Zadaci Sociologije Rada I Njene Mogucnosti U Profesionalizaciji Sociologa

[R]ad je osnov i izvor kulture ... razvoj i napredak kulture je moguć samo ako je ona stvaralačka, tj. samo ako motiviše čoveka da bude subjekt akcije (autonoman i kritički usmeren prema vlastitoj delatnosti) [Milošević, B., 1997: 42] Rad je uslov, ne samo ljudske egzistencije, već i esencije.[ ibid: 16]

Uvod Rad kao večni uslov opstanka i samoostvarenja čoveka i razvoja društva, kroz viševekovni misaono razvojni put, pedesetih godina dvadesetog veka dobio je svoje mesto u nauci o društvu kao sociologija rada i postala jedna od njenih najrazvijenijih disciplina. Iz početne faze uobličavanja sociologije rada kao „industrijske sociologije“ (ili „socijalne industrije“) proizilazio je naglasak na sociološkom proučavanju „industrijskog rada“ (ili „rada u industriji“) kao dominantne forme rada u modernim društvima. Ta početna tradicija sačuvana je do današnjih dana, posebno u britanskoj i američkoj akademskoj zajednici, pa se mnogi kursevi u univerzitetskoj nastavi drže pod nazivom „industrijska sociologija“. [Bolčić, 2003: 19] Britanski sociolog V. Skot (Scott) je među prvima definisao „industrijsku sociologiju“ kao „specijalnu sociološku disciplinu koja proučava idustriju, njene tvorevine i njen odnos prema širem društvu“, odnosno kao „nauku koja proučava socijalno ponašanje pojedinaca, grupa i čitavih organizama koji su nastali, žive i razvijaju se pod specijalnim uslovima koje proizvodi industrija i industrijski rad“. (Bolčić, 2003: 19; kurziv u originalu)

Sociolologija rada koja se u početku pretežno empirijski i redukcionistički objašnjavala, gubila je onu suštinu koju rad predstavlja. „Gubio se iz vida onaj stvaralački aspekt rada, koji je najčešće u procesima industrijskog rada potisnut u stranu, ali koji je opstajao u senci repetitivnog (otuđenog) rada, takođe, pristup radu sa stanovništa ciljne racionalnosti i tehnoekonomske efikasnosti ograničio se na analizu njegove utilitarno-pragmatičke strane.“ [Milošević, 1997: 12] Problemi rada mogu se obrazložiti na najmanje dva načina: -u prvom vidu složenost problema rada se obrazlaže činjenicom da ga proučava više nauka (tehničkotehnološke, organizacionoekonomske, pravno-političke, psihološko-pedagoške, medicinske i sociologija) i ceo niz interdisciplinarnih (kao npr. ergonomija i ergologija) i transdisciplinarnih (kao npr. prakseologija i kibernetika) pristupa;1 -u drugom vidu se ta složenost obrazlaže prirodnoistorijskom činjenicom da rad predstavlja takvu ljudsku osobinu i društvenu i kulturnu pojavu koja uslovljava mnoge druge pojave. [Milošević, 1997: 14] Prvo stanovište naglašava da je rad svesna, svrsishodna čovekova aktivnost pomoću koje čovek, udružen sa drugim čovekom, zadovoljava svoje potrebe i potrebe zajednice, međutim ovo stanovište zanemaruje naučnu potrebu analize različitih sadržaja rada iz kojih proizilaze 1

Za organizacionoekonomske nauke uglavnom važi pristup poslovanja sa što više racionalnosti i doprineti što većoj efikasnosti; za tehničkotehnološke, kako primeniti saznanja o radu ( i sredstvo i postupak i način); za pravnopolitičke, pogled normiranja i usmeravanja društva i radnih odnosa; za medicinske, preventivni i kurativni pristup; za ergonomiju važi pristup proučavanja odnosa između mašina i ljudi i nastoji da uskladi proizvodni rad sa čovekovim mogućnostima, a ergologija nastoji da prouči ljudski rad radi njegove korisnosti.

1

čovekova vrednosna opredeljenja i čovekov izbor. To stanovište precenjuje značaj pojedinih činilaca rada (tehničkotehnoloških, oragnizacionoekonomskih, pravnopolitičkih i sl.) za strukturalne osobenosti i razvojne procese u društvu, a zapostavlja potrebu da se obrazlože uticaji vrednosnih činilaca na procese rada i smisaonost izbora konkretnih ciljeva čovekove društvene delatnosti. Tako, drugo stanovište polazi od saznajno-iskustvenih istraživanja odnosa svih bitnih činilaca u procesima i organizaciji rada, sa jedne strane, i širih društvenoistorijskih i kulturnih uslova njihovog ispoljavanja, sa druge. Prvo stanovište je više utilitarno-pragmatičkog, a drugo više teorijskog karaktera. Rešavanje ove podvojenosti u sociološkom proučavanju i objašnjavanju rada može se rešiti ako ulogu rada u društvu shvatamo kao stvaranje, a istoriju kao proces stvaralaštva čoveka koji ide za svojim svrhama, i to uvek uz vrednovanje i prevrednovanje postignutog, ili se može rešiti svestranom analizom strukturalnih društvenih uslova u kojima se ispoljava čovekovo stvaranje. [ibid: 15] Ako se pokušaju sintetički izraziti ne samo izričita određenja predmeta sociologije rada, već i uočena problemska područja ove posebne naučne discipline, onda se može reći da se sociologija rada bavi kopleksnim proučavanjem rada kao društvene pojave. Društvene strana ljudskog rada iskazuje se u međuzavisnosti oblika rada, organizacije rada o odnosa ljudi u procesu rada i unutar radnih celina („radnih organizacija“ i dr.) i osnovnih društvenih aranžmana u globalnom društvu. Sociologija rada proučava čoveka – pojedinca u njegovim radnim ulogama, društvene grupe koje su radne grupe, kopleksne socijalne organizacije nastale radi ostvarivanja radne delatnosti („radne organizacije“), međuorganizacijske tvorevine (asocijacije u sferi rada, poslovne zajednice i sl.), institucije nastale u vezi sa radom, pri čemu to proučavanje uključuje uočavanje međuuticaja globalnog društvenog sistema, strukture i kulture društva i pomenutih društvenih „tvorevina“ u sferi rada i u vezi sa radom. Cilj je ovih proučavanja da se ustanove i objasne trajnije tendencije i pravilnosti u oblikovanju, funkcionisanju i menjanju društvene strane rada, pojedinih vidova i oblika rada i karakteristika „sfere rada“ u datom globalnom društvu u celini, kao i u ljudskom društvu uopšte. [Bolčić, 2003: 25; kurziv u originalu] Sociološki pristup radu i pristup sociologije rada Dakle, sociologija pristupa radu , ne samo kao složenoj društvenoj pojavi i osobini čoveka, već i kao naučnom problemu koji se zbog obimnosti ne može saznati isključivo parcijalnim analizama u okviru posebnih nauka i naučnih disciplina. Specifičnost sociološkog pristupa, u odnosu na druge naučne pristupe, je dvojak: I) sociologija problemu rada prilazi kao složenoj pojavi na kojoj se temelje i iz koje proizilaze sve bitne odrednice čoveka kao bio-psiho-socio-kulturnog bića i II) pojam rada je u sociologiji osnovna analitička kategorija, pomoću koga ova nauka objašnjava međusobnu uslovljenost osnovnih kategorija (čoveka, društva i istorije) i, na taj način utemeljuje sebe kao opštu, teorijsku i osnovnu (fundamentalnu) nauku o društvu. [Milošević, 1997: 15] U okviru sociološkog pristupa radu samo se uslovno može povući granica između opštesociološkog pristupa i pristupa sociologije rada. Za opštesociološki pristup može se reći da je teorijski, dok je pristup sociologije rada problemu rada teorijsko-empirijski. Opštu sociologiju rad intersuje kao središnji problem analize društva i kao objektivno najpogodniji okvir za naučno objašnjenje međusobne uslovljenosti čoveka, društva i istorije. Dakle, za opštu sociologiju rad je, pre svega, osnovna analitička kategorija u sklopu (teorijskog) objašnjenja društvenih zakonitosti.

2

U tom pogledu sociologija rada nema bitno različit pristup radu u odnosu na opštu sociologiju, tako da sociologija rada može opstati kao naučna disciplina samo ako polazi od osnovnih opštesocioloških saznanja o karakteru rada i njegovoj ulozi u oblikovanju društva, čoveka i kulturno-istorijskih procesa. Pri tome, teorijski karakter sociologije rada, kao posebne sociološke discipline, ne sastoji se u prostom preuzimanju teorijskih postavki opšte sociologije, već u njihovoj adekvatnoj teorijskoj operacionalizaciji. Ta operacionalizacija je nužna da bi se ostvarila druga bitna osobenost sociologije rada, a to je njen empirijski karakter. Međutim, ma koliko zadaci empirijskih socioloških istraživanja rada nametali aktuelnost, interesnu usmerenost i parcijalnost obrazloženja određenih društvenih problema u radu i povodom rada, sociologija rada bi izgubila svoju specifičnost u odnosu na druge naučne discipline o radu ukoliko bi izgubila onu humanističko-emancipatorsku teorijsku osnovu koja je data u opšte sociološkom pristupu radu. „Opštesociološki pristup radu služi sociologiji rada I) kao okvir za formulisanje polaznih pretpostavki za proučavanje procesa i odnosa u radu, i njihovog uticaja na organizaciju rada i II) kao osnov za deduktivno objašnjenje prikupljene empirijske građe o pojedinim aspektima rada i položaja čoveka u odgovarajućoj istorijskoj podeli rada.“ [ibid: 18] U „teoriji srednjeg obima“, sociologija rada sama sebi stvara dovoljno teorijski osmišljen, ali i metodološki razvijen, okvir za preduzimanje čitavog niza empirijskih istraživanja rada ( sadržaja rada, organizacije rada i proizvodnje, odnosa u radu, položaju čoveka u okviru organizovanih i spontano nastalih radnih grupa i društveni položaj tih grupa, individualne i grupne motivacije za rad, problema upravljanja i kontrole u radu, markentičko posredovanje u zadovoljavanju potreba i sl.), sa ciljem, ne samo da se utvrde utilitarno-pragmatičke mogućnosti odgovarajućeg načina rada, već i da se sam radni proces usmerava u pravcu humanijih, slobodnijih i stvaralačkijih međuindividualnih i društvenih odnosa. [ibid: 18]

Sociologija rada se prepoznaje kao celovit pristup proučavanju svih bitnih veza i odnosa između rada i društvenih uslova u kojima se on odvija, u tom pogledu, sociologija rada može da ispuni tri osnovne funkcije: - saznajnu - profesionalno-praktičnu, i - humanističko-emancipatorsku. [ibid: 21] U saznajnom pogledu, sociologija rada proširuje naučne vidike o radu i istražuje i proučava uže i šire društvene uslove i unutrašnje protivurečnosti društva koje omogućavaju ili koje koče uspešno delanje u procesu razmene materije ljudi sa prirodom i između sebe. [ibid: 21] Pitanje suštine rada, društvene podele rada, otuđenja i društvenih mogućnosti razotuđenja čoveka osnovna su saznajna teorijska polazišta na kojima sociologija rada zasniva svoju naučnu osnovu. Polazna filozofsko-teorijska i iskustvena saznanja posebnih nauka u većni slučajeva služe sociologiji rada kao dobar putokaz za preduzimanje konkretnih istraživanja društvenih odnosa u kojima se odvija radna aktivnost čoveka. To je osnovni zadatak profesionalno-praktične funkcije sociologije rada. U okviru nje dobijaju se naučno obrazloženi odgovori na niz pitanja koji su vezani za organizaciju rada i proizvodnje, i samo proizvodnje vlastitog života – u odgovarajućim društveno-istorijskim uslovima.

3

Celovit pristup radu daje sociologiji rada neophodan osnov za ostvarenje humanističkoemancipatorske funkcije. Pomoću nje, sociologija rada ukazje na smisao radno-profesionalne delatnosti, osposobljavajući stručnjake za kritičko propitivanje užih i širih društvenih odnosa u kojima se odvija proces rada. Humanističko-emancipatorska funkcija oslanja se na prethodne dve. Veza sa saznajnom funkcijom ne dozvoljava da se procesu rada prilazi na izrazito empiristički, parcijalan i neistoričan način, a veza sa profesionalno-praktičnom funkcijom ne dozvoljava da se emancipacija (oslobođenje čoveka od nužnosti rada) shvati jednostavno kao želja, već kao realno moguća društvena perspektiva. [ibid: 22]

4

Literatura Bolčić, S. (2003). Svet rada u transformaciji: Lekcije iz savremene sociologije rada. Beograd: Plato. Milošević, B. (1997). Umeće rada: Prilozi sociologiji rada. Novi Sad: Filozofski fakultet.

5