Pitanja I Odgovori

PRAVO

by:Dinos Habibos

1.Pravo kao norma,odnos ili vrijednost Tumačenje prava kao norme ima glavno uporište u učenjima normativno pozitivističke teorije prava. Ova teorija je dominirajuća u gradanskom društvu i često se naziva formalističkom teorijom zbog formalnog pristupa u rješavanju suštinskih teoretskih problema prava. Ona objašnjava pravo kao autonomnu društvenu pojavu, "očišćenu" od uticaja bilo kojih društvenih uslovljenosti. Osnovna karakterestika normativno -pozitivističke teorije je da pravo posmatra kao sistem vazećih pravnih praviia, koji počivaju na prinudi. Najpoznatiji predstavnik ove teorije Hans Kelzen, zastupa tezu da je pravo sistem viših i nižih normi koje se medusobno naslanjaju jedne na drugu i završavaju na osnovnoj normi pozitivnog prava – ustavu Učenje o pravu kao društvenom odnosu ima svoje najače uporište u objasnjenjima J. B. Pašukanisa, sovjetskog teoreticara prava. Nasuprot Kelzenu, Pašukanis tvrdi da pravo postoji prvo u drustvenim odnosima, pa tek onda u svojim apstraktnim oblicima - normama. Time on decidno odvaja formu od suštine. šta je pravni odnos, Pašukanis tvrdi: "Pravni odnos je primarna ćelija pravnog tkiva i samo u njoj pravo vrši svoje realno kretanje. Pravo kao skup pravnih normi u poredenju s tim, je samo mrtva apstrakcija", Pravo kao vrijednost je suštinska ideja vodilja u objasnjavanju prava kod pripadnika tkz. škole prirodnog prava. Pripadnici ove škole dugo vremena bili su zaokupljeni rješavanjem slijedećeg problema: pronaći univerzalno (vječno) pravo čovjeka, a koje je pravedno i u potpunosti odgovara prirodi čovjeka. Teoretičari prirodnog prava nastojali su da definišu idealno pravo koje izvire iz prirode, odnosno razuma. Takvo pravo su uporedivali sa stvarnim - pozitivnim pravom. Na osnovu toga, utvrdivali su vrijednost pozitivnog prava. U novije vrijeme, kod pripadnika teorije prirodnog prava pojavljuju se gledišta o pravednom pozitivnom pravu (Kaufman). Ustvari, to je kompromis izmedu pravnog naturalizma(prirodnog prava)I pozitivizma 2.Pravo-definicija Pravo je sistem drustvenih normi koje je donijela ill usvojila drzava i koje su sankcionisane drzavnim aparatom prinude, s ciljem odrzavanja onog načina proizvodnje koji je u interesu vladajuce klase. Iz ove definicije prava vidi se da se pravo sastoji od spoljnjeg i unutrašnjeg elementa. Spoljnji elemant prava je sankcija monopol fizicke prinude (po tome pravo se razlikuje od drugih normi, a drzava od ostalih vrsta drustvenih organizacija). Unutrasnji element prava - odrzanje onog nacina proizvodnje koji je u interesu vladajude klase je drustvena uloga prava i ona objašnjava spoljasnji element prava. Pravo uglavnom obuhvata raznovrsne drustvene odnose. Ponekad pravo moze da oslobodi citave društvene oblasti od svoje intervencije.Da bi pravo bilo pravo, ono mora da ima, pored normativnog elementa, i fakticki element primjene u stvarnim drustvenmim odnosima. 1

3.Primjena prava Primjena prava sastoji se od ponasanja ljudi - pravnih subjekata po pravilima ponašanja koja su odredena u pravnim normama. Znamo da pravna norma sadrzi pravila ponašanja - dispoziciju i sankciju. Ako se pravni subjekat ponaša po dispoziciji , na njega se neće primijeniti sankcija. Ali, ako se pravni subjekat ne ponaša po dispoziciji - prekrši dispoziciju, onda ce se na njega primijeniti sankcija i to putem drzavne prinude. Znaci, postoje dvije vrste primjene prava: dobrovoljna primjena prava - ponašanje pravnih subjekata po dispoziciji i prinudna primjena prava - ponašanje subjekata po sankciji

4.Stupanje na snagu I prestanak važenja pravne norme Pravne norme, koje su donijete po odredenom postupku od strane nadleznog drzavnog organa i koje su u skladu sa ustavom i zakonom, počinju vaziti stupanjem na snagu. Pravilo je da pravna norma, prije nego što stupi na snagu, treba biti objavljena u sluzbenom glasilu. Vrijeme od objave do stupanja na snagu pravne norme naziva se "vacatio legis" -mirovanje zakona. Prestanak vazenja pravne norme vrši se na tri načina: 1. kada sama pravna norma odreduje svoju vremensku vaznost; 2. kada se jedna pravna norma izričito ukida drugom pravnom normom i 3. kada se jedna pravna norma prešutno ukida drugom pravnom normom. 5.Teritorijalni I personalni princip vazenja pravne norma Teritorijalni princip vazenja pravne norme ukazuje da pravne norme pojedine drzave vaze na njezinom teritoriju, u okviru njezinih granicaj U ovu teritoriju uključuju se i njezini brodovi registrovani u toj zemlji, kao i zgrade njezinih diplomatskih i konzularnih predstavništava u inostranstvu. Po personalnom principu vazenja pravne norme, norme jedne drzave vaze i za osobe koje imaju drzavljanstvo te drzave a nalaze se u inostranstvu, ali samo na osnovu nacela reciprociteta.

2

6.Elementi pravne norme Elementi pravne norme su dispozicija i sankcija. Obzirom da postoje i pravne norme koje nemaju sankciju (npr. ustavne odredbe), dispozicija je najvazniji element svake pravne norme. Dispozicija i sankcija su pravila ponašanja i to alternativna ponasanja - primjenjuje se jedno ili drugo. Neprimjenjivanje dispozicije je uslov za primjenu sankcije.Dispozicija je primarno pravilo ponasanja - zapovijest o ponašanju ljudi. Ova zapovijest u dispoziciji moze biti formulisana kao: naredenje ; zabrana i ovlastenje Sankcija je drugi bitni element pravne norme, pravilo ponašanja koje se primjenjuje tek ako je učinjen prekrsaj dispozicije. Prekrsaj - delikt, kao osnovni uslov za primjenu sankcije, mora biti voljna i svjesna radnja subjekta i to u obliku činjenja ili nečinjenja. Ukoliko subjekt prekrši dispoziciju, on odgovara za prekršaj -podložan je sankciji. Ova podložnost prekrsioca dispozicije sankcije naziva se pravna odgovornost. U zavisnosti od vrste prekršaja - delikta i sankcije postoji: krivična, građanska i disciplinska odgovornost. Sankcije se primjenjuju prema licima i aktima. Pored glavnih elemenata pravne norme - dispozicije i sankcije, norma sadrzi i hipotezu dispozicije i sankcije. 7.Subjekt prava-pravna,poslovna I deliktna sposobnost Subjekt prava je nosilac ovlaštenja i obaveza u pravnom odnosu. Pravo subjektu stavlja nesto u korist ili na teret, bez obzira na njegovu svijest i volju.Subjekti prava su fizička lica i pravna lica. Fizička i pravna lica imaju pravnu i poslovnu sposobnost. Fizicka lica stiču pravnu sposobnost rođenjem, a pravna lica odredenim pravnim i faktičkim radnjama.Poslovna sposobnost je sposobnost za vrsenje pravnih poslova. Fizicka lica stiču potpunu poslovnu sposobnost punoljetstvom. Za odredene pravne poslove fizička lica stiču poslovnu sposobnost i prije punoljetstva. Takva poslovna sposobnost naziva se djelomična poslovna sposobnost.Pravna lica stiču istovremeno pravnu i poslovnu sposobnost. Svojstvo pravnog lica odreduje drzava pravnim normama Kod subjekata prava, pored pravne i poslovne sposobnosti, postoji i delikatna sposobnost, sposobnost da se snosi odgovornost za učinjeni delikt (npr. odgovornost za pričinjenu stetu)

3

DRZAVA

by:Dinos Habibos

8.Pojam drzave-spoljasnji I unutrasnji elementi drzave Drzava je društvena organizacija koja raspolaže monopolom fizičke sile, odnosno koja raspolaže suverenom vlašću. Povodom ovoga spoljasnjeg elementa države, u teoriji države i prava postoji saglasnost. U objašnjavanju unutrašnjeg elementa države - njene društvene funkcije, u teoriji drzave i prava je nastao spor koji je do danas aktuelan. Teoretičari marksisti tvrde da unutrasnji element drzave sluzi za odrzavanje onog načina proizvodnje koji je u interesu vladajuće klase i koji se ne bi mogao odrzati kad drzava ne bi raspolagala monopolom fizičke sile - svojim spoljasnjim elementom. Sve postojeće definicije ove teorije upućuju na drzavu kao klasnu prinudnu organizaciju. Teoretičari građanske orijentacije tvrde da prinuda - spoljašnji element države sluzi za ostvarenje osnovnog zadatka drzave -opšedrustvenog interesa. Ostvarenje opštedruštvenog interesa je suštinski -unutrasnji element drzave. 9.Drzavna suverenost-vlast Drzavna suverenost prvenstveno počiva na monopolu fizičke sile. Ovo glavno svojstvo drzavne vlasti se ogleda u drzavnoj nezavisnosti, samostalnosti i neogranicenosti. Drzavna suverenost - drzavno vrhovništvo karakteriše se time što se drzavna vlast ne izvodi ni iz kakve druge vlasti i ona je viša od svih drugih vlasti. Tri su osnovna obiljezja drzavne suverenosti: nezavisnost drzavne vlasti (drzavna vlast je slobodna u donošenju svojih odluka); nadmoć- suprematija drzavne vlasti (drzavna vlast je viša od bilo koje vlasti ili faktora na svojoj teritoriji) i pravna neograničenost državne vlasti Drzavna vlast se uspostavlja na odredenoj teritoriji. Pod drzavnu vlast podpadaju svi Ijudi koji žive na njenoj teritoriji. Teritorija na kojoj se vrši drzavna vlast nije samo zemljisna površina, već je to trodimenzionalni prostor (zračni stub iznad povrsine i zemljisni sloj ispred povrslne zemlje). Na kopnu se drzavne granice lakse određuju nego na moru. Odredeni uski pojas mora uz obalu drzave podpada pod teritoriju te drzave. Sirina tog pojasa - obalnog mora odreduje se medunarodnim pravom. Van obalnog mora, more je slobodno i ono ne podpada pod teritoriju bilo koje drzave. 10.Drzavljanstvo – pojam I sticaj Drzavljanstvo je osobni odnos Ijudi sa drzavom. Ova uzajamna veza Ijudi i drzave ne ovisi iskljucivo od teritorijalnosti Da bi neko fizifiko lice bilo državljanin neke drzave, ono treba da posjeduje lične osobine koje su određene pravom. Uglavnom, državljanstvo se stiče rođenjem. Pored toga, drzavljanstvo se moze izuzetno steći i prirođenjem i to nakon ispunjavanja odredenih uslova. Ove uslove propisuje drzava 11.Stvarna I mjesna nadležnost drzavnih organa Nadležnost je određeni dio drzavnih poslova koje obavlja jedno državno lice. Postoje dvije vrste nadleznosti: stvarna i mjesna nadleznost. Stvarna nadleznost je odredena vrsta drzavnog posla koji se vrsi (npr. skupština donosi opšte akte a sud donosi pojedinacne akte - presude). Vršenje drzavnih poslova u odredenim teritorijalnim granicama cini mjesnu nadleznost. 4

12.Oblici drzavnih vlasti Postoje dva oblika vladavine: monarhija i republika. Prema pravnom polozaju monarha, monarhija može biti: apsolutna - u kojoj je monarh istovremeno šef drzave i vrhovni i drzavni organ i ograničena - u kojoj je monarh samo šef države, nije suveren organ. U apsolotnoj monarhiji, suveren - monarh ima ustavotvornu, zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast. Ograničena monarhija moze biti: ustavna monarhija - monarh nema ustavotvornu vlast i parlamentarna monarhija - monarh i parlament su zajedno suveren organ ili je sam parlament suveren organ, odnosno kada parlament sam vrsi zakonodavnu vlast ili zajedno sa monarhom. U republici poglavar države - predsjednik republike nije suverena ličnost, on nema nikakvih ličnih privilegija i podložan je pravu kao i svaki građanin. On odgovara za svoje akte dvostrukom odgovornošću - političikom i krivičnom, za razliku od monarha koji nema te odgovornosti. Predsjednik republike je uvijek izboran i mandat mu traje ograničieno vrijeme Ako je nosilac suverene drzavne vlasti narod, odnosno većina naroda, onda se taj oblik političkog režima naziva demokratijom. Ukoliko vlast pripada manjini naroda, onda takav oblik političkog režima nazivamo autokratijom. Demokratija - vlada naroda obezbjeduje ostvarenje volje tog naroda -vecine haroda. Demokratija se sastoji iz dva osnovna elementa: 1.političke volje naroda koji je suštinski element. 2. ostvarivanje volje naroda U predstavničkoj demokratiji narod sam ne vrsi vlast, ne donosi nikakvu drzavnu odluku, vec on odreduje ko će vršiti vlast. Suština predstavničke - reprezentativne demokratije se sastoji u predstavljanju naroda od izabranih narodnih predstavnika Autokratija je samovlada, vlada manjine nad vecinom naroda. 13.Pravna drzava-liberalistički pojam Liberalistički pojam pravne države se svodi na ideju o vladavini opštih i formalnih zakona. Osnovna obiljezja ovog pojma su nezavisnost sudstva, zakonitost uprave, formalitet i generalitet pozitivnih zakona i primat zakonodavne vlasti nad upravom. Sloboda i jednakost kao suštinski - materijalni elementi pravne drzave, u liberalizmu, svodili su se na formalno zakonske pojmove. Sloboda je shvatana kao dopustenost zahvatanja u vlasništvo i u individualna prava samo na osnovu zakona. Jednakost je označavana kao jednakost sviju pred zakonom. Pojam pravne drzave u liberalizmu bio je lisen suštinske socijalne supstancije, odnosno taj pojam je bio čisto formalistički. On je, ustvari, sadržavao pravne, političke i ekonomske potrebe liberalizma. U teorijskom razvoju pojma pravne države, liberalizam je imao kijučnu ulogu i on je, kao takav, u aktuelnoj teorijskoj upotrebi do danas.

5

14.Pravna drzava-integralni pojam Pojam moderne, demokratske drzave danas se poistovjećuje sa integralnim pojmom pravne drzave. Fenomen integralnog pojma pravne drzave sadrzi političkee, pravne i ekonomske elemente. Politički element pravne drzave se sastoji u primatu zakonodavne vlasti nad sudstvom i upravom, kao i u političkom pluralizmu. Vladavina zakona i garancije ljudskih prava čine pravni element, a slobodno trzište na kome se sučeljavaju slobodna radna snaga i slobodna preduzeća, čine ekonomski element pravne drzave. 15. Medjunarodno pravo – pojam I predmet medjunarodnog prava Medjunarodno pravo se prvi put pojavljuje kod starih Rimljana pod terminom ius gentium – pravo koje se istovremeno odnosilo I na Rimljane I na strance. Pored ovog prava postojalo je pravo I ius civile pravo koje se odnosilo samo na rimske gradjane. Medjunarodno pravo – international law svojim pravnim pravilima regulise odnose izmedju subjekata medjunarodnog prava. Ko moze biti subject medjunarodnog prava? U teoriji medjunarodnog prava postoje dva oprecna gledista. Prvo, klasicno glediste je da subject medjunarodnog prava moze biti samo drzava. Drugo, oprecno prvom gledist je, da samo covjek moze biti subject medjunarodnog prava. U aktuelnoj teoriji medjunarodnog prava preovladava sire shvacanje u odnosu na prva dva shvatanja. To sire shvatanje je da su subjekti medjunarodnog prava, medjunarodne organizacije I covjek. Predmet medjunarodnog prava sacinavaju karakteristike odnosa subjekata medjunarodnog prava koje zavise od odredjenih interesa tih subjekata. Interesi drzava mogu biti raznovrsni (npr.teritorijalni interesi, nacionalni interesi..) interes drzave se ispoljava u njenoj unutrasnjoj spoljnoj aktivnosti. Ove aktivnosti drzave mogu biti u skladu ili u suprotnosti sa interesima nekih drugih drzava, odnosno sa opstim interesom medjunarodne zajednice. Suprotni interesi drzave koji su ispoljeni u njenim unutrasnjikm ili spoljnim aktivnostima, mogu da izazovu medjunarodne sporove. Ovi sporovi mogu biti uzrokom dvostranih ili visestranih sukoba izmedju drzava. U slucaju da postoji saglasnost interesa izmedju drzava I tada moze nastati spor u vezi nacina I sredstava realizacije tih interesa. Rjesenje sukoba interesa subjekata medjunarodnog prava moze biti privremeno ili trajno. 16. Subjekti medjunarodnog prava Subjekti medjunarodnog prava su nosioci prava I obaveza u medjunarodnim odnosima I svrstavaju se u tri kategorije : drzave ; medjunarodne organizacije I covjek – poseban nosilac prava I obaveza u medjunarodnom pravu. 17. Drzavna teritorija Drzavna teritorija je zemljisni, vodeni (ukljucujuci o obalno more) I zracni prostor odredjen drzavnim granicama na kome drzava vrsi svoju vlast. Vrsenje vlasti na tom prostoru je u iskljucivoj nadleznosti drzave. To vrsenje vlasti drzave je, u odredjenim slucajevima, ograniceno pravilima medjunarodnog prava. Po odredbama medjunarodnog prava drzave su obavezne da ne dozvoljavaju koristenje svojih teritorija na stetu prava drugih drzava. Drzavne granice se zasnivaju putem medjunarodnih ugovora. Raspolaganje zracnim prostorom je prvi put regulisano medjunarodnom zrakoplovnom konvencijom - Pariskom konvencijom iz 1919.godine. Prema ovoj konvenciji drzave imaju potpunu suverenost nad zracnim prostorom iznad svoje teritorije.cikaskim konvencijama potvrdjeno je osnovno nacelo suverenosti drzava uz odredjena ogranicenja te suverenosti sa pet cikaskih sloboda. 6

Pet cikaskih sloboda su : neskodljiv prelet iznad drzavne teritorije, bez spustanja; spustanje iz tehnickih razloga radi uzimanja goriva; iskrcavanje putnika, poste I robe iz zavicajne zemlje zrakoplova; iskrcavanje putnika, poste I robe u mjesta koja se ne nalaze u zavicajnoj zemlji zrakoplova I ukrcavanje za takva mjesta. 18.Pravno regulisanje medjunarodnih odnosa – jednostrani pravni akti Medjunarodni pravni odnosi regulisu se jednostranim pravnim aktima ili dvostranim I visestranim pravnim aktima – ugovorima. Medjunarodni sud pravde rjesavanjem medjunarodnih sporova, svojim odlukama I praksom, utice na odnose izmedju subjekata medjunarodnog prava, odnosno pravno regulisu te odnose Jednostrani pravni akti – jednostranim pravnim aktima subjekti medjunarodnog prava, u konkretnim slucajevima, vrse utvrdjivanje, promjenu I ukidanje odredjenih pravnih stanja. Njima se izrazavaju pravni interesi medjunarodnih subjekata koji ne smiju biti u suprotnosti sa opstim interesima zasticenim medjunarodnim pravom. U medjunarodnom pravu, jednostrani pravni akti dijele se na : -notifikaciju -Priznanje -Protest -odricanje Jednostranim pravnim aktima drzave ne mogu raspolagati sa vecim pravima od prava koja su veca priznata opstevazecim pravilima medjunarodnog prava. 19.Dvostrani I visestrani pravni akti Kao najpogodniji medjusobni instrument kojim se utvrdjuju medjusobna pravila ponasanja I postupanje drzava, jeste medjunarodni ugovor. U teoriji medjunarodnog prava nije postignuta suglasnost u odredjivanju sadrzine medjunarodnog ugovora. Po stavovima jedne teorije – konsensualisticke , bitan element medjunarodnog ugovora je saglasnost volja, bez koje ugovor kao pravni akt ne postoji. Formalin elementi ugovora, po timm stavovima, ne sacinjavaju njegov sustinski dio. Druga – formalisticka teorija, u bitne elemente teorije ugovora uvrstava ujedno I njegovu formu I sadrzinu. Nejcesci nazivi dvostranih I visestranih medjunarodnih pravnih akata koji se upotrebljavaju u medjunarodnim odnosima su : • Ugovor, naziv koji je najcesce u upotrebi I njime se regulisu, vecinom, politicki odnosi • Konvencija, njome se stvaraju pravna pravila opsteg karaktera • Pakt, svecani politicki ugovor • Povelja, svecani politicki ugovor • Sporazum, ugovor ekonomskog I tehnickog karaktera • Protokol, sporazum dopunskog karaktera kojim se mijenja ili produzuje drugi ugovor • Deklaracija, ugovor o utvrdjivanju zajednickih politickih stavova potpisnica drzava o odredjenim pitanjima

7

20. Ratifikacija medjunarodnih ugovora Ratifikacija medjunarodnih ugovora je konstutivni akt u procesu nastanka medjunarodnog ugovora kojim se daje konacna izjava volje drzave o prihvatanju prethodno utvrjenog teksta ugovora u pregovorima I koja je prethodno potpisala taj utvrjeni tekst. Ratifikacijom, ustvari, drzava prihvata kao asvoju medjunarodnu obavezu prethodno utvrdjeni I potpisani tekst medjunarodnog ugovora. Medjunarodni ugovor postaje konacan razmjenom ratifikacionih instrumenata – kod dvostranih ugovora I njihovog deponovanja kod depozitera. Prema prema odredbama becke konvencije predvidjeno je da se saglasnost drzave putem ratifikacije daje u slijedecim slucajevima: a) kad ugovor predvidja da se takva saglasnost ima da izrazi ratifikacijom b) kad se na drugi nacin utvrdi da su se drzave , koje ucestvuju u pregovorima, sporazumjele d ace ratifikacija biti potrebna c) kad je ugovor potpisan pod rezervom ratifikacije d) kad namjera zainteresovane drzave da ugovor potpies pod rezervom ratifikacije proistice iz punomocja njenog predstavnika ili je bila izrazena u toku pregovora. Drzavni organi koji ratifikuju medjunarodni ugovor su regulisani pozitivnim pravom svake drzave

8

9