Die Aarde En Daar Buite [graad 4 Afrikaans]

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME 'n Voorbeeld van 'n leerervaring in die Natuurwetenskappe

DIE

AARDE DAAR

&

BUITE

Graad 4 stukkie aard n i e l k e My

Alle lewende dinge is afhanklik van grond 1. Wat is bogrond? (LU2) 2. Gronddeeltjies kom van rotse (LU2) 3. Vind meer uit oor die bogrond in tuine (LU2) Assesseringstaak vir LU2 (AS 1 & 2) Vergelyk twee monsters bogrond 4. Hoeveel water hou ons grond? (LU1) Assesseringstaak vir LU1 (AS 1 & 2) Hoeveel water hou verskillende soorte grond?

5. Wat doen erdwurms in die grond? (LU2 en LU1) 6. Werk met grond (LU2) 7. Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar (LU3) Assesseringstaak vir LU3 (AS 1 & 2) Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar 8. Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant (LU3)

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asseblief erkenning aan die PSP

© PSP (2008)

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME ’n Voorbeeld van ’n leerervaring in die Natuurwetenskappe

DIE AARDE & DAAR BUITE

Graad 4

n stukkie Aarde i e l k My

In die NKV word die naam “Die Aarde en die Ruimte” vir hierdie inhoudsveld gebruik.

Opgestel deur die Western Cape PSP-span en onderwysers

Rasionaal Hierdie materiaal is geskryf om onderwysers in hul werk met leerders rondom die inhoudsveld Die Aarde en daar buite (Die Aarde en die Ruimte) te ondersteun. Dit is nie ’n volledige werkskedule nie. Dit is ’n voorbeeld van ’n leerervaring. Dit bied moontlikhede vir onderwysers om ander leerervaringe in te sluit en dit verder uit te brei en met ander velde in Natuurwetenskappe te integreer. Hierdie voorbeeld-leerervaring wys hoe jy te werk kan gaan om die drie leeruitkomste in die Natuurwetenskappe-leerarea van die NKV te bereik.

LU1: Wetenskaplike Ondersoek K Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te

reageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

LU2: Konstruksie van Wetenskapkennis K Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

LU3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing K Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie,

die samelewing en die omgewing te toon. Ons weet dat kinders van nature weetgierig en oplettend is. Kinders leer oor die wêreld deur waar te neem, vrae te vra en sin van hul ervaring te probeer maak. Wetenskaponderrig behoort hierdie natuurlike neigings toe te laat om te ontwikkel. Moedig jou leerders aan om vrae te vra. Vrae is ’n geleentheid om die klas by waarnemings en besprekings te betrek.

In Wetenskap wil ons hê leerders moet die volgende doen: I ontwikkel ’n lewendige weetgierigheid oor die wêreld om hulle I stel vrae met selfvertroue I bring hul vrae in verband met wat hulle in hul tuisomgewing en in die wêreld waarneem.

Dit kan lei tot ’n ryke omgewing om in te dink, te praat en te skryf. Kinders met hierdie weetgierigheid sal leer en sal ook in skeppende mense ontwikkel.

Assessering Die assesseringstake in hierdie groep leerervaringe skakel direk met die NKV-leeruitkomste. Dit is ontwerp om leerders aan te moedig om te wys wat hulle weet en dink en om hul vrae op te teken en aan jou te wys. Kursusse aangebied deur Rose Thomas en Nontsikelelo Mahote Boekie ontwerp deur Welma Odendaal Illustrasies deur Janet Ranson en Nicci Cairns Vertaling deur Ronél Gouws Western Cape Primary Science Programme (PSP) Edith Stephens Wetland Park Lansdowneweg, Philippi, 7785 Posbus 24158, Lansdowne, 7779, Suid-Afrika Tel: 021 691 9039

Faks: 021 691 6350

E-pos: [email protected]

Webtuiste: www.psp.org.za

Die PSP is dankbaar vir die ondersteuning van PETROSA.

Inhoud AFDELING 1 Alle lewende dinge is afhanklik van grond Leerervaringe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Assesseringstake LU2 (AS 1 & 2) Vergelyk twee monsters bogrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 LO1 (AS 1 & 2) Hoeveel water hou verskillende soorte grond? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 LO3 (AS 1 & 2) Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

AFDELING 2 Leerdertaakkaarte om te fotokopieer Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart Taakkaart

1 2 3 4 5

Verskillende soorte gronddeeltjies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Beskryf ons bogrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Ontleed my grond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Assesseringstaak vir LU2 (AS 1 & 2): Vergelyk twee monsters bogrond . . . . 46 Assesseringstaak vir LU1 (AS 1, 2 & 3): Hoeveel water hou verskillende soorte grond? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 6 Neem ons erdwurms waar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 7 Wat doen erdwurms in die grond? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 8 Lees oor hoe boere met die grond werk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 9 Assesseringstaak vir LU3 (AS 1 & 2): Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 10 Maak ’n tekening van die biosfeer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 11 Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Leestekste en steunmateriaal Dit is ’n erdwurm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Wat eet erdwurms? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Erdwurms in die voedselketting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Boerdery in landelike gebiede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Boerdery met gereedskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Die kweek van rys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Lees “Kompos – my kompos” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Maak jou eie kompos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 My klein stukkie aarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Stories van die sterre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

AFDELING 3 Uittreksels uit die Nasionale Kurrikulumverklaring vir Natuurwetenskappe Graad R-7 Kernkennis en -begrippe vir Die Aarde en die Ruimte (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Leeruitkomste en assesseringstandaarde (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Afdeling 1 Leerervaringe Alle lewende dinge is afhanklik van grond 1. Wat is bogrond? (LU2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 2. Gronddeeltjies kom van rotse (LU2)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

3. Vind meer uit oor die bogrond in tuine (LU2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Assesseringstaak vir LU2 (AS 1 & 2) Vergelyk twee monsters bogrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 4. Hoeveel water hou ons grond? (LU1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Assesseringstaak vir LU1 (AS 1, 2 & 3) Hoeveel water hou verskillende soorte grond? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 5. Wat doen erdwurms in die grond? (LU2 en LU1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 6. Werk met grond (LU2 en LU1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 7. Gebruik my klein stukkie aardevolhoubaar (LU3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Assesseringstaak LU3 (AS 1 & 2) Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 8. Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant (LU3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

4

1

Wat is bogrond? (LU 2) Sleutelbegrippe K Bogrond is die dun boonste laag grond. K Bogrond bestaan uit deeltjies.

Onderwysertaak 1. Teken die volgende diagram op die bord om a an die leerders te verduidelik wat bogrond is. 2. Verduidelik Bogrond Die grond waarop ons lewe, word bogrond genoem. Dit is die los boonste laag van die land. Dit is oral ter wêreld gemiddeld net omtrent 50–150 sentimeter diep. In tropiese reënwoude kan dit vyf meter diep wees, maar op bergkruine is dit net ’n paar millimeter diep. Bogrond is ’n los, dun, bros laag grond. Dit kan baie maklik weggespoel Bogrond bevat humus of weggewaai word. Bogrond bestaan Ondergrond uit klein korrels (deeltjies). Lewende dinge en grond Rots Alle lewende dinge woon op of in die bogrond. Alle lewende dinge kry hul kos uit die plante in die grond en ook van die diere wat van die plante lewe. Alle lewende dinge is afhanklik van die grond en ook van lug, water en sonlig. Ons moet dus ons grond oppas.

Vaslegging 3. Help leerders om ’n klaskopkaart te maak van alles wat hulle van grond weet. 4. Leerders kopieer die kopkaart in hul boeke.

GROND - WAT ONS DAARVAN WEET jy kan dit ruik ons loop daarop

daar is klippe daarin

GROND

ons plant goed daarin

dit is vuil die wind kan dit rond waai ons speel daarmee

molle leef daaronder

5

2

Gronddeeltjies kom van rotse af (LU 2)

Sleutelbegrippe K Sand, slik en klei is gronddeeltjies en kom van rots af. K Rotse word deur ’n proses van “verwering” in stukkies opgebreek. K Rotse neem duisende jare om genoeg te “verweer” om ’n klein lagie grond te vorm. K Verskillende rotse maak verskillende soorte gronddeeltjies. K Die meeste bogrond bevat deeltjies van meer as een soort rots. K Sand-, slik- en kleideeltjies het hul eie spesifieke eienskappe.

Onderwyserstaak Inleiding 1. Bring ’n verskeidenheid monsters (voorbeelde) van klippe en rotse klas toe (of vra leerders om dit te bring). 2. Let Wel: Baie leerders sal stukkies baksteen of beton bring. Dit is mensgemaakte stowwe. Dit is nie natuurlike rotsmonsters nie. Help leerders om daartussen te onderskei. 3. Maak seker elke groep het twee of drie verskillende stukkies rots om na te kyk. As hulle monsters van baksteen of beton het, verduidelik dat dit nie natuurlike klippe is nie. Verwyder dit. 4. Help leerders om hul stukkies rots te beskryf. Gee hulle woordeskat om dit te doen. Hulle hoef nie die wetenskaplike name van die verskillende soorte rotse te ken nie.

Woordelys gritty rough flaky smooth grainy sharp hard brown black grey yellow

6

hlalutye rhabaza cwecwana igudile nkozwana bukhali qinile mdaka mnyama ngwevu mthubi

grinterig grof vlokkerig glad korrelrig skerp hard bruin swart grys geel

Onderwyserstaak Voorbereiding Gee leerders die volgende: K Rotsmonsters K Stukkies skoon wit papier K ’n Paar teelepels sand K ’n Stukkie nat klei (jy kan klei by handwerkwinkels of by ’n verskaffer van Cape Pottery Supplies in jou omgewing koop).

Leerdertaak Verskillende soorte gronddeeltjies

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 42

1. Neem enige twee klippe en vryf dit teen mekaar om gronddeeltjies te maak.

dis mo eilik!

dis ha r ne t ’n de w erk o m sel fs maak bie tjie gro ! nd t e

en warm y m k a f. dit ma t e vry o s m o moeg

2. Maak jou gronddeeltjies nat met ’n paar druppels water. 3. Rol die gronddeeltjies in jou hand en beantwoord dan die vrae in die tabel hieronder. 4. Doen dieselfde met die sand en die klei.

Verskillende gronddeeltjies VRAE

Gronddeeltjies van my klippe

Klei

Sand

Voel dit korrelrig?

Ja

Nee

Ja

Voel dit taai?

Nee

Ja

Nee

Voel dit glad?

Nee

Ja

Nee

Kan jy dit in worsies rol?

Nee

Ja

Nee

Kan jy dit in ringe buig?

Nee

Ja

Nee

5. Is jou grond soos klei?

Nee, my grond is nie soos klei nie, want dit is nie taai nie. En ek kan dit nie in worsies rol of in ringe buig nie. Dit voel korrelrig. 6. Is jou grond soos sand?

Ja, my grond is soos sand, want dit is korrelrig en ek kan dit nie in ringe of worsies rol nie. 7

die grond van my klippe is meer soos klei.

kyk! dit moet klei wees, want ek kan dit in ’n worsie rol.

ek kan dit nie met my sand doen nie.

Onderwyserstaak Verduidelik aan leerders dat toe hulle na die grond gekyk het, dit gevoel het en uitgevind het wat dit kan doen, hulle uitgevind het wat die eienskappe van hul grond is. Help leerders om die volgende skryftaak en vrae in hul boeke te voltooi.

Leerderskryftaak 1. Beskryf sommige van die eienskappe van die grond wat jy van die klippe gemaak het. Begin só: Vandag het ons klippe teen mekaar gevryf en gronddeeltjies gemaak. Dit is die eienskappe van my grond: Die kleur van my grond is grys. Dit voel korrelrig. Dit is soos sand, want dit voel nie glad nie. Ek kan dit nie in worsies en ringe rol nie. 2. Vrae a. Lyk al jou gronddeeltjies eenders? Skryf om jou antwoord te verduidelik.

Nee, al die gronddeeltjies lyk nie eenders nie. Dit is so omdat dit van verskillende klippe kom. b. Hoe lank sal dit jou neem om een koppie grond te maak, dink jy?

Dit sal baie, baie lank neem. c. Hoe lank het dit die natuur geneem om al die grond in die skooltuin te maak, dink jy?

Dit het die natuur miljoene jare geneem om al die grond in ons skooltuin te maak.

8

Vaslegging Verduidelik Bogrond bestaan uit verskillende soorte deeltjies. Dit is gemeng met humus (kompos). Humus bestaan uit verrotte dooie plante en diere in die grond. Humus bevat ook mikro-organismes, wat bakterieë en swamme genoem word, wat help om die dooie plante en diere te laat verrot. Die volgende is die deeltjies wat saam met humus gemeng is om ons bogrond te maak. Die drie soorte deeltjies waaruit grond bestaan, is: Sand Grootte van deeltjie: tot 2 mm Jy kan 10’e op ’n speldekop pas Slik

Grootte van deeltjie: 0,05 tot 0,002 mm Jy kan 100’e op ’n speldekop pas

Klei

Grootte van deeltjie is kleiner as 0,002 mm

werklike grootte soos dié van ’n speldekop

Jy kan 1000’e op ’n speldekop pas

Alle bogrond in die tuin is ’n mengsel van hierdie drie deeltjies: Sand K Groot deeltjies K Groot lugruimtes tussen die deeltjies Sand

Slik K Kleiner deeltjies as sand, maar groter as klei K Kleiner lugruimtes tussen die deeltjies Klei K Klein deeltjies

Slik

K Klein lugruimtes tussen die deeltjies

Tekstuur van die verskillende deeltjies

Klei

K Sand voel skerp, korrelrig en grinterig. K Slik voel baie glad en syerig selfs wanneer dit nat is. K Klei voel fyn en poeierig wanneer dit droog is en dit voel taai wanneer dit nat is.

Let Wel Slik k Ons het nie ’n voorbeeld van suiwer slik gehad nie. ’n Mens kan wel slik kry. Dit is die grond wat agter ’n motor opwaai en die agterruit vuil maak wanneer jy op ’n grondpad ry (sand is te swaar en klei is te taai). Slik voel baie glad en poeierig. 9

3

Vind meer uit oor die bogrond in tuine (LU2) Sleutelbegrippe K K K K

Daar is verskillende soorte bogrond. Elke soort bogrond het sy eie eienskappe: voorkoms, tekstuur en reuk. Elke soort bogrond het sy eie eienskappe om water te hou. Grond is ’n mengsel van: – fyn deeltjies soos sand, klei en slik – water – verrotte plant- en dierematerie (humus) – minerale. K Verskillende grond het verskillende verhoudings deeltjies en humus.

Onderwyserstaak Inleiding Verduidelik die volgende aan die leerders: Die natuur maak grond deur rotse te verweer. 1. Rots word in die natuur in deeltjies afgebreek deur ’n proses wat verwering genoem word. Verwering kan op baie verskillende maniere plaasvind. Byvoorbeeld – Die wind waai sand teen rotse en dit maal die rotse stadig in kleiner deeltjies. – Soms groei bome naby rotse. Die boomwortels groei in krake in die rotse en dit breek die rotse stadig uitmekaar. – Rotse rol teen berge af wanneer dit baie swaar reën. Die rotse word in snelvloeiende riviere afgespoel. Kleiner stukkies rots breek af. Die rotse en klippe wat jy in hierdie snelvloeiende riviere kry, is gewoonlik glad en rond omdat dit teen mekaar stamp en rol. – Rotse word bedags warm in die son. Snags koel dit weer af. Hierdie verhitting en afkoeling wat aanhoudend plaasvind, veroorsaak dat die rotse kraak en breek. – Elke soort rots maak sy eie soort gronddeeltjies. Die deeltjies spoel in riviere af wanneer daar vloede is en sak af. Wanneer hierdie deeltjies met ander gronddeeltjies meng, vorm dit goeie grond. 2. Grond is belangrik vir ons. Ons almal is afhanklik van grond om kos te kweek. Plante en diere is ook afhanklik van grond.

Voorbereiding Vra leerders om ’n sakkie grond van die huis af te bring. Verduidelik dat ons verskillende soorte grond van verskillende plekke wil vergelyk. Maak seker dat jy of die leerders grond van verskillende plekke en ook van die skooltuin bring.

10

Leerdertaak

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 44

Beskryf ons bogrond 1. Hou ’n monster (klein bietjie) grond in jou hand. Rol dit in jou hand. 2. Bespreek hierdie vrae: – Hoe ruik dit? – Wat kan jy daarin sien? – Waar kom dit vandaan, dink jy? – Hoe is dit gemaak? 3. Hoe voel jou grond. Is dit korrelrig soos sand, taai soos klei, of glad en stowwerig soos slik? 4. Gebruik die tabel hieronder om jou te help besluit watter soort grond dit is.

SOORTE GROND

Hoe voel die grond as jy dit tussen jou vingers vryf?

How does the soil feel between your fingers?

Uvakala njani umhlaba xa gronduwuva ngesandla?

Dit voel grof – dit is vol klein klippies.

It feels coarse – it is full of small stones.

Uvakala unezigaqa. Unamatye amaninz i amancinci.

Dit voel korrelrig – die deeltjies is nogal groot (soos korrels suiker).

It feels gritty – the particles are quite big (like big grains of sugar).

Uvakala rhabaxa unamahlalutye amakhulwana.

Dit voel korrelrig – die sanddeeltjies is klein.

It feels gritty – the sand particles are small.

Uvakala rhabaxa, amahlalutye esanti mancinci.

Dit voel glad – die deeltjies is baie fyn.

It feels smooth – the particles are very fine.

Uvakala mpuluswa unamahlalutyana.

Dit voel taai as dit nat is – die deeltjies is baie klein. As dit droog is, voel dit soos ’n fyn poeier.

It feels sticky when wet – the particles are very small. When it is dry it feels like a fine powder.

Uvakala ncangathi xa umanzi, amahlalutye mancinci. Xa womile uvakal nje nge phawda.

5. Skryf om te verduidelik watter soort grond jy het.

My grond My grond is growwe, sanderige grond, want dit voel korrelrig en die deeltjies is groot soos suikerkorrels.

11

Onderwyserstaak 1 Verduidelik Wanneer ons wil uitvind uit watter soort deeltjies ons grond bestaan, kan ons ’n grondontleding doen. In ’n grondontleding voeg ons water by ’n koppie grond in ’n bottel. Ons skud dit en dan sak die deeltjies in die grond na ’n rukkie in afsonderlike lae af. 2. Voorbereiding Gee die volgende toerusting aan leerders in groepe: – 1 grondmonster (1 koppie grond) ( elke groep moet ’n monster van ’n verskillende plek hê – 1 groot koffiebottel met deksel – water om die bottel vol te maak. 3. Die deeltjies sal altyd op die volgende manier afsak.

kyk! swaar klippies heel onder. sand bo-op dit ... dan slik ... klein deeltjies klei, en die humus dryf!

Leerdertaak

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 45

Ontleed my grond 1. Gooi een koppie grond in ’n leë koffiebottel. 2. Maak die bottel vol water en sit die deksel op. 3. Skud die bottel baie goed sodat die grond en water meng. 4. Laat dit ’n paar uur staan sodat die mengsel kan afsak. 5. Kan jy die verskillende lae gronddeeltjies sien? 6. Teken die bottel en die lae grond daarin. Skryf byskrifte by die lae.

12

water

voeg grond by…

roer of skud …

wag …

die verskillende soorte deeltjies in my grond

humus – stokkies, blare en gras

water

klei – kleinste deeltjies slik – klein deeltjies sand – groter deeltjies stones – grootste deeltjies

Vrae 1. Watter soort deeltjies het die grootste laag in jou grond gevorm?

Sand 2. Is jou grond meestal sanderig, slikkerig of kleierig, of is dit ’n gelyke mengsel van al drie?

Sanderig

13

Onderwyserstaak Verduidelik 1. Na die leerders hul grond in ’n koffiebottel met water gemeng het, teken jy ’n prent van die verskillende lae op die bord. Verduidelik dat dit ons laat sien uit watter verskillende deeltjies ons grond bestaan, want dit is nou in verskillende lae. Ons kan ook uit die dikte van die laag sien hoeveel van elke soort deeltjie ons het. Verduidelik die volgende: K Grond is ’n mengsel van fyn deeltjies, wat in lae afsak wanneer dit met water gemeng word. K Die grootste deeltjies (klippies en sand) sak eerste na die bodem af. K Kleiner deeltjies (slik) sak volgende af. K Die kleinste deeltjies (klei) bly ’n ruk lank in die water hang voor dit afsak. Die klei laat die water modderig lyk. K Die humus (stukkies verrotte plante) dryf bo-op die water. K Die bestanddele van grond sak altyd in daardie volgorde af. K Sommige grond het nie al drie soorte deeltjies daarin nie – dit kan net twee hê. Byvoorbeeld, sanderige kleigrond kan net sand- en kleideeltjies daarin hê.

Vaslegging Doen die volgende skryftaak saam met jou leerders. Hulle moet die skryftaak in hul boeke doen.

Leerderskryftaak

Ontleed my grond Ek het ’n koppie van my grond met water gemeng. Na die grond afgesak het, kon ek vyf lae deeltjies sien. Die klein klippies het na die onderste laag afgesak. Dit is die grootste en swaarste deeltjies. Die volgende laag wat afgesak het, was die sanddeeltjies. Sanddeeltjies is kleiner as klippies. Die volgende laag wat afgesak het, was die slikdeeltjies. Dit is kleiner as sanddeeltjies. Die volgende laag wat afgesak het, was die kleideeltjies. Kleideeltjies is die kleinste deeltjies. Klei maak die water modderig. Uiteindelik het die stokkies, blare en gras na die oppervlak gedryf. Die stokkies, blare en gras word humus genoem.

14

Onderwyserstaak

Let Wel

Verduidelik dat die beste soort grond om in te plant, leemgrond genoem word. Leemgrond is ’n mengsel van sand, slik en klei in die volgende verhouding: K klei: 8–28% K slik: 28–50% K sand: 25–52%.

m Leerders hoef nie hierdie verhoudings te ken nie. Die belangrike ding wat hulle moet weet, is dat leemgrond ’n mengsel van al drie soorte gronddeeltjies en humus is. Dit is die beste soort grond om in te plant. m Handboeke noem dikwels glad nie slik nie, wat verwarrend kan wees. Slik is ’n noodsaaklike deel van vrugbare grond.

Leemgrond bevat ook humus.

Waarom is leemgrond die beste om in te plant? Die kleideeltjies hou die water sodat die grond nooit heeltemal uitdroog nie. Die sanddeeltjies laat oortollige water uit die grond dreineer en die ruimtes tussen die deeltjies vang lug in die grond vas, wat dit lig en sag maak. Die klei en slik en verrotte humus bevat mineraal soute, wat plante help groei.

Onderwyserstaak Voorbereiding vir die assesseringstaak Gee aan die leerders twee baie verskillende grondmonsters van verskillende plekke om die volgende taak te doen. Ons wil hê hulle moet sien dat grond van verskillende plekke verskillende verhoudings van die drie deeltjies het.

Let Wel Verskillende soorte grond verskil van mekaar k Grond van een gebied kan baie verskillend van grond van ’n ander plek wees. Byvoorbeeld, grond van Khayelitsha bevat meestal sand, want die woongebied is op ’n sandduin gebou. Dit beteken jy sal nie ’n laag klei kry wanneer jy daardie grond ontleed nie. Die laag slik is ook baie dun. Grond wat ’n groot verhouding sand het, word sanderige grond genoem. Ander grond kan meestal klei bevat. Dit word kleigrond genoem. Grond naby riviere se vloedvlaktes kan baie slik bevat. k Grond word as arm grond beskou wanneer dit nie ’n goeie mengsel van al drie deeltjies bevat nie. Mense sukkel om plante in arm grond te laat groei. Dit is waarom ons kompos en bemesting in die grond sit.

15

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 46

Assesseringstaak vir LU2 (AS 1 & 2) Hierdie assesseringstaak kan ook as ’n ondersoek vir LU1 (AS 2 & 3) aangepas word.

Vergelyk twee monsters bogrond 1. Meet een koppie van elkeen van die twee verskillende soorte grond. 2. Sit elke koppie grond in ’n afsonderlike koffiebottel en maak dit vol water. Sit die deksels op en skud die bottels goed. 3. Laat die mengsels ’n paar uur staan. 4. Teken en benoem elke bottel grond. Wys die verskillende lae deeltjies. 5. Beantwoord die vrae oor elke soort grond.

Vergelyk twee verskillende soorte grond (LU2) GROND A

GROND B

humus

humus

water

water

sand

klei slik sand

klippies

klippies

1. Wat is die dunste laag in hierdie grond?

1. Wat is die dunste laag in hierdie grond?

(Klippies) 2. Wat is die dikste laag? (Sand) 3. Het hierdie grond al drie soorte gronddeeltjies daarin? (Nee) 4. Watter naam beskryf hierdie grond die beste? l Klipperige grond l 7 Growwe sanderige grond l Fyn sanderige grond l Slikkerige grond l Kleigrond l Leemgrond

16

(Slik) 2. Wat is die dikste laag? (Klei) 3. Het hierdie grond al drie soorte gronddeeltjies daarin? (Nee) 4. Watter naam beskryf hierdie grond die beste? l Klipperige grond l Growwe sanderige grond l Fyn sanderige grond l Slikkerige grond l Kleigrond l 7 Leemgrond

Assesseringstaak vir LU2 (AS 1 & 2) (vervolg) 5. Teken en skryf om sommige dinge wat jy oor grond geleer het te verduidelik. Verduidelik waarom jy dit interessant gevind het.

6. Bonusvrae K Wat is leemgrond? K Waarom is dit die beste soort grond om in te plant?

17

Assessering vir LU2 Assesseringstake

Kriteria

AS 1 & 2 Teken die lae gronddeeltjies in die bottel

Die tekening moet: k duidelike lyne hê en groot genoeg wees om besonderhede te toon k die verskillende lae grond korrek aandui k in die tekening ’n idee gee van die deeltjies se groottes en die volgorde waarin die verskillende grootte deeltjies afsak, naamlik die groter deeltjies onder, gevolg deur kleiner deeltjies bo.

Benoem die lae gronddeeltjies

Die byskrifte moet: k korrek na elke laag wys k die regte naam van elke laag en die apparaat gee en kernwoorde gebruik, soos: klippies, klei, slik, sand, humus, water, koffiebottel.

AS 2

Die antwoorde moet die volgende toon:

Voltooi vrae

k Korrekte vertolking van die dikte van die lae. k Korrekte begrip van die name vir die verskillende soorte grond. Ons benoem grond volgens die soort deeltjies wat die grootste laag vorm wanneer ons die grond ontleed. Byvoorbeeld, sanderige grond bevat ’n groot verhouding sanddeeltjies.

Skryf en teken oor wat hulle geleer het

k Korrekte gebruik van die terminologie, bv. slik, klei, kleigrond, slikkerige grond, klipperige grond. k Korrekte inligting oor grond. k Die skryfstukke moet ook leerders se vermoë toon om afsonderlike stukkies inligting saam te vat in ’n duidelike en korrekte verduideliking van wat hulle interessant gevind het en waarom. k Leemgrond is ’n mengsel van al drie deeltjies en humus.

(Vir ’n kode 4 of 80% en meer, gebruik bonusvrae)

18

k Plante groei om die volgende redes goed in leemgrond: – Die kleideeltjies hou water vir die plante. – Water kan tussen die sanddeeltjies in die grond afsink sodat boomwortels dit kan gebruik. – Daar is lug tussen die sanddeeltjies wat die grond sag en lig maak sodat die wortels kan groei en saad daardeur boontoe kan druk. – Humus hou die grond klam. – Slik en humus verskaf mineraal soute vir die plante.

’n Skakel met Sosiale Wetenskappe

Hoe gronddeeltjies langs die oewers van die Nylrivier afsak

Middellandse See

Lees en verduidelik die volgende aan die leerders: Julle almal het al in Aardrykskunde en Geskiedenis van die Nyl geleer. Ons almal weet dat mense reeds eeue lank aan die oewers van die Nyl woon. Dit is omdat die rivier oorstroom en dit die grond naby die rivier vrugbaar maak. Wanneer die rivier oorstroom, dra die water grond daarmee saam. Wanneer die rivier oorstroom en die water oor die oewers begin vloei, is die eerste deeltjies wat afsak die sanddeeltjies. Dit sak na aan die rivier af en vorm ’n sanderige strand. Slik en klei, die ligter gronddeeltjies, bly in die water dryf. Die vloedwater dra die slik- en kleideeltjies oor die rivieroewers. Die slik sak volgende af en vorm vrugbare grond waar die mense gewasse kan kweek. Die klei sak eers af wanneer die vloedwater verder van die rivier versprei het. Mense gebruik hierdie klei om erdewerk en bakstene en pleister vir hul huise te maak. Die vloedwater van die Nyl maak dit dus moontlik vir mense om suksesvol daar te woon en alles wat hulle nodig het, van die rivier te kry.

Kaïro

Vrugbare vloedvlakte

Nylrivier

Wat anders gee die Nyl vir die mense, dink jy?

Dinge om o or na

te dink k Wee t jy van ’n rivie r wat in die reëns

Aswandam-wal

eisoen oorstr oom of woon na aan ’n r jy ivier wat so m s oorstroom? k Help all e oorstrome nde riviere mense wat die daar naby w o o n op dieselfde m anier as die Nyl?

Die groot piramides van Giza aan die oewer van die Nylrivier

’n Satellietfoto van die Nylrivier

19

4

Hoeveel water hou ons grond? (LU 1) Sleutelbegrippe K Verskillende grond is in staat om verskillende hoeveelhede water te hou. K Sanderige grond hou nie goed water nie, want die water loop weg deur die ruimtes tussen die deeltjies. K Kleigrond hou goed water, want die ruimtes tussen die deeltjies is kleiner. K Humus in die grond absorbeer ook water.

Onderwyserstaak Inleiding Verdeel die bord in twee kolomme. 1. Vra leerders om vir jou te sê wat hulle tot dusver oor grond geleer het. Skryf hul idees in die linkerkolom. 2. Vra hulle dan om te sê wat hulle nog oor grond wil weet en wil uitvind. Skryf dit as vrae in die tweede kolom. Vra leerders om vir jou te sê watter vrae se antwoorde ons in boeke kan kry – dit is vrae waaroor ons navorsing kan doen. Skryf ’n “N” langs hierdie vrae. Vra watter vrae ons kan ondersoek om die antwoorde in die klaskamer te kry – dit is toetsbare vrae. Skryf ’n “T” langs hierdie vrae.

Wat weet ons reeds oor grond? * * * * * * * * *

Ons is afhanklik van grond. Grond bestaan uit deeltjies. Grond kom van verweerde rotse. Grond is ’n mengsel van sand, klei en slik. Grond bevat humus. Leemgrond is goed om plante in te kweek. Klei is taai en ons kan dit in worsies en ringe rol. Sand is grof en korrelrig. Slik is glad en syerig.

Wat wil ons nog oor grond weet en uitvind? * Watter soort grond is die beste om plante in te kweek? …T * Van watter soort rotse kom kleideeltjies? …N * Van watter soort rotse kom sanddeeltjies? …N * Wat maak die beste soort humus? …T * Waarom verryk humus die grond? …N * Waarom bly sommige soorte grond altyd klam? …N * Waarom droog sommige soorte grond vinnig uit? …N * Watter soort grond hou water die beste? …T

Onderwyserstaak Verduidelik aan die leerders dat ons verskillende soorte grond gaan ondersoek om uit te vind hoeveel water elkeen kan hou. 20

Voorbereiding vir die ondersoekassessering (vir LU1 AS 1 & 2) 1. Gee die volgende apparaat vir die leerders:

3 bekers of babakosflessies beker water 3 maatsilinders

3 tregters

teelepel

3 stukke filtreerpapier

horlosie

koerantpapier

2. Deel die leerdertaakkaart uit en help leerders om dit te lees. 3. Laat die leerders in groepe werk om die instruksies uit te voer en die apparaat te gebruik. 4. Help leerders om die afmetings en die berekening te doen. Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 48 Leerdertaak Hoeveel water hou verskillende soorte grond?

Vir AS1 1. Skryf twee dinge neer wat jy by die huis oor jou grond kan uitvind.

21

Vir AS2 Metode 1. Teken die tabel hieronder in jou werkboek oor en teken jou waarnemings aan. 2. Vou die filtreerpapier en sit dit in die tregter. Stel die tregter en maatsilinder dan op soos hier links. 3. Maak die tregter vol droë, sanderige grond (maak seker dat daar nie klonte is nie). 4. Meet 100 ml water in ’n beker of babakosflessie. Gooi die water stadig in die middel van die grond. 5. Na ’n rukkie sal die water deur die grond in die maatsilinder begin drup.

Sit die tregter in die maatsilinder.

6. Wag tot die water ophou drup en teken dan aan. Meet hoeveel water in die maatsilinder is. 7. Bereken hoeveel water in die grond gebly het. (Die hoeveelheid water wat in die grond gegooi is (100 ml) – die hoeveelheid water in die silinder = die hoeveelheid water wat die grond gehou het.) 8. Teken jou afmetings in die tabel aan en doen die berekening. 9. Doen dieselfde vir die kleigrond en die leemgrond.

Afmetings

Kleigrond

Sanderige grond

Leemgrond

Hoeveel water het jy in die grond gegooi (ml)? Hoeveel water het in die maatsilinder gedrup (ml)? Bereken hoeveel water in die grond gebly het (ml)?

Vir AS3 Vrae

(Sanderige grond) 2. Watter soort grond hou die minste water? (Sanderige grond) 3. Watter soort grond laat net ’n klein bietjie water daardeur drup? (Kleigrond) 4. Watter soort grond hou die meeste water? (Kleigrond) 1. Watter soort grond laat die meeste water daardeur drup?

5. Wat kan jy sê oor leemgrond en hoe dit water hou?

(Die leemgrond hou meer water as die sand, maar minder as die klei.) Bonusvrae vir 80% of meer 1. Waarom laat sommige grond die water maklik daardeur drup, dink jy?

(As die grond baie groot sanddeeltjies het, kan die water deur die lugruimtes tussen die deeltjies afsink.) 2. Is dit ’n goeie of slegte ding vir grond om die water maklik te laat weg dreineer?

(Soms is dit ’n goeie ding dat grond maklik dreineer, want die reënwater sink dan af en die plante met diep wortels kan dit gebruik. Soms wanneer daar ’n droogte is, is dit beter as die grond die water hou, want plante kan dit dan stadig gebruik en so die droogte oorleef. Klei word ook gebruik om plaasdamme uit te voer sodat die water nie weg dreineer nie.) 22

Assessering vir LU1 Assesseringstaak Kriteria AS 1 Die leerders se idees kan inligting oor die volgende insluit: Wat kan ons by die huis k kleur en tekstuur van die grond oor grond uitvind? k ontleding van die grond om die samestelling daarvan te toon, d.w.s. hoeveel sand, klei, slik en humus in die grond is k watter soort plante en diere in hul grond voorkom. AS 2 Voer ’n prosedure uit Leerders moet die volgende doen:

k k k k k

AS 3 Beantwoord vrae oor hul bevindinge

Leerders moet wys hulle verstaan die volgende: k Sanderige grond hou die minste water. k Kleigrond hou die meeste water. k Leemgrond hou meer water as sand, maar minder as klei.

Bonusvrae vir 80 % of meer

k Verstaan en verduidelik dat sanderige grond water nie goed hou nie, want die lugruimtes tussen die deeltjies is groot en die water dreineer daardeur. k Gee ten minste een goeie rede en een slegte rede waarom hulle dink dat dit goed is as grond water maklik laat dreineer.

Volg die instruksies korrek. Gebruik die apparaat korrek. Doen akkurate afmetings. Teken die afmetings korrek aan. Bereken die volume water wat die grond hou, korrek.

Vaslegging Verduidelik die volgende aan die leerders. Help hulle om aantekeninge hieroor in hul werkboeke te skryf.

Wat het ons geleer? Sommige grond dreineer vinniger as ander. Om te “dreineer” beteken om die water deur te laat beweeg. K Sanderige grond dreineer vinnig, want dit het groot ruimtes tussen die groot sanddeeltjies. Sanderige grond hou nie water nie. Dit droog vinnig uit en dit is dus moeilik om gewasse in sanderige grond te kweek. K Kleigrond dreineer stadig, want die ruimtes tussen die deeltjies is baie klein. Klei hou baie water; dus is daar min plek oor vir lug. Plante groei moeilik in grond wat nie lug bevat nie. K Leemgrond dreineer beter as klei, maar nie soos goed as sanderige grond nie. Leemgrond hou wel water, maar daar is ook plek oor vir lug. Leemgrond is die beste om gewasse in te kweek.

Sand ( groot deeltjies het groot lugruimtes

Klei ( klein deeltjies het klein lugruimtes

Leem ( groot en klein deeltjies, het minder lug as sand, maar meer lug as klei

23

5

Wat doen erdwurms in die grond? (LU 1 & LU2) Sleutelbegrippe K Erdwurms kom in die grond voor. K Erdwurms is noodsaaklik om die grond goed te hou. K Erdwurms help die grond op die volgende maniere: – Hulle dolwe die grond om en meng dit. – Water en lug kan die grond deur hul tonnels binnegaan. – Hulle eet dooie blare en gras en bemes die grond met hul mis.

Onderwyserstaak Inleiding 1. Vra K Wat maak grond goed? K Waarom moet ons goeie grond hê? K Wat het goeie grond nodig? 2. Help leerders om ’n kopkaart oor goeie grond te maak. Byvoorbeeld:

los sag maklik om op te spit mengsel van deeltjies ons kan dinge daarin kweek

goeie grond kompos

water fyn

Oor goeie grond Goeie grond het altyd sand, klei en slik daarin. Dit bevat humus (stukkies dooie plante en diere), lug en water. Goeie grond het ook erdwurms wat daarin woon. Ons het goeie grond nodig sodat plante daarin kan groei en aan alle diere (ook mense) die nodige kos en skuiling kan gee.

24

Let Wel

Onderwyserstaak Voorbereiding

k Verduid elik dat erd wurms hee onskadelik ltemal is. Hulle ka n jou nie b besmet nie yt of . Ons moet hulle versig hanteer, w tig ant hulle h et ’n delika wat hulle v te vel, ir asemhali ng gebruik Hulle hou n . ie van lig n ie; dus moe ons hulle n t ie lank uit die grond h nie. Ons sit ou hulle terug in die gron wanneer o d ns hulle wa argeneem het.

1. Gee aan elke groep ’n erdwurm. Sit dit op ’n skoon plastiekroomysdeksel (of ’n ander deksel) met genoeg ruimte vir die erdwurm om rond te beweeg. Sit ’n druppel water op die erdwurm. Erdwurms haal deur hul vel asem en hulle sal doodgaan as hul vel uitdroog. 2. Help leerders om hul erdwurms te benoem en te beskryf hoe hulle beweeg. Hierdie deel is die kop

Saaltjie (waar die geslagsopeninge vir eiers en sperm is)

Hierdie deel is die stert Segmente

Baie klein haartjies op elke segment wat met beweging help

Sagte, slymerige vel

Leerdertaak Neem ons erdwurms waar

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 50

1. Sit jou erdwurm op ’n skoon plastiekdeksel. Sit ’n paar druppels water daarop.

waarom kronkel hy so?

2. Kyk noukeurig na jou erdwurm: K Wat is die voorkant en wat is die agterkant? K Hoe weet jy wat die voorkant is en wat die agterkant is? K Kyk hoe die erdwurm beweeg. 3. Teken ’n prent van jou erdwurm. Benoem die voorkant en die agterkant en enige ander dele wat jy kan sien. 4. Beskryf in jou eie taal hoe die erdwurm beweeg. Hoe my erdwurm beweeg

neee! hayi bo!

Ek het gekyk hoe my erdwurm beweeg. Dit is hoe hy beweeg. Hy stoot sy voorkant vorentoe asof hy strek. Hy raak lank en maer. Hy hou met sy voorkant vas en trek sy agterkant vorentoe. Wanneer hy trek, raak hy kort en vet.

ooo! hy voel koud!

25

Onderwyserstaak Lees oor en verduidelik erdwurms 1. Lees “Dit is ’n erdwurm” met die leerders. Sien bladsy 44–46. 2. Help leerders om ’n wurmhuis te maak.

Maak ’n wurmhuis Hierdie assesseringstaak kan ook as ’n ondersoek vir LU1 (AS 2 & 3) aangepas word.

Ondersoek wat erdwurms in die grond doen 1. Wys leerders hoe om ’n wurmhuis van afwisselende lae leemgrond en sand te maak. Daar moet klippies onder wees. 2. Sit vars blare bo-op vir kos. 3. Sit die erdwurms in. 4. Hou die grond klam deur ’n bietjie water by te voeg. Bedek die hele wurmhuis met koerantpapier (erdwurms hou daarvan om in die donker te wees). 5. Kyk ná ’n week en daarna elke paar dae wat gebeur.

Afgesnyde koeldrankbottel

Blare vir kos

Sand

Grond

Sand

Grond

Klippies

Gaatjies

26

Leerdertaak

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 51

1. Maak ’n wurmhuis met jou groep. Maak dit met koerantpapier toe vir 1–3 weke.

Wat doen erdwurms in die grond? Voor

Na

Teken

Teken

Die wurmhuis voordat ons erdwurms daarin gesit het

Die wurmhuis nadat ons erdwurms daarin gesit het

Afgesnyde koeldrankbottel

Erdwurms het blare in die grond getrek

Blare vir kos Sand Grond

Grond word met sand gemeng

Sand Grond

Erdwurms in hul tonnels

Klippies Gaatjies

2. Skryf sinne om te verduidelik wat erdwurms aan die grond gedoen het.

Die erdwurms het gaatjies en tonnels in die grond gemaak. Die erdwurms het die grond gemeng en droë blare en gras in die grond in geneem. 3. Waarom moet ons erdwurms in ons grond hê?

Ons moet erdwurms in ons grond hê, want hulle meng dit en maak gaatjies vir lug en water. Hulle bemes ook die grond met hul mis. 4. Waarom moet ons goeie grond hê?

Ons moet goeie grond hê sodat plante daarin kan groei. Ons kweek plante vir kos. Plante, soos bome, is plekke waar diere kan woon en skuil. Ons het goeie grond nodig sodat saad kan groei. Sonder goeie grond sal ons almal doodgaan, want ons sal nie kos kan kweek nie.

Vaslegging Vrae vir bespreking K Waarom is grond so belangrik? K Waarom moet ons almal ons grond oppas? K Wat kan ons by ons grond sit om dit beter te maak? K Wat is die beste manier om ons grond op te pas? 27

6

Werk met grond (LU 1 & 2) Sleutelbegrippe K Regdeur die wêreld werk mense met grond om dit voor te berei om daarin te plant. K In verskillende dele van die wêreld gebruik mense verskillende gereedskap om die grond te bewerk. K Mense bemes ook die grond voor hulle gewasse plant.

Onderwyserstaak 1. Stel woordeskat oor werk met grond bekend.

Woordeskat

* Gereedskap – graaf, vurk, hark, skoffel, trekker * Bemesting – chemikalieë, humus, kompos, mis * Plant – saad, saailinge (jong plantjies), plant in rye, gooi saad, berei die grond voor, spit, maak grond los en sag, dolwe grond om

2. Deel fotokopieë van die volgende leesstukke uit (sien bladsy 56). K Boerdery in landelike gebiede K Boerdery met gereedskap K Die kweek van rys

Leerdertaak

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 55

A. 1. Lees “Boerdery in landelike gebiede”. 2. Pas elke paragraaf by die regte prent. B. 1. Lees “Boerdery met gereedskap”. 2. Pas elke paragraaf by die regte prent. C. 1. Lees “Die kweek van rys”. 2. Pas elke paragraaf by die regte prent.

28

Onderwyserstaak Lees “Kompos – my kompos” op bladsy 59 met die leerders. Help hulle om “Maak jou eie kompos” op bladsy 61 te lees.

Vaslegging Stel aan die leerders voor dat hulle kompos by die huis maak. Dit sal omtrent ’n maand neem om goeie kompos in ’n swart sak te maak. Idees vir integrasie met Lewe en Lewenswyse K Kweek plante Wanneer julle vegetatiewe en geslagtelike voortplanting in plante bestudeer, kan jy leerders laat kompos maak, wat hulle met hul grond van die huis af kan meng. Dan kan hulle dit gebruik om steggies en saad vir Lewe en Lewenswyse te plant. Watter mengsel van grond is die beste om in te plant? (LU1) Dit kan ’n goeie ondersoek wees om dit uit te vind: K Gee aan leerders ’n klompie monsters van arm en goeie grond en sand en humus. Vra elkeen om hul eie grond in ’n polistireenbekertjie te maak. Hulle moet verskillende hoeveelhede van elke soort grond meng en die beste mengsel maak. Dan kan elke leerder saad in hul grond plant. Wanneer die saad opkom, sal hulle in staat wees om te besluit watter grond die beste is om saad in te kweek.

29

7

Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar (LU 3) Sleutelbegrippe K Ons moet die stukkie aarde waarop ons woon, versorg en volhoubaar gebruik sodat dit ons en die plante en diere om ons vir die toekoms kan onderhou.

Onderwyserstaak Inleiding Vra vir die leerders: K Kan ons sonder grond lewe? K Wat sal met ons gebeur as ons grond uitdroog en leweloos raak? K Wat sal gebeur as al ons grond wegspoel of wegwaai? K Waarom moet ons ons grond probeer versorg en volhoubaar gebruik? Stel die woord volhoubaar bekend. Verduidelik dat dit die volgende beteken: K Om iets volhoubaar te gebruik beteken om dit so te gebruik dat die omgewing nie benadeel word nie. K Ons gebruik die grond volhoubaar sodat dit in ons huidige en toekomstige geslagte se behoeftes kan voorsien. Dit beteken ons bewaar die grond en doen niks wat dit benadeel nie. Voorbereiding 1. Bring ’n houer vol voorwerpe klas toe. 2. Maak seker daar is iets daarin wat ’n balvorm het. 3. Vra leerders om na die voorwerpe in die houer te kyk. 4. Vra hulle om te wys na die voorwerp wat dieselfde vorm as die aarde het (’n sfeer). 5. Wys na die ronde voorwerp en vra: As dit die aarde is, waar is die grond? K Wys daarop dat die grond net die heel kleinste laag los materiaal op die oppervlak van die aarde (bal) is. K Sê vir die leerders dat jy vir hulle hul eie stukkie aarde gaan gee om te versorg en volhoubaar te gebruik. K Deel die papiersegmente van die aarde uit. Sien bladsy 64 om te fotokopieer. K Verduidelik die volgende op die segmente: bo-op die grond; grondoppervlak; onder die grond.

30

My Stukkie Aarde

bo-op die grond

grondoppervlak

onder die grond

Wys na die lyn wat die grondoppervlak voorstel. Verduidelik dat die leerders dinge wat bo-op die grond voorkom bokant die lyn moet teken, en dinge wat net onder die grond voorkom onder die lyn moet teken (nie te diep nie, want die grond is ’n baie dun laag). Hulle moenie teken asof hulle op ’n stuk pizza teken nie. Verduidelik dat julle later weer al die segmente bymekaar gaan sit om ’n prentjie van die hele aarde te maak.

’n stuk van die aarde

31

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 63

Assesseringstaak vir LU3 (AS 1 & 2) Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar Leerdertaak 1. Teken jou eie klein plasie of plek op jou stukkie aarde. Wys al die dinge wat saam bo-op jou grond en in jou grond sal voorkom. Wys hoe alles saam sal lewe en kos en water en skuiling sal kry. 2. Teken die gereedskap wat jy sal gebruik om jou grond voor te berei en te versorg. Verduidelik waarvoor jy elke stuk gereedsklap sal gebruik. 3. Skryf oor waarom jy jou grond sal versorg om dit goed en volhoubaar te hou sodat jy altyd daar kan woon.

32

Assessering vir LU3 Assesseringstaak AS 1 Tekening van dinge wat saam op of in die grond voorkom

Kriteria Die tekening moet: K ’n verskeidenheid plante, diere en mense toon wat bo-op en onder die grond woon K aspekte toon van die verwantskap tussen die plante, diere en mense in en op die grond, byvoorbeeld: insekte wat bestuif, mense wat plante kweek, mynbou, voëls wat nesmaak, muise wat knaag, erdwurms wat eet.

AS 2 Tekening van gereedskap en verduideliking van gebruike

Die tekening en skryfwerk moet: K gereedskap wys om die grond te bewerk en dit te versorg, soos grawe, ploeë, tuinslange, gieters, vurke, windpompe K byskrifte of sinne hê wat korrek verduidelik waarvoor elke stuk gereedskap gebruik word.

AS 1 Skryfwerk oor versorging van die grond

Die skryfwerk moet begrip toon: K van hoe om die grond te versorg, bv. om dit te ploeg, plante daarin te kweek, dit nat te gooi, dit te bemes K daarvan dat diere in die grond voorkom en help om dit gesond te hou, bv. erdwurms, miere, molle, slange.

Consolidation Onderwyserstaak Vaslegging 1. Neem al die leerders se geïllustreerde “skywe” of segmente van die aarde in. 2. Sit dit bymekaar om die hele aarde te vorm en stal dit teen ’n groot muur of op ’n plafon in die skool uit. 3. Hierdie hele aarde behoort baie ryk en interessant te lyk. 4. Verduidelik dat die enigste plek waar daar lewe op ons planeet is, is waar die grond, lug en water ontmoet. Hierdie dun laag waar daar lewe is, met sy grond, lug en water, word die biosfeer genoem (bio = lewe; sfeer = ronde bal). 5. Wys daarop hoe belangrik die grond is om lewe op aarde te onderhou, en dit is waarom ons dit moet versorg en volhoubaar moet gebruik.

33

Ons het ons klein stukkies aarde bymekaargesit

Die Aarde

Die biosfeer

Leerdertaak

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 66

1. Maak ’n skets van die aarde en wys waar die biosfeer is. 2. Benoem die biosfeer. 3. Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waarom ons ons grond volhoubaar moet gebruik.

34

Boere het eers die sterre-konstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant (LU 3)

8

Sleutelbegrippe K Wanneer ons na die hemelruim opkyk, kan ons sterre sien. Die sterre verskyn in vaste patrone of rangskikkings in die hemelruim. Hierdie sterpatrone word konstellasies genoem. K Die konstellasies beweeg van seisoen tot seisoen stadig oor die hemelruim. K Mense het eers na die posisie van spesifieke konstellasies in die hemelruim gekyk om te sê watter tyd van die jaar dit is.

Inleiding Bespreek die volgende vrae met die klas. 1. Sien ons altyd dieselfde sterre in die hemelruim?

Ja, gedurende een jaar sal ons dieselfde sterre sien. 2. Vorm die sterre patrone in die hemelruim?

Ja, en hierdie patrone verander nie. 3. Bly die sterre altyd in hierdie selfde patrone?

Ja, die sterre se patrone bly dieselfde. 4. Wat word hierdie sterpatrone genoem?

© Akira Fujii/DMI

Dit word konstellasies genoem. Die Suiderkruis is ’n voorbeeld van ’n konstellasie. Die sterre van die Suiderkruis-konstellasie is altyd in die volgende patroon:

Die Suiderkruis-konstellasie

35

Onderwyserstaak Verduidelik 1. Gebruik ’n papierdoilie of tekening om ’n konstellasie voor te stel. Jy kan ’n gekoopte doilie gebruik of jou eie een maak om ’n groep sterre of konstellasie voor te stel, of jy kan die Suiderkruis-konstellasie (sien hierbo) op ’n stuk papier teken. 2. Die konstellasies bly altyd in dieselfde patroon. (Wys na die patroon van die doilie of tekening.) Die hele konstellasie beweeg oor die hemelruim soos wat die seisoene verander. 3. Demonstreer Gebruik ’n doilie om die beweging van ’n konstellasie oor die hemelruim te demonstreer. Hou dit in jou hand en beweeg dit in ’n boog om te wys hoe dit oor die hemelruim beweeg. Hierdie beweging word jaar na jaar herhaal. Dit beteken dat ons in ’n sekere seisoen ’n konstellasie in ’n sekere deel van die lug sal sien.

4. Verduidelik In die verlede, voor ons horlosies en almanakke gehad het, het mense die posisie van die sterre en konstellasies gebruik om te sê watter tyd van die jaar dit is. Hulle het ’n bekende konstellasie gesoek en wanneer hulle dit in ’n sekere posisie in die lug gesien het, het hulle geweet dit is tyd om te saai. Later in die jaar, wanneer dieselfde konstellasie na ’n ander deel van die hemelruim beweeg het, was dit tyd om te oes. Die sterre en konstellasies is deur baie kulture op hierdie manier gebruik. 5. Gebruik ’n afskrif van die Astronomiekaart “Stories van die sterre” (sien bladsy 68) en lees dit of maak afskrifte vir die leerders. 6. Help leerders om die taakkaart “Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant” te voltooi (taakkaart op bladsy 67 om te fotokopieer).

36

Leerdertaak vir Lu3

Taakkaart om te fotokopieer op bladsy 67

Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant Lees die volgende paragrawe uit “Stories van die sterre” (Astronomiekaartnommer 11) en beantwoord die vrae daaroor. 1. Lees “2. Patrone in die lugruim”. a. Wat is ’n konstellasie?

Dit is ’n groep sterre wat ’n vaste patroon in die lugruim vorm. b. Noem twee konstellasies?

Die Suiderkruis, Orion, Taurus, Pleiades, isiLimela, ens. 2. Lees “8. Bepaal tyd volgens die sterre”. a. Waarom was konstellasies in die verlede belangrik vir mense?

Dit het mense gehelp om te weet watter tyd van die jaar dit is. 3. Lees “6. IsiLimela of die Pleiades”. a. Wat het mense gedoen toe hulle die isiLimela- (die Pleiades-) konstellasie gesien het?

Hulle het geweet dit is die regte tyd om te saai. b. Wat is die ander naam vir die sterre in die storie van isiLimela?

Die spit-sterre 4. Lees “5. Die Suiderkruis en die Wyser”. a. Wat het die Venda-mense hierdie sterre in die storie van die “Suiderkruis en die Wyser” genoem?

Thutlwa of kameelperde b. Waarom het mense hierdie sterre kameelperde genoem?

Mense kon die sterre net bokant die bome sien, soos die koppe van kameelperde. c. Wat moes mense doen wanneer hulle hierdie sterre net bokant die bome gesien het?

Hulle moes gou maak en klaar saai. d. Teken die patroon van hierdie sterre hieronder:

Vaslegging Onderwyser en leerders skryf saam ’n paragraaf oor waarom die konstellasies belangrik vir boere was.

37

Sien plakkaat om te fotokopieer op bladsy 68

38

Voorgestelde werkskema vir Die Aarde en daar buite, graad 4 PERIODE 1 Aktiwiteit 1 Wat is

bogrond?

O Onderwyser teken diagram op bord en verduidelik bogrond. O Onderwyser maak ’n kopkaart op bord met leerders.

PERIODE 2 Aktiwiteit 2 Gronddeel-

PERIODE 3 Aktiwiteit 2 vervolg O Leerders maak grondtjies kom van rotse deeltjies deur rotse teen O Onderwyser en leerders mekaar te vryf. ondersoek rotse en O Leerders vul tabel oor beskryf dit. gronddeeltjies in.

PERIODE 4 Aktiwiteit 2 vervolg O Onderwyser help leerders om skryftaak te doen en vrae in hul boeke te beantwoord. O Onderwyser konsolideer deur grootte en tekstuur van deeltjies te verduidelik.

PERIODE 5 Aktiwiteit 3 Vind meer uit oor die bogrond in tuine O Onderwyser verduidelik die proses van verwering. O Leerders ondersoek monsters tuingrond en beskryf die teksture skriftelik.

PERIODE 6 PERIODE 7 Aktiwiteit 3 vervolg Aktiwiteit 3 vervolg O Onderwyser verduidelik O Leerders teken die lae grondontleding. grond en beskryf die lae O Leerders doen die in ’n paragraaf. grondontleding deur grond met water te meng.

PERIODE 8 Aktiwiteit 3 vervolg O Onderwyser stel die idee van leemgrond bekend en verduidelik waarom dit die beste is om in te plant. O Onderwyser berei leerders vir assesseringstaak voor.

PERIODE 9 Aktiwiteit 3 vervolg O Leerders doen die assesseringstaak vir LU2 NB: Maak tyd om leerders terugvoering te gee na jy die assesseringstaak nagesien het.

PERIODE 10 Aktiwiteit 4 Hoeveel water hou ons grond? O Onderwyser en leerders stel vrae vir moontlike ondersoeke. O Besluit wat getoets kan word en wat in boeke nagevors moet word. O Onderwyser berei leerders vir assesseringstaak voor.

PERIODE 11 Aktiwiteit 4 vervolg O Onderwyser gee leerders apparaat. O Leerders volg instruksies om die assesseringstaak vir LU1 te doen.

PERIODE 12 Aktiwiteit 4 vervolg O Onderwyser help leerders om te bereken hoeveel water die grond hou.

PERIODE 13 Aktiwiteit 4 vervolg O Leerders beantwoord vrae oor hul resultate. O Onderwyser konsolideer deur “Wat het ons geleer?” te verduidelik. NB: Maak tyd om leerders terugvoering te gee na jy die assesseringstaak nagesien het.

PERIODE 14 Aktiwiteit 5 Wat doen erdwurms in die grond? O Onderwyser gee inleiding oor goeie grond. O Leerders neem erdwurms waar. O Onderwyser help leerders om hul erdwurms te teken en daaroor te skryf.

PERIODE 15 Aktiwiteit 5 vervolg O Onderwyser lees oor erdwurms met leerders. O Onderwyser help leerders om ’n erdwurmhuis te maak.

PERIODE 16 Aktiwiteit 5 vervolg O Leerders teken die erdwurmhuis voor hulle erdwurms daarin gesit het. O Leerders sit erdwurms in die erdwurmhuis en bedek dit. NB: Maak tyd vir leerders om die huise waar te neem en na een week te teken en te skryf oor wat hulle sien. O Onderwyser konsolideer.

PERIODE 17 Aktiwiteit 6 Werk met grond O Onderwyser stel woordeskat oor werk met grond bekend en deel leesstukke oor landbou uit. O Leerders lees die leesstukke en pas dit by die prente.

PERIODE 18 Aktiwiteit 6 vervolg O Onderwyser lees oor kompos en maak van kompos vir leerders. O Onderwyser konsolideer.

PERIODE 19 Aktiwiteit 7 Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar O Onderwyser stel vrae bekend oor versorging van ons grond. O Onderwyser vra leerders om voorwerpe met die vorm van die aarde te kies. O Onderwyser berei leerders vir die assesseringstaak voor. Verduidelik wat om met die “segment” van die aarde te doen.

PERIODE 20 Aktiwiteit 7 vervolg O Assesseringstaak vir LU3 O Leerders teken en skryf oor hoe om hul klein stukkie aarde te versorg en volhoubaar te gebruik.

PERIODE 21 Aktiwiteit 7 vervolg O Onderwyser neem al die segmente van die aarde in en help leerders om dit bymekaar te sit om ’n prent van die hele aarde te maak om uit te stal.

PERIODE 22 Aktiwiteit 7 vervolg O Leerders teken ’n skets van die aarde en toon die biosfeer. O Leerders skryf sinne oor waarom ons ons grond moet oppas. NB: Maak tyd om leerders terugvoering te gee na jy die assesseringstaak nagesien het.

PERIODE 23 Aktiwiteit 8 Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant O Onderwyser stel idee van konstellasies bekend en demonstreer hoe ’n konstellasie oor die hemelruim beweeg. O Leerders lees die stories van die sterre en beantwoord die vrae.

PERIODE 24 Aktiwiteit 8 vervolg O Leerders lees die stories klaar en beantwoord die vrae oor die konstellasies.

39

Notas

40

afdeling 2 Hulpmiddels vir die onderwyser Leerdertaakkaarte om te fotokopieer TAAKKAART 1 Verskillende soorte gronddeeltjies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 TAAKKAART 2 Beskryf ons bogrond

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

TAAKKAART 3 Ontleed my grond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 TAAKKAART 4 Assesseringstaak vir LU1 (AS 1, 2 en 3) Vergelyk twee monsters bogrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 TAAKKAART 5 Assesseringstaak vir LU1 (AS 1, 2 en 3 Hoeveel water hou verskillende soorte grond? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 TAAKKAART 6 Neem ons erdwurms waar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 TAAKKAART 7 Wat doen erdwurms in die grond? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 TAAKKAART 8 Lees oor hoe boere met die grond werk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 TAAKKAART 9 Assesseringstaak vir LU3 (AS 1 & 2) Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 TAAKKAART 10 Maak ’n tekening om te wys waar die biosfeer is . . . . . . . . . . . . . . 66 TAAKKAART 11 Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 Leestekste en steunmateriaal Dit is ’n erdwurm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Wat eet erdwurms? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Erdwurms in die voedselketting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 Boerdery in landelike gebiede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Boerdery met gereedskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Die kweek van rys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Kompos – my kompos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Maak jou eie kompos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 My klein stukkie aarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Stories van die sterre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

41

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 1 Verskillende soorte gronddeeltjies 1. Neem enige twee klippe en vryf dit teen mekaar om gronddeeltjies te maak.

m oe s di

ilik!

rm my wa k a a m dit so t e m o g e en mo vryf.

dis ha rde selfs n w erk om e t ’n b ie tj grond t e maa ie k!

2. Maak jou gronddeeltjies nat met ’n paar druppels water. 3. Rol die gronddeeltjies in jou hand en beantwoord dan die vrae in die tabel hieronder. 4. Doen dieselfde met die sand en die klei.

Verskillende gronddeeltjies VRAE

Gronddeeltjies van my klippe

Klei

Sand

Voel dit korrelrig? Voel dit taai? Voel dit glad? Kan jy dit in worsies rol? Kan jy dit in ringe buig?

5. Is jou grond soos klei? ......................................................................... ......................................................................... 6. Is jou grond soos sand? .........................................................................

42

Leerdertaak 1 vervolg

Leerderskryftaak K Beskryf sommige van die eienskappe van die grond wat jy van die klippe gemaak het. Begin só: Vandag het ons klippe teen mekaar gevryf en gronddeeltjies gemaak. Dit is die eienskappe van my grond: Die kleur van my grond is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dit voel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dit is soos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . want

....................................................................

Vrae 1. Lyk al jou gronddeeltjies eenders? Skryf om jou antwoord te verduidelik. ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... 2. Hoe lank sal dit jou neem om een koppie grond te maak, dink jy? ......................................................................... ......................................................................... 3. Hoe lank het dit die natuur geneem om al die grond in die skooltuin te maak, dink jy? ......................................................................... ......................................................................... .........................................................................

43

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 2 Beskryf ons bogrond 1. Hou ’n monster (klein bietjie) grond in jou hand. Rol dit in jou hand. 2. Bespreek hierdie vrae: – Hoe ruik dit? – Wat kan jy daarin sien? – Waar kom dit vandaan, dink jy? – Hoe is dit gemaak? 3. Hoe voel jou grond. Is dit korrelrig soos sand, taai soos klei, of glad en stowwerig soos slik? 4. Gebruik die tabel hieronder om jou te help besluit watter soort grond dit is.

SOORTE GROND

Hoe voel die grond as jy dit tussen jou vingers vryf?

How does the soil feel between your fingers?

Uvakala njani umhlaba xa gronduwuva ngesandla?

Dit voel grof – dit is vol klein klippies.

It feels coarse – it is full of small stones.

Uvakala unezigaqa. Unamatye amaninz i amancinci.

Dit voel korrelrig – die deeltjies is nogal groot (soos korrels suiker).

It feels gritty – the particles are quite big (like big grains of sugar).

Uvakala rhabaxa unamahlalutye amakhulwana.

Dit voel korrelrig – die sanddeeltjies is klein.

It feels gritty – the sand particles are small.

Uvakala rhabaxa, amahlalutye esanti mancinci.

Dit voel glad – die deeltjies is baie fyn.

It feels smooth – the particles are very fine.

Uvakala mpuluswa unamahlalutyana.

Dit voel taai as dit nat is – die deeltjies is baie klein. As dit droog is, voel dit soos ’n fyn poeier.

It feels sticky when wet – the particles are very small. When it is dry it feels like a fine powder.

Uvakala ncangathi xa umanzi, amahlalutye mancinci. Xa womile uvakal nje nge phawda.

5. Skryf om te verduidelik watter soort grond jy het. .........................................................................

44

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 3 Ontleed my grond 1. Gooi een koppie grond in ’n leë koffiebottel. 2. Maak die bottel vol water en sit die deksel op. 3. Skud die bottel baie goed sodat die grond en water meng. 4. Laat dit ’n paar uur staan sodat die mengsel kan afsak. 5. Kan jy die verskillende lae gronddeeltjies sien? 6. Teken die bottel en die lae grond daarin. Skryf byskrifte by die lae.

Die verskillende soorte deeltjies in my grond

Vrae 1. Watter soort deeltjies het die grootste laag in jou grond gevorm? 2. Is jou grond meestal sanderig, slikkerig of kleierig, of is dit ’n gelyke mengsel van al drie? 3. Verduidelik die volgorde waarin jou gronddeeltjies in die koffiebottel afgesak het. ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... .........................................................................

45

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 4 Assesseringstaak vir LU2 (AS 1 & 2) kan ook vir LU1 (AS 2 & 3) aangepas word

Vergelyk twee monsters bogrond 1. Meet een koppie van elkeen van die twee verskillende soorte grond. 2. Sit elke koppie grond in ’n afsonderlike koffiebottel en maak dit vol water. Sit die deksels op en skud die bottels goed. 3. Laat die mengsels ’n paar uur staan. 4. Teken en benoem elke bottel grond. Wys die verskillende lae deeltjies. 5. Beantwoord die vrae oor elke soort grond. B

A

46

Grond A

Grond B

1. Wat is die dunste laag in hierdie grond?

1. Wat is die dunste laag in hierdie grond?

2. Wat is die dikste laag?

2. Wat is die dikste laag?

3. Het hierdie grond al drie soorte gronddeeltjies daarin?

3. Het hierdie grond al drie soorte gronddeeltjies daarin?

4. Watter naam beskryf hierdie grond die beste?

4. Watter naam beskryf hierdie grond die beste?

l Klipperige grond

l Klipperige grond

l Growwe sanderige grond

l Growwe sanderige grond

l Fyn sanderige grond

l Fyn sanderige grond

l Slikkerige grond

l Slikkerige grond

l Kleigrond

l Kleigrond

l Leemgrond

l Leemgrond

Leerdertaak 4 vervolg 5. Teken en skryf om sommige dinge wat jy oor grond geleer het te verduidelik. Verduidelik waarom jy dit interessant gevind het.

6. Bonusvrae vir 80% of meer a. Wat is leemgrond? ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... b. Waarom is dit die beste soort grond om in te plant? ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... .........................................................................

47

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 5 Assesseringstaak vir LU1

Hoeveel water hou verskillende soorte grond? 1. Skryf twee dinge neer wat jy by die huis oor jou grond kan uitvind. ......................................................................... .........................................................................

Metode 1. Teken die tabel hieronder in jou werkboek oor en teken jou waarnemings aan. 2. Vou die filtreerpapier en sit dit in die tregter. Stel die tregter en maatsilinder dan op soos hier regs. 3. Maak die tregter vol van die droë, sanderige grond (maak seker dat daar nie klonte is nie). 4. Meet 100 ml water in ’n beker of babakosflessie. Gooi die water stadig in die middel van die grond. 5. Na ’n rukkie sal die water deur die grond in die maatsilinder begin drup. 6. Wag tot die water ophou drup en teken dan aan. Meet hoeveel water in die maatsilinder is. 7. Bereken hoeveel water in die grond gebly het. (Die hoeveelheid water wat in die grond gegooi is (100 ml) – die hoeveelheid water in die silinder = die hoeveelheid water wat die grond gehou het.) 8. Teken jou afmetings in die tabel aan en doen die berekening. 9. Doen dieselfde vir die kleigrond en die leemgrond. Afmetings Hoeveel water het jy in die grond gegooi (ml)? Hoeveel water het in die maatsilinder gedrup (ml)? Bereken hoeveel water in die grond gebly het (ml)?

48

Kleigrond

Sanderige grond

Leemgrond

Leerdertaak 5 vervolg

Vrae 1. Watter soort grond laat die meeste water daardeur drup? ......................................................................... ......................................................................... 2. Watter soort grond hou die minste water? ......................................................................... ......................................................................... 3. Watter soort grond laat net ’n klein bietjie water daardeur drup? ......................................................................... ......................................................................... 4. Watter soort grond hou die meeste water? ......................................................................... ......................................................................... 5. Wat kan jy sê oor leemgrond en hoe dit water hou? ......................................................................... .........................................................................

Bonusvrae vir 80% of meer 1. Waarom laat sommige grond die water maklik deur, dink jy? ......................................................................... ......................................................................... 2. Is dit ’n goeie of slegte ding vir grond om die water maklik te laat weg dreineer? ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... .........................................................................

49

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 6 Neem ons erdwurms waar 1. Sit jou erdwurm op ’n skoon plastiekdeksel. Sit ’n paar druppels water daarop. 2. Kyk noukeurig na jou erdwurm: K Wat is die voorkant en wat is die agterkant? K Hoe weet jy wat is die voorkant en wat is die agterkant? K Kyk hoe die erdwurm beweeg. 3. Teken ’n prent van jou erdwurm. Benoem die voorkant en die agterkant en enige ander dele wat jy kan sien.

4. Beskryf in jou eie taal hoe die erdwurm beweeg. Hoe my erdwurm beweeg ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... .........................................................................

neee! hayi bo! oo0! hy voel koud!

50

waarom kronkel hy so?

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 7 Wat doen erdwurms in die grond? 1. Maak ’n wurmhuis met jou groep. 2. Maak verskillende lae grond. Sit ’n klein bietjie water by om die grond klam te maak. 3. Sit vars blare bo-op vir kos.

sand

4. Sit die erdwurms in.

grond

5. Hou die grond klam deur ’n bietjie water by te voeg. sand grond Bedek die hele wurmhuis met koerantpapier. 6. Kyk ná ’n week en daarna elke paar dae wat gebeur.

klippies gaatjies

Wat doen erdwurms in die grond? Voor Teken die wurmhuis voordat ons erdwurms daarin gesit het

Na Teken die wurmhuis omtrent twee weke later nadat ons erdwurms daarin gesit het

7. Skryf sinne in jou boek om te verduidelik wat erdwurms aan die grond gedoen het. 8. Waarom moet ons erdwurms in ons grond hê? 9. Waarom moet ons goeie grond hê? 10. Bespreek hierdie vrae met jou onderwyser. K Waarom is grond so belangrik? K Waarom moet ons almal ons grond oppas? K Wat kan ons by ons grond sit om dit beter te maak? K Wat is die beste manier om ons grond op te pas?

51

52

Erdwurms woon onder die grond. Hulle grawe gate wat tonnels genoem word. Hierdie tonnels is tot 45 cm diep onder die grond. Erdwurms rus in erdwurmgate. Erdwurms lê ook eiers in die grond.

die erdwurm bestaan uit talle segmente

Dit is ’n erdwurm

stert

klein mondjie

kop

plant

grond

erdwurm

gaatjie

53

Kan jy die wurmhopies in jou grond sien?

Erdwurms kry sommige van hul kos uit die grond wat hulle eet. Hulle verteer die kos in die grond, maar nie die gronddeeltjies nie. Hierdie gronddeeltjies word as mis by die erdwurm se agterkant uitgeskei. Hierdie wurmmis word wurmhopies genoem. Soms maak die wurm die bokant van sy gat met wurmhopies toe.

In klam weer vind ’n mens wurmhopies bo-op die grond.

Dit is wurmhopies.

Erdwurms eet enigiets van dooie plante en diere. Hulle kos is dooie blare, dooie gras, stingels, stokkies en dieremis. Hulle eet ook grond wat stukkies dooie plante en diere bevat.

Wat eet erdwurms?

Vergrote beeld van die monddele

mond

’n Erdwurm neem ’n dooie blaar in die grond in.

54

Grond is die tuiste van talle verskillende diere en plante

’n erdwurm in ’n tonnel

Erdwurms grawe tonnels in die grond. Wanneer hulle tonnels maak, meng hulle die humus in die grond in. Die humus help plante om te groei. Wurmtonnels help ook dat lug die plante se wortels bereik. Dit help dat reënwater in die grond kan intrek.

Erdwurms in die voedselketting plante

dooie blare en gras van plante

dieremis

diere eet plante

Soos wat erdwurms eet, speel hulle ’n belangrike rol in die natuur se voedselketting. Erdwurms verander goeie grond na beter grond. Beter grond lei tot gesonder plante. Gesonder plante lei tot gesonder kos vir mense en ander diere.

erdwurms eet mis en dooie plante

humus help plante om te groei

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 8 Lees oor hoe boere met die grond werk A. 1. Lees “Boerdery in landelike gebiede”. 2. Pas elke paragraaf by die regte prent.

B. 1. Lees “Boerdery met gereedskap”. 2. Pas elke paragraaf by die regte prent.

C. 1. Lees “Die kweek van rys”. 2. Pas elke paragraaf by die regte prent.

D. 1. Lees “Kompos – my kompos” saam met jou onderwyser. 2. Lees “Maak jou eie kompos”

55

Boerdery in landelike gebiede 1 In Kenia ploeg party boere hul grond met osse. Hulle gebruik beesmis om die grond te bemes. 2 Sommige boere in Kenia gebruik ’n handskoffel om die grond om te dolwe. Hierdie handskoffel word ’n jembe genoem. Kyk na die prent. Jy kan sien hoe boere dit gebruik om die grond om te dolwe. 3 Die boer gooi die saad. Hy plant nie die saad in rye nie.

A

B

K Kyk na die prente. K Lees die sinne. K Pas die sinne by die korrekte prente.

C

56

Boerdery met gereedskap en masjinerie B

A

C

D 1 Mense gebruik grawe om die grond om te spit en te meng. Daarna plant hulle die saad. 2 Soms plant boere die saad in reguit rye. 3 ’n Boer gebruik ’n trekker en ’n ploeg om die grond te ploeg en te meng. 4 Party boere gebruik vliegtuie om misstof op hul grond te spuit.

57

Die kweek van rys

A

C

B 1 Rysplante groei op warm, nat plekke. Die plante se wortels moet onder die water wees. Rysboere spit hul velde om. Dan bou hulle ’n muur om elke veld. Daarna laat hulle water oor die velde loop sodat die grond bedek word. Hierdie watervelde word rysvelde genoem. 2 Wanneer die rysvelde bedek met water is, bring die boere hul vee soontoe. Die vee loop in die water op die rysvelde rond. Hulle pote maak die grond sag en modderig sodat die rysplante se wortels goed kan groei. Die vee se mis bemes die grond. 3 Dit is baie harde werk om rys te plant. Baie mense moet help om die rys te plant. Elke planter dra ’n bossie rysplantjies en sit elke plantjie in die modder. 4 Ons eet rys. Die rys kom van die saad van die rysplant.

58

D

Kompos – My Kompos Jou plekkie agter in die hoek van my tuin is klein, maar jou plek in my hart is sommer baie groot. Ek wonder waarom jy so spesiaal vir my is? Sê my, waarom? Deur Fourten Kkumalo Al jou name Mense noem jou verskillende name. Party mense noem jou mis, ander noem jou organiese materie, terwyl ander jou selfs vullis noem. Omdat jy egter deel van my lewe is, noem ek jou kompos. Wie is jy? Is jy deel van die omgewing? Dit hang alles af van waar jy my wil plaas of kategoriseer. Al wat ek weet, is dat die begrip “omgewing” mensgemaak is. Deur taal en interaksie het gemeenskappe se begrip van wat die omgewing is, mettertyd verander. Dit is ’n feit dat die begrip omgewing oor die jare heen breër geword het. As jy my as deel van die natuur of van die biofisiese elemente van die omgewing beskou, is dit nie ’n probleem vir my nie. Ek is oortuig daarvan dat ek deel van die omgewing is, en in die omgewing lewe. Ek speel ook ’n belangrike rol daarin om die lewe van ander organismes (sowel plante as diere) te ondersteun. As deel van die omgewing is ek altyd bereid om in wisselwerking te tree met die ander verwante dimensies van die omgewing, naamlik die ekonomiese, sosiale en politieke dimensies.

afbreekbaar is en in en om jou huis gevind word. Die boodskap is dus duidelik, jy hoef nie ver te reis of lank te soek om die bestanddele te vind nie. Bowendien werk ek volgens ’n zerobegroting, wat beteken dat jy niks hoef te koop nie. As jy wil, kan jy begin deur ’n vlak gat vir my gerief te grawe of anders kan jy vir my ’n

stukkie gelyk grond gee, maar dan moet daar ’n steunstruktuur om my wees. Jy kan nou enige gesnyde gras wat ’n beslommernis vir jou is, gebruik. Gooi dit net op my plekkie. Ek verwelkom ook die blare wat gedurende die wintermaande in die vrugteboord en van ander bome val. Daardie molm wat jy gebruik het om jou groentesaailinge te beskerm, kan ook na my toe kom. Wat nog? Ek verwelkom die onkruid wat jy gereeld uit jou groentetuin trek. Vir die groente is onkruid ’n probleem, maar vir my is dit goed. Ek het daardie groenteafval wat oorbly wanneer jy oes, nodig. Snaaks genoeg, ek gebruik dit om nog groente tydens die volgende seisoen te produseer. Ek is ook dol oor enige kombuisafval soos eierdoppe, aartappelskille, teeblare en teesakkies. Reën verskaf gewoonlik genoeg vogtigheid vir my, maar as dit te droog is, Waarvan is jy gemaak? O! Dit is ’n eenvoudige resep; jy sal dalk kan jy my ’n bietjie water gee. Elke nou en dan kan jy en ’n tuinvurk my selfs oor sommige van die bestanddele wil lag. Ek gebruik enige materiaal wat besoek en my ’n bietjie omdolwe.

59

Is jy omgewingsvriendelik? As daar iets in hierdie heelal is wat ek werklik respekteer, is dit die omgewing. Selfs in hierdie agtertuin sorg ek vir die omgewing. Die fisiese gevolg is dat ek die grond se organiese samestelling onderhou en verhoog. Om hierdie rede verbeter die struktuur (krummelstruktuur en brokkelrigheid), wat op sy beurt die grond se kapasiteit vir waterabsorbsie, dreinering en belugting verhoog. Met my hulp raak grond dus los en krummelriger. In chemiese terme kan ek beslis ’n “universele misstof” genoem word. Dit is so omdat ek omtrent al die makrovoedingstowwe bevat wat noodsaaklik vir groei is, naamlik stikstof, potassium en fosfor. Die meeste mikrovoedingstowwe word ook in my gevind, soos yster en sink. As jy nie omgee nie, kan jy my ’n gebalanseerde misstof noem. In die biologiese sfeer voeg kompos enorme hoeveelhede grondbakterieë by die grond. Hierdie effek van kompos verskaf besonder gunstige toestande vir massavermenigvuldiging van grondbakterieë, wat op sy beurt die grond se voedingswaarde verhoog. Hierdie prosesse lei almal tot die vorming van koolstofdioksied, wat plante vir fotosintese gebruik.

Ek en omgewingsopvoeding Daar bestaan ’n mite dat omgewingsopvoeding in die formele opvoeding, omgewingsklubs en verwante verenigings hoort. As kompos glo ek sterk dat die beste grondslag vir omgewingsopvoeding tuis is. Ek is altyd daar om basiese lesse aan jou gesin, man, vrou, kinders en selfs familielede te gee. Die bestuur van vaste afval, gronderosie, rommelstrooiery as omgewingskwessies kan deur my onderrig word. Leer jou gesin om afval te sorteer en dan die afbreekbare afval op my hoop te gooi. Ek is ook ’n goeie hulpmiddel vir omgewingsopvoedingslesse en projekte vir jou bure, klein omgewingsklubs in die buurt en gemeenskapsgebaseerde organisasies in jou streek. Ter opsomming, as kompos wil ek ’n uitnodiging aan almal rig wat in omgewingsopvoeding belang stel, om my te besoek en die vrymoedigheid te hê om vrae oor omgewingsopvoeding en kompos te stel. My ander kundige vriende wat vir verdere inligting genader kan word, is die organiese tuiniers en permakulturaliste.

• Fourten Khumalo kan gekontak word by: Tel: 013 947 2060 Faks: 031 947 2755. EE Bulletin Nr 18, Oktober 1999

60

humus is ’n ander woord vir kompos.

MAAK JOU EIE

KO M PO S plante het kos nodig om reg te kan groei. kompos is ’n soort plantkos wat van natuurlike dinge gemaak is.

OR O V nie,

as die grond nie goed is kan plante nie goed groei nie. kompos sal jou plante sterk en gesond help maak. jy kan jou eie kompos maak deur die volgende stappe te volg.

1. maak ’n groot plastieksak vol goeters wat jy wil weggooi. maar wees versigtig, nie alle rommel is goed vir kompos nie.

K

UI

R EB

G

eierdoppe gras

blare

Moenie ik ebru

saagsels

blomme

vrugte- en groenteskille

teeblare en teesakkies

stukkies papier

as van houtvure

seebamboes

nie

g

gesnyde gras

stokkies en takkies

dennenaalde bolle en lote

saad

plante wat met insekdode gespuit is of wat aan ’n siekte dood is

2. maak ’n paar gate in die sak. moenie die mengsel saamdruk nie; lug moet daardeur kan vloei. moenie die sak toeknoop nie.

toiletafval

metaal

liggame van diere

plastiek en polistireen

glas

enigiets wat nie kan verrot nie

3. hou die sak in die skaduwee. dit sal omtrent vyf weke (soms langer) neem voor die mengsel kompos is. gooi elke nou en dan ’n bietjie water by. die kompos moet nooit te nat wees nie.

61

4. die kompos is gereed wanneer dit

5. as daar nog niks groei

krummelrig lyk en soos grond

nie, moet jy eers die

ruik. spit die kompos naby ’n

grond voorberei. spit diep

plant se wortels in die grond in.

met ’n vurk om die grond los te maak.

6. breek die kluite grond

7. meng die kompos

met ’n skoffel.

egalig met die grond.

As jy nie die gereedskap het wat hier gewys word nie, kan jy enigiets wat jy het, gebruik om die werk te doen.

8. hark die grond gelyk en verwyder stokke en

9. nou is die grond gereed dat jy saad en plante kan plant.

klippe.

10. gooi jou plante nat.

ER T LA

die kompos in die grond sal jou plante goed laat groei.

Uit: “The learning adventure – Senior Series”, vol 1, nr 1. Uitgegee deur ESST 1997.

62

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 9 Assesseringstaak vir LU3 (AS 1 & 2)

Gebruik my klein stukkie aarde volhoubaar 1. Teken jou eie klein plasie of plek op jou stukkie aarde. Wys al die dinge wat saam bo-op jou grond en in jou grond sal voorkom. Wys hoe alles saam sal lewe en kos en water en skuiling sal kry. 2. Teken die gereedskap wat jy sal gebruik om jou grond voor te berei en te versorg. Verduidelik waarvoor jy elke stuk gereedsklap sal gebruik.

3. Skryf oor waarom jy jou grond sal versorg om dit goed en volhoubaar te hou sodat jy altyd daar kan woon. ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... .........................................................................

63

64

My klein stukkie aarde

grondoppervlak

lug

65

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 10 Maak ’n tekening om te wys waar die biosfeer is 1. Nadat julle al die stukkies van die aarde bymekaargesit het, maak jy ’n skets van die aarde en wys waar die biosfeer is.

2. Benoem die biosfeer. 3. Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waarom ons ons grond volhoubaar moet gebruik. ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... ......................................................................... .........................................................................

66

Leerdertaakkaart om te fotokopieer

Leerdertaakkaart 11 Boere het eers die sterrekonstellasies gebruik om te weet wanneer om te plant Lees die volgende paragrawe uit “Stories van die sterrre” (Astronomiekaartnommer 11) en beantwoord die vrae daaroor. 1. Lees “2. Patrone in die lugruim”. a. Wat is ’n konstellasie? ......................................................................... b. Noem twee konstellasies? ......................................................................... 2. Lees “8. Bepaal tyd volgens die sterre”. a. Waarom was konstellasies in die verlede belangrik vir mense? ......................................................................... 3. Lees “6. IsiLimela of die Pleiades”. a. Wat het mense gedoen toe hulle die isiLimela- (die Pleiades-) konstellasie gesien het? ......................................................................... b. Wat is die ander naam vir die sterre in die storie van isiLimela? ......................................................................... 4. Lees “5. Die Suiderkruis en die Wyser”. a. Wat het die Venda-mense hierdie sterre in die storie van die “Suiderkruis en die Wyser” genoem? ......................................................................... b. Waarom het mense hierdie sterre kameelperde genoem? ......................................................................... c. Wat moes mense doen wanneer hulle hierdie sterre net bokant die bome gesien het? ......................................................................... d. Teken die patroon van hierdie sterre hieronder:

67

68

69

70

Afdeling 3 Uittreksels uit die Nasionale Kurrikulumverklaring vir Natuurwetenskappe Graad R-7 Kernkennis en -begrippe vir Die Aarde en die Ruimte (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Leeruitkomste en assesseringstandaarde (NKV)

. . . . . . . . . . 76

In die NVK word die naam “Die Aarde en die Ruimte” vir die inhoudsveld “Die aarde en daar buite” gebruik.

71

Die Aarde en daar buite Die paragrawe hieronder is ’n uittreksel uit die NKV-beleidsdokumente. Ons het elke paragraaf genommer en elkeen ’n opskrif gegee om onderwysers te help en dit makliker te maak om mee te werk. Die paragrawe beskryf die kennis en begrippe wat die leerders moet ken.

KERNKENNIS EN -BEGRIPPE IN DIE AARDE EN DIE RUIMTE (Die Aarde en daar Buite) Ons Plek in die Ruimte

Atmosfeer en Weer

Die Veranderende Aarde

Samevattende stelling: Ons planeet is ’n klein deeltjie van ’n uitgestrekte sonnestelsel in ’n onmeetlike sterrestelsel.

Samevattende stelling: Die atmosfeer is ’n stelsel waarin die land, mere en oseane in wisselwerking met mekaar is, en waarin energie en water van plek tot plek verplaas word.

Samevattende stelling: Die aarde bestaan uit materiaal wat voortdurend deur kragte onder en bo die oppervlak verander word.

Grondslagfase 1. Neem die lug waar 2. Neem die weer waar, teken dit 3. Neem grond en gesteentes Baie verskillende voorwerpe kan aan en voorspel dit waar en ondersoek dit in die lugruim waargeneem word. Die weer verander dag na dag op Grond en rotse wissel van plek tot Voorbeelde is voëls, wolke, maniere wat aangeteken en soms plek in voorkoms en tekstuur. Deur voorspel kan word. Daar is af en ondersoek te doen, kan leerders vliegtuie, die son, sterre, die maan, toe ongewone weergebeurtenisse, uitvind dat sommige soorte grond planete en satelliete. Al hierdie bv. storms, oorstromings of makliker as ander soorte verweer, voorwerpe het eienskappe, tornado’s, wat mense se lewens terwyl sommige soorte grond liggings/posisies en bewegings raak. plantlewe beter as ander wat ondersoek kan word om onderhou. Hulle kan probeer patrone, verbande en tendense te uitvind wat party van die faktore bepaal. wat hierby betrokke is, kan wees.

72

Ons Plek in die Atmosfeer en Ruimte Weer

Die Veranderende Aarde

Intermediêre Fase 1. Die Aarde se rotasie – dag en nag Dag en nag kan verduidelik word deur die rotasie (draaiing) van die Aarde om sy eie as, soos dit om die son wentel. 2. Fases van die maan en kulturele tradisies Die skynbare vorm van die maan verander op ’n voorspelbare manier en hierdie veranderings kan verduidelik word deur sy relatiewe beweging tot die Aarde en die son. Baie kulturele tradisies en spesiale geleenthede hou verband met die maan se vorm of posisie. 3. Sterpatrone en kulturele tradisies Die sterre se skynbare posisie met betrekking tot mekaar verander nie, maar die nagtelike posisie van die sterpatroon as geheel verander stadig deur ’n jaar. Baie kulture herken en gee name aan spesifieke sterpatrone. Dit is en word steeds ook vir navigasie en kalenders gebruik.

4. Meting van veranderinge in die weer Die weer kan van dag tot dag verander. Dit kan beskryf word deur meetbare hoeveelhede, soos temperatuur, windrigting en -snelheid, en neerslag. 5. Jaarlikse en seisoenale veranderinge in die weer Ander veranderings neem langer om plaas te vind. ’n Voorbeeld van hierdie soort mediumtermynverandering is jaarlikse seisoensveranderings wat beskryf kan word in terme van reënval, gemiddelde windrigting, lengte van die dag en nag en gemiddelde maksimum en minimum temperatuur. 6. Die watersiklus Water verander van vorm soos dit in ’n siklus tussen die hidrosfeer, atmosfeer en litosfeer beweeg in wat as die “watersiklus” bekend staan. 7. Vastelande, oseane en die pooldekys Die grootste gedeelte van die Aarde is met water van die oseane bedek. ’n Klein gedeelte van die planeet bestaan uit landmassas wat in vastelande (kontinente) verdeel is. By die pole is daar dekys. Slegs ’n klein hoeveelheid water is beskikbaar vir lewende dinge op land om te gebruik en slegs ’n klein gedeelte van die land kan maklik deur mense bewoon word.

8. Gesteentes, soorte grond, water en lug Aardmateriaal is soliede rotse en grond, water, en die gasse van die atmosfeer. 9. Erosie en afsetting, en landvorms Erosie van die land skep die landvorms wat ons sien en het ook tot gevolg dat afsetting van rotsdeeltjies plaasvind om sedimentêre rotse te vorm. Erosie en afsetting kan baie stadig en geleidelik gebeur of dit kan in kort katastrofiese gebeurtenisse soos oorstromings gebeur. 10. Stollings-, afsettings- en metamorfe gesteentes Rotse kan in stollings-, sedimentêre en metamorfiese tipes geklassifiseer word. Hierdie klassifikasie is op die oorsprong en geskiedenis van die rotse gebaseer. 11. Soorte grond en die eienskappe daarvan Grond bestaan uit verweerde rotse en ontbinde organiese materiaal van dooie plante, diere en bakterieë. Grond word deur natuurlike prosesse gevorm, maar dit neem uiters lank om te vorm. Grond het eienskappe soos kleur en tekstuur, kapasiteit om water te hou en die vermoë om die groei van baie soorte plante, insluitend dié wat ons van voedsel voorsien, te onderhou. (Skakel met Die Lewe en Lewende Dinge.) 12. Fossiele Fossiele is die oorblyfsels van lewensvorme wat in klip bewaar gebly het. Fossiele is bewys daarvan dat lewe, klimaatstoestande en omgewings in die verlede baie anders as vandag was. (Skakel met Die Lewe en Lewende Dinge.) 13. Waterbronne Die gehalte van waterbronne word deur die gehalte van die opvanggebied bepaal. Behoorlike versorging en bestuur van opvanggebiede en waterhulpbronne is noodsaaklik, en faktore wat die gehalte van waterhulpbronne en opvanggebiede raak, kan ondersoek word. (Skakel met Die Lewe en Lewende Dinge.)

73

Ons Plek in die Ruimte

Atmosfeer en Weer

Die Veranderende Aarde

Senior Fase 1. Die Aarde en die sonnestelsel 6. Atmosfeer, hidrosfeer, litosfeer 11. Lae van die Aarde Die Aarde is die derde planeet van en biosfeer Die planeet Aarde het ’n die son af in ’n stelsel wat die Die buitenste lae van die Aarde is struktuur wat uit lae bestaan, maan, die son, agt ander planete die atmosfeer, die hidrosfeer en met ’n litosfeer, ’n warm, en hul mane en kleiner voorwerpe, die litosfeer. Ons lewe in die konvekterende mantel en ’n soos asteroïdes en komete, insluit. biosfeer waar al hierdie lae in digte, metaalagtige kern. Die son, ’n gemiddelde ster, is die wisselwerking met mekaar is om 12. Kontinentskuiwing en sentrale en grootste liggaam in die lewe te onderhou. geologiese gebeurtenisse sonnestelsel. 7. Klimaatstreke Litosferiese plate, groter as party 2. Beweging van die Aarde en die Klimaat wissel in verskillende dele vastelande, beweeg aanhoudend maan van die wêreld. Dit is gewoonlik teen ’n tempo van sentimeters Die meeste voorwerpe in die koud in die poolstreke en warm in per jaar, in reaksie op bewegings sonnestelsel is in gereelde en die trope. Verskillende soorte in die mantel. Belangrike voorspelbare beweging. Die plante en diere is aangepas om in geologiese gebeurtenisse, soos bewegings van die Aarde en die verskillende klimaatstreke te kan aardbewings, vulkaniese maan verduidelik verskynsels soos lewe. (Skakel met Die Lewe en uitbarstings en die vorming van die dag, die jaar, die gestaltes Lewende Dinge.) gebergtes, is die gevolg van (stand of fases) van die maan, en 8. Samestelling van die atmosfeer hierdie plaatbewegings. verduisterings. Die atmosfeer is ’n mengsel van 13. Vorming van die kors en 3. Swaartekrag stikstof en suurstof in redelik landvorms Swaartekrag (gravitasie) is die konstante verhoudings, en klein Landvorms is die gevolg van ’n krag wat planete in ’n wentelbaan hoeveelhede ander gasse wat kombinasie van konstruktiewe en rondom die son hou en dit beheer waterdamp insluit. Die atmosfeer destruktiewe kragte. die res van die beweging in die het verskillende eienskappe op Konstruktiewe kragte sluit sonnestelsel. Swaartekrag sorg dat verskillende vlakke. korsdeformasie, vulkaniese ons op die Aarde se oppervlak bly. uitbarsting en afsetting van sediment in, terwyl destruktiewe kragte verwering en erosie insluit.

74

Ons Plek in die Ruimte

Atmosfeer en Weer

Die Veranderende Aarde

Senior Fase 4. Die son as energiebron 9. Rol van die atmosfeer in die 14. Suid-Afrika se fossielrekord Die son is die hoofbron van regulering van die Aarde se Baie van die organismes in Suidenergie vir verskynsels op die temperatuur Afrika se fossielrekord kan nie Aarde se oppervlak, bv. die groei Die atmosfeer beskerm die Aarde maklik in groepe wat vandag van plante, winde, seestrome en teen skadelike strale en teen die lewe, geklassifiseer word nie, en die watersiklus. meeste voorwerpe uit die party word aangetref op plekke 5. Ruimteverkenning en teleskope buitenste ruimte wat andersins waar hedendaagse toestande nie Ruimteverkenningsprogramme die Aarde sou tref. Die atmosfeer geskik daarvoor sal wees nie. Dit behels internasionale is die belangrikste faktor wat is bewys dat die lewe en samewerking in die gebruik van verhoed dat die Aarde se toestande op die oppervlak van aardgebaseerde teleskope (soos temperatuur te laag daal of te die Aarde met verloop van tyd SALT in Suid-Afrika) en teleskope hoog styg om lewe te onderhou. verander het. (Skakel met Die wat om die Aarde wentel. 10. Uitwerking van menslike Lewe en Lewende Dinge.) Onbemande ruimtetuie wat deur bedrywighede op die 15. Vorming van robotwerking beheer word, reis atmosfeer fossielbrandstowwe lang afstande en stuur data oor Menslike bedrywighede en Fossielbrandstowwe soos die planete en ander liggame in natuurlike gebeurtenisse kan die steenkool, gas en olie is die ons sonnestelsel terug. Navorsing samestelling en temperatuur van oorblyfsels van plante en diere word ook gedoen oor maniere om die atmosfeer effens verander. wat onder hoë druk begrawe en die planeet Mars te verken. Party van die gevolge van hierdie gefossileer is. Hierdie klein veranderings kan brandstowwe is nie hernubaar in veranderings in jaarlikse ons leeftyd nie. (Skakel met weerpatrone en Energie en Verandering.) langtermynveranderings in 16. Mynbou reënval en klimaat wees. Mynbou is een van die belangrikste nywerhede in SuidAfrika. Dit vind in al nege provinsies plaas. Dit is belangrik met betrekking tot die verskaffing van steenkool vir energie, noodsaaklike grondstowwe vir ander nywerhede, werkverskaffing en inkomste vir die land. ’n Groot aantal ander nywerhede is van mynbou afhanklik. Wetgewing beheer mynbou, met betrekking tot veiligheid en die uitwerking daarvan op die omgewing.

75

Leeruitkoms 1: Wetenskaplike Ondersoek Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

Graad R-vlak

Graad 1-vlak

Graad 2-vlak

Graad 3-vlak

Graad 4-vlak

Leerder beplan ’n ondersoek as deel van ’n groep.

Leerder gebruik die materiaal wat deur die groep gekies is om die groep se plan te kommunikeer.

Leerder dra idees oor bekende situasies, behoeftes of materiaal by en identifiseer interessante aspekte wat tot ondersoek kan lei.

Leerder neem konstruktief aan die aktiwiteit deel en verstaan die doel daarvan.

Leerder ondersoek die moontlikhede in beskikbare materiaal en vind uit hoe dit gebruik kan word.

Beplanning van ondersoek Leerder dra by tot die beplanning van ’n ondersoekende aktiwiteit.

Leerder beplan ’n ondersoek onafhanklik.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data Leerder neem deel aan beplande aktiwiteit.

Leerder neem onafhanklik deel aan ’n beplande aktiwiteit.

Leerder neem onafhanklik of as deel van ’n groep deel aan beplande aktiwiteit.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings Leerder dink en praat oor wat gedoen is.

76

Leerder dink oor wat gedoen is en sê wat uitgevind is.

Leerder wys en verduidelik wat beplan is en hoe dit gedoen is.

Leerder verduidelik en dink na oor watter optrede beplan is en of dit moontlik was om hierdie plan uit te voer.

Leerder praat oor waarnemings en stel moontlike skakels met ander situasies voor.

Graad 5-vlak

Graad 6-vlak

Graad 7-vlak

Graad 8-vlak

Graad 9-vlak

Leerder beplan eenvoudige toetse en vergelykings en dink na oor hoe om dit billik te maak.

Leerder identifiseer faktore wat in ondersoek in ag geneem moet word en beplan maniere om data daaroor te versamel, oor ’n verskeidenheid waardes heen.

Leerder beplan ’n prosedure om voorspellings of hipoteses te toets, met beheer van ’n steurende veranderlike.

Leerder versamel en teken inligting aan, so akkuraat as wat toerusting toelaat en ondersoekdoeleindes vereis.

Leerder dra by tot stelselmatige dataversameling ten opsigte van akkuraatheid, betroubaarheid en die nodigheid om ’n veranderlike te beheer.

Beplanning van ondersoek Leerder lys, met bystand, wat bekend is oor bekende situasies en materiaal en stel vrae vir ondersoek voor.

Leerder help om fokusvrae vir ondersoek duidelik te maak en beskryf die soort inligting wat benodig sal word om die vraag te beantwoord.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data Leerder voer instruksies en prosedures uit wat ’n klein aantal stappe behels.

Leerder voer eenvoudige toetse of opnames uit en teken waarnemings of reaksies aan.

Leerder organiseer en gebruik toerusting of bronne om inligting te versamel en aan te teken.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings Leerder doen verslag oor die groep se prosedure en die resultate wat verkry is.

Leerder bring waarnemings en reaksies in verband met die fokusvraag.

Leerder veralgemeen ten opsigte van die relevante aspek en beskryf hoe die data die veralgemening steun.

Leerder dink na oor die mate waarin die gevolgtrekkings wat bereik is, redelike antwoorde op die fokusvraag van die ondersoek is.

Leerder soek patrone en tendense in die data wat versamel is en veralgemeen ten opsigte van eenvoudige beginsels.

77

Leeruitkoms 2: Konstruksie van Wetenskapkennis Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

Graad 4-vlak

Graad 5-vlak

Graad 6-vlak

Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig Leerder gebruik, ten minste, eie vlotste taal om voorwerpe, materiaal en organismes te noem en te beskryf.

Leerder gebruik, ten minste, eie vlotste taal om kenmerke van voorwerpe, materiaal en organismes te noem en te beskryf.

Leerder beskryf, ten minste, die kenmerke wat een kategorie dinge van ’n ander onderskei.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek Leerder sorteer voorwerpe en organismes na aanleiding van ’n sigbare eienskap.

Leerder skep eie kategorieë voorwerpe en organismes en verduidelik eie reël vir kategorisering.

Leerder kategoriseer voorwerpe en organismes na aanleiding van twee veranderlikes.

(Daar is geen verdere assesseringstandaarde vir hierdie leeruitkoms in graad 5 nie.)

Leerder interpreteer, ten minste, inligting deur alternatiewe vorme van dieselfde inligting te gebruik.

Interpretasie van inligting (Daar is geen verdere assesseringstandaarde vir hierdie leeruitkoms in graad 4 nie.)

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie (Daar is geen verdere assesseringstandaarde vir hierdie leeruitkoms in graad 4 nie.)

78

(Daar is geen verdere assesseringstandaarde vir hierdie leeruitkoms in graad 5 nie.)

(Daar is geen verdere assesseringstandaarde vir hierdie leeruitkoms in graad 6 nie.)

Graad 7-vlak

Graad 8-vlak

Graad 9-vlak

Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig Leerder onthou, ten minste, definisies en komplekse feite.

Leerder onthou, ten minste, prosedures, prosesse en komplekse feite.

Leerder onthou, ten minste, beginsels, prosesse en modelle.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek Leerder vergelyk kenmerke van verskillende kategorieë voorwerpe, organismes en gebeurtenisse.

Leerder pas klassifikasiestelsels op bekende en onbekende voorwerpe, gebeurtenisse, organismes en materiaal toe.

Leerder pas veelvuldige klassifikasies op bekende en onbekende voorwerpe, gebeurtenisse, organismes en materiaal toe.

Leerder interpreteer inligting deur getabuleerde data na grafieke te verander, deur data van grafieke af te lees en deur voorspellings na aanleiding van patrone te maak.

Leerder interpreteer inligting deur lyngrafieke na teksbeskrywings te verander, en omgekeerd, deur uit patrone in tabelle en grafieke te ekstrapoleer om te voorspel hoe een veranderlike sal verander, deur verbande tussen veranderlikes in tabelle en grafieke te identifiseer, en deur moontlike verbande tussen veranderlikes te hipoteseer (veronderstel).

Interpretasie van inligting Leerder interpreteer inligting deur kernidees in die teks te identifiseer, patrone in aangetekende data te vind en gevolgtrekkings te maak uit inligting in verskeie vorme (bv. prente, diagramme en geskrewe teks).

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie Leerder pas konseptuele kennis toe deur ’n begrip wat onderrig is met ’n variasie van ’n soortgelyke situasie in verband te bring.

Leerder pas konseptuele kennis op ietwat onbekende situasies toe deur na gepaste begrippe en prosesse te verwys.

Leerder pas beginsels toe en bring relevante begrippe in verband met mekaar om oplossings vir ietwat onbekende probleme te ontwikkel.

79

Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Graad 4-vlak

Graad 5-vlak

Graad 6-vlak

Begrip van wetenskap en tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis Leerder beskryf hoe plaaslike inheemse kulture wetenskaplike beginsels en tegnologiese produkte vir spesifieke doeleindes gebruik het en steeds gebruik.

Leerder identifiseer maniere waarop produkte en tegnologie uit ander tye en kulture aangepas is.

Leerder beskryf ooreenkomste in probleme en oplossings in eie en ander samelewings in die hede, die verlede en moontlik in die toekoms.

Begrip van die impak van wetenskap en tegnologie op die omgewing en op mense se lewens Leerder identifiseer kenmerke van tegnologiese toestelle rondom hom of haar, en sê wat die doel en nut daarvan is.

Leerder identifiseer die positiewe en negatiewe uitwerking van wetenskaplike ontwikkelings of tegnologiese produkte op die gehalte van mense se lewens en/of die omgewing.

Leerder stel maniere voor om tegnologiese produkte en prosesse te verbeter en om die negatiewe uitwerking daarvan op die omgewing te verminder.

Herkenning van vooroordeel in wetenskap en tegnologie wat mense se lewens raak Leerder identifiseer probleme wat sommige mense moontlik met die gebruik van tegnologiese toestelle kan hê.

80

Leerder beskryf die uitwerking wat ’n gebrek aan toegang tot tegnologiese produkte en dienste op mense het.

Leerder stel maniere voor waarop tegnologiese produkte en dienste toeganklik gemaak kan word vir diegene wat tans daarvan uitgesluit is.

81

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME (PSP) Die Western Cape Primary Science Programme (PSP) is reeds werksaam sedert 1985. Die PSP is ’n indiens-onderwysorganisasie wat daarop gerig is om die gehalte van onderrig en leer in die mees benadeelde laerskole te verbeter. Ons ontwikkel onderwysers se kennis en vaardighede en ondersteun hulle in hul werk met leerders. Ons fokus op die kritieke leerareas Natuurwetenskappe (insluitend Omgewingsonderrig), Tale, Wiskunde en Sosiale Wetenskappe. Die PSP bied 'n verskeidenheid kursusse aan, ontwikkel leerervarings saam met onderwysers en verleen ondersteuning in hul klasse. Gebaseer op hierdie interaksie met onderwysers, lewer die PSP vernuwende leermateriaal, insluitend onderwysergidse, leerdertaakkaarte en materiaal om uit te stal. Al ons materiaal is in toeganklike taal geskryf en bevat 'n noukeurige progressie van begrippe, talle aktiwiteite en ondersoeke asook goeie voorstelle vir assessering. Die PSP het 'n visie van uitnemende laerskoolonderrig vir al die kinders van SuidAfrika, waar alle opvoeders uitstekende vaardighede het, toegewyd en vol selfvertroue is, en goed voorbereid en toegerus is om klas te gee. Kontak ons vir verdere inligting. Western Cape Primary Science Programme (PSP) Edith Stephens Wetland Park Lansdowneweg Philippi 7785 Posbus 24158 Lansdowne 7779 Suid-Afrika Tel: 021 691 9039 Faks: 021 691 6350 E-pos: [email protected] Webtuiste: www.psp.org.za NPO: 015-822 Registrasienommer: IT2806/99