Tempos Xaneiro 08

Unha mirada sobre o cinema da memoria A recuperación das historias silenciadas dende a guerra civil ata a transición –o que se vén chamando “memoria histórica”- presenta un desenvolvemento significativamente desigual. Dende os documentais pioneiros de Xosé Luis Santiago –A febre do wolfram (1994) e Os últimos fuxidos (1996)-, os filmes que pescudaban na historia negra do franquismo prodúcense a contagotas ata estes dous últimos anos nos que irrompen trinta proxectos audiovisuais sobre a memoria histórica. Unha eclosión propiciada en boa medida polo apoio institucional a través da Axencia Audiovisual Galega. Imos botar unha ollada sobre algúns dos filmes, que poderiamos situar no eido do documental ou nos seus arredores máis experimentais, da última colleita. As historias da represión constitúen o material memorialístico predominante nas produccións e o tratamento televisivo representa a metodoloxía preferente á hora de plasmalas na pantalla. Entre o valor da memoria recuperada e as formas rutinarias que se escollen á miúdo para transmitila: velaí a fenda pola que debemos transitar. Unha fenda aínda máis sanguenta se pensamos que as testemuñas en carne viva que nos interpelan merecerían un tratamento máis próximo a unha poética da ausencia que a formulacións máis sobadas da reportaxe televisiva. Pero vaiamos de vagar, pousemos a mirada na escolma destes filmes da memoria que enfía esta achega. Entre os documentais que presentan unha fasquía máis convencional atopamos Bandoleiros ou guerrilleiros? (2006) de Alfredo G. Pinal e José A. Sanmartín, un título francamente mellorable e un cartaz decididamente lamentable para un filme de boa factura sobre a resistencia guerrilleira en Galicia, ben fornecido dende a investigación histórica e as testemuñas, e cunhas reconstruccións solventes –especialmente salientables nos episodios de acción do maquis-; unha peza ben realizada, en resumidas contas, que resiste a comparación con calquera outra do seu xénero. Na posguerra esculca tamén Lobos sucios, un documental de Felipe Rodríguez producido en 2007 que aborda o tema a explotación do wolfram en Casaio polos nazis mediante o traballo de presos republicanos e veciños de Valdeorras, tirando do fío do neto dun deses presos, un andaluz que acabou formando parte da guerrilla, que vén a Galicia para recuperar o corpo do seu avó na fosa de Soutadoiro; estamos diante dunha peza de fasquía profesional e título dubidoso que, facendo foco nas minas de wolfram de Casaio, explora e tenta iluminar as sombras dos anos corenta onde confluían nazis, espías aliados, maquis e estraperlistas; como asegura Manuel Rivas, a terra fala con todos os sentidos e cómpre escoitala, e esta peza vén sendo unha tentativa. Polos tempos do silencio aventúrase Pedro Prada en Xares, o río que nos leva (2007) para bucear na desaparición de Alberguería, un pobo da Veiga do Bolo, asolagado en 1958 polo encoro de Prada que inaugurou o dictador; un documental que enfía con eficacia historia e memoria, información e emoción, documento e drama colectivo; tecendo o pano do tempo histórico cun discurso nidio sobre o expolio enerxético onde os argumentos dos expertos conviven coas razóns sentimentais de forma relevante. Sobre a represión en 1936 pon o seu foco Unha historia galega (2007), un documental de Patrick Séraude que, na esteira de O lapis do carpinteiro, viaxa ata as sementes memoriosas da obra de Manuel Rivas que levou á pantalla Antón Reixa: o escritor lévanos á casa de Paco Comesaña –figura que inspirou ao protagonista da novela-, evocado por Chonchiña, a súa viúva; Isaac Díaz Pardo rememora o martirio de seu pai Camilo Díaz Baliño, e o doutor Porto o itinerario vital do seu irmán Manolo; os tres presos no cárcere de Santiago, no máis quente da represión franquista naquel veran do 1936; testemuñas de primeira man enfiadas con imaxes de arquivo e decantadas pola reflexión do escritor

que lle puxo voz a historias que durante a longa noite de pedra só eran quen de laiar a terra, o mar ou o vento. A epifanía da memoria na mirada dos netos Este percorrido polo cine da memoria máis recente osixénase con dúas obras que se afastan dos formatos convencionais mediante distintas estratexias de enunciación. Por unha banda, A guerra dos avós (2007), unha peza dun rapaz de vinte anos, Óscar Galansky que pescuda na represión franquista en Moaña a través de escenas dramatizadas con actores onde irrompe con naturalidade o propio director-autornarrador para puntuar, comentar ou matizar as reconstruccións que ilustran os episodios históricos evocados polas testemuñas; un procedemento todo o discutible que se queira, pero que aporta unha mirada inxenua, case naif, e persoal a un proceso de restauración da memoria; estamos diante da obra dun neto dos vencidos que quere saber e reconstrúe o pasado lle foi negado coas ferramentas que lle pide a súa sensibilidade. Aire fresco. Por outra, Memorial de Camposancos (2007), unha obra de Salvador Dasilva, José Ballesta e Miguel A. Fernández sobre o campo de concentración habilitado polos franquistas nun colexio xesuita na desembocadura do Miño: mesmo con torpezas de posta en escena, con vinte minutos iniciais prescindibles, con irritantes arritmias e problemas respiratorios pola ausencia de pausas e silencios imprescindibles, cunha música excesiva que por veces impide ver e con fallas estructurais graves, esta peza contén algúns dos momentos máis emocionantes que se teñan visto nunha pantalla, cine da memoria en estado puro, ese que asegún o cineasta portugués Pedro Costa vencella xeometría e sentimento, reflexión e intuición: as testemuñas das mulleres de Camposancos e A Guarda, aquel fillo dun preso desaparecido que volve sempre que pode polos lugares da memoria porque alí sente a presencia reconfortante de seu pai; a escena onde, despois de decapar sucesivamente as paredes, aparecen ante os nosos ollos os textos, debuxos, as pegadas escritas dos presos -ás veces, as últimas palabras antes dunha saca que remataba na fosa común de A Sangriña-, un momento onde a arqueoloxía devén felizmente epifanía; aquela muller que aínda recorda a canción que lle escoitou a un preso na xanela do campo de concentración… Momentos memorables que redimen as carencias de posta en escena dun Memorial… imprescindible. A guerra civil foi a guerra de todas as guerras, instaurou a suspensión das conciencias, a peor doas doenzas en palabras do protagonista de O lapis do carpinteiro, e representou a derrota da humanidade. Seica chegou o tempo de sandar e, se cadra, redimir aos vencidos mediante a recuperación da memoria, tamén coa escritura cinematográfica, polos netos. Daniel Domínguez