Review Nl - Rieman,d(1950) De Eenzame Massa

De eenzame massa Riesman, David (1959) De eenzame massa. Over cultuur en karakter in de moderne samenleving. Vertaling van The Lonely Crowd (1950). Bewerkt door H.C.J. Duintjer. Dit boek behoort – in zijn onbewerkte vorm althans – uiteraard tot de standaardwerken van de sociologie en wordt in veel werk over de maatschappelijke ontwikkelingen van na de tweede wereldoorlog besproken. Het is opvallend met hoeveel frisheid en inzicht de maatschappelijke ontwikkelingen beschreven worden die ook nu nog zeer relevant zijn en voortdurend worden herkauwd of opnieuw uitgevonden. Kern van het boek is de stelling dat het sociale karakter van de middenklasse in de Amerikaanse samenleving (lees: de moderne massaconsumptie maatschappij) verandert is van een innerlijk gedreven menstype, naar een menstype dat zichzelf vooral begrijpt vanuit de blik van anderen en daarmee door anderen wordt bepaald. Een naar conformisme neigende mens dus. Dit hangt samen met overige ontwikkelingen in de samenleving die meer een massacultuur is geworden, met de massamedia als doordringende aanwezigheid. Tot mijn verassing bevat het boek naast een analyse van deze karakterverandering ook een deel over veranderingen in de politiek die hiermee samenhangen en bovendien een deel over autonomie. In dit laatste deel probeert de auteur genezing te vinden door te onderzoeken wat nog de mogelijkheden voor een meer autonoom karakter zouden kunnen zijn. C.q. hoe die mogelijkheden zouden kunnen worden bevorderd. Dat lukt overigens maar matig. Een tweede verrassing was dat Riesman geïnspireerd wordt door Erich Fromm. In die tijd was het aanknopen bij een neonfreudiaanse insteek in de VS natuurlijk niet ongewoon. Maar zo duidelijk bij de ideeën van Fromm aansluiten, zoals deze ze bijvoorbeeld in De Angst voor de Vrijheid heeft ontwikkeld, deed ook niet iedereen. Zeker is dat deze connectie zelden wordt genoemd. Het door traditie bepaalde type Dit sociale karakter is kenmerkend voor zeer stabiele archaïsche samenlevingen, waarbij het individu voornamelijk binnen de ‘extended’ familie gesocialiseerd wordt en de rest van z’n leven verblijft. Een dergelijk karaktertype leidt in de moderne maatschappij tot politieke onverschilligheid. Voor dit type is alles wat buiten de traditie valt ‘gek’, onbegrijpelijk; men kan er niet aan relateren. In de moderne samenleving komt dit type voor in de lagere klasse, voor zover mensen nog in een vorm van extended family opgroeien en weinig connecties met de massamedia hebben. Het innerlijk bepaalde type Puriteins opgevoed, met als voornaamste invloed het gezag van de ouders, met name door de relatieve isolatie. Nog geen massamedia. Het karakter wordt gestuurd door een innerlijke gyroscoop, het über-ich van Freud. Deze persoonlijkheid beschouwt het leven als werk, politiek als werk. Of men in dat leven of werk met anderen op kan schieten is minder belangrijk. Het doel is belangrijker. •

Typische (late) vertegenwoordiger is Churchill, die het in de oorlog goed deed maar daarna plaats moest maken voor een ander type politicus.

•

Typische bezigheid is het bijhouden van een dagboek als instrument voor zelfverbetering.

Het door anderen bepaalde type Van techniek naar tact. Men wil niet gewaardeerd worden, maar geliefd zijn. Opgegroeid met de massamedia en groepen van leeftijdgenoten. Het ouderlijk gezag is vroeg ondermijnd. Dit deel leest als een beschrijving van mijn eigen worsteling met mijn kinderen op 1/3

dit gebied. Door het ontbreken van dit centrale gezag, worden de groep en de media de bron van het gezag. Het karakter wordt gekenmerkt door een verfijnd ontwikkelde radar voor de reacties van anderen. IJdelheid en excentriciteit worden onderdrukt. Aanpassingen aan de groep, sportiviteit is belangrijk. Ieder onafhankelijk oordeel wordt opgegeven. Deze mens weet waar hij van houdt, maar niet wat hij wil. Het leven en werk worden in de eerste plaats als contact met anderen ervaren. Het type is essentieel als smeermiddel in het huidige maatschappelijke verkeer. Aard van de moderne politiek Politiek is nu niet meer een zaak van een leidinggevende die weet wat hij wil en beslissingen doorvoert. In die zin gelooft niemand meer dat men in de politiek echt iets kan bewerkstelligen. Er is nu een ‘vetogroepen’ democratie (tegenwoordig: belangengroependemocratie). Dit hangt uiteraard samen met een persoonlijkheidstype dat niet meer weet wat het wil, en dat ook geen kans meer krijgt. Een innerlijk gedreven persoonlijkheid zal als te zakelijk en stug worden ervaren om bij publiek en collega politici een kans te krijgen. De door anderen bepaalde mens heeft banden met de politiek als lid van een belangengroep. •

Roosevelt was een typische charmepoliticus. Zijn leiderschap bestond in de kunst verdraagzaam te zijn en om te kunnen gaan met coalities.

De schitterende persoonlijkheid ( ) De behoefte aan schittering en aan schitterende persoonlijkheden is een teken van onverschilligheid van het publiek en een verlangen van uitbanning daarvan. Ook in de politiek. Deze ‘schittering’ wordt door de massamedia mogelijk. Alleen via de massamedia kan Eisenhouwer onweerstaanbaar worden, wordt het meer dan ‘van horen zeggen’. En een politicus die in deze zin ‘alles heeft’, zal ook wel weten wat men nodig heeft. Oprechtheidcultus Bij gebrek aan andere objectieve criteria voor iemands competentie en het gebrek aan behoefte aan dat laatste, is ‘oprechtheid’ belangrijker geworden. Als een artiest of politicus maar oprecht is, dan komt het goed. Dit past in de poging om een persoonlijke verhouding met de betreffende persoonlijkheid te krijgen en de onderwaardering voor competentie in het algemeen. Men relateert niet aan wat men zelf niet bezit (technische competentie), maar uitsluitend aan de persoonlijkheid van de artiest. De artiest / politicus mag / moet oprecht zijn, want zelf zijn we dat niet en willen we dat niet. Daarvoor zijn we teveel op anderen georiënteerd en is het te gevaarlijk, voelen we ons te kwetsbaar. Probleem is hierbij wel, dat een grote premie op oprechtheid betekent dat veel artiesten / politici zeer bedreven worden in het veinzen van die oprechtheid. De macht in de belangengroepen democratie Deze kan niet meer worden gelokaliseerd. Ook zakenmensen en legerofficieren willen geliefd zijn, tonen respect voor anderen en dergelijk. Ook zij behoren tot het nieuwe karaktertype. Gevolg is dat macht rechtstreeks samenhangt met het issue waar het over gaat en voortkomt uit een delicaat evenwicht tussen de belangengroepen. Autonomie De basis voor dit deel van het boek ligt in de constatering van Riesman dat de karakterstructuur niet altijd 100% in het zog van de sociale structuur blijft. Een mens is meer dan zijn sociale karakter. •

Autonoom is iemand die in staat is zich naar de voorgeschreven normen van de maatschappij te voegen, maar vrij zijn in hun beslissing om dat al dan niet te doen.

2/3

•

Aangepast zijn degenen die in hun cultuur passen ‘alsof ze ervoor gemaakt zijn’. Ze voegen zich geheel moeiteloos naar de vigerende normen, waarden en gewoonten.

•

Anoom zijn de slecht aangepasten, degenen die niet in staat zijn zich te voegen.

Voor mensen als John Stuart Mill en Tocqueville was daarbij de conformistische, aangepaste burgermensen te vijand. Echter, in die tijd werd aanpassing nog bewust nagestreefd. Nu is aangepastheid een karaktertrek geworden. In deze tijd gaat er niet zozeer meer om je af te zetten, als wel om je van jezelf, je gevoelens en beperkingen, bewust te zijn. Een verhoogde graad van bewustzijn is eerder het kenmerk van de autonome mens. Voor de ontwikkeling van autonomie is het verder belangrijk op te merken dat de mens steeds meer door de bestedeling van zijn vrije tijd wordt bepaald. Dus (ook) daar is (een onderzoek naar) autonomie belangrijk. In de vrije tijd kan autonomie wellicht gevonden worden in smaakontwikkeling. Mensen die niet alleen anderen volgen in hun smaak, maar zelf leren kijken en beoordelen. Juist in het tijdperk van massaconsumptie. Een andere mogelijkheid is de ambachtelijke vakbekwaamheid die mensen ontwikkelen als ze hun eigen boor of modelbaan bouwen. Hier ziet Riesman het gevaar van de standaardisering door de commercie, het bouwpakket dat die ambachtelijkheid meteen weer overbodig maakt. Onjuiste personalisaties (‘false personalization’) Onjuiste personalisatie is de voornaamste hinderpaal voor (de ontwikkeling van) autonomie op het werk. D.w.z. relaties tussen mensen kunnen niet tot de zakelijke sfeer beperkt blijven, maar moeten een persoonlijk karakter krijgen. Dit hangt samen met een afgenomen waardering voor vaardigheid en vakbekwaamheid. De secretaresse wordt niet meer om haar typevaardigheid, maar om haar charmeverspreidende persoonlijkheid gewaardeerd. Het gaat er echter niet om de echte persoonlijkheid te laten zien, de persoonlijke relatie blijft beperkt tot bijvoorbeeld een plichtmatige jovialiteit, die niets te maken heeft met een uiting van oprechte hartelijkheid. Die zou te gevaarlijk zijn, te problematisch, te bindend.

3/3