Pecina Banja Stijena

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

BAWA STIJENA BAWALUKA, 2007. godine

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

Elaborat

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE PE]INA BAWA STIJENA KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac

Jelena Kadi} Goran Dujakovi},speleolog Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~ Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um. Goran Pani}, geograf Fotografije

Goran Dujakovi} Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada

Goran Kalini}, obrada priloga Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor

Spomenik prirode Bawa Stijena

Svetlana [iqegovi}

1

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE pristupio je: Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u ~lanu 33. stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za za{titu `ivotne sredine

Republi~ki Zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe}a Republike Srpske priremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode "PE]INA BAWA STIJENA" kao prirodnog dobra od izuzetnog zna~aja sa prijedlogom akta o za{titi.

Bawa Luka, 2007. god. Direktor

Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode Bawa Stijena

2

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA BAWA STIJENA" KAO PRIRODNOG DOBRA OD VELIKOG ZNA^AJA ú

IDENTIFIKACIJA Vrsta i naziv prirodnog dobra Osnovna vrijednost Polo`aj Povr{ina i granice za{tite Prethodni status za{tite Kategorija Me|unarodni status

úú

OPIS PRIRODNOG DOBRA Priroda ^ovjek i priroda

úúú

VREDNOVAWE Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu Ocjena vrijednosti Prijedlog kategorije

úñ

KONCEPT ZA[TITE Optimalni model za{tite Ciqevi razvoja Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Re`im za{tite Mjere odr`avawa, ure|ewa i razvoja prirodnogdobra Upravqawe za{titom Finansirawe za{tite Smjernice

ñ

PRILOZI prilog 1: Polo`aj pe}ine Bawa Stijena na karti 1:100 000 prilog 2: Polo`aj pe}ine Bawa Stijena na karti 1:25 000 prilog 3: Katastarska skica prilog 4: Popis katastarskih parcela prilog 5: Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite prilog 7: Geolo{ka karta kawona rijeke Pra~e 1:100 000 prilog 8: Plan pe}ine

LITERATURA

Spomenik prirode Bawa Stijena

3

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I

Spomenik prirode Bawa Stijena

IDENTIFIKACIJA

4

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA Spomenik prirode "Pe}ina Bawa Stijena"

OSNOVNA VRIJEDNOST Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa. Razgranat podzemni sistem, bogat atraktivnim pe}inskim nakitom koji sa~iwavaju bigrene kade, salivi, stalaktiti, pe}inski stubovi. Po bogatstvu i raznovrsnosti pe}inskog nakita jedna od najqep{ih pe}ina Republike Srpske. U unutra{wosti pe}ine prona|eni ostaci pe}inskog medvjeda.

POLO@AJ Isto~ni dio Republike Srpske, kawon rijeke Pra~e. Teritorija op{tine Rogatica, selo Bawa Stijena. Udaqenost: od Pala 17 km, od Gora`da 13,5 km i od Rogatice 8 km. Pristupa~no putni~kim vozilom iz jednog pravca: -

od Pala preko Pra~e do ulaza u kawon rijeke Pra~e, daqe pje{a~kom stazom oko 1000 m do drugog tunela, prelaz na lijevu stranu rijeke a zatim 100 m strmom stazom do pe}ine.

Nadmorska visina: 590 metara Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X - 4848,0 N Y – 6571,46 E

POVR[INA I GRANICE ZA[TITE Na za{ti}enoj povr{ini Spomenik prirode "Pe}ina Bawa Stijena" ustanovqava se re`im za{tite II stepena. Re`im za{tite II stepena obuhvata dio katastarkske ~estice 2475 ucrtane na kopiji katastarskog plana ukupne povr{ine cca 51,23 hektara koja pripada Katastarskoj op{tini So~ice.

PRETHODNI STATUS ZA[TITE Bawa Stijena pe}ina se do sada nije nalazila na listi za{ti|enih prirodnih dobara Republike Srpske a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH (predratni period). Spomenik prirode Bawa Stijena

5

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

KATEGORIJA Spomenik prirode. Prirodno dobro od velikog zna~aja - úú kategorija. Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro Bawa Stijena pe}ina je objekat geonasqe|a nacionalnog zna~aja.

ME\UNARODNI STATUS •

IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik. IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.

Spomenik prirode Bawa Stijena

6

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II

Spomenik prirode Bawa Stijena

OPIS PRIRODNOG DOBRA

7

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA GEOLO[KA GRA\A Geolo{ka prou~avawa oblasti jugoisto~ne Bosne datiraju jo{ od druge polovine 19. veka kada je ura|ena prva geolo{ka karta (A. Bue, 1862). U kasnijem periodu izvo|ena su specijalisti~ka istra`ivawa, a posebno su zna~ajni radovi austrijskih geologa Mojsisivicza, Tietzea I Bittnera (1880), Kittla koji se posebno bavio podru~jem Pra~e (1904), i kasnije Kosti}-Podgorska (1958), Siko{ek (1961), @ivanovi} (1972), i drugi. Najpotpuniji prikaz geolo{ke gra|e istra`nog podru~ja dat je pri izradi OGK SFRJ, list Pra~a 1983. godine. Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja pe}ine Bawa Stijena pripada strukturno-facijalnoj jedinici Devetak–Podromanija i dijelom grani~nom dijelu strukturno-facijalne jedinice Romanija-Pra~a-Jahorina. Spomenik prirode pe}ina Bawa stijena izgra|ena je u stijenama sredwotrijaskih karbonatnih masa (OGK, List Pra~a, 1983). Rasprostrawewe zastupqenih kartiranih jedinica prikazano je na prilogu 6.

Mezozoik Najstariji sedimenti pripadaju strukturno-facijalnoj jedinici Romanija-Pra~aJahorina, i predstavqaju ih *Sarajevski pje{~ari* dowotrijske starosti (T1). Predstavqaju ih kvarc-liskunoviti pje{~ari, {kriqavi subgrauvakni pje{~ari, alevroliti i glinci, u ~ijoj se podini nalaze belerofonski dolomiti~ni kre~waci permske starosti. Pje{~ari su naj~e{}e tro{ni, od svjetlosme|e, crvene do qubi~aste boje. Rijetko se nalaze krupnozrno granulirane partije, kao i slojevi sa krupnim listi}ima liskuna. Mjestimi~no se javqaju proslojci i ulo{ci plo~astih sedimenata u plavi~astim i zelenim tonovima. Prostiru se na desnoj strani kawona rijeke Pra~e, od ulaza u kawon do mjesta ulivawa potoka ^emernica. Veliki prostor zapodno dijela istra`nog podru~ja zauzimaju sedimenti anizijske starosti (T21). Izrazito dekakilometarsko kretawe ovih sedimenata preko podine, uslovilo je da profil po~iwe sivim mikritskim kre~wacima sa krinoidama. Zatim dolaze bankoviti do masivni kre~waci, ~esto prekristalisali I mikritski kre~waci sa ostacima brahiopoda. Profil zavr{ava mikritskim kre~wacima sa tro{nim amonitima. Debqina anizijskih sedimenata iznosi oko 450 m. Sjevernu stranu, u kojoj se nalazi ulaz u pe}inu Bawa Stijena, i jugoisto~nu stranu desne strane kawona rijeke Pra~e grade sprudni sedimenti sredwo-gorwotrijaske starosti (T2,3) strukturno-facijalne jedinice Devetak–Podromanija. U {irem podru~ju oni izgra|uju veliki dio terena u kome su obuhva}eni Devetak, Kopita, Paklenika, Krateq, Glasinc, Podromanija i Ravna Romanija. Kre~waci su karstifikovani, rje|e slojeviti i bankoviti, svjetlosivi, sivi i `u}kasti, masivni sa bogatim ostacima sprudne faune. Sprudni kre~waci se ~esto izmjewuju sa ooliti~nim i pizoliti~nim ulo{cima debqine desetak metara {to ukazuje na promjene u sedimetacinom re`imu. Najve}i dio sprudnih kre~waka pripada alohemosparitskim varijetetima. Sadr`aj kalcijum karbonata prelazi 99%. Debqina sprudnih kre~waka je ve}a od 700 m. Stijene jurske starosti (J) zastupqene su na istra`nom podru~ju ju`no-jugoisto~no od kawona rijeke Pra~e u predjelu Vra`iqice, Studi}a i Dolovskog potoka. Predstavqaju ih dijabaz-ro`na~ke tvorevine izgra|ene od crvenih, plo~astih ro`naca, glinovitih ro`naca i podre|eno kvarcnih pje{~ara. Ove tvorevine pripadaju strukturno facijalnoj jedinici Sokolovi}i-Stijenice-Mesi}i, a tektonski su smje{tene ispod i preko sprudnih kre~waka strukturno-facijalne jedinice Devetak-Podromanija. Prepostavqa se da ove tvorevine prelaze 1000 m debqine.

Kenozoik Miocenski sedimenti (M2,3) su veoma malo zastupqeni u sjeveroisto~nom dijelu terena. Predstavqaju ih slatkovodni sedimenti sa~iweni od konglomerata, pje{~ara, lapora i glinaca. Prosje~na debqina iznosi oko 100 metara. 8 Spomenik prirode Bawa Stijena

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Kvartarni sedimenti u {iroj okolini pe}ine Bawa Stijena su slabo zastupqeni i ~ine ih deluvijalno-proluvijalni nanosi (dpr) i osuline sastavqene od zagliwenih valutaka. Takve ve}e povr{ine se prostiru sjevernije, u podru~ju Dobra~e. * * * Regionalno gledano podru~je kawona rijeke Pra~e, predstavqa izrazito slo`en prostor koji po geolo{koj gra|i predstavqaju nekoliko strukturno facijalnih jedinica. Pe}ina Bawa Stijena sa okolinom pripada strukturno-facijalnoj jedinici Devetak– Podromanija, iako se nalazi u blizini kontakta sa strukturno facijalnom jedinicom Romanija-Pra~a-Jahorina. Strukturno-facijalna jedinica Devetak–Podromanija predstavqa dio velikog alohtonog kompleksa. [ira okolina pe}ine Bawa stijena pripada tektonskoj jedinici KopitoPaklenik koja predstavqa veliki tektonski blok koji je kretan preko tvorevina dijabaz ro`na~ke formacije. Ova tektonska jedinica je du` rasjeda Luburi} poqe-Rakitnica relativno spu{tena, dok je du` razlomaSokolovi}i relativno izdignuta. Cijelu jedinicu karakteri{u izraziti strukturni oblici presvega rupturne tektonike, kilometarkih I dekakilometarskih dimenzija.

REQEF U neposrednoj blizini pe}ine Bawa Stijena nalazi se kawon rijeke Pra~e u ~ijoj lijevoj strani je formiran speleolo{ki sistem. Kawon rijeke Pra~e predstavqa duboki kawon sa ~ije sjeverne strane se nalazi Batovsko poqe, prostrana povr{ razvijena na karbonatnom terenu. Rijeka Pra~a nastaje ispod Gole Jahorine (1910 m n.v.) u izvori{noj ~elenci iz koje nastaju izvori, Stansko vrelo, Kadino vrelo i Vrela Pra~e. Horizont izvora je ispod kre~waka koji le`e na verfenskim {kriqcima. Gorwi sliv Pra~e je oblast bogata potocima zahvaquju}i nepropusnim slojevima od {kriqaca i pje{~ara. Nizvodno kod Podgraba rijeka Pra~a prima pritoke Grabovicu, Gra~anicu i Loznicu koje doti~u ispod planine Romanije. Kod mjesta Renovica Pra~a ulazi u duboke slojeve trijaskih kre~waka u kojima usijeca kawon dubok od 300 do 500 metara. Kawon se samo malo prekida u Mesi}ima, gdje se pro{iruje u dolinu okru`enu jako ubranim slojevima i jurskim {kriqcima. Sa lijeve strene kawona Pra~e, odmah pored ulaza u pe}inu Bawa Stijena nalazi se ~elo navlake predisponirano u pravcu zapada. Pe}ina Govje{tica, predisponirana rasjedom sjeverozapadnog smjera nalazi se u blizini Bawa Stijene i pripada istom speleolo{kom sistemu.

pe}ina Govje{tica

Spomenik prirode Bawa Stijena

9

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

HIDROGEOLO[KE KARAKTERISTIKE MORFOLO[KE ODLIKE GIRSKE PE]INE Morfohidrolo{ke odlike pe}ine Bawa Stijena Pe}ina Bawa Stijena predstavqa slo`en speleomorfolo{ki sistem koji jo{ nije u cjelosti istra`en. Ulaz u pe}inu nalazi se u kawonu rijeke Pra~e. Posmatrano u planu, pe}ina je razgranata i sastoji se iz ulaznog kanala, nekoliko ve}ih galerija i vi{e mawih kanala koji ih spajaju. Podu`ni presek kanala ukazuje na relativno malu visinsku razliku nagiba i uspona kanala u odnosu na ulaz. Ukupna du`ina pe}inskih kanala iznosi oko 1.200 metara. Na osnovu morfolo{ke analize i dosada{wih istra`ivawa izdvojene su slede}e osnovne cjeline pe}ine Bawa stijena: ƒ Ulazni kanal, ƒ Glavni kanal, ƒ Sistem malih, sporednih kanala. U sklopu kre~wa~ke mase kojoj pripada, Pe}ina Bawa Stijena predstavqa dio speleolo{kog sistema kome pripada i pe}ina Govje{tica.

Spomenik prirode Bawa Stijena

10

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Podjela pe}inskog sistema na cjeline U {irem okviru posmatrano, sistem se sastoji iz dvije cjeline-pe}ine Bawa Stijena i pe}ine Govje{tica. U dosada{wim, malobrojnim radovima nema detaqnijeg opisa morfologije ni jedne od pe}ina. Dane{ J. (1921.) samo djelimi~no opisuje pojedine djelove pe}ine, posebno ulazni kanal i prvu dvoranu gdje je izvr{io iskopavawa u potrazi za ko{tanim ostacima pleistocenskih `ivotiwa. Dane{ spomiwe da je pe}ina du`a od jednog kilometra. Kanaet T. (1963.) tako|e ne daje nikakve detaqnije podatke o morfometrijskim karakteristikama pe}ine. Zapa`a da je pe}ina izuzetno bogata pe}inskim nakitom. Salihovi} A. (1963.) u svom radu opisuje geodetske metode mjerewa pe}inskih kanala Bawa Stijene. Samo sporadi~no spomiwe neke od morfolo{kih karakteristika pe}ine. Opis morfolo{kih karakteristika pe}ine Bawa Stijena prikazan je na osnovu slede}ih izdvojenih podcjelina: ¾ ¾ ¾ ¾

Ulazna kanal i Ulazna dvorana (Glavni kanal); Glavni kanal; Splet sporednih kanala; Pe}ina Govje{tica.

Ulazni kanal i Ulazna dvorana, Ulaz u pe}inu Bawa Stijena je uski kanal, vje{ta~ki pro{iren, {irine 1,20 m i visine 1,50 m. Du`ina ulaznog kanal iznosi 15m. Iza hodnika se silazi betonskim stepenicama u ulaznu dvoranu 8 metara ni`u od ulaznog kanala. Betonske stepenice su napravqene prije drugog svjetskog rata kao i metalna kapija koja se nalazi na ulazu u pe}inu. Po podacima u literaturi ova pe}ina je bila posje}ivana od strane turista iz Sarajeva prije prvog svjetskog rata1 {to je i bio razlog da se kapija postavi na ulaz u pe}inu i na taj na~in za{titi bogat pe}inski nakit koju ukra{ava dvorane. Na izlasku iz ulaznog kanal nalazi se, na desnoj strani zida, rijetka i interesantna vrsta pe}inskog nakita, ”pe}insko mlijeko”. Mehanizam nastanka ove rijetke vrste akumulativne pojave jo{ uvijek nije u cjelosti obja{wen. Ulazna dvorana je najve}a dvorana cijelog podzemnog sistema Bawe Stijene. Duga~ka je oko 40 m, {iroka 10 m, sa visinom plafona od 6-8 m. U ovoj dvorani se nalazio prvobitni ulaz u pe}inu koji su tokom vremena zatrpali nanosi zemqe. Dvorana je bogato ukra{ena stropnim pe}inskim nakitom, posebno stalaktitima.

Spomenik prirode Bawa Stijena

11

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Glavni kanal je relativno prostrani kanal sastavqen od niza dvorana i kanala koji se spajaju sa sporednim kanalima. Dvorane su izuzetno bogate raznim vrstama pe}inskog nakita, pe}inskim stubovima, salivima, stalaktitima, stalagmitima, draperijama, koralnim nakitom i bigrenim kadama. Boja pe}inskog nakita je uglavnom crvenkasto-siva, a ~esti su i interesantni oblici izga|eni od ~istog kalcita, bijele boje. Prema {turim opisima pe}ine, u najudaqenijim dijelovima se nalazi veliko jezero. Grafiti u formi potpisa austrijskih posjetilaca, koji datiraju sa po~etka pro{log vijeka, mogu se vidjeti u udaqenim dijelovima pe}ine,

Splet sporednih kanala Sporedni kanali se odvajaju na vi{e mjesta od glavnog kanala i na pojedinim mjestima se dosta pribli`avaju, posmatrano u planu pe}ine u odnosu na topografsku povr{inu, zidovima 1 kawona rijeke Pra~e. Prema oskudnim publikovanim podacima istra`ivawa i mjerewa pe}ine Bawa Stijena, utvr|ena je veza zavr{nih dijelova pe}ine sa pe}inom Govje{tica (Kanaet, 1963).

1

Данеш, Ј.(1921):Пећине у кањону Прече и у околини Гласиначког поља.-Гласник географског друштва, 5, Београд

Spomenik prirode Bawa Stijena

12

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Pe}ina Govje{tica Pe}ina se nalazi na lijevoj strani rijeke Pra~e, nekoliko stotina metara nizvodno od ulaza u pe}inu Bawa Stijenu. Ulaz se nalazi na 583 m n.v. Veliki ulaz u Govje{ticu je formiran u obliku nadsvoda dugog 30 m u kome se nalazi i jedan sporedni ulaz. Iza ovog dijela ulazi se u veliku, gotovo kru`nu dvoranu dugu oko 40 m, na ~ijem kraju sa nalazi jezero pribli`no kru`nog oblika, pre~nika oko 10 m. Istra`iva~ .Dane{, pretpostavqa da se podzemne vode rje~ice Re{etnice, koja ponire na Glasina~koj visoravni, pojavquju ovdje u Govje{tici. Za vrijeme otapawa snijega nivo vode jezera podigne se za 3 metra i tada voda isti~e slapom iz prostranog ulaza u pe}inu.

Paleontolo{ki nalazi u pe}ini Bawa stijena Prvi pisani podaci o paleontolo{kim istra`ivawima datiraju iz 1918/1919. godine, a ostavio ih je Dane{. Istra`ivawa koja je ovaj autor sproveo imala su za ciq utvr|ivawe vrste i koli~ine gline i fosilnih ostataka kostiju zbog mogu}nosti iskori{tavawa ovih materijala za specijalne namjene, odnosno proizvodwu baruta. Tom prilikom je u Ulaznoj dvorani prona{ao mawu koli~inu kostiju pe}inskog medvjeda, o ~emu u svom radu (1921) ne daje nikakve podatke. Iskopavawa paleontolo{kih sondi preduzeta su {ezdesetih ili sedamdesetih godina pro{log vijeka (u literaturi nema preciznijih podataka o vremenu kada su ta istra`ivawa preduzata, ali se prema jednom radu (Sli{kovi}, 1979) objavqenom u ~asopisu Na{ kr{ mo`e pretpostaviti da su ta istra`ivawa ura|ena u periodu poslije morfometrijskih istra`ivawa A. Salihovi}a. Prema navedenim publikovanim podacima, sonda je iskopana u kanalu udaqenom 200 m od ulaza u pe}inu, na mjestu na kome se nalazi dosta medvje|ih bru{ewa. Sonda je kopana do dubine od 1,60 m. Stratigrafski presjek sonde od povr{ine pe}inskog dna izgleda (Sli{kovi}, 1973): ƒ sloj od deset centimetara kalcitnih naslaga; ƒ sloj sive, vla`ne ilova~e sa dosta mawih i ve}ih komada slabo korodiranog kre~waka; ƒ sloj crvenkastosme|e ilova~e sa rijetkim komadima korodiranog kre~waka. Debqina sloja 55 cm. U ovom sloju su prona|eni brojni ostaci pe}inskog medvjeda i rijetke kosti nekih drugih sisara (ne daju se podaci o vrstama); ƒ sloj pjeskovite ilova~e sa tawim ulo{cima pijeska. U gorwem dijelu sloja tako|e je prona|en mawi broj zuba i kostiju pe}inskog medvjeda. Na kraju se daje i podatak o starosti ostataka pe}inskih medvjeda za koje se na osnovu litolo{kih karakteristika naslaga procjewuje da odgovaraju gorwem pleistocenu. Paleontolo{ka istra`ivawa su izveli stru~waci Zemaqskog muzeja iz Sarajeva i Zavoda za paleontologiju i geologiju kvartara JAZU iz Zagreba, pod rukovodstvom M. Maleza.

Entomofauna pe}ine Bawa stijena Svojim polo`ajem pe}ina Bawa stijena je rano zainteresovala istra`iva~e entomofaune. Kraj devetnaestog i po~etak dvadesetog vijeka u ovim krajevima je vrijeme intenzivnih istra`ivawa za novim vrstama pe}inskih insekata. Ova entomofaunisti~ka istra`ivawa su posebno intenzivna na podru~ju BiH nakon Austrougarske aneksije (1908). Velike zasluge u istra`ivawe pe}inskih insekata ima Viktor Afelbek, kustos Zemaqskog muzeja u Sarajevu. Ovaj neumorni istra`iva~ je sa svojim saradnicima 36 godina pretra`ivao pe}ine BiH i prikupqao sav materijal koji bi na terenu zatekao. Od oficira Austro-ugarske vojske Ota Kaula, Afelbek je dobio dva primjerka, mu{ki i `enski (jedan se nalazi u zbirci Zemaqskog muzeja u Sarajevu) na determinaciju. Za ostale prona|ene insekte ne postoje podaci o vremenu pronalaska.

Spomenik prirode Bawa Stijena

13

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Prona|eni pe}inski insekti Insecta (Coleopt.): 1. Anophthalmus (Duvalis) kautianus Apf.; Pholeuonopsis setipennsis Apf.; Bathuscia (s. str.) kaunti Apf.

^OVJEK I PRIRODA Uvidom u stawe na terenu, ne zapa`aju se fizi~ki, ili drugi vidqivi indikatori neposredne ugro`enosti. Neposredna okolina pe}ine Bawa stijena nije zahva}ena antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede, a nema ni privrednih postrojewa ili uslu`nih i sli~nih objekata. U u`oj zoni pe}ine, nisu primje}eni zna~ajniji uticaji ~ovjeka. U pe}ini su izgra|ene betonske stepenice i postavqena metalna re{etkasta vrata na ulazu, {to predstavqa ukupno ure|ewe pe}ine. U {iroj zoni pe}ine tako|e nisu primje}eni uticaji ~ovjeka u novije vrijeme, {to je i razumqivo s obzirom da su tokom gra|anskog rata u BiH nasijana minska poqa, koja jo{ uvijek onemogu}avaju siguran dolazak do pe}ine. Iznijeto stawe nije posebno naru{ilo prirodne vrijednosti pe}ine Bawa stijena, ali ukazuje da budu}i Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra kao i obezbije|ivawu mjera sigurnog pristupa pe}ini.

Spomenik prirode Bawa Stijena

14

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III

Spomenik prirode Bawa Stijena

VREDNOVAWE

15

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU Speleomorfolo{ki sistem ~ine dvije povezane pe}ine - Bawa Stijena i pe}ina Govje{tica. Pe}ina Bawa stijena predstavqa suhu pe}inu. Iako se od procjednih voda prave mawe nakupine, me|u kojima se izdvaja jezero na kraju pe}ine. Odlikuju je razgranati kanali i bogat pe}inski nakit, sa rijetkom formom pe}inskog mlijeka. Po koli~ini i bogatstvu jedna je od najqep{ih pe}ina u Republici Srpskoj. Na osnovu paleontolo{kih nalaza, pe}ina tako|e predstavqa objekat koji treba istra`ivati. Pe}ina Bawa Stijena predstavqa i stani{te rijetke entomofaune. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta pe}ine Bawa Stijena daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02). Determinisawe istra`nog podru~ja kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao: ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa,glanih ~inilaca, elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim uticajem ~ovjeka, Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra u okviru grupe srodnih pojava, Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir, Raznolikost - izra`ena bogatstvom raznovrsnih, me|usobno kombinovanih, prirodnih pojava i procesa, Cjelovitost - koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre\enog prostora ili pojave i wihovih sadr`aja, Esteti~nost - po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota prirodnog dobra.

Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~korekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine Bawa Stijena imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume. Prilikom valorizacije postojalo je vi{e problema, a jedan od va`nijih je Spomenik prirode Bawa Stijena

16

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A svakako bio nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz ~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrednosti vr{i na iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Pe}ine Bawa Stijena imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojave Pe}ina Bawa stijena po svojim karakteristikama, jedinstvenosti nakita i atraktivnosti spada u petnaest najzna~ajnijih speleolo{kih objekata Republike Srpske, nau~no vrednovanih u okviru radne grupe za speleologiju pri Nacionalnom savjetu za geonasqe|e Republike Srpske. Kao pojedina~ni objekti jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su: ¾ ¾ ¾ ¾

Ulazna kanal i Ulazna dvorana (Glavni kanal); Glavni kanal; Splet sporednih kanala; Pe}ina Govje{tica.

OCJENA VRIJEDNOSTI Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrednovawa izvr{eno je na osnovu kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja pe}ine Bawa Stijena po zastupqenim prirodnim komponentama.

Izvornost Pe}ina Bawa Stijena je potpuno sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji zajedno sa ostalim dijelovima speleolo{kog sistema, a tako}e i stvorenim pe}inskim nakitom pokazuje svojevrsnu i izvornu prirodu ovog kra{kog predjela.

Reprezentativnost Reprezentativnost pe}ine Bawa stijena i izdvojenog predjela ogleda se u: ƒ ƒ ƒ ƒ

Jedinstvenosti geomorfolo{kih, spelomorfolo{kih obiqe`ja iskazanih u najatraktivnijim pojavama nakita; Veoma rijetkim formama nakita, kao {to su pe}insko mlijeko; Vrijednom paleontolo{kom materijalu; jedinstvenom prirodnom spomeni~kom nasle|u, zbog ~ega je pe}ina Bawa stijena svrstana u objekte geonasle|a Republike Srpske

Rijetkost Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost" ispoqava se kroz prisustvo obliksa i pojava objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili kvantitativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz "rijetkost kao vrijednost sebi", koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i hidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je obele`ena kao geonasle|e, zakqu~uje se da je podru~je pe}ine Bawa stijena izuzetno.

Spomenik prirode Bawa Stijena

17

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Raznolikost Spomenik prirode pe}ina Bawa Stijena pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih sadr`aja, prije svega pe}inskog nakita, obzirom na analizirane vrijednosti. Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa fizi~kogeografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz obeqe`ja predeonog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

Cjelovitost Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posledei~no povezane i time obexbjede uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup osnovnih vrijednosti pe}ine Bawa stijena u mnogome homogenozovan i prostorno uobli~en, odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika predjela Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti pe}ine Bawa stijena se visoko rangiraju i pored subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na izuzetnoj predjelnoj raznolikosti nanaru{nosti predeonog lika direktnim efektima privrednih aktivnosti. Estetika predjela osobito dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti {iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji su oni dio. Skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika predela i pored pose}enosti posjetilaca i relativno dobre pristupa~nosti objektu.

PRIJEDLOG KATEGORIJE Na osnovu pravilnika o ketegorizaciji prirodnih dobara i preporukama Nacionalnog savjeta za geo-nasle}e RS i evropske asocijacije za konzervaciju geolo{kog nasle}a (Pro geo) a cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja pe}ine Bawa stijena po ve}ini kriterijuma imaju visok rang u trostepenoj skali vrednovawa, i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene funkcije, predla`e se svrstavawe pe}ine Bawa stijena u prirodna dobra od velikog zna~aja, odnosno prirodna dobra úú kategorije.

Spomenik prirode Bawa Stijena

18

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

IV

Spomenik prirode Bawa Stijena

KONCEPT ZA[TITE

19

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina Bawa stijena" se zasniva na dosada{wim iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su bazirani na: ƒ ƒ ƒ

o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti, o~uvawu predionih odlika, uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,

ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo stvarno da postane nacionalnog karaktera.

CIQEVI RAZVOJA Op{ti ciqevi Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe 10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program razvoja, postavqa slede}i op{ti ciq razvoja: "postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog

kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim vrednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega sa za{titom `ivotne sredine. Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti: ƒ

funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ

saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz: ƒ ƒ ƒ

ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala, ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje obezbije|uju pripremu podru~ja, logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.

Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim odredbama i stru~nim postulatima, primewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se usvajawe me|unarodne kategorije III,

"Upravqawe podrazumjeva: ƒ za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata; ƒ plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i aktivnosti; ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija; ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice; ƒ o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema; ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti; Spomenik prirode Bawa Stijena

20

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A ƒ mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim ƒ ƒ

kvalitetima podru~ja; podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dobrobiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda ({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi S obzirom na status i funkcije pe}ine Bawa stijena kao za{ti}enog prirodnog dobra, djelimi~nu ure|enost i ve}inom zapu{tenost okolnog prostora, neophodno je planirati i sprovesti niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su: • • • •

obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda i re`ima; zatvarawe pe}inskog otvora metalnom kapijom i pe}inu pretvoriti u objekat nau~nog i obrazovnog rada sa ograni~enom posjetom; pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca; preko korita rijeke Pra~e postaviti most adekvatne konstrukcije;

Istra`iva~ki radovi Program istra`ivawa pe}ine Bawa Stijena podrazumijeva sqede}e radove: • • • • •

nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i okolini; obezbje|ivawe stacionarnih, kontinualnih hidrolo{kih osmatrawa vodotoka rijeke Pra~e; uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini; istra`ivawe pe}inske faune; paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini.

Rezultate planiranih istra`ivawa pe}ine Bawa Stijena i planove sanacije i ure|ewa potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i razvoja. Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE Proceduralni aspekt za{tite Na osnovu odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02) zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu pe}ine Bawa stijena u statusu i pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina Bawa stijena". Novim aktom o za{titi treba ustanoviti wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata pe}inu Bawa stijena i pe}inu Govje{tica koji predstavqaju jedinstvenu morfolo{ku i hidrolo{ku celinu. S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od velikog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske. Spomenik prirode Bawa Stijena

21

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim pe}ine Bawa stijena predla`e se prostor u wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj op{tini Rogatica, kao i pe}ina Govje{tica, Skup{tine op{tine Rogatica, prikazane na prilogu 3 i 4.

RE@IM ZA[TITE

Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je uspostaviti re`im za{tite úú stepena koji }e biti regulisan Izmjenama i dopunama Zakona o za{titi prirode. U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Pe}ina Bawa stijena" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravnoadministrativne mjere, kao {to je navedeno. Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog prostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posledice za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina Bawa stijena", podlije`u proceduri dobijawa saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za 22 Spomenik prirode Bawa Stijena

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A koje se provodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta. Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posetilaca na za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\EWA I RAZVOJA PRIRODNOGDOBRA Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina Bawa stijena", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mere se propisuju: Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina Bawa stijena", u smislu odr`avawa, ure|ewa i razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju: 9 Nau~na istra`ivawa; 9 Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu. 9 Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i {ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije. 9 Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim aktom spomenika prirode. 9 Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne namene. 9 Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili djelovima uz obavezno kablirawe. 9 Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se naru{ava ambijentalna cjelina. 9 Da se planovima obezbjedi racionalizacija elektromre`e podru~ja i provo|ewe kablova du` saobra}ajnica. 9 Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela. 9 Individualno vodosnabdjevawe objekata iz bunara, s tim {to }e se odgovaraju}im urbanisti~kim planovima omogu}iti zajedni~ko vodosnabdjevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehni~kim uslovima. * * * Na podru~ju spomenika prirode pe}ina Bawa stijena , u ciqu odr`avawa, ure|ewa i razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se: ⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu. ⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine. ⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju. ⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promjene kvaliteta zemqi{ta, voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline. ⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih dokumenata Staraoca. ⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata. 23 Spomenik prirode Bawa Stijena

⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒ ⇒

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i mjerama za{tite podru~ja. Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila. Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez saglasnosti nadle`nih institucija. Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda za za{titu kulturnoistorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i Staraoca; Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...), ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka. Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka. Formirawe deponija bilo kog otpada. Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta. Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta i odlagawe stajskog |ubriva. Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim materijama. Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe. ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama. Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predela. Preoravawe prirodnih livada i pa{waka. Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta. Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta. Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti ili drugih zakonski regulisanih kategorija. Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u slobodnom prostoru.

Spomenik prirode Bawa Stijena

24

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

UPRAVQAWE ZA[TITOM Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe pe}ine Bawa Stijena za za{ti}eno prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumeva efikasno planirawe, pra}ewe stawa, preduzimawe mera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima za{tite. U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu. Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca spomenika prirode "Pe}ina Bawa stijena" odredi Skup{tina op{tine Rogatica. Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi, neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITE Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa radova na za{titi potrebno je obezbediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba deo radova koji se odnose na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se delom iz sopstvenih sredstava Staraoca, a delom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz namenskih fondova Republike, i delom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih interesa, neophodno je odmah pristupiti: 1. Obezbe|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi podrazumjevalo izradu slede}ih dokumenata: - sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra; - prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja podru~ja Rogatice. 2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumjeva: - utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog elaborata; - uspostavqawe katastra instalacija; - revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim povr{inama. 3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to: - formirawe slu`be nadzora; - organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe; u saradwi sa Republi~kim zavodom za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru, i drugo Spomenik prirode Bawa Stijena

25

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V

Spomenik prirode Bawa Stijena

PRILOZI

26

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE BAWA STIJENA Polo`aj Bawa stijene 1:100 000 (Topografska karta, list Kladaw, 1976)

Spomenik prirode Bawa stijena Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4848,200 N Y – 6570,1900 E

590 m

Prilog 1

Spomenik prirode Bawa Stijena

27

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE BAWA STIJENA Polo`aj Bawa stijene 1:25 000 (Topografska karta, list Gora`de 2-4,1980.)

Spomenik prirode Bawa stijena Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i Nadmorska visina

X – 4848,0 N Y – 6571,46 E

590 m

Prilog 2 Spomenik prirode Bawa Stijena

28

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE BAWA STIJENA Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina So~ice Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Podru~na jedinica Rogatica

Prilog 3

Spomenik prirode Bawa Stijena

29

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE BAWA STIJENA Popis i povr{ine katastarskih ~estica

broj ~estice dio ~estice

2475

povr{ina ( hektara ) 51,23

Prilog 4 Spomenik prirode Bawa Stijena

30

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE BAWA STIJENA Kopija katastarskog plana Katastarska op{tina So~ice Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Podru~na jedinica Rogatica

Prilog 5 Spomenik prirode Bawa Stijena

31

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE BAWA STIJENA Geolo{ka karta kawona rijeke Pra~e 1:100 000 (OGK list Pra~a K 34-2, 1983)

Legenda Bankoviti megalodonski kre~waci i trakasti kre~waci Megalodonski kre~waci

Granica osmatrana i aproksimativna ili pokrivana Eroziona ili tektonsko – eroziona granica

Sprudni kre~waci sa koralima, briozoima, algama Kre~waci, ro`waci, rijetko i laporci (ladinski kat) Sivi i crvenkasti kre~waci sa Meandrospira dinarica (anizijski kat)

Osa sinklinale

Kvarcni pje{~ari, konglomerati i glinci (rijetko kre~waci i dolomiti u Unutra{woj paleozojskoj zoni)

Fotogeolo{ki osmatran rasjed

Polo`aj pe}ine

Osmatran rasjed Pokriven rasjed

^elo kraqu{ti Osa uspravne ili kose antiklinale i sinklinale

Prilog 6 Spomenik prirode Bawa Stijena

32

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE "PE}INA BAWA STIJENA" Plan pe}ine Bawa stijena

Prilog 7

Spomenik prirode Bawa Stijena

33

REPUBLIKA SRPSKA MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA Apfelbeck, V. (1907): Novi kukci pe}inari sa Balkanskog poluostrva.- Glasnik Zemaljskog muzeja, XIX, Sarajevo Apfelbeck, V. (1907): Nove vrste pe}inskih koleoptera sa Balkanskog poluostrva.- Glasnik Zemaljskog muzeja, II, Sarajevo Dane{, J. (1921): Pe}ine u kawonu Pra~e i u okolini geografskog dru{tva, 5, Beograd

Glasina~kog poqa.- Glasnik

Dujakovi} G. (2004):Pe}ine i jame Republike Srpske.- Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo, Salihovi}, A (1963): Prilog iznala`ewu optimalnih metoda mjerewa speleolo{kih objekata.- Tre}i jugoslovenski speleolo{ki kongres, Sarajevo Kanaet, Tvrtko (1963): Slivno podru~je pe}ina u kawonu Pra~e, Tre}i jugoslovenski speleolo{ki kongres, Sarajevo Vujnovi} ,L. sa sar. .(1983): Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu 1:100 000, list Pra~a K 34-2, Savezni geolo{ki zavod, Beograd Vujnovi} ,L. sa sar. .(1983):Osnovna geolo{ka karta SFRJ, list Pra~a, K 34-2,1:100000. Savezni geolo{ki zavod, Beograd Sli{kovi} T (1979): Stratigrafska i peleontolo{ka istra`ivawa pe}inskih naslaga u Bosni i Hercegovini.-Na{ kr{, 6, Sarajevo

Spomenik prirode Bawa Stijena

34