افگار شگفت اقبال لاهوری.docx

‫فروغ آدم خاکی زتازه کاریهاست‬

‫مه و ستااره کننتآ آه ته تز یز ی ت‬ ‫کردهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬

‫یفکار شگف‬

‫یقبال‬

‫از‬ ‫متفکر و نویسنده معروف جهان اسلام‪:‬‬

‫استاد سید ابوالحسن علی حسنی ندوی‬ ‫ترجمه‪:‬‬

‫ابوشعیب عبدالقادر دهقان‬

‫عنوان کتاب‪:‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫عنوان اصلی‪:‬‬

‫روائع إقبال‬

‫نویسنده‪:‬‬

‫سید ابوالحسن علی حسنی ندوی‬

‫ترجمه‪:‬‬

‫ابوشعیب عبدالقادر دهقان‬

‫موضوع‪:‬‬

‫تاریخ اسالم ‪ -‬زندگی نامه ‪ -‬علما و اسالم شناسان‬

‫نوبت انتشار‪:‬‬

‫اول (دیجیتال)‬

‫تاریخ انتشار‪:‬‬

‫شهریور (سنبله) ‪ 1396‬ه ‪.‬ش ‪ -‬ذوالحجة ‪1438‬‬ ‫ه ‪.‬ق‬

‫منبع‪:‬‬

‫کتابخانه قلم ‪www.qalamlib.com‬‬

‫این کتاب از سایت کتابخانۀ قلم دانلود شده است‪.‬‬ ‫‪www.qalamlib.com‬‬

‫ایمیل‪:‬‬

‫‪[email protected]‬‬

‫سایتهای مجموعۀ موحدین‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪www.qalamlib.com‬‬ ‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.sadaislam.com‬‬

‫‪[email protected]‬‬ ‫محتوای این کتاب لزوما بیانگر دیدگاه سایت کتابخانه قلم نمیباشد؛ بلکه بیانگر دیدگاه نویسنده آن است‪.‬‬

‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫فهرست مطالب‬ ‫یادداشت مترجم ‪1.................................. ................................‬‬ ‫اقبال در شعر شاعران معاصر ‪5............... ................................‬‬ ‫مقدمه مؤلف ‪9...................................... ................................‬‬ ‫م و یقبال ‪9 .......................... ................................ ................................‬‬ ‫دکتر محمد اقبال‪ ،‬شاعر خوش نوای اسلام ‪21 ...........................‬‬ ‫زهآگی‪ ،‬فرهنگ و خآمات ‪21 .............................. ................................‬‬ ‫عوامل نبوغ شخصیت اقبال ‪27 ............... ................................‬‬ ‫هخساز مآرسه یقبال ‪27 .................................... ................................‬‬ ‫دومز مآرسه یقبال ‪28 ...................................... ................................‬‬ ‫عامل یول ‪29.......................... ................................ ................................‬‬ ‫عامل دوم ‪34......................... ................................ ................................‬‬ ‫عامل سوم ‪36....................... ................................ ................................‬‬ ‫عامل چهارم ‪39...................... ................................ ................................‬‬ ‫عامل نجم ‪41........................ ................................ ................................‬‬ ‫مراکز علمی و نظام آموزش نو ین از دیدگاه اقبال ‪45 .................‬‬ ‫یهاقاد یز هظام آموزشی ‪45 .................................. ................................‬‬ ‫هکات ضعف هظام آموزشی ‪48 .......................... ................................‬‬ ‫علوم و فنون از نظر اقبال ‪52 .................. ................................‬‬ ‫تصو ری یز جوین مسلمان ‪57 ............................ ................................‬‬ ‫قزام محمآیقبال علزه غربگری ی ‪58 ................ ................................‬‬ ‫تمآن غرب در کشورهای یسلامی ‪63 .............. ................................‬‬ ‫یهاقاد یز زشگامان غربزده شرق ‪63 ............... ................................‬‬ ‫هظام آموزش غربی و تأثزر آن ‪64 ..................... ................................‬‬ ‫انسان کامل از دیدگاه محمداقبال ‪67 .......................................‬‬ ‫تلاش و جساجوی یهسان ‪67 ............................... ................................‬‬

‫ب‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یهسان کامل کزس ؟ ‪68 ...................................... ................................‬‬ ‫مسلمان هموهه ‪68 ................ ................................ ................................‬‬ ‫یبعاد وجودی مسلمان ‪69 ................................... ................................‬‬ ‫مسلمان زهآه و جاو آ یس ‪70 ......................... ................................‬‬ ‫جهان بریی مسلمان آفر آه شآه یس ‪70 ......................................‬‬ ‫مقام مسلمان ‪71 ................. ................................ ................................‬‬ ‫مسلمان یهقلابی ‪73 ............. ................................ ................................‬‬ ‫قآرت و تویها ی مرد مؤم ‪73 .......................... ................................‬‬ ‫یم جهان ‪74 ........................ ................................ ................................‬‬ ‫مسلمان‪ ،‬مظهر یخلاق خآی ی ‪75 ...................... ................................‬‬ ‫مسلمان هماهنآ خورشزآ یس ‪76 .................... ................................‬‬ ‫جا گاه وجودی مسلمان ‪78 ................................. ................................‬‬ ‫پارلمان ابلیس ‪83 ................................... ................................‬‬ ‫توطئه یهل باطل علزه مسلمز ‪86 ................. ................................‬‬ ‫زروزی جناح باطل در تضعزف روحزۀ د نی ‪87 ..............................‬‬ ‫بیداری اسلامی ‪90 ................................. ................................‬‬ ‫مسلمان باهی جهان جآ آ ‪90 ............................. ................................‬‬ ‫پیامی به ملت عرب ‪91 ........................... ................................‬‬ ‫در مسجد قرطبه ‪96 ............................... ................................‬‬ ‫در سرزمین فلسطین ‪102 ....................... ................................‬‬ ‫اقبال در غزنین ‪107 ................................ ................................‬‬ ‫دعای طارق ‪112 .................................... ................................‬‬ ‫طارق ب ز اد ‪ -‬فرماهآه جوین ‪112 ................... ................................‬‬ ‫فصل بهار ‪115 ...................................... ................................‬‬ ‫نوحه روح ابوجهل ‪117 ............................ ................................‬‬ ‫بازگشت جاهلیت ‪122 ............................. ................................‬‬ ‫لحظهای با سیدجمال الدین افغانی ‪124 ...................................‬‬

‫فهرست مطالب‬

‫ج‬

‫اقبال در شهر پیامبر ج ‪132 ..................... ................................‬‬ ‫شکوه و مناجات ‪143 ........... ................................ ................................‬‬ ‫حقایق تار یخی در شعر اقبال ‪150 ............ ................................‬‬ ‫بیداری اسلامی ‪168 ............................... ................................‬‬

‫یادداشت مترجم‬ ‫یباتتآیی ستتخ بتته هتتام خآیس ت‬

‫آهکتتتتتتته بیمثتتتتتتتل و شتتتتتتتبه و‬ ‫بی همااستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫(سنائی)‬

‫گرچه درباره یقبال ‪ /‬طوطی سخنور یسلام‪ ،‬بسزار گفاه و‬ ‫هوشاهیهآ‪ ،‬یما هنوز جای سخ باقی یس و بسزاری یز و ژگیها‬ ‫ویبعاد زهآگی وی هاشناخاه ماهآه یس ‪ .‬یقبال صرفا ک شاعر‬ ‫هزس بلکه یو یز جنبههای ماعآدی برخوردیر یس ‪ .‬یو فزلسوف و‬ ‫حکزمی مسلمان‪ ،‬مافکری فرزیهه‪ ،‬مجاهآی مبارز‪ ،‬سزاسامآیری‬ ‫برجساه‪ ،‬عارفی دل سوخاه و عاشقی دلباخاه یس که محب‬ ‫رسول هللا ج سرما ه یوس ‪ .‬آزیدهیی یس مسلمان که یسلام در‬ ‫تارو ود وجود یو تنزآه شآه یس ‪ .‬آموزگاری خود آگاه‪ ،‬بزآیرگری‬ ‫مصلح و ید بی یس هامور‪.‬‬ ‫بارزتر بعآ زهآگی یقبال ‪ /‬خآیوهآگار عشق و عرفان و شاعر‬ ‫سوز و گآیز و موم بلنآ رویز‪ ،‬همان بعآ عرفاهی یوس و‬ ‫همز صف بارز یس که یو ری یز سا ر شعریء ممااز گردیهزآه‬ ‫یس و در کلام یو سوز و تأثزر و حلاوتی د گر آفر آه یس یو‬ ‫یحزاگر سن شاعرین و عارفان بزرگی چون سعآی‪ ،‬حافظ‪ ،‬و‬ ‫اد یو همویره در دلها زهآه و کلام یو‬ ‫جامی یس بنابری‬ ‫چاشنی سخ سخنورین‪ ،‬هو سنآگان و شاعرین یس ‪ .‬به قول‬ ‫شاعر‪:‬‬ ‫متترر ریدرحضتترت یقبتتال هرگتتزریه‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫تا زبان فارسی زهآه یست یوهتم زهتآه‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫دکار یقبال ‪ /‬هم نانکه یشاره شآ‪ ،‬فرماهرویی قلم و‬ ‫حماسههای عرفاهی و جهانبزنی یسلامی یس یو در شعر خود‬ ‫به یعاماد به هفس‪ ،‬خودشناسی‪ ،‬قهرماهی و دلاوری و خودکفا ی‬ ‫و درک جا گاه ویقعی فرد مسلمان و کسب فضا ل یهساهی فری‬ ‫میخویهآ و میگو آ‪:‬‬ ‫شتتتعلهیی تعمزتتتر کتتت یز ختتتاک‬ ‫آتشتتتتتتی یفتتتتتتروز یز خاشتتتتتتاک‬

‫‪2‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫ک دم شتزری بته یز صتآ ستال‬ ‫زهآگیری چزس رسم و د و‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫در ویقع‪ ،‬شعر یو هشأت گرفاه یز یهآ شههای ویلا و یلهام گرفاه‬ ‫یز منبع وحی و سوز درون یوس چنانکه خود میگو آ‪:‬‬ ‫ی تتت کاتتتاب یز آستتتماهی د گتتتر‬ ‫آه تتته گفتتتام یز جهتتتاهی د گتتتر‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫مصتترم متت قختترم ختتون متت‬ ‫برر گل رهگز زمضمون مت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫شتترح رمتتز صتتبفت هللا گفاتته یم‬ ‫گتتوهر در تتای قتترآن ستتفاه یم‬ ‫کهنتته شتتاخی ری همتتی بخشتتزآه‬ ‫بتتا مستتلماهان غمتتی بخشتتزآه‬ ‫یم‬ ‫یم‬ ‫که همه مزی ا و‬ ‫یقبال ‪ /‬یز معآود شاعریهی یس‬ ‫شا ساگیهای خود ری به خآم یسلام در آورده و شعر ری بریی‬ ‫خزالبافی و فنون یدبی هسروده یس بلکه یز هر بز شعر‪،‬‬ ‫هآفی د نی و یخلاقی دیشاه و آن ری وسزله یی قریر دیده یس‬ ‫به جهاهزان و بآ‬ ‫بریی هشر تعالزم یسلام و رساهآن زام خو‬ ‫وسزله تویهساه یس که هور شمع یسلام و عرفان ری در قلوب‬ ‫مسلمز روش کنآ و به تعبزر خودش آنها ری ویرث و صاحب‬ ‫تفکر و تصوف بگردیهآ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫کتتتتترده یم بحتتتتتر ری یهتتتتتآر دو‬ ‫م بخزع عصر خود گفام دو‬ ‫ظتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترف‬ ‫حتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترف‬ ‫تا کنم عقتل و دل متردم شتکار‬ ‫حتترف ز تتا زح و حتترف هتتز‬ ‫دیر‬ ‫هالتتتۀ مستتتااههیی یز تتتتار جنتتتگ‬ ‫حتترف تتته دیری باهتتآیز فرهتتگ‬ ‫یی تو بادی ویرث ی فکر و وکر‬ ‫یصتتل ی تت یز وکتتر ویصتتل آن‬ ‫زفکتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫کااب حاضر یثری یس گریهبها یز ید ب هامور و چهره برجساه‬ ‫جهان یسلام‪ ،‬بزآیرگر و مصلح جامعه یهساهی‪ ،‬هو سنآه و مافکر‬ ‫بزرر عصر حاضر‪ ،‬یسااد محقق‪ ،‬علامه سزآ یبو یلحسز علی‬

‫یادداشت مترجم‬

‫‪3‬‬

‫حسنی هآوی‪ ،‬ی شان یبعاد و جنبههای مخالف شخصز یقبال ‪ /‬ری‬ ‫به زبان عربی بزان هموده و با بزاهی شزوی حرف دل یقبال ‪ /‬ری به‬ ‫بهار وجهی تفسزر هموده یس ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬آرزو دیش که شعر یو در جهان عرب هزز جا گاه یصلی‬ ‫خود ری باز ابآ و مسلمز عرب زبان هزز یز سوز و گآیز یو رتو‬ ‫بگزرهآ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫عتتترب ز هفمتتتۀ شتتتوقم هنتتتوز‬ ‫هتتوییم بتته عجتتم آت ت که ت‬ ‫بی خبرستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یفروختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ما عربی ی کااب در جهان یسلام مقبولز خاصی افاه و‬ ‫کی یز شاهکارهای یدبی عرفاهی یسااد بشمار میرود‪ .‬یمزآ یس‬ ‫ترجمه فارسی آن هزز به عنوین خآمای هاچزز مورد سنآ طبع‬ ‫یقبالشناسان و آزیدی خویهان فکری و روحی قریر گزرد‪ .‬گر قبول‬ ‫یفاآ زهی عز و شرف‪.‬‬ ‫در آخر ادآور میشوم که بریی آشنا ی هرچه بزشار با‬ ‫شخصز یقبال ‪ /‬مناخبی یز یشعار شعریی معاصر که در تجلزل یز‬ ‫مقام شاخص یقبال ‪ /‬سرودهیهآ تح عنوین «یقبال ‪ /‬در شعر‬ ‫شاعرین معاصر» آورده تا جا گاه یقبال ‪ /‬یز د آگاه دیهشمنآین و‬ ‫شعریی معاصر‪ ،‬بهار درک شود‪ .‬یمزآ یس خآیوهآ ی خآم‬ ‫هاچزز ری بپذ رد و موجب ادیش یخروی قریر دهآ‪ .‬یز خویهنآگان‬ ‫محارم یلاماس دعای خزر دیرم‪.‬‬ ‫(ابوشعیب عبدالقادر دهقان)‬ ‫سراوان بلوچستان‬

‫اقبال در شعر شاعران معاصر‬

‫‪1‬‬

‫مرحوم ملک الشعرای بهار او را وارث بیدل دانسته میگوید‪:‬‬

‫بزآلی گر رفت یقبتالی رستزآ‬ ‫عصرحاضتتتتتر خاصتتتتتۀ یقبتتتتتال‬ ‫گشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫شتتاعرین گشتتانآ جزشتتی تتتار و‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتار‬

‫یهتتل دل ری هوب ت حتتالی رستتزآ‬ ‫آن کتتتتتتتی کتتتتتتتز صتتتتتتتآهزیرین‬ ‫برگذشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫و ت مبتتارز کتترد کتتار صآستتویر‬ ‫عنوین «در مژده زروزی»‬

‫دکار غلامعلی حآید عادل در شعری تح‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫چشمهیهآ شتتتتتتتتتتتتتهیی دیردکتتتتتتتتتتتتته‬ ‫آفر برخلق اکستتتتتتتتاانکهیز یقبتتتتتتتتال‬ ‫خوشزی نآه یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫آهکتته شتتعرش متتژدم زتتروزی آ نتتآه‬ ‫آن چتتتریغ لالتتته در بتتتاغ جویهتتتان عجتتتم‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تازبانفارسیزهآه یس یو هم زهآه‬ ‫متتتتتتتترر ری در حضتتتتتتتترتیقبالهرگزریه‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫عبدالرفیع حقیقت تحت عنوان «نعره زد عشق» چنین میسراید‪:‬‬ ‫یزطربخاهتته جتتان هفحتتهگری زتتآی شتتآ‬ ‫عاشتتتتتقان متتتتتژده کهشور آهستتتتتری‬ ‫زآیشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫فختتترت آشتتتف کتتته یز ختتتاک جهتتتان‬ ‫کترد یزطتالع فزتروز چتو یقبتال ظهتتور‬ ‫مجبتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتور‬ ‫ختتتتتتودگری‪ ،‬خودشتتتتتتکنی‪ ،‬ختتتتتتودهگری زآیشتتتتتتآ‬ ‫دکتر عبدالکریم سروش‪ ،‬در سرودهای تحت عنوان «چراغ لاله» میگوید‪:‬‬

‫یی چتتتریغ لالتتته در بتتتزم عجتتتم‬ ‫یی بلنتتتآ یخاتتتر خآیوهتتتآ کلتتتام‬ ‫یی مهتتز تتور جلزتتل مولتتوی‬ ‫چون بهاری در زمساان آمتآی‬ ‫‪ -1‬یقاباس یز کااب «در شناخ‬

‫یقبال»‪.‬‬

‫فزلستتتتوف رزم و ستتتتردیر قلتتتتم‬ ‫کوکتتتتب تابنتتتتآه یقبتتتتال و هتتتتام‬ ‫هتتتم جلتتتالی هتتتم حستتتام د تتت‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو ی‬ ‫هتتتوش بتتتودی ستتتوی مستتتاان‬

‫‪6‬‬ ‫آن دلزریهتتا کتته در باهتتگ تتتو‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫یی جلتتتتتتتتتتال یلتتتتتتتتتتآ دورین‬ ‫ریستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت خزز‬ ‫صآ هتزیرین آفتر برجتان تتو‬ ‫یی صبا یی زتک دوریفاادگتان‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫آمتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآی‬ ‫کی تویهآ گوش هتامحرم شتنود‬ ‫رستتتتاخززی بتتتتز تتتتتو تتتتز یز‬ ‫رستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاخزز‬ ‫بتتتتر روین زتتتتر معنتتتتی دین تتتتتو‬ ‫شتتوق متتا ری تتتا متتزیر یو رستتان‬ ‫(گز آهیی یز شعر دکار سروش)‬

‫سپیده کاشانی نیز تحت عنوان «چراغ لاله» میسراید‪:‬‬ ‫میوزد در گلساان شعر ما زفتام‬ ‫یی چریغ لاله چون خورشزآ تابآ هام تتو‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫کتتتا چنتتتز شتتتآ مرکتتتب یقلتتتزم‬ ‫سرفریز یزتوست لتاهور‪،‬یی بلنتآ یقبتال‬ ‫عرفتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتانریم تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتا‬ ‫شتتتتتآ یدب در ستتتتتور یز معتتتتتریج‬ ‫بساهییچشمجهانبز برجهانوییدر غ‬ ‫بی هنگتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫ختتاک گتتر بگرف ت در آغتتوش ختتود‬ ‫آ شتتتتتتتتتتتتتتزان تاستتتتتتتتتتتتتتآره بتتتتتتتتتتتتتتردی‬ ‫یهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآیم تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫ییهمایقاف عشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتق‬ ‫ی زمتان ی ریهزتان هوشتنآ شتهآ یز‬ ‫حتتافظ یرهقتتآ ستتخ قنتتآ تابزگتتال بتترد‬ ‫جتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫مشفق کاشانی در قسمتی از شعر طولانی خود تحت عنوان «درایت‬ ‫اقبال» میسراید‪:‬‬

‫یی زده بتتا شتتوک شتتعر دری‬ ‫در ستتتتخن جاوبتتتته مولتتتتوی‬ ‫مشتتتتاری هفتتتتز کلتتتتام تویهتتتتآ‬ ‫شتتعر تتتو ستتزریب کنتتآ هم تتو‬ ‫خضتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫آهکه به هشناخ تری در جهتان‬ ‫ی ن هنر بتس کته جتز یز حتق‬ ‫هکتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترد‬

‫ری تتتت «یقبتتتتال» بتتتته هتتتتام آوری‬ ‫در هنتتتتترت معجتتتتتزه زفمبتتتتتری‬ ‫زهره و خورشزآ و مه و مشتاری‬ ‫تشتتتنه لبتتتان ری بتتته متتتی کتتتوثری‬ ‫هستتتت ز زری تتتتۀ دیهتتتت بتتتتری‬ ‫ریی تتتتتو و طبتتتتع تتتتتو فرمتتتتاهبری‬

‫حسین لاهوری (صفا) تحت عنوان «اقبال سخندان» میسراید‪:‬‬

‫یادداشت مترجم‬

‫ستتتتتلامی خوشتتتتتار یز عختتتتتر‬ ‫بهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتارین‬ ‫به آن فرماهرویی ملتک عرفتان‬ ‫کتته چتترل فضتتل و دیهت روشت یز‬ ‫یوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫حکتتتتتتزم هتتتتتتامور فرزیهتتتتتتۀ رید‬ ‫گتتل جتتان تترور بستتاان عرفتتان‬ ‫ید تتب فزلستتوف هکاتته تتتردیز‬ ‫بلاغتتت چاشتتتنیگزر کلتتتام‬ ‫زقتتترآن آمتتتآه ملهتتتم کاتتتاب‬ ‫کاتتتتاب ری سریستتتتر ریز بنگتتتتر‬

‫‪7‬‬ ‫منتتتتزه چتتتتون دم رهزتتتتز کتتتتارین‬ ‫ستتتخ ستتتتالار یقبتتتتال ستتتتخنآین‬ ‫ختتتریب آبتتتاد هستتتای گلشتتت یز‬ ‫یوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫که در ملک سخ دید سخ دید‬ ‫درخشتتتتان آفاتتتتاب چتتتترل ی متتتتان‬ ‫مهتتتز خلتتتوت هشتتتز عتتتالم ریز‬ ‫فصتتتاح آستتتااهپوش مقتتتام‬ ‫جهتتتتان تزتتتتره روشتتتت زآفاتتتتاب‬ ‫کلتتامی هفتتز و یهستتان ستتاز بنگتتر‬ ‫«با تلخیص»‬ ‫عبدالقادر «دهقان»‬

‫مقدمه مؤلف‬ ‫من و اقبال‬

‫ی نجاهب در عصر و محزخی رورش افام که شعر یقبال ‪ /‬به‬ ‫آخر قلههای مجآ و شهرت خود رسزآه بود‪ ،‬و در مزان هسلی‬ ‫یز هر شاعر و هو سنآهیی د گر به یقبال ‪/‬‬ ‫رشآ کردم که بز‬ ‫علاقه دیش ‪ ،‬بنابری جای تعجب هزس که بنآه در کودکی شعر‬ ‫خاصی قریر دیدم‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬ری سنآ آه و در بزرگی مورد عنا‬ ‫یسباب و عویمل ماعآدی موجب شآ که یشعار علامه‬ ‫محمآیقبال ‪ /‬ری بپسنآم‪ .‬سلزقهها مافاوت یس ‪ ،‬هر شخصی بریی‬ ‫یهاخاب چززی یهگززه و عویمل جآیگاههیی دیرد که یغلب به‬ ‫مویفق طبع و یحساسات و یسریر دروهی وی بر میگردد‪ ،‬که‬ ‫یهسان چه بسا که به خود سنآی مبالا میشود و هرچه ری که‬ ‫هفس یو بپسنآد و بزاهگر یحساسات یو باشآ دوس میدیرد‪.‬‬ ‫ی نجاهب هزز خو شا ری تبرئه همیکنم و یز ی قاهون مساثنی‬ ‫دلزل سنآ آم که با‬ ‫همیدیهم‪ ،‬بسا یشعار یقبال ‪ /‬ری به ی‬ ‫طبزع م سازگار و بزاهگر حرف دلم بود‪ .‬و با طرز تفکر و‬ ‫عقزآه بنآه و هزز با عاطفه و یحساسات دروهییم هماهنگی‬ ‫دیش ‪.‬‬ ‫بزررتر عاملی که مری شزفاه شعر یقبال ‪ /‬گردیهزآ هماها بلنآ‬ ‫رویزی و عشق و ی مان یس ‪ ،‬ی ترکزب ز با در شعر و رسال‬ ‫یو ماجلی و آشکار یس ‪ ،‬م‬ ‫یز یشعار معاصر‬ ‫یقبال ‪ /‬بز‬ ‫د آم که طبزع م هزز به بلنآ رویزی‪ ،‬عشق و ی مان آمزخاه‬ ‫یس و بیتاباهه به سوی یدبزات و زامی که حامل بلنآ رویزی و‬ ‫یعاماد به هفس و دوریهآ شی و دعوت به حاکمز یسلام و‬ ‫گسارش آن در جهان باشآ سوق دیده میشود‪ .‬یدبزاتی ری‬ ‫می سنآد که به تسخزر آفاق و یهفس دعوت میکنآ‪ ،‬و جذبه‪،‬‬ ‫عشق‪ ،‬عاطفه و ی مان به خآی و رسال جاو آین محمآ ج و سزره‬ ‫و یلگو بودن و یمام عمومی آنحضرت ج ری بر مییهگززد‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫محمآ یقبال ‪ /‬به ی دلزل مورد توجه و علاقه بنآه ویقع شآه‬ ‫که بلنآ رویز‪ ،‬عاشق و موم و دیریی عقزآه و دعوت و زامی‬ ‫جآیگاههیی یس و بزررتر مناقآ و مخالف تمآن غرب یس ‪،‬‬ ‫م یو ری به عنوین شاعری میشناسم که مسلماهان ری به سوی‬ ‫مجآ و عظم د ر نه یسلام و حاکمز و سزادت مسلمز‬ ‫فریمیخویهآ و سر سخ تر مخالف قومز و تبعزض هژیدی و‬ ‫بزررتر دعوتگر یهساهز و جامعه ماحآ یسلامی یس ‪.‬‬ ‫در کودکی با یشعار یو آشنا شآم و در هوجویهی میخویسام‬ ‫بعضی یز آنها ری به عربی ترجمه کنم ولی در آن زمان فقط‬ ‫مجموعه شعر یو به هام «باهک دری» (به زبان یردو) ری خویهآه بودم‪،‬‬ ‫و مجموعههای د گری به زبان فارسی یهاشار افاه بود ولی به‬ ‫قریئ آنها موفق هشآه بودم و یز طرفی د گر یهشای فارسییم‬ ‫ضعزف بود‪.‬‬ ‫یولز د آیرم با دکاریقبال ‪ /‬در سال ‪1929‬م در س شاهزده‬ ‫سالگی صورت گرف و آن هنگامی بود که به د آن شهر لاهور‪،‬‬ ‫در سرزمز هنآ (قبل یز تقسزم) و یقاماگاه‬ ‫شهر علم و دیه‬ ‫روزهای بسزار‬ ‫شاعر بزرر موفق شآه بودم‪ ،‬در کی یز آخر‬ ‫گرم تابسااهی ماه بود که دکار عبآهللا چفاائی یسااد فعلی فنون‬ ‫یسلامی دیهشگاه نجاب مری هزد محمآیقبال ‪ /‬برد و به عنوین‬ ‫دوساآیر شعر یو معرفی کرد‪ ،‬وی هم نز یز آر بزرگویرم علامه‬ ‫سزآ عبآیلحی حسنی‪ 1‬ادی کرد‪ .‬یقبال ‪ /‬و د گر ید بان و محققان‪،‬‬ ‫آرم ری به خاطر کااب یرزشمنآش به هام «گل رعنا» که در مورد‬ ‫تار خ شعر و شعریی هنآ هوشاه و به تازگی مناشر شآه و توجه‬ ‫محافل یدبی ری به خود جلب کرده بود‪ ،‬میشناخانآ‪ .‬در آهجا بنآه‬ ‫جلآ ترجمه عربی قصزآه یو ری به هام «قمر» تقآ م وی همودم‬ ‫صفحاتی یز آن ری مخالعه کرد و سؤیلاتی در مورد بعضی یز‬ ‫شعریی عرب مخرح کرد که میخویس معلومات مری بزازما آ‪.‬‬

‫‪ -1‬مولف کااب «هزهت یلخویطر»‪ ،‬ی کااب در هش جلآ قخور درباره‬ ‫هام آورین هنآ به رشاه تحر ر درآمآه یس ‪ ،‬ی شان کااب د گری دیرد به هام‬ ‫«فرهنگ یسلامی در هنآ»‪ ،‬وی در سال ‪ ،1441‬به لقای معبودش شااف ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫مقدمه مؤلف‬

‫بالاخره مجلس به ا ان رسزآ و در حالی برگشام که یز تویضع و‬ ‫سادگی و بیتکلفی وی در گفاار و زهآگی شگف زده شآه بودم‪.‬‬ ‫یز آن به بعآ یز سال ‪ 1929‬تا ‪ 1937‬د آیرهای ز ادی یز لاهور‬ ‫دیشام ولی به ز ارت شاعر بزرر توفزق حاصل هشآ به ی یمزآ‬ ‫که در آ نآه یز وجود یو بهرهمنآ خویهم شآ و یز طر ق د گر به‬ ‫یشافال به تحصزل و مشاغل علمی‪ ،‬کمتر به ز ارت‬ ‫عل‬ ‫شخصز های بزرر موفق میشآم‪.‬‬ ‫در خلال ی مآت س یز ی نکه شعر گفا به زبان یردو ری یز‬ ‫مآت زماهی ترک هموده و فارسی ری بریی رساهآن زام خود یهاخاب‬ ‫کرده بود‪ ،‬دو د وین جآ آ به زبان یردو مناشر شآ که در محافل‬ ‫یدبی و یسلامی آویزه بزرگی کسب همودهآ‪ .‬در ی یشعار مهارت‬ ‫شعری و رسال و شزوه تفکر وی به طور کاملتر آشکار بود‪ ،‬م‬ ‫مجموعه شعر یو «ضرب کلزم» ری بزشار می سنآ آم گرچه‬ ‫بعآها «بال جبرئزل» توجهم ری بزشار جلب کرد و در ترجمه و‬ ‫یقاباس بزشار مورد یسافاده قریر گرف ‪.‬‬ ‫زماهی که در دیریلعلوم هآوةیلعلماء هنآ مشفول تآر س بودم‬ ‫با بریدرم مرحوم مسعود هآوی یسااد زبان عرب و منشی مجله‬ ‫عربی «یلضزاء» مقزم بودم‪ ،‬با ی شان که یز طرفآیرین سرسخ‬ ‫یقبال ‪ /‬بود یشعار یقبال ‪ /‬ری قریئ میکرد م و یز ی مخلب رهج‬ ‫میبرد م که چری «تاگور»‪ 1‬در کشورهای عربی یز یقبال ‪ /‬شهرت‬ ‫بزشاری دیرد و بریدیرین عرب و یدبزات مصر و سور ه بزشار به‬ ‫شعر یو علاقه دیرهآ‪ .‬لذی خود ری در زمزنه معرفی شعر یقبال ‪/‬‬ ‫مقصر مید آ م‪ .‬هرگاه در مجلات عربی مخلبی درباره تعر ف‬ ‫یشعار تاگور میخویهآ م یریده ما بریی ترجمه یشعار یقبال ‪/‬‬ ‫ری بر ومه خود د نی می نآیشازم‪.‬‬ ‫و ی‬ ‫قویتر میگش‬ ‫خویس خآی ی نگوهه بود که چنآ ماه قبل یز وفات شاعر بزرر‪ ،‬به‬ ‫د آیر یو مشرف شو م و هشسای طولاهی و تار خی با یو دیشاه‬ ‫د آیر در روز شاهزدهم رمضان سال ‪1356‬هت (‪22‬‬ ‫باشزم‪ .‬ی‬ ‫هویمبر سال ‪1937‬م) صورت گرف ‪ ،‬صبح آن روز به یتفاق عمو م‬ ‫‪ -1‬ریبزنآریهات‪ ،‬تا گور یز شاعرین هنآی یس‬

‫(مارجم)‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یسااد سزآ طلحه حسنی‪ 1‬و سر عمو م سزآیبریهزم ب یسماعزل‬ ‫رفازم‪ .‬بر یثر بزماری طولاهی خاهه هشز شآه‬ ‫حسنی به منزل‬ ‫بود‪ ،‬در روحزهیش هشاط و مسرت هما ان بود‪ ،‬همیدیهم شا آ به‬ ‫خاطر ملاقات ما ی حال به یو دس دیده بود‪ ،‬به هر حال‬ ‫بسزار شاد و سرحال بود‪ .‬به همز دلزل جلسه حآود سه ساع‬ ‫ی در ی سخ یو ری قخع‬ ‫طول کشزآ‪ ،‬ز خآم که سال‬ ‫یو ری یز هشسا و سخ ز اد منع‬ ‫میکرد و به خاطر سلاماز‬ ‫میکرد یما وی عذر میخویس و به هحوی یو ری آریم میکرد‪.‬‬ ‫ی شان در زمزنههای مخالفی سخ گفانآ‪ ،‬یز جمله درباره شعر‬ ‫قآ م عربی سخ به مزان آورد و ویقعگریئی و شامل بودن بر‬ ‫شجاع و قهرماهی آن یشعار ری ساود و هموهههائی یز شعر‬ ‫حماسی ری ادآور شآ‪ .‬هزز یضافه همود که یسلام در وجود زروین‬ ‫خود‪ ،‬روح فآیکاری و ویقعگریئی آ آ آورده یس و علوم طبزعی‬ ‫و عمل و دوری یز بحثهای فلسفی بی‬ ‫هزز در مزآین جآ‬ ‫فا آه‪ ،‬با یسلام هماهنگ هسانآ‪ .‬ی روح ویقعبزنی مآت دو قرن‬ ‫در جامعه یسلامی به شآت جر ان دیش و در هازجه مسلمز با‬ ‫یعاقاد قوی عامل به سزره و یخلاق یسلامی بودهآ یما با طفزان‬ ‫فلسفه یلهزات وهاهی‪ ،‬قویی شرق هابود گرد آ‪ .‬وی ادآور شآ که‬ ‫ا زد و به‬ ‫یرو ا هزز هنگامی که فلسفهی ما بعآیلخبزعه ری ش‬ ‫علوم مفزآ طبزعی روی آورد‪ ،‬ههض آن بارور گرد آ و رهبری‬ ‫جهان ری به دس گرف ‪ ،‬یما در ی عصر هزز مسائلی آ آ آمآ که‬ ‫یرو ا ری به سزر قهقریئی سوق دید‪ .‬یقبال ‪ /‬یضافه همود که یهآ شه‬ ‫طبزع عرب با یسلام و حمل یماه آن‪ ،‬سازگارتر و قویتر بوده‬ ‫یس ‪ ،‬ز ری یسلام در ی رین با سر هوشای مویجه شآ که مسزحز‬ ‫در یرو ا مویجه گرد آ‪ ،‬چون تفکر آر ائی در هر ک یز ی دو آئز‬ ‫تأثزر گذیش ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬در مورد تصوف سخ گف و یز تخزلات یفریطی و وجآ‬ ‫و سمام برخی یز صوفزه یهاقاد کرد و گف صحابه یز صآیی‬

‫‪ -1‬یسااد سابق دیهشکآه شرقی دیهشگاه نجاب و یز علمای بلنآ ا ه بود‪.‬‬

‫مقدمه مؤلف‬

‫‪13‬‬

‫یسب در مزآین جهاد به وجآ میآمآهآ و یز کشاه شآن در ریه‬ ‫خآی لذت میبردهآ‪.‬‬ ‫وی درباره تجآ آ و یحزای عظم یسلام در هنآ سخ گف و‬ ‫یز زحمات شزخ یحمآ سرهنآی و شاه ولی هللا دهلوی و سلخان‬ ‫محی یلآ یورهگ ز ب قآردیهی همود و آنها ری ساود و گف‬ ‫م همویره میگو م یگر وجود و مساعی ی یفرید هبود‪ ،‬فلسفه‬ ‫و تمآن هنآی‪ ،‬یسلام ری میبلعزآهآ‪ .‬در مورد کشور اکساان‪،‬‬ ‫سخ به مزان آورد‪ 1‬و گف ‪ :‬ملای که کشور و سرزمزنی هآیشاه‬ ‫باشآ هه د دیرد هه تمآن‪ ،‬ز ری د و تمآن به وسزله حکوم و‬ ‫قآرت زهآه میشوهآ‪ ،‬هماها تأسزس اکساان تنها ریه حل‬ ‫مشکلات مسلمز در قاره هنآ میباشآ و بآ نوسزله مشکلات‬ ‫یقاصادی هزز بر طرف میگردد‪ ،‬سپس در مورد هظام زکات و‬ ‫بز یلمال در یسلام‪ ،‬سخناهی ی رید همود‪.‬‬ ‫به آ نآم مسلمز در هنآ گف ‪ :‬م به برخی یز‬ ‫هسب‬ ‫فرماهروی ان مسلمان در ولا ات مسلمانهشز توصزه کردهیم که‬ ‫به هشر تعالزم یسلام در مزان غزر مسلمز توجه خاصی مبذول‬ ‫دیرهآ و بکوشنآ که خود مسلماهان هزز بر فرهنگ و آدیب و رسوم‬ ‫یسلامی ا بنآ باشنآ‪ ،‬و زبان عربی ری در ی مناطق زهآه گردیهنآ‬ ‫و به وسزله تأسزس (باهک جهاهی یسلامی) یز سرما ه خود بهره‬ ‫ببرهآ‪ .‬هزز مسلمز با آ ک هشر ه جهاهی به زبان یهکلزسی دیشاه‬ ‫باشنآ که مآیفع حقوق و محافظ کزان مسلمز باشآ و‬ ‫بآ نوسزله صآی شان به گوش جهاهزان برسآ و یز آنها حساب‬ ‫ببرهآ‪ ،‬ولی ماأسفاهه آنها یهمز مسأله ری درک هکردهآ و به‬ ‫و خخرها ی که آنها ری تهآ آ میکرد‬ ‫موقعز حساس خو‬ ‫فرماهروی ان‬ ‫ی هبردهآ‪ .‬وی یز کوتاه فکری و خودخویهی ی‬ ‫شکوه میکرد‪ .2‬یحساس همود م که دکاریقبال ‪ /‬علاقه دیرد که‬ ‫بزشار در خآم یو بماهزم یما مصلح د آ م که بخاطر رعا‬ ‫ز ری اکساان‬

‫‪ -1‬یقبال ‪ /‬ی سخ ری ده سال قبل یز تجز ه اکساان گفاه یس‬ ‫در سال ‪1947‬م ده سال بعآ یز وفات یو تاسزس شآ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ی ولا ات بعآ یز تقسزم هنآ منحل شآهآ و فرماهروی ان آنها که یسلام‬ ‫و مسلمز یز موقعز و ثروت آنها بهره هبردهآ برکنار شآهآ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫حال وی رفع مزیحم همائزم تا به یساریح بپردیزد‪ ،‬لذی یز خآم‬ ‫یو مرخص شآ م‪ ،‬و م در همان روز ا روز د گر لاهور ری ترک‬ ‫گفام‪.‬‬ ‫به اد دیرم که بنآه در همان جلسه قسمای یز یشعار یو ری یز‬ ‫د وین «ضرب کلزم» قریئ کردم و یز یو خویسام یجازه دهآ‬ ‫یشعارش ری به زبان عربی برگردیهزم‪ ،‬وی یجازه فرمود و یفزود که‬ ‫یسااد عبآیلوهاب عزیم هزز یریده دیرد که به ترجمه یشعار یو‬ ‫بپردیزد‪ .‬بعآ یز گذش ش ماه یز ی د آیر‪ ،‬خبر وفات یو در ‪21‬‬ ‫آور ل سال ‪1938‬م به ما رسزآ‪ ،‬آهگاه یریده و هزام هسب به‬ ‫ترجمه یشعار و هزز هگاشا شرح حال و زهآگی وی قویتر گش ‪،‬‬ ‫لذی در ی مورد به بریدر مسعود که در آن زمان در شهر « انه»‬ ‫بهار بود‪ ،‬هامه هوشام‪ ،‬وفات دکار ری به وی تسلز‬ ‫مرکز ولا‬ ‫گفام‪ ،‬ی شان آمادگی خود ری در زمزنه ترتزب زهآگیهامه دکار‬ ‫یعلام دیشانآ و یز م خویس تا به ترجمه یشعار بپردیزم‪ .‬چناه ه‬ ‫کار ری آغاز همود م‪ ،‬یسااد مسعود در مجله «یلفاح» که یسااد‬ ‫خخزب یز قاهره مناشر میکرد‪ ،‬مقالهیی مؤثر و‬ ‫محب یلآ‬ ‫رق آمزز هوش ‪ ،‬م هزز مقالهیی در مورد زهآگی یقبال ‪ /‬هوشام‬ ‫شآ‪ .‬کار در همزنجا به عل‬ ‫که بعآها یز رید و حجاز خ‬ ‫مشفولز های درسی و تألزفی طاق فرسا ماوقف شآ‪ ،‬و حآود‬ ‫ده سال هم نان ماوقف ماهآ‪.‬‬ ‫در سال ‪1950‬م به حجاز‪ ،‬مصر و سور ه مسافرت همودم‪ ،‬در‬ ‫یز کسال طور کشزآ‪ ،‬مقالاتی درباره‬ ‫سفر که بز‬ ‫ی‬ ‫شخصز ‪ ،‬تفکر و شعر یقبال ‪ /‬هوشام و در دیریلعلوم و دیهشگاه‬ ‫فؤید (دیهشگاه قاهره کنوهی) قریئ همودم‪ ،‬هم نز در دومز‬ ‫سفرم به سور ه در سال ‪1956‬م مقالهیی تح عنوین «محمآ‬ ‫شآ یز‬ ‫یقبال ‪ /‬در شهر زامبر ج هگاشام که یز رید و سور ه خ‬ ‫آن به بعآ در یریدهیم سسای ریه اف ‪ ،‬خصوصا چون یطلام افام‬ ‫که یسااد دکار عبآیلوهاب عزیم مشفول ترجمه یس و یشعار‬ ‫یقبال ‪ /‬ری به شعر ترجمه میکنآ و میدیهسام یو در ی زمزنه‬ ‫مهارت و تویها ی دیرد ز ری با زبان و فرهنگ فارسی و عربی آشنا‬ ‫یس و با یهآ شه و عقزآه یقبال ‪ /‬یهسجام فکری دیرد‪ ،‬یما زماهی‬

‫مقدمه مؤلف‬

‫‪15‬‬

‫که مجموعهیی یز ی چاپ شآ‪ ،‬عآهیی یز دوساان یظهار دیشانآ‬ ‫که ی ترجمه بسزار مؤثر هزس و توین شعر عاطفی و رق آمزز‬ ‫ری هآیرد و تصو ر کاملی یز تفکر و رسال یقبال ‪ /‬ترسزم همیکنآ‬ ‫و هزز درخور شهرت جهاهی یقبال ‪ /‬هزس ‪.1‬‬ ‫بنآه هزز هنگامی که ی ترجمه ری مخالعه همودم‪ ،‬د آم که‬ ‫هز گوهه ضعفی در ترجمه و هزح هقصی در علم و فهم مارجم‬ ‫وجود هآیرد و ی کار‪ ،‬خود دلزل آشکاری یس بر توین فوق‬ ‫یلعاده یسااد عزیم بر هظم عربی‪ ،‬یما عزب کار در ی بود که‬ ‫ی شان شعر ری با شعر ترجمه کرده بودهآ و به همز دلزل شعر‬ ‫یقبال ‪ /‬قآرت و یهسجام خود ری یز دس دیده و یز ز بائی و تأثزر‬ ‫ترجمه هزز کاساه شآه یس ‪ .‬علاوه بر آن‪ ،‬در ی کارهامه یدبی‬ ‫بزرر‪ ،‬یهآکی غموض و ز زآگی هزز وجود دیرد که بسا یوقات‬ ‫خویهنآه ری یز لذت بردن یز ووق شعری و یشعار ز با و معاهی‬ ‫رقزق باز میدیرد‪ .‬بریی شخصزای ماهنآ یسااد عزیم که خود یز‬ ‫ید بان عرب و ووق آشنا ان زبان فارسی یس مناسب بود که‬ ‫س یز درک تفکر یقبال ‪ /‬گفاار یو ری در قالب هشر عربی‬ ‫میر خ ‪ ،‬چنانکه در بعضی یز مقالاتی که در ماهنامه‬ ‫«یلرساله» و «یلثقافه» هوشاه چنز کرده یس و بسزار مفزآ و‬ ‫مؤثر هزز ویقع شآهیهآ‪ .‬هر زبان دیریی جوی خاص‪ ،‬طرز تفکری‬ ‫و ژه و یسلوب تعبزری منحصر به فرد میباشآ که برخاساه یز‬ ‫محزط و جامعه و تار خ و طبزع آن زبان میباشآ‪ ،‬هرگاه حرف‬ ‫به حرف ترجمه شود ز با ی و مفهوم آن یز بز میرود و رسال‬ ‫خود ری یدی همیکنآ‪.‬‬ ‫به هر حال‪ ،‬کار علامه دکار عبآیلوهاب عزیم‪ ،‬کارهامهی یدبی ‪-‬‬ ‫یسلامی بزرگی یس که شا ساهی هرگوهه تقآ ر‪ ،‬و تشکر یس ‪،‬‬ ‫و بزاهگر تسلط کامل‪ .‬وی بر زبان عرب‪ ،‬و هشاهه‪ ،‬بلنآهمای و‬ ‫ووق سرشار و یخلاص بیشائبه و عشق به یسلام و تفکر یسلامی‬ ‫وی میباشآ‪ ،‬ی هم یز خوش بخای دکار محمآیقبال ‪ /‬یس که‬ ‫‪ -1‬ی مجموعه عبارت بود یز ترجمه « زام شرق» و «ضرب کلزم» و هم نز‬ ‫«یسریر خودی» و «رموز بیخودی» و مقآیری یز «جاو آ هامه» ری هزز‬ ‫ترجمه کردهیهآ‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫مارجمی چون عزیم هصزب وی گرد آ‪ .‬بآون شک روح یقبال ‪ /‬به‬ ‫کار ممنون و شادمان خویهآ بود‪ ،‬خآیوهآ بهار‬ ‫خاطر ی‬ ‫کنآ‪.‬‬ ‫ادیش ری به یو عنا‬ ‫زمان هم نان میگذش و توفزق بریی ترجمه حاصل همیشآ‬ ‫تا ی نکه در مجله «یلمسلمون» دمشق مقالهیی به قلم هو سنآه و‬ ‫ید ب بزرر عرب‪ ،‬یسااد علی طنخاوی خویهآم که یز سر یخلاص و‬ ‫دلسوزی هوشاه شآه بود‪ .‬یسااد در ی مقاله یز بنآه خویساه‬ ‫بود که با ترجمه یشعار یقبال ‪ ،/‬جا گاه و زام یو معرفی شود‪ ،‬وی‬ ‫در هامهیی سرگشاده بریی م هوش ‪ ...‬آ ا مناخبی یز یشعار‬ ‫یقبال ‪ /‬ری ترجمه همیکنی تا بآ نوسزله ما ری یز یهآ شه و یسباب‬ ‫عظم یو و یشعارش آشنا ساز آ؟ ز ری آه ه تاکنون به زبان‬ ‫عربی ترجمه شآه‪ ،‬ما ری به چنز هآفی همیرساهآ‪ ،‬آ ا شما ی‬ ‫یضافه‬ ‫خآمات شا ساه خو‬ ‫بزرر ری به فهرس‬ ‫خآم‬ ‫گلساان نهان‬ ‫همیکنی و بریی عرب روزههیی به سوی ی‬ ‫همیگشائی ا دساه گلی یز ی گلساان سرسبز هآ ه همیکنی تا‬ ‫بآ نوسزله به مردم عرب و کشور اکساان و یدبزات یسلامی‬ ‫یحساهی کرده باشی؟‪.1‬‬ ‫زشنهاد هزرو و هشاط تازهیی در وجودم دمزآ و ووق و‬ ‫ی‬ ‫قر حهیم ری بار د گر بزآیر همود‪ .‬بنابری دس به کار شآم و‬ ‫قصزآه معروف یو «در مسجآ قرطبه» ری در ک جلسه ترجمه‬ ‫کردم‪ .‬در وجودم آمادگی و شوق خاصی بریی ترجمه یحساس‬ ‫همودم چنانکه چنآ مقاله ری ترجمه همودم که بعآها در برخی‬ ‫یز مجلات عربی یسلامی مناشر شآ سعی م بزشار بر آن بود‬ ‫که قسم هائی یز د وین شعریقبال ‪ /‬ری ترجمه کنم که یسااد‬ ‫مرحوم علامه عزیم‪ ،‬ترجمه هکرده بود‪ ،‬که بزشار شامل د وین‬ ‫«بال جبرئزل» بود‪.‬‬ ‫که ی نجاهب دکار یقبال ‪ /‬ری شخصزای‬ ‫لازم به وکر یس‬ ‫معصوم و مقآس ا مجاهآ و زشویی د نی همیدیهم و در‬ ‫بزرگآیش وی و یساناد به یقویل یو ماهنآ بسزاری یز هو سنآگان‬ ‫‪ -1‬یلمسلمون شماره ‪ 3‬مجلآ ش‬

‫‪.‬‬

‫مقدمه مؤلف‬

‫‪17‬‬

‫معاصر و مؤلفان ماعصب یفریط همیکنم‪ .‬م معاقآم که جا گاه‬ ‫حکزم سنائی و فر آیلآ عخار و عارف رومی بسزار بلنآتر یز‬ ‫یقبال ‪ /‬میباشآ و آهان در مزآین تخلق به آدیب شرم و جمع بز‬ ‫ظاهر و باط و دعوت و عمل زشگامتر بودهآ‪ .‬یقبال ‪ /‬در‬ ‫سخناهی که در «مآیرس»‪ 1‬ی رید کرد‪ ،‬یفکار فلسفی و‬ ‫بردیش ها ی یز معاقآیت یسلامی یظهار همود که مورد تأ زآ ما‬ ‫هزس ‪ .‬هم نز بنآه ماهنآ بعضی یز جویهان شور آه قا ل به ی‬ ‫مخلب هزسام که کسی یسلام و علوم و حقا ق آن ری مثل وی‬ ‫درک هکرده یس ‪ ،‬بلکه همویره در تمام یدویر زهآگزم معاقآ بودم‬ ‫یز ک محقق و شاگرد هابفهیی یز شاگردین فرهنگ‬ ‫که یو بز‬ ‫یسلامی هزس ‪ ،‬و همویره به تعمق و تحقزق بزشار و یسافاده یز‬ ‫معاصرین بزرر هزازمنآ بود‪ .2‬در شخصز هادر وی جنبههای‬ ‫ضعفی وجود دیش که با مقام علمی و رسال عظزم یو تویفق‬ ‫ضعفها‪ ،‬وق کافی و‬ ‫هآیرد‪ ،‬وی بریی بر طرف همودن ی‬ ‫محزط مناسبی هزاف ‪ .‬به هظر م ‪ ،‬یقبال ‪ /‬شاعری بود‪ ،‬که خآیوهآ‬ ‫زبان یو ری به بزان بعضی یز حکم ها و حقا ق در ی عصر‪ ،‬گو ا‬ ‫گردیهزآه بود‪ ،‬هماهگوهه که شعر یو‪ ،‬حکزمان د گر ری در هر مقخع‬ ‫زماهی به هخق درآورد‪ .‬به عقزآه م ‪ ،‬یو صاحب تفکری ویضح و‬ ‫عقزآهیی ریسخ هسب به جاو آین و فریگزر بودن رسال محمآی‬ ‫و یساعآیدهای سرشار و جاو آین ی یم بود‪ .‬یو به کریم‬ ‫مسلمان عقزآه دیش و میگف ‪ :‬مسلمان بریی قزادت و رهبری‬ ‫جهان آفر آه شآه یس ‪ ،‬یقبال ‪ /‬فلسفهها و تئوریهای آ آآمآه‬ ‫در ی عصر ماهنآ قومز ‪ ،‬وطنز ‪ ،‬کموهزس و سرما هدیری ری‬ ‫هزح و وچ و تو خالی میدیهس و با شآت و شجاع تمام‬ ‫یز برخی یز‬ ‫آنها ری مورد یهاقاد قریر میدید‪ ،‬حای یهاقاد یو بز‬ ‫رجال د بود که یز تار خ و حقزق و یهآیف ی سازمانها‬ ‫یطلام کافی هآیشانآ‪.‬‬ ‫‪ -1‬شهر بزرگی یس در جنوب هنآ‪.‬‬ ‫‪ -2‬چنانکه یز علامۀ بزرر یهورشاه کشمزری و یسااد سزآ سلزمان هآوی‬ ‫یسافاده میکرد و هامههای یو به ی شان و به یسااد مسعود هآوی حاکی‬ ‫یز بلنآ هظری و روح تویضح و روح علمی یو هسانآ‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫باز هم میگو آ م یقبال ‪ /‬ری شاعری بلنآ رویز‪ ،‬عاشق و‬ ‫مؤم میدیهم و در مورد خود گویهی میدهم که هرگاه شعر یو‬ ‫ری خویهآم در وجودم حماسه یسلامی و یحساسات و عویطف‬ ‫بریهگزخاه شآه و طنز معاهی ری با گوش جان حس همودهیم و به‬ ‫هظر م یرزش شعر وی در همز یس ‪.‬‬ ‫یهگززه تألزف ی کااب به زبان عربی ی یس که د آم خاور‬ ‫یسلامی عربی در بریبر فلسفه و تمآن مادی غرب بز یز یهآیزه‬ ‫هموده و بز جاهلز قآ م و جاهلز جآ آ دس و ا‬ ‫کره‬ ‫ا در بنآ ی سمهای‬ ‫میزهآ‪ ،‬ا در دیم قومز یفریطی گرفاار یس‬ ‫گوهاگون‪ .‬تفکر تجاری و سزاسی بر شعر و یدب غالب آمآه و یدب‬ ‫هوعی سرگرمی و وسزلۀ سودجوئی به شمار میآ آ‪ .‬وجود ید بی‬ ‫ری بشناسآ و خود ری وقف یدب کنآ و‬ ‫خو‬ ‫که رسال‬ ‫صلاحز های خود ری در ریه مبارزه با جاهلز و دفام یز یرزشهای‬ ‫یخلاقی به کار گزرد‪ ،‬تقر با دیرد ها اب میگردد‪.‬‬ ‫در ی فضای آلوده با تفکر غربی و در ی جهان که یرزش و‬ ‫رسال خود ری به باد فریموشی سپرده یس ‪ ،‬یرزش شاعری چون‬ ‫یقبال ‪ /‬بالا میرود‪ .‬شاعری که دور یز مهآ یسلام‪ ،‬در خاهویدهیی‬ ‫برهمنی‪ ،‬در محزخی که یهگلزس حکوم میکرد و فرهنگ غرب‬ ‫حاکم بود‪ ،‬رورش می ابآ و به تحصزل علوم روز و آدیب غربی‬ ‫می ردیزد‪ .‬آن هم در بزررتر مریکز آن‪ ،‬و با ی همه‪ ،‬ی مان یو‬ ‫به رسال محمآی و عشق و علاقه یو به شخصز حضرت‬ ‫و آ نآم‬ ‫محمآ ج مساحکم میگردد و یعاماد یو به موهب‬ ‫یم فزوهی می ابآ‪ ،‬حماسه یسلامی یو شآت‬ ‫درخشان ی‬ ‫میگزرد و فلسفۀ غرب و تمآن یرو ائی ری یهکار میکنآ و‬ ‫یساعآیدهای شعری و مویهب یدبی خود ری در ریه هشر عقزآه و‬ ‫آرمان خود به کار میگزرد تا ی نکه بهار یلگو بریی شاعر مؤم‬ ‫دیهشمنآ دعوتگر و فزلسوف خردمنآ قریر میگزرد و جنبشی در‬ ‫یفکار آ آ میآورد که طنز آن یز مرز شبه قاره هنآ عبور کرده‬ ‫به تمام یکناف جهان یسلام میرسآ‪.‬‬ ‫مناسب د آ م که ی بهار هآ هیی خویهآ بود که به هسل‬ ‫جآ آ مسلمان و به جویهان عرب یهآیء همائزم‪ ،‬بنابری ‪ ،‬ی کااب‬

‫مقدمه مؤلف‬

‫‪19‬‬

‫ری تقآ م میکنزم در حالی که یمزآویر م عزمها ری ریسخ و‬ ‫قر حهها ری باز و غزرتها ری مشاعل گردیهآ و مسزر یدب و‬ ‫یهآ شه ری عوض کنآ‪( .‬خآیوهآ تحقق بخ آرمانهاس ) «هللا م‬ ‫وریء یلقصآ»‪.‬‬ ‫مجمع اسلامی علمی ندوة العلماء لکنؤ‬ ‫ابوالحسن علی حسنی ندوی‬ ‫(‪ 3‬ربیع الاول ‪1379‬ه‪.‬قـ)‬

‫دکتر محمد اقبال‪ ،‬شاعر خوش نوای اسلام‬ ‫زندگی‪ ،‬فرهنگ و خدمات‬

‫محمآیقبال ‪ /‬در شهر سزالکوت نجاب در سال ‪1877‬م در‬ ‫خاهویدهیی یز طبقه ماوسط برهمنان معروف کشمزر چشم به‬ ‫جهان گشود‪ .1‬هزاکان یو دو س سال قبل (یز تولآ وی) به د‬ ‫یسلام گرو آهآ و یز آن روز به بعآ ی خاهآین به تآ تصوف‬ ‫معروف گرد آ‪ .‬آر یقبال ‪ /‬مردی ماآ بود و علاقه شآ آی به‬ ‫یمور روحاهی و تصوف دیش ‪.‬‬ ‫علامه محمآ یقبال ‪ /‬مریحل تحصزلات یباآی ی و مقآماتی ری در‬ ‫زیدگاه خود با موفقز و کسب یمازاز ش سر گذیش و سپس‬ ‫دوره ماوسخه ری آغاز کرد در همز زمان بود که مورد توجه سزآ‬ ‫مزرحس یسااد زبان فارسی و عربی دیهشکآه قریر گرف ‪ .‬مزر‬ ‫حس معلمی دلسوز بود که ووق علم ری در وجود شاگردیه‬ ‫غرس میهمود‪ ،‬لذی ی جوین هابفه ری به خوبی تربز همود و‬ ‫عشق به فرهنگ و آدیب یسلامی ری در قلب یو کاش ‪ .‬یقبال ‪ /‬تا‬ ‫آخر زهآگی یحسانهای یو ری یز اد هبرد‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬بریی کسب تحصزلات عالیتری‪ ،‬رهسپار لاهور مرکز‬ ‫یساان نجاب شآ‪ ،‬و در دیهشکآم دولای آن شهر‪ ،‬در رشاههای‬ ‫فلسفه و یدبزات عرب و یهگلزس تحصزل کرد‪ ،‬و به یخذ مآرک‬ ‫(‪ (B-A‬معادل لزساهس ها ل آمآ‪ .‬در لاهور با یسااد معروف‬ ‫یهگلزسی «سر توماس آرهولآ» هو سنآه کااب «دعوت یسلام» و‬ ‫رئزس سابق دیهشکآه یسلامی علی گره و با یسااد عبآیلقادر‪،‬‬ ‫وکزل و ید ب مشهور و صاحب یمازاز یولز مجله علمی و یدبی‬ ‫به زبان یردو به هام «مخزن» آشنا شآ‪ .‬یقبال ‪ /‬یولز منظوم خود‬ ‫‪ -1‬یقبال؛ در یشعار خود به یصل و هژید خو‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫متتتری بنگتتتر کتتته در هنآوستتتاان د گتتتر‬ ‫همیبزنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬

‫یشاره کرده یس ‪ ،‬در بزای‬

‫بتترهم زیدم رمتتز آشتتنای روم و تبر تتز‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫‪22‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫تح عنوین «کوه هزمالا ا» ری به هام یو در آورد که در مجله مخزن‬ ‫در سال (‪1901‬م) مناشر گرد آ‪ ،‬و همز یمر موجب شآ که ی‬ ‫شاعر جوین و هوآور در محافل یدبی شهرت زآی کنآ‪ ،‬در همز‬ ‫یوین یقبال ‪ /‬به یخذ درجۀ فوق لزساهس در فلسفه ها ل گرد آ‪ ،‬و‬ ‫جویئزی در اف همود و بعآ یز آن عنوین یسااد تار خ فلسفه و‬ ‫سزاس در دیهشکآم دولای ری یحریز همود‪ .‬دیهشجو ان و یساتزآ‬ ‫و معلومات یو معارف بودهآ‪ .‬یز ی نجا بود که‬ ‫دیهشکآه به کفا‬ ‫یقبال ‪ /‬مورد یطمزنان وزیرت معارف قریر گرف ‪.‬‬ ‫در سال ‪1905‬م عازم لنآن شآ و در دیهشگاه کمبر ج ثب هام‬ ‫کرده و یز آهجا گویهزنامه عالی در فلسفه و علم یقاصاد در اف‬ ‫کرد‪ ،‬وی سه سال در ا اخ دول بر ااهزا ماهآ‪ .‬در خلال ی‬ ‫مآت‪ ،‬خخابههائی زریمون موضومهای یسلامی ی رید میهمود‪،‬‬ ‫که موجب شهرت وی گرد آ‪ .‬وی در ی مآت در غزاب یساادش‬ ‫یرهولآ‪ ،‬یدبزات زبان عربی ری در دیهشگاه لنآن تآر س میکرد‪ .‬یو‬ ‫یز لنآن به آلمان رف و یز دیهشگاه «موهزخ» دکاریی فلسفه‬ ‫گرف و سپس به لنآن بازگش و در یماحان هها ی رشاه حقوق‬ ‫شرک کرد و در دو رشاه یقاصاد و سزاس تخصص حاصل‬ ‫همود و در سال ‪1908‬م به وط خود بازگش ‪ ،‬در ریه بازگش به‬ ‫هنآ‪ ،‬چون به سزسزل رسزآ‪ ،‬با چشماهی یشکبار قصزآهیی سرود‬ ‫که مخلع آن چنز یس ‪:‬‬ ‫«یی چشمان به جای یشک خون ببار آ چون ی نجا مآف تمآن‬ ‫حجازی یس »‪.‬‬ ‫آه ه موجب شگفای یس ‪ ،‬ی یس که ی هابفه همۀ ی‬ ‫یمازازها ری کسب همود در حالی که عمرش یز ‪ 23‬سال تجاوز‬ ‫همیکرد‪ .‬وی س یز بازگش به شفل وکال دیدگساری مشفول‬ ‫شآ ولی علاقه چنآیهی به ی شفل هآیش و یکثر یوقات ری به‬ ‫هو سنآگی و سرودن شعر صرف میکرد و در جلسههای سالاهه‬ ‫یسلام شرک و یشعارش ری قریئ میکرد‪ .‬در کی‬ ‫یهجم حما‬ ‫یز جلسات‪ ،‬قصزآه «شکوه» ری سرود که در ی قصزآه یز زبان‬ ‫به دربار قاضی یلحاجات یز وضع و حال مسلماهان‬ ‫مسلمز‬ ‫شکوه میکنآ و سپس شعر د گری تح عنوین «جویب شکوه»‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪23‬‬

‫سرود و یز طرف حضرت یلهی به مسلمز اسخ دید و آنها ری به‬ ‫خاطر سسای و بیتفاوتی هسب به یمور د مورد ملام قریر‬ ‫دید‪ .‬طنز ی شعر که یز یسلوب جآ آی برخوردیر بود در سخح‬ ‫منخقه ز زآ و زر و جوین‪ ،‬و مرد و زن آن ری حفظ همودهآ‪ .‬یشعار‬ ‫ماهنآ ضر یلمثل معروف گرد آهآ تا جا ی که شعر یول همویره در‬ ‫گردهمائیهای عمومی مردم هنآ (یعم یز مسلمان و غزر‬ ‫مسلمان) و شعر دوم در یجاماعات مسلمز قریئ میشآهآ‪.‬‬ ‫جنگ بالکان و طریبلس در سال ‪ 1910‬تأثزر عمزقی بر روحزه‬ ‫یقبال ‪ /‬گذیش و تنفر شآ آی یز تمآن غرب و یمپریطوری یرو ا‬ ‫در قلب یو آ آ آورد‪ .‬یو در عالم رهج و یهآوه یشعاری سرود که‬ ‫یشک غمی بریی مسلمز و تزرهای زهرآلودی بریی یرو ائزان بود‪.‬‬ ‫یز جمله یشعارش که در آن زمان سرود‪« ،‬بلاد یسلام» بود که‬ ‫زریمون رد ملز و دعوت به جامعه یسلامی میباشآ‪ .‬د گر‬ ‫یشعارش «ماه عزآ» و «مسلمان» و «فاطمه دخار عبآهللا» (که‬ ‫در جنگ طریبلس شهزآ شآ) و «صآ ق»‪« ،‬بلال»‪« ،‬تمآن جآ آ»‪،‬‬ ‫«د » و «به زشگاه رسول معظم» بود‪ .‬یو در ی قصزآه سرین‬ ‫و رهبرین مسلمان ری مورد یهاقاد قریر میدهآ که دعویی یسلام‬ ‫دیرهآ ولی هز گوهه یرتباط روحی با آن حضرت ج هآیرهآ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫م بززیرم یز رهبریهی که بارها به یرو ا سفر میکننآ ولی یسلام‬ ‫یرتباطی با شما هآیشاه و شما ری همیشناسآ‪ .‬هظم د گری تح‬ ‫عنوین «هآ ه به رسول ج» بود که در ی قصزآه میگو آ‪( :‬به‬ ‫حضور زامبر ج رسزآم‪ ،‬رسزآ‪ :‬چه هآ هیی آوردهیی؟ گفام‬ ‫هآی ای دهزا در خور شأن شما هبود‪ ،‬یما شزشهیی همریه دیرم که‬ ‫آبروی یم شما در آن میدرخشآ ی شزشه حاوی خون شهآیی‬ ‫طریبلس یس ‪.‬‬ ‫سپس هنگامی که در سال ‪1914‬م آتشفشان یرو ائی به‬ ‫صورت جنگ جهاهی منفجر شآ‪ ،‬شاعر خوشهوی‪ ،‬چهرم ک مجاهآ‪،‬‬ ‫حکزم و فلزسوفی ری به خود گرف که آ نآه ری ز بزنی میکرد‬ ‫و حقائق و حکم ری به هظم بزان میهمود‪ .‬در ی هنگام غرآتر‬ ‫یشعار خود ری سرود یز آن جمله بود «خضر ریه» که شامل چنآ‬ ‫قخعه بود که عبارتنآ یز «شاعر و گردش در صحری» «زهآگی»‬

‫‪24‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫«حکوم » «سرما ه دیری» «یجزر» «جهان یسلام» «طلوم یسلام»‬ ‫که همه در شعر و حکم و حماسه و بزان حقا ق زهآگی‪ ،‬هموهه‬ ‫بودهآ‪ .‬یما «طلوم یسلام» کعبه مقصود و گل سرسبآ ی‬ ‫قخعهها بود که یز هظر قوت و یهسجام در شعر یسلامی بیهظزر‬ ‫یس ‪ .‬در سال ‪ 1924‬یولز مجموعه شعر یو به هام «باهگ دری»‬ ‫مناشر شآ که مورد سنآ عموم مردم قریر گرف و بنآه بز یز‬ ‫هر شاعر آن ری سنآ آم و بارها تجآ آ چاپ شآ‪.‬‬ ‫آغاز گرد آ که مناهی به وفات‬ ‫سپس دوره آخر زهآگز‬ ‫گش ‪ .‬در ی دوره هبوغ فکری و یفق علمی یو به یوج خود رسزآ‪،‬‬ ‫منظم و آشکار گرد آ و مجموعهیی یز یشعار‬ ‫دعوت و رسالا‬ ‫فارسی وی مناشر شآ‪ .‬یو فارسی ری بریی هشر یفکار خود برگز آ‪،‬‬ ‫ز ری زبان فارسی گساردهتر یس و زبان دو کشور هناور ی رین و‬ ‫و مردم هنآ هزز دوساار آن هسانآ در‬ ‫یففاهساان یس‬ ‫ترکمنساان و کشورهای تازه یساقلال افاه هزز تلکلم میشود‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬میگو آ‪:‬‬ ‫فارستتتی گتتتو گرچتتته تتتتازی ختتتوشتر‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫زیهکه فارسی در عذوب‬

‫شتکر یست‬

‫د وین شعر یو به فارسی عبارت یس یز «یسریر خودی‪ ،‬رموز‬ ‫بیخودی» « زام مشرق» که در جویب د وین غربیگوهه آلماهی‬ ‫سروده یس ‪ ،‬و «زبور عجم» و «جاو آهامه» و « س چه با آ کرد‬ ‫یی یقویم شرق» و «مسافر» و «یرمفان حجاز»‪ .‬در همز دورین دو‬ ‫د وین شعر به زبان یردو سرود که عبارت بودهآ یز‪« :‬ضرب کلزم»‬ ‫کاابها‪ ،‬سخنریهیهائی در‬ ‫و «بال جبرئزل»‪ .‬علاوه بر ی‬ ‫شهر«مآریس» دیش که تح عنوین «تشکزل جآ آ یسلامی»‬ ‫چاپ شآ‪ ،‬و سخنریهیهائی که در دیهشکآه کمبر ج ی رید کرد که‬ ‫مورد توجه مساشرقان و علمای فلسفه قریر گرف ‪ .‬کاابها‬ ‫به زبانهای یهگلزسی‪ ،‬فریهسوی‪ ،‬آلماهی‪ ،‬ی االزائی‪ ،‬و روسی ترجمه‬ ‫شآه یس ‪ .‬دکار هکلس ‪ ،‬کااب «یسریر خودی» و «رموز‬ ‫بیخودی» ری به زبان یهگلزسی ترجمه کرد‪ .‬در آلمان و ی االزا‬ ‫مجامع و هزأتهائی بریی تفکر و تحقزق درباره شعر یقبال ‪ /‬بر ا‬ ‫گرد آ‪ .‬در سال ‪ 1930‬کنفریهس سالاهه مسلم لزگ در یله آباد‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪25‬‬

‫منعقآ گرد آ و دکار یقبال ‪ /‬به عنوین رئزس کنفریهس یهاخاب شآ‪.‬‬ ‫وی در ی کنفریهس بریی یولز بار فکر تشکزل اکساان ری یریئه‬ ‫کرد‪ .‬عضو مجلس قاهوهگذیری در نجاب بود در سال ‪1931-1930‬‬ ‫یز سوی مسلمز در کنفریهس «مززگرد» به هما نآگی برگز آه‬ ‫شآ‪.‬‬ ‫زماهی که در لنآن یقام دیش یز سوی فریهسه‪ ،‬یسپاهزا و‬ ‫ی االزا بریی سفر به آن کشورها دعوت شآ چنانکه به دو کشور‬ ‫یخزر سفر کرد و در مادر آ‪ ،‬خخابههائی در ف یسلامی ی رید‬ ‫همود و بریی یولز بار در تار خ‪ ،‬بعآ یز بزرون ریهآن مسلمز در‬ ‫مسجآ قرطبه‪ ،‬هماز خویهآ و بر ترب آن یشک ر خ و یولز‬ ‫مردم عرب ری که طی هش قرن بر ی سرزمز حکوم کردهآ‪،‬‬ ‫به اد آورد و در فضای آهجا هسزم تمآن عربها ری یساشاق همود‪،‬‬ ‫یحساس میکرد که ی مسجآ به عل خالی بودن یز همازگزیر و‬ ‫آوین با یو‬ ‫فضای قرطبه به خاطر هشنزآن صآیی روح بخ‬ ‫و درد دل میکنآ‪ ،‬آهجا بود که قصزآه رق آمزز و شاهکار‬ ‫شکا‬ ‫‪1‬‬ ‫یدبی جاو آین خود ری سرود‪ .‬یقبال ‪ /‬در ی سفر به گرمی مورد‬ ‫یساقبال قریر گرف و با موسولزنی که یز خویهنآگان کاب وی و‬ ‫دوساآیرین فلسفۀ یو بود‪ ،‬ملاقات کرد‪ ،‬و با یو تبادل هظر همود‪.‬‬ ‫حکوم فریهسه یز یو دعوت به عمل آورد که یز مساعمرههای یو‬ ‫در شمال آفر قا د آن کنآ یما شاعر مسلمان غزور ی دعوت ری‬ ‫رد کرد‪ .‬هم نز یز ز ارت مسجآ ار س یهکار ورز آ و گف ‪ :‬ی‬ ‫کشزآن دمشق‪ .‬در‬ ‫بهای هاچزز یس در بریبر و ریهی و به آت‬ ‫طول یقاما در یرو ا یز سوی دوساان و یساتزآش‪ ،‬جلسههائی‬ ‫جه گریمی دیش وی در دیهشگاههای کمبر ج‪ ،‬روما‪ ،‬سوربون‪،‬‬ ‫مادر آ‪ ،‬و مجمع شاهی روما برگزیر شآ‪ .‬در ریه بازگش به هنآ‪،‬‬ ‫به بز یلمقآس رف و در کنفریهس یسلامی معروف شرک کرد‬ ‫و قصزآه «ووق و شوق»‪ 2‬ری در یثنای ریه سرود‪.‬‬

‫‪ -1‬ی قصزآه در همز کااب تح عنوین «مسجآ قرطبه» آمآه یس ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ی قصزآه تح عنوین «در سرزمز فلسخز » در همز کااب آمآه‬ ‫یس ‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫در سال ‪1932‬م یقبال ‪ /‬بنا بر دعوت شهزآ هادر خان‪ ،‬ادشاه‬ ‫یففاهساان به یتفاق سرریس مسعود‪ ،‬هوه سر سزآ یحمآخان و‬ ‫رئزس دیهشگاه یسلامی علی گره و یسااد بزرر سزآ سلزمان‬ ‫هآوی به یففاهساان سفر کرد‪ ،‬و با سلخان گفاگوئی طولاهی‬ ‫دیش و هر دو در حز گفاگو یشک میر خانآ‪:‬‬ ‫هآ تتتتته آوردم زقتتتتترآن عظتتتتتزم‬ ‫در حضتتور آن مستتلمان کتتر م‬ ‫دیهتتته دیهتتته یشتتتک یز چشتتتم‬ ‫هشئه حرفم بته ختون یو دو تآ‬ ‫چکزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫بتتاز بتتا مت جذبتتهی سرشتتار دید‬ ‫گفاگتتتتوی خستتتترو ویلتتتتا هتتتتژید‬ ‫چون بر سر مزیر سلخان محمود غزهوی فاتح هنآ‪ ،‬و حکزم‬ ‫‪1‬‬ ‫جاری شآ و شعری شزوی سرود‬ ‫سنائی رسزآ‪ ،‬یشک یز چشماه‬ ‫س یز بازگش یز کابل شعر «مسافر» ری به هظم آورد‪.‬‬ ‫یویخر‬ ‫یقبال ‪ /‬با بزماریهائی دس به گر بان بود که ی‬ ‫صاحب فریش و زمز گزر شآه بود‪ ،‬ولی همویره زباه با سرودن‬ ‫شعر جر ان دیش ‪ ،‬و کاابها و مقالات ری یملا میکرد و با‬ ‫دوساان و عزادت کننآگان در مورد قضا ای یسلامی و علمی‬ ‫سخ میگف و گو ا با زبان حال میگف ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫هپنتتتتآیری زبتتتتون و زیر و زتتتترم‬ ‫ستتتتتری ا درد درمتتتتتان ها تتتتتذ رم‬ ‫میگف ‪ :‬یز جمله آه ه در ی ی ام مناشر شآ‪ ،‬مقالهیی بود در‬ ‫رد قومز که یز محبوبز و ژهیی برخوردیر شآ‪ .‬چنآ روز قبل یز‬ ‫وفات ی قخعه ری سرود که‪:‬‬ ‫بهشای بهر یرباب همم هس‬ ‫بهشای بهر اکان حرم هس‬ ‫بهشتتتتتتتای فتتتتتتتی ستتتتتتتبزل هللا‬ ‫بگتتتتتتو هنتتتتتتآی مستتتتتتلمان ری‬ ‫هم هستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتهخوش بتتتتتتتتتتتتتتتتتتاش‬ ‫ده دقزقه قبل یز وفات چنز سرود‪:‬‬ ‫هستتزمی یز حجتتاز آ تتآ کتته ها تتآ‬ ‫ستترود رفاتته بتتاز آ تتآ کتته ها تتآ‬ ‫دگتتتر دیهتتتای ریز آ تتتآ کتتته ها تتتآ‬ ‫ستتترآمآ روزگتتتار ی تتت فقزتتتری‬ ‫‪-1‬‬ ‫هنتتوزم در کمتتاهی میتتتوین ریهتتآ‬

‫زکتتتتتتز‬

‫‪ -2‬مریجعه شود به همز کااب‪ ،‬عنوین‪( :‬در غزهز )‪.‬‬

‫ملاتتتتتتی یفاتتتتتتاده زتتتتتترم‬

‫‪27‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫سپس با یطمزنان خاطر گف ‪:‬‬ ‫هشان مرد موم بتا تتو گتو م‬

‫چتتتو متتترر آ تتتآ تبستتتم بتتتر لتتتب‬ ‫یوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫و ی آخر دلزلی بود که بریی حقاهز یسلام و ی مان و قز‬ ‫مسلمان یریئه دید‪ .‬مرغ روح در حالی یز قفس کالبآ رویز همود‬ ‫که سر در دیم خادم زر و سالخوردهیش ههاده بود‪ .‬ی خورشزآ‬ ‫که قلبها ری یز حریرت و هور مملو ساخاه بود‪ ،‬قبل یز طلوم‬ ‫آفااب ‪ 21‬آور ل سال ‪1938‬م غروب کرد و دوساان و شاگردین و‬ ‫هوی خویهان خود ری دیغآیر همود‪.1‬‬

‫عوامل نبوغ شخصیت اقبال‬

‫‪2‬‬

‫سرورین گریمی! بسزار خوشوقام که یز شاعر بزرر یسلام و‬ ‫حکزم شرق دکار محمآ یقبال ‪ /‬سخ میگو م‪ :‬آه ه به ی‬ ‫خوشحالی مییفزی آ ی یس که سخ در مرکز آموزشی و یدبی‬ ‫موضوم سخ‬ ‫بزرگی چون دیریلعلوم ی رید میگردد‪ .‬بنابری‬ ‫یمروز‪ ،‬عویمل هبوغ شخصز یقبال ‪ /‬و مآیرسی یس که یز آهجا‬ ‫کسب هموده یس ‪:‬‬ ‫نخستین مدرسه اقبال‬

‫یقبال ‪ /‬یز دو هوم مآرسه و مرکز آموزش فارغ یلاحصزل شآ‪:‬‬ ‫هخس مآیرس و دیهشگاههائی که علوم و فنون ماآیول روز‬ ‫تآر س میشآ‪ ،‬یو ی مریحل ری کی بعآ یز د گری یز هنآ تا‬ ‫یهگلزس و آلمان‪ ،‬ش سر گذیش و علوم و فرهنگ و تمآن‬ ‫گرفاه تا‬ ‫غرب ری یز فلسفه و یخلاق و یقاصاد و سزاس‬ ‫جامعهشناسی و یدبزات یهگلزسی و آلماهی و شعر غربی در یدویر‬ ‫مخالف فریگرف ‪.‬‬

‫‪ -1‬ی مقاله در سال ‪ 1951‬یز رید و سعودی خ شآ‪.‬‬ ‫‪ -2‬قسمای یز خخابهیی یس که در دیهشگآه دیریلعلوم قاهره در ‪ 29‬جمادی‬ ‫یلثاهی ‪1370‬هت مخابق با ‪1951/3/28‬م ی رید گرد آ‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫دومین مدرسه اقبال‬

‫و یهآوخاه خود یکافا میکرد‪ ،‬یمروز‬ ‫یگر یقبال ‪ /‬به ی دیه‬ ‫موضوم سخ بنآه هبود‪ .‬یدب و تار خ یسلامی‪ ،‬یشعار یو ری تا ی‬ ‫حآ همی سنآ آ‪ ،‬و یو ری به یساادی ف قبول هآیش ‪ ،‬ز ری بریی‬ ‫رسزآن به ی مقام تنها تحصزلات عالی و تألزفات ماعآد کافی‬ ‫هزس ‪ ،‬بلکه در کنار آن شری ط بسزار سخ و دقزقی لازم یس ‪.‬‬ ‫یگر یقبال ‪ /‬به فارغیلاحصزلی در ی مآیرس یکافا میکرد‪ ،‬ک‬ ‫یسااد بزرر فلسفه ا علم یقاصاد ا یدبزات ا تار خ بود ا ی نکه‬ ‫ک هو سنآه چزره دس ‪ ،‬سخنور ماهر ید ب و شاعر هامی‪ ،‬وکزل‬ ‫برجساه‪ ،‬قاضی محکمه و وز ر و رهبر کشوری بود و بز یز ی‬ ‫هبود‪ .‬حقا یگر چنز بود‪ ،‬تار خ هام یو ری یز اد میبرد آهگوهه که‬ ‫هزیرین دیهشمنآ‪ ،‬ید ب و شاعر و مؤلف و قاضی و وز ر ری به باد‬ ‫فریموشی سپرده یس ‪ ،‬هماها آه ه هام یقبال ‪ /‬ری ماهآگار ساخاه‪،‬‬ ‫همز دیهشگاه دوم یس که یو یز آهجا فارغ یلاحصزل شآ‪.‬‬ ‫آری ی دیهشگاه کجاس ‪ ،‬مؤسس آن کزس ؟ برهامه درسی آن‬ ‫چزس ؟ یساتزآ آن چه کساهی هسانآ و شری ط ثب هام آن چگوهه‬ ‫یس ؟ بآون شک دیهشگاهی هموهه و یساتزآی برجساه هسانآ‬ ‫که ی نگوهه یفرید شا ساهیی تربز میکننآ به گماهم یگر شما ی‬ ‫دیهشگاه ری میدیهسازآ‪ ،‬به سوی آن میشاافازآ و ثب هام‬ ‫میکرد آ‪.‬‬ ‫دیهشگاه‪ ،‬هرگز مردود همیشوهآ‪ ،‬فارغ‬ ‫دیهشجو ان ی‬ ‫یلاحصزل آن هرگز بیکار همیماهآ‪ ،‬جالبتر ی نکه همه فارغ‬ ‫یلاحصزلان آن یمام ف ‪ ،‬مجاهآ‪ ،‬مباکر‪ ،‬مصلح‪ ،‬مجآد هسانآ‪،‬‬ ‫هو سنآگان و ژوهشگرین معاصر‪ ،‬یز علوم و فنون آنها خوشه‬ ‫چزنی میکننآ‪ ،‬شرح در ک گفاه آنها میهو سنآ و یز ک کااب‬ ‫آنها کاابها هوشاه میشود‪.‬‬ ‫آری در ی دیهشگاه‪ ،‬ف تار خ تآر س همیشود بلکه خود‬ ‫تار خ میسازد‪ ،‬در ی دیهشگاه یفکار و هظر ات تشر ح همیشود‬ ‫بلکه وضع میشود‪ ،‬آثار د گرین ری یهاخاب همیکنآ بلکه خود آثار‬ ‫به جای میگذیرد‪ ،‬هماها ی دیهشگاه در هر مکان و زمان افاه‬ ‫میشود و قآ میتر دیهشگاه در روی زمز یس ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪29‬‬

‫ک دیهشگاه دروهی‬ ‫یز ی شما ری مناظر همیگذیرم‪ ،‬ی‬ ‫بز‬ ‫یس که همویره با تولآ یهسان به دهزا میآ آ و هر کجا با یو‬ ‫همریه یس ‪ .‬هماها ی دیهشگاه قلب و وجآین بزآیر آدمی یس ‪،‬‬ ‫دیهشگاهی که ز ر هظر تربز یلهی قریر دیرد و مرکز هزروهای‬ ‫روحاهی یس ‪.‬‬ ‫دیهشگاه فارغ‬ ‫یقبال ‪ /‬هماهنآ بسزاری یز هابفهها یز ی‬ ‫یلاحصزل شآ‪ ،‬یو در خلال یشعارش بارها‪ ،‬یز ی دیهشگاه سخ‬ ‫گفاه و تمام شا ساگیهای خود ری مآ ون همز دیهشگاه دروهی‬ ‫میدیهآ‪ .‬یو تصر ح هموده یس که یگر تربز ی دیهشگاه هبود‬ ‫یساعآیدهای ههفاه و رسالا آشکار همیگرد آ‪ ،‬ی نک می ردیز م‬ ‫به وکر عویملی که در هبوغ شخصز یقبال ‪ /‬دخزل بودهآ‪.‬‬ ‫عامل اول‬

‫هخساز عاملی که در ی دیهشگاه دروهی‪ ،‬ریهنما مربی‪ ،‬و‬ ‫سرما ۀ جاو آین یقبال ‪ /‬به شمار میآ آ هماها ی مان ریسخ وی‬ ‫بود‪ ،‬ی مان یو ی ماهی خشک و توخالی هبود که عبارت یز تئوری‬ ‫عقزآه صرف و تصآ ق ساده باشآ‪ ،‬بلکه یعاقادی آمزخاه با عشق‬ ‫بود که قلب و فکر‪ ،‬و عقل و یریده و یحساسات یو ری تح یلشعام‬ ‫قریردیده بود‪ ،‬به رسال یسلام ی مان دیش و به رسول هللا ج‬ ‫عشق میورز آ‪ ،‬معاقآ بود که یسلام تنها د جاو آیهی یس‬ ‫که ضام سعادت بشر یس و رسول هللا ج خاتم رسل‪ ،‬یمام و‬ ‫زشویی کل یس ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬ریز موفقز خود و ا آیری در بریبر مظاهر تمآن غرب‬ ‫ری در یرتباط روحی با رسول هللا ج میدیهآ‪ ،‬هماها عشق چون در‬ ‫قلب جای گرف ‪ ،‬غزر یز محبوب‪ ،‬د گرین ری همی ذ رد میگو آ‪ :‬ا‬ ‫رسول هللا ج هر چه دیرم یز محب تو دیرم‪:‬‬ ‫بتتته تتتتاکم متتتوج متتتی یز زمتتتزم‬ ‫متتتری ی تتت ستتتوز یز فتتتزض دم‬ ‫تستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫فتتتتتتتروغ لادلتتتتتتته آوردم تستتتتتتت‬ ‫به چشم م هگه آوردم تست‬ ‫که دل در سزنه م حرم تس‬ ‫خجتتتل ملتتتک جتتتم یز درو شتتتی‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫‪30‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫شاعر در کااب «یسریر خودی» یرزشها و یصول بنزادی زهآگی‬ ‫یم یسلامی ری بر میشمارد و یز آن مزان یرتباط دیئم یم ری با‬ ‫هبی گریمی آن ج وکر میکنآ‪ ،‬شاعر چون یز زامبر ج اد میکنآ‬ ‫فر حه شعری وی طفزان کرده بیساخاه زباه به مآح و ثنای یو‬ ‫جر ان می ابآ‪ ،‬و یبزاتی میسری آ که همویره یز بهار مآ حه‬ ‫سری یها و یشعار وجآیهی و عاطفی بشمار میآ نآ یو میگو آ‪:‬‬ ‫آبروی ما زهام مصتخفی یست‬ ‫در دل مسلم مقام مصخفی‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تاج کستری ز تر تای مصتخفی‬ ‫بور تتا ممنتتون ختتویب ریحتتا‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫قتتوم و آئتتز و حکوم ت آفر تتآ‬ ‫در شبستتاان حتتری ریح ت گز تتآ‬ ‫تا به تخ خسروی خویبزآ قوم‬ ‫ماهآ شبها چشتم یو محتروم‬ ‫هتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوم‬ ‫د تتتتآه یو یشتتتتکبار یهتتتتآر همتتتتاز‬ ‫وق هزجان تزغ یو آه گتآیز‬ ‫قتتاطع هستتل ستتلاطز تزتتغ یو‬ ‫در دعای هصترت آمتز تزتغ یو‬ ‫مستتنآ یقتتویم زشتتز در هتتورد‬ ‫در جهتتان آئتتز هتتو آغتتاز کتترد‬ ‫هم تتو یو بختت یم گزاتتی هتتزید‬ ‫یز کلزتتتآ د تتت در دهزتتتا گشتتتاد‬ ‫بتتر تتک ختتوین‬ ‫بتتا غلتتام ختتو‬ ‫در هگتتاه یو کتتی بالتتا و س ت‬ ‫هشستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫دخاتتر ستتردیر طتتی آمتتآ یستتزر‬ ‫در مصتتتافی تتتز آن گتتتردو‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر ر‬ ‫گتتردن یز شتترم و حزتتا ختتم کتترده‬ ‫تتای در زهجزتتر وهتتم بی تترده‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫چادر ختود تز روی یو کشتزآ‬ ‫دخاتترک ری چتتون هبتتی بی تترده‬ ‫د تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫سپس میگوید‪:‬‬

‫متتا یز آن ختتاتون طتتی عر تتان‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر م‬ ‫روز محشتتر یعابتتتار ماستتت یو‬

‫تتز‬

‫یقتتویم جهتتان بیچتتادر م‬

‫در جهتتان هتتم تترده دیر ماست‬ ‫یو‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪31‬‬

‫آن به ارین ی به أعآی رحمای‬ ‫لخف و قهر یو سری ا رحمای‬ ‫مکتتته ری زفتتتام لتتتا تثر تتتب دید‬ ‫آهکه بر یعآی در رحمت گشتاد‬ ‫چتتتون هگتتته هتتتور دو چشتتتمزم و‬ ‫ما که یز قزتآ وطت بزگاهتهی م‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتزم‬ ‫شتتبنم تتک صتتبح خنتتآیهزم متتا‬ ‫یز حجتتاز و چتتز و ی تتریهزم متتا‬ ‫آتتتت یو ی تتت ختتتس و خاشتتتاک‬ ‫یمازتتتتتتازیت هستتتتتتب ری تتتتتتاک‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوخ‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوخ‬ ‫یوستتت جتتتان ی تتت هظتتتام و یو‬ ‫چون گل صتآ بترر متاری بتوی‬ ‫کزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫کزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫میتپتتآ صتتآ هفمتته در آغتتوش‬ ‫شور عشق درهتی ختاموش‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫خشتتتتتتک چتتتتتتوبی یز فتتتتتتریق یو‬ ‫کتته‬ ‫مت چتته گتتو م یز تولتا‬ ‫گر ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫چزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫طتتتتور هتتتتم بالتتتتا زگتتتترد ریه یو‬ ‫هستتای مستتلم تجلتتی گتتاه یو‬ ‫یی خنتتک شتتهری کتته آهجتتا دلبتتر‬ ‫خاک ثترب یزدو عتالمخوشتر‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫با گذش زمان‪ ،‬عشق یو به زامبر ج قوت میگرف ‪ ،‬حای در‬ ‫مرحله آخر عمرش‪ ،‬هرگاه هام زامبر ج ا شهر مآ نه ری میشنزآ‬ ‫جاری میگش ‪ ،‬ی عشق‬ ‫یشک شوق بیساخاه یز چشماه‬ ‫عمزق‪ ،‬مفاهزم شعری شگفای به یو یلهام هموده بود‪ ،‬چنانکه‬ ‫میگو آ‪ :‬خآی ا تو یز هر دو جهان بیهزازی و م گآیی تویم‪ ،‬یگر‬ ‫روز محشر حاما یز م حساب میگزری س لخف فرما و حسابم‬ ‫ری یز چشم محبوبم رسول هللا ج نهان بگزر‪.‬‬ ‫روز محشتتر عتتذرهای متت تتذ ر‬ ‫تو غنی یز دو عتالم مت فقزتر‬ ‫یز هگتتاه مصتتخفی نهتتان بگزتتر‬ ‫ور حستتابم ری تتتو بزنتتی هتتاگز ر‬ ‫یقبال ‪ /‬معاقآ بود که ی مان بزررتر قآرت و سرما ه یوس‬ ‫و معلومات وسزع هرگز همیتویهآ با ی ی مان ساده‬ ‫و دیه‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫بریبری کنآ‪ ،‬در کی یز سرودهها‬ ‫هزبتتتتت متتتتترد فقزتتتتتر یز لادلتتتتته‬ ‫قتتوت ستتلخان و متتی یز لادلتته‬

‫‪32‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ژوهشگرین تار خ میدیهنآ که عشق‪ 1‬منبع شعر عاطفی و‬ ‫علم عمزق و حکم و معاهی بآ ع و حماسهگری فوق یلعاده و‬ ‫شخصز هادر میباشآ‪ ،‬عشق یس که یغلب شگف آوریهای‬ ‫یهسان و بزشار آثار جاو آین در تار خ ری آفر آه یس ‪ .‬هر گاه‬ ‫شخصی یز عشق عاری باشآ‪ ،‬هزکلی یس مرکب یز گوش و‬ ‫خون و هرگاه ملای بآون عشق و عاطفه باشآ هماهنآ گلهیی‬ ‫یس یز گوسفنآین‪ ،‬و هرگاه در شعری عشق وجود هآیشاه باشآ‬ ‫فقط ک سخ موزون و قافزهبنآی شآه یس ‪ ،‬و هرگاه کاابی یز‬ ‫آن خالی باشآ مجموعهیی یز کاغذ و جوهر خویهآ بود و هرگاه‬ ‫عبادتی یز آن خالی باشآ عبارت یز رسوم و عادیت بیروح خویهآ‬ ‫بود‪ ،‬و هرگاه شهری یز آن خالی باشآ‪ ،‬تصو ری بآون ویقعز‬ ‫یس ‪ ،‬و هرگاه ک مآرسه ا ک هظام درسی یز آن خالی باشآ‬ ‫هوعی تکلزف بیفائآه خویهآ بود و خلاصه ی نکه یگر در زهآگی‬ ‫عشق و عاطفه وجود هآیشاه باشآ‪ ،‬وجآینها مرده‪ ،‬ووقها‬ ‫منجمآ‪ ،‬عقلها گمریه شآه و شعلههای زهآگی به خاموشی‬ ‫میگری آ‪ ،‬و یساعآیدها در هخفه خفه میشود‪ .‬آری ی عشق‬ ‫ریساز یس که کلام بآ ع‪ ،‬شجاع بیهظزر‪ ،‬و آثار جاودین‬ ‫علمی و یدبی میآفر نآ‪ .‬ی عشق ویقعی یس که قلب و فکر‬ ‫یهسان ری به خود ویدیشاه و یز فریز و هشزبهای زهآگی و زرق و‬ ‫برق دهزا و یتبام شهویت فریموش میگردیهآ‪ .‬ی عشق یس که‬ ‫در آب و گل و سنگ و آجر دیخل میشود و یز آنها آثار جاودین و‬ ‫ادگارهای فنی ماهنآ مسجآ قرطبه‪ ،‬قصر زهریء و تاج محل‬ ‫میسازد‪ .‬هزح یثری یز آثار جاودین یدبی و هنری‪ ،‬هو سنآگی و‬ ‫قهرماهی وجود هآیرد مگر ی نکه ش سر آن‪ ،‬عاطفه هزرومنآی یز‬ ‫عشق قریر دیرد‪.‬‬ ‫یشاباه نآیشاهیهآ آهان که میگو نآ‪ :‬علما بنا بر قآرت علمی‪،‬‬ ‫کثرت معلومات و تززهوشی‪ ،‬بر کآ گر برتری دیرهآ و شعری به‬ ‫وسزله قآرت شعری و حس یهاخاب یلفاظ و تعابزر و دق‬ ‫‪ -1‬بریی تفسزر عشق یز د آگاه یقبال‪ ،‬به اورقی صفحه (‪ )86‬همز‬ ‫مریجعه فرما زآ (مارجم)‪.‬‬

‫کااب‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪33‬‬

‫معاهی بر کآ گر برتری دیرهآ و هو سنآگان بنابر مخالعه وسزع و‬ ‫کثرت آثار و تألزفات‪ ،‬و معلمان به وسزله تآر س خوب و مسلط‬ ‫بودن بر موضوم و آگاهی یز مریجع‪ ،‬و مصلحان و رهبرین بنابر‬ ‫شزوههای سزاس و کاردیهی بر کآ گر برتری‬ ‫سخنوری و دیه‬ ‫دیرهآ‪ .‬حال آهکه چنز هزس ‪ ،‬بلکه معزار برتری هماها عشق به‬ ‫هآف و یخلاص در آن یس ‪ ،‬ز ری کسی که برتری دیرد بآین سبب‬ ‫جای گرفاه و بر قلب و فکر و‬ ‫یس که هآف در عمق قلب‬ ‫شهویت و خویساههای یو چزره گشاه و شخصز یو ری در خود‬ ‫مالاشی گردیهزآه یس ‪ ،‬حال چون یو سخ میگو آ یز زبان هآف‬ ‫و مقصآ میگو آ‪ ،‬هرگاه میهو سآ با قلم یو‪ ،‬و هرگاه فکر‬ ‫میکنآ با عقل یو‪ ،‬هرگاه چززی می سنآد ا هاگویر میدیهآ‪ ،‬با‬ ‫کارها ری یهجام میدهآ‪ ،‬خلاصه آهکه هآف ری‬ ‫قلب هآف‪ ،‬ی‬ ‫سرلوحه عمل خود قریر میدهآ‪.‬‬ ‫تمآن جآ آ ضربه کشنآهیی بر زکر ی عاطفه که هزروئی‬ ‫بزرر و حزاتی بود‪ ،‬ویرد کرد و جای آن ری با عشق جنسی و مادی و‬ ‫فزون خویهی ر کرد و بنابر مادی بودن و کوتاه فکری‪ ،‬توین آن ری‬ ‫هآیش که درک کنآ جمال معنوی و عشق بالاتر و قویتر یز ی‬ ‫عشق مجازی وجود دیرد‪ ،‬و یز سوی د گر مآیرس دولای‪ ،‬عنی‬ ‫هظام درسی جآ آ هزز هسل جوین ری یز ای در آورد‪ ،‬ز ری عشق‬ ‫ریساز ری یز قلوب آنها خارج هموده و یز حریرت ی مان و قز و‬ ‫زهآگی وجآین خالی کرد‪ ،‬در هازجه دیهشمنآین عصر حاضر به‬ ‫ماهنآ یشزای بیجاهی درآمآهآ که در زکر آهان هه وجآین و شعور‬ ‫وجود دیرد و هه قلب و روح‪ .‬هماهنآ فرفرهیی که قآرتی خارجی آن‬ ‫ری به حرک در میآورد‪.‬‬ ‫وقای شعر یقبال ‪ /‬ری میخویهزآ یحساس میکنزآ که با یهویم‬ ‫شعرهای شعریی ماقآمز و ماأخر فرق دیرد‪ ،‬شعر یو وجآین و‬ ‫یعصاب ری به هزجان در میآورد‪ ،‬در قلب سوزوگآیز و یهقلاب‬ ‫و ظلم ری یز هم میگسلآ‪،‬‬ ‫میآفر نآ‪ ،‬طوقها و زهجزرهای ماد‬ ‫یجامام فاسآ و حکوم های ظالم ری به مبارزه میطلبآ و قآرت‬ ‫یبر قآرتها ری به هزح مییهگارد‪ .‬یهسان وقای شعریقبال ‪ /‬ری‬ ‫میخویهآ یحساس میکنآ که موجی یز یمویج یلکار سزاه یو ری به‬ ‫سخ تکان میدهآ‪ ،‬آری ی هازجه قآرت ی مان و عاطفه شاعر‬

‫‪34‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یس ‪ ،‬تپ قلب‪ ،‬فویره فکر‪ ،‬و شعله روح یوس که ی نگوهه تأثزر‬ ‫میگذیرد‪ .‬آری! ی مآرسه و تربزاگاه دوم‪ ،‬به خوبی یو ری تربز‬ ‫ری شکوفا ساخ ‪.‬‬ ‫همود و یساعآیدها‬ ‫عامل دوم‬

‫و تفکر یقبال ‪ /‬هق‬ ‫دومز یسااد که در رشآ شخصز‬ ‫یساسی دیش ‪ ،‬یساادی بسزار گریمی بود که هزح خاههیی یز‬ ‫خاهههای مسلمز یز وجود ی یسااد خالی هزس ‪ .‬یما فقط وجود‬ ‫یسااد و در خآم شاگردین بودن ملاک هزس ‪ .‬بلکه شناخ و‬ ‫یحاریم یو و یسافاده یز یو شرط یس ‪ ،‬و گرهه با آ یفرید خاهویده یز‬ ‫شخصز علمی خودشان بز یز د گرین یسافاده میبردهآ‪ ،‬حال‬ ‫آهکه میبزنزم قضزه بر عکس یس ‪ ،‬ک دیهشمنآ و حکزم‬ ‫معروف و ک هو سنآم چزره دس در مزان خاهویدهیش‪ ،‬چنانکه‬ ‫با آ قآردیهی همیشود و مورد توجه قریر همیگزرد‪ ،‬ولی د گرین‬ ‫یو بهره‬ ‫یز یطریف جهان میآ نآ و یز در ای معارف و دیه‬ ‫میگزرهآ‪.‬‬ ‫منظور ما‪ ،‬یز ی یسااد دوم یقبال ‪ /‬قرآن کر م یس ‪ ،‬که در‬ ‫یز هر کااب و یساادی د گر‪ ،‬تأثزر گذیش ‪،‬‬ ‫ساخاار فکری یو بز‬ ‫یو بسان مردی تازه مسلمان به قرآن روی آورد‪ ،‬ز ری ی ن نز یس‬ ‫که شخص با علاقه و یشازاق ز اد به مخالعه و آگاهی یز‬ ‫محاو ات آن روی میآورد‪ ،‬یما مسلماهی که قرآن ری با سا ر یمویل‬ ‫موروثی به یرث برده‪ ،‬چنز یشازاقی هآیرد‪ .‬یز ی نجا بود که یقبال ‪/‬‬ ‫با کشف جهان هو نی یز معارف و حقا ق‪ ،‬مسرورتر بود یز‬ ‫«کولمب» هنگامی که عالم جآ آ (قاره آمر کا) ری کشف هموده‬ ‫بود‪ ،‬یما کساهی که در دهزای جآ آ زهآگی میکردهآ‪ ،‬برییشان چزز‬ ‫به تعجب‬ ‫تازهیی آ آ هزامآه بود‪ ،‬گو ا به کولمب و همریهاه‬ ‫هگاه میکردهآ و یز سرور آنها شگف زده بودهآ‪ ،‬ز ری در آن‬ ‫دهزای هو‪ ،‬چزز جآ آی ری همید آهآ‪.‬‬ ‫قرآن خویهآن یقبال ‪ ،/‬با د گرین فرق دیش و همز هحوه‬ ‫مخصوص قریءت بود که قرآن در عمق جان یو فرو رفاه بود‪ .‬وی‬ ‫ری ی نگوهه بزان میکنآ‪« :‬هر روز بعآ یز‬ ‫دیساان قرآن خویهآه‬ ‫هماز به قریئ قرآن می ردیخام‪ ،‬آرم هر روز می رسزآ که چه کار‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪35‬‬

‫میکنی؟ م همویره جویب میدیدم که قرآن میخویهم‪ .‬بآ‬ ‫هحو سه سال تمام گذش ‪ .‬روزی گفام آر! منظورت یز تکریر ی‬ ‫سویل چزس ؟ گف میخویهم به تو بگو م‪ :‬قرآن ری طوری‬ ‫بخوین که گو ا همز یلآن بر تو هازل میشود‪ ،‬یز آن روز به بعآ‬ ‫قرآن ری همریه با درک معاهی و مفاهزم میخویهآم‪ ،‬در هازجه یز‬ ‫گوهرهای گریهبها و یهویر قرآن ره توشهیی برگرفام‪.‬‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬تا آخر لحظات عمرش‪ ،‬در در ای قرآن غوطه‬ ‫میخورد و هر بار با معنائی جآ آ و قآرت ی ماهی تازهیی خارج‬ ‫قز‬ ‫میشآ‪ ،‬هر چه مخالعهیش گساردهتر میشآ بز یز ز‬ ‫میهمود که قرآن تنها کااب و قاهون جاو آین‪ ،‬کلزآ قفلهای‬ ‫هاگشوده‪ ،‬اسخ سویلهای یعجابیهگزز‪ ،‬فروزهآه ظلمات و‬ ‫تار کیها و ضام سعادت بشر یس ‪ .‬یو همویره مسلمز و غزر‬ ‫مسلمز ری به تفکر در ی کااب عجزب دعوت میهمود و یز آنها‬ ‫میخویس که در تمام یبعاد زهآگی‪ ،‬آن ری رهنما و مشکلگشای‬ ‫قریر دهنآ‪ .‬یو مسلمز ری به خاطر روی گردیهی یز ی‬ ‫خو‬ ‫کااب مورد سرزه قریر میدید‪ ،‬در قخعه شعری میگو آ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫کتته یز ستتز یو آستتان بمزتتری‬ ‫به آ تات تتو ری کتاری جتز ی ت‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یقبال ‪ ،/‬بر یثر ی مخالعه عمزق و تآبر به جائی رسزآه بود که‬ ‫و بزررتر‬ ‫هزح هآ ه و یرمفاهی ری‪ ،‬حای یز ثروتمنآتر‬ ‫شخصز های جهان با قرآن بریبر همیدیهس ‪ ،‬لذی هنگامی که بنا‬ ‫به دعوت هادرخان ادشاه یففاهساان‪ ،‬به کابل سفر کرد‪ ،‬هسخهیی‬ ‫یز قرآن به ادشاه هآ ه همود‪ ،‬چنانکه میگو آ‪:‬‬ ‫هآ تتتتته آوردم زقتتتتترآن عظتتتتتزم‬ ‫در حضتتور آن مستتلمان کتتر م‬ ‫در ضتتتتمزر یو حزتتتتات مخلتتتتق‬ ‫گفتتام ی ت ستترما ه یهتتل حتتق‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫حزتتتتتتتآر یز هزتتتتتتتروی یو خزبتتتتتتتر‬ ‫یهتتآر یو هتتر یباتتآی و یهاهاس ت‬ ‫گشاستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫‪ -1‬یرمفان حجاز‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫گذشاه که غزر‬

‫ادشاه گر هیی سر دید و گف ‪ :‬زماهی بر م‬ ‫قرآن موهس و همآمی هآیشام‪:‬‬ ‫قتتتتوت هتتتتر بتتتتاب ری بتتتتر متتتت‬ ‫غزتتر قتترآن غمگستتار مت هبتتود‬ ‫‪1‬‬ ‫گشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫عامل سوم‬

‫یقبال ‪،/‬‬

‫سومز عامل در تشکزل شخصز و هظام تربز‬ ‫خودشناسی و به قول یو «خودی» یس ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫ختتودی ری یز همتتود حتتق همتتودی‬ ‫خودی ری یز وجود حق وجودی‬ ‫در کی یز قصائآش به زبان یردو میگو آ‪ :‬یی یهسان! در‬ ‫غوطه خور و خوشا ری بشناس تا ریز زهآگی‬ ‫یعماق قلب خو‬ ‫ری در ابی‪ ،‬ز ری جهان دل عبارت یس یز سوز و مسای و جذب و‬ ‫شوق‪ ،‬و جان ت عبارت یس یز سود و سودی‪ ،‬مکر و ف ‪ ،‬دول‬ ‫قلب جاودین یس و ثروت ت زویل ذ ر‪ ،‬در جهان دل سلخه‬ ‫بزگاهه و یخالاف طبقات وجود هآیرد‪ ،‬همز مخلب ری به زبان‬ ‫فارسی ی نگوهه میدیرد‪:‬‬ ‫ههنتتگ یز هزب ت متتوج بلتترزد‬ ‫دل آن بحتتر یستت کتتو ستتاحل‬ ‫هتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتورزد‬ ‫درو س ت و بلنتتآ و کتتال و کتتو‬ ‫جهتتان دل‪ ،‬جهتتان رهتتگ و متتو‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫در تتت عتتتالم بتتته جتتتز هللا هتتتو‬ ‫زمز و آسمان چارسو هزست‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یقبال ‪ ،/‬معاقآ بود که یهسان بر یثر خودشناسی یز یسریر شاهی‬ ‫بنآه فقزر که در دل جرأت شهزر دیرد‪،‬‬ ‫آگاه میشود و ی‬ ‫ز ادشاهان عالم برتر یس و حقگوئی و بیباکی یز صفات بارز‬ ‫یوس ‪.‬‬ ‫زهآگی علامه یقبال ‪ /‬هموهه خودشناسی یس و خود عامل بود‬ ‫به زبان یردو میگو آ‪:‬‬ ‫به آه ه میگف ‪ .‬در کی یز سرودهها‬ ‫ری هشناخای‪ ،‬محااج ادشاهان میشوی و‬ ‫هرگاه ریزق خو‬ ‫‪ -1‬مثنوی مسافر‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪37‬‬

‫چون یو ری شناخای‪ ،‬ادشاهان بزرر محااج تو خویهنآ شآ‪ ،‬هماها‬ ‫شکم‬ ‫یسافناء و کریم هفس یز صفات شاهان یس و رسا‬ ‫مرر روح میباشآ‪ ،‬حال تو یخازار دیری یز قلب و شکم کآیم ک‬ ‫ری یهاخاب کنی‪ ،‬بآون شک دکار یقبال ‪ /‬قلب ری یهاخاب هموده‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫ولزک یز جهان متا بترون یست‬ ‫دل متتتا گتتتر چتتته یهتتتآر ستتتزنۀ‬ ‫ماستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫به همز دلزل‪ ،‬هرگاه کریم و شخصز یو مورد حمله قریر‬ ‫میگرف ‪ ،‬به شآت بر میآشف ‪ ،‬ک بار کی یز وز رین ک‬ ‫کشور‪ ،‬در جش تولآ یو مبلفی قابل توجه به یو یهآیء کرد یقبال ‪/‬‬ ‫یز ذ رش آنها یبا ورز آ و گف ‪ :‬کریم و یرزش فقر به م یجازه‬ ‫همیدهآ که هآی ای ثروتمنآین ری بپذ رم‪ ،‬هم نز حکوم‬ ‫بر ااهزا به یو زشنهاد همود به سم ها ب شاه‪ ،‬در آفر قای‬ ‫جنوبی منصوب گردد‪ ،‬رسم بر ی بود که زن ها ب یلسلخنه‬ ‫همریه با شوهرش در تمام مریسم و د آیر با مهماهان‪ ،‬بآون‬ ‫س ری هپذ رف و گف ی هوعی‬ ‫حجاب شرک کنآ‪ ،‬یقبال ‪ /‬ی‬ ‫یهاه د نی و سودیی کریم و شریف یس ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ ،/‬یز آهجائی که به یرزش و کریم خود آگاه بود‪ ،‬خود ری‬ ‫بزرگی میدیهس ‪ ،‬هه مآیح و شاعری که‬ ‫حامل زام و مأمور‬ ‫به هر مناسب شعر بسری آ و مآیحی کنآ و شخصز خود ری ز ر‬ ‫سؤیل ببرد‪ ،‬چنانکه در شعری به زشگاه زامبر ج یز ی نکه مردم یو‬ ‫ری شاعر و غزل خوین میدیهنآ شکوه میکنآ و میگو آ‪:‬‬ ‫مری ارین غزل ختویهی شتمردهآ‬ ‫متتت یی مزتتتر یمتتتم دید یز تتتتو‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتویهم‬ ‫به گتوش مترده یی زفتام جتان‬ ‫تتتتو گفاتتتی یز حزتتتات جتتتاودین‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫که تار خ وفات ی ت و آن گتوی‬ ‫ولتتتتتی گو نتتتتتآ ی تتتتت هتتتتتاحق‬ ‫شناستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫ری بشناسآ و‬ ‫ی خودشناسی به یو کمک کرد تا رسال خو‬ ‫یز لفزشهای فکری و یخلاقی مصون بماهآ‪ ،‬در حالی که یکثر‬ ‫ید بان‪ ،‬شاعرین و هو سنآگان به ی مرض مبالا هسانآ‪ ،‬یز یفرید‬

‫‪38‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫گوهاگون مآ حه سریئی و در موضومهای مافاوت قلمفرسائی‬ ‫میکننآ خویه مویفق عقزآمشان باشآ ا خزر‪ ،‬و تا آخر عمر هه‬ ‫آگاه میشوهآ‪ ،‬یما‬ ‫خود ری میشناسنآ و هه یز رسال خو‬ ‫یقبال ‪ /‬به توفزق خآی‪ ،‬یز همان روز یول خود ری شناخ و تمام‬ ‫یساعآیدها و مویهب فکری خود ری در ی ریه صرف همود که در‬ ‫‪،‬‬ ‫خو‬ ‫جامعه مسلمز یعاماد به هفس‪ ،‬ی مان به رسال‬ ‫بلنآ رویزی و آزیدی و روح بزافر نآ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫ز هر د توین فترو ها تآ سترم‬ ‫گستتتتاری بالتتتتاترم‬ ‫یز ستتتتاا‬ ‫‪1‬‬ ‫وز ستتتکنآر بیهزتتتازم کردهیهتتتآ‬ ‫یز ستخ آئزنته ستازم کردهیهتتآ‬ ‫شعر یو فخری و خآیدیدی بود‪ ،‬به فرض ی نکه یز شعر گفا یبا‬ ‫می ورز آ در توین یو هبود‪ :‬ز ری شعر بر یو غلبه میکرد‪ ،‬چنانکه‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫زختتتتود رمزتتتتآه چتتتته دیهتتتتآ هتتتتویی‬ ‫می زکجاستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫جهتتتان یو دگرستتت و جهتتتان متتت‬ ‫دگرستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یو شاعری تویها و هنرمنآی هوآور بود که شاعرین معاصر یو ری‬ ‫به عنوین یمام و زشرو قبول دیرهآ‪ ،‬هزح شاعر و ید ب معاصری‬ ‫هبود که یز لفات‪ ،‬ترکزب‪ ،‬معاهی و یفکار یو تح تأثزر قریر هگزرد‪.‬‬ ‫آگاهی یو یز شعر یهگلزس و آلمان در کنار شعر فارسی یو ری کمک‬ ‫کرد تا در ی ریه بزشار موفق گردد و خاتم شاعرین فارسیگوی‬ ‫قریر گزرد‪ ،‬ی بآین معنی هزس که در عصر یو و بعآ یز عصر یو‬ ‫شاعرین برجساهیی وجود هآیشاه باشآ یما آه ه یقبال ‪ /‬ری یز‬ ‫د گرین ممااز میکنآ‪ ،‬ی یس که قآرت شعری و یدبی خود ری‬ ‫وقف رساهآن رسال و زام یسلام گردیهزآ‪ ،‬و یز شعر به عنوین‬ ‫ک وسزله یسافاده کرد‪ ،‬هماهگوهه که یمروزه بریی رساهآن زام یز‬ ‫وسا لی چون بیسزم و غزره یسافاده میشود تا زودتر قابل‬ ‫در اف باشآ‪ ،‬و هماهگوهه که باد‪ ،‬بوی خوش گلها ری زودتر‬ ‫میکنآ‪ ،‬یو هزز شعر خود ری حامل زام یسلام گردیهزآ و در‬ ‫خ‬ ‫‪ -1‬رموز بیخودی‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪39‬‬

‫یکناف عالم یرسال دیش ‪ .‬ی شعر دش ها و کوهها‪ ،‬شهرها و‬ ‫کشورها ری ز ر ا گذیش و هم ون سربازی یز سپاهزان یسلام‪،‬‬ ‫قلبها و یفکار ری فاح همود‪ ،‬یمای ری بزآیر گردیهزآ و در قلب یو‬ ‫ی مان و حماسه و زهآگی با شریف و روح یسلام خویهی ری‬ ‫مشاعل ساخ ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫وره یز ستتتتتوز هتتتتتوی م زهتتتتتآه گشتتتتت‬ ‫تتتر گشتتتود و کرمتتتک تابنتتتآه گشتتت‬ ‫ثمره شعر یو به صورت کشوری یسلامی به هام اکساان‬ ‫مجسم گرد آ‪ ،‬یگر در جهان‪ ،‬شعری موجب بر ائی دولای جآ آ‬ ‫گرد آه‪ ،‬هماها آن شعر یقبال ‪ /‬یس ‪ ،‬هزح شاعری همیشناسزم‬ ‫که شعر خود ری بریی هآفی ویلاتر مورد یسافاده قریر دهآ‪،‬‬ ‫چنانکه خود یو میگو آ‪:‬‬ ‫هتتز کس ریزی کتته متت گتتو م هگفتت‬ ‫هم تتتو فکتتتر متتت در معنتتتی هستتتف‬ ‫ی همه بر یثر یعاماد به هفس و خودشناسی بود‪ ،‬به عل ی‬ ‫بود که شاعر خود ری شاعر محض همیدیهس چنانکه میگو آ‪:‬‬ ‫هتتته بزنتتتی خزتتتر یز آن متتترد فرودستتت‬ ‫که بر م تهم شتعر و ستخ بست‬ ‫یقبال ‪ /‬شعر ری وسزلهیی بریی تربز هسلی مسلمان و یهسان‬ ‫ویقعی قریردید‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫شتتاعری ز ت مثنتتوی مقصتتود هزس ت‬ ‫‪1‬‬ ‫رسای بت گری مقصتود هزست‬ ‫ب‬ ‫عامل چهارم‬

‫چهارمز مربی که یقبال ‪ /‬در رشآ سزرت و شخصز خود‪ ،‬و‬ ‫و در یباکار یهآ شه و معاهی تازه و‬ ‫در قآرت و تأثزر شعر خو‬ ‫دقزق‪ ،‬مآ ون یوس ‪ ،‬ی یس که یقبال ‪ /‬فقط به تحقزق علمی‬ ‫و مخالعه کااب یکافا هکرد‪ ،‬بلکه مساقزماً با طبزع و هسزم‬ ‫سحری و با سر چشمه تمام علوم و فزوض ریبخه دیش ‪ .‬در‬ ‫‪ -1‬یسریر خودی‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫مناجات میکرد و‬ ‫قسم آخر شب بر میخاس و با خآی‬ ‫ری هثار یو میکرد و خویساههای خود ری یز یو‬ ‫یشک خو‬ ‫میطلبزآ و با ره توشهیی یز هشاط و شادیبی روحی و هور قلب و‬ ‫غذیی فکری جآ آ باز میگش و بریی دوساان و خویهنآگان شعر‬ ‫‪ ،‬شعری تازه میسرود که یهسان در آن شعر‪ ،‬هزروئی تازه و‬ ‫خو‬ ‫حزاتی تازه و هوری جآ آ لمس میکنآ‪ ،‬ز ری یو هر روزه تجآ آ‬ ‫میشآ لذی شعر یو هزز رهگ و بوئی جآ آ همریه دیش ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫کهیصتتتتتتتل ی گهتتتتتتتر یزگر تتتتتتتههای‬ ‫مستتتنج معنتتتی متتت در عزتتتار‬ ‫هزمشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتبی یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ وعجتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتم‬ ‫عالم یهآر ختویب و مت گر تان بتآم‬ ‫در ستتتکوت هتتتزم شتتتب هالتتتان‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآم‬ ‫د گتتتتتتتترین ری محفلتتتتتتتتی آریستتتتتتتتام‬ ‫جلوه ری یفزودم و خود کاسام‬ ‫تتتتا در ی تتتت د تتتتر یز هتتتتویی صتتتتبحگاه‬ ‫جهتتتتاهی عشتتتتق و مستتتتای آفر تتتتآم‬ ‫سحری ری بسزار‬ ‫لحظههای هزا‬ ‫دکار محمآ یقبال ‪ /‬ی‬ ‫گریمی میدیش و معاقآ بود که ی ها سرما ه یو و سرما ه هر‬ ‫دیهشمنآ و مافکر هسانآ که هزح عالم و زیهآ یز آن مسافنی‬ ‫هزس ‪ .‬در ضم بزای به زبان یردو میگو آ‪« :‬گرچه در معرف‬ ‫ماهنآ شزخ فر آیلآ عخار و در حکم مثل جلال یلآ رومی و‬ ‫در علم و وکاوت مثل یبوحامآ غزیلی باشی یما بآین که بآون آه‬ ‫سحرگاهی هزح چزز به دس همیآ آ» یز ی نجاس که بر ی‬ ‫عمل بسزار مویظب و یهامام میورز آ‪ ،‬میگو آ‪ :‬در هویی سرد‬ ‫زمساان لنآن که ماهنآ تزغ برهآه‪ ،‬جسم یهسان ری میبر آ‪ ،‬هز گاه‬ ‫ی رسم سحر خززی ری ترک هکردم‪ .‬در بزای میگو آ‪« :‬خآیوهآی‬ ‫هرچه ری یز م میگزری بگزر‪ ،‬یما لذت هاله سحری ری یز م هگزر»‬ ‫بنابری ‪ ،‬ی هعم خآیدیدی ری با هزح چزز‪ ،‬معاوضه همیکرد‪،‬‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫عختتتتا کتتتت صتتتتآق و یخلتتتتاص‬ ‫عختتا ک ت شتتور رومتتی‪ ،‬ستتوز‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتنائی‬ ‫خستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترو‬ ‫چنتتتتتان بابنتتتتتآگی در ستتتتتاخام متتتتت‬ ‫هتتتته گزتتتترم‪ ،‬گتتتتر متتتتری بختتتت ختتتتآیئی‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪41‬‬

‫علامه یقبال ‪ /‬تمنا میکرد و یز خآیوهآ میخویس که ی سوز‬ ‫درون و آه صبحگاهی وی به جویهان یم یسلام هزز یهاقال ابآ و‬ ‫آهان ری یز خویب غفل بزآیر سازد‪ ،‬در بزای خخاب به آهان‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫بعتتآ یز تت چتتو متت متترد فقزتتر‬ ‫یز تتتتب و تتتتابم هصتتتزب ختتتود‬ ‫بگزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫ستتتتتتخوت کتتتتتتوهی بکتتتتتتاهی‬ ‫با مت آه صتبحگاهی دیدهیهتآ‬ ‫دیدهیهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫تتس بگزتتر یز بتتادهی م ت تتک دو جتتام‬ ‫تتتتتتا درخشتتتتتی مثتتتتتل تزتتتتتغ بیهزتتتتتام‬ ‫عامل پنجم‬

‫آخر عامل مؤثر در تشکزل شخصز و تفکر یقبال ‪ ،/‬هماها‬ ‫کااب «مثنوی معنوی» یس ‪ ،‬مولاها جلال یلآ رومی ی کااب‬ ‫ری که جوششی یز وجآین بزآیر یوس ‪ ،‬بر ضآ بحرین عقلگریئی‬ ‫یفریطی که تمام جهان یسلام ری در عصر یو فریگرفاه بود‪ ،‬هوش ‪:‬‬ ‫بحرین فلسفه وهاهی و مباحث کلامی و فلسفی خشک‪ ،‬یوهان‬ ‫مسلمز ‪ ،‬مآیرس د نی و محافل علمی‪ ،‬خاور یسلامی ری به خود‬ ‫مشفول ساخاه بود‪ ،‬مولاها به دفام یز وجآین‪ ،‬قلب و روح و‬ ‫عاطفه و عشق ریساز ردیخ و در بریبر آن فانه قزام کرد‪ .‬کااب‬ ‫وی که عکس یلعملی در بریبر فانۀ دورم یوس ‪ ،‬کااب زهآگی و‬ ‫گنجزنه سرشار یز یمثال حکزماهه‪ ،‬حکم ها و هکاههای جآ آ و‬ ‫معاهی بآ ع میباشآ که در رأس همه عشق و عاطفۀ قوی قریر‬ ‫کااب در موضوم خود بیهظزر یس و‬ ‫ترتزب ی‬ ‫دیرد بآ‬ ‫همویره در آزیدی فکری یز بنآ غلامی عقل و خضوم در بریبر‬ ‫مظاهر مادی مؤثر بوده یس ‪.‬‬ ‫عصری که یقبال در آن زهآگی میکرد با عصر مولوی یز هظر‬ ‫یوضام سزاسی – یجاماعی و فکری یم یسلام‪ ،‬بسزار مشابه‬ ‫دیش ‪ ،‬ز ری جهان در عصر وی با بحرین عقلی یرو ائی مویجه بود‪،‬‬ ‫بحریهی که تمام یرزشهای روحی و یخلاقی ری هابود کرده بود و‬ ‫زهآگی ماشزنی ی تمآن‪ ،‬یهسانها ری هرچه بزشار یز صفات‬

‫‪42‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫روحی و یصول یخلاقی و ما بعآیلخبزعه دور هگهآیشاه بود‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬مآتی‪ ،‬با دو عامل عنی عامل قلب و عقل در هزیم بود‪ ،‬در‬ ‫ی هزیم فکری و یضخریب روحی‪ ،1‬مثنوی مولوی‪ ،‬بهار کمک و‬ ‫اور یقبال ‪ /‬بود که به وسزله آن بسزاری یز معماهای زهآگی ری‬ ‫بحرین یز یهآ شههای مولوی‬ ‫حل همود‪ ،‬و بریی مبارزه با ی‬ ‫یو ری ی فا همود‪،‬‬ ‫یسافاده کرد و گام در ریه یو ههاد و هق‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫یزو آمتتتوخام یستتتریر جتتتان‪ ،‬متتت‬ ‫چو رومی در حترم دیدم یوین‪،‬‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بتتتتتتته دور فانتتتتتتتۀ عصتتتتتتتر کهتتتتتتت ‪ ،‬یو‬ ‫بتتتتتته دور فانتتتتتتۀ عصتتتتتتر روین‪ ،‬متتتتتت‬ ‫یز ی نجا یس که مولوی ری به عنوین مربی و مرشآ و یسااد اد‬ ‫میکنآ و یریدت و یحاریم خاصی بریی یو قا ل یس و میگو آ‪:‬‬ ‫بزتتتتتا کتتتتته متتتتتی ز ختتتتتم زتتتتتر روم آوردم‬ ‫می سخ که جوینتر ز باده عنبی یس‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫دفاتتتتر سربستتتتاه یستتتتریر علتتتتوم‬ ‫باز بر خویهم زفتزض زتر روم‬ ‫زتتتتر رومتتتتی ختتتتاک ری یکستتتتزر کتتتترد‬ ‫یز غبتتتتتتارم جلوههتتتتتتا تعمزتتتتتتر کتتتتتترد‬ ‫زر روم‪ ،‬ی ریز ری بریی‬ ‫میگو آ‪« :‬صحب‬ ‫در کی یز یبزات‬ ‫م آشکار ساخ که ک کلزم جان بر کف (یشاره به حضرت‬ ‫موسی‪ ‬یس ) یز هزیر حکزم که سر در جزب تفکر فرو بردهیهآ‪،‬‬ ‫و رسال یو در‬ ‫برتر یس »‪ .‬علامه یقبال ‪ /‬آرزو دیش که دیه‬ ‫قرن بزسام تجآ آ شود و شخصی به عنوین جاهشز ‪ ،‬فر ضهی‬ ‫علمی و روحی یو ری به عهآه گزرد و در ضم یشاره لخزفی دیرد‬ ‫بر ی نکه مولوی یز جنبه روحاهی بر یو برتری دیرد‪ .‬در قصزآهیی‬ ‫میگو آ‪« :‬بار د گر در سرزمز عجم «رومی» د گری برهخاس ‪،‬‬ ‫حال آهکه آب و خاک ی رین تفززری هکرده و شهر تبر ز هنوز هم‬ ‫‪ -1‬یقبال دیساان ی هبرد فکری و دساگزری به موقع مولوی ری در جای جای‬ ‫وکر کرده یس (مارجم)‪.‬‬ ‫کلزات یشعار خو‬

‫‪43‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫خود مأ وس هزس‬

‫ز ری‬

‫موجود یس ) یما یقبال ‪ /‬بازهم یز ترب‬ ‫ترب حاصلخززی یس ‪.‬‬ ‫ی ها عویملی بودهآ که شخصز محمآیقبال ‪ /‬ری رشآ دیدهآ‪،‬‬ ‫عویملی که هازجه تربز مآرسه و تربزاگاه دوم یقبال ‪ ( /‬عنی‬ ‫قرآن) بودهآ که بآون شک یز دس آوردهای مآرسه یول که‬ ‫عبارت یز معلومات وسزع بود‪ ،‬قویتر و برترهآ‪ .‬مآرسه دوم به یو‬ ‫معلومات به هفع خود و مل خود‬ ‫آموخ که چگوهه یز ی‬ ‫یسافاده کنآ‪ ،‬هماها در رتو مآرسه دوم‪ ،‬عقزآه و ی مان ریسخ‪،‬‬ ‫یخلاق و تفکر سالم و رسال عظزم ری کسب همود‪.‬‬

‫مراکز علمی و نظام آموزش نوین از دیدگاه اقبال‬

‫‪1‬‬

‫انتقاد از نظام آموزشی‬

‫محمآیقبال ‪ /‬در هظام آموزشی جآ آ جنبههای ضعف و‬ ‫کاسایهای فریویهی مشاهآ همود‪ ،‬لذی با شجاع و صریح کامل‬ ‫آن ری مورد یهاقاد قریر دید و توجه مسؤولز یمر ری بآ سوی‬ ‫معخوف دیش ‪ .‬یو در جا ی یز د وین شعرش یز ظلم و گناه‬ ‫مآرسه (که منظورش همان هظام آموزشی یمروزی یس ) سخ‬ ‫گفاه یس ‪ .‬در ک بز میگو آ‪ :‬م یز مآرسه و خاهقاه با یهآوه‬ ‫و غم خارج شآم‪ ،‬ز ری در آهجا یز زهآگی‪ ،‬محب ‪ ،‬حکم و بصزرت‬ ‫و ووق‬ ‫خبری هبود‪ ،‬در جائی د گر میگو آ یهل مآرسه یز بزن‬ ‫یهآکی برخوردیر‬ ‫محرومنآ و یهل عرفان یز طلب و بضاع‬ ‫هسانآ‪ ،‬گو آ‪:‬‬ ‫جلویتتتان مآرستته کتتور هگتتاه و متترده‬ ‫ووق‬ ‫خلوتزتتان میکتتآه کتتتم طلتتب و تهتتتی‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآو‬ ‫ارتکاب جرم‪:‬‬

‫یقبال ‪ /‬معاقآ یس که آموزش جآ آ‪ ،‬جرم عظزمی ری هسب‬ ‫به فرزهآین هسل جآ آ مرتکب شآه یس ‪ ،‬ز ری ی شزوه آموزشی‪،‬‬ ‫به سوید و معلومات ظاهری یکافا هموده و به تفذ ه قلب و روین‬ ‫و تزکزه روحی و یخلاقی و مشاعل ساخا هزروی عاطفی آهان‬ ‫توجهی هکرده یس ‪ .‬بنابری هسلی رورش افاه یس که یز هظر‬ ‫تویهائیهای فکری و جسمی‪ ،‬غزر ماویزن و هاهماهنگ یس ‪،‬‬ ‫و عقزآه یو تفاوتی یز‬ ‫مزان ظاهر و باط ‪ ،‬عقل و قلب‪ ،‬دیه‬ ‫زمز تا آسمان وجود دیرد‪ ،‬یو دیریی معلوماتی وسزع‪ ،‬فکری‬ ‫روش ولی روحی تار ک یس ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫‪ -1‬مقالهیی یس که در دیهشکآه دیریلعلوم قاهره در بزسام جمادی یلثاهزه‬ ‫‪1370‬هت ‪.‬ق قریئ گرد آ‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫میشتتود در علتتم و ف ت صتتاحب هظتتر‬ ‫یز وجتتتتتتتتود ختتتتتتتتود هگتتتتتتتتردد بتتتتتتتتاخبر‬ ‫یقبال ‪ /‬که یز هزد ک با هسل جآ آ آشنا ی دیشاه‪ ،‬تصو ری یز‬ ‫ی هسل ری یریئه دیده یس که کاملا با مآیرس و جویهان یمروز‬ ‫منخبق یس ‪ ،‬یو میگو آ‪ :‬جویهان یمروزی یز هظر روحی تشنهیهآ‬ ‫و در جام آنها آبی وجود هآیرد‪ ،‬چهرهیی ز با و فکری روش دیرهآ‪،‬‬ ‫یما روحی تار ک و چشمی بیبصزرت و قلبی بآون قز دیرهآ‪،‬‬ ‫ی مجسمههای بشری یز یعاماد به هفس بیبهرهیهآ‪ ،‬بزگاهگان یز‬ ‫خاک یسلامی کلزسا و صومعه بنا میکننآ‪:‬‬ ‫شساه رو‪ ،‬تار تک جتان‪ ،‬روشت‬ ‫هوجویهتتان‪ ،‬تشتتنه لتتب‪ ،‬ختتالی‬ ‫دمتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاغ‬ ‫ی تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاغ‬ ‫چشمشتتتان یهتتتآر جهتتتان چزتتتزی‬ ‫کم هگاه و بتی قز و هتا یمزتآ‬ ‫هآ تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫خشتت بنآ یز خاکشتتان معمتتار‬ ‫هاکستتان منکتتتر زختتود متتتؤم‬ ‫د تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫بفزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫در جتتتتویهی هتتتترم و هتتتتازک چتتتتون حر تتتتر‬ ‫آرزو در ستتتتتتتتتتتتتتتتتتزنۀ یو زود مزتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫میگو آ‪ :‬مآرسه‪ ،‬عاطفه د نی آن ری هابود ساخ و کزان آهان‬ ‫ری در هم شکس ‪ .‬آهان شزفاه تمآن غرب و بزگاهه یز شخصز‬ ‫هسانآ لذی ی گآیها دس به سوی یجاهب دریز میکننآ‬ ‫خو‬ ‫تا هان جوی به آنها تصآ ق کننآ و در ی ریه روح اک و کریم‬ ‫ری میبازهآ‪ ،‬معلم یو ری یز مقام شاخص وی خبر هآید‪:‬‬ ‫خو‬ ‫یز وجودش ی نقآر دیئم که بود‬ ‫مکاتتتب یز وی جذبتتتۀ د تتت در‬ ‫ربتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫هتتتان جتتتو میخویهتتتآ یز دستتت‬ ‫ی ت زختتود بزگاهتته ی ت مس ت‬ ‫فرهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتگ‬ ‫فرهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتگ‬ ‫هتتان خر تتآ ی تت فاقتتهک بتتا جتتان تتاک‬ ‫دید متتتتتتتا ری هالتتتتتتتههای ستتتتتتتوز هتتتتتتتاک‬ ‫میگو آ‪ :‬تحصزلکردههای ما مؤمننآ‪ ،‬ولی یز رمز مرر توحزآ‬ ‫خالص آگاهی هآیرهآ‪ .‬مسلماهنآ یما به فکر باان فرهنگی هسانآ‪،‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪47‬‬

‫تمآن غرب آنها ری بآون ضرب و جنگ کشاه یس لذی دیریی‬ ‫یهآ شهیی بیبنآ و بار‪ ،‬قلبی تزره و تار و چشماهی بیباک‬ ‫هسانآ‪ ،‬هرچه دیرهآ یز دیه و فنون و سزاس و عقل و قلب و‬ ‫یعاقاد‪ ،‬همه دور ماد ات میچرخنآ‪ ،‬زهآگی شان جامآ و بیتحرک‬ ‫و یفکارشان یز یباکار و هوآوری به دور یس ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫در دل لاغالب یلا هللا هزست‬ ‫متتتوم و یز رمتتتز متتترر آگتتتاه‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫میهزنآ شتتتآ مگتتتر یز ختتتویب و‬ ‫تتتادل یو در مزتتان ستتزنه متترد‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتورد‬ ‫من صتآکس بتریی تک شتکم‬ ‫بهتتر تتک هتتان هشتتار لتتا وهعتتم‬ ‫متتتتتوم و یهآ شتتتتتهی یو ستتتتتو‬ ‫یز فرهگتتتتتی میختتتتترد لتتتتتات و‬ ‫منتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتات‬ ‫منتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتات‬ ‫متتتتتتا همتتتتتته یفستتتتتتوهی تهتتتتتتذ ب غتتتتتترب‬ ‫کشتتتتتتاۀ یفرهگزتتتتتتان بیحتتتتتترب و ضتتتتتترب‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬میگو آ عل ترس و ضعف یخلاقی هسل جآ آ‪،‬‬ ‫هماها وضع آموزشی فعلی یس که به جنبه یخلاقی توجهی‬ ‫هآیرد‪ ،‬لذی هسلی خجالای و ترسو‪ ،‬هرزه و بیبنآ و بار رورش‬ ‫افاه یس که در قلب یو هور ی مان و سوز و گآیز وجود هآیرد‪،‬‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫یهتتآرو جتتز ضتتعف ززتتری هتتزح‬ ‫ی زمتتانجز ستتربهز ری هتتزح‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تتتا تقصتتتزر‬ ‫ی تتت گنتتتاه یوستتت‬ ‫آن شتتتتتتتکوه ربتتتتتتتی یلتتتتتتتاعی‬ ‫ماستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫کجاستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫عقلهتتتتتتتا بیبتتتتتتتاک و دلهتتتتتتتا بیگتتتتتتتتآیز‬ ‫چشتتتتمها بیشتتتتترم و غتتتتترق یهتتتتتآر مجتتتتتاز‬ ‫محمآیقبال ‪ /‬مآرسه و مریکز علمی ری مسؤول ی یهحخاط‬ ‫یخلاقی میدیهآ و آموزشگاه یس که جوین مسلمان ری یز مقام‬ ‫به قعر سای فرود آورده یس ‪ .‬در بزای میگو آ‬ ‫رفزع‬ ‫خآیوهآی به تو شکوه میکنم که مربزان و آموزگارین یمروز خلاف‬

‫‪48‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫عمل میکننآ و ب ه شاهز ری عادت مرغابی و ب ه شزر ری عادت‬ ‫مز میآموزهآ میگو آ‪:‬‬ ‫خشتتت ری معمتتتار متتتا کتتتج میههتتتآ‬ ‫ختتتوی بتتتط بتتتا ب تتتهی شتتتاهز دهتتتآ‬ ‫ضعف روحی‪ ،‬عقل ظاهربز‬ ‫میگو آ‪ ،‬کی یز یسباب ی‬ ‫یس که یهسان ری یز شهام و دلزری و بیباکاهه به یساقبال‬ ‫خخر رفا دور میکنآ و خخرها ری در هظر یهسان بزرر جلوه‬ ‫میدهآ‪ .‬کی د گر یز بزررتر یسباب ی ضعف‪ ،‬کره بیحآ‬ ‫در بریبر ماد ات یس و ی نکه هآف ههائی تحصزل‪ ،‬رسزآن به‬ ‫حجاب بزرگی یس‬ ‫شفل و در اف حقوق یس ‪ ،‬ی نگوهه دیه‬ ‫در بریبر شناخ حق‪:‬‬ ‫کزتتتف حتتتق یز جتتتام ی تتت کتتتافر‬ ‫ستتوز عشتتق یز دیهتت حاضتتر‬ ‫مجتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫مجتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫ریز دیر دیهتتتتتت هتتتتتتو بتتتتتتودهیم‬ ‫مآتی محو تتک و دو بتودهیم‬ ‫ب رس و ب فروش و باگتر‬ ‫دیهتتتت حاضتتتتر حجتتتتاب یکبتتتتر‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫چشتتتتتمتان صتتتتتاحب هظتتتتتر دل‬ ‫شتتتعلۀ یفرهگزتتتان هتتتم ختتتورده‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترده یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ستتتوز و مستتتای ری مجتتتو یز تاکشتتتان‬ ‫عصتتتتر د گتتتتر هزستتتت در یفلاکشتتتتان‬ ‫نکات ضعف نظام آموزشی‬

‫بزررتر ضعف هظام آموزشی‪ ،‬یز د آگاه یقبال ‪ /‬ی یس که‬ ‫کوشی باز میدیرد و به ریح طلبی و‬ ‫یهسان ری یز سخ‬ ‫بیتحرکی ویمیدیرد و محصل گو ا یقزاهوس آریم و بیحرک‬ ‫یس که حرک و یضخریب در آن وجود هآیرد‪ ،‬هم نز ی‬ ‫تعلزم‪ ،‬محصل ری فرهگی مآب و تجمل طلب قریر میدهآ‪ .‬در ک‬ ‫قصزآه میگو آ‪« :‬یی جوین مسلمان‪ ،‬مزز و مبل خاههیت فرهگی‬ ‫و فرش منزل خارجی یس ‪ ،‬م وقای تو ری در ی خوشگذریهی‬ ‫میبزنم خون گر ه میکنم‪ ،‬تو یگر ادشاه جهان هم باشی‪ ،‬چون‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪49‬‬

‫بازوی حزآری و یسافنای سلماهی هآیری‪ ،‬هزح خزری در تو‬ ‫هزس »‪.‬‬ ‫یس که‬ ‫شزوه آموزش ی‬ ‫کی د گر یز هکات ضعف ی‬ ‫یضخریب فکری به وجود میآورد و قز ری یز دل میربا آ و به‬ ‫سوی بید نی و مکابهای فاسآ رهنمون میشود‪ .‬یو میگو آ‬ ‫کوری و بیسویدی هزیر بار یز ی گوهه دیه بهار یس ‪:‬‬ ‫شتتتتک بزفتتتتزود و قتتتتز یز دل‬ ‫علتتتتم حاضتتتتر تتتتز آهتتتتان در‬ ‫ربتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتجود‬ ‫زدیهشتتی کتته دل یو ری همیکنتتآ‬ ‫هزیر بتار بهاتر ماتام بیبصتری‬ ‫تصتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ ق‬ ‫زمت گزتتر ی نکتته هتتادیهی هکتو کتتز‬ ‫زدیهشتتتتتتتتمنآ بید نتتتتتتتتی هکتتتتتتتتوتر‬ ‫یز هظر یقبال ‪ ،/‬ی هسل موجودی مساقل و زهآه هزس بلکه‬ ‫یس که یز غرب گرفاه‬ ‫سا هیی یس یز یرو ا و حزات یو عار‬ ‫یس ‪ .‬در بزای میگو آ به ظاهر فکر میکنی که جوین تحصزل‬ ‫کرده زهآه یس یما در حقزق مرده یس ز ری زهآگییش ری یز‬ ‫گرفاه یس ‪ ،‬در ضم بزای به زبان یردو خخاب به‬ ‫غرب عار‬ ‫غرب گری ان میگو آ‪« :‬وجود شما تجلی فرهگ یس ز ری رورده‬ ‫فرهگ هسازآ و جسم عنصری شما یز خود شناسی عاری یس ‪ ،‬در‬ ‫هگاه تو وجود خآی ثاب هزس و در هگاه م وجود تو ثبوتی‬ ‫هآیرد» همز مخلب ری در شعری به زبان فارسی هزز ی نگوهه آورده‬ ‫یس ‪:‬‬ ‫جهان آب و گتل ری یهاهتا هزست‬ ‫تو میگتوئی کته مت هستام‪،‬‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآی هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هنتتوز ی ت ریز بتتر م ت هاگشتتود یس ت‬ ‫ا هزست‬ ‫که چشمم آه ه بزنآ هس‬ ‫ری در‬ ‫هکاه ضعف د گر‪ ،‬ی نکه هظام تعلزم عربی‪ ،‬روح معنو‬ ‫جویهان مسلمان تضعزف هموده و عنصر مردیهگی آنها ری هابود‬ ‫ساخاه یس ‪ ،‬طوری که جوین‪ ،‬زن صف بار آمآه که قآرت جهاد‬ ‫و تحمل مشکلات ری هآیرد‪ ،‬خخاب به کی یز مربزان میگو آ‪« :‬یی‬

‫‪50‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫مربی هسل جآ آ‪ ،‬درس تویضع و فروتنی‪ ،‬یعاماد به هفس و‬ ‫یساففار و سخ کوشی به آهان بزاموز‪ ،‬ز ری غرب آنها ری جز‬ ‫شزشهگری‪ ،‬چززی هزاموخاه یس ‪ ،‬بردگی دو قرن ماویلی یفکار و‬ ‫قلوب آنها ری سس گردیهزآه یس ‪ ،‬س ریه ی جاد یعاماد به‬ ‫هفس و غلبه بر یضخریب فکری ری بریی آهان بنما»‪.‬‬ ‫گناهی هابخشودهی یس ‪ ،‬و علمی که‬ ‫یز هظر یقبال ‪ /‬ی‬ ‫مجاهآ ری خلع سلاح کنآ‪ ،‬رکاهی یرزش هآیرد‪:‬‬ ‫متتتت آن علتتتتم و فریستتتت بتتتتا رکتتتتاهی‬ ‫همی گزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترم‬ ‫که یز تزغ و سپر بزگاهه سازد مرد غازی‬ ‫ری‬ ‫ی یس‬ ‫یقبال ‪ /‬میگو آ‪ ،‬بزررتر هقخه ضعف ی دیه‬ ‫که یهسان ری یز یباکار و یجاهاد باز میدیرد و روح تقلزآ کورکوریهه‬ ‫و جمودفکری ری در یهسان زهآه میکنآ‪ ،‬میگو آ جای بسی تأسف‬ ‫یس که کساهی که شا ساگی یمام و رهبری ری دیشانآ‪ ،‬خود به‬ ‫چنگ تقلزآ یز زماهه گرفاار آمآهیهآ‪:‬‬ ‫دل در دست یو آستان هزا تآ‬ ‫مستتلماهی کتته در بنتتآ فرهتتگ‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫زستتتزمائی کتتته ستتتودم بتتتر در غزتتتر‬ ‫ستتتتتجود بتتتتتوور و ستتتتتلمان هزا تتتتتآ‬ ‫در جائی د گر میگو آ‪ 1‬یی جوین مسلمان‪ ،‬آ ز فرهگ د گر‬ ‫کهنه شآه‪ ،‬به جلوههای گوهاگون ی روباه مکار خزره شو‪ ،‬خود ری‬ ‫باز اب و یز چنگ یسارت یو آزید ساز‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫سوی آن د تر کهت د گتر مبتز‬ ‫کهنتتته شتتتآ یفرهتتتگ ری آئتتتز و‬ ‫د تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ری در اب یز ترک فرهتگ‬ ‫خو‬ ‫درگذر یز جلوههای رهتگ رهتگ‬ ‫روبهی بگذیرو شزری زشه گزر‬ ‫گتتر زمکتتر غربزتتان باشتتی خبزتتر‬ ‫یی بتتتته تقلزتتتتآش یستتتتزر آزید شتتتتو‬ ‫دیمتتتتتت قتتتتتترآن بگزتتتتتتر آزید شتتتتتتو‬ ‫‪ -1‬ی‬

‫قسم‬

‫توسط مارجم یفزوده شآه یس ‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫در جائی د گر میگو آ یی مسلماهی که جهان تح سزخره تو‬ ‫یحسان بزگاهگان‬ ‫بود‪ ،‬یکنون چری در وزهگر شآه و من ک‬ ‫کوشی جبرین ک ‪ ،‬ماهنآ‬ ‫هسای؟‪ ،‬بیهویئی خود ری با سخ‬ ‫حضرت عمرب خخاب س باش که وقای تاز اههیش بر زمز یفااد‪،‬‬ ‫و د گرین خویسانآ‪ ،‬تاز اهه ری به دسا بآهنآ‪ ،‬قبول هکرد و خود‬ ‫یز شار زاده شآ و تاز اهه ری بردیش و ز ر بار من د گرین‬ ‫هرف ‪.‬‬ ‫گشتتاهیی روبتته متتزیج یز یحازتتاج‬ ‫یی فتتتتریهم کتتتترده یز شتتتتزرین‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتریج‬ ‫هقتتآ ختتود یز کزستتهی ی تتام گزتتر‬ ‫یز ختتم هستتای میگلفتتام گزتتر‬ ‫یلحتتتتذر یز منتتتت غزتتتتر یلحتتتتذر‬ ‫خود فرود آ یز شار مثتل عمتر‬ ‫فخرتتتتی کتتتو بتتتر فلتتتک بنتتتآد هظتتتر‬ ‫ستتتت میگتتتتردد زیحستتتتان دگتتتتر‬ ‫میگو آ چه محااج و هزازمنآ باشی ز ربار د گرین مرو‪ ،‬و با ی‬ ‫جهاهزان هر ز‪ ،‬تا فردیی‬ ‫من کشی آبروی مل یسلام ری ز‬ ‫قزام در زشگاه زامبر ج شرمنآه هباشی‪:‬‬ ‫در ره ستتزل بلتتا یفکنتتآه رختت‬ ‫گرچتته باشتتی تنتتگ روز و تنتتگ‬ ‫بخ‬ ‫موج آب یز چشمهی خاور مجو‬ ‫یز هعمتتت د گتتتر‬ ‫رزق ختتتو‬ ‫مجتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫روز فردیئتتتتی کتتتته باشتتتتآ جتتتتان‬ ‫زفمبتتر خجتتل‬ ‫تتتا هباشتتی تتز‬ ‫کستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتل‬ ‫آبتتتتتروی ملتتتتت بزضتتتتتا مر تتتتتز‬ ‫هم یزحق خویه و با گتردون‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتازز‬ ‫گتترده ختتتم گشتتاهی یحستتتان‬ ‫تذ ر ختوین غزتر‬ ‫ویی بر منت‬ ‫غزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫ری یز بتتتتترق لختتتتتف غزتتتتتر‬ ‫ختتتتتو‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوخ‬ ‫بتتا شتتززی ما تتهی غزتترت فروختت‬

‫***‬

‫‪52‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫علوم و فنون از نظر اقبال‬ ‫دکار محمآیقبال ‪ /‬درباره علوم و فنون و شعر و یدب‪ ،‬آریء‬ ‫صائب و هزکوئی دیرد که عصاره تفکر و تجربه وی هسانآ‪ ،‬یز‬ ‫جمله ی نکه میگو آ‪ :‬شعر و یدب‪ ،‬هزرو و موهب بزرر یلهی‬ ‫یس که یهسان به وسزله آن در جامعه‪ ،‬یهقلاب فکری به وجود‬ ‫میآورد و علزه یوضام فاسآ قزام میکنآ و در قلوب حماسه و‬ ‫شور زهآگی میآفر نآ و مردم ری به سوی خزر و هکوئی رهنمون‬ ‫شآه یز معاقآیت فاسآ و یهحریف باز میدیرد‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫فکتتتتتتتر صتتتتتتتالح در یدب میبا تتتتتتتآت‬ ‫رجعاتتتتتی ستتتتتوی عتتتتترب میبا تتتتتآت‬ ‫یو میگو آ شعر و یدب بیسوز و عشق‪ ،‬ماتم یس ‪ ،‬و ی نگوهه‬ ‫شاعر «مرده» هام دیرد هه مرد‪:‬‬ ‫مرده خویهنتآ یهتل درد یو ری هته‬ ‫حرف یو جاو تآه و بیستوز و‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترد‬ ‫درد‬ ‫خوشتر آن حرفی که گو ی در‬ ‫زین هتویی ختوش کته هشناستآ‬ ‫منتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام‬ ‫مقتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام‬ ‫سوز و مسای هقشبنآ عتالمی یست‬ ‫شتتتاعری بیستتتوز و مستتتای متتتاتمی‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یز د آگاه یو قلم ید ب و شاعر‪ ،‬با آ تأثزر عصای موسی ری‬ ‫دیشاه باشآ و رسال خود ری در جهان یدی هما آ‪ .‬یدبزاتی که در ریه‬ ‫جمعآوری ماد ات ا یرضاء ثروتمنآین و حکام ا تحر ک غزیئز‬ ‫شهویهی‪ ،‬به خآم گرفاه شود ا وسزلهیی بریی لهو و سرگرمی‬ ‫و تسلی خاطر باشآ‪ ،‬یدبی مظلوم و بیفا آه یس که یز مسزر‬ ‫ویقعی منحرف شآه یس ‪ .‬در ک شعر میگو آ‪ :‬م منکر ز با‬ ‫سنآی هزسام‪ ،‬ی یمر طبزعی یس یما یدب و دیهشی که جامعه‬ ‫ری ماهنآ عصای موسی تح تأثزر قریر هآهآ‪ ،‬چه سودی دیرد؟‬ ‫خزتتزد یز ستتزنای یو یهتتویر حس ت‬ ‫ستتزنۀ شتتاعر تجلتتی زیر حس ت‬ ‫غتتازهیش رخستتار گتتل یفروخ ت‬ ‫یز دمتتت بلبتتتل هتتتوی آموختتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪53‬‬ ‫یس‬

‫حزلهیی یز بهر ما یهآیخ‬ ‫عنآلزب یو هوی ردیخت یست‬ ‫تتتتا کشتتتآ متتتا ری بفتتتردوس حزتتتات‬ ‫حلقتتهی کامتتل شتتود قتتوس حزتتات‬ ‫محمآیقبال ‪ /‬معاقآ یس که یدب به حآ یعجاز هخویهآ رسزآ تا‬ ‫زماهی که حزات و قآرت آن‪ ،‬یز یعماق قلبی زهآه مآد هگزرد و با‬ ‫خون دل سزریب هشود‪ ،‬در شعری رسال شعر و یدب ری بزان‬ ‫هموده و میگو آ‪« :‬یی یهل ووق و یهل هظر‪ ،‬ووق و هظر چزز‬ ‫خوبی هسانآ یما هظری که حقزق ری درک هکنآ چه یرزشی دیرد؟‬ ‫شعری که شور زهآگی و حماسه هزافر نآ‪ ،‬سودی هآیرد‪ .‬هسزمی‬ ‫که گلها ری ژمرده کنآ‪ ،‬هوز آه بهار یس ‪ ،‬یدبی که روح زهآگی‬ ‫و ثبات ری هابود کنآ‪ ،‬زش ری خوب و مرر ری حزات جلوه دهآ و‬ ‫بلنآ رویزی ری یز شاهز بگزرد و ز با ی یو با صآیق و ویقعز‬ ‫هماهنگ هباشآ زهر قاتل یس ‪ ،‬که یز ریه گوش در یهسان تزر ق‬ ‫شآه یس ‪.‬‬ ‫شتتتتتتتاعرین ویبوستتتتتتتآ‪ 1‬یز ووق‬ ‫ویی قتتتومی کتتتو یجتتتل گزتتترد‬ ‫حزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتات‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتریت‬ ‫در جگتتتتتتتتر صتتتتتتتتآ هشتتتتتتتتتار یز‬ ‫خوش هما آ زش ری آ زنهیش‬ ‫هوشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتزنهیش‬ ‫ووق تتتتترویز یز دل بلبتتتتتل بتتتتترد‬ ‫بوستتهی یو تتتازگی یز گ تل بتترد‬ ‫جتتتتره شتتتتاهز ‪ 2‬یز دم ستتتتردش‬ ‫میربا تتآ ووق رعنتتائی زستترو‬ ‫‪3‬‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتذرو‬ ‫مرر ری یز سحر یو دیهتی حزتات‬ ‫یز دلتتتتتت دزدد‬ ‫هفمتتتتتهها‬ ‫ثبتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتات‬ ‫در متتت جتتتز گتتتوهر تتتتف دیر‬ ‫حستتت یو ری بتتتا صتتتآیق کتتتار‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫‪ -1‬رویگردین شود‪.‬‬ ‫‪ -2‬جره شاهز عنی شاهز هر‪.‬‬ ‫‪ -3‬تذرو‪ ،‬رهآه یس که سخح رویز یو ائز یس و لاهه خود ری روی زمز‬ ‫درس می کنآ به ترکی قرفاول و به عربی تذروج‪ ،‬و به فارسی تورهگ و‬ ‫جوربو میگو نآ‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ستردجوش‬ ‫یی دل یز هفمتهها‬ ‫زهتتر قاتتتل ختتوردهیی یز ریه گتتوش‬ ‫یقبال ‪ /‬ی نگوهه معاقآ یس یما برعکس میبزنآ که‪ ،‬در یدبزات‬ ‫یسلامی «زن» حکمفرماس ‪ ،‬شاعر یز زن و عشق جنسی سخ‬ ‫میگو آ گو ا در جهان جز سرما ه زن چززی همیبزنآ و جز زن‬ ‫در «وحآة‬ ‫عقزآه جآ آی یس‬ ‫چززی د گر وجود هآیرد‪ ،‬ی‬ ‫یلوجود» که میتوین آن ری (وحآة یلشهود) هامزآ‪ ،‬در شعری‬ ‫میگو آ جای بسی تأسف یس که بر یعصاب و روین شاعرین‪،‬‬ ‫هنرمنآین و هو سنآگان کشورما‪ ،‬زن و عشق زن چزره گشاه‬ ‫یس » بآون شک ی تصو ر‪ ،‬بر مسزر عمومی یدب در خاور‬ ‫یسلامی بسزار صادق میآ آ‪ ،‬یز ی نجاس که یقبال ‪ /‬یز ی وضع‬ ‫به ساوه آمآه و فر اد میکنآ که‪:‬‬ ‫یی مسلماهان ففان یز فانههای علم‬ ‫و فتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یهتتتتترم یهتتتتتآرجهان یرزین و تتتتتزدین‬ ‫د ر تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاب‬ ‫علامه یقبال ‪ /‬در زمزنه فلسفه و علوم حکم هزز رأی و ژهیی‬ ‫دیرد‪ .‬یو معاقآ یس که فلسفه بآون جهاد و فآیکاری باقی‬ ‫همیماهآ‪ ،‬فلسفهیی که در چارچوب مخالعات و بحثهای علمی‬ ‫و مناقشات لفظی و بحثهای ما منحصر باشآ و با مسائل‬ ‫زهآگی و جامعه کاری هآیشاه باشآ‪ ،‬فلسفهیی یس رو به زویل‬ ‫که توین زهآه ماهآن هآیرد‪ .‬در ک بز به زبان یردو میگو آ‪:‬‬ ‫فلسفهیی که با خون دل هوشاه هشود‪ ،‬فلسفه مرده ا در حال‬ ‫مرر» یس ‪ ،‬جائی د گر درباره فلسفه غرب میگو آ‪:‬‬ ‫مکتتآر کتترد مفتترب چشتتمههای علتتم و‬ ‫عرفتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان ری‬ ‫جهتتان ری تزرهتتتر ستتازد چتته مشتتائی چتته‬ ‫یشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتریقی‬

‫***‬ ‫حکم ت‬

‫و فلستتفه ری هم ت‬

‫متتردی با تتآ‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪55‬‬

‫تزغ یهآ شه بروی دو جهان تاخا یس‬ ‫یقبال ‪ /‬س یز تفکر و تحقزق و مخالعه عمزق در فلسفه به ی‬ ‫هازجه رسزآه بود که فلسفه در حل مشکلات زهآگی هاکام یس ‪،‬‬ ‫و آن هم ون صآف درخشنآهیی یس که یز مرویر آ خالی یس ‪،‬‬ ‫هه با زهآگی و مبارزه کاری دیرد و هه بریی بشر برهامه زهآگی دیرد‪،‬‬ ‫تنها د یس که هظم جامعه‪ ،‬و یریئه ریه حل و برهامه زهآگی ری‬ ‫به عهآه دیرد‪ ،‬و حضرت محمآ ج تنها منبع کسب ی علوم یس ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬خخاب به کی یز دوساان هاشمی هسب خود که سخ‬ ‫تح تأثزر فلسفه قریر گرفاه بود‪ ،‬در قصزآهیی چنز میگو آ‪:‬‬ ‫«یی سزآ‪ ،‬هماهگوهه که میدیهی م یز خاهویدهیی برهم هسام‬ ‫که یصلم به سومنات‪ 1‬میرسآ‪ ،‬آبا و یجآید م غزر مسلمان‬ ‫بودهآ‪ ،‬ولی تو یز سادیت هسای و به سردیر یولز و آخر ‪،‬‬ ‫محمآ رسول هللا ج هسب دیده میشوی‪ ،‬یما باز هم یریده یو ری‬ ‫ترک دیده گرفاار بنآ فلسفه شآهیی‪ ،‬م در یعماق فلسفه غوطه‬ ‫خوردهیم و فلسفه با گوش و خوهم در آمزخاه یس یما ریه‬ ‫تحقزق ری در ز گرفاه و فلسفه ری یز لوح فروشسام‪ ،‬ز ری س یز‬ ‫تحقزق و مخالعه به ی هازجه رسآهیم که حکم فلسفی حجابی‬ ‫یس در بریبر حقزق ‪ ،‬یهسان ری یز زهآگی دور هگه میدیرد‪،‬‬ ‫مباحث و مسائل ز زآه آن‪ ،‬روح ری هابود میکننآ‪ ،‬هظام فلسفه‬ ‫«هگل» هزز که تو شزفاه آن هسای صآف تو خالی یس که بر‬ ‫یساس وهم و گمان یساویر یس ‪ .‬یی سزآ‪ ،‬مشعل قلب در‬ ‫زهآگی تو خاموش یس ‪ ،‬شخصز خود ری یز دس دیده و یسزر‬ ‫و برهامه زهآگی دیرد یما‬ ‫در برگس ‪ 2‬شآهیی‪ .‬بشر هزاز به آریم‬ ‫فلسفه در ی زمزنه آنها ری اری همیکنآ‪ ،‬حال آهکه یوین موم‬ ‫جهان ری روش و بزآیر میکنآ‪ ،‬هماها د یس که هظام زهآگی ری‬ ‫به عهآه دیرد‪ ،‬و د به جز در دیمان یبریهزم و محمآ ج حاصل‬ ‫همیشود‪ .‬س تعالزم جآ خود ری لازم بگزر‪ ،‬تا کی یی فرزهآ علی‬ ‫مرتضی‪ ،‬یز یبوعلی سزنا تقلزآ میکنی‪ ،‬تو که ریه ری یز چاره‬ ‫‪ -1‬سومنات‪ ،‬ب خاهه معروف هنآ یس‬ ‫ب بزرر آن ری شکس ‪.‬‬ ‫‪ -2‬حکزم معروف فریهسوی (مارجم)‪.‬‬

‫که سلخان محمود غزهوی بعآ یز فاح‪،‬‬

‫‪56‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫همیشناسی‪ ،‬س رهبر قر شی ( عنی رسول هللا ج بریی تو بهار‬ ‫یس یز رهبر بخاریئی ( عنی یب سزنا)‪.‬‬ ‫یی تتتتور علتتتتی زبتتتتوعلی چنتتتتآ‬ ‫دل در ستتتتخ محمتتتتآی بنتتتتآ‬ ‫چتتتتتتون د تتتتتتآم ریه بتتتتتتز هتتتتتتآیری‬ ‫قائتتتتتتتآ قرشتتتتتتتی بتتتتتتته یز بختتتتتتتاری‬ ‫در جائی دیگر میگوید‪:‬‬

‫بیخبتتتتتتر یز خستتتتتتاگیهای دل‬ ‫بوعلی دیهنآم آب و گل یس‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هتتز و هتتوش بتتوعلی ستتزنا بهتتل‬ ‫چتتتتاره ستتتتازیهای دل یز یهتتتتل دل‬ ‫کوتاه سخ ی نکه یقبال ‪ /‬عقزآه دیرد که هظام تعلزم جآ آ‪ ،‬در‬ ‫و در تربز هسلی که بریی خود و جامعه‬ ‫یدیی رسال خو‬ ‫گزرد‪ ،‬هاکام ماهآه‬ ‫مفزآ باشآ و ریه خوشبخای ری در ز‬ ‫خو‬ ‫یس ‪ ،‬بلکه برعکس‪ ،‬تحصزل کرده یمروزی یز جفریفزای یفر قا و‬ ‫قخب شمالی و زهآگی حزوینها و هباتات‪ ،‬یطلاعات فریویهی دیرد‪،‬‬ ‫دیهسانیهای یهآکی دیرد‪.‬‬ ‫یما در زمزنه شناخ شخصز خو‬ ‫ری‬ ‫برق و بخار و یتم ری به یخازار درآورده یما قویی خو‬ ‫همیتویهآ کنارل کنآ‪ ،‬ماهنآ رهآگان به هوی می رد و ماهنآ ماهی‬ ‫در در ا شنا میکنآ یما آدیب ریه رفا بر روی زمز ری همیدیهآ‪:‬‬ ‫یز کلزمتتی ستتبق آمتتوز کتته دیهتتای فرهتتگ‬ ‫جگتتتر بحتتتر شتتتکافزآ و بتتته ستتتزنا هرستتتزآ‬ ‫ی همه در یثر آموزش یس که تویزن و فخرت یو ری فاسآ‬ ‫ساخاه یس ‪ ،‬سا ه چگوهه ریس میشود در حالی که یصل کج‬ ‫باشآ؟ در ک قصزآه میگو آ‪« :‬جای تعجب یس کسی سزاریت‬ ‫و کهکشانها ری مسخر کرده همیتویهآ شب تار ک زهآگی خود ری‬ ‫روش کنآ‪ ،‬کسی که به کره ماه سفر میکنآ‪ ،‬همیتویهآ در جهان‬ ‫یفکار خود سفر کنآ‪ ،‬کسی که مسائل ز زآه فلسفی ری حل‬ ‫میکنآ‪ ،‬تاکنون هاویهساه هفع و ضرر خود ری تشخزص دهآ»‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪57‬‬

‫تصویری از جوان مسلمان‬

‫دکار محمآیقبال ‪ ،/‬در ا ان‪ ،‬بریی جهان یسلام جویهاهی موم ‪،‬‬ ‫ماعهآ‪ ،‬ریساگو‪ ،‬اکآیم ‪ ،‬آزید مرد و با شهام ری تمنا میکنآ که‬ ‫و‬ ‫در مزآین جنگ‪ ،‬شزر بزشه و در مزآین زهآگی‪ ،‬صفا کز‬ ‫مهربان باشنآ‪ ،‬شزر نی عسل و تلخی حنظل‪ ،‬هر دو ری جمع‬ ‫دیشاه باشنآ‪ ،‬ی ری بریی دشمنان و آن کی ری بریی دوساان‪ .‬جای‬ ‫گل‪ ،‬گل‪ ،‬و جای خار‪ ،‬خار‪ ،‬باشنآ‪ ،‬عزمی آهنز و یریدهیی محکم‬ ‫دیشاه و در بریبر مشکلات‪ ،‬سنگ ز ر آسزا باشنآ و در جنگ و‬ ‫صلح‪ ،‬عفزف و حق طلب بوده و یهآیف بزرگی ری دهبال کننآ‪ ،‬در‬ ‫و‬ ‫حال د گرین مسافنی و در غزر یو حال ثروت‪ ،‬درو‬ ‫بخشنآه بوده و هرگز ز ر بار من د گرین هروهآ و مرر با عزت ری‬ ‫بر زهآگی با ول ترجزح دهنآ‪ .‬در جمع دوساان چون یبر شم هرم‬ ‫و در بریبر دشمنان شمشزر برهآه باشنآ‪ ،‬گاهی شبنم باشنآ که‬ ‫طریوت و شادیبی گل ری فریهم آورهآ و گاهی طوفان که در اها ری‬ ‫به لرزه درآورهآ‪ .‬میگو آ‪:‬‬ ‫ستترورش یز شتتریب خاهتته ستتازی‬ ‫بتتتتتتآه یو ری جتتتتتتوین اکبتتتتتتازی‬ ‫قتتتتتتوی بتتتتتتازوی یو ماهنتتتتتتآ حزتتتتتتآر‬ ‫دل یو یز دو گزاتتتتتتتتتی بیهزتتتتتتتتتازی‬ ‫جویهی ری تمنا میکنآ که یگر در مسزر یو سنگ و کوه حا ل‬ ‫شود‪ ،‬سزل خروشان و یگر با گلساان برخورد کنآ‪ ،‬آب جاری باشآ‪،‬‬ ‫جویهی که شکوه ی مان صآ ق‪ ،‬شجاع علی‪ ،‬فقر یبوور و صآق‬ ‫سلمان ری کجا دیشاه باشآ‪ .‬ی مان و قز یو در مزان یوهام روزگار‬ ‫ماهنآ چریغ ریهب در تار کیهای صحری فروزین باشآ‪ ،‬حکم و‬ ‫فریغ و یوین سحر یز و ژگیهای یو به شمار آ آ‪ ،‬شهادت در ریه‬ ‫خآی ری یز حکوم و غنزم محبوبتر بآیهآ‪ ،‬در هر مکان‪ ،‬مرد‬ ‫مزآین‪ ،‬شزر زدین‪ ،‬قهرمان زمان باشآ‪ ،‬یرزش و قزم خود ری‬ ‫ری هآیشاه‬ ‫تاجائی بالا برد که کسی جز روردگار اریی خر آه‬ ‫باشآ‪ ،‬یهآیف عالی و تلاش و جهاد‪ ،‬یو ری یز تجمل و خودآریئی باز‬ ‫دیرهآ‪ .‬شخصز خود ری بشناسآ و خود ری یز تقلزآ طاووس «در‬ ‫رهگ» و بلبل «در آویز» بالاتر بآیهآ‪ .‬در آرزوی رورش چنز هسل‬ ‫موم و ماعهآی یس ‪ .‬میگو آ‪ :‬م یز زروین هایمزآم‪ ،‬خآی ا‬

‫‪58‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫جویهان ری یز سوز و گآیز م‬ ‫بریی آهان آسان گردین‪.‬‬ ‫م کته هومزتآی ز زترین کهت‬ ‫برجویهان سهل کت حترف متری‬ ‫هوجتتویهی ری کتته بزتتنم بتتییدب‬

‫بهرهیی هصزب ک‬

‫و فهم سخ‬

‫مری‬

‫دیرم یز روزی که میآ تآ ستخ‬ ‫بهرشتتتان ا تتتاب کتتت رف متتتری‬ ‫روز متتت تار تتتک میگتتتردد چتتتو‬ ‫شتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتب‬ ‫تتتتاب و تتتتب در ستتتزنه یفزی تتتآ متتتری‬ ‫تتتتاد عهتتتتآ مصتتتتخفی آ تتتتآ متتتتری‬ ‫‪1‬‬

‫قیام محمداقبال علیه غربگرایی‬

‫در آغاز قرن بزسام‪ ،‬جویهان یسلامی با علاقه ز ادی در دیه و‬ ‫میرفانآ و آنها ری در دیهشکآههای مارقی‬ ‫علوم غربی‪ ،‬ز‬ ‫هنآ‪ ،‬میآموخانآ‪ .‬د گر ترس و وحش یز یساعمار یهگلزس یز بز‬ ‫رفاه بود‪.‬‬ ‫گروه گروه دیهشجو ان‪ ،‬به عنوین هزأتهای فرهنگی عازم یرو ا‬ ‫بودهآ و در شهرهای مخالف آن یقام هموده یز منابع‪ ،‬علوم و‬ ‫فرهنگ آن‪ ،‬ز ر هظر یساتزآ بزرر بهرهمنآ میشآهآ و با تمآن‬ ‫غرب یز هزد ک آشنا گشاه و در ر شههای آن غور میکردهآ و یز‬ ‫همه فلسفهها‪ ،‬مکابها و هظامهای غربی آگاه میشآهآ و به‬ ‫غرور و هخوت ملی و به و ژگیهای یقویم یرو ائی ی میبردهآ و‬ ‫در عز حال یز هقاط ضعف و عویمل ورشکساگی و علائم سقوط‬ ‫در جامعه غربی غافل هبودهآ‪.‬‬ ‫ی مخالعات‪ ،‬تعمقها و زهآگی در کشورهای یرو ائی حس‬ ‫کنجکاوی آنها ری بر مییهگزخ تا بزشار در مکابهای فکری‬ ‫آنها مخالعه کننآ و سپس با تفکریت شرقی و فلسفههای یصزل‬ ‫یسلامی تخبزق دهنآ‪ ،‬ی ی مان که هم ون آت ز ر خاکسار‪،‬‬ ‫همویره در یلاهاب بود‪ ،‬آنها ری ویدیر ساخ که هسب به ماهز‬ ‫تمآن غرب و سرهوش آن یظهار ترد آ کننآ و به آن با ک هوم‬ ‫‪ -1‬یقاباس یز کااب د گر مؤلف «یرز ابی تمآن غرب» ترجمه آقای سزآ محمآ‬ ‫ثقفی و علی یکبری مهآی ور‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪59‬‬

‫أس بنگرهآ و بالأخره بر ضآ آن یهقلاب کرده بیآهکه ویقعزات ری‬ ‫یهکار و بر حقا ق رده بکشنآ‪.‬‬ ‫در زشا ز ی گروه یهاقاد کننآه‪ ،‬محمآ یقبال ‪ /‬لاهوری قریر‬ ‫دیرد که به حق‪ ،‬کی یز هویبغ بزرر شرق یس که در آغوش تمآن‬ ‫یهآ شمنآین بزرر یسلامی‬ ‫افاه و یز بزررتر‬ ‫غربی تربز‬ ‫یس که هظزر آن ری مشرق زمز کمتر به خود د آه یس ‪ .‬یو با‬ ‫د آی عمزق و بیطرفی کامل عزبهای تمآن غربی ری بازگو‬ ‫میکنآ‪ .‬یز مزان عآه ز ادی که به غرب سفر کرده و تحصزل‬ ‫همودهآ‪ ،‬هزح کس چون یقبال ی تمآن ری مورد یهاقاد قریر هآیده‬ ‫و با صریح علزه آن قزام هکرده یس ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬هقاط ضعف یساسی ی تمآن ماشزنی ری ملاحظه کرده‬ ‫به مادیگری‪ ،‬و‬ ‫و فسادی ری که در تار و ود آن‪ ،‬به خاطر گری‬ ‫یهقلاب بر ضآ ید ان و یرزشهای یخلاقی و یهساهی ر شه دویهزآه‬ ‫یس بررسی هموده و علل و عویملی ری که روح ی تمآن ری آلوده‬ ‫کرده یس ‪ ،‬بازگو میکنآ‪.‬‬ ‫یو میگو آ‪ :‬آلودگی روح تمآن غربی ری یز دل اک کنزآ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬یز یساس بید نی و یلحاد ی تمآن و ی نکه تار و ودش با‬ ‫یهقلاب بر ضآ د و یخلاق عجز شآه و سر بر یساان ب ماده‬ ‫گذیشاه و بریی آن رساشگاه هوی میسازد اد هموده و یز آن به‬ ‫سخای یهاقاد میهما آ‪ .‬یو در د وین خود تح عنوین « س چه‬ ‫با آ کرد ی یقویم شرق» چنز میگو آ‪:‬‬ ‫زین کتتته یو بتتتا یهتتتل حتتتق دیرد‬ ‫لتزک یز تهتذ ب لتاد نی گر تز‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتازز‬ ‫لتتتات و عتتتزی در حتتترم بتتتاز آورد‬ ‫فانتتتهها ی تتت فانتتته ردیز آورد‬ ‫روح یز بیآبتتتی یو تشتتتنه مزتتتر‬ ‫یز فسوه د تآه دل هابصتزر‬ ‫زکتر گتل میبترد‬ ‫بلکه دل ز‬ ‫لتتذت بیتتتابی یز دل میبتترد‬ ‫کهنتتتته دزدی غتتتتارت یو برملاستتتت‬ ‫لابتته میهالتتآ کتته دیغ مت کجاست‬ ‫در همز مثنوی میگو آ‪ :‬شعار تمآن جآ آ‪ ،‬چپاول و غارت‬ ‫یصول یهساهی و کشا یفرید هوم بشری یس ‪ .‬د آه همبساگی‬ ‫آن تجارت و یقاصاد میباشآ‪ ،‬یز ی رهگذر دهزا هرگز روز صلح و‬

‫‪60‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫به خود هخویهآ د آ مگر ی نکه‬ ‫و صمزمز‬ ‫صفا و محب‬ ‫ر شههای غلط ی تمآن ری بسوزیهزآ‪:‬‬ ‫ردم آدم دری ستودیگری یست‬ ‫شتتتتزوه تهتتتتذ ب هتتتتو آدم دری‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تتتتا تتتته و بالتتتا هگتتتردد ی تتت هظتتتام‬ ‫دیهتتت و تهتتتذ ب و د تتت ستتتودیی‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام‬ ‫باز میگو آ‪ :‬ی تمآن هسب به س خودش هنوز تازه و جوین‬ ‫یس ولی در حال یحاضار و جان دیدن‪ ،‬و یگر هم همزرد بالاخره با‬ ‫خنجر خود یهاحار خویهآ کرد‪ .‬تازه ی خودکشی چنآین هم عجزب‬ ‫ک قاهون طبزعی یس که هر لاههیی روی شاخۀ‬ ‫هزس ز ری ی‬ ‫ضعزفی ساخاه شود محکم همیماهآ‪ ،‬و سریهجام به خریبی‬ ‫میگری آ و بعزآ هزس که مزریثهای د نی و کلزساهای آن ری‬ ‫هود به یرث ببرد‪.‬‬ ‫هور تمآن غرب درخشان و مشعل زهآگی آن فروزین یس یما‬ ‫در مزان سرزمز های آن هه کسی زرو موسی ÷ یس تا یز یو یلهام‬ ‫بگزرد و حرف بشنود و هه ماهنآ یبریهزم ÷ یس که ب ها ری‬ ‫بشکنآ و آت ری به گلساان تبآ ل کنآ‪:‬‬ ‫جلتتوه یو بتتیکلزم و شتتعلۀ یو بیخلزتتل‬ ‫عقل ها روی ماتام عشتق ری غتارتگر یست‬ ‫گرمتتتتی تتتتک آه بیتاباهتتتته‬ ‫در هتتتتوی‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫رهتتآ ی ت مزخاهتته ری تتک لفتتزش مستتااهه‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ز رفاهیهآ یما چون یحساس و روح‬ ‫غربزان در علم و صنع‬ ‫ری در خود کشاهیهآ‪ ،‬در در ای ظلماهی خود شناورهآ‪ ،‬در ائی که‬ ‫ساحل آن ها زآی یس ‪ ،‬عمارتهای باهکی با تمام هظاف و ز بائی‬ ‫بر همه بناهای د نی و کلزسائی برتری دیرد‪ ،‬تجارت و یقاصاد آن‪،‬‬ ‫که ک هفر سود و مزلزونها یهسان خسارت‬ ‫قماری یس‬ ‫و سزاس و حکوم که یرو ا به آن‬ ‫میبزننآ‪ .‬ی علم و دیه‬ ‫یفاخار میکنآ‪ ،‬جز مشای یلفاظ تو خالی و عاری یز حقزق چزز‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪61‬‬

‫د گری هزس ‪ ،‬رهبرین یرو ا خون مل ها ری میمکنآ و بعآ درس‬ ‫مساویت و عآیل یجاماعی و یعلامزه حقوق بشر میدهنآ‪.‬‬ ‫بخال ‪ ،‬بیعاری‪ ،‬میخویرگی و فقر معنوی‪ ،‬سرما ه تمآن فرهگی‬ ‫یلهی هآیشاه‬ ‫یس ‪ .‬ملای که بهرهیی یز وحی آسماهی و عنا‬ ‫باشنآ آخر مرز هبوغ آنها تسخزر برق و بخار خویهآ بود‪ ،‬تمآهی‬ ‫که تنها در آن ماشز های یتوماتزک و صنا ع خشک‪ ،‬حاکم باشآ‪،‬‬ ‫دل در آن میمزرد و وفا و محب و یصول یهساهی ا مال‬ ‫میشود‪.‬‬ ‫یهاقاد و یرز ابی تمآن غربی و بررسی یساسها و روشهای‬ ‫فکری آن که یقبال ‪ /‬در سخنریهیهای علمی خود در مآیرس‬ ‫(شهری در هنآوساان) ی رید کرد و بعآی به عنوین یحزای فکر د نی‬ ‫در یسلام مناشر گش ‪ ،‬به طبزع حال خود‪ ،‬یثر عمزق و هفوو‬ ‫عجزبی دیش ‪ ،‬ز ری فضای بحثهای فلسفی غزر یز جو شعر و‬ ‫یدبزات یس ‪ .‬در کی یز بحثهای خود یز طبزع تمآن مادی‬ ‫افاهی دهزای معاصر و درباره‬ ‫غرب و یهسان عصر و تربز‬ ‫به وجود آمآه چنز میگو آ‪ :‬یهسان‬ ‫مشکلاتی که در زهآگز‬ ‫معاصر با آن همه مکابهای فلسفی و رشاههای تخصصی‬ ‫و دلهره‬ ‫علمز ‪ ،‬هنوز خود ری در مزان ک یضخریب و تشو‬ ‫یحساس میکنآ‪ .‬مذهب طبزعی یهسان معاصر‪ ،‬یگرچه یو ری بر‬ ‫قویی طبزع و رموز هسای مسلط کرده‪ ،‬یما در مقابل‪ ،‬ی مان و‬ ‫آریم روحی ری در مسزر زهآگی یز یو گرفاه یس ‪.‬‬ ‫هزروی فکری و خلاق ی یهسان‪ ،‬یو ری بیبصزرت ساخاه و یز‬ ‫توجه و روی آوری به زهآگی روحاهی کامل که در یعماق دل‬ ‫میجوشآ‪ ،‬باز دیشاه یس ‪ .‬در مزآین یهآ شه با ضمزر و وجآین و‬ ‫یز ی رهگذر یس که یرتباط خود ری با یهگززههای دروهی خود‬ ‫ضرری که فلسفه مادی بریی یو به‬ ‫گسساه یس ‪ .‬کوچکتر‬ ‫یرمفان آورده همان هرج و مرج و بیبنآوباری زهآگی یوس و‬ ‫ی همان یس که «هکسلی» هم آن ری فهمزآه و یز آن یهاقاد‬ ‫هموده یس ‪.1‬‬ ‫‪ -1‬یحزای فکر د نی ‪216-215‬م‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫سوسزالزسم جآ آ با رجز خویهی یفریطی خود گرچه با یفقی‬ ‫گسارده‪ ،‬وسزع به هظر میرسآ‪ ،‬یما آن هزز یصول فلسفی خود ری‬ ‫یز یفکار حاد طرفآیرین هگل یتخاو کرده یس که با تمام قآرت و‬ ‫میکنآ‪ .‬در ی صورت‬ ‫هآفگزری‪ ،‬یز ماده و ماده رسای‪ ،‬حما‬ ‫یو هم همیتویهآ دردهای یهساهی ری علاج کنآ‪.‬‬ ‫یقبال لاهوری ‪ /‬جامعه یرو ائی یمروزی ری جامعهیی میدیهآ که‬ ‫در آن رقاب و تناقض وحشزگریهه حاکم یس و تمآن غرب ری‬ ‫تمآهی میدیهآ که وحآت روحی ری در سا ه هزیم یرزشهای‬ ‫یهساهی و یرزشهای سزاسی یز دس دیده یس ‪.‬‬ ‫محمآیقبال ‪( /‬هماهنآ هر مافکر با یطلام) کا زاالزسم و‬ ‫کموهزسم ری دو شاخه درخ ماتر الزسم «مادی» و هر دو تمآن‬ ‫ری یز ک سزسام ماشابه‪ ،‬کی شرقی و د گری غربی که هر دو در‬ ‫ک یصل و ک طرز فکر و ک هگاه محآود به یهسان‪ ،‬مشارک‬ ‫هسانآ‪ ،‬هگاه میکنآ‪.‬‬ ‫یز قول جمال یلآ یففاهی «یسآآبادی» (که در ک سفر خزالی‬ ‫با یو مصاحبه میکنآ) چنز میگو آ‪:‬‬ ‫در شتتتکم جو نتتتآ جتتتان تتتاک ری‬ ‫غربزتان گتتم کردهیهتآ یفلتتاک ری‬ ‫جز به تت کتاری هتآیرد یشتاریک‬ ‫رهگ و بتوی یز تت هگزترد جتان‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاک‬ ‫برمستتاویت شتتکم دیرد یستتاس‬ ‫د آن زفمبتر حتق هاشتناس‬ ‫بتتزخ یو در دل‪ ،‬هتته در آب و گتتل‬ ‫تتتتا یختتتوت ری مقتتتام یهتتتآر دل‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ستتتتزنۀ بیهتتتتور یو یزدل تهتتتتی‬ ‫هتتم ملوکز ت بتتآن ری فربهتتی‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هتتتتتردو تتتتتزدین هاشتتتتتناس آدم‬ ‫هتتتتتردو جتتتتتان هتتتتتا صتتتتتبور و‬ ‫فر تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتب‬ ‫هاشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتکزب‬ ‫در مزتتتتان ی تتتت دو ستتتتنگ‪ ،‬آدم‬ ‫زهآگی ی ری خریج آن ری ختریج‬ ‫زجتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاج‬ ‫آن بتتتترد جتتتتان ری زتتتتت هتتتتان ری‬ ‫ی ت بتته علتتم و د ت و فت آرد‬ ‫زدستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫شکستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪63‬‬

‫غتترق د تتآم هتتردو ری در آب و گتتل‬ ‫هتتتردو ری تتتت روشتتت و تار تتتک دل‬ ‫تمدن غرب در کشورهای اسلامی‬

‫تمآن همیتویهآ‬ ‫که ی‬ ‫محمآیقبال لاهوری ‪ /‬معاقآ یس‬ ‫کشورهای یسلامی ری سعادتمنآ سازد و مجآ و عظم گذشاه ری‬ ‫به آنها بازگردیهآ‪.‬‬ ‫تمآهی که خود در آسااهه مرر یس همیتویهآ د گری ری زهآه‬ ‫کنآ‪ .‬یرو ا در بریبر هآ ه کشورهای شرقی که به آن زامبری چون‬ ‫عزسی ÷ یز شام دیده بود به بآی اسخ دید و خزر شرق ری با شر‬ ‫خود معاوضه کرد‪ .‬عزسای مسزح بریی یرو ا عف ‪ ،‬مویسات‪،‬‬ ‫رحم و گذشاه و عاطفه آورد‪ ،‬ماقابلا یرو ا همه ی ها ری با‬ ‫شریب‪ ،‬قمار و فسق و فجور‪ ،‬و زهان بآکار معاوضه کرد‪.‬‬ ‫انتقاد از پیشگامان غربزده شرق‬

‫محمآیقبال ‪ /‬هسب به زشگامان تمآن و به عبارت گو اتر‬ ‫غربزدگان کشورهای یسلامی سوءظ دیرد و میترسآ که ی‬ ‫تبلزغ به تمآن و تجآ آ‪ ،‬حزله و وششی باشآ به تقلزآ یز فرهگ‪،‬‬ ‫میگو آ‪« :‬م یز زعمای تجآد خویه شرق هایمزآ هسام ز ری آنها‬ ‫یز علوم یسلامی و یز علوم روز و فرهنگ آن یطلام کافی هآیرهآ و‬ ‫یفرید تو خالی هسانآ»‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬با هر تقلزآ کورکوریههیی در مزان هر ملای یز مل های‬ ‫دهزا به و ژه در ملای هم ون مل یسلامی که بریی رهبری‬ ‫مل های د گر لزاق و شا ساگی دیرهآ مبارزه میکنآ میگو آ‪:‬‬ ‫«تنها چززی که در ی جهان دگرگون میگردد زمان یس و‬ ‫بس‪ ،‬یی مسلمان هرگز با شخصز و کزان خود به وسزله تقلزآ‬ ‫کورکوریهه یز تمآن غرب بازی هک ‪ .‬ز ری که ی ‪ ،‬تنها گوهر‬ ‫یرزهآهیی یس که به تو یرزیهی شآه‪ ،‬تجآد به معنای غربگریئی‪،‬‬ ‫شا ساه یمای یس که تنها در زمزنه عزاشی و بویلهوسی فکر‬ ‫میکنآ‪ ،‬هه لا ق ملای همچون مل یسلام‪ .‬م یز کساهی که‬ ‫مل یسلام ری به تجآد و غربگریئی میخویهنآ یحازاط میکنم‪،‬‬ ‫میترسم که ی حزلهیی باشآ بریی تقلزآ کورکوریهه یز غرب»‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یو مل های شرق یسلامی ری که شا ساه رهبری و زعام‬ ‫بودهآ و یکنون به صورت شاگرد و دهبالهرو تمآن غرب در آمآهیهآ‬ ‫به شآت مورد یهاقاد قریر میدهآ و در ضم کی یز یشعارش‬ ‫(که گو ا مل ترکزه ری خخاب میکنآ) میگو آ‪ :‬آنهائی که‬ ‫میتویهسانآ رهبر زمان خود باشنآ حالا یز روی جهال مقلآ‬ ‫شآهیهآ‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬در «جاو آهامه»‪ ،‬یهاقاد یمزر سعزآ حلزم اشا ری یز‬ ‫یهقلاب آتاتورک به تفصزل هقل میکنآ و ادآور میشود که‬ ‫یهقلاب ترکزه و رهبرش یز هرگوهه یباکار و یصال فکر و یهآ شه و‬ ‫طرح ر زی محروم بود‪ ،‬یو جز کپزهیی (فاوکپی) یز یرو ا چزز د گری‬ ‫هبود‪:‬‬ ‫گف ‪ :‬هقت کهنته ری با تآ زدود‬ ‫مصتتتتتتخفی‪ 1‬کتتتتتتو یز تجتتتتتتآد‬ ‫می ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترود‬ ‫گر ز یفرهگ آ آش لات و منات‬ ‫هو هگردد کعبه ری رخ حزتات‬ ‫تتتتتازهیش جتتتتز کهنتتتتهی یفرهتتتتگ‬ ‫تتتترک ری آهنتتتگ هتتتو در چنتتتگ‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫در ضمزرش عالمی د گر هبتود‬ ‫سزنهی یو ری دمی د گتر هبتود‬ ‫لتتتاجرم بتتتا عتتتالم موجتتتود ستتتاخ‬ ‫مثل موم یز سوز ی عالم گآیخ‬ ‫نظام آموزش غربی و تأثیر آن‬

‫آموزش غربی سوخاه یس ‪،‬‬ ‫علامه یقبال ‪ /‬که شخصا در آت‬ ‫ری با تعبزری شزوی و تحقزقی عمزق بزان کرده‬ ‫حقزق ی دیه‬ ‫یس ‪ ،‬آهجا که میگو آ‪:‬‬ ‫چتته رستتیکارویهی ری چتته ستتان‬ ‫چومیبزنی که رهتزن کتاروین‬ ‫کشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت ؟‬ ‫کشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫کتتهیز وی روح قتتومی میتتتوین‬ ‫مبتتاش ی مت یز آن علمتتی کتته‬ ‫کشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت !‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتویهی‬

‫‪ -1‬منظور «کمال یتاتورک» یس ‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫و در جای د گر دگوگوهی خخرهاک و ر شه دیری ری که شزوه‬ ‫آموزش جآ آ‪ ،‬در دل و دماغ هسل جوین ی جاد میکنآ‪ ،‬بررسی‬ ‫کرده میگو آ‪:‬‬ ‫«شزوه آموزش بسان یسزآی یس که شخصز موجود زهآه‬ ‫ری آب کرده به هر شکلی که بخویهآ‪ ،‬در میآورد‪ ،‬ی یسزآ یز هر‬ ‫ماده شزمائی د گر‪ ،‬مؤثرتر یس ‪ ،‬ز ری قادر یس که ک کوه بلنآ‬ ‫و بالائی ری ووب کرده تبآ ل به ک مش خاک بکنآ» علامه یقبال‬ ‫معاقآ یس که شزوه آموزش غربی توطئهیی یس که بریی‬ ‫برچزآن بساط د و یخلاق چزآهیهآ و لذی میگو آ‪:‬‬ ‫«شزوه آموزش غربی‪ ،‬دیمی یس که بریی شکار کردن مل‬ ‫مسلمان گساردهیهآ‪ ،‬و توطئهیی یس که بریی برچزآن د و‬ ‫یخلاق چزآهیهآ»‪.‬‬ ‫علامه یقبال ‪ /‬جزء یفرید معآودی یس که تا قعر یقزاهوس‬ ‫آموزش و رورش مفرب زمز فرو رفانآ و هه تنها صحزح و سالم‬ ‫بازگشانآ بلکه در هاب و گوهر درخشاهی هزز با خود به یرمفان‬ ‫آوردهآ و یعاقادشان به جاودیهگی یسلام ریسختر و یساویرتر گرد آ‪.‬‬ ‫یگرچه در مورد یقبال ‪ /‬همیتویهزم یدعاء کنزم که به آموزش غربی‬ ‫هرگز یعانا هکرده و در بریبر فلسفه غرب هرگز تسلزم هشآه یس‬ ‫در‬ ‫ولی آه ه مسلم یس ی یس که هماهنآ د گر معاصریه‬ ‫بوته آنها آب هشآ و در یفکار و عقا آ آنها هضم هگرد آ‪ .‬یز ی‬ ‫رهگذر یقبال ‪ /‬حق دیرد در مورد خو شا بگو آ‪:‬‬ ‫ربودم دیهته و دیمت گسستام‬ ‫طلسم علم حاضر ری شکستام‬ ‫بتته هتتار یو چتته بی تتروی هشستتام‬ ‫ختتآی دیهتتآ کتته ماهنتتآ بتتریهزم‬

‫***‬

‫انسان کامل از دیدگاه محمداقبال‬ ‫تلاش و جستجوی انسان‬

‫مولاها جلال یلآ رومی در قخعه شعری میگو آ‪« :‬د شب‬ ‫زر مردی د آم که چریغی در دس دیش و گرد شهر میگش ‪،‬‬ ‫گو ا چززی ری گم کرده بود‪ ،‬یز یو رسزآم‪ :‬آقا دهبال چه میگردی؟‬ ‫در اسخ گف ‪ :‬یز معاشرت با حزویهات درهآه خساه شآهیم‪ ،‬ی نک‬ ‫در جهان دهبال یهسان میگردم‪ ،‬یز همریهان سس عنصر به‬ ‫ساوه آمآهیم‪ ،‬به دهبال شزر مردی میگردم که چشم خود ری با‬ ‫د آن یو خنک کنم‪ ،‬گفام‪ :‬خود ری بزشار زحم هآه‪ ،‬برگرد که م‬ ‫هزز هم ون تو مآتی به دهبال ی آزید مرد گشاهیم‪ ،‬یما یثری یز یو‬ ‫اف همیشود‪ ،‬زر مرد‪ ،‬سری تکان دید و گف ‪ :‬آری همان چززی‬ ‫ها اب آرزوی م یس »‪.‬‬ ‫دی شزخ باچریغ همیگش گرد‬ ‫کتتز د تتو و دد ملتتولمو یهستتاهم‬ ‫شتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتهر‬ ‫آرزوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ز همرهان سس عناصر دلم‬ ‫شتتتتزر ختتتتآی و رستتتتام دستتتتااهم‬ ‫گرفتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫آرزوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫گفانتتتتآ کتتتته افتتتت میهشتتتتود‬ ‫گف آهکته اف میهشتود آهتم‬ ‫جستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاهی م متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتا‬ ‫آرزوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫محمآیقبال ‪ /‬هزز‪ ،‬مخالع د وین ماهآگارش «یسریر خودی» ری با‬ ‫همز شعر مولاها آغاز کرده یس ‪ ،‬به هظر بنآه‪ ،‬منظور یقبال ‪ /‬یز‬ ‫آوردن ی قخعه شعر در یول کااب ‪ ،‬ی یس که یو هزز در ی‬ ‫زمزنه با مولاها همفکر و هم عقزآه بوده یس ‪ ،‬ز ری یو به حکم‬ ‫مخالعه و تحقزق در علوم فلسفی یز زشگامان و نآگان «یهسان‬ ‫کامل» بوده یس ‪ ،‬حال‪ ،‬سؤیل ی یس که آ ا یقبال ‪ /‬گمشآه‬ ‫ا هایمزآ شآ؟‬ ‫خود ری اف‬ ‫یگر اسخ مثب باشآ س یقبال ‪ /‬به زروزی و کشفی تازه‬ ‫افاه یس که یز زروزی «کلمبس» که دهزای جآ آ ری‬ ‫دس‬ ‫کشف کرد‪ ،‬بزررتر و مهمتر یس ز ری ی کشف یهسان گمشآه و‬

‫‪68‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫دو‪ ،‬در جهان وجود هآیشاه‬ ‫یهساهز تباه شآه یس ‪ ،‬یگر ی‬ ‫باشنآ‪ ،‬خزری در جهان هزس ‪ ،‬جهان یمروز‪ ،‬به یهسان بزشار هزاز‬ ‫دیرد تا به قارههای جآ آ و در اهای هاشناخاه‪.‬‬ ‫انسان کامل کیست؟‬

‫دکاریقبال ‪ ،/‬در یشعارش خاطر هشان میسازد که آن یهسان‬ ‫گمشآه ری افاه و شناخاه و یز شخصز و صفات و ژه یو سخ‬ ‫گفاه یس ‪ ،‬یقبال ‪ /‬ی گمشآه ری چگوهه و کجا افاه یس ؟‬ ‫میترسم‪ ،‬یگر یهسان کامل یز د آگاه یقبال ‪ /‬ری برییتان معرفی‬ ‫کنم‪ ،‬شگف زده شو آ‪ ،‬ز ری یهساهی که یقبال ‪ /‬صفات بلنآ‬ ‫یهساهز ری در یو افاه‪ ،‬همان «مسلمان» یس و بس‪.‬‬ ‫حقا که ی جویب بریی کساهی که تصو ری تزره و هاز با یز مرد‬ ‫مسلمان ز روی دیرهآ‪ ،‬کاملا با تصو ری دلپذ ر که یقبال ‪ /‬یریئه‬ ‫اسخ شگف زده خویهنآ شآ‪،‬‬ ‫میدهنآ مافاوت یس ‪ ،‬آهان یز ی‬ ‫یما محمآیقبال ‪ /‬گمشآه خود ری در فرد مسلمان افاه یس ‪.‬‬ ‫مسلمان نمونه‬

‫و قآرت روحی‬ ‫مسلمان هموهه با ی مان و قز ‪ ،‬شجاع‬ ‫‪ ،‬در مزان آدمهای ترسو و مازلزل ممااز یس ‪ ،‬توحزآ‬ ‫خو‬ ‫خالص‪ ،‬قناع و زهآ و ی ثار و بزرر منشی و یعاماد به هفس یو ری‬ ‫یز بنآگان زر و زور و شهوت رساان و جاهطلبان و خود خویهان‬ ‫ممااز میگردیهآ‪ ،‬مسلمان ویقعی یرزشی بریی مظاهر مادی قا ل‬ ‫هزس و همویره در جهان رسال خود ری ی فا میکنآ‪ ،‬ی مرد‬ ‫حق‪ ،‬در بریبر یوضام و شری ط مافزر زهآگی‪ ،‬ثاب و یساویر خویهآ‬ ‫ماهآ‪ ،‬یما د گرین در سم وزش باد و در جه منافع خو‬ ‫حرک میکننآ‪ ،‬ی مسلمان ماهنآ درخ باروری یس که ر شه‬ ‫برفریز آسماهنآ‪ ،‬در ضم‬ ‫آن در زمز مساحکم و شاخهها‬ ‫بزای میگو آ‪« :‬یی مسلمان‪ ،‬تو تنها در جهان حقزقای زهآه‬ ‫هسای و مابقی سریب فر بنآهیهآ» در بزای به زبان یردو‬ ‫میگو آ‪« :‬هماها ی مان و قز مسلمان هقخه رگار حق میباشآ‬ ‫و هرچه در جهان مادی وجود دیرد‪ ،‬وهم‪ ،‬طلسم و مجاز هسانآ»‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪69‬‬

‫ابعاد وجودی مسلمان‬

‫فرد مسلمان دیریی دو بعآ وجودی میباشآ؛ کی وجود‬ ‫یهساهی دوم وجود ی ماهی‪ ،‬در وجود یهساهی با سا ر یهسانها‬ ‫شر ک یس ‪ ،‬ماهنآ عموم مردم به دهزا میآ آ‪ ،‬بزرر میشود‪،‬‬ ‫هزازهای بشری خود ری تأمز میکنآ‪ ،‬ماهنآ سا ر مردم کسب‬ ‫میکنآ‪ ،‬میآموزد‪ ،‬حکوم میکنآ‪ ،‬و خلاصه یو در ی وجود‪،‬‬ ‫تابع آدیب و سن طبزعی میباشآ‪ ،‬و به خاطر ی نکه یسم‬ ‫مخصوص و لباس مخصوص و ملز مخصوص دیرد‪ ،‬یز هظام‬ ‫طبزع مساثنی هزس ‪ ،‬بلکه یو هزز موجی یز یمویج یقزاهوس‬ ‫وجود عمومی‬ ‫جامعۀ بشری یس ‪ .‬یگر فردی مسلمان به ی‬ ‫بشری یکافا کنآ و فقط به عنوین ک یهسان (منهای ی مان) زهآگی‬ ‫کنآ‪ ،‬موجودی ضعزف و فاهی خویهآ بود‪ ،‬که در هگاه صریف‬ ‫وجود (آفر آگار) یرزش چنآیهی هخویهآ دیش ‪ ،‬و هرگاه یز دهزا‬ ‫برود‪ ،‬مرر یو ضا عهیی بریی جهان بشری به شمار همیآ آ‪.‬‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫رهتتگ و غمچتتون گتتل کشتتزآ یز‬ ‫گرچه آدم بتر دمزتآ یز ختاک و‬ ‫آب و گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتل‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتل‬ ‫حزف یگتر برتتر هپترد ز ت مقتام‬ ‫حزتتف یگتتر در آب و گتتل غلتتط‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآیم‬ ‫یما وجود ی ماهی‪ ،‬عبارت یز ی یس که فرد مسلمان‪ ،‬حامل‬ ‫رسال و ژهیی یس که همان رسال یهبزاء یس به یصول و‬ ‫عقا آ خاصی ی مان دیرد و بریی هآف مخصوص زهآگی میکنآ‪،‬‬ ‫یو یز ی بعآ سری یس یز یسریر حق و ا هیی یس یز ا ههای‬ ‫جهان و هزازی یس یز هزازهای بشر‪ ،‬سزیویر یس که زهآه بماهآ و‬ ‫ببالآ‪ ،‬بلکه لازم یس که تا جهان بر اس ‪ ،‬یو هزز وجود دیشاه‬ ‫باشآ‪ ،‬ز ری هزاز بشر و هزاز جهان بریی وجود ی فرد‪ ،‬کمتر یز‬ ‫هزازشان به آب و هوی و هور و حریرت هزس ‪ ،‬معنی و حقزق‬ ‫زهآگی‪ ،‬ویبساه به روح یخلاق‪ ،‬ی مان و یهآیفی بود که زامبرین‬ ‫شرح و بزان آنها ری به عهآه دیشانآ‪ ،‬و ی نک فرد مسلمان‪ ،‬یعلان‬ ‫و یبلاغ رسال آنها ری به عهآه دیرد‪ ،‬س یگر فرد مسلمان وجود‬ ‫یهآیف و رسال ها یز بز میرود‪ .‬بنابری‬ ‫هآیشاه باشآ‪ ،‬ی‬

‫‪70‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫وجود و بقای مسلمان‪ ،‬ماهنآ وجود خورشزآ و ساارگان‪ ،‬لازم‬ ‫یس ‪ .‬هسلها و مل ها منقرض میشود‪ ،‬آبادیها و رین و‬ ‫خریبهها آباد میشود‪ ،‬دول ها و حکم ها یز هم می اشآ‪،‬‬ ‫تمآنها تفززر می ابآ یما یو هم نان ثاب و یساویر یس ‪.‬‬ ‫مسلمان زنده و جاوید است‬

‫محمآیقبال ‪ /‬معاقآ یس که مسلمان زهآه جاو آ یس ز ری‬ ‫رسال و یماه و هآف جاودیهی ری به دوش دیرد‪ ،‬در شعری‬ ‫میگو آ‪ :‬یمکان هآیرد که وجود مسلمان یز جهان برچزآه شود‪،‬‬ ‫ز ری وجود یو کلزآ رسال یهبزاس و یوین یو حقزقای ری آشکار‬ ‫میسازد که یبریهزم‪ ،‬موسی‪ ،‬عزسی‪ ،‬و محمآ † آوردهآ‪ .‬جائی د گر‬ ‫میگو آ‪ :‬یی مسلمان‪ ،‬یی زهآه جاو آ‪ ،‬تو هبا آ یز مرر بارسی‬ ‫بلکه مرر با آ یز تو بهریسآ‪:‬‬ ‫متتتترر یستتتت صتتتتزآی تتتتتو در‬ ‫یز مرر ترسی یی زهآه جاو تآ‬ ‫کمزنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬ ‫منظور یقبال ‪ /‬ی هزس که هر فرد یز یفرید یم یسلامی‬ ‫بریی همزشه زهآه و یز قاهون طبزعی مرر مساثنی یس ‪ ،‬چگوهه‬ ‫ج‬ ‫چنز چززی ممک یس در حالی که حضرت خامی مرتب‬ ‫جهان ری ودیم گف ‪ ،‬منظور یقبال ‪ /‬ی یس که مسلمان‪ ،‬موجی‬ ‫یز یمویج در ای خروشان یسلام یس ‪ ،‬هماهگوهه که یمویج در ا‬ ‫کی س یز د گری در شکم در ا مالاشی میشوهآ ولی در ا به‬ ‫حال خود باقی یس ‪ ،‬یمویج در ای زهآگی (که یفرید بشر هسانآ)‬ ‫هزز تفززر می ابنآ ولی یصل زهآگی ثاب یس ‪.‬‬ ‫جهان برای مسلمان آفریده شده است‬

‫محمآیقبال ‪ /‬ک قآم جلوتر رفاه و معاقآ یس که مسلمان‬ ‫هآف و رمز آفر ن جهان یس ‪ .‬گرچه صح حآ ث «لولاك لما‬ ‫خلق یلأفلاك»‪ 1‬جای بحث دیرد‪ ،‬یما صح حآ ث‪ ،‬یز روی لفظ و‬ ‫موضوم یس ‪( .‬ر‪ .‬ک‪ :‬یلسلسلت یلضعزفت‪ ،‬شزخ یلباهی ‪،282‬‬ ‫‪ -1‬ی روی‬ ‫یلفویئآ یلمجموعت فی یلأحاد ث یلموضوعت‪ ،‬شوکاهی‪ ،‬ص‪ ،326‬فااوی‬ ‫یللجنت یلآیئمت ج‪1‬ص‪( .)312‬مصحح)‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪71‬‬

‫بریی یقبال ‪ /‬مهم هزس ‪ ،‬ز ری یو یز مخالعۀ قرآن و یسلام و‬ ‫روی‬ ‫تار خ یهساهی و طبزع مسلمان و یطلام وسزع یز یوضام جهان‬ ‫میفهمآ که مسلماهی که خآماگذیر زامبر ج یس میتویهآ‬ ‫مصآیق ی حآ ث قریرگزرد‪ ،‬چه رسآ به شخص رسول هللا ج ‪.‬‬ ‫س مسلمان‪ ،‬خلزفۀ خآی در روی زمز یس ‪ ،1‬جهان ری بریی یو‬ ‫آفر آ و علم یسماء ری به وی آموخ و حکوم و گنجهای زمز ری‬ ‫به یو سپرد‪:‬‬ ‫که در خود فاش بزنآ رمز لولاک‬ ‫مستتلمان ری همتتز عرفتتان و‬ ‫یدریک‬ ‫بآ ترتزب بر یو لازم یس که معاقآ باشآ که جهان بریی یو‬ ‫آفر آه شآه و در ریه ی عقزآه و تحقق ی تفکر مجاهآه کنآ‪،‬‬ ‫میگو آ‪« :‬جهان مزریث مؤم مجاهآ یس ‪ ،‬و‬ ‫در ک بز‬ ‫هرکس که عقزآه هآیشاه باشآ‪ ،‬که جهان بریی یو خلق شآه‪،‬‬ ‫مؤم کامل هزس »‪.‬‬ ‫مقام مسلمان‬

‫محمآیقبال ‪ /‬معاقآ یس مسلمان‪ ،‬آفر آه هشآه یس که در‬ ‫جامعه ووب شود و هر سو که کاروین بشری در حرک یس یو‬ ‫هزز در همان جه گام بردیرد‪ ،‬بلکه به ی منظور آفر آه شآه که‬ ‫مسزر تمآن‪ ،‬جامعه و جهان ری عوض کنآ و به سوی خزر و هکوئی‬ ‫و فلاح و رساگاری رهنمون شود‪ .‬ز ری یو صاحب رسال و صاحب‬ ‫علم و قز یس ‪ ،‬و در ی ریبخه مسؤولز دیرد‪ .‬یو هبا آ یز‬ ‫د گرین تقلزآ کنآ‪ .‬مقام یو جا گاه رهبری و یمام و یباکار و‬ ‫هوآوری یس ‪ ،‬هرگاه زماهه فاسآ و جامعه یز جاده مساقزم‬ ‫منحرف شآ مسلمان هبا آ در بریبر منکریت سکوت کنآ‪ ،‬وظزفه یو‬ ‫یمر به معروف و ههی یز منکر و یصلاح فساد و یفشای حق یس ‪.‬‬ ‫با آ در بریبر یوضام فاسآ قزام کنآ تا آب ری به جوی بازگردیهآ‪،‬‬

‫‪ -1‬منظور یز خلزفه بودن یهسان ی یس که خآیوهآ یهسانها ری بریی آباد‬ ‫کردن زمز و بنآگی خآی و زشبرد دساوریت خود آفر آه و در زمز‬ ‫جاهشز همآ گر قریر دیده یس ‪(.‬مصحح)‬

‫‪72‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫قلب علم یس‬

‫میگو آ‪ :‬موم‬ ‫یوس ‪:‬‬ ‫مرد حق جتان جهتان چارستوی‬ ‫حفظ قرآن عظزم آ تز تست‬ ‫تو کلزمی چنآ باشی سترهگون‬

‫و حرف حق ری فاش گفا‬

‫آز‬

‫آن بتتته خلتتتوت رفاتتته ری یز متتت‬ ‫بگتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫حتترف حتتق ری فتتاش گفتتا د ت‬ ‫تستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یز آستتتاز آور‬ ‫دستتت ختتتو‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترون‬

‫جا ی د گر میگو آ‪:‬‬ ‫حآ ث کم هظرین یس «تو با زماهه بساز» زماهه با تو هسازد تو‬ ‫با زماهه سازز‪ .‬یو معاقآ یس که مسلمان هبا آ در بریبر یوضام‬ ‫ریساا‬ ‫فاسآ‪ ،‬یز روش محافظه کاری زروی کنآ‪ ،‬گرچه در ی‬ ‫مجبور به تحمل به ضرب و جرح باشآ‪ ،‬ز ری ی عمل یو به ماهنآ‬ ‫عمل جریحی و در ریه سازهآگی یس ‪ ،‬میگو آ موم با آ با‬ ‫جهان فاسآ ری بسوزیهآ و جهاهی جآ آ‬ ‫حریرت ی مان خو‬ ‫بزافر نآ‪:‬‬ ‫عتتتتتالم هتتتتتو آفر تتتتتآن کارتستتتتت‬ ‫زهتتآگیری ستتوزو ستتاز یز هتتار‬ ‫تستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یقبال ‪ /‬در عالم خزال میگو آ‪« :‬خآیوهآ یز م رسزآ‪ :‬آ ا ی‬ ‫عصر با عقزآه و رسال تو مناسب و همآهنگی دیرد؟ گفام خزر‪،‬‬ ‫فرمود‪ :‬س آن ری در هم شک و باکی هآیشاه باش»‪.‬‬ ‫محمآیقبال ‪ /‬معاقآ یس که خضوم و تسلزم در بریبر فساد و‬ ‫سام‪ ،‬به بهاهه قضا و قآر‪ ،‬کار یهسانهای هاتوین یس ‪ ،‬یما موم‬ ‫قوی‪ ،‬خود قضای یلهی یس ‪ :‬هرگاه مسلمان یرزش خود ری بآیهآ‪،‬‬ ‫یوضام طبق مرید یو ز خویهآ رف میگو آ‪:‬‬ ‫بتتتاز ختتتود ری در کتتتف تقتتتآ ر ده‬ ‫خو شتتتا ری تزتتتزی شمشتتتزر‬ ‫ده‬

‫***‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪73‬‬

‫مسلمان انقلابی‬

‫محمآیقبال ‪ /‬معاقآ یس که در طول تار خ‪ ،‬یهقلابهای صالح‬ ‫به وسزله فرد مسلمان یهجام شآه یس ‪ ،‬لذی فرد مسلمان همویره‬ ‫زشاهنگ یهقلاب و زام آور زهآگی بوده و خویهآ بود‪ .‬یوین فجر‬ ‫یو‪ ،‬باهگ آزیدی یس که عمر شب سزاه به ا ان رسزآه و صبح‬ ‫صادق دمزآه یس ‪ .‬طنز همز باهگ رقآرت بود که چهارده‬ ‫قرن ز ‪ ،‬یز کوه «یبوقبزس» جهان ری یز خویب عمزق اهصآ‬ ‫ساله بزآیر ساخ ‪ ،‬و یهساهز مرده ری زهآه گردیهزآ‪ .‬یمروز هزز‪ ،‬ی‬ ‫یوین‪ ،‬ضام بزآیری یهسان و زهآه ساخا وجآین بشری یس ‪ ،‬در‬ ‫بزای میگو آ‪ :‬به درسای میدیهم‪ ،‬سحری که شبساان وجود‬ ‫بشری ری به لرزه در میآورد‪ ،‬همان یوین بنآم مؤم یس »‪.‬‬ ‫قدرت و توانایی مرد مؤمن‬

‫علامه محمآیقبال ‪ ،/‬معاقآ یس که قآرت و هزروی خارق‬ ‫یلعاده و یعجازیهگزز مرد موم ‪ ،‬یز رسال و ی مان یو‪ ،‬و فناشآن‬ ‫در یریدم هللا سرچشمه میگزرد‪ .‬یز ی جه مرد موم شمشزر‬ ‫برهآه یلهی قریر میگزرد که هزح ماهعی اریی مقاوم در بریبر‬ ‫یو ری هآیرد‪ .‬در قصزآهیی که در «قرطبه» سروده یس میگو آ‪:‬‬ ‫دس موم ‪ ،‬دس تویهای خآیس ‪ ،‬در هر جا زروز‪ ،‬مشکلگشا و‬ ‫کار ساز یس ‪ .‬جسم بنآم مؤم خاکی‪ ،‬ولی وجآین و فخرت یو‬ ‫ماصف یس‬ ‫بنآه به صفات مولای خو‬ ‫هوری یس ‪ .‬ی‬ ‫(خاکی و هوری ههاد‪ ،‬بنآه مولاصفات) قلب یو یز هردو جهان‬ ‫بیهزاز یس ‪ .‬جا ی د گر میگو آ‪:‬‬ ‫مرد حق یز حق ذ رد رهگ و بو‬ ‫مرد حق یز کتس هگزترد رهتگ‬ ‫و بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫هتتر زمتتان یو ری چتتو حتتق شتتاهی‬ ‫هتتر زمتتان یهتتآر تتتن جتتائی‬ ‫دگتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫دگتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫یقبال ‪ ،/‬یز زبان فرماهآه بزرر سپاه یسلام‪ ،‬فاتح یهآلس‪ ،‬طارق‬ ‫ب ز اد‪ ،‬هنگامی که بریی زروزی ارین عرب خود‪ ،‬به زشگاه خآی‬ ‫مجاهآ ‪ ،‬بنآگان‬ ‫میکنآ چنز میگو آ‪« :‬خآی ا ی‬ ‫هزا‬ ‫فرماهبردیر تو تصمزم گرفاهیهآ که جهان ری فاح کننآ‪ ،‬در اها یز‬

‫‪74‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫قآرت آهان میشگافنآ‪ ،‬زمز یز صلاب آهان اره میگردد‪ ،‬کوها‬ ‫یز هزب آهان در هم میخززد‪ ،‬یز روزی که تو ری شناخاهیهآ لذت‬ ‫معرف تو آهان ری یز دو جهان بیهزاز ساخاه یس ‪ ،‬هآفی جز‬ ‫شهادت هآیرهآ‪ ،‬مقصودشان‪ ،‬مال غنزم و کشورگشا ی هزس ‪،‬‬ ‫خآی ا تو صحریهشزنان ری در خبر‪ ،‬هظر و یوین سحر یز د گرین ممااز‬ ‫گردیهزآهیی‪ ،‬سوز درون و غم هجات یهسان مظلوم که یز د ر باز‪،‬‬ ‫آرزوی جهان بود ی نک گمشآم خود ری در قلوب آهان زآی کرده‬ ‫یس »‪ .‬شاعر ک قآم جلوتر رفاه میگو آ‪ :‬آ ا میتوین قآرت‬ ‫بازوی مؤم ری تخمز زد؟ مؤم با ک هگاه و ک دعا تقآ ر ری‬ ‫تفززر میدهآ»‪.‬‬ ‫کساهی که صفحات تار خ ری مخالعه کردهیهآ‪ ،‬ی گفاه یقبال ‪/‬‬ ‫ری به خوبی تصآ ق میکننآ‪ ،‬ز ری مسلمز در قرن یول‪ ،‬دش و‬ ‫صحری و کوه و در ا ری ش سرگذیشانآ و بی باکاهه یز مویهع‬ ‫عبور کردهآ‪ ،‬دیساانهای قهرماهی ریدمردیهی چون سعآ ب یبی‬ ‫وقاص‪ ،‬خالآ ب ولزآ‪ ،‬مثنی ب حارثه شزباهی‪ ،‬عقبه ب هافع‪،‬‬ ‫محمآ ب قاسم ثقفی‪ ،‬موسی ب هصزر و طارق ب ز اد ش‪ ،‬بر‬ ‫صآق گفاار یقبال ‪ /‬گویه هسانآ‪.‬‬ ‫امت جهان‬

‫محمآیقبال ‪ /‬معاقآ یس که مسلمان حقزقای یس جهاهی‪،‬‬ ‫که یز مرز محآود وط و ملز و یز چهار چوب زمان و مکان فریتر‬ ‫یس ‪ ،‬و هماهنآ طبزع بشری در زمان و مکان وسزعتر قریر دیرد‪،‬‬ ‫مساح زماهی یو مساح تار خ یسلامی و مساح مکاهی یو‬ ‫مساح جهان هناور یسلام یس میگو آ‪:‬‬ ‫در دل یو اوه گتردد شتام و روم‬ ‫می هگنجآ مسلم یهآر مرز و‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوم‬ ‫متتترز و بتتتوم یو بتتته جتتتز یستتتلام‬ ‫قلبما یز هنآ و روم و شتام‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫به هظر یقبال ‪ ،/‬مسلمان یز مفاخرتهای هژیدی و عصبز های‬ ‫قومی و آب و خاک رسای بالاتر یس ‪:‬‬ ‫تتک یستتودش صتتآ یحمتتر‬ ‫قزمت‬ ‫قوم تو یز رهگ وختون بالتاتر‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪75‬‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫باد و آب و گل رسازآن که چه؟‬

‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یصتتل مل ت در وط ت د تتآن‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتته چتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتته؟‬ ‫ابنتتتآ هستتتب زوهتتتآ متتتا‬ ‫هزستتت‬ ‫هزست یز روم و عترب زوهتآ‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتا‬ ‫به هظر یو مسلمان در هر عصری ساقی یقل ووق و در هر‬ ‫مکاهی شهسویر مزآین شوق یس و همه سرزمز خآی وط‬ ‫یوس ‪ ،‬میگو آ‪ :‬وقای طارق ب ز اد به جز رهیی در سرزمز‬ ‫یهآلس فرودآمآ‪ ،‬دساور دید که کشایها ری بسوزیهنآ برخی یز‬ ‫لب به یعاریض گشوده گفانآ‪ ،‬ی کار یز هگاه عقل‬ ‫لشکر اه‬ ‫درس هزس ‪ ،‬چگوهه به د ار خود بازگرد م‪ ،‬طارق خنآ آ و گف ‪،‬‬ ‫ما به فکر بازگش هزسازم‪ ،‬همه سرزمز خآی وط ماس ‪ ،‬فرقی‬ ‫بز عجم و عرب‪ ،‬شرق و غرب هزس ‪:‬‬ ‫طتتتارق چتتتو بتتتر کنتتتاره یهتتتآلس ستتتفزنه‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوخ‬ ‫گفانتتتتآ کتتتتار تتتتتو بتتتته هگتتتتاه خخاستتتت‬ ‫دور تتم یز ستتوید وط ت بتتاز چتتون رستتزم‬ ‫ترک سبب زروی شر ع کجا رویست ؟‬ ‫بته شمشتزر بترد‬ ‫خنآ آ و دس خو‬ ‫و گفتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هر ملتک ملتک ماست کته ملتک ختآیی‬ ‫ماستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫مسلمان‪ ،‬مظهر اخلاق خدایی‬

‫به هظر یقبال ‪ ،/‬مرد مسلمان دیریی یخلاق و صفات مافاوتی‬ ‫یس ‪ ،‬که سا ه و مظهر صفات و یخلاق خآی ی هسانآ‪ ،‬مثلا در‬ ‫سعه صآر و گذش ماصف به صف خآی ی «غفار» میباشآ‪،‬‬ ‫و در خشم‪ ،‬به خاطر د و قزام علزه باطل‪ ،‬به صف خآی ی‬ ‫«قهار» ماصف یس ‪ ،‬در اکی و اکآیمنی و اک طزنای‪ ،‬مظهر‬ ‫صف «قآوس» یس ‪ ،‬در درشای و سخ گزری به هنگام جنگ‬ ‫مظهر صف «جبار» یس ‪ ،‬مسلمان تا زماهی که حامل ی‬

‫‪76‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫صفات مانوم هباشآ‪ ،‬هموهه کامل و تصو ر ریساز بریی یسلام‬ ‫قریر همیگزرد هرگاه همه ی صفات ری در خود جمع دیش ‪ ،‬آ‬ ‫و هشاهی یز آ ات خآی و معجزهیی یز معجزیت رسول ج قریر‬ ‫میگزرد‪ ،‬شاعر میگو آ‪ ،‬موم ‪ ،‬معزار شناخ خوب و زش و‬ ‫تریزوی عآل یس ‪ .‬به وسزله یو خشنودی و هارضا ای خآی ری‬ ‫میتوین در اف ‪ ،‬یریده خآی‪ ،‬در عزم یو ماجلی یس ‪ ،‬موم ‪ ،‬قرآن‬ ‫هاطق و د سزار یس ‪ ،‬مریحل زهآگی یو تکریری و ظاهری با هم‬ ‫کسان و مشابه هسانآ ماهنآ تکریر طبزع و تکریر شب و روز‪،‬‬ ‫یما هر بار معنی و زام تازهیی ری همریه دیرد‪ ،‬هماهگوهه که آ ه‬ ‫﴿فَبِأَي ِ َء َ ٓ‬ ‫ان‪[ ﴾١٣‬الرحمن‪ .]13 :‬در سوره رحمان تکریر‬ ‫اَل ِء َربِ ُك َما ت ُ َك ِذبَ ِ‬ ‫میشود‪ .‬شاعر ریس میگو آ‪ ،‬مرد موم در هر عصر دیه و‬ ‫ریهنمائیهای خود ری بریی مردم به یرمفان میآورد و با هور خود‬ ‫کسان یس ‪.‬‬ ‫تار کیها ری روش میسازد‪ ،‬و شزوه عمل‬ ‫همویره رسال یهبزاء ری تکریر میکنآ و بریی هر هسل به توحزآ‬ ‫خآی دعوت میکنآ و میگو آ‪ :‬یی مردم تنها خآی ری رسا کنزآ‬ ‫که خآی ی جز یو هزس ( ا قوم یعبآوی هللا مالکم م یله غزره)‬ ‫موم ماهنآ سپزآه دم هم جآ آ یس هم قآ م‪ ،‬یو قآ م یس‬ ‫یما به وسزله یو جهان تجآ آ میشود و جسمها‪ ،‬عقلها و قلوب‬ ‫بزآیر میگردهآ‪ ،‬جآ آ هم هس به ی معنا که هشاط و قویی یو‬ ‫تجآ آ میشود‪ ،‬یو مباکر‪ ،‬بلنآ رویز و بلنآ هم یس ‪ ،‬یو ماهنآ‬ ‫قخرههای بارین یس که هر قخره غزر یز د گری یس یما همه‬ ‫باریهنآ و در آبزاری زمز شر ک هسانآ‪ ،‬همز یس معنی گفاه‬ ‫زامبر ج که میفرما آ‪« :‬یم م ماهنآ بارین یس که دیهساه‬ ‫ا آخرش» « َمث َ ُل أ ُ َّمتِي َمث َ ُل ال َم َ‬ ‫ط ِر ََل‬ ‫همیشود آغاز آن (بارین) بهار یس‬ ‫آخ ُرهُ»‪.1‬‬ ‫يُد َْرى أ َ َّولُهُ َخي ٌْر أ َ ْم ِ‬ ‫مسلمان همانند خورشید است‬

‫علامه یقبال ‪ /‬میگو آ‪« :‬مسلمان ماهنآ خورشزآ یس که‬ ‫همویره میدرخشآ‪ ،‬یگر یز ک جه غروب کنآ یز یفقی د گر‬ ‫طلوم میکنآ»‪ .‬آری چه ریس گفاه یس یقبال ‪ /‬یگر در ک‬ ‫‪ -1‬سن ترمذی(‪ ،)2869‬تصحزح یلباهی و مسنآ یحمآ (‪( .)12327‬مصحح)‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪77‬‬

‫منخقه رچم یسلام و دول یسلامی سقوط کرده در منخقهیی‬ ‫د گر رچم آن بریفریشاه شآه یس ‪ ،‬سقوط یهآلس (یسپاهزای)‬ ‫یسلامی فاجعه و خسارت بزرگی بود‪ ،‬یما در عوض‪ ،‬در خود قاره‬ ‫یرو ا‪ ،‬کی یز بزررتر دول های جهان‪ ،‬ز ر رچم یسلام درآمآ‪،‬‬ ‫و آن دول جوین آل عثمان در ترکزه بود‪ ،‬که در بریبر قآرتها ی‬ ‫که یهآلس ری ربوده و مسلمز ری آویره ساخاه بودهآ‪ ،‬قآ علم کرد‪،‬‬ ‫سقوط غرهاطه و یوج دول عثماهی در زمان سلزمان قاهوهی‪ ،‬دو‬ ‫حادثه در ک عصر بودهآ‪ ،‬جهان یسلام و بفآید‪ ،‬توسط تاتارهای‬ ‫وحشی مورد حمله قریر گرف و مظاهر تمآن یسلامی یز بز‬ ‫رف ‪ ،‬یما در عز همان زمان‪ ،‬حکوم مسلمان هنآ روز به روز‬ ‫گسارده و شکوفاتر میشآ‪ .‬در یوی ل همز قرن (بزسام) مزلادی‬ ‫هزز‪ ،‬مسلمز یز سوی یرو ا ضربههای سخ و دردهاکی ماحمل‬ ‫شآهآ‪ ،‬کشورهای یرو ا ی مزریث دول عثماهی ری تقسزم هموده‬ ‫و مملک آن ری در یفر قا غصب کردهآ‪ ،‬و سور ه فلسخز و‬ ‫عریق بز ماحآ تقسزم شآ‪ ،‬یما همز عویمل‪ ،‬بزآیری چشمگزر‬ ‫سزاسی و‬ ‫یسلامی موج یسلام خویهی و آزیدی طلبی و بزن‬ ‫جوش ‪ ،‬جنب های مخالف یسلامی‪ ،‬در سریسر جهان یسلام ری به‬ ‫دهبال دیش ‪ .‬در دوره یخزر هزز‪ ،‬مسلماهان دچار رهجهای فریویهی‬ ‫شآهآ‪ ،‬کشورهای عربی فلسخز یسلامی ری یز دس دیدهآ‪ ،‬یما‬ ‫در همز فاصله زماهی دو کشور جآ آ یسلامی در شرق تأسزس‬ ‫شآ‪ ،‬کی کشور اکساان و د گری یهآوهزی‪ .‬هم نز ‪ ،‬تار خ‬ ‫یسلامی فریز و هشزبها ی ری ش سرگذیشاه و هرگاه خورشزآ‬ ‫درخشان یسلام در ک یفق غروب کرده یز یفقی د گر سربرآورده‬ ‫یس ‪ ،‬و ی بآین جه یس که یسلام آخر رسال و زام یلهی‬ ‫یس و مسلمز آخر یمای هسانآ که بعآ یز آنها یمای د گر‬ ‫هخویهآ آمآ‪ ،‬یگر ی یم که حامل رسال خآی ی یس یز بز‬ ‫برود‪ ،‬حق و حقزق هم یز بز خویهآ رف ‪ ،‬که ی برخلاف سن‬ ‫یلهی یس ‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫جایگاه وجودی مسلمان‬

‫عصر فلسفه غربی و سزادت فرهنگی و سزاسی یرو ا فری‬ ‫رسزآ‪ ،‬یرو ا تفکر رهباهز و عقزآه کفاره و فآ ه ری یز کلزسای‬ ‫هصریهی و تفکر مسزحی به یرث برده بود و عقزآه دیش که‬ ‫یهسان به طور فخری با گناه آلوده یس بنابری ضرورت دیرد که‬ ‫فردی (ماهنآ حضرت مسزح) کفاره و فآ ه یو باشآ‪ .‬و در کنار ی‬ ‫عقزآه تفکر مادیگری ی هزز وجود دیش که در هازجه آن‪ ،‬یهسان‬ ‫ماشز تولزآ و حزویهی مارقی نآیشاه شآه که جز یشبام غر زه‬ ‫کالا چزز د گری‬ ‫و کامجو ی و فزونخویهی و تولزآ رسودتر‬ ‫همیشناسآ‪ .‬صاحب ی تفکر‪ ،‬جمع یهگززههای خزر و یرزشهای‬ ‫روحی و باطنی ری به باد فریموشی سپرده و در بریبر قویهز‬ ‫بیجان طبزع ‪ ،‬آفر آهیی بیخاصز و بییرزش قریر گرفاه‬ ‫یس ‪.‬‬ ‫در ی مزان‪ ،‬بزررتر سهم یز هایمزآی و سرخوردگی و خود‬ ‫ا زدن به یرزش و کریم یهساهی‪ ،‬هصزب‬ ‫فریموشی و ش‬ ‫مسلمان شرقی بود‪ .‬یو سزادت و تسلط بر وط یسلامی خو‬ ‫ری یز دس دید و در بریبر هفوو سزاسی و یجاماعی غرب‪ ،‬سر‬ ‫تسلزم فرود آورد و به مظاهر درخشنآه تمآن غرب خزره شآ‪ ،‬و‬ ‫ماهنآ شمع در بریبر آفااب ووب گرد آ‪ .‬یعاماد به هفس و یمزآ به‬ ‫غربی خود‪ ،‬دچار‬ ‫آ نآه ری یز دس دید و در مقابل معاصر‬ ‫و شخصز ضعزف‬ ‫یحساس حقارت گرد آ‪ .‬ی مان یو به د‬ ‫گش و یز سوی د گر یز دیشا جامعهیی قوی و تمآهی با‬ ‫و حکومای هزرومنآ و غنی محروم گرد آ‪ .‬در هازجه‬ ‫شریف‬ ‫یهساهی سس یریده بار آمآ که یرزشی بریی خود قابل هزس و‬ ‫آرزو ی در سر همی رویهآ‪.‬‬ ‫حال‪ ،‬هظامهای سزاسی و فلسفههای یقاصادی و‬ ‫در ی‬ ‫حکوم های شرقی در آسزا و آفر قا آ آ آمآ و یدبزات جآ آ‪،‬‬ ‫شعر معاصر و مخبوعات و هقآ آریئی به ظهور زوس که همه‬ ‫دس در دس هم دیده‪ ،‬یز یرزش ویلای یهسان و فرد مؤم‬ ‫کاسانآ و یو ری یز رسال جاودین و یسریر گنجزنههای ههاهی و‬ ‫فریموش‬ ‫یساعآیدهای خآیدیدی و هزروی معجزه آسا‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪79‬‬

‫گردیهزآهآ‪ .‬همه ی عویمل به کمک کآ گر قآرت ی ماهی یو ‪ -‬ری‬ ‫که میتویهس عجا ب بزافر نآ و تجربهها ری باطل کنآ ‪ -‬و‬ ‫شجاع و شهام ‪ ،‬یخلاص و خآیجوئی‪ ،‬تقآس و رهززکاری و‬ ‫دلاوری و بیباکی یو ری ‪-‬که میتویهس زهجزرهای آدیب و سن‬ ‫یجاماعی باطل ری بگسلاهآ‪ -،‬هابود کردهآ‪ .‬همه ی هظامها ر زه‬ ‫خویر خوین غرب هسانآ که علوم و فنون و یفکار کهنه و وسزآه‬ ‫ری یریئه میدهنآ و در ی باره فرقی بز حکوم های فردی و‬ ‫جمهوری و یشاریکی و هظامهای کموهزسای وجود هآیرد‪ ،‬همگی‬ ‫هسب به یهسان و مسلمان که یساس حکوم و قآرت آنها‬ ‫یس دیریی هقخه هظر مشارکی هسانآ‪.‬‬ ‫در چنز فضای بساه و یوضام آشفاه‪ ،‬محمآیقبال ‪ /‬قآ علم‬ ‫همود و هآیی شخصز یهسان مسلمان ری سردید و روح کریم‬ ‫هفس و خودشناسی و یعاماد به هفس ری در کالبآ یو دمزآ و‬ ‫به یو هشان دید و یز جهان‬ ‫جا گاه ویقعی یو ری در جهان بشر‬ ‫أس و هایمزآی و خود فریموشی و حقارت به سوی جهاهی‬ ‫رهنمون شآ که سریسر یمزآ و عمل‪ ،‬قهرماهی و دلال ‪ ،‬سزادت و‬ ‫شریف ‪ ،‬شکوفا ی و یفاخار‪ ،‬و خودشناسی و یباکار یس ‪ .‬در‬ ‫قصزآهیی خخاب به مسلماهی که یز عقآه حقارت رهج میبرد‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫تتتتا چنتتتآ هتتتادین غافتتتل هشتتتزنی‬ ‫بزنتتی جهتتان ری ختتود ری هبزنتتی‬ ‫دستتتتت کلزمتتتتتی در آستتتتتازنی‬ ‫هتتور قتتآ می شتتب ری بریفتتروز‬ ‫تو ز یز نی تو بتز یز نتی‬ ‫بزتترون قتتآم هتته یز د تتر آفتتاق‬ ‫یز متتتتتترر ترستتتتتتی یی زهتتتتتتآه‬ ‫جاو تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ؟‬ ‫جاهی که بخشنآ د گتر هگزرهتآ‬ ‫صتتورتگری ری یز متت بزتتاموز‬ ‫در قصزآهیی د گر به زبان‬ ‫آهنگی ممااز و دلنویز یس‬

‫‪ -1‬زبور عجم‪.‬‬

‫متتتترر یستتتت صتتتتزآی تتتتتو در‬ ‫کمزنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬ ‫آدم بمزتتتتتتتتتترد یز بی قزنتتتتتتتتتتی‬ ‫‪1‬‬ ‫شتتا آ کتته ختتود ری بتتاز آفر نتتی‬ ‫فارسی که بسزار شوریهگزز و دیریی‬ ‫‪ ،‬خخاب به مسلمان هایمزآ و‬

‫‪80‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫خودباخاه و عقب ماهآه یز کاروین زهآگی و مزآین قزادت و رهبری‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫ری‬ ‫یی غن هیی که چون هرگس هگرین خویبزآهیی‪ ،‬چشمها‬ ‫بازک و ببز که دشم به کاشاهه ما ورش هموده و همه دیریئی‬ ‫و مزریث ما ری به تاریج برده یس ‪ .‬آ ا صآیی بلبل و کبوتر‪ ،‬هآیی‬ ‫یوین‪ ،‬ففان و هاله یرویح و قلبهای تپزآه بریی بزآیر ساخا تو‬ ‫کافی هزس یز خویب عمزق و طولاهی به ا خزز یی مسلمان‪.‬‬ ‫یی غن تتتتۀ خویبزتتتتآه چتتتتوهرگس‬ ‫کاشاهه ما رف به تتاریج غمتان‬ ‫هگرینخزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫یز هالۀ مترغ چمت ‪ ،‬یز باهتگ یوین‬ ‫یز گرمی هنگامتۀ آتت هفستان‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫یز ختتتویبگرین‪ ،‬ختتتویبگرین خزتتتز‬ ‫یز ختتتتتتتتتتویب گتتتتتتتتتترین خزتتتتتتتتتتز‬ ‫خورشزآ سفر تکریری و مبارک خود ری آغاز کرد‪ ،‬زهگ رحزل به‬ ‫صآی در آمآ‪ ،‬کاروینها در دش و صحری رخ سفر بسانآ‪ ،‬س‬ ‫چری یی چشم بزآیر که بریی مریقب یز هاموس یهساهز و حما‬ ‫یز مظلومان آفر آه شآهیی‪ ،‬به خویب فرو رفاه و یز حویدث و‬ ‫دگرگوهیهای یطریف خود بیتفاوت هسای؟ برخزز‪ ،‬یز خویب‬ ‫گرین بزآیر شو‪:‬‬ ‫خورشتتزآ کتتته زری تتته بتتته ستتتزمای‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتحر بستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یز دشتت و جبتتل قافلتتهها رختت‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتفر بستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یزختتتتتتتتتتتویبگرین ختتتتتتتتتتتویبگرین‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتویبگرین خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬

‫آو تتتز بتتته گتتتوش ستتتحر یز ختتتون جگتتتر‬ ‫بستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یی چشم جهتانبز بته تماشتای جهتان‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫یز ختتتتتتتتتتتتتتتویب گتتتتتتتتتتتتتتترین خزتتتتتتتتتتتتتتتز‬

‫در ای تو چون صحری آریم و بی حرک یس ‪ ،‬مآ و جزر و‬ ‫طبزع در ا ی ری یز دس دیده یس ی چه در ا ی یس که هه‬ ‫موجی در آن وجود دیرد و هه ههنگی‪ ،‬سزیویر بود که در ای تو یز‬ ‫محآودم تنگ ساحل ا ری فریتر ههاده‪ ،‬بزابانهای سوزین ری فریگزرد‪.‬‬ ‫بآین که وط (و حکوم )‪ ،‬زکر خاکی یس و د ‪ ،‬روح و روین‬ ‫یس و زهآگی ت ‪ ،‬ویبساه به روح یس ‪ ،‬یز خویب عمزق برخزز و‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪81‬‬

‫در ک دس قرآن و در دس د گر شمشزر به کف گزر‪ ،‬ز ری یز‬ ‫وجود ی دو‪ ،‬یهسان خوشبخ میشود‪.‬‬ ‫در ای تو در است کته آستوده چتو صحریست‬ ‫در تتای تتتو در است کتته یفتتزون هشتتآ و کاست‬ ‫بزگاهتتهی آشتتوب و ههنتتگ یس ت چتته در اس ت‬ ‫یز ستتتتزنهی چتتتتاک صتتتتف متتتتوج روین خزتتتتز‬ ‫یزخویب گرین‪ ،‬ختویب گترین‪ ،‬ختویب گترین‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫یز ختتتتتتتتتتتتتتتتتویب گتتتتتتتتتتتتتتتتترین خزتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫ی تتتت هکاتتتته گشتتتتا نآهی یستتتتریر ههتتتتان یستتتت‬ ‫ملتتک یس ت تتت ختتاک و د ت روح روین یستت‬ ‫تتت زهتتآه و جتتان زهتتآه ربتتط تتت و جتتان یستت‬ ‫بتتتا خرقتتته و ستتتجاده و شمشتتتزر و ستتتنان خزتتتز‬ ‫یز ختویب گترین ختتویب گترین ختویب گتترین‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫یز ختتتتتتتتتتتتتتتتتویب گتتتتتتتتتتتتتتتتترین خزتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬

‫تو یمز و اسبان هاموس یزل و دس قآر یلهی هسای‪ ،‬یی‬ ‫بنآه خاکی وجود زمز و زمان به خاطر توس ‪ ،‬س زماههیی یز‬ ‫ا زن‪.‬‬ ‫قز بنوش و یوهام و خریفات ری ش‬ ‫هتتتاموس یزل ری تتتتو یمزنتتتی تتتتو یمزنتتتی‬ ‫دیریی جهتتتان ری تتتتو ستتتاری تتتتو مزنتتتی‬ ‫یی بنتتآهی ختتاکی تتتو زمتتاهی ت تو زمزنتتی‬ ‫صتتهبای قتتز در کتت و یز د تتر گمتتان‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫یز ختتتویب گتتترین ختتتویب گتتترین خزتتتز‬ ‫یز ختتتتتتتتتتتتتویب گتتتتتتتتتتتتترین خزتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫سپس میگو آ‪ :‬جهان دساخوش غارت فرهگیهاس ‪ ،‬فر اد یز‬ ‫حزلهگری و مکاری فرهگ‪ ،‬یی معمار حرم و جاهشز یبریهزم ب‬ ‫شک ‪ ،‬دوباره به تعمزر جهان برخزز و یز خویب عمزق بزآیر شو‪.‬‬ ‫فر تتتتتاد زیفرهتتتتتگ و دلتتتتتاو زی یفرهتتتتتگ‬ ‫فر تتتتتاد زشتتتتتزر نی و رو تتتتتزی یفرهتتتتتگ‬

‫‪82‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫علتتتتم همتتتته و ریهتتتته زچنگزتتتتزی یفرهتتتتگ‬ ‫معمتتار حتترم بتتاز بتته تعمزتتر جهتتان خزتتز‬ ‫یز ختویب گترین ختتویب گترین ختویب گتترین‬ ‫خزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫یز ختتتتتتتتتتتتتتتتتویب گتتتتتتتتتتتتتتتتترین خزتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬

‫در قصزآهیی شزر ورق آمزز به زبان یردو میگو آ‪:‬‬ ‫«باد صبحگاهی و هسزم سحر‪ ،‬به م زام و مژده دید‪ :‬که‬ ‫هرکس به مقام خودشناسی برسآ‪ .‬سزیویر تخ و تاج ادشاهی‬ ‫یس ‪ ،‬ز ری زهآگی و آبروی یهسان در گرو خودشناسی یس ‪ .‬در‬ ‫مآرسه شعر و یدب م ‪ ،‬جویهاهی رورش می ابنآ که با وجود فقر‬ ‫ادشاهی برخوردیر هسانآ‪ ،‬یی مرد‬ ‫و تنگآسای یز هخوت و هزب‬ ‫‪1‬‬ ‫مسلمان‪ ،‬خآیوهآ تو ری بریی شکار رهآه هما آفر آه یس و ی‬ ‫مرغ و ماهی بریی تمر یباآیئی تو میباشنآ‪ .‬یی مسلمان عرب‬ ‫و عجم‪ ،‬گویهی توبه لا دله دلا هللا‪ ،‬تا زماهی که یز ته دل و مقرون‬ ‫با گویهی قلب هباشآ‪ ،‬سخنی ها آشنا خویهآ بود»‪.2‬‬ ‫در هظمی بسزار روین و دل یهگزز میگو آ‪:‬‬ ‫«همه مظاهر جهان و یجسام فلکی زویل ذ ر هسانآ‪ ،‬تو یی‬ ‫یهسان مسلمان‪ ،‬مرد مزآین و فرماهآه سپاه هسای و هرچه در‬ ‫یطریف تو وجود دیرد‪ ،‬سربازین تو هسانآ‪ ،‬چری تا ی حآ بیسوید‬ ‫و کوتاه فکر هسای و قآر خود ری همیشناسی‪ ،‬تاکی غلام دهزای‬ ‫ا زن و ریهبی زشه ک ا زمام آن ری‬ ‫دون هسای؟ ا آن ری ش‬ ‫به دس گزر و در سزخرم خود درآور»‪.‬‬ ‫آه ه بزان شآ هموهه کوچکی بود یز یفکار علامه یقبال ‪ ،/‬جویهان‬ ‫مسلماهان به و ژه آهاهکه تح تأثزر تربز جآ آ و فلسفههای‬ ‫مادی و یقاصادی قریر گرفاه و دهزا ری مرکز تجاری نآیشاهیهآ و یز‬ ‫شخصز ویلای خود و جهان روح و قلب هاآشنا هسانآ‪ ،‬با آ کلام‬ ‫‪ -1‬رهآهیی یس یفساههیی در یدب فارسی و یردو‪ ،‬که در سعادت و مزمن‬ ‫به یو مثل میزهنآ‪ ،‬قآما نآیشاهیهآ سا هیش بر سر هرکس بزفاآ به‬ ‫سعادت و کامریهی خویهآ رسزآ‪.‬‬ ‫‪ -2‬بال جبرئزل‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یقبال ‪ /‬ری آو زه گوش خود کننآ و به عزت هفس و بلنآ رویزی و‬ ‫قآرت معنوی مؤم ی ببرهآ‪ ،‬حقا که سریسر کاب و د وینهای‬ ‫شعر یقبال ‪ ،/‬حامل زام خودشناسی‪ ،‬یفاخار و سر بلنآی و یعاماد‬ ‫به هفس یس ‪.‬‬ ‫****‬

‫پارلمان ابلیس‬ ‫د وین شعر علامه یقبال ‪ /‬به هام «یرمفان حجاز»‬ ‫در آخر‬ ‫قصزآه عجزبی وجود دیرد که در ی قصزآه جلسهیی ارلماهی ری‬ ‫ترسزم هموده یس که شزاطز جهان و هما نآگان هظامهای‬ ‫شزخاهی‪ ،‬مکابها‪ ،‬ههض ها و جنب هاش یسلامی و سزاسی‬ ‫روز ری که هظام آنها ری تهآ آ میکنآ و ماهنآ سآی در بریبر‬ ‫یهآیف آنها قریر دیرهآ‪ ،‬مورد بررسی و تجربه و تحلزل قریر‬ ‫میدهنآ‪ ،‬در ی جلسه که به ر اس «یبلزس» برگزیر میشود‪،‬‬ ‫یباآی هر ک یز هما نآگان‪ ،‬رأی خود ری یری ه میدهنآ و سپس‬ ‫رئزس مجلس‪ ،‬س یز بررسی آریء‪ ،‬دساور و رأی هها ی خود ری که‬ ‫برخاساه یز تجربه طولاهی و مخالعه وسزع میباشآ‪ ،‬یظهار‬ ‫میدیرد‪.‬‬ ‫خلاصه رأی یبلزس ی یس که‪ :‬مسلمان دشم شماره ک و‬ ‫تنها مبارزی یس که هظام ما ری تهآ آ میکنآ و میتویهآ آن ری یز‬ ‫ای درآورد‪ ،‬مسلمان شریرهیی یس که به سرع ‪ ،‬تبآ ل به آت‬ ‫میشود‪ ،‬س مصلح در ی یس که دوساان تمام قآرت تفکر‬ ‫خود ری در ریه هابودی ا تضعزف و ا غافل ساخا یو بسزج کننآ‪،‬‬ ‫در ی قصزآه‪ ،‬بسزاری یز ویقعز ها در ریساای وصف مسلمان‬ ‫و یطلاعاتی یز سا ر مذیهب سزاسی و رهبرین آنها وجود دیرد که‬ ‫جلسه‬ ‫دیهسا آنها مفزآ یس ‪ .‬ی نک گزیرشی فشرده یز ی‬ ‫تقآ م حضورتان میگردد‪:‬‬ ‫«شزاطز و معاوهان و مشاورین یبلزس‪ ،‬در مجلس شوریی‬ ‫جلسهیی تشکزل دیدهآ و زریمون مسا ل جهان و‬ ‫خو‬ ‫خخرها ی که در آ نآه هظام شزخاهی آهان ری تهآ آ میکنآ‪ ،‬بحث‬

‫‪84‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫و تبادل هظر کردهآ‪ ،‬کی یز شزاطز ‪ ،‬جمهوری شآن مملک ها ری‬ ‫خخر بزرگی بریی برهامههای شزخاهی دیهس ‪ ،‬شزخان د گری‬ ‫گف ‪ :‬یز جمهوری شآن مملک ها هاریح هباشزآ‪ ،‬ز ری جمهوری‪،‬‬ ‫ردهیی یس بر روی سلخن های یسابآیدی که هام آن عوض‬ ‫وشاهآهی م‪،‬‬ ‫شآه یس ‪ ،‬ما زم که لباس جمهوری ری به سلخن‬ ‫ما د آ م که هزد ک یس مردم به هوش آ نآ و عظم خود ری‬ ‫درک کننآ و یز ز ر بار یریده ادشاهان شاهه تهی کننآ و یهقلاب‬ ‫ویقعی ( ک یهقلاب ظاهریً جمهوری) به ریه یهآیخازم که در حقزق‬ ‫ماسک جآ آ‪ ،‬رده تازهیی بر روی همان سلخن های یسابآید‬ ‫یس ‪.‬‬ ‫ما مردم ری به جمهوری شآن و یلفای ر مهای سابق سرگرم‬ ‫کرد م در حالی که روح ر م یسابآیدی هم نان باقی بود‪ ،‬خلاصه‬ ‫هباشزآ مگر همیبزنزآ که صورت‬ ‫یز جمهوری شآن هاریح‬ ‫حکوم های جمهوری غربی ز باس ولی باط آن تار کتر یز‬ ‫چنگزز یس ؟!» شزخان سوم‪ :‬یگر روح یسابآید در جمهوری باقی‬ ‫باشآ ما غمی هآیر م‪ ،‬لخفا آقای هائب رئزس دربارهی مصزب‬ ‫بزرر «کارل مارکس» هودی چنآ جمله توضزح دهآ‪ ،‬ز ری وی‬ ‫ماهنآ هوشاه زفمبرین دس به‬ ‫زفمبر هزس ولی هوشاهها‬ ‫دس میگردد و غلامان ری به جنگ یربابان بریهگزخاه و یهقلاب به‬ ‫وجود آورده و ا ههای آقائی و حکوم ها ری سس کرده یس »‪.‬‬ ‫شزخان چهارم رئزس ری مخاطب قریر دیده چنز گف ‪ :‬گرچه‬ ‫ساحرین یرو ا زرو تو هسانآ ولی م یعاقاد به هوش آهان هآیرم‪،‬‬ ‫یما مارکس هودی که هسخهیی یز مزدک (رهبر و مؤسس‬ ‫کموهزس ی ریهی) یس هزد ک یس یهقلابی جهاهی بر ا کنآ‪.‬‬ ‫فقزرین شاهه به مقام سلخن زده و ولزلان‪ ،‬صاحب عزت شآهیهآ‬ ‫و ما یز مریم کموهسای هارحازم ز ری ر اس و آقائی ما در یثر‬ ‫تفززر برهامهها یز بز خویهآ رف و دهزا ز ر و رو خویهآ شآ»‬ ‫شزخان نجم‪ ،‬رئزس مجلس گف ‪ :‬هم نان زمام عالم به دس‬ ‫م یس و در آن تصرف میکنم هرچه بخویهم یهجام میدهم و‬ ‫به زودی دهزا وضع تازهیی به خود میگزرد‪ .‬وقای توجهی به‬ ‫مل ها و دول های یرو ائی هما م‪ ،‬آهان ماهنآ درهآگان به جان‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪85‬‬

‫هم یفااده و هر کآیم د گری ری اره میکننآ م وقای ورد‬ ‫شزخاهی خود ری در گوش سزاسامآیرین و روحاهزون یرو ا‬ ‫میخویهم آهان به کلی حویس خود ری یز دس دیده و د ویهه‬ ‫میشوهآ)‪.‬‬ ‫«درباه کموهزسم با آ گف ‪ :‬فاصلهیی که فخرت بز یهسانها‬ ‫به وجود آورده با منخق یشاریکی مزدک و مارکس برطرف‬ ‫دساه مردم فقزر و هادین مری به وحش‬ ‫همیگردد‪ ،‬و ی‬ ‫همییهآیزهآ‪ ،‬یگر وحش و ترسی باشآ با آ یز مسلماهان ترسزآ‪.‬‬ ‫م یز آن ملای میترسم که همزشه شعلههای یهقلاب در باط‬ ‫ز ر خاکسار نهان یس و روزی ظاهر میشود»‬ ‫آهان ماهنآ آت‬ ‫«مسلمز گرچه به صورت عمومی در خویب غفل فرو رفاهیهآ‬ ‫یما در ی مل مردمی هسانآ که یز بسارهای یساریح کناره‬ ‫گرفاه و یشک بر صورتشان جاری یس (و بریی ههض و قزام‬ ‫آمادهیهآ) آگاهان میدیهنآ که خخر فردی (بریی شهوت رسای)‬ ‫یسلام و مسلمز هسانآ‪ ،‬هه مریم یشاریکی‪ ،‬م میدیهم که‬ ‫یکنون ی مل قرآن ری رها کردهیهآ و ماهنآ مل های د گر فر فاه‬ ‫رده سزاه شب بر سر‬ ‫مال و جاه شآهیهآ‪ ،‬م میدیهم که ی‬ ‫شرق سا ه یفکنآه یس و مل مسلمان شرقی‪ ،‬ی قآرتی ری که‬ ‫بخویهنآ یکنون به اخززهآ و دهزا ری تکان دیده و روش کننآ هآیرهآ‪،‬‬ ‫یما میترسم یهقلاب زماهه آهان ری بزآیر کنآ و شر ع محمآی‬ ‫آشکار گردد‪ .‬م شما ری یز د محمآ ج میترساهم‪ ،‬ز ری یسلام‬ ‫یس که به ریکنآگیها سروسامان میدهآ‪ .‬یسلام د شرف و‬ ‫کریم ‪ ،‬د یمنز و عفاف یس ‪ ،‬د مروت و شجاع یس ‪.‬‬ ‫آئز مبارزه و جهاد یس ‪ .‬مسلک مبارزه بابنآه رسای یس ‪،‬‬ ‫یسلام فرقی بز ثروتمنآ و گآی قائل هزس ‪ ،‬یسلام ثروتمنآ ری بر‬ ‫فقر مقآم همیدیرد‪ ،‬یسلام ثروتمنآ ری جاهشز خآی میدیهآ که یز‬ ‫یحویل فقری بررسی کنآ‪« .‬آ ا یهقلابی مهمتر یز یهقلاب آ نآه یسلام‬ ‫یس ؟ آ ا یسلامی که میگو آ‪« :‬زمز مخصوص خآیس هه‬ ‫ملک ادشاهان) جنگ مرزی و جهاهی ری برطرف همیسازد و با‬ ‫همز ک ماده‪ ،‬یخالاف هژیدی ری برطرف همیهما آ و جهان ری‬ ‫حکوم ویحآ همیدیهآ؟‬

‫‪86‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫م یز شما خویه میکنم کوش کنزآ که ی د یز چشم‬ ‫مردم جهان مخفی باشآ‪ .‬م شادم که یمروز مسلماهان یز جه‬ ‫قآرت و ی مان ضعزفیهآ‪ ،‬ما با آ مسلماهان ری هم نان سرگرم‬ ‫مسائل کلام و یلهزات و تأو ل قرآن کنزم تا یز ههض منصرف‬ ‫گردهآ‪ .‬بگذیر آ مسلماهان چززی هشنوهآ و هم نز در خویب‬ ‫سنگز بماهنآ‪ ،‬ز ری یگر آهان بزآیر شوهآ‪ ،‬طلسم ما ری میشکننآ و‬ ‫مشکلات ری حل میهما نآ و با یوین و تکبزر خود‪ ،‬سحر و یفسون‬ ‫ما ری هابود میسازهآ‪.‬‬ ‫سعی کنزآ ی شب تار ک که بر سر آهان سا ه شوم یفکنآه‪،‬‬ ‫طولاهی شود و فجر زروزی و یمزآ ری هبزننآ‪ ،‬مسلماهان ری یز کار و‬ ‫باز دیر آ تا در مزآین مسابقه جهاهی عقب بماهنآ‪ ،‬بریی‬ ‫کوش‬ ‫ما بهار یس که مسلماهان هم نان ولزل و بنآه د گرین باشنآ‪،‬‬ ‫یی ویی بر آن روزی که ی مل یز خویب بزآیر شود‪ ،‬ی ملای که‬ ‫د و آ ز شان عهآه دیر شآه و سوگنآ اد کرده که جهان ری‬ ‫تح هظر گزرد و در جه خزر و صلاح ز ببرد‪.1‬‬ ‫توطئه اهل باطل علیه مسلمین‬

‫در حال حاضر‪ ،‬شزاطز یهس و ج به هآف خود رسزآهیهآ و‬ ‫ی توطئۀ ز ر زمزنی و هقشۀ سازمان افاهیی بود بر ضآ یسلام‬ ‫و هسلهای آ نآه یسلامی‪ .‬بزررتر چززی که دشم آن ری حا ز‬ ‫یهمز دیهساه و در سرلوحه برهامه خود قریر دیده‪ ،‬عبارت یس‬ ‫ز ر‬ ‫یز خاموش ساخا شعله ی مان که همویره هم ون آت‬ ‫خاکسار در وجود مسلمان قریر دیرد و هم نز عاری ساخا‬ ‫مسلمز در کشورهای عرب و عجم یز غزرت د نی وعاطفه‬ ‫یسلامی که یهسان ری به فآیکاری و جهاد و تحمل سخایها در ریه‬ ‫خآی و یهقلاب علزه باطل بر مییهگززد‪ .‬یبلزس هزز دوساان و‬ ‫لشکر ان خود ری به یجریی همز یصل سفارش کرده یس ‪ .‬دکار‬ ‫محمآ یقبال ‪ ،/‬در قصزآهیی تح عنوین «وصز و دساور یبلزس‬ ‫به شاگردین سزاسییش» میگو آ‪ :‬شزخان به شاگردین خود‬ ‫‪ -1‬حآود خسارت جهان و یهحخاط مسلمز یز مؤلف‪ ،‬ترجمه مصخفی‬ ‫زماهی‪ .‬ی کااب توسط آقای عبآیلحکزم عثماهی هزز ترجمه شآه یس ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪87‬‬

‫گف ‪ -1« :‬سعی کنزآ روح محمآی ری یز کالبآ مرد مجاهآی که بر‬ ‫فقر و تنگآسای صبر میکنآ و یز مرر همیهریسآ‪ ،‬بزرون کنزآ تا‬ ‫در بریبر تنگآسای تاب تحمل هآیشاه و یز مرر بهریسآ‪ -2 .‬یفکار‬ ‫غربی ری در مزان عربها مناشر کنزآ و مزریث د نی یهل حرم ری یز‬ ‫آنها بسااهزآ تا بآ نوسزله یسلام ری یز حجاز و م (مرکز یصلی‬ ‫آن) بزرون کنزآ‪ -3 .‬یففانها دیریی غزرت د نی هسانآ‪ ،‬بریی هابود‬ ‫ساخا غزرت د نی آنها‪ ،‬با آ طلاب و علما و رهبرین د نی آهان‬ ‫ری سرکوب کنزآ و یز وط یخریج هما زآ»‪.‬‬ ‫هآف‪ ،‬آموزش بود که‬ ‫ریه بریی رسزآن به ی‬ ‫هزد کتر‬ ‫و عویطف و تفکر یسلامی ری یز جوین‬ ‫میتویهس روح د‬ ‫مادیگری ی و‬ ‫مسلمان سلب هما آ و به جای آن طبزع‬ ‫دهزا رسای و یهحریف یخلاقی و عآم یعاماد به هفس و شک در‬ ‫د ری آ آ آورد‪ .‬شاعر هنآی د گری به هام «یکبر یله آبادی»‬ ‫میگو آ‪ ،‬فرعون مصر بسزار کار یشاباهی ری مرتکب شآ که بریی‬ ‫جلوگزری یز غا له و یهقلاب آ نآه بنی یسریئزل‪ ،‬یقآیم به کشا‬ ‫فرزهآین آنها همود و موجبات بآهامی خود ری فریهم آورد‪ ،‬یگر یو‬ ‫یهآکی بهرهیی یز دوریهآ شی و یباکار عمل دیش ‪ ،‬به جای یعآیم و‬ ‫تبعزآ‪ ،‬ک باب مآرسه و دیهشگاه تأسزس میکرد و فرزهآین بنی‬ ‫یسری زل ری مخابق دلخویه خود تربز میهمود و یفکار آنها ری‬ ‫طوری شساشو میدید که مجالی بریی شعور د نی و غزرت‬ ‫قومی و تفکر به چززی د گر‪ ،‬غزر یز منصب و شفل و درآمآ و‬ ‫حقوق ماهزاهه‪ ،‬باقی همیماهآ‪ .‬یگر فرعون‪ ،‬بریی یجریی چنز‬ ‫طرحی موفق میشآ گذشاه یز ی نکه به آساهی به هآف خود‬ ‫دوس » و‬ ‫میرسزآ‪ ،‬در مزان مردم به لقبها ی ماهنآ «دیه‬ ‫قبزل‬ ‫«مربی هسل جآ آ و فرهنگی ویرساه» و یلقابی یز ی‬ ‫معروف میگش و مآیلهای یفاخار هزز در اف میهمود‪.‬‬ ‫پیروزی جناح باطل در تضعیف روحیۀ دینی‬

‫محمآیقبال ‪ /‬معاقآ یس که یهل باطل در تفکر و تلاش‬ ‫تا حآ ز ادی زروز گشاهیهآ و در جهان یسلام‪ ،‬شعور د نی‬ ‫خو‬ ‫تضعزف شآه و شعله ی مان به خاموشی گری زآه و قهرماهی و‬

‫‪88‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫شهام یسلامی و روح جهاد مفقود گشاه یس و مادیگری ی و‬ ‫هفعیهآوزی عام شآه یس ‪ ،‬شاعر بعآ یز ی نکه هگاهی به جهان‬ ‫یسلام یهآیخاه میگو آ‪:‬‬ ‫در عجتتتم گرد تتتآم وهتتتم در عتتترب‬ ‫مصتتتخفی ها تتتاب و یرزین بولهتتتب‬ ‫در قصزآهیی د گر که در فلسخز سروده یس میگو آ‪« :‬در‬ ‫کشورهای عربی‪ ،‬آن سوز درون که به آن ممااز بودهآ‪ ،‬همیبزنم و‬ ‫هم نز در مزان عجم آن یهآ شۀ بلنآ که یز و ژگیهای آهان بود‪،‬‬ ‫افاه همیشود‪ ،‬دجله و فریت هنوز هم هزازمنآ هلوین شجاعی‬ ‫هسانآ یما در کاروین حجاز فردی هم ون حسز س همیبزنم»‪.‬‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬وقای ضعف و یهحخاط مسلمز ری میبزنآ‪،‬‬ ‫سخ هاریح شآه و یز ی باب خون گر ه میکنآ‪ .‬شعر یو‬ ‫لبر ز یز یشک و خون یس ‪ ،‬در شعری خخاب به ویرثان توحزآ‬ ‫میگو آ‪« :‬یی ویرث توحزآ یسلامی‪ ،‬تو ی نک آن گفاار جذیب و‬ ‫سحرآمزز و آن عمل و کردیر تسخزر کننآه ری یز دس دیدهیی‪.‬‬ ‫روزگاری بود که هرگاه به سوی کسی هگاه میکردی‪ ،‬یز بزم لرزه بر‬ ‫یهآیم میشآ و جگرش اره میگش یما یمروز هه آن روح در تو‬ ‫باقی ماهآه و هه آن جذیبز »‪ .‬در جا ی د گر میگو آ‪« :‬یز د ر باز‬ ‫یس که محریب و مسجآ هماهنآ زمز تشنهیی که محااج بارین‬ ‫یس مشااق سجآهیی هسانآ که زمز ری تکان میدید‪ ،‬م هه در‬ ‫مصر و هه در فلسخز ‪ ،‬آن یویهی ری که د روز‪ ،‬کوهها ری حرک‬ ‫میدید هشنزآهیم»‪ .‬در بزای د گر میگو آ‪« :‬مسلمان‪ ،‬سوز و‬ ‫زهآگی در وجود یو خاموش‬ ‫گآیز درون ری یز دس دیده و آت‬ ‫شآه و به تودهیی خاک مبآل گشاه یس ‪ .‬یی مسلمان‪ ،‬م‬ ‫کا ک یمویج و صآفهای در ای تو ری مورد بررسی و تفاز قریر‬ ‫دیدم‪ ،‬یما هشاهی یز گوهر زهآگی هزافام»‪ .‬محمآ یقبال ‪ /‬معاقآ‬ ‫یس که مرکز ی عقبگرد و یهحخاط‪ ،‬هماها قلب یس که یز‬ ‫مسزر ی مان و شعله زهآگی منحرف شآه یس ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫«مسلمز جنون و عشق ویقعی ری یز دس دیدهیهآ و خون‬ ‫زهآگی در کالبآ آهان جر ان هآیرد‪ ،‬صفها (به هنگام جماع ) کج‪،‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪89‬‬

‫دلها ر شان و سجآهها بیووق یس ‪ ،‬ز ری قلب یز محب‬ ‫عشق خالی و قلبها یز کآ گر فاصله دیرهآ»‪.‬‬

‫و‬

‫‪90‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫بیداری اسلامی‬ ‫گرچه یهل باطل در یجریی هقشه خود موفق شآهیهآ یما محمآ‬ ‫یقبال ‪ /‬معاقآ یس که حویدث و صآمههای سزاسی‪ ،‬مسلمز ری‬ ‫بزآیر ساخاه و زمزمه زهآگی ری در گوش آنها خویهآه یس ‪ ،‬در‬ ‫قصزآه «طلوم یسلام» میگو آ‪« :‬هر گاه ساارگان تزره و بیهور‬ ‫شآهآ‪ ،‬بآین که شب سزاه به ا ان رسزآه یس به زودی بامآید‬ ‫طلوم میکنآ و خورشزآ یز یفق سر میزهآ‪ ،‬فشارها و حویدث‬ ‫مسلمز ری بزآیر کرد و طوفان غربگری ی‪ ،‬آنها ری به سوی یسلام‬ ‫سوق دید و در ررهای مرده مشرق‪ ،‬دوباره خون زهآگی ری به‬ ‫جر ان یهآیخ ‪ .‬هماها یز تلاطم در ا گوهر سزریب میشود‪ ،‬ی‬ ‫ریزی یس که یب سزنا و فاریبی (عقل و منخق) آن ری در‬ ‫همی ابنآ‪ ،‬مؤم بار د گر در رتو حویدث‪ ،‬أبه ترکزه (دول‬ ‫عثماهی)‪ ،‬وکاوت هنآی و هخق عربی ری باز می ابآ» در بزای‬ ‫د گر میگو آ‪« :‬با ی حال‪ ،‬یقبال ‪ /‬یز کش و رین خود (مل‬ ‫مسلمان) ما وس هزس ‪ ،‬ز ری ی خاک حاصلخزز یس با یهآک‬ ‫آبزاری محصول فریویهی میدهآ»‪.‬‬ ‫مسلمان بانی جهان جدید‬

‫محمآ یقبال ‪ /‬معاقآ یس که تمآن غرب هق‬ ‫خود ری کاملاً‬ ‫خود رها کرده یس و ی نک‬ ‫ی فا هموده و آخر تزر ری یز ترک‬ ‫زمان سسای و زری یو فری رسزآه یس و ماهنآ مزوه رسزآه به‬ ‫زودی یز شاخه درخ جآی میگردد‪ ،‬جهان قآ م در حال یحاضار به‬ ‫سر میبرد و در آ نآم هزد ک یز هم خویهآ اشزآ‪ ،‬و به جای آن‬ ‫جهاهی جآ آ‪ ،‬بنا خویهآ شآ‪ ،‬به هظر یقبال ‪ /‬هقشۀ جهان جآ آ ری‬ ‫کسی همیتویهآ ترسزم کنآ جز ویرثان یبریهزم و محمآ إ که رهبری‬ ‫جهان ری به عهآه دیرهآ‪ ،‬کساهی که د روز بز یلحریم ری‬ ‫و هآی‬ ‫بنزانگذیری کردهآ‪ .‬یقبال ‪ /‬مسلمان خویب آلود ری هشآیر میدهآ‬ ‫و میگو آ تو ری به خآی سوگنآ‪ :‬یز خویب بزآیر شو که فساد زمز‬ ‫و زمان ری فری گرفاه یس و یرو ا یها‪ ،‬دهزا ری به تباهی کشزآه و‬ ‫جهان یز ظلم و سام و فساد آنها به ساوه آمآه یس ‪ ،‬خآیوهآ‬ ‫زمز ری اک آفر آ و آن ری محل سجآه و عبادت قریر دید‪ ،‬یما‬

‫‪91‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یرو ا یها‪ ،‬آن ری کارخاهه شریب سازی‪ ،‬قمارخاهه ترو ج فسق و‬ ‫فساد و غارت و چپاول قریر دیدهیهآ‪ ،‬یکنون وق آن یس که باهی‬ ‫بز یلحریم و حامل رسال یسلامی برخززد و فساد یرو ا یها ری‬ ‫خاهه ری بر یساس بنای یبریهزم و‬ ‫به یصلاح تبآ ل کنآ و ی‬ ‫محمآ ﻹ‪ ،‬بار د گر تعمزر کنآ‪:‬‬ ‫عالم همه و ریهته زچنگزتزی یفرهتگ‬ ‫معمار حرم باز به تعمزر جهان خزز‬ ‫***‬

‫پیامی به ملت عرب‬ ‫محمآ یقبال‪ ،‬کی یز بهار قصزآههای خود ری بریی سخ با‬ ‫قصزآه فضزل و‬ ‫مل عرب یخاصاص دیده یس ‪ ،‬در ی‬ ‫سبق آنها در حمل رسال یسلامی و فر ادرسی به یهساهز و‬ ‫آغاز تار خ جآ آ و صبح سعادت ری ادآور میشود و سپس به‬ ‫زودی‪ ،‬موضوم محبوب خود ری دهبال میکنآ و سخ یز‬ ‫شخصزای به مزان میآورد که زام آور سعادت و خوشبخای‪،‬‬ ‫بریی ی یم و سا ر مل ها بود‪ .‬یقبال ‪ /‬چون ی نجا میرسآ‪،‬‬ ‫طبق معمول همزشگی‪ ،‬فخرت‪ ،‬قلب و عاطفه ری آزید میگذیرد و‬ ‫زبان سخ ری رها میکنآ و میگو آ‪ :‬یی مل عرب‪ :‬یز شما‬ ‫می رسم‪ ،‬بریی یولز بار در تار خ‪ ،‬چه کسی هآیی «مرر بر قزصر‬ ‫و کسری»‪ 1‬ری سردید و قرآن هخس بر چه قومی و در چه‬ ‫سرزمزنی فرود آمآ‪ ،‬آ ا علم و حکم ر زهیی یز سفر شما هزسانآ‬ ‫و آ ا ی فرموده خآیوهآ‪ ،‬که ﴿فَأَصۡ بَ ۡحتُم بِنِعۡ َمتِ ِ ٓهۦ ِإ ۡخ َٰ َو ٗنا﴾ وصف حال شما‬

‫ص ُر‬ ‫‪ -1‬یشاره به حآ ث مشهور یس که‪ِ « :‬إذَا َهلَكَ ِكس َْرى فَالَ ِكس َْرى بَ ْعدَهُ‪َ ،‬و ِإذَا َهلَكَ قَ ْي َ‬ ‫ص َر بَ ْعدَهُ‪َ ،‬والَّذِي نَ ْفسِي ِبيَ ِد ِه لَت ُ ْنفَقَ َّن ُكنُ ُ‬ ‫ّللا» (صحيح بخاری‬ ‫س ِبي ِل َّ ِ‬ ‫وز ُه َما فِي َ‬ ‫فَالَ قَ ْي َ‬ ‫‪1848‬و‪« )3120‬هرگاه كسرى یز بي برود كسریى ديگرى بعآ یز یو وجود‬ ‫هخویهآ دیش ‪ ،‬و هر وق قيصر هابود شود قيصر ديگرى بعآ یز یو‬ ‫هخویهآ آمآ‪ ،‬قسم به كسى كه جان م در دس یو یس ثروت و‬ ‫گنجينههاى یيشان در ریه خآی خرج مىشود»‪(.‬مصحح)‬

‫‪92‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫هزس ؟ یز یهفاس قآسی زامبر یمی ج‪ ،‬صحریی عرب سرسبز‬ ‫گش و روح در کالبآ بیجان بشری دمزآه شآ‪:‬‬ ‫هعرم لا قزصر و کستری کته زد؟‬ ‫یی در و دش تو باقی تا یبتآ‬ ‫ی تتت چتتتریغ یول کجتتتا یفروخانتتتآ‬ ‫رمتتتز دلتتتا هللا کتتته ری آموخانتتتآ‬ ‫لالتتته رستتت یز ر تتتگ صتتتحریی‬ ‫یز دم ستتتزریب آن یمتتتی لقتتتب‬ ‫عتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترب‬ ‫عنتتتتتی یمتتتتتروز یمتتتتتم یز دوش‬ ‫تروردم آغتوش یوست‬ ‫حر‬ ‫یوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یو هقتتاب یز طلعتت آدم گشتتاد‬ ‫یو دلتتتتی در زکتتتتر آدم ههتتتتاد‬ ‫قتتتترأت یلصتتتتافات یهتتتتآر هبتتتترد‬ ‫ستتخوت باهتتگ صتتلوت یهتتآر‬ ‫هبتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترد‬ ‫تزتتتتتتتتغ ی تتتتتتتتوبی هگتتتتتتتتاه با ز تتتتتتتتآ‬ ‫گنجهتتتتای هتتتتر دو عتتتتالم ری کلزتتتتآ‬ ‫عقل و دل ز ر رچم یو‪ ،‬وکر جلال یلآ رومی و فکر فخریلآ‬ ‫ریزی در سا ۀ یو قریر دیرهآ‪ ،‬علم و حکم ‪ ،‬شرم و د ‪ ،‬حکوم و‬ ‫یدیره مملک ‪ ،‬سوز درون همه یز برک هور یوس ‪ .‬ز با ی دل‬ ‫یهگزز بنای تار خی «حمریء» در غرهاطه و «تاج محل»‪ 1‬در هنآ یز‬ ‫تجلزات یوس ‪.‬‬ ‫یخالتتتاط وکتتتر و فکتتتر روم و ری‬ ‫عقتتتل و دل ری مستتتای یز تتتک‬ ‫جتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬ ‫یهتتآرون ستتتزنه دلهتتا هاصتتتبور‬ ‫علتتتم وحکمتتت ‪ ،‬شتتترم ود تتت ‪،‬‬ ‫هظتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتم یمتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتور‬ ‫آهکتته یز قآوستتزان گزتترد ختتریج‬ ‫حس عالم سوز یلحمری و تتاج‬ ‫تتک تجلتتتی یز تجلزتتات یوستتت‬ ‫ی همه ک لحظه یز یوقتات‬ ‫یوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ظتتاهرش ی ت جلوههتتای دل فتتروز‬ ‫بتتتاطن یز عارفتتتان نهتتتان هنتتتوز‬ ‫‪ -1‬ی بنا ری‪ ،‬یمپریطور مفولی‪« ،‬شاه جهان» بنا کرده یس ‪ ،‬که یز آثار هنر‬ ‫برجساه به شمار میآ آ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪93‬‬

‫محمآ یقبال‪ ،‬زمان قآ م و قبل یز بعث مل عرب ری ادآوری‬ ‫میکنآ که ماهنآ چهار ا ان زهآگی میکردهآ و به جز خوردن و‬ ‫آشامزآن‪ ،‬هآفی هآیشانآ‪ ،‬مثال آهان شمشزر کنآ بود که ظاهر‬ ‫درخشان دیرد‪ ،‬میگو آ خآیوهآ بر شما مل شارچرین عرب من‬ ‫گماش و سرهوسش مل ها ری به دس شما دید‪ ،‬شما بود آ‬ ‫که صآیی تکبزر و غرش شمشزرها اان در شرق و غرب طنز‬ ‫مییفکنآ‪ ،‬یی خوشا آن دلاوریها و آن مجاهآتها‪:‬‬ ‫باهتتتگ تکبزتتتر و صتتتلوت و حتتترب و‬ ‫ضتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترب‬ ‫یهآر آن غوغتا گشتاد شترق و غترب‬ ‫شاعر س یز ی نکه دلاوریها و حماسههای یسلامی مل عرب‬ ‫ری ادآوری میشود و یظهار خرسنآی میهما آ‪ ،‬لحظهیی توقف‬ ‫میکنآ و حال (تأسفبار) فعلی عربها یو ری یهآوهگز میسازد‬ ‫و میگو آ‪ :‬جای تأسف یس که مل های د گر ترقی کرده و تو‬ ‫ری هآیهساه دچار تفرقه و یسارت بزگاهگان شآهیی‪:‬‬ ‫یرزش حر‬ ‫آه ز ت دلگزتتری و یفستتردگی!‬ ‫یی ختتوش آن مجتتذوبی و دل‬ ‫بردگتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬ ‫روح تتاک مصتتخفی آمتتآ بتتآرد‬ ‫کردی کتس‬ ‫آه ه تو با خو‬ ‫هکتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترد‬ ‫تتتتتو هتتتتآیهی قزمتتتت صتتتتحریی‬ ‫کار خود ری یماتان بردهتآ تز‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫بزم خود ری خود زهم اشزآهیی‬ ‫یماتتی بتتودی یمتتم گرد تتآهیی‬ ‫هر کته یز بنتآ ختودی ویرست مترد‬ ‫هتتر کتته بتتا بزگاهگتتان زوس ت م ترد‬ ‫شاعر که یز مکر و هزرهگ فرهگزان آگاهی کامل دیرد و یز هزد ک‬ ‫آنها ری د آه یس ‪ ،‬وقای میبزنآ عربها در دیم غرب یسزر شآه‬ ‫و آنها ری مورد یعاماد و مشکلگشای خود نآیشاهیهآ سخ‬ ‫هاریح شآه و فر اد بر میدیرد که‪:‬‬ ‫فانتتتتتتهها در آستتتتتتاز یو هگتتتتتتر‬ ‫یی زیفستتتون فرهگتتتی بیخبتتتر‬ ‫یشاریه ری زحتوض ختود بترین‬ ‫یز فر ب یو یگر ختویهی یمتان‬ ‫وحتآت یعریبزتان صتتآ تاره کتترد‬ ‫حکمتتا هتتر قتتوم ری بیچتتاره‬

‫‪94‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترد‬ ‫تتتتا عتتترب در حلقتتتۀ دیمتتت فاتتتاد‬ ‫آستتتمان تتتک دم یمتتتان یو ری هتتتآید‬ ‫شاعر س یز بزان شرور و حزلههای فرهگ و بر حذر دیشا‬ ‫عربها یز یسزر شآن در دیم یو‪ ،‬به تشجزع و تحر ک ی مل‬ ‫می ردیزد و میگو آ‪ :‬شما اسبان فخرت و د هسازآ‪ ،‬طبزع‬ ‫عربی – یسلامی شما مززین خزر و شر یس ‪ ،‬س یی مل عرب‬ ‫یحساس یعاماد به هفس و خودشناسی ری زهآه ک و در مزآین‬ ‫کارزیر حزات‪ ،‬مردیهه قآم بگذیر و روح عمری ری در کالبآ خود باز‬ ‫آفر ‪:‬‬ ‫در بتتتآن بتتتاز آفتتتر روح عمتتتر‬ ‫عصتر ختتودری بنگتتر یی صتتاحب‬ ‫هظتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫د همه عتزم یست و یخلتاص‬ ‫قتتوت یز جمعزتت د تت مبتتز‬ ‫و قتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫متتترد صتتتتحری استتتبان فختتتترت‬ ‫تتتتا ضتتتمزرش ریزدین فختتترت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یز طلتتتوع صتتتآ هتتتزیر یهجتتتم‬ ‫ساده و طبع عزار زش و‬ ‫غتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتروب‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوب‬ ‫زن‬ ‫خزمه ری یهآر وجتود ختو‬ ‫بگتتذر یز دش ت و در و کتتوه و‬ ‫دمتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫طبتتتتع یز بتتتتاد بزابتتتتان کتتتترده تزتتتتز‬ ‫هاقتتته ری ستتتر ده بتتته مزتتتآین ستتتازز‬ ‫سپس میگو آ‪ :‬کاش میدیهسام چه کسی شما ری یز قافله‬ ‫زهآگی عقب ریهآ؟ حال آهکه عصر حاضر‪ ،‬هازجه و ثمره کوش ها‬ ‫و دعوتهای شماس ‪ .‬همویره سربلنآ بود آ و یز روزی که به‬ ‫دیم فرهگ یفاادهی آ عزت و کریم خود ری یز دس دیدهی آ‪ ،‬یی‬ ‫مرد صحری‪ ،‬عزت و قآرت خود ری باز اب و زمام تار خ و قافله‬ ‫ری به دس گزر‪:‬‬ ‫بشر‬ ‫مسای یو یز متی گلفتام تست‬ ‫عصتتر حاضتتر زیدم ی تتام تس ت‬ ‫یولتتتز معمتتتار یو تتتتو بتتتودهیی‬ ‫شتتتارح یستتتریر یو تتتتو بتتتودهیی‬ ‫شتتتاهآی گرد تتتآ بیهتتتاموس و‬ ‫تتتتتا بتتتته فرزهتتتتآی گرفتتتت یو ری‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪95‬‬

‫هنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتگ‬ ‫فرهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتگ‬ ‫متتترد صتتتتحری خاتتتته تتتتترک ختتتتام ری‬ ‫بتتتتتتر عزتتتتتتار ختتتتتتود بتتتتتتزن ی تتتتتتام ری‬ ‫شاعر‪ ،‬یشعار د گری دیرد که در زشگاه روح رسول هللا ج (در‬ ‫عالم خزال) یز ضا ع شآن یم یسلامی و خاموش شآن شعله‬ ‫زهآگی و ی مان در قلوب عرب شکوه میکنآ و یز تنها ی و غرب‬ ‫میکنآ و ماهنآ کسی‬ ‫خود در جامعه یسلامی سرد و جامآ شکا‬ ‫که به حضور زامبر ج ریه افاه عرض حال میکنآ‪ ،‬یی زامبر ج‬ ‫شزریزم مل مسلمان یز هم اشزآه‪ ،‬مسلمان به کجا ناه ببرد؟‪،‬‬ ‫در ای مویج عرب آریم شآه و یم عربی آن سوز و گآیز ری که به‬ ‫آن معروف بود‪ ،‬یز دس دیده یس ‪ .‬درد خود ری با چه کسی‬ ‫بگو م؟ دعوتگر دردمنآ‪ ،‬بآون همسفر و بآون توشه چگوهه‬ ‫تو ری‬ ‫دعوت به رسال‬ ‫میتویهآ ریه طولاهی و ر مشق‬ ‫بپزما آ؟»‪.‬‬ ‫شاعر‪ ،‬وقای میبزنآ عربها به یهگلزسیها و آمر کا یها به‬ ‫چشم ک دوس میهگرهآ و یمزآ دیرهآ که مسأله فلسخز ری‬ ‫حل کننآ‪ ،‬در حالی که آنها هنوز هم تح سزخره و هفوو سزاسی‬ ‫یقاصادی و فرهنگی هود قریر دیرهآ‪ ،‬بسزار یهآوهگز شآه‬ ‫میگو آ‪ :‬یی بریدرین عرب‪ ،‬م کاملا قز دیرم که هنوز هم در‬ ‫وجود شما آن هزرو ی که مسزر تار خ ری عوض همود‪ ،‬وجود دیرد‪،‬‬ ‫باور کنزآ که مشکلات شما در لنآن و هو حل همیشود‪ ،‬شما‬ ‫میدیهزآ که هود زمام سزاس یرو ا ری به دس دیرهآ‪ ،‬مل ها تا‬ ‫زماهی که یعاماد به هفس و شخصز خود ری رورش هآهنآ‪ ،‬طعم‬ ‫و آزیدی ری هخویهنآ چشزآ»‪.‬‬ ‫حر‬ ‫در آخر‪ ،‬ضم معذرت خویهی‪ ،‬با صریح میگو آ‪« :‬یی بزرگان‬ ‫عرب‪ ،‬با عرض معذرت‪ ،‬میخویهم چنآ کلمه ری با صریح عرض‬ ‫کنم‪ ،‬یمزآویرم که کسی هگو آ‪ ،‬هنآی و هصزح به عرب؟؟»‪ 1‬شما‬ ‫‪ -1‬زماهی که علامه یقبال‪ ،‬دیرفاهی ری ودیم گف ‪ ،‬هنوز کشور اکساان‬ ‫تأسزس هشآه بود و قسمای یز خاک هنآ به شمار میرف ‪ ،‬یز ی نجاس‬ ‫که خود ری هنآی معرفی میکنآ‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫عربها هخساز کساهی بود آ که حقزق ی د ری فهمزآ آ و‬ ‫دیهسازآ که رسزآن به محمآ ج یمکان ذ ر هزس مگر با بر آن یز‬ ‫یبولهب و ی مان به خآی صحزح همیشود مگر با کفر به طاغوت‪،‬‬ ‫هم نز تفکر یسلامی‪ ،‬تحقق ذ ر هزس مگر با یهکار تعصبهای‬ ‫قومی و ملی و فلسفههای مادی‪ ،‬بآیهزآ که عالم عربی‪ ،‬با‬ ‫مرزهای جفریفزا ی به وجود همیآ آ بلکه جهان عرب بر ا ه د‬ ‫یسلام و زروی یز حضرت محمآ ج یساویر خویهآ بود»‪.‬‬

‫در مسجد قرطبه‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬هنگامی که در سال ‪ 1932‬یز یهآلس (یسپاهزای‬ ‫یمروزی و بهش یز دس رفاه) د آیر به عمل آورد‪ ،‬در مسجآ‬ ‫بزرر قرطبه به عنوین شاعر مسلمان و بزآیر توقف همود‪ ،‬توقفی‬ ‫خاضعاهه در بریبر ی مان گروهی یز مسلمز عرب که به رهبری‬ ‫‪ ،‬عبآیلرحم یلآیخل‪ ،‬ی شهرهای دور دس و ز با‬ ‫هلوین قر‬ ‫ری در بریبر عقزآه و عزم ریسخ خود‪ ،‬خاضع گردیهزآه بودهآ‪.‬‬ ‫حضوری خاشعاهه در بریبر عاطفه قوی و عشق اکی که یهگززه‬ ‫تأسزس ی مسجآ بزرر ری بر یساس تقوی فریهم آورد‪ ،‬خضوعی‬ ‫در بریبر شکوه معماری و یعجاز هنر یسلامی و عربی که ی‬ ‫ادگار ز با و مجلل ری با سادگی تمام‪ ،‬طریحی و خلق کرد‪ ،‬همه‬ ‫عویمل دس در دس هم دیده‪ ،‬ی مان و قر حۀ شعری‬ ‫ی‬ ‫یقبال ‪ /‬ری بر یهگزخانآ‪ ،‬یو ی مسجآ بزرر ری تصو ری یز و ژگیها‬ ‫و یخلاق ک فرد مسلمان و سنبل شخصز یو در آن سرزمز‬ ‫محبوب به شمار میآورد و معاقآ یس ی مسجآ تجلیگاه بلنآ‬ ‫همای‪ ،‬سعه صآر‪ ،‬سادگی‪ ،‬حس هز ‪ ،‬یساقام و ا آیری‪،‬‬ ‫جرأت و شهام ‪ ،‬تویضع و فروتنی‪ ،‬یسافنا و بیهزازی‪ ،‬هظاف و‬ ‫اکززگی‪ ،‬هزب و جلال ک فرد مسلمان بود‪.‬‬ ‫یقبال ‪ /‬با د آن ی مسجآ‪ ،‬بنزاهگذیر آن و عقزآه و رسال آنها‬ ‫ری به ادآورد‪ ،‬با د آن منارههای سر به فلک کشزآه‪ ،‬به اد‬ ‫یوینها ی یفااد که صبح و شام در فضای ی سرزمز ‪ ،‬طنز‬ ‫مییفکنآ‪ ،‬یویهی که و ژگی یم یسلام یس و در هزح صآی و‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪97‬‬

‫هآی و در هزح یعلان و زامی هظزر آن افاه همیشود‪ ،‬یویهی که‬ ‫جهان ری مضخرب و لاهههای فساد ری مازلزل میسازد‪ ،‬یویهی که‬ ‫در قرن ششم مزلادی‪ ،‬صبح صادق ری در جهان دمزآ و هماهنآ‬ ‫مشعل فروزیهی دهزا ری روش گردیهزآ و یمروز هزز ل یرتباطی‬ ‫یوین و‬ ‫مؤم با آن صبح صادق میباشآ‪ ،‬یقبال ‪ /‬زام روحبخ‬ ‫معاهی بلزغ آن ری بزاد آورد و به حق قز همود که‪ :‬یمای که دیریی‬ ‫ی عقزآه و حامل ی رسال جاودیهه یس ‪ ،‬هرگز یز صفحه‬ ‫روزگار محو هخویهآ شآ‪.‬‬ ‫مسجآ تنها و‬ ‫چشمیهآیز با شکوه و یثر تار خی و ی‬ ‫ی‬ ‫منبر آن بآون خخزب و صح آن‬ ‫غر ب‪ ،‬که قرنها یس‬ ‫بیسجود و منارههای آن بییوین ماهآه یس ‪ ،‬یقبال ‪ /‬ری سخ‬ ‫تکان دید و ی مان و محب ‪ ،‬غم و یهآوه و هم نز قر حه سخنوری‬ ‫یو ری تحر ک کرد و هظمی جاودین و بلزغ آفر آ که آن ری «در‬ ‫هظم ری در‬ ‫قسم ی‬ ‫مسجآ قرطبه» هام گذیش ‪ ،‬بزشار‬ ‫قرطبه و قسم د گر ری در یسپاهزا سروده یس ‪.‬‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬میگو آ‪ :‬ی جهان فنا ذ ر یس و هم نز آثار‬ ‫و هنرهای شگف آور فنی و بناهای تار خی‪ ،‬مالاشی شآه و یز‬ ‫هم می اشنآ‪ ،‬یما یثری که ک بنآه مخلص خآی‪ ،‬به وسزله ی مان‬ ‫و یخلاص خود‪ ،‬در آن‪ ،‬حزات میآفر نآ‪ ،‬جاودین یس ‪ ،‬ز ری عمل‬ ‫‪1‬‬ ‫یو‪ ،‬حزات و هور ری یز عاطفه ی ماهی و عشق قوی و خالص‬ ‫میگزرد‪ .‬عشق یصل حزات جاودیهی یس – گردش و سزر روزگار‬ ‫و چززی همیتویهآ در بریبر موج‬ ‫گرچه سر ع و سبک یس‬ ‫خروشان آن با ساآ‪ ،‬یما عشق در مسزر آن قآ علم میکنآ‪ ،‬ز ری‬ ‫عشق هم سزل یس و سزل در بریبر سزل قآرت مقاوم دیرد‪،‬‬ ‫عشق یز هظام مرسوم ر اضی (زمان) فریتر یس و در تقو م یو‬ ‫عصرهای د گری هزز وجود دیرد که در زبان ما تعبزری بریی آنها‬ ‫اف همیشود‪ .‬هماها عشق یس که در رسال های آسماهی و‬ ‫یخلاق هبوی ماجلی شآه یس ‪ ،‬عشق دم جبرئزل‪ ،‬عشق دل‬ ‫‪1‬‬

‫‪« -1‬عشق» با «شوق» یز د آگاه یقبال‪ ،‬عبارت یس یز عاطفهیی که بر‬ ‫ماد ات غلبه میکنآ و حقزقای یس که یز ی مان و محب ترکزب افاه‬ ‫یس و یرتباطی با عشق جنسی هآیرد‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫مصخفی‪ ،‬زام خآی و کلام هللا یس ‪ .‬منبع هور و سرور زهآگی‪،‬‬ ‫سوز و گآیز عارفان‪ ،‬یز عشق یس ‪ .‬عشق گاهی یمام محریب و‬ ‫گاهی حکزم هکاه سنج و گاهی فرماهآه دلزری یس که لشکرها ری‬ ‫در هم میشکنآ‪ .‬عشق یدویر و مریحل گوهاگوهی دیرد‪ ،‬جهاهگردی‬ ‫یس که یز سزر باز همیی ساآ و منازل و کارویهسریهای ز ادی ری‬ ‫ش سر میگذیرد و عشق زخمه تار حزات‪ ،‬عشق هور و هار و‬ ‫حریرت زهآگی یس ‪.‬‬ ‫سپس شاعر خخاب به مسجآ قرطبه میگو آ‪« :‬یی مسجآ‬ ‫قرطبه‪ ،‬وجود تو مآ ون عاطفه قوی و عشق اکی یس که‬ ‫همزشه جاودین و ماهآگار یس ‪ .‬هماها شگفایهای هنری هرگاه‬ ‫با خون دل عشق سزریب هشوهآ‪ ،‬چززی جز رهگ و سنگ‪ ،‬خش و‬ ‫هزسانآ‪ ،‬عشق و یخلاص یس که در‬ ‫گل ا صوت و حرف بز‬ ‫معجزههای هنری روح میآفر ننآ‪ ،‬عشق یس که مزان قخعه‬ ‫سنگ و مزان دل تپنآه یمازاز میآفر نآ‪ ،‬هرگاه قخرهیی یز خون‬ ‫دل عشق‪ ،‬بر سنگ بیجان بزفاآ‪ ،‬آن ری زهآه و تپنآه میگردیهآ‪ ،‬و‬ ‫هرگاه قلوب ویقعی یهسانها یز ی قخره خالی باشنآ‪ ،‬مرده و‬ ‫منجمآ خویهنآ شآ»‪.‬‬ ‫سپس به عنوین ک مؤم و شاعر عاشق میگو آ‪ :‬یی مسجآ‬ ‫بزرر‪ :‬م و تو در ی مان و عشق و تحر ک عاطفه و یهآوه با هم‬ ‫شر ک هسازم‪ ،‬گرچه یهسان یز هظر آفر ن ‪ ،‬کف خاکی بز‬ ‫هزس ‪ ،‬یما سزنه یو یز هظر کریم و شرف یز عرش معلی کمتر‬ ‫هزس ‪ ،‬ز ری سزنه یو با هور روردگار روش یس و یو حامل یماه‬ ‫یلهی یس ‪ ،‬گرچه فرشاگان به شرف سجود دی می ها ل آمآهیهآ‪،‬‬ ‫یما سجود یهسان یز هظر سوز و گآیز ممااز یس »‪ .‬محمآ یقبال ‪،/‬‬ ‫هسب و ملز خود ری ادآور شآه میگو آ‪ :‬م یز هژید هنآی و یز‬ ‫سلاله «برهمنی»‪ 1‬هسام و ی نک در بریبر یثر یسلامی و عربی‬ ‫قآ م و خالص قریر گرفاهیم‪ ،‬میگو آ‪ :‬یی مسجآ! به سوی ی‬ ‫هنآی بنگر که دور یز مهآ یسلام و مرکز عربز و در آغوش کفار‬ ‫زامبر ج و عشق به‬ ‫و ب رساان رورش افاه‪ ،‬ولی چگوهه محب‬ ‫‪ -1‬یصل یو یز سلاله برهمنان کشمزر بود که آهان ری «سپرو» میخویهنآ جآ‬ ‫بزرر یو‪ ،‬دو قرن ز به یسلام گرو آ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪99‬‬

‫هللا سری ای وجود یو ری فری گرفاه و درود و صلویت بر زامبر ج ورد‬ ‫زبان دیرد»‪.‬‬ ‫ی مسجآ‪ ،‬یقبال ‪ /‬ری به اد بنزاهگذیرین مخلص آن و به اد‬ ‫مل یسلامی یهآیخ که در ی نگوهه مساجآ خآی ری رسا‬ ‫میکننآ‪ .‬ی مسجآ یز د آگاه یقبال ‪ /‬تصو ر گو ا ی یس یز فرد‬ ‫مسلمان‪ ،‬ز ری در شکوه و ز با ی‪ ،‬یساقام و یساویری‪ ،‬بلنآی و‬ ‫فریگزری‪ ،‬شبزه مرد مسلمان یس ‪ .‬هگاهی به مسجآ مییهآیزد‪،‬‬ ‫میبزنآ که بر ساونهای ز ادی یساویر یس که در کثرت بلنآی‬ ‫با هخلساان صحریی عرب شباه دیرهآ و در و بام یو به هور‬ ‫روردگار روش یس ‪ ،‬منارهی سر به فلک کشزآه یو فرودگاه‬ ‫روردگار یس ‪ .‬ی نجاس که با‬ ‫فرشاگان و محل هزول رحم‬ ‫ی مان و یعاقاد کامل میگو آ‪« :‬مرد مسلمان زهآه و جاو آ یس‬ ‫و یز صفحه روزگار منقرض هخویهآ شآ‪ ،‬ز ری در یوین خود‪ ،‬همویره‬ ‫حقا ق و رسال های موسی کلزم و یبریهزم خلزل ﻹ ری یبلاغ میکنآ‬ ‫س چگوهه منقرض خویهآ شآ یمای‬ ‫و به حکم خآی ا آیر یس‬ ‫که ی یماه و رسال ری به عهآه دیرد؟»‪.‬‬ ‫شاعر‪ ،‬در وصف یمای که ی مسجآ‪ ،‬معرف شخصز یوس‬ ‫و ملای جهاهی و فریتر یز یمازازهای ملی و مرزهای جفریفزا ی‬ ‫میگو آ‪« :‬سرزمز و وط مسلمان‪ ،‬مرز همیشناسآ‪،‬‬ ‫یس‬ ‫عاطفه و رسال یو مملک شرق و غرب ری فری گرفاه یس ‪ ،‬رود‬ ‫دجله در عریق‪ ،‬دیهوب در یرو ا و هزل در مصر‪ ،‬موجی کوچک یز‬ ‫یقزاهوس بیکرین یو هسانآ‪ ،‬یو در تار خ‪ ،‬دیریی کارهامههای‬ ‫درخشان و دلاوریها و فآیکاریها ی یس که همویره موجب‬ ‫شگفای یس ‪ ،‬یوس که عصر قآ م جاهلی ری به باد فنا سپرد و‬ ‫تار خ هو نی ری آغاز همود‪ .‬مؤم زشویی مردین عشق و عاطفه‪،‬‬ ‫به شزر نی عسل و‬ ‫شهسویر مزآین ی مان و شوق یس ‪ ،‬زباه‬ ‫شمشزرش به تلخی حنظل میماهآ‪ .‬یو مرد مزآین و جهاد یس ‪،‬‬ ‫زره یو توحزآ یس و ز ر سا ه شمشزرها به ی مان و یعاماد بر‬ ‫خآی‪ ،‬ناه میبرد»‪ .‬سپس به سوی مسجآ ماوجه شآه و خخاب‬ ‫به یو میگو آ‪« :‬یی مسجآ عظزم‪ ،‬تو ریز بنآه مؤم ‪ ،‬هگریهی و‬ ‫سوز و گآیز‪ ،‬مقام بلنآ و یهآ شه ویلا‪ ،‬شوق و سرور و هاز و هزاز‬

‫‪100‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫مرد مسلمان ری در جهان آشکار ساخای»‪ .‬شاعر‪ ،‬باز هم به همز‬ ‫مناسب ‪ ،‬به بزان صفات یخلاقی مسلمان می ردیزد و میگو آ‪،‬‬ ‫«دس مؤم ‪ ،‬دس قآرت خآیس ‪ ،‬همزشه غالب‪ ،‬مشکل گشا‪،‬‬ ‫کارساز و مباکر یس ‪ ،‬یصل یو یز خاک و فخرت یو یز هور یس ‪،‬‬ ‫روردگار و غنی یز جهاهزان‪ ،‬آرزوهای وی‬ ‫بنآهیی ماصف به صف‬ ‫کم و یهآیف یو بسزار و بلنآ یس ‪ ،‬و یز جلال و جمال‪ ،‬هردو‬ ‫بهرهمنآ یس ‪ ،‬در گفاار هرم و در مزآین هبرد‪ ،‬با صلاب و در جنگ‬ ‫و صلح اکآل و اکباز یس ‪ ،‬ی مان یو هقخه رگار حق و معزار حق‬ ‫و باطل یس و بقزه عالم‪ ،‬وهم و طلسم و مجاز هسانآ‪ ،‬یو‬ ‫منزلگه عشق و من های عقل و یصل ی مان و روهق زهآگی‬ ‫یس »‪.‬‬ ‫بار د گر‪ ،‬به شکوه مسجآ خزره شآه‪ ،‬خخاب به یو میگو آ‪:‬‬ ‫«یی کعبه دوساآیرین هنر و یی مقصآ طالبان ز با ی‪ ،‬یی عظم‬ ‫مبز ‪ ،‬سرزمز یهآلس به خاطر تو در هگاه‬ ‫و سخوت د‬ ‫مسلمز عز ز و شر ف یس و قرطبه به وجود تو میهازد‪ ،‬در‬ ‫هنر معماری و ز با ی‪ ،‬هظزر تو روی زمز اف همیشود مگر در‬ ‫قلب مؤم ‪ .‬آه‪ ،‬کجا رفانآ مردین حق‪ ،‬سلحشورین عرب‪ ،‬حاملان‬ ‫«خلق عظزم» صاحبان صآق و قز ‪ ،‬کجا رفانآ فرماهروی ان‬ ‫عادل‪ ،‬که با حکوم خود یثبات همودهآ که حکوم یهل دل‪،‬‬ ‫خآم و زهآ یس هه سلخن و شاهی‪ ،‬کجائزآ مسلمز عرب‪،‬‬ ‫مربزان شرق و غرب و صاحبان یهآ شه و خرد که یرو ا ری یز جهل و‬ ‫ظلم فریگزر رهاهزآهآ‪ ،‬و هنوز هم به برک خون عربی آنها‪،‬‬ ‫مردم یسپاهزا بسزار خون گرم‪ ،‬ساده و مهربان‪ ،‬مهمان هویز و‬ ‫خوش برخورد هسانآ و تزر هگاه آنها یمروز هزز دلنشز یس و‬ ‫هنوز هم بوی م در هویی آهجا و رهگ حجاز در هوی و صآیی آهان‬ ‫مشهود یس »‪.‬‬ ‫سپس خخاب به یسپاهزا – یهآلس یسلامی غصب شآه –‬ ‫میگو آ‪ ،‬گرچه زمز تو‪ ،‬یز هظر رفع و بلنآی با آسمان بریبری‬ ‫که فضای تو‪،‬‬ ‫میکنآ‪ ،‬یما جای بسی یهآوه و تأسف یس‬ ‫قرآن آشنا هزس ‪ ،‬سپس‬ ‫که با صآیی روحبخ‬ ‫قرنهاس‬ ‫یهقلابها و دگرگوهیهای جهان مامآن ری وکر میکنآ و آرزو‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪101‬‬

‫میهما آ که یهقلاب یسلامی در خاور یسلامی آ آ آ آ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫آ آ آمآ و یفکار یرو ائزان یز قزآ و‬ ‫یصلاح د‬ ‫«در آلمان جنب‬ ‫آدیب و سن قآ م آزید گش و یرو ای مسزحی‪ ،‬عصم کشز‬ ‫و اپ ری تصوری غلط معرفی میهمود و یهقلاب کبزر فریهسه‪،‬‬ ‫یرو ا ری تکان دید‪ ،‬و مل ی االزا – روم – هزز با حرک تجآد خویهی‪،‬‬ ‫همصآی شآ‪ .1‬هم نز روح یسلامی هزز آماده یهافاضه و حرک‬ ‫جآ آ میباشآ‪ ،‬و فقط خآی یز تار خ دقزق آن آگاهی دیرد و کسی‬ ‫همیتویهآ هسب به آ نآه‪ ،‬غزبگو ی کنآ»‪ .‬سپس خخاب به ههر‬ ‫قرطبه «ویدی کبزر» میگو آ‪« :‬یی ههر عز ز‪ ،‬بر ساحل تو‪ ،‬مردی‬ ‫ی سااده یس که در آ زنه مساقبل‪ ،‬عصر درخشاهی ری میبزنآ که‬ ‫طلزعه ظهور آن هزد ک و به چشم ویقع بز یو آشکار یس ‪ .‬گرچه‬ ‫یز د آ مردم نهان میباشآ‪ ،‬یگر هقاب یز چهره جهان مامآن‬ ‫ری آشکار کنم‪ ،‬یرو ا تاب تحمل آن‬ ‫بردیرم و یفکار و ریز سزنه خو‬ ‫ری هخویهآ دیش و به جنون مبالا خویهآ شآ»‪.‬‬ ‫بار د گر هق تجآد در حزات مل ها و هزاز یهقلاب و قزام علزه‬ ‫یوضام فاسآ ری ادآور شآه میگو آ‪« :‬هر آن زهآگی که یز تجآد و‬ ‫یهقلاب خالی باشآ‪ ،‬با مرر کسان یس ‪ ،‬مبارزه‪ ،‬روح زهآگی‬ ‫مل هاس ‪ ،‬ملای که همویره یعمال خود ری محاسبه میکنآ‪ ،‬تزغ‬ ‫أخاهیی یس در دس تقآ ر که هزح چزز در بریبر یو اریی‬ ‫مقاوم هآیرد»‪.‬‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬قصزآه بلزغ خود ری با سخنی حکزماهه که بر‬ ‫تجربه و مخالعه عمزق یدب و شعر‪ ،‬هنر و یفکار مبانی یس ‪ ،‬به‬ ‫ا ان میبرد‪ ،‬میگو آ‪« :‬هر شاهکار و یثر هنرییی که با یخلاص و‬ ‫سوز درون هباشآ‪ ،‬هاقص و سزیویر فناس و هر سروده و یثر‬ ‫یدبییی که با خون دل توأم هباشآ باز ه و سرگرمی یس که در‬ ‫جامعه و جهان یهآ شه‪ ،‬آ نآهیی هآیرد»‪.2‬‬

‫‪ -1‬شاعر ی قصزآه ری قبل یز جنگ جهاهی دوم سروده یس ‪ ،‬زماهی که‬ ‫موسولزنی در مل ی االزا‪ ،‬روح هخوت و یعاماد به هفس و ملز رومی ری‬ ‫دمزآه بود‪.‬‬ ‫‪ -2‬ی شعر قبل یز جنگ جهاهی دوم سروده شآه یس ‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ی یس ریز بقای یدب‪ ،‬یهآ شه و فریوردههای علمی و عامل‬ ‫آ آ آمآه و با سرع هابود‬ ‫بییرزشی یدبزات جآ آ که با سرع‬ ‫میشود‪ .‬آری ریز جاودیهگی و تأثزر شعر یقبال ‪ /‬هزز در همز‬ ‫ریز بزرر ری باگوش دل‬ ‫یس ‪ ،‬ید بان و شاعرین ما‪ ،‬با آ ی‬ ‫قریر دهنآ‪.‬‬ ‫بشنوهآ و همویره سر لوحه کار خو‬

‫در سرزمین فلسطین‬ ‫کاروین مهماهان شرک کننآه در کنفریهس یسلامی منعقآ در‬ ‫قآس در سال (‪1350‬هت ‪1931 -‬م) به سوی مقصآ حرک کرده و‬ ‫در فضای روحبخ قآس ویرد شآ‪ .‬خورشزآ شعام هوریهی خود ری‬ ‫بر صفحه زمز گساریهزآه بود‪ ،‬توگو ی خخوط طلا ی آن‬ ‫جآولها و جو بارها ی یز هور هسانآ که یز چشمه خورشزآ به‬ ‫سوی زمز سریز رهآ‪ .‬منظره طلوم خورشزآ‪ ،‬همویره بریی‬ ‫شاعرین‪ ،‬شوریهگزز و هشاط آفر و منبع تفذ ه قلب و یهآ شه‬ ‫بوده یس ‪ ،‬لذی ز با ی زمان و مکان دس در دس هم دیده‪،‬‬ ‫یحساسات و قر حه شاعری شاعر و فزلسوف بزرر‪ ،‬دکار محمآ‬ ‫یقبال ‪ /‬ری که به بعنوین هما نآه هنآ یسلامی در کنفریهس‪ ،‬یز یرو ا‬ ‫عازم قآس بود‪ ،‬بریهگزخ ‪ ،‬و حآیکثر یسافاده ری یز ی چشم یهآیز‬ ‫سحریهگزز برد و با د آه دل خزره شآ‪ ،‬ز ری هر هگاهی که در جمال‬ ‫طبزع ضا ع و خزره شود بریی قلب مفزآ و سودآور یس ‪ ،‬ز ری‬ ‫موجب شار باطری وی میگردد و به هور تازه و قآرت جآ آ‬ ‫دس می ابآ‪.‬‬ ‫فضا مهزا‪ ،‬و شری ط بریی تحر ک ووق شعری شاعر فریهم بود‪.‬‬ ‫یبرهای رهگارهگ بر آسمان سا ه یفکنآه بود‪ ،‬کوههای سرسبز‬ ‫فلسخز ‪ ،‬چادر ز با وشزآه و هسزم صبحگاهی زام سلامای ری‬ ‫مناشر میساخ ‪ .‬برر درخاان خرما‪ ،‬بر یثر بارین شب‬ ‫میدرخشزآ‪ ،‬توگو ی ر گ صحری ماهنآ یبر شم و حر ر هرم یس ‪.‬‬ ‫شاعر‪ ،‬آثار آت و د گ‪ ،‬ا ههای ریکنآه و آثار خزمهها ی که خبر‬ ‫یز عبور کاروینها میدهآ‪ ،‬مشاهآه میکنآ‪ .‬هاگاه یز غزب صآی ی‬ ‫میشنود که یو ری بریی ماهآن در ی مکان تشو ق میهما آ و‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪103‬‬

‫میگو آ‪« :‬بریی یهل فریق که طعم جآی ی یز محبوب ری‬ ‫چشزآهیهآ‪ ،‬ماهآن در کنار محبوب زهآگی سرمآی یس »‪.1‬‬ ‫چشمیهآیز منحصر به فرد‪ ،‬در آن مکان گریمی که‬ ‫آری! ی‬ ‫آریساه با جمال طبزع و رسال های آسماهی بود‪ ،‬عویطف و‬ ‫عشق ههائی یو ری بریهگزخ ‪ ،‬و عموماً ی نگوهه مناظر‪ ،‬یحساسات‬ ‫چزز‬ ‫دروهی ری آشکار هموده و یهسان ری به اد محبوبتر‬ ‫مییهآیزد‪ .‬یسلام و یم یسلامی محبوبتر چزز در هگاه یقبال ‪/‬‬ ‫بودهآ‪ ،‬لذی آرزوها و توجه خود ری به بزان محاس آنها مامرکز‬ ‫ساخ و به زبان شاعر عرب چنز سرود‬ ‫أنيقااااااااا وبسااااااااتانا ماااااااان النااااااااور حاليااااااااا‬ ‫ولماااااا نملناااااا منااااامَل لاااااه النااااادى‬ ‫أجاااااااااد لناااااااااا يااااااااا المكاااااااااان وحسااااااااانه‬ ‫مناااااااااااا ‪ ،‬فتمنينااااااااااااا فكناااااااااااا ا مانيااااااااااااا‬ ‫(هرگاه در سرزمز شادیب و خوش آ نآ‪ ،‬و در بوسااهی سرسبز‬ ‫و منور فرود میآمآ م و حس و ز با ی مکان‪ ،‬آرزوهای قلبی ری‬ ‫تجآ آ میکرد آهگاه آرزو م تو بودی) خاطرهها در وه یو مجسم‬ ‫میگش ‪ .‬یحساس میهمود کاروین زهآگی به کنآی در حرک‬ ‫یس و در یفکار و یهآ شههای جآ آ و تازه‪ ،‬یو ری همریهی‬ ‫همیکنآ‪ ،‬و جهان کهنه و زر‪ ،‬با یفکار یسلامی هو یو هماهنگ‬ ‫میشود که‬ ‫هزس ‪ .‬مید آ که در جهان ب های جآ آی رسا‬ ‫یز جمله آنها ب «ملز »‪« ،‬وط »‪« ،‬رهگ»‪« ،‬هژید»‪« ،‬هفس» و‬ ‫«شهویت» میباشنآ‪ ،‬و ی ب رسای به جهان یسلام و عرب هزز‬ ‫کرده یس که با خود میگف ‪ :‬آ ا جهان هزاز به یهقلاب و‬ ‫سری‬ ‫ب شکنی چون یبریهزم ÷ هآیرد که ی ب ها ری بشکنآ؟‪.‬‬ ‫هگاهی به جهان یسلام مییهآیزد‪ ،‬میبزنآ که با یفلاس فکری و‬ ‫عاطفی مویجه یس ‪ .‬جهان عرب به ضعف ی مان و عقزآه و سوز‬ ‫و عاطفه مبالا یس و جهان غزر عرب یز یهآ شه ویلا و عمزق‬ ‫بیبهره یس ‪ .‬به هظر یو بریی سرکوبی هظام مادی و یسابآیدی‪،‬‬ ‫مردی لازم یس که هق حسز ب علی ب ری ی فا هما آ‪ ،‬و جهان‬ ‫یسلام‪ ،‬یمزآویر یس که ی یبر مرد یز مزان کشورهای عربی قزام‬ ‫‪ -1‬و صف مکان و چشم یهآیز‪ ،‬یز یقبال ‪ /‬یس‬ ‫آورده یس ‪.‬‬

‫که به زبان یردو و به هظم‬

‫‪104‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫کنآ‪ .‬چشم جهان به سوی حجاز مرکز یسلام و بزشه شزرین دوخاه‬ ‫شآه یس ‪ ،‬یما کسی به مزآین همیآ آ‪ .‬علیرغم هزاز شآ آ‬ ‫یهساهز و یشازاق فریوین جهان یسلام به قهرماهی جآ آ‪ ،‬باز هم‬ ‫بر ساحل دجله و فریت‪ ،‬معرکه کربلا‪ ،‬تکریر همیشود‪.‬‬ ‫در ی نجا‪ ،‬علامه یقبال ‪ /‬به ی هازجه میرسآ که سبب ی‬ ‫تحول بزرر‪ ،‬ضعف جهان یسلام در عشق و عاطفه و وجآین بزآیر‬ ‫یس ‪ .‬عشق یس که همویره یهقلابها و قهرماهیها آفر آه‬ ‫یس ‪ ،‬لذی میگو آ‪« :‬عقل‪ ،‬علم و قلب‪ ،‬با آ در دیم عشق‬ ‫رورش ابنآ و ا ههای د بر عشق ریساز یساویر شوهآ‪ ،‬یگر‬ ‫یز عشق و شوق خالی باشآ‪ ،‬مجموعهیی خویهآ بود یز‬ ‫د‬ ‫سن ها و یحکام یجاماعی‪ ،‬که یز روح و حماسه و قآرت خالی‬ ‫یس ‪ ،‬عشق یس که در صآق یبریهزم خلزل‪ ،‬صبر حسز و‬ ‫معرکه بآر و حنز ماجلی شآ و معجزه آفر آ»‪.‬‬ ‫باز در ی نجا شاعر بزرر‪ ،‬روی سخ ری با مرد مسلماهی قریر‬ ‫غفل‬ ‫میدهآ که همویره یز شناخ مقام و یرزش خو‬ ‫کائنات و‬ ‫ورز آه یس ‪ ،‬و میگو آ‪ :‬یی مسلمان هآف آفر ن‬ ‫رم ز ظهور جهان هسای تو ی‪ ،‬و ی همه یز بهر تو سرگشاه و‬ ‫حزریهنآ‪ ،‬س خود ری بشناس»‪.‬‬ ‫سپس به بررسی وضع جهان یسلام که به خوبی شرق و غرب‬ ‫آن ری میشناسآ‪ ،‬می ردیزد و یز کوتهفکری و بیعلاقهگی رجال‬ ‫علم و فرهنگ و س همای و کمبضاعای رجال د رهج میبرد‪.‬‬ ‫میبزنآ که مریکز علمی و د نی به معنای وسزع کلمه که رهبری‬ ‫جهان یسلام ری بر عهآه دیرهآ یز تفکر عمزق‪ ،‬ووق سالم و بلنآ‬ ‫مریکز بوده‪ ،‬بیبهره هسانآ‪،‬‬ ‫رویزی که یز و ژگیهای ی‬ ‫فروزیهی هسام که‬ ‫میگو آ‪« :‬م در شعر خود به دهبال آت‬ ‫د روز جهان ری یز هور و حریرت ر کرده بود و در تمام زهآگی به‬ ‫دهبال مجآ و عظم گذشاه و شزر مردین کوچ کرده بودهیم‪.‬‬ ‫شعر م وجآینها ری بزآیر و آرزوها ری رورش میدهآ و حماسه‬ ‫میآفر نآ‪ ،‬ز ری شعر م آمزخاه با خون دل و یشک د آه و آه‬ ‫سحرگاهی یس ‪ ،‬یز خآی میخویهم ی دل بیقریر ری بیتابتر و‬ ‫ر سوزتر گردیهآ‪:‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪105‬‬

‫فرصتتت کشتتتمک متتتآه ی تتت دل‬ ‫بی قتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتریر ری‬ ‫تتک دو شتتک ز تتاده ک ت گزستتوی‬ ‫تابتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآیر ری‬ ‫سپس به سوی خآی ماوجه شآه اد آور میشود که چگوهه‬ ‫تجلی یو همه موجودیت ری فریگرفاه و ی جهان هناور در بریبر‬ ‫تجلی یو‪ ،‬وره بیما ه و قخره کوچکی یس ‪ .‬هور تجلی یو‪ ،‬قرص‬ ‫ادشاهان مقاآر‪،‬‬ ‫خورشزآ ری آفااب عالم تاب گردیهزآه و شوک‬ ‫همودی یز جلال یو‪ ،‬و زهآ و عبادت عابآین‪ ،‬هما ی یز جمال یوس ‪،‬‬ ‫میگو آ‪« :‬خآی ا شوق د آیر تو سرما ه روح و قلب م یس ‪ ،‬یگر‬ ‫شوق تو هباشآ‪ ،‬عبادتم بیجان و قزام و سجودم به جای وصل‪،‬‬ ‫حجاب خویهآ شآ‪ .‬عقل و عاطفه در رتو توفزق تو به هزاز خود‬ ‫افانآ‪ ،‬سهم عقل‪ ،‬غزاب و جساجو یس ؛ گهی در رده‬ ‫دس‬ ‫تفکر و مخالعه غا ب و گهی در تلاش یس ‪ ،‬و سهم عشق‪،‬‬ ‫حضور و یضخریب یس ‪ ،‬میگو آ‪« :‬خآی ا روشنی جهان تار ک‪،‬‬ ‫‪ ،‬جهان ری‬ ‫کار خورشزآ هزس ‪ ،‬یز جلوه بیحجاب و رتو فزض خو‬ ‫منور گردین»‪.‬‬ ‫یقبال‪ ،‬به زشگاه خآیوهآ یعاریف میکنآ که تحقزقات و‬ ‫مخالعههای علمی طولاهی و گسارده یو ره به جا ی هبرده و‬ ‫هاویهساهیهآ باب سعادت ری به روی یو بگشا نآ‪ ،‬و یخزری ی‬ ‫مخلب بریی یو ویضح گشاه که علم (بیعمل) ماهنآ درخ‬ ‫بیثمر یس ‪ ،‬یو هبرد بز عقل و عاطفه و مصلح و ی مان ری که‬ ‫همویره مزآین آن گرم بوده و هس ‪ ،‬ادآور میشود و به وکر‬ ‫هخساز معرکه در تار خ یسلام می ردیزد که بز ماد ات و ی مان‬ ‫روی دید‪ .‬در آن معرکه یبولهب و یمثال یو رچمآیر مادیگری ی و‬ ‫حضرت محمآ ج و یصحاب یو رچمآیر ی مان بودهآ‪ ،‬یمروز هزز هر‬ ‫ک یز دو جناح طرفآیرین و هوی خویهاهی دیرهآ‪.1‬‬ ‫حال جهان عرب‪ ،‬بنگرد که به کآیم یردوگاه می زوهآد؟ به‬ ‫یردوگاه ماده و معآه ا به ا گاه ی مان و یخلاص؛ ز ر کآیم رچم‬ ‫‪ -1‬بال جبرئزل‪ ،‬قصزآه ووق و شوق‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫در میآ آ؟ ز ر رچم جاهلز که یبوجهل و یبولهب بودهآ‪ ،‬ا ز ر‬ ‫رچم محمآی که یبوبکر و عمر ب دور آن گرد آمآه بودهآ؟‬

‫‪107‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫اقبال در غزنین‬ ‫محمآ یقبال ‪ ،/‬در سال‪1933‬م به دعوت شهزآ هادرشاه یففان‬ ‫به یففاهساان سفر کرد و در ریه خود به غزهز ا اخ یسکنآر‬ ‫یسلام‪ ،‬سلخان محمود غزهوی گذر همود و قبر شاعر معروف‬ ‫حکزم سنا ی غزهوی‪ 1‬ری که س یز مولاها جلال یلآ رومی یو ری‬ ‫یسااد خود در شعر و حکم میدیهآ‪ ،‬ز ارت کرد و بآ مناسب‬ ‫شعری حکزماهه سرود و آرزوها و درد دلهای خود ری بزان همود‪.‬‬ ‫شاعر در ی شعر خخاب به جهان معاصر‪ ،‬یز د آگاه خود در‬ ‫یباآیی قصزآه یز دهزای معاصر خود شکوه میکنآ که با وجود‬ ‫سوز درون و یهآ شه ویلای یو ری هآیرد‪ .‬یز تنگ‬ ‫هناوری‪ ،‬گنجا‬ ‫هظری و کوتاه فکری کساهی گلا ه دیرد که ی جهان هناور ری با‬ ‫وجود دیشا کوههای بلنآ و در اها و صحریهای وسزع بریی‬ ‫تحمل ک فرد خودآگاه‪ ،‬بلنآ هم ‪ ،‬صاحب تفکر و سوز و گآیز‪،‬‬ ‫تنگ میدیهنآ‪ .‬سپس با صریح و یطمزنان کامل میگو آ‪« :‬آن‬ ‫ا‬ ‫کس که مقام و یرزش خود ری بشناسآ‪ ،‬ی جهان مادی ری ش‬ ‫میزهآ و خود ری یز بنآ یسارت آن آزید میسازد‪ ،‬و همز یس رمز‬ ‫توحزآ که همویره مردم یز شناخ آن غافلنآ‪ ،‬تنها یفرید با بصزرت‬ ‫که جمال یلهی بری شان ماجلی شآه‪ ،‬میتویهنآ ی ریز ری درک‬ ‫کننآ»‪.‬‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬در ی نجا ادآور میشود که هز گوهه تضادی بز‬ ‫و عرفان ری‬ ‫علم و عرفان وجود هآیرد و تفکر جآی ی مزان دیه‬ ‫هشاهه کوتاه فکری و قضاوت غزر عادلاهه و عجولاهه مآعزان‬ ‫دیه میدیهآ و میگو آ‪ :‬هماها یسافنا یز ماد ات و مادیگری ان‬ ‫و یز حکوم و فرماهروی ان‪ ،‬قلعه و د محکمی یس در بریبر‬ ‫سلخه دول مردین و ثروتمنآین که یهل دل و صاحبان هفوس‬ ‫‪ -1‬سنا ی یز شاعرین بزرر عصر غزهوی بود‪ ،‬یباآی شاعری غزل سری و درباری‬ ‫بود چناهکه در دربار به لقب ملک یلشعریء شهرت افاه بود‪ ،‬سپس توفزق‬ ‫یلهی شامل حال وی گرد آ و یز دهزا و مآ حهسری ی ادشاهان کناره‬ ‫گرف و به یشعار عاطفی و بزان حقا ق و معارف یلهی ردیخ ‪ .‬وی در‬ ‫حویلی سال ‪525‬هت وفات اف ‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫تزکزه شآه به آن ناه میبرهآ‪ ،‬سپس با هاز و کرشمه میگو آ‪ :‬یی‬ ‫فرشاه بلنآ مرتب ‪ ،‬در عشق و مسای‪ ،‬و در جذب و سوز درون‪،‬‬ ‫یز م تقلزآ مک ‪ ،‬ز ری ی هعم و ژه بنی آدم یس ‪ ،‬و بریی تو‬ ‫وکر و تسبزح و طویف که فخرت فرشاگان یس کافی میباشآ‪.‬‬ ‫شاعر در ی قسم به جهان معاصر خود روی میآورد و‬ ‫ضم بزان بحرینها و هکات ضعف میگو آ‪« :‬م شرق و غرب‬ ‫جهان ری به خوبی میشناسم‪ ،‬در شرق یساعآیدهای فریویهی‬ ‫وجود دیرد‪ ،‬یما هزازمنآ قزادت و رهبری حکزماهه میباشآ‪ ،‬و غرب‬ ‫در صنع و تکنزک زشرفاه یس یما یز لذت ی مان و قز‬ ‫محروم یس »‪ .‬سپس جهان یسلام ری به اد میآورد و میگو آ‪:‬‬ ‫«یز جهان یسلام‪ ،‬ریدمردیهی که در عز فقر و تنگآسای ادشاهان‬ ‫مسابآ ری به مبارزه میطلبزآهآ‪ ،‬رخ بربساه یس »‪ .‬سپس‬ ‫جهان عرب ری ادآور میشود و یز یوضام دردآور و بیتوجهی‬ ‫حکام هسب به مقآسات یسلامی و بار بار در دیم یجاهب گرفاار‬ ‫شآن و فرورفا در عز و هوش آنها یهآوهگز شآه سخنی بر‬ ‫زبان میآورد که هشاهه ی مان عمزق و غزرت یسلامی یوس ‪.1‬‬ ‫میگو آ‪« :‬یز ی شزول و یمزرین‪ ،‬بعزآ هزس که جبه یبوور و‬ ‫مقآسات ری‬ ‫الاوی یو س قرهی و چادر زهری‪ 2‬و گریمیتر‬ ‫و هوش خود مصرف کننآ»‪ .‬سپس‬ ‫بفروشنآ و بریی عز‬ ‫مییفزی آ که هفوو و تسلط بزگاهگان در جز ره عرب و کشورهای‬ ‫عربی فاجعهیی یس دردآور که قلب هر مسلمان آگاه ری هاریح‬ ‫میسازد‪ ،‬ویهگهی به بزای یز حکزم سنائی (که یقبال ‪ /‬ی قصزآه‬ ‫ری بر مزیر یو سروده یس ) یساناد میجو آ که هنگام حمله تاتار‬ ‫بر جهان و مورد تهآ آ قریر دیدن حرمز شر فز ‪ ،‬گفاه یس ‪:‬‬ ‫«گرفاه چزنزان یحریم و مکی خفاه در بخحا»‬ ‫سپس شاعر به یرز ابی تمآن عصرحاضر که منبع آن یرو ای‬ ‫عصزاهگر یس می ردیزد و ضم تحلزلی فزلسوفاهه میگو آ‪:‬‬ ‫حزات یهساهی موزون و یساویر هخویهآ شآ تا زماهی که هفی و‬ ‫‪ -1‬هبا آ فریموش کرد که ی قصزآه در سال ‪1933‬م سروده شآه یس ‪.‬‬ ‫‪ -2‬کنا ه یز مقآسات و یشزای محبوب در قلوب مسلمز یس ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪109‬‬ ‫همان‬

‫یثبات و یهکار باطل و یثبات حق ری‪ ،‬جمع دیشاه باشآ و ی‬ ‫کلمه و شعار یسلام «لا دله دلا هللا» یس ‪.‬‬ ‫قسم یول کلمه که عبارت یز هفی میباشآ یهکار جمزع‬ ‫معبودین یس یز قبزل ب ها‪ ،‬ماد ات‪ ،‬سلخه و غزره‪ ،‬و غزره‪ ،‬و‬ ‫قسم دوم عنی یثبات عبارت یس یز یقریر به حقاهز خآیی‬ ‫کاا‪ .‬یرو ا مساف یول ری با شجاع و قآرت تمام زمود‪ ،1‬در‬ ‫قرون وسخی علزه یحاکار د نی که کلزسای لاتزنی به وجود آورده‬ ‫خود ری ویسخه بز خآی و یهسان به شمار‬ ‫بود و اپ و کشز‬ ‫میآوردهآ‪ ،‬قزام همود و هم نز بر ضآ حکوم های یسابآیدی‬ ‫هزز قزام کرد که کار بسزار سنآ آهیی میباشآ‪ ،‬یما در زمودن‬ ‫دور یثبات و ی مان یساویر‪ ،‬توفزق هزاف ‪ .‬جامعه و تمآن یهساهی‬ ‫همیتویهآ تنها بر یرزشهای منفی یساویر گردد یز ی نجاس که‬ ‫در علم و تکنزک‪ ،‬در مزآین زهآگی‪،‬‬ ‫یرو ا علیرغم زشرف‬ ‫ر شان و سرگردین و یز ی مان و عاطفه و یهآیف هزکو محروم‬ ‫یس ‪ ،‬و یخزری در معرض خخر فرو اشی ا یهاحار قریر گرفاه‬ ‫یس »‪ .‬بآ ترتزب محمآ یقبال ‪ /‬تار خ طولاهی‪ ،‬مآهی و فکری‬ ‫یرو ا ری در عبارت و قخعه شعری کوتاه که چکزآه مخالعه‬ ‫طولاهی و تفکر عمزق وی میباشآ خلاصه کرده یس »‪.‬‬ ‫ی د آگاه شاعر حاکی یز بآفالی هبوده و یز آ نآه شرق هایمزآ‬ ‫همیباشآ و میگو آ‪« ،‬شرق سرشار یز هزرو و صلاحز یس و‬ ‫روزی یز ی یقزاهوس آریم یمویج خروشاهی به ا خویهآ خویس‬ ‫که لاهههای فساد و یسابآید ری مازلزل خویهآ ساخ »‪ .‬شاعر بار‬ ‫د گر‪ ،‬یساعمار ری که تفکر و یحساسات ملل شرق ری تح هفوو‬ ‫قریر دیده یس مورد هآف قریر دیده و میگو آ‪« :‬همیتوین بر‬ ‫‪ -1‬تمآن غرب هه تنها معبودین باطل ری یهکار هکرده و قسم هفی کلمهی‬ ‫طزبه ری عملی هکرده‪ ،‬بلکه هر روزه معبودین باطل بزشاری ری به لزس‬ ‫معبودین خود یضافه میکنآ‪ .‬یز دموکریسی گرفاه تا هوی رسای و‬ ‫دهزاطلبی و وط رسای‪ ،‬و یز آزیدی تمام ید ان و یعاریف به مشروعز‬ ‫همه ید ان گرفاه تا شزخان رسای و ‪...‬همه ری در خود جای دیده و هز گاه‬ ‫بریی معبودهای باطل ری یهکار هکرده‪ ،‬بلکه آنها ری قاهوهی کرده و‬ ‫عبود‬ ‫میکنآ‪(.‬مصحح)‬ ‫حما‬

‫‪110‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫رأی و بصزرت بردگان یعاماد همود‪ .‬معزار خوب و زش ‪ ،‬مردین و‬ ‫ملل آزید و مساقل هسانآ‪ ،‬ز ری تنها آزید مردین‪ ،‬دیریی فریس و‬ ‫بصزرت عمزق میباشنآ‪ ،‬و مرد روزگار کسی یس که با هم‬ ‫خود ریه آ نآه ری باز کنآ و یز وضع حاضر قاهع و خشنود هباشآ»‪.‬‬ ‫سپس به تأثزر فرهنگ یرو ا ی در یوهان جویهان مسلمان‬ ‫می ردیزد و میگو آ‪ :‬مربی غربی که در ف شزشهگری (صنع )‬ ‫مهارت کامل دیرد‪ ،‬در هآف خود زروز گشاه و تویهساه یس‬ ‫مللی ری که به هخوت و بزرر منشی‪ ،‬به سخ کوشی و بیباکی‬ ‫معروف بودهآ‪ ،‬تضعزف هما آ و به مل های ترسو و ت رور‬ ‫تبآ ل کنآ‪ .‬ی صنع گر ماهر با تأثزر سحریهگزز خود تویهساه‬ ‫یس سنگهای سخ ری مثل آب جاری هرم سازد و صلاب و‬ ‫یساقام آنها ری زی ل هما آ‪ 1‬یما م مالک یکسزر هسام که‬ ‫و مقاوم میگردیهآ؛ م‬ ‫شزشه ری ماهنآ سنگ خاری سخ‬ ‫‪2‬‬ ‫تویهساهیم به وسزله « آبزضا ی» ‪ .‬که در آساز دیرم‪ ،‬در بریبر‬ ‫فرعونهای جابر ی ساادگی کنم و جای تعجب هزس ‪ ،‬ز ری‬ ‫کشزآن جنگلی آفر آه شآه‪ ،‬مفلوب‬ ‫شریرهیی که بریی به آت‬ ‫خس و خاشاک هخویهآ شآ‪ .‬سپس میگو آ‪ :‬محب ‪ ،‬یهسان ری به‬ ‫ا زدن به مظاهر مادی و‬ ‫خودشناسی و خو شا دیری و ش‬ ‫آسااهه رجال قآرت و ثروت‪ ،‬ویدیر میهما آ‪.‬‬ ‫زامبر یسلام ج و ی مان به‬ ‫در ی نجا شور عشق و محب‬ ‫وجود یو ری فری میگزرد‪،‬‬ ‫شخصز یعجازیهگزز و رسال جاودیه‬ ‫و ی موضوعی یس که یقبال ‪ /‬همیتویهآ خود ری در بریبر آن‬ ‫میگو آ‪« :‬جای تعجب هزس یگر ماه و‬ ‫کنارل کنآ‪ ،‬بنابری‬ ‫رو ‪ ،‬منقاد فرمان م باشنآ‪ ،‬ز ری خود ری به رکاب سزآ و‬ ‫شخصزای بزرر زوهآ دیدهیم که دیهای سبل‪ ،‬خاتم رسل‪ ،‬یمام کل‪،‬‬ ‫محمآ مصخفی ج میباشآ‪ ،‬شخصزای که قآم یو غبار ریه ری‬ ‫سرمه چشم عاشقان و سعادتمنآین گردیهزآ»‪.‬‬

‫‪ -1‬کنا ه یز تمآن یرو اس که س یز فرهنگ یرو ا ی‪ ،‬یخلاق شرقزان ری در‬ ‫تجمل خویهی و سسای تح تأثزر قریر دهآ‪.‬‬ ‫‪ -2‬کنا ه یز ی مان و یسافنا یز مظاهر مادی یس ‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫شاعر در ی نجا توقف هموده و سخ خود ری با ی جمله به‬ ‫ا ان میبرد که‪« :‬یدب و حزا یز شاعر حکزم سنا ی غزهوی‪ ،‬مری یز‬ ‫یطالۀ کلام باز میدیرد و گرهه مجال سخ تنگ هزس »‪.‬‬

‫***‬

‫‪112‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫دعای طارق‬ ‫طارق بن زیاد ‪ -‬فرمانده جوان‬

‫هنگامی که طارق ب ز اد – فرماهآه جوین با سپاه عربی‬ ‫مسلمان در سرزمز یسپاهزا و درویزه یرو ا یردو زد‪ ،‬دساور دید تا‬ ‫همه کشایها ی که سپاه یسلام ری حمل میکرد بسوزیهنآ تا‬ ‫وسزلهیی بریی بازگش باقی هماهآ‪ ،‬آهگاه به سپاهزان خود گف ‪:‬‬ ‫«یی بریدرین ریهی بریی فریر و بازگش وجود هآیرد‪ ،‬ش سرتان‬ ‫رو اان دشم قریر دیرد و به خآی سوگنآ که چارهیی‬ ‫در ا و ز‬ ‫‪1‬‬ ‫جز ریسای و شکزبائی وجود هآیرد ‪ »...‬ی جمله هزروهای ههفاه‬ ‫آهان ری بریهگزخ و باعث شآ تا یول بر خآی و سپس بر بازو و‬ ‫شمشزر خود یعاماد کننآ‪.‬‬ ‫طارق سپاه خود ری رو اروی دشم قریر دید یما وقای به‬ ‫یرز ابی هزروهای خود ردیخ مشاهآه هموده که هزروی یو هم یز‬ ‫هظر تعآید و هم یز هظر تجهززیت جنگی بسزار کمار یز لشکر‬ ‫مجهز یسپاهزاس و یز سوی د گر‪ ،‬دشم در مرکز و مملک خود‬ ‫قریر دیرد و سپاه ی مان یز مرکز و د ار یسلامی دور هسانآ و به‬ ‫هز گوهه کمک و مهماتی دسارسی هآیرهآ‪ ،‬مگر آه ه یز دشم به‬ ‫غنزم بگزرهآ یو به خوبی میدیهس که یگر حادثه هاگویری رل‬ ‫دهآ‪ ،‬طعمه درهآگان خویهنآ شآ و هشاهی یز آهان باقی هخویهآ‬ ‫ماهآ‪ .‬ی عویمل‪ ،‬طارق ری ویدیش تا چارهیی بزنآ شآ‪ ،‬یما تآبزری‬ ‫هزاف جز ی نکه در ی سپاه روحزه و هزروی شکس ها ذ ر و‬ ‫یریدهیی آهنز به وجود بزاورد‪ ،‬و آن هزرو عبارت بود یز قآرت‬ ‫یلهی و یریده رباهی که طارق همویره یز روی قز ‪ ،‬آن ری تکزه گاه‬ ‫خود میدیهس ‪ ،‬چری به هصرت یلهی یطمزنان هآیشاه باشآ‪ ،‬مگر‬ ‫ی لشکر‪ ،‬سپاه خآی هزس ؟ آ ا بریی ی هزامآه یس که مردم ری‬ ‫یز ظلم و رسا بنآگان برهاهآ و به سوی هور و بنآگی خآیی‬ ‫کاا رهنمون شود‪ ،‬آ ا بریی بزرون بردن بشر یز تنگنای دهزا به‬ ‫سوی فریخنای آن و یز جور ید ان به سوی عآل یسلام‪ ،‬هزامآه‬ ‫یس ‪ ،‬و مگر خآیوهآ هفرموده که‪ :‬سپاه یو همویره زروز یس ؟‪.‬‬ ‫‪ -1‬قسمای یز سخنان طارق ب ز اد یس ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪113‬‬

‫آری ی نجا بود که فرماهآه مسلمان به مناجات با روردگار خود‬ ‫میشاابآ و یز یو مآد میطلبآ‪ ،‬حقا که یو در ی شزوه عمل یز‬ ‫رسول یعظم ج فرماهآه هخساز لشکر یسلام تقلزآ کرده یس ‪،‬‬ ‫هنگامی که سپاه خود ری رو به رو‪ ،‬در بریبر دشم قریر دید و‬ ‫سپس به جا گاه رف و به دعا و تضرم ردیخ و در حالی که‬ ‫میگر س و میگف ‪« :‬خآی ا یگر یمروز ی گروه کوچک هابود‬ ‫تو هم همیگمارد» طارق هزز به‬ ‫شود‪ ،‬هرگز کسی به رسا‬ ‫رسول یکرم ج و رهبر محبوب خود تأسی جس و با تقلزآ یز وی‬ ‫به ی دعای عجزب لب گشود‪ ،‬دعا ی که عموم فرماهآهان یز آن‬ ‫غافل و حای به فکرشان هم خخور همیکنآ‪ ،‬یقبال ‪ /‬ی دعا ری در‬ ‫قالب شعر در آورده و به تأثزر و سحریهگززی آن یفزوده یس ‪.‬‬ ‫جویهان مجاهآ که به خاطر‬ ‫طارق میگو آ‪ « :‬روردگاری‪ ،‬ی‬ ‫رضای تو خارج شآهیهآ‪ ،‬مردیهی گمنام هسانآ که جز تو کسی یز‬ ‫یسریر درون آنها یطلام هآیرد‪ ،‬تو به آنها بلنآ رویزی و هم بلنآ‬ ‫بخشزآهیی‪ ،‬یز ی نجاس که تصمزم گرفاهیهآ سزادت و رهبری‬ ‫جهان ری به دس بگزرهآ و طبق رضای تو‪ ،‬در قالب حکوم‬ ‫آرزوی‬ ‫یسلامی‪ ،‬یحکام و دساورهای تو ری به یجری بگذیرهآ‪ ،‬ی‬ ‫آنهاس و به چززی د گر ریضی هخویهنآ شآ‪ ،‬قهرماهاهی بیباک‬ ‫هسانآ که در اها یز هزب آهان میشکافنآ و کوهها یز قآرت آهان‬ ‫درهم میخزهآ‪ ،‬لذت ی مان و عشق‪ ،‬آهان ری یز جهان مادی بیهزاز‬ ‫ساخاه و یرزشی بریی دهزا قا ل هزسانآ‪ ،‬آری عشق هرگاه بر صفحه‬ ‫دل بنشزنآ‪ ،‬کارش همز یس ‪ ،‬هآفی جز شهادت که آرمان‬ ‫مؤم یس ‪ ،‬هآیرهآ؛ به مال غنزم و کشورگشا ی و فرماهروی ی‬ ‫همییهآ شنآ‪ ،‬جهان بر لبه رتگاه قریر دیرد و چززی آن ری یز سقوط‬ ‫همیرهاهآ جز ی نکه مل عرب‪ ،‬با سخاوت و شجاع ‪ ،‬یز خون خود‬ ‫بگذیرد‪ ،‬ز ری جهان به خون اک عربی هزاز دیرد و تشنگی و بزماری‬ ‫آن با چززی د گر سزریب همیگردد‪ ،‬گلها و درخاان جنگل‪ ،‬یز‬ ‫د رباز مناظرهآ تا خود ری با ی لباس خوهز بپوشاهنآ‪ ،‬ی نک ما‬ ‫آمآهی م تا بآنهای خود ری در ی سرزمز دور دس بکار م و‬ ‫هثار کنزم تا خاک یهساهز بعآ یز مآتها خشکی و‬ ‫خون خو‬

‫‪114‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫و‬

‫قحخی دوباره حاصلخزز و فصل بهار بعآ یز ا زز سخ‬ ‫طولاهی تجآ آ گردد‪.‬‬ ‫خآی ا تو‪ ،‬صحریهشزنان بآوی (مل عرب) ری هعم های منحصر‬ ‫فرمودهیی‪ ،‬به آهان علم جآ آ‪ ،‬ی مان جآ آ‪ ،‬و‬ ‫به فردی عنا‬ ‫شعار جآ آی که عبارت یز یوین سحر میباشآ بخشزآهیی‪ ،‬در‬ ‫حالی که مل ها یز علم صحزح‪ ،‬ی مان قوی‪ ،‬ووق سالم و دعوت‬ ‫آشکار به سوی توحزآ‪ ،‬تهی دس بودهآ‪ ،‬مل عرب‪ ،‬جهان ری به‬ ‫‪ ،‬شگف زده کرد‬ ‫علوم صحزح و ی مان تازه و سلام ووق خو‬ ‫و یوین آنها سکوت جهان ری شکس و تار کیها ری به روشنی‬ ‫تبآ ل همود‪ ،‬زهآگی یز د رباز‪ ،‬سوز و حریرت خود ری یز دس دیده‬ ‫بود‪ ،‬بار د گر‪ ،‬گمشآه خود ری در قلوب آنها که سرشار یز عشق و‬ ‫ی مان یس ‪ ،‬باز اف ‪ ،‬خآی ا! ی مردین یز خود گذشاه‪ ،‬مرر ری‬ ‫هلاک و هابودی همی نآیرهآ‪ ،‬بلکه آن ری سر آغاز فاح و زهآگی‬ ‫گروه مؤم‬ ‫میدیهنآ‪ ،‬روردگاری؛ بار د گر‪ ،‬در قلوب ی‬ ‫هو‬ ‫همان حریرت ی ماهی و خشم و هفرت یز کفار ری زهآه گردین که در‬ ‫دعای حضرت هوح ÷ ماجلی بود تا ی سپاه‪ ،‬علزه کفر و فساد‪،‬‬ ‫صاعقهیی سری ا خشم گردد‪ ،‬و به یو یریدهیی آهنز و هزبای‬ ‫فرما که هگاه یو ماهنآ شمشزر برین باشآ‪.‬‬ ‫عنا‬ ‫خآیوهآ‪ ،‬دعای طارق‪ ،‬ی فرماهآه مؤم و مخلص ری یجاب‬ ‫همود و سپاه یسلام بر دشم تا دهآین مسلح زروز گش و‬ ‫یسپاهزای مسزحی! – یرو ا ی‪ ،‬به یهآلس یسلامی‪-‬عربی‪ ،‬تبآ ل‬ ‫گرد آ‪ ،‬و دول مقاآر یسلامی در آن سرزمز تشکزل گرد آ که‬ ‫قرنها ا آیر و شکوفا ماهآ و زماهی هابود گش که روحزه طارق‬ ‫یز مزان رف و رسالای که آنها ری یز جز رة یلعرب‪ ،‬به‬ ‫و اریه‬ ‫آن د ار سوق دیده بود بود‪ ،‬فریموش گرد آ‪ ،‬و ی ماهی که طارق‬ ‫در مزان فرماهآهان هظام و کشورگشا ان به آن ممااز بود‪ ،‬به‬ ‫وسزله غوطهور شآن در شهویت و جنگهای دیخلی تضعزف‬ ‫گرد آ‪ .‬آری؛ روش و سن تفززر ها ذ ر خآی‪ ،‬در زشزنزان هزز همز‬ ‫بوده یس ‪.‬‬

‫***‬

‫‪115‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫فصل بهار‬ ‫فصل بهار سر رسزآه یس ‪ ،‬سلخان بهار در کوه و دش خزمه‬ ‫ری در هنای صحری و جو بارها ریکنآه ساخاه‬ ‫زده و لشکر اه‬ ‫یس ‪ ،‬حکوم گلهای بهاری بر اس ‪ .‬جهان ری موجی یز سرور و‬ ‫شادی فریگرفاه یس ‪ ،‬حای در سنگهای بیجان هزز خون زهآگی‬ ‫رهآگان یز فرط خوشی در لاههها قریر همیگزرهآ‪،‬‬ ‫در گردش یس‬ ‫چشمهها یز کوهسارها جآی شآه و در مزآینها گاهی با هرمی و‬ ‫گاهی با سرع در حرکانآ‪ ،‬هرگاه با صخرهها و مویهع برخورد‬ ‫میکننآ‪ ،‬در دل کوه و صخره ریه خود ری باز و به مسزر خود یدیمه‬ ‫میهنآ و هفمه و زام زهآگی ری به گوش یهسان میرساهنآ‪.1‬‬ ‫محمآ یقبال ‪ ،/‬ی شاعر یهآ شمنآ‪ ،‬به ی هفمه و زام گوش‬ ‫فری میدهآ و مییهآ شآ که ی چشمها چگوهه در حال تفززر و‬ ‫تحول هسانآ یما در هر حال‪ ،‬چه در حال قوت و سرع و چه در‬ ‫حال هرمی و یهعخاف ذ ری‪ ،‬در جر اهنآ و یز حرک و سزر باز‬ ‫همیی سانآ‪ .‬میگو آ ی چشمهها تصو ری یز زهآگی هسانآ که‬ ‫‪ ،‬همویره به سزر خود یدیمه میدهآ‪ ،‬شاعر‬ ‫با فریز و هشزبها‬ ‫حکزم‪ ،‬یز مناظر دلربای بهار و یز درسها ی که در ای خروشان‬ ‫زهآگی به یو آموخاه‪ ،‬معاهی حکزماههیی یلهام میگزرد و آنها ری‬ ‫به هسل جوین که یمزآ آ نآه یوس یهآیء میهما آ‪.‬‬ ‫یو میگو آ‪« :‬یوضام و شری ط زمان تفززر کرده یس ‪ ،‬یسریر‬ ‫یرو ا و توطئههای ههاهی یو علزه شرق به گوههیی آشکار گرد آه‬ ‫که فلاسفه و رهبرین بزرر یرو ا هزز حزرین ماهآهیهآ‪.‬‬ ‫یس‬ ‫سزاس کهنه یرو ا خویر و زبون گشاه و جهان یمروز یز هظام‬ ‫ادشاهی و سرما هدیری بززیرهآ‪ .‬عمر هظامهای د کااتوری به‬ ‫ا ان رسزآه یس ‪ .‬مل ها یز خویب غفل بزآیر شآه و خود ری‬ ‫بریی یهقلابی جآ آ آماده میسازهآ»‪.‬‬ ‫به بررسی جهان یسلام و‬ ‫یقبال ‪ /‬در ی نجا طبق عادت خو‬ ‫یم یسلامی محبوب خود می ردیزد و میگو آ‪ :‬مسلمز گرچه‬ ‫کاا رس هسانآ یما جامعۀ یسلامی هنوز هم یز هفوو مظاهر‬ ‫‪ -1‬مأخوو یز ما قصزآه یقبال‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫شرک و بآع مبری هزس ‪ .‬تمآن‪ ،‬تصوف و علم توحزآ هنوز هم‬ ‫تح هفوو عجم قریر دیرهآ‪ ،‬خریفات بر حقا ق غالب گشاه و یم‬ ‫یسلامی در یخبار و روی ات سرگردین یس ‪ .‬ویعظ و خخزب با‬ ‫خخابههای آتشز خود مردم ری شگف زده میکنآ یما کلام یو‬ ‫خشک و تو خالی و بر یساس منخق قویعآ دساور زبان یساویر‬ ‫یس ‪ .‬یز هظر لفات و یصخلاحات‪ ،‬تازه و غنی‪ ،‬ولی یز لذت شوق‬ ‫بیبهره یس و به یعماق قلوب هفوو هآیرد‪ ،‬مرد صوفی که خود‬ ‫ری بریی خآم خلق فارغ ساخاه و دیریی غزرت و حمز د نی‬ ‫بود‪ ،‬فلسفه عجم و تشکزلات ساخاگی تصوف‪ ،‬یو ری در خود‬ ‫بلعزآه یس ‪ .‬شعله عشق در درون فرد مسلمان خاموش گرد آه‬ ‫و به تودهیی یز خاکسار مبآل شآه یس »‪.‬‬ ‫روردگار‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬در قمسای یز سروده خود به هزا‬ ‫می ردیزد و مخلصاهه دعا میکنآ که خآیوهآ مجآ و عظم عصر‬ ‫یول یسلامی ری به ی یم باز گردیهآ و در وجود یو سوز درون و‬ ‫شعله عشق و عاطفه ری بزفروزد تا ماهنآ عاشقان مؤم و سبک‬ ‫رویز با بال عشق رویز کنآ و به فضاها ی برسآ که مادیگری ان‬ ‫ت رور به آهجا هخویهنآ رسزآ‪ .‬دعا میکنآ که خآیوهآ در ی یم‬ ‫قلب بزآیر علی مرتضی و سوز یبوبکر صآ ق ب ری زهآه گردین و‬ ‫در سزنههای آهان آرزوهای یز بز رفاه ری باز گردیهآ‪.‬‬ ‫در ی نجا قر حهی شعری و ووق ی ماهی شاعر طفزان هموده و‬ ‫میگو آ‪« :‬خآی ا به قآرت لا زیل که شب ری به وسزله ساارگان‬ ‫روش گردیهزآهیی و به برک عابآین شب زهآهدیر که شب ری با‬ ‫عبادت و تلاوت زهآه و منور میگردیهنآ‪ ،‬جویهان یسلامی ری‬ ‫وجآین بزآیر‪ ،‬و دل زهآه و سرشار یز ی مان هصزب فرما و عشق و‬ ‫مری به آهان مناقل گردین‪ .‬خآی ا کشای شکساه مری سالم‬ ‫بزن‬ ‫گردین تا یمویج خروشان ری در هم شکنآ و به ساحل هجات هزد ک‬ ‫گردد‪ ،‬و مری یز یسریر مرر مل های زهآه آگاه ساز‪ ،‬ز ری هزح چزز‬ ‫در جهان بر تو مخفی هزس ‪.‬‬ ‫یلهی م جز هاله و یشک سحر گاهی و آرزوهای قلبی و‬ ‫دردهای آزیر دهنآه که خویب ری بر م حریم گردیهزآه و جز‬ ‫و مناجات با تو‪ ،‬سرما هیی هآیرم‪ ،‬هماها‬ ‫لحظههای شزر هزا‬

‫‪117‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫روزگار و چریگاه آهوین‬ ‫طبزع م آ نه حویدث تلخ و شزر‬ ‫یفکار یس ‪ 1‬و قلب م رزمگاه گمان و تخمز و ثبات و قز‬ ‫یس ‪ 2،‬ی یس دیری ی م که در عز فقر‪ ،‬به آن میهازم و یز ته‬ ‫دل یز شما میخویهم که ی مزریث مری مزان جویهان یسلامی‬ ‫تقسزم کنی و در جا گاه شا ساهیی قریر دهی»‪.‬‬ ‫شاعر در ی نجا بحث فلسفی یدبی دیرد که شا ساه یس‬ ‫محققان رشاه فلسفه و یدب آن ری مورد مخالعه و دق قریر‬ ‫دهنآ‪ ،‬وی س یز آهکه فلسفه زهآگی‪ ،‬و وحآت آن در عز کثرت و‬ ‫مریحل تحول و تفززر و مظاهر مخالف ری تشر ح میکنآ‪ ،‬روی‬ ‫سخ ری به جویهان یسلامی معخوف میدیرد و میگو آ‪:‬‬ ‫«یی جویهاهی که شزفاه ماد ات و یسزر شهویت و فر فاه‬ ‫حقوق و درآمآ هسازآ‪ ،‬بآیهزآ رزقی که شرف و کریم و آزیدی‬ ‫یهسان شر ف ری لکهدیر کنآ‪ ،‬در حقزق زهر کشنآه یس ‪ .‬روزی‬ ‫سنآ آه آن یس که یهسان‪ ،‬با عزت و سربلنآی کسب کنآ‪ ،‬قآرت‬ ‫و یبه حکام ری به چززی مشمار آ‪ ،‬شخصز خود ری بشناسزآ و‬ ‫کریم و یرزش آن ری حفظ هما زآ هماها سجآهیی سزیویر یهمز‬ ‫یس که تو ری یز سجآه و کره بریی غزر خآی باز دیرد»‪.‬‬ ‫شاعر سپس جویهان ری به قهرماهی و هوآوری و بلنآ رویزی و‬ ‫تلاش و زشرف مسامر فری میخویهآ‪ .‬آهان جهانهای جآ آی ری‬ ‫کشف کننآ که فزز ک دیهان به خویب هم هآ آه و علوم جفریفی‬ ‫و کزهانشناسی‪ ،‬بحثی یز آنها به مزان هزاوردهیهآ‪.‬‬

‫***‬ ‫نوحه روح ابوجهل‬ ‫روح عمرو ب هشام (یبوجهل‪ ،‬رهبر جاهلز و غرور ملی) یز‬ ‫شهر مکه بعآ یز آهکه به شهر یسلام و توحزآ مبآل گشاه یس‬ ‫د آیر میکنآ‪ .‬یبوجهل میبزنآ که کعبه بریی زیئرین خاهه یم‬ ‫‪ -1‬یشاره به یفکار و یهآ شههای هو یوس ‪.‬‬ ‫رویهی مزان فلسفه و د‬ ‫‪ -2‬یشاره یس به کشمک‬ ‫در طول حزات خود طعم تلخ آن ری چشزآه یس ‪.‬‬

‫و عاطفه‪ ،‬که شاعر‬

‫‪118‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یلهی یز لوث وجودشان اکسازی شآه یس ‪ .‬یز لات‪ ،‬منات‪ ،‬هبل‪،‬‬ ‫عزی‪ ،‬یساف و هائله‪ 1‬هشاهی اف همیشود‪ .‬هآیی روحبخ یوین‬ ‫و شعار یشهآ أن لا دله دلا هللا و یشهآ أن محمآیً رسول هللا) روزی‬ ‫نج بار در حرم کعبه می ز آ‪ .‬غرور جاهلی و یفاخار هسبی و‬ ‫هژیدی یز مزان رفاه و مردم عقزآه دیرهآ که همه فرزهآین آدمنآ و‬ ‫آدم یز خاک آفر آه شآه یس ‪ .‬یمازازی بز عرب و عجم وجود‬ ‫آ ه قرآهی ری‬ ‫هآیرد مگر به رهززکاری‪ .‬میشنود که مردم ی‬ ‫تلاوت میکننآ که خآیوهآ میفرما آ‪:‬‬ ‫ْۚ‬ ‫اس إِنَّا َخلَ ۡق َٰنَ ُكم ِمن ذَ َك ٖر َوأُنث َ َٰ َو َجعَ ۡل َٰنَ ُك ۡم ُ‬ ‫ارفُ ٓواْ إِ َّن‬ ‫﴿ َٰيَٓأَيُّ َها ٱلنَّ ُ‬ ‫شعُوبٗ ا َوقَبَآئِ َل ِلتَعَ َ‬ ‫أ َ ۡك َر َم ُك ۡم ِعندَ َّ‬ ‫ٱّللِ أ َ ۡتقَ َٰى ُك ْۡۚم﴾ [الحجرات‪« ]13 :‬یی مردم! ما شما ری یز ک مرد و زن‬ ‫آفر آ م و تزرهها و قبزلهها قریر دید م تا‬ ‫گریمیتر شما هزد هللا با تقویتر شماس »‪.‬‬

‫کآ گر ری بشناسزآ‪،‬‬

‫رف و آمآ ری با دق ز ر هظر میگزرد و به گفاگوها شان‬ ‫گوش فری میدهآ‪ ،‬یما هرگز همیشنود کسی به ملز و هژید خود‬ ‫یفاخار کنآ و د گرین ری به خاطر هسب و وط تحقزر هما آ و‬ ‫و سا ر قبا ل قائل باشآ‪ ،‬بلکه‬ ‫یمازازی بز تزرههای قبزله قر‬ ‫بر عکس‪ ،‬میبزنآ که مردم دور ک غلام حبشی‪ ،‬که یز هظر دیه‬ ‫و تقوی برتری دیرد جمع میشوهآ و به سخنان یو گوش میدهنآ‬ ‫و هظر یو ری به جان و دل میخرهآ‪.‬‬ ‫یبوجهل سردیر قبزله بنی مخزوم آدیب و رسوم و باورهای مردم‬ ‫ری با دق بررسی میکنآ یما هشاهی یز برتری و یفاخاریت و ژه‬ ‫قبزله خود همی ابآ‪ .‬میبزنآ که آدیب و زهآگی قآ م به کلی‬ ‫عوض شآه و جامعهیی هو بر یساس عقزآه و یخلاق و فضزل‬ ‫و تقوی به وجود آمآه یس ‪ .‬معزار یرزشهای قومی و طرز تفکر‬ ‫مردم تفززر کرده یس ‪ .‬لذی ز ر لب با یهآوه و تعجب میگو آ‪:‬‬ ‫سرزمز غزر یز‬ ‫مردم‪ ،‬مردمان روزگار م هزسانآ و ی‬ ‫«ی‬ ‫سرزمزنی یس که م میشناسم»‪.‬‬ ‫آری! سردیر بنی مخزوم به یشاباه یفااده یس و مکه شهر‬ ‫مادری خود ری همیشناسآ‪ ،‬یگر وجود خاهه کعبه‪ ،‬چاه زمزم‪ ،‬حجر‬ ‫بودهآ‪ ،‬و باان قبا ل د گر هزز مورد‬ ‫‪ -1‬یکثر ی باان معبودین قبزله قر‬ ‫بود‪ ،‬د – ک‪ :‬یب هشام و یب کلبی‪.‬‬ ‫یحاریم و تعظزم قر‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪119‬‬

‫در آهجا میهشس و‬ ‫یلأسود و جا گاهی که یو با سردیرین قر‬ ‫مسلماهان بیبضاع ری شکنجه میکرد‪ ،‬هبود قز میهمود که‬ ‫ریه ری گم کرده و روی به د اری د گر ههاده یس ‪.‬‬ ‫یبوجهل کسی بود که د جآ آ محمآی ری خخری بزرر فری ریه‬ ‫جاهلزای که بر یساس برتری قومی یساویر بود‪ ،‬تلقی میکرد و‬ ‫جهان ری در «مملک قر شی مکه» محآود میدیهس و معاقآ‬ ‫بود که فضزل و برتری تنها یز آن عربهاس و سا ر ملل یز‬ ‫هز گوهه حقی بر خوردیر هزسانآ‪ ،‬یو سرسخ تر حامی و مآیفع‬ ‫یز هرکسی یز یهآیف یسلام ویقف بود‪،‬‬ ‫آ ز جاهلز بود و بز‬ ‫یما با همه دور یهآ شی و تزز هوشی‪ ،‬فکر همیکرد که یسلام تا ی‬ ‫میرود و مردم ری تح تأثزر قریر میدهآ و جاهلز با‬ ‫حآ ز‬ ‫بآتر وجه یز ا گاه و مرکز خود طرد میشود‪:‬‬ ‫غرور جاهلی یبوجهل با د آن ی وضع بر آشف و با حالای‬ ‫هزجان زده خود ری به ردههای کعبه گرف و فر اد دیدرسی و‬ ‫هوحه سر دید و میگف ‪« :‬قلوب ما (مردم جاهلز ) یز دس‬ ‫ز ری یو چریغ کعبه ری خاموش‬ ‫محمآ مجروح و خوهز یس‬ ‫گردیهزآه و قآر و منزل آن ری ا ز آورد و وزه قزصر و کسری ری‬ ‫به خاک مالزآ‪ ،‬یز یفسون یو جویهان یز گرد ما ریکنآه شآه و به‬ ‫د یو زوسانآ‪...‬‬ ‫یز دم یو کعبه ری گتل شتآ چتریغ‬ ‫ستتتتزنۀ متتتتا یز محمتتتتآ دیغ دیغ‬ ‫هوجویهتتان ری ز دس ت متتا ربتتود!‬ ‫یز هلتتتتتاک قزصتتتتتر و کستتتتتری‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترود!‬ ‫ی تتتت دو حتتتترف لتتتتا دلتتتته ختتتتود‬ ‫ستتتتتتتاحر و یهتتتتتتتآر کلتتتتتتتام‬ ‫کافری ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ساحری ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫با خآیوهآین متا کترد آه ته کترد!‬ ‫تتتتا بستتتاط د تتت آبتتتا در هتتتورد‬ ‫یهاقتتام یز وی بگزتتر یی کائنتتات‬ ‫اش اش یز ضتربا لتات و‬ ‫منتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتات‬ ‫هقتتتتتت حاضتتتتتتر ری فستتتتتتون یو‬ ‫دل بفا تتت بستتت و یز حاضتتتر‬ ‫شکستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫گسستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫د هو کورست وکتوری دوری‬ ‫ز غائب سجآهبردن کوری‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫‪120‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ختتم شتتآن تتز ختتآیی بیجهتتات‬ ‫بنتتتآه ری ووقتتتی هتتته بخشتتتزآ ی تتت‬ ‫صتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتلات‬ ‫باز میگو آ مذهب محمآ ج بر یساس مساویت و بریبری بز‬ ‫عرب و عجم سزاه و سفزآ یساویر یس ‪ ،‬یو عزت مل عرب ری‬ ‫برباد دید بآون ترد آ ی بریدری و بریبری برخاساه یز عجم یس و‬ ‫سلمان فارسی خود یز زروین مزدک یس و فرزهآ عبآهللا (حضرت‬ ‫محمآ ج فر ب یو ری خورده و مل عرب ری دچار بآبخای هموده‬ ‫یس ‪ ،‬یی أمری و فصحای هامآیر عرب‪ ،‬چری چارهیی همییهآ شزآ و‬ ‫یفسون ی مرد ری که مآعی وحی یس ‪ ،‬با کلام بلزغ خود اسخ‬ ‫همیگو زآ‪:‬‬ ‫و منکتتتتر یز فضتتتتل‬ ‫یز قتتتتر‬ ‫متتتتتذهب یو قتتتتتاطع ملتتتتتک و‬ ‫عتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترب‬ ‫هستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتب‬ ‫بتتر تتک ختتوین‬ ‫بتتا غلتتام ختتو‬ ‫در هگتتاه یو کتتی بالتتا و س ت‬ ‫هشستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بتتتا کلفاتتتان حتتتب در ستتتاخاه‬ ‫قتتتتآر یحتتتتریر عتتتترب هشتتتتناخاه‬ ‫آبتتتتتتروی دودمتتتتتتاهی ر خانتتتتتتآ‬ ‫یحمتترین بتتا یستتودین آمزخانتتآ‬ ‫ی مستتتتتتاویت ی تتتتتت مویفتتتتتتات‬ ‫ختتتتوب متتتتیدیهم کتتتته ستتتتلمان‬ ‫‪1‬‬ ‫یعجمیستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫مزدکز ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یبتتتت عبتتتتآهللا فتتتتر ب ختتتتورده‬ ‫رساخززی بر عترب آورده یست‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫عزت هاشم زخود مهجور گش‬

‫یعجمتتتتتتتی ری یصتتتتتتتل عتتتتتتتآهاهی‬ ‫کجاستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫یز دو رکع چشمشتان بیهتور‬ ‫گشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫‪2‬‬ ‫گنتتتتتتگ ری گفاتتتتتتار ستتتتتتحباهی‬ ‫کجاستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫‪ -1‬مزدک در زمان قبا د ادشاه ساساهی آ زنی یخاریم کرد که یساس آن بر‬ ‫یشاریک یمویل و تساوی مردم بود و زروین بسزار زآی کرد و عاقب به‬ ‫هزیر ت یز‬ ‫یهوشزروین با چنآ‬ ‫مخالفان در یباآیی سلخن‬ ‫دس‬ ‫زرویه کشاه شآ‪( ،‬فرهنگ عمزآ – مارجم)‪.‬‬ ‫‪ -2‬سحبان یز فصزحان معروف عرب یس ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪121‬‬

‫چشم خاصان عرب گرد تآه کتور‬ ‫بر هزائی یی زهزر‪ 1‬یز خاک گتور‬ ‫یز تتتتو متتتا ری یهتتتآر صتتتحری دلزتتتل‬ ‫بشتتتتک یفستتتتون هتتتتویی جبرئزتتتتل!‬ ‫سپس خخاب به «حجر یلأسود» میگو آ‪ :‬چری به صآق گفاار‬ ‫م گویهی همیدهی‪ ،‬و به ب هبل میگو آ که یی خآیی بزرر‬ ‫ما چری خاههیت ری یز دس بید نان س همیگزری و بلا ی بر‬ ‫سرشان همیآوری تا به سزیی یعمال خود برسنآ‪:‬‬ ‫آه تتته د تتتآ م یز محمتتتآ ج بتتتاز‬ ‫بتتاز گتتو یی ستتنگ یستتود بتتاز‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫خاهه ختود ری زبتی کزشتان بگزتر‬ ‫یی هبتتتتل یی بنتتتتآه ری تتتتوزش‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتذ ر‬ ‫تلخ ک خرمایشان ری بتر هخزتل‬ ‫گلۀشتتتان ری بگرگتتتان کتتت ‪ ،‬بتتته‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتزل‬ ‫دهَّهتتتتتم أعجتتتتتاز هختتتتتل خاو تتتتته‬ ‫صرصتتری ده بتتا هتتویی باد تته‬ ‫گتتر زمنتتزل متتیروی یز دل متترو‬ ‫یی منات یی لتات یز ت منتزل‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترو‬ ‫یی تتتتری یهتتتآر دو چشتتتم متتتا وثتتتاق‬ ‫‪2‬‬ ‫مهلاتتی دن کنتت أزمعتت یلفتتریق‬

‫‪ -1‬زهزر – شاعر مشهور عرب‪.‬‬ ‫‪ -2‬جاو آ هامه‪.‬‬

‫‪122‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫بازگشت جاهلیت‬ ‫شاعر یسلام در کی یز ز ارتهای روحی و سزاح های فکری‬ ‫خود یز کنار درهیی میگذرد که تمام خآی ان باطل که مل های‬ ‫مخالف جهان در طول تار خ رسا میکردهیهآ در ی دره گرد‬ ‫آمآه بودهآ‪ .‬در ک گوشه خآیی مصر ان و منیها و خآی ان‬ ‫عرب جاهلز و در ک گوشه خآیی عریقزان‪ ،‬در گوشهیی خآیی‬ ‫وصل و جآیئی و آهسوی د گر‪ ،‬خآی اهی یز هسل خورشزآ و ماه‬ ‫خآی ان در یشکال و رهگهای گوهاگون و‬ ‫قریر دیش ‪ .‬ی‬ ‫هزأتهای مخالف بودهآ‪ ،‬کی شمشزری به کف و د گری ماری به‬ ‫گلو ز زآه و آن دگر در هزئای د گر‪ ،‬یما همگی یز وحی‬ ‫محمآی ج که در جهان یهقلاب به ا کرده و زهآگی ری به کام آنها‬ ‫تلخ هموده و هآیی توحزآ ری بلنآ کرده یس ترسان و لرزین و یز‬ ‫ضرب یبریهزم خلزل ÷ آزرده و هالان بودهآ‪.‬‬ ‫خآی ان‪ ،‬ی د آیر هاگهاهی و غزر مناظره ری به فال هزک گرفاه و‬ ‫بسزار شادمان میشوهآ‪ ،‬هخساز فردی که یز مزان خآی ان‪ ،‬به‬ ‫آمآن ی یهسان تازه ویرد یبرد «مردول» بود‪ ،‬یو مقآم شاعر ری‬ ‫و گف ‪:‬‬ ‫گریمی دیشاه و دوساان د گرش ری مخلع ساخ‬ ‫«بریدرین! مژده! یهسان یز خآیی کاا و ید ان آسماهی بززیر شآه و‬ ‫بار د گر به زمان گذشاه و آثار باسااهی باز گشاه یس و یز دورین‬ ‫ک حادثه یمزآویر کننآه یس‬ ‫شکوه ما سخ میگو آ‪ ،‬آری‪ ،‬ی‬ ‫که یهسان‪ ،‬بار د گر به سوی ما بر میگردد تا به علم و دیه خود‬ ‫بزفزی آ‪:‬‬ ‫یز کلزستتا و حتترم هالتتان گر ختت‬ ‫گفتت متتردول آدم یز تتتزدین‬ ‫گر ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ستتتوی عهتتتآ رفاتتته بتتتاز آ تتتآ هگتتتر‬ ‫تتتا بزفزی تتآ بتته یدریک و هظتتر‬ ‫یز تجلیهتتتتتای متتتتتا دیرد ستتتتتخ‬ ‫میبتتتترد لتتتتذت زآثتتتتار کهتتتت‬ ‫روزگتتتتار یفستتتتاههیی د گتتتتر گشتتتتاد‬ ‫متتتتیوزد زین خاکتتتتآین بتتتتاد متتتترید‬ ‫«بعل» خآیی قآ م فزنزقیها و کنعاهیها – یز فرط شادماهی‬ ‫رف ‪ ،‬یما یثری یز‬ ‫به وجآ آمآه و گف ‪ :‬یهسان‪ ،‬تا کره ماه ز‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪123‬‬

‫وجود خآی هزاف ‪ ،‬هماها یعاقاد به خآیی ویحآ‪ ،‬جز خزال زودگذر‬ ‫چززی هزس ‪ .‬وجآین یهسان وقای ریح میشود که به خآی ی‬ ‫عقزآه دیشاه باشآ که هر وق یو ری میبزنآ و لمس میکنآ‪:‬‬ ‫آهستتوی گتتردون ختتآی ی ری هآ تتآ‬ ‫یهستتان ی ت هزلتتی تاتتق ری بتتر‬ ‫در تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫هم تتو متتوج ی ت سرکشتتزآ و آن‬ ‫در دل آدم بتتتتته جتتتتتز یفکتتتتتار‬ ‫رمزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫چزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫جتتاه یز محستتوس میگزتترد قتتریر‬ ‫بتتتو کتتته عهتتتآ رفاتتته بتتتاز آ تتتآ آ تتتآ‬ ‫درود بر غربزان که به خوبی طبزع شرقزان ری شناخانآ و بار‬ ‫فرص‬ ‫د گر ما ری در مزان آهان زهآه گردیهزآهآ‪ ،‬دوساان! ی‬ ‫طلا ی ری که سزاسامآیرین غرب به وجود آوردهیهآ‪ ،‬غنزم‬ ‫بشمار آ‪ ،‬مگر همیبزنزآ که یولاد یبریهزم ب شک چگوهه زماهی‬ ‫ری که روز «یلس » یز آنها گرفاه شآ‪ ،‬یز اد بردهیهآ و بر یثر‬ ‫همنشزنی با غربزان‪ ،‬ی مان و قز خود ری یز دس دیدهیهآ‪ .‬آزید‬ ‫مردیهی که خود ری یز حآو مرز جفریفزا ی فریتر میدیهسانآ‪ ،‬یکنون‬ ‫رسای گرفاار آمآه و کاا رسای ری فریموش‬ ‫به دیم وط‬ ‫کردهیهآ‪ ،‬و عموم مسلمز ‪ ،‬حای دیهشمنآین یسلامی یز غرب‬ ‫تقلزآ میکننآ‪.‬‬ ‫آهکتته متتا ری یز لحتتآ بزتترون کشتتزآ‬ ‫زهتتتآه بتتتاد یفرهگتتتی مشتتترق‬ ‫شتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتناس‬ ‫آل یبتتتتتریهزم بتتتتتیووق یلستتتتت‬ ‫در هگتتتتتر آن حلقتتتتته وحتتتتتآت‬ ‫شکستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫آهکتته بتتود یز بتتاده جبر تتل مست‬ ‫اشتتتزآه جتتتام‬ ‫صتتتحبا‬ ‫ر تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز ر تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫بتتتتا وطتتتت زوستتتت و یز تتتتزدین‬ ‫مرد حتر یفاتاد در بنتآ جهتات‬ ‫گسستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫لتتتتاجرم زتتتتر حتتتترم زهتتتتار بستتتت‬ ‫ختتتتتون یو ستتتتترد یز شتتتتتکوه‬ ‫د ر تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫یی خآی ان که وق یس وق !‬

‫‪124‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫سپس اینگونه ابراز شادمانی میکند و میگوید‪:‬‬

‫در جهان باز آمتآ ی تام طترب‬

‫د تتت هز متتت ختتتورد یز رهتتتگ و‬ ‫هستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتب‬ ‫زیهکه یو ری تف زهتآ صتآ بولهتب‬

‫یز چتتتریغ مصتتتخفی یهآ شتتته‬ ‫چزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫آه ه یز دل رف کیماهآ به لتب‬ ‫گرچتته میآ تتآ صتتآیی لتتا دلتته‬ ‫روز تتتتزدین زرد رو یز بتتتتزم شتتتتب‬ ‫یهتترم ری زهتتآه کتترد یفستتون‬ ‫غتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترب‬ ‫یی خآی ان که وق یس وق !‬ ‫کننآگان ما یز آزیدی کامل بر خوردیر‬ ‫باز مییفزی آ‪ :‬رسا‬ ‫بودهآ‪ ،‬ما آنها ری به عبادتهای سنگز مکلف هکرده بود م؛ یز‬ ‫آهان فقط ک رکع میخویسازم آن هم بآون سجآه‪ ،‬عاطفه‬ ‫د نی و عرق مذهبی آهان ری به وسزله هفمههای موسزقی تحر ک‬ ‫میکرد م و همازشان عبارت بود یز صوت کشزآن و کف زدن و‬ ‫هفمه خویهی‪ ،‬ریسای همازی که بآون هفمه و سرود باشآ چه لذتی‬ ‫دیرد؟ طاغوت و د وی که جلوی چشم قریر دیرد یز خآی ی که‬ ‫د آه همیشود‪ ،‬بهار یس ‪:‬‬ ‫بنتتتتتتتآم متتتتتتتا بنتتتتتتتآم آزید بتتتتتتتود‬ ‫بنتتتآ د تتت یز گتتترده با تتتآ‬ ‫گشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫رکعاتتتتتتی ختتتتتتویهزم و آن هتتتتتتم‬ ‫تتتتا صتتتلوت یو ری گتتترین آ تتتآ‬ ‫بی ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتجود‬ ‫همتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬ ‫س چته لتذت در همتاز بیسترود‬ ‫جذبتتتهها یز هفمتتته میگتتتردد‬ ‫بلنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫ختتتوشتر آن د تتتوی کتتته آ تتتآ در‬ ‫یز خآیوهتتتآی کتتته غزتتتب یو ری‬ ‫شتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتهود‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتزد‬ ‫یی خآی ان که وق یس وق‬

‫لحظهای با سیدجمال الدین افغانی‬ ‫مولاها جلال‬ ‫دکار محمآیقبال‪ ،‬همریه با مربی روحی خو‬ ‫یلآ رومی در عالم خزال‪ ،‬به سزاح می ردیزد و در ی سفر‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪125‬‬

‫روحی با شخصز های علمی‪ ،‬د نی و سزاسی بزرر گذشاه‬ ‫ملاقات میکنآ و در مورد مسا ل ز ادی با آنها به گفاگو‬ ‫می ردیزد‪.1‬‬ ‫سفر به سرزمز هاشناخاه و بسزار سرسبز قآم‬ ‫در ی‬ ‫میگذیرهآ که ای آدمی بآیهجا هرسزآه و قرنها یز تمآن و‬ ‫صنع بشری دور بوده یس ‪ .‬ز با ی طبزع ‪ ،‬لخاف هوی و‬ ‫صآیی آبشارها‪ ،‬شاعر ری به شگفای وی میدیرد‪ .‬در ی هنگام‪،‬‬ ‫میرسآ؛ یز مولاها رومی‬ ‫و جذیب به گوش‬ ‫صآی ی شزر‬ ‫می رسآ‪ :‬در ی صحریی هناور صآیی یوین یز کجا میآ آ؟ آ ا‬ ‫درس میشنوم ا خویب میبزنم؟ رومی در اسخ میگو آ‪:‬‬ ‫ی نجا سرزمز یولزا و صالحان یس ‪ ،‬سرزمز اک مردیهی چون‬ ‫فضزل و بوسعزآ و عارفاهی چون جنزآ و با ز آ‪:‬‬ ‫متتت بتتتهرومی گفتتتام ی تتت صتتتحری‬ ‫در کهساان شورش در تا ختوش‬ ‫خوش ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یز کجتتتتتتتتتتا میآ تتتتتتتتتتآ آویی یوین‬ ‫متتت هزتتتتابم یز حزتتتات ی نجتتتتا‬ ‫ه شتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫آشنا ی خاکآین با خاک ماست‬ ‫گفتتتت رومتتتتی ی تتتت مقتتتتام‬ ‫یولزاستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بویلبشر چونرخ یز ت فتردوس‬ ‫تتتتک دو روزی یهتتتتآر ی تتتت عتتتتالم‬ ‫بستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هشستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هالههای صبحگاه د آه یس‬ ‫ی فضاها سوز آه د آه‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تتتاک متتتتردین یز مقامتتتات بلنتتتتآ‬ ‫زیئتتترین ی تتت مقتتتام یرجمنتتتآ‬ ‫تتتاک متتتردین چتتتون فضتتتزل و بتتتو‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتعزآ‬ ‫عارفتتتتان مثتتتتل جنزتتتتآ و بتتتتا ز تتتتآ‬ ‫وق هماز فری میرسآ‪ ،‬رومی‪ ،‬میگو آ‪ ،‬بشااب تا هماز ری‬ ‫در ابزم و در ی مکان مبارک یز لذت روح و هعم خشوم که در‬ ‫جهان مادی یز آن محروم بود م‪ ،‬بهرهمنآ شو م‪ .‬با سرع یز جا بر‬ ‫‪ -1‬دیساان ی‬

‫سفر روحی در د وین «جاو آ هامه» آمآه یس ‪.‬‬

‫‪126‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫میخززهآ‪ ،‬میبزننآ دو مرد مشفول هماز هسانآ‪ ،‬کی یففاهی و‬ ‫د گری ترک هژید‪ .‬یمام هماز جماع ‪ ،‬جمال یلآ یففاهی و مقاآی‪،‬‬ ‫یمزر سعزآ حلزم اشا یس ‪ ،‬رومی گف ‪ ،‬مشرق زمز ‪ ،‬درعصر‬ ‫یخزر‪ ،‬بهار یز ی دو مرد هزافر آه یس ‪ .‬آنها بسزاری یز مسا ل‬ ‫ز زآهی مری حل کردهیهآ‪ .‬سزآجمال در شرق روح بزآیری دمزآ و‬ ‫سعزآ اشا دیریی قلبی دردمنآ و فکری بلنآ بود‪:‬‬ ‫تتتک دو دم ستتتوز و گتتتآیز آ تتتآ‬ ‫خزز تتا متا ری همتاز آ تآ بآست‬ ‫بآستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫مقاتتتآی تاتتتتار و یففتتتاهی یمتتتام‬ ‫رفتتتام و د تتتآم دو متتترد یهتتتآر‬ ‫قزتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام‬ ‫طلعتتتا بتتتر تافتتت یز ووق و‬ ‫زتتتر رومتتتی هتتتر زمتتتان یهتتتآر‬ ‫ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترور‬ ‫حضتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتور‬ ‫هاخ شان عقتآههای متا گشتاد‬ ‫گف شتتتترق یز ی تتتت دو کتتتتس‬ ‫بهاتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر هتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتزید‬ ‫زهآه یز گفاار یو سنگ و شفال‬ ‫سزآیلستتتادیت مولاهتتتا جمتتتال‬ ‫فکتتتتر یو مثتتتتل مقتتتتام یو بلنتتتتآ‬ ‫تتترک ستتالار آن حلتتزم دردمنتتآ‬ ‫ورهه آن کاری که متزدش جنت‬ ‫بتتتتتا چنز متتتتتردین دورکعتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫طاع یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ستتتتتوره ویلتتتتتنجم و آن دشتتتتت‬ ‫قتتتترأت آن زتتتتر متتتترد ستتتتخ‬ ‫خمتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوش‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوش‬ ‫روح تتتاک جبرئزتتتل آ تتتآ بوجتتتآ‬ ‫قرأتتی کتزوی خلزتل آ تآ بوجتآ‬ ‫شتتتتور دلتتتتا هللا خزتتتتزد یز قبتتتتول‬ ‫دل یزو در سزنه گردد هاصبور‬ ‫یضتتتتخریب شتتتتعله بخشتتتتآ دود ری‬ ‫ستتتتتوز مستتتتتای میدهتتتتتآ دیود ری‬ ‫یقبال ‪ /‬میگو آ‪ :‬م بعآ یز هماز برخاسام و دس سزآ ری با‬ ‫یدب و هزاز بوسزآم‪ ،‬یسااد مولاها رومی مری به سزآ معرفی کرد و‬ ‫ک‬ ‫گف ی مرد (یقبال ‪ )/‬جهاهگرد آزیدهیی یس که در دل‬ ‫عالم سوز و درد وجود دیرد و به مقام خودشناسی رسزآه یس ‪:‬‬ ‫دستتت یو بوستتتزآم یز ریه هزتتتاز‬ ‫م زجا برخاسام بعتآ یز همتاز‬ ‫در دل یو ک جهان سوز و درد‬ ‫گفتتت رومتتتی ورهیی گتتتردون‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪127‬‬

‫هتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتورد‬ ‫چشتتم جتتز بتتر خو شتتا هگشتتادهیی‬ ‫دل بتتتتته کتتتتتس هتتتتتادیدهیی آزیدهیی‬ ‫سپس مییفزی آ‪« :‬سزآجمال یلآ روی به م کرد و گف ‪ :‬یز‬ ‫جائی که د آهیی و یز یحویل مسلماهان خاکی تبار و روش ضمزر‪،‬‬ ‫ما ری خبر بآه‪ ،‬در اسخ گفام‪ ،‬م در ضمزر ملای که بریی تسخزر‬ ‫جهان آفر آه شآه‪ ،‬هبردی خوهز مزان د و وط د آهیم‪ ،‬ی مان‬ ‫و قز یو ضعزف گشاه و یز سزادت و حاکمز د قخع یمزآ‬ ‫کرده یس و همه مل ها با ساز فرهگ میرقصنآ مریمهای‬ ‫کموهزسای روهق د ری یز بز بردهیهآ‪:‬‬ ‫د تتآهیم آو تتزش د تت و وطتت‬ ‫در ضتتمزر مل ت گزاتتی شتتک‬ ‫هتتتا یمزتتتآ یز قتتتوت د تتت مبتتتز‬ ‫روح در تتتت متتترده یز ضتتتعف‬ ‫قتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫هتتتر کستتتی ری در گلتتتو شستتت‬ ‫تتترک و ی تترین و عتترب مستت‬ ‫فرهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتگ‬ ‫فرهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتگ‬ ‫مشتترق یز ستتلخاهی مفتترب ختتریب‬ ‫یشتتاریک یز د ت و ملت بتترده تتتاب‬ ‫افغانی با شکیبایی و تأثر و اندوه به سخن من گوش فرا داد و آنگاه‬ ‫اینگونه لب به سخن گشود‪:‬‬

‫لرد مفرب آن سری ا مکر و ف‬ ‫یو به فکر مرکز و تتو در هفتاق‬ ‫تتتتو یگتتتر دیری تمزتتتز ختتتوب و‬ ‫زشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫چزس د برخاستا یز روی‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاک‬ ‫میهگنجآ آهکه گفت هللا هتو‬ ‫گرچتتته آدم بتتتر دمزتتتآ یز آب و‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتل‬ ‫حزف یگر در آب و گتل غلختآ‬

‫یهتتل د تت ری دید تعلتتزم وطتت‬ ‫بگتتتتذر یز شتتتتام و فلستتتتخز و‬ ‫عتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتریق‬ ‫دل هبنتتآی بتتا کلتتول و ستتنگ و‬ ‫خشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تتتاز ختتود آگتتاه گتتردد جتتان تتاک‬ ‫در حتتآود ی تت هظتتام چتتار ستتو‬ ‫رهتتگ و هتتم چتتون گتتل کشتتزآ یز‬ ‫آب و گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتل‬ ‫حزف یگتر برتتر هپترد ز ت مقتام‬

‫‪128‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآیم‬ ‫مرد حر بزگاهه یز هر قزتآ و بنتآ‬ ‫جتتتتتان هگنجتتتتتآ در جهتتتتتان یی‬ ‫هوشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتمنآ‬ ‫زیهکه یز بتازین هزا تآ کتار متوش‬ ‫حر ز خاک تزره آ آ در ختروش‬ ‫ی نکتتته گتتتو ی مصتتتر و ی تتترین و‬ ‫آن کتتتف ختتتاکی کتتته هامزتتتآی‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫وطتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫زیهکتته یز ختتاک طلتتوم ملاتتی‬ ‫با وط یهل وطت ری هستبای‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫هکاتتتهیی بزنتتتی زمتتتو بار تتتکتر‬ ‫یهآر هستب یگتر دیری هظتر‬ ‫با تجلیهای شول و بیحجتاب‬ ‫گرچتته یز مشتترق برآ تتآ آفاتتاب‬ ‫تا زقزآ شرق و غترب آ تآ بترون‬ ‫در تتتب و تتتاب یس ت یز ستتوز‬ ‫درون‬ ‫تتتتا همتتته آفتتتاق ری آرد بآستتت‬ ‫بردمتتآ یز مشتترق ختتود جلتتوه‬ ‫مستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫فختترت یز مشتترق و مفتترب بتتری‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫گرچتتتتته یز روی هستتتتتب یو ختتتتتاوری‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یففاهی دربارم هظام سرما هدیری یظهار هظر میکنآ و‬ ‫میگو آ‪« :‬یصل سرما هدیری یز آن مرد یسریئزلی یس که حق و‬ ‫باطل ری به هم آمزخ ‪ ،‬غربزان یرزشهای معنوی و حقا ق غزبی‬ ‫ری گم کردهیهآ و رو ح اک ری در جسم خاکی میجو نآ‪ ،‬حال آهکه‬ ‫حزات و قآرت روح یز جسم هزس یما هظام «مارکس» همه گرد‬ ‫معآه و شکم میچرخآ‪ ،‬هماها یخوت و مساویت بر ا ه مساویت‬ ‫شکم یساویر هزس بلکه بر محب قلبی و همآردی یساویر‬ ‫میگردد‪:‬‬ ‫عنتتتتتی آن زفمبتتتتتری جبرئزتتتتتل‬ ‫صاحب سرما ه یز هسل خلزتل‬ ‫در بتتتآن جو نتتتآ جتتتان تتتاک ری‬ ‫غربزتان گتتم کردهیهتآ یفلتتاک ری‬ ‫جز به تت کتاری هتآیرد یشتاریک‬ ‫رهتتگ و بتتو یز تتت هگزتترد جتتان‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاک‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪129‬‬

‫بر مستاویت شتکم دیرد یستاس‬ ‫د آن زفمبتر حتق هاشتناس‬ ‫تتتا یختتوت ری مقتتام یهتتآر دل یستت‬ ‫بزخ یو در دل هه در آب و گل یس‬ ‫هظام خوشهما‬ ‫درباره هظام سلخنای میگو آ‪« :‬ظاهر ی‬ ‫یس یما سزنهیی تار ک و بیهور دیرد‪ ،‬ماهنآ زهبوری یس که‬ ‫شهآ گلها ری میمکآ و برر آنها ری میگذیرد‪ ،‬ملوکز هزز چنز‬ ‫یس خون مل ها ری میمکآ و آنها ری ماهنآ جسم و جان رها‬ ‫میکنآ‪:‬‬ ‫ستتزنهی بیهتتور یو یز دل تهتتی‬ ‫هم ملوکزت بتآن ری فربهتی‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫مثتتل زهبتتوری کتته بتتر گتتل میچتترد‬ ‫بتتتترر ری بگتتتتذیرد و شتتتتهآش بتتتترد‬ ‫سپس مییفزی آ‪« :‬هظام کموهزسای و سلخنای دو هظام‬ ‫هسانآ که در حرص و زروی یز شهویت هفساهی و عویم فر بی و‬ ‫دوری یز خآی مشارکنآ‪ .‬زهآگی در هظام کموهزسای عبارت یس یز‬ ‫گسسا بنآ د و عویطف و یخلاق و در هظام سلخنای عبارت‬ ‫یس یز جمعآوری مالزات‪ .‬یهسان بیچاره در مزان ی دو سنگ‪،‬‬ ‫ماهنآ شزشه یس ‪ ،‬کموهزسای علم و د و ف ری هابود میکنآ و‬ ‫سلخنای روح ری یز ت خارج میکنآ و هان ری یز کف مل‬ ‫سامآ آه میگزرد‪ .‬خلاصه هر دو هظام ظاهری آریساه و باطنی‬ ‫تار ک دیرهآ‪:‬‬ ‫هردو زدینهاشناس آدم فر ب‬ ‫هتتتتتتردو ری جتتتتتتان هاصتتتتتتبور و‬ ‫هاشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتکزب‬ ‫در مزتتتتان ی تتتت دو ستتتتنگ آدم‬ ‫زهتتتتآگی ی تتتت ری ختتتتروج آن ری‬ ‫زجتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاج‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتریج‬ ‫آن بتتتترد جتتتتان ری ز تتتتت هتتتتان ری‬ ‫ی ت بتته علتتم و د ت و فت آرد‬ ‫زدستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫شکستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫غتترق د تتآم هتتردو ری در آب و گتتل‬ ‫هتتتردو ری تتتت روشتتت و تار تتتک دل‬

‫‪130‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫سپس یففاهی به مل روسزه زام میدهآ و میگو آ‪« :‬یمروز‬ ‫مسلمز یز تعالزم قرآن فاصله گرفاهیهآ و مشعل زهآگی در‬ ‫قلوب آنها به خاموشی گری زآه یس و رویبط آهان با زامبر‬ ‫گریمی یسلام ج سس شآه یس ؛ بنابری ‪ ،‬د و دهزا هر دو ری‬ ‫یز دس دیدهیهآ‪ .‬آهان طلسم قزصر و کسری و هظام سلخنای ری‬ ‫شکسانآ ولی عاقب ‪ ،‬خود یحزاگر ی هظام شآهآ و طرز تفکر‬ ‫آنها تفززر اف ‪ .‬شما مل روسزه هزز‪ ،‬ماهنآ ما مسلماهان هظام‬ ‫قزصر و کسری ری بریهآیخازآ لذی یز تار خ گذشاه ما عبرت بگزر آ و‬ ‫در هبرد زهآگی مقاوم و ا آیر باشزآ و بار د گر به دهبال ی‬ ‫و وط رسای) هرو آ‪ .‬یمروز جهان‪،‬‬ ‫ب های کهنه (ملکوکز‬ ‫هزازمنآ ملای یس که مژده و بزم‪ ،‬سخای و مهرباهی ری کجا‬ ‫جمع دیشاه باشآ‪ .‬مذهب و روحاهز ری یز شرق بگزر آ‪ ،‬ز ری آ ز‬ ‫غرب د گر کهنه شآه یس ‪ .‬خوب کرد آ که خآی ان قآ م ری هابود‬ ‫ساخازآ و مرحله «لادله» ری زمود آ یکنون بر شماس که در‬ ‫مرحله «دلا َّ هللا» قآم بگذیر آ‪ ،‬شما که در جساجوی هظامی مفزآ‬ ‫بریی جهان هسازآ‪ ،‬بریی هظامی محکم و ا آیر تلاش کنزآ‪ ،‬و آن‬ ‫هظام جز د و عقزآه چزز د گری هخویهآ بود‪:‬‬ ‫دل زدستتتتاور کهتتتت ردیخاتتتتی‬ ‫تو کته طترح د گتری یهتآیخای‬ ‫ری شکسای یساخوین‬ ‫قزصر‬ ‫هم تتتتو متتتتا یستتتتلامزان یهتتتتآر‬ ‫جهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫عبرتتتی یز سرگذشتت متتا بگزتتر‬ ‫تا بریفروزی چریغتی در ضتمزر‬ ‫آهکه باشآ هم بشزر و هم هذ ر‬ ‫ملاتتی میخویهتتآ ی ت دهزتتای‬ ‫زتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫بستتتاه ی تتتام تتتتو بتتتا ی تتتام شتتترق‬ ‫باز میآئی سوی یقویم شترق‬ ‫سوی آن د تر کهت د گتر مبتز‬ ‫کهنتتته شتتتآ یفرهتتتگ ری آئتتتز و‬ ‫د تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بگتتتتذر یز لتتتتا جنتتتتاب یلتتتتا ختتتتریم‬ ‫کتتردهیی کتتار خآیوهتتآین تمتتام‬ ‫یی کتته میختتویهی هظتتام عتتالمی‬ ‫جستتتاهیی یو ری یستتتاس محکمتتتی؟‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪131‬‬

‫یی روسزه‪ ،‬یفساهههای گذشاگان ری کی بعآ یز د گری هابود‬ ‫ساخای‪ ،‬یکنون بر توس که به قرآن روی آوری‪ ،‬قرآهی که فاتحه‬ ‫خود ری یز‬ ‫هظام جبارین و ثروت یهآوزین ری خویهآه و حما‬ ‫مل های سامآ آه یعلام دیش ‪ .‬قرآهی که ربا ری حریم میدیهآ و‬ ‫به سوی قرض حسنه تشو ق میکنآ‪ .‬ربا سرچشمه شر و فانه و‬ ‫سنگآلی و درهآه خو ی یس ‪ .‬رچم حق توسط ادشاهان ظالم‬ ‫سرهگون شآ و شهرها و آبادیها یز ظلم و سام آهان و رین گش ‪:‬‬ ‫فکر ری روش کت یز یم یلکاتاب‬ ‫دیستتاان کهنتته شستتای بتتتاب‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاب‬ ‫دستتاگزر بنتتآم بیستتاز و بتترر‬ ‫چزس قرآن؟خویجته ری زفتام‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترر‬ ‫لتتت تنتتتالو یلبتتتر حاتتتی تنفقتتتوی‬ ‫هتتتزح خزتتتر یز متتتردک زرکتتت‬ ‫مجتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫کتتس هآیهتتآ لتتذت قتترض حس ت‬ ‫یز ربتتا آختتر چتته میزی تتآ؟ فتتا‬ ‫قر تتتهها یز دخلشتتتان ختتتویر و‬ ‫حق یز ملوک آمتآ هگتون‬ ‫ری‬ ‫زبتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتون‬ ‫آب و هتتتان ماستتت یز تتتک مائتتتآه‬ ‫دوده آدم کتتتتتتتتتتتتنفس ویحتتتتتتتتتتتتآه‬ ‫باطل‬ ‫آری! هرگاه حکوم قرآن در جهان یساویر گردد‪ ،‬هق‬ ‫رساان هابود خویهآ شآ‪ ،‬عقزآه دیرم که قرآن‪ ،‬یز ک کااب فریتر‬ ‫یس هرگاه در دل ویرد شود‪ ،‬یهسان ری به کلی دگرگون میکنآ‪ ،‬و‬ ‫چون یهسان دگرگون شآ‪ ،‬جهان دگرگون میشود‪ ،‬قرآن کاابی‬ ‫زهآه و جاو آ و گو اس ‪ .‬یی مل روسزه‪ ،‬آ ز که ری به آ ز‬ ‫جآ آ‪ ،‬تبآ ل همود آ‪ ،‬بر شماس که جهان ری با هور قرآن بنگر آ‬ ‫آهگاه یسریر زهآگی بری اان آشکار خویهآ شآ‪:‬‬ ‫هق های کاه و ا ا شکس‬ ‫هقتت قتترآن تتتا در ی تت عتتالم‬ ‫هشستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫ی تت کاتتابی هزستت ‪ ،‬چزتتز د گتتر‬ ‫فتتتتتاش گتتتتتو م آه تتتتته در دل‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫مضتتتتتتتتتتتتتتتتتتتمر یستتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫جان چتو د گتر شتآ جهتان د گتر‬ ‫چون بجان در رف جان د گتر‬

‫‪132‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫شتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫مثتتتل حتتتق نهتتتان وهتتتم زتتتآی‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت ی تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یهآرو تقآ رهای غرب و شترق‬

‫شتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫زهتتآه و ا نتتآه و گو است ی ت‬

‫ستترع یهآ شتته زتتآی کتت چتتو‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترق‬ ‫یهتتتآکی بتتتا هتتتور قتتترآه هگتتتر‬ ‫آفر تتتآی شتتترم و آ زنتتتی دگتتتر‬ ‫یز بتتتتم و ز تتتتر حزتتتتات آگتتتته شتتتتوی‬ ‫هتتتتم زتقتتتتآ ر حزتتتتات آگتتتته شتتتتوی‬

‫اقبال در شهر پیامبر ج‬ ‫سریسر زهآگی دکار یقبال‪ ،‬شاعر یسلام و فزلسوف عصر‪ ،‬یز‬ ‫عشق به زامبر بزرر یسلام ج و شوق شهر یو سرشار بود و در‬ ‫یشعار جاودین خود‪ ،‬همویره یز ی دو محبوب اد کرده یس ‪ .‬یما‬ ‫ی جام لبر ز شآ‪ ،‬هرگاه هام مآ نه ری‬ ‫در آخر روزهای زهآگز‬ ‫جاری میگش ‪ .‬یو‬ ‫میشنزآ‪ ،‬یشک شوق بیخاساه یز چشماه‬ ‫با جسم هحزف خود که مآتها به یمریض و بزماریها مبالا بود‬ ‫هاویهس به ز ارت رسول هللا ج مشرف گردد یما با دل مشااق و‬ ‫و هزز با یشعار شزر و هزروی تخزل قوی خود‪،‬‬ ‫بیتاب خو‬ ‫بارها در فضای شوریهگزز حجاز رویز کرد و رهآه فکر یو همویره‬ ‫ی آشزاهه ری هشزم خود قریر دیده بود‪ .‬یو به زشگاه رسول‬ ‫سخ به مزان آورد و هر آه ه دل‪،‬‬ ‫یکرم ج یز خود و عصر خو‬ ‫میخویس یظهار همود‪ 1.‬در ی سخ‬ ‫عشق‪ ،‬یخلاص و وفا‬ ‫قر حه شاعری یو و معاهی و حقا قی که زمام آنها ری محکم هگه‬ ‫دیشاه بود طفزان کرده منفجر میشآ و با خود چنز میگف ‪:‬‬ ‫بتته حرفتتی میتتتوین گفتتا تمنتتای‬ ‫جهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاهی ری‬ ‫متتتتت یز شتتتتتوق حضتتتتتوری طتتتتتول دیدم‬ ‫دیستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتااهی ری‬ ‫‪ -1‬ی سخ یز باب یسامآید هزس بلکه کی یز سبکهای شعر و عشق‬ ‫یس که شعری در قآ م و حال آن ری به کار بردهیهآ‪.‬‬

‫‪133‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫شعر یو در مورد هبی کر م ج یز بلزغتر و قوی و مؤثرتر‬ ‫یشعار و بزاهگر یفکار و عقا آ و عصاره عمل و خلاصه تجربزات و‬ ‫تصو ر عصر یو و تعبزر عویطف و یحساسات لخزف یوس ‪.‬‬ ‫یو در عالم خزال به مکه و مآ نه سفر میکنآ و به همز‬ ‫تصور همریه با کاروین عشق در سرزمز ر گساان و هرم به سزر‬ ‫خود یدیمه میدهآ و یز شآت یشازاق و محب خزال میکنآ که‬ ‫چنز میهما آ که هر‬ ‫ی ر گ یز یبر شم هرمتر یس بلکه بری‬ ‫وره ی ر گ قلبی یس تپنآه‪ ،‬لذی یز ساربان میخویهآ تا آهساه‬ ‫و آریم ریه برود و بر ی دلهای تپنآه و دردمنآ ترحم هما آ‪:‬‬ ‫صتتتبح‬

‫شتتب‬

‫کوتتتاه و روز یو بلنتتآ یستت‬

‫چتتتهخوش صتتتحری کهشام‬ ‫خنآیهس‬ ‫قتتتتتتتتآم یی ریهتتتتتتتترو آهستتتتتتتتاهتر هتتتتتتتته‬ ‫چتتتتتو متتتتتا هتتتتتر ورم یو دردمنتتتتتآ یستتتتت‬

‫شوق یو شعلهورتر و‬ ‫چو هفمه حآیخوین‪ 1‬ری میشنود آت‬ ‫تازه میشود و در تمام وجودش‪ ،‬موج حریرت و‬ ‫جریحات قلب‬ ‫یشعاری بلزغ‪ ،‬همریه با سوز و‬ ‫زهآگی جر ان می ابآ و بر زباه‬ ‫گآیز جاری میشود‪.‬‬ ‫سپس به سعادت شرف ابی به زشگاه زامبر ج ها ل میشود‬ ‫طلائی ری غنزم‬ ‫فرص‬ ‫و س یز هثار درود و سلام‪ ،‬ی‬ ‫میشمارد و با یو درد دل میکنآ و حال جهان یسلام و یم‬ ‫یسلامی‪ ،‬مسا ل و مشکلات آنها‪ ،‬رخآیدهای عصر جآ آ و دس‬ ‫آوردهای تمآن غرب و فلسفههای مادی‪ ،‬سرگردیهی یم و یز‬ ‫ری ادآور‬ ‫دس دیدن و ژگیهای بارز و فریموش کردن رسالا‬ ‫یشک جاری میگردد و گاهی یز‬ ‫میشود و گاهی یز چشماه‬ ‫در وط و جامعه شکوه میکنآ و گاهی حرف دل‬ ‫تنها ی خو‬ ‫بر زباه جر ان می ابآ‪ .‬یو ی مجموعه ری به هام «یرمفان حجاز»‬ ‫هامگذیری کرده یس ‪ .‬گو ا هآ هیی یس که یز حجاز بریی دوساان‬ ‫به یرمفان آورده یس ‪ ،‬و بآون ترد آ‪ ،‬بریی تمام‬ ‫و شاگردیه‬ ‫‪ -1‬حآی خوین‪ :‬کسی که با خویهآن آویز و سرود‪ ،‬شار ری زجر میکنآ و میریهآ‪.‬‬ ‫(مارجم)‪.‬‬

‫‪134‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫خوشگویر یز‬

‫جهان یسلام یرمفاهی مبارک و هسزمی یس‬ ‫هسزمهای حجاز‪.‬‬ ‫ی سفر روحاهی یقبال ‪ ،/‬زماهی صورت گرف که عمرش یز‬ ‫ضعزف گشاه بود‪ .‬در سنی که‬ ‫شص سال ماجاوز و قوی‬ ‫مردم یساریح و کسو ی ری ترجزح میدهنآ‪ ،‬حال چه چززی یو ری‬ ‫زری و مر ضی به سفر ر مشق حجاز آماده ساخاه‬ ‫با ی‬ ‫یس ؟ با آ گف یو به فرمان عشق گوش فری دیده و منادی شوق‬ ‫ری لبزک گفاه یس ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫هتتتوی ختتتوین یز ستتترور عاشتتتقاهه‬ ‫زتتتری ره ثتتترب گتتترفام‬ ‫بتتتا‬ ‫چو آن مرغی که در صحری سرشتام‬ ‫گشتتتتتا آ تتتتتر بتتتتته فکتتتتتر آشتتتتتزاهه‬ ‫گو ا یو میگو آ چری تعجب میکنزآ یز ی نکه م در ی س که‬ ‫خورشزآ زهآگزم در آسااهه غروب یس ریه مآ نه ری که آشزاهه‬ ‫رهآه روح و جا گاه مؤم یس در ز گرفاهیم‪ ،‬آ ا هآ آهی آ که‬ ‫چون شب فری میرسآ رهآگان به سوی آشزاهه خود ر‬ ‫میگشا نآ؟ رهآه روح م هزز بآ نسان به آشزاهه حقزقی خود بر‬ ‫می گردد‪ ،‬بز مکه و مآ نه‪ ،‬هنگامی که شار یو تززتر ریه میرود‬ ‫خخاب به یو میگو آ آهساهتر برو که سویر بزمار و زر یس ‪ ،‬یما‬ ‫زشنهاد ری رد میکنآ و چنان مسااهه قآم میزهآ که‬ ‫شار ی‬ ‫چون یبر شم و حر ر یس ‪.‬‬ ‫گو ی ر گ آن صحری به ا‬ ‫که ریکتب خستاه و بزمتار و زتر‬ ‫ستتحر بتتا هاقتته گف تام هرمتتتر رو‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫قتتتآم مستتتااهه زد چنآیهکتتته گتتتوئی‬ ‫ر تتگ ی تت صتتحری حر تتر‬ ‫بتته تتا‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫شاعر همریه با کاروین حجازی با سوغات درود و سلام به سزر‬ ‫خود یدیمه میدهآ و میخویهآ که بر ر گ دیغ صحری سجآه کنآ‬ ‫تا یثرش بریی همزشه بر زشاهی یو باقی بماهآ همسفرهای خود‬ ‫ری هزز ی نگوهه زشنهاد میکنآ‪:‬‬ ‫چتتتتته ختتتتتوش صتتتتتحری کتتتتته در وی‬ ‫کاروین هتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتا‬

‫درودی خویهتتتتتتآ و محمتتتتتتل بریهتتتتتتآ‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪135‬‬

‫بتتتتتتتته ر تتتتتتتتگ گتتتتتتتترم یو آور ستتتتتتتتجودی‬ ‫جبتتتتتتز ری ستتتتتتوز تتتتتتتا دیغتتتتتتی بماهتتتتتتآ‬

‫ووق و شوق‪ ،‬وجود یو ری فری میگزرد یبزاتی ری یز شعر عریقی و‬ ‫جامی (دو شاعر ی ریهی) میخویهآ‪ .‬مردم با تعجب می رسنآ ی‬ ‫عجمی کزس و با چه زباهی شعر میسری آ که ما همیفهمزم یما‬ ‫چنان ر تأثزر هسانآ که دل ری یز ی مان و محب به گوههیی مملو‬ ‫میسازد که یهسان ری یز خوردن و هوشزآن فریموش میگردیهنآ و‬ ‫بزابان هرگز یحساس‬ ‫آدمی چنان سزریب میشود که در ی‬ ‫تشنگی همیکنآ‪:‬‬ ‫سرود یو بآهنتگ عترب هزست‬ ‫یمزتتتتتر کتتتتتاروین آن یعجمتتتتتتی‬ ‫کزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫زهتتتتتآ آن هفمتتتتته کتتتتتز ستتتتتزریبی یو‬ ‫خنتتک دل در بزابتتاهی تتتوین ز س ت‬ ‫یو یز سخایهای ی سفر یز بیخویبی و خساگی‪ ،‬یز گرسنگی‬ ‫کوتاه‬ ‫و تشنگی لذت میبرد به طوری که ریه طولاهی بری‬ ‫میهما آ و آرزوی زود رسزآن ری در سر همی روریهآ‪ ،‬بلکه یز‬ ‫گزرد‪ ،‬تا‬ ‫ساربان تقاضا میکنآ تا ریهی طولاهیتر در ز‬ ‫لحظاتی بزشار در ی سوز جآی ی (که سرما ه عاشقان و مسرت‬ ‫بخ مشااقان یس ) بماهآ‪.‬‬ ‫ففتتتتاه ری جنتتتتونیهگزز تتتتترک‬ ‫غتتم ریهتتی هشتتاط آمزتتز تتترک‬ ‫بگزتتتتتتتتتتتر یی ستتتتتتتتتتتاربان ریه دریزی‬ ‫متتتتتری ستتتتتوز جتتتتتآیئی تزتتتتتز تتتتتترک‬ ‫یقبال ‪ ،/‬با همز شوق و سرور ی مساف ری طی میکنآ تا به‬ ‫مآ نه میرسآ‪ ،‬آهگاه به رفزق سفرش میگو آ‪ :‬یی دوس‬ ‫عز زم! م و تو یمروز به آرزوی د ر نه خود رسزآهی م بزا تا با‬ ‫محبوب خود چنآ کلمهیی درد دل کنزم و یشک خود ری هثار ای یو‬ ‫کنزم‪:‬‬ ‫م و تو کشاهی شتأن جمتالزم‬ ‫بزا یی همتنفس بتا هتم بنتالزم‬ ‫دو حرفتتتتی بتتتتر متتتترید دل بگتتتتوئزم‬ ‫بپتتتای خویجتتته چشتتتمان ری بمتتتالزم‬

‫‪136‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫سعادت خود رشک میبرد و یز فرط تعجب‬

‫سپس یز ی‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫بنتتتادین جلتتتوه مستتتااهه دیدهتتتآ‬ ‫حکزمتتان ری بهتتا کمتتتر ههادهتتآ‬ ‫چتته ختتوش بخاتتی و ختترم روزگتتاری‬ ‫در ستتلخان بتته درو شتتی گشتتادهآ‬ ‫یقبال ‪ /‬در ی عالم سرور و خوشبخای هزز یز یم یسلام و‬ ‫مل هنآ فریموش همیشود و با لهجهیی صادقاهه و کلامی تویها‬ ‫درد دل آنها ری بزان میکنآ‪:‬‬ ‫رمزتتآ یز ستتزنۀ یو ستتوز و آهتتی‬ ‫مسلمان آن فقزتر کتج کلتاهی‬ ‫دلتتتتت هالتتتتتآ چتتتتتری هالتتتتتآ؟ هآیهتتتتتآ‬ ‫‪1‬‬ ‫هگتتتتاهی تتتتا رستتتتول هللا هگتتتتاهی‬ ‫یو میگو آ ا رسول هللا! م چه بگو م یز یمای که یز بام‬ ‫بلنآی به قعر سای سقوط کرده یس ‪:‬‬ ‫مستتلماهی بتته گتتوهر یرجمنتتآی‬ ‫چتتتتتتتته گتتتتتتتتو م زین فقزتتتتتتتتری‬ ‫دردمنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآی‬ ‫ختتتآی ی تتت ستتتخ جتتتان ری تتتار بتتتادی‬ ‫کتتتته یفاتتتتاد یستتتت یز بتتتتام بلنتتتتآی‬ ‫عامل‬ ‫آهگاه عل ی رکود ری شرح دیده میگو آ‪ :‬بزررتر‬ ‫ر شاهی و بیهظمی یم ‪ ،‬بییمامی و بی رهبری یس ‪:‬‬ ‫هنوز ی ت کتاروین دور یز مقتام‬ ‫هنوز ی چرل هزلی کتج ختریم‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫زکتتتتتتار بیهظتتتتتتام یو چتتتتتته گتتتتتتو م‬ ‫تتتتو میدیهتتتی کتتته ملتتت بییمتتتام‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫سپس میگوید‪:‬‬

‫هرو تتتآ لالتتته یز کشتتت‬

‫هماهتتآ آن تتتاب و تتتب در ختتون‬ ‫هتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاب‬ ‫هزتتتتام یو تهتتتتی چتتتتون کزستتتتهی یو‬

‫ختتتریب‬

‫‪ -1‬ی سخ هه به معنای یسامآید‪ ،‬بلکه هوعی درد دل با رسول هللا ج در‬ ‫عالم خزال و بزان شرح حال یم یس ‪( .‬مصحح)‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪137‬‬

‫بتتتته طتتتتاق خاهتتتتۀ و تتتترین کاتتتتاب‬ ‫یو میگو آ یمای که در گذشاه قهرمان رور بوده یس ی نک‬ ‫حای با هام قهرماهی هم آشنا ی هآیرد و دل یو به دیم رهگ و بو و‬ ‫با هفمههای‬ ‫مظاهر فر بنآهی دهزا یسزر شآه و گوشها‬ ‫شوریهگزز و موسزقیهای به یصخلاح شاد خوگرفاه یس ‪ .‬یقبال ‪/‬‬ ‫ی موسزقی و هفمه ری «طنز شه» هامزآه یس ‪:‬‬ ‫تهتتتتتی یز ووق و شتتتتتوق و آرزو‬ ‫دل ختتتود ری یستتتزر رهتتتگ و بتتتو‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترد‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترد‬ ‫صتتتتفزر شتتتتاهبازین کتتتتم شناستتتتآ‬ ‫که گوشت بتا طنتز شته ختوکرد‬ ‫سپس میافزاید‪:‬‬

‫هتتتته دل در ستتتتزنه یو هاصتتتتبور‬ ‫بهچشم یو هه هتور و هیسترور‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫کتته متترر یو زجتتان بتتی حضتتور‬ ‫ختتتآیی آن یماتتتی ری تتتار بتتتادی‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫زآثتتتتتار بتتتتتآن گفانتتتتتآ جتتتتتان ری‬ ‫دگرگون کترد لتاد نی جهتان ری‬ ‫یز آن فقتتتری کتتته بتتتا صتتتآ ق دیدی‬ ‫بشتتتوری آور ی تتت آستتتوده جتتتان ری‬ ‫یو عل یهحخاط مسلمز ری فقر و ضعف مادی همیدیهآ‪ ،‬بلکه‬ ‫به عقزآه یو عل ی یهحخاط خاموش شآن شعله سزنههاس ‪.‬‬ ‫میگو آ‪ :‬همز فقری عنی مسلمز صآر یسلام‪ ،‬تا زماهی که در‬ ‫ک صف به زشگاه روردگار خود ی سااده بودهآ و تنها در بریبر‬ ‫یو سجآه میکردهآ‪ ،‬گر بان شاهنشاه ری میدر آهآ یما‪!...‬‬ ‫گر بتتتتان شهنشتتتتاهان در آهتتتتآ‬ ‫فقزتترین تتتا بتته مستتجآ صتتف‬ ‫کشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتزآهآ‬ ‫چتتتو آن آتتتت درون ستتتزنه یفستتترد‬ ‫مستتتلماهان بتتته درگاهتتتان خز آهتتتآ!‬ ‫یقبال ‪ /‬تار خ معاصر مسلمز ری مورد مخالعه و بررسی قریر‬ ‫میدهآ و چززهائی میبزنآ که ز بنآه ک مسلمان همیباشنآ‪.‬‬ ‫محمآی و تعالزم و‬ ‫یعمالی مشاهآه میکنآ که با رسال‬

‫‪138‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یلگوهای عالز مخابق هآیرهآ‪ ،‬یمثال شرک و عبادت غزر خآی و‬ ‫و ساا شگری بریی حاکمان ظالم و رهبرین جبار و د گر‬ ‫کره‬ ‫یعمالی که به سبب آنها عرق یز زشاهی یهساهی غزور جاری‬ ‫میشود‪ ،‬یقبال ‪ /‬همه ی ها ری ادآور میشود و سرش ری به ز ر‬ ‫مییهآیزد و با صریح و یخاصار یعاریف میکنآ که ا رسول هللا‬ ‫خلاصه گفاار ی نکه ما شا ان شأن تو هبود م‪:‬‬ ‫هنتتالم یز کستتی میهتتالم یز ختتو‬ ‫کتتته متتتا شتتتا ان شتتتأن تتتتو هبتتتود م‬ ‫یو هظری به جهان یسلام مییهآیزد‪ ،‬جهاهی که در یکناف آن‬ ‫سفر کرده و مریکزش ری میشناسآ‪ ،‬یو یز ضعف و فقر معنوی‬ ‫جهان یسلام میهالآ و یجمالا میگو آ‪ :‬در مریکز روحی (خاهقاهها)‬ ‫غذیی قلب و رسال عشق افاه همیشود و در مریکز علمی‬ ‫(مآیرس به معنای وسزع ) یباکار و هوآوری د آه همیشود و در‬ ‫محافل شعر و یدب یشعاری سرد سروده میشود که یز قلبهای‬ ‫سرد و مرده خارج میگردد‪:‬‬ ‫کنتتتآ مکاتتتب ره طتتتی کتتترده ری‬ ‫سبوی خاهقاهان خالی یز می‬ ‫طتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬ ‫زبتتتتتزم شتتتتتاعرین یفستتتتترده رفتتتتتام‬ ‫هویهتتتا متتتترده بزتتتترون یفاتتتتآ یزهتتتتی‬ ‫سپس میگو آ در یکناف جهان یسلام گشام یما یز مسلماهی‬ ‫که مرر یز یو بهریسآ سریغی هزافام‪:‬‬ ‫بستتتوز هفمتتتههای ختتتود تپزتتتآم‬ ‫بآن بالی کته بخشتزآی ر تآم‬ ‫مستتتلماهی کتتته متتترر یز وی بلتتترزد‬ ‫جهتتتتتتتان گتتتتتتترد م و یو ری هآ تتتتتتتآم‬ ‫یقبال ‪ /‬ریز ضعف مسلمز و ر شاهی آنها ری وکر کرده‬ ‫میگو آ آنها دلی دیرهآ یما محبوبی هآیرهآ عنی ماده محب‬ ‫هزد آنها وجود دیرد یما محبوب و معشوق ری همیشناسنآ که ی‬ ‫عشق ری هثار یو کننآ‪:‬‬ ‫مستتلماهان چتتری خویرهتتآ و زیرهتتآ‬ ‫شبی تز ختآی بگر ستام زیر‬ ‫هتتآی آمتتآ همیدیهتتی کتته ی تت قتتوم‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪139‬‬

‫دلتتتتی دیرهتتتتآ و محبتتتتوبی هآیرهتتتتآ‬ ‫یما یو با ی همه یسباب مأ وس ک بازهم یز مسلماهان و یز‬ ‫یهاقاد‬ ‫رحم خآی مأ وس و هایمزآ هزس ‪ ،‬بلکه یز رجال د‬ ‫میکنآ که چری یز مسلمز هایمزآهآ و یز بزآیری آهان قخع یمزآ‬ ‫کرده و چشم به غزر دوخاهیهآ‪ ،‬و دردمنآیهه یز ی نگوهه یفرید‬ ‫هکوه کرده و میگو آ‪:‬‬ ‫قزتتن متترده چشتتماه بفزتتر‬ ‫هگهبان حرم معمار د تر یست‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫زیهتتتتتتتآیز هگتتتتتتتاه یو تتتتتتتتوین د تتتتتتتآ‬ ‫کتتته هومزتتتآ یز همتتته آستتتزاب خزتتتر‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫میگو آ مسلمان گرچه یز شأن و شوک شاهی چززی هآیرد‪،‬‬ ‫یما وجآین و ضمزر و فکر یو فکر شاهی یس و یگر یهآک زماهی‬ ‫ابآ‪ ،‬دیریی چنان قآرتی خویهآ شآ که کسی‬ ‫به مقام خود دس‬ ‫اریی مقابله با یو ری هآیشاه باشآ‪.‬‬ ‫ضتتتتمزر یو ضتتتتمزر ادشتتتتاهی‬ ‫مستتتتتتتتتتتتتتتتتلمان گرچتتتتتتتتتتتتتتتتته‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بیخزلوستتتتتتتتتپاهی یستتتتتتتتت‬ ‫یگتتتتر یو ری مقتتتتام بتتتتاز بخشتتتتنآ‬ ‫جمتتتال یو جلتتتال بی نتتتاهی یستتت‬ ‫ی نجا یقبال ‪ /‬به خود بر میگردد و دیساان خود ری بازگو میکنآ‬ ‫مشفول هبردی خوهز هسام‪:‬‬ ‫و میگو آ با عصر و جامعه خو‬ ‫چتتو ختتون بیتزتتغ و شمشتتزری‬ ‫گهی یفام گهی مسااهه خززم‬ ‫بر تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتزم‬ ‫هگتتتتتتاه یلافتتتتتتاتی بتتتتتتر ستتتتتتر بتتتتتتام‬ ‫یهآر ساززم‬ ‫که م با عصر خو‬ ‫با عصر حاضر‬ ‫شکی هزس که یقبال ‪ /‬در طول زهآگی خو‬ ‫در سازز بود و همویره تمآن غرب و فلسفه مادی ری یهکار میکرد‬ ‫قریر میدید و به مبارزه‬ ‫و زوساه آنها ری مورد هکوه‬ ‫میطلبزآ و با شجاع و آگاهی و چزره دسای‪ ،‬بخلان و ساخاگی‬ ‫بودن آنها ری ثاب میهمود و رده یز چهره کر ه و مکاریهه آنها‬

‫‪140‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫بر میدیش ‪ .‬یو در حقزق مربی هسل جآ آ‪ ،‬مؤم به خآی‪،‬‬ ‫معامآ به شخصز خود و شخصز یسلام و منکر هظامها و‬ ‫سزسامهای فکری مادی بود و حق دیش که بگو آ‪:‬‬ ‫یزو آمتتتوخام یستتتریر جتتتان متتت‬ ‫چتتو رومتتی در حتترم دیدم یوین‬ ‫متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بتتتتتته دور فانتتتتتته عصتتتتتتر کهتتتتتت یو‬ ‫بتتتتته دور فانتتتتته عصتتتتتر روین متتتتت‬ ‫محمآ یقبال ‪ /‬مخالف خود با علوم غربی و سالم خارج شآن‬ ‫یز دیم آنها و حفظ عقزآه و ی مان و خصوصزات خود ری وکر‬ ‫کرده‪ ،‬به حق میگو آ‪ :‬م هماهنآ رهآهیی که در دیم صزاد بزفاآ‬ ‫و باویهآ دیهه ری بربا آ و جان سالم به در برد یز دیم علوم غربی‬ ‫سالم خارج شآم‪:‬‬ ‫ربودم دیهته و دیمت گسستام‬ ‫طلستتتتتتتم عصتتتتتتتر حاضتتتتتتتر ری‬ ‫شکستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام‬ ‫ختتتتتآی دیهتتتتتآ کتتتتته ماهنتتتتتآ بتتتتتریهزم‬ ‫بتتته هتتتار یو چتتته بی تتتروی هشستتتتام‬ ‫سپس یو به وکر زهآگی در شهرهای بزرر یرو ا می ردیزد‪،‬‬ ‫جائی که یو جز کاابهای خشک و مباحث دقزق فلسفی و‬ ‫ز بائیهای فانهیهگزز و مظاهر دلربا چززی هآ آه یس میگو آ‪:‬‬ ‫زتتتتاب د ر تتتتان بگتتتآیخام متتتت‬ ‫به یفرهگی باان دل باخام مت‬ ‫چنتتتان یز خو شتتتا بزگاهتتته بتتتودم‬ ‫ری هشتتناخام م ت‬ ‫چتتو د تتآم ختتو‬ ‫روزهای زهآگی م زماهی‬ ‫یو با صریح میگو آ تار کتر‬ ‫بود که بز علما و فلاسفه غرب هشساه بودم‪:‬‬ ‫به جان م که درد ستر خر تآم‬ ‫می یز مزخاهه مفرب چشتزآم‬ ‫هشستتتتتتام بتتتتتتا هکو تتتتتتان فرهگتتتتتتی‬ ‫یز آن بیستتتتتتتتوزتر روزی هآ تتتتتتتتآم‬ ‫تو‬ ‫سپس میگو آ یی رسول هللا ج م کاسۀ گلابی ز‬ ‫آوردهیم ز ری درس دیهشمنآین و فلاسفه غرب سرم ری به در آورد و‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪141‬‬ ‫روحی‬

‫م در دیم عشق و ی مان رورش افاهیم‪ ،‬بنابری عخ‬ ‫مری چززی جز عاطفه و محب ‪ ،‬همیتویهآ برطرف سازد‪:‬‬ ‫دل کتتتتتوهی ختتتتتریش یز بتتتتترر‬ ‫فقزتترم یز تتتو ختتویهم هتتر چتته‬ ‫کتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاهی‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتویهم‬ ‫متتتتری درس حکزمتتتتان درد ستتتتر دید‬ ‫کتتته متتت تتتروردهی فتتتزض هگتتتاهم‬ ‫ری به طبقهیی معخوف میدیرد‬ ‫در ی نجا یقبال ‪ /‬روی سخن‬ ‫که سنگ هما نآگی علم و د ری بر سزنه میزهنآ‪ ،‬میگو آ ی‬ ‫طبقه هزز یز عاطفه و محب و سوز درون محروم هسانآ و به‬ ‫علوم خشک و ظاهری و گرم کردن بازیر معلوم و یصخلاحات دل‬ ‫خوش کردهیهآ یو با یسلوبی بلزغ‪ ،‬آهان ری به سرزمز حجاز تشبزه‬ ‫میکنآ‪ .‬میگو آ یرزش ر گساان حجاز با بودن بز هللا و چاه‬ ‫زمزم یس یگر ی ها هباشنآ صحریهای سوزین و کوههای بیگناه‬ ‫چه هفعی دیرهآ؟ هم نز دیهشمنآ د هر چنآ دیریی علم وسزع‬ ‫و زبان گو ا و عقل روش باشآ‪ ،‬یما چون در چشم یشک محب‬ ‫و در قلب غم د وجود هآیرد‪ ،‬در ویقع فقزر و مفلس یس ‪:‬‬ ‫هگتتتتتاهی مستتتتت درچشتتتتتم‬ ‫دل ملتتا گرفاتتار غمتتی هزس ت‬ ‫همی هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یز آن بگتتتتتتتتتتر خام یز مکاتتتتتتتتتتب یو‬ ‫که در ر گ حجازش زمزمی هزس‬ ‫آنگاه به خود بر میگردد و میگوید‪:‬‬

‫گتتره یز روی کتتار ختتود گشتتادم‬

‫دل ختتتود ری بتتته دستتت کتتتس‬ ‫هتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآیدم‬ ‫بفزتتتتر هللا کتتتتردم تکزتتتته تتتتک بتتتتار‬ ‫دو صتتآ بتتار یز مقتتام ختتود فاتتادم‬ ‫سپس با غم و یهآوه فریوین یز عصر بییخلاص و بیسوز خود‬ ‫میهالآ و میگو آ م در مشرق و مفرب غر بم و به تنها ی‬ ‫زهآگی میکنم چون یز محرم ریز محروم هسام‪:‬‬ ‫دل یز سوز دروهم درگآیز یس‬ ‫هگتتتاهم زیه تتته بزتتتنم بیهزتتتاز‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬

‫‪142‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫بگو بتا مت کته آختر ی ت چته ریز‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫کتته یز تتارین محتترم بیهصتتزبم‬

‫متتت و ی عصتتتر بییخلتتتاصو‬ ‫بی ستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوز‬ ‫متتت یهتتتآر مشتتترق و مفتتترب‬ ‫غتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر بم‬ ‫غتتم ختتود ری بگتتو م بتتا دل ختتو‬ ‫چتتته معصتتتوماهه غربتتت ری فتتتر بم‬ ‫دیرد که کسی به هصا ح مخلصاهه یو عمل‬ ‫یو یز ی چزز شکا‬ ‫هکرد و یز درخ علم یو مزوه ه زآ و یز ی گلا ه دیرد که مردم‬ ‫بجای ی نکه یو ری ترجمان سروش غزب بآیهنآ به عنوین ک شاعر‬ ‫میشناسآ‪:‬‬ ‫زشتتال هختتل مت خرمتتا هخوردهتتآ‬ ‫به آن ریزی که گفام یهبردهآ‬ ‫مت یی مزتتر یمتم دید یز تتتو ختتویهم‬ ‫متتتری تتتارین غتتتزل ختتتویهی شتتتمردهآ‬ ‫میکنآ که ا رسول هللا ج مری‬ ‫یو به زشگاه رسول هللا شکا‬ ‫فرمان دیدهیی که زام حزات جاودیهی ری به مردم برساهم یما ی‬ ‫حق هاشناسان یز م تقاضا میکننآ که در شعر خود به هوحهگری‬ ‫و به هظم آوردن تار خ وفات ی و آن بپردیزم‪:‬‬ ‫بتته گتتوش متتردهیی زفتتام جتتان‬ ‫تتتتو گفاتتتی یز حزتتتات جتتتاودین‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫گتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوی‬ ‫ولتتتی گو نتتتآ ی تتت هتتتاحق شناستتتان‬ ‫کتتته تتتتار خ وفتتتات ی تتت و آن گتتتوی‬ ‫یو با درد و سوز و حسرت فریوین شکوه میکنآ که معاصرین یو‬ ‫به علم و رسال یو که روح یشعار و سرودههای یوس توجه‬ ‫هکردهآ‪ .‬یو میگو آ م ماام یرزهآه و هفزس قلب خود ری بر کف‬ ‫ههاده و عرضه همودم‪ ،‬یما کسی قآر آن ری هشناخ ؛ بنابری ‪ ،‬م‬ ‫کسی ری در جهان همیشناسم که یز م تنهاتر و غر بتر باشآ‪:‬‬ ‫مااعی دیشام غارتگری هزست‬ ‫دلتتتی بتتتر کتتتف ههتتتادم دلبتتتری‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫درون ستتتتزنهی متتتت منزلتتتتی گزتتتتر‬ ‫مستتتلماهی زمتتت تنهتتتاتری هزستتت‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪143‬‬

‫یو قصزآم خود ری با یبزاتی خخاب به سلخان عبآیلعز ز ب‬ ‫سعود ادشاه وق حجاز به ا ان میرساهآ ولی روی سخ یو در‬ ‫ویقع به تمام ادشاهان عرب و بزرگان و رهبرین جهان یسلام‬ ‫یس ‪ .‬یو در ی سخ سلخان ری یز کمک گرفا یز یجاهب و‬ ‫دول های یرو ائی بر حذر میدیرد و به یعاماد بر خآی و‬ ‫خودشناسی دعوت میکنآ‪ ،‬یو میگو آ‪ :‬خزمه تو با آ بر طناب و‬ ‫ساونهای خودت یساویر باشآ و فریموش مک که طناب یز‬ ‫بزگاهگان جسا و یسامآید یز آنها حریم یس ‪:‬‬ ‫کتته شتتام چتتون ستتحر آئزنتته‬ ‫تو ری یهآر بزاباهی مقتام یست‬ ‫فتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بهر جا ی که ختویهی خزمته گستار‬ ‫طناب یز د گرین جسا حریم یس‬ ‫شکوه و مناجات‬

‫محمآ یقبال ‪ /‬همویره ماکی به ی مان بود و عقزآه دیش که‬ ‫و معلومات‬ ‫قآرت و سرما ۀ یوس و دیه‬ ‫ی مان بزررتر‬ ‫بسزار وسزع هرگز همیتویهآ با ی ی مان عمزق بریبری کنآ‪ .‬در‬ ‫میگو آ‪« :‬مگر فقزر خودشناس – منظور‬ ‫کی یز سرودهها‬ ‫شخص یو میباشآ – سرما هیی جز دو جمله کوتاه که بر تفکر و‬ ‫عقزآم یو چزره گشاهیهآ‪ ،‬دیرد؟ و آن دو کلمه عبارتنآ یز لا دله دلا‬ ‫هللا و محمآ رسول هللا‪ ،‬یما دیهشمنآین و فقها ی وجود دیرهآ که‬ ‫سرما ه بزرگی یز لف عرب یهآوخاهیهآ یما ماهنآ قارون یز ثروت‬ ‫و‬ ‫بیبهرهیهآ»‪ .‬یقبال ‪ /‬به خاطر یهاساب به رسال‬ ‫خو‬ ‫شخصز بزرر زامبر ج سخ میبالزآ و همویره یز ی نکه دس‬ ‫هزاز به سوی بزگاهگان دریز کنآ‪ ،‬یمانام میورز آ‪ ،‬میگو آ‪:‬‬ ‫خویجتتتۀ متتتا هگتتتاهدیر آبتتتروی گتتتآیی‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫آهکه زجوی د گرین ر هکنآ زالته ری‬ ‫یقبال ‪ /‬در سوم آور ل سال ‪1936‬م در حالی که بر بسار‬ ‫بزماری در شهر بو ال (هنآ) مقزم بود‪ ،‬یز وضع یسفناک جهان‬ ‫به سوی غرب و‬ ‫یسلام و فقآین شخصز یسلامی و گری‬

‫‪144‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یرزشهای مادی و دوری یز رسال و شخصز یصزل یسلامی‬ ‫بسزار رهج میبرد‪ ،‬لذی عشق و ی مان ی مرد بزرر وی ری ویدیش‬ ‫ری بسری آ‪ .‬یو در ی شعر در‬ ‫شعر عاطفی خو‬ ‫تا بلزغتر‬ ‫عالم خزال به زشگاه زامبر ج یز ضعف جهان یسلام و فقر روحی‬ ‫و‬ ‫و یهحریف آن یز جاده مساقزم و هم نز یز کسال خو‬ ‫سسای در مزآین عمل شکوه میکنآ و میگو آ‪:‬‬ ‫یی رسول خآی یز دس ی یم سرخورده که یز مرر سخ‬ ‫میکنم‪ ،‬شما لات و منات و باان قآ م ری‬ ‫میهریسآ به تو شکا‬ ‫هابود ساخای و جهان جآ آ آفر آی‪ ،‬یمروز در جهان هآیی ی مان و‬ ‫توحزآ سر دیده میشود و در شب یهآ شه مشعل فروزین لا دله‬ ‫میتابآ‪.‬‬ ‫یگرچه در منخقهیی به دهزا آمآهی م که مردم آن بسزار‬ ‫ب رس بودهآ‪ ،‬یما یز رسا معبودین باطل و حضور به ز‬ ‫به زشگاه مزر و سلخان یجاناب کرد م و ی‬ ‫کاهنان و کره‬ ‫همه به برک لخف بی ا ان توس ز ری ما یز سفرهیی رورش‬ ‫فکری افاهی م که تو بریی جهاهزان گساریهآی‪ .‬وکر تو قرنها‬ ‫سرما ۀ ووق و شوق یم یسلامی بوده و به همز سبب ی‬ ‫یم تویهساه یس تا در عز فقر و تنگآسای‪ ،‬غزور و عفزف‬ ‫باشآ ولی جهان یمروز یسلام‪ ،‬بسزاری یز یرزشها و تویها یهای‬ ‫خود ری یز دس دیده یس به گوههیی که زروین یبولهب هر کجا‬ ‫ریکنآهیهآ یما زروین سن هاب تو یهآک هسانآ‪:‬‬ ‫فکتتر متتا تتروردم یحس تان تس ت‬ ‫ی تت همتته یز لختتف بی ا تتان‬ ‫تستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫قوم ری دیرد بته فقتر یهتآر غزتور‬ ‫وکر تتو سترما ه ووق و سترور‬ ‫جتتذب تتتو یهتتآر دل هتتر ریهتترو‬ ‫یی مقتتام و منتتزل هتتر ریهتترو‬ ‫زخمتته بتتر ررهتتای یو آ تتآ گتترین‬ ‫ستتتاز متتتا بتتتی صتتتوت گرد تتتآ‬ ‫آه نتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫در عجتتتم گرد تتتآم و هتتتم در عتتترب‬ ‫مصتتتخفی ها تتتاب و یرزین بولهتتتب‬ ‫میگو آ‪ :‬جویهان عصر حاضر فکری روش یما قلب و روحی‬ ‫تار ک دیرهآ‪ ،‬یفریدی سس و بیخاصز هسانآ و به یعاماد به‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪145‬‬

‫هفس و یساقلال و آزیدی یز بنآ یجاهب همییهآ شنآ‪ .‬هسل در هسل‬ ‫به غلامی خوی کردهیهآ؛ هظام آموزش جآ آ عاطفه د نی و کزان‬ ‫یسلامی آهان ری هابود ساخاه یس ‪ .‬شزفاه تمآن غرب و بزگاهه یز‬ ‫هسانآ‪ .‬لذی به سوی یجاهب دس هزاز‬ ‫شخصز ویلای خو‬ ‫دریز میکننآ تا لقمه هاهی به آنها تصآ ق کننآ‪ ،‬بآ ترتزب ی‬ ‫شاهز های شکاری یز رویز در فضای هزلگون هاآشنا و ماهنآ‬ ‫رهآگان حقزر و کوتاه رویز‪ ،‬یز زمز دیهه بر میگزرهآ‪:‬‬ ‫ظلمتتتتتت آبتتتتتتاد و ضتتتتتتمزرش‬ ‫ی تتتت مستتتتلمان زیدم روشتتتت‬ ‫بی چتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتریغ‬ ‫دمتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاغ‬ ‫آرزو در ستتتتتتتتزنه یو زود مزتتتتتتتتر‬ ‫در جتتویهی هتترم و هتتازک چتتون‬ ‫حر تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫حر تتتتت یهآ شتتتتتۀ یو ری حتتتتتریم‬ ‫ی غلتام یبت غلتام یبت غلتام‬ ‫یز وجتتودش ی ت قتتآر دیهتتم کتته‬ ‫مکاتتتب یز وی جذبتتته د تتت در‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫ربتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫دید متتا ری هالتتههای ستتوز هتتاک‬ ‫هتتان خر تتآ ی ت فاقتته ک ت بتتا‬ ‫جتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاک‬ ‫دیهتته چتتز ماهنتتآ مرغتتان سریستت‬ ‫یز فضتتتتای هزلگتتتتون هتتتتا آشناستتتت‬ ‫میگو آ‪ :‬مربزان و آموزگارین هسل جآ آ‪ ،‬آنها ری یز مقام‬ ‫شامخشان مخلع هساخانآ‪ .‬آنها گرچه مسلماهنآ یما یز لذت مرر‬ ‫و توحزآ خالص آگاهی هآیرهآ‪ ،‬و به جز یز خویب و خور به چزز‬ ‫د گری همییهآ شنآ‪ .‬ی ب شکنان و فرزهآین یبریهزم ب شک ‪،‬‬ ‫هم ون آور‪ ،‬ب تریش و ب فروش گشاه و باان جآ آ غربزان ری‬ ‫جآ آ دیرهآ س قم بإون‬ ‫میخرهآ؛ بنابری ‪ ،‬آنها هزاز به جنب‬ ‫هللا بگو و توحزآ ری در قلوب آنها زهآه ساز ز ری غربزان بآون‬ ‫چوب و چماق ما ری کشاهیهآ‪:‬‬ ‫در دل لا غالب دلا هللا هزس‬ ‫متتتؤم و یز رمتتتز متتترر آگتتتاه‬ ‫هزستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫مؤم و یهآ شهی یو سومنات‬ ‫یز فرهگتتتتتی میختتتتترد لتتتتتات و‬ ‫منتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتات‬

‫‪146‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫قم «بإوهی» گوی و یو ری زهتآه کت‬ ‫در دلتتتت هللا هتتتتو ری زهتتتتآه کتتتت‬ ‫گردم یی شهسویر! یهآکی توقف ک ز ری‬ ‫باز میگو آ‪ :‬فآی‬ ‫حرف م به آساهی بر زبان همیآ آ چون م در مزان دو سلخان‬ ‫در هزیم هسام‪ ،‬کی سلخان عشق و د گری سلخان یدب‪ .‬عشق و‬ ‫شوق میگو آ شجام باش و هرچه در دل دیری به مزان بگذیر‪ ،‬یما‬ ‫یدب میگو آ گسااخی مک ‪ ،‬تو در زشگاه رسول معظم قریر‬ ‫دیری‪ ،‬لب ببنآ و سکوت یخازار ک ‪ ،‬ولی شوق هرگز یز یدب‬ ‫فرمان هبرده و سر تسلزم فرود همیآورد‪ .‬ا رسول هللا ج م بسان‬ ‫آهوی ضعزف و لاغری هسام که صزادین یز شکار یو بیهزازهآ‪،‬‬ ‫ی نک به حر م کوی تو ناه جساهیم و به یمزآی سوی تو آمآهیم‬ ‫تو سرما ه زهآگییم هسای‪:‬‬ ‫حترف مت آستان هزا تآ بتر زبتان‬ ‫شهستتویری تتک هفتتس در کت‬ ‫عنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫میهگتتردد شتتوق محکتتوم یدب‬ ‫آرزو آ تتآ کتته ها تتآ تتتا بتته لتتب‬ ‫ی بگو آ چشم بگشا لب ببنآ‬ ‫آن بگو آ لب گشا یی دردمنآ‬ ‫یز تتو ختویهم تک هگتاه یلافتات‬ ‫گتترد تتتو گتتردد حتتر م کائنتتات‬ ‫کشای و در ا و طوفاهم تو ی‬ ‫وکتتر و فکتتر و علتتم و عرفتتاهم‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو ی‬ ‫کتتس بتته فاتتریکم هبستت یهتتآر‬ ‫آهتتتوی زیر و زبتتتون و هتتتاتوین‬ ‫جهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫یی نتتتتتاه متتتتت حتتتتتر م کتتتتتوی تتتتتتو‬ ‫متت بتته یمزتتآی رمزتتآم ستتوی تتتو‬ ‫صآیی م در گلو خفه شآه و در هفسها م سوز جگر و لذت‬ ‫قرآن سحر باقی هماهآه یس ‪ ،‬ولی هالهیی که در ضمزر همیگنجآ‬ ‫چگوهه در سزنه یسزر و زهآیهی میشود‪ ،‬آری‪ ،‬ی هاله هزاز به‬ ‫فضای بزکرین و هنای هه آسمان دیرد‪:‬‬ ‫شتتتتعلهیی یز ستتتتزنهیم بزتتتترون‬ ‫هفمتتتته متتتت در گلتتتتوی متتتت‬ ‫هجستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫شکستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫لختتف قتترآن ستتحر بتتاقی هماهتتآ‬ ‫در هفتتتس ستتتوز جگتتتر بتتتاقی‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪147‬‬

‫هماهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتآ‬ ‫تا کجا در سزنه میباشآ یستزر‬ ‫هالتتتتتهیی کتتتتتومی هگنجتتتتتآ در‬ ‫ضتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتمزر‬ ‫یی نتتتتتاه متتتتت حتتتتتر م کتتتتتوی تتتتتتو‬ ‫متت بتته یمزتتآی رمزتتآم ستتوی تتتو‬ ‫شاعر در ی نجا یز دردهای جسمی و روحی میهالآ و میگو آ‬ ‫ا رسول هللا‪ ،‬ک هزم هگاهی یز جاهب تو دیروی شفابخ‬ ‫بزماریهای م خویهآ بود‪ .‬یز دیروهای تلخ و بآبو به ساوه‬ ‫آمآهیم ز ری ی دیروها با طبع لخزف م سازگار هزسانآ‪ ،‬علاج‬ ‫بزماری م کار زشکان هزس ‪ ،‬لذی ماهنآ کودکان یز تلخی دیرو‬ ‫گر ه میکنم و هفس خود ری به وسزله شکر و شزر نی میفر بم‪،‬‬ ‫و طالب شفاع‬ ‫م ماهنآ بوصزری‪ 1‬طالب فرج و گشا‬ ‫هسام‪ ،2‬تا روزگار قبلی خود ری باز ابم چون مهر تو بر گناهکارین‬ ‫یم بز یز مهر و گذش مادر مهربان یز خخای فرزهآین یس ‪:‬‬ ‫‪ -1‬آوردهیهآ که محمآ بوصزری قصزآهیی در مآح رسول هللا ج ساخ به هام‬ ‫قصزآه«برد ه» که به بارگاه آن حضرت‪« ،‬برد ه» مقبول یفااد و یز بزماری‬ ‫فلج هجات اف ‪ ،‬یتفاقا مارجم ی سخور هزز که یخزری یز دردهای روحی و‬ ‫بزماریهای جسمی سخای رهج میبرد‪ ،‬خود ری با یقبال؛ هم حال میدیهآ و‬ ‫هم ون یو به زشگاه حضرت رسول هللا ج در عالم خزال عرض یریدت‬ ‫و شفاع میباشآ و یز خویهنآگان گریمی‬ ‫کرده و خویهان گشا‬ ‫یساآعا دیرد که دعا بفرمائزآ تا یسباب ز ارت سردیر دو عالم‪ ،‬ساقی کوثر‬ ‫و شافع محشر بریی یو مهزا گردد‪( .‬مارجم)‪.‬‬ ‫‪ -2‬یگر منظور علامه یقبال و مارجم محارم یز ی سخنان(که طالب فرج و‬ ‫و شفاع یز محضر رسول هللا ج هسانآ) یسامآید یز ی شان و‬ ‫گشا‬ ‫یساعاه به ی شان بریی کمک در برآورده کردن خویساهها و گشا‬ ‫مشکلات و سخایها شان باشآ‪ ،‬با آ به عرض برساهزم که چنز‬ ‫یساعاهای شرک بوده و صآ در صآ با قرآن مخالف یس و طلب آن یز‬ ‫غزر هللا جا ز هزس ‪ .‬و طبق باور صحزح یهل سن و جماع طلب‬ ‫شفاع یز مخلوق به و ژه کسی که وفات کرده یس ‪ ،‬در دهزا صحزح‬ ‫هزس و روش صحزح طلب شفاع در دهزا به ی صورت یس که فرد‬ ‫با سای یز هللا ماعال بخویهآ که شفاع شفاع گرین و به و ژه رسول‬ ‫گردیهآ‪ .‬یما یگر منظور درد دل و گلا ه یز‬ ‫هللا ج ری در روز قزام هصزب‬

‫‪148‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫گوشتتتۀ چشتتتم تتتتو دیروی متتت‬ ‫آه یز آندردی کهدر جتان وتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫بر مشامم هتاگویر‬ ‫تلخ و بو‬ ‫در هستتتازد بتتتا دویهتتتا جتتتان زیر‬ ‫م ت چتتو طفلتتان هتتالم یز دیروی‬ ‫کار ی بزمار هاوین بترد تز‬ ‫ختتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتو‬ ‫خنتتآهها در لتتب بتتآوزد چتتارهگر‬ ‫تلختتتتی یو ری فتتتتر بم یز شتتتتکر‬ ‫تتتا بتته م ت بتتاز آ تتآ آن روزی کتته‬ ‫چونبوصتتزرییزتو میختتویهم‬ ‫‪1‬‬ ‫بتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫گشتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتود‬ ‫مهر تو بر عاصتزان یفزونتتر یست‬ ‫در خخا بخشی چو مهر مادر یست‬ ‫باز مییفزی آ‪ :‬م با شب رساان همویره در سازز بوده و‬ ‫هسام مری بار د گر مآد فرما و رتو خورشزآ تابناک خود ری یز م‬ ‫در غ مآیر‪ ،‬فکر م در فهم د چالاک بوده ولی در مزآین عمل‬ ‫دچار سسای بودهیم‪ ،‬مشکل م یز مشکل «فرهاد» که یز یو‬ ‫خویساه بودهآ‪ ،‬جوی یز کوه سخ جاری کنآ‪ ،‬مشکلتر و بزررتر‬ ‫یس لذی به وسا ل مآرنتر و قویتر هزاز دیرم‪.‬‬ ‫بتتتاز روغتتت در چتتتریغ متتت بر تتتز‬ ‫بتتا رستتاارین شتتب دیرم ستتازز‬ ‫رتو ختود ری در تغ یز مت متآیر‬ ‫یی وجتتود تتتو جهتتان ری هوبهتتار‬ ‫تخم کردیری زختاک مت هرست‬ ‫فکر مت در فهتم د ت چالتاک‬ ‫چستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تزشتتتهیم ری تززتتتتر گتتتردین کتتته متتت‬ ‫محناتتتتتی دیرم فتتتتتزون یز کتتتتتوهک‬ ‫حال و روز خود باشآ‪ ،‬در ی صورت با آ گف که یلفاظ به کار رفاه‬ ‫صحزح همیباشآ و هبا آ بریی رفع مشکلات به مخلوق ناه برد‪( .‬مصحح)‬ ‫‪ -1‬هماهخور که در بالا توضزح دید م ی جملاتی که در آنها یز غزر خآی‬ ‫یسامآید شآه‪ ،‬مخالف قرآن بوده و شرک محسوب میشود و یقبال ‪ /‬با‬ ‫وجود مقام بلنآ و عقزآه ریسخ و یریدت خالصاههیی که هسب به قرآن‬ ‫دیشاه یما ماأسفاهه به ی لفزش یعاقادی عنی یسامآید یز غزر خآی‬ ‫دچار شآه و با آ ات ز ادی یز قرآن که یسامآید و یساعاهه و یسافاثه به‬ ‫غزر خآی ری ممنوم یعلام دیشاه مخالف هموده یس ‪ .‬هللا ماعال ی شان و‬ ‫همه ما ری عفو کرده و مشمول رحم ویسعه خود بگردیهآ‪( .‬مصحح)‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪149‬‬

‫مییفزی آ‪ :‬گرچه جویهی خود ری ضا ع کرده و عمر گریهما ه ری به‬ ‫باد دیدهیم یما مؤم و خودشناس و یز معآهی هزکو هسام‪ ،‬گرچه‬ ‫یز یعمال سرما هیی هآیرم یما مااعی دیرم که هام یو دل یس و آن‬ ‫گوهر گریهبها ی یس که یز سم یسب یصزل تو هشاهی دیرد‬ ‫جای هومزآی هزس ‪ ،‬بنآهیی که ساز و برر دهزا ری‬ ‫بنابری‬ ‫خو‬ ‫همیخویهآ محب و عخوف سرور خود ری تسلی بخ‬ ‫میدیهآ و زهآگی فریق و دوری یز خویجه و سرور ری با مرر بریبر‬ ‫میدیهآ‪:‬‬ ‫بر فساهم زن که بتآ گتوهر هتزم‬ ‫مؤمنم یز خو شتا کتافر هتزم‬ ‫چززکتتتتی دیرم کتتتته هتتتتام یو دل‬ ‫گرچهکشتتتتتتتتتتتتتتت عمتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫م بیحاصتتتتتتتتتتتتل یستتتتتتتتتتتت‬ ‫کتتز ستتم شتتبآ ز تتتو دیرد هشتتان‬ ‫وشتتتتزآه یز چشتتتتم‬ ‫دیرمتتتت‬ ‫جهتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتان‬ ‫بنآهیی یر کتو هخویهتآ ستاز و بترر‬ ‫زهتتآگاهی بیحضتتور خویجتته متترر‬ ‫ی وبی کردهژید‪ ،‬سوز و گآیز عرب‬ ‫یی که به صلاح یلآ‬ ‫بخشزآی‪ ،‬ی بنآم هنآی ری هزز به حضور بپذ ر تا درد دل خود ری‬ ‫در مزان بگذیرد‪ ،‬یو قلبی یهآوهگز و جگری سوخاه دیرد و یز‬ ‫دردها ی رهج میبرد که دوساان یو آگاهی هآیرهآ‪:‬‬ ‫بنآه خود ری حضور خود طلتب‬ ‫یی که دیدی کرد ری سوز عرب‬ ‫دوستتتتااه یز غتتتتم یو بیخبتتتتر‬ ‫بنتتآهیی چتتون لالتته دیغتتی در‬ ‫جگتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتر‬ ‫کتتاروین بگذش ت و م ت ستتوزم‬ ‫در بزابان مثل چوب هزم ستوز‬ ‫هنتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتوز‬ ‫بتتتتو کتتتته آ تتتتآ کتتتتاروین د گتتتتری‬ ‫یهآر دش و دری هنتاوری‬ ‫جتتتتتان زمهجتتتتتوری بنالتتتتتآ در بتتتتتآن‬ ‫هالتتتتۀ متتتت ویی متتتت یی ویی متتتت‬

‫‪150‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫حقایق تاریخی در شعر اقبال‬

‫‪1‬‬

‫تار خ رشاه تخصصی علامه یقبال ‪ /‬هبود و یو خود ری در ی‬ ‫موضوم صاحب هظر و دیریی مخالعه گسارده همی نآیش ‪.‬‬ ‫هرگاه به مناسبای یز یو خویساه میشآ تا در ی موضوم یظهار‬ ‫هظر کنآ ا به بررسی و هقآ کاابی در ی زمزنه بپردیزد‪ ،‬با سادگی‬ ‫و تویضع تمام میگف ‪ :‬تار خ رشاه تخصصی م هزس ‪ ،‬رشاه‬ ‫م فلسفه و علوم قرآهی یس ‪ .‬یما آه ه مسلم یس یو مخالعه‬ ‫عمزق و گساردهیی در ی رشاه دیش ؛ یو در دورین تحقزق و‬ ‫مخالعه وسزع و طولاهی خود‪ ،‬تار خ مل ها و حکوم ها و ید ان‬ ‫و یخلاق و جامعههای بشری و تمآنهای مخالف یسلامی ری با‬ ‫هظری عمزق مورد تحقزق و بررسی قریر دید و یز یعماق و یسریر آن‬ ‫آگاهی اف ‪ .‬علی رغم ی نکه رشاه تار خ‪ ،‬محور تحقزقات یو هبود‪،‬‬ ‫موضوم قا ل بود که در خور شأن هر‬ ‫یما یهمزای بریی ی‬ ‫محققی یس که قضا ای بشری و بزآیری و یهحخاط یهسانها ری‬ ‫مورد یهمز قریر میدهآ‪.‬‬ ‫عامل دوم ی بود که فلسفه در وجود یهسان‪ ،‬حس کنجکاوی و‬ ‫جساجو یز حقزق مجهول ری زهآه میگردیهآ‪ ،‬و ملکه خاصی ی جاد‬ ‫میکنآ که یهسان به وسزله آن ویحآها و یجزیی ریکنآه ری با‬ ‫کآ گر ربط دهآ و یز مقآمه به هازجه و یز جزئی به کلی میرسآ‬ ‫و به کنه و حقزق حویدث دس می ابآ‪ .‬یز ی نجاس که یقبال ‪/‬‬ ‫با مخالعه عمومی تار خ به هاا ج و حقا قی میرسآ که‬ ‫ژوهشگرین و مؤرخان و یساتزآ تقلزآی تار خ که یز حس فلسفی‬ ‫محرومنآ‪ ،‬به آن حقا قی دسارسی هآیرهآ‪ ،‬و یز سوی د گر درک‬ ‫عمزق یو یز قرآن و مخالعات مخلصاهه و یگزر‪ ،‬یو ری در ریه‬ ‫رسزآن به ی حقا ق کمک کرد؛ ز ری قرآن کااب یعجازآمززی یس‬ ‫که محاوی موید یساسی و یصول آشکاری یس که سعادت و‬ ‫شقاوت و ترقی و زویل هسلهای بشری بر ا ۀ آن یصول یساویر‬ ‫‪ -1‬مؤلف ی مقاله ری بریی کنفریهسی علمی در شزکاگو (ی الات ماحآه‬ ‫آمر کا) در سال ‪ 1975‬م هوشاه یس ‪ ،‬ترجمه عربی یز مرحوم یسااد محمآ‬ ‫حسنی سر دبزر مجله «بعث یسلامی» یس ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪151‬‬

‫یس ‪ .‬هم نز قرآن مجزآ‪ ،‬یز حویدث آ نآه روزگار و یسباب‬ ‫خوشبخای و تزرهروزی بشر به گوههیی رده برمیدیرد که عقل‬ ‫یهساهی عاجز میماهآ و توجزهی همی ابآ غزر یز ی نکه یعاریف کنآ‬ ‫که ی کااب یز جاهب خآیی دیها و آفر آگار آسمان و زمز ‪ ،‬بر‬ ‫همان‬ ‫رسول یمز و درس هخویهآه‪ ،‬فرود آمآه یس ‪ ،‬و ی‬ ‫مخلبی یس که یقبال ‪ /‬هنگام تقآ م ک هسخه یز کلام هللا‪ ،‬به‬ ‫ادشاه یففاهساان‪ ،‬شهزآ هادرخان به آن یشاره کرده و گفاه یس ‪:‬‬ ‫در ضتتتتمزر یو حزتتتتات مخلتتتتق‬ ‫گفتتام ی ت ستترما ه یهتتل حتتق‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یهتتتتتآر یو هتتتتتر یباتتتتتآی و یهاهاستتتتت‬ ‫حزآر یز هزتروی یو خزبتر گشتا یست‬ ‫نیز در دیوان «اسرار خودی» میگوید‪:‬‬

‫و قتآ م‬

‫حکم یو لا زیل یست‬ ‫آن کاتتتاب زهتتتآه قتتترآن حکتتتزم‬ ‫هستتتتتتخه یستتتتتتریر تکتتتتتتو حزتتتتتتات‬ ‫بیثبتتتتات یز قتتتتوت گزتتتترد ثبتتتتات‬ ‫یگر در مخالعات تار خی یقبال ‪ /‬تحقزقی دیشاه باشزم و‬ ‫بآیهزم که رتوهای درخشان تار خی در شعر زهآه یقبال ‪ /‬تا چه‬ ‫حآ میتویهآ محققان ری در زمزنۀ جامعهشناسی کمک کنآ‪ ،‬در‬ ‫می ابزم که شعر یو‪ ،‬روزهه جآ آی به دهزای معلومات و حقا ق‬ ‫تازه میگشا آ و میتوین گف یز ک کشف تازه کمتر هزس ‪،‬‬ ‫ز ری بعضی یز یشعار یو ماضم هکاههای دقزق تار خی یس که‬ ‫یگر بخویهزم به شرح و تفصزل آنها بپردیز م‪ ،‬چنآ جلآ کااب‬ ‫در رشاه تار خی به هگارش در میآ آ‪ .‬چه یو بسا یوقات در ک‬ ‫قخعه شعر و یحزاها در ک بز چکزآه مخالعات عمزق و خلاصه‬ ‫کاابهای تار خ و فلسفه تار خ ری جمع هموده یس و آهجاس که‬ ‫ی ی جاز و خلاصهگو ی یو با یعجاز درهم میآمززد‪ .‬یگر شعر‬ ‫یقبال ‪ /‬ری در قالب هثر بر ز م و یز شویهآ تار خی یسافاده کنزم‬ ‫ممک یس ماهنآ شعر ز با و شزر یو‪ ،‬جذیب و دلنشز باشآ‪.‬‬ ‫حق ی یس که همیتوین به یرزش ویقعی یشاریت علمی و‬ ‫تار خی شعر یقبال ‪ /‬یبرد مگر آهکه یهسان دیریی معلومات‬

‫‪152‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫وسزع و رفی در رشاههای تار خ بشری‪ ،‬تار خ یسلامی‪ ،‬و علوم‬ ‫قرآهی باشآ و یز سرگذش آ ز های هودی و مسزحی و ید ان‬ ‫قآ م هنآ و فلسفههای عجمی و تار خی قرون وسخی که‬ ‫مورخان غربی به حق آن ری «قرنهای تار ک» میهامنآ‪ ،‬یطلام‬ ‫دقزق و کامل دیشاه باشآ‪.‬‬ ‫در ی نجا هموههها ی یز فریس تار خی و حکم قرآهی یقبال ‪/‬‬ ‫که در شعر یو ماجلی یس آورده میشود‪ ،‬در یهاخاب ی یشعار‬ ‫تحقزق و مخالعه گساردهیی یهجام هشآه و قصآ بزان همهی ی‬ ‫حقا ق ری هآیشاهی م بلکه در ی مورد بر حافظه یتکا هموده و‬ ‫آنها ری در سخح یطلاعات عمومی خویهنآگان تشر ح کردهی م‪،‬‬ ‫ز ری درک عظم ی حقا ق و یعاقاد به درسای یفکار و آریی‬ ‫یقبال ‪ /‬ممک هزس مگر آهکه به زامآهای تار خی و محزخی که‬ ‫قبل یز‬ ‫سرودههاس آشنا ی دیشاه باشزم بنابری‬ ‫محور ی‬ ‫تقآ م ی یشعار لازم یس به بررسی محزط و شری خی که عامل‬ ‫سرودن ی یشعار بوده یس بپردیز م‪.‬‬ ‫آ ز های قآ م به و ژه مسزحز ‪ ،‬زهآگی ری به دو بخ تقسزم‬ ‫کرده بودهآ‪ ،‬ک بخ بریی د و بخشی بریی دهزا و کره زمز ری‬ ‫هزز به دو یردوگاه تقسزم کرده بودهآ‪ ،‬یردوگاه یهل د و یردوگاه‬ ‫یهل دهزا‪ .‬ی دو یردوگاه هه تنها یز کآ گر جآی بلکه در مزان آنها‬ ‫فاصله و شگاف رفی وجود دیش و معاقآ بودهآ که د و دهزا‬ ‫با کآ گر منافات دیرهآ‪ ،‬و یگر کسی بخویهآ به ک صنف بپزوهآد‬ ‫لازم یس با گروه د گر قخع ریبخه ا به تعبزر د گر با آن یعلام‬ ‫جنگ هما آ‪ ،‬ز ری به گفاه آهان ممک هزس یهسان در ک وق بر‬ ‫دو کشای سویر شود و بهبود یقاصادی بآون غفل یز جهان‬ ‫آخرت و یعریض یز خآی ممک هزس و هزح حکومای بآون ترک‬ ‫تعالزم یخلاقی و خآیترسی یساویر همیماهآ‪ ،‬و بآون رهباهز و‬ ‫قخع یرتباط یز دهزا‪ ،‬همیتوین ماآ شآ‪.‬‬ ‫بآ هی یس که یهسان بخور فخری دوساآیر آساهی یس و‬ ‫هر یهآ شه و بردیشای یز د که ماهع بهرهگزری یز لذتهای مباح‬ ‫و ماهع ترقی و سربلنآی و رسزآن به قآرت و حکوم باشآ‪،‬‬ ‫عموماً بریی بشر قابل قبول هزس و هوعی جنگ با فخرت سالم‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪153‬‬

‫و سرکوب غری ز طبزعی و اک یهسان به شمار میرود؛ لذی در‬ ‫جنگ (رویهی) بسزاری یز یهسانهای ز رک که دیریی‬ ‫هازجه ی‬ ‫یساعآیدهای علمی بودهآ دهزا ری بر د ترجزح دیدهآ و آن ری به‬ ‫عنوین ک ویقعز و هزاز یجاماعی ذ رفانآ و همه صلاحز های‬ ‫خود ری در ریه بهبود زهآگی و بهرهگزری یز لذتهای دهزا صرف‬ ‫کردهآ و یز د قخع یمزآ همودهآ‪ .‬بزشار کساهی که د ری ترک‬ ‫دیدهآ‪ ،‬بریساس همز تناقض (موهوم) بود که آن ری ک حقزق‬ ‫بآ هی و مسلم نآیشاه بودهآ‪ .‬دولامردین علزه کلزسا‪ ،‬که‬ ‫هما نآه د بود‪ ،‬قزام کردهآ و خود ری یز بنآ د آزید ساخانآ‪.‬‬ ‫حکوم ها به طور طبزعی ماهنآ فزل و شار زهجزر و مهار‬ ‫گسزخاه در آمآهآ‪ ،‬و ی جآی ی د و دهزا و دشمنی یهل د و‬ ‫یهل دهزا هه تنها مذهب و یخلاق بید نی ری به روی آهان گشود و‬ ‫در مرحله یول مردم غرب طعمۀ آن شآهآ و سپس مل ها ی که‬ ‫و فرهنگ غربی قریر‬ ‫ز ر رچم غرب ا تح تأثزر تفکر‪ ،‬دیه‬ ‫گرفانآ‪ ،‬بلکه یز سوی د گر مبلفان یفریطی مسزحی که فخرت‬ ‫ماهع در ریه تزکزه روحی میدیهسانآ و‬ ‫بشری ری بزررتر‬ ‫میکوشزآهآ تا آن ری با یهویم یحکام سخ و طاق فرسا شکنجه‬ ‫و تضعزف کننآ‪ ،‬به قبح و زشای قضزه یفزودهآ‪ 1‬و تصو ری‬ ‫زش و ظالماهه و وحشاناک یز د یری ه کردهآ که یز تصور آن‬ ‫بآن یهسان به لرزه در میآ آ‪ ،‬در هها ‪ ،‬کار به جا ی رسزآ که‬ ‫هویهای هفساهی (به معنی‬ ‫برچزآه شآ و رسا‬ ‫سا ه د‬ ‫وسزع کلمه) به یوج خود رسزآ و به عل فقآین حس د نی جهان‬ ‫ری موجی یز بید نی و هرج و مرج یخلاقی فریگرف ‪.2‬‬ ‫بزررتر یرمفان بعث محمآی و هآیی جهاهی آن ی یس‬ ‫که یعمال و یخلاق یهساهی ری ویبساه به هآف میدیهآ‪ ،‬هآفی که‬

‫‪ -1‬بریی تفصزل بزشار مریجعه شود به کااب «تار خ یخلاق یرو ا» ج «‪»2‬‬ ‫یثرلزکی‪.‬‬ ‫‪ -2‬ر – ک کااب «هبرد د و علم» یثر دری ر ا کااب «حآود خسارت جهان و‬ ‫یهحخاط مسلمز » بخ یول «یهساهزس در آسااهه مرر» یثر مؤلف‪.‬‬

‫‪154‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫شارم یسلام آن ری با کلمه سادم یما وسزع و عمزق «هز » تعبزر‬ ‫هموده یس ‪.1‬‬ ‫یسلام د ری یز دهزا جآی همیدیهآ‪ ،‬بلکه معاقآ یس هر عملی‬ ‫که به خاطر رضا و خشنودی خآی همریه با یهگززه یخلاص و‬ ‫یطاع یز یو یهجام شود‪ ،‬وسزلهیی یس بریی رسزآن به خآی و‬ ‫درجات ی مان و قز ؛ ماهنآ بهرهوری یز هعم های‬ ‫بزررتر‬ ‫مباح دهزا ا یرضای غری ز طبزعی‪ ،‬تجارت و کاسبی و زهآگی‬ ‫خاهویدگی و تفر ح و سرگرمی جا ز و‪ ،...‬یما برعکس‪ ،‬هرهوم‬ ‫عبادت و خآم د نی‪ ،‬هرگاه به خاطر رضای خآی و یطاع یز‬ ‫دساورهای یو یهجام هشود و با غفل و فریموشی جهان آخرت‬ ‫یهجام گزرد‪ ،‬آن عمل گرچه هماز‪ ،‬هجرت و جهاد‪ ،‬وکر و تسبزح و‬ ‫عبادت هم باشآ‪ ،‬محض دهزا قریر میگزرد و یهجام‬ ‫عالیتر‬ ‫دهنآم آنها مساحق هز گوهه ادیش آخروی همیباشآ و چه بسا‬ ‫که ی یعمال و خآمات موجب کزفر و حجابی بز یهسان و خآی‬ ‫قریر میگزرهآ‪.2‬‬ ‫هماها کی یز شاهکارهای بزرر و یحسانهای جاودین حضرت‬ ‫محمآ ج ی بود که دشمنان د ر نه و سرسخ ری به دوسااهی‬ ‫صمزمی مبآل ساخ ‪ ،‬هماها یو زامبر وحآت و همبساگی و‬ ‫مژده دهنآه و در عز حال بزمدهنآه یز عذیب یلهی یس ‪ .‬وی‬ ‫بنی هوم بشر ری یز دو جبهه مخالف به سوی ک جبهه که عبارت‬ ‫یز ی مان و خآیترسی و شفق بر یهسانها و طلب خشنودی هللا‬ ‫باشآ‪ ،‬گرد آورد و ی دعای جامع و فریگزر ری به ما آموخ که‪:‬‬ ‫ار‪[ ﴾٢٠١‬البقرة‪.]201 :‬‬ ‫عذَ َ‬ ‫سن َٗة َوقِنَا َ‬ ‫سن َٗة َوفِي ٱ ۡ ٓ ِخ َرةِ َح َ‬ ‫﴿ َربَّنَا ٓ َءاتِنَا فِي ٱلد ُّۡن َيا َح َ‬ ‫اب ٱلنَّ ِ‬

‫« روردگاری! به ما در دهزا هزکی عخا ک ‪ ،‬و در آخرت (هزز) هزکی (عخا‬ ‫فرما) و ما ری یز عذیب آت هگه دیر»‪.‬‬

‫ی شان آ ۀ ز ر ری تلاوت کردهآ که‪:‬‬ ‫‪ -1‬یشاره به حآ ث صحزح و مشهوری یس که یمام بخاری آن ری در یول‬ ‫کااب خود آورده یس و آن ی نکه «دهما یلأعمال بالنزات‪ »...‬تمام یعمال‬ ‫بریساس هز یساویر یس ‪.‬‬ ‫‪ -2‬کاابهای حآ ث سرشار یز آثاری یس که بر ی مخلب دلال دیرهآ‪،‬‬ ‫رجوم شود به فصلهای یخلاص و هز و ی مان و یحاساب‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪155‬‬

‫ب ۡٱل َٰ َعلَ ِمينَ ‪[ ﴾١٦٢‬ا نعام‪]162 :‬‬ ‫ص َالتِي َونُ ُ‬ ‫اي َو َم َماتِي ِ َّّللِ َر ِ‬ ‫﴿قُ ۡل ِإ َّن َ‬ ‫س ِكي َو َم ۡح َي َ‬

‫«بگو‪« :‬بی گمان همازم‪ ،‬و عبادت (و قرباهی) م ‪ ،‬و زهآگی و مرر م ‪،‬‬ ‫همه بریی هللا روردگار جهاهيان یس »‪.‬‬

‫و بآ نوسزله یعلام فرمود که زهآگی مؤم عبارت یز ویحآهای‬ ‫مافرق و ماضاد هزس ‪ ،‬بنآگی و رسا خآی ک ویحآ فریگزر و‬ ‫تصو ر جامعی یس که در آن‪ ،‬مردین خآی ری در لباس أمریء و‬ ‫ثروتمنآین و یمریء ری در زمرم عابآین و زیهآین میبزنی‪ ،‬که در ک‬ ‫دس قرآن و در دس د گر شمشزر بر گرفاه و عابآین شب‬ ‫ری به گوههیی‬ ‫زهآهدیر و جهادگرین شهسویر هسانآ‪ ،‬و د‬ ‫آمزخاهیهآ که یصلا یحساس جآی ی و مشق همیکننآ‪.‬‬ ‫حال بعآ یز ی مقآمه‪ ،‬یشعار شاعر یسلام‪ ،‬دکار محمآ یقبال ‪/‬‬ ‫ری که تح عنوین «د و سزاس » سروده یس میآور م تا‬ ‫ببزنزم که چگوهه تار خ سرشار یسلام و مسزحز و قرون وسخی‬ ‫و عصر حاضر و تعالزم ی دو آئز ری بررسی هموده و در ا ی یز‬ ‫حقا ق و معارف ری در چنآ بز جمع کرده یس ‪ ،‬ی یشعار در‬ ‫و جذیب و‬ ‫علمی و شکوه فنی‪ ،‬بسزار شزر‬ ‫کنار مااه‬ ‫سحرآمزز هسانآ‪ ،‬یو میگو آ‪:‬‬ ‫«کلزسا بر ا ه یساس رهباهز یساویر یس ‪ ،‬لذی توین قزادت و‬ ‫رهبری و یدیرم حکوم ری هآیرد‪ ،‬یز قآ م در آهجا بز حکوم و‬ ‫رهباهز خصوم و دشمنی وجود دیشاه یس ز ری کی عبارت‬ ‫یز قآرت و سلخه یس و د گری خضوم و تسلزم‪ ،‬حای که یخزریً‬ ‫سزاس ‪ ،‬جآی ی خود ری یز د و مذهب یعلام دیش و مردین‬ ‫کلزسا توین جلوگزری آن ری هآیشانآ‪ .‬چون د و حکوم یز کآ گر‬ ‫جآی شآهآ‪ ،‬شهوت و هویهای هفساهی و قاهون جنگل حکمفرما‬ ‫شآ‪ .‬در حقزق ‪ ،‬تضاد بز د و حکوم ‪ ،‬باعث هاکامی هردو‪ ،‬و‬ ‫دلزل ضعف بزن ی تمآن یس ‪.‬‬ ‫یما یعجاز مرد صحری هشز (حضرت محمآ ج ری ملاحظه ک که‬ ‫چگوهه بشزری و هذ ری ا د و حکوم ری درهم آمزخ ‪ .‬حقا که‬ ‫ریه هجات و سربلنآی بشر در ی یس که زیهآین و عابآین با‬ ‫مجاهآین و دولامردین در ک صف با سانآ‪.1‬‬ ‫‪ -1‬بال جبرئزل‪.‬‬

‫‪156‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫آن ری جنگها و‬ ‫قسم‬ ‫تار خ طو ل بشر (که بزشار‬ ‫درگزریهای یقویم و ملل تشکزل میدهنآ) گویه یس که تجمع‬ ‫قآرت و حکوم در ک فرد ا جامعه‪ ،‬آهقآر و ریهگر و موجب‬ ‫بآبخای هزس که محب و سر مسای حکوم و یحساس برتری و‬ ‫شکس ها ذ ری ز ان آفر یس ‪ .‬هرگاه فرد ا گروهی یحساس‬ ‫کنآ که بر صفحه زمز هزرومنآتر یز یو وجود هآیرد و خود ری‬ ‫شکس ها ذ ر بپنآیرد و یهسانهای د گر ری ز ر فرمان خود بآیهآ و‬ ‫معاقآ باشآ که حقزق ماهآگار‪ ،‬فقط قآرت یس و یهساهز و‬ ‫عآیل یجاماعی‪ ،‬شفق و یخلاق‪ ،‬وجآین‪ ،‬خوب و زش و ‪...‬‬ ‫و‬ ‫کلمات بیمعنا و منخق بردگان و یهسانهای بیبضاع‬ ‫مل های ضعزف هسانآ و هرگاه شعار قآرت معزار حق و باطل‬ ‫شناخاه شود و ترس یز خآی و شفق بر یهسانها و رهزز یز‬ ‫محارم و شرم و حزا‪ ،‬محآود ای هآیشاه باشنآ‪ ،‬آهگاه ی فرد ا‬ ‫گروه به قآرتی و ریهگر و آتشفشاهی مبآل خویهنآ شآ که‬ ‫حکوم ها و یمپریطوریهای بزرر در آت جهنمی آن میسوزهآ‬ ‫و تمآنهای بشری‪ ،‬تعالزم یخلاقی‪ ،‬و کوش های زشوی ان و‬ ‫مصلحان د نی و مریکز تربزای همیتویهآ ماهع ی سزل تخر بگر‬ ‫باشآ‪.‬‬ ‫ی سزلاب خروشان آتشز هه تنها بناهای تار خی و مزریث‬ ‫فرهنگی و ی ماهی و گنجزنههای علم و یدب گذشاگان ری هابود‬ ‫میکنآ‪ ،‬بلکه تا قرنها یمزآ سازهآگی و بزآیری دوباره مل ها ری‬ ‫یز بز میبرد و شهرها و آبادیها ری به و ریهه و خریبه تبآ ل‬ ‫هموده و ا اخ های بزرر ری به گورساان دساه جمعی و مساجآ‬ ‫و هوش و قماربازی‬ ‫و عبادتگاهها ری به عشرتکآه و مجالس عز‬ ‫و شریبخویری‪ ،‬و مؤسسات علمی و مریکز فرهنگی ری به مریکز‬ ‫تفر ح و سرگرمی و فسق و فجور مبآل خویهنآ ساخ ؛ آهگاه‬ ‫یرزشهای جامعه به کلی عوض خویهآ شآ و یفرید شر ف ولزل‬ ‫میگردهآ‪ .‬قرآن کر م ی تفززر هولناک ری یز زبان ملکه سبا با‬ ‫بلاغ و ژه خود به تصو ر کشزآه یس آهجا که میگو آ‪ِ ﴿ :‬إ َّن‬ ‫ْۚ‬ ‫سد ُوهَا َو َجعَلُ ٓواْ أ َ ِع َّمة َ أ َ ۡه ِل َها ٓ أَذِلَّ ٗة﴾ [النمل‪ « ]34 :‬ادشاهان‬ ‫ۡٱل ُملُوكَ إِذَا دَ َخلُواْ قَ ۡريَة أ َ ۡف َ‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪157‬‬

‫هنگامی که ویرد منخقه آبادی شوهآ آن ری به فساد و تباهی میکشنآ‬ ‫و عز زیه ری ولزل میکننآ»‪.‬‬

‫در طول تار خ مل های ز ادی طعمۀ غرور قآرت و مرض‬ ‫یهاهز و خود خویهی و برتری طلبی شآهیهآ که قرآن یز آنها اد‬ ‫مل ها ماهنآ فزل غضب آلود‪ ،‬د ویههویر بر‬ ‫کرده یس ‪ .‬ی‬ ‫همنوعان خود ورش برده و آنها ری هابود ساخاهیهآ‪ ،‬یز آن مزان‪،‬‬ ‫کی قوم عاد یس که قرآن آهان ری مبالا به مرض یساکبار‬ ‫توصزف کرده و میفرما آ‪:‬‬ ‫ًۖ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شدُّ ِمنَّا قُ َّوة أ َو لَ ۡم َي َر ۡواْ‬ ‫عاد‪ ٞ‬فَ ۡ‬ ‫ق َوقَالُواْ َم ۡن أ َ‬ ‫ٱست َۡك َب ُرواْ فِي ٱ ۡ َ ۡر ِ‬ ‫﴿فَأ َ َّما َ‬ ‫ض ِبغ َۡي ِر ٱل َح ِ‬ ‫ًۖ‬ ‫أ َ َّن َّ‬ ‫حدُونَ ‪[ ﴾١٥‬فصل ‪]15 :‬‬ ‫ٱّللَ ٱلَّذِي َخلَقَ ُه ۡم ُه َو أ َ َ‬ ‫شدُّ ِم ۡن ُه ۡم قُ َّو ٗة َو َكانُواْ بِا َٰيَتِنَا َي ۡج َ‬ ‫«قوم عاد به هاحق در زمز تکبر ورز آهآ و گفانآ چه کسی یز ما‬ ‫هزرومنآتر یس آ ا آنها همیدیهسانآ خآیوهآی که آنها ری آفر آه یز‬ ‫نآیر) زوساه آ ات ما ری یهکار‬ ‫آنها قویتر یس ؟ آنها (به خاطر ی‬ ‫میکردهآ»‪.‬‬

‫هفس و‬ ‫آهان در هازجه ی غفل و خآی فریموشی و رسا‬ ‫آزیدیهه یسافاده کردهآ و به‬ ‫هوس‪ ،‬یز وسا ل قآرت خو‬ ‫توجهی هآیشانآ‪ .‬قرآن ی حال‬ ‫عویقب کار و به کزفر جنا‬ ‫رویهی ری‪ ،‬یز زبان حضرت هود ÷ که به سوی قوم عاد فرسااده‬ ‫شآه بود‪ ،‬ی نگوهه بزان میکنآ‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫صانِ َع لَ َعل ُك ۡم ت َۡخلدُونَ ‪َ ١٢٩‬و ِإذَا‬ ‫﴿أَت َۡبنُونَ ِب ُك ِل ِريعٍ َءايَ ٗة ت َعۡ بَثُونَ ‪َ ١٢٨‬وتَت َّ ِخذُونَ َم َ‬ ‫ط ۡشتُم َب َ‬ ‫َب َ‬ ‫َّارينَ ‪[ ﴾١٣٠‬الشعراء‪« ]130-128 :‬آ ا شما بر هر مکان‬ ‫ط ۡشت ُ ۡم َجب ِ‬

‫مرتفعی هشاههیی (یز روی هوی و هوس) بزهوده میساز آ؟ و قصرها‬ ‫و قلعههای ز با و محکم بنا میکنزآ‪ ،‬آه نان که گو ی در دهزا جاودیهه‬ ‫خویهزآ ماهآ و هنگامی که کسی ری مجازیت میکنزآ‪ ،‬هم ون جبارین‬ ‫کزفر میدهزآ»‪.‬‬

‫هرگاه فرد ا جامعهیی به زغم خود‪ ،‬مالک کلزآ حکوم مخلق‬ ‫و قآرت یجری ی فوق یلعاده باشآ‪ ،‬مل های ضعزف و بیگناه ری‬ ‫باز ۀ دس خود قریر دیده و هر بلائی که بخویهآ بر سر آنها‬ ‫میآورد و تعزز سرهوش آهان ری حق خود میدیهآ‪ .‬در قرآن‪،‬‬ ‫دیساان فرعون‪ ،‬که خود ری خآی و حاکم مخلق میدیهس ی نگوهه‬ ‫آمآه یس ‪:‬‬

‫‪158‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ض َو َج َع َل أ َ ۡهلَ َها ِش َي ٗعا َي ۡست ۡ‬ ‫ف َآئِفَ ٗة ِم ۡن ُه ۡم يُذَبِ ُح‬ ‫ع َال فِي ٱ ۡ َ ۡر ِ‬ ‫َض ِع ُ‬ ‫ع ۡونَ َ‬ ‫﴿ ِإ َّن فِ ۡر َ‬ ‫سا ٓ َء ُه ْۡۚم إِنَّهۥُ َكانَ ِمنَ ۡٱل ُم ۡف ِسدِينَ ‪[ ﴾٤‬القصص‪« ،]4 :‬فرعون در روی‬ ‫أ َ ۡبنَا ٓ َء ُه ۡم َويَ ۡست َۡحيۦ ِ نِ َ‬ ‫زمز برتری جو ی کرد و یهل آن ری به گروههای مخالفی تقسزم همود‪،‬‬ ‫گروهی ری به ضعف و هاتویهی میکشاهآ‪ ،‬سرین آنها ری سر میبر آ و‬ ‫زهان آهان ری (بریی کنززی) هگه میدیش ‪ ،‬هماها یو یز مفسآین بود»‪.‬‬

‫سپس قرآن‪ ،‬هموهه د گری یز ی دساه یهسانهای خودخویه و‬ ‫مفرور ری که دیریی زباهی چالاک و بزاهی سحریهگزز هسانآ‪ ،‬بزان‬ ‫اس َمن يُعۡ ِجبُكَ قَ ۡولُهۥُ فِي ۡٱل َحيَ َٰوةِ ٱلدُّ ۡنيَا َوي ُۡش ِهد ُ‬ ‫میفرما آ و میگو آ‪َ ﴿ :‬و ِمنَ ٱلنَّ ِ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ض ِلي ُۡف ِسدَ فِي َها‬ ‫س َع َٰ فِي ٱ َ ۡر ِ‬ ‫ٱّللَ َ‬ ‫ص ِام‪َ ٢٠٤‬و ِإذَا ت ََولَّ َٰ َ‬ ‫علَ َٰ َما فِي قَ ۡل ِب ِهۦ َو ُه َو أَلَدُّ ۡٱل ِخ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْۚ‬ ‫ٱّللَ أ َ َخذَ ۡتهُ ٱل ِع َّمة ُ‬ ‫َويُهۡ لِكَ ٱل َح ۡر َ‬ ‫ق َّ‬ ‫ث َوٱلنَّ ۡس َل َو َّ‬ ‫ٱّللُ ََل ي ُِح ُّ ٱلفَ َ‬ ‫سادَ‪َ ٢٠٥‬و ِإذَا ِقي َل لَهُ ٱت َّ ِ‬ ‫س ۡٱل ِم َهادُ‪[ ﴾٢٠٦‬البقرة‪« ]206-204 :‬و یز مردم کسی‬ ‫ٱﻹ ۡث ِْۚم فَ َح ۡسبُهۥُ َج َهنَّ ًۖ ُم َولَبِ ۡئ َ‬ ‫بِ ۡ ِ‬ ‫هس که گفاارش در (باره) زهآگی دهزا تو ری به شگف مییهآیزد و‬ ‫هللا ری بر آه ه در دل خود دیرد؛ گویه میگزرد‪ ،‬و حال آهکه یو‬ ‫سرسخ تر دشمنان یس ‪ )204( .‬و هنگامیکه روی بر میگردیهآ و‬ ‫میرود (و ا به ر اسای میرسآ) در ریه فساد در زمز کوش‬ ‫میکنآ و کش و هسل ری هابود میسازد‪ ،‬و هللا فساد و (تباهکاری) ری‬ ‫دوس همیدیرد‪ )205( .‬و چون به یو گفاه شود‪« :‬یز هللا بارس» خود‬ ‫بزرربزنی و (تکبر) یو ری به گناه میکشاهآ‪ .‬س (آت ) جهنم یو ری کافی‬ ‫یس و چه بآ آریمگاهی یس (‪.»)206‬‬

‫در تار خ بشری هموهههای فریویهی یز یهسانها ی که دیریی‬ ‫چنز طرز تفکری بودهیهآ اف میشود‪ ،‬بهار هموهه‪ ،‬در یدویر‬ ‫مخالف تار خ‪ ،‬روم و ی رین هسانآ که مسای قآرت و حکوم و‬ ‫برتری جو ی و کشاار و تخر ب در جنگهای آهان ماجلی یس ‪،‬‬ ‫دکار دری ر (دیهشمنآ آمر کا ی) در کااب خود «هبرد د و علم»‬ ‫میهو سآ‪:‬‬ ‫«هنگامی که دول روم در قآرت جنگی و تمآن به یوج خود‬ ‫رسزآ‪ ،‬یز هظر فساد یخلاق و یهحخاط د نی و خوشگذریهی به‬ ‫درجه سقوط کرد‪ .‬آهان معاقآ بودهآ که زهآگی دهزا‬ ‫س تر‬ ‫فرصای یس بریی بهرهوری و لذت یهآوزی و خوشگذریهی‪ ،‬و یگر‬ ‫یحزاها به زهآ و روزه روی میآوردهآ فقط یشاها آوری و طول عمر‬ ‫بود‪ .‬سفرههای رهگز و ظروف و زشخآم ها ی با ز باتر‬ ‫لباسها‪ ،‬یسبهای جآ آ رومی و خویهنآگان لخ و عر ان با هاز و‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪159‬‬

‫کرشمه‪ ،‬حمامهای عالی و مزآینهای بزرر ورزشی و عزاشی ری‪ ،‬در‬ ‫یخازار دیشانآ‪ ،‬سال های بزرر کشای دیشانآ که کشایگزرین‪،‬‬ ‫تاجا ی با هم به رقاب می ردیخانآ که کی یز آهان در خاک و‬ ‫خون دم در میکشزآ‪ .‬ی کشورگشا ان که جهان ری تح سلخه‬ ‫خود قریر دیده بودهآ‪ ،‬معاقآ بودهآ که یگر چززی لا ق رسا‬ ‫هس ‪ ،‬فقط قآرت یس و بس‪ ،‬ز ری یهسان به وسزله قآرت به‬ ‫ثروتها ی دس می ابآ که مردم با زحم فریوین به دس‬ ‫آوردهیهآ؛ با قآرت میتویهآ یمویل و یملاک مردم ری مصادره کنآ و‬ ‫یهویم مالزات تعزز هما آ‪ .‬دول روم سمبل قآرت و زورگو ی‬ ‫بود‪ ،‬یبه حکوم روم در قاهون مآهی آن آشکار بود یما جز‬ ‫ظاهری آریساه و فر ب دهنآه چزز د گری هبود‪ ،‬ماهنآ تمآن وهان‬ ‫در زمان یهحخاط آن»‪.‬‬ ‫هم نز جنگهای مفول وحشی‪ ،‬در کاب تار خ خویهآهی یس ‪،‬‬ ‫آنها در برخوردهای هخساز یحساس هموده بودهآ که هزح‬ ‫قآرتی در کشورهای مجاور‪ ،‬همیتویهآ جلو سزل و ریهگر آنها ری‬ ‫بگزرد‪ .‬یهسان وقای تفاصزل تار خ ی فاجعه یهساهی ری میخویهآ‬ ‫یشک یز چشماه جاری میشود‪ ،‬ز ری ی فانه همه جهان یسلام‬ ‫ری فریگرفاه و یساس جهان مامآن آن روز ری به لرزه در آورده بود‪.‬‬ ‫همه هسل بشر در آن مقخع تار خی در وحش و ها یمزآی‬ ‫هولناکی به سر میبردهآ که آثار آن هه تنها در کاب تار خ‪ ،‬بلکه‬ ‫در کاابهای شعر و یدب و یخلاق و تصوف هزز آشکار گرد آ‪ 1.‬ی‬ ‫مل های ریکنآه و سرگردین هه تنها شهرهای آباد و مناطق‬ ‫سرسبز و غنی ری و رین و هابود ساخانآ‪ ،‬بلکه یساس تمآن بشری‬ ‫ری برچزآهآ و زشرف علمی و مآهی جهان ری بریی قرنها به‬ ‫تعو ق یهآیخانآ‪ ،‬جهان یسلام که در آن روزگار رچمآیر د و‬ ‫یخلاق و علم و حکوم بود‪ ،‬به یهحخاط علمی و فکری دچار‬ ‫گرد آ و خاهویدههای مذهبی و علمی یز ی رین و ترکمنساان – که‬ ‫در آن زمان مهآ علوم یسلامی بودهآ به هنآ که دورتر هقخه‬ ‫‪ -1‬ر– ک به کااب تار خ دعوت و یصلاح جلآ یول تح‬ ‫جهان یسلام»‪.‬‬

‫عنوین «تاتار فانه‬

‫‪160‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫جهان یسلام بود مهاجرت کردهآ تا بآ نوسزله د ‪ ،‬مزریث‪ ،‬و‬ ‫هما نآ؛ ز ری در آهجا قومی حکوم‬ ‫فرهنگ خود ری حفاظ‬ ‫میکردهآ که توین رو ارو ی با تاتارهای وحشی ری دیشانآ‪ .‬جهان‬ ‫یسلام در آن روزگار‪ ،‬یز هظر فکری و علمی تا جا ی عقزم گرد آ که‬ ‫برخی یز محافل علمی‪ ،‬باب یجاهاد ری به روی خود بسانآ و عافز‬ ‫ری در تقلزآ و هقل دیهسانآ‪.1‬‬ ‫قزصر‪ ،‬یسکنآر‪ ،‬چنگزز‪ ،‬هلاکو‪ ،‬تزمور لنگ و هادرشاه یفشار‪،‬‬ ‫مبالا به همز مرض مسای قآرت مادی و برتری جو ی بودهآ که‬ ‫هوم بشر ری با شمشزر و هززههای خود یز ای در آوردهآ‪ .‬یباآی تار خ‬ ‫تفصزلی جنگهای خوهز آنها ری بخویهزآ و سپس بنگر آ که‬ ‫شاعر یسلام‪ ،‬علامه یقبال‪ ،‬چگوهه چکزآه هزیرین صفحه ری در سه‬ ‫بز (به زبان یردو) تقآ م هموده یس ‪:‬‬ ‫«یسکنآ و چنگزز‪ ،‬بارها قبای یهساهز ری چاک دیدهآ و ردم‬ ‫حشم و لباس کریم یو ری اره همودهآ‪ .‬تار خ مل ها گویه‬ ‫یس که هشئهی قآرت‪ ،‬مصزبای جاهگاه و خخر بسزار بزرگی‬ ‫سزل خروشان‪ ،‬تفکر و یهآ شه و علم و عرفان‪ ،‬و‬ ‫یس ‪ .‬ی‬ ‫صنع و فنون ری ماهنآ خس و خاشاک به تاریج میبرد»‪.‬‬ ‫بسزاری یز مافکرین مشرق زمز معاقآهآ که یرو ا (با دو‬ ‫یردوگاه شرقی و غربی) و آمر کا هزز به همز عقآه رویهی و‬ ‫مرض قآ م مبالا هسانآ‪ ،‬آهان خود ری در سرهوش مل ها‬ ‫صاحب یخازار میدیهنآ و هر چززی ری با تریزوی قآرت و سود و‬ ‫ز ان مالی وزن میکننآ و به رهبری صالح و یمز ریضی هخویهنآ‬ ‫شآ‪ ،‬و هرگوهه قزام و ههض در ی مورد ری سرکوب میکننآ‪،‬‬ ‫حای بعضی یز صاحبنظرین معاقآهآ که رهبرین غرب‪ ،‬مسؤول‬ ‫فساد یخلاقی و هرج مرج فکری در کشورهای آسزا ی به طور‬ ‫عموم و در کشورهای یسلامی به طور یخص هسانآ‪.‬‬ ‫ی منخق منفع طلبی و سلخهجو ی‪ ،‬که یز حق و یهصاف‬ ‫عاری یس به رهبرین غرب مجال همیدهآ تا در هزح قضزهیی‬ ‫‪ -1‬به هظر یقبال‪ ،‬عل یهصریف علما یز یجاهاد به تقلزآ‪ ،‬بعآ یز قرن هشام‬ ‫هجری همز جر ان بوده یس ‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪161‬‬

‫بی طرفاهه‪ ،‬در ریه رسزآن به ویقعز و حل عادلاهه قآم بردیرهآ‪،‬‬ ‫بلکه برعکس‪ ،‬ظالم قآرتمنآ ری در بریبر مظلوم ضعزف حما‬ ‫میکننآ‪.‬‬ ‫یز ی نجاس که مؤسسات جهاهی مفزآ ماهنآ سازمان ملل‬ ‫ماحآ و شوریی یمنز ‪ ،‬در یهآیف خود هاکام ماهآه و توین حل‬ ‫بحرینها و تحقق آرمانها و اری رساهآن به مل ها ری بآون‬ ‫درهظر دیشا یغریض مادی‪ ،‬هآیرهآ و به عل فقآین ی یصل‬ ‫یساسی و مهم ( عنی یخلاص و بیطرفی) کمکهای‬ ‫سخاوتمنآیهه غرب در یجریی طرحها و رو ههای عمریهی و‬ ‫یقاصادی در شرق بیتأثزر ماهآه و بسزاری یز یهآیف غرب ری‬ ‫ماحقق هگردیهزآه و ما ۀ عزت و آبروی یو در منخقه هشآه یس ‪.‬‬ ‫یما یگر ی قآرت‪ ،‬با هآفی ویلا همریه باشآ و تح رهنما ی‬ ‫رهبری مصلح قریرگزرد‪ ،‬آهگاه ماهنآ فزل زهجزر گسزخاه و‬ ‫غضبآلود هخویهآ بود‪ ،‬بلکه مرکبی ریم و تابع بریی فرماهآهی‬ ‫آگاه و خزرخویه خویهآ بود به جای هآف‪ ،‬وسزله‪ ،‬و به جای‬ ‫و موجب‬ ‫عذیب‪ ،‬رحم و به جای مرگبار بودن‪ ،‬حزاتآفر‬ ‫سازهآگی میباشآ‪ ،‬هه وسزله تخر ب‪ .‬با ی قآرت میتوین به‬ ‫فر اد مظلومان رسزآ و بریی کمک به مساضعفان و آزیدی‬ ‫یهسانها یز بنآ بردگی و یعادم حزثز و کریم یهسانها‪ ،‬یقآیم‬ ‫همود؛ آهگاه صبح خوشبخای میدمآ و جهان فرو اشزآه بار د گر‬ ‫شکوفا میگردد‪ ،‬یقبال ‪ /‬میگو آ‪« :‬یگر سزاس و حکوم یز د‬ ‫جآی باشآ زهر کشنآه خویهآ بود ولی یگر در خآم د قریر‬ ‫گزرد اد زهری حزاتبخ میباشآ»‪.‬‬ ‫هموهۀ یسافادم صحزح یز قآرت‬ ‫به عقزآم یقبال ‪ ،/‬بهار‬ ‫کارهامه مسلمز صآر یسلام یس که قآرت خآیدیدی ری در ریه‬ ‫گسارش یهآیف خآی سنآیهه به کار گرفانآ‪ .‬یهآیفی که یز زبان‬ ‫سفزر مسلمز (به فرماهآه سپاه ی رین) چنز بزان شآه یس ‪:‬‬ ‫«رها ی یهسانها یز بنآگی بنآگان و رهنما ی به سوی عبادت‬ ‫خآیی گاهه و یز تنگنای دهزا به سوی فریخنای دهزا و آخرت و یز‬ ‫سام ید ان باطل به سوی عآل یسلام»‪.‬‬

‫‪162‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یقبال ‪ /‬در یشعار ز با و دلپذ ر ز ر‪ ،‬یم عرب ری مخاطب قریر‬ ‫رهبری سازهآم آهان در تار خ مل ها و تمآنها‬ ‫دیده و به هق‬ ‫ی مان و عقزآه و رسال آنها که‬ ‫یشاره کرده و به ساا‬ ‫تحول و یهقلاب بزرر و تفززر مسزر تار خ بود‪،‬‬ ‫سرچشمه ی‬ ‫ردیخاه یس ‪:‬‬ ‫لالتتته رستتت یز ر تتتگ صتتتحریی‬ ‫یز دم ستتتزریب آن یمتتتی لقتتتب‬ ‫عتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتترب‬ ‫عنتتتتتی یمتتتتتروز یمتتتتتم یز دوش‬ ‫تروردم آغتوش یوست‬ ‫حر‬ ‫یوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫یو هقتتاب یز طلعتت آدم گشتتاد‬ ‫یو دلتتتتی در زکتتتتر آدم ههتتتتاد‬ ‫هتتتر که شتتتال یز هتتتم یو غن تتته‬ ‫هر خآیوهآ که ری یو شکس‬ ‫بستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫حزتتتتتآر و صتتتتتآ ق و فتتتتتاروق و‬ ‫گرمتتی هنگامتتۀ بتتآر و حنتتز‬ ‫حستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتز‬ ‫قتترأت یلصتتافات یو یهتتآر هبتتترد‬ ‫سخوت باهگ صلاة یهآر هبرد‬ ‫گنجهتتتای هتتتردو عتتتالم ری کلزتتتآ‬ ‫تزتتتتغ ی تتتتوبی هگتتتتاه بتتتتا ز تتتتآ‬ ‫یخالاط وکتر و فکتر و روم و ری‬ ‫عقتتتل و دل ری مستتتای یز تتتک‬ ‫جتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتام متتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتی‬ ‫یهتتآرون ستتتزنه دلهتتا هاصتتتبور‬ ‫علتتتتمو حکم ‪،‬شتتتترم و د تتتت‬ ‫هظتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتم یمتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتور‬ ‫آهکتته یز قآوستتزان گزتترد ختتریج‬ ‫حستت عتتالم ستتوز یلحمتتریء و‬ ‫تتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتاج‬ ‫تتک تجلتتتی یز تجلزتتات یوستتت‬ ‫ی همه ک لحظه یز یوقتات‬ ‫یوستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫باطن یز عارفان نهتان هنتوز‬ ‫ظتتتتتاهرش ی تتتتتت جلوههتتتتتتای‬ ‫دلفتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتروز‬ ‫حمتتتآ بیحتتتآ متتتر رستتتول تتتاک ری‬ ‫آهکتتتته ی متتتتان دید مشتتتت ختتتتاک ری‬ ‫که بنزاهگذیرین‬ ‫یس‬ ‫یز عجا ب جهان هسای ی‬ ‫یمپریطوریهای بزرر که به برک کوش های آهان‪ ،‬مل های‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪163‬‬

‫مساضعف به ترقی و زروزی رسزآهآ‪ ،‬یفریدی سخ کوش و‬ ‫طلبی و‬ ‫بیباک و دیریی زهآگی سادهیی بودهآ و به ریح‬ ‫خوشگذریهی و مظاهر دهزا دل همیبسانآ‪ .‬یما به برک دلاوری و‬ ‫بلنآ و مجاهآتها و تحمل سخایها‪ ،‬موفق شآهآ‬ ‫هم‬ ‫حکوم ها ی تأسزس کننآ که تا قرنها ماهنآ کوه یساویر و ا آیر‬ ‫ماهآهآ‪ ،‬ولی فرویهی وسا ل رفاه و خوشگذریهی و محزط فاسآ و‬ ‫وجود طبقهیی یز جاهطلبان و قآرت رساان‪ ،‬به تآر ج در‬ ‫هسلهای بعآی و جاهشزنان آنها تأثزر گذیش ؛ در هازجه‬ ‫قآرتشان ضعزف گش و به ت روری و ریح طلبی و عزاشی و‬ ‫شریب و قمار روی آوردهآ و همه یساعآیدهای خود ری بر ک‬ ‫هقخه مامرکز ساخانآ‪ .‬بآ هی یس که آن هقخه‪ ،‬حفاظ یز‬ ‫مرزها و تحکزم یرکان دول هبود‪ ،‬بلکه طریحی مآهای گوهاگون‬ ‫لباس و یقسام غذیها و رقاب در تلذو و کامجو ی بود و در ی‬ ‫رفانآ که تصور آن بریی مردم یمروز ممک‬ ‫مزآین تا حآی ز‬ ‫هزس ‪.‬‬ ‫ک یصل یس که یز قآ م در تار خ یهساهی بآون‬ ‫هماها ی‬ ‫یساثناء جر ان دیرد و به هظر میرسآ که کی یز سن های جهان‬ ‫هسای و هازجۀ طبزعی و منخقی ثروت و جاه و مقام و فریویهی‬ ‫یسباب ریح میباشآ‪ ،‬قرآن با ی جاز و بلاغ معروف و یعجازآمزز‬ ‫حقزق بردیشاه و میفرما آ‪َ ﴿ :‬ك َّ ٓ‬ ‫خود‪ ،‬رده یز ی‬ ‫سنَ‬ ‫ٱﻹن َٰ َ‬ ‫ال ِإ َّن ۡ ِ‬ ‫لَيَ ۡطغَ َٰ ٓ ‪ ٦‬أَن َّر َءاهُ ۡ‬ ‫ٱست َۡغنَ َٰ ٓ ‪[ ﴾٧‬العلق‪« .]7-6 :‬یهسان هرگاه خود ری مسافنی و‬ ‫بیهزاز میبزنآ‪ ،‬طفزان میکنآ»‪.‬‬ ‫یگر تار خ هر مل و حکومای ری در گذشاه و حال بررسی کنزآ‪،‬‬ ‫ی تفاوت ری در سزره و یخلاق و معزارها و طرز زهآگی یولزۀ‬ ‫بنزاهگذیرین حکوم ها و زهآگی بعآی آهان و هم نز بز زهآگی‬ ‫و روش بنزاهگذیرین و جاهشزنان دورههای بعآی آشکاری خویهزآ‬ ‫اف ‪ .‬در تار خ مل های فارس و روم و مصر و وهان و‬ ‫زمزنه‬ ‫حکوم ها و تمآنهای د گر‪ ،‬شویهآ بیشماری در ی‬ ‫وجود دیرد‪ ،‬یما در ی نجا به وکر دو هموهه یز تار خ یمای یکافا‬ ‫میکنزم که در بر یفریشا رچم تعالزم یخلاقی یز سا ر ملل جهان‬ ‫زشی گرفاه و بر یساس زهآ و قناع و محاسبۀ هفس و شفق‬

‫‪164‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫زامبری که فقر ری‬ ‫و خآم به خلق‪ ،‬ا هگذیری شآه یس ‪ ،‬یم‬ ‫بریی خود یفاخار میدیهس و سنگ بر شکم میبس ‪.‬‬ ‫همه میدیهنآ عربها‪ ،‬هنگامی که بریی هشر رسال یسلام و‬ ‫یجریی شر ع آسماهی در روی زمز ‪ ،‬یز جز رة یلعرب خارج‬ ‫‪1‬‬ ‫شآهآ‪ ،‬فقزر و تنگآس بوده و یز تمآن و لویزم آن بزگاهه بودهآ‬ ‫یما به برک قآرت ویتی یسلام و حق طلبی و جویهمردی و زهآگی‬ ‫ساده که سا ر ملل یز آن بیبهره بودهآ‪ ،‬موفق شآهآ‬ ‫حکوم های بزرگی تأسزس کننآ‪ ،‬یز جمله آنها حکوم عباسی‬ ‫یس که اهصآ سال به هام خلاف ‪ ،‬حکوم کرد و حآیقل هصف‬ ‫جهان مامآن آن روز‪ ،‬ز ر رچم آنها بود‪ ،‬یولز بنزاهگذیرین ی‬ ‫دول ‪ ،‬ماهنآ هارون یلرشزآ و مأمون (علی رغم طمعهای شاهی‬ ‫و زهآگی مرفهشان) یفریدی جسور و بیباک و رزمجو بودهآ‪ ،‬یما‬ ‫در آخر‪ ،‬مرض عزاشی و ریح طلبی‪ ،‬ویلزان یمور ری که مآتی بار‬ ‫خلاف یسلامی ری به دوش میکشزآهآ‪ ،‬یز ای در آورد و به دهبال‬ ‫خویه های هفساهی یفاادهآ و هالهیی یز غفل و یزخآی بیخبری‬ ‫و محب دهزا‪ ،‬بفآید ا اخ ی حکوم ری فریگرفاه و حای ی‬ ‫مرض‪ ،‬دیمنگزر بسزاری یز صاحبان علم و فضزل هزز شآ‪ ،‬و‬ ‫گسارم آن شهرهای مجاور بفآید ری تح یلشعام قریر دید‪.‬‬ ‫هازجۀ یفریط در خوشگذریهی و رقاب در به دس آوردن مال و‬ ‫مقام دهزا و یهصریف یز یمور مهم‪ ،‬در زمان خلزفه عباسی معاصم‬ ‫باهلل‪ ،‬زماهی ظاهر گش که تاتارهای وحشی‪ ،‬ا اخ علم و دیه‬ ‫ری به کشاارگاه هولناکی تبآ ل همودهآ که قلم مؤرخان یز وکر‬ ‫جزئزات آن یباء دیرد‪.2‬‬ ‫مفای قخب یلآ ههرویهی ( کی یز مورخان قرن دهم هجری)‬ ‫یوضام بفآید ری قبل یز حمله مفول‪ ،‬توصزف هموده و میگو آ‪:‬‬ ‫«در ساحل بفآید‪ ،‬ز ر سا ههای درخاان و کنار آبهای روین و‬ ‫و هوش و یجاماعی دوساان‪ ،‬بر بسارهای هرم با‬ ‫مجالس عز‬ ‫و هاز و هعم فریوین به سر میبردهآ‪ ،‬هه طعم تلخ جنگ‬ ‫آسا‬ ‫‪ -1‬بریی تفصزل ر – ک به رسالۀ «یلمآ ویلجزر في تار خ یلإسلام» هوشاه‬ ‫مؤلف‪.‬‬ ‫‪ -2‬ر – ک تار خ دعوت و یصلاح ‪.120‬‬

‫‪165‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ری چشزآه بودهآ و هه با درگزری و خوهر زی سروکاری دیشانآ»‪.1‬‬ ‫هموهه دوم ری یز حکوم مفول در هنآ میآور م که توسط‬ ‫ظهزریلآ بابر تزموری (‪1482‬م – ‪1530‬م) بر یساس توبه و یهاب‬ ‫و فآیکاری و عزم ریساز و یریدم یصلاح‪ ،‬تاسزس شآ‪« ،‬بابر»‬ ‫وقای ماوجه شآ که در بریبر لشکر کصآ هزیر هفری «ریهاساهگا»‬ ‫یز بزس هزیر سرباز‪ ،‬هآیرد‪ ،‬ریه جآ آی بریی رسزآن به‬ ‫بز‬ ‫زروزی در ز گرف ‪ ،‬مورل شهزر هنآی‪ ،‬محمآ قاسم بزجا وری‪،‬‬ ‫معروف به فرشاه‪ ،‬در تار خ خود میهو سآ‪:‬‬ ‫«ریهاساهگا‪ ،‬با کصآ هزیر جنگجو‪ ،‬در بریبر «بابر» آماده شآ‪،‬‬ ‫موجی یز هریس و دلهره‪ ،‬سپاه بابر ری فریگرف ‪ ،‬فرماهآهان‬ ‫هظامی و یرکان دول ‪ ،‬یو ری یز رو ارو ی با ی سپاه عظزم‪ ،‬بر‬ ‫حذر دیشانآ‪ ،‬منجم در بار زشگو ی کرد که با شکس حامی‬ ‫مویجه خویهنآ شآ‪ ،‬یما «بابر» که قاطعاهه مصمم به جنگ بود‬ ‫حال خود ری بریی شهادت در ریه خآی آماده‬ ‫گف ‪ :‬س با ی‬ ‫ساز م‪ ،‬همه فرماهآهان و دربار ان سوگنآ اد کردهآ که تا آخر‬ ‫رمق زهآگی بجنگنآ‪ ،‬فر اد جهاد‪ ،‬یز هر سوی لشکر بلنآ شآ‪،‬‬ ‫ادشاه یز شریب هوشی که سخ دلآیدم آن بود‪ ،‬و یز جمزع‬ ‫منکریت توبه و با سپاه بزس هزیر هفری‪ ،‬با ریهاساهگا‪ ،‬مقابله کرد‬ ‫و زروز شآ‪ ،‬ی جر ان در سززدهم جمادی یلاخر سال ‪933‬هجری‬ ‫(‪1526‬م) روی دید‪.‬‬ ‫یما ی دول هو ا بر یساس ی هوم فآیکاری و زمان با خآی‬ ‫تأسزس شآه بود و به وجود جاهشزنان هابفهیی ماهنآ «هما ون»‬ ‫و «یکبر» و «یورهگ ز ب» مفاخر گرد آ‪ ،‬به تآر ج‪ ،‬در دیم هفس و‬ ‫شهویت و یهجام منکریت به گوههیی گرفاار آمآ که هموهه آشکار و‬ ‫یسف بار آن در دول «محمآ شاه (‪ )1748 -1719‬ماجلی گش ‪،‬‬ ‫و یو به لقبی مشهور گرد آ که به معنای بیشرم و مسخرگی‬ ‫یس ‪ ،‬در تار خ به یساناد شویهآ علمی در مورد یو چنز آمآه‬ ‫یس ‪:‬‬

‫‪ -1‬یلإعلام بأعلام بز‬

‫هللا یلحریم‪.180‬‬

‫‪166‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫ری تفززر هآید بلکه د آگاه خود ری تفززر دید‪،‬‬ ‫محمآ شاه‪ ،‬د ن‬ ‫یبرها زشوی و د آهور یو بودهآ‪ ،‬هرگاه یبری بر آسمان هزمالزا‬ ‫ظاهر میشآ ا برقی میدرخشزآ‪ ،‬ادشاه‪ ،‬قصر ری رها میکرد و‬ ‫به صحری میرف ‪ ...‬به همز عل بز اره ری به لقب «رهگزلا»‬ ‫(شول چشم) میخویهآهآ‪ ،‬وز رش «أصف جاه» وقای حال یو ری‬ ‫چنز د آ‪ ،‬یو ری رها ساخ و به کوهها و جنگلهای «که » ناه‬ ‫برد»‪.‬‬ ‫یسااد بزرر شزخ عبآیلعز ز دهلوی‪ ،‬به وکر مخلبی ردیخاه‬ ‫یس که به خوبی چهرم ی یوضام فاسآ ری آشکار میکنآ‪ ،‬وی‬ ‫میهو سآ‪« :‬زهان در منزل قمریلآ خان (وز ر محمآشاه) باگلاب‬ ‫غسل میکردهآ‪ ...‬روزیهه بریی کی یز یمریء خود‪ ،‬مقآیری گل و ان‬ ‫(برر تاهبول) به قزم سزصآ رو زه میفرساادهآ»‪.1‬‬ ‫آغاز و ا ان و گذشاه و حال ی حکوم ها ری (که دو هموهه‬ ‫تقآ م گرد آ) مخالعه کنزآ و سپس ببزنزآ که محمآ یقبال ‪،/‬‬ ‫چگوهه تار خ طولاهی ههض و یهحخاط مل ها و حکوم ها ری‬ ‫در ک بز ‪ ،‬تقآ م هموده یس ‪ ،‬آهجا که میگو آ‪:‬‬ ‫«تو ری یز مسزر و عاقب مل ها با خبر میساز م‪ ،‬آغاز آنها‬ ‫شمشزر و هززه و عاقب آنها لهو و عزاشی»‪.‬‬ ‫یما ی مخلب‪ ،‬کامل همیگردد مگر آهکه بگوئزم‪ :‬ی مل ها‬ ‫وقای که به مرحله عزاشی و خوشگذریهی و شهوت رسای رسزآه‬ ‫و حآود یخلاقی و یرزشهای یهساهی ری ز ر ا میگذیرهآ‪ ،‬آهگاه‬ ‫یلهی سر میرسآ و مردیهی چون چنگزز و تزمور و‬ ‫رحم‬ ‫هلاکوخان و هادر ری میفرساآ تا با بیرحمی‪ ،‬تمام ی عناصر‬ ‫سرطان زده ری به وسزله عمل جریحی‪ ،‬ر شه ک کننآ‪ ،‬یقبال ‪/‬‬ ‫میگو آ‪« :‬سلخن و فرماهروی ی‪ ،‬در وجود یهسان آثار جنون آ آ‬ ‫میآورهآ‪ ،‬و تزمور و چنگزز‪ ،‬وسا ل جریحی هسانآ که دس قآرت‬ ‫یلهی‪ ،‬به هنگام‪ ،‬آنها ری یساعمال میکنآ»‪.‬‬ ‫زمان‪ ،‬تا حآ ز ادی‪ ،‬دور ادشاهی قآ م و‬ ‫یما در ی‬ ‫حکوم های فردی یسابآیدی به ا ان رسزآه و دور دمکریتی و‬ ‫جمهوری فری رسزآه یس و همه هزرو و ثروت جهان در دس‬ ‫‪ -1‬تذکره ص‪.173‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪167‬‬

‫رهبری غرب (یمر کا و یرو ا) مامرکز شآه یس و یکنون س یز‬ ‫مریحل ترقی و زشرف ‪ ،‬دیرد مرحله‬ ‫ش سر گذیشا آخر‬ ‫مرحلهیی یس که‬ ‫جنون و خودکشی ری سپری میکنآ‪ ،‬و ی‬ ‫حکوم های فردی و تمآنهای قآ م یز آن گذشاهیهآ؛ ی نک‬ ‫دشمنی با حقا ق و ظلم بر مل ها و ا مال ساخا حقوق آنها‪،‬‬ ‫هفس و هوی و یفریط در خوشگذریهی و‬ ‫بحرین رویهی رسا‬ ‫بیحزائ ی و فساد و مآ رسای و ویکن شآ آ علزه جمعز ها و‬ ‫خودخویهی و بیفکری یز عویقب و دل بسا به لذت و منافع‬ ‫دهزا‪ ،‬غرب ری فریگرفاه یس ‪ .‬ی عویمل دلزل ویضحی یس بر‬ ‫و کارآ ی و صلاب و بقای خود ری یز‬ ‫ی نکه رهبری غرب معنو‬ ‫تمآن در آسااهۀ مرر قریر دیرد‪ ،‬یقبال ‪/‬‬ ‫دیده و ی‬ ‫دس‬ ‫میگو آ‪:‬‬ ‫بزا که ساز فرهتگ یز هتوی یفاادست‬ ‫درون تتردم یو هفمتته هزس ت فر تتاد‬ ‫یستتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتتت‬ ‫تجربهی تار خی هشان میدهآ که در هم نز یوضام و‬ ‫جآ آی بر صفحه روزگار به ظهور می زوس‬ ‫شری خی‪ ،‬رهبر‬ ‫و با عمل جریحی‪ ،‬ی سرطان ری هابود و یهساهز ری به وسزله‬ ‫تزر ق خون تازه‪ ،‬یز مرر هجات میدید‪ ،‬یما تمآن غرب‪ ،‬در روی‬ ‫زمز ‪ ،‬قآرتی باقی هگذیشاه یس ‪ ،‬لذی یمزآی بریی رهبری جآ آ ا‬ ‫وجود هآیرد‪ ،‬ز ری همه قآرتهای جهاهی در حال‬ ‫تمآن هو‬ ‫حاضر‪ ،‬یز سفره غرب تفذ ه میشوهآ و ریه یو ری می زما نآ‪ ،‬و‬ ‫همه تمآنهای معاصر‪ ،‬در بریبر یو تسلزم و خاضع و به فکر‬ ‫رهبر ای جآ آ هزسانآ؛ به همز دلزل به هظر میرسآ ی عمل‬ ‫جریحی‪ ،‬به دس قآرت خارجی صورت همیگزرد و هزازی هم بآین‬ ‫یحساس همیشود‪ ،‬ز ری به گفاه یقبال ‪ /‬جریح های دیخلی‪ ،‬ی‬ ‫تمآن ری یز ای در آورده و بر جریح های خود بسمل یفااده یس ‪.‬‬ ‫گرفاه و سلخه جو ی و قآرت‬ ‫ریهی که تمآن غرب در ز‬ ‫هامحآود و و ریهگری که بریی یفرید یز خآی بیخبر و گساال فریهم‬ ‫آورده به زودی یو ری یز ای در آورده و به زهآگی یو ا ان خویهآ‬ ‫فکر گساال و جسور که هزروهای‬ ‫دید‪ ،‬یقبال میگو آ‪« :‬ی‬

‫‪168‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫طبزعی و یسریر جهان هسای ری یفشا کرده یس ‪ ،‬خخری یس‬ ‫آشزاهه غرب ری تهآ آ میکنآ»‪.‬‬

‫که‬

‫***‬ ‫بیداری اسلامی‬

‫‪1‬‬

‫جنگ جهاهی دوم (‪ )1918-1914‬و حملات ماحآ و فرو اشی‬ ‫خلاف عثماهی‪ ،‬آثار بآی بر کشورهای یسلامی به جای گذش ؛ به‬ ‫و ژه کشور یسلامی هنآ که مل آن کپارچه به اری خلاف‬ ‫عثماهی برخاساه و آن ری قضزۀ مرر و زهآگی دیهسانآ‪ ،‬یما‬ ‫هنگامی که خلاف عثماهی در بریبر حملات وحشزاهه ماحآ ‪ ،‬یز‬ ‫هم اشزآ‪ ،‬أس و هایمزآی بر مل مسلمان هنآ چزره گش و‬ ‫هزد ک بود که یز یهافاضه و ههض و قآرت یسلام‪ ،‬قخع یمزآ‬ ‫کننآ‪ ،‬در ی موقعز حساس بود که شاعر فرزیهه‪ ،‬به عنوین‬ ‫دعوتگر مجاهآ‪ ،‬با یشعار و حماسه آفر نی خود‪ ،‬روح عزت و‬ ‫سربلنآی در کالبآ مسلمز دمزآ و هق رهبری و جا گاه ویقعی‬ ‫و رسال جاودین مسلمز ری که در هر دور یز یدویر تار خ ماهآهی‬ ‫یس و با فرو اشی حکوم ها یز بز همیرود‪ ،‬ادآور شآ‪.‬‬ ‫دکار یقبال ‪ /‬در آن مقخع زماهی حساس‪ ،‬قصزآهها ی سرود‬ ‫که همگی در ف شعر و حکم و بلاغ ‪ ،‬سر آمآ هسانآ‪ ،‬یما‬ ‫قصزآه «طلوم یسلام» که ما آن ری به عنوین «بزآیری یسلامی»‬ ‫تقآ م میکنزم کعبۀ مقصود و دیریی جا گاه و ژهیی یس و در‬ ‫ز با ی سبک و قآرت تعبزر و ووق شعری بیهظزر یس ‪ ،‬و در‬ ‫ویقع ترجمه و هقل ی مفاهزم عالی به زبانهای د گر یمکان ذ ر‬ ‫هزس ‪ ،‬یما‪:‬‬ ‫آب در تتتتتا ری یگتتتتتر هاتتتتتوین کشتتتتتزآ‬ ‫هتتتم بقتتتآر تشتتتنگی با تتتآ چشتتتزآ‬

‫‪ -1‬ترجمه و مقآمه ی‬ ‫هآوی یهجام شآه یس ‪.‬‬

‫قصزآه به فرموده مؤلف سزآ سلزمان حسزنی‬

‫‪169‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫یقبال ‪ /‬میگو آ‪« :‬تو یی مسلمان دس قآرت یلهی و خلزفه‬ ‫یو هسای‪ ،‬ی مان و قز ری در وجود خود تجآ آ ک ‪ ،‬ز ری گمان و‬ ‫تخمز بر تو چزره گشاه یس ‪ ،‬مقام و مرتب تو یز آسمانها و‬ ‫ساارگان یس ‪ .‬ی جهان هسای‪ ،‬زویل ذ ر یس یما تو آخر‬ ‫زام جاودین یلهی هسای و تا رسال تو باقی یس تو هزز‬ ‫ماهآگار خویهی ماهآ‪ .‬خون سرل و جوشان توس که در ررهای‬ ‫لالههای خوهز کف جر ان دیرد و یز خون اک تو گلها سزریب‬ ‫میشوهآ‪ ،‬هسب معنوی تو با حضرت یبریهزم خلزل ÷ ماصل‬ ‫س تو باهی حرم یلهی هسای‪ .‬هآ ه و یرمفاهی که هبوت یز‬ ‫یس‬ ‫جهان آب و گل به جهان جاودین همریه دیش جز تو چزز د گری‬ ‫ریز و هکاه هزک در تار خ گذشاه یم یسلام‪ ،‬آشکار‬ ‫هبود ی‬ ‫گرد آ‪ ،‬تو وصی و هما نآه مل های آسزا هسای‪.‬‬ ‫بار د گر به گذشاه خود بر گرد و دروس صآیق و عآیل و‬ ‫شجاع ری تکریر ک ‪ ،‬جهان در یهاظار توس و رهبری عالم هم و‬ ‫یسلام‪،‬‬ ‫و رمز د‬ ‫تو شخصزای ری میطلبآ‪ .‬هآف آفر ن‬ ‫حاکمز ‪ ،‬بریدری‪ ،‬محب و یلف یس ‪ ،‬س یی مسلمان؛ مویهع‬ ‫رهگ و خون‪ ،‬هژید و تعصبات قومی ری یز مزان بردیر‪ ،‬آخر تا کی‬ ‫ماهنآ رهآگان هفمه خوین گلساان‪ ،‬به هرمی و لخاف به سر‬ ‫هزروی رویز بازهای بلنآ رویزی ری که بر‬ ‫میبری‪ ،‬مگو بالها‬ ‫کوهها ی سر به فلک کشزآه آشزاهه میکننآ هآیرهآ؟‬ ‫در جهان گمان و تخمز ‪ ،‬قز و ی مان مسلمان‪ ،‬هماهنآ چریغ‬ ‫ریهب در تار کیهای صحری و شب تزره یس ‪ ،‬چه هزرو ی بود که‬ ‫ائز کشزآ و به ظلم و سام آهان خاتمه‬ ‫کسری و قزصر ری یز تخ‬ ‫دید همان هزروی علی و فقر یبوور و صآیق سلمان بود‪.‬‬ ‫میرود و‬ ‫بنگر که کاروین مؤمنان آزیده چه بیباکاهه به ز‬ ‫یسزرین قرنها و هسلها چگوهه یز روزهه درها آهان ری هگاه میکننآ‪.‬‬ ‫بله زهآگی بآون ی ماهی قوی و ریسخ ا آیر هزس و ثاب شآه‬ ‫که توریهی‪ 1‬یز آلماهی ریسخ قآمتر یس ی یهسان خاکی هرگاه با‬ ‫‪ -1‬یشاره به مل مؤم‬ ‫عزت مبارزه میکرد‪.‬‬

‫و شجام ترکان (عثماهی) یس‬

‫که در ریه یسلام و‬

‫‪170‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫لباس ی مان و قز مز باشآ‪ ،‬بال جبرئزل ری به دس آورده و‬ ‫در جهان به رویز در میآ آ‪ ،‬هماها شمشزرهای برهآه و عقلهای‬ ‫بردگان هزرو ی به شمار همیآ آ‪ ،‬زهجزرهای‬ ‫دریک‪ ،‬در دس‬ ‫بردگی و ول شکس ها ذ ر هزس مگر با هزروی ی مان و قز ‪،‬‬ ‫چه کسی میتویهآ قآرت و هزب مؤم ری تخمز بزهآ؟ ک هگاه‬ ‫و‬ ‫یو بریی تفززر یوضام و سرهوش ها‪ ،‬کافی یس آ ا ولا‬ ‫چزز د گری جز‬ ‫رهززگاری و سلخه و علم یسماء و وسع دیه‬ ‫تفسزر کلمۀ «ی مان» هسانآ؟‬ ‫یبریهزمی‪ ،‬به آساهی به دس همیآ آ‪ ،‬ز ری‬ ‫بآین که بزن‬ ‫هوسها و طمعها در هفس بشر ر شه دویهزآه و لاهه کردهیهآ‪.‬‬ ‫هماها که تبعزض و یمازاز بز آقا و ز ر دس و بز حاکم و‬ ‫محکوم موجب هابودی و هاک حرم یهسان یس ‪ ،‬یی جبارین‬ ‫زورگو بآیهزآ که محاکمه روردگار بسزار سخ و عاقب ظلم‬ ‫وخزم و خخرهاک یس ‪.‬‬ ‫و خاک‪ ،‬همه دیرهآ ک حقزقای اک‪ ،‬یگر‬ ‫هرچه باشآ یز آت‬ ‫ک وره در فضا شکافاه شود‪ ،‬خون بآر منزر یز یو جر ان می ابآ‪.‬‬ ‫آری! قز محکم و عمل مسامر و محب رسول بزرگویر ج و‬ ‫فاتح مل ها‪ ،‬شمشزر برهآهیی یس در دس قهرمان معرکۀ‬ ‫زهآگی‪ ،‬ک مرد با آ دیریی قلب سالم‪ ،‬وجآین بزآیر‪ ،‬خون گرم و‬ ‫هگاه عفزف و سوز عشق و بلنآ رویزی باشآ‪.‬‬ ‫تو یی مسلمان رمز «ک فزکون» هسای‪ ،‬خود ری بشناس‪ ،‬ز‬ ‫یز آهکه د گرین تو ری بشناسنآ‪ ،‬یمز و ترجمان گو ای روردگارت‬ ‫باش‪ ،‬هوسها و طمعها‪ ،‬کاهونهای گرم یهسانها ری یز هم‬ ‫اشزآه یس ‪ ،‬س تو یی مسلمان! هفمه یخوت و بریدری و زبان‬ ‫عشق و محب باش‪.‬‬ ‫چزس ی تفرقه شوم بز هنآی و خریساهی و بز ی ریهی و‬ ‫یففاهی؟ یی کسی که به ساحل ناه جساهیی! به عمق در ا فرود‬ ‫آی‪ ،‬ز ری قلمرو تو مرز همیشناسآ‪ ،‬یی رهآه بلنآ رویز؛ جرم و غبار‬ ‫فروهشساه یس ‪ ،‬ز یز‬ ‫رهگ و هژید و قوم و وط بر بالها‬ ‫آهکه به رویز درآ ی‪ ،‬ی غبارها ری بزدیی‪.‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬

‫‪171‬‬

‫در یعماق یسریر زهآگی فرود آی و خود ری یز قزآ زمان و مکان‬ ‫آزید ساز و جاودیهه بمان‪ ،‬هرگاه با معرکه زهآگی رو به رو شوی‪،‬‬ ‫آه سخ و هرگاه با عشق مویجه میشوی یبر شم هرم باش‪،‬‬ ‫گزر و کوهها ری با سزل خروشان و موجهای‬ ‫ریه صحری ری در ز‬ ‫تنآ‪ ،‬در هم شک و یگر در ریه با گلسااهی برخوردی‪ ،‬آن ری با‬ ‫جو بارها و آبشارهای خود که صآیی دلنشز آنها ری سرشار و‬ ‫سرمس میکنآ سزریب گردین‪.‬‬ ‫علم و محب تو مرز همیشناسنآ و زویل ذ ر هزسانآ و در‬ ‫گزاار جهان هسای هفمهیی شزر تر یز تو وجود هآیرد‪.‬‬ ‫یهسان همویره در طول زمان‪ ،‬طعمۀ خودخویهیهای‬ ‫ادشاهان جبار بوده یس ‪ ،‬چه ویقعز تلخ و هولناکی یس که‬ ‫یهسان همنوم خود ری ماهنآ درهآگان تکه اره کنآ‪ .‬درخشنآگی بر‬ ‫تمآن غرب چشمها ری خزره میکنآ‪ ،‬لک به خآی سوگنآ که در‬ ‫باط وچ و توخالی یس ‪ ،‬عقل و هوشمنآی که دیهشمنآین و‬ ‫فلاسفه غرب به آن میهازهآ‪ ،‬شمشزر برهآهیی یس در دس‬ ‫حرص و آز و هوس و دشمنی با یهسانها‪ .‬هرگز ممک هزس با‬ ‫حزله و هزرهگ و بر یساس محب مال و حرص دهزا‪ ،‬تمآهی محکم‬ ‫و ا آیر تأمز شود‪.‬‬ ‫ی یهسان خاکی‪ ،‬طبعا هه هور یس و هه آت ‪ ،‬زهآگی یو به‬ ‫و تلاش یو بساگی دیرد‪ ،‬ا ریه بهش و خوشبخای ری‬ ‫کوش‬ ‫ز میگزرد ا ریه جهنم و تلخکامی ری‪.‬‬ ‫علم و دیه بلبل‪ ،‬درس هفمهخویهی یس ‪ ،‬س روح سبکی و‬ ‫هشاط ری در رهآگان بآم و غن هها ری شکوفا ساز‪ ،‬ز ری تو هسزم‬ ‫سحری و بوی خوش گلهای بهاری هسای‪ .‬شعله عشق و هخوت‬ ‫بار د گر در آسزا زباهه میکشآ و زمز جولاهگاه شهسویرین‬ ‫ترکان (عثماهی) یس »‪.‬‬ ‫بلنآ رویز و بلنآهم و دوریهآ‬ ‫به گفاه شاعر عرب‪:‬‬ ‫ُ‬ ‫صاااااااا ِدقَ فاااااااايهم نااااااااوني‬ ‫فَاااااااا‬ ‫فَاااادَت نَفسااااـي و مااااا َملَ َکاااا يَمينااااي‬ ‫وارس ُ‬ ‫َ‬ ‫اااااااااااااااااوارس َل يَ َملُّااااااااااااااااااون المنايااااااااااااااااااا‬ ‫فا‬ ‫َ‬

‫‪172‬‬

‫افکار شگفت اقبال‬ ‫‪1‬‬

‫ب َّ‬ ‫ااااااااااون‬ ‫المبا‬ ‫دارت َر َحااااااااااای ال َحااااااااااار ِ‬ ‫اذا َ‬ ‫ِ‬ ‫(جان و مالم فآیی شهسویریهی باد که نآیرهای م در حق آهان‬ ‫صادق آمآ شهسویریهی که وقای جنگهای خوهز و شآ آ در‬ ‫میگزرد خساگی ها ذ رهآ)‪.‬‬ ‫ا ان ترجمه با سپاس خآیی بزرر‪.‬‬ ‫محـرم ‪1419‬هـ ‪ -‬ق‬ ‫‪1377/2/22‬هـ ‪ -‬ش‬

‫‪ -1‬شعر یز شاعر حماسی عرب‪ ،‬یبویلفول طهوی یس که دکار محمآ یقبال‬ ‫در حضور مؤلف ی دو بز ری سنآ آه یس ز ری بر ویقعز وحب‬ ‫سلحشوری عرب دلال دیرهآ‪.‬‬