Van Hoa Va Toc Nguoi 5_982

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

mÆt trêi víi nghi lÔ trªn nÖ¬ng cña ngÖêi m·ng (m¹ng Ö) ë T©y B¾c ViÖt Nam* Hai mö¬i nh¨m n¨m ®· tr«i qua, t«i cßn nhí m·i ngµy Êy, khi Thanh Thiªn vµ t«i cßn lµ nh÷ng chµng trai ®Çy s«i næi vµ nhiÖt huyÕt. Chóng t«i nh÷ng trÝ thøc míi cña nöíc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ, h¨m hë víi nh÷ng böíc ®Çu tiªn trªn con ®öêng cña ngµnh d©n téc häc non trÎ. Ngµy Êy do duyªn nî xa x«i t«i ®· chän Möêng lµm miÕng ®Êt t×m hiÓu. Cßn ngöêi b¹n t«i - anh Thanh Thiªn - chän ngöêi M·ng (M¹ng ¦) ®Ó ®iÒn d·. NÕu nhö víi ngöêi Möêng t«i gÆp biÕt bao trë ng¹i ®Ó vöît qua “phßng tuyÕn” cña ngöêi ®i tröíc (Bµ J.Cuisinier) th× b¹n t«i, anh Thanh Thiªn (ngöêi Ba Na) ®· gÆp may. V× qua hai ®ît ®iÒn d· vµo nh÷ng n¨m 1960 ®· thu ®öîc nhiÒu tö liÖu quý, mµ anh lµ mét nhµ d©n téc häc tµi hoa, nªn chØ cÇn ®«i chót d÷ kiÖn lµ cã thÓ hoµn tÊt c«ng viÖc mµ viÖn D©n téc häc giao cho anh. Trong ®¸m tö liÖu ngæn ngang mµ Thanh Thiªn ®em vÒ tõ T©y B¾c xa x«i, t«i chöa gióp anh ®öîc bao l¨m, nhöng lµ b¹n th©n víi nhau, anh cho t«i biÕt nh÷ng tö liÖu cña anh vÒ ngöêi M·ng. Lóc ®Çu, khi xem tµi liÖu cña anh, t«i thÊy ngê ngî, nhöng chØ thÕ th«i th× chöa ®ñ, vèn hay tß mß, t«i xem kü h¬n, chît b¾t gÆp mét d÷ liÖu mµ t«i thÊy hay, ®¸ng kÓ h«m nay, nhö nhiÒu

456

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröêng hîp ®· x¶y ra, t«i ph¶i c«ng bè tµi liÖu Êy mµ chöa xin phÐp chñ nh©n cña nã, còng lµ cùc ch¼ng ®·. Giê ®©y chóng ta cïng xem chuyÖn Êy nhö lµ chuyÖn ®· råi. §äc kü tµi liÖu cña Thanh Thiªn, céng víi hiÓu biÕt cña c¸ nh©n, t«i ngê sè tµi liÖu vÒ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦ thÊp tho¸ng bãng d¸ng cña nghi lÔ thê mÆt trêi. Kh«ng hiÓu c¶m gi¸c cã chÝnh x¸c hay sai, t«i còng cø tr×nh ra ®©y vµi d÷ kiÖn gäi lµ gãp chót Ýt vµo c«ng viÖc nghiªn cøu mµ nhiÒu ngöêi ®ang rÊt quan t©m. Tõ l©u, ®· cã nhiÒu bµi nghiªn cøu cho t«i biÕt nghi lÔ trªn nö¬ng còng gièng nhö nghi lÔ trªn ruéng nöíc, phô thuéc vµo bèn kh©u lín: Chän gièng, ®èt nö¬ng Chäc lç, tra h¹t Lµm cá (trong tröêng hîp cã l¾m cá) Thu ho¹ch Tö liÖu tá lé r»ng ngöêi M¹ng ¦ kh«ng cã lµm cá, tøc chØ chñ yÕu cã hai kh©u ®Çu vµ cuèi, trong ®ã c¸c kh©u chÝnh ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ. Trong c¸c nghi lÔ Êy, c¸ch thÓ hiÖn râ cã lÏ lµ ë kh©u hai vµ kh©u bèn (nghÜa lµ kh©u chäc lç tra h¹t vµ kh©u thu ho¹ch). NÕu nhö trong hai kh©u Êy nghi lÔ ®ông kh¸ râ ®Õn mÆt trêi th× kh©u chän gièng vµ ®èt nö¬ng cßn lµ ®iÒu cÇn ph¶i ®iÒu tra thªm, v× ®èt nö¬ng theo chç t«i biÕt tõ c¸c téc ngöêi kh¸c còng ph¶i cã mét ho¹t ®éng t«n gi¸o nµo ®ã mµ tµi liÖu cña Thanh Thiªn chØ ®Æt ra mét dÊu hái, dÊu hái Êy t«i chöa cã ®iÒu kiÖn x¸c minh(1). §i vµo kh©u chäc lç tra h¹t, tµi liÖu cho biÕt ngöêi M·ng

457

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI phÇn lín lµm nö¬ng ë xa nhµ. Muèn ®i lµm nö¬ng, mäi ngöêi ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhµ vµo lóc nöa ®ªm ®Ó mê s¸ng ®Õn nö¬ng. Do ®Æc ®iÓm ngöêi M¹ng ¦ kh«ng chuyÓn n¬i cö tró theo nö¬ng nhö mét sè téc ngöêi kh¸c, nªn cµng nhiÒu n¨m, nö¬ng cña hä cµng xa n¬i ë. ë ngöêi M¹ng ¦ mçi tiÓu gia ®×nh lµm mét nö¬ng, nªn tr¶i qua nhiÒu ®êi nö¬ng rÊt réng. MÆt kh¸c, nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦ n»m trªn triÒn nói cao, rÊt dèc. ChÝnh v× nö¬ng réng, xa nhµ nªn ngöêi M¹ng ¦ ph¶i thùc hiÖn chäc lç tra h¹t xong trong mét ngµy. Yªu cÇu Êy mét tiÓu gia ®×nh kh«ng lµm næi, nªn ®· tõ l©u l¾m råi, ngöêi trong lµng ph¶i tö¬ng trî nhau. Trong ho¹t ®éng tö¬ng trî Êy, hä ®· ph©n c«ng nhau, ®µn «ng chäc lç, ®µn bµ tra h¹t. Cø tõng cÆp ®µn «ng - ®µn bµ nhö vËy, v× nö¬ng rÊt to vµ dèc nªn tõ tê mê s¸ng, b¾t ®Çu chäc lç tra h¹t lµ hä xÕp thµnh tõng ®«i döíi ch©n nö¬ng, nö¬ng h×nh ch÷ nhËt. NÕu ®øng tõ döíi ch©n nö¬ng nh×n lªn, hä xÕp hµng tõng cÆp mét ë gãc nö¬ng bªn tr¸i phÝa döíi råi cø thÕ l©n ®i. §iÓm më ®Çu lµ chç dµnh cho cÆp vî chång «ng chñ nö¬ng råi tiÕp ®Õn c¸c cÆp kh¸c theo chiÒu tõ tr¸i qua ph¶i. Cã tröêng hîp nh÷ng ngöêi chöa vî chöa chång th× thÝch ®øng víi ai thµnh cÆp tuú ý, v× nhÊt thiÕt mçi cÆp ph¶i cã mét nam vµ mét n÷. Nh÷ng cÆp ®øng cuèi vÒ phÝa bªn ph¶i cña hµng gåm nh÷ng ngöêi vî ®i lµm chång kh«ng ®i hoÆc ngöîc l¹i (chøng tá cùc ch¼ng ®· ph¶i thÕ). Nhö vËy v« h×nh chung cã yÕu tè phån thùc trong ®ã, còng gièng nhö sù kiÖn ®µn «ng chäc lç, ®µn bµ tra h¹t. Tröíc khi xÕp cÆp, chñ nö¬ng ®øng ë gãc tr¸i döíi d·y, kh«ng bao giê b¾t ®Çu tõ tay ph¶i cña ngöêi ®øng döíi nói nh×n lªn nö¬ng cho dï trªn ®öêng ngöêi ta ®Õn gãc ph¶i cña nö¬ng

458

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröíc còng ph¶i ®i qua gãc tr¸i ®Ó xÕp hµng. LÔ ®Çu tiªn ph¶i lµm lµ ë chç Êy. Lóc ®Çu «ng chñ nö¬ng trång mét c¸i c©y cã søc sèng khoÎ, cao, nhiÒu h¹t(?) (tiÕng M¹ng ¦ gäi c©y nµy lµ g× t«i kh«ng cßn nhí râ) vµo chç Êy. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng trång c©y Êy trªn nö¬ng lµ mong cho c©y lóa còng mäc xanh tèt, khoÎ, cao, nhiÒu h¹t nhö thÕ. Xong lÔ nµy míi s¾p xÕp c¸c ®«i nhö võa kÓ trªn. Khi c¸c cÆp ®· ®øng vµo vÞ trÝ nhö quy öíc lµ b¾t ®Çu chäc lç tra h¹t. Trong kh©u thao t¸c nµy cña ngöêi M¹ng ¦, thÕ ®øng cña tõng cÆp h¬i kh¸c so víi bè trÝ chäc lç tra h¹t cña ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Thöîng. NÕu nhö ë c¸c téc ngöêi nµy, ngöêi ®µn «ng cÇm gËy chäc lç ®i tröíc, ngöêi ®µn bµ ®i theo sau tra h¹t. Th× ë ngöêi M¹ng ¦ hai ngöêi cña cÆp ®øng ®èi diÖn víi nhau. Ngöêi ®µn «ng ®øng x©y löng l¹i phÝa nói nhö nh×n xuèng thÊp, ngöêi ®µn bµ nh×n lªn. Ngöêi ®µn «ng lïi ®Ó chäc lç, ngöêi ®µn bµ tiÕn ®Ó tra h¹t. Do c¸ch lµm nhö vËy nªn c«ng ®o¹n chäc lç tra h¹t cã vÎ chËm h¬n so víi c¸c téc ngöêi kh¸c. §Ó xö lý chç yÕu nµy cña thãi quen, ngöêi ®µn «ng chäc lç theo hµng ngang, chäc n¨m lç trªn mét mÐt, thø tù chäc tõ tr¸i qua ph¶i. Ngöêi ®µn bµ quú xuèng chÜa h¹t vµo n¨m lç Êy. Ngöêi ®µn «ng lïi mét böíc, ngöêi ®µn bµ tiÕn lªn, cø thÕ ®Õn gãc nö¬ng bªn ph¶i th× nghØ. Nh÷ng dßng tö liÖu trªn khiÕn t«i chó ý ®Õn nh÷ng chi tiÕt: c¸c cÆp nam n÷ ®øng ®èi diÖn nhau, h×nh ¶nh cña thao t¸c chäc lç tra h¹t lÆp ®i lÆp l¹i biÓu töîng cho sù giao phèi, nh»m vµo sù sinh s«i, n¶y në. Tröêng hîp nh÷ng cÆp ®øng cuèi cïng ph¶n ¸nh c¸i tinh thÇn phån thùc Êy. Khi nghØ, nh÷ng ngöêi tham gia chäc lç tra h¹t muèn ®ïa giìn c¸i g× còng ®öîc, kh«ng cÇn kiªng c÷, chØ trõ mét ®iÒu, gËy chäc lç ph¶i ®Æt ®Ó xu«i theo bãng mÆt trêi ë phÝa trªn rÉy,

459

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kh«ng ®öîc c¾m. Hµnh ®éng Êy ngô ý gËy chäc lç lµ mét vËt thiªng. Mµ vËt thiªng trong t«n gi¸o n«ng nghiÖp s¬ khai lµ cã thÓ truyÒn n¨ng lùc mÆt trêi, nªn bao giê còng thÕ, ph¶i ®Ó gËy chäc lç xu«i theo tia s¸ng mÆt trêi, ®Çu tµy hÊp thu n¨ng lùc truyÒn vÒ ®Çu nhän, v× khi c¾m gËy chäc lç xuèng ®Êt ®Ó tra h¹t lµ ®· truyÒn ®i mét chót n¨ng löîng, nªn cÇn ph¶i tÝch thªm. Sau khi nghØ, mäi ngöêi l¹i tôt xuèng döíi nö¬ng tiÕp tôc ®i lªn, kho¶ng n¨m, s¸u lÇn nhö thÕ th× tra h¹t kÝn nö¬ng, con sè nµy cã thÓ thay ®æi tuú nö¬ng to hay nö¬ng nhá. Thöêng hä ph¶i tÝnh to¸n sao cho c«ng viÖc xong tröíc hai, ba giê chiÒu ®Ó kÞp vÒ nhµ v× ®öêng ®i kh¸ xa. NÕu nhö lóc b¾t ®Çu tõ ®iÓm ®Çu gãc nö¬ng bªn tr¸i cã mét nghi lÔ nhá, th× khi kÕt thóc t¹i ®iÓm cuèi t¹i gãc nö¬ng bªn ph¶i còng b»ng mét nghi lÔ. Mäi ngöêi xÕp gËy chäc lç theo mét thø tù ®· ®öîc quy öíc tõ thuë xa xöa ë bªn ngoµi nö¬ng, riªng gËy cña «ng chñ nö¬ng ®öîc c¾m t¹i ®iÓm cuèi cïng cña gãc nö¬ng, mäi ngöêi tham gia trong buæi chäc lç tra h¹t ngåi vßng trßn quanh c©y gËy ®ã. Tröíc ®ã «ng chñ nö¬ng lÊy mét sè cá, d©y buéc lªn ®Çu tï cña gËy (c©y cá g× còng ®öîc, chø kh«ng b¾t buéc theo mét quy c¸ch nµo c¶). Mäi ngöêi nh×n lªn c©y gËy vµ thÇm cÇu khÊn trong lßng “mong cho c©y lóa ph¸t triÓn cao tèt nhö c©y gËy chäc lç”. Cã thÓ nãi lÇn ®Çu tiªn ta thÊy mét nghi lÔ n«ng nghiÖp s¬ khai, ®Õn møc kh«ng cÇn cã nghi thøc t¸ch khái ho¹t ®éng lao ®éng, mµ thÊm vµo quy c¸ch, tö thÕ, ®éng t¸c lao ®éng. Kh«ng cã ®éng t¸c, tö thÕ, vÞ trÝ ®Ó thùc hiÖn nghi lÔ, kh«ng ®ßi hái mét bµi khÊn nµo c¶. C¸ch s¾p xÕp tõng cÆp nam n÷ trªn nö¬ng theo vî chång vµ nh÷ng cÆp cuèi ë xa chç c©y phån thùc võa dùng lµ cÆp cùc ch¼ng ®· t«i ph¶i chÊp nhËn anh, v× ®©y lµ biÓu töîng

460

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña hµnh ®éng nam n÷ giao tiÕp, c¸c cÆp nµy chÝnh lµ nh÷ng biÖt lÖ kh¼ng ®Þnh quy luËt chung. BiÓu töîng cña sù phån thùc còng thÓ hiÖn ë tö thÕ cña ngöêi nam vµ ngöêi n÷ khi chäc lç tra h¹t. C¸ch ®Æt c©y gËy trªn ®Çu nö¬ng ®Ó lÊy n¨ng löîng mÆt trêi còng nhö sù di chuyÓn tæng thÓ cña ngöêi lao ®éng theo höíng ngöîc chiÒu kim ®ång hå cho phÐp nghÜ ®Õn tÝn ngöìng thê phông mÆt trêi. Nhö vËy trong kh©u chäc lç tra h¹t cña ngöêi M¹ng ¦ cã Ýt nhÊt s¸u nghi lÔ phån thùc. Böíc sang kh©u thu ho¹ch, vai trß chÝnh trong lÔ thøc lµ bµ vî «ng chñ nö¬ng, ngöêi M¹ng ¦ gäi lµ M¹ Ngä (tøc mÑ lóa). Bµ MÑ lu¸ ë mçi téc ngöêi cã nh÷ng vai trß kh¸c nhau, cã bµ MÑ lóa xuÊt hiÖn trong nghi lÔ cña kh©u chäc lç tra h¹t, cßn bµ MÑ lóa cña ngöêi M¹ng ¦ xuÊt hiÖn trong kh©u thu ho¹ch. Muèn lµm MÑ lóa ë ngöêi M¹ng ¦ ph¶i ®¸p øng mét sè ®iÒu kiÖn, thø nhÊt bµ MÑ lóa ph¶i lµ bµ chñ nö¬ng, ngöêi ®µn bµ ®Õn tuæi nµo ®ã mµ kh«ng cã con th× kh«ng ®öîc lµm MÑ lóa, ®ang thÊy th¸ng, bÈn m×nh còng kh«ng ®öîc phÐp lµm MÑ lóa. Trong tröêng hîp bµ chñ kh«ng lµm ®öîc MÑ lóa ngöêi thay thÕ lµ mét ngöêi phô n÷ bªn nhµ chång. Tèt nhÊt lµ chÞ em ruét cña «ng chñ nö¬ng (v× ngöêi M¹ng ö quan hÖ theo phô hÖ, tiÓu n«ng). NÕu kh«ng cã chÞ em ruét hoÆc chÞ em kh«ng ®Õn ®öîc, th× chÞ em hä cña «ng chñ nö¬ng, thËm chÝ con g¸i cña «ng còng cã thÓ thay thÕ mÑ, tèt nhÊt lµ ngöêi ®«ng con c¸i. Ngöêi ®öîc chän lµm MÑ lóa ph¶i kiªng kþ mét sè mãn ¨n tröíc ba ngµy, sè ngµy h×nh nhö thay ®æi theo tõng lµng. Suèt trong thêi gian hai ba ngµy ®ã MÑ lóa ph¶i ¨n kiªng, ë riªng kh«ng ®öîc n»m chung víi chång con, h¹n chÕ nãi, nÕu cã nãi th× còng chØ nãi thÒu thµo, kh«ng ®öîc nãi to. Nhö thÕ cã nghÜa ngöêi ®µn bµ ®ã ®· ®ãng vai trß MÑ lóa mÊy ngµy tröíc khi thu ho¹ch.

461

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI H«m gÆt lóa ph¶i chän giê ®Ó lªn nö¬ng, thöêng xuÊt ph¸t vµo nöa ®ªm, MÑ lóa bao giê còng ®i tröíc mäi ngöêi mét chót, kh«ng bao giê ®i chung. Mäi ngöêi ¨n mÆc xuÒnh xoµng, riªng MÑ lóa mÆc ®å lÔ ®Ñp ®Ï. Khi ®Õn nö¬ng trêi cßn chöa s¸ng, ngöêi ta c¾m vµo lèi ®i mét dÊu cÊm ®Ó b¸o cho mäi ngöêi ë ngoµi nö¬ng biÕt kh«ng ®öîc ®Æt ch©n vµo. DÊu cÊm nµy còng tö¬ng tù c¸i Ta Leo cña ngöêi Th¸i, Goaleo cña ngöêi Möêng lµ mét h×nh thøc thê mÆt trêi. Kho¶ng gi÷a nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦ thöêng cã hai c¸i lÒu, mét lµ vùa thãc, mét cho ngöêi canh nö¬ng ngñ. Nghi lÔ trong thu ho¹ch cña ngöêi M¹ng ¦ lÊy vùa thãc lµm trung t©m, tröíc vùa thãc ngöêi ta còng c¾m mét dÊu cÊm n÷a, dÊu cÊm ®ã còng n»m ë trung t©m cña nghi lÔ. Ngay khi mÆt trêi míi hÐ lµ b¾t ®Çu nghi lÔ thu ho¹ch. C¹nh dÊu cÊm, bµ MÑ lóa dïng hai tay kÐo xuèng chÝn bã lóa kh¸c nhau ë xung quanh. Mçi bã lóa Êy t¸ch rêi nhau, ®öîc xÕp gÇn nhö mét vßng trßn, ngän lóa ®Òu ®æ xuèng bªn döíi. Bµ ®Æt mét c¸i nia con mang s½n lªn trªn, tay tr¸i gi÷ nia, tay ph¶i bµ vÝt chÝn ngän cña chÝn bã lóa lªn nia sao cho ngän cña c¶ chÝn b«ng lóa Êy ®Òu höíng vÒ phÝa mÆt trêi ®ang mäc. Råi bµ lÊy viªn ®¸ thiªng chÆn lªn trªn(2) (trong nghi lÔ cña ngöêi Bana còng cã mét hßn ®¸ thiªng, gäi lµ T’moon). Trong khi tiÕn hµnh nghi thøc Êy bµ cã khÊn mét c©u ®¹i ý mêi hån lóa vÒ. Sau khi lµm xong nghi lÔ nµy mÆt trêi ®· lã lªn, ngöêi ta b¾t ®Çu thùc hiÖn phÇn gÆt lóa. Bµ MÑ lóa ®i ®Çu ®oµn, gÆt tõ chç ®Æt bµn thê (chiÕc nia) theo vßng trßn ngöîc chiÒu kim ®ång hå, cø thÕ ®i theo h×nh xo¸y èc ra. §oµn ngöêi ®i sau dµn hµng ngang theo höíng ®i cña bµ MÑ lóa. Qua nghi lÔ nµy, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cña sù cÇu phån thùc vµ nghi lÔ thê mÆt trêi ®· nªu ë phÇn trªn. Mäi

462

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi c¾t lóa thµnh löîm råi ®Æt xuèng ®Êt, bao giê b«ng còng ë phÝa tröíc höíng vÒ mÆt trêi. Ngöêi ta ®iÒu chØnh thÕ nµo ®Ó trªn nö¬ng cã mét ®öêng viÒn kh«ng gÆt ngay, réng kho¶ng mét s¶i tay. Lóc ®ã ngöêi ta míi chia nhau ®i ngöîc chiÒu kim ®ång hå ®Ó gÆt, c¸c löîm lóa còng ®öîc ®Æt theo ®öêng viÒn. Theo tËp qu¸n ngöêi M¹ng ¦, dÔ dµng ph©n biÖt ®öîc ®©u lµ nh÷ng löîm lóa gÆt ban ®Çu theo ®öêng trßn ë gi÷a vµ ®©u lµ löîm lóa gÆt sau trªn ®öêng viÒn. Khi ®öa thãc vµo vùa ngöêi ta cè g¾ng lµm mét ngµy cho xong, còng cã khi ph¶i kÐo qua ngµy h«m sau tuú theo löîng thãc nhiÒu hay Ýt. Cho dï mét hay hai ngµy, sau lóc gi÷a tröa, kho¶ng möêi ba giê ph¶i thùc hiÖn ®éng t¸c ®öa thãc vµo vùa. Tuú theo sè nh©n c«ng mµ ngöêi ta tæ chøc c¸ch ®öa thãc vµo vùa. Hä l¹i ®i theo vßng trßn, nh÷ng bã lóa nµo gÆt tröíc ®öîc ®öa vµo vùa tröíc, cuèi cïng nh÷ng löîm lóa n»m trªn ®öêng viÒn ®öîc ®Æt thµnh líp riªng trong vùa. Thø tù Êy nãi lªn r»ng nh÷ng löîm nµo ®öîc gÆt tröíc th× n»m döíi, nh÷ng löîm nµo gÆt sau th× n»m trªn. Nãi mét c¸ch kh¸c cã phÇn nghi thøc h¬n, nh÷ng löîm lóa nµo n»m gÇn bµn thê trung t©m vµ ®¸ thiªng th× n»m döíi, cµng xa th× n»m trªn, líp xa nhÊt n»m trªn cïng. Sau khi ®öa lóa vµo vùa, bµ MÑ lóa míi ra c¾t chÝn löîm lóa ban ®Çu, b©y giê bµ kh«ng ®Ó theo höíng cò, bµ cho b«ng chÜa vµo gi÷a, cÊt hßn ®¸ ®i, cø thÕ ®öa chÝn löîm lóa vµo vùa vµ ®Ó trªn cïng. NÕu ta chÊp nhËn r»ng hßn ®¸ thiªng truyÒn sinh lùc cña mÆt trêi tíi chÝn b«ng lóa, tõ ®ã sinh lùc lan ra xung quanh, gÇn nhËn ®öîc nhiÒu, xa nhËn ®öîc Ýt. Khi ®öa lóa vµo vùa, kh«ng cßn nghi lÔ gäi hån lóa n÷a. VËt tiÕp thu ®öîc nhiÒu sinh lùc mÆt trêi nhÊt tøc lµ c¸i nia ®ùng chÝn löîm lóa ®Ó ë trªn cïng cña vùa lóa, s¸t víi nh÷ng löîm lóa tröíc ®ã n»m ë xa, nhê

463

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®ã hÊp thu ®öîc nhiÒu sinh lùc cña nã lan ra. §éng t¸c ®ã mang tÝnh ®iÒu hoµ, n¬i xa nhÊt tröíc kia nay thµnh gÇn nhÊt(3). Tuy ®· gÆt xong nhöng bµ MÑ lóa vÉn cßn lµ MÑ lóa nªn vÉn ph¶i kiªng kþ, mäi ngöêi cßn chöa ®öîc ¨n lóa míi nÕu chöa thùc hiÖn nèt mét nghi lÔ cuèi cïng gäi lµ lÔ ®öa lóa xuèng. Tuú theo gia c¶nh, lÔ ®öa lóa xuèng cã thÓ thùc hiÖn ngay h«m sau, nÕu nhµ kh«ng cßn g× ¨n, nÕu chñ nhµ dö d¶ cã thÓ ®Ó vµi h«m cho MÑ lóa cã thêi gian nghØ ng¬i. S¸ng h«m Êy MÑ lóa l¹i lªn nö¬ng ®Ó lµm lÔ, «ng chñ nö¬ng ®i theo ®Ó gióp mÑ lóa chø kh«ng cßn vai trß g× trong nghi thøc cuèi cïng nµy. Cã lÏ ngöêi M¹ng ¦ quan niÖm cho ®Õn lóc nµy søc to¶ n¨ng löîng cña chÝn bã lóa ®· ®Õn møc ®iÒu hoµ cho toµn bé vùa lóa, nªn theo nghi thøc bµ MÑ lóa ph¶i ¨n hÕt sè c¬m nÊu tõ g¹o cña chÝn bã lóa ®ã. Tröíc “thö th¸ch” nµy, ch¾c r»ng ngay tõ h«m ®Çu bµ MÑ lóa ®· ph¶i tÝnh lµm sao ®Ó lùa ra chÝn bã lóa võa ®ñ ®Ó ®Æt hßn ®¸, ®ñ ®Ó bµ ¨n hÕt trong mét b÷a, theo ngöêi M¹ng ¦ quan niÖm nÕu bµ MÑ lóa ph¶i ¨n sang b÷a thø hai míi hÕt sè c¬m nÊu tõ chÝn bã lóa th× sÏ chËm xuèng lóa. Trong lÔ thøc cuèi cïng nµy ngöêi chñ nö¬ng ®i theo ph¶i lÊy chÝn bã lóa ra ®¹p b»ng ch©n s¸t vá vµ nÊu b»ng èng nøa theo kiÓu c¬m lam cho MÑ lóa ¨n, trong khi s¸t vá cè g¾ng kh«ng lµm r¬i v·i. VÒ phÇn «ng chñ nö¬ng ph¶i mang s½n g¹o ë nhµ ®i theo cho m×nh, nÊu b»ng nåi vµ ¨n riªng. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng khi lóa chöa xuèng kh«ng ®öîc ¨n thãc trong vùa. Sau khi mÑ lóa ¨n hÕt c¬m nÊu tõ chÝn bã lóa, kÓ nhö lµ lóa ®· xuèng, tõ lóc Êy míi ®öîc phÐp ¨n g¹o trong vùa. Nghi thøc ®öa lóa xuèng cho thÊy MÑ lóa ®· thÓ hiÖn hµnh ®éng hÊp thu hån lóa, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ sinh khÝ cña mÆt trêi

464

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ph¶i ®öîc ®öa vµo MÑ lóa, th«ng qua MÑ lóa ®Ó ®öa sinh lùc cña mÆt trêi vµo ®Êt, ®ã l¹i lµ mét biÓu hiÖn cña quan niÖm phån thùc. MÑ lóa trong quan niÖm t«n gi¸o s¬ khai còng ®ång nghÜa víi MÑ ®Êt, ®ã chÝnh lµ lý do bµ ph¶i im lÆng trong suèt thêi gian thùc hiÖn lÔ thøc. ______________ * Håi ®Çu nh÷ng n¨m 80, t«i (NguyÔn Quèc Hïng) míi ra tröêng tuy rÊt h¨m hë, nhöng gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc t×m höíng ®i cho riªng m×nh, v× tröíc mÆt ®Çy dÉy c¸c phßng tuyÕn lín cña nh÷ng ngöêi ®i tröíc. Do mét sù t×nh cê trong chuyÕn ®i c«ng t¸c t¹i ThÇn Sa (Th¸i Nguyªn) t«i ®öîc gÆp anh Tõ, kÓ tõ ®ã cho ®Õn khi anh mÊt, t«i vµ nhiÒu ngöêi b¹n vong niªn kh¸c cña anh ®· ®öîc anh d×u d¾t, trao truyÒn nhiÒu kinh nghiÖm, bµi häc quý b¸u trong c¸c thao t¸c cña c«ng viÖc nghiªn cøu, tõ kh©u t×m ®Ò tµi, ®Þnh höíng nghiªn cøu, ®iÒn d· lÊy tµi liÖu, xö lý tµi liÖu, ®äc tµi liÖu tham kh¶o cho ®Õn c¸ch tö duy, c¸ch nãi, c¸ch viÕt... MÆt trêi vµ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M·ng (hay cßn gäi lµ ngöêi M¹ng ¦) lµ mét trong nh÷ng c©u chuyÖn anh Tõ nãi víi t«i qua tµi liÖu ®iÒn d· cña Thanh Thiªn mét ngöêi b¹n cña anh mµ t«i chöa cã duyªn gÆp mÆt. Cã lÇn nh©n mét cuéc héi th¶o vÒ trèng ®ång t«i ®· kh«ng xin phÐp anh, ngÇm ch¾p nèi l¹i nh÷ng ®iÒu anh nãi thµnh mét bµi viÕt lÊy tªn anh vµ ®öa anh xem. Lóc Êy anh cßn ®ang khoÎ m¹nh, vµ v× cßn mét vµi ®iÒu anh chöa nhí râ, nªn anh hÑn t«i mét ngµy nµo ®ã sÏ gÆp Thanh Thiªn ®Ó hái l¹i, råi ®¨ng còng kh«ng muén. Nay anh ®i xa ®· nhiÒu n¨m, Thanh Thiªn b¹n anh còng ®· vÒ phö¬ng trêi vÜnh cöu, kh«ng biÕt ®Õn bao giê míi cã c¬ héi lµm râ nh÷ng ®iÒu nghi vÊn dï rÊt nhá trong ý töëng cña anh. §öîc sù khuyÕn khÝch cña PGS, TS TrÇn L©m BiÒn vèn còng lµ mét ngöêi b¹n vong niªn rÊt t©m ®¾c cña anh Tõ, chóng t«i m¹nh d¹n c«ng bè bµi viÕt trªn ®Ó mäi ngöêi thÊy thªm mét ý töëng cña anh vÒ nghi lÔ thê mÆt trêi, ý töëng Êy gãp phÇn gi¶i m· trèng ®ång, mét biÓu töîng cña nÒn

465

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI v¨n minh §«ng S¬n thêi ®¹i c¸c vua Hïng; ®ång thêi còng nãi lªn tÊm lßng ngöìng mé cña chóng t«i ®èi víi anh. NÕu cã g× s¬ xuÊt mong anh réng lßng tha thø nhö ngµy nµo cßn ë n¬i trÇn thÕ. 1. Läc tõ tµi liÖu cña Thanh Thiªn thÊy ngöêi M¹ng ¦ ®èt nö¬ng b»ng c¸ch mét ngöêi chñ nö¬ng cÇm mét bã ®uèc ®i vßng ®èt xung quanh rÉy nhöng chöa biÕt ®i theo chiÒu nµo. 2. Viªn ®¸ còng nhö c©y gËy chäc lç lµ mét vËt thiªng truyÒn dÉn n¨ng lùc siªu nhiªn nhö dÉn ®iÖn, chØ dïng vµo nghi thøc nµy nªn mçi gia ®×nh ®Òu cã mét viªn. Trong quan niÖm t«n gi¸o râ rµng sinh lùc cña mÆt trêi ®Ó truyÒn ®öîc vµo ®©u còng ph¶i th«ng qua mét vËt g× ®ã, nh÷ng vËt liÖu cã chÊt linh, cæ kÝnh, thöêng ®öîc t«n gi¸o sö dông. VÝ dô ë ngöêi Naga ë vïng Asam ®«ng b¾c Ên §é thuéc hÖ ng«n ng÷ T¹ng - MiÕn lµ téc ngöêi l¹c hËu nhÊt mµ ta ®öîc biÕt, hä ®· biÕt lµm ruéng. Hä cïng ngöêi ë vïng BornÐo cã tôc ®i s¨n ®Çu ngöêi. Ngöêi Naga cã nhiÒu ngµnh, tõ ngµnh nµy sang ngµnh kia tôc s¨n ®Çu ngöêi cã kh¸c nhau, nhöng ®Òu trong chiÕn tranh. NÕu giÕt ®öîc kÎ thï nhöng kh«ng ®em ®öîc ®Çu vÒ lµ coi nhö thÊt b¹i. Theo ngöêi Naga, ®Çu ngöêi lµ n¬i chøa hån, hån lµ mét chÊt bµng b¹c, lÊy ®öîc ®Çu cña kÎ thï tøc lµ mang thªm liÒu löîng sinh khÝ vÒ lµng. Cã mét ngµnh cña ngöêi Naga, trªn c¸c xø ®ång ®ãng mét cét ®¸, khi lÊy ®öîc ®Çu cña kÎ thï vÒ hä ®Ó trªn cét ®¸ Êy, nh»m lµm cho sinh lùc tõ ®Çu kÎ thï th«ng qua hßn ®¸ mµ truyÒn cho ®Êt. §èi víi mét sè téc ngöêi cæ, ®¸ ®· trë thµnh vËt thiªng chuyªn chë ®öîc khÝ thiªng cho nªn nÕu ®em ®Çu kÎ thï ®Æt ngay döíi ®Êt lµ kh«ng ®öîc v× ph¶i cã vËt thiªng, míi chuyªn chë ®öîc khÝ thiªng. V× vËy, viªn T’Moong ë ngöêi Bana vµ viªn ®¸ cña ngöêi M¹ng ¦ dïng trong nghi lÔ cña MÑ lóa còng thÕ. ë nöíc ta tôc s¨n ®Çu ngöêi chØ ®Ó l¹i mét vÕt mê nh¹t, qua tµi liÖu kh¶o cæ häc, ta thÊy trªn trèng ®ång lo¹i I Heg¬ cã ®óc næi nh÷ng h×nh ngöêi chiÕn sÜ ®i theo vßng trßn, trong sè ®ã cã nh÷ng ngöêi tay cÇm ®Çu ngöêi. Tµi liÖu d©n téc häc cho hay ngöêi Katu vïng Qu¶ng Nam cã tôc cø s¾p

466

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Õn mïa ®i lµm rÉy, trai tr¸ng lµng Êy nÊp trong rõng ®Ó giÕt mét ngöêi ë lµng kh¸c kh«ng cã quan hÖ th©n thuéc víi lµng m×nh. 3. Viªn ®¸ ®ã lµ vËt thiªng, cã kh¶ n¨ng hót n¨ng löîng mÆt trêi truyÒn cho lóa, v× vËy theo tö duy liªn töëng ngöêi ta cho r»ng cµng gÇn viªn ®¸ cµng nhËn ®öîc nhiÒu sinh lùc.

467

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Th¨m “nhµ m¶” ba na vµ gia rai*

Mét chuyÕn ®i th«i. ChØ kh«ng ®Çy hai th¸ng. Mµ ®· b¶y n¨m nay råi. Nhöng t«i cø nhí m·i... Ngöêi ®öa t«i ®i lÇn Êy lµ anh TrÇn Phong, mét nhµ nhiÕp ¶nh cña Së V¨n hãa Th«ng tin tØnh Gia Lai - Kom Tum(1). BÊy giê anh cßn trÎ l¾m. Nhöng vèn ®· ë ®©y tõ tÊm bÐ, anh thuéc ®öêng ®i lèi l¹i, biÕt ®©u cã “nhµ m¶” ®Ñp(2)... Vµ cø thÕ, anh d¾t t«i ®i hÇu kh¾p tØnh, ®Õn nhiÒu vïng cö tró cña ngöêi Ba Na vµ ngöêi Gia Rai(3). Ngµy, lÇn löît th¨m c¸c nghÜa trang lµng kh¸c nhau, cã khi kh¸ xa nhau. §ªm, vÒ ngñ nhµ d©n ë ®©u ®ã, ®Ó uång “röîu cÇn”(4) vµ hái chuyÖn c¸c cô. TrÇn Phong cã nhiÖm vô râ rµng: chôp ¶nh “nhµ m¶” cho Së V¨n hãa Th«ng tin. Cßn t«i, ®öîc Së cho phÐp, chØ theo Phong, cã thÓ nãi lµ chØ ®i ch¬i, v¨n chö¬ng h¬n mét tÝ lµ ®i “thöëng thøc”... Nãi vËy, ®Ó b¹n nµo ®ang cÇm cuèn söu tËp trong tay th«ng c¶m cho r»ng tÊt c¶ ë ®©y lµ sè ¶nh do TrÇn Phong chôp, ®öîc chän ra tõ rÊt nhiÒu ¶nh kh¸c cña anh. Cßn nhö “lêi giíi thiÖu” ng¾n gän nµy ch¼ng qua chØ lµ vµi c¶m gi¸c cña ngöêi ®öîc may m¾n theo Phong trong chuyÕn ®i n¨m Êy. “C¶m gi¸c” ®Çu tiªn, mµ còng lµ c¶m xóc tæng hîp qua c¶ chuyÕn ®i, nhÊt lµ ®èi víi mét ngöêi nhö t«i, tröíc ®©y chöa hÒ gÆp “nhµ m¶” cña c¸c téc Thöîng, cã thÓ ®öîc tãm vµo mét ch÷: §Ñp. §Ñp “viÕt hoa”. §Ñp l¹! C¸i ®Ñp trong mèi tö¬ng quan võa

531

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®èi lËp võa hµi hoµ gi÷a nghÖ thuËt cña con ngöêi vµ thiªn nhiªn cßn Ýt nhiÒu hoang d· bao quanh. ChØ cÇn xem vµi ¶nh mÇu cña cuèn söu tËp nµy, trong ®ã “nhµ m¶” dï Ba Na hay Gia Rai, ®öîc ngöêi chôp ¶nh ghi l¹i trong thÕ t¹m gäi lµ “hoµn chØnh” cña nã, t«i muèn nãi kh«ng thiÕu chi tiÕt lín nµo, lµ ®· cã thÓ böíc ®Çu möêng töîng ra c¸i §Ñp Êy. Nh÷ng m¶ng m¸i nhµ tr¾ng hay vµng nh¹t, cã khi chøa ®Çy ®å ¸n, thöêng lµ h×nh häc, cã khi ®an, cã khi vÏ, loÐ lªn võa ph¶i gi÷a mµu xanh ®¬n ®iÖu cña rõng c©y. Nh÷ng cét gç kh¸ cao, víi gÇn suèt th©n nhiÒu h×nh trang trÝ, hoÆc vÏ, hoÆc kh¾c, cã khi ®öîc t¹o thµnh khèi, vöît qua m¸i nhµ nhiÒu, töëng nhö muèn chäc lªn trêi xanh, nhöng cuèi cïng l¹i ªm ®Òm dung th©n döíi vßm c©y l¸. Råi th× nh÷ng töîng gç bao quanh, ngoµi m¸i “nhµ m¶”, dï lµ ®«i trai g¸i, ngöêi «m mÆt khãc, kÎ bÕ con hay gi· g¹o..., ®ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷ng töîng míi ra ®êi gÇn ®©y, nhö ngöêi mÆc ¢u phôc, cã khi ®i xe g¾n m¸y, thËm chÝ anh bé ®éi: dï lµ töîng t¹o, tõng pho vÉn cã thÓ ®öîc ngöêi xem dùa vµo h×nh thÓ ®· ra ®êi döíi tay ngöêi nghÖ sÜ, mµ quy nã vÒ khèi th©n c©y trßn vèn lµ chÊt liÖu ban ®Çu. NghÖ thuËt ra ®êi tõ thiªn nhiªn, vöît lªn thiªn nhiªn, nhöng ë ®©y, cuèi cïng l¹i trë vÒ víi thiªn nhiªn, hoµ vµo thiªn nhiªn... §Ó råi ®©y ®i vµo ®«i ®å ¸n trang trÝ, mong tõ ®ã t¹o ra ®öîc mét ý niÖm ban ®Çu vÒ nh÷ng g× mµ ngöêi Ba Na vµ ngöêi Gia Rai g¸n cho “nhµ m¶”, cho ®¸m tang, cho c¸i ChÕt vµ c¸i Sèng, h·y nãi mét lêi vÒ lÔ thøc tang ma. Mét lêi hÕt søc ng¾n gän, kh«ng ph¶i v× kh«ng ®ñ chç ®Ó viÕt, mµ bëi v× t«i chØ biÕt cã thÕ th«i, qua vµi ®ªm l¾ng nghe c¸c cô nãi vÒ tang lÔ Ba Na. Ngöêi Ba Na tin r»ng tõng ngöêi sèng, dï nam hay n÷, ®Òu cã hån (p¬ngol): mét hån chÝnh ë trªn ®Çu, n¬i xo¸y tãc; mét hån phô ë tröíc tr¸n; mét hån phô kh¸c ë bªn trong c¬ thÓ. Con

532

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi chÕt ®i, s¸c ®öîc ch«n vµo “nghÜa trang” lµng (bxat), mét c¸nh rõng nhá tiÕp s¸t khu cùc cö tró, mµ ngöêi ta gäi lµ “lµng ma míi” (ploi at©u nao)(5). Tho¸t khái x¸c, ba hån còng ë l¹i “nghÜa trang”, nhöng chØ vµi th¸ng sau hån phô ®· tan ra thµnh sö¬ng mãc. Nhö vËy, tinh linh cña ngöêi chÕt, hay “ma” (at©u), chØ gåm mçi mét hån chÝnh. Dï sao, “lµng ma míi” kh«ng ph¶i lµ n¬i vÜnh viÔn dµnh cho ngöêi chÕt. §Êy chØ lµ mét tr¹m dõng ch©n, vÉn trong thÕ gian nµy th«i, tuy ngoµi lµng dµnh cho ngöêi sèng. V× chØ sau ch«n cÊt ®öîc mét n¨m, cã khi h¬n thÕ(6), ngöêi chÕt míi ra ®i mét chuyÕn dµi, lÇn nµy ®Ó vÜnh viÔn ®Õn cö tró t¹i “lµng ma” (ploi at©u), mµ ngöêi Ba Na còng gäi lµ “cöa tèi” (mang lung), thÕ giíi cña ngöêi chÕt. §ã lµ dÞp ngöêi sèng lµm lÔ “bá ma”. Vµ qua lÔ nµy næi bËt lªn vai trß cña ng«i “nhµ ma”, mµ t«i ®öîc Phong d¾t ®i xem c¸ch ®©y ®· b¶y n¨m.. Còng nhö “bá m¶”, tõ “nhµ m¶” chØ lµ mét hiÓu lÇm cña ngöêi Kinh: ngöêi Ba Na b¶o r»ng ®Êy lµ “nhµ ma” (hnem at©u). Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn lÔ “bá m¶”, n¬i ch«n ngöêi chÕt míi ®öîc che ch¾n b»ng mét ng«i nhµ. Ngay tõ khi míi ch«n ngöêi th©n xuèng mét m¶nh ®Êt nhá thuéc “nghÜa trang” lµng, ngöêi ta ®· che ng«i mé b»ng mét nãc nhµ ®¬n s¬ nhöng ch¾c ch¾n, vµ bao quanh m¶nh ®Êt Êy lµ mét hµng rµo ®ñ v÷ng ch¾c ®Ó ng¨n thó hoang vµo ph¸ ph¸ch. RÊt tiÕc r»ng cho ®Õn nay t«i vÉn chöa biÕt ng«i nhµ ®ã mang tªn g×, vµ cã ®eo ®uæi môc ®Ých t«n gi¸o nµo kh«ng, ngoµi chøc n¨ng che möa che n¾ng. Dï sao, “nhµ ma” thùc sù, víi ®Çy ®ñ c¸c chi tiÕt trang trÝ cña nã, chØ ra ®êi ngay tröíc lÔ “bá ma”, nh»m thay thÕ ng«i nhµ cò. Mµ kh«ng ph¶i chØ ra ®êi döíi tay ngöêi cña ngöêi gia ®×nh chÞu tang: cã thÓ nãi r»ng ®©y lµ c«ng tr×nh tËp thÓ, trong chõng mùc mµ vÏ, ®an, ®Ïo, t¹c ®Òu ®ßi hái søc ®ãng gãp cña nh÷ng ngöêi khÐo tay

533

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trong lµng, ®«i khi c¶ mét sè ngöêi kh¸c ®öîc mêi tõ vµi lµng l©n cËn ®Õn. Ch¼ng cã thÓ nãi nhiÒu vÒ lÔ “bá ma”, mµ t«i chØ ®öîc dù cã mçi mét lÇn trong hai th¸ng ®i n¨m Êy. Cã nghe c¸c cô nãi ®iÒu g×, t«i sÏ cè tãm l¹i b»ng mét hai c©u. Cßn nhö giê ®©y, ®Ó chuÈn bÞ ®i vµo “nhµ ma”, nÕu cã cÇn còng chØ cÇn mét ý rÊt chung th«i: “bá ma” kh«ng chØ lµ lÔ, ,mµ cßn lµ héi, héi - lÔ lín nhÊt cña ngöêi Ba Na cã lÏ, vµ v× lµ héi nªn thêi gian “bá ma”, tröíc kia cã thÓ kÐo dµi ®Õn n¨m ngµy ®ªm hoÆc h¬n n÷a, l¹i lµ dÞp lín ®Ó cho sè ®«ng ngöêi dù héi biÓu diÔn nghÖ thuËt: ca - móa - nh¹c... Mét chi tiÕt míi ch¼ng quan träng mÊy, mµ ®Õn nay vÉn chöa ®öîc x¸c minh cho ch¾c, nhöng l¹i cã thÓ liªn quan ®Õn ý nghÜa cña nghi lÔ: theo lêi mét vµi cô, cã thêi (?) mµ c¸c ®ªm “bá ma” chÝnh lµ nh÷ng ®ªm hoµn toµn tù do ®èi víi trai g¸i chöa vî chöa chång. Vµ cuèi cïng, mét hiÖn töîng ngì nhö ®Çy m©u thuÉn. “Nhµ ma” ®öîc dùng lªn tröíc lÔ “bá ma” víi bao c«ng phu nhö ta võa thÊy, nhöng l¹i bÞ “bá” ®i ngay tõ khi võa kÕt thóc, kh«ng cßn ®öîc ngöêi nhµ ch¨m lo b¶o döìng: m¸i sËp, rµo xiªu, cét ng·, hoa v¨n mê ®i..., mÆc, cho ®Õn khi toµn bé kiÕn tróc Êy tiªu tan h¼n. Ta sÏ cßn dÞp quay vÒ trong chíp nho¸ng víi hai m©u thuÉn võa nªu, sau khi ®· ®iÓm qua vµi ®å ¸n trang trÝ trªn “nhµ ma”. H¬n mét th¸ng ®i, ngµy nµo còng xem, còng ng¾m, tuy hái ®öîc Ýt th«i, nhö thÕ hoµn toµn chöa ®ñ ®Ó tõ ®Êy rót ra tÝ g× vÒ ý nghÜa cña hoa v¨n ®· gÆp. Cã thÓ nãi lªn c¶m xóc t¹i chç, còng cã thÓ t¹m ®öa ra mét b¶ng thèng kª c¸c ®å ¸n kh¸c nhau, cßn nhö ý nghÜa, tröíc hÕt lµ ý nghÜa t«n gi¸o, th×...! Mµ thiÕu nã, cßn lµm sao hiÓu ®öîc “nhµ ma” trong khung cña tang lÔ? Nãi thÕ, ®Ó ngöêi ®äc th«ng c¶m cho r»ng nh÷ng g× t«i viÕt ra ngay sau ®©y chØ lµ c¶m gi¸c ban ®Çu.

534

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Chç tËp trung hoa v¨n nhiÒu nhÊt trªn “nhµ ma”, c¶ Gia Rai vµ Ba Na, theo t«i lµ ®öêng nãc. Trong tröêng hîp Ba Na, trªn ®öêng Êy, mét ®å ¸n h×nh häc thöêng hiÖn lªn ë vÞ trÝ trung t©m, cã khi ë nhiÒu n¬i, ®Æc biÖt hai ®Çu nãc: ®ã lµ mét vßng trßn, thöêng thñng ë gi÷a, bao quanh lµ nh÷ng tia nhá. ChØ nh×n qua thÕ th«i, dï chöa kÞp hái han g×, ai còng cã thÓ t¹m ®o¸n r»ng ®ã lµ h×nh mÆt trêi: mµ qu¶ thÕ thùc, ngöêi Ba Na gäi ®å ¸n nµy lµ “mÆt trêi” (mÆt anar). Trong kh«ng Ýt tröêng hîp, kÌm theo “mÆt trêi” lµ mét hay nhiÒu h×nh liÒm, mµ ngöêi b¶n ®Þa gäi lµ “mÆt tr¨ng” (mÆt khoi)(7). Còng g¾n víi ®öêng nãc, mÆt trêi cßn hiÖn lªn döíi mét d¹ng cã phÇn kh¸c. Tõ hai ®Çu cïng cña ®öêng Êy, nh« ra ngoµi nh÷ng m¶nh gç cã phÇn cong vµ vÓnh lªn, ®«i khi vÓnh lªn nhö th¼ng ®øng, thöêng mang tªn “tia mÆt trêi” (x®r¨ng mÆt anar), v× kÕt thóc mçi m¶nh Êy lµ vßng trßn cã tia ®· nãi trªn, cã ®iÒu r»ng c¸c tia nµy kh«ng tù h¹n chÕ quanh vßng, mµ cßn ®öîc c¾m vµo däc hai ®öêng biªn cña m¶nh gç (8), khiÕn ngöêi xem cã c¶m gi¸c ®ang ®øng tröíc mét con vËt bß s¸t lín: mµ qu¶ thÕ thùc, v× tªn gäi “tia mÆt trêi” cã khi ®öîc thay b»ng mét tõ kÐp kh¸c, “®u«i rång” (ti«ng prao). Ngoµi “mÆt trêi”, vµ ®«i khi c¶ “mÆt tr¨ng”, ®öêng nãc cña “nhµ ma” Ba Na cßn ph« ra mét sè hoa v¨n h×nh häc n÷a, mµ t«i ngê còng lµ “mÆt trêi”, dï cho chóng mang tªn kh¸c. Trong sè Êy, næi bËt nhÊt, v× gÇn víi h×nh mÆt trêi nhÊt, lµ ba ®å ¸n sau ®©y: “khiªn”(9) (khªl); “hoa möíp”(pkao diªm); “lín”, hay “chÝnh” (brëng). “Nhµ ma” Gia Rai (xang at©u)(10) cã thÓ ®a d¹ng h¬n, so víi còng ng«i nhµ Êy cña ngöêi Ba Na. Cµng ®a d¹ng, khi mµ mét mé th«i cã thÓ lµ n¬i ch«n nhiÒu ngöêi chÕt. Cßn vÒ trang trÝ

535

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trªn ®öêng nãc, th× trong tröêng hîp Gia Rai l¹i cã nh÷ng c¶nh sinh ho¹t cña con ngöêi, chñ yÕu c¶nh uèng röîu cÇn, mµ ng«i nhµ Ba Na cã thÓ Ýt cã h¬n. Nhöng kh¸c biÖt chÝnh gi÷a hai bªn, theo t«i, l¹i lµ mÆt trêi kh«ng hÒ cã mÆt trong kho trang trÝ Gia Rai. Qua chuyÕn ®i ng¾n nµy theo Phong, t«i ®· mét lÇn b¾t gÆp trªn ®öêng nãc “nhµ ma” Gia Rai mét vßng trßn nhá cã tia bao quanh: mét ngöêi ®Þa phö¬ng t×nh cê qua nghÜa trang vµo lóc Êy cho biÕt r»ng ®ã lµ “mÆt trêi” (hr¬i). Nghe nãi cã mét sè tröêng hîp tö¬ng tù t¹i nh÷ng vïng tiÕp xóc gi÷a hai téc. Ngoµi ra, “tia mÆt trêi” Ba Na (x®r¨ng mÆt anar) còng cã mÆt trong kiÕn tróc thuéc nghÜa trang Gia Rai, dï mang tªn kh¸c: tªn “(rau) gi¬ng” (ktoanh), khi nh« ra tõ ®Çu cïng cña ®öêng nãc “nhµ ma”; tªn “tay thÇn” (tngan yang), khi xuÊt hiÖn thµnh nhiÒu cÆp tröíc phÇn cao cña th©n cét lÔ(11). Dï sao, gi÷a hai ®å ¸n “mÆt trêi” vµ “mÆt tr¨ng” cña ngöêi Gia Rai, th× “mÆt tr¨ng” lµ chÝnh yÕu, vµ ph« ra hai d¹ng “tr¨ng khuyÕt” (mlan bang) vµ “tr¨ng trßn” (mlan tmi). Nã cã ë nh÷ng ba n¬i: trªn ®öêng nãc “nhµ ma”; trªn cét lÔ chÝnh nh« lªn cao tõ gi÷a ®öêng nãc; vµ ®«i khi c¶ trªn c¸c cét phô øng víi bèn gãc cña ®öêng c¹nh cña ng«i nhµ(12). Mét chi tiÕt chung cho c¶ Ba Na vµ Gia Rai: trªn ®öêng nãc hoÆc trªn m¸i cña ng«i “nhµ ma”, thöêng xuÊt hiÖn, cã khi ®«i ba lÇn, mét h×nh töîng ®¬n gi¶n, nhöng lµ lo¹i mét ®öêng, víi chiÒu ngang kh¸ dµy, ®Òu ®Æn cong lªn cong xuèng vµi lÇn. §å ¸n Êy, ngöêi c¶ hai téc ®Òu gäi lµ “th©n (con) tr¨n” (Ba Na: kh¨n tung; Gia Rai: kh¨n ®«ng). MÆt trêi hay mÆt tr¨ng nãi lªn thÕ giíi bªn trªn cña vò trô, con tr¨n, vËt bß s¸t, lµ biÓu töîng cña thÕ giíi bªn döíi. Sù cã mÆt da diÕt cña c¶ “mÆt trêi” - “mÆt tr¨ng” vµ “th©n tr¨n” trªn c¸c kiÕn tróc g¾n víi nghÜa trang Gia Rai vµ Ba Na khiÕn t«i ngê

536

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI r»ng nh÷ng ®å ¸n trang trÝ ë ®©y muèn nh¾c l¹i mét quan niÖm cæ truyÒn vÒ vò trô, tõ ®ã h¼n cã thÓ läc ra mét sè ®iÓm tö¬ng ®ång gi÷a c¸ch nh×n cña hai téc ngöêi. Cµng thÕ, khi mµ trªn “nhµ ma” kiÓu m¸i cao cña ngöêi Gia Rai, thöêng hiÖn lªn h×nh vÏ mét c©y to, khã ph©n ®Þnh, mµ t«i cø t¹m cho lµ c©y vò trô(13). Cßn cét lÔ chÝnh, mµ t«i chöa hÒ ®öîc c¸c cô gi¶ng cho mét lêi, ph¶i ch¨ng ®Êy còng lµ trôc vò trô, trong chõng mùc mµ th©n nã ch×a ra, trªn phÇn cao, nh÷ng cÆp h×nh mÆt trêi (“tia mÆt trêi”, hay “c¸nh tay thÇn”)? Trong mét tröêng hîp duy nhÊt, khi theo Phong ghÐ vµo mét nghÜa trang Gia Rai, t«i ®· mõng rì nhËn ra mét võng tr¨ng löìi liÒm trªn ®Ønh cao cña cét Êy. Vò trô cæ truyÒn ®öîc nh¾c l¹i trong ®¸m tang, gi÷a c¶nh chÕt. §iÒu ®ã kh«ng cã g× l¹, tr¸i l¹i, phæ biÕn hÇu kh¾p mäi téc. V× ®¸m tang kh«ng chØ lµ ChÕt, mµ lµ Sèng n÷a. Ngöêi Möêng ë miÒn B¾c nöíc ta, ch¼ng h¹n, tin r»ng ngöêi chÕt l¹i quay vÒ tuæi th¬, vµ chÝnh v× thÕ mµ trong mét sè tröêng hîp, gia ®×nh chÞu tang ph¶i treo mét ®å ch¬i tröíc bµn thê ngöêi võa mÊt(14). H¬n thÕ n÷a, theo hä, ngöêi Êy cßn ph¶i lªn trêi chÞu mét lÇn xÐt xö cña “Vua trêi”, tröíc khi vÜnh viÔn vÒ n¬i cö tró cuèi cïng cña m×nh. Nhö vËy, câi ChÕt vÉn liªn quan ®Õn câi sèng, cßn liªn quan ®Õn c¸c vïng kh¸c ngoµi trÇn thÕ. Kh«ng l¹ r»ng “§Î ®Êt ®Î nöíc”, mét tang ca lín cña ngöêi Möêng, l¹i dµnh phÇn më ®Çu cho viÖc kÓ l¹i, chuyÖn khai thiªn lËp ®Þa vµo buæi khëi nguyªn cña vò trô, qua ®ã mµ cã dÞp dÉn ra mét sè thÕ giíi kh¸c nhau. Cßn vÒ c¸c téc Thöîng, trong sè ®ã cã ngöêi Ba Na vµ ngöêi Gia Rai, th× c¸c nhµ nghiªn cøu cña ta, tõ 1975 ®Õn nay, chöa ®i vµo khÝa c¹nh nµy trong cuéc sèng cña hä. Dï sao, Ýt nhÊt ta còng biÕt r»ng, döíi m¾t c¸c téc Êy, cã hai thÕ giíi ®èi lËp, nhöng vÉn song song víi nhau: mét dµnh cho ngöêi sèng, vµ

537

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mét cho ngöêi chÕt. §ã lµ chöa nãi ®Õn mét quan niÖm cña ngöêi Ba Na, mµ cã nhµ nghiªn cøu thêi tröíc ®· ®öa ra: ngöêi chÕt bÊt ®¾c kú tö bÞ thÇn linh b¾t vÒ thÕ giíi bªn trªn lµm t«i tí cho c¸c vÞ(15). C¸i chÕt, nhö vËy, chØ lµ mét trong nh÷ng nh¸t c¾t nhá liªn tôc nèi tiÕp nhau trªn dßng s«ng bÊt tËn. Cho nªn, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn, nÕu nhö nh÷ng ®ªm “bá ma”, Ýt nhÊt còng theo lêi mét vµi cô, tõng lµ nh÷ng ®ªm hoµn toµn tù do, nhö ta ®· biÕt, ®èi víi trai g¸i chöa vî chöa chång: ®©y lµ thêi ®iÓm giao thoa gi÷a ChÕt vµ Sèng, tõ ChÕt trë vÒ víi Sèng, gi÷a c¶nh chÕt mµ chuÈn bÞ cho cuéc sèng. Còng nhö vËy, vÒ ®«i nam n÷ trÇn truång thöêng chiÕm vÞ trÝ quan träng nhÊt gi÷a c¸c töîng gç bao quanh “nhµ ma”. Chi tiÕt cuèi cïng mµ c¸c cô cho biÕt cã thÓ gióp ta hiÓu thªm “nhµ ma” vµ héi lÔ “bá ma”. Trong nh÷ng ngµy ®ªm héi lÔ, mäi ngöêi, kÓ c¶ c¸c cô giµ, ®Òu vui ch¬i nh¶y móa, chØ mçi mét ngöêi kh«ng ®öîc tham gia vµo ®ã: chång gãa hay vî gãa cña ngöêi chÕt. Ph¶i chê ®Õn chiÒu ngµy cuèi, sau khi ®· ®öîc c¸c cô lµm lÔ tÈy uÕ cho, qua mét cuéc t¾m röa bªn bê suèi, ngöêi Êy míi ®öîc kÓ nhö kh«ng cßn g¾n bã g× víi ngöêi ®· mÊt n÷a, vµ b¾t ®Çu cã mÆt l¹i trong cuéc vui chung. Råi lÔ héi kÕt thóc. Ngöêi chÕt ra ®i vÒ thÕ giíi kh¸c. “Nhµ ma” bÞ “bá” ngay tõ lóc ®ã. ChÝnh v× thÕ mµ t«i ngê r»ng kiÕn tróc Êy, víi bao chi tiÕt cÇu kú, c¶ víi sè cña c¶i cã gi¸ trÞ mµ ngöêi sèng chia cho ngöêi th©n cña m×nh ®· mÊt, tõ phót héi lÔ chÊm døt, kh«ng cßn ®öîc xem lµ vËt thÓ cña thÕ gian n÷a, tr¸i l¹i, chØ cßn lµ h×nh ¶nh cña n¬i ngöêi chÕt ®Õn cö tró ë thÕ giíi bªn kia. Nã ®· cïng ngöêi chÕt vÒ thÕ giíi bªn kia (!?!). Nhö ®· nãi tõ ®Çu, trªn ®©y chØ lµ vµi “c¶m gi¸c” dÊy lªn tõ chót Ýt thÊy ®öîc, nghe ®öîc, qua mét chuyÕn ®i ch¬i ng¾n

538

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngµy. T«i chöa hÒ cã ý ®Þnh viÕt lªn thµnh lêi. Nhöng c¸ch ®©y vµi h«m, Phong bÊt ngê xuÊt hiÖn gi÷a nhµ t«i vµo mét s¸ng chñ nhËt. Anh míi ë Gia Lai ra. B¾t tay t«i, anh nãi ngay: Së, vµ c¶ anh n÷a, muèn t«i viÕt mét lêi giíi thiÖu ng¾n cho cuèn söu tËp ¶nh s¾p ra ®êi vÒ “nhµ m¶” Ba Na vµ Gia Rai. T«i bµng hoµng... biÕt g× mµ viÕt? Phong võa cöêi, võa ngåi xuèng, nh¾c l¹i yªu cÇu. T«i bçng hiÓu ra. Vµ t«i nhËn lêi. Lµ mét nghÖ sÜ, mµ t¸c phÈm th¶y ®Òu ra ®êi tõ c¶m høng dån nÐn bªn trong, anh muèn ngöêi viÕt lêi giíi thiÖu cho ¶nh cña m×nh còng ra ®i chØ tõ c¶m høng...

________________ * Lêi giíi thiÖu cuèn s¸ch ¶nh NghÖ thuËt ®iªu kh¾c nhµ må vµ töîng må T©y Nguyªn cña TrÇn Phong. 1. Sau chñ trö¬ng ph©n tõng tØnh lín thµnh nhiÒu tØnh bÐ, Gia Lai - Kom Tum nay ®· trë thµnh hai tØnh: tØnh Gia Lai vµ tØnh Kon Tum. 2. “Nhµ m¶” (tøc “nhµ må”) chØ lµ c¸ch gäi cña ngöêi Kinh sèng trªn ®Êt Thöîng, nh»m chØ ng«i mé cña ngöêi b¶n ®Þa, víi m¸i che, cét lÔ, töîng ngöêi... tÊt c¶ thöêng ph« ra nhiÒu ®å ¸n trang trÝ. 3. §©y lµ hai téc ®«ng ngöêi nhÊt trong tØnh Gia Lai - Kom Tum. Ngöêi Gia Rai nãi mét ng«n ng÷ thuéc hÖ Nam §¶o, vèn sèng thµnh gia ®×nh lín trong tõng nhµ dµi, cßn ngöêi Ba Na th× nãi mét ng«n ng÷ thuéc hÖ Nam ¸, sèng thµnh gia ®×nh nhá trong tõng ng«i nhµ ng¾n. Vµ còng nhö hÇu hÕt mäi téc Thöîng ë Tröêng S¬n vµ T©y Nguyªn, míi c¸ch ®©y chöa l©u ngöêi Ba Na vµ ngöêi Gia Rai cßn chñ yÕu sèng b»ng n«ng nghiÖp nö¬ng rÉy, cßn tæ chøc x· héi c¬ b¶n cña hä lµ lµng. 4. C¸ch nãi cña ngöêi Kinh ë vïng Thöîng ®Ó chØ lo¹i röîu cã lÏ lµ duy nhÊt phæ biÕn kh¾p mäi téc ë ®Êy. G¹o hay mét chÊt bét kh¸c ®öîc cho lªn men trong mét ghÌ (vß) lín ®Ëy kÝn. Khi uèng, ngöêi ta ®æ nöíc l· vµo vß, nhiÒu ngöêi ngåi bao quanh, mçi ngöêi ngËm vµo ®Çu mét

539

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chiÕc “cÇn” mµ hót röîu vµo måm. ChØ nhÑ nhö bia th«i, “röîu cÇn” còng lµ mét trung t©m thu hót ngöêi trong c¸c lÔ héi, vµ c¶ c¸c cuéc vui thÕ tôc. 5. At©u lµ tinh linh, hay “ma”. Còng nghÜa Êy, nhöng t¹i vïng Kon Tum, l¹i ®öîc ngöêi Ba Na chØ b»ng mét tõ kh¸c kiak, vµ “lµng ma míi” trë thµnh plai kiak nao. Nhöng phæ biÕn hÇu kh¾p mäi vïng Ba Na lµ tõ at©u. 6. Víi ngöêi Gia Rai, thêi gian nµy thöêng kÐo dµi ®Õn ba n¨m, thËm chÝ h¬n thÕ. 7. Cã nh÷ng tröêng hîp c¹nh tr¨ng löìi liÒm ®øng mét m×nh, nghÜa lµ kh«ng cã mÆt trêi kÌm theo, cßn cã c¶ tr¨ng trßn n÷a, mµ h×nh töîng mü thuËt chØ lµ mét vßng trßn ®¬n gi¶n, kh«ng tia. Trong hoµn c¶nh Êy, ngöêi Ba Na ph©n biÖt c¸ch gäi hai h×nh: “tr¨ng khuyÕt” (khai thang), vµ “tr¨ng trßn” (khai p¬nil). 8. Trªn phÇn cao cña th©n cét lÔ chÝnh trong tõng “nhµ ma” Ba Na, còng cã nh÷ng m¶nh gç tö¬ng tù vö¬n ®¨ng ®èi nhau ra hai bªn thµnh tõng cÆp. Cét nµy mang tªn “cét tia mÆt trêi” (jr¨ng x¬r¨ng mÆt anar). 9. Khiªn, hay méc, lo¹i vò khÝ tù vÖ cæ, lµ mét tÊm trßn hay dµi lµm b»ng chÊt cøng, mµ ngöêi chiÕn binh xöa cÇm trong tay ®Ó che ch¾n th©n thÓ khi giao chiÕn, nh»m g¹t c¸c nh¸t chÐm hay ®©m cña kÎ ®Þch. 10. At©u ®Òu ®öîc c¶ ngöêi Ba Na vµ ngöêi Gia Rai dïng ®Ó chØ tinh linh cña ngöêi chÕt. Ngoµi h¶i ®¶o, vÝ nhö ë In®«nªxia, nghe nãi mét sè téc nãi tiÕng Nam §¶o l¹i dïng tõ t©u, còng ®Ó chØ tinh linh. V× ngöêi Gia Rai nãi tiÕng Nam §¶o, trong khi ngöêi Ba Na nãi tiÕng Nam ¸, nªn ta cã thÓ t¹m gi¶ thiÕt r»ng ngöêi Ba Na ®· tiÕp thu tõ at©u tõ tiÕng Gia Rai (xem chó thÝch 5). 11. Xem l¹i chó thÝch 9. 12. Trong ph¹m vi tõng “nhµ ma” Ba Na, c¬ b¶n lµ hai cét lÔ, mét chÝnh vµ mét phô. Cét chÝnh, nhö ta ®· biÕt, mang tªn “cét tia mÆt trêi” (xem l¹i chó thÝch 9). Cßn cét phô, tuy còng cã “tia mÆt trêi”,

540

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhöng l¹i thÊp h¬n cét chÝnh, vµ chñ yÕu lµ n¬i ngöêi nhµ ®Æt ghÌ (vß) röîu ®Ó cóng: v× thÕ, nã ®öîc gäi lµ “cét röîu tia mÆt trêi”(jr¨ng sil x®¨ng mÆt anar). Cßn trong tröêng hîp “nhµ ma” Gia Rai, th× cã hai lo¹i cét lÔ, nhö võa nãi trªn: mét cét chÝnh kut; vµ nhiÒu cét phô thÊp h¬n, mµ ngöêi b¶n ®Þa gäi lµ klao. 13. ThÇn tho¹i, tøc tÝch truyÖn kÓ l¹i buæi sinh thµnh cña trêi ®Êt, råi cña con ngöêi, mµ hÇu hÕt mäi téc ®Òu cã, gåm hai phÇn: thÇn tho¹i vò trô, vµ thÇn tho¹i v¨n hãa. Theo phÇn thø nhÊt, thÇn tho¹i vò trô, th× khi trêi ®Êt ®ang ra ®êi, thöêng xuÊt hiÖn mét c©y to, mµ ngän lµ h×nh ¶nh cña thÕ giíi thÊp nhÊt dµnh cho nh÷ng thùc thÓ g¾n víi ®Êt hay víi nöíc. C©y Êy ®öîc c¸c nhµ thÇn tho¹i öíc gäi lµ c©y vò trô. Trong c¸c biÓu hiÖn thê cóng thÇn linh ë mét sè téc, thöêng cã nghi lÔ d©ng vËt tÊu lªn c¸c cô, mµ n¬i diÔn ra lµ mét cét lÔ rÊt cao: ®Êy còng lµ mét thø c©y vò trô, vµ ®öîc nhiÒu nhµ d©n téc häc öíc gäi lµ cét vò trô. Cét lÔ ®©m tr©u, víi h×nh mÆt trêi trªn ®Ønh, mµ ngöêi Ba Na gäi lµ g©ng hay g¬l, cã kh¶ n¨ng thuéc lo¹i cét Êy. 14. J. Cuisinier, Les Möêng. GÐographie humaine et sociologia (Ngöêi Möêng - §Þa lý nh©n v¨n x· héi häc) - Paris, ViÖn D©n téc häc, tr.463 - 466, vµ h×nh vÏ 79 (tr.465). 15. NguyÔn Kinh Chi vµ NguyÔn §æng Chi, Mäi Kontum, HuÕ, Imprimerie du Mirador, 1937, tr.34 - 37. Theo hai t¸c gi¶, th× ngöêi chÕt bÊt ®¾c k× tö bÞ b¾t vÒ thÕ giíi bªn trªn theo ®öêng d¶i Ng©n Hµ.

541

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Nh÷ng mÆt tiªu cùc lé ra qua nÕp sèng v¨n hãa ë t©y nguyªn

C¸ch nh×n v¨n hãa hai gãc, gãc “d©n téc häc” vµ gãc gäi lµ “b¸o chÝ”, ®óng sai ®Õn møc nµo? Chöa râ. §iÒu ®ã cßn phô thuéc vµo nhËn xÐt cña c¸c nhµ v¨n hãa häc. Riªng t«i, khi thö läc ra mét sè tiªu cùc trong nÕp sèng v¨n hãa cña ta h«m nay, xin còng möîn c¸ch nh×n Êy lµm khung ®Ó chuyÓn t¶i sù kiÖn. Theo t«i, khung Êy cã mÆt thuËn tiÖn cña nã. Nh×n l¹i ta, ®Ó cè nhËn ra nh÷ng mÆt tiªu cùc trong cuéc sèng v¨n hãa h«m nay, cø töëng nhö dÔ h¬n nhiÒu so víi nh×n ra bªn ngoµi. Cã thÕ thùc, trong chõng mùc ®Êy lµ cuéc sèng cña tõng ngöêi trong chóng ta, cø bao v©y ta hÕt ngµy nµy qua ngµy kh¸c, hiÖn ra tröíc m¾t ta tõng gi©y tõng phót. Cho nªn, nhiÒu ngöêi nghÜ thÕ, cÇn g× ph¶i ®i t×m tµi liÖu, tra cøu s¸ch b¸o cho r¸ch viÖc. Cø nh×n vµ ghi l¹i nh÷ng g× lät vµo m¾t. Nhöng chÝnh ®ã míi lµ c¸i khã. C¸i g× gÇn qu¸, s¸t m¾t ta qu¸, ®Òu lµm cho ta lo¸ lªn, nh×n kh«ng ra, nhËn kh«ng biÕt. ChuyÖn l¹i x¶y ra hµng ngµy, hµng giê, ta ®· quen m¾t, kh«ng hÒ ®¸nh gi¸ lµ tÝch cùc hay tiªu cùc, thËm chÝ kh«ng ®Ó ý, kh«ng theo dâi, kh«ng nhí ®Õn n÷a. §ã lµ chöa nãi cã qu¸ nhiÒu chuyÖn, qu¸ nhiÒu hiÖn töîng, ch¼ng biÕt c¸i g× ®¸ng läc ra vµ c¸i g× kh«ng. Nh×n vµo nh÷ng mÆt tiªu cùc trong v¨n hãa nöíc ta h«m nay, t«i tù biÕt lµ kh«ng cã kh¶ n¨ng nãi sao cho ®ñ nh÷ng mÆt ®¸ng nãi: tuy chØ lµ nh÷ng mÆt chÝnh th«i, nhöng mét ngöêi lµm

542

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI sao mµ biÕt cho hÕt. VÒ c¸c mÆt tiªu cùc trong v¨n hãa nh×n döíi gãc “d©n téc häc”, thiÕt nghÜ nªn më ®Çu b»ng c¸ch nªu lªn vµi ®Æc ®iÓm cña nöíc ta, ®Ó tõ ®ã b¾t vµo chuyÖn chÝnh cho tù nhiªn, v× hiÓn nhiªn. Nhö nhiÒu nöíc kh¸c, ViÖt Nam lµ nöíc ®a d©n téc. Nhöng quan hÖ gi÷a c¸c d©n téc kh¸c nhau cïng chung sèng trong mét nöíc kh«ng ph¶i ®ång nhÊt tõ nöíc nµy qua nöíc kia. VÒ mÆt nµy, ta kh¸c nhiÒu nöíc. C¸c nöíc ë ch©u Phi ®en ch¼ng h¹n, còng nhiÒu d©n téc nhö ta, nhöng ë tõng nöíc chØ cã nh÷ng d©n téc nhiÒu ngöêi vµ nh÷ng d©n téc Ýt ngöêi. Ngoµi sè ngöêi ra, nh÷ng d©n téc cïng nöíc kh«ng kh¸c g× nhau mÊy, cho nªn kh«ng d©n téc nµo ¸p ®Æt ®öîc ng«n ng÷ vµ vai trß cña m×nh lªn c¶ quèc gia. Cßn ë ta, còng nhö t¹i c¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, t×nh h×nh kh«ng chØ cã thÕ. Gi÷a c¸c d©n téc cïng sèng trªn mét l·nh thæ chung, cã mét d©n téc chñ thÓ; ë ViÖt Nam, ®Êy lµ ngöêi ViÖt (hay Kinh); ë Lµo, ngöêi Lµo Lïm; ë Campuchia, ngöêi Kh¬me, ë Th¸i Lan, ngöêi Th¸i; ë Malaixia, ngöêi M· Lai; vµ ë MiÕn §iÖn, ngöêi MiÕn. Qua nh÷ng th¨ng trÇm trong buæi ®Çu cña lÞch sö, d©n téc sau nµy sÏ lµ chñ thÓ bao giê còng ®Þnh cö ë ®ång b»ng, cßn c¸c d©n téc kh¸c th× quanh c¸c thung lòng ch©n nói, hay trªn söên nói, trªn cao nguyªn. ë ®ång b»ng, con ngöêi nhanh chãng chuyÓn sang trång lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao h¬n, so víi c¸c lo¹i cñ vµ lóa nö¬ng ë nh÷ng vïng trªn. Trong m«i tröêng réng r·i cña ®ång b»ng, d©n sè còng t¨ng nhanh. TÊt c¶ nh÷ng thuËn lîi do thiªn nhiªn t¹o ra ®ã thóc ®Èy d©n téc ë ®ång b»ng ph¸t triÓn v¨n hãa nhanh chãng h¬n. Vµ khi ®iÒu kiÖn ®· chÝn muåi, chÝnh hä chñ ®éng thµnh lËp quèc gia, hót c¸c d©n téc ë miÒn cao vµo quèc gia cña m×nh. Riªng gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸ lôc

543

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Þa, bªn c¹nh ®iÓm tö¬ng ®ång lín võa nãi, còng cã nh÷ng kh¸c biÖt. Mét trong nh÷ng kh¸c biÖt Êy lé ra qua c¬ cÊu cña nhµ nöíc. Sau mét ngh×n n¨m ®« hé ë Trung Hoa, vµ chÝnh do cuéc ®« hé Êy, nöíc ta, tõ khi míi ra ®êi håi thÕ kû X, ®· lµ mét quèc gia thèng nhÊt mang tÝnh trung ö¬ng tËp quyÒn. C¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸, vèn kh«ng bÞ nöíc ngoµi x©m löîc tõ buæi b×nh minh cña lÞch sö, do ®ã mµ kh«ng tiÕp thu s½n c¬ cÊu trung ö¬ng tËp quyÒn, chØ ®¹t ®Õn møc ®ã sau nhiÒu thÕ kû ph©n quyÒn gi÷a c¸c vïng nhá, c¸c vö¬ng quèc nhá. Th¸i Lan, ch¼ng h¹n, chØ thùc sù trë thµnh mét quèc gia tËp trung tõ ®Çu thÕ kû XVIII. Nãi c¸ch kh¸c, nhµ nöíc ViÖt Nam, ngay tõ nh÷ng thÕ kû ®éc lËp ®Çu tiªn, ®· cè ®Èy quyÒn lùc trùc tiÕp cña m×nh ra khái vïng cö tró cña ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du, ®Õn ®Þa bµn cña c¸c d©n téc kh¸c, ban ®Çu ®Èy chöa xa, vÒ sau cµng ngµy cµng xa h¬n. Döíi triÒu TrÇn, däc ®öêng tiÕn qu©n cña Trung Hoa tõ biªn giíi xuèng, ngöêi Tµy cßn gi÷ ®öîc chÕ ®é tï tröëng cæ truyÒn cña hä. C¸c vua TrÇn thØnh tho¶ng g¶ con g¸i cho c¸c tï tröëng Tµy ë ®Êy, ®Ó g×n gi÷ mèi t×nh liªn kÕt chèng Nguyªn. Nhöng sau nhµ TrÇn, kh«ng thÊy sö cò cho biÕt g× vÒ chÕ ®é tï tröëng Tµy n÷a. Mét kh¸c biÖt n÷a. Ngoµi ViÖt Nam ra, c¸c nöíc ë §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, trong qu¸ khø, ®Òu cã ho¹t ®éng ngo¹i thö¬ng, nhiÒu hay Ýt, thöêng xuyªn hay kh«ng, th× tïy tõng nöíc, nhöng cã. Nãi chung, quan hÖ víi bªn ngoµi ®öîc nu«i döìng. §Æc biÖt lµ Malaixia: xöa kia, thuyÒn bu«n ë ®©y tõng ®Õn tËn ®¶o Ma®agaxca trªn biÓn §«ng Nam Phi. ë ta, tr¸i l¹i, kh«ng thÕ, hay hÇu nhö kh«ng thÕ. Tõ c¸c triÒu ®¹i ®éc lËp ®Çu tiªn võa tho¸t khái ¸ch Trung Hoa (thÕ kû X, XI,...), ®Õn triÒu ®¹i ®éc lËp cuèi cïng, tröíc khi thùc d©n Ph¸p å vµo (thÕ kû XIX), c¸c vua ta cã thÓ më mét cöa biÓn cho thuyÒn nöíc ngoµi ®Õn bu«n b¸n

544

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t¹i chç (V©n §ån, råi Phè HiÕn, ë miÒn Trung th× Héi An), nhöng chöa tõng cho phÐp thö¬ng nh©n ta ra nöíc ngoµi. ViÖt Nam sèng b»ng n«ng nghiÖp. §Æc ®iÓm nµy h¼n cã lý do cña nã, thËm chÝ nhiÒu lý do, mµ c¸c nhµ sö häc chöa kÞp bãc cho ta thÊy. §Ó gi¶i quyÕt sè löîng d©n thõa ë ®ång b»ng, khi mµ n¨ng suÊt n«ng nghiÖp cßn qu¸ thÊp, c¸c vua chóa ta xöa kh«ng nh×n ra biÓn, chØ nh»m vµo ®Êt liÒn. TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm võa nªu h¼n lµ chöa ®ñ, cßn cÇn ®öîc bæ sung. Dï sao, ®Êy lµ chuyÖn ®· qua, ®· ®i vµo lÞch sö. C¸ch m¹ng ®· xãa bá nh÷ng bÊt c«ng cò, nh÷ng bÊt c«ng cßn tån t¹i cho ®Õn n¨m 1945, vµ dÇn dÇn thiÕt lËp chÕ ®é b×nh ®¼ng gi÷a c¸c d©n téc. Cã ®iÒu r»ng, nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· nªu, v× kÐo dµi qua nhiÒu thÕ kû, kh«ng khái cßn ®Ó l¹i mét vÕt h»n trong tõng ngöêi, nhÊt lµ ngöêi ViÖt. §· thÕ, vÕt h»n Êy l¹i Èn vµo v« thøc, Ýt nhÊt còng trong ®a sè c¸c tröêng hîp, nªn khã nhËn cho ra. Tõ v« thøc, nã ©m thÇm ¶nh höëng ®Õn hµnh ®éng hµng ngµy cña tõng ngöêi, mµ ngöêi Êy kh«ng thÊy, kh«ng biÕt. Vµ nh÷ng ®ång chÝ nhËn tr¸ch nhiÖm vËn ®éng quÇn chóng thi hµnh chÝnh s¸ch d©n téc, t¹i nh÷ng vïng cã nhiÒu d©n téc céng cö, ph¶i c¶nh gi¸c víi vÕt h»n ®ã, nhÊt lµ khi nã n»m ngay trong b¶n th©n m×nh, chöa nãi ®Õn b¶n th©n tõng ngöêi trong quÇn chóng. Nhöng v× chöa quan t©m ®óng møc, nªn trong qu¸ khø, vµ c¶ thêi rÊt gÇn ®©y, ®· x¶y ra nhiÒu sai ph¹m trong viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n téc. §Ó nãi lªn phÇn nµo c¸i sai ph¹m Êy, nh÷ng mÆt tiªu cùc trong ®êi sèng v¨n hãa nh×n döíi gãc “d©n téc häc”, t«i sÏ tËp trung vµo t×nh h×nh T©y Nguyªn, cô thÓ lµ ë B¾c T©y Nguyªn, tuy thØnh tho¶ng còng cã chiÕu vµo mét sè vïng kh¸c. Kh«ng ph¶i v× T©y Nguyªn lµ miÒn qu¸ quen thuéc ®èi víi t«i. Tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c: t«i míi lªn T©y Nguyªn thêi gÇn ®©y th«i. Nhöng c¸i míi, chÝnh

545

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI v× míi, mµ ®Ëp vµo m¾t ta m¹nh h¬n, nhö ®· nãi trªn, phÇn nµo ®ã dÔ thÊy h¬n. Quay vÒ víi t×nh h×nh ë T©y Nguyªn, ®Æc biÖt ë B¾c T©y Nguyªn, t«i sÏ nhÊn m¹nh c¸c mÆt tiªu cùc cña nÕp sèng v¨n hãa, cô thÓ lµ nh÷ng g× mµ t«i ®¸nh gi¸ lµ sai tr¸i trong viÖc thi hµnh chÝnh s¸ch d©n téc tõ sau ngµy miÒn Nam gi¶i phãng. Sù chän lùa ®ã ®· ®öîc nªu lªn qua ®Çu ®Ò cña bµi viÕt. Nhöng, tröíc khi ®i vµo ®Êy, t«i muèn ®iÓm qua mét sè mÆt tÝch cùc, nh÷ng g× mµ t«i xem lµ thµnh tÝch. Kh«ng ph¶i ®Ó cho nã “chÝnh trÞ”, hay cho nã c©n b»ng, cã nä cã kia, mµ ®Ó ®Æt c¸c mÆt tiªu cùc lªn mét bèi c¶nh chung cho dÔ nh×n h¬n. Xin tãm l¹i thµnh mÊy ®iÓm ng¾n nhö sau: - Tröêng cÊp I dÇn dµ mäc lªn gÇn kh¾p c¸c x·. ë huyÖn lþ nµo, còng cã tröêng cÊp II, ®«i khi cÊp III. ë tØnh lþ cña ba tØnh häp thµnh T©y Nguyªn (Plei Ku, thuéc tØnh GiaLai - Kon Tum, §µ L¹t, thuéc tØnh L©m §ång, Bu«n Ma Thuét, thuéc tØnh §¾c L¾c), ngoµi c¸c tröêng phæ th«ng ra, thÞ x· nµo còng cã mét tröêng cao ®¼ng hay ®¹i häc; - §öêng s¸ ®öîc më thªm, hay më réng thªm, ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n Thöîng ë c¸c vïng ®i l¹i víi nhau dÔ dµng h¬n, kÐo c¸c lµng l¹i gÇn ®« thÞ h¬n tröíc; - ThÞ tröêng ®öîc më réng, v× nhu cÇu t¨ng lªn h¬n xöa. Nhµ nöíc lµ ngöêi mua chÝnh, v× cÇn gç, cµ phª, chÌ ®Ó xuÊt khÈu. Ngöêi b¸n c¬ b¶n còng lµ nhµ nöíc, thöêng lµ nhµ nöíc ®Þa phö¬ng: tØnh, huyÖn. Nh÷ng con bu«n ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng, ®Æc biÖt ë tØnh Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, còng hµng ngµy ®i l¹i víi T©y Nguyªn, ®öa s¶n phÈm miÒn xu«i lªn, nhö c¸ tö¬i, mét sè ®å tiªu dïng kh¸c, mua cµ phª vÒ. Trong luång bu«n b¸n

546

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhá, nhöng cã vÎ “rÇn rËt” ®ã, v× ®a sè ngöêi ®i xe ca lµ con bu«n miÒn xu«i, ngöêi Thöîng h¼n cã tham gia mét phÇn, bao nhiªu phÇn tr¨m th× chöa râ, v× kh«ng cã mét thèng kª nµo vÒ mÆt Êy, nhöng ch¾c ch¾n cã, dï cho tû lÖ cã thÓ chöa cao; - §öa lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao h¬n lóa rÉy nhiÒu, vµo mét sè vïng cã ®Êt tròng. Thµnh c«ng nhÊt vÒ mÆt nµy lµ huyÖn Ayun Pa, thuéc tØnh Gia Lai ë B¾c T©y Nguyªn; - Trong c¬ cÊu c¸c cÊp ñy, ñy ban, c¬ quan, ngöêi Thöîng ®· cã mÆt, ®«ng nhÊt lµ ë cÊp x·, cµng lªn cµng Ýt ®i, nhöng cã. Quan träng nhÊt lµ nh©n vËt chñ chèt trong tõng tØnh nhö ®ång chÝ BÝ thö TØnh ñy kiªm ñy viªn Trung ö¬ng §¶ng. §ã, mét sè mÆt tÝch cùc, mµ t«i tãm l¹i döíi d¹ng ng¾n nhÊt. Cßn nh÷ng mÆt tiªu cùc thÊy ®öîc, t«i sÏ tr×nh bµy döíi ®©y, còng tr×nh bµy thµnh tõng ®iÓm, chØ hai ®iÓm th«i, nhöng tæng hîp h¬n trªn, vµ ®öîc gi·i bµy kü h¬n tÝ chót. H·y nh¾c l¹i r»ng, míi ®©y th«i, ngöêi Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, ®Òu ®Þnh cö trong tõng lµng tù trÞ hay ®éc lËp, vµ lÊy ho¹t ®éng trång lóa kh« trªn rÉy lµm nguån chÝnh ®Ó nu«i th©n. ChÝnh v× thÕ mµ, qua mét phÇn trªn, t«i cã nhËn xÐt r»ng v¨n hãa Thöîng, tuy xöa, còng ®· lµ “s¬ sö” råi, kh«ng cßn lµ “tiÒn sö” n÷a. Nãi mét c¸ch kh¸c, tõ bao giê th× chöa râ, nhöng ch¾c ch¾n lµ rÊt l©u råi, ngöêi Thöîng ®· chuyÓn tõ h¸i löîm vµ s¨n b¾t qua trång trät. Hä kh«ng ph¶i lµ ngöêi “nguyªn thñy”, nhö mét sè c¸n bé ë T©y Nguyªn thöêng nãi. §Ó trång trät, con ngöêi ph¶i ®Þnh cö l¹i thµnh tõng lµng, ®¬n vÞ tËp hîp ngöêi hoµn chØnh nhöng nhá nhÊt, mçi lµng chiÕm lÜnh mét ®Þa bµn cã ranh giíi râ rµng, mµ lµng kh¸c kh«ng ®öîc x©m ph¹m ®Õn, kh«ng thÕ th× x¶y ra chiÕn tranh. Trªn ®Þa bµn cña tõng lµng, cã mét ®iÓm nhá, n¬i tËp trung nhµ ë cña d©n lµng: ®ã lµ khu cö

547

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tró. Cßn l¹i phÇn lín nhÊt cña ®Þa bµn, trong tröêng hîp cña ngöêi Thöîng th× chñ yÕu lµ rõng: khu canh t¸c. Trong mïa rÉy, tõ sím ngöêi ngöêi tõ khu cö tró ra ®i, ®Õn khu canh t¸c lao ®éng, s¾p tèi l¹i trë vÒ khu cö tró. Ph¶i nh¾c l¹i nhö thÕ, nh¾c l¹i nh÷ng ®iÒu ai còng biÕt, v× ®· x¶y ra mét hiÓu lÇm lín, cø töëng kh«ng ®¸ng g×, nhöng lín l¾m. N¹n ph¸ rõng ë T©y Nguyªn ®· ra ®êi l©u l©u råi, kh«ng ph¶i tõ sau ngµy gi¶i phãng. §Çu ®u«i nhö thÕ nµy. Trong thêi Ph¸p thuéc, theo s¸ch b¸o thêi Êy ®Ó l¹i, th× ®· cã ®åi träc, cã nh÷ng vïng rõng ®· thöa ®i. Hµng tr¨m n¨m, e ®Õn hµng ngh×n n¨m háa canh mµ! Cao nguyªn l¹i tö¬ng ®èi b»ng ph¼ng, ®Êt ®á ba zan cña nhiÒu vïng l¹i mµu mì, ngöêi kÐo ®Õn ®Êy ®Þnh cö kh«ng ph¶i Ýt. Dï sao, ®Êy lµ biÖt lÖ, cßn c¶nh chung lµ rõng vÉn sum suª, cßn nhiÒu c¸nh rõng nguyªn thñy chöa ai ®ông ®Õn. §i « t« ban ngµy trªn ®öêng c¸i, thØnh tho¶ng cã ngöêi thÊy tõ xa mét con hæ t¹t qua ®öêng. §· cã mét sè tö nh©n Ph¸p ®Õn T©y Nguyªn lËp ®ån ®iÒn, c¶ më nhµ m¸y, nhµ m¸y chÌ ë B¾c T©y Nguyªn ch¼ng h¹n. Dï sao, diÖn tÝch rõng bÞ ph¸ lµ kh«ng ®¸ng kÓ, v× sè ®ån ®iÒn ®©u cã nhiÒu, e cã thÓ ®Õm trªn ®Çu ngãn tay. Cã thÓ nãi lµ n¹n ph¸ rõng ®· b¾t ®Çu tõ buæi Êy. Thªm vµo ®ã lµ nh÷ng cuéc oanh t¹c ph¸ rõng b»ng chÊt ®éc hãa häc cña kh«ng qu©n Mü - ngôy. T«i kh«ng ph¶i lµ ngöêi nghiªn cøu vÒ khÝ hËu, mµ còng kh«ng quen nhµ khÝ hËu häc nµo ®Ó hái cho râ ngän ngµnh. Nhöng tröíc c¸i c¶nh träc c©y ngµy cµng më réng Êy, t«i cø th¾c m¾c: kh«ng biÕt nh÷ng trËn lôt mÊy n¨m nay ë Trung vµ Nam Trung Bé cã phÇn nµo do ®ã mµ ra? C¸nh rõng T©y Nguyªn lµ c¸nh rõng lín cuèi cïng cña nöíc ta. NÕu råi ®©y nã träc c©y ®i nhö nhiÒu vïng rõng ë miÒn B¾c, th× c¸t vµ ®¸ sÏ ®öîc möa ®Èy

548

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tr«i vÒ cùc Nam Trung Bé, c¶ vÒ miÒn T©y Nam Bé, vùa thãc cña nöíc ta hiÖn nay. Cßn ngöêi Thöîng ? §iÒu ph¶i nãi ngay lµ hä kh«ng “du canh - du cö” theo nghÜa ngöêi ta thöêng viÕt. Ta ®· nãi r»ng ®Þa vùc cña mçi lµng, dï thuéc d©n téc nµo, ®Òu cã ranh giíi râ rÖt, vµ d©n lµng nµy kh«ng cã quyÒn ®èt rõng lµm rÉy trªn khu canh t¸c cña lµng kia. Còng cã khi hä dêi lµng ®i n¬i kh¸c ®Ó t×m mét vïng ®Êt mµu mì h¬n, ®Æc biÖt khi bÞ mét lµng m¹nh nhiÒu lÇn tÊn c«ng, mµ hä th× kh«ng ®ñ søc chèng cù. Khã lßng b¶o r»ng hä chuyªn “du cö”. Canh t¸c, hä lµm rÉy theo lèi háa canh: ®èt rõng, råi dïng gËy chäc lç mµ tra h¹t trªn ®Êt rõng ®· trôi c©y. Míi c¸ch ®©y mét sè n¨m, hä chöa biÕt bãn ph©n: tro ®èt rõng lµ ph©n tù nhiªn cña hä. Sau vµi ba n¨m canh t¸c trªn m¶nh ®Êt ®· khai ph¸ b»ng löa, hä ph¶i chuyÓn qua khai ph¸ mét m¶nh kh¸c, khi ®Êt cò ®· b¹c mµu. §èt rõng ë ®©u, chuyÓn ®Õn khu rõng míi nµo, ®iÒu ®ã kh«ng phô thuéc vµo ý thÝch tõng lóc cña mçi gia ®×nh, mµ tu©n thñ mét quy t¾c nhÊt ®Þnh, d©n téc nµo cã quy t¾c Êy, chÆt láng cßn tïy nhöng Ýt nhiÒu chÊp nhËn quyÒn kiÓm so¸t cña tæ chøc qu¶n lý lµng. Nhµ d©n téc häc Ph¸p C«ng®«min¸tx (G. Condominas) tõng chøng kiÕn c¸ch lµm cña mét lµng Mn««ng Ga ë §¾c L¾c: s¾p qua n¨m míi, c¸c “giµ lµng”, trong sè ®ã cã mét thÇy cóng, dïng bãi to¸n mµ quy ®Þnh mét c¸nh rõng míi cho c¶ lµng sang n¨m ®Õn ®Êy lµm rÉy, mét c¸nh rõng mµ tõ l©u d©n lµng chöa ®éng ®Õn. C¸c “giµ lµng” cßn c¨n cø vµo sè ngöêi cña tõng gia ®×nh mµ ph©n c¸nh rõng ra nhiÒu m¶nh to nhá kh¸c nhau, ®Ó chia cho c¸c nhµ. TÊt nhiªn, ®©y chØ lµ mét c¸ch, gi÷a nhiÒu c¸ch cña nhiÒu d©n téc. Dï c¸ch nµo ®i n÷a, sau mÊy chôc n¨m chuyÓn ®Êt lµm rÉy kh¾p khu canh t¸c cña lµng, ngöêi ta quay vÒ chç cò nay ®· thµnh rõng trë l¹i. Nhö vËy mµ gäi lµ “du canh”, th× ®· s¸t chöa ? Mµ dï cã lµ “du canh”

549

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ch¨ng n÷a, th× ®iÒu quan träng lµ rõng kh«ng bÞ vÜnh viÔn hñy ho¹i. Tãm l¹i, ph¸t rõng ®Ó sèng, nhöng vÉn chê cho rõng t¸i sinh, vÉn nu«i döìng rõng, v× tiªu diÖt rõng ®ång nghÜa víi tù tiªu diÖt m×nh. §iÒu quan träng lµ ngöêi Thöîng c¶m nhËn c¶nh ph¸ rõng diÔn ra hµng ngµy tröíc m¾t hä nhö thÕ nµo ? Vµ ph¶i lµm nh÷ng g× ®Ó c¶n viÖc ph¸ rõng l¹i ? §i T©y Nguyªn v× nh÷ng chuyÖn kh¸c, t«i chöa cã dÞp ®Æt c¸c c©u hái Êy cho mét ngöêi Thöîng ®· ra phè, cµng kh«ng ph¶i ngöêi c¸n bé hay trÝ thøc Thöîng. Cã lÇn, gi÷a b÷a röîu, t«i m¸y miÖng hái mÊy ngöêi Thöîng, toµn c¸n bé c¶. Mét anh tr¶ lêi y nhö ngöêi ViÖt thÕ th«i: ph¸ rõng nhiÒu qu¸, th× còng cã thÓ bÊt lîi cho s¶n xuÊt, nhöng... Cßn nh÷ng anh kh¸c th× kh«ng nãi g×. Gi÷ ý, hay kh«ng cã g× ®Ó nãi ? NhÊt lµ khi hä ®· thay ®æi m«i tröêng sèng, vµ rõng, ®èi víi hä, kh«ng cßn lµ khung c¶nh hµng ngµy nhö xöa. ChØ cßn ®o¸n ®Þnh n÷a th«i, ®o¸n ®Þnh ®öîc phÇn nµo hay phÇn Êy. Ngöêi Thöîng, trong cuéc sèng hµng ngµy cña hä, kh«ng ph¸ rõng, tr¸i l¹i, nu«i döìng rõng. Nhöng ®õng ®¬n gi¶n hiÓu r»ng ®Êy chØ lµ ph¶n øng, hay mét kinh nghiÖm mang tÝnh chÊt kinh tÕ. Kh«ng ph¶i vËy, nã ®· ®i vµo t©m thøc cña ngöêi Thöîng, cã thÓ nãi ®· vµo v« thøc. Mét nhËn xÐt nhá th«i, nhöng còng cã ý nghÜa nµo ®Êy. Nhµ ë cña hä biÕn ®éng kh¸ nhiÒu tõ d©n téc nµy qua d©n téc kia. Nhöng c¸i chung cho ngöêi Thöîng kh¾p T©y Nguyªn lµ khu cö tró cña hä kh«ng hÒ cã c©y. Nay, vÒ mÆt nãi ®©y, ®· cã ®æi thay, nhöng chöa nhiÒu, nhÊt lµ chöa phæ biÕn. N»m trong mét nhµ Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, vµo mét tröa chang chang n¾ng, mét ngöêi ViÖt nhö t«i c¶m thÊy khã chÞu: Sao l¹i kh«ng trång c©y c¹nh nhµ cho cã bãng m¸t nhØ, Ýt nhÊt th× còng m¸t m¾t ? Nãi g× ®Õn ngöêi ViÖt, chø ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i,

550

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi Tµy ngoµi B¾c còng ë nhµ nhö sµn ngöêi Thöîng, nhµ cña hä l¹i réng ngang h¬n, m¸i nhµ cao h¬n m¸i nhµ Thöîng, nªn kh«ng khÝ trong nhµ, vµo mïa hÌ, m¸t h¬n nhiÒu. Êy thÕ mµ trong khu cö tró cña hä, nhiÒu khi c¶ trong vöên nhµ, thöêng cã c©y. Nh×n chç kh¸c cã phÇn l¹ m¾t ®ã, ngöêi míi ®Õn T©y Nguyªn dÔ nghÜ r»ng ngöêi Thöîng kh«ng thÝch rõng, vµ rõng chØ lµ c¸i hä ph¶i chÊp nhËn, ®µnh chÊp nhËn. Cã lÏ nhö mét thø ®Þnh mÖnh. Kh«ng ph¶i thÕ. Ngay s¸t khu cö tró cña tõng lµng Thöîng, vµ bao v©y khu Êy l¹i, ®· lµ rõng. Böíc vµi böíc khái khu cö tró, cßn l©u míi ®Õn rÉy, ngöêi Thöîng ®· ph¶i ®i trong rõng. Ngµy xöa, tröíc khi ngöêi Ph¸p ®Õn, chöa cã ®öêng c¸i, mµ ®i tõ lµng nµy qua lµng kia, tõ vïng nµy qua vïng kia, ®Ó th¨m bµ con, ®Ó dù lÔ héi, hay ®Ó bu«n b¸n, hä chñ yÕu ®i trªn ®öêng mßn trong rõng, hai bªn lµ c©y cao. Ngöêi chÕt ®öîc ch«n ë khu nhµ må s¸t khu cö tró vÒ phÝa T©y, gi÷a mét c¸nh rõng nhá dµnh cho viÖc Êy, dï cho c©y ë ®©y cã thöa h¬n so víi rõng thùc, ®Ó dµnh chç cho c¸c nhµ må. Trong mïa rÉy, mäi ngöêi trong lµng, trõ trÎ em vµ nh÷ng ngöêi giµ kh«ng cßn lao ®éng ®öîc n÷a, ai nÊy ®Òu cã mÆt ngoµi rÉy, nghÜa lµ gi÷a rõng, tõ s¸ng sím ®Õn chiÒu tèi. Vµo nh÷ng ngµy Êy, khu cö tró vµ tõng ng«i nhµ ë ®Êy chØ lµ n¬i nghØ ng¬i ban ®ªm, lÊy l¹i søc ®Ó h«m sau l¹i lao ®éng suèt ngµy gi÷a rõng. Ngöêi Thöîng sèng suèt ®êi víi rõng. Vµ ®Ó t¹o mét mÆt ®èi lËp cho rõng - v× cã d©n téc nµo, cã ngöêi nµo l¹i kh«ng ®ßi hái lu©n phiªn cuéc sèng cña m×nh gi÷a nh÷ng mÆt ®èi lËp, ®Ó lµm nªn nhÞp sèng: cöêi - khãc, sèng - chÕt, lµm ¨n - nghØ ng¬i, nghiªm tóc - vui ch¬i, c¨ng th¼ng - thö d·n... -, ngöêi Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, kh«ng gi÷ l¹i c©y, kh«ng trång c©y trong khu cö tró lµng hä. §Çu h«m, ngåi víi nhau c¹nh cöa sæ hay trªn sµn ngoµi mµ t©m sù, trªn ®Çu lµ mét bÇu trêi ®Çy sao, t×nh tø vµ thanh th¶n biÕt bao! Ngöêi ViÖt kh«ng sèng víi rõng, vµ kh«ng quen rõng. ThÕ mµ hä

551

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI l¹i thÝch hãng m¸t trong vöên nhµ, trång c©y c¶ däc ®öêng lµng, quanh lµng. Ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy, tuy ë miÒn nói, vÉn kh«ng sèng víi rõng. Hä cö tró ven c¸c thung lòng ch©n nói, vµ c¬ b¶n lµm lóa nöíc trong thung lòng, suèt ngµy sèng vµ lao ®éng trong mét kh«ng gian Ýt m©y, tho¸ng h¬n nhiÒu so víi kh«ng gian cña ngöêi Thöîng. Kh«ng l¹ r»ng hä còng cÇn c©y trong khu cö tró. Mét b»ng chøng n÷a vÒ vÞ trÝ rõng trong t©m thøc cña ngöêi Thöîng lµ sù am hiÓu cña hä vÒ rõng. Ph¶i nãi ®Õn gç, nh÷ng thø l¸, kÓ c¶ l¸ thuèc vµ l¸ nhuém, nh÷ng thø cñ ¨n ®öîc, nh÷ng cñ thuèc, nhö lo¹i s©m ë nói Ngäc Linh (B¾c T©y Nguyªn) råi nh÷ng s¶n phÈm kh¸c n÷a cña rõng, mµ ngöêi Thöîng biÕt râ c«ng dông vµ ®· sö dông tõ l©u ®êi. Nh÷ng ®iÒu nãi trªn míi lµ nh÷ng ý, nh÷ng c¸ch nh×n chöa ph¶i lµ lËp luËn hoµn chØnh ®Ó biÖn minh cho mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a ngöêi Thöîng vµ rõng, mét mÆt chÝnh trong nÕp sèng, hay v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “d©n téc häc”, cña c¸c d©n téc Thöîng. Nhöng Ýt nhÊt th× chóng còng hÐ ®öîc mét c¸nh cöa sæ ®Ó ta nh×n vµo chÝnh gi÷a vÊn ®Ò, b»ng cÆp m¾t b×nh tÜnh h¬n, ®Ó råi tõ ®ã t×m c¸ch cøu rõng. Sau ph¸ rõng, hiÖn töîng næi bËt nhÊt trong c¸c mÆt tiªu cùc ®ang hiÓn hiÖn ë T©y Nguyªn, cßn mét mÆt n÷a, quan träng kh«ng kÐm mÊy, mµ còng tæng hîp, nghÜa lµ bao gåm nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau: Th¸i ®é cña c¸n bé ta ®èi víi phong tôc, tËp qu¸n cæ truyÒn cña c¸c d©n téc Thöîng. Trªn dÆm dµi tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, nhiÒu nÐt cña nÕp sèng cò tù chóng, sÏ mÊt ®i, qua nh÷ng cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ vµ x· héi. C¸i ®ã lµ tÊt yÕu. Cßn nhiÒu nÐt, v× kh«ng m©u thuÉn g× víi cuéc sèng míi, sÏ ®öîc b¶o löu trong mét thêi gian dµi. Cã nh÷ng nÐt, nh×n bÒ ngoµi th× cã vÎ nhö ngöîc víi tö töëng míi, nhöng còng ®öîc b¶o löu, v× g¾n

552

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI qu¸ chÆt víi nÕp sèng cña d©n téc. Mét vÝ dô lµ tôc thê cóng tæ tiªn cña ngöêi ViÖt. Cho ®Õn nay, ®· qua h¬n bèn chôc n¨m C¸ch m¹ng råi, mµ ®Õn nhµ nµo ë n«ng th«n lÉn ®« thÞ, kÓ c¶ nhµ c¸n bé, mµ c¸n bé cao cÊp h¼n hoi, t«i còng thÊy mét chç dµnh riªng cho viÖc thê phông ®ã. ë n«ng th«n th× vÉn cßn bµn thê ë gian gi÷a, tuy ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi xöa. ë thµnh thÞ, v× n¬i ë qu¸ chËt, mçi gia ®×nh thöêng chØ chiÕm mét phßng con, nªn kh«ng cßn bµn thê n÷a, chç thê cã thÓ lµ mét c¸i trang nhá ®Ýnh lªn v¸ch, thËm chÝ mét chç dµnh riªng ë ®Çu tñ, ®å thê ch¼ng nhiÒu g×, chØ mét bøc ¶nh vµ mét b¸t nhang, ®«i khi chØ mét b¸t nhang th«i, nhöng ®Òu cã. Giç còng vËy, ®¬n gi¶n ®i nhiÒu, kh«ng cßn m©m cao cç ®Çy nhö xöa, nhöng Ýt nhÊt còng n¶i chuèi, chÐn röîu, kh«ng cßn mÊy ai tin r»ng «ng bµ hay cha mÑ m×nh vÒ ®Êy mµ ¨n chuèi, uèng röîu. Nhöng khi ®øng tröíc bµn thê hay chç thê mµ nãi, th× tõng ngöêi ®Òu gi÷ th¸i ®é thµnh kÝnh. Trong tröêng hîp d©n téc ViÖt, tröíc nh÷ng dÊu tÝch phæ biÕn vµ cßn ®Ëm ®µ nhö thÕ cña nÕp thê phông tæ tiªn, kh«ng ai lÊy lµm l¹. Ngöêi ta xem lµ hiÓn nhiªn. Nhöng ®èi víi nh÷ng d©n téc Ýt ngöêi, kh«ng ph¶i lu«n lu«n nhö vËy. Mét vÝ dô lµ tôc mo trong ®¸m tang Möêng. Ngöêi hµnh lÔ, tøc bè mo ph¶i mo qua nhiÒu ®ªm, nghÜa lµ ng©m lªn ¸ng mo, nh÷ng tang ca dµi qua ®ã bè nh¾c l¹i víi ngöêi chÕt, vµ ®ång thêi víi c¶ mäi ngöêi sèng ®ang ngåi dù lÔ, ý nghÜa cæ truyÒn mµ ngöêi Möêng g¸n cho c¸i sèng vµ c¸i chÕt. Trong lêi mo Möêng, còng nhö trong néi dung cña tôc thê phông tæ tiªn ë ngöêi ViÖt, kh«ng thiÕu g× nh÷ng tån ®äng cña mª tÝn. Nhöng c¸i chÝnh to¸t lªn tõ lêi mo lµ mét tinh thÇn nh©n b¶n ph¶i nãi lµ “cã mét kh«ng hai”: mèi g¾n bã chÆt chÏ gi÷a ngöêi sèng vµ ngöêi chÕt, c¶ gi÷a câi sèng vµ câi chÕt, nçi ®au khæ cña mäi ngöêi sèng ®ang cã mÆt ë ®©y

553

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröíc buæi ra ®i cña mét ngöêi quen míi ®©y cßn sèng víi m×nh, mèi quyÕn luyÕn kh«n ngu«i cña ngöêi chÕt lóc chia tay víi ngöêi th©n cña m×nh, c¶ víi con tr©u, con chã trong nhµ... Ngöêi Möêng mª mo l¾m. Nãi d«ng dµi vÒ ngöêi Möêng vµ ngöêi ViÖt nhö vËy ®Ó cho vÊn ®Ò râ ra h¬n, tröíc khi quay vÒ víi ngöêi Thöîng. VÒ th¸i ®é cña c¸n bé ®èi víi phong tôc tËp qu¸n cña c¸c d©n téc Thöîng, cßn mét mÆt n÷a b¶o lµ tiªu cùc còng ®öîc, nhöng nãi cho râ h¬n mµ kh«ng ra vÎ cöêng ®iÖu, th× lµ mét kho¶ng trèng, mét c¸i thiÕu. NhiÒu c¸n bé x· hiÖn nay ë Gia Lai - Kon Tum, khi ®Õn lµm viÖc víi mét lµng kh«ng ph¶i lµng m×nh, ®Òu cö xö nhö mäi c¸n bé x· kh¾p n¬i trong nöíc: ¨n nãi døt kho¸t, gi¶i quyÕt nhanh nhÑn, kh«ng ph¶i lµ dïng giäng kÒ cµ ®©u, ngöêi Thöîng nãi chung kh«ng cã tËt Êy, nhöng cö xö ®óng vÞ trÝ l·nh ®¹o cña m×nh. Tr¸i l¹i, khi vÒ lµm viÖc víi chÝnh lµng cña m×nh, th× anh dÌ dÆt h¬n nhiÒu. B¹n ®äc sÏ b¶o: c¸n bé ViÖt còng thÕ th«i, kÓ c¶ c¸n bé cao cÊp khi vÒ lµng. §óng. Nhöng c¸n bé x· ngöêi ViÖt th× cè tr¸nh, cùc ch¼ng ®· míi lµm viÖc víi lµng m×nh; trong ®¶ng ñy hay ñy ban x·, thiÕu g× nh÷ng ®ång chÝ ngöêi lµng kh¸c. Tõ trô së vÒ ®Õn nhµ, anh chØ cßn lµ ngöêi d©n nhö mäi ngöêi kh¸c trong lµng, tèi tèi còng qua nhµ nµy nhµ kia ch¬i, nãi chuyÖn bao ®ång, cã ai hái ®Õn chÝnh s¸ch th× nãi mét c©u chiÕu lÖ, thØnh tho¶ng còng tranh luËn, nhöng gi÷ vÞ trÝ ngang hµng víi mäi ngöêi ngåi ®ã. Cßn ®a sè c¸n bé cao cÊp, cã vÒ lµng ch¬i, th× cè g¾ng ¨n nãi sao cho khái phËt lßng ngöêi, nhÊt lµ bµ con cña m×nh, råi “rót lui... cã trËt tù”. C¸n bé Thöîng kh«ng hoµn toµn thÕ. §Æc biÖt khi tuyªn bè ®iÒu g× míi vÒ chÝnh s¸ch ®èi víi d©n lµng m×nh, anh tranh thñ tröíc ý kiÕn cña nh÷ng ngöêi cã tuæi, mµ ®Õn nay ngöêi ta ®Òu tiÕp tôc gäi lµ “giµ lµng”, kh«ng kÞp hái tröíc th× võa tr×nh bµy võa lu«n ®öa m¾t

554

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÒ phÝa c¸c cô, chê mong mét th¸i ®é ®ång t×nh. C¸c “giµ” còng ®óng mùc l¾m, vÉn nãi th¼ng, nãi thùc, còng tranh luËn víi nhau , ra nhÏ th× tèt, chöa ra nhÏ th× th«i, dï thÕ nµo th× s¸ng sím h«m sau c¸c cô l¹i tiÕp tôc cïng con ch¸u ®i rÉy nhö thöêng lÖ... Kh«ng khái cã nh÷ng lóc khã kh¨n , ®Æc biÖt khi x¶y ra m©u thuÉn lín gi÷a ý kiÕn cña c¸c “giµ” vµ chÝnh s¸ch mµ c¸n bé x· truyÒn ®¹t. Trong nh÷ng tröêng hîp nhö thÕ, ngöêi c¸n bé x· khã xö l¾m: cø cho lµ c¸c “giµ” nãi ®óng ®i, nhöng b¶n th©n anh ®©u ph¶i lµ ngöêi lµm ra chÝnh s¸ch, mµ chØ lµ ngöêi truyÒn ®¹t ý kiÕn cña cÊp trªn. Cã lÏ còng cÇn dõng mét chèc ë ®©y, ®Ó tãm l¹i c¬ cÊu cæ truyÒn cña x· héi Thöîng. Qua nhiÒu ®o¹n trªn, t«i ®· nãi r»ng, dï thuéc d©n téc nµo, ngöêi Thöîng ®Òu sèng thµnh tõng lµng ®éc lËp hay tù trÞ. §éc lËp lµ kh«ng phô thuéc vµo lµng kh¸c, gi÷a c¸c lµng gÇn nhau chØ cã quan hÖ giao h¶o, h«n nh©n, bu«n b¸n..., vµ th¶ng hoÆc, nÕu cã m©u thuÉn kh«ng gi¶i quyÕt ®öîc gi÷a hä víi nhau, th× quan hÖ chiÕn tranh, nhöng chØ trong mét thêi gian nµo ®ã. ë ®©y, lµng kh«ng g¾n víi nöíc, nhö trong tröêng hîp x· héi ViÖt, ®Ó thµnh “lµng nöíc”, mµ lµng lµ nöíc. Tuy nhiªn, tõ bao giê kh«ng râ, nhöng Ýt nhÊt còng tõ khi ngöêi Ph¸p ®Õn T©y Nguyªn trong nöa cuèi thÕ kû XIX, th× hä ®· gÆp ë ®ã t×nh tr¹ng sau ®©y: t¹i nhiÒu vïng, ®· cã tï tröëng lín, gäi lµ thñ lÜnh còng ®öîc, mµ quyÒn lùc bao trïm lªn mét sè lµng, nhiÒu Ýt tïy tõng tröêng hîp. Sè lín cã lÏ lµ thñ lÜnh chiÕn tranh, tõng chèng l¹i qu©n Ph¸p khi chóng míi ®Õn T©y Nguyªn, mµ ngöêi Ph¸p, khi thiÕt lËp xong quyÒn lùc cña hä, ®· v« hiÖu hãa ®i, råi lo¹i bá dÇn. Ýt nhÊt còng cã mét chÕ ®é thñ lÜnh t«n gi¸o, víi c¸c “Vua Löa” vµ “Vua Nöíc” mµ ta ®· nh¾c ®Õn, nay cßn ®Ó l¹i dÊu tÝch ®Ëm ®µ ë B¾c T©y Nguyªn. Kh«ng râ tröíc kia ®· cã chöa, nhöng trong thêi thuéc ®Þa ë tØnh §¾c L¾c ngµy nay, s¸t

555

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI biªn giíi víi H¹ Lµo vµ §«ng Campuchia, l¹i ra ®êi mét chÕ ®é tï tröëng bu«n b¸n ®öîc ngöêi Ph¸p chÊp nhËn, chØ tån t¹i cã mÊy mö¬i n¨m, gÇn ®©y kh«ng cßn n÷a. Cho ®Õn nay, chöa ai nghiªn cøu c¸c chÕ ®é thñ lÜnh kh¸c nhau ®ã cho cã ®Çu cã ®òa. §iÒu biÕt ®öîc kh¸ ch¾c lµ nh÷ng lµng ®öîc ®Æt döíi quyÒn lùc cña mét thñ lÜnh ph¶i lµm trßn mét sè bæn phËn nµo ®ã ®èi víi thñ lÜnh, thËm chÝ ph¶i cèng n¹p, nhöng tõng lµng vÉn gi÷ nguyªn c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña m×nh. V× thÕ, t«i gäi lµ lµng tù trÞ. Tù trÞ ë chç, tuy phô thuéc vµo thñ lÜnh, lµng vÉn gi÷ sinh ho¹t riªng cña m×nh, nhö khi chöa phô thuéc, thñ lÜnh kh«ng xen vµo ®Êy. VÒ c¬ cÊu kinh tÕ cña moÞ lµng Thöîng cæ truyÒn, dï ®éc lËp hay tù trÞ, chØ cÇn nh¾c l¹i r»ng ®Êt trång trät, tøc rÉy, v× ®öîc chu chuyÓn tõ c¸nh rõng nµy qua c¸nh rõng kia trªn khu canh t¸c cña lµng, nªn qua bao ®êi råi mµ vÉn lµ ®Êt chung cña lµng, kh«ng bÞ phô thuéc vµo quyÒn së h÷u tö nh©n cña ngöêi nµo c¶, dï ngöêi Êy lµ “giµ lµng” hay ngöêi cÇm ®Çu lµng. Trªn bèi c¶nh kinh tÕ ®ã, c¬ cÊu x· héi cña tõng lµng Thöîng lÆp l¹i c¸ch tæ chøc rÊt d©n chñ cña thiÕt chÕ mµ ¡ngghen tröíc ®©y tõng gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n” hay “c«ng x· n«ng nghiÖp”. §Ó nãi cho gän, cã thÓ biÓu hiÖn c¬ cÊu ®ã b»ng mét h×nh vÏ gåm ba vßng trßn ®ång t©m, tö¬ng tù nhö c¸i bia tËp b¾n. Vßng nhá nhÊt ë trung t©m lµ tï tröëng lµng, hay, nãi nhö ngöêi ViÖt ë vïng Thöîng, lµ “chñ lµng”. Vßng gi÷a bäc s¸t vßng nhá nhÊt lµ tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, mét thø héi ®ång, cã thÓ nãi lµ héi ®ång b« l·o. Vßng ngoµi cïng lµ toµn d©n lµng, trong ®ã ®a sè c¸c tröêng hîp lµ nh÷ng ®¹i diÖn cña mäi gia ®×nh trong lµng. §i vµo chi tiÕt, cã nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a d©n téc nµy víi d©n téc kia, gi÷a c¸c ngµnh kh¸c nhau cña mét d©n téc. “Chñ lµng”, ë d©n téc nµy, cã thÓ do c¸c “giµ lµng” chØ ®Þnh gi÷a hä víi nhau, khi “chñ lµng”

556

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cò võa qua ®êi, hoÆc do c¶ lµng cö lªn, nhöng, ë d©n téc kh¸c, l¹i cha truyÒn con nèi. Dï lµ g×, dï cã uy tÝn ®Õn mÊy, “chñ lµng” Thöîng, nãi chung, kh«ng ph¶i lµ ngöêi cã toµn quyÒn ®èi víi mäi chuyÖn to nhá cña lµng: trªn danh nghÜa, «ng lµ ngöêi ®èc suÊt mäi ngöêi trong lµng thùc hiÖn nh÷ng quyÕt ®Þnh cña tËp thÓ c¸c “giµ lµng”. GÆp nh÷ng tröêng hîp gay cÊn qu¸, hay nh÷ng vÊn ®Ò qu¸ lín, mµ c¸c “giµ lµng” kh«ng cã ý kiÕn døt kho¸t - dêi lµng ®i xa, xö trÝ mét ngöêi ph¹m téi qu¸ nÆng, nhö lo¹n lu©n víi bµ con gÇn; g©y chiÕn víi lµng kh¸c; gi¶ng hßa víi lµng thï..., th× “chñ lµng” ph¶i mêi mäi ngöêi trong lµng, hay ®¹i diÖn cña c¸c gia ®×nh, häp l¹i mµ bµn. Tõng lµng nãi riªng, trong néi bé cña nã, vËn hµnh theo c¬ chÕ d©n chñ Êy. Trong thêi Ph¸p thuéc, c¬ cÊu võa tr×nh bµy vÉn c¬ b¶n ®öîc b¶o löu, mÆc dÇu tõng lµng kh«ng cßn hoµn toµn ®éc lËp hay tù trÞ nhö xöa n÷a, mµ b¾t ®Çu bÞ chi phèi bëi c¸c cÊp hµnh chÝnh do ngöêi Ph¸p ¸p ®Æt lªn trªn lµng. Cßn tõ khi miÒn Nam ®öîc gi¶i phãng, döíi chÕ ®é ta, c¬ cÊu nãi trªn bÞ gi¶i thÓ. VÒ hµnh chÝnh, tõng lµng kh«ng cßn lµ mét chØnh thÓ n÷a, mµ nay lµ yÕu tè cÊu thµnh cña ®¬n vÞ hµnh chÝnh thuéc cÊp thÊp nhÊt: x·. Mçi lµng cò trë thµnh mét th«n trong x· míi, chÞu sù ®iÒu hµnh vµ l·nh ®¹o cña §¶ng uû vµ Uû ban nh©n d©n x·. “Chñ lµng” kh«ng cßn n÷a, nhöêng chç cho th«n tröëng. Nhöng nÕu nhö “chñ lµng” xöa thöêng lµ mét “giµ lµng”, vµ cã mÆt ®Êy ®Ó ®èc suÊt d©n lµng thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, trong mét sè tröêng hîp lµ cña toµn d©n lµng, th×, tr¸i l¹i, th«n tröëng ngµy nay lµ ngöêi truyÒn ®¹t ý kiÕn cña x·, cïng d©n lµng (hay d©n th«n) thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña x·. TÊt nhiªn, §¶ng ñy vµ ñy ban x· còng lµ nh÷ng c¬ quan ®öîc bÇu lªn. Nhöng viÖc bÇu b¸n Êy, mét nÐt dÔ thÊy cña nÒn d©n chñ míi, lÊy x· lµm khung hiÓn hiÖn, cßn nÕp sèng d©n chñ cña x·

557

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI héi Thöîng cæ truyÒn th× to¸t lªn ngay tõ khi sinh ho¹t lµng, cã thÓ nãi lµ tõ cuéc sèng hµng ngµy cña tõng ngöêi Thöîng. Nhö vËy, tõ ®é gi¶i phãng, nÒn d©n chñ trong ®ã ngöêi Thöîng míi ®©y cßn sèng hµng ngµy, giê l¹i ®öîc ®Èy xa lªn mét nÊc, kh«ng cßn s¸t söên hä n÷a. Mµ cÊp x· th× mÆc x·, tuyÖt ®¹i ®a sè n«ng d©n Thöîng vÉn chñ yÕu sèng trong lµng cò, víi lµng cò, lao ®éng trªn khu canh t¸c cña lµng cò. §Þa vùc cña lµng cò cã bÞ c¾t xÐn, ®«i khi ®Õn hai lÇn, l©m tröêng hay n«ng tröêng mäc lªn c¹nh lµng cò, trªn ®Êt cña lµng cò, lµng kinh tÕ míi còng vËy, ®öêng lªn ®« thÞ dÔ ®i h¬n xöa, nhöng cuéc sèng hµng ngµy cña ngöêi n«ng d©n Thöîng chöa thay ®æi lµ bao. Kh«ng l¹ r»ng, mét mÆt, th× tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, vÒ danh nghÜa, kh«ng cßn n÷a, mÆt kh¸c, Ýt nhÊt còng quanh mét vµi khÝa c¹nh cña cuéc sèng tËp thÓ trong lµng m¹c, ngöêi n«ng d©n Thöîng vÉn höíng vÒ nh÷ng ngöêi cao niªn, mµ trong th©m t©m lÉn qua lêi nãi hä xem lµ “giµ lµng”. TËp thÓ “giµ lµng” kh«ng ph¶i lµ tæ chøc “®éc nhÊt v« song”, chØ cã mÆt trong x· héi Thöîng cæ truyÒn. Tr¸i l¹i, nã lµ hiÖn th©n cña c¬ chÕ gäi lµ “l·o quyÒn” tõng ®öîc quan s¸t ë nhiÒu n¬i: mét sè vïng ë ch©u ¢u tröíc C¬ §èc gi¸o, ë ch©u Mü tröíc vµ ngay sau khi ngöêi ¢u ®Õn, nhÊt lµ ë ch©u Phi ®en, hÇu kh¾p ch©u Phi ®en mµ trong thêi míi gÇn ®©y th«i... ë møc hoµn chØnh nhÊt, nã hiÖn lªn trong tæ chøc réng lín h¬n mµ d©n téc häc quen gäi lµ thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi”. §êi tõng ngöêi ®öîc chia lµm nhiÒu chÆng nèi tiÕp nhau, mçi chÆng lµ mét “líp tuæi”, vµ ®öîc ®¸nh dÊu bëi mét mèc tuæi t¸c. Böíc tõ chÆng nµy qua chÆng kia, tõ “líp tuæi” nµy qua “líp tuæi” kia, con ngöêi cã khi ph¶i tr¶i qua mét cuéc thö th¸ch, thöêng th× cã lÔ nghi ®Ó hîp thøc hãa böíc chuyÓn. Mçi chÆng míi lµ mét böíc tiÕn th©n: qua chÆng míi, con ngöêi ®öîc x· héi träng h¬n, so víi håi cßn ë

558

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chÆng cò, ®öîc höëng nhiÒu quyÒn lîi h¬n, chñ yÕu lµ quyÒn lîi tinh thÇn, nhöng chÝnh v× thÕ mµ g¸nh thªm bæn phËn ®èi víi tËp thÓ, víi d©n lµng. Vµ böíc vµo tuæi giµ th× con ngöêi trë thµnh b« l·o, tøc “giµ lµng”, ®öîc mäi ngöêi lµng hÕt søc v× nÓ, cã quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm bµn b¹c mäi viÖc quan träng cña lµng. T¹i mét sè vïng ë ch©u Phi ®en, trong tõng lµng, ngoµi thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi” dµnh cho nam giíi, cßn cã nh÷ng tæ chøc Êy, nhöng dµnh cho n÷ giíi. Phæ biÕn mét thêi ®Õn møc nhö võa nãi trªn, thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi” lµ con ®Î rÊt tù nhiªn cña c¸c x· héi chöa ph©n hãa giai cÊp vµ tÇng líp mét c¸ch râ rÖt, trªn c¬ së mét nÒn kinh tÕ s¬ khai, ph¸t triÓn chËm ch¹p. Trong nh÷ng x· héi míi ®¹t ®Õn møc Êy, ngöêi nµy cã vÞ trÝ x· héi cao h¬n ngöêi kia chÝnh lµ c¬ b¶n nhê tuæi t¸c, nhê kinh nghiÖm tÝch lòy ®öîc qua n¨m th¸ng. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ c¸c x· héi Thöîng ®ang ë giai ®o¹n cuèi møc ph¸t triÓn Êy, bçng gÇn ®©y cã ®iÒu kiÖn ®Ó vöît mét lóc nhiÒu bËc mµ böíc ngay vµo con ®öêng tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. “Vöît nhiÒu bËc”, lµ nh×n vµo xu thÕ lÞch sö mµ nãi. Chø thùc ra, cho ®Õn h«m nay, ®êi sèng vËt chÊt cña ngöêi Thöîng chöa ®öîc n©ng lªn lµ bao. Mét vµi lµng ®· cã ®iÖn, v× ë gÇn tr¹m ®iÖn cña huyÖn. §· cã ruéng nöíc vµ lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao h¬n lóa rÉy nhiÒu, nhöng chØ h¹n chÕ ë mét vµi vïng cã ®Êt tròng th«i, mÆc dÇu trung ö¬ng vµ tØnh cè søc ®Çu tö ®Ó x©y dùng thñy lîi. Kinh tÕ vöên vèn ®· lã mÆt tõ thêi Mü t¹i mét sè lµng s¸t c¸c ®« thÞ lín, nay ®öîc më réng ra Ýt nhiÒu, víi cµ phª, vµ böíc ®Çu c¶ hå tiªu, nhöng chöa ph¶i ®· trong tÇm tay cña mäi lµng Thöîng. Nhöîc ®iÓm nµy, tiÖn thÓ th× nãi lu«n, cã lÏ xuÊt ph¸t tõ chç cã ®Ò ra, cã tuyªn truyÒn, vËn ®éng, cã c¶ c¬ quan phô tr¸ch cña tõng tØnh n÷a, nhöng chØ dõng l¹i ®©y, bao n¨m nay vÉn thiÕu h¼n kh©u höíng dÉn cô thÓ cho tõng gia

559

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®×nh n«ng d©n Thöîng mét. Mµ chuyÓn tõ mét c¸ch lµm ¨n nµy qua mét c¸ch kh¸c h¼n lµ viÖc cùc khã, khã ngay tõ kü thuËt, chöa nãi ®Õn chuyÖn tõng gia ®×nh lµm vöên cµ phª, chÌ, hå tiªu... ph¶i biÕt tÝnh to¸n ®èi víi thÞ tröêng, ®iÒu mµ ngöêi n«ng d©n Thöîng chöa quen, v× bao ®êi råi chØ tù cÊp - tù tóc trªn rÉy cña m×nh. Dï sao, sau h¬n cã möêi ba n¨m, xin nh¾c l¹i, ®êi sèng ngöêi Thöîng ®· nhóc nhÝch råi, nhöng chØ míi nhóc nhÝch, chöa biÕn ®æi lµ bao, hiÖn l¹i vÊp ph¶i khã kh¨n vÒ lö¬ng thùc. T×nh tr¹ng nµy sÏ cßn kÐo dµi. Mµ trong tö¬ng lai xa, cuéc sèng Êy cã tiÕn cao ®Õn mÊy, th× tuyÖt ®¹i ®a sè ngöêi Thöîng vÉn sèng víi ®Êt ®ai, víi rõng n÷a, nÕu råi ®©y trung ö¬ng chÊp nhËn “tr¶ rõng l¹i cho ngöêi Thöîng”. Mét nhËn xÐt kh¸c, kh«ng ph¶i kh«ng lý thó. Tõ kinh tÕ c¬ b¶n lµ, “s¬ sö”, qua mét nÒn kinh tÕ chöa cã diÖn m¹o l¾m nhöng l¨m le tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, böíc chuyÓn ®ã, nhö ta ®· biÕt, lµ mét böíc “nh¶y vät”. Êy thÕ mµ, tõ c¸i cò ®Õn c¸i míi, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng mÆt tö¬ng tù nhau, nh¾c nhë ®Õn nhau. MÆt lín nhÊt, mµ sÏ tån t¹i l©u dµi, lµ quyÒn së h÷u vÒ ®Êt ®ai, ®Êt trång trät vµ rõng, kh«ng ë trong tay cña c¸ nh©n nµo c¶: trong x· héi “s¬ sö” ®Êy lµ quyÒn së h÷u tËp thÓ cña tõng céng ®ång nhá, cña tõng lµng; trªn ngöìng cöa më ra tröíc ®öêng dµi ®Õn chñ nghÜa x· héi, th× lµ quyÒn së h÷u cña Nhµ nöíc, phÇn nµo ®ã cßn lµ së h÷u cña lµng (th«n), nãi cho ®óng h¬n lµ cña x·. Hai t×nh tr¹ng cò - míi ®ã kh«ng ph¶i lµ mét, nhöng nh¾c nhë ®Õn nhau, còng kh¸c h¼n vÒ quyÒn së h÷u tö nh©n ®èi víi ruéng ®Êt ®· ra ®êi tõ nhiÒu thÕ kû tröíc ®©y ë ®ång b»ng, trong x· héi ViÖt. Cho dï råi ®©y nhµ nöíc cã “tr¶ rõng l¹i cho ngöêi Thöîng”, th× tõng ngöêi Thöîng mét sÏ cã quyÒn sö dông, th«ng qua kh©u kho¸n cña x· hay cña th«n, chø kh«ng cã quyÒn tö h÷u ®èi víi rõng. Kh«ng sî “chñ ®ån ®iÒn” mäc ra l¹i !

560

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Hai quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c nhau xa, nhöng cã ®«i nÐt gÇn nhau, nhÊt thiÕt ph« ra nh÷ng mÆt tö¬ng tù nhau trong nÕp sèng nãi chung. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nÕp sèng x· héi chñ nghÜa sau nµy ë T©y Nguyªn, dï cã tho¸t ra tõ mét nÒn s¶n xuÊt vµ thu nhËp cao ®Õn mÊy, nhÊt thiÕt ph¶i lµ nÕp sèng tËp thÓ cña ngöêi Thöîng, tuy tÝnh tËp thÓ sÏ ®öîc më réng ra ®Õn møc nay ta kh«ng löêng ®öîc, sÏ kh«ng cßn co l¹i trong riªng mét lµng nhö gÇn ®©y. Trong hoµn c¶nh ®ã, t¹i sao kh«ng chÝnh thøc hãa tæ chøc c¸c “giµ lµng” ®i, mµ cø l¼ng lÆng ®Ó cho nã tån t¹i nhö mét dÊu tÝch th«i, thËm chÝ, trong mét sè tröêng hîp, nhö mét “c¸nh” hay ph¶n ®èi? Cø ®Ó “giµ lµng” lµ “giµ lµng” trong tõng lµng (th«n). §ã lµ vÒ danh nghÜa. Cßn vÒ mÆt t¸c dông thùc tiÔn mµ nãi, t¹i sao kh«ng tËp hîp c¸c “giµ” cña nhiÒu lµng (th«n) l¹i thµnh mét thø héi ®ång häp ®Òu kú, cø gäi lµ “héi ®ång c¸c giµ lµng” ®i, bªn c¹nh §¶ng ñy vµ ñy ban x·? C¸c “giµ” sÏ häc tËp chÝnh s¸ch míi tröíc d©n thöêng trong tõng lµng (th«n), nhÊt lµ cã ®iÒu kiÖn ®Ó gãp ý kiÕn vÒ c¸ch lµm ¨n vµ tæ chøc lµm ¨n víi c¸c c¬ quan l·nh ®¹o vµ ®iÒu hµnh ë cÊp x·. §iÒu ®ã, c¸c “giµ” ch¾c ch¾n lµm ®öîc, víi kinh nghiÖm dµy dÆn cña nh÷ng ngöêi am hiÓu rõng, tõng sèng l©u nhÊt víi rõng. CÊp huyÖn còng cÇn mét héi ®ång nhö thÕ, v× rõng, nÕu ®öîc “tr¶ l¹i cho ngöêi Thöîng”, nhiÒu khi ®ßi hái sù hîp t¸c cña nhiÒu x· trong cïng huyÖn. TÊt nhiªn, sè löîng thµnh viªn trong héi ®ång cÊp huyÖn sÏ bÞ h¹n chÕ l¹i, kh«ng ph¶i bao gåm mäi “giµ lµng” cña tÊt c¶ c¸c lµng (th«n), c¸c x·, mµ chØ lµ ®¹i diÖn cña c¸c “giµ” Êy, do c¸c “giµ” Êy cö lªn, cö theo cung c¸ch riªng cña hä. “Héi ®ång c¸c giµ lµng” sÏ lµ dÊu nèi gi÷a thêi “s¬ sö” xa x¨m víi thêi hiÖn ®¹i nãng báng, nhöng, ngay tröíc m¾t, sÏ nãi víi d©n téc Thöîng, mµ kh«ng cÇn ph¶i th«ng qua lêi, r»ng v¨n hãa cæ truyÒn cña hä ®öîc t«n träng vµ tiÕp nèi.

561

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Nh÷ng ®iÒu ®· nãi vÒ n¹n ph¸ rõng vµ viÖc kh«ng biÕt ®Õn vai trß cña c¸c “giµ lµng” lµ hai khuyÕt vµ nhöîc ®iÓm tæng hîp, cã lÏ dÔ thÊy nhÊt trong chÝnh s¸ch d©n téc ®ang ®öîc ¸p dông ë T©y Nguyªn.

562

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Nh÷ng mÆt tiªu cùc lé ra qua nÕp sèng v¨n hãa ë t©y nguyªn

C¸ch nh×n v¨n hãa hai gãc, gãc “d©n téc häc” vµ gãc gäi lµ “b¸o chÝ”, ®óng sai ®Õn møc nµo? Chöa râ. §iÒu ®ã cßn phô thuéc vµo nhËn xÐt cña c¸c nhµ v¨n hãa häc. Riªng t«i, khi thö läc ra mét sè tiªu cùc trong nÕp sèng v¨n hãa cña ta h«m nay, xin còng möîn c¸ch nh×n Êy lµm khung ®Ó chuyÓn t¶i sù kiÖn. Theo t«i, khung Êy cã mÆt thuËn tiÖn cña nã. Nh×n l¹i ta, ®Ó cè nhËn ra nh÷ng mÆt tiªu cùc trong cuéc sèng v¨n hãa h«m nay, cø töëng nhö dÔ h¬n nhiÒu so víi nh×n ra bªn ngoµi. Cã thÕ thùc, trong chõng mùc ®Êy lµ cuéc sèng cña tõng ngöêi trong chóng ta, cø bao v©y ta hÕt ngµy nµy qua ngµy kh¸c, hiÖn ra tröíc m¾t ta tõng gi©y tõng phót. Cho nªn, nhiÒu ngöêi nghÜ thÕ, cÇn g× ph¶i ®i t×m tµi liÖu, tra cøu s¸ch b¸o cho r¸ch viÖc. Cø nh×n vµ ghi l¹i nh÷ng g× lät vµo m¾t. Nhöng chÝnh ®ã míi lµ c¸i khã. C¸i g× gÇn qu¸, s¸t m¾t ta qu¸, ®Òu lµm cho ta lo¸ lªn, nh×n kh«ng ra, nhËn kh«ng biÕt. ChuyÖn l¹i x¶y ra hµng ngµy, hµng giê, ta ®· quen m¾t, kh«ng hÒ ®¸nh gi¸ lµ tÝch cùc hay tiªu cùc, thËm chÝ kh«ng ®Ó ý, kh«ng theo dâi, kh«ng nhí ®Õn n÷a. §ã lµ chöa nãi cã qu¸ nhiÒu chuyÖn, qu¸ nhiÒu hiÖn töîng, ch¼ng biÕt c¸i g× ®¸ng läc ra vµ c¸i g× kh«ng. Nh×n vµo nh÷ng mÆt tiªu cùc trong v¨n hãa nöíc ta h«m nay, t«i tù biÕt lµ kh«ng cã kh¶ n¨ng nãi sao cho ®ñ nh÷ng mÆt ®¸ng nãi: tuy chØ lµ nh÷ng mÆt chÝnh th«i, nhöng mét ngöêi lµm

542

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI sao mµ biÕt cho hÕt. VÒ c¸c mÆt tiªu cùc trong v¨n hãa nh×n döíi gãc “d©n téc häc”, thiÕt nghÜ nªn më ®Çu b»ng c¸ch nªu lªn vµi ®Æc ®iÓm cña nöíc ta, ®Ó tõ ®ã b¾t vµo chuyÖn chÝnh cho tù nhiªn, v× hiÓn nhiªn. Nhö nhiÒu nöíc kh¸c, ViÖt Nam lµ nöíc ®a d©n téc. Nhöng quan hÖ gi÷a c¸c d©n téc kh¸c nhau cïng chung sèng trong mét nöíc kh«ng ph¶i ®ång nhÊt tõ nöíc nµy qua nöíc kia. VÒ mÆt nµy, ta kh¸c nhiÒu nöíc. C¸c nöíc ë ch©u Phi ®en ch¼ng h¹n, còng nhiÒu d©n téc nhö ta, nhöng ë tõng nöíc chØ cã nh÷ng d©n téc nhiÒu ngöêi vµ nh÷ng d©n téc Ýt ngöêi. Ngoµi sè ngöêi ra, nh÷ng d©n téc cïng nöíc kh«ng kh¸c g× nhau mÊy, cho nªn kh«ng d©n téc nµo ¸p ®Æt ®öîc ng«n ng÷ vµ vai trß cña m×nh lªn c¶ quèc gia. Cßn ë ta, còng nhö t¹i c¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, t×nh h×nh kh«ng chØ cã thÕ. Gi÷a c¸c d©n téc cïng sèng trªn mét l·nh thæ chung, cã mét d©n téc chñ thÓ; ë ViÖt Nam, ®Êy lµ ngöêi ViÖt (hay Kinh); ë Lµo, ngöêi Lµo Lïm; ë Campuchia, ngöêi Kh¬me, ë Th¸i Lan, ngöêi Th¸i; ë Malaixia, ngöêi M· Lai; vµ ë MiÕn §iÖn, ngöêi MiÕn. Qua nh÷ng th¨ng trÇm trong buæi ®Çu cña lÞch sö, d©n téc sau nµy sÏ lµ chñ thÓ bao giê còng ®Þnh cö ë ®ång b»ng, cßn c¸c d©n téc kh¸c th× quanh c¸c thung lòng ch©n nói, hay trªn söên nói, trªn cao nguyªn. ë ®ång b»ng, con ngöêi nhanh chãng chuyÓn sang trång lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao h¬n, so víi c¸c lo¹i cñ vµ lóa nö¬ng ë nh÷ng vïng trªn. Trong m«i tröêng réng r·i cña ®ång b»ng, d©n sè còng t¨ng nhanh. TÊt c¶ nh÷ng thuËn lîi do thiªn nhiªn t¹o ra ®ã thóc ®Èy d©n téc ë ®ång b»ng ph¸t triÓn v¨n hãa nhanh chãng h¬n. Vµ khi ®iÒu kiÖn ®· chÝn muåi, chÝnh hä chñ ®éng thµnh lËp quèc gia, hót c¸c d©n téc ë miÒn cao vµo quèc gia cña m×nh. Riªng gi÷a ViÖt Nam vµ c¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸ lôc

543

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Þa, bªn c¹nh ®iÓm tö¬ng ®ång lín võa nãi, còng cã nh÷ng kh¸c biÖt. Mét trong nh÷ng kh¸c biÖt Êy lé ra qua c¬ cÊu cña nhµ nöíc. Sau mét ngh×n n¨m ®« hé ë Trung Hoa, vµ chÝnh do cuéc ®« hé Êy, nöíc ta, tõ khi míi ra ®êi håi thÕ kû X, ®· lµ mét quèc gia thèng nhÊt mang tÝnh trung ö¬ng tËp quyÒn. C¸c nöíc kh¸c ë §«ng Nam ¸, vèn kh«ng bÞ nöíc ngoµi x©m löîc tõ buæi b×nh minh cña lÞch sö, do ®ã mµ kh«ng tiÕp thu s½n c¬ cÊu trung ö¬ng tËp quyÒn, chØ ®¹t ®Õn møc ®ã sau nhiÒu thÕ kû ph©n quyÒn gi÷a c¸c vïng nhá, c¸c vö¬ng quèc nhá. Th¸i Lan, ch¼ng h¹n, chØ thùc sù trë thµnh mét quèc gia tËp trung tõ ®Çu thÕ kû XVIII. Nãi c¸ch kh¸c, nhµ nöíc ViÖt Nam, ngay tõ nh÷ng thÕ kû ®éc lËp ®Çu tiªn, ®· cè ®Èy quyÒn lùc trùc tiÕp cña m×nh ra khái vïng cö tró cña ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du, ®Õn ®Þa bµn cña c¸c d©n téc kh¸c, ban ®Çu ®Èy chöa xa, vÒ sau cµng ngµy cµng xa h¬n. Döíi triÒu TrÇn, däc ®öêng tiÕn qu©n cña Trung Hoa tõ biªn giíi xuèng, ngöêi Tµy cßn gi÷ ®öîc chÕ ®é tï tröëng cæ truyÒn cña hä. C¸c vua TrÇn thØnh tho¶ng g¶ con g¸i cho c¸c tï tröëng Tµy ë ®Êy, ®Ó g×n gi÷ mèi t×nh liªn kÕt chèng Nguyªn. Nhöng sau nhµ TrÇn, kh«ng thÊy sö cò cho biÕt g× vÒ chÕ ®é tï tröëng Tµy n÷a. Mét kh¸c biÖt n÷a. Ngoµi ViÖt Nam ra, c¸c nöíc ë §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, trong qu¸ khø, ®Òu cã ho¹t ®éng ngo¹i thö¬ng, nhiÒu hay Ýt, thöêng xuyªn hay kh«ng, th× tïy tõng nöíc, nhöng cã. Nãi chung, quan hÖ víi bªn ngoµi ®öîc nu«i döìng. §Æc biÖt lµ Malaixia: xöa kia, thuyÒn bu«n ë ®©y tõng ®Õn tËn ®¶o Ma®agaxca trªn biÓn §«ng Nam Phi. ë ta, tr¸i l¹i, kh«ng thÕ, hay hÇu nhö kh«ng thÕ. Tõ c¸c triÒu ®¹i ®éc lËp ®Çu tiªn võa tho¸t khái ¸ch Trung Hoa (thÕ kû X, XI,...), ®Õn triÒu ®¹i ®éc lËp cuèi cïng, tröíc khi thùc d©n Ph¸p å vµo (thÕ kû XIX), c¸c vua ta cã thÓ më mét cöa biÓn cho thuyÒn nöíc ngoµi ®Õn bu«n b¸n

544

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t¹i chç (V©n §ån, råi Phè HiÕn, ë miÒn Trung th× Héi An), nhöng chöa tõng cho phÐp thö¬ng nh©n ta ra nöíc ngoµi. ViÖt Nam sèng b»ng n«ng nghiÖp. §Æc ®iÓm nµy h¼n cã lý do cña nã, thËm chÝ nhiÒu lý do, mµ c¸c nhµ sö häc chöa kÞp bãc cho ta thÊy. §Ó gi¶i quyÕt sè löîng d©n thõa ë ®ång b»ng, khi mµ n¨ng suÊt n«ng nghiÖp cßn qu¸ thÊp, c¸c vua chóa ta xöa kh«ng nh×n ra biÓn, chØ nh»m vµo ®Êt liÒn. TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm võa nªu h¼n lµ chöa ®ñ, cßn cÇn ®öîc bæ sung. Dï sao, ®Êy lµ chuyÖn ®· qua, ®· ®i vµo lÞch sö. C¸ch m¹ng ®· xãa bá nh÷ng bÊt c«ng cò, nh÷ng bÊt c«ng cßn tån t¹i cho ®Õn n¨m 1945, vµ dÇn dÇn thiÕt lËp chÕ ®é b×nh ®¼ng gi÷a c¸c d©n téc. Cã ®iÒu r»ng, nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· nªu, v× kÐo dµi qua nhiÒu thÕ kû, kh«ng khái cßn ®Ó l¹i mét vÕt h»n trong tõng ngöêi, nhÊt lµ ngöêi ViÖt. §· thÕ, vÕt h»n Êy l¹i Èn vµo v« thøc, Ýt nhÊt còng trong ®a sè c¸c tröêng hîp, nªn khã nhËn cho ra. Tõ v« thøc, nã ©m thÇm ¶nh höëng ®Õn hµnh ®éng hµng ngµy cña tõng ngöêi, mµ ngöêi Êy kh«ng thÊy, kh«ng biÕt. Vµ nh÷ng ®ång chÝ nhËn tr¸ch nhiÖm vËn ®éng quÇn chóng thi hµnh chÝnh s¸ch d©n téc, t¹i nh÷ng vïng cã nhiÒu d©n téc céng cö, ph¶i c¶nh gi¸c víi vÕt h»n ®ã, nhÊt lµ khi nã n»m ngay trong b¶n th©n m×nh, chöa nãi ®Õn b¶n th©n tõng ngöêi trong quÇn chóng. Nhöng v× chöa quan t©m ®óng møc, nªn trong qu¸ khø, vµ c¶ thêi rÊt gÇn ®©y, ®· x¶y ra nhiÒu sai ph¹m trong viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n téc. §Ó nãi lªn phÇn nµo c¸i sai ph¹m Êy, nh÷ng mÆt tiªu cùc trong ®êi sèng v¨n hãa nh×n döíi gãc “d©n téc häc”, t«i sÏ tËp trung vµo t×nh h×nh T©y Nguyªn, cô thÓ lµ ë B¾c T©y Nguyªn, tuy thØnh tho¶ng còng cã chiÕu vµo mét sè vïng kh¸c. Kh«ng ph¶i v× T©y Nguyªn lµ miÒn qu¸ quen thuéc ®èi víi t«i. Tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c: t«i míi lªn T©y Nguyªn thêi gÇn ®©y th«i. Nhöng c¸i míi, chÝnh

545

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI v× míi, mµ ®Ëp vµo m¾t ta m¹nh h¬n, nhö ®· nãi trªn, phÇn nµo ®ã dÔ thÊy h¬n. Quay vÒ víi t×nh h×nh ë T©y Nguyªn, ®Æc biÖt ë B¾c T©y Nguyªn, t«i sÏ nhÊn m¹nh c¸c mÆt tiªu cùc cña nÕp sèng v¨n hãa, cô thÓ lµ nh÷ng g× mµ t«i ®¸nh gi¸ lµ sai tr¸i trong viÖc thi hµnh chÝnh s¸ch d©n téc tõ sau ngµy miÒn Nam gi¶i phãng. Sù chän lùa ®ã ®· ®öîc nªu lªn qua ®Çu ®Ò cña bµi viÕt. Nhöng, tröíc khi ®i vµo ®Êy, t«i muèn ®iÓm qua mét sè mÆt tÝch cùc, nh÷ng g× mµ t«i xem lµ thµnh tÝch. Kh«ng ph¶i ®Ó cho nã “chÝnh trÞ”, hay cho nã c©n b»ng, cã nä cã kia, mµ ®Ó ®Æt c¸c mÆt tiªu cùc lªn mét bèi c¶nh chung cho dÔ nh×n h¬n. Xin tãm l¹i thµnh mÊy ®iÓm ng¾n nhö sau: - Tröêng cÊp I dÇn dµ mäc lªn gÇn kh¾p c¸c x·. ë huyÖn lþ nµo, còng cã tröêng cÊp II, ®«i khi cÊp III. ë tØnh lþ cña ba tØnh häp thµnh T©y Nguyªn (Plei Ku, thuéc tØnh GiaLai - Kon Tum, §µ L¹t, thuéc tØnh L©m §ång, Bu«n Ma Thuét, thuéc tØnh §¾c L¾c), ngoµi c¸c tröêng phæ th«ng ra, thÞ x· nµo còng cã mét tröêng cao ®¼ng hay ®¹i häc; - §öêng s¸ ®öîc më thªm, hay më réng thªm, ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n Thöîng ë c¸c vïng ®i l¹i víi nhau dÔ dµng h¬n, kÐo c¸c lµng l¹i gÇn ®« thÞ h¬n tröíc; - ThÞ tröêng ®öîc më réng, v× nhu cÇu t¨ng lªn h¬n xöa. Nhµ nöíc lµ ngöêi mua chÝnh, v× cÇn gç, cµ phª, chÌ ®Ó xuÊt khÈu. Ngöêi b¸n c¬ b¶n còng lµ nhµ nöíc, thöêng lµ nhµ nöíc ®Þa phö¬ng: tØnh, huyÖn. Nh÷ng con bu«n ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng, ®Æc biÖt ë tØnh Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, còng hµng ngµy ®i l¹i víi T©y Nguyªn, ®öa s¶n phÈm miÒn xu«i lªn, nhö c¸ tö¬i, mét sè ®å tiªu dïng kh¸c, mua cµ phª vÒ. Trong luång bu«n b¸n

546

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhá, nhöng cã vÎ “rÇn rËt” ®ã, v× ®a sè ngöêi ®i xe ca lµ con bu«n miÒn xu«i, ngöêi Thöîng h¼n cã tham gia mét phÇn, bao nhiªu phÇn tr¨m th× chöa râ, v× kh«ng cã mét thèng kª nµo vÒ mÆt Êy, nhöng ch¾c ch¾n cã, dï cho tû lÖ cã thÓ chöa cao; - §öa lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao h¬n lóa rÉy nhiÒu, vµo mét sè vïng cã ®Êt tròng. Thµnh c«ng nhÊt vÒ mÆt nµy lµ huyÖn Ayun Pa, thuéc tØnh Gia Lai ë B¾c T©y Nguyªn; - Trong c¬ cÊu c¸c cÊp ñy, ñy ban, c¬ quan, ngöêi Thöîng ®· cã mÆt, ®«ng nhÊt lµ ë cÊp x·, cµng lªn cµng Ýt ®i, nhöng cã. Quan träng nhÊt lµ nh©n vËt chñ chèt trong tõng tØnh nhö ®ång chÝ BÝ thö TØnh ñy kiªm ñy viªn Trung ö¬ng §¶ng. §ã, mét sè mÆt tÝch cùc, mµ t«i tãm l¹i döíi d¹ng ng¾n nhÊt. Cßn nh÷ng mÆt tiªu cùc thÊy ®öîc, t«i sÏ tr×nh bµy döíi ®©y, còng tr×nh bµy thµnh tõng ®iÓm, chØ hai ®iÓm th«i, nhöng tæng hîp h¬n trªn, vµ ®öîc gi·i bµy kü h¬n tÝ chót. H·y nh¾c l¹i r»ng, míi ®©y th«i, ngöêi Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, ®Òu ®Þnh cö trong tõng lµng tù trÞ hay ®éc lËp, vµ lÊy ho¹t ®éng trång lóa kh« trªn rÉy lµm nguån chÝnh ®Ó nu«i th©n. ChÝnh v× thÕ mµ, qua mét phÇn trªn, t«i cã nhËn xÐt r»ng v¨n hãa Thöîng, tuy xöa, còng ®· lµ “s¬ sö” råi, kh«ng cßn lµ “tiÒn sö” n÷a. Nãi mét c¸ch kh¸c, tõ bao giê th× chöa râ, nhöng ch¾c ch¾n lµ rÊt l©u råi, ngöêi Thöîng ®· chuyÓn tõ h¸i löîm vµ s¨n b¾t qua trång trät. Hä kh«ng ph¶i lµ ngöêi “nguyªn thñy”, nhö mét sè c¸n bé ë T©y Nguyªn thöêng nãi. §Ó trång trät, con ngöêi ph¶i ®Þnh cö l¹i thµnh tõng lµng, ®¬n vÞ tËp hîp ngöêi hoµn chØnh nhöng nhá nhÊt, mçi lµng chiÕm lÜnh mét ®Þa bµn cã ranh giíi râ rµng, mµ lµng kh¸c kh«ng ®öîc x©m ph¹m ®Õn, kh«ng thÕ th× x¶y ra chiÕn tranh. Trªn ®Þa bµn cña tõng lµng, cã mét ®iÓm nhá, n¬i tËp trung nhµ ë cña d©n lµng: ®ã lµ khu cö

547

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tró. Cßn l¹i phÇn lín nhÊt cña ®Þa bµn, trong tröêng hîp cña ngöêi Thöîng th× chñ yÕu lµ rõng: khu canh t¸c. Trong mïa rÉy, tõ sím ngöêi ngöêi tõ khu cö tró ra ®i, ®Õn khu canh t¸c lao ®éng, s¾p tèi l¹i trë vÒ khu cö tró. Ph¶i nh¾c l¹i nhö thÕ, nh¾c l¹i nh÷ng ®iÒu ai còng biÕt, v× ®· x¶y ra mét hiÓu lÇm lín, cø töëng kh«ng ®¸ng g×, nhöng lín l¾m. N¹n ph¸ rõng ë T©y Nguyªn ®· ra ®êi l©u l©u råi, kh«ng ph¶i tõ sau ngµy gi¶i phãng. §Çu ®u«i nhö thÕ nµy. Trong thêi Ph¸p thuéc, theo s¸ch b¸o thêi Êy ®Ó l¹i, th× ®· cã ®åi träc, cã nh÷ng vïng rõng ®· thöa ®i. Hµng tr¨m n¨m, e ®Õn hµng ngh×n n¨m háa canh mµ! Cao nguyªn l¹i tö¬ng ®èi b»ng ph¼ng, ®Êt ®á ba zan cña nhiÒu vïng l¹i mµu mì, ngöêi kÐo ®Õn ®Êy ®Þnh cö kh«ng ph¶i Ýt. Dï sao, ®Êy lµ biÖt lÖ, cßn c¶nh chung lµ rõng vÉn sum suª, cßn nhiÒu c¸nh rõng nguyªn thñy chöa ai ®ông ®Õn. §i « t« ban ngµy trªn ®öêng c¸i, thØnh tho¶ng cã ngöêi thÊy tõ xa mét con hæ t¹t qua ®öêng. §· cã mét sè tö nh©n Ph¸p ®Õn T©y Nguyªn lËp ®ån ®iÒn, c¶ më nhµ m¸y, nhµ m¸y chÌ ë B¾c T©y Nguyªn ch¼ng h¹n. Dï sao, diÖn tÝch rõng bÞ ph¸ lµ kh«ng ®¸ng kÓ, v× sè ®ån ®iÒn ®©u cã nhiÒu, e cã thÓ ®Õm trªn ®Çu ngãn tay. Cã thÓ nãi lµ n¹n ph¸ rõng ®· b¾t ®Çu tõ buæi Êy. Thªm vµo ®ã lµ nh÷ng cuéc oanh t¹c ph¸ rõng b»ng chÊt ®éc hãa häc cña kh«ng qu©n Mü - ngôy. T«i kh«ng ph¶i lµ ngöêi nghiªn cøu vÒ khÝ hËu, mµ còng kh«ng quen nhµ khÝ hËu häc nµo ®Ó hái cho râ ngän ngµnh. Nhöng tröíc c¸i c¶nh träc c©y ngµy cµng më réng Êy, t«i cø th¾c m¾c: kh«ng biÕt nh÷ng trËn lôt mÊy n¨m nay ë Trung vµ Nam Trung Bé cã phÇn nµo do ®ã mµ ra? C¸nh rõng T©y Nguyªn lµ c¸nh rõng lín cuèi cïng cña nöíc ta. NÕu råi ®©y nã träc c©y ®i nhö nhiÒu vïng rõng ë miÒn B¾c, th× c¸t vµ ®¸ sÏ ®öîc möa ®Èy

548

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tr«i vÒ cùc Nam Trung Bé, c¶ vÒ miÒn T©y Nam Bé, vùa thãc cña nöíc ta hiÖn nay. Cßn ngöêi Thöîng ? §iÒu ph¶i nãi ngay lµ hä kh«ng “du canh - du cö” theo nghÜa ngöêi ta thöêng viÕt. Ta ®· nãi r»ng ®Þa vùc cña mçi lµng, dï thuéc d©n téc nµo, ®Òu cã ranh giíi râ rÖt, vµ d©n lµng nµy kh«ng cã quyÒn ®èt rõng lµm rÉy trªn khu canh t¸c cña lµng kia. Còng cã khi hä dêi lµng ®i n¬i kh¸c ®Ó t×m mét vïng ®Êt mµu mì h¬n, ®Æc biÖt khi bÞ mét lµng m¹nh nhiÒu lÇn tÊn c«ng, mµ hä th× kh«ng ®ñ søc chèng cù. Khã lßng b¶o r»ng hä chuyªn “du cö”. Canh t¸c, hä lµm rÉy theo lèi háa canh: ®èt rõng, råi dïng gËy chäc lç mµ tra h¹t trªn ®Êt rõng ®· trôi c©y. Míi c¸ch ®©y mét sè n¨m, hä chöa biÕt bãn ph©n: tro ®èt rõng lµ ph©n tù nhiªn cña hä. Sau vµi ba n¨m canh t¸c trªn m¶nh ®Êt ®· khai ph¸ b»ng löa, hä ph¶i chuyÓn qua khai ph¸ mét m¶nh kh¸c, khi ®Êt cò ®· b¹c mµu. §èt rõng ë ®©u, chuyÓn ®Õn khu rõng míi nµo, ®iÒu ®ã kh«ng phô thuéc vµo ý thÝch tõng lóc cña mçi gia ®×nh, mµ tu©n thñ mét quy t¾c nhÊt ®Þnh, d©n téc nµo cã quy t¾c Êy, chÆt láng cßn tïy nhöng Ýt nhiÒu chÊp nhËn quyÒn kiÓm so¸t cña tæ chøc qu¶n lý lµng. Nhµ d©n téc häc Ph¸p C«ng®«min¸tx (G. Condominas) tõng chøng kiÕn c¸ch lµm cña mét lµng Mn««ng Ga ë §¾c L¾c: s¾p qua n¨m míi, c¸c “giµ lµng”, trong sè ®ã cã mét thÇy cóng, dïng bãi to¸n mµ quy ®Þnh mét c¸nh rõng míi cho c¶ lµng sang n¨m ®Õn ®Êy lµm rÉy, mét c¸nh rõng mµ tõ l©u d©n lµng chöa ®éng ®Õn. C¸c “giµ lµng” cßn c¨n cø vµo sè ngöêi cña tõng gia ®×nh mµ ph©n c¸nh rõng ra nhiÒu m¶nh to nhá kh¸c nhau, ®Ó chia cho c¸c nhµ. TÊt nhiªn, ®©y chØ lµ mét c¸ch, gi÷a nhiÒu c¸ch cña nhiÒu d©n téc. Dï c¸ch nµo ®i n÷a, sau mÊy chôc n¨m chuyÓn ®Êt lµm rÉy kh¾p khu canh t¸c cña lµng, ngöêi ta quay vÒ chç cò nay ®· thµnh rõng trë l¹i. Nhö vËy mµ gäi lµ “du canh”, th× ®· s¸t chöa ? Mµ dï cã lµ “du canh”

549

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ch¨ng n÷a, th× ®iÒu quan träng lµ rõng kh«ng bÞ vÜnh viÔn hñy ho¹i. Tãm l¹i, ph¸t rõng ®Ó sèng, nhöng vÉn chê cho rõng t¸i sinh, vÉn nu«i döìng rõng, v× tiªu diÖt rõng ®ång nghÜa víi tù tiªu diÖt m×nh. §iÒu quan träng lµ ngöêi Thöîng c¶m nhËn c¶nh ph¸ rõng diÔn ra hµng ngµy tröíc m¾t hä nhö thÕ nµo ? Vµ ph¶i lµm nh÷ng g× ®Ó c¶n viÖc ph¸ rõng l¹i ? §i T©y Nguyªn v× nh÷ng chuyÖn kh¸c, t«i chöa cã dÞp ®Æt c¸c c©u hái Êy cho mét ngöêi Thöîng ®· ra phè, cµng kh«ng ph¶i ngöêi c¸n bé hay trÝ thøc Thöîng. Cã lÇn, gi÷a b÷a röîu, t«i m¸y miÖng hái mÊy ngöêi Thöîng, toµn c¸n bé c¶. Mét anh tr¶ lêi y nhö ngöêi ViÖt thÕ th«i: ph¸ rõng nhiÒu qu¸, th× còng cã thÓ bÊt lîi cho s¶n xuÊt, nhöng... Cßn nh÷ng anh kh¸c th× kh«ng nãi g×. Gi÷ ý, hay kh«ng cã g× ®Ó nãi ? NhÊt lµ khi hä ®· thay ®æi m«i tröêng sèng, vµ rõng, ®èi víi hä, kh«ng cßn lµ khung c¶nh hµng ngµy nhö xöa. ChØ cßn ®o¸n ®Þnh n÷a th«i, ®o¸n ®Þnh ®öîc phÇn nµo hay phÇn Êy. Ngöêi Thöîng, trong cuéc sèng hµng ngµy cña hä, kh«ng ph¸ rõng, tr¸i l¹i, nu«i döìng rõng. Nhöng ®õng ®¬n gi¶n hiÓu r»ng ®Êy chØ lµ ph¶n øng, hay mét kinh nghiÖm mang tÝnh chÊt kinh tÕ. Kh«ng ph¶i vËy, nã ®· ®i vµo t©m thøc cña ngöêi Thöîng, cã thÓ nãi ®· vµo v« thøc. Mét nhËn xÐt nhá th«i, nhöng còng cã ý nghÜa nµo ®Êy. Nhµ ë cña hä biÕn ®éng kh¸ nhiÒu tõ d©n téc nµy qua d©n téc kia. Nhöng c¸i chung cho ngöêi Thöîng kh¾p T©y Nguyªn lµ khu cö tró cña hä kh«ng hÒ cã c©y. Nay, vÒ mÆt nãi ®©y, ®· cã ®æi thay, nhöng chöa nhiÒu, nhÊt lµ chöa phæ biÕn. N»m trong mét nhµ Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, vµo mét tröa chang chang n¾ng, mét ngöêi ViÖt nhö t«i c¶m thÊy khã chÞu: Sao l¹i kh«ng trång c©y c¹nh nhµ cho cã bãng m¸t nhØ, Ýt nhÊt th× còng m¸t m¾t ? Nãi g× ®Õn ngöêi ViÖt, chø ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i,

550

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi Tµy ngoµi B¾c còng ë nhµ nhö sµn ngöêi Thöîng, nhµ cña hä l¹i réng ngang h¬n, m¸i nhµ cao h¬n m¸i nhµ Thöîng, nªn kh«ng khÝ trong nhµ, vµo mïa hÌ, m¸t h¬n nhiÒu. Êy thÕ mµ trong khu cö tró cña hä, nhiÒu khi c¶ trong vöên nhµ, thöêng cã c©y. Nh×n chç kh¸c cã phÇn l¹ m¾t ®ã, ngöêi míi ®Õn T©y Nguyªn dÔ nghÜ r»ng ngöêi Thöîng kh«ng thÝch rõng, vµ rõng chØ lµ c¸i hä ph¶i chÊp nhËn, ®µnh chÊp nhËn. Cã lÏ nhö mét thø ®Þnh mÖnh. Kh«ng ph¶i thÕ. Ngay s¸t khu cö tró cña tõng lµng Thöîng, vµ bao v©y khu Êy l¹i, ®· lµ rõng. Böíc vµi böíc khái khu cö tró, cßn l©u míi ®Õn rÉy, ngöêi Thöîng ®· ph¶i ®i trong rõng. Ngµy xöa, tröíc khi ngöêi Ph¸p ®Õn, chöa cã ®öêng c¸i, mµ ®i tõ lµng nµy qua lµng kia, tõ vïng nµy qua vïng kia, ®Ó th¨m bµ con, ®Ó dù lÔ héi, hay ®Ó bu«n b¸n, hä chñ yÕu ®i trªn ®öêng mßn trong rõng, hai bªn lµ c©y cao. Ngöêi chÕt ®öîc ch«n ë khu nhµ må s¸t khu cö tró vÒ phÝa T©y, gi÷a mét c¸nh rõng nhá dµnh cho viÖc Êy, dï cho c©y ë ®©y cã thöa h¬n so víi rõng thùc, ®Ó dµnh chç cho c¸c nhµ må. Trong mïa rÉy, mäi ngöêi trong lµng, trõ trÎ em vµ nh÷ng ngöêi giµ kh«ng cßn lao ®éng ®öîc n÷a, ai nÊy ®Òu cã mÆt ngoµi rÉy, nghÜa lµ gi÷a rõng, tõ s¸ng sím ®Õn chiÒu tèi. Vµo nh÷ng ngµy Êy, khu cö tró vµ tõng ng«i nhµ ë ®Êy chØ lµ n¬i nghØ ng¬i ban ®ªm, lÊy l¹i søc ®Ó h«m sau l¹i lao ®éng suèt ngµy gi÷a rõng. Ngöêi Thöîng sèng suèt ®êi víi rõng. Vµ ®Ó t¹o mét mÆt ®èi lËp cho rõng - v× cã d©n téc nµo, cã ngöêi nµo l¹i kh«ng ®ßi hái lu©n phiªn cuéc sèng cña m×nh gi÷a nh÷ng mÆt ®èi lËp, ®Ó lµm nªn nhÞp sèng: cöêi - khãc, sèng - chÕt, lµm ¨n - nghØ ng¬i, nghiªm tóc - vui ch¬i, c¨ng th¼ng - thö d·n... -, ngöêi Thöîng, dï thuéc d©n téc nµo, kh«ng gi÷ l¹i c©y, kh«ng trång c©y trong khu cö tró lµng hä. §Çu h«m, ngåi víi nhau c¹nh cöa sæ hay trªn sµn ngoµi mµ t©m sù, trªn ®Çu lµ mét bÇu trêi ®Çy sao, t×nh tø vµ thanh th¶n biÕt bao! Ngöêi ViÖt kh«ng sèng víi rõng, vµ kh«ng quen rõng. ThÕ mµ hä

551

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI l¹i thÝch hãng m¸t trong vöên nhµ, trång c©y c¶ däc ®öêng lµng, quanh lµng. Ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy, tuy ë miÒn nói, vÉn kh«ng sèng víi rõng. Hä cö tró ven c¸c thung lòng ch©n nói, vµ c¬ b¶n lµm lóa nöíc trong thung lòng, suèt ngµy sèng vµ lao ®éng trong mét kh«ng gian Ýt m©y, tho¸ng h¬n nhiÒu so víi kh«ng gian cña ngöêi Thöîng. Kh«ng l¹ r»ng hä còng cÇn c©y trong khu cö tró. Mét b»ng chøng n÷a vÒ vÞ trÝ rõng trong t©m thøc cña ngöêi Thöîng lµ sù am hiÓu cña hä vÒ rõng. Ph¶i nãi ®Õn gç, nh÷ng thø l¸, kÓ c¶ l¸ thuèc vµ l¸ nhuém, nh÷ng thø cñ ¨n ®öîc, nh÷ng cñ thuèc, nhö lo¹i s©m ë nói Ngäc Linh (B¾c T©y Nguyªn) råi nh÷ng s¶n phÈm kh¸c n÷a cña rõng, mµ ngöêi Thöîng biÕt râ c«ng dông vµ ®· sö dông tõ l©u ®êi. Nh÷ng ®iÒu nãi trªn míi lµ nh÷ng ý, nh÷ng c¸ch nh×n chöa ph¶i lµ lËp luËn hoµn chØnh ®Ó biÖn minh cho mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a ngöêi Thöîng vµ rõng, mét mÆt chÝnh trong nÕp sèng, hay v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “d©n téc häc”, cña c¸c d©n téc Thöîng. Nhöng Ýt nhÊt th× chóng còng hÐ ®öîc mét c¸nh cöa sæ ®Ó ta nh×n vµo chÝnh gi÷a vÊn ®Ò, b»ng cÆp m¾t b×nh tÜnh h¬n, ®Ó råi tõ ®ã t×m c¸ch cøu rõng. Sau ph¸ rõng, hiÖn töîng næi bËt nhÊt trong c¸c mÆt tiªu cùc ®ang hiÓn hiÖn ë T©y Nguyªn, cßn mét mÆt n÷a, quan träng kh«ng kÐm mÊy, mµ còng tæng hîp, nghÜa lµ bao gåm nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau: Th¸i ®é cña c¸n bé ta ®èi víi phong tôc, tËp qu¸n cæ truyÒn cña c¸c d©n téc Thöîng. Trªn dÆm dµi tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, nhiÒu nÐt cña nÕp sèng cò tù chóng, sÏ mÊt ®i, qua nh÷ng cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ vµ x· héi. C¸i ®ã lµ tÊt yÕu. Cßn nhiÒu nÐt, v× kh«ng m©u thuÉn g× víi cuéc sèng míi, sÏ ®öîc b¶o löu trong mét thêi gian dµi. Cã nh÷ng nÐt, nh×n bÒ ngoµi th× cã vÎ nhö ngöîc víi tö töëng míi, nhöng còng ®öîc b¶o löu, v× g¾n

552

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI qu¸ chÆt víi nÕp sèng cña d©n téc. Mét vÝ dô lµ tôc thê cóng tæ tiªn cña ngöêi ViÖt. Cho ®Õn nay, ®· qua h¬n bèn chôc n¨m C¸ch m¹ng råi, mµ ®Õn nhµ nµo ë n«ng th«n lÉn ®« thÞ, kÓ c¶ nhµ c¸n bé, mµ c¸n bé cao cÊp h¼n hoi, t«i còng thÊy mét chç dµnh riªng cho viÖc thê phông ®ã. ë n«ng th«n th× vÉn cßn bµn thê ë gian gi÷a, tuy ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi xöa. ë thµnh thÞ, v× n¬i ë qu¸ chËt, mçi gia ®×nh thöêng chØ chiÕm mét phßng con, nªn kh«ng cßn bµn thê n÷a, chç thê cã thÓ lµ mét c¸i trang nhá ®Ýnh lªn v¸ch, thËm chÝ mét chç dµnh riªng ë ®Çu tñ, ®å thê ch¼ng nhiÒu g×, chØ mét bøc ¶nh vµ mét b¸t nhang, ®«i khi chØ mét b¸t nhang th«i, nhöng ®Òu cã. Giç còng vËy, ®¬n gi¶n ®i nhiÒu, kh«ng cßn m©m cao cç ®Çy nhö xöa, nhöng Ýt nhÊt còng n¶i chuèi, chÐn röîu, kh«ng cßn mÊy ai tin r»ng «ng bµ hay cha mÑ m×nh vÒ ®Êy mµ ¨n chuèi, uèng röîu. Nhöng khi ®øng tröíc bµn thê hay chç thê mµ nãi, th× tõng ngöêi ®Òu gi÷ th¸i ®é thµnh kÝnh. Trong tröêng hîp d©n téc ViÖt, tröíc nh÷ng dÊu tÝch phæ biÕn vµ cßn ®Ëm ®µ nhö thÕ cña nÕp thê phông tæ tiªn, kh«ng ai lÊy lµm l¹. Ngöêi ta xem lµ hiÓn nhiªn. Nhöng ®èi víi nh÷ng d©n téc Ýt ngöêi, kh«ng ph¶i lu«n lu«n nhö vËy. Mét vÝ dô lµ tôc mo trong ®¸m tang Möêng. Ngöêi hµnh lÔ, tøc bè mo ph¶i mo qua nhiÒu ®ªm, nghÜa lµ ng©m lªn ¸ng mo, nh÷ng tang ca dµi qua ®ã bè nh¾c l¹i víi ngöêi chÕt, vµ ®ång thêi víi c¶ mäi ngöêi sèng ®ang ngåi dù lÔ, ý nghÜa cæ truyÒn mµ ngöêi Möêng g¸n cho c¸i sèng vµ c¸i chÕt. Trong lêi mo Möêng, còng nhö trong néi dung cña tôc thê phông tæ tiªn ë ngöêi ViÖt, kh«ng thiÕu g× nh÷ng tån ®äng cña mª tÝn. Nhöng c¸i chÝnh to¸t lªn tõ lêi mo lµ mét tinh thÇn nh©n b¶n ph¶i nãi lµ “cã mét kh«ng hai”: mèi g¾n bã chÆt chÏ gi÷a ngöêi sèng vµ ngöêi chÕt, c¶ gi÷a câi sèng vµ câi chÕt, nçi ®au khæ cña mäi ngöêi sèng ®ang cã mÆt ë ®©y

553

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröíc buæi ra ®i cña mét ngöêi quen míi ®©y cßn sèng víi m×nh, mèi quyÕn luyÕn kh«n ngu«i cña ngöêi chÕt lóc chia tay víi ngöêi th©n cña m×nh, c¶ víi con tr©u, con chã trong nhµ... Ngöêi Möêng mª mo l¾m. Nãi d«ng dµi vÒ ngöêi Möêng vµ ngöêi ViÖt nhö vËy ®Ó cho vÊn ®Ò râ ra h¬n, tröíc khi quay vÒ víi ngöêi Thöîng. VÒ th¸i ®é cña c¸n bé ®èi víi phong tôc tËp qu¸n cña c¸c d©n téc Thöîng, cßn mét mÆt n÷a b¶o lµ tiªu cùc còng ®öîc, nhöng nãi cho râ h¬n mµ kh«ng ra vÎ cöêng ®iÖu, th× lµ mét kho¶ng trèng, mét c¸i thiÕu. NhiÒu c¸n bé x· hiÖn nay ë Gia Lai - Kon Tum, khi ®Õn lµm viÖc víi mét lµng kh«ng ph¶i lµng m×nh, ®Òu cö xö nhö mäi c¸n bé x· kh¾p n¬i trong nöíc: ¨n nãi døt kho¸t, gi¶i quyÕt nhanh nhÑn, kh«ng ph¶i lµ dïng giäng kÒ cµ ®©u, ngöêi Thöîng nãi chung kh«ng cã tËt Êy, nhöng cö xö ®óng vÞ trÝ l·nh ®¹o cña m×nh. Tr¸i l¹i, khi vÒ lµm viÖc víi chÝnh lµng cña m×nh, th× anh dÌ dÆt h¬n nhiÒu. B¹n ®äc sÏ b¶o: c¸n bé ViÖt còng thÕ th«i, kÓ c¶ c¸n bé cao cÊp khi vÒ lµng. §óng. Nhöng c¸n bé x· ngöêi ViÖt th× cè tr¸nh, cùc ch¼ng ®· míi lµm viÖc víi lµng m×nh; trong ®¶ng ñy hay ñy ban x·, thiÕu g× nh÷ng ®ång chÝ ngöêi lµng kh¸c. Tõ trô së vÒ ®Õn nhµ, anh chØ cßn lµ ngöêi d©n nhö mäi ngöêi kh¸c trong lµng, tèi tèi còng qua nhµ nµy nhµ kia ch¬i, nãi chuyÖn bao ®ång, cã ai hái ®Õn chÝnh s¸ch th× nãi mét c©u chiÕu lÖ, thØnh tho¶ng còng tranh luËn, nhöng gi÷ vÞ trÝ ngang hµng víi mäi ngöêi ngåi ®ã. Cßn ®a sè c¸n bé cao cÊp, cã vÒ lµng ch¬i, th× cè g¾ng ¨n nãi sao cho khái phËt lßng ngöêi, nhÊt lµ bµ con cña m×nh, råi “rót lui... cã trËt tù”. C¸n bé Thöîng kh«ng hoµn toµn thÕ. §Æc biÖt khi tuyªn bè ®iÒu g× míi vÒ chÝnh s¸ch ®èi víi d©n lµng m×nh, anh tranh thñ tröíc ý kiÕn cña nh÷ng ngöêi cã tuæi, mµ ®Õn nay ngöêi ta ®Òu tiÕp tôc gäi lµ “giµ lµng”, kh«ng kÞp hái tröíc th× võa tr×nh bµy võa lu«n ®öa m¾t

554

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÒ phÝa c¸c cô, chê mong mét th¸i ®é ®ång t×nh. C¸c “giµ” còng ®óng mùc l¾m, vÉn nãi th¼ng, nãi thùc, còng tranh luËn víi nhau , ra nhÏ th× tèt, chöa ra nhÏ th× th«i, dï thÕ nµo th× s¸ng sím h«m sau c¸c cô l¹i tiÕp tôc cïng con ch¸u ®i rÉy nhö thöêng lÖ... Kh«ng khái cã nh÷ng lóc khã kh¨n , ®Æc biÖt khi x¶y ra m©u thuÉn lín gi÷a ý kiÕn cña c¸c “giµ” vµ chÝnh s¸ch mµ c¸n bé x· truyÒn ®¹t. Trong nh÷ng tröêng hîp nhö thÕ, ngöêi c¸n bé x· khã xö l¾m: cø cho lµ c¸c “giµ” nãi ®óng ®i, nhöng b¶n th©n anh ®©u ph¶i lµ ngöêi lµm ra chÝnh s¸ch, mµ chØ lµ ngöêi truyÒn ®¹t ý kiÕn cña cÊp trªn. Cã lÏ còng cÇn dõng mét chèc ë ®©y, ®Ó tãm l¹i c¬ cÊu cæ truyÒn cña x· héi Thöîng. Qua nhiÒu ®o¹n trªn, t«i ®· nãi r»ng, dï thuéc d©n téc nµo, ngöêi Thöîng ®Òu sèng thµnh tõng lµng ®éc lËp hay tù trÞ. §éc lËp lµ kh«ng phô thuéc vµo lµng kh¸c, gi÷a c¸c lµng gÇn nhau chØ cã quan hÖ giao h¶o, h«n nh©n, bu«n b¸n..., vµ th¶ng hoÆc, nÕu cã m©u thuÉn kh«ng gi¶i quyÕt ®öîc gi÷a hä víi nhau, th× quan hÖ chiÕn tranh, nhöng chØ trong mét thêi gian nµo ®ã. ë ®©y, lµng kh«ng g¾n víi nöíc, nhö trong tröêng hîp x· héi ViÖt, ®Ó thµnh “lµng nöíc”, mµ lµng lµ nöíc. Tuy nhiªn, tõ bao giê kh«ng râ, nhöng Ýt nhÊt còng tõ khi ngöêi Ph¸p ®Õn T©y Nguyªn trong nöa cuèi thÕ kû XIX, th× hä ®· gÆp ë ®ã t×nh tr¹ng sau ®©y: t¹i nhiÒu vïng, ®· cã tï tröëng lín, gäi lµ thñ lÜnh còng ®öîc, mµ quyÒn lùc bao trïm lªn mét sè lµng, nhiÒu Ýt tïy tõng tröêng hîp. Sè lín cã lÏ lµ thñ lÜnh chiÕn tranh, tõng chèng l¹i qu©n Ph¸p khi chóng míi ®Õn T©y Nguyªn, mµ ngöêi Ph¸p, khi thiÕt lËp xong quyÒn lùc cña hä, ®· v« hiÖu hãa ®i, råi lo¹i bá dÇn. Ýt nhÊt còng cã mét chÕ ®é thñ lÜnh t«n gi¸o, víi c¸c “Vua Löa” vµ “Vua Nöíc” mµ ta ®· nh¾c ®Õn, nay cßn ®Ó l¹i dÊu tÝch ®Ëm ®µ ë B¾c T©y Nguyªn. Kh«ng râ tröíc kia ®· cã chöa, nhöng trong thêi thuéc ®Þa ë tØnh §¾c L¾c ngµy nay, s¸t

555

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI biªn giíi víi H¹ Lµo vµ §«ng Campuchia, l¹i ra ®êi mét chÕ ®é tï tröëng bu«n b¸n ®öîc ngöêi Ph¸p chÊp nhËn, chØ tån t¹i cã mÊy mö¬i n¨m, gÇn ®©y kh«ng cßn n÷a. Cho ®Õn nay, chöa ai nghiªn cøu c¸c chÕ ®é thñ lÜnh kh¸c nhau ®ã cho cã ®Çu cã ®òa. §iÒu biÕt ®öîc kh¸ ch¾c lµ nh÷ng lµng ®öîc ®Æt döíi quyÒn lùc cña mét thñ lÜnh ph¶i lµm trßn mét sè bæn phËn nµo ®ã ®èi víi thñ lÜnh, thËm chÝ ph¶i cèng n¹p, nhöng tõng lµng vÉn gi÷ nguyªn c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña m×nh. V× thÕ, t«i gäi lµ lµng tù trÞ. Tù trÞ ë chç, tuy phô thuéc vµo thñ lÜnh, lµng vÉn gi÷ sinh ho¹t riªng cña m×nh, nhö khi chöa phô thuéc, thñ lÜnh kh«ng xen vµo ®Êy. VÒ c¬ cÊu kinh tÕ cña moÞ lµng Thöîng cæ truyÒn, dï ®éc lËp hay tù trÞ, chØ cÇn nh¾c l¹i r»ng ®Êt trång trät, tøc rÉy, v× ®öîc chu chuyÓn tõ c¸nh rõng nµy qua c¸nh rõng kia trªn khu canh t¸c cña lµng, nªn qua bao ®êi råi mµ vÉn lµ ®Êt chung cña lµng, kh«ng bÞ phô thuéc vµo quyÒn së h÷u tö nh©n cña ngöêi nµo c¶, dï ngöêi Êy lµ “giµ lµng” hay ngöêi cÇm ®Çu lµng. Trªn bèi c¶nh kinh tÕ ®ã, c¬ cÊu x· héi cña tõng lµng Thöîng lÆp l¹i c¸ch tæ chøc rÊt d©n chñ cña thiÕt chÕ mµ ¡ngghen tröíc ®©y tõng gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n” hay “c«ng x· n«ng nghiÖp”. §Ó nãi cho gän, cã thÓ biÓu hiÖn c¬ cÊu ®ã b»ng mét h×nh vÏ gåm ba vßng trßn ®ång t©m, tö¬ng tù nhö c¸i bia tËp b¾n. Vßng nhá nhÊt ë trung t©m lµ tï tröëng lµng, hay, nãi nhö ngöêi ViÖt ë vïng Thöîng, lµ “chñ lµng”. Vßng gi÷a bäc s¸t vßng nhá nhÊt lµ tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, mét thø héi ®ång, cã thÓ nãi lµ héi ®ång b« l·o. Vßng ngoµi cïng lµ toµn d©n lµng, trong ®ã ®a sè c¸c tröêng hîp lµ nh÷ng ®¹i diÖn cña mäi gia ®×nh trong lµng. §i vµo chi tiÕt, cã nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a d©n téc nµy víi d©n téc kia, gi÷a c¸c ngµnh kh¸c nhau cña mét d©n téc. “Chñ lµng”, ë d©n téc nµy, cã thÓ do c¸c “giµ lµng” chØ ®Þnh gi÷a hä víi nhau, khi “chñ lµng”

556

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cò võa qua ®êi, hoÆc do c¶ lµng cö lªn, nhöng, ë d©n téc kh¸c, l¹i cha truyÒn con nèi. Dï lµ g×, dï cã uy tÝn ®Õn mÊy, “chñ lµng” Thöîng, nãi chung, kh«ng ph¶i lµ ngöêi cã toµn quyÒn ®èi víi mäi chuyÖn to nhá cña lµng: trªn danh nghÜa, «ng lµ ngöêi ®èc suÊt mäi ngöêi trong lµng thùc hiÖn nh÷ng quyÕt ®Þnh cña tËp thÓ c¸c “giµ lµng”. GÆp nh÷ng tröêng hîp gay cÊn qu¸, hay nh÷ng vÊn ®Ò qu¸ lín, mµ c¸c “giµ lµng” kh«ng cã ý kiÕn døt kho¸t - dêi lµng ®i xa, xö trÝ mét ngöêi ph¹m téi qu¸ nÆng, nhö lo¹n lu©n víi bµ con gÇn; g©y chiÕn víi lµng kh¸c; gi¶ng hßa víi lµng thï..., th× “chñ lµng” ph¶i mêi mäi ngöêi trong lµng, hay ®¹i diÖn cña c¸c gia ®×nh, häp l¹i mµ bµn. Tõng lµng nãi riªng, trong néi bé cña nã, vËn hµnh theo c¬ chÕ d©n chñ Êy. Trong thêi Ph¸p thuéc, c¬ cÊu võa tr×nh bµy vÉn c¬ b¶n ®öîc b¶o löu, mÆc dÇu tõng lµng kh«ng cßn hoµn toµn ®éc lËp hay tù trÞ nhö xöa n÷a, mµ b¾t ®Çu bÞ chi phèi bëi c¸c cÊp hµnh chÝnh do ngöêi Ph¸p ¸p ®Æt lªn trªn lµng. Cßn tõ khi miÒn Nam ®öîc gi¶i phãng, döíi chÕ ®é ta, c¬ cÊu nãi trªn bÞ gi¶i thÓ. VÒ hµnh chÝnh, tõng lµng kh«ng cßn lµ mét chØnh thÓ n÷a, mµ nay lµ yÕu tè cÊu thµnh cña ®¬n vÞ hµnh chÝnh thuéc cÊp thÊp nhÊt: x·. Mçi lµng cò trë thµnh mét th«n trong x· míi, chÞu sù ®iÒu hµnh vµ l·nh ®¹o cña §¶ng uû vµ Uû ban nh©n d©n x·. “Chñ lµng” kh«ng cßn n÷a, nhöêng chç cho th«n tröëng. Nhöng nÕu nhö “chñ lµng” xöa thöêng lµ mét “giµ lµng”, vµ cã mÆt ®Êy ®Ó ®èc suÊt d©n lµng thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, trong mét sè tröêng hîp lµ cña toµn d©n lµng, th×, tr¸i l¹i, th«n tröëng ngµy nay lµ ngöêi truyÒn ®¹t ý kiÕn cña x·, cïng d©n lµng (hay d©n th«n) thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña x·. TÊt nhiªn, §¶ng ñy vµ ñy ban x· còng lµ nh÷ng c¬ quan ®öîc bÇu lªn. Nhöng viÖc bÇu b¸n Êy, mét nÐt dÔ thÊy cña nÒn d©n chñ míi, lÊy x· lµm khung hiÓn hiÖn, cßn nÕp sèng d©n chñ cña x·

557

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI héi Thöîng cæ truyÒn th× to¸t lªn ngay tõ khi sinh ho¹t lµng, cã thÓ nãi lµ tõ cuéc sèng hµng ngµy cña tõng ngöêi Thöîng. Nhö vËy, tõ ®é gi¶i phãng, nÒn d©n chñ trong ®ã ngöêi Thöîng míi ®©y cßn sèng hµng ngµy, giê l¹i ®öîc ®Èy xa lªn mét nÊc, kh«ng cßn s¸t söên hä n÷a. Mµ cÊp x· th× mÆc x·, tuyÖt ®¹i ®a sè n«ng d©n Thöîng vÉn chñ yÕu sèng trong lµng cò, víi lµng cò, lao ®éng trªn khu canh t¸c cña lµng cò. §Þa vùc cña lµng cò cã bÞ c¾t xÐn, ®«i khi ®Õn hai lÇn, l©m tröêng hay n«ng tröêng mäc lªn c¹nh lµng cò, trªn ®Êt cña lµng cò, lµng kinh tÕ míi còng vËy, ®öêng lªn ®« thÞ dÔ ®i h¬n xöa, nhöng cuéc sèng hµng ngµy cña ngöêi n«ng d©n Thöîng chöa thay ®æi lµ bao. Kh«ng l¹ r»ng, mét mÆt, th× tËp thÓ c¸c “giµ lµng”, vÒ danh nghÜa, kh«ng cßn n÷a, mÆt kh¸c, Ýt nhÊt còng quanh mét vµi khÝa c¹nh cña cuéc sèng tËp thÓ trong lµng m¹c, ngöêi n«ng d©n Thöîng vÉn höíng vÒ nh÷ng ngöêi cao niªn, mµ trong th©m t©m lÉn qua lêi nãi hä xem lµ “giµ lµng”. TËp thÓ “giµ lµng” kh«ng ph¶i lµ tæ chøc “®éc nhÊt v« song”, chØ cã mÆt trong x· héi Thöîng cæ truyÒn. Tr¸i l¹i, nã lµ hiÖn th©n cña c¬ chÕ gäi lµ “l·o quyÒn” tõng ®öîc quan s¸t ë nhiÒu n¬i: mét sè vïng ë ch©u ¢u tröíc C¬ §èc gi¸o, ë ch©u Mü tröíc vµ ngay sau khi ngöêi ¢u ®Õn, nhÊt lµ ë ch©u Phi ®en, hÇu kh¾p ch©u Phi ®en mµ trong thêi míi gÇn ®©y th«i... ë møc hoµn chØnh nhÊt, nã hiÖn lªn trong tæ chøc réng lín h¬n mµ d©n téc häc quen gäi lµ thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi”. §êi tõng ngöêi ®öîc chia lµm nhiÒu chÆng nèi tiÕp nhau, mçi chÆng lµ mét “líp tuæi”, vµ ®öîc ®¸nh dÊu bëi mét mèc tuæi t¸c. Böíc tõ chÆng nµy qua chÆng kia, tõ “líp tuæi” nµy qua “líp tuæi” kia, con ngöêi cã khi ph¶i tr¶i qua mét cuéc thö th¸ch, thöêng th× cã lÔ nghi ®Ó hîp thøc hãa böíc chuyÓn. Mçi chÆng míi lµ mét böíc tiÕn th©n: qua chÆng míi, con ngöêi ®öîc x· héi träng h¬n, so víi håi cßn ë

558

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chÆng cò, ®öîc höëng nhiÒu quyÒn lîi h¬n, chñ yÕu lµ quyÒn lîi tinh thÇn, nhöng chÝnh v× thÕ mµ g¸nh thªm bæn phËn ®èi víi tËp thÓ, víi d©n lµng. Vµ böíc vµo tuæi giµ th× con ngöêi trë thµnh b« l·o, tøc “giµ lµng”, ®öîc mäi ngöêi lµng hÕt søc v× nÓ, cã quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm bµn b¹c mäi viÖc quan träng cña lµng. T¹i mét sè vïng ë ch©u Phi ®en, trong tõng lµng, ngoµi thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi” dµnh cho nam giíi, cßn cã nh÷ng tæ chøc Êy, nhöng dµnh cho n÷ giíi. Phæ biÕn mét thêi ®Õn møc nhö võa nãi trªn, thiÕt chÕ “c¸c líp tuæi” lµ con ®Î rÊt tù nhiªn cña c¸c x· héi chöa ph©n hãa giai cÊp vµ tÇng líp mét c¸ch râ rÖt, trªn c¬ së mét nÒn kinh tÕ s¬ khai, ph¸t triÓn chËm ch¹p. Trong nh÷ng x· héi míi ®¹t ®Õn møc Êy, ngöêi nµy cã vÞ trÝ x· héi cao h¬n ngöêi kia chÝnh lµ c¬ b¶n nhê tuæi t¸c, nhê kinh nghiÖm tÝch lòy ®öîc qua n¨m th¸ng. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ c¸c x· héi Thöîng ®ang ë giai ®o¹n cuèi møc ph¸t triÓn Êy, bçng gÇn ®©y cã ®iÒu kiÖn ®Ó vöît mét lóc nhiÒu bËc mµ böíc ngay vµo con ®öêng tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. “Vöît nhiÒu bËc”, lµ nh×n vµo xu thÕ lÞch sö mµ nãi. Chø thùc ra, cho ®Õn h«m nay, ®êi sèng vËt chÊt cña ngöêi Thöîng chöa ®öîc n©ng lªn lµ bao. Mét vµi lµng ®· cã ®iÖn, v× ë gÇn tr¹m ®iÖn cña huyÖn. §· cã ruéng nöíc vµ lóa nöíc, mµ n¨ng suÊt cao h¬n lóa rÉy nhiÒu, nhöng chØ h¹n chÕ ë mét vµi vïng cã ®Êt tròng th«i, mÆc dÇu trung ö¬ng vµ tØnh cè søc ®Çu tö ®Ó x©y dùng thñy lîi. Kinh tÕ vöên vèn ®· lã mÆt tõ thêi Mü t¹i mét sè lµng s¸t c¸c ®« thÞ lín, nay ®öîc më réng ra Ýt nhiÒu, víi cµ phª, vµ böíc ®Çu c¶ hå tiªu, nhöng chöa ph¶i ®· trong tÇm tay cña mäi lµng Thöîng. Nhöîc ®iÓm nµy, tiÖn thÓ th× nãi lu«n, cã lÏ xuÊt ph¸t tõ chç cã ®Ò ra, cã tuyªn truyÒn, vËn ®éng, cã c¶ c¬ quan phô tr¸ch cña tõng tØnh n÷a, nhöng chØ dõng l¹i ®©y, bao n¨m nay vÉn thiÕu h¼n kh©u höíng dÉn cô thÓ cho tõng gia

559

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®×nh n«ng d©n Thöîng mét. Mµ chuyÓn tõ mét c¸ch lµm ¨n nµy qua mét c¸ch kh¸c h¼n lµ viÖc cùc khã, khã ngay tõ kü thuËt, chöa nãi ®Õn chuyÖn tõng gia ®×nh lµm vöên cµ phª, chÌ, hå tiªu... ph¶i biÕt tÝnh to¸n ®èi víi thÞ tröêng, ®iÒu mµ ngöêi n«ng d©n Thöîng chöa quen, v× bao ®êi råi chØ tù cÊp - tù tóc trªn rÉy cña m×nh. Dï sao, sau h¬n cã möêi ba n¨m, xin nh¾c l¹i, ®êi sèng ngöêi Thöîng ®· nhóc nhÝch råi, nhöng chØ míi nhóc nhÝch, chöa biÕn ®æi lµ bao, hiÖn l¹i vÊp ph¶i khã kh¨n vÒ lö¬ng thùc. T×nh tr¹ng nµy sÏ cßn kÐo dµi. Mµ trong tö¬ng lai xa, cuéc sèng Êy cã tiÕn cao ®Õn mÊy, th× tuyÖt ®¹i ®a sè ngöêi Thöîng vÉn sèng víi ®Êt ®ai, víi rõng n÷a, nÕu råi ®©y trung ö¬ng chÊp nhËn “tr¶ rõng l¹i cho ngöêi Thöîng”. Mét nhËn xÐt kh¸c, kh«ng ph¶i kh«ng lý thó. Tõ kinh tÕ c¬ b¶n lµ, “s¬ sö”, qua mét nÒn kinh tÕ chöa cã diÖn m¹o l¾m nhöng l¨m le tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, böíc chuyÓn ®ã, nhö ta ®· biÕt, lµ mét böíc “nh¶y vät”. Êy thÕ mµ, tõ c¸i cò ®Õn c¸i míi, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng mÆt tö¬ng tù nhau, nh¾c nhë ®Õn nhau. MÆt lín nhÊt, mµ sÏ tån t¹i l©u dµi, lµ quyÒn së h÷u vÒ ®Êt ®ai, ®Êt trång trät vµ rõng, kh«ng ë trong tay cña c¸ nh©n nµo c¶: trong x· héi “s¬ sö” ®Êy lµ quyÒn së h÷u tËp thÓ cña tõng céng ®ång nhá, cña tõng lµng; trªn ngöìng cöa më ra tröíc ®öêng dµi ®Õn chñ nghÜa x· héi, th× lµ quyÒn së h÷u cña Nhµ nöíc, phÇn nµo ®ã cßn lµ së h÷u cña lµng (th«n), nãi cho ®óng h¬n lµ cña x·. Hai t×nh tr¹ng cò - míi ®ã kh«ng ph¶i lµ mét, nhöng nh¾c nhë ®Õn nhau, còng kh¸c h¼n vÒ quyÒn së h÷u tö nh©n ®èi víi ruéng ®Êt ®· ra ®êi tõ nhiÒu thÕ kû tröíc ®©y ë ®ång b»ng, trong x· héi ViÖt. Cho dï råi ®©y nhµ nöíc cã “tr¶ rõng l¹i cho ngöêi Thöîng”, th× tõng ngöêi Thöîng mét sÏ cã quyÒn sö dông, th«ng qua kh©u kho¸n cña x· hay cña th«n, chø kh«ng cã quyÒn tö h÷u ®èi víi rõng. Kh«ng sî “chñ ®ån ®iÒn” mäc ra l¹i !

560

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Hai quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c nhau xa, nhöng cã ®«i nÐt gÇn nhau, nhÊt thiÕt ph« ra nh÷ng mÆt tö¬ng tù nhau trong nÕp sèng nãi chung. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nÕp sèng x· héi chñ nghÜa sau nµy ë T©y Nguyªn, dï cã tho¸t ra tõ mét nÒn s¶n xuÊt vµ thu nhËp cao ®Õn mÊy, nhÊt thiÕt ph¶i lµ nÕp sèng tËp thÓ cña ngöêi Thöîng, tuy tÝnh tËp thÓ sÏ ®öîc më réng ra ®Õn møc nay ta kh«ng löêng ®öîc, sÏ kh«ng cßn co l¹i trong riªng mét lµng nhö gÇn ®©y. Trong hoµn c¶nh ®ã, t¹i sao kh«ng chÝnh thøc hãa tæ chøc c¸c “giµ lµng” ®i, mµ cø l¼ng lÆng ®Ó cho nã tån t¹i nhö mét dÊu tÝch th«i, thËm chÝ, trong mét sè tröêng hîp, nhö mét “c¸nh” hay ph¶n ®èi? Cø ®Ó “giµ lµng” lµ “giµ lµng” trong tõng lµng (th«n). §ã lµ vÒ danh nghÜa. Cßn vÒ mÆt t¸c dông thùc tiÔn mµ nãi, t¹i sao kh«ng tËp hîp c¸c “giµ” cña nhiÒu lµng (th«n) l¹i thµnh mét thø héi ®ång häp ®Òu kú, cø gäi lµ “héi ®ång c¸c giµ lµng” ®i, bªn c¹nh §¶ng ñy vµ ñy ban x·? C¸c “giµ” sÏ häc tËp chÝnh s¸ch míi tröíc d©n thöêng trong tõng lµng (th«n), nhÊt lµ cã ®iÒu kiÖn ®Ó gãp ý kiÕn vÒ c¸ch lµm ¨n vµ tæ chøc lµm ¨n víi c¸c c¬ quan l·nh ®¹o vµ ®iÒu hµnh ë cÊp x·. §iÒu ®ã, c¸c “giµ” ch¾c ch¾n lµm ®öîc, víi kinh nghiÖm dµy dÆn cña nh÷ng ngöêi am hiÓu rõng, tõng sèng l©u nhÊt víi rõng. CÊp huyÖn còng cÇn mét héi ®ång nhö thÕ, v× rõng, nÕu ®öîc “tr¶ l¹i cho ngöêi Thöîng”, nhiÒu khi ®ßi hái sù hîp t¸c cña nhiÒu x· trong cïng huyÖn. TÊt nhiªn, sè löîng thµnh viªn trong héi ®ång cÊp huyÖn sÏ bÞ h¹n chÕ l¹i, kh«ng ph¶i bao gåm mäi “giµ lµng” cña tÊt c¶ c¸c lµng (th«n), c¸c x·, mµ chØ lµ ®¹i diÖn cña c¸c “giµ” Êy, do c¸c “giµ” Êy cö lªn, cö theo cung c¸ch riªng cña hä. “Héi ®ång c¸c giµ lµng” sÏ lµ dÊu nèi gi÷a thêi “s¬ sö” xa x¨m víi thêi hiÖn ®¹i nãng báng, nhöng, ngay tröíc m¾t, sÏ nãi víi d©n téc Thöîng, mµ kh«ng cÇn ph¶i th«ng qua lêi, r»ng v¨n hãa cæ truyÒn cña hä ®öîc t«n träng vµ tiÕp nèi.

561

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Nh÷ng ®iÒu ®· nãi vÒ n¹n ph¸ rõng vµ viÖc kh«ng biÕt ®Õn vai trß cña c¸c “giµ lµng” lµ hai khuyÕt vµ nhöîc ®iÓm tæng hîp, cã lÏ dÔ thÊy nhÊt trong chÝnh s¸ch d©n téc ®ang ®öîc ¸p dông ë T©y Nguyªn.

562

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Tõ ®Þnh nghÜa cña v¨n hãa

Cho ®Õn nay, chöa ph¶i mäi ngöêi ®· ®ång ý víi nhau tÊt c¶ vÒ ®Þnh nghÜa cña v¨n hãa. ChØ cÇn nh¾c l¹i r»ng, tõ n¨m 1952, hai nhµ Mü Kroib¬ (A.L.Kroeber) vµ Klóc Klóch«n (C.Kluckholn) ®· trÝch lôc ®öîc trªn döíi ba tr¨m ®Þnh nghÜa, mµ c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau cña nhiÒu nöíc tõng ph¸t ra tõ tröíc n÷a cho ®Õn lóc bÊy giê(1). TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i trong tõng tröêng hîp nµo c¸c ®Þnh nghÜa Êy còng thèng nhÊt víi nhau, hay cã thÓ hßa hîp víi nhau ®Ó bæ sung cho nhau. Dï sao, vÉn cã thÓ c¨n cø vµo ®Êy ®Ó böíc ®Çu nhËn thøc néi dung cña hai ch÷ v¨n hãa, hßng tõ ®ã c¸c t¸c gi¶ kh¸c böíc thªm mét böíc vµo nh÷ng m¶nh ®Êt cô thÓ h¬n. Cè häc c¸c bËc ®i tröíc, céng thªm vµo ®Êy ®«i tÝ suy nghÜ riªng tö cña mét ngöêi lµm d©n téc häc trªn ®iÒn d·, t«i thÊy cã thÓ chñ quan thu hÑp kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c kiÓu nh×n kh¸c nhau, ®Ó råi chØ cßn soi vµo v¨n hãa tõ hai gãc n÷a th«i: - Gãc réng, còng cã thÓ gäi lµ gãc nh×n “d©n téc häc”, dï cho nã lµ gãc chung cña nhiÒu ngµnh khoa häc x· héi; - Gãc hÑp, th«ng dông trong cuéc sèng hµng ngµy, mµ t«i t¹m gäi lµ gãc nh×n “b¸o chÝ”. Quanh gãc thø nhÊt, gãc nh×n “d©n téc häc”, cã mét ®iÒu cã thÓ nãi ngay. Dï cã kh¸c nhau ®Õn mÊy ®i ch¨ng n÷a, kh¸c nhau vÒ xø së xuÊt th©n, vÒ thêi ®iÓm ho¹t ®éng, vÒ ý thøc hÖ t«n gi¸o hay triÕt häc, vÒ tröêng ph¸i khoa häc hä chÊp nhËn vµ b¶o vÖ,

563

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÒ x· héi hä chän lµm ®èi töîng kh¶o s¸t... th× ®¹i ®a sè c¸c nhµ d©n téc häc ®Òu thèng nhÊt vÒ môc ®Ých chung mµ hä ®eo ®uæi khi lµm nghÒ. Môc ®Ých Êy lµ t×m hiÓu v¨n ho¸ cña tõng x· héi, nãi cho d©n téc häc h¬n lµ cña tõng céng ®ång, ë ®©y cã thÓ chØ lµ mét lµng, hay mét tËp hîp gåm nhiÒu lµng, thöêng lµ mét d©n téc, cã khi lµ c¶ mét nöíc, thËm chÝ mét khu vùc lín gåm nhiÒu nöíc gÇn gòi nhau vÒ nhiÒu mÆt. V¨n hãa, nhö vËy, kh«ng tù h¹n chÕ vµo mét sè biÓu hiÖn cña cuéc sèng tinh thÇn. Nã lµ toµn bé cuéc sèng - c¶ vËt chÊt, x· héi, tinh thÇn - cña tõng céng ®ång. Toµn bé cuéc sèng. ChÝnh v× thÕ mµ nhiÒu nhµ d©n téc häc, qua mÊy mö¬i n¨m gÇn ®©y, cã xu höíng thay thÕ hai ch÷ v¨n hãa b»ng nÕp sèng. Cè m·i, mµ t«i vÉn kh«ng lµm sao nhí ®öîc nhµ d©n téc häc nµo ®· ph¸t biÓu mét c©u kh¸ “giËt g©n” vÒ v¨n hãa. NÕu lµ ®Þnh nghÜa, th× ®Êy h¼n lµ ®Þnh nghÜa ng¾n gän nhÊt, tuy kh«ng nhÊt thiÕt lµ ®Çy ®ñ nhÊt. §¹i kh¸i, «ng ta (hay bµ ta) nhËn xÐt nhö sau: TÊt c¶ nh÷ng g× kh«ng ph¶i lµ thiªn nhiªn ®Òu lµ v¨n hãa. Qu¶ vËy, tröíc nh÷ng ®ßi hái ®a d¹ng cña cuéc sèng hµng ngµy, hÇu hÕt mäi loµi ®éng vËt, kÓ c¶ ®éng vËt cao cÊp sau loµi ngöêi, nhö tinh tinh, hay ®öêi ö¬i, ®Òu ph¶n øng b»ng b¶n n¨ng vèn cã cña loµi m×nh. B¶n n¨ng lµ “vèn cã” do ®ã còng lµ thiªn nhiªn. Riªng loµi ngöêi còng cã b¶n n¨ng, vµ nhiÒu khi con ngöêi còng hµnh ®éng theo b¶n n¨ng: nh÷ng lóc khãc, cöêi, sî h·i, thÝch thó, ¨n uèng, giao hîp... Nhöng c¸c b¶n n¨ng Êy, tõ thuë tõng con ngöêi míi ra ®êi, ®· bÞ x· héi bªn ngoµi nã - dï ®Êy chØ lµ mÑ, lµ chÞ, lµ vó... - kiÓm so¸t dÇn. Cµng lín dÇn, con ngöêi cµng bÞ chÕ ngù, ®öîc x· héi th«ng qua gia ®×nh vµ nhiÒu tæ chøc réng r·i h¬n - ë ta, ch¼ng h¹n lµ hä hµng, lµng xãm, tröêng häc, c¸c ®oµn thÓ x· héi vµ chÝnh trÞ... - mµ tõng böíc

564

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI truyÒn cho nh÷ng c¸ch øng xö nhÊt ®Þnh tröíc tõng tröêng hîp cô thÓ cña ®êi sèng. Cßn nh÷ng b¶n n¨ng kh«ng thÓ nµo chÆn ®øng ®öîc, v× chóng g¾n qu¸ chÆt víi sù sèng, nhö ¨n uèng, giao hîp..., c¶ chÕt n÷a, th× tõng céng ®ång “ v¨n hãa hãa” chóng lªn b»ng nh÷ng nghi thøc x· héi hay t«n gi¸o, mµ hiÖu qu¶ cuèi cïng lµ kiÒm táa chóng l¹i trong vßng céng ®ång chÊp nhËn ®öîc. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô, mçi vÝ dô minh häa cho mét mÆt cña v¨n hãa: vËt chÊt, x· héi, tinh thÇn. Nhöng kh«ng vÝ dô chØ ®Ó vÝ dô, mµ cßn ®Ó dùa vµo ®ã thö ®i s©u thªm tÝ chót vµo ®Þnh nghÜa cña v¨n hãa: - Thùc ra, tõng nÒn v¨n hãa, xÐt cho cïng, ®Òu lµ hËu qu¶ cña viÖc tõng céng ®ång, ®Ó tån t¹i, ph¶i thÝch øng víi thiªn nhiªn bao quanh nã. ë ®ång b»ng, ch¼ng h¹n, ngöêi ViÖt (hay Kinh) trång lóa nöíc; trong khi ®ã, däc Tröêng S¬n hay trªn cao nguyªn, c¸c téc Thöîng chñ yÕu lµ trång lóa mäc trªn ®Êt kh«. TÊt nhiªn, vÝ dô trªn chØ ®öa ra mét nÐt v¨n hãa, mét nÐt vËt chÊt, chöa ®Ò cËp ®Õn toµn bé nÒn v¨n hãa, dï Thöîng hay ViÖt. Cã mét ®iÒu cÇn ®öîc nhÊn m¹nh thªm. Tröíc søc c¶n trë mµ thiªn nhiªn g©y ra ®èi víi cuéc sèng cña m×nh, con ngöêi kh«ng thÓ vöît qua thuÇn b»ng b¶n n¨ng nhö c¸c ®éng vËt kh¸c, mµ chØ cã thÓ ®èi ®Çu b»ng c¸ch cïng céng ®ång m×nh c¶i t¹o thiªn nhiªn, thay ®æi bé mÆt cña nã, buéc nã kh«ng cßn lµ thiªn nhiªn nhö cò n÷a, b¾t nã phôc vô l¹i m×nh. Nhö thÕ, ta còng thÊy râ h¬n b¶n n¨ng “còng lµ thiªn nhiªn”, do ®ã mµ ®èi lËp víi v¨n hãa (nÕu chÊp nhËn ®Þnh nghÜa mµ t¸c gi¶ mµ t«i ®· nhì quªn tªn). - ThuÇn hãa thiªn nhiªn ®©u ph¶i lµ c«ng viÖc cña tõng c¸ nh©n lÎ tÎ. Nhö ta ®· biÕt, nã kh«ng viÖn ®Õn b¶n n¨ng cã s½n trong tõng con ngöêi, mµ ®ßi sù hîp t¸c chÆt chÏ cña mäi ngöêi

565

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trong tõng céng ®ång gi÷a mét thiªn nhiªn riªng biÖt. Vµ ®Ó gi÷ cho mét liªn kÕt Êy, tõng céng ®ång, tïy tröêng hîp cô thÓ cña m×nh, ph¶i ®Æt ra nh÷ng quy t¾c tæ chøc riªng biÖt, vèn kh«ng cã ngay tõ ®Çu trong b¶n n¨ng cña loµi ngöêi: nhãm nhá ®ång huyÕt, trong m«i tröêng chËt hÑp cña tõng xÝch ®¹o(2); thÞ téc vµ bé l¹c trong m«i tröêng réng tho¸ng cña ®ång cá(3); c«ng x· ®Þnh cö, khi con ngöêi ®ang chuyÓn qua trång trät(4); tõng vïng gåm nhiÒu c«ng x· nhö thÞ téc vµ bé l¹c. Mçi thÞ téc lµ mét nhãm ®ång huyÕt, nhiÒu thÞ téc cïng ng«n ng÷ vµ tËp qu¸n liªn kÕt l¹i thµnh mét bé l¹c(5). LÊy nhau, ph¶i lÊy ngoµi thÞ téc (ngo¹i h«n), nhöng trong cïng bé l¹c (néi h«n). - Cã lÏ ch¶ cÇn ph¶i nhiÒu lêi quanh c¸c biÓu hiÖn tinh thÇn cña v¨n hãa. ë trªn, t«i ®· nãi r»ng mét sè b¶n n¨ng, v× “g¾n qu¸ chÆt víi sù sèng ”, kh«ng thÓ hoµn toµn bÞ “chÆn ®øng”, mµ ®öîc “v¨n hãa hãa” lªn b»ng “nghi thøc x· héi hay t«n gi¸o”: phÐp ¨n uèng, c¸ch cö xö víi nhau trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi, ®¸m cöíi, c¶ ®¸m tang n÷a... Riªng vÒ c¸c biÓu hiÖn t«n gi¸o, cã thÓ nãi r»ng chóng höíng ®Õn chç ¸p ®Æt l¹i mét nhu cÇu, mµ chØ con ngöêi, gi÷a c¸c ®éng vËt cao cÊp nay cßn ®Êy, míi cã: “th¾c m¾c” vÒ gèc g¸c vµ tö¬ng lai cña thÕ giíi mµ m×nh hµng ngµy gãp c«ng c¶i t¹o; “th¾c m¾c” vÒ ®ªm qua vµ ngµy mai cña c¸i h«m nay mµ m×nh ®ang sèng. Nhöng, nghÜ cho cïng, cø t¹m xem ®Êy lµ mét thø b¶n n¨ng kh«ng “chÆn ®øng” ®öîc, mµ tõng céng ®ång ph¶i tháa m·n, dï chØ ®Õn mét møc nµo ®ã, cho mäi thµnh viªn cña m×nh. Tháa m·n trªn b×nh diÖn tõng céng ®ång, ®ö¬ng nhiªn . Vµ tháa m·n c¶ b»ng nghi thøc, cã thÓ nãi chñ yÕu b»ng nghi thøc. Cuèi cïng, vµi ®Æc ®iÓm cña v¨n hãa nãi chung, kh«ng tÝnh ®Õn chç nã thuéc céng ®ång nµo: - Tõng m« thøc øng xö kh«ng ph¶i lµ con ®Î cña kinh

566

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nghiÖm c¸ nh©n, hay kinh nghiÖm cña riªng mét thÕ hÖ. Lµ m« thøc, mµ m« thøc nµo ch¶ lµ s¶n phÈm cña tËp thÓ, nã dÔ dµng ®öîc truyÒn ®¹t tõ thÕ hÖ tröíc ®Õn thÕ hÖ sau, cø thÕ mµ ®öîc g×n gi÷ qua thêi gian l©u dµi. Vµ truyÒn ®¹t, nhö ®· nãi, th«ng qua c¸c tæ chøc x· héi, tõ gia ®×nh ®Õn nh÷ng tæ chøc lín h¬n; - H¬n n÷a, c¸c m« thøc kh«ng ®øng riªng mçi m« thøc mét m×nh mµ ®an vµo nhau, t¸c ®éng lÉn nhau, bæ sung cho nhau, ®iÒu chØnh nhau, häp thµnh mét tæng thÓ c©n b»ng, mµ nhµ d©n téc häc gäi lµ mét nÒn v¨n hãa, hay mét nÕp sèng. Nãi mét c¸ch kh¸c, nh÷ng thµnh phÇn kh¸c nhau cña mét nÒn v¨n hãa kh«ng lu«n lu«n m©u thuÉn víi nhau, kh«ng triÒn miªn xung ®ét lÉn nhau, kh«ng quyÕt liÖt lo¹i trõ nhau, vµ ®iÒu ®ã ®¶m b¶o cho mçi c¸ nh©n trong céng ®ång mét nh©n c¸ch tö¬ng ®èi thèng nhÊt; - Tuy ®äng l¹i thµnh nh÷ng m« thøc, v¨n hãa kh«ng v× vËy mµ ®«ng l¹i qua thêi gian. S¶n xuÊt ®öîc n©ng lªn cao, ch¼ng h¹n, nhu cÇu tõng ngöêi trong céng ®ång, tõ ¨n uèng trë ®i, kh«ng cßn nhö cò, vµ ®ßi hái nh÷ng øng xö míi, miÔn sao cho nh÷ng nÐt míi nµy, khi võa ®öîc tiÕp thu, kh«ng ®¶o lén hÖ thèng nh÷ng m« thøc cè h÷u. Sau rèt, lÞch sö cho ®Õn h«m nay lµ cuéc chuyÓn biÕn dµi h¬n tõ phö¬ng thøc s¶n xuÊt nµy qua phö¬ng thøc s¶n xuÊt kia. ChuyÓn biÕn chÇm chËm th«i, rÊt chËm, qua hµng tr¨m n¨m, ph¶i lµ hµng ngh×n n¨m vµo buæi ®Çu cña thêi kú lÞch sö, cã khi h¬n thÕ. Tiªn tiÕn, nhö ngöêi ta thöêng nãi. Nhöng khi mét quan hÖ s¶n xuÊt míi ®· h×nh thµnh, ®¹i diÖn cho mét phö¬ng thøc cò cè cöìng l¹i, th× tÊt yÕu næ ra khñng ho¶ng. ë mÆt sau s©n khÊu, lµ mét cuéc khñng ho¶ng kh«ng ph¶i lu«n lu«n lé mÆt cho lÞch sö nhËn diÖn, nhöng l©u dµi h¬n: khñng ho¶ng v¨n hãa. Nh÷ng m« thøc øng xö míi ®ßi thay thÕ nh÷ng m« thøc cò,

567

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thËm chÝ ®ßi ph¸ vì nÒn v¨n hãa cò, dµnh chç ra ®êi cho mét nÒn v¨n hãa míi. “L©u dµi h¬n”, v× khñng ho¶ng v¨n hãa ®· lã mÆt tõ khi chöa bïng næ khñng ho¶ng chÝnh trÞ, vµ cã thÓ kÐo dµi n÷a khi khñng ho¶ng chÝnh trÞ ®· chÊm døt. Dï sao, khñng ho¶ng, c¶ v¨n hãa lÉn chÝnh trÞ, ng¾n h¬n nhiÒu, so víi nh÷ng biÕn ®æi tiªn tiÕn cña søc s¶n xuÊt. Nöíc ta, còng nhö nhiÒu nöíc kh¸c trªn thÕ giíi, hiÖn ®ang chøng kiÕn mét cuéc khñng ho¶ng v¨n hãa to lín vµ nhiÒu mÆt, cã thÓ nãi lµ chöa tõng thÊy. KÓ ra, quanh hai ch÷ v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “d©n téc häc”, ngöêi ta cßn bµn c·i nhiÒu n÷a, ®i vµo nhiÒu ®Æc tÝnh vµ khÝa c¹nh tØ mØ h¬n. Nhöng chØ thÕ nµy th«i, töëng còng ®· hßm hßm ®Ó mçi chóng ta ra ®i tõ ®Êy mµ tù t¹o cho m×nh mét ý niÖm ban ®Çu vÒ v¨n hãa, v¨n hãa döíc gãc nh×n “d©n téc häc”. Cßn vÒ gãc nh×n gäi lµ “b¸o chÝ”, t«i sÏ cè g¾ng nãi cµng gän cµng tèt. Kh«ng ph¶i kh«ng cã g× ®Ó nãi, mµ bëi v× khoanh vÊn ®Ò l¹i thùc qu¸ gay go. Gãc nh×n th× hÑp h¬n, so víi gãc “d©n téc häc”, v× kh«ng táa ra kh¾p mäi mÆt - vËt chÊt, x· héi, tinh thÇn - cña cuéc sèng trong tõng céng ®ång qua tõng thêi kú mét. Nhöng nghÜa g¾n cho nã, do kh«ng ®öîc c©u thóc trong khu«n khæ cña tõng ngµnh khoa häc cô thÓ, tr¸i l¹i, phô thuéc vµo nh÷ng biÕn ®éng cña cuéc sèng hµng ngµy ë tõng n¬i, tõng lóc, l¹i kh¸ m«ng lung. H¬n n÷a, cho ®Õn nay t«i chöa ®öîc tiÕp xóc víi mét c«ng tr×nh nµo nghiªm chØnh mµ khiªm tèn, nhö cuèn s¸ch cña Kroib¬ vµ Klóch«n(6), nh»m tæng kÕt l¹i nghÜa cña hai ch÷ v¨n hãa döíi gãc nh×n “b¸o chÝ”. Trong c¸c ng«n ng÷ ¢u ch©u, tõ v¨n hãa (culture trong tiÕng Ph¸p, tiÕng Anh, Kultur trong tiÕng §øc..., vµ nh÷ng d¹ng tö¬ng tù) vèn cã nghÜa lµ trång trät. Ph¶i tõ cuèi thÕ kû XVIII nã míi ®öîc ¸p dông vµo con ngöêi vµ c¸c x· héi kh¸c nhau cña con ngöêi, chñ yÕu ®Ó chØ nh÷ng kiÕn thøc mµ tõng ngöêi vµ

568

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tõng x· héi cã thÓ ®¹t ®Õn. Mµ qu¶ vËy, nÕu hoa l¸, tr¸i, cñ... lµ kÕt qu¶ cña trång trät theo nghÜa ®en, th× kiÕn thøc lµ kÕt qu¶ cña trång trät theo nghÜa bãng: muèn ®¹t ®Õn kiÕn thøc, con ngöêi vµ x· héi ph¶i tuÇn tù thùc hiÖn mäi kh©u lao t¸c, tõ vì ®Êt cho ®Õn thu ho¹ch. Nãi mét c¸ch kh¸c, ch÷ “trång trät” hiÓu theo nghÜa bãng (mµ ta dÞch ra tiÕng ViÖt lµ v¨n hãa) ®öîc gãi gän trong phÇn tinh thÇn cña v¨n hãa nh×n döíc gãc “b¸o chÝ” ®· lo¹i khái néi dung cña nã mäi biÓu hiÖn cña cuéc sèng vËt chÊt x· héi. Cã thÓ nãi r»ng tõ v¨n hãa hiÓu theo nghÜa ®ã vÉn tån t¹i cho ®Õn h«m nay. MÆt kh¸c, ®õng töëng r»ng d©n téc häc, ngay tõ buæi s¬ sinh, ®· biÕt nh×n v¨n hãa döíi mét gãc kh¸c víi gãc “b¸o chÝ”. Kh«ng, tõ khi míi ra ®êi, nã ®· tiÕp thu mét c¸ch hÕt søc tù nhiªn nghÜa th«ng thöêng võa nãi trªn cña tõ v¨n hãa. Ch¼ng thÕ mµ m·i ®Õn nöa sau cña thÕ kû XIX, khi d©n téc häc hÇu ®· trë thµnh mét ngµnh khoa häc h¼n hoi vµ riªng biÖt, Tail¬ (Tyler), mét nhµ nghiªn cøu næi tiÕng ë Anh ®ö¬ng thêi, ®· ®Þnh nghÜa v¨n hãa lµ mét tæng thÓ phøc t¹p, bao gåm kiÕn thøc, tÝn ngöìng, luËt ph¸p, ®¹o lý, c¸c tËp qu¸n... Ta thÊy ®Êy, ®Þnh nghÜa nµy kh«ng ®¶ ®éng mét c¸ch râ rµng ®Õn v¨n hãa vËt chÊt. Ph¶i chê ®Õn nöa ®Çu cña thÕ kû XX nµy, th× nhµ d©n téc häc MÜ Malinèpxki (Malinowski), råi ®Õn Hícxkivitx (Herskovits), mét nhµ d©n téc häc MÜ kh¸c, míi ®öa thªm vµo ®Þnh nghÜa, vÞ thø nhÊt c¶ c«ng cô s¶n xuÊt vµ s¶n phÈm tiªu thô, cßn vÞ thø hai th× c¸c kü thuËt vµ nÒn s¶n xuÊt nãi chung cña tõng x· héi. Tõ ®©y, cã thÓ nãi thÕ, d©n téc häc míi b¾t ®Çu nh×n v¨n hãa b»ng cÆp m¾t riªng cña m×nh, kh¸c víi cÆp m¾t th«ng thöêng mµ t«i t¹m gäi lµ cÆp m¾t “b¸o chÝ”. Quay vÒ víi v¨n hãa nh×n döíi gãc ®é “b¸o chÝ”, v¨n hãa ®öîc hiÓu lµ kiÕn thøc cña con ngöêi, cña x· héi, ®iÒu ®Ëp ngay

569

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vµo m¾t lµ nghÜa cña nã ®©u cã “möêi ph©n râ möêi”. M¬ hå l¹ ! õ th× kiÕn thøc, nhöng kiÕn thøc g× míi ®öîc chø ? Ch÷ nghÜa, kiÕn thøc v¨n chö¬ng, kiÕn thøc khoa häc, t¹m ®öîc ®i ! Nhöng cßn c¸c ngµnh nghÖ thuËt, tõ ca h¸t, ®µn ®Þch, cho ®Õn vÏ, hay ®¾p töîng ? Thùc ra, trong cuéc sèng hµng ngµy, hai ch÷ v¨n hãa ®öîc më réng nghÜa ra, hay bÞ thu hÑp nghÜa l¹i, ®iÒu ®ã phô thuéc vµo tõng ngöêi nãi, ngöêi viÕt, vµo tõng c©u chuyÖn ®öîc ®em ra bµn. Ngoµi sè Ýt c¸c nhµ khoa häc x· héi ra, ®Æc biÖt c¸c nhµ d©n téc häc, kh«ng mÊy ai ®em tõ v¨n hãa ra lËt ®i lËt l¹i ®Ó xem xÐt, ph©n tÝch. Ngöêi ta cø nãi, cø dïng: mét tõ nhö mäi tõ ®Êy th«i mµ råi ch¼ng mÊy khi ngöêi nãi vµ ngöêi nghe hiÓu lÇm nhau, bëi lÏ, mçi lÇn ®öîc dïng ®Õn, hai ch÷ v¨n hãa ®Òu ®öîc ®Æt vµo m¹ch cô thÓ cña c©u chuyÖn ®ang bµn. Cø thÕ... Cø thÕ, cho ®Õn khi thÕ chiÕn II bïng næ, råi kÕt thóc, c¸c nöíc ¢u-MÜ, tõng böíc mét, ra khái hoµn c¶nh chiÕn tranh, chuyÓn sang thêi hËu chiÕn. Tõ ®ã ®Õn nay, gÇn n¨m mö¬i n¨m ®· tr«i qua. Gi÷a v« vµn c¸i míi cña thêi hËu chiÕn, mµ t«i kh«ng thÓ nµo kÓ hÕt ra ®©y, cã mét c¸i míi næi bËt trªn bÒ mÆt cuéc sèng hµng ngµy cña tõng con ngöêi: c¸i míi trong nÕp sèng gäi lµ “v¨n hãa”. Nh÷ng c¸ch h¸t míi, nh÷ng ®iÖu móa míi, nh÷ng kiÓu c¸ch míi trong kÞch, trong phim, nh÷ng tiÓu thuyÕt míi ®öîc xÕp vµo nhiÒu thÓ lo¹i míi, c¶ nh÷ng mèt míi trong ¨n uèng, ¨n mÆc, ¨n ch¬i... hµng n¨m ®öîc tung ra thÞ tröêng, l«i cuèn theo rÊt nhiÒu ngöêi thuéc nhiÒu tÇng líp vµ løa tuæi, khuÊy ®éng h¼n cuéc sèng hµng ngµy lªn. Tröíc t×nh h×nh míi ®ã, vµ ®Ó kÞp thêi ®èi phã víi nã, mµ ®èi phã hµng ngµy, c¸c nhµ b¸o cã nhiÖm vô ®iÒu khiÓn dö luËn cña c«ng chóng, ®iÒu khiÓn, tÊt nhiªn, theo c¸ch nh×n cña tæ chøc x· héi hay chÝnh trÞ mµ tê b¸o chØ lµ mét c«ng cô, vµ ®iÒu khiÓn th«ng qua viÖc ph¶n ¶nh, ph©n tÝch nh÷ng biÕn ®éng trong cuéc sèng hµng ngµy. Lµm

570

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c«ng viÖc cña m×nh, c¸c nhµ b¸o thöêng viÖn ®Õn hai ch÷ v¨n hãa, nhö mét kh¸i niÖm cßn m¬ hå, nhöng vèn cã vµ dÔ dïng. Míi nãi qua nhö vËy, ngöêi nghe kh«ng khái hiÓu r»ng, víi thêi hËu chiÕn ta ®ang sèng h«m nay, v¨n hãa, v¨n hãa döíi gãc “b¸o chÝ” Êy, ®· Ýt nhiÒu thay ®æi nghÜa, nãi cho ®óng h¬n lµ ®· më réng nghÜa. Tröíc kia, trong thêi tiÒn chiÕn, v¨n hãa ph¶i lµ kiÕn thøc, cã thÓ lµ kiÕn thøc ®· ®öîc nhåi n¾n l¹i qua nhiÒu n¨m tö biÖn, nhöng, dï sao, vµo buæi ®Çu, vèn ®öîc rót ra tõ s¸ch vë, cßn ngµy nay th× chiÕc quÇn bß ®· lµ mét biÓu hiÖn cña v¨n hãa. §· thÕ, nÕu ngöêi mÆc biÕt mµi quÇn ®i cho nã phong sö¬ng h¬n, nhÊt lµ thªm chÊt th¬ vµo b»ng c¸ch ®Ýnh vµi miÕng v¸, dï quÇn chöa thñng, th× ®Êy h¼n lµ biÓu hiÖn cao cña v¨n hãa. Mµ mét kiÓu quÇn th× Ýt nhiÒu ®· lµ v¨n hãa vËt chÊt. Nhö vËy, chØ qua mét chiÕc quÇn bß, mµ v¨n hãa döíi gãc nh×n “b¸o chÝ” ®· Ýt nhiÒu nhÝch l¹i gÇn v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “d©n téc häc”. NghÜ nhö thÕ chöa ph¶i ®· hoµn toµn sai. V× v¨n hãa ngµy nay, v¨n hãa döíi gãc “b¸o chÝ”, ®· höíng vÒ lèi sèng h¬n lµ vÒ kiÕn thøc: lèi sèng gÊp, ®»ng sau lµ nh÷ng biÕn ®æi nhanh cña x· héi. Dï sao, cho ®Õn nay, v¨n hãa “b¸o chÝ” vµ v¨n hãa “d©n téc häc” vÉn chöa hßa l¹i lµm mét. Cµy ruéng, döíi m¾t nhµ d©n téc häc, lµ v¨n hãa , nãi cho râ h¬n lµ v¨n hãa vËt chÊt, vµ ngöêi cµy ruéng tèt lµ ngöêi cã v¨n hãa , mÆc dÇu ngöêi ta kh«ng quen nãi thÕ: b»ng c«ng viÖc cña m×nh lµm anh tá ra ®· n¾m v÷ng mét øng xö ®öîc truyÒn qua nhiÒu ®êi, trong khu«n khæ toµn bé nÒn v¨n hãa cña d©n téc anh. Nhöng döíi con m¾t “b¸o chÝ”, t«i muèn nãi döíi con m¾t nh×n vµo cuéc sèng hµng ngµy, ngöêi ®i cµy kia kh«ng nhÊt thiÕt cã v¨n hãa , vµ mét khi cã ®ñ b»ng chøng r»ng anh ta kh«ng biÕt ch÷, do ®ã kh«ng ®äc s¸ch ®öîc, kh«ng viÕt thö ®öîc, th× râ rµng anh lµ ngöêi “v« v¨n hãa”. V¨n

571

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hãa döíi gãc nh×n “b¸o chÝ”, dï ®· “höíng vÒ lèi sèng h¬n lµ vÒ kiÕn thøc”, vÉn cßn quy chiÕu vµo kiÕn thøc, vµo s¸ch vë. Cã ®iÒu r»ng thÊm nhuÇn v¨n hãa tinh thÇn ®Õn møc nµo th× míi ®öîc xem lµ ngöêi cã v¨n hãa ? C¸i m¬ hå lµ ë chç nµy. Ngay sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, mét ngöêi ViÖt Nam mµ biÕt ®äc biÕt viÕt ®· lµ ngöêi cã v¨n hãa. Nhöng giê ®©y, ë n«ng th«n miÒn B¾c, cã lÏ ph¶i häc ®Õn cÊp II míi ®öîc xem lµ ngöêi cã v¨n hãa. Cßn ë thµnh thÞ, th× cÊp III ch¨ng? Hay ®¹i häc? ThËm chÝ, sau ®¹i häc? Khã mµ tr¶ lêi sao cho tháa ®¸ng. Chöa hÕt, v¨n hãa tinh thÇn kh«ng chØ lµ kiÕn thøc s¸ch vë, lµ chuyÖn ®i häc. Cho ®Õn nay, ë ch©u Phi ®en, ë ch©u §¹i Dö¬ng..., nhiÒu d©n téc chöa cã ch÷ viÕt, cßn sè ngöêi qua nhµ tröêng mµ biÕt ®äc viÕt ngo¹i ng÷ th× kh«ng ®«ng. Nhöng tõng d©n téc l¹i cã mét nÒn v¨n hãa, v¨n hãa döíi gèc “d©n téc häc”. Tõng d©n téc, ngoµi c¸c biÓu hiÖn cña v¨n hãa vËt chÊt vµ x· héi ra, cßn cã v¨n hãa truyÒn miÖng, ©m nh¹c, vò ®¹o, cã khi c¶ ®iªu kh¾c n÷a, tÊt c¶ Ýt nhiÒu g¾n víi t«n gi¸o. VËy nh÷ng ngöêi sèng vµ tù thùc hiÖn trong c¸c nÒn v¨n hãa Êy, v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “d©n téc häc”, nhÊt lµ nh÷ng con ngöêi g¾n bã víi c¸c nghÖ thuËt võa nªu trªn, cã ®¸ng ®öîc xem lµ cã v¨n hãa, v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “b¸o chÝ”, hay kh«ng? NhÊt lµ khi x· héi cña hä ®· tiÕp xóc víi x· héi T©y phö¬ng, böíc ®Çu bÞ thóc ®Èy ph¶i ®Æt ch©n lªn con ®öêng sèng gÊp cña v¨n ho¸ hËu chiÕn. Th¾c m¾c nµy ®ang chê ®öîc gi¶i ®¸p. Mµ nh÷ng th¾c m¾c nhö vËy ®©u ph¶i Ýt. Trªn b¸o chÝ Ph¸p thêi gÇn ®©y, cã xu höíng ph©n biÖt trÝ thøc víi chuyªn viªn. TrÝ thøc lµ ngöêi cã häc, vµ ®· häc ®Õn møc cã v¨n hãa, v¨n hãa döíi gãc nh×n “b¸o chÝ”. Cßn chuyªn viªn lµ ngöêi ®i s©u vµo mét höíng hiÓu biÕt

572

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhÊt ®Þnh, thöêng lµ khoa häc tù nhiªn hay kü thuËt, mµ khoa häc vµ kü thuËt cña thêi nay, do ®ã ph¶i häc tËp nhiÒu, cã thÓ lµ nhµ b¸c häc, nhöng l¹i kh«ng nhÊt thiÕt cã v¨n hãa, vÉn v¨n hãa hiÓu theo nghÜa “b¸o chÝ”. Nhöng cã ®i häc, biÕt chuyªn m«n, dï y hay to¸n, mµ chöa nhÊt thiÕt lµ trÝ thøc, th× ph¶i biÕt c¸i g×, biÕt ®Õn ®©u, míi lµ ngöêi cã v¨n hãa? Mét lÇn n÷a, m«ng lung hÕt chç nãi. Nhöng còng ®õng v× vËy mµ tr¸ch cø c¸c nhµ b¸o. Lµ nh÷ng ngöêi ph¶i viÕt hµng ngµy, hµng tuÇn, ph¶i nhËn xÐt, vµ nÕu cÇn th× nhËn ®Þnh, vÒ diÔn biÕn thöêng vöît xa tÇm nh×n cña mét ngöêi, ®· thÕ l¹i kh«ng cã th× giê, nhö nhµ nghiªn cøu, ®Ó chiªm nghiÖm l©u trªn nh÷ng tµi liÖu m×nh cã trong tay, ngöêi lµm b¸o nhiÒu khi ph¶i ®èi phã víi t×nh h×nh b»ng nh÷ng kh¸i niÖm mµ hä tung ra thÕ th«i, cho dÔ nãi, mçi kh¸i niÖm chØ nh»m ph¶n ¸nh mét hiÖn töîng, mét vô, mét viÖc. Dï sao, lèi ph©n biÖt trÝ thøc víi chuyªn viªn, vµ kh¸i niÖm v¨n hãa ®öîc bao hµm trong ®ã, l¹i mËt thiÕt liªn quan ®Õn cuéc sèng hiÖn nay, cuéc sèng hµng ngµy. V¶ l¹i, tuy kh«ng ph¶i lµ ®iÒu mµ ngöêi viÕt ph¶i thöêng xuyªn viÖn ®Õn, nã vÉn thØnh tho¶ng trë ®i trë l¹i trªn mÆt b¸o, Ýt nhÊt còng ë Ph¸p trong thêi míi ®©y. V× vËy, ta còng nªn quan t©m ®Õn nã. §iÒu cã thÓ ®o¸n, trªn c¬ së mét sè bµi b¸o ngÉu nhiªn ®äc ®öîc, lµ ngöêi trÝ thøc kh«ng dõng l¹i ë v« thøc cña m×nh, mµ, trªn m¶nh ®Êt Êy, cßn nh×n vµo cuéc sèng bao quanh m×nh, ®Ó tù vÊn vµ t×m c¸ch tù ®¸p. Kh«ng nhÊt thiÕt anh ta ph¶i ®Ò ra mét chñ trö¬ng tröíc tõng biÕn ®éng cña ®êi sèng. Anh cã thÓ th¾c m¾c nhiÒu, lËt ®i, lËt l¹i vÊn ®Ò, mµ vÉn kh«ng nh×n ra lèi tho¸t. H¬n n÷a, anh cßn cã thÓ th¾c m¾c chØ ®Ó th¾c m¾c, lËt ®i lËt l¹i vÊn ®Ò ®Ó lËt ®i lËt l¹i, gÇn nhö lÊy viÖc ®ã lµm mét trong nh÷ng lÏ sèng ë ®êi nµy. Tãm l¹i, cuéc sèng l¾ng l¹i trong anh,

573

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI qua quan s¸t vµ suy tö. Kh«ng cÇn ph¶i nãi nhiÒu, ai còng thÊy r»ng hiÖn töîng võa nªu lµ ®Æc thï cña mét nöíc tö b¶n, ®Æc biÖt cña nöíc Ph¸p, n¬i mµ trÝ thøc thuéc c¸c tÇng líp trung gian ®ãng mét vai næi bËt trong tiÕng nãi tËp thÓ cña cuéc sèng hµng ngµy, dï cho ch×a khãa vËn hµnh x· héi vÉn ë trong tay giai cÊp tö b¶n. Nã kh«ng ph¶i (Ýt nhÊt còng chöa ph¶i) lµ ®Æc thï cña mét nöíc x· héi chñ nghÜa, hay ®ang tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. H¬n n÷a, hiÖn töîng Êy l¹i g¾n liÒn víi mét x· héi cã kinh tÕ ph¸t triÓn cao vÒ nhiÒu mÆt, kh«ng ph¶i víi mét x· héi n«ng nghiÖp chËm tiÕn, võa ra khái ba mö¬i n¨m chiÕn tranh, vµ ®ang böíc ®Çu cè g¾ng ®Ó tho¸t vßng v©y th¾t chÆt cña nghÌo nµn, l¹c hËu. Êy thÕ mµ ®õng töëng r»ng nã kh«ng gîi lªn mét sè ý cho ngöêi b¾t ®Çu suy nghÜ vÒ t×nh h×nh v¨n hãa hiÖn nay ë ta. Nhöng ®ã l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Nh÷ng ®iÒu võa tr×nh bµy trªn cßn qu¸ s¬ löîc. Dï sao, t«i ®· thö nh×n nhËn hai ch÷ v¨n hãa tõ mét sè gãc kh¸c nhau, tÝnh ®Õn nh÷ng c¸ch nh×n cña nhiÒu t¸c gi¶, ®ång thêi cè tÝch hîp chóng l¹i vµo mét con m¾t chung. Tõ ®Þnh nghÜa tæng hîp nhöng cßn s¬ löîc ®ã, b¹n ®äc cã thÓ ®i vµo v¨n hãa b»ng mét böíc ch©n v÷ng h¬n, kh«ng bÞ rèi lªn v× nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau cña nhiÒu ngöêi viÕt. Ýt nhÊt th× ®ã còng lµ mong mái cña t«i.

______________ 1. A.L.Kroeber and Clude Kluckhohn, Culture, a critical review of concept and definitions. (V¨n hãa, ®iÓm l¹i b»ng cÆp m¾t phª ph¸n c¸c kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa). New York, Vintage Books, kh«ng ghi n¨m xuÊt b¶n (ra m¾t lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1952). 2. Ngöêi Nªgri (NÐgrille), còng gäi lµ PÝchmª (PygnÐe) cö tró gi÷a

574

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI rõng xÝch ®¹o Phi ch©u, míi gÇn ®©y cßn sèng thµnh tõng nhãm nhá cïng m¸u mñ, mçi nhãm chØ gåm kh«ng ®Çy bèn mö¬i ngöêi, vµ chiÕm mét diÖn tÝch rõng kh¸ réng: mét vßng trßn mµ ®öêng kÝnh dµi trªn döíi mét tr¨m c©y sè. Rõng xÝch ®¹o lµ m«i tröêng rÊt hÑp, víi s¸u lÇn t¸n c©y cao thÊp kh¸c nhau, mÆt ®Êt l¹i rËm r¹p nh÷ng thùc vËt nhá, sau c¬n möa th× lÇy léi, v× vËy thó s¨n nhá vµ hiÕm. C¸ch ®©y chöa l©u, ngöêi Nªgri cßn ë tr×nh ®é nguyªn thñy, cßn dïng c«ng cô ®¸ gi÷a. §i l¹i khã kh¨n, thó s¨n th× hiÕm, søc t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn l¹i yÕu, hä kh«ng thÓ sèng thµnh céng ®ång lín. T×m vî, ph¶i ®i t×m ë nhãm kh¸c, c¸ch nhãm m×nh ®é tr¨m c©y sè. 3. Ngöîc l¹i víi ngöêi Nªgri (xem l¹i chó thÝch 2), ngöêi óc b¶n ®Þa, tuy c¸ch ®©y chöa l©u còng cßn dïng c«ng cô ®¸ gi÷a, c¶ c«ng cô hËu kú ®¸ cò trong ®«i tröêng hîp. L¹i sèng gi÷a th¶o nguyªn mªnh m«ng, nghÜa lµ trong m«i tröêng réng lín ®i l¹i dÔ dµng, nhiÒu thó s¨n. Hä tæ chøc x· héi thµnh céng ®ång lín, ®«ng ngöêi: thÞ thÕ döíi quyÒn cÇm ®Çu cña mét tï tröëng chiÕn tranh (xem chó thÝch 5)... Nh÷ng vÝ dô trªn chØ nh¾c ®Õn mét vµi tæ chøc x· héi s¬ khai. Dï sao, cïng víi c¸c biÖn ph¸p nh»m s¶n xuÊt ra chÊt liÖu nu«i döìng cuéc sèng trong tõng m«i tröêng tù nhiªn cô thÓ, tæ chøc x· héi, mµ môc ®Ých lµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó thi hµnh nh÷ng biÖn ph¸p nãi trªn, còng thuéc ph¹m trï v¨n hãa. 4. Con ngöêi, sau khi chuyÓn tõ h¸i löîm vµ s¨n b¾t qua trång trät vµ ch¨n nu«i (cã nhµ kh¶o cæ häc gäi ®Êy lµ “c¸ch m¹ng ®¸ míi”), dÇn dÇn ®Þnh cö l¹i, sèng thµnh lµng ®éc lËp, trong ®ã mäi ngöêi kh«ng nhÊt thiÕt lµ cïng m¸u mñ. Trong mét giai ®o¹n dµi, ®Êt trång trät lµ cña chung cña lµng, kh«ng thuéc quyÒn tö h÷u cña ai. øng víi quyÒn së h÷u tËp thÓ Êy c¸ch qu¶n lý lµng còng rÊt d©n chñ: tï tröëng lµng thöêng xuyªn ®öîc c¸c b« l·o gãp ý cho, khi cÇn th× hái ý kiÕn toµn d©n lµng. ¡ngghen gäi lµ thÓ chÕ “c«ng x· n«ng th«n” (hay “c«ng x· n«ng nghiÖp” th× còng thÕ). 5. NhiÒu lµng ®éc lËp, sèng theo thÓ chÕ “c«ng x· n«ng th«n” (xem

575

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI l¹i chó thÝch 3) cã thÓ bÞ mét tï tröëng lín, gäi lµ thñ lÜnh còng ®öîc, ¸p ®Æt quyÒn lùc c¸ nh©n cña y lªn trªn. HiÖn töîng nµy thöêng x¶y ra vµo giai ®o¹n sau cña “c«ng x· n«ng th«n”, khi ®· cã chiÕn tranh gi÷a c¸c lµng, v× cã nhu cÇu cöíp s¶n phÈm thÆng dö cña nhau, c¶ cöíp tï binh vÒ lµm n« lÖ trong nhµ cho nh÷ng ngöêi chiÕn th¾ng. §a sè tï tröëng lín lµ thñ lÜnh chiÕn tranh. Còng cã nh÷ng thñ lÜnh t«n gi¸o, thñ lÜnh bu«n b¸n... Dï thÕ nµo, tõng lµng ®Æt döíi quyÒn lùc cña mét tï tröëng lín, ngoµi mét sè bæn phËn b¾t buéc ®èi víi thñ lÜnh, vÉn c¬ b¶n gi÷ ®öîc cuéc sèng riªng cña m×nh, víi c¸ch tæ chøc d©n chñ cña nã. 6. Xem l¹i chó thÝch 1.

576