, xem ®ã lµ trß ®ïa. Dï sao, t«i kh«ng ng¹c nhiªn, nÕu råi ®©y cã b»ng chøng cho phÐp tin r»ng, vµo mét thêi xa xöa h¬n, nam - n÷ cã thÓ giao phèi thùc sù ngay trong ®×nh vµo ®ªm r· La. Cè chän ra nh÷ng vÝ dô kh¸c nhau Ýt nhiÒu vÒ chi tiÕt, cuèi cïng chØ cßn n¨m tröêng hîp (kÓ c¶ tröêng hîp S¬n §ång). Con sè qu¸ thÊp! Êy thÕ mµ, khi míi b¾t tay vµo viÕt, t«i cø ngì m×nh biÕt nhiÒu h¬n thÕ. §· thÕ, n¨m vÝ dô dÉn ra chØ ®öîc chän mét c¸ch ngÉu nhiªn, kh«ng ph¶i tõ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt vÒ c¸c “héi diÔn” å ¹t ë B¾c Bé, mµ biÕt g× dÉn nÊy, dï biÕt qua s¸ch b¸o hay biÕt t¹i chç. H¬n thÕ n÷a, c¸c vÝ dô ®Òu chöa trän vÑn vÒ tö liÖu: kh«ng ®öîc ®Æt trªn bèi c¶nh lÔ - héi hµng n¨m cña tõng lµng cô thÓ; thiÕu chi tiÕt..., ch¼ng h¹n thiÕu kÝch tÊc vµ h×nh ¶nh (dï lµ h×nh ¶nh dùng l¹i) cña nâ - nöêng ë tõng n¬i, thiÕu mét phÇn lêi ca cña nh÷ng bµi h¸t ®èi ®¸p gi÷a nam vµ n÷ khi röíc sinh thùc khÝ (trong tröêng hîp Khóc L¹i vµ DÞ NËu)... Dï sao, ®Ó böíc ®Çu suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò võa ®Æt ra, cø t¹m chÊp nhËn ®«i tÝ ®· biÕt, ®Ó thö ®èi chiÕu so s¸nh. Cã thÓ thÊy g×? §iÒu nãi ®öîc ngay: mÆc nh÷ng kho¶ng c¸ch vÒ chi tiÕt gi÷a n¨m “trß diÔn”, mµ ta cã thÓ xem lµ “tiÓu dÞ”, c¸i “®¹i ®ång”, t«i muèn nãi c¸i chung cho c¶ n¨m trß, c¸i khiÕn chóng cã kh¸c nhau g×, råi th× vÉn cã thÓ ®öîc xÕp chung vµo mét lo¹i, chÝnh lµ ý niÖm nam - n÷ giao phèi. ý niÖm Êy, qua “trß diÔn”, hiÖn lªn

609

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI döíi d¹ng biÓu vËt vµ biÓu töîng mµ gi¸c quan cña con ngöêi thu nhËn ®öîc: h×nh töîng dö¬ng vËt, hay nâ (®Ó dïng c¸ch gäi phæ biÕn nhÊt); h×nh töîng ©m vËt, hay nöêng; vµ ®éng t¸c tr×nh diÔn nãi lªn hµnh ®éng giao phèi. Riªng vÒ tröêng hîp r· La, c¸i biÓu vËt vµ biÓu töîng, tuy v¾ng mÆt, l¹i ®öîc thay thÕ b»ng “vËt” thùc vµ ®éng t¸c thùc, dï chØ ®öîc ph¸c qua ®Ó gîi ý, nhö vµo thêi ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m. §iÒu ®¸ng löu ý lµ ®a sè ngöêi cã mÆt t¹i chç kh«ng chØ chøng kiÕn “trß diÔn”, nhö xem mét trß vui, mµ cßn trùc tiÕp tham gia vµo ®Êy, cã lÏ chÝnh v× thÕ mµ r· La kh«ng cÇn ®Õn cuéc tranh nâ - nöêng gi÷a d©n lµng: ý niÖm nam - n÷ giao phèi ®· thÊm vµo tÊt c¶ céng ®ång cã mÆt trong trß ch¬i tËp thÓ. Vµ ®iÒu ®ã cµng t¨ng thªm chÊt å ¹t mµ ta ®· biÕt lµ ®Æc tÝnh chung cña lo¹i trß nµy. Thùc ra, ý niÖm nam - n÷ giao phèi, tuy ®öîc v¹ch l¹i tõ ®Çu nhö thÕ, vèn n»m trong ý thøc cña mäi ngöêi chøng kiÕn hoÆc tham gia “trß diÔn” qua nh÷ng thêi chöa xa x«i g×. Nã n»m trong hiÓu biÕt h÷u thøc cña mäi ngöêi. V¶ ch¨ng, diÔn biÕn cô thÓ cña trß, dï theo dÞ b¶n ®Þa phö¬ng nµo, kh«ng hÒ che dÊu ý niÖm ®ã, mµ cßn cè ph¬i bµy nã ra, cµng râ cµng tèt. VÊn ®Ò khóc m¾c h¬n: t¹i sao nã l¹i ®öîc g¾n vµo lÔ - héi xu©n (trõ trong tröêng hîp lµng Long Kh¸m), biÓu hiÖn lín nhÊt vµ träng thÓ nhÊt cña sinh ho¹t t«n gi¸o vµ vui ch¬i tËp thÓ, mµ ®èi töîng thê cóng chñ yÕu lµ vÞ thµnh hoµng b¶o hé lµng? D©n quª thöêng b¶o r»ng së dÜ cã thÕ lµ v× lµng thê d©m thÇn. §õng véi b¸c ngay c¸ch hiÓu nµy. T«i tin r»ng, nÕu më mét cuéc ®iÒu tra tö¬ng ®èi tØ mØ, th× ta sÏ thÊy, Ýt nhÊt còng t¹i mét sè lµng, “trß diÔn” nâ - nöêng ®i ®«i víi viÖc thê lo¹i thÇn võa nãi. Thê d©m thÇn kh«ng ph¶i lµ chuyÖn qu¸ hiÕm ë lµng quª B¾c Bé, m·i ®Õn gÇn ®©y. Cã ®iÒu r»ng cø dùa vµo chót Ýt ®· biÕt, th× cho ®Õn nay t«i chöa hÒ nghe nãi lµng La (n¬i diÔn ra

610

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trß r· La) cã thê d©m thÇn nµo. Tr¸i l¹i, lµng §ång Kþ (mµ lÔ héi xu©n sÏ ®öîc bµn ®Õn sau ®©y) cã thê d©m thÇn c¹nh bê suèi gÇn ®×nh (®µn bµ - con g¸i, khi léi qua, ph¶i vÐn cao v¸y, dï nöíc suèi ch¼ng s©u g×), nhöng kh«ng hÒ ch¬i trß xuyªn nâ qua nöêng, hay tranh nhau nâ - nöêng. Ph¶i t×m mét lêi ®¸p kh¸c. Lêi ®¸p Êy, nhö t«i ®· nãi tõ ®Çu, giê ®©y cã s½n trªn m«i cña nhiÒu ngöêi, khi mµ hiÓu biÕt vÒ cæ häc ®· ®¹t tíi møc nhö ngµy nay. Dï sao, h·y cø nh¾c l¹i, mµ cè g¾ng nh¾c cho “cã ®Çu cã ®òa” h¬n, so víi nh÷ng lêi bµn miÖng löu hµnh tõ bao n¨m nay. H×nh töîng sinh thùc khÝ vµ biÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao kh«ng chØ hiÖn lªn qua c¸c “trß diÔn” å ¹t trong lÔ - héi cña lµng quª B¾c Bé. Chóng cã mÆt trong tËp qu¸n thê cóng cña nhiÒu téc ngöêi trªn thÕ giíi, mµ næi tiÕng nhÊt lµ ngöêi Ên vµ nh÷ng céng ®ång tõng tiÕp thu v¨n minh Ên §é, víi hai ®èi töîng thê phông ai còng biÕt: linga (linga), dö¬ng vËt; gi«ni (yoni), ©m vËt. Vµ nÕu nhö trß nâ nöêng ë ta bÞ g¸n cho viÖc thê d©m thÇn, th×, tr¸i l¹i, c¸c téc thê cóng ©m - dö¬ng vËt ®Òu ý thøc ®öîc r»ng tËp tôc Êy nh»m cÇu xin phån thùc, hay cÇu xin sinh s«i nÈy në: sinh s«i n¶y në cho c©y trång, ®Æc biÖt c©y lö¬ng thùc; sinh s«i nÈy në cho gia sóc: cho c¶ con ngöêi. Mét sè nhµ kh¶o cæ häc cßn ®Èy lïi h×nh th¸i thê phông nµy ngöîc vÒ thêi tiÒn sö, thêi ®¸ míi, thêi xuÊt hiÖn t¹i mét sè vïng nh÷ng töîng n÷ víi vó vµ m«ng qu¸ khæ, mµ d©n téc häc cã thÓ ngê lµ hiÖn töîng cña MÑ §Êt, hay MÑ khëi nguyªn. Qu¶ kh«ng cã g× tr¸i kho¸y, nÕu cè t×m gèc g¸c cña “trß diÔn” ta ®ang quan t©m ë lÔ cÇu phån thùc. Nh÷ng g× viÕt ra cho ®Õn ®©y chØ nh»m s¾p xÕp l¹i ®«i ®iÒu ®· biÕt cho cã trËt tù h¬n, hßng cñng cè thªm gi¶ thuyÕt. Nhöng chØ n¨m vÝ dô th«i râ rµng lµ chöa ®ñ ®Ó biÕn gi¶ thuyÕt lµm viÖc thµnh ®iÒu hoµn toµn

611

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®¸ng tin cËy. Cßn ph¶i bæ sung chi tiÕt cho c¶ n¨m tröêng hîp; cßn ph¶i t×m vÝ dô míi... Mét lêi tö vÊn cuèi cïng: T¹i sao “trß diÔn” nâ - nöêng bao giê còng mang chÊt å ¹t, vµ thöêng ®öîc tÝch hîp vµo lÔ - héi xu©n? Töëng nhö nh÷ng hai c©u hái, nhöng thùc ra chØ lµ mét, hay cã thÓ ghÐp lµm mét ®Ó t×m lêi ®¸p. Nam - n÷ giao phèi, biÓu töîng cña phån thùc, cña sinh s«i n¶y në, kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña c¶ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc tõ tèn, l©u dµi. Nã lµ con ®Î cña mét søc m¹nh kh«ng dÌ chõng tröíc ®öîc, bÊt thÇn d©ng lªn tõ chèn s©u th¼m cña con ngöêi, tõ tÇng v« thøc. Nã lµ b¶n n¨ng, vÜnh viÔn lµ b¶n n¨ng. Trªn b×nh diÖn sinh ho¹t tËp thÓ, nã cßn cã t¸c dông g©y cöêi. Mµ b¶n n¨ng cã thÓ g©y cöêi, khi hiÖn th©n thµnh hµnh ®éng tËp thÓ cña x· héi, kh«ng thÓ tu©n thñ mét quy t¾c nµo c¶. ChÊt å ¹t ®· ®öîc chøa s½n trong nã råi. MÆt kh¸c, viÖc cÇu phån thùc, hay cÇu sinh s«i n¶y në, mµ ®öîc hót vµo lÔ - héi ®Çu n¨m, tröíc mét ®ît s¶n xuÊt míi, cø töëng nhö lµ chuyÖn tÊt nhiªn, kh«ng g× ®¸ng nãi. Cã lý ®Êy, nhöng sù thùc e cßn phøc t¹p h¬n. §Çu n¨m cßn lµ thêi më ra mét chu kú míi cña thêi gian. Tröíc con m¾t cña nh÷ng ngöêi sèng trong c¸c x· héi trång trät s¬ khai, thêi gian cø kh«ng ngõng lÆp l¹i thµnh nh÷ng chu kú gÇn hÖt nhau, hÕt xu©n - h¹ - thu - ®«ng, l¹i xu©n - h¹ - thu - ®«ng... Mét vßng trßn khÐp kÝn, cã thÓ nãi thÕ. Chöa ph¶i lµ vßng xo¸y èc cña c¸ch nh×n míi ngµy nay. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®Çu n¨m ®öîc ®ång nhÊt víi thêi khëi nguyªn trong thÇn tho¹i, khi vò trô cßn hçn mang, trêi ®Êt chöa ph©n hãa. LÔ - héi xu©n, döíi d¹ng th« s¬ cña mét thêi xa xöa nµo ®ã, h¼n chöa ph¶i lµ viÖc thê cóng thÇn b¶o hé lµng, hay chöa lÊy nã lµm lÔ thøc trung t©m, mµ cã thÓ chØ lµ ®éng t¸c ®Çu tiªn ®Ó hçn mang chÊm døt, cho trêi - ®Êt ph©n hãa, cuéc sèng ra ®êi. Trß xuyªn nâ qua nöêng cã thÓ gãp phÇn vµo buæi

612

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI håi sinh cña cuéc sèng, cßn c¶nh tranh nhau nâ - nöêng ph¶i ch¨ng lµ h×nh ¶nh cña thêi hçn mang? §i vµo lo¹i “trß diÔn” ®öîc quy ho¹ch, t«i kh«ng cã trong tay tö liÖu nµo kh¸c ngoµi ®¸nh phÕt (vµ mét tröêng hîp n÷a, mµ t«i sÏ tr×nh bµy vµo ®o¹n cuèi). Thùc ra, trß ®¸nh phÕt kh«ng chØ cã mÆt trong lÔ - héi cña hai lµng BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p. Còng döíi tªn gäi Êy, nã xuÊt hiÖn t¹i nhiÒu ®Þa phö¬ng kh¸c nhau ë B¾c Bé. Nhöng ë ®©u th× nã còng kh¸ gièng nhau, c¶ vÒ c¸c quy t¾c lÉn nhiÒu chi tiÕt, khiÕn ngöêi quan s¸t khã lßng ra ®i tõ ®ã mµ nãi lªn ®öîc g× ®¸ng kÓ. V× thÕ, ë ®©y t«i kh«ng thö ®èi chiÕu - so s¸nh, nhö ®· lµm víi lo¹i “trß diÔn” å ¹t. Vµ bëi v× ®¸nh phÕt, víi vµi chi tiÕt cña nã, l¹i cã thÓ gîi cho mét sè nhµ khoa häc liªn töëng xa x«i ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi s¬ sö, nªn döíi ®©y t«i sÏ cè g¾ng th©u tãm l¹i ®«i ®iÒu ngöêi ta ®· nãi vÒ h×nh th¸i thê phông Êy, ®ång thêi tù vÊn vÒ ®«i biÓu hiÖn cô thÓ cña nã trong lÔ tiÕt vµ lÔ thøc. Thùc ra, tõ kh¸ l©u råi, mét sè nhµ d©n téc häc ë nöíc ngoµi ®· b¾t ®Çu ngê vùc, tù hái kh«ng biÕt h×nh th¸i ®ã cã tõng thùc sù tån t¹i hay kh«ng trong lÞch sö t«n gi¸o cña con ngöêi. Dï sao, “mét sè nhµ d©n téc häc” kh«ng cã nghÜa lµ tÊt c¶. Huèng chi cã mét thêi chöa xa mµ mÊy ch÷ “thê mÆt trêi” l¹i ®öîc dö luËn khoa häc réng r·i trªn thÕ giíi chÊp nhËn. Cßn ë ta, cho ®Õn h«m nay, ý kiÕn cò (cña M.Colani), ý kiÕn g¾n mét yÕu tè thöêng xuyªn cña nghÖ thuËt §«ng S¬n víi h×nh th¸i thê phông ®ã, vÉn ®öîc c¸c nhµ kh¶o cæ häc ViÖt Nam tr©n träng. VËy, ta cø xem nhö thê mÆt trêi lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc cã c¬ së. H×nh th¸i Êy, nÕu cã thùc, kh«ng thÓ ra ®êi tröíc hay cïng mét lóc víi tÝn ngöìng phån thùc. C¸c nhµ kh¶o cæ häc thöêng quy nã vµo kho¶ng thêi s¬ sö. Kh«ng ph¶i lµ con ngöêi, ngay tõ

613

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Çu, kh«ng ph©n biÖt ®öîc ngµy víi ®ªm, mÆt trêi víi mÆt tr¨ng. Nhöng c¸i mµ con ngöêi nhËn thøc ®öîc tröíc hÕt trªn bÇu trêi lµ nh÷ng biÕn ®éng vÒ h×nh d¸ng cña mÆt tr¨ng qua tõng ®ªm mét, tõ ®ã mµ ph©n biÖt ®öîc th¸ng nµy víi th¸ng kia, c¸c ®o¹n ng¾n trong tõng th¸ng. LÞch ®Çu tiªn cña con ngöêi lµ lÞch tr¨ng. Cho ®Õn nay, lÞch tr¨ng vÉn lµ lÞch cña c¸c téc Thöîng ë T©y Nguyªn, xa h¬n n÷a lµ lÞch truyÒn thèng cña ®¹o Håi. Tõ nh÷ng h×nh næi trªn mÆt ngoµi ®å ®ång c¸c thêi Thö¬ng - Chu më ®Çu cho lÞch sö Trung Hoa, cã nhµ nghiªn cøu (C.Hentze) ®· läc ra ®öîc nh÷ng tÝn ngöìng cã liªn quan ®Õn mÆt tr¨ng. Cßn h×nh d¸ng cña mÆt trêi th× kh«ng biÕn ®æi qua tõng ngµy ®Ó ®Ëp ngay tõ ®Çu vµo m¾t con ngöêi. §öêng ®i nãi chung cña nã, tõ §«ng sang T©y, nãi cho chÝnh x¸c lµ chuyÓn ®éng ¶o cña nã qua bÇu trêi, tuy kh«ng phøc t¹p l¾m, vÉn chöa ®öîc nhËn thøc tõ ®Çu, Ýt nhÊt còng chöa ®öîc nhÊn m¹nh, trªn mÆt mét sè ®å ®ång §«ng S¬n (ra ®êi sau ®å ®ång Thö¬ng - Chu Ýt nhÊt còng hai thiªn niªn kû), ngöêi ta míi t×m ra ®öîc mçi mét b»ng chøng vÒ viÖc thê phông mÆt trêi: höíng chuyÓn ®éng cña thiªn thÓ ®Æc biÖt Êy øng víi höíng ®i cña ngöêi vµ vËt trªn c¸c d¶i hoa v¨n. Cßn nh÷ng biÕn ®éng nhá trªn ®öêng nã ®i (®iÓm cô thÓ nã mäc lªn, ®iÓm cô thÓ nã lÆn xuèng, böíc ®i qua bÇu trêi...), nh÷ng chi tiÕt tinh vi ®ã chØ ®öîc nhËn thøc dÇn qua thêi gian l©u dµi, vµ sÏ dÉn tíi viÖc ra ®êi cña lÞch mÆt trêi trong thêi kú lÞch sö: lÞch truyÒn thèng Trung Hoa, mµ vµi nöíc ë §«ng ¸ ®· tiÕp nhËn, vÉn chöa hoµn toµn lµ dö¬ng lÞch, cßn lµ ©m dö¬ng lÞch. MÊy ch÷ “h×nh th¸i thê phông mÆt trêi”, thùc ra, ®öîc dÞch tõ tªn gäi mµ xöa nay c¸c nhµ d©n téc häc ë nhiÒu nöíc ®· quen dïng (culte solaire). §õng v× nã mµ hiÓu lÇm r»ng ®Êy lµ mét t«n gi¸o hoµn toµn míi ®· lo¹i trõ mäi tÝn ngöìng tõng tån t¹i tröíc

614

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nã. Khi míi h×nh thµnh nã lµ mét tÝn ngöìng míi, thÕ th«i. Vµ víi tö c¸ch Êy, nã ®öîc tÝch hîp vµo tæng thÓ nh÷ng tÝn ngöìng vèn cã cña céng ®ång. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt nµo ®ã, mÆt trêi cã thÓ dÇn dÇn ®öîc ®ång hãa víi tèi thöîng thÇn trong thÇn tho¹i. Nã còng chØ cã thÓ chØ lµ mét thÇn trong sè nh÷ng thÇn linh do tèi thöîng thÇn sai khiÕn. Dï sao, mÆt trêi, víi qui t¾c chuyÓn ®éng cña nã qua bÇu trêi mµ con ngöêi böíc ®Çu nhËn thøc ®öîc, kh«ng khái ¶nh höëng ®Õn lÔ thøc vµ lÔ tiÕt: Ýt nhÊt còng qua nh÷ng g× ®Õn nay cßn biÕt ®öîc, ngöêi ta thÊy vai trß cña nã ®öîc ®Ò cao trong nghi lÔ. ThÊp th× còng cã nh÷ng chi tiÕt lÆp l¹i höíng ®i vµ ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt trong ngo¹i d¹ng cña nã, vÝ nhö höíng ngöîc chiÒu quay cña kim ®ång hå trong thÕ ®øng vµ böíc ®i cña ngöêi vµ vËt trªn c¸c vµnh trang trÝ cña trèng ®ång §«ng S¬n lo¹i I, hoÆc mµu ®á cña qu¶ cÇu vµ höíng §«ng - T©y cña s©n ch¬i trong trß ®¸nh phÕt (nÕu råi ®©y cã ®ñ ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó tin ch¾c ®öîc r»ng “trß diÔn” Êy lµ vang väng cña h×nh th¸i thê mÆt trêi mét thuë). Cao nhÊt cã lÏ lµ vÞ trÝ tèi thöîng thÇn mµ thiªn thÓ nµy chiÕm lÜnh trong t«n gi¸o cña mét sè céng ®ång Anh®iªng Mü ch©u thêi tröíc C«l«ng. Dï cao, dï thÊp, dï ®ßi hái nh÷ng lÔ tiÕt rïng rîn (nhö viÖc h¹ s¸t hµng tr¨m trÎ con trong nghi lÔ lín t¹i mét vµi vïng ë ch©u Mü thêi tröíc C«l«ng), hay chØ th¸i ®é nhèn nh¸o cña mét ®¸m ®«ng xem ®¸nh phÕt (mét lÇn n÷a, l¹i gi¶ thiÕt r»ng ®Êy lµ dÊu tÝch mê nh¹t cña viÖc thê mÆt trêi), th× lo¹i lÔ thøc vµ lÔ tiÕt ®ang bµn, kÓ c¶ trong tröêng hîp chóng ®· mang d¹ng trß ch¬i, bao giê còng diÔn ra trong quy t¾c. Cµng lµ trß ch¬i, quy t¾c cµng chÆt chÏ. Theo chç t«i nghÜ, ®iÒu ®ã chñ yÕu ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt trong vËn hµnh cña mÆt trêi, dï cho nã chØ ®öîc ngöêi xöa böíc ®Çu nhËn ra. Ra ®êi trªn c¶ mét ®o¹n ®öêng nhËn thøc dµi, c¸i gäi lµ h×nh th¸i thê mÆt trêi kh«ng ph¶i lµ b¶n n¨ng,

615

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kh«ng b¾t nguån tõ b¶n n¨ng nhö tÝn ngöìng phån thùc. Lµ kÕt qu¶ cña nhËn thøc, diÔn biÕn cña nã (dï trong khu«n cña lÔ thøc hay cña “trß diÔn”) ph¶i lµ qui t¾c, nhÊt thiÕt ph¶i diÔn ra trong qui t¾c. §iÒu còng cÇn nãi lµ h×nh th¸i thê mÆt trêi kh«ng ph¶i tõng cã mÆt kh¾p n¬i, kh«ng tõng lµ tÝn ngöìng cña mäi téc ngöêi. Cã nh÷ng céng ®ång, chöa kÞp ®i vµo ngâ Êy, ®· tiÕp xóc víi mét nÒn v¨n minh cao h¬n, tõ ®ã mµ nhËp th¼ng vµo mét quan niÖm chen chóc nhau trªn ngöìng cöa cña lÞch sö. Mét - hai chi tiÕt vµ mét “trß diÔn” trong lÔ - héi xu©n lµng §ång Kþ (Hµ B¾c) còng nh¾c nhë, dï xa x«i, ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi. ChØ nh¾c nhë th«i, chöa ph¶i lµ b»ng chøng. Dï sao, t«i cø tãm l¹i ®©y, Ýt nhÊt còng v×, trªn ngo¹i diÖn, chóng cã phÇn kh¸c so víi vµi chi tiÕt ®· lÊy ra ®öîc tõ trß ®¸nh phÕt. LÔ tÕ b¾t ®Çu s¸ng mång 3 TÕt t¹i ®×nh. §iÒu ®Ëp ngay vµo m¾t lµ c¸ch trang trÝ n¬i thê: mÆt tröíc c¸c bµn thê Èn ®»ng sau mét tÊm tröíng chung, nÒn tröíng mµu xanh l¬, gi÷a tröíng næi lªn hai ch÷ ®á: “phông sù” (nghÜa lµ thê phông). T«i chöa tõng biÕt hay nghe nãi chi tiÕt nµy cã mÆt trong lÔ héi cña lµng nµo kh¸c, ngoµi §ång Kþ. §iÒu kh¸c thöêng n÷a: trong suèt cuéc tÕ, bèn «ng ®¸m, tøc bèn cô cao tuæi nhÊt cña bèn gi¸p trong lµng, l¹i kh«ng ngåi chung tõng cô víi gi¸p m×nh, mµ ngåi mçi ngöêi döíi ch©n mét trong bèn cét tröíc mÆt bµn thê chÝnh, löng tùa cét, mÆt quay ra c¸c vÞ ®ang tÕ vµ mäi d©n lµng bÊy giê cã mÆt trong ®×nh. KhÝa c¹nh nµy h¼n cã ý nghÜa cña nã: ta sÏ bµn sau. Nhöng cßn mét khÝa c¹nh kh¸c, mµ còng ®Ëp ngay vµo m¾t: cô nµo còng chÝt kh¨n ®á, mÆc ¸o thông ®á, quÇn ®á, th¾t d©y löng xanh ngoµi ¸o. L¹i mµu ®á vµ mµu xanh!

616

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Cã thÓ cã liªn quan ®Õn hai mµu Êy lµ mét “trß diÔn”: trß d« «ng ®¸m. Vµo buæi chiÒu lÔ - héi xu©n kÕt thóc, ®«ng ®¶o d©n lµng cã mÆt t¹i ®×nh, bèn «ng ®¸m vÉn ¸o - kh¨n ®á, víi th¾t löng xanh, cßn trai tr¸ng c¸c gi¸p th× ®ãng khè, ®á cã, xanh cã, tïy ý thÝch cña tõng ngöêi. Tõ trong ®×nh, trai tõng gi¸p c«ng kªnh «ng ®¸m cña gi¸p m×nh ra s©n ®×nh. Tõ “d«”, trong khÈu ng÷ “d« «ng ®¸m”, cã thÓ mang nghÜa: c«ng kªnh. Trªn s©n, ngöêi cña bèn gi¸p x¸p l¹i nhau thµnh mét vßng trßn réng vµ kh¸ dµy. Ngåi trªn vai cña ®¸m trÎ, c¸c cô cø hoa tay nhö móa, cßn vßng trßn th× chËm r·i xoay t¹i chç. Höíng xoay: tõ tay tr¸i qua tay ph¶i cña mäi d©n lµng ®ang xóm quanh s©n nh×n vµo, võa theo dâi võa Çm Ü reo hß. Dï cho ngöêi §ång Kþ kh«ng ai b¶o thÕ, ®ã râ rµng lµ höíng ngöîc l¹i chiÒu quay cña kim ®ång hå. Tõ vµi chi tiÕt vµ “trß diÔn” võa tãm, cã thÓ thÊy g×. Ph¶i nãi ngay r»ng chöa thÊy ®öîc g× cho “möêi ph©n râ möêi”. Dï sao, mµu ®á cña hai ch÷ “phông sù” trªn tÊm tröíng xanh, cña s¾c phôc trªn ngöêi c¸c «ng ®¸m, cña khè trªn löng mét sè trai gi¸p, ch¼ng kh¸c g× mµu ®á phñ mÆt ngoµi qu¶ cÇu trong trß ®¸nh phÕt, kh«ng khái nh¾c nhë ®Õn mÆt trêi, cµng nh¾c nhë khi nã hiÖn lªn trong lÔ - héi xu©n §ång Kþ nh÷ng ba lÇn. NÕu kh¶ n¨ng ®ã råi ®©y, ®öîc hoµn toµn chøng thùc qua tö liÖu míi, th× mµu xanh l¬ cña nÒn tröíng, cña th¾t löng tóm ¸o c¸c cô, cña mét sè khè, kh«ng cã thÓ lµ g× kh¸c, nÕu kh«ng ph¶i lµ mµu cña bÇu trêi trªn ®ã mÆt trêi hiÖn lªn vµ di chuyÓn. VÒ höíng quay cña vßng trßn d« «ng ®¸m, chØ cÇn nh¾c l¹i gi¶ thuyÕt ®· biÕt quanh höíng ®øng vµ di ®éng cña ngöêi vµ vËt trªn mÆt ngoµi c¸c trèng §«ng S¬n lo¹i I: höíng chuyÓn ®éng ¶o cña mÆt trêi. Dï sao, trªn c¬ së chØ hai tröêng hîp th«i (§«ng S¬n I vµ d« «ng ®¸m), th× gi¶ thuyÕt vÉn cßn lµ gi¶ thuyÕt. Mét c©u hái chöa cã lêi gi¶i ®¸p, nhöng, dï sao, vÉn lµ mét

617

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI gîi ý cho viÖc t×m hiÓu sau nµy: Bèn «ng ®¸m trong s¾c phôc ®á - xanh, ph¶i ch¨ng ®Êy lµ h×nh töîng cña mÆt trêi qua bèn mïa xu©n - h¹ - thu - ®«ng? Cuèi cïng, mét “trß diÔn” kh¸c còng ë §ång Kþ, tuy cã vÎ kh«ng liªn quan g× ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi: trß cöíp cét. L¹i mét chuyÖn “kh¸c thöêng” n÷a, trong chõng mùc t«i chöa nghe ai nãi nã cã mÆt ë n¬i nµo kh¸c. Bèn cét tröíc bµn thê chÝnh, n¬i bèn «ng ®¸m ngåi qua suèt lÔ - héi xu©n, kh«ng hiÓu tõ thuë nµo råi ngöêi ta ®· g¸n cho chóng mét trËt tù öu tiªn: nhÊt, nhÞ, tam, tø. Mét trËt tù rÊt cã thÓ lµ vò ®o¸n, mµ mäi d©n lµng ®· chÊp nhËn tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. ¤ng ®¸m cña gi¸p nµo ngåi döíi ch©n cét nµo, ®iÒu ®ã còng ®öîc æn ®Þnh thµnh trËt tù qua tõng n¨m mét. Nhöng böíc vµo ®Çu n¨m míi, tröíc mét ®ît s¶n xuÊt míi, ®Æc biÖt tröíc mét chu kú míi cña thêi gian, trËt tù Êy l¹i bÞ ®¶o lén. Qua trß cöíp cét. Mµ cöíp nh÷ng ba lÇn. Chê ®ãn giao thõa, trai tr¸ng cña tõng gi¸p (còng ®ãng khè ®á - khè xanh) tô häp t¹i nhµ «ng ®¸m gi¸p m×nh (còng trong s¾c phôc ®á - xanh). Ph¸o võa næ b¸o hiÖu n¨m míi, mäi ngöêi c¾m ®Çu ch¹y ra ®×nh. §Õn n¬i trai tõng gi¸p dïng søc m¹nh å ¹t Ên cho ®öîc «ng ®¸m cña m×nh vµo ch©n cét nhÊt. Kh«ng ph¶i Ên cho ®öîc lµ xong: trai c¸c gi¸p kh¸c l¹i cè l«i cô ra khái ch©n cét, ®Ó Ên cô cña hä vµo, còng b»ng søc m¹nh å ¹t. ThÕ lµ vËt nhau, ®Ì lªn nhau, tÊt c¶ cïng tranh giµnh trong niÒm vui chung. Khi mäi ngöêi ®· qu¸ mÖt, hµo høng ban ®Çu ®· l¾ng l¹i, th× bèn «ng ®¸m yªn vÞ ë bèn ch©n cét theo mét trËt tù míi, kh¸c víi trËt tù ®· æn ®Þnh qua suèt n¨m tröíc. Trß cöíp cét cßn diÔn ra hai lÇn n÷a. LÇn thø hai: vµo ®Çu buæi chiÒu lÔ - héi kÕt thóc, khi c¸c gi¸p, cïng «ng ®¸m cña hä, míi kÐo vµo ®×nh. LÇn thø ba: còng trong buæi chiÒu Êy, sau trß d« «ng ®¸m, khi c¸c gi¸p míi tõ s©n ®×nh trë l¹i bªn trong ®×nh. Nhöng kÕt qu¶ cña lÇn “cöíp” cuèi

618

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cïng nµy còng chØ lµ t¹m thêi. Mäi ngöêi võa yªn vÞ, sö cô trô tr× chïa lµng (bªn c¹nh ®×nh) böíc ra, tay böng mét c¸i khay, trªn khay lµ bèn l¸ th¨m gÊp kÝn: nhÊt, nhÞ, tam, tø. Bèn «ng ®¸m lÇn löît bèc th¨m, råi thay ®æi chç ngåi theo kÕt qu¶ bèc. TrËt tù míi nµy, vÒ chç ngåi cña bèn cô, lµ trËt tù æn ®Þnh: nã ®öîc gi÷ nguyªn nhö vËy suèt n¨m míi. §õng quªn r»ng sö cô cã thÓ lµ ngöêi lµng, cã thÓ kh«ng, nhöng, dï sao, vÉn kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn cuéc sèng cña d©n lµng, cã thÓ nãi lµ chØ ë “bªn r×a” vµ bªn trªn cuéc sèng Êy, kh«ng ph¶i lµ ngöêi cña gi¸p nµo. Mét trËt tù cø töëng nhö lµ vÜnh viÔn æn ®Þnh, bçng bÞ ®¶o lén ngay tõ chèc l¸t ®Çu tiªn cña tõng n¨m míi (lóc giao thõa), l¹i liªn tiÕp bÞ ®¶o lén qua thêi gian ng¾n cña lÔ - héi xu©n, ®Ó råi ®öîc thiÕt lËp l¹i, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, khi lÔ - héi xu©n kÕt thóc. Tõng Êy kh«ng khái gîi ta nhí ®Õn thêi hçn mang cña thÇn tho¹i, nhö võa ®¶ ®éng ®Õn qua mét ®o¹n trªn, khi ®Êt trêi chöa ph©n hãa, khi cuéc sèng chöa më mµn. ChÊt å ¹t cña trß cöíp cét, ngöîc víi tÝnh quy ho¹ch cña trß d« «ng ®¸m (mµ ta ®· thö g¾n víi böíc ®i ®Ünh ®¹c cña mÆt trêi), rÊt cã thÓ chØ lµ biÓu töîng cña t×nh thÕ hçn mang ®ã. Ýt nhÊt th× t«i còng nghÜ thÕ. §iÒu ®¸ng nãi cuèi cïng: trong tröêng hîp §ång Kþ, nh÷ng dÊu tÝch cã thÓ gi¶ thiÕt vÒ c¸c tÝn ngöìng xa xöa, tuy gèc g¸c cã kh¸c nhau, l¹i hßa quyÖn vµo nhau ®Õn møc khã lßng ph©n biÖt cho ra. Cïng bèn «ng ®¸m döíi s¾c phôc ®á - xanh, mµ lóc th× c¸c cô cã kh¶ n¨ng tham gia vµo h×nh töîng vßng quay cña mÆt trêi, khi l¹i cã thÓ ngê r»ng hä gãp phÇn dùng lªn kh«ng khÝ v« ph©n hãa cña thêi hçn mang. Kh«ng nh÷ng thÕ, c¸c dÊu tÝch ®· gi¶ thiÕt l¹i ®öîc kÕt hîp chÆt chÏ, trong diÔn biÕn nãi chung cña lÔ - héi, víi lÔ thøc trung t©m: cuéc tÕ. Thê thÇn linh b¶o hé lµng,

619

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thê mÆt trêi, nãi lªn b»ng ng«n ng÷ töîng tröng mét quan niÖm g¾n víi thÇn tho¹i, nh÷ng m¶nh rêi Êy, ë ®©y, ®· lan táa vµo nhau thµnh mét tæng thÓ töëng nhö nhÊt nguyªn. Kh«ng ph¶i ë ®©u ta còng gÆp l¹i ®öîc chÊt uyÓn chuyÓn ®ã. Chót Ýt hiÓu biÕt cßn rêi r¹c, t«i ®· cè s¾p xÕp l¹i cho cã trËt tù h¬n, qua s¾p xÕp, thö ®Æt ra vµi c©u hái vÒ mét sè “trß diÔn” trong lÔ - héi xu©n cña lµng - x· ë B¾c Bé, tõ ®ã mµ böíc ®Çu suy nghÜ vÒ nh÷ng dÊu tÝch cã thÓ cßn cña ®«i tÝn ngöìng ®· ch×m tõ l©u vµo dÜ v·ng. KÕt qu¶ ch¼ng lµ bao, chØ cñng cè thªm mét - hai gi¶ thuyÕt ®· cã s½n tõ l©u trong c¶m thøc cña nhiÒu ngöêi. Cø t¹m xem nhö ®Êy còng lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña mét chÆng ®öêng míi. Ngoµi ra, cÇu phån thùc vµ thê mÆt trêi kh«ng nhÊt thiÕt lµ nh÷ng tÝn ngöìng duy nhÊt cßn ®Ó l¹i dÊu tÝch trong lÔ - héi thêi gÇn ®©y. Trªn “chÆng ®öêng míi”, ®õng quªn vang väng cña nh÷ng tÝn ngöìng xa xöa kh¸c n÷a: thê mÆt tr¨ng, thê anh hïng v¨n hãa cïng c¸c nh©n vËt thÇn tho¹i kh¸c... Dï sao, ®ã lµ chuyÖn vÒ sau. §iÒu cßn l¹i, mµ v« t×nh lé ra qua bµi viÕt, lµ t×nh tr¹ng thiÕu tö liÖu. §· kh¸ nhiÒu n¨m råi, qua c¸c cuéc bµn miÖng ngÉu nhiªn, chöa ai nhËn thøc ®öîc cho thùc râ t×nh tr¹ng Êy: mçi ngöêi nãi mét c©u, mçi ngöêi gãp mét chuyÖn, thÕ lµ mäi ngöêi ®Òu cã c¶m gi¸c r»ng c¸i g× chø tö liÖu cô thÓ th× kh«ng thiÕu. Bµi viÕt cña mét ngöêi th«i, dï chØ höíng vÒ hiÓu biÕt cña mçi mét ngöêi, ph« râ khiÕm khuyÕt c¬ b¶n chung. V× thÕ, theo chç t«i nghÜ, ®Ó böíc vµo “chÆng ®öêng míi”, mét trong nh÷ng viÖc ph¶i lµm cho ®öîc lµ tËp trung hiÓu biÕt cña mäi ngöêi l¹i. §iÒu ®ã, mét c¸ nh©n kh«ng thÓ lµm, ph¶i lµ tËp thÓ, mét c¬ quan h÷u tr¸ch (ch¼ng h¹n ViÖn V¨n hãa d©n gian cña ViÖn Khoa häc x· héi, hay ViÖn V¨n hãa thuéc Bé V¨n hãa, thËm chÝ

620

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c¶ hai...). N¬i “tËp trung” cã thÓ lµ hai t¹p chÝ cña hai viÖn. T«i tin r»ng, trong kho tö liÖu cña c¶ hai, ®· s½n mét sè hå s¬. Nh÷ng hå s¬ Êy, dï cã thÓ chöa hoµn chØnh, rÊt ®¸ng ®öîc c«ng bè. Cã ®iÒu r»ng tö liÖu cô thÓ, dï lµ hiÓu biÕt cña riªng tõng ngöêi hay hå s¬ cña tËp thÓ, l¹i cã kh¶ n¨ng cßn thiÕu sãt vÒ nhiÒu mÆt. T«i nh¾c ®Õn lÔ - héi cña lµng nµy, kÓ qua mét “trß diÔn” trong lÔ - héi lµng kia, ®Ó, cuèi cïng, ngê r»ng ë ®Êy cßn tån t¹i c¸ch ®©y chöa l©u nh÷ng dÊu tÝch cña lÔ cÇu phån thùc, hay cña viÖc thê mÆt trêi... Nhöng t«i kh«ng biÕt ®Õn diÔn biÕn ®Çy ®ñ cña tõng lÔ - héi, mäi “trß diÔn”. Nh÷ng anh - chÞ kh¸c cã quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ch¾c Ýt nhiÒu còng nhö t«i. Trong hoµn c¶nh ®ã, tËp trung hiÓu biÕt cña mäi ngöêi l¹i míi lµ mét viÖc, viÖc ®Çu tiªn. Tõ nh÷ng g× gom vÒ ®öîc, cßn ph¶i läc ra mét sè tröêng hîp cÇn bæ sung cho ®Çy ®ñ h¬n, mµ bæ sung b»ng ®iÒn d·. §ã, mét lÇn n÷a, lµ viÖc cña c¸c c¬ quan chuyªn tr¸ch... TËp trung hiÓu biÕt l¹i, bæ sung t¹i chç cho c¸c hiÓu biÕt Êy, míi nghe, xem chõng ®¬n gi¶n. Thùc ra, ®ã lµ c«ng viÖc phøc t¹p vµ dµi h¬i, cÇn ®öîc chØ ®¹o thöêng xuyªn vµ s¸t sao. Nhöng kh«ng lµm ®öîc viÖc Êy, th× khã lßng böíc vµo “chÆng ®öêng míi” víi mét gãc nh×n tö¬ng ®èi s¸t.

621

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Quanh chuyÖn c¶nh quan vµ bé mÆt téc ngÖêi*

...C¸c chÞ c¸c anh th«ng c¶m cho. §Æt chuyÖn c¶nh quan ra gi÷a chóng m×nh víi nhau t«i hoµn toµn kh«ng nu«i ý ®å rñ rª c¸c chÞ - c¸c anh tõ gi· m¶nh vöên ®iÒn d· th©n thuéc, ®Ó mon men vµo ®¹i s¶nh cña lý thuyÕt. Dï sao, chóng m×nh còng ®· hiÓu nhau lµ nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, vµ ham thÝch ®iÒn d·. Ch¼ng qua t«i chØ muèn, nh©n lÇn häp mÆt nµy, cïng c¸c chÞ, c¸c anh bµn xem cã c¸ch g× ®¸p øng mét yªu cÇu cña ViÖn ®èi víi phßng D©n téc häc mµ anh Dö¬ng kh«ng ngõng l¸y ®i l¸y l¹i mÊy h«m nay: Nh×n c¸c téc ngöêi §«ng Nam ¸ b»ng con m¾t ViÖt Nam. Hay, ®Ó lÊy l¹i chÝnh lêi cña anh, cho nã cã vÎ “khoa häc” tÝ tØnh: nh×n c¸i téc ngöêi ë §«ng Nam ¸ “döíi gãc ®é ViÖt Nam”. Yªu cÇu cña ViÖn v« h×nh trung ®Æt cho chóng m×nh, mµ ®Æt ngay tõ ®Çu, mét ®iÒu kiÖn: ph¶i biÕt ViÖt Nam c¸i ®·. NhÊt thiÕt lµ thÕ. Nhö hai víi hai lµ bèn. V× kh«ng biÕt ViÖt Nam th× lµm sao mµ nh×n tõ con m¾t ViÖt Nam, hay “döíi gãc ®é ViÖt Nam”. Nhö vËy, c¸i “nghiÖp” cña tõng anh chÞ em chóng m×nh ®· râ; ®i ®iÒn d· ë ®©y cho biÕt ViÖt Nam, råi quay l¹i ®èi chiÕu víi c¸c téc ngöêi ë §«ng Nam ¸. §èi chiÕu ®Ó so s¸nh. Cho thÊy nh÷ng c¸i ®ång nhÊt. C¶ nh÷ng c¸i kh¸c biÖt n÷a, ®ö¬ng nhiªn. Nh÷ng c¸i kh¸c biÖt bªn c¹nh nh÷ng c¸i ®ång nhÊt. §· ®µnh. DÇn dÇn, c¶ nh÷ng c¸i kh¸c biÖt nhá trong tõng c¸i ®ång nhÊt

622

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lín. Dï sao, ®i tØ mØ thÕ lµ chuyÖn vÒ sau. Cßn giê ®©y, khi míi chuÈn bÞ ®Ó ra ®i - ®i ®iÒn d· trªn ®Êt ViÖt Nam - th× theo chç t«i nghÜ, c¸i tÇm nh×n tröíc chØ lµ vµi c¸i ®ång nhÊt lín. Vµi c¸i th«i, v× chóng m×nh ®· biÕt g× ®©u vÒ c¸c téc ngöêi ë §«ng Nam ¸ mµ ®ßi thÊy cho nhiÒu. Nhöng cÇn ph¶i cè. Dï chØ mét hai c¸i. V× chóng m×nh ®©u cã ngåi trªn ®Êt ¢u ®Êt Mü g× mµ nh×n vµo §«ng Nam ¸. Chóng m×nh ®ang ngåi chÝnh trªn ®Êt §«ng Nam ¸. PhÇn nµo ®ã, cã thÓ nãi r»ng, m×nh ®ang thö tù nh×n m×nh. §èi víi mét c¸ nh©n, tù nh×n m×nh lµ chuyÖn rÊt khã. Dï sao ®Êy vÉn lµ nhu cÇu cña tõng con ngöêi. C¸c nhµ v¨n ®· tõng b¶o chóng m×nh nhö vËy. Riªng trong tröêng hîp tËp thÓ nho nhá cña chóng m×nh ®©y, nÕu kh«ng cè nh×n tõ giê cho ra vµi c¸i ®ång nhÊt lín, th× ®Õn khi ®i, chóng m×nh sÏ mÊt phö¬ng höíng, lµm trµn lan, tïy høng, võa dÉm lªn ch©n ngöêi kh¸c, võa kh«ng ®¹t ®öîc ®Ých riªng mµ chóng m×nh muèn ng¾m. NhËn ra vµi c¸i ®ång nhÊt lín, t×m hiÓu chóng l¹i trªn thùc ®Þa ViÖt Nam cho thÊm, råi ®èi chiÕu víi c¸c biÓu hiÖn ®ång d¹ng ë §«ng Nam ¸, ®Ó thÊy c¸i chung vµ nh÷ng c¸i riªng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tÕ cña chóng m×nh hiÖn nay, theo t«i, kh«ng cã c¸ch lµm nµo kh¸c. * * * ChÝnh v× muèn gãp phÇn vµo viÖc chuÈn bÞ cho nh÷ng chuyÕn ®iÒn d· s¾p ®Õn cña chóng m×nh, mµ t«i muèn ®Æt c©u chuyÖn c¶nh quan ra ë ®©y. V× râ rµng mét trong nh÷ng c¸i ®ång nhÊt dÔ thÊy nhÊt gi÷a §«ng Nam ¸ nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng lµ c¶nh quan. C¶nh quan tù nhiªn Êy. §óng ra, ph¶i nãi lµ m«i tröêng, còng víi hµm nghÜa m«i tröêng tù nhiªn. Nhöng nghÜ ®i nghÜ l¹i, t«i kh«ng d¸m. Kh¸i niÖm m«i tröêng, trong mÊy chôc n¨m qua, ph¶i ®èi ®Çu víi qu¸ nhiÒu biÕn ®éng mçi

623

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngµnh, mçi tröêng ph¸i, c¸c ®Þnh nghÜa Êy chöa h¼n bao giê còng gÆp nhau... Th«i th× ta cø nãi “c¶nh quan” cho tiÖn: nã cã phÇn m¬ hå thùc ®Êy, thËm chÝ cã vÎ s¬ ®¼ng n÷a, nhöng chöa nghe ai c·i v· g× vÒ nã. Cßn nhö phÇn ®ãng gãp lín lao cña c¶nh quan tù nhiªn vµo viÖc ®Þnh h×nh cuéc sèng cô thÓ cña con ngöêi, ®Æc biÖt cña con ngöêi tröíc c«ng nghiÖp, trong ngµnh nµo kh¸c th× t«i kh«ng râ, chø trong d©n téc häc th× ®ã lµ ®iÒu hÇu nhö mäi ngöêi ®Òu mÆc nhiªn c«ng nhËn. T«i nãi “mÆc nhiªn”, v× kh«ng ph¶i kh«ng cßn cí ®Ó viÖn ra mµ c·i nhau, nhÊt lµ c·i lý theo lèi “thÇy cß”. Ch¼ng h¹n, cã thÓ lo r»ng ®Ò cao t¸c ®éng cña c¶nh quan lªn bé mÆt téc ngöêi - hay lªn “lèi sèng”, lªn “v¨n hãa” téc ngöêi, th× còng thÕ - lµ v« h×nh trung r¬i vµo c¹m bÉy cña “thuyÕt ®Þa lý”. Nhöng cã ai b¶o r»ng, t¸c ®éng Êy chØ do mét m×nh c¶nh quan g©y ra ®©u, dï phÇn ®ãng gãp cña nã lµ rÊt quan träng. Cßn nhiÒu yÕu tè kh¸c n÷a chø, kÓ c¶ tr×nh ®é kü thuËt vµo tõng giai ®o¹n cña lÞch sö téc ngöêi, thËm chÝ nh÷ng hiÖn töîng hçn dung v¨n hãa ®· tÊt yÕu hay ngÉu nhiªn diÔn ra trong lÞch sö... Nhöng ®èi víi nh÷ng ngöêi ham mª thùc tiÔn ®iÒn d·, cã lÏ tèt nhÊt lµ cïng nhau «n l¹i mét hai biÓu hiÖn cã thùc, cã thÓ kiÓm tra trªn ®Êt ta, kh«ng chèi vµo ®©u ®öîc, hoÆc nÕu kh«ng ®öîc thÕ, th× Ýt nhÊt còng cã t¸c dông ®Èy tíi dßng suy nghÜ... VÝ dô thø nhÊt mµ t«i xin nªu ch¼ng kh¸c g× “ch©n lý vÒ «ng La Palisse”, mét sù thùc qu¸ tÇm thöêng, hiÓn nhiªn ®Õn buån cöêi. Dï sao, ®Êy vÉn lµ sù thùc hµng ngµy ®Ëp vµo m¾t chóng m×nh. Mäi ngöêi ViÖt Nam ®Òu ¨n c¬m, lÊy g¹o lµm lö¬ng thùc chÝnh. Nhöng c¬m - g¹o Êy cã nhiÒu nguån: döíi ®ång b»ng, nã lµ con ®Î cña c©y lóa nöíc, cña kü thuËt lµm ruéng nöíc, trªn söên nói ®Êy l¹i lµ kÕt qu¶ cña c©y lóa lèc mäc trªn ®Êt th« cña kü thuËt háa canh. Kh«ng chØ thÕ. Hai kü thuËt trång trät kh¸c nhau Êy cßn gãp phÇn t¹o cho cö d©n sèng trong hai c¶nh quan

624

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tù nhiªn, mµ mäi ngöêi ®i ®iÒn d· tõng chøng kiÕn, tuy chöa ai t×m hiÓu cho thùc s©u. Mét thÝ dô kh¸c kh«ng hiÓn nhiªn b»ng, do ®ã mµ ®ßi hái nhiÒu lêi h¬n. Tröíc kia t«i cø nghe nãi r»ng thÞ téc - bé l¹c lµ kiÓu tæ chøc x· héi xa xöa, khi chöa cã giai cÊp. Döíi m¾t t«i, lóc bÊy giê ®ã lµ luËt bÊt biÕn, ®©u còng vËy, kÓ c¶ ë ta. Tõ ®ã ®Õn nay, nhiÒu n¨m ®· tr«i qua, nhöng, trªn thùc ®Þa ViÖt Nam, t«i chöa hÒ cã dÞp ®öîc ®èi diÖn víi nh÷ng vÕt tÝch, dï rÊt mê nh¹t, cña kiÓu tæ chøc ®ã. VÒ mÆt nµy, kinh nghiÖm cña mét ngöêi tÊt nhiªn, ch¼ng ®i ®Õn ®©u. Qua s¸ch b¸o, t«i thÊy mét sè t¸c gi¶, chñ yÕu lµ ngoµi nöíc, nhöng còng cã trong nöíc, v« t×nh hay cè ý nãi ®Õn thÞ téc - bé l¹c, hay thÞ téc kh«ng th«i, thËm chÝ chØ bé l¹c, trªn ®Êt nöíc m×nh. §äc kü t«i cã c¶m gi¸c r»ng b»ng chøng do c¸c vÞ Êy ®öa ra chöa ®ñ søc thuyÕt phôc. Thêi thuéc ®Þa, nhiÒu t¸c gi¶ Ph¸p dïng ch÷ “bé l¹c” hay “thÞ téc” mét c¸ch tïy tiÖn, ch÷ thø nhÊt thöêng nh»m vµo c¸c téc Thöîng (“Bé l¹c Ba Na”, “Bé l¹c £ §ª” ch¼ng h¹n) cßn ch÷ thø hai th× ®«i khi ®öîc ®ång nhÊt víi c¸i hä cña ngöêi ViÖt (“thÞ téc Lª” “thÞ téc TrÇn”...). Còng cã vµi tröêng hîp hiÕm hoi ®¸ng löu ý: c¸i mp«ol cña ngöêi Mn««ng, mµ ngöêi ViÖt dÞch lµ “thÞ téc”; vµ c¸c nhãm huyÕt thèng cña ngöêi Kh’mó, rÊt dÔ ®öîc ®ång nhÊt víi nh÷ng “thÞ téc”, dï chØ v× mçi nhãm thöêng mang mét tªn ®éng vËt g¾n víi nh÷ng lÔ thøc tùa lÔ thøc t« tem gi¸o. Cã ®iÒu r»ng, ®äc nh÷ng g× ®· ®öîc viÕt ra vÒ hai téc ngöêi trªn, t«i míi thÊy “thÞ téc”, chöa thÊy “bé l¹c” ë ®©u c¶. Vµ t«i tù hái: “thÞ téc” mµ ®øng mét m×nh, ch¼ng liªn quan g× vÒ mÆt tæ chøc víi mét sè “thÞ téc” kh¸c, trong khung cña mét “bé l¹c” th× ®ã lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ c¸i t«ng téc th«ng thöêng? Cø th¾c m¾c thÕ m·i cho ®Õn mét h«m c©u nãi cña mét t¸c gi¶ bµn vÒ t« tem, mµ t«i ®· ®äc qua cho biÕt thÕ th«i, bÊt chît hiÖn vÒ trong trÝ nhí, më cho t«i mét c¸nh cöa sæ ®Ó nh×n vµo

625

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t×nh h×nh thÞ téc - bé l¹c ë nöíc m×nh. Theo c¸i «ng bµn vÒ t« tem Êy, th× c¸c x· héi s¬ ®¼ng nhÊt, mµ d©n téc häc ngµy nay cßn biÕt ®Õn, thöêng mang mét trong hai d¹ng tæ chøc sau ®©y: hoÆc ®öîc tæ chøc theo d¹ng “®¬n bµo”. X· héi cã c¬ cÊu tæ chøc “®ång t©m” lµ lo¹i x· héi cã kh¶ n¨ng tù më réng ra m·i, kh¸c nµo nh÷ng vßng trßn ®ång t©m trªn mÆt ao, khi ta nÐm mét viªn ®¸ xuèng ®Êy. Cßn mçi x· héi “®¬n bµo” chØ lµ mét nhãm huyÕt thèng, kh«ng hÒ cã quan hÖ vÒ mÆt c¬ cÊu x· héi víi c¸c nhãm ®ång d¹ng ®Ó trë thµnh mét ®¬n vÞ x· héi phøc hîp h¬n, vÝ nhö con “a mÝp”, lo¹i sinh vËt mµ mçi c¸ thÓ chØ lµ mét tÕ bµo. DÜ nhiªn gi÷a hai cùc h¹n Êy, cßn nh÷ng s¾c th¸i trung gian. §Õn ®©y chuyÖn c¶nh quan míi xen vµo. Ngöêi óc b¶n ®Þa vµ ngöêi NÐgrille ë vïng XÝch ®¹o Phi ch©u, khi c¸c nhµ d©n téc häc b¾t gÆp hä lÇn ®Çu ®Òu thuéc lo¹i ngöêi mµ cã t¸c gi¶ gäi lµ “nguyªn thñy hiÖn ®¹i”: c«ng cô cña hä kh«ng vöît qu¸ tr×nh ®é ®¸ gi÷a, trong mét vµi tröêng hîp th× ®ang tiÕn hµnh ®¸ míi. Nhöng hai lèi kh¸c nhau, ngöêi óc th× “®ång t©m”, ngöêi NÐgrille th× “®¬n bµo”. Nguyªn nh©n, Ýt nhÊt nguyªn nh©n chÝnh, ®· râ. Vïng th¶o nguyªn kh« ven bê ®¶o óc lµ kh«ng gian réng, cã thÓ nãi lµ mªng m«ng, cµng mªnh m«ng ®èi víi nh÷ng con ngöêi cßn sèng ë tr×nh ®é ®¸ gi÷a, ®· thÕ l¹i s½n thó måi. C¸c ®iÒu kiÖn Êy cña c¶nh quan ®· cho phÐp ngöêi óc x©y dùng nh÷ng tæ chøc thÞ téc bé l¹c thùc “nghiªm chØnh”, nghiªm chØnh ®Õn ®é ai viÕt vÒ kiÓu tæ chøc Êy vµ vÒ t« tem gi¸o còng qui chiÕu vµo x· héi óc b¶n ®Þa, kh«ng luËt lÖ. Tæ chøc thÞ téc bé l¹c lµ “®ång t©m” ë chç dï cho d©n sè cã t¨ng dÇn qua thêi gian, th× tõng thÞ téc qu¸ ®«ng chØ viÖc tù ph©n ®«i, vµ c¸c thÞ téc cø tiÕp tôc sinh ho¹t trong khung bé l¹c, cïng l¾m th× viÖn ®Õn kh©u trung gian bµo téc. Mét vµi vÝ dô trªn ®©y ®· ®ñ cho chóng ta nhËn biÕt mèi quan hÖ gi÷a c¶nh quan vµ bé mÆt téc ngöêi, ®ñ khóc d¹o ®Çu

626

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Ó chóng ta ®i vµo xem xÐt tõng mÆt cô thÓ. Nh÷ng ngöêi nghiªn cøu d©n téc häc ®Òu thèng nhÊt: cã hai diÖn m¹o chÝnh quyÕt ®Þnh nÒn v¨n hãa cña mét téc ngöêi. Thø nhÊt, m«i tröêng tù nhiªn mµ téc ngöêi ®ã ®Þnh cö. ThÝ dô: Cö d©n sèng trªn ®ång cá th¶o nguyªn, n¬i cã nhiÒu mu«ng thó hä ph¸t triÓn nghÒ ®i s¨n. Mét lo¹t lÒ thãi hoÆc nãi hoa mü h¬n, mét lo¹t øng xö v¨n hãa ®öîc h×nh thµnh ®Ó phï hîp víi cuéc sèng du môc. Cö d©n §«ng Nam ¸, sèng ë vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm öít hîp víi sù ph¸t triÓn cña c©y lóa nöíc, cho nªn hä lÊy viÖc trång c©y lóa nöíc lµm nghÒ sèng chÝnh vµ ®· h×nh thµnh mét nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp lóa nöíc tõ rÊt sím... Ph¶i nãi r»ng, ®èi víi c¸c téc ngöêi cßn sèng trong giai ®o¹n tiÒn c«ng nghiÖp th× m«i tröêng lµ yÕu tè hÕt søc quan träng ®Ó quyÕt ®Þnh nÒn v¨n minh cña hä. - Thø hai, cã thÓ coi nhö mét ®Þnh ®Ò tö¬ng ®ång mµ còng cã thÓ coi nhö mét hÖ qu¶ ®öîc sinh ra tõ ®Þnh ®Ò ®Çu: ®ã lµ nguån gèc v¨n hãa téc ngöêi. C¸c d©n téc sèng trong m«i tröêng kh¸c nhau cã nÒn v¨n hãa kh¸c nhau. Sau ®ã, v× mét hoµn c¶nh nµo ®Êy hä ®Õn cö tró ë m«i tröêng kh¸c, mét lo¹t lÒ thãi v¨n hãa ®öîc h×nh thµnh ®Ó thÝch nghi m«i tröêng míi nhöng v¨n hãa cò vÉn ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên hÕt søc quan träng trong nÒn v¨n hãa míi. VÝ dô: ngöêi Ba Na gèc Nam ¸ nÒn gia ®×nh vì vôn, cßn ngöêi £ §ª gèc Nam §¶o cßn gi÷ ®öîc gia ®×nh më réng. Trong khi c¸c cö d©n Nam ¸ cã lèi sèng vµo nhµ ë mÆt tröíc, th× däc Tröêng S¬n c¸c téc ngöêi Malay« Polinªsiªn ë nhµ dµi ®i vµo hai ®Çu håi. Ph¶i ch¨ng viÖc ®i vµo hai ®Çu håi nh¾c nhë c¸ch ®i vµo mét con thuyÒn, mét lÒ thãi, mét dÊu Ên nãi vÒ gèc g¸c xa xöa cña cö d©n biÓn. §ö¬ng nhiªn c¸c téc ngöêi trong qu¸ tr×nh di chuyÓn ®· lµm cho v¨n hãa c¸c téc ngöêi n¬i hä ®Õn tiÕp thu nh÷ng yÕu tè míi. ë ch©u Phi ®en, khã lÊy ng«n ng÷ lµm tiªu chuÈn ph©n chia

627

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI téc ngöêi. V× ë ®©y hä sèng vµ di chuyÓn trªn th¶o nguyªn mªnh m«ng kh«ng bÞ mét trë ng¹i nµo. Míi gÇn ®©y, cã nöíc ®· di chuyÓn c¶ nöíc tõ n¬i nµy ®i n¬i kh¸c 5 lÇn trong vßng 5 n¨m ®Ó chèng Ph¸p (§«ng Nam ¸ kh«ng cã hiÖn töîng Êy). Bëi nh÷ng lÏ trªn ë Phi ch©u ®en hiÖn töîng mét d©n téc bá tiÕng mÑ ®Î ®Ó nãi mét thø tiÕng kh¸c hoµn toµn lµ thöêng. ë §«ng Nam ¸ nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng còng cã mét sè d©n téc bá tiÕng mÑ ®Î, nhöng rÊt biÖt lÖ, cßn ®¹i bé phËn c¸c d©n téc ®Òu gi÷ nguån gèc téc ngöêi vÒ ng«n ng÷. KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng: mét sè téc ngöêi thuéc hÖ ng«n ng÷ T¹ng - MiÕn, nhö ngöêi L« L«, ngöêi La ChØ, ngöêi Shila, ngöêi Cè«ng... ë nöíc ta ®· lµm nö¬ng rÉy tõ l©u, thÕ mµ vÕt tÝch Saman gi¸o ë hä cßn râ rÖt, d¹ng Saman gi¸o ®iÓn h×nh ë khu vùc trung t©m cña cö d©n T¹ng - MiÕn - vïng B¾c ¸ vµ Trung ¸. Cã mét sè nhãm trong bän hä theo c¸c dßng s«ng xu«i xuèng Nam ¸. Ph¶i ch¨ng nh÷ng nhãm nµy ®· ®ãng vai trß chuyÓn chë v¨n hãa tõ B¾c ¸ xuèng Nam ¸. Nhµ d©n téc häc X« ViÕt YantrÐcxnèp, ®· quan t©m vÊn ®Ò nµy. ¤ng ta bµn luËn rÊt hay, nhöng v× thiÕu tö liÖu ®iÒn d· nªn «ng ta kh«ng nãi ®óng sù thËt (1). Tãm l¹i, cã nguån gèc téc ngöêi, cã sù giao löu v¨n hãa, nhöng ®iÒu kiÖn cho mét nÒn v¨n hãa ra ®êi - m«i tröêng, míi lµ c¸i quan träng nhÊt. Nghiªn cøu m«i tröêng, nãi n«m na lµ nghiªn cøu sù øng xö cña con ngöêi víi m«i tröêng ®Ó s¶n sinh ra c¸c nÒn v¨n hãa lµ mét c«ng viÖc cùc kú quan träng cña ngµnh d©n téc häc. §Ó hiÓu v¨n minh §«ng Nam ¸ viÖc nghiªn cøu m«i tröêng lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸. §ö¬ng nhiªn chóng ta gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. HiÖn t¹i c¸c nhµ d©n téc häc §«ng Nam ¸ cña chóng ta chöa thÓ ®i ®iÒn d· ë c¸c nöíc §«ng Nam ¸ ®öîc. Tö¬ng lai chóng ta sÏ ®i trùc tiÕp kh¶o

628

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI s¸t thùc ®Þa bëi v× bé m«n d©n téc häc cho dï giái ®Õn mÊy nÕu kh«ng cã tö liÖu ®iÒn d· sÏ hiÓu sai vÊn ®Ò, vµ bëi v× sù hîp t¸c nghiªn cøu khu vùc gi÷a c¸c nöíc §«ng Nam ¸ lµ xu höíng tÊt yÕu. §Êy lµ chuyÖn trong tö¬ng lai - dÜ nhiªn, cßn b©y giê ngay c¶ tö liÖu, chóng ta chØ cã c¸c v¨n b¶n tæng kÕt cßn khèi tö liÖu d©n téc chÝ chóng ta kh«ng hÒ cã. TÊt nhiªn kh«ng v× thÕ mµ chóng ta bã tay. Chóng ta biÕt r»ng ë §«ng Nam ¸ cã ba vïng m«i tröêng lín: Vïng nói, vïng ®ång b»ng vµ vïng biÓn. §ö¬ng nhiªn, chuyÓn tiÕp gi÷a vïng nói lµ ®ång b»ng vµ biÓn cã vïng duyªn h¶i vµ ë gi÷a biÓn l¹i cßn cã c¸c ®¶o. Trong ph¹m vi ViÖt Nam chóng ta còng cã m«i tröêng nói, ë ®©y d©n cö lµm rÉy háa canh, m«i tröêng thung lòng nhá Ðp gi÷a c¸c d·y nói, c¸c téc ngöêi cö tró ë ®©y nhö ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy võa lµm ruéng nöíc võa lµm rÉy háa canh; m«i tröêng däc dßng s«ng víi c¸c tam gi¸c ch©u cã ®ång b»ng ph× nhiªu víi v¨n minh trång lóa nöíc ngöêi ViÖt, m«i tröêng duyªn h¶i víi nhiÒu lèi sèng kh¸c nhau cña cö d©n ngö nghiÖp. Chóng ta còng cã m«i tröêng h¶i ®¶o. VËy lµ c¸c m«i tröêng thiªn nhiªn chÝnh t¹o nªn diÖn m¹o v¨n hãa téc ngöêi. Dï cã nhiÒu dÞ biÖt, ë ViÖt Nam cã ®ñ c¸c lo¹i m«i tröêng cña vïng §«ng Nam ¸ b»ng ®Þa bµn thùc ®Þa ë ViÖt Nam hay nãi theo c¸ch kh¸c, nh×n nhËn §«ng Nam ¸ tõ gãc ®é ViÖt Nam. Tõ nhËn thøc nµy, bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸, b»ng viÖc nghiªn cøu th¨m dß mét sè d©n téc ë ViÖt Nam sÏ tiÕn tíi ®Æt l¹i vÊn ®Ò d©n téc häc trªn bèi c¶nh §«ng Nam ¸ (chø chöa d¸m nãi trªn c¬ së §«ng ¸). 1. Vïng ®ång b»ng ch©u thæ vµ ngöêi ViÖt Tröíc tiªn chóng ta cÇn ph¶i nghiªn cøu m«i tröêng ®ång b»ng. Chóng ta biÕt r»ng, c¸c nöíc §«ng Nam ¸ vÒ diÖn m¹o téc

629

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi cã nhiÒu nÐt gièng nhau. ThÝ dô tÊt c¶ c¸c nöíc trong khu vùc ®Òu lµ c¸c nöíc ®a d©n téc, nhöng ®Òu cã mét d©n téc chñ thÓ lµm xö¬ng sèng, lµm linh hån chÝnh ®Ó c¸c d©n téc nhá qui tô thµnh quèc gia d©n téc. Vµ c¸c d©n téc chñ thÓ nµy ®Òu chiÕm cø vïng ®ång b»ng ch©u thæ cña c¸c con s«ng lín, n¬i ®Î ra c¸c nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp vµ sím h×nh thµnh c¸c nhµ nöíc. Tãm l¹i trong khu vùc §«ng Nam ¸, c¸c d©n téc chñ thÓ, vµ sinh ho¹t cña hä ë m«i tröêng quèc gia d©n téc, cã vÞ trÝ quan träng. Nghiªn cøu khu vùc nµy, ®èi töîng ®Çu tiªn cña chóng ta lµ d©n téc chñ thÓ. Nghiªn cøu d©n téc häc ViÖt Nam ph¶i lÊy trung t©m lµ ngöêi Kinh - dÜ nhiªn. §¸ng tiÕc lµ ë nöíc ta ngµnh d©n téc häc kh«ng chó ý tíi ngöêi Kinh, gÇn ®©y ViÖn D©n téc häc míi thµnh lËp mét tæ nghiªn cøu ngöêi Kinh - mét sù muén m»n ®Õn lì lµng. Chóng ta biÕt r»ng, mçi mét nöíc cã lý do kh¸c nhau ®Ó ®Þnh höíng nghiªn cøu d©n téc häc. ThÝ dô ngöêi Ph¸p muèn cai trÞ ngöêi ViÖt nªn ngay tõ n¨m 1901 hä ®· tËp trung nghiªn cøu cæ sö ViÖt Nam, vµ trong 20 n¨m ®Çu ®« hé hä ®· tiÕp tôc c«ng viÖc nµy. Nhöng khi ®Õn Phi ch©u, hä l¹i nghiªn cøu d©n téc häc, v× c¸c vö¬ng quèc cæ ë xø nµy v× lý do bu«n b¸n ë thÕ kû XVI ®· vì vôn thµnh nh÷ng téc ngöêi bÐ nhá. Cßn chóng ta xuÊt ph¸t tõ chÝnh s¸ch d©n téc thiÓu sè ®Þnh höíng viÖc nghiªn cøu d©n téc häc, nªn bá quªn ngöêi ViÖt - cö d©n chñ thÓ, cho nªn b©y giê ph¶i lµm l¹i tõ ®Çu. Còng v× lÏ ngöêi Ph¸p chØ chó ý nghiªn cøu ngöêi ViÖt cho nªn vÒ phö¬ng diÖn nµy hä ®Ó l¹i mét sè tö liÖu ®¸ng kÓ trong khi ®ã gia tµi d©n téc häc cña Ph¸p viÕt vÒ c¸c d©n téc thiÓu sè ë nöíc ta rÊt Ýt. ChØ cã hai cuèn d©n téc häc cña Gourou vµ Cuisinier ®öîc ban tö liÖu thö viÖn quèc héi Mü coi lµ 2 trong 4 cuèn tö liÖu d©n téc chÝ tèt nhÊt §«ng Nam ¸. LÊy ViÖt Nam lµm ®Þa bµn thùc ®Þa ®Ó t×m hiÓu §«ng Nam

630

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ¸ bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸ còng lÊy ngöêi Kinh lµm ®èi töîng nghiªn cøu ®Çu tiªn. Cã chuyÖn rÊt l¹, tiÕng ViÖt kh«ng ai xÕp ®öîc vµo hÖ nµo c¶. T¹i Philippin, ngöêi ta ph¸t hiÖn ra mét téc ngöêi bÞ suy tho¸i, ë ViÖt Nam còng cã nhiÒu téc ngöêi bÞ suy tho¸i nhö ngöêi Rôc, ngöêi Lahñ... Nhöng nh÷ng hiÖn töîng l¹ Êy chöa ®öîc nghiªn cøu. Ngöêi Möêng n«ng nghiÖp ®· ph¸t triÓn ë tr×nh ®é cao, chÕ ®é x· héi còng ®· ph¸t triÓn ë møc ®é cao, b¸o hiÖu sù ra ®êi cña nhµ nöíc, thÕ mµ hä kh«ng biÕt ®Õn gèm, rÌn. Cã thÓ ngöêi Möêng ë ngay c¹nh ngöêi Kinh, ngöêi Kinh chiÕm lÜnh lu«n hai nghÒ nµy, nªn ngöêi Möêng ®· bá quªn. ThËm chÝ trong ng«n ng÷ cña hä còng kh«ng cã hai tõ “®å gèm” hoÆc “thî rÌn”. Hä kh«ng biÕt g× vÒ rÌn (hä gäi thî rÌn lµ thî rµo), nghÒ rÌn chØ cßn l¹i trong truyÒn thuyÕt. Nhö vËy, ngöêi Kinh xÐt vÒ mÆt ng«n ng÷ cã nguån gèc rÊt phøc t¹p, ®ã lµ mét thø ng«n ng÷ lai vµ míi. Trong ®ã cã c¶ tõ vùng M«n - Kh¬me, Th¸i, M· Lai, Hµn, T¹ng MiÕn. GÇn ®©y ngöêi ta löu ý nhiÒu ®Õn kh¶o cæ häc däc s«ng Hång vµ sù tranh luËn d÷ déi gi÷a nhãm ngöêi Mü ®øng ®Çu lµ Gorman vµ nhãm ngöêi §an M¹ch ®øng ®Çu lµ Sorensen (Soprensen). Tr¸i víi ®iÒu mµ c¸ch ®©y vµi chôc n¨m ngöêi ta ®· thõa nhËn lµ c©y lóa nöíc ®öîc thuÇn döìng ë vïng tròng mµ di duÖ lµ c©y lóa næi. C©y lóa nµy chÊt hoang rÊt ®Ëm, cã chiÒu dµi 3,5 mÐt cã kh¶ n¨ng vöît lªn nöíc... Gorman kh¼ng ®Þnh mét gi¶ thuyÕt ®¸ng tin cËy lµ c©y lóa kh«ng ph¶i ®öîc thuÇn döìng tõ vïng tròng mµ lµ ë ch©n nói, thÝ dô Tµy - Th¸i - Nïng ë ViÖt Nam. Theo Gorman th× cho ®Õn thêi kú ®å s¾t ngöêi Th¸i míi vÒ chiÕm lÜnh Mªnam vµ ®öa c©y lóa ®· ®öîc thÓ nghiÖm tõ ch©n nói vÒ ®ång b»ng. ë nöíc ta, kh¶o cæ häc còng khai quËt nhiÒu vµ ph¸t hiÖn ®öîc nhiÒu khÝa c¹nh v¨n hãa. Nh×n vµo b¶n ®å kh¶o cæ häc s«ng

631

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Hång ta thÊy cã ®iÒu l¹ bªn kia Hßa B×nh vµ bªn nµy Hµ §«ng, n¬i tiÕp gi¸p gi÷a miÒn nói vµ miÒn xu«i, gi÷a thung lòng vµ ®ång b»ng, Hµ Néi n»m ®Çu tam gi¸c ch©u cña ®ång b»ng, nh÷ng di chØ ë phÝa T©y Hµ Néi ®a sè thuéc trung kú ®ång, hËu kú ®ång vµ s¬ kú s¾t. Nhö vËy so víi Th¸i Lan lµ qu¸ sím. Th¸i Lan thêi tröíc rÊt æn ®Þnh, cßn chóng ta n»m trªn bao l¬n ng· tö ®öêng, nªn cã nhiÒu x¸o trén trªn con ®öêng di cö ra biÓn. Cã nhiÒu vïng däc hai ven bê s«ng §¸y ®· dïng c©y nøa hoÆc mËt mÝa, vµ khoai mµi ®Ó tÕ lÔ thÇn hoµng, ®ã lµ lÔ vËt tÕ thÇn ë Mªlanªdi (khoai nöíc + mÝa). Ngöêi Kinh B¾c thê mÝa hai c©y ®Ó nguyªn. Ngöêi ViÖt rÊt giái lµm ®å hµng m· t¹i sao l¹i dïng mÝa? Ngöêi Möêng ë trong lÔ cöíi cã tôc lÖ: mét ngöêi g¸nh mét g¸nh mÝa, c¶ l¸ ®Õn ®øng gi÷a nhµ sµn. Chñ nhµ ph¶i ®öa tiÒn ra cho míi bá g¸nh mÝa xuèng. Ngöêi Th¸i ph¶i nu«i khãm mÝa tröíc nhµ kh«ng ®öîc ®Ó tµn lôi. ë Mªlanªdi c©y mÝa lµ c©y vò trô nhö c©y §a, c©y Si ë §«ng Nam ¸ vµ nhö c©y Sen ë T©y ¢u. C©y vò trô nèi liÒn trêi víi ®Êt. §Ò tµi BÝch c©u kú ngé cña ta n»m trong thÇn tho¹i Mªlanªdi thÇn tho¹i vÒ tæ tiªn cña loµi ngöêi. Kh¸c ch¨ng lµ ngöêi con g¸i ®Ñp kh«ng ph¶i tõ trong tranh böíc ra mµ lµ ngöêi con g¸i ®Ñp ë trong c©y mÝa böíc ra quÐt dän nÊu nöíng; ngöêi ®µn «ng chÆt c©y mÝa lÊy Gi¸ng KiÒu, hai ngöêi ®ã trë thµnh tæ tiªn cña loµi ngöêi. ë ViÖt Nam, nhiÒu nÒn v¨n minh gÆp gì nhau, lÒu mÝa lµ c¸i lÒu P«linªdi cßn thÊy ë T©y Nguyªn (nhµ ë cña ngöêi M’n«ng, ngöêi Xtiªng) - kiÓu nhµ h×nh thuyÒn óp. V× lµ lÒu mÝa nªn ngöêi ViÖt kh«ng cÇn c¶i tiÕn, v× vËy nã cßn gi÷ l¹i ®öîc diÖn m¹o ban ®Çu. V¨n hãa ngöêi ViÖt gîi chóng ta c¶m thÊy, döêng nhö cuèi ®¸ míi, s¬ kú ®ång thau däc trªn gê cao bao quanh ®ång b»ng s«ng Hång, ë c¸c thung lòng, cã nhiÒu téc ngöêi chen chóc nhau, do sù bïng næ d©n sè. Vµ khi n¾m ®öîc c©y lóa nöíc th×

632

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hä nhµo xuèng ®ång b»ng. S«ng Hång xuÊt ph¸t tõ V©n Nam, V©n Nam gièng nhö mét bµn xoay cña §«ng Nam ¸. Chóng ta nhí c©u chuyÖn «ng Tõ §¹o H¹nh qua T©y Tróc häc kinh chØ lµm phï phÐp (chïa ThÇy thê rÊt phøc t¹p ë phÝa sau), phï phÐp ®öîc cÊy lªn ®¹o PhËt. ChuyÖn Tõ §¹o H¹nh chØ biÕt phï phÐp rÊt ®¸ng nghi, cã thÓ Tõ §¹o H¹nh lªn häc ngöêi L«L« g× ®ã, nhöng nãi lµ ®i T©y Tróc, theo kiÓu nãi cña ngöêi Trung Quèc ®Ó lÊy uy víi mäi ngöêi. Xu höíng chuyÓn dÞch téc ngöêi lµ phö¬ng B¾c xuèng. C¸c cö d©n sèng trªn th¶o nguyªn tõ s¨n b¾t chuyÓn sang ch¨n nu«i, hä cÇn kh«ng gian réng (Thµnh C¸t Tö H·n víi th¶o nguyªn cã søc bµnh tröíng réng) ®Ó ra søc chuyÓn chç. VÊn ®Ò dån toa ®i xuèng phÝa Nam: Dßng s«ng Hång lµ mét ®Þa ®iÓm trong cuéc chuyÓn dÞch Êy. DÜ nhiªn trong thêi kú Êy, ë gê nói cao, bËc thÒm cæ cña s«ng Hång cã nhiÒu téc ngöêi ®· dån toa xuèng ®ång b»ng s«ng Hång. Cã mét sù kiÖn næi bËt: ®ª. NhiÒu nöíc cã ®ª nhöng kh«ng cã hÖ thèng ®ª kÝn. Ngöêi n«ng d©n sèng ven s«ng Hång biÕt rÊt râ gi¸ trÞ cña phï sa (sau mçi lÇn vì ®ª lµ vô mïa béi thu do phï sa), thÕ mµ hä dùng nªn mét hÖ thèng ®ª kÝn rÊt sím. HÖ thèng ®ª nµy kh«ng cho phÐp hä sö dông nöíc s«ng Hång. Thµnh Cæ Loa hoµn toµn lµ kü thuËt ®¾p ®ª, mét kü thuËt rÊt dÔ, lèi ®¾p ba chång ®Êu. Ph¶i ch¨ng v× sî ngËp lôt 4 ®Õn 5 th¸ng, c¸c lµng sèng trªn m« cao ®i l¹i b»ng thuyÒn vµ trång lóa khi nöíc rót, Êy vËy mµ hä lËp nªn nÒn v¨n minh hÕt søc rùc rì. Nh÷ng di chØ ë B¾c Ninh thuéc s¬ kú ®ång ®Òu n»m trªn gß cao, ®Õn trung kú ®ång ®· xuèng tròng. T¹i sao l¹i xuèng thÊp? Bïng næ d©n sè, ®«ng ngöêi ph¶i xuèng thÊp vµ dÜ nhiªn ë vïng thÊp ph¶i ®¾p ®ª. Thö tÞch H¸n nh¾c ®Õn ®ª ë Phong Ch©u, quª cña Hai Bµ Tröng. §Õn thÕ kû X, c¸c ®o¹n ®ª tröíc ®ã ®öîc nèi liÒn l¹i víi nhau. §êi TrÇn lËp ra Hµ §ª Sø ®Ó tr«ng nom ®ª. Chóng t«i ngê

633

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI r»ng, buæi ®Çu nhiÒu téc ngöêi ë gß cao bÞ søc Ðp tõ phö¬ng B¾c ®· cïng nhau trµn xuèng chiÕm lÜnh toµn bé ®ång b»ng s«ng Hång. Khi ®· chiÕm ®ãng ®ång b»ng, c¸c téc ngöêi b¾t ®Çu hßa hîp. Sù hßa hîp cã c¶ qu¸ tr×nh l©u dµi: thêi Hai Bµ Tröng ®· cã sù hßa hîp nµy, thêi B¾c thuéc Trung Quèc ¸p dông m« h×nh cña hä, nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn Ðp buéc toµn bé sù hßa hîp. Lóa nöíc (Th¸i) - giao löu v¨n hãa - søc Ðp cña ngöêi H¸n, tÊt c¶ lµm cho c¸c téc ngöêi kh¸c nhau hßa hîp l¹i, ngöêi ViÖt ®öîc h×nh thµnh nhö vËy. Cã thùc thÕ hay kh«ng? Ngöêi Kinh lµ ch×a khãa cho ta ®i ngöîc lªn háa canh (c¨n cø trªn tö liÖu hiÖn cã ta ®Æt ra gi¶ thuyÕt ®Ó lµm viÖc). C¸c sù kiÖn cho phÐp ta gi¶ thuyÕt tõ thêi s¬ sö, cã c¸c téc ngöêi chen chóc ven ®ång b»ng vµ ®· nhµo xuèng ®ång b»ng tõ sím, ®ª xuÊt hiÖn vµ trë thµnh mét hÖ thèng kÝn. So víi c¸c vïng kh¸c trªn thÕ giíi, ®ª ë nöíc ta xuÊt hiÖn kh«ng sím, nhöng c¸i l¹ lµ hÖ thèng ®ª qu¸ kÝn. Tröíc søc tÊn c«ng cña nöíc lò, con ngöêi chØ cã lùa chän hoÆc chÞu lôt ®Ó ®öîc mïa, hoÆc kh«ng lôt nhöng ®Êt ®ai kh« c»n. T¹i sao l¹i cã sù lùa chän kú côc vËy? Cã lÏ do bïng næ d©n sè, con ngöêi kh«ng ®ñ chç cao ®Ó lËp lµng nªn ph¶i ®¾p ®ª. §ª lµ ®Ó ng¨n nöíc vµo lµng lµm sao l¹i g¾n víi thñy lîi ®öîc, nã chØ lµ ®Ó b¶o vÖ khu vùc cö tró. Lóc ®Çu ®ª cã thÓ lµ tõng ®o¹n lÎ tÎ, v× mÆt ®Êt ®ång b»ng s«ng Hång nhö nh÷ng chËu thau, vµ cµng vÒ phÝa tam gi¸c ch©u th× chËu thau cµng më réng, do ®ã mçi ®o¹n ®ª nh»m b¶o vÖ mét « tròng, v× thÕ mµ thñy lîi cña ngöêi Th¸i ®öîc ¸p dông ë ®ång b»ng s«ng Hång. Theo sö cò th× «ng Nh©m Diªn vµ «ng TÝch Quang d¹y ta lµm ruéng, nhöng nh×n l¹i, n«ng nghiÖp cæ truyÒn ë ®ång b»ng B¾c Bé l¹i lµ n«ng nghiÖp kiÓu Th¸i. N«ng nghiÖp §«ng Nam ¸, n«ng nghiÖp lóa nöíc lµ thø n«ng nghiÖp bÞ qui ®Þnh s½n nªn trªn nh÷ng nÐt lín lµ gièng nhau. Sù kh¸c biÖt chØ thÓ hiÖn ë c¸c

634

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI d¸ng cña c«ng cô vµ hÖ thèng thñy lîi cßn l¹i lµ hao hao gièng nhau. VÒ c«ng cô: tõ B¾c Trung Bé cho ®Õn ®Ìo Ngang n«ng d©n dïng chiÕc cµy ch×a v«i kiÓu Th¸i nhá nhÑ vµ dïng h¸i ®Ó gÆt, löìi h¸i n»m vÒ phÝa bông. Cßn c¸i v»ng kh«ng hiÓu tõ ®©u ®Õn, Trung Bé hay Cao Miªn? “V»ng” lµ tõ M· Lai cæ. Trong c¸i lÒu mÝa còng cã tõ “v»ng” tøc lµ cong. Trong khi ®ã ë Nam §Þnh cã h¸i nam rÊt nÆng. Chóng ta cÇn chó ý hai dông cô c¬ b¶n; cµy vµ h¸i. Cµy ch×a v«i cã c¸i “m«m” (kh«ng cã ®Õ b»ng), t¹i sao l¹i ph¶i cã c¸i “m«m”. Trªn thung lòng hÑp bÞ kÑp gi÷a c¸i d·y nói, m¶nh ruéng nhá khi cµy quay gãc khã kh¨n. Cµy ch×a v«i cã thÓ l¸nh ®öîc n«ng, s©u ph¶i, tr¸i dÔ dµng tho¶i m¸i. Cµy ë miÒn Nam cã ®Õ b»ng phï hîp víi ruéng réng, cã søc kÐo lín dÔ tröît ªm ®Òm, cßn “m«m” do tay ngöêi l¸i nhÑ, søc kÐo nhÑ do ®ã chØ cÇn mét tr©u hoÆc bß kÐo lµ ®öîc. VÒ thñy lîi: thñy lîi kiÓu Th¸i lµ mö¬ng phai dïng nguån nöíc ®Þa phö¬ng trªn söên nói (nguån nöíc nhá vµ t¹m thêi trong mïa möa) tõ ®ã ®µo mö¬ng dÉn vÒ ruéng, ph¶i dïng cän hoÆc c¸c thø kh¸c n©ng nöíc lªn khái mö¬ng kÐo ra mö¬ng phô kh¸c. Thñy lîi Kh¬me thêi ¡ng Ko theo c«ng thøc mö¬ng - ba rai (hå). BiÓn Hå chÝnh lµ c¸i hå chøa nöíc thiªn nhiªn vÜ ®¹i nhÊt. Ba rai lµ c«ng tr×nh tËp thÓ lín nhÊt cña ngöêi Kh¬me trë thµnh biÓu töîng ®Ó tõ ®ã ®Î ra huyÒn tho¹i. Nh÷ng c©u chuyÖn thi ®ua x©y dùng vÒ ®ªm ®Õn gµ g¸y th× dõng l¹i (ta cã c©u chuyÖn thµnh Låi ë HuÕ: ngöêi ViÖt vµ ngöêi Chµm thi ®ua x©y dùng thµnh vÒ ®ªm, ngöêi ViÖt kh«n h¬n nªn biÕt lµm b»ng cãt ®·, cßn ngöêi Chµm ®¾p thµnh thùc gäi lµ thµnh Låi, ngµy nay ngöêi ta cßn tíi ®©y cóng ma mäi víi thøc ¨n sèng). C¸c c©u chuyÖn t×nh thÇn tho¹i cña ngöêi Kh¬me ®Òu xoay quanh chuyÖn x©y Ba rai

635

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI gi÷a nam vµ n÷, bao giê n÷ còng th¾ng (Maspªr« - nghi lÔ n«ng nghiÖp cña ngöêi Kh¬me). ë ngöêi ViÖt còng hay ®¸nh nhau vµ hay x¶y ra viÖc x©y thµnh nµy. Thñy lîi miÒn Trung ë B×nh TrÞ Thiªn lµ hÖ thèng thñy lîi gi÷a c¸c lµng. Muèn dùng l¹i hÖ thèng thñy lîi ®ã, th× khi ®i trªn thùc ®Þa tõng lµng chóng ta cÇn löu ý ®Þa h×nh ®Þa vËt ®Ó t×m lý do ¸p dông theo lèi thñy lîi nµo, nhê c¸c l·o n«ng tri ®iÒn dÉn ®i xem hÖ thèng thñy lîi ®ã. Khu vùc canh t¸c cña tõng hé gåm nhiÒu d·y ®Êt cã ®é cao kh¸c nhau, nªn kh«ng thÓ chia ruéng cho c¸c xãm mµ kh«ng chia theo xø ®ång. Mçi xø ®ång trång mét lo¹i nhö nhau, trªn c¬ së bè trÝ ®ång mµ ngöêi ta x©y dùng thñy lîi vµ lÇn theo hÖ thèng thñy lîi ®ã ®Ó lËp b¶n ®å. Chóng ta ¸p dông hÖ thèng thñy lîi Th¸i, Möêng, Kinh ë B¾c Bé. ë miÒn Trung, vïng B×nh TrÞ Thiªn, nghiªn cøu hÖ thèng thñy lîi rÊt quan träng v× nã nèi liÒn kiÓu thñy lîi Th¸i víi hÖ thèng thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy triÒu ë Nam Bé. HÖ thèng thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy triÒu ë Nam Bé nh»m ®öa nöíc ngät s«ng lín vµo s«ng nhá, vµ vµo kªnh r¹ch, råi lªn mö¬ng, lªn vöên (L¸i Thiªu). Ngay tõ mö¬ng ®· cã böng gi÷ nöíc vµ ®öa nöíc ra nöíc vµo ®Ó röa chua do phï sa cò ñ chua ë phÝa döíi. §Êt ®ai trång lóa, rÔ c©y lóa ¨n n«ng, nªn kh«ng cÇn röa chua ë phÝa döíi, cßn trång vöên nhö L¸i Thiªu (c©y thô, kh«ng ph¶i lµ c©y th¶o) rÔ chÝnh bÞ ph×nh ra gäi lµ con chuét nh»m gi÷ cho c©y v÷ng cßn rÔ phô lan ra hót mµu cho c©y sèng, nªn ph¶i röa chua ë ®é s©u. KiÓu thñy lîi Nam Bé øng víi miªu t¶ trong “Thñy kinh chó” cña ngöêi L¹c ViÖt. Håi ®ã t«i nghÜ kiÓu ¶ RËp, cã thÓ kiÓu ¶ RËp do ngöêi Chµm Håi gi¸o mang tíi. Thñy lîi ¶ RËp lµ kiÓu thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy triÒu, cho nªn mét sè vöên c©y ë T©y Ban Nha cã mét sè vöên c©y næi tiÕng ®Ñp theo kiÓu thñy lîi ¶ RËp - ®ã lµ c©u chuyÖn xa

636

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI xöa. Ngöêi Kh¬me ¸p dông kiÓu Ba Rai cña Ên §é, cßn ãc Eo th× l¹i quan hÖ víi ¶ RËp. Trong tê “Quª hö¬ng” xuÊt b¶n ë Sµi Gßn trong nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû nµy ë ®¨ng bµi cña mét viªn chøc L¸i Thiªu kÓ chuyÖn ®Õn ch¬i víi vÞ linh môc ë L¸i Thiªu lµ n¬i ®Çu tiªn gi¸o héi Ph¸p ®Õn truyÒn ®¹o. §øc cha linh môc cã ®öa mét sè tö liÖu nãi r»ng c¸c cha Bå §µo Nha ®· d¹y cho ngöêi L¸i Thiªu lµm vöên. Nhö vËy lµ kiÓu dïng nöíc thñy triÒu cho thñy lîi ë L¸i Thiªu cã thÓ kiÓu ¶ RËp. ë B×nh TrÞ Thiªn cã thñy lîi theo kiÓu ¶ RËp kh«ng? Tö liÖu biÕt ®öîc cho ta thÊy ë vïng Thöîng n¬i n»m kÑp gi÷a thung lòng nói còng cã mét hÖ thèng thñy lîi s¬ khai. HÖ thèng nµy còng cã thÓ do cö d©n ë ®©y s¸ng t¹o ra mµ còng cã thÓ do ¶nh höëng cña ngöêi Chµm. Nhö ®· nãi ë trªn, ë vïng Nam Bé, lóc ®Çu t«i ®· nghi kiÓu ¶ RËp, gÇn ®©y «ng Naedham khi viÕt vÒ thñy lîi Trung Quèc cã so víi thñy lîi ë ViÖt Nam, vµ coi thñy lîi Nam Bé lµ kiÓu ¶ RËp. Ngöêi Kh¬me Nam Bé th× l¹i lµm thñy lîi dùa theo nöíc thñy triÒu mét c¸ch cæ lç nµy cã thÓ lµ d¹ng chung ®ang ®öîc thÓ nghiÖm nhöng råi bÞ ®äng l¹i ë ngöêi Kh¬me Nam Bé, ®ã lµ kiÓu mö¬ng Tronuk. KiÓu Ên §é, mö¬ng - Ba rai chØ cã ë ¡ng Ko, BiÓn Hå, cßn ngöêi Kh¬me Nam Bé th× ¸p dông kiÓu Tronuk. Trë l¹i vÊn ®Ò thñy lîi ë ®ång b»ng s«ng Hång nhö ®· tr×nh bµy ë trªn, ®ång b»ng s«ng Hång chia ra nhiÒu « tròng do ®ã cã thÓ ®öa hÖ thèng mö¬ng phai cña ngöêi Th¸i vµo vµ gi÷ nguyªn hÖ thèng ®ã. Lóc ®Çu mçi ®o¹n ®ª nh»m ®Ó b¶o vÖ mét vïng lßng ch¶o, víi môc ®Ých ®ã ®ª kh«ng cÇn khÐp kÝn mµ chØ tõng ®o¹n nhá gièng V¹n Lý Tröêng Thµnh cña Trung Quèc xöa kia. §Çu tiªn lµ mçi tiÓu quèc B¾c Trung Hoa x©y tröêng thµnh riªng, ®Õn TÇn thèng nhÊt ®Êt nöíc, nèi tröêng thµnh l¹i ®Ó chèng rî phö¬ng B¾c. Riªng vÒ ®ª cã c©u chuyÖn: theo thö tÞch cæ Trung

637

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Quèc, thêi H¸n ®· nãi ®Õn ®ª, nh©n nãi vÒ khëi nghÜa Hai Bµ Tröng. Phong Khª lµ quª hö¬ng cña Hai Bµ Tröng khi M· ViÖn ®Õn ®· thÊy cã ®ª råi. §ª cã tröíc lóc ngöêi Hoa ®Õn, thµnh Cæ Loa cã tröíc lóc ngöêi H¸n x©m löîc. Dï cã t×m thÊy gèm H¸n ë Cæ Loa, vÊn ®Ò lµ theo thö tÞch cæ, Cæ Loa cã tröíc B¾c thuéc. Thôc An Dö¬ng Vö¬ng lµ ai? C©u chuyÖn nµy cÇn ph¶i nghiªn cøu l©u dµi, nhöng t¹m thêi cã thÓ kÕt luËn: tröíc B¾c thuéc cã mét céng ®ång ngöêi ë xa s«ng Hång (cã thÓ lµ H¸n - Th¸i hay T¹ng MiÕn) ®· ®Õn ®Çu tam gi¸c ch©u x©y dùng tæ chøc x· héi nhö mét nhµ nöíc, tù xöng lµ An Dö¬ng Vö¬ng vµ An Dö¬ng Vö¬ng ®· x©y nªn thµnh Cæ Loa, thµnh phßng ngù ë ®Çu s«ng Hång. Thµnh Cæ Loa ®¾p ba vßng tö¬ng tù ba vßng thµnh X¸n Møn cña ngöêi Th¸i (möêng Thanh). KiÓu kü thuËt X¸n Møn trïng hîp kü thuËt x©y thµnh Cæ Loa vµ kü thuËt ®¾p ®ª. T¹i Cæ Loa cã truyÒn thuyÕt mµ theo truyÒn thuyÕt Êy chóng ta thÊy mét lo¹t tªn ®Þa phö¬ng ®öîc dïng ®Ó gäi c¸c chi tiÕt cña thµnh, nh÷ng tõ ®ã kh«ng cã nghÜa trong tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i. C¸c cô giµ ë Cæ Loa nãi r»ng ®ª tøc lµ ®¾p cao lªn ®Ó ®èt löa b¸o cho trong thµnh mçi lóc cã viÖc cÇn th«ng tin kiÓu Trung Quèc cßn nghÜa ®en th× kh«ng biÕt. Anh CÇm Träng cho biÕt nh÷ng tõ trong tiÕng ViÖt kh«ng cã nghÜa ë Cæ Loa Êy lµ ®Òu lµ tiÕng Th¸i. Ph¶i ch¨ng Cæ Loa lµ thµnh cña ngöêi Th¸i. Nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña v¨n hãa ®ång b»ng s«ng Hång tõ n«ng nghiÖp ®Õn x©y thµnh ®Õn c¬ cÊu x· héi ®Òu cã tiÒn ®Ò Th¸i. Ngöêi Th¸i xuÊt ph¸t tõ “XÝp xoong p¶n nµ” ë V©n Nam. Hä còng cö tró ë vïng thung lòng ch©n nói, lµm ruéng gièng ngöêi ViÖt tõ chiÕc cµy ®Õn hÖ thèng thñy lîi. C¸c danh tõ n«ng nghiÖp hiÖn nay cña ngöêi ViÖt ®Òu vay möîn tõ Th¸i. ChØ cÇn mét thÝ dô: ViÖt, Möêng cïng mét gèc míi t¸ch nhau cuèi thêi B¾c thuéc cuèi thÕ kû IX, thêi Khóc H¹o. Ngöêi Möêng gäi ruéng

638

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nöíc ë thung lòng ch©n nói lµ “roäng”. Ngöêi Th¸i gäi lµ “na” ngöêi ViÖt vÉn dïng ch÷ “Roäng”. Ta cã quyÒn gi¶ thuyÕt ruéng nöíc cña ngöêi Kinh lµ kiÓu Th¸i (c«ng cô vµ kü thuËt canh t¸c ®Òu gäi theo tªn Th¸i). Nh÷ng tiÒn ®Ò trªn ®©y cho phÐp chóng ta gi¶ thuyÕt ngöêi Kinh ®öîc h×nh thµnh tõ c¸c céng ®ång ngöêi kh¸c nhau. C¸c céng ®ång ngöêi Êy ngay tõ thêi kú s¬ sö ®· xuèng chiÕm ®ång b»ng tõ Hµ Néi ®Õn Nam §Þnh, ngay b¶n th©n ngöêi Th¸i còng ¸p dông kü thuËt cña c¸c céng ®ång nµy. Theo tµi liÖu ngöêi H¸n, ngöêi Giao chØ lµm thñy lîi theo thñy triÒu, gièng nhö nh÷ng h×nh thøc ta cßn b¾t gÆp ë Nam Bé. Trªn thùc tÕ ë s«ng Hång ta chØ gÆp kiÓu thñy lîi Th¸i chø kh«ng gÆp kiÓu thñy triÒu. Ph¶i ch¨ng ngöêi Th¸i ®ãng vai trß quan träng trong n«ng nghiÖp, trong c¸ch x©y thµnh, trong ng«n ng÷. Sù cã mÆt cña ngöêi Th¸i ë s«ng Hång lµ râ rµng. Trªn ®©y lµ gi¶ thuyÕt ®Ó lµm viÖc, tõ gi¶ thuyÕt nµy chóng ta míi v¹ch höíng nghiªn cøu vµ lËp ra ®Ò cö¬ng nghiªn cøu. §ö¬ng nhiªn lµ ph¶i nghiªn cøu ®ång bé cña nhiÒu bé m«n. Vµ, nÕu chóng ta nhÊt trÝ víi nhau c¸ch lµm viÖc trªn c¬ së gi¶ thuyÕt nµy th× chóng ta kh«ng chØ nghiªn cøu ngöêi ViÖt víi vïng ®ång b»ng hiÖn nay cña hä. Mµ muèn hiÓu thÊu ®¸o v¨n hãa ngöêi ViÖt chóng ta cßn ph¶i nghiªn cøu c¸c vïng m«i tröêng kh¸c. 2. Vïng thung lòng ch©n nói ë B¾c Bé nh÷ng thung lòng vïng T©y B¾c, do ngöêi Th¸i, ngöêi Möêng chiÕm lÜnh, nh÷ng thung lòng ViÖt B¾c do Tµy Nïng chiÕm lÜnh, ngöêi Tµy, ngöêi Nïng còng lµ Th¸i, Th¸i cæ? ë thung lòng ch©n nói v¨n hãa d©n téc häc qui ®Þnh c¶ hai h×nh thøc s¶n xuÊt: nö¬ng rÉy vµ ruéng nöíc. Ngöêi Möêng còng ë

639

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thung lòng nhö vËy, vµ hä còng cã c¶ hai h×nh thøc s¶n xuÊt, nhöng trªn b×nh diÖn ý thøc hä höíng vÒ ruéng nöíc, hä xem ruéng nöíc lµ chÝnh, cßn nö¬ng rÉy mÆc dï cã vÞ trÝ rÊt quan träng trong cuéc sèng vÉn bÞ coi lµ phô. Víi hä “muÖch na pa roãng” tøc mét ruéng b»ng ba rÉy. Xãm lµng cña ngöêi Möêng thöêng ®Æt ë bê thung lòng nhöng ng«i nhµ cña hä (lo¹i nhµ dµi cöa vµo hai ®Çu håi) phÝa cöa sæ ®öîc coi lµ tröíc mÆt ph¶i höíng vÒ ruéng vµ trong sµn nhµ bËc trªn lµ höíng cöa sæ, ®ã lµ nh÷ng ®iÒu chøng tá ruéng nöíc ®öîc coi träng. Thung lòng ch©n nói ®öîc coi lµ n¬i thÓ nghiÖm lóa nöíc. ë Th¸i Lan, ®Õn giai ®o¹n s¾t, lóa nöíc míi xuèng ®ång b»ng, cßn ë ViÖt Nam lóa nöíc ®öîc ®öa xuèng ®ång b»ng sím h¬n v× lý do bïng næ d©n sè ë c¸c bê s«ng cò bëi ¸p lùc d©n sè tõ phÝa B¾c xuèng, mµ c¸c téc ngöêi ë ®©y nhµo xuèng ®ång b»ng. Sù th«ng liÒn gi÷a ®ång b»ng s«ng Hång víi c¸c vïng thung lòng nµy, kh«ng g©y trë ng¹i cho nh÷ng ®ît sãng dån d©n Êy. NÕu ®ång b»ng s«ng Hång lµ m«i tröêng qui ®Þnh nÒn v¨n hãa lóa nöíc th× thung lòng, n¬i con ngöêi thÓ nghiÖm lóa nöíc, l¹i lµ m«i tröêng kÕt hîp nö¬ng rÉy vµ lóa nöíc. Nh÷ng x· héi ®· thÓ nghiÖm lµm ruéng nöíc ë vïng thung lòng kh«ng cßn chøng tÝch, cã ®iÒu hiÖn nay vïng thung lòng cßn tån t¹i mét chÕ ®é x· héi ®Æc biÖt trªn nhiÒu mÆt kh¸c ®ång b»ng. (ë ®ång b»ng B¾c Bé, Trung Bé, Nam Bé tæ chøc x· héi cã nÐt kh¸c nhau nhöng nh×n chung gièng nhau). HiÖn nay cßn hai téc ngöêi b¶o löu tæ chøc x· héi vïng thung lòng: ngöêi Th¸i ë T©y B¾c vµ ngöêi Möêng ë bê s«ng §¸y gi¸p Hµ Néi. Ngöêi Th¸i cã chÕ ®é P×a - T¹o, ngöêi Möêng cã chÕ ®é Lang - §¹o. Tæ chøc x· héi ngöêi Th¸i, ngöêi Möêng gièng nhau trªn nhiÒu nÐt lín, kh¸c víi ®ång b»ng cßn ngöêi Tµy, ngöêi Nïng ë ViÖt B¾c vèn còng cïng chÕ ®é x· héi ®ã nhöng ®· biÕn d¹ng, v× nã lµ vïng biªn giíi nªn buéc triÒu ®×nh nhµ nöíc víi tay tíi vµ n¾m chÆt.

640

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ChÕ ®é x· héi ra ®êi cao nhÊt ë vïng ch©n nói, gi÷a Möêng vµ Th¸i rÊt gièng nhau. Suy ®Õn cïng, nh÷ng nÐt chung Êy cã ba ®Æc ®iÓm: - TÇng líp quÝ téc ra ®êi (P×a - T¹o, nhµ lang) x©y dùng quyÒn lîi cña m×nh trªn c¬ së ruéng nöíc. MÆc dï ë ®©y cßn lµm rÉy nhöng x· héi chØ bãc lét trªn c¬ së ruéng nöíc chø kh«ng bãc lét trªn c¬ së nö¬ng rÉy. §iÒu nµy cã gi¸ trÞ cho ta hiÓu chÕ ®é x· héi ë ®ång b»ng, v× ®ång b»ng còng lµm ruéng nöíc. - Hä tiÕn hµnh bãc lét trªn c¬ së ruéng c«ng, kh«ng bãc lét ruéng tö. V× diÖn tÝch vïng thung lòng qu¸ hÑp nÕu biÕn thµnh ruéng th× kh«ng bãc lét ®öîc nªn hä bãc lét tµn b¹o (c¶ tØ lÖ vµ biÖn ph¸p bãc lét) trªn c¬ së ruéng c«ng. ChÕ ®é bãc lét ruéng c«ng nµy kh«ng gièng ë ®ång b»ng, nãi c¸ch kh¸c h×nh thøc bãc lét ruéng c«ng ë ®ång b»ng ®· bÞ bãp mÐo. - ThiÕt lËp ®öîc sù thèng trÞ b»ng søc m¹nh t«ng téc, cßn ngöêi b×nh d©n th× t«ng téc bÞ vì vôn thµnh gia ®×nh h¹t nh©n. §iÒu nµy phæ biÕn trªn toµn §«ng Nam ¸ kÓ c¶ vïng Nam Ên §é vµ vïng Hoa Nam. Cã mét sè t«ng téc kh«ng trùc tiÕp lao ®éng dï bÞ vì vôn vÉn cßn diÖn m¹o ®Ó nhËn ra. Giai cÊp thèng trÞ ®· lÊy søc m¹nh t«ng téc ®Ó ¸p ®Æt sù thèng trÞ lªn c¸c gia ®×nh h¹t nh©n. C¸c hä theo nghÜa téc danh nhö Ph¹m, Lª... chØ cã ë giai cÊp quÝ téc cßn tÊt c¶ tÇng líp b×nh d©n Möêng chØ cã mét hä Bïi. Mçi dßng hä chiÕm mét thung lòng hoÆc mét hÖ thèng thung lòng nèi liÒn nhau vµ ¸p ®Æt sù thèng trÞ lªn vïng ®ã. Thèng trÞ tu©n theo nguyªn t¾c phô quyÒn: con trai c¶ thèng trÞ toµn möêng gäi lµ lang Cun, con trai c¶ chi thø thèng trÞ mét vïng kho¶ng hai ba lµng. Mçi Möêng thöêng cã kho¶ng 50, 70 hoÆc 100 lµng. Nguyªn lý t«ng téc ¸p dông cho nguyªn lý cai trÞ, do ®ã vai trß t«ng téc ë ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i rÊt lín. VÒ c¸ch bãc lét kinh tÕ: ruéng ®Êt tõng lµng lµ ruéng c«ng, cã hai thø

641

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ruéng: ruéng cña nhµ lµng vµ ruéng d©n. Ruéng c«ng quÝ téc cha truyÒn con nèi, giao cho con tröëng. Do ®ã con thø rÊt khæ v× kh«ng ®öîc nhËn ruéng cña nhµ lang mµ còng kh«ng nhËn ®öîc ruéng cña d©n. Con trai thø nhµ lang thöêng ®i lÊy vî con nhµ lang kh¸c kh«ng cã con trai (®iÒu nµy gièng c¸c mÖ ë HuÕ: con trai quÝ téc hèng h¸ch nhöng nghÌo chuyªn ®i ¨n nhê cña d©n, mét líp quÝ téc nghÌo mµ ph¶i ®ãng vai quÝ téc. Kh¸c nhau lµ Möêng kh«ng b×nh d©n nhö HuÕ). Ruéng lang cha truyÒn con nèi, nhöng kh«ng thÓ lµ tö ®iÒn. Khi quÝ téc thÊt thè th× d©n b·i miÔn (cï l·o) ®Ó ®öa em lªn. ë ®©u cßn ruéng c«ng th× ë ®Êy cßn ®«i chót dÊu vÕt c«ng x·, cho nªn d©n thöêng gäi ®ïa con thø nhµ lang lµ “lang rµi” tøc sèng r«ng rµi, chÞu sù khæ cùc ®Ó cho chÕ ®é nhµ lang tån t¹i. Nhµ lang tù cho m×nh lµ ngöêi qu¶n lý toµn möêng. Möêng cã chung mét hÖ thèng thñy lîi mµ h×nh thøc l¹i rÊt phøc t¹p. Mçi lµng cã mét hÖ thèng ruéng riªng cña tõng hä nhöng ph¶i phèi hîp mét hÖ thèng thñy lîi gåm hai nguån nöíc: suèi con vµ suèi lín. Do ®Êy, ph¶i thö¬ng löîng lÉn nhau vµ ngöêi cÇm trÞch lµ lang Cun. Cuéc häp toµn möêng ®Çu n¨m bµn vÒ thñy lîi döíi quyÒn lang Cun. §¹i diÖn c¸c lang ph¶i ®Õn bµn, nhö vËy mét chÝnh quyÒn ®· bao trïm toµn thung lòng. TÇm quan träng cña thñy lîi ®èi víi sù ra ®êi cña nhµ nöíc mµ ¡nghen ®· nãi, ta thÊy ®öîc râ rµng ë ®©y. Nhu cÇu cña x· héi cÇn ngöêi ®øng ra qu¶n lý toµn möêng, ngöêi qu¶n lý n¾m quyÒn ph©n phèi ruéng c«ng vµ bëi v× ruéng c«ng qu¸ Ýt kh«ng ®ñ ph©n phèi cho mäi ngöêi nªn ®Î ra sù ban ¬n. Muèn ®öîc nhËn ruéng c«ng gia ®×nh b×nh d©n ph¶i chÞu ¬n vµ lµm kh«ng c«ng cho l·nh chóa. Bµ Cuisinier rÊt nhÇm khi so s¸nh chÕ ®é lang ®¹o Möêng víi l·nh chóa ë ¢u ch©u. ë ch©u ¢u quyÒn së h÷u ruéng ®Êt thuéc vÒ l·nh chóa, cßn ë möêng lµ

642

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ruéng c«ng. Nh÷ng ngöêi kh«ng cã ruéng c«ng ph¶i ®i lµm rÉy lµm nö¬ng, kh«ng ®öîc xÕp lµ c«ng d©n chÝnh cèng (nhö ngöêi ngô cö ë ngöêi Kinh), hä bÞ khinh rÎ. V× vËy tÇng líp b×nh d©n Möêng còng cã hai lo¹i: mol möêng tøc mét thµnh viªn chÝnh thøc ®öîc nhËn ruéng c«ng, hai lµ tøa roäng - tøc d©n lµm rÉy kh«ng ®öîc tham gia nghi lÔ trong lµng. Con trai mol möêng chØ ch¬i chø kh«ng lÊy con g¸i tøa roäng, trong khi ®ã ®êi sèng cña tøa roäng v× ®öîc tù do vÒ kinh tÕ nªn cao h¬n h¼n mol möêng. ChÕ ®é P×a T¹o ë Th¸i phøc t¹p h¬n, nhöng vÒ c¬ b¶n lµ gièng nhµ lang möêng. NÕu gi¶ thuyÕt cña Gorman qu¶ thËt lµ ®óng, th× khi con ngöêi ë thung lòng vÒ ®ång b»ng, hä lËp nªn chÕ ®é x· héi g×? ë ViÖt Nam tröíc B¾c thuéc x· héi g×? Gi¶ thuyÕt vÒ vïng kinh tÕ míi, ngöêi ta ph¶i mang nguyªn xi x· héi cò, nhöng m«i tröêng buéc ph¶i ®æi míi vÒ mÆt tæ chøc cho phï hîp. Nh÷ng ®iÒu biÕt ®öîc vÒ khëi nghÜa Hai Bµ Tröng qua huyÒn tho¹i cho ta biÕt töíng cña Hai Bµ toµn lµ n÷. “Tröng Tr¾c” cã nghÜa lµ hä kh«ng? N÷ töíng cña Hai Bµ Tröng toµn lµ tªn ®èi rÊt hay, nhöng ch¾c g× ®· lµ hä. Cã ®iÒu lµ, vÒ c¬ b¶n ngöêi ta hiÓu ®öîc r»ng Tröng Tr¾c lµ con mét l¹c töíng - tøc lµ tï tröëng mét vïng. §iÒu nµy chøng tá trªn ®ång b»ng B¾c Bé, Ýt nhÊt lµ ®Ønh tam gi¸c ch©u Hµ §«ng - Hµ Néi ®· cã chÕ ®é tï tröëng kiÓu Hai Bµ Tröng. Theo sö Trung Quèc, Hai Bµ chiÕm 65 thµnh, thùc ra cã thÓ chØ cã tï tröëng ®Þa phö¬ng cña 65 thµnh Êy höëng øng theo Hai Bµ. §Êt thuéc gia ®×nh Hai Bµ còng chØ lµ mét möêng lín, ph¶i liªn kÕt ®öîc c¸c tï tröëng kh¸c. V× lÏ ®ã, M· ViÖn ph¶i ®Ó 3 n¨m mua chuéc hÕt c¸c tï tröëng kh¸c, råi míi tÊn c«ng vµ khi ®· mÊt ®i sù ñng hé cña c¸c tï tröëng kh¸c, Hai Bµ thua ngay. Tãm l¹i, tröíc thêi kú B¾c thuéc ®· tån t¹i ë ®ång b»ng mét chÕ ®é bãc lét trªn c¬ së ruéng c«ng vµ ¸p ®Æt chÕ ®é t«ng téc. Nhöng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ kiÓu bãc lét cña Möêng kh«ng thÊy ë Kinh, dï vËy ë ngöêi Kinh ta vÉn

643

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thÊy diÖn m¹o cña ruéng c«ng trong c¸ch ph©n phèi ®Þnh kú. Nhö vËy lµ ë miÒn xu«i cßn löu gi÷ ®öîc nhiÒu yÕu tè d©n chñ, lµng m¹c miÒn xu«i râ rµng lµ d©n chñ h¬n möêng. VÕt tÝch c«ng x· cßn l¹i trong chÕ ®é ruéng c«ng vµ quyÒn “cï l·o” cña d©n ë ngöêi Möêng lµ nh÷ng vÕt tÝch cña “lµng tù trÞ” xa xöa. Dï cho lang ®¹o n¾m mét lµng, hoÆc mét côm lµng, nhöng mçi lµng l¹i tån t¹i theo mét chÕ ®é thñy lîi vµ ruéng ®Êt riªng. ë miÒn xu«i, nöíc ta cã 1000 n¨m B¾c thuéc, khi ngöêi H¸n vµo kh«ng cßn tï tröëng ®Þa phö¬ng nhöng lµng vÉn ®öîc b¶o löu. Condominas cã lý khi «ng löu ý ba tröêng x· héi chÝnh trÞ kh¸c nhau cÇn ph¶i nghiªn cøu: mét lµ c¸c Vö¬ng Quèc h¹ Lµo, hai lµ chÕ ®é thèng trÞ ®Æc biÖt cña ngöêi Th¸i vµ Lµo, ba lµ chÕ ®é d©n chñ cña ngöêi An Nam tøc ngöêi Kinh. Ph¶i nãi Condominas ®· thÊy ®öîc nh÷ng c¸i chÝnh cÇn lµm. Tæ chøc nhµ lang vµ P×a - T¹o b¸o hiÖu tiÒn nhµ nöíc trªn ph¹m vi mét möêng cßn láng lÎo, h×nh thøc nµy gièng l·nh ®Þa. Ngöêi cÇm ®Çu möêng cã mét m¶nh ®Êt riªng gäi lµ ChiÒng cña lang Cun, ®Æt döíi quyÒn thèng trÞ vµ bãc lét trùc tiÕp cña «ng ta. Lang cun gièng vua Ph¸p cæ - vua Ph¸p cæ trªn danh nghÜa lµ vua nöíc Ph¸p, nhöng thùc ra chØ lµ l·nh chóa cña Paris. Chøc n¨ng quan träng cña lang Cun ®èi víi möêng lµ ®iÒu hµnh thñy lîi. Thñy lîi cÇn cã sù thö¬ng löîng gi÷a c¸c lµng, vµ hÖ thèng thñy lîi ®ßi hái ph¶i huy ®éng lùc löîng ®«ng ®¶o ®Ó lµm hoÆc tu söa. Nhöng khi ra ®êi c¬ chÕ lang Cun l·nh ®¹o toµn möêng th× c¸c lµng l¹i ph¶i ®ãng gãp c¸c mÆt kh¸c n÷a vÝ nhö lµm cho lang Cun ch¼ng h¹n. TÊt c¶ ®öîc vËn hµng theo tËp qu¸n ph¸p, cã mét sè qui ®Þnh vµ hä dïng ch÷ H¸n ®Ó ghi, c«ng x· xöa cã tËp qu¸n ph¸p lµ mét yÕu tè tiÒn nhµ nöíc. Bé m¸y döíi quyÒn lang Cun lµ mét bé m¸y lÊy ngay trong b¶n chiÒng gäi lµ ¢u (tiÕng

644

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI M«n Kh¬me cæ “¢u” lµ cha vÝ dô Xihanouk tù xöng lµ ¢u pu). MÊy «ng nhµ lang nµy gäi d©n lµ th»ng, lang Cun gäi c¸c quan lang lµ bè (vua triÒu NguyÔn gäi c¸c quan trong triÒu lµ thÇy). VÊn ®Ò ¢u phøc t¹p: cã hai lo¹i ¢u, ¢u long (quan lín), ¢u cói (quan bÐ) vµ cã sù ph©n c«ng râ rµng. ¢u c¶ cã vai trß nhö tÓ töíng, c¸c lang ®¹o còng cã hÖ thèng ¢u nhö vËy nhöng Ýt h¬n. ë mét sè möêng ¢u lín lµ cha truyÒn con nèi, nhöng nÕu cã lçi th× nhµ lang còng cã thÓ c¸ch chøc. C¸c tiÒn ®Ò nµy b¸o hiÖu sù xuÊt hiÖn cña nhµ nöíc. HiÖn nay c¸c h×nh th¸i chÝnh trÞ x· héi ë §«ng Dö¬ng chöa ai nghiªn cøu thµnh hÖ thèng. Nhö ®· nãi ë trªn cã hai nguyªn t¾c h»ng xuyªn cña x· héi n«ng nghiÖp thung lòng ë ch©n nói, thêi tiÒn c«ng nghiÖp, tøc lµ bãc lét trªn c¬ së ruéng c«ng vµ duy tr× chÕ ®é t«ng téc. Còng cã nh÷ng cö d©n tröíc khi ®i vµo n«ng nghiÖp ruéng nöíc cã d¹ng chÕ ®é thÞ téc thÝ dô ngöêi Ba Na, ngöêi £ §ª. Ngöêi £ §ª cã t«ng téc, cßn ngöêi Ba Na kh«ng thÊy dÊu thÝch chÕ ®é t«ng téc. Trong khi ngöêi Ba Na chØ dïng phô ©m ®Çu chung chØ tªn nh÷ng ngöêi cã quan hÖ th©n thuéc, vÝ dô: Chu, che, cha th× ë ngöêi £ §ª trong c¸ch gäi tªn l¹i thÓ hiÖn mèi quan hÖ th©n téc râ rµng. ThÝ dô Ydru m«l« tumtu. Y lµ ®Ó chØ con trai, §ru lµ tªn gäi hµng ngµy, M«l« lµ tªn trïm lªn nhiÒu gia ®×nh kh«ng cã ý nghÜa g×, Tumtu trïm lªn M«l« vµ lµ tªn bµ tæ ngµy xöa. Cã thÓ gi¶ thuyÕt r»ng: Tumtu lµ thÞ téc (còng kh«ng ®öîc lÊy nhau). Nhö vËy ta cã nh÷ng thÞ téc A, B, C cã cïng tæ tiªn råi ph©n ra A A’; B B’ B”... Tumtu cã thÓ lµ A, B, C. M«l« cã thÓ lµ A”, B”, C”. ë B¾c Mü x· héi còng tö¬ng tù nhö vËy: Bé l¹c abcd a’ a’’ b’ b’’ c’ c’’ d’ d’’

645

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhö vËy M«l« lµ c¸c ph©n thÓ cña thÞ téc kh«ng ®öîc lÊy nhau. VÒ chÕ ®é thÞ téc vµ bé l¹c ®· næ ra nh÷ng cuéc tranh c·i kÞch liÖt. Tuy ngöêi ta dïng tõ th× gièng nhau mµ néi dung th× l¹i kh¸c nhau. Cã mét quan ®iÓm rÊt hay, ®ã lµ quan ®iÓm cña LÐvi Strauss (bµn l¹i vÊn ®Ò t«tem). Cã mét vÊn ®Ò, vÊn ®Ò t«n gi¸o, mäi ngöêi ®· lê ®i th× LÐvi Strauss quay l¹i, «ng lÇn l¹i tõ ®Çu vµ nªu lªn nhiÒu ý kiÕn rÊt míi mÎ. Theo LÐvi Strauss cã hai lo¹i x· héi thêi viÔn cæ? - Mét lµ x· héi ®ång t©m. Do sù ®ßi hái mét kh«ng gian réng ®· ®Î ra chÕ ®é thÞ téc vµ bé l¹c (kh«ng gian c¸c ®ång cá réng cã rÊt nhiÒu thî s¨n). V× kh«ng gian qu¸ réng thÞ téc qu¸ ®«ng nªn ph¶i c¾t thµnh hai thÞ téc hay lµ hai ph©n thÓ cña cïng mét thÞ téc A vµ A’ bªn c¹nh nhau. Kh«ng ®öîc lo¹n lu©n, kh«ng ®öîc lÊy nhau gi÷a hai thÞ téc nµy nªn g×n gi÷ ®öîc sù thiªng liªng cña dßng m¸u. Nh÷ng thÞ téc nµy ®öîc thiÕt lËp vµ lan réng trong kh«ng gian nhö ë óc, ë B¾c Mü v.v... - Hai lµ x· héi ph©n bµo kiÓu con amuýp, mét x· héi gåm lµ mét tÕ bµo råi t¸ch ®«i kh«ng liªn quan g×. X· héi nµy h×nh thµnh trong vïng cã kh«ng gian hÑp. Vïng rõng xÝch ®¹o nhö ngöêi PÝcmª, ngöêi Nªgri (ë Phi ch©u), mét m«i tröêng kh«ng ®Î ra thÞ téc bé l¹c, hä sèng thµnh tõng nhãm. Theo tõng to¸n mét nhãm lý töëng nhÊt lµ 34 ngöêi. NÕu d©n sè t¨ng qu¸ th× kh«ng ®ñ sèng, nÕu Ýt h¬n th× l¹i kh«ng tån t¹i ®öîc. Nhãm ngöêi nµy sèng trªn mét vßng trong cã b¸n kÝnh kho¶ng 100km. Tõng nhãm ngöêi nhö vËy sèng thµnh mét céng ®ång. Trong céng ®ång Êy bao gåm c¶ con d©u, ngöêi ë ngoµi, vµ nh÷ng ngöêi cïng huyÕt thèng. Hä sèng b»ng nghÒ s¨n voi. Khã cã thÓ töëng töîng ®öîc nghÒ s¨n voi cña hä: ngöêi cao kho¶ng mét mÐt, dïng 1 mòi d¸o b»ng m¶nh töíc buéc vµo gËy

646

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mµ xóm vµo ®¸nh chÕt lo¹i voi rõng hung d÷. Nhö vËy, ngöêi nguyªn thñy kh«ng cã chÕ ®é thÞ téc bé l¹c. Cïng mét hoµn c¶nh kinh tÕ vµ m«i tröêng, gÇn nhö ë bªn c¹nh nhau (cïng háa canh) mµ ngöêi Ba Na kh«ng gi÷ ®öîc gia ®×nh lín phô quyÒn, cßn ë ngöêi £ §ª th× rÊt râ nh÷ng dÊu vÕt cña chÕ ®é thÞ téc mµ ë Ba Na kh«ng thÊy. Trong hoµn c¶nh trång lóa nöíc, ®¹i gia ®×nh phô quyÒn ®Òu vì vôn thµnh nh÷ng gia ®×nh h¹t nh©n, kh«ng cã mét biÖt lÖ nµo (tõ Nam Trung Quèc ®Õn mét phÇn Ên §é). ë ngöêi Möêng kh«ng cã bé l¹c, khi vì ra chØ cã t«ng téc tøc theo hä. Ngöêi Kinh möîn hä cña ngöêi H¸n, cã thÓ ngöêi H¸n buéc ngöêi Kinh ph¶i möîn hä ®Ó nhËn ®öîc dÊu vÕt cña t«ng téc, cßn ngöêi Möêng chØ cã gia ®×nh h¹t nh©n kh«ng cã dÊu vÕt t«ng téc. ChØ cã quÝ téc Möêng v× kh«ng bÞ ¶nh höëng cña lao ®éng ruéng nöíc nªn tuy cã vì ra thµnh h¹t nh©n vÉn cßn gi÷ ®öîc khung hä nhö ngöêi Kinh. Nhö vËy lµ ngöêi Kinh gi÷ ®öîc t«ng téc do tiÕp xóc víi v¨n hãa H¸n. QuÝ téc Möêng gi÷ ®öîc do kh«ng lao ®éng vµ cè kÕt ®Ó bãc lét. ë ®ång b»ng s«ng Hång t«i rÊt nghi tö liÖu vÒ Hai Bµ Tröng kh«ng nãi ®Õn ruéng c«ng ruéng tö, cã thÓ ®ã lµ chÕ ®é tu©n thñ hai nguyªn t¾c trªn. Tõ thêi kú Hai Bµ Tröng ®Õn thêi Khóc H¹o gÇn 9 thÕ kû, mét thêi gian dµi å ¹t du nhËp m« h×nh H¸n b»ng b¹o lùc ¸p ®Æt, mét nÒn v¨n minh cao h¬n nhiÒu. §Õ quèc H¸n kh«ng chÊp nhËn tï tröëng ®Þa phö¬ng v× nã cÇn thuÕ, cÇn bãc lét v× vËy t«ng téc víi tö c¸ch lµ mét thiÕt chÕ x· héi bÞ mÊt ®i. Nhöng ngöêi Trung Hoa lµm g× cã c¸ch m¹ng kü thuËt ®Ó ®öa vµo n«ng th«n ViÖt Nam, v× thÕ lµng x· tuy ¸p ®Æt bé m¸y nhµ nöíc vÉn gi÷ ®öîc dÊu tÝch d©n chñ? Thö tÞch H¸n nãi nhiÒu ®Õn viÖc c¸c hµo tröëng ®Þa phö¬ng hay lµm lo¹n chèng ngöêi Trung Quèc nhö Lý B«n, Lý BÝ, Quang Phôc. E r»ng ®ã lµ tÇng líp quÝ téc ®Þa phö¬ng mµ ta cßn thÊy dÊu vÕt trong chÕ ®é nhµ lang. Döíi thêi B¾c thuéc, tÇng líp nµy mÊt hÕt quyÒn lùc nhöng uy thÕ cña hä

647

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cßn ®öîc b¶o löu. Do ®ã khi bé m¸y thèng trÞ Trung Quèc suy yÕu lµ hä næi dËy ®ßi quyÒn lîi. Nhöng qua 9 thÕ kû, ë B¾c Bé ®· cã bé m¸y trung ö¬ng tËp quyÒn rËp theo nguyªn mÉu bé m¸y Trung Hoa. NÕu nhö cã mét tï tröëng nµo ®ã kiÓu Hai Bµ Tröng giµnh ®öîc chÝnh quyÒn tõ tay ngöêi H¸n th× buéc hä ph¶i ¸p dông mét m« h×nh chÝnh quyÒn kiÓu Trung Quèc trªn toµn quèc. Kh«ng thÓ lËp l¹i mÉu c¸ch ®Êy 900 n¨m - dÜ nhiªn. Ngay ®Õn thêi kú ®éc lËp, thØnh tho¶ng cßn cã sù næi dËy cña tï tröëng. Chóng ta cã thÓ gi¶ thuyÕt: quyÒn tö h÷u tµi s¶n ra ®êi tõ thêi B¾c thuéc vµ c¸c hµo tröëng cã nhiÒu ruéng tö, chÕ ®é ruéng tö tõ Trung Quèc mang tíi, hä trë thµnh ®µn anh ë n«ng th«n vµ khi næi dËy chèng l¹i triÒu ®×nh ®öîc d©n nghÌo ®i theo. §ã lµ kiÓu næi dËy kiÓu lo¹n 12 sø qu©n, kiÓu nµy nÕu kh«ng cã nh÷ng dßng hä lín ë ®Þa phö¬ng th× kh«ng thÓ lµm ®öîc. M·i tíi thêi NguyÔn n«ng d©n khëi nghÜa, vÉn kh«ng cã ngöêi nghÌo cÇm ®Çu mµ lµ c¸c hµo tröëng cÇm chÞch. ¤ng Ba Vµnh lµm cho triÒu ®×nh thÊt ®iªn b¸t ®¶o lµ mét ch¸nh tæng. ¤ng NguyÔn H÷u CÇu lµ con mét ®Þa chñ lín ë Höng Yªn. B¾c Bé lóc Êy cßn lµ ®Çm lÇy, khã löu th«ng. NguyÔn H÷u CÇu lµ con mét nhµ giµu häc giái, vâ nghÖ cao cöêng l¹i cã uy tÝn, tæ chøc nhãm cöíp cña cña kÎ sang träng vµ ®öîc d©n nghÌo ®i theo. Lµ ngöêi anh hïng cña s«ng nöíc dïng thuyÒn chÆn nh÷ng con ®öêng bu«n b¸n lªn Th¨ng Long, råi hãa trang b«i mÆt ®en x«ng ra cöíp cña chia nhau. Nh©n chuyÖn n«ng d©n bÞ ®ãi NguyÔn H÷u CÇu phÊt cê khëi nghÜa víi khÈu khÝ ph¸ thÕ chim lång ®¸nh b¹n víi kim «. Ngay c¶ khëi nghÜa T©y S¬n còng kh«ng cã khÈu hiÖu vÒ ruéng ®Êt. D©n ë T©y S¬n cã truyÒn thèng bu«n cau víi ngöêi Thöîng, NguyÔn HuÖ giái vâ ®öîc c¶ vïng kÝnh träng. Anh NguyÔn HuÖ lµm quan thu thuÕ, v× ®¸nh b¹c hÕt thuÕ nªn ph¶i khëi nghÜa, lµm ®Õn kinh thiªn ®éng ®Þa nhöng kh«ng cã khÈu hiÖu ruéng ®Êt nªn t¸ ®iÒn Nam Bé kh«ng theo, ra B¾c th× trÝ thøc B¾c

648

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kh«ng phôc, tµi giái nhö vËy vÉn thua NguyÔn ¸nh. 3. Vïng duyªn h¶i Theo tö liÖu kh¶o cæ häc ë ®ång b»ng s«ng Hång th× cho tíi ®Çu thêi kú ®å s¾t, tæ tiªn cña ngöêi ViÖt gÆp biÓn. Cã ®iÒu l¹ lµ nöíc ta cã trªn 3000 km chiÒu dµi ®öêng biÓn thÕ mµ cho tíi ®iÒu tra d©n sè n¨m 1975 chØ cã 1 triÖu d©n ë biÓn (1 triÖu/50 triÖu). N«ng d©n B¾c Bé kh«ng cã xu höíng ra biÓn, ®ã lµ mét ®iÒu l¹. Chóng t«i ®· nghiªn cøu thö hai ®Þa ®iÓm ven biÓn: mét ë cöa Sãt (thuéc vïng biªn giíi NghÖ TÜnh), mét ë cöa Ba L¹t (thuéc vïng biÓn Th¸i B×nh), trõ bé phËn thñy cö, mét biÖt lÖ kh«ng ®¹i diÖn cho cö d©n ven biÓn, cßn l¹i chöa thÊy mét h×nh thøc ®¸nh c¸ nµo ®i kh¬i kho¶ng trªn 40 km, c¸ch bê. BiÓn ®ãng mét vai trß mê nh¹t trong ®êi sèng cña ngöêi d©n B¾c Bé. Hä Ýt biÕt ¨n c¸ biÓn, cã n¬i sî ¨n c¸ chØ thÝch ¨n c¸ ao c¸ s«ng. MiÒn duyªn h¶i xu höíng cña n«ng d©n lµ quai ®ª lÊn biÓn. Kh¾p vÞnh B¾c Bé kh«ng cã n¬i nµo lµm nöíc m¾m; cha cña NguyÔn H÷u ChØnh giµu v× bu«n nöíc m¾m, quª ë Hµ TÜnh, chë nöíc m¾m Hµ TÜnh ra B¾c b¸n. Cao B¸ Qu¸t rÊt khinh bØ mïi nöíc m¾m, coi nã cã mïi thèi, th¬ thèi nhö nöíc m¾m: (“ChÐm cha c¸i mòi v« duyªn C©u th¬ Thi X¸ con thuyÒn NghÖ An”). VÞnh B¾c Bé vµo s©u nhöng n«ng, Ýt c¸. Thêi s¬ sö kü thuËt ®¸nh c¸ cña con ngöêi thÊp nªn thu ®öîc c¸ kh«ng nhiÒu. Nhöng h¶i löu nöíc Êm c¸ nhiÒu l¹i ë ngoµi xa, h¬n n÷a, vÞnh B¾c Bé l¹i ë xa ®öêng hµnh thö¬ng quèc tÕ, Ýt cã bu«n b¸n ë biÓn. Thêi cæ Java, Xumatra giµu cã nhê bu«n b¸n trªn biÓn, cßn B¾c Bé kh«ng cã luång h¶i thö¬ng. Ngöêi Trung Quèc ®Çu tiªn bu«n b¸n trªn bé (t¬, lôa), chØ cã khi Hoa Nam æn ®Þnh míi cã bu«n biÓn (Qu¶ng Ch©u). §öêng

649

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI h¶i thö¬ng Trung Quèc - Hava, Xumatra - qua eo Kara (Mal¾cca) ®i Ên §é, ®i Ba Tö bu«n b¸n t¬ lôa vµ hö¬ng liÖu. ë ta kh«ng cã hö¬ng liÖu quÝ, v× thÕ nªn ngay vö¬ng quèc Champa, ngöêi M· Lai rÊt giái hµng h¶i nhöng còng kh«ng ¸p dông nghÒ bu«n lín mµ chØ ®i cöíp biÓn. Champa m¹nh biÓn nhöng kh«ng sö dông ®öîc biÓn mµ hä l¹i kh«ng cã ®ång b»ng nªn hä yÕu h¼n. Nhö ®· nªu: vÞnh B¾c Bé n«ng, Ýt c¸, xa h¶i löu, xa ®öêng bu«n quèc tÕ, vµ do ®¸nh nhau víi Trung Quèc nªn ®Î ra xu höíng sî tiÕp xóc víi ngöêi ngoµi, v× vËy ngöêi ViÖt ®Î ra xu höíng bÕ quan táa c¶ng, träng n«ng øc thö¬ng, do ®ã biÓn hÇu nhö kh«ng cã t¸c dông g×. Ngöêi ViÖt gÆp biÓn ®Î ra hai c¸ch øng xö: - Mét lµ víi truyÒn thèng n«ng nghiÖp, hä quai ®ª lÊn biÓn nh÷ng b·i s×nh lÇy míi båi, ®öîc hä ng¨n c¸ch víi biÓn b»ng con ®ª. Trªn ®Êt phï sa míi Êy, dÜ nhiªn lµ chua vµ mÆn. Hä röa mÆn, khö chua, thuÇn hãa ®Êt dÇn dÇn råi ®öa vµo trång trät. N«ng nghiÖp, ë ®©y do ®Êt ®ai nhö vËy cho nªn cã nh÷ng dÞ biÖt, nhöng nh×n ®¹i thÓ trªn nh÷ng nÐt lín n«ng nghiÖp Êy vÉn kh«ng kh¸c nh÷ng g× mµ chóng t«i ®· ®Ò cËp ë trªn. N«ng nghiÖp ven biÓn ngoµi sù quai ®ª lÊn biÓn nµy, cßn cã mét h×nh thøc kh¸c, khai th¸c canh t¸c n«ng nghiÖp trªn b·i biÓn b·i c¸t. Nhö chóng ta biÕt, nh÷ng b·i s×nh lÇy só vÑt do phï sa c¸c con s«ng ®· vµ ®ang båi ®¾p, so víi c¶ vïng ven biÓn th× kh«ng nhiÒu. §¹i ®a sè ®Êt miÒn duyªn h¶i lµ ®Êt c¸t. Trªn miÒn ®Êt c¸t nµy tån t¹i mét d¹ng n«ng nghiÖp ®Æc biÖt: n«ng nghiÖp víi c©y trång chÝnh lµ khoai lang. Khoai lang lµ c©y chöa x¸c ®Þnh ®öîc gèc g¸c. Mét gi¶ thuyÕt cho r»ng khoai lang cã nguån gèc ë Nam Mü, mét gi¶ thuyÕt kh¸c l¹i coi c©y khoai lang cã ë ven bê biÓn Th¸i B×nh Dö¬ng. N«ng d©n B¾c Bé còng trång khoai lang, nhöng nã chØ ®öîc coi nhö lµ mét lo¹i c©y trång phô,

650

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI dïng ®Ó ¨n ®én, ¨n ch¬i. Ngöîc l¹i ë ven biÓn NghÖ TÜnh khoai lang ®ãng vai trß lµ c©y lö¬ng thùc chÝnh. VÒ mÆt sinh th¸i nã phï hîp víi ®Êt pha c¸t ven biÓn: D©n gian vÉn nãi: “Tr¨ng r»m ®· tá l¹i trßn Khoai lang ®Êt c¸t ®· ngon l¹i bïi” (Ca dao) Khoai lang cã nhiÒu gièng nhöng lo¹i trõ mét sè Ýt míi du nhËp nhö khoai Hång Qu¶ng (gèc Trung Quèc), khoai rau muèng v.v... Cßn l¹i ®Òu ®öîc gäi lµ khoai chiªm. Cã nhiÒu lo¹i khoai chiªm: chiªm lö¬ng, chiªm ®á, chiªm bÇu, chiªm ®á ®ät, chiªm s¾t v.v... Khoai lang ®öîc nh©n gièng b»ng cñ, trång b»ng ngän. §Êt c¸t khoai cho n¨ng suÊt rÊt cao, cñ nhiÒu bét ®öêng. Khoai ®öîc chÕ biÕn thöêng nhiÒu mãn ¨n. Mçi mãn ®Òu cã nh÷ng mãn ¨n liªn quan: khoai c¸, khoai cµ. Kh¸c víi ngöêi d©n B¾c Bé c¸ chØ cã hai c¸ch nÊu: luéc, nÊu ngät hay nÊu chua, ë vïng biÓn miÒn Trung, mÆc dï vai trß biÓn yÕu, nhöng do tiÕp xóc víi biÓn, ngöêi n«ng d©n tÝch lòy ®öîc mét Ýt kinh nghiÖm trong viÖc b¶o qu¶n vµ nÊu c¸. Khoai c¸, c¸c mãn chÕ biÕn tõ khoai vµ c¸c mãn chÕ biÕn tõ c¸ g¾n bã víi nhau vµ g¾n bã víi c¸c céng ®ång ngöêi ven biÓn. Còng ë vïng biÓn miÒn Trung, cßn cã mét lo¹i c©y trång lÊy cñ n÷a, cñ m«n. M«n còng cã nhiÒu lo¹i: M«n sä, m«n s¸p, m«n riÒng, m«n ba th¸ng... M«n ®ãng vai trß quan träng ®èi víi ®êi sèng mét sè ngöêi hiÖn cßn ë Mªlanªsi. ë ®ång b»ng B¾c Bé ngöêi ta xÕp m«n vµo hä víi khoai: Khoai sä, khoai m«n. Tuy nhiªn còng nhö khoai lang, khoai sä ë B¾c Bé chØ dïng ®Ó ¨n ch¬i, cßn ë Trung Bé, dï cßn Ýt ái m«n ®öîc coi nhö lµ c©y lö¬ng thùc mµu. ThÝch hîp víi b·i c¸t tr¾ng ven biÓn tröíc tiªn ph¶i kÓ ®Õn c©y döa. N¨m nµo

651

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trêi cµng n¾ng th× döa cµng ®öîc mïa: “N¾ng tèt döa, möa tèt lóa”. Ngöêi ViÖt cã truyÒn thuyÕt coi c©y döa lµ tõ ngoµi ®¶o tr«i d¹t vµo. TruyÒn thuyÕt kÓ r»ng, thêi Hïng Vö¬ng cã mét con g¸i vua ph¶i lßng An Tiªm mét con ngöêi tµi giái cÇn cï lao ®éng. Vua giËn con g¸i ph¶i lßng con trai d©n nªn ®µy con cïng An Tiªm ra mét vïng ®¶o hoang v¾ng. ë ®Êy An Tiªm cïng nµng Ba (con g¸i vua) vµ ngöêi tïy tïng ®· t×m kiÕm sù sèng ë ®¶o hoang v¾ng vµ ph¸t hiÖn ra döa hÊu. Döa hÊu ®öîc göi vÒ ®Êt liÒn, ngöêi ViÖt biÕt döa tõ ®Êy. TruyÒn thuyÕt lµ vËy, nhöng cã lÏ nh÷ng lo¹i döa ®· mäc trªn b·i c¸t ven biÓn tõ l©u khi ngöêi ViÖt tiÕp xóc víi biÓn b¾t gÆp chóng vµ ®Æt ra truyÒn thuyÕt ®Ó gi¶i thÝch th«i; + Gi÷ nguyªn truyÒn thèng n«ng nghiÖp, ngöêi ViÖt ®· thÝch nghi víi m«i tröêng ven biÓn ®¹i lo¹i nhö trªn. Cã lÏ do ®Êt ®ai hiÕm hoi, do d©n sè lín kh«ng thÓ ®ñ ruéng ®Ó canh t¸c n«ng nghiÖp vµ do dÇn dµ hä nhËn ra c¸c s¶n vËt ven biÓn nªn mét bé phËn ngöêi ViÖt t¸ch h¼n ra lµm nghÒ ®¸nh c¸. ThÕ øng xö thø hai cña cö d©n n«ng nghiÖp khi gÆp biÓn? Lµ cö d©n ®¸nh c¸, nhöng vÉn höíng vÒ n«ng nghiÖp. Lµng thöêng b¸m vµo c¸c n¬i cã nöíc, cã thÓ trång n«ng nghiÖp ®öîc, mäi sinh ho¹t hoµn toµn trªn ®Êt liÒn. Con thuyÒn chØ ®¬n thuÇn lµ mét c«ng cô s¶n xuÊt. Kü thuËt ®i biÓn thÊp, kh«ng cho phÐp hä ra kh¬i ngoµi 40, 50 km vµ chØ ®¸nh c¸ mét mïa, mïa biÓn lÆng, cßn l¹i vÉn ph¶i kiÕm sèng thªm b»ng c¸c nghÒ kh¸c, phÇn lín ®Òu b¸m lÊy n«ng nghiÖp. S¶n phÈm ®öîc chÕ biÕn tõ h¶i vËt cã mét lo¹i rÊt næi tiÕng lµ nöíc m¾m. Cã lÏ chØ cã ngöêi ViÖt míi cã nöíc m¾m, mµ biÕt lµm nöíc m¾m ph¶i tõ miÒn Trung trë vµo. Lµm nöíc m¾m cã mét thµnh phÇn ®¸ng löu ý ®ã lµ g¹o rang gäi lµ thÝnh. ë Th¸i Lan trong nh÷ng xÝ nghiÖp s¶n xuÊt

652

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nöíc m¾m lín (hÇu hÕt do ViÖt kiÒu ®¶m nhiÖm) ngöêi ta thay thÝnh b»ng c¸m. ThÝnh ®öîc rang tõ g¹o løt cã nghÜa lµ g¹o cßn c¶ c¸m. G¹o lµ mét n«ng phÈm vµ ®iÒu quan träng h¬n chØ cã cö d©n cã nguån gèc n«ng d©n míi biÕt lµm nöíc m¾m. NÕu nhö muèn lµm nöíc m¾m hoÆc muèn m¾m chua th× g¹o rang cho ch¸y hÕt tinh bét. CÇn ph¶i nghiªn cøu thªm n÷a nhöng c¶m gi¸c cña t«i lµ lµm nöíc m¾m cïng mét kiÓu víi muèi cµ, dÇm tö¬ng cña ngöêi n«ng d©n. Nöíc m¾m, c¸c lo¹i m¾m t«m, m¾m c¸ ®Òu lµ s¶n phÈm cña c¸c cö d©n n«ng nghiÖp - còng lµ mét thÕ øng xö cña d©n n«ng nghiÖp khi gÆp biÓn. §iÓm mµ chóng t«i nghiªn cøu thö - cöa Sãt, mét cöa biÓn lín cuèi cïng cña phÝa B¾c cã mét lo¹i ngöêi l¹: ngöêi Bål«. Hä ®öîc miªu t¶ nhö mét gièng khØ bÞ coi lµ h¹ ®¼ng: giäng lõa, löng cong, cæ rôt. VÊn ®Ò lý thó lµ ngöêi Bål« vµ ngöêi ®Þa phö¬ng kh¸c nhau, c¸c «ng ®ã coi lµ ngöêi Chiªm Thµnh. Bål« cã thÓ lµ biÕn ©m tõ tõ “Pï lao” (trong ng«n ng÷ M· Lai “Pï lao” tøc lµ ®¶o) lµ d©n sèng trªn thuyÒn ta gäi lµ thñy diÖn hoÆc thñy cö. ë Thõa Thiªn hä ®öîc gäi lµ mäi biÓn cßn ë Ninh Hßa hä ®öîc gäi lµ ngöêi H¹. So víi d©n ®Þa phö¬ng thuyÒn cña hä rÊt thµnh thôc. Víi hä, con thuyÒn kh«ng cßn chØ lµ c«ng cô s¶n xuÊt n÷a mµ ®ång thêi lµ nhµ. C¸c con thuyÒn lªnh ®ªnh Êy kÕt lËp víi nhau thµnh v¹n (lµng) sèng trªn mÆt nöíc vµ hoµn toµn t¸ch biÖt víi ®Êt liÒn. C¸c v¹n nhö thÕ ghÐp l¹i thµnh tæng riªng vµ v¹n còng cã lý tröëng, tæng cã ch¸nh tæng ®éc lËp. Êy vËy mµ hä vÉn ph¶i phô thuéc d©n trªn ®Êt liÒn. Thø nhÊt lµ hä thuéc lo¹i “v« hiÖu ®iÒn ®Þa” nªn ph¶i mua ®Êt trªn lµng ®Ó x©y nhµ thê. Khi cã ngöêi chÕt l¹i ph¶i mua ®Êt ®Ó ch«n cÊt. Thø nh× lµ, vÒ cuéc sèng hµng ngµy hä bÞ d©n trªn ®Êt liÒn chi phèi. C¸ hä ®¸nh ®öîc hµng ngµy ph¶i lªn bê b¸n. ë c¸c cöa biÓn thÝ dô cöa Sãt, tröíc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®· h×nh thµnh nh÷ng bËc thö¬ng chñ ®µn anh. Hä ®éc quyÒn mua c¸ cña d©n thñy cö nµy. Bëi

653

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trªn con thuyÒn c¸ kh«ng thÓ dù tr÷ ®öîc mµ c¸c thö¬ng chñ ®µn em th× kh«ng ®öîc phÐp vöît mÆt c¸c thö¬ng chñ ®µn anh, nªn cuèi cïng d©n thñy cö, nh÷ng chñ nh©n cña biÓn c¶ l¹i ph¶i lªn bê mua c¸ cña c¸c thö¬ng chñ ®Ó ¨n víi gi¸ c¾t cæ. Nh÷ng lóc ph¶i s¾m thuyÒn tËu löíi hä ph¶i vay nî. ThÕ lµ hä biÕn thµnh nh÷ng con nî cña d©n trªn ®Êt liÒn. MÆc dï kh«ng cã truyÒn thèng vÒ biÓn, nhöng do tiÕp xóc víi biÓn ®· kh¸ l©u nªn ë vïng biÓn ngöêi ViÖt ®· h×nh thµnh mét sè tËp qu¸n s«ng nöíc. Khi nghiªn cøu cÇn chó ý c¸c ®Æc thï vïng m«i tröêng nµy: Vïng biÓn chóng ta nghiªn cøu n«ng hay s©u, tho¶i dÇn hay dèc ®øng, cã vòng kÝn ®Ó dÊu thuyÒn hay kh«ng, gÇn hay xa c¸c dßng h¶i löu nãng l¹nh. ChÕ ®é thñy triÒu ë ®Êy t¹o nªn chu kú con nöíc nhö thÕ nµo, c¸c loµi h¶i vËt qua l¹i ë ®©y theo thêi gian vµ kh«ng gian ra sao. §Æc biÖt ph¶i chó ý c«ng cô s¶n xuÊt v× vïng biÓn cã rÊt nhiÒu c«ng cô s¶n xuÊt vµ v× ë ®©y ®iÒu kiÖn giao löu gi÷a c¸c luång v¨n hãa rÊt thuËn lîi. VÒ mÆt x· héi, tö liÖu böíc ®Çu thu thËp ®öîc cho thÊy hä vÉn gi÷ nguyªn c¬ cÊu cña x· héi n«ng nghiÖp, tÊt nhiªn chøc n¨ng cã kh¸c. CÇn t×m hiÓu s©u thªm xem c¬ cÊu x· héi n«ng nghiÖp Êy lóc tiÕp xóc víi m«i tröêng míi cã g× ®öîc “c¶i biªn” ®Ó thÝch øng. Qua tö liÖu ®iÒn d· ta thÊy ë c¸c lµng ngö nghiÖp ven biÓn, bªn c¹nh c¬ cÊu x· héi truyÒn thèng ®· h×nh thµnh “héi cña nh÷ng ngöêi ®i biÓn” gäi lµ héi “b¹n thuyÒn”. Héi nµy cã tÝnh chÊt lµ héi céng c¶m cña nh÷ng ngöêi cïng mét nghÒ nghiÖp h¬n lµ mét c¬ cÊu ®Ó ®iÒu hµnh s¶n xuÊt. §èi víi d©n thñy c¬ cã lÏ v× c¸c nhãm qu¸ lÎ tÎ nªn hä ®öîc tËp hîp l¹i thµnh c¸c v¹n, nhiÒu lóc c¸c gi¸p cña cïng mét v¹n, rÊt xa nhau vµ trõ mét Ýt chøc dÞch ra d©n chµi kh«ng hÒ biÕt nh÷ng gi¸p kh¸c cña v¹n m×nh. VÊn ®Ò cuèi cïng cÇn löu ý lµ, mÆc dï kh«ng gian mét lµng

654

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI biÓn cã réng më h¬n kh«ng gian cña mét lµng n«ng nghiÖp, nhöng do ®Æc thï cña vïng m«i tröêng, chóng kh«ng thÓ tù cung tù cÊp ®öîc nªn lóc nghiªn cøu vÒ b×nh diÖn h¹ tÇng c¬ së kh«ng thÓ chØ bã gän trong kh«ng gian mét lµng mµ ph¶i nghiªn cøu c¶ mét khu vùc gåm nhiÒu lµng. ThÝ dô ë vïng cöa Sãt ch¼ng h¹n, trong mét kh«ng gian hÑp thµnh phÇn cö d©n rÊt b¸c t¹p. ë ®©y cã lµng ®¸nh c¸ chung cö trªn biÓn, cã lµng ®¸nh c¸ thñy cö trªn s«ng, cã lµng võa ®¸nh c¸ võa ®i bu«n, cã lµng võa ®¸nh c¸ võa lµm nghÒ phô, cã lµng n«ng nghiÖp lµm nghÒ thªm ë biÓn, cã lµng ®¬n thuÇn n«ng nghiÖp; cã lµng muèi v.v... mçi thµnh phÇn kÓ trªn kh«ng thÓ tù cÊp tù tóc ®öîc mµ ®Òu ph¶i dùa vµo nhau, bæ sung cho nhau. BiÓn lµ vïng m«i tröêng míi mÎ, míi mÎ ®èi víi sù khai ph¸ cña con ngöêi vµ míi mÎ c¶ trªn lÜnh vùc nghiªn cøu. Chóng ta cÇn gia c«ng thªm. 4. Vïng háa canh Tõ tröíc tíi nay, khi ®· ®éng ®Õn c¸c téc ngöêi nµy, ngöêi ta chØ ®Ò cËp ®Õn khÝa c¹nh nµy, khÝa c¹nh nä cña v¨n hãa th«i, chø chöa ai t×m hiÓu m«i tröêng c¶? C¨n cø vµo tµi liÖu d©n téc häc vµ tµi liÖu ®Þa lý häc, mÆc dï chöa hoµn chØnh chóng ta còng nhËn ®öîc vïng m«i tröêng nµy cã hai c¶nh quan. HoÆc lµ söên nói, cã thÓ nã bäc c¸i thung lòng hÑp nhö söên nói thuéc hÖ s¬n khèi ë phÝa B¾c. Trªn söên nói cö d©n lµm rÉy, cßn thung lòng ë döíi ch©n cö d©n l¹i lµm ruéng nöíc (Möêng, Th¸i). HoÆc söên nói gÊp vµo nhau, kh«ng cã téc ngöêi nµo lµm ruéng nöíc c¶ thÝ dô nhö vïng däc Tröêng S¬n vµ trªn cao nguyªn T©y Nam Bé. Dï cã ph©n chia thÕ nµo, chóng ®Òu cã mÉu sè chung, mÉu sè chung ®ã ®öa hä ®Õn lµm rÉy nhö nhau. MÉu sè chung ®ã lµ: Söên nói kh«ng cã nöíc ®äng l¹i ®Ó lµm ruéng nöíc nªn buéc

655

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI d©n ph¶i háa canh. Tuy cã mÉu sè chung, nhöng xÐt vÒ v¨n hãa téc ngöêi vÉn cßn cã nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau. ThÝ dô: cã kh«ng gian réng vµ kh«ng gian hÑp, cã vïng kh«ng gian bÞ c¾t xÐn vµ cã vïng kh«ng gian bÞ c¾t thµnh tõng phÇn nhá, khiÕn cho c¸c téc ngöêi khã giao löu víi nhau, cßn vïng cao nguyªn kh«ng gian réng nªn c¸c téc ngöêi dÔ dµng giao tiÕp. Lo¹i trõ nh÷ng biÖt lÖ nµy, mÉu sè chung vïng háa canh khiÕn cho c¸c cö d©n khi böíc vµo n«ng nghiÖp ®Òu lµm rÉy. Trªn nö¬ng rÉy, c©y trång chñ yÕu lµ c©y lóa lèc. Nhöng tö liÖu míi nhÊt cho ta biÕt c©y lóa lèc kh«ng ph¶i lµ tiÒn th©n cña c©y lóa nöíc nhö tröíc ®©y chóng ta vÉn lÇm lÉn mµ nã biÕn d¹ng cña c©y lóa nöíc khi leo lªn söên nói. Dï sao, sù xuÊt hiÖn cña lóa lèc, hËu sinh cña lóa nöíc kh«ng thÓ ra ®êi sím h¬n lóa nöíc ®öîc. Nh÷ng tö liÖu d©n téc häc ë §«ng Nam ¸ vµ ch©u §¹i Dö¬ng ®Òu thèng nhÊt mét ®iÓm: ®ã lµ loµi ngöêi trång trät c©y lÊy cñ ®Çu tiªn mµ cñ nhiÒu nhÊt lµ cñ m«n (tar«). §Êy lµ chuyÖn qu¸ khø, cßn hiÖn t¹i quanh c¶nh háa canh tËp trung vµo c©y lóa lèc. Lóa lèc chÞu kh«, chèng giã vµ n¨ng suÊt cao h¬n c¸c lo¹i kh¸c nhiÒu. Kü thuËt lµm nö¬ng rÉy ë nöíc ta, trªn nh÷ng nÐt lín ®Òu thèng nhÊt víi vïng §«ng Nam ¸ vµ ch©u §¹i Dö¬ng. NÐt lín nhÊt ®ã lµ: ®¹i ®a sè c¸c vïng ®Òu dïng gËy chäc lç. GËy chäc lç thùc ra lµ mét c«ng cô kh«ng cã g× quan träng, qui tr×nh cña n«ng nghiÖp nö¬ng rÉy háa canh kh©u nÆng nhäc nhÊt kh«ng ph¶i lµ chäc lç tra h¹t mµ lµ ph¸ nö¬ng vµ c¸i nãi lªn tr×nh ®é kü thuËt cao lµ ë chç biÕt chuyÓn ®æi c©y trång theo tõng n¨m chø kh«ng ph¶i lµ ë gËy chäc lç, bëi v× trªn thÕ giíi cã vïng háa canh kh«ng b»ng gËy chäc lç mµ b»ng cuèc. Toµn bé Phi ch©u ®en ®Òu lµm n«ng nghiÖp nö¬ng rÉy b»ng cuèc.

656

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI T¹i vïng nµy, kÌm theo trång trät cã s¨n b¾t, kÓ c¶ s¨n b¾t thñy s¶n trªn vïng cao (tøc b¾t c¸) ch¨n nu«i vµ h¸i löîm. TÊt c¶ nh÷ng tö liÖu hiÖn cã cho thÊy ë nöíc ta chöa cã téc ngöêi nµo chØ sèng b»ng nghÒ s¨n b¾t. Cßn ch¨n nu«i th× tïy tõng vïng còng kh¸c nhau. Vïng kh¸ nhÊt lµ cao nguyªn ®Æc biÖt lµ T©y Nguyªn - n¬i cã ®ång cá b»ng ph¼ng vµ réng. ë miÒn B¾c, cao nguyªn §ång V¨n lµ ®¸ng kÓ. Cßn trªn söên nói, cho dï lµ söên nói thuéc s¬n khèi miÒn B¾c ®æ xuèng thung lòng cã ngöêi trång lóa nöíc hay lµ söên nói Tröêng S¬n kh«ng ®æ xuèng thung lòng, ch¨n nu«i ®Òu kÐm. ë ®©y chØ cã nu«i gia cÇm. §i vµo gia ®×nh vµ x· héi vïng háa canh, tö liÖu cho phÐp chóng ta kh¼ng ®Þnh ®öîc x· héi ë ®©y thuéc x· héi trång trät chø kh«ng ph¶i x· héi nguyªn thñy. Kh¾p trªn thÕ giíi, n¬i nµo s¶n xuÊt s¬ khai, ®a sè tröêng hîp lµ háa canh, x· héi n«ng nghiÖp háa canh thöêng b¶o löu vÕt tÝch cña x· héi nguyªn thñy (chøng tÝch nguyªn thñy tö¬ng ®èi hoµn chØnh ë ngöêi PÝchmª) ®¸ng löu ý lµ vÕt tÝch cña t«n gi¸o nguyªn thñy vµ vÕt tÝch cña x· héi cã tï tröëng. §i vµo x· héi háa canh cßn cã thÓ t×m ®öîc nh÷ng vÕt tÝch tö¬ng ®èi cæ cña loµi ngöêi mµ ta Ýt thÊy ë x· héi n«ng nghiÖp ph¸t triÓn. ë miÒn B¾c nöíc ta nghi lÔ n«ng nghiÖp cã ph¶n ¸nh hiÖn töîng con ngöêi cÇu khÈn c¸c lùc löîng siªu nhiªn. Th¸i ®é cÇu xin c¸c lùc löîng siªu nhiªn Ýt nhiÒu ®Òu bÞ nh©n hãa, bëi v× x· héi cña ngöêi Kinh ®· ph¸t triÓn cao, ®· cã nhµ nöíc. H×nh thøc t«n gi¸o mang tÝnh chÊt cña thêi kú ®· ph¸t triÓn, tøc lµ khÈn nguyÒn thÕ giíi nh©n hãa (t«n gi¸o cao). Tuy nhiªn th¶ng hoÆc chóng ta t×m ®öîc mét sè dÊu vÕt t«n gi¸o s¬ khai nhö nghi lÔ phån thùc víi nh÷ng lÔ tiÕt m« pháng. Tr¸i l¹i trªn nö¬ng rÉy ta cßn t×m thÊy nh÷ng vÕt tÝch cña t«n gi¸o nguyªn thñy xöa. NÕu nhö ngöêi Kinh kÓ c¶ ngöêi Möêng th¸i ®é cÇu nguyÖn xin xá lµ c¬ b¶n th× trªn nö¬ng rÉy tuy cã th¸i ®é khÈn nguyÒn nhöng cßn tån t¹i ®Ëm nÐt nh÷ng lÔ

657

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tiÕt nh»m t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn, b¾t thiªn nhiªn ph¶i thóc ®Èy s¶n xuÊt. Nhö vËy lµ mét bªn cã th¸i ®é tiªu cùc cßn mét bªn lµ th¸i ®é t¸c ®éng tÝch cùc. ë x· héi ph¸t triÓn thÊp cã t¸c ®éng tÝch cùc vµo thÕ giíi siªu nhiªn, trong khi ®ã ë x· héi ph¸t triÓn cao th× tiªu cùc ®èi víi thiªn nhiªn. Ngöêi ta xem ®ã nhö lµ phï phÐp phö¬ng thuËt nhöng thùc ra ®Êy chØ lµ böíc ®Çu cña kü thuËt loµi ngöêi t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn. Ngay tõ ng÷ phö¬ng thuËt cña Trung Hoa còng ®· bao hµm ý nghÜa ®ã bëi v× tõ “phö¬ng” cã nghÜa lµ vu«ng. Vµ c¸ch lµm phö¬ng thuËt lµ c¸ch lµm tèi öu ®Ó chØ c¸i phï phÐp cã hµm nghÜa lµ phö¬ng ph¸p nhö kü thuËt, tøc t¸c ®éng lµm biÕn ®æi hiÖn thùc. ë miÒn B¾c trong c¸i x· héi nö¬ng rÉy qua tö liÖu cña Thanh Thiªn ®· thu thËp ®öîc mét hÖ thèng lÔ tiÕt cña ngöêi M¹ng ¦ (M«n - Kh¬me) cö tró ë biªn giíi rÊt hay. Sau khi minh gi¶i tö liÖu ®ã, ta t×m ra ®öîc mét hÖ thèng tÝn ngöìng thê mÆt trêi rÊt cæ vµ hoµn chØnh. NÕu qu¶ thùc trèng ®ång ®öîc dïng trong lÔ tiÕt tøc lµ h×nh th¸i thê mÆt trêi th× ë ngöêi M¹ng ¦ cã h×nh thøc ®ã. Kh«ng nªn xem thê thÇn mÆt trêi lµ mét lÔ tiÕt riªng lÎ trong lÔ tiÕt cña ngöêi M¹ng ¦. Trong hÖ thèng lÔ tiÕt ®ã ®Òu dïng phö¬ng thuËt lÊy mÆt trêi t¸c ®éng vµo ®Êt ®ai bao trïm lªn c¸c kh©u s¶n xuÊt ë trªn nö¬ng - ®iÒu nµy cã mét ý nghÜa lín vÒ lý thuyÕt d©n téc häc, víi mét kh¶ n¨ng ®Æt ra lµ ph¶i ch¨ng ë c¸c x· héi ®· ph¸t triÓn cao vÒ kü thuËt vµ x· héi ®· ph©n hãa thµnh ngöêi bãc lét kÎ bÞ bãc lét, ngöêi thèng trÞ vµ kÎ bÞ trÞ cho nªn th¸i ®é cña con ngöêi lµ ph¶i cÇu xin tiªu cùc. Ngöîc l¹i ph¶i ch¨ng trong c¸i x· héi cã tr×nh ®é kü thuËt chöa ph©n hãa giai cÊp nªn con ngöêi chöa cã th¸i ®é bÞ bãc lét, bÞ trÞ mµ vÉn gi÷ th¸i ®é t¸c ®éng tÝch cùc vµo thiªn nhiªn. §ã lµ mét lý thuyÕt rÊt hay, ph¶n ¸nh mét nghÞch lý: thÊp ph¶i xin, cao ph¶i chinh phôc thiªn nhiªn, nhöng ë ®©y ngöîc l¹i. §a sè tö liÖu thu thËp ®öîc ®Òu thÕ. Cã vÊn ®Ò ®©y kh«ng ph¶i t«n gi¸o nguyªn thñy mµ lµ t«n gi¸o s¬

658

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI khai chöa thµnh hÖ thèng nhÊt qu¸n nhö c¸c t«n gi¸o lín (cã mét sè ngöêi cø töëng r»ng ®Êy lµ t«n gi¸o nguyªn thñy, vµ ®i lý gi¶i theo ý töëng Êy lµ bÕ t¾c, v× ë ta lµm g× cã t«n gi¸o nguyªn thñy, mµ ë ta chØ cã t«n gi¸o n«ng nghiÖp. §õng qu¸ say mª víi t« tem, nöíc m×nh kh«ng cã mÊy tö liÖu vÒ t« tem, cßn t«n gi¸o n«ng nghiÖp chöa ai s¬ kÕt c¶). LÐvi Strauss trong vßng 20 n¨m trêi chØ biÕt tö töëng d©n téc häc §«ng Phö¬ng - nhöng ngay bé m«n d©n téc häc nµy LÐvi Strauss khi ®Æt vÊn ®Ò t«n gi¸o trªn b×nh diÖn bøc thiÕt ph¶i dÉn t« tem, cßn t«n gi¸o n«ng nghiÖp «ng ta kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó ®¶ ®éng ®Õn. Chóng ta ë ngay trªn m¶nh ®Êt Êy, chóng ta ph¶i biÕt r»ng ë ta chØ cã t«n gi¸o n«ng nghiÖp chø kh«ng cã t«n gi¸o nguyªn thñy. Chóng t«i ®· thÊy ®öîc ®iÒu Êy nhöng kh«ng ®ñ ngöêi, kh«ng ®ñ thêi gian ®Ó b¾t tay vµo ®iÒu tra vÊn ®Ò Êy trªn c¸c x· héi nö¬ng rÉy (ngöêi Thöîng, ngöêi prot« indonesen) khèi ngöêi ®¹i diÖn cho mét líp v¨n hãa tö¬ng ®èi cæ ë §«ng Nam ¸ (ansraliatique) gÇn nhö gãi gän tÇng v¨n hãa cæ. ë miÒn B¾c cã cö d©n lµm nö¬ng rÉy nhöng tõ phÝa B¾c xuèng. Cö d©n T¹ng MiÕn khi ®i xuèng phÝa nam míi chÊp nhËn nö¬ng rÉy - t«i nghÜ nhö vËy. Tæ tiªn cña hä ë th¶o nguyªn nªn nö¬ng rÉy kh«ng ph¶i lµ yÕu tè chÝnh trong nÒn v¨n hãa. B©y giê víi hä nö¬ng rÉy lµ nguån sèng chÝnh vµ v× tr¶i qua nhiÒu thÕ hÖ nªn hä ®· rÊt quen thuéc. Tuy nhiªn xa xöa ch¾c ch¾n lµ hä kh«ng qua nö¬ng rÉy. Còng cã mét nhãm ngöêi M«n - Kh¬me lµm nö¬ng rÉy tõ thêi xa xöa nhö ngöêi Thöîng nhöng nÒn v¨n hãa cña hä chøa ®ùng nhiÒu biÕn ®éng do tiÕp xóc víi Th¸i, Möêng, Tµy - Nïng (c¬ b¶n lµ ruéng nöíc) vµ d©n T¹ng MiÕn vèn cã nguån gèc kh¸c do ®ã nÒn v¨n hãa cña hä bÞ biÕn d¹ng (X¸, Xinhmul, M¹ng ¦, Kh¸ng, Kh¬ Mó) kh«ng cßn ®Ëm chÊt “Thöîng” thÝ dô: mÆc theo

659

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kiÓu Th¸i, nhµ Th¸i, quÝ téc Th¸i thèng trÞ x· héi, ë hä t«n gi¸o n«ng nghiÖp kh«ng gièng ngöêi Thöîng, hä kh«ng cã tôc ®©m tr©u. Qua viÖc tiÕp xóc cña cö d©n M«n - Kh¬me miÒn B¾c víi c¸c téc ngöêi kh¸c v¨n hãa (ruéng nöíc, s¨n b¾t) ta dù ®o¸n víi h×nh thøc t«n gi¸o kh¸c, ngöêi Thöîng do ®ã lµ ph¶i ®i t×m vµ ch¾c ch¾n lµ khã t×m: ThÝ dô ngöêi Thöîng ë Tröêng S¬n nãi tiÕng M«n - Kh¬me th× tµi liÖu cho thÊy cã hiÖn töîng ngo¹i lÖ (cét ®©m tr©u Ba Na gäi lµ “b©ng”) nhöng hiÖn töîng cét lÔ nµy kh«ng thÊy ë ngöêi M«n Kh¬me vïng ®«ng B¾c. NÕu nhö ta t×m ®öîc vÕt tÝch cét lÔ nµy ë hä th× cã ý nghÜa rÊt hay. “B©ng” mang ý nghÜa g×? Nã lµ mét hiÖn töîng l¹: - Cã thÓ liªn quan ®Õn tôc thê cóng phæ biÕn ë §«ng Nam ¸ vµ ch©u §¹i Dö¬ng. - Còng cã thÓ liªn quan ®Õn vò trô luËn cña ngµy xöa trong thÇn tho¹i. VÒ thÇn tho¹i ngöêi ta ®· bµn c·i nhiÒu, nhöng ®Òu thèng nhÊt r»ng, hÖ thèng thÇn tho¹i cña mét téc ngöêi gåm hai ®iÓm lín: phÇn vò trô luËn vµ phÇn v¨n hãa luËn. ThÇn tho¹i vò trô luËn nãi vÒ viÖc t¹o thiªn lËp ®Þa thÕ giíi thÇn tho¹i trong vò trô luËn, döíi con m¾t ®an ngang däc nhö c¸c v× sao, cßn thÇn tho¹i v¨n hãa, ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa ra ®êi muén. Xöa kia téc ngöêi nµo còng cã mét khu vùc riªng biÖt, chöa tiÕp xóc lÉn nhau, nªn téc ngöêi nµo còng tù xöng m×nh lµ trung t©m vò trô. Sau khi vò trô ®öîc t¹o thµnh qua bµn tay thÇn linh, chÝnh con ngöêi còng do thÇn linh t¹o ra, nhöng thùc ra con ngöêi t¹o ra hÖ thèng v¨n hãa, kÓ c¶ thÇn linh, mµ hä lµ trung t©m. V× vËy trong thÇn tho¹i v¨n hãa næi bËt lªn mét nh©n vËt ®ãng vai trß v¨n hãa gäi lµ Hero culture. TiÓu sö cña nh©n vËt nµy ta thÊy cã mét th©n phËn thÇn tho¹i cùc kú hiÖn ®¹i. ThÇn tho¹i lµ xö¬ng sèng cña ®êi sèng tinh thÇn (Ên §é thiªn

660

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÒ triÕt häc, cßn Trung Quèc thiªn vÒ v¨n chö¬ng). ThÇn tho¹i cña ngöêi Maori cã hÖ thèng rÊt ®Ñp (ngöêi Maori ë T©n T©y Lan, P«linªsi nãi tiÕng Nam §¶o). HÖ thèng thÇn tho¹i cña hä cã tÇm vò trô (ngöêi X¸ ë nöíc ta hiÖn ®ang ph¶ng phÊt cã chÊt nµy) tÇm vò trô nµy ë th¬ v¨n kh«ng dÔ g× ®¹t ®öîc. T¸c phÈm v¨n häc lín nhÊt ë nöíc ta lµ TruyÖn KiÒu lµm sao ngang tÇm ®öîc. HiÖn t¹i th¬ v¨n ®ang quay vÒ thÇn tho¹i. Nh©n vËt v¨n hãa Maori tªn lµ Ma ui, ®ã lµ con ®öîc sinh ra gi÷a bè trêi mÑ ®Êt. Ma ui lµ ngöêi ®Çu tiªn ®öîc sinh ra trªn mÆt ®Êt trÇn trôi. ¤ng ta lµm ®ñ thø kú tÝch t¹o nªn cuéc sèng Êm no cho con ngöêi, thÝ dô: mÆt trêi ch¹y nhanh qu¸, con ngöêi kh«ng thÓ lµm ®öîc. Ma ui cÇm xö¬ng b¶ vai ®¸nh g·y mét ch©n, mÆt trêi ph¶i ®i tõ tõ. ChuyÖn ®¸nh mÆt trêi cã thÇn th¸i ngang tÇm vò trô, «ng ta lµm ®ñ mäi thø lËp nªn mu«n kú tÝch. Nhöng m¬ öíc cuèi cïng cña con ngöêi lµ ®öîc bÊt tö nhö thÇn linh. §Ó thùc hiÖn m¬ öíc nµy «ng ta xuèng lßng ®Êt. §Êt - mÑ «ng ta - ngñ triÒn miªn. Ma uy chui qua cöa m×nh cña mÑ vµo lßng ®Êt ®Ó lÊy chÊt sèng vÜnh cöu cho loµi ngöêi. Nhöng khi míi chui ®öîc nöa ngöêi th× v× ®éng, ®Êt tØnh dËy, «ng ta bÞ kÑt chÕt. ¤ng ta chöa kÞp lÊy chÊt sèng vÜnh cöu cho loµi ngöêi, thÕ lµ ngöêi Maori kh«ng thÓ bÊt tö ®öîc. Dï kh«ng bÊt tö nhöng téc ngöêi nµy sèng vÜnh cöu trong nÒn v¨n hãa mµ hä t¹o ra. B»ng c©u chuyÖn Ma ui cã thÓ giíi thiÖu c¬ së t«n gi¸o n«ng nghiÖp. Trong vò trô luËn s¬ khai, trêi ®Êt lµ yÕu tè h»ng xuyªn. Trêi lµ yÕu tè n¨ng ®éng mµ biÓu töîng lµ mÆt trêi hoÆc ®ång hãa víi mÆt trêi döíi hai biÓu töîng chñ yÕu: n¾ng vµ möa. §Êt lµ yÕu tè thô ®éng nhöng tiÕp thu ®öîc yÕu tè n¨ng ®éng cña mÆt trêi ®Ó sinh ra sù sèng. C©y cèi n¶y në, ®Êt «m Êp c©y trång nhö mÑ cã thai tiÕp nhËn lu«n n¾ng möa cña trêi trong thÇn

661

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tho¹i s¬ khai (kh«ng ai t×m ra thÇn tho¹i nguyªn thñy) cã hai yÕu tè trêi vµ ®Êt. §õng töëng cÆp kh¸i niÖm ¢m (-) Dö¬ng (+) lµ ph¸t hiÖn ®éc ®¸o cña ngöêi Trung Hoa, bëi lÏ trong mäi thÇn tho¹i ®· cã biÓu töîng ®ã. Ngöêi Trung Hoa chØ cã tµi n¨ng tæng kÕt c¸c biÓu töîng ®ã thµnh kh¸i niÖm triÕt häc, vµ quan niÖm vÒ ©m vµ dö¬ng lµ quan niÖm chung cña loµi ngöêi. Cã nhiÒu tröêng ph¸i kh¸c nhau ë trªn thÕ giíi, trung t©m triÕt häc Hy L¹p qui höíng thÇn tho¹i ®i vµo duy lý, ngöîc l¹i Ên §é vµ Trung Hoa n©ng thÇn tho¹i thµnh triÕt häc - nghÜa lµ triÕt häc ®öîc x©y dùng trªn c¬ së thÇn tho¹i. Khi nghiªn cøu t«n gi¸o n«ng nghiÖp, chóng ta ph¶i chó ý hai kh¸i niÖm: Trêi vµ ®Êt. BiÓu töîng trêi cã thÓ lµ mÆt trêi, cã thÓ lµ mét loµi chim nµo ®ã, nhö chim trªn trèng ®ång (chø kh«ng ph¶i lµ t«tem). ë Mªlanªsi chim lµ mÆt trêi, c¸ sÊu lµ ®Êt. ë ta biÓu töîng trêi ®Êt kh«ng thµnh hÖ thèng nhöng cã c¸c m¶ng nhö ®Êt vµ r¾n. (Tuy nhiªn trªn thùc ®Þa ®õng quªn vµ còng ®õng qu¸ nhí ®iÒu ®ã, ®i ®iÒn d· cÇn biÕt tröíc mét sè ®iÒu, nhöng biÕt qu¸ th× v« t×nh höíng ngöêi tr¶ lêi theo m×nh). ë ngöêi M¹ng ¦ vai trß mÑ lóa chÝnh lµ ®Êt nhöng ph¶i nãi ngay r»ng biÓu töîng ®Êt trªn thùc ®Þa th× khã nhËn ra. §iÒu l¹ lµ ë ngöêi Thöîng, kh«ng thÊy ®iÒu ®ã (c¨n cø trªn tö liÖu). Ph¶i ch¨ng cã cÆp biÓu töîng ®ã mµ ta chöa ph¸t hiÖn ra: nghiªn cøu d©n téc häc thÇn tho¹i ®ßi hái ph¶i quan s¸t nghi lÔ qua lÔ tiÕt chø kh«ng ph¶i t×m nã trong kh¸i niÖm. Bëi v× kh¸i niÖm th× dÔ bÞ quªn cßn lÔ tiÕt th× lÆp ®i lÆp l¹i, con ngöêi kh«ng thÓ quªn vµ nhÞp ®iÖu lÔ tiÕt lµm cho con ngöêi nhí mét c¸ch tho¶i m¸i trong v« thøc, hä kh«ng cÇn kh¸i niÖm. Nghiªn cøu c¸i ®öîc thÓ hiÖn ra bªn ngoµi, c¸c lÔ tiÕt hîp thµnh mét nghi lÔ, cïng c¸c thø kh¸c: c«ng cô, bµi h¸t v.v... Nh÷ng biÓu töîng nµy ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng lÔ tiÕt vµ s¾p xÕp c¸c lÔ tiÕt thµnh nghi thøc ®Ó cuèi cïng t×m ra ý nghÜa

662

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña c¶ mét tæng thÓ, tøc lµ mét hÖ thèng c¬ cÊu th× ph¶i cã ý nghÜa. T×m ý nghÜa mê nh¹t cña chóng rÊt khã ®ßi hái ph¶i kiªn tr×, c¸c bµi h¸t ë cö d©n nö¬ng rÉy kh«ng nhiÒu, mo Möêng, mo Th¸i ng¾n, méc m¹c. Nghi lÔ n«ng nghiÖp ë cö d©n nö¬ng rÉy kh«ng cã vËt lÔ, nã g¾n víi vò trô luËn trong thÇn tho¹i. Quan niÖm vÒ vò trô cña ngöêi ®êi xöa rÊt ®a d¹ng, nh÷ng ®iÓm chung mµ d©n téc nµo còng cã ®ã lµ sù ph©n bè trôc däc xung quanh trôc ngang. Trôc ngang lµ trÇn thÕ, lµ thÕ giíi cña con ngöêi ®Ó tõ ®ã ®i theo thÕ giíi trôc däc lµ thÕ giíi thÇn tiªn, thÕ giíi cña trêi, cña nh÷ng thùc thÓ siªu nhiªn. Xuèng döíi trôc däc lµ thÕ giíi cña ®Êt. Trôc däc lªn trêi còng theo tõng d©n téc mµ chia ra nhiÒu tÇng kh¸c nhau. VÝ dô c¸c téc ngöêi ë Xibªri chia ra tõ 9 ®Õn 12 tÇng, mçi tÇng trêi cã thùc thÓ siªu nhiªn riªng. §Êt còng cã thÓ chia ra nhiÒu tÇng. Nhö vËy trôc däc cã thÓ chia lµm 3 nÊc, víi tèi thiÓu lµ 3 thÕ giíi, tèi ®a cã thÓ nhiÒu h¬n. Ba thÕ giíi nèi nhau b»ng trôc däc. Trong nghi lÔ, ®Æc biÖt lµ nghi lÔ n«ng nghiÖp b»ng hµnh ®éng (b»ng lêi kÓ trong thÇn tho¹i), biÓu töîng nèi liÒn ba trôc ®ã lµ g×? Cã nhiÒu lo¹i biÓu töîng, tïy tõng vïng d©n téc mµ cã biÓu töîng cô thÓ? Th«ng thöêng lµ ngän nói. V× ch©n nói g¾n vµo ®Êt, ngän nói höíng lªn trêi. Th¸nh Giãng lªn Sãc S¬n råi mÊt còng lµ mét lo¹i thÇn nói. Hïng Vö¬ng lµ thÇn nói. C¸c nghi lÔ ®êi xöa hay lµm ë nói lµ do quan niÖm nµy. Mét biÓu töîng trôc däc n÷a lµ cù th¹ch tøc megalit thêi s¬ sö. §ã lµ c¸c trôc ®¸ riªng lÎ hoÆc lµ hÖ thèng cù th¹ch. ë ta c¸c di tÝch cù th¹ch kh«ng nhiÒu, thÝ dô ë Xu©n Léc (theo tö liÖu Ph¸p ë ngöêi Th¸i, ë ngöêi Möêng, t¹i nghÜa ®Þa xöa cã vËt ®¸ cao hai mÐt, mé quÝ téc cã ®¸: Chum ®¸ ë c¸nh ®ång Chum (Lµo) ®öîc xem lµ cù th¹ch. ë In®«nªsia vµ Mªlanªsi cù th¹ch ra ®êi vµo hËu kú s¾t (cù th¹ch theo nghÜa kh¶o cæ häc). §«ng Nam ¸ nhiÒu n¬i kh«ng cã cù th¹ch theo kiÓu kh¶o cæ häc nhöng cã trôc

663

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI dùng cét ®¸ víi må m¶. Trong nghi lÔ n«ng nghiÖp cña ngöêi Naga (¸t xam Ên §é) cßn nhiÒu vÕt tÝch cù th¹ch cæ, næi tiÕng lµ tôc s¨n ®Çu ngöêi, tôc nµy cßn thÞnh hµnh c¶ khi hä ®· lµm ruéng nöíc. T¹i ®©y ngöêi ta ®· dùng cét ®¸ cao 2 mÐt ë bê ruéng khi ®i s¨n ®Çu ngöêi vÒ ®Ó lªn trªn ®ã. Ngöêi xöa quan niÖm linh hån cña con ngöêi ®öîc qui tô ë ®Çu cã thÓ lµ ë tai, m¾t, thãp. Ngöêi ViÖt kiªng sê xo¸y tãc. Ngöêi Naga quan niÖm kh¸c ta. ë ta quan niÖm vÒ linh hån ®· bÞ ¢u - T©y x©m nhËp. Theo kiÓu phö¬ng T©y ta cho linh hån lµ mét c¸ thÓ cã c¸ tÝnh. Ngöêi H¸n quan niÖm 3 hån 7 vÝa hoÆc 3 hån 9 vÝa. Khi chÕt 3 hån vÒ c¸c thÕ giíi kh¸c nhau, cã sè phËn kh¸c nhau. Ngöêi Ba Na cã 3 hån mçi hån cã c¸ch biÓu hiÖn riªng. Hån chÝnh ®i vÒ lµng ma. Ngöêi Naga quan niÖm linh hån lµ mét chÊt bµng b¹c, khi chÕt tho¸t ra nhËp vµo kho linh hån chung, nã lµ thÓ cña vËt chÊt (duy vËt s¬ khai). Linh hån theo hä v« c¸ thÓ. ¤ng Huntom ®· hái mét «ng giµ Naga quan niÖm vÒ linh hån. ¤ng giµ nµy kh«ng gi¶i thÝch ®öîc b»ng tõ ng÷ mµ b»ng ®éng t¸c ®Ëp vá qu¶ trøng chØ cho «ng ngöêi Anh nµy r»ng lßng trøng lan ra trªn mÆt ®Êt kh«ng bê bÕn ®Êy lµ linh hån con ngöêi. Linh hån lµ chÊt lµm nªn sù sèng, vËt chÊt lµm cho linh hån trë nªn c¸ tÝnh. Kh«ng cã linh hån th× vËt chÊt kh«ng sèng. Cµng tËp trung nhiÒu linh hån, sù sèng cµng m¹nh. V× vËy theo quan niÖm cña ngöêi Naga linh hån lµ sù sèng v× vËy hä s¨n ®Çu ngöêi, s¨n søc sèng c¾m nã vµo cét ®¸ trªn bê ruéng, cét ®¸ chuyÒn søc sèng tõ ®Çu ngöêi xuèng ®Êt. Quan niÖm nµy gièng mana ë Mªlanªsi. ë Mªlanªsi ngöêi nµo cã nhiÒu mana th× giµu h¬n, oai h¬n vµ ngöîc l¹i. Ngöêi Naga quan niÖm cø ai lÊy ®öîc ®Çu ngöêi míi oai hïng. ë T©y Nguyªn tröíc ®©y cã giÆc lµng, gi÷a c¸c lµng ®¸nh nhau lu«n. Vïng T©y Nguyªn, ngay ®ång b»ng B¾c Bé còng cã cöíp lµng. Ngöêi Naga lÊy ®Çu ®Ó cäc ®¸, hån theo ®ã xuèng ®Êt v× vËy

664

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®öîc mïa. Cù th¹ch lµ chÊt thiªng liªng. T¹i sao hä l¹i kh«ng ®Ó ®Çu trªn mÆt ®Êt mµ l¹i th«ng qua cù th¹ch, bëi v× cù th¹ch lµ chÊt thiªng míi truyÒn ®öîc linh hån vµo ruéng, gièng nhö chØ cã d©y ®iÖn míi truyÒn ®öîc dßng diÖn. §ã lµ chÊt m«i giíi gi÷a trêi vµ ®Êt. C¸i thiªng liªng lµ g×? §ã lµ m«i giíi ®Ó tiÕp cËn thÕ giíi siªu nhiªn víi thÕ giíi tù nhiªn (vÝ nhö bµi vÞ míi linh thiªng cßn bµn th× kh«ng thiªng). Cù th¹ch xuÊt hiÖn s¬ kú s¾t hËu kú ®ång kh«ng thÓ sím h¬n ®öîc. Ýt ra ta cã lý do ®Ó tin cËy ®öîc: khi ®å ®¸ kh«ng cßn lµ nguyªn liÖu th«ng dông n÷a nã ®· ®i vµo qu¸ khø vµ trë nªn linh thiªng. ë thêi ®¹i chóng ta gç cã thÓ ®öîc coi lµ linh thiªng (bµi vÞ, bia). Nhöng c¸i lµm cho thiªng chÝnh lµ ch÷ Nho. Töîng ph¶i lµm b»ng gç quÝ cã kho¶ng c¸ch trong kh«ng gian vµ thêi gian. NÕu cù th¹ch chØ ®Ó truyÒn linh hån th× t¹i sao l¹i cao nhö vËy? ë B¾c Ph¸p cã cù th¹ch cao tíi 20 mÐt. §¸ víi tö c¸ch lµ mét chÊt liÖu thiªng liªng kh«ng chØ lµ mét biÓu töîng (nhö lµ hßn nói) mµ cßn lµ mét vËt thiªng liªng nhÊt míi cã thÓ lµm m«i giíi ®öîc. ë nöíc ta rÊt Ýt cù th¹ch. ë ngöêi Thöîng ta löu ý ®¸ ë mé, ®ã còng lµ dÊu vÕt cù th¹ch. §¸ng löu ý ë §«ng Nam ¸ c¸i nèi liÒn vò trô lµ c©y b»ng gç. Mçi mét téc ngöêi cã c©y riªng: Ngöêi ViÖt c©y ®a, c©y si, Melanesien, c©y mÝa, (vÕt tÝch c©y mÝa cßn t×m thÊy ë Kinh, Möêng, Th¸i). B¾c Mü lµ n¬i cã cét t«tem nhiÒu nhÊt. Quanh cét t«tem ngöêi ta tiÕn hµnh móa nghi lÔ theo ®Þnh kú. Dï c©y ®Ó nguyªn hay lét bá vá thÓ hiÖn trôc vò trô ®Òu lµ ®iÓn h×nh cña ngöêi Anh ë B¾c Mü. H×nh vÏ trªn cét ®©m tr©u dÝnh liÒn víi thÇn tho¹i g×, ®i t×m nghÜa ®en cña nã, chó ý kiªng kþ vµ tôc chän c©y. VÝ dô ë ngöêi Ba Na c©y b«ng g¹o trong truyÒn thuyÕt lµ g×, chän nhö thÕ nµo lµ tiªu chuÈn, c¸ch chÆt, lêi khÊn. Hoa v¨n Möêng kh«ng gi¶i m· ®öîc ý nghÜa Êy, cßn cã ®iÒu l¹ lµ nghi lÔ n«ng nghiÖp ë miÒn B¾c mang ý nghÜa duy lý dÔ

665

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ph©n tÝch, cßn ë ngöêi Thöîng khã ph©n tÝch. §øng vÒ mÆt thÈm mü hoa v¨n Thöîng rÊt ®Ñp, h×nh nhö ë ®©y cã mèi th«ng quan gi÷a con ngöêi vµ tù nhiªn mét c¸ch kú l¹. LÎ tÎ sù miªu t¶ cho ta thÊy vßng trßn ngöîc chiÒu kim ®ång hå lµ nhiÒu. §Çu tr©u lµ mét hiÖn töîng l¹. C¸c häc gi¶ phö¬ng T©y thÝch h×nh thøc bÒ ngoµi nªn bá qua nhiÒu chi tiÕt vÝ nhö: c©y g©ng cã mÊy tÇng, cã tªn hay kh«ng, theo cæ tÝch biÕt ®©u l¹i nhiÒu tÇng, tua vÏ lµ g×... Trªn ®©y lµ nh÷ng gi¶ thuyÕt lµm viÖc. Qua c¸c tö liÖu cã ®öîc t«i ®· ®Æt ra gi¶ thuyÕt ®Ó tõ gi¶ thuyÕt ®ã lËp ®Ò cö¬ng ®iÒu tra trªn thùc ®Þa. ChØ cã tö liÖu ®iÒn d· míi nãi lªn ®öîc sù thËt. §Õn mét lóc nµo ®ã cã ®ñ tö liÖu chóng ta sÏ tæng kÕt ®Æt ra gi¶ thuyÕt míi nhöng ®îi ®Õn lóc Êy cßn l©u vµ cßn ph¶i kh¶o s¸t thùc tÕ thËt nhiÒu. _________ * MÆc dï Ýt ®øng trªn bôc gi¶ng, nhöng TrÇn Tõ lu«n dµnh t©m huyÕt ®Ó huÊn luyÖn mét nhãm häc trß g¾n bã víi D©n téc häc. Tuy nhiªn «ng chØ nãi mµ kh«ng viÕt gi¸o tr×nh. Quanh chuyÖn c¶nh quan vµ bé mÆt téc ngöêi lµ mét phÇn nhá trong hÖ thèng c¸c bµi gi¶ng cña «ng ®öîc NguyÔn Duy ThiÖu ghi vµ chØnh ®èn l¹i, c¾t xÐn bít, ®Æt ®Çu ®Ò vµ c¸c ®Ò môc. Tuy nhiªn ngöêi ghi vÉn cè gi÷ l¹i phÇn nµo h¬i v¨n nãi cña ngöêi ph¸t biÓu. 1. Y-an-tre-xnop, LÞch sö d©n téc häc c¸c nöíc §«ng Dö¬ng.

666

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Mü thuËt cæ trong sù nghiÖp x©y dùng con ngÖêi míi

Quy ®Þnh “nhiÖm vô trung t©m” cña cuéc c¸ch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa trong giai ®o¹n míi cña c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa trªn ®Êt nöíc ta võa thèng nhÊt, B¸o c¸o chÝnh trÞ cña Ban chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV ®Ò cËp tröíc tiªn ®Õn viÖc “x©y dùng con ngöêi míi”(1). Con ngöêi míi nãi ®©y, tÊt nhiªn lµ “con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa”(2). §Þnh nghÜa mÉu mùc con ngöêi nµy, NghÞ quyÕt §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV nªu lªn “nh÷ng ®Æc tröng næi bËt”: “lµm chñ tËp thÓ, lao ®éng, yªu nöíc x· héi chñ nghÜa vµ cã tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n”(3). §iÒu ®¸ng löu ý lµ, khi ph¸t triÓn cho tØ mØ h¬n néi dung cña c¸c ®Æc tröng võa kÓ, bªn c¹nh nh÷ng tiªu chuÈn cô thÓ nÆng vÒ lý trÝ, NghÞ quyÕt cßn ®Ò cao mÆt t×nh thö¬ng: con ngöêi míi ph¶i “cã tö töëng ®óng vµ t×nh c¶m ®Ñp”, “cã lßng yªu nöíc x· héi chñ nghÜa nång nµn”, “cã t×nh thö¬ng yªu s©u s¾c ®èi víi nh©n d©n lao ®éng” (4). Mµ qu¶ vËy! T×nh thö¬ng vèn lµ mét trong nh÷ng b×nh diÖn tÝch cùc nhÊt cña øng xö con ngöêi, bëi lÏ chÝnh v× thö¬ng yªu mµ ph¶i c¨m thï, chÝnh v× thö¬ng yªu mµ ph¶i chiÕn ®Êu, chÝnh v× thö¬ng yªu mµ ph¶i x©y dùng. Nhöng lµm c¸ch nµo ®Ó vun xíi trong mçi chóng ta, ®Æc biÖt trong mçi con ngöêi cña thÕ hÖ trÎ, nh÷ng t×nh c¶m cao ®Ñp nhÊt, nh»m x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa? §Ó phÇn nµo gi¶i ®¸p c©u hái nµy, B¸o c¸o chÝnh trÞ còng nhö NghÞ quyÕt ®· dµnh nhiÒu trang cho c«ng t¸c v¨n hãa - v¨n nghÖ(5), trong

667

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chõng mùc mµ ngöêi c¸n bé v¨n hãa - v¨n nghÖ cña chÕ ®é x· héi chñ nghÜa kh«ng chØ lµ mét chuyªn viªn b×nh thöêng, mµ nghiÔm nhiªn lµ “kü sö t©m hån”. MÆc dÇu hai v¨n kiÖn trªn kh«ng thÓ nh¾c ®ñ tõng ngµnh v¨n hãa, tõng bé m«n nghÖ thuËt, mäi ngöêi c«ng t¸c trong ngµnh mü thuËt, dï lµ nghÖ sÜ t¹o h×nh hay ngöêi nghiªn cøu mü thuËt, ®Òu hiÓu r»ng, trong cuéc c¸ch m¹ng tö töëng v¨n hãa, trong c¸c biÖn ph¸p v¨n hãa nh»m x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa, mü thuËt tÊt vµ ph¶i cã phÇn ®ãng gãp cña nã. Tuy nhiªn, khi nãi ®Õn ®ãng gãp cña mü thuËt vµo cuéc c¸ch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, c¸n bé vµ nh©n d©n ta thöêng chØ nghÜ ®Õn nh÷ng t¸c phÈm mü thuËt do c¸c nghÖ sÜ c¸ch m¹ng s¸ng t¹o ra, ®Õn t¸c dông gi¸o dôc tö töëng vµ x©y ®¾p t×nh c¶m cña nh÷ng t¸c phÈm Êy. Thùc ra, cßn mét ®ãng gãp n÷a cña mü thuËt vµo cuéc c¸ch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, mµ c¸n bé còng nhö nh©n d©n ta thöêng Ýt löu ý ®Õn. §ã lµ gia tµi mü thuËt phong phó do cha «ng ta ®Ó l¹i, vµ t¸c dông gi¸o dôc còng nhö x©y ®¾p t×nh c¶m mµ gia tµi Êy cßn cã thÓ ph¸t huy ®èi víi thÕ hÖ hiÖn nay vµ c¸c thÕ hÖ mai sau. Gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i chØ míi ®öîc böíc ®Çu th¨m dß, khã kh¨n, chñ yÕu lµ kh¸ch quan, mµ chóng t«i sÏ ®Ò cËp ®Õn trong mét ®o¹n sau. Dï sao, ngay tõ b©y giê, c¸c nhµ nghiªn cøu nãi chung cßn trÎ, míi dÊn th©n c¸ch ®©y chöa ph¶i ®· l©u l¾m vµo mét lÜnh vùc mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn, ®· d¸m nãi ch¾c víi chóng ta mét ®«i ®iÒu(6). - Mét lµ, gia tµi Êy ®· ®öîc cha «ng ta tÝch lòy dÇn qua mét kho¶ng thêi gian ph¶i tÝnh b»ng thiªn niªn kû, tõ nh÷ng nÐt cßn th« vông nhöng trµn trÒ søc sèng trªn v¸ch ®¸ hang tiÒn sö §ång Néi, vµ nh÷ng h×nh, nh÷ng hoa v¨n ®· ®öîc quy ph¹m hãa trªn c¸c hiÖn vËt ®ång thau thêi s¬ sö, qua c¸c phong c¸ch ch¹m

668

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t¹c vµ trang trÝ kh¸c nhau nhãm lªn tõng chÆng ®öêng cña lÞch sö d©n téc: Lý, TrÇn, Lª s¬, M¹c, Lª trung höng, Lª m¹t, NguyÔn. Gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i kh«ng nh÷ng cã ®é dµy cña thêi gian, mµ cßn cã sù tiÕp nèi trong thêi gian n÷a, bëi v× - ngoµi kho¶ng trèng kÐo dµi qua ngh×n n¨m ngo¹i thuéc, mµ sau nµy c¸c nhµ lÞch sö mü thuËt sÏ cè lÊp ®Çy - , cßn th×, suèt chiÒu däc cña lÞch sö, phong c¸ch ra ®êi tröíc bao giê còng ®· phÇn nµo b¸o hiÖu phong c¸ch sÏ thay ch©n nã, vµ phong c¸ch ®i sau thöêng cÊt gi÷ ®öîc Ýt nhiÒu nh÷ng g× ®· lµm nªn phong c¸ch ®i tröíc. Nhö vËy, chóng ta ®øng tröíc mét nÒn mü thuËt râ rµng cã truyÒn thèng, ®øng tröíc mét truyÒn thèng ®Ých thùc vÒ c¸i §Ñp, mét truyÒn thèng cã thÓ nãi ®· ®öîc “hun ®óc qua bèn ngh×n n¨m lÞch sö”. - Hai lµ, th«ng sö cho biÕt r»ng ®Êt nöíc ta tõng tr¶i qua nhiÒu lÇn ngo¹i x©m, cã lÇn kÐo dµi ngãt mét thiªn niªn kû, nhöng nh©n d©n ta chöa lÇn nµo bá cuéc, cã thÓ thÊt thÕ trong buæi ban ®Çu, nhöng chØ lµ t¹m thêi co l¹i ®Ó lÊy thªm søc mµ vïng dËy chèng ngo¹i x©m, vµ chèng kú ®Õn thµnh c«ng. Trong lÞch sö mü thuËt còng vËy, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh dùng nöíc vµ ph¸t triÓn ®Êt nöíc ®· ®Æt cha «ng ta vµo thÕ ph¶i nhiÒu lÇn tiÕp xóc víi c¸c nÒn nghÖ thuËt ngo¹i lai, cã khi lµ nh÷ng nÒn nghÖ thuËt bÞ kÎ thèng trÞ ¸p ®Æt, do ®ã nÒn mü thuËt cæ truyÒn ViÖt Nam ®· nhiÒu phen tiÕp thu c¸c yÕu tè bªn ngoµi. ThÕ mµ, ®iÓm qua gia tµi mü thuËt do «ng cha ta ®Ó l¹i, c¸c nhµ lÞch sö mü thuËt trÎ tuæi ®· ng¹c nhiªn vµ thÝch thó nhËn thÊy r»ng gia tµi Êy vÉn b¶o löu ®öîc trong lßng nã, khi döíi d¹ng nµy, khi döíi d¹ng kia, nh÷ng khÝa c¹nh cña c¸i mµ chóng ta cã thÓ gäi lµ “t©m hån vµ cèt c¸ch ViÖt Nam”. Vµ l¹ thay, trong nhiÒu tröêng hîp, nh÷ng yÕu tè tõ ngoµi ®Õn l¹i ®öîc sö dông mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn ®Ó gãp phÇn t«n thªm c¸i t©m hån vµ

669

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cèt c¸ch nãi trªn. NÕu nhö, trªn b×nh diÖn chÝnh trÞ-qu©n sù, viÖc giµnh l¹i vµ cñng cè nÒn ®éc lËp d©n téc lµ kÕt qu¶ cña nhiÒu cuéc ®Êu tranh liªn tiÕp, lµ xö¬ng m¸u cña nh©n d©n vµ cña nh÷ng bËc anh hïng mµ chiÕn tÝch cßn rùc s¸ng trªn c¸c trang sö vµng son cña Tæ quèc, th× trªn b×nh diÖn t¹o h×nh, còng ®· diÔn ra qua hµng thÕ kû, mét cuéc ®Êu tranh dai d¼ng ®Ó b¶o vÖ vµ x©y ®¾p tÝnh d©n téc. §©y lµ cuéc chiÕn tranh ©m thÇm cña bao líp nghÖ sÜ kh«ng tªn tuæi, mµ thµnh qu¶ - b»ng vµo ph©n tÝch cña nhµ lÞch sö mü thuËt thêi nay - cßn tö¬i rãi trªn c¸c t¸c phÈm kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, héi häa cæ truyÒn. - Ba lµ, kh¸c víi th«ng lÖ trªn thÕ giíi, trong gia tµi mü thuËt do cha «ng ®Ó l¹i, thùc khã lßng ph©n biÖt cho thùc rµnh rÏ ®©u lµ b¸c häc vµ ®©u lµ b×nh d©n, ®©u lµ cung ®×nh vµ ®©u lµ d©n d·(7). §iÒu nµy cµng ®¸ng löu ý trong chõng mùc mµ trªn m¶nh ®Êt v¨n häc cæ truyÒn, c¸c nhµ nghiªn cøu l¹i nãi ®Õn mét nÒn v¨n chö¬ng b×nh d©n. Sù kh¸c biÖt nµy gi÷a v¨n chö¬ng vµ nghÖ thuËt t¹o h×nh ph¶i ch¨ng lµ mét nÐt ®Æc thï cña chÕ ®é phong kiÕn quan liªu thêi tröíc? Bëi v×, nÕu nhö döíi chÕ ®é Êy, ch÷ nghÜa vµ ngöêi cã ch÷ ®öîc ®Ò cao, th× tr¸i l¹i, mäi nghÒ nghiÖp viÖn ®Õn lao ®éng ch©n tay vµ nh÷ng ngöêi lµm c¸c nghÒ Êy ®Òu bÞ khinh rÎ, kh«ng lo¹i trõ vÏ, ch¹m kh¾c, t¹o t¸c. Giai cÊp thèng trÞ cã thÓ ®Æt hµng, thËm chÝ cã thÓ can thiÖp vµo qu¸ tr×nh s¸ng t¸c b»ng c¸ch ¸p ®Æt kiÓu thøc nµy hay kiÓu thøc kia. Nhöng, trùc tiÕp lµm ra t¸c phÈm, trùc tiÕp cung cÊp cho c¸c kiÓu thøc ¸p ®Æt nh÷ng ngo¹i d¹ng cô thÓ b»ng ®öêng nÐt, b»ng khèi, b»ng mµu ¸nh s¸ng vµ bãng tèi, l¹i lµ nh÷ng hiÖp thî, mµ thµnh viªn lµ c¸c nghÖ sÜ ®Ých thùc hay v« danh, nh÷ng ngöêi sèng mét cuéc sèng vËt chÊt vµ gi÷ mét ®Þa vÞ x· héi kh«ng cao g× h¬n cuéc sèng vµ ®Þa vÞ cña mäi ngöêi d©n n¬i th«n æ. Ph¶i ch¨ng chÝnh v× thÕ, chÝnh v× nguån gèc x· héi cña ngöêi nghÖ sÜ

670

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t¹o h×nh döíi chÕ ®é cò, mµ nÒn mü thuËt cæ truyÒn cña ta kh«ng tù ph©n cho thùc rµnh rÏ thµnh hai dßng b¸c häc vµ b×nh d©n, tr¸i l¹i, thÊm nhuÇn tÝnh nh©n d©n qua mäi thêi k× kÞch sö. LiÒu löîng tÝnh nh©n d©n cã thÓ t¨ng lªn hay gi¶m xuèng tïy tõng thêi, tuú ®Æc tÝnh cña tõng tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ trong tõng thêi, tïy tö¬ng quan lùc löîng gi÷a phong kiÕn vµ nh©n d©n lao ®éng qua tõng thêi. Vµ ®Õn thêi M¹c (thÕ kû XVI), lóc cuéc tranh chÊp gi÷a hai tËp ®oµn phong kiÕn lµm cho giai cÊp thèng trÞ b¾t ®Çu suy yÕu, vµ nhÊt lµ ®Õn thêi Lª m¹t (thÕ kû XVIII), thêi ®¹i cña n«ng d©n khëi nghÜa, th× tÝnh nh©n d©n ®öîc béc lé ®Çy ®ñ h¬n bao giê hÕt trong c¸c biÓu hiÖn mü thuËt, ®Æc biÖt lµ trong “®iªu kh¾c ®×nh lµng”(8). - Bèn lµ, trong gia tµi mü thuËt do cha «ng ®Ó l¹i, kh«ng thÓ bá qua nh÷ng biÓu hiÖn t¹o h×nh cæ truyÒn cña c¸c d©n téc Ýt ngöêi. C¨n cø vµo kÕt qu¶ cña c«ng cuéc “x¸c ®Þnh thµnh phÇn d©n téc”, c¬ b¶n do ViÖn D©n téc häc tiÕn hµnh tõ n¨m 1960 cho ®Õn nh÷ng n¨m 1968 -1973, th× riªng ë miÒn B¾c ViÖt Nam, nh÷ng d©n téc nµy ®· lªn ®Õn con sè 36(9). Mçi d©n téc sinh ho¹t trong mét m«i tröêng thiªn nhiªn nhÊt ®Þnh, nãi mét ng«n ng÷ hay mét phö¬ng ng÷ riªng, cã nh÷ng phong tôc vµ lèi sèng lo¹i biÖt. Nhöng, nh×n chung phÇn lín c¸c d©n téc Ýt ngöêi lµ nh÷ng céng ®ång cã d©n sè thÊp, vèn ®èt nö¬ng trªn söên nói vµ h¸i löîm ë trong rõng. Qua hµng thÕ kû ®Êu tranh sinh tån trong mét c¶nh quan nhiÒu khi kh¾c nghiÖt, mçi d©n téc Ýt ngöêi trªn ®Êt nöíc ta ®· tù t¹o lÊy mét nÒn v¨n hãa thÝch øng víi m«i tröêng sèng, møc sèng vµ lèi sèng cña m×nh, trong ®ã mü thuËt næi bËt lªn nhö lµ biÓu hiÖn sê mã ®öîc cña t©m lý vµ t×nh c¶m céng ®ång. Trªn m¶nh ®Êt nµy, kh«ng ph¶i trong tröêng hîp nµo ta còng b¾t gÆp nh÷ng ®Òn ®µi nguy nga, nh÷ng t¸c phÈm héi häa vµ ®iªu kh¾c thuÇn tóy phôc vô cho nhu cÇu thÈm mü. Víi

671

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c¸c d©n téc Ýt ngöêi, mü thuËt kh«ng rêi bá cuéc sèng hµng ngµy, kh«ng tù t¸ch khái c¸c hiÖn vËt th«ng dông, nhµ ë, quÇn ¸o, hoa v¨n trªn ¸o quÇn, vò khÝ, c«ng cô lao ®éng, tranh thê, töîng må... Döíi chÕ ®é cò, tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn thÈm mü kÓ trªn, ngoµi ranh giíi cña tõng céng ®ång cã liªn quan ra, ®Òu bÞ l·ng quªn trong ®êi sèng quèc gia. C¸ch m¹ng, khi tuyªn bè quyÒn b×nh ®¼ng vÒ mäi mÆt gi÷a c¸c d©n téc häp thµnh chØnh thÓ ViÖt Nam, v« h×nh chung ®· tr¶ l¹i cho c¸c biÓu hiÖn Êy mét vÞ trÝ döíi ¸nh mÆt trêi. TÊt c¶ chóng ta, nÕu cÇn ph¶i ®öa ra vÝ dô, Ýt nhiÒu ®Òu cã biÕt ®Õn vµ tõng thöëng thøc c¸i ®Ñp hån nhiªn mµ ngé nghÜnh cña nh÷ng mÉu “thæ cÈm” miÒn nói. Tuy nhiªn, cã ®öîc söu tÇm cho ®Çy ®ñ h¬n n÷a, cã ®öîc kh¶o s¸t cho cÆn kÏ h¬n n÷a, th× kho b¸u Êy míi ph« ra ®öîc hÕt nguyªn chÊt ®Ñp cña nã, míi cã ®iÒu kiÖn thùc tÕ ®Ó gãp hÕt tiÒm n¨ng thÈm mü cña nã vµo nÒn nghÖ thuËt t¹o h×nh ®a s¾c cña nöíc ®a d©n téc, thèng nhÊt vµ x· héi chñ nghÜa(10). Bèn ®iÓm s¬ kÕt trªn ®©y ®Òu ®öîc ®óc l¹i tõ nh÷ng ý kiÕn lÎ tÎ, tõ mét sè c«ng tr×nh ®Çu tay cña c¸c nhµ nghiªn cøu thuéc thÕ hÖ më ®öêng cho ngµnh mü thuËt cæ truyÒn ViÖt Nam. Nhöng chóng t«i sÏ chöa lµm trßn bæn phËn ®èi víi c¸c b¹n ®ång nghiÖp trÎ Êy - trong chõng mùc chóng t«i muèn nãi lªn ë ®©y phÇn nµo tiÕng nãi cña hä, - nÕu kh«ng dÉn ®öîc mét vÝ dô cô thÓ rót ra tõ tö liÖu do hä kiªn nhÉn söu tÇm trong nh÷ng n¨m qua ®Ó minh häa cho c¸c ®iÓm ®· s¬ kÕt. Thùc ra, nÕu dµnh ®öîc th× giê ®Ó th¨m thó cho tö¬ng ®èi kü tõng phßng cña ViÖn B¶o tµng Mü thuËt, th× mçi ngöêi trong chóng ta sÏ dÔ dµng läc ra ®öîc minh häa hiÓn nhiªn nhÊt. Nh©n ®©y, chóng t«i còng xin nãi thªm r»ng nhµ b¶o tµng Êy, c«ng tr×nh ®Çu tay cña c¸c nhµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam thuéc thÕ hÖ mét, ®· ®öîc hoµn thµnh vµo n¨m 1966, gi÷a thêi kh¸ng

672

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Mü, döíi sù chØ ®¹o chuyªn m«n cña cè häa sÜ NguyÔn §ç Cung. Riªng chóng t«i, trong ph¹m vi mét bµi b¸o ng¾n, chØ xin chän ra ®©y mét vÝ dô, vµ chØ mét th«i, mµ chóng t«i cho lµ dÔ tr×nh bµy b»ng lêi nhÊt. Chóng t«i sÏ nãi ®Õn h×nh töîng con rång, vµ nh÷ng biÕn chuyÓn cña nã qua thêi gian, döíi nh¸t ®ôc cña ngöêi thî ch¹m ViÖt Nam thuë tröíc. §©y lµ mét vÝ dô cùc h¹n. Cùc h¹n, tröíc hÕt, bëi v× chuyªn ®Ò nµy, tuy chöa hÊp dÉn ®öîc nhiÒu ngöêi viÕt cho l¾m(11), nhöng, do cã thêi ®öîc trao ®æi nhiÒu b»ng miÖng gi÷a nh÷ng ngöêi nghiªn cøu mü thuËt, nªn v« h×nh chung ®· bÞ xem nhö mét ®Ò tµi nhµm ch¸n, mét vÊn ®Ò töëng chõng ®· ®öîc gi¶i quyÕt xong xu«i tõ l©u råi. Cùc h¹n, cßn v×, dï cho kh«ng ph¶i mçi ai trong chóng ta ®Òu cã dÞp nghiªn cøu con rång vÒ mÆt néi dung ý thøc, còng nhö vÒ mÆt ngo¹i d¹ng thÈm mü, nhöng ai ai còng cã thÓ m¬ hå c¶m thÊy r»ng ®©y lµ mét biÓu töîng cña vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn, tøc h×nh ¶nh töîng tröng cho nh÷ng thÕ lùc x· héi vµ tinh thÇn mµ C¸ch m¹ng ®· lªn ¸n vµ lo¹i trõ khái ®êi sèng chÝnh thøc. Êy thÕ mµ, chÝnh ë biÓu töîng nµy, c¸c nhµ lÞch sö mü thuËt trÎ tuæi cña chóng ta ®· ng¹c nhiªn b¾t gÆp nhiÒu yÕu tè d©n téc vµ nghÖ thuËt ®Ëm nÐt. H¬n thÕ n÷a, theo dâi ®å ¸n rång qua mäi thêi cña mü thuËt d©n téc, cuèi cïng hä ®· ®äc lªn ®öîc ë ®Êy nh÷ng tÝn hiÖu ®Çu vÒ mét cuéc ®Êu tranh tröêng kú gi÷a phong kiÕn vµ nh©n d©n, cuéc ®Êu tranh ®Ó giµnh biÓu töîng Êy vÒ phÝa m×nh. Cho ®Õn nay, chöa ai ph¸t hiÖn ®öîc mét ®å ¸n rång cña nh÷ng thêi tröíc Lý. NÕu qu¶ thùc con rång ta chØ míi xuÊt hiÖn tõ thêi nµy víi tö c¸ch lµ mét h×nh töîng nghÖ thuËt, th×, l¹ thay, ngay tõ buæi nã míi ra ®êi, ®å ¸n ®ang bµn ®· ®öîc quy ph¹m hãa ngay: vÒ mÆt kÕt cÊu t¹o h×nh mµ nãi, con rång Lý nµo còng hÇu nhö con rång Lý nµo, còng bÊy nhiªu yÕu tè cÊu thµnh,

673

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI còng nh÷ng bè côc Êy, còng tinh thÇn thÓ hiÖn Êy (xem h×nh vÏ 1-2-3). MÆt kh¸c, c¨n cø vµo kÕt qu¶ söu tÇm vµ ph¸t hiÖn trong nh÷ng n¨m qua, ta chöa thÊy con rång Lý xuÊt hiÖn ë nh÷ng n¬i nµo kh¸c, ngoµi c¸c di tÝch g¾n liÒn víi b¶n th©n nhµ vua, chñ yÕu lµ t¹i nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc võa lµ chïa võa lµ hµnh cung (12). TÝnh quy ph¹m vµ tÝnh cung ®×nh kh«ng lo¹i trõ nhau; tr¸i l¹i, trªn b×nh diÖn thuÇn lý, ta dÔ dµng lÊy tÝnh nµy ®Ó gi¶i thÝch tÝnh kia, vµ ngöîc l¹i. TÝnh quy ph¹m vµ tÝnh cung ®×nh cµng gióp ta dÔ dµng hiÓu ®öîc t¹i sao ®å ¸n rång thêi Lý l¹i mang trong kÕt cÊu cña nã mét sè yÕu tè ngo¹i lai. Tõ tröíc Lý, mét sè nÒn mü thuËt ë §«ng Nam ¸ vµ phö¬ng B¾c ®· s¶n sinh ra h×nh töîng con rång(13). Vµ nÕu qu¶ thùc tËp ®oµn phong kiÕn lín ®Çu tiªn cña nöíc §¹i ViÖt míi giµnh l¹i ®öîc ®éc lËp ®· tiÕp thu cña c¸c nöíc l¸ng giÒng h×nh töîng Êy, trong ý nghÜa biÓu hiÖn vö¬ng quyÒn cña nã, th× ®iÒu ®ã ch¼ng cã g× ®¸ng cho ta ng¹c nhiªn. Giao löu v¨n hãa vèn lµ mét biÓu hiÖn b×nh thöêng trong ®êi sèng cña loµi ngöêi. §iÒu kú thó h¬n nhiÒu lµ, mÆc dÇu kh«ng ®öîc thai nghÐn tõ mét mÉu mùc t¹o h×nh cã s½n trong nÒn mü thuËt b¶n ®Þa, con rång Lý chØ mang trong kÕt cÊu cña nã mét vµi yÕu tè ngo¹i lai th«i: c¸i vßi dµi trªn måm, mµ ta cã thÓ t¹m ngì r»ng nh÷ng nghÖ sü thêi Lý ®· vay möîn tõ c¸i vßi cña con makara thöêng thÊy trong nhiÒu nÒn mü thuËt ë §«ng Nam ¸; vµ nhÊt lµ tö thÕ còng nhö vÞ trÝ cña bèn ch©n rång, mµ c¸c nhµ lÞch sö mü thuËt cã thÓ nhËn ra nguyªn mÉu trong tö thÕ vµ vÞ trÝ cña ch©n con rång Tèng ë phö¬ng B¾c (xem h×nh vÏ 4). Nhöng, ngoµi sè Ýt nh÷ng vay möîn thuéc lo¹i Êy ra, tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c yÕu tè cßn l¹i kh«ng t×m ®©u ®öîc nh÷ng thÓ ®ång d¹ng trong c¸c nÒn mü thuËt l¸ng giÒng. NÕu, tõ ChiÕn Quèc cho tíi Nam Tèng (tö¬ng

674

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®ö¬ng víi thêi Lý bªn ta), th©n con rång phö¬ng B¾c c¬ b¶n lµ th©n cña mét con vËt bß s¸t cã bèn ch©n, thuéc lo¹i kú ®µ, th× th©n rång Lý râ rµng lµ th©n r¾n, víi nh÷ng khóc cuén ®öîc nhÊn m¹nh ®Ó thÓ hiÖn chuyÓn ®éng ®Æc thï cña loµi r¾n. Ngay ®Õn bèn ch©n cña con rång Lý, dï ®· möîn tö thÕ vµ vÞ trÝ cña ch©n rång Tèng, nhö chóng t«i võa nãi, vÒ mÆt h×nh häa vÉn höíng vÒ ngo¹i d¹ng ch©n gµ, trong khi ch©n rång Tèng lµ ch©n cña lo¹i bß s¸t. Cßn biÕt bao kh¸c biÖt gi÷a mÉu rång Lý vµ mÉu rång Tèng, mµ chóng t«i kh«ng thÓ nªu lªn hÕt ë ®©y, ®Æc biÖt lµ kho¶ng c¸ch gi÷a hai ®Çu rång; ®Çu rång Tèng cã sõng, cã tai; ®Çu rång Lý kh«ng cã, nhöng l¹i ®öîc bæ sung b»ng c¸i vßi dµi, khiÕn ngöêi nghiªn cøu thêi nay liªn töëng ®Õn vßi makara, nhö ta ®· biÕt. C¸c kh¸c biÖt nªu trªn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chi tiÕt nhá nhÆt, nh÷ng chi tiÕt h×nh thøc, võa ®ñ lý thó ®Ó lµm vui cho vµi nhµ nghiªn cøu tù giam m×nh trong th¸p ngµ. Kh«ng, tr¨m lÇn kh«ng. Kh¸c biÖt gi÷a th©n r¾n cña con rång Lý vµ th©n loµi bß s¸t cã bèn ch©n cña con rång Tèng, ch¼ng h¹n, lµ x¹ ¶nh t¹o h×nh cña mét kh¸c biÖt cã tÇm quan träng lín lao h¬n nhiÒu, mét kh¸c biÖt mµ ta cã thÓ ®Þnh vÞ trªn b×nh diÖn ý thøc hÖ. C¨n cø vµo c¸c tµi liÖu kh¶o cæ häc vµ d©n téc häc, ta biÕt r»ng con r¾n vèn lµ biÓu hiÖn cã s½n trong vò trô luËn cña nhiÒu céng ®ång cö tró ë §«ng Nam ¸ thêi cæ. Dï xuÊt hiÖn døãi d¹ng r¾n hæ mang cã nhiÒu ®Çu, nhö h×nh töîng “naga” mµ ngöêi Kh¬me vµ ngöêi Chµm cæ ®· tiÕp thu cña nÒn v¨n minh Ên §é, hay döíi d¹ng r¾n nöíc cã mµo trªn ®Çu, nhö h×nh töîng “khó”, trong vò trô luËn Möêng(14), vµ“«ng Dµi - «ng Côt” trong t«n gi¸o d©n gian Kinh(15), th× con r¾n ë §«ng Nam ¸ vÉn lµ biÓu töîng cña thÕ giíi bªn döíi, thÕ giíi cña bãng tèi, cña nh÷ng tiÒm lùc ©m u vµ thô ®éng, ph¶i chê xóc t¸c cña nh÷ng søc n¨ng næ thuéc thÕ

675

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI giíi trªn trêi míi cã thÓ dÊy lªn thµnh søc m¹nh phån thùc, søc sinh s«i n¶y në cña thiªn nhiªn, c©y cá vµ con ngöêi. Ph¶i ch¨ng, ®Ó x©y dùng lÇn ®Çu h×nh töîng con rång ViÖt, biÓu hiÖn cña mét vö¬ng quyÒn võa ®öîc cñng cè, tËp ®oµn phong kiÕn Lý ®· th«ng qua quan niÖm vµ bµn tay cña nh÷ng nghÖ sü b×nh d©n ®ö¬ng thêi mµ tiÕp nhËn h×nh ¶nh con r¾n vèn cã tõ tröíc trong vò trô luËn d©n gian cña ngöêi ViÖt, råi thªm vµo ý niÖm vµ h×nh ¶nh c¬ b¶n Êy mét sè chi tiÕt vay möîn tõ c¸c nÒn mü thuËt l¸ng giÒng? NÕu qu¶ thÕ, th× dï cã ®i ngay vµo cung ®×nh khi míi s¬ sinh, do ®ã mµ sím bÞ quy ph¹m ho¸, dï cã tiÕp thu nh÷ng yÕu tè ngo¹i lai, con rång Lý vÉn kh«ng che giÊu ®öîc hÕt gèc g¸c d©n téc vµ d©n gian cña nã. Cã lÏ chÝnh trªn c¬ së nh÷ng suy nghÜ tö¬ng tù, mµ gÇn ®©y, mét nhµ lÞch sö mü thuËt ®· viÕt vÒ con rång Lý nhö sau: “Nöíc §¹i ViÖt thêi Lý ®· lÊy “nghÒ n«ng lµm gèc”, th× ngöêi §¹i ViÖt lu«n lu«n cÇu mong cho “möa n¾ng hîp thêi, c¸c v× sao ®i thuËn ®é sè”. Con rång lµ h×nh töîng tæng hîp nh÷ng nÕp suy nghÜ ch¾c h¼n l©u ®êi nhöng tröíc kia e cßn t¶n m¹n cña ngöêi ViÖt, vÒ nguån gèc tæ tiªn, vÒ nguån möa vµ giã, vÒ nguån søc m¹nh hé trÞ cho quèc gia, cho mu«n ngöêi mu«n vËt”(16). §öîc n¹p s½n ngay lóc ra ®êi mét liÒu löîng nh©n b¶n tÝnh tiÕp nhËn tõ tiÒn th©n cña nã, con r¾n phån thùc, rång Lý, dï lµ biÓu töîng c¸c vö¬ng quyÒn, còng kh«ng thÓ xuÊt hiÖn döíi mét ngo¹i d¹ng hung h·n, däa n¹t, nhö con rång Tèng. RÊt nghiªm chØnh v× ®· sím ®öîc quy ph¹m hãa, nã vÉn ph¬i phíi cuén m×nh gi÷a nh÷ng viªn ngäc löa, nh÷ng nÒn hoa d©y, nh÷ng tinh thÓ. §Êy, c¸i tho¶i m¸i rÊt d©n gian trong phong c¸ch, mµ cung ®×nh vÉn gi÷ l¹i trªn con rång Lý ! Tõ khi ra ®êi cho ®Õn m·i gÇn ®©y, con rång ViÖt ®· tr¶i qua nhiÒu nçi th¨ng trÇm, ®· nhiÒu lÇn biÕn d¹ng víi c¸c chÆng

676

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®öêng lÞch sö tiÕp nèi nhau cña d©n téc. Cã thÓ nãi r»ng con rång thêi TrÇn lµ mét biÕn ®iÖu cña rång Lý, trong chõng mùc mµ, tõ Lý qua TrÇn, nã chØ thay ®æi Ýt nhiÒu chi tiÕt. Nhöng ®iÒu ®Ëp ngay vµo m¾t lµ, tõ Lý qua TrÇn, nã còng ®· d©n gian h¬n, dï chØ bëi nã kÐm nuét nµ, nhöng l¹i gÇn gòi ta h¬n trong phong c¸ch thÓ hiÖn. §Õn cuèi TrÇn, nã l¹i d©n gian hãa thªm mét böíc, kh«ng ph¶i trong kÕt cÊu t¹o h×nh hay phong c¸ch thÓ hiÖn n÷a, mµ chñ yÕu trong ®êi sèng x· héi: lÇn ®Çu tiªn, ta b¾t gÆp con rång trong trang trÝ cña mét vµi ng«i chïa lµng (17). C¸c nhµ lÞch sö mü thuËt cã quyÒn gi¶ thiÕt r»ng, ®Õn Lª s¬, tËp ®oµn phong kiÕn ®ö¬ng thêi ®· l«i kÐo ®öîc con rång trë l¹i cung ®×nh: kh«ng mÊy khi nã cßn cã mÆt trong trang trÝ chïa lµng n÷a. Víi sù thµnh lËp mét chÕ ®é phong kiÕn kiÓu míi, trong ®ã Nho gi¸o b¾t ®Çu thay ch©n PhËt gi¸o ë ®Þa vÞ ý thøc hÖ chÝnh thèng, giai cÊp thèng trÞ chØ cßn biÕt höíng lªn phö¬ng B¾c ®Ó t×m nh÷ng mÉu mùc chöa cã s½n tõ tröíc trªn ®Êt nöíc ta. Trong hoµn c¶nh ®ã, con rång, biÓu töîng cña vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn, còng bÞ B¾c phö¬ng hãa. Thùc ra, tõ cuèi TrÇn, con rång ViÖt ®· b¾t ®Çu tiÕp thu bé sõng vµ ®«i tai cña con rång phö¬ng B¾c råi. nhöng ph¶i tõ Chiªu L¨ng (l¨ng Lª Th¸nh T«ng, ë Thanh Ho¸ hiÖn nay) th× rång Minh míi ngù ngay trªn tr¸n bia vµ quanh khung bia(18) (xem h×nh vÏ 5). ThÕ kû XVI, víi cuéc ph©n tranh kÐo dµi gi÷a hai tËp ®oµn phong kiÕn Lª-M¹c, ®· më ra cho ®å ¸n rång trong mü thuËt d©n téc mét thêi k× ph©n hãa cao ®é. Ta thÊy dÇn dÇn xuÊt hiÖn ba lo¹i h×nh rång (xem c¸c h×nh vÏ 6-7-8): mét lo¹i h×nh cßn gi÷ ®öîc nhiÒu h¬i höíng Lý-TrÇn; mét lo¹i h×nh gÇn hÖt lo¹i h×nh phö¬ng B¾c ®ö¬ng thêi: lo¹i h×nh thø ba trén lÉn c¶ yÕu tè ngo¹i lai lÉn yÕu tè b¶n ®Þa, theo mét kÕt cÊu mµ c¸c nhµ lÞch sö mü thuËt chöa läc ra ®öîc cho thËt s¸ng râ. MÉu sè chung cho c¶ ba

677

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lo¹i h×nh lµ møc ®é d©n gian hãa cña ®å ¸n. Rång M¹c kh«ng lµ rång riªng cña cung ®×nh n÷a. Rång ®· xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕn trªn kiÕn tróc t«n gi¸o ë n«ng th«n. Rång b¾t ®Çu lµm ®Ñp cho lä gèm, ch©n ®Ìn... (xem h×nh vÏ 6). Cho ®Õn lóc nµy, ®å ¸n rång, dï ®· ®öîc d©n gian hãa ®Õn mét møc nhÊt ®Þnh vÉn “xuÊt hiÖn döíi d¹ng nghiªm chØnh, uy nghi, trong mét bè côc quy ph¹m”(19). §ã lµ nhËn xÐt cña mét nhµ lÞch sö mü thuËt. Nhöng, tõ thÕ kû XVII (Lª Trung höng), nhÊt lµ trong thÕ kû XVIII (Lª m¹t), thÕ kû c¸c cuéc ph©n tranh TrÞnh - NguyÔn vµ c¸c cuéc khëi nghÜa n«ng d©n liªn tiÕp, khi thÕ lùc phong kiÕn ®· suy yÕu ®i nhiÒu, th× ®å ¸n rång míi thùc sù ®öîc d©n gian hãa, míi vÒ ®Õn th«n x·, ®Ëu trªn kiÕn tróc ®×nh lµng trong “nh÷ng tö thÕ tho¶i m¸i h¬n, bay nh¶y h¬n, thËm chÝ nghÞch ngîm h¬n”. Nãi nhö nhµ lÞch sö mü thuËt võa nªu trªn, “trong mét sè tröêng hîp nã (con rång) cßn ®ïa cît víi nh÷ng con vËt “tÇm thöêng”, vµ qua ®ã, v« t×nh hay cè ý h¹ thÊp c¸i tÝnh chÊt t«n nghiªm mµ con ngöêi cña nh÷ng thêi tröíc ®· g¸n cho nã. Chån, sãc, th¹ch sïng... b¾t ®Çu n« giìn trªn r©u rång ë ®Òn Phï §æng (Hµ B¾c), ë ®×nh Thæ Hµ (Hµ B¾c), ë ®×nh Liªn HiÖp (Hµ T©y)... Rång NguyÔn trªn c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc lín na n¸ rång Thanh (xem h×nh vÏ 9). §iÒu nµy kh«ng cã g× l¹. V×, nÕu nhö, vÒ mÆt ®èi ngo¹i, vua quan nhµ NguyÔn ®· t¹o mäi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan ®Ó cho thùc d©n phö¬ng T©y ®Õn gâ cöa nöíc ta b»ng sóng èng, th×, vÒ mÆt ®èi néi - kÓ c¶ mÆt ý thøc hÖ - , hä höíng h¬n bao giê hÕt vÒ chñ nghÜa phong kiÕn phö¬ng B¾c ®Ó t×m nh÷ng mÉu mùc trÞ d©n. Hä ®Æt ra nh÷ng h¹n chÕ khe kh¾t, xÕp h¹ng rång tïy theo sè mãng, cè nÝu l¹i cho ®å ¸n nµy, ý nghÜa ®Ò cao vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn. Nhöng lÞch sö mü thuËt nöíc ta, tõ thêi M¹c trë vÒ sau, ®Æc biÖt trong thêi Lª m¹t,

678

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®· t¹o ra mét tiÒn lÖ tr¸i ngöîc, b»ng c¸ch ®Ó cho con rång vÒ tËn x·, tËn xãm, vµ trót bá lèt uy nghiªm mµ ®ïa cît trªn kiÕn tróc ®×nh lµng (xem h×nh vÏ 10). Giai cÊp thèng trÞ, dï cã ra søc cöìng l¹i, vÉn kh«ng thÓ ngöîc dßng lÞch sö, kh«ng cßn c¸ch g× ®Ó khö khö gi÷ lÊy con rång lµm cña riªng n÷a. §Õn NguyÔn, th× con rång cã mÆt trong ®Òn, trong miÕu, trong nhµ thê hä, ®ét nhËp vµo c¶ nhµ tö, döíi nh÷ng d¹ng Ýt nhiÒu ngôy trang: tróc hãa rång, c¸ chÐp hãa rång, rång l¸, rång m©y... Rång, ®Õn lóc nµy, cã mÆt kh¾p n¬i, phæ biÕn ®Õn ®é mét nhµ th¬ hµi höíc ®· ph¶i thèt lªn: “§øng l¹i lµm chi cho mÊt c«ng. Võa ®i võa ®¸i vÏ nªn rång”. KÓ l¹i mét c¸ch s¬ löîc nh÷ng böíc ®i chÝnh cña con rång ViÖt trªn mét qu·ng ®öêng dµi ngãt chÝn thÕ kû, chóng t«i kh«ng hÒ cã ý ®Þnh lîi dông mét diÔn ®µn ®Çy thiÖn chÝ ®Ó nu«i ¶o töëng lµm sèng l¹i mét chi tiÕt trang trÝ thùc ra ®· qu¸ cò kü, so víi nhu cÇu thÈm mü cña x· héi hiÖn ®¹i. Ta h·y tr¶ con rång cæ l¹i cho c¸c di tÝch lÞch sö vµ mü thuËt, tr¶ nã vÒ víi c¸c viÖn b¶o tµng, c¸c hå s¬ tö liÖu mü thuËt cæ, trao nã l¹i cho sè Ýt nh÷ng nhµ nghiªn cøu lµm viÖc trong c¸c viÖn Êy vµ víi c¸c hå s¬ Êy. Dï sao, nhê c«ng lao ©m thÇm cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· dµnh trªn döíi möêi l¨m n¨m qua ®Ó ®i söu tÇm vµ t×m hiÓu gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i, mµ ngµy nay ta xiÕt bao söng sèt vµ sung söíng khi biÕt r»ng, mét thµnh phÇn nhá th«i cña gia tµi Êy, nhö con rång ViÖt vµ ®öêng ®i khuÊt khóc cña nã qua lÞch sö, mét biÓu töîng cña vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn l¹c hËu, mét ®å ¸n mü thuËt râ rµng ®· lçi thêi, vÉn thu vÐn ®öîc trong lßng nã dÊu son cña t©m hån d©n téc, vÕt h»n nh÷ng cè g¾ng ®· qua cña nh©n d©n ta, håi ©m cña mét cuéc ®Êu tranh

679

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thÇm lÆng nhöng bÒn bØ mµ kÎ ®öîc cuèi cïng lµ nh÷ng ngöêi lao ®éng anh dòng vµ v« danh. §em nh÷ng thu ho¹ch Êy ®Õn truyÒn b¸ cho mäi ngöêi, b»ng nhiÒu bµi vë vµ tranh ¶nh h¬n n÷a trªn b¸o chÝ, b»ng nhiÒu s¸ch h¬n n÷a, s¸ch nghiªn cøu vµ s¸ch phæ th«ng, b»ng nhiÒu cuéc triÓn l·m löu ®éng h¬n n÷a, c¶ b»ng phim vµ v« tuyÕn truyÒn h×nh, nh»m nh©n lªn gÊp béi t¸c dông cña c¸c b¶o tµng s½n cã, b»ng nh÷ng b¶o tµng ®Þa phö¬ng, mµ chóng ta sÏ cè g¾ng x©y dùng cho nhiÒu h¬n vÒ sè löîng vµ giµu h¬n vÒ néi dung..., lµm nh÷ng viÖc ®ã lµ gãp phÇn ®öa c¸i mu«n thuë trong “t©m hån vµ cèt c¸ch ViÖt Nam” ®Õn nh÷ng con ngöêi cña thêi nay, viÖn trî cho hä trong böíc chuyÓn m×nh thµnh nh÷ng con ngöêi míi, nh÷ng con ngöêi cã ®ñ søc m¹nh, ®é trong s¸ng vµ chiÒu s©u cña t©m hån, ®Ó x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi trªn m¶nh ®Êt cò cña cha «ng. VÒ mÆt nµy, chóng ta ®· cã mét tiÒn lÖ, mµ còng lµ mét thÓ nghiÖm rùc rì: trong ba mö¬i n¨m qua, chóng ta ®· “huy ®éng bèn ngh×n n¨m lÞch sö” ra chiÕn ®Êu, vµ chóng ta ®· chiÕn th¾ng ! §iÒu hiÓn nhiªn lµ, trong c¸ch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, ®Ó x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa, phÇn ®ãng gãp cña nghÖ thuËt t¹o h×nh kh«ng ph¶i lµ nh÷ng bµi häc do lÞch sö mü thuËt cæ truyÒn cung cÊp cho tõng ngöêi trong quÇn chóng. Trªn mÆt trËn chung, ®¹o qu©n chñ lùc tÊt ph¶i lµ nÒn mü thuËt c¸ch m¹ng hiÖn ®¹i, mµ s¶n phÈm b¸m s¸t tõng giai ®o¹n mét cña cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng. Nhöng, vÊn ®Ò chÝnh còng lµ ë ®©y. Tõ l©u, §¶ng ta ®· ®Ò ra cho v¨n nghÖ c¸ch m¹ng mét khÈu hiÖu ba vÕ, d©n téc - khoa häc - ®¹i chóng, trong ®ã vÕ d©n téc ®öîc ®Æt ë vÞ trÝ më ®Çu. Mµ qu¶ vËy! NÕu tranh vµ töîng c¸ch m¹ng vÉn thiÕu mét c¸i g× ®ã, khiÕn ngöêi xem kh«ng nhËn ra ®öîc “t©m hån vµ cèt c¸ch ViÖt Nam”, th× lµm sao ®¹i chóng ë ViÖt Nam th«ng c¶m næi néi dung khoa

680

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI häc trong tranh vµ töîng c¸ch m¹ng? V× vËy, h¬n ai hÕt, ngöêi nghÖ sÜ t¹o h×nh c¸ch m¹ng cÇn ph¶i hiÓu mü thuËt cæ truyÒn cña d©n téc. Am hiÓu, kh«ng ph¶i ®Ó tuú høng l¾p thªm vµo t¸c phÈm mét hay nhiÒu chi tiÕt “quay cãp” tõ c¸c hiÖn vËt mü thuËt cæ truyÒn. Am hiÓu, tröíc hÕt lµ qua tiÕp xóc dµi h¬n vµ thÊm nhuÇn tinh thÇn thÈm mü cña cha «ng, mét tinh thÇn ®öîc “hun ®óc qua bèn ngh×n n¨m lÞch sö”, ®Ó råi, trªn c¬ së am hiÓu ®ã, cè g¾ng ph¶ nh÷ng gi¸ trÞ l©u dµi cña tinh thÇn Êy vµo t¸c phÈm thêi nay. Cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt vÒ mÆt nµy cho ngöêi s¸ng t¸c lµ nhiÖm vô cña ngµnh nghiªn cøu lÞch sö mü thuËt cæ truyÒn vµ nh÷ng anh chÞ em lµm viÖc trong ngµnh Êy. C¸i ®Ñp cña c¸c t¸c phÈm mü thuËt cæ truyÒn lµ c¸i ®Ñp “mét ®i kh«ng trë l¹i”, hay, nãi cho chÝnh x¸c h¬n, ®ã lµ c¸i ®Ñp kh«ng thÓ vµ còng kh«ng cÇn ®öîc lÆp l¹i y nhö d¹ng cò. Tuy nhiªn, th«ng qua nh÷ng g× tinh tóy nhÊt cña tinh thÇn thÈm mü cæ truyÒn, mµ ngöêi nghÖ sÜ ngµy nay cè ch¾t ra, víi sù trî lùc cña c¸c nhµ nghiªn cøu, th× c¸i ®Ñp mu«n thuë cña d©n téc cã thÓ sèng l¹i mét kiÕp míi, döíi nh÷ng d¹ng ®· tr¶i qua thanh läc, trªn nh÷ng ®Ò tµi hiÖn ®¹i, ®Ó phôc vô cho cuéc sèng míi mµ nh©n d©n ta ®ang ra søc x©y dùng. Nhö vËy, trong sù nghiÖp x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa, c«ng t¸c söu tÇm vµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn gãp vµo hai t¸c dông, mét t¸c dông trùc tiÕp (trùc tiÕp víi quÇn chóng), vµ mét t¸c dông gi¸n tiÕp (th«ng qua c¸c t¸c phÈm hiÖn ®¹i). Cã nh×n râ c¶ hai t¸c dông míi thÊy hÕt tÇm quan träng cña mét ngµnh c«ng t¸c töëng chõng nhö rÊt xa víi ®êi sèng c¸ch m¹ng thùc tÕ. Quan träng lµ vËy, nhöng chóng ta ®· lµm ®öîc ®Õn ®©u ? Ph¶i nãi r»ng nh÷ng g× ®· lµm ®öîc trong hai mö¬i n¨m qua chØ míi lµ böíc ®Çu. Nhö mäi ngµnh c«ng t¸c míi ra ®êi vµ ®ang

681

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröëng thµnh, ngµnh nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn ®ang vÊp ph¶i nhiÒu khã kh¨n chñ quan: ®éi ngò söu tÇm vµ nghiªn cøu cßn lµ vÊn ®Ò ph¶i bµn ®i bµn l¹i. Nhöng, ë ®©y, chóng t«i muèn tr×nh bµy râ h¬n mét sè khã kh¨n “kh¸ch quan”, chóng t«i muèn nãi nh÷ng khã kh¨n kh«ng liªn quan g× ®Õn tr×nh ®é chuyªn m«n vµ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña tõng ngöêi ë trong ngµnh. Nghiªn cøu mü thuËt lµ nghiªn cøu th«ng qua biÓu hiÖn mü thuËt cô thÓ, tøc th«ng qua hiÖn vËt mü thuËt. Mµ tuyÖt ®¹i ®a sè hiÖn vËt mü thuËt cæ truyÒn ViÖt Nam l¹i g¾n chÆt vµo c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc cæ (®×nh, chïa, ®Òn, miÕu, mé, l¨ng, cung ®iÖn, thµnh qu¸ch...), nghÜa lµ g¾n liÒn víi c¸c di tÝch lÞch sö. V¶ ch¨ng, c¸c di tÝch nµy, víi tö c¸ch lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc, tù th©n ®· lµ hiÖn vËt mü thuËt råi. §ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷ng hiÖn vËt mü thuËt cæ hiÖn cßn n»m trong lßng ®Êt, vµ, do ®ã, lµ ®èi töîng cña ngµnh kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ kh¶o cæ häc lÞch sö. Tõ n¨m 1954 cho ®Õn nay, ngµnh b¶o tån b¶o tµng (mét bé phËn cña c«ng t¸c v¨n hãa) ®· cã nhiÒu thµnh tÝch trong viÖc ph¸t hiÖn, kiÓm kª, ph©n lo¹i, vµ b¶o tån c¸c di tÝch lÞch sö ë trªn mÆt ®Êt. Ai ai trong chóng ta tõng ®i c«ng t¸c ë nhiÒu ®Þa phö¬ng kh¸c nhau ®Òu ®· quen m¾t víi nh÷ng biÓn quy “di tÝch ®· liÖt h¹ng”. Nhöng råi nh÷ng di tÝch ®· ®öîc liÖt h¹ng, vµ nh÷ng di tÝch chöa kÞp ®öîc liÖt h¹ng, cã ®öîc b¶o tån cÈn thËn hay kh«ng? §iÒu nµy, trong rÊt nhiÒu tröêng hîp, l¹i kh«ng phô thuéc vµo quyÒn lùc cña ngµnh b¶o tån b¶o tµng, mµ, tröíc hÕt, cã liªn quan ®Õn ý thøc b¶o vÖ di tÝch cña c¸c c¬ quan ®Þa phö¬ng vµ cña nh©n d©n. Ph¶i thó thùc r»ng ý thøc nµy chöa cao. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö cña ®Êt nöíc ta lµ ph¶i lu«n lu«n ®èi ®Çu víi c¸c ®¹o qu©n x©m löîc, do ®ã ®· ph¶i chÞu ®ùng nhiÒu tµn ph¸. Ba mö¬i n¨m võa qua lµ ba mö¬i n¨m nh©n d©n

682

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ta tiÕn hµnh mét cuéc chiÕn tranh tæng lùc ®Ó gi¶i phãng vµ thèng nhÊt ®Êt nöíc: chiÕn tranh cã mÆt kh¾p n¬i, kh¾p n¬i ®Òu tr¶i qua tµn ph¸. KÎ ®Þch g©y ra tµn ph¸. Chóng ta ®· biÕt vËn dông hËu qu¶ Êy ®Ó chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng. Nhöng cø lu«n chøng kiÕn c¶nh tµn ph¸, th× ®iÒu ®ã, vÒ l©u vÒ dµi, kh«ng khái ¶nh höëng mét c¸ch kh«ng cã lîi ®Õn ý thøc b¶o vÖ di tÝch. §©y lµ hËu qu¶ thø hai cña tµn ph¸, hËu qu¶ thø yÕu th«i, nhöng cã tÇm quan träng cña nã, mét khi nöíc nhµ ®· thèng nhÊt, ®· trë l¹i ®êi sèng hßa b×nh x©y dùng. H¬n n÷a, do c¸c c¬ quan v¨n hãa, tõ trung ö¬ng ®Õn ®Þa phö¬ng, chöa lµm viÖc tuyªn truyÒn vµ gi¶i thÝch gi¸ trÞ di tÝch vµ cæ vËt cho réng r·i, thöêng xuyªn, s©u s¾c, nªn, trong c¸n bé vµ nh©n d©n ta, nhiÒu ngöêi cßn lÇm töëng r»ng di tÝch vµ cæ vËt chØ cã t¸c dông ®Ò cao chÕ ®é vua quan vµ mª tÝn dÞ ®oan. ChÝnh v× vËy mµ nhiÒu di tÝch ®· ®öîc liÖt h¹ng hay ®¸ng ®öîc liÖt h¹ng, nhiÒu cæ vËt cã gi¸ trÞ lÞch sö hay mü thuËt, kh«ng ®öîc b¶o vÖ ®óng møc, do ®ã ®· bÞ hñy ho¹i, hay ®ang l©m vµo nguy c¬ bÞ hñy ho¹i. Nguy c¬ Êy b¾t nguån tõ nhiÒu cí, vµ hiÖn lªn döíi nhiÒu d¹ng: - Cã nh÷ng di tÝch nghiÔm nhiªn bÞ biÕn thµnh trô së, nhµ gi÷ trÎ, kho thãc, tr¹m m¸y b¬m..., thµnh n¬i lµm viÖc cña mét bé phËn nµo ®ã thuéc mét c¬ quan Trung ö¬ng(20), thËm chÝ thµnh cø ®iÓm qu©n sù(21). T×nh tr¹ng nµy, tho¹t tiªn, cã thÓ xem lµ t¹m thêi (v× s¬ t¸n, ch¼ng h¹n), nhöng dÇn dµ trë thµnh viÖc ®· råi, vµ, víi nh÷ng khã kh¨n tÊt yÕu cña thêi hËu chiÕn, cã c¬ lµ vÜnh cöu. TÊt nhiªn, c¬ quan chiÕm lÜnh di tÝch kh«ng ngÇn ng¹i söa ch÷a, tu bæ, më réng, tïy nhu cÇu ho¹t ®éng cña m×nh. - Cã phÕ tÝch chöa kÞp ®öîc nh¸t cuèc kh¶o cæ häc lËt lªn, ®· véi v· bÞ san ph¼ng ®Ó trë thµnh s©n tr¹m xe vËn t¶i(22). Cã

683

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh÷ng tÊm bia ghi c«ng tÝch ngöêi xöa ®· bÞ biÕn thµnh bia tËp b¾n cña du kÝch ®Þa phö¬ng(23). Löu ý r»ng c¸c lo¹i ph©n hãa häc, ®öîc cÊt gi÷ trong mét sè di tÝch (®· bÞ biÕn thµnh kho cña hîp t¸c x·) cã t¸c dông lµm cho bé söên gç cña c«ng tr×nh kiÕn tróc háng ®i theo mét tèc ®é rÊt nhanh. - Cã nh÷ng nh©n vËt trªn phï ®iªu ®×nh lµng bÞ ng¾t ®Çu, cã nh÷ng lä gèm bÞ ®Ëp vì..., chØ v× di tÝch chøa ®ùng chóng kh«ng ®öîc b¶o vÖ, hay ®· trë thµnh líp häc(24). - NhiÒu hiÖn vËt, ®Æc biÖt nh÷ng hiÖn vËt b»ng ®ång, kh«ng c¸nh mµ bay(25). - ë møc cùc h¹n, cã ®Þa phö¬ng cho vøt hiÖn vËt xuèng s«ng, viÖn cí chèng mª tÝn(26). Cø thÕ, mét sè hiÖn vËt quý, thËm chÝ mét sè di tÝch vµ phÕ tÝch, chØ cßn ®Ó l¹i dÊu vÕt trong tö liÖu ¶nh hay viÕt cña Vô B¶o tån B¶o tµng hay cña c¸c B¶o tµng LÞch sö vµ Mü thuËt. Mét trong nh÷ng tröêng hîp ®¸ng tiÕc nhÊt mµ chóng t«i ®öîc biÕt lµ tröêng hîp ®×nh Yªn §ång ë Qu¶ng Ninh, mét ®iÓn h×nh cña kiÕn tróc ®Çu thÕ kû XIX: do mét s¬ suÊt nhá, ng«i ®×nh nµy ®· bÞ ch¸y trôi. §Ó chÊm døt t×nh tr¹ng nãi trªn, ph¶i cã mét cuéc vËn ®éng réng vµ s©u trong quÇn chóng, kÌm theo lµ nh÷ng biÖn ph¸p ph¸p lý thÝch ®¸ng. Cuéc vËn ®éng vµ nh÷ng biÖn ph¸p ®ã cµng cÇn thiÕt, khi chóng ta ®ang chuÈn bÞ ®Ó c¶i t¹o c¸c khu cö tró l©u ®êi ë n«ng th«n, trong khu«n khæ c«ng cuéc x©y dùng nÒn n«ng nghiÖp lín. Kh«ng ph¶i lµ v« t×nh mµ c¶ B¸o c¸o chÝnh trÞ vµ NghÞ quyÕt cña §¹i héi IV ®Òu dµnh mét ®o¹n riªng cho c«ng t¸c b¶o

684

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tån b¶o tµng(27). NghÞ quyÕt cßn ®ßi hái chóng ta ph¶i “cñng cè nh÷ng viÖn b¶o tµng hiÖn cã”, ph¶i “b¶o vÖ tèt c¸c di tÝch lÞch sö”(28). Cñng cè nh÷ng b¶o tµng hiÖn cã, tröíc tiªn, lµ b¶o vÖ tèt nh÷ng “b¶o tµng t¹i chç” r¶i r¸c kh¾p ®Êt nöíc, tøc nh÷ng di tÝch lÞch sö - mü thuËt, vµ nh÷ng cæ vËt ®öîc chøa ®ùng trong ®ã. B¶o tån di tÝch vµ hiÖn vËt, t¹i chç chØ míi lµ mét mÆt cña vÊn ®Ò. §Ó cã ®iÒu kiÖn tån löu l©u dµi, c¸c di tÝch vµ hiÖn vËt Êy cßn cÇn ®öîc ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ qua hå s¬ tö liÖu cña c¸c viÖn nghiªn cøu, c¸c b¶o tµng, ph¶n ¸nh b»ng ghi chÐp, b»ng ¶nh, b»ng s¬ ®å. Ph¶n ¸nh mét pho töîng, ch¼ng h¹n, b»ng mét bøc ¶nh, thÕ vÉn lµ chöa ®ñ. Mét pho töîng cÇn ®öîc chôp döíi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, thËm chÝ mét sè chi tiÕt cña nã còng cÇn ®öîc chôp l¹i vµ phãng to. Ngoµi ra, nã cßn ph¶i ®öîc ®o ®¹c, kh¶o t¶, cµng tØ mØ cµng tèt. ThÕ hÖ chóng ta kh«ng hÒ ®öîc ai trao cho ®éc quyÒn t×m hiÓu c¸i ®Ñp döíi con m¾t cña cha «ng. Sau chóng ta, sÏ cßn nhiÒu thÕ hÖ tr©n träng cói xuèng nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña truyÒn thèng thÈm mü d©n téc. Lµ kÎ ®i sau, ch¾c ch¾n hä sÏ cã nhiÒu ph¸t kiÕn lý thó h¬n, vµ h÷u Ých h¬n, so víi nh÷ng g× mµ kÎ ®i tröíc míi böíc ®Çu nhËn thÊy. Còng kh«ng ngoµi viÖc lµm tö liÖu, vµ trong mèi tö¬ng quan víi c«ng t¸c nghiªn cøu tröíc m¾t, ®· ®Õn lóc ph¶i ®Æt vÊn ®Ò phæ biÕn tö liÖu. Tõ trªn döíi möêi l¨m n¨m nay, nh÷ng anh chÞ em tù ®Æt cho m×nh nhiÖm vô t×m hiÓu nÒn mü thuËt cæ truyÒn cña ®Êt nöíc ®· cè g¾ng ®i nhiÒu, thÊy nhiÒu, ghi nhiÒu. Mét phÇn nh÷ng quan s¸t vµ ghi chÐp cña hä ®· ®öîc chuyÓn vµo hå s¬ tö liÖu cña Vô B¶o tån B¶o tµng, cña c¸c B¶o tµng LÞch sö vµ Mü thuËt... PhÇn cßn l¹i ®ang n»m trong sæ tay cña tõng anh, tõng chÞ. Song song víi viÖc söu tÇm tö liÖu, c¸c anh c¸c chÞ còng ®· lÎ tÎ viÕt c«ng tr×nh (thöêng lµ nh÷ng bµi b¸o, bµi t¹p

685

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chÝ, còng cã khi lµ s¸ch) ®Ó nãi lªn nh÷ng ®iÒu t©m ®¾c cña m×nh qua tiÕp xóc víi c¸i ®Ñp tõ cha «ng truyÒn l¹i. Mçi bµi b¸o, mçi cuèn s¸ch cã tham väng lµ mét böíc s¬ kÕt ng¾n, cã t¸c dông võa gãp mét phÇn nhá vµo sù nghiÖp x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa, nhö ta ®· biÕt, võa ®ãng vai mét m¶ng con trong bøc tranh toµn bÝch tö¬ng lai vÒ nÒn mü thuËt cña cha «ng. Nhö mäi c«ng tr×nh mang tÝnh chÊt s¬ kÕt, nh÷ng bµi vµ s¸ch Êy kh«ng nh»m trùc tiÕp c«ng bè tö liÖu, mµ chØ “xuÊt tr×nh” mét vµi tö liÖu cÇn thiÕt cho lËp luËn cña ngöêi viÕt. Tö liÖu trong ®ã, nhö vËy, lµ ®· qua chän läc, nghÜa lµ ®· ®öîc c¾t xÐn vµ ®Þnh höíng. Ngöêi ®äc cã muèn gãp ý hay tranh luËn còng kh«ng sao ®öîc, trõ phi ®· thùc tÕ am hiÓu nh÷ng di tÝch hay hiÖn vËt ®öîc ®Ò cËp ®Õn trong bµi, trong s¸ch. Am hiÓu thùc tÕ lµ ®iÒu hÕt søc cÇn thiÕt ®èi víi ngöêi nghiªn cøu, nhöng tõng ngöêi míi b¾t tay vµo c«ng viÖc nghiªn cøu kh«ng thÓ lÆp l¹i cho m×nh tÊt c¶ nh÷ng chuyÕn ®i kh¶o s¸t cña c¸c “bËc ®µn anh” tõng vµo nghÒ tröíc m×nh. Sau trªn döíi möêi l¨m n¨m “häc viÖc”, nay ®· ®Õn lóc ngµnh nghiªn cøu mü thuËt cæ truyÒn tÝch cùc chuÈn bÞ cho mét c«ng tr×nh tæng kÕt. Mét trong nh÷ng böíc chuÈn bÞ lµ rµ l¹i c¸c kÕt qu¶ s¬ kÕt lÎ tÎ, rµ l¹i mäi ý kiÕn ®· ®öîc ®Ò xuÊt tõ tröíc ®Õn nay. Mµ kh«ng ph¶i chØ cã sè Ýt nh÷ng nhµ nghiªn cøu mü thuËt cæ truyÒn kiÓm tra lÉn nhau, gãp ý cho nhau. Hä cÇn ®Õn vµ ®ßi hái sù tham gia cña nh÷ng ngµnh h÷u quan, cña mäi ngöêi céng t¸c trong c¸c bé m«n gi¸p biªn víi lÞch sö mü thuËt cæ truyÒn: cæ sö häc, kh¶o cæ häc, d©n téc häc, b¶o tµng häc, nh÷ng ngµnh nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i nghÖ thuËt kh¸c (s©n khÊu, nh¹c, móa)... ChÝnh v× thÕ mµ trªn ®©y chóng t«i võa ®Æt vÊn ®Ò phæ biÕn tö liÖu. Mçi ngöêi muèn vµ cã kh¶ n¨ng gãp ý, tranh luËn, ph¶i víi ®öîc ®Õn nh÷ng tö liÖu hoµn chØnh, chöa

686

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tr¶i qua c¾t xÐn, kh«ng ®Þnh höíng. C¸i khã trong vÊn ®Ò nµy kh«ng ph¶i lµ thiÕu tö liÖu ®Ó c«ng bè mét c¸ch cã hÖ thèng. C¸i khã ë ngay trong nhËn thøc cña chóng ta. §· tõ l©u, vÉn löu hµnh trong giíi nghiªn cøu mét th¸i ®é dÌ dÆt, nãi chung kh«ng ph¶i bao giê còng v« lý, tröíc nh÷ng c«ng tr×nh nÆng vÒ kiÕn thøc tö liÖu, nhÑ phÇn ph©n tÝch tæng quan. Nhöng, trong tröêng hîp ®ang bµn, tö liÖu kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých, mµ chØ lµ phö¬ng tiÖn, mét phö¬ng tiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®öîc ®Ó ®i ®Õn mét ph©n tÝch tæng quan dÔ ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn. H×nh thøc phæ biÕn thuËn lîi nhÊt lóc nµy, theo chóng t«i, lµ c«ng bè nh÷ng gi¶n chÝ (monographie) vÒ tõng di tÝch quan träng. Tuy kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng ®Ò ®¹t gi¶ thuyÕt, gi¶n chÝ, tröíc hÕt, lµ thÓ lo¹i l·nh nhiÖm vô kh¶o t¶, mµ kh¶o t¶ lµ mét viÖc lµm kh¸ch quan. Kh¶o t¶ b»ng lêi lµ chÝnh, nhöng cßn ph¶i kh¶o t¶ b»ng sè liÖu, b»ng s¬ ®å, b»ng ¶nh vµ h×nh vÏ. LÊy tõng di tÝch lµm ®¬n vÞ kh¶o t¶, v× mçi di tÝch, dï bao gåm nhiÒu yÕu tè vµ hiÖn vËt kh¸c nhau, nh÷ng thµnh phÇn cã thÓ ra ®êi trong nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau cña lÞch sö mü thuËt, vÉn lµ mét “sù kiÖn tæng thÓ” (fait total) trong chõng mùc c¸c “cÊu kiÖn” kh¸c nhau ®öîc g¸ l¾p vµo nhau thµnh mét “kÕt cÊu” thèng nhÊt, tøc di tÝch, trªn nh÷ng duyªn cí thÈm mü - x· héi - lÞch sö nhÊt ®Þnh. T×m cho ra nh÷ng duyªn cí chÝnh lµ mét phÇn quan träng, mét lý do tån t¹i cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö mü thuËt. Nhöng, tröíc khi ®i t×m duyªn cí, th× ®iÒu kiÖn tèi thiÓu cÇn thiÕt lµ ph¶i biÕt râ tõng “kÕt cÊu”, tõng “sù kiÖn tæng thÓ”, trong c¸c thµnh phÇn cña nã. __________ 1. B¸o c¸o chÝnh trÞ cña Ban chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV (Do ®ång chÝ Lª DuÈn, Tæng bÝ thö Ban chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng, tr×nh bµy), Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt,

687

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Hµ Néi, 1977, tr.114. 2. NghÞ quyÕt §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV, Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi, 1977, tr.53 3,4. NghÞ quyÕt..., tr 28. 5. B¸o c¸o chÝnh trÞ..., tr. 121-124, NghÞ quyÕt..., tr 56-58. 6. “§«i ®iÒu” Êy, mµ chóng t«i s¾p lÇn löît tr×nh bµy ngay sau ®©y, ®· tiÒm tµng trong nh÷ng lêi ph¸t biÓu, trong nh÷ng bµi b¸o vµ c«ng tr×nh kh¸c cña c¸c nhµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn. Dùa trªn nh÷ng ý tiÒm tµng Êy, bµi viÕt nµy chØ thö tãm l¹i thµnh vµi ®iÓm s¬ kÕt. V× vËy, xin miÔn trÝch dÉn. 7. ý kiÕn ph¶i nãi lµ “®éc ®¸o” nµy cã lÏ do cè häa sÜ NguyÔn §ç Cung chñ trö¬ng tröíc tiªn. TiÕc r»ng cè häa sÜ ph¸t biÓu chñ yÕu b»ng miÖng, khi höíng dÉn cho c¸c nhµ nghiªn cøu mü thuËt líp trÎ. Ngoµi ra, tõ 1959, «ng TrÇn §øc DiÔm (bÊy giê lµ Tröëng phßng nghiªn cøu v¨n vËt, trong Vô B¶o tån B¶o tµng, thuéc Bé V¨n hãa) còng ®· ph¸t biÓu mét ý tö¬ng tù trong c¸c bµi gi¶ng ë líp B¶o tån B¶o tµng ng¾n h¹n. VÒ bµi viÕt, cã thÓ xem, ch¼ng h¹n: NguyÔn §ç Cung, KÕ thõa vµ ph¸t huy truyÒn thèng d©n téc ®Ó s¸ng t¹o mét nÒn nghÖ thuËt t¹o h×nh x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, tËp san Mü thuËt (in r«nª«) sè 4, tr. 3-4. 8. VÒ nÒn ®iªu kh¾c rÊt ®Æc biÖt nµy, xem: NguyÔn §ç Cung, Nh÷ng ý kiÕn vÒ v¨n häc nghÖ thuËt d©n gian ViÖt Nam (kû yÕu cña §¹i héi thµnh lËp Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam t¹i Hµ Néi vµo cuèi n¨m 1966). Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1969. ViÖt Nam - §iªu kh¾c d©n gian - ThÕ kû XVI, XVII, XVIII. Nhµ xuÊt b¶n Ngo¹i v¨n, Hµ Néi, 1975, b¶n tiÕng ViÖt. Xem lêi më ®Çu cuèn s¸ch, ký tªn NguyÔn §ç Cung, kh«ng ghi sè trang. Th¸i B¸ V©n, §iªu kh¾c ®×nh lµng, T¹p chÝ Nghiªn cøu nghÖ thuËt, Hµ Néi, sè 4 (13), 1976, tr. 68 - 75. 9. Theo Danh môc c¸c d©n téc thiÓu sè miÒn B¾c ViÖt Nam, trong

688

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cuèn “VÒ vÊn ®Ò x¸c ®Þnh thµnh phÇn c¸c d©n téc thiÓu sè ë miÒn B¾c ViÖt Nam”, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1975, tr.15. 10. Cuéc triÓn l·m NghÖ thuËt c¸c d©n téc Ýt ngöêi ë ViÖt Nam, më cöa B¶o tµng Mü thuËt (Hµ Néi) nh©n dÞp lÔ Quèc kh¸nh 2-9 n¨m 1977, lµ cè g¾ng lín ®Çu tiªn ®Ó tËp hîp tµi liÖu vÒ nÒn mü thuËt c¸c d©n téc Ýt ngöêi ë nöíc ta, trªn quy m« toµn quèc. 11. LÎ tÎ ®· cã nh÷ng bµi giíi thiÖu h×nh töîng con rång trong mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn, thöêng lµ nh÷ng bµi nh»m phæ biÕn kiÕn thøc phæ th«ng, Ýt bµi mang d¹ng nghiªn cøu. Cã thÓ xem, ch¼ng h¹n: NguyÔn §ç Cung, Kh¸i qu¸t vÒ nÒn nghÖ thuËt cæ cña nh©n d©n ViÖt Nam, bµi ®¨ng b»ng Ph¸p v¨n trªn t¹p chÝ “Europe” (¢u ch©u), dÞch ra ViÖt v¨n vµ ®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ, sè 49, th¸ng 6 n¨m 1961 (xem phÇn bµn vÒ con rång Lý ë tr. 50). B¶ng giíi thiÖu con rång Lý trong B¶o tµng Mü thuËt (Hµ Néi). Theo chç chóng t«i biÕt, néi dung b¶ng nµy lµ c«ng tr×nh cña cè häa sÜ NguyÔn §ç Cung. Chu Quang Trø, Con rång trong nghÖ thuËt ViÖt Nam qua c¸c thêi ®¹i, T¹p chÝ Kh¶o cæ häc sè 5-6, th¸ng 6 n¨m 1970, Hµ Néi, tr.180-201. Hµ V¨n TÊn, N¨m rång míi, nãi vÒ nh÷ng d¸ng rång xöa, T¹p chÝ V¨n nghÖ Gi¶i phãng, sè Xu©n BÝnh Th×n, thµnh phè Hå ChÝ Minh, tr.30. 12. T¹i c¸c phÕ tÝch vµ di tÝch vèn võa lµ chïa võa lµ hµnh cung cña c¸c vua thêi Lý - PhËt TÝch (Tiªn S¬n, Hµ B¾c); Long H¹m, tøc chïa Gi¹m (QuÕ Vâ, Hµ B¾c); Long §äi (Duy Tiªn, Hµ Nam Ninh); Töêng Long (§å S¬n, H¶i Phßng)... - , chóng t«i ®Òu gÆp h×nh töîng con rång. Tr¸i l¹i, t¹i c¸c di tÝch cïng thêi, nhöng kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn nhµ vua - chïa Bµ TÊm (Hµ Néi); chïa Hö¬ng L·ng, tøc chïa L¹ng (H¶i Höng); bÖ ®¸ ë chïa ThÇy (Quèc Oai, Hµ S¬n B×nh); bÖ ®¸ ë chïa ChÌo (HiÖp Hßa, Hµ B¾c)... - , chóng t«i kh«ng hÒ gÆp ®å ¸n rång. 13. J.Przyluski, trong mét bµi nghiªn cøu dùa chñ yÕu trªn truyÒn

689

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thuyÕt Ên §é, tõng chñ trö¬ng r»ng con rång ë §«ng ¸ - mµ xuÊt ph¸t ®iÓm lµ con r¾n - vèn lµ h×nh töîng truyÒn b¸ tõ phö¬ng Nam lªn phö¬ng B¾c. Xem: T¸c gi¶ trªn, La princesse a l odeur de poisson et la nagi dans les traditions de l’Asie Orientale (Nµng c«ng chóa tanh mïi c¸ vµ n÷ thÇn r¾n trong c¸c truyÒn thuyÕt §«ng ¸). TËp san B.E.F.E.O, Hµ Néi, 1926, tËp II, tõ tr.265. 14. Theo vò trô luËn cæ truyÒn cña d©n téc Möêng, thÕ giíi döíi nöíc lµ n¬i cö tró cña loµi r¾n huyÒn hoÆc, mµ ngöêi Möêng gäi lµ Khó (chöa râ ng÷ nguyªn), do Bua Khó (Vua Khó) cai qu¶n. VÒ loµi “khó” vµ vò trô luËn Möêng (g¾n liÒn víi tang lÔ), xem: TrÇn Tõ vµ B¹ch §×nh, Câi sèng vµ câi chÕt trong quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ®¨ng trªn hai sè cña t¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch sö: sè 140 (11, 12 - 1971). tr. 45-61. 15. ChuyÖn “¤ng Dµi - «ng Côt” lµ mét truyÒn thuyÕt vèn rÊt phæ biÕn trong löu vùc s«ng CÇu vµ ë mét sè n¬i kh¸c: theo lêi c¸c cô cao tuæi trong vïng s«ng CÇu, th× “thöîng chÝ §u §uæm, h¹ chÝ Lôc §Çu, löìng biªn giang, mét tr¨m b¶y mö¬i hai x· thê Ngµi”. DÞ b¶n thöêng gÆp nhÊt cña tÝch truyÖn: Hai anh em r¾n ®öîc vî chång mét l·o n«ng nu«i tõ tÊm bÐ, lín lªn, chiÕm lÜnh mét bÕn ®ß hay mét khóc s«ng, vµ tr¶ nghÜa cho bè mÑ nu«i. CÆp thÇn r¾n nµy ®öîc thê hoÆc t¹i ®×nh, víi tö c¸ch lµ nh÷ng thÇn phô, c¹nh thµnh hoµng lµng, hoÆc t¹i ®Òn riªng. §iÓn h×nh cã lÏ lµ ®Òn Chãa (Ch©u L¹c, Yªn Phong, Hµ B¾c), n¬i cã töîng thÇn R¾n. Trong nhiÒu tröêng hîp, “¤ng Dµi - «ng Côt” ®öîc “lÞch sö hãa” thµnh “§øc Th¸nh Tam Giang” “Trö¬ng Hèng vµ Trö¬ng H¸t, töíng cña TriÖu Quang Phôc”, hay L¹c Long Qu©n. 16. TrÇn M¹nh Phó, Töîng PhËt trong nÒn ®iªu kh¾c cæ ViÖt Nam, T¹p chÝ Nghiªn cøu nghÖ thuËt, Hµ Néi, sè 3, n¨m 1974, tr.90. 17. VÝ nhö trong trang trÝ gç cña chïa Th¸i L¹c (V¨n L©m, H¶i Höng), chïa Bèi Khª (Thanh Oai, Hµ S¬n B×nh), trªn c¸c bÖ ®¸ ë chïa Bèi Khª, chïa Ngäc §×nh (Thanh Oai, Hµ S¬n B×nh), chïa Hö¬ng Trai

690

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI (Hoµi §øc, Hµ S¬n B×nh). 18. Thùc ra, ngay tõ VÜnh L¨ng (l¨ng Lª Th¸i Tæ, ë Thanh Hãa hiÖn nay), th× mÆt rång Minh ®· xuÊt hiÖn trªn tr¸n bia råi. Nhöng, trong tröêng hîp nµy, nh÷ng con rång quanh khung bia cßn gi÷ gÇn nguyªn h×nh häa vµ phong c¸ch cña rång TrÇn. 19. TrÇn L©m BiÒn, Trë l¹i niªn ®¹i th¸p B×nh S¬n, T¹p chÝ Nghiªn cøu NghÖ thuËt, Hµ Néi, sè 4, 1974, tr.124 - 125. 20. Nhö mét sè bé phËn thuéc di tÝch tæng hîp Cæ Loa. 21. Nhö Qu¶ng B×nh Quan. 22. Nhö ®Òn Lý B¸t §Õ. 23. Nhö tÊm bia cña Phïng Kh¾c Khoan (tøc Tr¹ng Bïng) thuéc di tÝch Lý B¸t §Õ: tÊm bia ë §Òn ¤ng (Gia L©m, ngo¹i thµnh Hµ Néi) tÊm bia do thêi Lý ë chïa Hö¬ng L·ng (V¨n L©m, H¶i Höng), th× bÞ mang ®i l¸t ®öêng. 24. Cã nh©n vËt trªn phï ®iªu ®×nh Néi (Tiªn S¬n, Hµ B¾c) bÞ bÎ mÊt ®Çu. ë ®×nh Thæ Tang næi tiÕng (VÜnh Töêng, VÜnh Phó), mét m¶ng phï ®iªu bÞ bÎ h¼n ®Ó ®un nöíc. 25. NhiÒu l¾m. ChØ cã thÓ cö vµi vÝ dô: - Töîng PhËt b»ng ®ång ë chïa Yªn Tö (U«ng BÝ, Qu¶ng Ninh); - Töîng Th¸nh b»ng ®ång ë chïa KiÒn B¸i (Thñy Nguyªn, H¶i Phßng); - H¹c ®ång (cao ngang tÇm ®Çu ngöêi) ë ®Òn KiÕp B¹c (§«ng TriÒu, H¶i Höng); - Töîng Di LÆc b»ng ®ång ë kho V¨n MiÕu (Hµ Néi); - NhiÒu tù khÝ trong ®Òn Phñ Giµy (Hµ Nam Ninh) bÞ bµ tù mang ®i b¸n cho hµng ®ång n¸t; - v,v... 26. Theo mét b¶n tæng kÕt c«ng t¸c v¨n hãa n«ng th«n cña Bé V¨n

691

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI hãa (1966), vµ mét b¸o c¸o do Ty V¨n hãa H¶i Höng göi lªn Bé V¨n hãa (1976). 27-28. B¸o c¸o chÝnh trÞ..., tr.124; NghÞ quyÕt..., tr 57-58.

692