Sao

www.hsmath.net

Những chòm sao chìa khóa của bầu trời Bầu trời ñêm với muôn ngàn tinh tú luôn khiến chúng ta say mê. Từ rất lâu rồi những ñốm sáng trên cao luôn chứa ñựng những bí ẩn của vũ trụ và cả những khát vọng muốn khám phá nó của con người. Thuở xưa, khi cuộc sống con người còn gắn liền với thiên nhiên thì những ngôi sao những chòm sao trên bầu trời lại còn có những vai trò hết sức quan trọng trong cuộc sống hàng ngày, như ñược dùng ñể xác ñịnh thời gian, mùa màng … xác ñịnh phương hướng cho những nhà thám hiểm trong những chuyến hải hành dong buồm ra khơi xa.

Bạn hãy cùng tôi lang thang trên bầu trời cùng với những chòm sao quan trọng trong việc ñịnh hướng ñó là những chiếc la bàn thiên nhiên hay những “chìa khóa của bầu trời”.

Chòm sao Bắc ðẩu – Chòm sao Gấu Lớn (Ursa Major) Người Trung Quốc có câu “Biết ñược Bắc ðẩu, ñi khắp thế gian”. Chòm sao Bắc ðẩu(1) ngày nay theo phân chia 88 chòm sao trên bầu trời của Hiệp Hội Thiên Văn Quốc Tế(2) thì nó là một phần của chòm sao Gấu Lớn (Ursa Major), ñó là 7 ngôi sao có hình dạng chiếc gàu xuất hiện ở phía bắc khi hoàng hôn xuống trong những ñêm mùa xuân và hè. Thiên văn phương ñông trong ñó có Việt Nam gọi nó là Bắc ðẩu Thất Tinh, nó còn xuất hiện trong rất nhiều nền văn hóa, với người Mỹ nó có tên gọi “Cái Muỗng Lớn” (Big Dipper) vì hình dạng rất ñặc biệt trên bầu trời.

ðiểm ñặc biệt của chòm Bắc ðẩu ngoài hình dạng ra chính là ở công dụng xác ñịnh phương hướng, nó giúp chúng ta xác ñịnh chính xác hướng bắc trong trường hợp khó quan sát ñược sao Bắc Cực (Polaris) – sao nằm tại cực bắc trong chòm Gấu Nhỏ (Ursa Minor) vốn không phải là một ngôi sao sáng lắm. Thẳng theo cạnh gàu nối liền 2 sao β và α của chòm Gấu Lớn là chỉ thẳng hướng bắc và gấp khoảng 5 lần ñoạn ñó sẽ giúp chúng ta tìm ñến sao Bắc Cực. Ngoài xác ñịnh phương hướng, chòm Gấu Lớn còn là một chòm sao “chìa khóa” quan trọng giúp cho những người mới quan sát bầu trời ñịnh vị ñược các chòm sao khác quanh nó.

Ảnh: Chòm sao Gấu Lớn với bảy sao dạng gàu có tên gọi Bắc ðẩu Trang 1

www.hsmath.net

Ảnh: Chòm Gấu Lớn (ðại Hùng) thường ñược dùng làm mốc ñể nhận diện các chòm sao quan trọng khác.

1. ðến chòm Sư Tử(Leo): Cạnh gàu từ sao δ ñến γ sẽ dẫn ta ñến sao Regulus là sao sáng nhất trong chòm Sư Tử còn ñược gọi là trái tim của mãnh sư. 2. ðến chòm Mục Phu(Bootes): Nương theo cán gàu vẽ một ñường cong ra ngoài, lấy tâm là sao Denebola là sao sáng ở ñuôi của chòm Sư Tử ta sẽ nhìn thấy ngôi sao Arcturus có màu vàng cam trong chòm Bootes. Arcturus rất dễ nhận biết vì nó là sao sáng thứ 3 trên bầu trời ñêm. 3. ðến chòm Song Tử(Gemini): Nối 2 ngôi sao δ và sao β, ta lại kẻ một vạch dài ra phía trước, ñường ấy sẽ dẫn tới sao Castor trong chòm Song Tử. Sẽ không khó ñể nhận biết chòm Song Tử với hai anh em sao sáng Pollux và Castor cạnh nhau ở phần ñầu của chòm. 4. ðến chòm Tiên Hậu(Cassiopeia): Từ ngôi sao ε của chòm Gấu Lớn, ta nối thẳng vào sao Bắc Cực và kẻ một ñường nối ñi suốt luôn sang hướng bên kia thì găp sao γ của chòm Tiên Hậu. Chòm Tiên Hậu có dạng chữ M ở phía ñối diện với chòm Gấu Lớn qua sao Bắc Cực nên khi chòm Gấu Lớn bắt ñầu lặn mất thì chòm Tiên Hậu mới hiện lên ở hướng ñông và ngược lại. 5. ðến chòm Ngự Phu(Auriga):Ở cuối cán gàu có 2 ngôi sao là η và ζ. Ta lại nối 2 sao ñó và vạch một ñường kẻ dài ngang phía trên miệng gàu. Nó sẽ dẫn ñến ngôi sao Capella trong chòm Ngự Phu. Trang 2

www.hsmath.net

Chòm Sao Thợ Săn(Orion) Chòm sao Thợ Săn là chòm sao của mùa ñông, hẳn bất kì ai trong số chúng ta cũng ấn tượng với hình dáng như chiếc nơ của nó với 3 sao thẳng hàng nằm ở thắt lưng của chàng tráng sĩ.

Ở Việt Nam trong dân gian còn có tên gọi là Sao Cày cho phần giữa của chòm vì nó giống như hình của chiếc lưỡi cày. Trong trường ca Odyssey của Homer, chòm sao Orion là một trong những chiếc la bàn tự nhiên mà chàng Odysseus ñã sử dụng trong chuyến hải trình dài dằng dặc của mình tìm ñường về với quê hương. Phía dưới 3 sao thắt lưng thẳng hàng của chòm cũng là 3 ñốm sáng nhỏ thẳng hàng tạo thành thanh kiếm của chàng Orion, vùng giữa chính là cụm tinh vân Orion nổi tiếng: M42, M43… Thẳng theo hướng của thanh kiếm là gần như chính xác hướng Nam, quả là một chiếc la bàn tự nhiên tuyệt diệu. Từ chòm Orion chúng ta có thể tìm ra rất nhiều chòm sao khác xuất hiện vào mùa ñông và ñều là những chòm sao sáng của bầu trời.

1- Sao Sirus và chòm Canis Major (ðại Khuyển) Hãy kéo dài 3 sao thẳng hàng ở thắt lưng của Orion bạn sẽ gặp một ngôi sao sang xanh rực rỡ ñó chính là sao Sirus trong chòm ðại Khuyển. Sirus còn gọi là sao Thiên Lang, ngoại trừ các hành tinh nó là ngôi sao sáng nhất của bầu trời ñêm. Sirus cách chúng ta 8.6 năm ánh sáng.

2- Sao Procyon – Chòm Canis Minor (Tiểu Khuyển) và Tam Giác Mùa ðông Procyon là ngôi sao sáng thứ 8 trên bầu trời cùng với Sirus và Betelgeuse (chòm Orion) tạo thành một tam giác ñều với 3 ñỉnh rực sáng.

Ảnh: Tam Giác Mùa ðông

Trang 3

www.hsmath.net

3-Sao Aldebaran và chòm Taurus (Kim Ngưu) – Cụm sao Tua Rua Aldabaran, ngôi sao có màu ñỏ cam là một nhánh của chữ V- sừng bò của chòm Taurus. Nó là ngôi sao sáng thứ 13 trên bầu trời. Hãy kẻ ñường thẳng từ 3 sao thắt lưu của Orion nhưng ngược hướng với Sirus ñể tìm ra Aldebaran. Gần chòm Taurus có một cụm sao mờ rất nổi tiếng ñó là Pleiades hay ở Việt Nam còn gọi là Tua Rua. Cụm sao này còn gọi là sao Mạ vì xuất hiện lúc sáng sớm vào ñầu tháng 6 thời ñiểm gieo mạ.

4- Chòm Gemini (Song Tử) Sẽ không khó xác ñịnh chòm Gemini vào lúc này( tháng 2/2008) vì ñang có Sao Hỏa sáng ñỏ ở trong chòm. Nhưng vào những lúc khác bạn có thể dùng sao Betelguese và thắt lưng của Orion ñể xác ñịnh sao hai sao Pollux và Castor trong chòm Gemini.

5- Chòm sao Auriga (Ngự Phu) Ở trên ñầu của chòm sao Orion, xuôi theo thanh kiếm về hướng bắc các bạn sẽ bắt gặp một chòm sao có hình ngũ giác ñó là chòm Auriga(Ngự Phu) trong ñó có sao Capella là sao sáng thứ 6 của bầu trời.

6- Lục Giác Mùa ðông Các sao sáng của những chòm sao trên hợp thành các ñỉnh của 1 lục giác gọi là Lục Giác Mùa ðông.

ðỉnh lục giác là các sao: -Sirius: sao sáng nhất bầu trời (chòm Canis Major – ðại Khuyển) -Rigel: sáng thứ 7 (Chòm Orion- Thợ săn) -Aldebaran: sáng thứ 13 (Chòm Taurus – Kim Ngưu) -Capella : sáng tứ 6 (chòm Auriga – Ngự Phu) -Pollux và Castor: sáng thứ 16 và 45 (chòm Gemini – Song Tử) -Procyon: sáng thứ 8 (chòm Canis Minor – Tiểu Khuyển).

Ảnh: Lục Giác Mùa ðông

Trang 4

www.hsmath.net

Chòm Sao Thiên Nga – Thập Tự Phương Bắc Chòm sao Thiên Nga (Cygnus) xuất hiện trên bầu trời vào những ñêm hè với Ngân Hà tựa như dải lụa bạc vắt ngang bầu trời. Sông Ngân khi chảy qua chòm Thiên Nga thì tách ra làm hai nhánh và ñây cũng là nơi Ngân Hà nhìn rõ nhất. Chòm Thiên Nga còn có tên gọi khác là Thập Tự Phương Bắc vì hình dạng như cây thánh giá của nó ñối ngược với chòm Thập Tự Phương Nam. Cũng như chòm Thập Tự Phương Nam ñây là chòm sao quan trọng trong việc ñịnh hướng, ñường thẳng nối sao Deneb sao sáng nhất trong chòm ở ñỉnh thập tự với sao Gienah ở cạnh sẽ chỉ gần như chính xác hướng Bắc.

Tam giác mùa hè Theo dòng chảy của sông Ngân chúng ta sẽ bắt gặp tam giác mùa hè với 3 sao sáng: Vega (chòm Lyra – Thiên Cầm) , Deneb (chòm Cygnus - Thiên Nga) và Altair (chòm Aquila – ðại Bàng) với sao Altair là ñỉnh nhọn hướng về phía Nam. Mỗi năm vào tháng 7 với những cơn mưa không dứt, khiến chúng ta nhớ lại câu chuyện buồn của Ngưu Lang – Chức Nữ. Dòng sông Ngân ngăn ñôi hai bờ, Ngư Lang ( sao Altair) ở bờ Tây còn nàng Chức Nữ phía bờ ðông xa hơn về phương bắc. Sao Ngưu Lang rất dễ nhận biết vì cạnh nó nằm giữa và gần như thẳng hàng với hai sao nhỏ.

Chòm Sao Crux - Thập Tự Phương Nam (Nam Thập) Chòm sao Nam Thập gắn liền với hình ảnh của những vùng ñất cực nam, hình ảnh nó xuất hiện trên lá cờ các nước của Châu ðại Dương. Trên hải trình xuôi về phương nam khám phá ra các vùng ñất mới, khi qua khỏi ñường xích ñạo và càng dần về phương nam thì các chòm sao dùng ñể ñịnh hướng như Bắc ðẩu và sao Bắc Cực không còn quan sát ñược nữa. Lúc này chòm Nam Thập chính là chiếc la bàn tin cậy cho các nhà thám hiểm. Trang 5

www.hsmath.net

Khác với bắc cực, nam cực không có sao ñể làm mốc.Thật ra là có, ñó là sao Sigma(σ) của chòm Octans (Kính bát phân), chòm sao ñược ñặt theo tên của một dụng cụ ño góc trong thiên văn và hàng hải. Thế nhưng, với ñộ sáng biểu kiến là + 5.5 gần như sao Sigma Octantis cực kì khó nhận biết bằng mắt thường. May mắn thay, chòm Nam Thập cũng hữu dụng như chòm Bắc ðẩu ñể xác ñịnh phương hướng. Kéo dài cây thánh giá sẽ cho ta gần như chính xác hướng nam.

Ảnh: Sử dụng chòm Nam Thập ñể xác ñịnh hướng Nam Chúng ta ñã dạo một số chòm sao qua các chòm sao có tác dụng ñịnh hướng của bầu trời ñêm. Nắm ñược qui luật và các ñặc ñiểm của bầu trời sẽ khiến bạn càng yêu nó hơn. Bất cứ lúc nào bạn ra ngoài và có một bầu trời sao lấp lánh ở trên ñầu, hãy ñừng quên quan sát nhé!

Chú thích: (1) Không hiểu tại sao từ lâu có rất nhiều người dùng tên gọi Bắc ðẩu cho sao Bắc Cực(Polaris), thậm chí là trong cả sách giáo khoa. Trong chương trình “ðường Lên ðỉnh Olympia” gần ñây cũng có ñáp án gọi Bắc ðẩu cho sao Bắc Cực. ðây là sự nhầm lẫn trong tên gọi. Về tên gọi Bắc ðẩu: "ðẩu" ( 斗 4nét ) có nghĩa là cái ñấu, cái chén, cái vại... Bắc ðẩu ( 北斗) thực chất không phải một ngôi sao mà là một mảng sao gồm 7 sao, chúng có vị trí sắp xếp trông tựa cái xoong, cái gàu múc nước....(tức"ñẩu"). Chòm bắc ñẩu theo thiên văn hiện ñại là 7 sao chính của chòm Gấu Lớn. Ngoài Bắc ðẩu Thất Tinh còn có tên gọi Nam ðẩu Lục Tinh là 6 sao có hình cái gàu tương tự trong chòm Cung Thủ (Sagittarius). (2) Hiệp Hội Thiên Văn Quốc Tế – International Astronomical Union (IAU) ñã chia bầu trời thành 88 chòm sao. Các tên gọi như Bắc ðẩu, Big Dipper với phần sao của chòm Gấu Lớn, hay Thần Nông ñối với chòm sao Bọ Cạp chỉ là tên gọi tương ứng trong các nền văn hóa với một phần của các chòm sao theo ranh giới hiện nay. Ở tiếng Anh người ta gọi các tên dạng này là “asterism”- các chòm sao không chính thức, ñể phân biệt với “constellation”- các chòm sao chính thức.

Trang 6