Van Hoa Va Toc Nguoi 4_981

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

“D©n chñ lµng - x·”

§Æt mÊy ch÷ “d©n chñ lµng - x·” vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ d©n chñ theo nghÜa thöêng dïng, kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn, ch¼ng h¹n, cña chÕ ®é chÝnh trÞ ra ®êi tõ cuéc c¸ch m¹ng tö s¶n bªn ¢u - Mü. Còng cã thÓ nghÜa r»ng “d©n chñ lµng - x·” lµ dÊu tÝch, dï mê nh¹t th«i, cßn sãt l¹i tõ thêi c«ng x· n«ng th«n: thÓ chÕ nµy vÉn tån t¹i c¸ch ®©y chöa l©u, döíi mét d¹ng cßn dÔ nhËn ra, trong mét sè x· héi ë ta, vÝ nhö nhiÒu téc Thöîng cö tró däc Tröêng S¬n vµ trªn T©y Nguyªn. Nhöng nÒn “d©n chñ lµng - x·” s¾p bµn ®©y lµ mét ®Æc ®iÓm cña mét téc ngöêi ViÖt (hay Kinh) trong thêi rÊt gÇn ta (tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m), t«i muèn nãi téc ngöêi chñ thÓ(1) mµ nÕp sèng ®· ph¸t triÓn kh¸ cao. Cho nªn viÖc cÇn lµm tröíc cã lÏ lµ nh¾c l¹i vµi nhËn xÐt mµ ngöêi viÕt ®· cã dÞp ®öa ra, quanh c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña lµng ViÖt gäi lµ “cæ truyÒn”(2) ë B¾c Bé. XÐt cho cïng, tÊt c¶ nh÷ng g× s¾p tr×nh bµy Ýt nhiÒu ®· ®öîc nãi lªn tõ tröíc råi(3). Nhöng, trong tröêng hîp nµy, nh¾c l¹i chuyÖn cò, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, chÝnh lµ nh»m t« cho

363

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Ëm h¬n c¸i mµ t«i muèn gäi lµ nÒn “d©n chñ lµng - x·”. Sau ®©y lµ mÊy nhËn xÐt më ®Çu 1. Qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn ra qu¸ chËm ch¹p Cø b¸m vµo sö viÕt cò, th× ®iÒu cô thÓ biÕt ®öîc tröíc tiªn, mµ cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh võa nãi, lµ sù kiÖn nµy: trong thÕ kû XII, döíi triÒu Lý, c¸c vua ThÇn T«ng vµ Anh T«ng ®· bèn lÇn xuèng chiÕu, nh»m gi¶i quyÕt c¸c cuéc tranh chÊp ruéng ®Êt tö, hay ®öa ra mét thÓ thøc quy ®Þnh viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n(4). Qua c¸c thÕ kû sau, cßn mét sè sù kiÖn kh¸c còng cã liªn quan ®Õn ®Êy(5). Nhöng ph¶i chê ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII th× míi cã mét chÝnh quyÒn ®Çu tiªn chñ trö¬ng ®¸nh thuÕ c¶ vµo ruéng ®Êt tö: chÝnh quyÒn cña chóa TrÞnh(6). Vµ ®Õn ®Çu thÕ kû sau (thÕ kû XIX), qua nh÷ng ®Þa b¹ Gia Long cßn sãt l¹i ®Õn nay, th× phÇn lín ruéng ®Êt cña ®a sè x· ViÖt ë B¾c Bé, ®Æc biÖt trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång ®· lµ ruéng ®Êt tö. Thùc ra, bÊy giê ruéng ®Êt c«ng ®©u ®· mÊt h¼n: vÊn ®Ò nµy chØ ®öîc hoµn toµn gi¶i quyÕt dÇn döíi thêi cña chóng ta, qua cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt (1953 - 56)(7). NÕu ta vò ®o¸n chän thÕ kû XII lµm mèc ®Çu vµ ®Çu thÕ kû XIX lµm mèc cuèi cho qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé(8), th× ph¶i nãi r»ng qu¸ tr×nh Êy ®· diÔn ra mét c¸ch qu¸ ö chËm ch¹p: h¬n s¸u thÕ kû. Trong tröêng hîp nöíc Anh ch¼ng h¹n, hÇu hÕt ®Êt trång trät ®· tõ c«ng biÕn thµnh tö trong vßng cã mét thÕ kû . TÊt nhiªn, ë ®©y cã søc xóc t¸c m¹nh cña tõng líp tö s¶n Anh míi h×nh thµnh nhöng ®· ho¹t ®éng ngo¹i thö¬ng. §iÒu kiÖn ®ã hoµn toµn v¾ng mÆt ë nöíc ta trong suèt h¬n s¸u thÕ kû nãi trªn. Theo t«i, cã thÓ xem ®Êy lµ nguyªn nh©n chÝnh khiÕn cho qu¸ tr×nh tö h÷u ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn

364

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ra theo mét tèc ®é chËm ch¹p ®Õn thÕ. 2. HiÖn töîng ph©n ho¸ giai cÊp hiÖn lªn qu¸ nh¹t nhßa Cã thÓ nghÜ r»ng ®Êy chØ lµ hÖ qu¶ cña ®iÒu võa nãi qua nhËn xÐt thø nhÊt. DiÔn ®¹t cho ng¾n gän t×nh h×nh kinh tÕ – x· héi cña n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tèt nhÊt lµ b»ng mét vµi con sè ®öîc s¬ kÕt qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt:

Tõ c¸c sè liÖu trªn, Ýt nhÊt cã thÓ läc ra hai ®iÒu, nãi cho ®óng h¬n lµ hai mÆt kh¸c nhau cña mét hiÖn töîng chung:

365

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI - Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®a sè hé n«ng d©n trong hÇu hÕt lµng ViÖt ë B¾c Bé ®· thùc sù lµm chñ ruéng ®Êt. C¸c hé ®Þa chñ, nghÜa lµ thuéc thµnh phÇn bãc lét, ®· ®µnh! C¸c hé trung n«ng, vèn c¬ b¶n kh«ng bãc lét ai nhöng kh«ng bÞ ai bãc lét, còng vËy. §Õn nh÷ng hé bÇn n«ng, tøc nh÷ng hé bÞ bãc lét, còng cã ruéng ®Êt tö (xem l¹i c¸c sè liÖu trªn). Cã ®iÒu ®Êt tö cña bÇn n«ng qu¸ Ýt (mçi hé chØ n¾m tõ vµi sµo ®Õn mét mÉu), nªn tõng hé, ngoµi viÖc trùc canh ruéng ®Êt tö cña m×nh (vµ höëng toµn bé kÕt qu¶ lao ®éng Êy) cßn ph¶i chÞu bÞ bãc lét: lÜnh canh cña nh÷ng ngöêi thõa diÖn tÝch, thöêng lµ ®Þa chñ, vµ nép t« cho hä (nép nöa tæng sè thu ho¹ch). Nhö vËy, hÇu hÕt mäi hé trong lµng, dï bãc lét hay bÞ bãc lét, ®Òu lµ chñ ruéng ®Êt(11); - DÇu vËy, trong n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, kh«ng mÊy ai n¾m ®öîc trong tay mét diÖn tÝch tö h÷u tö¬ng ®èi lín: tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ (86%) cã nhiÒu nhÊt lµ mçi hé 20 mÉu (chöa ®Çy bÈy hÐcta). Cïng thêi, t×nh h×nh ë Nam Bé kh¸c h¼n thÕ, mµ nguyªn nh©n chÝnh, theo t«i lµ chÝnh s¸ch cña c¸c chóa NguyÔn trong qu¸ tr×nh lÊn chiÕm miÒn ®Êt nay lµ Nam Bé (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII)(12). TÊt nhiªn, cßn ph¶i chê tµi liÖu vµ sè liÖu cña c¸c nhµ nghiªn cøu lµm viÖc t¹i chç. Dï sao, cã thÓ nãi ngay mét ®iÒu: tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp n«ng th«n Nam Bé, ®Æc biÖt ë miÒn T©y, ®· næi lªn rµnh rµnh. BÊy giê, diÖn tÝch tö h÷u cña mét “®iÒn chñ” võa ph¶i th«i(13), ë vïng nay lµ tØnh Long An, còng trªn döíi 100 hÐc-ta (300 mÉu B¾c Bé)(14). Cßn phÇn lín nh÷ng ngöêi lÜnh canh cña “®iÒn chñ”, nghÜa lµ ®¹i ®a sè n«ng d©n, l¹i “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi”, (nÕu cã thÓ dïng l¹i ë ®©y c¸ch nãi ®ã cña ngöêi n«ng d©n B¾c Bé)*. Trong khi Êy, nhö ta ®· biÕt, diÖn tÝch tö h÷u cña tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ cïng thêi ë B¾c Bé chØ biÕn ®éng chöa ®Çy 5 mÉu

366

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Õn 20 mÉu (chöa ®Çy 2 hÐcta ®Õn chöa ®Çy 7 hÐcta), cßn bÇn n«ng, thµnh phÇn bÞ bãc lét, còng cã mçi hé Ýt nhÊt vµi sµo ruéng ®Êt tö, chÝnh v× thÕ, v× hiÖn töîng võa kÓ trªn, víi hai mÆt kh¸c nhau cña nã, mµ t«i muèn gäi mäi hé tö h÷u ë n«ng th«n B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tõ bÇn n«ng qua trung n«ng, lªn ®Þa chñ, lµ nh÷ng hé “tiÓu n«ng tö h÷u”. * * * Nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u”, víi mçi hé chót Ýt ruéng ®Êt tö, sèng cïng nhau trong mét lµng, nhöng tõng hé l¹i ®eo ®uæi mét th©n phËn riªng. Thêi gian cña ngöêi n«ng d©n lµ mét vßng trßn khÐp kÝn cø ®Òu ®Òu quay, hÕt xu©n - h¹ - thu - ®«ng l¹i xu©n h¹ - thu - ®«ng... Trong vßng quay tuÇn tù vµ trÔ n¶i ®ã, tõng hé “tiÓu n«ng tö h÷u” cã tö¬ng lai riªng cña m×nh, mét tö¬ng lai thöêng ë trong thÕ kh«ng ®ång nhÊt ®öîc, thËm chÝ m©u thuÉn víi con ®öêng ph¸t triÓn cña hé kh¸c, dï chØ v× diÖn tÝch h÷u h¹n cña ruéng ®Êt lµng(15). ChÝnh v× thÕ mµ c¸c hé “tiÓu n«ng tö h÷u” cïng lµng, trong quan hÖ qua l¹i víi nhau, ®Òu chÊp nhËn mét øng xö hai mÆt: bÒ ngoµi th× “xëi lëi”, nhöng bªn trong l¹i lu«n phßng ngõa s½n, khi cÇn th× “mãc m¸y” nhau, b¾t ®Çu x¶y ra xung ®ét l¹i “gÇm gÌ” nhau ra mÆt. Tuy nhiªn, ®Êy còng l¹i lµ mét t×nh thÕ ®· gãp c«ng ®Çu ®Ó n¶y sinh ra c¸ tÝnh ®Ëm nÐt cña tõng ngöêi ViÖt ë n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”, mµ ®Õn nay ta vÉn cßn c¶m nhËn ®öîc qua ca dao, lêi h¸t, c¶ qua th¬ n«m cña NguyÔn Du, Cao B¸ Qu¸t... Tröíc mét biÓn n«ng d©n ®Æc biÖt nhö thÕ, víi mçi hé mét sè ruéng ®Êt vµ mét th©n phËn biÖt lËp, víi mçi ngöêi mét nhËn thøc hÑp hßi nhöng ®Ëm ®µ vÒ c¸i “t«i” cña m×nh, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng x·(16) ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, nÕu muèn vËn hµnh trªn sù ®ång t×nh tö¬ng ®èi cña mäi ngöêi, ph¶i võa lµm trßn

367

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tr¸ch nhiÖm do bé m¸y nhµ nöíc bªn trªn giao phã, ®ång thêi l¹i ph¶i ®¸p øng mét sè nhu cÇu cña ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”. Kh«ng tÝnh ®Õn c¸c tr¸ch nhiÖm tõ trªn ¸p xuèng, chØ nh»m vµo nh÷ng nhu cÇu võa nãi cña n«ng d©n, cã thÓ kÓ l¹i rÊt v¾n t¾t nhö sau: - Nhu cÇu quan hÖ huyÕt thèng: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “hä”(17); - Nhu cÇu cñng cè quan hÖ hµng xãm l¸ng giÒng: ®ã lµ nhu cÇu cña c¸c “ngâ” “xãm”(18). Ta sÏ cßn trë l¹i vÊn ®Ò nµy; - Nhu cÇu t¹o mét thÕ b×nh ®¼ng, dï chØ vÒ h×nh thøc, gi÷a mäi “tiÓu n«ng tö h÷u” cïng lµng - x·: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “gi¸p”, tæ chøc mµ c¸ch s¾p xÕp ngöêi dùa thuÇn trªn løa tuæi cña nh÷ng thµnh viªn(19). Ta còng sÏ cßn quay l¹i c©u chuyÖn nµy, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n; - Vµ cuèi cïng, nh÷ng nhu cÇu riªng cña tõng c¸ nh©n: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “phe”, mµ t«i t¹m xem lµ nh÷ng “c©u l¹c bé”, qua ®ã b¹n bÌ th©n tù nguyÖn häp nhau ®Ó chÌ chÐn vµ bµn “viÖc lµng - viÖc nöíc”; cña c¸c “phöêng”, trong ®ã nh÷ng ngöêi cïng nghÒ (ngoµi nghÒ n«ng) tËp häp l¹i, chñ yÕu v× môc ®Ých tö¬ng trî; vµ c¸c “héi”, nh÷ng tæ chøc vui ch¬i tù nguyÖn, dï lµ ho¹t ®éng h¸t chÌo hay häc vâ(20). CÇn thÊy râ mét ®iÒu: Trong c¬ cÊu tæ chøc cña lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë Trung Bé, tÝnh tõ §Ìo Ngang trë vµo(21), vµ ë Nam Bé, ta gÆp l¹i mét sè tªn gäi ®· gÆp ë B¾c Bé: hä, xãm, gi¸p. Nhöng ngo¹i trõ tröêng hîp cña tæ chøc hä ra, cßn th× cïng tªn kh«ng nhÊt thiÕt lµ cïng néi dung; - Lµng - x· ë miÒn Trung còng ®öîc chia thµnh nhiÒu xãm, nhöng tæ chøc xãm ë ®©y chØ lµ mét ph©n cÊp vÒ hµnh chÝnh cña x·: “Trïm xãm”, trong tröêng hîp nµy, lµ trî thñ cña

368

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “lý tröëng”, ®Æc biÖt trong c«ng viÖc thu thuÕ, mµ lý tröëng, nhö ai nÊy ®Òu biÕt, lµ ngöêi cÇm ®Çu bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·. Còng vËy, “Êp” vµ “tröëng Êp” ë Nam Bé. Trong khi ®ã, ngâ vµ xãm ë B¾c Bé l¹i kh«ng liªn quan g× ®Õn c«ng viÖc hµnh chÝnh (ngo¹i trõ c¸c cuéc c¶i c¸ch cña Ph¸p vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû nµy). ë ®©y, ®Þa vùc cña khu cö tró lµng - x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu xãm, trong mét sè tröêng hîp mçi xãm l¹i bao gåm mét sè ngâ. Tröíc nh÷ng c¶i c¸ch võa nãi trªn cña Ph¸p, “tröëng ngâ” vµ “tröëng xãm” kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chøc danh hµnh chÝnh, kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn “lý tröëng” vµ bé m¸y hµnh chÝnh do «ng cÇm ®Çu. Tr¸i l¹i c¸c chñ hé chia phiªn nhau, mçi ngöêi mét n¨m, ®Ó qu¶n lý tæ chøc mäi hé cïng cö tró trong mét ngâ, mét xãm (c¸c tæ chøc Êy còng ®öîc gäi lµ ngâ vµ xãm). Néi dung sinh ho¹t cña tõng ngâ hay xãm lµ gãp tiÒn ®Ó ®Òu kú cóng thæ thÇn ngâ, thæ thÇn xãm, vµ cïng nhau ¨n uèng khi ®· cóng xong. Cßn môc ®Ých cã thÓ läc ra tõ ®Êy (tõ viÖc thê thÇn ®Êt cña ngâ, cña xãm) lµ thöêng xuyªn cñng cè quan hÖ l¸ng giÒng, tøc mèi d©y g¾n bã víi nhau mét sè hé vèn quen biÕt nhau nhiÒu, v× ®· nhiÒu ®êi céng cö trªn mét m¶nh ®Êt nhá; - T«i chöa nghe nãi cã tæ chøc gi¸p ë n«ng th«n Nam Bé. Cßn trªn ®Êt miÒn Trung (mét lÇn n÷a, l¹i tõ §Ìo Ngang trë vµo), ®Æc biÖt ë Thõa Thiªn ngµy nay, thØnh tho¶ng ta l¹i gÆp, qua ®iÒu tra håi cè, mét x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu gi¸p. Nhöng nÕu nhö tæ chøc gi¸p ë lµng - x· B¾c Bé kh«ng cã ®Þa vùc vµ ch¼ng liªn quan g× mÊy ®Õn bé m¸y hµnh chÝnh, th× gi¸p ë Thõa Thiªn cã ®Þa vùc râ rµng, vµ chØ lµ mét ph©n thÓ cña x·: n»m trong lµng x·, mçi x· bao gåm hai - ba xãm, vµ “trïm gi¸p” chØ lµ trî thñ cña lý tröëng. Löu ý r»ng ngay trªn ®Êt B¾c Bé, t¹i mét x· ven biÓn mµ cö d©n thuÇn sèng b»ng ngö nghiÖp, gi¸p l¹i y hÖt nhö tæ chøc cïng tªn ë Thõa Thiªn: còng lµ mét ph©n thÓ

369

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña x·, còng cã ®Þa vùc. Ch÷ gi¸p, vµo mét thêi xa xöa, vèn chØ lµ mét tæ chøc hµnh chÝnh ë cÊp thÊp(22), mµ ®· lµ tæ chøc hµnh chÝnh th× ph¶i cã ®Þa vùc. Cã thÓ ngê r»ng khi cÊp hµnh chÝnh nãi trªn kh«ng cßn n÷a, ch÷ gi¸p dÇn dÇn ®öîc sö dông ®Ó chØ mét tæ chøc kh¸c h¼n: kh«ng ®Þa vùc, kh«ng chÞu phô thuéc vµo bé m¸y hµnh chÝnh. §iÒu cßn l¹i lµ cho ®Õn nay t«i chöa gÆp tæ chøc Êy ë ®©u kh¸c trong c¸c vïng cö tró cña ngöêi ViÖt ngoµi n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”. Trë l¹i víi mäi tæ chøc ®· kÓ trªn (ngâ vµ xãm, hä, gi¸p, phe, héi, phöêng), mµ hÇu hÕt (ngo¹i trõ hä) chØ cã mÆt trong lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, ta thÊy chóng ph« ra Ýt nhÊt còng hai nÐt chung trong c¸ch vËn hµnh: - Tröíc hÕt, tõng tæ chøc, v× ®eo ®uæi mét môc ®Ých riªng, nªn cã sinh ho¹t riªng cña m×nh, kh«ng liªn quan g× ®Õn tæ chøc kh¸c. Gi¸p ch¼ng h¹n, kh«ng chi phèi mµ còng kh«ng phô thuéc vµo ngâ, xãm, hä, phe, héi, hay phöêng. Ngay c¶ ngâ vµ xãm, tuy lµ hai tæ chøc theo ®uæi mét môc ®Ých chung (cñng cè quan hÖ l¸ng giÒng), dï ë nh÷ng cÊp kh¸c nhau (v× xãm to h¬n vÒ mÆt ®Þa vùc, mçi xãm gåm cã mét sè ngâ) nhöng kh«ng v× vËy mµ tõng ngâ phô thuéc vµo mét xãm. Nguyªn t¾c tËp trung, vèn lµ nguyªn t¾c chi phèi c¸ch vËn hµnh cña bé m¸y nhµ nöíc ë ta qua mäi thêi, kh«ng cã chç ®øng ë ®©y; - Mét nÐt chung n÷a lµ c¬ quan hµnh chÝnh ë cÊp x· hÇu kh«ng nhóng tay vµo sinh ho¹t c¸c tæ chøc ®ang bµn. Kh«ng cã g× khã hiÓu l¾m. Tõng c¸ nh©n nam giíi sèng trong lµng - x·, mµ ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña mét hä, mét ngâ, mét xãm, mét gi¸p vµ nÕu cã nhu cÇu th× cã thÓ vµo mét phe, mét héi hay mét phöêng. B¶y tæ chøc c¶ th¶y, nhöng cã thÓ nãi ë ®©u còng chØ cã bÊy nhiªu con ngöêi cô thÓ ®Êy th«i. Muèn rµng buéc tõng c¸ nh©n vµo mét nÕp sèng chung, lµng - x· nµo

370

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI còng cã riªng cho m×nh mét “hö¬ng öíc”, v¨n b¶n quy ®Þnh mét sè nhiÖm vô vµ ®iÒu cÊm ®o¸n mµ mäi d©n trong lµng ph¶i tu©n thñ, còng nhö trong tröêng hîp khen thöëng hay trõng ph¹t ®èi víi tõng ngöêi cã c«ng hay ph¹m téi. Cã thÓ t¹m xem v¨n b¶n Êy lµ dÊu tÝch cña tËp qu¸n ph¸p (tøc ph¸p luËt b¾t nguån tõ tËp qu¸n)(23) vèn vËn hµnh trong nhiÒu céng ®ång sèng döíi thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, thËm chÝ sau ®ã Ýt nhiÒu. Dï sao, tröíc mét c¸ nh©n ®¸ng thöëng hay ph¶i ph¹t, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· phèi hîp víi mét sè c¸c cô cã uy tÝn trong lµng - x·, dï hä ®øng trong hay ngoµi bé m¸y võa nãi(24), ®Ó thi hµnh nh÷ng ®iÒu kho¶n trong hö¬ng öíc quy ®Þnh, hoµn toµn kh«ng ®¶ ®éng g× ®Õn hä, ngâ, xãm, gi¸p, phe, héi mµ ®ö¬ng sù lµ thµnh viªn. Cø thÕ, c¸c tæ chøc phi hµnh chÝnh Êy cø ®Òu ®Òu vËn hµnh mét c¸ch ®éc lËp, kh«ng liªn quan g× ®Õn nhau, ®· ®µnh, mµ cã thÓ nãi ngoµi vßng cö¬ng táa cña chÝnh quyÒn cÊp x·. Nh×n vµo ®Êy, nhÊt lµ vµo sù thiÕu v¾ng cña chóng (mét lÇn n÷a, ngo¹i trõ tæ chøc hä) ë Trung vµ Nam Bé thêi tröíc, t«i cho r»ng ta ®ang ®øng tröíc ®Æc thï vÒ tæ chøc mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, trong ®ã c¸c hé, v× kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n vµ vÒ quyÒn lµm ngöêi, ®Òu ®ßi hái kh«ng khÝ b×nh ®¼ng trong sinh ho¹t céng ®ång, dï cho hä ®· bÞ ®Æt tõ l©u döíi ¸p lùc trùc tiÕp cña bé m¸y nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn. Trong Ýt nhÊt lµ mét tröêng hîp (tröêng hîp gi¸p), x· héi Êy kh«ng ngÇn ng¹i gi÷ l¹i trong lßng nã mét dÊu tÝch d©n chñ ®äng l¹i tõ thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n ®· ch×m vµo dÜ v·ng. Nhöng chuyÖn ®ã, ta sÏ bµn sau. * *

*

Riªng bé m¸y thuÇn hµnh chÝnh ë cÊp x· còng gîi nªn hai nhËn xÐt cã phÇn ngöîc chiÒu nhau: 1. M« h×nh tiÕp thu tõ c«ng x· n«ng th«n(25)

371

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI VÒ mÆt h×nh thøc, chØ vÒ mÆt h×nh thøc th«i, nã l¹i lÆp l¹i m« h×nh cña bé m¸y qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n xöa. Qua tõng téc ngöêi, tõ ch©u Phi ®Õn ch©u ¸, ch©u §¹i Dö¬ng, ch©u Mü, bé m¸y qu¶n lý Êy biÕn ®éng rÊt nhiÒu vÒ chi tiÕt. Nhöng, dï ë ®©u, th× lâi cèt cña nã l¹i kh¸ thèng nhÊt, vµ cã thÓ ®öîc m« h×nh hãa b»ng h×nh vÏ ba h×nh trßn ®ång t©m: - Vßng nhá trung t©m (I) lµ tï tröëng lµng (hay tröëng lµng th× còng thÕ), ngöêi cÇm ®Çu c¸c hé trong lµng thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña c¸c b« l·o; - Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ tËp thÓ c¸c b« l·o (hay c¸c “giµ lµng”, nhö mét sè c¸c nhµ v¨n chuyªn viÕt vÒ T©y Nguyªn thöêng gäi), bé phËn gåm nh÷ng ngöêi ®µn «ng ®· ®¹t ®Õn mét tuæi giµ nhÊt ®Þnh (tïy tËp qu¸n cña tõng téc ngöêi), tøc nh÷ng ngöêi ®öîc toµn céng ®ång xem lµ giµu kinh nghiÖm nhÊt vÒ s¶n xuÊt vµ x· héi (trªn bèi c¶nh mét cuéc sèng n«ng nghiÖp l¹c hËu, h¬n thÕ n÷a, ngöng ®äng). Cßn nhiÖm vô cña tËp thÓ nµy lµ ®Ò ra nh÷ng “chÝnh s¸ch” vµ “biÖn ph¸p” (nÕu cã thÓ dïng ë ®©y nh÷ng danh tõ hiÖn ®¹i nhö thÕ), mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n lµng thùc hiÖn; - Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp cña d©n lµng (thöêng ®öîc ®¹i diÖn bëi c¸c chñ hé), qua ®ã tröëng lµng ®em cung c¸ch thi hµnh ra xin ý kiÕn cña c¸c giµ lµng, vµ nÕu cÇn th× xin ý kiÕn cña mäi ngöêi cã mÆt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò gay cÊn mµ chÝnh c¸c giµ lµng còng kh«ng d¸m quyÕt ®Þnh.

372

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Tõ m« h×nh phæ biÕn ®ã, c¸i næi bËt lªn trªn hÕt lµ tÝnh d©n chñ réng r·i to¸t ra tõ c¸ch qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n. Nhöng ë ®©y, ®iÒu khiÕn ta ng¹c nhiªn lµ döíi søc nÆng cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn chñ yÕu vËn hµnh b»ng b¹o lùc, bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së (cÊp x·) trong n«ng th«n “cæ truyÒn” ViÖt ë B¾c Bé vÉn lÆp l¹i, dï chØ trªn h×nh thøc, m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy: - Vßng trßn nhá ë trung t©m (I) lµ bé phËn “lý dÞch” do lý tröëng cÇm ®Çu, mµ nhiÖm vô chÝnh lµ thi hµnh, ®èi víi tõng hé vµ tõng ngöêi d©n trong x· do nã qu¶n, mäi lÖnh tõ triÒu ®×nh bªn trªn ¸p xuèng (th«ng qua c¸c cÊp quan l¹i trung gian); - Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ “héi ®ång kú môc” (hay “kú dÞch”), thöêng gåm nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã “phÈm hµm” (nh÷ng töíc vÞ do triÒu ®×nh ban cÊp, hay do x· b¸n cho nh÷ng ngöêi s½n tiÒn). Ýt nhÊt còng trªn lý thuyÕt, héi ®ång nµy cã tr¸ch nhiÖm gãp ý kiÕn cho lý tröëng vµ c¸c lý dÞch kh¸c, ®Ó hä hoµn thµnh lÖnh trªn; - Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp “d©n hµng x·”: sau khi nghe ý kiÕn cña héi ®ång kú môc, lý dÞch triÖu tËp mäi chñ hé trong x· ra “®×nh”, ®Ó phæ biÕn lÖnh trªn, vµ c¸ch thi hµnh lÖnh. 2. Sù bÊt lùc cña m« h×nh Êy Cã ®iÒu lµ m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy, vèn ®äng l¹i tõ thêi xa xöa, kh«ng cßn ph¸t huy ®öîc chÊt d©n chñ cña c«ng x· n«ng th«n n÷a: - Tröíc hÕt v× lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tõ l©u råi, tõ khi tho¸t khái ngh×n n¨m B¾c thuéc, ®· dÇn dÇn bÞ hót ngµy

373

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cµng chÆt vµo bé m¸y cai trÞ cña mét nhµ nöíc c¬ b¶n ®öîc x©y dùng theo mÉu trung ö¬ng tËp quyÒn kiÓu Trung Hoa. Vµ ®Õn cuèi Lª - ®Çu NguyÔn, th× nhiÖm vô chñ yÕu cña c¬ quan hµnh chÝnh cÊp x· chØ cßn lµ thi hµnh c¸c mÖnh lÖnh triÒu ®×nh, ®öîc cô thÓ hãa qua c¸c “tr¸t” (hay chØ thÞ, nÕu nãi nhö ngµy nay) cña c¸c cÊp quan thÊp nhÊt. Trong khi ®ã, tõng lµng cßn sèng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n (nhö lµng cña mét sè téc Thöîng ë T©y Nguyªn, vµo thêi chöa xa) l¹i ®éc lËp, Ýt nhÊt còng tù trÞ ®èi víi mäi lµng kh¸c, do ®ã bé m¸y qu¶n lµng thuÇn ch¨m lo nh÷ng viÖc riªng cña lµng m×nh, kh«ng ph¶i quy chiÕu vµo mÖnh lÖnh cña mét cÊp nµo cao h¬n lµng: viÖc kinh tÕ (vÝ nhö hµng n¨m chia l¹i ®Êt canh t¸c cho tõng hé); ®¹o lý (trõng ph¹t c¸c hµnh ®éng vi ph¹m tËp qu¸n ph¸p); x· héi (gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a c¸c hé cïng lµng); t«n gi¸o (tiÕn hµnh c¸c nghi lÔ céng ®ång); ngo¹i giao (quyÕt ®Þnh g©y chiÕn hay liªn minh víi c¸c lµng kh¸c…). Tãm l¹i, mçi lµng sèng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n lµ mét nöíc riªng, dï cho chÕ ®é thñ lÜnh lín bao trïm lªn nhiÒu lµng cã thÓ ®· xuÊt hiÖn(26). Cßn tõng lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, còng nhö ë Trung Bé vµ Nam Bé, chØ lµ ph©n thÓ cña mét nöíc gåm hµng ngh×n, hµng v¹n lµng, vµ bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp thÊp nhÊt, cÊp x·, ph¶i phô thuéc, cã thÓ nãi lµ trùc tiÕp, vµo bé m¸y nhµ nöíc ®öîc ¸p ®Æt lªn mäi lµng; - Bªn c¹nh thÇn th¸i chung ®ã cña lµng - x· ViÖt kh¾p ba miÒn, c¬ quan hµnh chÝnh cña x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé l¹i ph« ra mét ®Æc ®iÓm riªng, mµ cã lÏ ta khã lßng gÆp l¹i ë Trung Bé vµ Nam Bé: bé m¸y ®öîc m« h×nh b»ng ba vßng trßn ®ång t©m, trong mét sè tröêng hîp, kÓ c¶ thi hµnh lÖnh cña nhµ nöíc bªn trªn, cã lóc chØ cßn vËn hµnh mét c¸ch töîng tröng n÷a th«i. Lý do cña hiÖn töîng ®ã, kÓ ra, còng râ. Gi÷a mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, víi mçi ngöêi mét c¸i “t«i” biÖt lËp, héi ®ång kú

374

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI môc, vèn bao gåm nh÷ng c¸ nh©n cã uy thÕ nhÊt trong ®¸m tiÓu n«ng nãi trªn (v× cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, “cã måm - cã mÐp”), kh«ng ®ñ c¬ së ®Ó ho¹t ®éng mét c¸ch tö¬ng ®èi kh¸ch quan v× quyÒn lîi chung cña toµn d©n, nhö tËp thÓ c¸c giµ lµng: c¸c cuéc häp cña héi ®ång, nhÊt lµ khi ph¶i bµn lµm sao thu cho ®ñ sè thuÕ tõ trªn ¸p xuèng, thöêng lµ nh÷ng buæi c·i v· kh«ng døt, qua ®ã tõng ngöêi viÖn ®ñ cí ®Ó cè ®Èy qua c¸c hé kh¸c mét phÇn g¸nh nÆng sÏ ®Ì lªn hé m×nh, do ®ã héi häp Ýt khi ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn døt kho¸t. Cßn buæi sinh ho¹t cña d©n hµng x·, th× nh÷ng tay “cã quyÒn ¨n - quyÒn nãi”, hay cã måm - cã mÐp, l¹i tiÕp tôc, tröíc mét sè ngöêi ®«ng h¬n, c¸c cuéc c·i v· diÔn ra bªn trong héi ®ång kú môc. Trong khi ®ã “d©n ®en” (gåm nh÷ng ngöêi kÐm uy thÕ nhÊt, v× nghÌo mµ kh«ng cã phÈm hµm) chØ biÕt l¾ng nghe, cã thÓ nãi lªn ®iÒu g× ®Ó tù b¶o vÖ th× còng thöa göi cho “ph¶i phÐp”. Cµng thÕ, khi mäi chñ hé, ®¹i diÖn cho toµn x·, héi häp ngoµi ®×nh, dï ®Ó nghe lÖnh trªn, hay ®Ó bµn mét viÖc nµo kh¸c cã liªn quan ®Õn sinh ho¹t céng ®ång (tæ chøc tÕ lÔ, ch¼ng h¹n): trong tröêng hîp ®ã, ai nÊy ®Òu ph¶i ngåi theo thø bËc trªn döíi râ rµng, tõng thø bËc phô thuéc vµo “h¹ng”(27) cña tõng ngöêi, ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ tÝnh v« hiÖu (tö¬ng ®èi th«i) cña bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së trong n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé. HiÖn töîng Êy ®©u cã g× l¹ ë miÒn B¾c, mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng lµ chuyÖn hiÕm thÊy ë Trung Bé, miÒn ®Êt trªn ®ã ruéng ®Êt c«ng cßn chiÕm öu thÕ m·i ®Õn gÇn ®©y, vµ ë Nam Bé, n¬i ®Çu tiªn trªn ®Êt nöíc ta ®· chøng kiÕn viÖc x· héi ph©n hãa thµnh giai cÊp rµnh rµnh. TÊt nhiªn, nhö ®· cã dÞp nãi råi, cßn ph¶i chê ý kiÕn cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu lµm viÖc t¹i chç. Tãm l¹i, sau nhiÒu thÕ kû tö h÷u hãa ruéng ®Êt vµ ph©n hãa giai cÊp, nhiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé

375

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÉn gi÷ l¹i, cho c¬ quan hµnh chÝnh n»m trong lßng nã, m« thøc ba vßng trßn ®ång t©m cña bé m¸y qu¶n lµng trong thÓ chÕ c«ng x· ë n«ng th«n. Cã thÓ t×m nguyªn nh©n cña sù tån ®äng nµy trong t×nh tr¹ng kh«ng triÖt ®Ó cña cuéc ph©n hãa võa nãi. MÆt kh¸c, chÌo chèng gi÷a v« vµn m©u thuÉn nhá, thöêng th× ngÊm ngÇm nhöng còng nhiÒu khi bét ph¸t, gi÷a nh÷ng hé “tiÓu n«ng tö h÷u” bÞ buéc chÆt mçi hé vµo mét th©n phËn riªng, bé m¸y hµnh chÝnh Êy, mµ m« thøc tæ chøc chØ thÝch hîp víi quan hÖ chñ yÕu lµ b×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng con ngöêi sèng trong chÕ ®é c«ng h÷u cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, nhiÒu khi ®Ó lé ra nçi bÊt lùc cña m×nh, cã tröêng hîp kh«ng vËn hµnh ®öîc n÷a, kÓ c¶ lóc bÞ ®Æt trong t×nh thÕ ph¶i ®¸p øng ngay nh÷ng ®ßi hái cña nhµ nöíc trªn cao. * * * §Õn ®©y, hiÖn lªn mét c©u hái thóc b¸ch: b»ng c¸ch nµo bé m¸y hµnh chÝnh qu¶n x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé vöît lªn l¸ ch¾n ®· tr×nh bµy, ®Ó thöêng xuyªn lµm trßn nhiÖm vô ®èi víi nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn mµ nã lµ cÊp c¬ së ë n«ng th«n? Lêi ®¸p tõ ®iÒn d·: b»ng c¸ch sö dông tæ chøc gi¸p (®· nãi ®Õn qua mét phÇn trªn). Mµ gi¸p l¹i lµ dÊu tÝch kh¸ râ nÐt cña mét tæ chøc vèn vËn hµnh trong sinh ho¹t céng ®ång lµng thuéc thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, c¸i mµ d©n téc häc öíc gäi lµ tæ chøc c¸c líp tuæi (organisaion des classes d’©ge). Muèn tho¸t khái nh÷ng h¹n chÕ cña mét tæ chøc ®· lçi thêi, mµ l¹i tho¸t b»ng dÊu tÝch cña chÝnh c¬ cÊu Êy... kÓ còng l¹! ChÝnh v× vËy mµ tröíc khi ®éng ®Õn gi¶i ph¸p töëng chõng ®Çy m©u thuÉn ®ã kh«ng thÓ kh«ng ®i vµo tæ chøc võa nªu lªn. Tõ nhiÒu téc ë ch©u Phi, qua ch©u ¸ ®Õn ch©u §¹i Dö¬ng, råi ch©u Mü, nhöng chñ yÕu lµ ë ch©u Phi ®en, tæ chøc Êy cßn cã

376

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mÆt c¸ch ®©y chöa l©u, nªn ®öîc c¸c nhµ d©n téc häc ghi chÐp kh¸ kü. Nãi chung, nã gom l¹i mäi thµnh viªn nam giíi cña mét lµng, tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt. Trong mét sè tröêng hîp, n÷ giíi còng cã mÆt, nhöng nam vµ n÷ tËp hîp l¹i thµnh hai tæ chøc riªng, mçi bªn ®Òu cã nh÷ng quy t¾c kh¸c phï hîp víi giíi tÝnh cña m×nh. Ngo¹i trõ nhiÒu dÞ biÖt nhá gi÷a c¸c téc ngöêi, cã thÓ läc ra, tõ tæ chøc c¸c líp tuæi nãi chung, mét nguyªn t¾c vËn hµnh ®ång nhÊt, mµ ngöêi tr×nh bµy xin nh¾c l¹i thµnh mÊy ®iÓm t¸ch nhau, cho nã râ: - §êi cña mçi thµnh viªn, “tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt”, ®öîc ph©n thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, mµ d©n téc häc öíc gäi lµ nh÷ng líp tuæi (hay løa tuæi còng ®öîc, cho hîp víi tiÕng ta); - Tõ mét løa tuæi thÊp cho ®Õn cao h¬n tiÕp ngay sau, tõng con ngöêi ®öîc mäi ngöêi träng h¬n, nhöng còng chÞu tr¸ch nhiÖm cao h¬n tröíc céng ®ång. ViÖc chuyÓn tõ løa tuæi nµy lªn løa tuæi kia ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ, mµ d©n téc häc öíc gäi lµ c¸c lÔ chuyÓn tiÕp (rites de passage). Trong sè c¸c lÔ ®ã, quan träng nhÊt thöêng lµ lÔ chuyÓn ngöêi ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, cã thÓ t¹m nãi lµ, tõ cö¬ng vÞ “dù bÞ” lªn “chÝnh thøc”: cã tröêng hîp nã bao gåm c¶ mét lo¹t nh÷ng thö th¸ch cam go cã thÓ g©y chÕt chãc cho ngöêi thô lÔ; - Løa tuæi cao nhÊt, tøc ®öîc träng väng nhÊt, lµ løa nh÷ng ngöêi mµ tËp qu¸n cña céng ®ång xem lµ ®· ®Õn tuæi giµ. §Êy còng lµ løa nh÷ng ngöêi g¸nh tr¸ch nhiÖm cao nhÊt: cã ch©n trong tËp thÓ c¸c giµ lµng, ®Ó bµn b¹c vµ quyÕt ®Þnh mäi viÖc quan träng cña céng ®ång, mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n lµng thùc hiÖn. Nhö vËy, tæ chøc c¸c løa tuæi, dï vËn hµnh ngoµi c¸c ho¹t ®éng cña bé m¸y qu¶n lý lµng, vÉn liªn quan chÆt chÏ ®Õn sù h×nh thµnh cña bé m¸y Êy(28).

377

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Tæ chøc gi¸p trong lßng tõng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé lËp l¹i gÇn y nguyªn tõng ®iÓm kÓ trªn, tuy ë møc nh¹t h¬n: - §êi cña nh÷ng thµnh viªn nam giíi trong c¸c gi¸p thuéc mét x· còng ®öîc chia thµnh nhiÒu løa tuæi, cô thÓ lµ ba løa: tõ lóc míi sinh ra ®êi cho ®Õn tuæi 18, mµ ta cã thÓ t¹m gäi lµ løa tuæi vÞ thµnh viªn; tõ 18 ®Õn 50 tuæi, løa nh÷ng thµnh viªn chÝnh thøc cña gi¸p, mµ ngöêi ta gäi lµ “®inh”; tõ 50 tuæi trë lªn, løa tuæi giµ, tøc c¸c “b«”, c¸c “l·o”, hay c¸c “cô”; - Lín lªn trong lßng gi¸p tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c, tõng ngöêi ngµy cµng ®öîc céng ®ång vÞ nÓ h¬n, mµ ®öîc träng nhÊt lµ nh÷ng ai ®· ngåi trªn “chiÕu c¸c cô”. ChuyÓn tõ løa tuæi thÊp lªn løa tuæi cao h¬n, còng ph¶i th«ng qua nghi lÔ (“lªn ®inh”, “lªn l·o”), tuy ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi c¸c lÔ tö¬ng tù trong tæ chøc thùc thô; - C¸c cô lµ nh÷ng ngöêi ®öîc träng väng nhÊt, nhö võa nãi, cho nªn, ngoµi chiÕu riªng dµnh cho hä trong c¸c dÞp häp gi¸p (thöêng ®Ó ¨n uèng), “tröëng gi¸p” hay “gi¸p tröëng”, còng gäi lµ “cai gi¸p” hay “c©u ®ö¬ng”(29), cßn ph¶i “tr×nh c¸c cô” mäi viÖc quan träng trong sinh ho¹t néi bé cña gi¸p, tröíc khi ®em ra bµn réng tröíc c¸c thµnh viªn, cho dï ®Êy cã khi chØ lµ h×nh thøc(30). Ph©n cuéc ®êi thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, cµng chuyÓn qua c¸c chÆng sau con ngöêi cµng ®öîc tËp thÓ v× nÓ, ®ã lµ mét biÓu hiÖn cña l·o quyÒn (gÐrontocratie), ®Æc thï cña hÇu hÕt mäi x· héi bÞ cÇm ch©n trong mét nÒn kinh tÕ ngöng ®äng. Nhöng ®ång thêi nã còng nãi lªn thÕ b×nh ®¼ng gi÷a c¸c thµnh viªn trong céng ®ång cßn ë løa tuæi thÊp, A ph¶i nghe lêi d¹y dç cña ngöêi giµ, trong sè ®ã cã cô B, ch¼ng h¹n; nhöng A l¹i biÕt r»ng, khi cßn trÎ nhö m×nh hiÖn nay, B còng tõng nhÊt nhÊt nghe lêi c¸c

378

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cô cao niªn thêi Êy, vµ mét ngµy kia, khi b¶n th©n m×nh ®· ®Õn tuæi B giê ®©y, th× lêi m×nh nãi ra còng sÏ ®öîc løa trÎ tu©n thñ(31). ThÕ b×nh ®¼ng ®ã, cïng víi l·o quyÒn ¸n ®»ng tröíc nã, hoµn toµn phï hîp víi quyÒn c«ng h÷u vÒ ®Êt trång trät, nÒn t¶ng cña mäi lµng cßn sèng trong thÓ chÕ c«ng x· ë n«ng th«n. Nhöng lµng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, vèn ®· trë thµnh mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, vÉn gi÷ l¹i thÕ b×nh ®¼ng Êy trong tæ chøc gi¸p! Vang väng tõ mét qu¸ khø xa x«i, nhöng chöa ch×m h¼n trong quªn l·ng? Cã thÓ l¾m, nhÊt lµ khi qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ng ®· diÔn ra theo mét tèc ®é qu¸ chËm, vµ sù ph©n hãa giai cÊp , kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh Êy, l¹i qu¸ nh¹t nhßa. Dï sao c¸c gi¸p trong lµng - x·, tuy c¬ b¶n cßn gi÷ ®öîc c¸ch vËn hµnh cña tæ chøc c¸c løa tuæi, mµ vÉn ®Ó lé ra mét sè kh¸c biÖt, so víi tæ chøc trªn. ChÝnh v× thÕ t«i xem gi¸p chØ cßn lµ dÊu tÝch cña tæ chøc Êy n÷a th«i. Sau ®©y lµ nh÷ng kh¸c biÖt chÝnh: - §èi víi tõng ngöêi lÇn löît tr¶i qua n¨m th¸ng vµ c¸c løa tuæi trong gi¸p, lßng v× nÓ ngµy cµng cao cña tËp thÓ chØ chñ yÕu ®öîc biÓu hiÖn trong sinh ho¹t hµng gi¸p. GÇn nhö dÊu Ên töîng tröng, thÕ th«i. Bªn ngoµi gi¸p, trong cuéc sèng hµng ngµy réng lín h¬n gi÷a lµng - x·, ®Þa vÞ cña tõng ngöêi, tõng hé, ®öîc quy ®Þnh bëi nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c, phï hîp h¬n víi mét tËp thÓ nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u” vèn bÞ ®Æt tõ l©u döíi søc khèng chÕ cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn: ®ã lµ møc giµu cã (mµ biÓu hiÖn chÝnh lµ diÖn tÝch ruéng ®Êt tö h÷u cña tõng hé), phÈm hµm (do Nhµ nöíc ban cÊp), chøc vô trong lµng - x· (thöêng gÇn víi phÈm hµm). Vµ trïm lªn c¸c tiªu chuÈn Êy lµ h¹ng quy cho tõng ngöêi, mµ biÓu hiÖn thÊy râ nhÊt lµ chç ngåi ®Þnh cho tõng h¹ng, mçi khi häp d©n lµng x· ngoµi ®×nh; - C¸c cô rÊt ®öîc träng väng trong sinh ho¹t hµng gi¸p. Nhöng nÕu nhö ngöêi ®· ®Õn tuæi giµ (trong lßng tæ chøc c¸c løa

379

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tuæi) ®ö¬ng nhiªn ph¶i cã ch©n trong tËp thÓ c¸c giµ lµng (thuéc tæ chøc qu¶n lý lµng cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n), th×, tr¸i l¹i, kh«ng ph¶i ngöêi nµo ®· lªn l·o (trong lßng gi¸p) còng ®ång thêi lµ ñy viªn cña Héi ®ång kú môc (thuéc c¬ quan hµnh chÝnh trong n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé). Nãi mét c¸ch kh¸c, gi¸p ViÖt kh«ng liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh cña bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·, do ®ã kh«ng t¸c ®éng ®öîc lµ bao lªn nh÷ng quyÕt ®Þnh cña bé m¸y Êy; - H¬n thÕ n÷a, kh¸c h¼n c¸c giµ lµng, ngöêi võa lªn l·o bÞ töíc ngay mét quyÒn lîi kinh tÕ vèn thiÕt th©n: tõ lÇn qu©n ph©n c«ng ®iÒn - c«ng thæ tiÕp sau, cô kh«ng cßn ®öîc chia mét “®Çu ruéng c«ng”, nhö cô tõng ®öîc höëng tõ thuë míi lªn ®inh cho ®Õn lóc nµy. Tãm l¹i, gi¸p ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tuy râ rµng lµ dÊu tÝch tæ chøc c¸c løa tuæi, vÉn kh¸c tæ chøc Êy ë chç kh«ng cßn g©y ®öîc t¸c dông ®¸ng kÓ lªn toµn bé sinh ho¹t cña céng ®ång lµng m¹c n÷a: ë ®©y, h¹ng cña tõng ngöêi míi ®ãng vai chuÈn mùc chung. Kh«ng khÝ sinh ho¹t hµng gi¸p cã thÓ tháa m·n phÇn nµo thiªn höíng ngãng vÒ d©n chñ cña tõng ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng kh«ng cßn kh¶ n¨ng ¸p ®Æt l·o quyÒn, vµ thÕ b×nh ®¼ng nÊp sau quyÒn ®ã lªn c¸c tæ chøc kh¸c cña lµng - x·, ®Æc biÖt lªn bé m¸y hµnh chÝnh. Ph¶i ch¨ng v× thÕ mµ trong c¸ch nãi cña ngöêi n«ng d©n ViÖt B¾c Bé, tuy ®· cã thµnh ng÷ lªn l·o, ngöêi ta cßn biÓu hiÖn còng ý ®ã b»ng hai ch÷ “ra l·o”? “Ra” nãi ®©y lµ ra khái viÖc lµng - viÖc nöíc, v× trõ mét sè ngöêi s½n uy thÕ (do cã ®iÒn s¶n lín, cã phÈm hµm, cã måm - cã mÐp), cßn ®a sè c¸c cô thöêng gi÷ th¸i ®é “mò ni che tai”. * * * Mét tæ chøc xem chõng v« hiÖu tröíc c¸c m©u thuÉn lµng

380

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI m¹c, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· sö dông nã nhö thÕ nµo ®Ó tho¸t ra ngoµi c¸c cuéc c·i v· trong héi ®ång kú môc vµ cuéc häp d©n hµng x·, hßng lµm trßn kÞp h¹n c¸c nhiÖm vô (®Æc biÖt c¸c nhiÖm vô thu thuÕ) ®èi víi c¸c nhµ nöíc bªn trªn. Lêi ®¸p còng tõ ®iÒn d·: mÆt ®öîc sö dông chÝnh lµ kh«ng khÝ b×nh ®¼ng mµ gi¸p t¹o ra ®öîc trong néi bé cña nã. Ta biÕt råi, kh«ng khÝ Êy hÇu bÞ viÒn l¹i trong khu sinh ho¹t hµng gi¸p, kh«ng táa ®öîc mÊy nçi ra cuéc sèng hµng ngµy réng lín h¬n cña lµng - x·. Dï sao, mçi khi gi¸p häp, thµnh viªn nµo ®èi víi tõng ngöêi cã mÆt, còng øng xö theo ®óng quy t¾c d©n chñ cña l·o quyÒn, lu«n tá ý t«n träng vÞ nµo cao tuæi h¬n m×nh qua lêi ¨n tiÕng nãi, mµ kh«ng tÝnh ®Õn ®iÒn s¶n, chøc vô phÈm hµm cña ngöêi Êy. Ta còng biÕt r»ng, kh«ng khÝ d©n chñ ®ã, miÔn chØ lµ ®Æc tÝnh sinh ho¹t hµng gi¸p, miÔn kh«ng in dÊu Ên cña nã lªn c¸c tæ chøc kh¸c, l¹i rÊt phï hîp víi t©m lý chung cña mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, trong ®ã c¸c c¸ nh©n kh¸c nhau l¹i kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n còng nhö vÒ quyÒn lµm ngöêi. Nãi mét c¸ch kh¸c, tröíc lµng - x· tõng ngöêi cè thñ trong quyÒn lîi cña hé m×nh, vµ thê ¬ víi quyÒn lîi cña hé kh¸c; nhöng ®Õn gi¸p th× ai ai còng vui vÎ lµm trßn nhiÖm vô, v× ®ã lµ quy ®Þnh cña tuæi t¸c, ai ai còng ph¬i bÇy lßng t«n träng cña m×nh ®èi víi ngöêi cao tuæi h¬n. Sö dông ®Æc thï võa nãi, bé phËn lý dÞch, mµ ngöêi ®øng ®Çu lµ lý tröëng, ®öa ra tröíc c¸c gi¸p nh÷ng vÊn ®Ò ®ang bÕ t¾c. Ph¶i nãi ngay r»ng ®öa ra nhö thÕ kh«ng ph¶i ®Ó råi lý dÞch nhÊt nhÊt tu©n theo quyÕt ®Þnh cña c¸c gi¸p. Mµ ®öa vÊn ®Ò ra, tho¹t tiªn gi÷a lý dÞch vµ c¸c cai gi¸p, sau ®ã tröíc mäi thµnh viªn cña tõng gi¸p, lµ nh»m lµm cho ai nÊy, kÓ c¶ nh÷ng kÎ tröíc ®ã ®· chñ ®éng g©y c·i v· tröíc héi ®ång kú môc hay cuéc häp d©n hµng x·, cã ®iÒu kiÖn bµn b¹c l¹i trong kh«ng khÝ ªm ¶

381

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI h¬n cña gi¸p. TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i v× vËy mµ c¸c m©u thuÉn ®· chÊm døt ®öîc. Nhöng chÊt b×nh ®¼ng vµ träng l·o cña sinh ho¹t hµng gi¸p cã kh¶ n¨ng lµm cho mäi ngöêi dÇn dÇn ®i ®Õn chç “s©n siu”(32) lÉn nhau (nhÊt lµ trong tröêng hîp ph©n bæ thuÕ). Ch¾c ch¾n kh«ng mÊy ai hoµn toµn võa lßng. Dï sao c¸c cuéc häp nµy còng t¹o ra ®öîc mét thÕ tho¶ hiÖp nµo ®Êy gi÷a c¸c chñ hé trong x·. BÊy giê, lý tröëng míi ®öa quyÕt ®Þnh (cã thÓ ®· ®öîc chØnh lý phÇn nµo qua ý kiÕn cña c¸c gi¸p) ra tröíc d©n hµng x·, cho mäi hé thi hµnh. Sau khi ®· lµm viÖc mét c¸ch mÒm máng ®Õn thÕ víi c¸c gi¸p, giê ®¹t ®öîc sù ®ång t×nh cña ®a sè c¸c ngöêi trong lµng x· ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh cuèi cïng råi, bé phËn lý dÞch, nÕu cÇn, cã thÓ ¸p dông mét sè biÖn ph¸p m¹nh nh»m ®èc thóc tõng hé thùc hiÖn vÒ phÇn m×nh quyÕt ®Þnh nãi trªn. Trong tröêng hîp thu thuÕ ch¼ng h¹n, lý tröëng cã thÓ cho trãi suèt ngµy ë ngoµi ®×nh mét tay võa ¨n nãi bõa b·i tröíc ®«ng ngöêi, nh»m däa non nh÷ng hé ®ang chÇn chõ, chöa muèn lµm trßn nhiÖm vô cña m×nh. Nãi ®©u xa, néi nh÷ng håi trèng dµi liªn tiÕp vang c¶ ngµy trong lµng qua suèt vô thuÕ cã thÓ ®öîc xem lµ thø ¸p lùc tinh thÇn ®èi víi mäi hé… Nh÷ng biÖn ph¸p m¹nh Êy kh«ng cã g× l¹, b¹o lùc, nãi cho cïng, vèn ®Æc tröng cña mäi lo¹i chÝnh quyÒn, nhÊt lµ tõ khi bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· ph¶i thi hµnh mÖnh lÖnh tõ trªn ¸p xuèng cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn(33). §iÒu ®¸ng löu ý ë ®©y lµ lý dÞch kh«ng tù cho phÐp m×nh dïng biÖn ph¸p m¹nh ®èi víi bÊt kú ai trong lµng - x·, cµng kh«ng thÓ ®èi víi nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, chÝ Ýt còng ®öîc nhiÒu ngöêi bªnh vùc: cã trãi ai ®ã ngoµi ®×nh ®Ó lµm gö¬ng cho mäi ngöêi, th× lý tröëng còng nh»m vµo mét d©n ®en, ®· thÕ l¹i tø cè v« th©n, kh«ng hä hµng, kh«ng n¬i nö¬ng tùa... Ngoµi ra, tiÕng

382

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trèng ®æ håi kh«ng døt, còng nhö th¸i ®é cã khi gay g¾t cña lý dÞch trong nh÷ng ngµy ®èc thuÕ, thöêng kh«ng nh»m vµo riªng ai, mµ chØ lµ biÓu hiÖn chung chung cña quyÒn lùc ®ang vËn hµnh, nghÜa lµ nh»m vµo tÊt c¶ mäi ngöêi. Nhö vËy, chÝnh quyÒn cÊp x· cña ngöêi ViÖt ë B¾c Bé “cæ truyÒn” dï lµ cÊp c¬ së cña mét nhµ nöíc dùa trªn b¹o lùc, vÉn kh«ng thÓ ®¬n thuÇn viÖn ®Õn chuyªn chÕ, mçi khi nã ph¶i thi hµnh lÖnh tõ trªn ¸p xuèng. Ho¹t ®éng trong lßng mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u” cém lªn v« vµn m©u thuÉn nhá, tho¹t tiªn nã ph¶i t×m ra mét m¶nh ®Êt trªn ®ã c¸c hé cã thÓ t¹m thêi tháa hiÖp víi nhau, dï chØ ®Õn mét møc nµo ®ã th«i: kh«ng khÝ b×nh ®¼ng trong sinh ho¹t hµng gi¸p, dùa trªn lßng t«n träng tuæi t¸c, cho nã ®iÒu kiÖn lµm viÖc ®ã. Råi ®Õn khi ph¶i dïng chuyªn chÕ ®Ó Ðp mäi hé thi hµnh lÖnh trªn b»ng hµnh ®éng cô thÓ, nã cßn ph©n biÖt ¸p lùc chung chung mµ nã t¹o ra ®èi víi mäi hé vµ nh÷ng biÖn ph¸p m¹nh ®èi víi mét hai c¸ nh©n. Trong c«ng viÖc thø hai nµy, nã ph¶i nh×n tröíc nh×n sau khi chän ®èi töîng, sao cho kh«ng v× thÕ mµ hoµn toµn lµm x¸o ®éng c¶ c¸i x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u” ®Æt döíi quyÒn qu¶n lý cña nã. Kh«ng l¹ r»ng, cã chËm l¾m còng vµo cuèi Lª - ®Çu NguyÔn, c¸c thµnh viªn cña bé m¸y lý dÞch ë B¾c Bé thöêng lµ trung n«ng líp trªn: kh«ng ph¶i bÇn n«ng, ®· ®µnh, nhöng còng kh«ng mÊy khi lµ ®Þa chñ, cµng kh«ng ph¶i ®Þa chñ lín(34). §Õn thêi Ph¸p thuéc, ®iÒu ®ã cµng lé râ, ®Æc biÖt qua tµi liÖu thu ®öîc trong cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt. Sau mét thêi gian ®Êu tranh vò trang kh«ng ngít gi÷a bèn tËp ®oµn chÝnh trÞ cña nöa sau thÕ kû XVIII (Lª, TrÞnh, NguyÔn, T©y S¬n), ®Õn ®Çu thÕ kû XIX nhµ NguyÔn thu ®öîc c¶ giang s¬n vÒ mét mèi. Trªn mäi miÒn ®Êt nöíc ®· thèng nhÊt, triÒu ®¹i cuèi cïng ®· ¸p ®Æt mét bé m¸y nhµ nöíc gåm triÒu

383

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®×nh vµ c¸c cÊp quan l¹i tõ cao ®Õn thÊp, còng mang tÝnh trung ö¬ng tËp quyÒn nhö nhµ nöíc döíi c¸c triÒu tröíc, cßn chÆt h¬n lµ ®»ng kh¸c. Nhöng t¹i ba miÒn B¾c, Trung, Nam x· héi n«ng th«n cña téc ngöêi ViÖt (téc chñ thÓ ®Þnh cö ë nh÷ng vïng ®ång b»ng), tõ tröíc, ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh¸c nhau, dï cho bé m¸y nhµ nöíc ë bªn trªn chØ lµ mét. Riªng c¬ cÊu tæ chøc cña lµng - x· ViÖt ë B¾c Bé “cæ truyÒn” ph« ra, qua ®iÒu tra håi cè, mét sè ®Æc ®iÓm kh«ng thÊy cã ë miÒn Trung vµ miÒn Nam. C¸c ®Æc ®iÓm Êy ®· ®öîc tr×nh bµy qua c¸c phÇn trªn. ë ®©y, trong lêi kÕt, chØ xin tãm t¾t l¹i nhö sau: - Tho¹t tiªn lµ sù tån t¹i cña nhiÒu tæ chøc phi chÝnh quyÒn. Nh÷ng tæ chøc Êy vËn hµnh ngoµi vßng cö¬ng táa cña bé m¸y hµnh chÝnh cÊp x·, mçi tæ chøc nh»m tháa m·n mét nhu cÇu t×nh c¶m hay kinh tÕ cña tõng ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”; - Trong sè c¸c tæ chøc võa nãi, næi bËt lªn lµ gi¸p, mét dÊu tÝch cña mét tæ chøc c¸c løa tuæi thêi c«ng x· n«ng th«n xöa, mµ t¸c dông lµ t¹o ra mét kh«ng khÝ rÊt phï hîp víi t©m lý “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng kh«ng lan táa næi kh«ng gian hÑp cña gi¸p ra kh«ng gian réng lín h¬n cña lµng - x·, v× dï sao th× lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé còng lµ mét x· héi b¾t ®Çu ph©n hãa giai cÊp ; - Mét dÊu tÝch kh¸c n÷a: m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m cña bé m¸y qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, mµ ngöêi ®i ®iÒu tra håi cè gÆp l¹i trong tæ chøc cña bé m¸y hµnh chÝnh cÊp x·. M« h×nh Êy cã thÓ tháa m·n phÇn nµo, dï chØ trªn h×nh thøc, thiªn höíng ngãng vÒ d©n chñ cña ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”. Nhöng nã l¹i vËn hµnh trªn bèi c¶nh mét x· héi n«ng

384

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI th«n ®· ph©n hãa, tuy cßn nh¹t nhßa, trong ®ã næi lªn, mét bªn, sè Ýt ngöêi cã quyÒn ¨n - quyÒn nãi, vµ, bªn kia mét ®a sè bÞ ®Æt vµo ph¶i ¨n nãi sao cho ph¶i phÐp, hoÆc chØ biÕt mò ni che tai. V× kh«ng cßn phï hîp víi mét x· héi ®æi thay nhö thÕ, m« h×nh kia cã thÓ g©y khã kh¨n cho bé m¸y hµnh chÝnh, khiÕn sù vËn hµnh cña bé m¸y cã khi v× nã mµ l©m vµo bÕ t¾c; - Trong tröêng hîp ®ã, bé phËn lý dÞch (trong bé m¸y hµnh chÝnh) ph¶i quay vÒ víi gi¸p, lîi dông kh«ng khÝ b×nh ®¼ng vµ träng l·o trong sinh ho¹t hµng gi¸p, cè t¹o ra mét thÕ tháa hiÖp t¹m thêi gi÷a ®a sè c¸c hé “tiÓu n«ng tö h÷u” trong lµng - x·. Cã ®¹t ®Õn thÕ tháa hiÖp Êy, lý dÞch míi cã thÓ b¾t ®Çu thi hµnh lÖnh trªn b»ng c¸c biÖn ph¸p cöìng bøc. - Tröíc v« vµn m©u thuÉn nhá cña mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, mµ muèn thi hµnh lÖnh trªn cho trãt lät vµ kÞp h¹n, lý dÞch cßn ph¶i c©n nh¾c tõng biÖn ph¸p cöìng bøc, kÕt hîp thùc chÊt chuyªn chÕ víi hµnh ®éng khÐo lÐo. Nãi chung bé m¸y hµnh chÝnh cÊp x· trong n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn”, dï ë B¾c Bé, Trung Bé hay Nam Bé, chØ lµ c¸i ®u«i ë c¬ së cña nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn: nhiÖm vô cña nã lµ b¾t d©n quª thi hµnh lÖnh cña nhµ nöíc, b»ng c¸ch ®ãng tµi s¶n (®ãng thuÕ) vµ c«ng søc cña m×nh (®i phu, ®i lÝnh). Nhöng tÝnh chÊt “tiÓu n«ng tö h÷u” cña x· héi n«ng th«n B¾c Bé l¹i buéc bé m¸y Êy ph¶i c©n nh¾c kü khi thi hµnh chuyªn chÕ mµ kh«ng ®Èy nh÷ng ngöêi n«ng d©n cã c¸ tÝnh vµo con ®öêng ph¶n lo¹n. MÆt kh¸c còng v× nhu cÇu tháa m·n t©m lý cña ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u” mµ lµng - x· ViÖt ë B¾c Bé cßn b¶o löu mét sè dÊu tÝch ®äng l¹i tõ thêi quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a ngöêi vµ ngöêi cßn ®öîc b¶o ®¶m. Tõng Êy, vÒ thùc chÊt, kh«ng ph¶i lµ d©n chñ, hay chöa

385

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ph¶i lµ d©n chñ, còng cã thÓ nãi lµ kh«ng cßn d©n chñ n÷a, trong chõng mùc ®em ®èi chiÕu lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé víi lµng döíi thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n. Dï sao, “tõng Êy” còng t¹o ra ®öîc mét mïi vÞ ®Æc biÖt cho c¸ch vËn hµnh cña bé m¸y, khiÕn ngöêi nh×n vµo l¹i tho¸ng nhËn ra thÕ ®èi kh¸ng tiÒm tµng gi÷a lµng - x· bªn döíi vµ nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn ë bªn trªn. Mïi vÞ ®Æc biÖt ®ã, t«i gäi lµ “d©n chñ lµng - x·”, miÔn ®Æt bèn ch÷ Êy vµo ngoÆc kÐp.

__________________ * Nh÷ng tõ vµ thµnh ng÷ nay kh«ng phæ biÕn n÷a, nhöng tröíc kia l¹i th«ng dông ë n«ng th«n B¾c Bé, khi xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn trong bµi, ®Òu ®öîc in nghiªng, võa ®öîc ®Æt vµo ngoÆc kÐp. Mét sè nh÷ng chó thÝch sau ®©y ®öîc hoµn thµnh víi sù gióp ®ì cña ®ång chÝ NguyÔn Quèc TuÊn. Xin hÕt lßng c¸m ¬n b¹n TuÊn. 1. §©y lµ hiÖn töîng phæ biÕn Ýt nhÊt còng ë §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, trong ®ã cã nöíc ta. Tõng quèc gia ra ®êi trong lÞch sö miÒn nµy ®Òu gåm nhiÒu téc ngöêi, trong sè ®ã næi bËt lªn mét. §Þnh cö trong kh«ng gian réng cña c¸c vïng ®ång b»ng s¸t bê biÓn, téc ngöêi chñ thÓ cã c¬ nhanh chãng ph¸t triÓn d©n sè vµ kinh tÕ (th«ng qua n«ng nghiÖp trång lóa nöíc trong kh«ng gian réng), ®· thÕ l¹i sím tiÕp thu (b»ng ®öêng biÓn) nhiÒu yÕu tè cña hai nÒn v¨n minh lín Ên §é vµ Trung Hoa. Trªn nh÷ng thÕ m¹nh ®ã, téc ngöêi ®ã ®ãng vai trß chÝnh (nÕu kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt) trong viÖc thµnh lËp quèc gia, më réng dÇn ranh giíi quèc gia lªn c¸c vïng cao, cñng cè vµ ®a d¹ng hãa bé m¸y nhµ nöíc. Trong hoµn c¶nh nhö vËy, v¨n hãa cña téc ngöêi chñ thÓ cã kh¶ n¨ng táa lan vµo nÕp sèng cña téc Ýt ngöêi, ®Æc biÖt ch÷ viÕt vµ ng«n ng÷, trong khi kh¶ n¨ng ngöîc l¹i râ rµng yÕu kÐm h¬n nhiÒu. ë nöíc ta téc chñ thÓ lµ ngöêi ViÖt (hay Kinh). 2. “Cæ truyÒn” nãi ®©y kh«ng cã nghÜa lµ cæ, kh«ng ph¶i thuéc c¸c thêi xa xöa, mµ chØ cã nghÜa lµ tõ xöa truyÒn l¹i, do ®ã cßn gi÷ ®öîc

386

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mét sè nÐt cæ. Lµng ViÖt ë B¾c Bé, vµo ®Çu thêi NguyÔn (khi nöíc ta chöa bÞ Ph¸p x©m löîc), thËm chÝ trong thêi Ph¸p thuéc (tröíc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945), vÉn lµ lµng “cæ truyÒn” kh«ng ph¶i v× nã gi÷ nguyªn ngo¹i d¹ng vµ c¬ cÊu cña lµng ViÖt döíi nh÷ng thêi cæ h¬n, tr¸i l¹i, lµ s¶n phÈm cña v« vµn c¶i c¸ch nhá qua c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau. Nhöng c¸c c¶i c¸ch Êy, kÓ c¶ trong thêi Ph¸p thuéc chØ lµ nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó thÝch øng víi t×nh thÕ ®· Ýt nhiÒu ®æi míi, vÉn cßn ®äng l¹i mét sè nÐt (kh«ng dÔ nhËn ra ngay) cña nh÷ng c¬ chÕ tröíc n÷a, kÓ c¶ trong thêi mµ lµng ViÖt, hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt, chöa tho¸t khái khung cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n. 3. TrÇn Tõ, C¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé , Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 1984. (tõ ®©y, sÏ dÉn t¾t: c¬ cÊu tæ chøc…). 4. §¹i ViÖt sö ký toµn thö, tËp I trong toµn bé b¶n dÞch cña Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 1972 tr.271, 278, 279. Lêi cña sö cò kh«ng nãi cho cô thÓ r»ng bèn chiÕu chØ nh»m vµo ruéng ®Êt tö. Nhöng néi dung ®öîc lêi sö ph¶n ¸nh còng cho phÐp ngöêi ®äc ®o¸n ®öîc r»ng ruéng ®Êt ®öîc ®Ò cËp ®Õn lµ cña tö nh©n. 5. §¹i ViÖt sö ký toµn thö, b¶n kû, quyÓn 5 - tËp II trong toµn bé b¶n dÞch cña Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi. 1971, tr.26. Còng s¸ch trªn b¶n kû thùc lôc, quyÓn 10, tËp III trong b¶n dÞch ®· dÉn. 1972, tr.65-66 vµ 74. VÉn s¸ch trªn, b¶n kû thùc lôc, quyÓn 12 tËp III trong b¶n dÞch ®· dÉn, tr. 201-202. Qua thö tÞch võa dÉn, cã thÓ läc ra sè Ýt sù kiÖn sau ®©y cã liªn quan mét c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Õn hiÖn töîng ruéng c«ng dÇn dÇn biÕn thµnh ruéng tö. Vµo gi÷a thÕ kû XIII (1254), döíi thêi vua TrÇn Th¸nh T«ng (tøc TrÇn Anh T«ng, ngöêi më ®Çu triÒu TrÇn). Nhµ nöíc b¸n ruéng c«ng cho d©n lµm ruéng tö, gi¸ mçi diÖn (tøc mÉu cña c¸c thêi sau) lµ 5 quan tiÒn. Lêi ghi kh«ng nãi râ ruéng c«ng ®ã thuéc ®Þa h¹t nµo, tæng diÖn

387

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tÝch cña chóng lµ bao nhiªu, ngöêi mua thuéc nh÷ng thµnh phÇn x· héi nµo, vµ nhµ nöíc b¸n ruéng c«ng v× môc ®Ých g×. Trong nöa ®Çu thÕ kû XV, ®óng vµo n¨m míi lªn ng«i (1428), Lª Th¸i Tæ, (tøc Lª Lîi ngöêi s¸ng lËp nªn triÒu Lª) ra lÖnh cho c¸c quan ®Þa phö¬ng sung c«ng ruéng ®Êt cña c¸c gia ®×nh ®· tuyÖt tù. Qua n¨m sau (1429), nhµ nöíc l¹i ra lÖnh x· nµo cã ruéng ®Êt hoang th× cho ngöêi x· kh¸c kh«ng cã ®Êt canh t¸c ®Õn cµy cÊy. Hai sù kiÖn võa nªu cã vÎ “®i ngöîc chiÒu”: biÕn ruéng tö thµnh ruéng c«ng trë l¹i. Theo t«i, ph¶i ®Æt chóng vµo chÝnh s¸ch chung cña Lª Lîi ngay sau khi cuéc chiÕn tranh kÐo dµi chèng Minh võa døt: Ph¶i phôc håi s¶n xuÊt. Vµo cuèi thÕ kû XV, vua Lª Th¸nh T«ng cö mét sè quan vµo höíng Lam S¬n (®Êt xuÊt ph¸t cña nhµ Lª), ®Ó kh¸m xÐt ®Êt c«ng ë ®Êy, nh»m cÊp cho c¸c c«ng thÇn… 6. Phan Huy Chó, LÞch triÒu hiÕn chö¬ng lo¹i chÝ, TËp III trong toµn bé b¶n dÞch cña Nxb Sö häc, Hµ Néi, 1962 , tr.57-59. Ng« Cao L¨ng, LÞch triÒu t¹p kû, tËp II trong toµn bé b¶n dÞch cña Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 1975, tr.43-44, 156. Theo hai cuèn trªn, chóa TrÞnh Cö¬ng lµ ngöêi ®Çu tiªn ra lÖnh xo¸ lÖ miÔn thuÕ ruéng tö (1723): tõ ®Êy, c¶ ruéng c«ng lÉn ruéng tö ®Òu chÞu thuÕ ®ång lo¹i. N¨m n¨m sau (1728), vÉn theo lÖnh cña vÞ chóa nµy, thuÕ ®¸nh vµo ruéng tö ®öîc gi¶m ®i, so víi thuÕ ®¸nh vµo ruéng c«ng. 7. Sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, cô thÓ h¬n lµ trong nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ruéng ®Êt c«ng cña nhiÒu lµng x· ë B¾c Bé ®· ®öîc t¹m chia cho nh÷ng hé thiÕu diÖn tÝch canh t¸c. Nhöng còng t¹i nhiÒu lµng - x·, chñ yÕu trong c¸c vïng bÞ qu©n ®éi Ph¸p chiÕm ®ãng, chÝnh s¸ch trªn chöa ®öîc thi hµnh. Vµ ph¶i chê ®Õn khi qu©n Ph¸p kh«ng cßn cã mÆt ë miÒn B¾c ViÖt Nam n÷a, qua cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt, th× ruéng ®Êt vèn lµ cña c«ng, cïng ruéng ®Êt thõa cña nh÷ng hé thuéc giai cÊp bãc lét, míi ®öîc vÜnh viÔn ph©n cho c¸c hé nghÌo. 8. Mét mÆt, nÕu nhö hai vua Lý håi thÕ kû XII ®· bèn lÇn xuèng

388

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chiÕu nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng cuéc tranh chÊp ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n, th× ®iÒu ®ã hµm nghÜa r»ng ruéng ®Êt tö ®· ra ®êi tröíc ®ã råi. MÆt kh¸c, c¨n cø vµo ®Þa b¹ Gia Long ®öîc hoµn thµnh vµo thÕ kû XIX, th× bÊy giê ruéng tö ®· chiÕm tû lÖ lín nhÊt trong diÖn tÝch canh t¸c tõng lµng - x· ë B¾c Bé, nhöng ruéng c«ng vÉn cßn ®Êy vµ chØ mÊt h¼n qua cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt cña thêi ta. Nhö vËy, lÊy thÕ kû XII lµm mèc ®Çu vµ ®Çu thÕ kû XIX lµm mèc cuèi cho toµn bé qu¸ tr×nh “biÕn c«ng vi tö” cña ruéng ®Êt ë B¾c Bé, dï sao, vÉn lµ mét chän lùa “vò ®o¸n”. 9. C¸c sè liÖu nµy ®öîc ®óc l¹i tõ hai biÓu I, II mµ t«i ®· tr×nh bµy trong: C¬ cÊu tæ chøc… tr.21, 26. 10. T¹i nhiÒu vïng n«ng th«n ë B¾c Bé tröíc ®©y, mét sè lo¹i ®öîc mÖnh danh lµ “ruéng b¸n c«ng, b¸n tö”. Do chñ yÕu lµ “ruéng hä”, tøc ruéng kh«ng cña riªng ai, mµ cña chung cña mét hä, nhöng kh«ng ph¶i lµ ruéng c«ng cña lµng. §ã cßn lµ tröêng hîp “ruéng hËu”, lo¹i ruéng vèn lµ tö, mµ c¸ nh©n ®em cóng vµo chïa hay vµo gi¸p, ®Ó m×nh ®öîc thöêng xuyªn thê cóng khi ®· chÕt. VÒ thùc chÊt cã thÓ nãi r»ng ruéng b¸n c«ng - b¸n tö còng lµ ruéng tö, nhöng lµ ruéng tö cña mét tËp thÓ, kh«ng ph¶i cña mét c¸ nh©n. 11. Trong n«ng th«n B¾c Bé thêi tröíc, döíi bÇn n«ng cßn mét h¹ng ngöêi n÷a, mµ ng«n ng÷ thöêng dïng trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt gäi lµ “cè n«ng”. Lµ ngöêi tõ n¬i kh¸c ®Õn chöa qu¸ l©u, cè n«ng kh«ng ph¶i lµ d©n chÝnh thøc cña lµng - x·, mµ lµ “d©n ngô cö”, chØ ®öîc lµm nhµ ë ria lµng, thËm chÝ ngoµi ®ång, kh«ng ë trong khu vùc cö tró chÝnh thøc cña lµng. Kh«ng cã ®Êt riªng ®· ®µnh, cã ch¨ng chØ mét hai m¶nh nhá v« chñ ë “®Çu bê - cuèi b·i”, cè n«ng kh«ng ®öîc chia ruéng c«ng, nhöng ngöîc l¹i khái ph¶i ®ãng thuÕ cho nhµ nöíc. ThiÕu phö¬ng tiÖn lµm ¨n æn ®Þnh, mét sè cè n«ng sa vµo th©n phËn löu manh (trém, cöíp, hoÆc sèng bª tha bÖ r¹c). Cã thÓ tÝnh vµo thµnh phÇn x· héi nµy c¶ sè t«i tí trong mét hai nhµ giµu trong lµng. §iÒu cÇn löu ý lµ sè cè n«ng trong tõng lµng kh«ng nh÷ng chØ gåm vµi hé, ®· thÕ l¹i thiÕu mét th©n phËn kinh tÕ ®Ó cã thÓ t¸c ®éng vµo cuéc sèng lµng – x·, do ®ã

389

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kh«ng häp thµnh mét tÇng líp x· héi râ rµng nhö bÇn n«ng, trung n«ng, phó n«ng ®Þa chñ. KhÈu ng÷ “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi” trªn cöa miÖng cña ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé thêi míi ®©y, cã kh¶ n¨ng nh»m vµo cè n«ng võa nãi. 12. Lª Quý §«n, Phñ biªn t¹p lôc, tËp I trong bé Lª Quý §«n toµn tËp cña Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1977, tr.61-62, 66, 68, 69-70. TrÞnh Hoµi §øc, Gia §Þnh thµnh th«ng chÝ, tËp thöîng, V¨n hãa tïng thö, sè 49, Sµi Gßn, 1972, tr.45. C¨n cø vµo cuèn ®Çu (Lª Quý §«n), viÖc c¸c chóa NguyÔn (ë §µng trong) ®¸nh chiÕm miÒn ®Êt nay lµ Nam Bé ®· diÔn ra suèt mét thÕ kû (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII), qua möêi cuéc hµnh qu©n, vµ döíi n¨m ®êi chóa (Phóc T©n, Phóc Tr¨n, Phóc Chu, Phóc Tró, Phó Kho¸t). Theo cuèn sau (TrÞnh Hoµi §øc), tõ thêi Phóc Chu chóa ®· kªu gäi nhµ giµu ë ThuËn Hãa vµ Qu¶ng Nam mé d©n vµo vïng míi chiÕm mµ khai khÈn ®Êt ®ai, khai khÈn xong th× chóa c«ng nhËn ngay quyÒn tö h÷u cho ngöêi cÇm ®Çu cuéc khai th¸c. Noi gö¬ng Êy, mét sè vâ quan cÊp cao còng dïng søc cña qu©n lÝnh vµ cña d©n xiªu d¹t ®ang sèng t¹i chç ®Ó khai hoang: lo¹i ruéng nµy mang tªn quan ®iÒn biÖt thùc, hay ruéng ch©u phª (tøc ruéng ®öîc chóa c«ng nhËn b»ng giÊy tê cã ¸p dÊu s¬n ®á), ®Õn cuèi thÕ kû XVIII, hÇu hÕt ®Êt ®ai dÔ khÈn ë Nam Bé ®· ®öîc khai th¸c xong. Trªn c¬ së chót Ýt biÕt ®öîc qua s¸ch xöa, t«i thÊy kh«ng cã g× lµ qu¸ ®¸ng, nÕu ta gi¶ thiÕt r»ng mét tÇng líp ®Þa chñ ®· dÇn dÇn ra ®êi trªn ®Êt Nam Bé trong kho¶ng thêi gian kÐo dµi tõ chiÕn dÞch ®¸nh chiÕm cña chóa Phóc Chu (cuèi thÕ kû XVIII), qua trªn döíi mét thÕ kû. §iÒu thÊy râ: kÕt qu¶ ®ã kh«ng b¾t nguån tõ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ l©u dµi vµ v« thøc, mµ xuÊt ph¸t tõ chÝnh s¸ch h÷u thøc cña c¸c chóa NguyÔn. §¸ng tiÕc lµ cuèn TrÞnh Hoµi §øc kh«ng ®¶ ®éng g× ®Õn sè hé ®Þa chñ míi, dï chØ trong mét vïng nhá, còng nhö diÖn tÝch chiÕm h÷u cña hä. S¸ch còng cã ®öa ra mét tröêng hîp chöa ph¶i cô thÓ l¾m nhöng Ýt

390

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhiÒu còng g©y cho ngöêi ®äc mét ý niÖm: vµo ®Çu thÕ kû XVIII, NguyÔn Phöíc V©n (töíc hÇu), sau khi ®i ®¸nh chiÕm Xiªm vµ Miªn (Th¸i Lan vµ Campuchia ngµy nay) trë vÒ, ®· dïng qu©n vµ d©n khai khÈn ®ån ®iÒn trong tæng B×nh C¸ch, ®öîc chóa phª duyÖt, nhê vËy mµ ba th«n trong tæng trë thµnh ®Êt riªng cña «ng. §Õn thÕ kû thø XIX, c¸c vua triÒu NguyÔn cßn tiÕp tôc phª duyÖt mét sè tröêng hîp kh¸c. 13. Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, nh÷ng ngöêi l¾m ruéng ®Êt ë n«ng th«n Nam Bé ®öîc gäi lµ “®iÒn chñ”, chø kh«ng ph¶i lµ ®Þa chñ. Tõ ®Þa chñ ®öîc dïng ë B¾c Bé, còng nhö c¸c tõ kh¸c chØ nh÷ng thµnh phÇn x· héi ë n«ng th«n (phó n«ng, trung n«ng, bÇn n«ng, cè n«ng), míi ra ®êi tõ cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt gÇn ®©y. Tröíc ®Êy, ngöêi n«ng d©n B¾c Bé kh«ng ph©n ®Þnh rµnh rÏ nhö thÕ mµ chØ ph©n biÖt ngöêi giµu, kÎ nghÌo, cïng h¹ng trung gian. C¸ch ph©n biÖt m¬ hå Êy cã lÏ b¾t nguån tõ t×nh tr¹ng ph©n hãa kh«ng râ rµng cña x· héi n«ng th«n B¾c Bé tröíc kia. 14. Trong n«ng th«n Nam Bé tõ tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, lÎ tÎ cã nh÷ng “®iÒn chñ” n¾m trong tay trªn döíi mét ngh×n, thËm chÝ hµng ngh×n hÐcta. Cßn ë miÒn T©y Nam Bé, n¬i ruéng ®Êt cã tiÕng lµ tËp trung h¬n, so víi ë miÒn §«ng, riªng t«i ®öîc biÕt cã ba “®iÒn chñ” n¾m mçi ngöêi trªn döíi möêi ngh×n hÐcta. T«i tù hái: t×nh tr¹ng tËp trung “cao ®é” Êy ph¶i ch¨ng kÕt qu¶ cña cuéc khai th¸c do ngöêi Ph¸p chñ tr× döíi thêi thuéc ®Þa? cßn “®iÒn chñ” thêi chóa NguyÔn vµ trong chÆng ®Çu cña triÒu NguyÔn (khi ngöêi Ph¸p chöa ®Õn), ph¶i ch¨ng chöa ph¸t triÓn quyÒn tö h÷u ®Õn møc Êy, dï cho hä n¾m trong tay nhiÒu ruéng ®Êt h¬n so víi ®Þa chñ ë B¾c Bé ®ö¬ng thêi vµ sau nµy? Nhö ®· nãi råi, cßn ph¶i chê tµi liÖu vµ sè liÖu cña c¸c nhµ nghiªn cøu lµm viÖc t¹i chç. 15. Trõ mét sè Ýt hé ®ñ giµu ®Ó “x©m canh” qua lµng kh¸c (b»ng c¸ch mua ruéng ë ®Êy, cßn tuyÖt ®¹i ®a sè ngöêi lµng chØ cã thÓ nu«i m¬ öíc më réng diÖn tÝch cña m×nh ngay trªn ®Êt lµng m×nh. Trong mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u” ®Êy l¹i lµ m¬ öíc chung cña hÇu hÕt mçi

391

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hé cïng lµng. Cã ®iÒu lµ vµo tõng thêi ®iÓm mét, diÖn tÝch canh t¸c cña lµng, tõ tröíc ®©y, vèn ®· ®öîc ph©n phèi gi÷a c¸c hé, dï cho kÎ nhiÒu ngöêi Ýt. Trong hoµn c¶nh Êy, mét hé më réng ®öîc diÖn tÝch cña m×nh, th× ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ mét hé kh¸c ph¶i mÊt diÖn tÝch (cho dï trong hÇu mäi tröêng hîp, ®Êy lµ kÕt qu¶ cña mét cuéc mua b¸n vµ th«ng qua thö¬ng löîng). Nãi mét c¸ch kh¸c, m©u thuÉn tiÒm tµng gi÷a c¸c hé ®· n¸u s½n trong öíc m¬ chung. 16. Lµng lµ tÕ bµo cña mäi x· héi ®· chuyÓn tõ s¨n b¾t – h¸i löîm qua trång trät - ch¨n nu«i. Trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n xöa, nhö cßn cã thÓ quan s¸t l¹i qua c¸c vïng Thöîng c¸ch ®©y chöa qu¸ l©u. Mçi lµng cã cuéc sèng ®éc lËp, hÇu nhö kh«ng liªn quan ®Õn cuéc sèng cña c¸c lµng l©n cËn, dï cïng téc ngöêi: cã thÓ nãi, cho “v¨n vΔ mét tÝ r»ng lµng còng lµ “nöíc”. Ngöîc l¹i, trong nh÷ng x· héi lín h¬n, ®· ®öîc tÝch hîp vµo mét quèc gia víi mét bé m¸y nhµ nöíc, nhö tõ l©u trong x· héi ViÖt th× lµng trë thµnh ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së, ®öîc ®Æt döíi quyÒn qu¶n lý vµ kiÓm so¸t cña nh÷ng cÊp hµnh chÝnh cao h¬n. Tõ khi nöíc ta r¾p ranh böíc vµo con ®öêng ®éc lËp, nghÜa lµ tõ khi xuÊt hiÖn bé m¸y nhµ nöíc cña hä Khóc (thÕ kû X) cÊp hµnh chÝnh ë c¬ së ®öîc gäi b»ng mét tõ gèc H¸n: x·. Cø thÕ qua c¸c triÒu ®¹i vµ thÓ chÕ chÝnh trÞ kh¸c nhau cho ®Õn h«m nay. Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, x·, trong nhiÒu tröêng hîp l¹i ®ång nhÊt víi lµng (c¸c cô gäi thÕ lµ “nhÊt x· nhÊt th«n”). Còng cã nh÷ng tröêng hîp x· gåm hai lµng (“nhÊt x· nhÞ th«n”), ba lµng (“nhÊt x· tam th«n”). ThËm chÝ h¬n n÷a... MÆc dÇu x· chÝnh thøc lµ ®¬n vÞ c¬ së, mÆc dÇu x· cã khi bÞ ®Æt cïng mét sè lµng kh¸c vµo khung chung cña mét x·, vµ mÆc dÇu kh¸i niÖm lµng ®· ®öîc gäi b»ng mét tõ hµnh chÝnh gèc H¸n, th«n, lµng cò phÇn nµo vÉn gi÷ ®öîc diÖn m¹o cña nã: mét ®Þa vùc riªng (l¾m lóc lµ tªn n«m: kÎ nµy kÎ kia...); cã thÓ mét hai tËp tôc riªng. Trong tiÕng nãi hµng ngµy, ngöêi n«ng d©n B¾c Bé Ýt dïng c¸c tõ hµnh chÝnh x· vµ th«n: nãi chuyÖn th©n t×nh víi nhau, hä dïng tõ lµng (“b¸c ngöêi lµng nµo? t«i ngöêi lµng...”). ChÝnh c¸i thÕ võa ®ång nhÊt võa kh¸c biÖt gi÷a hai kh¸i niÖm lµng vµ x·, mµ, ë ®©y, t«i ghÐp hai tõ l¹i: lµng - x·.

392

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 17. Tæ chøc hä ®· ®öîc tr×nh bµy mét c¸ch dµn tr¶i h¬n qua: C¬ cÊu tæ chøc... tr.38-46. 18. Còng vËy, ngâ vµ xãm: C¬ cÊu tæ chøc... tr.31-38. 19.…Gi¸p: C¬ cÊu tæ chøc... tr.46-60. 20.…Phe, Phöêng, Héi: C¬ cÊu tæ chøc... tr.81-95. 21. §Ìo Ngang vèn lµ ranh giíi xa xöa gi÷a nöíc ta vµ Ch¨mpa (Chiªm Thµnh): hai tØnh Thanh Hãa vµ NghÖ TÜnh ngµy nay, vïng ®Êt ¸p s¸t §Ìo Ngang vÒ phÝa B¾c, vèn thuéc l·nh thæ nöíc ta, mÆc dÇu, Ch¨mpa bÞ chiÕm dÇn qua kho¶ng s¸u thÕ kû , vµ ngöêi ViÖt ®Õn cö tró t¹i nh÷ng vïng míi chiÕm, nhöng, trong mét phÇn thÕ kû XVII vµ suèt thÕ kû XVIII, §Ìo Ngang c¬ b¶n l¹i lµ ranh giíi gi÷a miÒn §µng ngoµi cña c¸c chóa TrÞnh vµ miÒn §µng trong cña c¸c chóa NguyÔn; vïng Thanh Hãa – NghÖ TÜnh ngµy nay, bÊy giê thuéc §µng ngoµi. Böíc vµo thÕ kû XIX, khi ®· thèng nhÊt ®öîc ®Êt nöíc, nhµ nöíc c¾t nã vÒ miÒn Trung, vµ, nÕu t«i kh«ng lÇm, míi ¸p ®Æt cho bé m¸y hµnh chÝnh x· t¹i ®©y mét tæ chøc hÖt nhö t¹i c¸c tØnh ë phÝa nam §Ìo Ngang. T«i chöa cã dÞp ®öîc t×m hiÓu c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt “cæ truyÒn” Thanh NghÖ, nªn chöa râ nã gÇn c¬ cÊu ë B¾c Bé h¬n, hay ë Trung Bé h¬n. V× thÕ ®¶ ®éng ®Õn Trung Bé trong bµi nµy, t«i t¹m thêi chØ tÝnh ®Õn nh÷ng tØnh ë phÝa nam §Ìo Ngang. 22. Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m cö¬ng môc, tiÒn biªn, quyÓn 5, tËp II, trong toµn bé b¶n dÞch cña Nxb V¨n, Sö, §Þa. Hµ Néi, 1957 tr.163. §¹i ViÖt sö ký toµn thö, b¶n kû quyÓn 6, tËp II trong toµn bé b¶n dÞch ®· dÉn, tr.22. Cuèi thêi B¾c thuéc, vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû X, hä Khóc lªn n¾m quyÒn ®Æt c¬ së cho nöíc ta tiÕn ®Õn hoµn toµn ®éc lËp. Theo cuèn ®Çu trong sè hai thö tÞch võa dÉn. Khóc H¹o, sau khi thay ch©n cha (Khóc Thõa Dô) ®· s¾p xÕp l¹i nÒn hµnh chÝnh theo mét mÉu mùc thèng nhÊt trong toµn câi. C¨n cø vµo trËt tù trªn döíi ®ã, ®¬n vÞ hµnh chÝnh thÊp nhÊt lµ x·, lµ gi¸p. Thùc ra, gi¸p lµ mét cÊp hµnh chÝnh vèn

393

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cã tõ tröíc, trong thêi B¾c thuéc. Khóc H¹o ®Æt thªm 150 gi¸p, céng thªm gi¸p s½n cã th× tÊt th¶y lµ 314. Theo cuèn thø hai, th× gi¸p vÉn tån t¹i víi tö c¸ch mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh, trong thêi TrÇn, cô thÓ lµ cho ®Õn triÒu TrÇn Anh T«ng: n¨m 1297, vua nµy xuèng lÖnh ®æi gi¸p thµnh hö¬ng. Tõ ®Êy, kh«ng thÊy sö cò nh¾c nhë g× ®Õn gi¸p trong tö c¸ch ®¬n vÞ hµnh chÝnh n÷a. 23. Mét t¸c gi¶ ®· tõng gäi b¶n hö¬ng öíc cña lµng quª B¾c Bé lµ “tËp qu¸n ph¸p” thµnh v¨n. xem: Bïi Xu©n §Ýnh, LÖ lµng phÐp nöíc, Nxb Ph¸p lý, Hµ Néi, 1985, tr.16. 24. Thi hµnh hö¬ng öíc trong c¸c tröêng hîp cô thÓ ®Ó thöëng ngöêi cã c«ng, hay ph¹t ngöêi cã téi, ®ã lµ nhiÖm vô cña bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· (thöêng lµ c¸c “lý dÞch”, tøc “lý tröëng” vµ nh÷ng ngöêi trî t¸ cho «ng, h¬n lµ c¸c “kú môc” tøc nh÷ng vÞ häp thµnh mét héi ®ång ®Ó gãp ý cho bé phËn lý dÞch). Nhöng ®Ó lµm trßn nhiÖm vô cña m×nh, lý dÞch còng thöêng viÖn ®Õn mét sè vÞ cã uy tÝn trong lµng - x·, mét nhµ nho ®öîc mäi ngöêi kÝnh träng, ch¼ng h¹n, hay mét höu quan... dï cho c¸c vÞ Êy cã ch©n trong héi ®ång kú môc hay kh«ng. Vµ “viÖn ®Õn” b»ng c¸ch hoÆc mêi c¸c vÞ trùc tiÕp tham gia cuéc ph¸n xö, hoÆc “tr×nh c¸c cô” tröíc ®Ó xin ý kiÕn cña hä. §ã lµ chöa nãi ®Õn c¸c tröêng hîp mµ c«ng qu¸ lín, hay téi qu¸ nÆng, l¹i ®ßi hái ph¶i ph©n xö ngoµi “®×nh”, tröíc hÇu hÕt mäi d©n lµng - x·. 25. ThÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n ®· ®öîc ¡ngghen tr×nh bµy mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ sóc tÝch qua t¸c phÈm mµ ai còng biÕt. ë ®©y trong liªn hÖ víi bµi viÕt, t«i chØ muèn nhÊn m¹nh hai ®Æc ®iÓm lín cña lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n hoµn chØnh: 1) §Êt ®ai canh t¸c cña tõng lµng thuéc quyÒn c«ng h÷u cña d©n lµng; 2) Lµng lµ mét thùc thÓ ®éc lËp, kh«ng n»m döíi søc khèng chÕ cña mét nhµ nöíc ®öîc ¸p ®Æt tõ bªn trªn, ngay c¶ trong tröêng hîp ®· xuÊt hiÖn mét thñ lÜnh lín mµ uy lùc trïm lªn nhiÒu lµng. MÆt cuèi cña ®Æc ®iÓm thø hai sÏ ®öîc ph¸t triÓn Ýt nhiÒu qua chó thÝch (26) ngay sau ®©y. 26. Ngay ë T©y Nguyªn (cùc nam Trung Bé), cã thêi ®· xuÊt hiÖn

394

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh÷ng thñ lÜnh lín t¹i nhiÒu vïng quyÒn lùc cña mçi vÞ trïm lªn mét sè lµng: ®ã lµ thêi qu©n ®éi Ph¸p chöa cã mÆt ë ®Êy. ChÕ ®é thñ lÜnh lín ë T©y Phi chöa tiÕp xóc víi ngöêi ¢u th× nã cã thÓ b¾t gèc tõ nh÷ng lý do kh¸c nhau:mét luång bu«n b¸n xuyªn qua nhiÒu vïng (nhö ta cã thÓ cßn b¾t gÆp dÊu tÝch ë Nam T©y Nguyªn)... dï sao, theo chç t«i nghÜ, lý do phæ biÕn nhÊt ¾t h¼n lµ chiÕn tranh lµng m¹c, mµ môc ®Ých cuèi cïng (tuy cã thÓ kh«ng ®öîc nãi râ ra) lµ: cöíp s¶n phÈm thÆng dö cña ®èi phö¬ng, ®Æc biÖt lµ s¶n phÈm trång trät vµ ch¨n nu«i; cöíp ngöêi cña ®èi phö¬ng, biÕn hä thµnh n« lÖ gia ®×nh hoÆc b¸n hä ®i trong tö c¸ch Êy; buéc lµng ®èi phö¬ng chÊp nhËn quyÒn lùc cña thñ lÜnh chiÕn th¾ng, ®ång thêi chÊp nhËn lu«n c¶ møc bãc lét mµ thñ lÜnh Êy ¸p ®Æt lªn tõng lµng n»m trong ph¹m vi khèng chÕ cña «ng ta. Riªng vÒ mÆt cuèi cïng nµy, ®iÒu ®¸ng löu ý nhÊt, còng trong mèi quan hÖ víi bµi viÕt, lµ thñ lÜnh lín bãc lét mét c¸ch phi kinh tÕ: b¾t tõng lµng cèng n¹p. C¸ch thøc bãc lét Êy, dï dùa trªn hoµn c¶nh do b¹o lùc chiÕn tranh t¹o ra, kh«ng cã kh¶ n¨ng ®¶o lén c¬ cÊu kinh tÕ x· héi cña tõng lµng, c¬ b¶n vÉn b¶o löu ®öîc trong cuéc sèng riªng cña m×nh, ®Æc biÖt trong quan hÖ gi÷a ngöêi víi ngöêi, chÊt d©n chñ vèn tiÒm tµng trong khu«n khæ cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n. 27. C¸c “h¹ng” ®· ®öîc tr×nh bµy l¹i (theo nguyªn v¨n cña Phan KÕ BÝnh) trong: C¬ cÊu tæ chøc... tr.69-72. ë ®©y xin nh¾c l¹i rÊt t¾t ®Ó b¹n ®äc theo dâi. Mçi khi häp ngoµi ®×nh theo lêi triÖu tËp cña lý dÞch, dï chØ lµ nghe phæ biÕn lÖnh cña nhµ nöíc bªn trªn, hay ®Ó bµn c«ng viÖc cña lµng - x·, toµn d©n (thöêng ®öîc ®¹i diÖn bëi c¸c chñ hé) ph¶i ngåi theo h¹ng cña tõng ngöêi, nghÜa lµ theo thø bËc trªn döíi. C¸ch ph©n h¹ng phæ biÕn nhÊt ®· ®öîc Phan KÕ BÝnh miªu t¶: theo lêi miªu t¶ Êy, cã s¸u h¹ng c¶ th¶y (kÓ tõ trªn xuèng döíi): 1) “Chøc s¾c” (nãi chung, ngöêi cã “phÈm hµm” do nhµ nöíc ban cÊp); 2) “Chøc dÞch” (nãi chung, ngöêi cã gi÷ chøc vô tõ x· lªn ®Õn tæng); 3) “Thi khãa sinh” (nãi chung ngöêi ®· ®ç ®¹t, Ýt nhÊt còng cã ch÷ nghÜa dï kh«ng cã phÈm hµm hay kh«ng gi÷ chøc g× trong bé

395

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI m¸y); 4) “L·o” (ngöêi kh«ng häc hµnh, kh«ng gi÷ chøc vô g×, kh«ng cã phÈm hµm, nhöng ®· ®Õn tuæi 49-50); 5) “Dinh” (nhö trªn, nhöng chöa ®Õn tuæi 49-50); 6) “Ti Êu” (chöa ®Õn tuæi 18). Mét c¸ch ph©n h¹ng kh¸c ®· ®öîc giíi thiÖu v¾n t¾t qua: Bïi Xu©n §Ýnh, LÖ lµng... S¸ch ®· dÉn, tr.47 (chó thÝch 2). 28. Quanh tæ chøc c¸c løa tuæi, còng cÇn nãi thªm mét ®iÒu cho râ. Trong vµi tröêng hîp h·n h÷u, mét sè ngöêi (trong lµng hay trong mét vïng nhá) lîi dông cung c¸ch tæ chøc theo c¸c løa tuæi ®Ó ph¸t huy uy lùc cña m×nh. Xin dÉn mét vÝ dô cã thÓ nãi lµ ®iÓn h×nh, nhöng, dï sao, chØ lµ biÖt lÖ. T¹i vµi n¬i ë ch©u Phi ®en thêi chöa xa, bªn c¹nh c¸c tæ chøc løa tuæi th«ng thöêng, cßn cã héi kÝn (sociÐtÐ secrete) mµ môc ®Ých lµ c¶n l¹i sù vËn hµnh cña bé m¸y qu¶n lý lµng hoÆc cña c¸c tæ chøc kh¸c trong lµng, trong vïng, chõng nµo chñ trö¬ng cña c¸c tæ chøc Êy kh«ng phï hîp víi ý muèn nh÷ng ngöêi cÇm ®Çu héi kia. Hµnh ®éng cô thÓ lµ h¨m däa, thËm chÝ ¸m s¸t. Mäi ngöêi ®Òu sî héi kÝn, cµng sî khi kh«ng biÕt ®Ých x¸c nh÷ng ai lµ thµnh viªn cña héi. Theo vµi b¶n thuËt d©n téc häc, th× héi kÝn thöêng ®öîc tæ chøc thµnh nh÷ng løa tuæi (nhö tæ chøc thùc thô, mµ bµi viÕt võa löîc t¶), vµ cÇm ®Çu héi lµ nh÷ng ngöêi ®· ®¹t ®Õn tuæi cao nhÊt. ChÝnh v× c¸ch tæ chøc nµy, mµ héi kÝn kh«ng dÔ g× tan r· sau mét thêi gian ho¹t ®éng: nh÷ng ngöêi ho¹t ®éng cña héi chÕt ®i ®· cã mét sè ngöêi thuéc thÕ hÖ tiÕp sau thay thÕ. Héi kÝn chØ lµ biÖt lÖ vµ nh»m mét môc ®Ých kh¸c h¼n so víi môc ®Ých tæ chøc c¸c løa tuæi thùc thô. Cho nªn ë ®©y, t«i kh«ng xÕp nã vµo lo¹i tæ chøc Êy. 29. NÕu nhö “c©u ®ö¬ng”, t¹i mét sè lµng - x· “cæ truyÒn” ë B¾c Bé lµ ngöêi qu¶n lý gi¸p, th× ë Nam Bé, trong khi ngöêi Ph¸p b¾t tay vµo viÖc c¶i c¸ch hö¬ng th«n (vµo ®Çu thÕ kû XX), nã l¹i mang mét nghÜa kh¸c h¼n mét thµnh viªn trong héi ®ång qu¶n lý lµng - x· mµ chøc tr¸ch lµ gi¶i quyÕt (theo höíng hßa gi¶i) nh÷ng m©u thuÉn hµng ngµy gi÷a d©n lµng víi nhau. Dï tõng ®öîc phiªn ©m ra ch÷ H¸n, tõ ®ã vÉn kh«ng gîi lªn mét nghÜa ®en nµo cô thÓ. Ph¶i ch¨ng nã lµ tõ ®¬n gèc

396

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nam ¸ hay Nam §¶o mµ ngöêi phiªn ©m ra H¸n v¨n ®· diÔn ©m ®Çu cña tõ khèi nguyªn b»ng mét tõ ®¬n gèc H¸n, khiÕn nã trë thµnh tõ kÐp? DÉu sao sö cò còng ghi tõ Êy trong mét c©u chuyÖn ®· x¶y ra vµo ®Çu triÒu TrÇn (thÕ kû thø XIII): Th¸i sö TrÇn Thñ §é, ngöêi chiÕm c«ng ®Çu trong viÖc ®o¹t ng«i nhµ Lý cho nhµ TrÇn, khi duyÖt sæ s¸ch cña c¸c x·, cã lÇn ®öîc vî xin riªng cho mét ngöêi lµm c©u ®ö¬ng: «ng cho gäi ngöêi Êy ®Õn b¶o ph¶i chÆt mét ngãn ch©n cña anh ta ®Ó ph©n biÖt víi c¸c c©u ®ö¬ng kh¸c, ®ö¬ng sù van nµi xin “rót lui” lêi cÇu håi l©u míi ®öîc tha. C©u chuyÖn nµy, tù th©n nã, nh»m nãi lªn ®øc tÝnh cña TrÇn Thñ §é: nã kh«ng cho ta râ c©u ®ö¬ng gi÷ chøc n¨ng g× trong bé m¸y qu¶n lý x· håi Êy. Dï sao th× tõ c©u chuyÖn vui ®ã, ta cã thÓ ngê (mµ chØ “ngê” th«i) hai ®iÒu: 1) C©u ®ö¬ng bÊy giê cã kh¶ n¨ng lµ ngöêi cÇm ®Çu bé m¸y cÊp x·. Mét håi ©m chöa qu¸ xa cã lÏ cña tröëng lµng (hay tï tröëng lµng còng thÕ) trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n; 2) Mét kh¶ n¨ng kh¸c n÷a lµ c©u ®ö¬ng theo phong tôc ®ö¬ng thêi ph¶i do d©n lµng - x· bÇu lªn (nhö t¹i mét sè n¬i ë T©y Nguyªn c¸ch ®©y chöa l©u vµ còng y nhö lý tröëng cña lµng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé). VÒ mÆt cuèi cïng nãi cho râ cã thÓ nghÜ r»ng chÝnh v× tËp tôc bÇu b¸n l©u ®êi võa nãi mµ döíi m¾t TrÇn Thñ §é viÖc mét ngöêi cÇu xin Th¸i sö cho m×nh vµo chøc c©u ®ö¬ng ph¶i ®öîc xem lµ téi ®¸ng bÞ chÆt mét ngãn ch©n… C©u chuyÖn trªn ®öîc kÓ trong: §¹i ViÖt sö ký toµn thö, B¶n kû, quyÓn 5, tËp II trong b¶n dÞch ®· dÉn, tr.36. 30. “H×nh thøc” v× gi¸p kh«ng ®ãng vai trß g× quan träng trong cuéc sèng cña lµng - x· (trõ trong tröêng hîp mµ bµi viÕt nµy sÏ bµn sau). Cø nh×n vµo ho¹t ®éng ®Òu kú cña nã, ta chñ yÕu thÊy dÇn nh÷ng c¸i riªng cña tõng gi¸p. Nãi cho cïng ®Æc ®iÓm næi bËt cña gi¸p, mµ ta kh«ng gîi l¹i bÊt cø tæ chøc nµo kh¸c cña lµng x·, lµ sù tån t¹i cña nhiÒu løa tuæi tøc con ®öêng tiÕn th©n ®Òu ®Æn cña mét c¸ nh©n qua c¸c tuæi kÕ tiÕp nhau, vµ tÝ chót d©n chñ to¸t ra tõ ®Êy. Trong khung c¶nh Êy, nh÷ng ®iÒu mµ tõng “cai gi¸p” ph¶i “tr×nh c¸c cô” tröíc khi ®em ra bµn b¹c víi mäi ngöêi trong lµng gi¸p, thöêng kh«ng cã g× quan träng cho l¾m ®èi víi th©n phËn kinh tÕ - x· héi hµng ngµy cña tõng

397

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c¸ nh©n; hoÆc viÖc ®ãng gãp ®Ó tæ chøc cç bµn; hoÆc chuyÓn mét c¸ nh©n tõ thÊp lªn løa tuæi cao h¬n v× ngöêi Êy ®· ®Õn tuæi ®öîc chuyÓn. 31. L·o quyÒn, döíi gãc nh×n cña mét sè nhµ nghiªn cøu trë thµnh mét thiÕt chÕ ¸p bøc, t«i nh×n theo höíng kh¸c: höíng Êy võa ®öîc tr×nh bµy qua bµi viÕt. Theo t«i, cã ngöêi chØ thÊy c¸i xÊu cña l·o quyÒn hoÆc xem xÊu lµ chñ yÕu, chÝnh v×, trong mét sè tröêng hîp, thiÕt chÕ Êy ®· bÞ bãp mÐo qua nh÷ng biÕn ®éng thêi kú mµ thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n ®· suy yÕu. VÝ dô sau ®©y còng ®¸ng ®öîc löu ý, mét vµi nhµ Phi Ch©u häc nªu lªn r»ng ë T©y Phi vµo thêi míi ®©y (tröíc vµ sau thÕ chiÕn II) lÎ tÎ cã hiÖn töîng mét sè b« l·o lîi dông uy thÕ cña m×nh ®èi víi líp trÎ ®Ó ¸t giäng chóng, ®Æc biÖt ®Ó ®i l¹i víi c¸c c« g¸i trÎ (trong x· héi nµy, quan hÖ nam n÷ tö¬ng ®èi tù do) mÆt kh¸c ®õng quªn r»ng, thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n tuy vÉn tån t¹i cho ®Õn rÊt gÇn ®©y ë T©y Phi (v× diÖn tÝch canh t¸c qu¸ réng so víi d©n sè vµ cung c¸ch trång trät “cæ truyÒn” ®ã kh«ng cho phÐp ®Êt tö h÷u ra ®êi) kh«ng khái chÞu ¸p lùc cña mÊy hiÖn töîng chÝnh: 1) Tõ rÊt l©u ®êi, ®· xuÊt hiÖn tõ hÇu kh¾p mäi vïng nh÷ng thñ lÜnh lín kÓ c¶ thñ lÜnh chiÕn tranh (xem l¹i chó thÝch 26); 2) Trong Ýt nhÊt còng h¬n s¸u thÕ kû (cã lÏ tõ thÕ kû thø VIII, IX, cho ®Õn thÕ kû XVI), do luång bu«n vµng rÊt lín tõ ch©u T©y Phi lªn §Þa Trung H¶i (xuyªn qua sa m¹c Sahara) ®· liªn tôc tån t¹i ë ®©y mét sè vö¬ng quèc vµ ®Õ chÕ to réng (cã khi bao trïm lªn miÒn ®Êt T©y Phi) mµ thÓ thøc vËn hµnh lµ b¹o lùc; 3) Håi gi¸o, víi ®¹o lý cöìng bøc cña nã, ®öîc du nhËp kh¸ sím vµo ®a sè c¸c vïng ë ®©y; 4) Tõ khi T©y Phi tiÕp xóc víi ngöêi ¢u (tõ thÕ kû XVI trë ®i) khi mµ luång bu«n vµng ®· bÞ ®øt ®o¹n, gi÷a nhiÒu vïng ®· liªn tôc xÈy ra chiÕn tranh cöíp ®o¹t lÉn nhau qua ba thÕ kû, mµ hËu qu¶ rïng rîn nhÊt lµ sù xuÊt hiÖn tËp tôc ¨n thÞt ngöêi. Nãi ®©u xa, ngay ë B¾c Bé nöíc ta, khi n«ng th«n ®· böíc vµo t×nh thÕ ph©n hãa giai cÊp, khi bé m¸y nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn ®· trïm lªn tõ l©u v« vµn lµng x· th× l·o quyÒn, tuy vÉn ®ã, còng kh«ng gi÷ ®öîc nguyªn d¹ng n÷a, chØ cßn lµ h×nh thøc (xem l¹i chó thÝch 30). Nãi c¸ch kh¸c, ë ®©y l·o quyÒn còng ®· biÕn d¹ng, tuy biÕn theo kiÓu kh¸c cã lÏ cßn biÕn h¬n so

398

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI víi T©y Phi. 32. “S©n siu” kh«ng cã nghÜa lµ chØ v× t×nh c¶m mµ nhöêng nhÞn nhau. S©n siu, theo t«i vÉn lµ nhöêng, nhöêng chót Ýt, vµ qua thö¬ng löîng. T«i nhöêng anh lÇn nµy, cßn lÇn sau anh sÏ nhöêng t«i, hay t«i nhöêng anh mÆt nµy, anh nhöêng t«i mÆt kh¸c. Kh«ng ph¶i kh«ng cã chót t×nh, “t×nh lµng”. Nhöng c¹nh ®ã, cã thÓ nãi nã cßn cã nghÜa, “nghÜa nöíc”, cßn cã lý trÝ. Trªn cöa miÖng ngöêi n«ng d©n ViÖt miÒn Trung vµ miÒn Nam, t«i chöa gÆp tõ nµo mang hµm nghÜa Êy. Ph¶i ch¨ng v× th©n phËn “tiÓu n«ng tö h÷u” cña m×nh mµ n«ng d©n B¾c Bé bÞ ®Æt vµo t×nh thÕ ph¶i s©n siu? 33. Nh©n ®©y, cã thÓ nãi cho râ thªm r»ng, Ýt nhÊt còng döíi triÒu NguyÔn vµ thêi Ph¸p thuéc, bé phËn lý dÞch, trong bé m¸y qu¶n lý d©n cÊp c¬ së ë n«ng th«n, cÊp x·, trùc tiÕp nhËn “tr¸t” (hay chØ thÞ, nÕu nãi nhö ngµy nay) tõ cÊp quan thÊp nhÊt ®¹i diÖn cho triÒu ®×nh, cÊp “huyÖn”. Gi÷a huyÖn vµ x· cßn mét cÊp trung gian: “tæng”. Kh¸c víi vÞ quan trÞ v× mét huyÖn (“tri huyÖn”). Ngöêi ®øng ®Çu mét tæng (“cai tæng”, hay “ch¸nh tæng”) kh«ng ph¶i lµ quan cña triÒu ®×nh, kh«ng ¨n lö¬ng nhµ nöíc bªn trªn: vÒ mÆt nµy, «ng ta hÖt lý dÞch ë cÊp x·. Nhöng kh¸c víi lý dÞch, mµ thµnh phÇn xuÊt th©n thöêng tõ trung n«ng (cã ®Þa chñ ch¨ng n÷a còng chØ lµ ®Þa chñ nhá) th×, tr¸i l¹i, cai tæng bao giê còng lµ mét tay “hµo phó” (ngöêi cã ®iÒn s¶n lín hay kh¸ lín) næi tiÕng trong vïng. VÒ c¸ch lµm viÖc còng cã kh¸c biÖt kh«ng nhá gi÷a hai bªn: nÕu nhö bé phËn lý dÞch (thªm vµo ®Êy, cßn cã c¸c kú môc) lµ c¶ bé m¸y qu¶n d©n, vµ nhËn lÖnh cña nhµ nöíc tõ tri huyÖn (qua c¸c tr¸t), th× cai tæng, ngöîc l¹i, kh«ng cã trong tay mét ngöêi gióp viÖc nµo, h¬n n÷a, kh«ng nhËn tr¸t tõ huyÖn. Cã viÖc g× quan träng (mét vô thuÕ cã thÓ ®o¸n tröíc lµ khã thu, ch¼ng h¹n), sau khi trùc tiÕp chØ thÞ cho c¸c x·, tri huyÖn bÌn mêi c¸c cai tæng ®Õn nghe quan “hiÓu dô” (gÇn nhö khuyÕn c¸o). Cã cao l¾m th× nhiÖm vô cña cai tæng chØ lµ thØnh tho¶ng vÒ x· nµy hay x· kia thuéc tæng m×nh, ®Ó ®èc thóc lý dÞch lµm viÖc: mét tr¸ch nhiÖm töîng tröng! CÊp tæng cã phÇn

399

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nµo tö¬ng ®ö¬ng víi cÊp gi¸p tõ Khóc H¹o ®Õn Lý Cao T«ng (xem l¹i chó thÝch 22) hay kh«ng? XuÊt th©n tõ hµo phó, ®öîc quan trªn v× nÓ, nhöng ch¼ng ®ãng vai trß g× ®¸ng kÓ trong hÖ thèng hµnh chÝnh nãi chung, cai tæng ph¶i ch¨ng lµ vang väng xa x«i cña thñ lÜnh lín (xem l¹i chó thÝch 26), hay hµo tröëng thêi B¾c thuéc? Cho ®Õn nay, c¸c c©u hái Êy ®ang chê lêi ®¸p. Sau hÕt, cÊp tæng ra ®êi qu¸ muén mµng: míi vµo nöa ®Çu thÕ kû XIX, döíi thêi Minh M¹ng, vua thø hai triÒu NguyÔn. VÒ mÆt cuèi cïng nµy, xem: Vò ThÞ Phông, LÞch sö nhµ nöíc vµ ph¸p luËt ViÖt Nam, Tõ nguån gèc ®Õn tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1990, tr.113. 34. Bµn vÒ sè ruéng ®Êt cña chøc dÞch trong lµng x· thuéc mét huyÖn th«i (huyÖn Tõ Liªm) vµo cuèi thÕ kû XVIII vµ ®Çu thÕ kû XIX, mét nhµ sö häc, sau khi ®öa ra bèn biÓu sè, ®· nhËn xÐt r»ng c¸c vÞ chøc dÞch nãi trªn thuéc “tÇng líp trung gian, (lµ) nh÷ng ngöêi së h÷u nhá”, cßn ë nh÷ng n¬i nhiÒu ruéng c«ng th× hä “kh«ng cã ruéng ®Êt, hay cã Ýt ruéng ®Êt…”. Qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, ®iÒu Êy cµng râ h¬n, mµ trªn diÖn réng. Xem NguyÔn §øc Nghinh - VÒ tµi s¶n ruéng ®Êt cña mét sè chøc dÞch, trong lµng x· thuéc huyÖn Tõ Liªm vµo cuèi thÕ kû XVIII ®Õn thÕ kû XIX, t¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, Hµ Néi… 165 (sè 11 vµ 12 n¨m 1975), tr.49-57, ®Æc biÖt c¸c tr.53 vµ 55. 35. Nãi cho cïng, ®©y còng chØ míi lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc chøa nhiÒu triÓn väng. Dï sao, ®i däc Trung Bé (döíi §Ìo Ngang) tõ tØnh nµy qua tØnh kia, lÎ tÎ ta vÉn gÆp nhiÒu lµng míi gÇn ®©y chñ yÕu sèng b»ng nghÒ ruéng ®Êt c«ng. Riªng ë Thõa Thiªn, n¬i c¸c chóa NguyÔn, mét bé phËn cña T©y S¬n, råi nhµ NguyÔn tõng ®ãng ®«, cµng thÕ, l¹i ph¶i chê tµi liÖu cña c¸c anh - chÞ nghiªn cøu t¹i chç.

400

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Lµng x· HÖ¬ng s¬n (Ghi chÐp d©n téc häc) Tõ cÇu YÕn VÜ ®Õn ®éng Hö¬ng TÝch, qua nh÷ng nói khe gän m¾t nhö non bé, ngöêi ®i v·ng c¶nh gi÷a mét ngµy ®Çu xu©n, khi n¾ng míi gieo vµng lªn tõng bËc ®¸, thöêng chØ thÊy c¶nh, kh«ng mÊy khi thÊy ngöêi. KÓ ra, ch¬i héi chïa, ngöêi còng gÆp ngöêi ®Êy chø! Ngöêi gÆp ®©y lµ ngöêi ®i v·ng c¶nh nhö m×nh, m¾t kh«ng rêi trÇn tôc mµ miÖng s½n sµng “A ®i ®µ PhËt”; lµ c« hµng hö¬ng, sau bao lÇn hãa th©n ®· trë thµnh n÷ ®ång chÝ mËu dÞch viªn vÒ ®©y b¸n b»ng gi¸ rÎ cho kh¸ch thËp phö¬ng mét h×nh PhËt cæ truyÒn in trªn chÊt dÎo; lµ chÞ x· viªn chÌo ®ß, chØ vµi lÇn bu«ng m¸i ®· tranh thñ kÓ ®öîc cho kh¸ch ngöîc dßng khe YÕn tÝch truyÖn “Hßn ®¸ ®æi chÌo”... Nh÷ng con ngöêi Êy, rÊt thùc trong xuÊt hiÖn vµ trong chøc n¨ng, nãi cho cïng, còng lµ rÊt ¶o. Dï ®· hiÖn ®¹i hãa, hä vÉn lµ nh÷ng nh©n vËt kh«ng thÓ thiÕu cña mét non nöíc Chïa Hö¬ng lý töëng, mµ c¸c danh sÜ, tõ Chu M¹nh Trinh ®Õn c¸c nhµ th¬ thêi nay, ®· nèi tiÕp nhau dùng thµnh “m« h×nh” trªn b×nh diÖn töëng töîng cho nhiÒu thÕ hÖ. V·ng c¶nh Chïa Hö¬ng chØ trong vßng mét ngµy- mét ngµy dµnh dôm ®öîc gi÷a nhiÒu ngµy lao ®éng - mÊy ai cã ®ñ th× giê, cã ®iÒu kiÖn kh¸ch quan ®Ó dõng l¹i tröíc nh÷ng con ngöêi thùc sèng s¸t n¸ch Chïa Hö¬ng, trong nh÷ng lµng m¹c nÊp

401

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI bãng Chïa Hö¬ng. Kh«ng cã g× ®Æc biÖt! Hä lµ nh÷ng n«ng d©n b×nh dÞ sèng vµ lao ®éng trong nh÷ng xãm lµng b×nh dÞ, nhö bao xãm lµng chen nhau däc ®«i bê s«ng §¸y. Dï sao, c¸c tuyÕn hµnh hö¬ng ®Õn nh÷ng chïa hang trªn d·y nói ®¸ v«i nµy ®Òu n»m gän trªn vïng ®Êt cña hä. H¬n thÕ n÷a, hä tõng ®Þnh kú sèng dùa mét phÇn vµo Chïa Hö¬ng, cã thÓ nãi lµ nh÷ng ngöêi ®· tõng gãp phÇn “®¹o diÔn” nªn héi Chïa Hö¬ng: c« hµng b¸n kh¸nh trªn bÕn §ôc, chÞ l¸i ®ß thuéc truyÒn thuyÕt... chØ lµ mét bé phËn nhá cña hä, lµ sè Ýt “diÔn viªn” mµ hä cö ra “s©n khÊu” ®Ó “diÔn tÝch” héi Chïa Hö¬ng. Nhöng, trong hËu tröêng cuéc sèng hµng ngµy, nh÷ng ngöêi n«ng d©n b×nh dÞ nµy - dï ®Þnh kú lµ “®¹o diÔn”- vÉn cã nh÷ng vui buån, vÉn nu«i nh÷ng öíc väng ®¸ng kÓ ch¼ng h¹n, cã dÝnh dÊp ®Õn héi Chïa Hö¬ng, nh÷ng öíc väng b×nh dÞ kia l¹i cã kh¶ n¨ng chuyÓn hãa mét c¸ch kh«ng kÐm phÇn b×nh dÞ thµnh chuyÖn l«i th«i, thµnh xÝch mÝch(1). §iÒu ®¸ng chó ý lµ nh÷ng hiÖn töîng nhö thÕ l¹i t×m ®öîc nh÷ng biÖn minh tinh thÇn tõ kÕt cÊu lµng m¹c cæ truyÒn, tõ lÞch sö ph¸t triÓn cô thÓ cña th«n x· trong vïng. Vµ, nhö vËy, vÊn ®Ò bçng mang thªm mét ý vÞ d©n téc häc kh«ng chèi c·i ®öîc. Mét tèi vµ mét buæi s¸ng gÆp gì c¸c cô ë hai th«n YÕn vµ §ôc qu¶ lµ ng¾n ngñi, kh«ng ®ñ cho ngöêi th¨m hái ®i s©u vµo tõng sù kiÖn. Trong hoµn c¶nh ®ã, nh÷ng ghi chÐp döíi ®©y chØ cã thÓ ph¶n ¸nh mét vµi hiÓu biÕt ®Çu tiªn, mµ chóng t«i cè hÖ thèng hãa l¹i theo mét tr×nh tù nµo ®Êy. Gi¸ trÞ gîi ý cña chóng bÞ h¹n chÕ ë møc c¸c tµi liÖu s¬ sµi, mµ chóng t«i hy väng cã dÞp bæ sung trong nh÷ng th¸ng s¾p ®Õn. Nãi ®Õn lÞch sö cö tró cña con ngöêi trªn vïng ®Êt Hö¬ng S¬n, kh«ng thÓ kh«ng ngöîc nguån ®Õn tËn hang GiÆc võa t×m thÊy trong mét chuyÕn ®i gÇn ®©y(2): t¹i hang nµy, mét vµi di vËt b»ng ®¸ löîm trªn mÆt ®Êt ®· cho thÊy niªn ®¹i Hßa B×nh -

402

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI B¾c S¬n. Nhöng, vÒ nh÷ng biÕn ho¸ qua thêi gian cña c¸c céng ®ång th«n x· cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c©u chuyÖn ®ang kÓ, th× cø g× ph¶i lïi thËt xa vÒ qu¸ khø! Vµ, còng ®óng nhö lóc ®ang th¨m hái ë ®Þa phö¬ng, chóng ta cã thÓ ®i tõng böíc, tõ nay ®Õn xöa h¬n, tõ gÇn ®Õn xa h¬n. X· Hö¬ng S¬n ngµy nay n»m trong ®Þa phËn cña huyÖn Mü §øc, thuéc tØnh Hµ T©y. X· gåm n¨m th«n: §ôc Khª, YÕn VÜ, Héi X¸, Phó Yªn, Tiªn Mai. Ngoµi ra, cßn cã xãm chµi H¹ §o¹n mµ x· cho sinh ho¹t ghÐp víi th«n Héi X¸. Mçi th«n lµ mét hîp t¸c x· n«ng nghiÖp, th«n nµo còng cã chi bé §¶ng cña m×nh. Trïm lªn tÊt c¶ lµ §¶ng uû vµ Uû ban hµnh chÝnh x· Hö¬ng S¬n. KÕt cÊu nµy, ra ®êi sau C¶i c¸ch ruéng ®Êt, vµ nhÊt lµ tõ khi hoµn c¶nh ®Þa phö¬ng cã phong trµo hîp t¸c hãa, chØ lÆp l¹i m« thøc chung cña toµn quèc. Nãi cho s¸t thùc h¬n n÷a, th× tæng thÓ Hö¬ng S¬n (tËp hîp mét sè lµng nÊp döíi ch©n vïng nói ®¸ v«i Chïa Hö¬ng) ®· dÇn dÇn h×nh thµnh qua cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. Nhöng, bÊy giê, ngoµi n¨m th«n vµ mét v¹n ®· kÓ tªn, cßn cã th«n B¹ch TuyÕt n÷a: tõ C¶i c¸ch ruéng ®Êt trong khu«n khæ ®iÒu chØnh ®Êt vµ ruéng gi÷a c¸c x· kÕ cËn nhau, B¹ch TuyÕt ®· bÞ c¾t khái Hö¬ng S¬n ®Ó nhËp vµo x· Toµn Th¾ng bªn c¹nh. T×nh h×nh tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m kh¸c thÕ nhiÒu, vµ ë ®©y ®· lÊp lã nh÷ng mÇm mèng lÞch sö cña mèi bÊt hßa ngµy nay. BÊy giê, chöa cã kh¸i niÖm phøc hîp Hö¬ng S¬n, mçi th«n ngµy nay ®ö¬ng thêi cßn lµ mét x·, nghÜa lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh - x· héi - kinh tÕ biÖt lËp, víi lý tröëng vµ triÖn riªng cña m×nh. Thùc ra, mçi x· thêi Êy còng chØ lµ mét th«n th«i. HiÖn töîng th«n - x· ®ång nhÊt kh«ng cã g× l¹, vèn rÊt phæ biÕn ë B¾c Bé nãi chung vµ ë Hµ T©y nãi riªng. Th«n (nãi cho n«m na lµ lµng) kh«ng ph¶i lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh theo nghÜa trän vÑn

403

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña ch÷ Êy, kh«ng ra ®êi tõ nh÷ng cuéc ph©n bè l¹i c¸c vïng hµnh chÝnh mçi khi mét triÒu ®¹i phong kiÕn míi thay ch©n mét triÒu ®¹i cò. Lµ s¶n phÈm tù nhiªn tiÕt ra tõ qu¸ tr×nh ®Þnh cö vµ céng cö cña ngöêi ViÖt trång trät, th«n (hay lµng) tö¬ng ®ö¬ng víi tÕ bµo cña c¬ thÓ sèng, thöêng chiÕm lÜnh mét ®Þa vùc bao gåm c¶ mét thung lòng nhá, hay mét c¸nh ®ång, mét phÇn c¸nh ®ång, mµ ®Þa thÕ vµ ranh giíi thiªn nhiªn cho phÐp cö d©n kiÕn t¹o trªn ®ã mét hÖ thèng mö¬ng phai tù trÞ. Cã thÓ vÝ v« vµn lµng ViÖt víi nh÷ng “cÊu kiÖn ®óc s½n” mµ mçi triÒu ®¹i, tuú nhu cÇu tæ chøc hµnh chÝnh - x· héi cña m×nh, l¾p ghÐp l¹i theo thiÕt kÕ nµy hay thiÕt kÕ kia, x©y nªn nh÷ng ®¬n vÞ phøc hîp h¬n. Trong thêi gian gÇn ®©y, cã thÓ gÆp trªn ®Þa bµn ngöêi ViÖt ë miÒn B¾c nhiÒu kiÓu kÕt cÊu ®Þa vùc x·, mµ kh¸c biÖt c¬ b¶n chØ lµ sè löîng th«n (hay lµng) hîp thµnh: nhÊt x· nhÊt th«n, nhÊt x· nhÞ th«n, nhÊt x· tam th«n. Trong tröêng hîp thø nhÊt, x· vµ th«n (hay lµng) chØ lµ mét: c¸ tÝnh cña th«n - cã nhµ th¬ gäi lµ “hån lµng”(3) - cµng ®öîc nhÊn m¹nh qua vai trß hµnh chÝnh hoµn chØnh cña x·. Trong hai tröêng hîp sau, x· lµ cÊp trªn, th«n (hay lµng) lµ cÊp döíi. Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, c¸c lµng trªn ®Êt Hö¬ng S¬n ngµy nay ®Òu r¬i vµo tröêng hîp thø nhÊt. Nh÷ng th«n (hay lµng) mµ ®ång thêi l¹i lµ x· Êy häp thµnh tæng Phï Löu thöîng. Phï Löu lµ trÇu, trÇu kh«ng. §· cã miÕng trÇu trªn (thöîng) tÊt ph¶i cã thÓ ®èi xøng víi nã, miÕng trÇu döíi: Phï Löu h¹. Vµ ¾t cã mét thêi nµo ®ã mµ hai miÕng trÇu häp l¹i thµnh mét l¸ trÇu thèng nhÊt, Phï Löu, kh«ng ph©n biÖt trªn döíi. §©y kh«ng ph¶i lµ lËp luËn, mµ chØ lµ ®Þnh ®o¹t mét c¸ch rÊt h×nh thøc chñ nghÜa, ®Ó qua ®ã thÊy ®öîc mét kiÓu suy nghÜ cña cha «ng chóng ta c¸ch ®©y chöa ph¶i l©u la g×, hay Ýt nhÊt còng mét trong nh÷ng quy t¾c chi phèi c¸ch ®Æt tªn cho c¸c ®¬n

404

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÞ hµnh chÝnh trong nÒn v¨n minh cæ truyÒn cña d©n téc. Thùc ra, ch¶ cÇn ph¶i ®o¸n ®Þnh lµm g×: c¸c cô ë ®Þa phö¬ng, ë th«n YÕn còng nhö th«n §ôc, vÉn nhí r»ng, tröíc cuéc C¶i lö¬ng hö¬ng chÝnh, mµ Hoµng Träng Phu lµ ngöêi chÞu tr¸ch nhiÖm thi hµnh trong ph¹m vi tØnh Hµ §«ng cò - Hoµng lµm tæng ®èc Hµ §«ng tõ nh÷ng n¨m 20-, th× tæng Phï Löu, thuéc huyÖn Hoµng An, cßn chiÕm c¶ hai bªn bê s«ng §¸y, hai nöa tæng ë hai bªn s«ng lµ hai nöa l¸ trÇu, dßng s«ng lµ cuèng l¸. Vµ chØ víi C¶i lö¬ng hö¬ng chÝnh th× Phï Löu míi bÞ c¾t thµnh hai tæng: tæng thöîng ë bªn bê ph¶i (c¸c cô b¶o lµ “h÷u hµ”), tõ ®Êy thuéc huyÖn Mü §øc; tæng h¹ ë bªn bê tr¸i (“t¶ hµ”), tõ ®Êy thuéc huyÖn øng Hoµ. Th«n (hay lµng) vèn lµ nh÷ng “cÊu kiÖn ®óc s½n”, cã thÓ ®öîc g¸ l¾p vµo nhau vµ th¸o rêi khái nhau, do ®ã kh«ng nhÊt thiÕt r»ng c¸c th«n häp thµnh x· Hö¬ng S¬n ngµy nay thêi nµo còng ®öîc chÝnh quyÒn ban cho quy chÕ x·, thêi nµo còng ®öîc xem lµ nh÷ng ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së cã bé m¸y biÖt lËp ®èi víi c¸c ®¬n vÞ l©n cËn. Theo lêi c¸c cô ë hai th«n YÕn vµ §ôc, cã mét thêi (?) mµ nh÷ng lµng nãi ®©y kh«ng ®öîc höëng quy chÕ hµnh chÝnh nhö nhau. BÊy giê, vÉn theo lêi c¸c cô, cã ba x·, hai th«n, mét phöêng: 1. Héi X¸ x·. Phô thuéc vµo x· nµy cã B¹ch §éc th«n, nay lµ th«n B¹ch TuyÕt mµ C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®· c¾t vÒ x· kh¸c; 2. YÕn VÜ x·. Phô thuéc vµo x· nµy cã §öêng Yªn th«n, nay lµ th«n Phó Yªn. 3. §ôc Khª x·. Phô thuéc vµo x· nµy cã H¹ §o¹n phöêng, nay lµ xãm chµi H¹ §o¹n. ë ®©y, ta thÊy v¾ng mÆt lµng Tiªn Mai. Nhöng ®iÒu nµy cã lý do cña nã: c¸c cô cho biÕt r»ng d©n Tiªn Mai tho¹t tiªn lµ mét

405

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI bé phËn cña cö d©n lµng H÷u VÜnh ë bªn kia s«ng (nay lµ th«n H÷u VÜnh, thuéc x· Hång Quang, huyÖn øng Hßa), míi di cö qua bªn nµy s«ng c¸ch ®©y chöa ph¶i l©u l¾m (?), vµ ®Õn m·i gÇn ®©y vÉn chung ®Òn thê “«ng V©ng” víi lµng H÷u VÜnh. §iÒu ®¸ng löu ý, trong chõng mùc cã dÝnh dÊp ®Õn mèi bÊt hßa gi÷a hai th«n YÕn vµ §ôc hiÖn nay: ngöîc vÒ tËn thêi ®ang bµn, ba lµng YÕn VÜ, §ôc Khª, vµ Héi X¸ vÉn b×nh ®¼ng víi nhau, cô thÓ lµ ®öîc chÝnh quyÒn ®ö¬ng thêi cho höëng quy chÕ x· nhö nhau * *

*

Tuy nhiªn, lïi thªm mét böíc vÒ qu¸ khø, ta l¹i thÊy r»ng thÕ b×nh ®¼ng Êy gi÷a ba lµng kh«ng ph¶i lµ t×nh tr¹ng vèn cã tõ ®Çu. C¸c cô c¶ ë YÕn VÜ lÉn §ôc Khª ®Òu thèng nhÊt r»ng, håi xöa n÷a - tröíc n¨m thø 26 triÒu Tù §øc (tøc tröíc n¨m 1872) - c¨n cø vµo mét sè giÊy m¸ ch÷ Nho mµ tröíc ®©y cô §Þnh ë th«n YÕn tõng ®öîc gi÷, th× ba lµng §ôc Khª, YÕn VÜ, vµ Héi X¸ häp thµnh “ba ch¹” chung nhau mét ng«i ®×nh: ®Õn tËn nay nhiÒu ngöêi ë ®Þa phö¬ng cßn gäi ng«i ®×nh trªn ®Êt §ôc Khª lµ “ng«i ®×nh ba ch¹”. Ch¹ lµ tõ ViÖt cæ chØ lµng. VÉn theo lêi c¸c cô, ë ®©y, trong sè ba ch¹ liªn kÕt quanh ng«i ®×nh chung, §ôc Khª lµ ch¹ c¶, cßn YÕn VÜ vµ Héi X¸ lµ nh÷ng ch¹ em. H·y dõng l¹i trong chèc l¸t tröíc kÕt cÊu ba ch¹, mµ cho ®Õn nay chöa mét nhµ nghiªn cøu nµo cã dÞp ®Ò cËp ®Õn mét c¸ch trùc diÖn(4). Thùc ra, kh«ng chØ cã ba ch¹, mµ cßn cã kÕt cÊu hai ch¹ n÷a. Dï sao, h×nh thøc liªn kÕt gi÷a hai lµng hay ba lµng quanh mét ®Þa ®iÓm thê cóng lµ hiÖn töîng kh«ng qu¸ hiÕm trªn ®ång b»ng B¾c Bé, trong vïng cö tró cña ngöêi ViÖt. §©y kh«ng thuÇn tuý lµ chuyÖn kÕt nghÜa, hay “kÕt nöíc ng·i”, nhö gi÷a hai lµng quan hä ch¼ng h¹n. MÆc dÇu chöa hÒ thùc sù ®öîc kh¶o s¸t, kÕt cÊu hai ch¹ - ba ch¹ kh«ng khái gîi cho ngöêi ®i th¨m hái d©n téc

406

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI häc ë ®ång b»ng liªn töëng ®Õn tæ chøc löìng hîp vÝ nhö ë Mªlanªdi(5). T¹i ®©y, lµng, tøc ®Þa ®iÓm cö tró vµ ®¬n vÞ tËp hîp x· héi - chÝnh trÞ ë nÊc thÊp nhÊt, thöêng tù ph©n, trong lßng nã, thµnh hai nöa, nhµ ë cña mçi nöa chiÕm mét bªn con ®öêng ®éc ®¹o xuyªn qua lµng. VÒ mÆt tæ chøc x· héi, hoÆc hai nöa cïng mét lµng cã quan hÖ h«n nh©n qua l¹i, hoÆc víi mét nöa cña mét lµng kh¸c cïng nhãm téc ngöêi: víi d¹ng thø hai nµy, quan hÖ h«n nh©n b¾t ®Çu mang diÖn m¹o tam hîp. Nhö vËy, tæ chøc löìng hîp cña lµng Mªlanªdi cæ truyÒn cßn g¾n chÆt víi hÖ thèng th©n téc, vµ h¼n lµ vÕt tÝch cña mét x· héi thÞ téc chöa ph¶i ®· qu¸ xa x«i. MÆc dÇu kh«ng thÓ tiªn quyÕt lo¹i trõ mét nguån gèc tö¬ng tù trong tröêng hîp kÕt cÊu hai ch¹ - ba ch¹, tæ chøc nµy ë trªn ®ång b»ng B¾c Bé kh«ng cßn ®Ó lé mèi hµn nµo tin cËy ®öîc víi chÕ ®é löìng hîp, hay tam hîp (tøc h«n nh©n thµnh chuçi) trong c¸c hÖ thèng th©n téc ph©n lo¹i n÷a. Ýt nhÊt th× ®«i tÝ tµi liÖu n¾m s½n trong tay còng cho phÐp t¹m tin nhö vËy. VÒ mèi liªn kÕt gi÷a ba lµng §ôc- YÕn- Héi, kÕt cÊu ba ch¹ l¹i cã kh¶ n¨ng b¾t nguån tõ lÞch sö h×nh thµnh cña lµng xãm trong vïng. Tõ ®©y trë ®i, chóng ta sÏ r¬i vµo b·i lÇy ®¸ng yªu cña truyÒn thuyÕt. Víi mét buæi tèi vµ mét buæi s¸ng, chóng t«i kh«ng thÓ truy giÊy tê cò, lïng xem gia ph¶, ®Þa b¹, minh v¨n, bi ký... §ã lµ viÖc sÏ lµm sau. Trong khi chê ®îi, chØ cßn biÕt t¹m c¨n cø vµo “truyÒn thuyÕt” xuÊt ph¸t tõ cöa miÖng cña c¸c cô hai th«n. Nãi lµ “truyÒn thuyÕt”, v× ngöêi d©n quª nµo ch¶ muèn g¸n ®«i tÝ chÊt “huyÒn” cho buæi ra ®êi cña n¬i m×nh ch«n rau c¾t rèn. Huèng chi nh÷ng chuyÖn c¸c cô kÓ cho nghe l¹i cè t×nh ph¶n ¸nh mét sù kiÖn “lín” cña “biªn niªn sö” lµng m¹c thêi qu¸ khø, mét cuéc tranh chÊp dai d¼ng gi÷a lµng m×nh vµ lµng ngöêi, gi÷a ta vµ hä. May mµ ë ®©y, còng nhö t¹i mäi vïng quª

407

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kh¸c trªn ®Êt nöíc ta, kho dù tr÷ huyÒn tè - vèn kh«ng ph¶i lµ v« h¹n nhö nhiÒu ngöêi töëng - ®· bÞ nh©n d©n phung phÝ nhiÒu råi ®Ó t« ®iÓm cho c¸c vÞ thÇn lµng, vÝ dô vÞ “th¸nh” næi tiÕng ®öîc thê ë ®Òn Tr×nh(6). ChÝnh v× thÕ mµ c¸c “truyÒn thuyÕt” nãi ®©y, tuy cã nhuèm ®«i tÝ chÊt “huyÒn”, nhöng kh«ng vöíng qu¸ nhiÒu huyÒn tè, kh«ng qu¸ biÕn d¹ng v× bÞ khu«n vµo c¸c thø “m« h×nh” huyÒn tÝch, do ®ã kh¸ trong trÎo vµ ®¬n gi¶n, ®¬n gi¶n gÇn nhö sù thËt. Tuy nhiªn, mét ®iÒu n÷a còng ®¸ng löu ý lµ nh÷ng tÝch truyÖn nµy ®öîc c¸c cô bªn YÕn còng nhö bªn §ôc, d©n YÕn còng nhö d©n §ôc, kÓ gÇn hÖt nhau. Nhö vËy, dï cã “®¬n gi¶n gÇn nhö sù thËt”, chóng vÉn lµ nh÷ng “truyÒn thuyÕt” thùc sù, mµ tÝch truyÖn tö¬ng ®èi cè ®Þnh ho¸ qua thêi gian ®· ®ñ søc bÒn ®Ó kh«ng cÇn chÊp nhÆt nh÷ng c¬n cuång nhiÖt tho¶ng qua cña lµng m¹c. Th¸i ®é cã thÓ gäi lµ “v« tö” ®ã cña d©n c¶ hai lµng khiÕn chóng t«i ngê ngî r»ng c¸c “truyÒn thuyÕt” Êy ®· tù khu«n m×nh vµo mét “m« h×nh” mµ ®iÒu kiÖn hiÖn nay chöa cho phÐp läc ra ®öîc - kh«ng ph¶i “m« h×nh” thÇn tho¹i, mµ “m« h×nh” truyÒn thuyÕt lµng m¹c - ®Ó nãi lªn mét ®iÒu g× kh¸c n÷a, s©u s¾c h¬n, “siªu th¨ng” h¬n. C¸c tÝch truyÖn rêi r¹c cã thÓ ®öîc tËp hîp l¹i nhö sau cho cã ®Çu cã ®òa. D©n lµng YÕn vèn kh«ng ph¶i lµ ngöêi vïng nµy. Theo lêi c¸c cô bªn YÕn, th× hä tõ nhiÒu n¬i ®Õn: lµng Viªn Néi (trong vïng V©n §×nh, thuéc tØnh Hµ T©y), H¶i Dö¬ng, Thanh Hãa... Cßn theo lêi c¸c cô bªn §ôc, th× d©n YÕn vèn lµ ngöêi Möêng ë Phó L·o, trªn ®Êt huyÖn L¹c Thñy, tØnh Hßa B×nh. Phó L·o ë bªn kia söên nói, kh«ng xa vïng Hö¬ng S¬n lµ bao, nèi liÒn víi Hö¬ng S¬n b»ng hai lèi ®i cæ truyÒn. Mét lµ qua rõng Vµi, ®Õn chïa Trß (hay Thiªn Trï), råi men theo bê khe YÕn ra tËn lµng YÕn VÜ; hai lµ qua ®åi «ng Tröng, ®Õn ng· ba Ch¹c TiÒn, ®æ xuèng thung Vö¬ng(7) trªn ®Êt rõng cña lµng §ôc Khª. Tröíc

408

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hµng n¨m, cø ®Õn r»m th¸ng giªng ta, lµng §ôc Khª l¹i cö bèn «ng lÒnh(8) vµo cóng t¹i ®åi «ng Tröng, nÕu kh«ng - ngöêi lµng §ôc tin thÕ - th× d©n Möêng Phó L·o sÏ ®Õn thu ho¹ch hÕt nh÷ng g× trång ®öîc trªn vïng rõng gi¸p ranh nµy (9). §øng vÒ mÆt d©n téc häc t«n gi¸o mµ nãi, ®©y cã thÓ lµ mét h×nh thøc cóng «ng tiÒn chñ; nÕu dïng ch÷ cña nh÷ng nhãm Thöîng T©y Nguyªn thuéc ng÷ hÖ Nam phö¬ng, th× ®Êy lµ mét h×nh thøc chÊp nhËn ®Æc quyÒn tinh thÇn cña dßng dâi p« l©n (chñ ®Êt) ®èi víi ®Êt ®ai. Nguån gèc cö d©n lµng YÕn, nhö vËy, lµ vÊn ®Ò cßn ph¶i minh x¸c l¹i. Nhöng, dï lµ tõ miÒn xu«i lªn, hay tõ Phó L·o ®Õn, d©n YÕn VÜ ch¾c ch¾n lµ kÎ ®Õn sau. C¸c cô c¶ bªn YÕn lÉn bªn §ôc ®Òu thèng nhÊt víi nhau vÒ c¸c ®Þa ®iÓm cö tró nèi tiÕp tröíc sau cña ngöêi lµng YÕn: tho¹t tiªn, trªn m« §öêng S¸o gi÷a ®ång (ngöêi bªn §ôc chØ nãi thªm: tõ Phó L·o, theo ®öêng rõng Vµi vµ chïa Trß mµ ®Õn m« §öêng S¸o); sau ®ã, chuyÓn tõ m« §öêng S¸o vµo vÞ trÝ “lµng cò” (c¹nh §ôc Khª); cuèi cïng, dÞch qua vÞ trÝ “lµng míi” (vÞ trÝ hiÖn nay cña YÕn VÜ). Dï lµ “truyÒn thuyÕt” ch¨ng n÷a, qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch kÓ trªn Ýt nhÊt còng nãi lªn mét ®iÒu: ®ã lµ qu¸ tr×nh men tõ ngoµi ®ång vµo trong lµng, qu¸ tr×nh cña nh÷ng ngöêi ngô cö m·i råi cuèi cïng míi ®öîc chÊp nhËn. Quy chÕ d©n ngô cö cµng hiÖn râ trong nh÷ng g× mµ d©n lµng §ôc kÓ cho chóng t«i nghe vÒ s«ng ®µo hÑp ng¨n c¸ch hai lµng, cã hai m« ®Êt, hai “th»ng phçng”, vµ mçi “khi hai th»ng phçng ®¸nh nhau” th× lµng YÕn ch¸y to(10). Nhö vËy, döíi m¾t cña d©n §ôc Khª ngµy tröíc, ®Êt YÕn VÜ lµ “®Êt nghÞch”: thöêng ®öîc dµnh cho d©n ngô cö. Trªn nÒn c¶nh t©m lý kú thÞ d©n téc - kh«ng thÓ tr¸nh ®öîc trong c¸c x· héi tröíc C¸ch m¹ng - dï cho, qua biÓu hiÖn t«n gi¸o, ngöêi §ôc Khª cã chÊp nhËn vai trß tiÒn chñ cña ngöêi Möêng Phó L·o ch¨ng n÷a, chóng t«i

409

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cø e r»ng nguån gèc Möêng mµ bªn §ôc g¸n cho bªn YÕn chØ lµ mét h×nh thøc “siªu th¨ng” ®Ó nhÊn m¹nh thªm th©n phËn h¹ ®¼ng cña nh÷ng ngöêi ngô cö. “TruyÒn thuyÕt” còng ®¶ ®éng ®Õn mét ®iÒu cã thÓ biÕt ch¾c: tröíc n¨m thø 26 triÒu Tù §øc, lµng YÕn VÜ cïng hai lµng §ôc Khª vµ Héi X¸ hîp thµnh mét kÕt cÊu ba ch¹, trong ®ã §ôc lµ ch¹ c¶, cßn YÕn vµ Héi thñ vai ch¹ em. “BiÕt ch¾c”, v×, nhö ®· nãi trªn, niªn ®¹i còng nhö sù kiÖn cã thÓ ®öîc rót ra tõ mét sè giÊy m¸ thêi xöa truyÒn l¹i, mµ cô §Þnh ë th«n YÕn tõng cã dÞp gi÷ vµ ®äc. Nh÷ng giÊy m¸ Êy, theo lêi cô, ®Òu cã dÝnh dÊp ®Õn “vô ¸n biÖt tõ” ®· kÐo dµi gi÷a lµng YÕn vµ lµng §ôc tõ n¨m thø 13 triÒu Tù §øc (tøc n¨m 1859) cho ®Õn n¨m thø 26 cïng triÒu (1872). “BiÖt tõ” (t¸ch n¬i thê tù), v× kÕt cÊu ba ch¹ ë ®©y, còng nhö ë nh÷ng n¬i kh¸c cã hiÖn töîng Êy trªn ®ång b»ng B¾cBé, lÊy ng«i ®×nh cña ch¹ c¶ lµm trung t©m cho mèi liªn kÕt gi÷a c¸c ch¹ n»m trong kÕt cÊu. “BiÖt tõ”, nhöng cã “biÖt x·” (t¸ch thµnh x· riªng) hay kh«ng? Nãi mét c¸ch kh¸c, tröíc khi vô kiÖn kÕt thóc b»ng th¾ng lîi cña YÕn VÜ, ph¶i ch¨ng lµng YÕn chØ lµ mét th«n phô thuéc vµo x· §ôc Khª (nhö sau nµy §öêng Yªn th«n phô thuéc vµo YÕn VÜ x·, B¹ch §éc th«n phô thuéc vµo Héi X¸ x·...)? Khi chöa n¾m ®öîc trong tay nh÷ng v¨n b¶n xöa cã thÓ cßn sãt l¹i ë ®Þa phö¬ng, kÓ c¶ minh v¨n vµ bi ký, chóng t«i chöa d¸m tr¶ lêi c©u hái trªn. Dï sao, truyÒn thuyÕt trªn cöa miÖng cña c¸c cô bªn YÕn cßn nh¾c nhë nhiÒu ®Õn nh÷ng thñ ®o¹n mµ d©n lµng YÕn ®ö¬ng thêi ®· ph¶i viÖn ®Õn ®Ó giµnh giËt ®Êt ruéng víi d©n lµng §ôc. Sau ®©y lµ mét vÝ dô. Tôc truyÒn r»ng b©y giê (?) lµng §ôc Khª tù x¸c ®Þnh ranh giíi cña m×nh nhö sau: phÝa §«ng, gi¸p YÕn VÜ, phÝa T©y, gi¸p ch©n nói ®¸ Ngò Nh¹c (n¬i dùng ®Òn Tr×nh). Dùa vµo quy ®Þnh trªn, lµng YÕn ®· ranh m·nh ban ®ªm chë ®¸ ®Õn ®æ döíi ch©n nói Ngò Nh¹c, kÐo dµi

410

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ch©n nói ra ®ång, do ®ã chiÕm thªm ®öîc hai mÉu ruéng. Cßn vÒ phÝa ®«ng th× lµng YÕn l¹i nhê mét lµng kÕt nghÜa, Thöîng TiÕt, ®Õn lËp Êp, lµm nhµ, trång tre, ®Ó h¹n chÕ vïng ®Êt cña lµng §ôc l¹i. Vô ¸n “biÖt tõ”, dï cã hµm nghÜa “biÖt x·” hay kh«ng, ®· diÔn ra trªn mét bèi c¶nh giµnh giËt ®Êt ruéng gi÷a nh÷ng lµng chung nhau mét kÕt cÊu ba ch¹, trong ®ã mét ch¹ em, sau mét thêi gian ph¸t triÓn ¾t h¼n l©u dµi, ®· quªn tiÒn kiÕp ngô cö cña m×nh, vµ b¾t ®Çu xung ®ét víi ch¹ anh. VÉn theo lêi kÓ cña c¸c cô, vô ¸n “biÖt tõ” thêi Tù §øc kh«ng cã nh÷ng chi tiÕt g× ®¸ng gäi lµ ®Æc biÖt vÒ mÆt ph¸p lý(11) hay t«n gi¸o. Lý do tö¬ng ®èi ®¬n gi¶n: ch¹ em, lµng YÕn VÜ, c¶m thÊy bÞ ch¹ anh, lµng §ôc Khª, chÌn Ðp gi÷a chèn ®×nh trung, v× vËy mµ ®ßi rót khái kÕt cÊu ba ch¹ b»ng c¸ch t¸ch ra, lËp ®×nh riªng. Cô §Þnh cßn gi÷ c¶ mét ®o¹n trong l¸ ®¬n kiÖn, mµ anh TrÇn Quèc Vöîng dÞch hé cho chóng t«i nhö sau: “... Vµo hai kú tÕ §×nh Xu©n Thu, bÞ hai th«n §ôc Khª vµ Héi X¸ cËy thÕ hµo tröëng mµ s¸ch nhiÔu ®a ®oan, hoÆc h¹ch lÔ hËu lÔ b¹c, hoÆc h¹ch ®Õn sím ®Õn muén”. Sau möêi ba n¨m theo kiÖn, ®Õn n¨m 1872 YÕn VÜ th¾ng, ®¸nh dÊu böíc cuèi cña mét qu¸ tr×nh tröëng thµnh tõ mét nhãm ngô cö lªn mét lµng hoµn toµn biÖt lËp, víi ®Þa vùc riªng, ®Êt ruéng riªng, vµ rèt cuéc lµ n¬i thê tù riªng. Mét chi tiÕt vui vui cña “truyÒn thuyÕt” lµng YÕn: §öîc kiÖn råi, s¾c phong ®· vÒ råi, nhöng c¸c cô ë YÕn VÜ cßn giÊu kÝn, h«m sau míi tæ chøc röíc s¾c ®Ó thÞ uy, mçi trai ®inh ®i trong ®¸m röíc ®Òu mang mét bã ®uèc dµi, gi÷a bã ®uèc lµ gËy géc, phßng khi gÆp d©n §ôc Khª khiªu khÝch lµ “choang” ngay. Víi lÖ “choang”, chóng ta sÏ cã dÞp quay vÒ víi kÕt cÊu ba ch¹. “Choang” nãi ®©y kh«ng hoµn toµn ®ång nghÜa víi “cho¶ng”, kh«ng cã nghÜa lµ ®¸nh nhau v× mét nguyªn nh©n

411

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngÉu nhiªn nµo. Trong vïng Hö¬ng S¬n, “choang” chØ lÖ nÐm ®¸ gi÷a lµng YÕn mét bªn, vµ hai lµng §ôc - Héi mét bªn. Cø ®Õn ngµy mång mét tÕt Nguyªn ®¸n, vµo kho¶ng gÇn Ngä, khi c¸c cô ®· tõ ngoµi ®×nh vÒ ®Õn nhµ kh¸ l©u råi, mét sè trÎ em bªn YÕn kÐo ®Õn gÇn bê con s«ng ®µo ng¨n c¸ch hai th«n, chöi väng qua bªn §ôc. TrÎ con bªn §ôc ®¸p ngay. §¸ b¾t ®Çu vun vót qua l¹i. Tõ trÎ con, ch¼ng mÊy chèc cuéc Èu ®¶ d©y qua ngöêi lín. Sè ®«ng d©n c¶ hai lµng ïa ra hai bê s«ng hÑp, chöi nhau thËm tÖ. §µn «ng nÐm ®¸, ®µn bµ con g¸i tiÕp tÕ ®¸. Quy öíc ngÇm lµ chöi thËt, nÐm thËt, vì ®Çu mÆc. HiÖn nay, nhiÒu ngöêi lín tuæi, nhiÒu cô giµ cßn gi÷ vÕt sÑo trªn ®Çu, chøng tÝch cña nh÷ng trËn “choang” ngµy xöa. Mµ l¹ thay, d©n c¶ hai bªn ®Òu tin r»ng cã vì ®Çu v× “choang” còng rÊt chãng lµnh, chØ ®¾p tÝ thuèc lµo, nhÊt lµ lÊy t¹i chç Ýt ®Êt bét r¾c lªn vÕt thö¬ng, lµ khái ngay, hay Ýt nhÊt còng cÇm m¸u ngay, ®Ó cho ngöêi bÞ n¹n l¹i cã thÓ tiÕp tôc “choang”. Chöa ai trong vïng nªu lªn ®öîc mét tröêng hîp chÕt v× “choang”. Cã khi mét bªn thõa thÕ vöît s«ng ®µo, thöêng lµ vöît b»ng mét c©y sµo dµi c¾m xuèng lßng s«ng ®Ó lÊy ®µ bËt qua bªn kia bê, ®¸nh gi¸p l¸ cµ. BÊy giê, kh«ng nhÊt thiÕt cø ph¶i nÐm ®¸, cã thÓ thôi nhau, ®Êm nhau, thËm chÝ ví ®öîc g× lµ nÖn lu«n. Khi bèc lªn, khi h¹ xuèng, khi t¹m ngõng, trËn “choang” cø thÕ kÐo dµi cho ®Õn ngµy mång 7 TÕt, ngµy khai s¬n tøc më cöa rõng(12). Theo lêi cña c¶ ngöêi YÕn VÜ lÉn ngöêi §ôc Khª, d©n Héi X¸ còng tham gia “choang” bªn c¹nh §ôc Khª, nhöng kh«ng nhiÖt t×nh mÊy, vµ kh«ng ph¶i c¶ lµng l©m cuéc. N¨m nµo còng vËy, lªn tiÕng chöi ®Ó më mµn trËn “choang” lµ trÎ con bªn YÕn, kh«ng bao giê ngöîc l¹i. §Ó gi¶i thÝch ®iÒu ®ã, tröíc kia ngöêi bªn §ôc b¶o r»ng ®Êt YÕn lµ “®Êt nghÞch” (thÕ ®Êt “th»ng phçng”...). Sau C¸ch m¹ng, lÖ “choang” hÇu kh«ng cßn n÷a, tuy

412

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI r»ng m·i ®Õn nay - TÕt n¨m ngo¸i (TÕt Gi¸p DÇn) còng thÕ - trÎ em ch¨n tr©u cña hai lµng vÉn “choang” nhau mét håi vµo h«m mång mét TÕt cho vui. §iÒu ®¸ng löu ý ®Ó nhÊn m¹nh: Khi ®ang “choang”, hai bªn ®Òu ra søc, nhöng ngoµi nh÷ng ngµy Êy ra, b¹n bÌ ®«i bªn vÉn ®i l¹i ch¬i bêi víi nhau, kh«ng hÒ ®· v× “choang” nhau mµ sinh ra hiÒm khÝch. ChØ mét chi tiÕt nµy th«i còng ®· cho phÐp ngê vùc “truyÒn thuyÕt” g¸n nguyªn nh©n cña lÖ “choang” cho vô kiÖn “biÖt tõ” döíi thêi Tù §øc. Tôc nÐm ®¸ gi÷a hai lµng, thùc ra, kh«ng ph¶i lµ ®Æc ®iÓm cã mét kh«ng hai cña vïng Hö¬ng S¬n. Nã cßn ®Ó l¹i nhiÒu vÕt tÝch trªn ®ång b»ng B¾c Bé. B¹n Nh©m TuyÕt ë ViÖn D©n téc häc cho biÕt r»ng c« ®· gÆp tôc nµy nhiÒu lÇn trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra vÒ héi lµng ë VÜnh Phó vµ Hµ B¾c. HuyÖn L©m Thao, thuéc tØnh VÜnh Phó, ch¼ng h¹n, ®Þa phö¬ng næi tiÕng v× mét trong nh÷ng n¬i tån kho nhiÒu phong tôc cæ kÝnh, cã lÖ “®¸nh qu©n Mö¬ng g¸p”. “§¸nh qu©n” chØ tôc nÐm ®¸ gi÷a “qu©n” cña hai lµng “Mö¬ng g¸p” ®Þa ®iÓm hµng n¨m chøng kiÕn cuéc “®¸nh qu©n”. Nãi ®©u xa, ngay ë Hµ T©y, tØnh së t¹i cã th¾ng c¶nh Chïa Hö¬ng, ngo¹i lÖ “choang” cña d©n ba ch¹ YÕn- §ôc- Héi, vÉn theo lêi b¹n Nh©m TuyÕt, th× c¸ch ®©y chöa l©u l¾m vÕt tÝch cña tôc nÐm ®¸ vÉn cßn ®öîc b¶o löu Ýt nhÊt ë hai ®Þa phö¬ng: gi÷a hai lµng Thöîng Héi vµ H¹ Héi thuéc huyÖn §an Phöîng; gi÷a hai lµng §a Phóc, vµ Thôy Khª trong vïng Chïa ThÇy. Chóng t«i cßn cã thÓ nªu thªm tröêng hîp lµng C¸t V¨n thuéc huyÖn Thanh Chö¬ng, tØnh NghÖ An. ë ®©y, vµo mét ngµy th¸ng giªng ta, thanh niªn c¸c xãm kÐo nhau ra mét ®åi träc c¹nh lµng, ph©n lµm hai phe ®Ó nÐm ®¸ nhau, “lµng trªn” lµ mét phe, “lµng döíi” lµ mét phe. Ph¶i ch¨ng c¸ch ph©n phe nµy dùa trªn nÕp gÊp gi÷a hai gi¸p cò? Mét chi tiÕt mµ chóng t«i ®¸nh gi¸ lµ ®Æc biÖt giµu ý nghÜa: tuy phô n÷ ë ®©y kh«ng gi÷ viÖc tiÕp tÕ ®¸ nhö

413

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®µn bµ con g¸i ë hai lµng YÕn VÜ vµ §ôc Khª, nhöng, ®Ó chuÈn bÞ cho cuéc nÐm ®¸ ë C¸t V¨n, tõ chiÒu h«m tröíc mét bµ cô giµ ®i kh¾p ®åi, xÕp ®¸ thµnh tõng ®èng con. §Õn ®©y, töëng ®· cã thÓ t¹m dõng l¹i ®Ó s¬ kÕt c¸c ®Æc ®iÓm cña tôc nÐm ®¸ nãi chung: 1. Tôc nµy bao giê còng diÔn ra gi÷a hai nhãm thuéc mét céng ®ång th«n x·; gi÷a nh÷ng lµng cïng x·, gi÷a nh÷ng lµng kh«ng cïng x· nhöng l¹i cïng ®øng víi nhau trong mét kÕt cÊu “hai ch¹ - ba ch¹”, thËm chÝ gi÷a hai nöa lµng (nhö ë C¸t V¨n). 2. TÝnh chÊt töîng tröng cña nã lµ râ rÖt: cã thÓ nÐm nhau thËt lùc (Nh©m TuyÕt nãi: “ph¶i ®æ m¸u”), nhöng tôc nÐm ®¸ kh«ng hÒ v× vËy mµ g©y “thï lµng”; 3. Nã g¾n chÆt víi t«n gi¸o th«n x·: TÕ thµnh hoµng, héi ®Çu xu©n... vµ, trong hoµn c¶nh x· héi ViÖt cæ truyÒn, th× c¸c h×nh th¸i thêi phông Êy ®Òu cã liªn quan ®Õn nghi lÔ n«ng nghiÖp, trong chõng mùc mµ tÕ thµnh hoµng vµ héi ®Çu xu©n còng nh»m cÇu “phong ®¨ng hßa cèc”. Nhö vËy, ®Ó hiÓu lÖ “choang” ë Hö¬ng S¬n trong ý nghÜa t«n gi¸o cña nã, kh«ng nh÷ng ph¶i quy chiÕu vµo tôc nÐm ®¸ nãi chung, mµ cßn ph¶i ®Æt lÖ Êy trong c¶nh quan thê cóng cña th«n x· cò (nghi lÔ n«ng nghiÖp), mµ xem xÐt. H¬n n÷a, ®Ó hiÓu lÖ “choang” ë Hö¬ng S¬n trong c¸c hµm nghÜa x· héi - chÝnh trÞ cña nã, ®Æc biÖt trong mèi quan hÖ gi÷a nã vµ sù va vÊp l©u ®êi gi÷a hai tËp thÓ n«ng nghiÖp l¸ng giÒng, còng ph¶i tr¶ lÖ Êy vÒ c¶nh quan x· héi cña th«n x· cò (kÕt cÊu ba ch¹ vµ kÕt cÊu lµng x·) mµ t×m hiÓu. TÊt nhiªn, mÆt nµy ¶nh höëng ®Õn mÆt kia, cã khi lång vµo mÆt kia, vµ ngöîc l¹i. §©y ®óng lµ mét “sù kiÖn tæng thÓ”, nhö M. Mèt (M. Mauss) tõng quan niÖm. Dï sao, xÐt tõ mét gãc ®é h×nh thøc nhöng thùc tÕ, ®iÒu ®Ëp ngay tõ ®Çu vµo

414

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI con m¾t cña ngöêi thêi nay h¼n chöa ph¶i lµ nh÷ng tæ chøc x· héi- chÝnh trÞ, ®ãng khung tôc nÐm ®¸ l¹i, mµ chÝnh lµ biÓu hiÖn “qu¸i dÞ” cña tôc Êy, nhÊt lµ khi tËp qu¸n ®Þa phö¬ng ®ßi hái “choang” thËt lùc, nhö trong tröêng hîp ë Hö¬ng S¬n. Tröíc hÕt, kh«ng thÓ t¸ch tôc nÐm ®¸ khái c¸c h×nh thøc biÓu diÔn tËp thÓ trong khu«n khæ héi lµng ngµy tröíc, mµ chóng t«i t¹m gäi lµ “®Êu töîng tröng”(13): ®¸nh nhau b»ng gö¬m, gi¸o gi¶, m« pháng chiÕn tranh, ®ua tr¶i, ®¸nh cÇu, ®¸nh phÕt, thËm chÝ c¶ vËt n÷a(14)... Còng nhö tôc nÐm ®¸, nh÷ng h×nh thøc “®Êu töîng tröng” kÓ trªn ®Òu diÔn ra gi÷a hai tËp thÓ trong mét céng ®ång th«n x·, thöêng lµ gi÷a mét sè gi¸p vµ mét sè gi¸p. ë ta, mÆc dÇu c¸c h×nh thøc ®Êu nµy ®· mang mét néi dung t«n gi¸o n«ng nghiÖp râ rÖt - kh«ng ®Êu, thËm chÝ kh«ng ®æ m¸u, th× mïa mµng sÏ kh«ng tèt, xãm lµng sÏ kh«ng yªn...nhöng chóng cßn mét tiÒn kiÕp xa xöa, ngöîc tËn thêi mµ nghi lÔ ë cÊp lµng xãm cßn g¾n chÆt víi tæ chøc löìng hîp hay tam hîp. ChÝnh v× thÕ mµ trong mét ®o¹n trªn chóng t«i ®· nãi tröíc r»ng kh«ng thÓ tiªn quyÕt lo¹i trõ tæ chøc löìng hîp hay tam hîp khái nguån gèc cña kÕt cÊu hai ch¹- ba ch¹, tøc khung x· héi lÖ “choang”. V× c¸c h×nh thøc “®Êu töîng tröng” kh«ng ph¶i chØ cã mÆt trong nghi lÔ n«ng nghiÖp ë nöíc ta, mµ tõng tån t¹i hÇu nhö kh¾p mäi n¬i trªn thÕ giíi, hai bªn bê Th¸i B×nh Dö¬ng ch¼ng h¹n, c¶ trong nh÷ng x· héi cßn ph« Ýt nhiÒu vÕt tÝch cña chÕ ®é thÞ téc cò, nhö nhiÒu téc ngöêi ë ch©u Phi®en. Trong nh÷ng céng ®ång trång trät s¬ khai nµy (háa canh, lµm nö¬ng cuèc...), c¸c cuéc “®Êu töîng tröng” kh«ng n»m trong hÖ nghi lÔ n«ng nghiÖp, mµ lµ bé phËn cña mét lÔ thøc “nguyªn thuû” h¬n nhiÒu: lÔ thøc nhËp m«n(15). Chóng thöêng diÔn ra gi÷a hai nhãm thanh niªn cïng lµng võa thô lÔ nhËp m«n chung mét khãa, cã tröêng hîp gi÷a thanh niªn cña hai nöa lµng. Nãi mét

415

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c¸ch kh¸c, chóng kh«ng rêi tæ chøc löìng hîp (hay vang bãng cña nã) thõa kÕ tõ thêi kú thÞ téc. Tõ bao giê chöa râ, nhöng ch¾c ch¾n lµ tõ rÊt l©u, tröíc khi con ngöêi böíc h¼n vµo v¨n minh trång trät, ®· ra ®êi mét kh¸i niÖm - míi nghe töëng chõng rÊt hiÖn ®¹i - cã t¸c dông gãp phÇn ®iÒu chÕ ra c¸c tö töëng t«n gi¸o s¬ kú: kh¸i niÖm löìng hîp(16). Cã thÓ nãi r»ng ®©y lµ kÕt tinh cña phÐp biÖn chøng trong tö duy nguyªn thñy. Döíi con m¾t cña ngöêi thêi Êy, nh÷ng hiÖn töîng mµ hä theo dâi ®öîc trong kh«ng gian vµ thêi gian ®Òu mang nÆng tÝnh c¸ch hai mÆt: hai phÇn ®èi xøng cña mét vËt thÓ, ®ùc - c¸i, nam - n÷, dö¬ng vËt - ©m vËt, trêi - ®Êt, s¸ng tèi, mÆt trêi - mÆt tr¨ng, n¾ng - möa, nãng - l¹nh, trÎ - giµ, sèng - chÕt... ChuyÓn hãa tõ mÆt nµy qua mÆt kia, vµ ngöîc l¹i, ®ã chÝnh lµ vËn hµnh cña mäi vËt, lµ diÔn biÕn cña cuéc ®êi. Gi÷a ngµy héi, c¸c cuéc “®Êu töîng tröng” lµm t¸i hiÖn, trªn b×nh diÖn lÔ tiÕt, c¸i lÏ uyªn nguyªn Êy, víi sù tham gia cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång. NhÞp sèng hµi hßa mµ c¸c nhãm cö d©n n«ng nghiÖp ph¸t hiÖn ®öîc qua trång trät vµ ch¨n nu«i, nh÷ng kiÕn thøc míi mµ hä rót ra ®öîc tõ vßng quay trêi ®Êt, cña cá c©y kh«ng cã lý do g× ®Ó b¸c bá, tr¸i l¹i, chØ cã thÓ cñng cè thªm kh¸i niÖm löìng hîp. Cã ®iÒu lµ c¸c x· héi n«ng nghiÖp kh«ng thÓ kh«ng lång thªm vµo ®Êy mét kh¸i niÖm löìng hîp, thÓ hiÖn kh«ng nh÷ng mét c¸ch nh×n nhËn m«i tröêng bao quanh, mµ cßn c¶ mét nhu cÇu bøc thiÕt vµ mét øng xö tÝch cùc; kh¸i niÖm phån thùc. Tõ nay ngöêi n«ng d©n g¸n cho c¸c cuéc “®Êu töîng tröng” mét t¸c dông ph¸p thuËt c¶m øng(17) mµ thóc giôc c©y trång sinh s«i nÈy në, con ngöêi sinh s«i nÈy në. Víi nh÷ng böíc ph¸t triÓn cña thiªn nhiªn v¨n hãa thêi cæ, trong nhiÒu tröêng hîp c¸c cuéc “®Êu töîng tröng” l¹i nhuèm thªm mét nöíc s¬n thê

416

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI phông mÆt trêi(18), kh«ng khã nhËn l¾m trong trß ®ua tr¶i, ®¸nh cÇu, ®¸nh ®u, nÐm cßn..., vµ biÕt ®©u c¶ trong lÖ “choang” ë Hö¬ng S¬n n÷a. Nh÷ng ®öêng bay vßng cung qua l¹i mµ c¸c viªn ®¸ v¹ch trªn bÇu trêi cña tröêng nÐm, giê Ngä ®öîc chän ®Ó khai m¹c trËn “choang” hµng n¨m, ®ã lµ nh÷ng triÖu chøng... Cßn vai trß tiÕp tÕ ®¸ cña phô n÷ hai lµng YÕn vµ §ôc, nhÊt lµ cña bµ cô mét m×nh xÕp ®¸ trªn ®åi C¸t V¨n, vµ c¶ t¸c dông ch÷a vÕt thö¬ng cña ®Êt bét trªn tröêng nÐm, ph¶i ch¨ng ®ã l¹i lµ vai trß cña §Êt MÑ trong mµn kÞch phån thùc diÔn ra gi÷a Trêi vµ §Êt? Cßn cã thÓ hiÓu lÖ “choang” theo mét gãc ®é kh¸c, b»ng c¸ch vin vµo tinh thÇn cña thÇn tho¹i khëi thñy, v¶ ch¨ng, trong chõng mùc cã liªn quan ®Õn c¸c nghi lÔ t«n gi¸o s¬ kú lÊy thÇn tho¹i lµm khung thÓ hiÖn, ai d¸m nãi ranh giíi gi÷a thÇn tho¹i vµ lÔ tiÕt lµ ë ®©u? Héi ®Çu xu©n lµ lÔ kÕt thóc mét chu kú n«ng nghiÖp ®Ó më mµn cho mét chu kú míi. Döíi con m¾t cña ngöêi n«ng d©n ®· quen víi nhÞp ®iÖu ®Òu ®Æn “Bèn mïa xu©n l¹i thu qua” th× c¸c chu kú cò - míi nèi tiÕp nhau Êy chØ cã thÓ lµ thêi gian kh«ng ngõng quay vÒ chç cò ®Ó råi l¹i quay thªm vßng n÷a, lµ ngò cèc vµ con ngöêi kh«ng ngõng chÕt ®i råi t¸i sinh. Tõ l©u, nh·n quan biÖn chøng theo vßng luÈn quÈn nµy ®· ®öîc J.G. Ph’r©yd¬(19) ph©n tÝch qua nhiÒu chö¬ng uyªn b¸c, tuy kh«ng v× vËy mµ thiÕu rung ®éng vµ s¸ng tá. VÉn trªn quan niÖm thêi gian thÇn tho¹i Êy, nÕu ta möîn lêi cña Mali¸t(20) th× ®iÓm giao thoa gi÷a hai n¨m cò - míi chØ cã thÓ lµ böíc “lïi vÒ thêi ®iÓm b×nh minh tröíc t¹o thiªn lËp ®Þa”. “Lïi vÒ trang giÊy tr¾ng cña tån t¹i”, “vÒ lóc khëi ®Çu tuyÖt ®èi, khi chöa g× hoen è; chöa g× hö háng”. Nhöng, “lïi vÒ” kh«ng ph¶i ®Ó vÜnh viÔn bÞ hßa tan trong c¸i “v« ph©n hãa khëi nguyªn cña ®ªm vò trô” mµ chÝnh lµ chuÈn bÞ ®Ó råi l¹i “chuyÓn tõ hçn mang ®Õn t¹o thiªn lËp ®Þa”

417

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trªn “dßng ch¶y kh«ng døt cña cuéc sèng”. B¶y ngµy, kÓ tõ mång mét tÕt ®Õn mång b¶y më cöa rõng, lµ nh÷ng ngµy bÊt thöêng, nh÷ng ngµy kiªng lµm ¨n kh¸c h¼n nh÷ng chuçi ngµy lµm ¨n tröíc ®Êy vµ sau ®Êy. Lµ b¶n lÒ gi÷a hai vßng quay hÖt nhau cña thêi gian, b¶y ngµy “v« ph©n hãa” nµy möîn phong c¸ch töîng tröng - cßn cã thÓ möîn phong c¸ch nµo kh¸c?- ®Ó t¸i hiÖn, trong tÊn kÞch vò trô chuyÓn hãa, diÔn qua b¶y ngµy liÒn trªn quy m« mét céng ®ång ba ch¹, mµ mçi thµnh viªn cã kh¶ n¨ng lµ mét diÔn viªn, trËn “choang” kÐo dµi gi÷a hai bé phËn cïng mét c¬ thÓ hiÓn nhiªn lµ ®Ønh cao cña t×nh thÕ hçn mang. Trong buæi chiÒu tµ cña chÕ ®é phong kiÕn tröíc ®©y, nh÷ng ngöêi n«ng d©n tö h÷u cã mÆt trªn b·i nÐm kh«ng cßn c¶m thô chÊt th¬ méng vö¬ng theo mét tËp tôc lçi thêi n÷a. Tröíc m¾t hä, ch©n trêi cã thÓ më réng theo tÇm vò trô ®· bÞ nh÷ng ®¸m m©y ¸n ng÷. Hä ®¬n gi¶n quy buæi ra ®êi cña lÖ ‘choang” vµo vô ¸n “biÖt tõ” döíi triÒu Tù §øc. Bµn vÒ “hçn mang” vµ “ph©n hãa” M. Eli¸t kh«ng hÒ ¸m chØ c¸c héi mïa xu©n nhö ngµy tÕt ë nöíc ta. ¤ng chØ bËn t©m v× lÔ thøc nhËp m«n cña c¸c x· héi thÞ téc, hay c¸c céng ®ång trång trät, cßn gi÷ ®öîc ë hai gi¸p cò, nhöng dï sao vÉn lµ gi÷a hai tËp thÓ thanh niªn cïng lµng vµ v× thÕ mµ kh«ng khái nh¾c nhë chóng ta ®Õn tæ chøc löìng hîp biÕn tõ khÐp kÝn ra réng vµ ®öîc kÐo dµi thµnh chuçi. §iÒu lµm cho ngöêi ®i t×m hiÓu trªn thùc ®Þa cø “th¶ng thèt” lµ tæ chøc lµng m¹c theo m« thøc löìng hîp hay tam hîp ®¸ng ra ph¶i t×m thÊy lý do tån t¹i h«n nh©n tö¬ng øng, nhö ë Mªlanªdi. Trong hoµn c¶nh mét nÒn v¨n minh cßn ®äng ë møc tiÒn c«ng nghiÖp nhöng ®· ph¸t triÓn cao qua thêi gian tinh luyÖn l©u dµi - ë ®©y lµ nÒn v¨n minh cæ truyÒn cña ngöêi ViÖt- khã mµ t×m thÊy mét “mèi hµn tin ®öîc” nhö chóng t«i ®· viÕt, gi÷a kÕt cÊu hai ch¹- ba ch¹ vµ c¸c hÖ thèng

418

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI th©n thÝch h«n nh©n øng víi tæ chøc löìng hîp hay tam hîp, nã kÓ ra, nÕu rµ thùc kü, biÕt ®©u ch¶ mß ra ®öîc ®«i tÝ dÊu tÝch, dï lµ mê nh¹t. VÉn theo tµi liÖu cña c« b¹n Nh©m TuyÕt. §a Phó vµ Thôy Khª, hai th«n tham gia héi nÐm trong vïng Chïa ThÇy, kh«ng nh÷ng thê chung mét thµnh hoµng, mµ cßn tu©n thñ mét kiªng kþ chung: trai g¸i hai th«n kh«ng lÊy nhau, m·i ®Õn gÇn ®©y cßn thÕ. Trªn ®ång b»ng B¾c Bé, nh÷ng hiÖn töîng ®ång d¹ng kh«ng hiÕm. TÊt nhiªn, ®Êy chØ lµ nh÷ng tµn dö nguéi l¹nh, kh«ng cßn gi÷ ®öîc trªn diÖn m¹o ®ñ c¸c nÐt c¬ b¶n ®Ó cã thÓ thuyÕt phôc r»ng chóng ta ®ang ®øng tröíc vÕt tÝch cña bÊt cø hÖ thèng thÇn téc ®Ých x¸c nµo. Dï sao, ®Êy vÉn lµ nh÷ng kiªng kþ vµ h«n nh©n mµ hÖ thèng th©n téc còng nhö tËp qu¸n cöíi xin cËn hiÖn ®¹i cña ngöêi ViÖt kh«ng gi¶i thÝch næi. NÕu råi ®©y c¸c nhµ nghiªn cøu cã thu ®öîc b»ng chøng ®Ó ®Æt ra mét dÊu nèi gi÷a tæ chøc löìng hîp hay tam hîp vµ kÕt cÊu hai ch¹- ba ch¹, th× hä còng kh«ng thÓ nghiªm chØnh kh¼ng ®Þnh r»ng tæ chøc kia lµ “nguån gèc” cña kÕt cÊu nµy. Vèn lµ con ®Î cña chÕ ®é thÞ téc vµ cña nh÷ng hÖ thèng th©n téc ph©n lo¹i, khi “sang tay” ngöêi n«ng d©n ViÖt cña nh÷ng thêi mµ th©n téc víi ®Õn ®öîc, tæ chøc löìng hîp hay tam hîp ¾t chØ cßn lµ mét m« thøc rçng tuyÕch, mét c¸i khung qu¸ cò kü, hoµn toµn kh«ng chøa næi bøc tranh lín vµ míi vÒ lµng m¹c phong kiÕn vµ mét hÖ thèng th©n thÝch m« pháng hÖ cöu téc. Së dÜ hãa th¹ch ®ã vÉn ®öîc truyÒn tay nhau qua thêi gian d»ng dÆc, mét mÆt lµ do tÝnh c¸ch “truyÒn thèng” g¾n liÒn víi c¸c h×nh th¸i t«n gi¸o céng ®ång cña nh÷ng tËp thÓ nhá, chõng nµo c¸c tËp thÓ nµy cßn ra søc b¶o vÖ c¸ tÝnh cña m×nh. Kh«ng l¹ r»ng kÕt cÊu hai ch¹- ba ch¹ tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, dï ®· ruçng gÇn hÕt néi dung kinh tÕ x· héi - chÝnh trÞ, vÉn cø vËn hµnh nhö mét thø liªn minh t«n gi¸o (lÊy mét vÞ thÇn vµ mét ng«i ®×nh lµ trôc). MÆt kh¸c, còng

419

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cã kh¶ n¨ng r»ng, trong c¶nh quan cña mét chÕ ®é ruéng ®Êt ®· lµ tö h÷u råi nhöng cßn bÞ èp trong khung hÑp cña lµng m¹c Ýt nhiÒu tù trÞ, nh÷ng lµng ®µn anh trong mét vïng nhá l¹i lîi dông kÕt cÊu hai ch¹- ba ch¹ lçi thêi ®Ó lªn mÆt ch¹ c¶ mµ k×m h·m sù ph¸t triÓn cña c¸c lµng ®µn em ®· bÞ ®Æt vµo th©n phËn ch¹ em. ThÕ chÌn Ðp ®ã, nhö chóng ta ®· biÕt, tõng ®¸nh dÊu mèi quan hÖ gi÷a lµng §ôc vµ lµng YÕn tröíc vô ¸n “biÖt tõ” döíi triÒu Tù §øc. XÐt trªn b×nh diÖn kÕt cÊu th«n x·, vô ¸n nµy cã thùc quan träng ®Õn thÕ kh«ng? Chóng t«i ®· nãi r»ng nh÷ng “truyÒn thuyÕt” nghe ®öîc chöa cho phÐp kh¼ng ®Þnh r»ng tröíc ®Êy YÕn VÜ ®· ®öîc hay chöa ®öîc höëng quy chÕ x·. Gi¶ sö lµ ®·, th×, trong th©n phËn hµnh chÝnh cña nã, lµng YÕn ch¶ cã lý do g× ®Ó thÌm kh¸t ®Þa vÞ cña lµng §ôc. Ngöîc l¹i, nÕu lµ chöa, th× còng kh«ng cã lý do g× ®Ó cho “truyÒn thuyÕt” cña c¶ hai lµng chØ nhÊn m¹nh vô ¸n “biÖt tõ”, mµ kh«ng ®Ò cËp ®Õn (hay Ýt nhÊt còng xem nhÑ) viÖc “biÖt x·” ¾t h¼n x¶y ra vÒ sau. VËy, c¸i g× trong ý thøc cña d©n lµng YÕn ®· th«i thóc hä thæi phång kÕt qu¶ cña vô ¸n “biÖt tõ” ngang tÇm mét kú tÝch, khiÕn ®Õn tËn ngµy nay chóng t«i cßn b¾t ®öîc tÝn hiÖu qua giäng kÓ cña c¸c cô? Cö tró trong nh÷ng lµng m¹c cßn gi÷ h¬i höíng tù trÞ, nhöng ®· bÞ phong kiÕn hãa chñ yÕu b»ng sù ¸p ®Æt chÝnh quyÒn cÊp x·, ngöêi n«ng d©n, dï lµ n«ng d©n tö h÷u, kh«ng chØ sèng trªn mét chiÒu hµnh chÝnh, cuéc sèng cña hä cã nhiÒu chiÒu, trong ®ã tæ chøc gi¸p, ch¼ng h¹n, còng lµ mét. ë ®©y, nguyªn lý quan töíc cña x· th«n phong kiÕn, mµ c¬ së lµ ®ång tiÒn vµ mãc ngoÆc, ph¶i nhöêng böíc cho nguyªn lý xØ töíc dùa trªn tuæi t¸c, mµ “chÊt ®èt” lµ c¸c lÔ nhËp m«n theo løa tuæi (lªn ®inh, lªn b«, lªn cô thöîng) thõa höëng tõ thêi kú thÞ téc, hay tõ tæ chøc löìng hîp- tam hîp xa xöa(21). Trong hÇu hÕt c¸c tröêng hîp,

420

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tiÒn b¹c vµ uy thÕ ®· len lái vµo tËn lßng gi¸p, bãp mÐo nguyªn lý xØ töíc. Nhöng, döíi chÕ ®é phong kiÕn tröíc ®©y, ngöêi n«ng d©n kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c: sinh ho¹t hµng gi¸p, víi lÔ thøc hµi hßa cña nã, Ýt nhÊt còng cung cÊp ®öîc cho hä ¶o gi¸c vÒ mét cuéc sèng ®öîm t×nh nghÜa h¬n, vÒ mét th©n phËn kh¸c h¬n th©n phËn cña con ngöêi sinh ra chØ ®Ó lao ®éng, nép t«, ®ãng thuÕ, ®i phu. §©y, nãi cho cïng, lµ th¸i ®é höíng vÒ qu¸ khø, mµ t¸c dông (hay t¸c h¹i?) lµ t¹m xoa dÞu nçi chua xãt cña tõng con ngöêi tröíc hiÖn thùc tµn nhÉn. Vöît lªn bªn trªn t©m lý c¸ nh©n, xÐt trªn quy m« tõng tËp thÓ nhá, tõng lµng, th× kÕt cÊu hai ch¹- ba ch¹ còng phôc chÕ, b»ng vµi nÐt s¬ löîc, mét vò trô t©m thÇn thùc ra ®· tõ l©u ®i vµo dÜ v·ng, mét thø “thiªn ®öêng ®· mÊt”. Vµ còng nhö tæ chøc gi¸p trong khu«n khæ th«n x·, kÕt cÊu hai ch¹- ba ch¹ tån t¹i bªn c¹nh th«n x·, vµ trÐo giß víi kÕt cÊu th«n x· - kh«ng khái bÞ vò trô phong kiÕn ë cÊp th«n x· phong táa, ®ét nhËp, lòng ®o¹n. Bëi v× kÕt cÊu ba ch¹ YÕn - §ôc - Héi, ch¼ng h¹n, kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ tù ph©n chuçi trong lßng cña mét céng ®ång, nhö tæ chøc löìng hîp hay tam hîp. §©y lµ kÕt qu¶ gÆp gì hÇu nhö ngÉu nhiªn gi÷a nh÷ng céng ®ång kh«ng cïng gèc g¸c, nh÷ng nhãm ngöêi cã lÞch sö tô cö kh¸c nhau, nhöng ®· ph¶i vay möîn m« thøc rçng lµm khung liªn kÕt. Tõ mét xãm nhá gåm nh÷ng ngöêi cã lÏ lµ d©n ngô cömµ xuÊt xø ®Õn nay vÉn chöa ®öîc x¸c ®Þnh: ngöêi Möêng? Ngöêi miÒn xu«i?- lÇn tõ m« §öêng S¸o ngoµi ®ång vµo trong lµng ®Ó cuèi cïng råi còng chØ ®öîc thÕ ®Êt “th»ng phçng”, ngöêi bªn YÕn kh«ng thÓ chÊp nhËn vai trß ch¹ em trong kÕt cÊu ba ch¹ h¼n do ch¹ c¶ §ôc Khª ¸p ®Æt. Nhöng còng chÝnh trong vai trß Êy mµ YÕn VÜ ®· tiÕn tõ ®Þa vÞ mét th«n lªn ®Þa vÞ mét x· (nÕu gi¶ thiÕt r»ng lµng YÕn ®· “biÖt x·” tröíc khi “biÖt tõ”) ngang hµng víi §ôc Khª vÒ mÆt hµnh chÝnh. Nhö vËy, vô ¸n “biÖt tõ” döíi triÒu Tù §øc chØ phª chuÈn mét t×nh thÕ ®· h×nh

421

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thµnh (hay ®ang h×nh thµnh). B»ng c¸ch tù t¸ch khái mét kÕt cÊu ®· trë thµnh hoµn toµn h×nh thøc chñ nghÜa, c¸c cô bªn YÕn cïng d©n lµng c«ng khai xãa bá th©n phËn ch¹ em; th©n phËn Êy ®· ®öîc ngöêi viÕt ®¬n kiÖn cô thÓ hãa (hay h×nh töîng hãa?) b»ng th¸i ®é “s¸ch nhiÔu ®a ®oan” (hay g¸n cho?) cña c¸c cô bªn §ôc vµ bªn Héi. Th¾ng lîi töîng tröng nµy ®i vµo “truyÒn thuyÕt” cña lµng YÕn tõ ®©y. Tuy nhiªn, lÖ “choang” kh«ng thÓ v× vËy mµ mÊt ®i ngay. Lµ mét truyÒn thèng l©u ®êi mang ý nghÜa t«n gi¸o, vµ mét biÓu hiÖn cña ý thøc hÖ lµng m¹c ®· ¨n s©u vµo tËp qu¸n d©n gian, nã cã kh¶ n¨ng vËn hµnh b»ng qu¸n tÝnh nhö mét c¬ chÕ ®éc lËp trong mét thêi gian rÊt dµi. Cã ®iÒu lµ lµng YÕn ®· tho¸t ly khái kÕt cÊu ba ch¹, cuéc ®Êu “liªn ch¹” sÏ trë nªn phi lý nÕu kh«ng t×m cho nã mét gi¶i thÝch míi: buæi ®Çu cña nã dÇn dÇn ®öîc quy vµo vô ¸n “biÖt tõ”, sù kiÖn “lÞch sö” lín nhÊt trong “biªn niªn sö” lµng m¹c vïng nµy tõ trªn döíi mét tr¨m n¨m. Ph¶i ch¨ng gi¶i thÝch míi ®· t¨ng thªm søc sèng cho lÖ “choang”? §ôc Khª kh«ng thÓ cam t©m ®Ó vì h¼n kÕt cÊu ba ch¹ trong ®ã nã lµ ch¹ c¶. Th«n B¹ch §éc (sau sÏ trë thµnh B¹ch TuyÕt) ®öîc co kÐo vµo thay ch©n YÕn VÜ. Nhöng, trªn bËc thang ng«i thø cña c¸c lµng trong vïng Hö¬ng S¬n ngµy nay, §ôc Khª kh«ng cßn gi÷ m·i ®öîc ®Þa vÞ ®µn anh cña m×nh n÷a. Döíi thêi Ph¸p thuéc, lµng Héi X¸, vèn ®øng c¹nh §ôc Khª trong nh÷ng ngµy “choang”, vµ lµ thµnh viªn l©u ®êi cña kÕt cÊu ba ch¹, c¶i gi¸o theo ®¹o Thiªn chóa, cã lÏ ®Ó nhÑ nhµng tho¸t khái mét søc Ðp tinh thÇn kh«ng cßn c¬ së mµ chØ cßn t¸c ®éng theo thãi quen n÷a th«i. D©n lµng Héi kh«ng cßn lai v·ng chèn ®×nh trung n÷a. Vò trô t©m thÇn cña hä tõ nay xoay quanh nhµ thê. Tuy nhiªn, mét sè d©n lµng Héi vÉn cßn tham gia trËn “choang” hµng n¨m, dï kh«ng nhiÖt t×nh mÊy nhö ta ®· biÕt. §iÒu nµy còng dÔ hiÓu.

422

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Mét khi ®· ®öîc gi¶i thÝch b»ng vô ¸n “biÖt tõ”, lÖ “choang” bÞ töíc mÊt ®«i tÝ ý nghÜa t«n gi¸o thÇn tho¹i mµ ngöêi d©n cßn cã thÓ m¬ hå c¶m thÊy, ®Ó trë thµnh mét trß ch¬i thÕ tôc. Vµ viÖc ngöêi bªn gi¸o tham gia mét trß ch¬i thÕ tôc cïng víi bªn lö¬ng hoµn toµn kh«ng ¶nh höëng g× ®Õn lßng trung thµnh cña hä ®èi víi gi¸o lý. KÓ ra, c¸ch hiÓu gi¸o lý C¬ ®èc cña gi¸o d©n ë n«ng th«n nöíc ta, vµ øng xö cña hä tröíc quy ®Þnh nµy hay quy ®Þnh kia cña gi¸o héi, còng cã nhiÒu s¾c ®é. Nhöng ®Êy l¹i lµ chuyÖn kh¸c. §iÒu cßn l¹i lµ kÕt cÊu ba ch¹- lÊy “ng«i ®×nh ba ch¹” ë §ôc Khª lµm trung t©m, vµ lµng §ôc lµ ch¹ c¶ - trë nªn quÌ quÆt, mét khi ngöêi bªn Héi v¾ng mÆt ë chèn ®×nh trung. ViÖc §ôc Khª “kÕt n¹p” B¹ch §éc ®Ó thµnh lËp l¹i kÕt cÊu ba ch¹ trªn mét h×nh thÕ míi cµng kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®· nãi trªn kia: kh¸c víi tæ chøc löìng hîp hay tam hîp, kÕt cÊu hai cha - ba ch¹ kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh “tù ph©n”, mµ ra ®êi mét c¸ch nh©n t¹o trªn nguyªn t¾c l¾p ghÐp nh÷ng “cÊu kiÖn” vèn rêi nhau. Böíc “xuèng thang” cuèi cïng cña lµng §ôc cßn g¾n víi nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ. ë ®©y, b¾t ®Çu næi bËt vai trß cña nh÷ng tuyÕn hµnh hö¬ng vµo c¸c chïa hang trong d·y nói ®¸ v«i vïng Hö¬ng S¬n. Thùc ra, trong ®iÒu kiÖn hiÓu biÕt hiÖn nay, còng chöa ai nãi ®öîc r»ng vïng Chïa Hö¬ng ®· trë thµnh mét trung t©m hµnh hö¬ng tõ thêi nµo. VÒ mÆt nµy, c¸c bµi kÖ cña chóa TrÞnh S©m miªu t¶ hang Hinh Bång cã lÏ lµ nh÷ng tµi liÖu viÕt sím nhÊt. Nhöng, c¸c tµi liÖu Êy - kh¸c víi nh÷ng bµi th¬ ca tông hay kÓ chuyÖn Chïa Hö¬ng trong thêi Ph¸p thuéc (cña Chu M¹nh Trinh, Vò Ph¹m Hµm, NguyÔn Nhöîc Ph¸p)- nãi ®Õn phong c¶nh, mµ kh«ng ®¶ ®éng ®Õn ngöêi ®i hµnh hö¬ng. TÊt nhiªn, c¸c hang ®éng ®öîc dïng lµm n¬i thê tù lµ mét hiÖn töîng kh«ng míi mÎ g×: chóng thuéc ph¹m trï h×nh th¸i thê phông s¬ khai. Trong c¸c hang ®éng Hö¬ng S¬n, hai vÞ chÝnh ®öîc thê lµ

423

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Quan ¢m vµ MÉu; hai nh©n vËt phô n÷ nµy cña hai h×nh th¸i t«n gi¸o d©n gian lín h»ng nh¾c nhë chóng ta ®Õn §Êt MÑ g¾n víi hang ®éng tõ thêi tiÒn sö. Nhöng, cã thê phông kh«ng nhÊt thiÕt lµ cã hµnh hö¬ng trªn quy m« lín. Mét trung t©m thê tù cã ý nghÜa lín nhö ®Òn §øc Th¸nh T¶n ë Ba V× l¹i kh«ng ph¶i lµ mét trung t©m hµnh hö¬ng lín, thËm chÝ chöa ®¸ng gäi lµ mét trung t©m hµnh hö¬ng, Ýt nhÊt còng tõ thêi cËn ®¹i trë vÒ ®©y. Trªn ®Êt miÒn B¾c nöíc ta, trong chõng mùc cßn t×m hiÓu ®öîc qua th¨m hái, nh÷ng n¬i thu hót ®öîc nhiÒu kh¸ch hµnh hö¬ng nhÊt l¹i lµ c¸c trung t©m ®ång bãng: V¹n KiÕp, Phñ GiÇy, §Òn Sßng... Kh«ng thÓ xÕp Chïa Hö¬ng - dï cã thê MÉu - vµo lo¹i trung t©m Êy. Dï cho, döíi thêi TrÞnh S©m, ®©y ®· lµ mét trung t©m hµnh hö¬ng råi, th× ch¾c h¼n t×nh h×nh rèi ren tõ cuèi Lª ®Õn ®Çu NguyÔn kh«ng cßn cho phÐp nã gi÷ vai trß Êy n÷a: c¸c chïa b»ng gç g¹ch, c¹nh hay gÇn hang ®éng cã thê tù ®Òu ra ®êi döíi triÒu NguyÔn, hay trong thêi Ph¸p thuéc. Ch¼ng thÕ mµ hang Hinh Bång, dï ®· ®öîc TrÞnh S©m ca tông vµ miªu t¶ kh¸ tØ mØ qua hai bµi kÖ næi tiÕng, kh«ng cßn ®öîc chÝnh ngöêi ®Þa phö¬ng biÕt lµ ë ®©u n÷a, ph¶i chê ®Õn nh÷ng n¨m 20 tröíc ®©y, d©n lµng YÕn míi “ph¸t hiÖn” l¹i ®öîc hang Hinh Bång kh¸c, tÊt nhiªn lµ trªn tuyÕn hµnh hö¬ng thuéc vïng ®Êt lµng hä. “Vô ¸n” “Hinh Bång míi - Hinh Bång cò” hay “Hinh Bång gi¶- Hinh Bång thùc”, lµ mét trong nh÷ng ngßi ph¸o ®· gãp phÇn lµm bïng næ mèi bÊt hßa hiÖn ®ang ®öîc gi¶i quyÕt gi÷a hai th«n YÕn VÜ vµ §ôc Khª(22). §iÒu ch¾c ch¾n lµ trÈy héi Chïa Hö¬ng chØ trë thµnh mét thêi thöîng, víi luång ®i tÊp nËp cña thÞ d©n, ®Æc biÖt lµ thÞ d©n Hµ Néi, tõ ®Çu thÕ kû XX, nhÊt lµ tõ nh÷ng n¨m gÇn ®©y, khi hä Hoµng ra tay tu bæ chïa chiÒn trong vïng nói ®¸ v«i nµy: nh÷ng bËc ®¸ xÕp ngay ng¾n tõ chïa ngoµi ®Õn ®éng Hö¬ng TÝch, tõ chïa Long V©n ®Õn ®éng Long V©n... mµ nhiÒu kh¸ch v·ng c¶nh cø lÇm töëng, lµ cæ kÝnh l¾m, thùc ra míi ®öîc x©y

424

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI dùng thªm, kÐo dµi mµ më réng ra tõ nh÷ng n¨m Êy. Dï sao, trong kho¶ng n¨m möêi n¨m qua, héi Chïa Hö¬ng, diÔn ra hµng n¨m qua ba th¸ng xu©n, ®· ¶nh höëng kh¸ s©u s¾c ®Õn tö¬ng lai quan hÖ kinh tÕ gi÷a hai lµng YÕn - §ôc. Chóng t«i ®Æt ch©n vµo mét chïa hang vµo kho¶ng h¬n bèn giê chiÒu. MÆt trêi s¾p lÆn h¼n sau rÆng nói bao quanh thung Vö¬ng. Chèc n÷a th«i, chu«ng chiÒu sÏ vang lªn, ©m u, gi÷a lóc mét vµi nhãm hµnh hö¬ng cuèi cïng hÊp tÊp vöît qua cöa hang. Còng s¾p ®Õn giê thay mÆt cho héi ThiÖn(23), cïng n÷ sö b¸c míi vÒ ®©y trô tr×, kiÓm tra l¹i sè tiÒn mµ kh¸ch thËp phö¬ng ®· tõng vµi hµo mét cóng suèt ngµy vµo chïa, tröíc khi ghi sæ, cho vµo hßm, khãa vµ niªm phong l¹i. Tæng sè lµ mét tr¨m hai mö¬i ®ång. H«m Êy lµ mét ngµy v·n mïa hµnh hö¬ng, ®óng vµo mét n¨m ®Þa phö¬ng cã Ýt nhiÒu khã kh¨n vÒ lö¬ng thùc. Nãi thÕ ®Ó möêng töîng löu löîng ngöêi hµng n¨m v·ng c¶nh Chïa Hö¬ng. Nh©n sè tiÒn trªn víi sè ngµy trong ba th¸ng: h¬n mét v¹n ®ång. Mµ hÖ thèng Chïa Hö¬ng ®©u chØ gåm mçi mét hang cã thê tù. Gäi chung lµ “Chïa Hö¬ng”, nhöng thùc ra lµ nh÷ng ba tuyÕn ®i: tuyÕn Hö¬ng TÝch (Chïa Hö¬ng chÝnh cèng), tuyÕn Long V©n, tuyÕn TuyÕt S¬n. TuyÕn TuyÕt S¬n, v× xa c¸ch kh«ng liªn quan g× ®Õn c©u chuyÖn ®ang kÓ. TuyÕn Hö¬ng TÝch lµ tuyÕn chÝnh: ®©y lµ tuyÕn dµi ®öêng vµ phong phó nhÊt, v× nã gåm trªn döíi möêi n¬i thê tù, tõ ®Òn Tr×nh vµo ®éng Hö¬ng TÝch. §©y còng lµ tuyÕn danh tiÕng nhÊt, tõ khi nã ®öîc c¸c danh sÜ hÕt lêi ca tông. TuyÖt ®¹i ®a sè ngöêi v·ng c¶nh Chïa Hö¬ng chØ ®i mçi tuyÕn chÝnh nµy. Ngöêi nµo thµnh tÝn l¾m, l¹i rçi th× giê, s½n tiÒn, míi ®i tuyÕn TuyÕt S¬n. Cßn tuyÕn Long V©n, tuy s¸t n¸ch tuyÕn chÝnh, th× hÇu nhö kh«ng mÊy ai ®Æt ch©n ®Õn: nã chØ gåm cã hai di tÝch, mét chïa x©y vµ mét hang thê. §· thÕ, nã l¹i kh«ng qu¸ ng¾n ®Ó ngöêi cÇu kú ghÐp

425

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thªm nã vµo tuyÕn Hö¬ng TÝch, mµ còng kh«ng qu¸ dµi ®Ó chiÕm c¶ mét ngµy vui nhö tuyÕn Hö¬ng TÝch hay tuyÕn TuyÕt S¬n. §iÒu quan träng ®èi víi quan hÖ gi÷a hai lµng YÕn - §ôc lµ tuyÕn Hö¬ng TÝch thuéc ®Þa phËn lµng YÕn VÜ, cßn tuyÕn Long V©n l¹i ë vïng ®Êt cña lµng §ôc Khª. §Õn nay, vÒ ch¬i vïng Hö¬ng S¬n ngoµi nh÷ng th¸ng hµnh hö¬ng, ®i th¨m thó bµ con c¸c th«n, chóng ta cßn cã thÓ nghe nh¾c l¹i c©u nãi ®Çu miÖng: “C¸ Phó Yªn, tiÒn YÕn VÜ, ®Ü §ôc Khª”. TÊt nhiªn, d©n bªn §ôc kh«ng chÊp nhËn c©u nãi döíi h×nh thøc ®ã. Hä ®æi l¹i: “C¸ Phó Yªn, tiÒn YÕn VÜ, mü §ôc Khª”. Mü lµ ®Ñp. Nhöng ngay c¶ döíi h×nh thøc ®· söa ®æi l¹i, th× §ôc Khª còng ph¶i chÊp nhËn mét sù thËt: “TiÒn YÕn VÜ”. Qu¶ vËy, tröíc ®©y, so víi c¸c lµng kh¸c trong vïng, ®Æc biÖt so víi lµng §ôc, lµng YÕn cã vÎ l¾m tiÒn thËt! TiÒn ®©y lµ tiÒn kh¸ch thËp phö¬ng cóng vµo trªn döíi möêi ®Þa ®iÓm thê tù däc tuyÕn Hö¬ng TÝch, mµ hµo lý lµng YÕn vµ sö s·i chia nhau chÊm mót. TiÒn ®©y cßn lµ tiÒn mµ d©n YÕn thu nhËp ®öîc b»ng nghÒ phô chÌo ®ß cho kh¸ch thËp phö¬ng tõ bÕn YÕn VÜ vµo ®Õn chïa ngoµi, vµ trë ra. Theo lêi kÓ - phÇn nµo ®· “truyÒn thuyÕt” hãa?th× döíi thêi Ph¸p thuéc, trong ba th¸ng xu©n, d©n YÕn chØ chÌo ®ß, vµ chÌ chÐn cê b¹c th©u ®ªm. §©y cã thÓ lµ lèi sèng cña c¸c tay ®µn anh vµ nhµ giµu h¬n lµ cña ®a sè d©n nghÌo lµng YÕn. Dï sao th× lµng §ôc bªn c¹nh l¹i ph¬i bµy mét t×nh c¶nh kh¸c h¼n: sau mÊy ngµy TÕt, hä ph¶i “®©m ®Çu” ngay vµo rõng, nhiÒu ngöêi táa ra c¸c ®Þa phö¬ng kh¸c lµm thuª lµm möín, cã kÎ vÒ tËn Hµ Nam kiÕm sèng cho qua kú gi¸p h¹t(24). Lîi dông vÞ trÝ thuËn tiÖn cña bÕn §ôc (bÕn ®ß, bÕn «t«) mét sè ngöêi lµng më qu¸n trä ®ãn kh¸ch hµnh hö¬ng võa míi ®Õn bÕn: cã lÏ chÝnh v× thÕ mµ c¶ lµng §ôc mang tiÕng (“®Ü §ôc Khª”). Lµ d©n ch¹ c¶, lµ con ch¸u nh÷ng ngöêi ®Çu tiªn ®Õn

426

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chiÕm lÜnh mét vïng ®Êt cÇn khai th¸c (tiÒn chñ, p« l©n...) nhö ta cã thÓ gi¶ thiÕt, ngöêi §ôc Khª h¼n chÊp nhËn thµnh kiÕn rÊt th«ng thöêng cña mäi cö d©n l©u ®êi trång trät ®èi víi d©n v¹n chµi. Ph¶i ch¨ng ®ã lµ lý do thóc ®Èy hä l¬ lµ c¶ nghÒ phô chÌo ®ß? Cho ®Õn ngµy nay, chÌo ®ß qua l¹i bÕn §ôc lµ viÖc cña d©n xãm chµi H¹ §oan. §Ó gi¶i thÝch hiÖn töîng cã phÇn ngöîc ®êi nµy, hay Ýt nhÊt còng lµ hiÖn töîng kh«ng hîp lý - trong khi nghÒ phô chÌo ®ß däc khe YÕn lµ mét nguån sèng ®¸ng kÓ cña d©n nghÌo YÕn VÜ - lµng §ôc kÓ mét tÝch truyÖn qua ®ã nh÷ng chuyªn viªn vÒ v¨n häc d©n gian dÔ dµng nhËn ra ®öîc mét m« tÝp quen thuéc: Xöa kia (?) d©n §ôc Khª còng chÌo ®ß, nhµ vua vÒ ®©y vui ch¬i s«ng nöíc: vua søc cho d©n §ôc ph¶i s¾m “quai chÌo b»ng vãc, cäc chÌo b»ng ngµ”; kh«ng s¾m næi, §ôc Khª bá nghÒ chÌo ®ß tõ ®Êy. XÐt vÒ mÆt øng xö x· héi, ®Êy lµ lèi “nãi ®µi” cña mét sè c¸c “mÖ” ë HuÕ ngµy tröíc, mµ chóng ta cã thÓ diÔn dÞch ra ng«n ng÷ trùc tiÕp nhö sau: c¸i g× chø chÌo ®ß th× ta ®©y cã l¹ g×, nay ta kh«ng chÌo, nhöng cã ph¶i v× thÕ mµ ta thua c¸c ngöêi ®©u, ta thua nhµ vua ®Êy chø! Mét truyÒn thuyÕt ng¾n gän th«i, mµ c« ®óc ®öîc mäi mÆc c¶m cña lµng §ôc: mÆc c¶m tù cao, mÆc c¶m tù ¸i, mÆc c¶m tù ti, nãi chung lµ mÆc c¶m hoµnh ®o¹t. §©y lµ t©m lý “thiªn thÇn g·y c¸nh” rêi xuèng phµm trÇn, nhöng vÉn nhøc nhèi nhí ®Õn câi trêi cò, chöa yªn t©m víi sè phËn míi lµm ngöêi n¬i h¹ giíi. Nhö vËy, ph¶i ch¨ng khoa nghiªn cøu v¨n häc d©n gian cã thÓ ghi thªm vµo b¶ng ph©n lo¹i cña m×nh mét thÓ chuyÖn kÓ chöa ®öîc kh¶o s¸t mÊy, mµ ta cã thÓ t¹m gäi lµ “truyÖn sö lµng”, mét thÓ lo¹i, v× Ýt ph¬i bµy c¸c m«tÝp huyÒn hoÆc quen thuéc cña thÇn tho¹i khëi thñy, nªn dÔ bÞ ngöêi phe nhÇm lÉn víi “sö thùc”? Hay lµ, víi tÝch chuyÖn “quai vãc cäc ngµ” cña ngöêi xãm §ôc, còng nhö c¸c “truyÒn thuyÕt” kh¸c nghe ®öîc

427

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI xung quanh c©u chuyÖn bÊt hßa gi÷a hai th«n cïng mét x·, chóng ta chØ ®øng tröíc mét d¹ng cña hiÖn töîng lÞch sö hãa vµ thêi sù hãa truyÒn thuyÕt, thöêng thÊy trong mäi nhãm ngöêi b¸n khai hay v¨n minh, mäi céng ®ång ®· vöît ra ngoµi khu rõng hoang cña tö duy thÇn tho¹i? C¸c nhµ lý luËn vÒ v¨n häc sÏ gi¶i ®¸p cho chóng ta th¾c m¾c Êy, cã thÓ lµ b»ng nh÷ng “m« h×nh” r¾c rèi. Riªng ®èi víi ngöêi ®i häc hái trªn thùc ®Þa lèi sèng xöa vµ nay cña nh©n d©n, th× c¸i cã thÓ rót ra- nhö mét nhËn xÐt tÇm thöêng nhöng cã gi¸ trÞ thùc th× nhÊt ®Þnh - lµ t©m lý lµng §ôc, mét lÇn n÷a, l¹i minh häa cho mét thùc tiÔn ®· bao lÇn ®öîc lÆp ®i lÆp l¹i döíi nh÷ng d¹ng kh¸c nhau: 1. Chõng nµo mµ n«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t hiÖn ®¹i chöa ®Õn ®Ó biÕn ®æi mét møc sèng, mét lèi sèng, mét nÕp nghÜ, th× lµng ViÖt “cæ truyÒn” vÉn vËn hµnh nhö mét c¸ thÓ cã biÖt tÝnh, ®èi diÖn c¸c lµng kh¸c, c¸c c¸ thÓ kh¸c, víi biÖt tÝnh cña chóng; 2. BiÖt tÝnh cña mçi lµng lµ ®iÓm héi tô cña nhiÒu sù kiÖn ®¸ng lÏ ®· ch×m h¼n vµo dÜ v·ng, nhöng l¹i ®öîc ãc thÇn tho¹i vµ lßng tù hµo lµng m¹c phôc thuèc cho sèng l¹i, b»ng c¸ch truyÒn thuyÕt hãa qua c¾t xÐn vµ phãng ®¹i, råi kÕt l¹i thµnh chuçi cã ý nghÜa; 3. Trong ý thøc tù ph¸t cña d©n lµng, chuçi sù kiÖn ®· truyÒn thuyÕt hãa ®ã thay thÕ lÞch sö thËt cña lµng m¹c, vµ mçi khi c¶ lµng- suýt n÷a chóng t«i viÕt: c¶ ch¹ - hµnh ®éng nhö mét c¬ thÓ thèng nhÊt ®Ó höëng øng hay ph¶n ®èi hµnh ®éng cña lµng kh¸c, th× v« h×nh trung mçi ngöêi d©n lµng ®Òu quy chiÕu vµo cuèn “sö” truyÒn miÖng kia mµ hä ®· biÕn thµnh m« thøc øng xö tËp thÓ. Thùc tiÔn trªn ®©y cña hai lµng YÕn - §ôc - vµ cña lµng ViÖt nãi chung - ®Õn nay cßn ®Ó l¹i dÊu tÝch g× trong cuéc sèng

428

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI míi? §iÒu cã thÓ nãi ë ®©y, ®iÒu cÇn nãi v× dÝnh dÊp ®Õn cuéc hµnh hö¬ng ®i t×m diÖn m¹o cña th«n x· cò (vµ c¶ míi n÷a, trong chõng mùc “cã cò míi cã míi”, nhö c¸c cô ta thöêng nãi), lµ mèi bÊt hßa, dï dÊy lªn tõ nh÷ng sù kiÖn sèt dÎo cña thêi nµy, l¹i x¶y ra gi÷a hai lµng cò cã quan hÖ l©u ®êi víi nhau, tõng bÞ rµng buéc vµo nhau b»ng nhiÒu sîi d©y o¸i ¨m, mµ nh÷ng ghi chÐp nµy muèn läc ra phÇn nµo thùc chÊt. Nãi mét c¸ch kh¸c, trong c©u chuyÖn kÓ ®©y, c¸i cò cã t¸c ®éng ®Õn c¸i míi... Hai mö¬i n¨m qua, lµng xãm cña chóng ta ®· thay ®æi nhiÒu l¾m. Trong sè v« vµn biÕn thiªn theo höíng no ®ñ vµ n¨ng ®éng h¬n, mµ b¸o chÝ hµng ngµy còng kh«ng thÓ ph¶n ¸nh hÕt, quan träng nhÊt, v× ®i vµo b¶n chÊt nhÊt, vÉn lµ phong trµo hîp t¸c hãa, vµ mét chÝnh quyÒn c¬ së x©y dùng trªn mét nguyªn lý hoµn toµn míi, nguyªn lý tÝnh §¶ng. Tuy nhiªn, vÒ mÆt ph©n chia ®Þa vùc vµ tæ chøc c¸c ®¬n vÞ tô cö, lµng cò vÉn tån t¹i. Gi÷ nh÷ng lµng cò trong khu«n khæ x· míi, biÕn mçi lµng cò thµnh mét hîp t¸c x· míi, lång vµo lµng cò nh÷ng quan hÖ míi gi÷a ngöêi vµ ngöêi (chi bé §¶ng, c¸c ®oµn thÓ, lao ®éng hîp t¸c, luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh...), trong nh÷ng hoµn c¶nh kh¸ch quan nhÊt ®Þnh, chñ trö¬ng nµy lµ thøc thêi nhÊt. Nhöng còng chÝnh v× thÕ mµ c¸c ®ång chÝ phô tr¸ch trùc tiÕp ë n«ng th«n, cho ®Õn nay, vÉn l©m vµo t×nh thÕ ph¶i hµng ngµy x©y dùng (vµ cñng cè) nh÷ng kÕt cÊu kiÕn tróc míi, b»ng c¸c tÊm “panen” còng ®· cã phÇn míi vÒ chÊt löîng, nhöng vÉn ®öîc ®óc s½n theo kÝch tÊc vµ ngo¹i d¹ng cò. Lµng cò trong th«n x· míi kh«ng ph¶i bao giê còng lµ mét hµnh lý lçi thêi mµ ch¼ng qua chóng ta chöa kÞp vøt l¹i bªn ®öêng nhö mét g¸nh nÆng v« chÝ. Cho ®Õn nay, Ýt nhÊt th× nã còng cung cÊp cho ngöêi n«ng d©n míi mét khung x· héi sinh

429

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®éng, mµ ®ång thêi còng lµ mét khung t×nh c¶m - nãi theo lèi d©n téc häc lµ mét khung “céng c¶m”- cã t¸c dông trî søc cho ngöêi n«ng d©n x· viªn phÊn khëi vöît nh÷ng khã kh¨n, kh«ng ngõng ®¸nh dÊu tõng böíc tiÕn lªn cña n«ng th«n míi. §©y còng lµ mét khÝa c¹nh rÊt ViÖt Nam cña t×nh ®oµn kÕt mµ x· héi míi cã tr¸ch nhiÖm x©y dùng vµ ph¸t triÓn. §oµn kÕt trªn c¬ së ®¹i nghÜa cña chÕ ®é, ®· ®µnh. Ngöêi x· viªn ë n«ng th«n cßn nãi: ®oµn kÕt trªn c¬ së “t×nh lµng nghÜa nöíc”. “T×nh lµng” trong “nghÜa nöíc”. “T×nh lµng” v× “nghÜa nöíc”. Trong tröêng hîp ®ã, “t×nh lµng” còng lµ “nghÜa nöíc”. Tuy nhiªn, lµng cò, dï ®· ®öîc hiÖn ®¹i hãa trong c¶nh quan th«n x· míi, dï ®· mang trong lßng nã nh÷ng quan hÖ míi gi÷a ngöêi vµ ngöêi, vÉn lµ mét ®¬n vÞ tô cö g¾n víi lÞch sö l©u ®êi cña n«ng th«n cò, do ®ã vÉn cã mÆt tr¸i cña nã. T¸c dông “céng c¶m”, mµ cßn ph¸t huy trong thêi ®¹i míi, b¾t nguån chÝnh tõ lÞch sö l©u ®êi Êy, mét lÞch sö thöêng ®äng l¹i döíi h×nh thøc truyÒn thuyÕt, vµ, trong nhiÒu tröêng hîp, chØ nh»m nhÊn m¹nh biÖt tÝnh cña tõng lµng, cña tõng ®¬n vÞ nhá hÑp, “®èi diÖn c¸c lµng kh¸c, c¸c c¸ thÓ kh¸c, víi biÖt tÝnh cña chóng”. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy, mçi khi c¸c ®ång chÝ phô tr¸ch trùc tiÕp ë n«ng th«n v« ý bu«ng l¬i tinh thÇn §¶ng ®¸ng lÏ ph¶i thöêng xuyªn ngù trong lßng nh÷ng quan hÖ ®· ®öîc lång vµo lµng cò, th× mét xÝch mÝch b×nh dÞ th«i, mét xÝch mÝch cã thÓ lÆp ®i lÆp l¹i ngh×n lÇn trong cuéc sèng hµng ngµy, còng cã kh¶ n¨ng t¹o cí cho m©u thuÉn diÔn biÕn. Nh÷ng lóc Êy, c¸i mµ nhµ th¬ ca tông lµ “hån lµng”, c¸i “t×nh l©n lý” vèn rÊt ®Ñp, bçng t×m ra mét dö ®Þa ®Ó ph¸t triÓn mÆt tiªu cùc cña nã. Nhö vËy, bµi häc cuèi cïng cã thÓ rót ra tõ mí ghi chÐp chöa ®Çy ®ñ trªn ®©y, mét lÇn n÷a, ph¶i ch¨ng vÉn lµ bµi häc vÒ tÝnh §¶ng? §óng lµ nhö vËy, dï cho ngöêi rót bµi häc cã thÓ bÞ

430

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chª tr¸ch lµ chØ nh¾c l¹i mét sù thËt ®· qu¸ hiÓn nhiªn. VÊn ®Ò, nghÜ cho cïng kh«ng ph¶i lµ sù tháa m·n b»ng c¸ch cè nãi lªn mét c¸i g× thùc ®éc ®¸o, mét c¸i g× chöa tõng cã trong s¸ch vë. VÊn ®Ò ®¬n gi¶n h¬n thÕ nhiÒu: tõ tµi liÖu sinh ®éng “chép” ®öîc trªn thùc ®Þa, nghÜa lµ tõ nh÷ng sù kiÖn n»m ngay trong dßng cuéc sèng ®ang tr«i qua, cè ngöîc nguån vÒ qu¸ khø víi hy väng gãp phÇn soi s¸ng thªm mét t×nh h×nh hiÖn ®¹i, ®Ó råi, trªn c¬ së hiÓu biÕt ®ã, läc ra mét ®«i nhËn xÐt cã lÏ b×nh thöêng nhöng Ýt nhiÒu bæ Ých cho viÖc ph¶i lµm tröíc m¾t. Vµ nÕu mét ®«i nhËn xÐt Êy l¹i øng víi c¸i g× ®ã ®· “cã trong s¸ch vë”, th× ®Êy l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Chïa Hö¬ng, th¸ng 3-1974 Hµ Néi, th¸ng 5-1975

______________ 1. Trong thêi gian gÇn ®©y, quanh viÖc tu bæ vµ bæ sung c¸c tuyÕn hµnh hö¬ng, ®· x¶y ra mét vµi xÝch mÝch gi÷a hai th«n YÕn VÜ vµ §ôc Khª (®Òu thuéc x· Hö¬ng S¬n). Trªn thùc ®Þa, chÝnh t×nh h×nh nµy ®· gîi ý cho chóng t«i t×m hiÓu lÞch sö cña mét mèi m©u thuÉn s©u s¾c h¬n nhiÒu vµ ®· ch×m vµo dÜ v·ng: mèi m©u thuÉn tõng ©m thÇm diÔn ra xöa kia gi÷a hai lµng YÕn vµ §ôc. So víi m©u thuÉn thêi xöa, nh÷ng xÝch mÝch ngµy nay ch¼ng cã g× ®¸ng gäi lµ quan träng, ®· thÕ chóng l¹i ®ang trªn ®µ ®öîc gi¶i quyÕt tèt, do ®ã, ë ®©y, chóng t«i thÊy còng kh«ng cÇn tãm t¾t sù viÖc l¹i lµm g×. Tùu trung, nh÷ng xÝch mÝch ngµy nay chØ lµ c¸i ‘cí”, chØ lµ mét gîi ý, ®Ó cho nh÷ng chuyÕn ®i ®iÒn d· nh©n ®ã mµ ®µo s©u h¬n vµo mét khÝa c¹nh cña c¬ chÕ lµng ViÖt cæ truyÒn. 2. Trong mét chuyÕn th¨m dß vµo th¸ng 3 n¨m 1974, dùa trªn mét vµi d÷ kiÖn do nhµ kh¶o cæ häc TrÇn Quèc Vöîng ®· ph¸t hiÖn ®öîc t¹i thung Vö¬ng, trªn vïng ®Êt nói rõng thuéc ®Þa phËn th«n §ôc Khª, mét hang tiÒn sö. Tõ tröíc ®Õn nay, nh©n d©n ®Þa phö¬ng gäi hang nµy

431

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ “Hang Xòng Xµm” hay “Hang GiÆc”. TruyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cßn g¾n nã víi ho¹t ®éng cña mét bé phËn nghÜa qu©n B·i SËy. KÕt qu¶ th¨m dß böíc ®Çu trªn mÆt ®Êt cho phÐp ®o¸n ®Þnh r»ng hang Xòng Xµm chøa di vËt cña thêi ®¹i ®ång thau, vµ c¶ cña nh÷ng thêi xöa h¬n (v¨n hãa Hßa B×nh - B¾c S¬n). NÕu qu¶ vËy, th× viÖc ph¸t triÓn ra hang Xòng Xµm còng lµ mét sù kiÖn ®¸ng löu ý: mÆc dÇu vïng nói ®¸ v«i Hö¬ng S¬n cã nhiÒu hang ®éng, nhöng tõ tröíc ®Õn nay chöa ai thùc sù dù tÝnh khai th¸c nã vÒ mÆt kh¶o cæ häc, söên nói phÝa “bªn nµy” (Hµ T©y) vèn kh«ng cã ®¸ cuéi. Võa viÕt xong bµi nµy, chóng t«i ®öîc tin r»ng ®ång chÝ TrÇn Quèc Vöîng cïng mét sè sinh viªn tröêng §¹i häc Tæng hîp ®· khai quËt hang Xòng Xµm vµo ®Çu th¸ng 7 n¨m 1975. Tin ®Çu tiªn cho biÕt r»ng kÕt qu¶ khai quËt qu¶ phï hîp víi nh÷ng ®o¸n ®Þnh lóc th¨m dß. Nh÷ng ngöêi khai quËt còng ph¸t hiÖn thªm ®öîc mét sè hang tiÒn sö kh¸c ë trong vïng. 3. Th¬ TÕ Hanh, bµi Lµng t«i, trong tËp Hoa niªn. 4. Tõ khi chóng t«i viÕt xong bµi nµy, cho ®Õn nay b¹n ®ång nghiÖp Lª ThÞ Nh©m TuyÕt ®· c«ng bè hai c«ng tr×nh ng¾n v« cïng lý thó vÒ tËp tôc kÕt ch¹ hay kÕt nöíc ng·i gi÷a mét sè lµng ViÖt trªn ®ång b»ng B¾c Bé. T¸c gi¶ kh«ng chØ miªu t¶ mét c¸ch ng¾n gän mµ cßn ®öa ra mét sè nhËn xÐt s¬ bé, ®Æt c¬ së ®Çu tiªn cho viÖc nghiªn cøu mét mÆt kh¸ ®Æc biÖt trong kÕt cÊu x· héi cæ truyÒn cña ngöêi n«ng d©n ViÖt. Tuy nhiªn, v× míi “®Æt c¬ së ®Çu tiªn”, cho nªn t¸c gi¶ chØ nhÊn m¹nh nhiÒu nhÊt ®Õn khÝa c¹nh tö¬ng trî, ®Õn t×nh tö¬ng th©n tö¬ng ¸i trong tËp tôc kÕt ch¹, chöa kÞp khai th¸c nh÷ng hiÖn töîng kh¸c ®Ëm mµu s¾c d©n téc häc h¬n, ®Æc biÖt chöa ®i s©u vµo kÕt cÊu mµ nh©n d©n Hö¬ng S¬n gäi lµ mét ®inh ba ch¹. Ch¾c h¼n ®Êy lµ nh÷ng ®Ò tµi mµ t¸c gi¶ dµnh l¹i cho c¸c bµi s¾p viÕt. Xem: Lª ThÞ Nh©m TuyÕt, Tôc kÕt nghÜa ë Tam §¶o- Xu©n Dôc, c¸i g¹ch nèi gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i trong Th«ng b¸o D©n téc häc, sè 2 n¨m 1973, tr. 29-40. Còng t¸c gi¶ trªn - KÕt nghÜa lµng ch¹ trong sinh ho¹t vµ v¨n ho¸ cæ truyÒn, trong t¹p chÝ D©n téc häc sè 4 n¨m 1974, tr.46-59.

432

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 5. VÒ mÆt nµy, tröíc ®©y LÐvis Strauss ®· ®öa ra mét c«ng tr×nh s¬ kÕt gän, ®ñ vµ tö¬ng ®èi trong s¸ng, tuy kh«ng khái cã nh÷ng ý kiÕn qu¸ døt kho¸t mµ ngöêi ®äc cßn muèn c©n nh¾c thªm. Xem Cl. LÐvis Strauss- Bµi Les organisations dualistes Ðxistentelles? (Cã tæ chøc löìng hîp hay kh«ng?), trong tËp Anthropologie structurale (Nh©n häc cÊu tróc), Paris, nhµ xuÊt b¶n Plon, 1958, tr. 147- 180. 6. §Òn Tr×nh lµ ®Òn “më cöa” vµo Chïa Hö¬ng ®ång thêi còng lµ ®Òn riªng cña lµng YÕn VÜ. VÞ th¸nh ®öîc thê t¹i ®©y lµ “Cao s¬n ®¹i th¸nh s¬n hæ tÕ thÕ ®¹i vö¬ng”, bè lµ dßng dâi Hïng Vö¬ng, mÑ lµ hæ vµng dßng dâi s¬n thÇn, b¶n th©n th¸nh sinh ra tõ mét qu¶ trøng (hay tõ mét bäc, tïy dÞ b¶n), ®¸nh th¾ng giÆc Th¹ch Linh tøc giÆc ¢n. 7. Nh¾c l¹i: thung Vö¬ng, trªn ®Êt rõng lµng §ôc Khª, lµ n¬i mµ gÇn ®©y c¸c nhµ kh¶o cæ häc ®· ph¸t hiÖn ®öîc hang tiÒn sö Xòng Xµm. Xem l¹i chó thÝch 2. 8. Trong sinh ho¹t hµng gi¸p ë n«ng th«n ta tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tröíc khi ®Õn tuæi lªn b« (hay lªn l·o), trong ®a sè c¸c tröêng hîp lµ tröíc tuæi 49, c¸c thµnh viªn cña gi¸p ph¶i thay nhau lµm «ng lÒnh. Ch÷ “lÒnh” ë ®©y, cã lÏ lµ mét biÕn d¹ng cña ch÷ lÖnh, v× lÒnh cã nhiÖm vô thi hµnh lÖnh cña c¸c cô b«, cña gi¸p, trong sinh ho¹t hµng gi¸p. Sè lÒnh cña mçi gi¸p, còng nhö c¸ch ph©n c«ng, tïy thuéc phong tôc tËp qu¸n tõng lµng, tõng ®Þa phö¬ng. Trong nhiÒu tröêng hîp, mçi gi¸p cã bèn «ng lÒnh: lÒnh c¶, mµ nhiÖm vô lµ ®i mêi c¸c cô vµ ngöêi hµng gi¸p, mçi khi cã sinh ho¹t gi¸p; mét lÒnh hai, phô tr¸ch ®i mua lîn. VÒ tæ chøc gi¸p, vµ nguyªn lý c¬ së cña nã, t¹m xem chó thÝch (21), trong khi chê ®îi mét c«ng tr×nh kh¶o s¸t hoµn chØnh. 9. HiÖn nay, ®ång bµo Möêng Phó L·o ®ang thö¬ng löîng víi hîp t¸c x· §ôc Khª ®Ó xin c¾t vÒ ®Þa phö¬ng hä mét sè khu ®Êt rõng ë ®©y. 10. Nh¾c l¹i tÝch truyÖn nµy, ngöêi th«n §ôc thêi nay ®· gi¶i thÝch l¹i mét c¸ch duy lý h¬n nguyªn nh©n c¸c vô ch¸y xöa kia thöêng x¶y ra bªn th«n YÕn. Theo hä, ®Êt YÕn hÑp, d©n YÕn ®«ng, nhµ cöa san s¸t, m¸i gi¸p m¸i, håi nèi håi, do ®ã chØ cÇn mét nhµ bÊt cÈn lµ n¹n ch¸y

433

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lan ra c¶ th«n. 11. VÉn theo ‘truyÒn thuyÕt” ®Þa phö¬ng, thêi bÊy giê, tröíc khi x¶y ra vô ¸n “biÖt tõ” ®ang kÓ ®©y, ®· tõng diÔn ra mét vô kiÖn tranh giµnh ruéng ®Êt gi÷a lµng Thöîng TiÕt vµ lµng §«ng Khª (nay lµ lµng N«ng Khª). Thöîng TiÕt vèn cã x©m canh qua ®Êt §«ng Khª, nhöng, v× thua kiÖn nµy, nh÷ng c« g¸i Thöîng TiÕt lÊy chång §«ng Khª ®· lµm tay trong cho lµng gèc cña m×nh. Còng nhê c¸c c« nµy m¸ch b¶o, mµ Thöîng TiÕt ch¹y chät ë cöa sau cña vî quan tæng trÊn Hµ Néi ®ö¬ng thêi: bµ nµy (ngöêi hä Bïi) vèn lµ g¸i lµng YÕn VÜ, vµ chÝnh th«ng qua m«i giíi cña ngöêi YÕn VÜ mµ lµng Thöîng TiÕt míi “mãc ngoÆc” ®öîc víi bµ ta. Vî quan tæng trÊn m¸ch nöíc r»ng, nÕu kh«ng cã ®æ m¸u, th× kh«ng xong. Cã mÊy cô giµ Thöîng TiÕt tù nguyÖn chÞu chÕt ®Ó cho lµng m×nh ®öîc kiÖn. Trong mét cuéc Èu ®¶ gi÷a hai lµng, c¸c cô chÞu chÕt t¹i chç, khi ngöêi §«ng Khª thùc ra ®· rót lui. Thöîng TiÕt, nhê vËy, ®öîc kiÖn. §Ó tr¶ ¬n nµy, Thöîng TiÕt gióp YÕn VÜ mét tay, nhö ta ®· biÕt, trong vô ¸n “biÖt tõ”. 12. Thöêng th× ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng gäi ngµy nµy lµ më cöa ®ång: tõ mång mét TÕt cho ®Õn h«m ®ã, ngöêi ta cßn kiªng, chöa d¸m ra ®ång lµm ¨n. Ngöêi Möêng, vµ c¶ ngöêi ViÖt ë mét sè vïng miÒn Trung nöíc ta, l¹i gäi ngµy Êy lµ më cöa rõng. T¹i vïng ®ång chiªm tròng Hö¬ng S¬n nµy, n¬i mµ lóa m¸ thu ho¹ch ®öîc ®«i khi cßn kÐm quan träng xa, so víi nguån lîi l©m s¶n, th× mÊy ch÷ khai s¬n, hay më cöa rõng, qu¶ lµ cã ý nghÜa. NÕu nhö, trong ®a sè c¸c hîp t¸c x· n«ng nghiÖp ngµy nay ë miÒn xu«i, l·o «ng thöêng tham gia c«ng t¸c thñy lîi (th¨m nöíc ruéng), th× ë vïng Hö¬ng S¬n c¸c cô l¹i cã ch©n trong c¸c tæ l©m nghiÖp (b¶o vÖ l©m s¶n, ph¸t hiÖn nguån l©m s¶n míi). 13. Mét sè nhµ d©n téc häc Ph¸p dïng thuËt ng÷ “lutte agonestique”. Chóng ta nghÜ r»ng, ®Ó chØ c¸c h×nh thøc “®Êu töîng tröng” nãi ®©y, thuËt ng÷ trªn kh«ng hîp, v× tÝnh tõ “agonestique”, trong nghÜa ®en cña nã, l¹i ®Æc chØ ®Êu vâ, ®Êu vËt. 14. Thùc ra, trong thêi cËn- hiÖn ®¹i, ®Êu vËt, trong héi xu©n ch¼ng h¹n, kh«ng ph¶i lµ “®Êu töîng tröng” gi÷a c¸c gi¸p cïng mét lµng, mµ,

434

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trong nhiÒu tröêng hîp, ®· mang tÝnh c¸ch c¸ nh©n råi: ë ®©y, næi bËt vai trß cña c¸c “lß vËt”, nghÜa lµ uy tÝn vµ danh väng cña c¸c bËc thÇy cÇm ®Çu tõng “lß”. Tuy nhiªn, c¨n cø vµo “tiÒn lÖ” t¹i nhiÒu n¬i kh¸c trªn thÕ giíi (vÝ nhö cuéc ®Êu vËt kÕt thóc lÔ nhËp m«n cho trai lµng, t¹i mét sè n¬i ë ch©u Phi ®en), chóng t«i t¹m gi¶ thiÕt r»ng, ë ta, ®Êu vËt vèn còng lµ mét h×nh thøc “®Êu töîng tröng” trong néi bé tõng lµng ViÖt. 15. Chóng t«i gäi lÔ “initiation” lµ lÔ nhËp m«n, mµ kh«ng dïng ch÷ lÔ thµnh ®inh nhö mét sè b¹n ®ång nghiÖp thöêng dïng, v× kh«ng nhÊt thiÕt chØ trong tröêng hîp “thµnh ®inh” míi cã “initiation”. LÔ nhËp m«n nh»m chuyÓn thµnh viªn cña x· héi tõ th©n phËn thÊp lªn th©n phËn cao h¬n; th©n phËn nãi ®©y thöêng g¾n víi tuæi t¸c, kh«ng riªng tuæi “thµnh ®inh”, mµ nhiÒu løa tuæi kh¸c n÷a, tuú tËp qu¸n x· héi. LÔ nhËp m«n lµ ®Æc ®iÓm cña x· héi thÞ téc. Nhöng nã vÉn cã thÓ tån t¹i dai d¼ng trong c¸c x· héi n«ng nghiÖp lÊy tuæi t¸c lµm mét trong nh÷ng tiªu chuÈn cña uy thÕ (nhö x· héi n«ng th«n ViÖt tröíc C¸ch m¹ng), tÊt nhiªn lµ döíi nh÷ng d¹ng ®· bÞ pha lo·ng. 16. Tröíc ®©y, chóng t«i vÉn dïng thuËt ng÷ löìng ph©n ®Ó diÔn dÞch kh¸i niÖm “dualitД hay “dualisme”. NghÜ l¹i, chóng t«i thÊy thÕ lµ chöa æn. §· lµ “löìng”, th× tÊt nhiªn ph¶i “ph©n”. §iÒu ®¸ng löu ý trong kh¸i niÖm ®ang bµn lµ, tuy “löìng”, tøc “ph©n”, nhöng vÉn lµ “hîp”. V×, nãi cho cïng, th× kh¸i niÖm löìng hîp trong tö duy nguyªn thñy kh«ng kh¸c h¬n lµ d¹ng s¬ khai cña thuyÕt “m©u thuÉn thèng nhÊt” cña chóng ta ngµy nay. 17. Cã lÏ Ph’r©yd¬ (J. G. Frazer) lµ ngöêi ®Çu tiªn ®öa mét c«ng tr×nh ph©n tÝch cã ®Çu ®òa vÒ ph¸p thuËt nãi chung, vµ vÒ ph¸p thuËt c¶m øng nãi riªng. ¤ng còng gäi ph¸p thuËt nãi chung lµ ph¸p thuËt c¶m øng. Nhöng, theo «ng, ph¸p thuËt c¶m øng (theo nghÜa chung) l¹i bao gåm hai lo¹i: 1, ph¸p thuËt m« pháng, vµ 2, ph¸p thuËt l©y nhiÔm, mµ «ng xem lµ ph¸p thuËt c¶m øng chÝnh cèng. Nguyªn lý lµm c¬ së cho ph¸p thuËt m« pháng lµ: hiÖu qu¶ g©y ra ®öîc gièng víi nguyªn nh©n g©y ra nã. Do ®ã, muèn chñ ®éng g©y ra mét hiÖu qu¶ Êy b»ng

435

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®éng t¸c vµ ®¹o cô (vÝ dô: r¶y nöíc ®Ó lµm möa). Nguyªn lý lµm c¬ së cho ph¸p thuËt l©y nhiÔm (tøc ph¸p thuËt c¶m øng chÝnh cèng) lµ: nh÷ng vËt ®· tõng tiÕp xóc víi nhau vÉn tiÕp tôc ¶nh höëng ®Õn nhau khi kh«ng cßn tiÕp xóc víi nhau n÷a. Do ®ã, chØ b»ng c¸ch t¸c ®éng vµo mét bé phËn ®· t¸ch khái c¬ thÓ, ph¸p sö cã thÓ t¸c ®éng tõ xa ®Õn c¬ thÓ Êy (vÝ dô: b»ng c¸ch phï phÐp vµo mãn tãc rèi cña mét ngöêi, ph¸p sö cã thÓ g©y h¹i cho ngöêi Êy). NÕu chÊp nhËn c¸ch minh gi¶i cña Ph’r©yd¬, th× nguyªn lý lµm c¬ së cho ph¸p thuËt nãi chung lµ: mäi vËt trong thiªn nhiªn, nÕu cã liªn quan víi nhau, ®Òu cã thÓ c¶m øng lÉn nhau, dï döíi h×nh thøc nµo. Nhö vËy, “®Êu töîng tröng” ®Ó t¹o nªn kh«ng khÝ ganh ®ua, nh»m thóc giôc cá c©y sinh s«i nÈy në, còng lµ mét h×nh thøc ph¸p thuËt. C¸ch minh gi¶i bÞ nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c phª ph¸n, thöêng lµ víi lý do sau ®©y: «ng ®· cè t×nh lê nh÷ng sù kiÖn d©n téc häc nµo kh«ng phï hîp víi thuyÕt cña m×nh. Theo Mèt (M. Mauss), c¸ch minh gi¶i cña Ph’r©yd¬ - thuyÕt tiÕp xóc - lµ “®óng, nhöng thiÕu sãt”. Xem: M. Mauss - Manuel d’ethnogarphie (D©n téc häc thñ s¸ch), Paris, Nhµ xuÊt b¶n Payot, 1968, tr.256. Dï sao, cho ®Õn nay, kh¸i niÖm ph¸p thuËt c¶m øng (hiÓu theo nghÜa réng) chöa ph¶i ®· hoµn toµn bÞ nh÷ng ngöêi lµm d©n téc häc trªn thùc ®Þa bá r¬i. Xem: J.G. Prazer, Le rameau d’or (Nhµnh l¸ vµng), bé rót ng¾n thµnh 3 tËp, tËp1: Magie et religion: les tabous (ph¸p thuËt vµ t«n gi¸o: c¸c hóy kþ), b¶n dÞch ra Ph¸p v¨n, Paris, Nhµ xuÊt b¶n Seheicher frÌres, 1903, tr.4, 5, 64. 18. Thê phông mÆt trêi lµ mét kh¸i niÖm th«ng dông trong lÞch sö t«n gi¸o, vµ d©n téc häc t«n gi¸o, kh«ng nh÷ng ®Ó chØ nh÷ng t«n gi¸o ®Æt mÆt trêi vµo vÞ trÝ tèi thöîng thÇn, mµ cßn ®Ó chØ nh÷ng h×nh thøc tÕ lÔ g¾n víi t«n gi¸o n«ng nghiÖp ch¼ng h¹n, trong ®ã mÆt trêi - víi tö c¸ch lµ mét tinh linh, mét h×nh töîng, hay lµ mét kh¸i niÖm - ®ãng mét vai trß quan träng. 19. Xem, ch¼ng h¹n: J.G.Frazer, Le Rameau d’or..., tËp III: Les cultes agrairiess et sylvestres (C¸c h×nh th¸i thê phông n«ng nghiÖp vµ liªn quan ®Õn rõng), Paris, nhµ xuÊt b¶n Seheicher frÌres, 1911. §Æc

436

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI biÖt löu ý ®Õn c¸c chö¬ng bµn vÒ thÇn tho¹i vµ lÔ tiÕt g¾n víi h×nh th¸i thê phông thÇn A®«nÝtx (Adonis), thÇn ¸ttits (Attis), vµ thÇn ¤dirÝtx (Osires). 20. Xem: MircÐa Eliade, Bµi MystÌres et rÐgÐnÐration spiritulle (HuyÒn ®¹o vµ sù t¸i sinh cña tinh thÇn), c«ng bè lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1954, in l¹i trong tuyÓn tËp Mythes, rªves et mystÌres (ThÇn tho¹i, chiªm bao vµ huyÒn ®¹o) - Paris, Gallimard, 1957, tr.254 - 305, ®Æc biÖt tr.299 - 300. Còng t¸c gi¶ trªn, Bµi: La Terre - MÌre et les hierogamiess cosmiqqes (§Êt - MÑ vµ c¸c cuéc linh phèi cña vò trô), c«ng bè lÇn ®Çu vµo n¨m 1953, in l¹i trong tËp Mythes, Rªves..., tr.207 - 253 ®Æc biÖt tr.247 - 253. 21. VÒ chøc töíc trong th«n x·, ngöêi n«ng d©n ViÖt ph©n biÖt hai lo¹i: quan töíc vµ xØ töíc. Quan töíc lµ nh÷ng chøc töíc mµ chÝnh quyÒn phong kiÕn ¸p ®Æt ë c¸c cÊp x· vµ th«n, bao gåm c¶ nh÷ng töíc mµ ngöêi n«ng d©n cã thÓ mua ®Ó tù n©ng uy thÕ trong x· héi phong kiÕn n«ng th«n. Cßn xØ töíc - lµ nh÷ng chøc töíc mµ ngöêi n«ng d©n ®¹t ®öîc trong khung c¶nh cña tæ chøc gi¸p: lªn ®inh, lªn l·o, lªn thöîng l·o. Cø nguyªn t¾c mµ nãi, th× ngöêi cã quan töíc cao ®Õn mÊy trong sinh ho¹t hµng gi¸p, còng chØ ®öîc ®¸nh gi¸ vµ s¾p xÕp vÞ trÝ theo xØ töíc, nghÜa lµ theo líp tuæi. Xem l¹i chó thÝch 15. 22. Xem l¹i chó thÝch 1. 23. Tõ tröíc C¸ch m¹ng nhiÒu lµng vïng Hö¬ng S¬n cã Héi ThiÖn, mét tæ chøc tËp häp c¸c phô l·o trong lµng, vµ phô tr¸ch nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn cã liªn quan ®Õn chïa chiÒn, kÓ c¶ chïa hang trong nói. 24. NhiÒu ngöêi bá lµng ®i ngô cö ë lµng kh¸c vµ kh«ng ngÇn ng¹i nhËn chøc “th»ng mâ”. Trong vïng Hµ §«ng cò vµ vïng Hµ Nam, t¹i nhiÒu n¬i “th»ng mâ” lµ d©n §ôc Khª ®Õn ngô cö. V× vËy, tröíc ®©y ngöêi c¸c n¬i kh¸c chÕ riÔu ngöêi lµng §ôc lµ “d©n ®ôc ®¹c” (®¹c chØ mâ).

437

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

nhËn xÐt bÖíc ®Çu vÒ gia ®×nh cña ngÖêi ViÖt

Nh÷ng g× viÕt sau ®©y, tù th©n chóng, kh«ng ph¶i lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu. §Êy chØ lµ nh÷ng c¶m gi¸c ®Çu tiªn chöa tho¸t khái vßng trùc c¶m thuÇn tóy, thuéc vÒ mét sè mÆt cña mét vÊn ®Ò mµ c¸c bËc ®i tröíc trong ngµnh d©n téc häc chöa ®öa ra ®öîc nh÷ng kÕt luËn thùc sù cã ®Çu cã ®òa: vÊn ®Ò gia ®×nh cña ngöêi ViÖt(1) . Ta biÕt r»ng, m·i cho ®Õn nay, vÉn chöa ai lªn ®öîc hÖ thèng th©n téc ViÖt. Lý do còng ®¬n gi¶n th«i: nÕu v× muèn ng¾n gän mµ ta kh«ng ng¹i dïng mét ng«n ng÷ d©n téc Ýt nhiÒu ®· lçi thêi, th× cã thÓ nãi r»ng ®Êy lµ mét “hÖ thèng kh«ng ph©n lo¹i”. Nh÷ng c¶m gi¸c lµm nªn bµi viÕt nµy kh«ng quy chiÕu vµo ®ã. MÆt kh¸c, nh÷ng c¶m gi¸c Êy l¹i lµ c¶m gi¸c cña mét ngöêi lµm d©n téc häc mµ “gi¸n tiÕp bÞ l©m t×nh huèng”, v× b¶n th©n anh ta kh«ng nghiªn cøu ngöêi ViÖt, nhöng l¹i thuéc téc ViÖt, khiÕn anh th¶ng hoÆc l¹i cã nh÷ng suy nghÜ, cã lÏ cßn rêi r¹c, nhöng dï sao còng cã ®«i suy nghÜ vÒ mÆt nµy hay mÆt kia thuéc nÕp sèng cña téc m×nh. Nh÷ng c¶m gi¸c rÊt ®¬n gi¶n, ®ã, t«i sÏ thö nãi lªn b»ng ng«n ng÷ hµng ngµy. Mét vµi sù kiÖn më ®Çu cho chóng sÏ ®öîc rót ra tõ cuéc sèng cña ngöêi ViÖt ë B¾c Bé, n¬i cö tró hiÖn nay cña t«i. *

438

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI *

*

Håi cßn bÐ, t«i tõng nghe ngöêi lín nãi víi nhau r»ng ë chóng t«i, t«i muèn nãi trong téc ngöêi chóng t«i, quyÒn lùc trong gia ®×nh n»m trong tay cña ®µn «ng, cña ngöêi chång, ngöêi cha. Cø nh×n vµo c¸c chi tiÕt cña cuéc sèng hµng ngµy lµ râ. VÒ kinh tÕ ch¼ng h¹n, bÊt ®éng s¶n cña gia ®×nh, kÓ c¶ ruéng tö, ®Òu do ®µn «ng n¾m, v× chØ ®öîc truyÒn cho con trai trong nhµ, kh«ng ®öîc truyÒn cho con g¸i. ViÖc gi¸o dôc con c¸i chñ yÕu phô thuéc vµo ngöêi cha, mµ vÒ mÆt Êy th× «ng ta ch¼ng mÊy khi nö¬ng nhÑ. G¶ con trai hay con g¸i cho ngöêi nµy, ngöêi kia thuéc gia ®×nh nä, vÊn ®Ò cã lÏ ®· ®öîc bµn c·i kÝn ®¸o gi÷a «ng bè vµ bµ mÑ, thËm chÝ gi÷a «ng bè vµ cËu con trai, hay bµ mÑ vµ c« con g¸i, nhöng cuèi cïng mµ c«ng bè tin ra tröíc mäi ngöêi b»ng mét lêi nãi chÝnh thøc, th× ®Êy lµ viÖc cña «ng chñ gia ®×nh... VÝ dô ch¼ng thiÕu. Lín lªn, t«i ®öîc biÕt thªm r»ng c¸c nhµ nghiªn cøu Ph¸p thêi thuéc ®Þa còng kh«ng nãi kh¸c. TÊt nhiªn, t×nh tr¹ng ®ã ®öîc g¸n cho Nho gi¸o, lý thuyÕt ®· thÊm nhuÇn x· héi chóng t«i cã chËm l¾m còng tõ thÕ kû thø XV, khi nã thay ch©n PhËt gi¸o ë vÞ trÝ Quèc gi¸o. §õng v× thuËt ng÷ nµy mµ hiÓu nhÇm. Nho gi¸o, vèn ra ®êi trªn ®Êt Trung Hoa tõ n¨m thÕ kû tröíc C«ng nguyªn, Ýt mang d¹ng t«n gi¸o l¾m, nÕu ta ®em so víi ®¹o PhËt, ®¹o C¬ §èc, ®¹o Håi: ®öîc tÝch hîp vµo nh÷ng tÝn ngöìng vµ biÓu hiÖn t«n gi¸o d©n gian ®ö¬ng thêi, trong sè ®ã cã h×nh th¸i thê phông tæ tiªn, Nho gi¸o næi bËt lªn trong tö c¸ch mét triÕt lý x· héi, vµ trong khung c¶nh ®ã t«n gi¸o chØ kÐo dµi m« h×nh x· héi, cho nã hiÖn h×nh ra ngoµi, th«ng qua mét lßng tin vµ mét hÖ thèng ®éng t¸c cã thÓ nh×n b»ng m¾t. V¶ ch¨ng, ch÷ “gi¸o” (trong “Quèc gi¸o”) kh«ng chØ cã nghÜa lµ t«n gi¸o: cßn cã thÓ diÔn dÞch nã thµnh “gi¸o dôc”, “ý thøc hÖ”,

439

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “häc thuyÕt”..., thËm chÝ c¶ “v¨n hãa”. Nh÷ng ®iÒu liªn quan ®Õn ta h¬n, do vÊn ®Ò ta ®ang quan t©m, lµ chç Nho gi¸o, nhö ai còng biÕt, l¹i ®Æt quyÒn lùc vµo tay ngöêi ®µn «ng. ChØ cÇn nh¾c l¹i ®©y hai lêi gi¸o huÊn næi tiÕng. Mét trong hai lêi Êy trao quyÒn lùc trong nhµ nöíc, trong x· héi ngoµi gia ®×nh (qu©n, sö, phô). Cßn lêi kia th× kh«ng ngÇn ng¹i tuyªn bè th¼ng thõng r»ng: mét con trai lµ cã, möêi con g¸i lµ kh«ng (NhÊt nam viÕt h÷u, thËp n÷ viÕt v«). Cßn chuyÖn kh¸c n÷a. Trªn ®Êt Trung Hoa, Nho gi¸o, sau buæi h×nh thµnh ®Çu tiªn, ®· bÞ bá r¬i trong mét thêi gian dµi, m·i nhiÒu thÕ kû vÒ sau míi ®öîc ¸p dông, döíi mét sè triÒu ®¹i lín thuéc C«ng nguyªn(2). Mµ ngay ®Õn lóc Êy, Nho gi¸o còng kh«ng ®öîc xem lµ “lý thuyÕt” ®éc nhÊt trong ý thøc hÖ Trung Hoa: nã ph¶i chia sÎ vÞ trÝ víi PhËt gi¸o, ®Ó häp thµnh “Tam gi¸o”, hay ba “häc thuyÕt” chÝnh thøc cña Trung Hoa. ë ViÖt Nam, kh«ng thÕ. T¹i ®©y, tõ khi chiÕm ®Þa vÞ quèc gi¸o cña ®¹o PhËt, ®¹o Nho lu«n ®ãng vai chñ so¸i. C¬ cÊu tæ chøc cña nhµ nöíc b¾t nguån c¶m høng tõ c¸c nguyªn lý cña Nho gi¸o. V¨n hÞch cña c¸c nhµ vua thöêng viÖn ®Õn lêi gi¸o huÊn nµy hay lêi gi¸o huÊn kia cña ®¹o Nho. C¸c nhµ nho mµ kiÕn thøc s¸ch vë t¹o ra mét uy thÕ lín tröíc mét d©n chóng gåm nh÷ng n«ng d©n hÇu hÕt ®Òu mï ch÷, tù tËp häp thµnh mét tÇng líp x· héi riªng, cã trÔ còng tõ thÕ kû XVII(3). VÒ mÆt kinh tÕ, tÇng líp Êy kh«ng t¸ch khái n«ng d©n, tr¸i l¹i, rÊt g¾n bã víi n«ng d©n. Qu¶ vËy, trõ mét sè Ýt nhê thi ®ç mµ ra lµm quan, ®¹i ®a sè nhµ nho vÉn tiÕp tôc sèng t¹i lµng m×nh cuéc sèng khæ ¶i cña ngöêi n«ng d©n thöêng lÊy nghÒ d¹y häc lµm lÏ sèng. Êy thÕ mµ chÝnh c¸i ®a sè v« danh ®ã, tõ thÕ kû XVII ®Õn thÕ kû XIX,

440

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®· du nhËp s©u vµo n«ng th«n, vµo tõng xãm, tõng nhµ mét, kh«ng chØ m« h×nh Nho gi¸o, mµ c¶ mét nÒn ®¹o lý hµng ngµy tho¸t thai tõ nh÷ng lêi d¹y cña Khæng Tö... T«i kh«ng nãi r»ng v× thÕ mµ ®¹o PhËt vµ c¸c tÝn ngöìng d©n gian bÞ cÊm ®o¸n, hay bÞ tõ bá. Nhöng ngoµi mét sè giai ®o¹n PhËt gi¸o ®öîc t¹m thêi phôc höng, cßn th× ®¹o PhËt vµ mét sè tÝn ngöìng kh¸c hÇu nhö dÇn dÇn chØ cßn ®öîc dµnh cho phô n÷. Tröíc 1945, chñ yÕu chØ cã phô n÷ lui tíi c¸c chïa lµng ë B¾c Bé, ®Æc biÖt c¸c bµ ®· cã tuæi. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, kh«ng cã g× l¹ nÕu tÝnh chÊt phô quyÒn, mµ mäi ngöêi ®Òu nh×n thÊy trong gia ®×nh ViÖt, ®öîc g¸n cho Nho gi¸o. Nhö tÊt c¶ mäi ngöêi, t«i chÊp nhËn ®iÒu tõng ®öîc chÊp nhËn (vµ hiÖn cßn ®öîc chÊp nhËn)... Cho ®Õn ngµy nay, sau nhiÒu n¨m ®iÒn d· ë vïng Möêng(4) cã h«m t«i bçng tù hái: Cø chÊp nhËn ¶nh höëng s©u s¾c cña ®¹o Nho ®i, th× gia ®×nh ViÖt cã thùc sù mang tÝnh chÊt phô quyÒn ®Õn møc nhö ngöêi ta thöêng nãi hay kh«ng? H·y xuÊt ph¸t tõ gia ®×nh cæ truyÒn mµ ®i l¹i tõ ®Çu. TruyÒn theo dßng bè vµ mang téc danh vÒ phÝa bè, gia ®×nh ViÖt, trong ®¹i ®a sè c¸c tröêng hîp, chung qui lµ gia ®×nh h¹t nh©n: mét cÆp vî chång, vµ con c¸i chöa vî chöa chång cña hä. Mäi con trai thø ®· cöíi vî ®Òu ra khái nhµ cha Ýt l©u sau khi cöíi ®Ó sèng víi vî (vµ c¸c con cña m×nh, nÕu ®· cã con) trong mét ng«i nhµ riªng. Tõng hé nhö thÕ ®Òu cã nÒn kinh tÕ riªng: con trai nµo rêi nhµ bè còng nhËn ®öîc mét phÇn tµi s¶n cña gia ®×nh, kÓ c¶ ruéng tö. TÊt nhiªn, cha mÑ giµ vÉn gi÷ con trai c¶ l¹i nhµ, dï anh ta ®· cã vî, cã con. Khi bè mÊt ®i, anh ®öîc thõa höëng ng«i nhµ

441

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vµ phÇn tµi s¶n lín nhÊt. §©y kh«ng ph¶i lµ gia ®×nh h¹t nh©n theo ®óng nghÜa cña tõ Êy, nhÊt lµ khi, ngoµi bè mÑ giµ ra, cßn cã mét sè em trai cßn bÐ hay mét con g¸i chöa chång. §Ó chØ lo¹i h×nh tËp hîp nµy, h·y dïng mét tõ cã phÇn m¬ hå, nhöng còng thÝch hîp víi møc hiÓu biÕt cßn qu¸ thÊp cña ta: “gia ®×nh nhá”. Tuy nhiªn, ®õng quªn r»ng “gia ®×nh nhá” Êy thµnh h×nh trªn c¬ së mét lâi cèt bÊt biÕn, gia ®×nh h¹t nh©n, cña nã khi cha mÑ giµ ®· qua ®êi, khi tÊt c¶ c¸c em trai, em g¸i ®· lÊy vî, lÊy chång, do ®ã ®· rêi ng«i nhµ cha mÑ ®Ó l¹i. V¶ ch¨ng, trong tõng lµng mét, c¸c “gia ®×nh nhá” chØ lµ thiÓu sè bªn c¹nh rÊt nhiÒu gia ®×nh h¹t nh©n. ë mét møc cao h¬n, mét gia ®×nh “nhá” vµ h¹t nh©n cïng nhËn lµ chung tæ tiªn vÒ phÝa bè ®Òu tËp hîp l¹i thµnh mét thùc thÓ réng lín h¬n, tæ chøc “hä”, mµ t«i muèn diÔn dÞch thµnh “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”: qu¶ vËy, c¸c “hä” ph©n biÖt lÉn nhau b»ng c¸ch mçi “hä” mang mét téc danh riªng vÒ phÝa bè (mµ ngöêi ta còng gäi lµ “hä”). “§¬n vÞ chung téc danh riªng vÒ phÝa bè lµ ®¬n vÞ ngo¹i h«n, v× mäi thµnh viªn cña mét hä ®Òu tù xem lµ ®öîc g¾n liÒn víi nhau b»ng quan hÖ dßng m¸u. Trong sè v« vµn téc danh vÒ phÝa bè cña ngöêi ViÖt, cho ®Õn nay chöa ai läc ra ®öîc téc danh nµo mµ kh«ng b¾t nguån tõ Trung Hoa(5). Nhö vËy, ta cã quyÒn tù hái ph¶i ch¨ng c¸c téc danh ®ã ®· bÞ quan l¹i Trung Hoa ¸p ®Æt qua suèt ngh×n n¨m B¾c thuéc, nh»m ghi tªn tuæi cña cö d©n b¶n ®Þa, ®Æc biÖt cö d©n ë ®ång b»ng c¸c vïng phô cËn (mµ ta cã thÓ nghÜ lµ bÞ n¾m chÆt h¬n, so víi c¸c cö d©n c¸c vïng kh¸c), vµo sæ hé tÞch. Nguån gèc ngo¹i lai cña c¸c téc danh ViÖt, ta cã thÓ ®o¸n ra qua mét hiÖn töîng kh¸c: trong nhiÒu tröêng hîp, nhiÒu “hä” l¹i chung nhau mét téc danh, mµ chØ trong vïng nhá, thËm chÝ chØ trong mét lµng th«i. NguyÔn V¨n ViÖn, NguyÔn §øc ThÞnh vµ NguyÔn

442

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI §×nh Kh¶i lµ ngöêi cña ba “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”, ®èi víi nhau chØ lµ ngöêi döng, qu¸ l¾m chØ lµ l¸ng giÒng hay b¹n bÌ cña nhau, tuy c¶ ba ®Òu chung téc danh NguyÔn. Trong tröêng hîp nµy, c¸i ph©n biÖt hä víi nhau l¹i kh«ng ph¶i lµ téc danh, v× téc danh cña hä chØ lµ mét, mµ lµ nh÷ng ch÷ nèi ®øng gi÷a téc danh vµ tªn riªng, ë ®©y lµ V¨n, §øc vµ §×nh. Còng cã thÓ nãi r»ng téc danh cña ba ngöêi lµ NguyÔn V¨n, NguyÔn §øc, NguyÔn §×nh chø kh«ng chØ lµ NguyÔn. Mét lêi vÒ c¸c gia ®×nh “nhá” vµ h¹t nh©n häp thµnh mét “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”: lµ nh÷ng ®¬n vÞ kinh tÕ ®éc lËp, c¸c gia ®×nh Êy cã thÓ ph©n t¸n ra nhiÒu lµng kh¸c nhau, thËm chÝ ra nhiÒu vïng, nhiÒu tØnh. Sù ph©n t¸n Êy kh«ng nhÊt thiÕt ®Èy ngöêi ta ra ®i khái lµng gèc, quªn tÊt nh÷ng g× cã liªn quan ®Õn “hä” xuÊt ph¸t cña m×nh: trong nhiÒu tröêng hîp, tõng “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè” l¹i cã mét cuèn “gia ph¶” trong ®ã ghi tªn tuæi hä hµng gi÷a hä víi nhau(6). Nhöng còng kh«ng hiÕm nh÷ng tröêng hîp ngöêi ra ®i bÞ n¹n ®ãi thóc b¸ch, nªn kh«ng kÞp sao cuèn “gia ph¶” ®Ó mang theo; nÕu n¬i hä ®Õn qu¸ xa n¬i hä xuÊt ph¸t, th× sau vµi thÕ hÖ con ch¸u cña ngöêi ra ®i kh«ng cßn nhí kü “hä” cò n÷a, v× hä ®· trë thµnh mét “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè” míi t¹i n¬i hä cö tró. Sù tËp hîp c¸c gia ®×nh “nhá” vµ h¹t nh©n thµnh “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè” kh«ng ®eo ®uæi mét môc ®Ých kinh tÕ râ rµng nµo. Nã chØ nh»m gi¶i quyÕt hai vÊn ®Ò: ®¶m b¶o chÕ ®é ngo¹i h«n trong lßng tõng “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè” vµ thê phông tæ tiªn ë møc réng r·i nhÊt. Quanh vÊn ®Ò thø hai võa nªu, mçi hé con trai c¶ ®Òu cã bµn thê tæ tiªn trong nhµ, nhöng viÖc thê phông chØ nh»m vµo c¸c tæ tiªn trùc tiÕp vÒ phÝa cha, thuéc bèn thÕ hÖ gÇn ngöêi chñ hé, vµ vî c¸c nh©n vËt Êy(7). Mét vÝ dô: víi tö c¸ch con trai c¶,

443

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t«i thê cha mÑ t«i, chø kh«ng thê c¸c anh em trai cña cha t«i vµ vî cña hä, thê «ng bµ néi t«i, chø kh«ng thê c¸c anh em trai cña «ng néi t«i vµ vî cña hä, thê «ng bµ cô néi t«i, chø kh«ng thê anh em trai cña «ng cô néi t«i vµ vî cña hä, thê «ng bµ kþ néi t«i, chø kh«ng thê anh em trai cña «ng kþ néi t«i vµ vî cña hä. C¸c em trai t«i kh«ng cã bµn thê trong nhµ, nhöng ®Õn ngµy giç th× cïng gia ®×nh kÐo nhau ®Õn nhµ t«i dù lÔ(8). NÕu mét trong nh÷ng em trai Êy sèng t¹i lµng kh¸c, th× nã còng s¾m mét bµn thê, nhöng kh¸ ®¬n gi¶n, nghÜa lµ kh«ng cã “bµi vÞ”, tøc tõng tÊm gç nhá ®öîc trang trÝ, trªn ®ã cã ghi tªn mét vÞ ®öîc thê (nhiÒu khi, ghi c¶ tªn bµ vî cña «ng ta): ngöêi ta gäi thÕ lµ “thê väng”, nghÜa lµ thê tõ xa(9). Nhöng con trai c¶ cña ngöêi em Êy, còng nhö lµ con trai c¶ cña mäi em trai kh¸c, sÏ cã ®ñ tö c¸ch ®Ó cã bµn thê t¹i nhµ m×nh, mµ bµn thê hoµn chØnh, víi “bµi vÞ”. Ta thÊy ®Êy, ®Ó thùc hiÖn viÖc thê phông tæ tiªn, ngöêi ViÖt dùa trªn quy t¾c quyÒn con tröëng cña c¸c thµnh viªn nam giíi trong gia ®×nh. Trªn b×nh diÖn toµn bé “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”, viÖc thê phông tæ tiªn do mäi thµnh viªn cña “hä” thùc hiÖn t¹i “nhµ thê hä”. Tæ chøc giç ch¹p vµ g×n gi÷ ng«i nhµ thê lµ nhiÖm vô cña “tröëng hä”, hay “téc tröëng” tøc ngöêi cÇm ®Çu “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”, bao giê còng lµ con trai c¶ cña gia ®×nh c¶ thuéc nh¸nh c¶ cña “hä”(10). Löu ý r»ng, mÆc sù tham gia cña mäi ngöêi trong “hä”, nh÷ng nh©n vËt ®öîc thê trªn c¸c bµn thê cña nhµ thê hä, mµ c¸c ngµy giç ch¹p diÔn ra ë ®Êy döíi bµn tay tæ chøc cña “tröëng hä”, mét lÇn n÷a, l¹i chØ lµ c¸c tæ tiªn trùc tiÕp cña «ng nµy, tÊt nhiªn lµ tÝnh vÒ phÝa bè, vµ thuéc bèn thÕ hÖ tröíc ngay «ng ta, cô thÓ lµ cha mÑ cña «ng, «ng bµ néi cña «ng, «ng bµ cô néi cña «ng, vµ «ng bµ kþ néi cña «ng. C¸c vÞ võa nªu, víi tö c¸ch lµ con trai c¶ cña gia ®×nh c¶ thuéc nh¸nh c¶ cña “hä”, còng lµ ®¹i diÖn cho mäi thµnh viªn ®· qua ®êi cña

444

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”, do ®ã mäi thµnh viªn cßn sèng cña “hä” ph¶i thê phông c¸c vÞ ë “nhµ thê hä”. Mét lÇn n÷a l¹i thÊy viÖc thê phông tæ tiªn ®öîc kiÕn lËp trªn quyÒn con trai c¶. VÒ phÇn ta, ®iÒu ®¸ng löu ý ë ®©y lµ viÖc thê phông Êy, dï ®öîc më réng ra toµn thÓ “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”, vÉn lÆp l¹i, qua c¸c nh©n vËt ®öîc thê, h×nh th¸i thê phông diÔn ra tröíc bµn thê cña tõng hé con trai c¶. Nh×n döíi gãc ®é c¸c mèi quan hÖ víi viÖc thê phông tæ tiªn, gia ®×nh ViÖt c¬ b¶n lµ gia ®×nh h¹t nh©n, mÆc dÇu mäi thµnh viªn cña “hä” cã nhãm häp ®Þnh kú t¹i “nhµ thê hä”. Giê ta h·y nh×n gia ®×nh ViÖt trong tö c¸ch ®¬n vÞ kinh tÕ, nghÜa lµ trong c¸c mèi quan hÖ víi n«ng nghiÖp vµ tiÓu thö¬ng nghiÖp. Tröíc n¨m 1945, hÇu nhö toµn bé cö d©n ViÖt lµ n«ng d©n. V× ®Þa bµn cña ngöêi ViÖt gÇn c¸c tam gi¸c ch©u ë B¾c Bé, vµ c¸c ®ång b»ng ven biÓn ë Trung Bé, thªm vµo ®ã lµ khÝ hËu nhiÖt ®íi cña miÒn §«ng Nam ¸, nªn hÇu nhö toµn bé ngöêi ViÖt sèng b»ng nghÒ trång lóa nöíc. MÆt kh¸c, mét sè ®iÒu kiÖn lÞch sö, mµ ®iÓm xuÊt ph¸t vµ diÔn biÕn cßn trong bãng tèi, l¹i ng¨n c¶n kh«ng cho ®¹i thö¬ng ph¸t triÓn, kh«ng cho ngo¹i thö¬ng ra ®êi. Tõ thÕ kû X, khi nÒn thèng trÞ cña Trung Hoa vÜnh viÔn chÊm døt, cho ®Õn thÕ kû XIX, ngay tröíc khi ngöêi Ph¸p ®Õn, chöa cã mét triÒu ®¹i nµo cho phÐp thö¬ng nh©n trong nöíc ra nöíc ngoµi bu«n b¸n, qu¸ l¾m lµ më cöa biÓn nµy hay cöa biÓn kia cho nhµ bu«n nöíc ngoµi ®Õn. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, nhu cÇu trao ®æi trong néi bé s¶n phÈm cña n«ng nghiÖp vµ cña mét nÒn thñ c«ng nghiÖp cßn s¬ khai nhöng rÊt sinh ®éng l¹i lµm xuÊt hiÖn kh¾p ®Þa bµn ViÖt mét m¹ng löíi dµy nh÷ng chî thuéc mäi cÊp. Tröíc n¨m 1945,

445

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ta gÆp ë B¾c Bé nh÷ng chî lµng, chî x·, chî tæng, chî huyÖn, chî phñ, chî nµo còng häp ®Çu kú vµo nh÷ng ngµy kh«ng khíp nhau gi÷a chî nµy víi chî kia. §ã lµ chöa nãi ®Õn c¸c chî tØnh ®· häp hµng ngµy döíi thêi Ph¸p thuéc, vµ Ýt nhiÒu ®· ¢u hãa. Tho¹t tiªn, mét nhËn xÐt. Thñ c«ng nghiÖp vµ luång bu«n b¸n nãi trªn, cã sinh ®éng ®Õn mÊy, còng chöa lµm xuÊt hiÖn trong cö d©n n«ng th«n mét giai cÊp thî thñ c«ng vµ mét giai cÊp tiÓu thö¬ng ®Ých thùc. Trõ vµi ngo¹i lÖ (ph¶i nhËn lµ kh«ng qu¸ hiÕm), cßn ®a sè c¸c tröêng hîp th× thñ c«ng nghiÖp vµ tiÓu thö¬ng l¹i n»m trong ho¹t ®éng hÇu nhö hµng ngµy cña gia ®×nh n«ng d©n. Ngöêi ta b¾t tay vµo c¸c viÖc thñ c«ng (®an l¸t, dÖt...) vµo nh÷ng giê rçi r·i, cã khi lµm ®Õn rÊt khuya. HÇu nhö ngöêi n«ng d©n n÷ ngµy nµo còng cã mÆt ngoµi ®ång, nhöng ®Õn ngµy phiªn chî ®· quen ®i, chÞ t¹m thêi bá viÖc ®ång ¸ng, sau khi ®· nhê mét ngöêi quen thay m×nh, miÔn sÏ tr¶ c«ng lao tö¬ng tù cho chÞ kia vµo mét dÞp kh¸c. ThÕ lµ chÞ ta ®i chî mang hµng ®i b¸n trong hai thóng m¾c vµo hai ®Çu mét ®ßn g¸nh trªn vai, chØ trë vÒ nhµ khi ®· qu¸ trÔ, vµo cuèi chiÒu hay ®ªm. Tãm l¹i, thñ c«ng nghiÖp vµ tiÓu thö¬ng nghiÖp thöêng chØ lµ phÇn bæ sung cho n«ng nghiÖp. Nhöng lµ phÇn bæ sung cÇn thiÕt, nhÊt lµ ë B¾c Bé, n¬i diÖn tÝch ruéng do tõng nhµ khai th¸c thöêng kh«ng ®ñ ®Ó nu«i sèng gia ®×nh qua c¶ n¨m. VÒ nh÷ng g× khiÕn ta quan t©m, h·y ®Æt c©u hái sau ®©y: Nh÷ng thµnh viªn cña mét gia ®×nh ViÖt ph©n c«ng lao ®éng cho nhau nhö thÕ nµo, ®Ó cã thÓ lµm trßn nh÷ng c«ng viÖc mµ n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp vµ tiÓu thö¬ng nghiÖp ®ßi hái? Qu¶ vËy, mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a nh÷ng c«ng viÖc ®Ì lªn vai c¸c thµnh viªn kh¸c nhau cña gia ®×nh chØ cho ta thÊy mét c¸ch tæng thÓ bøc tranh chung vÒ lao ®éng hµng ngµy cña c¶

446

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhãm, qua ®ã mµ gióp ta ®o¸n ra c¸i g× tõ bªn döíi ¶nh höëng lªn trªn ®Ó t¸c ®éng vµo böíc ®i chung cña lao ®éng, biÕn c¸c lao ®éng riªng thµnh mét tæng thÓ hµi hßa. T«i sÏ thö tr¶ lêi c©u hái trªn, kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng ®o¹n miªu t¶ tØ mØ, cµng kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng con sè thèng kª mµ chØ b»ng nh÷ng c¶m gi¸c to¸t lªn tõ sù thùc, nhö t«i nãi ngay tõ ®Çu. H·y nãi ngay r»ng nh©n c«ng cña mét gia ®×nh h¹t nh©n ë n«ng th«n tröíc hÕt lµ søc lao ®éng cña ®«i vî chång häp thµnh bé phËn c¬ b¶n cña gia ®×nh Êy, cô thÓ lµ cña ngöêi chñ hé vµ vî «ng ta. §ã lµ nh©n c«ng duy nhÊt, nÕu ®«i vî chång chöa cã con, hay con hä cßn qu¸ bÐ, chöa thÓ lµm bÊt cø c«ng viÖc g×. Con c¸i lín lªn, b¾t ®Çu lµm viÖc döíi sù höíng dÉn cña bè (nÕu lµ con trai) hay mÑ (nÕu lµ con g¸i), th× søc lao ®éng do chóng bá ra chØ lµ phÇn bæ trî vµo søc lao ®éng cña bè mÑ; h¬n n÷a, ho¹t ®éng lao ®éng cña chóng l¹i do bè mÑ trùc tiÕp höíng dÉn vµ kiÓm so¸t. §Õn tuæi tröëng thµnh mµ chöa tõ gi· gia ®×nh ®Ó ®i lËp gia ®×nh míi, ®· trë thµnh ngöêi lao ®éng trän vÑn kh«ng cÇn lu«n lu«n cã bè mÑ ë bªn c¹nh ®Ó höíng dÉn, chóng vÉn ®öîc cha mÑ giao viÖc cho, vµ b¶o ban tröíc khi chóng b¾t tay vµo viÖc kh¸c, nghÜa lµ chóng lao ®éng theo kÕ ho¹ch cha mÑ v¹ch ra trong qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña ho¹t ®éng gia ®×nh. Còng vËy, trong nh÷ng gia ®×nh gäi lµ “nhá”, mµ ngoµi cÆp vî chång häp thµnh lâi cèt cña gia ®×nh ra, cßn cã cha mÑ giµ vµ c¸c em trai, em g¸i chöa vî, chöa chång: tÊt c¶ mäi ngöêi ®Òu quy chiÕu vµo kÕ ho¹ch cña cÆp vî chång lâi cèt. N«ng nghiÖp ruéng nöíc cæ truyÒn, Ýt nhÊt còng ë B¾c Bé, cho phÐp hµng n¨m lµm hai vô lóa: gäi lµ vô th¸ng 5, v× gÆt vµo thêi ®iÓm Êy cña n¨m ©m dö¬ng lÞch; vµ vô th¸ng möêi(11). Vô

447

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI th¸ng 10 lµ vô chÝnh, nhöng vô th¸ng 5 còng quan träng: kh«ng cã nã, th× lóa gÆt vÒ kh«ng ®ñ dïng cho c¶ n¨m. Do møc cao thÊp, mét sè ruéng chØ phï hîp víi mét trong hai vô, nhöng còng cã nh÷ng ruéng phï hîp víi c¶ hai. Ngay tröíc khi gÆt lóa th¸ng 5, ngöêi ta ®· b¾t ®Çu cµy bõa cho ruéng thuéc vô th¸ng 10. VÒ vô kia, còng thÕ. Cã nghÜa lµ hai vô Ýt nhiÒu gèi lªn nhau, khiÕn c«ng viÖc ®ång ¸ng lµm cho ngöêi n«ng d©n bËn rén quanh n¨m, vÒ lý thuyÕt ch¼ng cã lóc nµo ®Ých thùc r¶nh tay. H·y kÓ ra ®©y nh÷ng lao t¸c chÝnh diÔn ra theo thø tù tõ ®Çu ®Õn cuèi tõng vô, dï lµ ë vô th¸ng 5 hay vô th¸ng 10: cµy (ba löît); bõa (ba löît ë B¾c Bé, vµ trªn mét sè lo¹i ®Êt th«i cÊy): lµm cá: gÆt. Cµy, bõa lµ c«ng viÖc cña ®µn «ng, riªng vô bõa thø ba th× dµnh cho phô n÷. CÊy hoµn toµn lµ viÖc ®µn bµ, kh«ng mét ngöêi ®µn «ng nµo ®i cÊy; t«i gi¶ thiÕt r»ng c¾m c©y m¹ xuèng ®Êt lµ hµnh ®éng sinh s«i n¶y në tèi öu, do ®ã ®öîc giµnh riªng cho n÷ giíi. ViÖc lµm cá chñ yÕu do phô n÷ ®¶m ®ö¬ng. Cßn gÆt lµ c«ng viÖc chung cña c¶ nam lÉn n÷. Cµy bõa vµ gÆt, tõ tröíc ®Õn nay, vèn ®öîc xem lµ nh÷ng lao t¸c n«ng nghiÖp nÆng nhäc nhÊt, kÓ c¶ trong n«ng nghiÖp trªn ®Êt kh«. Cµng thÕ trªn ruéng nöíc, khi nöíc lªn ®Õn nöa ch©n ngöêi lao ®éng, cã khi lªn ®Õn nöa ngöêi. Nhöng h·y nãi ®«i tÝ vÒ cÊy, kh©u kh«ng cã mÆt trong n«ng nghiÖp trªn ®Êt kh«. Më ®Çu cuéc ®êi lµm d©n téc häc, t«i cã tËp ®«i tÝ lao t¸c ®ång ¸ng. Höíng dÉn cho t«i, lµ mÊy ngöêi n«ng d©n ë ngo¹i thµnh Hµ Néi: hä võa nhiÖt thµnh, võa buån cöêi. LÇn ®Çu tiªn t«i xuèng ruéng häc cµy, nöíc lªn ®Õn bông. Cµy ruéng trong ®iÒu kiÖn ®ã, ngöêi lao ®éng ph¶i võa v¹ch ®öêng cµy, võa c¾m hai bªn lèi m×nh ®i nh÷ng c©y “vÌ”, tøc nh÷ng cµnh tre nhá tö¬ng ®èi th¼ng, lµm sao khi m×nh ®· ®i xong mét löît tõ ®Çu nµy ®Õn ®Çu kia m¶nh ruéng, th× “vÌ” ®· ®öîc c¾m thµnh hai ®öêng

448

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI th¼ng t¾p. Nhê c¸ch lµm ®ã mµ ngöêi lao ®éng ®¶m b¶o ®öîc r»ng ®öêng cµy m×nh v¹ch ra, nhöng kh«ng thÊy ®öîc döíi nöíc bïn kh¸ s©u, vÉn ch¹y theo ®öêng th¼ng, chø kh«ng thµnh ®öêng vßng hay ®öêng g·y gãc. MÖt qu¸ søc, Êy thÕ mµ t«i vÉn tiÕp tôc ®öîc qua ba buæi s¸ng liÒn. §Õn vô cÊy, t«i l¹i vÒ lµng cò. Buæi ®Çu, t«i ®¸nh gi¸ c«ng viÖc còng ®¬n gi¶n th«i: ngöêi phô n÷ ®i cÊy ®øng ®Êy, th©n cø cói thÊp xuèng, tay tr¸i cÇm n¾m m¹, tay ph¶i nhÑ nhµng c¾m tõng c©y m¹ xuèng bïn, ch©n xª dÞch chËm r·i th«i. T«i böíc xuèng ruéng, nhöng kh«ng chÞu ®ùng ®öîc l©u. ChØ kho¶ng nöa giê sau, t«i ®µnh bá ruéng lªn bê ngåi, ngöêi ª Èm, tröíc bao trµng cöêi cña c¸c bµ, c¸c chÞ cã mÆt t¹i chç. T«i kh«ng ®ñ can ®¶m häc tiÕp bµi häc. §Ó nãi cho gÇn hÕt ý, xin dÉn mét bµi ca dao ViÖt: “CÊy ®ång gi÷a buæi ban tröa, Må h«i th¸nh thãt nhö möa ruéng cµy. Ai ¬i, n©ng b¸t c¬m ®Çy, §ãi no mét h¹t, ®¾ng cay mu«n phÇn”. C©u chuyÖn nhá kÓ l¹i trªn ®©y hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ b»ng chøng do mét nhµ nghiªn cøu ®öa ra, còng kh«ng ph¶i lµ sù kiÖn rót ra tõ kinh nghiÖm ®iÒn d·. Nã cã mÆt ®Êy chØ ®Ó nhÊn m¹nh r»ng c«ng viÖc cÊy lóa nãi riªng vµ søc lao ®éng ngöêi phô n÷ bá ra trªn ruéng nöíc nãi chung, cã thÓ nÆng nhäc ®Õn chõng mùc nµo. Lµ ngöêi lao ®éng ®ång ¸ng, ®µn bµ kh«ng ph¶i lµ kÎ phô viÖc cho nam giíi, mµ lµ ngöêi b¹n ®éc lËp cña ngöêi ®µn «ng, b×nh ®¼ng víi ®µn «ng. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn, nÕu viÖc sö dông lóa gÆt vÒ nhµ kh«ng chØ phô thuéc vµo ®µn «ng, vµo ngöêi chång, vµ «ng chñ hé. Ngoµi nh÷ng nhu cÇu hµng ngµy liªn quan ®Õn viÖc néi trî, mçi mét khi ph¶i trÝch tõ bå ra mét sè löîng thãc g¹o nµo

449

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Êy (®«i khi chØ möêi ký) ®Ó dïng vµo viÖc kh¸c (®Ó cÊt röîu uèng, ch¼ng h¹n), th× «ng chñ gia ®×nh ph¶i ®öîc vî m×nh ®ång ý c¸i ®·. Bµn c·i m·i råi mµ bµ ta nhÊt quyÕt kh«ng ®ång ý, th× «ng chång ®µnh chÞu thua, ®ång thêi còng cau cã Ýt nhiÒu ®Ó gi÷ thÓ diÖn. Thãc g¹o, s¶n phÈm lao ®éng chung cña ®«i vî chång, chØ ®öîc sö dông theo mèi ®ång t×nh gi÷a hai ngöêi. VÒ nh÷ng viÖc thñ c«ng ®Õn ngµy lao ®éng cña n«ng d©n, sau thêi gian hä lµm viÖc ngoµi ®ång, t«i ®· nãi qua mét tÝ råi: nh÷ng viÖc Êy ®öîc tiÕn hµnh vµo lóc r¶nh rçi. Dï sao, chóng ®· böíc ®Çu chuyªn m«n hãa: viÖc nµy lµ viÖc cña ®µn «ng (c¸c viÖc méc nho nhá, ch¼ng h¹n), viÖc kia lµ viÖc cña ®µn bµ (dÖt); viÖc kia n÷a, c¶ hai giíi ®Òu cã thÓ lµm (®an l¸t). Nhöng, trong mäi tröêng hîp, ®Êy lµ c«ng viÖc c¸ nh©n: mçi ngöêi cÇm trong tay mét sîi d©y dµi, ch¼ng h¹n, cø thÕ mµ ®an, hÇu nhö ch¼ng chó ý mÊy nçi vµo viÖc m×nh lµm, võa ®an võa uèng nöíc chÌ xanh hay nhai mét miÕng trÇu, cã khi võa ®an vïa nãi chuyÖn víi kh¸ch ®Õn ch¬i. S¶n phÈm cña c¸c c«ng viÖc Êy chØ cã gi¸ trÞ kinh tÕ, mét khi ®· ®öîc ®öa ra thÞ tröêng. Ta sÏ quay l¹i vÊn ®Ò Êy mét chót n÷a th«i. Mét sè c«ng viÖc thñ c«ng ®· phøc t¹p h¬n, do ®ã ®· trë thµnh ho¹t ®éng chuyªn m«n hãa (nghÒ méc, nghÒ trang trÝ, nghÒ thªu...). Nghiªn cøu c¸c nghÒ nµy vÒ mÆt tæ chøc kinh tÕ lµ viÖc cßn ph¶i lµm. §iÒu duy nhÊt cã thÓ nãi ngay lµ, ngoµi mét sè viÖc biÖt lÖ nµo ®ã ra (nghÒ thªu cã lÏ lµ mét trong nh÷ng biÖt lÖ Êy), tÊt c¶ c¸c nghÒ nãi trªn ®Òu do ®µn «ng lµm, mµ lµm riªng ra, nhöng hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c nghÒ ®ã ®ãng khung, vÒ mÆt kinh tÕ, trong khu«n khæ nÒn kinh tÕ cña gia ®×nh n«ng d©n s¶n xuÊt lóa nöíc. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, lµm sao phèi hîp ®öîc hai nÒn kinh tÕ kh¸c nhau trong lßng mét ®¬n vÞ duy nhÊt? VÊn ®Ò míi ®öîc ®Æt ra thÕ th«i.

450

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Cuèi cïng lµ tiÓu thö¬ng nghiÖp. Mét ®iÒu ®Ëp ngay vµo m¾t ta: trong ®¹i ®a sè c¸c tröêng hîp, nÒn trao ®æi nµy n»m trong tay cña phô n÷. Trªn c¸c chî n«ng th«n, vµo c¸c ngµy phiªn, ®iÒu m¾t thÊy râ lµ phô n÷ chiÕm ®a sè. §µn «ng chØ ®¶m nhËn mét sè ngµnh mua b¸n th«i (trong sè ®ã cã bu«n b¸n gia sóc). NÕu cÇn, hä cã thÓ më qu¸n ¨n ngoµi trêi, gi÷a chî, nhö phô n÷ thÕ th«i. Hä cã thÓ ®Õn chî mua g× ®ã, theo yªu cÇu cña bµ vî h«m Êy l¹i bËn ë nhµ. NÕu lµ ngöêi kh¸ gi¶ th× hä cã thÓ ®Õn chî th¨m b¹n bÌ ë lµng kh¸c, v× lý do nµo ®Êy mµ kh«ng thÓ gÆp vµo ngµy thöêng, cïng b¹n bÌ nh¾m vµi chÐn röîu tröíc mét m©m thÞt chã. Nhöng ngoµi chî, ®µn «ng chØ lµ thiÓu sè. TiÓu thö¬ng nghiÖp chñ yÕu n»m trong tay cña giíi n÷. T×nh tr¹ng Êy ®öa ®Õn mét hËu qu¶ vÒ mÆt kinh tÕ ®¸ng lµm ta quan t©m: nÕu lóa g¹o gÆt vÒ nhµ lµ c«ng chung cña hai vî chång ®ãng vai thµnh phÇn c¬ b¶n trong gia ®×nh “nhá” hay h¹t nh©n, th× tiÒn thu ®öîc qua tiÓu thö¬ng nghiÖp l¹i chñ yÕu do ®µn bµ lµm ra. Vµ ngöêi n÷ n«ng d©n ViÖt kh«ng ph¶i quanh co ®Ó che giÊu vÞ trÝ “bªn trªn” cña hä trong lÜnh vùc nµy. Tröíc khi ngöêi Ph¸p ®Õn, ®¬n vÞ tiÒn tÖ cña chóng ta lµ ®ång tiÒn ®ång trßn, ë gi÷a cã ®ôc mét lç vu«ng, ®Ó qua ®ã mµ x©u mét m¶nh tre dµi l¹i, nh»m tËp hîp nhiÒu ®ång tiÒn l¹i thµnh mét quan tiÒn. Cïng víi giÊy b¹c do ngöêi Ph¸p ph¸t hµnh, ®ång tiÒn vµ quan tiÒn vÉn löu hµnh ë n«ng th«n tröíc n¨m 1945. C¸c quan tiÒn chiÕm chç nhiÒu, nªn trong tõng nhµ, chóng ®öîc cÊt gi÷ bªn trong mét hßm, vµ ngöêi gi÷ ch×a khãa hßm lµ bµ vî «ng ta. ChiÕc ch×a khãa Êy do m×nh bµ sö dông: chÝnh bµ ta, chø kh«ng ai kh¸c ngoµi bµ, dïng ch×a khãa më hßm ra, lÊy sè tiÒn cÇn cho c¸c kho¶n chi tiªu ngay tröíc m¾t cña gia ®×nh, råi ®ãng hßm l¹i. Mét khÈu ng÷ d©n gian g¸n cho bµ chñ nhµ vai trß “tay hßm ch×a khãa”, tøc vai trß gi÷ ch×a khãa më ®ãng hßm ®ùng tiÒn.

451

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI T«i kh«ng v× lý do ®ã mµ b¶o r»ng ngöêi phô n÷ gi÷ tiÒn hä lµm ra ®Ó chi tiªu riªng. Kh«ng ph¶i thÕ, nh÷ng kho¶n tiªu b»ng tiÒn, chØ ®Òu tiªu cho gia ®×nh, cho chång con, cã khi ®Ó gi÷ thanh danh cho gia ®×nh n÷a (tæ chøc lÔ tiÖc, ch¼ng h¹n, mêi b¹n bÌ cña chång ®Õn ¨n)... T«i còng kh«ng b¶o r»ng chång chÞ, ngöêi chñ hé, ch¼ng liªn quan g× ®Õn ®Êy: «ng cã thÓ gîi ý vî tiªu kho¶n nµy, kho¶n kia, v× môc ®Ých kia, nä, v× quyÒn lîi cña gia ®×nh mµ tiªu (mµ Ýt nhÊt th× «ng ta còng nãi thÕ). Nhöng quyÕt ®Þnh cuèi cïng ë trong tay vî «ng. Ngöêi phô n÷ b×nh ®¼ng víi chång trong viÖc sö dông thãc g¹o do hai ngöêi lµm ra. Lêi nãi cña chÞ l¹i cã t¸c dông quyÕt ®Þnh, khi bµn ®Õn nh÷ng kho¶n tiªu pha b»ng tiÒn, v× tiÒn chñ yÕu do chÞ lµm ra. BÞ thu hÑp l¹i trong gãc ®é thuÇn tóy kinh tÕ Êy, gia ®×nh ViÖt cã mang tÝnh chÊt phô quyÒn ®Õn møc ngöêi ta thöêng nãi hay kh«ng? V¶ ch¨ng, trong nhiÒu lÜnh vùc ngoµi kinh tÕ, tõ viÖc gi¸o dôc con c¸i ®Õn viÖc g¶ b¸n chóng, ngöêi chñ hé nãi mét tiÕng nãi quyÕt ®Þnh, nhöng, suy cho cïng, l¹i rÊt h×nh thøc. §Ó ®i ®Õn quyÕt ®Þnh mµ «ng lµ ngöêi duy nhÊt ®øng lªn chÝnh thøc hãa, khiÕn ngöêi ta töëng r»ng «ng lµ ngöêi duy nhÊt quyÕt ®Þnh, «ng ®· ph¶i bµn b¹c tröíc, mµ bµn kÝn víi vî, ®Ó hai ngöêi ®ång ý víi nhau. §¹o lý cña Nho gi¸o, khi th©m nhËp x· héi ViÖt tõ thÕ kû XV, ®· biÕn ngöêi tröëng hé thµnh ®¹i diÖn chÝnh thøc cña gia ®×nh tröíc thÕ giíi ngoµi gia ®×nh. §¹o lý Êy chöa lµm cho «ng biÕn thµnh mét «ng chñ tuyÖt ®èi, mµ kh«ng ngöêi nµo trong gia ®×nh ®öîc c·i l¹i, ®öîc ®éng ®Õn. Ngöêi ta cã thÓ vÆn l¹i r»ng ngöêi phô n÷ ViÖt còng cã mét vÞ trÝ nµo ®Êy trong gia ®×nh, nhöng l¹i kh«ng cã chç ®øng trong c¸c tæ chøc ngoµi gia ®×nh, nh÷ng tæ chøc ë cÊp lµng, ch¼ng h¹n. §óng. LiÕc mét liÕc m¾t vµo c¸c téc ngöêi mÉu hÖ (ngöêi ta cßn

452

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI b¶o lµ mÉu quyÒn), nhö ngöêi Giarai vµ ngöêi £®ª trªn c¸c cao nguyªn Trung Bé, ta thÊy qu¶ lµ phô n÷ ë ®Êy ®ãng mét vai trß næi bËt, tÊt nhiªn g©y bÊt lîi cho ®µn «ng. Nhöng ®iÒu ®ã chØ diÔn ra trong néi bé cña gia ®×nh, t«i muèn nãi gia ®×nh më réng, gåm nhiÒu hé mÉu hÖ vµ mang tÝnh téc danh vÒ phÝa mÑ, sèng döíi mét m¸i nhµ chung, döíi quyÒn mét “bµ tæ”. Cßn lªn møc lµng, th×, tr¸i l¹i, kh«ng cã ngöêi phô n÷ nµo trong c¸c tæ chøc ngoµi gia ®×nh. C¸c Nö¬ng tö qu©n, nãi cho cïng, chØ lµ nh©n vËt truyÒn thuyÕt. Trë vÒ víi ngöêi ViÖt, cã thÓ nãi r»ng, nÕu phô n÷ ë ®©y hoµn toµn v¾ng mÆt trong c¸c tæ chøc ngoµi gia ®×nh, th× nhiÒu nh©n vËt nam giíi cã ch©n trong c¸c tæ chøc Êy, mµ vµo cì bù kia ®Êy, l¹i chÞu cho vî ¶nh höëng ®Õn m×nh, khi hä chuÈn bÞ ®i häp ®Ó ph¸t biÓu ý kiÕn. NÕu nãi qu¸ lªn mét tÝ, cho dÔ tr×nh bµy th«i, th× c¸c vÞ Êy chÞu cho vî “gµ”, tröíc khi cÊt lêi tröíc ngöêi bªn ngoµi. Nhöng ta ®õng dõng ch©n ë ®©y, v× dõng ch©n th× ph¶i ®öa ra mét sè sù kiÖn, khiÕn bµi viÕt dµi ra. Xin kÕt thóc lu«n, b»ng c¸ch nh¾c l¹i r»ng nh÷ng lêi ghi ®©y chØ lµ nh÷ng c¶m gi¸c ban ®Çu, chØ cã gi¸ trÞ mét lêi gîi ý. Dï sao, còng mong r»ng lêi gîi ý Êy sÏ thóc ®Èy mét sè nhµ nghiªn cøu chuyªn vÒ téc ngöêi ViÖt l¹i cói ®Çu xuèng lÇn n÷a trªn vÊn ®Ò gia ®×nh, nhö nã cßn tån t¹i míi gÇn ®©y bªn trong téc ngöêi Êy, ®Ó xem thö thùc ra cã g×, bªn döíi mét líp s¬n phñ ngoµi gåm nh÷ng ý niÖm cã s½n. ____________________ 1. Trong sè nh÷ng téc ngöêi häp thµnh d©n cö cña tõng nöíc §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, bao giê còng cã mét téc kh«ng nh÷ng vöît xa c¸c téc kh¸c vÒ mÆt d©n sè, mµ cßn tõng n¾m trong lÞch sö, vµ hiÖn vÉn n¾m, vai trß chñ yÕu trong viÖc ra ®êi vµ vËn hµnh cña quèc gia. ë ViÖt Nam, ®Êy lµ ngöêi ViÖt (hay Kinh). Nh÷ng téc ngöêi thuéc lo¹i Êy (mµ t«i

453

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI muèn gäi lµ “téc chñ thÓ”), do c¸c th¨ng trÇm cña lÞch sö, ®· bÞ ®Èy ®Õn chç chiÕm lÜnh ngay tõ ®Çu c¸c vïng thÊp cña ®Êt nöíc, c¸c tam gi¸c ch©u vµ ®ång b»ng ven biÓn, nhê ®ã mµ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn trong kh«ng gian réng mét nÒn n«ng nghiÖp cã n¨ng suÊt cao, c«ng nghiÖp trång lóa nöíc. 2. Khæng Tö sèng håi thÕ kû XI tröíc C«ng nguyªn. Nhöng chØ ®Õn thÕ kû III sau C«ng nguyªn, döíi thêi §«ng H¸n, th× Nho gi¸o míi b¾t ®Çu tham gia, víi tö c¸ch mét lý thuyÕt chÝnh thøc, vµo böíc sinh thµnh mét bé m¸y nhµ nöíc mang chÊt ®Õ chÕ. Vµo c¸c thÕ kû XII vµ XIII, döíi triÒu Nam Tèng, Nho gi¸o qua mét böíc ph¸t triÓn lín, víi sù tham gia cña mét sè triÕt gia tªn tuæi. Tõ ®ã, Nho gi¸o lµ ý thøc hÖ chÝnh thøc cña Trung Hoa, cho ®Õn ®Çu thÕ kû XX. 3. Tõ thÕ kû X ®Õn XIV, nghÜa lµ tõ triÒu Lý ®Õn triÒu TrÇn, ®¹o PhËt lµ quèc gi¸o ë ViÖt Nam. Nhöng ngay tõ thÕ kû XIV, trong giai ®o¹n cuèi cña triÒu TrÇn, mét sè nhµ nho ®· cã mÆt ë triÒu ®×nh, vµ phong tôc - tËp qu¸n ®· böíc ®Çu chÞu ¶nh höëng cña lùc löîng míi nµy. §Õn thÕ kû XV, khi nhµ Lª lªn ng«i sau mét cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc kÐo dµi, Nho gi¸o b¾t ®Çu chiÕm vÞ trÝ cña PhËt gi¸o. Nhöng ë n«ng th«n bÊy giê, nhµ nho h¼n chöa ®«ng. ThÕ kû XVI lµ mét thÕ kû néi chiÕn. Tõ thÕ kû XVII, döíi triÒu Lª gäi lµ “trung höng”, c¸c nhµ nho h¼n ®· t¸ch ra thµnh mét tÇng líp x· héi riªng. 4. Mét téc thiÓu sè, trong qu¸ khø tõng chung nguån gèc víi téc ViÖt (xem l¹i chó thÝch 1). Hai téc nµy chØ t¸ch rêi khái nhau vµo kho¶ng cuèi thêi B¾c thuéc, cø cho ®i lµ vµo lèi c¸c thÕ kû VII vµ IX thuéc C«ng nguyªn. 5. Còng cã mét hai biÖt lÖ nhá. Mét biÖt lÖ lµ tröêng hîp mét sè ngöêi vèn mang téc danh M¹c, sau ®æi l¹i thµnh LÒu. ThÕ kû XVI lµ mét thÕ kû néi chiÕn (xem chó thÝch 3): bÊy giê, hai hä M¹c vµ Lª ®¸nh nhay. M¹c thua, rót vÒ phÝa biªn giíi Trung - ViÖt. Khi nhµ M¹c thua h¼n, mét sè ngöêi bá téc danh cò (M¹c), lÊy téc danh cña mét téc thiÓu sè trong vïng (LÒu). LÒu kh«ng ph¶i lµ téc danh H¸n.

454

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 6. “Gia ph¶” ®öîc ®Æt t¹i nhµ ngöêi “tröëng hä”, tøc con trai c¶ cña gia ®×nh c¶ cña chi nh¸nh c¶ cña “®¬n vÞ chung téc danh vÒ phÝa bè”. Ngöêi “tröëng hä” cã nhiÖm vô bæ sung cho gia ph¶. Tõng thµnh viªn trong “hä” cã thÓ ®Õn nhµ “tröëng hä” xem “gia ph¶” hoÆc xin phÐp sao mét b¶n ®Ó ®em ®i, nÕu ngöêi Êy s¾p ra khái lµng cò. 7. Còng cã nhiÒu tröêng hîp c¸c vÞ tæ tiªn ®öîc thê chØ thuéc ba thÕ hÖ s¸t ngöêi chñ hé nhÊt. 8. §ã lµ lÔ kû niÖm chu niªn ngµy chÕt cña tõng nh©n vËt ®öîc thê. Vµo tõng ngµy Êy, gia ®×nh cña ngöêi anh c¶ chuÈn bÞ mét b÷a ¨n lín, ®Æt c¸c mãn ¨n lªn bµn thê, hay lªn mét n¬i ¸p s¸t bµn thê. Ngöêi ta ®èt nhang, råi ngöêi anh c¶ quú l¹y tröíc bµn thê. Mäi ngöêi nhµ cña «ng, vµ mäi ngöêi nhµ cña em trai «ng, ®Òu lu©n phiªn ®Õn quú l¹y nhö thÕ. Khi nhang ®· tµn, thøc ¨n ®öîc dän xuèng chiÕu hay lªn ph¶n, vµ mäi ngöêi cã mÆt tËp hîp l¹i ¨n uèng trong niÒm vui chung, tröíc khi chia tay, gia ®×nh nµo vÒ nhµ nÊy. Nh÷ng tèn kÐm vÒ giç ch¹p nhö thÕ, gia ®×nh ngöêi anh c¶ ph¶i chÞu ®ùng: chÝnh v× thÕ mµ anh c¶ bao giê còng ®öîc truyÒn phÇn hËu nhÊt trong sè cña c¶i do bè ®Ó l¹i. 9. Trong tröêng hîp nh÷ng ngöêi kh¸ gi¶, em trai ra ë riªng, tuy kh«ng ®i khái lµng, vÉn cã bµn “thê väng”: §Õn ngµy giç, ngöêi em ®èt nhang trªn bµn thê cña m×nh ®Ó “thê väng”, sau ®ã míi cïng ®Õn nhµ anh c¶ dù giç. 10. “Tröëng hä” chÕt ®i, ngöêi lªn thay ch©n «ng gi÷ chøc vô Êy lµ con trai c¶ cña «ng, dï cho c¸c em trai «ng cßn ®ã. 11. Cßn mét vô thø ba n÷a, vô rÊt phô, mµ mäi lao t¸c, tõ cµy ®Õn gÆt, chØ diÔn ra trong vßng ba th¸ng ©m (do ®ã ngöêi ta gäi lµ vô “ba gi¨ng”), vµ gèi lªn c¶ hai vô th¸ng 5 vµ th¸ng 10. Nhöng chØ cã thÓ trång lóa “ba gi¨ng” trªn mét sè lo¹i ®Êt riªng. §· thÕ, n¨ng suÊt l¹i rÊt thÊp. Vô “ba gi¨ng” nay kh«ng cßn n÷a.

455