Skripta I Kesko Pitanja

Str. 1

Ispitna pitanja iz Poslovnog prava - I dio 1) Pojam države i prava. 1. POJAM DRŽAVE U širem značenju država je posebnim sistemom pravila (pravom) uređena društvena organizacija sa monopolom fizičke prinude koja određeno stanovništvo na određenom teritoriju drži pod suverenom vlašću sa ciljem da u datom društvu održi postojeći način proizvodnje i političke odnosa koji su u interesu vladajuće klase. Elementi države su: teritorij, stanovništvo–državljani i postojanje suverene vlasti U užem smislu pod pojmom države se podrazumjeva državna organizacija ili državni aparat. Državni organ je dio državne organizacije (jedno ili skup fizičkih lica koji stoje u posebnoj vezi sa državnim aparatom (državna službena lica) i koji, povjerenimim sredstvima na određenoj teritoriji vrše određeni krug poslova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnom nadležnošću. 2. POJAM PRAVA Sociološki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponašanja ljudi u društvu u kome postoji država. Pravila po kojima se ljudi ponašaju u društvu, nazivaju se društvena pravila, a to su moral i običaji. Između prava i drugih sistema društvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme. Sve drušvene norme kao osnovne sastojke imaju: dispoziciju i sankciju Ono po čemu se pravna pravila razlikuju od drugih je zahtjev za izvršenje sankcije od strane državnih organa. Pravne norme stvaraju državni i nedržavni organi (organizacije, pojedinci npr. kod zaključivanja ugovora) Pravo čini čitav skup pravnih normi koje donose različiti subjekti. Pravo je sistematizovan skup pravnih normi koje su hijerarsijski ustrojene. Ovako poimanje prava nazivamo "pravo u objektivnom smislu (sve pravne norme koje je stvorila država ili neki drugi ovlašteni subjekat). Cilj objektivnog prava je usmjeravanje subjekata u željenom pravcu. Pored objektivnog prava postoji i "pravo u subjektivnom smislu" ("subjektivno pravo"). To je ovlaštenje koje ima neki subjekat, ali je zasnovano na objektivnom pravu. Nosilac subjektivnog prava (titular) ima pravo od drugog lica tražiti ispunjenje određenih pravnih normi. 2) Pravna norma, elementi i vrste 3. PRAVNA NORMA Pravna norma je pravilo ponašanja svih subjekata koji se nađu u određenoj situaciji sa sankcijom države. Pravna norma se sastoji iz dva elementa: -

pravni (iuridički), a on ima dispoziciju i sankciju (normativni dio),

-

faktički (materijalni), pretpostavka (hipoteza) dispozicije i pretpostavka sankcije

Dispozicija Dispozicija je onaj dio pravne norme u kome je sadržano primarno pravilo ponašanja. To je normativni dio pravne norme kojom se naređuje šta treba činiti u datoj situaciji. Sama dispozicija nije pravna norma, postaje tek kad joj se doda sankcija. Dispozicija (željeno pravilo ponašanja) može biti različito izraženo:

-

naređujuća dispozicijia (građani su dužni plaćati porez na imovinu),

-

zabranjujuća dispozicija (zabranjeno je voziti auto bez vozačke dozvole),

-

ovlašćujuća dispozicija (građani mogu slobodno raspolagati svojom imovinom)

Neki autori djele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele i pravne norme, pa tako dispozicije mogu biti određene i relativno neodređene. Određenim se opisije kakvo ponašanje treba da bude dok relativno neodređenim ostavlja se manje-više slobode subjektu. Dispozicije se dalje dijele kao i pravne norme na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda.

Str. 2

Sankcija Sankcija je sekundarno pravilo ponašanja. Ona predstavlja pravilo ponašanja prekršioca pravne norme. Ona je ujedno i pravilo ponašanja za državni organ (što znači da se ne može izreći neka druga sankcija koja nije propisanu za tu vrstu ponašanja - iz dispozicije). Sankciju iziču određeni državni organi. Sankcija može biti pozitivna ili negativna, zavisno od toga kako društvo ocjenjuje ponašanje subjekta u odnosu na pravilo ponašanja. Pravilo o sankciji – kazni (misli se na negativnu) uvjek je tako formulisano tako da se u krajnjoj liniji može izvršiti primjenom monopola za upotrebu fizičke sile tj. putem prinude. Ukoliko sankcija nije ostvarena, pravna norma je neefikasna, a pravni poredak ne vrši svoju funkciju. Da bi se to izbjeglo i protiv državnog organa je predviđena sankcija ako ne primjeni prvu sankciju. Prilikom izricanja sankcije ostavlja se mogućnost pravnog lijeka. Tako se ide obično do trećesetepenosti i na takva se način postiže što pravednija sankcija. Sankcije se dijele na više načina. - Prema deliktima za koje se primjenjuju a) krivično-pravne sankcije (počinilac se kažnjava zatvorom, novčanom kaznom, smrću zabranom obavljanja neke funkcije itd). Krivičnim djelom može se smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predviđena kao krivično djelo (princip zakonitosti – legaliteta). Ove sankcije pogađaju ličnost. b) građansko-pravne sankcije (imovinske) pojavljuju se u sferi imovinsko-pravnih odnosa i pogađaju imovinu subjekta u vidu nadoknade nastale štete. Sankcija se ne izvršava na ličnosti nego na njegovoj imovini. c) sankcije administrativne prirode – za radnje manje opasne po interese države. To je administrativna kazna a sastoji se u oduzimanju imovine, slobode ili časti ali u blažem obliku. d) sankcije koje imaju radno-pravni karakter. Sakncije se mogu dijeliti kao i dispozicije na: određene i relativno neodređene. Po tom mjerilu one se dijele na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. Hipoteza dispozicije i sankcije Hipoteza dispozicije određuje faktičku situaciju koja treba da se desi pa da nastane obaveza da se ponašamo po dispoziciji, odnosno po pravnoj normi. I sankcija ima svoju hipotezu. To je opis radnje (dat je uslov), koja predstavlja prekršaj dispozicije. Prekršaj se može sastojati u činjenju ili nečinjenju određene radnje (u pozitivnoj ili negativnoj radnji). 4. PODJELA PRAVNIH NORMI a) Prema obimu i predmetu regulisanja Prema tome da li se pravna norma odnosi na neogrničen broj slučajeva iste vrste ili je njome regulisan konkretan odnos norme se dijele na: - opšte (generalne) i pojedinačne (individualne). Opšta pravna norma odnosi se na neodređen broj slučajeva i donosi se unaprijed za buduće situacije, dok pojedinačne norme odnose se na jedan određeni slučaj i za tačno određeni broj lica, dosnosi se kada se situacija već desila. Opšte se nalaze u opštim aktima, a pojedinačne u pojedinačnim aktima (upravni akt). b) Prema oblasti društvenog života koji regulišu:

-

krivično-pravne

-

građansko-imovinske

-

administrativne

-

radno-pravne

-

međunarodno-pravne norme

Str. 3

c) Prema stepenu određenosti dispozicije kogentne (prinudne) – sadrži jedno pravilo ponašanja. U dispozicije je određeno tačno kakvo se ponašanje traži. Pr. Dužnik je dužan vratiti dug. Ove norme spadaju u apsolutno određene (kategoričke) norme.

-

alternativne – sadrže dva ili više pravila ponašanja i ostavlja se subjektu na volju da izabere jedno od tih ponašanja. Primjenjuju se u sferi obligacionih odnosa. Pr. porez se može platiti u novcu ili polaganjem hartija od vrijdnosti

-

dispozitivna – sadrži pravilo ponašanja s tim što je subjektima dato ovlaštenje da oni sami odrede drugo pravilo ponašanja (ali u okviru pravnog poretka). Ukoliko ono nije određeno primjenjuje se dispozitivna norma. Zbog toga ove norme se nazivaju i zamjenjljivim normama. Primjenjuje se sferi tržišnih odnosa. Pr. Prodavac je dužan isporučiti robu srednjeg kvaliteta, ako nije drugačije ugovoreno. U pogledu formulacije ove norme najčešće sadrže rečenicu "ako nije drugačije dogovoreno".

-

Diskreciono-pravne norme – daju slobodu određenom državnom organu da odredi pravilo ponašanja prema okolnostima koje utvrdi. Ovlaštenja iz diskrecionih normi na osnovu i u okviru propisa. MUP može da tražiocu pasoša ne izda pasoš, ako utvrdi da bi izdavanje takvog pasoša proizvelo štetne posljedice po državu.

-

Pravne norme sa pravnim standardima – odnose se na one situacije u kojima pravilo ponašanja, zbog obilja različitih konkretnih okolnosti nije moguće postaviti kategorički. Standardno pravilo ponašanja se smatra tipično ponašanje u toj sredini. Zato se ove norme nazivaju i elastičnim.

3) Sistem prava i elementi 5. SISTEM PRAVA Sistem prava je jedinstvena i neprotivrječiva cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svih važećih pravnih normi i njihovim udruživanjem u manje ili veće, niže ili više srodne grupe. Prema primjenjljivoj pravnoj tehnici tj. načinu regulisanja drušvenih odnosa, prvenstveno u oblasti izvora prava postojeći svjetski sitemi se mogu svrstati u tri velike grupe:

-

evropsko – kontinentalne, anglo – saksonske i sistemi vjerskih i tradicionalnih prava

Elementi sistema prava 1. Pravna norma Ona je osnovna čelija prava. Ona to svojstvo ima bez obzira koju vrstu pravnih odnosa reguliše, kojom metodom i u kom obimu. Sadržaj pravne norme, njena obaveznost ili dispozitivnost, bez obzira da li je opšta ili pojedinačna, ne utiče na njeno svojstvo elementa prava. 2. Pravna ustanova ili institut je zajednički naziv za skup pravnih normi koje zajedničkim metodom regulišu različite strane istog pravnog odnosa. Iz definicije se vidi da je to elastična kategorija. (ilustraciju za ovu tvrdnju pruža institut ugovora). 3. Grana prava je skup viših, složenijih, ustanova koje istim osnovnim metodom regulišu širu oblast srodnih drušvenih odnosa. Zbog preplitanja društvenih odnosa i miješanja u metodi regulisanja, kako između ustanova tako ni između grana prava nije moguće postaviti čvrste i neopozive granice.

4) Pojam i podjela pravnih akata 6. POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA Sadržina pravnog akta U prvom stadijumu svog postojanja norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su individualni unutrašnji i kratkoročni akt (psihički akt). Da bi ovi akti mogli da djeluju na savjest, volju i

Str. 4

ponašanje drugih ljudi potrebno je učiniti ih saznatljivijim, potrebno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija po određenom postupku naziva se pravni akt. Osnovna sadržina svakog pravnog akta je: jedna individualna ili kolektivna odluka volje, a može se odnositi na: - postavljanje jedne pravne norme, - normativnog dijela pravne norme (dispozicije, odnosno sankcije) ili - na ispunjavanje uslova za primjenu neke druge pravne norme, predviđene u hipotezi dispozicije te norme. Podjela pravnih akata koji sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente Prema glavnom elementu sadržine pravni akti koji sadrže pravnu normu dijele se na: opše ili pojedinačne (zavisno da li sadrže opštu ili pojedinačnu pravnu normu). Osobine i odnosi opštih i pojedinačnih pravnih akata Opšti pravni akt unaprijed i na uopšten način reguliše niz i više ili manje određenih ponovljenih odnosa istih osobina, iste vrste. Osobine pojedinačnog akta su da se njime reguliše jedan konkretan, neponovljiv i već postojeći odnos, donosi se unazad i po pravilu je bezuslovan, donosi se na osnovu opšteg pravnog akta. Prema obliku donošenja pravni akti (i opšti i pojedinačni) se mogu podijeliti u nekoliko grupa, a kao osnovni kriterij služi nadležnost (subjekat), a kao dodatni – ako je subjekat donošenja više akata isti – postupak po kome je akt stvoren.

5) Ustav i zakon 1. USTAV Pod ustavom se podrazumjevaju najvažnije radnje organizovanja državnog aparata vlasti i pravnog poretka. Ustav u pravnom smislu (može se posmatrati i u sociološkom) je sistem opštih pravnih akata ili jedan opšti pravni akt koji sadrži političke i pravne norme i principe organizovanja monopola fizičke prinude i pravnog poretka u datom društvu i pravna načela organizovanja onih oblasti društvenog života na kojem nosioci monopola fizičke sile posebno insistiraju. Ustav ne može sam da riješi sva pitanja koja su od bitnog interesa za vladajuću klasu i društvo u cjelini. Ona moraju biti uređena posebnim propisima. Odredbe tih propisa zajedno sa odredbama ustava sačinjavaju ustavno uređenje. Sadržaj ustava Sadržaj svih ustava se ne može odrediti jedinstveno, što zavisi od konkretnih društveno političkih uslova, ali svi oni sadrže neke zajedničke elemente: -

odredbe o vlasti i njenom odnosu prema društvu, čovjeku. Akt koji ne sadrži ove odredbe nije ustav. To je minimalan sadržaj ustava.

U modernim društvima minimalni sadržaj ustava po pravilu obuhvata odredbe o sva četiri oblika države: -

odredbe o vladavina

-

odredbe o političkom režimu

-

odredbe o državnom uređenju

-

odredbe o državnoj vlasti

-

odredbe o osnovnom društveno-ekonomskom odnosu

-

odredbe o vladajućem svojinskom odnosu i njegovom pravnom izrazu.

-

pravni poredak

Oblik ustava

Str. 5

Kao i u pogledu sadržaja tako i u pogledu oblika jedinstveno pravilo ne postoji, ali postoje zajednički momenti. -

Nadležnost za donošenje ustava pripada najvišim državnim organim

-

Postupak donošenja ustava uvjek je specifičan dužinom i većom složenošću

-

Prema načinu materijalizacije ustave možemo podijeliti na nepisane i pisane. Nepisani (faktički) ustavi su oni u kojima je skup najvažnijih principa i normi organizacije državne vlasti, organizaciji postojećih institucija i u političkoj praksi. Pisani su oni u kojima su ustavni principi i ustavne norme obuhvaćeni pisanim dokumentima. Ako tih dokumenata ima više i između njih ne postoji čvrsta pravno-tehnička veza pisani ustav se naziva nekodifikovani. Kodifikovani je onaj u kome su osnovne norme i najvažniji principi obuhvaćeni jednim jedinstvenim opštim pravnim aktom.

Promjena ustava može biti izvršena na zakonit i na nezakonit način. Nezakonit - uspješne revolucije i kontrarevolucije, dok zakonite su bazirane na odredbama ustavnog akta koji se mjenja i označavaju evoluciju istog društveno-ekonomskog uređenja. Na zakonit način tako da se: potpuno donese novi tekst, da se stari tekst djelomično izmjeni i amandmanima. 2. ZAKON Ustavni principi su tako formulisani da ih je teško primjeniti neposredno. Zato je njihovu konretizaciju, razradu i sankcionisanje nužno izvršiti u nižim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to čini je zakon. Zakon se može definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadrži pravne norme bilo pojedinačne ili opšte. Važenje zakona se vremenski može unaprijed ograničiti, ali je uglavnom pravilo da se primjenjuje dok ne bude ukinut izričito ili donošenjem novijeg zakona koji reguliše istu materiju. Oblik zakona je određen donosiocem, postupkom i materijalizacijom. -

Nadležni organt (subjekt) za donošenje zakona je uvijek najviše predstavničko tijelo.

-

Postupak po svojoj složenosti je odmah iza ustavnog i po pravilu se sastoji iz više faza: 1. inicijativa za donošenje zakona koja može biti politička i pravna 2. izrada nacrta i prijedloga 3. pretres prijedloga u stručnim tijelima i domovima skupštine uz mogućnost obavljanja i javne rasprave 4. usvajanje prijedloga putem glasanja i eventualno usaglašavanje stavova nadležnih vijeća 5. proglašavanje zakona od strane poglavara države i

-

Objavljivanje u službenom glasilu

6) Upravni i sudski akt 8. POJEDINAČNI AKTI 1. Upravni akt Upravni akt je moguće različito definisati. Ako se kao kriterij uzme sadržina akta, onda je on “pojedinačan akt kojim se određuje dispozicija koja obavezuje subjekta (čije ponašanje reguliše) i protiv njegove volje”. Pod upravnim aktom u formalnom smislu podrazumjeva se na osnovu javne vlasti obavezujući akt državnog organa, ili organizacije koja vrši javna ovlaštenja, donijet po posebnom upravnom postupku. Najvažniji i najtipičniji dio te procedure je kod nas regulisan Zakonom o upravnom postupku (ZUP). 3. Sudski akt (kao pojedinačni pravni akt) Najšire govoreći, sudski akt se može odrediti kao onaj koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku.

Str. 6

Najznačajnije vrste sudskih akata su: presuda, rješenje i načelan stav. Presuda je sudski akt kojim se odlučuje o tužbenom zahtjevu, što će reći o predmetu spora. Može se definisati i kao “pravni akt koji donosi sudski organ po posebnom postupku, kojim se utvrđuje postojanje ili ne postojanje povreda prava u prošlosti i, shodno tome, izriče ili ne izriče sankcija”. Rješenje je sudski akt kojim sud “rješava o svim pitanjima, osim o predmetu spora”

7) Pravne činjenice i događaji Pravna činjenica je činjenica koja uslovljava nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa, a kojoj pravna norma priznaje to dejstvo. To su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo veže nastanak, izmenu i prestanak pravnog odnosa. Svako pozitivno pravo i svaka grana prava u njemu konkretno određuju kojim će faktičkim činjenicama i okolnostima dati svojstvo i dejstvo pravnih činjenica. Pravne činjenice se najčešće određuju pretpostavkama - dispozicije i sankcije Podjela činjenica: događaji i ljudske radnje DOGAĐAJI Događaji su sve promjene u prirodi i društvu koje nastaju bez učešća LJUDSKE VOLJE i SVJESTI. To mogu biti na primjer elementarne nepogode.

8) Subjektivno pravo Subjektivno pravo “Subjektivno pravo” je na objektivnom pravu zasnovano i od države obezbjeđeno ovlaštenje jednog lica da se u sopstvenom interesu ponaša na način određen objektivnim pravom ili da od obaveznih lica traže da se ponašaju na određeni način. Elementi subjektivnog prava su: -

ovlaštenje na vršenje određenih radnji,

-

mogućnost da se ona vrše u sopstvenom interesu

-

zahtjev, ili tužba u materijalnom smislu, upućen državnom organu kada pravne obaveze nisu izvršene uredno.

Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogućnost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaša na određeni način ili da od drugih lica zahtijeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. S obzirom na složenost društvenih odnosa, jedno ovlaštenje može sadržavati više pravno dozvoljenih mogućnosti ponašanja. Mogućnosti sadržane u jednom ovlaštenju nazivaju se “podovlaštenja”. (Vlasnik neke privatne svojine može da ubire plodove sa te svojine, može da je proda, može da iskljući druga lica iz korištenja te imovine itd.) Postojanje ovlaštenja u interesu titulara je ono što mu omogućava da subjektivno pravo ne vrši ili vrši, kao što mu omogućava i to da sam odredi način vršenja svog prava. Interes titulara se kroz ovlaštenje i njegovo vršenje može realizovati u granicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim, objektivnim pravom. Prekoračenje tih granica predstavlja zloupotrebu prava. Treći elemenat subjektivnog prava je zahtjev ili tužba u materijalnom smislu. Zahtjev je objektivnim pravom obezbijeđena mogućnost nosioca subjektivnog prava da se u slučaju u kojem ne postoji dobrovoljno poštovanje njegovih ovlaštenja, dobrovoljno izvršavanje obaveza, obrati nedležnom državnom organu radi obezbjeđenja i zaštite prinudnim putem. Zahtjev ujedno znači i obavezu državnog organa da tu zaštitu pruži ako su ispunjeni svi pravom predviđeni uslovi. Pošto se zahtjev najčešće traži od sudskih organa zahtjev se naziva i tužbom u materijalnom smislu. Nju treba razlikovati od tužbe u formalnom smislu koja predstavlja podnesak kojim se od suda traži pokretanje postupka zaštite subjektivnog prava. Moguće su različite podjele subjektivnog prava.

Str. 7

1. Prema mogućnosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet, djelimo ih na

-

neprenosiva: Javna prava–nastaju naredbom državne vlasti po pravilu su neprenosiva

-

prenosiva: Imovinska u prenosiva.

2. Prema kriteriju dejstva subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna.

-

Apsolutno subjektivno pravo je ono čije ovlaštenje djeluje prema svim subjektima. Obaveza koja odgovara ovome pravu uvijek je negativna, tj. sastoji se u propuštanju i trpljenju. Najvažnija apsolutna prava su ona svojinskog karaktera, zatim prava industrijske svojine, pronalazačko i autorsko pravo, te lična prava.

-

Relativna subjektivna prava su ona čije ovaštenje djeluje samo prema tačno određenom nosiocu obaveze. Obaveza koja odgovara relativnom pravu može biti pozitivna (davanje) ili negativna (propuštanje ili trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). Najznačajnija grupa relativnih prava su obligaciona.

Obaveza Obaveza se može definisati kao zapovijest u određenom ponašanju, određena u pravnoj normi i obezbijeđena mogućnošću neposrednog ostvarenja od strane države ili mogućnošću primjene sankcije za neizvršenje dužnog ponašanja od strane države. Objekat prava Pod objektom prava podrazumijevamo ono na šta su upereni i na čemu se ostvaruju ovlaštenja i obaveze. On se može definisati i kao izvjesna spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos. OBJEKTI IMOVINSKOG PRAVA Karakteristike objekata imovinskog prava

1. Moraju se nalaziti u pravnom prometu. 2. Druga karakteristika objekata imovinskog prava je njihov imovinski karakter. Objekti imovinskog prava su podjeljeni u četiri grupe:

-

stvari, ljudske radnje, lična dobra i proizvodi ljudskog duha.

1. Stvari Stvari ima vrlo različitih i mogu se veoma različito tretirati. U imovinskom pravu one su najvažniji objekat, to su materijalni dijelovi prirode. Da bi bile stvari u pravno-tehničkom smislu potrebno je još da ih čovjek može prisvajati. Postoji više podjela stvari.To su : 1. stvari određene po rodu i individualizirane; 2. pokretne i nepokretne stvari; 3. glavna stvar i pripadak; 4. proste i zbirne stvari; 5. potrošne i nepotrošne stvari;i 6. zamjenjive i nezamjenjive stvari. 2. Ljudske radnje Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se može manifestovati kao činjenje i davanje ili kao propuštanje i trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. Prva grupa se naziva pozitivnim, a druga negativnim radnjama. Ljudska radnja mora imati sljedeće osobine: određenost, da je moguća, dopuštenost i imovinsku prirodu. 3. Lična dobra

Str. 8

Lična dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nejdeljiva od ličnosti kao pravnog subjekta (život, čast, ime, znanje i sl.). To su najveće vrijednosti u životu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Za imovinsko pravo ona predstavljaju objekat i dobijaju građansko-pravnu zaštitu samo onda kad ih možemo na neki način izraziti i novčanim ekvivalentom. 4. Proizvodi ljudskog duha Proizvodi ljudskog duha uglavnom se opredmećuju kao naučna, tehnička i umjetnička djela. Ponekad se nazivaju i “intelektualne tvorevine” (beztjelesne tvorevine). Tvorac intelektualnih tvorevina može sa njima da raspolaže i da iz njih izvlaći materijalnu korist. Prava iz imovinskopravnog odnosa koji nastaje povodom materijalnih vrijednosti se nazivaju: autorskim, pronalazačkim i pravima industrijske svojine, što zanaći da su najvažniji intelektualni produkti kao objekti imovinskog prava autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehničko unapređenje i “know – how” (znati kako). 9) Zastara i prekluzija 13. UTICAJ VREMENA NA PRAVNE ODNOSE

Protekom vremena može doći do sticanja ili gubljena prava, donosno njihove modifikacije. U pravnoj terminologiji vrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Uticaj rokova na pravo manifestuje se pored njihovog vezivanja za početak i kraj pravnog odnosa i u vidu zastarjelosti, održaja i prekluzije. Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogućnost prinudnog ostvarenja usljed nevršenja tokom zakonom određenog dužeg vremena. To je, dakle, gubljenje tužbe u materijalnom smislu ili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevršenja dospjelih ovlaštenja u zakonom predviđenim rokovima. Sudovi i drugi državni organi po službenoj dužnosti ne paze na istek ovih rokova. Zastarjelost ima veliki značaj u pravu:

-

Zastarjelost olakšava pravni promet – otklanjajući mnoge teškoće i zloupotrebu naročito u pogledu dokazivanja nekog prava povećava - pravnu sigurnost – da faktički odnosi budu legalizovani i da im uvjek ne prijeti opasnost da budu poništeni stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose.

Sva prava ne zastarjevaju: samo obligaciona potraživanja, dok apsolutna prava (svojina služio se njome ili ne) i porodična prava ne zastarjevaju. Prekluzivni rok je vrijeme, koje nekim propisom određeno, u kojem treba isskoristiti neko svoje pravo. Poslije isteka ovog roka pravo se gubi u cjelini. Sud i drugi državni organi po službenoj dužnosti paze na postojanje prekluzije. Kad utvrde da je ovaj rok istekao maroju odbaciti zahtjev. 10) Pravna poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica Pravna sposobnost Pravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Pravna lica su ustanovljena radi postizanja nekog cilja, pa i njihova pravna sposobnost treba da odgovara tom cilju. Mogu imati samo ona prava koja su im potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovani. Poslovna sposobnost je mogućnost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogućnost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Pravno lice ne može imati svijest pa se pod svjesnim izjavama volje smatraju izjave volje ovlaštenih fizičkih lica (u sastavu ili ga zastupaju) i kad je ta izjava u ime i za račun pravnog lica. Znači pravno lice se pojavljuje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje ovlaštenih fizičkih lica. Deliktna sposobnost

Str. 9

Pošto organi pravnog lica mogu da učine i protivpravnu radnju valja pravnom licu priznati i deliktnu sposobnost, i učiniti ga odgovornim za delikte. Odgovornost se danas prošitila i na rad lica zaposlenih u pravnom licu, koja se pravda teorijom rizika po kojoj onaj koji vuće korist od neke djelatnosti treba da snosi i štetu koja bi proistekla iz te djelatnosti. Ove sposobnosti pravnog lica nastaju i prestaju brisanjem iz sudskog registra.

11) Pravna, poslovna i deliktna sposobnost fizičkih lica Pravnom sposobnošću čovjeka kao subjekata prava smatra se mogućnost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobnošću. Poslovna sposobnost je mogućnost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogućnost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Stiče je punoljetsvom, a u izuzetnim slučajevima može i ranije (npr. maloljetno lice kada se uda ili oženi stiće poslovnu sposobnost. Prestaje smrću (medicinska kategorija prestanak rada mozga i srca) ili oduzimanjem Deliktna sposobnost je sposobnost pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt. Pravni odnos može nastati i iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Za delikt se odgovara, pošto je to ponašanje protivno pravnoj normi. (Djeca do 7g. ne odgovarjua preko 7g sa starateljem su odgovorna). 12) Zastupanje pravnih i fizičkih lica Pojam zastupništva Zastupništvo je pravni odnos u kome jedno lice (zastupnik ili agent) sklapa posao ii obavlja neku pravnu radnju, daje izjevu volje, za drugo lice (vlastodavca), ali tako da sva pravna dejstva iz tog pravnog posla, odnosno radnje, prelaze na to drugo lice. Vrste zastupništva Kriterija za klasifikaciju zastupništva ima više, a najvažniji su osnov i obim ovlaštenja. Pod osnovom podrazumijevamo pravnu činjenicu na kojoj odnos zastupanja počiva (na osnovu pravnog nastanka). Prema osnovu zastupništvo se može podjeliti na:

1. zakonsko - nastalo na osnovu zakona (maloljetno dijete zastupa roditelj, direktor firmu) 2. statutarno - “Statutarno zastupništvo” je pravno-tehnički termin. Ono obuhvata ne samo zastupanje na osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih općih akata ili pravila. Ovo zastupništvo određuje i Zakon o obligacionim odnosima

3. zasnovano na aktu nadležnog organa – Najćešći pojavni vid je sudsko zastupništvo (zastupnik siromašne stranke, upravitelj stećajne mase i prinudnog poravnanja)

4. zastupanje po punomoćju, ili ugovorno zastupništvo – Za lica koja su poslovno sposobna, ali neće ili ne mogu da vrše pravne radnje. Kod ovog zatupništva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik određuje se ovlaštenjem zastupljenog, koje daje zastupljeni u vidu punomoći. Punomoć je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojom vlastodavac izjavljuje da će u okviru punomoći smatrati punomočnikove pravne radnje za svoje. U savremenom svijetu punomoć se daje u pisanoj formi. Prestanak punomoći može nastupiti protekom vremena, otkazom agenta, opozivom vlastodavca. Prema obimu ovlaštenja:

1. generalno (određeno na najuopšteniji način ili po rodu) i posebno (za jedan ili nekoliko konkretnih poslova) 2. ogranićeno (limitiran broj bravnih poslova i na koji način) i neogranićeno (bez posebnog naloga i upustva) 3. kvantitativna (može sklopiti ugovore do 100.000KM) i kvalitativna (o vrsti poslova – može sklopiti posao samo o uslugama) Ograničenja se mogu ticati i teritorije i vremena u kome zastupnik nastupa.

Str. 10

13) Pojam i karakteristike obligacije Pojam obligacije Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje regulišu obligacione odnose. Obligacioni odnos (obligacija) je takav pravni odnos među određenim licima u kome je jedno lice (dužnik) obavezno da drugom licu (povjeriocu) izvrši određenu radnju (prestaciju, činidbu), a to drugo lice ima pravo, ovlaštenje da traži od prvog da mu to učini, a ukoliko ne učini, pošto je to "pavni odnos", povjerilac može da traži intervenciju državnog organa radi izvršenja prinudnim pute. Obaveza i ovlaštenje su u korelaciji: ono što je za jednog u tom odnosu dužnost, obaveza, za drugog je pravo, ovlaštenje. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa roba i usluga. U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane, s tim da na svakoj strani može biti jedno ili više lica. Na jednoj strani je lice koje se naziva povjerilac (aktivna strana obligacije). Njegovo ovlaštenje da traži nešto od druge strane naziva se “tražbinom”, ”potraživanjem”. Na drugoj strani je dužnik (pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti fizička i pravna lica. Pošto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac može dužnika da prinudi i putem intervencije državne vlasti da učini ono što mu je dužan u tom odnosu. Karakteristike obligacionih odnosa Obligacioni odnos je građansko-pravni odnos, a njegove karakteristike su:

1. To je pravni odnos između tačno određenih lica, i povodom tačno određene radnje. 2. Obligaciono pravo spada u relativna prava. Povjerilac svoje pravo iz obligacije može ostvariti samo prema svom dužniku. Prema trećim licima, koja nisu u tom obligacionom odnosu, povjerilac nema nikakva prava. Povjerilac u obligacionom odnosu svoje pravo na stvar može ostvariti samo preko dužnika, što znaći da ne može sam uzeti kupljenu stvar nego mu je dužnik mora predati. (za razliku od stvarnog prava gdje nosilac stvarnog prava svoje pravo ostvaruje neposredno i od drugih može tražiti da ga u tome ne ometaju) Radnja iz obligacionih odnosa može se ticati kako individualiziranih, tako i stvari određenih samo po rodu. Obaveza iz obligacije je po pravilu pozitivna (dužnik je dužan da nešto učini ili da). Rjeđe je negativna a sastoji se u nečinjenju radnji koje bi se inače pravovaljano mogle preduzeti.

3. Tužba za zaštitu obligacije je građansko-pravna tužba: - na prvom mjestu tužba da se utvrdi da postoji potraživanje,odnosno obligacija, - a potom tužba za ispunjenje obligacije. Sredstva prinude protiv dužnika koji neće da ispuni tražbinu svoga povjerioca nisu usmjerena na njegovu ličnost, nego na njegovu imovinu. Karakteristična sankcija je popravljanje štete. Ona se vrši na razne načine: -

Izvršavanje radnje koja je predmet obligacije može se povjeriti nekom drugom licu ukoliko je to prema karakteru radnje moguće – na trošak dužnika.

-

Pored toga,sud može procjeniti vrijednost neizvršene radnje i narediti da se ona isplati iz imovine dužnika. Neće li dužnik dobrovoljno da isplati te izdatke, sud naređuje njegovu prisilnu naplatu putem javne prodaje dužnikove imovine.

14) Obligaciona radnja Obligaciona radnja (prestacija) Ono što treba da rade u tom obligacionom odnosu, naziva se obligacionom radnjom, a najčešće činidbom, prestacijom. Sama ta radnja je predmet obligacije. Sadržina obligacija su prava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlašćenje povjerioca da traži od dužnika određeno ponašanje i dužnost dužnika da udovolji tom zahtjevu povjerioca, da postupi onako kako je obavezan.

Str. 11

Obligaciona radnja se može sastojati u davanju neke stvari, u nekom činjenju, u nečinjenju, tj. u uzdržavanju da se nešto učini, u propuštanju da se nešto uradi, ili u trpljenju, dopuštanju da da povjerilac nešto čini, što inače ne bi smio (postavljanje antene na moj balkon). Karakteristike obligacione radnje:

1. Radnja koja je predmet obligacije treba da je dopuštena objektivnim pravom, jer pravno nedopuštene radnje niko se ne može obavezati. Predmet obaveze je nedopušten ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moralu društva.

2. Radnja, nadalje mora biti moguća, besmislica bi bila obavezivati se na nešto što je nemoguće učiniti. Ali, ako radnju ne može uraditi dužnik, a neko drugo bi lice moglo to učiniti, onda takva radnja može biti predmet obligacije (objektivno je moguća). To što dužnik ne može izvrštiti radnju u pitanju je subjektivna nemogućnost. Dužnik može platiti nekom drugom ko tu radnju može izvršiti, ili može povjeriocu nadoknaditi štetu zbog neizvršenja.

3. Radnja treba da je određena, da se po nekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se činidbi radi. (koju stvar treba da preda povjeriocu odnosno šta treba da uradi, kako to da uradi, na kom mjestu i kada).

4. Obligaciona radnja mora biti imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos, a to znači da mora biti izraziva u novcu. Ako je predmet obaveze nemoguć,nedopušten,neodređen ili neodrediv,obligacioni odnos je ništav. (On je ništavan zbog predmeta obligacije). 15) Vrste obligacija 1. Prema vrsti radnje a. Prema tome da li se obligaciona radnja sastoji u činjenju ili davanju ili nečinjenju, trpljenju ili propuštanju obligacije se dijele na: - aktivne ili pozitivne - pasivne ili negativne b. Prema tome da li obligacionu radnju treba da izvrši tačno određeno lice ili neko treće lice: - nelične (uz dogovor neko drugi može izvršiti npr kopanje kanala) - lične (češće su) i uglavnom su pozitivne. (izrada slike) c. Prema tome da li se obligaciona radnja može izvršiti u određenom, odnosno kratkom vremenu, ili izvršenje traje duže vremena obligacije su: - trenutne (odmah ili u kraćem vremenskom periodu) - trajne d. Prema tome da li se radnja može izvršiti u dijelovima ili se ne može rastavljati – obligacije su: - djeljive – otplata duga u više rata - nedjeljive 1. prirodna nedjeljivost (predaja prodate krave) i 2. pravna nedjeljivost (subjekti obligacionog odnosa su se sporazumjeli da se obligaciona radnja izvrši odjednom u cjelini) e. Prema tome da li se obaveza iz obligacije može izvršiti jednom radnjom ili je dužnik dužan preduzeti više radnji koje sve zajedno predstavljaju predmet obligacije, obligacije mogu biti: - jednostavne ili proste - sastavljene ili složene (pojedine radnje složene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikom zasnivanja odnosa). 1. glavna – povodom koje radnje je i obligacija nastala 2. sporednih obligacija – služe dopuni glavne obligacije, nisu samostalne, dijele pravnu sudbinu glavne obligacije. Nastaju uvijek sa glavnom, a najčešće prestaju kad prestane i glavna. (Predaja kamata uz glavnicu) f. Prema tome da li je obaveza dužnika da preda stvar ili novac obligacije mogu biti: - novčane i - nenovčane – pošto predmet obligacije mora imati ekonomski karakter i ove obligacije je veoma lako pretvoriti u novčane (naknada štete kada dužnik ne izvrši obligaciju) 2. Prema načinu određivanja obligacione radnje Po kriteriju kako je određena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne ili specijalne, generične (određene po vrsti),alternativne i fakultativne.

Str. 12

-

Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju je činidbu dužnik obavezan. Radnja je specijalno određena i obligacije se može ispuniti samo izvršenjem te radnje (mora se vratiti ista stvar data u zakup). Karakteristika ove obligacije da ukoliko dođe do propasti ove stvari iz objektivnih uslova dužnik se oslobađa obaveze, odnosno dužnik ne odgovara ako se činidba ne može izvršiti usljed naknadne objektivne nemogućnosti.

-

Generičke obligacije - predmet obligacije je određen samo po rodu, po vrsti. Predmet obligacije nije dovoljno određen. Određena je samo vrsta, rod stvari, a koja će to stvar, odnosno radnja baš biti pri izvršenju obligacije, za strane u obligacionom odnosu je manje važno. Za ovu obligaciju je karakteristično da se dužnik ne oslobađa obaveze ukoliko stvar propadne iz objektivnih uslova, jedino se oslobađa kada je stvar određena po rodu koje seimaju uzeti iz određene mase, a masa sva propadne.

-

Alternativna obligacija - Predmet obligacije mogu biti dvije ili više radnji, a dužnik je dužan izvršiti samo jednu od njih. Ako strane nisu odredile, pravo izbora pripada po zakonu dužniku. Koju će od ovih radnji izabrati treba da se opredijeli do poćetka izvršenja obligacije. U pogledu naknadne neomogućnosti ispunjenja obaveze dužnik nastale bez krivice stranaka obaveza se ne gasi nego se ograničava na preostali predmet.

-

Fakultativna obligacija - Obligacija se tiče jedne radnje, predmet joj je jedna određena radnja, ali dužnik je ovlašten da obligaciju ispuni i izvršenjem druge, ali opet određene radnje. Dužnik je ovlašten da bira kako će ispuniti obligaciju: izvršenjem jedne ili druge radnje, ali povjerilac može zahtjevati samo onu koja je predmet obligacije. Ukoliko dođe do naknadne objektivne nemogućnosti izvršenja radnje koja je predmet obligacije ili krivicom povjerioca, dužnik se oslobađa obaveze, a ako hoće može izvršiti drugu radnju.. Ako je kriv dužnik on će izvršiti drugu radnju ili nadokanditi štetu.

Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne. One nisu pravno zaštićene, ne mogu se ostvarivati putem suda, ali su pravno priznate. Dužnik ako hoće može izvršiti obavezu, ali ga povjerilac ne može natjerati. Isto tako ako bi dužnik izvršio obligaciju u zabludi misleći da je prava obligacija ne može tražiti povraćaj, jer bi njegova radnja predstavljala izvršenje obligacije. 16) Solidarna obligacija Solidarna obligacija To je takva obligacija kod množine subjekata gdje je njihov međusobni odnos tako uređen da su svi sudužnici obavezni da izvrše cijelu činidbu, i da su svi povjerioci ovlašteni da traže izvršenje cijele činidbe i to bez obzira što je radnja djeljiva. Svi sapoverioci zajedno, a i na ponaosob mogu tražiti izvršenje cijele obligacije od svih sadužnika i od svakog ponaosob, pa i od onih sadužnika koji su već izvršili dio obaveze, sve dok se obaveza u potpunosti ne izvrši. Odnos solidarnosti može postojati na:

-

strani povjerioca (aktivna solidarnost) i - jedno potraživanje a više ovlaštenih lica,

-

na strani dužnika (pasivna solidarnost), - jedno dugovanje a više dužnika

-

a može istovremeno na obje strane.

Međusobni unutrašnji odnosi na jednoj strani mogu biti sporazumom razlićito uređeni (jenaki ili nejednaki dijelovi). Onaj ko ispuni cijelu obligaciju ima pravo (regresno pravo) da traži od svakog sadužnika da mu nadokande onaj dio koji otpada na tog sadužnika, što znaći da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog sadužnika da izvrši cijelu činidbu, ali ne i da snosi cio teret. Isto tako svaki solidarni povjerilac ima pravo da traži svoj dio tražbine od povjerioca kome je izvršena cijela obligaciona radnja, što znaći da ovlaštenje iz solidarne obligacije da traži izvršenje cijele činidbe pripada svakom solidarnom povjericu, ali mu ne pripada cijela korist. Vanjski ili spoljni odnos je ono što je karakteristično za solidarne obligacije: Ako se izvrši obligaciona radnja ma kom solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje i smatra se da je izvršena svima zajedno i svakom ponaosob. Solidarna obligacija se ne pretpostavlja u građanskom pravu, ona mora proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) ili iz zakona (mjenični potpisnici su solidarni dužnici zakonitom imaocu mjenice). 17) Cesija i intercesija

Str. 13

U pravnom odnosu osim ako se radi o strogo lićnom odnosu strane koje u njemu učestvuju mogu se mijenjati. Tako i u obligacionom odnosu samo predmet obligacije ostaje isti. Cesija je mjenjanje povjerioca u obligacionom odnosu, odnosno ustupanje tražbine, dok je intercesija mjenjanje dužnika odnosno preuzimanje duga. Lica u cesiji su:

-

cedent – stari povjerilac koji ugovorom svoju tražbinu prenosi na cesionara – novog povjerioca dok cesus – dužnik ostaje isti

Do cesije može doći -

na osnovu pravnog posla (ugovorom) na osnovu sudske odluke, a može i na osnovu zakona (što su rjeđi slućajevi).

Na osnovu pravnog posla -

1. može se nekom pokloniti svoje potraživanje 2. može se dug vratiti ustupanjem svog potraživanja 3. može se platiti kupljena stvar cediranjem neke tražbine 4. može se sama tražbina prodati

Predmet cesije mogu biti sve tražbine osim: -

onih čiji je prenos zakonom zabranjen koje su vezane za ličnost povjerioca čija se priroda protivi prenošenju

Odgovornost u cesiji: -

ako je tražbina ustupljena bez naknade cedent ne odgovara novom povjeriocu za nju ako je ustupljena uz naknadu cedent odgovara za njenu istinitost (veritet). Za naplativost (bonitet) odgovara samo ako je ugovorm o ustupanju to predviđeno. I tada odgovara samo do visine onoga što je primio od cesionara, zatim za kamate, troškove oko ustupanja i troškove postupka postupka protiv dužnika.

Dužnik u cesiji: -

za punovažnost cesije ne traži se pristanak dužnika (njemu je svejedno kome duguje) zakon traži da dužnik bude obavješten o cesiji, ali dotle dok ne bude obavješten i ne sazna na bilo koji naćin o promjeni on može cedenta smatrati za povjerioca i njemu izvršiti činidbu. položaj dužnika u cesiji ne može se pogoršati, on duguje onoliko koliko duguje

27. INTERCESIJA Intercesija je promjena lica na strani dužnika u obligacionom odnosu. Dug iz obligacionog odnosa može se preuzti u potpunosti tako da umjesto starog dožnika dođe novi (intercedent), a može i tako da ostane i stari dužnik (kumulativna intercesija). Do intercesije može doći na osnovu: -

sporazuma

-

zakona (rijeđe dešava)

Povjerioci u intercesiji: -

za intercesiju potreban je pristanak povjerioca jer mu nije svejedno ko mu je dužnik

-

dug se može preuzeti i na osnovu sporazuma povjerioca i novog dužnika i smatra se da u tom slućaju ne treba tražiti pristanak starog dužnika, jer se ne radi o njegovm pravu nego o njegovom rasterećenju. Tada se radi o pristupanju duga.

Dugu se može pristupiti novi dužnik a da se obaveza ranijeg dužnika ne ugasi. Na dužničkoj strani obligacionog odnosa se tada pojavljuju dva subjekta. Primjer zajedničkog preuzimanja duga je jemstvo. Jemac pristupa obavezi dužnika i pored ranijeg dužnika, koji se u ovom slućaju naziva glavni dužnik. Odgovornost novog dužnika može biti supsidijarna (jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni dužnik) i to je pravilo. Pored ovoga odgovornost može biti i solidarna.

Str. 14

18) Izvori obligacija 29. IZVORI OBLIGACIJA Izvori obligacija su pravne činjenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije, to su razlozi usljed kojih nastaju obligacije. I zakonici i pravni pisci kao izvor obligacija navode: zakone, ugovore, jednostrane izjave volje i protivpravne štetne radnje (delikte). Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora kkoje navode kao "različite činjenice", izvore "slićne ugovorima i slićne deliktima kvazi-ugovori i kvazi-delikti", "neopravdano obogaćenje", "nezvano vršenje tuđih poslova" itd.. O 1. Pravni poslovi kao izvor obligacija a) Ugovori - kao pravni poslovi su najćešći izvor obligacija. Ugovori su izjava volje dvaju ili više lica kojima se ta lica sporazumjevaju upravo zato da među njima nastane određeni obligacioni odnos, da jedno drugom izvrši dogovorenu činidbu b) Jednostrani građansko-pravni poslovi – obligacija kao dvostrani pravni posao nastaje samo izjavom volje jednog lica (hartije od vrijednosti, mjenica, ček, dionica itd.) 2. Prouzrokovanje štete – građanski delikt je izvor obligacije u tom smislu što za onoga ko protivpravnom radnjom nanse štetu drugome nastaje obaveza da tu štetu nadoknadi ukoliko ne dokaže da šteta nije nastala njegovom krivicom. Šteta može biti prouzrokovana štetnom radnjom lica sa kojim štetnik nije u pravnom odnosu – građanskopravna deliktna odgovornost, a može se nanijeti i ugovornom pratneru neizvršenjem ili neurednim izvršenjem ugovorenih obaveza – ugovorna odgovornost. Da bi štetnik oštećenom nadoknadio štetu moraju biti ispunjena dva uslova: a) sistem subjektivne odgovornosti mora postojati protivpravna radnja mora da postoji šteta (šteta je umanjenje imovinskog interesa i dijeli se na: prostu – umanjenje postojeće imovine izgubljenu dobit – (onemogućavanje uvećanja imovine) uzroćna veza protivpravne radnje i štete – da je baš tom radnjom prouzrokovana šteta krivica (krivnja) – da li je onaj ko je prouzrokovao štetu bio svjestan i da li je postojala

o

o   o

o volja

b) sistem objektivne odgovornosti – vezan je "opasne djelatnosti", "opasne stvari" – zato pravo polazi od pretpostavke da oni subjekti koji su preduzeli ovakve radnje više su izloženi riziku za prouzrokovanje štete pa se ne utvrđuje ko je odgovoran ne traži se krivnja. Na ovakav način pravni sistem zaštićuje nejake da se izlažu troškovima dokazivanja krivnje nego se to pretpostavlja. Štiti ih od opasnih djelatnosti. 3. Neosnovano obogaćenje – sticanje bez osnova, neopravdano. Kada neko nešto dobije ili uopšte primi i time poveća svoju imovinu, a nema za to pravnog osnova, kaže se da se neosnovno obogatio. Obligacija se sastoji u tome da je onaj čija se imovina uvećala (obogaćeni), dužan vratiti, odnosno nadoknaditi onome čija se imovina umanjila (osiromašenom) ono što je neosnovano prešlo u njegovu imovinu. Ta vrijednost može biti manja ili veća, ali nikako veća od one za koliko se obogaćeni obogatio. Dakle osnov za ovu obligaciju je "neosnovano obogaćenje". Nejčešći slućaj je de neko nepažnjom plati nešto što nije dugovao. (2x plaćen račun) 4. Nezvano vršenje tuđih poslova ili poslovodstvo bez naloga Poslovodstvo bez naloga je kada neko u dobroj namjeri preduzme neku radnju u interesu drugog lica, a bez njegovog ovlaštenja. Još se naziva vršenjem tuđih poslova ili dejstvom bez punomoćstva. Ako preduzetu radnju odobri i prihvati to drugo lice nastaje odnos kao kod zastupništva. Ukoliko ne prihvati nastaje ova obligacija slićna kao kada zastupnik prekoraći ovlaštenja. 5. Zakon kao izvor obligacije Nekada zakon stvara obligacione odnose kao npr. certifikati. Osnov je u Zakonu o potraživanju građana – povjerioci su građani FBiH, a dužnik FBiH ili Zakon o restituciji (koji još nije donesen jer bi se stvorila obligacuija – povrat vlasnicima ono što im je oduzeto)

Str. 15

19) Kompenzacija (prebijanje) i Novacija (prenov) 4. Kompenzacija (prebijanje) Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed čega prestaju obje obligacije čiji su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u odnosu tako da je jedno lice dužnik po jednoj obligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, kompenzacijom prestaju obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi. Obligacija će potpuno prestati ako su dugovi jednaki. Ukoliko dugovi nisu jednaki manji dug prestaje, a veći dug prestaje za onoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Cilj kompenzacije je smanjenje finanisjskih troškova ispunjenja. Do kompenzacije može doći voljom oba subjekta obligacije, jednostranim zahtjevom jednog subjekta i zakonski . Za jednostranu kompenzaciju zakon je odredio sljedeće uslove:

1. uzajamnost - da postoje dvije obligacije između dva ista lica – svako od tih lica je u jednoj obligaciji povjerilac, a u drugoj dužnik

2. jednorodnost - tražbine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koje su premet obligacija budu iste vrste, istog roda. Po pravilu se prebijaju novčane tražbine, ali se mogu prebijati i tražbine čiji su predmet generične, zamjenjljive stvari (cigla za ciglu, jest da je malo teže jer se u obzir uzima i kvalitet);

3. obje tražbine treba da su dospjele, u času kad se traži kompenzacija da je došlo vrijeme kada treba obje izvršiti;

4. tražbine treba da su likvidne, tj. da su čiste, da se u slučaju spora mogu lako i brzo dokazati. Kontokorent je takav odnos koji se sastoji u tome da stranke ugovore da će svaka od njih međusobna potraživanja unositi u jedan jedinstven račun (kontokorent – tekući račun) i da će s vremena na vrijeme, za ugovoreni period taj račun, svaka svoj zaključiti i potraživanje prebiti, a saldo će isplatiti ona strana čiji dug bude veći. Može se dogovoriti i da se razlika prenese na novi kontokorent. Nijedna stranka ne može raspolagati sa tražbinom koja je unesena u kontokorent tj. ne može se ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugoj obligaciji, ne može je utužiti itd. 5. Novacija (prenov) Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i naziv prenov. Sprazumom subjekata se gasi postojeća obligacija, a umjesto nje nastaje nova. Subjekti ostaju isti, a mijenja se predmet, ili pravni osnov. Da bi došlo do prenova obligacije treba da su ispunjenji sljedeći uslovi: 1. da su stranke htjele (na bazi sporazuma) da umjesto postojeće nastane nova obligacija; da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija i da istvoremeno umjesto nje nastane nova. Ne može na osnovu jednostrane izjave volje. 2. stara obligacija je morala biti punovažna, jer ako nije bila pravnovaljana umjesto nje ne može nastati pravno valjana

3. stara i nova obligacija se moraju razlikovati u nečemu bitnom,u predmetu ili pravnom osnovu. (kupac i prodavac se pogode da umjesto prodatog stola prodavac za istu cijenu preda ormar).

20) Ispunjenje obligacije i nemogućnost ispunjenja obligacije PRESTANAK OBLIGACIJE Svrha obligacije je da dužnik ispuni radnju i time zadovolji određeni interes povjerioca. To je najobičniji i najredovniji način prestanka obligacije. Međutim postoje i razni drugi naćini prestanka obligacije: 1. Ispunjenje obligacije Do ispunjenja dolazi kada dužnik izvršava onu radnju koju je bio obavezan izvšiti. Pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: dužnik izvršava činidbu, a povjerilac prima ispunjenje. Niti povjerilac može tražiti od dužnika da izvrši nešto drugo, niti dužnik može nametnuti da mu izvrši drugu

Str. 16

činidbu. Povjerilac je dužan primiti primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima pravni interes da obaveza bude izvršena, čak i kad se dužnik protivi ispunjenju, sem ako se radi o strogo ličnoj obavezi. Dužnik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, tačno prema njenom sadržaju, odnosno na način, na mjestu i u vremenu koje odgovaraju njenom sadržaju. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelomično može zahtjevati da mu povjerilac izda potvrdu o tome. 2. Nemogućnost ispunjenja obligacije Do nemogućnosti ispunjenja obligacije može doći zbog subjektivnih i objektivnih okolnosti. Ukoliko je došlo zbog subjektivnih okolnosti (dužnikova krivica), obligacioni odnos se ne gasi nego mjenja predmet. Dužnik postaje obavezan da povjeriocu nadoknadi štetu. Kod objektivnih okolnosti (okolnosti za koje dužnik ne odgovara) treba razlikovati da li je predmet obligacije individualno određena stvar ili je određena generično. Ukoliko je individualno određena stvar onda obligacioni odnos prestaje, dok kod generično određenih stvari obligacioni odnos ne prestaje. Međutim strane u obligacionom odnosu se mogu sporazumjeti i ugovoriti da ostaje dužnikova odgovornost u svakom slućaju.

21) POJAM I TIPOVI TRGOVAČKOG DRUŠTVA U uporednim pravima koriste se razlićiti izrazi za trgovačko društvo: "poslovna organizacija", profitna organizacija", firma, preduzeće itd. Pod uticajem ranijeg društveno ekonomskog sistema kod nas se i danas koristi izraz preduzeće iako ono nije adekvatan izraz za trgovačko društvo. Klasični pojam preduzeća ne predstavlja pravno lice nego jedan poslovni poduhvat koji je planiran, organizovan i finansiran, a čiji su nosioci trgovačka društva. Prema Zakonu o preduzećima pojam preduzeća oznaćava sve tipove trgovačkih društava, sve oblike njihovog statusnog povezivanja, te subjekte koji imaju ili obavljaju djelatnost javnog karaktera (javna preduzeća). Generalno privredno (trgovačko) društvo je poslovna organizacija koja predstavlja: - zajednicu stvorenu ugovorom između dva ili više lica, - sa statusom pravnog lica - u koja oni ulažu kapital i rad - da pod zajedničkim imenom (firmom) obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost - i iz nje izvuku zaradu, a dobit podijele Elementi opšte definicije trgovačkog društva su: 1. cilj privrednog društva:ostvarivanje zarade iz koje formira dobit, koja se dijeli između članova društva 2. pravni status: pravo priznaje društvu svojstvo pravnog lica, može tužiti i biti tuženo 3. pravni osnov nastajanja: ugovor između osnivača, a kod jednočlanih društava odluka 4. osnivači:dva ili više lica (domaća ili strana, fizička ili pravna) 5. registracija: obavezna kod suda (a kod nas registru društava kao posebne institucije formirane od parlamenta FBiH) 6. imovinskopravna odgovornost: za svoje obaveze u prometu društvo odgovara cjelokupnom imovinom, kao pravno lice Tipovi privrednih / trgovačkih društava Opšti tipovi privrednih društava su: 1. Društva lica (personalnog tipa) • društvo sa neograničenom solidarnom odgovornosti članova (dno), ili javno društvo,javni ortakluk ili opće partnerstvo • komanditno društvo (kd) ili mješoviti ortakluk ili specijalno (limitirano) partnerstvo 2. Društva lica i kapitala (društva mješovite pravne prirode) • komanditno društvo na dionice / akcije (kdd / kad) • društvo sa ograničenom odgovornosti (doo)

Str. 17

3. Društva kapitala (društva kapitalnog tipa) • dioničko / akcionarsko društvo (dd / ad) U osnovne tipove društava nisu uključeni holding i koncern jer predstavljaju složene oblike povezivanja osnovnih oblika trgovačkih društava, tipa DD i DOO. Pravna struktura holding društva ili koncerna jeste struktura DD ili DOO. 22) Uopšte o ulozima i udjelima u trgovačkim društvima DRUŠTVO SA NEOGRANIČENOM SOLIDARNOM ODGOVORNOŠĆU (JAVNO TRGOVAČKO DRUŠTVO, ORTAKLUK, OPŠTE PRATNERSTVO) 1. Ulozi i udjeli članova društva su jednaki. Ulog je trajni doprinos (dobro) koje ulaže član društva, a udio je skup prava koji pripadaju članu društva koja mogu biti imovinska (na dobit, pravo preće kupovine itd) i upravljačka prava Ulozi mogu biti stvari, prava, novac i izvršene usluge (po predavanjima profesora). ZOP ne dozvoljava uloge u radu i uslugama. Ukoliko se ulažu nekretnine to se upisuje se u gruntvnice (sada je vlasnik društvo). Ulozi se izražavaju u novčanoj vrijednosti. Unošenje ulog nije uslov za osnivanje RASPOLAGANJE UDJELIMA U DNO Ulog je trajni doprinos (dobro) koje unosi član društva i na osnovu njega formira se udio u društvu. Udio je skup prava koji pripada članu društva, a to su: - imovinska prava (pravo na dobit, učešće u ostatku stećajne mase, pravo preće kupovine) - upravljačka prava (zastupanje, učešće u radu organa, upravljanje, izbor u organe) Član društva udio u društvu može prenijeti na drugo lice (u cjelini), ali pod određenim uslovima. Ukoliko član društva hoće da ustupi udio nekom trećem licu koje je izvan društva potrebna mu je saglasnost svih članova društva. O tome svi članovi društva donose odluku. Ustupanjem uloga ustupa se i mjesto u društvu. Udio se može i založiti. Ako član društva za svoj lični dug zalaže udio koji se nalazi u društvu, on time direktno opterećuje svoju imovinu, a indirektno i imovinu društva, pa pu je zbog toga potrebna saglasnost svih članova društva Ukoliko se radi o prenosu unutar društva (recimo prodaja ostalim članovima društva) onda se udio prenosi na jednake dijelove ukoliko ugovorm nije drugačije određeno. Ako ostali članovi društva neće da prihvate ustupanje udjela, onaj ko hoće da proda ne može ih natjerati. On može koristiti pravo da istupi iz društva (raskine ugovor), ali ne može povući svoj udio, nego mu se isplaćuje novčana nodoknada, obeštećenje. Ukoliko u društvu ostane samo 1 član društvo mora promjeniti oblik. 3. Ulozi u KD Svaki osnivač u svojstvu komplementara ili komanditora unosi neki prinos kao svoj trajni ulog. Kod komplementara važi isto pravilo kao kod dno. (ulog mogu biti stvari, prava, novac i usluge). Komanditori po našem pravu mogu ulagati samo novac i ne moraju biti isti djelovi. Raspolaganje udjelima u KD Udio je skup prava koja pripadaju članu društva po osnovu uloga. Komplementari imaju imovinska i upravljačka, dok komanditori samo imovinska prava. Imovinska prava su pravo na dobit, učešće u ostatku stećajne mase, pravo preće kupovine. Upravljačka prava su zastupanje, učešće u radu organa, upravljanje, izbor u organe. I članovi KD mogu vršiti transfer svojih udjela na druge članove unutar društva (interni prenos) i na lica izvan društva (externi prenos)  Ukoliko se prenos vrši između komplementara vrijedi ugovorna autonomija kao kod DNO.  Ukoliko komplementar prenosi udio na lica izvan društva ili komanditore ugovorna sloboda je ogranićena. Komplementari imaju pravo preće kupovine. Potrebna saglasnost svih komplementara. Sticalac udjela postaje komplementar.

Str. 18

Komanditor prenosi svoj udio na komplementara. Komplementar zadržava svoj status. Komanditor prenosi svoj udio treće lice. Komplementari i komanditori ne moraju imati prioritetna prava u sticanju udjela, mada se može ugovorm regulisati. Isto tako, pošto se radi samo o imovinskim pravima, ako ugovorom nije regulisano ne treba mu saglasnost ostalih članova društva. Sticalac postaje komanditor. Komplemenar i komanditor mogu založiti svoj udio. Kada komplementar zalaže potrebna mu je saglasnost svih komplementara, dok komanditoru ne treba saglasnost ostalih članova društva.  

Udjeli u doo Na osnovu uloga članovi društva stiću udjele. Na udjele ne izdaju se akcije nego odgovarajuće pismene potvrde. Udjeli se upisuju u knjigu udjela i izražavaju u procentima. Raspolaganje udjelima vrši se ustupanjem udjela(cesijom). Ukoliko se radi u unutrašnjem prenosu onda je prenos slovodan stim da se mogu postaviti određena ogranićenja radi sprećavanja maojorizacije. Ćlanovi društva imaju pravo preće kupovine. Kod externog prenosa na lice izvan društva, potreban je pristanak svih članovi ili određene većine članova. Udjeli se ne mogu povući, ali se ugovorom mogu utvrditi određene situacije kada je moguće povući udjel zbog interesa društva. Karakteristike dd -

-

Osnovni kapital zakon odredio najniži u našem pravu 50.000 KM (?? uplaćen u novcu). Za finansijske institucije (banke, itd) on je mnogo veći. osnovna glavnica podjeljena na dijelove – dionice. Najniža nominalna vrijednost dionice kod nas je 10 KM. prenos akcija je slobodan,i po pravilu se vrši na berzama, i drugim organizovanim tržištima kapitala, te neposrednim pogodbama; Zakon daje i mogućnost nekih organićenja. Odlukom o emisiji dionica koju odobrava komisija za dionice mogu se uvesti ogranićenja o prenosu dionica. za svoje obaveze u prometu društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom, ulagači snose ograničen poslovni rizik, do visine svojih uloga;

23) Osnovni kapital u privrednim društvima Društvo s neograničenom solidarnom odgovornošću je društvo najmanje dva lica koja su neograničeno solidarno odgovorna za obaveze društva. Društvo se osniva ugovorom o osnivanju. Ulozi članova mogu biti u novcu, stvarima, pravima i izvršenim uslugama. Vrijednost uloga u stvarima, pravima i vršenju usluga utvrđuje se ugovorom o osnivanju društva. Ulozi članova su jednake vrijednosti. Ulozi članova postaju imovina društva. Komanditno društvo je društvo u kojem jedan ili više članova odgovara za obaveze društva neograničeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom (komplementari), a jedan ili više članova odgovara za obaveze društva samo do iznosa njihovih uloga upisanih u sudski registar (komanditori). Komanditno društvo se osniva ugovorom i na njega se primjenjuju odredbe ovog zakona o društvima s neograničenom solidarnom odgovornošću, ukoliko drugim odredbama ovog zakona nije propisano drugačije. Komanditno društvo se može transformisati u komanditno društvo na dionice. Dioničko društvo je društvo čiji je osnovni kapital podijeljen na dionice i osniva se ugovorom o osnivanju. Kada dioničko društvo osniva jedan osnivač, osnivački akt je odluka o osnivanju. Dioničko društvo ne odgovara za obaveze dioničara, a mogu ga osnovati jedan ili više osnivača. Osnivači su obavezno i dioničari dioničkog društva. Prilikom osnivanja dioničkog društva, sve dionice mogu otkupiti osnivači (simultano osnivanje), ili ugovoreni broj dionica otkupljuju osnivači, a preostale dionice kupuju druga lica na osnovu javnog poziva za upis i uplatu (sukcesivno osnivanje), u skladu sa zakonom kojim se uređuje emisija i promet vrijednosnih papira. Osnovni kapital dioničkog društva iznosi najmanje 50.000 KM. Nominalna vrijednost dionice ne može biti manja od 10 KM. Ako se osnovni kapital prilikom osnivanja dioničkog društva, osim u ulozima u novcu, obezbjeđuje i ulozima u stvarima i pravima, ukupni ulozi u novcu ne

Str. 19

mogu biti manji od iznosa od 50.000 KM. Ovaj zakon je uredio cijeli postupak osnivanja dioničkog društva, emisiju dionica, povećanje i smanjenje osnovnog kapitala, pravo preče kupnje, dionice zaposlenih, sticanje vlastitih dionica, organe društva, odlučivanje i dr. Društvo sa ograničenom odgovornošću je društvo čiji je osnovni kapital podijeljen na udjele i osniva se ugovorom. Kada društvo s ograničenom odgovornošću osniva samo jedan osnivač, osnivački akt je odluka o osnivanju. Odredbe ovog zakona o dioničkom društvu primjenjuju se na društvo s ograničenom odgovornošću, ako posebnim odredbama nije drugačije određeno. U društvu s ograničenom odgovornošću koje nema nadzorni odbor njegova ovlaštenja vrše članovi društva. 24) Ortačko društvo, pojam i osnivanje Ortačko društvo je tip preduzeća koje osnivaju dva ili više pravnih ili fizičkih lica radi obavljanja određene delatnosti pod zajedničkim poslovnim imenom i čiji je zajednički cilj sticanje profita. Ortačka društva su sva privredna društva u kojima članovi imaju neograničenu solidarnu odgovornost za obaveze društva. Ortaci u ortačkom društvu svoje međusobne odnose regulišu i uređuju slobodno, takođe je slobodno i raspolaganje udelom među ortacima u ortačkom društvu. O ovom tipu preduzeća po pravilu ne postoji minimalni ulog kapitala. Ortačko društvo je slično inokosnim društvima (društva sa jednim vasnikom), od kojih se razlikuje samo po broju članova. Ortačka društva se pretežno osnivaju u oblastima trgovine na veliko i malo, uslužnim delatnostima, zanatstvu, osiguranju itd. U praksi razvijenih zemalja javljaju se uglavnom dve vrste ortačkih društava: • •

javno ortačko društvo, tajno ortačko društvo.

Oba društva čine ortaci koji su u javnim ortačkim društvima poznati javnosti, a u tajnim ortačkim društvima oni su najčešće poznati samo ostalim članovima društva.

25) Upravljanje i poslovanje u ortačkom društvu

• • •

Odluke ortaka o pitanjima iz redovne delatnosti donose se većinom od ukupnog broja glasova ortaka, dok se o pitanjima izvan redovne delatnosti društva, kao i o prijemu novog ortaka odluke donose saglasnošću svih ortaka. Svaki član ortačkog društva ima pravo i obavezu da vodi poslove društva, osim ako je osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva odrečeno da poslovočenje ostvaruje jedan ili više ortaka (tada ostali ortaci nemaju pravo na poslovočenje). Na kraju poslovne godine ortaci usvajaju finansijski izveštaj kojim se utvrčuje dobit i gubitak ortačkog društva i učešče svakog ortaka u dobiti i gubitku

26) Prestanak ortačkog društva i istupanje ortaka Ortačko društvo prestaje: 1) istekom vremena na koje je osnovano ili ispunjenjem cilja osnivanja; 2) odlukom ortaka o prestanku; 3) stečajem društva; 4) neobavljanjem poslova neprekidno u periodu od dve godine; 5) sudskom odlukom o prestanku; 6) nastupanjem bilo kojeg drugog događaja određenog osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva koji ima za posledicu prestanak društva. Ako osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društa nije drukčije određeno, svojstvo ortaka u ortačkom društvu prestaje u slučaju:

Str. 20

1) smrti ortaka; 2) otvaranja stečaja nad nekim od ortaka; 3) otkaza nekog ortaka; 4) donošenja odluke ortaka u skladu sa osnivačkim aktom, ugovorom ortaka društva i ovim zakonom; 5) u drugim slučajevima određenim osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva. 27) DOO – Pojam i osnivanje Pojam doo Relativno je novijeg datuma. Prvi put zakonski regulisano 1892.g u Njemačkoj. To je poseban oblik trgovačkog društva u koje najmanje dva lica, pravna i/ili fizička, trajno ulažu svoje uloge konstituišući ugovorom utvrđenu osnovnu glavnicu podijeljenu na udjele i u kome članovi na odgovaraju za obaveze društva. Poslovni rizik postoji u slučaju gubitka ili stečaja društva do visine uloga. Osnivanje doo Društvo mogu osnovati najmanje dva lica, pravna i/ili fizička, domaća ili strana. Za osnivanje doo potrebna su dva uslova: - zaključenje ugovora o osnivanju i - ulaganje osnovne glavnice u iznosu određenom ugovorom. Osnivači zaključuju ugovor o osnivanju u pisanoj formi koji ima karakter privatno-pravnog akta. Obavezni elementi ugovora su: - imena osnivača, - firma i sjedište firme, - djelatnost društva, - odredbe o kapitalu (iznos osnovne glavnice, iznosi pojedinačnih uloga osnivača..) - podjela dobiti, - upravljanje i vođenje - rješavanje sporova - itd. Društvo je pravno osnovano kada je upisano u sudski registar, i od tog momenta stiče pravnu i poslovnu sposobnost. Pored registracije (upisa) doo da bi moglo poćeti obavljati registrovanu djelatnost potrebno je da ispuni i dodatne uslove. Tu se misli na dobijanje odgovarajućih dokumenata o ispunjavanju tehnićkih, higijenskih, zdravstvenih, ekoloških i drugih uslova saglasno propisima za pojedine vrste djelatnosti. 28) Organi DOO ORGANI DRUŠTVA

Uprava Uprava društva sastoji se od jednoga ili više direktora. Uprava vodi poslove društva na vlastitu odgovornost. Način rada uprave propisuje se društvenim ugovorom. Ako neka pitanja glede načina rada uprave nisu uređena društvenim ugovorom ili ovim Zakonom, može ih urediti uprava posebnim aktom koji u tu svrhu donosi. Ako uprava ima više članova, a društvenim ugovorom nije drugačije određeno, članovi zajedno poduzimaju radnje potrebne za vođenje poslova društva, osim ako postoji opasnost od toga da se radnje pravodobno ne poduzmu. Ako je po društvenom ugovoru svaki član uprave ovlašten da sam poduzima radnje vođenja poslova društva, on ne smije poduzeti nakanjenu radnju usprotivi li se tome neki od članova uprave, osim ako spomenutim ugovorom nije drugačije određeno.

Str. 21

29) Povećanje osnovnog kapitala DOO Za povećanje temeljnoga kapitala potrebna je odluka članova društva o izmjeni društvenog ugovora. Temeljni kapital može se povećati uplatama novih ili povećanjem postojećih temeljnih uloga ali i unošenjem rezervi i dobiti društva u temeljni kapital. Na temelju povećanja temeljnoga kapitala temeljne uloge u društvu mogu preuzeti postojeći članovi društva i druge osobe. Ako u društvenom ugovoru, odnosno u odluci o povećanju temeljnoga kapitala nije drugačije određeno, postojeći članovi društva imaju pravo prvenstva da u roku od mjesec dana od donošenja odluke o povećanju temeljnoga kapitala preuzmu temeljne uloge u srazmjeru svojih uloga u temeljnome kapitalu društva. Izjava o preuzimanju temeljnoga uloga daje se u obliku javnobilježničke isprave. Osobe koje uplatom uloga pristupaju društvu moraju u izjavi o tome navesti da to čine na način kako je to određeno društvenim ugovorom. U izjavi moraju se navesti iznosi koji se uplaćuju u temeljni kapital društva i druge obveze koje novi član društva preuzima na temelju društvenog ugovora. Povećanje temeljnoga kapitala ulaganjem stvari i prava moguće je samo onda ako se u odluci o povećanju kapitala to izričito navede i ako se odredi rok u kojemu će se u društvo unijeti stvari i prava. Stvari i prava moraju se unijeti u društvo prije nego što se registarskome sudu podnese prijava za upis povećanja temeljnoga kapitala u sudski registar. Čim se preuzmu i uplate ulozi u povećani temeljni kapital mora se registarskome sudu podnijeti prijavu za upis povećanja temeljnoga kapitala u sudski registar. Prijavi za upis moraju se priložiti: 1. izjave o preuzimanju temeljnih uloga u obliku javnobilježničke isprave ili u javno ovjerenome prijepisu, 2. popis osoba koje su preuzele nove temeljne uloge potpisan od strane podnositelja prijave u kojoj se moraju, navesti iznosi preuzetih i uplaćenih uloga, u čemu su oni uplaćeni i dokazi da je to učinjeno, koje treba priložiti popisu, a ako su temeljne uloge preuzeli postojeći članovi društva ukupni novi iznosi njihovih temeljnih uloga, 3. ako je temeljni kapital povećan ulaganjem stvari i prava, ugovore kojima je to ulaganje ostvareno. 30) Smanjenje osnovnog kapitala DOO Temeljni kapital društva može se smanjiti samo na temelju odluke članova društva o izmjeni društvenoga ugovora te nakon što se provede postupak koji je propisan Zakonom o trgovačkim društvima. U odluci moraju se navesti opseg i svrha smanjenja temeljnoga kapitala i kako će se to provesti. Smanjenjem temeljnoga kapitala smatra se svako smanjenje visine toga kapitala određene u društvenome ugovoru bez obzira na to provede li se smanjenje vraćanjem članovima društva njihovih temeljnih uloga, sniženjem nominalnog iznosa tih uloga ili potpunim, odnosno djelomičnim oslobađanjem članova društva ili njihovih pravnih prednika od obveze da u cjelini uplate temeljne uloge. Nije dopušteno smanjenje temeljnoga kapitala ispod iznosa zakonom propisanog temeljnog kapitala. Ako se smanjenje temeljnoga kapitala provodi vraćanjem uplaćenih temeljnih uloga ili oslobođenjem članova od obveze da ih u cjelini uplate, iznos svakoga temeljnoga uloga koji ostaje u društvu ne može biti niži od iznosa određenog zakonom. Registarskome sudu mora se podnijeti prijavu da se u sudski registar upiše nakana

Str. 22

društva da smanji temeljni kapital. Uprava mora odmah nakon što je obaviještena o upisu nakanjenoga smanjenja temeljnoga kapitala u sudski registar nakanu o sniženju kapitala objaviti u "Službenim novinama" i u glasilu društva, ako ga ono ima. U tome oglasu društvo je dužno objaviti da je spremno svim vjerovnicima na njihov zahtjev podmiriti potraživanja koja postoje prema društvu na dan posljednje objave nakane da se smanji temeljni kapital, odnosno dati osiguranje da će ona biti podmirena te da se smatra kako su vjerovnici društva koji mu se ne prijave u roku od tri mjeseca od navedenoga dana suglasni s time da se smanji temeljni kapital društva. Spomenutu objavu mora se dostaviti poznatim vjerovnicima. 31) Pojam i karakteristike DIONIČKOG DRUŠTVA 1. Pojam dd To je : - pravno lice- društvo kapitala - osnovano osnivačkim aktom jednog (onda je odluka) ili više lica (onda je ugovor), - da obavlja registrovanu djelatnost - čiji je osnovni kapital podjeljen na dionice (akcije – koje ne moraju imati istu nominalnu vrijednost) - gdje su zakonom utvrđeni organi upravljanja - pri čemu društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom, - što znaći da dioničari imaju ogranićen poslovni rizik – samo ulog. Ovaj tip društva emituje vlastite dionice što jedino još može komoditno društvo na akcije, ostala društva ne mogu emitovati dionice mogu ih kupovati. Dionice (vrijedonosni papiri) imaju tržišnu vrijednost. Najniža nominalna vrijednost dionice kod nas je 10 KM. Kapital koji društvo usisava od više stotina ulagača (kontributora) namjenjen je zavelike poslovne poduhvate – investiranje. Društvo je tako pravno postavljeno da dioničari operativno ne upravljaju kompanijom – pravno su razdovjeni. Obično nisu ni zaposleni, ali u manjem obimu to se ipak dešava. Karakteristike dd -

-

broj osnivača – jedan ili više Osnovni kapital zakon odredio najniži u našem pravu 50.000 KM (?? uplaćen u novcu). Za finansijske institucije (banke, itd) on je mnogo veći. osnovna glavnica podjeljena na dijelove – dionice. Najniža nominalna vrijednost dionice kod nas je 10 KM. prenos akcija je slobodan,i po pravilu se vrši na berzama, i drugim organizovanim tržištima kapitala, te neposrednim pogodbama; Zakon daje i mogućnost nekih organićenja. Odlukom o emisiji dionica koju odobrava komisija za dionice mogu se uvesti ogranićenja o prenosu dionica. zakon izričito zahtijeva da se u akcionarskom društvu organizuje upravljanje i vođenje poslova, formiraju organi upravljanja, kontrole i poslovodstva, bilo od članova društva ili na profesionalnoj osnovi. za svoje obaveze u prometu društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom, ulagači snose ograničen poslovni rizik, do visine svojih uloga; pored osnivačkog akta, akcionarsko društvo obavezno mora imati statut koji se deponuje kod suda i dostavlja Komisiji za vrijedonosne papire. Prvi statut novoosnovanog društva donosi skupština dioničara.

32) Osnovni kapital dioničkog društva Dioničko društvo je društvo čiji je osnovni kapital podijeljen na dionice i osniva se ugovorom o osnivanju. Kada dioničko društvo osniva jedan osnivač, osnivački akt je odluka o osnivanju. Dioničko društvo ne odgovara za obaveze dioničara, a mogu ga osnovati jedan ili više osnivača. Osnivači su obavezno i dioničari dioničkog društva. Prilikom osnivanja dioničkog društva, sve dionice mogu otkupiti osnivači (simultano

Str. 23

osnivanje), ili ugovoreni broj dionica otkupljuju osnivači, a preostale dionice kupuju druga lica na osnovu javnog poziva za upis i uplatu (sukcesivno osnivanje), u skladu sa zakonom kojim se uređuje emisija i promet vrijednosnih papira. Osnovni kapital dioničkog društva iznosi najmanje 50.000 KM. Nominalna vrijednost dionice ne može biti manja od 10 KM. Ako se osnovni kapital prilikom osnivanja dioničkog društva, osim u ulozima u novcu, obezbjeđuje i ulozima u stvarima i pravima, ukupni ulozi u novcu ne mogu biti manji od iznosa od 50.000 KM. Ovaj zakon je uredio cijeli postupak osnivanja dioničkog društva, emisiju dionica, povećanje i smanjenje osnovnog kapitala, pravo preče kupnje, dionice zaposlenih, sticanje vlastitih dionica, organe društva, odlučivanje i dr. 33) Simultano osnivanje DD NAČINI OSNIVANJA DD - simultano (istovremeno) - sukcesivno (postupno) 1. Simultano osnivanje DD - istovremeno - podrazumjeva da samo osnivaći upisuju (izvrše supskripciju) i uplaćuju sve dionice bez upućivanja javnog poziva. To je relativno uži krug osnivača (u knjizi do 40 osnivača) - momentom potpisivanja odluke ili ugovora smatra se da su osnivači upisali (subskribovali) dionice. - zatim se obavještava Komisija za vrijedonosne papire o upisu dionica - Kod ovog osnivanja mora zaključen ugovor za bankom – depozitorom – kod koje će se vršiti uplate dionica. Banke mogu imati i promotivnu ulogu, kao i ulogu finansijskog savjetnika. - Zaključuje se ugovor sa registrom za vrijedonosne papire. Sve dionice moraju biti uplaćene, a ostali ulozi u potpunosti uneseni. - banka dostavlja izvještaj Komisiji za vrijedonosne papire da su sve dionice uplaćene ili ne - na osnovu čega Komisija za vrijedonosne papire izdaje rješenje o uspjelom ili neuspjelom osnivanju - Održava se osnivačka skupština - Poslije osnivačke skupštine društvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za vrijedonosne papire i u registar društava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije riješenje Prednosti simultanog osnivanja dioničkog društva - to je brže, jednostavnije i jeftinije - koristi se pri osnivanju manjih i srednjih firmi - kada za osnivanje i početak rada društva nije potreban veliki kapital - ne podrazumjeva prisustvo javnosti (javnost je pri osnivanju iskljućena) - upravljanje i vođenje društva je u krugu osnivača - ovako se formira "zatvorena" kompanija kontrolisana od užeg kruga lica 34) Sukcesivno osnivanje DD 2. Sukcesivni (postepeni) način osnivanja društva Podrazumjeva takvo osnivanje društva gdje jedan dionica upisuju osnivači, a drugi dio ostala zainteresovana lica na osnovu javnog poziva (ne može se sve ponuditi publici pri osnivanju, a kasnije može) Postupak: - osnivači donose osnivački akt - upućuje se zahtjev Komisiji za vrijedonosne papire, radi dobijanja odobrenja za objavljivanje izvoda i javnog poziva - uz zahtjev se dostavlja: • ugovor o osnivanju • nacrt statuta • prijedlog prospekta i drugi potrebni akti - Komisija nakon prijema zahtjeva u roku od 30 dana po prijemu zahtjeva izdaje dozvolu za emisiju dionica ili ako zahtjev ne ispunjava sve zakonom propisane elemente može se odbiti. - Po dobijanju rješenja objavljuje se javni poziv za upis i uplatu dionica - Subskripcija akcije vrši se potpisivanjem pisane izjave koja se naziva upisnica.

Str. 24

-

Poslije uspjelog upisa odnosno rješenja Komisije za vrijedonosne papire o uspjelom spjelom osnivanju Održava se osnivačka skupština Poslije osnivačke skupštine društvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za vrijedonosne papire i u registar društava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije riješenje.

35) Povećanje osnovnog kapitala DD

1. povećanje osnovne glavnice novim ulozima je standardni način povećanja osnovnog kapitala. Odluku o povećanju osnovne glavnice, emitovanjem novih akcija po osnovu novih uloga, donosi skupština društva većinom glasova koja je određena zakonom i statutom. Obično se traži da za odluku glasaju oni koji predstavljaju najmanje 3/4 osnovnog kapitala zastupljenog u skupštini. 2. uslovno povećanje osnovne glavnice se obavlja isključivo radi zadovoljenja određenih ciljeva, koji su najčešće zakonom određeni. Ti ciljevi mogu biti: ostvarivanje prava imalaca konvertibilnih obveznica, ostvarivanje prioritetnih prava akcionara kod kupovine novih akcija, …Odluku o uslovnom povećanju osnovne glavnice takođe donosi skupština 3/4 predstavnika osnovne glavnice. 3. povećanje osnovne glavnice po osnovu odobrenog kapitala je pojednostavljen način povećanja osnovnog kapitala. Odluku donosi nadzorni odbor društva na osnovu ovlaštenja iz statuta ili odluke skupštine. Iznos do kojeg se može povećati osnovna glavnica je unaprijed određen, povećanje treba izvršiti najkasnije u roku od 5 godina od osnivanja društva, povećanje može biti najviše do 1/2 iznosa osnovne glavnice koji je postojao u trenutku donošenja statuta, odnosno odluke skupštine. 4. povećanje osnovne glavnice iz kapitala društva (kapitalne dobiti, rezervi, neraspoređene dobiti) je specifičan način povećanja u pogledu izvora iz kojih se vrši. Ti izvori su kapitalna dobit društva, njegove rezerve i zadržana, a neraspoređena dobit.Taj kapital društva se “prebacuje” u pravni režim osnovne glavnice. Da bi se povećanje moglo vršiti iz rezervi, sam zakon predviđa koji to najmanji iznos rezerve moraju da dostignu (npr. 1/10 ili 1/20 vrijednosti osnovnog kapitala), te da društvo nije poslovalo sa gubitkom. Odluci skupštine predhode finansijski izvještaji o poslovanju, te račun dobitka i gubitka. 36) Smanjenje osnovnog kapitala DD Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice Prilikom smanjenja osnovnog kapitala - on se ne može smanjiti ispod zakonskog minimuma 50.000KM. - Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudki registar. - prvo se vrši povlačenje vlastitih dionica koje društvo drži - zatim odustajanje od emisije dionica koje nisu u cijelosti uplaćene - smanjenje nominalne vrijednosti ili otkupom i povlaćenjem dionica (čl. 175) Postoji više vrsta smanjenja osnovnog kapitala: 1. Redovno smanjenje osnovne glavnice – odluku donosi skupština, vrši se operacijom povlaćenja ili denominacije dionica. Društvo javno objavljuje odluku uz poziv povjeriocima da prijave dospjela i nedospjela potraživanja. Društvo mora izvršiti isplatu dopsjelih potraživanja, a za nedospjela pružiti odgovarajuće garancije inaće sud neće dozvoliti upis smanjenja osnovne glavnice. (Prvo se povlaće sopstvene akcije). 2. Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice – vrši se u svrhu pokrivanja gubitka ili prenosa kapitala u rezerve društva. 3. Smanjenje osnovne glavnice povlaćenjem akcija – prinudno smanjenje (samo ako je u statutu takva naredba upisana "prinudno smanjenje"). Odluku o smanjenju donosi skupština ili nadzorni odbor ako ta ovlaštenja ima u statutu. 37) Skupština DD - je obavezan organ društva - ona je organ svih dioničara jer mogu učestovati u njenom radu - odluke donose dioničari vlasnici dionica sa pravom glasa - nadležnost, funkcionisanje i dolučivanje skupštine je u granicama zakona i statuta Skupštine u dioničkom društvu prema načinu sazivanja dijele na:

Str. 25

- generalnu, a u našem pravu osnivačku – prilikom osnivanja društva - redovna koja se saziva najmanje jednom godišnje od strane upravnog/nadzornog odbora - vanrednu - koju mogu sazvati i dioničari koji imaju 10% dionica u društu. (čl. 244) Sastav skupštine čine svi dioničari. Osnov članstva jeste uloženi kapital. Dokaz za učešće u radu skupštine jeste izvod sa vlastitog računa dioničara koji on ima kod registra vrijedonosnih papira. Dioničar može u radu skupštine učestovati lično ili preko punomoćnika. Za funkcionisanje skupštine relevantna su slijedeća pitanja: 1. sazivanje 2. obavještavanje o dnevnom redu, mjestu i vremenu održavanja 3. kvorum rada i odlučivanja Sazivanje skupštine dd vrši - po pravilu nadzorni (upravni) odbor - u zakonom predviđenim slućajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik - akcionari koji predstavljaju najmanje 10% dionica u društvu putem nadzornog odbora, a potom neposredno ukoliko nadzorni odbor u roku od 30 dana ne sazove skupštinu ili skupština nije sazvana po proteku 5 mjeseci poslovne godine a koja treba da usvoji finansijski izvještaj (čl. 244) Obavještavanje članova dd o dnevnom redu, mjestu i vremenu održavanja skupštine oglašava se najmanje jedanput u dnevnom listu i to najkasnije 30 dana prije održavanja skupštine. Dioničari se i na druge načine mogu obavjestiti (poštom, e-mailom, faxom itd.) Obavještenje mora da sadrži sve tačke dnevnog reda, jer one koje nisu objavljene ne mogu biti predmet odlučivanja. Dopuna dnevnog reda se moraju pismeno dostaviti najkasnije 8 dana prije održavanja skupštine. Za rad i odlučivanje skupštine potrebna je prisutnost akcionara koji predstavljaju više od 50% akcija sa pravom glasa za osnivačku skupštinu, a za redovnu dovoljno je i više od 30% (čl. 245). Poslije ponovnog sazivanja koje se vrši u roku ne manjem od 15 i ne višem od 30 dana za odlučivanje skuštine dovoljno je više od 30% (osnivačka) odnosno više od 10% zastupljenosti dionica sa pravom glasa. Glasanje u skupštini vrši se putem glasačkih listića "za" ili "protiv" za svako pitanje. Glasački listići sadrže firmu ili ime akcionara i broj glasova kojima raspolaže. Ukoliko postoji isti broj glasova i za i protiv prednost se daje tamo gdje je predsjedavajući. Za neka pitanja je potrebna 2/3 saglasnost. Nadležnost skupštine dd se dijeli na: zakonsku i statutarnu. Zakonska nadležnost obuhvata odlučivanje o slijedećim pitanjima: 1. statutu i njegovim izmjenama i dopunama 2. povećanju i smanjenju osnovne glavnice 3. emisiji dionica 4. godišnjem finansijskom izvještaju 5. raspodjeli dobiti 6. pokriću gubitka 7. spajanju sa drugim društvima 8. prestanku ili podjeli društva 9. promjeni oblika društva 10. izboru irazrješenju članova nadzornog odbora 11. izboru lica i organa za reviziju 12. i dr. pitanja Jedno od najaktuelnijih pitanja u uporednim pravima je zaštita manjine (malih dioničara). Ako je dioničar na skupštini glasao protiv odluke, a ona je usvojena on ima pravo u roku od 30 dana od dana održavanja skupštine podnijeti zahtjev da društvo otkupi njegove akcije po prosjećnoj tržišnojn cijeni koja je bila posljednjeg mjesec. Statutarna nadležnost određena je voljom same skupštine ne dirajući samostalne zakonske nadležnosti drugih organa (nadzornog odbora , direktora) 38) Upravni i nadzorni odbor DD DIREKTOR (UPRAVA) DD Opšte je pravilo da u DD pored skupštine i nadzornog odbora postoji lice ili lica koja vrše funkciju operativnog vođenja društva – organ upravljanja. Manja društva mogu imati jedno lice kao direktora društva, doke veća društva obićno imaju menadžment (kolegij direktora, poslovodni organ) među kojima jedno lice vrši funkciju generalnog direktora. Direktor, generalni direktor ili uprava društva jeste: - obavezan, samostalan i nezavisan organ

Str. 26

- imenovan na određeno vrijeme od organa upravljanja - koji organizuje rad, - rukovodi poslovanjem, - zastupa i predstavlja društvo i - odgovara za zakonitost poslovanja društva Pravna obilježja direktora (uprave) dd su: 1. obavezan je organ na temelju zakona 2. formira se na individualnoj ili kolektivnoj osnovi (ako je kolektivan najmanje 3 člana) 3. imenuje ga nadzorni odbor 4. imenuje se na određeno vrijeme utvrđeno zakonom ili statutom (obično 4g) 5. pod kontrolom je nadzornog odbora 6. zakonska dužnost mu je da organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja društvo i da odgovara za zakonitost rada društva. Zakonski djelokrug poslova direktora DD je: 1. organizuje rad u društvu 2. rukovodi poslovanjem društva 3. donosi pravna akta koja se odnose na organizovanje rada društva 4. izvršava odluke skupštine i nadzornog odbora 5. zastupa i predstavlja društvo 6. rješava pitanja zaposlenih u okviru zakona i statuta 7. odgovara za zakonitost rada društva i preduzima mjere radi zaštite zakonitosti 8. odlučuje o svim pitanjima koja nisu u nadležnosti skupštine i nadzornog odbora. On je obavezan prisustvovati sjednicama nadzornog odbora i davati podatke i informacije koje zatraži nadzorni odbor kao i druga pozvana (ovlaštena) lica. Direktor može biti lice koje ispunjava slijedeće uslove: - da mu nije izrećene mjera zabrane vršenja ove funkcije - da nije osuđivan za određena krivična dijela - da nije član nadzornog odbora - da nije lice kod kojeg postoji konflikt interesa - i dr. uslovi koji se mogu proširiti statutom Prestanak mandata direktora može biti u slijedećim situacijama: - istekom mandata - opozivom - prouzrokovanjem štete - smrću ili gubitkom poslovne sposobnost - ostavkom Odgovornosti direktora: - imovinska - krivična dogovornost za krivična djela (poreska utaja, prouzrokovanje stećaja, zaključivanje štetnih ugovora itd.) i privredne prestupe NADZORNI ODBOR DD U uporednim pravima postoji: - jednostepeni ili jednoslojni model u kojem skupština bira jedan organ (nadzorni odbor, odbor direktora) i - dbostepeni ili dvoslojni model gdje postoje dva odbora (i nadzorni i upravni – karakterističan za njemačko pravo) U našem pravu uporedo egzistiraju i jedan i drugi. U prvom se on naziva nadzorni odbor, a u drugom upravni odbor u kojem postoji i nadzorni odbor. Nadzorni odbor je: 1. obavezan, samostalan i nezavisan organ društva 2. čiji članovi moraju imati odgovarajuća strućna i profesionalna znanja i iskustva 3. kojeg bira i razrješava skupština 4. a koji upravlja društvom između dva zasjedanja skupštine, 5. meritorno odlućuje iz domena upravljanja i strategijskog poslovanja 6. koji je pod kontrolom skupštine 7. a koji kontroliše rad direktora, odnosno uprave.

Str. 27

Zakonom je predviđen minimalan broj članova, a često i maksimalan broj članova. Nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dva člana. Predsjednik i članovi nadzornog odbora evidentiraju se kod Komisije za vr. papire. U nadzorni odbor može biti izabrano lice iz reda akcionara i lica iz reda stručnjaka koji nisu akcionari ukoliko ne postoji konflikt interesa. Član nadzornog odbora ne može biti: - direktor društva, - član nekog drugog uticajnog organa, - direktor drugog društva, - lice osuđivano za krivična djela protiv imovine ili mu je izrećena mjera zabrane ove dužnosti. - lice starije od 70 godina (čl. 260) Kandidate za članove nadzornog odbora može predložiti akcionar ili grupa koja ima najmanje 5% akcija sa pravom glasa. Članovi nadzornog odbora se biraju glasanjem kada svi predloženi kandidati dostave pismene izjave da se prihvataju ove dužnosti. Mandat nadzornog odbora je različito određen: 1 ili 4 godine ili je to prepušteno statutu. Mandat člana nadzornog odbora prestaje istekom, a može i u drugim slućajevima kao što su: ostavkom, odlukom skupštine, smrću ili gubitkom poslovne sposobnosti, razrješenjem cijelog nadzornog odbora. Nadzorni odbor zasjeda najmanje 1 u 3 mjeseca. Nadzorni odbor donosi odluke natpolovičnom većinom ukupnog broja članova uključujući i predsjednika. Poslovi nadzornog odbora su: 1. nadzire poslovanje društva 2. nadzire rad direktora 3. usvaja izveštaj direktora po polugodišnjem i godišnjem obraćunu 4. podnosi skupštini godišnji izvještaj o poslovanju društva 5. imenuje i razrješava direktora 6. predlaže raspodjelu i način upotrebe dobiti i način pokrivanja društva 7. saziva skupštinu društva 8. donosi opšte pravne akte osim statuta i akta direktora 9. i dr. Članovi nadzornog odbora solidarno odgovarju za neizvršenje svojih obaveza, a može se utvrditi i pojedinačna odgovornost.

39) AKCIJE (DIONICE) Pojam i karakteristike Pojam dionice Akcija ili dionica je hartija od vrijednosti čiji izdavalac može da bude DD ili KDD. U pravnoj literaturi susrećemo tri osnovna znaćenja pojma akcija a to su: - dionica je nedjeljivi dio osnovnog kapitala (jedinica) – nijedan drugi papir to nije. Lice koje je uplatilo jednu ili više akcija u društvu sa tim dijelom učestvuje u imovinskim interesima društva. - Dionica je papir koji daje članska prava, što znaći da ima prava i obaveze člana, zato se za dionicu kaže da je to korporativni papir. Članska prava daju samo one dionice koje nose pravo glasa (obične dionice) – votirajuće. Prava koja nose dionice su: imovinska prava, pravo na upravljanje i druga prava suglsana statutu društva. - Dionica je vrijedonosni papir i to investicioni, koji može biti predstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom Pravne karakteristike dionica 1. Izdavalac dionica može biti isključivo DD ili KDD kada je upisano u sudski registar. Za izdavanje dionica potrebna je saglasnost Komisije za vrijedonosne papire 2. Dionica je dugoročni investicioni papir čiji je cilj akumulacija kapitala – ne izdaje se na određeno vrijeme nego sve dok kompanija postoji. Prikupljeni kapital treba da se koristi za investicije 3. to je masovan papir – izdaje se u velik količinama i serijama 4. to je berzanski papir – što znači da može imati berzansku kotaciju (dionice određenih kompanija ukoliko ispunjavaju stroge kriterije berze) 5. Dionica je vrijedonosni papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu, superdividendu), za razliku od obveznice koja nosi fiksni prihod. 6. Dionice iz prve ruke se ne mogu prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok druga i sve ostale ruke imaju tržišnu vrijednost koja se obično razlikuje od nominalne. 7. To je prenosiv papir - može se vršiti prodaja, zamjena, poklanjati, zalagati itd. Zakon dozvoljava mogućnost ogranićenja prenosa, što odobrava Komisija za vrij. Papire

Str. 28

8. Dionica je zamjenjljiva hartija od vrijednosti – kupcu dionice je svejedno koju će dionicu dobiti (seriju i kontrolni broj) ako daje ista prava. 9. Akcije iste klase mogu se spajati i djeliti (o čemu odluku donosi skupština). Dionice manje nominalne vrijednosti spajaju se u dionicu veće nominalne vrijednosti. Suprotna radnja je dijeljenje. Dijeljenje se primjenjuje kad tržišna vrijednost dionice dostigne toliku vrijednost da nije dostupna većem broju kupaca. 10. Dionica je nedjeljiva hartija od vrijednosti (misli se na prava iz dionica na više lica – da jedno vrši upravljačka, a drugo imovinska – ovlasti se jedno lice kod naslijeđa). 40) KLASE DIONICA -

-

obične ili redovne dionice preferencijalne, odnosno prioritetne dionice – limitirana emisija do 1/3 osnovne glavnice • preferencijalne kumulativne i preferencijalne nekumulativne • preferencijalne participativne (ogranićene do 50% osn. glavnice) i preferencijalne neparticipativne dividendne ili dionice bez prava glasa (imaju položaj skoro kao štediše – povećan poslovni rizik) dionice za zaposlene ili radničke dionice

41) Promet dionica Promet dionica obuhvata: 1. kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica; 2. konverziju ; i 3. spajanje i podjelu. Kupovina dionica može se vršiti putem tender ponude – dirktne pismene ponude kupca vlasnicima dionica. Osnovne karakteristike tender ponude su: 1. prijavljuju se Komisiji; 2. Komisija utvrđuje uslova davanja,objavljivanja i provođenja tender ponude; 3. zakonom određen sadržaj tender ponude;i 4. javno objavljivanje. Konverzija, denominacija, spajanje i pripajanje se vrši na osnovu odluke emitenta i uz odobrenje Komisije. Propise o tome donosi Komisija, a ove operacije se vrše na trošak emitenta. Konverzija akcija predstavlja povlačenje svih akcija jedne klase i njihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Denominacija je povlačenje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihova zamjena jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjerno < nominalne vrijednosti. (dionice od 100KM zamjenjeno sa dionicama od 90KM) Spajanje je zamjena više postojećih za jednu novu, iste klase sa većom nominalnom vrijednošću, a podjela je suprotna ovome. (3 x 50 spojena u 1 od 150 i obratno)

42) STICANJE SOPSTVENIH DIONICA DD može steći sopstvene dionice ukupno najviše do 10% osnovne glavnice. Uslovi sticanja i raspolaganja njima utvrđeni su statutom. Sopstvene akcije se mogu steći direktno ili indirektno preko trećih lica. Pravila su slijedeća: - društvo ne može biti subskribijent svojih akcija, - akcije se moraju uplatiti u cijelosti - plaćanje se vrši iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske rezerve - društvo mora otuđiti sopstvene akcije u određenim rokovima (od 1 – 3 godine) u protivnom ih mora povući - iz sopstvenih akcija društvu ne pripadaju ni imovinska ni upravljačka prava Zakon precizira uslove kada se mogu steći sopstvene akcije: - kada se akcije žele ponuditi zaposlenim - kada se akcije stiću besplatno ili je potraživanje nenaplativo - u slućaju pravnog sljedbeništva - radi otklanjanja štete koja neposredno postoji

Str. 29

-

itd.

43) STATUSNI OBLICI POVEZIVANJA DRUŠTVA - Povezana društva Cilj: koncentracija kapitala više trgovačkih društava uz centralizaciju upravljanja pod jedinstvenom ekonomskom upravom. Najvažniji statusni oblici privrednih koncentracija su: - fuzije (spajanje, pripajanja) - horizontalne i vertikalne integracije - sistem sticanja većinskog učešća u kapitalu i upravljanju preuzimanjem postojećih ili formiranjem novih društava. Osnov povezivanja trgovačkih društava je: - učešće u kapitalu (holding) - ostvarivanje strukovnih interesa (poslovno udruženje) - ostvarivanje tržišnih i drugih interesa (pul) HOLDING Predstavlja oblik statusnog povezivanja više samostalnih trgovačkih društava na bazi učešća u kapitalu i/ili upravljanju. To je takav pravni odnos u kome jedno društvo (društvo holding) ima većinsko učešće (preko 50%) u emitovanom nominalnom kapitalu drugih društava, ili ima večinsko učešće u njihovim organima upravljanja (direktna kontrola) ili sve to ostvaruje preko prvog društva koje direktno kontroliše (indirektna kontrola). Holding veze, odnosno odnosi između povezanih trgovačkih društva, odnosno kategorije trgovačkih društava u holdingu mogu biti slijedeći: 1. jedno društvo koje se naziva holdingom (kontrolnim ili društvo majka) 2. filijale (subsidijarna društva, kontrolisana ili društva kćeri) 3. podfilijale (kontrolisane od filijala, subsidijarnih društava) Formiranje holdinga – do formiranja može doći različitim pravnim tehnikama 1. investiranjem - osnivanjem novih društava u kojima se stiće većinsko učešće u osnovnom kapitalu 2. kupovinom udjela ili akcija – sticanjem večinskog učešća u osnovnom kapitalu postojećih društava 3. ulaganjem u postojeća društva i po tom osnovu sticanje večinskog učešća u osnovnom kapitalu. 4. zaključivanjem ugovora o upravljanju 5. povezivanjem više postojećih društava. Djelatnost holding društva sa stanovišta društva majke može biti: - "čista" holding djelatnost – osnivanje novih društava, finasiranje cjelokupne djelatnosti grupacije i upravljanje - "mješovita" – uključuje obavljanje i drugih djelatnosti kao što su trgovina na veliko, turizam itd. POSLOVNO UDRUŽENJE To je statusno-pravni oblik koji formiraju trgovačka društva radi unapređivanja i usklađivanja privrednih djelatnosti, kao i zastupanje strukovnih interesa. Osniva se ugovorm trgovačkih društava koja obezbjeđuju uslove i kapital za obavljanje poslova udruženja. Ono ima zastupnička ovlaštenja, istupa u ime i za račun članova. Zakon dozvoljava i istupanje u svoje ime i za svoj račun u okviru poslova koje obavlja. Udruženje obavlja poslove, a ne djelatnost. Odgovornost poslovnog udruženja - ako istupa na bazi zastupničkog ovlaštenja za njegove obeveze odgovaraju članice - ako istupa na bazi komisionih ovlaštenja odgovornost se utvrđuje ugovorm između udruženja i članica. PUL je - pravno lice, - statusni oblik povezivanja trgovačkih društava, - subjekt sudske registracije,

Str. 30

-

koje se osniva radi međusobnog informisanja o proizvodnji, razmjeni patenata i iskustava, uvođenja novih proizvoda i organizovanja zajedničke prodaje koje ima vlastitu odgovornost

44) Registracija privrednih društava REGISTRACIJA POSLOVNOG SUBJEKTA Registracija je po propisanoj proceduri dokumentovan upis zakonom određenih činjenica i pravnih stanja poslovnog subjekta u sudski ili drugi registar. Individualni trgovac se upisuje u registar samostalnih privrednika u opštini, dok nadležna ministarstva (federalna i kantonalna) vode registre u koje se upisuju udruženja građana, humanitarne i druge organizacije, zadužbine i fondacije, neprofitne organizacije. Sudski registar je javna knjiga, podaci su javni i svako ih može razgledavati, prepisivati i zahtjevati da mu se izda ovjeren izvod. Subjekti upisa u sudski registar su: 1. svi tipovi privrednih društava (dd, doo, djl, dno, kd, kdd) 2. javna preduzeća (kompanije) 3. svi oblici statusnog povezivanja (holding, pul, pu) 4. institucionalizovani oblici kapitala (banke i dr. fin. organizacije, osig. i reosig. društva, itd) 5. institucije tržišta kapitala (berze, registar vrijedonosnih papira) 6. zadruge i zadružne organizacije U registar se upisuju i dijelovi društva, iako nisu pravna lica, ukoliko imaju određena ovlaštenja za istupanje u javnom prometu. PREDMET I POSTUPAK UPISA U SUDSKI REGISTAR U registar suda upisuju se pravna stanja statusno-pravnog karaktera i to: osnivanje, promjena statusnog oblika (trasformacija), statusne promjene (spajanje, pripajanje, cijepanje), otvaranje stečajnog ili likvidacionog postupka i prestanak (birsanje) poslovnog subjekta U sudski registar upisuju se podaci uključujući i njihove izmjene: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

firma i sjedište subjekta naziv i sjedište osnivača djelatnost ukupan iznos osnovne glavnice i pojedinačni ulozi poslovi spoljnotrgovinskog prometa imena lica ovlaštenih za zastupanje i granice njihovih ovlaštenja broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili preorganizovanju druge činjenice određene specijalnim propisima

VRSTE UPISA U SUDSKI REGISTAR Upisi u sudski registar se mogu razvrstati prema pravnim dejstvima upisa na: 1. Konačni upis – u registar se unose činjenice koje su bezuslovne i konačne, bez vremenskog ogranićenja (upis osnivanja, transformacije, upis statusnih promjena, statusnog povezivanja , te prestanak poslovnog subjekta. Konačni upis može se brisati samo na osnovu opravdanog zahtjeva ili tužbe koja se podnese u roku od 60 dana odnosno 3 god. od dana upisa. 2. Uslovni (privremeni) upis – je uslovljen i privremen i za cilj ima obezbjeđenje uslova za konačan upis 3. Obavještavajući upis – ima za cilj obavještavanje drugih lica o relevantnim činjenicama vezanih za poslovni subjekt. Adnotacija ima deklarativni karakter a obuhvata upise vezane za: zabranu obavljanja određene djelatnosti, upis privremenih mjera zaštite, upis ogranićenja u prometu itd. Kad istekne vrijeme za koje je upisana adnotacija sud istu briše po službenoj dužnosti. NAČELA UPISA U SUDSKI REGISTAR 1. obaveznosti (obligatornosti) – po zakonu svi poslovni subjekti se obavezno upisuju u sudski registar čime se obezbjeđuje veći stepen pravne sigurnosti prometa i učesnika.

Str. 31

2. legaliteta (zakonitosti) – postupak i akti su utvrđeni zakonom. Ovdje postoji i princip dvostepenosti, što znaći mogućnost ulaganja pravnih lijekova (žalbe) – zahtjev za zaštitu zakonitosti, da se traži poništenje upisa itd. 3. službenosti (oficijalnosti) – sud ne može odbiti upis ako je on uredno zatražen i ako su ispunjeni zakonski uslovi. Ovo načelo djeluje prema subjektima upisa i istovremeno prema sudu. 4. psimenosti (formalizma) – prijavi i svi dokazi moraju biti u pismenoj formi. 5. dokumentovanosti – sve činjenice relevantne za upis moraju biti dokumentovane 6. prioriteta (prvenstva) - prvenstvo upisa ima onaj koji je prije zatražio upis 7. konstutivnosti – faktičke činjenice momentom upisa postaju pravne. Poslovni subjekt pravnu i poslovnu sposobnost stiće momentom upisa, a gubi momentom brisanja iz registra 8. istinitosti – podrazumjeva da su podaci uneseni u sudski registar tačni i istiniti u formalnom i materijalnom smislu. 9. javnosti (publiciteta) – sudski registar je javna knjiga i podaci upisani u registar objavljuju se u Sl. novina FBiH.