Van Hoa Va Toc Nguoi 3_980

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé T×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn, dï cè t×nh tù h¹n chÕ l¹i trong vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, vµ chñ yÕu trong ph¹m vi cho phÐp cña tµi liÖu ®iÒn d· d©n téc häc, lµ mét con ®öêng dµi, trªn ®ã t«i ®ang cè ®i nèt chÆng ®Çu: chÆng tËp hîp tµi liÖu. Trong hoµn c¶nh Êy, kh«ng thÓ ®öa ra mét m« thøc chung, cµng kh«ng thÓ tr×nh bµy nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau t¹i nh÷ng khu vùc kh¸c nhau. §iÒu duy nhÊt lµm ®öîc trong lóc nµy lµ nªu lªn, theo mét trËt tù nµo ®ã (dï cã phÇn vò ®o¸n), nh÷ng c©u hái mµ t«i ®· vÊp ph¶i trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu trªn thùc ®Þa, ®ång thêi thö gi¶i ®¸p chóng trong khung mét bøc tranh chung, víi ®iÒu kiÖn ®õng quªn r»ng mçi cè g¾ng gi¶i ®¸p chØ lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc, mµ råi ®©y ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ cã dÞp thay thÕ döíi ¸nh s¸ng cña tµi liÖu míi. Mét tËp hîp nh÷ng vÊn ®Ò, dï ®öîc tr×nh bµy döíi d¹ng nµo, kh«ng ph¶i lµ mét hå s¬ lu«n lu«n cô thÓ, vµ kh«ng khái nh¾c nhë ®Õn mét ®Ò cö¬ng, mµ tÝnh s¬ löîc ¾t sÏ lµm cho nhiÒu ngöêi kh«ng võa lßng. ChÝnh v× thÕ mµ ngay tõ giê ngöêi viÕt

224

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cÇn ®Õn tÊt c¶ tÊm lßng réng löîng cña ngöêi ®äc.

I. M¶ng c¬ cÊu tæ chøc trong bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn C¬ cÊu tæ chøc lµ mét khÝa c¹nh cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ. Nh×n trªn mét b×nh diÖn kh¸c, ®Êy còng lµ mét thµnh phÇn cña kiÕn tróc thöîng tÇng. Bëi nh÷ng lý do dÔ hiÓu, khÝa c¹nh Êy cña lµng ViÖt cæ truyÒn tõng ®öîc mét sè t¸c gi¶ Ph¸p ë §«ng Dö¬ng löu ý, mµ löu ý ngay tõ khi c«ng cuéc b×nh ®Þnh vïng ®Êt míi chiÕm chöa hoµn toµn chÊm døt(1). Tuy nhiªn, sèng vµ viÕt trong kh«ng khÝ häc thuËt cña ®o¹n cuèi thÕ kû tröíc vµ ®o¹n ®Çu thÕ kû nµy, kh«ng cã trong tay mét khung quy chiÕu nµo lín h¬n c¸c x· héi Hy La thêi viÔn cæ, vµ, ®èi víi nh÷ng ngöêi cÇm bót vµo nöa sau thÕ kû tröíc th× lµ Phuyxten ®¬ Cul¨ngi¬ (Fustel de Coulanges) vµ m« h×nh “thµnh bang cæ ®¹i”(2) hä quan t©m ®Õn c¸c c¬ cÊu “duy lý” (lµng, x·, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·...), h¬n lµ ®Õn c¸c c¬ cÊu tö¬ng ®èi Èn tµng (nh÷ng tæ chøc “d©n gian” nhö gi¸p, phe...). Mét ®iÒu cÇn nãi ngay, ®Ó tr¸nh mäi hiÓu lÇm v« Ých, lµ sè lín nh÷ng t¸c gi¶ gäi lµ “§«ng Dö¬ng” nµy, dï dÝnh chÆt vµo sù kiÖn vµ bé m¸y thuéc ®Þa, nhöng cã lÏ chÝnh bëi vai trß cña hä trong bé m¸y Êy, ®· cã nhiÒu cè g¾ng ®Ó nh×n mét c¸ch kh¸ch quan lµng x· ViÖt cæ truyÒn, mµ hä kh«ng tiÕc lêi ca ngîi, vÝ chóng víi mét sè thiÕt chÕ “d©n chñ” cña phö¬ng T©y ®ö¬ng ®¹i. Dï sao, con m¾t cña ngöêi sÜ quan ®· tham gia c«ng cuéc b×nh ®Þnh, cña vÞ viªn chøc cao cÊp ë thuéc ®Þa, cña nhµ truyÒn gi¸o... kh«ng thóc ®Èy hä quan t©m ®óng møc ®Õn c¬ së kinh tÕ cña lµng ViÖt cæ truyÒn, cµng kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn cho hä ®Æt kiÕn tróc thöîng tÇng (trong ®ã cã c¬ cÊu tæ chøc) lªn trªn c¬ së kinh tÕ mµ xem xÐt. §iÒu ngé nghÜnh

225

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ nh÷ng ngöêi ®Çu tiªn ®¶ kÝch th¼ng vµo c¬ cÊu cæ truyÒn cña lµng x· ViÖt, ®Æc biÖt lµng x· ViÖt ë B¾c Bé, mµ ®¶ kÝch l¾m lóc s©u cay, l¹i chÝnh lµ mét sè trÝ thøc ViÖt Nam ®öîc ®µo t¹o tõ tröêng häc Ph¸p. KÓ ra, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn: döíi m¾t cña tÇng líp ngöêi Ýt nhiÒu ®· ¢u hãa vÒ mÆt tö töëng vµ cã xu höíng c¶i lö¬ng nµy, lµng x· cæ truyÒn, víi c¸c cæ tôc cña nã, trong ®ã kh«ng thiÕu g× nh÷ng hñ tôc, lµ mét trong nh÷ng chöíng ng¹i vËt lín nhÊt trªn con ®öêng c¶i c¸ch (nghÜa lµ ¢u hãa) mµ hä mong mái yªu cÇu(3). Tõ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn nay, dï ®· dÇn dÇn thÊy ®öîc vai trß cña lµng x· trong lÞch sö nãi chung, vµ lÞch sö chèng ngo¹i x©m nãi riªng cña d©n téc, c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam quan t©m ®Õn x· héi cæ truyÒn chØ míi dµnh ®öîc th× giê vµ c«ng søc ®Ó böíc ®Çu ®i vµo c¬ së kinh tÕ, vµ mét phÇn cña c¬ cÊu x· héi, phÇn hîp thÓ giai cÊp. Néi dung cña cuéc th¶o luËn mµ ViÖn Sö häc ®Þnh tæ chøc quanh chñ ®Ò lµng x· ViÖt Nam cæ truyÒn vµo ®Çu nh÷ng n¨m 70 lµ mét b»ng chøng(4). Nhö vËy, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp, vÉn cßn cã thÓ ®öîc xem lµ mét kho¶ng trèng cÇn lÊp dÇn. Mµ còng ®· ®Õn lóc ph¶i b¾t tay vµo lÊp, Ýt nhÊt còng v× nh÷ng môc ®Ých sau ®©y: 1. TiÕn ®Õn mét bøc tranh toµn c¶nh lµng ViÖt cæ truyÒn §©y lµ môc ®Ých chÝnh, cã thÓ nãi lµ ®Þnh ®Ò më ®Çu, mµ c¸c môc ®Ých kh¸c chØ lµ hÖ qu¶. “Lµng” lµ tÕ bµo sèng cña x· héi ViÖt, lµ “s¶n phÈm tù nhiªn tiÕt ra tõ qu¸ tr×nh ®Þnh cö vµ céng cö cña ngöêi ViÖt trång trät”(5). HiÓu ®öîc lµng ViÖt lµ cã trong tay c¬ së tèi thiÓu vµ cÇn thiÕt ®Ó tiÕn lªn t×m hiÓu x· héi ViÖt

226

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nãi riªng, vµ x· héi ViÖt Nam nãi chung, trong søc n¨ng ®éng lÞch sö cña nã, trong øng xö céng ®ång vµ t©m lý tËp thÓ cña nã, trong c¸c biÓu hiÖn v¨n hãa cña nã, c¶ trong nh÷ng ph¶n øng cña nã tröíc t×nh huèng mµ lÞch sö ®ö¬ng ®¹i ®Æt nã vµo. §iÒu ®ã ®· râ rµng. Nhöng, nhö võa nãi trªn, bøc tranh lµng ViÖt cæ truyÒn cña chóng ta cßn thiÕu nhiÒu m¶ng, trong ®ã, thuéc lo¹i quan träng nhÊt, cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. §µnh r»ng c¬ cÊu tæ chøc chØ ra ®êi trªn mét c¬ së kinh tÕ nhÊt ®Þnh. Vµ trong khu«n khæ cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ chung mµ nã chØ lµ mét bé phËn. Tuy nhiªn, víi tö c¸ch mét thµnh phÇn cã tÝnh ®éc lËp tö¬ng ®èi cña kiÕn tróc thöîng tÇng, nã ¶nh höëng trë l¹i c¬ së kinh tÕ vµ nh÷ng bé phËn kh¸c cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ. ChÝnh v× vËy mµ chóng ta kh«ng mong g× hiÓu ®öîc c¬ së kinh tÕ vµ c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ cña “lµng x·”(6) cho tö¬ng ®èi trän vÑn, nÕu chöa kÞp nãi ®Õn c¬ cÊu tæ chøc vµ t¸c ®éng ngöîc l¹i cña nã. MÆt kh¸c, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn (víi yÕu tè biÓu hiÖn vµ Èn tµng häp thµnh nã) l¹i lµ khung c¶nh diÔn biÕn, h¬n thÕ n÷a, lµ ®iÒu kiÖn t©m lý rÊt phøc t¹p, mµ chØ riªng c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp chöa ®ñ ®Ó minh gi¶i. 2. Gãp phÇn soi s¸ng thªm lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa Cµng ngöîc dßng vÒ nh÷ng triÒu ®¹i xöa, ch¼ng h¹n tõ thÕ kû XVIII trë vÒ tröíc, lÞch sö ViÖt Nam cµng dung qu¸ nhiÒu vïng t¨m tèi. Biªn niªn sö vµ c¸c v¨n b¶n ch÷ H¸n hiÕm hoi cßn sãt l¹i ®Õn h«m nay thöêng chØ cung cÊp ®öîc nh÷ng sù kiÖn lín vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, th¶ng hoÆc mét vµi biÕn cè x· héi. Cã vËn dông khÐo lÐo ®Õn mÊy tö töëng lÞch sö hiÖn ®¹i, ngöêi viÕt sö còng chØ cã thÓ hiÓu râ h¬n b¶n chÊt cña tõng sù kiÖn hay biÕn

227

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cè ®öîc ph¶n ¸nh, qu¸ l¾m lµ nèi liÒn c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy l¹i thµnh mét s¬ ®å tiÕn hãa Ýt nhiÒu ®¸ng tin cËy. Cßn nhö h×nh dung sao cho cô thÓ h¬n m«i tröêng diÔn biÕn cña c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, ®Æt gi¶ thuyÕt ®Ó bæ sung thªm nh÷ng khÝa c¹nh míi cho c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, gi¶i thÝch nh÷ng kh¸i niÖm mµ thö tÞch cæ chØ nªu tªn gäi ®ö¬ng thêi chø kh«ng tr×nh râ néi dung(7)..., tröíc nh÷ng nhiÖm vô ®ã chóng ta ®µnh bã tay, giái l¾m th× còng cã thÓ ®öa ra mét vµi øc ®o¸n thiÕu c¬ së, mµ c¶ ngöêi viÕt lÉn ngöêi ®äc ®Òu liÖu tröíc r»ng cã lÏ sÏ ch¼ng bao giê minh x¸c næi. Mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn sÏ cung cÊp cho ngöêi viÕt lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa mét c«ng cô tham kh¶o tèt, ®Ó lÊy c¶m høng tõ ®Êy, mµ thö th«ng nh÷ng chç t¾c võa nªu. Lµng ViÖt “cæ truyÒn” nãi ®©y, mµ chóng ta ®ang mong muèn ®öîc ng¾m trªn mét bøc tranh toµn c¶nh, tÊt nhiªn kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt “cæ”, kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt döíi nh÷ng triÒu ®¹i xöa. Phö¬ng ph¸p d©n téc häc kh«ng cho phÐp ngöîc dßng thêi gian qu¸ xa nhö thÕ. Tuy nhiªn, lµng ViÖt cæ truyÒn, dï chØ cæ truyÒn döíi d¹ng ®öîc ®Þnh h×nh trong thêi NguyÔn, triÒu ®¹i cuèi cïng (thÕ kû XIX), vµ nhÊt lµ trong chÕ ®é thuéc ®Þa, nghÜa lµ vµo h«m tröíc cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vÉn thùc sù “cæ truyÒn” trong chõng mùc nã lµ tÕ tµo cña mét x· héi §«ng phö¬ng tiÒn c«ng nghiÖp, mµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm lín lµ tÝnh ngöng ®äng tö¬ng ®èi. Trªn bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, ¾t sÏ cã nhiÒu m¶ng, nhiÒu nÐt rÊt “míi”, nh÷ng yÕu tè ra ®êi kh«ng bao l©u tröíc mèc thêi gian mµ ta chän lµm chuÈn khi th¨m hái d©n téc häc. Nhöng, tõ tµi liÖu ®iÒn d· (kÕt hîp víi thö tÞch cæ) ch¾c ch¾n chóng ta còng sÏ läc ra ®öîc mét ®«i nÐt ®äng l¹i (chÝ Ýt còng väng l¹i) tõ nh÷ng thêi xa xöa h¬n. Nh÷ng dÊu tÝch (hay håi ©m) Êy, ®èi víi ngöêi viÕt cæ sö, cã thÓ

228

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ nh÷ng gîi ý kh«ng thõa, thËm chÝ nh÷ng ®iÓm quy chiÕu bæ Ých, khi mµ tµi liÖu cô thÓ do biªn niªn sö cung cÊp ®· ®öîc dïng hÇu c¹n. Dï sao, c«ng viÖc tröíc m¾t lµ hoµn chØnh bøc tranh toµn c¶nh nãi trªn, b»ng c¸ch bæ sung thªm nh÷ng m¶ng cßn bá trèng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. 3. Gãp thªm tµi liÖu thùc tÕ cho cuéc th¶o luËn chöa chÊm døt vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ Dï ®öîc ®Æt tªn lµ g×, th× cuéc th¶o luËn vÒ lµng x· ë ViÖt Nam, do ViÖn Sö häc ®Ò xöíng c¸ch ®©y kho¶ng möêi n¨m(8) vÉn thùc tÕ xoay quanh trôc phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸. Trªn ®Êt ViÖt Nam, cã tõng tån t¹i phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ hay kh«ng? NÕu cã, th× phö¬ng thøc Êy, ë ViÖt Nam, ®· kho¸c thªm nh÷ng ®Æc ®iÓm g×? NÕu kh«ng, th× c¸i gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n” hay “c«ng x· l¸ng giÒng”, ë ViÖt Nam, thùc ra lµ c¸i g×, vµ b»ng c¸ch nµo ®ã vÉn löu l¹i nh÷ng dÊu tÝch, cßn nhËn ra ®öîc, c¬ tÇng x· héi döíi c¸c triÒu ®¹i ®öîc xem lµ “phong kiÕn”. Nh÷ng c©u hái c¬ b¶n Êy chöa ®öîc gi¶i ®¸p cho døt kho¸t, th× cuéc tranh luËn ®· t¾t ®i trong löng l¬, phÇn nµo cã lÏ v× thiÕu nh÷ng tµi liÖu sèng ®em vÒ tõ thùc ®Þa. Nh÷ng tµi liÖu th«ng sö, rót tõ thö tÞch cæ ra, tõ ®ã soi s¸ng b»ng c¸c c«ng tr×nh vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ cña nhiÒu nhµ sö häc quèc tÕ ®ö¬ng thêi, míi cã kh¶ n¨ng gióp ®Æt vÊn ®Ò vµ gîi lªn nhiÒu c©u hái míi, chöa ®ñ søc nÆng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Ngµnh kh¶o cæ häc trong nöíc, bÊy giê ®ang bËn rén tröíc nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ thêi s¬ sö, kh«ng tham gia cuéc th¶o luËn. Ngµnh d©n téc häc, cßn trøng nöíc, chØ d¸m tham gia tõ xa b»ng mét hai b¶n tham luËn e dÌ. Nhö vËy, chöa thÓ nãi lµ cuéc tranh luËn ®· chÊm døt. Nã chØ t¹m ngõng..., h¼n ®Ó chê ®îi tµi liÖu míi. Råi ®©y, sÏ cã lóc l¹i bïng lªn, t«i tin thÕ, dï chØ v× hµnh tr×nh cña ý thøc ViÖt

229

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nam tõ trªn ba mö¬i n¨m nay lµ mét cuéc tù t×m tröêng kú, tù t×m kh«ng mái mÖt, ®Ó cßn tiÕn lªn n÷a. Ph¶i gãp tµi liÖu cÇn gãp vµo, cã bøc tranh thùc sù lµ toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, mµ ngµnh d©n téc häc ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm bæ sung thªm mét sè m¶ng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. 4. Gãp phÇn vµo c«ng cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n ®Ó x©y dùng n«ng nghiÖp lín V« vµn lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé lµ nh÷ng tÕ bµo sèng, vèn sinh thµnh mét c¸ch tù nhiªn, ra ®êi mµ kh«ng ph¶i th«ng qua bµn tay nÆn t¹o cña chÝnh quyÒn trung ö¬ng, tõng tån t¹i l©u dµi víi mét diÖn m¹o vµ c¸ tÝnh riªng biÖt cho tõng lµng, nªn ®öîc c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau trªn ®Êt ViÖt Nam xem nhö nh÷ng “cÊu kiÖn ®óc s½n”: “... Mçi triÒu ®¹i, tïy nhu cÇu tæ chøc hµnh chÝnh - x· héi cña m×nh, l¾p ghÐp (c¸c cÊu kiÖn Êy) l¹i theo thiÕt kÕ nµy hay thiÕt kÕ kia, x©y nªn nh÷ng ®¬n vÞ phøc hîp h¬n: nhÊt x· nhÊt th«n, nhÊt x· nhÞ th«n, nhÊt x· tam th«n...”(9). Nhö vËy, hîp thÓ vµ diÖn m¹o cña x· cã thÓ ®æi thay, lµng ch¼ng v× thÕ mµ thay ®æi, nÕu ta kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng biÕn chuyÓn nhá nhÆt vµ khã nhËn diÔn ra hµng giê trong tõng tÕ bµo mét. Tõ 1945 ®Õn nay, qua hai cuéc kh¸ng chiÕn, qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, råi phong trµo hîp t¸c hãa, ®èi víi sinh mÖnh cña lµng cò, chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng xö sù kh«ng kh¸c tröíc lµ bao: “VÒ mÆt ph©n chia ®Þa vùc vµ tæ chøc c¸c ®¬n vÞ tô cö, lµng cò vÉn tån t¹i”(10). Dï ®öîc gäi lµ th«n vµ ®ãng vai mét thµnh phÇn cÊu thµnh cña “®¹i x·” míi(11), dï ®· hãa th©n thµnh mét hîp t¸c x·, thËm chÝ mét ®éi s¶n xuÊt ho¹t ®éng trong khu«n khæ hîp t¸c x· toµn x·, tõng lµng cò, cho ®Õn nay, vÉn gi÷ l¹i diÖn m¹o c¬ b¶n cña mét tÕ bµo, víi mét khu ®Êt tô cö riªng, mét tªn gäi riªng, vµ Ýt nhiÒu truyÒn thèng riªng.

230

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ChØ víi chñ trö¬ng x©y dùng n«ng nghiÖp lín x· héi chñ nghÜa trªn n«ng th«n toµn quèc, do §¹i héi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø IV ®Ò ra, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö d©n téc, sù tån t¹i cña lµng cò míi ®öîc ®Æt thµnh vÊn ®Ò. Thùc ra, chöa mét nghÞ quyÕt nµo cña nhµ nöíc nªu lªn viÖc gi¶i thÓ lµng cò. ë c¬ së, ®¬n vÞ liªn hîp c«ng - n«ng nghiÖp cña n«ng th«n x· héi chñ nghÜa sÏ lµ huyÖn. Nhöng, xung quanh thÞ trÊn huyÖn, víi c¸c trô së chÝnh trÞ, v¨n hãa xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp cña nã, mét vïng n«ng th«n réng lín sÏ cÇn ®öîc cÊu tróc hãa l¹i, sao cho thÝch hîp víi phö¬ng thøc lao ®éng vµ sinh ho¹t cña n«ng nghiÖp lín. Nãi ®©u xa, mét trong nh÷ng nhu cÇu tröíc m¾t, Ýt nhÊt còng theo ý kiÕn cña mét sè chuyªn viªn, lµ dån nh÷ng ®iÓm tô cö lÎ tÎ l¹i, biÕn thæ cö cò thµnh ®Êt canh t¸c, nh»m më réng diÖn tÝch trång trät. Trong tröêng hîp ®ã, ch¼ng h¹n, cßn nªn cè gi÷ diÖn m¹o cña tõng lµng cò trªn ®Êt tô cö míi, hay ph¶i ch¨ng cÇn gi¶i cÊu tróc nh÷ng lµng cò? Gi¶i ph¸p thø nhÊt cã lîi ®Õn ®©u, cã h¹i ®Õn ®©u? Trong chõng mùc nµo “t×nh lµng nghÜa nöíc”, trong khung céng c¶m cña lµng cò, cã thÓ h¹n chÕ tÇm nh×n cña ngöêi n«ng d©n míi, k×m ch©n hä l¹i, l«i hä trë vÒ víi nh÷ng ¶o väng hµi hßa quen thuéc cña thÕ giíi n«ng th«n cò? NÕu thùc tiÔn cña n«ng th«n ViÖt Nam hiÖn nay ®ßi hái gi¶i ph¸p thø hai, th× ph¶i lµm nh÷ng g× ®Ó t¹o l¹i, b»ng nh÷ng h×nh thøc d©n téc quen thuéc víi ngöêi n«ng d©n ViÖt Nam, mét sîi d©y céng c¶m míi, trªn vïng ®Êt tô cö míi? §Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn, vµ nhiÒu c©u hái kh¸c cïng lo¹i (tÊt sÏ lÇn löît n¶y ra trong qu¸ tr×nh x©y dùng n«ng nghiÖp lín), chØ qui chiÕu vµo nhu cÇu tröíc m¾t cña ®öêng lèi, hay vËn dông lý luËn chÝnh trÞ chung th«i, h¼n lµ chöa ®ñ. Cßn ph¶i hiÓu biÕt lµng cò trong c¸c thµnh phÇn cña nã, trong c¸ch g¸ l¾p c¸c thµnh phÇn Êy l¹i víi nhau, trong phö¬ng thøc vËn hµnh cña

231

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tæng thÓ, trong øng xö t©m lý cña nh÷ng con ngöêi ®· sèng hµng thÕ kû liÒn trong lßng tæng thÓ ®ã. ë ®©y h¬n ë ®©u c¶, mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn lµ rÊt cÇn thiÕt, trong ®ã tÊt nhiªn kh«ng thÓ thiÕu m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. II. Nh÷ng chiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn Mét trong nh÷ng ®iÒu g©y cho¸ng tröíc tiªn cho ngöêi ®i t×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn trªn thùc ®Þa lµ tÝnh chÊt phøc t¹p cña c¬ cÊu tæ chøc. Trong giíi h¹n cña mét lµng, cö d©n n«ng th«n tù tËp hîp l¹i b»ng nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau, mçi h×nh thøc cã chøc n¨ng riªng, tiªu chuÈn nhËn thµnh viªn riªng. Nhöng, b»ng ho¹t ®éng cña m×nh, tõng h×nh thøc, dï Ýt nhiÒu, ®Òu gãp phÇn vµo vËn hµnh cña lµng, xem nhö mét tæng thÓ. Nhö vËy, vÊn ®Ò c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ®ßi hái ngöêi nghiªn cøu nã ph¶i lÇn löît dß vµo tõng h×nh thøc tæ chøc, tröíc khi l¾p r¸p c¸c h×nh thøc Êy l¹i ®Ó thÊy cho ®öîc vËn hµnh cña tæng thÓ. Nªu lªn tröíc sau tõng lo¹i h×nh mét, dõng l¹i tröíc néi dung cã thÓ s¬ ®o¸n cña tõng lo¹i h×nh, bµn qua mét hai vÊn ®Ò mµ néi dung Êy tÊt yÕu ®Æt ra, t«i muèn nh©n thÓ lµm mét c«ng ®«i viÖc: khoanh dÇn c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, ®ång thêi, öím tröíc ®öêng ®i lèi l¹i cña dßng lËp luËn. A. Ba th«ng sè c¬ b¶n Ba th«ng sè nµy cã liªn quan ®Õn c¬ së kinh tÕ vÒ hîp thÓ giai cÊp cña lµng ViÖt cæ truyÒn. Chóng, tÊt nhiªn, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng h×nh thøc tæ chøc, nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña c¬ cÊu tæ chøc. Tuy nhiªn, nhö ®· nãi trªn, chØ cã thÓ hiÓu ®öîc c¬ cÊu tæ chøc “trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp”. Hai nÒn t¶ng Êy, ®Ó t×m hiÓu lµng ViÖt cæ

232

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI truyÒn, thùc ra, ®· ®öîc böíc ®Çu biÕt ®Õn, ®Æc biÖt lµ qua nh÷ng tµi liÖu vµ sè liÖu rót ra tõ cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®· thµnh c«ng c¸ch ®©y h¬n hai mö¬i n¨m, vµ qua nh÷ng c«ng tr×nh gÇn ®©y h¬n vÒ th«ng sö ViÖt Nam thêi gäi lµ “phong kiÕn”. MÆc dÇu nh÷ng d÷ kiÖn do c¸c tµi liÖu vµ c«ng tr×nh nãi trªn cung cÊp cßn xa møc hoµn chØnh, cßn chøa qu¸ nhiÒu vïng tranh tèi tranh s¸ng, c¸c nhµ chÝnh trÞ vµ chuyªn viªn vÒ cæ sö còng ®· tõ ®Êy läc ra ®öîc mét sè nhËn xÐt c¬ b¶n. H·y ghi l¹i ®©y Ýt nhÊt lµ ba ®iÒu cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¬ cÊu cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. 1. ChÕ ®é ruéng ®Êt tö, vµ sù tån t¹i cña c«ng ®iÒn c«ng thæ Ruéng ®Êt cña lµng, vèn lµ c«ng h÷u, nhö chóng ta cã quyÒn gi¶ thiÕt, ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh tö h÷u hãa l©u dµi. Qu¸ tr×nh nµy më mµn tõ bao giê, vµ diÔn ra döíi nh÷ng h×nh thøc cô thÓ nµo? Kh«ng râ. VÒ mÆt nµy, biªn niªn sö cña ta còng kh¸ m¬ hå. C¨n cø vµo lêi gi¶ng cña c¸c chuyªn viªn vÒ cæ sö (xem Phô lôc I), t«i xin ghi l¹i sau ®©y mét sè mèc nèi tiÕp nhau ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh nãi trªn: - ThÕ kû XII: Vua Lý ThÇn T«ng quy ®Þnh mét sè thÓ thøc ph¸p lý vÒ viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n. §iÒu ®ã chøng tá r»ng, tõ tröíc ®Êy, ®· cã ruéng ®Êt tö (h¼n chöa nhiÒu) vµ hiÖn töîng mua b¸n ruéng tö; ThÕ kû XIII: Vua TrÇn Th¸i T«ng, kh«ng râ v× lý do g×, b¸n mét sè “quan ®iÒn” (mµ cã nhµ sö häc hiÓu lµ ruéng c«ng cña lµng) cho tö nh©n; - §Çu thÕ kû XV: §Ó phôc håi n«ng nghiÖp sau chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc, vua Lª Th¸i Tæ cho nhËp ruéng hoang v¾ng chñ vµo ruéng c«ng cña lµng (“quan ®iÒn”). ThÕ lµ mét sè ruéng

233

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Êt tö ®öîc c«ng h÷u hãa trë l¹i; - Tõ cuèi thÕ kû XV ®Õn cuèi thÕ kû XVIII: Ba thÕ kû nµy ®öîc ®¸nh dÊu, qua biªn niªn sö, bëi hiÖn töîng mµ c¸c nhµ viÕt sö xöa cø gäi mét c¸ch chung chung lµ “biÕn c«ng vi tö”; - GÇn gi÷a thÕ kû XVIII: LÇn ®Çu tiªn, mét nhµ nöíc trªn ®Êt miÒn B¾c nöíc ta (trong tröêng hîp nµy, lµ chÝnh quyÒn cña chóa TrÞnh) ®¸nh thuÕ ruéng tö. §Õn lóc nµy, tØ lÖ mµ ruéng ®Êt tö chiÕm trªn toµn bé diÖn tÝch canh t¸c h¼n ®· ®¹t ®Õn mét møc kh¸ cao, khiÕn triÒu ®×nh nhËn thÊy r»ng, nÕu tiÕp tôc kh«ng ®¸nh thuÕ vµo ruéng ®Êt tö, th× c«ng quü sÏ rÊt thiÖt thßi; - §Çu thÕ kû XIX: Nh÷ng §Þa b¹ Gia Long (ra ®êi döíi triÒu vua NguyÔn ®Çu tiªn), mµ mét sè Ýt cßn ®Õn tay ta h«m nay, cho thÊy r»ng sè löîng ruéng ®Êt tö t¹i tõng x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Õn lóc bÊy giê, ®· ¸t h¼n sè löîng ruéng c«ng. RÊt tiÕc r»ng chöa cã mét c«ng tr×nh nµo s¬ kÕt nh÷ng sè liÖu do c¸c v¨n b¶n nãi trªn cung cÊp. Dï sao, öu thÕ cña ruéng ®Êt tö vµo thêi Êy Ýt nhÊt còng ®öîc nãi lªn qua sù kiÖn sau ®©y: Minh MÖnh, vua thø hai triÒu NguyÔn, ®· cã lóc ®Þnh gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn x· héi trong n«ng th«n b»ng c¸ch biÕn mét sè ruéng tö trë l¹i thµnh ruéng c«ng. Qu¸ tr×nh ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng mèc võa nªu trªn, nhö vËy, ®· diÔn ra qua h¬n s¸u thÕ kû. §ã lµ chöa tÝnh ®Õn thêi gian (cã thÓ dµi d»ng dÆc) mµ ruéng tö lÎ tÎ xuÊt hiÖn dÇn tröíc khi cã nh÷ng quy ®Þnh cña Lý ThÇn T«ng. Vµ tÊt nhiªn, qu¸ tr×nh ®· kÐo dµi h¬n s¸u thÕ kû ®ã vÉn chöa thÓ chÊm døt víi nh÷ng n¨m ®Çu triÒu NguyÔn, mµ, vÒ sau döíi thêi Ph¸p thuéc, cßn ®ßi hái ®öîc ®Èy m¹nh thªm trong khung c¶nh mét thÞ tröêng ®· ®æi míi (dï cho thÞ tröêng thuéc ®Þa chØ lµ “ga xÐp” cña m¹ng löíi trao ®æi tö b¶n chñ nghÜa). DiÔn biÕn hÕt søc chËm

234

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ch¹p cña qu¸ tr×nh “biÕn c«ng vi tö” ¾t h¼n b¾t nguån tõ nhiÒu nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi, mµ råi ®©y c¸c nhµ nghiªn cøu cæ sö sÏ dÇn dÇn bãc ra cho chóng ta thÊy. Riªng ®èi víi t«i, mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cã thÓ lµ sù v¾ng mÆt cña nguån bu«n b¸n n¨ng ®éng, ®Æc biÖt lµ mét luång ngo¹i thö¬ng thöêng xuyªn. Nhöng ®Êy l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Giê ®©y, ®iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi c©u chuyÖn ®ang bµn, lµ: bªn c¹nh ruéng ®Êt tö, m·i ®Õn rÊt gÇn ®©y, ngay tröíc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt håi 1953- 1956, lµng nµo còng cßn l¹i mét sè ruéng ®Êt c«ng, nhiÒu Ýt tïy ®Þa phö¬ng, tïy tröêng hîp cô thÓ,

nhöng kh«ng lµng nµo kh«ng cã. Sau ®©y lµ mét thèng kª tæng qu¸t rót ra tõ cuéc ®iÒu tra håi cè do ñy ban C¶i c¸ch ruéng ®Êt trung ö¬ng tiÕn hµnh vµo n¨m 1953 t¹i 3.653 x· ë miÒn B¾c ViÖt Nam, vÒ t×nh h×nh ph©n bè ruéng ®Êt gi÷a c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c nhau tröíc ngµy bïng næ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m

235

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 1945. BiÓu I(12) Tõ thèng kª trªn, ta h·y t¹m thêi läc ra mét sè liÖu th«i: ruéng ®Êt c«ng (“b¸n c«ng b¸n tö”)(13) chØ chiÕm 25% cña tæng diÖn tÝch canh t¸c. KÓ ra, vÒ kho¶n nµy, vµ còng trong thêi gian Êy, b¸o chÝ cßn lÎ tÎ ®öa ra nh÷ng con sè kh¸c kh«ng khíp víi tû lÖ trªn, thËm chÝ rÊt xa tû lÖ trªn (5%; 4,1%...). Kh«ng cã g× l¹: ®Êy lµ nh÷ng sè liÖu håi cè; ®· thÕ, chóng l¹i ®öîc ®óc tõ nh÷ng cuéc ®iÒu tra tiÕn hµnh t¹i nhiÒu vïng kh¸c nhau. Dï sao, ®iÒu cã thÓ ghi nhËn, nhö mét hiÖn töîng kh¸ch quan, lµ tû lÖ thÊp hay tö¬ng ®èi thÊp cña ruéng ®Êt c«ng. TÝnh c«ng h÷u cña toµn bé ®Êt ®ai canh t¸c lµ ®Æc tröng sè mét cña c¸i c«ng x· n«ng th«n xöa mµ c¸c nhµ kinh ®iÓn thöêng nh¾c ®Õn. Víi lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chóng ta kh«ng thÓ nu«i ¶o töëng gÆp l¹i c¸i c«ng x· Êy, mµ, tr¸i l¹i, ®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n trong ®ã quyÒn tö h÷u vÒ ®Êt ®ai canh t¸c ®· ®öîc x¸c lËp qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi. Nhö vËy, nÕu nhö c¬ cÊu tæ chøc cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn cßn dïng mét sè nÐt “d©n chñ” nµo ®ã, kÓ c¶ trong sinh ho¹t chÝnh trÞ, th× còng khã lßng mµ gi¶i thÝch chóng thuÇn b»ng dÊu tÝch ®Ëm ®µ cña c«ng x· n«ng th«n xöa. 2. Sù ph©n hãa giai cÊp Còng víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt, tÇng líp ®Þa chñ xuÊt hiÖn, lín m¹nh lªn, tù x¸c lËp dÇn thµnh giai cÊp, thay thÕ c¸c vö¬ng hÇu n¾m th¸i Êp lín thêi Lý - TrÇn ë vÞ trÝ nÒn mãng x· héi cña tËp ®oµn l·nh ®¹o nhµ nöíc qu©n chñ: m·i ®Õn tröíc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt cña thêi hiÖn ®¹i (1953 - 1956), giai cÊp nµy vÉn tån t¹i gi÷a lµng x· ViÖt víi tö c¸ch chñ nh©n kinh tÕ

236

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña x· héi n«ng th«n. §Æc tÝnh cña nã, nhö ®· lé râ qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng chØ lµ diÖn tÝch chiÕm h÷u cña tõng hé, mµ tröíc hÕt lµ phö¬ng thøc khai th¸c ruéng ®Êt. Vµ c¶ hÖ qu¶ cña phö¬ng thøc Êy, tøc quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi ®· h×nh thµnh trong khung khai th¸c nãi trªn. Vèn chiÕm h÷u nhiÒu diÖn tÝch canh t¸c h¬n, so víi tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c trong cïng lµng x· (tÝnh theo b×nh qu©n nh©n khÈu), mçi hé ®Þa chñ kh«ng chñ yÕu khai th¸c ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña m×nh b»ng c¸ch trùc tiÕp lao ®éng, mµ tröíc hÕt th«ng qua h×nh thøc ph¸t canh cña ®Þa chñ, tøc t¸ ®iÒn, trªn vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chñ yÕu lµ bÇn n«ng, tÇng líp ngöêi mµ quyÒn tö h÷u qu¸ h¹n hÑp ®èi víi ruéng ®Êt, kh«ng thÓ ®¶m b¶o cho tõng hé mét cuéc sèng t¹m no ®ñ, buéc lßng ph¶i lÜnh canh cña ngöêi chñ ruéng. BÇn n«ng bÞ rµng buéc vµo ®Þa chñ bëi ®Þa t«, mµ h×nh thøc phæ biÕn trong n«ng th«n cæ truyÒn B¾c Bé: lµ “t« rÏ”, mét lo¹i ®Þa t« hiÖn vËt qua ®ã chñ ruéng vµ t¸ ®iÒn chia nhau hoa lîi cña m¶nh ruéng ph¸t canh theo mét tû lÖ ®öîc tËp qu¸n ®Þa phö¬ng Ên ®Þnh s½n (thöêng mçi bªn lÊy mét nöa: “t« rÏ ®«i”). Quan hÖ ®Þa chñ, bÇn n«ng hay ph¸t canh - lÜnh canh víi ®Þa t« lµm dÊu nèi gi÷a hai vÕ, lµ quan hÖ kinh tÕ - x· héi chÝnh, t«i muèn nãi lµ ®öêng viÒn ph¸c nªn diÖn m¹o c¬ b¶n cña x· héi cæ truyÒn ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. MÆc dÇu nhö vËy, nã kh«ng lo¹i trõ khái ®êi sèng mét sè quan hÖ kh¸c gi÷a ngöêi vµ ngöêi trªn b×nh diÖn kinh tÕ: gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng; gi÷a trung n«ng víi nhau; gi÷a trung n«ng vµ mäi thµnh phÇn x· héi kh¸c. Vèn cã d«i ra Ýt nhiÒu ruéng ®Êt ngoµi diÖn tÝch trùc canh cña m×nh, tõng hé phó n«ng ph¶i viÖn ®Õn søc lao ®éng lµm thuª. Cung cÊp søc lao ®éng nµy cho c¸c hé phó n«ng

237

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ tÇng líp cè n«ng, gåm nh÷ng ngöêi hÇu nhö “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi”, do ®ã mµ “khè r¸ch ¸o «m”, ®· thÕ l¹i thöêng thuéc diÖn “tø c« v« th©n”, kh«ng hä hµng lµm n¬i nö¬ng tùa. Chen vµo gi÷a hai ®èi cùc cña tõng mèi quan hÖ, ®Þa chñ vµ bÇn n«ng, gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng, lµ tÇng líp trung n«ng kh¸ ®«ng ®¶o, mµ thµnh viªn lµ nh÷ng hé sèng b»ng søc lao ®éng cña b¶n th©n triÓn khai trªn ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña chÝnh quan hÖ gi÷a tõng hé trung n«ng vµ c¸c hé kh¸c trong lµng, trong xãm, dï thuéc thµnh phÇn x· héi nµo, trªn c¬ b¶n, chØ cã thÓ lµ quan hÖ céng cö, vµ tö¬ng trî khi cÇn thiÕt. KÓ ra, nh÷ng nÐt “ký häa” trªn ®©y vÒ ®Æc thï cña tõng giai cÊp hay tÇng líp trong x· héi n«ng th«n cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé còng cÇn ®öîc bæ sung cho ®Çy ®ñ s¾c ®é h¬n. §Þa chñ lÊy ®Þa t« lµm nguån sèng chÝnh, nhöng còng thöêng thuª möín nh©n c«ng. Phó n«ng bãc lét søc lao ®éng cña ngöêi lµm thuª, nhöng Ýt nhiÒu còng ph¸t canh thu t«. Ngöîc l¹i, c¶ phó n«ng lÉn ®a sè ®Þa chñ nhá, dï chñ yÕu sèng b»ng bãc lét, vÉn dµnh mét phÇn cña diÖn tÝch chiÕm h÷u ®Ó trùc canh. Trung n«ng kh«ng bãc lét ai, vµ kh«ng bÞ ai bãc lét, nhöng th¶ng hoÆc còng ph¸t canh vµ thuª nh©n c«ng, ®Æc biÖt vµo nh÷ng lóc neo tóng søc lao ®éng. BÇn n«ng quanh n¨m cµy rÏ cho ®Þa chñ, nhöng gÆp lóc n«ng nhµn, còng cã thÓ v¸c cuèc ®i lµm thuª vµi buæi... Lîi dông ®êi sèng thiÕu thèn cña ®a sè hé n«ng d©n lao ®éng, nh÷ng ®Þa chñ s½n tiÒn mÆt vµ thãc g¹o thÆng dö nhÊt cßn lµm giµu thªm b»ng c¸ch cho vay nÆng l·i. Tãm l¹i, chóng ta ®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n ®Ých thùc, ®· ph©n hãa giai cÊp, trong ®ã ®· xuÊt hiÖn nhiÒu h×nh thøc bãc lét, dï cho, trªn thùc tiÔn, ranh giíi gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi cã phÇn nhße ra, mµ nguyªn nh©n lµ quyÒn tö h÷u ®èi víi ®Êt ®ai canh t¸c.

238

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nhöng ®iÒu ®ã, ta sÏ bµn sau. Dï sao, còng v× lý do Êy mµ ngöêi n«ng d©n sèng trong lµng x· xöa kia kh«ng hÒ ph©n biÖt c¸c thµnh phÇn x· héi mét c¸ch rµnh rät nhö trªn c¸c biÓu thèng kª cô thÓ cña tõng hé chung sèng víi hä trong ngâ, trong xãm, trong lµng. Nhöng, vÒ mÆt ph©n lo¹i, döíi m¾t hä, gi÷a hai cùc dÔ nhËn cña x· héi n«ng th«n - mét nhóm nhá vµi “«ng bµ”, “«ng ch¸nh”, vµ mét sè ®«ng h¬n nh÷ng ngöêi “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi” - , lµ c¶ mét phæ réng gåm bao th©n phËn kinh tÕ ch¼ng kh¸c nhau lµ mÊy mµ tù ph©n khái nhau chØ b»ng s¾c ®é. Tuy nhiªn, còng kh«ng thÓ v× vËy mµ nãi, nhö mét sè t¸c gi¶ nöíc ngoµi, r»ng viÖc ph©n ®Þnh thµnh phÇn giai cÊp trong n«ng th«n ViÖt Nam, håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn x· héi kinh tÕ, mµ chØ nh»m tháa m·n häc thuyÕt ®Êu tranh giai cÊp. Ph¶i ch¨ng ngöêi tr¸ch cø ®· bÞ ¸m ¶nh bëi diÖn tÝch chiÕm h÷u h¹n hÑp cña tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn bÞ quy lµ bãc lét, mµ kh«ng quan t©m ®óng møc ®Õn then chèt cña vÊn ®Ò, phö¬ng thøc khai th¸c ®Êt ®ai? 3. Mét x· héi tiÓu n«ng

§Ó cã mét ý niÖm vÒ diÖn chiÕm h÷u ruéng ®Êt tö cña tõng thµnh phÇn x· héi trong n«ng th«n cæ truyÒn ViÖt B¾c Bé, ngoµi biÓu thèng kª sè I ra, chóng ta cã thÓ tham kh¶o thªm nh÷ng sè

239

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI liÖu sau ®©y. Còng nhö biÓu sè I, c¸c biÓu sè II(14) vµ sè III(15) ®Òu ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn

hµnh håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, vµ ®Òu ph¶n ¸nh t×nh h×nh ®ªm tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. BiÓu II BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp ®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt t¹i 68 x· ë B¾c ViÖt Nam.

biÓu III

BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp ®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt t¹i 39 x· vµ 31 th«n ë B¾c ViÖt Nam.

MÆc dÇu mçi biÓu mang mét tÝnh chÊt riªng, v× nh»m mét môc ®Ých kh¸c víi môc ®Ých cña c¸c biÓu kia, c¶ ba biÓu (I, II, III) ®Òu héi tô víi nhau ®Ó Ýt nhiÒu minh häa cho tÝnh chÊt ph©n t¸n cña quyÒn tö h÷u ®èi víi ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. §iÓn h×nh vÒ mÆt nµy, trong thêi Ph¸p thuéc, lµ tØnh B¾c Ninh cò (nay lµ mét phÇn cña tØnh Hµ B¾c). T¹i ®Êy, gi÷a lóc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®ang ®öîc tiÕn hµnh, t«i tõng gÆp mét ®Þa chñ mµ quyÒn tö h÷u ®èi víi tö liÖu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ trïm lªn kh«ng ®Çy n¨m mÉu B¾c Bé ruéng ®Êt, víi

240

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “mét ch©n tr©u” (tøc mét phÇn tö con tr©u, v× y chung tr©u víi mét vµi hé lèi xãm). §©y ®©u ph¶i lµ mét tröêng hîp qu¸ ®Æc biÖt: cø xÐt sè löîng vµ tØ lÖ c¸c hé ®Þa chñ cïng lo¹i Êy trªn biÓu II th× râ. Tãm l¹i, v× nhiÒu lý do - mµ chöa mét nhµ nghiªn cøu nµo ®Æt vÊn ®Ò phanh phui cho thËt kü - trong ®ã cã thÓ kÓ ®Õn tÝnh chÊt c¾t vôn g¾n víi phö¬ng thøc trång lóa nöíc, råi th× Ýt nhiÒu truyÒn thèng c«ng x·, phÇn nµo ®ã c¶ ¸p lùc d©n sè cµng vÒ sau cµng ®Ì lªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé..., nhöng cã lÏ tröíc hÕt do v× tèc ®é chËm ch¹p ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn cña ®Êt ®ai canh t¸c tõ c«ng sang tö nhö ®· nªu trªn kia, mµ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®©y cø vôn ra nhö thÕ. Nhö vËy, trong tõng lµng mét, ®Þa chñ lín (chiÕm h÷u tõ 50 mÉu B¾c Bé trë lªn) kh«ng nhiÒu, l¾m khi v¾ng mÆt h¼n, ®Þa chñ nhá (chiÕm h÷u tõ 20 mÉu B¾c Bé trë xuèng, cho ®Õn 5 mÉu), cïng víi trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn (t«i muèn nãi nh÷ng hé trung n«ng kh¸ gi¶, tröíc hÕt, v× ®ñ diÖn tÝch ®Ó tù canh nu«i th©n), häp thµnh mét bé phËn d©n cö kh¸ ®«ng ®¶o vµ rÊt n¨ng ®éng vÒ mäi mÆt. C¸c biÓu sè II vµ sè III, tuy chØ míi cung cÊp ®öîc mét vµi sè liÖu cã gi¸ trÞ chØ sè (indicateurs) th«i, nhöng trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh, cã nãi lªn ®iÒu ®ã. Víi t×nh h×nh nãi trªn vÒ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mÆc cho hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa c«ng ®iÒn c«ng thæ, chóng ta vÉn ®øng tröíc mét x· héi tiÓu n«ng ®óng víi tªn gäi cña nã, trong ®ã diÖn chiÕm h÷u cña ®a sè ®Þa chñ kh«ng ®ö¬ng næi sù so s¸nh víi ®iÒn s¶n cña tõng chñ tr¹i (fermier, farmaer) th«ng thöêng ë ¢u - Mü. Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng löu ý cña c¸i x· héi tiÓu n«ng nµy: ngöêi ViÖt vÉn cã tËp qu¸n chia ruéng ®Êt tö cho con trai, kh«ng chØ cho con c¶, mµ c¶ cho c¸c con thø, diÖn tÝch chiÕm h÷u tö

241

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh©n cø vôn ra sau nh÷ng lÇn thõa kÕ: diÖn tÝch tö h÷u cµng thu hÑp, ngöêi chiÕm h÷u cµng dÔ ph¸ s¶n, ph¶i b¸n hay cÇm cè ruéng ®Êt ®i. Víi quyÒn tù do mua b¸n tö liÖu s¶n xuÊt trong chÕ ®é tö h÷u ruéng ®Êt tö dÔ dµng bÞ chuyÓn dÞch tõ tay gia ®×nh nµy qua tay gia ®×nh kia, mµ chØ trong vßng vµi thÕ hÖ. Ph©n t¸n - tËp trung - ph©n t¸n... §ã lµ qui luËt biÕn chuyÓn cña ruéng ®Êt tö ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, döíi chÕ ®é cò. C©u nãi ®Çu miÖng cña n«ng d©n “kh«ng ai giµu ba hä, kh«ng ai khã ba ®êi” lµ thÕ. Tãm l¹i, tõng lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, cã thÓ nãi nãi lµ mét “biÓn” tiÓu n«ng tö h÷u, trong ®ã tõng hé n«ng d©n tù do, dï thuéc giai cÊp hay thµnh phÇn x· héi nµo, vÉn lµ mét tÕ bµo kinh tÕ ®éc lËp, víi “lý töëng” vö¬n lªn riªng rÏ cña nã. Vö¬n lªn vÒ mÆt kinh tÕ, ®· ®µnh. Nh÷ng hé nghÌo nhÊt vö¬n lªn ®Ó cã mét “gia s¶n”: chót Ýt ruéng tö, vµ mét m¶nh thæ cö víi mét ng«i nhµ. Nh÷ng hé kh¸ h¬n vö¬n lªn ®Ó më réng thªm gia s¶n: thªm ruéng ®Êt tö, vµ cã “nhµ ngãi c©y mÝt”... Vö¬n lªn c¶ vÒ mÆt x· héi n÷a, v× râ rµng, cho dï cã lµ mét tiÓu thÕ giíi, víi lòy tre vµ ch©n trêi riªng cña nã, th× lµng ViÖt cæ truyÒn còng ®· bÞ tÝch hîp tõ l©u ®êi råi vµo thang t«n ti cña mét nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn. §Ó thÊy cho hÕt tÝnh dai d¼ng cña søc vö¬n lªn Êy, cã lÏ còng cÇn nh¾c l¹i quan niÖm vÒ thêi gian cña ngöêi n«ng d©n sèng trong mét x· héi tröíc c«ng nghiÖp, ®· thÕ l¹i kh«ng chÞu nh÷ng t¸c ®éng bÊt ngê hµng ngµy cña mét thÞ tröêng thùc sù n¨ng ®éng: trong vßng quay ®Òu ®Òu vµ khÐp kÝn cña “bèn mïa, xu©n l¹i, thu qua” tõng ngöêi cã c¶ cuéc ®êi ®Ó thùc hiÖn “lý töëng” riªng rÏ cña m×nh; h¬n thÕ n÷a, cã thÓ göi g¾m kú väng cña m×nh cho c¸c thÕ hÖ con ch¸u vÒ sau. TÊt c¶ t×nh h×nh kÓ trªn buéc chóng ta ph¶i dõng l¹i trong

242

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chèc l¸t tröíc trung n«ng vµ ®Þa chñ nhá, hai mÉu ngöêi ®iÓn h×nh cña x· héi tiÓu n«ng. VÒ mÆt tiÓu sö kinh tÕ, ngöêi trung n«ng, kÓ c¶ trung n«ng líp trªn, chöa quªn ®öîc tiÒn kiÕp bÇn cè n«ng cña gia ®×nh m×nh. Nhöng, vÒ mÆt ý thøc x· héi, ngöêi trung n«ng, nhÊt lµ trung n«ng líp trªn, vö¬n mét c¸ch cã hÖ thèng lªn ®Þa vÞ kinh tÕ cña phó n«ng vµ ®Þa chñ, mét ®Þa vÞ mµ ngöêi trong cuéc c¶m thÊy kh«ng qu¸ xa tÇm tay cña m×nh. VÞ trÝ trung gian Êy khiÕn ngöêi trung n«ng dÔ tiÕp xóc víi tÊt c¶ nh÷ng tÇng líp trªn, lÉn tÇng líp döíi. MÆt kh¸c, tuyÖt ®¹i ®a sè ®Þa chñ trong tõng lµng x·, nhö ta ®· biÕt, vèn lµ ®Þa chñ nhá, tröêng hîp mét b¸ hé mµ diÖn tÝch chiÕm h÷u qu¸ lín, cho phÐp ph¸t huy ¶nh höëng c¸ nh©n ®Õn møc lÊn ¸t uy thÕ cña c¸c ®Þa chñ kh¸c cïng lµng x·, lµ tröêng hîp hiÕm. Gi÷a ®Þa chñ nhá víi nhau, vÉn x¶y ra kh«ng thiÕu g× m©u thuÉn, nhöng thöêng lµ m©u thuÉn lÆt vÆt, ©m thÇm vµ kÐo dµi, khiÕn hä cã thÓ sèng chung lµng, chung xãm trong thÕ “b»ng mÆt, kh«ng b»ng lßng” bÒ ngoµi th× xëi lëi, nhöng bªn trong l¹i gÇm ghÌ lÉn nhau, cho ®Õn khi nhiÒu m©u thuÉn nhá tÝch tô l¹i, lµm bïng næ mét m©u thuÉn lín, ®Çu mèi cña nh÷ng vô kiÖn cã khi d©y döa tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c. C¸c m©u thuÉn nhá, lín Êy lµ nh÷ng kÏ hë, qua ®ã mét sè trung n«ng líp trªn n¨ng ®éng nhÊt l¸ch mòi dao cña hä vµo, cã thÓ ®Ó kiÕm lêi (vÝ nhö mua l¹i b»ng gi¸ tö¬ng ®èi hêi nh÷ng ruéng ®Êt nµo mµ ®Þa chñ b¸n ra ®Ó ®ñ tiÒn theo kiÖn), nhöng chñ yÕu lµ ®Ó tù n©ng cao uy thÕ tröíc mÆt d©n lµng. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®a sè “thÇy dïi” trong n«ng th«n B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 lµ trung n«ng líp trªn, mµ nÐt ®Æc biÖt nhÊt trªn diÖn m¹o vµ trong øng xö ®· ®öîc ng«n ng÷ b×nh d©n ®óc kÕt l¹i döíi mét h×nh thøc c« ®äng: “®©m bÞ thãc, chäc bÞ g¹o”. Råi ®©y chóng ta sÏ cßn thÊy r»ng tuyÖt ®¹i ®a sè ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp lµng x· còng lµ trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn. §iÒu nµy ®· ®öîc x¸c

243

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhËn, trªn mét diÖn réng r·i, qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt. Vµ cuèi cïng, tÝnh chÊt “c¸ ®èi b»ng ®Çu” cña c¸i x· héi tiÓu n«ng tö h÷u nµy, trong tröêng hîp cùc h¹n, l¹i kÕt tinh thµnh sù tån t¹i, trong lßng lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, cña nh÷ng “phe ph¸i” kh«ng ngõng t×m c¸ch lÊn ¸t nhau, khi thÇm lÆng, khi ra mÆt, ®Ó tranh giµnh quyÒn lîi vµ uy thÕ, mçi phe ph¸i thöêng do mét sè ®Þa chñ “cã m¸u mÆt” vµ kú môc cÇm ®Çu, nh÷ng trung n«ng sõng sá nhÊt ®ãng vai thÇy dïi. Nãi lµ “cùc h¹n”, nhöng t×nh tr¹ng nµy ®©u ph¶i lµ qu¸ hiÕm, v× ®ã lµ hËu qu¶ gÇn nhö tù nhiªn cña c¸c m©u thuÉn lµng m¹c trªn dßng diÔn biÕn cña chóng. Ngay c¶ khi mµ c¸c phe ph¸i kh«ng thÓ ®µng hoµng xuÊt hiÖn trong lµng, trong x· - vÝ nhö khi mµ uy thÕ rÊt lín cña mét vÞ höu quan giµu cã tÊt yÕu ®Èy lïi ra xa tham väng cña c¸c chøc s¾c vµ ®Þa chñ nhá -, th× c¸i mµ t«i muèn gäi lµ “ãc phe ph¸i”, con ®Î tÊt yÕu cña t×nh tr¹ng manh món trong chÕ ®é tiÓu n«ng, vÉn Èn nÊp ®©u ®Êy, chØ chê c¬ héi thuËn tiÖn ®Ó tù biÕn thµnh hiÖn thùc cña cuéc sèng lµng m¹c hµng ngµy. ãc phe - ph¸i Êy lÊy dö luËn lµng m¹c lµm chuÈn ®Ó theo dâi; vµ phö¬ng tiÖn ®Ó nhËn tin vµ loan tin: tõng n«ng d©n mét cè g¾ng tr×nh bµy, tröíc dö luËn lµng m¹c, mét h×nh ¶nh ®©u vµo ®Êy vÒ b¶n th©n vµ gia ®×nh m×nh, vµ, khi cÇn thiÕt, còng ®ãng gãp phÇn cña m×nh vµo luång dö luËn ®ã. B. C¸c lo¹i h×nh tæ chøc 1. TËp hîp ngöêi theo ®Þa vùc: Ngâ, Xãm Döíi con m¾t cña c¸c t¸c gi¶ cæ ®iÓn, nÕu kh«ng tÝnh ®Õn gi¶ thiÕt chöa kiÓm chøng ®öîc vÒ bÇy ngöêi nguyªn thñy, th×, tõ thêi viÔn cæ cho ®Õn nay, con ngöêi chØ cã hai phö¬ng thøc tËp hîp ®Ó h×nh thµnh c¸c céng ®ång d©n cö: tËp hîp theo quan hÖ huyÕt thèng vµ tËp hîp theo quan hÖ l¸ng giÒng. HiÓn nhiªn

244

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI r»ng lµng ViÖt cæ truyÒn lµ mét ®¬n vÞ tô cö ®öîc tËp hîp l¹i chñ yÕu theo phö¬ng thøc thø hai. Nãi mét c¸ch kh¸c, cö d©n trong lµng ViÖt kh«ng nhÊt thiÕt ai còng lµ “hä hµng” cña ai,mµ thöêng chØ lµ “ngöêi lµng” cña nhau, nghÜa lµ, ®èi víi nhau, hä c¬ b¶n lµ nh÷ng “ngöêi döng” cïng nhau sèng trªn mét ®Þa vùc gåm mét khu ®Êt cö tró vµ mét khu ®Êt trång trät (bao quanh hay ¸p s¸t khu ®Êt cö tró). Trong tröêng hîp ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, quan hÖ trªn gi÷a nh÷ng ngöêi kh«ng cïng huyÕt thèng l¹i cµng ®öîc xiÕt chÆt thªm bëi hai nhu cÇu ®· trë thµnh bøc thiÕt ngay tõ buæi ®Çu: ®¾p ®ª ®Ó b¶o vÖ ®Êt cö tró còng nhö ®Êt trång trät khái nh÷ng c¬n lôt lò cña c¸c dßng s«ng xu«i tõ cao nguyªn V©n Nam ra vÞnh B¾c Bé; vµ x©y dùng nh÷ng hÖ thèng thñy lîi nho nhá trªn ®Êt trång trät, gåm nh÷ng m¹ng löíi “mö¬ng” vµ nh÷ng con “phai”, ®Ó phôc vô cho mét nÒn n«ng nghiÖp trång lóa mµ ®ßi hái sè mét lµ nöíc (“nöíc, ph©n, cÇn, gièng”). ChÝnh v× thÕ mµ, khi nghiªn cøu nh÷ng ph©n thÓ cña lµng ViÖt cæ truyÒn, th× khÝa c¹nh cÇn ®öîc löu ý tröíc tiªn lµ c¸ch thøc ph©n chia khu ®Êt cö tró. VÒ mÆt nµy, lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé tu©n thñ m« thøc phæ biÕn sau ®©y: lµng tù ph©n thµnh nhiÒu “xãm”; “xãm” tù ph©n thµnh nhiÒu “ngâ”(16). M« thøc “phæ biÕn”, chø kh«ng ph¶i m« thøc nhÊt qu¸n, bëi v×, nÕu nhö lµng nµo còng nhÊt thiÕt bao gåm mét sè xãm, th× kh«ng ph¶i bÊt cø trong tröêng hîp nµo xãm còng trïm lªn mét sè ngâ. Mét c©u hái rÊt tù nhiªn, ®èi víi bÊt cø ai tõng ng¾m c¶nh quan cña lµng ViÖt trªn thùc ®Þa: Sù tån t¹i hay v¾ng mÆt cña ngâ, trong khu«n khæ xãm, phô thuéc ®Õn møc nµo vµo thÕ ph©n bè cña c¸c xãm trªn mÆt khu ®Êt cö tró? Chóng t«i chöa ®ñ tµi liÖu trong tay ®Ó tr¶ lêi cho døt kho¸t. Tuy nhiªn, kinh nghiÖm ®iÒn d· còng cho phÐp thÊy ®öîc Ýt nhÊt lµ bèn kiÓu ph©n bè kh¸c

245

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhau(17) (kh«ng tÝnh ®Õn tröêng hîp nh÷ng lµng chµi löíi ë ven biÓn, mµ chóng t«i chöa cã dÞp ®öîc t×m hiÓu trªn thùc ®Þa): 1. Ph©n bè thµnh khèi dµi vµ máng däc ®öêng c¸i, nhÊt lµ däc bê s«ng vµ ch©n ®ª (mµ n«ng d©n vÝ víi h×nh “xö¬ng c¸”, mçi cæng lµng ë gÇn ch©n ®ª lµ lèi ®i vµo mét ngâ hay mét xãm; 2. Ph©n bè thµnh mét khèi chÆt, trong ®ã c¸c xãm tù xÕp c¹nh nhau thµnh nh÷ng “« bµn cê”, t¸ch nhau bëi nh÷ng lèi ®i tö¬ng ®èi th¼ng, hay thµnh nh÷ng « kh«ng h×nh thÓ râ rµng, t¸ch nhau bëi nh÷ng lèi ®i ngo»n ngoÌo; 3. Ph©n bè thµnh h×nh “vµnh kh¨n” tõ ch©n ®åi lªn löng chõng ®åi: ®©y lµ kiÓu ph©n bè ta thöêng gÆp ë vïng trung du; 4. Ph©n bè lÎ tÎ, mçi xãm c¸ch biÖt nh÷ng xãm kh¸c cïng lµng bëi ®ång ruéng. Kinh nghiÖm ®iÒn d· cßn cho thÊy r»ng, víi kiÓu ph©n bè thø nhÊt, ngâ thöêng cã mÆt nhö lµ ph©n thÓ cña xãm. Cßn víi ba kiÓu ph©n bè kia, ®Æc biÖt kiÓu thø hai vµ kiÓu thø tö, th× theo s¬ c¶m cña t«i, ngâ chØ xuÊt hiÖn trong chõng mùc diÖn tÝch ®ñ réng, vµ ®Þa thÕ ®ñ b»ng ph¼ng, ®Ó cho phÐp c¾t phÇn ®Êt cö tró cña tõng xãm thµnh nhiÒu con ®öêng ch¹y song song nhau trong lßng mét “« bµn cê”. VÉn xung quanh vÊn ®Ò trªn, cßn nh÷ng c©u hái ®ang chê ®öîc gi¶i ®¸p. Tröíc hÕt: Sù tån t¹i hay v¾ng mÆt cña ngâ trong lµng xãm, ngoµi lý do thÕ ®Êt ra, cßn cã liªn quan trong chõng mùc nµo ®Õn lÞch sö tô cö cña d©n lµng, vµ cã phô thuéc vµo mét thÒm d©n sè nµo kh«ng? Dï sao, ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ xãm vµ ngâ, dï chØ lµ nh÷ng ph©n thÓ cña lµng vÒ mÆt cö tró, l¹i cã cuéc sèng riªng cña chóng, cuéc sèng cña xãm, cuéc sèng cña ngâ, mµ tõ tröíc ®Õn nay c¸c nhµ nghiªn cøu lµng m¹c chöa löu ý ®Õn mÊy. Mét cuéc sèng nho nhá th«i, kh«ng ån µo, cã thÓ nãi lµ “thÇm lÆng”,

246

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhöng lµ mét cuéc sèng riªng ®Ých thùc. “B¸n anh em xa, mua l¸ng giÒng gÇn”, “Tèi löa t¾t ®Ìn cã nhau”..., nh÷ng øng xö tËp thÓ Êy, mµ tiÕng nãi d©n gian ®· m« thøc hãa thµnh khÈu ng÷, quy chiÕu vµo quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi trong ph¹m vi xãm vµ ngâ, h¬n lµ trong ph¹m vi c¶ lµng. Gióp ®ì lµm cç bµn ®¸m cöíi, ®¸m tang, kÓ c¶ khiªng ®ßn ®¸m ma, trong nhiÒu tröêng hîp, lµ bæn phËn mµ “hµng xãm”, “hµng ngâ” g¸nh v¸c mét c¸ch tù nhiªn, chø kh«ng nhÊt thiÕt bao giê còng lµ nhiÖm vô cña hä, cña lµng, cña gi¸p. Còng vËy, hiÖn töîng tö¬ng trî trong s¶n xuÊt thöêng diÔn ra gi÷a nh÷ng hé cïng xãm, kh«ng mÊy khi gi÷a nh÷ng hé kh¸c xãm. “Cuéc sèng riªng ®Ých thùc”, nhö ta võa nãi, cña xãm, cña ngâ, vµ mèi céng c¶m ph¸t sinh tõ ®ã, kÕt tinh l¹i quanh mét h×nh th¸i thê phông gi¶n ®¬n, nhöng bÒn chÆt: thê thæ thÇn cña xãm, cña ngâ. N¬i thê lµ “c©y hö¬ng” ®Çu xãm, ®Çu ngâ(18), kh«ng c¸ch xa cæng vµo xãm, vµo ngâ lµ bao, vµ c¹nh ®iÕm canh. Cã tröêng hîp c©y hö¬ng ®öîc thay b»ng mét trang thê ®Æt ngay trong ®iÕm canh ®Çu ngâ, ®Çu xãm. Nhöng ®iÒu quan träng h¬n lµ h×nh th¸i thê phông Êy, ®Ó vËn hµnh, còng ®ßi hái mét h×nh thøc tæ chøc “tèi thiÓu”, mµ ho¹t ®éng lÊy viÖc tÕ tù (theo mét lÞch gÇn khíp víi lÞch nghi lÔ cña lµng) lµm néi dung. “Tèi thiÓu”, nhöng lµ mét tæ chøc cô thÓ, víi mét môc ®Ých râ rÖt: c¸c hé trong xãm, trong ngâ, ®öîc ®¹i diÖn bëi nh÷ng ®µn «ng chñ hé häp bµn tröíc mçi lÇn cóng b¸i, ®Þnh sè tiÒn mµ mçi hé ph¶i ®ãng gãp, ph©n c«ng cho nhau, vµ xong lÔ th× cïng nhau ¨n uèng. Tæ chøc còng cã ngöêi cÇm ®Çu, hay, nãi cho ®óng h¬n, ngöêi ®¹i diÖn, mét chøc n¨ng mµ c¸c chñ hé thay nhau ®¶m nhiÖm, mçi ngöêi mét n¨m, theo thø tù tªn ghi trong “sæ nh©n danh”(19). Thùc ra, ®©y lµ mét chøc n¨ng phôc vô tËp thÓ h¬n lµ mét chøc n¨ng qu¶n lý d©n. Ýt nhÊt th× ngöêi ta còng quan

247

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI niÖm nhö thÕ. Ngöêi ®¹i diÖn hµng n¨m Êy cã tr¸ch nhiÖm ®i mêi c¸c chñ hé ®Õn nhµ m×nh bµn b¹c, chÝnh «ng ta ®i ®Õn tõng nhµ thu tiÒn ®ãng gãp, ghi sæ, ®Ó råi cïng vî con lµm cç cóng, khi lÔ th× thöêng thay mäi ngöêi hµnh lÔ, nhÊt nhÊt theo ®óng nh÷ng quyÕt ®Þnh cña cuéc häp chung. Vµ, ë ®©y, lÇn ®Çu tiªn chóng ta tiÕp xóc víi c¸i mµ t«i muèn gäi lµ nÒn “d©n chñ lµng m¹c” trong n«ng th«n ViÖt cæ truyÒn. ë møc cùc h¹n, xãm hay ngâ cßn cã thÓ lµ tæ chøc mµ ngöêi kh«ng cã con trai ký th¸c ruéng hËu, tröíc khi mÊt. Th«ng thöêng ngöêi ë trong tröêng hîp Êy c¾t mét phÇn diÖn tÝch tö h÷u cña m×nh cho chïa lµng, (tôc “hËu chïa”) hay ®×nh lµng (tôc “hËu ®×nh), tin ch¾c r»ng lîi tøc cña m¶nh “ruéng hËu” sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho tæ chøc ®öîc giao ruéng cóng b¸i m×nh hµng n¨m, vµo ®óng ngµy giç: b»ng c¸ch Êy, ®ö¬ng sù ®¶m b¶o tröíc cho linh hån cña m×nh ®öîc ®êi ®êi hö¬ng khãi. §ã lµ tôc “cóng hËu” rÊt phæ biÕn trong c¸c lµng ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. §ã cßn lµ mét trong nh÷ng tröêng hîp ruéng tö biÕn trë l¹i thµnh ruéng c«ng, mét trong nh÷ng nguån gèc cô thÓ cña lo¹i ruéng ®Êt gäi lµ “b¸n c«ng b¸n tö”. Nhöng, t¹i mét sè lµng mµ tæ chøc xãm vµ ngâ rÊt n¨ng ®éng, th× tËp tôc ®Þa phö¬ng cßn cho phÐp cóng hËu c¶ vµo xãm hay ngâ n÷a. Nhö vËy, lÞch tÕ tù hµng n¨m cña xãm hay ngâ l¹i t¨ng thªm mét sè lÇn giç ch¹p, nhöng hoa lîi cña ruéng hËu kh«ng chØ ®¶m b¶o ®öîc lÇn giç thöêng niªn cã liªn quan ®Õn ngöêi cóng ruéng, mµ cßn gãp phÇn gi¶m bít (cã khi gi¶m hÕt) nh÷ng kho¶n ®ãng gãp mµ c¸c hé trong xãm, trong ngâ ph¶i g¸nh v¸c. HiÖn töîng cóng hËu cã thÓ cung cÊp cho xãm hay ngâ ®«i chót diÖn m¹o kinh tÕ mµ nã vèn thiÕu, nhöng, ®iÒu c¬ b¶n h¬n, cµng nhÊn m¹nh c¸i kh«ng khÝ Êm ¸p do mét m¶nh ®Êt tô cö nhá t¹o ra cho quan hÖ gi÷a nh÷ng con ngöêi kh«ng nhÊt thiÕt cïng huyÕt thèng, mµ ngöêi n«ng d©n

248

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé cßn muèn kÐo dµi vÒ tËn thÕ giíi bªn kia. Trªn b×nh diÖn c«ng viÖc chung cña lµng, cña x·, xãm (vµ c¸c ngâ häp thµnh xãm) lµ c¸i khung ®Þa vùc mµ chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp x· chän lùa ®Ó tæ chøc viÖc b¶o vÖ anh ninh tËp thÓ : “tuÇn xãm” vµ “®iÕm canh” cña xãm (c¶ ®iÕm canh cña ngâ, nÕu cã) ®Òu ®öîc ®Æt döíi quyÒn kiÓm so¸t cña “trö¬ng tuÇn” x· còng nhö cña bé m¸y lý dÞch nãi chung. Tuy nhiªn, ngoµi ph¹m vi b¶o vÖ an ninh ra, chÝnh quyÒn ë cÊp x· kh«ng mÊy khi viÖn ®Õn c¸i khung tô cö Êy n÷a. Trªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Þa vùc kh«ng ph¶i lµ kh«ng gian cai trÞ chñ yÕu cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ViÖt Nam. §©y lµ ®iÒu cÇn löu ý ngay tõ giê, dï chØ bëi v×, mét khi ®· vöît §Ìo Ngang ®Ó ®i dÇn vµo c¸c tØnh miÒn Trung vµ miÒn Nam, th× ta thÊy xuÊt hiÖn ngay mét quan niÖm kh¸c: ë ®©y, “xãm” (cña lµng miÒn Trung) vµ “Êp” (cña lµng miÒn Nam, tö¬ng ®ö¬ng víi xãm), ph©n thÓ cña lµng vÒ mÆt tô cö, chÝnh lµ tæ chøc mµ chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp x· ph¶i dùa vµo ®Ó lµm trßn mäi nhiÖm vô ®èi víi chÝnh quyÒn trung ö¬ng: thu thuÕ, vµ ®iÒu ®éng nh©n lùc. KÓ ra, ngay ë B¾c Bé, lý dÞch cña mét sè x·, vµo giai ®o¹n cuèi cña chÕ ®é thuéc ®Þa, sau mét sè cuéc c¶i c¸ch c¬ cÊu tæ chøc lµng - x· do thùc d©n Ph¸p tiÕn hµnh còng “trãc thuÕ”, “b¾t phu”, “b¾t lÝnh” trong khu«n khæ xãm. Nhöng hiÖn töîng nµy kh«ng phæ biÕn. Vµ cuèi cïng, nÕu ta nh×n ngâ - xãm cña lµng ViÖt döíi gãc ®é ®Êt ®ai canh t¸c, tøc gãc ®é cèt tñy cña mét x· héi trång trät tiÒn tö b¶n chñ nghÜa, th×, Ýt nhÊt còng trªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Êy kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®¬n vÞ ®Ó ph©n c«ng ®iÒn c«ng thæ. Chót Ýt ruéng hËu (nÕu cã) kh«ng ®ñ ®Ó t¹o cho xãm ngâ mét diÖn m¹o kinh tÕ hoµn chØnh. §· thÕ, nÕu xÐt ®Õn ruéng ®Êt nãi chung, kh«ng ph©n biÖt c«ng tö, th× ph¶i kh¼ng ®Þnh

249

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngay r»ng kh«ng cã mét hÖ thèng ruéng ®Êt cña xãm ngâ. Ruéng ®Êt cña mét lµng, bao quanh hay gi¸p mÆt sau khu ®Êt cö tró, ®öîc ph©n bè theo thÕ ®Êt, thµnh nh÷ng “xø ®ång”, c¸c xø nhiÒu khi ®an xen lÉn nhau, kh«ng xø nµo chØ gi¸p riªng víi ®Êt cö tró cña mét xãm, mét ngâ th«i. HÖ thèng chung cña lµng, ngo¹i trõ trong mét vµi tröêng hîp mµ c¸c xãm cïng lµng ®öîc ®Þnh vÞ trªn mÆt ®Êt theo kiÓu ph©n bè thø tù ®· nãi ë trªn (ph©n bè lÎ tÎ). V× nh÷ng lý do võa nªu, trªn “®Þa b¹” cña lµng - x·, c¸c m¶nh ruéng kh¸c nhau ®öîc ghi (víi tªn gäi riªng vµ diÖn tÝch cô thÓ cña chóng) theo xø ®ång, kh«ng theo xãm - ngâ. Kh«ng cã ruéng ngâ. ChØ cã ruéng lµng. Sù quÌ quÆt Êy vÒ kinh tÕ cña xãm vµ ngâ cµng nªu râ r»ng hai kh¸i niÖm nµy chØ liªn quan ®Õn khu ®Êt cö tró cña lµng, kh«ng dÝnh ®Õn vïng ®Êt trång trät (còng lµ mét phÇn cña ®Þa vùc lµng), chØ lµ nh÷ng ph©n thÓ cña lµng thuÇn vÒ mÆt tô cö, hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng tÕ bµo x· héi. 2. TËp hîp ngöêi theo huyÕt thèng: Hä Lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé lµ mét ®¬n vÞ d©n cö ®öîc tËp hîp chñ yÕu theo quan hÖ l¸ng giÒng. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i v× vËy mµ quan hÖ huyÕt thèng kh«ng cßn ph¸t huy t¸c dông trong x· héi ViÖt h«m qua vµ c¶ h«m nay n÷a, dï ë trong lµng hay ngoµi phè, dï ë B¾c Bé, Trung Bé hay Nam Bé. V¶ ch¨ng, cho ®Õn b©y giê, cã n¬i nµo trªn thÕ giíi mµ quan hÖ gia téc kh«ng cßn lµ mét nguyªn lý tËp hîp ngöêi, chÝ Ýt còng trong khu«n khæ hÑp nhÊt cña nã, gia ®×nh h¹t nh©n, tøc gia ®×nh cùc nhá, chØ gåm mét ®«i vî chång, vµ con c¸i chöa vî, chöa chång cña hä. Gia téc ViÖt, tõ n«ng th«n ®Õn thµnh thÞ, ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, c¶ trªn kh¾p ®Êt nöíc, tõ l©u còng ®· gi¶i thÓ

250

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Õn møc gia ®×nh nhá råi(20), thËm chÝ, trong tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c tröêng hîp, lµ gia ®×nh h¹t nh©n. Trong ®iÒu kiÖn hiÓu biÕt hiÖn nay, thêi ®iÓm më ®Çu vµ thêi ®iÓm kÕt thóc qu¸ tr×nh gi¶i thÓ Êy cßn ch×m trong ®ªm tèi cña lÞch sö. Lý do gi¶i thÓ sím còng lµ vÊn ®Ò cã thÓ ®em ra bµn b¹c, cµng ®¸ng bµn khi mµ ®Æc ®iÓm Êy ®· in dÊu Ên lªn nhiÒu téc ngöêi trång lóa nöíc ë miÒn §«ng Nam ¸ nµy. V× ¸p lùc d©n sè ch¨ng? Hay v× nh÷ng ®Æc thï cña kü thuËt trång lóa nöíc? Dï sao, trong x· héi ViÖt cæ truyÒn, ®Æc biÖt trong x· héi n«ng th«n, gia ®×nh nhá ®ãng mét vai trß hÕt søc n¨ng ®éng, lµ diÖn m¹o chÝnh cña gia téc ViÖt. Nã lµ ®¬n vÞ tô cö nhá vµ chÆt nhÊt: mét nãc nhµ, trªn mét m¶nh thæ cö. Nã cßn lµ ®¬n vÞ s¶n xuÊt phæ biÕn, tuyÖt ®èi øng hîp víi mét nÒn n«ng nghiÖp lóa nöíc tiÒn c«ng nghiÖp ®· biÕt th©m canh, vµ ®öîc th¬ b×nh d©n miªu t¶ döíi mét d¹ng cùc kú sinh ®éng “chång cµy, vî cÊy, con tr©u ®i bõa” (hai nh©n c«ng n«ng nghiÖp g¾n bã víi nhau b»ng mét lo¹i quan hÖ v÷ng ch·i mµ mÒm dÎo, víi mét con tr©u lµm søc kÐo, ®Ó khai th¸c trªn döíi hai mÉu B¾c Bé). Tuy nhiªn, tÝnh cè kÕt cña néi bé gia ®×nh nhá (®öîc xem lµ ta) tröíc x· héi bao quanh (bÞ xem lµ hä), khi mµ gia téc ®· ph©n gi¶i thöêng lµ ®Õn nÊc nhá nhÊt, ®©u ph¶i chØ lµ mét ®Æc tÝnh ViÖt Nam, mµ lµ mét hiÖn töîng cùc kú phæ biÕn, cã thÓ ®öîc xÕp vµo lo¹i ph¶n øng sinh häc - x· héi. V× vËy, ë gia ®×nh nhá cña ngöêi n«ng d©n ViÖt sèng vµ lao ®éng trong lµng m¹c cæ truyÒn ë B¾c Bé, ®iÒu ®¸ng ghi chó h¬n hÕt cã lÏ lµ tÝnh chÊt tiÓu n«ng ®öîc bao hµm trong ®ã. VÉn quanh lo¹i h×nh gia ®×nh Êy, ®· ®Õn lóc ph¶i ngoÆc thªm mét ®Æc ®iÓm kh¸ lµ ngé nghÜnh cña nã: vÞ trÝ cã phÇn o¸i o¨m, cã thÓ t¹m gäi lµ “hai mÆt” cña ngöêi phô n÷ ViÖt trong ®êi sèng gia ®×nh vµ x· héi? Mµ chóng ta cã thÓ quan s¸t ë møc ®iÓn h×nh nhÊt trªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé.

251

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI TÝnh chÊt phô quyÒn cña gia téc ViÖt lµ ®iÒu ®· ®öîc nhiÒu lÇn nhÊn m¹nh, víi c¸c nguyªn lý chÝnh lµm khung cho nã: quyÒn uy tèi cao cña ngöêi cha ®èi víi con c¸i, cña ngöêi chång ®èi víi ngöêi vî; ®Æc quyÒn thõa kÕ cña con trai, ®Æc biÖt cña con trai tröëng; vai trß qu¸n triÖt, cã khi hÇu nhö ®éc t«n cña ®µn «ng, ®Æc biÖt cña ngöêi ®µn «ng chñ hé trong mäi tæ chøc ngo¹i gia ®×nh... TÝnh chÊt phô quyÒn Êy cßn ®öîc t« ®Ëm bëi nhiÒu thÕ kû gi¸o dôc nhµ Nho. Trªn b×nh diÖn sinh ho¹t céng ®ång cña lµng - x·, sù v¾ng mÆt qu¸ “lé liÔu” cña phô n÷ trong c¬ cÊu tæ chøc cµng nãi lªn thÕ lÐp vÕ cña hä. Tuy nhiªn, nguyªn lý, nhiÒu khi, chØ lµ nguyªn lý, chØ lµ biÓu hiÖn cña “cÊu tróc h÷u thøc” céng ®ång. XÐt l¹i vÊn ®Ò döíi gãc ®é thùc tÕ h¬n cña nÒn kinh tÕ tiÓu gia ®×nh, th× sè phËn ngöêi phô n÷ ViÖt ®©u cã hÈm hiu nhö thÕ. Kh«ng ph¶i chØ v× hä lµ ngöêi tiÕp tay ®¾c lùc vµ kh«ng thÓ thiÕu cho cha, cho chång, trong lao ®éng n«ng nghiÖp nÆng nhäc trªn ruéng nöíc, mµ cßn (vµ chñ yÕu?) bëi v× “luång tiÓu thö¬ng rÊt ph¸t ®¹t trong vïng ch©u thæ (vµ trung du B¾c Bé), thùc ra lµ n»m trong tay cña phô n÷. Nhö vËy, chÝnh ngöêi phô n÷ mang vÒ cho gia ®×nh mét phÇn thu nhËp kh«ng ph¶i kh«ng ®¸ng kÓ, döíi d¹ng tiÒn mÆt, cßn n«ng phÈm l¹i thÓ hiÖn khÝa c¹nh tù cÊp tù tóc cña nÒn kinh tÕ n«ng th«n. Ngöêi ®µn bµ tiÓu thö¬ng ViÖt Nam sèng mét phÇn kha kh¸ thêi gian cña m×nh ngoµi chî, cã thÓ nãi lµ bªn lÒ cña khung c¶nh gia ®×nh, vµ ®iÒu ®ã kh«ng khái ¶nh höëng ®Õn øng xö cña hä. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy, phô n÷ vïng ch©u thæ (vµ trung du B¾c Bé), dï mang tiÕng lµ thÊp kÐm, Ýt nhÊt th× ®¹o lý nhµ Nho còng nãi thÕ, vÉn kh«ng v× vËy mµ kh«ng “n¾m tay hßm ch×a khãa”, ®óng víi lêi nhËn xÐt v« cïng sèng sÝt cña mét khÈu ng÷ ë ®ång b»ng”(21). Mét khi ®· lµ vî, lµ mÑ, lµ bµ chñ mét gia ®×nh nhá, víi ch×a khãa hßm trong tay, ngöêi n÷ n«ng d©n ViÖt, ®Æc biÖt lµ ë B¾c Bé, n¬i mµ luång bu«n b¸n nhá trong n«ng th«n sinh ®éng h¬n

252

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhiÒu, so víi ë Trung Bé vµ Nam Bé tröíc kia, tÊt cã tiÕng nãi quan träng, nhiÒu khi quyÕt ®Þnh, trong nÒn kinh tÕ gia ®×nh, xøng víi danh hiÖu “néi töíng” mµ c¸c «ng chång sÝnh ch÷ Nho thöêng g¸n cho hä. Mét vÞ trÝ Èn tµng, nhöng ®Ých thùc. Ngay c¶ trong sinh ho¹t cña c¸c tæ chøc ngo¹i gia ®×nh, mµ ngöêi tham gia thöêng ph¶i chÌo chèng gi÷a c¸c phe ph¸i cã quyÒn lîi ngöîc chiÒu nhau, ngöêi phô n÷, dï v¾ng mÆt, vÉn cã thÓ ph¸t huy t¸c dông cña m×nh, bëi lÏ øng xö cña ®øc «ng chång tröíc x· héi lµng m¹c nhiÒu khi bÞ chi phèi s½n bëi ý kiÕn cña vÞ néi töíng ë nhµ. “LÖnh «ng kh«ng b»ng cång bµ” lµ thÕ. Trong mèi tö¬ng quan víi c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, cßn ph¶i t×m hiÓu t¸c ®éng cña quan hÖ ®ång huyÕt trªn mét b×nh diÖn cao h¬n, v×, mÆc dÇu ®· ph©n gi¶i, gia ®×nh lín cña ngöêi ViÖt vÉn cßn löu ®Õn tËn nay mét vÕt tÝch phæ biÕn mµ ®Ëm ®µ: tæ chøc “hä”. Hä, tröíc hÕt, kh«ng ph¶i lµ c¸i “®¹i gia ®×nh phô quyÒn” cña c¸c t¸c gi¶ cæ ®iÓn, v× nã kh«ng ph¶i lµ mét ®¬n vÞ kinh tÕ, kh«ng ph¶i lµ mét bÕp tËp hîp nhiÒu gia ®×nh h¹t nh©n tù xöng lµ cïng tæ tiªn, döíi mét m¸i nhµ chung, vµ nhÊt lµ trªn mét vïng ®Êt trång trät thuéc quyÒn së h÷u chung cña gia ®×nh lín. NÕu qu¶ cã mét thêi xa xöa nµo ®ã mµ tæ chøc hä cña ngöêi ViÖt ®ång nhÊt víi “®¹i gia ®×nh phô quyÒn”, th× ch¾c ch¾n, tõ l©u l¾m råi, nã ®· vì ra thµnh v« vµn gia ®×nh nhá, mçi gia ®×nh lµ mét bÕp riªng, víi quyÒn së h÷u riªng, vµ nÒn kinh tÕ riªng cña m×nh. Hä, qu¸ l¾m, còng chØ cã thÓ ®öîc xem lµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña gia ®×nh më réng, mµ t¸c dông chÝnh ®èi víi c¸c thµnh phÇn cña nã (tøc lµ c¸c gia ®×nh nhá hîp thµnh nã) lµ t¹o ra mét niÒm céng c¶m dùa trªn huyÕt thèng(22). NiÒm céng c¶m nµy, thùc ra, ch¼ng míi l¹ g×, v× nã lµ sîi d©y rÊt tù nhiªn ®· tõng rµng buéc víi nhau c¸c thµnh viªn cña thÞ téc nguyªn thñy, nhöng nã ®· phai nh¹t dÇn víi nÒn kinh tÕ

253

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trång trät, ®Æc biÖt kinh tÕ ruéng nöíc, víi gia ®×nh nhá, mµ néi dung kinh tÕ hoµn chØnh cho phÐp ho¹t ®éng nhö mét bÕp ®éc lËp. §Ó nhen l¹i ngän löa céng c¶m ®· hÇu tµn, tæ chøc hä viÖn ®Õn nhiÒu “chÊt ®èt”: mét “cö¬ng lÜnh” vÒ quan hÖ ®ång huyÕt (“gia ph¶”); nh÷ng “thñ lÜnh” (“téc tröëng; thªm c¸c “chi tröëng”, nÕu lµ tröêng hîp hä lín); mét hÖ thèng t«n gi¸o (h×nh th¸i thê phông tæ tiªn, vµ nhµ thê hä); mét c¬ së kinh tÕ ®Ó nu«i döìng h×nh th¸i thê phông Êy (“ruéng hä”). Trong khu«n khæ lµng ViÖt cæ truyÒn, mµ nguyªn lý tËp hîp d©n cö lµ quan hÖ l¸ng giÒng nèi liÒn nh÷ng gia ®×nh nhá ®éc lËp lÉn nhau, vÊn ®Ò tÊt ph¶i ®Æt ra lµ: T¹i sao l¹i ®i nhen mét ngän löa “®· hÇu tµn”, khi mµ mét niÒm céng c¶m míi ®· ®Õn thay thÕ niÒm céng c¶m cò? Nãi mét c¸ch kh¸c, chÊt men céng c¶m dÊy lªn tõ quan hÖ ®ång huyÕt gi÷a nh÷ng ngöêi cïng hä cßn cã Ých g× cho tõng gia ®×nh nhá sèng vµ lao ®éng gi÷a nhiÒu gia ®×nh nhá kh¸c kh«ng nhÊt thiÕt cïng huyÕt thèng, thuéc ®Þa vùc cña ngâ, cña xãm, cña lµng? H¬n thÕ n÷a, ®èi víi cuéc sèng céng ®ång cña lµng m¹c cæ truyÒn, niÒm céng c¶m Êy cßn cã thÓ ®Î ra nh÷ng t¸c dông tÝch cùc nµo? Vµ tr¸i l¹i? §iÒu ta ®· nãi, nhöng cø ph¶i nh¾c l¹i, lµ lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, dï cßn ph¬i bµy mét sè dÊu tÝch c«ng x·, tõ l©u råi ®· lµ lµng m¹c bÞ tÝch hîp vµo chÕ ®é qu©n chñ, víi mét phÇn lín sè ruéng ®Êt ®· tö h÷u hãa, víi d©n cö ®· ph©n hãa thµnh nh÷ng giai cÊp vµ tÇng líp ®èi ®Çu nhau. M©u thuÉn, thöêng th× trÇm l¾ng, nhöng còng l¾m lóc béc ph¸t, diÔn ra gi÷a ®Þa chñ vµ bÇn n«ng t¸ ®iÒn, gi÷a phó «ng vµ cè n«ng lµm thuª. Kh«ng nh÷ng thÕ, t×nh tr¹ng ph©n t¸n cña quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt, céng víi c¸c ng«i thø trong th«n ®· “qu©n chñ hãa”, cßn ®Î ra bao m©u thuÉn phøc t¹p gi÷a c¸c phe ph¸i, nhö ®· cã dÞp bµn ®Õn. Còng t×nh tr¹ng Êy, céng víi ¸p lùc

254

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI d©n sè ngµy cµng t¨ng, l¹i lµ ®Çu mèi cña nhiÒu m©u thuÉn lÆt vÆt x¶y ra hµng ngµy gi÷a n«ng d©n lao ®éng vµ n«ng d©n lao ®éng: hiÖn töîng lÊn bê lÊn ruéng cña nhau, th¸o nöíc ruéng cña nhau..., c¶ nh÷ng cuéc c·i v· v« diÖn m¹o gi÷a c¸c bµ chñ hé ë kÕ cËn nhau, mµ lý do hÕt søc nhá nhÆt ®· ®öîc khÈu khÝ d©n gian tæng kÕt l¹i b»ng h×nh ¶nh “gµ nhµ nµy bíi bÕp nhµ kia”. Trong m¹ng löíi ch»ng chÞt v« vµn m©u thuÉn cña lµng ViÖt cæ truyÒn, tõng gia ®×nh nhá t×m thÊy ë tæ chøc hä, ë quan hÖ ®ång huyÕt, kh«ng ph¶i mét viÖn trî vËt chÊt, mµ mét chç dùa tinh thÇn, vµ ®«i khi chÝnh trÞ n÷a, nÕu trong hä cã ngöêi gi÷ chøc vô lín trong chÝnh quyÒn qu©n chñ: “Mét ngöêi lµm quan, c¶ hä ®öîc nhê”. Cø vËy, trong tõng lµng mét, cã thÓ cã nh÷ng hä to vµ hä bÐ, nh÷ng hä m¹nh vµ nh÷ng hä yÕu, nh÷ng “hä ®µn anh” vµ nh÷ng “hä ®µn em”. MÆt kh¸c, tæ chøc hä còng cã vai trß cña nã trong lÞch sö x©y dùng lµng míi ®Ó më réng diÖn tÝch canh t¸c trªn ®ång b»ng B¾c Bé. Nhãm ngöêi ®Çu tiªn bá quª qu¸n ra ®i lËp lµng míi trªn mét vïng ®Êt l¹ thöêng chØ gåm mét sè thµnh viªn cña mét hä: trong tröêng hîp nµy, t×nh c¶m hä hµng (®öîc nu«i döìng qua thêi gian l©u dµi b»ng h×nh th¸i thê phông tæ tiªn) ®Æc biÖt ph¸t huy hÕt t¸c dông tÝch cùc cña nã. Vai trß ®ã cña tæ chøc hä cßn ®Ó l¹i bao dÊu tÝch trong c¸c lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. Nhãm ngöêi “khai s¬n ph¸ th¹ch” cã c¬ së thµnh hä lín trong lµng míi: vÒ sau, thæ cö c¸c gia ®×nh thµnh viªn thöêng ¸p s¸t nhau, chiÕm vÞ trÝ trung t©m trªn khu ®Êt cö tró, häp thµnh “h¹t nh©n” trung t©m cña lµng míi. Ngoµi t¸c dông lÞch sö Êy ra, t«i chöa thÊy râ ®©u lµ vai trß tÝch cùc cña tæ chøc hä trong m©u thuÉn lµng m¹c. Tuy nhiªn, trong mét sè tröêng hîp hiÕm hoi nµo ®ã, nã cã thÓ gãp phÇn c©n b»ng l¹i lùc löîng gi÷a c¸c phe ph¸i trong lµng, nh»m gi¶m bít

255

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI søc tÊn c«ng cña nh÷ng ®Þa chñ vµ chøc dÞch tham lam nhÊt hay kh«ng? VÊn ®Ò cßn treo ®Êy. Cuèi cïng, dï tæ chøc hä cã thØnh tho¶ng cung cÊp mét chç dùa tinh thÇn cho tõng gia ®×nh nhá ®ang ph¶i ®ö¬ng ®Çu víi m©u thuÉn lµng m¹c, th× b¶n th©n nã ®· lµ mét c¸i tói chøa m©u thuÉn råi. Trong mét x· héi ®· ph©n hãa thµnh nhiÒu giai cÊp, nhiÒu tÇng líp, c¸c gia ®×nh nhá trong cïng mét hä ph¶i ®¶m ®ö¬ng, vµo cïng mét thêi ®iÓm, nh÷ng th©n phËn kinh tÕ vµ x· héi kh¸c nhau. M©u thuÉn giai cÊp chui vµo trong lßng tæ chøc hä, ®an xen rèi r¾m víi quan hÖ huyÕt thèng, khiÕn ngöêi trong cuéc ®«i khi còng kh«ng biÕt t×nh c¶m hä hµng dõng l¹i ë ®©u, vµ m©u thuÉn giai cÊp b¾t ®Çu tõ ®©u. Cuèi cïng, cã lÏ ph¶i “chó thÝch” thªm r»ng, b¶n th©n ngöêi ViÖt, ®Æc biÖt ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, thöêng g¸n cho tæ chøc hä mét vai trß quan träng h¬n nhiÒu, so víi nh÷ng g× võa nãi trªn ®©y. NÕu tin lêi cña hä, th× t«ng téc míi thËt lµ h¹t nh©n c¬ b¶n cña lµng m¹c, cña x· héi, lµ chç dùa tinh thÇn v÷ng ch·i vµ vÜnh h»ng cña tõng c¸ nh©n, trªn b×nh diÖn h÷u thøc, ®©y lµ mét mÆt hÕt søc thµnh khÈn cña ngöêi ViÖt, khi hä tù nhËn thøc vÒ hä. Nhöng ®Êy còng chÝnh lµ mét khÝa c¹nh cña c¸i gäi lµ “cÊu tróc h÷u thøc” Êy (®öîc cñng cè b»ng biÕt bao lý lÏ rót ra tõ c¸c tiÒn lÖ Trung Hoa)(23) mµ, vµo n¨m 1921, khi tiÕn hµnh cuéc c¶i c¸ch lµng x· ®Çu tiªn ë B¾c Bé, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ®· thiÕt ®Þnh cho mçi x· mét héi ®ång téc biÓu, thay thÕ thiÕt chÕ cæ truyÒn, - héi ®ång kú môc. Cuéc c¶i c¸ch Êy ®· thÊt b¹i, vµ s¸u n¨m sau, 1927, qua uèn n¾n l¹i, héi ®ång kú môc ®öîc t¸i lËp. Nhöng tõ nh÷ng thùc tiÔn nµo ®· n¶y sinh vÞ trÝ qu¸ ®¸ng mµ tæ chøc hä chiÕm lÜnh trong “cÊu tróc h÷u thøc” cña ngöêi ViÖt? Tröíc hÕt, cã thÓ g¸n vÞ trÝ Êy cho ¶nh höëng kÐo dµi qua

256

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hµng thÕ kû cña nÒn gi¸o dôc nhµ Nho, mét nÒn gi¸o dôc ®öîc cñng cè trªn b×nh diÖn t×nh c¶m bëi h×nh th¸i thê phông tæ tiªn, mµ ngöêi ViÖt tiÕn hµnh ®Òu kú, kh«ng nh÷ng trong tõng hä, tõng gia ®×nh nhá, mµ c¶ trong ph¹m vi toµn thÓ t«ng téc, t¹i nhµ thê hä. Sau n÷a, còng ph¶i tÝnh ®Õn vai trß thùc sù quan träng, trong sinh ho¹t lµng x·, cña mét sè hä ®Æc biÖt. §Æc ®iÓm cña nh÷ng “hä ®¹i khoa” nµy lµ bao gåm nhiÒu thµnh viªn ®ç ®¹t cao qua mét sè thÕ hÖ. NhiÒu ngöêi trong hä ®ç ®¹t cao, tÊt trong hä cã nhiÒu quan l¹i vµ nhiÒu ngöêi giµu cã (n¾m ®öîc nhiÒu ruéng ®Êt trong tay), nghÜa lµ cã ®ñ uy thÕ vµ tµi s¶n ®Ó ph¸t huy ¶nh höëng cña tËp thÓ t«ng téc trong sinh ho¹t lµng x·. Nãi nhö vËy, tÊt nhiªn kh«ng cã nghÜa r»ng thµnh viªn nµo cña hä ®¹i khoa còng lµ ngöêi ®ç ®¹t hoÆc cã nhiÒu tµi s¶n. Nhöng, mét khi mµ “mét ngöêi lµm quan, c¶ hä ®öîc nhê”, nhö ta ®· biÕt, th× mét thµnh viªn cña hä ®¹i khoa, dï b¶n th©n ch¼ng giµu cã hay ®ç ®¹t g×, l¹i nhê danh tiÕng cña t«ng téc mµ ®öîc xãm lµng kiªng nÓ, thËm chÝ e ng¹i (nÕu lµ mét tay l¾m tham väng), vµ tiÕng nãi cña anh ta gi÷a lµng x· còng cã thÓ ®¹t mét søc nÆng nhÊt ®Þnh. Mét ®Æc ®iÓm thø hai, hÖ qu¶ cña ®Æc ®iÓm thø nhÊt: v× ¶nh höëng cña gi¸o dôc nhµ Nho ®öîc nhÊn m¹nh trong hä ®¹i khoa, mµ h¹t nh©n tinh thÇn thöêng lµ mét bËc khoa b¶ng cã vai vÕ cao trong hä, nhöng kh«ng tho¸t ly khái xãm lµng, t×nh ®oµn kÕt trong hä, tuy kh«ng lo¹i trõ nh÷ng m©u thuÉn ngÊm ngÇm mµ ta ®· biÕt, vÉn ®öîc ®Ò rÊt cao, vµ mäi thµnh viªn cña hä tr×nh ra tröíc d©n cö cßn l¹i cña lµng x· h×nh ¶nh mét “mÆt trËn thèng nhÊt”, khiÕn mäi ngöêi ®· kiªng nÓ cµng kiªng nÓ thªm. Víi hai ®Æc ®iÓm trªn, hä ®¹i khoa ®ãng mét vai trß, tuy kh«ng ®öîc thiÕt chÕ hãa, nhöng thöêng rÊt to lín trong lµng, trong x·, ¶nh höëng ®Õn mäi quyÕt ®Þnh cña chÝnh quyÒn ë cÊp x·, nhÊt lµ khi mµ chÝnh quyÒn nµy chñ yÕu

257

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI n»m trong tay cña con em tËp thÓ t«ng téc Êy, vµ khi mµ nh÷ng bËc khoa b¶ng lín nhÊt trong tËp thÓ t«ng téc l¹i cã quan hÖ b¹n bÌ víi quan l¹i c¸c cÊp trong vïng. 3. TËp hîp ngöêi theo líp tuæi: Gi¸p NÕu nhö, trong lßng cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ngâ vµ xãm biÓu thÞ quan hÖ l¸ng giÒng, cßn hä nãi lªn quan hÖ huyÕt thèng, th× “gi¸p” (xem Phô lôc II) ph¶i ®öîc ®Þnh vÞ ®©u ®ã gi÷a hai cùc trªn. Nãi mét c¸ch kh¸c, kh«ng thÓ xÕp chóng vµo bÊt cø lo¹i nµo trong sè hai lo¹i quan hÖ do t¸c gi¶ cæ ®iÓn s¬ kÕt. Ch¼ng nh÷ng thÕ, nÕu ngâ, xãm vµ hä lµ nh÷ng c¬ cÊu biÓu hiÖn, nh÷ng c¬ cÊu næi mµng mµng trªn bÒ mÆt cña sinh ho¹t lµng m¹c, mµ ®a sè ngöêi lµng s½n sµng gi¶i thÝch ngay cho ta khung tæ chøc vµ c¸ch vËn hµnh, th×, tr¸i l¹i, gi¸p lµ mét c¬ cÊu cã phÇn Èn tµng, mét c¬ cÊu cè ý hay v« t×nh ch×m xuèng mét tÇng s©u h¬n cña cuéc sèng lµng m¹c, mµ diÖn m¹o, ranh giíi tæ chøc vµ c¸ch vËn hµnh kh«ng dÔ g× hiÖn lªn ngay, tõ buæi tiÕp xóc ®Çu tiªn, trong tÇm m¾t cña ngöêi ®i ®iÒn d·(24). Ch¼ng thÕ mµ, trong ng«n ng÷ hµng ngµy cña hä, ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé dÔ dµng ®¸nh ®ång gi¸p víi xãm, víi th«n,víi lµng... Trªn cöa miÖng cña hä, “ruéng xãm” nhiÒu khi chØ lµ ruéng gi¸p, hay, nãi cho ®óng h¬n, phÇn ruéng c«ng mµ lµng c¾t cho gi¸p, trong tröêng hîp diÖn tÝch c«ng ®iÒn qu¸ hÑp, kh«ng cho phÐp qu©n ph©n theo ®Çu ngöêi. “Th«n Thöîng” hay “Th«n H¹” thöêng ¸m chØ gi¸p Thöîng hay gi¸p H¹, “viÖc lµng” vµ “tr×nh lµng”, trong kh¸ nhiÒu tröêng hîp, l¹i cã nghÜa lµ viÖc gi¸p, lµ tr×nh víi gi¸p. Êy thÕ mµ gi¸p vÉn tham gia vµo c¬ chÕ vµ sinh ho¹t cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé nhö lµ mét thµnh phÇn sinh ®éng, kh«ng thÓ thiÕu, h¬n thÕ n÷a, nhö lµ mét ®éng lùc ®¸ng kÓ gãp phÇn lµm cho bé m¸y lµng x· quay ®Òu. Cã thÓ nãi r»ng ®©y còng lµ mét c¸i ®inh

258

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI (kh«ng dÔ nhËn ra ngay, nhöng vÉn lµ mét trong nh÷ng c¸i ®inh) cña bøc tranh toµn c¶nh. Nhöng, cô thÓ mµ nãi, gi¸p lµ c¸i g×? Gi¸p, tröíc hÕt, lµ mét h×nh thøc tæ chøc dµnh riªng cho nam giíi, trong khung c¶nh lµng ViÖt cæ truyÒn. Phô n÷ kh«ng vµo gi¸p. D©n cö nam cña bÊt cø lµng ViÖt nµo ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé ®Òu tù ph©n thµnh mét sè gi¸p, Ýt nhÊt còng hai gi¸p, thöêng lµ bèn, cã khi h¬n thÕ nhiÒu(25). Gia nhËp gi¸p nµy hay gi¸p kia cña lµng m×nh, ®iÒu ®ã kh«ng tïy thuéc ë së thÝch cña tõng ngöêi, mµ cã thÓ nãi lµ phô thuéc vµo “truyÒn thèng” lµng m¹c, bëi lÏ tö c¸ch thµnh viªn cña gi¸p cô thÓ nµy, hay gi¸p cô thÓ kia, lµ tö c¸ch cha truyÒn con nèi(26). Nhö vËy, bÊt cø ngöêi d©n quª ViÖt nµo ë mäi lµng B¾c Bé, miÔn lµ nam vµ kh«ng ph¶i míi ®Õn ngô cö, ®Òu sinh ra trong mét gi¸p nhÊt ®Þnh, vµ qua ®êi trong tö c¸ch thµnh viªn cña gi¸p Êy. §©y h¼n còng lµ mét biÓu hiÖn cña “th©n phËn con ngöêi” (mét th©n phËn vÜnh viÔn bÞ cè ®Þnh) trong khung cøng (mét c¶nh quan x· héi v¨n hãa tö¬ng ®èi ngöng ®äng cña lµng ViÖt cæ truyÒn, mét x· héi tiÒn c«ng nghiÖp cßn dung nh÷ng dÊu tÝch c«ng x·). Cµng ®i s©u vµo hîp thÓ vµ tæ chøc cña gi¸p, cµng thÊy râ th©n phËn Êy. Chóng ta ®· nãi r»ng kh«ng thÓ xÕp gi¸p vµo ph¹m trï quan hÖ l¸ng giÒng, mµ còng kh«ng thÓ xem nã nhö mét biÓu hiÖn cña quan hÖ huyÕt thèng, mÆc dÇu diÖn m¹o cña nã Ýt nhiÒu cã nh¾c nhë ®Õn hai lo¹i quan hÖ. Anh vµ t«i chung ngâ, chung xãm, nhöng hai ta cã thÓ lµ thµnh viªn cña hai gi¸p kh¸c nhau (trong cïng mét lµng). Ngöîc l¹i, anh kia vµ t«i cïng gi¸p, nhöng hai chóng t«i cã thÓ ë hai xãm kh¸c nhau (trong cïng mét lµng). Còng nhö thÕ, trªn b×nh diÖn quan hÖ hä hµng. TÊt nhiªn, kh«ng thiÕu g× nh÷ng tröêng hîp võa chung xãm võa chung gi¸p, hoÆc võa chung hä võa chung gi¸p. Vµ chÝnh nh÷ng tröêng

259

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hîp “chung” nµy sÏ lµm rèi r¾m vÊn ®Ò, mét khi ta thö suy nghÜ vÒ nguån gèc cña gi¸p. Nhöng ®ã lµ chuyÖn sÏ bµn sau. Trong khi chê ®îi, ®iÒu quan träng ®èi víi “th©n phËn con ngöêi” trong khu«n khæ tæ chøc gi¸p, l¹i kh«ng ph¶i lµ c¸i chung,mµ lµ c¸i “kh¸c”. Th©n phËn cña tõng c¸ nh©n trong lßng gi¸p kh«ng tïy thuéc ë vÞ trÝ mµ anh chiÕm lÜnh trªn b¶ng phæ hÖ cña mét hä, hay ë ®iÓm cö tró cña anh trªn ®Þa vùc lµng, ë chç anh cã ®¶m nhiÖm hay kh«ng mét chøc vô trong bé m¸y chÝnh quyÒn qu©n chñ, hay ë khèi löîng tµi s¶n anh cã trong tay. Th©n phËn Êy phô thuéc vµo líp tuæi. Nhö vËy, tæ chøc gi¸p ®Ò ra mét lo¹i quan hÖ ®Æc biÖt gi÷a ngöêi vµ ngöêi: quan hÖ tuæi t¸c. §Êy kh«ng h¼n chØ lµ ¶nh höëng thuÇn cña lÔ gi¸o nhµ Nho, nhö ta cã thÓ véi töëng. V× th¸i ®é ®Ò cao tuæi t¸c, vµ nhÊt lµ sù tån t¹i cña c¸c líp tuæi (thiÕt chÕ ®Ó ®Ò cao tuæi t¸c) vèn lµ ®Æc thï cña nhiÒu x· héi “cæ s¬”(27): c¸c x· héi thÞ téc (óc b¶n ®Þa, Anh ®iªng Mü ch©u...); nhÊt lµ mét sè x· héi n«ng nghiÖp s¬ khai trong ®ã cßn ®äng l¹i nhiÒu tµn dö cña chÕ ®é thÞ téc (ë Mªlanªdi, phÇn nµo ë ch©u Phi ®en...). Trong lßng gi¸p, thiÕt chÕ c¸c líp tuæi, hay, nãi cho ®óng h¬n, tµn dö cña nã, vËn hµnh nhö thÕ nµo, vµ ®Ó ®¹t môc ®Ých g×? Gi¸p, víi tö c¸ch lµ mét m«i tröêng x· héi ®Æc biÖt, kh¸c h¼n m«i tröêng x· héi tiÓu n«ng vµ “qu©n chñ hãa” bao quanh nã, còng lµ m«i tröêng tiÕn th©n. Cã ®iÒu lµ, ë ®©y, con ngöêi kh«ng tiÕn th©n b»ng c¸ch tÝch lòy cña c¶i vËt chÊt, tröíc tiªn lµ ruéng ®Êt, hay b»ng c¸ch ch¹y chät mét chøc vô chÝnh quyÒn, mét phÈm hµm do nhµ nöíc qu©n chñ ban cÊp, mµ tiÕn th©n b»ng tuæi t¸c. Vµ nh÷ng chøc tr¸ch mµ tõng ngöêi tuÇn tù ®¶m nhiÖm trong qu¸ tr×nh sinh ho¹t víi gi¸p ®öîc ng«n ng÷ c« ®äng vµ sinh ®éng cña d©n quª gép l¹i trong kh¸i niÖm “xØ töíc”, tøc töíc phÈm do r¨ng (nghÜa lµ tuæi t¸c) mang ®Õn, ®èi lËp víi

260

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “quan töíc”, töíc phÈm do bé m¸y quan l¹i cÊp. §Êy lµ nguyªn t¾c “träng xØ” khiÕn cho gi¸p mang mét diÖn m¹o ®Æc biÖt gi÷a mét n«ng th«n “qu©n chñ hãa” thöêng nhÊn m¹nh töíc phÈm. Néi mét ®Æc tÝnh Êy th«i cña gi¸p còng ®· gióp ta tho¸ng nhËn thÊy t¸c dông c¬ b¶n cña tæ chøc ®ã: t¹o ra mét thÕ b×nh ®¼ng nµo ®Êy, dï cã chªnh lÖch vÒ thêi gian, gi÷a ngöêi vµ ngöêi, trong mét x· héi tiÓu tö h÷u vµ “qu©n chñ hãa”, mµ b¶n chÊt kh«ng ph¶i lµ b×nh ®¼ng. Nhöng ta h·y dâi theo nh÷ng böíc ®öêng mµ mét thµnh viªn cña gi¸p ph¶i tr¶i qua tõ tuæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt. VÒ nguyªn t¾c, chó bÐ trai míi lät lßng ®öîc “vµo gi¸p” ngay. Trªn thùc tiÔn, bè chó ph¶i chê mét phiªn häp cña toµn gi¸p (hay cña riªng nh÷ng ngöêi cã tr¸ch nhiÖm trong gi¸p), biÖn mét lÔ män (thöêng lµ mét m©m cau, trÇu, röîu) mµ “tr×nh lµng” (nghÜa lµ tr×nh gi¸p, nhö ta ®· biÕt) cho con m×nh, sau ®ã, tªn chó bÐ míi ®öîc ghi vµo sæ bé cña gi¸p (còng gäi lµ “sæ nh©n danh”). Nãi theo ng«n ng÷ thêi nay, mét khi ®· ®¨ng ký, chó ta trë nªn mét thµnh viªn dù bÞ cña gi¸p. Vµ, víi tö c¸ch Êy, lín lªn mét tÝ chó ta cã thÓ theo cha ®Õn cuéc häp cña gi¸p, chñ yÕu ®Ó dù cç bµn, mµ thöêng lµ kh«ng bÞ b¾t buéc ph¶i ®ãng gãp nhö ngöêi lín. Trong tröêng hîp chó v¾ng mÆt (v× cßn bÐ qu¸, ch¼ng h¹n), sau b÷a ¨n céng c¶m, ngöêi ta trao cho bè mang vÒ cho chó mét “gãi phÇn”, tøc phÇn tiÖc chó cã quyÒn höëng, thöêng chØ lµ danh nghÜa töîng tröng. Chó bÐ ®· trë thµnh mét thanh niªn 18 tuæi. Anh l¹i ph¶i tr×nh lµng mét lÇn n÷a ®Ó ®öîc “lªn ®inh”, hay “lªn tr¸ng”. Tõ nay, anh lµ “®inh”, lµ “tr¸ng”, hay “®inh tr¸ng” tøc “trai” (mµ ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé tröíc kia ph¸t ©m thµnh “giai”), hay “trai lµng” (“giai lµng”), thËm chÝ “trai ®inh” (“giai ®inh”). Lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña gi¸p, tõ nay anh cã mét vÞ trÝ nhÊt

261

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Þnh trong hÖ thèng c¸c cÊp bËc cña tæ chøc Êy, mµ biÓu hiÖn cô thÓ lµ mét chç ngåi trªn mét chiÕu nhÊt ®Þnh qua mçi kú häp gi¸p, dï häp ®Ó bµn b¹c, hay ®Ó ¨n uèng. Cßn ngåi ë “chiÕu döíi” th«i, nhöng anh biÕt tröíc r»ng vÞ trÝ Êy sÏ dÇn dÇn ®öîc n©ng lªn tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c, theo ®µ cña tuæi t¸c: tuÇn tù lªn c¸c “chiÕu trªn”, ®Ó, cuèi cïng, ngåi trªn “chiÕu c¸c cô”. §· höëng quyÒn lîi, th× ph¶i cã nghÜa vô, tröíc hÕt lµ nghÜa vô ®ãng gãp tiÒn g¹o cho gi¸p mçi khi cã lÔ l¹t, råi n÷a lµ phôc vô trong nh÷ng chøc n¨ng khiªm tèn nhÊt qua c¸c dÞp ®ã (lµm lîn, ®å x«i, nÊu nöíng, böng m©m...). Ta sÏ thÊy r»ng c¸c chøc n¨ng phôc vô tËp thÓ Êy còng sÏ ®öîc n©ng cao dÇn theo tuæi t¸c. Mét ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh ngay, ®Ó nªu râ mèi liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a lµng vµ gi¸p, gi÷a “viÖc lµng” vµ “viÖc hµng gi¸p” (mµ ngöêi ta nhiÒu khi còng gäi mét c¸ch kh«ng ph©n biÖt “viÖc lµng): ®inh tr¸ng kh«ng chØ lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña gi¸p, mµ qua tö c¸ch nµy tù nhiªn thµnh “d©n lµng” chÝnh thøc, ®ång thêi chÝnh thøc lµ d©n cña Vua, cña nöíc: nh÷ng tªn gäi kÐp “trai ®inh”, vµ “®inh tr¸ng”, qua nghÜa ®en cña tõ ®¬n, còng nãi lªn ®iÒu ®ã: “trai” vµ “tr¸ng” biÓu thÞ tö c¸ch tuæi t¸c, cßn “®inh” th× tö c¸ch c«ng d©n. Lµ d©n, anh b¾t ®Çu cã quyÒn lîi, mµ quyÒn lîi lín nhÊt lµ ®öîc lµng x· ph©n cho mét “®Çu ruéng c«ng”, hay “khÈu phÇn ruéng c«ng”, qua mçi lÇn ®Þnh kú ph©n c«ng ®iÒn c«ng thæ (theo nguyªn t¾c, nÕu kh«ng h¼n lµ trªn thùc tiÔn, cø ba n¨m mét lÇn). Ruéng c«ng anh ®öîc “¨n” vèn thuéc quyÒn së h÷u tËp thÓ cña lµng, nhöng döíi chÕ ®é qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn, nã ®öîc xem lµ thuéc quyÒn së h÷u tèi cao cña nhµ nöíc, dï chØ v× “döíi trêi lµ ®Êt nhµ vua”, nhö ngöêi ta thöêng nãi. Cho nªn, qua ®ã, chÝnh anh l¹i trùc tiÕp ®öîc höëng “¬n vua léc nöíc”, vµ, ë ®©y, hai ch÷ “lµng nöíc”, trªn cöa miÖng cña ngöêi n«ng d©n, kh«ng chØ nãi lªn mèi g¾n bã cña hä víi quª

262

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hö¬ng xø së nãi chung mµ bçng mang thªm mét hµm nghÜa cô thÓ: lµng ®öîc g¾n chÆt vµo nöíc, trªn b×nh diÖn quyÒn lîi trùc tiÕp nhÊt cña hä. Nhöng, ®öîc ¬n th× ph¶i tr¶ ¬n. Lµ d©n cña lµng nöíc, ®inh tr¸ng bÞ buéc ph¶i g¸nh v¸c Ýt nhÊt lµ ba nhiÖm vô lín ®èi víi nhµ nöíc qu©n chñ: “®ãng thuÕ”, “®i phu”, “®i lÝnh”. §èi víi c¶ ba nhiÖm vô Êy, bé m¸y chÝnh quyÒn trùc tiÕp víi d©n lµng x· cã tr¸ch nhiÖm ®èc thóc vµ kiÓm so¸t tõng ngöêi d©n thi hµnh, cã thÓ viÖn ®Õn mét sè biÖn ph¸p cöìng bøc nÕu cÇn. LÇn nµy, hai ch÷ “lµng nöíc” l¹i chuyÓn t¶i mét hµm nghÜa n÷a, còng cô thÓ, nhöng ®èi nghÞch: b¹o lùc cña nhµ nöíc chuyªn chÕ. Nhöng vÊn ®Ò ®ang lµm chóng ta quan t©m kh«ng chØ lµ quan hÖ gi÷a lµng vµ nöíc, mµ tröíc hÕt lµ dÊu nèi gi÷a gi¸p vµ lµng nöíc. VÒ mÆt nµy, chóng ta ®· thÊy r»ng ngöêi con trai ®Õn tuæi tröëng thµnh ®öîc c«ng nhËn lµ d©n cña lµng nöíc ngay trong lßng gi¸p. Cã thÓ thªm r»ng, c¶ trong viÖc quan träng nhö qu©n ph©n c«ng ®iÒn c«ng thæ, gÆp tröêng hîp nµo mµ diÖn tÝch qu¸ h¹n hÑp kh«ng cho phÐp c¾t thµnh khÈu phÇn cho tõng ngöêi ®öîc ¨n (mét t×nh tr¹ng kh«ng qu¸ hiÕm trªn ®ång b»ng B¾c Bé), th× bé m¸y chÝnh quyÒn trùc tiÕp víi d©n lµng x· nhiÒu khi xö lý nhö sau: giao c¸c kho¶ng nguyªn cho tõng gi¸p, ®Ó mçi gi¸p tù gi¶i quyÕt lÊy víi c¸c thµnh viªn cña m×nh, thöêng lµ b»ng c¸ch “b¸n” (víi nghÜa: cho thuª) sè ruéng Êy ®i, råi dïng tiÒn thu ®öîc mµ ®ãng thuÕ th©n cho ®inh tr¸ng trong gi¸p, cßn thõa bao nhiªu th× bá vµo quü gi¸p. Vµ cuèi cïng, cuèi cïng nhöng râ rµng lµ ®¸ng löu ý nhÊt, ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng chÝnh cña m×nh, nghÜa lµ ®Ó ®èc thóc d©n lµng x· lµm trßn nhiÖm vô cña hä ®èi víi nhµ nöíc qu©n chñ (®ãng thuÕ, ®i phu, ®i lÝnh), vµ ®Ó ®iÒu hßa cuéc sèng cña lµng x· mµ hä cã tr¸ch nhiÖm qu¶n lý, ®iÒu hßa b»ng mét sè biÓu hiÖn tinh thÇn (tröíc hÕt lµ tæ chøc

263

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI héi lÔ), th× chÝnh quyÒn c¬ së rÊt cÇn ®Õn sù trî lùc cña c¸c gi¸p. Cßn nhö trî lùc ®Õn møc nµo vµ b»ng c¸ch nµo, th× ®iÒu ®ã cßn phô thuéc vµo tõng tröêng hîp, tõng c«ng viÖc cô thÓ, sÏ cßn cã dÞp quay l¹i vÊn ®Ò nµy mét c¸ch dµn tr¶i h¬n. Tõ khi lªn ®inh, cho ®Õn tröíc tuæi 49-50, tïy thø tù, tªn m×nh ®öîc ghi trªn sæ nh©n danh, tõng thµnh viªn chÝnh thøc cña gi¸p lÇn löît ®¶m nhiÖm chøc tr¸ch ngµy cµng t¸c ®éng mét c¸ch trùc tiÕp ®Õn sinh ho¹t cña gi¸p: c¸c «ng “lÒnh” (cã lÏ b¾t nguån tõ ch÷ lÖnh), hay “quan lÒnh”, vÒ nguyªn t¾c, lµ nh÷ng ngöêi thi hµnh lÖnh cña vÞ cÇm ®Çu gi¸p (vµ c¸c b« l·o trong gi¸p), nhöng, trong nhiÒu tröêng hîp, l¹i ®Æc tr¸ch viÖc chuÈn bÞ lÔ l¹t vµ cç bµn; «ng “thö ký” hay “m·i biÖn”, lµ ngöêi gi÷ sæ s¸ch cña gi¸p; «ng “®¨ng cai” hay “c©u ®ö¬ng”, còng gäi lµ “cai gi¸p” thËm chÝ “cai ®¸m”, «ng ®¸m”(28) lµ vÞ cÇm ®Çu gi¸p, hoÆc, nã cho võa ph¶i h¬n, ngöêi ®¹i diÖn cña gi¸p. LÒnh kh«ng ph¶i chØ cã mét ngöêi: sè löîng lÒnh thay ®æi tïy tËp qu¸n ®Þa phö¬ng, vµ thöêng ®öîc ph©n chia ra nhiÒu nhãm, mçi nhãm cã chøc n¨ng riªng trong nhiÖm vô chung, thµnh viªn nµo cña gi¸p còng lÇn löît tr¶i qua tÊt c¶ c¸c nhãm tõ thÊp lªn cao. Mét vÝ dô tö¬ng ®èi phæ biÕn. ChÝn «ng lÒnh ®öîc ph©n thµnh ba “bµn” (nghÜa ®en: m©m): bµn c¸c “lÒnh ba” lo nÊu nöíng cç bµn; bµn c¸c “lÒnh hai” lo mua b¸n lÔ vËt; c¶ hai ®Òu böng m©m vµ chia phÇn trong b÷a cç; cßn bµn c¸c “lÒnh nhÊt” th× c¾t ®Æt c«ng viÖc vµ tr«ng nom chung. Ai ai trong gi¸p còng tõng lµ lÒnh ba, tröíc khi lªn lÒnh hai, råi lÒnh nhÊt, thêi gian ë trong mçi bµn lµ mét n¨m. Dï tö¬ng ®èi phæ biÕn, ®©y ®ö¬ng nhiªn chØ lµ mét trong nh÷ng khu«n mÉu cã thÓ gÆp trªn thùc ®Þa; chø kh«ng ph¶i lµ khu«n mÉu duy nhÊt; ®Þa phö¬ng nµo vèn cã tËp qu¸n nÊy. Ngay mét ch÷ “bµn” còng ®· cã thÓ bao hµm nhiÒu néi dung kh¸c nhau råi, tïy tõng tröêng hîp cô thÓ.

264

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Trong vÝ dô nªu trªn, nã chØ liªn quan ®Õn chøc lÒnh, vµ mçi bµn lµ mét nhãm lÒnh. Nhöng, còng cã n¬i néi dung cña nã ®öîc më réng, bao gåm kh«ng chØ lÒnh, mµ c¶ ®inh tr¸ng th«ng thöêng, thËm chÝ c¶ b« l·o n÷a. Cã c¶ th¶y n¨m bµn ch¼ng h¹n trong tõng gi¸p: bµn nhÊt gåm bèn vÞ b« l·o cao tuæi nhÊt trong gi¸p; bµn nh× gåm bèn «ng lÒnh lo viÖc chung cña gi¸p; ba bµn cßn l¹i, gåm mçi bµn bèn ®inh thöêng phô viÖc cho bµn nh×, kÓ c¶ trong viÖc lµm cç bµn, vµ nhiÒu khi chØ lµ tay ch©n cho c¸c vÞ trong hai bµn trªn sai ph¸i(29). Tuy nhiªn, c¸i chÝnh trong vÊn ®Ò ®ang bµn vÉn kh«ng ph¶i lµ khu«n mÉu tæ chøc cô thÓ. Dï cã biÕn ®éng ®Õn mÊy theo tËp qu¸n tõng lµng, th× khu«n mÉu nµo còng tu©n thñ mét qui t¾c chung, nhö chóng ta ®· biÕt, nhöng vÉn muèn nh¾c l¹i ë ®©y ®Ó nhÊn m¹nh: tÊt c¶ nh÷ng chøc tr¸ch kh¸c nhau, tõ bµn döíi lªn bµn trªn, ®Òu lµ nh÷ng chÆng tiÕn th©n mµ mçi thµnh viªn cña gi¸p ®Òu b¾t buéc ph¶i tr¶i qua tröíc tuæi giµ. KÓ c¶ chøc ®¹i diÖn cña gi¸p. Nh©n vËt nµy kh«ng mang trªn diÖn m¹o Ýt nÐt nµo cña mét vÞ thñ lÜnh cã ®Æc quyÒn, ®Æc lîi. Lµ mét chÆng ®öêng tiÕn th©n, tö c¸ch ®¹i diÖn gi¸p ®ång thêi lµ mét bæn phËn, còng nhö tö c¸ch lÒnh ë c¸c bµn. Nã lµ mét vinh dù, mµ kh«ng ai, ®Õn phiªn m×nh, l¹i t×m c¸ch trèn tr¸nh. Nhöng nã còng lµ mét g¸nh nÆng, dï ngöêi ®ö¬ng sù chØ ph¶i chÞu ®ùng trong mét n¨m. Trong mét tröêng hîp, cã lÏ lµ cùc h¹n, mµ t«i ®· gÆp trªn thùc ®Þa qua ®iÒu tra håi cè, mçi lÇn tÕ lín hµng x·, ngöêi ®¨ng cai ph¶i ®ãng gãp cña riªng nhµ m×nh (vµo khèi lÔ vËt do toµn gi¸p cung øng) hai kho¶n lín nhö sau: mét con lîn nÆng tõ mét t¹ trë lªn, vµ 244 chiÕc b¸nh dÇy, chiÕc nµo còng to b»ng nöa khay trµ. §ã lµ chöa nãi ®ãng gãp b»ng cña riªng nhµ m×nh trong c¸c dÞp cóng b¸i nhá h¬n r¶i ra quanh n¨m. H¬n thÕ n÷a, tröíc mçi dÞp tÕ lÔ lµng x· vµ hµng gi¸p, dï to, dï nhá, khèi

265

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lÔ vËt mµ toµn gi¸p ph¶i chung nhau g¸nh v¸c thöêng do ngöêi ®¨ng cai øng tröíc, sau lÔ «ng ta míi dÇn dÇn thu l¹i phÇn ®ãng gãp cña tõng ngöêi. Trªn bèi c¶nh nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng cña ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé tröíc ®©y, ®èi víi mét n«ng d©n kh¸ gi¶, nh÷ng kho¶n tiÒn kÓ trªn ®· ®ßi hái mét cè g¾ng rÊt lín råi. Cßn ®èi víi ngöêi n«ng d©n nghÌo, th× ®Êy lµ mét tai v¹. §· thÕ, ngöêi ®¨ng cai kh¸ lµ bËn rén, cã lóc kh«ng cßn ®ñ thêi giê ®Ó qu¸n xuyÕn nhiÖm vô chñ gia ®×nh cña m×nh n÷a, kh«ng nh÷ng v× c«ng viÖc néi bé hµng gi¸p (héi häp, lÔ l¹t, ¨n uèng), mµ cßn bëi lÏ «ng thay mÆt c¶ gi¸p (tøc mét bé phËn cña d©n lµng) trong hÇu hÕt mäi quan hÖ gi÷a bé m¸y lý dÞch víi toµn bé d©n lµng (chia ruéng ®Êt c«ng, bæ thuÕ, b¾t phu, b¾t lÝnh, cóng b¸i ë nÊc lµng x·). Riªng chøc tr¸ch thö ký cña gi¸p, bëi kh¶ n¨ng ®Æc biÖt mµ mäi ngöêi ®ßi hái ë nã (biÕt ch÷, biÕt tÝnh to¸n, nhanh nhÑn), kh«ng thÓ lu©n phiªn theo thø tù ghi trªn trong sæ nh©n danh, vµ nhiÖm kú cña nã còng kh«ng thÓ h¹n chÕ ë møc mét n¨m. Trªn dßng c¶i tiÕn th©n phËn tuÇn tù theo vßng n¨m, ®«i khi còng cã tröêng hîp mét c¸ nh©n ®· ®Õn tuæi giµ mµ chöa cã dÞp tr¶i qua trong lßng gi¸p tÊt c¶ c¸c nÊc thang ®· ®öîc tËp qu¸n ®Þa phö¬ng cè ®Þnh, vÝ nhö chöa kÞp gi÷ chøc tr¸ch ®¹i diÖn gi¸p tröíc khi lªn l·o. Nhöng lý do cña chuyÖn kh«ng may Êy hoµn toµn kh«ng liªn quan g× ®Õn hÖ téc thuéc, ®Þa vÞ sang hÌn, giµu nghÌo, hay ®Þa ®iÓm cö tró cña ngöêi trong cuéc, mµ phô thuéc, nhö ta ®· biÕt, vµo thø tù ghi tªn trong sæ nh©n danh: mét thøc tù chØ liªn quan ®Õn tuæi t¸c. Cã lÏ còng nªn ngoÆc thªm vµo ®©y hiÖn töîng “®ång niªn”. T«i cïng c¸c anh A, B, C sinh ra cïng mét n¨m, cã thÓ ®öîc tr×nh lµng cïng mét dÞp, lªn ®inh, lµm lÒnh ®Òu cã nhau, chóng t«i ®èi víi nhau, lµ “b¹n ®ång niªn”. Gi÷a c¸c b¹n ®ång niªn, thöêng nÈy në mét mèi t×nh th©n

266

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ¸i ®Æc biÖt, t×nh c¶m nèi liÒn nh÷ng con ngöêi mµ th©n phËn x· héi ®öîc ®¸nh dÊu bëi mét nhÞp ®iÖu tiÕn th©n chung: “t×nh ®ång niªn”. Mèi t×nh Êy, t¹i nhiÒu ®Þa phö¬ng, l¹i dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn cña c¸c “héi ®ång niªn”, trong ®ã b¹n bÌ cïng tuæi trong mét gi¸p tËp häp l¹i chñ yÕu ®Ó chÌ chÐn víi nhau, vµ qua ®ã mµ cµng th¾t chÆt h¬n n÷a t×nh ®ång niªn. Còng v× ®ång niªn mµ, cïng n¨m nay A, B, C vµ t«i ®Òu mÊp mÐ thêi ®iÓm lªn gi÷ chøc tr¸ch ®¹i diÖn gi¸p, nhöng, trong sè bèn ngöêi chóng t«i, chØ mét ®öîc ®¨ng cai n¨m nay: ®ã lµ ngöêi mµ tªn ghi trªn sæ nh©n danh ®øng tröíc tªn ba ngöêi kia. §· thÕ, chóng t«i l¹i ngÉu nhiªn r¬i vµo mét tröêng hîp ®Æc biÖt: sang n¨m, bèn chóng t«i ®Òu ®Õn tuæi trë thµnh b« l·o, vµ nhö thÕ lµ cã ba ngöêi kh«ng ®öîc dÞp gi÷ chøc ®¹i diÖn gi¸p mét lÇn trong ®êi m×nh. KÓ ra, còng ®¸ng tiÕc. Nhöng, kh«ng hÒ g×. V× thay mÆt cho gi¸p lµ mét c«ng viÖc bËn rén l¾m, nhö ta ®· biÕt, vµ tèn kÐm n÷a. Ch¼ng thÕ mµ, khi tr×nh lµng ®Ó ®¨ng ký tªn con m×nh vµo sæ bé cña gi¸p cïng mét dÞp víi con c¸i cña nhiÒu ngöêi kh¸c, cã tröêng hîp ngöêi bè nghÌo lo xa cè t×nh nhöêng cho mét ®øa trÎ sinh sau vµi h«m ®öîc ghi tªn tröíc con m×nh. V¶ ch¨ng, lµm ®¹i diÖn gi¸p chöa ph¶i lµ vinh dù tèi cao cña mét ®êi ngöêi. Vinh dù thuéc vÒ c¸c b« l·o hµng gi¸p. Trong ®a sè c¸c tröêng hîp, 49-50 lµ tuæi “lªn l·o” “lªn b«”. §óng ra lµ 50. Nhöng v× mét nçi mª tÝn phæ biÕn b¾t nguån tõ thuËt tö vi Trung Hoa (tuæi 49-53 ®öîc xem lµ nh÷ng n¨m mµ con ngöêi cã nhiÒu kh¶ n¨ng tõ gi· câi ®êi), cho nªn tËp qu¸n cña nhiÒu lµng cho phÐp lïi h¹n lªn l·o sím ®i mét n¨m, ®Ó cho ngöêi ®ö¬ng sù ch¾c ch¾n höëng ®öîc niÒm vinh dù Êy. Mét niÒm vinh dù ®Ých thùc, niÒm vinh dù tèi chung cña mét ®êi ngöêi. ChÝnh v× quan niÖm nhö vËy, mµ, ë mét sè lµng giµu cã, lÖ lµng buéc ngöêi lªn l·o ph¶i “khao väng”, dï chØ khao hµng gi¸p. Cßn nhö ë n¬i nµo cã bËc “thöîng l·o”, còng gäi lµ “cô thöîng” (tõ 70 tuæi trë lªn), th× ph¶i khao väng

267

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI to, kh«ng chØ theo hµng gi¸p, mµ khao hµng x·. “Lªn l·o” chØ lµ mét trong hai thµnh ng÷ ®ång nghÜa. Ngöêi ta cßn nãi (vµ hay nãi) “ra l·o” n÷a. §éng tõ “ra”, trong tröêng hîp ®ang bµn, thùc giµu ý nghÜa, “Ra” ®©y lµ ra khái “viÖc lµng viÖc nöíc”, v× tuæi giµ lµ tuæi ®öîc nghØ ng¬i sau mét cuéc ®êi phôc vô tËp thÓ qua c¸c bËc thang chøc tr¸ch trong gi¸p: ®ã lµ néi dung cña c©u phö¬ng ng«n “xuÊt l·o v« sù” hay khÈu ng÷ “mò ni che tai”. C¸c “l·o” hay c¸c “b«”, thöêng gäi chung lµ “c¸c cô”, ®öîc c¶ gi¸p, c¶ lµng träng väng, ë gi¸p th× ngåi chiÕu trªn, ra lµng thöêng còng vËy, nhöng kh«ng cßn ®Æc tr¸ch c«ng viÖc cô thÓ g× trong gi¸p, chØ cßn ®ãng vai mét thø cè vÊn (thöêng lµ töîng tröng) n÷a th«i: ®Þnh lµm viÖc g×, ngöêi ®¹i diÖn gi¸p ph¶i “tr×nh c¸c cô” tröíc c¸i ®·. Trªn b×nh diÖn thùc tÕ, ý ®å ®· c©n nh¾c cña ngöêi ®¹i diÖn gi¸p, céng víi quyÕt ®Þnh cña cuéc häp hµng gi¸p, míi thùc sù cã gi¸ trÞ. Tr×nh c¸c cô tröíc, ngöêi ®¹i diÖn gi¸p chØ lµm trßn bæn phËn tinh thÇn ®èi víi nh÷ng bËc ®· ®i tröíc m×nh vµ toµn gi¸p trªn con ®öêng chung cña th©n phËn con ngöêi, ®ång thêi, khi cÇn thiÕt, cã thÓ sö dông uy tÝn cña c¸c cô nhö mét ¸p lùc nµo ®Êy ®èi víi cuéc häp hµng gi¸p. Mét chi tiÕt ®¸ng löu ý: ®· kh«ng cßn gi÷ chøc tr¸ch cô thÓ ®èi víi tËp thÓ, th× kh«ng cßn ®öîc b¶o löu quyÒn lîi cô thÓ n÷a. C¸c cô ®öîc gi¶i phãng khái mäi c«ng viÖc phôc vô cho gi¸p, khái mäi ®ãng gãp cho gi¸p, ®ång thêi còng kh«ng cßn bæn phËn víi lµng nöíc; tõ nay, c¸c cô, víi tö c¸ch d©n lµng, ®öîc miÔn ®ãng söu, tøc thuÕ th©n; miÔn ®i phu; miÔn ®i lÝnh. Nhöng, còng chÝnh v× thÕ mµ c¸c cô bÞ töíc mÊt quyÒn lîi s¸t söên nhÊt cña ngöêi n«ng d©n: b¾t ®Çu tõ lÇn qu©n ph©n c«ng ®iÒn c«ng thæ tiÕp sau kú lªn l·o cña m×nh, tõng cô kh«ng cßn ®öîc chia mét ®Çu ruéng c«ng cña lµng n÷a. Nhö vËy, qu¶ thùc khã lßng nãi ®Õn sù tån t¹i cña l·o

268

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI quyÒn ®Ých thùc trong x· héi n«ng th«n ViÖt tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®Æc biÖt lµ ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. Lßng kÝnh träng tÊt yÕu trong mäi x· héi cæ truyÒn ®èi víi tuæi t¸c (dï cho, ë ®©y, nã ®öîc nhÊn m¹nh thªm bëi ¶nh höëng cña gi¸o dôc nhµ Nho), vai trß cè vÊn tinh thÇn mµ c¸c b« l·o ®¶m nhiÖm thay v× chøc tr¸ch cô thÓ trong bé m¸y cña gi¸p, vµ nhÊt lµ viÖc c¸c cô ph¶i tõ bá quyÒn lîi thiÕt th©n cña mäi n«ng d©n ®èi víi ruéng c«ng, tÊt c¶ nh÷ng thùc tiÔn ®ã kh«ng höíng chóng ta liªn töëng ®Õn c¸i “thöîng viÖn” tèi öu cña c«ng x· n«ng th«n xöa, t«i muèn nãi héi ®ång b« l·o. H·y ®èi chiÕu víi bé phËn l·nh ®¹o mét lµng Bana ë B¾c T©y Nguyªn ch¼ng h¹n, n¬i c«ng x· n«ng th«n cßn ®öîc b¶o löu kh¸ nguyªn vÑn c¸ch ®©y chöa l©u. ¤ng “®¬m pl©y” (gèc lµng), thuéc dßng dâi cña ngöêi xöa kia ®· lËp ra lµng, ®óng lµ mét thñ lÜnh cña x· héi Bana cæ truyÒn, nhöng, ë vÞ trÝ Êy, «ng kh«ng höëng mét ®Æc quyÒn nµo, mµ chØ cã võa ®ñ quyÒn h¹n ®Ó cïng tËp thÓ c¸c “kr· pl©y” (giµ lµng), gåm nh÷ng d©n lµng cao niªn nhÊt, ®¹i diÖn cho c¸c hé, xö kiÖn theo tËp qu¸n, vµ trong nh÷ng tröêng hîp nghiªm träng (chiÕn tranh, dêi lµng...), th× ®Ó thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh héi nghÞ toµn d©n häp t¹i nhµ chung cña lµng(30). C¸c b« l·o ViÖt sinh ho¹t trong c¸c gi¸p ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé hoµn toµn kh«ng cã tiÕng nãi quyÕt ®Þnh cña c¸c giµ lµng Bana: ý kiÕn cña hä, nÕu cã, rÊt ®öîc tr©n träng, nhöng chØ lµ ®Ó tham kh¶o. NÕu cã mét thêi nµo ®Êy l·o quyÒn tõng tån t¹i trong x· héi ViÖt döíi mét d¹ng hoµn chØnh th×, cã lÏ tõ l©u råi tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, nã chØ cßn ®Ó l¹i mét håi quang yÕu ít trong tËp qu¸n lªn l·o cña lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. L·o quyÒn, thiÕt chÕ tù nhiªn cña c«ng x· n«ng th«n xöa, kh«ng cßn t¸c dông g× trong mét n«ng th«n ®· “qu©n chñ hãa”, vµ ®öîc chÕ ®é qu©n chñ uèn n¾n, c¶i t¹o, ®Õn møc biÕn d¹ng h¼n cho phï

269

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hîp víi quyÒn lîi cña nã. Tãm l¹i, tõ tuæi s¬ sinh, khi míi ®öîc tr×nh lµng lÇn ®Çu ®Ó trë nªn mét thµnh viªn dù bÞ cña gi¸p, råi khi ®· lªn ®inh vµ tuÇn tù tr¶i qua c¸c nÊc thang kh¸c nhau cña bËc nµy, råi n÷a lµ lªn l·o, cho ®Õn lóc nh¾m m¾t, ngöêi nam n«ng d©n ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé sèng vµ tröëng thµnh dÇn trong khu«n khæ mét gi¸p; cã tröêng hîp cßn höëng quyÒn lîi thiÕt th©n nhÊt, - ruéng c«ng cña lµng, qua bµn tay trung gian cña gi¸p; céng c¶m víi toµn thÓ d©n lµng qua nghi lÔ céng ®ång lµng x·, mµ tõng ngöêi mét tham gia trong khung c¶nh cña gi¸p m×nh; nh×n thÕ giíi cña m×nh, thÕ giíi lµng m¹c, Ýt nhiÒu qua cöa sæ cña tæ chøc gi¸p. Vµ nÕu c¸c bËc nèi tiÕp nhau mµ tõng cuéc ®êi ph¶i tr¶i qua trong lßng gi¸p qu¶ lµ dÊu tÝch mê nh¹t cña thiÕt chÕ c¸c líp tuæi cßn sãt l¹i tõ thêi viÔn cæ (nhö t«i gi¶ thiÕt), th× hai lÇn tr×nh lµng, cïng víi hai lÇn khao väng khi lªn l·o vµ lªn cô thöîng, h¼n lµ håi ©m xa x«i cña nh÷ng lÔ chuyÓn tiÕp(31) nh»m tuÇn tù n©ng con ngöêi tõ líp tuæi thÊp h¬n lªn líp tuæi cao h¬n. Mèi céng c¶m cao do sinh ho¹t hµng gi¸p t¹o ra gi÷a nh÷ng ngöêi n«ng d©n tö h÷u chung sèng víi nhau trªn m¶nh ®Êt hÑp cña mét lµng, mét x· ®· “qu©n chñ hãa” vµ ¶o väng b×nh ®¼ng còng dÊy lªn tõ ®Êy, cßn ®öîc nhÊn m¹nh bëi tËp tôc “hËu gi¸p”, tøc cóng hËu vµo gi¸p, hÖt nhö hËu chïa, hËu ®×nh, hËu xãm, hËu ngâ, mµ ta ®· biÕt. Nhöng vÊn ®Ò lý thó nhÊt chöa ph¶i lµ kiÓm xem gi¶ thuyÕt trªn cã thùc sù øng víi hiÖn thùc ®· qua kh«ng, mµ lµ thö tr¶ lêi c©u hái sau ®©y: T¹i sao lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, míi c¸ch ®©y trªn ba mö¬i n¨m th«i (ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m), vÉn chøa chÊp ®öîc trong c¬ cÊu tæ chøc cña nã nh÷ng tµn dö ®äng l¹i tõ mét qu¸ khø xa x«i ®Õn nhö vËy? H¬n thÕ n÷a, nh÷ng tµn dö ®ã (h¼n ®· nguéi

270

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI l¹nh nhiÒu) cßn g©y ®öîc t¸c dông trî lùc ®Õn ®©u cho mét x· héi n«ng th«n ®· “qu©n chñ hãa”, råi ng¾c ngo¶i döíi chÕ ®é tö b¶n kiÓu thuéc ®Þa, mµ vÉn chöa cam t©m chÞu gi¶i thÓ h¼n? §Ó tr¶ lêi hai c©u hái Êy, hay, nãi cho s¸t h¬n, hai vÕ cña mét c©u hái chung, ph¶i quan s¸t bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¸c x·, tøc ë c¬ së, tröíc tiªn trong diÖn m¹o tÜnh t¹i cña nã, sau n÷a qua biÓu hiÖn n¨ng ®éng, nghÜa lµ trong cung c¸ch vËn hµnh cña nã. Bëi v× tæ chøc gi¸p chÝnh lµ c«ng cô mµ chÝnh quyÒn qu©n chñ sö dông ®Ó ®ôc qua líp vá dµy cña tõng tÕ bµo lµng m¹c cæ truyÒn mµ t¸c ®éng ®Õn tõng ngöêi d©n quª mét. 4. TËp hîp ngöêi trong bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· Nãi cho cïng, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· lµ mét h×nh thøc tËp hîp ngöêi, dï chØ v× mét trong nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng cæ truyÒn ®ã lµ bµn b¹c trong ph¹m vi d©n lµng x·, tøc lµ gÇn toµn bé cö d©n nam giíi cæ truyÒn lµng x·. TËp hîp d©n lµng x· l¹i, nhöng trªn mét b×nh diÖn míi, kh¸c h¼n b×nh diÖn cæ truyÒn xãm, hä, gi¸p, nh»m b¾t buéc hä thùc hiÖn mét sè yªu cÇu cña m×nh, tröíc tiªn lµ ®ãng thuÕ, ®i phu, ®i lÝnh. Bµn vÒ chÕ ®é nhµ nöíc ë ViÖt Nam trong buæi s¬ sinh cña nã, tõ l©u nhµ sö häc §µo Duy Anh ®· gi¶ thiÕt mét c¸ch cã lý r»ng, khi chÕ ®é quËn - huyÖn ®öîc ¸p ®Æt lÇn ®Çu trªn miÒn ®Êt nay lµ B¾c Bé, th× bän x©m löîc nöíc ngoµi chöa thiÕt lËp næi chÝnh quyÒn thèng trÞ ë cÊp lµng, mµ ph¶i th«ng qua c¸c thñ lÜnh b¶n ®Þa cña tõng ®Þa phö¬ng(32). Tuy nhiªn, mét ngh×n n¨m ®« hé cña ®Õ chÕ Trung Hoa, lµ mét thêi gian qu¸ thõa ®Ó cho x· héi b¶n ®Þa vèn ph©n t¸n trong tay nhiÒu dßng thñ lÜnh ®Þa phö¬ng, dÇn dÇn ®öîc cÊu tróc hãa l¹i trong khung thèng nhÊt cña mét bé m¸y cai trÞ trung ö¬ng tËp quyÒn theo kiÓu B¾c phö¬ng. Mét ngµy kia, c¸c nhµ sö häc sÏ cã ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó kÓ tØ mØ cho chóng ta nghe nh÷ng chÆng ®öêng khuÊt khóc mµ c¸c

271

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI triÒu ®¹i cña thêi kú ®éc lËp d©n téc ®· ®i qua ®Ó tõng böíc mét x©y dùng chÝnh quyÒn c¬ së ë n«ng th«n. Trong khi chê ®îi, nh÷ng tµi liÖu hiÕm hoi cã ®öîc trong tay h«m nay chØ míi m¸ch l¹i r»ng, tõ thÕ kû X, khi hä Khóc ra søc x©y dùng mét nhµ nöíc tù chñ trªn mét miÒn mµ danh nghÜa vÉn lµ ®Êt chiÕm ®ãng cña ®Õ chÕ Trung Hoa, cho ®Õn thÕ kû XIX, khi nhµ NguyÔn ®Ó mÊt nÒn ®éc lËp vµo tay cña thùc d©n Ph¸p, th× kh«ng mét triÒu ®¹i nµo kh«ng t×m c¸ch ¸p ®Æt quyÒn lùc cña m×nh lªn tõng tÕ bµo sèng cña x· héi n«ng th«n. Buæi ®Çu, triÒu ®×nh míi ®Æt lªn lµng m¹c mét bµn tay láng lÎo, cµng vÒ sau cµng n¾m chÆt h¬n. VÒ mÆt nµy, cè g¾ng lín nhÊt cña c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau, cho ®Õn tröíc thÕ kû XV, lµ cö nh÷ng x· quan vÒ ®¹i diÖn cho quyÒn lîi vµ quyÒn lùc cña chÝnh quyÒn qu©n chñ trung ö¬ng bªn c¹nh c¸c thiÕt chÕ lµng m¹c ch¾c h¼n cßn nhuém ®Ëm chÊt c«ng x·. Nhöng, tõ thÕ kû XV trë ®i, khi mµ c¸c th¸i Êp(33) thuéc quyÒn chiÕm h÷u cña c¸c vö¬ng hÇu thêi Lý - TrÇn ®· bÞ hoµn toµn thñ tiªu trong thÕ kû tröíc, nhöêng böíc cho quan hÖ ®Þa chñ - t¸ ®iÒn ngµy cµng më réng, khi mµ qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt c«ng cña lµng m¹c tiÕp diÔn theo mét nhÞp ®iÖu ¾t ngµy cµng t¨ng tèc, th×, l¹ thay, nh÷ng biÕn ®æi ©m thÇm ®öîc tÝch lòy trong lßng tõng tÕ bµo cña x· héi n«ng th«n l¹i ®öîc biÓu hiÖn, trªn mÆt ngoµi cña sinh ho¹t lµng x·, thµnh mét sè hiÖn töîng kÓ ra kh«ng thµnh hÖ thèng g× c¶, nhöng còng dÔ khiÕn ngöêi theo dâi cã thÓ ngê r»ng m×nh ®ang ®øng tröíc mét qu¸ tr×nh “t¸i c«ng x· hãa”. Trong sè nh÷ng hiÖn töîng Êy, mµ biªn niªn sö chØ cung cÊp cho chóng ta mét c¸ch lÎ tÎ, ®¸ng nhÊn m¹nh nhÊt, cã lÏ lµ viÖc thay thÕ c¸c x· quan do cÊp trªn cö vÒ b»ng nh÷ng x· quan ngöêi ®Þa phö¬ng. §øng ®Çu c¸c x· quan tr«ng nom mét x· lµ x· tröëng. Nh©n vËt nµy, hay tËp thÓ nµy(34) lµ mét biÓu töîng hai mÆt:

272

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI võa ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña lµng x· tröíc chÝnh quyÒn qu©n chñ; võa ®¹i diÖn cho uy lùc cña chÝnh quyÒn qu©n chñ tröíc d©n lµng x·. H¬n thÕ n÷a, nh©n vËt Êy l¹i do d©n lµng x· (hay mét tæ chøc cæ truyÒn nµo ®ã ®¹i diÖn cho d©n lµng x·) bÇu lªn, chÝ Ýt còng tõ kho¶ng thÕ kû XV(35). Nhö vËy, qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt cña c«ng x· cò, vµ “qu©n chñ hãa” bé m¸y qu¶n d©n ë c¬ së, l¹i t¹o ra cho lµng ViÖt mét diÖn m¹o “tù trÞ”, biÓu hiÖn bªn ngoµi cña c¸i mµ t«i ®· gäi lµ nÒn “d©n chñ lµng m¹c”. §ã, m©u thuÉn ph¶i t×m c¸ch gi¶i quyÕt nÕu chóng ta muèn phÇn nµo n¾m ®öîc tinh thÇn cña tæ chøc lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. Ngöêi thö gi¶i quyÕt m©u thuÉn Êy cã tröíc m¾t hai con ®öêng kh¸c nhau, nhöng, thùc ra, kh«ng lo¹i trõ lÉn nhau. Mét: con ®öêng xu«i dßng thêi gian, mµ c¸c nhµ sö häc vÉn men theo, ®Ó, däc ®öêng, cè g¹n läc tõ biªn niªn sö vµ thö tÞch cæ mét sè sù kiÖn nµo ®ã cã triÓn väng gãp phÇn soi s¸ng cho c¸i t¹m gäi lµ qu¸ tr×nh “t¸i c«ng x· hãa”. Hai: con ®öêng ngang cña d©n téc häc, tøc nghiªn cøu c¸i nÒn “d©n chñ lµng m¹c” ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé döíi d¹ng gÇn ®©y nhÊt cña nã, tøc lµ trong chõng mùc mµ c¸c cuéc ®iÒu tra håi cè trªn thùc ®Þa cho phÐp víi ®Õn ®öîc. Con ®öêng thø hai, dï mang tiÕng lµ “liªn ®¹i”, vÉn kh«ng chèng l¹i tÝnh “lÞch ®¹i” cña con ®öêng thø nhÊt, tr¸i l¹i, cßn bæ sung cho nã b»ng c¸ch cung cÊp mét ®iÓm qui chiÕu cô thÓ. Theo gãt nh÷ng nhµ viÕt sö trªn con ®öêng thø nhÊt, vµ dùa trªn lêi höíng dÉn trùc tiÕp cña hä, t«i muèn ghi chó, trong tröêng hîp ®ang bµn ®©y, mét hiÖn töîng mµ t«i ®¸nh gi¸ lµ qu¸n triÖt, chÝ Ýt còng cùc kú quan träng, trong ®êi sèng x· héi cña ngöêi ViÖt ë B¾c Bé tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVIII: ®©y lµ ba thÕ kû khëi nghÜa n«ng d©n liªn tiÕp (xen lÉn víi hai cuéc

273

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chiÕn tranh khèc liÖt vµ kÐo dµi gi÷a c¸c tËp ®oµn tranh nhau quyÒn thèng trÞ quèc gia), mµ ®Ønh cao lµ sù cã mÆt gi÷a kinh ®« Th¨ng Long cña ®éi qu©n n«ng d©n b¸ch th¾ng tho¸t thai tõ phong trµo khëi nghÜa T©y S¬n. Trªn bèi c¶nh ®ã, triÒu ®×nh chØ cã thÓ b¶o vÖ vµ cñng cè nÒn chuyªn chÕ qu©n chñ (do nhµ Lª thiÕt lËp tõ ®Çu thÕ kû XV) b»ng c¸ch, mét mÆt tõng böíc “qu©n chñ hãa” nh÷ng thiÕt chÕ lµng m¹c ch¾c h¼n cßn vöíng nhiÒu dÊu tÝch cña c«ng x· n«ng th«n xöa, vµ, mÆt kh¸c, trao dÇn cho c¸c thiÕt chÕ ®· “qu©n chñ hãa” Êy ®ñ quyÒn h¹n ®Ó chóng tù ®éng thùc hiÖn nh÷ng ®ßi hái cña nhµ nöíc qu©n chñ ®èi víi tõng hé n«ng d©n sèng trong lµng m¹c, tÊt nhiªn lµ döíi sù kiÓm so¸t hµnh chÝnh cña c¸c cÊp quan liªu trung gian. §Êy, theo t«i, thùc chÊt cña quyÒn “tù trÞ” lµng x· tõng ®¸nh lõa mét sè t¸c gi¶ Ph¸p tröíc ®©y, khiÕn hä ngì ®· b¾t gÆp l¹i ®öîc c¸i tinh thÇn d©n chñ cña “thµnh bang cæ ®¹i”. Böíc vµo thÕ kû XIX, khi võa míi ®Ëp tan bé m¸y nhµ nöíc tiÕn bé h¬n ®öîc x©y dùng tõ th¾ng lîi cña cuéc khëi nghÜa T©y S¬n, vµ thèng nhÊt ®Êt nöíc tõ B¾c chÝ Nam döíi quyÒn thèng trÞ cña m×nh, nhµ NguyÔn, tröíc lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c ngoµi viÖc chÊp nhËn c¸i ta t¹m gäi lµ quyÒn “tù trÞ” ®· h×nh thµnh vµ ®öîc cñng cè qua bèn tr¨m n¨m lÞch sö. Còng nhö vËy khi thùc d©n Ph¸p míi ®Æt ch©n lªn ®Êt nöíc nµy. H¬n thÕ n÷a, döíi m¾t cña mét sè chÝnh kh¸ch thuéc ®Þa, c¸i gäi lµ quyÒn “tù trÞ” ®ã l¹i lµ “mét c«ng cô cai trÞ tuyÖt diÖu”, bëi lÏ nã ph©n c¸ch lµng nµy khái lµng kia, do ®ã “kh«ng cho phÐp d©n cö liªn kÕt l¹i trong mét hµnh ®éng chung ®Ó chèng ®èi chóng ta”(36). Cho nªn, mÆc dÇu ®· cã mÆt t¹i chç tõ nöa sau cña thÕ kû XIX, m·i ®Õn n¨m 1921 chÝnh quyÒn thùc d©n míi b¾t tay lÇn ®Çu vµo viÖc c¶i tæ qui chÕ cai trÞ cña lµng x· ë B¾c Bé. Nhö ta ®· biÕt, cuéc c¶i tæ nµy

274

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI kh«ng thµnh c«ng, v× dùa trªn mét ®¸nh gi¸ sai lÇm vÒ vai trß cña t«ng téc trong sinh ho¹t lµng x· ViÖt. §Õn n¨m 1927, chÝnh quyÒn thùc d©n ë ®©y l¹i ®öa ra mét qui chÕ míi, lÇn nµy cã chiÕu cè ®Õn c¬ cÊu cæ truyÒn mét c¸ch thiÕt thùc h¬n. Sau möêi l¨m n¨m thi hµnh, qui chÕ míi Êy ®Õn löît nã l¹i bÞ thay thÕ vµo n¨m 1941, víi môc ®Ých më réng h¬n n÷a viÖc tham gia cña nh÷ng d©n lµng cã ®iÒn s¶n hay phÈm hµm vµo bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· (cã lÏ nh»m tranh thñ d©n cö n«ng th«n, khi mµ qu©n ®éi chiÕm ®ãng NhËt B¶n ®· cã mÆt trªn toµn câi §«ng Dö¬ng thuéc Ph¸p). Cuéc c¶i tæ cuèi cïng nµy chöa kÞp ph¸t huy t¸c dông, th× bïng næ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. §iÒu ®¸ng tiÕc lµ nh÷ng g× cã thÓ cßn sãt l¹i tõ c¸c v¨n kiÖn hµnh chÝnh cña mÊy triÒu ®¹i vua ®éc lËp cuèi cïng, do hoµn c¶nh chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc kÐo dµi trong h¬n ba mö¬i n¨m gÇn ®©y, chöa ®öîc tËp trung l¹i vµ s¾p xÕp cho thµnh mét hÖ thèng, ®Ó cã thÓ tõ ®Êy rót ra mét h×nh ¶nh tö¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· vµo thêi chöa xuÊt hiÖn sù kiÖn thuéc ®Þa (bÞ xem lµ yÕu tè ®¶o lén). Tuy nhiªn, c«ng tr×nh s¬ kÕt cña mét quan cai trÞ Ph¸p, ®öîc c«ng bè trong kho¶ng möêi n¨m cuèi cña thÕ kû tröíc(37), còng phÇn nµo cã gi¸ trÞ thay thÕ, bëi lÏ, nhö ®· nãi trªn, “m·i ®Õn n¨m 1921 chÝnh quyÒn thùc d©n míi b¾t tay lÇn ®Çu vµo viÖc c¶i tæ qui chÕ cai trÞ cña lµng x· ë B¾c Bé”. Nh÷ng tµi liÖu cô thÓ cã thÓ läc ra tõ c«ng tr×nh Êy, cho ®Õn nay, vÉn ®ang ®öîc x¸c minh, bæ sung, thËm chÝ ®Ýnh chÝnh, qua c¸c cuéc th¨m hái håi cè trªn thùc ®Þa. Bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·, döíi triÒu NguyÔn, vµ trong buæi ®Çu cña thêi thuéc Ph¸p, nghÜa lµ trong thÕ kû XIX vµ hai mö¬i n¨m ®Çu cña thÕ kû XX, gåm ba thiÕt chÕ chÝnh, hay nãi cho râ h¬n, ba tæ chøc lång vµo nhau, mµ chóng ta sÏ lÇn löît ®iÓm qua hîp thÓ vµ chøc n¨ng chÝnh thøc:

275

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI - “D©n hµng x·” gåm toµn bé d©n nam giíi tõ 18 tuæi trë lªn, tøc toµn thÓ nh÷ng ngöêi ®· ®ãng söu thuÕ cho chÝnh quyÒn qu©n chñ trung ö¬ng, vµ ®öîc nhµ nöíc c«ng nhËn vµ cã quyÒn bÇu cö ë cÊp x·, còng nhö quyÒn bµn b¹c viÖc lµng viÖc nöíc trong c¸c tæ chøc ë cÊp x·; - “Héi ®ång kú dÞch” hay “Héi ®ång kú môc”, trªn danh nghÜa lµ do d©n lµng x· cö lªn tõ néi bé cña m×nh, nhöng, thùc ra lµ gåm nh÷ng ngöêi võa cã ®iÒn s¶n, võa cã chøc vô hay phÈm hµm, nghÜa lµ “líp kem” cña lµng x·, mµ chøc tr¸ch ®öîc c«ng nhËn lµ ®Ò ra nh÷ng chñ trö¬ng vµ biÖn ph¸p ®Ó lµm trßn viÖc lµng viÖc nöíc; - Nh÷ng “Lý dÞch”, tøc chøc viªn ë cÊp x· cña chÝnh quyÒn qu©n chñ trung ö¬ng, ®øng ®Çu lµ “lý tröëng”, mét nh©n vËt do d©n hµng x· bÇu ra, mµ chøc tr¸ch lµ cïng c¸c chøc viªn ®ång sù thùc hiÖn nh÷ng chñ trö¬ng cña héi ®ång kú môc, vµ chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc lµng viÖc nöíc tröíc chÝnh quyÒn qu©n chñ trung ö¬ng (®öîc ®¹i diÖn bëi c¸c cÊp quan liªu trung gian). ChØ ®iÓm qua nhö vËy th«i, ngöêi thêi nay kh«ng khái cã lóc nµo ®ã “®äc” lªn ®öîc ë d©n hµng x· quyÒn bÇu cö, ë héi ®ång kú môc quyÒn ®¹i diÖn (thËm chÝ phÇn nµo c¶ quyÒn lËp ph¸p), ë lý dÞch quyÒn hµnh ph¸p, nãi tãm l¹i ®ã lµ c¸i nguyªn t¾c ph©n quyÒn næi tiÕng ®Õn nay vÉn cßn lµ nguyªn lý lµm c¬ së cho viÖc tæ chøc nhµ nöíc trong mäi nÒn d©n chñ tö s¶n. Ch¼ng thÕ mµ viªn quan cai trÞ võa dÉn trªn l¹i vÝ héi ®ång kú môc víi “héi ®ång thµnh phè”(38) ë bªn Ph¸p. Vµ gÇn ®©y h¬n nhiÒu, t¸c gi¶ ViÖt Nam l¹i ®ång nhÊt d©n hµng x· víi “®oµn cö tri”(39). Nhöng, ta cø yªn trÝ, c¸c “nhµ lËp ph¸p” qu©n chñ thêi NguyÔn kh«ng hÒ nghe nãi ®Õn triÕt häc ¸nh s¸ng. KÓ ra, vµo buæi ®Çu cña thÕ kû nµy, th«ng qua c¸c b¶n dÞch Trung Hoa, mét sè Ýt nhµ nho ViÖt Nam ®· víi tay ®Õn Rótx« (Rousseau) vµ M«ntexki¬

276

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI (Montensquier). Nhöng Tinh thÇn cña ph¸p luËt kh«ng hÒ gîi cho hä liªn töëng ®Õn lµng x· ViÖt Nam cæ truyÒn (mµ hä biÕt râ v× ®· sinh ra, lín lªn, vµ ho¹t ®éng trong lßng nã); tr¸i l¹i, khiÕn hä cµng m¬ töëng ®Õn c¸c nÒn d©n chñ bªn kia biÓn c¶, chÝ Ýt còng thÌm muèn cho xø së mét chÕ ®é chÝnh trÞ nhö ë NhËt B¶n tõ sau cuéc duy t©n cña Minh TrÞ. §ã lµ chöa nãi r»ng, ®èi víi mét ®Çu ãc Ýt nhiÒu cÇu kú, th× ba thiÕt chÕ chÝnh cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn còng cã thÓ nh¾c nhë, dï xa x«i, ®Õn bé m¸y cña c«ng x· n«ng th«n xöa: cuéc häp cña d©n lµng x· cã thÓ ®öîc vÝ víi ®¹i héi nh©n d©n c«ng x·, mét thø “ag«ra”, nhö cña ngöêi Hy L¹p thêi viÔn cæ(40); héi ®ång kú môc, víi héi ®ång c¸c giµ lµng ®Çy uy lùc ë T©y Nguyªn, ch¼ng h¹n; lý tröëng víi «ng thñ lÜnh lµng ngöêi Thöîng. KÓ ra, chöa mét tµi liÖu cô thÓ nµo cho phÐp phñ ®Þnh mét c¸ch quyÕt liÖt nguån gèc c«ng x· cña ba thiÕt chÕ trªn. Nhöng, chØ cÇn ®i s©u vµo mét chót, mét chót th«i, vµo thùc chÊt chøc n¨ng cña chóng, lµ cã thÓ thÊy ngay r»ng, Ýt nhÊt còng tõ thêi mµ d©n téc häc cã thÓ víi ngöîc ®Õn, chóng ®· bÞ “qu©n chñ hãa” ®Õn ®é s©u s¾c, ®· trë thµnh nh÷ng c«ng cô ®¾c lùc mµ nhµ nöíc qu©n chñ (vµ, sau ®ã lµ c¬ quan thuéc ®Þa) g¾n vµo gi÷a lßng cña lµng x· “tù trÞ”. D©n hµng x·, nhö ta ®· biÕt, gåm toµn cö d©n nam giíi, tõ ®inh tr¸ng trë lªn. Nhöng lªn ®inh lµ tö c¸ch mµ tõng ngöêi con trai ®¹t ®Õn trong lßng gi¸p, mét tæ chøc mang ®Ëm mµu s¾c c«ng x·, v× vËn hµnh kh«ng theo chøc vô hay phÈm hµm, mµ theo c¸c líp tuæi. H¬n thÕ n÷a, Ýt nhÊt còng theo lÖ cña mét sè x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mçi khi ®öîc lý dÞch mêi ®Õn nhãm häp t¹i “®×nh” ®Ó bµn b¹c viÖc nöíc, d©n hµng x· l¹i cã thÓ ngåi theo tõng gi¸p, thËm chÝ nhiÒu khi ph¸t biÓu ý kiÕn c¸ nh©n víi tö c¸ch lµ thµnh viªn cña gi¸p nµy hay gi¸p kia. §iÓn

277

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI h×nh h¬n thÕ nhiÒu lµ sù tham gia cña d©n hµng x· vµo c¸c nghi lÔ céng ®ång t¹i ®×nh. MÆc dÇu nh÷ng nghi lÔ nµy ®öîc ®Æt döíi sù chñ täa cña mét sè kú môc cã phÈm hµm cao nhÊt, vµ thùc tÕ do lý dÞch ®øng ra tæ chøc, nhöng d©n hµng x· tham gia vµo ®Êy, mçi ngöêi trong khu«n khæ cña gi¸p m×nh: tõng ngöêi ®ãng gãp tiÒn cho gi¸p, v× mçi gi¸p ph¶i biÖn lÔ vËt riªng; trùc tiÕp tham gia nghi lÔ ë vÞ trÝ do gi¸p ph©n c«ng, v× mçi gi¸p ®öîc x· giao mét phËn sù riªng; vµ ¨n b÷a c¬m céng c¶m cïng víi gi¸p cña m×nh, v× mçi gi¸p cã cç bµn riªng. Êy thÕ mµ tÊt c¶ vai trß n¨ng ®éng cña gi¸p trong sinh ho¹t hµng x· vÉn kh«ng ng¨n c¶n næi ý thøc ®¼ng cÊp cña x· héi ngoµi gi¸p khái chi phèi m¹nh mÏ thiÕt chÕ d©n hµng x·. Cuéc häp cña d©n hµng x· t¹i ®×nh ®©u ph¶i lµ ®¹i héi nh©n d©n c«ng x·, nhö cuéc häp d©n cña mét lµng Bana t¹i nhµ “r«ng”. Bëi v× d©n hµng x· ®©u cßn lµ mét tËp thÓ thuÇn nhÊt, trong ®ã mäi thµnh viªn ®Òu b×nh ®¼ng víi nhau (tuy vÉn cã thÓ chÊp nhËn t«n ti dùa trªn tuæi t¸c). TËp thÓ d©n hµng x·, tho¹t tiªn lo¹i trõ khái lßng nã tÊt c¶ nh÷ng ai lµ d©n ngô cö. Sù ph©n biÖt ®Çu tiªn nµy gi÷a “d©n néi tÞch” vµ “d©n ngo¹i tÞch” hay gi÷a “d©n chÝnh cö” vµ “d©n ngô cö” th× còng thÕ, ®· lµ mét kh¸c biÖt råi, so víi tÝnh chÊt tö¬ng ®èi më réng vµ th¸i ®é dÔ dµng chÊp nhËn ngöêi ngoµi cña c¸c céng ®ång lµng m¹c Thöîng däc Tröêng S¬n vµ ë T©y Nguyªn. Theo lêi nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cao niªn nhÊt cña t«i, th×, xöa kia, muèn trë thµnh d©n néi tÞch, ngöêi ngô cö ph¶i tháa m·n Ýt nhÊt lµ hai ®iÒu kiÖn: ®· cö tró trong lµng tõ ba ®êi; vµ cã chót Ýt ®iÒn s¶n. §iÒu kiÖn thø hai cã thÓ chØ lµ ®Æc ®iÓm cña mét x· héi tiÓu n«ng, trong ®ã quyÒn tö h÷u ®èi víi mét m¶nh ®Êt canh t¸c nho nhá ®· trë thµnh tiªu chuÈn lµm ngöêi. Cßn nhö ®iÒu kiÖn thø nhÊt, th× ph¶i ch¨ng ®Êy l¹i lµ b¶n n¨ng tù vÖ cña tõng céng ®ång trång trät sèng trªn ®Þa bµn h¹n hÑp, lu«n

278

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lu«n ph¶i ®ö¬ng ®Çu víi ¸p lùc d©n sè vµ t×nh tr¹ng thiÕu hôt ®Êt canh t¸c? Dï sao, trong lµng x· ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ngöêi ®Õn ngô cö ph¶i g¸nh mét th©n phËn thÊp kÐm, bÞ d©n lµng x· khinh miÖt, chØ ®öîc dùng nhµ ë r×a xãm, kh«ng ®öîc vµo gi¸p, kh«ng tham gia viÖc lµng viÖc nöíc t¹i ®×nh cïng víi d©n hµng x·, kh«ng ®öîc höëng quyÒn lîi ruéng c«ng, thöêng sèng b»ng nghÒ lµm thuª lµm möín, nhöng vÉn ph¶i nép söu, vÉn bÞ lµng ®iÒu ®i phu, thËm chÝ ®i lÝnh, mµ vÉn kh«ng cã diÖn m¹o gi÷a lµng, gi÷a xãm. Ph©n biÖt kÓ trªn, dï kh«ng trùc tiÕp b¾t nguån tõ ý thøc hÖ Nho gi¸o ®i ch¨ng n÷a, cã thÓ ®· ®öîc nhÊn m¹nh trong øng xö tËp thÓ ®èi víi d©n ngô cö bëi tinh thÇn ®¼ng cÊp vèn ngù trÞ trong mäi x· héi ®· “qu©n chñ hãa”, h¬n thÕ n÷a, trong mét sè x· héi ®· böíc ®Çu ph©n hãa trªn c¬ së trång lóa nöíc (Th¸i, Möêng)...”(41). Tinh thÇn Êy næi bËt qua hiÖn töîng ph©n h¹ng trong néi bé hµng x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu cÊp bËc, v× d©n hµng x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu cÊp bËc cao thÊp kh¸c nhau, thµnh c¶ mét hÖ thèng t«n ti, gäi lµ “ng«i thø” gi÷a chèn ®×nh trung. VÒ mÆt nµy, viªn quan cai trÞ Ph¸p håi thÕ kû tröíc (mµ chóng t«i ®· dÉn nhiÒu lÇn) tõng nãi ®Õn hai hÖ thèng kh¸c nhau, mét hÖ gåm n¨m h¹ng, hÖ kia gåm nh÷ng hai mö¬i s¸u h¹ng(42). Mét nhµ b¸o ViÖt Nam, mét nhµ nho theo t©n häc viÕt vµo qu·ng ®Çu thÕ kû nµy, l¹i ph¶n ¶nh mét hÖ kh¸c gåm s¸u h¹ng. Hai hÖ ®Çu tiªn, theo lêi ngöêi ®· ghi chóng l¹i, lµ trËt tù ghi tªn d©n hµng x· trªn sæ s¸ch cña x·. Cßn hÖ thø ba, mµ b¶n th©n t«i ®· gÆp l¹i qua c¸c cuéc th¨m hái håi cè, döíi mét vµi biÕn thÓ kh¸c nhau (tïy tËp qu¸n ®Þa phö¬ng), l¹i trùc tiÕp cã liªn quan ®Õn sinh ho¹t cña d©n hµng x· t¹i ®×nh. Döíi d©y lµ hÖ thø ba Êy, mµ t«i xin tãm t¾t l¹i theo thø tù tõ thÊp ®Õn cao, dùa trªn nguyªn v¨n cña ngöêi ®· ghi nã lÇn ®Çu(43).

279

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 1. H¹ng “chøc s¾c” gåm nh÷ng ngöêi ®· ®ç ®¹t ë chèn khoa tröêng, hoÆc vÒ bªn vâ, vµ nh÷ng ngöêi cã phÈm hµm do triÒu ®×nh ban cÊp; 2. H¹ng “chøc dÞch” gåm nh÷ng ngöêi tõng hoÆc ®ang gi÷ chøc vô trong bé m¸y hµnh chÝnh tõ Êp x· ®Õn tæng, vµ nh÷ng ngöêi tuy kh«ng gi÷ chøc vô hµnh chÝnh g×, nhöng ®· bá tiÒn ra ®Ó “mua nhiªu mua x·”, tøc mua nh÷ng phÈm hµm kh«ng ph¶i do triÒu ®×nh ban cÊp, mµ do x· b¸n ra mét c¸ch kh«ng ®Þnh kú ®Ó lÊy tiÒn lµm c¸c viÖc c«ng Ých bÊt thöêng; 3. H¹ng “thi khãa sinh” gåm nh÷ng ngöêi cã häc hµnh, nhöng chöa ®ç ®¹t ë chèn khoa tröêng, tuy nhiªn còng ®· tróng “nhÊt, nhÞ tröêng”, tøc ®· lät qua c¸c bµi thi ®Çu tiªn trong khu«n khæ cuéc thi hö¬ng ba n¨m mét lÇn; 4. H¹ng “l·o” gåm nh÷ng ngöêi ®· lªn l·o trong khu«n khæ tõng gi¸p, thöêng lµ tÊt c¶ nh÷ng ai tõ 49-50 tuæi trë lªn, nhö ta ®· biÕt. Löu ý: nÕu nhö, trong sinh ho¹t hµng gi¸p, ngöêi ta kh«ng tÝnh ®Õn phÈm hµm, chøc vô, th× ë ®©y, trong sinh ho¹t d©n hµng x·, nh÷ng b« l·o nµo cã phÈm hµm vµ chøc vô, ®Òu ®· ®öîc xÕp vµo mét trong hai h¹ng trªn cïng råi. 5. H¹ng “®inh” hay “d©n ®inh” còng gäi lµ “trai” hay “trai lµng”, gåm nh÷ng ngöêi ®· lªn ®inh trong khu«n khæ tõng gi¸p, nhöng chöa ®Õn tuæi lªn l·o, thöêng lµ tÊt c¶ nh÷ng ai tõ 18 ®Õn 40-50 tuæi. Còng nhö trong tröêng hîp l·o; trong sinh ho¹t d©n hµng x· ngöêi ta kh«ng tÝnh vµo h¹ng trai nh÷ng ai cã phÈm hµm hay chøc vô. 6. H¹ng “ti Êu” gåm nh÷ng ngöêi chöa ®Õn tuæi lªn ®inh. Gäi lµ s¸u h¹ng, nhöng thùc ra, trong nhiÒu tröêng hîp, h¹ng thø hai (thi khãa sinh) vµ h¹ng thø s¸u (ti Êu) chØ tån t¹i trªn lý thuyÕt. ChØ x· nµo qu¸ Ýt ngöêi ®ç ®¹t th× míi ph¶i cã

280

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI h¹ng thi khãa sinh, gäi lµ ®Ó ®Ò cao “v¨n häc” cña lµng x·. Cßn nhö h¹ng ti Êu th× qu¶ lµ h÷u danh v« thùc, v× tuæi Êy ®©u ®· cã ®ñ hiÓu biÕt ®Ó tham gia viÖc lµng viÖc nöíc. Mét ®iÒu cÇn ®öîc nhÊn m¹nh, ®Ó thÊy râ h¬n n÷a søc chi phèi cña ãc ®¼ng cÊp víi tæ chøc d©n hµng x·, mÆc dÇu ®©y lµ thiÕt chÕ réng r·i nhÊt trong c¬ cÊu chÝnh thøc cña lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. Ba h¹ng döíi (l·o, ®inh, ti Êu) lµ nh÷ng cÊp bËc dùa trªn løa tuæi, nh÷ng cÊp bËc trùc tiÕp xuÊt ph¸t tõ qu¸ tr×nh tiÕn th©n cña tõng c¸ nh©n trong lßng gi¸p m×nh. Ba h¹ng trªn (chøc s¾c, chøc dÞch, thi khãa sinh), tr¸i l¹i, hoµn toµn kh«ng dùa trªn tuæi t¸c, ch¼ng liªn quan g× ®Õn tæ chøc gi¸p n÷a, mµ xuÊt ph¸t tõ nh÷ng tö c¸ch chØ cã thÓ do nhµ nöíc qu©n chñ t¹o ®Þnh: phÈm hµm, chøc vô, b»ng cÊp. Vµ, trong ®a sè c¸c tröêng hîp, mÉu sè chung cña c¸c tö c¸ch Êy l¹i lµ ®iÒn s¶n, dï nhiÒu, dï Ýt. Nãi mét c¸ch kh¸c, bÊt cø c¸ nh©n nµo trong lµng, trong x·, miÔn thuéc thµnh phÇn nam giíi vµ d©n chÝnh cö, ®Òu lÇn löît tr¶i qua ba cÊp bËc thÊp nhÊt, nÕu cã biÖt lÖ th× chØ trong tröêng hîp nh÷ng ngöêi nhanh chãng vöît lªn ba hµng trªn cïng, nhê sím cã phÈm hµm, chøc vô, hay b»ng cÊp. Ngöîc l¹i, kh«ng ph¶i bÊt cø ai còng cã ®iÒu kiÖn ®Ó tr¶i qua ba hµng trªn cïng Êy: thùc ra, chØ cã mét thiÓu sè r¬i vµo tröêng hîp ®ã mµ th«i. Cã ®iÒu lµ, còng ph¶i c«ng b»ng mµ nhËn xÐt r»ng, kh¸c víi chÕ ®é phong kiÕn ë phö¬ng T©y, r¬i vµo tröêng hîp nãi trªn kh«ng ph¶i lµ ®Æc quyÒn dµnh riªng cho mét vµi dßng hä, t«i muèn nãi kh«ng ph¶i nguån gèc gia ®×nh quyÕt ®Þnh. V× phÈm hµm, Ýt nhÊt còng lµ phÈm hµm do x· b¸n ra, kh«ng ph¶i lu«n lu«n vöît qu¸ tÇm víi cña tõng ngöêi trung n«ng, ®Æc biÖt lµ trung n«ng líp trªn; cña tõng ®Þa chñ, dï lµ ®Þa chñ nhá. Cßn b»ng cÊp lµ m¬ öíc tö¬ng ®èi hiÖn thùc cña mäi khãa sinh trÎ

281

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cßn c¾p s¸ch ®Õn tröêng lµng tröêng tæng. §øng vÒ mÆt nµo ®ã mµ nãi, th× ®Êy lµ mét khÝa c¹nh cña nÒn “d©n chñ lµng m¹c” vÉn tån t¹i trong lßng cña mét x· héi n«ng th«n ®· bÞ hót vµo mét quÜ ®¹o cña nhµ nöíc qu©n chñ. Tuy nhiªn, ®©u cã ph¶i v× sù kh¸c biÖt vÒ tÝnh chÊt gi÷a ba h¹ng trªn mµ ba h¹ng döíi ruçng hÕt ý nghÜa cña nã, nhÊt lµ trong ®Þa h¹t c¬ cÊu tæ chøc lµng x·. Bëi v× ba h¹ng trªn häp thµnh thiÓu sè n¨ng ®éng nhÊt trong sinh ho¹t cña d©n hµng x· gi÷a chèn ®×nh trung, líp ngöêi ®öîc gép l¹i döíi mét tªn gäi chung: “quan viªn”, hay “quan viªn hµng x·”. §iÒn s¶n, mét bªn vµ bªn kia, phÈm hµm, chøc vô, hay b»ng cÊp, t¹o cho quan viªn ®ñ uy thÕ, ®Ó hä dÉn ®Çu c¸c cuéc bµn b¹c, tranh c·i, mçi khi d©n hµng x· ®öîc mêi häp t¹i ®×nh. §©y lµ líp ngöêi “cã quyÒn ¨n quyÒn nãi”. L·o h¹ng, vµo c¸c dÞp héi häp, gi÷ thãi quen cña hä trong sinh ho¹t hµng gi¸p: xuÊt l·o v« sù. Cßn nhö d©n ®inh th× chØ biÕt l¾ng nghe, cã ai hái ®Õn míi lÔ phÐp tr¶ lêi. §· thÕ, tËp thÓ quan viªn hµng x·, Ýt nhÊt còng trong mét sè tröêng hîp, l¹i cã thÓ ®ång nhÊt víi héi ®ång kú dÞch, hay héi ®ång kú môc. VÒ danh nghÜa, tøc theo chØ dô cña triÒu ®×nh, héi ®ång nµy do d©n hµng x· cö lªn tõ néi bé cña hä. Nhöng, mét mÆt th× tiªu chuÈn ®· ®öîc cö (®iÒn s¶n, phÈm hµm, chøc vô, b»ng cÊp) khiÕn cho trªn thùc tiÔn tö c¸ch thµnh viªn héi ®ång hÇu nhö chØ r¬i vµo ba h¹ng trªn cïng (chøc s¾c, chøc dÞch, thi khãa sinh). MÆt kh¸c, tröíc c¸c cuéc “c¶i lö¬ng hö¬ng chÝnh” thêi thuéc Ph¸p, sè löîng thµnh viªn, còng nhö nhiÖm kú cña tæ chøc hÑp nµy lµ v« h¹n ®Þnh, do ®ã viÖc bÇu b¸n cã mµ còng nhö kh«ng, bëi lÏ chØ x¶y ra khi nµo mét thµnh viªn, v× lý do riªng, tù ý xin rót lui khái héi ®ång. Dï sao, ®Êy còng lµ dÞp hiÕm cã ®Ó t¹o kh¶ n¨ng cho mét ngöêi kh«ng phÈm hµm, chøc vô, hay b»ng cÊp, trë thµnh kú môc, miÔn lµ kÎ ®ö¬ng sù cã chót ®iÒn

282

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI s¶n, vµ nhê mét cuéc sèng mÉu mùc cña b¶n th©n vµ gia ®×nh, mµ ®öîc toµn d©n trong x· kÝnh träng. §øng ®Çu héi ®ång kú môc lµ “tiªn chØ”. Vµ trong tröêng hîp nh÷ng x· lín, ®«ng d©n, hay nhiÒu quan l¹i vµ ngöêi khoa b¶ng, th×, ®øng ngay sau tiªn chØ cßn cã “thø chØ” n÷a: gäi lµ tiªn chØ vµ thø chØ, v× mäi giÊy m¸ chÝnh thøc, kÓ c¶ v¨n tù ký kÕt gi÷a tö nh©n víi nhau, muèn ®öîc b¶o ®¶m vÒ mÆt ph¸p lý, ph¶i ®öîc lý tröëng ký vµ ¸p triÖn vµo, nhöng tröíc hÕt, ph¶i mang ch÷ ký cña tiªn chØ, råi, tiÕp ngay sau ch÷ ký cña thø chØ. §©y lµ hai nh©n vËt cã phÈm hµm cao nhÊt x·, cã khi lµ nh÷ng vÞ h÷u quan (quan l¹i ®ö¬ng chøc kh«ng ®öîc tham gia c«ng viÖc hµng x·), vµ, dï, trong tröêng hîp nµo, còng do héi ®ång kú môc hay quan viªn hµng x· cö lªn, sau ®ã míi ®öîc quan trªn (cÊp tØnh) chÊp thuËn. Nhö vËy, hai vÞ kh«ng nhÊt thiÕt lµ nh÷ng bËc cao niªn nhÊt x·, nhöng, trong ®¹i ®a sè c¸c tröêng hîp, ®Òu thuéc h¹ng cã tuæi. Héi ®ång kú môc, nhö ta ®· biÕt, lµ c¬ quan ®Ò ra chñ trö¬ng (vµ nhiÒu khi c¶ nh÷ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh n÷a), ®Ó cho lý dÞch c¨n cø vµo ®ã mµ thi hµnh. ChÝnh v× thÕ mµ, ë mét ®o¹n trªn, chóng t«i ®· nãi r»ng héi ®ång kú môc cã thÓ nh¾c nhë xa x«i ®Õn “héi ®ång cña giµ lµng ®Çy uy lùc ë T©y Nguyªn”. Thùc ra, nãi r»ng héi ®ång kú môc ®Ò ra chñ trö¬ng cho lý dÞch còng lµ nãi lý thuyÕt mµ th«i. H×nh nhö, cho ®Õn cuèi thÕ kû tröíc (vµ cã lÏ c¶ ®Çu thÕ kû nµy n÷a), héi ®ång nãi ®©y cßn cã thùc hiÖn phÇn nµo chøc n¨ng ®öîc qui cho nã, nÕu ta tin lêi c¸c nh©n chøng ®ö¬ng thêi. Nhöng, theo nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cao tuæi nhÊt hiÖn nay, th× vµo nh÷ng n¨m 30, c¸i héi ®ång Êy (hay nãi cho ®óng h¬n, tµn tÝch cña nã) chØ cßn lµ h÷u danh v« thùc. Sù v« hiÖu nµy cña mét thiÕt chÕ ®¸ng lÏ lµ thÓ kÕt tinh cña quyÒn lùc ë cÊp x·, ta cã thÓ t×m nguyªn nh©n trùc tiÕp trong hËu qu¶ cña cuéc “c¶i lö¬ng hö¬ng chÝnh” håi nh÷ng n¨m

283

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 20. Nhöng mÇm mèng s©u kÝn cña nã, theo t«i ®· cã s½n ngay trong tÝnh chÊt tiÓu n«ng tö h÷u cña x· héi ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mµ hÖ qu¶, nhö ®· ®öîc tr×nh bµy qua mét ®o¹n ë trªn, lµ sù xuÊt hiÖn cña c¸c phe ph¸i “kh«ng ngõng t×m c¸ch lÊn ¸t nhau... ®Ó tranh giµnh quyÒn lîi vµ thÕ”. “S©n khÊu” tù nhiªn nhÊt cña c¸c cuéc tranh giµnh nãi trªn chÝnh lµ héi ®ång kú môc, vµ c¶ c¸c cuéc häp d©n hµng x· n÷a, víi nh÷ng trËn ®Êu khÈu “gi©y cµ ra gi©y muèng”, khi lÞch sù, khi gay g¾t gi÷a c¸c vÞ kú môc hay gi÷a quan viªn hµng x·, mµ chØ ngöêi trong cuéc ngåi ®Êy míi hiÓu ®öîc ngän ngµnh. M©u thuÉn gi÷a c¸c phe ph¸i cµng gay g¾t, ý muèn cña phe ph¸i nµy cµng dÔ bÞ phe ph¸i kia t×m c¸ch triÖt tiªu ®i qua c¸c cuéc tranh c·i trong néi bé héi ®ång kú môc, hay c¸c cuéc häp quan viªn hµng x·, th× quyÒn lùc cña tËp thÓ héi ®ång cµng gi¶m sót. Vµ, chÝnh ë kÏ hë nµy, ta thÊy næi bËt lªn vai trß cña lý dÞch. VÒ danh nghÜa, lý dÞch ph¶i chÊp hµnh c¸c quyÕt ®Þnh cña héi ®ång kú môc, nghÜa lµ phô thuéc vµo héi ®ång nµy. VÞ trÝ tö¬ng ®èi thÊp cña lý dÞch, trong bé m¸y quyÒn lùc ë cÊp x· ®öîc cô thÓ hãa bëi chç ngåi trong ®×nh mµ chÝnh quyÒn qu©n chñ chÝnh thøc ®Þnh cho hä: vµo n¨m thø 14, triÒu Tù §øc (1897), mét ®¹o dô cña nhµ vua qui ®Þnh r»ng: lý tröëng, ngöêi cÇm ®Çu bé phËn lý dÞch, chØ ®öîc ngåi cïng d©n ®inh t¹i gian ph¶i cña ®×nh, tøc ë mét vÞ trÝ thuéc lo¹i thÊp nhÊt. Trong khi ®ã, gian gi÷a (gåm nh÷ng vÞ trÝ thuéc lo¹i cao nhÊt) ®öîc dµnh cho nh÷ng ngöêi cã phÈm hµm lín nhÊt (tõ thÊt phÈm trë lªn), cßn gian tr¸i (lo¹i trung gian) th× cho nh÷ng ai cã phÈm hµm thÊp h¬n (b¸t phÈm vµ cöu phÈm), còng nhö nh÷ng cô giµ cao tuæi nhÊt (tõ b¶y mö¬i trë lªn). TÊt nhiªn, rÊt nhiÒu x· kh«ng thi hµnh chØ dô trªn, dï chØ v× nh÷ng lý do thùc tÕ (c¸ch s¾p xÕp chç hoµn toµn bÊt tiÖn, kh«ng phï hîp víi diÖn tÝch cña tõng gian): nh©n

284

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chøng cña chóng ta håi cuèi thÕ kû tröíc còng kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã(44). Dï sao, ®¹o dô thêi Tù §øc còng nãi lªn r»ng, ngay c¶ döíi con m¾t cña nhµ nöíc qu©n chñ, bé phËn lý dÞch, gåm nh÷ng tay ch©n trùc tiÕp nhÊt ë n«ng th«n, cña chÝnh quyÒn nhµ vua, vÉn kh«ng thÓ chiÕm mét vÞ trÝ cao trong hÖ thèng ng«i thø ë cÊp lµng x·. VÉn theo ®¹o dô nãi trªn, c¸c b« l·o cao tuæi nhÊt cßn ®öîc träng väng h¬n c¶ lý dÞch, dï cho, ë ®©y, sù t«n träng ®ã mang mét biÓu hiÖn nãi cho cïng lµ hÕt søc h×nh thøc. Nhö vËy, ®Õn thÕ kû XIX, khi mµ chÕ ®é qu©n chñ ViÖt Nam ®¹t ®Õn møc chuyªn chÕ cïng cùc cña nã víi triÒu NguyÔn, th× nhµ nöíc qu©n chñ vÉn cßn ph¶i tÝnh ®Õn nÒn “d©n chñ lµng m¹c”. Cã ®iÒu lµ, trong ph¹m vÞ tõng x·, lý dÞch ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh trong viÖc thi hµnh mäi chñ trö¬ng cña nhµ nöíc qu©n chñ. “Tr¸t” quan trªn tö vÒ lµ tö cho lý tröëng, kh«ng th«ng qua cÊp tæng(45), vµ lý tröëng (cïng c¸c ®ång sù cña «ng ta) ph¶i thi hµnh néi dung tõng tr¸t mét. Theo tôc lÖ l©u ®êi cña mäi lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, nhËn ®öîc tr¸t råi, lý tröëng ph¶i “tr×nh c¸c cô” c¸i ®·, “c¸c cô” nãi ®©y tröíc hÕt lµ tiªn chØ vµ thø chØ, råi ®Õn héi ®ång kú môc hay quan viªn hµng x·. Nh÷ng viÖc quan träng, thiÕt th©n ®èi víi tõng hé trong x· (nhö söu thuÕ, hay qu©n ph©n c«ng ®iÒn c«ng thæ), lý dÞch cßn ph¶i “tr×nh d©n” n÷a, tøc ®em ra bµn ë cuéc häp d©n hµng x·. L¹i thªm mét biÓu hiÖn cña nÒn “d©n chñ lµng m¹c”. Nhöng, ta cßn l¹ g× d©n ®inh ®©u cã quyÒn ¨n quyÒn nãi, l·o h¹ng th× xuÊt l·o v« sù, viÖc bµn b¹c chñ yÕu diÔn ra nh÷ng kú môc hay quan viªn, rÊt cã kh¶ n¨ng biÕn thµnh c·i v· gi÷a c¸c phe ph¸i, do ®ã nhiÒu khi kh«ng dÉn ®Õn nh÷ng quyÕt ®Þnh thùc sù cô thÓ. VÒ mÆt nµy, øng xö cña tiªn chØ vµ thø chØ còng thËt ®iÓn h×nh. Trong nh÷ng tröêng hîp hiÕm hoi mµ uy thÕ cña hä vöît qu¸ xa uy thÕ cña ®¸m kú môc bªn döíi (do s¶n nghiÖp lín, céng víi

285

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI phÈm hµm rÊt cao), th× ý kiÕn cña hai vÞ ®öîc nghe theo r¨m r¾p. Nhöng, th«ng thöêng th×, mÆc uy tÝn cña m×nh, vµ còng chÝnh ®Ó b¶o vÖ uy tÝn Êy, tiªn chØ vµ thø chØ cø ph¸t biÓu ý kiÕn mét c¸ch chung chung, cè gi÷ th¸i ®é dµn hßa gi÷a c¸c phe ph¸i. Vµ mét khi ®· lÜnh ý “c¸c cô”, vµ ®· cã ®«i lêi víi d©n råi, lý dÞch cø chiÕu theo t×nh h×nh thùc tÕ mµ lµm viÖc, v× dï sao hä cßn ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tröíc quan viªn n÷a. Nhö vËy, bµn c·i cã khi chØ lµ h×nh thøc. §Êy lµ tÝnh v« hiÖu cña héi ®ång kú môc, hay tËp thÓ quan viªn, mµ ta ®· nãi ®Õn ë ®o¹n trªn. Héi ®ång kú môc cµng v« hiÖu, vai trß cña lý dÞch cµng næi bËt. Lý dÞch kh«ng chØ ®ö¬ng ®Çu víi m©u thuÉn gi÷a c¸c phe ph¸i trong lµng, trong x·, kh«ng chØ ®èi phã víi kú môc vµ quan viªn hµng x·, mµ cßn ph¶i “gi¬ ®Çu chÞu b¸ng” víi d©n n÷a. “D©n” nãi ®©y, nhö ta ®· biÕt, lµ c¶ mét biÓn tiÓu n«ng tö h÷u, víi hµng tr¨m hé trong mét x·, tøc hµng tr¨m nÒn kinh tÕ nhá riªng t©y, mçi hä ra søc b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh, g©y nªn bao m©u thuÉn, lÆt vÆt th«i, nhöng kh«ng ngõng diÔn ra gi÷a hé nµy vµ hé kia. Cho nªn, biÖn ph¸p mµ lý dÞch ph¶i viÖn ®Õn ®Ó thi hµnh c¸c tr¸t cña cÊp trªn, kh«ng ®¬n thuÇn lµ ®µn ¸p. Trãi ngöêi, thËm chÝ ®¸nh ngöêi gi÷a mét vô thuÕ ch¼ng h¹n, ch¼ng ph¶i lµ viÖc qu¸ hiÕm, nhöng thöêng th× lý dÞch chØ viÖn ®Õn nh÷ng biÖn ph¸p cïng cùc Êy ®Ó r¨n ®e thiÓu sè cøng ®Çu nhÊt, vµ, khi thi hµnh còng nh»m vµo kÎ nµo “tø cè v« th©n”, kh«ng s¶n nghiÖp, kh«ng chç dùa trong hä, trong lµng. Tröíc mét t×nh h×nh phøc t¹p cña lµng x·, xu höíng th«ng thöêng nhÊt cña lý dÞch lµ t×m kiÕm mét thÕ tháa hiÖp mµ mäi phe ph¸i, mäi tÇng líp, vµ ®a sè c¸c hé, víi quyÒn lîi riªng t©y cña hä, cã thÓ chÊp nhËn. TÊt c¶, trªn c¬ së chÊp hµnh tr¸t cña quan viªn còng tøc trªn c¬ së tháa m·n nh÷ng ®ßi hái cña nhµ nöíc qu©n chñ. Ph¶i ch¨ng, chÝnh v× vai trß ®iÒu hßa ®ã, mµ tröíc ngµy bïng næ C¸ch

286

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI m¹ng th¸ng T¸m 1945, phÇn lín lý dÞch ë c¸c x· thuéc vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé thuéc c¸c cÊp quan liªu trung gian, thöêng lµ trung n«ng líp trªn, nÕu cã mét sè ®Þa chñ nµo ®ã, th× còng chØ lµ ®Þa chñ nhá. §· ®Õn lóc nãi ®Õn mét ®iÒu ®¸ng ra ph¶i nãi tõ ®Çu: hîp thÓ cña tæ chøc lý dÞch. Döíi triÒu NguyÔn, m·i cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, hîp thÓ nµy cßn rÊt ®¬n gi¶n, thöêng chØ gåm cã bèn nh©n vËt chÝnh(46). - “Lý tröëng”: ngöêi cÇm ®Çu tæ chøc lý dÞch ë cÊp x·, vµ chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh tröíc nhµ nöíc qu©n chñ (th«ng qua c¸c cÊp quan liªu trung gian) vÒ viÖc vËn hµnh cña c«ng viÖc hµng x·, nh»m thùc hiÖn nh÷ng ®ßi hái cña nhµ nöíc ®èi víi d©n x· (®ãng thuÕ, ®i phu, ®i lÝnh); - “Phã lý”: ngöêi phô t¸ cho lý tröëng, vµ cïng lý tröëng chÞu tr¸ch nhiÖm tröíc nhµ nöíc. NÕu nhö lý tröëng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chung, vµ lµ ngöêi tæ chøc c«ng viÖc chung, th× phã lý thöêng lµ ngöêi thay mÆt lý tröëng ®i ®«n ®èc tõng viÖc cô thÓ: b¾t phu, lÊy lÝnh, kiÓm tra viÖc canh phßng lµng x·. ChÝnh v× nhiÖm vô ®«n ®èc Êy mµ, trong tröêng hîp x· lín bao gåm nhiÒu lµng (“nhÊt x· nhÞ th«n”, “nhÊt x· tam th«n”...), th× mét x· cã thÓ cã nhiÒu phã lý, mçi phã lý trùc tiÕp lµm viÖc víi mét th«n; - “Hö¬ng tröëng”: ngöêi ®Æc tr¸ch viÖc c«ng Ých, do ®ã còng lµ ngöêi (cïng phã lý) trùc tiÕp lÊy phu, còng nhö trùc tiÕp ®iÒu khiÓn c«ng viÖc t¹i n¬i lµm c«ng Ých; - “X· tuÇn”: ngöêi ®Æc tr¸ch viÖc ®¶m b¶o an ninh cho lµng xãm, chñ yÕu b»ng c¸ch tæ chøc canh g¸c vµ tuÇn tra, nh»m phßng ngõa n¹n trém cöíp (nhÊt lµ vµo thêi ®iÓm hai vô gÆt lín hµng n¨m). §Ó lµm trßn tr¸ch nhiÖm, x· tuÇn cã döíi tay m×nh

287

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mét sè “tuÇn ®inh” hay “tuÇn phiªn”, tøc trai tr¸ng hµng x· lu©n phiªn nhau canh g¸c t¹i c¸c ®iÕm canh cña x·, vµ ®i tuÇn ®ªm trªn c¸c xø ®ång thuéc ®Þa vùc x·. CÇn nãi ngay r»ng b¶ng kª bèn nh©n vËt trªn chØ lµ khu«n mÉu thöêng gÆp, chø kh«ng ph¶i nhÊt qu¸n, cña tæ chøc lý dÞch. ë ®©y, còng nhö trªn bao khÝa c¹nh kh¸c cña c¬ cÊu tæ chøc lµng x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mçi tröêng hîp cô thÓ cã nh÷ng chi tiÕt riªng cña nã, mÆc dÇu tæ chøc lý dÞch trùc tiÕp phô thuéc vµo bé m¸y chÝnh quyÒn qu©n chñ, chø kh«ng cßn thuéc ph¹m vi “c«ng x· tÝnh” cña lµng ViÖt n÷a. Mét vÝ dô: t¹i mét x· næi tiÕng giµu cã, n¬i vÊn ®Ò canh phßng ®öîc ®Æt ra mét c¸ch cÊp thiÕt h¬n so víi c¸c x· nghÌo, ®øng trªn x· tuÇn, vµ còng trùc tiÕp lµm viÖc víi tuÇn ®inh, cßn mét “kh¸n thñ” n÷a. §ã lµ chöa kÓ ®Õn tröêng hîp mét sè x· lín, n¬i mµ ®ång ruéng réng vµ d©n sè cao ®ßi hái ph¶i cã mét sè “lý dÞch h¹ cÊp” gäi lµ nh÷ng “hö¬ng hµo”, ®Ó phô viÖc cho lý dÞch chÝnh thøc. TËp thÓ lý dÞch l¹i lµ mét c¬ quan ®öîc chän läc qua bÇu cö. Chöa ph¶i l©u l¾m, mµ ngµy nay thùc khã lßng biÕt ®öîc qua ®iÒu tra håi cè, tÇm quan träng ®Ých thùc cña c¸c cuéc bÇu cö nµy, döíi con m¾t cña ngöêi d©n quª xöa: nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cao niªn nhÊt còng chØ chøng kiÕn ®öîc c¸c cuéc bÇu cö vµo giai ®o¹n cuèi cña thêi Ph¸p thuéc, khi mµ c¸c lÇn “c¶i lö¬ng hö¬ng chÝnh” cña nh÷ng n¨m 20 ®· ph¸t huy t¸c dông. Dï sao, cuéc bÇu cö lý tröëng còng ®öîc xem lµ mét sù kiÖn quan träng trong sinh ho¹t chÝnh trÞ cña mét x·. Tiªu chuÈn øng cö ®¹i kh¸i lµ tiªu chuÈn quan viªn hµng x·. Cuéc bÇu cö diÔn ra t¹i ®×nh, víi sù chøng kiÕn cña héi ®ång kú môc, ch¸nh tæng, phã tæng, vµ quan l¹i cÊp trªn trùc tiÕp (cÊp huyÖn). KÕt qu¶ bÇu cö ph¶i ®öîc nhµ nöíc qu©n chñ chøng thùc b»ng c¸ch cÊp b»ng vµ triÖn gç cho lý tröëng míi. H¹n kú lµm viÖc cña lý tröëng, trªn lý

288

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thuyÕt, lµ ba n¨m. Kh«ng cÇn ph¶i nãi, bÇu lý tröëng còng lµ dÞp tranh giµnh gi÷a c¸c phe ph¸i trong lµng, trong x·. Mua th¨m, b¸n phiÕu do ®ã lµ viÖc thöêng x¶y ra. Ta cßn nhí r»ng, x· quan, víi tö c¸ch ®¹i diÖn cho nhµ nöíc qu©n chñ ë lµng x·, vèn ®öîc nhµ nöíc cö vÒ, vµ hiÖn töîng bÇu x· tröëng, theo c¸c v¨n b¶n cò cßn lät ®Õn tay ta h«m nay, lµ hiÖn töîng Ýt nhÊt còng cã thÓ kh¼ng ®Þnh tõ thÕ kû XV trë vÒ sau: nãi “Ýt nhÊt”, v× trªn ®Êt nöíc ta, hiÖn töîng bÇu nh÷ng ngöêi chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý lµng m¹c cã thÓ t×m thÊy tiÒn lÖ cña nã trong tËp tôc sinh ho¹t cña c«ng x· n«ng th«n xöa. Víi tËp tôc cña c«ng x· n«ng th«n nãi chung, thùc ra, kh«ng ph¶i bao giê ngöêi cÇm ®Çu lµng còng ®öîc d©n lµng chän qua bÇu cö. Trong x· héi Bana cæ truyÒn, ch¼ng h¹n, «ng “t¬m pl©y” (nghÜa ®en: gèc lµng) thöêng lµ hËu duÖ cña ngöêi xöa kia ®· lËp nªn lµng. Thñ lÜnh lµng, trong nhiÒu x· héi ë ch©u Phi ®en, lµ chøc vô cha truyÒn con nèi. MÆc dÇu nhö vËy, c¶ “gèc lµng” Bana lÉn thñ lÜnh lµng ë ch©u Phi ®en ®Òu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nh©n vËt ®öîc höëng ®Æc quyÒn, ®Æc lîi, mµ c¬ b¶n chØ lµ nh÷ng ngöêi qu¶n d©n trong c«ng x·. Ngoµi ra, trong nh÷ng tröêng hîp cã thÓ gäi lµ “bÇu cö” mµ d©n téc häc biÕt ®öîc, kÓ c¶ tröêng hîp mét sè téc Thöîng ë Trung Bé, th× ngöêi trùc tiÕp bÇu kh«ng ph¶i lµ toµn bé d©n lµng (dï chØ tÝnh ®Õn nam giíi th«i), mµ lµ c¸c thµnh viªn cña héi ®ång b« l·o. Nãi mét c¸ch kh¸c, héi ®ång b« l·o chän tröëng lµng, vµ, trong nhiÒu tröêng hîp, l¹i chän ngay trong néi bé cña héi ®ång. Vµ ®Êy còng lµ mét biÓu hiÖn cña l·o quyÒn. §èi chiÕu víi c¸c thùc tiÔn võa nªu, hiÖn töîng bÇu x· tröëng tröíc kia còng ®¸ng ®öîc xem lµ ®éc ®¸o. TruyÒn thèng thuÇn tóy c«ng x· cña téc ngöêi ViÖt ch¨ng? Hay còng lµ truyÒn thèng c«ng x· nhöng ®öîc x· héi tiÓu n«ng tö h÷u më réng thªm n÷a? Trong chõng mùc ®ã, nµo cã thÓ “®äc” lªn ë viÖc

289

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “më réng” Êy bµn tay uèn n¾n cña c¸c triÒu ®¹i ®Çu tiªn, nh»m h¹n chÕ uy thÕ cña c¸c thñ lÜnh ®Þa phö¬ng ch¼ng h¹n? §©y lµ c¶ mét m¶nh ®Êt hoang ®ang chê ngöêi khai ph¸. Dï sao, ®Õn thÕ kû XIX, nhµ NguyÔn kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c ngoµi c¸ch chÊp nhËn mét thùc tr¹ng ®· tån t¹i tõ nhiÒu thÕ kû, h¬n n÷a cßn më réng viÖc bÇu cö tõ ngöêi cÇm ®Çu bé m¸y hµnh chÝnh x· (x· tröëng thêi Lª, lý tröëng thêi NguyÔn), ra ®Õn mét sè lý dÞch kh¸c. VÒ mÆt nµy, ®iÒu ®¸ng löu ý lµ, kh¸c víi lý tröëng; phã lý, hö¬ng tröëng, ba chøc viªn do d©n hµng x· bÇu ra, x· tuÇn l¹i do héi ®ång kú môc chØ ®Þnh. ThÕ lµ, döíi triÒu NguyÔn, chØ nh÷ng lý dÞch nµo trùc tiÕp lµm viÖc víi bé m¸y qu©n chñ ë cÊp trªn míi do d©n x· bÇu ra, cßn nhö vÞ nµo chØ phô tr¸ch c«ng viÖc cña néi bé lµng x·, th× kh«ng. Qu¶ vËy, lý tröëng, phã lý vµ hö¬ng tröëng võa lµm viÖc lµng, võa lµm viÖc nöíc (trãc thuÕ, b¾t phu, lÊy lÝnh, ®iÒu khiÓn viÖc c«ng Ých), cßn x· tuÇn chØ lµm viÖc lµng. Sao vËy? Ph¶i ch¨ng chØ v× x· tuÇn lµ mét chøc viªn kh«ng lÊy g× lµm quan träng so víi ba chøc viªn kia, mµ chÝnh quyÒn qu©n chñ kh«ng ®ßi hái trong viÖc chän ngöêi mét biÓu hiÖn cô thÓ vÒ sù ®ång t×nh cña cö d©n lµng x·? Hay, nãi ngöîc l¹i, v× lý tröëng, phã lý vµ hö¬ng tröëng, bëi chøc n¨ng hä phô tr¸ch, râ rµng lµ ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn qu©n chñ tröíc cö d©n lµng x·, nªn chÝnh quyÒn Êy viÖn ®Õn mét biÖn ph¸p chän lùa cßn ®äng l¹i tõ tËp tôc c«ng x· xöa (nÕu qu¶ thùc bÇu cö ngöêi cÇm ®Çu lµng m¹c lµ mét ®Æc ®iÓm cña c«ng x· n«ng th«n ViÖt nhö ta cã thÓ t¹m thêi gi¶ thiÕt), víi môc ®Ých ®Ò cao uy tÝn cho tay ch©n trùc tiÕp cña m×nh? Mét lÇn n÷a, vÊn ®Ò cßn treo ®Êy. Víi c¸c cuéc c¶i tæ vµo thêi Ph¸p thuéc (1921, 1927, 1941), kh«ng nh÷ng hîp thÓ cña bé phËn lý dÞch trë nªn phøc t¹p h¬n v× «m vµo lßng nhiÒu chøc n¨ng h¬n, mµ tÝnh chÊt cña nã còng

290

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI biÕn ®æi nhiÒu: vai trß cña lý dÞch trong tö c¸ch tay ch©n cña chÝnh quyÒn thùc d©n vµ qu©n chñ cµng ®öîc ®Ò cao. Trong möêi n¨m cuèi cña chÕ ®é thuéc ®Þa, lý tröëng vµ c¸c chøc dÞch kh¸c hÇu nhö kh«ng cßn do d©n cö n÷a, mµ do quan l¹i bªn trªn chØ ®Þnh. Sù ®¶o lén Êy cña c¬ cÊu cæ truyÒn kh«ng lµm cho chóng ta quan t©m ë ®©y. 5. TËp hîp ngöêi trong nh÷ng tæ chøc dùa trªn lßng tù nguyÖn tham gia cña tõng c¸ nh©n: Phe, Héi, Phöêng Ngöêi n«ng d©n cã c¸ tÝnh hay kh«ng? Riªng vÒ ngöêi n«ng d©n ViÖt sèng trong c¸i khung chËt hÑp cña x· héi n«ng th«n cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, th× nh÷ng vÕt tÝch cña c¸c thiÕt chÕ c«ng x· céng víi ®Çu ãc t«n ti cña chÕ ®é ®· thÊm vµo tõng lµng x·, c¶ tÝnh phøc hîp cña c¬ cÊu tæ chøc lµng x·, cã t¹o ra qu¸ nhiÒu rµng buéc ®èi víi c¸ nh©n hä hay kh«ng, ®Õn møc ng¨n c¶n hä ph¸t huy c¸ tÝnh? Kh«ng râ ®· cã ai ®Æt ra nh÷ng c©u hái thuéc lo¹i trªn chöa ®Ó thö gi¶i ®¸p chóng, vµ qua cè g¾ng gi¶i ®¸p mµ phÇn nµo hiÓu thªm ngöêi n«ng d©n vµ x· héi n«ng th«n cæ truyÒn. §iÒu ch¾c ch¾n lµ, vÒ mÆt ®ang bµn, ta kh«ng thÓ nµo nhÝch ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé ®Õn gÇn h×nh ¶nh cña ngöêi n«ng d©n Ph¸p håi thÕ kû XVII, döíi ngßi bót cña mét La Bruye (La BruyÌre) ch¼ng h¹n. Ýt nhÊt th× v¨n häc vµ nghÖ thuËt d©n gian ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, tõ hÖ truyÖn tiÕu l©m hÕt søc ®éc ®¸o (lo¹i truyÖn cöêi d©n gian, mµ ®èi töîng ®¶ kÝch chÝnh thöêng lµ ®Þa chñ, cöêng hµo, vµ quan l¹i trong bé m¸y nhµ nöíc qu©n chñ), ®Õn nÒn “®iªu kh¾c ®×nh lµng” cña c¸c thÕ kû XVI, XVII, XVIII (trong ®ã nh÷ng c¶nh sinh ho¹t trÇn tôc cña n«ng d©n, döíi bµn tay ch¹m ®ôc cña ngöêi nghÖ sÜ d©n gian, ®· d¸m xuÊt hiÖn ë nh÷ng n¬i thê cóng t«n nghiªm) còng cã thÓ böíc ®Çu kh¼ng ®Þnh sù kh¸c biÖt ®ã. Ngöêi n«ng d©n ViÖt sèng trong x· héi n«ng th«n cæ truyÒn

291

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé kh«ng ph¶i lµ ngöêi n«ng n«, hay ngöêi n«ng d©n b¸n tù do chöa hoµn toµn tho¸t khái mäi vßng thõng trãi buéc cña chÕ ®é l·nh ®Þa trung cæ, trong ®ã mäi quyÒn hµnh, mäi tµi s¶n chÝnh ®Òu n»m trong tay cña l·nh chóa. §©y lµ ngöêi n«ng d©n tù do sèng gi÷a mét x· héi gåm rÆt nh÷ng tiÓu n«ng tö h÷u, trong nh÷ng lµng x· Ýt nhiÒu tù trÞ ®èi víi chÝnh quyÒn qu©n chñ trung ö¬ng. Vµ c¬ cÊu tæ chøc cæ truyÒn cña lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé kh«ng thÓ kh«ng chiÕu cè ®Õn thùc tiÔn ®ã. Tæ chøc gi¸p, mµ t«i ®· giíi thiÖu diÖn m¹o chÝnh qua ®o¹n nãi trªn, còng lµ mét b»ng chøng. ThiÕt chÕ nµy, víi c¸ch vËn hµnh theo c¸c líp tuæi, cßn to¸t ra chót Ýt hö¬ng vÞ b×nh ®¼ng chñ nghÜa cña c¸i c«ng x· ®· lïi xa tÝt vµo qu¸ khø . Trong chõng mùc Êy, nã vÉn cã kh¶ n¨ng tháa m·n phÇn nµo ãc b×nh ®¼ng tÊt vÉn tån t¹i, nhö mét nhu cÇu tinh thÇn trong nh÷ng con ngöêi tiÓu n«ng tù do. Vµ nhö vËy còng lµ böíc ®Çu chiÕu cè ®Õn c¸ tÝnh cña tõng ngöêi n«ng d©n sèng trong lµng x·. Nhöng sù thÓ tÊt nãi trªn kh«ng dõng l¹i ë ®Êy. Nã cßn cho phÐp ra ®êi vµ tån t¹i gi÷a m¹ng löíi ch»ng chÞt cña thiÕt chÕ céng ®ång lµng x· nh÷ng tæ chøc mµ quyÒn tham gia dùa trªn lßng tù nguyÖn cña tõng c¸ nh©n nam giíi ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh. Trong sè nh÷ng tæ chøc Êy, c¸i ph¶i nãi ®Õn tröíc tiªn lµ “phe”. Trªn cöa miÖng cña ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé, tõ “phe” thöêng ®öîc ghÐp víi tõ “gi¸p”, thµnh mét tõ kÐp Ýt nhiÒu cã tÝnh chÊt lÊp l¸y, vµ nh»m môc ®Ých ph©n lo¹i: “phe gi¸p”. H¬n thÕ n÷a, trong lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy, ngöêi ta kh«ng ngÇn ng¹i dïng lÉn lén hai tõ. Nhö vËy, vÒ mÆt ph©n lo¹i mµ nãi, phe ®öîc xÕp vµo cïng mét ph¹m trï víi gi¸p. Thùc ra, nhö ta sÏ thÊy, phe kh¸c xa gi¸p tuy cïng gÆp gì nhau ë mét ®iÓm: c¶ hai ®Òu lµ nh÷ng tæ chøc phi chÝnh thøc, nh÷ng tæ chøc kh«ng

292

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI phô thuéc vµo bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·, mÆc dÇu c¶ hai ®Òu t¸c ®éng, trong nh÷ng chõng mùc kh¸c nhau, ®Õn sinh ho¹t c«ng khai vµ ©m thÇm cña lµng x·, do ®ã, dï nhiÒu, dï Ýt, ®öîc bé m¸y qu¶n d©n ë cÊp x· tÝnh ®Õn vµ lîi dông. Mçi lµng cã thÓ cã nhiÒu phe, nhöng ®øng trªn hÕt lµ “phe tö v¨n”, mµ thµnh viªn, trªn danh nghÜa, ®Òu lµ nh÷ng ngöêi cã häc thøc. §iÒu kiÖn cô thÓ ®Ó tham gia phe tö v¨n cã thÓ biÕn ®æi tõ lµng nµy qua lµng kia, bëi lÏ diÖn ngöêi cã häc, ®Æc biÖt ngöêi ®ç ®¹t, còng rÊt kh¸c nhau tõ lµng nµy qua lµng nä. ë møc réng nhÊt, quan viªn hµng x· ®· cã thÓ tham gia råi. Phe, kÓ c¶ phe tö v¨n, vèn thuéc lo¹i tæ chøc dùa trªn lßng tù nguyÖn cña tõng ngöêi, cho nªn kh«ng nhÊt thiÕt mäi ngöêi cã ®ñ ®iÒu kiÖn ®Òu vµo phe tö v¨n. Mµ ®· tù nguyÖn vµo, tÊt cã thÓ tù do ra. Nhöng vµo phe tö v¨n lµ mét vinh dù tröíc con m¾t cña c¶ lµng, c¶ x·, cho nªn hiÕm cã tröêng hîp ngöêi ®ñ ®iÒu kiÖn mµ kh«ng chÞu vµo. Bëi danh nghÜa vµ hîp thÓ cña nã, phe tö v¨n kh¸c víi nh÷ng phe kia ë chç nã ph¶i g¸nh v¸c cho lµng x· mét lo¹i c«ng viÖc ®Æc biÖt. Vèn gåm nh÷ng ngöêi “cã v¨n häc” nhÊt trong lµng, trong x·, nã ®öîc tËp qu¸n lµng x· trao cho nhiÖm vô vµ vinh dù th¶o “v¨n tÕ ” , bµi v¨n nªu lªn chøc töíc cña vÞ “thµnh hoµng”, tøc thÇn b¶o hé lµng x·, tãm t¾t l¹i mäi c«ng tÝch cña thÇn, vµ nhÊt lµ thÓ hiÖn lßng thµnh kÝnh còng nhö lêi cÇu xin cña d©n lµng, d©n x·, mµ ngöêi hµnh lÔ chÝnh ph¶i thay mÆt c¶ x· xöíng to lªn trong qu¸ tr×nh tÕ lÔ t¹i ®×nh vµo hai kú tÕ lín xu©n - thu hµng n¨m. TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i c¶ phe tö v¨n xóm vµo th¶o v¨n tÕ, mµ chØ mét ngöêi, thöêng lµ vÞ khoa b¶ng cao nhÊt, hay vÞ nµo quen tay nhÊt, nghÜa lµ thuéc c«ng thøc nhÊt, thay toµn phe lµm viÖc Êy. H¬n thÕ n÷a, Nho gi¸o vèn dµnh mét vÞ trÝ ®Æc biÖt cho nghi lÔ trong viÖc d¹y ngöêi vµ trÞ ngöêi, cho

293

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nªn gi÷ ch©n “chñ tÕ ” , ngöêi hµnh lÔ chÝnh, còng nhö c¸c ch©n “båi tÕ ” , nh÷ng ngöêi phô lÔ cho chñ tÕ, ph¶i lµ nh÷ng vÞ cã Nho häc, nghÜa lµ nh÷ng thµnh viªn cña phe tö v¨n. ViÖc tÕ lÔ t¹i “v¨n tõ” hay “v¨n chØ” cña x·, n¬i thê ®øc Khæng Tö, vµ c¸c vÞ khoa b¶ng ®· qu¸ cè vèn xuÊt th©n trong lµng, trong x·, còng do phe tö v¨n ®¶m nhiÖm. Ngoµi ra, trong kh«ng Ýt tröêng hîp, c¸c nhµ giµu cßn mêi phe tö v¨n ®Õn hµnh lÔ t¹i nhµ, nÕu hä tæ chøc tÕ lín vµo dÞp tang ma. Mçi khi tham gia b»ng “v¨n häc” vµo viÖc tÕ lÔ céng ®ång cña x· t¹i ®×nh, t¹i v¨n tõ hay v¨n chØ, phe tö v¨n ho¹t ®éng cïng lý dÞch, vµ, nh×n bÒ ngoµi mµ xÐt, th× ch¼ng kh¸c g× mét tæ chøc chÝnh thøc cña bé m¸y lý dÞch. Ph¶i ch¨ng chÝnh v× thÕ mµ phe tö v¨n cã khi cßn ®öîc gäi lµ “ban tö v¨n”? Dï sao, ®Êy kh«ng ph¶i lµ chøc n¨ng chÝnh cña nã. Ho¹t ®éng ®Æc thï khiÕn nã vÉn thùc sù lµ phe, chø kh«ng ph¶i mét thµnh phÇn cña bé m¸y chÝnh thøc, chØ lµ chung tiÒn ®Ó tæ chøc ¨n uèng víi nhau vµo c¸c kú lÔ l¹t lín cña lµng x·. Mét thø “c©u l¹c bé”, mµ kiÓu c¸ch tæ chøc nhiÒu khi nö¬ng theo kiÓu c¸ch cña gi¸p: sæ nh©n danh ngöêi ®¨ng cai... Cã lÏ còng bëi lý do ®ã mµ ë mét sè n¬i, phe cßn ®öîc gäi lµ “héi”, vµ phe tö v¨n lµ “héi tö v¨n”. TÝnh chÊt “c©u l¹c bé” nµy cµng næi bËt trong tröêng hîp c¸c phe kh¸c, nh÷ng phe kh«ng gi÷ mét chøc tr¸ch nµo, dï chØ lµ chøc tr¸ch “v¨n häc”, tröíc céng ®ång lµng x·, mµ ngöêi n«ng d©n ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé cã khi gäi mét c¸ch hãm hØnh lµ “phe tö”, ®Ó ®èi lËp víi phe tö v¨n mµ hä phÇn nµo xem lµ mét tæ chøc c«ng. Trong khu«n khæ cña tõng phe tö, ngöêi vµ ngöêi tËp hîp l¹i víi nhau, qua nh÷ng kú ¨n uèng, mét c¸ch hoµn toµn tù nguyÖn, kh«ng c¨n cø vµo mét tiªu chuÈn cô thÓ nµo c¶, mµ chØ v× c¸i ®öîc c¸c nhµ Nho gäi lµ “thanh khÝ lÏ h»ng”. T«i vµo phe nµy, chø kh«ng vµo phe kia, v× nhiÒu ngöêi trong

294

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI phe nµy sèng cïng xãm, cïng ngâ víi t«i, nÕu kh«ng th× còng lµ b¹n bÌ cña t«i, kh«ng c¸ch tuæi t«i lµ bao, thöêng th× còng kh«ng vöît qu¸ t«i mÊy nçi vÒ mÆt ®iÒn s¶n, do ®ã kh«ng dÔ g× coi thöêng t«i... Vµ, tÊt nhiªn, nhËn t«i vµo hay kh«ng lµ quyÒn cña c¸c phe kh¸c vµ quyÒn cña t«i, mÆc dÇu viÖc chuyÓn phe hiÕm khi x¶y ra. KÓ ra, ®Ó b¸m s¸t h¬n n÷a thùc tiÔn sinh ®éng hµng ngµy, mÊy nÐt ph¸c th¶o trªn ®©y cßn cÇn ®öîc uèn n¾n ®«i chót, Ýt nhÊt còng trªn s¾c ®é. Mét mÆt, nãi r»ng phe, ®Æc biÖt phe tö, lµ mét tæ chøc hoµn toµn dùa trªn lßng tù nguyÖn tham gia cña c¸ nh©n, do ®ã kh«ng phô thuéc vµo mét tiªu chuÈn cô thÓ nµo c¶, lµ mét c¸ch nãi nh»m nhÊn m¹nh mét ®Æc thï cña phe, nhöng chöa ch¾c ®· möêi phÇn tháa ®¸ng. Lµ mét thø “c©u l¹c bé”, lÊy tiÖc tïng lµm ho¹t ®éng chÝnh, phe ®ßi hái hµng n¨m ë tõng thµnh viªn mét kho¶n ®ãng gãp kh¸ nÆng nÒ, bªn c¹nh nh÷ng ®ãng gãp mµ c¸ nh©n ®· ph¶i g¸nh v¸c trong khu«n khæ c¸c tæ chøc kh¸c (ngâ, xãm, gi¸p...). V× vËy, kh«ng mÊy khi n«ng d©n nghÌo (bÇn n«ng, cè n«ng, thËm chÝ nhiÒu trung n«ng líp döíi) d¸m vµo phe. Nhö vËy, phe, mµ quyÒn tham gia kh«ng phô thuéc vµo mét tiªu chuÈn cô thÓ nµo c¶, v« h×nh trung l¹i lµ “c©u l¹c bé” cña nh÷ng d©n lµng Ýt nhiÒu kh¸ gi¶ (tõ trung n«ng trë lªn), nãi chung lµ cña nh÷ng ngöêi cã gia b¶n. Cã gia b¶n: trong mét x· héi tiÓu n«ng tö h÷u, ®©y chÝnh lµ lý töëng, lµ môc tiªu phÊn ®Êu cña mäi ngöêi, cña tõng ngöêi. Vµ nhö vËy, vµo phe, ®ãng gãp cho tiÖc tïng cña phe, v« t×nh ®· trë thµnh mét biÓu tröng x· héi. Cho nªn, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn, nÕu nhö, bªn c¹nh nh÷ng n«ng d©n nghÌo (kÓ c¶ trung n«ng líp döíi) kh«ng d¸m vµo phe v× sù tèn kÐm, l¹i cã nh÷ng n«ng d©n ch¼ng giµu cã g× h¬n (thËm chÝ cã khi c¶ bÇn n«ng), nhöng vÉn cè g¾ng tham gia, ®Ó “më

295

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mµy më mÆt” víi lµng, víi x·. ë ®©y ý nghÜa p«t l¸t (potlatch)(47) vÉn cßn le lãi nhö nh÷ng vÕt tÝch mê nh¹t, trong tËp qu¸n tiÖc tïng, ®«i khi qu¸ ®µ, cña n«ng th«n ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé. MÆt kh¸c, tÝnh chÊt “c©u l¹c bé” cña tæ chøc phe vÉn kh«ng ng¨n c¶n nã ph¸t huy ¶nh höëng, khi cã thÓ, trong cuéc sèng lµng x·. Chóng ta thÊy vai trß “v¨n häc”, nghÜa lµ vai trß tinh thÇn, cña phe tö v¨n trong sinh ho¹t t«n gi¸o céng ®ång. Cßn phe thöêng, hay phe tö, th× nhö ta ®· biÕt, kh«ng ®öîc tËp qu¸n trao cho mét tr¸ch nhiÖm chÝnh thøc nµo c¶ tröíc lµng x·. Tuy nhiªn, víi quan hÖ “thanh khÝ lÏ h»ng” gi÷a c¸c thµnh viªn cña tæ chøc nµy, céng thªm chÐn röîu ®öa h¬i, c¸c dÞp ¨n uèng trong phe còng dÔ biÕn thµnh nh÷ng cuéc trao ®æi s«i næi, mµ ®Ò tµi tÊt nhiªn lµ “viÖc lµng viÖc nöíc”, vµ cã c¬ së thµnh n¬i nung nÊu hay kÕt tinh mét dßng dö luËn, mét xu thÕ ph¶n ®èi hay ®ång t×nh. ThÕ lµ, dï v« t×nh hay cè ý, phe, ®Æc biÖt lµ nh÷ng phe gåm nhiÒu tay “cã m¸u mÆt”, h¬n n÷a “cã måm cã mÐp”, cã thÓ ®ãng mét vai trß trong dö luËn lµng x·, v« h×nh trung lµ n¬i chuÈn bÞ cho nh÷ng cuéc c·i v· gi÷a chèn ®×nh trung. Trªn b×nh diÖn ch÷ nghÜa, “phe” ®©u ph¶i chØ lµ mét thuËt ng÷ ®Æc chØ tæ chøc ®ang bµn. Trong tiÕng ViÖt cæ truyÒn, “phe”, “ph¸i”, “c¸nh”, “®¶ng”, “bÌ”, “phe ph¸i”, “phe c¸nh”, “phe ®¶ng”, “bÌ ®¶ng” lµ nh÷ng tõ hÇu nhö ®ång nghÜa, mµ ngöêi n«ng d©n ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé tröíc ®©y dïng ®Ó chØ mäi nhãm ngöêi tËp hîp l¹i víi nhau mét c¸ch kh«ng chÝnh thøc quanh mét ý kiÕn, mét quyÒn lîi, vµ ®èi kh¸ng vÒ ý kiÕn, vÒ quyÒn lîi víi c¸c nhãm kh¸c. ChÊt o¸i o¨m cña phe ®· nÝu ch©n chóng ta l¹i kh¸ l©u. Nhöng dï cho phe cã chiÕm mét vÞ trÝ quan träng ®Õn mÊy, th× nã vÉn kh«ng ph¶i lµ tæ chøc duy nhÊt ra ®êi trªn c¬ së lßng tù nguyÖn tham gia cña tõng c¸ nh©n. Ngoµi phe ra, cßn cã “héi”,

296

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c nhau cña nã, mçi thÓ lo¹i theo ®uæi mét môc ®Ých riªng do ®ã mµ cã hîp thÓ riªng, vµ cã thÓ ®ßi hái mét cung c¸ch vËn hµnh riªng. Tuy nhiªn, thÓ lo¹i g× còng thÕ, ®· ®öîc xem lµ héi th× ph¶i hoµn toµn dùa trªn lßng tù nguyÖn cña tõng ngöêi. Phe còng vËy th«i, nhöng nhö ta ®· thÊy, trong tröêng hîp phe, lßng tù nguyÖn nãi trªn kh«ng ph¶i bao giê còng ®öîc möêi phÇn ®¶m b¶o. Lý do ®· râ rµng: phe cßn g¾n liÒn víi cuéc sèng chÝnh thøc cña lµng x·, dï chØ lµ gi¸n tiÕp (th«ng qua dö luËn cña d©n lµng, d©n x·). Ngöîc l¹i, héi, dï thuéc thÓ lo¹i nµo, còng lµ viÖc riªng cña c¸c héi viªn, chØ dÝnh d¸ng ®Õn quyÒn lîi riªng tö cña tõng héi viªn, vµ bëi lÏ ®ã mµ kh«ng m¶y may ¶nh höëng ®Õn sinh ho¹t céng ®ång cña lµng x·, còng nhö kh«ng bÞ sinh ho¹t Êy chi phèi trë l¹i(48). Héi, döíi nh÷ng d¹ng kh¸c nhau cña nã, ®· ®öîc Phan KÕ BÝnh giíi thiÖu tö¬ng ®èi kü(49). §Ó khái c¾t ®øt dßng theo dâi cña ngöêi ®äc, xin tãm löîc sau ®©y nh÷ng g× cô thÓ ®· nãi vÒ tæ chøc Êy, chØ th¶ng hoÆc thªm vµo mét nhËn xÐt cña ngöêi ®i ®iÒn d· håi cè. Trong sè c¸c thÓ lo¹i héi ra ®êi trong lµng xãm tröíc kia, phæ biÕn nhÊt cã lÏ lµ “héi tö cÊp” hay “hä” (®ång ©m víi tõ chØ t«ng téc). Néi dung còng nhö môc ®Ých cña tæ chøc nµy lµ gióp ®ì nhau, trong ph¹m vi tõng nhãm nh÷ng ngöêi tù nguyÖn, b»ng c¸ch chung nhau ch¬i mét b¸t hä (do ®ã mµ cã tªn gäi “hä”). Víi néi dung Êy, sè thµnh viªn cña mét héi ®ång kh«ng thÓ vöît qu¸ ®«i chôc ngöêi, vµ trong mét lµng, cã thÓ tån t¹i cïng mét lóc nhiÒu b¸t hä. §· ch¬i hä, tÊt ph¶i cã ngöêi “cÇm l¸i” hay “nhµ c¸i”, tøc héi tröëng cña héi tö cÊp: chøc n¨ng nµy thöêng ®öîc dµnh cho ngöêi cã uy tÝn nhÊt héi, hoÆc do c¸c héi viªn thay phiªn nhau ®¶m nhiÖm, mçi ngöêi mét n¨m. Víi ®ång tiÒn ®øng gi÷a lµm môc ®Ých vµ m«i giíi, tinh thÇn tËp hîp chØ cã thÓ lµ lßng tin gi÷a c¸ nh©n vµ c¸ nh©n. Kinh tÕ n«ng th«n ViÖt, nhÊt

297

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ trªn ®ång b»ng B¾c Bé, vèn kh«ng thuÇn tóy lµ mét nÒn kinh tÕ tù cÊp tù tóc cña nh÷ng ngöêi trång trät, mµ cßn bao gåm nhiÒu ngµnh thñ c«ng, vµ do ®ã c¶ mét luång bu«n b¸n, nhá th«i, nhöng rÊt sinh ®éng, lÊy phiªn chî ®Òu kú cña tõng ®Þa phö¬ng nhá lµm tröêng ho¹t ®éng, cho nªn nhiÒu ngöêi trong n«ng th«n cÇn tiÒn mÆt, nhÊt lµ tÇng líp bu«n b¸n. §©y lµ lý do khiÕn hä, hay héi tö cÊp, thöêng tËp hîp l¹i nh÷ng ngöêi tiÓu thö¬ng vµ, trong tröêng hîp ®ã mang d¹ng “hä mua b¸n”. Luång bu«n b¸n nhá trong n«ng th«n ViÖt, ®Æc biÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, vèn chñ yÕu n»m trong tay phô n÷, nhö ta ®· biÕt, vµ víi hä mua b¸n, lÇn ®Çu tiªn ta chøng kiÕn sù cã mÆt cña n÷ giíi trong mét tæ chøc ngoµi gia ®×nh. Gäi lµ “hä”, nhöng kh«ng nhÊt thiÕt trong tröêng hîp nµo nh÷ng ngöêi tham gia còng chung nhau ch¬i mét b¸t hä. Cã nh÷ng tröêng hîp mµ “ch¬i hä” l¹i cã nghÜa lµ tù nguyÖn tËp hîp nhau l¹i, ®Ó khi cÇn th× chung tiÒn, chung cña (g¹o, ch¼ng h¹n) mµ gióp bÊt cø thµnh viªn nµo bÊt th×nh l×nh gÆp khã kh¨n, dï lµ ngöêi nµy cÇn tiÒn cña ®Ó lµm ma chay (“hä hiÕu”), hay ®Ó tæ chøc cöíi xin (“hä hØ”). Ngöêi ®ãng gãp biÕt ch¾c r»ng khi ®Õn löît m×nh gÆp khã kh¨n, b¶n th©n còng sÏ ®öîc hä gióp ®ì nhö vËy. Cã hiÖu qu¶ hÇu nhö tøc kh¾c, vµ cã hiÖu qu¶ trong cïng mét lóc ®èi víi mäi ngöêi ch¬i hä, lµ “hä ¨n tÕt” (tïy tröêng hîp mµ gäi “hä thÞt lîn”, “hä thÞt bß”, hay “hä b¸nh chöng”...), mµ c¸c thµnh viªn ®ãng gãp cho tæ chøc mçi ngöêi mét sè tiÒn khiªm tèn lµm vèn chung, råi cïng nhau sinh lîi, ®Ó Ýt l©u sau cã ®ñ tiÒn gióp cho mäi gia ®×nh ch¬i hä cã ®öîc mét c¸i tÕt Nguyªn §¸n r«m r¶ (®ñ thÞt ¨n, hay ®ñ nÕp gãi b¸nh chöng...). Tõ “héi” cßn ®öîc dïng ®Ó chØ nh÷ng tæ chøc mµ trong ®ã mét sè nam thµnh viªn cïng lµng, cïng x· tËp hîp l¹i víi nhau thuÇn v× môc ®Ých vui ch¬i, gi¶i trÝ: tËp luyÖn vâ nghÖ (“héi vâ”),

298

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tËp vµ diÔn chÌo (“héi chÌo”)... Còng cÇn nãi thªm r»ng, qua ®iÒu tra håi cè, riªng t«i chöa hÒ gÆp hay nghe nãi ®Õn “héi vËt”, mÆc dÇu vËt lµ mét h×nh thøc thÓ thao vèn rÊt ®öîc öa chuéng trong n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé, vµ hiÕm khi v¾ng mÆt trong c¸c dÞp héi lµng. VÒ mÆt nµy kinh nghiÖm ®iÒn d· cña mét sè ngöêi tÊt nhiªn chöa ®ñ ®Ó kh¼ng ®Þnh hay b¸c bá sù tån t¹i cña mét sù kiÖn d©n téc häc (ë ®©y lµ héi vËt). Nhöng t«i cø t¹m thêi hiÓu nhö sau: VËt lµ mét kü thuËt tö¬ng ®èi phøc t¹p, cã thÓ bao hµm nhiÒu “phong th¸i”, nãi cho to chuyÖn mét tÝ lµ nhiÒu “tröêng ph¸i”, mçi phong c¸ch hay tröêng ph¸i cã truyÒn thèng cña m×nh, mµ ®¹i diÖn lµ mét «ng thÇy tõng ®µo t¹o ra nhiÒu “®«” cho c¶ mét vïng, chø kh«ng riªng g× cho mét lµng, mét x·. Sù tËp hîp tÊt c¶ nh÷ng ®« cïng mét dßng ®µo t¹o quanh thÇy cña hä, ®öîc gäi lµ mét “lß”, vµ thµnh viªn mét lß sèng r¶i r¸c t¹i nhiÒu lµng, nhiÒu x·. GÆp nhau trªn “xíi vËt” cña c¸c cuéc héi lµng kh¸c nhau trong mét vïng lín, thµnh viªn thuéc c¸c lß kh¸c nhau thi tµi, ®ua søc ®Ó ®Ò cao uy tÝn vµ b¶o vÖ truyÒn thèng cña lß m×nh. Ch÷ “héi”, mµ hµm nghÜa qui chiÕu vµo lßng tù nguyÖn hoµn toµn cña tõng ngöêi tham gia, cßn ®öîc ¸p dông vµo tæ chøc PhËt gi¸o cña c¸c l·o bµ: “héi c¸c v·i” hay “héi chö bµ”. Trªn vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, lµng ViÖt nµo ch¼ng cã mét ng«i chïa, thöêng lµ ë c¹nh ®×nh. Tröíc thÕ kû XV, khi ®¹o PhËt cßn ®ãng vai trß quèc gi¸o, nghÜa lµ ý thøc hÖ chÝnh trong ®êi sèng cña quèc gia §¹i ViÖt, th× c¸c ng«i chïa lµng Êy h¼n lµ trung t©m sinh ho¹t tinh thÇn x· héi cña n«ng th«n ViÖt, cã lÏ phÇn nµo ®ã nhö c¸c “v¸t” trªn ®Êt Lµo cho m·i ®Õn gÇn ®©y. Nhöng cµng vÒ sau, khi ®¹o Nho thay thÕ ®¹o PhËt trong tö c¸ch quèc gi¸o, th× chïa ngµy cµng bÞ ®×nh lÊn ¸t, vµ ®Õn triÒu ®¹i cuèi cïng, còng nhö trong thêi Ph¸p thuéc, nã chØ cßn lµ mét

299

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thø “c©u l¹c bé t«n gi¸o” dµnh cho phô n÷ cao tuæi, Ýt nhÊt th× còng ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. §iÒu nµy nãi ë ®©y lµ, c¸i tæ chøc cña c¸c l·o bµ trong mét lµng quanh ng«i chïa, bëi hoµn toµn dùa trªn lßng tù nguyÖn tham gia cña tõng thµnh viªn, mµ chÝnh lµ (hay còng lµ) mét khÝa c¹nh cña nÒn “d©n chñ lµng m¹c”, do ®ã vÉn tu©n thñ m« thøc tæ chøc ta tõng gÆp ë ngâ, xãm, gi¸p, phe, vµ c¸c héi kh¸c: sæ nh©n danh; vai trß phôc vô tËp thÓ cña ngöêi ®¨ng cai hµng n¨m, mµ trong tröêng hîp nµy ngöêi ta gäi lµ “bµ tröëng”; qui t¾c lu©n phiªn theo thø tù ghi tªn trong sæ nh©n danh ®Ó ®¶m nhiÖm chøc tr¸ch bµ tröëng, mçi ngöêi mét n¨m: tiÖc tïng mçi n¨m mét lÇn (ngoµi ph¹m vi ho¹t ®éng cña nhµ chïa); b×nh ®¼ng trong ®ãng gãp... Cã thÓ ghi chó thªm r»ng, tuy chØ cã mÆt t¹i mét vµi ®Þa phö¬ng hiÕm hoi, c¹nh héi c¸c v·i, cã lÇn t«i cßn gÆp “héi thiÖn” cña c¸c l·o «ng n÷a. Víi qui t¾c tæ chøc gÇn hÖt nhö qui t¾c cña héi c¸c v·i, héi thiÖn ®¶m nhiÖm mét chøc n¨ng kh¸c h¼n. §©y kh«ng cßn lµ mét h×nh thøc c©u l¹c bé thuÇn tóy t«n gi¸o n÷a, bëi lÏ gi¸o lý nhµ PhËt (döíi d¹ng d©n gian nhÊt cña nã) ®· ®öîc dµnh lµm niÒm an ñi cho c¸c cô bµ, mµ lµ mét tæ chøc lÊy viÖc “thiÖn” lµm môc ®Ých, v× c¸c l·o «ng héi viªn tù nguyÖn ph©n c«ng nhau theo dâi t×nh tr¹ng hö háng cña c¸c chïa vµ c¸c kiÕn tróc thê cóng kh¸c trong lµng, trong x· (®Òn, miÕu, qu¸n), råi khi cÇn th× l¹i ph©n c«ng nhau kªu gäi lµng quyªn gãp tiÒn cña ®Ó tæ chøc viÖc tu ®¹o. ë ®©y, mét lÇn n÷a ta thÊy uy tÝn cña c¸c b« l·o ®öîc sö dông, lÇn nµy lµ ®Ó t¹o ®µ cho lßng tù nguyÖn ®ãng gãp cña d©n lµng vµo viÖc b¶o vÖ c¸c c«ng tr×nh t«n gi¸o ngoµi ph¹m vi qu¶n lý cña bé m¸y chÝnh quyÒn cÊp x·. Ngoµi c¸c hä (hay héi tö cÊp), vµ héi c¸c v·i (hay héi chö bµ) ra, phô n÷ cßn cã thÓ xuÊt hiÖn c¹nh nam giíi trong mét tæ chøc kh¸c n÷a lµ “phöêng”, mµ Phan KÕ BÝnh cßn gäi lµ “héi

300

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI b¸ch nghÖ”. Phöêng lµ mét tæ chøc dùa trªn nghÒ nghiÖp. Trong mét n«ng th«n chñ yÕu sèng b»ng nghÒ n«ng, nh÷ng ngöêi lµm c¸c nghÒ kh¸c (nghÒ thñ c«ng), trong ph¹m vi mét lµng, tù nguyÖn tËp hîp nhau l¹i, nghÒ nµo thµnh phöêng Êy: phöêng méc, phöêng nÒ, phöêng s¬n, phöêng thªu... ThÕ lµ, trong mét lµng, cã thÓ xuÊt hiÖn nhiÒu phöêng kh¸c nhau. T¹i mét sè lµng hiÕm hoi tuyÖt kh«ng lµm nghÒ n«ng, mµ sèng b»ng mét nghÒ thñ c«ng nhÊt ®Þnh, vµ chØ mét th«i, vÝ nhö c¸c lµng chuyªn s¶n xuÊt gèm(50), t«i chöa gÆp tæ chøc phöêng qua ®iÒu tra håi cè: ë ®©y c¬ cÊu cña lµng x· n«ng nghiÖp th«ng thöêng, vµ mäi yÕu tè häp thµnh c¬ cÊu (ngâ, xãm, hä, gi¸p, chÝnh quyÒn cÊp x·, phe, c¸c héi...) phô häa víi nhau ®Ó phôc vô cho ®êi sèng céng ®ång cña tËp thÓ cö d©n tiÓu thñ c«ng nghiÖp (hay hÇu nhö thÕ) cña lµng x·(51). Nhö vËy chøc n¨ng cña phöêng ®· râ rµng: t¹o ra mét mèi céng c¶m rÊt cÇn thiÕt cho nh÷ng con ngöêi cïng mét th©n phËn ®Æc biÖt (do cïng lµm mét nghÒ ®Æc biÖt), kh¸c h¼n th©n phËn chung cña ®¹i dö¬ng n«ng d©n bao quanh. Vµ, nhö trong tröêng hîp c¸c h×nh thøc tæ chøc kh¸c mµ chóng ta ®· ®iÓm qua, mèi céng c¶m Êy ®öîc t¹o ra chñ yÕu b»ng mét h×nh th¸i thê phông tËp thÓ, ë ®©y lµ thê vÞ “th¸nh sö” (còng cã khi gäi lµ “nghÖ sö” hay “tiªn sö”) cña tõng nghÒ. §Ó lµm trßn chøc n¨ng céng c¶m th«ng qua mét h×nh th¸i thê phông, phöêng, vÒ mÆt tæ chøc, còng tu©n thñ m« thøc mµ chóng ta ®· gÆp nhiÒu lÇn: sæ nh©n danh; ngöêi ®¨ng cai hµng n¨m, mµ ngöêi ta gäi lµ “«ng” (hay bµ) “trïm phöêng”; b÷a ¨n céng c¶m buæi giç th¸nh sö, ®ãng gãp b×nh ®¼ng... Kh«ng ngoµi chøc n¨ng céng c¶m, nhöng trªn mét b×nh diÖn kh¸c, phöêng cßn cã thÓ bao hµm nhiÒu h×nh th¸i tö¬ng trî gi÷a c¸c thµnh viªn: chung nhau ch¬i mét b¸t hä: gióp ®ì cho tõng thµnh viªn trong c¸c dÞp hiÕu hØ...

301

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Quanh kh¸i niÖm phöêng, cã lÏ còng cÇn nãi râ rµng, ngoµi héi chÌo mµ chóng ta ®· biÕt, cßn cã “phöêng chÌo” n÷a. Nhöng, trong tröêng hîp nµy, ch÷ phöêng ®öîc dïng ®Ó chØ mét g¸nh chÌo chuyªn nghiÖp, hay b¸n chuyªn nghiÖp, ®èi lËp víi ch÷ héi (héi chÌo), mµ néi dung tinh thÇn lµ lßng tù nguyÖn tham gia cña tõng héi viªn, ngoµi mäi môc ®Ých kinh tÕ, còng nhö quyÒn tù do cña anh ta khi gia nhËp vµ khi ra khái tæ chøc. Ph¶i ch¨ng chÝnh v× hµm nghÜa nghÒ nghiÖp cña kh¸i niÖm phöêng, mµ ch÷ nµy ®öîc dïng ®Ó chØ c¸c ph©n thÓ cña kinh ®« Th¨ng Long xöa, bëi lÏ, ë ®©y, nh÷ng thî thñ c«ng hay nhµ bu«n cïng hµnh nghÒ vèn tô cö víi nhau thµnh nh÷ng khu vùc riªng biÖt. §Æc ®iÓm nµy cßn ®Ó l¹i vÕt tÝch trong nhiÒu tªn phè Hµ Néi sau nµy: phè Hµng Läng, phè Hµng B«ng, phè Hµng ChiÕu, phè Hµng Buåm...(52). Vµ cuèi cïng, nh©n võa ®Ò cËp trªn ®©y ®Õn hiÖn töîng tö¬ng trî trong ph¹m vi lµng x·, cã mét nhËn xÐt cã lÏ còng ®¸ng ®öîc nªu lªn. NÕu nhö viÖc tö¬ng trî trong sinh ho¹t hµng ngµy (khi cã viÖc hiÕu, viÖc hØ..) hay gi÷a nh÷ng d©n lµng chuyªn bu«n b¸n, hay gi÷a nh÷ng d©n lµng cïng mét nghÒ thñ c«ng víi nhau, thöêng diÔn ra trong nh÷ng khung tæ chøc nhÊt ®Þnh (ngâ, xãm, gi¸p, phe, héi, phöêng), th× tr¸i l¹i, viÖc tö¬ng trî trong lao ®éng n«ng nghiÖp ®öîc tiÕn hµnh mét c¸ch cã thÓ nãi lµ gÆp ®©u hay ®Êy, gÇn nhö ngÉu nhiªn kh«ng th«ng qua mét khung tæ chøc cè ®Þnh nµo c¶. Ngµy mai, nhµ t«i sÏ cÇn thªm nh©n c«ng ®Ó cÊy (hay gÆt) cho kÞp h¹n, th× tèi nay t«i ®Õn ch¬i c¸c nhµ th©n trong ngâ, trong xãm, ®Ó thö¬ng löîng víi tõng nhµ. Trong nhiÒu tröêng hîp, ngöêi ®i thö¬ng löîng nhö thÕ lµ phô n÷, cô thÓ lµ bµ chñ hé cÇn nh©n c«ng, nhÊt lµ khi mµ ®a sè viÖc cÇn tö¬ng trî lµ viÖc cña n÷ giíi, hoÆc trong ®ã ®µn bµ ®ãng vai trß quan träng (cÊy, gÆt): bµ ta mang theo mét c¬i trÇu cau, gäi lµ chót lÔ

302

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Ó “cã lêi” víi c¸c b¹n lèi ngâ, lèi xãm. Tõng nhµ tù do nhËn, vµ tù do tõ chèi (viÖn mét cí nµo ®ã). Thùc ra, ngöêi ®i thö¬ng löîng ®· nh»m tröíc nh÷ng ai s½n sµng nhËn lêi høa gióp nhµ m×nh: lµ hµng xãm l¸ng giÒng, hä n¾m v÷ng t×nh h×nh cña nhau kÓ c¶ t×nh h×nh nh©n lùc. Nhµ nµo nhËn, còng dù tÝnh tröíc r»ng, chØ vµi h«m n÷a th«i, ®Õn löît m×nh còng cÇn thªm nh©n c«ng ®Ó hoµn thµnh cho kÞp h¹n mét c«ng viÖc tö¬ng tù, vµo lóc Êy, nhµ ®· ®öîc gióp sÏ cã bæn phËn cö ngöêi ®Õn ®Ó tr¶ l¹i cho c«ng b»ng mãn nî lao ®éng h«m tröíc. Ph¶i ch¨ng ®Êy lµ mét ®Æc thï lao ®éng n«ng nghiÖp trong chÕ ®é tiÓu n«ng? Dï sao, ph¶i chê ®Õn vµi n¨m sau ngµy C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, gi÷a cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, th× n«ng d©n trong c¸c vïng tù do míi dÇn dÇn tæ chøc thµnh nh÷ng tæ ®æi c«ng tö¬ng ®èi æn ®Þnh. III. VËn hµnh cña c¬ cÊu xem nhÖ mét tæng thÓ Th¸o gì c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé ra thµnh nh÷ng yÕu tè hîp thµnh cho dÔ xem xÐt, ®ång thêi, t«i ®· cè dùa trªn mét sè ®iÓm tö¬ng ®ång thÊy ®öîc vÒ chøc n¨ng, hay vÒ nguyªn lý tËp hîp, mµ s¾p xÕp c¸c yÕu tè rêi l¹i thµnh mÊy thÓ lo¹i. C¸ch s¾p xÕp Êy kh«ng khái cã phÇn vò ®o¸n, nhöng, trong mét c«ng tr×nh chØ cã gi¸ trÞ dän ®Êt, Ýt nhÊt th× nã còng gióp cho ngöêi dän tr¸nh khái vöíng ch©n trong m¹ng löíi phøc t¹p nh÷ng h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau, mçi h×nh thøc vèn cã diÖn m¹o riªng, nh÷ng nÕp gÊp riªng, vµ ¾t h¼n c¶ mét tinh thÇn riªng. Giê ®©y ®· ®Õn lóc thö g¸ l¾p c¸c yÕu tè t¸ch rêi nhau l¹i thµnh mét tæng thÓ ®Ó cã thÓ quan s¸t tæng thÓ Êy trong vËn hµnh cña nã. 1. Nh÷ng ®¬n vÞ “èc ®¶o” vµ vai trß hai mÆt cña hö¬ng öíc

303

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI VÒ nh÷ng mèi hµn nèi c¸c yÕu tè rêi l¹i thµnh c¬ cÊu tæ chøc cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, xem nhö mét tæng thÓ, thùc tiÔn sinh ®éng ¸p ®Æt ngay tõ ®Çu cho chóng ta mét nhËn xÐt. §ã lµ tÝnh chÊt cùc kú láng lÎo, trªn b×nh diÖn chøc n¨ng cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a yÕu tè nµy vµ yÕu tè kia. Nãi mét c¸ch kh¸c, trong sinh ho¹t céng ®ång cña cö d©n lµng x· ViÖt tröíc ®©y - víi nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau: ngâ, xãm, hä, phe, héi, phöêng - kh«ng nh÷ng mçi h×nh thøc tù triÓn khai thµnh nhiÒu ®¬n vÞ nhá ®ång d¹ng (mçi lµng cã nhiÒu xãm, nhiÒu hä, nhiÒu phe...), mµ mçi ®¬n vÞ nhá l¹i cã ®êi sèng riªng cña m×nh. Mét cuéc sèng riªng ®Ých thùc, hÇu nhö kh«ng liªn quan g× ®Õn c¸c ®¬n vÞ kh¸c, dï cïng thÓ lo¹i (ngâ, víi xãm, phöêng víi héi...), thËm chÝ cïng mét h×nh thøc tæ chøc (xãm nµy víi xãm kia, phe nµy víi phe kia...). Ngay ®Õn hai h×nh thøc tæ chøc cã thÓ gäi lµ “®ång t©m”, nhö ngâ vµ xãm, th× mçi h×nh thøc vÉn gi÷ tæ chøc “èc ®¶o” cña m×nh ®èi víi h×nh thøc kia. MÆc dÇu mçi ngâ ®öîc bao gåm trong mét xãm, chØ lµ ph©n thÓ cña xãm Êy xÐt vÒ mÆt ®Þa vùc, nhöng trªn b×nh diÖn tæ chøc, ngâ vÉn kh«ng cã bæn phËn, kh«ng cã tr¸ch nhiÖm g× ®èi víi xãm cña nã; vµ ngöîc l¹i, ®©y lµ hai ®¬n vÞ riªng rÏ. T×nh tr¹ng rêi r¹c Êy ph¶i ch¨ng còng lµ ®Æc ®iÓm cña mét x· héi tiÓu n«ng? Dï sao, nhËn xÐt trªn cµng quan träng ®èi víi ngöêi viÕt lÞch sö chÕ ®é qu©n chñ ë ViÖt Nam, trong chõng mùc mµ ngâ, xãm, hä, phe, héi, phöêng hÇu nhö kh«ng ®öîc g¾n liÒn b»ng chøc n¨ng víi bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·. Riªng vÒ mÆt nµy, gi¸p chiÕm lÜnh mét vÞ trÝ ®Æc biÖt, cã phÇn kh¸c, so víi c¸c h×nh thøc tæ chøc võa nªu trªn ®©y. Nhöng ®ã lµ chuyÖn sÏ bµn sau. Trong khi chê ®îi, vÊn ®Ò tÊt ph¶i ®Æt ra lµ: Gi÷a v« vµn ®¬n vÞ “èc ®¶o”, yÕu tè g× ®¶m nhiÖm ®öîc phÇn nµo vai trß ®iÒu hßa chung, khiÕn lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du

304

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI B¾c Bé, dï phøc t¹p ®Õn mÊy, vÉn lµ mét tÕ bµo x· héi, vÉn vËn hµnh nhö mét ®¬n vÞ thèng nhÊt, víi c¸ tÝnh râ nÐt cña nã, mµ mäi t¸c gi¶ viÕt vÒ nã tõ tröíc ®Õn nay ®Òu ®ång thanh c«ng nhËn? Mét c©u tr¶ lêi ®Õn tù nhiªn ngay ®Çu löìi: ®ã lµ chÝnh quyÒn ë c¬ së. Nãi vËy còng ®óng th«i, dï chØ bëi v×, bªn c¹nh vai trß b¹o lùc mµ mäi lo¹i h×nh nhµ nöíc ®Òu ph¶i ®¶m nhiÖm tröíc lÞch sö, chÝnh quyÒn qu©n chñ cßn ph¶i hµng ngµy g¸nh v¸c vai trß ®iÒu hßa n÷a, ®Ó cho x· héi do nã qu¶n lý cã thÓ thöêng xuyªn vËn hµnh, mµ kh«ng qu¸ vöíng vÝu. Nhö mäi h×nh thøc chÝnh quyÒn kh¸c ®Êy th«i! Nhöng, ®Ó lµm trßn c«ng viÖc ®iÒu hßa ®ã, chÝnh quyÒn nµo còng chØ cã thÓ viÖn ®Õn mét lo¹i biÖn ph¸p: nh÷ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh víi tÝnh c¸ch ¸p ®Æt cña chóng, mµ b¶n chÊt, nãi cho cïng, còng lµ b¹o lùc. Huèng chi, trong tröêng hîp ®ang bµn ®©y, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· l¹i kh«ng ®öîc nèi liÒn víi c¸c ®¬n vÞ cÇn ph¶i ®iÒu hßa b»ng nh÷ng mèi rµng buéc h÷u c¬, do ®ã kh«ng thÓ trùc tiÕp t¸c ®éng lªn tõng “èc ®¶o” mét. Cè t×m mét lêi gi¶i trªn thùc ®Þa, t«i chØ thÊy cã mçi mét ®¸p sè tö¬ng ®èi cã lý: vai trß trung gian cña hö¬ng öíc (xem Phô lôc III). MÆc dÇu ®· bÞ mÊt m¸t rÊt nhiÒu sau ba mö¬i n¨m khãi löa, nh÷ng hö¬ng öíc hiÕm hoi hiÖn cßn sãt l¹i (trªn thùc ®Þa, vµ trong hå s¬ cña mét sè c¬ së v¨n hãa) xøng ®¸ng ®öîc tËp hîp l¹i ®Ó lµm mét c«ng tr×nh nghiªn cøu dµi h¬n. Mét c«ng tr×nh nhö thÕ (rÊt tiÕc r»ng chöa ai thùc sù b¾t tay vµo lµm) cã thÓ më ra mét ch©n trêi míi cho viÖc t×m hiÓu lµng x·, kÓ c¶ khÝa c¹nh nh÷ng vÕt tÝch c«ng x· ®Ëm ®µ, mµ m·i ®Õn nay, c¸c nhµ nghiªn cøu míi tung ra nhö mét gi¶ thuyÕt cã triÓn väng, h¬n lµ ®· n¾m ch¾c trong tay. Dï sao, ta ®· ®Ò cËp ®Õn hö¬ng öíc. Vµ, ë ®©y, nh÷ng nhËn xÐt ®«i khi cßn qu¸ s¬ löîc Êy còng cã thÓ t¹m thêi cung cÊp mét ý niÖm vÒ lo¹i v¨n b¶n mµ chóng t«i ®¸nh gi¸ rÊt

305

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI quan träng nµy, ®Ó tõ ®ã thö öíc löîng vai trß cña nã trong vËn hµnh chung cña lµng x· ViÖt tröíc kia ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. Hö¬ng öíc ®· xuÊt hiÖn tõ bao giê trong lÞch sö cña tõng lµng x· ViÖt? Cã ý kiÕn cho r»ng “luËt lÖ riªng cña lµng x·” vèn “bÊt thµnh v¨n”, ®Õn thêi Ph¸p thuéc th× ®öîc chÐp l¹i thµnh v¨n b¶n “®Ó buéc dÇn c¸c lµng quª vµo khu«n khÐp”(53). Khëi niÖm nµy vÒ nguyªn d¹ng bÊt thµnh v¨n (mµ chóng t«i xin diÔn dÞch thµnh: nguån gèc tËp qu¸n ph¸p truyÒn miÖng) cña hö¬ng öíc lµ ®iÒu hîp lý, tuy vÉn ®ßi hái mét c¬ së b»ng chøng. KÓ c¶, trong ng«n ng÷ n«m na hµng ngµy cña hä, ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé còng gäi hö¬ng öíc lµ “lÖ lµng”. Cã ®iÒu lµ hö¬ng öíc thµnh v¨n ®©u cã chê ®Õn thêi Ph¸p thuéc míi xuÊt hiÖn. Riªng trong tröêng hîp b¶n th©n, hö¬ng öíc cæ nhÊt mµ t«i ®öîc tiÕp xóc, qua b¶n dÞch, lµ mét v¨n b¶n ra ®êi trong thÕ kû XVII (xem Phô lôc III). Còng t¸c gi¶ trªn l¹i dÉn nguyªn mét ®¹o dô cña vua Lª Th¸nh T«ng (cuèi thÕ kû XV), xem ®Êy lµ tiÒn ®Ò cña mäi hö¬ng öíc sÏ ra ®êi vÒ sau(54). Nhöng hai mö¬i bèn ®iÒu trong néi dung cña ®¹o dô ®ã ®Òu lµ nh÷ng lêi khuyÕn c¸o vÒ ®¹o ®øc, thöêng cã kÌm theo nh÷ng cÊm ®o¸n kh«ng mÊy t¸c dông vÒ mÆt ph¸p lý thùc tiÔn, mµ môc ®Ých hiÓn nhiªn, qua lêi lÏ cña v¨n b¶n, lµ chèng l¹i mét sè phong tôc ngöîc víi ®¹o lý nhµ Nho (h¼n cßn rÊt thÞnh hµnh trong m«i tröêng n«ng th«n ®ö¬ng thêi), chñ yÕu lµ nh÷ng biÓu hiÖn tù do trong quan hÖ nam n÷. Trong khi ®ã th× mét sè b¶n hö¬ng öíc mµ chóng t«i ®· cã dÞp tham kh¶o (®öîc cè ®Þnh thµnh v¨n, tïy tõng b¶n mét, trong kho¶ng thêi gian kÐo dµi tõ thÕ kû XVII ®Õn thÕ kû XX), vÒ mÆt néi dung, l¹i nh¾c nhë, dï xa x«i, ®Õn tËp qu¸n ph¸p truyÒn miÖng cña nh÷ng téc ngöêi míi ®©y cßn sèng trong nh÷ng thÓ chÕ rÊt gÇn víi c«ng x· n«ng th«n xöa. §ã chÝnh lµ ®iÒu mµ t¸c gi¶ dÉn

306

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trªn còng ®· khëi niÖm ®öîc. Bªn c¹nh vµi ®iÓm tö¬ng ®ång víi tËp qu¸n ph¸p, cßn ph¶i löu ý ®Õn nh÷ng kh¸c biÖt n÷a, mét mÆt kh«ng kÐm phÇn lý thó, trong chõng mùc cã liªn quan ®Õn cung c¸ch vËn hµnh cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn. Bëi lÏ, nÕu nhö c¸c ®iÓm tröíc gîi lªn nh÷ng tµn tÝch c«ng x· trong lßng cña lµng m¹c ViÖt ®· bÞ tÝch hîp vµo chÕ ®é qu©n chñ, th× c¸c mÆt sau l¹i cã thÓ lµ thöíc ®o tÇm ®ét nhËp cña mét bé m¸y nhµ nöíc qu©n chñ tËp quyÒn vµo ngay gi÷a ®öêng viÒn c«ng x· cßn Èn hiÖn trªn diÖn m¹o tõng tÕ bµo n«ng th«n ViÖt. Lµng nµo cã hö¬ng öíc nÊy, vµ hö¬ng öíc cña tõng lµng thöêng bao gåm, trong néi dung cô thÓ cña nã, nh÷ng chi tiÕt mµ hö¬ng öíc lµng kh¸c kh«ng cã. H¬n thÕ n÷a, mçi hö¬ng öíc l¹i cã thÓ mang mét hîp thÓ riªng, nghÜa lµ cã thÓ ®Ò cËp ®Õn mét sè vÊn ®Ò hay khÝa c¹nh mµ hö¬ng öíc c¸c lµng l©n cËn kh«ng ®¶ ®éng ®Õn. Mét vÝ dô: kh«ng ph¶i lµng nµo còng qui ®Þnh thÓ thøc ®ãn röíc ngöêi lµng thi ®ç hay ®öîc th¨ng quan tiÕn chøc, nhö hai ®iÒu më ®Çu trong hö¬ng öíc lµng Mé Tr¹ch (xem Phô lôc III): ®ã lµ tröêng hîp cña nh÷ng lµng cã truyÒn thèng khoa b¶ng, thöêng lµ nh÷ng lµng cã mét sè hä ®¹i khoa: chØ hai ®Æc ®iÓm Êy th«i, theo t«i ®· nãi lªn kho¶ng c¸ch gi÷a hö¬ng öíc vµ tËp qu¸n ph¸p ®Ých thùc. C¨n cø vµo kÕt qu¶ söu tÇm tõ tröíc ®Õn nay cña c¸c nhµ d©n téc häc, chØ cã tËp qu¸n ph¸p cña mét téc ngöêi, mét vïng, chø chöa thÊy tËp qu¸n ph¸p riªng cña tõng lµng. Bé Bi®uª ch¼ng h¹n, thu thËp ë Nam T©y Nguyªn håi Ph¸p thuéc, cã thÓ ®öîc xem lµ tËp qu¸n ph¸p cña téc ngöêi £®ª nãi chung, hay, Ýt nhÊt còng ë vïng nµy lµ L©m §ång(55), chø kh«ng ph¶i cña riªng “bu«n” (tõ £®ª chØ lµng) nµo c¶. Thêi trung cæ Ph¸p cßn ®Ó l¹i ®Õn nay mét sè v¨n b¶n Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt ph¸p lý, trong ®ã quyÕt ®Þnh c¸c mèi quan hÖ gi÷a l·nh chóa vµ n«ng d©n trong tõng vïng lín, mµ ngöêi ta còng gäi lµ

307

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “tËp qu¸n ph¸p”. §i s©u h¬n vµo néi dung cña hö¬ng öíc, kho¶ng c¸ch sÏ cßn ®öîc më réng h¬n gi÷a c¸c lo¹i v¨n b¶n nµy vµ tËp qu¸n ph¸p ®Ých thùc. TÊt nhiªn, kho¶ng c¸ch ®ã kh«ng hÒ chèi bá kh¶ n¨ng ®· nãi trªn vÒ nguån gèc tËp qu¸n ph¸p cña hö¬ng öíc, dï cho gèc g¸c Êy vÉn cßn ®ßi hái ®öîc chøng minh mét c¸ch nghiªm tóc. Dï sao, gi÷a nh÷ng hö¬ng öíc kh¸c nhau cña c¸c lµng kh¸c nhau vÉn cã mét mÉu sè chung nµo ®ã, tröíc hÕt lµ vÒ mÆt néi dung. C¨n cø vµo kÕt qu¶ s¬ kÕt cña c©y bót ®Çu thÕ kû mµ chóng ta ®· nhiÒu lÇn viÖn ®Õn(56), th× hö¬ng öíc thöêng qui thµnh v¨n nh÷ng tËp qu¸n lµng m¹c cã liªn quan ®Õn c¸c mÆt sau ®©y: 1. Nh÷ng tröêng hîp thöëng c«ng (vÝ nhö thöëng cho ngöêi b¾t ®öîc trém cöíp); 2. Nh÷ng tröêng hîp ph¹t téi, thöêng lµ c¸c téi nhÑ mµ ph¸p lý nhµ nöíc qu©n chñ chÝnh thøc kh«ng trùc tiÕp gi¶i quyÕt (trém c¾p vÆt, Èu ®¶ th«ng thöêng, chöa hoang, bÊt kÝnh ®èi víi bÒ trªn...); 3. Nh÷ng tröêng hîp ®Òn bï cho ngöêi ®· v× quyÒn lîi chung cña c¶ lµng mµ chÞu hy sinh (vÝ nhö bÞ thö¬ng, hay bá m×nh trong khi chèng l¹i qu©n cöíp); 4. Nh÷ng tröêng hîp suy t«n ngöêi ®· bá cña, bá søc, ®Ó lµm viÖc Ých chung cho c¶ lµng (vÝ nhö tu bæ chïa lµng, x©y cÇu, ®¾p cèng); 5. Nh÷ng tröêng hîp cÊm ®o¸n, hoÆc nh»m b¶o vÖ an ninh (vÝ nhö cÊm chøa ngöêi l¹), hoÆc nh»m b¶o vÖ ®¹o lý (vÝ nhö cÊm cê b¹c, trai g¸i). Thùc ra, c¸ch ph©n lo¹i trªn ®©y chöa h¼n ®· möêi phÇn

308

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hîp lý, bëi lÏ n¨m ph¹m vi ®öîc qui kÕt râ rµng cã kh¶ n¨ng chång chÐo lªn nhau. Ngoµi ra, n¨m mÆt Êy còng chöa bao trïm ®öîc hÕt néi dung cña mäi b¶n hö¬ng öíc cô thÓ. Cã thÓ thªm vµo ®ã khèi khÝa c¹nh kh¸c, ®Æc biÖt lµ nh÷ng qui ®Þnh vÒ c¸c kho¶n ®¶m phô b»ng tiÒn hay hiÖn vËt ph¶i nép cho lµng nh©n dÞp cöíi xin (“lÖ cheo”) hay tang ma (“lÖ t¸ng”)... Vµ chÝnh nh÷ng khÝa c¹nh nµy míi khiÕn ta liªn töëng nhiÒu nhÊt ®Õn tËp qu¸n ph¸p truyÒn miÖng cæ xöa, vÝ nhö ®iÒu kho¶n qui ®Þnh sè g¹ch dïng, ®Ó l¸t ®öêng lµng, mµ ngöêi con trai ®i hái vî ph¶i nép cho lµng (hay cho lµng bªn g¸i). C¨n cø vµo mét sè ý kiÕn s¬ kÕt gÇn ®©y h¬n(57) th× mét lµng cßn ghi vµo hö¬ng öíc c¶ nh÷ng qui ®Þnh Ýt nhiÒu cã liªn quan ®Õn c«ng viÖc cña chÝnh quyÒn ë cÊp x·: c¸c thÓ thøc bÇu cö lý dÞch, khai b¸o sinh tö gi¸ thó, thu thuÕ, b¸n nh÷ng phÈm hµm thÊp mµ cÊp x· cã quyÒn cÊp... Nhö vËy, vµ vÉn trong mèi so s¸nh víi tËp qu¸n ph¸p nãi chung, hö¬ng öíc cña tõng lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé ph¬i bµy ra hai mÆt cña mét vÊn ®Ò. Mét mÆt, cho dï cã ghi nhËn thªm, trong mét sè tröêng hîp h¼n lµ hiÕm hoi, nh÷ng qui ®Þnh vÒ lÒ lèi lµm viÖc cña bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·, th× hö¬ng öíc vÉn kh«ng thÓ nµo xem lµ mét bé luËt hoµn chØnh, dï cho chØ lµ luËt theo tËp qu¸n, vµ luËt cho mét tÕ bµo x· héi th«i. Nã cã thÓ chøa ®ùng ®«i nÐt thËt chi tiÕt vÒ nÕp sèng lµng m¹c (lÖ cheo, lÖ t¸ng...). Nhöng, ngoµi mét vµi tröêng hîp ph¹t v¹ ®èi víi nh÷ng ai vi ph¹m nÕp sèng th«ng thöêng cña lµng m¹c, nã kh«ng hÒ dù kiÕn, nhö mét bé luËt ®Ých thùc, c¸c “vô ¸n” cã thÓ x¶y ra, tõ møc thÊp ®Õn møc cao, vµ dù trï gi¶i ®¸p ph¸p lý ®èi víi tõng lo¹i vô mét. Kh«ng cã g× l¹, döíi chÕ ®é qu©n chñ, nhÊt lµ qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn, mäi tröêng hîp ph¸p lý “®¸ng gi¸” ®Òu thuéc quyÒn xö lý cña nhµ nöíc, tøc cña c¸c cÊp quan l¹i tõ thÊp ®Õn cao. Nhöêng mét phÇn quyÒn xö lý Êy cho lµng

309

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI x· cßn b¶o löu Ýt nhiÒu chÊt “tù trÞ”, v« h×nh trung, lµ khuyÕn khÝch t×nh tr¹ng ph©n t¸n, mµ c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau, nhö ta ®· biÕt, ®Òu tiÕp tay nhau kh¾c phôc. Cã chËm nhÊt, th× ®Õn triÒu Hång §øc (cuèi thÕ kû XV), quèc gia §¹i ViÖt ®· cã mét bé luËt hoµn chØnh råi. MÆt kh¸c, chÝnh nh÷ng ®iÒu kho¶n vÒ c¸ch thøc lµm viÖc cña chÝnh cÊp x·, dï chØ xuÊt hiÖn mét c¸ch lÎ tÎ trong mét sè hö¬ng öíc, Ýt nhiÒu vÉn nãi lªn sîi d©y rµng buéc tõng nhãm d©n cö töëng nhö ®øng riªng mét m×nh víi nh÷ng ®¹i diÖn ë c¬ së cña bé m¸y nhµ nöíc trïm lªn toµn bé quèc gia. VÒ c¶ hai mÆt võa ®Ò cËp trªn ®©y, tËp qu¸n ph¸p ®Ých thùc ®Òu ®èi lËp víi hö¬ng öíc. Bé Bi®uª ®· dÉn ch¼ng h¹n, chØ lµ lêi truyÒn miÖng, nhöng l¹i biÕt dïng v¨n vÇn ®Ó cè ®Þnh vµo ký øc mäi tröêng hîp m©u thuÉn cã thÓ x¶y ra trong mét céng ®ång £®ª, víi th¸i ®é cña tËp thÓ ®èi víi tõng tröêng hîp: tõ nh÷ng vi ph¹m kiªng kþ nhá nhÆt, cho ®Õn nh÷ng hµnh ®éng ph¸ ho¹i quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi, vÝ nhö gi÷a chñ hé vµ n« lÖ gia ®×nh. Nhöng còng bé Bi®uª l¹i kh«ng hÒ qui chiÕu vµo, hay viÖn ®Õn mét uy lùc ph¸p lý nµo cao h¬n tËp qu¸n cña téc ngöêi. Cè v¹ch ra nhö vËy kho¶ng c¸ch gi÷a tËp qu¸n ph¸p ®Ých thùc vµ hö¬ng öíc döíi d¹ng ta cßn ®öîc biÕt h«m nay, t«i chØ muèn nªu lªn cµng râ cµng tèt sù cã mÆt cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ngay gi÷a lßng lµng x· ViÖt cæ truyÒn, th«ng qua mét lo¹i v¨n b¶n töëng chõng cßn löu l¹i nhiÒu h¬i höíng cña c«ng x· n«ng th«n xöa. Sù cã mÆt Êy cµng næi bËt ë chç kh«ng bao gåm c¸c kho¶n cã liªn quan ®Õn lÒ lèi lµm viÖc cña chÝnh quyÒn x· dï ®· mang ch÷ ký cña mét sè b« l·o cao niªn nhÊt ®¹i diÖn cña cö d©n lµng x·, vÉn cßn ph¶i ®öîc hîp ph¸p hãa b»ng ch÷ ký cña tiªn - thø chØ, vµ ch¸nh - phã lý tröëng, kÌm theo lµ dÊu triÖn cña x·. ThÕ vÉn lµ chöa ®ñ. Kh«ng biÕt thùc ®Ých x¸c lµ tõ thêi nµo (cã kh¶ n¨ng lµ tõ cuèi thÕ kû XV, döíi triÒu Hång §øc),

310

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hö¬ng öíc muèn cã ®Çy ®ñ gi¸ trÞ tröíc ph¸p luËt, cßn ph¶i ®öîc quan l¹i cÊp trªn th«ng qua n÷a(58). §õng ®¬n gi¶n hiÓu r»ng hµnh ®éng hiÖn diÖn cña chÝnh quyÒn qu©n chñ trong hö¬ng öíc chØ lµ mét h×nh thøc kiÓm so¸t th«ng thöêng, mét biÖn ph¸p sù vô cña bé m¸y quan liªu. Dï kh«ng ph¶i lµ mét bé luËt hoµn chØnh, hö¬ng öíc, víi nh÷ng ®iÒu qui ®Þnh vÒ mét sè nÐt sinh ho¹t riªng biÖt cña lµng x·, vÉn ®ãng vai trß mét “cö¬ng lÜnh”, cã thÓ cßn kh¸ chung chung, nhöng dï sao vÉn ®¸ng ®öîc xem lµ mét cö¬ng lÜnh vÒ nÕp sèng hµng ngµy cña lµng x·, mµ mäi c¸ nh©n, mäi tæ chøc trong lµng, trong x·, ph¶i tu©n thñ. Nãi “mäi tæ chøc” cã qu¸ lêi kh«ng? KÓ ra, riªng t«i chöa hÒ gÆp b¶n hö¬ng öíc nµo cã nh÷ng ®iÒu kho¶n qui ®Þnh nÕp sinh ho¹t hay lÒ lèi lµm viÖc cña ngâ, xãm, hä, gi¸p, phe, héi, phöêng. V¶ ch¨ng, tõng ®¬n vÞ cña c¸c h×nh thøc tæ chøc Êy l¹i cã thÓ cã kho¸n öíc thµnh v¨n riªng cña m×nh. §äc kü tõng ®iÒu kho¶n cña mét b¶n hö¬ng öíc cô thÓ, chóng ta chØ cã thÓ läc ra c¸c d÷ kiÖn vÒ nh÷ng biÖn ph¸p nh»m khen thöëng hay trõng ph¹t c¸ nh©n cã c«ng hay cã téi. §èi víi ngöêi bÞ b¾t qu¶ tang ®ang trém c¾p vÆt ch¼ng h¹n, lµng x· ®öîc ®¹i diÖn chñ yÕu bëi bé phËn lý dÞch (thËm chÝ, trong nh÷ng tröêng hîp g©y nhiÒu tai tiÕng, bëi cuéc häp d©n hµng x· t¹i ®×nh), sÏ “ng¶ v¹” hay “ph¹t v¹” anh ta, ®óng víi nh÷ng g× cô thÓ ®· ®öîc qui ®Þnh trong hö¬ng öíc, nhöng sÏ kh«ng thi hµnh mét biÖn ph¸p nµo c¶ ®èi víi ngâ, xãm, hä, gi¸p, phe... mµ ngöêi ®ö¬ng sù lµ thµnh viªn. Hµnh ®éng sai tr¸i lÖ lµng cña mét ngöêi chØ liªn quan ®Õn c¸ nh©n anh ta th«i, qu¸ l¾m lµ gia ®×nh kÎ ph¹m ph¸p sÏ v× anh ta mµ mÊt uy tÝn tröíc dö luËn chung cña d©n lµng, d©n x·. Tãm l¹i, th«ng qua hö¬ng öíc, lµng x· ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé kh«ng n¾m c¸c tæ chøc, ®Ó råi mçi

311

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tæ chøc l¹i t¸c ®éng lªn tõng thµnh viªn cña m×nh, mµ trùc tiÕp ¶nh höëng ®Õn øng xö hµng ngµy cña tõng c¸ nh©n trong lµng, trong x·. Nhöng, dï sao th× tõng c¸ nh©n ®· tröëng thµnh vµ cã bæn phËn tu©n thñ hö¬ng öíc vÉn lµ thµnh viªn cña mét ngâ, mét xãm, mét gi¸p, mét phe... ChÝnh v× thÕ mµ tõng h×nh thøc tæ chøc mét, tõng ®¬n vÞ cña mçi h×nh thøc tæ chøc, tõng “èc ®¶o” nhö ta ®· nãi, kh«ng thÓ (hay hiÕm cã kh¶ n¨ng) hµnh ®éng ngöîc víi c¸c ®iÒu kho¶n trong hö¬ng öíc chung. ThÕ lµ v¨n b¶n nµy, v« h×nh trung, ®ãng vai mét cö¬ng lÜnh tinh thÇn ®èi víi mäi tæ chøc kh¸c nhau trong lµng, trong x·, dï nã kh«ng trùc tiÕp ®¶ ®éng ®Õn kÕt cÊu vµ sinh ho¹t cô thÓ cña tõng h×nh thøc tæ chøc, tõng ®¬n vÞ cña mçi h×nh thøc tæ chøc. Uy tÝn tinh thÇn Êy töëng chõng nhö kh«ng dùa trªn mét c¬ së thùc tÕ nµo, v× kh«ng ®öîc nu«i döìng bëi nh÷ng mèi quan hÖ cô thÓ vµ vÒ mÆt tæ chøc, thùc ra lµ l¹i b¾t nguån tõ chèn s©u th¼m nhÊt trong câi lßng cña tõng con ngöêi n«ng d©n mét, chõng nµo con ngöêi Êy chöa tho¸t khái c¸c m¹ng löíi bña v©y cña mét x· héi n«ng th«n tiÒn c«ng nghiÖp. §ã lµ lßng tin ë phÈm chÊt vÜnh cöu cña nh÷ng gi¸ trÞ ®· c¾m rÔ tõ l©u ®êi trªn m¶nh ®Êt “ch«n rau c¾t rèn”, lßng tin ë truyÒn thèng lµng m¹c. Vµ ë ®©y, dï chØ gi¸n tiÕp th«i, nghÜa lµ ph¶i th«ng qua mét nÐt t©m lý h»ng xuyªn cña ngöêi n«ng d©n ViÖt tröíc kia ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mét lÇn n÷a ta l¹i cã thÓ ®äc lªn, Ýt nhÊt còng tõ mét sè ®iÒu kho¶n trong hö¬ng öíc, nh÷ng dÊu tÝch cña tËp qu¸n ph¸p truyÒn miÖng, vèn lµ röêng mèi cña sinh ho¹t céng ®ång trong c«ng x· n«ng th«n xöa. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i v× vËy, v× nh÷ng dÊu tÝch c«ng x· ®ã vµ vÕt h»n cña chóng trªn t©m kh¶m n«ng d©n, mµ quªn mÊt mét ®iÒu ®· nãi: sù hiÖn diÖn trong hö¬ng öíc cña bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·. Hö¬ng öíc, dï ®öîc tõng ngöêi n«ng d©n chÊp

312

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nhËn nhö lµ mét biÓu hiÖn cña truyÒn thèng lµng m¹c ngµn ®êi, chØ cã thÓ ®öîc chÝnh thøc thi hµnh qua bµn tay vËn dông cña bé m¸y nãi trªn. Ng¶ v¹ mét kÎ ®· vi ph¹m lÖ lµng, nhö ta ®· biÕt, lµ chøc tr¸ch cña bé phËn lý dÞch. Vµ ngay c¶ trong tröêng hîp mµ ngöêi vi ph¹m bÞ ®öa ra luËn téi tröíc cuéc häp cña d©n hµng x·, th× tiÕng nãi quyÕt ®Þnh bao giê còng thuéc vÒ c¸c vÞ chøc s¾c nãi riªng vµ quan viªn hµng x· nãi chung. C¸i “ph¸p ®×nh nhá” nµy - lÊy l¹i tõ ng÷ cña t¸c gi¶ ®· dÉn(59) - dï cã luËn téi trªn c¬ së lÖ lµng mang h¬i höíng cña tËp qu¸n truyÒn miÖng ®äng l¹i tõ ®êi sèng c«ng x· xa xöa, dï cã möîn h×nh thøc cña mét cuéc häp toµn d©n nh¾c nhë xa x«i ®Õn c¸i ag«ra cæ ®¹i, c¬ b¶n vÉn lµ mét “ph¸p ®×nh” qu©n chñ. Nhö vËy, m·i ®Õn thêi NguyÔn, giai ®o¹n cuèi cña nÒn qu©n chñ chuyªn chÕ ViÖt Nam, nhµ nöíc, ®Ó gi÷ cho ®öîc thÕ th¨ng b»ng x· héi cÇn thiÕt, vÉn ra søc lîi dông trong tæ chøc c¬ së ë n«ng th«n tõng m¶nh vì cßn sãt l¹i tõ nÒn d©n chñ c«ng x· ®· lïi xa vµo qu¸ khø. Riªng hö¬ng öíc, trong c¶ néi dung lÉn phö¬ng thøc thùc hiÖn, lµ sù kÕt hîp kh¸ nhuÇn nhuyÔn gi÷a truyÒn thèng lµng m¹c vµ quyÒn lùc cña nhµ nöíc qu©n chñ. TÝnh chÊt hai mÆt Êy, ta sÏ cßn gÆp l¹i trong c¸ch vËn hµnh chÝnh b¶n th©n bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·. 2. Quay l¹i vÊn ®Ò gi¸p Hö¬ng öíc, víi tö c¸ch lµ mét “cö¬ng lÜnh” tinh thÇn thiÕu tÇm thöíc vÒ mÆt tæ chøc, râ rµng chöa ®ñ søc thu hót ®Ó ®¶m b¶o ®é kÕt dÝnh cao cña lµng x· tiÓu n«ng quanh chÝnh quyÒn ë c¬ së. NhÊt lµ khi mµ chÝnh quyÒn Êy bÞ “bao v©y” gi÷a rÊt nhiÒu ®¬n vÞ tËp hîp ngöêi trong khu«n khæ cña nh÷ng h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau. §Ó lµm trän chøc n¨ng chuyªn chÕ cña m×nh chÝnh quyÒn qu©n chñ t¹i c¸c x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé ®øng tröíc hai con ®öêng ph¶i chän lùa: mét lµ cè t×nh kh«ng

313

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI biÕt ®Õn c¸c h×nh thøc tæ chøc “phi chÝnh quyÒn” Êy, nghÜa lµ ®¬n ®éc thi hµnh chuyªn chÕ; hai lµ lîi dông chóng ®öîc chõng nµo hay chõng Êy trong khi thi hµnh chuyªn chÕ, nghÜa lµ cè g¾ng cuèn hót chóng vµo nh÷ng ho¹t ®éng chñ yÕu cña m×nh. Bëi nh÷ng lý do dÔ hiÓu, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· ®· chän con ®öêng thø hai. KÓ ra, nh÷ng h×nh thøc tæ chøc nãi trªn qu¶ lµ nhiÒu vÒ mÆt sè löîng, qu¸ rêi r¹c trong mèi quan hÖ gi÷a chóng víi nhau. Nhöng, nãi cho cïng, nh×n vµo h×nh thøc nµo ®i n÷a, ta còng chØ gÆp cã bÊy nhiªu c¸ nh©n cô thÓ ®Êy th«i, bëi lÏ mçi d©n lµng thuéc nam giíi ®Òu ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh, miÔn lµ d©n néi tÞch ®Òu lµ thµnh viªn cña mét ngâ, mét hä, mét gi¸p, cã kh¶ n¨ng lµ thµnh viªn cña phe, mét héi, mét phöêng... §øng tröíc mét x· héi tiÓu n«ng nhö trªn miÒn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé xöa kia trong ®ã mçi ngöêi ®µn «ng chñ hé ®Òu cã ®iÒn s¶n riªng, cÇm ®Çu mét nÒn kinh tÕ riªng, do ®ã sèng gi÷a céng ®ång lµng x· mµ vÉn theo ®uæi mét th©n phËn riªng, th× nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn, ®Ó thu thuÕ, b¾t phu, b¾t lÝnh, buéc lßng ph¶i n¾m cho ®öîc tõng c¸ nh©n mét. N¾m tæ chøc còng chØ lµ ®Ó th«ng qua tæ chøc mµ n¾m tõng con ngöêi. ChÝnh v× vËy mµ chÝnh quyÒn ë c¬ së kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i tÝch hîp vµo c¸c ho¹t ®éng cña m×nh mäi tæ chøc kh¸c nhau: chän h×nh thøc nµo ®ñ søc bao trïm ®Ó x©u l¹i ®öîc mäi c¸ nh©n cÇn thiÕt, vµ qua ®ã mµ gi¸n tiÕp x©u l¹i mäi h×nh thøc tæ chøc kh¸c. §¸p øng ®öîc tö¬ng ®èi trän vÑn ®iÒu kiÖn Êy, chØ cã gi¸p. Gi¸p kh«ng hoµn toµn gièng c¸c h×nh thøc tæ chøc kh¸c trong lµng x·, bëi lÏ, so víi chóng, nã cã nhiÒu kh¶ n¨ng nhÊt ®Ó khu«n mäi ngöêi vµo mét th©n phËn chung. §©y lµ nh÷ng ngöêi tiÓu n«ng tö h÷u thuéc nhiÒu thµnh phÇn giai cÊp cã thÓ ®èi lËp nhau, cö tró trong nh÷ng xãm ngâ cã thÓ xa nhau trªn ®Þa vùc

314

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña lµng x·, xuÊt th©n cã thÓ tõ nh÷ng dßng hä kh¸c nhau chiÕm gi÷ nh÷ng vÞ trÝ cã thÓ rÊt c¸ch bøc nhau trªn thang t«n ti cña x· héi qu©n chñ. Nhöng, mét khi ®· lµ thµnh viªn cña gi¸p, hä ®Òu chung nhau mét th©n phËn, trong chõng mùc mµ con ®öêng tiÕn th©n cña hä trong lßng gi¸p lµ ®ång nhÊt, v× ®öîc ®¸nh dÊu qua thêi gian bëi nh÷ng chuÈn tuæi t¸c thèng nhÊt (thêi ®iÓm tr×nh lµng, tuæi lªn ®inh, tuæi lªn l·o...). Mçi lµng x· bao giê còng gåm nhiÒu gi¸p, nhöng hai gi¸p kh¸c nhau cïng lµng x· l¹i kh«ng hÒ t¸ch rêi khái nhau vÒ b¶n chÊt. T«i muèn nãi r»ng, nÕu nhö ngâ kÕ cËn nhau vÉn rµnh rµnh lµ hai thùc thÓ, mçi thùc thÓ cã mét ®êi sèng biÖt lËp trªn mét vÞ trÝ riªng rÏ cña ®Þa vùc chung; nÕu hai dßng hä, dï cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi nhau ®Õn mÊy, vÉn lµ hai tËp thÓ kh¸c h¼n nhau trªn b×nh diÖn tiÕng gäi cña dßng m¸u vµ truyÒn thèng trong øng xö, th× hai gi¸p cïng lµng l¹i gÇn nhö hai phiªn b¶n cña mét mÉu chung, bëi lÏ hai ®¬n vÞ ®ång d¹ng nµy kh«ng cã kh¶ n¨ng ph©n hãa lÉn nhau trªn nh÷ng chuÈn sê mã ®öîc (nhö hai vÞ trÝ kh¸c nhau trªn cïng mét ®Þa vùc, hay hai huyÕt hÖ kh«ng cïng gèc g¸c). Cã lÏ còng ®· ®Õn lóc cÇn ®Æt c©u hái vÒ nguån gèc cña gi¸p, dï chØ ®Ó qua cè g¾ng gi¶i ®¸p mµ nhËn cho râ h¬n ®Æc ®iÓm võa nªu trªn cña h×nh thøc tæ chøc töëng chõng hÕt søc nh©n t¹o nµy. “Gi¸p”, thÓ ph¸t ©m H¸n - ViÖt cña mét tõ Trung Hoa vèn chØ c¸i mai rïa, råi tõ ®ã chØ lu«n c¶ bé phËn phßng ngù b»ng chÊt cøng trong qu©n phôc xöa. NghÜa ®en thø hai nµy h¼n lµ lý do khiÕn cho khi chuyÓn ho¸ thµnh thuËt ng÷ hµnh chÝnh, tõ “gi¸p” bçng trë nªn cã liªn quan ®Õn tæ chøc d©n binh ë n«ng th«n. Ch¼ng thÕ mµ viÖc cho phÐp lËp d©n binh döíi triÒu Tèng, ®Ó chän mét tØ dô kh«ng qu¸ xa thêi nay, ®öîc qui ®Þnh vµo kho¶ng gi÷a thÕ kû XI, l¹i mang tªn lµ “B¶o gi¸p ph¸p”. M·i ®Õn triÒu Thanh (thÕ kû XVII - XX), triÒu ®¹i cuèi cïng trªn ®Êt

315

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Trung Hoa, tªn gäi trªn vÉn tån t¹i, nhöng lµ ®Ó chØ qui t¾c hé tÞch, trong ®ã, “gi¸p” ë ®©y l¹i cã nghÜa lµ mét ®¬n vÞ d©n cö gåm mét tr¨m nãc nhµ. KÓ ra, hai tæ chøc d©n binh vµ hé tÞch ®Òu c¾t nhau Ýt nhÊt còng ë mét ®iÓm: c¶ hai ®Òu nh»m môc ®Ých b¶o ®¶m an toµn cho chÕ ®é, ngay t¹i tõng tÕ bµo c¬ së cña x· héi. Nhöng vÊn ®Ò lý thó h¬n ®èi víi ta lµ: NÕu qu¶ thùc gi¸p lµ mét kh¸i niÖm hµnh chÝnh gèc Trung Hoa, th× nã ®· lät vµo ®Êt ta tõ bao giê, vµ tõng chøa nh÷ng néi dung g×? Trong kh«ng Ýt tröêng hîp, nh÷ng yÕu tè mµ tæ tiªn cña ngöêi ViÖt hiÖn nay ®· lÇn löît tiÕp thu tõ nÒn v¨n minh Trung Hoa qua mét thiªn niªn kû B¾c thuéc, vµ c¶ vÒ sau n÷a, khi ®öîc tÝch hîp vµo cuéc sèng hµng ngµy cña ngöêi b¶n ®Þa, chØ cßn gi÷ ®öîc cña n¬i xuÊt ph¸t cã c¸i vá h×nh thøc n÷a th«i (thöêng lµ tªn gäi) trong khi néi hµm cña kh¸i niÖm tiÕp thu ®· biÕn ®æi h¼n. §iÒu nµy ®öîc chøng thùc ngay c¶ trong nh÷ng ®Þa h¹t rÊt xa c©u chuyÖn cña chóng ta, trong thÇn tho¹i ch¼ng h¹n(60). Dï sao, trong sè nh÷ng hiÖn töîng thuéc lo¹i ®ã, ph¶i kÓ ®Õn viÖc kh¸i niÖm gi¸p ®öîc thu nhËp vµo x· héi ViÖt. Sù kiÖn nµy ®· x¶y ra lÇn ®Çu tiªn vµo thêi ®iÓm nµo? Kh«ng râ. ChØ biÕt r»ng, theo sö cò, gi¸p ®· cã mÆt trªn ®Êt ta vµo cuèi thêi B¾c thuéc (ngay nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû X), vµ ®öîc chÝnh quyÒn ®ö¬ng thêi chän lµm khung ®Ó kiÓm d©n, thu thuÕ, lÊy qu©n. BÊy giê lµ lóc Khóc H¹o ®ang nèi gãt cha ra søc x©y dùng mét bé m¸y nhµ nöíc tù chñ, mÆc dÇu trªn danh nghÜa, «ng vÉn chöa t¸ch ®Þa bµn cai trÞ cña m×nh khái nÒn ®« hä B¾c phö¬ng. Trong hoµn c¶nh ®ã, nÕu thiÕt chÕ gi¸p cña hä Khóc cßn gi÷ nhiÒu h¬i höíng cña c¸i tæ chøc d©n binh - hé tÞch trªn ®Êt Trung Hoa, th× ®iÒu ®ã ch¼ng cã g× l¹. Tõ ®Êy ®Õn m·i gÇn ®©y, ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, gi¸p vÉn tån t¹i trong lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. Nhöng, vÒ biÕn hãa cña nã qua

316

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thêi gian, qua tõng triÒu ®¹i, tõng giai ®o¹n lÞch sö, th× biªn niªn sö vµ bi ký kh«ng cung cÊp ®öîc d÷ kiÖn nµo cô thÓ. C¸c v¨n b¶n Êy chØ nh¾c ®Õn kh¸i niÖm, mµ kh«ng hÒ gi¶i thÝch néi dung kh¸i niÖm. Ngay ®Õn c¶ nh÷ng kho¸n öíc gi¸p rÊt hiÕm hoi tõ cuèi triÒu Lª hay ®Çu triÒu NguyÔn (nöa sau thÕ kû XVIII, nöa ®Çu thÕ kû XIX) còng kh«ng cho biÕt g× râ l¾m vÒ néi dung Êy, ngoµi mét sè ®iÒu kho¶n chÕ ®Þnh sinh ho¹t hµng gi¸p. Vµ, sau bao nhiªu thÕ kû hÇu nhö trèng h¼n tµi liÖu vÒ gi¸p, khi chóng ta b¾t gÆp l¹i tæ chøc nµy trong thêi gian gÇn ®©y (döíi triÒu NguyÔn vµ chÕ ®é thuéc ®Þa) qua tö liÖu ®iÒn d· th× nã ®· biÕn tõ bao giê thµnh mét h×nh thøc tËp hîp d©n lµng trong khung cña nhiÒu líp tuæi kh¸c nhau. Thùc ra, nÕu tæ chøc gi¸p cã kh¶ n¨ng kh«ng hÒ liªn quan ®Õn dßng hä, ngay tõ trong nguyªn b¶n Trung Hoa cña nã, th× còng kh«ng thÓ v× vËy mµ vò ®o¸n c¾t ®øt mäi sîi d©y tõng rµng buéc nã víi ®Þa vùc cña lµng xãm (xem Phô lôc II). Chøc n¨ng kiÓm d©n (tøc hé tÞch), mµ nã tõng ®¶m ®ö¬ng håi thÕ kû X, döíi thêi Khóc H¹o, tuy kh«ng ph¶i lµ mét b»ng chøng ®Çy ®ñ còng cho phÐp gi¶ thiÕt r»ng ®ö¬ng thêi gi¸p ®öîc ®ãng khung ®Þa vùc cña mét tæ chøc hµnh chÝnh c¬ së. RÊt tiÕc r»ng nh÷ng kho¸n öíc gi¸p ®· nãi ë trªn còng kh«ng trùc tiÕp gióp ta soi s¸ng vÊn ®Ò nµy. §iÒu ch¾c ch¾n lµ, ë Trung Bé, tÝnh tõ §Ìo Ngang trë vµo, ®Þa bµn cña xø §µng Trong thêi xöa, m·i ®Õn gÇn ®©y th«i, lµng x· th¶ng hoÆc cßn gi÷ ®öîc tæ chøc gi¸p, mµ tæ chøc nµy l¹i cã ®Þa vùc h¼n hoi, mçi gi¸p bao gåm mét sè xãm s¸t c¹nh nhau. §©y lµ mét tröêng hîp “hãa th¹ch ngo¹i biªn”, nhöng chÝnh v× thÕ mµ nã biÖn hé cho tÝnh chÊt ®Þa vùc buæi ®Çu cña tæ chøc gi¸p ë ®ång b»ng. Dï sao, ®Æc thï cña gi¸p, c¶ ë B¾c Bé lÉn Trung Bé, l¹i kh«ng ph¶i lµ sù tu©n thñ hay kh«ng tu©n thñ nguyªn lý ®Þa

317

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vùc. C¸i lµm cho nã tù t¸ch biÖt khái mäi h×nh thøc tæ chøc kh¸c trong lßng cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn, mµ tù t¸ch biÖt vÒ mäi mÆt (b¶n chÊt, chøc n¨ng, nguyªn lý vËn hµnh), chÝnh lµ sù tån t¹i cña thiÕt chÕ c¸c líp tuæi. ThiÕt chÕ nµy, víi nh÷ng lÔ chuyÓn tiÕp cña nã(61), cã thÓ ®· ®Õn víi chóng ta tõ thêi tèi cæ cña loµi ngöêi, trong chõng mùc chóng cßn lµ thùc tiÔn sinh ®éng c¸ch ®©y chöa qu¸ l©u cña mét sè céng ®ång ngöêi “nguyªn thñy ®ö¬ng ®¹i”, vÝ nhö c¸c bé l¹c óc b¶n ®Þa, hay nh÷ng céng ®ång ®Õn thêi cËn ®¹i vÉn cßn sèng trong khung thÞ téc - bé l¹c, nhö mét sè nhãm Anh®iªng B¾c Mü... Do tÝnh chÊt b¶o thñ cña c«ng x· n«ng th«n xöa, vµ cã lÏ c¶ nhu cÇu vÒ c¶i tiÕn th©n phËn cña con ngöêi sèng trong c¸i x· héi tö¬ng ®èi ngöng ®äng Êy, nh÷ng tËp tôc nãi trªn cßn löu ®Ëm vÕt tÝch trong nhiÒu x· héi n«ng nghiÖp s¬ khai ë ch©u §¹i Dö¬ng, ë ch©u Phi ®en... vµ, trong nhiÒu tröêng hîp, cè t×nh nhÊn m¹nh mét trong nh÷ng lÔ chuyÓn tiÕp r¶i ra däc ®öêng ®êi cña tõng con ngöêi: lÔ nhËp m«n næi tiÕng(62). Tïy ®Æc ®iÓm cña tõng céng ®ång cô thÓ, lÔ nhËp m«n cã thÓ diÔn ra trong khung cña thÞ téc, cña tõng ph©n chi thÞ téc, hay cña lµng m¹c n«ng nghiÖp, tuy chØ tËp hîp t¹i ®Þa ®iÓm hµnh lÔ nh÷ng thµnh viªn cña líp tuæi thô lÔ mµ th«i, víi mét sè b« l·o ®öîc cö ra lµm höíng dÉn viªn. C¸c lÔ chuyÓn tiÕp (trong ®ã cã nghi lÔ nhËp m«n) còng cã thÓ lµ qui t¾c riªng cña héi nam giíi, thËm chÝ cña héi kÝn(63), vµ trong tröêng hîp ®ã, chØ cßn t¸c ®éng mét c¸ch gi¸n tiÕp (vµ Èn huyÒn) lªn sinh ho¹t hµng ngµy cña lµng m¹c n÷a th«i. Cßn víi ngöêi ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, nÕu cã thÓ ®äc lªn ®öîc håi ¶nh (dï rÊt mê nh¹t) cña c¸c lÔ chuyÓn tiÕp trong nh÷ng dÞp tr×nh lµng, lªn ®inh, ra l·o... th× khung diÔn biÕn cña chóng l¹i lµ gi¸p, mét h×nh thøc tËp hîp cö d©n lµng m¹c töëng chõng hÕt søc “d©n d·”, nhöng, thùc ra, l¹i

318

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI g¾n liÒn víi chÝnh quyÒn ë cÊp x· b»ng nh÷ng mèi hµn chÆt chÏ. Khi nãi, trong mét ®o¹n trªn, r»ng lªn ®inh trong lßng gi¸p lµ trë thµnh thµnh viªn chÝnh thøc cña gi¸p, nhöng ®ång thêi còng lµ chÝnh thøc trë thµnh ngöêi d©n cña lµng, cña nöíc, v« h×nh trung chóng ta ®· ph¸t lé ra mèi hµn c¬ yÕu nhÊt, ®iÓm xuÊt ph¸t cña c¸c mèi hµn kh¸c. V× mét khi ®· trë thµnh d©n cña lµng, cña nöíc, th× tr¸ng ®inh ®öîc höëng quyÒn lîi thiÕt th©n nhÊt ®èi víi mäi d©n quª ViÖt ë B¾c Bé: mét ®Çu ruéng c«ng do lµng nöíc cÊp ph¸t(64). “Lµng nöíc”, thùc ra, chØ lµ mét c¸ch nãi: ruéng c«ng, tµn dö cña ®Êt trång trät trong c«ng x· n«ng th«n xöa, ®¸ng lÏ chØ thuéc quyÒn së h÷u tËp thÓ cña lµng mµ th«i. Nhöng, döíi chÕ ®é qu©n chñ kiÓu “§«ng Dö¬ng” (nhÊt lµ víi bé m¸y tËp quyÒn cña nã tõ trung ö¬ng cho ®Õn x·), khi mµ ai nÊy ®Òu chÊp nhËn, Ýt nhÊt còng trªn nguyªn t¾c, r»ng “döíi trêi lµ ®Êt nhµ vua”, th× ruéng c«ng cña lµng l¹i ®öîc xem lµ thuéc quyÒn së h÷u tèi thöîng cña quèc gia. Ch¼ng thÕ mµ, tuy chØ ®öîc ghi vµo biªn niªn sö cã mét lÇn th«i, hiÖn töîng nhµ nöíc b¸n ruéng c«ng cña lµng x· cho d©n lµm ruéng tö tõng x¶y ra håi thÕ kû XIII, döíi triÒu TrÇn. Trong khu«n khæ ®ã, ngöêi d©n quª kh«ng chØ nhËn ruéng c«ng cña lµng (tÕ bµo c¸c x· héi cæ truyÒn), mµ khÈu phÇn ruéng c«ng anh nhËn còng lµ cña cÊp x· (cÊp c¬ së cña chÝnh quyÒn qu©n chñ), mÆc dï, trong ®a sè tröêng hîp, ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, hai kh¸i niÖm Êy chØ lµ mét trªn b×nh diÖn ®Þa vùc (nhÊt x· nhÊt th«n). Mµ cña x· chÝnh lµ cña nöíc. Nguyªn lý lµ vËy, ngöêi ®öîc höëng ruéng c«ng kh«ng nh÷ng cña lµng, mµ cña c¶ nöíc, cã bæn phËn ph¶i tháa m·n mäi yªu cÇu cña nhµ nöíc qu©n chñ tËp quyÒn ë mäi cÊp, tõ trung ö¬ng cho ®Õn x·. 3. Quan hÖ gi÷a bé phËn lý dÞch vµ c¸c gi¸p Mçi x· (cña chÝnh quyÒn qu©n chñ) n¾m tõng lµng (cña x·

319

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI héi cæ truyÒn) th«ng qua hai cuèn sæ c¬ b¶n: “sæ ®inh”, hay “®inh bé”, vµ “sæ ®iÒn”, hay “®iÒn bé” còng thöêng gäi lµ “®Þa bé”. N¾m ruéng ®Êt lµ ®Ó ®iÒu ®éng tµi lùc, vËt lùc, b»ng chÕ ®é “thuÕ th©n”, hay “söu”, nhöng ®ång thêi, vµ chñ yÕu lµ ®Ó ®iÒu ®éng nh©n lùc tröíc hÕt cho nh÷ng viÖc c«ng Ých thöêng xuyªn mµ nhµ nöíc nµo còng nhÊt thiÕt ph¶i tiÕn hµnh trong khu«n khæ chøc n¨ng qu¶n lý x· héi cña m×nh: trong tröêng hîp x· héi trång trät ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®ã chñ yÕu lµ ®¾p ®ª, lµm thñy lîi, söa ®öêng, b¾c cÇu. §iÒu ®éng nh©n lùc, ë ®©y, l¹i cã nghÜa lµ thöêng xuyªn bæ sung ngöêi ®Ó cñng cè qu©n ®éi, kh«ng ph¶i chØ nh»m môc ®Ých b¶o vÖ chÕ ®é qu©n chñ, mµ, trong tröêng hîp mét quèc gia lu«n bÞ ®e däa, bëi n¹n ngo¹i x©m, cßn nh»m b¶o vÖ ®Êt nöíc n÷a. Nãi tãm l¹i, “trãc thuÕ”, “b¾t phu”, “b¾t lÝnh”, ®Êy lµ nh÷ng hµnh ®éng nãi lªn øng xö chñ yÕu cña nhµ nöíc qu©n chñ ViÖt Nam ®èi víi n«ng d©n nãi chung. C¸c tõ “trãc” vµ “b¾t”, trªn cöa miÖng cña n«ng d©n, b¸o tröíc víi chóng ta tÝnh chÊt cöìng bøc cña nh÷ng biÖn ph¸p mµ nhiÒu khi chÝnh quyÒn qu©n chñ ph¶i viÖn ®Õn ®Ó thùc hiÖn kÞp thêi c¸c yªu cÇu trªn. §ång thêi, chóng còng nãi lªn c¸ch nh×n nhËn cña n«ng d©n ®èi víi nh÷ng yªu cÇu Êy, nhÊt lµ khi mµ hä thöêng xuyªn sèng döíi sù ®e däa cña n¹n ®ãi g©y ra bëi ¸p lùc d©n sè, thiªn tai, ®Þch häa, vµ n¨ng suÊt thÊp. M©u thuÉn ®ã, trong lÞch sö cña chÕ ®é qu©n chñ ë ViÖt Nam, khi bÞ ®Èy ®Õn cïng cùc, tÊt yÕu næ ra thµnh n«ng d©n khëi nghÜa, ®Ó chuÈn bÞ cho mét triÒu ®¹i míi thay ch©n triÒu ®¹i cò. Trªn b×nh diÖn hµnh chÝnh, vÊn ®Ò ®öîc ®Æt ra tröíc m¾t cña nhµ nöíc qu©n chñ dï döíi triÒu ®¹i nµo, lµ cè thu nhá l¹i, ngay tõ ®¬n vÞ c¬ së, nh÷ng va vÊp cã thÓ nãi lµ diÔn ra “hµng ngµy” gi÷a chÝnh quyÒn vµ d©n cö lµng x·, quanh viÖc thùc hiÖn ba yªu cÇu chÝnh ®· nªu. NhiÖm vô tÕ nhÞ nµy, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·, chíi víi

320

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI gi÷a mét biÓn tiÓu n«ng, ®©u cã thÓ hoµn thµnh cho tö¬ng ®èi trän vÑn, nÕu kh«ng cã mét tæ chøc “d©n d·” ®ñ søc gióp nã lµm gi¶m nhÑ ph¶n øng (dï tiªu cùc) cña tõng hé n«ng d©n mét. §¶m ®ö¬ng næi c«ng viÖc Êy, chØ cã gi¸p, bëi lÏ gi÷a bao nhiªu lµ “èc ®¶o” hîp thµnh lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®©y lµ h×nh thøc tæ chøc duy nhÊt cã kh¶ n¨ng tËp hîp ®«ng ®¶o cö d©n nam giíi cña lµng x·, döíi dÊu hiÖu cña mét thÕ b×nh ®¼ng “hoµn chØnh” vÒ th©n phËn lµm ngöêi. Hoµn chØnh trong ngoÆc kÐp, v× thÕ b×nh ®¼ng Êy (vèn ®öîc nu«i döìng b»ng nguyªn lý tiÕn th©n theo tuæi t¸c, mét qui t¾c tõng cã lý do tån t¹i cña nã, nhöng qu¸ lçi thêi mÊt råi) ®· tõ qu¸ khø xa x«i väng vÒ, vµ nhê søc sèng cña bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· mµ tù ph¶n x¹ lªn ®öîc mµn chiÕu cña trÝ töëng töîng tËp thÓ, ®Ó cuèi cïng trë thµnh trî thñ ®¾c lùc cho bé m¸y Êy. Trªn b×nh diÖn lÒ lèi lµm viÖc, hiÖn töîng “mãc ngoÆc” gi÷a chÝnh quyÒn x· vµ c¸c gi¸p diÔn ra nhö thÕ nµo? Thu thuÕ, b¾t phu, b¾t lÝnh, ba c«ng viÖc Êy ®Òu tu©n thñ nh÷ng quy t¾c rÊt phøc t¹p. H¬n thÕ n÷a, c¸c quy t¾c ®ã, trong biÓu hiÖn cô thÓ cña chóng l¹i cã kh¶ n¨ng biÕn ®éng, dï nhiÒu, dï Ýt, tõ triÒu vua nµy qua triÒu vua kia. C¸i biÕn ®éng Ýt h¬n c¶, do tÝnh ngöng ®äng tö¬ng ®èi cña n«ng th«n tiÒn c«ng nghiÖp, cã lÏ lµ phö¬ng thøc tu©n hµnh ë cÊp x·. Ýt nhÊt th× chót Ýt kÕt qu¶ ®iÒu tra håi cè trªn thùc ®Þa còng cho phÐp t¹m gi¶ thiÕt nhö vËy. H·y lÊy chuyÖn thu thuÕ ch¼ng h¹n lµm vÝ dô cho lÒ lèi lµm viÖc cæ truyÒn ë cÊp x·. MÆc dÇu x· nµo còng cã sæ ®inh, sæ ®iÒn, mÆc dÇu c¸c triÒu vua ®Òu cã quy ®Þnh møc thuÕ chÝnh x¸c cho tõng h¹ng ngöêi, tõng h¹ng ruéng ®Êt, “sè liÖu” chñ yÕu mµ nhµ nöíc dùa vµo ®Ó thu thuÕ l¹i lµ nhu cÇu chi tiªu cña m×nh. LÒ thãi nµy c¬ b¶n vÉn ®öîc duy tr× trong thêi Ph¸p thuéc. Nhö vËy, tõ tæng sè thuÕ cña

321

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tõng vô (mçi n¨m mét vô, trong thêi Ph¸p thuéc; mçi n¨m hai vô, tröíc kia), khi nhµ nöíc “bæ” hay “qu©n bæ” cho tõng tØnh, th× c¸c sè liÖu cô thÓ vÒ ®inh, ®iÒn chØ cßn lµ nh÷ng ®iÓm quy chiÕu n÷a th«i. Víi ®Æc ®iÓm võa nªu, viÖc bæ thuÕ qua tõng cÊp cña bé m¸y quan liªu, tõ triÒu ®×nh xuèng ®Õn huyÖn, vÉn kh«ng gÆp mét khã kh¨n nµo, v× chöa vÊp ph¶i søc cöìng l¹i cña tõng hé n«ng d©n chÞu thuÕ. Nhöng mét khi “chØ bµi”, hay “m¨ng ®a thuÕ” (®Ó nh¾c l¹i mét c¸ch gäi kh«ng chÝnh thøc, nhöng cã ng÷ nguyªn ngé nghÜnh, rÊt phæ biÕn trong n«ng th«n B¾c Bé thêi Ph¸p thuéc), trªn ®ã ®öîc ghi tæng sè thuÕ mµ cÊp quan l¹i trùc tiÕp ë bªn trªn bæ vÒ cho mét x·, ®· ®Õn tay lý dÞch råi, th× viÖc qu©n bæ vÉn cßn ph¶i ®öîc tiÕn hµnh lÇn cuèi cho tõng ngöêi, tõng hé sèng trong lµng x·, tröíc ph¶n øng ©m thÇm hay ra mÆt cña tõng c¸ nh©n chÞu thuÕ. Vµ bëi v×, trong viÖc ph©n bæ, t×nh h×nh ®inh ®iÒn, nhö ®öîc ph¶n ¸nh qua c¸c sæ bé, kh«ng cßn lµ d÷ kiÖn tÝnh to¸n khe kh¾t n÷a, mét sè x· cø gép c¶ thuÕ ®inh vµ thuÕ ®iÒn l¹i lµm mét, ®em tæng sè bæ cho tõng ®Çu d©n ®inh. §©y chÝnh lµ kÏ hë ®Ó cho nh÷ng tay giµu cã vµ s½n thÕ mãc ngoÆc víi lý dÞch, nh»m h¹ møc thuÕ mµ b¶n th©n hä ®¸ng lÏ ph¶i ®ãng. Trong hoµn c¶nh ®ã, lý dÞch kh«ng dÔ g× hoµn thµnh nhiÖm vô cho chãng v¸nh (®Ó cßn kÞp thêi thu thuÕ vµ chuyÓn lªn cÊp trªn), nÕu kh«ng t×m ra ®öîc mét thÕ tháa hiÖp nhÊt ®Þnh gi÷a mét biÓn n«ng d©n c¬ b¶n cïng chung th©n phËn tröíc m¨ng ®a thuÕ. ThÕ tháa hiÖp Êy, lý dÞch kh«ng thÓ nµo dùng lªn ®öîc, nÕu kh«ng cã sù trî lùc cña c¸c gi¸p trong lµng x·. NhËn ®öîc chØ bµi råi, lý tröëng ph¶i tr×nh víi tiªn chØ vµ thø chØ tröíc, dï cho nhö ta ®· biÕt, ®Êy nhiÒu khi chØ lµ h×nh thøc. T¹i nhiÒu x·, cßn ph¶i tr×nh víi héi ®ång kú môc n÷a. Nhöng, nÕu nhö tiÕng nãi cña tËp thÓ nµy cã thÓ cã träng löîng nhÊt ®Þnh trong nhiÒu tröêng hîp, th×, trong viÖc thuÕ khãa,

322

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t×nh h×nh l¹i kh«ng nhÊt thiÕt cø nhö thÕ. ThuÕ, c¶ thuÕ ®inh lÉn thuÕ ®iÒn, nhÊt lµ thuÕ ®inh, ®éng ®Õn quyÒn lîi s¸t söên vµ tröíc m¾t cña tõng hé, tõng ngöêi, cho nªn ý kiÕn cña mét tËp thÓ nÆng ãc t«n ti, vµ ®Çy ãc bÌ ph¸i, nhö héi ®ång kú môc, nhÊt thiÕt kh«ng tµi nµo l«i kÐo næi sù höëng øng cña mäi nhµ, mäi ngöêi chÞu thuÕ, tr¸i l¹i, cã kh¶ n¨ng lµm cho t×nh h×nh r¾c rèi thªm, chØ kÐo dµi vô thuÕ ra mµ th«i. V× vËy, nÕu lý tröëng cã tr×nh chØ bµi víi héi ®ång kú môc, sau khi ®· tr×nh víi tiªn chØ vµ thø chØ, th× mét lÇn n÷a ®Êy còng chØ lµ h×nh thøc, cã thÓ nãi lµ chñ yÕu nh»m “lÊy lßng” c¸c vÞ trong héi ®ång, lµm sao cho ãc kÌn cùa cña c¸c vÞ khái biÕn thµnh mét trë lùc nan gi¶i ®èi víi vô thuÕ ®ang tiÕn hµnh. Theo nhö t¸c gi¶ håi ®Çu thÕ kû mµ t«i ®· dÉn nhiÒu lÇn(65), th× sau khi tr×nh c¸c cô råi, lý tröëng bÌn “®Þnh ngµy qu©n bæ” vµ “ph¶i cho mâ rao suèt d©n lµng ®öîc th«ng”, ®Õn h«m bæ th× “®¸nh trèng héi häp d©n lµng, nhiÒu n¬i ph¶i mæ lîn, lµm röîu cho d©n lµng ra ®«ng”. LÏ ra th× nhö thÕ. Vµ, víi cuéc häp ®ã cña d©n lµng x· ®Ó bæ thuÕ, chóng ta l¹i cã thÓ ghi thªm mét biÓu hiÖn n÷a cña nÒn “d©n chñ lµng m¹c”. Nhöng, trªn thùc tiÔn ho¹t ®éng cña lý dÞch ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, kh«ng mÊy x· häp d©n ngay nhö vËy: v× nh÷ng lý do dÔ hiÓu, cuéc häp Êy chØ cã kh¶ n¨ng biÕn thµnh mét trËn c·i v· gay g¾t vµ kÐo dµi gi÷a c¸ nh©n nµy víi c¸ nh©n kh¸c, vµ gi÷a c¸c phe ph¸i n÷a. §Ó tr¸nh t×nh tr¹ng ®ã, lý dÞch ph¶i cïng ®¹i diÖn cña c¸c gi¸p liÖu tröíc c¸ch qu©n bæ. §¹i diÖn nãi ®©y cña tõng gi¸p thöêng lµ cai gi¸p ®ö¬ng chøc vµ thö ký gi¸p. Cuéc häp gi÷a lý dÞch vµ ®¹i diÖn cña c¸c gi¸p trong x· kh«ng cßn lµ h×nh thøc n÷a. Dï kh«ng ®öîc dù kiÕn trong mét v¨n kiÖn chÝnh thøc nµo c¶, ®©y ®Ých thùc lµ mét cuéc häp ®Ó lµm viÖc, qua ®ã nh÷ng ngöêi dù häp t×m kiÕm mét thÕ tháa hiÖp chung, v× tröíc sau g× th× d©n toµn x· còng ph¶i

323

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nép ®ñ thuÕ vèn lµ bÞ ¸p ®Æt tõ bªn trªn. Thö¬ng löîng vµ tháa hiÖp gi÷a gi¸p nµy víi gi¸p kia, gi÷a tõng gi¸p vµ bé phËn lý dÞch. Cã c¶ c·i v· gay g¾t n÷a. Vµ ®©y lµ dÞp ®Ó gië sæ ®inh, sæ ®iÒn ra ®èi chiÕu. Tïy t×nh h×nh cô thÓ vµ thãi quen cña tõng x·, cuéc häp nµy cã thÓ chØ nh»m bæ tæng sè thuÕ cña x· cho tõng gi¸p, nhöng còng cã tröêng hîp nã ®i ®Õn mét thuÕ biÓu tØ mØ, trªn ®ã møc g¸nh cña tõng hé, tõng ngöêi ®öîc ®Þnh râ. KÕt qu¶ cuèi cïng cã thÓ kh«ng lµm cho mét ai dù häp võa lßng c¶, nhöng dï sao th× nhê cã cuéc häp mµ tõng gi¸p, th«ng qua ®¹i diÖn cña m×nh, cã dÞp nghe ý kiÕn vµ lý lÏ cña gi¸p kh¸c, biÕt ®öîc mét c¸ch rµnh rät h¬n t×nh h×nh cña mét sè ngöêi hay hé thuéc c¸c gi¸p kh¸c, do ®ã, nãi theo ng«n ng÷ cña ngöêi n«ng d©n ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, s½n sµng ®Ó “s©n siu” víi kÎ kh¸c. Lµm ®öîc nhö vËy, cuéc häp d©n hµng x· ®Ó chÝnh thøc bæ thuÕ sÏ tr«i ch¶y h¬n, dï cho kh«ng thÓ thiÕu c·i v· vµ “®Êu ®¸” gi÷a c¸ nh©n nµy víi c¸ nh©n kia, gi÷a phe nµy víi ph¸i nä. T¹o ®öîc thÕ tháa hiÖp ®ã, qu¶ lµ mét trß ®i d©y tµi t×nh. Tuy nhiªn, còng ®õng v× vËy mµ véi thæi phång qu¸ møc tÝnh öu viÖt cña nÒn “d©n chñ lµng m¹c” lªn. Thùc ra, ®¹i diÖn cña gi¸p nµo còng s½n ý thøc bªnh vùc cho quyÒn lîi cña ngöêi gi¸p nhµ , nhöng ®ång thêi vÉn tØnh t¸o nhí r»ng uy thÕ cña «ng “b¸” nµy, cña «ng “ch¸nh” nä, cña «ng “nghÌ” kia..., lµ nh÷ng gi¸ trÞ “cè h÷u” trong ®êi sèng lµng m¹c mµ nh÷ng ngöêi ngåi l¹i víi nhau ®Ó lµm viÖc qu©n bæ cho toµn x· ph¶i tÝnh ®Õn. Nhö vËy, “s©n siu” kh«ng chØ cã nghÜa lµ chia bít khã kh¨n cho nhau gi÷a n«ng d©n nghÌo vµ n«ng d©n nghÌo, mµ trong tröêng hîp nµy, cßn lµ ®iÒu hßa quyÒn lîi gi÷a ngöêi giµu vµ ngöêi nghÌo, gi÷a ®Þa chñ vµ n«ng d©n, gi÷a kÎ cã vµ kÎ kh«ng cã vÞ trÝ trªn thang t«n ti qu©n chñ. Gäi lµ “s©n siu”, nhöng thùc chÊt cã khi lµ ®µn ¸p. ViÖc ®iÒu hßa Êy chØ cã thÓ ®öîc thùc hiÖn trong mét x· héi

324

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c¬ b¶n lµ tiÓu n«ng (mÆc dÇu ®· ph©n hãa thµnh nh÷ng giai cÊp ®èi kh¸ng nhau), trong ®ã ruéng ®Êt c«ng vÉn tån t¹i nhö lµ yÕu tè gãp phÇn vµo c«ng viÖc ®iÒu hßa x· héi, vµ ®Ó nh¾c nhë mäi ngöêi ®Õn mét thÕ b×nh ®¼ng ®· lïi xa vµo dÜ v·ng, nhöng l¹i ®öîc sinh ho¹t hµng gi¸p nu«i sèng trªn b×nh diÖn töëng töîng. Mét khi viÖc qu©n bæ ®· hoµn thµnh vµ ®öîc cuéc häp cña hµng x· c¬ b¶n chÊp nhËn, th× lý dÞch míi ra tay “®èc thuÕ” vµ “thu thuÕ”. NÕu cÇn l¾m, nhÊt lµ khi cã mÆt mét ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn cÊp trªn (ch¸nh tæng, phã tæng, cã khi chØ lµ mét tay lÝnh lÖ tõ huyÖn vÒ...), th× nh÷ng ngöêi ®èc thuÕ cã thÓ ra mÆt ®µn ¸p (®¸nh ngöêi, cïm ngöêi ngoµi ®iÕm...), víi môc ®Ých thÞ uy, thöêng lµ nh»m vµo mét hai c¸ nh©n nµo ®ã cã tiÕng böíng bØnh nhÊt lµng, nãi chung lµ nh÷ng kÎ liÒu lÜnh nhöng tø cè v« th©n, kh«ng ai bªnh vùc. Cø vËy, vô thuÕ diÔn ra trong thÕ xen kÏ gi÷a ®iÒu hßa vµ ®µn ¸p, ®Ó råi cuèi cïng yªu cÇu chung cña nhµ nöíc qu©n chñ ph¶i ®öîc tháa m·n. “D©n chñ lµng m¹c” lµ thÕ! Ngay c¶ trong viÖc ®èc vµ thu thuÕ, nh÷ng kh©u töëng chõng chØ phô thuéc vµo ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan quyÒn lùc, gi¸p còng cã thÓ gi¸n tiÕp ph¸t huy t¸c dông ®iÒu hßa cña nã. Trªn thùc ®Þa, ch¼ng h¹n, t«i ®· gÆp nhiÒu tröêng hîp gi¸p thu thuÕ th©n thay cho bé phËn lý dÞch, b»ng c¸ch “b¸n ®Êu gi¸” sè Ýt ruéng c«ng do x· ph©n vÒ cho tõng gi¸p, (nhö t«i ®· cã dÞp tr×nh bµy râ h¬n qua mét ®o¹n tröíc), råi dïng mãn tiÒn thu ®öîc mµ ®ãng söu kÞp thêi cho mäi thµnh viªn cña m×nh. Vai trß ®iÒu hßa cña gi¸p trong c¸c c«ng viÖc b¾t lÝnh vµ b¾t phu mê nh¹t ®i nhiÒu l¾m, dï chØ bëi v× mäi viÖc diÔn ra mét c¸ch chãng v¸nh h¬n, nghÜa lµ ®¬n gi¶n h¬n: nÕu lµ tröêng hîp b¾t lÝnh, th× c¶ x· cø nh¨m nh¨m vµo nh÷ng tay cø cè v« th©n, mÆc dÇu luËt lÖ cña tõng triÒu ®¹i còng quy ®Þnh c¸ch ph©n bæ theo sè ®Çu ®inh; cßn nÕu lµ tröêng hîp b¾t phu, th× diÖn chän lùa bÞ thu hÑp

325

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI l¹i rÊt nhiÒu, bëi lÏ, tïy quy ®Þnh cña tõng triÒu ®¹i, cã nh÷ng h¹ng ngöêi ®öîc “miÔn söu” vµ nh÷ng h¹ng ngöêi ®öîc “miÔn dÞch”, mµ nãi chung th× quan viªn hµng x· Ýt nhÊt còng r¬i vµo lo¹i thø hai. Cuèi cïng, gi¸p cßn lµ trî thñ ®¾c lùc cho bé m¸y cña nhµ nöíc qu©n chñ vËn dông ë cÊp x·, trong hai c«ng viÖc kh«ng dÝnh d¸ng g× ®Õn c¸c yªu cÇu cña triÒu ®×nh, nhöng l¹i rÊt quan träng ®èi víi sinh ho¹t néi bé cña lµng x· mµ chÝnh quyÒn ë c¬ së ph¶i n¾m chÆt ®Ó chi phèi: phÇn ruéng ®Êt c«ng, vµ tÕ lÔ t¹i ®×nh. Nhöng ruéng ®Êt c«ng vµ h×nh th¸i thê phông thÇn b¶o vÖ lµng vèn ®Õn víi chÕ ®é qu©n chñ tõ nh÷ng vïng t¨m tèi cña thêi s¬ sö, khi mµ quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi trong mét céng ®ång chöa bÞ vÈn ®ôc bëi bãc lét vµ ¸p bøc. Gi÷a mét x· héi tiÓu n«ng, mµ cuéc sèng hµng ngµy cø dËp dÒnh döíi ®éng lùc cña quyÒn tö h÷u nhá vµ ãc kÌn cùa g¾n liÒn víi chÕ ®é së h÷u Êy, nh÷ng tµn dö cña quan hÖ b×nh ®¼ng ®äng l¹i tõ c«ng x· n«ng th«n xöa l¹i cã thÓ t¹o cí cho m©u thuÉn lµng m¹c diÔn biÕn. Mét lÇn n÷a, ®Ó gi÷ ®öîc thÕ th¨ng b»ng tö¬ng ®èi cho x· héi mµ nã cã tr¸ch nhiÖm qu¶n lý, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· l¹i ph¶i viÖn ®Õn sù gióp rËp cña mét tæ chøc øng hîp h¬n víi ¶o ¶nh b×nh ®¼ng chñ nghÜa: gi¸p. Còng nhö bæ thuÕ, viÖc chia ruéng ®Êt c«ng ®Òu kú ®éng ®Õn quyÒn lîi cña tõng ngöêi, tõng hé. §Ó cè tr¸nh ph¶n øng cña tõng c¸ nh©n trong mét biÓn tiÓu n«ng, vÒ mÆt lÒ lèi lµm viÖc, c¸c x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé tuy cã kh¸c nhau vÒ chi tiÕt, nhöng ®Òu tu©n thñ mét nguyªn t¾c chung ®· ®öîc cè ®Þnh trong luËt ph¸p cña c¸c triÒu ®¹i tõ Lª sang NguyÔn. §¹i kh¸i lµ mäi ngöêi d©n nam giíi ®Òu ®öîc xÕp h¹ng, mçi h¹ng gåm nh÷ng ngöêi cã cïng mét ®Þa vÞ trªn thang t«n ti x· héi vµ ®öîc nhËn phÇn ruéng ngang nhau. Thùc ra, qua ®iÒu tra håi cè, t«i

326

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÉn chöa n¾m ®öîc nh÷ng chi tiÕt vÒ c¸ch xÕp h¹ng trong tröêng hîp ®ang bµn ®©y, tõ nguyªn t¾c xÕp cho ®Õn tiªu chuÈn khÈu phÇn cña tõng h¹ng, dï chØ trong giai ®o¹n cuèi cña thêi Ph¸p thuéc. Mét c©u hái day døt: C¸c h¹ng nãi ®©y cã khíp víi c¸c h¹ng cña tËp thÓ d©n hµng x· hay kh«ng? TÊt c¶ diÖn tÝch qu©n ph©n, tÊt nhiªn, còng ®öîc chia thµnh nhiÒu khÈu phÇn, mµ sè löîng øng víi sè ngöêi ®öîc nhËn ruéng (mçi khÈu phÇn gåm nhiÒu m¶nh nhá cã thÓ c¸ch xa nhau). Sau ®ã, häp d©n l¹i ®Ó c«ng bè møc ruéng ®öîc chia theo tõng h¹ng ngöêi, nhöng ngöêi ®öîc nhËn phÇn ruéng cïng h¹ng cã khi ph¶i rót th¨m ®Ó gi¶i quyÕt viÖc ph©n phèi tõng khÈu phÇn cô thÓ. §Ó khái ph¶i ®i vµo c¸c chi tiÕt röêm rµ cã liªn quan ®Õn tæ chøc ®o ®¹c vµ chia khÈu phÇn, chØ xin nãi r»ng ®¹i diÖn cña c¸c gi¸p thöêng cã mÆt ë ®Êy. H¬n thÕ n÷a, xin nh¾c l¹i r»ng, cã x·, tröíc diÖn tÝch ruéng ®Êt c«ng qu¸ h¹n hÑp, ®µnh chia tõng phÇn lín cho c¸c gi¸p, vµ mçi gi¸p, nhö ®· nãi qua mét ®o¹n trªn, l¹i ®em b¸n ®Êu gi¸ phÇn ®öîc chia ®Ó lÊy tiÒn ®ãng söu cho toµn gi¸p, tiÒn cßn l¹i th× ®em chia ®Òu cho mäi thµnh viªn, hoÆc gi÷ lµm quü chung. Trong tröêng hîp cã cuéc häp d©n hµng x·, bao giê ban qu©n ph©n (gåm ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn x· vµ cña c¸c gi¸p) còng ph¶i tr×nh bµy tröíc c¸ch lµm viÖc cña m×nh trong mèi quan hÖ víi ruéng ®Êt cô thÓ, thËm chÝ nãi râ hîp thÓ cña tõng khÈu phÇn mét, ®Ó cho ai nÊy ®Òu th«ng suèt, vµ, nÕu cÇn, th× cÊt tiÕng ®ßi ®iÒu chØnh l¹i. Sau rèt, cuéc sèng tinh thÇn cña céng ®ång lµng x· ViÖt nãi chung, ®Æc biÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, tù kÕt tinh, trªn b×nh diÖn ý thøc hÖ t«n gi¸o, quanh mét h×nh th¸i thê phông tËp thÓ: thê “thµnh hoµng”. Kh¸i niÖm gèc Trung Hoa nµy vèn chØ vÞ thÇn trÊn ë thµnh (thµnh) vµ hµo (hoµng), nh÷ng kiÕn tróc phßng ngù bao quanh mét trung t©m chÝnh trÞ - qu©n sù thêi cæ.

327

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Còng nhö bao kh¸i niÖm kh¸c, thµnh hoµng, khi tõ ®Êt ngöêi chuyÓn qua ®Êt ViÖt, ®· dÇn trót bá néi dung cò ®Ó mang mét néi dung míi h¼n. TÝn ngöìng thµnh hoµng trong x· héi ViÖt cËn ®¹i cã nhiÒu nguån gèc phøc t¹p, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn c¸c nguån gèc b¶n ®Þa: mét vÞ thÇn ®Êt, mét nh©n vËt cßn sãt l¹i tõ nh÷ng thÇn tho¹i xöa, còng cã thÓ lµ linh hån cña nh÷ng ngöêi ®Çu tiªn ®Õn khai th¸c mét vïng ®Êt ®ai, hay tæ tiªn cña mét dßng hä lín ë ®Þa phö¬ng... Tõ nh÷ng tiÒn ®Ò t¹m kÓ trªn ®©y, thµnh hoµng h¼n cßn tiÕp thu thªm nhiÒu yÕu tè míi, kÓ c¶ mét sè nh©n vËt lÞch sö cña c¸c triÒu ®¹i, ®Ó chung ®óc nªn diÖn m¹o thèng nhÊt cña vÞ thÇn b¶o vÖ tõng lµng x·(66). Bëi v×, nhµ nöíc qu©n chñ tËp quyÒn ViÖt Nam, trong cè g¾ng tröêng kú nh»m ngµy cµng vö¬n tay ra dµi h¬n ®Ó n¾m cho chÆt thªm n÷a v« vµn ®iÓm tô cö Ýt nhiÒu tù trÞ, kh«ng thÓ bá qua mµ kh«ng lîi dông mét h×nh th¸i thê phông trong ®ã ®· kÕt tinh l¹i tÊt c¶ thÇn th¸i cña lµng ViÖt cæ truyÒn: bu«ng r¬i nã lµ mÆc cho lµng m¹c tha hå sö dông mét ®ßn bÈy tinh thÇn ®Ó cöêng ®iÖu biÖt tÝnh ®Þa phö¬ng; n¾m lÊy nã lµ cã trong tay mét lîi khÝ ®Ó tu«n dÇn vµo ®Çu ãc cña tõng n«ng d©n ë s©u trong lµng xãm nh÷ng lÒ lèi suy nghÜ phï hîp víi quyÒn lîi cña chÕ ®é qu©n chñ tËp quyÒn. Qu¸ tr×nh trªn cã thÓ ®· b¾t ®Çu tõ l©u, tröíc khi ng«i “®×nh” ra ®êi víi tö c¸ch lµ mét h×nh thøc kiÕn tróc ®éc ®¸o vµ mét n¬i thõa tù ®Æc biÖt, kh¸c h¼n ng«i “chïa” vÒ mäi mÆt, ®Ó råi dÇn dÇn ®Èy lïi chïa khái mÆt tröíc cña sinh ho¹t t«n gi¸o lµng m¹c. Theo hiÓu biÕt hiÖn nay cña giíi lÞch sö mü thuËt ViÖt Nam, th× kiÕn tróc ®×nh cã lÏ chØ míi xuÊt hiÖn tõ thÕ kû XV mµ th«i(67). Dï sao, sè lín nh÷ng sù tÝch thµnh hoµng cæ nhÊt cßn lät ®Õn tai chóng ta h«m nay, dï vÉn gi÷ ®öîc Ýt nhiÒu thi vÞ d©n gian, thùc ra ®· ®öîc bé LÔ cña nhµ Lª trung höng (thÕ kû XVII) nhµo nÆn l¹i cho hîp víi nh÷ng nhu cÇu tinh thÇn cña triÒu ®¹i.

328

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Mét chi tiÕt lý thó: triÒu ®×nh cßn qui tÊt c¶ c¸c vÞ thÇn ®öîc thê trong nöíc, kÓ c¶ thµnh hoµng, vµo hÖ thèng t«n ti kiÓu qu©n chñ. §øng trong hÖ thèng, thµnh hoµng còng ®öîc th¨ng phÈm trËt, tõ triÒu vua nµy qua triÒu vua kia, vµ ngöêi phong töíc vÞ míi cho thÇn chÝnh lµ nhµ vua ®ang trÞ v×. TriÒu ®×nh phong “s¾c” cho tõng thµnh hoµng mét, vµ kÌm theo s¾c phong lµ b¶n “thÇn ph¶” cña bé LÔ, mµ tinh thÇn cø ngÊm dÇn vµo nhËn thøc cña n«ng d©n qua c¸c dÞp ®äc “sí” hay “v¨n tÕ”, vµo c¸c kú tÕ lín hµng n¨m t¹i ®×nh. Cã thÓ nãi r»ng, th«ng qua chøc n¨ng cña bé LÔ, triÒu ®×nh ViÖt Nam, tõ Lª ®Õn NguyÔn ®· thµnh c«ng trong viÖc “qu©n chñ hãa” nh©n vËt thµnh hoµng, mÆc dï vÞ thÇn nµy vÉn gi÷ ®öîc trªn diÖn m¹o mét sè vÕt tÝch ®ñ cæ kÝnh ®Ó lµm b»ng cho qu¸ khø xa xöa cña tËp tôc thê ngµi. Nhöng mét h×nh th¸i t«n gi¸o, dï ®öîc b¬m c¨ng chÊt chÝnh trÞ, vÉn ph¶i th«ng qua nghi lÔ míi ph¸t huy ®öîc t¸c dông cña nã. Mµ vai trß cña triÒu ®×nh dõng l¹i ë s¾c vµ thÇn ph¶. Giê ®©y lµ vai trß cña x·. Tõ nay, thµnh hoµng ngù gi÷a lßng th«n x·, trong hËu cung cña ®×nh, võa nhö ®iÓm tËp kÕt cña tinh thÇn lµng m¹c mu«n thuë, võa nhö ®iÓm táa chiÕu cña uy quyÒn qu©n chñ. Kh«ng l¹ r»ng ng«i ®×nh, n¬i thµnh hoµng ngù, nh« lªn gi÷a c¶nh quan lµng xãm trång lóa nöíc, võa nhö trung t©m tÕ tù tËp thÓ, võa nhö trung t©m cña bé m¸y chÝnh quyÒn qu©n chñ c¬ së, nãi chung lµ biÓu töîng vÒ mäi mÆt cña cuéc sèng lµng x·, vµ víi tö c¸ch ®ã ®· ®i vµo t×nh c¶m cña ngöêi n«ng d©n ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé nhö lµ mét h×nh ¶nh th©n thuéc vÒ “lµng xöa xãm cò”: “Qua ®×nh ng¶ nãn tr«ng ®×nh, §×nh bao nhiªu ngãi thö¬ng m×nh bÊy nhiªu”.

329

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI (Ca dao) §öîc nhö vËy, kh«ng ph¶i chØ v× ®×nh lµ trung t©m chÝnh trÞ, lµ n¬i héi häp cña d©n lµng x· döíi sù ®iÒu khiÓn cña c¸c chøc s¾c vµ lý dÞch, mµ tröíc hÕt, vµ chñ yÕu lµ v× ®×nh lµ n¬i diÔn ra h»ng n¨m c¸c cuéc tÕ lín, víi nghi thøc hµi hßa, cã kh¶ n¨ng thu hót ®öîc ®a sè d©n lµng ®Õn tham dù, trong lßng thµnh kÝnh, vµ, nÕu gÆp n¨m ®öîc mïa, cßn lµ n¬i diÔn ra “héi lµng”, víi bao trß ch¬i l«i cuèn ®öîc mäi løa tuæi ®Õn xem, thËm chÝ ®Õn tranh ®ua tµi nghÖ trong niÒm vui chung. Nãi tãm l¹i, ®×nh lµ mét trung t©m céng c¶m. Tuy nhiªn, ®»ng sau nh÷ng ho¹t ®éng t«n gi¸o vµ vui ch¬i cã t¸c dông g©y céng c¶m Êy, mét lÇn n÷a, trªn b×nh diÖn tæ chøc, l¹i ph¶i cã sù céng t¸c gi÷a bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x· vµ c¸c gi¸p. Trong tröêng hîp nµy, chÝnh quyÒn lµ ngöêi cÇm trÞch. Bëi nhiÒu lÏ, Ýt nhÊt còng lµ v× nguån tµi chÝnh cÇn thiÕt cho viÖc tæ chøc, tøc hoa lîi cña ruéng c«ng dµnh cho viÖc tÕ tù chung, lµ do chÝnh quyÒn qu¶n. MÆt kh¸c, “héi hÌ ®×nh ®¸m” l¹i lµ ho¹t ®éng céng c¶m, vµ chÝnh v× thÕ mµ ®ßi hái sù tham gia chung cña mäi ngöêi cã liªn quan. ë ®©y hÇu toµn bé cö d©n lµng x·, tøc tÊt c¶ nh÷ng ai sèng döíi sù b¶o vÖ siªu nhiªn cña vÞ thÇn ®öîc thê trong ®×nh, th× gi÷a ngöêi vµ ngöêi chØ cã thÓ thùc sù céng c¶m trong b×nh ®¼ng. Duy cã c¸i khung cña tæ chøc gi¸p míi cung cÊp ®öîc cho mäi ngöêi thÕ b×nh ®¼ng Êy, dï nã chØ lµ ¶o ¶nh. Nhê vËy, trong mét vµi ngµy lÔ l¹t, ai nÊy t¹m quªn ®i (vµ quªn ®öîc) nh÷ng m©u thuÉn h»ng xuyªn trong cuéc sèng “thÕ tôc” hµng ngµy, ®Ó cïng nhau sèng c¸i kh«ng khÝ võa phÊn khÝch, võa l©ng l©ng, rÊt khã t¶ cña héi lÔ ®ång quª. §©y kh«ng ph¶i lµ n¬i dµnh ®Ó miªu t¶ nghi lÔ t¹i ®×nh, còng nhö héi lµng diÔn ra trong vµ quanh ®×nh(68). Hay nãi mét c¸ch rÊt tãm t¾t r»ng, viÖc thê cóng thµnh hoµng chiÕm mét mËt ®é kh¸ ®Æc trªn lÞch ©m - dö¬ng: ngoµi kho¶ng möêi

330

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI b¶y “tuÇn tiÕt” chÝnh hoÆc quan träng trong mét n¨m, øng víi nh÷ng träng ®iÓm vÒ thêi tiÕt qua bèn mïa, hoÆc víi mét sè kh©u lao t¸c chÝnh trong chu kú trång lóa nöíc, thËm chÝ cã liªn quan ®Õn tiÓu sö (cã thÓ lµ huyÒn hoÆc, nhöng vÉn cô thÓ) cña vÞ thµnh hoµng ®öîc thê t¹i ®×nh, cßn th× mçi ngµy mång mét vµ r»m hµng th¸ng ®Òu ®ßi hái “nhang khãi”. Trong sè c¸c tuÇn tiÕt nãi trªn, Ýt nhÊt còng cã hai lÇn tÕ lín, thöêng r¬i vµo mïa xu©n vµ mïa thu. Nghi thøc tÕ gåm nhiÒu kh©u lÔ thøc, chñ yÕu do chøc s¾c hµng x· (toµn lµ nh÷ng vÞ cã ch©n trong phe tö v¨n) ®¶m nhiÖm. Sù tham gia cña cö d©n lµng x· trong khung cña c¸c gi¸p, kh«ng næi b»ng, ®ö¬ng nhiªn, nhöng kh«ng v× vËy mµ qu¸ kÐm phÇn quan träng. Theo lÒ thãi cña rÊt nhiÒu x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mçi gi¸p ph¶i s¾m cç riªng, b»ng tiÒn ®ãng gãp cña mäi thµnh viªn. Tõng gi¸p khiªng cç cña m×nh ra ®×nh dù tÕ, vµ ®iÒu ®ã cã lÏ cßn quan träng h¬n lµ khi lÔ xong l¹i khiªng cç vÒ nhµ cai gi¸p ®Ó tæ chøc ¨n uèng t¹i ®Êy, trong néi bé gi¸p m×nh. §ã lµ nãi t×nh h×nh phæ biÕn. Trong tröêng hîp hµng x· ¨n chung t¹i ®×nh, ngoµi c¸c chøc s¾c lín ®öîc ®Ò cao b»ng nh÷ng chç ngåi riªng ra, cßn th× mäi ngöêi ®Òu ngåi ¨n theo tõng gi¸p. Nhö vËy, tõng n«ng d©n sèng trong lµng x·, th«ng qua tæ chøc gi¸p mµ d©ng lÔ vËt lªn thÇn b¶o vÖ lµng x·, vµ tham dù b÷a ¨n céng c¶m trong kh«ng khÝ b×nh ®¼ng cña gi¸p. Trong mét h×nh th¸i t«n gi¸o ®· “qu©n chñ hãa” nhö viÖc thê cóng thµnh hoµng, gi¸p vÉn lµ m«i tröêng cÇn thiÕt ®Ó t¹o mèi th«ng quan gi÷a ngöêi d©n quª víi thÕ giíi siªu linh, vµ ®Ó dÊy lªn gi÷a hä víi nhau niÒm céng c¶m kh«ng thÓ thiÕu trong tÕ lÔ céng ®ång. ThiÕu mèi th«ng quan vµ niÒm céng c¶m Êy, th× viÖc thê cóng thµnh hoµng kh«ng cßn g©y ®öîc t¸c dông mµ nhµ nöíc qu©n chñ chê ®îi ë nã. Vµi n¨m mét lÇn, nÕu ®iÒu kiÖn vËt chÊt cho phÐp, th× lµng

331

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI x· l¹i nh©n mét trong hai kú tÕ lín mµ “më héi”. Trong dÞp nµy, nghi thøc cóng tÕ vÉn tu©n thñ m« thøc chung, mµ nguån gèc, dï ®óng dï sai, ®öîc c¸c nhµ Nho ®Èy ngöîc vÒ tËn thêi Chu bªn Trung Hoa, tuy cã phøc t¹p h¬n, so víi nh÷ng lÇn tÕ kh¸c, v× bao gåm nhiÒu kh©u lÔ thøc lín. §iÒu ®¸ng löu ý, trong khu«n khæ c©u chuyÖn ®ang bµn, lµ cç do c¸c gi¸p s¾m còng to vµ tèn kÐm h¬n nhiÒu. Trong sè nh÷ng lÔ vËt do tõng gi¸p khiªng ra ®×nh ®Ó dù tÕ, phÇn quan träng h¬n c¶ cã lÏ lµ mét lîn, mµ phong tôc ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé ®ßi hái ph¶i ®Ó nguyªn con (chöa pha ra ®Ó lµm c¸c mãn ¨n). Mua, nu«i, vµ vç con lîn tÕ nµy, mµ nghÖ thuËt sèng sÝt cña n«ng d©n ë ®©y, ®Ó tá lßng t«n träng ®èi víi lÔ vËt chÝnh d©ng lªn thÇn linh, g¸n cho tªn gäi lµ “¤ng û” (v× nã ph¶i nÆng trªn mét t¹), lµ viÖc ®öîc chuÈn bÞ tõ mét n¨m tröíc. NhiÖm vô ®ã, cai gi¸p ph¶i ®¶m ®ö¬ng: nãi mét c¸ch kh¸c, trõ mét sè biÖt lÖ ra, cßn th× tõng thµnh viªn cña gi¸p, ®Õn löît m×nh, sÏ höëng ®öîc vinh dù (vµ ph¶i chÞu g¸nh nÆng) d©ng lÔ vËt quan träng nhÊt lªn thÇn linh, b»ng cña c¶i do bµn tay m×nh lµm ra, v× nãi chung th× ai råi còng cã lóc nhËn chøc cai gi¸p trong mét n¨m. T¹i ®×nh, mét ban do chøc s¾c cö ra, thöêng gåm tÊt c¶ nh÷ng cai gi¸p trong x·, kiÓm tra cç cña tõng gi¸p, xem cã ®óng víi nh÷ng tiªu chuÈn ®öîc lÖ lµng quy ®Þnh tõ l©u kh«ng. Cç nµo lín nhÊt, gi¸p Êy ®öîc thöëng. §©y lµ vÊn ®Ò thÓ diÖn cña tõng tËp thÓ nhá tröíc hµng ngµn con m¾t soi mãi cña mét céng ®ång lín h¬n m×nh vµ bao trïm lªn m×nh, v× vËy mµ c¸c gi¸p ®Òu ganh ®ua nhau s¾m cç lín. Tïy phong tôc tõng lµng, héi kÐo dµi ra mét sè ngµy, trong ®ã hai sinh ho¹t mµ c¸i ®×nh cuèn hót ®öîc nhiÒu ngöêi nhÊt lµ lÔ “röíc kiÖu” vµ c¸c trß ch¬i diÔn ra quanh ®×nh. KiÖu s¬n son thÕp vµng cña thµnh hoµng ®öîc d©n röíc qua c¸c con ®öêng lµng, tõ ®Òn, n¬i thê khëi nguyªn, ®Õn ®×nh, n¬i thê väng, nhöng

332

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ diÔn tröêng cña cuéc tÕ, gi÷a cê, qu¹t..., vµ nhiÒu nghi tröîng kh¸c, trong tiÕng nh¹c vµ tiÕng trèng chiªng inh ái. Trong mét sè tröêng hîp ®Æc biÖt, lÔ röíc kiÖu cßn nh»m dùng l¹i, b»ng phong c¸ch töîng tröng, mét ®o¹n tiÕt cô thÓ trong tiÓu sö cña vÞ thÇn (thöêng lµ mét trËn ®¸nh). §iÒu t«i muèn nãi ë ®©y lµ ®¸m röíc, dï thuéc d¹ng nµo, ®Òu ®öîc ph©n thµnh nhiÒu bé phËn, mçi bé phËn phô tr¸ch mét thÓ lo¹i nghi tröîng ch¼ng h¹n, hay thñ mét lo¹i vai cã liªn quan ®Õn ®o¹n tiÕt ®öîc dùng l¹i. Mµ mçi bé phËn nhö thÕ l¹i gåm trai tr¸ng cña mét gi¸p. Trong khi ®ã th× c¸c vÞ chøc s¾c, dï tõng vÞ lµ thµnh viªn cña gi¸p nµo, ®Òu tËp trung l¹i víi nhau ®i theo kiÖu, kÎ tröíc ngöêi sau tïy thø tù phÈm trËt. ChØ trong ®¸m röíc th«i, mµ ta ®· thÊy xen kÏ hai h×nh thøc tæ chøc, cã thÓ nãi lµ hai “x· héi” nguån gèc kh¸c nhau, hai quan niÖm, hai thÕ giíi tinh thÇn. Cã ®iÒu c¶ hai ®Òu chÊp nhËn nhau, dung hîp nhau, “®an” vµo nhau, trong thÕ bÊt b×nh ®¼ng: bé m¸y chÝnh quyÒn cña nhµ nöíc qu©n chñ ë vÞ trÝ cÇm chÞch, cßn gi¸p th× ë vÞ trÝ phèi thuéc. Gi¸p vÉn cßn sèng sÝt qua c¸c trß ch¬i ®öîc tæ chøc vµo dÞp héi lµng: trong nhiÒu tröêng hîp, gi¸p cö nh÷ng tay tµi ba nhÊt cña m×nh ra ®ua tranh giËt gi¶i, lÊy tiÕng cho gi¸p nhµ, dï lµ vËt voi, chäi tr©u, chäi gµ..., miÔn lµ trß ch¬i kh«ng ®ßi hái ph©n ngöêi ch¬i thµnh hai phe (nhö ®¸nh cÇu, ®¸nh phÕt...)(69). Vµ, còng nhö trong lÔ röíc kiÖu, ë ®©y bé phËn cÇm chÞch (treo gi¶i, theo dâi cuéc ®Êu b»ng nh÷ng håi trèng nµo nøc, trao gi¶i gi÷a tiÕng ph¸o næi liªn håi...) vÉn lµ bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·, ®öîc ®¹i diÖn quanh síi vËt, trªn b·i chäi, bëi mét sè chøc s¾c. IV. Nh×n chung l¹i Tõ mét sè tö liÖu ®iÒn d· t¶n m¹n trªn ®©y, t«i ®· thö s¾p xÕp l¹i thµnh mét “ph¸c th¶o” vÒ diÖn m¹o chung cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé trong c¬ cÊu tæ chøc cña nã, kÓ c¶ c¸ch vËn

333

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI hµnh cña c¬ cÊu Êy. Mét “ph¸c th¶o” tÊt nhiªn chöa ph¶i lµ mét “ch©n dung” hoµn chØnh vµ cô thÓ. H¬n thÕ n÷a, trªn böíc ®öêng s¾p xÕp, nhiÒu khi t«i ®· ph¶i dõng l¹i tröíc nh÷ng c©u hái dÊy lªn tõ tµi liÖu, tõ sù kiÖn, vµ thö gi¶i ®¸p chóng trong khung chung cña “ph¸c th¶o”. Kh«ng t¹m thêi ®öa ra nh÷ng gi¶i ®¸p, kh«ng thÓ hoµn thµnh “ph¸c th¶o”. Nhö t«i ®· nãi ngay tõ ®Çu, c¸c gi¶i ®¸p Êy chØ lµ nh÷ng “gi¶ thuyÕt lµm viÖc, mµ råi ®©y ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ cã dÞp thay thÕ döíi ¸nh s¸ng cña tµi liÖu míi”. Thùc ra, toµn bé “ph¸c th¶o” còng chØ lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc. Dï sao mét khi ®· “ph¸c th¶o” xong, còng ph¶i nh×n l¹i lÇn cuèi, dï chØ ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c nÐt chÝnh, xem thö chóng cã b¾t ®öîc vµo nhau hay kh«ng. Nh×n chung l¹i, ta thÊy g× qua c¬ cÊu tæ chøc cña tõng lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé? 1. Ta thÊy mét tiÓu x· héi trång lóa nöíc, chen chóc gi÷a v« vµn tiÓu x· héi ®ång d¹ng, nhöng vÉn ®éc lËp víi nhau, ®· ph©n hãa giai cÊp, nhöng c¬ b¶n lµ x· héi tiÓu n«ng, trong ®ã mäi ngöêi d©n nam giíi ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh ®öîc tËp hîp l¹i thµnh nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau: ngâ, xãm, hä, gi¸p, phe, phöêng, héi... Mçi h×nh thøc tæ chøc tËp hîp ngöêi trªn c¬ së mét nguyªn t¾c riªng, trong mét tinh thÇn riªng, ®Ó tháa m·n mét nhu cÇu riªng. Tõng ngöêi tiÓu n«ng mét cã mÆt trong hÇu hÕt c¸c h×nh thøc tæ chøc, do ®ã cã kh¶ n¨ng tù thùc hiÖn trªn nhiÒu chiÒu cña cuéc sèng x· héi vµ tinh thÇn; 2. Mçi h×nh thøc tæ chøc nãi trªn kh«ng ®öîc g¾n liÒn b»ng mét mèi liªn hÖ h÷u c¬ nµo víi c¸c h×nh thøc tæ chøc kh¸c, vµ, trõ gi¸p ra, còng kh«ng chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp cña bé m¸y nhµ nöíc qu©n chñ c¬ së. Cã thÓ nãi, mçi ®¬n vÞ cña tõng h×nh thøc tæ chøc tån t¹i nhö mét “èc ®¶o” ®èi víi c¸c ®¬n vÞ cïng vµ kh¸c h×nh thøc tæ chøc. Gi÷a v« vµn ®¬n vÞ “èc ®¶o” Êy, hö¬ng öíc,

334

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI trong ®ã cßn ¸nh lªn chót Ýt håi quang cña tËp qu¸n ph¸p truyÒn miÖng thêi xa xöa, nhöng l¹i do bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së vËn dông, chØ ®ãng vai trß cña mét cö¬ng lÜnh láng lÎo, v× nã ®Ò cËp ®Õn c¸ nh©n, kh«ng ®Ò cËp ®Õn tæ chøc; 3. §èi diÖn víi mét biÓn tiÓu n«ng tö h÷u, trong ®ã mçi ngöêi ®eo ®uæi mét th©n phËn riªng, ph©n t¸n trong khung cña v« vµn ®¬n vÞ “èc ®¶o” t¸ch rêi lÉn nhau, bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së kh«ng hy väng g× n¾m ®öîc con ngöêi th«ng qua mäi h×nh thøc tæ chøc, mµ l©m vµo t×nh thÕ ph¶i trùc tiÕp t¸c ®éng lªn tõng c¸ nh©n mét, buéc tõng c¸ nh©n thùc hiÖn nh÷ng ®ßi hái cña nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn; 4. §Ó lµm trßn nhiÖm vô Êy, mµ kh«ng g©y ra nh÷ng m©u thuÉn qu¸ nghiªm träng, khiÕn thÕ th¨ng b»ng, tö¬ng ®èi cña x· héi bÞ ®e däa, bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së kh«ng thÓ ®¬n thuÇn thi hµnh chuyªn chÕ. Chuyªn chÕ lµ chÝnh. §· ®µnh. Nhöng, cïng víi viÖc thi hµnh chuyªn chÕ, nã cßn ph¶i ra søc tranh thñ n÷a, tranh thñ ®Ó ®¶m b¶o viÖc thùc hiÖn chuyªn chÕ. §©y kh«ng ph¶i lµ hai øng xö ®èi ®Çu nhau, nhöng ®Òu cÇn thiÕt, mµ lµ mét øng xö hai mÆt, khiÕn bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së lu«n lu«n “l©m t×nh huèng”. §©y cßn lµ mét th¸ch ®è lín, mµ nã nhÊt thiÕt ph¶i ®¸p øng; 5. Muèn vËy, bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c, nÕu kh«ng ph¶i lµ chän lùa, gi÷a nh÷ng h×nh thøc tæ chøc s½n cã trong cuéc sèng tËp thÓ phøc t¹p cña d©n cö lµng x·, h×nh thøc nµo thÝch hîp nhÊt, ®Ó vËn dông nhö mét lîi khÝ, nh»m th«ng qua nã mµ t¸c ®éng lªn tõng c¸ nh©n trong biÓn tiÓu n«ng. H×nh thøc ®öîc chän lµ gi¸p. Víi nguyªn t¾c tiÕn th©n mét c¸ch ®ång ®Òu theo c¸c líp tuæi nèi tiÕp nhau trªn dßng thêi gian, gi¸p cã kh¶ n¨ng ®Æt v« sè c¸ nh©n, víi nh÷ng cuéc sèng nhá nhoi, riªng lÎ cña hä, vµo mét khu«n chung, b»ng ¶o ¶nh vÒ

335

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mét th©n phËn ®ång nhÊt, qua ®ã mµ t¹o nªn ®öîc trong chèc l¸t mét kh«ng khÝ b×nh ®¼ng rÊt thÝch hîp víi t©m lý tiÓu n«ng. Kh«ng khÝ Êy cµng thÝch hîp trªn bèi c¶nh mét n«ng th«n ®· bÞ hót chÆt vµo vßng quay cña chÕ ®é qu©n chñ, nhöng cßn b¶o löu mét sè vÕt tÝch b×nh ®¼ng cña c«ng x· n«ng th«n xöa; 6. Sù phèi hîp gi÷a bé m¸y chÝnh quyÒn qu©n chñ ë c¬ së vµ c¸c gi¸p trong lµng x· kh«ng chØ lµ quan hÖ h»ng xuyªn, nh»m môc ®Ých qu¶n d©n, ®Ó gi÷ x· héi tiÓu n«ng manh món trong mét thÕ th¨ng b»ng tö¬ng ®èi, t¹o ®iÒu kiÖn æn ®Þnh cÇn thiÕt cho nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn dÔ bÒ ¸p ®Æt nh÷ng yªu s¸ch cña m×nh. H¬n thÕ n÷a, nhu cÇu cña c«ng viÖc ph¶i lµm trßn kÞp thêi tröíc c¸c cÊp quan liªu bªn trªn cµng th¾t chÆt mèi quan hÖ Êy, khiÕn cã lóc, cã chç, hai bªn nhö lång vµo nhau, böíc ®Çu “tiªu hãa” lÉn nhau. Gi¸p, víi tö c¸ch lµ mét h×nh ¶nh ¶o, nhiÒu khi chØ hµnh ®éng r¨m r¾p theo höíng cña bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së, c¬ hå biÕn thµnh mét cÊu kiÖn cña bé m¸y Êy. Bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së còng l¾m phen l©m t×nh thÕ ph¶i nh©n nhöîng víi gi¸p, thËm chÝ tiÕp nhËn c¶ vµo lßng m×nh phÇn nµo ®ã nguyªn t¾c träng xØ cña gi¸p; 7. Tuy nhiªn, trong mäi tröêng hîp, bé m¸y cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp x·, víi nguyªn t¾c t«n ti cña nã, ®Òu tranh thñ n¾m vai trß cÇm trÞch, cßn vai trß cña gi¸p chØ lµ phèi thuéc. Nhö vËy, lµng x· ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, víi tö c¸ch lµ mét kÕt cÊu tæ chøc phøc t¹p, tån t¹i vµ vËn hµnh trªn c¬ së mét mèi kÕt hîp, cã thÓ nãi lµ mét tháa hiÖp, töëng chõng rÊt máng manh, nhöng thùc ra kh¸ bÒn chÆt, v× mÒm dÎo; 8. Vµ cuèi cïng, nÕu chóng t«i th¶ cho trÝ töëng töîng vöît chót Ýt lªn bªn trªn søc chøa cña tµi liÖu ®iÒn d·, th× cã thÓ nãi r»ng, chØ khi nµo thÕ th¨ng b»ng tö¬ng ®èi cña x· héi tiÓu n«ng trong chÕ ®é qu©n chñ bÞ ph¸ vì hoµn toµn döíi søc thóc b¸ch

336

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña n¹n ®ãi kÐm, g©y ra bëi n¨ng suÊt thÊp, ¸p lùc d©n sè, thiªn tai, vµ bµn tay v¬ vÐt cña triÒu ®×nh, mµ hËu qu¶ thöêng thÊy lµ xãm lµng xiªu t¸n, th× sù phèi hîp “nhÞp nhµng” nãi trªn còng böíc vµo khñng ho¶ng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, nh÷ng tiÓu n«ng bÞ va ch¹m nÆng nÒ, nghÜa lµ ®a sè d©n cö lµng x· cã ®ñ c¬ së thùc tÕ ®Ó nhËn thøc ra r»ng hä kh«ng thÓ chÞu ®ùng l©u h¬n n÷a søc Ðp qu¸ t¶i cña mét nhµ nöíc qu©n chñ quan liªu nhiÒu tÇng, nhiÒu líp. Döíi thiªn tµi ph¸t ®éng vµ tæ chøc cña mét nhµ nho (nhö NguyÔn H÷u CÇu, Cao B¸ Qu¸t...), thöêng lµ hµn nho (nhö Cao B¸ Qu¸t), cã thÓ kh«ng nghÌo, nhöng cã lý do ®Ó bÊt m·n víi chÕ ®é vua quan (nhö NguyÔn H÷u CÇu), thËm chÝ lµ chøc s¾c (nhö Cai tæng Vµng), nhöng dï lµ g× th× còng sèng gi÷a lßng th«n æ, ®öîc chøng kiÕn tËn m¾t nçi thèng khæ cña d©n quª, hä nhÊt tÒ ®øng dËy dïng vò khÝ ®Ó tù ®Ò kh¸ng, mµ kh«ng cÇn ph¶i viÖn ®Õn kh¶ n¨ng ®iÒu hßa dùa trªn ¶o töëng cña h×nh thøc tæ chøc gi¸p n÷a. Giê ®©y, hä ®oµn kÕt víi nhau trªn mét c¬ së míi, còng lµ th©n phËn chung, nhöng mét th©n phËn rÊt thùc, lµm b»ng “må h«i - nöíc m¾t” cña chÝnh b¶n th©n. §Êy, trong mu«n mÆt, ¾t h¼n lµ kh«ng khÝ ®ªm tröíc cña nh÷ng cuéc khëi nghÜa n«ng d©n to réng tõng næ ra ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Æc biÖt trong thÕ kû XVIII.

Hµ Néi, 1979-1980 __________________ 1. Döíi ngßi bót cña c¸c t¸c gi¶ ®ö¬ng thêi ®öîc mÖnh danh lµ “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng” (auteursindochinois) nµy, c«ng tr×nh ®¸ng löu ý nhÊt vÒ tæ chøc cña lµng x· ViÖt ë B¾c Bé cã lÏ lµ mét cuèn s¸ch máng cña mét quan cai trÞ Ph¸p tõng cã dÞp b¸m s¸t ®Ò tµi cña m×nh: P.Ory - La commune annamite au Tonkin (X· An Nam ë B¾c Kú), Paris Augustin

337

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Challamel, 1894. 2. VÒ ¶nh höëng cña Fustel de Coulanges, ®èi víi c¸c t¸c gi¶ “§«ng Dö¬ng” vµ c¸c quan cai trÞ Ph¸p ë ViÖt Nam vµo nh÷ng thËp niªn cuèi cña thÕ kû tröíc, sau ®©y lµ mét lêi nhËn xÐt cña M.Ner: “Nhö vËy, cuèn s¸ch cña Fustel tõng ®ãng mét vai trß hai mÆt: võa lµ s¸ch höíng dÉn cho c«ng viÖc nghiªn cøu khoa häc, võa lµ s¸ch höíng dÉn cho c¸c quan cai trÞ cña chóng ta” (tr.7 cña thö tÞch dÉn döíi ®©y). Vµo ®Çu thÕ kû nµy, vµ vÉn trong c¸c giíi gäi lµ “§«ng Dö¬ng” (c¸c giíi ngöêi Ph¸p ë §«ng Dö¬ng), lÎ tÎ ®· cã nh÷ng ngöêi lªn tiÕng chèng l¹i xu höíng ®ång nhÊt x· héi ViÖt cæ truyÒn víi “thµnh bang cæ ®¹i”. Nhöng ph¶i chê ®Õn n¨m 1930 míi cã ngöêi phª ph¸n xu höíng nãi trªn mét c¸ch cã hÖ thèng. Xem: M.Ner - Centenaire de Fustel Coulanges. La cite antique et l’Annam d’autrefois (Kû niÖm mét n¨m ngµy sinh cña Fustel de Coulanges. Thµnh bang cæ ®¹i vµ xø An Nam thêi xöa), Hµ Néi, 19e Cahier de la Societe le Geographie (Kû yÕu thø 19 cña Héi §Þa lý häc), 1930. 3. Mét trong nh÷ng tröêng hîp ®iÓn h×nh nhÊt, vµo nh÷ng n¨m 30 vµ buæi ®Çu nh÷ng n¨m 40, cã lÏ lµ c¸c bµi b¸o ký tªn Hoµng §¹o, ®öîc d¨ng t¶i ®Òu ®Æn döíi ®Ò môc “Bïn lÇy nöíc ®äng” trªn mÆt t¹p chÝ “Phong Hãa” (vÒ sau ®æi tªn lµ “Ngµy Nay”), trong ®ã t¸c gi¶ da diÕt lªn tiÕng tè c¸o nçi c¬ cùc vËt chÊt vµ tinh thÇn cña ngöêi n«ng d©n ch×m ®¾m trong mét kiÓu sèng cæ xöa. Cã thÓ kÓ thªm Ng« TÊt Tè, mét nhµ nho chuyÓn theo v¨n hãa míi, t¸c gi¶ mét cuèn tiÓu thuyÕt - phãng sù, trong ®ã c¸c sù kiÖn tham nhòng cña chøc s¾c hµng x· vµ hö¬ng lý ®öîc miªu t¶ b»ng mét ngßi bót ch©n thùc: ViÖc lµng, Mai Linh, Hµ Néi, 1937. Nhöng, vÒ nh÷ng lêi c«ng kÝch ®Çu tiªn ®èi víi phong tôc tËp qu¸n lµng m¹c, ®©u cã ph¶i chê ®Õn nh÷ng n¨m 30, tøc lµ vµo lóc ®· l¾ng ®äng, t¹i c¸c ®« thÞ lín, mét tÇng líp trÝ thøc ®öîc ®µo t¹o qua nhµ tröêng Ph¸p. Ngay tõ nh÷ng n¨m ¸p s¸t §¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø I, Phan KÕ BÝnh (còng lµ mét nhµ nho theo “t©n häc”), tõng cho ®¨ng trªn

338

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “§«ng Dö¬ng t¹p chÝ” nhiÒu bµi b¸o ng¾n, mçi bµi giíi thiÖu mét mÆt cña tæ chøc lµng x·, trong ®ã t¸c gi¶ kh«ng tiÕc lêi c«ng kÝch tËp qu¸n nµy hay tËp qu¸n kia mµ «ng ®¸nh gi¸ lµ l¹c hËu, dÉu r»ng giäng ®iÖu chung vÉn lµ «n hßa. C¸c bµi b¸o nãi trªn, vÒ sau, ®öîc tËp hîp l¹i thµnh s¸ch döíi ®Çu ®Ò Bé quèc sö, ViÖt Nam phong tôc, No spÐcial du “§«ng Dö¬ng t¹p chÝ”, 18 Juilet, 1916. 4. Sau mét thêi gian chuÈn bÞ kh¸ dµi, ViÖn Sö häc s¾p triÖu tËp, vµo nh÷ng n¨m 1971-1972, mét cuéc héi nghÞ khoa häc vÒ Lµng x· cæ truyÒn. Do t×nh h×nh chiÕn cuéc ®ö¬ng thêi, cuéc gÆp mÆt kh«ng diÔn ra. Nhöng c¸c b¶n tham luËn ®· hoµn thµnh lóc bÊy giê, cïng mét sè bµi viÕt tõ d¹o Êy theo cïng mét phö¬ng höíng ®Ò tµi, gÇn ®©y, ®· ra m¾t ngöêi ®äc trong hai tËp s¸ch N«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö, Hµ Néi, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, tËp I (1977), tËp II (1978). 5. TrÇn Tõ - T×m hiÓu lµng ViÖt Nam cæ truyÒn, Lµng x· Hö¬ng S¬n, Ghi chÐp d©n téc häc, Hµ Néi, t¹p chÝ “Nghiªn cøu lÞch sö”, 1975, sè 165, tr.35. 6. Lµng, tõ N«m, chØ ®¬n vÞ tô cö nhá nhÊt nhöng hoµn chØnh cña ngöêi n«ng d©n ViÖt. X·, tõ H¸n chØ ®¬n vÞ hµnh chÝnh thÊp nhÊt ë c¸c vïng n«ng th«n ViÖt. Trªn vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, x· cña ngöêi ViÖt cã thÓ bao gåm tõ mét ®Õn nhiÒu lµng, tïy tõng tröêng hîp. §öîc tÝch hîp vµo mét x·, lµng trë thµnh yÕu tè cÊu thµnh cña mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh, vµ, b©y giê, mang tªn th«n (l¹i mét tõ H¸n). Nhö vËy, víi lµng vµ th«n, ta ®øng tröíc hai thuËt ng÷ gÇn nhö ®ång nghÜa, nhöng mang nh÷ng s¾c ®é kh¸c nhau: lµng, víi hµm nghÜa t×nh c¶m cña nã, ®öîc sö dông chñ yÕu trong ng«n ng÷ th«ng thöêng; cßn th«n, víi mét biÓu nghÜa nÆng chÊt hµnh chÝnh, thöêng ®öîc dµnh cho c¸c v¨n b¶n chÝnh thøc. MÆt kh¸c, trong nhiÒu tröêng hîp, x· l¹i chØ gåm cã mçi mét lµng, do ®ã cã thÓ x¶y ra nh÷ng tröêng hîp lÉn lén gi÷a hai tõ. V¶ ch¨ng, trong ng«n ng÷ hµng ngµy cña hä, ngöêi n«ng d©n ë B¾c Bé hay nèi hai tõ l¹i thµnh mét tõ kÐp, mµ nghÜa ®öîc më réng ra, do ®ã cã phÇn m¬ hå: lµng x·.

339

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 7. Mét vÝ dô: vÒ c¸c lo¹i ®Þa vùc mµ nhµ vua phong cho quÝ téc lín tõ thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XIV, nh÷ng th¸i Êp, ®iÒn trang... còng nhö c¸c lo¹i ruéng ®Êt mµ nhµ vua ban cho h¼n qói téc vµ quan l¹i lín, nh÷ng thÕ nghiÖp ®iÒn, th¸c ®ao ®iÒn, léc ®iÒn..., c¸c v¨n b¶n xöa, kÓ c¶ biªn niªn sö, chØ nªu tªn gäi, mµ kh«ng nãi râ néi dung. Còng vËy, trong tröêng hîp c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh ë cÊp thÊp, nµo hö¬ng, tröêng, gi¸p, giang, ®éng, s¸ch... Kh«ng s½n trong tay tö liÖu nµo tØ mØ h¬n vÒ c¸c kh¸i niÖm trªn, mµ ta cã quyÒn gi¶ thiÕt lµ rÊt quan träng ®èi víi viÖc t×m hiÓu nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt tõng ®öîc thiÕt lËp ë c¬ së cña c¸c x· héi cæ truyÒn, nhiÒu nhµ sö häc hiÖn ®¹i, khi ®Ò cËp ®Õn lÞch sö ViÖt Nam thêi xöa, t¹m thêi xÕp mäi triÒu ®¹i tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XIX döíi mét nh·n hiÖu chung: “chÕ ®é phong kiÕn”. 8. Xem l¹i chó thÝch 4. 9. TrÇn Tõ, Bµi ®· dÉn, tr.35. 10. TrÇn Tõ, Bµi ®· dÉn, tr.45. 11. Trong khu«n khæ bé m¸y hµnh chÝnh hiÖn nay, ®¬n vÞ c¬ së vÉn chÝnh thøc mang tªn x·. Nhöng ®©y kh«ng ph¶i lµ x· nhá cæ truyÒn bao gåm tõ mét ®Õn vµi lµng (xem chó thÝch 6). X· míi mµ mét sè ngöêi ¨n nãi cÈn thËn cø quen miÖng gäi lµ “®¹i x·” (x· lín), cã lÏ ®Ó ph©n biÖt víi x· nhá ngµy xöa, thöêng chiÕm lÜnh mét ®Þa vùc kh¸ réng lín, ®«i khi gÇn b»ng tæng cò, do ®ã bao gåm kh¸ nhiÒu lµng. Nh©n ®©y, xin nãi râ thªm r»ng cÊp tæng ®· biÕn khái bé m¸y hµnh chÝnh hiÖn ®¹i. BÞ tÝch hîp vµo mét thùc thÓ vöît nã xa, lµng cò, döíi tªn gäi th«n (xem chó thÝch 6), chØ lµ mét ph©n thÓ cña x· lín. Víi phong trµo hîp t¸c hãa, th«n, dï n»m trong khung hµnh chÝnh cña x·, ®· trë thµnh mét hîp t¸c x· cÊp trung, tøc mét ®¬n vÞ s¶n xuÊt vµ ph©n phèi cã thÓ nãi lµ ®éc lËp, lµm chñ tËp thÓ mét khu vùc canh t¸c (bao quanh hay kÒ s¸t mét khu vùc cö tró). ThÕ lµ lµng cò v« h×nh trung vÉn Èn hiÖn bªn döíi thùc thÓ th«n, ®»ng sau bé mÆt mét hîp t¸c x· s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Phong trµo hîp t¸c hãa kh«ng ngõng tiÕn lªn, tõ gÇn hai mö¬i n¨m nay, th«n chØ cßn lµ mét - hai ®éi s¶n xuÊt phô thuéc vµo mét hîp

340

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI t¸c x·, chø kh«ng ph¶i lµ ®éi s¶n xuÊt, cho nªn th«n (t«i muèn nãi lµng cò) chøng kiÕn qu¸ tr×nh ®Êt ®ai canh t¸c cña m×nh, còng nhö diÖn m¹o riªng cña m×nh, tan dÇn vµo x· lín (nay ®· ®öîc ®ång nhÊt víi hîp t¸c x·). TÊt nhiªn, cßn ph¶i tÝnh ®Õn t©m lý con ngöêi vµ truyÒn thèng lµng m¹c. Nhöng ®ã l¹i lµ chuyÖn kh¸c. 12. TrÇn Phö¬ng, Hoµng ¦íc, Lª §øc B×nh, C¸ch m¹ng ruéng ®Êt ë ViÖt Nam, Hµ Néi, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, 1968, tr.14. 13. “B¸n c«ng b¸n tö” lµ mét tÝnh tõ ®öîc sö dông réng r·i håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt (1953 - 1956), ®Ó chØ lo¹i ruéng ®Êt kh«ng thuéc quyÒn së h÷u tö, mµ còng kh«ng thuéc quyÒn së h÷u c«ng cña lµng x·. Ruéng ®Êt “b¸n c«ng b¸n tö” thuéc quyÒn së h÷u chung cña tõng tËp thÓ nhá tån t¹i trong lßng lµng x·. §ã, ch¼ng h¹n, lµ tröêng hîp ruéng hä, tøc ruéng ®Êt thuéc quyÒn së h÷u chung cña mét tËp thÓ t«ng téc, hay tröêng hîp ruéng hËu, tøc ruéng ®Êt vèn thuéc quyÒn së h÷u tö, nhöng ®öîc chñ cò biÕn thµnh së h÷u chung cña mét tËp thÓ nhá trong lßng lµng x·, ®Ó cho tËp thÓ nµy ®Òu ®Òu thê tù m×nh, khi m×nh ®· qua ®êi. 14. TrÇn Phö¬ng, Hoµng ¦íc, Lª §øc B×nh, S¸ch ®· dÉn, tr.148. 15. TrÇn Phö¬ng, Hoµng ¦íc, Lª §øc B×nh, S¸ch ®· dÉn, tr.32. 16. Xãm, theo c¸ch hiÓu th«ng thöêng nhÊt, lµ ph©n thÓ cña khu cö tró mét lµng, cßn ngâ chØ lèi ®i nhá trong lµng. Nhöng, nh×n döíi gãc ®é tæ chøc, mçi mét tõ trong hai tõ trªn l¹i mang thªm mét nghÜa phô: xãm chØ h×nh thøc tæ chøc tËp hîp nh÷ng ngöêi ®¹i diÖn cho mét hé trong cïng mét xãm; ngâ còng chØ mét h×nh thøc tæ chøc tö¬ng tù, nhöng chØ liªn quan ®Õn c¸c hé céng cö däc mét ngâ. Hai h×nh thøc tæ chøc nµy sÏ ®öîc miªu t¶ qua c¸c ®o¹n tiÕp sau. 17. §Ó tham kh¶o mét c¸ch ph©n lo¹i tØ mØ h¬n, xem: P. Gourou Les paysans du delta tonkinois. Etude de georaphie humaine (Ngöêi n«ng d©n ë vïng ch©u thæ B¾c Kú. Nghiªn cøu vÒ ®Þa lý häc nh©n v¨n), Paris, Editions d’ Art et d’Histoire, 1936, tr.237-249. 18. ë møc ®¬n gi¶n nhÊt, kiÕn tróc c©y hö¬ng chØ gåm mét cét gç (thöêng lµ mét th©n c©y kh«ng to mÊy), ch«n xuèng ®Êt vµ cao võa tÇm

341

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vai, ®ì mét tÊm gç ch÷ nhËt, trªn ®ã ngöêi ta ®Æt mét b¸t hö¬ng ®Ó thê. Döíi d¹ng Êy, c©y hö¬ng xuÊt hiÖn trong tõng vöên, lµm n¬i thê thÇn cña tõng m¶nh thæ cö, hoÆc ®Çu tõng ngâ, tõng xãm, nhö ta ®ang bµn, lµm n¬i thê thæ thÇn ngâ, thæ thÇn xãm. Phøc t¹p h¬n mét chót, nã ®öîc che b»ng m¸i tranh. ë mét møc cao h¬n n÷a, toµn bé kiÕn tróc, tõ cét ®Õn m¸i, ®öîc x©y lîp b»ng g¹ch, ngãi vµ v«i v÷a, nhöng vÉn gi÷ ®Æc ®iÓm mét cét. Cßn ë møc cùc h¹n, th× ®Êy h¼n lµ Chïa Mét Cét ë Hµ Néi. 19. MÊy ch÷ sæ nh©n danh chØ cã nghÜa lµ sæ ghi tªn ngöêi. Mét th¾c m¾c: trªn sæ nh©n danh cña xãm, cña ngâ, tªn c¸c chñ hé ®öîc ghi theo thø tù nµo? Theo thø tù tröíc sau cña c¸c ng«i nhµ tõ cæng vµo tËn cïng ngâ ch¨ng? NÕu thÕ th× tÝnh c¸c nhµ bªn ph¶i cña lèi ®i tröíc, hay bªn tr¸i tröíc? HoÆc gi¶ theo thø tù trë vÒ lµng cò sau mçi lÇn xiªu t¸n? ThËm chÝ ghi lung tung, kh«ng tu©n thñ mét nguyªn t¾c nµo c¶, miÔn tªn mäi chñ hé trong ngâ, trong xãm, ®Òu cã mÆt trªn sæ nh©n danh? Trªn thùc ®Þa, th¾c m¾c cña t«i chöa hÒ ®öîc cô nµo gi¶i ®¸p cho rµnh rÏ. KÓ ra, ®èi víi sinh ho¹t cña ngâ, cña xãm, thø tù tªn ngöêi trªn sæ nh©n danh kh«ng mÊy quan träng, dï chØ v× chøc vô tröëng ngâ, tröëng xãm kh«ng ®em l¹i ®Æc quyÒn g×. §Õn phÇn bµn vÒ tæ chøc gi¸p, ta sÏ thÊy r»ng thø tù ghi tªn tõng thµnh viªn trªn sæ (còng gäi lµ sæ nh©n danh), trong tröêng hîp ®ã, l¹i cã tÇm quan träng cña nã. 20. Kh¸i niÖm gia ®×nh h¹t nh©n (famille nuclÐaire) thöêng ®öîc dïng chØ lo¹i gia ®×nh ph©n ®Õn ®é nhá nhÊt “mét ®«i vî chång vµ con c¸i chöa vî chöa chång cña hä”, nhö t«i võa giíi thiÖu ngay trªn. Trong khi ®ã th× gia ®×nh ViÖt ®· chÊp nhËn chÕ ®é ®a thª, mµ biÓu hiÖn phæ biÕn nhÊt cña chÕ ®é nµy, trong x· héi ViÖt cæ truyÒn, lµ sù chung sèng cña c¸c bµ vî kh¸c nhau vµ con c¸i chöa vî chöa chång cña hä víi nhau vµ víi «ng chång chung, döíi mét m¸i nhµ chung, vµ trong khu«n khæ mét nÒn kinh tÕ chung. §©y, theo t«i, kh«ng cßn lµ gia ®×nh h¹t nh©n n÷a. Kh«ng s½n mét thuËt ng÷ chuyªn m«n nµo trong tay, t«i ®µnh viÖn ®Õn mét kh¸i niÖm qu¶ cã m¬ hå, nhöng ®öîc c¸i “d©n gian”, do

342

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®ã mµ còng thuËn tai, gia ®×nh nhá, ®Ó chØ c¶ hai lo¹i gia ®×nh ®ang bµn: lo¹i võa nªu trªn ®©y, vµ gia ®×nh h¹t nh©n. 21. NguyÔn Tõ Chi, Croquis Möêng Ký häa Möêng, Hµ Néi, t¹p chÝ Etudes Vietnamiennes, sè 32, 1971, tr.118. 22. Néi dung cña kh¸i niÖm gia ®×nh më réng (famille Ðtendue) cã thÓ biÕn ®éng ®«i chót tõ t¸c gi¶ nµy qua t¸c gi¶ kia. Nãi chung, nã chØ tËp hîp nhiÒu gia ®×nh h¹t nh©n, hoÆc gia ®×nh nhá (xem chó thÝch 20), th¶y ®Òu nhËn lµ cïng chung tæ tiªn, nhöng kh«ng nhÊt thiÕt cïng chung sèng döíi mét m¸i nhµ. NÕu chØ thÕ th«i, th× tæ chøc hä cña ngöêi ViÖt còng lµ mét d¹ng gia ®×nh më réng. Tuy nhiªn, theo quan niÖm phæ biÕn, th× mét ®Æc ®iÓm kh¸c n÷a cña gia ®×nh më réng lµ c¸c gia ®×nh nhá häp thµnh nã, tuy cã thÓ cö tró riªng rÏ, nhöng vÉn chung nhau mét nÒn kinh tÕ. Hä cña ngöêi ViÖt kh«ng cã ®Æc ®iÓm ®ã. 23. Löu ý r»ng, khi ®Ò cËp ®Õn mÆt nµy hay mÆt kia cña nÒn v¨n hãa ViÖt cæ truyÒn, c¸c t¸c gi¶ Ph¸p ®öîc mÖnh danh lµ “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng” cø cã xu höíng ®i t×m tiÒn lÖ trong lÞch sö Trung Hoa thêi cæ. P.Ory, ch¼ng h¹n, tröíc khi giíi thiÖu chÕ ®é ruéng ®Êt c«ng cña lµng x· ë ViÖt Nam, ®· dµnh ba trang s¸ch cho chÕ ®é tØnh ®iÒn thêi Chu. Râ rµng r»ng, döíi m¾t cña t¸c gi¶, chÕ ®é thø hai lµ mÉu mùc tÊt yÕu cña chÕ ®é thø nhÊt. Xem P.Ory - (S¸ch ®· dÉn), tr.67-69. Còng vËy, khi ®Ò cËp ®Õn c¸c mèi quan hÖ vÒ mÆt tæ chøc t«ng téc vµ lµng x· C.Briffault, ngöêi ®· t×m ra nguån gèc cña “thµnh bang An Nam” trong “nÒn v¨n minh Trung Hoa cao cÊp h¬n”, kh¼ng ®Þnh r»ng mçi “céng ®ång lµng x·” ë ViÖt Nam tho¹t tiªn lµ mét “tËp hîp thÞ téc”, vµ chÝnh do ¶nh höëng Trung Hoa mµ tËp hîp Êy trë thµnh mét “liªn hîp cã ý thøc... gåm nhiÒu gia téc liªn minh víi nhau”. Xem: C.Briffault - La citÐ annamite (thµnh bang An Nam) - TËp I: La fondation (Buæi khëi dùng). Paris, Librairie de la SocÝetÐ du Recueil J.B.Sirey et du Journal du Palais, 1909, tr.4-8. Cßn cã thÓ ®öa ra nh÷ng vÝ dô tö¬ng tù. Tuy nhiªn, th¸i ®é tri thøc ®öîc ph¶n ¸nh trªn ®©y kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn. §öîc ®µo t¹o theo truyÒn thèng nh©n v¨n häc Hy L¹p, c¸c

343

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng” cã lÏ ®· ®ång nhÊt t×nh h×nh “man d©n” tiÕp xóc víi nÒn v¨n minh La M· víi t×nh h×nh cña ngöêi ViÖt tõng sèng ngµn n¨m döíi ¸ch B¾c thuéc, ngµy nµo còng ph¶i tiÕp xóc víi c¸c v¨n b¶n b»ng ch÷ H¸n (viªn chøc b¶n ®Þa thêi bÊy giê chöa th¹o Ph¸p v¨n), Ýt nhiÒu hä ®Òu cã H¸n häc, do ®ã xu höíng tù nhiªn cña hä lµ quy chiÕu vµo tµi liÖu Trung Hoa, trong bÊt cø vÊn ®Ò g× cã liªn quan ®Õn nÒn v¨n minh ViÖt Nam. Riªng vÒ quan niÖm cña C.Briffauil, ®õng quªn r»ng, cho ®Õn ®êi Tèng (thÕ kû X - XIII), bé m¸y qu¶n lý lµng m¹c Trung Hoa cßn dùa phÇn nµo trªn c¸c tröëng téc. 24. Vèn lµ mét tæ chøc mang chÊt “d©n gian”, do ®ã cã phÇn Èn tµng so víi c¸c tæ chøc chÝnh thøc, gi¸p kh«ng ®öîc c¸c t¸c gi¶ tröíc ®©y viÕt vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé löu ý ®óng møc. Nãi ®©u xa, am hiÓu phong tôc tËp qu¸n cæ nhö cô Phan KÕ BÝnh, mét nhµ nho theo “t©n häc” tõ ®Çu thÕ kû, mµ, khi giíi thiÖu tæ chøc lµng x·, cô hÇu nhö kh«ng ®¶ ®éng g× ®Õn gi¸p. Xem: Phan KÕ BÝnh (S¸ch ®· dÉn). Cßn P.Ory th× chØ nh¾c ®Õn tæ chøc nµy cã mét lÇn th«i, mµ l¹i hiÓu lÇm r»ng ®Êy lµ mét ph©n thÓ cña th«n vÒ mÆt ®Þa vùc. Xem P.Ory (S¸ch ®· dÉn), tr.8-9. GÇn ®©y h¬n nhiÒu, Toan ¸nh, mét c©y bót chuyªn vÒ nÕp sèng n«ng th«n cæ truyÒn B¾c Bé, nhöng viÕt t¹i Sµi Gßn trong thêi Mü chiÕm ®ãng, khi ®Ò cËp ®Õn gi¸p, chØ miªu t¶ ®Ó nªu bËt tÝnh chÊt “d©n chñ” trong sinh ho¹t cña nã, kh«ng nãi lªn ®öîc diÖn m¹o ®Æc biÖt, còng nhö vai trß cña nã trong cuéc sèng lµng x·. Xem: Toan ¸nh - NÕp cò. Lµng xãm ViÖt Nam, Sµi Gßn, 1968, tr.142-147. 25. Sè löîng gi¸p trong mét lµng thöêng lµ sè ch½n. H¬n thÕ n÷a, tªn ®Æt cho c¸c gi¸p trong mét lµng thöêng ®èi xøng lÉn nhau: ®· cã gi¸p Thöîng, th× hÇu nhö ch¾c ch¾n cã gi¸p H¹; gi¸p §«ng ®i ®«i víi gi¸p §oµi... Sè löîng ch½n vµ thÕ ®èi xøng nãi trªn khiÕn t«i ngê ngî r»ng c¸ch ph©n gi¸p cã tu©n thñ mét nguyªn lý löìng hîp nµo ®ã. TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng tröêng hîp mµ sè löîng gi¸p trong mét lµng lµ mét sè lÎ (n¨m, b¶y)... Nhöng, nguyªn lý löìng hîp, nÕu cã, tÊt kh«ng thÓ cöìng ®öîc bao lÇn d©n lµng xiªu t¸n v× n¹n ®ãi, n¹n lôt,

344

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI «n truyÒn, nhöng, do d©n sè kh«ng cßn nhö cò, kh«ng thÓ tr¸nh ®öîc nh÷ng biÕn ®æi nhá (vÝ nhö sè löîng gi¸p). Ngoµi ra, xin löu ý r»ng tªn gäi c¸c gi¸p thöêng lµ tªn chØ phö¬ng höíng: gi¸p B¾c, gi¸p §«ng, gi¸p Thöîng, gi¸p H¹... Cho nªn, còng kh«ng thÓ lo¹i trõ kh¶ n¨ng tæ chøc c¸c gi¸p trong mét lµng cã liªn quan ®Õn vò trô luËn ®· ch×m trong ®ªm tèi cña thêi gian. NÕu qu¶ nhö thÕ th× sè löîng lÎ cña c¸c gi¸p trong mét lµng kh«ng cã g× l¹, ngöêi §«ng phö¬ng chóng ta vèn kh«ng chØ quan niÖm vò trô “tø phö¬ng”, mµ c¶ vò trô “ngò phö¬ng” n÷a: §«ng, T©y, Nam, B¾c, vµ Trung t©m. ThËt ra, trong nhiÒu lµng cßn cã c¶ gi¸p Trung, mµ gi¸p nµy mang tªn thöêng ®øng mét m×nh, kh«ng ®i ®«i víi mét gi¸p nµo kh¸c ®Ó ®¸p øng nguyªn lý ®èi xøng trong c¸ch ®Æt tªn. 26. Thùc ra, hiÖn töîng bá gi¸p cò ®Ó gia nhËp gi¸p kh¸c cïng lµng, tuy hÕt søc hiÕm, vÉn kh«ng thÓ kh«ng cã. Sau mçi lÇn xiªu t¸n (xem chó thÝch 25), khi d©n lµng trë vÒ m¶nh ®Êt tô cö cò, sè ngöêi cã mÆt kh«ng thÓ kh«ng thay ®æi. Lóc Êy, sù ph©n bè c¸c ngâ, xãm cã thÓ kh«ng biÕn ®æi lµ bao, do g¾n liÒn víi thæ cö thuéc quyÒn së h÷u riªng cña tõng hé, nhöng hîp thÓ c¸c gi¸p cã kh¶ n¨ng ®öîc xãc l¹i. GÇn ®©y, gi¸o sö TrÇn Quèc Vöîng, qua ®iÒu tra håi cè trªn thùc ®Þa, ®· gÆp mét sè tröêng hîp bá gi¸p cò ®Ó gia nhËp mét gi¸p kh¸c (cïng lµng), mµ lý do lµ m©u thuÉn néi bé. Dï sao, nh÷ng tröêng hîp Êy chØ lµ biÖt lÖ, lo¹i biÖt lÖ gãp phÇn kh¼ng ®Þnh quy luËt. Vµ nguyªn lý chung vÉn lµ: bè ë gi¸p nµo, con ë gi¸p Êy. 27. ThiÕt chÕ c¸c líp tuæi (clssses d’ ©ge), mµ d©n téc häc cßn gÆp ë nhiÒu céng ®ång s¬ khai, lµ thiÕt chÕ th«ng qua ®ã tõng thµnh viªn cña céng ®ång c¶i tiÕn th©n phËn x· héi cña m×nh theo dßng n¨m th¸ng: ®êi ngöêi ®öîc ph©n thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, mµ ng«n ng÷ d©n téc häc thèng nhÊt öíc gäi lµ “líp tuæi” (còng cã thÓ gäi lµ “løa tuæi”, theo c¸ch nãi quen thuéc cña ngöêi ViÖt), vµ ®Þa vÞ x· héi cña tõng c¸ nh©n ®öîc n©ng dÇn tõ líp tuæi nµy qua líp tuæi kia. Theo dâi phÇn tr×nh bµy vÒ tæ chøc gi¸p, b¹n ®äc ngoµi ngµnh d©n téc häc sÏ cã mét ý niÖm râ

345

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI h¬n vÒ thiÕt chÕ ®ang bµn. 28. §¨ng cai: Còng cã ngöêi gäi lµ “®ö¬ng cai”. T«i chöa cã ®iÒu kiÖn ®Ó x¸c minh xem c¸ch gäi nµo lµ ®óng (nãi c¸ch kh¸c g¸n cho kh¸i niÖm mét nghÜa ®en riªng). Cai ®¸m, «ng ®¸m: T¹i mét sè lµng, hai c¸ch gäi nµy kh«ng chØ ngöêi ®¹i diÖn gi¸p, mµ ®öîc dµnh cho c¸c l·o «ng ®öîc gi¸p cö ra ®Ó tham gia vµo ban kiÓm so¸t cç bµn cña x·, vµo c¸c dÞp tÕ lín t¹i ®×nh. C©u ®ö¬ng: Riªng tõ nµy hoµn toµn tèi nghÜa, nÕu chØ qui vµo tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i. Ph¶i ch¨ng ®©y lµ mét tõ cæ (gèc Nam ¸ hay Nam §¶o?) chØ cßn ®äng l¹i trong tröêng hîp ®ang bµn, vµ mét tröêng hîp kh¸c tö¬ng tù: trong héi ®ång hö¬ng chøc cña lµng ViÖt ë Nam Bé tröíc n¨m 1904 (tøc tröíc n¨m ngöêi Ph¸p tiÕn hµnh cuéc “c¶i lö¬ng hö¬ng chÝnh” ®Çu tiªn trong miÒn nµy), chøc c©u ®ö¬ng gi÷ nhiÖm vô gi¶i quyÕt c¸c tröêng hîp kiÖn c¸o lÆt vÆt gi÷a d©n lµng víi nhau. Gi¸o sö TrÇn Quèc Vöîng cßn nh¾c chóng t«i r»ng, nÕu c¨n cø vµo §¹i ViÖt sö ký toµn thö, bé sö ra ®êi håi thÕ kû XV, döíi triÒu Lª, th× chøc c©u ®ö¬ng vÉn cßn cã mÆt trong bé m¸y chÝnh quyÒn ë c¬ së Ýt nhÊt còng cho ®Õn thÕ kû XIII, döíi triÒu TrÇn: bÊy giê, th¸i sö TrÇn Thñ §é cã lÇn ®i kinh lý c¸c x· ®Ó kiÓm tra sæ s¸ch, kiÓm tra xong th× cho cø “c©u ®ö¬ng”. VÉn theo anh Vöîng, v¨n c¶nh cña ®o¹n sö Êy kh«ng cho phÐp ngöêi ®äc ngµy nay ®Þnh râ chøc n¨ng cô thÓ ®ö¬ng thêi mµ chøc viªn ®ã ®¶m nhiÖm. 29. VÒ m« thøc thø hai nµy, mµ t«i còng tõng cã dÞp tiÕp xóc qua ®iÒu tra håi cè trªn thùc ®Þa, xem: Toan ¸nh, s¸ch ®· dÉn, tr.146. 30. NguyÔn Kinh Chi vµ NguyÔn §æng Chi, Mäi Kontum, HuÕ, Imprimerie du Mirador, 1937, tr.62-63. 31. Trong khu«n khæ thiÕt chÕ c¸c líp tuæi (xem chó thÝch 27), lÔ chuyÓn tiÕp (rites de passage) lµ lÔ qua ®ã mét ngöêi ®öîc chuyÓn tõ mét líp tuæi thÊp lªn mét líp tuæi cao h¬n. Trong nh÷ng tröêng hîp mµ thiÕt chÕ c¸c líp tuæi ®öîc b¶o löu mét c¸ch tö¬ng ®èi nguyªn vÑn m·i cho ®Õn gÇn ®©y (ë Mªlanªdi, ë ch©u Phi ®en, t¹i mét sè téc ngöêi ë

346

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI §«ng Nam ¸ n÷a...), c¸c lÔ chuyÓn tiÕp, ®Æc biÖt lÔ chuyÓn tiÕp chÝnh trong ®êi ngöêi, mµ d©n téc häc quen gäi lµ lÔ nhËp m«n (rites d’initiainon), cã khi lµ mét chuçi nh÷ng thö th¸ch nguy hiÓm. TÊt nhiªn, trong tröêng hîp ngöêi ViÖt, khi mµ thiÕt chÕ c¸c líp tuæi chØ cßn ®Ó l¹i mét håi quang nhît nh¹t trong tæ chøc gi¸p n÷a th«i, th× nh÷ng lÔ chuyÓn tiÕp ®öîc ®¬n gi¶n hãa ®Õn cùc ®é, ®Õn møc chØ cßn lµ thñ tôc tr×nh diÖn (tr×nh lµng, khi lªn ®inh), hay ¨n mõng (khao väng khi lªn l·o...). Dï sao, víi quan niÖm c¶i tiÕn th©n phËn qua c¸c líp tuæi, c¸i chÕt còng cã thÓ ®öîc xem lµ mét lÇn chuyÓn tiÕp: chuyÓn lªn th©n phËn tèi cao cña con ngöêi, th©n phËn tæ tiªn. Ph¶i ch¨ng chÝnh v× thÕ mµ ngöêi ViÖt, ch¼ng h¹n, kh«ng ¨n sinh nhËt nhö ngöêi T©y phö¬ng, tr¸i l¹i “¨n giç”, nghÜa lµ chØ kû niÖm ngµy chÕt? Ýt nhÊt th× ®Êy còng lµ ý kiÕn cña gi¸o sö G.Condominas, khi trao ®æi víi chóng t«i. V¶ ch¨ng, trong nh÷ng tröêng hîp mµ thiÕt chÕ c¸c líp tuæi cßn gi÷ ®öîc d¹ng gÇn nhö nguyªn vÑn, th× mçi lÔ chuyÓn tiÕp ®öîc ngöêi ta quan niÖm lµ mét lÇn chÕt ®i: chÕt ®i khái th©n phËn cò, ®Ó råi t¸i sinh vµo mét th©n phËn míi cao h¬n. 32. §µo Duy Anh, LÞch sö ViÖt Nam. Tõ nguån gèc ®Õn cuèi thÕ kû möêi chÝn, TËp I, Hµ Néi, Nhµ xuÊt b¶n X©y dùng, 1955, tr.47. 33. Th¸i Êp lµ tõ sö cò dïng ®Ó chØ mét vïng ®Êt (bao gåm nhiÒu lµng, thËm chÝ c¶ mét khu vùc réng lín) mµ nhµ vua phong cho tõng vö¬ng hÇu, tøc thµnh viªn cña tÇng líp ®¹i quý téc, vµ quan l¹i lín döíi c¸c triÒu Lý vµ TrÇn (tõ thÕ kû XI ®Õn cuèi thÕ kû XIV). Th¸i Êp dung trong lßng nã nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt nµo? §ã, vÊn ®Ò sinh tö ®Ó hiÓu lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XIV trë vÒ tröíc, mµ, tiÕc thay, thö tÞch cæ kh«ng lµm s¸ng tá næi. Cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng, trong ph¹m vi th¸i Êp phong cho m×nh, tõng vö¬ng hÇu hay quan l¹i lín thu cho b¶n th©n mäi thø thuÕ m¸ ®¶m phô mµ nhµ nöíc thu trªn c¸c vïng ®Êt kh¸c. §i phu vµ ®i lÝnh h¼n còng lµ nh÷ng h×nh thøc ®¶m phô mµ c¸c hé n«ng d©n trong th¸i Êp ph¶i g¸nh v¸c ®èi víi ngöêi ®öîc phong: döíi triÒu TrÇn, mçi vö¬ng hÇu ®Òu cã ®¹o qu©n b¶o hé cña m×nh. §iÒu biÕt ch¾c:

347

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI th¸i Êp kh«ng ph¶i cha truyÒn con nèi nhö l·nh ®Þa cña l·nh chóa thêi Trung cæ ë ch©u ¢u, nghÜa lµ chØ thuéc quyÒn chiÕm h÷u cña ngöêi ®öîc phong cho ®êi cña ngöêi Êy th«i. 34. X· tröëng, nÕu ta c¨n cø vµo nghÜa ®en, cã thÓ gîi lªn h×nh ¶nh mét ngöêi cÇm ®Çu x·, vµ chØ mét th«i, ch¼ng kh¸c g× lý tröëng döíi thêi NguyÔn (thÕ kû XIX; vµ m·i ®Õn tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, nÕu tÝnh c¶ sù tån t¹i cña nhiÒu thiÕt chÕ NguyÔn trong khung cña chÕ ®é thuéc ®Þa). Nhöng, nÕu c¨n cø vµo mét v¨n kiÖn ®öîc ban bè döíi triÒu Hång §øc (Vua Lª Th¸nh T«ng, thÕ kû XV), th× tõ ®ang bµn l¹i cã kh¶ n¨ng chØ mét tËp thÓ ba ngöêi cÇm ®Çu x·: x· chÝnh, ngöêi ®øng ®Çu tËp thÓ nµy; x· sö, x· tö. Lêi lÏ cña v¨n b¶n nãi ®©y qu¸ c« ®äng, cã phÇn khã hiÓu, cho nªn, theo t«i, vÊn ®Ò cßn treo ®Êy. Xem: Hång §øc thiÖn chÝnh thö (b¶n dÞch ViÖt v¨n cña NguyÔn SÜ Gi¸c), Sµi Gßn, Nam Hµ Ên qu¸n, 1959, tr.54-55. Cuèn s¸ch nµy gåm mét Ýt v¨n kiÖn vÒ néi chÝnh ®öîc ban bè döíi triÒu Hång §øc, mµ ngöêi tuyÓn chän ®¸nh gi¸ lµ “thiÖn chÝnh” (chÝnh trÞ tèt). Theo lêi tùa cña b¶n dÞch dÉn trªn, tuyÓn tËp cã lÏ ra ®êi döíi triÒu M¹c (thÕ kû XVI). Dùa trªn mét dÞ b¶n H¸n v¨n kh¸c cña cïng tuyÓn tËp Êy, gi¸o sö TrÇn Quèc Vöîng ®· lÊy hé t«i tªn gäi ba nh©n vËt häp thµnh tËp thÓ ®öîc mÖnh danh lµ x· tröëng: x· chÝnh, ngöêi cÇm ®Çu tËp thÓ ®ã; x· sö, ngöêi phô tø x·, x· gi¸m (chø kh«ng ph¶i x· tö), ngöêi phô tr¸ch viÖc tuÇn phßng trong x·. 35. Cïng víi v¨n kiÖn võa dÉn trªn (xem chó thÝch 34), mét v¨n kiÖn kh¸c, còng ®öîc ban bè döíi triÒu Hång §øc, cã nãi ®Õn hiÖn töîng bÇu cö x· tröëng. Xem: Hång §øc ThiÖn chÝnh thö (b¶n dÞch ®· dÉn), tr.54-55. Nhö vËy, ®iÒu tèi thiÓu cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ tËp qu¸n bÇu x· quan ®· tån t¹i Ýt nhÊt còng tõ thÕ kû XV. TÊt nhiªn, cßn cã chuyÖn bÇu c©u ®ö¬ng håi thÕ kû XIII (xem chó thÝch 28), nhöng, nhö ta ®· râ, néi dung cña kh¸i niÖm c©u ®ö¬ng håi Êy ®Õn nay vÉn cßn t¨m tèi.

348

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI V¨n kiÖn ph¸p lý vèn c« ®äng, do ®ã mµ khã hiÓu, nhÊt lµ khi kh«ng cßn ®öîc soi s¸ng b»ng mäi chi tiÕt cña m«i tröêng x· héi vèn qui ®Þnh nã, cho nªn còng cã thÓ hiÓu vÊn ®Ò mét c¸ch kh¸c. Ch¼ng h¹n, tröíc thÕ kû XV, x· quan lµ quan l¹i mµ triÒu ®×nh cö vÒ c¸c ®Þa phö¬ng ®Ó kiÓm so¸t sù vËn hµnh cña c¸c bé m¸y qu¶n lý d©n ë c¬ së, phÇn nµo ®ã tö¬ng tù c¸c misi dominici cña Charlemagne bªn T©y ¢u thêi cæ, cßn ë lµng m¹c th× vÉn tån t¹i bé m¸y qu¶n lý g¾n liÒn víi c¸c thiÕt chÕ c«ng x· d©n chñ cña “c«ng x· n«ng th«n” xöa. Nhöng, tõ thÕ kû XV vÒ sau, kh«ng cßn quan l¹i do triÒu ®×nh cö vÒ n÷a, chØ cßn bé m¸y qu¶n lý võa nãi th«i, mµ c¸c thµnh viªn, tõ ®©y, ®öîc mang danh x· quan. NÕu qu¶ thÕ, th× viÖc bÇu x· tröëng ®©u ph¶i lµ mét “ph¸t kiÕn” cña thÕ kû XV, mµ chØ nªn ®öîc xem lµ mét vÕt tÝch cña nÒn d©n chñ c«ng x·. TÊt nhiªn, ®Êy chØ lµ mét höíng t×m tßi. 36. P.Vial, L’Annam et le Tonkin (Trung Kú vµ B¾c Kú), Paris, 1866: dÉn theo Toan ¸nh, S¸ch ®· dÉn, tr.107. 37. P.Ory, S¸ch ®· dÉn. 38. P.Ory, tr.14. 39. Toan ¸nh, S¸ch ®· dÉn, tr.111. 40. Kh¸i niÖm “ag«ra” xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn trong sö thi cña HomÌre, nhµ thi hµo Hi L¹p thêi viÔn cæ, ®Ó chØ hai ý: 1) §¹i héi nh©n d©n c«ng x·: 2) Qu¶ng tröêng lµm n¬i häp cho ®¹i héi Êy. §Õn khi x· héi Hy L¹p ®· böíc h¼n vµo thêi kú lÞch sö (gäi lµ thêi “cæ ®iÓn” cña Hy L¹p), “ag«ra” vÉn tån t¹i ë trung t©m c¸c ®« thÞ lín, víi mét sè biÕn chuyÓn vÒ chøc n¨ng: §¹i héi nh©n d©n ®« thÞ th× dêi ®i chç kh¸c, cßn “ag«ra” trë thµnh n¬i häp vui cña nh©n d©n, n¬i héi häp, thËm chÝ n¬i biÓu diÔn kÞch vµ thÓ dôc thÓ thao. Tuy nhiªn, chøc n¨ng cò vÉn cßn ®Ó l¹i chót håi ©m: khi nh©n d©n ®« thÞ häp ®Ó quyÕt ®Þnh viÖc trôc xuÊt mét ngöêi ra khái thµnh bang, th× n¬i gÆp mÆt lµ “ag«ra”. 41. T«i muèn nãi ®Õn t×nh tr¹ng cña x· héi Th¸i döíi chÕ ®é ph×a t¹o, vµ x· héi Möêng döíi chÕ ®é nhµ lang. Còng cã thÓ tÝnh vµo ®©y c¶ nh÷ng vÕt tÝch cña chÕ ®é qu»ng trong x· héi Tµy tröíc kia n÷a, mµ

349

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tiÕc thay, chöa ai ®i vµo t×m hiÓu cho s©u. 42. P.Ory, S¸ch ®· dÉn, tr.28-29, 39-42. 43. Phan KÕ BÝnh, S¸ch ®· dÉn, tr.66-67. 44. P.Ory, S¸ch ®· dÉn, tr.50. Nh÷ng ®¹o dô cña c¸c vua triÒu NguyÔn cã liªn quan ®Õn tæ chøc lµng x· häp thµnh mét hÖ tö liÖu gèc rÊt quan träng, ®èi víi ai muèn ®i s©u vµo c¸c biÕn thiªn cña chÝnh quyÒn cÊp x· qua triÒu ®¹i cuèi cïng ë ViÖt Nam. RÊt tiÕc r»ng h¬n ba mö¬i n¨m chiÕn tranh võa qua ®· lµm mÊt m¸t rÊt nhiÒu “ch©u b¶n” (gäi thÕ v× c¸c v¨n b¶n nµy mang lêi phª ghi b»ng son cña nhµ vua), trong ®ã cã nh÷ng ®¹o dô nãi trªn. Trong khi chê ®îi c¸c nhµ tö liÖu häc ph¸t hiÖn ra vµ tËp hîp l¹i nh÷ng g× cßn sãt tõ hÖ ch©u b¶n cña triÒu NguyÔn, chóng t«i chØ cßn biÕt t¹m thêi dùa vµo mét vµi b¶n dÞch ra Ph¸p v¨n, hoÆc lÔ tÕ ®öîc dÉn trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, hoÆc ®öîc tuyÓn chän thµnh tËp, döíi ngßi bót cña nh÷ng G.Briffault, R.Deloustal, J.B.E Luro... 45. CÊp tæng trong hÖ thèng chÝnh quyÒn qu©n chñ, cïng víi ch¸nh tæng vµ phã tæng, nh÷ng ngöêi chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ cÊp nµy tröíc quan l¹i bªn trªn, lµ c¶ mét m¶nh ®Êt hoang, chöa ai ®µo bíi. Hai nh©n vËt võa nªu tr×nh ra mét diÖn m¹o thùc “ìm ê”. Mét mÆt, hä thöêng ®öîc chän lùa trong sè nh÷ng ®Þa chñ cã m¸u mÆt nhÊt hµng tæng, trong khi lý dÞch ë cÊp x· thöêng chØ lµ trung n«ng líp trªn nhö ta ®· biÕt. MÆt kh¸c, nhµ nöíc qu©n chñ kh«ng hÒ dù trï cho hä mét bé m¸y nµo c¶, ®Ó hä n¾m lÊy mµ qu¶n lý d©n trong ph¹m vi vïng ®Êt hä ®öîc giao trªn danh nghÜa, cßn lý tröëng, ë cÊp x· l¹i cã döíi tay mét bé m¸y ®¬n gi¶n nhöng hoµn chØnh. VÒ mÆt nµy, ®iÓn h×nh nhÊt cã lÏ lµ nÐt sau ®©y trong lÒ lèi lµm viÖc cña quan l¹i xöa; c¸c tr¸t cña quan huyÖn trùc tiÕp vÒ tËn x·, kh«ng th«ng qua tæng. Nãi tãm l¹i, ch¸nh - phã tæng chØ cã danh, kh«ng thùc cã quyÒn. Trong chõng mùc nµo cã thÓ xem ®Êy lµ håi quang xa x«i cña c¸c nh©n vËt ®öîc sö cò coi lµ “hµo tröëng” ®Þa phö¬ng? 46. P.Ory, S¸ch ®· dÉn, tr.18-23. T¸c gi¶ ph¶n ¸nh t×nh h×nh mµ

350

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI «ng ®· cã nhiÒu dÞp tiÕp cËn cho ®Õn gÇn cuèi thÕ kû XIX (cuèn s¸ch ®öîc xuÊt b¶n vµo n¨m 1874). BÊy giê, ngöêi Ph¸p ë ViÖt Nam cßn bËn hoµn thµnh c«ng viÖc b×nh ®Þnh, chöa r¶nh tay ®Ó t¸c ®éng mét c¸ch s©u s¾c vµo c¬ cÊu tæ chøc cña bé m¸y chÝnh trÞ ë cÊp x·. ChØ tõ nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû nµy, sau khi ®· b×nh ®Þnh xong miÒn ®Êt míi chiÕm vµ ®Æt c¬ së cho c«ng cuéc khai th¸c kinh tÕ, th× hä míi tiÕn hµnh ë B¾c Bé tröíc sau ba ®ît “c¶i lö¬ng hö¬ng chÝnh”, cô thÓ vµo c¸c n¨m 1921, 1927, vµ 1941, qua ®ã mµ biÕn ®æi nhiÒu tÝnh chÊt vµ diÖn m¹o cña chÝnh quyÒn c¬ së. V× nh÷ng lý do dÔ hiÓu, t«i ®Æt l¹i c¸c tæ chøc chÝnh trÞ ë cÊp x· vµo thêi kú P.Ory viÕt, kh«ng ®Ò cËp ®Õn c¸c biÕn ®æi vÒ sau. 47. Tõ cña mét téc Anh®iªng Mü ch©u mµ d©n téc häc ®· tiÕp thu vµo vèn thuËt ng÷ cña m×nh ®Ó chØ mét tËp tôc l¹: c¸c thñ lÜnh ganh ®ua nhau b»ng c¸ch më nh÷ng cuéc chÌ chÐn rÊt to, ngöêi tæ chøc sau cè vöît ngöêi tæ chøc tröíc, víi môc ®Ých tù ®Ò cao tröíc dö luËn chung. ë møc cùc h¹n, xong tiÖc, ngöêi tæ chøc chÌ chÐn cßn ®èt hÕt cña c¶i cßn l¹i cña m×nh. §öîc dïng theo mét nghÜa rÊt chung thuËt ng÷ “pèt l¸t” cã thÓ quy chiÕu vµo mäi biÓu hiÖn khoe cña b»ng tiÖc tïng linh ®×nh. 48. Nh©n bµn vÒ héi, xin nh¾c l¹i mét ®iÒu ®· nãi qua mét ®o¹n trªn: trong gi¸p, nh÷ng ngöêi cïng tuæi xem nhau lµ b¹n ®ång niªn, vµ cïng nhau tËp hîp trong mét tæ chøc lÊy ¨n uèng lµm néi dung sinh ho¹t, nh»m th¾t chÆt t×nh ®ång niªn. Tæ chøc Êy còng ®öîc gäi lµ “héi”: héi ®ång niªn. 49. Phan KÕ BÝnh, S¸ch ®· dÉn, tr.99-103. 50. Nãi “tuyÖt kh«ng lµm n«ng” còng chØ lµ nãi theo “c¬ cÊu h÷u thøc” cña ngöêi ®Þa phö¬ng th«i. Nãi ®©u xa, mét lµng chuyªn nghÒ gèm nhö B¸t Trµng (nay thuéc ngo¹i thµnh Hµ Néi), ®· thÕ l¹i lµ lµng duy nhÊt kh«ng cã ®Þa b¹ mµ t«i ®öîc biÕt (v× kh«ng cã khu canh t¸c, chØ cã khu cö tró), Êy thÕ mµ, tõ tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, sè hé sèng kh«ng b»ng nghÒ gèm ch¼ng ph¶i Ýt: ®a sè bu«n b¸n vÆt, mét sè

351

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi nghÌo ®i lµm thuª lµm möín cho ngöêi cã ruéng ë n¬i kh¸c, cã hé x©m canh qua lµng l©n cËn. 51. C¶m gi¸c (chöa ®öîc x¸c minh ®Çy ®ñ) cña t«i lµ c¬ cÊu tæ chøc cña lµng thñ c«ng kh«ng chØ lÆp l¹i c¬ cÊu cña lµng n«ng nghiÖp, mµ cßn lÆp l¹i döíi mét d¹ng chÆt chÏ h¬n nhiÒu. NÕu qu¶ thÕ thùc, th× ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i khã hiÓu l¾m. Vèn cã mét cuéc sèng kinh tÕ tö¬ng ®èi b¶o ®¶m h¬n so víi lµng n«ng nghiÖp, kh«ng bÞ ®e däa bëi n¹n thÊt b¸t thöêng do thiªn tai g©y ra (lò lôt, h¹n h¸n, s©u bä...), lµng thñ c«ng Ýt cã kh¶ n¨ng xiªu t¸n, vµ kh«ng ë trong t×nh thÕ cø ph¶i xãc ®i xãc l¹i c¸c tæ chøc cña m×nh. 52. Trong mét b¶n tr¶ lêi viÕt tay, gi¸o sö TrÇn Quèc Vöîng chØ cho t«i râ: “Döíi triÒu Lª (thÕ kû XV - XVIII), c¸c khu vùc tô cö tËp hîp nh÷ng ngöêi cïng nghÒ ®öîc gäi lµ phöêng. Ch¼ng nh÷ng thÕ, c¨n cø vµo cuèn Lª triÒu héi ®iÓn (viÕt håi thÕ kû XVIII), th×, thêi bÊy giê, trªn ®Êt tØnh Thanh Hãa ngµy nay, c¸c lµng thñ c«ng còng ®öîc gäi lµ “phöêng”. (53). Toan ¸nh, S¸ch ®· dÉn, tr.225-226. 54. Toan ¸nh, S¸ch ®· dÉn, tr.226-230. 55. Recueil des coutumes rhadees du Darlac (Söu tËp c¸c tËp qu¸n cña ngöêi Ra®ª ë §¾c L¾c), do L.Sabitier söu tÇm, D.Antomarchi dÞch vµ chó thÝch, Hanoi, I.D.E.O., 1940. 56. Phan KÕ BÝnh, S¸ch ®· dÉn, tr. 87-90. 57. Toan ¸nh, S¸ch ®· dÉn, tr.231-256. 58. Trong sè nh÷ng v¨n kiÖn vÒ néi chÝnh ®öîc ban bè döíi triÒu vua Lª Th¸nh T«ng (thÕ kû XV), cã mét ®iÒu luËt râ rµng nh»m môc ®Ých h¹n chÕ viÖc lµng x· lËp hö¬ng öíc. Xem: Hång §øc thiÖn chÝnh thö (b¶n dÞch ®· dÉn), tr.102-105. Cã thÓ tãm t¾t l¹i néi dung c¬ yÕu cña v¨n b¶n nµy thµnh n¨m ®iÓm: 1) Lµng x· kh«ng nªn cã kho¸n öíc riªng, bëi lÏ ®· cã luËt ph¸p chung cña nhµ nöíc; 2) Riªng lµng x· nµo cã nh÷ng tôc kh¸c l¹ th× cã thÓ lËp kho¸n öíc vµ cÊm lÖ; 3) Trong tröêng hîp ®ã, th¶o kho¸n öíc cho lµng x· ph¶i lµ ngöêi cã chøc phËn chÝnh thøc, cã nho häc, cã tuæi t¸c, cã ®øc h¹nh; 4) Th¶o xong, kho¸n

352

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI öíc cña lµng x· cßn ph¶i ®öîc quan l¹i cÊp trªn duyÖt, vµ, nÕu cÇn, th× b¸c bá; 5) Mét khi lµng x· ®· cã kho¸n öíc råi, mµ vÉn cßn nh÷ng kÎ kh«ng chÞu theo, cø nhãm häp riªng, th× nh÷ng kÎ ®ã sÏ bÞ quan trªn trÞ téi. ë ®©y, th¸i ®é hai mÆt cña nhµ nöíc qu©n chñ hiÖn lªn kh¸ râ: mét mÆt, ngê vùc biÖt tÝnh cña tõng lµng x·, mµ hö¬ng öíc ph¶n ¶nh vµ chÝnh thøc hãa; mÆt kh¸c, trong chõng mùc ph¶i chÊp nhËn biÖt tÝnh Êy, th× th«ng qua hö¬ng öíc mµ ¸p ®Æt m« h×nh tæ chøc cña nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn. 59. Xem chó thÝch 54. 60. Mét vÝ dô. Mét truyÖn g©y cöêi trong kho truyÒn thuyÕt ViÖt, nhöng l¹i cã h¬i höíng thÇn tho¹i, ®öa ra mét cÆp tæ tiªn xa xöa víi nh÷ng sinh thùc khÝ qu¸ khæ: hai vÞ Êy mang tªn “«ng Tø Töîng” vµ “bµ N÷ Oa”. Nhö ta ®Òu râ, Tø Töîng lµ mét kh¸i niÖm cña triÕt häc Trung Hoa thêi cæ (Kinh DÞch), cßn N÷ Oa lµ tªn mét nh©n vËt n÷ trong thÇn tho¹i Trung Hoa: ë ®©y ¶nh höëng cña nÒn v¨n minh l¸ng giÒng B¾c phö¬ng lµ râ rÖt. Tuy nhiªn, tÝch truyÖn ViÖt hoµn toµn kh¸c tÝch N÷ Oa, cµng kh«ng liªn quan g× ®Õn triÕt lý DÞch, mµ hoµn toµn khíp víi tÝch “«ng §ïng - bµ §µ” cña ngöêi Möêng, téc ®ång gèc víi ngöêi ViÖt. Trong khi ®ã, hai tªn “«ng §ïng” vµ “bµ §µ” l¹i ®öîc truyÒn thuyÕt ViÖt g¸n cho mét cÆp tæ tiªn kh¸c, mµ sù tÝch tr×nh râ m«tÝp thÇn tho¹i “cuéc lo¹n lu©n khái nguyªn”: hai nh©n vËt nµy, tröíc kia, ®öîc nhiÒu lµng ë H¶i Höng thê lµm thµnh hoµng. 61. Xem c¸c chó thÝch 27 vµ 31. 62. Trong sè c¸c lÔ chuyÓn tiÕp (xem chó thÝch 31) ®¸nh dÊu c¸c líp tuæi (xem chó thÝch 27) nèi tiÕp nhau däc ®öêng ®êi cña con ngöêi, quan träng nhÊt lµ lÔ chuyÓn ngöêi chöa ®öîc x· héi xem lµ thµnh niªn lªn ®Þa vÞ con ngöêi hoµn chØnh, thµnh viªn chÝnh thøc cña céng ®ång, mµ d©n téc häc öíc gäi lµ lÔ nhËp m«n (rites d’initiation). Trong mét sè tröêng hîp (ë ch©u Phi ®en ch¼ng h¹n), lÔ nµy bao gåm nh÷ng thö th¸ch cã khi nguy hiÓm cho tÝnh mÖnh cña ngöêi thô lÔ, cßn trong ®a

353

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI sè c¸c tröêng hîp th× nã mang tÝnh chÊt gi¸o huÊn (truyÒn ®¹t cho ngöêi thô lÔ mét sè kiÕn thøc cã liªn quan ®Õn s¶n xuÊt, hoÆc mét sè bÝ mËt vÒ t«n gi¸o). NhiÒu nhµ d©n téc häc ë nöíc ta cßn gäi lÔ nµy lµ lÔ thµnh ®inh. 63. Trong mét sè x· héi n«ng nghiÖp s¬ khai (ë ch©u §¹i Dö¬ng, ë ch©u Phi ®en...), cö d©n nam giíi t¹i tõng ®iÓm tô cö tËp hîp nhau thµnh mét tæ chøc c«ng khai gäi lµ héi nam giíi (societes des hommes), cã thÓ võa lµ khung cña c¸c thiÕt chÕ c¸c líp tuæi, võa lµ n¬i bµn vÒ mäi c«ng viÖc cña lµng, Ýt nhiÒu lµm thay chøc n¨ng vµ lÊn ¸t vai trß cña cuéc häp d©n lµng. Trong mét sè tröêng hîp, héi nam giíi cßn bÞ thay thÕ bëi héi bÝ mËt (socÝetÐs sercÌtes), mét tæ chøc kh«ng c«ng khai, mµ kh«ng ph¶i ai còng cã quyÒn tham gia, trong ®ã cã thÓ cßn tån t¹i Ýt nhiÒu vÕt tÝch cña thiÕt chÕ c¸c líp tuæi. Víi nh÷ng cuéc sinh ho¹t Èn tµng, víi nh÷ng nghi lÔ ®Æc biÖt, héi bÝ mËt t¹o ra mét kh«ng khÝ rïng rîn trong cuéc sèng lµng m¹c, tù cho phÐp kiÓm tra mäi c«ng viÖc cña lµng, thËm chÝ thñ tiªu ngöêi nµy, kÎ kia, lÊn ¸t vai trß cña thñ lÜnh lµng. 64. Ngay c¶ trong tröêng hîp mµ diÖn tÝch c«ng ®iÒn, c«ng thæ cña lµng kh«ng cßn ®ñ réng ®Ó cã thÓ chia cho mçi ngöêi d©n chÝnh thøc mét khÈu phÇn (mµ ph¶i c¾t cho mçi gi¸p mét kho¶nh lín, nhö ta ®· biÕt), th× ®Êy vÉn lµ “quyÒn lîi thiÕt th©n” cña ngöêi d©n quª ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. Qu¶ vËy, kh«ng ®öîc ¨n ruéng c«ng lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña th©n phËn ngöêi ngô cö, vµ kh«ng mét ngöêi d©n chÝnh cö nµo muèn chung diÖn m¹o víi lo¹i ngöêi trªn. 65. Phan KÕ BÝnh, S¸ch ®· dÉn, tr.79-80. 66. Trong lÔ tÕ t¹i ®×nh, lµng x· kh«ng chØ nh»m vµo vÞ thÇn lín nhÊt, vÞ cã s¾c phong cña triÒu ®×nh, mµ c¶ mét sè thÇn nhá kh«ng cã s¾c phong, do ®ã mang biÖt tÝnh cña lµng m¹c: mét ®«i r¾n (mµ n«ng d©n gäi mét c¸ch t«n kÝnh lµ “¤ng Côt - ¤ng Dµi”), thÇn g¾p ph©n, thÇn ¨n trém, thËm chÝ c¶ d©m thÇn... Nhö vËy, kh¸i niÖm “thµnh hoµng”, Ýt nhÊt còng döíi con m¾t cña ngöêi d©n quª ViÖt, lµ mét kh¸i

354

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI niÖm bao trïm, cã thÓ chØ chung mét lóc nhiÒu nh©n vËt siªu nhiªn kh¸c nhau. Vµo ®Õn miÒn Trung, tÝnh chÊt bao trïm Êy cµng ®öîc nhÊn m¹nh: trªn mét l¸ sí tÕ thµnh hoµng cña mét lµng c¸ch thµnh phè HuÕ kh«ng qu¸ xa, t«i tõng ®Õm ®öîc danh hiÖu cña h¬n hai mö¬i vÞ thÇn. 67. Quang Trø vµ L©m BiÒn, Mét vµi vÊn ®Ò x· th«n ViÖt Nam qua c¸c tö liÖu mü thuËt, trong: N«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö, tËp I, S¸ch ®· dÉn, tr.296-309, vµ ®Æc biÖt tr.300-301. 68. §Ó cã mét ý niÖm vÒ nghi lÔ t¹i ®×nh, còng nhö héi lµng diÔn ra quanh ®×nh, xem: Phan KÕ BÝnh, S¸ch ®· dÉn, tr.41-58; NguyÔn V¨n Huyªn - La communautÐ villageois et le culte des genies tutelaires (Céng ®ång lµng vµ h×nh th¸i thê thµnh hoµng), Hµ Néi, t¹p chÝ “Indochine”, sè 9, ngµy 9-11-1940; G.Dumoutier - Une fªte religieuse annamite au village de Phï §æng (Tonkin) (Mét héi lÔ t«n gi¸o An Nam ë lµng Phï §æng, B¾c Kú), Paris, “Revue d’histoire religieuse”, 1893; NguyÔn V¨n Huyªn - Les fetes de Phï §æng. Une bataille celeste dans la tradition annamite (Héi LÔ Phï §æng. Mét trËn ®¸nh trªn trêi, theo truyÒn thèng An Nam), Hµ Néi, 1938; NguyÔn V¨n Khoan - Essai sur le ®×nh et le culte du gÐnie tutÐlaire des villages au tonkin (Thö bµn vÒ ng«i ®×nh vµ viÖc thê cóng thµnh hoµng lµng ë B¾c Kú), Hµ Néi, “Bulletin de l’ Ecole Francaise d’Extrªme - Orient”, XXX, 1931; Toan ¸nh, S¸ch ®· dÉn, tr.275-290, 315-322, 338-364, vµ 380-382; Lª ThÞ Nh©m TuyÕt - VÒ mét h×nh thøc v¨n hãa x· th«n: héi lµng, Toan ¸nh trong: N«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö, tËp II, S¸ch ®· dÉn, tr.248258. 69. T«i còng ®· gÆp tröêng hîp trß ch¬i ®ßi hái ph©n ngöêi ch¬i thµnh hai phe, nhöng mçi phe l¹i gåm nh÷ng ngöêi ch¬i cña mét sè gi¸p nhÊt ®Þnh: mét sè gi¸p chäi víi mét sè gi¸p, chø kh«ng ph¶i v× cã hai phe mµ kh«ng tÝnh ®Õn gi¸p n÷a.

355

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Phô lôc I Tõ ruéng c«ng ®Õn ruéng tÖ T×nh h×nh ruéng ®Êt c«ng vµ qu¸ tr×nh biÕn hãa cña nã qua thêi gian lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò t¨m tèi nhÊt cña lÞch sö ViÖt Nam thêi cæ. T«i thÊy cÇn xin ý kiÕn c¸c chuyªn gia. Vµ sau ®©y lµ lêi gi¶ng cña hai vÞ, mµ t«i ®· ghi l¹i theo møc ®é nhËn thøc cña m×nh. Gi¸o sö Trö¬ng H÷u Quýnh “Tröíc hÕt, xin nãi vÒ thuËt ng÷ c¸i ®·, v× cã vÊn ®Ò thuËt ng÷. NÕu b¸m chÆt vµo c¸c thö tÞch cò viÕt b»ng H¸n v¨n, th× tõ tröíc cho ®Õn cuèi thÕ kû XIV, c¶ ®Çu thÕ kû XV quan ®iÒn lµ thuËt ng÷ duy nhÊt ®öîc sö dông ®Ó chØ hai lo¹i ruéng cã thÓ gäi lµ “c«ng”: 1) Ruéng thuéc quyÒn së h÷u ®Æc biÖt cña chÝnh quyÒn qu©n chñ Trung ö¬ng; 2) Ruéng thuéc quyÒn së h÷u tËp thÓ cña d©n cö tõng lµng x·. Tõ thÕ kû XV cho ®Õn cuèi thÕ kû XVIII, tõ “quan ®iÒn” vÉn tiÕp tôc ®öîc c¸c v¨n b¶n sö dông, víi hai nghÜa nªu trªn. Tuy nhiªn, thØnh tho¶ng ta l¹i thÊy xuÊt hiÖn mét tõ míi: c«ng ®iÒn. Theo t«i, nÕu cø lu«n b¸m chÆt thö tÞch H¸n v¨n hiÖn cã trong tay, th× ph¶i c«ng nhËn r»ng thuËt ng÷ míi nµy kh«ng râ nghÜa l¾m: cã nh÷ng tröêng hîp h×nh nhö nã ®Æc chØ lo¹i ruéng ®Êt thuéc quyÒn së h÷u cña nhµ nöíc; trong mét sè tröêng hîp kh¸c, nã l¹i cã vÎ nhö bao gåm hai lo¹i ruéng. §Õn thÕ kû XIX, nghÜa lµ döíi triÒu NguyÔn, triÒu ®¹i cuèi cïng trªn ®Êt ViÖt Nam, kh«ng cßn thÊy ch÷ “quan ®iÒn” n÷a, vµ thö tÞch thèng nhÊt dïng thuËt ng÷ “c«ng ®iÒn”. Mµ ch÷ nµy, theo t«i, còng chØ cßn ®öîc dïng ®Ó chØ lo¹i ruéng thuéc quyÒn së h÷u tËp thÓ cña cö d©n lµng n÷a th«i, v×, ®Õn thêi NguyÔn, kh«ng cßn thÊy dÊu tÝch cña ®Êt ®ai canh t¸c thuéc quyÒn së h÷u cña nhµ nöíc n÷a.

356

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI VÊn ®Ò thuËt ng÷ lµ nhö vËy. Cßn hiÖn töîng ruéng ®Êt c«ng chuyÓn hãa thµnh ruéng ®Êt tö th× sao? VÒ mÆt nµy, cã mét sù kiÖn mµ t«i cho lµ ®Çy ý nghÜa: trong suèt lÞch sö cña chÕ ®é qu©n chñ ViÖt Nam, tõ triÒu Lý ®Õn triÒu NguyÔn (thÕ kû XI XIX), th× ruéng nhµ vua ban cho quý téc hay quan l¹i lµm cña riªng (nhö thÓ nghiÖp quan, ch¼ng h¹n), mµ thöêng lµ ®Ó thöëng c«ng lao cña c¸ nh©n, bao giê còng ®öîc trÝch ra tõ lo¹i ruéng thuéc quyÒn së h÷u tËp thÓ cña lµng x·. Vµ hiÖn töîng bao cÊp Êy, theo t«i còng lµ mét h×nh thøc biÕn ruéng c«ng thµnh ruéng tö. Con ®öêng chuyÓn hãa ruéng ®Êt tõ c«ng ®Õn tö cßn cã thÓ diÔn ra döíi mét d¹ng kh¸c: nhµ nöíc qu©n chñ b¸n ruéng c«ng cña lµng x· cho d©n lµm ruéng tö. Theo sö cò, vµo n¨m 1252, döíi triÒu TrÇn Th¸i T«ng, nhµ vua, v× lý do g× nay kh«ng râ, ®· b¸n: “quan ®iÒn” cho d©n. “Quan ®iÒn” nhö ta ®· biÕt, lµ mét thuËt ng÷ m¬ hå. Nhöng, c¨n cø vµo mét sè v¨n b¶n “®Þa phö¬ng”, t«i muèn nãi kh«ng ph¶i v¨n b¶n chÝnh thøc cña nhµ nöíc, ch¼ng h¹n v¨n c¸c bia dùng ë ®Þa phö¬ng... th× t«i cho r»ng ®Êy lµ ruéng c«ng cña lµng x·. Thùc ra, viÖc nhµ nöíc b¸n ruéng c«ng cña lµng x· cho d©n chØ ®öîc sö cò ph¶n ¸nh cã mét lÇn ®Êy th«i. Nhöng chóng ta cã quyÒn tù hái: ph¶i ch¨ng hµnh ®éng cña TrÇn Th¸i T«ng më ®Çu cho mét xu thÕ, vµ cßn ®öîc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn trong lÞch sö, mµ ch¼ng qua c¸c sö quan thêi xöa kh«ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i nh¾c ®i nh¾c l¹i ®Êy th«i? “MÆc dÇu thÕ nµo, vµo thÕ kû XV, sau giai ®o¹n thuéc Minh ng¾n ngñi, triÒu ®¹i míi, nhµ Lª, ®· sung c«ng nh÷ng ruéng bÞ bá hoang v× chiÕn tranh, nhËp chóng vµo hÖ thèng “quan ®iÒn”. Víi quyÕt ®Þnh nµy, chóng ta vÊp ph¶i mét qu¸ tr×nh cã thÓ gäi lµ “®¶o ngöîc”: giê th× ruéng tö biÕn trë l¹i thµnh ruéng c«ng. Nhöng qu¸ tr×nh nµy ch¾c h¼n kh«ng kÐo dµi. Ngay tõ cuèi thÕ kû XV, theo lêi lÏ cña sö cò, ®· cã hiÖn töîng “biÕn c«ng vi tö” (biÕn c«ng thµnh tö). Tõ ®ã cho ®Õn cuèi thÕ kû XVIII, thö tÞch nhiÒu lÇn nh¾c ®Õn bèn ch÷ trªn. “BiÕn c«ng vi tö”? KÓ

357

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ra, còng thùc m¬ hå. Nhµ nöíc b¸n ruéng thuéc quyÒn së h÷u tËp thÓ cña lµng x·, nhö TrÇn Th¸i T«ng tõng lµm? Vua lÊy ruéng cña lµng x· cÊp cho quan l¹i lín? Cöêng hµo ®Þa phö¬ng dïng möu kÕ vµ quyÒn hµnh mµ chiÕm ruéng cña lµng x· lµm cña tö?... Dï diÔn ra döíi nh÷ng h×nh thøc cô thÓ nµo, th× hiÖn töîng “tö h÷u hãa” Êy h¼n lµ mét xu thÕ kh«ng cöìng ®öîc. Thö tÞch cò cho ta hai mèc lín: 1) Trong nöa ®Çu thÕ kû XVIII, nhµ nöíc cÇm ®Çu xø §µng Ngoµi b¾t ®Çu ®¸nh thuÕ ruéng tö, vµ, Ýt l©u sau, l¹i n©ng thuÕ suÊt ruéng tö lªn; 2) Vµo nöa ®Çu thÕ kû XIX, tröíc nh÷ng biÕn ®éng x· héi Minh MÖnh, mét vua giái vÒ c«ng viÖc hµnh chÝnh cña triÒu NguyÔn, ®· cã lóc ®Þnh phôc håi thÕ æn ®Þnh chÝnh trÞ b»ng c¸ch biÕn mét sè ruéng tö ngöîc trë l¹i thµnh ruéng c«ng”. Gi¸o sö TrÇn Quèc Vöîng “... VÒ tªn gäi, t«i cho r»ng thuËt ng÷ quan ®iÒn chØ ruéng c«ng cña lµng x· döíi hai triÒu Lý - TrÇn, cßn quèc khè ®iÒn míi lµ tªn gäi lo¹i ruéng thuéc së h÷u cña nhµ nöíc qu©n chñ. Nhö vËy, khi, theo lêi sö cò, vµo kho¶ng gi÷a thÕ kû XIII, vua TrÇn Th¸i T«ng b¸n “quan ®iÒn” cho tö nh©n theo gi¸ 5 quan/1 mÉu, th× t«i hiÓu r»ng ®Êy kh«ng g× kh¸c h¬n lµ b¸n ruéng c«ng cña lµng x·. Thùc ra, ruéng tö ®©u cã chê ®Õn hµnh ®éng kÓ trªn cña vua nhµ TrÇn míi ra ®êi. Theo §¹i ViÖt sö löîc, mét bé sö viÕt döíi triÒu TrÇn (thÕ kû XII - XIV), th×, tõ gi÷a thÕ kû XII, nghÜa lµ döíi triÒu Lý, vua Lý Nh©n T«ng ®· ®Þnh ra mét sè ®iÒu cã liªn quan ®Õn hiÖn töîng kiÖn c¸o v× mua b¸n ruéng ®Êt tö. VÝ dô: ruéng nµo ®· b¸n ®i mµ cã v¨n tù h¼n hoi, th× chñ cò kh«ng ®öîc ®ßi l¹i. Nhö vËy, ruéng tö tÊt ra ®êi tõ tröíc nh÷ng quy ®Þnh cña Lý Nh©n T«ng. Kh«ng râ c¸c b¹n ®ång nghiÖp cña t«i nghÜ thÕ nµo, chø theo t«i th× ruéng tö rÊt cã kh¶ n¨ng ®· xuÊt hiÖn tõ thêi B¾c thuéc. §Êy, tÊt nhiªn, chØ lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc”.

358

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

II Tæ chøc gi¸p tõ Trung Hoa ®Õn ViÖt Nam Gi¸o sö TrÇn Quèc Vöîng “Dùa trªn nh÷ng g× cã thÓ löîm lÆt tõ c¸c v¨n b¶n xöa, nghÜa lµ ch¼ng cã g× l¾m, Ýt nhÊt trong chõng mùc cã liªn quan ®Õn lÞch sö, cña gi¸p, t«i sÏ cè g¾ng tãm t¾t sau ®©y ®«i ®iÒu tö¬ng ®èi râ nÐt vÒ nh÷ng böíc “th¨ng trÇm”, tõ Trung Hoa ®Õn ViÖt Nam, cña tæ chøc mµ anh quan t©m. “Thùc ra, tæ chøc gi¸p ®· xuÊt hiÖn ë Trung Hoa cã muén l¾m còng döíi triÒu §öêng (thÕ kû VII - X), víi tö c¸ch lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh döíi cÊp hö¬ng. BÊy giê, miÒn ®Êt nay lµ B¾c ViÖt Nam bÞ ®Õ chÕ §öêng ®« hé, döíi tªn gäi An Nam ®« hé phñ: trong khu«n khæ cña chÕ ®é quËn - huyÖn do ngöêi Trung Hoa ¸p ®Æt, tæ chøc gi¸p ®· cã mÆt ë ®©y. Cho nªn, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn, nÕu nhö, vµo kho¶ng §öêng m¹t (cuèi thÕ kû IX vµ ®Çu thÕ kû X), khi thñ lÜnh b¶n ®Þa Khóc H¹o, víi danh nghÜa tiÕt ®é sø (tøc thèng ®èc qu©n sù) cña chÝnh quyÒn §öêng ë TÜnh H¶i quËn (tªn míi cña An Nam ®« hé phñ), lîi dông t×nh h×nh rèi ren bªn chÝnh quèc ®Ó x©y dùng cho m×nh mét nhµ nöíc qu©n chñ, th× gi¸p ®· cã mÆt trong sè c¸c thiÕt chÕ hµnh chÝnh ®ö¬ng thêi. VÒ c¸c triÒu ®¹i ®éc lËp d©n téc tõ thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XV (tõ Lý ®Õn Lª s¬), sö cò, khi ®¶ ®éng ®Õn c¸c tæ chøc x· héi chÝnh trÞ, thØnh tho¶ng cã nh¾c ®Õn gi¸p, nhöng chØ nªu tªn gäi, mµ kh«ng t¶ râ néi dung. Ph©n tÝch v¨n b¶n, t«i gi¶ thiÕt r»ng, ®Êy lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh döíi cÊp huyÖn. Bi ký cña hai thÕ kû XVII vµ XVIII (c¸c thêi Lª trung höng vµ Lª m¹t), mçi khi ®Ò cËp ®Õn gi¸p, còng kh«ng nãi ®öîc g× râ h¬n, qu¸ l¾m chØ cho phÐp ®o¸n ®Þnh r»ng ®©y lµ mét tæ chøc x· héi - chÝnh trÞ n»m trong lßng cña lµng (nÕu ë n«ng th«n), vµ cña phöêng (nÕu ë

359

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI thµnh thÞ). §Êy, trªn nh÷ng nÐt lín, nh÷ng g× hiÖn nay chóng ta cã thÓ biÕt vÒ gi¸p, nÕu c¨n cø vµo v¨n b¶n cò. Cßn vÒ t×nh h×nh cña tæ chøc nµy trong thÕ kû XIX (triÒu NguyÔn), th× Ýt nhiÒu anh ®· biÕt, qua ®iÒu tra trªn thùc ®Þa. “Dï sao, ®iÒu t«i c¶m thÊy, v× cã khi còng cÇn “c¶m thÊy”, lµ, tröíc thÕ kû XIX, gi¸p cã lÏ cßn lµ mét tæ chøc ®öîc x©y dùng trªn c¬ së ®Þa vùc. Tªn cò cña mét lµng cßn gîi lªn ý ®ã, vÝ nhö t¸m lµng ven ®« Hµ Néi hiÖn mang tªn Gi¸p NhÊt, Gi¸p NhÞ..., cho ®Õn Gi¸p B¸t”. Suy nghÜ cña ngöêi viÕt (T.T) Thö c¨n cø vµo biªn niªn sö cña c¸c v¨n b¶n xöa kh¸c ®Ó s¬ kÕt, ë møc v¾n t¾t nhÊt, nh÷ng böíc “th¨ng trÇm” cña tæ chøc gi¸p qua lÞch sö, gi¸o sö Vöîng ®· ph¸t biÓu mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc: tröíc thÕ kû XIX, gi¸p cã thÓ cßn lµ mét tæ chøc x· héi chÝnh trÞ tu©n thñ nguyªn lý ®Þa vùc. Theo t«i, ®iÓm võa nªu trªn cÇn ®öîc xÐt l¹i. Khi ®iÒu tra t¹i lµng B»ng ë ven ®« Hµ Néi, t«i may m¾n ®öîc tiÕp xóc víi mét sè b¶n kho¸n öíc cña vµi gi¸p trong lµng, mµ n¨m viÕt r¶i ra tõ nöa sau cña thÕ kû XVIII ®Õn ®Çu thÕ kû XX. Theo dâi ®öîc qua ®ã nh÷ng böíc ®öêng cña vµi gi¸p trong mét lµng, vµ chØ mét th«i, råi ®èi chiÕu, dï ë møc cßn s¬ löîc, víi t×nh h×nh thêi gÇn ®©y nhÊt (vµo ®ªm tröíc cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945), t«i kh«ng ph¸t hiÖn ®öîc dÊu hiÖu nµo cho phÐp ngê vùc, trong nöa sau cña thÕ kû XVIII, c¸c gi¸p ®ang bµn ®Òu cã mçi gi¸p mét ®Þa vùc riªng (bao gåm mét sè xãm, ch¼ng h¹n). Nhöng ®Êy chØ lµ mét chi tiÕt. MÆt kh¸c, t«i cho r»ng chóng ta cã thÓ ®ång t×nh víi luËn ®iÓm c¬ b¶n cña gi¸o sö: khi míi xuÊt hiÖn trªn ®Êt nöíc ta, gi¸p hÖt nhö mÉu h×nh Trung Hoa cña nã, vèn lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh, ®öîc ®Þnh vÞ ë cÊp nµo th× chöa râ, nhöng, nhö mäi ®¬n vÞ hµnh chÝnh, g¾n liÒn víi mét ®Þa vùc nhÊt ®Þnh. NÕu qu¶ thùc, qua c¸c thÕ kû ®éc lËp d©n téc,

360

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tæ chøc nµy dÇn dÇn ruçng hÕt néi dung ban ®Çu cña nã, ®Ó råi tiÕp nhËn mét néi dung kh¸c, t«i muèn nãi ®Ó trë thµnh khung vËn hµnh cña thiÕt chÕ c¸c líp tuæi, th× ®iÒu ®ã ch¼ng cã g× l¹: tuÇn tù ViÖt Nam hãa c¸c kh¸i niÖm gèc Trung Hoa lµ mét trong nh÷ng nÐt h»ng xuyªn cña mäi qu¸ tr×nh giao thoa v¨n hãa gi÷a m¶nh ®Êt nµy vµ nöíc l¸ng giÒng to lín ë phö¬ng B¾c. TÊt nhiªn, thiÕt chÕ c¸c líp tuæi, ®Ó xuÊt hiÖn, ®©u cã ph¶i chê cho ®öîc kh¸i niÖm gi¸p. NÕu, vµo mét thêi ®iÓm nµo ®ã, thiÕt chÕ kia ®· chän kh¸i niÖm nµy lµm chç “dung th©n”, th× ®iÒu Êy còng ch¼ng cã g× lµ bÊt thöêng. Bëi lÏ, tïy mçi x· héi lo¹i biÖt, thiÕt chÕ c¸c líp tuæi cã khung tæ chøc riªng: nöa thÞ téc, thÞ téc, lµng, “héi nam giíi”... V¶ l¹i, c¸i mµ c¸c líp tuæi trong lµng x· B¾c Bé ®· vay möîn cña gi¸p, nãi cho cïng, chØ lµ tªn gäi. Nãi mét c¸ch kh¸c, khi gi¸p kh«ng cßn tån t¹i n÷a víi tö c¸ch mét tæ chøc hµnh chÝnh cô thÓ, th× tªn gäi ®ã vÉn kh«ng mÊt ®i, vµ, tõ nay, ®öîc dïng ®Ó chØ tæ chøc c¸c líp tuæi. §Õn ®©y, xin phÐp quay l¹i “nguyªn lý ®Þa vùc”. VÒ mÆt nµy, kÓ ra còng ch¼ng cÇn suy nghÜ g× xa x«i cho l¾m. Ngoµi trung du vµ ®ång b»ng B¾c Bé, ngöêi ®i ®iÒu tra håi cè trªn ®Þa vùc cßn cã thÓ gÆp nh÷ng tröêng hîp gi¸p cã ®Þa vùc râ rµng. §Êy lµ tröêng hîp cña téc ngöêi Möêng, ch¼ng h¹n, mµ t«i tõng cã dÞp tiÕp xóc nhiÒu lÇn trªn ®Þa bµn Hßa B×nh cò (nay thuéc tØnh Hµ S¬n B×nh). §öîc ®Þnh vÞ trong nh÷ng thung lòng hÑp ë miÒn ch©n nói, ®Þa bµn cña téc ngöêi thiÓu sè nµy vèn bao gåm nhiÒu vïng ®Êt nhá gäi lµ “möêng”, mçi möêng tr¶i ra trªn mét thung lòng hay mét sè thung lòng th«ng nhau. §ã lµ t×nh h×nh håi tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. BÊy giê, tõng möêng mét, víi nh÷ng lµng trång trät nho nhá nÐp ven bê c¸c thung lòng, lµ ph¹m vi qu¶n lý vµ bãc lét cña mét dßng hä quý téc gäi lµ “lang”. Ngöêi ®¹i diÖn cho chi tröëng cña dßng hä nµy, trªn danh nghÜa, lµ thñ lÜnh chung cña toµn möêng, nhöng, thùc

361

VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ra, chØ trùc tiÕp qu¶n lý vµ bãc lét mét sè lµng th«i, gäi gép l¹i lµ “chiÒng”. Cßn c¸c ®¹i diÖn cña c¸c chi thø th× chia nhau n¾m c¸c lµng ngoµi ph¹m vi chiÒng. Bªn trªn c¬ cÊu cæ truyÒn nµy, nhµ nöíc qu©n chñ kh«ng thÓ kh«ng óp bé mÆt cña nã lªn: mçi möêng ®öîc ®ång nhÊt víi mét x·, vµ ®öîc ph©n thµnh mét sè “gi¸p”. Trong tröêng hîp t«i tõng cã dÞp t×m hiÓu kü cµng nhÊt, cã hai gi¸p c¶ th¶y: “gi¸p trong” gåm tÊt c¶ c¸c lµng trong ph¹m vi chiÒng; cßn “gi¸p ngoµi”, tÊt c¶ c¸c lµng ngoµi ph¹m vi chiÒng. Xin nãi ngay r»ng, ë ®©y, gi¸p kh«ng ®öîc dïng lµm khung vËn hµnh cña thiÕt chÕ c¸c líp tuæi, mµ chØ lµ mét ph©n thÓ hµnh chÝnh cña x·, ë bªn trªn cÊp lµng, do ®ã cã mét ®Þa vùc nhÊt ®Þnh: hîp thÓ c¸c ®Þa vùc lµng thuéc gi¸p. Ta gÆp l¹i còng hiÖn töîng trªn, hay gÇn nhö trªn, khi tiÕp xóc víi n«ng th«n ViÖt ë miÒn Trung, trªn ®Êt nh÷ng tØnh ë phÝa Nam vÜ tuyÕn 18. ë Thõa Thiªn (nay thuéc tØnh B×nh TrÞ Thiªn), ch¼ng h¹n, m·i ®Õn ba n¨m sau ngµy gi¶i phãng, gi¸p vÉn cßn tån t¹i ë mét sè lµng, víi tö c¸ch khung tæ chøc cña thiÕt chÕ c¸c líp tuæi, mçi gi¸p bao gåm vµi xãm, vµ, nhö vËy, còng lµ mét ph©n thÓ cña lµng vÒ mÆt ®Þa vùc.

362