Van Hoa Va Toc Nguoi 2_979

trÝ nµo tö¬ng tù nhö c¸i cao trong c¹p v¸y Möêng hay kh«ng. 24. Kh«ng cã kh¸c biÖt g× ®¸ng kÓ gi÷a m«tÝp “tr¸i nghÐn” trªn c¹p v¸y Möêng vµ ng«i sao t¸m c¸nh ®· c¸ch ®iÖu hãa ë møc cao cña c¸c hiÖn vËt ë T©y Nguyªn.

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Mãn ¨n HuÕ, mãn ¨n MÖêng... Mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng, vèn ra ®i tõ mãn ¨n Möêng... ChuyÖn ®ã, tõ khi biÕt ®öîc, t«i cø kÓ cho b¹n bÌ gèc HuÕ nghe. Gäi lµ chuyÖn vui, ®öîm chót c¶m ®éng, khi cïng nhau nhí vÒ quª cò. Anh b¹n §µo Hïng còng ®· nh¾c ®Õn chuyÖn nµy, khi anh viÕt bµi cho t¹p chÝ S«ng Hö¬ng, c¸ch ®©y mét sè n¨m råi. Giê (gi÷a ngöêi HuÕ víi nhau ®¸ng ra ph¶i nãi “chõ”), xin kÓ l¹i mét lÇn n÷a, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n. Còng lµ cho vui th«i... Håi míi ra tröêng, tuæi cßn trÎ, lßng ®Çy h¸o høc t×m hiÓu, n¨m nµo t«i còng lªn Möêng ®Õn n¨m th¸ng, chia lµm hai ®ît, mét ®ît ba th¸ng, mét ®ît hai. §Õn möêi n¨m liÒn nhö thÕ. Qua nh÷ng n¨m th¸ng Êy, kh«ng nãi chuyÖn ®i, nh×n, suy nghÜ, hái, ghi... chØ nãi chuyÖn ¨n th«i th× ngµy nµo ch¶ ¨n c¬m Möêng hai lÇn, chöa kÓ n¨m th× möêi häa cßn ¨n cç n÷a. Cç Möêng Êy. ThÕ mµ ph¶i ®Õn n¨m n¨m, trong ®Çu t«i míi b¾t ®Çu le lãi mét ý ®Çu tiªn vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¬m Möêng vµ c¬m HuÕ. Mµ m×nh

160

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ ngöêi HuÕ ®Êy chø, ¨n c¬m HuÕ ®Õn hai mö¬i n¨m míi ra ®i... §Çu ®u«i nhö thÕ nµy. H«m Êy, t«i qua lµng bªn c¹nh vµo lóc trêi s¾p tèi, ®Þnh bông ë l¹i suèt ®ªm ®Ó nghe mo. “Nghe mo” chØ lµ mét c¸ch nãi: ®óng h¬n lµ ®Ó dù tang lÔ, v× tõ mo trong tiÕng Möêng cã nghÜa lµ tang ca, råi ngöêi hµnh lÔ cho ®¸m tang, ®ång thêi l¹i lµ “®éng tõ”, nÕu cã thÓ nãi thÕ, chØ viÖc ng©m tang ca. Thùc ra, ®¸m tang Möêng thêi tröíc cã thÓ kÐo dµi ®Õn möêi hai ®ªm mo, tøc möêi hai ®ªm ng©m tang ca, cã lÏ tõ trªn n¨m mö¬i n¨m nµy råi, ®· bÞ thu vÒ chØ mçi mét ®ªm. Thùc ra, viÖc ®ã ch¼ng mÊy quan träng ®èi víi c©u chuyÖn ®ang kÓ ®©y. §¸ng löu ý h¬n lµ ngöêi Möêng, Ýt nhÊt còng cho ®Õn thêi hµng n¨m t«i míi lªn víi hä, rÊt thÝch th¬ mo, còng ph¶i nãi lµ rÊt mª mo, dï cho ai ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh còng thuéc lßng tõng c©u chuyÖn dµn tr¶i qua tõng ¸ng tang ca. Cã lÏ chÝnh v× vËy mµ nhµ cã tang, vµo ®ªm mo, cø chËt nÝch ngöêi: tröíc hÕt lµ d©n lµng, ®Æc biÖt ®µn «ng, råi ®Õn mét sè d©n c¸c lµng gÇn ®Êy; vµ c¶ sè Ýt bµ con ë c¸c lµng xa, ®«i khi xa vµi mö¬i c©y sè, còng lÆn léi c¶ nöa ngµy ®öêng vÒ dù tang lÔ. Cø ngåi xÕp b»ng trßn suèt ®ªm mµ l¾ng tai nghe, nhÊt lµ nÕu tröíc ®ã ®· ®¸nh bé c¶ mét qu·ng ®öêng dµi, tÊt cã mét lóc mÖt, buån ngñ, cÇn “gi¶i lao” trong chèc l¸t. Ph¶i ch¨ng v× nhu cÇu ®ã mµ nhµ nµo cã tang còng ®öîc mét ngöêi hµng xãm cho möîn nhµ trong ®ªm Êy, lµm n¬i chiªu ®·i kh¸ch? Kh«ng ph¶i dõng hµnh lÔ ®Ó mµ chiªu ®·i mäi ngöêi, sau ®ã l¹i tiÕp tôc. Kh«ng ph¶i thÕ, ngöêi hµnh lÔ, tøc bè mo, cø mo suèt ®ªm, mÖt th× nhµ cã tang ®· ®Æt s½n c¹nh bè mét be röîu, mét hai ®Üa ®å nh¾m, ®Ó bè lÊy l¹i søc, trong khi mäi ngöêi cø ngåi ®Êy trß chuyÖn, ®îi bè ng©m tiÕp. Cßn nhö ai ®ã thÊy cÇn, th× cø tù nhiªn, ®øng dËy ra ngoµi, qua nhµ bªn c¹nh. Nãi thÕ, ®Ó thÊy râ kh«ng khÝ tho¶i m¸i cña c¸c ®ªm mo trªn ®Êt Möêng.

161

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Ph¶i gÇn nöa ®ªm míi ra ngoµi. Cïng ra cã hai cô ®· ngåi c¹nh t«i tõ ®Çu h«m. §Õn nhµ bªn, l¹i gÆp mÊy cô n÷a ®ang chê, v× chöa ®ñ sè ngöêi võa mét m©m. ThÕ lµ chóng t«i sµ vµo ngay. ¡n uèng, nhÊt lµ ¨n cç, ngöêi Möêng cø chËm r·i, cã thÓ nãi lµ “kÒ cµ” h¬n ngöêi Kinh nhiÒu. Tîp mét ngôm röîu, g¾p mét miÕng vµo b¸t, nhöng ®· ¨n ngay ®©u. §Æt ®òa lªn miÖng b¸t, ngöêi võa g¾p chèng hai tay lªn ®ïi, hoÆc vßng hai tay tröíc bông, nh×n vµo mäi ngöêi cïng m©m, nãi tiÕp c©u chuyÖn ®ang dë. C¸c ngöêi kh¸c còng vËy, thöêng g¸c ®òa l¹i mµ l¾ng nghe, cã khi cßn bµn thªm. Cø thÕ, cø trß chuyÖn lµ chÝnh, cßn ¨n chØ lµ ®Öm vµo c©u chuyÖn. Nhöng ®ªm Êy, chóng t«i “thanh to¸n” tö¬ng ®èi nhanh. Cã g× ®©u, trõ t«i ra, cßn c¸c cô cïng m©m ®Òu tõ xa ®Õn, mµ ®Õn vµo lóc ®· tèi, khi ®ªm mo ®· më mµn; chöa kÞp ¨n sau mét chÆng ®öêng dµi, hä ph¶i dù lÔ ngay... GÇn s¹ch m©m råi, mµ kh¸ch cßn ngåi ®Êy, vÉn chuyÖn trß r©m ran, th× ngöêi nhµ l¹i böng thªm thøc ¨n ra, cã thÕ th«i: thãi tôc cç bµn Möêng lµ nhö vËy, nhÊt lµ khi chiªu ®·i kh¸ch ®öêng xa. Huèng chi, lµm cç mêi ®«ng ngöêi, phô n÷ Möêng thöêng dù trï mét mãn dÔ nÊu v× kh«ng tèn kÐm nguyªn liÖu còng nhö c«ng phu g× cho l¾m, cã thÓ nãi lµ cÇn bao nhiªu cã bÊy nhiªu. V× chÝnh c¸i mãn “®¹i trµ” ®ªm Êy, mµ b©y giê t«i míi ®öîc ¨n lÇn ®Çu tiªn víi ngöêi Möêng, bçng gîi cho t«i sùc nhí ®Õn mãn ¨n quª m×nh. Mét ý nghÜ m¬ hå thÕ th«i, mµ ph¶i qua nhiÒu n¨m sau t«i míi biÕn ®öîc thµnh mét niÒm tin ch¾c ch¾n. Nhöng h·y nãi ®Õn c¸i mãn “®¹i trµ” Êy ®·. §¬n gi¶n l¾m. VÒ nguyªn liÖu, chØ cã hai thøc chÝnh: xö¬ng tr©u hay xö¬ng lîn, dÝnh vµo xö¬ng tÊt cã tÝ mì, g©n, c¶ Ýt nhiÒu thÞt th«, vµ lâi mÒm mµu tr¾ng bªn trong th©n c©y chuèi, mµ ngöêi néi trî ®· th¸i thµnh nh÷ng nh¸t ngang mong máng. Cè t×nh nãi ng¾n gän l¹i thÕ th«i, nhöng ch¾c h¼n b¹n ®äc nµo ngöêi HuÕ còng ®· nhËn

162

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ra ®öîc mét mãn ¨n quen thuéc cña quª m×nh. Cã ®iÒu ®õng thÊy nã ®¬n gi¶n nhö thÕ, ®¬n gi¶n tõ nguyªn liÖu cho ®Õn c¸ch nÊu, mµ ®· véi quy kÕt nã vµo lo¹i thøc ¨n ®Æc b×nh d©n. õ, th× nãi b×nh d©n còng ®öîc, v× cã ai cÊm nhµ nghÌo nÊu mãn Êy. Nhöng håi cßn ë HuÕ, t«i thÊy nhiÒu gia ®×nh vµo lo¹i giµu sang trong thµnh phè còng nÊu mãn ¨n nhö thÕ, tÊt nhiªn lµ gi÷a nhiÒu mãn kh¸c n÷a, mµ Ýt nhÊt còng hai ba h«m liÒn, vµo lóc mïa chuyÓn tõ n¾ng qua möa. BÊy giê, cã nh÷ng ngöêi lín tuæi cßn cho biÕt thªm r»ng ngay c¶ “trong Néi” (ngöêi HuÕ ®ö¬ng thêi quen nãi “trong Néi” chø kh«ng dïng hai ch÷ “§¹i Néi” nhö ngµy nay) còng cã thãi quen nÊu mãn Êy vµo mét sè ngµy nhÊt ®Þnh (?). Cßn trong tröêng hîp ngöêi Möêng, th× nãi chung hä chØ cã thÓ lµm viÖc ®ã vµo dÞp ®¸m tang: mçi ®ªm cö hµnh tang lÔ ®ßi hái nhµ cã tang ph¶i h¹ mét con tr©u, nghÌo th× mét con lîn, vµ cã thÕ th× míi ®ñ xö¬ng nÊu mãn “®¹i trµ” kia cho bao nhiªu lµ kh¸ch. Tõ nh÷ng chi tiÕt trªn, dÊy lªn mét c©u hái: Mãn xö¬ng thó vËt vµ th©n c©y chuèi, ®ãng vai trß g× trong c¸c lÔ tiÕt cña mét thêi xa xöa, khiÕn cho, ®Õn tËn rÊt gÇn ®©y, nã chñ yÕu ®öîc ngöêi Möêng nÊu khi cö hµnh tang lÔ, cßn ngöêi HuÕ th× vµo nh÷ng lóc thêi tiÕt chuyÓn ®æi? Cho ®Õn nay, t«i vÉn chöa tù tr¶ lêi cho m×nh ®öîc. §iÒu l¹ h¬n lµ vÒ sau t«i ®· t×m xem ngöêi Kinh ë miÒn B¾c cã nÊu mãn ¨n ®ã hay kh«ng, nhöng t×m m·i mµ ®Õn nay vÉn chöa ra. Ngöêi Kinh miÒn B¾c kh«ng ph¶i kh«ng ¨n xö¬ng, hÇm: nãi ®©u xa, c¸ch ®©y ch¶ l©u la g×, xö¬ng phë cßn lµ mãn ¨n ®öîc ngöêi Hµ Néi thÝch nh¾m víi röîu, thöêng lµ vµo lóc gÇn khuya, mµ ®©u ph¶i dµnh riªng cho ngöêi nghÌo khã. Lâi tr¾ng mÒm bªn trong th©n chuèi còng vËy, nã kh«ng thÓ v¾ng mÆt trªn ®Üa rau sèng, mµ còng ®öîc th¸i thµnh nh÷ng l¸t mong máng. Nhöng gép c¶ hai l¹i thµnh mét mãn hÇm, th× cho ®Õn

163

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nay, sau mÊy mö¬i n¨m th¨m hái, t«i vÉn chöa nghe nãi ®Õn nã ë miÒn B¾c, trªn ®Þa bµn Kinh. §ã lµ mãn ¨n cña ngöêi Möêng vµ ngöêi HuÕ: Ýt nhÊt th× còng cã thÓ t¹m thêi nãi thÕ. MÊy lêi vÒ tªn gäi mãn ¨n. §¸ng ra, t«i ph¶i nãi ®Õn nã ngay tõ ®Çu. Nhöng t«i muèn dµnh cho b¹n ®äc, nhÊt lµ b¹n ®äc ngöêi HuÕ mèi bÊt ngê nho nhá, mµ t«i mong lµ lý thó. LÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n mãn ®ã trong mét ®¸m tang Möêng, sau khi nÕm vµi lÇn, vµ nh×n kü tõng thµnh phÇn trong b¸t ®ùng, nhËn ra ®öîc nh÷ng tö¬ng tù víi mét mãn ¨n quª m×nh, t«i bÌn hái c¸c cô cïng m©m nã mang tªn g× trong tiÕng Möêng. C¸c cô ®Òu tr¶ lêi: loäng. A, töëng g× chø loäng th× t«i ®©u cã l¹: bÊy giê ®· bËp bâm tiÕng Möêng, t«i hiÓu r»ng tõ Êy chØ lâi mÒm trong th©n c©y chuèi. Nhöng còng chÝnh nhê c¸c cô ®ªm Êy mµ t«i biÕt thªm r»ng nã cßn lµ tªn cña mãn ¨n d©n téc ®öîc nÊu ra tõ chÊt liÖu ®ã. §Õn ®©y, h¼n nhiÒu b¹n ®äc ngöêi HuÕ ®· ng¹c nhiªn, thËm chÝ thÝch thó, khi ®èi chiÕu loäng víi tõ HuÕ chØ còng mãn ¨n Êy, Ýt nhÊt còng mét mãn tö¬ng tù. Cßn t«i, th× bÊy giê t«i ®· quªn b½ng c¸ch nãi ë quª m×nh, tr»n träc mÊy ®ªm mµ kh«ng nhí ra, t«i tù hÑn vÒ ®Õn Hµ Néi sÏ hái l¹i mÑ m×nh (hay “m¹ miÒng”, nÕu nãi giäng HuÕ ®¸ quª). Nghe t«i hái, cô ngËp ngõng mét l¸t, råi cöêi, h¬i xÊu hæ, tr¶ lêi t«i ®Æc giäng HuÕ: “Tau quªn råi, mi ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tau nê” (phiªn ra giäng B¾c: tao quªn råi, mµy ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tao Êy). Còng nhö “m¹” t«i, c¸c cô ®Òu quªn c¶. Mµ còng nhö “m¹” hä ®Òu lµ néi trî c¶ ®Êy chø. Ph¶i ch¨ng v× håi ë HuÕ c¸c cô chØ nÊu mãn Êy mçi n¨m cã vµi ba lÇn, cßn tõ khi ra B¾c th× hä th«i, kh«ng nÊu n÷a, nªn quªn c¶ tªn gäi? Ph¶i chê ®Õn n¨m 75, ®öîc vÒ HuÕ ch¬i sau ba mö¬i n¨m xa c¸ch, t«i míi hái ra. Cã g× ®©u: “läm”. Loäng, “läm”, hai biÕn ©m kh¸c nhau cña mét tõ th«i. Hãa ra mãn ¨n nãi ®©y, dï do ngöêi Möêng hay ngöêi HuÕ nÊu, vèn ra ®i tõ mét mãn

164

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI duy nhÊt, h¬n thÕ n÷a, vèn mang mét tªn gäi chung. Ngöîc vÒ thêi mµ giê ®©y t«i thÊy ®· qu¸ xa x«i, c¸i thêi lÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n loäng vµo mét ®ªm dù ®¸m tang, th× ®iÒu tho¸ng thÊy lóc bÊy giê míi chØ lµ mét tÝn hiÖu, chØ míi ®Æt ra mét c©u hái. Nhö bao c©u hái, th× còng thö tr¶ lêi. Qua nh÷ng n¨m sau, nh÷ng chuyÕn ®i sau, t«i cø tuÇn tù ghi c¸ch nÊu n÷a, nÕu gÆp lóc phô n÷ nhµ quen ®ang nÊu, mµ m×nh ®ang rçi. Råi theo ch©n mét vµi c« g¸i ®i h¸i rau hoang, cè lªn mét cuèn söu tËp nhá: kh¸c víi ngöêi Kinh trªn ®Êt B¾c, kÓ c¶ ngöêi nghÌo khã, ngöêi Möêng, kh«ng lo¹i trõ con nhµ giµu, cßn thêi tröíc C¸ch m¹ng th× c¶ thµnh viªn nhµ lang, tøc lµ quý téc thuë Êy, ¨n rau hoang lµ chÝnh. Mµ ngöêi HuÕ còng ¨n kh¸ nhiÒu rau hoang, nhµ sang còng vËy, h¬n thÕ, c¶ “trong Néi” n÷a, Ýt nhÊt còng so víi ngöêi Kinh miÒn B¾c. Cã g× ®©u, vµo thêi t«i thöêng xuyªn lªn ®Êt Möêng, ngöêi ®Þa phö¬ng chöa cã thãi quen trång rau quanh nhµ nhö giê ®©y. Cßn vÒ ngöêi HuÕ, th× khã nãi h¬n: cã thÓ lµ tËp tôc xöa, thêi nghÒ trång trät chöa ph¸t triÓn cao l¾m, qua thêi gian dµi ®· trë thµnh thÞ hiÕu cè ®Þnh. Mét thø “gu”! Ngoµi ra, cßn c¶ b¸nh tr¸i n÷a, t«i muèn nãi c¸c thøc tr¸ng miÖng khi bµy cç bµn hay trong lÔ l¹t. KÕt qu¶ cña cuéc th¨m hái qua nhiÒu n¨m Êy, t«i ®· nãi ngay tõ ®Çu bµi viÕt: “mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng...”. Nãi thÕ lµ cè t×nh nãi qu¸ lªn, ®Ó nhÊn m¹nh. Thùc ra, thøc ¨n Möêng còng bao gåm mét sè mãn Th¸i, chØ v× ngöêi Th¸i ®· sèng bªn c¹nh ngöêi Möêng tõ h¬n mét thiªn niªn kû nay råi. Ngoµi ra, thøc ¨n HuÕ l¹i thiÕu g× nh÷ng mãn nÊu tõ h¶i s¶n, c¸c mãn t«m- c¸ biÓn ch¼ng h¹n, mµ thøc ¨n Möêng kh«ng cã, v× ngöêi Möêng sèng xa biÓn. Nhöng ngoµi c¸c biÕn ®iÖu thuéc lo¹i Êy ra, th× thøc ¨n Möêng kh«ng thiÕu nh÷ng mãn ®ång ®iÖu víi mét sè mãn HuÕ, kh¸c h¼n thøc ¨n Kinh ngoµi B¾c. Ph¶i chi ®©y lµ mét

165

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI bµi nghiªn cøu, th× t«i ®· ph¶i kÓ tØ mØ tõng mãn ¨n Möêng, ®èi chiÕu víi tõng mãn HuÕ mµ t«i nghi lµ tö¬ng ®ö¬ng. Nhöng ®©y chØ lµ mét c©u “chuyÖn vui”, nhö t«i ®· nãi. Cho nªn, ngoµi vÝ dô loäng hay “läm” ®· kÓ dµi dßng trªn kia, chØ xin thªm mét vÝ dô kh¸c, cã lÏ ng¾n gän h¬n, tröíc khi chÊm hÕt. VÝ dô nµy, t«i cè t×nh chän tõ b¸nh tr¸i, cho kh¸c thøc ¨n b×nh thöêng nhö loäng. Míi ®i Möêng ®öîc vµi n¨m, nãi tiÕng Möêng chöa sâi, t«i ®· thuéc hÕt c¸c tªn b¸nh tr¸i Möêng. Thùc ra, cho ®Õn lóc bÊy giê t«i ®· ®öîc ¨n b¸nh Möêng lÇn nµo ®©u. ThÊy b»ng m¾t, còng chöa ®öîc thÊy. Míi kh¸ng chiÕn xong lÇn thø nhÊt, l¹i cø lo ph¶i x«ng vµo mét cuéc thø hai, ngöêi sèng ch¾t chiu l¾m, ch¼ng mÊy gia ®×nh Möêng lµm b¸nh, kÓ c¶ gia ®×nh nhµ lang cò. Êy thÕ mµ t«i cø thuéc mäi tªn b¸nh. Ph¶i ch¨ng v× t«i sinh ra vµ lín lªn ë HuÕ, m¶nh ®Êt cã thÓ nãi lµ “®iÓn h×nh” cña b¸nh tr¸i? BÊy giê t«i may m¾n ®öîc kÕt nghÜa anh- em víi mét cô «ng rÊt th©n t«i. KÕt nghÜa ®óng kiÓu Möêng Êy: cã lµm lÔ tröíc bµn thê, cã buéc chØ mµu vµo cæ tay... Tõ ®ã, chóng t«i thµnh anh- em, c¶ nhµ gäi t«i lµ “chó”: gäi b»ng tiÕng Kinh kia ®Êy, vµ còng tõ ngµy Êy, tröíc mÆt t«i, c¶ nhµ thöêng chØ nãi tiÕng Kinh, kÓ c¶ khi hä nãi víi nhau, cã lÏ ®Ó tá t×nh mÕn träng mét ngöêi th©n nhöng kh¸c téc. Cã h«m, ®ang lµm viÖc t¹i mét lµng kh¸c kh«ng xa, nh©n mét buæi rçi r·i t«i ®¹p xe ®Õn th¨m «ng “anh”. C¶ gia ®×nh v¾ng hÕt, cã mÆt ë nhµ chØ mçi m×nh bµ cô, “chÞ” t«i. ChuyÖn trß håi l©u, khi t«i ®øng dËy ra vÒ, chÞ dÆn: Tröa ngµy kia chó l¹i ®Õn nhÐ, tèi h«m Êy nhµ cã giç. Sùc nhí ®Õn b¸nh tr¸i Möêng mµ t«i chöa hÒ ®öîc thÊy, chöa hÒ ®öîc ¨n, t«i véi göi chÞ Ýt tiÒn, v× nhµ chÞ bÊy giê còng tóng, nhê chÞ nh©n ngµy giç lµm n¨m thø b¸nh, mµ t«i nªu tªn tõng thø mét. ChÞ buån cöêi: ChØ cã chó míi ®ßi l¾m thø b¸nh thÕ, thöêng th× mçi lÇn lµm hai- ba

166

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thø lµ cïng. Ngµy giç, t«i ®Õn tõ s¸ng sím. §óng nhö lêi t«i dÆn, bµ chÞ ®· ®Æt mäi nguyªn- vËt liÖu lªn sµn ngoµi (s©n nhá kh«ng cã m¸i che, ¸p s¸t mét cöa sæ), chê t«i ®Õn míi b¾t tay vµo gãi b¸nh. N¨m thø b¸nh, mµ chÞ t«i cïng c¸c ch¸u kh«ng gãi xen nhau, tr¸i l¹i, gãi xong thø nµy míi qua thø kia, ®Ó t«i tiÖn theo dâi, ghi chÐp, c¶ gãi thö mét ®«i lÇn cho nhí. N¨m thø b¸nh, n¨m lÇn t«i kinh ng¹c ®Õn lÆng c¶ ngöêi, v× chóng gÇn xa gièng b¸nh HuÕ. ë ®©y, chØ xin kÓ ra mét tröêng hîp th«i lµm vÝ dô. PÑng goÑng (mµ ngöêi Möêng, khi nãi tiÕng Kinh, qua phiªn ©m thµnh “b¸nh ho¸nh”), c¸i tªn Êy, t«i biÕt ®· l©u, nhöng nã kh«ng hÒ gîi cho t«i mét h×nh ¶nh nµo, mét khÈu vÞ g× c¶. Nghe cø xa l¹ lµm sao! Êy thÕ mµ chÞ t«i chØ gãi mét lÇn tröíc mÆt t«i, nhÊt lµ sau ®Êy, khi t«i gãi thö mét lÇn tröíc sù kiÓm so¸t cña chÞ, t«i ®· hiÓu ra ngay. Nµy nhÐ, mµ nãi tãm t¾t th«i. Nguyªn- vËt liÖu: nguyªn liÖu chÝnh lµ bét m× öít lµm b»ng g¹o tÎ (chø kh«ng ph¶i g¹o nÕp); nh©n r¾c vµo bét öít lµ c¸ con (b¾t ë suèi, ao) b¨m nhá ra, vµ ®¶o qua ®¶o l¹i nhiÒu lÇn trªn ch¶o; vËt liÖu ®Ó gãi lµ l¸ chuèi (chø kh«ng ph¶i l¸ dong). C¸ch nÊu: luéc trong nöíc, cho kú s«i. §Õn ®©y, b¹n ®äc ngöêi HuÕ ch¾c ®· nhËn ra ®öîc lo¹i b¸nh tö¬ng ®ö¬ng ë quª m×nh. Nhöng c¸i tªn pÑng goÑng, “b¸nh ho¸nh”, cø lµm t«i b¨n kho¨n kh«ng th«i. Trong nhµ anh- chÞ m×nh, t«i tr¸nh kh«ng mÊy khi nãi tiÕng Möêng: tiÕng Möêng cña t«i bÊy giê cßn qu¸ kÐm; h¬n n÷a, ngöêi ta ®· cè t×nh nãi tiÕng Kinh ®Ó tá lßng tr©n träng m×nh, m×nh kh«ng thÓ lê ®i tröíc tÊm lßng Êy... Nhöng lÇn nµy, t«i bÊt thÇn hái chÞ b»ng tiÕng Möêng, gäi lµ cè t×nh g©y mét bÊt ngê, ®Ó cã g× chÞ nãi tuét ra ngay: CËy pÑng ni cä hé«c la pÑng l¹ ch¨ng (c¸i b¸nh nµy cã gäi lµ b¸nh l¸ kh«ng)? ChÞ t«i bá ®òa xuèng, nh×n t«i tr©n tr©n håi l©u, råi bu«ng nhá (b»ng tiÕng

167

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Kinh): “Chó giái qu¸, chó giái qu¸”. Quay l¹i hai ch¸u g¸i ®ang gãi b¸nh, chÞ trá tay vµo chóng: Chó biÕt, t«i biÕt, chø chóng nã cã biÕt ®©u. Råi chÞ gi¶ng gi¶i: ngµy chÞ cßn bÐ, bÐ h¬n chóng nã b©y giê nhiÒu, lo¹i b¸nh nµy ®öîc gäi b»ng tªn, hoÆc pÑng goÑng, hoÆc pÑng l¹ (b¸nh l¸); nhöng råi chÞ lín lªn, kh«ng hiÓu sao tªn pÑng l¹ cø mÊt dÇn, ®Õn nay th× hÇu nhö líp trÎ kh«ng cßn biÕt ®Õn nã n÷a... Ch¸u g¸i lín nhÊt (bÊy giê ch¸u ®· möêi chÝn tuæi, ®· häc xong cÊp hai) ph× cöêi b¶o mÑ (còng b»ng tiÕng Kinh): MÑ buån cöêi thùc, chó Êy ®i kh¾p n¬i råi, chó biÕt c¶ råi, giê míi hái mÑ ®Ó kiÓm tra l¹i ®Êy chø. T«i nh×n c¸c ch¸u mØm cöêi, kh«ng nãi g×. Thùc ra, c¶ hai mÑ con chÞ ®Òu nhÇm: t«i cã biÕt g× ®©u mµ “giái”, nhö chÞ ®¸nh gi¸; h¬n n÷a, cho ®Õn s¸ng h«m Êy, t«i ®· hái ai vÒ b¸nh tr¸i Möêng ®©u, nhö ch¸u töëng. Cã ®iÒu t«i lµ ngöêi HuÕ. Mµ ®· lµ ngöêi HuÕ, cã dÞp nh×n ngöêi Möêng gãi pÑng goÑng, nhÊt lµ cã dÞp tù tay thö gãi mét lÇn, qua ®ã mµ v« t×nh nh×n vµo cÊu tróc cña nã, th× kh«ng thÓ kh«ng nhËn ra c¸i “b¸nh l¸” HuÕ. TÊt nhiªn, th× còng mét lo¹i b¸nh Êy th«i, nhöng ë hai n¬i kh«ng khái cã nh÷ng kh¸c biÖt vÒ chi tiÕt: nh©n cña pÑng goÑng Möêng ®öîc chÕ tõ c¸ con ë suèi, ë ao, cßn trong tröêng hîp “b¸nh l¸” HuÕ th× ®Êy l¹i lµ “t«m chÊy” (tiÕng b¾c: ruèc t«m), nhöng mÆt kh¸c biÖt Êy ch¼ng mÊy quan träng, trong chõng mùc c¶ hai ®Òu lµ thñy s¶n, vµ ®öîc chÕ biÕn s½n trªn löa cho gÇn thµnh bét, ®Ó ®ãng vai nh©n b¸nh; cßn vÒ c¸ch gãi, cïng trªn mét m¶nh l¸ chuèi nhö nhau mµ ngöêi HuÕ th× ®æ bét öít ra vµ gãi l¸ l¹i thµnh h×nh ch÷ nhËt, cßn ngöêi Möêng l¹i xÕp c¶ bét öít vµ l¸ gãi l¹i thµnh hai tói nhá t¸ch nhau b»ng mét nÕp gÊp. MÆc nh÷ng dÞ biÖt nho nhá Êy, cø nh×n vµo cÊu tróc mµ nãi, th× pÑng goÑng cßn mang c¶ tªn pÑng l¹ (b¸nh l¸).

168

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ChØ hai vÝ dô th«i, loäng - “läm” vµ pÑng goÑng - “b¸nh l¸”, còng ®· gióp ta Ýt nhiÒu möêng töîng ra mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a thøc ¨n Möêng vµ thøc ¨n HuÕ. Mét c©u hái míi hiÖn ra tröíc m¾t: Sao thÕ? Ngöêi Möêng vµ ngöêi Kinh ë HuÕ, hay ë B×nh TrÞ Thiªn th× còng vËy, tõng cã quan hÖ víi nhau nhö thÕ nµo, ®Õn møc nµo, mµ thøc ¨n Möêng, m·i ®Õn tËn h«m nay, cßn ®Ó l¹i nh÷ng vÕt tÝch ®Ëm ®µ ®Õn vËy trong thøc ¨n HuÕ? Kh«ng dÔ g× tr¶ lêi cho tháa ®¸ng c©u hái ®ã, nhÊt lµ khi lêi gi¶i l¹i ®ßi hái sù hîp lùc cña nhiÒu ngµnh h¬n n÷a (kh¶o cæ häc, ng«n ng÷ häc, biÕt ®©u c¶ §«ng Nam ¸ häc, thËm chÝ §«ng ¸ häc...) chø kh«ng riªng c¸i nghÒ nho nhá cña t«i. Trong khung c¶nh ®ã, nh÷ng g× t«i nãi ngay sau ®©y, ®Ó chÊm hÕt bµi viÕt, còng chØ lµ “nãi” thÕ th«i, b¹n ®äc cø xem nhö mét “chuyÖn vui” thªm vµo nh÷ng “chuyÖn vui” kh¸c ®· kÓ tõ ®Çu bµi. Ba tØnh Thanh- NghÖ- TÜnh lµ quËn Cöu Ch©n cò thêi B¾c thuéc. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã còng lµ ®Êt nöíc ta, khi quèc gia ®éc lËp ®Çu tiªn ra ®êi (håi cuèi thÕ kû IX ®Çu thÕ kû X). BÊy giê vöît §Ìo Ngang, vµo vïng ®Êt B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay, lµ ®· ®Æt ch©n lªn miÒn cùc B¾c cña nöíc Ch¨mpa xöa. Nhµ Lý (thÕ kû XI - XII) ®· vöît ®Ìo, giÕt ®öîc vua, b¾t ®öîc hoµng hËu, nhöng kh«ng chiÕm ®Êt, ®æi c«ng chóa HuyÒn Tr©n lÊy hai ch©u ¤- Lý (c¬ b¶n tö¬ng ®ö¬ng víi B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y). HuÕ ngµy nay còng n»m trªn ®Êt hai ch©u Êy. T«i kh«ng tin r»ng ngöêi löu d©n thuë tröíc, muèn di cö ®i n¬i kh¸c kiÕm sèng, ph¶i chê c¸c thñ tôc ngo¹i giao, kÓ c¶ hé chiÕu... §ãi, mµ ®i ®öîc, lµ hä ®i. ThÈm thÊu qua biªn giíi! Nhöng th«i, cø dùa vµo sö cò mµ cho r»ng, ngöêi Kinh cã mÆt trªn ®Êt B×nh TrÞ Thiªn cã muén còng vµo thêi TrÇn, sau vô ®æi HuyÒn Tr©n. Ngöîc vÒ thêi tröíc kh«ng ph¶i qu¸ l©u, vµo kho¶ng thÕ kû VIII nÕu tin vµo lêi mét sè nhµ ng«n ng÷ häc, th× ngöêi tiÒn ViÖt-

169

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Möêng (hay tiÒn Kinh- Möêng còng thÕ th«i) míi b¾t ®Çu ph©n hãa thµnh hai téc cho ®Õn ngµy nay. Qua nh÷ng thÕ kû ph©n hãa ®Çu tiªn, cho ®Õn thêi TrÇn vµ c¶ Ýt l©u sau, kho¶ng c¸ch gi÷a ngöêi Kinh vµ ngöêi Möêng h¼n chöa qu¸ xa, nhÊt lµ quanh nÕp sèng hµng ngµy: ¨n, mÆc,... C¸c nhµ d©n téc häc thöêng tin r»ng, trªn ®Þa bµn cö tró cña mét céng ®ång, khu vùc trung t©m lµ n¬i v¨n ho¸ nhanh chãng biÕn ®æi qua tiÕn hãa vµ tiÕp xóc, cßn khu vùc ngo¹i vi, hay trªn biªn, thöêng l©u dµi l©m vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ, “®ãng b¨ng”. Döíi thêi TrÇn, B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay chÝnh lµ khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc ta. Qua c¸c triÒu sau, Ch¨mpa cßn tiÕp tôc bÞ ®Èy lïi xa h¬n n÷a vÒ phÝa Nam. Nhöng chõng nµo ngöêi Ch¨m (hay Chµm) cßn cã mÆt trªn nh÷ng vïng ®· bÞ chiÕm, th× ®Êt tõ §Ìo Ngang trë vµo, bao gåm c¶ B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y, vÉn lµ “®Êt míi”, ®Êt cÇn ®öîc khai khÈn l¹i theo mét phö¬ng thøc phï hîp víi quyÒn lîi cña nh÷ng ngöêi chiÕm ®ãng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, B×nh TrÞ Thiªn vÉn thuéc khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc: ngöêi ®Þnh cö ë ®Êy kh«ng cã quan hÖ mËt thiÕt víi nh÷ng chuyÓn biÕn ë khu vùc trung t©m. Tõ cuèi thÕ kû XVII, t×nh h×nh ®· kh¸c: Nam- B¾c ph©n tranh, B×nh TrÞ Thiªn lµ ®Þa ®Çu cña khu vùc do c¸c chóa NguyÔn c¸t cø, lµ n¬i c¸c chóa lËp ®«. Vµ böíc vµo thÕ kû XIX, th× HuÕ trë thµnh kinh ®« cña ®Êt nöíc ®· thèng nhÊt. Dï sao, HuÕ vµ B×nh TrÞ Thiªn ®· l©m vµo t×nh thÕ ®Êt trªn biªn qua nhiÒu thÕ kû, kÓ tõ ®êi TrÇn, khi ngöêi ViÖt cßn gi÷ ®öîc nhiÒu nÐt v¨n ho¸ chung víi ngöêi Möêng. Ph¶i ch¨ng chÝnh v× thÕ mµ thøc ¨n Möêng, h¼n lµ bªn c¹nh nhiÒu mÆt kh¸c n÷a, ®· ®Ó l¹i trong thøc ¨n HuÕ mét dÊu Ên khã nhËn ra? §ã lµ ®iÒu t«i tù hái. §ã còng lµ c©u hái t«i muèn ®Æt ra tröíc b¹n ®äc. Hµ Néi th¸ng hai n¨m QuÝ DËu, 1993.

170

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Tõ “theng wang” mÖêng th¾c m¾c vÒ thµnh hoµng ViÖt*

Ngöêi Möêng (trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt trªn ®Êt huyÖn Kim B«i) còng thê “thµnh hoµng” (mµ hä ph¸t ©m lµ “theng wang”) t¹i “quËn” cña tõng lµng (mµ hä diÔn dÞch ra tiÕng ViÖt thµnh “qu¸n”, cã lÏ nhö qu¸n cña §¹o gi¸o, hay ®¹o qu¸n). Trong tiÕng nãi hµng ngµy, “theng wang” chØ mét c¸ch chung chung vÞ (hay c¸c vÞ) ®öîc thê t¹i “quËn”. §i s©u vµo h¬n, ta thÊy cã ba lo¹i nh©n vËt ®öîc thê ë ®ã: 1. Gian gi÷a “Tøc Th¹nh T¶n Viªn Pa Vi” (§øc Th¸nh T¶n Viªn Ba V×), vÞ thÇn nói cã mÆt trong mét huyÒn tÝch Ýt nhiÒu mang d¹ng truyÒn thèng nguån gèc, do ®ã nh¾c nhë ®Õn thÇn tho¹i khëi nguyªn(1). 2. Gian tr¸i “Theng wang quen lang tÊt ®¹c” (Thµnh hoµng quan lang ®Êt nöíc) mµ mäi ngöêi Möêng ®Òu hiÓu lµ nh÷ng tæ tiªn xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng (dßng quý téc cha truyÒn con nèi trÞ v× ®Þa phö¬ng). §i s©u h¬n mét tÝ n÷a, ta thÊy c¸c tæ

171

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tiªn Êy ®öîc mäi ngöêi Möêng g¸n cho c«ng lao tõng ®öa ngöêi ®Õn vµ bá cña ra ®Ó khai ph¸ ®Êt ®ai, lËp nªn “mö¬ng” (möêng)(2), nªn “quªl” (lµng). 3. Gian ph¶i: “ChÞ pîi t©m, p¹ pîi na” (B¸c ®µo ®Çm, b¸ ®µo ruéng), tøc nh÷ng ngöêi b×nh d©n xöa kia ®· theo “lang” ®Õn ®Þa phö¬ng vµ trùc tiÕp bá søc ra khai ph¸ ®Êt ®ai(3). MÊy ®iÒu t«i thÊy ®öîc: 1. MÆc dÇu ®Þa bµn Möêng tröíc ®©y bÞ ph©n ra thµnh nhiÒu “möêng”, c¸c “möêng” ®Òu ®éc lËp lÉn nhau vÒ mÆt qu¶n lý con ngöêi vµ ®Êt ®ai(4), téc ngöêi Möêng ®· cã mét thÇn ®iÖn thèng nhÊt (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt trªn ®Êt huyÖn Kim B«i). §· lµ thÇn ®iÖn, tÊt nhiªn cã nhiÒu nh©n vËt ®öîc thê chung, c¸c vÞ l¹i ®öîc ph©n mét c¸ch cã ý thøc thµnh nhiÒu lo¹i, víi vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau (tïy tõng gian thê). 2. ChØ cã lo¹i thø 2 (tæ tiªn dßng “lang” ®Þa phö¬ng) míi ®Ých thùc mang danh hiÖu “thµnh hoµng” (theng wang). MÆc dÇu vËy, “thµnh hoµng” vÉn lµ mét danh hiÖu tËp thÓ kh«ng ph¶i danh hiÖu c¸ thÓ, bëi lÏ: a) Nã chØ c¸c tæ tiªn xa xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng kh«ng nhÊt thiÕt ®öîc dµnh riªng cho mçi mét «ng tæ ®Çu(4). b) Nhö ®· nãi trªn, trong ng«n ng÷ hµng ngµy, nã nhiÒu khi l¹i ®öîc ngöêi Möêng dïng ®Ó chØ chung c¸c vÞ ®öîc thê t¹i “qu¸n”(5). 3. Dï sao, néi mét viÖc danh hiÖu vèn dµnh riªng cho lo¹i thø hai, trong c¸c lo¹i nh©n vËt ®öîc thê, l¹i böíc ®Çu trë thµnh danh hiÖu chung cña c¶ thÇn ®iÖn, nghÜa lµ ®· böíc ®Çu lÊn ¸t danh hiÖu cña nh©n vËt ®øng ®Çu thÇn ®iÖn, còng lµ mét dÊu

172

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hiÖu ®¸ng löu ý: Ph¶i ch¨ng cã thÓ ®äc lªn tõ ®Êy vai trß chi phèi cña chÕ ®é c¸c “lang” Möêng trªn ®Êt Hßa B×nh(6)? Hay ngöîc l¹i, còng chÝnh v× vai trß Êy, mµ, “thµnh hoµng” xöa kia cã thÓ lµ mét kh¸i niÖm chØ chung c¸c nh©n vËt trong thÇn ®iÖn, ®Õn mét thêi nµo ®ã, ®· böíc ®Çu tËp trung vµo mét lo¹i nh©n vËt th«i, lo¹i cã liªn quan ®Õn tÇng líp trÞ v× x· héi. 4. Ba lo¹i kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cao thÊp trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn, mµ cßn kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt cña tõng lo¹i. “§øc th¸nh T¶n Viªn Ba V×” ®· ph¶ng phÊt chÊt thÇn tho¹i, vµ cã lÏ do ®ã mµ ®øng ®Çu thÇn ®iÖn; cßn c¸c nh©n vËt thuéc hai lo¹i sau chØ lµ tæ tiªn cña con ngöêi (nãi theo lèi cña ngöêi ViÖt, th× ®Êy lµ “nh©n thÇn”), ngay trong hai lo¹i sau, c¸c vÞ, tuy ®Òu lµ “nh©n thÇn” c¶, nhöng l¹i t¸ch biÖt nhau vÒ mÆt ®¼ng cÊp x· héi: lo¹i 2 lµ tæ tiªn cña quý téc; lo¹i 3 lµ tæ tiªn cña b×nh d©n. Tuy nhiªn, mÆc nh÷ng kh¸c biÖt trªn, c¶ ba ®Òu gÆp nhau Ýt nhÊt còng ë hai khÝa: a) C¶ ba ®Òu dÝnh d¸ng ®Õn nguån gèc cña céng ®ång lµng; hä lµ nh©n vËt chÝnh cña mét huyÒn tÝch mang chÊt truyÒn thuyÕt nguån gèc, hoÆc lµ tæ tiªn cña nh÷ng ngöêi thê phông hä, quý téc vµ b×nh d©n. b) C¶ ba ®Òu hé tr× cho d©n lµng, ®Æc biÖt vÒ mÆt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, v× “qu¸n”, n¬i c¶ ba ®öîc thê, lµ ®iÓm tÕ tù ®öîc chñ yÕu dµnh cho c¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp tËp thÓ cña lµng. Tõ nh÷ng nhËn xÐt böíc ®Çu trªn ®©y vÒ “theng wang” Möêng, biÕt tù hái g× vÒ thµnh hoµng ViÖt, nhÊt lµ khi chöa cã döíi m¾t Ýt nhiÒu tµi liÖu cã ®Çu cã ®òa vÒ nh©n vËt nµy. H·y thö liÕc vµo mét tröêng hîp cùc h¹n, mµ vÉn ë trªn biªn (trªn biªn cña ®Þa bµn ViÖt ë B¾c Bé, ®öîc xem lµ trung

173

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t©m): nh÷ng vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh lµng La Ch÷, trªn ®Êt Thõa Thiªn cò. Sau hai cuéc kh¸ng chiÕn, thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c phong, vèn g¾n víi ®×nh, kh«ng cßn n÷a, v¨n b¶n duy nhÊt sãt l¹i ®Õn nay lµ mét l¸ sí, nh©n mét lÇn tÕ ë ®×nh c¸ch ®©y ®· l©u n¨m (hiÖn ë trong tay mét «ng sö giµ cã H¸n häc, ngöêi ®· gióp lµng th¶o nã ra). Qua mÊy ngµy th¨m dß La Ch÷ vÒ mét vÊn ®Ò kh«ng dÝnh d¸ng g× vÒ ®×nh vµ thµnh hoµng ë ®Êy (vÊn ®Ò ruéng ®Êt) chØ tranh thñ läc tõ l¸ sí ra danh hiÖu c¸c vÞ thÇn vµ trao ®æi vµi c©u víi ngöêi ®· th¶o ra v¨n b¶n, t«i kh«ng nhËn xÐt ®öîc ®iÒu g× gäi lµ cã chót c¬ së. ChØ ghi l¹i sau ®©y mÊy s¬ c¶m quanh bãng d¸ng c¸c vÞ thÇn cã tªn trªn l¸ sí. 1. Sè löîng lín: 22 vÞ c¶ th¶y. 2. TiÓu sö m¬ hå: vÒ mÆt nµy, ngay «ng sö ®· th¶o ra l¸ sí còng hoµn toµn kh«ng n¾m ®öîc g× c¶ (trõ mçi mét tröêng hîp)(7), ngöêi giµ trong lµng còng thÕ. 3. DiÖn m¹o chung chung: nÕu c¨n cø vµo danh hiÖu cña tõng vÞ mµ pháng ®o¸n, th× chØ thÊy: a) HoÆc nh÷ng mü tõ kh«ng mang hµm nghÜa cô thÓ(8). b) HoÆc nh÷ng biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn (nói, nöíc, ®éng vËt...) kh«ng cã khu«n mÆt c¸ thÓ (hay nãi cho ®óng h¬n, chöa ®öîc c¸ thÓ ho¸)(8); 4. HÖ thèng láng lÎo: Mét lÇn n÷a, «ng sö chÞu cøng kh«ng d¸m nãi cho thùc ®Ých x¸c vÞ nµo “lín” nhÊt trong 22 vÞ, hay vÞ nµo míi ®Ých thùc lµ thµnh hoµng lµng, ngöêi giµ kh¸c còng vËy. Nãi cho cïng, kh¸i niÖm thµnh hoµng ë ®©y thùc tèi nghÜa vµ ®iÒu ®ã cµng nãi lªn tÝnh láng lÎo cña hÖ thèng thÇn linh. 5. Nguån gèc b¸c t¹p: §a sè c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh

174

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Òu cã mçi vÞ mét am hay miÕu riªng, hoÆc t¹i xãm nµy hoÆc t¹i xãm kia trong lµng. ThÓ nghiÖm thÇm hái tho¸ng qua vÒ c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh La Ch÷, t«i ®· thö lÆp l¹i t¹i 2 lµng kh¸c còng ë Thõa Thiªn cò (mét lµng ®ång vµ mét lµng biÓn). KÕt qu¶ kh«ng kh¸c lµ bao, so víi nh÷ng ®iÒu võa ghi nhËn trªn. Nh÷ng ®iÒu Êy, xin nh¾c l¹i, chØ lµ nh÷ng s¬ c¶m trªn ®iÒn d·, nghÜa lµ chöa ®öîc n©ng ®ì b»ng mét nÒn b»ng chøng cô thÓ. Thùc ra nÕu thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c phong cßn ®ã, nÕu cã th× giê ®i s©u vµo c¸ch ph©n bè c¸c ®iÖn thê trªn c¸c mÆt b»ng cña ®×nh, còng nhö lÞch vµ c¸ch tÕ lÔ t¹i ®×nh theo chu kú n¨m, nhÊt lµ cã th× giê th¨m hái ngöêi giµ nhiÒu vµ l©u h¬n, biÕt ®©u nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc l¹i ch¼ng kh¸c c¸c s¬ c¶m buæi ®Çu. Dï sao tõ nh÷ng s¬ c¶m Êy mµ suy nghÜ thªm, trong mèi quy chiÕu vµo nh÷ng ®iÒu ®· biÕt ®öîc vÒ “qu¸n” Möêng vµ nh÷ng nh©n vËt ®öîc thê t¹i ®Êy, c¶ trong mèi quy chiÕu vµo nh÷ng kiÕn thøc lÎ tÎ vµ c¶m tÝnh mµ mäi ngöêi sèng ë miÒn B¾c ®Òu cã vÒ thµnh hoµng B¾c vµ héi lµng B¾c, t«i vÉn gi÷ ®Õn h«m nay mèi nghi ngê dai d¼ng vÒ c¸c vÞ thÇn ë ®×nh La Ch÷: c¸c vÞ h×nh nhö “míi” ®öîc böíc ®Çu tËp hîp l¹i ®Êy th«i, chöa thùc sù ®öîc rµng buéc vµo nhau thµnh mét c¬ cÊu râ nÐt, vÝ nhö b»ng mét hÖ thèng t«n ti døt kho¸t, mçi vÞ chöa ®öîc t« râ diÖn m¹o b»ng mét tiÓu sö thªm sau, tãm l¹i, chöa thµnh thÇn ®iÖn hoµn chØnh. “Míi” chØ lµ mét c¸ch nãi: ë ®©y, tÊt nhiªn, cã hiÖn töîng ®ãng b¨ng, hiÖn töîng hãa th¹ch thöêng thÊy ë trªn biªn. C¶m gi¸c trªn l«i theo mét c©u hái: NÕu qu¶ thÕ th× t¹i sao? T¹i chÝnh s¸ch riªng biÖt cña c¸c chóa NguyÔn vµ cña triÒu NguyÔn, so víi chÝnh s¸ch cña Lª- TrÞnh, ®èi víi sinh ho¹t tinh thÇn lµng m¹c? Hay t¹i c¬ cÊu cã phÇn kh¸c biÖt cña lµng- x· ë

175

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI §µng Trong so víi §µng Ngoµi? HoÆc gi¶ do vai trß lín h¬n cña §¹o PhËt ë n«ng th«n §µng Trong?... Cuèi cïng, nÕu cø ®Æt nh÷ng c¶m gi¸c cßn m¬ hå tröíc thµnh hoµng La Ch÷ c¹nh nh÷ng nhËn xÐt cã c¬ së h¬n vÒ “theng wang” Möêng, th× còng thÊy lµ cã mÉu sè chung nµo ®ã gi÷a hai hÖ thÇn linh: a) Sè löîng lín: mét hÖ gåm 22 vÞ; hÖ kia 3 lo¹i. b) Nguån gèc b¸c t¹p: mét bªn, tõng vÞ cã am hay miÕu riªng, bªn kia c¸c lo¹i ph« ra nh÷ng b¶n chÊt kh¸c nhau; c) Sù tËp hîp thµnh hÖ thèng: tuy víi møc ®é kh¸c nhau mét bªn, cã lÏ chöa thµnh thÇn ®iÖn h¼n hoi; bªn kia, râ rµng ®· thµnh thÇn ®iÖn, víi thang t«n ti thÊy ®öîc. Ra ®i tõ hai tröêng hîp trªn biªn, còng lµ ®Ó ®Æt mét vµi c©u hái vÒ thµnh hoµng ViÖt ë trung t©m, trªn ®Þa bµn ViÖt ë miÒn B¾c. Nh÷ng c©u hái Êy, sÏ gãp phÇn khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, qua ®ã mong räi ®öîc tia s¸ng nµo ch¨ng vµo héi lµng, c©u chuyÖn ®öîc ®em ra bµn h«m nay ë ®©y. TÊt nhiªn, khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, tröíc hÕt, lµ khoanh trªn thùc ®Þa, qua th¨m hái ®iÒn d·, dï chØ lµ th¨m hái håi cè. Vµ bëi v×, ngay tõ giê, ta ®· biÕt r»ng hÖ thèng thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh ViÖt ë B¾c Bé biÕn ®éng tõ lµng nµy qua lµng kia, dï cïng huyÖn, cïng tæng chø kh«ng thèng nhÊt nhö “theng wang” ë “qu¸n” Möêng (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt ë Kim B«i), cho nªn kh«ng thÓ chØ th¨m hái t¹i mét ®iÓm th«i, mµ ph¶i ®Õn nhiÒu ®iÓm thuéc nh÷ng vïng kh¸c nhau (vïng trung du, vïng bªn trªn mòi nhän tam gi¸c ch©u, xø §oµi cò, vïng bªn döíi mòi nhän, xø §«ng cò)... Dï sao, chÝnh ®Ó chuÈn bÞ cho c¸c cuéc th¨m hái nhö thÕ

176

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mµ chóng ta, nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, cÇn tù vÊn tröíc vÒ c¸c lç hæng trong hiÓu biÕt s½n cã cña m×nh quanh kh¸i niÖm thµnh hoµng. Theo t«i cã thÓ ®Æt ra nh÷ng c©u hái xung quanh mét sè träng ®iÓm cã liªn quan ®Õn c¸c lç hæng ë trªn. §i vµo néi dung cña tõng träng ®iÓm v« h×nh chung lµ t¹o c¬ së cho c¸c c©u hái cô thÓ, mµ tõng ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ ®Æt ra trªn thùc ®Þa, khi ®· n¾m qua t×nh h×nh cña ®iÓm m×nh ®Õn th¨m hái. 1. Kh¸i niÖm thµnh hoµng vµ hÖ thèng thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh VÊn ®Ò chöa ph¶i lµ ®i vµo vÊn ®Ò gèc g¸c Trung Hoa cña kh¸i niÖm thµnh hoµng mµ lµ böíc ®Çu thö khoanh nã l¹i theo quan niÖm cña ngöêi ®Þa phö¬ng (nh÷ng ngöêi tõng trùc tiÕp vËn dông kh¸i niÖm Êy qua nhiÒu ®êi vµ trong khu«n khæ mét nÒn v¨n ho¸ téc ngöêi nhÊt ®Þnh). Quanh chuyÖn nµy, ®iÒu tèi thiÓu hiÖn biÕt ®öîc lµ c¸c ®×nh B¾c kh«ng thê mçi ®×nh mét vÞ thÇn, vµ chØ mét th«i, mµ thê nhiÒu vÞ. “Thê” nãi ®©y lµ kÓ c¶ thê väng; trong tröêng hîp mét sè vÞ cã am hiÓu; hay ®Òn riªng (nhö ë La Ch÷), vµ, tÊt nhiªn, bao gåm c¶ viÖc tÕ lÔ lín, mçi khi lµng më héi. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, viÖc ph¶i lµm trªn thùc ®Þa lµ, lªn danh s¸ch c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh, tøc ghi danh hiÖu cña c¸c vÞ, mµ ghi theo mét trËt tù ®öîc thõa nhËn tõ l©u ®êi. May m¾n nhÊt lµ ®öîc gÆp mét v¨n b¶n xöa mang c¸c danh hiÖu theo trËt tù võa nãi (nhö l¸ sí ë La Ch÷): hoÆc b¾t gÆp trong hå s¬ H¸n- N«m nµo ®ã (cña ViÖn Th«ng tin, Së V¨n ho¸ tØnh, hay phßng V¨n ho¸ huyÖn...); hoÆc b¾t gÆp t¹i chç, trªn thùc ®Þa. ChÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm nªn chän nh÷ng n¬i nµo mµ c¸c v¨n b¶n vÒ thµnh hoµng ®· ®öîc löu tr÷ s½n trong nh÷ng hå s¬ tö liÖu ta víi tay ®Õn ®öîc. Cßn trong tröêng hîp ngöîc l¹i; th× chØ

177

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cßn c¸ch dùa vµo ký øc cña ngöêi giµ trong lµng, kh«ng chØ vÒ c¸c danh hiÖu, mµ c¶ vÒ trËt tù cña c¸c danh hiÖu (qua th¨m hái vµ x¸c ®Þnh xem, theo quan niÖm tö¬ng ®èi thèng nhÊt vµ tù nhiªn cña c¸c cô, vÞ nµo “lín” h¬n, hay “cao” h¬n vÞ nµo). Tõ nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc, cßn ph¶i ®¸nh dÊu n¬i thê dµnh cho tõng vÞ trªn mÆt b»ng cña ng«i ®×nh: trong kiÕn tróc cã biÕn ®éng Ýt nhiÒu cña ng«i ®×nh ViÖt (thöêng lµ ®×nh NguyÔn), c¸c n¬i thê kh¸c nhau Êy nãi lªn nh÷ng vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn. Vµ còng chÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm, nªn chän nh÷ng n¬i nµo cßn gi÷ ®öîc ng«i ®×nh (dï ®· bÞ biÕn thµnh trô së hay kho thãc) vµ song song víi nh÷ng th¨m hái buæi ®Çu lªn s¬ ®å mÆt b»ng ng«i ®×nh. Víi tªn chuyªn m«n chØ tõng phÇn cña kiÕn tróc. Sau n÷a bëi v× nh÷ng hiÓu biÕt cã s½n, tuy cßn Ýt ái vµ lÎ tÎ vÉn cho phÐp ngê r»ng thµnh hoµng, Ýt nhÊt còng trong thêi NguyÔn, lµ mét kh¸i niÖm d©n gian h¬n lµ kh¸i niÖm chÝnh thøc cña bé LÔ (do ®ã Ýt cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn trong c¸c v¨n b¶n ®· nãi ®Õn), cho nªn cÇn ph¶i c¨n cø trªn danh s¸ch vµ trËt tù ®· biÕt ®öîc mµ gi¶i quyÕt, qua th¨m hái, mét th¾c m¾c ®èi víi t«i lµ lín: trong c¸c vÞ cã tªn trªn danh s¸ch, vÞ nµo lµ thµnh hoµng vµ vÞ nµo lµ kh«ng ph¶i? “Lín”, v× cã thÕ míi mong böíc ®Çu ph©n ®öîc nh÷ng lo¹i kh¸c nhau, nÕu cã, trong c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh. “Lín” cßn v×, qua kÕt qu¶ ph©n lo¹i böíc ®Çu võa nãi, sÏ tho¸ng thÊy néi dung (hay nh÷ng néi dung kh¸c nhau) cña kh¸i niÖm thµnh hoµng, tõ ®ã mµ chuÈn bÞ nh÷ng c©u hái cô thÓ h¬n ®Ó ®i s©u h¬n vµo kh¸i niÖm. TÊt nhiªn, ®Ó thÊy cho ®öîc (hay ph©n tÝch cho ra) néi dung tö¬ng ®èi ®Çy ®ñ cña hai ch÷ thµnh hoµng, cßn ph¶i lµm viÖc quanh mét sè träng t©m kh¸c.

178

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 2. Hai (hay c¸c vÞ) “thÇn chÝnh” §Æt thÇn chÝnh vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ kh¸i niÖm s½n cã trong m¾t nh×n vµ lêi ¨n tiÕng nãi cña d©n lµng, mµ chØ lµ mét c¸ch xÕp t¹m, khi chöa ph©n ®Þnh cho thùc ®Ých x¸c nh÷ng lo¹i thÇn kh¸c nhau ®öîc thê t¹i ®×nh. Dï sao, ®iÒu ®· thÊy râ tõ l©u lµ: khi ®öîc hái vÒ thµnh hoµng lµng m×nh, hay vÞ thÇn hé tr× lµng m×nh, ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé thöêng cã thãi quen nªu danh hiÖu cña mét vÞ th«i (vÝ nhö “vua Chñ”, tøc Thôc An Dö¬ng Vö¬ng), hay cña mét bé gåm sè Ýt vÞ ®öîc g¾n chÆt vµo nhau trong mét tÝch truyÖn chung, (nhö “Hai Bµ” tøc TröngTr¾c, Tröng NhÞ; hay “«ng Côt, «ng Dµi” mµ ngöêi ta thöêng ®ång nhÊt víi hai anh em Trö¬ng Hèng, Trö¬ng H¸t). Râ rµng, ®Êy lµ vÞ (hay nh÷ng vÞ) chiÕm vÞ trÝ cao nhÊt trong thÇn ®iÖn, mµ ta t¹m gäi mét c¸ch chung chung lµ “thÇn chÝnh”. §iÒu ®· biÕt, mµ biÕt mét c¸ch ch¾c ch¾n: “ThÇn chÝnh” lµ nh©n vËt chÝnh thøc cña thÇn ®iÖn, ®öîc triÒu ®×nh c«ng nhËn (s¾c phong), cã tiÓu sö chÝnh thøc do Bé LÔ so¹n th¶o (thÇn ph¶), cã thÓ ®öîc vua nµy, triÒu vua kia n©ng “phÈm trËt” cho (n©ng tõ h¹ ®¼ng thÇn lªn trung ®¼ng thÇn, hoÆc ban thªm mü tù vµo danh hiÖu). ChÝnh v× thÕ, tröíc khi ®Õn ®iÓm kh¶o s¸t, cÇn truy s½n c¸c v¨n b¶n cã liªn quan võa nªu, vµ, ngay trªn thùc ®Þa, còng löu ý t×m thªm, qua ®ã, mµ khoanh l¹i khu«n mÆt chÝnh thøc cña “thÇn chÝnh”. Tuy nhiªn, ®©u ph¶i chØ qua vµi v¨n b¶n thÕ th«i mµ khu«n mÆt chÝnh thøc kia ®· hiÖn râ. ë møc hiÓu biÕt hiÖn nay, cßn bao th¾c m¾c ®ang chê ®öîc gi¶i ®¸p. Mµ gi¶i ®¸p c¶ b»ng v¨n b¶n lÉn th¨m hái trªn thùc ®Þa. Mét vµi vÝ dô: a) Trong tröêng hîp “ThÇn chÝnh” kh«ng chØ mçi mét vÞ, mµ lµ c¶ mét bé gåm 2, 3 vÞ, cã ph¶i vÞ nµo còng cã khu«n mÆt

179

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI riªng (danh hiÖu riªng, thÇn ph¶ riªng, “phÈm trËt” riªng) trong mét tÝch truyÖn chung? Hay lµ hä chung nhau mét diÖn m¹o, víi mçi vÞ mét nÐt riªng nµo ®ã (chung thÇn ph¶, “phÈm trËt”, tuy kh¸c nhau vÒ danh hiÖu, ch¼ng h¹n). T¹i n¬i thê chung trong ®×nh, mçi vÞ chiÕm mét vÞ trÝ riªng hay kh«ng (dï tõng vÞ trÝ chØ ®öîc ®¸nh dÊu b»ng mét vËt thê nhá, nhö mét b¸t hö¬ng riªng)? Trong diÔn biÕn cña nghi lÔ t¹i ®×nh, qua mäi dÞp cóng thöêng vµ tÕ lín trong chu kú n¨m, cã nh÷ng chi tiÕt lÔ thøc nµo ®öîc dµnh riªng cho tõng vÞ kh«ng (dï chØ lµ mét thÎ hö¬ng, hay mét lêi khÊn riªng)? b) Còng nh÷ng th¾c m¾c nhö trªn, ®èi víi c¸c vÞ gi÷ vai trß (hay chøc vÞ) thÊp h¬n, trong khu«n khæ tÝch truyÖn chung (vÝ nhö tõng bé töíng cña “Hai Bµ”); c) Cã tröêng hîp nµo “thÇn chÝnh” l¹i bao gåm nhiÒu vÞ vèn kh«ng liªn quan g× ®Õn nhau, ®Æc biÖt kh«ng cïng ®øng trong mét tÝch truyÖn chung (nh÷ng töíng lÜnh hay c«ng thÇn thuéc c¸c thêi kh¸c nhau, ch¼ng h¹n)? NÕu cã, ph¶i ch¨ng ®ã lµ hËu qu¶ cña hiÖn töîng nhiÒu thÇn ®iÖn lµng héi nhËp l¹i thµnh thÇn ®iÖn chung, khi nhiÒu lµng ®öîc ghÐp l¹i thµnh x· (“nhÊt x·, nhÞ th«n”, hay “tam th«n”, “tø th«n”...)? Trong tröêng hîp ®ã, ®øng ®Çu thÇn ®iÖn chung ph¶i ch¨ng lµ “thÇn chÝnh” cña lµng vèn cã uy thÕ nhÊt trong sè c¸c lµng ®öîc héi nhËp, hay lµ vÞ mµ tiÓu sö ph« ra nhiÒu c«ng tÝch nhÊt!... Vµ, tÊt nhiªn nh÷ng th¾c m¾c võa ®öîc ®Ò ra qua c¸c phÇn nhá ¸p s¸t trªn vÉn cã gi¸ trÞ trong phÇn nhá nµy; d) “ThÇn chÝnh” mµ bao gåm nhiÒu vÞ (dï cïng ®øng hay kh«ng trong mét tÝch truyÖn chung) th×, mét lÇn n÷a, vÞ nµo lµ thµnh hoµng vÞ nµo kh«ng ph¶i? vµ, trong tröêng hîp kh«ng ph¶i, t¹i sao? Thµnh hoµng nhö ta ®· s¬ ®o¸n lµ mét kh¸i niÖm thÊm ®Ëm d©n gian, ph¶i ch¨ng d©n tõng lµng, trong sè c¸c lµng

180

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®öîc héi nhËp, cè gi÷ riªng danh hiÖu Êy cho “thÇn chÝnh” vèn cña riªng lµng m×nh? Hay ®Êy, chØ lµ (hoÆc ®· trë thµnh) mét kh¸i niÖm rÊt chung, kh«ng ®Æc chØ mét c¸ thÓ thÇn linh nµo c¶? e) “ThÇn chÝnh” lµ thÇn chÝnh thøc, cã thÓ ®· chÝnh thøc ngay tõ ®Çu (do triÒu ®×nh phong vÒ mµ trë thµnh thÇn cña lµng) nhöng, trong nhiÒu tröêng hîp chØ lµ ®öîc chÝnh thøc hãa (vèn ®öîc d©n lµng thê tõ xöa råi ®öîc triÒu ®×nh c«ng nhËn vµ phong b»ng s¾c sau). Cho nªn, bªn c¹nh mét khu«n mÆt chÝnh thøc (do thÇn ph¶ t¹o dùng), mçi vÞ l¹i ph« ra mét khu«n mÆt d©n gian h¬n (do truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng chuyÓn t¶i): c¸c tröêng hîp “Vua Hïng” vµ “Hai Bµ” ë VÜnh Phó, hay “Vua Chñ” ë Cæ Loa... ®Òu chøng tá ®iÒu ®ã. Hai khu«n mÆt tÊt gièng nhau nhiÒu, cã lÏ v× cè mang theo mét mÉu h×nh chung vµ tÝch truyÖn, nhöng kh«ng khái chøa nh÷ng chi tiÕt kh¸c nhau, do ®ã cã kh¶ n¨ng to¸t ra hai tinh thÇn kh¸c biÖt (tinh thÇn mµ triÒu ®×nh muèn truyÒn ®¹t, vµ tinh thÇn d©n d·). C¸i thø nhÊt râ rµng ®öîc läc ra tõ thÇn ph¶ (vµ c¸c v¨n b¶n kh¸c). Cßn c¸i thø hai thuéc lÜnh vùc ®iÒn d·; thu qua c¸c truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cã liªn quan ®Õn “thÇn chÝnh”. 3. C¸c vÞ thÇn phô Kinh nghiÖm lÎ tÎ cho thÊy tröíc r»ng thÇn ®iÖn cña ®×nh lµng kh«ng chØ ®öîc dµnh riªng cho “thÇn chÝnh”. Nã cßn dïng c¶ nh÷ng nh©n vËt mµ khu«n mÆt kh«ng næi râ b»ng, vµ lý lÞch m¬ hå h¬n, mµ, ë ®©y, ta t¹m gäi lµ “thÇn phô”. Theo s¬ c¶m cña t«i, c¸c vÞ còng b¸c t¹p l¾m: thöêng cã n¬i thê riªng ë xãm nµy hay xãm kia trªn ®Êt lµng, vµ cã thÓ bao gåm nhiÒu lo¹i kh¸c nhau. T«i böíc ®Çu thÊy ®öîc hai lo¹i: a) Nh÷ng vÞ ®öîc r¶i r¸c thê t¹i nhiÒu n¬i, cã thÓ cã danh hiÖu riªng, thöêng lµ nh÷ng lùc löîng thiªn nhiªn: “Cao S¬n” (râ

181

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI rµng lµ thÇn nói); “Cµn X¸” (cã thÓ lµ thÇn nöíc), “«ng Côt - «ng Dµi” (hai con r¾n)... b) Nh÷ng vÞ thÇn cña riªng mét lµng, thöêng kh«ng cã danh hiÖu: mét ngöêi ¨n xin chÕt trªn ®Êt lµng vµo giê thiªng, ngöêi chÕt ®uèi vµo giê thiªng, ngöêi mang thai chÕt vµo giê thiªng, kÎ trém bÞ d©n lµng ®¸nh chÕt vµo giê thiªng, thÇn g¾p ph©n (cã c¸i gç s¬n son ë n¬i thê trong ®×nh), d©m thÇn (cã gãp phÇn ch¨ng vµo vÞ trÝ cña “nâ- nöêng” trong nghi lÔ t¹i mét sè ®×nh?...). VÒ c¸c “thÇn phô”, nh÷ng th¾c m¾c ®· nªu trªn quanh “thÇn chÝnh” h¼n vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ, tõ danh hiÖu (vÞ nµo cã, vÞ nµo kh«ng?), tiÓu sö (qua truyÒn thuyÕt d©n gian), råi th× sù cã mÆt trªn thÇn ph¶ còng nhö c¸c v¨n b¶n kh¸c cã liªn quan (vÞ nµo cã mÆt, vÞ nµo kh«ng, cã th× ë vÞ trÝ thø mÊy trong trËt tù kª danh?), n¬i thê trªn mÆt b»ng cña ng«i ®×nh (cïng nh÷ng vËt thê vµ chi tiÕt lÔ thøc nh»m vµo tõng vÞ, hay mét sè vÞ, thËm chÝ tÊt c¶ c¸c vÞ...). Mét sè th¾c m¾c lÎ tÎ tËp hîp l¹i quanh vµi träng ®iÓm thÊy ®öîc chØ lµ nh÷ng gîi ý cho ngöêi ®i t×m khu«n mÆt thùc cña thµnh hoµng, t×m tröíc hÕt trªn thùc ®Þa. §öîc gi¶i ®¸p b»ng v¨n b¶n vµ chñ yÕu b»ng sù kiÖn, chóng sÏ cung cÊp cho ngöêi ®i t×m nh÷ng nÐt cô thÓ h¬n, ®Ëm ®µ h¬n, c¶ míi h¬n, trªn mét khu«n mÆt cña thµnh hoµng, ®ång thêi cã thÓ c¶i chÝnh mét sè ®Þnh kiÕn cò. Nhöng c¸c lêi gi¶i riªng rÏ, dï ®· ®öîc böíc ®Çu xÕp l¹i quanh mét sè träng ®iÓm, vÉn chöa vÏ lªn næi mét bøc ch©n dung tæng hîp vÒ thµnh hoµng. §Êy míi lµ nh÷ng ký häa ®Ó dùng ch©n dung, ngöêi vÏ cßn ph¶i läc tõ nh÷ng ký häa ra nh÷ng nÐt döíi m¾t anh lµ ®iÓn h×nh vÒ ngöêi mÉu cña m×nh råi s¾p

182

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI xÕp chóng vµo mét bè côc chung ®øng ®öîc. ë ®©y, lµ mét c¬ cÊu hîp lý, vËn hµnh ®öîc. Nãi mét c¸ch kh¸c, cßn ph¶i s¬ kÕt c¸c lêi gi¶i riªng rÏ. S¬ kÕt lµ viÖc bµn giÊy. Thöêng lµ thÕ. ë ®©y, còng thÕ. §iÒu lý thó lµ, Ýt nhÊt còng quanh ®Ò tµi thµnh hoµng ViÖt ë B¾c Bé, cuéc sèng sinh ®éng cña lµng- x· cæ truyÒn ®· chuÈn bÞ s½n mét ®Ò cö¬ng cho b¶n s¬ kÕt mµ ta höíng ®Õn. §ã lµ héi lµng. Thùc ra, thµnh hoµng ®· ®öîc böíc ®Çu s¬ kÕt qua thÇn ®iÖn; mµ ngöêi ®i ®iÒn d· ®· cã thÓ quan s¸t ë ®×nh (dï chØ lµ quan s¸t håi cè). Nhöng b¶n ®Ò cö¬ng Êy qu¸ tÜnh: danh hiÖu cña tõng vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh (dï thØnh tho¶ng ®öîc gia thªm mü tù), vÞ trÝ cña tõng vÞ trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn, tiÓu sö tö¬ng ®èi cè ®Þnh hãa cña tõng vÞ (qua thÇn ph¶ cña bé LÔ, hay tÝ g× cßn ®ãng b¨ng ë truyÒn thuyÕt d©n gian xöa)..., tÊt c¶ nh÷ng nÐt rêi Êy dï ®öîc tËp hîp l¹i trong mét khung chung, vÉn cßn bÊt ®éng, chöa b¾t ®Çu chuyÓn ®éng, v× b¶n th©n c¸i khung còng bÊt ®éng. Lµ n¬i göi g¾m nh÷ng hoµi väng vµ c¶ nh÷ng Èn øc ©m thÇm cña d©n lµng- x· qua bao ®êi, dung m¹o cña c¸c vÞ chØ b¾t ®Çu chuyÓn ®éng, b¾t ®Çu sèng, mçi khi d©n lµng- x· tËp hîp l¹i ®Ó giao c¶m víi c¸c vÞ, vµ qua c¸c vÞ mµ giao c¶m víi nhau, döíi sù nèng lªn cña c¸c hoµi väng vµ Èn øc chung. Mµ cao ®iÓm ®Çu kú cña c¸c cuéc tËp häp Êy chÝnh lµ héi lµng. Vµ héi lµng lµ b¶n ®Ò cö¬ng ®éng nhÊt ®Ó s¬ kÕt khu«n mÆt cña thµnh hoµng. Nhö vËy, ngöêi ®i t×m khu«n mÆt cña thµnh hoµng kh«ng thÓ kh«ng t×m c¶ trong héi lµng. Còng nhö chóng ta ë ®©y, nh÷ng ngöêi “ch¬i” héi lµng, kh«ng thÓ kh«ng dõng ch©n chiªm ngöìng dung m¹o cña ngµi.

Hµ Néi ngµy 7-1-1986

183

* Chóng t«i kh«ng t×m ®öîc c¸c chó thÝch cña bµi nµy. Mong b¹n ®äc th«ng c¶m (BT).

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Vua chñ*

(Loa väng vöên ai ®éng Xãm Gµ) Th¬ T©n Trµ, 1968 Cæ Loa cã Xãm Gµ. LÇn ®Çu tiªn ®Õn th¨m dß kh¶o cæ ë ®©y, tªn xãm nghe nhö quen thuéc tõ thêi nµo kh«ng khái lµm chóng t«i chît nghÜ ®Õn B¹ch Kª vµ tiÕng g¸y ®æ thµnh cña nã. Ch¾c còng mèi liªn töëng Êy ®· lµm nÒn cho nhµ th¬ cÊu tø, khi anh g¾n tªn xãm cã vÎ cæ kÝnh víi tiÕng loa th«ng tin “väng” vÒ gi÷a mét ngµy chèng Mü. Thùc ra, böíc ®Çu th¨m hái d©n téc häc chöa cho thÊy tªn xãm cã liªn quan g× ®Õn chuyÖn cò trong LÜnh Nam chÝch qu¸i. Nhöng c¶m n¨ng cña ngöêi lµm th¬ kh«ng hÒ chÖch lèi. V× Xãm Gµ cã truyÒn thuyÕt cña nã, mét tÝch truyÖn mµ nh÷ng ai thÝch ph©n lo¹i cã thÓ liÖt ngay vµo ph¹m trï “truyÒn thuyÕt nguån gèc”. Vèn xöa lµ mét xãm nghÌo, víi d¨m m¸i r¹ thÊp che möa n¾ng cho mét sè hé sèng vÊt v¶ trªn doi ®Êt ®· b¹c mµu, Xãm Gµ

184

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nay no Êm h¬n, nhöng vÉn lµ mét xãm nhá Èn döíi bãng rîp, kh«ng kh¸c tr¨m ngh×n xãm nhá r¶i r¸c ven s«ng Hång. Cuèi n¨m 1968, trong toµn xãm, tÝnh vÎn vÑn cã möêi l¨m nãc nhµ. §a sè d©n xãm lµ ngöêi hä NguyÔn: hä tù nhËn r»ng «ng cha hä míi tõ huyÖn Thöêng TÝn (Hµ T©y) di cö ®Õn ®©y kho¶ng “vµi tr¨m n¨m nay th«i”. Trong vïng Cæ Loa, mµ cø ®i mét böíc l¹i gÆp mét di tÝch lÞch sö hay mét ®Æc ®iÓm truyÒn kú, c¹nh nh÷ng xãm lín thu hót kh¸ch v·ng c¶nh - Xãm Chî, Xãm Chïa n¬i cã §Òn Thöîng, nhµ Ngù triÒu di quy, Ngù x¹ ®µi, Am bµ Chóa, GiÕng Ngäc..., Xãm Gµ nhö cµng thu m×nh l¹i sau hµng rµo c©y l¸. Nhöng ®õng töëng ngöêi ë ®©y kh«ng h·nh diÖn vÒ xãm hä. V× kh«ng nh÷ng d©n Xãm Gµ mµ toµn x· ®Òu thõa nhËn r»ng “Quan kª th«n” - tªn ch÷ cña xãm - l¹i lµ n¬i quy tô ®Çu tiªn cña con ngöêi trªn ®Êt Cæ Loa. Tôc truyÒn r»ng khi Vua Chñ - tªn d©n gian cña An Dö¬ng Vö¬ng, v× thÕ Cæ Loa cßn ®öîc gäi lµ “KÎ Chñ” - ®Õn ®©y ®Þnh ®« th× c¸i xãm khëi thñy Êy ®· bÞ ®uæi ®i ®Ó nhöêng ®Êt cho vua x©y thµnh. KÓ ra - vÉn lêi kÓ miÖng - kinh kú th× lµm g× cã xãm, mµ chØ cã phè th«i; Xãm Gµ vèn lµ phè b¸n gµ. Cuèi cïng trong xãm cò, hay phè cò, ®· v¾ng bãng ngöêi sãt l¹i hai chÞ em ruét mµ truyÒn thuyÕt kh«ng hÒ nh¾c ®Õn tªn tuæi. Ch¼ng cßn ai ngoµi hä, hai chÞ em lÊy nhau, sinh con ®Î c¸i: d©n Xãm Gµ ®êi sau lµ con ch¸u cña ®«i vî chång ®ång huyÕt Êy. Mét chi tiÕt: c¸c cô ë Cæ Loa cßn nhí r»ng xöa kia(?), Xãm Gµ cßn cã tªn lµ “Tr¹i Phong Khª”. Tªn Phong Khª, trong mét truyÒn thuyÕt cã dÝnh d¸ng ®Õn An Dö¬ng Vö¬ng, vµ g¸n cho mét xãm ë Cæ Loa, râ rµng chØ huyÖn “Phong Khª” chÐp trong sö cò, mét huyÖn ®öîc thiÕt lËp sau cuéc viÔn chinh cña M· ViÖn trªn vïng ®Êt mµ tröíc kia An Dö¬ng Vö¬ng ®· chän ®Ó x©y Loa Thµnh. Cã ®iÒu lµ ch÷ “Khª” trong Phong Khª cã liªn quan g× ®Õn kh¶ n¨ng biÕn ©m cña ch÷ “kª”, hay “kha”, “ka”= gµ (Xãm Gµ, Qu¸n Kª th«n) hay kh«ng? NÕu qu¶ thËt khi ®Æt tªn cho mét ®¬n vÞ

185

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hµnh chÝnh míi, mµ ®Þa vùc h¼n gÇn khíp víi vïng trung t©m cña nöíc ¢u L¹c cò, quan l¹i nhµ H¸n ®· c¨n cø vµo ý nghÜa cña tªn mét xãm cßn ®öîc nh©n d©n ®Þa phö¬ng ngµy nay xem lµ ®Êt cö tró ®Çu tiªn cña «ng cha hä, th× còng kh«ng cã g× lµm cho ta ng¹c nhiªn. Dï sao, ë møc hiÓu biÕt hiÖn nay, ®Êy chØ lµ gi¶ thuyÕt lµm viÖc. §iÒu ch¾c h¬n lµ kÕt cÊu phøc hîp, mµ ngöêi lµm d©n téc häc, Ýt nhiÒu ®· quen víi thÇn tho¹i vµ huyÒn tÝch cña c¸c d©n téc, cã thÓ ®äc qua truyÒn thuyÕt Xãm Gµ; ë ®©y nh©n vËt Vua Chñ, c«ng tr×nh x©y dùng cña «ng, vµ tªn Phong Khª míi xuÊt hiÖn tõ ®Çu ®êi §«ng H¸n, l¹i ®öîc cÊy lªn mét s¬ ®å thÇn tho¹i rÊt dÔ nhËn v× rÊt phæ biÕn, s¬ ®å cuéc lo¹n lu©n khëi nguyªn. Sau mét trËn hång thñy cã duyªn cí hoÆc kh«ng duyªn cí, loµi ngöêi - míi xuÊt hiÖn tõ cuéc t¹o thiªn lËp ®Þa - ®· bÞ diÖt s¹ch trªn trÇn gian cßn tr¬ l¹i hai anh em hay hai chÞ em, mét g¸i mét trai, cã tröêng hîp nh÷ng ba anh em, hai trai mét g¸i. Tuy cïng m¸u mñ hä kh«ng thÓ kh«ng lÊy nhau. Vµ chÝnh b¶n th©n hä hay con ch¸u hä, sÏ lµ anh hïng v¨n ho¸, mµ c¸c c«ng tÝch hiÓn h¸ch lµ nh÷ng böíc liªn tiÕp x©y dùng cho nh©n lo¹i mét nÒn v¨n ho¸ toµn diÖn, víi c¸c thÕ øng xö mu«n ®êi mÉu mùc. §èi chiÕu s¬ ®å tæng qu¸t nµy, mµ tõ tröíc cho ®Õn nay cã lÏ chöa ai tæng kÕt thËt ®Çy ®ñ, ®Ó x¸c ®Þnh râ h¬n diÖn ph©n bè, truyÒn thuyÕt Xãm Gµ qu¶ ®· phai nh¹t nhiÒu: trËn hång thñy bÞ thay thÕ b»ng quyÕt t©m x©y thµnh cña Vua Chñ, cuéc lo¹n lu©n cña loµi ngöêi kh«ng ®öîc nhÊn m¹nh b»ng nh÷ng biÕn cè gay cÊn, chöa thÊy râ bãng d¸ng cña anh hïng v¨n ho¸. ë ®©y thÇn tho¹i ®· tan vì khi vÊp ph¶i bËc thÒm lÞch sö. Vµ mét m¶nh vôn cña nã - nhê m¶nh vôn Êy mµ ngöêi lµm d©n téc häc cã thÓ nhËn ra nguyªn mÉu, kh¸c nµo mét m¶ng hoa v¨n cã thÓ gióp nhµ kh¶o cæ häc kh«i phôc toµn bé ®å ¸n trang trÝ - l¹i ®öîc ngöêi Cæ Loa,

186

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI xöa vµ nay vËn dông nhö mét thñ thuËt tu tõ häc, ®Ó t« ®Ëm thªm vÞ trÝ cã mét kh«ng hai mµ nhu cÇu céng c¶m muèn g¸n cho lµng xãm quª hö¬ng. T« ®Ëm b»ng c¸ch gia thªm chÊt men huyÒn hoÆc, b»ng c¸ch ®Èy lïi buæi ra ®êi b×nh dÞ cña mét xãm nhá vµo thêi gian v« thñy v« chung cña thÇn tho¹i. Cuéc ®ông ®é t¹i Xãm Gµ gi÷a huyÒn tÝch vµ lÞch sö, vµ sù dung hßa biÖn chøng tiÕp theo ®ã, chóng ta sÏ cßn chøng kiÕn nhiÒu lÇn trªn ®Êt Cæ Loa. V× Cæ Loa vµ vïng phô cËn lµ mét lßng ch¶o v¨n häc d©n gian trªn ®ång b»ng B¾c Bé, n¬i cßn ®äng l¹i kh¸ nhiÒu truyÒn thuyÕt, bao gåm chuyÖn lÞch sö, cæ tÝch, huyÒn tÝch, vµ c¶ nh÷ng mÈu thÇn tho¹i ®· hãa th¹ch, thuéc nhiÒu “tÇng v¨n ho¸” kh¸c nhau, nhöng thöêng lång vµo nhau, thËm chÝ ®an lÉn nhau ch»ng chÞt, quanh lâi cèt nh©n vËt Vua Chñ, mµ c¸c ®ît khai quËt kh¶o cæ ®ang cè g¾ng dùng l¹i bé mÆt thËt lÞch sö. Nhö vËy, Vua Chñ ®· nhËp vµo dßng sö truyÒn kú cña Cæ Loa, ngay tõ buæi r¹ng ®«ng mê ¶o trong huyÒn tÝch Xãm Gµ. Nhöng dï sao th× Xãm Gµ vÉn cã tröíc Vua Chñ: ®ã lµ diÔn biÕn cña c©u chuyÖn, dï cho Èn ý cña thÇn tho¹i vÉn quen thãi kh«ng ®Õm xØa ®Õn l« gÝch h×nh thøc. TruyÒn thuyÕt Cæ Loa kh«ng thÓ kh«ng gi¶i quyÕt lý lÞch cña nh©n vËt trung t©m Êy, mµ diÖn m¹o ®· gîn lªn nh÷ng ®öêng nÐt lÞch sö. C¸c chuyªn viªn ®ang bµn - vµ, trong mét thêi gian dµi n÷a, ch¾c sÏ cßn bµn - vÒ hµm nghÜa cña vö¬ng hiÖu An Dö¬ng (mµ B¾c sö chØ nãi ®Õn kh¸ muén), vÒ vÞ trÝ cña “nöíc” Thôc hay gèc g¸c cña “hä” Thôc (vµi ch÷ ghi trong Nam sö cµng thªm rèi r¾m). Lµ lÞch sö mµ nh©n d©n ®Þa phö¬ng chØ “nghiÖm sinh... trong trÝ töëng töîng cña hä” (M¸c), truyÒn thuyÕt Cæ Loa kh«ng thÓ trùc tiÕp gi¶i ®¸p nh÷ng th¾c m¾c chuyªn m«n nãi trªn. Nhöng nÕu LÜnh Nam chÝch qu¸i hay ViÖt ®iÖn u linh ®öîc x©y dùng tõ chÊt liÖu truyÒn thuyÕt - cã thÓ nãi lµ truyÒn thuyÕt d©n gian ®· ®öîc ®iÒu chÕ l¹i mét c¸ch

187

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tµi t×nh theo nh·n quan cña nho sÜ phong kiÕn tõ Lý ®Õn Lª(1) - th× mét khi ®· ra ®êi vµ ®öîc tr¶ vÒ th«n xãm, nh÷ng “m« h×nh” thöêng lµ h÷u thøc Êy kh«ng khái t¸c ®éng trë l¹i lµm biÕn d¹ng - ®Õn møc nµo, chöa thÓ ®¸nh gi¸- c¸c truyÒn thuyÕt nguyªn chÊt. §ã lµ t×nh tr¹ng kh«ng tr¸nh ®öîc, Ýt nhÊt còng ë miÒn xu«i vµ tõ thêi trung ®¹i, khi mµ lµng nµo còng cã ngöêi khoa ho¹n, vµ hÇu nhö th«n nµo còng cã mét «ng ®å truyÒn “ch÷ th¸nh hiÒn” cho líp ngöêi ®ang lín lªn. Quan hÖ hai chiÒu gi÷a truyÒn thèng b×nh d©n vµ ý thøc hÖ b¸c häc, ph¶i ch¨ng ®ã lµ mét ®Æc ®iÓm cña truyÒn thuyÕt ViÖt Nam, lµ mét biÓu hiÖn ViÖt Nam cña hiÖn töîng “v¨n ho¸-hãa”(3) quen thuéc víi ngöêi lµm d©n téc häc? Dï sao, ®Õn Cæ Loa ghi chuyÖn cò ta ®õng ng¹c nhiªn khi cô tõ tr«ng nom §Òn Thöîng (nay lµ nh©n viªn Phßng B¶o tån b¶o tµng cña Së V¨n ho¸ Thñ ®«) kÓ r»ng An Dö¬ng Vö¬ng - cô kh«ng gäi lµ Vua Chñ - vèn tõ Ba Thôc ®Õn. V¶ ch¨ng, hai ch÷ Vua Chñ chØ th«ng dông t¹i vïng phô cËn Cæ Loa th«i, cßn nh©n d©n “b¸t x· hé nhi”(4), vÉn quen gäi lµ Vua Thôc. KÓ ra, kh«ng Ýt ngöêi, ngay c¶ lµng Cæ Loa còng thÕ, cßn gäi th¼ng “tªn tôc” cña An Dö¬ng Vö¬ng ra, mµ v× thãi quen kiªng kþ ngµy xöa cã cô cßn ®äc trÖch thµnh Thôc “Phín”. Ch¼ng nh÷ng thÕ, ngöêi cã tuæi trong vïng l¹i rÊt thuéc §¹i Nam quèc sö diÔn ca. §· bao lÇn, míi vµo c©u chuyÖn, võa ®Ò cËp ®Õn con ngöêi x©y dùng c¸c vßm thµnh kú vÜ, chóng t«i ®öîc nghe c¸c cô dÉn ngay: Thôc tõ døt nöíc V¨n Lang, C¶i tªn ¢u L¹c, míi sang Loa Thµnh... Mét trong nh÷ng kh©u m«i giíi gi÷a dßng b¸c häc vµ dßng d©n gian, gi÷a nh·n quan quý téc vµ con m¾t b×nh d©n, mµ ngµy nay ta cßn sê mã ®öîc, cã lÏ lµ c¸c v¨n b¶n (kÓ c¶ minh v¨n) löu t¹i nh÷ng n¬i thê tù ®Þa phö¬ng, ®Æc biÖt lµ c¸c thÇn ph¶,

188

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngäc ph¶, kÌm theo s¾c phong c¸c triÒu ®×nh, mµ hµm ý còng nhö tõ ng÷ ¾t ®öîc chiÕu vµo bµi chóc ®äc tröíc ®«ng ®¶o nh©n d©n trong nh÷ng ngµy tÕ lÔ. M·i ®Õn gÇn ®©y, ch¼ng h¹n ngäc ph¶ An Dö¬ng Vö¬ng, sao theo b¶n gèc th¶o tõ Hång Phóc nguyªn niªn (1572), vÉn cßn t¹i §Òn Thöîng. §¸ng löu ý h¬n lµ, quanh vïng Cæ Loa, mét sè lµng l¹i thê c¸c töíng cña Hïng Vö¬ng ®· tõng cã c«ng gióp vua ®¸nh Thôc: Hö¬ng Tr©m thê Quý Minh ®¹i vö¬ng, Lç Khª thê NiÖm Hö¬ng...(5). ThÇn ph¶ nh÷ng n¬i ®©y kh«ng cßn n÷a. §Ó cã mét ý niÖm vÒ c¸c v¨n b¶n ®· mÊt, vÉn cã thÓ quy chiÕu vµo nh÷ng ngäc ph¶, thÇn ph¶, thÇn tÝch, cè ®Þnh tõ ®êi Lª, mµ tØnh VÜnh Phó - trung t©m thê Hïng Vö¬ng vµ c¸c bé töíng cña Vua Hïng - ®· thu nhËp ®öîc kÓ ®Õn hµng tr¨m trong nh÷ng n¨m võa qua(6). §èi víi ngöêi cè ®äc gi÷a hai dßng ch÷, th× chóng t«i nãi r»ng triÒu ®×nh nhµ Lª ®· möîn ngän bót c«ng thøc cña NguyÔn HiÒn, hay NguyÔn BÝnh ®Ó göi g¾m mét “th«ng b¸o”chÝnh trÞ, ®ñ râ cho ngöêi ®êi nay “®äc” ®öîc mµ kh«ng ph¶i tiÕn hµnh mét c«ng tr×nh “gi¶i m·” gay go. Thôc Ph¸n (®äc lµ: vua Lª), thùc ra, ch¼ng ph¶i ai xa l¹, mµ chÝnh lµ “bé chóa Ai Lao” còng lµ ch¸u cña Hïng Vö¬ng, “trong t«ng ph¸i Hoµng ®Õ tröíc” (®äc lµ: vua Lª kh«ng nh÷ng ®· phß TrÇn diÖt Minh, mµ còng tõng tù nhËn lµ ch¸u ngo¹i nhµ TrÇn). Nhöng, v× biÕt “lßng trêi cã h¹n” (®äc lµ: Quý Kho¸ng, vua HËu TrÇn cuèi cïng, ®· bÞ qu©n Minh b¾t giÕt), nªn “Hïng Vö¬ng nhöêng nöíc cho Thôc Vö¬ng”, khiÕn “Thôc Vö¬ng c¶m kÝch, ®Õn nói NghÜa LÜnh c¶m t¹”. §èi chiÕu víi c¸i chÕt véi v· cña TrÇn C¶o, ngöêi ®öîc coi lµ ®¹i diÖn cña t«n thÊt nhµ TrÇn, víi sè phËn bi th¶m cña mét dòng töíng võa s¸ng suèt vÒ chÝnh trÞ võa kh«n khÐo trong øng xö nhö TrÇn Nguyªn H·n(7), víi quan hÖ hä ngo¹i mµ B×nh §Þnh Vö¬ng ®· cã lÇn viÖn ®Õn, th× c¸ch ®äc cña chóng ta kh«ng ph¶i lµ v« c¨n cø. Råi ®©y, ta sÏ thÊy r»ng Héi Nhéi- nghi lÔ t«n gi¸o g¾n bã chÆt chÏ

189

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhÊt víi truyÒn thuyÕt An Dö¬ng Vö¬ng, trong vïng phô cËn Cæ Loa- m·i ®Õn gÇn ®©y cßn ph¶n ¶nh, trªn vµi chi tiÕt cña lÔ thøc, mét mÆt bi ®¸t cña t×nh huèng chÝnh trÞ thêi Lª m¹t. Nhö vËy, x¹ ¶nh cña tö töëng vµ thùc tr¹ng ®êi Lª lªn truyÒn thuyÕt Cæ Loa lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc mµ ngöêi ®Õn ®©y söu tÇm chuyÖn cò kh«ng thÓ bá qua. Dï sao, th«ng b¸o nãi trªn h¼n ®· ®Õn tai ngöêi Cæ Loa thêi Êy, v× truyÒn thuyÕt Cæ Loa ngµy nay cßn kÓ r»ng bè ®Î ra Vua Chñ vèn lµ ch¸u ngo¹i cña nhµ Hïng vµ lµ töíng cña Hïng Vö¬ng, cßn chó ruét cña Vua Chñ l¹i lµm quan víi triÒu Hïng. VÊn ®Ò cßn tån t¹i: trªn c¬ së t©m lý - x· héi nµo, nh©n d©n Cæ Loa ®· tiÕp thu “m« h×nh” lÞch sö cña nh÷ng ngöêi thèng trÞ hä? ChØ cã thÓ tiÕp cËn víi m©u thuÉn Êy, mét khi ®· cã ®ñ th× giê ®iÓm thªm mét vµi truyÒn thuyÕt n÷a. ¶nh höëng cña ý thøc hÖ c¸c thêi ®¹i lÞch sö kh¸c nhau cßn ®Èy truyÒn thuyÕt d©n gian ®i xa h¬n thÕ, lµm cho lêi cöa miÖng cña d©n uèn theo nh÷ng d¹ng nhiÒu lóc bÊt ngê. Sau ®©y lµ mét vÝ dô. Chóng ta ®· cã dÞp nãi r»ng tªn An Dö¬ng Vö¬ng, Thôc Ph¸n, vµ c¶ Ba Thôc n÷a, kh«ng xa l¹ g× víi ngöêi Cæ Loa. Riªng kh¸i niÖm Ba Thôc, trong mèi quan hÖ víi An Dö¬ng Vö¬ng vµ ®Êt Cæ Loa, - mét ®Ò tµi ®ang lµm nhøc ®Çu bao nhµ thö tÞch häc - l¹i t×m “thÊy gi¶i ®¸p trong truyÒn thuyÕt d©n gian”. Gi¶i ®¸p “d©n gian” th«i, nghÜa lµ cã thÓ kh«ng lµm võa lßng ngöêi viÕt sö, nhöng l¹i më ra tröíc m¾t ngöêi lµm d©n téc häc mét khung nhá, ®Ó nh×n vµo kh¶ n¨ng g¸ l¾p lÉn nhau hÇu ®Õn v« tËn cña nh÷ng yÕu tè tinh thÇn vèn thuéc nhiÒu líp v¨n ho¸ kh¸c nhau, ®Ó c¶m thøc thªm søc m¹nh “thêi sù hãa” cña truyÒn thuyÕt, ®Ó lµm quen h¬n n÷a víi lèi nh×n nhËn vµ c¸ch gi¶i quyÕt hiÖn thùc mµ ngé nghÜnh cña ngöêi n«ng d©n ViÖt Nam trong ®êi sèng tinh thÇn cña hä. Sè lµ, sau khi ®· nªu lªn mèi quan hÖ th©n thÝch gi÷a hai “hä” Hïng - Thôc, nhiÒu ngöêi

190

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ë Cæ Loa cßn thªm r»ng, ngµy cßn trÎ, Ph¸n ®i häc ë Ba Thôc, m·i ®Õn hai mö¬i tuæi míi trë vÒ ®Ó råi “ra më nöíc”. Du häc nöíc ngoµi, råi trë vÒ khai sinh (hay t¸i sinh) cho tæ quèc! TÝch truyÖn ®Õn lµ “hiÖn ®¹i”, ngöêi nghe cø b©ng khu©ng töëng nhö ®ang dâi theo nhËt ký buæi thiÕu thêi cña mét trang thanh niªn lín lªn gi÷a lóc cã phong trµo §«ng du, ch¼ng h¹n. TiÕc r»ng, m·i ®Õn nay, chóng t«i vÉn chöa cã ®iÒu kiÖn ®Ó x¸c minh thêi gian vµ hoµn c¶nh ra ®êi cña s¬ ®å truyÒn thuyÕt Êy. Tuy nhiªn, ®ã kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò chÝnh. Chóng t«i muèn nhÊn m¹nh mét m«tÝp nhá h¬n, kh¶m vµo s¬ ®å bao trïm võa kÓ trªn, m«tÝp ®i häc. Thôc Ph¸n ®· tõng ®i Ba Thôc häc: ®©y qu¶ lµ mét biÖn ph¸p bÊt ngê, rÊt ngé nghÜnh v× rÊt d©n gian, ®Ó gi¶i ®¸p sù cã mÆt hÇu nhö v« nghÜa cña kh¸i niÖm Ba Thôc, mµ chóng ta cã quyÒn gi¶ thiÕt lµ do s¸ch vë cña nhµ nho du nhËp vµo truyÒn thuyÕt Cæ Loa(8). NghÜ cho cïng, th× ®i häc ch¼ng ph¶i lµ hiÖn töîng míi l¹ g×, döíi con m¾t cña ngöêi n«ng d©n nöíc ta: nã ®· xuÊt hiÖn tõ thêi thuéc §öêng kia(9). Nhöng ®Æc biÖt tõ ®êi Lª trë vÒ sau, khi mµ th¾ng lîi cña kinh tÕ tiÓu n«ng ®· t¹o cho ngöêi cµy ruéng nhiÒu ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó “xin d¨m ba ch÷ cña th¸nh hiÒn”, khi mµ ®¹o Nho ®· thay ch©n ®¹o PhËt ë vÞ trÝ quèc gi¸o, th× c¸c tröêng lµng h¼n mäc lªn nhö nÊm, ®Õn møc th©n phËn «ng ®å nghÌo trë thµnh mét ®Ò tµi v¨n häc quen thuéc, döíi ngßi bót nhiÒu khi chua ch¸t cña c¸c nhµ th¬, tõ NguyÔn Tr·i ®Õn Cao B¸ Qu¸t. ChÝnh v× thÕ mµ ë Cæ Loa, song song víi truyÒn thuyÕt Thôc Ph¸n du häc, cßn löu hµnh mét truyÒn thuyÕt kh¸c, cã phÇn tØ mØ h¬n nhöng còng ®öîc thªu dÖt trªn cïng mét m«tÝp. Trong tröêng hîp nµy, Vua Chñ tö¬ng lai kh«ng ®i Ba Thôc, mµ theo häc ngay ë Cæ Loa (truyÒn thuyÕt kh«ng nãi râ lµ xãm nµo). Nhö mäi nho sinh trong lµng, Thôc Ph¸n ph¶i gióp viÖc nhµ cho thÇy,

191

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngµy ®ªm cïng b¹n ®ång song ra s«ng g¸nh nöíc vÒ nhµ thÇy. §öêng th× xa, ph¶i men quanh mét qu¶ nói, nhöng bao giê Ph¸n còng ®i rÊt nhanh, b¹n bÌ chöa ®Õn bê s«ng ®· gÆp Ph¸n quÈy nöíc vÒ. ThÊy l¹, cã ngöêi nÊp xem. TÐ ra Ph¸n kh«ng ®i vßng ch©n nói, mµ nói tù xÎ ®«i cho Ph¸n vöît qua. TruyÒn thuyÕt nµy ph¬i ra nhiÒu chi tiÕt lý thó. Häc trß “®iÕu ®ãm” cho thÇy! Thùc tiÔn sèng sÝt Êy cña tröêng lµng ngµy tröíc - mµ nhiÒu ngöêi thuéc thÕ hÖ ®ang sèng ®· tõng chøng kiÕn - kh«ng tho¸t khái con m¾t hãm hØnh cña v¨n nghÖ b×nh d©n: ë Cæ Loa, Thôc Ph¸n ph¶i ®i g¸nh nöíc, cßn trong tröêng cña “ThÇy ®å cãc” - mµ chóng ta cßn ®öîc quan s¸t trªn tranh lµng Hå - th× mét chó cãc con ®ang ra søc qu¹t siªu thuèc cho thÇy. Vµ ë ®©y, ta ®· sê ®öîc tËn tay mét thñ ph¸p cña v¨n häc d©n gian: chØ mét chi tiÕt nhá th«i, nhöng lµ chi tiÕt g¹n läc tõ cuéc sèng gÇn gòi hµng ngµy, mµ ngöêi kÓ chuyÖn dùng lªn c¶ mét ho¹t c¶nh, víi nh÷ng con ngöêi thùc ®ang sèng vµ ho¹t ®éng. Thñ thuËt s¸ng t¸c Êy ®· t¹o cho nh©n vËt truyÒn kú Thôc Ph¸n mét diÖn m¹o “ch©n thùc” h¬n c¶ sù thËt lÞch sö. Nhöng, dï sao, ta còng kh«ng quªn ®öîc r»ng, cho lµ “d©n gian” ®Õn mÊy, th× so víi niªn ®¹i tröíc B¾c thuéc cña nöíc ¢u L¹c, quang c¶nh tröêng lµng Cæ Loa chØ lµ mét bøc tranh muén, cã thÓ míi ph¸c häa tõ thêi Lª, vµ ®öîc c¸c ®êi sau chÊm ph¸ thªm. Nhö vËy, tõ huyÒn tÝch Xãm Gµ ®Õn chuyÖn g¸nh nöíc cho thÇy, Vua Chñ ®· böíc mét böíc qu¸ dµi, tõ thêi khëi nguyªn cña thÇn tho¹i ®Õn ngöìng cöa cña giai ®o¹n cËn ®¹i ®Êy th«i. §iÒu ®ã kh«ng cã g× l¹: thÇn tho¹i, huyÒn tÝch, truyÒn thuyÕt kh«ng ®o¸i hoµi ®Õn thêi gian lÞch ®¹i. §ã lµ mét mÆt cña tù do hö cÊu trong nghÖ thuËt d©n gian, kh¸c nµo èng kÝnh ®iÖn ¶nh cã thÓ trong nh¸y m¾t ®öa ngöêi xem tõ mét bèi c¶nh m¬ hå v× xa x«i ®Õn mét cËn c¶nh cã gi¸ trÞ ®Æc t¶. §ã chÝnh lµ sù kh¸c biÖt gi÷a truyÒn thuyÕt d©n gian vµ lÞch sö duy lý, dï cho - nhö trong tröêng hîp Cæ Loa - truyÒn thuyÕt Êy l¹i

192

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI dÖt quanh mét h¹t nh©n lÞch sö. Kú diÖu h¬n, còng trong khu«n khæ mét truyÒn thuyÕt th«i, mµ tõ mét ngöêi häc trß ®i g¸nh nöíc rÊt ®çi hiÖn thùc - vµ cã thÓ nãi lµ “hiÖn ®¹i” n÷a - chØ trong mét böíc, Vua Chñ l¹i ®öa ta vÒ víi mét nh©n vËt ph¶ng phÊt cèt c¸ch thÇn tho¹i. Trªn ®Þa h×nh Cæ Loa, kh«ng cã mét qu¶ nói nµo ng¨n c¸ch s«ng nöíc víi xãm lµng. §iÒu ®ã cµng cho phÐp nghÜ r»ng m« tÝp nói tù xÎ lµm ®«i ®Ó Thôc Ph¸n cã lèi ®i lµ håi quang ®· ph©n gi¶i cña mét m¶nh thÇn tho¹i, ®äng l¹i ®©y ®Ó chiÕu nh©n vËt trung t©m trong truyÒn thuyÕt Cæ Loa lªn mµn ¶nh cña trÝ töëng töîng d©n gian, thµnh mét con ngöêi cã tÇm thöíc siªu phµm. Phãng ®¹i lµ thñ ph¸p th«ng dông, mçi khi thÇn tho¹i nguyªn thñy ®Ò cËp ®Õn ngöêi anh hïng v¨n ho¸ hay cÆp tæ tiªn khëi nguyªn (v¶ ch¨ng, tæ tiªn khëi nguyªn vµ anh hïng v¨n ho¸, nhiÒu lóc, chØ lµ mét). Nhöng mét khi thÇn tho¹i nguyªn thñy ®· vì vôn tröíc søc tiÕn c«ng cña mét nÒn kinh tÕ míi - lÊy trång trät lµm c¬ së, ch¼ng h¹n -, cña mét cuéc ®¶o lén x· héi - nhö sù ®ét nhËp phò phµng cña chñ nghÜa thùc d©n cËn, hiÖn ®¹i vµo c¸c x· héi b¸n khai -, cña nh÷ng ý niÖm t«n gi¸o míi - phøc t¹p h¬n, vµ nÆng chÊt siªu h×nh h¬n, so víi ®¹o vËt tæ vµ phö¬ng thuËt nguyªn thñy - th× c¸c nh©n vËt ngo¹i cì nãi trªn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i tan ®i, mµ trong mét sè tröêng hîp chØ biÕn diÖn Ýt nhiÒu, ®Ó cã ®ñ ®iÒu kiÖn tù l¾p vµo nh÷ng kÕt cÊu v¨n häc- t«n gi¸o míi. §ã lµ sè phËn cña Tø Töîng vµ N÷ Oa trong chuyÖn ®êi xöa cña ngöêi ViÖt. Cña Nµng Tuéi V¹n trong mo Möêng, cña ¶i LËc CËc trong cæ tÝch Th¸i cña Ghi««ng - Ghi¬h trong chuyÖn truyÒn kú Bana, cña «ng §ïng - bµ §µ, Th¸nh Dãng, Lý ¤ng Träng... vµ bao nh©n vËt dÞ kú hay thÇn kú ®öîc thê t¹i c¸c ®×nh miÕu ë miÒn trung du vµ miÒn xu«i(10). TÇm vãc cña nh÷ng con ngöêi khæng lå Êy, cïng víi hµnh tung kiÖt xuÊt cña hä - dï ®«i khi, nhö

193

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trong tröêng hîp Nµng Tuéi V¹n cã vÈn lªn tÝ chÊt s¾c dôc, v× g¾n liÒn víi ý niÖm phån thùc - lµ dÊu vÕt cña mét tiÒn kiÕp thÇn tho¹i mµ hä chöa kÞp phñi s¹ch. C«ng tÝch vöît mäi trë lùc ®Ó x©y thµnh Chñ, b¶n chÊt phi phµm cña con ngöêi, ®ã lµ chöa kÓ sù cã mÆt cña Vua Chñ ngay tõ truyÒn thuyÕt nguån gèc cña Xãm Gµ, tõng Êy còng ®ñ ®Ó cã thÓ nhËn ra, trªn khu«n mÆt ®· c¸ tÝnh hãa cña chµng thö sinh g¸nh nöíc bªn s«ng, ®«i nÐt m¬ hå cña ngöêi anh hïng v¨n ho¸. Cçi nguån thÇn tho¹i hiÖn lªn víi nh÷ng møc ®Ëm nh¹t kh¸c nhau, tuú ®Þa vÞ vµ ®Þa h¹t ho¹t ®éng cña tõng nh©n vËt truyÒn thuyÕt. NÕu diÖn tröêng hÇu kh«ng giíi h¹n cña cæ tÝch, chuyÖn mo, tÝch c¸c thÇn linh h¹ ®¼ng, truyÖn truyÒn kú, cho phÐp Tø Töîng - N÷ Oa, Nµng Tuéi V¹n, «ng §ïng - bµ §µ, ¶i LËc CËc, Ghi««ng - Ghi¬h gi÷ ®öîc gÇn toµn vÑn d¸ng dÊp cña tæ tiªn khëi nguyªn hay anh hïng v¨n ho¸, th× tr¸i l¹i ®Þa vÞ lÞch sö hay ¸ lÞch sö ®· lµm gi¶m Ýt nhiÒu phÈm chÊt hoang s¬ cña nh©n vËt thÇn tho¹i. Víi khæ ngöêi vµ søc m¹nh phi thöêng mµ hä thõa höëng tõ “tuæi Êu th¬ cña nh©n lo¹i” (M¸c), Th¸nh Giãng vµ Lý ¤ng Träng kh«ng cµy nh÷ng ®öêng cµy dùng nói, hay g¸nh ®Êt lÊp s«ng §µ, nhö «ng §ïng trong cæ tÝch Möêng. Kh¸c víi Tø Töîng, §ïng, LËc CËc, hä kh«ng mang theo vµo c¸c tÝch truyÖn ®· thÕ tôc hãa nh÷ng biÓu vËt phån thùc øng víi cì ngöêi ngo¹i khæ cña hä, ®Ó mua vui cho bao thÕ hÖ ngöêi ViÖt, ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i. Hä còng kh«ng dÊn th©n nhö Ghi««ng- Ghi¬h vµo nh÷ng cuéc chiÕn ®Êu víi c¸c lùc löîng tù nhiªn, mµ biÓu töîng lµ nh÷ng thÇn linh cña thÇn tho¹i, ë thÕ giíi bªn trªn vµ bªn döíi. Buæi b×nh minh cña qu¸ tr×nh tröêng kú h×nh thµnh d©n téc míi t¹o cho hä mét diÖn m¹o h¼n cßn s¬ löîc, nhöng c¸c ®êi sau l¹i tiÕp tay nhau g¸n cho hä tªn tuæi chÝnh x¸c, mét thêi ®iÓm lÞch sö, cã tröêng hîp c¶ mét phæ hÖ

194

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hoµn chØnh n÷a, vµ trao cho hä mét nhiÖm vô míi mµ thÇn tho¹i nguyªn thñy kh«ng hÒ phô tr¸ch; chèng x©m löîc. Tõ ®Þa h¹t thÇn tho¹i, hä ®· dÉm lªn m¶nh ®Êt sö thi. Nãi mét c¸ch kh¸c, ngöêi anh hïng v¨n ho¸ ®· nhËp cèt vµo ngöêi anh hïng ®¸nh giÆc gi÷ lµng, mµ tªn tuæi thËt ®· bÞ chÝnh sö quªn b½ng, nhöng l¹i ®öîc nu«i sèng m·i trong t©m kh¶m thµnh tÝn cña ngöêi d©n quª yªu nöíc. Nhöng, dï sao, Th¸nh Dãng vµ Lý ¤ng Träng vÉn lµ nh÷ng con ngöêi khæng lå. §Õn Thôc Ph¸n, vãc d¹c Êy còng kh«ng cßn n÷a. ë ®©y, thÓ lùc vµ trÝ th«ng minh cña anh hïng v¨n ho¸ - dï phãng ®¹i, vÉn mang tÝnh siªu thùc cña nh©n vËt. Thôc Ph¸n kh«ng xÎ nói ®¾p ®öêng, thËm chÝ còng kh«ng böíc mét böíc vöît qua nói - nhö ngöêi anh hïng lµng ChÌm ®· tõng hai ch©n ®¹p lªn hai bê s«ng Hång(11), mµ nói ph¶i tù xÎ thµnh ®öêng cho Thôc Ph¸n ®i. Tõ thuë cßn lµ anh häc trß ch¨m lµm ë lµng Cæ Loa, Vua Chñ ®· mang nh÷ng nÐt cña mét Hanuman trong anh hïng ca Ên §é. H¬n Hanuman! V× dï cã “thÇn th«ng biÕn hãa”, “®i m©y vÒ giã”, th× töíng khØ vÉn ph¶i ra tay nhæ nói. Cßn Thôc Ph¸n kh«ng ph¶i dïng ®Õn søc m¹nh cña m×nh - thÓ lùc hay ph¸p thuËt- ®Ó kh¾c phôc thiªn nhiªn, mµ thiªn nhiªn l¹i tù khuÊt m×nh tröíc Thôc Ph¸n. §©y, tÊt nhiªn, kh«ng ph¶i lµ mét chi tiÕt v« t×nh: theo dâi truyÒn thuyÕt Cæ Loa cho ®Õn cuèi ta sÏ thÊy r»ng, khi Vua Chñ ngo¶nh ®i ngo¶nh l¹i kh«ng cßn ai phï t¸ bªn m×nh n÷a, th× nöíc biÓn - cã dÞ b¶n b¶o lµ nöíc s«ng - rÏ ra, ®Ó cïng thÇn Kim Quy ®ãn nhËn ngöêi anh hïng thÊt thÕ. Nhö vËy, qua cöa miÖng ngöêi Cæ Loa, ngay tõ ®Çu An Dö¬ng Vö¬ng ®· béc lé cèt khÝ cña mét M«id¬ trong truyÒn thuyÕt Do th¸i gi¸o, ®· s½n b¶n s¾c thÇn linh. Trong chõng mùc nµo, §¹o gi¸o - cã thÓ ®· vµo nöíc ta tõ thÕ kû thø II sau C«ng nguyªn(12)- cã gãp phÇn chung ®óc nªn diÖn m¹o ®· böíc ®Çu linh hãa cña Vua Chñ? Hay lµ ph¶i thÊy ë ®©y tiÕng déi cña MËt gi¸o vµo nöíc ta, mµ sö Tõ §¹o H¹nh ®êi Lý lµ mét vÝ dô(13)?

195

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Ph¶i ch¨ng thuéc tÝnh siªu phµm cña Thôc Ph¸n chØ lµ mét thñ thuËt d©n gian ®Ó minh häa c¸i “khÝ h¹o nhiªn”, “tinh tóy cña nói s«ng”, mét kh¸i niÖm thÊm chÊt h×nh nhi thöîng, mµ c¸c nhµ nho nhuèm mÇu §¹o häc thöêng viÖn ®Õn tõ Lý TÕ Xuyªn ®Õn NguyÔn C«ng Trø(14). ChØ biÕt r»ng, ®Ó nãi lªn “khÝ töîng ®Õ vö¬ng” cña Thôc Ph¸n, m« tÝp nói tù xÎ lµm ®«i cho chóng ta chøng kiÕn mét ®ét biÕn cña tö duy b×nh d©n trong truyÒn thuyÕt Cæ Loa, tõ anh hïng thÇn tho¹i - rÊt gÇn con ngöêi ®Õn thÇn linh siªu viÖt vµ c¸ tÝnh hãa: mét böíc ngoÆt gÊp khóc vÒ b¶n thÓ luËn. Chung quanh lý lÞch cña Thôc Ph¸n, g¾n liÒn hay kh«ng g¾n liÒn víi m« tÝp ®i häc, truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cßn cung cÊp thªm vµi tÝch truyÖn tuy kh¸c nhau vÒ néi dung nhöng th¶y ®Òu ph¸t triÓn trong mét tinh thÇn ®ång nhÊt. T¹i lµng Cæ Loa, cã mét con ngöêi siªu phµm, mai danh Èn tÝch döíi ngo¹i diÖn mét anh häc trß b×nh thöêng. §©u lµ gèc g¸c cña chµng nho sinh Êy? C¸c cô ë Cæ Loa kh«ng tr¶ lêi thèng nhÊt c©u hái ®ã. Cã ®iÒu lµ, trong ý thøc chung cña nh©n d©n ë ®©y, th× Thôc Ph¸n kh«ng ph¶i lµ ngöêi lµng. TruyÒn thuyÕt Xãm Gµ ®· cho biÕt r»ng An Dö¬ng Vö¬ng tõ n¬i kh¸c ®Õn ®Þnh ®« ë KÎ Chñ. §Þa bµn trªn ®ã chóng t«i söu tÇm truyÒn thuyÕt Thôc Vö¬ng lÊy s«ng Cµ Lå lµm giíi h¹n xa nhÊt vÒ phÝa b¾c. Trªn bê s«ng, tröíc khi qua bÕn ®ß Lo ®Ó böíc vµo ®Þa phËn tØnh B¾c Giang, cã lµng Nh¹n T¸i (còng trong huyÖn §«ng Anh). Theo lêi c¸c cô ë ®©y, th× Thôc Ph¸n lµ ngöêi Kim Lò, mét lµng bªn kia s«ng (nay thuéc huyÖn §a Phóc, tØnh VÜnh Phó). Trªn ®öêng vÒ Cæ Loa ®i häc, Ph¸n ph¶i qua bÕn ®ß Lo, vµ vßng döíi ch©n nói Sµi. ChÝnh trong chuyÕn ®i ®i vÒ vÒ gi÷a Cæ Loa vµ Kim Lò, mµ cã lÇn Thôc Ph¸n ®· gÆp Kim Quy, vµ tõ ®ã hai nh©n vËt nµy kh«ng rêi nhau, Ýt nhÊt còng trªn mét chÆng ®öêng dµi cña truyÒn thuyÕt.

196

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nhöng ®Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c mµ råi cã lóc chóng ta ph¶i bµn ®Õn. Trong khi chê ®îi, cã mét chi tiÕt ®¸ng löu ý lµ tªn lµng Kim Lò mµ tªn ®Þa phö¬ng quen gäi lµ KÎ Lò. Trong lÞch sö, Cæ Loa hay KÎ Lò - Chñ vµ Lñ, vèn ®ång ©m dÞ nghÜa - còng tõng cã lóc mang tªn Kim Lò(15). Gi÷a hai lµng Kim Lò Êy, cã quan hÖ g× kh«ng? Hay lµ anh ®å mét quª hai chèn trong truyÒn thuyÕt Nh¹n T¸i, ®· g¹ch dÊu nèi gi÷a hai lµng ®ång danh Êy? TiÕc r»ng lÇn th¨m hái böíc ®Çu t¹i chç chöa ®öa lªn ¸nh s¸ng nµo râ rÖt. MÆt kh¸c, Cæ Loa - nói S¸t - bÕn ®ß Lo - Kim Lò, qu·ng ®öêng chØ h¬n chôc ki l« mÐt, nhöng lµ ®o¹n ®Çu cña tuyÕn dµi nèi liÒn thµnh Chñ víi B¾c Giang, Tuyªn Quang, Th¸i Nguyªn... “®öêng vÒ ViÖt B¾c”, mét trong nh÷ng mòi tiÕn c«ng cæ truyÒn tõ biªn giíi ViÖt - Trung ®Õn ®ång b»ng B¾c Bé(16). Söu tÇm truyÒn thuyÕt vµ thÇn tÝch däc con ®öêng ®ã, tõ Kim Lò ®Õn Cao B»ng lµ ®iÒu cÇn thiÕt, ®Ó t×m mèi quan hÖ trong kh«ng gian gi÷a ngöêi häc trß lµng Cæ Loa vµ nh©n vËt chÝnh trong tÝch “ChÝn chóa tranh vua” cña ®ång bµo Tµy. Huèng chi, b»ng vµo quan niÖm kh¸ phæ biÕn trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn th× Vua Chñ vèn lµ “Ngöêi Thöîng du (cã cô b¶o lµ “Ngöêi miÒn nói”, ®ã lµ chöa kÓ mét dÞ b¶n nãi râ lµ “ngöêi Cao B»ng”). Tuy cÇn thiÕt, viÖc cè ®Æt mét nhÞp cÇu gi÷a truyÒn thuyÕt ViÖt vµ truyÒn thuyÕt Tµy, tÊt nhiªn kh«ng ph¶i dÔ dµng. Mét vµi lÇn th¨m dß chöa cã hiÖu qu¶ cho chóng t«i thÊy r»ng, Ýt nhÊt còng trong vïng B¾c Giang, ®Æc biÖt trªn löu vùc s«ng CÇu, lÞch sö ®Þnh cö vµ nguån gèc cö d©n vµo cuèi thêi trung ®¹i vµ cuèi thêi cËn ®¹i còng rÊt phøc t¹p: sè lín c¸c lµng ë ®©y thê §øc Th¸nh Tam Giang, vµ truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cø quÊn quÝt quanh nh©n vËt Êy. TruyÒn thuyÕt Tam Giang dùng lªn mét hµng rµo däc s«ng CÇu, kh«ng cho truyÒn thuyÕt An Dö¬ng Vö¬ng trµn qu¸ xa vÒ phÝa B¾c, vµ §«ng B¾c. Dï sao, nguån gèc miÒn nói cña Vua Chñ kh«ng ph¶i lµ biÖt lÖ cña mét tÝch truyÖn ®éc nhÊt.

197

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn, xa h¬n tÝ n÷a, ngöêi söu tÇm cßn nhiÒu lÇn vÊp ph¶i c¸ch minh gi¶i ®ã. Lµng Lç Khª, ch¼ng h¹n, thê anh em NiÖm Höng - NiÖm H¶i, hai töíng cña Hïng Vö¬ng: theo lêi kÓ cña ngöêi lµng, th× bè ®Î cña hai «ng kh«ng ph¶i lµ ngöêi Lç Khª mµ vèn gèc Cao B»ng ®Õn ®©y d¹y häc (l¹i h×nh ¶nh «ng ®å!), råi lÊy vî ë ®Þa phö¬ng, sinh ra hai trai. Còng trªn ®Êt §«ng Anh, lµng Chiªm Tr¹ch thê «ng Nåi, hay Nåi hÇu, mét bé töíng cña An Dö¬ng Vö¬ng, mµ råi ®©y chóng ta cßn gÆp l¹i, trong khu«n khæ truyÒn thuyÕt Cæ Loa. C¨n cø vµo thÇn tÝch vµ lêi cöa miÖng cña ngöêi Chiªm Tr¹ch, th× vÞ thÇn - mµ tªn tuæi rÊt mùc b×nh d©n l¹i ®öîc g¾n vµo mét töíc hiÖu phong kiÕn vèn tõ Hö¬ng Canh (lµng gèm næi tiÕng, trªn ®Êt VÜnh Phó ngµy nay) ®Õn ®©y ngô cö, råi lÊy mét c« g¸i lµng lµm vî, nhöng «ng tæ ba ®êi cña bè ®Î ra Nåi hÇu l¹i ë tËn Tuyªn Quang kia! Nåi hÇu kh«ng ph¶i lµ thµnh hoµng Hö¬ng Canh, nhöng tröíc ®©y mét sè gia ®×nh trong lµng l¹i chuyªn lµm nåi vµ thê riªng «ng Nåi: hä còng kÓ r»ng tæ tiªn cña «ng vèn tõ Tuyªn Quang di cö ®Õn. Tuy kh«ng râ l¾m, thÇn tÝch lµng Kim Nç - còng trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn l¹i gîi ý r»ng cã thÓ t×m n¬i ho¹t ®éng cña Vua Thôc ë m¹n Kinh B¾c, bao gåm c¶ ®Þa bµn söu tÇm cña chóng t«i. Nguyªn lµng nµy thê ba vÞ NguyÔn Hé - NguyÔn HiÒn - NguyÔn VÜnh, mµ truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cho lµ anh em cïng sinh trong “mét bäc” döíi thêi Hïng Vö¬ng, bÊy giê - vÉn theo lêi kÓ - “giÆc Thôc næi lªn ë Kinh B¾c”(17) Vua Hïng chiªu mé kÎ hiÒn tµi cÇm qu©n ®¸nh giÆc. Ba anh em hä NguyÔn ®öîc tuyÓn. GiÆc tan Nhµ vua phong cho mét ngöêi lµm T¶ töíng qu©n, thô töíc Hé quèc an d©n ®¹i vö¬ng, ngöêi thø hai lµm H÷u töíng qu©n, thô töíc HiÓn øng phu hãa ®¹i vö¬ng, ngöêi thø ba lµm §iÖn tiÒn chØ huy ®« sø töíng qu©n, thô töíc §«ng

198

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI VÜnh linh øng h÷u vö¬ng. Qua ®Êt Kim Nç, ba vÞ cho qu©n h¹ tr¹i. ThÊy “phong c¶nh h÷u t×nh”, hä löu l¹i, x©y §«ng L©u - B¾c L©u - §oµi L©u. Nh©n d©n xin thê, ba töíng ban cho möêi nÐn b¹c ®Ó mua tù ®iÒn. Mét h«m, cã ¸ng m©y hång trªn trêi. Ba vÞ ra nh×n, råi tù nhiªn bay theo m©y, biÕn mÊt. H«m Êy lµ ngµy möêi ba th¸ng giªng, ngµy “Th¸nh ho¸”(18). Nh¾c l¹i gÇn nguyªn vÑn mét tÝch truyÖn cã thÓ nãi lµ ë bªn r×a cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa, kh«ng nh÷ng chóng t«i ®Þnh nh©n thÓ gãp thªm mét biÓu hiÖn v¨n ho¸ - hãa, mµ cßn muèn ®ång thêi rót ra mét vµi tham sè ®¸ng löu ý. §¸ng löu ý v× kh«ng khái khiÕn ngöêi nghe liªn töëng ®Õn chuyÖn Th¸nh Dãng: thêi Hïng Vö¬ng giÆc næi lªn, kh«ng ®¸nh ®öîc vua cÇu ngöêi tµi, anh hïng xuÊt hiÖn döíi d¹ng bÊt thöêng, dÑp xong giÆc, anh hïng lªn trêi. S¬ ®å nµy cßn hiÓn hiÖn trong nhiÒu truyÒn thuyÕt, víi nh÷ng ®Þa ®iÓm, tªn gäi, vµ chi tiÕt kh¸c nhau(19). GiÆc cã thÓ lµ “¢n”, “Mòi ®á”, “qu©n Man” (nhö trong c¸c truyÒn thuyÕt vÒ Th¸nh Dãng), hay lµ “Thôc” (theo thÇn tÝch ba anh em hä NguyÔn). Vïng giÆc dÊy lªn cã thÓ lµ nói Vò Ninh nãi riªng (n¬i Dãng chiÕn th¾ng giÆc ¢n), hay Kinh B¾c nãi chung (n¬i ba töíng qu©n hä NguyÔn dÑp Thôc). Anh hïng cã thÓ cßn gi÷ Ýt nhiÒu tÝnh c¸ch cña nh©n vËt thÇn tho¹i (ngöêi khæng lå), hay chØ kh¸c ®êi ë mét chi tiÕt nhá nhÆt (anh em sinh ba), thËm chÝ cã thÓ ®· böíc ®Çu §¹o hãa (vÒ trêi theo ¸ng m©y hång)(20). Nhöng xÐt, cho cïng, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng. Trong chõng mùc cã liªn quan ®Õn lý lÞch Vua Chñ, vµ theo tÇm nh×n cña nh÷ng ai muèn rót ra mét sîi chØ lÞch sö tõ m¹ng löíi hö cÊu cña truyÒn thuyÕt d©n gian, chÊt ®äng l¹i cuèi cïng chØ cã thÓ lµ: trong buæi ®Çu dùng nöíc (thêi Hïng Vö¬ng), vµ ë trung t©m cña ®Þa bµn dùng nöíc (®Þa ®Çu ch©u thæ), næi bËt lªn nÒn c¶nh nöa thËt nöa hö cña lÞch sö chöa thµnh v¨n lµ nh÷ng cuéc giao tranh - mµ ngöêi viÕt sö ngµy nay cho lµ hÇu kh«ng tr¸nh ®öîc - gi÷a c¸c céng

199

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®ång thÓ cö tró trªn nh÷ng ®Þa vùc kh«ng xa nhau mÊy. Thùc ra, kÕt qu¶ g¹n läc Êy còng ch¼ng míi l¹ g×, kh«ng nh÷ng v× nã khã víi c¸ch minh gi¶i cæ ®iÓn cña chóng ta vÒ thêi kú thùc sö (¡ngghen), mµ cßn v×, gÇn ®©y, nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· xuÊt ph¸t tõ nh÷ng tµi liÖu kh¸c ®Ó nh×n nhËn vÊn ®Ò theo mét höíng tö¬ng tù(21). T¸c dông cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa, vÒ mÆt nµy, lµ gãp thªm mét viªn g¹ch nhá vµo quan niÖm chung ®ang h×nh thµnh. Nhö vËy, dï quª hö¬ng cña Thôc Ph¸n lµ lµng Kim Lò, Kinh B¾c hay xa h¬n n÷a, ®©u ®ã trªn miÒn “thöîng du” - thËm chÝ tËn T©y B¾c, theo gîi ý cña mét sè ngäc ph¶ Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phó(22)- nhöng ý niÖm kÕt tinh tèi chung vÉn kh«ng hÒ suy suyÓn, dï cã ch×m nghØm gi÷a bao chi tiÕt khã tin cña c©u chuyÖn d©n gian. TÊt nhiªn, tÝnh thèng nhÊt ®ã trong c¶m thøc lÞch sö cña nh©n d©n kh«ng lo¹i trõ nhu cÇu sím ph¸t hiÖn dÊu nèi- ¾t ®· bÞ thêi gian xãa nhoµ Ýt nhiÒu- gi÷a truyÒn thuyÕt Cæ Loa vµ truyÒn thuyÕt Cao B»ng. H¬n n÷a, tÝnh thèng nhÊt nãi trªn cµng kh«ng m©u thuÉn víi th«ng b¸o chÝnh trÞ lång trong c¸c thÇn ph¶ - ngäc ph¶ th¶o döíi triÒu Lª (Thôc Ph¸n chÝnh lµ ch©u b¸u cña Hïng Vö¬ng còng trong t«ng ph¸i hoµng ®Õ tröíc...). LÇn theo tõng kh©u cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa, ®Õn ®©y chóng ta h¼n ®· cã ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó thö tr¶ lêi c©u hái ®Ò ra tõ mét ®o¹n trªn, ®Ó hiÓu t¹i sao nh©n d©n Cæ Loa ®· tiÕp nhËn “m« h×nh” lÞch sö cña nh÷ng ngöêi thèng trÞ hä. Thùc ra, nh÷ng lÇn gÆp gì nhö thÕ nh·n quan ®Æc biÖt cña thiÓu sè quý téc vµ ý thøc tiÕn bé cña ®«ng ®¶o n«ng d©n, kh«ng ®Õn nçi qu¸ hiÕm, trong phèi c¶nh cña mét d©n téc mµ nghÜa vô cha truyÒn con nèi lµ chèng x©m löîc. ë ®©y, lµ gÆp gì gi÷a c«ng thøc minh gi¶i lÞch sö cña mét triÒu ®×nh phong kiÕn vµ quan c¶m lÞch sö cña nh©n d©n: gÆp gì trong nhu cÇu thèng nhÊt d©n téc. Trong nhiÒu

200

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröêng hîp kh¸c lµ gÆp gì gi÷a quyÒn lîi riªng cña c¸c tõng líp trªn vµ quyÕt t©m gi÷ nöíc cña toµn d©n: gÆp gì tröíc nguy c¬ d©n téc bÞ tiªu diÖt. §iÒu ®ã, TrÇn Höng §¹o vµ NguyÔn Tr·i ®· nãi tõ l©u tröíc chóng ta, vµ ch¾c ch¾n lµ nãi hay h¬n, v× c« ®äng h¬n nhiÒu. Cuéc trïng phïng - dï nhÊt thêi trong lÞch sö – gi÷a c¸ch nh×n cña c¸c tËp hîp ngöêi ®èi kh¸ng nhau cßn chØ ®¹o truyÒn thuyÕt Cæ Loa trong nhiÒu chi tiÕt cña tÝch Thôc Ph¸n giµnh ng«i nhµ Hïng. V×, theo lêi kÓ, th× kh«ng nh÷ng Ph¸n lµ “ngöêi miÒn nói”, lµ ch¸u ngo¹i Hïng Vö¬ng, mµ bè ®Î ra Ph¸n l¹i tõng cïng L¹c hÇu, mét trô cét kh¸c cña triÒu Hïng, ngÊp nghÐ ch©n “phß m·”. §iÒu ®ã còng dÔ hiÓu: Hïng Vö¬ng vèn kh«ng con trai, ai lÊy Mþ Nö¬ng sÏ ®öîc “truyÒn ng«i”. Nhöng råi cuèi cïng “c«ng chóa” l¹i vÒ víi §øc Th¸nh T¶n trªn nói Ba V×. VÒ sau, bè Ph¸n lÊy con g¸i nhµ hä §µo ë Tuyªn Quang, còng lµ “ngöêi miÒn nói”, sinh h¹ mét trai. Chöa quªn hËn cò, chê Ph¸n lín lªn, «ng göi con ®i häc vâ nghÖ l©u n¨m ë Ba Thôc. Thµnh tµi, Ph¸n trë vÒ, thay ngöêi bè ®· mÊt ®Ó qu¶n d©n “n¬i quª cha ®Êt mÑ”. §Õn hai mö¬i tuæi, Ph¸n toan dÊy binh röa thï cho bè. BÊy giê, chó ruét cña Ph¸n vÉn lµ bé töíng cña Hïng Vö¬ng. Nghe lêi chó can, Ph¸n nÐn lßng chê ®îi cho triÒu Hïng suy h¼n. Hai n¨m sau, võa trßn h¨m hai tuæi, thÊy vua Hïng ®· giµ, l¹i ham mª röîu chÌ cê b¹c, Ph¸n cÊt qu©n. Cã chó ruét lµm néi øng, qu©n Ph¸n dÔ dµng “nhËp ®iÖn”, Hïng Vö¬ng ®µnh nhöêng ng«i, tÆng Ph¸n ná quý “Linh quang thiªn b¶o”, råi cïng rÓ vµ con g¸i lªn nói T¶n “döìng nhµn”. TÊt nhiªn, trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn, kh«ng ph¶i ai ai còng cã thÓ kÓ ®Çy ®ñ t×nh tiÕt nhö vËy. ThËm chÝ, nhö ta ®· biÕt, cã ngöêi chØ nãi v¾n t¾t r»ng Thôc Ph¸n vèn gèc “miÒn nói”, lµ ch¸u ngo¹i cña nhµ Hïng, hay ®· ®i Ba Thôc häc, råi trë vÒ “më nöíc”... kh«ng ph¶i

201

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cô nµo ë Cæ Loa còng thuéc ngäc ph¶ An Dö¬ng Vö¬ng löu ë §Òn Thöîng. Qu¶ vËy, nÕu g¹t ®i mét vµi kh¸c biÖt kh«ng khã nhËn th× tÝch Thôc Ph¸n ®¸nh vua Hïng- vèn lµ lêi truyÒn miÖng cña nh©n d©n- l¹i déi vÒ Cæ Loa döíi biÕn ®iÖu cã líp lang cña NguyÔn BÝnh(23). L¨ng kÝnh cña quan §«ng C¸c trong Bé LÔ thêi Hång Phóc ®· lµm khóc x¹ nguyªn mÉu d©n gian. V× g¶ thø - c«ng chóa cho tï tröëng miÒn nói lµ chÝnh s¸ch bÒn v÷ng cña triÒu ®×nh miÒn xu«i, tõ Lý ®Õn Lª. V× dïi mµi kh¶ n¨ng, tÝch tr÷ lùc löîng, chê thêi c¬ xuÊt thÕ lµ nh©n sinh quan cña nho sÜ, còng lµ hiÖn thùc ®öîc ph¶n ¸nh trong sö s¸ch, kÓ c¶ tiÓu thuyÕt lÞch sö du nhËp tõ Trung Quèc. KÕt thóc chiÕn tranh mét c¸ch ªm ®Ñp ®Õn thÕ - dï chØ lµ giao tranh gi÷a nh÷ng céng ®ång thÓ gÇn gòi nhau - ch¾c lµ “hîp mÖnh trêi”, nhöng kh«ng nhÊt thiÕt lµ sù thËt lÞch sö, ch÷ “nh©n” vµ lý töëng “döìng nhµn” cã thÓ thÊm vµo mét sè tõng líp ë n«ng th«n, nhöng quyÕt kh«ng b¾t rÔ tõ cuéc sèng lao ®éng cña n«ng d©n . Dï sao, tÝch truyÖn ®öîc nhµo nÆn l¹i theo khu«n s¸o h÷u thøc cña chÝnh quyÒn phong kiÕn ®· trë thµnh khu«n mét “dÞ b¶n” trong sè truyÒn thuyÕt minh gi¶i “quan hÖ Hïng- Thôc” ë Cæ Loa ngµy nay. §iÒu lý thó h¬n lµ, dÞ b¶n Êy, cã tr¶i qua bao nhiªu biÕn hãa, vÉn kh«ng nguþ trang ®öîc tung tÝch d©n gian cña nã. ChØ v× mét ngöêi con g¸i, mµ Thôc Ph¸n thô mÖnh cha dÊy binh ®¸nh Hïng Vö¬ng! TÊt nhiªn, ãc l« gÝch cña nhµ nho ®· cñng cè cho c¸i lý do nghe chõng kh«ng v÷ng ch·i l¾m, b»ng c¸ch gia vµo chi tiÕt Hïng Vö¬ng kh«ng cã con trai, hoÆc ®· ®¸nh mÊt con trai(24). Nhöng h×nh ¶nh ngöêi ®µn bµ ë trung t©m mét cuéc chiÕn tranh ®· tõng lµ m« tÝp cña bao truyÒn thuyÕt, tõ huyÒn tÝch “S¬n Tinh Thñy Tinh” vµ truyÖn th¬ “Th¹ch Sanh” cña ngöêi ViÖt, ®Õn tröêng ca cña c¸c nhãm d©n téc Ýt ngöêi ë T©y Nguyªn(25). §ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷ng tÝch truyÖn truyÒn miÖng, hoÆc

202

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vèn lµ v¨n häc truyÒn miÖng löu hµnh trong nhiÒu x· héi ë xa h¬n, tõ thÇn tho¹i cña ngöêi Anh®iªng ch©u Mü, ®Õn anh hïng ca Ên §é, vµ chuyÖn sö truyÒn kú miÒn quanh biÓn £giª... M« tÝp phæ biÕn ®Õn møc “thÕ giíi” nµy h¼n lµ b¶n tãm t¾t ®· ®öîc ®iÓn h×nh hãa cña diÔn biÕn thêi thù sö, tõ sau “cuéc thÊt b¹i lÞch sö cña phô n÷” (¡ngghen) khi mµ t×nh tr¹ng chen chóc tröíc cæng hÑp cña lÞch sö thµnh v¨n ®· x« ®Èy nhiÒu céng ®ång ngöêi vµo nh÷ng cuéc chiÕn tranh kh«ng tªn tuæi. Còng döíi chñ ®Ò Thôc Ph¸n ®¸nh Hïng Vö¬ng, truyÒn thuyÕt Cæ Loa cßn dµnh cho ngöêi söu tÇm mét sè dÞ b¶n ng¾n gän h¬n, vµ ch¾c h¼n lµ cßn gi÷ ®öîc ®Ëm ®µ thi vÞ d©n gian h¬n, mÆc dï vÉn to¸t ra h¬i thë cña ngäc ph¶. Gèc g¸c cña Vua Chñ, chóng ta cßn nhí, ®öîc c¸c cô ë ®©y hiÓu theo hai c¸ch: mét lµ ngöêi Ba Thôc, hai lµ ngöêi “miÒn nói”. Trong khu«n khæ cña gi¶i ph¸p thø nhÊt cã ngöêi chØ kÓ gän thon lán r»ng Ph¸n lµ “Ba Thôc nh©n d·”, mµ kh«ng thÊy cÇn ph¶i c¾t nghÜa sù cã mÆt bÊt thöêng, trªn vïng ®Êt nhµ Hïng cña mét nh©n vËt ë tËn Tø Xuyªn ngµy nay. CÈn thËn h¬n, mét dÞ b¶n kh¸c cho biÕt thªm r»ng, tuy lµ ngöêi Ba Thôc, vµ “chØ chuyªn s¨n b¾n”, nhöng Vua Chñ ®· “qua ta tõ n¨m lªn s¸u”. Chi tiÕt “chØ chuyªn s¨n b¾n” b¸o hiÖu gi¶i ph¸p thø hai. V×, nÕu vïng trung du vµ nhÊt lµ miÒn ch©u thæ B¾c Bé ®· quen trång trät tõ l©u, tõ ®Çu thêi ®¹i ®ång thau kia, vµ biÕt ®©u tröíc n÷a, nhÊt lµ ®· sím trång lóa nöíc (“thñy nËu”), th× miÒn thöîng du cßn b¶o löu trong mét thêi gian dµi sinh ho¹t h¸i löîm vµ s¨n b¾n. M·i ®Õn gÇn ®©y, h×nh thøc trång trät gÇn nhö duy nhÊt cña c¸c téc ngöêi ë rÎo gi÷a vµ rÎo cao lµ nö¬ng rÉy (“®ao canh”). Ngay trong c¸c céng ®ång thÓ miÒn nói ®· ®Þnh cö tõ l©u ®êi ven tõng thung lòng hÑp Ðp gi÷a hai d·y ®¸ v«inhö c¸c x· héi cæ truyÒn Th¸i vµ Möêng- th× bªn c¹nh ho¹t ®éng cµy cÊy n¬i ®Êt tròng, ®èt nö¬ng còng nhö h¸i löîm vµ s¨n b¾t trªn söên ®åi söên nói vÉn lµ nh÷ng h×nh thøc s¶n xuÊt kh«ng

203

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thÓ thiÕu. Ch¼ng thÕ mµ ngöêi anh hïng ®Ñp nhÊt trong mo “§Î ®Êt ®Î nöíc” - b¶n tröêng ca lín cña v¨n häc Möêng - l¹i lµ mét tay thiÖn x¹(26). Kh«ng l¹ r»ng, xöa nay, döíi m¾t cña ®a sè n«ng d©n miÒn xu«i, h×nh ¶nh ngöêi cÇm ná ®· trë thµnh biÓu töîng cña c¸c d©n téc Ýt ngöêi. Nhöng, dï gi¶i ph¸p thø hai ®· ra ®êi, th× truyÒn thuyÕt Cæ Loa vÉn cßn nhiÖm vô ph¶i minh gi¶i cho xu«i tai sù tån t¹i cña kh¸i niÖm “Thôc”, ®Æt tröíc tªn tôc cña Vua Chñ. Trong hoµn c¶nh ®ã, mét dÞ b¶n kh¸c n÷a l¹i biÖn minh r»ng, tuy “lµ ngöêi miÒn nói nöíc ta”, nhöng Ph¸n ®· tõng “trèn sang Trung Quèc, sinh sèng ë vïng nöíc Thôc”. NhËn thÊy Ph¸n lµ ngöêi hiÒn (cã cô b¶o lµ “ngoan”), “thÇy” (?) bÌn “nu«i cho ¨n häc”. ThËt ra, Thôc kh«ng ph¶i lµ hä: ch¼ng qua “vãc ngöêi cao to” nªn Ph¸n ®öîc gäi nhö vËy. Chi tiÕt sau cïng nµy - râ rµng lµ suy luËn theo lèi «ng ®å, vµ dùa vµo biÖt lÖ cña ng÷ ©m ®Þa phö¬ng (27)- cµng nhÊn m¹nh luËn ®iÖu vông vÒ cña mét thµy c·i bÊt ®¾c dÜ. Kh«ng riªng chóng ta ngµy nay tõ l©u truyÒn thuyÕt Cæ Loa ®· khiÕn nhiÒu ngöêi nhäc lßng mµ vÉn lóng tóng, khi l©m vµo t×nh thÕ ph¶i xö lý c¸c kh¸i niÖm “Thôc” vµ “Ba Thôc”. Yªu cÇu l« gÝch cña nh÷ng thÕ hÖ ®· ®Æt ch©n vµo lÞch sö - vµ ®ßi hái lÞch sö nhö mét nhu yÕu phÈm hµng ®Çu cña cuéc sèng céng ®ång - ®· ®Î ra nhiÒu “gi¶ thiÕt” kh¸c nhau, lµm cho chuyÖn kÓ Cæ Loa vôn thµnh nh÷ng m¶nh rêi r¹c... Tuy nhiªn, dï quª hö¬ng Thôc Ph¸n ë ®©u, dï lý do m©u thuÉn gi÷ Hïng vµ Thôc lµ g×, th× mäi “gi¶ thuyÕt”, mäi dÞ b¶n, ®Òu thèng nhÊt víi nhau vÒ c¸c böíc chuyÓn tiÕp: ®¸nh nhau- gi¶ng hßanhöêng ng«i. NhiÒu cô ë Cæ Loa chØ kÓ v¾n t¾t r»ng Thôc Ph¸n ®· cïng Hïng Vö¬ng ®¸nh nhau nhiÒu lÇn (cã ngöêi tÝnh cô thÓ lµ “ba trËn”). LÇn nµo Ph¸n còng thua. Nhöng råi, cuèi cïng, Hïng Vö¬ng vÉn “gi¶ng hßa”, vµ nhöêng ng«i cho Ph¸n tÆng Ph¸n c¶ ná quý “Linh quang thiªn b¶o”. TÝnh chÊt c« ®óc cña nãc« ®óc kh«ng nh÷ng v× ng¾n gän, mµ cßn v× kÕt hîp ®öîc mäi “gi¶

204

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thiÕt”, b»ng c¸ch lo¹i ra nh÷ng chi tiÕt kh«ng thÓ dung hîpkhiÕn cã c¬ së ®Ó xem dÞ b¶n cuèi cïng nµy lµ khu«n mÉu phæ biÕn, ®öîc nh©n d©n Cæ Loa chÊp nhËn. Víi khung chuyÖn thèng nhÊt Êy, ngöêi Cæ Loa ®· tiÕp thu tinh thÇn c¬ b¶n cña ngäc ph¶ An Dö¬ng Vö¬ng do NguyÔn BÝnh chÊp bót. ChÝnh trªn ý nghÜa ®ã mµ chóng ta cã quyÒn nãi r»ng, ngay trong truyÒn thuyÕt d©n gian, nh©n vËt Vua Chñ ®· bÞ “phong kiÕn hãa” ®Õn ®é s©u s¾c. Nhö vËy, cø öíc löîc m·i, cø g¹t dÇn mäi chi tiÕt thªm sau, th× h×nh töîng cuèi cïng cña nh©n vËt Thôc Ph¸n trong truyÒn thuyÕt Cæ Loa hãa ra chØ hiÖn lªn rùc rì víi ®ñ b¶y s¾c cÇu vång ®Ó råi chÞu chung sè phËn tan ®i trong kho¶ng kh«ng, mµ ch¼ng löu l¹i chót thùc chÊt lÞch sö nµo c¶ hay sao? NÕu thÕ, ph¶i ph©n biÖt rµnh m¹ch hai con ngöêi. Nh©n vËt lÞch sö: ngöêi ®· “cëi trÇn... xöng vö¬ng” ë ¢u L¹c, mµ cã lÏ chóng ta chöa cã hy väng tiÕp xóc trong ®iÒu kiÖn hiÓu biÕt hiÖn nay, dï ®· ®öîc Tö M· Thiªn gi¸n tiÕp giíi thiÖu qua lêi nãi cña TriÖu §µ. Nh©n vËt hö cÊu: Thôc Ph¸n, An Dö¬ng Vö¬ng, tøc Vua Chñ mµ mÆt mòi tho¸ng thÊy qua truyÒn thuyÕt thµnh v¨n vµ kh«ng thµnh v¨n chØ lµ kÕt qu¶ båi, ®¾p liªn tôc cña c¸c thÕ hÖ sau. §óng lµ nhö vËy, nÕu chóng ta võa lßng víi khu«n mÉu ®· “phong kiÕn hãa” võa läc ra trªn ®©y. May thay, töíng m¹o “phong kiÕn”, tuy sÏ cßn b¸m theo Vua Chñ trªn nhiÒu chÆng ®öêng cña truyÒn thuyÕt, vÉn kh«ng thÓ rò s¹ch mäi t×nh tiÕt thÊm chÊt d©n gian. Phong c¸ch hai mÆt Êy ®· t¹o cho chuyÖn kÓ Cæ Loa mét thi vÞ riªng biÖt, dï cho, ë ®©y, ®«i c¸nh bay bæng cña thÇn tho¹i ®· bÞ ý thøc lÞch sö c¾t xÐn nhiÒu lÇn. Trong tröêng hîp ®ang bµn, chØ chi tiÕt “d©n gian” míi cã thÓ gióp ta thö søc khoanh l¹i bé mÆt lÞch sö cña Vua Chñ. Mét lÇn n÷a, ngöêi söu tÇm l¹i cã dÞp quay vÒ víi gèc tÝch cña Thôc Ph¸n. VÒ mÆt nµy, khóc s«ng CÇu bao bäc phÝa §«ng ®Þa bµn ®iÒn d· cña chóng t«i lµ mét “tuyÕn lùc”

205

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®¸ng löu ý. V× nhiÒu ®Þa ®iÓm ®öîc ghi trong truyÒn thuyÕt thÇn ph¶, thÇn tÝch, vµ cã liªn quan ®Õn An Dö¬ng Vö¬ng, l¹i n»m ®óng trªn trôc giao th«ng b¾c nam nµy. Cã thÓ nãi r»ng ®©y lµ ®öêng “ph©n thñy” vÒ thÇn tÝch. VÒ phÝa t©y, vïng Cæ Loa vµ phô cËn lµ khu vùc thê Vua Chñ. VÒ phÝa ®«ng, nh©n d©n ven s«ng chuyªn thê §øc Th¸nh Tam Giang: theo lêi kÓ ®¸ nho ®¸ n«m cña c¸c cô trong vïng- còng lµ “v¨n ng«n”, nhöng ®· d©n gian hãa- th× “thöîng chÝ §u §uæm(28), h¹ chÝ Lôc §Çu, löìng biªn giang, mét tr¨m b¶y mö¬i hai x· thê Hïng Vö¬ng” vµ c¸c bé töíng cña Vua Hïng, löu vùc s«ng CÇu cßn duyªn nî víi tªn tuæi cña nhiÒu nh©n vËt trong truyÒn thuyÕt Vua Chñ. §Õn mét phÇn sau, ta sÏ gÆp l¹i Vua Chñ b¹i trËn ®ang quÊt ngùa xu«i s«ng CÇu, tröíc khi biÕn vµo dßng nöíc Lôc §Çu giang. V¶ ch¨ng, ta cßn nhí, mét trong nh÷ng quª hö¬ng mµ truyÒn thuyÕt Cæ Loa l¹i tõng cã mÆt trong truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng: Vua Hïng cuèi cïng, Mþ Nö¬ng, T¶n Viªn s¬n th¸nh, L¹c hÇu, Cao Lç... TruyÒn thuyÕt Cæ Loa tiÕp tôc truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng, víi tö c¸ch lµ tÊm s¬n mµi thø hai, cïng víi truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng kÕt thµnh mét b×nh phong duy nhÊt, trªn ®ã ®«i tÝ ký øc lÞch sö vµ søc m¹nh hö cÊu d©n gian ®· phèi hîp víi nhau ®Ó ph¸c nªn bøc tranh truyÒn kú vÒ thêi thù sö ViÖt Nam, mµ nh÷ng nÐt kh¾c thanh ®¹m thØnh tho¶ng l¹i ®öîc t« ®Ëm b»ng chÊt liÖu rùc rì cßn sãt l¹i trªn b¶ng mµu cña thÇn tho¹i nguyªn thñy. H·y lÊy mét Cao Lç, ch¼ng h¹n, lµm ®iÓm xuÊt ph¸t. C¨n cø vµo thÇn tÝch, th× «ng lµ ngöêi B×nh Than ë cuèi s«ng CÇu. LÜnh Nam chÝch qu¸i còng nhö ViÖt ®iÖn u linh cßn cho biÕt thªm r»ng «ng “cÇm tinh con rång ®¸” vµ thuéc lo¹i “th¹ch thÇn”(29): ch÷ Cao ®øng tröíc tªn Lç h¼n kh«ng ph¶i lµ hä mµ cã thÓ ®öîc g¾n víi ®¸ (th¹ch), nói ®¸, hÖt nhö trong töíc hiÖu cña Cao S¬n ®¹i vö¬ng, còng mét bé töíng cña Vua Hïng(30). KÓ ra, trong truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phóc

206

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vµ Hµ T©y, kh«ng thiÕu g× nh÷ng nh©n vËt mµ tªn tuæi gîi lªn h×nh ¶nh nói non: ¤ng Nói, ¤ng Chon von, ThÇn §ét ngét(31)... S¬n Tinh, hay T¶n Viªn S¬n th¸nh chØ lµ mét tröêng hîp: Th¸nh Dãng lªn trêi tõ Sãc S¬n. Mét ngöêi con g¸i nhµ Hïng mµ c¸c thÇn tÝch ë VÜnh Phóc gäi lµ c«ng chóa Ngäc Hoa, con Hïng DuÖ Vö¬ng - l¹i ®öîc thê döíi mét danh hiÖu n«m na h¬n nhiÒu: Nµng Dèc Cao(32). Chóng ta ®· rót ra s¬ ®å chung cho chuyÖn ba anh em hä NguyÔn ®¸nh giÆc Thôc vµ tÝch Th¸nh Dãng ®¸nh giÆc ¢n: mét dÞ b¶n vÒ ngöêi anh hïng lµng Phï §æng l¹i nãi râ r»ng töíng ¢n tªn lµ Th¹ch Linh(33). Trë vÒ löu vùc s«ng CÇu, t¹i lµng Tiªn L¸t ch¼ng h¹n, ta thÊy mét vÞ “Th¹ch Vö¬ng” nµo ®ã, khÝ m¬ hå vÒ lý lÞch, ®öîc nh©n d©n ven s«ng thê xen kÏ víi §øc Th¸nh Tam giang(34), cïng hä Th¹ch cßn cã Th¹ch Sanh, ngöêi Cao B»ng(35), nghÜa lµ ®ång hö¬ng víi Thôc Ph¸n, nÕu dùa vµo mét truyÒn thuyÕt ë Cæ Loa mµ chóng ta tõng cã dÞp nh¾c ®Õn. Êy lµ chöa tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng chuyÓn hãa gi÷a c¸c ©m Thôc - Th¹c - Th¹ch. Nhö vËy, v« h×nh trung, löu vùc s«ng CÇu l¹i nèi c¸c nh©n vËt cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa víi miÒn “thöîng du”, v× chóng ta h¼n chöa quªn r»ng, theo thÇn tÝch vµ c¶ lêi kÓ miÖng n÷a, th× Cao B»ng cßn lµ quª cña NiÖm Höng- NiÖm H¶i, nh÷ng töíng ®· phß Hïng ®¸nh Thôc, vµ mÑ ®Î ra Vua Chñ, còng nhö «ng cha cña Nåi hÇu, vèn gèc Tuyªn Quang. Mçi mòi tªn b¾n ra biÕn thµnh 100 mòi tªn diÖt hµng tr¨m kÎ ®Þch: c¸nh ná diÖu kú cña N«ng §¾c Th¸i töíng cña BÕ Kh¾c Thiªu - phiªn môc ®Êt Cao B»ng, tõng chèng l¹i triÒu ®×nh nhµ Lª(36)- kh«ng thÓ kh«ng cã hä hµng gÇn xa víi ná thÇn cña An Dö¬ng Vö¬ng. Cø t¹m “x©u chuçi” tõ nh©n vËt nµy qua nh©n vËt kia nhö vËy, ta thÊy hiÖn lªn trªn b¶n ®å truyÒn thuyÕt vÒ ba khu vùc tÊt cã liªn quan víi nhau. Khu vùc Phó Thä vµ S¬n T©y cò, vïng

207

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®åi nói trung du, ë ngay cöa ngâ cña ®ång b»ng B¾c Bé, lµ ®Þa bµn chÝnh cña c¸c truyÒn thuyÕt vÒ Hïng Vö¬ng, mµ Chi héi V¨n nghÖ d©n gian tØnh VÜnh Phó vµ mét sè ngöêi mª say söu tÇm ë Hµ T©y ®· böíc ®Çu tËp hîp cã kÕt qu¶. Khu vùc ViÖt B¾c, trªn ®Þa cÇu miÒn nói, nèi liÒn víi miÒn ch©u thæ b»ng tuyÕn giao th«ng cæ truyÒn mµ mét trong chÆng ®öêng quan träng lµ trôc s«ng CÇu, chöa cung cÊp ®öîc nhiÒu d÷ kiÖn, nhöng còng b¸o tröíc mét sè nh©n vËt hay t×nh tiÕt trong tÝch truyÖn. Cßn Cæ Loa vµ vïng phô cËn ë trªn ®ång b»ng B¾c Bé, ngay t¹i ®Çu mèi cña nh÷ng con ®öêng ngöîc vÒ hai khu vùc kia, cã kh¶ n¨ng lµ c¸i tói høng, trong ®ã c¸c truyÒn thuyÕt vÒ Vua Chñ ®· ®öîc ®iÒu chÕ. Trung du ngµy nay lµ bé phËn kh¨ng khÝt cña ®Þa bµn ViÖt, nhöng mét vµi vïng ë Phó Thä vµ S¬n T©y cò, ch©n nói Ba V× ch¼ng h¹n, cßn lµ n¬i ngöêi Möêng vµ ngöêi ViÖt céng cö. Trong v¨n ho¸ truyÒn miÖng cña hä, kÓ c¶ v¨n ho¸ t«n gi¸o, ngöêi Möêng vÉn ghi nhí, döíi nh÷ng tªn gäi riªng cña d©n téc, nhiÒu vÞ trÝ ®Þa lý n»m ngoµi ph¹m vi hä cö tró hiÖn nay, kh«ng chØ ë trung du, mµ c¶ ë miÒn xu«i, vÝ nhö ®Þa ®iÓm Lôc §Çu giang ë cuèi s«ng CÇu. NÕu cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng miÒn trung du, vµ c¶ mét sè vïng ch©u thæ, ®Æc biÖt nh÷ng n¬i tiÕp gi¸p víi ®åi, lµ ®Þa bµn cña ngöêi Möêng cæ, th× khu vùc miÒn nói B¾c vµ §«ng B¾c l¹i lµ bé phËn cña ®¹i gia ®×nh c¸c ngµnh Th¸i. Nh×n döíi gãc ®é ®ã, vïng Cæ Loa vµ phô cËn- tÊt nhiªn, cã thÓ më réng diÖn h¬n n÷a- kh«ng chØ lµ c¸i tói høng truyÒn thuyÕt, mµ cßn lµ n¬i ®ông ®é vµ chan hßa cña hai céng ®ång ngöêi, cña hai s¾c diÖn v¨n ho¸, rÊt gÇn gòi nhau, nhöng dï sao vÉn chÊp gi÷ nh÷ng dÞ biÖt nhá bªn c¹nh c¸i ®ång nhÊt lín. Cø liÕc qua b¶n ®å d©n téc häc §«ng Nam ¸, kÓ c¶ miÒn Nam Tröêng Giang, ta sÏ thÊy r»ng ngöêi Th¸i ngµy nay- dï lµ “Th¸i phÝa T©y”, nhö d©n téc Th¸i T©y B¾c, hay lµ “Th¸i phÝa §«ng”, nhö d©n téc Tµy vµ c¸c ngµnh Nïng ë ViÖt B¾c - ®öîc r¶i thµnh mét chuçi cã lóc

208

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®øt ®o¹n, tõ nói rõng Axam ®Õn biÓn §«ng, nhö mét “khèi ®Öm” gi÷a c¸c téc ngöêi phö¬ng B¾c vµ c¸c téc ngöêi phö¬ng Nam. Vµo kho¶ng c¸c thÕ kû thø VI vµ thø V tröíc C«ng nguyªn (cuèi Xu©n Thu, ®Çu ChiÕn Quèc), khi mµ ngöêi H¸n ®· kÕt thóc thêi ®¹i s¾t, b»ng c¸ch hoµn thµnh viÖc chiÕm lÜnh miÒn Trung Nguyªn, ®Ó råi tõ ®ã vöît Tröêng Giang, ®Èy lïi vÒ phÝa Nam nh÷ng céng ®ång thÓ vèn cö tró tõ tröíc trong löu vùc nµy, th× cuéc “dån toa” Êy h¼n lµ “chÊt xóc t¸c” ®· g©y nªn “ph¶n øng d©y chuyÒn” ®Õn c¸c vïng xa h¬n, gãp phÇn t¹o h×nh cho mÆt næi cña mét thêi kú tranh tèi tranh s¸ng trong lÞch sö c¸c x· héi miÒn gi¸p ranh. Vµo thÕ kû thø III tröíc C«ng nguyªn, nh÷ng biÕn ®éng d©n cö Êy - cïng víi c¸c cuéc xung ®ét thöêng kÌm theo chóng - tÊt cã liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh cña hai thùc thÓ Nam ViÖt vµ ¢u L¹c, t¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm c¸ch biÖt nhau, víi nh÷ng thµnh phÇn téc ngöêi kh¸c nhau, vµ trong nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ kh«ng gièng nhau(37). §Õn nh÷ng giai ®o¹n sau, søc Ðp ngµy cµng m¹nh tõ phö¬ng B¾c sÏ gãp phÇn thóc ®Èy sù ra ®êi tröíc sau cña nöíc Nam ChiÕu vµ mét lo¹t quèc gia ®Õn nay cßn tån t¹i trªn lôc ®Þa §«ng Nam ¸(38). Trong mäi tröêng hîp kÓ trªn, c¸c ngµnh Th¸i ®Òu ®ãng mét vai trß n¨ng ®éng, cã khi kÕt hîp víi nh÷ng yÕu tè thuéc ng÷ hÖ T¹ng - MiÕn. Tõ mét hai chi tiÕt “d©n gian” cßn nhËn diÖn ®öîc trong mí truyÒn thuyÕt ®· “phong kiÕn hãa” ë Cæ Loa, chóng ta ®· thö l¾p ®«i d÷ kiÖn biÕt ®öîc vµo mét khung lÞch sö bao trïm h¬n, ®Ó rót ra mét höíng suy nghÜ trong böíc ®Çu t×m tßi. Víi mét tÝ töëng töîng cßn cã thÓ suy luËn ®i xa h¬n n÷a, ch¼ng h¹n g¾n tªn ®ång Cæ Loa vµ c¸c mÈu s¾t vôn ë §öêng M©y víi truyÒn thuyÕt vÒ Lö Cao S¬n, «ng tæ nghÒ rÌn, vµ má ®ång Tô Long vèn trªn ®Êt Cao B»ng. Nhöng råi, bao giê còng vËy, øc thuyÕt chØ lµ øc thuyÕt. NghÜa lµ cßn ph¶i söu tÇm nhiÒu ®ît n÷a ë Cæ Loa, vµ

209

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Æc biÖt däc ®öêng lªn ViÖt B¾c, cßn ph¶i ®ãn chê nh÷ng kÕt qu¶ míi cña VÜnh Phó vµ Hµ T©y: cho ®Õn nay, trong tay ngöêi t×m hiÓu v¨n häc d©n gian, chöa mét ph¸t kiÕn t©n kú nµo vÒ phö¬ng ph¸p d¸m tù hµo cã ®ñ tö c¸ch ®Ó hoµn toµn lo¹i trõ vò khÝ so s¸nh. Ngöêi lµm d©n téc häc cßn cã thÓ bæ sung r»ng, trªn c¶ ba khu vùc võa nªu, c«ng t¸c ®iÒu tra c¬ b¶n vÒ lÞch sö biÕn ®éng d©n sè vµ d©n cö, vÒ v¨n ho¸ vËt chÊt, ng«n ng÷, kÕt cÊu xãm lµng... míi ë giai ®o¹n khëi ®éng. V¶ ch¨ng, quanh lai lÞch An Dö¬ng Vö¬ng, còng nhö bao vÊn ®Ò kh¸c thuéc thêi kú thù sö, tiÕng nãi quyÕt ®Þnh lµ cña nh÷ng ngöêi ®µo lÞch sö tõ lßng ®Êt. V× nãi cho cïng, chøc n¨ng chÝnh cña v¨n häc d©n gian kh«ng ph¶i lµ tµng tr÷ tö liÖu khoa häc. MÆc dï ®öîc x©y dùng tõ mét sè ký øc lÞch sö nhÊt ®Þnh, vµ nhÊt lµ ®· bÞ lÞch sö hãa cao ®é ®ã lµ sè phËn cña hÇu mäi truyÒn thuyÕt,- truyÖn kÓ Cæ Loa chØ ®ãng vai mét thÊu kÝnh, n¬i héi tô c¸c øng xö t©m lý cña nh©n d©n Cæ Loa tröíc lÞch sö. Héi tô ë møc tËp trung nhÊt, ®Ó råi hiÖn th©n thµnh h×nh töîng nghÖ thuËt. Sèng bao ®êi dùa ch©n thµnh Chñ, ngöêi Cæ Loa kh«ng thÓ kh«ng tù hái vÒ t«ng tÝch ba vßng lòy «m Êp vïng cö tró th©n thuéc cña hä. §Ó tr¶ lêi c©u hái gèc, hä ®· xuÊt ph¸t tõ mét cèt lâi ch©n x¸c ¾t ®· bÞ thêi gian xãi mßn nhiÒu, ®Ó tõng böíc dùng lªn mét nh©n vËt phi thöêng, b»ng c¸ch tiÕp nhËn thªm nh÷ng nguyªn liÖu kh«ng thuÇn nhÊt do nhiÒu thêi ®¹i c¸ch xa nhau cung cÊp. Kh¸c nµo c¸c vßng lòy Cæ Loa, tuy s½n gèc tõ thêi ¢u L¹c, nhöng ®· ®öîc bao thÕ hÖ sau, tõ M· ViÖn, Lý PhËt Tö, ®Õn Ng« QuyÒn... båi ®¾p thªm, lµm biÕn h¼n d¹ng th¸i ban ®Çu. Song song víi qu¸ tr×nh tiÕp nhËn, ch¾c h¼n cßn cã c¶ mét qu¸ tr×nh khö dÇn. Dï sao, döíi h×nh thøc gÇn ta nhÊt cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa, c¸c nguyªn liÖu b¸c t¹p ®· ®öîc ngöêi ë ®©y khÐo hßa l¹i, b»ng c¸ch khu«n tÊt c¶ vµo mét s¬ ®å lÞch sö thèng nhÊt. “M« h×nh” Êy, chóng ta ®· cè läc ra, ®Ó nhËn thÊy r»ng nã kh«ng m©u thuÉn víi th«ng b¸o

210

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chÝnh trÞ cña nh÷ng triÒu ®¹i phong kiÕn ®öîc lÞch sö trao cho nhiÖm vô mòi nhän trong c«ng cuéc gi÷ g×n vµ cñng cè nÒn ®éc lËp. TruyÒn thuyÕt Cæ Loa, tÊt nhiªn, chöa ph¶i lµ lÞch sö, hay kh«ng ph¶i lÞch sö ®óng víi tiªu chuÈn cña khoa häc hiÖn ®¹i, nhöng lµ ý thøc lÞch sö cña nh©n d©n, h¬n thÕ n÷a, lµ “cö¬ng lÜnh” c« ®óc th¸i ®é vµ yªu s¸ch cña nh©n d©n tröíc lÞch sö. Sù thùc ®ã, cô Phö¬ng §×nh, víi ®Çu ãc l« gÝch cùc ®oan mµ hÑp hßi cña nhµ nho, kh«ng muèn hiÓu, hay nãi cho ®óng h¬n lµ kh«ng thÓ hiÓu. Cßn ngöêi Cæ Loa th× kh«ng hÒ tiÕc c«ng t« ®iÓm cho Vua Chñ, ngöêi anh hïng truyÒn kú ®· vót qua bÇu trêi thù sö nhö m¶nh sao b¨ng cuèi cïng, tröíc khi ®Êt nöíc ch×m döíi mµn ®ªm ngh×n n¨m B¾c thuéc. T« ®iÓm b»ng mäi phö¬ng tiÖn thu nhÆt ®öîc däc ®öêng lÞch sö, b»ng mµu s¾c chãi läi thõa höëng cña thÇn tho¹i nguyªn thñy, b»ng kh«ng khÝ huyÒn hoÆc tiÕp thu cña §¹o gi¸o hay MËt gi¸o, b»ng hiÖn thùc d©n gian b×nh dÞ, b»ng c¶ mét sè chi tiÕt trÝch ra tõ khu«n s¸o phong kiÕn..., l¹ thay, c¸c chÊt liÖu kh¸c nhau ®ã, tuy kh«ng tr¸nh khái ®«i lóc va ch¹m ®ét ngét, cuèi cïng vÉn tô l¹i ®öîc trªn diÖn m¹o cña Vua Chñ, thµnh nh÷ng nÐt Èn hiÖn, khi hö khi thùc, kh«ng thiÕu phÇn hÊp dÉn. Bót ph¸p ®a trÞ ®ã lµ s¾c th¸i thÈm mü cña truyÖn kÓ Cæ Loa, khiÕn truyÒn thuyÕt ë ®©y, tuy rêi ra tõng m¶nh, nhöng vÉn thèng nhÊt trong nhÞp ®iÖu gi¸n c¸ch, vÉn to¸t ra duyªn thÇm cña nã, dï cã thiÕu h¼n kiÕn thøc ®å sé vµ léng lÉy cña anh hïng ca Ên §é hay sö thi Hy L¹p. Khu«n mÆt lung linh “nhö gÇn nhö xa” Êy, chóng ta sÏ cã dÞp chiªm ngöìng nhiÒu lÇn n÷a: lµ nh©n vËt chÝnh, Vua Chñ cßn ngù gi÷a truyÒn thuyÕt Cæ Loa cho ®Õn cuèi. __________________ * ViÕt chung víi GS TrÇn Quèc Vöîng.

211

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 1. C¸c nhµ thÇn tho¹i häc phö¬ng T©y quen gäi s¬ ®å nµy lµ “thÇn tho¹i hång thñy”. Hä chó ý tõ l©u ®Õn thÇn tho¹i hång thñy, kh«ng nh÷ng v×, ®èi víi ngöêi phö¬ng T©y, ®©y lµ mét ®Ò tµi quen thuéc (cã trong kinh Th¸nh ®¹o C¬ §èc), mµ cßn v× ®Ò tµi Êy ®öîc phæ cËp trªn mét ®Þa bµn réng lín, ë ch©u ¢u, ch©u ¸, ch©u MÜ, phÇn nµo c¶ ch©u Phi n÷a. Theo mét ý kiÕn cã thêi ®öîc nhiÒu ngöêi chÊp nhËn, th× n¬i ch«n rau c¾t rèn cña nã cã lÏ lµ khu vùc Trung CËn §«ng. ë nöíc ta, s¬ ®å nãi trªn kh¸ lµ phæ biÕn, kh«ng nh÷ng trong truyÒn thuyÕt cña mét sè d©n téc cö tró trªn l·nh thæ ViÖt Nam chöa l©u l¾m (vÝ nhö ngöêi MÌo), mµ c¶ trong v¨n häc d©n téc cña nhiÒu céng ®ång thÓ ®öîc xem nhö ®· ë l©u trªn ®Êt nµy (ngöêi Möêng ch¼ng h¹n). Chóng t«i gäi lµ “s¬ ®å cuéc lo¹n lu©n khëi nguyªn”, v× ë ta th× m« tÝp hång thñy nhiÒu khi ®· phai nh¹t, trong khi m« tÝp lo¹n lu©n l¹i thöêng ®öîc nhÊn m¹nh. §· gäi lµ lo¹n lu©n, th× bao giê còng bÞ Trêi §Êt trõng ph¹t, v× vËy c¸c nh©n vËt trong cuéc thöêng gÆp nhiÒu böíc hiÓm nghÌo. VÝ dô: theo mo Möêng, sau khi §¸ CÇn lÊy em g¸i, lµ nµng D¹ KÞt, th× Vua Trêi sai Thiªn L«i xuèng ®¸nh: tho¸t ®öîc n¹n nµy, hai vî chång l¹i sinh con tµn tËt, ph¶i lËp kÕ gi¶i oan míi tai qua n¹n khái. Trong huyÒn tÝch Xãm Gµ, chóng ta kh«ng thÊy nh÷ng biÕn cè thuéc lo¹i Êy tiÕp theo cuéc lo¹n lu©n khëi nguyªn. 2. VÒ mÆt nµy, trong bµi tùa viÕt döíi triÒu Hång §øc, khi “hiÖu chÝnh” l¹i bé LÜnh Nam chÝch qu¸i, Vò Quúnh ®· nãi râ rµng: “Tõ tröíc...chöa cã quèc sö ®Ó ghi chÐp, cho nªn nhiÒu truyÖn bÞ mÊt. May cßn truyÖn nµo kh«ng bÞ thÊt l¹c, riªng ®öîc d©n gian truyÒn miÖng... Nh÷ng truyÖn chÐp ë ®©y lµ sö ë trong truyÖn ch¨ng, lai lÞch ra sao, cã tõ thêi nµo, tªn hä ngöêi hoµn thµnh, ®Òu kh«ng thÊy ghi râ. ViÕt ra ®Çu tiªn lµ nh÷ng bËc tµi cao häc réng ë ®êi Lý- TrÇn. Cßn nh÷ng ngöêi nhuËn s¾c lµ nh÷ng bËc qu©n tö b¸ch nh· hiÕu cæ ngµy nay (tøc thêi Lª). KÎ ngu nµy thö nghiªn cøu gãt ®Çu, gèc ngän, trÇn thuËt l¹i mµ suy xÐt cho s¸ng tá ý ngöêi viÕt... quªn m×nh dèt n¸t ®em ra hiÖu chÝnh xÕp thµnh hai quyÓn... (Nh÷ng ch÷ in nghiªng lµ do t¸c gi¶ bµi nµy

212

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhÊn m¹nh). LÜnh Nam chÝch qu¸i (b¶n dÞch cña §inh Gia Kh¸nh vµ NguyÔn Ngäc San), Hµ Néi, 1960. Trang 18- 19. 3. Ch÷ Ph¸p: acculturation. 4. Trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn “b¸t x· héi nhi” lµ c¸ch nãi ®Çu miÖng cña nh©n d©n chØ t¸m lµng cïng thê An Dö¬ng Vö¬ng vµ tham gia vµo viÖc tÕ lÔ ë §Òn Thöîng. Tªn t¸m lµng Êy: Cæ Loa, V¨n Thöîng, M¹ch Trµng, CÇu C¶, §µi Bi, Ngo¹i S¸t, T»n Gi·, Thö Cöu. 5. Hö¬ng TrÇm vµ Lç Khª ®Òu thuéc huyÖn §«ng Anh, trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn. Theo thÇn tÝch, th× Quý Minh ®¹i vö¬ng lµ con mét gia ®×nh hä Ph¹m ë lµng Hö¬ng TrÇm, ®Õn hai mö¬i mèt tuæi, «ng lÊy hai mö¬i lùc sÜ ë lµng ®i ®¸nh giÆc Thôc gióp Vua Hïng. GiÆc tan, «ng kÐo vÒ khao qu©n vµo ngµy mång 10 th¸ng 2 ©m lÞch. Tõ ®ã, h»ng n¨m, cø ®Õn ngµy Êy Hö¬ng TrÇm më héi. Theo c¸c thÇn tÝch T¶n Viªn s¬n th¸nh, th× Quý Minh ®¹i vö¬ng vµ Cao S¬n ®¹i vö¬ng l¹i lµ anh em ruét, ®ång thêi lµ em hä vµ bé töíng cña T¶n Viªn. Cao S¬n vµ Quý Minh ®öîc thê t¹i nhiÒu lµng ë B¾c Ninh vµ VÜnh Phó cò. ThÇn NiÖm Höng ®öîc thê t¹i lµng Lç Khª còng lµ töíng cña Hïng Vö¬ng, ®· tõng ®¸nh Thôc. 6. NguyÔn Kh¾c Xö¬ng, TruyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phó vµ c«ng cuéc t×m hiÓu lÞch sö thêi ®¹i Hïng Vö¬ng- Nghiªn cøu LÞch sö, Hµ Néi, sè 134, th¸ng 9 - 10 - 1970, tr.48. 7. TrÇn C¶o vèn tªn lµ Hå Ong, thêi thuéc Minh trèn tr¸nh ë ch©u Ngäc Ma, tù xöng ch¸u ba ®êi cña vua TrÇn NghÖ T«n. Th¸ng 12-1426, ®Ó chuÈn bÞ giao thiÖp víi nhµ Minh, Lª Lîi lËp C¶o lµm vua. Sau khi Vö¬ng Th«ng ®Çu hµng, vµo th¸ng 1-1428, C¶o c¶m thÊy vai trß m×nh ®· hÕt, bÌn bá trèn. Lª Lîi cho ngöêi ®uæi theo giÕt chÕt. TrÇn Nguyªn H·n, ch¸u néi TrÇn Nguyªn §¸n, thuéc dßng dâi TrÇn Quang Kh¶i, tham gia khëi nghÜa Lam S¬n, lËp nhiÒu c«ng lín, rÊt ®öîc ngöêi ®ö¬ng thêi träng väng. Lª Lîi lªn lµm vua, H·n cho r»ng “nhµ vua cã töíng nhö ViÖt Vö¬ng C©u TiÔn, kh«ng thÓ cïng höëng yªn vui sung söíng ®öîc”, nªn ®· tõ quan, lui vÒ ë Èn t¹i vïng LËp

213

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Th¹ch (trªn ®Êt tØnh VÜnh Phó ngµy nay), nhöng råi vÉn bÞ oan vµ b¾t vÒ kinh trÞ téi. Trªn ®öêng vÒ kinh, H·n nh¶y xuèng s«ng tù tö (1429). 8. §Êt Ba vèn ë miÒn ®«ng tØnh Tø Xuyªn (Trung Quèc) ngµy nay, trung t©m lµ vïng Trïng Kh¸nh. §Êt Thôc ë miÒn T©y tØnh Tø Xuyªn, trung t©m Thµnh §«. Nãi râ h¬n hÕt vÒ Ba Thôc, cã s¸ch Hoa Dö¬ng Quèc chÝ, do Thöêng Cö so¹n vµo ®êi TÊn. Tröíc ®ã Sö ký cña Tö M· Thiªn, vµ H¸n thö cña Ban Cè, còng ®· nãi ®Õn Ba Thôc. C¸c cô ta ngµy tröíc biÕt ®Õn Ba Thôc, cã lÏ lµ qua nh÷ng s¸ch nãi trªn. §Æc biÖt, hai s¸ch kÓ sau ®Òu nãi ®Õn truyÒn thèng rÌn s¾t ë Ba Thôc. ThÇn tÝch Lö Cao S¬n, tæ nghÒ rÌn ë nöíc ta, còng b¶o r»ng «ng ®· qua Ba Thôc häc nghÒ. 9. Thêi thuéc §öêng, ë “An Nam”, cã Khö¬ng C«ng Phô, ngöêi ch©u ¸ (Thanh Hãa ngµy nay), ®i häc ë Tröêng An, kinh ®« nhµ §öêng, ®ç tiÕn sÜ. Xem §öêng Thö - Khö¬ng C«ng Phô truyÖn. 10. Tø Töîng vµ N÷ Oa, hai nam n÷ khæng lå trong chuyÖn ®êi xöa cña ngöêi ViÖt, cã nh÷ng sinh thùc khÝ ngo¹i cì: dö¬ng vËt cña Tø Töîng dµi hµng s¶i tay, ©m vËt cña N÷ Oa b»ng mÊy mÉu ruéng (sè s¶i tay vµ mÉu ruéng thay ®æi tuú tõng dÞ b¶n). Chung quanh nh÷ng “biÓu vËt phån thùc” nµy, ngöêi ViÖt ®· x©y dùng nhiÒu tÝch truyÖn ng¾n gän, buån cöêi. Phæ biÕn nhÊt lµ chuyÖn Tø Töîng b¾c dö¬ng vËt thay cÇu cho mäi ngöêi gång g¸nh sang s«ng... Löu ý: “Tø Töîng” vµ “N÷ Oa” vèn lµ kh¸i niÖm vò trô luËn vµ tªn nh©n vËt cña thÇn tho¹i Trung Quèc, kh«ng liªn quan g× ®Õn c¸c chi tiÕt vµ tÝch truyÖn kÓ trªn. V× vËy, chóng t«i e r»ng cÆp nam n÷ khæng lå trong chuyÖn ®êi xöa ViÖt vèn mang nh÷ng tªn kh¸c. Cã thÓ nãi r»ng ¤ng Tung - Pa Ta (¤ng §ïng -Bµ §µ) lµ Tø Töîng - N÷ Oa cña ngöêi Möêng, cßn ¶i LËc CËc (¤ng LËc CËc) lµ Tø Töîng hay ¤ng §ïng cña ngöêi Th¸i. Nh÷ng tÝch buån cöêi vÒ sinh thùc khÝ cña c¸c nh©n vËt nµy gÇn hÖt chuyÖn Tø Töîng - N÷ Oa trong chuyÖn ®êi xöa ViÖt (kÓ c¶ tÝch b¾c cÇu...). H¬n Tø Töîng, §ïng vµ LËc CËc cßn thùc hiÖn nhiÒu kú tÝch ®Ó c¶i t¹o thiªn nhiªn. ¤ng §ïng ®i cµy, lßng

214

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®öêng cµy trë thµnh thung lòng, ®Êt bÞ vøt lªn hai bªn ®öêng cµy lµ nh÷ng d·y nói. LÇn kh¸c, ¤ng g¸nh ®¸ ®á xuèng s«ng §µ, ®Þnh chÆn s«ng ®Ó rÏ cho dßng nöíc ch¶y theo höíng kh¸c... Löu ý: §õng nhÇm cÆp khæng lå trong chuyÖn ®êi xöa Möêng víi nh÷ng nh©n vËt cïng tªn thê t¹i mét sè lµng ë Höng Yªn cò. ThÇn tÝch ¤ng §ïng - Bµ §µ ë Höng Yªn lµ mét biÕn thÓ cña chuyÖn “lo¹n lu©n khëi nguyªn” mµ chóng t«i ®· tãm ë ®Çu bµi nµy. Nµng Tuéi W¹n, nh©n vËt chÝnh cña mét ¸ng mo Möêng, còng lµ mét ngöêi ®µn bµ khæng lå. M« t¶ vÎ ®Ñp cña c¬ thÓ nµng, mo Möêng ®· lång vµo lêi th¬ tr÷ t×nh mét sè h×nh töîng cô thÓ kh«ng khái ®öîm mµu s¾c dôc. Tuéi W¹n thöêng “ch¬i n¬i gß c©y bôi cèi” (hiÓu lµ: ®i víi trai), v× thÕ sinh ®«ng con, th¶y ®Òu kh«ng bè. Ghi ¤«ng - Ghi¥h, hai ngöêi trai anh hïng trong chuyÖn truyÒn kú cña d©n téc Bana (T©y Nguyªn), kh«ng cã tÇm vãc khæng lå nhö nh÷ng nh©n vËt trªn. Nhöng cuéc ®êi cña hai chµng lµ nh÷ng trËn chiÕn ®Êu liªn tôc chèng l¹i mäi thø ¸c thÇn ë trªn trêi, döíi nöíc, vµ trong lßng ®Êt. Sè kiÕp cña hai chµng cã nh÷ng mÆt na n¸ cña Tan - anh hïng v¨n ho¸ kh¸c trong thÇn tho¹i cña nhiÒu d©n téc ë ch©u §¹i Dö¬ng. VÒ Th¸nh Dãng vµ Lý ¤ng Träng, xem Cao Huy §Ønh, Ngöêi anh hïng lµng Dãng, Hµ Néi, 1969 vµ ViÖt ®iÖn u linh (b¶n dÞch cña TrÞnh §×nh Rö), Hµ Néi, 1960, tr. 28-29. 11. Theo truyÒn thuyÕt chóng t«i thu ®öîc t¹i chç, th× bµ mÑ cña Lý ¤ng Träng bÞ con gi¶i ë bê s«ng ChÌm ¨n thÞt trong lóc con trai cña cô ®i v¾ng. §Ó tr¶ thï cho mÑ, khi vÒ ®Õn nhµ ngöêi anh hïng ®· d¹ng ch©n böíc qua s«ng, mçi ch©n ®¹p lªn mét bªn bê, kho¾ng gö¬m xuèng dßng nöíc, chÐm gi¶i ®øt lµm ba ®o¹n. Ba lµng Hèi ë t¶ ng¹n thê gi¶i, ba lµng ChÌm ë h÷u ng¹n thê Lý ¤ng Träng. 12. Theo lêi tùa s¸ch MÉu tö, cña M©u B¸c, viÕt vµo cuèi ®êi §«ng H¸n, th× döíi triÒu H¸n Linh §Õ, “ë Giao Ch©u... ®· cã nhiÒu ngöêi theo ®¹o thÇn tiªn, luyÖn phÐp tÞch cèc vµ tröêng sinh... BÊy giê, sau khi Linh §Õ mÊt, thiªn h¹ nhiÔu lo¹n, chØ mét m×nh ®Êt Giao Ch©u lµ

215

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tö¬ng ®èi yªn. DÞ nh©n ngöêi B¾c thöêng ®Õn ë ®ã, nhiÒu ngöêi biÕt ®¹o thÇn tiªn (luyÖn phÐp) tÞch cè tröêng sinh. BÊy giê, nhiÒu ngöêi theo häc ®¹o Êy...” 13. Xem ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc, truyÖn Tõ §¹o H¹nh: V× cha lµ Tõ Vinh bÞ ph¸p sö §¹i §iªn giÕt, Tõ §¹o H¹nh ®i T©y Tróc häc ®¹o ®Ó vÒ b¸o thï. ¤ng ®· qua miÒn Kim XØ Man (ë V©n Nam, Trung Quèc ngµy nay). Häc xong, «ng trë vÒ, thö ph¸p thuËt b»ng c¸ch nÐm gËy xuèng dßng T« LÞch: qu¶ nhiªn gËy tr«i ngöîc dßng tõ cÇu Yªn QuyÕt (Cèng Cãt ë huyÖn Tõ Liªm ngµy nay) ®Õn cÇu T©y Dö¬ng (tøc CÇu GiÊy). Tù cho lµ ph¸p thuËt ®· cao, Tõ §¹o H¹nh t×m giÕt §¹i §iªn. Còng theo s¸ch trªn, «ng cßn lµm bïa cho Sïng HiÒn HÇu ®em gi¾t lªn m¸i nhµ, ng¨n kh«ng cho Gi¸c Hoµng ®Çu thai lµm con vua Lý (Gi¸c Hoµng lµ ®øa bÐ lªn ba, ë b·i biÓn Thanh Hãa; tö¬ng truyÒn r»ng vua Lý lµm g× ë Th¨ng Long, nã ®Òu biÕt). Theo ViÖt ®iÖn u linh (s¸ch ®· dÉn, tr.74), th× Tõ §¹o H¹nh ®· häc ®öîc cña mét bµ cô ë T©y Thiªn mäi phÐp thiªng, kÓ c¶ phÐp rót ®Êt, vµ thÇn chó §µni (tøc §µlani). 14. Kinh DÞch nãi ®Õn “nguyªn khÝ”, nguyªn chÊt rÊt tinh tÕ vèn cã trong vò trô vµ trong con ngöêi. Tõ ®êi H¸n trë vÒ sau, c¸c nhµ DÞch häc dÇn dÇn diÔn dÞch kh¸i niÖm nguyªn khÝ Êy thµnh khÝ thiªng tiÒm tµng trong vò trô ®· chung ®óc lªn vua s¸ng t«i trung. Quan niÖm nµy kh«ng khái béc lé Ýt nhiÒu ¶nh höëng cña §¹o häc: V× “§¹o sinh mét, mét sinh hai, hai sinh ba, ba sinh v¹n vËt”, nhö L·o Tö nãi (§¹o ®øc kinh), cho nªn “v¹n vËt” lµ kÕt qu¶ cña “§¹o”, kh¸i niÖm mµ nho sÜ cã thÓ ®¸nh ®ång víi “nguyªn khÝ”. Cho ®Õn ®©y, khuynh höíng qu¸n triÖt vÉn lµ khuynh höíng duy vËt nguyªn thñy. Nhöng, tõ tröíc H¸n, döíi thêi Xu©n Thu, víi M¹nh Tö, “nguyªn khÝ” ®· s¸ng t¹o thµnh “h¹o nhiªn chi khÝ” Êy thµnh thuyÕt “tån t©m” (nh»m gi÷ lÊy c¸i khÝ h¹o nhiªn) ®Ó råi ®Õn Vö¬ng Dö¬ng Minh th× kh¸i niÖm “t©m” ®öîc ®öa lªn vÞ trÝ quyÕt ®Þnh. §ã lµ con ®öêng ®i tõ “nguyªn khÝ” ®Õn “t©m”, “th«ng qua h¹o nhiªn chi khÝ”. Mét nhµ nho thêi NguyÔn, tuyÖt ®èi trung thµnh víi chñ nghÜa

216

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trung qu©n, nhöng tö töëng l¹i nhuèm mµu L·o - Trang, nhö NguyÔn C«ng Trø, tõng viÖn dÉn c¸i “KhÝ h¹o nhiªn chÝ ®¹i chÝ cö¬ng, So chÝnh khÝ ®· ®Çy trong trêi ®Êt” (NguyÔn C«ng Trø: KÎ sÜ) khi «ng muèn nãi lªn nh©n sinh quan anh hïng chñ nghÜa cña m×nh. Tröíc ®©y, mét nhµ nho thêi TrÇn, nhö Lý TÕ Xuyªn, ®· minh gi¶i r»ng thÇn linh lµ “h¹o khÝ anh linh” cña ®Êt nöíc, hiÖn h×nh döíi “®¸m m©y mï”, “lµn m©y ngò s¾c” cÇm “tinh” thó nµy thó nä... (xem ViÖt ®iÖn u linh - S¸ch ®· dÉn, tr.13, 49, 50). 15. Theo b¶n Thôc An Dö¬ng Vö¬ng sù tÝch, phÇn Ngäc ph¶, do NguyÔn BÝnh so¹n vµo thêi Lª (Thö viÖn khoa häc X· héi, sè A.384, ch÷ H¸n), th× “An Dö¬ng Vö¬ng ®ãng ®« t¹i thµnh Cæ Loa, ë ®¹o Kinh B¾c, xöa thuéc huyÖn Yªn Phong, Phñ Tõ S¬n, quËn Vò Ninh: ë tr¹i Phong Khª, xöa thuéc huyÖn Yªn Phong sau ®æi lµm trang Kim Lò; l¹i sau thuéc huyÖn §«ng Ngµn, ®æi lµm Cæ Loa trang”. Nhö vËy tªn Kim Lò cã lÏ ra ®êi tõ thêi Lý - TrÇn. 16. Mét vÝ dô: theo nhiÒu thÇn tÝch ë VÜnh Phó, th× Thôc Ph¸n tiÕn qu©n vÒ ®¸nh kinh ®« cña Hïng Vö¬ng theo 5 mòi: mòi thø nhÊt tõ B¶o L¹c (thuéc Cao B»ng) kÐo xuèng, mòi thø 2 tõ Chiªm Hãa (thuéc Tuyªn Quang) kÐo xuèng, mòi thø 3 tõ B¹ch Th«ng (thuéc B¾c C¹n) kÐo xuèng, mòi thø 4 tõ Vò Nhai (thuéc Th¸i Nguyªn) kÐo xuèng, mòi thø 5 tõ biÓn tiÕn lªn. Xem TrÇn Quèc Vöîng vµ §Æng Nghiªm V¹n: VÊn ®Ò An Dö¬ng Vö¬ng vµ lÞch sö ngöêi Tµy Cæ- Th«ng b¸o khoa häc, phÇn Sö häc, Tröêng ®¹i häc Tæng hîp, Hµ Néi, 1962, TËp I. Nh÷ng con ®öêng kÓ trªn chÝnh lµ nh÷ng mòi tiÕn qu©n cæ truyÒn, ®ång thêi lµ c¸c tuyÕn giao th«ng cæ ë miÒn B¾c ViÖt Nam, mµ sö cò, tõ §êi Tèng trë vÒ sau, ®· nhiÒu lÇn ghi chÐp. Xem Chu Khø Phi: LÜnh ngo¹i ®¹i ®¸p, vµ Hoµng Xu©n H·n: Lý Thöêng KiÖt, Hµ Néi, 1949. TËp I, tr.103- 104, 125- 127. Löu ý: 4 tuyÕn ®öêng bé kÓ trªn, ®Òu ®Õn ThÞ CÇu (trªn s«ng CÇu), qua Tõ S¬n, §«ng Ngµn (tøc §«ng Anh ngµy nay), Gia L©m, råi ®Õn Th¨ng Long. 17. Kh¸i niÖm Kinh B¾c, xuÊt hiÖn tõ ®Çu thêi Lý, th«ng dông trong

217

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thêi Lª, bao gåm vïng Hµ B¾c ngµy nay (B¾c Giang vµ B¾c Ninh cò). Xem §¹i Nam nhÊt thèng chÝ - B¾c Ninh tØnh, vµ §µo Duy Anh, §Êt nöíc ViÖt Nam qua c¸c ®êi, Hµ Néi, 1964. 18. Trong thÇn tÝch 3 vÞ töíng hä NguyÔn, næi bËt lµ nh÷ng chi tiÕt thªm sau: c¸c töíc hiÖu, viÖc x©y lÇu vµ lý do cña nã, tù ®iÒn, ¸ng m©y hång. ë ®©y, chóng t«i chØ muèn nhÊn m¹nh nguån gèc cña hä tªn g¸n cho ba vÞ. C¨n cø vµo lêi kÓ miÖng còng nhö c¸c gia ph¶ cßn l¹i ë Kim Nç th× hä lín nhÊt vµ cö tró l©u ®êi nhÊt t¹i ®©y lµ hä NguyÔn, nghÜa lµ cïng téc danh víi 3 anh em Hé - HiÓn - VÜnh. ¤ng tæ hä NguyÔn, tù Phóc ChÝnh mçi ®êi lµ 25 n¨m (qua kinh nghiÖm ®iÒn d·, chóng t«i thÊy r»ng, trong hoµn c¶nh x· héi ta thêi tröíc, chØ nªn tÝnh mçi ®êi lµ 20 n¨m), th× cô Phóc ChÝnh míi ®Õn Kim Nç tröíc ®©y 350 n¨m , vµo thêi Lª m¹t, ®¸ng löu ý h¬n lµ tªn ba anh em hä NguyÔn: Hé – HiÓn – VÜnh râ rµng kh«ng ph¶i lµ tªn mµ chØ øng víi töíc hiÖu cña 3 vÞ (Hé Quèc..., HiÓn øng..., §«ng VÜnh...). Qua ®iÒu tra d©n téc häc ë vïng §«ng Anh (ngo¹i thµnh Hµ Néi), chóng t«i thÊy mét sè hä quy nguån gèc cña m×nh tËn thêi Hïng Vö¬ng – An Dö¬ng Vö¬ng. Hä Trö¬ng ë lµng Xu©n Canh kÓ r»ng mét ngöêi con g¸i trong hä tõng lÊy vua Hïng: ®×nh Xu©n Canh thê mét ngöêi con trai cña Hïng Vö¬ng mµ mÑ lµ bµ hä Trö¬ng nµy. Hä Dö¬ng ë lµng Chiªm Tr¹ch tù hµo r»ng vî Nåi HÇu lµ ngöêi trong lµng, ®×nh Chiªm Tr¹ch thê Nåi HÇu, töíng cña An Dö¬ng Vö¬ng. 19. VÒ nh÷ng truyÒn thuyÕt ®öîc x©y dùng trªn c¬ së s¬ ®å nµy, xem Cao Huy §Ønh, Ngöêi anh hïng lµng Dãng, Hµ Néi, 1969. Chö¬ng II. Cã thÓ kÓ thªm truyÒn thuyÕt mµ TrÇn Gia Linh (Tröêng ®¹i häc Sö ph¹m Hµ Néi) ®· c«ng bè trong Héi nghÞ trao ®æi vÒ truyÒn thuyÕt thêi kú Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phó, häp t¹i VÜnh Phó håi th¸ng 7-1970; tröíc ®©y, lµng Phñ §øc (thuéc huyÖn Phï Ninh, tØnh VÜnh Phó ngµy nay) thê ba anh em còng lµ töíng cña Hïng Vö¬ng. §¸nh Thôc xong, ba vÞ lui qu©n vÒ Phñ §øc, vµ “hãa” t¹i ®Êy. Nh©n d©n x©y miÕu thê trªn ba qu¶ nói V¨n - L¹n - §Òn. VÒ mÆt thÇn tho¹i, kh¸i niÖm nói cã

218

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI liªn quan ®Õn kh¸i niÖm ngöêi khæng lå vµ kh¸i niÖm trêi (vÝ dô: ThÇn trô trêi trong thÇn tho¹i cña nhiÒu d©n téc). §Õn mét ®o¹n sau, ta sÏ thÊy r»ng c¸c nh©n vËt trong truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng Ýt nhiÒu ®Òu g¾n víi nói. 20. Kinh Thö xem m©y n¨m s¾c lµ triÖu chøng “th¸nh qu©n” ra ®êi (ngò s¾c töíng vËn - m©y n¨m s¾c b¸o tin mõng). Tõ ®ã, h×nh ¶nh m©y, víi nh÷ng s¾c vµ d¹ng kh¸c nhau ®ång thêi còng øng víi nh÷ng con ngöêi g¾n víi kh¸i niÖm Êy. VÝ dô: Trang Tö dïng h×nh ¶nh m©y tr¾ng (b¹ch v©n) ®Ó ngô ý Èn dËt, nhµn t¶n, ®ång thêi kh«ng khái gîi ®Õn ngöêi Èn sÜ... Ch¾c h¼n h×nh töîng m©y n¨m s¾c, m©y ®á... ®· tõ Nho häc thÊm qua §¹o gi¸o. Trªn tranh thê ë nöíc ta, ch¼ng h¹n nghÖ nh©n kh«ng quªn vÏ m©y mµu bªn trªn c¸c nh©n vËt siªu nhiªn (Bµ Chóa Thöîng Ngµn, CËu Hoµng Ba, B¹ch Hæ... ). 21. Cã thÓ tham kh¶o b¶n b¸o c¸o cña NguyÔn Léc (Ty V¨n ho¸ VÜnh Phó) t¹i Héi nghÞ trao ®æi vÒ truyÒn thuyÕt thêi kú Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phó, häp t¹i VÜnh Phó håi th¸ng 7-1970 do Chi héi V¨n nghÖ d©n gian tØnh VÜnh Phó tæ chøc. §ång thêi, xem c¸c bµi cña §µo Duy Anh, §ç V¨n Ninh, NguyÔn Duy Hinh... bµn vÒ An Dö¬ng Vö¬ng vµ nöíc ¢u L¹c, trong Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, sè 3- 4, th¸ng 12- 1969. 22. Hïng Vö¬ng sù tÝch Ngäc ph¶ cæ truyÒn (Thö viÖn khoa häc X· héi, sè A. 227, ch÷ H¸n) nãi r»ng Thôc Ph¸n lµ “bé chóa Ai Lao”. “Ai Lao bé” lµ mét trong sè 15 “bé” cña nöíc V¨n Lang. “Ai Lao” nãi ®©y lµ ®Êt nµo? lµ nöíc Lµo ngµy nay, lµ ®Êt cña “Ai Lao Di” ë V©n Nam ngµy tröíc? VÊn ®Ò cßn cÇn nghiªn cøu thªm. 23. C¸c ngäc ph¶ An Dö¬ng Vö¬ng ®Òu kh«ng nãi ®Õn nh÷ng chi tiÕt sau nµy: §Õn 20 tuæi Thôc Ph¸n ®Þnh ®¸nh Vua Hïng, nhöng chó Ph¸n can ng¨n. Hai n¨m sau, Ph¸n ®¸nh - chó Ph¸n vµ mét sè bé töíng cña Vua Hïng më cöa cho Thôc Ph¸n vµo. Theo ngäc ph¶, sau nhiÒu trËn chiÕn ®Êu gi÷a T¶n Viªn s¬n th¸nh vµ Thôc Ph¸n, th× T¶n Viªn khuyªn Vua Hïng nhöêng ng«i cho Thôc. Nhö vËy, v¨n b¶n phong kiÕn (ngäc ph¶) th× nhÊn m¹nh chñ ®Ò nhöêng ng«i. Cßn truyÒn

219

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thuyÕt d©n gian, sau khi ®· tiÕp thu chñ ®Ò c¬ b¶n Êy, l¹i thªm vµo (hay vÉn cßn gi÷ l¹i) mét sè chi tiÕt cã t¸c dông n©ng cao kÞch tÝnh cho tÝch truyÖn: tranh giµnh mét ngöêi con g¸i, ®Þnh ®¸nh, chó can, l¹i ®¸nh, néi c«ng ngo¹i kÝch. Cßn sö cò (Thuû kinh chó) th× chØ ghi ng¾n gän r»ng Thôc Ph¸n ®· ®em binh ®¸nh diÖt Hïng Vö¬ng. 24. Theo ngäc ph¶ Hïng Vö¬ng – Hïng Vö¬ng sù tÝch ngäc ph¶ cæ truyÖn (Thö viÖn khoa häc X· héi, sè A. 227, ch÷ H¸n)- th× Hïng DuÖ Vö¬ng, tøc Vua Hïng thø 18 lÊy c¶ th¶y 100 vî, sinh h¹ 20 trai vµ 6 g¸i, 20 trai vµ 4 g¸i chÕt sím chØ cßn l¹i 2 g¸i. 25 Xem Tröêng ca T©y Nguyªn, Hµ Néi, 1963. 26. ¸ng mo §Î ®Êt ®Î nöíc kÓ lÞch sö truyÒn kú cña loµi ngöêi - mµ tröêng ca ®ång nhÊt víi lÞch sö cña d©n téc Möêng-, tõ khi con ngöêi ra ®êi víi cuéc t¹o thiªn lËp ®Þa, cho ®Õn lóc ph¸t triÓn tõ vïng nói vÒ ®ång b»ng, ®Ó råi lËp nªn triÒu ®×nh víi Vua DÞt Dµng (mµ chóng t«i ngê lµ biÕn ©m cña “ViÖt Vö¬ng”) ë KÎ Chî. §Ó x©y cung ®iÖn, vua ph¸i mét ngöêi ®i s¨n am hiÓu nói rõng, lµ §¸ §Ìn §¸ §Ñc (¤ng §Ìn ¤ng §Ñc), ®i tïm c©y “chu ®ång chu s¾t” ë gi÷a rõng s©u. Vöît nhiÒu gian khã, ngöêi thiÖn x¹ t×m thÊy c©y thÇn. VÒ sau, «ng bá m×nh khi nhËn nhiÖm vô nguy hiÓm nhÊt trong viÖc chÆt c©y. §¸ §Ìn §¸ §Ñc chÕt råi, xö¬ng cèt cña «ng cßn gãp phÇn gi¶i quyÕt khã kh¨n ®Ó ®öa c©y tõ rõng s©u vÒ ®Õn kinh kú. MÆc dï kh«ng ph¶i lµ mét thiªn anh hïng ca, theo nghÜa th«ng dông cña ch÷ Êy, chuyÖn §Î ®Êt ®Î nöíc kh«ng thiÕu nh÷ng nh©n vËt hµo hïng. Tuy nhiªn, ¸ng mo ®· dµnh nh÷ng lêi th¾m thiÕt nhÊt ®Ó ca tông §¸ §Ìn §¸ §Ñc, ngöêi lao ®éng anh dòng mµ b×nh dÞ. 27. T¹i mét sè vïng ë ®ång b»ng B¾c Bé, ngöêi ViÖt ph¸t ©m o thµnh ¨: L¹c Long th× ®äc lµ L¹c L¨ng; ®ãng ®äc thµnh ®¾ng... Còng do mét nguyªn t¾c biÕn ©m tö¬ng tù, mµ cã vïng nhö Cæ Loa vµ phô cËn, l¹i ph¸t ©m u thµnh a: Thôc thµnh Th¹c... Th¹c nghÜa lµ: to lín. Tõ ®ã ®Õn chç gi¶i thÝch kh¸i niÖm “Thôc” b»ng vãc ngöêi cao lín cña Ph¸n con ®öêng kh«ng cßn xa n÷a.

220

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 28. Vïng §u §uæm ë ven s«ng CÇu, trªn ®Þa phËn tØnh Th¸i Nguyªn cò. Buæi ®Çu, §øc th¸nh Tam Giang cã thÓ chØ lµ thÇn s«ng, vÒ sau ®öîc ghÐp vµo c¸c nh©n vËt Trö¬ng Hèng - Trö¬ng H¸t, hai vÞ töíng cña TriÖu Quang Phôc. TriÖu Quang Phôc bÞ giÕt, Lý PhËt Tö triÖu hai «ng ®Õn: hai «ng kh«ng tu©n lÖnh, uèng thuèc ®éc mµ chÕt. (Xem ViÖt ®iÖn u linh, S¸ch ®· dÉn, tr. 38; vµ LÜnh Nam chÝch qu¸i, S¸ch ®· dÉn, tr. 75-76). 29. Xem ViÖt ®iÖn u linh, S¸ch ®· dÉn, tr. 45. 30. Xem chó thÝch 5. 31. ¤ng Nói, ¤ng Chon Von, ThÇn §ét Ngét... ®öîc thê t¹i nhiÒu n¬i ë VÜnh Phó. Kh«ng cã sù tÝch. Cã thÓ kÓ thªm rõng nói Tam §¶o ®öîc nhµ Lª phong lµ Thanh S¬n ®¹i vö¬ng (xem ViÖt ®iÖn u linh, S¸ch ®· dÉn, tr.65). 32. Tµi liÖu do TrÇn Gia Linh, Tröêng ®¹i häc Sö ph¹m Hµ Néi, c«ng bè trong b¶n b¸o c¸o ®äc t¹i Héi nghÞ vÒ truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phó, häp t¹i VÜnh Phó th¸ng 7-1970. 33. Theo truyÒn thuyÕt d©n gian ë lµng Phï §æng vµ vïng phô cËn, th× Th¹ch Linh töíng ¢n, lµm ngùa ®¸, vµ b¾t d©n c¾t cá cho ngùa ®¸ ¨n, nÕu ngùa kh«ng ¨n th× giÕt ngöêi c¾t cá. 34. Th¹ch töíng qu©n, hay ChuyÓn Th¹ch töíng ®¹i vö¬ng, ®öîc d©n lµng Tiªn L¸i thê (xem B¾c Giang ®Þa chÝ, b¶n chÐp tay Thö viÖn Sö häc, tr. 190-196). (Xem Hoa B»ng: Kh¶o luËn vÒ chuyÖn Th¹ch Sanh, Hµ Néi, 1957, tr. 70). 36. Theo Cao B»ng thùc lôc, do NguyÔn H÷u Cung so¹n vµo ®Çu ®êi NguyÔn (chóng t«i sö dông b¶n dÞch chÐp tay cña Khoa Sö, Tröêng ®¹i häc Tæng hîp), th× döíi triÒu Lª cã ngöêi vÒ ®i s¨n ë ch©u Th¸i Nguyªn (thuéc tØnh Cao B»ng thêi NguyÔn), tªn lµ N«ng §¾c Th¸i (®öîc thÇn nh©n cho ná quý vµ tªn quý th¶y ®Òu b»ng ®ång, b¾n mét ph¸t ho¸ thµnh tr¨m mòi tªn, tr¨m ph¸t tr¨m tróng, b¾n xong l¹i thu ®öîc tªn

221

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thÇn vÒ. Nghe tin, phiªn môc ch©u Th¸i Nguyªn bÊy giê, tªn lµ BÕ Kh¾c ThiÖu, bÌn dïng N«ng §¾c Th¸i, hßng lîi dông ná thÇn cña Th¸i ®Ó chèng l¹i triÒu ®×nh, ThiÖu lËp möu giÕt Th¸i ®Ó chiÕm ná quý. Nhöng mçi khi ThiÖu ®em ná ra b¾n, tªn cø bay ngang, kh«ng tróng ®Ých. VÒ sau, BÕ Kh¾c ThiÖu bÞ qu©n triÒu ®×nh b¾t ®öîc. Trong lêi tùa ®Çu s¸ch, NguyÔn H÷u Cung nãi râ rµng ®· “gãp nhÆt nh÷ng viÖc cò, råi xÐn bít ch÷a l¹i”. Nhö vËy, chuyÖn ná thÇn cña N«ng §¾c Th¸i (hay cña mét nh©n vËt nµo kh¸c) h¼n ®· ®öîc löu hµnh ë ®Þa phö¬ng tõ tröíc thêi NguyÔn. 37. Quý téc trung ö¬ng ë Nam ViÖt lµ ngöêi H¸n (TriÖu §µ ch¼ng h¹n). Cßn cö d©n chñ yÕu, còng nhö quý téc ®Þa phö¬ng, cã thÓ lµ ngöêi Choang cæ (kÕt hîp víi nh÷ng yÕu tè M· Lai vïng duyªn h¶i?). ChÝnh v× thÕ mµ, khi tÓ töíng Nam ViÖt, lµ L÷ Gia (ngöêi H¸n), ch¹y trèn vÒ phÝa biÓn, th× mét “quan lang” ®Þa phö¬ng- mang tªn hä kh«ng H¸n tÝ nµo: §« Kª,®· giÕt «ng, nép ®Çu cho qu©n nhµ H¸n. Tµi liÖu hiÖn cã chöa cho phÐp nãi ch¾c r»ng ngöêi “cëi trÇn... xöng vö¬ng” ë nöíc ¢u L¹c, cïng cö d©n döíi quyÒn «ng (tøc ngöêi ¢u ViÖt vµ ngöêi L¹c ViÖt) thuéc khèi téc ngöêi nµo. ChØ cã thÓ pháng ®o¸n r»ng: C¶ “Vua” lÉn d©n ®Òu kh«ng ph¶i lµ ngöêi H¸n; viÖc “lËp quèc” ë ¢u L¹c chñ yÕu lµ kÕt qu¶ vËn ®éng néi t¹i cña x· héi b¶n ®Þa. 38. Nöíc Nam ChiÕu ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kû VII-VIII. C¨n cø vµo §öêng Thö - Nam ChiÕu truyÖn vµ vµo Man Thö cña Phµn Xöíc, th× tiÒn th©n cña nöíc Nam chiÕu lµ s¸u chiÕu (ChiÕu lµ tªn gäi thñ lÜnh ®Þa phö¬ng). ChiÕu M«ng X¸ ë vÒ phÝa nam, nªn gäi lµ Nam ChiÕu. VÒ sau, M«ng X¸ thu c¶ 6 chiÕu vµo mét mèi, lËp thµnh nöíc Nam ChiÕu, mµ trung t©m lµ §¹i Lý, tøc C«n Minh ngµy nay, t¹i tØnh V©n Nam. H¹t nh©n téc ngöêi cña nöíc Nam ChiÕu lµ ngöêi Tho¸n; §«ng Tho¸n « man- T©y Tho¸n b¹ch man. Theo nh÷ng c«ng tr×nh tö¬ng ®èi gÇn ®©y cña c¸c nhµ nghiªn cøu Trung Quèc th× ngöêi Tho¸n nãi nh÷ng phö¬ng ng«n thuéc hÖ T¹ng MiÕn... Nãi chung, Nam ChiÕu lµ mét tËp hîp nhiÒu téc ngöêi; bªn c¹nh ngöêi Tho¸n, cßn c¶ ngöêi Th¸i n÷a, bÊy giê

222

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI gäi lµ Kim Xi man (= man r¨ng vµng). Tó Cöíc man (= man x¨m ch©n), Tó Diªn man (= man x¨m mÆt)... Vµo thÕ kû VIII, xuÊt hiÖn vö¬ng quèc Pagan trªn ®Êt MiÕn §iÖn ngµy nay. §Çu thÕ kû thø XIII, cïng víi sù suy vong cña nhµ Tèng ë Trung Quèc, mét sè vö¬ng quèc nhá ra ®êi ë miÒn nam V©n Nam: M«gaung ë phÝa B¾c Bham«, M«nª hay Möêng Nai ë trªn chØ löu s«ng Xaluen, Ah«m ë Axam. Còng vµo thêi kú nµy, theo truyÒn thuyÕt Lµo, th× mét thñ lÜnh Lµo lµ Khun B« R«m, ®em ngöêi Lµo xu«i dßng NËm U ®Õn ®Þnh cö ë miÒn Lu«ng Prabang ngµy nay, ®Ó råi, ®Õn gi÷a thÕ kû thø XIII, ®· xuÊt hiÖn nh÷ng vö¬ng quèc ®Çu tiªn cña ngöêi Th¸i, ë löu vùc s«ng Mªnam, víi trung t©m Xukh«thai, vÒ sau ®ã lµ Agiuthia.

223