Novel

________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਸ਼ਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਕਾਡ ਇੱਕ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਿਸੰਘ ਸੀ। ਗੋਰਾ ਿਨਸ਼ੋਹ ਅਤੇ ਸੋਹਣਾ ਸੁਨੱਖਾ ਲੜਕਾ! ਅੱਖਾ ਿਬੱਲੀਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਉਸ ਨ ''ਿਬੱਲਾ'' ਆਖਦੇ। ਮੱਧ-ਵਰਗੀ ਿਕਸਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਬੜਾ ਹੀ ਿਮੱਠ-ਬੋਲੜਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਿਪੰਡ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਿਵਚ ਿਵਿਦਆਰਥੀ ਉਸ ਨ ''ਕੁੜੀਆ ਵਰਗਾ'' ਆਖਦੇ। ਬੱਸ! ਿਬੱਲੂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਜਾਦਾ। ਸਕੂਲ ਦੀਆ ਮੈਡਮਾ ਦਾ ਤਾ ਉਹ ਖਾਸ ਚਹੇਤਾ ਸੀ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਹ ਦੂਜੇ ਗੁੰਡੇ ਿਵਿਦਆਰਥੀਆ ਵਾਗ ਮੈਡਮਾ ਵੱਲ ''ਵੱਢ-ਖਾਣੀ'' ਝਾਕਣੀ ਨਹੀਂ ਝਾਕਦਾ ਸੀ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਪੜਹਾਉਣ ਦੌਰਾਨ ਮੈਡਮਾ ਉਸ ਨ ਆਖਦੀਆ: -''ਵੇ ਿਬੱਿਲਆ! ਸਾਡੇ ਸੁਆਲਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੂੰਹ ਉਪਰ ਕਰ ਕੇ ਿਦਆ ਕਰ! ਤੂੰ ਤਾ ਕੁੜੀਆ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਿਗਆ ਗੁਜ਼ਿਰਆ ਿਵਐਂ? ਵੇ ਤੂੰ ਿਕਤੇ ਸੱਚੀਂ ਕੁੜੀ ਤਾ ਨਹੀ?'' ਕਲਾਸ ਿਵਚ ਹਾਸੜ ਮੱਚ ਜਾਦੀ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਲਾਲ-ਝਰੰਗ ਹੋ ਜਾਦਾ। -''ਮੈਡਮ! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਜਾਜਤ ਦੇਵੋਂ ਤਾ ਮੈਂ ਦੇਖ ਕੇ ਦੱਸ ਸਕਦੈਂ ਿਕ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਐ ਿਕ ਕੁੜੀ!'' ਬਗੀਚਾ ਆਪਣਾ ਬਿਘਆੜ ਵਰਗਾ ਮੂੰਹ ਖੋਲਹ ਕੇ ਆਖਦਾ ਤਾ ਹੋਰ ਹਾਸੜ ਪੈ ਜਾਦੀ। ਬਗੀਚਾ ਚਾਰ ਸਾਲਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਿਵਚ ਹੀ ਗੇੜੇ ਖਾਈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਭਰਵੀਂ ਦਾਹੜੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। -''ਵੇ ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਕਿਰਆ ਕਰ ਵੇ ਬੋਢਲ ਕੱਿਟਆ! ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਡਾ ਖਿਹੜਾ ਛੱਡ-ਿਕਵੇਂ ਦੱਦ ਲੱਿਗਐ-ਦਾਹੜੀ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਿਗੱਟੇ-ਿਗੱਟੇ ਆ ਗਈ।'' ਿਹੰਦੀ ਵਾਲੀ ਮੈਡਮ ਆਖਦੀ ਤਾ ਬਗੀਚਾ ਕਚੂਚ ਿਜਹਾ ਹੋ ਜਾਦਾ। -''ਮੈਡਮ-ਇਹ ਤਾ ਦੋ ਜੁਆਕਾ ਦਾ ਿਪਉ ਬਣਕੇ ਈ ਦਸਵੀਂ ਕਰੂ! ਮੰਗਣਾ ਤਾ ਇਹਦਾ ਹੋ ਈ ਚੁੱਿਕਐ।'' ਨੀਲੂ ਆਖਦਾ ਤਾ ਬਗੀਚਾ ਹੋਰ ਕੱਚੇ ਲਿਹ ਜਾਦਾ। -''ਮੈਡਮ! ਆਪਾ ਸਾਰੇ ਇਹਦੀ ਜੰਨ ਚੱਲਾਗੇ।'' ਪੂਰਨਾ ਖਿਹਰਾ ਆਖਦਾ ਤਾ ਿਹੰਦੀ ਵਾਲੀ ਮੈਡਮ ਿਖਝਦੀ। -''ਵੇ ਮੈਂ ਤਾ ਹੋਰ ਹੈਰਾਨ ਐਂ ਬਈ ਇਹਨ ਿਬੱਜੂ ਨ ਸਕੀ ਧੀ ਦਾ ਸਾਕ ਕਰ ਕੀਹਨੇ ਿਦੱਤਾ? ਇਹ ਤਾ ਦਸਵੀਂ 'ਚ ਈ ਬੁੱਢਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਦੈ!'' -''ਮੈਡਮ ਸਾਕ ਇਹਨ ਨਹੀ-ਇਹਦੀ ਜਮੀਨ ਨ ਹੋਇਐ!'' ਨੰਜੂ ਕਾ ਿਨੰਮਾ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕਦਾ। -''ਵੇ ਭੱਠ ਿਪਆ ਸੋਨਾ-ਿਜਹੜਾ ਕੰਨਾ ਨ ਖਾਵੇ! ਜਮੀਨ ਐਹੋ ਿਜਹੀ ਿਕਹੜਾ ਚੱਟ ਲੈਣੀਂ ਐਂ? ਘਰਵਾਲਾ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਅਰਗਾ ਚਾਹੀਦੈ! ਚਾਹੇ ਘਰੇ ਡੱਕਾ ਨਾ ਹੋਵੇ।'' ਮੈਡਮ ਆਖਦੀ। -''ਮੈਡਮ ਿਕਤੇ ਤੁਸੀਂ ਤਾ ਨਹੀ ਇਹਦੇ 'ਤੇ ਅੱਖ ਰੱਖੀ ਿਫਰਦੇ? ਹੋਰ ਤਾ ਹੋਰ-ਇਹ ਤਾ ਥੋਨ ਰੋਟੀਆ ਵੀ ਪਕਾ ਕੇ ਖੁਆਇਆ ਕਰੂ!'' ਬਗੀਚਾ ਹਾਰੀ ਬਾਜ਼ੀ ਿਜੱਤਣ ਲਈ ਆਖਦਾ। ਿਬੱਲਾ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਿਵਚ ਗੱਿਡਆ ਜਾਦਾ। -''ਵੇ ਤੂੰ ਮੈਥੋਂ ਿਕਤੇ ਜੁੱਤੀਆ ਨਾ ਖਾਲੀਂ, ਬੋਕਾ! ਤੈਨ ਤਾ ਨਾ ਅਕਲ ਨਾ ਮੌਤ!'' ਮੈਡਮ ਕੁੜਹ ਕੇ ਆਖਦੀ। ਬਗੀਚਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੂੰਹ-ਫੱਟ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਅੱਤ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅਲੱਥ। ਬੇਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਬੇਲੱਜ! ਇੱਕ ਿਦਨ ਬਗੀਚੇ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਮਕਾਣ ਜਾਦੀਆ ਬੁੜਹੀਆ ਿਵਚ ਜਾ ਵੱਿਜਆ। ਕਾਵਾਰੌਲੀ ਮੱਚ ਗਈ। -''ਵੇ ਪੁੱਤ! ਟੱਲੀ ਤਾ ਮਾਰ ਿਦੰਦਾ?'' ਇਕ ਬੁੜਹੀ ਨੇ ਿਗ਼ਲਾ ਕੀਤਾ। -''ਟੱਲੀ ਿਕਹੜਾ ਬੇਬੇ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਨੀ ਸੀ? ਤਰਹਾ ਤਰਹਾ ਦੇ ਰਾਗ ਤਾ ਤੁਸੀਂ ਅਲਾਪਦੀਆ ਜਾਨੀਐਂ!'' -''ਦੇਖ ਕੁੜਹੇ! ਗੱਲਾ ਿਕਮੇਂ ਕਰਦੈ? ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਦਾਹੜੀ ਐ!'' ਇਕ ਹੋਰ ਕੌੜ ਮੱਝ ਵਾਗ ਪਈ। -''ਮਾਈ! ਇਹੇ ਦਾਹੜੀ ਐ-ਬਰੇਕ ਨਹੀ!'' ਤੇ ਬਗੀਚੇ ਨੇ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਲੱਤ ਦੇ ਲਈ। ਬੁੜਹੀਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਤ-ਸੁਭਾਤੇ ਵੈਣ ਫੇਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ।

-''ਦੁੱਖ ਤਾ ਿਸਰਫ਼ ਉਹਨਾ ਨ ਈ ਐ-ਿਜਹਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਮਿਰਐ-ਬਾਕੀਆ ਦਾ ਤਾ ਮਾਘੀ ਮੇਲੈ-ਤਾਲ ਦੇਖ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਿਕਵੇਂ ਿਮਲਾਉਂਦੀਐਂ!'' ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਹਵਾ ਹੋਇਆ ਜਾਦਾ ਬਗੀਚਾ ''ਬੁੜ-ਬੁੜ'' ਕਰਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ। ਉਹ ਮੋਗੇ ਕਾਲਜ ਿਵਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਪੂ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਲੱਤ ਨਾ ਲਾਈ। -''ਹੋਰ ਪੜਹ ਕੇ ਕੀ ਇਹੇ ਐੱਲਸਪੈੱਲਟਰ ਲੱਗਜੂ? ਬਲਦਾ ਦੀਆ ਪੂਛਾ ਈ ਮਰੋੜਨੀਐਂ-ਜਦੋਂ ਮਰਜੀ ਐ ਮਰੋੜ ਲਵੇ!'' ਬਾਪੂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਰਮਟ ਵਰਗਾ ਪੈਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। -''ਪੜਹ ਲੈਣਦੇ ਜੇ ਪੜਹਨ ਨ ਆਖਦੈ ਤਾ-ਉਹ ਜਾਣੇਂ! ਓਸ ਗੱਲ ਦੇ ਆਖਣ ਮਾਗੂੰ-ਅੱਗੇ ਵੀ ਟੈਮ ਪਾਸ ਕਰਦੇ ਈ ਐਂ-ਿਜੱਥੇ ਕੱਿਟਆ ਦੀਆ ਉਥੇ ਵੱਿਛਆ ਦੀਆ-!'' ਬੇਬੇ ਨੇ ਸਿਹਜਮਤੇ ਨਾਲ ਿਕਹਾ। -''ਫਾਇਦਾ ਕੀ ਹੋਊ? ਕਾਲਜ 'ਚ ਇਹੇ ਘਿਤੱਤਾ ਈ ਿਸੱਖੂ? ਕਾਲਜੀਏਟ ਤਾ ਅੱਧੇ ਕਮਲੇ ਹੋ ਜਾਦੇ ਐ-ਨਾ ਆਪ ਜੋਕਰੇ ਤੇ ਨਾ ਘਰਿਦਆ ਜੋਕਰੇ! ਿਨਰੇ ਈ ਿਮੱਟੀ ਦੇ ਮਾਧੋ-ਜਹਾਨ ਦੇ ਟੂਟਲ!'' -''-------।'' ਬੇਬੇ ਿਨੱਰੁਤਰ ਸੀ। -''ਿਚੱਠੀ ਪੱਤਰ ਜੋਗਾ ਇਹ ਹੋ ਿਗਐ-ਬੱਸ ਬਹੁਤ ਐ-ਆਏ ਸਾਲ ਸੀਰੀ ਨ ਥੱਬਾ ਰੁਪਈਆ ਦਾ ਿਦੰਨੇ ਐਂ-ਮੈਂ ਤਾ ਐਤਕੀਂ ਸੀਰੀ ਨ ਹਟਾ ਕੇ ਇਹਨ ਪੰਜਾਲੀ ਹੇਠ ਦੇ ਲੈਣੈਂ-ਜੱਟ ਦਾ ਪੁੱਤ ਤਾ ਚੰਿਡਆ ਈ ਲੋਟ ਰਿਹੰਦੈ!'' -''ਤੂੰ ਿਕਹੜਾ ਖੇਤਾ 'ਚੋਂ ਮਿਹਲ ਪਾ ਲਏ? ਨਾਲੇ ਹੁਣ ਇਹ ਪਾ ਲਊ! ਧੰਦ ਐ ਿਜੰਨਾ ਮਰਜੀ ਐ ਿਪੱਟੀ ਜਾਹਵਾਹੀ 'ਚੋਂ ਤਾ ਪੁੱਤ ਖਾਣੇ ਦੇ ਪੰਜ ਪਾਜੇ ਨਹੀ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦੇ-ਠੂਠੇ ਨਾਲ ਕੁਨਾਲ ਵੱਜਦਾ ਿਰਹੈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ-ਗਲੋਂ ਲੀਰਾ ਨਹੀ ਉਤਰੀਆ।'' ਬੇਬੇ ਿਸ਼ਕਵਾ ਕਰਕੇ ਅੱਖਾ ਭਰ ਆਈ। ਉਹ ਖੇਤ ਰੋਟੀਆ ਢੋਂਦੀ ਅਤੇ ਕੱਚੇ ਘਰ ਨ ਿਲੱਪਦੀ ਬੁੱਢੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। -''ਇਹ ਿਜੰਨੇ ਕਾਲਜੀਏਟ ਐ ਨਾ-?'' ਬਾਪੂ ਗੁੱਸੇ ਿਵਚ ਦਧਨ ਹੋਇਆ, ਬੇਬੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਇਹ ਿਜੰਨੇ ਕਾਲਜੀਏਟ ਐ-ਸਾਰੇ ਿਫੱਟਣੀਆ ਦੇ ਫੇਟ ਐ-ਿਨੱਤ ਨਵਾ ਚੱਕੀਰਾਹਾ ਕੱਢ ਕੇ ਿਦਖਾਉਂਦੇ ਐ-।'' -''ਵੇ ਆਪਣੇ ਆਲਾ ਤਾ ਜਮਾ ਈ ਗਊ ਐ! ਮੂੰਹ 'ਚ ਜਬਾਨ ਈ ਨਹੀ ਬੱਤੀ ਸੁਲੱਖਣੇ ਦੇ।'' -''ਮੱਲ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਪਤੈ-?'' -''--------।'' ਬੇਬੇ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਪਤੈ ਤੈਨ? ਦਸਵੀਂ ਤੱਕ ਵਧੀਆ ਪੜਹੀ ਿਗਐ-ਿਗੱਿਬਆ ਿਵਆ ਨੇ ਕਾਲਜ ਲਾਤਾ-ਅਖੇ ਹਮਰਾ ਲੜਕਾ ਬਹੁਤ ਿਸ਼ਆਰ ਐ ਜੀ! ਕਾਲਜ ਜਾ ਕੇ ਸਾਲੇ ਨ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕੀ ਧਤੂਰਾ ਚੜਹ ਿਗਆ? ਅੱਤਬਾਦੀਆ ਦੇ ਘਨਹੇੜੀਂ ਜਾ ਚਿੜਹਆ-ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਈ ਐ-ਸਾਰੀ ਜਮੀਨ ਜੈਦਾਤ ਫੂਕਤੀ ਉਹਦੇ ਮਗਰ-ਪਰ ਪੁਲਸ ਨੇ ਉਹਨ ਫੇਰ ਵੀ ਨਾ ਬਗਿਸ਼ਆ-ਪੈਸੇ ਖਾ ਕੇ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਬਣਾ ਧਿਰਆ-ਿਵਚਾਰੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਮੱਲ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਪੁਲਸ ਨੇ ਬਾਧੂ ਦੀ ਪੱਟੀ-ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਿਵਚਾਰੇ ਨੇ ਿਕਤੋਂ ਉਲਾਭਾ ਨਹੀ ਖੱਿਟਆ ਸੀ-ਕਾਲਜੀਏਟ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਿਕਤੋਂ ਜੋਗਾ ਨਹੀ ਛੱਿਡਆ-ਮੈਂ ਤਾ ਿਪੱਟਦੈਂ!'' ਬਾਪੂ ਨੇ ਪੈਰਾ ਹੇਠੋਂ ਿਮੱਟੀ ਕੱਢੀ। ਬੇਬੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ। -''ਜੀਤ ਕੁਰੇ! ਮੈਂ ਇਹਦਾ ਕੋਈ ਦੋਖੀ ਨਹੀ-ਮੈਂ ਇਹਦਾ ਿਪਉ ਐਂ! ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਨਹੀ-ਹਾਲਾਤਾ ਤੋਂ ਡਰਦੈਂ-ਿਸੱਖਾ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਤਾ ਬਾਰ ਦੇ ਦੀਵੇ ਐ-ਅੰਦਰ ਚੂਹੇ ਤੇ ਬਾਹਰ ਕਾ ਨਹੀ ਛੱਡਦੇ!'' -''--------।'' ਬੇਬੇ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਠਰ ਿਗਆ। -''ਿਕੰਦਰ ਤੇ ਿਮੰਦਰ ਿਵਆਹੁਣ ਆਲੀਆ ਹੋਈਆ ਪਈਐਂ-ਇਹ ਤਾ ਦੋਨਾ ਤੋਂ ਛੋਟੈ-ਚਾਰ ਸਾਲ ਹੋਰ ਅੜਕ ਜਾਵਾਗੇ-ਪਰ ਕੁੜੀਆ ਤਾ ਮੇਰੇ ਿਦਲ 'ਤੇ ਤਾਪ ਮਾਗੂੰ ਚੜਹੀਆ ਪਈਐਂ-ਚਾਹੇ ਅੱਜ ਿਵਆਹ ਲੈ-ਪੈਲੀ ਤਾ ਲੱਗੇ ਪੂਰੇ ਨਹੀ ਕਰਦੀ-ਦੂਜੀ ਗੌਰਿਮਲਟ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣਗੀ-ਪਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਤੇ ਦੇਤਾ ਹਿਰਆਣੇ ਨ-ਿਜਹੜੀਆ ਲਹੂ ਨਾਲ ਿਸੰਜ ਕੇ ਮੰਡੀ ਿਲਜਾਨੇ ਐਂ-ਉਹ ਆੜਹਤੀਆ ਕੋਲੇ ਮੰਡੀ 'ਚ ਰੁਲੀ ਜਾਦੀਐਂ-ਦੱਸ ਿਕਸਾਨ ਮਰੂ ਨਾ ਤਾ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰੂ?'' -''------।'' -''ਿਨੱਤ ਨਵਾ ਸੱਪ ਕੱਢ ਿਦਖਾਉਂਦੇ ਐ-ਐਤਕੀਂ ਆਹ ਬੀਜੋ ਜੀ-ਐਤਕੀਂ ਗੰਨਾ ਬੀਜੋ ਜੀ-ਐਤਕੀਂ ਆਲੂ ਬੀਜੋ ਜੀ-ਪਰ ਧਗਿੜਆ ਿਪੱਿਟਆ ਨ ਕੋਈ ਪੁੱਛੇ-ਬਈ ਬੀਜ ਤਾ ਲਵਾਗੇ-ਪਰ ਵੇਚਾਗੇ ਿਕਹੜੀ ਮਾ ਆਲੀ ਮੰਡੀ 'ਚ?'' -''---------।'' -''ਆਲੂਆ ਦੀ ਕੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਹੋਈ? ਗੰਨੇ ਨ ਿਕਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਿਸਆਿਣਆ-ਜੱਟ ਿਵਚਾਰੇ ਜੂਸ ਕੱਢਣ ਆਿਲਆ ਨ ਕੌਡੀਆ ਵੱਟੇ ਵੇਚਦੇ ਦੇਖੇ ਐ।''

-''ਕੀ ਕਰੇ ਬੰਦਾ? ਇਹਨਾ ਿਨੱਜ ਨ ਜਾਿਣਆ ਨ ਗੋਲੀ ਤਾ ਮਾਰਨੋਂ ਿਰਹਾ?'' ਬੇਬੇ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਲੀ ਸੀ। -''ਕਰਨਾ ਕੀ ਐ? ਰੋਂਦਾ ਐ ਜੱਟ ਜਣਿਦਆ ਨ-ਕੁੜਹੇ ਿਕੰਦਰ--!'' -''ਹਾ ਬਾਪੂ ਜੀ!'' ਕੁੜੀ ਰਸੋਈ 'ਚੋਂ ਬੋਲੀ। -''ਚਾਹ ਬਣਾ ਪੁੱਤ ਉਏ! ਮੇਰਾ ਤਾ ਸਰੀਰ ਿਜਆ ਟੁੱਟੀ ਜਾਦੈ।'' -''ਬਣਾਉਨੀ ਐਂ ਬਾਪੂ ਜੀ।'' -''ਿਬੱਲਾ ਿਕੱਥੇ ਐ?'' -''ਗੁਰਮੀਤੇ ਕੋਲੇ ਬੈਠਾ ਹੋਣੈਂ-'ਵਾਜ ਮਾਰਾ?'' -''ਮਾਰ 'ਵਾਜ ਉਹਨ! ਡਾਕਦਾਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਗੋਲੀ ਗੱਪਾ ਲੈ ਆਊ-ਮੇਰੀਆ ਤਾ ਅੱਖਾ ਜੀਆ ਮੱਚੀ ਜਾਦੀਐਂਜਾਣੀਦੀ ਅੱਗ ਿਨਕਲਦੀ ਐ।'' -''ਤਾਪ ਤਾ ਨਹੀ ਹੋ ਿਗਆ ਤੈਨ?'' ਬੇਬੇ ਨੇ ਿਫਕਰ ਕੀਤਾ। -''ਤਾਪ ਤਾ ਕੀ ਹੋਣਾ ਸੀ-ਊਂ ਈ ਹੱਡ ਪੈਰ ਿਜਹੇ ਟੁੱਟਦੇ ਐ।'' ਬੇਬੇ ਨੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਦੇਿਖਆ। ਮੱਥਾ ਤੰਦੂਰ ਵਾਗ ਤਪ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਤੈਨ ਤਾ ਬਲਾਈ ਤਾਪ ਐ! ਬੂਹ ਮੈਂ ਮਰਗੀ-ਤੂੰ ਪਿਹਲਾ ਿਕਉਂ ਨਾ ਦੱਿਸਆ?'' -''ਕੀ ਦੱਸਦਾ? ਮੈਂ ਤਾ ਿਕਹਾ ਿਸਰ ਊਂਈਂ ਘਾਊਂ ਮਾਊਂ ਿਜਆ ਹੁੰਦੈ-ਆਪੇ ਹੱਟਜੂਗਾ-ਤੂੰ ਿਬੱਲੇ ਨ ਹਾਕ ਮਾਰ!'' -''ਮਾਰਦੀ ਐਂ।'' ਬੇਬੇ ਤੁਰ ਗਈ। ਿਬੱਲਾ ਬੇਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆ ਿਗਆ। -''ਜਾਹ ਪੁੱਤ ਮੇਿਰਆ-ਡਾਕਦਾਰ ਨ ਬੁਲਾ ਕੇ ਿਲਆ ਸ਼ੇਰ ਬੱਿਗਆ! ਮੈਥੋਂ ਤਾ ਤੁਿਰਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ-ਚੱਕਰ ਿਜਹੇ ਆਈ ਜਾਦੇ ਐ।'' -''ਿਲਆਉਨੈਂ ਬਾਪੂ ਜੀ।'' ਿਕੰਦਰ ਨੇ ਚਾਹ ਿਲਆ ਰੱਖੀ। ਬਾਪੂ ਨੇ ਅੱਧਾ ਕੁ ਿਗਲਾਸ ਪੀ ਤਾ ਲਈ, ਪਰ ਚਾਹ ਪੇਟ ਨੇ ਨਾ ਝੱਲੀ। ਉਲਟੀ ਰਾਹੀਂ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਬਾਪੂ ਦੀਆ ਪੁੜਪੁੜੀਆ ਘੁੱਟ ਲਈਆ। ਿਕੰਦਰ ਨੇ ਉਲਟੀ 'ਤੇ ਸੁਆਹ ਧੂੜ ਿਦੱਤੀ। ਬਾਪੂ ਅਜੇ ਵੀ ਅਵੱਤ ਿਜਹੇ ਲਈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆ ਪੱਸਲੀਆ ਿਖੱਚੀਆ ਗਈਆ ਸਨ। ਡਾਕਟਰ ਪੁੱਜ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਲਾ ਕੇ ਦੇਿਖਆ ਤਾ ਬਾਪੂ ਨ ਇਕ ਸੌ ਿਤੰਨ ਬੁਖ਼ਾਰ ਸੀ। -''ਤੈਨ ਤਾ ਤਾਇਆ ਬੁਖਾਰ ਈ ਬਹੁਤ ਐ!'' ਿਪੰਡ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਥਰਮਾਮੀਟਰ, ਕੇਸ ਿਵਚ ਪਾਉਂਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਿਕੰਨੈਂ ਸ਼ੇਰਾ?'' -''ਇਕ ਸੌ ਿਤੰਨ ਐਂ ਤਾਈ!'' -''ਮੈਂ ਵੀ ਆਖਾ-ਬਈ ਅੱਜ ਐਨੀ ਜਾਨ ਤੋੜ-ਤੋੜ ਿਕਉਂ ਬੋਲਦੈ? ਇਹ ਤਾ ਐਨਾ ਅੱਤੜ ਕਦੇ ਬੋਿਲਆ ਈ ਨਹੀ ਸੀ।'' -''ਅੱਜ ਈ ਹੋਇਐ ਤਾਇਆ?'' -''ਆਹ ਹੁਣੇਂ ਜੇ ਈ ਚਿੜਹਐ ਪੁੱਤ-ਤੜਿਕਓਂ ਤਾ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਸੀ।'' -''ਿਸਰ ਸੁਰ ਵੀ ਦੁਖਦੈ?'' -''ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਈ ਦੁਖਦੈ ਸ਼ੇਰਾ।'' -''ਉਲਟੀ ਵੀ ਆਈ ਐ ਪੁੱਤ-ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਸੀ ਦੋ ਕੁ ਘੁੱਟਾ-ਅੰਦਰ ਖੜਹੀ ਈ ਨਹੀਂ।'' -''ਲੈ ਤਾਇਆ-ਮਾਰ ਫੇਰ ਪਾਸਾ-ਟੀਕਾ ਲਾਈਏ।'' ਬਾਪੂ ਨੇ ਟੀਕਾ ਲਗਵਾ ਿਲਆ। -''ਆਹ ਤਾਈ ਇਕ ਕੈਪਸੂਲ ਤੇ ਆਹ ਦੋ ਗੋਲੀਆ ਹੁਣ-ਿਫਰ ਇਉਂ ਈ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨ ਤੇ ਿਫਰ ਸਵੇਰੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਦੇਣੀਐਂ-ਕੱਲਹ ਨ ਇਕ ਟੀਕਾ ਫੇਰ ਲਾਵਾਗੇ-ਤੁਰ ਕੇ ਈ ਆ ਜਾਈਂ ਤਾਇਆ-ਕੱਲਹ ਨ ਰੋਟੀ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਤੁਰਨ ਿਫਰਨ ਜੋਗਾ ਹੋਜੇਂਗਾ।'' -''ਚੰਗਾ ਸ਼ੇਰਾ।'' -''ਖਾਣ ਪੀਣ ਨ ਕੀ ਦੇਈਏ ਪੁੱਤ?''

-''ਅਜੇ ਕੁਛ ਨਹੀਂ-ਸ਼ਾਮ ਨ ਿਖਚੜੀ ਦੇ ਿਦਓ।'' -''ਪੈਸੇ ਸ਼ੇਰਾ?'' -''ਕੱਲਹ ਨ ਈ ਲੈ ਲਵਾਗੇ ਤਾਇਆ-ਪੈਸੇ ਿਕਤੇ ਭੱਜੇ ਨਹੀਂ ਜਾਦੇ-ਤੂੰ ਕੈਮ ਹੋ ਕੇਰਾ!'' ਡਾਕਟਰ ਤੁਰ ਿਗਆ। ______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 2 ਿਦਨ ਢਲੇ ਸੀਰੀ ਪੱਠੇ ਲੈ ਕੇ ਆ ਿਗਆ। -''ਚਾਅਚੀ! ਅੱਜ ਚਾਚਾ ਖੇਤ ਨਹੀ ਆਇਆ?'' -''ਵੇ ਜੈਿਬਆ-ਉਹਨ ਤਾ ਤਾਪ ਨੇ ਿਸੱਟ ਿਲਆ ਪੁੱਤ-ਔਹ ਬੈਠਕ 'ਚ ਿਪਐ।'' ਸੀਰੀ ਬੈਠਕ ਿਵਚ ਿਗਆ ਤਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਮੁੜਹਕੋ-ਮੁੜਹਕੀ ਹੋਇਆ, ਸੁੱਤਾ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਚਾਚਾ ਿਕਵੇਂ ਪੈਂਚਰ ਿਜਆ ਹੋਇਆ ਿਪਐਂ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਅੱਖਾ ਪੱਟੀਆ। ਉਹ ਬੁਖਾਰ ਦਾ ਮਧੋਿਲਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਲੈ ਮੁੜਹਕਾ ਪੂੰਝ ਲੈ!'' ਸੀਰੀ ਨੇ ਪਰਨਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ। -''ਪਤਾ ਨੀ ਸਾਲਾ ਿਕੱਧਰੋਂ ਆ ਚਿੜਹਆ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਮੂੰਹ-ਮੱਥਾ ਪੂੰਝਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਿਲਆ। -''ਇਹਨੇ ਿਕਹੜਾ ਿਕਤੋਂ 'ਜਾਜਤ ਲੈਣੀ ਐਂ?'' -''ਿਜਹੜਾ ਲੋਟ ਆਇਆ-ਜੁੱਪ ਿਲਆ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਜੈਬੇ ਦੇ ਆਖਣ 'ਤੇ ਫੋਕਾ ਿਜਹਾ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਜਾਹ ਜੈਿਬਆ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਆ-ਤੇਹ ਨਾਲ ਿਦਲ ਮੱਚੀ ਜਾਦੈ।'' ਜੈਬਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਿਗਲਾਸ ਭਰ ਿਲਆਇਆ। -''ਖੂਹ ਆਿਲਆ ਦਾ ਮਾਛਟਰ ਐ ਨਾ ਚਾਚਾ?'' -''ਿਕਹੜਾ? ਉਹਨਾ ਦੇ ਦੋ ਮਾਛਟਰ ਐ।'' -''ਉਹੋ-ਿਜਹੜਾ ਠੋਡੀ 'ਤੇ ਦਾਹੜੀ ਜੀ ਰੱਖਦੈ।'' -''ਆਹੋ-!'' -''ਉਹਨ ਪੁਲਸ ਨੇ ਕੁੱਿਟਆ।'' -''ਿਕਉਂ? ਕਾਹਤੋਂ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਿਗਲਾਸ ਜੈਬੇ ਨ ਫੜਾ ਿਦੱਤਾ। ਪਾਣੀ ਿਜਵੇਂ ਅੰਦਰ ਕੋਿਲਆ 'ਤੇ ਿਡੱਿਗਆ ਸੀ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਅੰਦਰ ਠੰਢ ਪੈ ਗਈ ਅਤੇ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਭਾਫ਼ ਿਨਕਲੀ। -''ਮਾਛਟਰੀ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕੀਤੇ ਨ ਤਾ ਉਹਨ ਵਾਹਵਾ ਿਚਰ ਹੋ ਿਗਆ-ਨੋਕਰੀ ਿਕਤੇ ਿਮਲੀ ਨਹੀ-ਪਟੜੀਫੇਰ ਸਾਰੇ ਿਵਹਲੇ ਿਫਰਦੇ ਮਾਛਟਰਾ ਨੇ ਚੰਦੀਗੜਹ ਧਰਨਾ ਜਾ ਿਦੱਤਾ-ਅਖੇ ਸਾਨ ਨੋਕਰੀਆ ਿਦਓ-।'' -''ਫੇਰ-?'' -''ਫੇਰ ਕੀ? ਉਥੇ ਹਾਅਤ ਹੂਅਤ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਐਂ? ਪੁਲਸ ਆਿਲਆ ਨੇ ਫੜ ਕੇ ਮੂਧੇ ਪਾ ਲਏ-ਚੰਗੀ ਦੁਰਬੜੀ ਲਾਈ-ਖੂਹ ਆਿਲਆ ਦੇ ਮਾਛਟਰ ਦੇ ਤਾ ਿਕਤੇ ਕਲੋਟੇ ਥਾ ਸੱਟ ਵੱਜੀ-ਮੂਤ ਬੰਦ ਹੋ ਿਗਆ-ਹੁਣ ਉਥੇ ਈ ਿਕਤੇ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਦਾਖਲ ਐ-।'' -''ਹਲਾ!'' -''ਪੁਲਸ ਆਲੇ ਵੀ ਕੀ ਕਰਨ ਚਾਚਾ? ਇਹ ਵੀ ਚੰਦੀਗੜਹ ਤੌੜਾ ਚੌਂਕ 'ਚ ਿਨੱਤ ਕੰਜਰਖਾਨਾ ਕਰਦੇ ਸੀ-ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦੇ ਸੀ-ਿਜੰਦਾਬਾਦ-ਮੁਰਦਾਬਾਦ ਕਰਦੇ ਸੀ-ਅਗਲੇ ਅੱਕ ਗਏ ਤੇ ਲਾ ਿਦੱਤੀਆ ਫੀਤੀਆ।'' -''ਉਹ ਤੌੜਾ ਚੌਂਕ ਨਹੀ-ਮਟਕਾ ਚੌਂਕ ਐ ਜੈਿਬਆ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਹਾਸਾ ਆ ਿਗਆ। -''ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੌਂਕ ਹੋਵੇ ਚਾਚਾ-ਕਰਦੇ ਤਾ ਉਥੇ ਕੰਜਰਖਾਨਾ ਈ ਸੀ? ਅਖੇ ਸਾਡੇ ਹੱਕ-ਐਥੇ ਰੱਖ-ਲੈ, ਰੱਖਤੇ! ਕਰਵਾਈ ਜਾਓ ਪਏ ਪੱਟੀਆ-ਲੁਆਈ ਚੱਲੋ ਨਰਸਾ ਤੋਂ ਟੀਕੇ।''

-''ਥੱਬਾ ਰੁਪਈਆ ਦਾ ਲਾ ਕੇ ਪੜਹੇ ਐ-ਕਰਜੇ ਚੱਕ-ਚੱਕ ਕੋਰਸ ਕੀਤੇ ਐ-ਗੌਰਿਮਲਟ ਨ ਵੀ ਕੋਈ ਸ਼ਰਮ ਚਾਹੀਦੀ ਐ? ਭੁੱਖੇ ਮਰਦੇ ਕੀ ਕਰਨ? ਘਰੇ ਘਰਦੇ ਨੀ ਿਟਕਣ ਿਦੰਦੇ! ਆਖਦੇ ਐ, ਕੰਜਰ ਿਦਆ ਟੂਟੀ ਆਲੀ ਬੰਨਹੀ ਿਫਰਦੈਂ-ਿਕਸੇ ਿਕੱਤੇ ਲੱਗਜਾ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਜੈਬਾ ਵੀ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਮਗਰ ਿਗਐ ਕੋਈ?'' -''ਜੱਥੇਦਾਰ ਿਗਐ।'' -''ਇਹਨਾ ਨ ਿਕਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ?'' -''ਭਾਲੇ ਬਾਈ ਕੇ ਘਰੇ ਟੈਲੀਫੂਨ ਕੀਤੈ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਦੇ ਨੇ-ਆਪਣੇ ਿਪੰਡ ਆਲੇ ਭਜਨ ਡਾਕਦਾਰ ਨ ਬੱਧਣੀਂ ਵੀ ਟੈਲੀਫੂਨ ਆਇਆ ਸੀ-ਹਾਲਤ ਤਾ ਕਿਹੰਦੇ ਐ ਮਾੜੀ ਈ ਐ।'' -''ਮਾੜੀ ਤਾ ਹੋਣੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਿਪਸ਼ਾਬ ਦਾ ਬੰਨਹ ਪੈ ਿਗਆ-ਮੈਨ ਮੈਦ ਐ ਪੇਡੂ 'ਚ ਸੱਟ ਹੋਣੀ ਐਂ।'' -''ਪੁਲਸ ਆਲੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਿਕਹੜਾ ਅੱਗਾ ਿਪੱਛਾ ਦੇਹਂਦੇ ਐ?'' -''ਿਕਹੜਾ ਆਬਦੇ ਸੱਟ ਲੱਗਣੀ ਐਂ?'' -''ਉਹਨਾ ਨ ਤਾ ਇਹ ਨਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਬਈ ਅਗਲੇ ਦੇ ਸੱਟ ਿਕੰਨੀ ਕੁ ਲੱਗਦੀ ਐ?'' ਦੋਨੋਂ ਗੱਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। -''ਮੈਂ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਲਾ ਚਾਚਾ-ਿਦਨ ਤਾ ਜਮਾ ਈ ਥੱਲੇ ਨ ਿਗਆ।'' -''ਆਬਦੀ ਚਾਚੀ ਨ ਕਿਹ ਕੇ ਚਾਹ ਧਰਾ-ਨਾਲੇ ਤੂੰ ਪੀ ਲਈਂ।'' -''ਧਰਾ ਿਦੰਨੈਂ।'' -''ਕੱਲਹ ਤੱਕ ਹੋਜੇਂਗਾ ਕੈਮ?'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਤੁਰਿਦਆ, ਰੁਕ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਮੈਦ ਐ ਬਈ ਅੱਜ ਈ ਕੈਮ ਹੋਜੂੰ।'' -''ਮੈਿਖਆ ਝੋਨੇ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਦੇਈਏ ਅਵਲਾ ਸਵਲਾ।'' -''ਜੇ ਮੈਂ ਨਾ ਆਉਣ ਜੋਕਰਾ ਹੋਇਆ-ਤੂੰ ਿਬੱਲੇ ਨ ਲੈ ਜਾਈਂ।'' -''ਕਾਹਨ ਚਾਚਾ ਜੁਆਕ ਨ ਵਾਹੀ 'ਚ ਰੋਲਦੈਂ?'' -''ਜੇ ਜੱਟ ਦਾ ਪੁੱਤ ਵਾਹੀ ਨਾ ਕਰੂ-ਹੋਰ ਮਿਨਛਟਰ ਬਣੂੰ? ਇਕ ਿਦਨ ਤਾ ਪੁੱਤ ਬਸੰਿਤਆ-ਤੂੰ ਹੱਟੀ ਬਿਹਣਾ।'' -''ਪਰ ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਬਸੰਤੇ ਿਬਨਾ ਹੱਟੀ ਚੱਲਦੀ ਐ-ਉਨਾ ਿਚਰ ਤਾ ਚਲਾਈਏ ਚਾਚਾ?'' -''ਜੈਿਬਆ! ਿਸਆਣੇ ਕਿਹੰਦੇ ਐ-ਪੁੱਤਰ ਧੀ ਤੇ ਖੁਰਪਾ ਚੰਡੇ ਹੀ ਕੰਮ ਿਦੰਦੇ ਨੇ-ਿਘਉ ਦੇ ਕੋਲ ਚੂਚਕਾ ਰੱਖੀਏ ਨਾ ਅੰਿਗਆਰੀ।'' -''ਪਰ ਚਾਚਾ! ਆਪਣਾ ਿਬੱਲਾ ਚੰਡਣ ਆਲਾ ਹੈ ਈ ਨਹੀ-ਦੱਸ ਇਹਨੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਉਲਾਭਾ ਖੱਿਟਐ ਹੁਣ ਤੱਕ?'' -''ਜੈਿਬਆ! ਦੁੱਧ ਤੇ ਬੁੱਧ ਫਟਿਦਆ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।'' -''ਕੁਛ ਆਖ ਚਾਚਾ-ਮੈਂ ਿਬੱਲੇ ਨ ਨਾਲ ਨੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ-ਇਕ ਘੰਟਾ ਪਿਹਲਾ ਉਠ ਖੜੂੰ-ਤੂੰ ਖੇਤ ਆ ਜਾਈਂਚਾਹੇ ਮੰਜਾ ਡਾਹ ਕੇ ਈ ਬੈਠਾ ਰਹੀਂ-ਝੋਨੇ 'ਚੋਂ ਖੱਸਣ ਮੈਂ ਆਪੇ 'ਕੱਲਾ ਈ ਕੱਢੀ ਜਾਊਂ-ਹੁਣ ਮੈਂ ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਲਾ।'' ਤੇ ਜੈਬਾ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਪਿਹਲਾ ਚਾਹ ਪੀ ਲੈ ਜੈਿਬਆ-ਤੜਕੇ ਦਾ 'ਕੱਲਾ ਈ ਭੱਿਜਆ ਿਫਰਦੈਂ।'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਐਸ ਦੇਹ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਵਾਉਣੈਂ ਚਾਚੀ? ਇਹਨੇ ਤਾ ਅਖੀਰ ਨ ਿਮੱਟੀ ਈ ਹੋ ਜਾਣੈਂ-ਿਵਹਲੇ ਰਿਹ ਕੇ ਿਮੱਟੀ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਖਾਣਾ ਵਧੀਐ-ਰੱਬ ਨੇ ਦੋ ਹੱਥ ਕਾਹਦੇ ਆਸਤੇ ਿਦੱਤੇ ਐ ਚਾਚੀ? ਦਸਾ ਨਹੁੰਆ ਦੀ ਿਕਰਤ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਆਸਤੇ।'' ਜੈਬਾ ਚਾਹ ਦੇ ਸੜਹਾਕੇ ਮਾਰਦਾ ਬੋਿਲਆ। ਸੱਤ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਉਸ ਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਰਿਲਆ। ਜੈਬੇ ਨੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਅਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਜੈਬੇ ਨ ਕਦੇ ਿਬਗਾਨਾ ਸਮਿਝਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੇ ਸਾਝੀ ਸਨ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਿਵਚ ਜੈਬਾ ਮਾਲਕ ਵਾਗ ਫ਼ਸਲਾ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਿਕ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਰੀਵਾਰ ਿਕਸੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਿਵਚ ਿਵਆਹ ਿਗਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੋ ਿਦਨ ਲੱਗ ਜਾਣੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜੈਬੇ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ 'ਕੱਲਹੋ' ਨ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਦੀ ਮੌਲੀ ਮੱਝ ਵਾਸਤੇ ਘਾਹ ਖੋਤਣ ਦੀ ਜਗਾਹ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਖੇਤੋਂ ਬਰਸੀਨ ਵੱਢਣ ਆ ਲੱਗੀ। ਕਣਕ ਨ ਪਾਣੀ ਲਾਉਂਦਾ-ਲਾਉਂਦਾ ਜੈਬਾ ਵੀ ਇਧਰ ਆ ਿਗਆ। ਘਰਵਾਲੀ ਨ ਪੱਠੇ ਵੱਢਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਸਤੰਭ ਰਿਹ ਿਗਆ। ਕਹੀ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤੀ। -''ਕੀ ਕਰਦੀ ਐਂ ਨੀ---?'' ਉਹ ਹੈਰਾਨਗੀ ਿਵਚ ਚੀਕ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ।

-''ਦੀਹਂਦਾ ਨੀ-ਅੰਨਹੈਂ?'' ਕੱਲਹੋ ਬੜੀ ਹੀ ਅੱਤੜ ਔਰਤ ਸੀ। ਸਾਰਾ 'ਿਵਹੜਾ' ਉਸ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਦੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਵਹੜੇ ਦੀਆ ਤਮਾਮ ਔਰਤਾ ਉਸ ਤੋਂ ਭੈਅ ਖਾਦੀਆ ਸਨ। ਬੋਲਣ ਲੱਗੀ ਵੀ ਉਹ ''ਤੱਤਾ-ਠੰਢਾ'' ਜਾ ਬੰਦਾ ਕੁਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੀ ਸੀ, ਬੱਸ! ਗਾਲਹਾ ਦੀ ਸੂੜ ਬੰਨਹ ਲੈਂਦੀ ਸੀ! ਜੈਬਾ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਕੰਨ ਭੰਨਦਾ ਸੀ। -''ਮੈਂ ਿਕਹੈ ਕੀ ਕਰਦੀ ਐਂ?'' ਜੈਬੇ ਨ ਕਰੋਧ ਚੜਹ ਿਗਆ। -''ਦੀਹਂਦਾ ਨੀ ਤੈਨ? ਪੱਠੇ ਵੱਢਦੀ ਐਂ---!'' ਉਹ ਦਾਤੀ ਚਲਾਉਂਦੀ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਕੀਹਦੇ ਆਸਤੇ?'' -''ਕੁੱਿਤਆ ਚੂਹਿੜਹਆ ਤੂੰ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਠਾਣਾ ਲੱਿਗਐਂ? ਪੱਠੇ ਵੱਢਦੀ ਐਂ ਆਬਦੀ ਮੱਝ ਆਸਤੇ-ਹੋਰ ਤੇਰੀ ਮਾ ਨ ਨਹੀ ਪਾਉਣੇ--!'' -''ਪੁੱਿਛਆ ਕੀਹਨ ਐਂ? ਗਰਚ ਗਰਚ ਵੱਢਣ ਲੱਗਪੀ-ਿਜਮੇਂ ਬਾਪੂ ਦਾ ਖੇਤ ਹੁੰਦੈ--?'' -''-----।'' ਕੱਲਹੋ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲੀ। ਮੱਟਰ ਬਣੀ ਆਪਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਜੈਬੇ ਦੇ ਿਸਰ ਨ ਫ਼ਤੂਰ ਚੜਹ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਡਾਗ ਲੈ ਕੇ ਕੱਲਹੋ ਦੀ ਤਿਹ ਲਾ ਿਦੱਤੀ। -''ਕੁੱਤੀਏ ਜਾਤੇ ਝੜਹੰਮੇਂ! ਤੂੰ ਸਮਝ ਿਲਆ ਬਈ ਮਾਲਕ ਐਥੇ ਨੀ-ਹੁਣ ਤੂੰ ਮਾਲਕ ਐਂ?'' ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਕਰੜੀ ਝੁੱਟੀ ਹੋਰ ਲਾ ਿਦੱਤੀ। ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਕੋਈ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਜਹੜਾ ਉਸ ਨ ਛੁਡਾ ਿਦੰਦਾ। ਜੈਬੇ ਨ ਬੁਰੀ 'ਤੇ ਆਇਆ ਦੇਖ ਕੇ ਕੱਲਹੋ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਕੁੱਟ ਸਿਹ ਗਈ। -''ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਮੈਂ ਚਾਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀਰੀ ਐਂ-ਉਨਾ ਿਚਰ ਜੇ ਮੈਂ ਐਧਰ ਦੇਖ ਲਈ-ਮਾਰ ਕੇ ਐਥੇ ਈ ਦੱਬ ਿਦਊਂ!'' ਉਸ ਨੇ ਦਾਤੀ ਖੋਹ ਕੇ ਦੋ ਧੌਲਾ ਹੋਰ ਜੜ ਿਦੱਤੀਆ ਅਤੇ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ ਖੇਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। -''ਮੈਂ ਗਰੀਬ ਜਰੂਰ ਐਂ-ਪਰ ਬੇਈਮਾਨ ਨਹੀ!'' ਦੂਰ ਰੇਬੀਏ ਪਈ ਜਾਦੀ ਕੱਲਹੋ ਨ ਜੈਬੇ ਨੇ ਲੰਮੀ ਅਵਾਜ਼ 'ਚ ਿਕਹਾ। -''ਤੂੰ ਘਰੇ ਆਈਂ-ਿਦਊਂ ਤੈਨ ਪੀਣ ਨ ਮੂਤ! ਕੁੱਤਾ ਚੂਹੜਹਾ ਿਕਮੇਂ ਅਕਲ ਨ ਗੋਟਾ ਲੁਆਈ ਿਫਰਦੈ ਮੇਰਾ ਭਤੀਜਾ! ਤੇਰੇ ਿਲਕਲੇ ਕਸੂਤੇ ਥਾ ਫੋੜੀ ਭਤੀਿਜਆ-ਤੂੰ ਘਰੇ ਵੜੀਂ-ਵੱਢੂੰ ਤੇਰੀਆ ਖੁੱਚਾ! ਫੋੜੀ ਕਢਾਵਾ ਿਕਮੇਂ ਮਾਲਕ ਬਿਣਆ ਖੜਹੈ-ਮੇਰੇ ਿਪਉ ਦਾ ਸਾਲਾ!'' ਕੱਸੀ ਦੀ ਵੱਟ 'ਤੇ ਖੜਹਕੇ ਕੱਲਹੋ ਨੇ ਕਈ ਝੋਕ ਛੰਦ ਪੜਹੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਜੈਬੇ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸੀ। -''ਖੜਹਜਾ ਤੇਰੀ ਮੈਂ ਮਾ ਦੇ---ਿਦੱਤਾ ਕੁੱਤੀ ਦੇ! ਇਕ ਚੋਰੀ-ਉਤੋਂ ਧੌਂਸਾ?'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਡਾਗ ਿਫਰ ਚੁੱਕੀ ਤਾ ਕੱਲਹੋ ਹਵਾ ਹੋ ਗਈ। ਜੈਬਾ ਗੁੱਸੇ ਿਵਚ ਭਾਫ਼ਾ ਛੱਡੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਤੀਜੇ ਿਦਨ ਜਦ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਵਾਪਸ ਪਰਿਤਆ ਤਾ ਉਸ ਨ ਜੈਬਾ ਕੁਝ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹੀ ਚੁੱਪ-ਚੁੱਪ ਿਜਹਾ ਲੱਿਗਆ। -''ਕੀ ਗੱਲ ਐ-ਬਾਹਲਾ ਈ ਚੁੱਪ ਿਜਐਂ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਨਹੀਂ ਚਾਚਾ-ਤੈਨ ਐਮੇਂ ਭਰਮ ਐਂ।'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾ ਚੁਰਾਉਂਿਦਆ ਉਤਰ ਿਦੱਤਾ। -''ਕੱਛ ਥਾਣੀਂ ਮੁੰਮਾ ਨਾ ਦੇਹ! ਆਪਾ ਨ ਬਹੁਤ ਿਚਰ ਹੋ ਿਗਆ 'ਕੱਠੇ ਰਿਹੰਿਦਆ ਨ- ਕੋਈ ਗੱਲ ਜਰੂਰ ਐਮੰਨ ਚਾਹੇ ਨਾ ਮੰਨ!'' -''ਚਾਚਾ--!'' ਜੈਬੇ ਦੇ ਬੋਲਾ 'ਚ ਹੰਝੂ ਬੋਲੇ। ਗਲ ਰੁਕ ਿਗਆ। -''ਿਕਤੇ ਫੇਰ ਤਾ ਨਹੀ ਕੱਲਹੋ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਹੋ ਿਗਆ?'' -''-----।'' ਛੇ ਫੁੱਟੇ, ਥੰਮਹ ਵਰਗੇ ਜੈਬੇ ਦੀਆ ਅੱਖਾ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ 'ਤਿਰੱਪ-ਤਿਰੱਪ' ਵਿਹ ਤੁਿਰਆ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨ ਪੁੱਤਾ ਵਾਗ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਲੈ ਿਲਆ। -''ਕਮਲ ਨੀ ਮਾਰੀਦਾ ਹੁੰਦਾ-ਖੁੱਲਹ ਕੇ ਗੱਲ ਦੱਸੀਦੀ ਹੁੰਦੀ ਐ-ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਓਹਲਾ ਨਹੀਂ।'' -''ਚਾਚਾ ਮੂੰਹ ਛੋਟੈ-ਗੱਲ ਵੱਡੀ ਐ।'' -''ਕਰੜਾ ਹੋ ਕੇ ਕੱਢ!'' -''ਮੈਨ ਧਰਤੀ ਗਰਕਣ ਆਸਤੇ ਿਵਹਲ ਨਹੀ ਿਦੰਦੀ ਚਾਚਾ!'' ਜੈਬਾ ਧਾਹੀਂ ਰੋ ਿਪਆ। -''ਜੇ ਬੋਲੇਂਗਾ ਈ ਨਹੀ-ਪਤਾ ਕੀ ਲੱਗੂ? ਤੂੰ ਭਤੀਜ ਬੋਲ ਤਾ ਸਹੀ-ਜੁਆਕਾ ਮਾਗੂੰ ਬੂਹਕੀ ਿਕਉਂ ਜਾਨੈਂ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨ ਿਫਰ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਜੈਬੇ ਨੇ ਹੁਬਕੀਆ ਭਰ-ਭਰ ਕੇ ਕੱਲਹੋ ਦੀ ਸਾਰੀ 'ਕਰਤੂਤ' ਦੱਸ ਿਦੱਤੀ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਿਫੱਟਹੇ ਮੂੰਹ ਤੇਰੇ! ਉਏ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਹੋਜੇ-ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਐ? ਮੈਂ ਤਾ ਡਰ ਿਗਆ ਸੀ ਬਈ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਗੀ-ਉਏ ਜਾਹ ਉਏ ਯਧ ਕਮਿਲਆ! ਮਾੜੀ ਜੀ ਗੱਲ ਿਦਲ 'ਤੇ ਨਹੀ ਲਾਈਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸ਼ੇਰਾ-ਕੱਲਹੋ ਦਾ ਸਹੁਰੀ ਦਾ ਕੁਛ ਮਤਾ ਈ ਇਹੋ ਿਜਐ-ਲਾਹ ਿਦਲੋਂ ਿਫਕਰ-ਮਾੜੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਖਤਮ ਨੀ ਹੋਈਦਾ! ਿਫਕਰ

ਹੋਰ ਬੜੇ ਐ ਕਰਨ ਆਸਤੇ-ਜਾਹ ਉਏ ਤੇਰੇ ਜੈਬਾ ਿਸਆ! ਮਾਰੇਂਗਾ ਸ਼ੇਰ! ਮਾੜੀ ਜੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਈ-।'' ਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਹੱਸਦਾ ਤੁਰ ਿਗਆ। ਕਈ ਿਦਨ ਜੈਬਾ ਚੁੱਪ-ਚੁੱਪ ਿਫਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਪਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਰਲਾਉਟੇ ਸੁਭਾਅ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਿਸਕ ਦਸ਼ਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਥਾ ਿਸਰ ਲੈ ਆਦੀ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਹ ਖੇਤ ਦਾਰੂ ਪੀ ਲੈਂਦੇ। ਹਾਸਾ-ਖੇਡਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਦੁਖ-ਸੁਖ ਵੰਡਾ ਲੈਂਦੇ। _______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 3 ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਟੀਕਾ ਲੁਆ ਕੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਖੇਤ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ। ਜੈਬਾ ਝੋਨੇ ਿਵਚੋਂ ਖੱਸਣ ਕੱਢਦਾ ਮੱਛੀਓਂ ਮਾਸ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਕਰੀ ਜਾਨੈਂ ਕਮਾਲਾ?'' -''ਕਰੀ ਜਾਨੈਂ ਚਾਚਾ-ਹਾਏ--!'' ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਕੋਡਾ ਹੋ ਕੇ ਨਦੀਨ ਪੱਟਦੇ ਜੈਬੇ ਦੀ ਿਪੱਠ ਿਸੱਧੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੰਗਰੋੜ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖੀ ਉਹ ਓਕੜੂ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। -''ਮੋਟਰ ਨੀ ਚਲਾਈ?'' -''ਖਸਮਾ ਨ ਖਾਣੀ ਿਬਜਲੀ ਆਵੇ ਤਾਹੀਂ ਚਲਾਈਏ? ਲੈਟ ਤਾ ਧਗੜੇ ਛੱਡਦੇ ਈ ਨੀ-ਐਹੋ ਜੀ ਮੁਖਤ ਦੀ ਿਬਜਲੀ ਤੋਂ ਬੰਦੇ ਨੇ ਕੀ ਕਰਾਉਣੈਂ? ਿਜਹੜੀ ਪੁੱਤਾ ਿਪੱਟੀ ਦਰਸ਼ਣ ਈ ਨਹੀ ਿਦੰਦੀ! ਐਦੂੰ ਤਾ ਿਬੱਲ ਈ ਲੈ ਿਲਆ ਕਰਨ-ਿਬਜਲੀ ਤਾ ਛੱਡਣ-ਦੱਸੋ ਜੱਟ ਫਸਲਾ ਕਾਹਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਪਾਲੇ?'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਨਦੀਨਾ ਦੀ ਥੱਬੀ ਦੂਰ ਵਗਾਉਂਿਦਆ ਬੜਾ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਿਕਹਾ। -''ਇੰਜਣ ਚਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ?'' -''ਤੇਲ ਿਕਹੜੇ ਬਾਪੂ ਕੋਲੋਂ ਿਲਆਵਾ ਚਾਚਾ?'' -''ਬੜੇ ਦੁਖੀ ਕੀਤੇ ਐਂ ਐਸ ਗੌਰਿਮਲਟ ਨੇ ਜੈਿਬਆ-ਵੋਟਾ ਵੇਲੇ ਗੱਲੀਂ ਵਾਰੇ ਨੀ ਆਉਣ ਿਦੰਦੇ-ਅਸੀਂ ਆਹ ਕਰ ਿਦਆਗੇ ਜੀ-ਅਸੀਂ ਜੌਹ ਕਰ ਿਦਆਗੇ ਜੀ-ਆਹ ਦੇਖਲਾ ਕੀ ਕਰਦੇ ਐ?'' -''ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੱਟ ਖੱਸੀ ਨੀ ਹੁੰਦਾ ਚਾਚਾ-ਉਨਾ ਿਚਰ ਇਹ ਜਮਾ ਨੀ ਬੋਲਦੇ-ਦੇਖ ਲਈਂ!'' -''ਮੈਨ ਇਕ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨੀ ਆਉਂਦੀ ਜੈਿਬਆ-ਬਈ ਜੇ ਪੰਜਾਬ ਈ ਮਰ ਿਗਆ-ਇਹ ਰਾਜ ਿਕੱਥੇ ਕਰਨਗੇ? ਿਜਹੜੇ ਪਤੰਦਰਾ ਨ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਰੋਸ-ਪਰੋਸ ਕੇ ਦੇਈ ਜਾਦੇ ਐ-ਉਹਨਾ ਨੇ ਇਹਨਾ ਨ ਜਮਾ ਨਹੀ ਵੜਨ ਦੇਣਾ।'' -''ਅਗਲੇ ਕਿਹਣਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਤਾ ਬੁੱਚੜੋ ਆਬਿਦਆ ਦੇ ਨੀ ਬਣੇ-ਸਾਡੇ ਕੀ ਬਣੋਗੇ?'' -''ਇਕ ਕਥਾ ਸੁਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ-ਇਕ ਆਰੀ ਿਹੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਬੀਿਲਆ ਦੀ ਜੰਮ ਕੇ ਲੜਾਈ ਹੋਈ-ਿਹੰਦੂ ਪਾਸਾ ਲੜਾਈ 'ਚ ਭਾਰੀ ਪੈਂਦਾ ਜਾਵੇ-ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨ ਿਫਕਰ ਪੈ ਿਗਆ-ਬਈ ਇਹ ਤਾ ਸਾਨ ਿਜੱਤ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਸਾਨ ਦੇਸ਼ ਿਨਕਾਲਾ ਹੋਜੂ-ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਛੱਡਣਾ ਪਊ-ਫੇਰ ਜਾਵਾਗੇ ਿਕੱਥੇ?'' -''--------।'' -''ਰੱਬ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਕਰੇ-ਫੇਰ ਉਹਨਾ ਨੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਇਕ ਪੁਜਾਰੀ ਨ ਹੱਥ 'ਚ ਿਲਆ-ਪੁਜਾਰੀ ਨ ਲਾਲਚ ਿਦੱਤਾ ਬਈ ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਮੱਦਤ ਕਰ-ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਿਜੱਤਗੇ-ਆਹ ਇਲਾਕਾ ਸਾਰਾ ਈ ਤੇਰੇ ਨਾ ਕਰ ਿਦਆਗੇ।'' -''--------।'' -''ਪੁਜਾਰੀ ਜੈਿਬਆ, ਲਾਲਚ 'ਚ ਆ ਿਗਆ-ਉਹਨੇ ਿਹੰਦੂਆ ਦੀ ਕਮਜੋਰੀ ਦੱਸੀ ਬਈ ਔਹ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਿਜਹੜਾ ਲਾਲ ਝੰਡਾ ਝੂਲਦੈ-ਿਕਮੇਂ ਨਾ ਿਕਮੇਂ ਓਸ ਝੰਡੇ ਨ ਿਸੱਟ ਿਦਓ-ਿਹੰਦੂ ਹਿਥਆਰ ਿਸੱਟ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣਗੇ-ਉਹ ਫਰਾਟੇ ਮਾਰਦੇ ਝੰਡੇ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ 'ਚ ਈ ਲੜਦੇ ਐ-ਬਈ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਿਮਹਰਵਾਨ ਐਂ-ਜਦੋਂ ਝੰਡਾ ਤੁਸੀਂ ਡੇਗ ਿਲਆ-ਉਹਨਾ ਨੇ ਸੋਚਣੈਂ ਬਈ ਿਕਸੇ ਗੱਲੋਂ ਦੇਵੀ ਨਰਾਜ ਹੋ ਗਈ-ਤੇ ਉਹ ਝੰਡੇ ਨ ਿਡੱਿਗਆ ਦੇਖ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣਗੇ।''

-''-----।'' -''ਰੱਬ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਕਰੇ-ਇਉਂ ਈ ਹੋਇਆ-ਿਕਸੇ ਨਾ ਿਕਸੇ ਤਰਹਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੇ ਰਾਤ ਨ ਮੰਦਰ 'ਤੇ ਝੂਲਦਾ ਝੰਡਾ ਡੇਗ ਿਲਆ ਤੇ ਿਹੰਦੂ ਹਿਥਆਰ ਿਸੱਟ ਕੇ ਗੱਡੀ ਬਣ ਗਏ-ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੀ ਿਜੱਤ ਹੋਈ ਤੇ ਉਹਨਾ ਨੇ ਇਸ 'ਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਿਲਆ-।'' -''-------।'' -''ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੇ ਮੋਢੀ ਨੇ ਪੁਜਾਰੀ ਨ ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾ ਿਲਆ-ਹੁੱਬ ਕੇ ਪੁਜਾਰੀ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆਬੋਦੀਆ ਚੋਪੜੀਆ ਵੀਆ।'' -''ਫੇਰ-?'' -''ਫੇਰ ਕੀ? ਿਲਖਤਾ ਪੁਜਾਰੀ ਨ ਪਟਾ!'' -''ਿਕਮੇਂ?'' -''ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦਾ ਮੁਖੀ ਕਿਹੰਦਾ-ਇਹਨ ਬੇਈਮਾਨ ਪੁਜਾਰੀ ਨ ਗਾ ਦੀ ਖੱਲ 'ਚ ਮੜਹ ਕੇ ਧੁੱਪੇ ਿਸੱਟ ਿਦਓਜਦੋਂ ਮਰ ਜਾਵੇ-ਇਹਨ ਘੜਹੀਸ ਕੇ ਜੰਗਲਾ 'ਚ ਿਸੱਟ ਆਇਓ।'' -''------?'' -''ਪੁਜਾਰੀ ਤਾ ਲੱਗ ਿਪਆ ਲੇਲਹੜੀਆ ਕੱਢਣ-ਕਿਹੰਦਾ ਮੈਂ ਤਾ ਥੋਡੀ ਮੱਦਤ ਕੀਤੀ ਐ-ਥੋਨ ਿਜਤਾਇਐ-ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆਹ ਕੀ ਸਲੂਕ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਓਂ ਜਹਾ ਪਨਾਹ?'' -''------।'' -''ਜਹਾ ਪਨਾਹ ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ: ਐ ਬੇਈਮਾਨ ਪੁਜਾਰੀ! ਿਜਹੜਾ ਆਬਦੇ ਲੋਕਾ ਦਾ-ਆਬਦੇ ਭਰਾਵਾ ਦਾ ਨਹੀ ਬਣ ਸਿਕਆ-ਉਹ ਸਾਡਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਿਜਹੜਾ ਲਾਲਚ 'ਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾ ਨਾਲ ਗੱਦਾਰੀ ਕਰ ਸਕਦੈ-ਉਹਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਫਾ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ?'' -''ਇਹ ਵੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਐ।'' -''ਫੇਰ ਜਹਾ ਪਨਾਹ ਨੇ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ ਬਈ ਇਹਨ ਗਾ ਦੀ ਖੱਲ 'ਚ ਮੜਹ ਕੇ ਧੁੱਪੇ ਿਸੱਟ ਿਦਓ ਤੇ ਿਜਹੜਾ ਕੋਈ ਇਹਦੇ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘੇ-ਇਹਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਥੁੱਕੇ ਤੇ ਿਸਰ 'ਚ ਦੋ ਿਛੱਤਰ ਜਰੂਰ ਮਾਰੇ-ਆਹ ਹਾਲ ਤਾ ਪੁਜਾਰੀ ਦਾ ਉਹਨਾ ਨੇ ਕੀਤਾ।'' -''ਆਹੀ ਹਾਲ ਤਾ ਚਾਚਾ 'ਕਾਲੀਆ ਦਾ ਹਿਰਆਣੇ ਆਿਲਆ ਨੇ ਕਰਨੈਂ! ਬਈ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆ ਦੇ ਨੀ ਬਣ ਸਕੇ-ਸਾਡੇ ਕੀ ਬਣੋਂਗੇ?'' -''ਇਕ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨੀ ਆਉਂਦੀ ਜੈਿਬਆ?'' -''ਿਕਹੜੀ ਦੀ ਚਾਚਾ?'' -''ਹਰ ਮੰਤਰੀ ਆਬਦੇ-ਆਬਦੇ ਸੂਬੇ ਵਾਸਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਐ-ਆਪਣੇ 'ਕਾਲੀਆ ਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕ 'ਚ ਖੜਹਿਦਆ ਨ ਪਤਾ ਨੀ ਕੀ ਗੋਲੀ ਪੈ ਜਾਦੀ ਐ?'' -''ਕੀ ਕਰੀਏ ਚਾਚਾ? ਡਮਾਕ ਚੱਿਕਆ ਿਪਐ।'' -''ਇਹ 'ਕਾਲੀ ਵੀ ਨਾ ਦੇ ਈ ਐ-ਛਟੇਜਾ 'ਤੇ ਗਾਤਰੇ ਪਾ ਲੈਣਗੇ-ਦਾਹੜਹੀਆ ਖੁੱਲਹੀਆ ਛੱਡ ਲੈਣਗੇ-ਵੱਡੀ ਿਕਰਪਾਨ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜ ਲੈਣਗੇ-ਪਰ ਿਦੱਲੀ ਜਾ ਕੇ ਮੰਦਰਾ 'ਚ ਬੜੇ ਟੱਲ ਖੜਕਾਉਂਦੇ ਐ ਇਹੇ-ਮੱਿਥਆ 'ਤੇ ਿਤਲਕ ਲਵਾਉਂਿਦਆ ਦੀਆ ਫੋਟੂਆ ਛਪੀਆ ਤਾ ਸੀ 'ਖਬਾਰਾ 'ਚ-ਇਕ ਨੇ ਤਾ ਕਿਹੰਦੇ ਐ ਹਵਨ ਵੀ ਕਰਵਾਇਐ ਬੋਟਾ ਵੇਲੇ।'' -''ਵਾਹ ਬਈ ਵਾਹ! ਨਹੀਂ ਰੀਸਾ ਥੋਡੀਆ-ਤਰ ਗਈ ਹੋਊ ਥੋਨ ਜੰਮਣ ਆਲੀ ਮਾਈ।'' -''ਬੋਟਾ ਵੇਲੇ ਪੰਡਤਾ ਨ ਹੱਥ ਿਦਖਾਉਂਦੇ ਿਫਰਨਗੇ-ਬੰਦਾ ਪੁੱਛਣ ਆਲਾ ਹੋਵੇ ਬਈ 'ਕਾਲੀ ਤੁਸੀਂ ਸੁਆਹ ਦੇ ਐਂ?'' -''ਛੱਡ ਚਾਚਾ ਇਹਨਾ ਮੰਤਰੀਆ ਛੰਤਰੀਆ ਦੀਆ ਗੱਲਾ! ਤੂੰ ਿਸਹਤ ਦਾ ਹੁਲੀਆ ਦੱਸ?'' -''ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੈਮ ਐਂ-ਬੱਸ ਕਮਜੋਰੀ ਜੀ ਮੰਨੀ ਜਾਦੈ ਸਰੀਰ।'' -''ਤਾਗਤ ਦਾ ਟੀਕਾ ਟੂਕਾ ਲੁਆ ਲੈਣਾ ਸੀ?'' -''ਲੁਆਉਨੈਂ ਸ਼ੇਰਾ! ਇਉਂ ਤਾ ਕੰਮ ਨੀ ਚੱਲਣਾ-ਜੱਟ ਦਾ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਪੈ ਕੇ ਕਦੋਂ ਵੇਲਾ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦੈ?'' -''ਚਾਚਾ ਲੈਟ ਆਗੀ! ਮੈਂ ਮੋਟਰ ਚਲਾ ਆਵਾ!'' -''ਚਲਾਇਆ ਸ਼ੇਰਾ।'' ਦਾਤੀ ਸੁੱਟ ਜੈਬਾ ਮੋਟਰ ਵੱਲ ਨ ਭੱਜ ਿਗਆ। ਮੋਟਰ ਚਲਾ ਿਦੱਤੀ। ਖਾਲਾ, ਨੱਿਕਆ ਦਾ ਿਨਰੀਖਣ ਕਰਦਾ ਉਹ ਿਫਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਿਗਆ।

-''ਆ ਤਾ ਗਈ-ਰਹੂ ਪਤਾ ਨੀ ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਿਚਰ? ਛੜੇ ਜੇਠ ਦੀ ਿਨੱਕੀ ਭਰਜਾਈ ਮਾਗੂੰ ਇਹ ਵੀ ਕਦੇ ਈ ਮੂੰਹ ਿਦਖਾਉਂਦੀ ਐ।'' ਜੈਬੇ ਦੇ ਕਸੇ ਿਵਅੰਗ ਕਰਕੇ ਦੋਨੋਂ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਹੱਸ ਪਏ। -''ਔਹ ਜੱਥੇਦਾਰ ਆਉਂਦੈ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਦੀ ਓਟ ਰੱਖ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਜਮਾ ਈ ਉਹੋ ਐ!'' -''ਇਹ ਤਾ ਤੂੰ ਕਿਹੰਦਾ ਸੀ ਬਈ ਚੰਡੀਗੜਹ ਿਗਆ ਸੀ-ਮਾਛਟਰ ਮਗਰ?'' -''ਮੁੜ ਆਇਆ ਹੋਊ? ਅਣਜਕਾ ਿਜਆ ਹੈਗੈ-ਪੈਰ ਤਾ ਿਕਤੇ ਲਾਉਂਦਾ ਈ ਨੀ।'' -''ਉਤਲੇ ਪੈਰੀਂ ਹਵਾ 'ਚ ਈ ਰਿਹੰਦੈ।'' ਜੱਥੇਦਾਰ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਤਾ ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ। -''ਆ ਬਈ ਜੱਥੇਦਾਰਾ---!'' -''ਆਏ-ਤੂੰ ਖੇਸ ਿਜਆ ਉਤੇ ਲਈ ਬੈਠੈਂ-ਸੁੱਖ ਐ?'' ਜੱਥੇਦਾਰ ਦੀ 'ਝੱਗੀ' ਹੇਠ ਵੱਡਾ ਿਢੱਡ ਸਮਾ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ ਸੀ। 'ਿਨੱਕਲਜੂੰ-ਿਨੱਕਲਜੂੰ' ਕਰਦਾ ਸੀ। -''ਮੈਨ ਤਾ ਤਾਪ ਨੇ ਿਸੱਟ ਿਲਆ-ਇਕ ਿਦਨ 'ਚ ਈ ਮੋਛੇ ਪਾਤੇ।'' -''ਕੋਈ ਦੁਆਈ ਦਊਈ ਲੈ ਲੈਣੀ ਸੀ?'' -''ਟੀਕਾ ਲੁਆਇਐ-ਇਕ ਕੱਲਹ ਇਕ ਅੱਜ-ਦੁਆਈ ਕੈਵਸੂਲ ਖਾਈ ਜਾਨੈਂ-ਜਾਣੀ ਦੀ ਇਕ ਿਦਨ 'ਚ ਈ ਿਚੱਬ ਪਾਤੇ ਸਰੀਰ 'ਚ ਸਾਲੇ ਨੇ-ਅੱਜ ਤਾਗਤ ਦਾ ਟੀਕਾ ਲੁਆਉਨੈਂ-ਜਾਣੀ ਦੀ ਸੱਿਤਆ ਜੀ ਸੂਤ ਲਈ-ਕਮਜੋਰੀ ਹੋਈ ਪਈ ਐ।'' -''ਕਮਜੋਰੀ ਤਾ ਹੋ ਈ ਜਾਦੀ ਐ।'' -''ਮੈਂ ਤਾ ਆਪਣੇ ਮਾਛਟਰ ਕਰਕੇ ਤੇਰੇ ਵੱਲੀਂ ਆਉਣਾ ਸੀ-ਤਾਪ ਕਰਕੇ ਆ ਈ ਨੀ ਹੋਇਆ-ਮੈਨ ਤਾ ਆਪਣੇ ਜੈਬੇ ਨੇ ਕੱਲਹ ਆਥਣੇ ਦੱਿਸਆ ਸੀ।'' -''ਕੋਈ ਗੱਲ ਨੀ।'' -''ਕੀ ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਗੀ ਜੱਥੇਦਾਰਾ?'' -''ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਣੀ ਸੀ ਯਾਰ-ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਕਈ ਐਹੋ ਜੇ ਸਕੂਲ ਪਏ ਐ-ਿਜੱਥੇ ਿਕੰਿਨਆ ਈ ਸਾਲਾ ਤੋਂ ਕੋਈ ਮਾਸਟਰ ਈ ਹੈਨੀ-ਜੁਆਕ ਸਕੂਲ ਆਉਂਦੇ ਐ ਤੇ ਨਾਲ ਿਲਆਦੇ ਪਰਾਉਂਠੇ ਖਾ ਕੇ ਿਢੱਡ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਮੁੜ ਜਾਦੇ ਐ-ਤੇ ਐਧਰ ਮੁੰਡੇ ਕੋਰਸ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਿਵਹਲੇ ਬੈਠੇ ਮੱਖੀਆ ਮਾਰੀ ਜਾਦੇ ਐ-ਤੇ ਇਹਨਾ ਸਾਰੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰਾ ਨੇ ਚੰਡੀਗੜਹ ਧਰਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਪਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾ ਿਲਆ-ਧਰਨਾ ਕਈ ਿਦਨ ਚੱਲਦਾ ਿਰਹਾ-ਪੋਸਟਾ ਤਾ ਇਹਨਾ ਨ ਕੀ ਦੇਣੀਆ ਸੀ? ਪੁਲਸ ਨ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਦੇਤੀ-ਤੇ ਵੀਰ ਮੇਿਰਆ ਉਹਨਾ ਨੇ ਹੱਡ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਹਸਪਤਾਲੀਂ ਿਲਜਾ ਸੁੱਟੇ-ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੇ ਪੇਡੂ 'ਚ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਤੇ ਉਹਨ ਿਪਸ਼ਾਬ ਦਾ ਬੰਨਹ ਪੈ ਿਗਆ।'' ਜੱਥੇਦਾਰ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ। -''ਹੁਣ ਿਕਮੇਂ ਐਂ?'' -''ਹੁਣ ਤਾ ਕੁਛ ਠੀਕ ਐ-ਕੱਲਹ ਨਾਲੀਆ ਨੂਲੀਆ ਪਾ ਕੇ ਿਪਸ਼ਾਬ ਕੱਢਦੇ ਰਹੇ-ਤੇ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਆਪ ਈ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ-ਸੀ ਤਾ ਬਹੁਤ ਤੰਗ-ਪਰ ਹੁਣ ਊਂ ਠੀਕ ਐ।'' -''ਜੱਥੇਦਾਰਾ! ਇਉਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੰਮ ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਚੱਲੂ? ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੂੰ ਕਿਹਨੈਂ ਬਈ ਮਾਛਟਰਾ ਅੱਲੋਂ ਸਕੂਲ ਖਾਲੀ ਪਏ ਐ-ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਾਛਟਰ ਿਵਹਲੇ ਿਫਰਦੇ ਐ-ਜੱਟਾ ਨ ਇਕ ਪਾਸੇ ਝੋਨਾ ਲਾਉਣ ਨ ਆਖ ਿਦੱਤਾ-ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਿਬਜਲੀ ਆਉਂਦੀ ਐ-ਨਾ ਤੇਲ ਿਮਲਦੈ-ਜੱਟ ਝੋਨਾ ਮਾ ਦੇ ਿਸਰ ਤੋਂ ਪਾਲੂ?'' -''ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ! ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਪੰਜਾਬ ਿਬਲਕੁਲ ਕੰਗਾਲ ਨੀ ਹੁੰਦਾ-ਓਨਾ ਿਚਰ ਮੰਤਰੀਆ ਨ ਸਬਰ ਨੀ ਆਉਣਾ।'' -''ਜੇ ਪੰਜਾਬ ਈ ਮਰ ਿਗਆ-ਇਹੇ ਕਾਲੇ ਮੂੰਹ ਆਲੇ ਰਾਜ ਿਕੱਥੇ ਕਰਨਗੇ?'' -''ਮਾ ਦੇ ਿਸਰ 'ਚ! ਫੇਰ ਇਹ ਅਮਰੀਕਾ ਕਨੇਡਾ ਿਨਕਲ ਜਾਣਗੇ-ਬਥਹੇਰਾ ਪੈਸੈ ਇਹਨਾ ਕੋਲੇ-ਕੋਈ ਕਮੀ ਨੀ।'' -''ਪਰ ਿਕਸਾਨ ਿਕਹੜੇ ਖੂਹ ਿਵਚ ਜਾਊ?'' -''ਿਕਸਾਨ ਮਰੂ! ਹੋਰ ਕੀ ਕਰੂ? ਹੋਰ ਿਕਸਾਨ ਨੇ ਮਾ ਦੇ ਿਸਰ 'ਚ ਜਾਣੈਂ? ਉਹ ਤਾ ਐਥੇ ਈ ਫਾਹਾ ਲਊ-ਜਾ ਜਿਹਰ ਖਾਊ।'' -''-----।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਿਜਵੇਂ ਡਰ ਿਗਆ ਸੀ। -''ਜੇ ਿਕਸਾਨ ਈ ਮਰ ਿਗਆ ਜੱਥੇਦਾਰਾ-ਫੇਰ ਮਹਾਤੜਾ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰ?'' ਜੈਬੇ ਨ ਆਪਣਾ ਪਾਅਲਾ ਮਾਰੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਸਹੇ ਨਾਲੋਂ ਪਹੇ ਦਾ ਿਜ਼ਆਦਾ ਡਰ ਸੀ।

-''ਆਟੇ ਨਾਲ ਘੁਣ ਤਾ ਪੀਿਠਆ ਈ ਜਾਣੈਂ ਜੈਿਬਆ! ਥੋਨ ਇਹੇ ਪੈਨਸ਼ਣ ਨੀ ਲਾਉਣ ਲੱਗੇ-'ਕੱਲੇ ਜੱਟਾ ਨ ਈ ਨੀ-ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨ ਈ ਰਗੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਾਦੈ-ਜੱਟ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਧੁਰਾ ਐ-ਜੇ ਧੁਰਾ ਈ ਟੁੱਟ ਿਗਆ-ਪੁੜ ਕਾਹਦੇ ਆਸਰੇ ਤੁਰੂ? ਡਾਵਾਡੋਲ ਹੋਇਆ ਿਸਰ ਈ ਪਾੜੂ!'' -''-----।'' ਜੈਬਾ ਅਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਸਤੰਭ ਹੋਏ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਬੇਹੋਸ਼ ਸਨ। ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਗੂੰਗੇਬੋਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। -''ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਲੈ ਲਓ---!'' -''------।'' ਦੋਨੋਂ ਡਰ ਕੇ ਿਜਹੇ ਜੱਥੇਦਾਰ ਵੱਲ ਝਾਕੇ। ਿਜਵੇਂ ਜੱਥੇਦਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਮਨਹੂਸ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਣੀ ਸੀ। -''ਸਰਕਾਰ ਅੱਜ ਦੇ ਿਕਸਾਨ ਦੀ ਈ ਨਹੀਂ-ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਦੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣੀ ਹੋਈ ਐ।'' -''ਿਕਮੇਂ---?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਚੰਿਘਆੜ ਿਜਹੀ ਮਾਰੀ। -''ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਿਪੰਡ-ਿਪੰਡ ਠੇਕੇ ਖੋਲਹ ਰੱਖੇ ਐ-ਨਵੀਂ ਪਨੀਰੀ ਨਿਸ਼ਆ 'ਚ ਗਰਕਦੀ ਜਾਦੀ ਐ-ਕੀ ਭੁੱਕੀ?ਕੀ ਗੋਲੀਆ? ਕੀ ਫੈਨਸੀ ਡਿਰੱਲ? ਕੀ ਜਰਦਾ? ਕੀ ਿਸਗਟਾ? ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਤਾ ਗੱਲ ਛੱਡੋ-ਹੁਣ ਤਾ ਕੁੜੀਆ ਵੀ ਸਹੁਰੀਆ ਸਕੂਲਾ 'ਚ ਘੱਟ ਨਹੀ--!'' -''ਅੱਛਾ ਜੀ---!'' ਜੈਬੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਿਗੱਦੜ ਦੀ ਖੱਡ ਵਾਗ ਖੁੱਲਹਾ ਸੀ। -''ਮੈਨ ਿਬਲਾਸਪੁਰ ਆਲੇ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਜੰਗੀਰ ਿਸਉਂ ਨੇ ਦੱਿਸਆ-ਕਿਹੰਦਾ ਜੱਥੇਦਾਰਾ ਕੁੜੀਆ ਸਹੁਰੀਆ ਤਾ ਡਬਲਰੋਟੀ 'ਤੇ ਆਇਓਡੈਕਸ 'ਤੇ ਜੁੱਤੀਆ ਨ ਪਾਲਸ਼ ਕਰਨ ਆਲੀ ਕਰੀਮ ਜੀ ਲਾ ਕੇ ਖਾਦੀਐਂ-।'' -''ਅੱਛਾ ਜੀ--?'' -''ਹਾ! ਦੱਸੋ ਐਹੋ ਜੀਆ ਕੁੜੀਆ ਸਹੁਰੀਆ ਿਕੱਥੋਂ ਬੰਦੇ ਬਹਾਦਰ ਜਾ ਹਰੀ ਿਸੰਘ ਨਲੂਏ ਜੰਮ ਦੇਣਗੀਆ?'' -''----।'' -''ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਕਿਹੰਦਾ: ਜੱਥੇਦਾਰਾ ਅੱਜ ਕੱਲਹ ਤਾ ਸਕੂਲਾ 'ਚ ਪੜਹਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਜ ਨਹੀਂ ਰਿਹ ਿਗਆਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਿਕ ਅਸੀਂ ਿਕਸੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਥੱਪੜ ਮਾਰੀਏ ਤੇ ਅਗਲਾ ਮੂਹਿਰਓਂ ਥੱਪੜ ਕੱਢ ਮਾਰੇ-ਪਿਹਿਲਆ ਸਿਮਆ ਨ ਯਾਦ ਕਰ-ਕਰ ਝੁਰਦੇ ਐਂ-ਜਦੋਂ ਮੁੰਡੇ ਅੱਖ 'ਚ ਪਾਏ ਨੀ ਸੀ ਰੜਕਦੇ-ਕੁੱਟ ਖਾ ਕੇ ਵੀ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦੇ ਸੀ-ਅੱਜ ਕੱਲਹ ਮੁੰਡੇ ਤਾ ਿਜਹੜੇ ਅਲੱਥ ਹੈਗੇ ਐ, ਹੈਗੇ ਈ ਐ-ਸਹੁਰੀਆ ਕੁੜੀਆ ਨੀ ਮਾਨ!'' -''ਉਹ ਿਕਵੇਂ ਜੱਥੇਦਾਰਾ--?'' -''ਿਜਮੇਂ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਜੰਗੀਰ ਿਸਉਂ ਦੱਸਦਾ ਸੀ ਬਈ ਅੱਗੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆ ਨ ਿਚੱਠੀਆ ਫੜਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀਅੱਜ ਕੱਲਹ ਕੁੜੀਆ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਿਚੱਠੀਆ ਫੜਾਉਂਦੀਐਂ ਸਹੁਰੀਆ।'' -''ਹੈਅ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਹੋਜੇ ਥੋਡਾ--!'' -''ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਾੜੀ ਿਕਸਮਤ ਐ ਵੀਰ ਮੇਿਰਆ! ਪੰਜਾਬ ਿਦਨੋਂ ਿਦਨ ਖੂਹ 'ਚ ਿਡੱਗਦਾ ਜਾਦੈ-ਪਰ ਬੋਲਣ ਆਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ-ਇਹ ਤਾ ਿਜੱਦੇਂ 'ਗੜਹੱਭ' ਹੋਈ-ਉਦੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗੂ।'' -''ਫੇਰ ਜੱਥੇਦਾਰਾ-ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਦਾ ਬਣੂੰ ਕੀ?'' -''ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਦਾ ਬਣੂੰ ਚਕਰਚੂੰਢਾ! ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਈ ਐਂ? ਪੰਜਾਬ ਭਈਆਸਤਾਨ ਬਿਣਆ ਿਪਐਧੜਾ ਧੜ ਭਈਏ ਪੰਜਾਬ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ ਐ-ਭਈਆ ਦੇ ਰਾਸ਼ਣ ਕਾਰਡ ਬਣਦੇ ਐ-ਭਈਆ ਦੀਆ ਵੋਟਾ ਬਣਦੀਐਂ-ਭਈਏ ਪੰਚਾਇਤ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਐ-ਭਈਏ ਿਜ਼ਮੀਦਾਰਾ ਦੀਆ ਧੀਆ ਭੈਣਾ ਦੀ ਇੱਜਤ ਨਾਲ ਖੇਹ ਖਾਦੇ ਐ-ਕਈ ਥਾ ਭਈਏ ਿਜਮੀਦਾਰਾ ਦੀਆ ਧੀਆ ਭੈਣਾ ਨ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਤੇ ਅਦਾਲਤਾ 'ਚ ਿਵਆਹ ਕਰ ਲਏ-ਕਈ ਥਾ ਭਈਆ ਨੇ ਿਕਸਾਨ ਮਾਰੇ ਐ-ਬੱਚੇ ਅਗਵਾਹ ਕੀਤੇ ਐ-ਬੈਂਕਾ ਲੁੱਟੀਐਂ-ਪੰਜਾਬੀ ਲੁੱਟੇ ਐ-ਕਈ ਥਾ ਭਈਏ ਜਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਐ-ਟਰੈਕਟਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਐ-ਦੱਸੋ ਇਹਨਾ ਿਦਹਾੜੀ ਕਰਨ ਆਿਲਆ ਕੋਲ ਐਨਾ ਪੈਸਾ ਿਕੱਥੋਂ ਆਇਆ?'' -''ਲੁੱਟਾ ਖੋਹਾ-ਬੇਈਮਾਨੀਆ ਤੇ ਕਾਲੇ ਕੱਿਛਆ ਆਿਲਆ ਕੋਲੋਂ-।'' -''ਕਾਲੇ ਕੱਿਛਆ ਆਲੇ ਕੌਣ ਐਂ? ਅੱਧੋਂ ਿਜਆਦਾ ਭਈਏ! ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰਹਾ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ-ਇਹਨਾ ਨ ਵੀ ਭਈਆ ਦਾ ਸੁਖ ਪੈ ਿਗਆ-।'' -''-----।'' ਦੋਨੋਂ ਚੁੱਪ ਸਨ। ਪਰ ਜੱਥੇਦਾਰ ਦੀਆ ਿਨੱਗਰ ਗੱਲਾ ਉਹਨਾ ਦੇ ਿਦਲ ਲੱਗੀਆ ਸਨ। -''ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਈ ਲੈ-ਲਾ!'' -''-----।'' -''ਆਪਾ ਸੂਰਜ ਚੜਹਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਖੇਤ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਨਹੇਰਾ ਹੋਏ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਤੋਂ ਘਰੇ ਵੜਦੇ ਸੀ-ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਭਲਵਾਨ ਰੋਟੀ ਵੇਲੇ ਤਾ ਸੁੱਤੇ ਈ ਉਠਦੇ ਐ-ਫੇਰ ਚੱਕਦੇ ਐ ਸਕੂਟਰ ਤੇ ਸ਼ਿਹਰ ਜਾ ਵੱਜਦੇ ਐ-ਸ਼ਿਹਰ ਿਫਲਮ ਫੁਲਮ ਦੇਖ ਕੇ ਆ ਕੇ ਤਖਤਪੋਸ਼ 'ਤੇ ਬਿਹ ਕੇ ਤਾਸ਼ ਕੁੱਟਣ ਲੱਗ ਜਾਦੇ ਐ-ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਭਈਏ ਦੇ ਹੱਥ ਐ-ਉਹ

ਪੰਜ ਕਰੇ ਪੰਜਾਹ ਕਰੇ-ਪਸ਼ੂਆ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਟਰੈਕਟਰ ਵਾਹੁੰਣ ਤੱਕ ਭਈਆ ਮੁਹਰੈਲੀ ਐ-ਇਹ ਬਾਹਰ ਤਾਸ਼ ਦੀ ਬਾਜੀ ਲਾਉਂਦੇ ਐ ਤੇ ਭਈਆ ਘਰੇ ਧੀਆ ਭੈਣਾ ਨਾਲ ਅੱਖਾ ਤੱਤੀਆ ਕਰਦੈ-।'' -''-----।'' -''ਫੇਰ ਤਾਸ਼ ਤੋਂ ਿਵਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਆਥਣੇ ਇਹ ਨਸ਼ਾ ਪੱਤਾ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਐ-ਤੇ ਫੇਰ ਰਾਤ ਨ ਬੇਸੁਰਤ ਹੋ ਕੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਿਡੱਗਦੇ ਐ-ਿਕੰਨੀ ਵਾਰੀ ਅਖਬਾਰਾ 'ਚ ਪਿੜਹਐ ਬਈ ਰਾਤ ਨ ਭਈਆ ਦੀਆ ਰਜਾਈਆ ਿਕਵੇਂ ਿਨੱਘੀਆ ਹੁੰਦੀਐਂ?'' -''------।'' ਜੈਬਾ ਅਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਿਸਰ ਫੜੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। -''ਿਪੰਡ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀਰੀ ਹੋਊ-ਧੀ ਭੈਣ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਤਾ ਕਰੂ? ਪਰ ਗਧੇ ਦੀ ਗਾ ਕੀ ਲੱਗਦੀ ਐ? ਪੰਜਾਬੀਆ ਦੀਆ ਧੀਆ ਭੈਣਾ ਇਹਨਾ ਦੀਆ ਕੀ ਲੱਗਦੀਐਂ? ਨਸ਼ਾ ਬੰਦੇ ਨ ਕੋਹੜੀ ਤੇ ਬੇਗੈਰਤ ਬਣਾ ਿਦੰਦੈ ਵੀਰ ਮੇਿਰਆ! ਨਿਸ਼ਆ 'ਚ ਡੁੱਬਦੇ ਜਾਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆ ਦੀ ਗੈਰਤ ਤੇ ਜਮੀਰ ਮਰਦੀ ਜਾਦੀ ਐ-ਭਈਆ ਦੀ ਧੜਾ ਧੜ ਆਮਦ ਤੇ ਉਹਨਾ ਨ ਗੌਰਿਮੰਟ ਵੱਲੋਂ ਿਮਲਦੀਆ ਆਮ ਸਹੂਲਤਾ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਘਾਤਕ ਈ ਨਹੀਂ-ਜੜਹ ਪੱਟ ਤੇ ਮਾਰੂ ਵੀ ਐ-ਮੈਨ ਤਾ ਹੋਰ ਡਰ ਲੱਗਦੈ-।'' -''----।'' -''ਜੇ ਆਹੀ ਬੈਹਾ ਤੇ ਆਹੀ ਕੁਹਾੜੀ ਰਹੀ ਤਾ ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਿਦਨ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਭਈਆ ਜਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਤੇ ਅੱਜ ਦਾ ਿਜਮੀਦਾਰ ਉਸ ਦਾ ਕਿਰੰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਰੂਗਾ-।'' -''ਇਹ ਤਾ ਲੋਹੜੈ ਬਈ-।'' -''ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਹੋ ਿਰਹੈ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀਆ ਦੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਰਕੇ-ਇਕ ਗੱਲ ਯਾਦ ਰੱਿਖਓ! ਮੈਨ ਤਾ ਇਉਂ ਲੱਗਦੈ ਬਈ ਇਕ ਿਦਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਭਈਆ ਬਣੂੰ-ਪੰਜਾਬ ਨ ਟੋਭੇ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਭਈਆ ਇਕ ਮੁੱਖ ਹਿਥਆਰ ਵਜੋਂ ਠੋਕ ਕੇ ਵਰਿਤਆ ਜਾ ਿਰਹੈ।'' -''ਲੈ-ਲੈਟ ਫੇਰ ਚਲੀ ਗਈ।'' ਜੈਬਾ ਿਪੱਟਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਚੱਲਦੇ ਆ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ।'' -''ਕੋਈ ਕੰਮ ਆਇਆ ਸੀ ਜੱਥੇਦਾਰਾ?'' -''ਨਹੀਂ-ਮੈਂ ਤਾ ਖੇਤ ਚੱਿਲਆ ਸੀ-ਤੈਨ ਖੇਸ ਲਈ ਬੈਠਾ ਦੇਖ ਕੇ ਐਧਰ ਦੀ ਹੋ ਿਗਆ।'' -''ਵਧੀਆ ਕੀਤਾ।'' ਜੱਥੇਦਾਰ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਗੱਲਾ ਤਾ ਚਾਚਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਦੀਆ ਲੱਖ ਰੁਪਈਏ ਦੀਐਂ।'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਹੈ ਕਮਲਾ! ਤੁਿਰਆ ਿਫਿਰਆ ਬੰਦੈ-ਬਾਹਰ ਅੰਦਰ ਬੰਿਦਆ 'ਚ ਬਿਹੰਦਾ ਉਠਦੈ-'ਖਬਾਰਾ ਪੜਹਦੈ-ਖਬਰਾ ਪੜਹ ਪੜਹ ਕੇ ਬੰਦੇ ਨ ਸੋਝੀ ਆਉਂਦੀ ਐ ਬਈ ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਕੀ ਹੁੰਦੈ-ਆਪਾ ਤਾ ਘਰੋਂ ਖੇਤ-ਖੇਤੋਂ ਘਰੇ-ਸੋਝੀ ਸੁਆਹ ਦੀ ਆਉਣੀ ਐਂ?'' -''ਮੈਂ ਇਕ ਕਰੜੀ ਝੁੱਟੀ ਹੋਰ ਮਾਰਲਾ ਚਾਚਾ-ਤੂੰ ਡਾਕਦਾਰ ਤੋਂ ਟੀਕਾ ਟੱਲਾ ਲੁਆ ਚੱਲ ਕੇ।'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਦਾਤੀ ਚੁੱਕ ਲਈ। -''ਚੰਗਾ-ਤੂੰ ਪੱਠੇ ਲੈ ਕੇ ਟੈਮ ਨਾਲ ਈ ਆਜੀਂ-ਐਥੇ ਈ ਨਾ ਲਾਲਚ ਲੱਿਗਆ ਰਹੀਂ-ਨਦੀਨਾ ਨ ਇਕ ਿਦਨ ਵੱਧ ਲੱਗਜੂ-ਕੋਈ ਫਰਕ ਨੀ ਪੈਂਦਾ।'' ਖੇਸ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਡਾਕਟਰ ਵੱਲ ਨ ਤੁਰ ਿਪਆ।

_______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 4 ਪਰਛਾਵੇਂ ਢਲਿਦਆ ਹੀ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਿਗਆ।

-''ਆ ਤਾਇਆ-ਿਕਵੇਂ ਐਂ ਹੁਣ? ਿਪਆ ਅੱਜ ਸਵੇਰ ਆਲੇ ਟੀਕੇ ਨਾਲ ਫਰਕ?'' ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਤਾਪ ਤਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ੇਰਾ ਮੁੜਕੇ ਚਿੜਹਆ-ਕਮਜੋਰੀ ਜੀ ਬਹੁਤ ਹੋਈ ਪਈ ਐ।'' -''ਤਾਕਤ ਦਾ ਟੀਕਾ ਲਾ ਿਦੰਨੇ ਐਂ ਤਾਇਆ-ਸਵੇਰ ਨ ਘੋੜਾ ਬਣਜੇਂਗਾ।'' -''ਜੈਬਾ 'ਕੱਲਾ ਐ ਸ਼ੇਰਾ-ਕੰਮ ਦਾ ਸਰਦਾ ਨਹੀਂ-ਕੋਈ ਵਧੀਆ ਿਜਆ ਟੀਕਾ ਲਾ-ਿਜਹੜਾ ਇਕ ਅੱਧੇ ਿਦਨ 'ਚ ਕੰਮ ਜੋਕਰਾ ਹੋਜਾ।'' -''ਕੱਲਹ ਤੱਕ ਬੈਠਕਾ ਕੱਢਣ ਲੱਗਜੇਂਗਾ ਤਾਇਆ-ਵਿਹਮ ਨਾ ਕਰ!'' -''ਿਜਉਂਦਾ ਰਿਹ ਸ਼ੇਰਾ!'' ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਟੀਕਾ ਲਾ ਿਦੱਤਾ। ਪੁੜਾ ਮਲਦਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। -''ਤਾਇਆ-ਇਕ ਗੱਲ ਕਰਾ?'' -''ਕਰ ਸ਼ੇਰਾ!'' -''ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲੇ ਿਬੱਲਾ ਆਇਆ ਸੀ ਆਪਣਾ।'' -''ਕਾਹਦੇ ਆਸਤੇ?'' -''ਦਸਵੀਂ ਉਹਨੇ ਕਰ ਈ ਲਈ ਐ।'' -''ਹਾ-ਕਰਲੀ।'' -''ਹੁਣ ਉਹ ਡਾਕਟਰੀ ਿਸੱਖਣ ਨ ਕਿਹੰਦੈ।'' -''ਹਲਾ! ਬੜਾ ਕੰਜਰ ਐ ਬਈ ਚੁੱਪ ਕੀਤਾ ਿਜਆ-ਮੈਨ ਤਾ ਦੱਿਸਆ ਈ ਨੀ ਘੁੱਗੂ ਿਜਹੇ ਨੇ?'' -''ਤੈਥੋਂ ਡਰਦੈ ਤਾਇਆ-ਕਾਲਜ ਤਾ ਤੂੰ ਲਾਉਂਦਾ ਨੀ-ਉਹਨ ਇਸ ਿਕੱਤੇ 'ਚ ਪਾ ਦੇਹ-ਵਾਹੀ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਰਹੂ।'' -''ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਐ ਸ਼ੇਰਾ-ਬਾਹੀ 'ਚ ਤਾ ਧੱਕੇ ਐ-ਿਜੰਨੇ ਮਰਜੀ ਐ ਖਾਈ ਜਾਵੋ-ਜੱਟ ਦੀ ਅੱਜ ਕੋਈ ਜੂਨ ਐਂ?'' -''ਫੇਰ ਕੀ ਸੋਿਚਐ ਤਾਇਆ?'' -''ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨੀ-ਪਰ ਇਹ ਿਸੱਖੂ ਿਕੱਥੋਂ? ਜਾ ਤਾ ਇਹਨ ਤੂੰ ਿਸਖਾ ਦੇ!'' -''ਨਹੀਂ ਤਾਇਆ! ਇਹਨ ਆਪਣੇ ਿਪੰਡ ਆਲੇ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਕੋਲੇ ਬੱਧਣੀਂ ਛੱਡ ਿਦੰਨੇ ਐਂ-ਦੋਨੋਂ ਮੀਆ ਬੀਵੀ ਡਾਕਟਰ ਐ-ਆਪਣੇ ਕੋਲੇ ਐਥੇ ਐਨਾ ਕੰਮ ਵੀ ਹੈਨੀ-ਭਜਨ ਕੋਲੇ ਤਾ ਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ-।'' -''ਤੇਰੀ ਭਜਨ ਮੰਨਦੈ?'' -''ਪੂਰੀ ਤਾਇਆ।'' -''ਫੇਰ ਇਹਨ ਤੂੰ ਈ ਆਖ ਤੇ ਨਾਲੇ ਕਰ ਗੱਲ ਕਰ ਭਜਨ ਨਾਲ!'' -''ਗੱਲ ਤਾ ਮੈਂ ਕਰ ਲਊਂ ਤਾਇਆ-ਪਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲ।'' -''ਕਦੋਂ?'' -''ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਕੱਲਹ ਨ ਈ ਚੱਲ।'' -''ਪਰਸੋਂ ਚੱਲਾਗੇ-ਕੱਲਹ ਨ ਇਕ ਦੋ ਕੰਮ ਕਰਨੇ ਐਂ-ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਤਾ ਡੀਜਲ ਿਲਆਉਣੈਂ।'' -''ਚੱਲ ਪਰਸੋਂ ਚੱਲ ਵੜਾਗੇ।'' ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਪਰਾ 'ਤੇ ਉਡਦਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਘਰੇ ਆ ਿਗਆ। ਬੈਠਕ ਿਵਚੋਂ ''ਰੂੜੀ-ਮਾਰਕਾ'' ਦੀ ਬੋਤਲ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹ ਦੋ ਕਰੜੇ ਪੈੱਗ ਮਾਰ ਿਗਆ। -''ਤਾਪ 'ਚੋਂ ਉਿਠਐਂ-ਅੱਜ ਕਾਹਨ ਪੀਣੀ ਸੀ?'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਮੈਂ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਐਂ-ਤੂੰ ਿਵਚ ਨਾ ਬੋਲ।'' -''ਕਾਹਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਐ-ਮੈਨ ਵੀ ਦੱਸ ਦੇਹ!'' -''ਜੈਬੇ ਨ ਆ ਲੈਣਦੇ-ਫੇਰ ਦੱਸੂੰ।'' ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਲਲਕਰੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤੇ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਹੱਸਦੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਿਵਚ ਹੀ ਪੀਂਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਖੁਸ਼ੀ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ, ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਪੈ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਤਾ ਉਹ ਿਦਨ ਖੜਹੇ ਹੀ ਕਰੜੇ ਪੈੱਗ ਮਾਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਖੁਸ਼ੀ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਹੀ ਸੀ। ਿਜਹੜਾ ਉਹ ਿਦਨੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਜੈਬਾ ਖੇਤੋਂ ਪੱਠੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਬੈਠਕ ਿਵਚ ''ਬਾਬੂ'' ਬਿਣਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜੈਬੇ ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਦੋ ਲਲਕਾਰੇ ਿਫਰ ਮਾਰ ਿਦੱਤੇ। ਜੈਬਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠਕ ਵੱਲ ਝਾਿਕਆ। -''ਅੱਜ ਚਾਚੇ ਨੇ ਿਦਨੇ ਈ ਪਟਰੌਲ ਪਾ ਿਲਆ ਲੱਗਦੈ?'' ਉਸ ਨੇ ਜੀਤ ਕੌਰ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਇਹ ਤਾ ਚਾਹਾ ਵੇਲੇ ਦਾ ਪੀ ਜਾਦੈ-ਕਿਹੰਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਐ-ਜੈਬੇ ਆਏ ਤੋਂ ਦੱਸੂੰ।'' -''ਅੱਛਾ!'' -''ਉਏ ਜੈਿਬਆ!'' -''ਹਾ ਚਾਚਾ?'' -''ਚਾਹ ਨਾ ਪੀਣ ਲੱਗਪੀਂ! ਐਥੋਂ ਿਗਲਾਸ ਿਲਆ ਪੁੱਤ-ਆ ਜਾਹ ਮੇਰਾ ਸ਼ੇਰ!'' ਜੈਬਾ ਿਗਲਾਸ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਕ ਿਵਚ ਵੜ ਿਗਆ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਮੰਜੇ ਦੀਆ ਬਾਹੀਆ 'ਤੇ ਭਾਰ ਪਾ ਕੇ 'ਮੰਤਰੀ' ਬਿਣਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਅਚਾਰ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਚਾਚਾ-ਅੱਜ ਐਨੀ ਸੁਦੇਹਾ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਜੈਬੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਗੱਲ ਖੋਹ ਲਈ। -''ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੋ।'' ਜੈਬਾ ਨੇੜੇ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਆਪਾ ਆਪਣੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਡਾਕਦਾਰ ਬਣਾ ਦੇਣੈਂ-ਿਗਲਾਸ ਕਰ ਐਧਰ ਐਸ ਖੁਸ਼ੀ 'ਚ।'' ਉਹ ਤੋਤਲਾ ਬੋਿਲਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੋਟੀ ਜੁਬਾਨ ਮੂੰਹ ਿਵਚ 'ਡੱਕ-ਡੱਕ' ਵੱਜਦੀ ਸੀ। -''ਅੱਛਾ ਜੀ!'' ਭਿਰਆ ਿਗਲਾਸ ਜੈਬੇ ਨੇ ਅੰਦਰ ਡੋਲਹ ਿਲਆ। -''ਹਾ ਜੀ!'' ਉਹ ਪੀਂਦੇ ਗੱਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। -''ਜੈਿਬਆ-ਪੱਠੇ ਨੀ ਕੁਤਰਨੇ ਪੁੱਤ?'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਿਕਹਾ। -''ਨਹੀਂ ਕੁਤਰਨੇ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਬੋਿਲਆ। -''ਪਸੂਆ ਨ ਕੀ ਪਾਮਾਗੇ?'' -''ਅੱਜ ਉਹਨਾ ਨ ਵੀ ਘੁੱਟ-ਘੁੱਟ ਲੁਆ ਕੇ ਪਾ ਿਦਆਗੇ।'' -''ਲੈ ਗੱਲਾ ਦੇਖ ਕੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਿਪਐ-ਜੇ ਜੈਿਬਆ ਤੂੰ ਨੀ ਕੁਤਰ ਸਕਦਾ ਪੁੱਤ-ਅਸੀਂ ਆਪੇ ਕੁਤਰ ਲੈਨੀਐਂ।'' -''ਨਹੀਂ ਚਾਚੀ-ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਕੁਤਰੇ ਆਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਈਂ-ਮੈਂ ਆਇਆ ਬੱਸ-ਚਾਚਾ ਤਾ ਅੱਜ ਬੰਬੂਕਾਟ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਐ-ਇਹਨ ਧਰਤੀ ਕਾਹਨ ਦੀਂਹਦੀ ਐ।'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਹੱਸਦੀ ਤੁਰ ਗਈ। -''ਲੈ ਪਾ ਚਾਚਾ ਫੇਰ-ਮੈਂ ਤਾ ਹੋਵਾ ਿਵਹਲਾ-ਇਹਦੇ ਲਾਲਚ ਈ ਲੱਗੇ ਬੈਠੇ ਐਂ।'' ਉਹਨਾ ਆਖਰੀ ਪੈੱਗ ਪਾ ਕੇ ਬੋਤਲ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਜੈਬਾ ਆਪਦੇ ਕੰਮ ਜਾ ਲੱਿਗਆ। ਤੀਜੇ ਿਦਨ ਡਾਕਟਰ ਆਤਮਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਬੱਧਣੀ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਬੜਾ ਰੱਬੀ-ਰੂਹ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਿਕਸੇ ਨ ਬੜੀ ਿਨਮਰਤਾ ਨਾਲ ਿਲਫ਼ ਕੇ ਿਮਲਣਾ ਉਸ ਦਾ ਕਰਮ ਅਤੇ ਮੀਰੀ ਗੁਣ ਸੀ। ਗਰੀਬ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਬੜਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਰਿਹਣਾ ਉਸ ਦੀ ਿਵਲੱਖਣਤਾ ਸੀ। ਹਰ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਿਮੱਠਾ ਬੋਲਣਾ ਅਤੇ ਹਾਉਮੈਂ ਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਕੋਹਾ ਦੂਰ ਰਿਹਣਾ ਉਸ ਦੀ ਆਗੰਮੀ ਿਫ਼ਤਰਤ ਸੀ! ਡਾਕਟਰ ਆਤਮਾ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਉਹ ਬੜਾ ਉਡ ਕੇ ਿਮਿਲਆ। -''ਕੋਈ ਕੰਮ ਆਏ ਸੀ ਚਾਚਾ?'' ਉਹ ਮਰੀਜ਼ਾ ਵੱਲੋਂ ਬੇਿਧਆਨਾ ਹੋ ਕੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਸੰਬੋਿਧਤ ਹੋਇਆ। -''ਕੰਮ ਆਏ ਸੀ ਸ਼ੇਰਾ-ਤੂੰ ਕਰਲਾ ਕੰਮ ਅਜੇ-ਮਰੀਜਾ ਨ ਤੋਰਲੈ।'' -''ਜਾਹ ਬੱਬੂ ਚਾਹ ਆਖ ਕੇ ਆ।'' -''ਚਾਹ ਦੀ ਤਾ ਸ਼ੇਰਾ ਕੋਈ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ-ਹੁਣੇ ਿਪੰਡੋਂ ਪੀ ਕੇ ਤੁਰੇ ਸੀ।'' -''ਕੋਈ ਨਾ ਚਾਚਾ ਜੀ-ਊਂ ਤਾ ਤੁਸੀਂ ਆਉਂਦੇ ਨੀ-ਅੱਜ ਥੋਨ ਚਾਹ ਤੋਂ ਿਬਨਾ ਈ ਤੋਰ ਦੇਈਏ?'' ਭਜਨ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਬੋਲੀ। -''ਭਾਈ ਿਕੱਥੇ ਿਨਕਿਲਆ ਜਾਦੈ ਘਰਾ 'ਚੋਂ? ਪੰਜ ਪਾਜੇ ਈ ਭੂਤਨੀ ਭੁਲਾਈ ਰੱਖਦੇ ਐ।'' -''ਆਜੋ ਚਾਚਾ-ਅੰਦਰੇ ਈ ਆਜੋ।'' ਅੰਦਰੋਂ ਭਜਨ ਨੇ ਹਾਕ ਮਾਰ ਲਈ। ਉਹ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਗਏ।

ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਆਤਮਾ ਿਸੰਘ ਵੱਲ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀ ਤਾ ਆਤਮੇ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਬਗੈਰ ਵਲ-ਫੇਰ ਤੋਂ ਭਜਨ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤੀ। -''ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ-ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਚਾਹੋਂ ਿਬੱਲੇ ਨ ਛੱਡ ਜਾਓ-ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਲਾ ਿਦਆਗਾ ਚਾਚਾ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਦਲ ਦੀ ਹੋ ਗਈ। -''ਤੁਸੀਂ 'ਕੱਲੇ ਈ ਆ ਜਾਦੇ-ਆਤਮੇ ਨ ਕਾਹਨ ਤਕਲੀਫ ਦੇਣੀ ਸੀ?'' ਭਜਨ ਨੇ ਆਿਖਆ। -''ਮੈਂ ਸੋਿਚਆ ਬਈ ਡਾਕਦਾਰਾ ਦੀ ਡਾਕਦਾਰ ਬਾਹਲੀ ਮੰਨਦੇ ਹੁੰਦੇ ਐ।'' ਖੁਸ਼ੀ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆ ਕੱਛਾ ਿਵਚ ਦੀ ਬਾਹਰ ਡੁੱਲਹ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਮੈਂ ਸਾਿਰਆ ਦੀ ਈ ਮੰਨਦੈਂ ਚਾਚਾ।'' ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਚਾਹ ਆ ਗਈ। ਚਾਹ ਪੀਕੇ ਉਹ ਿਪੰਡ ਪਰਤ ਆਏ। ਿਬੱਲੇ ਨ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਿਸੰਘ ਪਾਸ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। _______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 5 ਖ਼ੂਨ-ਪਸੀਨਾ ਇਕ ਕਰਕੇ ਪਾਿਲਆ ਝੋਨਾ, ਝਾੜ ਕੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੰਡੀ ਿਲਆ ਸੁੱਿਟਆ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਢੇਰੀ ਕੋਲ ਮੰਜਾ ਡਾਹ ਿਲਆ। ਰੋਟੀ ਉਸ ਦੀ ਕਦੇ ਜੈਬਾ ਅਤੇ ਕਦੇ ਿਬੱਲਾ ਫੜਾ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨ ਿਪੰਡ ਮੁੜਦਾ ਉਹ ਖਾਲੀ ਭਾਡੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਦਾ। ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਆੜਹਤੀਏ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਬੀਤ ਗਏ। ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਿਕਸਾਨਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰਾ ਵਾਗ ਪਾਿਲਆ ਝੋਨਾ ਪੈਰਾ ਿਵਚ ਰੁਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਤਨੇ ਿਦਨ ਬੀਤ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਿਕਸਾਨ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉਠੇ। ਉਹ ਿਨੱਤ ਆੜਹਤੀਏ ਦੀ ਜਾਨ ਖਾਦੇ। ਪਰ ਆੜਹਤੀਆ ਆਪਦੀ ਜਗਾਹ ਕਸੂਤਾ ਫ਼ਿਸਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੰਡੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ ਲਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਮੰਗਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਕਦੇ ਰਾਤ ਨ ਇਕ ਅੱਧਾ ਬੱਦਲ ਅਸਮਾਨ ਿਵਚ ਅਠਖੇਲੀਆ ਕਰਦਾ ਤਾ ਮੰਿਜਆ 'ਤੇ ਪਏ ਿਕਸਾਨਾ ਦੇ ਿਹਰਦੇ ''ਫੜੱਕ-ਫੜੱਕ'' ਵੱਜਦੇ। ਜਾਨ ਸਿਹ-ਸਿਹ ਕਰਦੀ। ਪਰਾਣ ਮੁੱਠੀ ਿਵਚ ਆ ਜਾਦੇ। ਭਾਵੇਂ ਝੋਨੇ ਦੇ ਬਚਾ ਲਈ ਜੱਟਾ ਨੇ ਤਰਪਾਲਾ ਬਗੈਰਾ ਿਲਆ ਰੱਖੀਆ ਸਨ। ਪਰ ਬਹੁਤੇ ਮੀਂਹ ਦਾ ਡਰ ਉਹਨਾ ਦੇ ਪੈਰਾ ਹੇਠਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਿਖਸਕਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਕੌਡੀ ਧੜਕ-ਧੜਕ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਪਏ ਹੋਰ ਿਕਸਾਨ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਏ। ਦੁਖੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਗਏ। -''ਯਾਰੋ ਲੋਹੜਾ ਆ ਿਗਆ-ਪੁੱਤਾ ਮਾਗੂੰ ਪਾਲੇ ਝੋਨੇ ਨ ਕੋਈ ਪੁੱਛਦਾ ਈ ਨਹੀਂ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਿਪੱਿਟਆ। -''ਨੱਕ ਬੁੱਲ ਈ ਮਾਰੀ ਜਾਦੇ ਐ।'' -''ਕੋਈ ਗੱਲ ਤਾ ਦੱਸਣ-ਿਨੱਤ ਆਲੇ ਕੌਡੀ ਿਛੱਕੇ ਕੌਡੀ ਕਰ ਛੱਡਦੇ ਐ।'' ਕੋਈ ਹੋਰ ਫੱਿਟਆ ਕੁਰਲਾਇਆ। -''ਬਾਣੀਏਂ ਤਾ ਸਾਲੇ ਲਾ ਕੇ ਕੰਨ ਨ ਕੋਹੜ ਿਕਰਲਾ ਿਜਆ-ਦੰਦੀਆ ਜੀਆ ਕੱਢੀ ਜਾਣਗੇ।'' ਇਕ ਨ ਆੜਹਤੀਏ 'ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਰੰਜ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਟੈਲੀਫੋਨ ਨ ਹੀ ਿਚੰਬਿੜਆ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ। -''ਆਪਾ ਕੱਲਹ ਨ ਕਰੜੇ ਹੋ ਕੇ ਬਾਣੀਏਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਤਾ ਕਰੀਏ?'' -''ਤੇ ਹੋਰ! ਇਉਂ ਤਾ ਮੰਡੀ 'ਚ ਈ ਬੁੜਹੇ ਹੋਜਾਗੇ ਭੈਿੜਹਆ।'' -''ਘਰ ਦੇ ਓਦੂੰ ਆਨੇ ਕੱਢਦੇ ਐ।''

-''ਕੱਲਹ ਨ ਕਰਾੜ ਦੇ ਿਗੱਿਟਆ ਨ ਪਓ ਝੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ-ਸਾਲਾ ਸਾਿਰਆ ਨ ਈ ਫੁੱਦੂ ਬਣਾਈ ਜਾਦੈ।'' ਿਕਸੇ ਦੀ ਘੁੱਟ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। -''ਿਜਮੇਂ ਿਕਸੇ ਮਰਾਸੀ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ: ਜੇ ਜੱਟ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਬੰਿਦਆ ਨ ਵਾਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ-ਇਹ ਜੱਟ ਨ ਤਾ ਬੰਦਾ ਈ ਨਹੀ ਸਮਝਦੇ ਛੋਕਰੀ ਦੇਣੇ।'' -''ਆਪਾ ਅੰਨ ਨੀ ਖਾਦੇ?'' -''ਹੁਣ ਸੌਵੋਂ-ਕੱਲਹ ਨ ਆੜਹਤੀਏ ਕੋਲ ਚੱਲਾਗੇ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਆਖਣ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਸੌਣ ਤੁਰ ਗਏ। ਵੱਖੋਵੱਖਰੇ ਿਪੰਡਾ ਦੇ ਿਕਸਾਨ ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਸਕੇ ਭਰਾ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੇ ਹਾਮੀਂ! ਤੜਕੇ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਸਾਰੇ ਆੜਹਤੀਏ ਕੋਲ ਨ ਜੱਥਾ ਬਣਾ ਕੇ ਤੁਰ ਪਏ। ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਿਕਸਾਨ ਦੇਖ ਕੇ ਸੇਠ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਨੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀਆ ਘੰਟੀਆ ਵਜਾਉਣੀਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆ। ਕੂਹਣੀ ਹੇਠ ਿਪਆ ਗੋਲ ਿਸਰਹਾਣਾ ਹੁੱਝਾ ਮਾਰਦਾ ਪਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹੇਠਲੀ ਗੱਦੀ ਚੂੰਢੀਆ ਵੱਢਦੀ ਲੱਗੀ। -''ਸਾਸਰੀਕਾਲ ਸਰਦਾਰ ਜੀ!'' ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਚੱਪਲ ਪਾਉਂਦਾ ਬੋਿਲਆ। -''ਸੇਠ ਜੀ-!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਸੇਠ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਲੱਿਗਆ ਿਤਲਕ ਡਰਾਉਣਾ-ਡਰਾਉਣਾ ਿਜਹਾ ਲੱਿਗਆ। ਿਸ਼ਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਿਤਰਸ਼ੂਲ ਵਰਗਾ! -''ਸਾਨ ਸਾਨ ਹੋਰ ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਹੈਰਾਨ ਕਰੋਂਗੇ?'' -''ਰਾਮ ਬੋਲੋ ਸਰਦਾਰੋ! ਮੈਂ ਥੋਨ ਹੈਰਾਨ ਕਾਹਨ ਕਰਦੈਂ-ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਦੀ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਈ ਨਹੀਂ ਬੋਲੀ ਲਾਉਂਦਾ-ਮੇਰੇ ਦੱਸੋ ਸਰਦਾਰੋ ਕੀ ਵੱਸ ਐ?'' -''ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਐੱਲਸਪੈਲਟਰ ਆਲਾ ਬੁਘਤੂ ਵਜਾਈਏ? ਮਹੀਨਾ ਹੋ ਿਗਆ ਮੂੰਹ ਅੱਲੀਂ ਦੇਖਿਦਆ ਨ-।'' -''ਰਾਮ ਬੋਲੋ ਸਰਦਾਰੋ! ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬੜਾ ਕੰਜਰ ਕੁੱਤੈ-ਸਹੁੰ ਲਾਟਾ ਆਲੀ ਦੀ-ਪੁਲਸ ਉਹਦੀ ਬੜੀ ਮੰਨਦੀ ਐ-ਦੇਿਖਓ ਿਕਤੇ ਸਰਦਾਰੋ ਕੋਈ ਪੰਗਾ ਲੈ ਲੈਂਦੇ-ਬਜਰੰਗ ਬਲੀ ਭਲੀ ਕਰੇ-ਥੋਡੇ ਨਾਲ ਈ ਮੈਂ ਮਾਿਰਆ ਜਾਊਂਹਾੜਹੇ! ਕੋਈ ਪੰਗਾ ਨਾ ਖੜਹਾ ਕਰ ਲਇਓ!'' ਸੇਠ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ। ਉਸ ਦੇ ਚੋਪੜੇ ਪਟੇ ਕੰਡੇਰਿਨਆ ਵਾਗ ਖੜਹ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਦੁਹਾਈ ਿਦੱਤੀ। -''ਿਵਚੇ ਪੁਲਸ ਤੁਰੀ ਿਫਰੂ!'' -''ਮਰਦੇ ਤਾ ਕੁਛ ਕਰਾਗੇ ਈ।'' -''ਤੂੰ ਤਾ ਸੇਠਾ ਪਰਾਉਠੇ ਲੈਨੈ ਖਾਅ ਤੇ ਰਾਤ ਨ ਤੀਮੀਂ ਦੀ ਤੰਬੀ 'ਚ ਵੜ ਜਾਨੈ-ਠੰਢ 'ਚ ਤਾ ਰਾਤ ਨ ਅਸੀਂ ਮਰਦੇ ਐਂ-ਘਰਆਲੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਣ ਕੀਤੇ ਨ ਮਹੀਨਾ ਹੋ ਿਗਆ-।'' ਿਕਸੇ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਸੇਠ ਤੀਮੀਂ ਤਾ ਤੈਨ ਦੇਣੋਂ ਿਰਹਾ।'' -''ਤੀਮੀਂ ਜੱਟ ਕੋਲੇ ਛੱਡ ਕੇ ਇਹਨੇ ਮਰਵਾਉਣੀ ਐਂ?'' ਹਾਸੜ ਪੈ ਗਈ। -''ਸੇਠਾ ਤੀਮੀਂ ਲਕੋ ਕੇ ਰੱਿਖਆ ਕਰ! ਜੱਟ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਹਲਕੇ ਿਫਰਦੇ ਐ।'' -''ਜੇ ਰਾਤ ਬਰਾਤੇ ਹੱਥ ਆ ਗਈ-ਜੱਟ ਜੋਤਾ ਲਾ ਕੇ ਈ ਉਤਰੂ-ਫੇਰ ਨਾ ਕਹੀਂ ਦੱਿਸਆ ਨੀ-ਤੇਰੀ ਖੇਡ ਜੀ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹੋਜੂ।'' -''ਨਾਲੇ ਥੋਡੀਆ ਤਾ ਹੁੰਦੀਆ ਵੀ ਕੱਚ ਦਾ ਸਮਾਨ ਈ ਐਂ।'' ਿਫਰ ਹਾਸੜ ਮੱਚ ਗਈ। ਸੇਠ ਵੀ ਕੱਚਾ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਉਂਜ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਥਾਵੇਂ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਜੱਟਾ ਦੇ ਹਾਸੇ-ਮਖੌਲ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਡਰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਲਾਹ ਮਾਿਰਆ ਸੀ। -''ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਈ ਪਾਸੇ ਤੁਰ ਪਏ? ਕੋਈ ਕੰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰ ਲਓ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ। -''ਸੇਠਾ! ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਝੋਨਾ ਚੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਈਏ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਸੇਠ ਦੀ ਪੂਛ ਨ ਹੱਥ ਪਾ ਿਲਆ। -''ਰਾਮ ਬੋਲੋ ਸਰਦਾਰੋ! ਜੱਟ ਆੜਹਤੀਏ ਿਬਨਾ ਤੇ ਆੜਹਤੀਆ ਜੱਟ ਿਬਨਾ ਨਹੀਂ ਜੀਅ ਸਕਦਾ-ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਕਰੋ! ਇਕ ਿਸਆਣਾ ਬੰਦਾ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਲਵੋ-ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਦੀ ਥੋਡੇ ਨਾਲੋਂ ਕਸੂਤਾ ਮੈਂ ਫ਼ਿਸਐਂ ਮੇਰੇ ਆਰ!'' -''ਿਜਹੜੇ ਤੈਨ ਕਮਲੇ ਲੱਗਦੇ ਐ-ਤੂੰ ਈ ਦੱਸਦੇ-।'' ਇਕ ਬੋਿਲਆ। -''ਬਬਲੀ--! ਉਏ ਬਬਲੀ---!'' ਸੇਠ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਨ ਅਵਾਜ਼ਾ ਮਾਰਨੀਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆ। -''ਹਾ ਬਾਬੂ ਜੀ?'' -''ਉਏ ਿਕੱਥੇ ਮਰ ਿਗਆ ਸੀ ਤੂੰ?''

-''ਮੈਂ ਖਾਲੀ ਬੋਰੀਆ ਿਗਣਦਾ ਸੀ ਜੀ!'' -''ਤੂੰ ਇਉਂ ਕਰ-ਆਹ ਬੰਦੇ ਿਗਣ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਨ ਚਾਹ ਆਖ ਕੇ ਆ-।'' -'''ਕੱਲੀ ਚਾਹ ਨਾਲ ਸੇਠਾ ਸਾਡਾ ਿਪੱਤਾ ਸਾੜਨੈਂ? ਕੁਛ ਨਾਲ ਵੀ ਮੰਗਵਾ ਲੈ।'' -''ਉਏ ਕੁਛ ਖਾਣ ਨ ਵੀ ਫੜੀ ਆਈਂ---!'' -''ਚੰਗਾ ਬਾਬੂ ਜੀ!'' -''ਸਰਦਾਰੋ-ਤੁਸੀਂ ਬਾਹਰ ਬੈਠੋ-ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ ਤੂੰ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ।'' -''ਚਲੋ ਬਈ! ਸਾਰੇ ਕਮਲੇ ਬਾਹਰ ਚੱਲੋ!'' ਇਕ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰੇ ਹੱਸਦੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। _______________________________________________________________________

ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 6 ਸੇਠ ਅਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਿਪਛਲੇ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਅੰਦਰੋਂ ਖਲ ਅਤੇ ਗੁੜ ਦੀ ਰਲਵੀਂ-ਿਮਲਵੀਂ ਬੂਅ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਸਰਦਾਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ-ਸਹੁੰ ਬਜਰੰਗ ਬਲੀ ਦੀ-ਇਕ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਲੈ-ਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਝੂਠ ਬੋਲਾ ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਕੋਹੜ ਹੋਵੇ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਮੰਗਦੈ-ਤਾ ਹੀ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ-ਦੱਸੋ ਮੈਂ ਿਕਹੜੇ ਖੂਹ 'ਚ ਜਾਵਾ? ਆਪਾ ਤਾ ਸਰਦਾਰਾ ਿਨੱਤ ਵਰਤਣੈਂ-ਉਹ ਤਾ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜ ਰੁਪਈਏ ਲੈ ਕੇ ਘਰੇ ਵੱਜੂ?'' -''ਨਹੇਰ ਸਾਈਂ ਦਾ-ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜ ਰੁਪਈਏ? ਇਹ ਤਾ ਲੋਹੜੈ ਸੇਠਾ! ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜ ਰੁਪਈਏ ਤਾ ਸਾਲੇ ਜੱਟ ਨ ਨੀ ਬਚਦੇ! ਇਹ ਮੇਰਾ ਸਾਲਾ ਐੱਲਸਪੈਲਟਰ ਮੁਖਤੋ-ਮੁਖਤੀ 'ਚ ਈ ਕੁਹਾੜਾ ਚੱਕੀ ਿਫਰਦੈ ਖਲਪਾੜਾ ਕਰਨ ਆਸਤੇ---!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਝੂਠਾ ਿਜਹਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਸਰਦਾਰਾ, ਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਸੰਨਹ ਰੱਬ ਐ-ਬੋਲੀ ਮੈਂ ਅੱਜ ਈ ਲੁਆ ਿਦੰਨੈਂ-ਪਰ ਬਾਹਰ ਬੈਿਠਆ ਦੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਤੂੰ ਲੈਣੀ ਐਂ-ਜੇ ਮੈਂ ਇਕ ਪੈਸਾ ਿਵਚੋਂ ਖਾਵਾ-ਗਊ ਦੀ ਰੱਤ ਬਰਾਬਰ ਐ।'' -''------।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਪੈਰ ਘੁਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਿਚਹਰੇ ਤੋਂ ਹਵਾਈਆ ਉਡੀਆ। ਿਕਸਾਨ ਿਦਨਿਦਹਾੜੇ, ਸ਼ਰੇ-ਬਜ਼ਾਰ ਲੁੱਟੇ ਅਤੇ ਪੁੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਸਰਦਾਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ-ਸਹੁੰ ਲਾਟਾ ਆਲੀ ਦੀ-ਸੌ ਹੱਥ ਰੱਸਾ ਿਸਰੇ 'ਤੇ ਗੰਢ-ਚਾਹੇ ਮਹੀਨਾ ਹੋਰ ਬੈਠੇ ਰਹੋ-ਬੋਲੀ ਿਕਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣੀ-ਆਖਰ ਨ ਤਾ ਅੱਕ ਚੱਬਣਾ ਈ ਪੈਣੈਂ-।'' -''ਇਉਂ ਿਕਸਾਨ ਦੀ ਕੰਗਰੋੜ ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਭਾਰ ਚੱਕੂ ਸੇਠਾ? ਕੁੱਬੇ ਤਾ ਅੱਗੇ ਈ ਹੋਏ ਪਏ ਆ-ਜੇ ਜੱਟ ਊਂ ਈ ਬੁਰਾ ਲੱਗਦੈ-ਇਕ ਿਦਨ ਈ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਪਰਾਹ ਕਰੋ! ਫਾਹਾ ਮੁੱਕੇ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕਮਿਲਆ ਵਾਗ ਬੋਿਲਆ। ਉਹ ਿਵਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। -''ਰਾਮ ਬੋਲ ਸਰਦਾਰਾ-ਤੂੰ ਮੈਨ ਸਮਿਝਆ ਨਹੀਂ! ਜੱਟ ਦੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਆੜਹਤੀਆ ਆਬਦੇ ਨਾ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਲਊ? ਜੇ ਜੱਟ ਈ ਮਰ ਿਗਆ-ਸਮਝੋ ਬਾਣੀਆ ਤਾ ਪਿਹਲਾ ਮਰ ਿਗਆ! ਬਾਣੀਏਂ ਨ ਤਾ ਸਰਦਾਰਾ ਸਾਹ ਈ ਜੱਟ ਿਵਚ ਦੀ ਆਉਂਦੈ-ਜੱਟ ਿਜਉਂਦੈ ਤਾ ਬਾਣੀਆ ਿਜਉਂਦੈ-ਜੇ ਜੱਟ ਈ ਮਰ ਿਗਆ ਤਾ ਬਾਣੀਆ ਤਾ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਖਤਮ।'' -''-----।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਚੁੱਪ ਹੋ ਿਗਆ। ਬਾਣੀਆ ਆਪਣੀਆ ਗੱਲਾ ਦਾ ਚੱਲਦਾ ਜਾਦੂ ਪਰਤੱਖ ਦੇਖ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੌਂਸਲਾ ਫੜ ਿਲਆ। ਬੁੱਧੂ ਜੱਟ ਉਸ ਦੀਆ ਚੋਪੜੀਆ ਗੱਲਾ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਘਾਗ ਕਰਾੜ ਦੇ ਬੋਲਾ ਦੇ ਤੀਰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰ-ਪਾਰ ਹੀ ਤਾ ਲੰਘ ਗਏ ਸਨ। ਿਨਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ 'ਠਾਹ' ਵੱਜੇ ਸਨ। -''ਸੋਚ ਕਰ ਸਰਦਾਰਾ-ਐਥੇ ਬੈਠੇ ਓਂ-ਘਰੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦੈ-ਬਜਰੰਗ ਬਲੀ ਭਲੀ ਕਰੇ-ਜੇ ਮੀਂਹ ਕਣੀਂ ਆ ਿਗਆ-ਪੰਜ ਸੱਤ ਕੁਆਟਲ ਝੋਨਾ ਰੁੜ ਿਗਆ-ਨੁਕਸਾਨ ਫੇਰ ਵੀ ਆਪਦਾ-ਜੇ ਅਨਾਜ ਿਗੱਲਾ ਹੋ ਿਗਆ-ਫੇਰ

ਵਕਤਾ ਨ ਫੜੇ ਸੁਕਾਉਂਦੇ ਿਫਰੋਂਗੇ-ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਦੁਖੀ-ਿਪੱਛੇ ਘਰਦੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ-ਨੁਕਸਾਨ ਵਾਧੂ ਦਾ-ਇਮਾਨ ਨਾਲਜੇ ਮੇਰੀ ਮੰਨੋਂ-ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜਾ ਰੁਪਈਆ ਦੀ ਥਾ ਚਾਰ ਕਰਵਾ ਿਦੰਨੈ-ਵੇਚ ਕੇ ਬੇਿਫਕਰ ਹੋਵੋ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਮੇਰੀ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਸੁਣਦੈ-ਨਾਲੇ ਿਜਹੜਾ ਜੱਟਾ ਿਸਰ ਕਰਜਾ ਐ-ਉਹ ਵੀ ਿਦਨੋਂ ਿਦਨ ਵਧਦੈ-ਘਟਦਾ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾਰਾ--!'' -''------।'' 'ਕਰਜ਼ੇ' ਦੇ ਨਾ 'ਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਠਰ ਿਗਆ। ਕਰਜ਼ਾ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਆੜਹਤੀਏ ਤੋਂ ਚੁੱਿਕਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। -''ਸਰਦਾਰੋ-ਿਸਆਣੇ ਆਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਐ-ਰੇੜੀ ਆਲਾ ਸਾਰਾ ਕਰਜਾਈ ਤੇ ਬੋਤੇ ਆਲਾ ਅੱਧਾ-ਗਧੇ ਆਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਵੱਿਟਆ ਸੋ ਪੱਲੇ ਬੱਧਾ-ਸਮਝ ਿਗਆ? ਪੈਸੇ ਜੇਬ 'ਚ ਤੇ ਗਧਾ ਰੂੜੀ 'ਤੇ-ਨਾ ਖਰਚਾ ਨਾ ਬਰਚਾ।'' -''------।'' -''ਧਰਮ ਈਮਾਨ ਨਾਲ ਕਿਹੰਨੈ ਸਰਦਾਰਾ-ਜੇ ਕਦੇ ਵੀ ਿਕਸੇ ਤਰਹਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾ ਅੱਖਾ ਮੀਚ ਕੇ ਆਜੀਂ-ਜੇ ਜਵਾਬ ਦੇਵਾ-ਕੋਹੜਹੀ ਹੋਵਾ-ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਬਾਹਰਿਲਆ ਨ ਨਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ-ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਦੀ ਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਸੰਨਹ ਰੱਬ ਐ-ਹੁਣ ਸਾਿਰਆ ਦੀ ਡੋਰ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਐ-ਮੈਨ ਕਦੇ ਪਰਿਤਆ ਕੇ ਦੇਖੀਂ ਮੇਰੇਆਰ-ਜੇ ਸੇਰ ਦਾ ਸਵਾ ਸੇਰ ਨਾ ਪੂਰਾ ਉਤਰਾ ਤਾ ਬਾਬੂ ਸਾਧੂ ਰਾਮ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਨਾ ਜਾਣੀਂ-ਇਹ ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਬਚਨ ਐਂ ਸਰਦਾਰਾਬਚਨ ਤੋਂ ਿਫਰਾ-ਨਰਕ ਨ ਜਾਵਾ।'' ਚਤਰ ਲੂੰਬੜ ਸੇਠ ਨੇ ਬੂਝੜ ਜੱਟ ਨ ਗੱਲਾ ਦੇ ਨਾਗਵਲ ਿਵਚ ਜਕੜ ਿਗਆ ਸੀ। -''----।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਪਥਰਾਈਆ ਹੋਈਆ ਸਨ। ਉਹ ਬਾਣੀਏਂ ਦੀ ਵਾੜ ਿਵਚ ਿਬੱਲਾ ਫ਼ਿਸਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆ ਦੀਆ ਜ਼ੰਜ਼ੀਰਾ ਨਾਲ ਜਕੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਿਕਧਰੇ ਦੌੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸੇਠ ਉਸ ਦਾ ਵੇਲੇ-ਕੁਵੇਲੇ ਦਾ ਮੱਦਦਗਾਰ ਸੀ। ਜੱਟ ਦੀ ਸੇਠ ਿਬਨਾ ਕੋਈ ਜੂਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੱਕੇ ਤੋਂ ਪਰਹੇ ਉਜਾੜ ਸੀ। ਜੇ ਝੋਨਾ ਨਹੀਂ ਿਵਕਦਾ ਸੀ ਤਾ ਕਰਜ਼ਾ ਿਕੱਥੋਂ ਮੁੜਨਾ ਸੀ? ਜੇ ਕਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮੁੜਦਾ ਸੀ ਤਾ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਿਬਨਾ ਗਤ ਨਹੀਂ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਿਬਨਾ ਪਤ ਨਹੀਂ। ਕੱਲਹ ਨ ਕੁੜੀਆ ਦੇ ਿਵਆਹ ਵੀ ਕਰਨੇ ਐਂ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਗੁੜ-ਚਾਹ ਹੀ ਲੋਟ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। -''ਿਕਹੜੀਆ ਸੋਚਾ 'ਚ ਪੈ ਿਗਆ ਸਰਦਾਰਾ? ਆ ਚੱਲੀਏ! ਬਹੁਤਾ ਸੋਚਣ ਨਾਲ ਿਸਹਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਦੀ ਐਮਾਤਾ ਰਾਣੀਂ ਭਲੀ ਕਰੂ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਸੋਚਾ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ 'ਚੋਂ ਪਰਿਤਆ। ਸੇਠ ਉਸ ਨ ਬੱਚੇ ਵਾਗ ਉਂਗਲ ਿਜਹੀ ਲਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਇਆ। ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਜੱਟ ਚਾਹ ਨਾਲ ਸਮੋਸੇ ਖਾਦੇ, ਲਾਚੜੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹਨਾ ਨ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹਨਾ ਦਾ ਹੀ ਿਛੱਤਰ ਖੁਦ ਉਹਨਾ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵਚ ਹੀ ਵੱਜਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। -''ਆ ਜਾਹ! ਆ ਜਾਹ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ-ਖਾ ਲੈ ਤੂੰ ਵੀ ਸੇਠ ਦੇ ਸਮੋਸੇ।'' ਇਕ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਉਸ ਦੀ 'ਟੁੱਚਟੁੱਚ' ਦੂਰ ਤੱਕ ਸੁਣਦੀ ਸੀ। -''ਛੇਠ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਈ ਲੱਤ ਹੇਠ ਆਉਂਦੇ ਐ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕਿਹਣ ਤਾ ਲੱਿਗਆ ਸੀ: ਥੋਨ ਤਾ ਕਮਿਲਓ ਜੱਟੋ ਇਹ ਰੰਬੇ ਨਾਲ ਵੱਢਣ ਨ ਿਤਆਰ ਖੜਹੇ ਐ। ਥੋਡੀ ਧੌੜੀ ਵੀ ਲਾਹੁੰਣਗੇ ਤੇ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣ ਦੇਣਗੇ। ਇਹ ਘੰਡੀ ਵੀ ਘਸਾ ਕੇ ਵੱਢਣਗੇ ਤੇ 'ਿਮਆਕ' ਵੀ ਨਹੀਂ ਿਨਕਲਣ ਿਦੰਦੇ। -''ਬਬਲੀ--! ਉਏ ਬਬਲੀ---!'' -''ਹਾ ਬਾਬੂ ਜੀ?'' -''ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਉਂ ਲਈ ਵੀ ਚਾਹ ਤੇ ਸਮੋਸੇ ਲੈ ਕੇ ਆ-ਜਲਦੀ ਕਰ!'' -''ਨਹੀਂ ਬਾਬੂ ਜੀ-ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਖਾਣੇ।'' ਉਸ ਨੇ ਸੇਠ ਨ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ 'ਬਾਬੂ ਜੀ' ਿਕਹਾ ਸੀ। -''ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਦੀ-ਿਕਹੜੀ ਗੱਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ? ਆਪਾ ਕਾਣੀਂ ਵੰਡ ਥੋੜਹੋ ਕਰਨੀ ਐਂ?'' -''ਿਕਤੇ ਛੇਠ ਨੇ ਅੰਦਰ ਛੇਠਾਣੀਂ ਤੋਂ ਪਰੌਂਠੇ ਤਾ ਨਹੀ ਖੁਆਤੇ?'' ਇਕ, ਸਮੋਸੇ ਨ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਇੰਜ ਅੰਦਰ ਧੱਕ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਜਵੇਂ ਸੇਵੀਆ ਵੱਟਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਿਵਚ ਆਟਾ ਧੱਕੀਦੈ! -''-----।'' ਪਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਸਰ ਅੰਦਰ ਤੋਪਾ ਚੱਲੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਿਜਸ ਕਾਰਨ ਉਹ 'ਬੋਲਾ' ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। -''ਸੇਠਾ ਅੱਜ ਦਾਰੂ ਬੱਤਾ ਵੀ ਿਪਆਵੇਂਗਾ?'' ਇਕ ਨੇ ਪਲੇਟ ਪਾਸੇ ਰੱਖਿਦਆ ਟਾਚ ਕੀਤੀ। ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਦੀਆ ਉਸ ਦੀਆ ਮੁੱਛਾ, ਅੰਗੂਠੇ ਵਾਗ ਿਹੱਲ ਰਹੀਆ ਸਨ। -''ਦਾਰੂ? ਦਾਰੂ ਥੋਡੇ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੀ ਐ ਬੁੱਕਣ ਿਸਆ? ਦਾਰੂ ਿਜੰਨੀ ਮਰਜੀ!''

-''ਰਾਜੇ ਦੀ ਘੋੜੀ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਈ ਸੂੰਦੀ ਐ-ਅੱਜ ਮੁੰਨ ਲਵੋ ਸੇਠ ਨ ਿਜੰਨਾ ਮੁੰਿਨਆ ਜਾਦੈ।'' ਦੂਜੇ ਨੇ ਿਪਆਲੀ ਿਵਚਲੀ ਚਾਹ ਦੂਰ ਡੋਲਹਿਦਆ ਿਕਹਾ, ''ਫੇਰ ਇਹ ਢਾਕ ਹੇਠਾ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਹਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ: ਥੋੜਾ ਿਚਰ ਅੜਕੋ ਤੇ ਫੇਰ ਦੇਿਖਓ ਿਕਹੜਾ ਖੜਹਾ ਕੜੋਤਾ ਹੀ ਮੁੰਿਨਆ ਜਾਦੈ! ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਲਈ ਚਾਹ ਅਤੇ ਸਮੋਸੇ ਆ ਗਏ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਿਕਸੇ ਚੀਜ਼ ਨ ਿਦਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਅੰਦਰ ਕੁਰਲਾਹਟ ਮੱਿਚਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੰਨਾ ਿਵਚ ਬੋਲੇ ਬੱਦਲ ਗਰਜ਼ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਛਕ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ-ਚੁੱਪ ਿਜਆ ਕਾਹਨ ਬੈਠੈਂ ਮੇਰੇਆਰ!'' ਸੇਠ ਦੇ ਆਖਣ 'ਤੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਚਾਹ ਪੀਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਚਾਹ ਉਸ ਨ ਲਹੂ ਦੀਆ ਘੁੱਟਾ ਪਰਤੀਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਸਮੋਸਾ ਵੀ ਲੈ ਮੇਰੇਆਰ! ਅੱਡ ਹੋਣ ਆਲੀਆ ਗੱਲਾ ਕਾਹਨ ਕਰਦੈਂ?'' ਸੇਠ ਨੇ ਪਲੇਟ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਪਲੇਟ ਿਵਚ ਪਏ ਦੋ ਸਮੋਸੇ ਉਸ ਨ 'ਹੈਂਡ-ਗਰਨੇਡਾ' ਵਰਗੇ ਜਾਪੇ। ਉਸ ਨੇ ਅੱਖਾ ਮੀਟ ਕੇ ਚਾਹ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟ ਲਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਿਵਹਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾ ਸੇਠ ਸਾਿਰਆ ਨ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋਇਆ। -''ਸਰਦਾਰੋ! ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀਆ ਢੇਰੀਆ ਕੋਲ ਚਲੇ ਜਾਵੋ-ਸਰਦਾਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਘਾਣੀ ਸਮਝਾ ਿਦੱਤੀ ਐ-ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਾਣੀ ਤੁਹਾਨ ਦੱਸ ਿਦਊਗਾ-ਬੋਲੀ ਹੋ ਜਾਊਗੀ-ਿਫਕਰ ਨਾ ਕਰੋ-ਆਪਾ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਈ ਪੰਜਾਲੀ ਦੇ ਬਲਦ ਐਂ-ਿਜਵੇਂ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਿਕਹੈ-ਬਈ ਜੱਟ ਦਾ ਬਾਣੀਏਂ ਿਬਨਾ ਤੇ ਬਾਣੀਏਂ ਦਾ ਜੱਟ ਿਬਨਾ ਕੋਈ ਵਾਲੀ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ-ਦੋਨਾ ਦਾ ਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਿਬਨਾ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾਕਈ ਆਰੀ ਹਾਲਾਤ ਈ ਕੁਛ ਐਹੋ ਿਜਹੇ ਹੋ ਜਾਦੇ ਐ ਸਰਦਾਰੋ-ਬਈ ਬੰਦੇ ਦੇ ਗਲਘੋਟੂ ਫਸ ਜਾਦੈ-ਕਈ ਆਰੀ ਸਾਨ ਐਹੋ ਿਜਹੀਆ ਗੱਲਾ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਜਾਦੈ-ਿਜਹਨਾ ਨ ਸਾਡਾ ਜਮਾ ਈ ਮਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ-ਥੋਡੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਹ-ਰਗ ਇਕ ਐ!'' -''-----।'' -''ਸਰਦਾਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਮੈਂ ਦੱਸ ਿਦੱਤੈ-ਇਹ ਥੋਨ ਦੱਸ ਦੇਵੇਗਾ-ਮੈਂ ਥੋਡਾ ਭਰਾ ਹਾ-ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਹੀਂ! ਪਿਹਲਾ ਥੋਡੇ ਬਜੁਰਗ ਮੇਰੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਹੋਰਾ ਨਾਲ ਵਰਤਦੇ ਰਹੇ-ਹੁਣ ਆਪਾ ਵਰਤ ਰਹੇ ਆਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਇਸੇ ਤਰਹਾ ਈ ਰੱਖੇ-ਬਬਲੀ--! ਉਏ ਬਬਲੀ---!'' -''ਹਾ ਬਾਬੂ ਜੀ?'' -''ਿਪਆਲੀਆ ਤੇ ਪਲੇਟਾ 'ਕੱਠੀਆ ਕਰ!'' ਸੇਠ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾ ਨ ਅਿਸੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸੀ। ਬਬਲੀ ਨੇ ਭਾਡੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਜੱਟ ਿਚੱਤੜ ਝਾੜਦੇ ਆਪਦੀਆ-ਆਪਦੀਆ ਢੇਰੀਆ ਨ ਹੋ ਤੁਰੇ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਮਾੜੇ ਗੱਡੇ ਵਾਗ ਚੂਕਚੂਕ ਤੁਰਦਾ ਸੀ। ਗੱਲ ਿਕੱਥੋਂ ਅਤੇ ਿਕਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇ? ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਸ ਨ 'ਲੱਲ' ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਗੱਲ ਦਾ ਿਸਰਾ ਨਹੀਂ ਿਮਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਝੋਨੇ ਦੇ ਢੇਰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨ ਹੌਲ ਪਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਿਜਹੜੇ ਬਿਘਆੜਹਾ ਨੇ ਹੀ ਡਕਾਰਹ ਜਾਣੇ ਸਨ। ਿਦਨ-ਰਾਤ ਸੱਪਾ ਦੀਆ ਿਸਰੀਆ ਿਕਸਾਨ ਿਮੱਧਦਾ ਸੀ, ਫ਼ਸਲ ਆਉਣ 'ਤੇ ਪਰੋਸਣ ਲਈ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਵਰਗੇ ਜਮਦੂਤ ਿਤਆਰ ਹੋ ਜਾਦੇ ਸਨ। ਸ਼ੇਰਾ ਦੀਆ ਮਾਰੀਆ ਮਾਰਾ 'ਤੇ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਿਗੱਦੜ ਕਲੋਲਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਿਕਸਾਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਤਾ ਉਸ ਦਾ ਲੇਰ ਮਾਰਨ ਨ ਿਦਲ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਿਫਰ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰਾ ਸਾਹਸ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ। ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਉਹ ਜਾ ਵੀ ਿਕਹੜੇ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਸਕਦਾ ਸੀ? -''ਸੁਣੋਂ ਬਈ ਿਕਸਾਨ ਭਰਾਵੋ! ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਓ!'' ਉਹ ਚੰਿਘਆੜ ਮਾਰਨ ਵਾਗ ਬੋਿਲਆ। ਸਾਰੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ। ਿਕਸਾਨ ਭਰਾਵਾ ਦੇ ਉਜੜੇ-ਵੈਰਾਨ ਿਚਹਰੇ ਿਜਵੇਂ ਉਸ ਨ ਖਾਣ ਨ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਡਰਾਉਂਦੇ ਸਨ। -''ਸੇਠ ਆਖਦੈ-।'' ਉਸ ਨੇ ਸਾਹ-ਸਤ ਵਰੋਲਿਦਆ ਿਜਹਾ ਿਕਹਾ। -''ਬਈ ਮੇਰੀ ਕਰਾੜੀ ਲੈਜੋ ਤੇ ਝੋਨਾ ਛੱਡਜੋ!'' ਇਕ ਨੇ ਗੱਲ ਕੱਟੀ ਤਾ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ। -''ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਘੱਟੇ ਨਾ ਪਾਓ!'' -''ਹੱਸ ਫੇਰ ਲਇਓ।'' ਕਈ ਅਵਾਜਾ ਉਠੀਆ। -''ਫੇਰ ਹੱਸ ਲਇਓ-ਚਾਹੇ ਰੋ ਲਇਓ-ਸੇਠ ਕਿਹੰਦੈ ਬਈ ਐੱਲਸਪੈਲਟਰ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ-ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜ ਰੁਪਈਏ ਮੰਗਦੈ।'' -''------!'' ਇਕ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਿਗਆ। ਸਾਿਰਆ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਿਜਵੇਂ ਿਕੱਲਾ ਠੁਕ ਿਗਆ ਸੀ। ਸੇਠ ਦੀ ਪੀਤੀ ਚਾਹ ਅਤੇ ਖਾਧੇ ਸਮੋਸੇ ਬਾਹਰ ਨ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਸਰੀਰ ਨ ਅਜੀਬ ਿਜਹੀ ਅੱਚਵੀ ਲੱਗ ਗਈ।

-''ਸੇਠ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਆਿਖਐ-ਬਈ ਐੱਲਸਪੈਲਟਰ ਮੇਰੀ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਸੁਣਦੈ-ਮੈਂ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੰਜਾ ਰੁਪਈਆ ਦੀ ਥਾ ਚਾਰ ਰੁਪਈਏ ਕਰਵਾ ਸਕਦੈਂ-ਹੁਣ ਹੱਸੀ ਚੱਲੋ-ਚਾਹੇ ਰੋਈ ਚੱਲੋ!'' ਆਖ ਕੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। -''------।'' ਸਾਿਰਆ ਨ ਸੁਹਾਵਣੇ ਮੌਸਮ ਿਵਚ ਵੀ ਤਲਖੀ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਸੇਠ ਦੀ ਚਾਹ ਅੰਦਰ ਜਵਾਲਾ-ਮੁਖੀ ਵਾਗ ਉਬਲਣ ਲੱਗੀ। -''ਪੀ ਲਓ ਸੇਠ ਦੀ ਚਾਹ।'' ਇਕ ਬੋਿਲਆ। -''ਖਾ ਲਓ ਸਮੋਸੇ।'' -''ਚੁੱਘ ਲਓ ਸੇਠ ਜੀ ਦਾ ਮੁੰਮਾ!'' -''ਫੜ ਲਓ ਬੈਂਗਣ!'' -''ਇਹ ਕਰਾੜ ਮੇਰੇ ਸਾਲੇ ਪੈਸੇ ਿਬਨਾ ਰੱਬ ਨ ਮੱਥਾ ਨਹੀ ਟੇਕਦੇ।'' -''ਇਹ ਸਕੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ-ਥੋਡੇ ਿਕੱਥੋਂ ਬਣਨਗੇ?'' ਬੁੱਕਣ ਬੋਿਲਆ। -''ਤੂੰ ਤਾ ਉਹਤੋਂ ਦਾਰੂ ਬੱਤਾ ਭਾਲਦਾ ਸੀ।'' -''ਮੈਨ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਪਾਲ 'ਚ ਇੱਟ ਮਾਰੂ? ਮੈਂ ਤਾ ਹੱਸਦਾ ਸੀ।'' -''ਤੇਰੇ ਭਾਅ ਦਾ ਬਈ ਚਾਹ ਆਪਾ ਕਰਾੜ ਦੀ ਪੀਤੀ ਐ?'' -''ਉਏ ਕਮਿਲਓ ਜੱਟੋ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕੁਰਲਾਇਆ। -''ਇਹ ਤਾ ਥੋਡਾ ਈ ਿਸਰ ਤੇ ਥੋਡੇ ਈ ਿਛੱਤਰ ਐ-ਿਜੰਨੇ ਮਰਜੀ ਐ ਖਾਈ ਚੱਲੋ---!'' ਉਸ ਨੇ ਹਵਾ ਿਵਚ ਹੱਥ ਿਹਲਾਅ ਕੇ ਦੁਹਾਈ ਿਦੱਤੀ। -''------।'' ਿਜਵੇਂ ਸਾਿਰਆ ਦੀ ਜੇਬ ਕੱਟੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਠੱਗੇ-ਠੱਗੇ ਿਜਹੇ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਇਕ ਗੱਲ ਜਰੂਰ ਐ-।'' ਇਕ ਨੇ ਢੇਰੀ 'ਤੇ ਿਡੱਗਿਦਆ ਿਕਹਾ। ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਕੰਨ ਚੁੱਕ ਲਏ। ਉਹ ਿਤਰਮਚੀ ਵਾਗ ਿਸ਼ਸ਼ਤ ਬੰਨਹੀ ਖੜਹੇ ਸਨ। -''ਮਰਿਦਆ ਨ ਕੋਈ ਅੱਕ ਜਰੂਰ ਚੱਬਣਾ ਪਊ।'' -''ਲੋਹੇ 'ਤੇ ਲਕੀਰ ਐ।'' -''ਪਰ ਇਉਂ ਤਾ ਲੱਗੇ ਈ ਨੀ ਮੁੜਨੇ।'' -''ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਐਂ-।'' ਇਕ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਬਾਕੀਆ ਨੇ ਬੱਤਖਾ ਵਾਗ ਧੌਣਾ ਉਧਰ ਨ ਉਗੀਸ ਲਈਆ। -''ਇਥੋਂ ਝੋਨਾ ਚੱਕੋ ਤੇ ਿਨਹਾਲੇ ਆਲੇ ਮੰਡੀ 'ਚ ਿਲਜਾ ਿਸੱਟੋ!'' -''ਲਓ ਜੀ! ਅਖੇ ਪੱਿਟਆ ਪਹਾੜ ਤੇ ਿਨਕਿਲਆ ਚੂਹਾ।'' -''ਮੁਰਦਾ ਬੋਲੂ ਖੱਫਣ ਪਾੜੂ।'' -''ਨਹਾ ਉਥੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰੱਬ ਐ?'' -''ਿਕਸਾਨ ਿਜੱਥੇ ਮਰਜੀ ਐ ਭੱਜ ਲਵੇ-ਬੁੱਚੜਾ ਦੀਆ ਰੰਬੀਆ ਿਤੱਖੀਆ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖੀਆ ਵੀਐਂ-ਜੇ ਧੌਣ ਨਾ ਲਾਹੁੰਣਗੇ ਤਾ ਖੱਲ ਤਾ ਜਰੂਰ ਉਧੇੜਨਗੇ।'' -''ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਪੁੱਠੀ!'' -''ਪਰ ਯਾਰੋ! ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਐ-।'' ਇਕ ਬਜੁਰਗ ਨੇ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਬੁਿਝਆ ਿਚਹਰਾ ਝੁਲਿਸਆ ਿਜਹਾ ਿਪਆ ਸੀ। ਅੱਖਾ ਕੱਠਫੋੜੇ ਦੀ ਖੱਡ ਵਾਗ ਡੂੰਘੀਆ ਸਨ। -''ਜੇ ਆਪਾ ਸੋਚੀਏ-ਅੱਜ ਆਪਾ ਨ ਪੰਦਰਾ ਿਦਨ ਹੋਗੇ ਬੈਿਠਆ ਨ-ਿਨੱਤ ਈ ਸੋਚਦੇ ਐਂ ਬਈ ਬੋਤੇ ਦਾ ਬੁੱਲਹ ਅੱਜ ਵੀ ਿਡੱਗੂ-ਅੱਜ ਵੀ ਿਡੱਗੂ-।'' -''----।'' -''ਪਰ ਖਸਮਾ ਨ ਖਾਣਾ ਇਹ ਿਡੱਗਦਾ ਅਜੇ ਵੀ ਨਹੀ ਦੀਂਹਦਾ! ਜੱਟ ਦੀ ਹਰ ਰੋਜ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪੰਜਾਹਾ ਰੁਪਈਆ ਦੀ ਿਦਹਾੜੀ ਮਰਦੀ ਐ-ਕਰਜਾ ਿਸਰ 'ਤੇ ਸੱਪ ਮਾਗੂੰ ਜੀਭਾ ਕੱਢ ਕੱਢ ਕੇ ਡਰਾਉਂਦੈ-ਿਜਣਸ ਮੰਡੀ 'ਚ ਰੁਲੀ ਜਾਦੀ ਐ-ਘਰੋਂ ਸੌਦਾ ਪੱਤਾ ਮੁੱਿਕਆ ਿਪਐ-।'' -''ਜੱਟ ਨ ਅੱਤੜਪੁਣਾ ਜਮਾ ਈ ਨੀ ਪੁਗਦਾ-ਮੇਰੀ ਮੰਨੋਂ ਤਾ ਕਰਾੜ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਕੇ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਚਾਰ ਰੁਪਈਏ ਇਲਸਪਲੱਟਰ ਨ ਦੇ ਕੇ ਮੱਥਾ ਡੰਮਹੋ ਤੇ ਬੋਲੀ ਲਗਵਾਓ।'' -''ਤੇਰਾ ਕੀ ਿਖਆਲ ਐ ਬਾਬਾ ਬਈ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਨੀਕਰਾ ਲਾਹ ਕੇ ਕੁੱਤੇ ਕਰਾੜ ਮੂਹਰੇ ਕੋਡੇ ਹੋ ਜਾਈਏ?'' ਦਾਰੂ-ਬੱਤੇ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਬੁੱਕਣ ਬੋਿਲਆ। ਕਈ ਿਦਨਾ ਤੋਂ ਨਹਾਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਗਰਦ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਿਸਹਰੇ 'ਤੇ ਸਾੜੇ 'ਰਾਵਣ' ਵਰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। -''ਹੁਣ ਬੋਂਡੀ ਤਾ ਬਣਨੋ ਰਹੇ।'' -''ਡੀਜਲ ਢੋਂਹਿਦਆ ਿਸਰ 'ਚ ਅੱਟਣ ਪੈ ਗਏ ਬਾਬਾ-ਹੁਣ ਿਜਣਸ ਿਸੱਟ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਈਏ?''

-''ਬਹੁੜੀ ਉਏ ਰੱਬਾ ਮੇਿਰਆ! ਿਜਣਸ ਸਾਡੀ ਤੇ ਫੈਸਲੇ ਕਰਾੜ ਕਰਦੇ ਐ?'' -''ਲੋਹੜਹਾ ਨਹੀ? ਜੱਟ ਨ ਿਦਨ ਿਦਹਾੜੇ ਲੁੱਟੀ ਜਾਦੇ ਐ!'' -''ਹੋਰ ਦੱਸੋ ਕਰੋਂਗੇ ਕੀ?'' ਬਾਬੇ ਨੇ ਬੇਥਵਾ ਸੁਆਲ ਮੱਥੇ 'ਚ ਮਾਿਰਆ ਤਾ ਸਾਰੇ ਬੇਸੁਰਤਾ ਵਾਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਦੇ ਹਨਹੇਰੇ ਿਵਚ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। -''ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੇ ਪੰਦਰਾ ਿਦਨਾ ਦੀ ਥਾ ਮਹੀਨਾ ਹੋਰ ਬੈਠੇ ਰਹੋ ਮੰਡੀ 'ਚ-ਕਰਾੜ ਦੇ ਕੰਨੋਂ ਮੈਲ ਨੀ ਜਾਦੀ-ਉਹ ਤਾ ਚੋਪੜੀਆ ਖਾ ਕੇ ਕਰਾੜੀ ਦੀਆ ਟੰਗਾ ਚੱਕ ਛੱਡਦੈ-।'' -''ਹਾਥੀ ਿਜਉਂਦਾ ਲੱਖ ਦਾ ਤੇ ਮਿਰਆ ਸਵਾ ਲੱਖ ਦਾ-ਕਰਾੜਾ ਦੀ ਤਾ ਚਾਦੀ ਐ-ਜਦੋਂ ਮਰਜੀ ਐ ਖਰੀ ਕਰ ਲੈਣ-ਜੇ ਮੀਂਹ ਪੈ ਿਗਆ-ਫੇਰ ਬੈਠੇ ਝੋਨਾ ਸੁਕਾਉਂਦੇ ਿਰਹੋ-ਫੇਰ ਇਹ ਹੋਰ ਨੱਕ ਬੁੱਲਹ ਮਾਰਨਗੇ-ਅੱਿਧਓਂ ਡੂੜਹ ਵੀ ਨੀ ਿਨਬੜਨਾ-ਬਹੁਤਾ ਖਾਦੇ-ਖਾਦੇ ਥੋਿੜਓਂ ਵੀ ਝੱਗਾ ਝਾੜਲਾਗੇ।'' -''-----।'' ਸਾਿਰਆ ਨ ਸੀਤ ਚੜਹ ਿਗਆ। ਬਾਬੇ ਦੀਆ ਿਨੱਗਰ ਦਲੀਲਾ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਕੋਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਿਪੰਡੋਂ ਰੋਟੀਆ ਪੁੱਜਣੀਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆ। ਪਰ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਨ ਿਕਸੇ ਦੀ ਵੱਢੀ ਰੂਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਮੱਲੋਮੱਲੀ, ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟ ਲਈ। ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਨ ਸਾਰਾ ਿਬਰਤਾਤ ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ। ਦੁੱਖ ਰੋ ਲਏ। ਕਾਲਜੇ ਿਪੱਟ ਲਏ। ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਵੀ ਿਦਲੋਂ ਦੁਖੀ, ਹੈਰਾਨ ਿਜਹੇ ਹੋਏ ਮੁੜ ਗਏ। -''ਯਾਰ ਨਹਾਿਤਆ ਨ ਪੰਦਰਾ ਿਦਨ ਹੋ ਗਏ-ਿਸਰ ਗੁੜ ਮਾਗੂੰ ਜੁਿੜਆ ਿਪਐ।'' ਇਕ ਨੇ ਪੱਗ ਲਾਹ ਕੇ ਿਸਰ ਖੁਰਿਕਆ ਨਹੀਂ, ਵੱਿਢਆ ਸੀ। -''ਸਾਰੇ ਤੇਰੇ ਅਰਗੇ ਈ ਐਂ ਿਮੱਤਰਾ।'' ਦੂਜਾ ਬੋਿਲਆ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਲ ਸਪੋਲੀਆ ਵਾਗ ਸਾਅਫ਼ੇ ਹੇਠੋਂ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਅਸੀਂ ਿਕਹੜਾ ਿਨੱਤ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ ਨਾਲ ਨਹਾਉਨੇ ਐਂ ਜੁਆਨਾ?'' ਬਾਬਾ ਆਪ ਿਪੰਡਾ ਖੁਰਚੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਨਹੁੰ ਖੰਘਰ ਹੋਏ ਮਾਸ 'ਤੇ ਰੰਦੇ ਵਾਗ ਿਫਰਦੇ ਸਨ। 'ਕਰਚ-ਕਰਚ' ਦੀ ਅਵਾਜ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸੁਣਦੀ ਸੀ। -''ਨਹਾਉਣ ਦਾ ਿਕਸੇ ਨ ਚੇਤੈ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਮੂੰਹੋਂ ਫੁੱਿਟਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਵੀ ਸਣ ਵਾਗ ਉਲਝੀ ਪਈ ਸੀ। ਆਥਣੇ ਿਜਹੇ ਉਹ ਦੋਸ਼ੀਆ ਵਾਗ ਸੇਠ ਦੇ ਜਾ ਹਾਜਰ ਹੋਏ। ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਜ਼ਮੀਰ ਦਾ ਗਲਾ ਬੜਾ ਦੱਬ ਕੇ ਘੁੱਿਟਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਨ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗਾਲੋ-ਗਾਲੀ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾ ਅੰਦਰ ਇਕ ਚੁੱਪ, ਪਰ ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਿਛਿੜਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। -''ਆਓ ਸਰਦਾਰੋ-ਜੀ ਆਇਆ ਨ--!'' -''ਬੈਠੋ! ਸਹੁੰ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੀ ਥੋਡੇ ਦਰਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਰੱਬ ਿਮਲ ਪੈਂਦੈ-ਬੈਠੋ! ਬਬਲੀ--! ਉਏ ਬਬਲੀ-!'' -''ਸੇਠਾ ਚਾਹ ਨਾ ਮੰਗਵਾਈਂ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਦੋ ਟੁੱਕ ਆਿਖਆ। ਉਹ ਅੱਿਕਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਿਕਉਂ? ਕਾਹਤੋਂ ਨਾ ਮੰਗਵਾਵਾ ਸਰਦਾਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ? ਰਾਮ ਭਲੀ ਕਰੇ! ਮੈਂ ਥੋਡਾ ਭਾਈ ਆ-ਸੇਵਾਦਾਰ ਆ-ਬੈਠ! ਸੁਆਰ ਕੇ ਬੈਠ!'' -''ਤੇਰੀ ਤੜਕੇ ਆਲੀ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਤਰ ਗਏ ਅਸੀਂ ਤਾ-ਉਹੀ ਨੀ ਲੋਟ ਆਈ ਅਜੇ ਤੱਕ।'' ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਿਖਆ। -''ਭਗਵਾਨ ਤਾਰੂ ਆਪਾ ਨ ਤਾ-ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਦੀ ਉਹੀ ਤਾਰੂ-ਤੁਸੀਂ ਚਾਹ ਨ ਨਾਹ ਨਾ ਕਰੋ-ਇਹ ਤਾ ਤੇਰਹਵਾ ਰਤਨ ਐਂ ਸਰਦਾਰਾ-ਉਏ ਬਬਲੀ--! ਚਾਹ ਆਖ ਕੇ ਆ ਹਰਾਮਜ਼ਾਿਦਆ--!'' ਬਬਲੀ ਬੰਦੇ ਿਗਣ ਕੇ ਿਤੱਤਰ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਭਗਵਾਨ ਤਾ ਥੋਨ ਲਾਿਲਆ ਨ ਈ ਤਾਰਦੈ ਸੇਠਾ! ਜੱਟਾ ਕੋਲੋਂ ਤਾ ਉਹਨ ਡਰ ਆਉਂਦੈ।'' -''ਲੈ! ਕਾਹਨ ਡਰ ਆਉਂਦੈ ਮੇਰੇਆਰ! ਭਗਵਾਨ ਤਾ ਭਗਵਾਨ ਈ ਹੁੰਦੈ!'' -''ਜਾ ਿਫਰ ਜੱਟਾ 'ਚੋਂ ਮੁਸ਼ਕ ਆਉਂਦਾ ਹੋਊ? ਤੁਸੀਂ ਤਾ ਿਨੱਤ ਬੋਦੀਆ ਚੋਪੜ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਐਂ-ਜੱਟ ਨ ਤਾ ਮਹੀਨਾ ਨਹਾਉਣ ਦਾ ਟੈਮ ਨਹੀ ਲੱਗਦਾ।'' ਇਕ ਨੇ ਕੌੜ ਿਜਹਾ ਹੱਸ ਕੇ ਿਵਅੰਗ ਕਿਸਆ। -''ਰਾਮ ਬੋਲੋ ਸਰਦਾਰੋ! ਰਾਮ ਬੋਲੋ! ਲਓ, ਚਾਹ ਆ ਗਈ-ਚਾਹ ਪੀਓ!'' -''ਛੇਠਾ ਚਾਹ ਤਾ ਸਾਡੇ ਲੰਘਣੀਂ ਨੀ!'' -''ਸੁੱਖੀ-ਸਾਦੀ ਲੰਘਣੀ ਿਕਉਂ ਨੀ-ਐਵੇਂ ਈ ਨਹੀ ਲੰਘਣੀਂ? ਲਓ ਫੜੋ!'' ਆੜਹਤੀਏ ਨੇ ਅੱਡੋ-ਅੱਡੀ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪ ਫੜਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ।

-''ਛੇਠਾ! ਸਾਡੀ ਦੁਹਾਈ ਐ-ਸਾਡੇ ਿਪਉ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਐ-ਹੁਣ ਸਾਨ ਹੋਰ ਨਾ ਕੋਹਲੂ 'ਚ ਪੀੜ-ਅਸੀਂ ਹੱਥ ਬੰਨਹ ਕੇ ਚਾਰ ਰੁਪਈਏ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਦੇਣ ਨ ਿਤਆਰ ਐਂ-ਮੇਰਾ ਵੀਰ ਹੁਣ ਤੂੰ ਇਲਸਪਲੱਟਰ ਤੋਂ ਬੋਲੀ ਲੁਆ ਦੇ।'' ਬਾਬੇ ਨੇ ਿਵਆਈਆ ਪਾਟੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਿਦੱਤੇ। ਸੇਠ ਅੰਦਰ ਕੁਤਕੁਤੀ ਹੋਈ। _______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 7 ਜੱਟ ਬੱਕਰੇ ਵਾਗ ਹਲਾਲ ਹੋਣ ਲਈ ਖ਼ੁਦ ਹਾੜਹੇ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੇਠ ਦੀ ਛੁਰੀ ਵੀ ਿਤਆਰ ਹੀ ਸੀ। -''ਸਰਦਾਰੋ! ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਤਾ ਐਨਾ ਕੰਜਰ ਕੁੱਤੈ-ਪੰਜਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾ ਈ ਨਹੀ ਸੀ ਉਤਰਦਾ! ਮੈਂ ਿਕਹਾ ਇਉਂ ਲੁੱਟ ਪਈ ਐ? ਇਉਂ ਮੈਂ ਆਬਦੇ ਜੱਟ ਭਰਾ ਿਕਵੇਂ ਲੁੱਟੀਦੇ ਦੇਖਲਾ? ਿਜਹਨਾ ਨਾਲ ਿਦਨ ਰਾਤ ਵਰਤਣੈਂ? ਐਹੋ ਿਜਹੇ ਕੰਜਰ ਕੁੱਤੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨ ਤਾ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਪਟਕਾ-ਪਟਕਾ ਕੇ ਮਾਰੇ-ਉਹ ਤਾ ਸਰਦਾਰੋ ਮਹੀਨੇ ਨ ਆਬਦੇ ਸ਼ਿਹਰ ਜਾ ਵੱਜੂ-ਵਰਤਣਾ ਤਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਾ ਈ ਐ।'' -''ਸੇਠਾ! ਹੁਣ ਐੱਲਸਪੈਲਟਰ ਬੋਲੀ ਕਦੋਂ ਲਾਊ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਉਸ ਦੀ 'ਟੈਂ-ਟੈਂ' ਤੋਂ ਅੱਕ ਿਗਆ ਸੀ। -''ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਈ ਜਾ ਕੇ ਪਾਉਨੈ ਗਲ 'ਚ ਸਾਅਫਾ ਮੇਰੇਆਰ! ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਊ ਿਕੱਥੇ? ਬਬਲੀ--! ਬਬਲੀ ਉਏ---!'' -''ਹਾ ਬਾਬੂ ਜੀ---?'' -''ਤੂੰ ਹਰਾਮਜ਼ਾਿਦਆ ਿਕਹੜੇ ਭੋਰੇ 'ਚ ਉਤਰ ਜਾਨੈਂ?'' -''ਮੈਂ ਬਾਬੂ ਜੀ ਸਕੂਟਰ ਸਾਫ ਕਰਦਾ ਸੀ।'' -''ਜਾਹ ਿਮੰਟੂ ਤੋਂ ਦੋ ਬੋਤਲਾ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆ ਫੜ ਕੇ ਿਲਆ! ਕਹੀਂ ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੇ ਮੰਗਵਾਈਐਂ-ਉਹਨ ਕਹੀਂ ਿਕਤੇ ਲੱਗੀ ਵੀ ਨਾ ਦੇ-ਦੇ।'' ਬਬਲੀ ਪੈਰ ਤੋਂ ਹੀ ਹਵਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਤੁਸੀਂ ਚਾਹ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲਓ-ਮੈਂ ਕੰਜਰ ਕੁੱਤੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਕੋਲ ਹੋ ਆਵਾ।'' ਤੇ ਸੇਠ ਿਦਲ ਿਵਚ ਿਬੱਲੀਆ ਬੁਲਾਉਂਦਾ, ਸਕੂਟਰ ਲੈ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਬੜੇ ਮੇਰੇ ਸਾਲੇ ਐ-ਿਛੱਲ ਵੀ ਲਾਹੁੰਦੇ ਐ-ਰੋਣ ਵੀ ਨੀ ਿਦੰਦੇ।'' ਬੁੱਕਣ ਬੋਿਲਆ। -''ਤੇਰਾ ਤਾ ਮੇਲਾ ਬਣ ਿਗਆ।'' -''ਜਾਦੇ ਚੋਰ ਦੀ ਤੜਾਗੀ ਈ ਸਹੀ!'' ਸਕੂਟਰ ਲੈ ਕੇ ਸੇਠ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਕੋਲ ਭੂਤ ਵਾਗ ਜਾ ਵੱਿਜਆ। -''ਬਾਬੂ ਜੀ-ਜੱਟ ਤਾ ਐਨੇ ਸੂੰਮ ਐਂ-ਨਲੀ ਸੁਣਕਣਗੇ ਤਾ ਵੀ ਆਬਦੇ ਕੁੱਕੜਾ ਨ ਈ ਪਾਉਣਗੇ।'' -''ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਿਤੰਨ ਰੁਪਈਏ ਦੁਆਦੇ-ਅੱਜ ਈ ਬੋਲੀ ਲਾ ਿਦੰਨੇ ਐਂ।'' ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਤੰਦੂਰ ਿਢੱਡ ਕਰਕੇ ਉਹ ਔਖੇ-ਔਖੇ ਸਾਹ ਲੈ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਭੈੜਹੀਆ ਿਜਹੀਆ ਨਾਸਾ 'ਚੋਂ ਸੀਟੀਆ ਵੱਜ ਰਹੀਆ ਸਨ। -''ਿਕੱਥੇ ਬਾਬੂ ਜੀ! ਉਹ ਤਾ ਇਕ ਰੁਪਈਏ ਤੋਂ ਉਪਰ ਈ ਨੀ ਚੜਹਦੇ ਸੀ-ਿਵਸਕੀ ਦੀਆ ਦਸ ਬੋਤਲਾ ਦੇ ਕੇ-ਦੋ ਰੁਪਈਆ 'ਤੇ ਮਸਾ ਿਲਆਦੇ ਐ-ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੇ ਠੇਕੇ ਆਿਲਆ ਨ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਪੁੱਛ ਲਓ-।'' ਸੇਠ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਝੂਠ ਬੋਲ ਿਗਆ ਸੀ। -''ਦੋ ਰੁਪਈਏ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਤਾ ਬਾਹਲੇ ਥੋੜੇ ਐ---।'' ਬਾਬੂ ਨੇ ਲਮਕਾ ਕੇ ਿਜਹੇ ਿਕਹਾ। -''ਦੇਖੋ ਬਾਬੂ ਜੀ-ਜੱਟਾ ਨਾਲ ਤਾ ਸਾਡਾ ਵਾਹ ਛੇਈਂ ਮਹੀਨੀਂ ਪੈਣੈਂ-ਆਪਾ ਤਾ ਰਾਮ ਭਲੀ ਕਰੇ ਿਨੱਤ ਵਰਤਣੈਂਥੋਡੇ ਆਸਰੇ ਈ ਬੱਚੇ ਪਾਲਣੇ ਐ-ਕਰ ਿਦਓ ਿਕਰਪਾ-ਕਾਹਨ ਮੇਰੇ ਗਾਹਕ ਤੋੜਦੇ ਐਂ? ਿਕਸੇ ਿਵਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਿਦਆਗੇ-ਜੇ ਥੋਡੇ ਦੋ ਰੁਪਈਆ 'ਚੋਂ ਇਕ ਪੈਸੇ ਦਾ ਰਵਾਦਾਰ ਹੋਵਾ-ਗਊ ਦੀ ਰੱਤ ਪੀਵਾਿਕਸੇ ਿਸਆਣੇ ਨੇ ਮੱਝ ਨਵੇਂ ਦੁੱਧ ਕਰਵਾਉਣ ਗਏ ਨੇ ਝੋਟੇ ਨ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਿਕਹਾ ਸੀ ਬਈ ਤੇਰਾ ਇੱਕ ਿਮੰਟ ਦਾ ਕੰਮ ਐਂ-ਸਾਡੇ ਜੁਆਕਾ ਦੀ ਸਾਲ ਦੀ ਲੱਸੀ ਐ।'' ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਬਾਬੂ ਜੀ ਬਾਣੀਏਂ ਭਰਾ ਓਂ-ਕਰ ਿਦਓ ਰਿਹਮ! ਜੇ ਕਹੋਂ ਬੋਤਲ ਛੋਤਲ ਤੇ ਮੁਰਗਾ ਛੁਰਗਾ ਿਭਜਵਾ ਿਦੰਨੈਂ?'' ਸੇਠ ਬਾਬੂ ਦੇ ਗੋਡੇ ਘੁੱਟਣ ਲੱਗ ਿਪਆ।

-''ਭੇਜ ਫੇਰ।'' ਬਾਬੂ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਸੇਠ ਦੇ ਿਦਲ ਦੀ ਹੋ ਗਈ। -''ਬੋਲੀ ਕਦੋਂ ਲਾਵੋਂਗੇ?'' ਉਹ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਪੁੱਛ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਬਾਬੂ ਹਨਮਾਨ ਦੇਵਤਾ ਸੀ। -''ਕੱਲਹ ਨ ਈ ਲੈ।'' -''ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਦੋ ਰੁਪਈਏ-ਠੀਕ ਐ ਜੀ?'' -''ਚੱਲ ਤੂੰ ਕਿਹੰਨੈ ਤਾ ਠੀਕ ਈ ਐ।'' -''ਥੋਨ ਿਕਤੋਂ ਹੋਰ ਖਟਾ ਿਦਆਗੇ।'' -''ਤੂੰ ਜੱਟਾ ਨਾਲ ਿਕੰਨੇ ਕੀਤੇ ਐ?'' -''ਬਾਬੂ ਜੀ ਗਊ ਮਾਤਾ ਦੀ ਕਸਮ ਐਂ-ਥੋਡਾ ਜੱਟਾ ਨਾਲ ਿਸੱਧਾ ਵਾਹ ਪਵੇ-ਪਤਾ ਲੱਗਜੇ-ਿਜਹੋ ਿਜਹਾ ਜੱਟ ਨ ਛੇੜ ਿਲਆ-ਉਹੋ ਿਜਹਾ ਸੱਪ ਨ ਛੇੜ ਿਲਆ-ਉਹ ਤਾ ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਐਡੀਆ ਐਡੀਆ ਗਾਲਹਾ ਕੱਢਦੇ ਐ।'' ਸੇਠ ਨੇ ਹੱਥਾ ਨਾਲ ਿਮਣਤੀ ਦੱਸੀ। ਬਾਬੂ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਹੱਸ ਿਪਆ। ਸੇਠ ਦੇ ਿਫਰ ਕੁਤਕੁਤੀ ਹੋਈ। -''ਮੈਿਖਆ ਬਾਬੂ ਜੀ ਗਾਲਹ ਕੱਢਣ ਲੱਗੇ ਜਮਾ ਈ ਅੱਗਾ ਿਪੱਛਾ-ਿਗੱਲਾ ਸੁੱਕਾ ਨਹੀਂ ਦੇਂਹਦੇ।'' ਬਾਬੂ ਹੱਸੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਸੇਠ ਦੇ ਕੁਤਕੁਤੀਆ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਬਾਬੂ ਦਾ ਹੱਸਣਾ ਉਸ ਲਈ 'ਸ਼ੁਭ' ਸੀ! -''ਬਾਬੂ ਜੀ ਹੁਣ ਮੈਂ ਜੁਬਾਨ ਤੋਂ ਝੂਠਾ ਨਾ ਪੈਜਾ?'' -''ਉਏ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਿਦੰਦੇ!'' -''ਮੈਂ ਥੋਡਾ ਸਮਾਨ ਭੇਜਦੈਂ।'' ਸੇਠ ਤੁਰ ਿਗਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਪੁੱਿਜਆ ਤਾ ਜੱਟ ਭੁੱਖੀਆ ਰਾਮ ਗਊਆ ਵਾਗ ਉਸ ਦਾ ਰਾਹ ਤੱਕ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਐਨਾ ਕੰਜਰ ਕੁੱਤੈ-ਪੰਜਾ ਰੁਪਈਆ ਤੋਂ ਹੇਠਾ ਈ ਨੀ ਸੀ ਉਤਰਦਾ-ਿਮੰਨਤਾ ਤਰਲੇ ਕਰਕੇ ਮਸਾ ਈ ਚਾਰਾ 'ਤੇ ਮਨਾਇਆ-ਆੜਹਤ ਦਾ ਕੰਮ ਈ ਸਾਲਾ ਕੁੱਤੈ-ਹੋਰ ਿਕੱਤਾ ਸਰਦਾਰੋ ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ-ਕੀ ਕਰੀਏ? ਬਬਲੀ--! ਬਬਲੀ ਉਏ--!'' ਬਬਲੀ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ। -''ਆਹ ਬੋਤਲ ਤੇ ਮੁਰਗਾ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੇ ਮੱਥੇ ਮਾਰ ਕੇ ਆ-ਸਰਦਾਰੋ ਸਹੁੰ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਿਪਉ ਦਾਦੇ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ-ਮਾਸ ਨ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਇਆ-ਪਰ ਭਰਾਵਾ ਕਰਕੇ ਹਰ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦੈਦੁੱਖ ਸਿਹਣੇ ਪੈਂਦੇ ਐ-ਤੈਨ ਬੋਤਲਾ ਿਮਲ ਗਈਆ ਸੀ?'' ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਕਣ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਿਲਆ। -''ਇਹਨ ਤਾ ਬੋਤਲਾ ਿਮਲ ਗਈਆ-ਹੁਣ ਸਾਨ ਕੋਈ ਰਾਹ ਪਾ।'' ਬਾਬੇ ਨੇ ਿਨਰਣਾ ਚਾਿਹਆ। -''ਬਾਿਬਓ! ਕੱਲਹ ਨ ਸਵੇਰੇ ਬੋਲੀ ਹੋਜੂਗੀ-ਪਰ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਰੌਲਾ ਨਾ ਕਿਰਓ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬੜਾ ਕੰਜਰ ਕੁੱਤੈ! ਕੀਤਾ ਕਰਾਇਆ ਖੂਹ 'ਚ ਨਾ ਪੈਜੇ-ਬੱਸ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬੋਲੀ ਕਰਵਾ ਿਲਓ-ਜੇ ਿਕਸੇ ਨੇ ਚਾਹ ਗੁੜ ਜਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੌਦਾ ਪੱਤਾ ਿਪੰਡ ਭੇਜਣੈਂ ਦੱਸ ਿਦਓ-ਰੇਹੜਾ ਜਾਣ ਆਲੈ।'' -''ਕੱਲਹ ਨ ਿਵਹਲੇ ਕਰ ਦੇਵੇਂਗਾ?'' -''ਮੇਰੇਆਰ ਿਬਲਕੁਲ!'' -''ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਆਪੇ ਈ ਲੈਜਾਗੇ।'' -''ਿਵਹਲੇ ਤਾ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਾਿਸਓਂ ਈ ਕਰ ਿਦਊ-ਜਰੈਂਦ ਕਰੋ!'' ਬਾਬਾ ਬੋਿਲਆ। -''ਿਕਹੜੀ ਗੱਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਬਾਬਾ ਿਬਸ਼ਨ ਿਸਆ! ਹੈਂ? ਥੋਡੇ ਿਬਨਾ ਤਾ ਮੈਂ ਕੱਖ ਦਾ ਨਹੀ-ਸੇਠ ਸੋਨੇ ਦਾ ਬਣ ਕੇ ਖੜਹਜੇ-ਜੱਟ ਉਹਦੇ 'ਤੇ ਫੇਰ ਵੀ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ-ਜੇ ਚਾਰ ਰੁਪਈਆ 'ਚੋਂ ਇਕ ਪੈਸਾ ਵੀ ਮੇਰਾ ਹੋਵੇਨਰਕਾ ਨ ਜਾਵਾ-ਸਹੁੰ ਰਾਮ ਦੀ-ਜੱਟ ਤੇ ਬਾਣੀਏਂ ਦੀ ਤਾ ਰੂਹ ਈ ਇਕ ਐ-ਧੁਰੋਂ ਸੰਜੋਗ ਿਲਖੇ ਐ-ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰੋ।'' -''ਜੇ ਰੱਬ ਜੱਟ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਿਸਠਾਣੀਂ ਨਾਲ ਕਰ ਿਦੰਦਾ-ਵਧੀਆ ਰਿਹੰਦਾ।'' ਬੁੱਕਣ ਬੋਿਲਆ। -''ਲਓ! ਲਓ ਕਰ ਲਓ ਗੱਲ! ਬੁੱਕਣ ਿਸਉਂ ਨ ਿਬਨਾ ਪੀਤੀ ਤੋਂ ਈ ਚੜਹ ਗਈ-ਸਹੁੰ ਲੱਗੇ ਬੁੱਕਣ ਿਸਆ ਬੜੀ ਰੂਹ ਆਲਾ ਬੰਦੈਂ ਤੂੰ।'' ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਤੁਰ ਆਏ। ਰਾਤ ਨ ਬੁੱਕਣ ਦੇਰ ਗਈ ਤੱਕ ਕਮਲਾ ਹੋਇਆ ਦਾਰੂ ਪੀਂਦਾ ਿਰਹਾ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਹ ਿਕਸੇ ਹੇਰਵੇ ਿਵਚ ਗੁੱਝਾ ਰੋਣ ਵੀ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨ ਕੀ ਗਮ ਸੀ?

ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਸਵੇਰੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਜਾ ਕੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਆਇਆ। ਸੇਠ ਅਤੇ ਿਕਸਾਨ ਉਸ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਖੜਹੇ ਸਨ। -''ਸਾਰੇ ਆਪਦੀਆ-ਆਪਦੀਆ ਢੇਰੀਆ ਕੋਲ ਚੱਲੋ ਬਈ-'ਕੱਠ ਨਾ ਮਾਰੋ! ਬਾਬੂ ਜੀ ਨ ਚਾਹ ਦਾ ਿਪਆਲਾ ਪੀ ਲੈਣ ਿਦਓ।'' ਸੇਠ ਨੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਿਕਸਾਨ ਕੁੱਤੇ ਵਾਗ ਿਛਛਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਬਾਬੂ ਨੇ ਚਾਹ ਪੀ ਲਈ। ਮਿਠਆਈ ਖਾ ਲਈ। ਬੋਲੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਝੋਨਾ ਤੁਲਵਾ ਕੇ ਜੱਟ ਿਵਹਲੇ ਹੋ ਗਏ। ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬੋਰੀਆ ਿਗਣਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਾ ਉਥੇ ਛੱਡ ਿਗਆ ਸੀ। ਬੋਰੀਆ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਪਰਦੇ ਨਾਲ ਸੇਠ ਨੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨ ਦੋ ਰੁਪਏ ਦੇ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰ ਿਦੱਤਾ। ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਉਸ ਨ ਖੁਦ ਪੂਰੇ ਦੋ ਰੁਪਏ ਿਸੱਧੇ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ। ਚਾਰ ਵਜੇ ਸਾਰੇ ਿਕਸਾਨਾ ਦਾ ਿਹਸਾਬ-ਿਕਤਾਬ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਜਾਨ ਤੋੜ ਕੇ ਅਤੇ ਪੇਟ ਬੰਨਹ ਕੇ ਪਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਨੇ ਲੱਗੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੋੜੇ ਸਨ। ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਵੇਚ-ਵੱਟ ਕੇ, ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਪੂਰਾ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਈਆ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਿਸਰ ਟੁੱਟ ਿਗਆ। ਪੰਦਰਾ ਸੌ ਰੁਪਏ ਉਸ ਨੇ ਜੈਬੇ ਨ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਲੈ ਲਏ ਅਤੇ ਪੰਜ ਸੌ ਦਾ ਘਰ ਲਈ ਸਮਾਨ ਲੈ ਿਲਆ। ਪੂਰੇ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ 'ਤੇ ਅੰਗੂਠਾ ਛਾਪ ਕੇ ਉਹ ਿਛੱਤਰ ਘੜੀਸਦਾ, ਸਾਹ ਵਰੋਲਦਾ ਿਪੰਡ ਆ ਿਗਆ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਿਵਚ ਖੇਸ ਲੈ ਕੇ ਪੈ ਿਗਆ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਿਫ਼ਕਰ ਕੀਤਾ। -''ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ? ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਿਜਆ ਕਰਕੇ ਇਉਂ ਕਾਹਤੋਂ ਪੈ ਿਗਆ?'' -''ਊਂਈਂ ਪੈ ਿਗਆ-ਕਈਆ ਰਾਤਾ ਦਾ ਨੀਂਦਰੈਂ-ਿਸਰ ਿਜਆ ਦੁਖੀ ਜਾਦੈ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਖੇਸ ਹੇਠੋਂ ਹੀ ਮੁਰਿਦਆ ਵਾਗ ਬੋਿਲਆ। ਹੋਰ ਉਹ ਕੀ ਦੱਸਦਾ? ਬਈ ਉਹ ਭੇਡ ਵਾਗ ਉਨ ਲੁਹਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ? ਕੀ ਦੱਸਦਾ ਬਈ ਜੋਰਾਵਰਾ ਨੇ ਉਸ ਨ ਦੁਿਪਹਰੇ ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਕੇ ਲੁੱਟ ਿਲਆ ਸੀ? -''ਤਾਪ ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਿਗਆ ਤੈਨ?'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਪਰ ਮੱਥਾ ਠੰਢਾ ਠਾਰ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਨਹੀਂ-ਤਾਪ ਤਾ ਜਮਾ ਈ ਹੈਨੀ-ਥਕਾਵਟ ਹੋਗੀ ਤੈਨ-ਚਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਵਾ?'' -''ਨਹੀਂ ਚਾਹ ਨੀਂ-ਤੂੰ ਅਚਾਰ ਤੇ ਪਾਣੀ ਿਲਆ-ਕਈ ਿਦਨਾ ਦਾ ਸਰੀਰ ਆਕਿੜਆ ਿਜਆ ਿਪਐ।'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਖਾਲੀ ਿਗਲਾਸ, ਅਚਾਰ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਲੈ ਆਦਾ। -''ਤੂੰ ਪੇਕ ਪੂਕ ਪੀਲਾ-ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਤੱਤਾ ਕਰਦੀ ਐਂ-ਤੱਤੇ-ਤੱਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕੇਸੀਂ ਨਹਾਉਨੀ ਮੈਂ ਤੈਨ-ਿਕਹੜੇ ਹਾਲੀਂ ਹੋਇਆ ਿਪਐਂ।'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੂਜੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਇਕ ਕਰੜਾ ਪੈੱਗ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟ ਿਲਆ। ਘਰ ਦੀ ਕੱਢੀ ਦਾਰੂ ਤਾਰੇ ਵਾਗ ਲੀਕ ਿਜਹੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੇਠਾ ਉਤਰੀ ਸੀ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਉਘੜ ਆਈਆ। ਿਦਲ ਨੇ ਕੁਝ ਧਰਵਾਸ ਫਿੜਆ। ਸਾਧ ਦੀਆ ਜਟਾ ਵਾਗ ਿਖੱਲਿਰਆ ਿਦਮਾਗ ਮੋਸ਼ਨ ਫੜਦਾ ਪਰਤੀਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਿਗਲਾਸ ਭਰ ਕੇ ਹੋਰ ਅੰਦਰ ਸੁੱਿਟਆ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਉਸ ਦੀ ਚੁੱਪ ਿਵਚੋਂ ਕੁਝ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਮੈਂ ਖੱਟੀ ਲੱਸੀ 'ਚ ਸਰਹੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਗਰਮ ਕਰਦੀ ਆ।'' ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਖੜਹੀ ਹੋ ਗਈ। -''ਜੈਬਾ ਨੀ ਆਇਆ ਅਜੇ?'' -''ਆਉਣ ਆਲਾ ਈ ਐ-ਤੇਰੇ ਨਹਾਉਂਿਦਆ-ਨਹਾਉਂਿਦਆ ਆਜੂਗਾ।'' ਗਰਮ-ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕੇਸੀ ਨਹਾ ਕੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਹੌਲਾ ਫੁੱਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਜੈਬੇ ਨੇ ਵੀ ਪੱਠੇ ਿਲਆ ਸੁੱਟੇ। -''ਆ ਿਗਆ ਚਾਚਾ? ਸ਼ਿਹਰ ਈ ਜੀਅ ਲਾ ਕੇ ਬਿਹ ਿਗਆ ਸੀ।'' -''ਕਾਹਦਾ ਜੀਅ ਐ ਜੈਿਬਆ! ਆ ਜਾਹ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਪੇਕ ਲੈਲਾ-ਿਗਲਾਸ ਿਲਆ।'' ਉਸ ਨੇ ਧੌਣ ਉਪਰ ਸਾਅਫ਼ਾ ਿਖਲਾਰ ਕੇ ਿਗੱਲੇ ਕੇਸ ਿਪੱਛੇ ਸੁੱਟ ਲਏ। -''ਕੁਛ ਨੀ ਜੱਟ ਦੀ ਜੂਨੀ ਜੈਿਬਆ-ਮਰਦਾ ਿਦਨ ਰਾਤ ਜੱਟ ਐ-ਉਹਦੀ ਿਜਣਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਕਰਾੜ ਕਰਦੇ ਐ।'' -''ਕੀ ਕਰੀਏ ਚਾਚਾ?'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਿਗਲਾਸ ਖਾਲੀ ਕਰਿਦਆ ਿਕਹਾ। ਅਚਾਰੀ ਿਮਰਚ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਹੋਰ ਕੌੜਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। -''ਐੱਲਸਪੈਲਟਰ ਨੇ ਇਕ ਬੋਰੀ ਮਗਰ ਪੂਰੇ ਚਾਰ ਰੁਪਈਏ ਲਏ ਐ।''

-''ਅੱਛਾ ਜੀ---!'' -''ਹਾ! ਜੈਿਬਆ ਇਹਨਾ ਦੇ ਵੱਸ ਈ ਨਹੀਂ-ਨਹੀਂ ਤਾ ਜੱਟ ਦੇ ਤੇੜ ਆਲੇ ਲੀੜੇ ਿਕਉਂ ਨਾ ਲਾਹ ਲੈਣ।'' -''ਅਸੀਂ ਤਾ ਰਿਹ ਗਏ ਿਫਰ ਖੱਸਣ ਕੱਢਣ 'ਤੇ।'' -''ਸਾਰਾ ਕਰ ਕਰਾ ਕੇ ਛੇ ਹਜਾਰ ਦਾ ਕਰਜਾ ਅਜੇ ਿਸਰ ਐ।'' -''ਦੱਸ? ਕੀ ਕਰੂ ਿਫਰ ਜੱਟ?'' -''ਆਹ ਲੈ! ਤੇਰੇ ਆਸਤੇ ਤਾ ਮੈਂ ਪੰਦਰਾ ਸੌ ਰੁਪਈਆ ਫੜ ਿਲਆਇਆ ਸੀ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਪੈਸੇ ਜੈਬੇ ਅੱਗੇ ਕਰਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਕਾਹਨ ਿਲਆਉਣੇ ਸੀ ਚਾਚਾ-ਜੇ ਛੇ ਹਜਾਰ ਿਸਰ ਟੁੱਟਦਾ ਸੀ ਤਾ ਆਪਾ ਔਖੇ ਸੌਖੇ ਸਾਰ ਲੈਂਦੇ-ਅੱਗੇ ਿਕਹੜਾ ਿਤੱਲੇ ਦੀਆ ਜੁੱਤੀਆ ਹੰਢਾਉਂਦੇ ਆ?'' -''ਨਹੀਂ-ਤੂੰ ਵੀ ਕਬੀਲਦਾਰ ਟੱਬਰ ਟੀਹਰ ਆਲੈਂ।'' -''ਨਹੀਂ ਚਾਚਾ-ਇਹ ਤੂੰ ਰੱਖ-ਕੰਮ ਸਾਰ-ਮੈਂ ਆਪੇ ਸਾਰ ਲਊਂ-ਮੈਂ ਿਕਹੜਾ ਕੱਲਹੋ ਨ ਤੁੰਗਲ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਣੇ ਐਂਮਜਹਬੀ ਦਾ ਤਾ ਫੇਰ ਵੀ ਿਕਮੇ ਨਾ ਿਕਮੇ ਡੰਗ ਸਰ ਜਾਦੈ-ਜੱਟ ਨ ਤਾ ਬੀਹ ਮੋਰੀਆ ਮੁੰਦਣੀਆ ਪੈਂਦੀਐਂ।'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਆਿਖਆ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਚੁੱਪ-ਿਜ਼ਹਨ ਿਵਚ ਸੇਠ ਅਤੇ ਜੈਬੇ ਦੀ ਿਫ਼ਤਰਤ ਨ ਤੋਲ ਕੇ ਦੇਿਖਆ ਤਾ ਉਸ ਨ ਜੈਬੇ ਦੀ ਰੂਹ ਿਵਚੋਂ ਰੱਬ ਿਦਿਸਆ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਭਰ ਆਈਆ। -''ਤੂੰ ਫੜ ਜੈਿਬਆ ਸ਼ੇਰਾ! ਤੂੰ ਪੁੱਤਾ ਮਾਗੂੰ ਨਾਲ ਿਨਭਦਾ ਆਇਐਂ-ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ 'ਕੱਠੇ ਈ ਕੱਟਾਗੇ-ਸੋਿਚਆ ਸੀ ਐਤਕੀਂ ਝੋਨਾ ਵੇਚ ਕੇ ਤੈਨ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਸਮਾ ਕੇ ਿਦਊਂਗਾ-ਪਰ ਿਦਲ ਦੀਆ ਿਦਲ ਿਵਚ ਈ ਰਿਹ ਗਈਆ-ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਗਈ ਮੇਰੀ।'' ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਭਰ ਕੇ ਉਛਲ ਿਗਆ। ਪੈਸੇ ਉਸ ਨੇ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਜੈਬੇ ਦੀ ਜੇਬ ਿਵਚ ਪਾ ਿਦੱਤੇ। ਜੈਬੇ ਦਾ ਿਦਲ ਵੀ ਅਥਾਹ ਦੁਖੀ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਚਾਚੇ ਨ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਰੋਂਿਦਆ ਤੱਿਕਆ ਸੀ। -''ਸਮਾਰ ਕੇ ਪਾਲੈ-ਿਸੱਟ ਨਾ ਲਈਂ-ਮੈਨ ਤਾ ਆਹੀ ਦੁੱਖ ਐ ਸ਼ੇਰਾ ਜੈਿਬਆ-ਤੇਰੇ ਪੁੱਤਾ ਮਾਗੂੰ ਪਾਲੇ ਝੋਨੇ ਨੇ ਤਾ ਤੇਰੇ ਪੈਰਾ 'ਚ ਪਈਆ ਕਰਾਹੀਆ ਦਾ ਵੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਮੋਿੜਆ ਪੁੱਤ ਮੇਿਰਆ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਹੁਬਕੀਏਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। -''ਿਦਲ ਨਾ ਹੌਲਾ ਕਰ ਚਾਚਾ-ਆਪਾ ਰੱਬ ਦੇ ਮੋਠ ਤਾ ਨੀ ਪੱਟ ਲਏ? ਲੈ ਪੇਕ ਪੀ!'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਿਗਲਾਸ ਅੱਧਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਪੱਠੇ ਕੁਤਰ ਕੇ ਉਹ ਵੱਡੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਪੀਂਦੇ ਰਹੇ। ਜੈਬਾ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਿਦਨਾ ਦਾ ਅਨੀਂਦਰਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਪੈਣ ਸਾਰ ਹੀ ਘੁਰਾੜਹੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਿਪਆ ਸੀ। _______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 8 ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਕੋਲ ਵਧੀਆ ਿਦਲ ਲੱਗ ਿਗਆ ਸੀ। ਭਜਨ ਬੜਾ ਹੀ ਕੂੰਨਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਕਦੇ ਿਕਸੇ ਨ ਤੰਗ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਪੰਡ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਬੱਬੂ ਵੀ ਭਜਨ ਕੋਲ ਡਾਕਟਰੀ ਿਸੱਖਦਾ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਉਹਨਾ ਨ ਆਪਣੇ ਬੱਿਚਆ ਵਾਗ ਸਮਝਦਾ। ਘੂਰਨਾ ਤਾ ਉਸ ਨ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੁਿਪਹਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਉਹਨਾ ਦੀ ਭਜਨ ਦੇ ਘਰੋਂ ਹੀ ਬਣ ਕੇ ਆਉਂਦੀ। ਰਾਤ ਨ ਉਹ ਿਪੰਡ ਆ ਜਾਦੇ। -''ਿਬੱਿਲਆ!'' -''ਹਾ!''

-''ਇਕ ਗੱਲ ਪੁੱਛਾ?'' ਇਕ ਿਦਨ ਇਕੱਠੇ ਿਪੰਡ ਜਾਿਦਆ ਬੱਬੂ ਨੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ। ਬੱਬੂ ਿਬੱਲੇ ਨਾਲੋਂ ਸਾਲ ਕੁ ਵੱਡਾ ਸੀ। -''ਪੁੱਛ।'' -''ਕਦੇ ਆਸ਼ਕੀ ਮਾਸ਼ੂਕੀ ਕੀਤੀ ਐ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਲਾਲ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨੀ ਿਦੱਤਾ?'' -''ਕਾਹਨ ਯਾਰ!'' -''ਿਕੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਸੁਨੱਖਾ ਤੂੰ ਮੁੰਡੈਂ? ਤੇਰੇ ਅਰਗੇ 'ਤੇ ਤਾ ਕੁੜੀਆ ਈ ਬਹੁਤ ਮਰਦੀਆ ਹੋਣਗੀਆ? ਤੇਰੇ ਅਰਗਾ ਮੁੰਡਾ ਆਸ਼ਕੀ ਮਾਸ਼ੂਕੀ ਨਾ ਕਰੇ?'' -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਲਾਲ ਝਰੰਗ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਬੋਲ ਹੁਣ?'' -''ਤੂੰ ਕੀਤੀ ਐ?'' ਿਬੱਲੇ ਨ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਨਾ ਔੜੀ ਤਾ ਉਸ ਨੇ ਿਸੱਧੀ ਹੀ ਛੱਡ ਿਦੱਤੀ। -''ਮੈਂ ਤਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਰਦੈਂ-ਕਹੇਂ ਤਾ ਦਰਸ਼ਣ ਪੁਆ ਿਦਆਗੇ-ਪਰ ਤੂੰ ਆਬਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ?'' -''ਮੈਂ ਤਾ ਕਦੇ ਐਹੋ ਜੇ ਕੰਮਾ 'ਚ ਿਪਆ ਨਹੀਂ-ਸੱਚ ਮੰਨੀਂ!'' -''ਸਹੁੰ ਖਾ?'' -''ਤੇਰੀ ਸਹੁੰ!'' -''ਜਾਹ ਯਾਰ! ਜਮਾ ਈ ਕੋਹੜਹੀ ਐਂ! ਮੈਂ ਤੈਨ ਕੱਲਹ ਨ ਆਬਦੀ ਨੱਢੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਣ ਪੁਆਉਨੈਂ-ਕੀ ਐ ਦੇਖ ਕੇ ਤੈਨ ਵੀ ਰੀਸ ਆਜੇ? ਤੂੰ ਤਾ ਜਮਾ ਈ ਕੁੜੀਆ ਮਾਗੂੰ ਸੰਗੀ ਜਾਨੈਂ।'' -''----।'' ਿਬੱਲਾ ਹੱਸ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਿਗਆ। -''ਉਹਦੀ ਇਕ ਿਮੱਤਰਨੀ ਵੀ ਹੈਗੀ ਐ-ਬੜੀ ਨਖਰੇ ਆਲੀ ਐ ਪੱਟ ਹੋਣੀਂ-ਿਪੰਡੇ 'ਤੇ ਮੱਖੀ ਨਹੀਂ ਬੈਠਣ ਿਦੰਦੀ-ਮੋਿਢਆ ਤੋਂ ਦੀ ਥੁੱਕਦੀ ਐ-ਅੱਖਾ ਨਾਲ ਿਮਰਚਾ ਭੋਰਦੀ ਐ-ਦਰਸ਼ਣ ਕਰ ਕੇ ਦੇਖੀਂ ਜੇ ਨਾ ਕਾਲਜਾ ਕੱਢ ਿਲਆ ਤਾ ਆਖੀਂ! ਜਮਾ ਈ ਤੇਰੇ ਮੇਚ ਦੀ ਐ-ਜੋੜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਦਰਸ਼ਣ ਕਿਰਆ ਕਰਨਗੇ।'' -''----।'' ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ ਧੜਕੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਇਕ ਗੈਬੀ ਲਿਹਰ ਦੌੜ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਿਕਸੇ ਆਨੰਦਮਈ ਵਿਹਣ ਿਵਚ ਰੁਿੜਹਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਅਜੇ ਦਰਸ਼ਣ ਕੀਤੇ ਨਹੀਂ ਨੱਢੀ ਦੇ-ਪਿਹਲਾ ਈ ਗੁੰਮ ਸੁੰਮ ਹੋ ਿਗਆ? ਜਦੋਂ ਦਰਸ਼ਣ ਪਾ ਲਏ-ਜੇ ਨਾ ਬੇਸੁਰਤ ਹੋ ਕੇ ਿਡੱਗ ਿਪਆ-ਫੇਰ ਆਖੀਂ!'' ਉਹਨਾ ਨ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਕਦੋਂ ਿਪੰਡ ਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਆਪਦੇ-ਆਪਦੇ ਘਰਾ ਨ ਮੁੜ ਗਏ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਿਬੱਲੇ ਨ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ। ਬੱਬੂ ਵੱਲੋਂ ਦੱਸੀ ਕੁੜੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਿਖਲਿਬਲੀਆ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਅੱਖ ਲੱਗਦੀ ਤਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕਲਾਵੇ ਿਵਚ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲਹ ਜਾਦੀ। ਉਹ ਿਫਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਸੌਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ। ਕਲਪਤ ਕੁੜੀ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ-ਿਦਮਾਗ ਮੱਲੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੁਕਣਮੀਟੀ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ। ਤੜਕੇ ਜਦੋਂ ਜੀਤ ਕੌਰ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਤਾ ਿਬੱਲਾ ਘੁਰਾੜਹੇ ਮਾਰੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਉਸ ਨ ਹਲੂਿਣਆ ਤਾ ਉਸ ਨੇ ਅੱਖਾ ਖੋਲਹ ਕੇ ਬੇਬੇ ਵੱਲ ਓਪਿਰਆ ਵਾਗ ਤੱਿਕਆ। ਸੁਪਨੇ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਥਾ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਬੇਬੇ ਨ ਦੇਿਖਆ ਤਾ ਉਸ ਦਾ ਹਾਸਾ ਿਨਕਲਦਾ-ਿਨਕਲਦਾ ਮਸਾ ਬਿਚਆ। ਉਸ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਬੁਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਚਾਹ ਪੀ ਲਈ। ਅਜੇ ਨਹਾ ਕੇ ਹਿਟਆ ਹੀ ਸੀ ਿਕ ਬੱਬੂ ਆ ਿਗਆ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਬੱਬੂ ਨ ਵੀ ਚਾਹ ਿਲਆ ਫੜਾਈ। -''ਤਾਈ ਜੀ ਅੱਜ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਬੱਸ 'ਤੇ ਜਾਇਆ ਕਰਾਗੇ।'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਚਾਹ ਫੜਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਜਾ ਵਿੜਆ ਕਰੋ ਪੁੱਤ-ਬੱਸ 'ਤੇ ਜਾ ਵਿੜਆ ਕਰੋ।'' -''ਿਕਉਂ? ਕਾਹਤੋਂ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਿਦਆ ਪੁੱਿਛਆ ਤਾ ਬੱਬੂ ਨੇ ਉਸ ਨ ਗੁੱਝੀ ਅੱਖ ਮਾਰ ਿਦੱਤੀ। ਿਬੱਲਾ ਚੁੱਪ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਨ ਇਕ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨ ਕੋਈ ''ਰੋਗ'' ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਗ ਿਗਆ ਸੀ! -''ਬੱਬੂ ਤੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਈ ਖਾ ਲੈ।'' ਬੇਬੇ ਿਬੱਲੇ ਅੱਗੇ ਰੋਟੀ ਰੱਖਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ। -''ਮੈਂ ਤਾ ਤਾਈ ਜੀ ਖਾ ਕੇ ਆਇਐਂ।'' -''ਖਾ ਲੈ ਪੁੱਤ ਇਕ ਅੱਧੀ।'' -''ਤਾਈ ਜੀ ਜਮਾ ਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।''

ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਉਹਨਾ ਬੱਸ ਫੜ ਲਈ। -''ਠੰਢ ਐ ਯਾਰ-ਹੁਣ ਬੱਸ 'ਤੇ ਈ ਚੱਿਲਆ ਕਰਾਗੇ।'' ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਤੱਕਣ 'ਤੇ ਬੱਬੂ ਬੋਿਲਆ। ਪਰ ਿਬੱਲੇ ਨ ਪੂਰਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ ਗੱਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੀ। ਬੱਬੂ ਉਸ ਨ ਪਾਗਲ ਬਣਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ ਦੁਪਿਹਰੇ ਘਰੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਜਾਦੇ ਐ ਨਾ? ਉਦੋਂ ਸੱਦ ਕੇ ਿਵਖਾਊਂ ਤੈਨ ਆਪਦੀ---!'' ਬੱਬੂ ਦੇ ਆਖਣ 'ਤੇ ਿਬੱਲਾ, ''ਤੇ ਮੇਰੇ ਆਲੀ---?'' ਪੁੱਛਦਾ-ਪੁੱਛਦਾ ਹੀ ਰਿਹ ਿਗਆ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਮਸਾ ਦੁਿਪਹਰ ਦੇ ਦੋ ਵਜਾਏ। ਡਾਕਟਰ ਆਪਣੀ ਘਰਵਾਲੀ ਸਮੇਤ ਘਰ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਛੇ ਵਜੇ ਪਰਤਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਕਲੀਿਨਕ ਿਵਚ ਸਨ। ਖਾਸ ਮਰੀਜ਼ਾ ਨ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਦੋ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੇ ਵਜੇ ਤੱਕ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਬੱਬੂ ਦੇ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾ ਕੁ ਿਮੰਟਾ ਬਾਅਦ ਇਕ ਕੁੜੀ ਕਲੀਿਨਕ 'ਚ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਇਕ ਆਮ ਕੁੜੀਆ ਵਰਗੀ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਮੈਿਟਰਕ ਕਰਕੇ ਉਹ ਿਸਲਾਈ-ਕਢਾਈ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਅਤੇ ਬੱਬੂ ਅੰਦਰ ਵੜ ਕੋਈ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਗੱਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੇ ਤਾ ਬੱਬੂ ਬੜਾ ਹੀ ਿਵਅੰਗਮਈ ਬੋਿਲਆ। -''ਿਕੱਟੀ! ਇਹ ਐ ਮੇਰਾ ਪੇਂਡੂ ਯਾਰ ਿਬੱਲਾ-ਇਹ ਨਾ ਪੱਖੋਂ ਈ ਿਬੱਲਾ ਐ-ਊਂ ਦੇਖਲਾ ਿਭੱਜੀ ਿਬੱਲੀ ਬਿਣਆ ਖੜਹੈ।'' ਿਕੱਟੀ ਹੱਸ ਪਈ। -''ਇਹਨ ਸੀਤਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਣ ਪੁਆਉਣੇ ਐਂ।'' -''ਕੱਲਹ ਨ ਈ ਪੁਆ ਿਦਆਗੇ-ਪਰ ਉਹਨ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾ ਇਹ ਬਰਫ 'ਚ ਲੱਗ ਜਾਊ-ਇਹ ਤਾ ਹੁਣੇਂ ਈ ਮਾਊਂ ਬਿਣਆ ਖੜਹੈ।'' ਿਕੱਟੀ ਨੇ ਵੀ ਹੱਡ 'ਤੇ ਲਾਈ। -''ਤੇਰਾ ਨਾ ਿਕੱਟੀ ਨਹੀਂ-ਕੱਟੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ!'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਕਸੇ ਕੁੜੀ ਨ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਝਹੇਡ ਕੀਤੀ ਸੀ। -''ਤੇ ਤੇਰਾ ਨਾ ਿਬੱਲਾ ਨਹੀਂ-ਚੂਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।'' ਿਕੱਟੀ ਵਾਰੀ ਦਾ ਵੱਟਾ ਲਾਹ ਕੇ ਤੁਰ ਗਈ। -''ਿਕਉਂ? ਕਰ ਗਈ ਨਾ ਕੁੱਤੇ ਫੇਲਹ? ਜੜ ਗਈ ਨਾ ਕੋਕੇ? ਅਜੇ ਤਾ ਕੱਲਹ ਨ ਦੇਖੀਂ ਜਦੋਂ ਸੀਤਲ ਬੀਬੀ ਨਾਲ ਆਈ-ਉਹਦਾ ਨਾ ਤਾ ਅਸਲ 'ਚ ਅੰਿਮਰਤ ਐ-ਪਰ ਊਂ ਸਾਰੇ ਉਹਨ ਸੀਤਲ ਆਖਦੇ ਐ-ਿਕਉਂ ਆਖਦੇ ਐ? ਇਹਦਾ ਮੈਨ ਨਹੀਂ ਪਤਾ! ਕੱਲਹ ਨ ਆਪ ਈ ਪੁੱਛ ਲਈਂ-ਦੇਖ ਕੇ ਿਮੱਤਰਾ ਇਕ ਆਰੀ ਤਾ ਮੀਲ-ਪੱਥਰ ਮਾਗੂੰ ਗੱਿਡਆ ਜਾਵੇਂਗਾ-ਕੁੜੀ ਕਾਹਦੀ ਐ? ਸਰੂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਅਰਗੀ ਐ-ਕੇਰਾ ਤਾ ਧਤੂਰੇ ਮਾਗੂੰ ਚੜੂ!'' -''----।'' ਿਬੱਲਾ ਗੁੰਮ ਸੁੰਮ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਮਾਗ, ਉਸ ਦੇ ਿਜ਼ਹਨ ਿਵਚ 'ਅੰਿਮਰਤ-ਸੀਤਲ' ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਖੌਰੂ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਚਾਹੇ ਉਸ ਨੇ ਸੀਤਲ ਨ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇਿਖਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਬੱਬੂ ਵੱਲੋਂ ਿਚਤਰੀ ਉਸ ਦੀ ਿਸਫ਼ਤ-ਮੂਰਤ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਸਬਰ ਦੀ ਕੰਧ ਨ ਖੋਰਾ ਲਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਲਈ ਰਿਹੰਦਾ 'ਕੱਲਹ' ਪਹਾੜ ਬਣ ਿਗਆ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਿਦਹਾੜੀ ਸੋਚਾ ਦੇ ਿਸਆੜਾ ਿਵਚ ਰੁਿਲਆ ਿਜਹਾ ਿਫਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਸੀਤਲ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਿਦਮਾਗ 'ਤੇ ਛਾਈ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਿਵਚੋਂ ਅਜ਼ੀਬ ਿਜਹੀ, ਿਮੱਠੀ-ਿਮੱਠੀ ਲਰਜ਼ ਉਠਦੀ ਤਾ ਉਹ ਅਕਿਹ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਚੀਕ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋ ਜਾਦਾ! ਉਸ ਦਾ ਰੋਮ-ਰੋਮ ''ਅੰਿਮਰਤ-ਸੀਤਲ--ਅੰਿਮਰਤ-ਸੀਤਲ'' ਪੁਕਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਕੇ ਦੁਮੇਲ ਿਵਚ ਖੜਹੇ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਤੱਿਕਆ ਤਾ ਉਸ ਨ ਅਦੁਤੀ ਲਾਲੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਝੋਲੀ ਭਰ ਗਈ ਜਾਪੀ। ਉਹ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਬੜੀ ਹਸਰਤ ਨਾਲ ਤੱਕੀ ਿਗਆ। ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕ-ਿਮੱਕ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। -''ਚੱਲੀਏ? ਬੱਸ ਆਉਣ ਆਲੀ ਐ।'' ਿਪੱਛੇ ਬੱਬੂ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕੀਤਾ ਿਕ ਬੱਬੂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮ ਲਵੇ। ਬੱਬੂ ਉਸ ਨ ਿਕਸੇ ਦਰਵੇਸ਼, ਫ਼ੱਕਰ ਵਰਗਾ ਜਾਿਪਆ, ਿਜਸ ਨੇ ਉਸ ਨ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ ਰੰਗ ਭਰਨ ਦਾ 'ਵੱਲ' ਦੱਿਸਆ ਸੀ। ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਜੀਣ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਿਸਆ ਸੀ। ਫੋਕੜ ਪੋਰੇ ਿਵਚ ਰਸ ਭਿਰਆ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਸ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਬੇਰੰਗ, ਬੇਮਾਹਨਾ, ਬੇਰਸ ਅਤੇ ਫ਼ੋਕੀ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨ ਦੁਨੀਆ ਹੁਸੀਨ-ਹੁਸੀਨ ਲੱਗਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਕੰਨਾ ਿਵਚ ਿਹਰਦੇ ਨ ਧੂਹ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ 'ਨਾਦ' ਵੱਜਣ ਲੱਿਗਆ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਿਕਸੇ ਖੁਸ਼ੀ ਿਵਚ, ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਕੰਧ 'ਤੇ ਚੜਹਨ ਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੱਸ ਚੜਹ ਕੇ ਿਪੰਡ ਆ ਗਏ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਹ ਸੀਤਲ ਨ ਯਾਦਾ ਦੇ ਕਲਾਵੇ ਿਵਚ ਲਈ ਿਪਆ ਿਰਹਾ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸੀਤਲ ਉਠ ਕੇ ਦੌੜਦੀ ਤਾ ਉਹ ਉਸ ਨ ਿਫਰ ਫੜ ਕੇ ਕਲਾਵੇ ਿਵਚ ਘੁੱਟ ਲੈਂਦਾ। ਿਪਆ ਉਹ ਅੱਗ ਵਰਗੇ ਸਾਹ ਛੱਡ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ ਬੇਬੇ ਨੇ ਉਸ ਨ ਜਗਾਇਆ ਤਾ ਉਹ ਮੁੜਹਕੋ-ਮੁੜਹਕੀ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪਰਦੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਪੂੰਝ ਿਲਆ, ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਕੇ ਅੰਗੜਾਈ ਲਈ। ਸੂਰਜ ਦੀਆ ਿਕਰਨਾ ਨ ਜੱਫ਼ਾ ਮਾਿਰਆ। ਹਵਾ ਨ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ। ਿਦਲ ਿਕਸੇ ਅਨੋਖੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਭਰ ਿਗਆ। ਕਲੀਿਨਕ ਿਵਚ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਮਸਾ ਹੀ ਵਜਾਏ। ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਘਰ ਚਲਾ ਿਗਆ ਤਾ ਬੱਬੂ ਿਕੱਟੀ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ ਤੁਰ ਿਗਆ। ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਤਲੀਆ ਅਤੇ ਕੱਛਾ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਤਰ-ਬਤਰ ਸਨ। ਬੱਬੂ ਦੇ ਪਰਤਣ ਤੱਕ ਉਹ ਦੋ ਿਗਲਾਸ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੀ ਚੁੱਿਕਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਪਲਾ ਮਗਰੋਂ ਿਕੱਟੀ ਦੇ ਨਾਲ 'ਸੀਤਲ' ਆ ਗਈ! ਸੀਤਲ ਦੀਆ ਝੀਲ ਵਰਗੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਿਬੱਲਾ ਬਗੈਰ ਿਕਸ਼ਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਉਤਰ ਿਗਆ। ਸੀਤਲ ਵੀ ਉਸ ਿਵਚੋਂ ਦੀ ਪੁਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਵਾਗ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਫੁੱਲ ਵਾਗ ਿਖੜੀ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਿਵਚ ਡਲਹਕ ਅਤੇ ਹੁਸੀਨ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ ਸੰਧੂਰੀ ਭਾਅ ਮਾਰਦੀ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਅਵਾਕ ਤੱਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕਾਦਰ, ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਅਥਾਹ ਬਖਿਸ਼ਸ਼ ਦੀ ਬੰਦਾ ਕੀ ਿਸਫ਼ਤ ਕਰੇ? ਉਹ ਬਾਵਰਾ ਹੀ ਤਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਜਸ ਹੁਸਨ ਿਪੱਛੇ ਉਹ ਦੋ ਰਾਤਾ ਤੋਂ ਭਟਕ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਸਨ ਤਾ ਕਸਤੂਰੀ ਵਾਗ ਪਰਤੱਖ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਹਾ ਸੀ! -''ਇਹਦਾ ਤਾ ਬਲੱਡ ਘਟ ਿਗਆ।'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਿਟੱਚਰ ਕੀਤੀ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਸੀਤਲ ਹੱਸੀ ਸੀ ਤਾ ਉਸ ਦੇ ਮੋਤੀਆ ਦੀ ਮਾਲਾ ਵਰਗੇ ਦੰਦ ਅਸਮਾਨੀ ਿਬਜਲੀ ਵਾਗ ਿਲਸ਼ਕੇ ਸਨ। ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਚੁੰਿਧਆ ਗਈਆ। ਪਰ ਬੱਬੂ ਦੀ ਕਰੀ ਟਾਚ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤ ਪਰਤੀ ਤਾ ਉਹ ਿਛੱਥਾ ਿਜਹਾ ਪੈ ਿਗਆ। -''ਿਕਉਂ ਚੂਿਹਆ! ਹੋ ਿਗਆ ਨਾ ਕਮਲਾ?'' ਿਕੱਟੀ ਨੇ ਿਵਅੰਗ ਕੱਸ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਵੱਖ ਤਿਹ ਲਾ ਿਦੱਤੀ। ਉਹ ਥੱਕੇ ਿਖਡਾਰੀ ਵਾਗ ਿਚੱਤ ਹੀ ਤਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਸੀਤਲ ਉਸ ਵੱਲ ਿਤਰਛੀ ਤੱਕ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਤਾ ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਦੀ ਅਦਾ 'ਤੇ ਕਤਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਪਰ ਸੰਗਾਊ ਸੁਭਾਅ ਕਰਕੇ ਕਸੀਸ ਿਜਹੀ ਵੱਟ ਕੇ ਖੜਹਾ ਿਰਹਾ। -''ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਮਸਾਿਲਆ 'ਚ ਤੇਲ ਨਾ ਫੂਕੋ-ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਿਦਲ ਹੌਲੇ ਕਰ ਲਓ, ਚੂਹਾ ਜੀ! ਸੀਤਲ ਨ ਮੈਂ ਕੱਲਹ ਦੀ ਤੁਹਾਡੀਆ ਿਸਫਤਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾਨੀ ਐਂ।'' ਿਕੱਟੀ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਸਾਡੀ ਿਵਚੋਲਿਗਰੀ ਦੀ ਛਾਪ ਬਾਰੇ ਵੀ ਰੈਅ ਕਰ ਿਲਓ!'' -''ਛਾਪ ਦੀ ਥਾ ਤੈਨ ਇਹ ਿਕਤੇ ਸੱਗੀਫੁੱਲ ਨਾ ਪਾ ਦੇਵੇ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਸੀਤਲ ਅਤੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ ਅੰਦਰ ਤੋਰ ਿਦੱਤਾ। ਿਬੱਲਾ ਅਤੇ ਸੀਤਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਗ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੱਖਾ 'ਚ ਅੱਖਾ ਪਾਈ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨ ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ ਜਾ ਘੁੱਟਾ ਭਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਚੁੱਪ ਹੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਿਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਦਲਾ ਦੇ ਵਟਾਦਰੇ ਹੋਏ, ਤਾ ਦੋਹਾ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਲਏ। ਦੋਹਾ ਦੇ ਿਚਹਰੇ ਸੁਰਖ਼ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। ਿਦਲਾ ਅੰਦਰੋਂ ਲਾਟ ਉਠੀ ਤਾ ਉਹਨਾ ਨੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨ ਗਲਵਕੜੀ ਿਵਚ ਜਕੜ ਿਲਆ। ਉਹਨਾ ਨ ਅੱਗ ਵਰਗੇ ਸਾਹ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਸਵਰਗੀ ਝੂਟਾ ਸੀ। -''ਰੱਬ ਕਰੇ! ਇਹ ਗਲਵਕੜੀ ਕਦੇ ਨਾ ਖੁੱਲਹੇ!'' ਿਬੱਲਾ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਿਜਹੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਿਵਚ ਕਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਰੱਬ ਕਰੇ-ਤੁਹਾਡੀ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਹੀ ਜਾਨ ਿਨਕਲ ਜਾਵੇ!'' ਸੀਤਲ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਇਹੋ ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਵਾਰਵਾਰ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਿਖੱਚ ਕੇ ''ਹਾਏ!'' ਆਖਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਿਨਹਾਲ-ਿਨਹਾਲ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। -''ਹੁਣ ਸਮਝ ਲੱਗਦੀ ਐ ਬਈ ਸੋਹਣੀ ਿਕਹੜੇ ਬਲ ਆਸਰੇ ਹਰ ਰਾਤ ਕੱਚੇ ਘੜੇ 'ਤੇ ਝਨਾ ਪਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ।'' -''ਸੱਚਾ ਇਸ਼ਕ ਹੀ ਬਾਰਾ ਸਾਲ ਮੱਝਾ ਚਾਰਨ ਦੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਵਾ ਸਕਦੈ।'' -''ਇਹਦਾ ਨਸ਼ਾ ਈ ਿਵਲੱਖਣ ਐਂ।'' -''ਬੰਦਾ ਬੋਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ।'' -''ਗੂੰਗੇ ਦੇ ਗੁੜ ਖਾਣ ਵਾਗ।'' -''ਇਹਨ ਮਿਹਸੂਸ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦੈ।'' -''ਮਾਿਣਆ ਵੀ ਤਾ ਜਾ ਸਕਦੈ।'' -''ਿਕਤੇ ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਟੁੱਟ ਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ?'' -''ਜੇ ਜਾਨ ਚਲੀ ਗਈ ਤਾ ਕੋਈ ਗਰੰਟੀ ਨਹੀਂ।'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। -''ਸੀਤਲ ਆ ਚੱਲੀਏ ਹੁਣ! ਬਹੁਤ ਟਾਈਮ ਹੋ ਿਗਆ!'' ਬਾਹਰੋਂ ਿਕੱਟੀ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ।

ਸੱਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਝੂਟਦੇ ਉਹ ਿਜਵੇਂ 'ਪਟੱਕ' ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਿਡੱਗੇ ਸਨ। ਰਾਗ ਅਲਾਪਦੇ ਸ਼ਾਤ ਸਮੁੰਦਰ ਿਵਚ ਿਜਵੇਂ ਭਾਰਾ ਪੱਥਰ ਿਡੱਿਗਆ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਦੀ ਗਲਵਕੜੀ 'ਕੜੱਕ' ਕਰਕੇ ਖੁੱਲਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਓਪਿਰਆ ਵਾਗ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਝਾਕੇ! ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬੇਸੁਰਤੀ ਿਵਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨ ਕੀ-ਕੀ ਆਖ ਗਏ ਸਨ? ਅੱਖੀਆ ਹਮਾਇਤੀ ਸਨ ਅਤੇ ਿਦਲ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ! ਉਹਨਾ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਅੱਖਾ ਪਾ ਕੇ ਡੂੰਘੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਤੱਿਕਆ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ, ਿਕਸੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਵਾਗ ਨਸ਼ਈ ਿਜਹੇ ਹੋਏ। ਿਦਲਾ ਦੀ ਇੱਕ-ਿਮੱਕ ਹੋਈ ਧੜਕਣ ''ਫੜਹੱਕ-ਫੜਹੱਕ'' ਵੱਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। _______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਕਸ਼ਤ 9 ਿਕੱਟੀ ਸੀਤਲ ਦਾ ਹੱਥ ਿਖੱਚ ਕੇ ਲੈ ਗਈ। ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਰੂਹ ਤੁਰ ਗਈ। ਿਜੰਦ ਤੁਰ ਗਈ। -''ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਕਦੇ ਐਨੀ ਹੁਸੀਨ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ? ਸੁਪਨੇ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਿਚਤਿਵਆ ਸੀ।'' ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਬੱਬੂ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਉਏ! ਤੂੰ ਤਾ ਪਿਹਲੇ ਗੇੜ 'ਚ ਈ ਿਫ਼ਲਾਸਫਰ ਬਣ ਤੁਿਰਆ---?'' -''ਇਹ ਿਕਹੜੇ ਿਪੰਡ ਦੀ ਐ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਬੇਿਧਆਨਾ ਹੋ ਕੇ ਬੱਬੂ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। ਬੱਬੂ ਿਫਰ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਹੱਿਸਆ। -''ਉਏ! ਤੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਿਛਆ!!'' ਬੱਬੂ ਅਥਾਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। -''ਸਮਾ ਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ-ਹੋਰ ਗੱਲਾ ਈ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕੀਆ।'' -''ਤੂੰ ਪਾਵੇਂਗਾ ਪੂਰੀਆ!'' ਉਹ ਬੋਿਲਆ। ਿਬੱਲਾ ਸ਼ੈਦਾਈਆ ਵਾਗ ਬਾਹਰ ਝਾਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਇਹ ਨਾਲ ਦੇ ਿਪੰਡ ਬੱਲੂਆਣੇ ਦੀ ਐ!'' -''ਕਰਦੀ ਕੀ ਐ?'' ਿਬੱਲਾ ਿਦਮਾਗ ਿਹੱਿਲਆ ਵਾਗ ਪੁੱਛ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਿਜਵੇਂ ਕਿਹੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਐ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਰਮਾਇਣ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਤੜਿਕਓਂ ਉਠ ਕੇ ਕਿਹੰਦੀ: ਸੀਤਾ ਬੁੜਹੀ ਸੀ ਿਕ ਬੰਦਾ ਸੀ? ਉਏ ਤੂੰ ਪੂਰਾ ਘੰਟਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਿਰਹੈਂ-ਪੁੱਿਛਆ ਕੀ? ਬਾਬੇ ਦਾ ਢਾਗਾ? ਉਏ ਜਾਹ ਉਏ ਪਰਹਾ! ਤੂੰ ਤਾ ਪੋਪਲ ਦਾ ਪੋਪਲ ਈ ਿਨਕਿਲਆ!'' -''ਤੈਨ ਦੱਿਸਆ ਤਾ ਹੈ-ਟਾਈਮ ਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ-ਗੱਲਾ ਹੋਰ ਈ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਣ 'ਚ ਆਈਆ।'' -''ਘੰਟੇ 'ਚ ਤਾ ਬੰਦਾ ਜੁਆਕ ਬਣਾ ਕੇ ਪਰਾਹ ਕਰਦੈ ਤੇ ਤੂੰ? ਜਾਹ ਉਏ ਤੇਰੇ ਗਡੋਡੂਆ!'' -''ਜੇ ਇਸ਼ਕ ਿਵਚੋਂ ਸੈੱਕਸ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋ ਜਾਵੇ-ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਪਿਵੱਤਰ ਰਿਹਣ-ਇਹਨਾ ਨ ਕਦੇ ਦਾਗ ਨਾ ਲੱਗੇ।'' -''ਤੂੰ ਤਾ ਜਮਾ ਈ ਟੈਗੋਰ ਬਣ ਤੁਿਰਆ?'' -''----।'' ਿਬੱਲਾ ਚੁੱਪ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਲਈ ਹਰ ਨੈਗੇਿਟਵ ਨਜ਼ਰ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਪਾਜ਼ੇਿਟਵ ਸੋਚ ਪੱਖ ਪੂਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। -''ਿਕਹੜੇ ਿਪੰਡ ਦੀ ਐ ਸੀਤਲ?'' -''ਤੈ ਿ ਨ ਦੱਿਸਆ ਿਤ ਾ ਹੈ ! ਬੱਲੂਆਣੇ ਦੀ ਐ ਮਹਾਰਾਜ! ਇਹ 'ਤੇ ਿਕੱਟੀ ਇੱਕੋ ਿਪੰਡ ਦੀਐਂ-ਇਹਦਾ ਿਪਉ ਮਿਰਆ ਹੋਇਐ-ਇਕ ਿਨੱਕਾ ਭਰਾ ਐ-ਇਹਦੇ ਚਾਚੇ ਨੇ ਇਹਨ ਐੱਸ ਟੀ ਡੀ ਖੋਲਹ ਕੇ ਦੇ ਿਦੱਤੀ-ਹੁਣ ਐੱਸ ਟੀ ਡੀ ਚਲਾਉਂਦੀ ਐ-ਆਪਦੀ ਮਾ ਨਾਲ ਰਲਕੇ।'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਸੰਖੇਪ, ਪਰ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਹ ਸੁਣਾਈ। -''ਜੱਟਾ ਦੀ ਕੁੜੀ ਐ-ਿਫਕਰ ਨਾ ਕਰ!'' ਬੱਬੂ ਉਸ ਨ ਚੁੱਪ ਿਜਹਾ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਿਲਆ। -''ਇਸ਼ਕ ਨਾ ਦੇਖੇ ਜਾਤ ਕੁਜਾਤ ਨ-ਭੁੱਖ ਨਾ ਦੇਖੇ ਮਾਸ।''

-''ਿਬੱਿਲਆ! ਦੇਖ ਛੋਟੇ ਭਾਈ! ਇਉਂ ਤਾ ਤੂੰ ਕਮਲਾ ਹੋਜੇਂਗਾ? ਇਹ ਬੂਰ ਦੇ ਲੱਡੂ ਐ-ਿਜਹੜਾ ਖਾਦੈ ਉਹ ਵੀ ਪਛਤਾਉਂਦੈ-ਿਜਹੜਾ ਨਹੀਂ ਖਾਦਾ ਉਹ ਵੀ ਪਛਤਾਉਂਦੈ-ਮੈਂ ਤਾ ਤੈਨ ਸੀਤਲ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਿਮਲਾਈ ਸੀ-ਤੇ ਤੂੰ ਤਾ ਉਹਦੇ ਿਚੱਕੜ 'ਚ ਊਂ ਈਂ ਗੋਡੇ ਗੋਡੇ ਖੁੱਭ ਿਗਆ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਵੱਲ ਇਕ ਦਮ ਮੁਿੜਆ। -''ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ? ਅਸੀਂ ਤਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹ ਬਣ ਗਏ ਆ ਬਾਈ! ਜੇ ਮੈਂ ਵੇਲ ਆ ਤਾ ਸੀਤਲ ਪਾਣੀ ਐਂ-ਜੇ ਮੈਂ ਚਕੋਰ ਐਂ ਤਾ ਉਹ ਚੰਦ ਐ-ਜੇ ਮੈਂ ਚੰਦਰਮਾ ਹਾ ਤਾ ਸੀਤਲ ਸੂਰਜ ਐ-ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਉਧਾਰੀ ਲੈ ਕੇ ਚਮਕਦੈਂ ਬਾਈ- ਜੇ ਮੈਂ ਵਜੂਦ ਹਾ ਤਾ ਸੀਤਲ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਐ-ਜੇ ਮੈਂ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਹਾ ਤਾ ਸੀਤਲ ਮੇਰਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਬੱਤੀ ਹੈ ਬਾਈ! ਸਾਡੇ ਤਾ ਿਸਿਵਆ ਤੱਕ ਿਨਭਾਹੁਣ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਐ ਵੀਰੇ!'' ਿਬੱਲਾ ਅੱਖਾ ਮੀਟ ਕੇ ਬੋਲੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਤੇਰੇ ਅਰਗਾ ਜਜਬਾਤੀ ਆਸ਼ਕ ਜਾ ਤਾ ਫ਼ਾਹਾ ਲਊ ਜਾ ਿਫਰ ਖੂਹ 'ਚ ਿਡੱਗੂ-ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਜਾ ਖੁਦ ਸਹੇਿੜਆ ਪਰੇਮ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਵੀਰ ਮੇਿਰਆ! ਇਿਤਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਿਕ ਹੀਰ ਨ ਜੋਰਾਵਰਾ ਦੀ ਜ਼ਿਹਰ ਹੀ ਖਾਣੀ ਪਈ ਐ-ਸੋਹਣੀ ਨ ਕੱਚੇ ਘੜਹੇ ਦੀ ਿਸ਼ਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਝਨਾ ਿਵਚ ਹੀ ਰੁੜਹਨਾ ਿਪਐ-ਸੱਸੀ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਨ ਡਾਢੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਦੇ ਰਹੇ ਐ-ਸੱਸੀਆ ਦੇ ਿਹੱਸੇ ਤਾ ਸੜਦਾ ਬਲਦਾ ਮਾਰੂਥਲ ਹੀ ਆਇਐ-ਸੋਹਣੀਆ ਪਾਣੀ ਦੀਆ ਛੱਲਾ ਨਾਲ ਘੁਲਦੀਆ ਰਹੀਆ-ਘੈਂਟ ਿਮਰਜ਼ੇ ਜੰਡ ਹੇਠ ਵੱਢੇ ਗਏ-ਮੈਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਲੱਗਦੀ ਬਈ ਤੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਭਵਜਲ ਿਕਹੜੇ ਆਸਰੇ ਪਾਰ ਕਰੇਂਗਾ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਇਕ ਲੰਮਾ ਭਾਸ਼ਨ ਝਾੜ ਿਦੱਤਾ। -''ਸਾਡੇ ਸੱਚੇ ਿਪਆਰ ਆਸਰੇ! ਸਬਰ ਸੰਤੋਖ ਆਸਰੇ-ਸਵੈ-ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਆਸਰੇ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਐ ਸੀਤਲ ਦੇ ਮੋਢੇ ਆਸਰੇ।'' -''ਬਾਹਲਾ ਮੋਹ ਨਾ ਪਾ-ਡੋਲੀ ਚੜਹੀ ਤੋਂ ਔਖਾ ਹੋਵੇਂਗਾ! ਉਨਾ ਕੁ ਈ ਵਾਹ ਪਾਈਏ ਬਈ ਿਵਛੜਨ ਮੌਕੇ ਹੰਝੂ ਨਾ ਕੇਰਨੇ ਪੈਣ।'' -''ਤੂੰ ਿਕੱਟੀ ਨ ਮੋਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ?'' ਿਬੱਲਾ ਘੋਰ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਨ ਬੱਬੂ ਦੀਆ ਗੱਲਾ 'ਚੋਂ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਿਦਸੀ। -''ਿਜਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦੈ-ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਮੋਹ ਪੈਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਐ-ਮੈਂ ਉਹਨ ਪਰੇਮ ਕਰਦੈਂ-ਉਹ ਮੈਨ ਚਾਹੁੰਦੀ ਐ-ਪਰ ਨੌਬਤ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੀ ਿਕ ਕਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣਾ ਿਪਆ ਤਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਿਬਨਾ ਮਰ ਈ ਜਾਵਾਗੇ-ਹਰ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਹੁੰਦੀ ਐ-ਕੋਈ ਬਾਡਰ ਹੁੰਦੈ-ਿਕਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਦੁਰ-ਉਪਯੋਗ ਕਰੋਕਿਹਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਸੇਵਨ ਕਰੋ-ਿਸੱਟਾ ਤਬਾਹੀ ਹੀ ਿਨਕਲਦੈ-।'' -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਫੁੱਲ ਵਾਗ ਸੀਤਲ ਦੀ ਸੁਗੰਧੀ ਿਵਚ ਮਸਤ ਸੀ। -''ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਹੀ ਲਾ ਲੈ-ਆਪਣਾ ਿਦਨ ਰਾਤ ਦੁਆਈਆ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦੈ-ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਕੁਨੀਨ ਮਲੇਰੀਏ ਦੀ ਜੜਹ ਪੱਟਦੀ ਐ-ਜੇ ਮਰੀਜ ਨ ਵੱਧ ਡੋਜ਼ ਦੇ ਦੇਈਏ-ਫੇਰ? ਚੱਕਰ ਆਉਣਗੇ-ਿਦਲ ਿਘਰੂ-ਇਕ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਿਦਸਣਗੇ-ਹੈ ਿਕ ਨਹੀਂ?'' -''ਬਾਈ! ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਨੀਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਿਵਚ ਆਹੀ ਫਰਕ ਐ-ਹੀਰ, ਰਾਝਾ-ਰਾਝਾ ਕਰਦੀ-ਕਰਦੀ ਆਪ ਈ ਰਾਝਾ ਹੋ ਜਾਦੀ ਐ-ਆਸ਼ਕ ਵਜੂਦ ਅਤੇ ਮਾਸ਼ੂਕ ਰੂਹ ਬਣ ਜਾਦੀ ਐ-ਫੇਰ ਤਾ ਦੂਜ-ਤੀਜ ਰਿਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਦੀ-ਿਫਰ ਤਾ ਸਾਹ ਹੀ ਬਾਈ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਿਵਚੋਂ ਦੀ ਆਉਂਦੈ।'' ਬੱਬੂ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਿਗਆ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਦਲ ਅੰਦਰ ਠਾਠਾ ਮਾਰਦਾ ਪਰੇਮ-ਸਮੁੰਦਰ ਬੱਬੂ ਦੇ ਠੂਠੇ ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਤਾ ਅਣਚਾਹੇ ਹੀ ਉਸ ਰਸਤੇ ਤੁਰ ਿਪਆ ਸੀ, ਿਜਹੜਾ ਸਵਰਗ ਤੇ ਜਾ ਿਫਰ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਨ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਨਤੀਿਜਆ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨ ਕੋਈ ਿਚੰਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਿਨੱਘ ਲੈਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਧੂਣੀ ਤਪਾਉਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਨਲਕਾ ਗੇੜਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾ ਿਸਰ ਕਟਵਾਉਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਿਦਲ ਦੇ ਜਾਨੀ ਨ ਪਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤਾ ਕਰਨੀ ਹੀ ਪਵੇਗੀ! ਿਬੱਲਾ ਿਦਲੋਂ ਿਦਰੜਹ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਸਵੈ-ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਕਾਇਮ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹੌਸਲਾ ਉਸ ਨ ਇਹ ਸੀ ਿਕ ਸੀਤਲ ਿਸਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਾ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ! _______________________________________________________________________ ਨਾਵਲ - ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ

ਿਕਸ਼ਤ 10 ਤਕਰੀਬਨ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਗਏ। ਅਪਰੈਲ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਗਰਮੀ ਆਪਣੇ ਜੌਹਰ ਿਦਖਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਪਰ ਸੀਤਲ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਕਰਕੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਗਰਮੀ ਪੋਂਹਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਾ ਿਵਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ। ਿਦਲੀ ਤਰੰਗਾ ਿਦਨੋ-ਿਦਨ ਹੋਰ ਪੀਡੀਆ ਹੋਈਆ ਸਨ। ਉਹ ਇਕ-ਦਮ, ਇਕ-ਰਗ ਸਨ। ਿਬੱਲਾ ਦੁਿਪਹਰੇ ਘੰਿਟਆ ਬੱਧੀ ਉਸ ਦੇ ਗੋਡੇ ਮੁੱਢ ਬੈਠਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਉਸ ਨ ਜੱਗ-ਜਹਾਨ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕੀ-ਕੀ ਗੱਲਾ ਕਰਦੇ? ਸ਼ਾਇਦ ਦੋਹਾ 'ਚੋਂ ਿਕਸੇ ਨ ਵੀ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਦਾ। ਸੀਤਲ ਬੜੀ ਹੀ ਸਾਦਾ-ਿਮਜਾਜ਼ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਬੋਲਣਾ, ਉਸ ਦਾ ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਸੀ! ਸਾਦਗੀ ਉਸ ਦਾ ਿਲਬਾਸ ਸੀ ਅਤੇ ਿਨਮਰਤਾ ਉਸ ਦੀ ਮੀਰੀ! ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਿਤਰਛਾ ਤੱਕਣਾ ਉਸ ਦੀ ਕਾਿਤਲ ਅਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਿਬੱਲੇ ਵੱਲ ਤੱਕ ਕੇ ਪੀਰੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਿਵਚ ਧੁੜਧੁੜੀ ਲੈਣੀ ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਸੀ! ਉਨਹਾ ਦੀ ਿਮਲਣੀ ਿਵਚ ਬੱਬੂ ਅਤੇ ਿਕੱਟੀ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ? ਮਿਹਜ਼ ਇਤਫ਼ਾਕ? ਜਾ ਿਫਰ ਧੁਰ ਸੰਯੋਗੀ ਮੇਲੇ? ਨਹੀਂ! ਸ਼ਾਇਦ ਉਨਹਾ ਦੇ ਮੇਲ ਤਾ ਧੁਰ-ਦਰਗਾਹੋਂ ਹੀ ਿਲਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਏਿਕ ਜੋਿਤ ਦੋਇ ਮੂਰਿਤ॥ ਇਕ ਿਦਨ ਸੀਤਲ ਨੇ ਮਾ ਕੋਲ ਿਬੱਲੇ ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਪਾਈ। ਪਿਹਲਾ ਤਾ ਮਾ ਕੁਝ ਕੁ ਖਫ਼ਾ ਹੋਈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਦੇਖ ਿਲਆ ਤਾ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਲੀ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਿਗਲੇ-ਿਸ਼ਕਵੇ ਦੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਨੇ ਿਦਲ ਹੀ ਿਦਲ ਿਵਚ ਸੀਤਲ ਦੀ ਚੋਣ ਦੀ ਿਸਫ਼ਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੀਤਲ ਨ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। -''ਸੀਤਲ---!'' ਇਕ ਿਦਨ ਰਾਤ ਨ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾ ਬੋਲੀ। ਉਹ ਇਕੱਲੀ-ਇਕੱਲੀ ਅਤੇ ਚੁੱਪ-ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਿਹਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਨ ਿਦਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਿਦਲਾ ਦੇ ਮਿਹਰਮ ਨਾਲ ਹੀ ਚੁੱਪ-ਗੜੁੱਪ ਗੱਲਾ ਕਰਦੀ ਰਿਹੰਦੀ। -''ਇਹਦੇ 'ਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨੀ ਧੀਏ ਬਈ ਿਬੱਲਾ ਸੋਹਣਾ ਸੁਨੱਖਾ ਮੁੰਡਾ ਐ-ਟੱਬਰ ਅੱਲੋਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੇਚ ਆਉਂਦੈ-ਪਰ ਧੀਏ ਇਕ ਗੱਲੋਂ ਮੈਨ ਡਰ ਲੱਗਦੈ।'' -''ਿਕਹੜੀ ਗੱਲੋਂ ਮਾ?'' ਸੀਤਲ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਿਕਸੇ ਡਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਜੋਰ ਦੀ ਧੜਿਕਆ ਸੀ। -''ਬਈ ਿਕਤੇ ਿਬੱਲਾ ਵੀ ਲੋਕਾ ਦੇ ਮੁੰਿਡਆ ਮਾਗੂੰ ਿਕਤੇ ਧੋਖਾ ਨਾ ਕਰੇ?'' ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਿਦਲ 'ਤੇ ਚੜਹੀ ਗੱਲ ਮਾ ਨੇ ਅੱਜ ਧੀ ਅੱਗੇ ਖੋਲਹ ਿਦੱਤੀ। ਸੀਤਲ ਦਾ ਧੜਕਦਾ ਿਦਲ ਸ਼ਾਤ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਰਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਛੱਿਡਆ। ਉਹ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ ਿਕ ਮਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੱਛ 'ਚੋਂ ਮੂੰਗਲਾ ਕੱਢ ਕੇ ਮਾਰੇਗੀ? -''ਮਾ! ਮੇਰਾ ਤਾ ਤੂੰ ਕਾਲਜਾ ਈ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ ਸੀ।'' ਉਸ ਨੇ ਤਪਦੀ ਿਹੱਕ 'ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਿਲਆ। -''ਧੀਏ! ਮੈਂ ਫੇਰ ਵੀ ਤੇਰੀ ਮਾ ਐਂ-ਿਫਕਰ ਤਾ ਹੋ ਈ ਜਾਦੈ-ਕੁਛ ਮੇਰਾ ਿਦਲ ਈ ਡੁੱਬੜਾ ਐਹੋ ਿਜਐ।'' -''ਮਾ! ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਐ-ਉਹ ਹਰ ਮਨ ਦੀ ਪਰੀਤ ਐ-ਉਹ ਆਮ ਮੁੰਿਡਆ ਵਰਗਾ ਜਮਾ ਈ ਨਹੀਂ-ਿਬੱਲੇ ਨ ਲੈ ਕੇ ਿਕਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾਣ ਦੀ ਵੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ-ਉਹ ਖੁਦ ਿਕਸੇ ਦੇਵਤੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਮਾ! ਆਪਣੀ ਐੱਸ ਟੀ ਡੀ 'ਤੇ ਿਕੰਨੇ ਮੁੰਡੇ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਐ-ਪਾੜ ਖਾਣੀਆ ਨਜਰਾ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਐ-ਉਹਨਾ ਅੰਦਰੋਂ ਗੰਦੀ ਹਵਸ ਦੀ ਬੂਅ ਆਉਂਦੀ ਐ-ਅੱਖਾ ਿਵਚੋਂ ਕਾਮ ਭੜਕਦਾ ਸਾਫ਼ ਿਦਖਾਈ ਿਦੰਦੈ-ਚੁੱਭਵੀਆ ਨਜਰਾ ਿਵਚ ਬੁਰਾਈ ਕੂਕਦੀ ਐ-ਪਰ ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਅੱਖਾ 'ਚ ਤਾ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰੱਬ, ਰਿਹਮਤ ਅਤੇ ਦੁਆਵਾ ਈ ਤੱਕੀਐਂ ਮਾ ਮੇਰੀਏ---!'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਿਨਰੋਲ ਸੱਚਾ ਧਰਵਾਸ ਿਦੱਤਾ। ਮਾ ਨ ਅੱਧੀਆ ਕੁ ਗੱਲਾ ਦੀ ਸਮਝ ਪਈ, ਅੱਧੀਆ ਕੁ ਦੀ ਿਬਲਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਈ। -''ਤੇਰੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਤੇਰਾ ਿਪਉ ਹੁੰਦਾ-ਵੀਹ ਬੰਨਹ ਸੁੱਬ ਕਰਦਾ ਧੀਏ-ਮੈਨ 'ਕੱਲੀ ਬੁੜਹੀ ਨ ਤਾ ਵੀਹ ਪਾਸੇ ਵੱਢ-ਵੱਢ ਖਾਦੇ ਐ ਪੁੱਤ--!'' ਮਾ ਅੱਖਾ ਭਰ ਆਈ। ਉਸ ਦਾ ਗਲ ਭਾਰੀ ਹੋ ਿਗਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਚੁੰਨੀ ਨਾਲ ਅੱਖਾ ਪੂੰਝ ਲਈਆ। -''ਮਾ! ਕੁਦਰਤ ਇਕ ਐਹੋ ਿਜਹੀ ਪਰਮ-ਸ਼ਕਤੀ ਐ-ਜੇ ਇਕ ਦਰਵਾਜਾ ਬੰਦ ਕਰਦੀ ਐ ਤਾ ਅਗਲਾ ਦਰਵਾਜਾ ਪਟੱਕ ਖੋਲਹ ਿਦੰਦੀ ਐ-ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਆਗੰਮੀ ਿਫ਼ਤਰਤ ਹੈ-ਤੁਸੀਂ ਦੇਖ ਲਇਓ ਿਬੱਲਾ ਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਾ ਿਵਚ ਸਾਹ ਲਊ-ਉਹ ਤਾ ਰੱਬੀ ਰੂਹ ਐ ਮਾ--!''

-''ਪੁੱਤ! ਉਹਦੇ ਮਾ-ਿਪਉ ਨਾਲ ਗੱਲ ਿਕਵੇਂ ਚਲਾਈਏ? ਨਾਲੇ ਗੱਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਕੋਈ ਹੋਵੇ? ਤੇਰਾ ਵੀਰ ਤਾ ਅਜੇ ਿਨਆਣੈਂ!'' -''ਮਾ! ਵਕਤ ਐਹੋ ਿਜਹੀ ਚੀਜ ਐ-ਆਪੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹੀਲਾ ਬਣਾ ਿਦੰਦੈ-ਇਹ ਵਕਤ ਈ ਐ ਮਾ! ਿਜਹੜਾ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਖਮ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਮੱਲਹਮ ਪੱਟੀ ਕਰ ਿਦੰਦੈ-ਵਕਤ ਪੈਣ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਫ਼ੱਟ ਈ ਭਰੇ ਜਾਦੇ ਐਮੇਰਾ ਵੀਰ ਿਮੰਨਾ ਤਾ ਫ਼ਕੀਰ ਮੁੰਡੈ-ਇਹਦੇ ਮਨ 'ਤੇ ਬਾਪੂ ਆਲੀ ਗੱਲ ਨਾ ਲਾਇਆ ਕਰ ਮਾ-ਅਜੇ ਿਬੱਲਾ ਡਾਕਟਰੀ ਿਸੱਖਦੈ-ਅਜੇ ਐਡੀ ਕਾਹਲੀ ਿਕਉਂ ਪਈ ਐ? ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਈ ਿਸਰ ਗੁੰਦੇ ਜਾਦੇ ਐ ਅੰਮੜੀਏ!'' -''ਧੀਏ! ਮੈਨ ਤਾ ਇਉਂ ਐ ਬਈ ਕਦੋਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਪੀਲੇ ਕਰ ਕੇ ਫਾਰਗ ਹੋਵਾ।'' -''ਮਾ! ਤੂੰ ਮੈਨ ਘਰੋਂ ਕੱਢਣੈਂ?'' ਸੀਤਲ ਹੱਸ ਪਈ। -''ਕਾਹਨ ਸੁੱਖੀ ਸਾਦੀਂ ਐਹੋ ਿਜਹੀਆ ਗੱਲਾ ਕਰਦੀ ਐਂ ਧੀਏ-ਧੀਆ ਨ ਤਾ ਰਾਜੇ ਰਾਣੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕੇ-ਇਹ ਤਾ ਪੁੱਤ ਫਰਜ ਹੁੰਦੈ ਮਾਿਪਆ ਦਾ।'' -''ਮਾ! ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੀਆ ਭੈਣਾ ਵੀ ਐ- ਿਮੰਦਰ ਤੇ ਿਕੰਦਰ-ਪਿਹਲਾ ਉਹ ਉਹਨਾ ਦੇ ਿਵਆਹ ਕਰਨਗੇ ਤੇ ਫੇਰ ਵਾਰੀ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਆਊਗੀ।'' -''ਤੂੰ ਪੁੱਤ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਤਾ ਕਰਕੇ ਦੇਖੀਂ?'' -''ਮਾ ਤੂੰ ਕਾਹਲੀ ਿਕਉਂ ਪਈ ਐਂ? ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਭੈਣਾ ਦਾ ਿਵਆਹ ਹੋ ਲੈਣ ਦੇ-ਮੈਂ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰ ਲਊਂਗੀ-ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਿਫਕਰ ਿਦਲ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਦੇ-ਸਾਡੀ ਤਾ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਿਕਰਸ਼ਨ ਤੇ ਰਾਧਾ ਵਾਲੀ ਜੋੜੀ ਐ-ਬੰਦਾ ਜਰੂਰ ਿਵਚ ਸਹਾਰਾ ਜਾ ਮਾਿਧਅਮ ਬਣਦੈ-ਪਰ ਸਾਡੇ ਲੇਖ ਦਰਗਾਹੋਂ ਹੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਸਾਝੇ ਿਲਖੇ ਐ-ਧੁਰੋਂ ਹੀ ਸੰਜੋਗ ਜੁੜੇ ਆਏ ਐ।'' ਸੀਤਲ ਖੇਸ ਲੈ ਕੇ ਿਫਰ ਪੈ ਗਈ। ਮਾ ਵੀ ਅੱਧ-ਪਚੱਧ ਬੇਿਫ਼ਕਰ ਹੋ ਗਈ। ਿਵਸਾਖੀ ਿਦਹਾੜਾ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਦੁਿਪਹਰੇ ਿਬੱਲਾ ਸੀਤਲ ਦੀ ਐੱਸ ਟੀ ਡੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਦਾ। ਸ਼ਾਮ ਨ ਛੇ ਵਜੇ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਬੱਬੂ ਉਸ ਦੀ ਹਮਾਇਤ 'ਤੇ ਸੀ। ਿਕੱਟੀ ਵੀ ਬੱਬੂ ਨ ਿਮਲਦੀ ਰਿਹੰਦੀ ਸੀ। -''ਐਤਕੀਂ ਿਵਸਾਖੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣ ਜਾਣਾ?'' ਅਚਾਨਕ ਸੀਤਲ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਜੇ ਨਾਲ ਚੱਲੇਂਗੀ ਤਾ ਦੇਖ ਆਉਨੇ ਆ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਿਕਹਾ। -''ਛੜੇ ਜੱਟ ਨਾਲ ਮੇਲੇ? ਨਾ ਬਾਬਾ! ਤੌਬਾ! ਖ਼ਤਰਾ ਈ ਖ਼ਤਰਾ!'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਿਵਚ ਹੀ ਉਤਰ ਮੋਿੜਆ ਤਾ ਦੋਨੋਂ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਹੱਸ ਪਏ। -''ਤੇਰਾ ਛੜਾ ਜੱਟ ਵੀ ਿਵਆਹੇ ਵਰੇ ਿਕਰਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੈ! ਮੈਨ ਿਤੰਨ ਸੌ ਪੈਂਹਟ ਗੋਪੀਆ ਨਹੀਂ-ਇਕ ਸੀਤਲ ਚਾਹੀਦੀ ਐ।'' -''ਇਕ ਸੀਤਲ ਿਮਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਗੋਪੀਆ ਵਾਸਤੇ ਹਲਕ ਨਾ ਉਠ ਖੜਹੇ?'' -''ਫੇਰ ਲੱਭ ਦੇਈਂ ਕੋਈ-ਪਤੀ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਤਾ ਪੁੰਨ ਐਂ!'' -''ਮਾੜੀ ਜੱਟੀ ਮੈਂ ਵੀ ਨਹੀਂ! ਦੇਖਣ ਨ ਈ ਗਊ ਿਜਹੀ ਲੱਗਦੀ ਆ-ਿਸੰਗ ਮਾਰਕੇ ਿਢੱਡ ਪਾੜਨ ਵੀ ਜਾਣਦੀ ਆ।'' -''ਚੱਲੀਏ ਬਈ! ਇੱਥੇ ਤਾ ਖਤਰੈ!'' -''ਚੱਲੇ ਿਕੱਥੇ ਓਂ? ਮੈਂ ਤਾ ਹੱਸਦੀ ਸੀ!'' ਦੋਨੋ ਹੱਸ ਪਏ। -''ਸੱਚੀਂ ਨਹੀਂ ਮੇਲਾ ਦੇਖਣ ਜਾਣਾ?'' -''ਲੋਕਾ ਦੇਖਣਾ ਿਵਸਾਖੀ ਵਾਲਾ ਮੇਲਾ ਤੇ ਅਸੀਂ ਤੇਰੀ ਤੋਰ ਦੇਖਣੀ।'' -''ਮਜਾਕ ਛੱਡੋ! ਿਸੱਧੀ ਗੱਲ ਕਰੋ।'' -''ਨਹੀਂ ਸੀਤਲ-ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।'' -''ਕਾਰਨ?'' -''ਬੱਸ ਊਂ ਈਂ!'' -''ਤਾ ਵੀ?'' -''ਸੀਤਲ ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਤਾ ਮੇਲਾ ਐਂ! ਤੇਰੇ ਿਬਨਾ ਸਾਰੇ ਮੇਲੇ ਿਫ਼ੱਕੇ!'' -''-----।'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਨਜ਼ਰਾ ਿਵਚ ਨਜ਼ਰਾ ਧੁਰ ਿਦਲ ਤੱਕ ਪਾ ਕੇ ਤੱਿਕਆ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰ ਿਗਆ।

-''ਸੀਤਲ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਕਰਾ?'' -''ਕਰੋ!'' -''ਮੈਂ ਕੱਲਹ ਨ ਤੈਨ ਿਮਲਣ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ।'' ਉਸ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਿਕਹਾ। -''ਿਕਉਂ? ਕਾਹਤੋਂ?'' ਸੀਤਲ ਦਾ ਿਦਲ ਚੀਿਰਆ ਿਗਆ। ਅਚਾਨਕ ਭੈੜਹੀ ਖਬਰ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕੱਢ ਿਲਆ ਸੀ। -''ਹਾੜਹੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਵੱਲੋਂ ਬਾਪੂ ਜੀ ਿਵਹਲੇ ਹੋ ਗਏ-ਕੱਲਹ ਨ ਉਹਨਾ ਨੇ ਕਣਕ ਲੈ ਕੇ ਐਥੇ ਮੰਡੀ ਆਉਣੈਂ।'' -''ਫੇਰ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ? ਉਹਨਾ ਦੇ ਮੰਡੀ ਆਉਣ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦੈ?'' ਗੱਲ ਸੀਤਲ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ। -''ਉਹ ਨਾ ਹੋਵੇ-ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਹੋਵਾ ਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇਖ ਲੈਣ।'' -''ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਜੂ?'' -''ਫੇਰ ਨਾਲੇ ਤੇਰੇ ਿਛੱਤਰ ਨਾਲੇ ਮੇਰੇ!'' -''ਇਉਂ ਆਪਾ ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ ਿਮਲਦੇ ਰਹਾਗੇ?'' -''ਿਕੰਦਰ ਤੇ ਿਮੰਦਰ ਦਾ ਿਵਆਹ ਹੋ ਲੈਣਦੇ-ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਈ ਵਾਰੀ ਐ।'' -''ਉਹ ਤਾ ਠੀਕ ਐ-।'' -''ਬਾਪੂ ਜੀ ਕਿਹੰਦੇ ਸੀ-ਐਤਕੀਂ ਹਾੜਹੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਵੇਚ ਕੇ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਹ ਜਾਊ-ਠੀਕ ਿਜਹੇ ਹੋਜਾਗੇ-ਫੇਰ ਕੁੜੀਆ ਵਾਸਤੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇਖਾਗੇ।'' -''ਉਹ ਤਾ ਠੀਕ ਐ-ਫਰਜ ਤਾ ਫਰਜ ਈ ਐ-ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੇ ਮੈਨ ਪੰਜ ਿਮੰਟ ਹੀ ਿਮਲ ਜਾਇਓ-ਿਮਲਣ ਜਰੂਰ ਆਇਓ!'' -''ਦੱਸ ਿਕਹੜੇ ਮੈਂ ਬਹਾਨੇ ਆਵਾ-ਬੇਰੀਆ ਦੇ ਬੇਰ ਮੁੱਕ ਗਏ।'' -''ਤੁਸੀਂ ਬੇਰਾ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਨਾ ਆਇਓ-ਟੈਲੀਫੋਨ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਆ ਜਾਇਓ!'' -''ਤੂੰ ਮਰਵਾਵੇਂਗੀ!'' ਿਬੱਲਾ ਉਠਣ ਹੀ ਲੱਿਗਆ ਸੀ। ਸੀਤਲ ਦੀ ਮਾ ਆ ਗਈ। -''ਬੀਜੀ ਸਾਸਰੀਕਾਲ--!'' -''ਸਾਸਰੀਕਾਲ ਪੁੱਤ! ਿਜਉਂਦਾ ਰਿਹ-ਜੁਆਨੀਆ ਮਾਣੇਂ-ਬੈਠ ਪੁੱਤ! ਭੱਜ ਿਕਉਂ ਚੱਿਲਆ?'' ਮਾ ਨੇ ਬੜੇ ਹੇਰਵੇ, ਬੜੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਿਕਹਾ। -''ਬੀਜੀ ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ ਆਉਣ ਆਲੇ ਐ।'' -''ਚੰਗਾ ਪੁੱਤ-ਆਹ ਦੇਗ ਲੈਂਦਾ ਜਾਹ-ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹੋ ਕੇ ਆਈ ਐਂ।'' -''ਿਲਆਓ ਬੀਜੀ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਦੋਨੋ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਦੇਗ ਲੈ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨ ਲਾਈ। -''ਬੀਜੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਦਓ ਹੁਣ!'' -''ਜਾਹ ਪੁੱਤ! ਿਜਉਂਦਾ ਵਸਦਾ ਰਿਹ!'' ਿਬੱਲਾ ਸੀਤਲ ਵੱਲ ਰਹੱਸਮਈ ਦੇਖ ਕੇ ਤੁਰ ਿਗਆ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਬਾਪੂ ਬਿਲਹਰ ਿਸੰਘ ਨ ਿਪਛਲੀ ਤਰਹਾ, ਹਫ਼ਤੇ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਬੈਿਠਆ! ਪਰ ਕਣਕ, ਝੋਨੇ ਵਾਗ ਹੀ ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਰੁਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਐਤਕੀਂ ਵਾਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਹੜਾ ਸੱਲ-ਮਸਲਾ ਅੜ ਿਗਆ ਸੀ? ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਮਾਮ ਿਕਸਾਨ ਹੀ ਘੋਰ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਖੂਨ-ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਿਸੰਜ ਕੇ ਿਸਰੇ ਲਾਈ ਫ਼ਸਲ ਬੜੇ ਦੋਜਖਾ ਨਾਲ ਪਾਲੀ ਸੀ। ਮੋਤੀਆ ਵਰਗੀ ਕਣਕ ਬੇਿਸਆਣੀ ਕੀਤੀ, ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਰੁਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਦੁਪਿਹਰੇ ਕੁਝ ਕੁ ਪਲ ਸੀਤਲ ਨ ਿਮਲਣ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਮੰਡੀ ਰੁਲਦੀ ਕਣਕ ਕਰਕੇ ਕਚੀਰਹਾ ਕਰਦਾ। ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਨ ਕੋਸਦਾ, ਿਜਹੜੇ ਿਸੱਧੇ ਹੀ ਿਕਸਾਨ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸ ਨਹੀਂ, ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਗੌਰਿਮੰਟ 'ਤੇ ਖਫ਼ਾਈ ਕਰਦਾ। ਿਜਹੜੀ ਿਕਸਾਨਾ ਦੀ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਿਜਣਸ ਦੇ ਭਾਅ ਧਰਤੀ ਿਵਚ ਧਸਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੋਰ ਿਨੱਤ ਦੀਆ ਵਸਤਾ ਦੇ ਦੇ ਭਾਅ ਅਸਮਾਨੀਂ ਜਾ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਰੋਜ਼ਮਰਾ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਜਉਣ ਲਈ ਿਕਸਾਨ ਵਸਤਾ ਿਕਵੇਂ ਖਰੀਦਦਾ? ਿਕਹੜੇ ਮੰਗਲ ਗਰਿਹ ਤੋਂ ਪੈਸਾ ਿਲਆਉਂਦਾ? ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਿਕੱਧਰ ਭੱਜ ਜਾਦਾ? ਸਮੁੱਚੇ ਪਰੀਵਾਰ, ਧੀਆ-ਪੁੱਤਾ ਨ ਿਕਹੜੇ ਖੂਹ ਿਵਚ ਧੱਕਾ ਦੇ ਿਦੰਦਾ? ਿਬੱਲਾ ਕੁੜਹਦਾ ਤਾ ਸੀਤਲ ਉਸ ਨ ਪਲੋਸ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾਉਂਦੀ। ਅੱਜ ਿਬੱਲਾ ਸੀਤਲ ਨ ਿਮਲਣ ਆਇਆ ਤਾ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਚਹਰੇ 'ਤੇ ਖੇੜਾ ਸੀ। -''ਜਨਾਬ ਅੱਜ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਨੇ?'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਪੁੱਿਛਆ।

-''ਕਣਕ ਿਵਕ ਗਈ-ਕੱਲਹ ਨ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੰਮ ਨਬੇੜ ਕੇ ਿਪੰਡ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ।'' -''ਚਲੋ! ਿਫ਼ਕਰ ਿਨੱਬਿੜਆ।'' -''ਕੱਲਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਿਫਰ ਮੇਲਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਊ-ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ।'' ਿਬੱਲਾ ਕੁਝ ਿਚਰ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਜਦੋਂ ਿਬੱਲਾ ਜਾਣ ਲੱਗਦਾ ਤਾ ਸੀਤਲ ਨ ਹੌਲ ਿਜਹਾ ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਜਾਦਾ। ਉਹ ਿਬਰਹੋਂ ਦੇ ਅਿਹਸਾਸ ਨਾਲ ਕਸੀਸ ਵੱਟ ਲੈਂਦੀ। ਿਦਨ ਰਾਤ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਤੰਦੂਰ ਨ ਹੱਡਾ ਦੇ ਬਾਲਣ ਨਾਲ ਭਰਦੀ ਅਤੇ ਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਤਪਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸ ਨ ਿਫਰ ਵੀ ਅਜੀਬ ਿਜਹਾ ਸਕੂਨ ਆਉਂਦਾ। ਿਦਲੋਂ ਉਠਦੀ ਪੀੜ ਵੀ ਉਸ ਨ ਿਨੱਘ ਿਦੰਦੀ, ਿਮੱਠਾ-ਿਮੱਠਾ ਅਿਹਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਸੀਤਲ ਦੇ ਿਦਲ ਦੀ ਪੀੜ ਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੁਪਿਨਆ ਦਾ ਹੁਸੀਨ ਸੁਿਨਹਰੀ ਭਿਵੱਖ 'ਹਰ' ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਿਵਵੇਕਤਾ ਦੀ ਪਾਿਲਸ਼ ਕਰ ਧਰਦਾ। ਸੀਤਲ ਸੋਚਦੀ ਰਿਹੰਦੀ, ਜੇ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਪਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਕੰਿਡਆ ਦੀ ਪੀੜ ਜਰਨੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ! ਜੇ ਤਾਰੇ ਤੋੜਨੇ ਹੋਣ ਤਾ ਅਸਮਾਨ ਨ ਪੌੜੀ ਲਾਉਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਮ ਨ ਿਪੰਡ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਿਬੱਲਾ ਬਾਪੂ ਕੋਲੋਂ ਖਾਲੀ ਭਾਡੇ ਲੈਣ ਤੁਰ ਿਪਆ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਬੱਬੂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਪੂ ਕੋਲ ਮੰਡੀ ਪਹੁੰਿਚਆ ਤਾ ਿਤੰਨ-ਚਾਰ ਿਕਸਾਨ ਬੈਠੇ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਯਾਰ ਕਾਗਰਸ ਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਈ ਜੱਟਾ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਐਂ-ਪਰ ਹੁਣ ਤਾ 'ਕਾਲੀ ਵੀ ਉਹਨਾ ਤੋਂ ਦੋ ਰੱਤੀਆ ਵੱਧ ਿਨਕਲਦੇ ਜਾਦੇ ਐ।'' ਇਕ ਨੇ ਿਦਲੋਂ ਕੀਰਨਾ ਪਾਇਆ। ਉਸ ਦੀਆ ਸੁੱਕੀਆ-ਲੱਕੜ ਉਂਗਲਾ ਧੌੜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਝਾਕ ਰਹੀਆ ਸਨ। -''ਹੋਰ ਲੈ ਲਓ!'' ਦੂਜੇ ਨੇ ਧੌੜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਿਜਹੇ ਪੱਟ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ। -''ਇਹਨਾ ਨੇ ਕੁੜੀਆ ਦੇ ਸ਼ਗਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਜੀ ਤੋਰੀ ਸੀ-ਬਈ ਗਰੀਬਾ ਦੀਆ ਕੁੜੀਆ ਨ ਿਵਆਹ 'ਤੇ 'ਕਵੰਜਾ ਸੌ ਸ਼ਗਨ ਿਦਆ ਕਰਾਗੇ-ਆਪਣੇ ਆਲਾ ਸੀਰੀ ਿਬਚਾਰਾ ਇਸੇ ਆਸ 'ਤੇ ਕੁੜੀ ਦਾ ਿਬਆਹ ਧਰ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ-ਸ਼ਗਨ ਿਕਹੜੇ ਕੰਜਰ ਨੇ ਦੇਣਾ ਸੀ? ਿਨਹਾਲੇ ਆਲੇ ਆਲਾ ਬਾਬੂ ਈ ਨਾ ਪੈਰ ਲੱਗਣ ਦੇਵੇ! ਕਦੇ ਕਹੇ ਸਰਪੈਂਚ ਨ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਓ ਜੀ-ਕਦੇ ਕਹੇ ਅਛਟਾਮ ਟੈਪ ਕਰਵਾ ਕੇ ਿਲਆਓ ਜੀ-ਕਦੇ ਕੁਛ-ਕਦੇ ਕੁਛਉਹ ਤਾ ਿਨੱਤ ਨਵੀਂ ਬੀਨ ਬਜਾਇਆ ਕਰੇ-ਿਬਆਹ ਿਸਰ 'ਤੇ ਆ ਚਿੜਹਆ-ਸਕੀਮ ਆਲਾ ਸ਼ਗਨ ਿਮਿਲਆ ਨਾ।'' -''ਿਮਿਲਆ ਿਕਉਂ ਨਾ?'' ਧੌੜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਂਗਲ ਿਪਸਤੌਲ ਵਾਗ ਕੱਢ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਬਾਬੂ ਹੱਡ ਭਾਲਦਾ ਸੀ-ਹੋਰ ਕੀ? ਸਾਰੇ ਕਾਗਤ ਪੱਤਰ ਇਕ ਿਦਨ ਜਦੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗਏ-ਬਾਬੂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਬਾਬੂ ਉਥੇ ਬੈਠਾ-ਵੱਡਾ ਬਾਬੂ ਿਕਤੇ ਬਾਹਰ ਿਗਆ ਉਜਿੜਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-ਛੋਟੇ ਬਾਬੂ ਨੇ ਿਸੱਧੀ ਈ ਨਬੇੜ ਿਦੱਤੀਕਿਹੰਦਾ: 'ਕਵੰਜਾ ਸੌ ਸ਼ਗਨ ਦੁਆ ਿਦੰਨੇ ਆ ਜੀ-ਪਰ ਅੱਧਾ-ਅੱਧਾ ਕਰਲੋਂਗੇ?'' -''ਕੀ ਮਤਬਲ?'' -''ਬਈ ਅੱਧੋ-ਅੱਧੀ ਸੁਆਹਾ! 'ਕਵੰਜਾ ਸੌ 'ਚੋਂ ਅੱਧਾ ਥੋਡਾ ਤੇ ਅੱਧਾ ਸਾਡਾ।'' -''ਹੈਅ ਤੇਰੀ ਬੇੜੀ ਬਿਹਜੇ! ਧੀ ਿਧਆਣੀ ਦਾ ਖਾ ਕੇ ਤਾ ਨਰਕ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀ ਝੱਲਣਾ ਕੀੜੇ ਪੈਿਣਆ!'' -''ਫੇਰ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਿਲਆ ਸੀ। -''ਫੇਰ ਕੀ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਆ! ਿਸਆਣੇ ਆਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਐ ਬਈ ਜੇ ਧਨ ਜਾਦਾ ਿਦਸੇ ਅੱਧਾ ਦੇਈਏ ਲੁਟਾ-ਮੈਂ ਸੀਰੀ ਨ ਿਕਹਾ ਬਈ ਜਾਦੇ ਚੋਰ ਦੀ ਧੋਤੀ ਈ ਸਹੀ-ਅੱਧੇ ਅੱਧੇ ਕਰ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਿਲਆ-ਦੋ ਹਜਾਰ ਪੰਜ ਸੌ ਤੇ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਈਏ ਿਮਲੇ-ਢਾਈ ਹਜਾਰ ਸੀਰੀ ਨ ਆੜਹਤੀਏ ਤੋਂ ਕਰਜਾ ਚੱਕ ਕੇ ਿਦੱਤਾ-ਫੇਰ ਜਾ ਕੇ ਧੀ ਿਧਆਣੀ ਘਰੋਂ ਤੋਰੀ।'' -''ਇਕ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ਸਾਲੀ-ਬਈ ਿਜੰਨੀਆ ਕਾਿਗਆਰੀਐਂ-ਇਹ ਸਾਰੀਆ ਜੱਟ ਨ ਈ ਿਕਉਂ ਚੁੰਬੜੀਐਂ? ਜੋ ਬਾਬੂ-ਜੋ ਐੱਲਸਪੈਲਟਰ-ਜੋ ਆੜਹਤੀਆ?'' -''ਜੱਟ ਦਾ ਖਿਹੜਹਾ ਤਾ ਇਹਨਾ ਤੋਂ ਿਸਿਵਆ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਈ ਛੁੱਟੂ-ਓਦੂੰ ਪਿਹਲਾ ਜਮਾ ਈ ਨਹੀ ਛੁੱਟਦਾ!'' ਧੌੜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਵਾਲਾ ਉਠ ਕੇ ਖੜਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾ ਉਸ ਦੇ ਪਾਈ ਡੋਕਲ ਕੱਛ ਦੇ ਪੌਂਿਚਆ ਹੇਠੋਂ, ਜੁਆਨੀ ਵੇਲੇ ਪੁਆਈਆ ਪੱਟਾ 'ਤੇ ਮੋਰਨੀਆ ਨੰਗੀਆ ਹੋ ਗਈਆ। -''ਬਾਬਾ ਜੁਆਨੀ 'ਚ ਪੂਰਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹੋਊ-ਦੇਖ ਲੈ ਪੱਟਾ 'ਤੇ ਮੋਰਨੀਆ ਪੁਆਈ ਿਫਰਦੈ।'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਆਿਖਆ। -''ਕਾਹਦੀ ਸ਼ੌਕੀਨੀ ਜੁਆਨਾ ਤੇ ਿਕਹੜੀ ਜੁਆਨੀ? ਜੁਆਨੀ ਤਾ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਆਈ ਈ ਨਹੀ-ਿਨੱਕੇ ਿਜਹੇ ਹੁੰਿਦਆ ਘਰਿਦਆ ਨੇ ਮੱਝਾ ਮਗਰ ਲਾ ਿਦੱਤਾ-ਮਾੜਾ ਿਜਆ ਉਡਾਰ ਹੋਏ-ਹਲ ਦੀ ਹੱਥੀ ਫੜਾ ਿਦੱਤੀ-ਬੱਸ ਫੇਰ ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ ਰਹੀ ਐ! ਰੋਹੀ ਬੀਆਬਾਨ 'ਚ ਐਹੋ ਜੇ ਭੜਹਕੇ-ਅੱਜ ਤੱਕ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਨਹੀ ਆਇਆ-ਇਹ ਤਾ ਇਕ ਆਰੀ ਮੇਲੇ 'ਤੇ ਗਏ-ਮੁਡੀਹਰ ਮਗਰ ਲੱਗ ਕੇ ਉਥੋਂ ਪੁਆ ਲਈਆ।''

-''ਹੁਣ ਤਾ ਬਾਬਾ ਮੋਰਨੀਆ ਦੀਆ ਚੁੰਝਾ ਖੁੱਚਾ 'ਚ ਨ ਵੜਦੀਆ ਜਾਦੀਐਂ।'' -''ਕਰ ਲੈ ਜੁਆਨਾ ਿਟੱਚਰਾ! ਤੇਰੇ ਿਦਨ ਐਂ-ਪਰ ਜੱਟ ਦੇ ਪੁੱਤ 'ਤੇ ਇਹ ਿਦਨ ਥੋੜਾ ਿਚਰ ਈ ਰਿਹੰਦੇ ਐਿਜਉਂਦੇ ਵਸਦੇ ਰਹੋ! ਜੁਆਨੀਆ ਮਾਣੋਂ!'' ਤੇ ਉਹ ਤੁਰ ਚੱਿਲਆ। ਤੁਰਦੇ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਖੁਸ਼ਕ ਹੱਡ ਮਾੜੇ ਗੱਡੇ ਵਾਗ ''ਚੀਕੂੰ-ਚੀਕੂੰ'' ਕਰਦੇ ਸਨ। ਿਬੱਲਾ ਅਤੀਅੰਤ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਬੱਬੂ ਨ ਕੂਹਣੀ ਵੀ ਮਾਰੀ ਸੀ। ਿਜਹੜਾ ਉਸ ਤਪੇ ਹੋਏ ਨ ਹੋਰ ਤਪਾਈ ਜਾਦਾ ਸੀ। -''ਆਹ ਪੁੱਤ ਭਾਡੇ ਪਏ ਐ ਬੰਨਹੇ-ਲੈ ਜਾਓ! ਕੁਵੇਲਾ ਨਾ ਕਰੋ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਭਾਡੇ ਚੁੱਕ ਲਏ। -''ਆਬਦੀ ਬੇਬੇ ਨ ਕਹੀਂ-ਮੈਂ ਕੱਲਹ ਨ ਦੁਿਪਹਰ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਪਿਹਲਾ ਆਜੂੰ-ਮੇਰੀ ਰੋਟੀ ਨਾ ਭੇਜੇ-ਚਾਹ ਮੇਰੀ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਲਈ ਆਈਂ ਸ਼ੇਰਾ-ਕਣਕ ਤੁਲਗੀ ਐ-ਕੱਲਹ ਨ ਮੈਂ ਸੇਠ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਸਹਾਬ-ਕਤਾਬ ਕਰਕੇ ਫੇਰ ਆਊਂ।'' -''ਚੰਗਾ ਬਾਪੂ!'' -''ਤੂੰ ਕੱਲਹ ਨ ਚਾਹ ਆਲਾ ਡੋਲੂ ਲੈਣ ਨਾ ਆਈਂ-ਨਾਲੇ ਆਬਦੀ ਬੇਬੇ ਨ ਕਹੀਂ ਿਫਕਰ ਨਾ ਕਰੇ-ਕਰਜਾ ਲਾਹ ਕੇ ਿਕੰਦਰ ਤੇ ਿਮੰਦਰ ਆਸਤੇ ਥਾ ਦੇਖਾਗੇ ਿਕਤੇ-ਅਗਲੀ ਸਾਉਣੀ 'ਤੇ ਹੱਥ ਿਜਆ ਖੁੱਲਹਾ ਹੋਜੂ-ਿਬਆਹ ਕਰਕੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਜਾਗੇ ਤੇ ਫੇਰ ਿਲਆਮਾਗੇ ਪੁੱਤ ਮੇਿਰਆ ਨਹ ਘਰੇ! ਐਸ਼ਾ ਕਰਾਗੇ-ਬੁੱਲੇ ਵੱਢਾਗੇ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਅੱਗੇ ਭਿਵੱਖ ਨਾਚ ਕਰਨ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਉਸ ਦੀਆ ਬੁਝੀਆ ਿਜਹੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਅਜੀਬ ਚਮਕ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਹੋਰੀਂ ਭਾਡੇ ਲੈ, ਆ ਗਏ। _______________________________________________________________________ ਲੜੀਵਾਰ ਨਾਵਲ ਤਰਕਸ਼ ਟੰਿਗਆ ਜੰਡ ਿਸ਼ਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਿਕਸ਼ਤ 11 ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਆੜਹਤੀਏ ਨਾਲ ਿਹਸਾਬ-ਿਕਤਾਬ ਕਰਕੇ ''ਿਵਹਲਾ'' ਹੋ ਿਗਆ। ਿਪਛਲਾ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਿਸਰ ਖੜਹਾ ਹੀ ਸੀ। ਹਾੜਹੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੇ ਤੇਲ-ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੋਿੜਆ ਸੀ। ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਰ ਿਸਰ ਟੁੱਟ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੇ ਪਰੀਵਾਰ ਲਈ ਕੱਪੜੇ-ਲੱਤੇ ਲੈ ਲਏ। ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਉਸ ਨੇ ਸੇਠ ਤੋਂ ਹੋਰ ਫੜ ਲਏ। ਜੈਬੇ ਨ ਵੀ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਡਾਕਟਰਾ ਅਤੇ ਹੱਟੀਆ-ਭੱਠੀਆ ਵਾਿਲਆ ਦਾ ਕਰਜ਼ ਵੀ ਲਾਹੁੰਣਾ ਸੀ। ਦੇਣ-ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਿਨੱਤ ਿਵਹੜਾ ਨੀਂਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੋਲਾ ਹਜ਼ਾਰ 'ਤੇ ਅੰਗੂਠਾ ਲਾ ਕੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਿਦਲ ਢਾਹੀ ਿਪੰਡ ਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਿਦਲੋਂ ਅਕਿਹ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਜੱਟ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਦਾ ਸੀ, ਪਾਲਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਿਜਣਸ ਮੰਡੀ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਮਾਲਕ ਹੋਰ ਿਕਉਂ ਬਣ ਜਾਦੇ ਸਨ? ਕੀ ਿਕਸਾਨ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਿਬਗਾਨੀ ਅਮਾਨਤ ਹੀ ਪਾਲਦਾ ਸੀ? ਫ਼ੋਕੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਦਾ ਸੀ? ਪੈਰ ਅੱਗੇ ਨ ਧਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਾਦਾ ਿਪਛਾਹ ਵੱਲ ਨ ਸੀ? ਪਰ ਉਹ ਤੁਰਦਾ ਪਰੀਵਾਰ ਦੇ ਸੁਿਨਹਰੀ ਭਿਵੱਖ ਵੱਲ ਨ ਸੀ, ਪਰ ਿਦਸਦੇ ਉਸ ਨ ਟੋਏ-ਿਟੱਬੇ ਅਤੇ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਹੀ ਸਨ! ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕਈ ਿਦਨ ਗੁੰਮ-ਸੁੰਮ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ ਤੁਿਰਆ ਿਫਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਜੜਹੋਂ ਉਖਿੜਆ-ਉਖਿੜਆ ਿਜਹਾ। ਦੁਨੀਆ ਨਾਲੋਂ ਕੱਿਟਆ-ਕੱਿਟਆ ਿਜਹਾ। ਅੱਠ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਉਹ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਦੋ ਏਕੜ ਉਹ ਅੱਧ-ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਪੂਰਾ ਿਫਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਟਦਾ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਖਰਚੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦਾਹੜੀ ਨਾਲੋਂ ਮੁੱਛਾ ਵਧ ਗਈਆ ਸਨ। ਹਰ ਿਛਮਾਹੀਂ ਕਰਜ਼ਾ ਿਸਰ ਟੁੱਟ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਆਹ

ਹੀ ਹਾਲ ਿਰਹਾ ਤਾ ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਿਦਨ ਕਰਜ਼ਾ ਲਾਹੁੰਿਦਆ-ਲਾਹੁੰਿਦਆ ਜ਼ਮੀਨ ਿਬਲੇ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ, ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉਠਦਾ। ਿਦਲ ਿਟਕਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਘਰਿਦਆ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਦੇਸੀ ਦਾਰੂ ਦੀ ਿਗਲਾਸੀ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟੀ ਰੱਖਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਨ ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਿਮੰਦਰ ਲਈ ਥਾ ਦੇਖਣ ਵਾਸਤੇ ਠੋਹਕਿਰਆ। ਪਰ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕੰਨ ਮੁੱਢ ਮਾਰ ਛੱਿਡਆ। ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨ ਉਸ ਦੀ ਵੱਢੀ ਰੂਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਹ ਜੈਬੇ ਕੋਲ ਿਦਲ ਫਰੋਲ ਲੈਂਦਾ। ਜੈਬਾ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਿਕਸਮਤ ਦੇ ਗਲ ਪਾ ਿਦੰਦਾ। ਮਾੜੀ ਿਕਸਮਤ ਨ ਕੋਸਦਾ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਾ ਪੈਂਦੀ। ਦਾਰੂ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਵੀ ਨੀਂਦ ਿਵਚ ਸਹਾਈ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਜੇ ਉਸ ਨ ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਨੀਂਦ ਆ ਜਾਦੀ ਤਾ ਡਰਾਉਣੇ ਸੁਪਨੇ ਤੋੜ ਲਾਈ ਰੱਖਦੇ। ਿਮੰਦਰ ਅਤੇ ਿਕੰਦਰ ਉਸ ਦੀ ਿਹੱਕ 'ਤੇ ਆ ਚੜਹਦੀਆ। ਕਰਜ਼ੇ ਵਾਲਾ ਸੇਠ ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਿਮੱਧਦਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਸਕੂਟਰ ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਝਰੀਟਦਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਭੁੱਖ ਲੱਗਣੋਂ ਹਟ ਗਈ। ਨੀਂਦ ਉਡ ਗਈ। ਉਹ ਨੀਮ ਪਾਗਲ ਿਜਹਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਨਹਾਉਣ ਧੋਣ ਦੀ ਸੁਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਦਨ ਰਾਤ ਦੀ ਸੁਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਖੇਤ ਇਕੱਲਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾ ਦਾਰੂ ਪੀ ਕੇ ਪਾਗਲਾ ਵਾਗ ਆਪ ਦੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲਾ ਕਰੀ ਜਾਦਾ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਿਕਸੇ ਨ ਗਾਹਲਾ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਜਾਦਾ। ਕਦੇ ਰਾਤ ਨ ਉਠ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਿਚੰਤਤ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦਸ ਟੀਿਕਆ ਦਾ ਕੋਰਸ ਦੱਿਸਆ। ਗੋਲੀਆ ਅਤੇ ਕੈਪਸੂਲ ਿਲਖ ਿਦੱਤੇ। ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਦੁਆਈਆ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਿਬੱਲਾ ਸ਼ਿਹਰੋਂ ਲੈ ਆਇਆ। ਟੀਕਾ ਰਾਤ ਨ ਉਹ ਬਾਪੂ ਦੇ ਆਪ ਹੀ ਲਾ ਿਦੰਦਾ ਸੀ। ਕੈਪਸੂਲ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆ ਿਦਨੇ ਬੇਬੇ ਦੇ ਛੱਡਦੀ ਸੀ। ਹਫ਼ਤਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਟੀਕੇ ਲੱਗਿਦਆ, ਦੁਆਈ ਲੈਂਿਦਆ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉਹੋ ਿਜਹੀ ਹੀ ਰਹੀ, ਿਜਹੋ ਿਜਹੀ ਪਿਹਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਿਦਨੋਂ ਿਦਨ ਿਨੱਘਰਦੀ ਜਾ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਿਸਰਹਾਣੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋ ਛੱਡਦੀ। ਟੀਿਕਆ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਪਰ ਹਾਲਤ ਨਾ ਸੁਧਰੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਕਲੀਿਨਕ ਿਲਆਉਣ ਲਈ ਿਕਹਾ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਹੀ ਜੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਿਬੱਲਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਿਸੰਘ ਕੋਲ ਕਲੀਿਨਕ ਲੈ ਆਏ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨ ਿਪਛਲੇ ਕਮਰੇ ਿਵਚ ਪਾ ਿਲਆ ਅਤੇ ਚੈੱਕ-ਅੱਪ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਦੁਆਈਆ ਬਾਰੇ ਜਾਇਜਾ ਲੈ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਅਤੇ ਜੀਤ ਕੌਰ ਨ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਦੱਤਾ। ਹੁਣ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਦੋਨੋ ਹੀ ਰਿਹ ਗਏ। -''ਚਾਚਾ! ਕੀ ਹਾਲ ਐ ਹੁਣ?'' ਭਜਨ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਹੁਣ ਿਕਵੇਂ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?'' ਉਤਰ ਿਵਚ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ 'ਨਾਹ' ਿਵਚ ਹੱਥ ਿਹਲਾਇਆ। ਪਰ ਮੂੰਹੋਂ ਚੁੱਪ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚੋਂ ਹੰਝੂ ਵਗ ਕੇ ਕੰਨਾ 'ਤੇ ਡੁੱਲਹਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਹਮਦਰਦੀ ਿਵਚ ਭਜਨ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੀ ਘੁੱਟਣੀ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਲਈ ਇਕ 'ਮਣੀ' ਬਣ ਗਈ। ਿਦਲ ਦੇ ਫ਼ੱਟ ਉਪਰ ਇਕ ਮੱਲਹਮ! ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਦਾ ਦਰਦ ਹੰਝੂਆ ਦੇ ਰਸਤੇ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਵਗਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। -''ਰੋਣਾ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਚੀਜ ਨਹੀਂ ਚਾਚਾ ਜੀ-ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪਦੇ ਕੋਲ ਈ ਰੋਂਦੈ-ਿਕਸੇ ਿਬਗਾਨੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ-ਹੰਝੂ ਦਰਦ ਦੇ ਗੋਲੇ ਨ ਖੋਰਦੇ ਐ-ਿਦਲ 'ਤੇ ਪਏ ਮਣਾ ਮੂੰਹੀਂ ਭਾਰ ਨ ਹਲਕਾ ਕਰਦੇ ਐ-ਖੁੱਲਹ ਕੇ ਰੋਵੋ-ਤੁਹਾਨ ਕੋਈ ਨਹੀ ਰੋਕਦਾ-ਇੱਥੇ ਆਪਾ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਹਾ।'' ਭਜਨ ਨੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਕੁੰਡੀ ਚਾੜਹ ਿਦੱਤੀ। -''-----।'' -''ਹਾਸੇ ਤੇ ਹਾਦਿਸਆ ਦਾ ਨਾ ਹੈ, ਿਜ਼ੰਦਗੀ! ਅਸਲ ਿਜੰਦਗੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਖੁੱਲਹ ਕੇ ਜਾਨਣਾ ਅਤੇ ਪਿਹਚਾਨਣਾ-ਗੁੰਮ ਸੁੰਮ ਰਿਹਣਾ ਅਤੇ ਘੁੱਟ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਰਨਾ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ!'' -''-------।''

-''ਿਜੰਦਗੀ ਹੈ ਚਾਚਾ, ਹਨਹੇਰੇ ਿਵਚੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਿਵਚ ਪੈਰ ਧਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਿਕਤਾਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਿਜਆ ਲਈ ਖੁੱਲਹੀ ਰੱਖਣੀ-ਮਾਨਿਸਕ ਦਸ਼ਾ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਰੂਹ ਹਲਕੀ ਰਿਹੰਦੀ ਐ।'' -''------।'' -''ਚਾਚਾ ਜੀ! ਸੰਸਾਰ 'ਤੇ ਹਰ ਬੰਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਔਖਾ ਕੰਮ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ-ਿਜਸ ਲਈ ਉਸ ਨ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਭਰ ਯੁੱਧ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ-ਉਹ ਹੈ, ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਨ ਕੁਦਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਿਜਉਣਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਾਗ ਡੋਲਦੇ ਹੌਸਲੇ ਨ ਸਿਥਰ ਰੱਖਣਾ।'' -''-----।'' -''ਕਈ ਵਾਰ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਜਉਣੀ ਇਤਨੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਹੋ ਜਾਦੀ ਹੈ-ਿਜਤਨਾ ਿਕ ਚੱਲਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਸੂਈ ਿਵਚ ਧਾਗਾ ਪਾਉਣਾ।'' -''-----।'' -''ਚਾਚਾ ਜੀ! ਿਦਲ ਛੱਿਡਆ-ਢੇਰੀ ਢਾਿਹਆ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ-ਦਾਈਆ ਤੋਂ ਪੇਟ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਿਸਹਤ ਦਾ ਹਾਲ ਨਹੀਂ ਲੁਕਾਈਦਾ! ਮੈਨ ਡਾਕਟਰ ਸਮਝ ਕੇ ਜਾ ਆਪਣਾ ਪੇਂਡੂ-ਗਰਾਈਂ ਸਮਝ ਕੇ ਦੱਸੋ ਬਈ ਤੁਹਾਡੀ ਡੁੱਬਦੀ ਜਾਦੀ ਿਸਹਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਐ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਿਪੰਡ 'ਚੋਂ ਲੱਗਦੇ ਭਤੀਜੇ, ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਵੱਲ ਤੱਿਕਆ। ਡਾਕਟਰ ਰੱਬੀ ਮੂਰਤ ਬਿਣਆ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਭਜਨ ਆਪਣੇ ਿਜਗਰ, ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਹੀ ਤਾ ਜਾਿਪਆ ਸੀ। -''ਬੈਠ ਜਾ!'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਅੱਖਾ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਭਜਨ ਨ ਿਦਲੋਂ ਦੁੱਖ ਸੀ ਿਕ ਦੁਰਮਟ ਵਰਗਾ ਚਾਚਾ ਿਕਹੜੇ ਹਾਲੀਂ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ, ਦਰਵੇਸ਼ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਬਤਾਉਣ ਵਾਲਾ ਚਾਚਾ ਪਾਗਲ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਲੋਚਣ ਵਾਲਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਖੁਦ ਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਹੜੇ ਦੁੱਖਾ ਦੇ 'ਚਾਲਹੇ' ਿਵਚ ਖੁੱਿਭਆ ਿਪਆ ਸੀ? ਭਜਨ ਨ ਇਤਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਅਿਹਸਾਸ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਚਾਚੇ ਦੇ ਿਦਲ ਨ ਿਕਸੇ ਮਾਨਿਸਕ ਰੋਗ ਦਾ 'ਖੱਭਾ' ਪੈ ਿਗਆ ਸੀ! -''ਬੋਲ ਚਾਚਾ! ਖੁੱਲਹ ਕੇ ਦੱਸ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਭਜਨ ਅੱਗੇ ਇਕ ਿਚੱਟੀ ਚਾਦਰ ਵਾਗ ਿਵਛਾਅ ਿਦੱਤੀ। ਿਕਸਾਨ ਦਾ ਦੁਖਾਤ ਦੱਿਸਆ। ਜੱਟ ਦੀ ਿਜਣਸ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਦਾ ਿਬਰਤਾਤ ਉਘੇਿੜਆ। ਜੱਟ ਦੀ ਿਦਨ-ਿਦਹਾੜੇ ਹੁੰਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ 'ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ। ਿਕਸਾਨ ਦੇ ਿਸਰ ਿਦਨੋ-ਿਦਨ ਚੜਹਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਰੋਏ। ਮਜਬੂਰਨ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨ ਤੋਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਿਕਸਾਨ ਦੇ ਹੇਰਵੇ ਿਵਚ ਕੀਰਨਾ ਪਾਇਆ। ਪਰੀਵਾਰ ਦੇ ਧੁੰਦਲੇ ਭਿਵੱਖ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਕੇ ਕੁਰਲਾਹਟ ਕੀਤੀ। ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਇਕ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਿਖੱਚ ਕੇ ਰਿਹ ਿਗਆ। ਉਸ ਨ ਵੀ ਕੋਈ ਪੈਹਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਿਜਸ ਰਸਤੇ ਉਹ ਚਾਚੇ ਨ ਪਾ ਿਦੰਦਾ? -''ਿਜਵੇਂ ਕੀੜੀ ਹਾਥੀ ਨ ਿਸੱਟ ਲੈਂਦੀ ਐ ਚਾਚਾ-ਉਸੀ ਤਰਹਾ ਕਰਜਾ ਿਕਸਾਨ ਨ ਖੱਸੀ ਕਰ ਿਦੰਦੈ।'' -''ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਈ ਐ ਸ਼ੇਰਾ!'' -''ਪਰ ਚਾਚਾ ਜੀ-ਿਦਲ 'ਤੇ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋਊ?'' -''ਮੈਂ ਿਦਲ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਲਾਈ ਸ਼ੇਰਾ-ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਲੱਗ ਜਾਦੀ ਐ-ਕੋਈ ਵੱਸ ਨਹੀਂ-ਬਥੇਰਾ ਮਨ ਮੋੜੀਦੈ-ਪਰ ਗੱਲ ਸੱਪ ਮਾਗੂੰ ਿਦਲ 'ਤੇ ਆ ਚੜਹਦੀ ਐ।'' -''ਇਹ ਮੈਂ ਮੰਨਦੈਂ-ਪਰ ਿਫਕਰ ਿਕਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਚਾਚਾ!'' -''ਇਹ ਮੈਨ ਪਤੈ ਸ਼ੇਰਾ! ਦੋ ਧੀਆ ਜੁਆਨ ਐਂ-ਿਵਆਹੁੰਣ ਆਲੀਆ ਹੋਈਆ ਪਈਐਂ-ਇੱਕੋ ਇਕ ਪੁੱਤ ਐਉਹਦਾ ਵੀ ਕੁਛ ਬਣਾਉਣ ਨ ਿਦਲ ਕਰਦੈ-ਬਣਾਉਣਾ ਤਾ ਇਹਦਾ ਕੀ ਸੀ? ਿਜਹੜੀ ਆਬਦੇ ਕੋਲੇ ਭੋਰਾ ਜਮੀਨ ਐਂ-ਮੈਨ ਤਾ ਉਹਦੇ ਵੀ ਪੌੜ ਲੱਗਦੇ ਜਾਦੇ ਿਦਸਦੇ ਐ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਹੇਠੋਂ ਿਨਕਲਜੇ? ਮੈਨ ਤਾ ਇਹ ਝੋਰਾ ਖਾਈ ਜਾਦੈ ਬਈ ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਆਬਦਾ ਵੇਲਾ ਪੂਰਾ ਿਕਵੇਂ ਕਰੂ? ਮੇਰੇ ਤਾ ਸ਼ੇਰਾ ਿਦਨ ਰਾਤ ਗਲਘੋਟੂ ਫਿਸਆ ਰਿਹੰਦੈ!'' -''ਤੂੰ ਵੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਈ ਐਂ ਚਾਚਾ? ਿਜਹੜਾ ਕੁਛ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਹੋਊ-ਉਹੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਬੀਤੂ!'' -''ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕ ਪਤਾ ਨਹੀ ਿਕਹੜੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਣੇ ਵੇ ਐ? ਿਜਹੜੇ ਲੁੱਟੀਦੇ-ਲੁੱਟੀਦੇ ਵੀ ਥਾਪੀਆ ਮਾਰੀ ਜਾਦੇ ਐ? ਤੂੰ ਸ਼ੇਰਾ ਆਪਣੇ ਿਪੰਡ ਆਲੇ ਘੋਲੂ ਕੀ ਈ ਗੱਲ ਲੈ ਲਾ! ਹਾੜਹੀ ਵੇਚ ਕੇ ਵੀ ਕਰਜਾ ਿਸਰ ਟੁੱਿਟਐ-ਤੇ ਹੋਰ ਕਰਜਾ ਚੱਕ ਕੇ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੇ ਟੈਰਾਲੀਨ ਦੇ ਲੀੜੇ ਸਮਾਏ ਐ-ਕੀ ਿਪਐ ਐਹੋ ਜੀਆ ਟਹੁਰਾ ਖੁਣੋਂ? ਇਹ ਤਾ ਉਹ ਗੱਲ ਐ ਸ਼ੇਰਾ ਬਈ ਘਰ ਨਹੀ ਖਾਣ ਨ ਦਾਣੇ ਤੇ ਅੰਮਾ ਿਫਰੇ ਲੁੱਿਦਆਣੇ!''

ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਚਾਚਾ-ਐਹੋ ਿਜਹੇ ਅਵਲੇ ਸਵਲੇ ਬੰਦੇ ਵਧੀਆ ਰਿਹੰਦੇ ਐ! ਨਾ ਿਫਕਰ ਨਾ ਫਾਕਾ-ਿਦਨ ਤੁਰ ਿਫਰ ਕੇ ਿਬਤਾਇਆ-ਰਾਤ ਨ ਿਬਸਤਰੇ! ਬੇਿਫਕਰੀ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੁੱਤੇ-ਉਹੋ ਜੇ ਦੇ ਉਹੋ ਜੇ! ਤੇ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਜਜਬਾਤੀ ਬੰਦੇ ਮੰਜਾ ਮੱਲ ਲੈਂਦੇ ਐ।'' -''ਪੁੱਤ ਵੱਸ ਨਹੀ ਰਿਹੰਦਾ ਕੁਛ-ਕੀ ਕਰਾ? ਿਕਹੜੇ ਖੂਹ 'ਚ ਜਾਵਾ?'' -''ਚਾਚਾ ਜੀ! ਥੋਡੀ ਵੱਸ ਨੇ ਤੇ ਥੋਡੇ ਜਜਬਾਤਾ ਨੇ ਕੁਛ ਨਹੀ ਕਰਨਾ-ਿਫਕਰ ਕਰਕੇ ਿਕਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਮੋਰਚਾ ਸਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ-ਆਪਾ ਦੁਆਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਐਂ-ਥੋਨ ਮੈਂ ਦੱਸਦੈਂ-'ਕੱਲੀ ਦੁਆਈ ਜਾ ਟੀਿਕਆ ਨੇ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ-ਤੁਸੀਂ ਨਾਲ ਵਗੋਂਗੇ ਤਾ ਕੋਈ ਗੱਲ ਬਣੂੰ!'' -''ਤੇਰੀ ਮਰਜੀ ਐ ਸ਼ੇਰਾ।'' -''ਚਾਚਾ ਜੀ-ਸਾਨ ਤੁਹਾਡੀ ਅਜੇ ਲੋੜ ਐ-ਮੈਂ ਤਾ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੈਂ-ਇਲਾਜ ਲਈ ਸਾਨ ਦੁਆਈ ਨਾਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਹਯੋਗ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਲੋੜ ਐ।'' ਭਜਨ ਿਸੰਘ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਸਮੇਤ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਤਾਜ਼ਾ-ਤਾਜ਼ਾ ਲੱਿਗਆ। ਿਫ਼ਕਰ-ਰਿਹਤ! ਮਾਨਿਸਕ ਦਸ਼ਾ ਦੀ ਪੀੜਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ! ਜ਼ਾਿਹਰਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਦਿਲਆ-ਬਦਿਲਆ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਪਿਹਲਾ ਵਾਲੀ ਵੈਰਾਨਗੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਤਾਜ਼ਗੀ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਿਵਚ ਿਰੱਗਲਪੁਣਾ ਨਹੀਂ, ਫ਼ੁਰਤੀ ਸੀ। ਿਚਹਰਾ ਉਜਿੜਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ, ਿਕਸੇ ਖੇੜੇ ਿਵਚ ਸੀ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹੀ। ਮਾਲਕ ਿਸਰ 'ਤੇ ਹੋਵੇ ਤਾ ਅੱਧੇ ਿਫ਼ਕਰ ਮੁੱਕੇ ਰਿਹੰਦੇ ਹਨ। ਮਰਦ ਖੇਤ ਅਤੇ ਔਰਤ ਘਰੇ ਹੋਵੇ ਤਾ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦਾ ਰੇੜਹਾ ਵਧੀਆ ਰੁਿੜਹਆ ਜਾਦਾ ਹੈ। -''ਚਾਚੀ ਜੀ-ਿਫ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰੋ-ਚਾਚੇ ਨ ਹੁਣ ਘੋੜਾ ਬਣਾ ਿਦਆਗੇ-ਇਹਦੀ ਨਬਜ਼ ਮੈਂ ਫੜ ਲਈ ਐ।'' ਭਜਨ ਨੇ ਜੀਤ ਕੌਰ ਨ ਆਿਖਆ। -''ਪੁੱਤ! ਮੈਨ ਤਾ ਇਹ ਹੁਣ ਈ ਘੋੜੇ ਵਰਗਾ ਲੱਗਦੈ।'' -''ਤਾਈ ਵਿਹਮ ਨਾ ਕਰ! ਤਾਏ ਨ ਬੰਬੂਕਾਟ ਮਾਗੂੰ ਨਾ ਰੇਸ ਲਾਉਣ ਲਾ ਿਦੱਤਾ ਫੇਰ ਆਿਖਓ!'' ਬੱਬੂ ਬੋਿਲਆ ਤਾ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਦੁਆਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਿਸਹਤ ਪੱਖੋਂ ਵਾਹਵਾ ਰੰਗਾ ਿਵਚ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖੇਤ ਜਾਦਾ ਤਾ ਕੋਈ ਗ਼ੈਬੀ ਡਰ ਉਸ ਨ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਿਪਉ-ਦਾਦੇ ਦੀ ਜੱਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸ ਨ ਪਾਣੀ ਵਾਗ ਹੱਥੋਂ ਿਤਲਹਕਦੀ ਲੱਗਦੀ। ਬਿਘਆੜਾ ਵਰਗੇ ਸੇਠ ਉਸ ਦੀ ਜੱਦੀ ਪੂੰਜੀ ਨ ਘਰੂਟ ਮਾਰਦੇ ਪਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ। ਉਹ ਿਸਰਤੋੜ ਖੇਤ ਿਵਚ ਦੌੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੰਦਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਸ ਨ ਰੋੜੇ ਚੁੱਕ-ਚੁੱਕ ਕੇ ਮਾਰਦਾ। ਫ਼ਸਲ ਿਵਚ ਪਏ ਜਾਨਵਰ ਨ ਟਾਹੁੰਣ ਵਾਗ ਲਲਕਾਰੇ ਮਾਰਦਾ। ਪੈਰਾ ਹੇਠੋਂ ਿਮੱਟੀ ਕੱਢਦਾ। ਆਪਣਾ ਆਪ ਤੋੜਦਾ। ਜੈਬਾ ਉਸ ਨ ਫੜ ਕੇ ਘਰੇ ਲੈ ਜਾਦਾ। ਰਾਹ ਿਵਚ ਜਾਦਾ ਸਮਝਾਉਂਦਾ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਸੁਰਤ ਪਰਤਦੀ। ਉਹ ਓਪਿਰਆ ਵਾਗ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦਾ। -''ਚਾਚਾ-ਤੂੰ ਖੇਤ ਨਾ ਆਇਆ ਕਰ-ਕੀ ਥੁਿੜਆ ਿਪਐ ਤੇਰੇ ਿਬਨਾ ਉਥੇ?'' ਇਕ ਿਦਨ ਜੈਬੇ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨ ਿਕਹਾ। -''ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ! ਹਾ ਠੀਕ ਐ-ਕੀ ਥੁਿੜਆ ਿਪਐ ਮੇਰੇ ਿਬਨਾ ਉਥੇ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਉਤਰ ਮੋਿੜਆ। -''ਜੇ ਚਾਚੀ ਹੋਰਾ ਨ ਪਤਾ ਲੱਗ ਿਗਆ ਤਾ ਉਹ ਤੇਰੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਹੋਰ ਦੁਖੀ ਹੋਣਗੀਆ-ਕਾਹਨ ਨਾਲੇ ਆਪ ਦੁਖੀ ਹੁੰਨੈਂ-ਨਾਲੇ ਸਾਨ ਸਾਿਰਆ ਨ ਕਰਦੈਂ?'' -''ਹਾ-ਹਾ ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਐ-ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਆਪ ਦੁਖੀ ਹੁੰਨੈਂ-ਨਾਲੇ ਥੋਨ ਕਰਦੈਂ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਕਮਿਲਆ ਵਾਗ ਿਕਹਾ। -''-----।'' ਜੈਬਾ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਹ ਉਸ ਅੱਗੇ ਪਸੀਿਜਆ ਿਜਹਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਅਥਾਹ ਦੁਖੀ! -''ਜੈਿਬਆ--!'' -''ਬੋਲ ਚਾਚਾ?'' -''ਜੇ ਸ਼ੇਰਾ ਮੈਨ ਕੁਛ ਹੋ ਿਗਆ-ਮੇਰੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਤਾ ਿਜਹੜਾ ਹਾਲ ਹੋਣੈਂ-ਉਹੀ ਹੋਣੈਂ-ਪਰ ਤੇਰਾ ਹੀਲਾ ਕੀ ਬਣੂੰ?'' ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਭਰ ਆਇਆ। ਪੁੱਤਾ ਵਰਗੇ ਸੀਰੀ ਦਾ ਉਸ ਨ ਿਦਲੋਂ ਦਰੇਗ ਆਇਆ ਸੀ।

-''ਤੈਨ ਕੁਛ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ ਚਾਚਾ-ਤੇਰੀ ਆਈ ਮੈਂ ਮਰਜਾ-ਤੇਰਾ ਵਾਲ ਿਵੰਗਾ ਨਾ ਹੋਵੇ-ਤੈਨ ਚਾਚਾ ਮੇਿਰਆ ਧਰਮਰਾਜ ਦੇ ਦਰੋਂ ਨਾ ਧੂਹ ਿਲਆਮਾਗੇ?'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਹਾਲਾਤਾ ਨ ਿਵਅੰਗ ਦੇ ਛੱਜ ਿਵਚ ਪਾਉਣਾ ਚਾਿਹਆ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਿਫ਼ੱਕਾ ਿਜਹਾ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਜੇ ਤੇਰਾ ਹੱਥ ਤੰਗ ਐ-ਮੈਂ ਦੋ ਸਾਲ ਮੁਖਤ ਲਾ ਿਦੰਨੈਂ ਚਾਚਾ-ਜੁਆਕਾ ਦੇ ਖਾਣ ਜੋਕਰੇ ਦਾਣੇ ਮੈਨ ਦੇਈ ਚੱਲੀਂਹੋਰ ਤੈਥੋਂ ਮੈਂ ਡੱਕਾ ਨਹੀ ਮੰਗਦਾ-ਹੋਰ ਦੱਸ? ਿਜੰਨੀ ਕੁ ਜੋਕਰਾ ਮੈਂ ਹਾ ਚਾਚਾ-ਜਮਾ ਈ ਨਾ ਸੋਚੀਂ-ਦੇਖ ਥਮਲਹੇ ਅਰਗਾ ਤੇਰਾ ਪੁੱਤ ਜੈਬਾ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੈ।'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਉਹ ਇਕ ਆਤਮਾ ਹੀ ਤਾ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ! ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ ਜੈਬਾ ਗਰੀਬ ਸੀ? ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਕਰਜ਼ਾਈ ਸੀ? ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ ਉਹ ਦੋਨੋ ਮਜ਼ਬੂਰ ਸਨ? ਪਰ ਇਨਸਾਨੀ ਿਦਲ ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ! ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਸੁਖ ਦੇ ਹਾਮੀ ਸਨ। ਰੱਬ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਬੰਿਦਆ ਦੀਆ ਖਲਪਾੜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮਾਨੁੱਖੀ ਿਹਰਿਦਆ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਧੌਲ ਧਰਮ ਦਇਆ ਕਾ ਪੂਤ, ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਨ। ਪਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਵੱਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਉਹਨਾ ਨ ਿਬਖੜੇ ਪੈਂਿਡਆ ਵੱਲ ਘੜਹੀਸੀ ਤੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਜਸ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਿਰਆ ਵੱਲੋਂ ਜੱਟ ਨ ਤੂਤ ਵਾਗ ਲਾਪਿਰਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਜੱਟ ਦਾ ਰਸਤਾ ਿਸੱਧਾ ਹੀ 'ਹੱਡਾਰੋੜੀ' ਨ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਿਜੱਥੇ ਿਗਰਝਾ ਉਸ ਦਾ ਮਾਸ ਨੋਚਣ ਲਈ ਿਤਆਰ-ਬਰ-ਿਤਆਰ, ਿਸਰੀਆ ਚੁੱਕੀ ਬੈਠੀਆ ਸਨ। ਿਕਸਾਨ ਦਾ ਤਾ ਉਸ ਜਾਨਵਰ ਵਰਗਾ ਹਾਲ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ, ਿਜਹੜਾ ਮਰਨ ਲਈ ਜਾਨ ਤੋੜ ਿਰਹਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਚਿਮਆਰ ਰੰਬੀਆ ਚੁੱਕੀ ਖੜਹੇ ਹੋਣ ਿਕ ਕਦੋਂ ਮਰੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਚਮੜੀ ਉਧੇੜੀਏ! ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਬਾਹਰ ਰਿਹਣ ਕਰਕੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਤਾ ਿਸਰਫ਼ ਰਾਤ ਹੀ ਿਪੰਡ ਕੱਟਦਾ ਸੀ। ਿਦਨ ਕਲੀਨਕ ਿਵਚ ਅਤੇ ਦੁਿਪਹਰ ਸੀਤਲ ਕੋਲ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਿਵਚ ਫੁੱਲ ਵਾਗ ਮਸਤ ਸਨ। ਮਿਹਕ ਵਾਗ ਮਦਹੋਸ਼ ਸਨ। ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਚਰਹੀ ਦਾ ਿਛੱਟਾ ਿਦੱਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਿਕਸਾਨ ਿਫਰ ਆਪਣੀ ਕੋਹਲੂ-ਗੇੜ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ ਰੁੱਝ ਗਏ ਸਨ। ਉਤਪਾਦਨ ਿਕਸਾਨ ਦਾ ਿਕੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਿਨਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਿਜਸ ਬਦਲੇ ਸਰਕਾਰ ਉਸ ਨ ਕਰਿਜ਼ਆ ਦੇ ਮੂੰਹ ਧੱਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਲਦੀ ਦੇ ਬੁੱਥੇ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਰ ਿਛਮਾਹੀ ਿਸਰ ਟੁੱਟਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਿਕਸਾਨ ਲਈ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸੀ। ਭਿਵੱਖ ਦਾ ਕਤਲ ਸੀ। ਅੰਨਦਾਤੇ ਦਾ ਗਲਾ ਦਬਾਉਣਾ ਸੀ। -''ਜੈ ਜਵਾਨ-ਜੈ ਿਕਸਾਨ'' ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਬੇਅਰਥ ਹੋ ਕੇ, ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ। ਜੁਆਨ ਪਾਿਕਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਨ ਢੋਹੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦ ਿਕ ਿਕਸਾਨ ਕਰਿਜ਼ਆ ਦੀ ਦਲਦਲ ਿਵਚ ਸੁੱਿਟਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਬੜੇ ਹੀ ''ਸਾਊ'' ਅਤੇ ਬੜੇ ਹੀ ''ਸੀਲ'' ਹਨ। ਿਗੱਿਟਆ 'ਤੇ ਡਾਗਾ ਖਾਦੇ, ਲੀਡਰਾ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਰਿਹਣਗੇ! ਲੀਡਰਾ ਦੀ ਨਲਾਇਕੀ ਨ ਉਹ ''ਕਲਯੁਗ ਐ'' ਕਿਹ ਕੇ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰਨਾ ਖ਼ੂਬ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਰਾਤ ਨ ਜਦੋਂ ਪਾਣੀ ਿਵਚ ਸਿਰੰਜ-ਸੂਈ ਉਬਾਲ ਕੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਟੀਕਾ ਲਾਇਆ ਤਾ ਬਾਪੂ ਨੇ ਉਸ ਨ ਉਠ ਕੇ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਲੈ ਿਲਆ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਹੱਕ ਠਰ ਗਈ। ਉਸ ਨ ਜਾਿਪਆ ਿਕ ਮੁੱਦਤਾ ਹੋ ਗਈਆ ਸਨ ਿਕ ਉਸ ਨੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨ ਗਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਸੀ। ਆਵਾਗੌਣ ਿਵਚ ਹੀ ਉਲਿਝਆ ਿਫਰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜ਼ਰਬਾ-ਤਕਸੀਮਾ ਿਵਚ ਹੀ ਿਗੜਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇਆ ਿਕ ਿਦਲ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨ ਉਸ ਨੇ ਸਾਲਾ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਬੀਤ ਚੱਲੀ ਸੀ। ਜੁੱਗੜੇ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ। -''ਪੁੱਤ ਤੂੰ ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪਵੇਂਗਾ-ਸ਼ੇਰ ਬੱਿਗਆ?'' ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਕਸੇ ਵਿਹਣ ਿਵਚ ਵਿਹੰਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਬਾਪੂ ਜੀ ਮੈਂ ਜੁਆਕ ਐਂ?'' ਿਬੱਲਾ ਹੱਸ ਿਪਆ। ਉਸ ਨ ਬਾਪੂ ਕੋਲੋਂ ਸੰਗ ਿਜਹੀ ਆਈ। -''ਤੂੰ ਚਾਹੇ ਪੁੱਤਾ ਪੋਿਤਆ ਆਲਾ ਹੋਜੀਂ ਸ਼ੇਰਾ-ਪਰ ਮੇਰਾ ਤਾ ਤੂੰ ਜੁਆਕ ਈ ਰਹੇਂਗਾ।'' ਿਬੱਲਾ ਹੱਸਦਾ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਰੋਟੀ ਿਲਆਮਾ?'' ਬੇਬੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ।

-''ਰੋਟੀ ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤ 'ਕੱਠੇ ਖਾਮਾਗੇ-ਸਾਨ 'ਕੱਿਠਆ ਨ ਈ ਪਾ ਦੇਈਂ-ਜਾਣੀ ਦੀ ਜੀਤ ਕੁਰੇ ਵਰਹੇ ਲੰਘ ਗਏ ਪੁੱਤ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ ਨ-ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਨ ਤਾ ਕਦੇ ਕਦੇ ਘਨਹੇਿੜਆ 'ਤੇ ਚੱਕ ਲੈਂਦਾ ਸੀ-ਜਦੋਂ ਦਾ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਲੱਿਗਐ-ਜਾਣੀ ਦੀ ਮੇਲ ਈ ਨਹੀ ਹੋਏ!'' -''ਜੱਟ ਨ ਿਵਹਲ ਈ ਿਕੱਥੇ ਿਮਲਦੀ ਐ? ਹੋਰ ਈ ਪੰਜ ਪਾਜੇ ਪੂਰੇ ਨੀ ਹੁੰਦੇ-ਜੈ ਵੱਢੇ ਦੇ।'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਬੋਲੀ। -''ਜੱਟ ਤਾ ਰਿਹ ਿਗਆ ਕਰਾੜਾ ਦੇ ਭਾਗਾ ਨ-ਜੁਆਕ ਉਹਨ ਿਕੱਥੇ ਯਾਦ ਰਿਹੰਦੇ ਐ?'' ਿਪਉ-ਪੁੱਤ ਨੇ ਇਕੱਿਠਆ ਨੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ। ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਿਬੱਲਾ ਸ਼ਿਹਰ ਨ ਤੁਰਨ ਲੱਿਗਆ ਤਾ ਬਾਪੂ ਨੇ ਿਫਰ ਉਸ ਨ ਬੱਿਚਆ ਵਾਗ ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਲੈ ਿਲਆ। ਿਬੱਲਾ ਕੁਝ ਸੰਗ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜੁਆਨ ਜਹਾਨ ਿਜਉਂ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਸ਼ਰਮ ਿਜਹੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। -''ਸੰਗਦਾ ਕਾਹਨ ਐਂ ਪੁੱਤ? ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਉਹੀ ਬਾਪੂ ਜੀ ਐਂ-ਜੀਹਦੇ ਘਨਹੇੜੀਂ ਚਿੜਹਆ ਤੂੰ ਉਤੇ ਈ ਮੂਤ ਿਦੰਦਾ ਸੀ।'' ਿਬੱਲਾ ਹੋਰ ਸ਼ਰਮਾ ਿਗਆ। -''ਆਹ ਲੈ---!'' ਬਾਪੂ ਨੇ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਉਸ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ। -''ਇਹ ਕੀ ਬਾਪੂ ਜੀ?'' ਿਬੱਲਾ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। -''ਫੜ ਪੁੱਤ! ਤੇਰੇ ਿਕਤੇ ਕੰਮ ਆਉਣਗੇ!'' -''ਪਰ ਿਕਉਂ ਬਾਪੂ ਜੀ? ਜਦੋਂ ਮੈਨ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਐ-ਮੈਂ ਆਪੇ ਈ ਮੰਗ ਲੈਨੈਂ।'' -''ਤੂੰ ਫੜ ਤਾ ਸਹੀ!'' ਬਾਪੂ ਨੇ ਰੁਪਏ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਜੇਬ ਿਵਚ ਪਾ ਿਦੱਤੇ। -''ਫੜ ਲੈ-ਿਕਤੇ ਭੱਜੇ ਜਾਦੇ ਐ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਿਪੱਿਛਓਂ ਿਵਅੰਗ ਕੀਤਾ। ਿਬੱਲਾ ਚੁੱਪ ਕਰ ਿਗਆ। ਬਾਪੂ ਉਹਨਾ ਨ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੱਕ ਛੱਡਣ ਆਇਆ। ਿਬੱਲਾ ਅੱਜ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਅੱਜ ਿਕਹੋ ਿਜਹੀਆ ਹਰਕਤਾ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ? ਬੱਸ ਚੜਹਦੇ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਬਾਪੂ ਨੇ ਿਸਰ ਪਲੋਿਸਆ, ਿਪਆਰ ਿਦੱਤਾ। _______________________________________________________________________ ਿਕਸ਼ਤ 12 ਕਲੀਿਨਕ ਿਵਚ ਿਬੱਲਾ ਘਾਊਂ-ਮਾਊਂ ਿਜਹਾ ਿਰਹਾ। ਉਸ ਦਾ ਮੂਡ ਬੜ ਹੀ ਖਰਾਬ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੱਥਾ ਠਣਕ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਸਵੇਰ ਦੀ ''ਫੜੱਕ-ਫੜੱਕ'' ਫ਼ਰਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਦਾ ਿਕਉਂ ਰੋਣ ਿਜਹੇ ਨ ਿਦਲ ਕਰੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ? ਉਹ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਰੂਹ ਨਾਲ ਨਾ ਬੋਿਲਆ। ਦੁਿਪਹਰੇ ਉਹ ਸੀਤਲ ਕੋਲ ਿਗਆ। ਪਰ ਿਦਲ ਨ ਅੱਚਵੀ ਿਜਹੀ ਲੱਗੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਫ਼ੋਕਾ ਬਹਾਨਾ ਮਾਰ ਕੇ ਆ ਿਗਆ। ਸੀਤਲ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਗੁੰਮ-ਸੁੰਮ ਹੋਣ 'ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਪਰ ਕੁਝ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਸੁਆਲੀਆ ਿਜਹੀ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣੀ ਬੈਠੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਖੱਲਰੇ ਮੂਡ ਿਵਚੋਂ ਉਹ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੀ ਸੀ। ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕੋਈ ਜ਼ਖਮ ਉਚੇੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਿਕਉਂਿਕ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਛੁਪਾਈ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਲਈ ਇਕ ਖੁੱਲਹੀ ਿਕਤਾਬ ਵਾਗ ਸੀ, ਜਾ ਇਕ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਗ! ਿਜਸ ਿਵਚੋਂ ਉਹ ਖੁਦ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖ ਅਤੇ ਸਮਝ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨ ਸੱਤ ਕੁ ਵਜੇ ਬੱਬੂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਕਾਕਾ ਬੜਾ ਹੀ ਘਬਰਾਇਆ ਕਲੀਿਨਕ ਪਹੁੰਿਚਆ। ਉਹ ਬੜੀ ਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾ ਕੇ ਿਲਆਇਆ ਸੀ। ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਉਹ ਹੌਂਕੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕਾਕਾ ਿਸੱਧਾ ਹੀ ਅੰਦਰ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਕੋਲ ਪਹੁੰਿਚਆ। ਹੋਰ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਜੁਬਾਨ ਵੀ ਸਾਝੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਿਗਆ ਸੀ? ਬੱਬੂ ਅਤੇ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਦੋਨਾ ਦੇ ਹੀ ਿਦਲ ਿਹੱਲ ਗਏ ਸਨ। ਕਾਕਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਹੜੀ ਮਨਹੂਸ ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ? ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ ਫੜੇ ਕਬੂਤਰ ਵਾਗ, ਿਹੱਕ ਿਵਚ ਹਥੌੜੇ ਵਾਗ ਵੱਜੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ''ਕੀ ਗੱਲ ਐ?'' ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਉਸ ਅੰਦਰ ਸਾਹਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਗੁੱਝੀਆ ਗੱਲਾ ਕਰਕੇ ਕਾਕਾ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਉਹਨਾ ਦੇ ਿਚਹਰੇ 'ਫ਼ੱਕ' ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। ਿਚਹਿਰਆ 'ਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਸੀ। ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਕੋਈ ਸੁਆਲ ਉਕਿਰਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਈ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਉਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। -''ਿਬੱਿਲਆ--!'' ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਛੱਡ ਕੇ ਿਕਹਾ, ''ਆ ਚੱਲੀਏ--!'' -''ਿਕੱਥੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ?'' -''ਿਪੰਡ!'' -''ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ, ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ?'' ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਸੁਆਲ ਡਾਕਟਰ ਲਈ ਿਸਲ-ਪੱਥਰ ਬਣ ਿਗਆ। ਉਹ ਛੋਟੇ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਿਕਵੇਂ ਕੱਢਦਾ? ਮੂੰਹ ਤਾ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਠਾਿਕਆ ਿਗਆ ਸੀ। -''ਕਾਿਕਆ-ਤੂੰ ਈ ਦੱਸ ਦੇਹ!'' ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਬੱਬੂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨ ਿਕਹਾ। -''ਿਬੱਿਲਆ-ਤਾਇਆ ਜੀ ਨੇ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ।'' ਕਾਕੇ ਨੇ ਿਹੱਕ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਰੱਖ ਕੇ ਿਕਹਾ। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮਸਾ ਹੀ ਿਨਕਲੀ ਸੀ। -''ਕਦੋਂ? ਿਕੱਥੇ? ਿਕਵੇਂ? ਕਾਹਤੋਂ?'' ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਅੰਦਰ ਿਬੰਡੇ ਿਟਆਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਸੁਆਲ ਇਕ ਦਮ ਦਾਗ ਿਦੱਤੇ। ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਖਾ ਨੁੱਚੜੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਉਹ ਬੇਿਫਕਰ ਸੀ। ਚਾਹੇ ਬਾਪੂ ਿਕਤਨਾ ਵੀ ਤੰਗ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਬੱਿਚਆ ਨ ਿਕਸੇ ਗੱਲੋਂ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਗੱਲੋਂ ਟੋਟ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਹਮੇਸਾ, ਹਰ ਗੱਲੋਂ ਖੁਸ਼ ਰੱਿਖਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਿਪੰਡ ਨ ਤੁਰ ਪਏ। ਸਵੇਰੇ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਬਾਪੂ ਦੀਆ ਕੀਤੀਆ ਗੱਲਾ ਅਤੇ ਪਾਈਆ ਜੱਫ਼ੀਆ ਿਬੱਲੇ ਨ ਯਾਦ ਆਈਆ ਤਾ ਉਸ ਅੰਦਰ ਝੋਕਾ ਿਜਹਾ ਿਫਰ ਿਗਆ ਅਤੇ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਰੋਿਕਆ ਹੋਇਆ ਰੋਣ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਿਦੱਤਾ ਪੰਜਾਹਾ ਦਾ ਨੋਟ ਜੇਬ ਿਵਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਦੇਿਖਆ ਅਤੇ ਬੜੀ ਹੀ ਹਸਰਤ ਨਾਲ ਤੱਿਕਆ। ਇਹ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀ ਿਦੱਤੀ ਹੋਈ ਆਖਰੀ ਿਨਸ਼ਾਨੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨੋਟ ਜੇਬ ਿਵਚ ਪਾ ਕੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕੀਰਨੇ ਪਾਈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਿਬਲਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀਆ ਕੀਤੀਆ ਿਮੱਠੀਆ-ਤੋਤਲੀਆ ਗੱਲਾ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਸੀਨੇ ਿਵਚ ਬਰਛੀਆ ਵਾਗ ਵੱਜੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। -''ਿਬੱਿਲਆ!'' ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ। -''ਿਜਹੜੀ ਗੱਲ ਹੋਈ-ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜੀ ਹੋਈ-ਅਤੀਅੰਤ ਬੁਰੀ।'' ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਰੋਣਾ ਿਫਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਜੇ ਹੌਸਲਾ ਰੱਖੇਂਗਾ ਤਾ ਚਾਚੀ ਜੀ ਹੋਰਾ ਦੇ ਿਦਲ ਵੀ ਿਟਕ ਜਾਣਗੇ-ਜੇ ਤੂੰ ਈ ਿਦਲ ਿਸੱਟ ਿਲਆ-ਬੁੜੀਆ ਤਾ ਊਂ ਈ ਿਦਲ ਛੱਡ ਜਾਣਗੀਆ।'' -''-----।'' -''ਿਦਲ ਮੱਝ ਵਰਗਾ ਬਣਾਵੇਂਗਾ-ਫੇਰ ਈ ਸਰੂ! ਚਾਚਾ ਜੀ ਨ ਤਾ ਮੋੜ ਕੇ ਿਮੱਤਰਾ ਿਲਆ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ-ਪਰ ਿਜੰਨੀ ਜੋਕਰਾ ਹਾ-ਿਦਨ ਰਾਤ ਹਾਜ਼ਰ ਐਂ।'' ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਰਿਹਮਤ ਦਾ ਹੱਥ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। -''ਅਜੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।'' ਿਬੱਲਾ ਿਫਰ ਰੋ ਿਪਆ। -''ਇਹ ਮੈਂ ਵੀ ਮੰਨਦੈਂ ਬਈ ਜਾਣ ਦੀ ਅਜੇ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਸੀ-ਪਰ ਜੋ ਬੀਤ ਿਗਆ-ਉਸ ਨ ਘੋੜੇ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦੇਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਿਵਚ ਹਰ ਹਾਲਤ ਰਾਜ਼ੀ ਰਿਹਣਾ ਪੈਣੈਂ-ਿਦਲ ਰੱਖ-ਸ਼ੇਰ ਬਣ!'' -''ਡਾਕਟਰ ਸਾਿਹਬ-ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਹੁੰਿਦਆ ਕੋਈ ਿਫ਼ਕਰ ਫ਼ਾਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ-ਕੰਨ ਹੇਠ ਬਾਹ ਧਰ ਕੇ ਸੌਂ ਛੱਡੀਦਾ ਸੀ।'' ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਭਰ-ਭਰ ਕੇ ਉਛਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਿਬੱਿਲਆ! ਿਸਆਿਣਆ ਨੇ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ ਬਈ ਸਦਾ ਨਾ ਬਾਗੀਂ ਬੁਲਬੁਲ ਬੋਲੇ-ਸਦਾ ਨਾ ਮੌਜ ਬਹਾਰਾਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਗੇੜ ਐ-ਇਹ ਿਨਰੰਤਰ ਤੁਿਰਆ ਜਾਣੈਂ-ਿਜਹੜੇ ਿਬੱਿਲਆ ਤੁਰ ਗਏ-ਉਹਨਾ ਿਬਨਾ ਇਹ ਰੁਿਕਆ ਨਹੀਂ-ਤੇ ਿਜਹੜੇ ਅਜੇ ਜੱਗ 'ਤੇ ਆਉਣੇ ਐਂ-ਉਹਨਾ ਦੀ ਇਹ ਖੜਹ ਕੇ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ-ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਗੇੜ ਐ।'' ਉਹ ਉਦਾਸ ਿਜਹੀਆ ਗੱਲਾ ਕਰਦੇ ਆਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਿਪੰਡ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾ ਘਰ ਿਵਚ ਕੁਰਲਾਹਟ ਮੱਿਚਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਨੇਰੇ 'ਤੇ ਮੌਤ ਕੂਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਹਰਦੇਵੇਧਕ ਵੈਣ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਿਬੱਲਾ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ 'ਤੇ ਢੇਰੀ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਉਜੜ ਿਗਆ ਤੇਰੇ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਉਏ ਬਾਪੂ ਮੇਿਰਆ---!'' ਉਸ ਨੇ ਧਾਹ ਮਾਰੀ। ਬੁੜਹੀਆ ਦੇ ਕੀਰਨੇ ਹੋਰ ਉਚੇ ਹੋ ਗਏ।

-''ਇਹ ਿਕਵੇਂ ਹੋ ਿਗਆ ਬੇਬੇ ਮੇਰੀਏ?'' -''-----।'' ਰੋਂਦੀ ਬੇਬੇ ਨੇ ਇਕ ਕੌਲੇ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਬੈਠੇ ਜੈਬੇ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਮੂੰਹੋਂ ਉਹ ਚਾਹੁੰਿਦਆ ਵੀ ਬੋਲ ਨਾ ਸਕੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਖੂੰਜੇ ਬੈਠੇ, ਰੋਂਦੇ ਜੈਬੇ ਨ ਜਾ ਫਿੜਆ। -''ਬਾਈ ਜੈਿਬਆ-ਆਹ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ?'' ਜੈਬਾ ਗੋਿਡਆ 'ਚ ਮੂੰਹ ਦੇ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਬੋਲ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਿਦਨ ਰਾਤ ਨਾਲ ਿਨਭਣ ਵਾਲਾ ਿਦਲਦਾਰ ਚਾਚਾ ਸਾਹਮਣੇ ਿਮੱਟੀ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਕੁੜੀਆ ਅਤੇ ਚਾਚੀ ਉਸ ਤੋਂ ਰੋਂਦੀਆ ਝੱਲੀਆ ਨਹੀਂ ਜਾਦੀਆ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਚਾਚੇ ਦੇ ਪਰੀਵਾਰ ਨ ਕਦੇ ਿਬਗਾਨਾ ਸਮਿਝਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਰੀਵਾਰ ਹੀ ਤਾ ਸੀ। ਜੈਬਾ ਰੋਈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਉਸ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। -''ਜੈਿਬਆ!'' ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਿਲਆ। -''ਕੀ ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਈ-ਇਹ ਤਾ ਦੱਸ?'' -''ਗੱਲ ਬਾਈ ਭਜਨ ਿਸਆ ਕੀ ਹੋਣੀ ਸੀ? ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਿਨੱਕੀ-ਿਨੱਕੀ ਮੱਕੀ 'ਚੋਂ ਤਰਦੇ-ਤਰਦੇ ਖੱਸਣ ਦੇ ਬੂਟੇ ਿਖੱਚਦਾ ਸੀ-ਚਾਚਾ ਉਥੇ ਆ ਿਗਆ-ਮੈਂ ਚਾਚੇ ਨ ਖੇਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਿਨੱਤ ਵਰਜਦਾ ਸੀ-।'' -''ਕਾਹਤੋਂ?'' ਭਜਨ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਜਦੋਂ ਚਾਚਾ ਖੇਤ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾ ਓਪਰੀਆ ਜੀਆ ਗੱਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।'' -''ਿਕਵੇਂ ਓਪਰੀਆ ਜੀਆ?'' -''ਬਈ ਆਹ ਜਮੀਨਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕੌਣ ਬਣੂੰ? ਿਕਸਾਨ ਨ ਸਾਰੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵੱਢ-ਵੱਢ ਖਾਈ ਜਾਦੇ ਐਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰ? ਜੁਆਕ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ-ਸਰਕਾਰ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੀ-ਹਾੜਹੀ ਸਾਉਣੀ ਕਰਜਾ ਿਸਰ ਟੁੱਟੀ ਜਾਦੈ-ਕਰਜਾ ਿਕਮੇ ਲਾਹਾਗੇ? ਇਕ ਿਦਨ ਜਮੀਨ ਵੇਚ ਕੇ ਸੇਠਾ ਦਾ ਕਰਜਾ ਲਾਹੁੰਣਾ ਪਊਬੱਸ ਐਹ਀਀ਿ ਿ ਀਀਀ ਀ ਜ ੀ ਆ ਗ ੱ ਲ ਾ ਬਾਈਖੇਤਆਕੇ ।''ਚਾਚਾਕਰਦਾਸੀ ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ। -''ਘਰੇ ਮੈਂ ਤਾ ਗੱਲ ਨੀ ਸੀ ਕਰਦਾ ਬਈ ਚਾਚੀ ਹੋਰਾ ਦਾ ਿਦਲ ਦੁਖੀ ਹੋਊ-ਚਾਚਾ ਤਾ ਿਜਹੜਾ ਦੁਖੀ ਸੀਗਾਸੀਗਾ ਈ।'' -''ਤੇ ਅੱਜ ਦੁਿਪਹਰੇ ਿਜਹੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਫੇਰ ਖੇਤ ਆ ਿਗਆ-ਕੋਲੇ ਉਹਦੇ ਸਪਰੇਅ ਕਰਨ ਆਲੀ ਦੁਆਈ ਦੀ ਪੀਪੀ ਸੀ-ਮੈਨ ਕਿਹੰਦਾ ਆਹ ਦੁਆਈ ਕੱਲਹ ਨ ਮੱਕੀ 'ਤੇ ਸਪਰੇਅ ਕਰਵਾ ਿਦਆਗੇ-ਤੂੰ ਬਾਹਲਾ ਖੱਸਣ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਨਾ ਮਾਿਰਆ ਕਰ-ਤੇ ਮੈਂ ਿਕਹਾ ਚਾਚਾ ਿਜੰਨੇ ਕੁ ਿਨਕਲਦੇ ਐ-ਮੈਂ ਕੱਢ ਿਦੰਨੈ-ਸਾਰੀ ਿਦਹਾੜੀ ਿਵਹਲਾ ਕੀ ਕਰੂੰ? ਤੇ ਬਾਈ ਉਹ ਦੁਆਈ ਆਲੀ ਪੀਪੀ ਲੈ ਕੇ ਇੰਜਣ ਆਲੀ ਕੋਠੀ ਚਿਲਆ ਿਗਆ-ਮੈਂ ਆਵੇਸਲਾ ਹੋਇਆ ਆਬਦੇ ਕੰਮ ਲੱਿਗਆ ਿਰਹਾ।'' ਜੈਬਾ ਲੰਬਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਿਫਰ ਬੋਿਲਆ। -''ਤੇ ਜਦੋਂ ਬਾਈ ਮੈਂ ਪੱਠੇ ਵੱਢਣ ਆਸਤੇ ਟੂਬਲ ਆਲੀ ਕੋਠੀ 'ਚੋਂ ਦਾਤੀ ਲੈਣ ਿਗਆ ਤਾ ਚਾਚਾ ਢੇਰੀ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ-ਕੋਲੇ ਈ ਸਪਰੇਅ ਆਲੀ ਪੀਪੀ ਖੁੱਲਹੀ ਪਈ ਸੀ-ਮੈਂ ਤਾ ਫੱਟ ਸਮਝ ਿਗਆ ਬਈ ਕਾਰਾ ਤਾ ਚਾਚੇ ਨੇ ਕਰ ਿਲਆ-ਮੈਂ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ ਤਾ ਲੋਕ 'ਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ-ਜੱਥੇਦਾਰ ਕਾ ਪਾੜਹਾ ਮੋਟਰ ਛੈਂਕਲ ਲੈ ਕੇ ਡਾਕਦਾਰ ਆਤਮੇ ਵੱਲ ਭੱਜ ਿਗਆ-ਖਤਮ ਤਾ ਚਾਚਾ ਮੇਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਈ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ-ਪਰ ਮਨ ਨ ਤੋੜ ਲੱਗੀ ਵੀ ਸੀ ਬਈ ਕੀ ਐ ਬਚ ਈ ਰਹੇ? ਿਦਲ ਨ ਤਾ ਹੁਣ ਤੱਕ 'ਤਬਾਰ ਨੀ ਆਉਂਦਾ ਬਈ ਚਾਚਾ---!'' ਜੈਬੇ ਦੇ ਹੰਝੂ ਿਫਰ ਧਰਾਲੀਂ ਵਿਹ ਤੁਰੇ। ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਿਸਰ ਗੋਿਡਆ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਿਲਆ। ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅੱਖਾ ਅਤੇ ਨੱਕ ਪੂੰਝਦਾ ''ਹਾਏ'' ਆਖਦਾ ਸੀ। ਭਜਨ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਿਪੱਠ ਪਲੋਸੀ। ਜੈਬਾ ਕੁਝ ਸਿਥਰ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਜਦੋਂ ਪਾੜਹਾ ਡਾਕਦਾਰ ਨ ਮੋਟਰ ਛੈਂਕਲ 'ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾ ਡਾਕਦਾਰ ਨੇ ਟੂਟੀਆ-ਟਾਟੀਆ ਲਾ ਕੇ ਦੇਿਖਆ-ਚਾਚਾ ਖਤਮ ਸੀ-ਡਾਕਦਾਰ ਨੇ ਿਸਰ ਫੇਰਤਾ-ਤੇ ਫੇਰ ਬਾਈ ਅਸੀਂ ਜੱਥੇਦਾਰ ਕੀ ਟਰਾਲੀ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਲਾਅਸ਼ ਿਪੰਡ ਲੈ ਆਏ-ਮੇਰੇ ਦੁਖਦੇ ਸੁਖਦੇ ਦੀ ਦਾਰੂ ਸੀ ਚਾਚਾ, ਬਾਈ! ਬੱਸ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਐਂ-ਰੋਹੀ ਬੀਆਬਾਨ 'ਚ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਿਗਆ-ਹਾਏ ਉਏ ਚਾਚਾ--!'' ਜੈਬੇ ਦਾ ਰੋਣ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਰੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਮੰਦਰ ਅਤੇ ਿਕੰਦਰ ਰੋ ਰਹੀਆ ਸਨ।

ਜੀਤ ਕੌਰ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੋਂਦੀ ਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਨੇ ਮੋਢਾ ਆ ਦੱਿਬਆ। ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਬੜੀ ਹੀ ਸੁੱਘੜ-ਿਸਆਣੀ ਬੁੜਹੀ ਸੀ। -''ਜੀਤ ਕੁਰੇ-ਹੌਸਲਾ ਰੱਖ-ਰੋਣ ਨਾਲ ਕੁਛ ਨਹੀ ਬਣਨਾ-ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਤਾ ਜੁਆਕ ਵੀ ਕਮਲੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।'' ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਧਰਵਾਸ ਿਦੱਤਾ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। -''ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆ 'ਚ ਿਗਐ ਕੋਈ?'' -''ਬਾਬਾ ਮਰਾਸੀ ਿਗਐ ਬੀਬੀ।'' ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਿਬੱਲੇ ਕੇ ਘਰ 'ਤੇ ਵੈਰਾਨਗੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਹਾੜ ਬੋਲਦਾ ਸੀ। ਰੁੱਖੀ-ਸੁੱਖੀ ਿਜਹੀ ਹਵਾ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਦਾਸ ਤੇ ਸੋਗਮਈ ਮਾਹੌਲ ਸੀ। ਨੇੜੇ ਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਹੁੰਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਢਾਣਸ ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਦੀ ਿਨਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਹੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਰੋਣ-ਧੋਣ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜਹਾਅ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾ ਹੋ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਦੇਰ ਗਈ ਰਾਤ ਤੱਕ ਨੇੜਲੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਪੱਟੀਆ 'ਤੇ ਿਪਆ ਨੇ, ਧੂਹ-ਘੜਹੀਸ ਕੇ ਰਾਤ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਸਮਾ ਧੱਿਕਆ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲਾਸ਼ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੋਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਿਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਰ ਵਾਟ ਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ। ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਿਸੰਘ ਿਗਆਨੀ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਕਾਹਲੀ ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ ਧੁਰ ਅਸਮਾਨ ਨ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਆਖਰੀ ਡੱਕੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਮੁੜ ਆਏ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਲਕੇ 'ਤੇ ਖੜਹ ਕੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਸੁੱਚੇ ਕੀਤੇ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਚਰਨਾ ਿਵਚ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਾਤੀ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਬੇਨਤੀਆ ਹੋਈਆ ਸਨ। ਵਕਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਪਿੜਹਆ-ਿਲਿਖਆ, ਪਰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਾਮਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਿਹ ਿਪਆ। ਬਾਪੂ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਤਾ ਤੁਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਬੰਜਰ ਉਜਾੜ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਉਖਿੜਆ-ਉਖਿੜਆ ਿਜਹਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਬੌਂਦਿਲਆ-ਬੌਂਦਿਲਆ ਿਜਹਾ ਿਫਰਦਾ। ਉਹ ਕਦੇ ਕਲੀਿਨਕ ਜਾਦਾ, ਕਦੇ ਨਾ ਜਾਦਾ। ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਵੀ ਉਸ ਨ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖਦਾ। ਉਹ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਦੁੱਖ ਧੁਰ-ਿਦਲੋਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਰੱਬੀ-ਰੂਹ ਸੀ। ਰੱਬ ਦੀ ਲੋਕਤਾਈ ਨ ਿਪਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਦਰਵੇਸ਼ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਮਾਨੁੱਖ ਸੀ। ਇਕ ਿਦਨ ਦੁਿਪਹਰੋਂ ਬਾਅਦ ਿਬੱਲਾ ਸੀਤਲ ਨ ਿਮਲਣ ਆਇਆ। ਸੀਤਲ ਉਸ ਨ ਅਮਰ-ਵੇਲ ਵਾਗ ਿਚੰਬੜ ਗਈ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਰੋਂਦੇ ਰਹੇ? ਿਦਲ ਹੌਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ? ਅੱਜ ਿਬੱਲਾ ਰੱਜ ਕੇ ਰੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਣੀ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖਮ ਧੋ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। -''ਹਾਣੀ ਮੇਿਰਆ! ਆਹ ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ?'' ਲੰਬੀ ਚੁੱਪ ਸੀਤਲ ਨੇ ਹੀ ਤੋੜੀ। ਚਾਰ ਰੋਂਦੀਆ ਅੱਖਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਪੁੱਛ ਰਹੀਆ ਸਨ। -''ਜੋ ਡਾਢੀ ਿਕਸਮਤ ਨ ਮਨਜ਼ੂਰ!'' -''ਇਸ ਜਖਮ ਬਾਰੇ ਤਾ ਕਦੇ ਸੋਿਚਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।'' -''ਹੁਣ ਤਾ ਜ਼ਖਮ ਵੀ ਨਾਸੂਰ ਬਣਦਾ ਜਾਦੈ-ਸੀਤਲ ਮੇਰੀਏ!'' -''ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖਮ ਹੀ ਭਰ ਿਦਆਗੀ ਸੱਜਣ ਜੀ! ਸਮਾ ਅਤੇ ਸਾਥ ਬਹੁਤ ਬੜਾ ਕੁਝ ਭੁਲਾ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਐ!'' -''ਕਦੇ ਿਕਸੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਕਰਨਾ ਤਾ ਕੀ ਸੀ? ਕਦੇ ਸੋਿਚਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਆਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਹੜੇ ਭੁੱਜੇ ਬੀਜੇ ਦਾਣੇ ਅੱਗੇ ਆ ਗਏ?'' -''ਰੱਬ ਬੜਾ ਿਮਹਰਵਾਨ ਐਂ! ਜੇ ਚੰਗੇ ਿਦਨ ਨਹੀਂ ਰਹੇ-ਰਿਹੰਦੇ ਮਾੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ-ਉਸ 'ਤੇ ਅਥਾਹ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖੋ!'' -''ਸੀਤਲ! ਿਜਹੜੀ ਦੁਨੀਆ ਮੈਨ ਹੱਸਦੀ-ਖੇਡਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ-ਉਹ ਮੈਨ ਵੱਢਖਾਣੀਂ ਿਦਸਦੀ ਐ।''

-''ਇਹ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮੰਦੇ ਟਾਈਮ ਦਾ ਹੇਰ ਫੇਰ ਹੁੰਦੈ ਮੇਰੇ ਹਾਣੀਆ! ਸਮੇਂ ਦਾ ਗੇੜ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਫੱਟ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਿਦੰਦੈ-ਇੱਕ, ਇੱਕ ਅਤੇ ਦੋ ਿਗਆਰਾ ਹੁੰਦੇ ਐ-ਆਪਾ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਮਾੜੇ ਸਮੇਂ ਨ ਮਧੋਲ ਸੁੱਟਾਗੇ-ਇਹ ਮੇਰਾ ਿਦਲੀ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਐ-ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਰਪੱਕ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਐ-ਪਰਪੱਕ ਿਵਸ਼ਵਾਸ!'' -''ਸੀਤਲ!'' -''ਹਾ ਜੀ?'' -''ਮੈਂ ਇਕ ਪਤੰਗ ਵਾਗ ਹਾ।'' -''----।'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਆਪਣੀਆ ਅੱਖਾ ਉਪਰ ਚੁੱਕੀਆ। ਕੋਿਹਨੂਰ ਵਾਗ ਚਮਕਦੀਆ ਅੱਖਾ! -''ਮੈਂ ਇਕ ਡੋਲਦੇ ਪਤੰਗ ਵਰਗਾ ਹਾ ਸੀਤਲ! ਤੇ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਡੋਰ-ਤੇਰੇ ਬਗੈਰ ਮੈਂ ਡਾਵਾਡੋਲ ਹੋ ਜਾਵਾਗਾ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੇਰਾ ਅੰਤ ਿਕੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਹੋਵੇ? ਮੈਨ ਸੰਭਾਲੀ ਰੱਖੀਂ ਸੀਤਲ! ਮੈਨ ਸੰਭਾਲੀ ਰੱਖੀਂ! ਜੇ ਮੈਂ ਿਡੱਗ ਿਪਆਮੇਰਾ ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ ਸੀਤਲ।'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਸਾਰੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਿਬੱਲੇ ਨ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਆਪਣੇ ਿਬੱਲੇ ਨ! ਿਜੰਦ-ਜਾਨ ਿਬੱਲੇ ਨ! ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਘਰ ਜਾਣ ਨ ਵੱਢੀ ਰੂਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਘਰ ਖਾਣ ਨ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਬੂਹੇ ਬੈਠੀਆ ਜੁਆਨ ਭੈਣਾ ਿਕਸੇ ਦੈਂਤ ਵਾਗ ਡਰਾਉਂਦੀਆ ਸਨ। ਜੇ ਉਹ ਘਰੇ ਚਲਾ ਜਾਦਾ ਤਾ ਉਸ ਦਾ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲਣ ਨ ਿਦਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਦੁਨੀਆ ਘਰੂਟ ਮਾਰਨ ਆਉਂਦੀ ਪਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਅਜ਼ੀਬ ਿਜਹੀ ਹਾਲਤ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਿਜਸ ਿਦਨ ਉਹ ਕਲੀਿਨਕ ਨਾ ਜਾਦਾ ਤਾ ਿਦਲ ਦਾ ਮੌਸਮ ਬਦਲਣ ਲਈ ਉਹ ਮਾਮੇਂ ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਸੰਘ ਨਾਲ ਖੇਤ ਚਲਾ ਜਾਦਾ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਉਮਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਮਾ ਸਾਿਰਆ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਸਾਿਰਆ ਨਾਲੋਂ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਐੱਮ ਏ ਕਰਕੇ ਿਫਰ ਬੀ ਐੱਡ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਬੜੇ ਵਧੀਆ ਿਖਆਲਾ ਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਲੱਖਾ ਦੀ ਕੋਠੀ ਪਾ ਕੇ, ਉਪਰ ਸਿੜਆ ਹੋਇਆ ਿਛੱਤਰ ਟੰਗਣ ਦਾ ਹਾਮੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰ ਗੱਲ ਨ 'ਤਰਕ' ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਆਦੀ ਸੀ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਿਰਸ਼ਵਤ ਦੇ ਕੇ ਿਕੱਤਾ ਲੈਣਾ ਉਸ ਦੇ ਕਾਨਨ ਦੇ ਿਖ਼ਲਾਫ਼ ਸੀ। ਐੱਮ ਏ ਬੀ ਐੱਡ ਨ ਆਪਣੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਪਰਾਪਰਟੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਕੇ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗਣਾ ਉਸ ਦੇ ਿਵਸ਼ੇ ਿਵਚ ਿਕਤੇ ਨਹੀਂ ਿਲਿਖਆ ਸੀ। ਖੇਤ ਉਹ ਜੈਬੇ ਨਾਲ ਵਾਹਵਾ ਰਚ-ਿਮਚ ਜਾਦੇ। ਟਾਈਮ ਵਧੀਆ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਦਾ। ਜੈਬੇ ਦਾ ਵੀ ਿਦਲ ਲੱਗ ਜਾਦਾ। ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ 'ਯਤੀਮ' ਮਿਹਸੂਸਣ ਲੱਗ ਿਪਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਖੇਤ ਹੁੰਦਾ ਤਾ ਉਸ ਨ ਿਜਵੇਂ ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ! ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਸ ਨ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸੰਘ ਦਾ ਖੇਤ ਆਉਂਦੇ ਦਾ ਝਾਉਲਾ ਿਜਹਾ ਪੈਂਦਾ। ਉਹ ਨੀਝ ਿਜਹੀ ਲਾ ਕੇ ਉਧਰ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਜਦ ਕੋਈ ਹੋਰ ਿਨਕਲ ਆਉਂਦਾ ਤਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਲਾਹਣਤ ਿਜਹੀ ਪਾਉਂਦਾ। -''ਤੁਰ ਗਏ ਕਦੇ ਮੁੜੇ ਐ ਕਮਿਲਆ ਜੈਬਾ ਿਸਆ? ਤੁਰ ਿਗਆ ਤੇਰਾ ਚਾਚਾ ਘਚਾਨੀ ਦੇ ਕੇ-ਉਹ ਨਹੀਂ ਰੱਬ ਦਾ ਜੀਅ ਮੁੜਨਾ ਹੁਣ-ਨਾ ਿਦਨੇ ਸੁਪਨੇ ਿਲਆ ਕਰ! ਰੱਬ ਉਹਦਾ ਸੁਰਗ 'ਚ ਵਾਸਾ ਕਰੇ-ਬੜਾ ਦੁਖਦੇ ਸੁਖਦੇ ਕੰਮ ਆਇਆ ਕਰਮਾ ਆਲਾ-ਉਹ ਤਾ ਤੁਰ ਿਗਆ-ਤੇ ਜੈਬਾ ਿਸਆ ਤੂੰ ਰਿਹ ਿਗਆ 'ਕੱਲਾ ਰੋਹੀ ਬੀਆਬਾਨ 'ਚ ਭੜਕਣ ਆਸਤੇ-ਵਾਹ ਉਏ ਮੇਿਰਆ ਚਾਚਾ! ਪੁੱਤ ਜੈਬੇ ਨ ਵੀ ਨਾਲ ਈ ਲੈ ਜਾਦਾ-ਮੇਰੇ ਿਬਨਾ ਿਕਹੜਾ ਐਥੇ ਿਵਸਾਖੀ ਲੱਗਣੋਂ ਹਟ ਜਾਦੀ?'' ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਗੱਲਾ ਕਰੀ ਜਾਦਾ। ਜਦੋਂ ਗੁਰਕੀਰਤ ਅਤੇ ਿਬੱਲਾ ਖੇਤ ਆ ਜਾਦੇ ਤਾ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਿਟਕਾਣੇ ਰਿਹੰਦਾ। ਉਹਨਾ ਨਾਲ ਉਹ ਪਰਿਚਆ ਰਿਹੰਦਾ ਅਤੇ ਆਖਦਾ: -''ਤੁਸੀਂ ਕੰਮ ਚਾਹੇ ਡੱਕਾ ਨਾ ਕਿਰਆ ਕਰੋ-ਕੰਮ ਥੋਡੇ ਵੰਡੇ ਦਾ ਮੈਂ ਕਿਰਆ ਕਰੂੰ-ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਖੇਤ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰੋ-'ਕੱਲੇ ਦਾ ਤਾ ਜਾਣੀ ਦੀ ਮੇਰਾ ਹਲਟ ਫੇਲਹ ਹੋਣ ਆਲਾ ਹੋ ਜਾਦੈ-ਜਦੋਂ ਦਾ ਚਾਚਾ ਛੱਡ ਕੇ ਿਗਐਮੈਂ ਤਾ ਜਾਣੀ ਦੀ ਜਮਾ ਈ---!'' ਜੈਬੇ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ, ਗਲ ਿਵਚ ਹੀ ਦਫ਼ਨ ਹੋ ਗਈ। ਅੱਖਾ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰ ਆਈਆ। -''ਜੈਿਬਆ---!'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਮੋਢਾ ਦੱਬ ਿਲਆ। -''ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆ ਤਾ ਿਸਰਫ਼ ਨਾ ਦੀਆ ਹੁੰਦੀਐਂ-ਿਨਰਾ ਬਕਵਾਸ! ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆ ਿਸਰਫ਼ ਲੋਭ ਲਾਲਚ ਦੀਆ-ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆ ਿਸਰਫ਼ ਸੁਆਰਥ ਦੀਆ-ਜਦੋਂ ਸੁਆਰਥ ਪੂਰਾ ਹੋ ਿਗਆ-ਫੇਰ ਅਿਹਸਾਨ-ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਜਾਦੇ ਐ-ਿਟੱਚਰਾ ਕਰਦੇ ਐ-ਗੰਦ ਬਕਦੇ ਐ-ਗੁਰੂ ਦੀ ਪਿਵੱਤਰ ਬਾਣੀ ਵੀ ਅਿਹਸਾਨ-ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਫ਼ੁਰਮਾਦੀ ਐ: ਿਜਚਰੁ ਪਿਹਨਨ ਖਾਵਨੇ ਿਤਚਰੁ ਰਖਿਨ ਗੰਿਢ॥ ਿਜਤੁ ਿਦਨੁ ਿਕਛੁ ਨ ਹੋਵਈ ਿਤਤੁ ਿਦਨੁ ਬੋਲਿਣ ਗੰਦ॥''

-''ਿਰਸ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਐ ਿਸਰਫ਼ ਿਦਲ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਦੇ-ਅੱਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੰਦਾ ਿਦਲ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਦੈ।'' -''ਪਰ ਗੁਰਕੀਰਤ! ਚਾਚਾ ਤਾ ਮੇਰੇ ਿਦਲੋਂ ਈ ਨਹੀ ਲਿਹੰਦਾ-ਹਰ ਬਖਤ ਿਦਲ 'ਤੇ ਚਿੜਹਆ ਰਿਹੰਦੈ।'' ਜੈਬਾ ਬੋਿਲਆ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਉਸ ਨ 'ਮਾਮਾ' ਆਖਣ ਤੋਂ ਵਰਿਜਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੈਬਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਸੀ। -''ਆਹੀ ਤਾ ਤੇਰਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਿਰਸ਼ਤਾ ਐ-ਇਹ ਿਦਲਾ ਦੀ ਸਾਝ ਐ-ਪਿਵੱਤਰ ਿਰਸ਼ਤਾ! ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਿਰਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ! ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਬਿਣਆ ਿਰਸ਼ਤਾ-ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਤਾ ਬਹੁਤ ਿਫਰਦੇ ਐ-ਪਰ ਕੁਦਰਤੀ ਿਰਸ਼ਤੇ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਕੋਈ ਨਹੀਂ-ਿਕੰਨੇ ਅਖੌਤੀ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਬਾਈ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਆਏਸਾਰੇ ਤੈਨ ਬਾਈ ਜੀ ਦਾ ਸੀਰੀ ਈ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ-ਪਰ ਮੈਂ ਤੈਨ ਜੈਿਬਆ, ਪਰੀਵਾਰ ਦਾ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਸਮਝਦੈਂ!'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਜੈਬੇ ਦਾ ਮਨ ਹੋਰ ਭਾਰਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਉਸ ਨ ਜੱਫ਼ੀ ਿਵਚ ਲੈ ਿਲਆ। -''ਿਬੱਲਾ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਖੇਤ ਆਵੇ ਜਾ ਨਾ ਆਵੇ-ਪਰ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਆਇਆ ਕਰੂੰ।'' ਜੈਬੇ ਦਾ ਿਦਲ ਸਿਥਰ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਦਾ 'ਇਕਲਾਪੇ' ਵਾਲਾ ਡਰ ਲੱਥ ਿਗਆ। ਉਹ ਹੌਲਾ ਫੁੱਲ ਵਰਗਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਪੱਠੇ ਵੱਢਣ ਜਾ ਲੱਗੇ। -''ਗੁਰਕੀਰਤ!'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ। -''ਹਾ?'' -''ਇਕ ਗੱਲ ਕਈ ਿਦਨਾ ਦੀ ਮੇਰੇ ਿਦਲ 'ਚ ਉਬਲੀ ਜਾਦੀ ਐ।'' -''ਗੱਲ ਿਦਲ 'ਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀਦੀ-ਫੋੜਾ ਿਫ਼ੱਸ ਜਾਵੇ ਅਰਾਮ ਆ ਜਾਦੈ-ਤੇ ਜੇ ਿਬਨਾ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਗੁੰਮੀ ਿਨਕਲ ਆਵੇ ਤਾ ਿਕੰਨੇ ਬਦਲੇ ਲੈਂਦੀ ਐ? ਉਹੀ ਗੱਲ, ਗੱਲ ਦੀ ਐ-ਜੇ ਗੱਲ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਸਾਝੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾ ਿਦਲ ਹੌਲਾ ਹੋ ਜਾਦੈ-ਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾ ਦੁੱਧ ਿਰੜਕਦੀ ਮਧਾਣੀ ਵਾਗੂੰ ਪਾਸੇ ਭੰਨਦੀ ਐ।'' -''ਗੱਲ ਇਹ ਐ-ਬਈ ਿਜਹੜੀਆ ਗੱਲਾ ਚਾਚਾ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-ਉਹ ਗੱਲਾ ਸਾਰੀਆ ਈ ਸੱਚੀਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।'' -''ਬਾਈ ਜੀ ਗੱਲਾ ਸੱਚੀਆ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸੀ-ਪਰ ਉਹਨਾ ਦੇ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਸਲਾ ਤਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ? ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਿਜਉਂ ਦੀ ਿਤਉਂ ਈ ਖੜਹੈ-ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਿਕਸੇ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ-ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆਈ? ਪਰੀਵਾਰ ਦੇ ਮਸਲੇ ਸੁਲਝੇ ਨਹੀਂ-ਉਲਝੇ ਐ-ਕਰਜਾ ਿਸਰ ਖੜਹੈ-ਬੰਦੇ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ-ਪਰੀਵਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਖੁੱਸ ਿਗਆ-ਧੀਆ ਦਾ ਬਾਪ ਿਗਆ ਤੇ ਭੈਣ ਜੀਤੋ ਦਾ ਸੁਹਾਗ-ਕੀ ਬਾਈ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਕਰਕੇ ਕਰਜਾ ਮੁੜ ਿਗਆ? ਕੀ ਬਾਈ ਜੀ ਦੀ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਲੁੱਟ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣਗੇ? ਕੀ ਬਾਈ ਜੀ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਨਾਲ ਲੀਡਰ ਸੁਧਰ ਜਾਣਗੇ? ਲੀਡਰਾ ਲਈ ਤਾ ਚਾਹੇ ਅੱਧਾ ਪੰਜਾਬ ਮਰ ਜਾਵੇ-ਪਰਨਾਲਾ ਥਾ ਦੀ ਥਾ ਈ ਰਹੂ!'' -''ਪਰ ਬਾਈ ਿਸਆ-ਚਾਚੇ ਦੇ ਆਖਣ ਮਾਗੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰ?'' -''ਜੈਿਬਆ! ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਪੂਛ ਚਾਹੇ ਬਾਰਹਾ ਸਾਲ ਵੰਝਲੀ 'ਚ ਪਾਈ ਿਸੱਧੀ ਹੋ ਜਾਵੇ-ਪਰ ਇਹ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ੰਤਰੀ ਕਦੇ ਿਸੱਧੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ-ਤੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੈਂ? ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਜਾਊਗੀ ਰੋਹੀ ਬੀਆਬਾਨ ਨਿਜਮੀਂਦਾਰ ਕੋਲੋਂ ਹਰ ਖੇਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਖੁਸਦਾ ਜਾਦੈ-ਨਿਹਰੀ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ-ਿਬਜਲੀ ਨਹੀਂ-ਡੀਜਲ ਨਹੀਂ-ਜੱਟ ਕਰੂ ਕੀ? ਜੱਟ ਕੰਬਾਈਨ ਦੀ ਥਾ ਦਾਤੀ ਵਰਤ ਲਊ-ਟਰੈਕਟਰ ਦੀ ਥਾ ਬਲਦਾ ਨਾਲ ਬੀਜ ਵਾਹ ਲਊ-ਪਰ ਪਾਣੀ ਿਕਹੜੇ ਪਤਾਲ 'ਚੋਂ ਿਲਆਊ? ਪਿਹਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਓ ਹੈ॥ ਿਜਤੁ ਹਿਰਆ ਸਭ ਕੋਇ॥ ਇਹ ਗੱਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਕਿਹੰਦੀ ਐ-ਪਾਣੀ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਸਾਰੀ ਹਰੇਵਾਈ ਐ-ਹਿਰਆਲੀ ਐ-ਇਹਤੋਂ ਿਬਨਾ ਜੀਣਾ ਮੁਹਾਲ ਐ-ਅੱਜ ਦਾ ਿਕਸਾਨ ਜੇ ਖੂਹ 'ਚ ਐ ਤਾ ਅਗਲੀ ਪੀੜਹੀ ਖਾਤੇ 'ਚ ਐ!'' -''ਕੋਈ ਹੱਲ?'' ਜੈਬੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਅੱਿਡਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। -''ਹੱਲ? ਹੱਲ ਜਦੋਂ ਕਰਨ ਆਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ-ਹੋਰ ਕੌਣ ਕਰੂ? ਿਕਸਾਨ ਨ ਖੁੱਲਹਾ ਡੁੱਲਹਾ ਡੀਜਲ ਤੇ ਿਬਜਲੀ ਿਮਲੇ-ਜਮੀਨ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਦਾ ਦੇ ਕੋਟੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤੇ ਜਾਣ-ਜੱਟ ਨ ਿਜਣਸ ਦਾ ਭਾਅ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇ-ਕੁਇੰਟਲ ਮਗਰ ਰੇਟ ਿਫਕਸ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ-ਜੱਟ ਨ ਵਾਰਾ ਖਾਦੈ ਤਾ ਵੇਚੇ-ਨਹੀਂ ਵਾਰਾ ਖਾਦਾ ਨਾ ਵੇਚੇ-ਹਿਰਆਣੇ ਦੀ ਿਜਣਸ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਵੇਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਐ-ਜਾ ਹੋਰ ਬਾਹਰਲੇ ਸੂਿਬਆ ਿਵਚ ਵੇਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਐ-ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਿਜਣਸ ਿਕਉਂ ਨਹੀਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੂਿਬਆ ਿਵਚ ਵੇਚਣ ਦੀ ਇਜਾਜਤ? ਕੀ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਿਕਸਾਨ ਨਾਲ ਿਬਗਾਨੇ ਪੁੱਤ ਵਾਲਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ? ਿਬਹਾਰ ਦਾ ਭਈਆ ਆ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਜਮੀਨ ਖਰੀਦ

ਸਕਦੈ-ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਿਕਸਾਨ ਬਾਹਰ ਿਕਤੇ ਜਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ-ਕੀ ਇਹ ਿਨਰਪੱਖਤਾ ਹੈ?'' -''ਿਬਲਕੁਲ ਨਹੀਂ!'' -''ਤਕਰੀਬਨ ਦਸ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਹਨਹੇਰੀ ਝੁੱਲੀ-ਮਰ ਜਾਓ-ਮਾਰ ਿਦਓ ਤਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ-ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਝਾਕਣ ਜਾ ਅੱਤਵਾਦ ਦਾ ਅਸਲੀ ਕਾਰਨ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਿਕਸੇ ਨੇ ਖੇਚਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ-ਚਾਹੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮਰਦੇ ਸੀ-ਚਾਹੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਮਰਦੇ ਸੀ-ਪਰ ਮਰਦੀ ਤਾ ਮਾਨੁੱਖਤਾ ਈ ਸੀਮਰੇ ਤਾ ਮਾਵਾ ਦੇ ਪੁੱਤ ਈ-ਤੇ ਲੀਡਰਾ ਦਾ ਕੀ ਰੋਲ ਿਰਹਾ? ਜਾ ਤਾ ਜੇਲਹਾ 'ਚ ਜਾ ਿਬਰਾਜੇ ਜਾ ਹੋਰਨਾ ਸੂਿਬਆ 'ਚ ਰਹਾਇਸ਼ ਕਰ ਲਈ-ਸਰਕਾਰ ਦੀ 'ਬਾਪੂ ਜੀ' ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਬੋਲੀ 'ਮਾ ਦੇ ਖਸਮ' 'ਤੇ ਆ ਗਈ-ਮੁੰਡੇ ਇਸ ਨ ਿਕਵੇਂ ਸਹਾਰਦੇ? ਉਹਨਾ ਨੇ ਨਿਹਰ ਜਾ ਿਕਸੇ ਪੁਲ 'ਤੇ ਖੜਹ ਕੇ ਮਰਨ ਨਾਲੋਂ ਮੈਦਾਿਨ-ਜੰਗ ਿਵਚ ਮਰਨ ਨ ਤਰਜੀਹ ਿਦੱਤੀ ਤੇ ਹਿਥਆਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸ਼ਰੇਆਮ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਪਏ-ਜਾਨਾ ਤਲੀ 'ਤੇ ਰੱਖ ਲਈਆ-ਿਵਚੋਂ ਿਨਕਿਲਆ ਕੀ? ਤਬਾਹੀ! ਜੇ ਕੋਈ ਲੀਡਰ ਉਹਨਾ ਨ ਸੇਧ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ-ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਕੁਛ ਨਾ ਕੁਛ ਲੈ ਿਡੱਗਦਾ-ਪਰ ਲੀਡਰ ਤਾ ਿਬਆਨ ਈ ਕਮਿਲਆ ਵਾਗੂੰ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਏ: ਇਹ ਲੰਡਰ ਮਡੀਹਰ 'ਕੱਠੀ ਹੋਈ ਵੀ ਐ ਜੀ-ਅੱਤਵਾਦੀ ਿਸਰ ਿਫਰੇ ਹਨ ਜੀ-ਇਹਨਾ ਨ ਪਾਕਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਿਹ ਐ ਜੀ-ਇਹ ਪਾਕਸਤਾਨ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ 'ਤੇ ਨੱਚਦੇ ਐ ਜੀ-ਪਰ ਉਹਨਾ ਨ ਪਲੋਸ ਕੇ-ਿਪਆਰ ਨਾਲ ਿਸੱਧੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਿਲਆਉਣ ਦੀ ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ-ਬੱਸ ਫਿੜਆ ਤੇ ਫੜ ਕੇ ਪਾਰ ਬੁਲਾ ਿਦੱਤਾ-।'' -''ਕੋਛਟ-? ਤੇਰੇ ਡਮਾਕ 'ਚ ਕੀ ਐ? ਬਈ ਆਪਣੀ ਗੌਰਿਮਲਟ ਨ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ?'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਰੇਵੀਏ ਪਏ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨ ਰੋਕ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਉਹ ਅੱਕਲਕਾਨ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਮੌਤ ਤੋਂ ਿਬਨਾ ਸੰਸਾਰ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਮਸਿਲਆ ਦਾ ਹੀ ਹੱਲ ਐ-ਜੇ 1984 ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਹੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਿਹਬ ਦਾ ਮਤਾ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ-ਐਨਾ ਗਦਰ ਕਦੇ ਮੱਚਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ-ਚਲੋ ਜੋ ਕੁਛ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ-ਉਹ ਤਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ-ਹੋਈ ਿਨੱਬੜੀ! ਜੇ ਸਰਕਾਰ 1985 ਿਵਚ ਹੋਇਆ ਰਾਜੀਵ-ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਹੀ ਲਾਗੂ ਕਰ ਿਦੰਦੀ-ਫੇਰ ਵੀ ਲੋਕਾ ਨ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆ ਜਾਦਾ-ਿਜੰਨਾ ਪੈਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੁਰੱਿਖਆ ਪਰਬੰਧਾ 'ਤੇ ਖਰਿਚਆ-ਜੇ ਉਨਾ ਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਲੇ ਵਾਸਤੇ ਖਰਚ ਿਦੰਦੇ-ਬੇਰੁਜਗਾਰੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਖਤਮ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ-ਇੰਡਸਟਰੀ ਲਾ ਿਦੰਦੇ-ਹੋਰ ਰੁਜਗਾਰ ਦੇ ਹੀਲੇ ਵਸੀਲੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ-ਪੜਹੇ ਿਲਖੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਨੌਕਰੀਆ ਿਦੰਦੇ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਿਕਸਾਨ ਨ ਲੋੜੀਂਦੀਆ ਸਹੂਲਤਾ ਪਰਦਾਨ ਕਰਦੇ-ਿਜੰਦਗੀ ਆਪੇ ਹੀ ਸਾਅਵੀਂ ਹੋ ਕੇ ਰਸਤੇ ਪੈ ਜਾਦੀ-ਜਦੋਂ ਜੱਟ ਦੇ ਪੁੱਤ ਕੋਲੇ ਿਜੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸਾਧਨ ਹੋਊ-ਉਹ ਮਾਰੂ ਹਿਥਆਰ ਨ ਿਕਉਂ ਹੱਥ ਪਾਊ? ਿਜੰਦਗੀ ਹਰ ਇੱਕ ਨ ਿਪਆਰੀ ਐ-ਮੌਤ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਈ ਡਰਦੇ ਐ ਬਾਈ ਮੇਿਰਆ! ਮੌਤ ਨ ਤਾ ਬੰਦਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਲੈਂਦੈ-ਜਦੋਂ ਅੱਗੇ ਉਜਾੜ ਤੇ ਿਪੱਛੇ ਧਾੜ ਹੋਵੇ-ਜੇ ਬੰਦਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਿਜੰਦਗੀ ਿਜਉਂਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਉਹ ਛੇਤੀ ਕੀਤੇ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਿਜੰਦਗੀ ਨ ਬੇਸੁਆਦੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦਾ-ਹਿਥਆਰ ਚੁੱਕਣਾ ਤਾ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਰਹੀ-ਬਾਹਰਲਾ ਿਬੱਲਾ ਉਦੋਂ ਗਲ ਨ ਿਚੰਬੜਦੈ-ਜਦੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਿਗੱਦੜਮਾਰਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਿਵਚ ਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਾ ਿਦਸਦਾ ਹੋਵੇ-ਆਹੀ ਹਾਲ ਪੰਜਾਬੀਆ ਦੇ ਐ-ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਗੱਲ ਨ ਤਾ ਬੱਤੀ ਸੁਲੱਖਣੇ ਗੌਲਦੇ ਈ ਕੱਖ ਨਹੀਂ-ਜਦੋਂ ਗਲ ਨ ਤੰਦੀ ਪੈਂਦੀ ਐ-ਉਦੋਂ ਕੁਛ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਐ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਇਕ ਲੰਬਾ ਭਾਸ਼ਣ ਝਾੜ ਧਿਰਆ। ਅੱਧੀਆ ਕੁ ਗੱਲਾ ਦੀ ਜੈਬੇ ਨ ਸਮਝ ਪਈ। ਕਈ ਗੱਲਾ ਉਸ ਦੇ ਿਸਰ ਉਪਰੋਂ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਗੋਲੀ ਵਾਗ ਲੰਘ ਗਈਆ ਸਨ। ਿਬੱਲਾ ਆਪਦੀਆ ਉਲਝਣਾ ਿਵਚ ਫ਼ਿਸਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਿਫ਼ੱਿਸਆ-ਿਫ਼ੱਿਸਆ ਿਜਹਾ ਿਪਆ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਪੱਠੇ ਵੱਢ ਕੇ ਰੇਹੜਹੀ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਲਏ। -''ਜੇ ਘੁੱਟ ਮਾਰਨੀ ਐਂ ਤਾ ਬੋਤਲ ਖੇਤ ਈ ਪਈ ਐ।'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਸੁਲਾਹ ਮਾਰੀ। -''ਮੈਂ ਤਾ ਜੈਿਬਆ ਕਦੇ ਪੀਤੀ ਨਹੀਂ-ਤੇਰਾ ਮੂੜਹ ਐ ਤਾ ਮਾਰਲਾ ਘੁੱਟ-ਜਮਾ ਨਹੀਂ ਰੋਕਦੇ।'' -''ਨਹੀਂ-ਮੈਂ ਤਾ ਥੋਨ ਈ ਪੁੱਿਛਐ।'' ਉਹ ਰੇਹੜਹੀ ਲੈ ਕੇ ਿਪੰਡ ਨ ਤੁਰ ਪਏ। _______________________________________________________________________ ਿਕਸ਼ਤ 13

ਕਈ ਿਦਨ ਿਬੱਲਾ ਊਧ-ਮਧੂਣਾ ਿਜਹਾ ਤੁਿਰਆ ਿਫਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਕਲੀਿਨਕ ਜਾਦਾ ਪਰ ਘੰਟੇ, ਦੋ ਘੰਿਟਆ ਬਾਅਦ ਿਫਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ। ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨ ਖੁੱਲਹੀ ਛੁੱਟੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਧੁੰਦਲੇ ਭਿਵੱਖ ਬਾਰੇ ਸੋਚ-ਸੋਚ ਕੇ ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉਠਦਾ। ਸੀਤਲ ਦਾ ਸਾਥ ਵੀ ਉਸ ਨ ਧਰਵਾਸ ਨਾ ਦੁਆ ਸਕਦਾ। ਿਜਵੇਂ ਇਕ ਿਬਮਾਰ, ਮਰੀਜ਼ ਲਈ ਛੱਤੀ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਬੇਅਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਿਜਹਨਾ ਨ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਸੀਤਲ ਦੇ ਸਾਝੇ ਭਿਵੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਿਦਲੋਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆ ਰਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਤਾ ਉਸ ਨ ਕੰਬਣੀਂ ਿਛੜ ਜਾਦੀ। ਕੀ ਉਹ ਸੀਤਲ ਨ ਖੁਸ਼ ਰੱਖ ਸਕੇਗਾ? ਪਰ ਿਜਸ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਿਕਸਾਨ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਖੂਹ ਨ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਦਾਿਚੱਤ ਨਹੀਂ! ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਧੂਏਂ ਿਵਚ ਹਰ ਫੁੱਲ ਕੁਮਲਾ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ ਿਕਤਨੀ ਵੀ ਸੁੰਦਰ ਿਕਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਪੱਤੀਆ ਸਾੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖਦੀ ਹੈ! ਕੀ ਉਹ ਸੀਤਲ ਨ ਦਗਾ ਦੇਵੇਗਾ? ਧੋਖਾ ਕਰੇਗਾ? -''ਮੈਂ ਸੀਤਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਿਲਆ ਜਾਵਾਗਾ।'' ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਿਕਹਾ। ਪਰ ਕੀ ਉਹ ਸੀਤਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਸਕੇਗਾ? ਆਤਮਾ ਿਬਨਾ ਵਜੂਦ ਿਕਤਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਕੱਟੇਗਾ? ਆਖਰ ਗਲ ਸੜ ਜਾਵੇਗਾ! ਪਰ ਆਤਮਾ ਸੁਖੀ ਰਹੇ, ਵਜੂਦ ਨ ਗਲਣ ਜਾ ਸੜਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਪਰ ਕੀ ਤੂੰ ਸੀਤਲ ਿਬਨਾ ਜੀਅ ਸਕੇਂਗਾ? ਪਰ ਸੀਤਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਤੈਨ ਆਪਣੇ ਅਰਮਾਨਾ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਣੀ ਹੋਵੇਗੀ! ਹੋ ਸਕਦੈ ਸੀਤਲ ਨ ਕੋਈ ਪਿੜਹਆ-ਿਲਿਖਆ, ਅਮੀਰ ਪਤੀ ਿਮਲ ਜਾਵੇ? ਉਸ ਦੀ ਦੁਖਿੜਆ ਭਰੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ ਕੋਈ ਹਾਣੀ ਮਿਹਕ ਬਣ ਕੇ ਟਿਹਕ ਪਵੇ? ਪਰ ਕੀ ਤੂੰ ਸੀਤਲ ਨ ਿਕਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਡੋਲੀ ਚੜਹਦੀ ਤੱਕ ਲਵੇਂਗਾ? ਦੇਖ ਸਕੇਂਗਾ? ਮਾਮਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਕਿਹੰਦਾ ਸੀ: ਅੱਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਿਦਲ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਦੈ! ਹਾ, ਮੈਂ ਸੀਤਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲਾ ਜਾਵਾਗਾ। ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਸੱਤਾ ਸਮੁੰਦਰਾ ਦੀ ਿਹੱਕ ਚੀਰ ਜਾਵਾਗਾ। ਥੋੜਾ ਿਚਰ ਉਹ ਮੇਰਾ ਿਵਛੋੜਾ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰੇਗੀ। ਿਫਰ ਿਗੱਲੀ ਿਮੱਟੀ ਵਾਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਿਥਰਤਾ ਪਕੜ ਲਵੇਗੀ। ਤੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਸੀਤਲ ਨ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕੇਂਗਾ। ਪਰ ਕੀ ਸੀਤਲ ਤੈਨ ਿਕਤੇ ਜਾਣ ਦੇਵੇਗੀ? ਮੈਂ ਸੀਤਲ ਨ ਦੱਸਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ! ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਦੇ ਿਰਸਦੇ ਜ਼ਖਮ ਘੁੱਟ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਵਾਗਾ। ਕੀ ਇਹ ਸੀਤਲ ਨਾਲ ਧੋਖਾਧੜੀ ਅਤੇ ਫ਼ਰੇਬ ਨਹੀਂ? ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਪਰੇਮ ਦਾ ਵੱਢਾਗਾ ਨਹੀਂ? ਮਰੀਜ਼ ਦਾ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨ ਬੇਹੋਸ਼ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਮਰੀਜ਼ ਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੇਹੋਸ਼ ਇਸ ਲਈ ਿਕ ਉਸ ਨ ਚੀਰ-ਫਾੜ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਿਫਰ ਸੁਰਤ ਿਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾ ਹਲਕਾ-ਹਲਕਾ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਿਕਉਂਿਕ ਉਸ ਦਾ ਨਾਸੂਰ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੋ ਿਗਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਟਾਿਕਆ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਕੁਝ ਿਦਨਾ ਦੀ ਅਤੇ ਵਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਲ ਹੀ ਸੀਤਲ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਾਸੂਰ ਬਣ ਕੇ ਤੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਿਬੱਲਾ, ਨਵੇਂ ਹਾਣੀ ਦੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਸਦਕਾ ਪਾਸੇ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਿਵਛੋੜੇ ਦੇ ਟਾਕੇ ਵਕਤ ਪਾ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਉਹ ਖੁਸ਼-ਖੁਸ਼ ਵਸੇਗੀ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੁਆਲ-ਜਵਾਬ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਕੁਛ ਕਿਹੰਦਾ ਸੀ, ਕੋਈ ਕੁਛ! ਪਰ ਦਲੀਲਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋਨੋਂ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਜਗਾਹ ਸੱਚੇ ਸਨ। ਆਤਮਾ ਆਦਮੀ ਨ ਇਕ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਪਰਤੀਕਰਮ 'ਤੇ ਖੜਹਨ ਲਈ ਪਰੇਰਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਿਕ ਿਦਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਵਾਹਣੀਂ ਿਪਆ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਟੋਈਂ-ਿਟੱਬੀਂ ਿਡੱਗਦਾ ਿਫਰਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ। ਿਬੱਲਾ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤੇ ਵਾਗ, ਿਖਆਲਾ ਿਵਚ ਇੱਧਰ-ਉਧਰ ਭਟਕਦਾ ਿਫਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਕੋਈ ਿਕਨਾਰਾ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਬੇਕਾਰ, ਕਪੜਛੱਲਾ ਿਵਚ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੀਤਲ ਨ ਿਮਲਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਧਾਹ ਮਾਰਨ ਨ ਿਦਲ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕਰਦਾ ਿਕ ਸੀਤਲ ਨ ਗਲਵਕੜੀ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਕਹੇ: ਮੈਂ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹਾ ਸੀਤਲ! ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹਾ! ਤੈਨ ਇਕੱਲੀ ਨ ਛੱਡ ਕੇ! ਬਾਪੂ ਦੀ ਅਣਆਈ ਮੌਤ ਨੇ ਮੈਨ ਲੱਕੋਂ ਤੋੜ ਿਦੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੈਨ ਸੁਖ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਾਗਾ! ਤੈਨ ਦੁਖੀ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ, ਮੈਂ ਤੈਨ ਨਾ ਦੇਖਾ ਤਾ ਿਬਹਤਰ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਸੀਤਲ ਨ ਕਿਹ ਨਾ ਸਕਦਾ। ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਮਰ ਜਾਦੀ। ਿਦਲ ਿਕਰ ਜਾਦਾ। ਹੌਸਲਾ ਿਤੜਕ ਜਾਦਾ।

ਸਾਹਸ ਫੱਟੜ ਹੋ ਕੇ ਿਡੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਉਹ ਿਨਰਬਲ ਹੋ ਜਾਦਾ। ਇਕ ਿਦਨ ਉਹ ਮਾਮੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਕੋਲ ਖੇਤ ਰੋ ਿਪਆ। -''ਕੀ ਗੱਲ ਐ ਿਬੱਿਲਆ?'' -''------।'' -''ਰੋਂਦੇ ਕਮਜੋਰ ਹੁੰਦੇ ਐ।'' -''------।'' -''ਰੋਣਾ ਵੀ ਿਦਲ ਹੌਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦੁਆਈ ਐ-ਰੋਣ ਨਾਲ ਿਦਲ ਹੌਲਾ ਹੁੰਦੈ ਤਾ ਜੀਅ ਸਦਕੇ ਰੋ।'' -''------।'' -''ਿਬੱਿਲਆ! ਮੈਂ ਿਸਰਫ਼ ਤੇਰਾ ਮਾਮਾ ਹੀ ਨਹੀਂ-ਯਾਰ ਿਮੱਤਰ-ਿਦਲਾ ਦਾ ਦਰਦੀ-ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਹੀ ਹਾ-ਦੁੱਖ ਦੱਿਸਆ ਦੁੱਖ ਅੱਧਾ ਰਿਹ ਜਾਦੈ-ਵੰਿਡਆ ਜਾਦੈ।'' -''------।'' -''ਜੇ ਦੱਸ ਕੇ ਮਨ ਹੌਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇਂ ਤਾ ਬੇਧੜਕ, ਬੇਡਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹ-ਮੈਂ ਸੁਣਦੈਂ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਬਗੈਰ ਿਕਸੇ ਭੂਿਮਕਾ ਤੋਂ ਕਿਹ ਸੁਣਾਈ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਬੜਾ ਿਧਆਨ ਦੇ ਕੇ ਸੁਣੀ। -''ਤੇਰਾ ਕੀ ਇਰਾਦਾ ਐ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਲੰਬਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਿਜੱਥੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਕੋਈ ਭਿਵੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ-ਮੈਂ ਉਸ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਰਿਹਣਾ ਈ ਨਹੀਂ!'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਦੋ ਟੁੱਕ ਗੱਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਿਦਲਬਰੀ ਮਾਮੇ ਅੱਗੇ ਵਲ-ਫੇਰ ਰੱਖਣਾ ਿਬਹਤਰ ਨਾ ਸਮਿਝਆ। -''ਜਜਬਾਤ 'ਚ ਆ ਕੇ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਘਾਤਕ ਹੁੰਦੈ-ਿਦਮਾਗ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸੋਚ ਕੇ ਕੀਤੇ ਫੈਸਲੇ ਹੀ ਵਫ਼ਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਐ ਿਬੱਿਲਆ!'' -''ਮਾਮਾ! ਤੇਰੇ ਿਬਨਾ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਨ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ-ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਦਾ ਮੌਸਮ ਖਤਰਨਾਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਿਵਗੜਦਾ ਜਾਦੈ-ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਿਕ ਹਨਹੇਰੀਆ ਝੱਖੜ ਆਉਣ-ਆਪਾ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਜਾਣੀ ਐਂ।'' ਉਹ ਲਕੀਰਾ ਿਖਚਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਲੇਖ ਜਾਣਗੇ ਨਾਲੇ-ਤੁਰਜਾਹ ਬਰਮਾ ਨ-ਮੁਸ਼ਕਲਾ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਭੱਜਣਾ ਮਰਦਾਨਗੀ ਨਹੀਂ-ਮੈਨ ਇਕ ਡਰ ਖਾਦੈ ਬਈ ਿਕਤੇ ਉਹ ਗੱਲ ਨਾ ਹੋਵੇ-ਮੂਸਾ ਭੱਿਜਆ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੇ ਅਤਗੇ ਮੌਤ ਖੜਹੀ।'' -''ਮਾਮਾ-ਕੁਛ ਕਿਹ-ਮੈਂ ਐਥੇ ਰਿਹਣਾ ਈ ਨਹੀਂ!'' ਉਸ ਨੇ ਿਹੰਡ ਧਾਰ ਲਈ। -''ਿਬੱਿਲਆ! ਜੋ ਸੁਖ ਛੱਜੂ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ-ਉਹ ਬਲਖ ਨਾ ਬੁਖਾਰੇ।'' -''ਪਰ ਮਾਮਾ-ਿਜਹੜੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀਆ ਨੀਹਾ ਈ ਖੋਖਲੀਆ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆ ਹੋਣ-ਉਸ ਚੁਬਾਰੇ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਫਾਇਦਾ? ਅਿਜਹੇ ਖੂਨੀ ਚੁਬਾਰੇ ਨਾਲੋਂ ਤਾ ਕੱਖਾ ਕਾਿਨਆ ਦੀ ਕੁੱਲੀ ਹੀ ਮਿਹਲ ਵਰਗੀ ਐ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਨਰੁਤਰ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੇ ਿਸੰਨਹ ਕੇ ਛੱਡੇ ਤੀਰ ਛੱਪੜ ਿਵਚ ਹੀ ਜਾ ਿਡੱਗੇ ਸਨ। ਿਕਸੇ ਦਲੀਲ ਦਾ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਿਪਆ ਸੀ। ਉਹ ਹਿਥਆਰ ਿਜਹੇ ਸੁੱਟੀ ਖੜਹਾ ਸੀ। -''ਭੈਣ ਜੀਤੋ ਨ ਕੌਣ ਮਨਾਊ?'' ਉਸ ਨੇ ਤਰਕ ਦੇ ਭੱਥੇ 'ਚੋਂ ਆਖਰੀ ਬਾਣ ਚਲਾਇਆ। -''ਮਾਮਾ! ਿਜੱਥੇ ਰਾਮ ਵਰਗੇ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਜਾਦੇ ਐ-ਉਥੇ ਹਨੂਮਾਨ ਵਰਗੇ ਬਲੀ ਯੋਧੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਐ-ਤੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਯੋਧੇ ਨਾਲੋਂ ਜਮਾ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ।'' ਆਖ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਥੋਬਾ ਲਾ ਿਦੱਤਾ। ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਪਲੱਸਤਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਮਾੜੇ ਪਿਹਲਵਾਨ ਵਾਗ ਿਚੱਤ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਬੇਬੇ ਨ ਮਨਾਉਣਾ ਤੇਰਾ ਕੰਮ ਐਂ-ਆਹ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਮਾਮਾ-ਤੇਰਾ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਿਜੰਦਗੀ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾਉਂਦਾ।'' -''ਜੇ ਤੂੰ ਿਜ਼ਦ ਫੜ ਹੀ ਲਈ ਐ ਤਾ ਤੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਿਧਆਨ ਦੇ ਕੇ ਸੁਣ!'' -''------।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਨਜ਼ਰ ਉਪਰ ਚੁੱਕੀ। -''ਜੀਤੋ ਭੈਣ ਜੇ ਮੰਨੂਗੀ ਤਾ ਿਸਰਫ਼ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਹੀ ਮੰਨੂਗੀ-ਆਪਾ ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਐਂ-ਕੱਲਹ ਨ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੋਲੇ ਚੱਲਦੇ ਐਂ-ਉਹਨਾ ਨ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਸਮਝਾਵਾਗੇ-ਉਹ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਜੀਤੋ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ-ਗੱਲ ਿਫਰ ਜਾ ਕੇ ਤਣ ਪੱਤਣ ਲੱਗੂਗੀ ਜਾ ਕੇ।'' -''ਮਾਮਾ-ਅੱਗਾ ਤੇਰਾ ਤੇ ਿਪੱਛਾ ਮੇਰਾ-ਤੇਰੇ ਕੋਲੇ ਈ ਮੈਂ ਿਦਲ ਦੀ ਗੰਢ ਖੋਲਹ ਸਕਦੈਂ-ਜੇ ਤੂੰ ਨਾ ਮੇਰਾ ਦੁਖ ਸੁਖ ਭਾਗੀ ਹੁੰਦਾ-ਮੈਂ ਤਾ ਬਾਪੂ ਜੀ ਆਲੇ ਇਰਾਦੇ 'ਤੇ ਆਇਆ ਿਵਆ ਸੀ।'' ਕਿਹ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਮਾਮੇ ਨ ਚਿਕੱਤ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। -''ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਨ 'ਤੇ?''

-''-----।'' ਉਸ ਨੇ 'ਹਾ' ਿਵਚ ਿਸਰ ਿਹਲਾਇਆ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਸੋਿਚਆ, ਇਸ ਉਮਰ ਿਵਚ ਿਸਰਫ਼ ਿਬੱਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਜਜ਼ਬਾਤਾ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆ ਕੇ, ਕੁਛ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੀਤ ਗਈ ਨ ਘੋੜੇ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦੇ। ਪਿਵੱਤਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਫ਼ੁਰਮਾਦੀ ਹੈ: ਵਕਤ ਿਵਚਾਰੇ ਸੋ ਬੰਦਾ ਹੋਇ॥ ਸੱਪ ਖੁੱਡ ਿਵਚ ਵੜਨ ਿਪੱਛੋਂ, ਲੀਹ ਕੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾ ਮੂਰਖ ਬੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖੇਤ ਚੁਗੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਚੜੀਆ ਨ ਗਾਲਹਾ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ? ਿਨਰੀ ਮੂਰਖਤਾਈ! ਪੰਜਾਲੀ-ਭੰਨ ਵਿਹੜਕੇ ਨ ਸੋਟੀ ਮਾਰਨੀ ਿਨਰੀ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀ! ਜੁਆਨੀ ਦਾ ਵਿਹਣ ਅਤੇ ਹੜਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕਹੀ ਦੇ ਚੇਿਪਆ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦੇ। ਜੁਆਨੀ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਦੀ ਅੰਨਹੀ! ਪੈਰ ਿਥੜਿਕਆ ਤਾ ਖੂਹ ਖਾਤੇ ਹੀ ਿਡੱਗੂ! ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਿਬੱਲਾ ਅਤੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਚੱਕ-ਤਾਰੇਵਾਲ ਨ ਬੱਸ ਚੜਹ ਗਏ। ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਸੋਚਾ ਦੀ ਘੋੜ-ਦੌੜ ਘੜਮੱਸ ਪਾਉਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਿਵਚਾਰ ਖੁਰਵੱਢ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਹੀ ਹਾਲ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਸੀ। ਿਖਆਲਾ ਦੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਿਵਚ ਉਲਝੇ ਉਹ ਚੱਕ-ਤਾਰੇਵਾਲ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਨਾਨਾ ਿਮੱਤ ਿਸੰਘ ਇਕ ਰੱਜੀ ਪੁੱਜੀ ਰੂਹ ਵਾਲਾ ਭੱਦਰ ਪੁਰਸ਼ ਸੀ। ਹਰ ਵਕਤ ਮਾਲਾ ਫੇਰਨਾ ਅਤੇ ''ਵਾਿਹਗੁਰੂ-ਵਾਿਹਗੁਰੂ'' ਜਪਣਾ ਉਸ ਦਾ ਕਰਮ ਸੀ। ਦੋਨਾ ਨੇ ਿਮੱਤ ਿਸੰਘ ਦੇ ਗੋਡੀਂ ਹੱਥ ਜਾ ਲਾਏ। -''ਉਏ ਤੁਸੀਂ! ਿਜਉਂਦੇ ਵਸਦੇ ਰਹੋ ਗੁਰੂ ਦੇ ਿਪਆਿਰਓ! ਕਲਗੀਆ ਵਾਲਾ ਥੋਨ ਭਾਗ ਲਾਵੇ।'' ਉਸ ਨੇ ਅਸੀਸਾ ਦੀ ਛਿਹਬਰ ਲਾ ਿਦੱਤੀ। ਿਮੱਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਗੋਿਡਆ ਤੱਕ ਪਰਕਾਸ਼ ਦਾਹੜਾ ਕੋਈ ਨੂਰੀ ਪਰਭਾਵ ਦੇ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਦੁੱਧ-ਿਚੱਟੇ ਕੱਪਿੜਆ ਿਵਚ ਬਜੁਰਗ ਕੋਈ ਫ਼ਿਰਸ਼ਤਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। -''ਉਏ ਕਮਿਲਓ-ਤੁਸੀਂ ਦੋਨੋਂ ਈ ਆ ਗਏ? ਜੀਤੋ ਹੋਰਾ ਦਾ ਿਦਲ ਿਕਵੇਂ ਲੱਗੂ? ਉਹ ਤਾ ਓਦਰ ਜਾਣਗੀਆ ਗੁਰੂ ਸਵਾਿਰਓ!'' ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਲੋਚਣ ਵਾਲਾ ਿਮੱਤ ਿਸੰਘ ਿਫ਼ਕਰਮੰਦ ਿਜਹਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਰੈਅ ਕਰਨ ਆਏ ਆ ਬਾਪੂ ਜੀ-ਅਸੀਂ ਕੱਲਹ ਨ ਸਾਝਰੇ ਈ ਮੁੜਜਾਗੇ।'' -''ਉਏ ਗੁਰਮੁਖੋ! ਥੋਨ ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਨਹੀਂ ਕੱਢਣ ਲੱਿਗਆ! ਪਰ ਇਕ ਜਣਾ ਆ ਜਾਦੇ-ਦੂਜਾ ਫੇਰ ਆ ਕੇ ਿਮਲ ਜਾਦਾ? ਤੁਸੀਂ ਜੀਤੋ ਹੋਰਾ ਬਾਰੇ ਤਾ ਸੋਚਣਾ ਸੀ? ਮੇਰੇ ਵੱਲੀਓਂ ਜੁੱਗ ਜੁੱਗ ਆਓ-ਪਰ ਅਜੇ ਸਮਾ ਥੋੜਾ ਿਜਆ ਕਰੜਾ ਚੱਲ ਿਰਹੈ-ਕੁਛ ਤਾ ਗੁਰੂ ਸਵਾਿਰਓ ਸੋਚ ਕਰਦੇ!'' -''ਬਾਪੂ ਜੀ ਗਲਤੀ ਹੋ ਗਈ।'' -''ਠੀਕ ਐ-ਅਰਾਮ ਕਰੋ-ਦੁੱਧ ਪੀਓ!'' ਬਜੁਰਗ ਪਾਠ ਿਵਚ ਿਫਰ ਮਸਤ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੀ ਬੀਬੀ ਸਾਊ ਦਾਹੜੀ ਹਵਾ ਿਵਚ ਲਿਹਰਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਮੱਤ ਿਸੰਘ ਦਾ ਵਧੀਆ ਕਾਰੋਬਾਰ ਚਲਦਾ ਸੀ। ਅਠਾਈ ਏਕੜ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ। ਦੋ ਲੜਕੀਆ ਅਤੇ ਦੋ ਲੜਕੇ ਿਵਆਹੇ ਵਰੇ ਸਨ। ਬੱਸ! ਿਸਰਫ਼ ਗੁਰਕੀਰਤ ਹੀ ਕੁਆਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਘਰਿਦਆ ਦੇ ਜੋਰ ਪਾਉਣ 'ਤੇ ਵੀ ਿਵਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਲੱਤ ਨਹੀਂ ਲਾਈ ਸੀ। ਉਹ ਿਵਆਹ ਦੇ ਰੱਪੜ ਿਵਚ ਪੈਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ''ਐਸ਼ੀਪੱਠਾ'' ਸੀ। ਬੱਸ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਉਂ ਉਹ ਿਵਆਹ ਤੋਂ ਤੀਰੋਂ ਕਾ ਵਾਗ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਦੋਵਾ ਭਰਜਾਈਆ ਨੇ ਆਪਣੀਆ-ਆਪਣੀਆ ਭੈਣਾ ਦੇ ਿਰਸ਼ਤੇ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੀਆ ਬਥੇਰੀਆ ਤੜਾਵਾ ਿਖੱਚੀਆ, ਚਾਟ ਧੂਿੜਆ, ਪਸਮਾਇਆ, ਖਿਹਖਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਿਛੱਟੇ ਮਾਰੇ, ਪਲੋਿਸਆ, ਪਰ ਬੇਪਰਵਾਹ ਗੁਰਕੀਰਤ ਖੁਰ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਲਟੀ ਭੰਨਦਾ ਿਰਹਾ। ਜਦੋਂ ਭਰਜਾਈਆ ਨ ਪਰਪੱਕ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਿਗਆ ਿਕ ਗੁਰਕੀਰਤ ਉਹਨਾ ਦੇ ਫਰਾ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ, ਤਾ ਉਹਨਾ ਨੇ ਬੁੱਲਹ ਕੱਢੇ, ਿਨਹੋਰੇ ਿਦੱਤੇ। ਪਰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਆਪਣੀ ਪਹੀ 'ਤੇ ਮਸਤ ਚਾਲ ਤੁਿਰਆ ਿਗਆ। ਰਸਤਾ ਨਾ ਬਦਿਲਆ। -''ਕਦੋਂ ਆਏ ਮੇਰੇ ਖੇਡਣੇ ਮੇਢਣੇ?'' ਬਾਹਰੋਂ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਨਾਨੀ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੀ ਬੋਲੀ। ਇਕਿਹਰੇ ਿਜਹੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲੀ ਨਾਨੀ ਵੀ ਬੜੀ ਦਾਨੀ ਬੁੜਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੂੰਡੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਖੜਹੀ ਕਰਕੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਦੋਹਾ ਨ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਲੈ ਿਲਆ। -''ਦੁੱਧ ਪੀਤੈ ਪੁੱਤ?'' -''ਹਾ ਜੀ-ਦੁੱਧ ਪੀ ਿਲਆ।'' -''ਜੀਤੋ ਿਕੰਦਰ ਹੋਰੀਂ ਠੀਕ ਸੀ?'' -''ਹਾ ਠੀਕ ਸੀ ਜੀ।'' -''ਆਥਣੇ ਕੀ ਖਾਓਗੇ ਪੁੱਤ?'' -''ਕੁਛ ਵੀ ਹੋਵੇ ਜੀ।''

-''ਜੀਤੋ ਨੇ ਿਦਲ ਧਿਰਆ ਕੁਛ?'' -''ਹਾ ਜੀ-ਹੁਣ ਤਾ ਠੀਕ ਸੀ।'' -''ਕਾਹਦੀ ਠੀਕ ਐ ਪੁੱਤ-ਉਹ ਜਾਣੇ ਜੇ ਜੁਆਕ ਿਵਆਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾ ਵੀ ਸੀ-ਪਰ ਸਾਰੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਿਜਉਂ ਦੀ ਿਤਉਂ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਿਗਆ ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਉਂ-ਕੀ ਦੋਸ਼ ਐ ਿਬਚਾਰੀ ਨ-ਦੁੱਖ ਤਾ ਬਥੇਰੈ ਿਬਚਾਰੀ ਨ ਪੁੱਤ! ਬੱਸ, ਿਦਲ ਦਾ ਗੋਲਾ ਦੱਬੀ ਿਫਰਦੀ ਐ ਜੁਆਕਾ ਦੀ ਖਾਤਰ।'' -''-----।'' -''ਕਾਹਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਪੁੱਤ ਮਾਲਕ ਿਬਨਾ-ਉਹ ਜਾਣੇ ਮਾਲਕ ਿਸਰ 'ਤੇ ਹੋਵੇ-ਤੀਮੀ ਕੰਨ ਹੇਠ ਹੱਥ ਧਰਕੇ ਸੌਂ ਛੱਡਦੀ ਐ-ਕੋਈ ਿਫਕਰ ਫਾਕਾ ਨਹੀ ਪੁੱਤ ਰਿਹੰਦਾ-ਬੰਦਾ ਪੁੱਤ ਘਰੇ ਨਾ ਹੋਵੇ-ਦੁਨੀਆ ਖਾਣ ਆਉਂਦੀ ਲੱਗਦੀ ਐ-ਜੁਆਨ ਧੀਆ ਘਰੇ ਿਜਉਂ ਹੋਈਆ।'' ਮਾਈ ਦੁੱਖ ਰੋਂਦੀ ਅੱਖਾ ਅਤੇ ਨੱਕ ਪੂੰਝਦੀ ਰਹੀ। ਧੀ ਦੇ ਦੁੱਖ ਿਵਚ ਤੜਪਦੀ ਰਹੀ। ਰਾਤ ਨ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੋਲ ਿਬੱਲੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਿਚਤਾਰੀ। ਬਜੁਰਗ ਦਾ ਨੂਰੀ ਿਚਹਰਾ ਸੰਜੀਦਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਹ ਕਈ ਸੋਚਾ ਿਵਚ ਿਗੜਦਾ, ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਘੋਲ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। -''ਤੇਰਾ ਕੀ ਿਖਆਲ ਐ ਗੁਰਕੀਰਤ?'' ਸੋਚਾ ਦੀ ਕਪੜਛਾਣ 'ਚੋਂ ਿਨਕਲਿਦਆ ਬਜੁਰਗ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਥੋਡੇ ਿਖਆਲ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਆ ਬਾਪੂ ਜੀ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਦਲੋਂ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀ ਇੱਜਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਲਈ ਬਾਪੂ ਰੱਬ ਸੀ। -''ਗੁਰਮਖਾ-ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਅਨਪੜਹ ਵੇਲੇ ਿਵਹਾਅ ਗਏ-ਹੁਣ ਸਮਾ ਨਵੀਂ ਪੜਹੀ ਿਲਖੀ ਪੀੜਹੀ ਦਾ ਐ-ਅਸੀਂ ਤਾ ਥੋਡੇ ਮਗਰ ਲੱਗ ਕੇ ਤੁਰਨ ਆਲੇ ਐਂ-ਤੂੰ ਪਿੜਹਆ ਿਲਿਖਐਂ-ਜੱਗ ਦੀ ਸੂਝ ਐਂ-ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਕੱਚੇ ਪਹੇ ਪੁੱਤਰਾ, ਬੀਤ ਗਏ-ਹੁਣ ਤਾ ਅਸੀਂ ਥੋਡੀਆ ਸੜਕਾ 'ਤੇ ਤੁਰਨਾ ਿਸੱਖਣੈਂ।'' ਬਾਪੂ ਨੇ ਧਿਲਹਆਰੇ ਦਾ ਰੱਸਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੇ ਹੱਥ ਦੇ ਿਦੱਤਾ। -''ਮੇਰਾ ਿਵਚਾਰ ਤਾ ਬਾਪੂ ਜੀ ਇਹ ਐ-।'' -''ਦੱਸ?'' -''ਬਈ ਿਬੱਲੇ ਨ ਿਕਸੇ ਏਜੰਟ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਤੋਰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਵੇ-ਮੇਰਾ ਇਕ ਕਾਲਜ ਦਾ ਦੋਸਤ ਜਰਮਨ 'ਚ ਰਿਹੰਦੈ-ਉਹ ਉਧਰ ਕੋਈ ਬੰਨਹ ਸੁੱਬ ਕਰਕੇ ਇਹਨ ਸਾਭ ਲਊ-ਮੈਂ ਉਹਨ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਕਿਹ ਿਦੰਨੈ।'' -''ਜੀਤੋ ਹੋਰਾ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰ?'' ਿਬਰਧ ਨ ਸਹੇ ਨਾਲੋਂ ਪਹੇ ਦਾ ਡਰ ਖਾਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। -''ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਿਬੱਲਾ ਜਰਮਨ ਸੈੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ-ਉਨਾ ਿਚਰ ਜੀਤੋ ਹੋਰਾ ਕੋਲੇ ਮੈਂ ਰਹੂੰ-ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਾਅਦਾ ਐਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਿਮੰਦਰ ਦੇ ਿਵਆਹ ਦਾ ਿਫਕਰ ਵੀ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਛੱਡੋ-ਬਥੇਰੇ ਪੜਹੇ ਿਲਖੇ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਵਾਕਫ਼ ਐ-ਮੈਂ ਆਪੇ ਉਹਨਾ ਦਾ ਕਰੂੰ ਬਾਪੂ ਜੀ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਪੂਰੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਓਟ ਲਈ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ ਕੀਤਾ ਗੁਰਕੀਰਤ, ਮਾਮੇ ਦੇ ਪੈਰ ਚੁੰਮ ਲਵੇ। ਉਹ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਮਨ ਭਰੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। -''ਤੇ ਤੇਰਾ ਆਬਦੇ ਿਬਆਹ ਬਾਰੇ ਕੀ ਿਖਆਲ ਐ?'' ਬਾਪੂ ਗੁਰਕੀਰਤ ਵੱਲ ਿਤਰਛਾ ਝਾਿਕਆ। -''ਬਾਪੂ ਜੀ ਮੈਂ ਛੜਾ ਜਮਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ-ਜਦੋਂ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀਆ ਿਸਰੇ ਚੜਹ ਗਈਆ-ਮੈਂ ਵੀ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ ਲਊਂ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਮੁਸਕਰਾ ਿਪਆ। -''ਫੇਰ ਤੈਨ ਸਕੀ ਧੀ ਿਦਊ ਕੌਣ ਗੁਰਮਖਾ? ਬੁੜਹੇ ਹੋਏ ਦਾ ਤੇਰਾ ਿਕਸੇ ਨੇ ਿਬਆਹ ਨਹੀ ਕਰਨਾ।'' ਬਜੁਰਗ ਵੀ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਬਾਪੂ ਜੀ ਿਕੰਦਰ ਤੇ ਿਮੰਦਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਿਸਰੇ ਚਾੜਹ ਲਈਏ-ਮੈਂ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ ਲਊਂ-ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਾਅਦਾ ਿਰਹਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ।'' ਬਜੁਰਗ ਹਲਕਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੇ ਿਵਆਹ ਨਾ ਕਰਵਾਉਣ ਕਰਕੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਜਾਦਾ। -''ਪੁੱਤ ਸਾਡੇ ਿਜਉਂਦੇ ਜੀਅ ਤਾ ਸਰ ਜਾਊ-ਪਰ ਸਾਡੇ ਮਿਰਆ ਬਾਅਦ ਤੈਨ ਭਰਜਾਈਆ ਨੇ ਰੋਟੀ ਨਹੀ ਦੇਣੀਿਬਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈ-ਫੇਰ ਨਾ ਝਾਕੀਂ।'' ਇਕ ਵਾਰੀ ਬਜੁਰਗ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਵੀ ਮਗਰੇ ਹੀ ਵੋਟ ਪਾਈ ਸੀ। -'''ਕੱਠੇ ਰਿਹੰਦੇ ਘਰ 'ਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ-ਿਜੱਦੇਂ ਭਰਾ ਅੱਡੋ ਅੱਡੀ ਹੋ ਗਏ-ਤੇਰਾ ਠੂਠੇ ਨਾਲ ਕੁਨਾਲ ਵੱਜੂ।'' -''ਬੇਜੀ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਿਫਕਰ ਨਾ ਕਰੋ-ਭੁੱਖਾ ਮੈਂ ਜਮਾ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਉਤਰ ਮੋਿੜਆ ਸੀ।

ਪਰ ਅੱਜ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਵਆਹ ਬਾਰੇ 'ਹਾ' ਪੱਖੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਿਰਆ ਸੀ। ਇਸ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ ਬਜੁਰਗ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਰਤ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਸੀ। -''ਗੁਰਕੀਰਤ-ਤੂੰ ਇਉਂ ਕਰ।'' -''ਬੋਲੋ ਬਾਪੂ ਜੀ।'' -''ਪਿਹਲਾ ਤੂੰ ਆਬਦੇ ਦੋਸਤ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਜਰਮਨ ਆਲੇ ਨਾਲ-ਬਈ ਉਹ ਇਹਨ ਸਾਭ ਵੀ ਲਊਗਾ? ਤੇ ਦੂਜਾ ਕਰ ਿਕਸੇ ਏਜੰਟ ਦਾ ਪਤਾ-ਿਜਹੜਾ ਇਹਨ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਵੇ-ਪੈਸੇ ਗੁਰਮਖਾ ਮੈਂ ਆਪੇ ਲਾਊਂ।'' -''ਕੱਲਹ ਨ ਈ ਲਓ ਬਾਪੂ ਜੀ-ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਐ।'' -''ਕੀ?'' -''ਭੈਣ ਜੀਤੋ ਨ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਮਨਾਉਣਾ ਹੋਊ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਪੱਥੀ ਹੋਈ ਇੱਟ ਕੱਚੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਣ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। -''ਉਏ ਲੁੱਚਿੜਓ! ਜੀਤੋ ਨ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀ? 'ਕੱਲੇ ਈ ਸੀਟੀ ਰਲਾਈ ਿਫਰਦੇ ਐਂ?'' ਬਜੁਰਗ ਘੋਰ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। -''ਬਾਪੂ ਜੀ ਤਾਹੀਓਂ ਤਾ ਥੋਡੇ ਚਰਨ ਫੜੇ ਐ ਆ ਕੇ-ਸੋਿਚਆ, ਜੀਤੋ ਸਾਡੀ ਕਹੀ ਮੰਨੇ-ਨਾ ਮੰਨੇ-ਅਸੀਂ ਤਾ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।'' -''ਥੋਡਾ ਬੇੜਾ ਤਰਜੇ ਥੋਡਾ।'' ਬਜੁਰਗ ਿਸਰ ਫੇਰਦਾ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਨਾਲੇ ਗੁਰਕੀਰਤ!'' -''ਹਾ ਬਾਪੂ ਜੀ?'' -''ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਉਂ ਦੇ ਆੜਹਤੀਏ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕਰੀਂ ਬਈ ਆੜਹਤੀਏ ਦਾ ਿਕੰਨਹਾ ਕੁ ਕਰਜਾ ਰਿਹੰਦੈ-ਐਤਕੀਂ ਉਹ ਵੀ ਲਾਹ ਿਦਆਗੇ-ਕਮਲੇ ਨੇ ਕਦੇ ਬਾਤ ਈ ਨਹੀ ਸੀ ਪਾਈ-ਨਹੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰੇ ਕਾਹਦਾ ਘਾਟਾ ਸੀ? ਸ਼ਰਮ 'ਚ ਈ ਤੁਰ ਿਗਆ-ਗੁਰੂ ਦਾ ਿਦੱਤਾ ਬਥੇਰਾ ਕੁਛ ਐ-ਿਜੱਥੇ ਕੱਿਟਆ ਦੇ ਉਥੇ ਵੱਿਛਆ ਦੇ ਤਾਰੇ ਜਾਣਗੇ।'' -''ਠੀਕ ਐ ਜੀ।'' -''ਜੇ ਕੋਹੜੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਤਾ ਆਹ ਨੌਬਤ ਆਉਣੀ ਈ ਨਹੀ ਸੀ-ਪਰ ਕੀ ਕਰੇ ਬੰਦਾ? ਬਿਲਹਾਰ ਿਸਉਂ ਕੂੰਨਾ ਬਾਹਲਾ ਸੀ-ਦੁੱਖ ਦੇ ਕੇ ਤਾ ਿਕਸੇ ਨ ਰਾਜੀ ਈ ਨਹੀ ਸੀ-ਬੜਾ ਸਾਊ ਬੰਦਾ ਸੀ-ਿਨਰਾ ਈ ਸਾਧੂ-ਤੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਲਾ ਲੋਕਾ ਦੇ ਪਰਾਹੁਣੇ ਸਹੁਿਰਆ ਨ ਵੰਝ 'ਤੇ ਚੜਹਾਈ ਰੱਖਦੇ ਐ-ਪਰ ਉਹਨੇ ਮਾ ਦੇ ਸ਼ੇਰ ਨੇ ਕਦੇ ਕੰਡੇ ਦੀ ਤਕਲੀਪ ਨੀ ਸੀ ਿਦੱਤੀ-ਿਜਉਂ ਦੀ ਜੀਤੋ ਿਬਆਹੀ ਸੀ-ਘੁੱਗ ਵਸਦੇ ਰਹੇ ਐਂ।'' -''-----।'' -''ਹੁਣ ਜਾ ਕੇ ਪਵੋ ਸ਼ੇਰ ਬੱਿਗਓ-ਮੈਂ ਵੀ ਕੀਰਤਨ ਸੋਿਹਲੇ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨੈਂ।'' ਉਹ ਉਠ ਖੜਹੇ ਹੋਏ। -''ਿਜਹੜੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਤੈਨ ਮੈਂ ਕੰਮ ਕਹੇ ਐ-ਉਹ ਕੱਲਹ ਨ ਤੂੰ ਕਰਨੇ ਐਂ-ਬਾਹਲਾ ਿਕਸੇ ਕੋਲੇ ਰੌਲਾ ਰੱਪਾ ਨਹੀ ਪਾਉਣਾ।'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਕੰਨ ਿਜਹੇ ਕੀਤੇ। -''ਠੀਕ ਐ ਜੀ।'' ਉਹ ਸੌਣ ਤੁਰ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਮਨ ਵਸਦੇ ਦੋਸਤ ਬਾਲੀ ਨ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੀਤਾ। ਦੂਜੀ ਬੈੱਲ 'ਤੇ ਹੀ ਿਕਸੇ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਚੁੱਕ ਿਲਆ। -''ਹੈਲੋ! ਬਾਲੀ ਬੋਲਦੈ?'' -''ਹਾ ਜੀ-ਮੈਂ ਬਾਲੀ ਬੋਲਦੈਂ।'' -''ਕੀ ਹਾਲ ਐ ਬਾਲੀ? ਮੈਂ ਡੀ ਐੱਮ ਕਾਲਜ ਆਲਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਬੋਲਦੈਂ।'' -''ਉਏ ਗੁਰਕੀਰਤ-ਤੂੰ! ਉਏ ਤੈਨ ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਿਕਵੇਂ ਆ ਗਈ ਉਏ ਪੱਟ ਹੋਿਣਆ?'' -''ਬੰਦਾ ਬੜਾ ਖੁਦਗਰਜ਼ ਐ ਬਾਲੀ! ਬਗੈਰ ਗਰਜ਼ ਤੋਂ ਜਮਾ ਈ ਨਹੀਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ।'' -''ਧੰਨਭਾਗ ਉਏ ਉਸ ਗਰਜ਼ ਦੇ ਮਾ ਿਦਆ ਮੱਖਣਾ-ਜੀਹਦੇ ਕਰਕੇ ਤੂੰ ਮੈਨ ਯਾਦ ਕੀਤਾ-ਹੁਕਮ ਕਰ!'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਹ ਸੁਣਾਈ। -''ਤੁਸੀਂ ਇਉਂ ਕਰੋ-ਇਹਨ ਜਰਮਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਕਰ ਿਦਓ-ਐਥੇ ਸਾਭਣਾ ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਐਂ।'' -''ਿਕਸੇ ਏਜੰਟ ਦਾ ਪਤੈ? ਿਜਹੜਾ ਇਹਨ ਜਰਮਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਕਰ ਸਕੇ?'' -''ਯਾਰ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤਾ ਮੈਨ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ-ਇਕ ਏਜੰਟ ਸੀ-ਉਹ ਪਤਾ ਨਹੀ ਿਕੱਥੇ ਚਿਲਆ ਿਗਆ? ਪਤਾ ਨਹੀ ਅੰਦਰ ਹੋ ਿਗਆ-ਪਤਾ ਨਹੀ ਿਕਸੇ ਨੇ ਊਂ ਈ ਘੋਗਾ ਿਚੱਤ ਕਰਤਾ-ਰੱਬ ਜਾਣੇ! ਇਹ ਮੈਨ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਨਹੀਯਾਰ ਿਕੰਨੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਏਜੰਟ ਿਫਰਦੇ ਐ-ਫੜ ਲੈ ਿਕਸੇ ਨ।''

-''ਠੀਕ ਐ-ਕਰਦੈਂ ਕੋਈ ਜੁਗਾੜ।'' ਫ਼ੋਨ ਕੱਟੇ ਗਏ। ਹੁਣ ਗੁਰਕੀਰਤ ਅੱਗੇ ਏਜੰਟ ਲੱਭਣ ਵਾਲੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਖੜਹੀ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਨੇ ਇਕ ਏਜੰਟ ਦੀ ਪੈੜ ਕੱਢ ਹੀ ਲਈ। ਉਹ ਬਾਪੂ ਜੀ ਅਤੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਲੈ ਕੇ ਏਜੰਟ ਕੋਲੇ ਚਿਲਆ ਿਗਆ। ਇਹ ਏਜੰਟ ''ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ'' ਕਰਕੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਬੜਾ ਚੰਟ ਏਜੰਟ ਸੀ। ਉਹ ਬੰਦੇ 'ਤੇ ਅਿਜਹਾ ਭਰਮ-ਜਾਲ ਸੁੱਟਦਾ ਿਕ ਬੰਦਾ ਕੀਿਲਆ ਜਾਦਾ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚੋਂ ਬੰਦੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਿਦੱਲੀ ਿਕਸੇ ਏਜੰਟ ਨ ਿਦੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਇਕ ਬੰਦੇ ਮਗਰ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾ ਲਈ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਪੰਦਰਾ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਿਮਲਦੇ ਸਨ। ਿਹੰਗ-ਫਟਕੜੀ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਲੱਗਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੱਸ, ਮਹੀਨੇ ਿਵਚ ਦੋ ਵਾਰ ਉਸ ਨ ਿਦੱਲੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਪੰਜਾਬੀਆ ਨ ਕੁੰਡੀ ਿਵਚ ਅੜਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਦੇਣਾ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸੀ। ਇਸ ਬਦਲੇ ਹੀ ਉਸ ਨ ਕਿਮਸ਼ਨ ਿਮਲਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੇ ਜਾ ਅਲਖ ਜਗਾਈ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਹਨਾ ਨ ਉਡ ਕੇ ਿਮਿਲਆ। ਉਸ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅੱਖਾ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੱਥ ਿਮਲਾਉਣ ਦੀ ਬੁਰੀ ਆਦਤ ਸੀ। -''ਬੈਠੋ ਜੀ!'' ਉਸ ਨੇ ਕੁਰਸੀਆ ਅੱਗੇ ਕੀਤੀਆ। ਸਾਰੇ ਬੈਠ ਗਏ। -''ਚਾਹ ਪੀਓਗੇ?'' -''ਜੀ ਨਹੀਂ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਬੋਿਲਆ। -''ਿਕਹੜਾ ਿਚੱਥਣੀ ਐਂ? ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾ ਬਾਤਾ ਵੀ ਕਰ ਲਵਾਗੇ।'' ਉਸ ਨੇ ਟੇਬਲ-ਬੈੱਲ ਵਜਾਈ ਤਾ ਇਕ ਇੱਕ ਚਾਪੜ ਿਸਰਾ ਿਜਹਾ ਗੋਰਖਾ ਅੰਦਰ ਆਇਆ। -''ਹਾ ਜੀ?'' ਉਹ ਰੁਕ ਕੇ ਿਜਹੇ ਬੋਿਲਆ। ਉਸ ਨ 'ਹੱਕ' ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾ ਉਸ ਦੀ ਘੁਲਾੜਹੀ ਦਾ ਕੁੱਤਾ ਐਹੋ ਿਜਹਾ ਅੜਦਾ ਿਕ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬੋਲ ਹੀ ਨਾ ਸਕਦਾ। -''ਚਾਰ ਕੱਪ-ਦੁੱਧ 'ਚ ਪੱਤੀ।'' ਉਹ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਹਾ ਜੀ ਸਰਦਾਰ ਜੀ-ਹੁਕਮ ਕਰੋ-ਿਕਵੇਂ ਦਰਸ਼ਣ ਿਦੱਤੇ?'' ਉਸ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੀ ਕੁਰਸੀ ਨਾਲ ਢੋਹ ਲਾ ਲਈ। ਟਾਈ ਿਢੱਲੀ ਕੀਤੀ। ਕੋਟ ਦੇ ਬਟਨ ਖੋਲਹ ਲਏ। -''ਆਹ ਮੁੰਡਾ ਜਰਮਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣੈਂ ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ।'' -''ਪੁਚਾ ਿਦਆਗੇ!'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਇੰਜ ਬੋਿਲਆ ਿਜਵੇਂ ਜਰਮਨ ਅੰਬੈਸੀ ਿਵਚ ਉਸ ਦਾ ਬਾਪੂ ਲੱਿਗਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਵੱਲ ਇੰਜ ਤੱਿਕਆ, ਿਜਵੇਂ ਿਕਸਾਈ ਬੱਕਰੇ ਨ ਪੂਛੋਂ ਫੜ ਕੇ ਜੋਂਹਦੈ। ਭਾਰ ਅਤੇ ਮਾਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਂਦੈ। -''ਿਕੰਨੇ ਕੁ ਪੈਸੇ ਲੱਗਣਗੇ ਜੀ?'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਖੂੰਡੀ ਦੇ ਖੂੰਡ 'ਤੇ ਭਾਰ ਪਾਉਂਿਦਆ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਜੋ ਮਰਜੀ ਦੇ ਦੇਇਓ ਬਜੁਰਗੋ! ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਤਾ ਰੂਹ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਈ-ਧਰਮ ਨਾਲ ਿਦਲ ਿਖੜ ਿਗਆ।'' -''ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ! ਹਰ ਬੰਦਾ ਕਰ ਕੇ ਖਾਦੈ-ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਿਕੱਤਾ ਹੈ-ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਫੀਸ ਤੇ ਪੂਰਾ ਖਰਚਾ ਦੱਸੋ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੀਆ ਲੂੰਬੜ-ਪਲੋਸ ਗੱਲਾ ਭਲੀਭਾਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਮਗਰਮੱਛ ਿਸ਼ਕਾਰ ਨ 'ਜੁੱਪਣ' ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਬੜਾ ਸੀਲ ਿਦਸਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪਤਾ ਉਦੋਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਖੂਨੀ ਜਬਾੜਹਾ ਿਸ਼ਕਾਰ ਦੀ ਧੌਣ ਨ ਜਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗੋਰਖਾ ਚਾਹ ਲੈ ਆਇਆ। ਉਹ ਚਾਹ ਪੀਣ ਿਵਚ ਰੁੱਝ ਗਏ। -''ਿਮੱਟੀ ਰੰਗਾ ਮਗਰਮੱਛ ਸਾਿਰਆ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੈ।'' ਚਾਹ ਪੀਂਦਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਸੋਚ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਸਾਬਤਾ ਸਬੂਤਾ ਈ ਿਨਗਲਦੈ।'' -''ਦੇਖੋ ਸਰਦਾਰ ਜੀ-।'' ਉਸ ਨੇ ਚਾਹ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਕੱਪ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਿਟਕਾਅ ਿਦੱਤਾ। -''ਹੁਣ ਯੂਰਪ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਿਗਆ-ਬਾਰਾ ਦੇਸ਼ਾ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਬਣ ਗਈ-ਿਜਸ ਨ ਰੱਬ ਥੋਡਾ ਭਲਾ ਕਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਕਿਹੰਦੇ ਐ-ਤੁਸੀਂ ਪੜਹੇ ਿਲਖੇ ਹੋ-ਤੁਹਾਨ ਪਤਾ ਹੀ ਹੋਣੈਂ?'' -''-----।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ 'ਹਾ' ਿਵਚ ਿਸਰ ਿਹਲਾਇਆ।

-''ਅਜੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਇਸ ਯੂਨੀਅਨ ਿਵਚ ਆਉਣ ਹੀ ਵਾਲੇ ਐ-ਜੇ ਬੰਦਾ ਯੂਰਪ ਦੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਿਵਚ ਸੈੱਟਲ ਹੋ ਿਗਆ-ਸਮਝੋ ਬਾਰਾ ਦੇਸ਼ਾ ਿਵਚ ਹੀ ਪੈਰ ਲੱਗ ਗਏ-ਯੂਰਪ ਦੇ ਿਜਹੜੇ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇਸ਼ ਿਵਚ ਚਲਾ ਜਾਵੇਇੰਗਲੈਂਡ, ਹਾਲੈਂਡ, ਜਰਮਨ, ਬੈਲਜੀਅਮ, ਆਸਟਰੀਆ, ਫਰਾਸ, ਇਟਲੀ, ਬਗੈਰਾ-ਬਗੈਰਾ---।'' -''ਯੂਰਪ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਿਦੱਲੀ ਮੇਨ ਪਾਵਰ ਵਾਿਲਆ ਨੇ ਰੇਟ ਵਧਾ ਿਦੱਤੇ-ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਿਬਨਾ ਬਾਕੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾ ਦਾ ਚਾਰ ਲੱਖ ਲੱਗਦੈ।'' ਕਿਹ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸਾਿਰਆ ਦੇ ਿਚਹਿਰਆ ਦਾ ਿਨਰੀਖਣ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਅਿਕਰਤਘਣ ਅੱਖਾ ਘੁਕੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। -''ਇਹਨ ਜਰਮਨ ਦਾ ਿਸੱਧਾ ਵੀਜ਼ਾ ਿਮਲ ਜਾਊ ਜੀ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਬੋਿਲਆ। -''ਦੇਖੋ ਜੀ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ-ਕੀ ਨਾ ਐਂ ਕਾਕਾ ਜੀ ਦਾ?'' -''ਜੀ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਿਸੰਘ।'' -''ਵਾਹ! ਿਕਆ ਨਾਮ ਹੈ! ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਨ ਮਾਸਕੋ ਰਾਹੀਂ ਜਰਮਨ ਇੰਟਰ ਕਰਾਗੇ-ਜਰਮਨ ਜਾ ਕੇ ਇਹਨ ਿਸਆਸੀ ਪਨਾਹ ਿਮਲ ਜਾਵੇਗੀ-ਿਸਆਸੀ ਪਨਾਹ ਿਮਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਿਮਲੇਗੀ-ਿਜੱਥੇ ਇਹ ਪੰਜਾਹ ਸੱਠ ਹਜਾਰ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਕਮਾਵੇਗਾ।'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੇ ਆਖਣ 'ਤੇ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਚਹਰਾ ਟਿਹਕ ਉਿਠਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਿਜਪਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ। -''ਬਾਬੂ ਜੀ-ਿਕਤੇ ਸਹੁਰਾ ਰਾਹ ਰੂਹ 'ਚ ਈ ਨਾ ਫਿੜਆ ਜਾਵੇ?'' ਬਜੁਰਗ ਨੇ ਆਖ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਚਕਨਾਚੂਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। -''ਅਸੀਂ ਕਾਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਬੈਠੇ ਆ ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਬਾਪੂ ਜੀ? ਤੁਸੀਂ ਬੇਿਫਕਰ ਰਹੋ! ਅਸੀਂ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਨ ਥਾ-ਿਸਰ ਪਹੁੰਚਦਾ ਕਰਾਗੇ-ਇਹ ਸਾਡੀ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀ ਐ-ਅਸੀਂ ਿਕਤੇ ਭੱਜ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ-ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਈ ਬੈਠੇ ਆ-ਜੇ ਤੁਹਾਡਾ ਬੰਦਾ ਜਰਮਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਇਆ-ਮੈਨ ਆ ਕੇ ਫੜ ਲਇਓ।'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਿਗੱਦੜਮਾਰਾ ਵਾਲੇ ਦਾਅ ਸੁੱਟ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਬਾਬੂ ਜੀ-ਇਹ ਮੇਰਾ ਦੋਹਤਾ ਐ-ਬਾਪ ਇਹਦਾ ਥੋੜਾ ਿਚਰ ਹੋ ਿਗਆ, ਚੜਹਾਈ ਕਰ ਿਗਆ-'ਕੱਲਾ 'ਕੱਲਾ ਮੇਰਾ ਦੋਹਤਾ ਐ-ਦੇਿਖਓ ਿਕਤੇ ਕੋਈ ਜਾਨ ਖਤਰਾ ਹੋਵੇ?'' ਬਜੁਰਗ ਨੇ ਿਝਜਕ ਿਜਹੀ ਿਦਖਾਈ ਤਾ ਸ਼ੁਕਲਾ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਿਗਆ। ਟੋਕਰੇ ਹੇਠ ਆਇਆ ਿਸ਼ਕਾਰ ਤਾ ਹੱਥੋਂ ਖੁੱਸ ਚੱਿਲਆ ਸੀ! ਤੱਲਖ-ਤਰੀਿਕਆ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਿਵਚੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਦੱਿਲਆ ਵਾਲਾ ਭੁਲੱਥਾ ਮਾਿਰਆ। -''ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਬਾਪੂ ਜੀ! ਦੇਖ ਲਵੋ! ਅੱਜ ਕੱਲਹ ਯੂਰਪ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਖੁੱਲਹੇ ਹਨ-ਬੰਦਾ ਬੜਾ ਹੀ ਸੌਖਾ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਦਾ ਹੈ-ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਮਾ ਬੜਾ ਹੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਕੋਟਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੈ-ਜੇ ਹੁਣ ਬੰਦਾ ਭੇਜਣਾ ਹੈ ਤਾ ਸੁਿਨਹਰੀ ਮੌਕੈ-ਫੇਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲੇ ਗੇੜੇ ਨਾ ਮਾਿਰਓ-ਫੇਰ ਥੋਡਾ ਬੰਦਾ ਿਕਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਭੇਜਣਾ-ਮੁੜ ਕੇ ਸਾਨ ਦੋਸ਼ ਨਾ ਦੇਇਓ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਯੂਰਪ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਕਦੋਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ?'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਦਾਣੇ ਿਸ਼ਕਾਰ ਅੱਗੇ ਿਖਲਾਰ ਿਦੱਤੇ। -''-----।'' ਉਹ ਬਲੀ ਦੇ ਬੲਕਿਰਆ ਵਾਗ ਸ਼ੁਕਲੇ ਅੱਗੇ ਧੌਣ ਝੁਕਾਈ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਬੱਸ, ਛੁਰੀ ਫੇਰਨ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਸੀ। -''ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ-ਇਹਦਾ ਤਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਿਣਆ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਇਹ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਿਦਆਗੇ-ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੱਖ ਲੱਗਣਗੇ।'' -''ਿਕੰਨਹੇ ਕੁ?'' -''ਦਸ ਹਜਾਰ-ਹਾ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣਵਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਿਵਚ-ਿਵਚ ਬਣਾ ਕੇ ਲੈ ਆਓਅਗਲਾ ਗਰੁੱਪ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਮਾਸਕੋ ਰਾਹੀਂ ਯੂਰਪ ਜਾ ਿਰਹੈ।'' ਉਸ ਨੇ ਭੱਜਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਵਾੜ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਹੁਣ ਸੱਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਕੋਹੜ ਿਕਰਲਾ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਖਾਦਾ ਸੀ ਕੋਹੜੀ, ਛੱਡਦਾ ਸੀ ਤਾ ਕਲੰਕੀ! -''ਪਰ ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ-ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਿਵਚ ਤਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਿਮਲਣਾ?'' -''ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ ਜੀ! ਿਫਰ ਅਸੀਂ ਿਕਸ ਮੌਜ ਤੋਂ ਬੈਠੇ ਆ? ਗੋਲੀ ਕੀਹਦੀ ਤੇ ਗਿਹਣੇ ਕੀਹਦੇ?'' -''ਬਾਬੂ ਜੀ-।'' -''ਜੀ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ ਬਾਬਾ ਜੀ!'' -''ਪਾਸਕੋਰਟ ਸਣੇਂ ਬਣ ਿਗਆ ਪੂਰਾ ਚਾਰ ਲੱਖ ਤੇ ਦਸ ਹਜਾਰ-ਇਹਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲੱਤੇ 'ਤੇ ਅਤੇ ਿਦੱਲੀ ਜਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਖਰਚਾ ਬਰਚਾ ਹੋਊ-ਚਾਰ ਲੱਖ ਵੀਹ ਹਜਾਰ ਤਾ ਲੱਗੂ ਈ?'' -''ਿਬਲਕੁਲ ਲੱਗੂ ਜੀ! ਿਜਹੜੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਐ-ਸਹੀ ਹੀ ਕਹੂੰਗਾ।'' -''ਜੱਟ ਨ ਤਾ ਿਸੱਧਾ ਈ ਜਮੀਨ ਦਾ ਇਕ ਿਕੱਲਾ ਵੇਚਣਾ ਪੈ ਿਗਆ।'' ਬਜੁਰਗ ਦੀ ਠੋਡੀ ਹੇਠਲੀ ਖੂੰਡੀ ਘੁਕਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਸ਼ੁਕਲਾ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਿਖੜ-ਿਖੜਾ ਕੇ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਬਾਪੂ ਮੇਿਰਆ!'' -''ਉਹ ਬਜੁਰਗ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੇੜੇ ਕਰਕੇ ਬੋਿਲਆ। -''ਜੱਟ ਦਸ ਿਕੱਲੋ ਬੀਜ ਪਾ ਕੇ ਜਮੀਨ 'ਚੋਂ ਕੁਆਟਲਾ ਦੇ ਿਹਸਾਬ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਕਣਕ ਲੈਂਦੈ-ਇਕ ਵਾਰੀ ਬੋਰ ਕਰਕੇ ਿਜੰਦਗੀ ਭਰ ਪਾਣੀ ਕੱਢਦੈ-ਇਕ ਬੋਰੀ ਰੇਹ ਪਾ ਕੇ ਿਰਕਾਰਡ ਤੋੜ ਝਾੜ ਲੈਂਦੈ-ਲੈਂਦੈ ਿਕ ਨਹੀਂ?'' -''ਲੈਂਦੈ।'' ਬਾਬੇ ਦੀ ਖੂੰਡੀ ਘੁਕਣੋਂ ਹਟ ਗਈ। -''ਆਹੀ ਗੱਲ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵਾਿਲਆ ਦੀ ਐ-ਬੰਦਾ ਇਕ ਵਾਰੀ ਕੌੜਾ ਅੱਕ ਚੱਬ ਕੇ-ਿਹੱਕ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਧਰ ਕੇਪੈਸੇ ਲਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਿਲਆ ਜਾਦੈ-ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਮਾਉਣ ਖੱਟਣ 'ਤੇ ਹੀ ਐ-ਆਹ ਜਲੰਧਰ ਿਜਲਹੇ ਦੇ ਲੜਕੇ ਭੇਜੇ ਸੀ ਜਰਮਨ ਨ-ਛੇ ਮਹੀਿਨਆ ਿਵਚ ਕਰਜਾ ਲਾਹ ਕੇ ਪਰਹੇ ਮਾਿਰਆ-ਪੈਸੇ ਭੇਜਣ ਵਾਲੀ ਤਿਹ ਹੀ ਤੋੜ ਿਦੱਤੀ-ਘਰਦੇ ਜੀਪਾ-ਟਰੈਕਟਰ ਲੈ-ਲੈ ਕੇ ਘੁੰਦੇ ਐ ਤੇ ਨਾਲੇ ਕਰਦੇ ਐ ਸਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ।'' ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਪੜੁੱਲ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਲ ਕੱਢ ਿਦੱਤੇ। ਉਹ ਿਸੱਧੇ ਸਲੋਟ, ਸੱਪ ਵਾਗ ਖੱਡ ਿਵਚ ਵੜਨ ਲਈ ਿਤਆਰ ਸਨ। -''ਬਾਬੂ ਜੀ ਪੈਸੇ ਕਦੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਈਏ?'' -''ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਚਾਹੇ ਕੱਲਹ ਆ ਜਾਓ-ਿਜਵੇਂ ਿਕਸੇ ਨੇ ਪੰਡਤ ਨ ਪੁੱਿਛਆ ਸੀ: ਪੰਡਤ ਜੀ ਸਰਾਧ ਕਦੋਂ ਐਂ? ਤੇ ਪੰਡਤ ਜੀ ਕਿਹੰਦੇ: ਭਾਈ ਸਾਡੇ ਤਾ ਸਰਾਧ ਈ ਸਰਾਧ ਐ-ਜਦੋਂ ਮਰਜੀ ਐ ਕਰ ਲਇਓ।'' ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਹੱਸ ਿਪਆ। ਿਜਵੇ ਸੁਰਾਹੀ 'ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਮੁਧਦੈ! 'ਿਗੜ-ਿਗੜ' ਕਰਕੇ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ ਸੀ। -''ਹਾ-!'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਗੰਭੀਰ ਿਜਹਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਦੀਆ ਬਾਰਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਸਾਈਜ਼ ਫੋਟੋਆ ਚਾਹੀਦੀਐਂ-ਵੀਜ਼ੇ ਅਤੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਵਾਸਤੇ-ਇਹਦੇ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਿਸਉਣੇ ਦੇ ਿਦਓ-ਯੂਰਪ 'ਚ ਠੰਢ ਬਹੁਤ ਪੈਂਦੀ ਐ।'' -''ਬਾਬੂ ਜੀ-ਪੈਸੇ ਸਾਰੇ ਪਿਹਲਾ ਦੇਣੇ ਪੈਣਗੇ?'' ਬਜੁਰਗ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਬਾਬਾ ਜੀ-ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਕਰੋ-ਵੀਹ ਹਜਾਰ ਮੈਨ ਕੱਲਹ ਫੜਾ ਜਾਓ-ਤੇ ਬਾਕੀ ਿਦੱਲੀ ਵੀਜ਼ਾ ਲੱਗੇ ਤੋਂ ਦੇ ਦੇਇਓਮੈਂ ਥੋਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈ ਹਾ-ਥੋਡੇ ਜਮਾ ਗਲ 'ਗੂਠਾ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦਾ।'' ਸ਼ੋਕਲੇ ਨੇ ਅਿਸੱਧੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਿਹੱਸਾ ਪਿਹਲਾ ਹੀ ਖ਼ਰਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਿਹਆ। ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਤੋਂ ਡੱਬੂ ਨ ਿਕਸ ਨੇ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ? ਤੱਤੇ ਘਾਹ ਜੱਟ ਨ ਿਜਵੇਂ ਮਰਜੀ ਐ ਮੁੰਨ ਲਵੋ, ਜੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਲੱਤ ਚੁੱਕ ਿਗਆ, ਿਫਰ ਬਾਵੇ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਕਹੇ 'ਬਚਨ' ਯਾਦ ਕਰ ਿਗਆ ਸੀ। -''ਬਾਰਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਸਾਈਜ਼ ਫੋਟੋਆ ਨਾ ਭੁੱਿਲਓ-ਿਜੱਦੇਂ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਫੋਟੋ ਿਮਲ ਗਏ-ਮੈਂ ਿਦੱਲੀ ਫੜਾ ਆਵਾਗਾ।'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਹਨਾ ਨ ਬਾਹਰ ਤੱਕ ਛੱਡਣ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੁਰ ਗਏ ਤਾ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਅੰਦਰ ਵੜ ਕੇ ਕੁੰਡੀ ਚਾੜਹ ਲਈ ਅਤੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਨ ਿਚੰਬੜ ਿਗਆ। -''ਕੁਮਾਰ ਸਾਹਬ ਬੋਲ ਰਹੇ ਨੇ?'' -''ਜੀ, ਕੁਮਾਰ ਬੋਲ ਰਹਾ ਹੂੰ।'' ਉਧਰੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਸਰਾਸਰ ਰੁੱਖੀ ਅਵਾਜ਼। ਬੇਸੁਆਦੀ ਅਵਾਜ਼। -''ਨਮਸਕਾਰ ਜੀ ਕੁਮਾਰ ਸਾਹਬ! ਸ਼ੁਕਲਾ ਬੋਲ ਰਹਾ ਹੂੰ-ਵਰਮਾ ਜੀ ਹੈਂ?'' -''ਹੋਲਡ ਰੱਖੀਏ।'' -''ਹਰਾਮਜ਼ਾਦਾ!'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਿਰਸੀਵਰ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁਮਾਰ ਨ ਗਾਲਹ ਕੱਢੀ। -''ਵਰਮਾ ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ!'' -''ਹਾ ਜੀ ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ?'' -''ਏਕ ਲੜਕੇ ਕਾ ਨਾਮ ਿਲਖੀਏ-ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਿਸੰਘ-ਤੀਨ ਲਾਖ ਪਚਾਸ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹੈਂ ਜਰਮਨ ਕੇ।'' -''ਕਮ ਹੈ।'' -''ਵਰਮਾ ਜੀ-ਹਮ ਆਪ ਕੇ ਬੱਚੇ ਹੈਂ-ਪੰਜਾਬ ਕੀ ਫਾਈਨੈਂਸ਼ਲ ਿਸਚੂਏਸ਼ਨ ਆਪ ਕੋ ਮਾਲੁਮ ਹੀ ਹੈ-ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੀਜੀਏ ਹਜੂਰ।'' -''ਸੋਚ ਲੇਂਗੇ।'' -''ਮਾਈ ਬਾਪ ਵਰਮਾ ਜੀ-ਪਲੀਜ਼!'' -''ਠੀਕ ਹੈ-ਕਰਨਾ ਿਕਆ ਹੋਗਾ?'' -''ਪਾਸਪੋਰਟ ਕਾ ਪਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਔਰ ਵਾਇਆ ਮਾਸਕੋ ਜਰਮਨ ਭੇਜਨਾ ਹੈ।''

-''ਪਾਸਪੋਰਟ ਕਾ ਪਰਬੰਧ ਭੀ ਕਰਨਾ ਹੈ? ਿਫਰ ਤੀਨ ਪਚਾਸ ਮੇਂ ਕੈਸੇ ਹੋਗਾ? ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ ਪਾਗਲ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਏ?'' -''ਵਰਮਾ ਜੀ! ਮਾਈ ਬਾਪ! ਹਮ ਆਪ ਕੇ ਬੱਚੇ ਹੈਂ ਜੀ! ਆਪ ਕੀ ਿਮਹਰਬਾਨੀ ਸੇ ਹੀ ਬੱਚੇ ਪਾਲਤੇ ਹੈ! ਤੀਨ ਸਾਠ ਿਦਲਵਾ ਦੇਤਾ ਹੂੰ-ਠੀਕ ਹੈ ਜੀ?'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਿਡੱਿਗਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਆਪ ਨੇ ਿਕਤਨਾ ਲੇਨਾ ਕੀਆ ਹੈ?'' ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਚਤਰ ਵਰਮੇ ਨੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨ ਪੈਰੋਂ ਕੱਢਣਾ ਚਾਿਹਆ। -''ਵਰਮਾ ਜੀ! ਹਮ ਤੋ ਆਪ ਕੇ ਘੜਹੇ ਕੀ ਮਛਲੀ ਹੈਂ ਜੀ-ਆਪ ਕੇ ਸਾਥ ਧੋਕਾ ਕਰ ਸਕਤੇ ਹੈਂ? ਸਮੁੰਦਰ ਮੇਂ ਰਹ ਕਰ ਹਮ ਮਗਰਮੱਛ ਸੇ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਨਹੀਂ ਪਾਤੇ ਮਾਈ ਬਾਪ! ਗੰਗਾ ਮਈਆ ਕੀ ਕਸਮ ਖਾ ਕਰ ਕਿਹਤਾ ਹੂੰਤੀਨ ਲਾਖ ਸਾਠ ਹਜ਼ਾਰ ਹੀ ਲੂੰਗਾ-ਵੋ ਆਪ ਕੋ ਸੀਧਾ ਹੀ ਪਹੁੰਚਾ ਦੂੰਗਾ-ਮੇਰਾ ਪੰਦਰਾ ਹਜ਼ਾਰ ਕਾ ਕਿਮਸ਼ਨ ਮੁਝੇ ਦੇ ਦੇਨਾ-ਆਜ ਕੱਲਹ ਕੰਬਖਤ ਪੰਜਾਬ ਮੇ ਬਹੂਤ ਮੰਦਾ ਚਲ ਰਹਾ ਹੈ ਜਨਾਬ! ਪਾਏਂ ਪੜਤਾ ਹੂੰ-ਆਪ ਕੇ ਚਰਨ ਪਕੜਤਾ ਹੂੰ ਮਾਈ ਬਾਪ!'' -''ਪਾਸਪੋਰਟ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਤੋ ਆਪ ਕੋ ਮਾਲੁਮ ਹੀ ਹੈ? ਿਕਸੀ ਔਰ ਕੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਪੇ ਇਸ ਲੌਂਡੇ ਕੀ ਫੋਟੋ ਿਚਪਕਾ ਦੇਂਗੇ-ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਨਵਾਨੇ ਕੀ ਤੋ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੜੇਗੀ।'' -''ਿਫਰ ਤੋ ਤੀਨ ਸਾਠ ਮੇਂ ਚਲਨਾ ਚਾਹੀਏ ਜਨਾਬ।'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੀ ਲੱਤ ਉਪਰ ਹੋ ਗਈ। -''ਿਦਮਾਗ ਕਯੋਂ ਖਾ ਰਹੇ ਹੋ ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ? ਅਬ ਚੁੱਪ ਭੀ ਹੋ ਜਾਓ-ਚਲ ਜਾਏਗਾ-ਚਲ ਜਾਏਗਾ।'' -''ਧੰਿਨਆਵਾਦ! ਧੰਿਨਆਵਾਦ ਵਰਮਾ ਜੀ-ਬਹੂਤ ਬਹੂਤ ਧੰਿਨਆਵਾਦ! ਜਬ ਮੁਝੇ ਫੋਟੋ ਿਮਲ ਗਈ-ਲੜਕੇ ਕੀ ਫੋਟੋ ਦੇਕਰ ਮੁੰਡੂ ਕੋ ਭੇਜਦੂੰ?'' -''ਭੇਜ ਦੋ।'' ਫ਼ੋਨ ਕੱਿਟਆ ਿਗਆ। ਕੱਟੇ ਫ਼ੋਨ ਦੀ 'ਟੂੰ-ਟੂੰ' ਸ਼ੁਕਲੇ ਦਾ ਿਦਮਾਗ ਚੱਟਣ ਲੱਗ ਪਈ। -''ਿਕੱਡਾ ਭੈਣ ਚੋਦ ਐ ਸਾਲਾ ਮੇਰਾ।'' ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ''ਘੜਹੱਪ'' ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਿਫਰ ਉਸ ਨੇ ਿਦਮਾਗ ਅੰਦਰ ਤਕਸੀਮਾ ਕਰਨੀਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀਆ। ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਿਵਚੋਂ ਪੰਦਰਾ ਤਾ ਿਸੱਧਾ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਸੀ। ਚਾਰ ਲੱਖ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਉਸ ਨੇ ਲੈਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਿਤੰਨ ਲੱਖ ਸੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਉਸ ਨੇ ਵਰਮੇ ਨ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਮਗਰ ਉਸ ਨ ਿਸੱਧਾ ਹੀ ਪੈਂਹਟ ਹਜ਼ਾਰ ਬਚਣਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਅੰਦਰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀਆ ਘੰਟੀਆ ਖੜਕੀਆ। ਫੁੱਲ-ਝੜਹੀਆ ਜਗੀਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਰਵਾਜੇ ਦੀ ਿਚਟਕਣੀ ਲਾਹ ਕੇ ਗੋਰਖੇ ਨ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ। ਗੋਰਖਾ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ। -''ਜਾਹ ਸੋਢਾ ਫੜ ਕੇ ਿਲਆ!'' ਗੋਰਖਾ ਸੋਢੇ ਦੀ ਬੋਤਲ ਫੜ ਿਲਆਇਆ। ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਪੈੱਗ ਲਾ ਿਲਆ। -''ਬਹਾਦਰ!'' ਉਹ ਿਫਰ ਗੋਰਖੇ ਨ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋਇਆ। ਗੋਰਖਾ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਹਾ ਗੋਹੇ ਦਾ ਗਹੀਰਾ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। -''ਜੀ ਜਨਾਬ!'' -''ਪਰਸੋਂ ਿਦੱਲੀ ਜਾਣਾ ਹੈ-ਿਤਆਰ ਹੋ ਕੇ ਆਈਂ!'' ਉਸ ਨੇ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ। -''ਜੀ ਹਜੂਰ!'' ਉਹ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਿਗਆ। _______________________________________________________________________ ਿਕਸ਼ਤ 14 ਿਬੱਲਾ, ਗੁਰਕੀਰਤ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਪੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਿਦਨ ਛੁਪ ਿਗਆ ਸੀ। ਬੇਬੇ, ਜੀਤ ਕੌਰ ਨ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਮਨ ਭਰਦੀ ਸੀ। ਿਮੰਦਰ ਅਤੇ ਿਕੰਦਰ ਵੀ ਨਾਨਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗੀਆ ਬੈਠੀਆ ਸਨ। ਿਦਲੋਂ ਹਰਾਸੀਆ-ਹਰਾਸੀਆ ਹੋਈਆ। ਘੋਰ ਉਦਾਸ! -''ਬਾਪੂ ਜੀ---!'' ਜੀਤੋ ਨੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ ਅੱਖਾ ਪੂੰਝਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਬੋਲ ਧੀਏ---!''

ਉਹ ਬੜੇ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਪਿਹਲਾ ਿਸਰ ਦਾ ਸਾਈਂ ਦਗਾ ਦੇ ਕੇ ਜੱਗੋਂ ਤੁਰ ਿਗਆ-ਹੁਣ ਿਢੱਡ ਦੀ ਆਦਰ ਪਰਦੇਸਾ ਨ---!'' ਬੇਬੇ ਤੋਂ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ਸੀ। -''ਭੈਣ ਮੇਰੀਏ---!'' ਬਾਪੂ ਦੇ ਿਸਰ ਸੁੱਟਣ 'ਤੇ ਗੱਲ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਲੈ ਲਈ। -''ਕਈ ਵਾਰ ਵਕਤ ਹੀ ਕੁਛ ਅਿਜਹਾ ਹੁੰਦੈ-ਬੰਦੇ ਨ ਮਰਦੇ ਨ ਅੱਕ ਚੱਬਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦੈ-ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੀ ਦੁਰਗਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਐ-ਿਕਸਾਨ ਕਰਜੇ ਹੇਠ ਦੱਬੇ ਖੁਦਕਸ਼ੀਆ ਕਰ ਰਹੇ ਐ-ਕਾਗਰਸੀਆ ਦੀ ਤਾ ਗੱਲ ਛੱਡੋਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਲ ਮਿਰਆ ਸੱਪ ਬਣ ਕੇ ਪਏ ਹੋਏ ਐ-ਮਰਨ ਦਾ ਿਕਸੇ ਨ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਿਦਸੇ-ਬੰਦਾ ਅੰਨਹੇ ਵਾਗ ਖੂਹ 'ਚ ਹੀ ਿਡੱਗਦੈ।'' -''ਗੁਰਕੀਰਤ! ਤੂੰ ਵੀ ਇਹਦਾ ਈ ਪੱਖ ਪੂਰਦੈਂ? ਪਿੜਹਆ ਿਲਿਖਆ ਹੋ ਕੇ ਤੇਰੇ ਡਮਾਕ ਨ ਕੀ ਪੁੱਠੀ ਭਮਾਲੀ ਆਗੀ? ਘਰੇ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਜਮੀਨ ਐਂ-ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਈ ਿਦਨ ਤੋੜ ਲਵਾਗੇ।'' -''ਪਰ ਭੈਣੇ! ਬੱਕਰੇ ਦੀ ਮਾ ਕਦੋਂ ਕੁ ਤੱਕ ਸੁੱਖ ਮਨਾਊ? ਦੋ ਿਸਆੜ ਜਮੀਨ ਕੀ ਕਰੂਗੀ? ਜੱਟ ਨ ਤਕਾਵੀ ਿਬਨਾ ਸਰਨਾ ਨਹੀਂ-ਿਕਸ਼ਤਾ ਨਾ ਮੁੜੀਆ ਤਾ ਧਾੜਵੀਆ ਨੇ ਜਮੀਨ ਆ ਦੱਬਣੀ ਐਂ-ਫੇਰ ਿਕਹੜੀ ਮੋਰੀ ਿਨਕਲੋਂਗੇ?'' -''ਗੁਰਕੀਰਤ-ਭਰਾਵਾ ਅਸੀਂ ਤਾ ਇਕ ਦੀ ਥਾ ਪਰਦੇਸ ਨਾਲੋਂ ਅੱਧੀ ਖਾਲਾਗੇ-ਕੁੜੀਆ ਆਬਦੇ ਘਰੇ ਜਾ ਵੜਨਗੀਆ-ਸਾਡੀ ਿਕੱਡੀ ਕੁ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਰਿਹਜੂ? ਇਕ ਨਹ ਹੋਊ-ਇਕ ਪੁੱਤ ਤੇ ਇਕ ਮੈਂ-ਮੈਂ ਤਾ ਵੀਰ ਮੇਿਰਆ ਇਕ ਰੋਟੀ ਦੀ ਈ ਭਾਈਵਾਲ ਐਂ-ਚਾਹੇ ਿਮਰਚ ਨਾਲ ਬੇਹੀ ਹੀ ਿਮਲ ਜਾਵੇ।'' -''ਜੀਤੋ---!'' ਬਾਪੂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਿਲਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਖੂੰਡੀ ਮੰਜੇ ਦੇ ਸੇਰੂ 'ਤੇ ਖੜਕਾਈ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖ ਬਾਪੂ ਜੀ ਵੱਲ ਤੱਿਕਆ। -''ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਤੁਰ ਪਵੇ-ਫੇਰ ਨੰਨਾ ਨਾ ਪਾਈਏ-ਗੁਰੂ ਜੋ ਕਰਦੈ-ਚੰਗਾ ਈ ਕਰਦੈ-ਆਪਾ ਇਹਨ ਭੇਜ ਕੇ ਦੇਖ ਲੈਨੇ ਐਂ-ਜੇ ਨਾ ਿਦਲ ਲੱਿਗਆ-ਮੁੜ ਆਊ।'' -''ਇਉਂ ਬਾਪੂ ਜੀ ਟਾਟੇ ਆਲੀ ਢੇਰੀ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਐਂ? ਕੁੜੀਆ ਬੂਿਹਓਂ 'ਠਾਉਣ ਦਾ ਿਫ਼ਕਰ ਤੋੜ-ਤੋੜ ਖਾਦੈ।'' -''ਮੈਂ ਕਾਹਦੇ ਆਸਤੇ ਬੈਠੈਂ? ਮੈਂ ਮਰ ਨਹੀਂ ਿਗਆ ਅਜੇ! ਕੁੜੀਆ ਦੇ ਿਬਆਹ ਮੈਂ ਕਰੂੰ-ਅਜੰਟ ਨ ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਿਦਊਂ-ਆੜਹਤੀਏ ਦਾ ਕਰਜਾ ਮੈਂ ਲਾਹੂੰ-ਹੋਰ ਦੱਸ? ਊਂ ਤਾ ਜੇ ਹਰਮਨ ਬਾਹਰ ਸੈੱਟ ਹੋ ਿਗਆ-ਸਾਰੇ ਪਰੀਵਾਰ ਦੇ ਈ ਧੋਣੇ ਧੋਤੇ ਜਾਣਗੇ-ਬੈਲ ਕੋਈ ਇਹਨ ਨਹੀਂ-ਐਬ ਕੋਈ ਇਹਨ ਨਹੀਂ-ਆਪਾ ਿਕਹੜਾ ਿਕਸੇ ਜੂਏ 'ਤੇ ਖਰਾਬ ਕਰਨੇ ਐਂ? ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੇ ਦੋਸਤ ਨੇ ਿਹੱਕ ਥਾਪੜੀ ਐ-ਕਿਹੰਦਾ ਇਹਨ ਸਾਭ ਮੈਂ ਲਊਂ-ਅਜੰਟ ਕਿਹੰਦਾ ਜਰਮਨ ਇਹਨ ਮੈਂ ਪੁਚਾਊਂ-ਜੇ ਨਾ ਪੈਰ ਲੱਗੇ-ਉਹ ਜਾਣੇ ਮੁੜ ਆਊ-ਕਰਨਾ ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਗੁਰੂ ਨੇ ਐ।'' -''ਜੱਟ ਆਲਾ ਧੰਦ ਤਾ ਜਦੋਂ ਮਰਜੀ ਐ ਆ ਕੇ ਿਪੱਟ ਲਵੇ-ਉਹ ਤਾ ਿਕੱਧਰੇ ਿਗਆ ਹੀ ਨਹੀਂ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਇਹ ਤਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਸੋਲਾ ਆਨੇ ਐਂ-ਧੰਦ ਿਪੱਟਿਦਆ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲੰਘ ਗਈ-ਪੁਰਾਣੇ ਲੰਗਾਰ ਈ ਲੋਟ ਨਹੀ ਆਏ।'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਿਲਉੜ ਿਲਪਦੀ ਦੀ ਉਮਰ ਬੀਤ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਰਸ਼ਾ ਵੇਲੇ ਕੋਿਠਆ ਦੀਆ ਿਚਉਂਦੀਆ ਮੋਰੀਆ ਬੰਦ ਕਰਦੀ ਦੇ ਹੱਥ ਪੱਕ ਗਏ ਸਨ। ਗੋਹਾ ਕੂੜਾ ਕਰਦੀ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵਚ ਅੱਟਣ ਪੈ ਗਏ ਸਨ। ਖੇਤ ਰੋਟੀਆ ਢੋਂਹਦੀ ਦੀਆ ਲੱਤਾ ਸੋਟੇ ਬਣ ਗਈਆ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਵਾਗ ਡੋਲਦੇ ਿਦਲ ਨਾਲ ਅੱਧੀ ਕੁ ਸਿਹਮਤੀ ਦੇ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਨ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਪਈ ਪਲਸੇਟੇ ਮਾਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਜੀਤੋ, ਸੌਂ ਗਈ ਪੁੱਤ?'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਪੁੱਿਛਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਜਾਗਦੀ ਹੋਈ ਵੀ, ਜਾਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਬਾਪੂ ਦਾ ਿਦਲ ਕੁਝ ਆਖ ਕੇ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਆਠਰੇ ਜ਼ਖਮ ਉਚੇੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਵੀ ''ਵਾਿਹਗੁਰੂ'' ਆਖ ਕੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਢਕੀ ਹੀ ਿਰੱਝਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਿਦਨ ਚਿੜਹਆ। ਸੰਸਾਰ ਹਰਕਤ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਹਾਜਰੀ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ ਅਤੇ ਬੱਸ ਫੜ ਕੇ ਸ਼ਿਹਰ ਆ ਗਏ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਆੜਹਤੀਏ ਤੋਂ ਇੱਕੀ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਫੜ ਲਏ। -''ਜੇ ਕੱਟਣੇ ਹੋਏ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਫਸਲ 'ਚੋਂ ਕੱਟ ਲਈਂ-ਜੇ ਚਾਹੇਂ ਤਾ ਪਰਸੋਂ ਬੈਂਕ 'ਚੋਂ ਕਢਵਾ ਕੇ ਦੇ ਿਦਊਂ।'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆੜਹਤੀਏ ਨ ਿਕਹਾ।

-''ਿਕਹੜੀ ਗੱਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਿਮੱਤ ਿਸਆ? ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਿਜੰਦਗੀ ਲੰਘ ਗਈ ਵਰਤਿਦਆ ਦੀ-ਕਦੇ ਕੋਈ ਉਨੀ-ਇੱਕੀ ਹੋਈ ਐ? ਜੇ ਹੋਰ ਚਾਹੀਦੇ ਐ ਤਾ ਹੋਰ ਲੈ ਜਾਹ।'' ਬਰਾਬਰ ਉਮਰ ਦੇ ਆੜਹਤੀਏ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਿਮੱਤ ਿਸੰਘ ਉਸ ਦੀ ਮੋਟੀ ਅਸਾਮੀ ਸੀ। ਿਹਸਾਬ ਿਕਤਾਬ ਪੱਖੋਂ ਲੱਠਾ ਬੰਦਾ! ਉਹ ਸ਼ੁਕਲੇ ਕੋਲ ਆ ਗਏ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਹਨਾ ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਬਾਦਰ ਵਾਗ ਲਾਚੜ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਹਾਦਰ ਨ ਕਿਹ ਕੇ ਤੁਰੰਤ ਚਾਹ ਮੰਗਵਾ ਲਈ। -''ਫੋਟੋ ਿਲਆਦੀਆ?'' ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਪੁੱਛਣਾ ਤਾ ਉਸ ਨੇ ''ਪੈਸੇ ਿਲਆਦੇ?'' ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਕੱਚੀਆ ਗੋਲੀਆ ਖੇਡਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੰਿਢਆ ਵਰਿਤਆ ਚਤਰ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਕੁਿੜੱਕੀ ਿਵਚ ਅੜੇ ਿਸ਼ਕਾਰ ਨ ਉਹ ਬੜੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ''ਹਲਾਲ'' ਕਰਦਾ ਸੀ। ਤੱਤਾ ਖਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ਮਚਾਉਣਾ ਉਸ ਦੀ ਿਫ਼ਤਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। -''ਲੈ ਬਈ ਫੋਟੋ ਭੁੱਲ ਆਏ!'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਿਰਆ। -''ਿਕੱਥੋਂ ਲੁਹਾਈਆ ਸੀ?'' -''ਆਹ ਥੋਡੇ ਨਾਲ ਈ-ਖੂੰਜੇ 'ਤੇ ਈ ਦੁਕਾਨ ਐਂ।'' -''ਫੇਰ ਿਫਕਰ ਨਾ ਕਰੋ-ਮੰਗਵਾ ਲੈਨੇ ਐਂ।'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਟੇਬਲ-ਬੈੱਲ ਵਜਾਈ। ਬਹਾਦਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ। -''ਬਹਾਦਰ! ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਤੋਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹੋਰਾ ਦੀਆ ਫੋਟੋਆ ਲੈ ਕੇ ਆ-ਪਰਚੀ ਲੈ ਜਾਹ-ਪੈਸੇ ਦੇ ਿਦਓ!'' -''ਉਹ ਤਾ ਅਸੀਂ ਕੱਲਹ ਹੀ ਦੇ ਿਦੱਤੇ ਸੀ ਜੀ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਪਰਚੀ ਫੜਾਊਂਿਦਆ ਿਕਹਾ। ਬਹਾਦਰ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ ''ਹਨਹੇਰੀ'' ਸੀ। ਉਹ ਫੋਟੋ ਫੜ ਕੇ ਤੁਰੰਤ ਮੁੜ ਆਇਆ। -''ਮੇਰੀ ਕੱਲਹ ਿਦੱਲੀ ਮੇਨ ਪਾਵਰ ਵਾਿਲਆ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਐ ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ-ਕੱਲਹ ਨ ਮੈਂ ਫੋਟੋ ਲੈ ਕੇ ਿਦੱਲੀ ਜਾਵਾਗਾ-ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਦਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਵੀ ਮੇਨ ਪਾਵਰ ਵਾਲੇ ਬਣਵਾ ਦੇਣਗੇ-ਵੀਜ਼ਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ।'' -''ਆਹ ਲਓ ਬਾਬੂ ਜੀ ਥੋਡੀ ਅਮਾਨਤ।'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਅੰਦਰਲੀ ਜੇਬ ਿਵਚੋਂ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤੇ। -''ਇਹ ਤਾ ਵੱਡੇ ਕੰਜਰਾ ਦੇ ਐ ਬਾਪੂ ਜੀ! ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣਵਾਉਣ ਲਈ ਿਸੱਧਾ ਹੀ ਪੱਚੀ ਹਜਾਰ ਮੰਗਦੇ ਸੀਦਸ ਹਜਾਰ 'ਤੇ ਮਸਾ ਈ ਮਨਾਏ-ਬੜੇ ਕੁੱਤੇ ਐ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦੇ-ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਤਾ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ ਕੋਈ ਹੱਜ ਈ ਨਹੀ ਿਰਹਾ।'' ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਿਗਣ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਬੈਗ ਿਵਚ ਪਾਉਂਿਦਆ ਦੁੱਖ ਰੋਇਆ। -''ਵੀਹ ਹਜਾਰ ਆ ਿਗਆ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ-ਿਤੰਨ ਲੱਖ ਨੱਬੇ ਹਜਾਰ ਿਦੱਲੀ ਲੈ ਆਇਓ।'' ਉਸ ਨੇ ਫੋਟੋ ਵੀ ਬੈਗ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਲਈਆ। -''ਕੋਈ ਰਸੀਦ ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਬੋਿਲਆ ਤਾ ਸ਼ੁਕਲਾ ਪਾਗਲਾ ਵਾਗ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਸਰਦਾਰ ਜੀ! ਇਹ ਰੱਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਆਸਰੇ ਖੜਹੀ ਐ-ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਨ ਗਰਕ ਨਾ ਜਾਦੀ? ਤੁਹਾਡੀ ਰਕਮ ਸਾਡੇ ਰਿਜਸਟਰ ਿਵਚ ਦਰਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਐ-ਬੇਧੜਕ-ਬੇਿਫ਼ਕਰ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ।'' ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਿਦੱਤਾ। -''ਬਾਬੂ ਜੀ ਥੋਡੇ ਮੇਰੇ ਸੰਨਹ ਰੱਬ ਐ।'' -''ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ! ਬਾਪੂ ਜੀ! ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹਾ! ਇਤਬਾਰ ਕਰੋ-ਅਸੀਂ ਵੀ ਰੋਟੀ ਇਸੇ ਸ਼ਿਹਰ 'ਚੋਂ ਈ ਕਮਾਉਣੀ ਐਂ-ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਵਲ-ਫੇਰ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾ ਿਕੱਥੇ ਐ?'' -''ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ-ਹੁਣ ਕਦੋਂ ਆਈਏ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ 'ਟੈਂ-ਟੈਂ' ਤੋਂ ਅੱਕ ਕੇ ਿਕਹਾ। -''ਕੱਲਹ ਨ ਮੈਂ ਿਦੱਲੀ ਜਾਵਾਗਾ-ਪੂਰੇ ਪੰਦਰਾ ਿਦਨਾ ਨ ਮੈਨ ਫੋਨ ਕਰ ਲੈਣਾ-ਆਹ ਮੇਰਾ ਕਾਰਡ ਹੈ।'' ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ''ਦਫ਼ਾ ਹੋਣ'' ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਤੁਰ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਤਾ ਿਦੱਲੀ ਕੀ ਜਾਣਾ ਸੀ? ਫ਼ੋਟੋ ਦੇ ਕੇ ਬਹਾਦਰ ਨ ਤੋਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਪਰਲੇ ਕੰਮਾ 'ਤੇ ਿਸਰਫ਼ ਬਹਾਦਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਤਾ ਿਸਰਫ਼ ਪੈਸੇ ਉਗਰਾਹੁਣ ਹੀ ਿਦੱਲੀ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਜਾ ਿਫਰ ਪਾਸਪੋਰਟ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਖੁਦ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਿਦੱਲੀ ਏਜੰਟਾ ਦੀ ਇਕ ਮੰਡੀ ਸੀ। ਿਜੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਇਸ ਮੰਡੀ ਿਵਚ ਪਸ਼ੂਆ ਵਾਗ ਵੇਚੇ ਜਾਦੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਤੁਿਰਆ ਅੱਿਤਵਾਦ ਅਤੇ ਮਾਰੋ-ਮਾਰ ਕਰਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਏਜੰਟਾ ਲਈ ਇਕ 'ਵਰਦਾਨ' ਬਣ ਕੇ ਬਹੁੜੀ ਸੀ। ਯੂਰਪ ਦੇ ਬਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ''ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ'' ਨੇ

ਏਜੰਟਾ ਦੀ ਇਸ ਮੰਡੀ ਦੀਆ ਹੋਰ ਲਿਹਰਾ ਬਿਹਰਾ ਕੀਤੀਆ ਸਨ। ਏਜੰਟਾ ਦਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਿਜਹੜਾ ਰੇਟ ਢਾਈ-ਿਤੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਚੱਲਦਾ ਸੀ, ਉਹੀ ਰੇਟ ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਸੱਧਾ ਚਾਰ, ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਲੱਖ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਿਗਆ ਸੀ। ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਮਗਰ ਿਸੱਧਾ ਹੀ ਡੇੜਹ-ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਮੁਨਾਫ਼ਾ!! ਿਦੱਲੀ ਇਕ ਸੌਦਾ-ਘਰ ਸੀ। ਿਦੱਲੀ ਇਕ ਕਤਲਗਾਹ ਸੀ। ਿਜੱਥੇ ਏਜੰਟ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਬੜੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ''ਹਲਾਲ'' ਕਰਦੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਲੂਣ-ਮਸਾਲੇ ਲਾ-ਲਾ ਕੇ ਛਕ-ਛਕਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਏਜੰਟ, ਮਜ਼ਬੂਰ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾ ਅਤੇ ਿਦਲਾ ਦੇ ਦਰਦ ਦੀ ਿਮਣਤੀ ਕਰਨ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਤਾ ਉਹਨਾ ਨ 'ਬਲੀ ਦਾ ਬੱਕਰਾ' ਸਮਝ ਕੇ ਿਸਰਫ਼ ਟੋਕਾ ਵਾਹੁੰਣਾ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਿਫਰ ਉਹਨਾ ਦੀ ਖੱਲ ਿਕਤੇ, ਮਾਸ ਿਕਤੇ ਅਤੇ ਲਹੂ ਿਕਤੇ ਵੇਿਚਆ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾ ਨ ਉਖਲੀ ਿਵਚ ਪਾ ਕੇ ਕੁੱਿਟਆ ਜਾਦਾ ਅਤੇ ਿਦਲੀ-ਦਰਦ ਨ ਛੱਜ ਿਵਚ ਪਾ ਕੇ ਛੱਿਟਆ ਜਾਦਾ। 'ਹਰਾਮ' ਦੀ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਰਾਤ ਨ ਵਲੈਤੀ ਦਾਰੂ ਅਤੇ ਕੁੱਕੜ ਉਡਦੇ। ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਪੈਸੇ ਆਸਰੇ ''ਹੁਸਨ'' ਮਾਿਣਆ ਨਹੀਂ, ਖਾਧਾ ਜਾਦਾ। ਕਲੱਬਾ ਿਵਚ ਸ਼ਬਾਬ ਦਾ ਆਨੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਲਆ ਜਾਦਾ, ਸਗੋਂ ਚੂੰਿਡਆ ਜਾਦਾ। ਕਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਅਤੇ ਕਈ 'ਰੰਗੀਨ-ਿਮਜਾਜ' ਕੁੜੀਆ ਨ ਵਰਿਤਆ ਨਹੀਂ, ਮਧੋਿਲਆ ਜਾਦਾ। ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਹੁਸਨ ਨ ਿਪੰਜਦਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਰੰਗਰਲੀਆ ਮਨਾਉਣ ਦੀਆ ਆਦੀ, 'ਸ਼ੌਕੀਨ' ਕੁੜੀਆ ਤਾ ਆਪਣੀ 'ਭਲ' ਪੂਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆ। ਪਰ ਆਰਿਥਕ ਪੱਖੋਂ ਇਸ ਿਕੱਤੇ ਿਵਚ ਪਈਆ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੁੜੀਆ ਨ, ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੇਠ ਪਈਆ ਨ, ਆਪਣੀਆ ਹੱਡੀਆ ਟੁੱਟਦੀਆ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁੰਦੀਆ। ਉਹ ਸ਼ਰਾਬੀ ਅਤੇ ਟੈਂਕ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਕਾਮ-ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ-ਕਈ ਿਦਨ ਉਖੜੀ ਪੀੜਹੀ ਵਾਗ ਬੈੱਡ ਿਵਚ ਹੀ ਪਈਆ ਰਿਹੰਦੀਆ। ਿਕੱਤੇ ਦੇ ਯੋਗ ਨਾ ਰਿਹੰਦੀਆ। ਪਰ ਆਰਿਥਕ ਪੱਖੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਟੁੱਟੀਆ ਹੋਈਆ ਨ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਿਫਰ ਉਂਗਲ ਲਾ ਕੇ ਤੋਰ ਲੈਂਦੀ। ਉਹਨਾ ਨ ਿਫਰ ਮਜ਼ਬੂਰੀਵੱਸ ਹਰ ਰਾਤ ''ਭਵਸਾਗਰ'' ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਉਹਨਾ ਨ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ 'ਚੋਂ ਬੁਰੀ ਿਜਹੀ ਬੂਅ ਆਉਂਦੀ। ਅਣਚਾਹਤ, ਅੰਦਰ ਿਡੱਿਗਆ ਦਿਲੱਦਰ ਉਹਨਾ ਦੀ ਮਾਨਿਸਕ ਦਸ਼ਾ ਨ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਘਾਇਲ ਕਰਦਾ। ਜਦ ਅੰਦਰ ਿਨਰ-ਇੱਛਤ, ਕੋਸੀ-ਕੋਸੀ 'ਧਾਰ' ਿਡੱਗਦੀ, ਤਾ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਉਹਨਾ ਦਾ ਕਾਲਜਾ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਉਹ ਘੰਿਟਆ ਬੱਧੀ ਕਲੱਬ ਦੇ ਫ਼ੁਆਰੇ ਹੇਠ ਖੜਹ ਕੇ ਇਸ ਕਲੰਕ ਨ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਿਹੰਦੀਆ। ਉਹਨਾ ਨ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਕਿਚਆਣ ਿਜਹੀ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਏ ਕੱਪੜੇ ''ਿਚੱਪ-ਿਚੱਪ'' ਕਰਦੇ ਜਾਪਦੇ। ਪਰ ਿਦੱਲੀ ਦੀ ਅਯਾਸ਼, ਪਰ ਮਿਹੰਗੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਉਹਨਾ ਦੇ ਪੈਰਾ ਦੀ ਬੇੜੀ ਬਣ ਜਾਦੀ। ਿਡੱਕਡੋਲੇ ਿਜਹੇ ਖਾਦੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਡੀ ਿਫਰ ਲੀਹ 'ਤੇ ਜਾ ਪੈਂਦੀ। ਉਹਨਾ ਦਾ ਹਰ ਰਾਤ ਕਤਲ ਹੁੰਦਾ। ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਦਾ ਹਰ ਰਾਤ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ। ਜਜ਼ਬੇ ਮਸਲ ਿਦੱਤੇ ਜਾਦੇ। ਚਾਅਵਾ ਅਤੇ ਮਲਾਰਾ ਨ ਸੂਲੀ ਟੰਿਗਆ ਜਾਦਾ। ਅਿਹਸਾਸ ਦਫ਼ਨ ਹੋ ਜਾਦਾ। ਸਵੇਰ ਹੁੰਿਦਆ ਿਪੱਛੇ ਕੀ ਰਿਹ ਜਾਦਾ? ਕੋਹਲੂ-ਗੇੜ ਿਜ਼ੰਦਗੀ! ਮਰੇ ਹੋਏ ਸੁਪਿਨਆ ਦਾ ਜਨਾਜਾ! ਿਕਣਕਾ-ਿਕਣਕਾ ਹੋ ਕੇ ਿਕਰ ਰਹੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਮੜਹੀ! ਡੁੱਬ ਕੇ ਮਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅਰਮਾਨਾ ਦੀ ਿਚਖ਼ਾ! ਤੇ ਿਫਰ---ਰਾਤ ਨ ਿਫਰ ਉਸੀ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ! ਉਜਾੜਾ ਭਿਰਆ ਸਫ਼ਰ! ਹਨਹੇਰੇ ਿਵਚ ਭਟਿਕਆ ਸਫ਼ਰ! ਕਤਲਗਾਹ ਦਾ ਸਫ਼ਰ! _______________________________________________________________________ ਿਕਸ਼ਤ 15 ਕਈ ਿਦਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਿਬੱਲਾ ਸੀਤਲ ਨ ਿਮਲਣ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਸੀਤਲ ਲਈ ਤਾ ਿਜਵੇਂ ਜੁੱਗੜੇ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ। ਸਦੀ ਲੰਘ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਲਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਲ, ਪਹਾੜ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਐੱਸ ਟੀ ਡੀ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਬਾਹਰ ਸੜਕ ਵੱਲ ਹੀ ਝਾਕਦੀ ਰਿਹੰਦੀ। ਿਜਵੇਂ ਿਬੱਲਾ ਿਕਸੇ ਦੇਵਤੇ ਵਾਗ ਪਰਗਟ ਹੋਵੇਗਾ। ਿਕਸੇ ਪਤਾਲ ਿਵਚੋਂ ਿਨਕਲੇਗਾ ਜਾ ਅਕਾਸ਼ੋਂ ਉਤਰੇਗਾ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਅੰਦਰੋਂ ਅਜ਼ੀਬਅਜ਼ੀਬ ਿਵਚਾਰ ਉਭਰਦੇ। ਡਰਾਉਣੇ ਿਖਆਲ ਕੁਰਲਾਹਟ ਕਰਦੇ। ਆਤਮਾ ਅੰਦਰੋਂ ਟੀਸ ਉਠਦੀ ਤਾ ਉਹ ਪੀੜ ਨਾਲ ਕਲੇਜਾ ਘੁੱਟ ਲੈਂਦੀ।

-''ਿਕਵੇਂ ਐਂ ਿਬੱਲੀਏ---!'' ਿਪਛਲੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵੱਲੋਂ ਿਕੱਟੀ ਬੋਲੀ। ਉਹ ਉਸ ਨ ਿਚੜਾਉਣ ਖਾਤਰ ਿਬੱਲੇ ਕਰਕੇ 'ਿਬੱਲੀ' ਆਖਦੀ। -''-----।'' ਸੀਤਲ ਸਿਹਜ-ਸੁਭਾਅ ਬੈਠੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਡਰ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਿਦਲ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਿਲਆ। -''ਨੀ ਡਰ ਗਈ---!'' ਉਹ ਤਾੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸੀ। -''ਚੌੜ ਨਾ ਕਰ ਿਕੱਟੀ---!'' -''ਿਕਉਂ? ਕੀ ਭੜਹਾਕਾ ਪੈ ਿਗਆ?'' -''-----।'' -''ਨੀ ਕੀ ਹੋਇਐ ਤੈਨ? ਬੋਲਦੀ ਿਕਉਂ ਨਹੀਂ?'' -''ਿਦਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।'' -''ਕਾਹਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ? ਹਾ---ਸਮਝ ਗਈ! ਅੱਜ ਿਬੱਲਾ ਨਹੀਂ ਿਮਿਲਆ ਹੋਣਾ? ਸੀਨੇ ਸੱਟ ਿਜੰਨਹਾ ਨੇ ਖਾਧੀ---।'' -''ਉਹਨ ਤਾ ਕਈ ਿਦਨ ਹੋ ਗਏ ਿਮਲੇ ਨ।'' ਿਕੱਟੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੱਟ ਕੇ ਸੀਤਲ ਬੋਲੀ। -''ਿਕਉਂ? ਕਾਹਤੋਂ? ਿਕਹੜੀ ਕੂਟੀਂ ਚਿਲਆ ਿਗਆ ਉਹ ਘੋਗਲਕੰਨਾ?'' -''ਪਤਾ ਨਹੀਂ-ਫੋਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਿਕਤੋਂ-ਮੈਨ ਤਾ ਡਰ ਲੱਗੀ ਜਾਦੈ ਿਕੱਟੀ।'' -''ਨੀ ਕਾਹਦਾ ਡਰ?'' ਿਕੱਟੀ ਸੀਤਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨ 'ਝੁੱਡੂ' ਹੀ ਸਮਝਦੀ ਸੀ। -''ਿਕਤੇ ਸੱਸੀ, ਸੋਹਣੀ, ਸ਼ੀਰੀ ਅਤੇ ਸਾਿਹਬਾ ਵਾਲਾ ਇਿਤਹਾਸ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਨਾ ਦੂਹਰ ਲਾ ਜਾਵੇ?'' ਿਕੱਟੀ ਹੱਸ ਪਈ। -''ਉਹ ਤਾ ਿਜਹੜਾ ਕਮਲਾ ਸੀ-ਸੀਗਾ ਈ! ਮੈਨ ਲੱਗਦੈ ਤੂੰ ਵੀ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ।'' -''ਹਾ-ਹਾ ਮੈਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ---!'' ਉਹ ਚੀਕ ਉਠੀ। -''-----!'' ਿਕੱਟੀ ਠਠੰਬਰ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਸੀਤਲ ਨ ਕਦੇ ਉਚੀ ਬੋਲਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਿਣਆ ਸੀ। ਉਹ ਠੰਢੀ ਠਾਰ ਹੋਈ ਖੜਹੀ ਸੀ। -''ਮੈਨ ਐਹੋ ਿਜਹਾ ਰੋਗ ਲੱਗ ਿਗਆ ਿਕੱਟੀ! ਨਾ ਮੈਂ ਿਜਉਂਿਦਆ ਿਵਚ ਨਾ ਮਿਰਆ ਿਵਚ!'' ਸੀਤਲ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਧੀਮੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। -''-----।'' -''ਮੈਨ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਿਕੱਟੀ-ਮੈਂ ਥੋੜਾ ਉਚੀ ਬੋਲ ਗਈ।'' ਸੀਤਲ ਨ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਤਾ ਬਗੈਰ ਿਕਸੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਹੀ ਿਕੱਟੀ ਦੇ ਗਲ ਪੈ ਚੱਲੀ ਸੀ। -''ਸੀਤਲ! ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਿਦਲ ਿਦਮਾਗ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਮਝਦੀ ਐਂ-ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਹੋਈਏਜਜ਼ਬਾਤਾ ਨ ਕਾਬੂ ਰੱਖੀਏ-ਲੜਨ ਝਗੜਨ ਅਤੇ ਚੀਕਣ ਨਾਲ ਕੰਮ ਰਾਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ-ਧਹੰਮਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈ।'' -''-----।'' ਸੀਤਲ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ, ਿਸੱਧੀ-ਸਲੋਟ ਿਕੱਟੀ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਇਉਂ ਤਾ ਤੂੰ ਸੱਚੀਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵੇਂਗੀ! ਤੇਰੇ ਘਰਦੇ ਿਕਵੇਂ ਸਿਹਣ ਕਰਨਗੇ? ਆਪ ਦੁਖੀ ਐਂ-ਉਹਨਾ ਨ ਦੁਖੀ ਕਰੇਂਗੀ-ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਬੇਬੇ ਅੱਗੇ ਈ ਦੁਖੀ ਐ-ਚੱਲ ਬੱਬੂ ਕੋਲੇ ਚੱਲਦੀਐਂ-ਉਹ ਦੱਸ ਸਕਦੈ ਕੁਛ।'' ਦੁਿਪਹਰੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬੱਬੂ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਗਈਆ। ਬੱਬੂ ਕਲੀਿਨਕ 'ਤੇ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੀ। -''ਬੱਬੂ! ਤੇਰਾ ਧੱਕ-ਮਕੌੜਾ ਿਕੱਥੇ ਐ?'' ਿਕੱਟੀ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਉਹ ਿਬਫ਼ਰੀ ਖੜਹੀ ਸੀ। -''ਪਤਾ ਨਹੀਂ-ਕਈ ਿਦਨ ਹੋ ਗਏ ਿਦਿਸਆ ਨਹੀਂ-ਿਜੰਨਾ ਕੁ ਮੈਨ ਪਤੈ-ਉਹ ਨਾਨਕੀਂ ਿਗਆ ਸੀ-ਮੁੜ ਆਇਆ-ਪਤਾ ਨਹੀ, ਨਹੀਂ।'' -''ਫੋਨ ਫਾਨ ਤਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ? ਦੇਖ ਇਹਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਇਆ ਿਪਐ।'' -''ਹਾਏ ਮਰਜਾ! ਿਕਵੇਂ ਫੁੱਲ ਮਾਗੂੰ ਕੁਮਲਾਈ ਿਫਰਦੀ ਐ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਿਹੱਕ 'ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਆਿਖਆ ਤਾ ਸੀਤਲ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਨਾਨਕੀਂ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕੁਝ ਥਾਵੇਂ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਡਰ ਲਿਹ ਿਗਆ ਸੀ। ਭਰਮ ਮੁੱਕ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਬੈਠ ਗਈਆ। -''ਸੀਤਲ! ਇਕ ਗੱਲ ਆਖਾ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ ਤਾ ਸੀਤਲ ਨੇ ਅੱਖਾ ਝਮਕਾ ਕੇ 'ਹਾ' ਿਵਚ ਿਸਰ ਿਹਲਾਇਆ।

-''ਜਦੋਂ ਦੇ ਤਾਇਆ ਜੀ ਮਰੇ ਐ-ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀਆ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਧ ਗਈਐਂ-ਉਹਨ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਜਰੂਰ ਕਰ-ਿਪਉ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਈ ਪਾਸੀਂ ਵੰਿਡਆ ਿਗਆ-ਉਹਦੀ ਜਾਨ ਹੁਣ ਬਾਹਲੇ ਪਾਸੀਂ ਐ-ਜੇ ਉਹ ਕੁਝ ਿਦਨ ਨਾ ਵੀ ਿਮਲ ਸਕੇ ਤਾ ਤੂੰ ਉਹਨ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ।'' -''ਸੁਣ ਿਗਆ ਿਬੱਲੀਏ---!'' ਿਕੱਟੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੁੱਕੀ ਮਾਰੀ। ਉਹ ਹੌਲੀਆ ਫੁੱਲ ਹੋ ਕੇ ਉਠ ਖੜਹੀਆ। -''ਤੂੰ ਤਾ ਬਿਹ ਜਾ।'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਿਕੱਟੀ ਨ ਿਕਹਾ। -''ਤੇਰੇ ਕੋਲੇ ਬਿਹੰਦੀ ਐ ਮੇਰੀ ਜੁੱਤੀ!'' ਿਕੱਟੀ ਨੇ ਅੰਗੂਠਾ ਕੱਢ ਕੇ ਿਦਖਾ ਿਦੱਤਾ। -''ਨਾ ਛੜੇ ਜੇਠ ਆਲਾ ਸਲੂਕ ਕਰ।'' ਿਕੱਟੀ ਨੇ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਜੀਭ ਕੱਢੀ। -''ਬੁੱਢੀ ਹੋਈ ਤਰਸੇਂਗੀ-ਤੇਰੀ ਸਾਰ ਨਾ ਿਕਸੇ ਨੇ ਲੈਣੀ।'' -''ਬਥੇਰੇ ਿਮਲ ਜਾਣਗੇ।'' -''ਸਾਧ ਅਰਗਾ ਨਹੀ ਿਮਲਣਾ।'' -''ਚੱਲ ਸੀਤਲ ਚੱਲੀਏ-ਇਹ ਤਾ ਭੌਂਕੀ ਜਾਊ-ਵੱਡਾ ਸਾਧ!'' -''ਇਹਨ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਿਪਆ-ਊਂ ਈ ਮਾੜੇ ਟੱਟੂ ਮਾਗੂੰ ਿਡੱਗਦੀ ਜੀ ਿਫਰਦੀ ਐ।'' -''ਤੇਰਾ ਜੱਟ ਆਲਾ ਿਦਲ ਹੁੰਦਾ-ਹੁਣ ਨ ਇਹਦੇ ਗੁਲੂਕੋਜ ਦੀ ਬੋਤਲ ਲਾਈ ਹੁੰਦੀ।'' -''ਸਾਡੀਆ ਬੋਤਲਾ ਨਾਲ ਇਹਨ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ-ਇਹਨ ਤਾ ਿਟੱਲੇ ਆਲੇ ਸਾਧ ਦੀਆ ਪੁੜੀਆ ਈ ਲੋਟ ਕਰਨਗੀਆ।'' -''ਿਜੱਦੇਂ ਿਟੱਲੇ ਆਲਾ ਸਾਧ ਿਮਲ ਿਪਆ-ਉਦੇਂ ਉਹਦੇ ਵੀ ਝੱਗੇ ਦਾ ਮੇਚ ਲਊਂ ਿਟਕਾਅ ਕੇ।'' -''ਮੇਰੇ ਯਾਘੀਏ ਦਾ ਮੇਚ ਕੌਣ ਲਊ-ਸੀਤਲ?'' -''ਇਹਤੋਂ ਤਾ ਇਕ ਈ ਨਹੀ ਲੋਟ ਆਉਂਦਾ-ਤੇਰੇ ਜੋਗੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਹੁਣ ਇਹੇ-ਜੇ ਇਹਦਾ ਨਾ ਮੁੜ ਕੇ ਿਲਆਤੇਰੀਆ ਬੋਦੀਆ ਜੀਆ ਜਰੂਰ ਪੱਟਣੀਆ ਪੈਣਗੀਆ।'' -''ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਸ਼ੂਕ ਐਂ ਿਕ ਅੱਿਤਵਾਦਣ?'' -''ਿਜਹੜਾ ਕੁਛ ਤੂੰ ਸਮਝ ਲਵੇਂ।'' -''ਤੂੰ ਤਾ ਬਾਹਲੀ ਖਤਰਨਾਕ ਐਂ ਬਈ।'' -''ਅਜੇ ਤੂੰ ਦੇਿਖਆ ਈ ਕੀ ਐ?'' -''ਿਕੱਥੇ ਿਕਜੇ ਐ ਸੂਈ?'' -''ਖਤਰੇ ਆਲੇ ਿਨਸ਼ਾਨ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਈ ਥੱਲੇ ਐ।'' -''ਖਤਰੇ 'ਤੇ ਕਦੋਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ ਐ?'' -''ਜਦੋਂ ਬਾਹਰਲੀ ਖੁਰਨੀ 'ਚ ਮੂੰਹ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾ!'' -''ਜੇ ਬਾਹਰਲੀ ਖੁਰਨੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਊ-ਫੇਰ?'' -''ਫੇਰ ਦੋਹਾ ਨ ਈ ਖਤਰਾ।'' ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੱਸ ਪਏ। _______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 16 ਕਈ ਿਦਨਾ ਬਾਅਦ ਿਬੱਲਾ ਸੀਤਲ ਨ ਿਮਲਣ ਆਇਆ। ਸੀਤਲ ਬਟਨ ਵਾਗ ਉਸ ਦੀ ਿਹੱਕ ਨ ਲੱਗ ਗਈ। ਿਹੱਕ ਦਾ ਤਪਦਾ ਮਾਰੂਥਲ ਸ਼ਾਤ ਹੋ ਿਗਆ। ਿਦਲ ਦੀ ਿਵੱਥ ਨੇ ਅਪਣੱਤ ਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਿਰਆ। ਜੁੱਗਾ ਦੇ ਿਪਆਸੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਨ ਿਜਵੇਂ ਬੂੰਦ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਸੀ। ਸੀਤਲ ਿਬੱਲੇ ਿਵਚ ਹੀ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਨੈਣ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਅਦੁਤੀ ਸਾਝ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰ ਰਹੇ ਸਨ।

-''ਜੇ ਰੱਬ ਤੈਨ ਇਕ ਘੰਟੇ ਲਈ ਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬਖਸ਼ ਦੇਵੇ-ਫੇਰ ਕੀ ਕਰੇਂ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਇਕ ਅਵੱਲਾ ਿਜਹਾ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ। -''ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨ ਆਪਣਾ ਕਰ ਲਵਾ!'' -''ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ?'' -''ਫੇਰ ਤੁਹਾਨ ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਮਰ ਜਾਵਾ।'' ਉਹ ਬੰਦ ਅੱਖਾ ਨਾਲ, ਭਾਰੇ-ਭਾਰੇ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਆਪਣੀਆ ਇੱਟਾ ਵਰਗੀਆ ਛਾਤੀਆ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਰੱਿਖਆ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਨ ਬੱਿਚਆ ਵਾਗ ਥਾਪੜੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆ ਛਾਤੀਆ ਦਾ ਿਨੱਘ ਉਸ ਨ ਸ਼ਰਸ਼ਾਰ ਕਰੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਿਹੱਿਲਆ। ਿਕਸੇ ਗ਼ੈਬੀ ਲਾਵੇ ਨੇ ਫ਼ਟਣ ਵਾਸਤੇ ਹਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੱਗ ਵਰਗੇ ਬੁੱਲਹ ਸੀਤਲ ਦੇ ਬੁੱਲਹਾ 'ਤੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤੇ। ਹਾੜਹ ਮਹੀਨੇ ਤੱਤੀ ਲੋਅ ਵਗਣ ਵਾਗ, ਉਹਨਾ ਅੰਦਰੋਂ ਸਾਹ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੀਤਲ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਅੱਧੀਆ ਖੁੱਲਹੀਆ ਸਨ। ਉਹ ਬੇਸੁਰਤਾ ਵਾਗ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਗਲ ਦੁਆਲੇ ਲਟਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਕੰਠੇ ਵਾਗ! ਿਕਸੇ ਮਾਲਾ ਵਾਗ! ਉਸ ਮਾਲਾ ਵਾਗ ਿਜਹੜੀ ਿਕਸੇ ਫ਼ੱਕਰ-ਦਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਗਲ ਿਵਚ ਲਟਕਦੀ ਹੈ। -''ਜੇ ਰੱਬ ਇਕ ਘੰਟੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੁਹਾਨ ਬਖਸ਼ ਦੇਵੇ-ਤਾ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰੋਂਗੇ?'' ਸੀਤਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਦਾ ਪਸੀਨਾ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਗੱਲਹ ਨਾਲ ਪੂੰਝ ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਬੇਹੋਸ਼ਾ ਵਾਗ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹਰ ਪੀੜ ਚੂਸ ਲਵਾ-ਵੈਰ ਿਵਰੋਧ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦਆ-ਖੁਸ਼ਹਾਲੀਆ ਵੰਡ ਿਦਆ-ਪਰ ਸੀਤਲ ਕਮਲੀਏ! ਇਹ ਤਾ ਿਸਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਿਕਆਫ਼ੇ ਐ! ਸਰਾਸਰ ਕਲਪਨਾਵਾ! ਜੋ ਹੋ ਿਰਹੈ-ਸਭ ਉਸ ਦੇ ਭਾਣੇ ਿਵਚ ਹੀ ਹੋ ਿਰਹੈ-ਅਸੀਂ ਤਾ ਉਸ ਪਰਮ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਹਿਥਆਰ ਹਾ-ਸੰਦ ਹਾ! ਅਸੀਂ ਤਾ ਉਸ ਦੇ ਕਰਮ ਿਵਚ ਇਕ ਮਾਿਧਅਮ ਬਣਦੇ ਹਾ-ਸਾਧਨ ਬਣਦੇ ਹਾ-ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਉਸ ਦੀ ਕੱਠਪੁਤਲੀ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾ-ਜਦ ਿਕ ਹੋਣਾ ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਿਵਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਮਾਨੁੱਖ ਬੜਾ ਹੀ ਨਾਸ਼ੁਕਰਾ ਹੈ-ਜਦ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀਆ ਬਖਸ਼ਦਾ ਹੈ-ਉਸ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਵੀ ਔਿਖਆਈ ਮੰਨਦਾ ਹੈ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਪੈਂਦੀ ਹੈ-ਫੇਰ ਚੀਕਾ ਮਾਰਦੈ-ਉਹਨ ਿਮਹਣੇ ਿਦੰਦੈ।'' -''ਬੰਦਾ ਵੀ ਕੀ ਕਰੇ? ਜਦੋਂ ਰੱਬ ਖੁਸ਼ੀਆ ਿਦੰਦੈ-ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਤੋੜ ਿਦੰਦੈ-ਤੇ ਜਦੋਂ ਖੋਂਹਦੈ ਤਾ ਰੁੰਡ ਮਰੁੰਡ ਈ ਕਰ ਧਰਦੈ।'' -''ਮੈਂ ਜਾਣੈ-ਕੱਪੜੇ ਿਦੱਤੇ ਸੀ ਿਸਉਣ ਵਾਸਤੇ-ਉਹ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣੇ ਐਂ।'' ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਪਰ ਸੀਤਲ ਨ ਕੁਝ ਵੀ ਮਿਹਸੂਸ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਧੁੜਕੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਨ ਕਦੇ ਪੁਨ ਵਾਗ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਨ ਹੀ ਥਲਾ ਿਵਚ ਸੜਨ ਲਈ ਛੱਡ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਨ ਇਹ ਕਦਾਿਚੱਤ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨ ਵੀ ਸ਼ੀਰੀ ਵਾਗ, ਫ਼ਰਹਾਦ ਦੇ ਿਵਛੋੜੇ ਦੇ ਸੱਲ ਿਵਚ ਮਿਹਲ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਿਵਚ ਵੀ ਿਚਤਿਵਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਨ ਵੀ ਮਹੀਂਵਾਲ ਦੀ ਤੜਪ ਿਵਚ ਕੱਚੇ ਘੜੇ 'ਤੇ ਿਠੱਲਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਸੋਹਣੀ ਵਾਗ ਨਦੀ ਦੀਆ ਛੱਲਾ ਸੰਗ ਟੱਕਰ ਲੈਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਵਕਤ ਇਤਨਾ ਕਰੂਪ ਅਤੇ ਿਭਆਨਕ ਬੁਰਕਾ ਪਿਹਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਿਕ ਸੋਹਣੀ ਨ ਬੇਰਿਹਮ ਨਣਾਨ, ਸਾਿਹਬਾ ਨ ਚਾਚਾ ਕੈਦੋਂ, ਸ਼ੀਰੀ ਨ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਭੈਣ ਅਤੇ ਸੱਸੀ ਨ ਹੰਕਾਰੀ ਬਲੋਚ ਬਣ-ਬਣ ਟੱਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਾ ਿਪਆਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਿਹੰਦੀ ਦੇ ਬੂਟੇ ਹੇਠ ਜਾ ਿਫਰ ਮਾਰੂਥਲਾ ਅਤੇ ਰੇਿਗਸਤਾਨ ਿਵਚ ਤੜਪ-ਤੜਪ ਕੇ ਮਿਰਆ ਹੈ। ਝਨਾ ਿਵਚ ਡੁੱਿਬਆ ਹੈ ਜਾ ਿਫਰ ਕੈਦੋਂ ਦੇ ਜ਼ਿਹਰੀਲੇ ਲੱਡੂਆ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚਿੜਹਆ ਹੈ। -''ਹੁਣ ਕਦੋਂ ਿਮਲੋਂਗੇ?'' ਸੀਤਲ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਲੀ ਸੀ। -''ਕੋਈ ਵਾਅਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਦਲੋਂ ਉਠਦੀ ਚੀਸ ਨ ਦੱਬ ਿਲਆ। -''ਤਾ ਵੀ?'' -''ਿਜਹੜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ-ਉਸ ਬਾਰੇ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਕੇ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਦਾ ਭਾਗੀ ਿਕਉਂ ਬਣਾ?'' -''ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸਮਝਦੀ ਹਾ-ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡੀਆ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀਆ ਜਰੂਰ ਵਧ ਗਈਆ ਨੇ-ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਿਮਲਣ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ-ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਫੋਨ ਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਮੈਂ ਤੁਹਾਨ ਕਦੇ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰਾਗੀ-ਕਦੇ ਿਗ਼ਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਗੀ-ਆਪਣੀਆ ਪਰੀਵਾਰ ਪਰਤੀ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀਆ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਰਹੋ-ਪਰ ਮੈਨ ਫੋਨ ਜਰੂਰ ਕਰ ਿਲਆ ਕਰੋ।'' ਉਸ ਦੇ ਕੇਸੂਆ ਵਰਗੇ ਮਾਸੂਮ ਬੁੱਲਹ ਿਹੱਲੇ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਨ ਉਸ 'ਤੇ ਅਥਾਹ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਮਾਲੂਕ ਿਜੰਦੜੀ ਿਵਛੋੜੇ ਦੇ ਘੁਲਾੜਹੇ ਿਵਚ ਆਉਣ ਹੀ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਇਹ ਿਕਵੇਂ ਿਦਨ ਕਟੀ ਕਰੇਗੀ? ਮੇਰੇ ਿਬਨਾ ਿਕਵੇਂ ਸਾਰੇਗੀ? ਇਹ ਤਾ ਦੋ ਿਦਨਾ ਿਵਚ ਹੀ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵਾਗ ਧੌਣ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਿਬਰਹੋਂ ਦਾ ਲੰਬਾ ਪੈਂਡਾ ਿਕਵੇਂ ਤਿਹ ਕਰੇਗੀ? ਅੰਬੀਆ ਦੇ ਬਾਗਾ ਿਵਚ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੋਹਲ ਕੋਇਲ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਦੀਆ ਉਜੜੀਆ ਖੱਡਾ ਿਵਚ ਿਕਵੇਂ ਰਹੇਗੀ?

-''ਫੋਨ ਤਾ ਕਰ ਿਲਆ ਕਰੋਂਗੇ ਨਹਾ?'' ਪਪੀਸੀਆ ਵਰਗੇ ਬੁੱਲਹਾ ਨੇ ਿਫਰ ਪੁੱਿਛਆ। ਉਨਹਾ ਦੀ ਮਾਸੂਮਤਾ ਆਪਣੀ ਿਮਸਾਲ ਆਪ ਸੀ। ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ! ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਕਟੋਿਰਆ ਵਾਗ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰ ਆਈਆ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੀਤਲ ਨ ਗਲਵਕੜੀ ਿਵਚ ਘੁੱਟ ਕੇ, ਿਸਰ ਿਹਲਾ ਕੇ ਹਾਮੀ ਭਰੀ। ਉਹ ਅੱਜ ਸੀਤਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ ਪੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਫਰ ਿਕਹੜੇ ਜੁੱਗ ਮੇਲ ਹੋਣੇ ਸਨ? ਕਦੇ, ਿਕਤੇ ਮੇਲ ਹੋਣੇ ਵੀ ਸਨ ਜਾ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਇਕ ਪਰਬਤ ਿਜੱਡਾ ਸੁਆਲ ਸੀ। -''ਮੈਂ ਿਕਤੇ ਵੀ ਹੋਵਾ-ਤੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਮੂਰਤ ਵਾਗ ਵਸਦੀ ਹੈਂ-ਕਦੇ ਿਮਲ ਨਾ ਸਕਾ ਤਾ ਮੈਨ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਵੀਂ-ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਵੀਂ ਸੀਤਲ!'' ਉਸ ਦਾ ਿਫ਼ਿਸੱਆ ਮਨ ਭਰ ਕੇ ਉਛਲ ਿਗਆ। ਬੁੱਲਹ ਦੰਦਾ ਿਵਚ ਘੁੱਟੀ ਸੀਤਲ ਵੀ ਭਰੀ-ਪੀਤੀ ਖੜਹੀ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਫਰ ਉਸ ਨ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਿਜਵੇਂ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਆਖਰੀ ਗਲਵਕੜੀ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਸਬਰ ਨਹੀਂ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਦੋਫ਼ਾੜ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ ਅਤੇ ਰੂਹ ਕੁਰਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਜ਼ਬਾਤ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਹੋਏ ਪਏ ਸਨ। ਪਰ ਸੀਤਲ ਿਕਸੇ ਵੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭੇਦ ਤੋਂ ਕੋਰੀ ਸੀ। ਨਾਵਾਿਕਫ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਿਦਲਾ ਦਾ ਜਾਨੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੂਰ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੀ? ਿਬਰਹੋਂ ਦੇ ਪਹਾੜ ਿਸਰ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਸਨ? ਿਵਛੋੜੇ ਦਾ ਨਾਗ ਿਸਰ 'ਤੇ ਛੂਕ ਿਰਹਾ ਸੀ? ਿਬੱਲਾ ਭਰਾੜਹ ਹੋਇਆ ਮਨ ਘੁੱਟੀ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਸੀਤਲ ਉਸ ਨ ਜਾਦੇ ਨ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ। ਿਨਹਾਰਦੀ ਰਹੀ। -''ਇਤਨਾ ਵੀ ਮੋਹ ਨਾ ਪਾਈਏ ਬਈ ਿਵਛੜਨ ਵੇਲੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਨੇ ਪੈਣ।'' ਕਦੇ ਬੱਬੂ ਦੇ ਕਹੇ ਸ਼ਬਦ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਅੰਦਰ ਵਦਾਣ ਮਾਰਦੇ ਸਨ। ਦੂਰ ਸੜਕ 'ਤੇ ਖੜਹ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਸੀਤਲ ਦੀ ਐੱਸ ਟੀ ਡੀ ਨ ਬੜੀ ਰੀਝ, ਬੜੀ ਹਸਰਤ ਨਾਲ ਤੱਿਕਆ। ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਨ ਹੌਲ ਿਜਹਾ ਿਪਆ। -''ਭਿਵੱਖ ਸੁਆਰਨ ਵਾਸਤੇ ਿਜਹੜਾ ਜ਼ਖਮ ਤੈਨ ਦੇਣ ਲੱਿਗਐਂ ਸੀਤਲ ਮੇਰੀਏ! ਉਸ 'ਤੇ ਇਕ ਿਦਨ ਮੱਲਹਮ ਪੱਟੀ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਗਾ-ਤੈਨ ਦੱਸੇ ਬਗੈਰ ਛੱਡ ਚੱਿਲਐਂ ਿਜੰਦ ਮੇਰੀਏ! ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦੇਣਦਾਰ ਹਾ-ਹੋ ਸਕੇ ਤਾ ਮੈਨ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਵੀਂ-ਤੈਨ ਰੱਬ ਆਸਰੇ ਛੱਡ ਚੱਿਲਐਂ-ਿਜਉਂਦੀ ਵਸਦੀ ਰਿਹ ਸੀਤਲ ਮੇਰੀਏ! ਿਜਉਂਦੀ ਵਸਦੀ ਰਿਹ!'' ਉਹ ਦੂਰ ਸੜਕ 'ਤੇ ਖੜਹਾ ਆਪਣੀ ਿਜੰਦ-ਜਾਨ ਸੀਤਲ ਨਾਲ ਬਚਨ-ਿਬਲਾਸ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਹੰਝੂ ਕੇਰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਸੀਤਲ ਨਾਲੋਂ ਿਵਛੜਨ ਦੇ ਦਰਦ ਨਾਲ ਕਰਾਹੁੰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਵਾਕ ਿਬਲਕਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਦਰਜੀ ਤੋਂ ਕੱਪੜੇ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਬੱਸ ਫੜ ਕੇ, ਬੁਝੇ-ਬਝੇ ਿਜਹੇ ਮਨ ਨਾਲ ਿਪੰਡ ਆ ਿਗਆ। ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸੁਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਘੁੱਟਣ ਿਜਹੀ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੇ ਦੁੱਖ ਕਰਕੇ ਬੇਬੇ ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਪੱਜ ਰੋਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਿਮੰਦਰ ਵੀ ਵੈਰਾਗ ਿਵਚ ਮਨ ਹੌਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆ। ਪਰ ਰੋਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਲੁਕ ਕੇ ਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਹੀ ਹਰ ਿਕਸੇ ਦਾ ਦੁਖਾਤ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਨ ਰੋ ਕੇ ਿਦਖਾਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਅਗਲੇ ਨ ਹੋਰ ਦੁਖੀ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਜ਼ਖਮ ਉਚੇੜਨਾ ਸੀ। -''ਿਮਲ ਆਇਆ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਹਾ---!'' ਉਸ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਰਲੀ ਭੜਹਾਸ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ। -''ਮੁਹੱਬਤ ਜਦੋਂ ਭੈੜਾ ਰੋਗ ਬਣ ਜਾਵੇ-ਉਦੋਂ ਬੜਾ ਘਾਤਕ ਿਸੱਧ ਹੁੰਦੈ-ਇਹ ਉਹ ਭੁਸ ਐ-ਿਜਹੜਾ ਲਲਕ ਵਾਗ ਲੱਿਗਆ ਖਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ-ਬੂਰ ਦੇ ਲੱਡੂਆ ਵਾਗ ਿਜਹੜਾ ਖਾਦੈ-ਉਹ ਵੀ ਪਛਤਾਉਂਦੈ-ਿਜਹੜਾ ਨਹੀਂ ਖਾਦਾ-ਉਹਨੇ ਤਾ ਪਛਤਾਉਣਾ ਈ ਐ।'' -''-----।'' -''ਇਹਦਾ ਸੁਆਦ ਬੰਦਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ-ਗੂੰਗੇ ਦੇ ਗੁੜ ਖਾਣ ਵਾਗ-ਇਹਦੀ ਿਮਣਤੀ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਿਕਸੇ ਨੇ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ-ਰੱਬ ਵਾਗ!'' -''-----।'' -''ਇਹ ਇਕ ਮਾਨਣ ਅਤੇ ਮਿਹਸੂਸਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਐ-ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਅਲਰਜ਼ੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਵੇਿਫਰ ਿਸਰਦਰਦੀ ਬਣਦੈ-ਿਪਆਰ ਇਕ ਖੁਰਕ ਵਾਗ ਐ-ਖੁਰਕ ਇਕ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਿਬਮਾਰੀ ਐ-ਖੁਰਕ ਹੁੰਦੀ ਐ-ਅਸੀਂ ਖੁਰਕਦੇ ਹਾ-ਚਾਹੇ ਿਮੱਠੀ ਿਮੱਠੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਐ-ਪਰ ਅਸੀਂ ਰਾਤ ਨ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇਪਰੇਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਅਣਹੋਂਦ ਬੰਦੇ ਦੇ ਿਦਲ ਨ ਖੋਹ ਪਾਉਂਦੀ ਐ-ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਬੱਤੀ ਦੰਦ ਹੁੰਦੇ ਐ-ਇਕ ਦੰਦ ਿਨਕਲ ਜਾਵੇ ਤਾ ਜੀਭ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ ਉਥੇ ਜਾਦੀ ਐ-ਿਕਉਂਿਕ ਜੀਭ ਨ ਿਡੱਗੇ ਦੰਦ ਦਾ ਅਿਹਸਾਸ ਹੁੰਦੈ-ਥੋੜਾ

ਿਚਰ ਬੀਤਦੈ ਤਾ ਜੀਭ ਉਸ ਦੰਦ ਦੇ ਖਲਾਅ ਦੀ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਦੀ ਐ-ਮੇਰੇ ਕਿਹਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਐ-ਵਕਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੈਨ ਸੀਤਲ ਦਾ ਖਲਾਅ ਜਰੂਰ ਡੰਗੇਗਾ-ਪਰ ਿਫਰ ਉਹੋ ਿਜਹਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ-ਇਹਨ ਆਪਣੇ ਿਪਆਰ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਸਮਝ ਕੇ ਿਦਲ ਅੰਦਰ ਪਾਲੀਂ-ਕੈਂਸਰ ਨਾ ਬਣਾ ਲਈਂ-ਬੜਾ ਜਾਨ ਲੇਵਾ ਹੁੰਦੈ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਉਸ ਨ ਕਈ ਸਲਾਹਾ ਿਦੱਤੀਆ। ਉਹ ਘਰੇ ਦੱਸ ਕੇ ਖੇਤ ਨ ਤੁਰ ਪਏ। -''ਜੈਿਬਆ! ਘੁੱਟ ਦਾਰੂ ਪਈ ਐ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ ਤਾ ਜੈਬਾ ਅਵਾਕ ਰਿਹ ਿਗਆ। -''ਦਾਰੂ!'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਗੁਰਕੀਰਤ ਵੱਲ ਤੱਿਕਆ ਤਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਜੈਿਬਆ ਜੀਭ ਇਕ ਅਿਜਹੀ ਚੀਜ਼ ਐ-ਿਜਹੜੀ ਚੰਗੀਆ ਵੀ ਤੇ ਮੰਦੀਆ ਗੱਲਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਰਦੀ ਐ-ਜੀਭ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਐ-ਗਾਲਹਾ ਕੱਢਦੀ ਐ-ਸੁਆਦ ਚੱਖਦੀ ਐ-ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਦੀ ਐ-ਿਮੱਠੀ ਕੌੜੀ ਹੁੰਦੀ ਐ-ਡੰਗਦੀ ਐ-ਮਾਸ਼ੂਕ ਦੇ ਬਦਨ ਦਾ ਸੁਆਦ ਲੈਂਦੀ ਐ-ਿਮੱਠਾ ਕੌੜਾ ਦੱਸਦੀ ਐ-।'' -''ਤੂੰ ਗੱਲ ਦਾਰੂ ਦੀ ਕਰਦਾ ਸੀ-ਪਰ ਤੁਰ ਿਕਹੜੇ ਵਾਹਣੀਂ ਿਪਆ?'' ਆਖ ਕੇ ਜੈਬੇ ਨੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੇ ਬਰੇਕ ਲਾਏ। -''ਦਾਰੂ ਅਤੇ ਜੀਭ ਦਾ ਬੜਾ ਗੂੜਹਾ ਸਬੰਧ ਐ ਜੈਿਬਆ-ਜਦੋਂ ਜੀਭ ਿਕਸੇ ਗੱਲੋਂ ਿਥੜਕਦੀ ਐ-ਦਾਰੂ ਉਸ ਨ ਥਾਿਸਰ ਿਲਆਉਂਦੀ ਐ-ਪਰ ਜਦੋਂ ਦਾਰੂ ਉਤੋਂ ਦੀ ਪੈ ਜਾਵੇ-ਿਫਰ ਜੀਭ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ-ਉਸੇ ਜੀਭ ਨ ਿਥੜਕਣ ਲਾ ਿਦੰਦੀ ਐ।'' -''-----।'' ਜੈਬਾ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਖੜਹਾ ਿਰਹਾ। -''ਜਦੋਂ ਿਕਸੇ ਦੇ ਿਦਲ ਨ ਿਹੱਕ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਧਰ ਕੇ ਧਰਵਾਸ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇ-ਉਹ ਫੋਕਾ ਧਰਵਾਸ, ਿਜਹੜਾ ਿਕਸੇ ਦਾ ਕੁਛ ਸੁਆਰ ਹੀ ਨਾ ਸਕੇ-ਜੇ ਡਰਪੋਕ ਿਦਲ ਅਤੇ ਬੇਧੜਕ ਜ਼ਮੀਰ ਨ ਅੱਗੇ ਲਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਦਾਰੂ ਬੜੀ ਗੁਣਕਾਰੀ ਚੀਜ਼ ਐ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਜੈਬੇ ਦੇ ਕੰਨ ਿਵਚ ਿਕਹਾ। -''ਦਾਰੂ ਤਾ ਆਮ ਪਈ ਐ-ਪਰ ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ ਬੋਿਲਆ ਕਰ ਗੁਰਕੀਰਤ! ਕਦੇ ਕਦੇ ਤੇਰੀ ਪਸ਼ਤੋਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨਾਲ ਿਬੱਲਾ ਵੀ ਹੱਸ ਿਪਆ। ਉਹ ਬੜੇ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਪੀਣ ਬੈਠ ਗਏ। ਉਹ ''ਗਰਲਾ-ਮਾਰ'' ਨਹੀਂ, ਬੜੇ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਰੀਝ ਨਾਲ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਤੇਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਮੈਂ ਦੱਸ ਿਦਆ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ। ਉਹ ਵਾਹਵਾ ਰੰਗਾ ਿਵਚ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਕਦੇ ਪੀਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਰੂਰ ਿਵਚ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। -''ਮੈਂ ਿਵਆਹ ਕਾਹਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ?'' -''ਿਬਆਹ ਿਬਨਾ ਕੀ ਗੱਡਾ ਖੜਹੈ?'' ਜੈਬਾ ਿਵਚੋਂ ਹੀ ਬੋਿਲਆ, ''ਬਾਧੂ ਿਛੱਤਰਾ ਨ ਥਾ ਕਰਨੈਂ।'' -''ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਜੈਿਬਆ ਸੁਣਨ ਆਲੀ ਐ।'' -''ਸੁਣਾ ਬਾਈ!'' -''ਿਬੱਿਲਆ! ਤੇਰੇ ਆਲਾ ਈ ਚੱਕਰ ਮੇਰਾ ਸੀ-ਪਲੱਸ-ਟੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬੀ ਐੱਡ ਕਰਨ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਿਕਸੇ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਪਰੇਮ ਚੱਿਲਆ-ਘਰਦੇ ਉਹਦੇ ਮੰਨਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਾਡੇ ਿਵਆਹ ਬਾਰੇ-ਜੱਗ ਦੀ ਲਾਹਣਤ ਅਸੀਂ ਖੱਟਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ-।'' -''ਮਾਰ ਜਾਦੇ ਿਕਤੇ ਉਡਾਰੀ!'' ਜੈਬਾ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਦਾ ਪੈਰਾ ਭਾਰ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਜੈਬੇ ਵੱਲੋਂ ਬੇਿਧਆਨਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦੇਿਖਆ ਬਈ ਸਾਡੀ ਗੱਡੀ ਿਕਸੇ ਲੀਹ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ-ਅਸੀਂ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਿਲਆਉਹ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਜਾ ਵਸੀ-।'' -''ਤੇ ਤੂੰ ਬਾਈ ਰਿਹ ਿਗਆ ਉਠ ਦੀ ਪੂਛ ਮਾਗੂੰ 'ਕੱਲਾ।'' ਅਧੂਰੀ ਗੱਲ ਜੈਬੇ ਨੇ ਿਸਰੇ ਲਾਈ। -''ਤੇ ਬਾਈ ਜੈਿਬਆ! ਉਹਦੀ ਯਾਦ ਨ ਹੀ ਿਦਲ 'ਚ ਵਸਾ ਕੇ ਮੈਂ ਤੁਿਰਆ ਿਫਰਦੈਂ-ਕਦੇ ਿਦਲੋਂ ਨਹੀਂ ਲਾਹੀਐਸਾ ਸਕੂਨ ਿਮਲਦੈ-ਪੁੱਛ ਨਾ!'' ਉਹ ਿਕਸੇ ਆਨੰਦ ਿਵਚੋਂ ਬੋਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਬਾਹ ਬਈ ਬਾਹ! ਪਾਸ ਐਂ ਗੁਰਕੀਰਤ! ਪਾਸ ਐਂ!'' -''ਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਿਬੱਲੇ ਵਾਗੂੰ ਬੁੱਲਹ ਿਜਹੇ ਿਸੱਟੀ ਰੱਖਦਾ-ਹੁਣ ਨ ਮੇਰੇ ਫੁੱਲ ਪਏ ਹੁੰਦੇ-।'' -''ਿਬੱਲਾ ਵੀ ਿਕਤੇ ਕੁੰਡਾ ਅੜਾਈ ਿਫਰਦੈ?'' -''ਲੈ ਹੈ! ਇਹ ਿਕਸੇ ਦੀ ਨਹ ਧੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਐ?'' -''ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ ਬਈ ਛਿੜਆ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਚੱਕੀਆ-ਕੋਈ ਡਰਦੀ ਪੀਹਣ ਨਾ ਆਵੇ---!'' ਜੈਬਾ ਿਫਰ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬਿਹ ਿਗਆ।

-''ਉਏ ਗੁਰਕੀਰਤ! ਇਹ ਤਾ ਬੜਾ ਖਤਰਨਾਕ ਿਨਕਿਲਆ! ਮੈਂ ਤਾ ਇਹਨ ਊਂਧਾ ਈ ਸਮਝਦਾ ਸੀ!'' -''ਸ਼ਾਤ ਪਾਣੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਈ ਡੂੰਘੇ ਹੁੰਦੇ ਐ ਬਾਈ ਜੈਿਬਆ---!'' -''ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਕਦੇ ਨੱਢੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਣ ਤਾ ਪੁਆ ਿਦੰਦਾ! ਮੈਂ ਫੇਰ ਵੀ ਜੇਠ ਆ ਯਾਰ! ਛੜਾ ਜੇਠ ਬੋਹੜ ਦਾ ਬੂਟਾ-ਿਹੱਕ ਉਤੇ ਰਹੇ ਝੂਲਦਾ।'' ਉਸ ਨੇ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਹੱਸ ਪਏ। -''ਅਸਲ ਿਵਚ ਆਹ ਐ ਫ਼ਕੀਰੀ! ਿਜਹੜੀ ਤੇਰੇ ਿਵਚ ਐ ਬਾਈ ਜੈਿਬਆ-ਫ਼ਕੀਰੀ ਜੰਗਲਾ ਿਵਚ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦੀ-ਦਰਵੇਸ਼ਤਾ ਧੂੰਣੇਂ ਤਾਪ ਕੇ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ-ਫ਼ਕੀਰੀ ਅਤੇ ਦਰਵੇਸ਼ਤਾ ਦਾ ਵਾਸ ਤਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਮਨ ਿਵਚ ਹੁੰਦੈ।'' -''ਨਾ ਰੱਬ ਿਮਲਦਾ ਨਹਾਿਤਆ ਧੋਿਤਆ ਤੋਂ-ਨਾ ਰੱਬ ਿਮਲਦਾ ਜੰਗਲ ਉਜਾੜ ਬਾਈ---!'' -''ਜੈਿਬਆ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਿਕਤੇ ਿਦਲ ਰੰਗੀਨ ਕੀਤਾ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਿਲਆ। -''ਿਕੱਥੇ ਬਾਈ ਗੁਰਕੀਰਤ! ਇਹ ਤਾ ਪਾਿੜਹਆ ਦੇ ਕਰਮਾ 'ਚ ਈ ਐ-ਮੈਂ ਤਾ ਿਨਆਣਾ ਹੁੰਦਾ ਈ ਮੱਝਾ ਮਗਰ ਲੱਗ ਿਗਆ-ਮਾੜਾ ਿਜਆ ਉਡਾਰ ਹੋਇਆ-ਿਦਹਾੜੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਿਪਆ-ਜੁਆਨੀ ਆਈ-ਸੀਰੀ ਰਲ ਿਗਆਆਸ਼ਕੀ ਿਕਹੜੇ ਸੰਨਹ 'ਚ ਕਰਦਾ? ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਐ ਬਾਈ ਐਹੋ ਿਜਹੇ ਕੰਮਾ ਆਸਤੇ ਸੁਰਤ ਈ ਨਹੀਂ ਆਈਫੇਰ ਪੱਲੇ ਪੈ ਗਈ ਚੁੜੇਲ ਤੀਮੀਂ-ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾਿਣਆ ਮਾਗੂੰ ਭੁੰਨਦੀ ਆਉਂਦੀ ਐ।'' ਜੈਬੇ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਖੋਟਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਿਗਲਾਸ ਭਰ ਕੇ ਹੋਰ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟ ਿਲਆ। ਿਬੱਲਾ ਿਬਲਕੁਲ ਚੁੱਪ ਬੈਠਾ ਸੀ। -''ਜਦੋਂ ਬੰਦੇ ਦੀਆ ਇੱਛਾਵਾ ਵਧ ਜਾਦੀਐਂ-ਉਦੋਂ ਬੰਦਾ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੈ ਬਾਈ ਜੈਿਬਆ! ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਿਬਨਾ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਮੌਜੇ ਲਾਹੁੰਦੈ-ਉਦੋਂ ਤਬਾਹੀ ਵੱਲ ਨ ਿਤਲਹਕਦੈ-ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਰੁੱਖੀ ਿਮੱਸੀ ਨ ਵੀ, ਤੂੰ ਦਾਤਾ ਦਾਤਾਰ॥ ਤੇਰਾ ਿਦੱਤਾ ਖਾਵਣਾ॥ ਆਖ ਕੇ ਖਾਦੈ-ਉਦੋਂ ਰੂਹ ਨ ਕੋਈ ਸ਼ਕਾਇਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹ ਜਾਦੀ।'' -''ਇਹ ਤਾ ਹੈ ਬਾਈ ਿਸਆ।'' -''ਰੂਹ ਉਦੋਂ ਈ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਿਹੰਦੀ ਐ-ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਨ ਰੱਬ ਦੀ ਿਦੱਤੀ ਹਰ ਦਾਤ ਦਾ ਿਖੜੇ ਮਨ ਨਾਲ ਸੁਆਗਤ ਕਰਦੈ-ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਿਵਚ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਰਿਹੰਦੈ-ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਕਿਹੰਦੀ ਐ: ਸੁਖ ਦੁਖ ਦੋਇ ਦਰ ਕਪਰੇ॥ ਪਿਹਰੇ ਜਾਇ ਮਾਨੁੱਖ॥ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਐ ਸੁਖ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੋਨੋਂ ਕੱਪਿੜਆ ਦੀ ਤਰਹਾ ਹਨ-ਮਾਨੁੱਖ ਪਿਹਨਦਾ ਰਿਹੰਦੈ।'' ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ 'ਤੇ ਉਹ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਪੂਰੇ ਪੰਦਰਾ ਿਦਨਾ ਬਾਅਦ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। -''ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ-ਤੁਸੀਂ ਮੈਨ ਸ਼ਾਮ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰੋ-ਸਾਰੀ ਿਡਟੇਲ ਦੱਸ ਿਦਆਗਾ।'' ਉਸ ਨੇ ਆਿਖਆ। ਸ਼ਾਮ ਨ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਫਰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। -''ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਸੰਘ ਜੀ ਵਧਾਈਆ!'' ਉਹ ਲਾਚਿੜਆ ਦੱਸ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਥੋਨ ਵੀ ਵਧਾਈਆ ਜੀ!'' -''ਗੱਲ ਐਨੀ ਐਂ-।'' ਕਿਹ ਕੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਗੱਲ ਦਾ ਰੁੱਖ ਮੋਿੜਆ। ਆਨੇ ਵਾਲੀ ਥਾ 'ਤੇ ਆਇਆ। -''ਤੁਸੀਂ ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਰਕਮ ਲੈ ਕੇ ਿਦੱਲੀ ਪਹੁੰਚੋ-ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਦੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਵੀਰਵਾਰ ਜਾ ਸ਼ੁਕਰਵਾਰ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ।'' -''ਠੀਕ ਐ ਜੀ।'' -''ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਬਗੈਰਾ ਸੰਵਾਅ ਲਏ?'' -''ਹਾ ਜੀ।'' -''ਬੱਸ ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ-ਬੁੱਧਵਾਰ ਨ ਪਹੁੰਚ ਜਾਓ-ਰੱਬ ਦਾ ਨਾ ਲੈ ਕੇ।'' -''ਪਰ ਿਦੱਲੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਐ ਜੀ-ਪਹੁੰਚੀਏ ਿਕਹੜੀ ਥਾ?'' -''ਤੁਸੀਂ ਟਰੇਨ 'ਤੇ ਈ ਆਵੋਂਗੇ?'' -''ਹਾ ਜੀ!'' -''ਿਦੱਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਉਤਰ ਕੇ ਆਟੋ ਿਰਕਸ਼ਾ ਫੜ ਲਇਓ ਤੇ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਪਹੁੰਚ ਜਾਇਓ-ਜੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਣਾ ਤਾ ਿਲਖ ਲਓ।'' -''ਨਹੀਂ ਯਾਦ ਰਹੂ ਜੀ।'' -''ਤੁਸੀਂ ਇਉਂ ਕਰੋ-ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਨਾ ਜਾਇਓ-ਤੁਸੀਂ ਪਹਾੜ ਗੰਜ ਪਹੁੰਿਚਓ-ਪਹਾੜ ਗੰਜ-ਠੀਕ ਐ?'' -''ਹਾ ਜੀ-ਪਹਾੜ ਗੰਜ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਲਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। -''ਉਥੋਂ ਚੰਚਲ ਹੋਟਲ ਨਾਲ ਈ ਐ-ਚੰਚਲ ਹੋਟਲ ਜਾ ਕੇ ਕਮਰਾ ਲੈ ਲਇਓ-ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਬੌਸ ਤੁਹਾਨ ਚੰਚਲ ਹੋਟਲ 'ਚ ਈ ਿਮਲਾਗੇ-ਔਰ ਹਾ! ਬੌਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ-ਬੜਾ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦਾ ਬੰਦਾ ਹੈ! ਹੋਰ

ਨਾ ਬਿਣਆ ਬਣਾਇਆ ਕੰਮ ਖਰਾਬ ਕਰ ਦੇਵੇ! ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਸੰਘ ਜੀ! ਤੁਸੀਂ ਪੜਹੇ ਿਲਖੇ ਇਨਸਾਨ ਹੋ-।'' -''ਜੀ-।'' -''ਬਾਈ ਗਾਡ! ਿਬਲੀਵ ਮੀ-ਹੀ ਇੱਜ਼ ਵੈਰਹੀ ਵੈਰਹੀ ਸਟੂਿਪੱਟ ਮੈਨ-ਡੋਂਟ ਟਾਕ ਿਵੱਦ ਿਹੰਮ!'' -''ਡੋਂਟ ਵਰੀ ਅਬਾਊਟ ਦੈਟ-ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਉਸ ਨ ਇਤਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਖੁੜਕ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ਿਜਹੜਾ ਸ਼ੁਕਲਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਬੌਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਨਾਹੀ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਦਾਲ ਿਵਚ ਕੁਝ ਕਾਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਿਜਹੜੀ ਸਾਡੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੌਸ ਦੇ ਿਵਚਕਾਰ ਨਸ਼ਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। -''ਬਾਕੀ ਰਕਮ ਦਾ ਿਖਆਲ ਰੱਿਖਓ! ਿਦੱਲੀ ਜੇਬ ਕਤਰੇ ਬਹੁਤ ਹਨ-ਟਰੇਨਾ ਿਵਚ ਵੀ ਜੇਬ ਕਤਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਐ।'' -''ਠੀਕ ਐ ਜੀ!'' -''ਿਦੱਲੀ ਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ।'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਫ਼ੋਨ ਕੱਟ ਿਗਆ। -''ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਜੇਬ ਕਤਰਾ ਿਕਹੜਾ ਹੋਊ? ਸਾਰੇ ਜੇਬ ਕਤਿਰਆ ਦੀ ਨਾਨੀ ਤਾ ਤੂੰ ਐਂ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ 'ਬੁੜ-ਬੁੜ' ਕਰਦਾ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਆਇਆ। -''ਕੀ ਕਿਹੰਦਾ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਉਹ ਬਾਹਰ ਹੀ ਕੁਰਸੀ ਡਾਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। -''ਬੁੱਧਵਾਰ ਨ ਿਦੱਲੀ ਪਹੁੰਚਣੈਂ-ਸ਼ਾਇਦ ਵੀਰਵਾਰ ਜਾ ਸ਼ੁਕਰਵਾਰ ਦੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਐ।'' ਉਹ ਪੈਦਲ ਹੀ ਹੋ ਤੁਰੇ। -''ਕੱਲਹ ਨ ਇਕ ਤਾ ਖਰੀਦੀਏ ਅਟੈਚੀ-ਤੇ ਨਾਲੇ ਦੱਸੀਏ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨ-ਪੈਿਸਆ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰ ਲੈਣਗੇ।'' -''ਘਰੇ ਕੀ ਦੱਸੀਏ?'' -''ਸੱਚ-ਹੋਰ ਘਰੇ ਕੀ ਦੱਸਣੈਂ?'' ਉਹ ਿਦਲ 'ਕਰੜਾ' ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤ ਜੈਬੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਦੋ-ਦੋ ਪੈੱਗ ਲਾ ਕੇ ਘਰੇ ਆ ਗਏ। ਬੁੱਧਵਾਰ ਨ ਤੁਰਨ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਬੇਬੇ ਨ ਗਸ਼ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਿਦਲ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਲਈ ਖੋਆ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਬੇਬੇ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰੀ ਰੋਂਦੀ ਵੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਖੋਆ ਮਾਰਦੀ ਰਹੀ। ਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਿਮੰਦਰ ਨ ਵੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਪਈ ਸੀ। ਇਕੱਲਾ-ਇਕੱਲਾ ਗਊ ਵਰਗਾ ਵੀਰ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਸ ਨੇ ਕਦੇ ਉਨਹਾ ਨ ''ਿਫੱਟੇ-ਮੂੰਹ'' ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਿਕਹਾ ਸੀ। ਲੋਕਾ ਦੇ ਜੁਆਕਾ ਵਾਗ ਉਹ ਕਦੇ ਲੜੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਰਲ ਿਮਲ ਕੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨ ਮੂੰਹ ਦੀ ਬੁਰਕੀ ਕੱਢ ਕੇ ਵੀ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਪਲਸੇਟੇ ਮਾਰਦੀਆ ਰਹੀਆ। ਿਜਵੇਂ ਮੰਜਾ ਉਹਨਾ ਦੇ ਚੂੰਢੀਆ ਵੱਢਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਉਠੇ। ਸ਼ਿਹਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਕ ਅਟੈਚੀ ਖਰੀਦ ਿਲਆ। ਦੌਧਰ ਵਾਿਲਆ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਬੁਰਸ਼, ਜੁਰਾਬਾ, ਕੰਘਾ ਅਤੇ ਕਾਲਗੇਟ ਖਰੀਦ ਕੇ ਅਟੈਚੀ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਿਲਆ। ਅਟੈਚੀ ਰੇਹੜੇ 'ਤੇ ਰੱਖ ਿਪੰਡ ਤੋਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਚੱਕ-ਤਾਰੇਵਾਲ ਆ ਗਏ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਨ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ। -''ਗੱਲ ਇਲ ਐ ਗੁਰਕੀਰਤ।'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਸੰਜੀਦਾ ਹੁੰਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਦੱਸੋ ਬਾਪੂ ਜੀ?'' -''ਆਪਾ ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਤੇ ਨਾ ਚੱਲੀਏ-ਰਕਮ ਦਾ ਕੰਮ ਐਂ-ਜੇ ਕੋਈ ਥੁੱਕ ਲਾ ਿਗਆ-ਲੁੱਟੇ ਜਾਵਾਗੇ ਨਾਲੇ ਮੂਰਖ ਕਹਾਵਾਗੇ।'' -''ਫੇਰ?'' -''ਗੋਲਡੀ ਨ ਕਿਹ-ਇਕ ਗੱਡੀ ਕਰਦੂ।'' -''ਿਕਹੜੇ ਗੋਲਡੀ ਨ ਜੀ?'' -''ਦੌਧਰ ਆਲੇ ਨ-ਓਹ ਜਾਣੇਂ-ਿਜੱਥੇ ਐਨਾ ਖੂਹ ਪੱਟਣੈਂ-ਉਥੇ ਦੋ ਹਜਾਰ ਹੋਰ ਲੱਗਜੂ-ਇਕ ਤਾ ਸੌਖੇ ਜਾਵਾਗੇ-ਤੇ ਇਕ ਚੋਰੀ ਚੱਪੇ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀ ਰਹੂ।'' -''ਠੀਕ ਐ ਜੀ।'' -''ਕੱਪੜੇ ਲੱਤੇ ਿਤਆਰ ਐ ਪੁੱਤ?'' -''ਹਾ ਜੀ।''

-''ਹੋਰ ਕੁਛ ਲੈਣੈਂ ਤਾ ਲੈਲਾ-ਅਜੇ ਚਾਰ ਿਦਨ ਆਪਣੇ ਕੋਲੇ ਹੈਗੇ ਐ।'' -''ਸਭ ਕੁਛ ਲੈ ਿਲਆ ਬਾਪੂ ਜੀ।'' ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਿਕਸੇ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਕਰਵਾਈ ਐੱਫ਼ ਡੀ ਤੁੜਵਾ ਲਈ। ਉਹ ਇਸ ਰਕਮ ਨ ਿਕਸੇ ਧਾਰਿਮਕ ਕੰਮ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੁਛ ਬੈਂਕ 'ਚੋਂ ਅਤੇ ਕੁਛ ਆੜਹਤੀਏ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਰਕਮ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਪੂਰਾ ਚਾਰ ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਬੋਝੇ ਿਵਚ ਪਾ ਿਲਆ। ਟੈਕਸੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਫੁਟਕਲ ਖਰਚੇ ਤਕਸੀਮ ਕਰ ਲਏ। ਟੈਕਸੀ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਗੋਲਡੀ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ। ਪੂਰੀ ਿਤਆਰੀ ਸੀ।

_______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 17 ਅੱਜ ਬੁੱਧਵਾਰ ਦਾ ਿਦਨ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਿਦਨ ਸੀ। ਿਮੰਦਰ, ਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਿਫ਼ੱਸੀਆ-ਿਫ਼ੱਸੀਆ ਿਜਹੀਆ ਿਫਰਦੀਆ ਸਨ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਿਕੰਦਰ ਨ ਭੇਜ ਕੇ ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਨ ਮੰਗਵਾ ਿਲਆ। ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਵੇਲੇ ਫ਼ਿਰਸ਼ਤਾ ਬਣ ਕੇ ਬਹੁੜਦੀ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਬਾਰੇ ਆਢ-ਗੁਆਢ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ। ਟੈਕਸੀ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਵੀ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਜੈਬੇ ਨ ਬੱਬੂ ਵੱਲ ਤੋਰ ਿਦੱਤਾ। ਬਚਨੋਂ ਭੁਆ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾ ਬੇਬੇ ਦਾ ਿਦਲ ਹੜਹ ਵਾਗ ਵਗ ਿਪਆ। ਕਈ ਿਦਨਾ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਰੋਕੇ ਹੰਝੂ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਤੁਰ ਪਏ ਸਨ। -''ਕਾਹਨ ਿਦਲ ਭੈੜਹਾ ਕਰਦੀ ਐਂ?'' ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਨੇ ਜੀਤ ਕੌਰ ਨ ਥਾਪੜਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਦੀ ਮਾ ਅੰਨਹੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਬੀਬੀ।'' ਉਸ ਨੇ ਹੰਝੂਆ ਦੀ ਵਾਛੜ ਚੁੰਨੀ ਿਵਚ ਸਾਭੀ ਹੋਈ ਸੀ। -''ਖੱਟਣ ਕਮਾਉਣ ਈ ਚੱਿਲਐ ਜੀਤ ਕੁਰੇ-ਿਦਲ ਧਰ-ਕਮਲ ਨਹੀ ਮਾਰੀਦਾ।'' ਬੱਬੂ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ। ਉਹ ਿਖੱਚੀ ਿਤਆਰੀ ਦੇਖ ਕੇ ਦੰਗ ਹੀ ਰਿਹ ਿਗਆ। ਜੈਬੇ ਨੇ ਅਟੈਚੀ ਅਤੇ ਖੋਆ ਸੂਮੋਂ ਿਵਚ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਿਬੱਲਾ ਬੱਬੂ ਨ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਿਗਆ। -''ਿਕੱਧਰ ਨ ਚੜਹਾਈ ਕਰਤੀ?'' -''ਮੇਰੇ ਕੋਲੇ ਟਾਈਮ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਐ ਬੱਬੂ! ਤੇਰੇ ਕੋਲੇ ਕੀ ਲਕੋ ਐ? ਮੇਰੀ ਿਤਆਰੀ ਐ ਜਰਮਨ ਦੀ-।'' -''ਸੀਤਲ ਦਾ ਕੀ ਬਣੂੰ? ਉਹ ਤਾ ਕੰਧਾ ਨਾਲ ਟੱਕਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰਜੂ! ਉਹ ਤਾ ਤੇਰਾ ਇਕ ਿਦਨ ਦਾ ਿਵਛੋੜਾ ਨਹੀਂ ਝੱਲਦੀ-।'' -''ਤੂੰ ਅਜੇ ਉਹਨ ਕੁਛ ਨਾ ਦੱਸੀਂ!'' ਉਹ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚੋਰਾ ਵਾਗ ਗੱਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਮੈਂ ਿਕਸੇ ਿਟਕਾਣੇ ਲੱਗ ਕੇ ਉਹਨ ਟੈਲੀਫੋਨ ਕਰੂੰ-ਤੂੰ ਉਹਦਾ ਿਦਲ ਧਰਾ ਕੇ ਰੱਖੀਂ।'' -''ਕੱਚੀ ਛੋਹਰ ਤੇ ਆਟਾ ਖਰਾਬ-ਕਰਤੀ ਨਾ ਤੂੰ ਉਹੀ ਗੱਲ?'' -''ਤੂੰ ਹਫਤੇ ਲਈ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲ-ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਭਲੀ ਕਰੂ-ਹਫਤੇ ਖੰਡ 'ਚ ਮੈਂ ਿਕਸੇ ਤਣ ਪੱਤਣ ਲੱਗ ਜਾਊਂਫੇਰ ਮੈਂ ਆਪੇ-।'' -''ਹਫਤਾ ਤਾ ਮੈਂ ਸਾਭ ਲਊਂ-ਪਰ ਤੂੰ ਨਾ ਿਕਸੇ ਮੇਮ ਦੀ ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਜਾ ਿਬਰਾਜੀਂ?'' -''ਮੇਰਾ ਿਦਲ ਈ ਪੁੱਿਛਆ ਜਾਣਦੈ-ਹੁਣ ਹੋਰ ਨਾ ਦੁਖੀ ਕਰ ਬਾਈ!'' ਿਬੱਲਾ ਡੁਸਕ ਿਪਆ। ਬੱਬੂ ਨੇ ਹਮਦਰਦ ਹੱਥ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਰੱਖ ਿਲਆ।

-''ਬਾਈਆ ਨ ਨਾ ਭੁੱਲ ਜਾਈਂ ਗੋਿਰਆ 'ਚ ਜਾ ਕੇ।'' ਬੱਬੂ ਦਾ ਿਦਲ ਵੀ ਭੈੜਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਜਲਦੀ ਕਰ ਬਈ ਹਰਮਨ ਿਸਆ!'' -''ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਤੈਨ ਐਡਰੈੱਸ ਭੇਜੂੰ-ਿਚੱਠੀ ਜਰੂਰ ਪਾਇਆ ਕਰੀਂ-ਤੇ ਬਾਈ ਬਣਕੇ ਬੱਬੂ! ਸੀਤਲ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਐ।'' ਉਹ ਮੁੜ ਆਏ। -''ਿਜੰਨੀ ਜੋਕਰਾ ਮੈਂ ਹੋਇਆ-ਜਰੂਰ ਕਰੂੰਗਾ-ਪਰ ਆਬਦੀ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖੀਂ।'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਆਿਖਆ। ਿਬੱਲਾ ਿਦਲ ਨ ਨੱਕਾ ਮਾਰੀ ਿਫਰਦਾ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਉਸ ਨ ਦਹੀਂ ਿਪਆਇਆ। ਖੰਡ ਮੂੰਹ ਨ ਲਾਈ। ਹਰ ਸ਼ਗਨ ਕੀਤਾ। ਤੁਰਨ ਲੱਗੇ ਿਬੱਲੇ ਕੋਲ ਜੈਬਾ ਆ ਿਗਆ। -''ਲੈ ਛੋਟੇ ਭਾਈ! ਮੇਰਾ ਤਾ ਆਹੀ ਕਬੂਲ ਕਰੀਂ!'' ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ਿਟਆ-ਪੁਰਾਣਾ ਿਜਹਾ ਨੋਟ ਿਬੱਲੇ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ। -''ਨਹੀਂ ਬਾਈ ਜੈਿਬਆ-ਇਹ ਤੂੰ ਰੱਖ!'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਦਲ ਨ ਬੰਨਹ ਮਾਿਰਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। -''ਤੇਰੇ ਗਰੀਬ ਬਾਈ ਕੋਲੇ ਤਾ ਐਨੇ ਕੁ ਈ ਸੀ।'' ਜੈਬੇ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਬੰਿਨਹਆ ਿਦਲ ਖੁੱਲਹ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਜੈਬੇ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ, ਹੰਝੂਆ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਿਦੱਤੀ। -''ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਮੈਂ ਿਜਉਨੈਂ ਛੋਿਟਆ-ਿਪੱਛੇ ਦਾ ਜਮਾ ਿਫਕਰ ਨਾ ਕਰੀਂ।'' ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਥਾਪੜ ਕੇ ਿਕਹਾ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਘੁੱਟ ਕੇ 'ਹਾ' ਕਹੀ। ਿਬੱਲਾ ਸਾਿਰਆ ਨ ਘੁੱਟ ਕੇ ਿਮਿਲਆ। ਸਾਿਰਆ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਏ। ਤੁਰਦੀ ਗੱਡੀ ਦੇ ਟਾਇਰਾ 'ਤੇ ਬੇਬੇ ਨੇ ਪਾਣੀ ਡੋਿਲਹਆ। ਜਦੋਂ ਜੈਬੇ ਨੇ ਹੱਥ ਖੜਹਾ ਕੀਤਾ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਮਨ ਿਫਰ ਉਛਲ ਿਪਆ। ਜੈਬੇ ਦਾ ਉਸ ਨ ਵੱਡੇ ਭਰਾਵਾ ਵਾਗ ਮੋਹ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਿਕੰਦਰ, ਿਮੰਦਰ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਹੰਝੂ ਰੋਕ ਕੇ ਦੂਰ ਜਾਦੀ ਗੱਡੀ ਨ ਤੱਕਦੀਆ ਰਹੀਆ। ਜਦੋਂ ਗੱਡੀ ਅੱਖਾ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਹੋ ਗਈ ਤਾ ਉਹ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ 'ਧੜਹੰਮ' ਕਰਕੇ ਅਲਾਣੇਂ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਿਡੱਗ ਪਈ। ਿਮੰਦਰ ਅਤੇ ਿਕੰਦਰ ਰਸੋਈ ਦੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਮੱਖੀਆ ਵਾਗ ਲੱਗ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈਆ। ਬਚਨੋਂ ਭੂਆ ਉਹਨਾ ਨ ਧਰਵਾਸ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੋਣ-ਧੋਣ ਤੋਂ ਵਰਜ ਰਹੀ ਸੀ। ''''''''' ਰਾਜਪੁਰੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਉਹਨਾ ਨੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ। ਚਾਹ ਪੀਤੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਚਾਰ ਕੁ ਵਜੇ ਉਹ ਪਹਾੜ ਗੰਜ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। 'ਚੰਚਲ' ਹੋਟਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਉਹਨਾ ਨ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਇਕ ਕਮਰਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਿਲਆ। ਕਮਰੇ ਿਵਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹਨਾ ਨੇ ਪਾਣੀ-ਧਾਣੀ ਪੀਤਾ। ਸਮਾਨ ਰੱਿਖਆ। ਡਰਾਈਵਰ ਨ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਿਪਆ ਕੇ ਉਹਨਾ ਗੱਡੀ ਵਾਿਪਸ ਮੋੜ ਿਦੱਤੀ। ਨਹਾਉਂਿਦਆ ਧੋਂਿਦਆ ਉਹਨਾ ਨੇ ਪੰਜ ਵਜਾ ਿਦੱਤੇ। ਪੂਰੇ ਸਾਢੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਸ਼ੁਕਲਾ 'ਿਬੱਜ' ਵਾਗ ਆ ਵੱਿਜਆ। ਉਸ ਨੇ ਕੋਟ-ਪੈਂਟ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਹੁਤੀ ਘੁੱਟ ਕੇ ਬੰਨਹੀ ਟਾਈ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸੁੱਿਜਆ-ਸੁੱਿਜਆ ਅਤੇ ਭੈੜਹੀਆ ਿਜਹੀਆ ਅੱਖਾ ਬਾਹਰ 'ਿਡੱਗੂੰ-ਿਡੱਗੂੰ' ਕਰਦੀਆ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਅਧਗੰਜੇ ਿਸਰ ਦੇ ਵਾਲ ਕੰਡੇਰਿਨਆ ਵਾਗ ਖੜਹੇ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਿਜਹਾ ਮਾਸ ਜੁੱਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਟਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਅਤੇ ਿਬੱਲੇ ਨਾਲ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਿਮਲਾਏ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਗੋਡੀਂ ਹੱਥ ਲਾਏ। -''ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ?'' -''ਹਾ ਜੀ ਪੀ ਿਲਆ।'' -''ਮੈਂ ਬੌਸ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ-ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਦਸ ਵਜੇ ਿਮਲੇਗਾ-ਰਕਮ ਿਲਆਦੀ?'' ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਹੱਸ ਪਏ। -''ਰਕਮ ਿਬਨਾ ਸਾਨ ਿਦੱਲੀ 'ਚ ਕੀਹਨੇ ਨੇੜੇ ਲੱਗਣ ਿਦੱਤਾ ਬਾਬੂ ਜੀ!'' -''-''ਰਕਮ ਮੈਨ ਫੜਾ ਿਦਓ-ਬੌਸ ਦੇ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚਦੀ ਕਰਨੀ ਐਂ।''

ਅਸਲ ਿਵਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਰਕਮ ਿਵਚੋਂ ਚਾਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਆਪਣੇ ਿਖਸਕਾਉਣੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੌਸ ਵਰਮੇ ਨਾਲ ਿਮਥੀ ਰਕਮ ਉਸ ਨੇ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਦੇਣੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਰਕਮ ਲਈ ਉਹ ਕਾਹਲਾ ਿਪਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। -''ਬਾਬੂ ਜੀ-ਿਕਤੇ ਥੋਡਾ ਬੌਸ ਰਕਮ ਲੈ ਕੇ ਬੇਗੇ ਲਿਹਰੇ ਨਾ ਵੱਜੇ?'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ ਬਾਬਾ ਜੀ! ਆਪਣਾ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਪਿਹਲਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ-ਜੀਹਨ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਲੱਗੇ ਐਂਸਾਡਾ ਿਨੱਤ ਦਾ ਈ ਇਹੇ ਕੰਮ ਐਂ-ਬੌਸ ਤਾ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਬਾਰੇ ਪੈਰ ਈ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ-ਮਸਾ ਤਰਲੇ ਿਮੰਨਤਾ ਕਰਕੇ ਇਹਦਾ ਨੰਬਰ ਲਾਇਐ-ਸਾਡੇ ਬੌਸ ਮਗਰ ਤਾ ਲੋਕ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਚੁੱਕੀ ਿਫਰਦੇ ਐ ਜਰਮਨ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ!'' ਅਗਲੇ ਿਪਛਲੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਪੌੜ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਬਾਬੇ ਅੱਗੇ ਿਖਲਾਰ ਿਦੱਤੇ। ਬਾਬੇ ਦੀ ਤਿਹ ਲੱਗ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰਕਮ ਕੱਢ ਲਈ। ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਕੁੰਡੀ ਲਾ ਿਦੱਤੀ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਪੈਸੇ ਿਗਣ ਕੇ ਉਸ ਨ ਫੜਾ ਿਦੱਤੇ। ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਿਫਰ ਿਗਣਤੀ ਕੀਤੀ। ਤਸੱਲੀ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਪੈਸੇ ਬੈਗ ਿਵਚ ਪਾ ਲਏ। -''ਮੈਂ ਤੁਹਾਨ ਸਵੇਰੇ ਪੂਰੇ ਦਸ ਵਜੇ ਇੱਥੇ ਈ ਿਮਲੂੰਗਾ-ਤੁਸੀਂ ਸੁਦੇਹਾ ਉਠ ਕੇ ਿਤਆਰ ਹੋ ਜਾਇਓ-ਸ਼ਾਇਦ ਕੱਲਹ ਰਾਤ ਦੀ ਹੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਹੋਵੇ।'' ਤੇ ਉਹ ਿਚੱਤੜ ਿਹਲਾਉਂਦਾ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਹੋਰ ਤਾ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਸਮਾਨ ਲੈਣਾ ਹਰਮਨ ਪੁੱਤ?'' ਬਾਪੂ ਨੇ ਬੜੇ ਹੇਰਵੇ, ਬੜੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਨਹੀਂ ਜੀ।'' -''ਸੰਗੀਂ ਨਾ ਪੁੱਤ-ਜੇ ਕੋਈ ਚੀਜ ਲੈਣੀ ਹੋਵੇ-ਬੇਧੜਕ ਹੋ ਕੇ ਦੱਸ ਦੇਈਂ-ਕੋਈ ਰੀਝ ਤੇਰੇ ਿਦਲ 'ਚ ਨਾ ਰਿਹ ਜਾਵੇ ਸ਼ੇਰ ਬੱਿਗਆ!'' ਉਸ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਉਸ ਨ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਲੈ ਿਲਆ। ਬੱਚੇ ਵਾਗ। -''ਨਹੀਂ ਜੀ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਲੈ ਿਲਆ-ਕਾਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।'' ਉਹ ਢਾਬੇ ਤੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾ ਆਏ। ਗੱਲਾ ਕਰਿਦਆ ਗੂੜਹੀ ਰਾਤ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਨਹਾ ਧੋ ਲਏ। ਪੂਰੇ ਦਸ ਵਜੇ ਸ਼ੁਕਲਾ ਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਪੈਟਰੋਲ-ਪੰਪ 'ਤੇ ਖੜਹਕੇ ਉਹਨਾ ਵਰਮੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਕੁਝ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਨਜ਼ਰ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੂਣ ਵਾਲੀ ਮੱਝ ਵਾਗ 'ਵੱਟ' ਿਜਹਾ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਘੰਟੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਬਾਅਦ ਵਰਮਾ ਉਥੇ ਪੁੱਿਜਆ। ਉਸ ਦੇ ਕਾਲੀਆ ਐਨਕਾ ਲਾਈਆ ਹੋਈਆ ਸਨ ਅਤੇ ਹੇਠ ਇੰਪੋਰਿਟਡ ਕਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਮੋਬਾਇਲ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਤੁਸੀਂ ਖੜਹੋ ਇੱਥੇ-ਮੈਂ ਆਇਆ।'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਧਰ ਨ ਲਪਿਕਆ। ਵਰਮਾ ਕਾਰ ਿਵਚ ਬੇਪਰਵਾਹ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਵੀ ਕਾਰ ਿਵਚ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਵਰਮਾ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲਾ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਿਜਵੇਂ ਉਸ ਨ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਿਬਨਾ ਬੋਿਲਆ ਹੀ ਵਰਮੇਂ ਦੀਆ ਲੱਤਾ ਘੁੱਟੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਫ਼ੋਨ ਬੰਦ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਪਾਏਂ ਲਾਗੂੰ ਵਰਮਾ ਜੀ!'' -''ਲੌਂਡੇ ਕਾ ਨਾਮ ਿਕਆ ਹੈ?'' ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦਾ 'ਪੈਰੀਂ ਪੈਣਾ' ਵੀ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕੀਤਾ। -''ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਿਸੰਘ ਹੈ ਜੀ।'' -''ਉਸ ਕੀ ਫ਼ੋਟੋ ਿਕਸੀ ਔਰ ਕੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਮੇਂ ਿਚਪਕਾ ਦੀ ਹੈ-ਉਸ ਕੋ ਬੋਲ ਦੇਨਾ-ਅਬ ਉਸ ਕਾ ਨਾਮ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਨਹੀਂ-ਹਰੀ ਰਾਮ ਹੈ-!'' -''ਲੇਿਕਨ-।'' -''ਬਾਤ ਸੁਨੋਂ---!'' ਵਰਮਾ ਉਸ ਨ ਿਖਝ ਕੇ ਿਪਆ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕੱਟ ਿਗਆ ਸੀ। -''ਉਸ ਕਾ ਨਾਮ ਹਰੀ ਰਾਮ ਹੈ-ਪਾਸਪੋਰਟ ਮੇਂ ਪੂਰਾ ਐਡਰੈੱਸ ਿਲਖਾ ਹੂਆ ਹੈ-ਉਸ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਉਸ ਕੋ ਪੂਰਾ ਸਮਝਾ ਦੇਨਾ-ਪਾਈਸਾ ਲਾਏ ਹੋ?''

-''ਲਾਇਆ ਹੂੰ ਜੀ।'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਬੈਗ ਖੋਹਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾ ਵਰਮੇਂ ਨੇ ਤਾਕੀਆ ਦੇ ਕਾਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਉਪਰ ਚੁੱਕ ਿਦੱਤੇ। ਪੈਸੇ ਲੈ ਲਏ, ਪਾਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਇਕ ਸਸਤੀ ਿਜਹੀ ਏਅਰਲਾਈਨ ਦੀ ਿਟਕਟ ਉਸ ਨ ਫੜਾ ਿਦੱਤੀ। ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਬੈਗ ਿਵਚ ਪਾ ਲਈ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਿਜਹੜੇ ਲੜਕੇ ਇੱਥੋਂ ਮਾਸਕੋ ਜਾਦੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਉਤਰਿਦਆ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਏਜੰਟ ਉਨਹਾ ਤੋਂ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਹੀ ਪਾਸਪੋਰਟ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਿਫਰ ਉਹੀ ਪਾਸਪੋਰਟ, ਿਫਰ ਿਦੱਲੀ ਵਰਮੇਂ ਵਰਗੇ ਏਜੰਟਾ ਕੋਲ ਵਾਿਪਸ ਪਹੁੰਚਦੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਜਾਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਰਮੇਂ ਵਰਗੇ ਉਹਨਾ ਪਾਸਪੋਰਟਾ ਉਪਰ ਹੀ ਹੋਰ ਫ਼ੋਟੋ ਿਚਪਕਾ ਕੇ, ਅਗਲੇ ''ਮੁਰਗੇ'' ਬਾਹਰ ਤੋਰ ਿਦੰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਪਾਸਪੋਰਟ ਉਪਰ ਇਕ ਵਾਰ ਰੂਸਲੈਂਡ ਦਾ ਿਤੰਨ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਲਗਵਾਇਆ ਜਾਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾ-ਪੰਦਰਾ ਮੁੰਡੇ ਉਸੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਉਪਰ ਹੀ ਬਾਹਰ ਭੇਜੇ ਜਾਦੇ ਸਨ। ਅੰਨਹੀ ਕਮਾਈ ਸੀ। ਲੁੱਟ-ਕਸੁੱਟ ਸੀ। ਏਜੰਟਾ ਦੀਆ ਤਾ ਪੰਜੇ ਉਂਗਲਾ ਿਘਉ 'ਚ ਸਨ ਅਤੇ ਿਸਰ ਕੜਾਹੀ ਿਵਚ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਲੇ ਵਰਗੇ ਉਹਨਾ ਨ ਗਾਜਰਾ ਿਵਚ 'ਰੰਬਾ' ਿਮਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। -''ਫ਼ਲਾਈਟ ਕਬ ਹੈ ਵਰਮਾ ਜੀ?'' ਉਹ ਬੈਗ ਬੰਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਿਲਆ। -''ਕੱਲਹ ਰਾਤ ਕੋ ਤੇਕ ਵੱਜ ਕਰ ਚਾਲੀਸ ਿਮਨਟ ਪਰ ਹੈ-ਆਪ ਿਗਆਰਾ ਵਜੇ ਹੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਪਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਨਾ-ਔਰ ਹਾ! ਲੌਂਡੇ ਕੋ ਬੋਲੀਏ-ਦੋ ਕੁ ਸੌ ਅਮੈਰਕਨ ਡਾਲਰ ਸਾਥ ਲੇ ਲਏ-ਮਾਸਕੋ ਵਾਲੇ ਭੀ ਖਾਨਾ ਪੀਨਾ ਮਾਗਤੇ ਥੇ-ਬੜੇ ਕੰਬਖਤ ਹੈਂ ਸਾਲੇ!'' -''-----।'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਚੁੱਪ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਿਟਕਟ ਕੱਲਹ ਕੀ ਕਨਫ਼ਰਮ ਹੈ-ਫ਼ਲਾਈਟ ਨਾ ਿਮੱਸ ਕਰ ਲੇਨਾ-ਉਸ ਕੋ ਨਾਮ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਜ਼ਰੂਰ ਬਤਲਾ ਦੇਨਾ-ਯੇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਲੇ ਬੜੇ ਉਜੱਡ ਹੋਤੇ ਹੈਂ-ਦਸ ਵਾਰ ਬੋਲੋ-ਤਬ ਏਕ ਵਾਰ ਸਮਝ ਪਾਤੇ ਹੈਂ।'' -''ਨਾਮ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਤੋ ਮੈਂ ਕੱਲਹ ਏਅਰਪੋਰਟ ਪਰ ਹੀ ਬਤਾਊਂਗਾ-ਪਿਹਲੇ ਕੋਈ ਲਪੜਾ ਨਾ ਖੜਹਾ ਕਰ ਦੇਂ-ਵੋ ਦੂਸਰਾ ਲੌਂਡਾ ਕਾਫ਼ੀ ਪੜਹਾ ਿਲਖਾ ਹੈ-ਬੜਾ ਚਤਰ ਹੈ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦਾ।'' -''ਯੇਹ ਆਪ ਕੀ ਪਰਾਬਲਮ ਹੈ।'' ਵਰਮੇਂ ਨੇ ਉਸ ਨ ਉਤਰਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਤਰ ਿਗਆ। ਵਰਮਾ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਦੇਿਖਆ ਿਕੰਨਾ ਹਰਾਮਜ਼ਾਦੈ?'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਆ ਿਗਆ। ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਸਨ। -''ਕੱਲਹ ਨ ਇਕ ਵੱਜ ਕੇ ਚਾਲੀ ਿਮੰਟ 'ਤੇ ਫ਼ਲਾਈਟ ਐ।'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਦੱਿਸਆ। -''ਿਦਨੇ ਿਕ ਰਾਤ ਨ ਜੀ?'' -''ਰਾਤ ਨ-ਿਜੰਨੀਆ ਫ਼ਲਾਈਟਾ ਵੈੱਸਟ ਸਾਈਡ ਨ ਜਾਦੀਐਂ-ਸਾਰੀਆ ਰਾਤ ਨ ਈ ਚੱਲਦੀਐਂ।'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ 'ਵੈਸਟ' ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਨਹੀਂ ਿਲਆ ਸੀ। -''ਆਪਾ ਪੂਰੇ ਿਗਆਰਾ ਵਜੇ ਏਅਰਪੋਰਟ ਪਹੁੰਚਣੈਂ-ਿਤਆਰੀ ਕਰ ਲਓ!'' -''ਪਾਸਪੋਰਟ ਤੇ ਿਟਕਟ ਜੀ?'' -''ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਦੇ ਕੇ ਈ ਤੋਰਾਗੇ ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ-ਿਫ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰੋ-ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਈ ਿਮਲ ਜਾਵੇਗਾ-ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਐ।'' -''-----।'' ਉਹਨਾ ਨੇ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਲਈ ਕੰਨ ਖੋਲ ਲਏ। -''ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਨ ਦੋ ਕੁ ਸੌ ਡਾਲਰ ਨਾਲ ਦੇ ਦੇਇਓ-ਕਈ ਵਾਰੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਵਾਲੇ ਪੁੱਛ ਲੈਂਦੇ ਐ-ਇਹ ਿਸਰਫ਼ ਸ਼ੋਅ-ਮਨੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ-ਇਹ ਚਾਹੇ ਉਥੋਂ ਜਾ ਕੇ ਵਾਿਪਸ ਭੇਜ ਦੇਵੇ-ਿਦਲ ਕਰੇਵਰਤ ਲਵੇ-ਇਹ ਇਹਦੀ ਮਰਜੀ ਐ।'' -''-----।'' ਉਹ ਿਦਲ ਥਾਮ ਕੇ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਕੱਲਹ ਨ ਿਗਆਰਾ ਵਜੇ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਹੀ ਿਮਲਾਗੇ-ਆਲ ਦਾ ਬੈਸਟ!'' ਤੇ ਸ਼ੁਕਲਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਗ ਿਚੱਤੜ ਿਹਲਾਉਂਦਾ ਤੁਰ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਿਮਲਾਏ ਸਨ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਨਰਾਸ਼ਾ ਿਵਚ ਿਸਰ ਫੇਰ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾ ਿਪਆ। ਉਹ ਠੱਗੇ-ਠੱਗੇ ਿਜਹੇ ਖੜਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਹੋਟਲ ਜਾਣ ਦੀ ਵਜਾਏ ਬੈਂਕ ਚਲੇ ਗਏ। ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਦਲਾਲ ਉਹਨਾ ਦੁਆਲੇ ਮੱਖੀਆ ਵਾਗ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। -''ਯਾਰ ਹੇਠੋਂ ਉਤੋਂ ਅਸੀਂ ਦੋ ਸੌ ਡਾਲਰ ਲੈਣੈਂ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਤਰਹਾ-ਤਰਹਾ ਦੀ ਦਲਾਲਗੀ ਤੋਂ ਅੱਕ ਿਗਆ ਸੀ। ਥਾ-ਥਾ ਝੱਗੇ ਲਾਹੁੰਣ ਵਾਲੇ ਖੜਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਦੋ ਸੌ ਡਾਲਰ ਲੈ ਕੇ ਹੋਟਲ ਆ ਗਏ। -''ਿਦੱਲੀ ਕਾਹਦੀ ਐ ਸਹੁਰੀ-ਇੱਥੇ ਤਾ ਿਗਰਝਾ ਮਾਗੂੰ ਖੋਹਣ ਪੈਂਦੇ ਐ।'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਬੋਲੇ।

-''ਮੈਂ ਤਾ ਇਸ ਸ਼ਿਹਰ 'ਚ ਇਕ ਿਦਨ ਵੀ ਨਾ ਕੱਟਾ-ਲੋਕ ਸਹੁਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀ ਿਕਵੇਂ ਕੱਟੀ ਜਾਦੇ ਐ?'' -''ਬਾਪੂ ਜੀ--!'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਗੱਲ ਤੋਰੀ। -''ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨੇ ਨ ਆਿਖਆ ਸੀ: ਮਰਦਾਿਨਆ! ਕੋਈ ਐਹੋ ਿਜਹਾ ਸਮਾ ਆਊਗਾ-ਦੁਨੀਆ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਚੋਰ-ਠੱਗ ਬਣ ਜਾਣਗੇ! ਭਾਈ ਮਰਦਾਨੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ: ਗੁਰੂ ਜੀ! ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਈ ਚੋਰ-ਠੱਗ ਹੋਏ-ਫੇਰ ਲੁੱਿਟਆ ਕੌਣ ਜਾਊ? ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬੋਲੇ: ਮਰਦਾਿਨਆ! ਲੁੱਿਟਆ ਉਹ ਜਾਊ-ਿਜਹੜਾ ਿਕਸੇ 'ਤੇ ਿਧਜੂ!'' -''ਤੇ ਆਹ ਦੇਖ ਲਓ! ਸਾਰੇ ਈ ਚੋਰ-ਠੱਗ ਿਫਰਦੇ ਐ! ਲੁੱਟੇ ਜਾਦੇ ਐ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਿਧਜਾਊ।'' ਅਗਲੀ ਰਾਤ ਉਹ ਅਟੈਚੀ ਲੈ ਕੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਧੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਇਕ ਮੇਲਾ ਲੱਿਗਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਰੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਆਇਆ ਨ ਗਲਵਕੜੀਆ ਪਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਜੀਬ ਰੌਲਾ ਰੱਪਾ ਸੀ। ਗਧੀਗੇੜ ਸੀ। ਿਗਆਰਾ ਵੱਜ ਗਏ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਆ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਵਰਮੇਂ ਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਰੱਜ ਕੇ ਦਾਰੂ ਪੀਤੀ ਹੋਈ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਦੰਦੀਆ ਿਜਹੀਆ ਕੱਢਦੇ ਸਨ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਆਇਆ। ਅੱਜ ਉਸ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਕੁਝ ਬਦਿਲਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੱਕਣੀਂ ਰੁੱਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਨਾ ਵੱਲ ਿਸੱਧਾ ਨਹੀਂ ਝਾਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਿਤਰਛੀ ਨਜ਼ਰ ਉਹਨਾ ਦੇ ਿਸਰਾ ਤੋਂ ਲੰਘ ਜਾਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਅੱਖ ਿਮਲਾਉਂਦਾ ਿਝਜਕਦਾ ਸੀ। ਅੱਖਾ 'ਚ ਅੱਖਾ ਪਾਉਣੋਂ ਕਤਰਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਤੁਸੀਂ ਿਮਲ ਿਗਲ ਲਓ-ਇਹ ਬਾਬੂ ਜੀ ਇਹਨ ਅੰਦਰ ਵਾੜ ਕੇ ਆਉਣਗੇ।'' ਤੇ ਉਹ ਦੂਰ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਆ ਫੇਰ ਸ਼ੇਰਾ! ਗਲ ਲੱਗ ਮੇਰੇ-ਤੈਨ ਿਪਆਰ ਦੇਵਾ।'' ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਦੋ ਕੋਸੇ ਹੰਝੂ ਬਜੁਰਗ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਿਵਚ ਹੀ ਜ਼ੀਰ ਗਏ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਭਾਰਾ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਜਾ ਕੇ ਿਚੱਠੀ ਜਰੂਰ ਪਾਈਂ ਸ਼ੇਰਾ-ਿਕਤੇ ਭੁੱਲ ਨਾ ਬੈਠੀਂ!'' -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਬੋਲ ਨਾ ਸਿਕਆ। -''ਡਾਲਰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਪਾ ਲਏ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਸਰ ਿਹਲਾਇਆ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਿਸਰ ਪਲੋਸ ਿਦੱਤਾ। ਿਬੱਲਾ ਅਤੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਜੱਫ਼ੀ ਪਾ ਕੇ ਿਮਲੇ। ਿਬੱਲਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨ ਮਾਮਾ ਘੱਟ, ਪਰ ਦੋਸਤ ਵੱਧ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਗੱਲ ਖੁੱਲਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਅਤੇ ਬਾਬੂ ਆ ਗਏ। -''ਚੱਲ ਬਈ!'' ਸ਼ੁਕਲਾ ਬੋਿਲਆ। ਿਬੱਲਾ ਉਹਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਿਪਆ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਹੋਰੀਂ ਉਥੇ ਹੀ ਖੜਹੇ ਰਹੇ। ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਬਾਬੂ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਅਟੈਚੀ ਟਰਾਲੀ 'ਤੇ ਧਰਵਾ ਿਲਆ। -''ਗੱਲ ਸੁਣ! ਤੇਰਾ ਨਾ ਅੱਜ ਤੋਂ ਹਰੀ ਰਾਮ ਐਂ-ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਨਹੀਂ!'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਸੁਣਾਈ ਕੀਤੀ। -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਸੁਆਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾ ਨਾਲ ਝਾਿਕਆ। -''ਤੇਰਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਹਰੀ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾ ਦਾ ਬਿਣਆ ਹੋਇਐ-ਜੇ ਏਅਰਪੋਰਟ ਵਾਲੇ ਪੁੱਛਣ-ਆਪਣਾ ਨਾ ਹਰੀ ਰਾਮ ਦੱਸਣੈਂ-ਸੁਣ ਿਗਆ?'' ਉਸ ਨੇ ਦਬਕਾ ਮਾਿਰਆ। -''ਹਾ---।'' ਿਬੱਲਾ ਘੁੱਟਾਬਾਟੀ ਸ਼ੁਕਲੇ ਵੱਲ ਝਾਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਬਿਣਆ ਬਣਾਇਆ ਕੰਮ ਨਾ ਖਰਾਬ ਕਰਦੀਂ! ਹਰੀ ਰਾਮ ਯਾਦ ਰੱਖੀਂ! ਿਤਲਕ ਨਗਰ ਿਦੱਲੀ ਦਾ ਐਡਰੈੱਸ ਐ-ਆਹ ਫੜ ਪਾਸਪੋਰਟ ਤੇ ਿਟਕਟ-ਜੇ ਇੰਮੀਗਰੇਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਪੁੱਛਣ-ਕਿਹ ਦੇਈਂ ਬਈ ਟੂਿਰਸਟ ਚੱਿਲਐਂਤੁਰਨ ਿਫਰਨ ਵਾਸਤੇ-ਠੀਕ ਐ?'' -''ਹਾ-ਠੀਕ ਐ।'' ਉਸ ਨੇ ਮਿਰਆ ਿਜਹਾ ਉਤਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਿਬੰਡੇ ਿਟਆਕ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਹਰੀ ਰਾਮ-ਿਤਲਕ ਨਗਰ ਿਦੱਲੀ-ਟੂਿਰਸਟ-ਓ ਕੇ?'' -''ਹਾ ਜੀ।'' -''ਜਾਹ!'' ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਭੇਡ ਵਾਗ ਧੱਕ ਕੇ ਅੰਦਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਸ ਨ ਿਦੱਲੀ-ਪੁਲੀਸ ਤੋਂ ਭੈਅ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ।

-''ਿਟਕਟ ਔਰ ਪਾਸਪੋਰਟ?'' ਦਰਵਾਜੇ 'ਤੇ ਖੜਹੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਿਟਕਟ ਫੜਾ ਿਦੱਤੀ। ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਕਹਾ ਜਾਊਂ ਜੀ?'' -''ਪਿਹਲੇ ਅਟੈਚੀ ਕੀ ਸਿਕਊਿਰਟੀ ਕਰਵਾ ਲੋ-ਿਫਰ ਉਸ ਡੈੱਸਕ ਪਰ ਚਲੇ ਜਾਨਾ-ਬੋਰਿਡੰਗ ਕਾਰਡ ਿਮਲ ਜਾਏਗਾ-ਔਰ ਿਫਰ ਆਗੇ---।'' ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਰਸਤੇ ਸਮਝਾ ਿਦੱਤੇ। ਿਬੱਲਾ ਸਿਕਊਿਰਟੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਏਅਰਲਾਈਨ ਦੇ ਕਾਊਂਟਰ 'ਤੇ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਸਮਾਨ ਜਮਾਹ ਹੋ ਿਗਆ। ਬੋਰਿਡੰਗ ਕਾਰਡ ਿਮਲ ਿਗਆ। ਉਹ ਪੁੱਛ-ਪੁਛਾ ਕੇ ਇੰਮੀਗਰੇਸ਼ਨ-ਡੈੱਸਕ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਿਗਆ। ਇਕ ਥੱਿਕਆ ਿਜਹਾ ਅਫ਼ਸਰ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਿਟਕਟ ਅੱਗੇ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। -''ਕਹਾ ਜਾ ਰਹਾ ਹੈਂ?'' ਉਸ ਨੇ ਿਟਕਟ ਵਾਿਪਸ ਕਰਿਦਆ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਮਾਸਕੋ।'' ਿਬੱਲੇ ਨ ਯਾਦ ਆਇਆ ਿਕ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ, ਇਹਨ ਮਾਸਕੋ ਰਾਹੀਂ ਜਰਮਨ ਭੇਜਾਗੇ। -''ਿਕਆ ਕਰਨੇਂ?'' -''ਜੀ ਟੂਿਰਸਟ।'' -''ਕਹਾ ਰਿਹਤਾ ਹੈ?'' ਉਹ ਕੰਿਪਊਟਰ ਦੀਆ ਸੁੱਚਾ ਨੱਪਦਾ ਪੁੱਛ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਜੀ ਿਤਲਕ ਨਗਰ ਿਦੱਲੀ।'' -''ਟੂਿਰਸਟ ਜਾ ਰਹਾ ਹੈਂ?'' ਉਸ ਦੀਆ ਿਭਆਨਕ ਨਜ਼ਰਾ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਦਲ ਕਟਾਰ ਮਾਰੀ। -''ਹਾ ਜੀ।'' ਿਬੱਲੇ ਨ ਮੁੜਹਕਾ ਆ ਿਗਆ। -''ਿਦੱਲੀ ਕਾ ਲਾਲ ਿਕਲਹਾ ਦੇਖਾ ਹੈ?'' -''-----।'' ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ 'ਧੱਕ' ਕਰਕੇ ਰਿਹ ਿਗਆ। -''ਪਾਗਲ ਮਤ ਬਨਾਓ!'' ਉਸ ਨੇ ਪਾਸਪੋਰਟ 'ਤੇ ਮੋਹਰ ਠੋਕਿਦਆ ਿਕਹਾ। ਮਾਸਕੋ ਤੱਕ ਿਟਕਟ ਸੀ। ਰੂਸਲੈਂਡ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਲੱਿਗਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਫ਼ਸਰ ਕੁਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੇਵੱਸ ਸੀ। ਦੋ ਨੰਬਰ ਦੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦਾ ਉਸ ਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਿਮਲ ਗਈ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਸਿਕਊਿਰਟੀ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੈਟਲ-ਿਡਟੈਕਟਰ ਿਵਚੋਂ ਦੀ ਲੰਿਘਆ ਤਾ ਮੈਟਲ-ਿਡਟੈਕਟਰ 'ਿਮਆਕ' ਿਪਆ। ਇਹ ਿਕਸੇ ਹਿਥਆਰ ਜਾ ਗੈਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ। ਸਿਕਊਿਰਟੀ ਅਫ਼ਸਰ ਿਬੱਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੀਆ ਚੁਸਤ-ਨਜ਼ਰਾ ਤਾੜ ਗਈਆ ਸਨ ਿਕ ਿਬੱਲਾ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਬਾਹਰ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਦਾਲ ਬਰਾਬਰ ਮੁਰਗੀ ਸੀ। ਿਸਰਫ਼ ਮਰੋੜਨ ਦੀ ਹੀ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਸੀ। -''ਿਕਆ ਹੈ ਤੇਰੇ ਪਾਸ?'' ਉਸ ਨੇ ਲਮਕਾ ਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਜੀ।'' -''ਕੁਛ ਤੋ ਹੋਗਾ-ਹਮਾਰਾ ਮੈਟਲ ਿਡਟੈਕਟਰ ਝੂਟ ਨਹੀਂ ਬੋਲਤਾ।'' ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਿਬੱਲਾ ਿਬਲਕੁਲ 'ਕਲੀਨ' ਸੀ। ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਿਮਿਲਆ। -''ਕਹਾ ਜਾ ਰਹਾ ਹੈ?'' -''ਮਾਸਕੋ।'' -''ਿਕਆ ਕਰਨੇ?'' -''ਟੂਿਰਸਟ।'' -''ਿਕਤਨੇ ਪਾਈਸੇ ਲੇਕਰ ਜਾ ਰਹਾ ਹੈ?'' -''ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ-ਦੋ ਸੌ ਡਾਲਰ।'' -''ਤੂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਤਾ-ਇਧਰ ਖੜਹੇ ਹੋ ਜਾਈਏ!'' ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਇਕ ਪਾਸੇ ਖੜਹਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਨ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਿਬੱਲਾ ਝੂਠਾ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕੱਚੀ ਤਰੇਲੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਿਦਲ ਫੜੇ ਕਬੂਤਰ ਵਾਗ ''ਫੜਹੱਕ-ਫੜਹੱਕ'' ਵੱਜੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਸ਼ ਕੁਝ ਘਿਟਆ ਤਾ ਸਿਕਊਿਰਟੀ ਅਫ਼ਸਰ ਿਬੱਲੇ ਕੋਲ ਆ ਿਗਆ। -''ਅਗਰ ਜਾਨਾ ਹੈ ਤੋ ਸੌ ਡਾਲਰ ਮੁਝੇ ਦੇ ਜਾਹ।''

-''ਡਾਲਰ ਤੋ ਮੁਝੇ ਵਹਾ ਚਾਹੀਏ-ਸੌ ਰੁਪਏ ਲੇ ਲੀਜੀਏ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਦਲ ਕੱਢ ਕੇ ਸੌਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਿਹਆ। -''ਸੌ ਡਾਲਰ ਵਰਨਾ ਵਾਿਪਸ ਜਾਨਾ ਪੜੇਗਾ-ਸੋਚ ਲੋ!'' ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਕੱਟ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੱਿਸਆ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਸੌ ਡਾਲਰ ਦੇ ਕੇ ਫ਼ਾਹਾ ਵੱਢ ਿਦੱਤਾ। ਜਦ ਫ਼ਲਾਈਟ ਉਡ ਗਈ ਤਾ ਸ਼ੁਕਲਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਹੋਰਾ ਕੋਲ ਆਇਆ। ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਿਵਚ ਧੁੱਤ ਸੀ। ਉਹ ਡਰ ਕਰਕੇ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਹੀ ਿਰਹਾ ਸੀ ਿਕ ਿਬੱਲਾ ਿਕਤੇ ਮੁੜ ਨਾ ਆਵੇ। ਿਬੱਲਾ ਉਡ ਿਗਆ, ਸ਼ੁਕਲੇ ਦਾ ਿਫ਼ਕਰ ਖਤਮ ਹੋ ਿਗਆ। ਪੈਸੇ ਖਰੇ ਹੋ ਗਏ। ਫ਼ਲਾਈਟ ਉਡਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨ ਖ਼ਤਰਾ ਹੀ ਖਾਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜਹਾਜ ਹਵਾ ਿਵਚ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੇ ਪੈਂਹਟ ਹਜ਼ਾਰ ਬੋਝੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ। -''ਸਾਹਬ ਬਹਾਦਰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਜੀ! ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਚਲਾ ਿਗਆ-ਹੁਣ ਬੇਿਫ਼ਕਰ ਹੋ ਕੇ ਘਰੇ ਜਾਓ! ਘਰਦੇ ਿਫ਼ਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ।'' ਉਹ ਬਲਦ ਮੂਤਣੀਆ ਪਾਉਂਦਾ, ਹੱਥ ਅਤੇ ਿਚੱਤੜ ਿਹਲਾਉਂਦਾ ਤੁਰ ਿਗਆ। ਨਸ਼ੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਿਨਕਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਿਡੱਕਡੋਲੇ ਿਜਹੇ ਖਾਦਾ ਿਫਰਦਾ ਸੀ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਵਾਿਪਸ ਆ ਗਏ। ਿਦਲੋਂ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਉਦਾਸ ਸਨ। _______________________________________________________________________ ਿਕਸ਼ਤ 18 ਸੱਤ ਘੰਟੇ ਦੀ ਜੱਦੋਜਿਹਦ ਬਾਅਦ ਜਹਾਜ ਰੂਸਲੈਂਡ ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਮਾਸਕੋ ਆ ਉਤਿਰਆ। ਕੜਾਕੇਦਾਰ ਠੰਢ ਸੀ। ਬਰਫ਼ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਤਾਪਮਾਨ ਜ਼ੀਰੋ ਤੋਂ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੇਠ ਸੀ। ਮਾਸਕੋ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਪੁੱਛ-ਿਗੱਛ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ। ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਹਨਹੇਰੀ ਿਵਚ ਉਡਦੇ ਪੱਤੇ ਵਾਗ ਿਫਰਦਾ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਨੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮੋਢਾ ਿਹਲਾਇਆ। ਿਬੱਲਾ ਤਰਿਹ ਕੇ ਿਪੱਛੇ ਝਾਿਕਆ। ਇਕ ਸੂਰ ਵਰਗਾ ਰੂਸੀ ਗੋਰਾ ਖੜਹਾ ਸੀ। -''ਯੂਅਰ ਨੇਮ?'' ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਹਰੀ ਰਾਮ।'' ਿਬੱਲਾ ਬੋਿਲਆ। ''ਹਰੀ ਰਾਮ'' ਕਿਹਣ ਲੱਿਗਆ ਿਬੱਲਾ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਰੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਧਾਹਾ ਮਾਰਕੇ! ਗੋਰਾ, ਕੁੱਤੇ ਵਾਗ ਸੰਗਲੀ ਫੜ ਕੇ ਨਾਲ ਤੋਰਨ ਵਾਗ, ਿਬੱਲੇ ਨ ਨਾਲ ਤੋਰ ਕੇ ਲੈ ਿਗਆ। ਕਾਰ ਿਵਚ ਿਬਠਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਤੋਂ ਪਾਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਿਟਕਟ ਲੈ ਲਏ। ਇਹ ਪਾਸਪੋਰਟ ਮੁੜ ਿਦੱਲੀ ਏਜੰਟਾ ਕੋਲ ਜਾਦੇ ਸਨ। ਵਾਿਪਸੀ ਿਟਕਟ ਬਾਰੇ ਰੱਬ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਿਕ ਿਕਸ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਸੀ? ਗੋਰਾ ਿਟਕਟ ਅਤੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। -''ਮਨੀ-ਮਨੀ! ਡਾਲਰ-ਡਾਲਰ!'' ਉਹ ਿਬੱਲੇ ਵੱਲ ਝਈਆ ਲੈ-ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਡਿਰਆ ਿਜਹਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਬਿਚਆ ਸੌ ਡਾਲਰ ਕੱਢ ਕੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਿਗਣ ਕੇ ਗੋਰਾ ਘੁੱਟਾਬਾਟੀ ਝਾਿਕਆ। -''ਫ਼ੱਕ ਇੰਡੀਆ! ਯੂ ਫ਼ੱਿਕੰਗ ਇੰਡੀਆ! ਵੱਨ ਹੰਡਰਡ ਫ਼ੱਿਕੰਗ ਡਾਲਰ? ਿਦਸ ਇੰਡੀਆ ਮਨੀ! ਯੂ ਿਦਸ ਪੁਸ਼ ਇੰਨ ਯੂਅਰ ਐਸ!'' ਉਹ ਟੁੱਟੀ ਫੁੱਟੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ। ਅਧੇੜ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ! ਉਸ ਨੇ ਪੈਸੇ ਲੈਦਰ ਦੀ ਜੈਕਟ ਿਵਚ ਪਾ ਲਏ। ਉਸ ਨੇ 'ਬੁੜ-ਬੁੜ' ਕਰਿਦਆ ਪਾਗਲਾ ਵਾਗ ਕਾਰ ਚਲਾਈ। ਘੰਟਾ ਕੁ ਕਾਰ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ। ਗੋਰਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾ ''ਫ਼ੱਕ-ਫ਼ੱਿਕੰਗ'' ਹੀ ਅਲਾਪਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਤਨਾ ਕਰੋਧੀ ਬੰਦਾ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਕਦੀ ਦੇਿਖਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਸਾਹ ਰੋਕੀ ਬੈਠਾ ਿਰਹਾ। ਕਾਰ ਘਣੇਂ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਨ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਵੱਲ ਨ! ਡੇੜਹ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਕਾਰ ਜੰਗਲ ਿਵਚ, ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ ਿਜਹੇ ਘਰ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਰੁਕ ਗਈ। ਕਾਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਦੋ ਬੁਲੀ ਕੁੱਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਬਿਘਆੜਹਾ ਵਰਗੇ ਖੂੰਖ਼ਾਰ ਕੁੱਤੇ!

ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ 'ਧੱਕ-ਧੱਕ' ਕਰੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਗੋਰੇ ਨੇ ਹਾਰਨ ਮਾਿਰਆ ਤਾ ਇਕ ਨੌਂ ਗਜਾ ਹਬਸ਼ੀ ਬਾਹਰ ਆਇਆ। ਉਹ ਖੰਭੇ ਿਜੱਡਾ ਬੰਦਾ ਧਰਤੀ ਲਤੜਲਤੜ ਤੁਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਧੌਣ ਬੋਹੜ ਦੇ ਮੁੱਛ ਵਰਗੀ ਸੀ ਅਤੇ ਡਰਾਉਣੀਆ ਅੱਖਾ 'ਚੋਂ ਰੱਤ ਚੋਂਦੀ ਸੀ। ਉਸਤਰੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ-ਿਸਰ ਰਗਿੜਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਭਾਵ ਹੋਰ ਕਰੂਪ ਿਜਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਬੁਲੀ ਕੁੱਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਚੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਿਸੱਧਾ ਸਲੋਟ ਝਾਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਸੀਟੀਆ ਵੱਜ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਅਿਜਹੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਜਮਦੂਤਾ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਪਨੇ ਿਵਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਲਿਪਆ ਸੀ। ਉਹ ਕੰਨਾ 'ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਵਾਿਪਸ ਮੁੜ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਖੰਭਾ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਵਾਗ ਬੇਵੱਸ ਸੀ। ਉਡ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਕੱਟਣੀ ਹੀ ਪੈਣੀਂ ਸੀ। -''ਫ਼ੇਰੇਸ!'' ਗੋਰੇ ਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਨ ਿਕਹਾ। -''ਫ਼ੱਕ ਮੈਨ!'' ਉਹ ਬੇਪਰਵਾਹ ਿਜਹਾ ਬੋਿਲਆ। -''ਫ਼ੇਰੇਸ! ਿਦਸ ਮੈਨ ਫ਼ੱਕ ਇੰਡੀਆ! ਟੇਕ ਿਦਸ!'' ਉਸ ਨੇ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਹਬਸ਼ੀ ਅੱਗੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੂੰਹ ਸਕੋੜ ਿਲਆ, ਿਜਵੇਂ ਬੂਅ ਆਈ ਹੋਵੇ। -''ਈਵਾਨ!'' ਹਬਸ਼ੀ ਨੇ ਗੋਰੇ ਨ ਿਕਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਚੱਪਣਾ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬੁੱਲਹ ਮਸਾ ਹੀ ਿਹੱਲੇ ਸਨ। ਹਬਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾ 'ਫ਼ੇਰੇਸ' ਅਤੇ ਗੋਰੇ ਰੂਸੀ ਦਾ ਨਾ 'ਈਵਾਨ' ਸੀ। -''ਿਦਸ ਬਲੱਡੀ ਇੰਡੀਆ ਮਨੀ? ਸਿਟੰਕ! ਸਿਟੰਿਕੰਗ ਮਨੀ ਮੈਨ! ਯੂ ਇੰਡੀਆ! ਕਮ ਿਵੱਦ ਮੀ! ਆਈ ਫ਼ੱਕ ਯੂ ਟੂ ਨਾਈਟ!'' ਉਹ ਿਬੱਲੇ ਨ 'ਇੰਡੀਅਨ' ਆਖਣ ਦੀ ਥਾ 'ਇੰਡੀਆ' ਹੀ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਆਈ ਫ਼ੱਕ ਯੂ ਇੰਡੀਆ--!'' ਹਬਸ਼ੀ ਿਵਰਲਾਪ ਿਜਹਾ ਕਰਦਾ ਿਬੱਲੇ ਨ ਅੰਦਰ ਲੈ ਿਗਆ। ਿਬੱਲਾ ਠੱਕੇ ਦੀ ਮਾਰੀ ਬੱਕਰੀ ਵਾਗ ਕੰਬੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਉਪਰ ਸਰਦੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਡਰ ਭਾਰੂ ਸੀ? ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੰਦਰ ਗਏ ਤਾ ਇਕ ਵਰਾਡੇਨੁਮਾ ਛਤੜੇ ਿਜਹੇ ਹੇਠ ਸੈਂਕੜੇ ਮੁੰਡੇ ਪਏ ਸਨ। ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾ ਦੇ ਮੁੰਡੇ। ਇੰਡੀਅਨ, ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ, ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਰੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਮੁੰਡੇ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ ਕੁਝ ਥਾਵੇਂ ਆ ਿਗਆ। ਪਏ ਲੜਿਕਆ ਿਵਚੋਂ ਕੋਈ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਖੰਘ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਿਕਸੇ ਨ ਬੁਖਾਰ ਚਿੜਹਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਦੇ ਮਾਤਾ ਿਨਕਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਿਰਆ ਦੇ ਫ਼ਟੇ-ਪੁਰਾਣੇਂ ਕੱਪਿੜਆ 'ਚੋਂ ਅਜ਼ੀਬ ਬਦਬੂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੋਈ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਿਕਸੇ ਜੰਗੀ ਕੈਂਪ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਵੀ ਿਬੱਲੇ ਨ ਬੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ--!'' ਹਬਸ਼ੀ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਵੱਖੀ ਿਵਚ ਹੁੱਝ ਵਾਗ ਵੱਜੀ। -''ਕਮ ਹੇਅਰ!'' ਿਬੱਲਾ ਤੁਰ ਿਪਆ। -''ਯੂਅਰ ਲੱਗੇਜ-ਬਿਰੰਗ ਯੂਅਰ ਸੂਟ ਕੇਸ!'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਅਟੈਚੀ ਚੁੱਕ ਿਲਆ। ਉਹ ਉਸ ਨ ਇਕ ਸੜੇ ਿਜਹੇ ਕਮਰੇ ਿਵਚ ਲੈ ਿਗਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਉਸ ਨ ਵੀ ਲੰਗੇ-ਡੰਗ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਟੁੱਟੀ-ਫੁੱਟੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ! ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਿਬੱਲੇ ਅੱਗੇ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤੇ। -''ਟੇਕ ਿਦਸ ਕਲੋਦ-ਿਗਵ ਮੀ ਯੂਅਰ ਕਲੋਦ!'' ਉਸ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਲੁਹਾ ਲਏ। ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪੁਆ ਿਦੱਤੇ। ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਅਟੈਚੀ ਿਵਚ ਰੱਖ, ਅਟੈਚੀ ਸਾਭ ਿਲਆ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਗੁੱਟ ਤੋਂ ਘੜੀ ਜਬਰੀ ਲੁਹਾ ਲਈ। ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਿਬੱਲਾ ਦੂਸਰੇ ਸਾਥੀ ਮੁੰਿਡਆ ਵਰਗਾ ਬਣ ਿਗਆ। ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੇ 'ਸ਼ੌਕੀਨ' ਮੁੰਿਡਆ ਵਾਲੀ 'ਵਰਦੀ' ਪਾ ਲਈ। ਉਹਨਾ ਦੀ 'ਜੱਥੇਬੰਦੀ' ਿਵਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਗੋਅ ਟੂ ਯੂਅਰ ਇੰਡੀਆ ਪੀਪਲ!'' ਹਬਸ਼ੀ ਅਟੈਚੀ ਫਰੋਲਦਾ ਬੋਿਲਆ। ਿਬੱਲਾ ਫਰੋਲਾ-ਫਰਾਲੀ ਕਰਦੇ ਹਬਸ਼ੀ ਵੱਲ ਤੱਕੀ ਿਗਆ। ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਕੱਢ-ਕੱਢ ਿਨਰਖੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਿਬੱਲਾ ਨਾ ਤੁਿਰਆ ਤਾ ਹਬਸ਼ੀ ਉਸ ਨ ਮਗਰਮੱਛ ਵਾਗ ਟੁੱਟ ਕੇ ਿਪਆ: -''ਯੂ ਫ਼ੱਕ ਆਫ਼ ਮੈਨ! ਬੀਟ ਇੱਟ! ਯੂ ਫ਼ੱਕ ਔਫ਼! ਬਲੱਡੀ ਇੰਡੀਆ!'' ਉਹ ਚੀਿਕਆ। ਠਠੰਬਿਰਆ ਿਬੱਲਾ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਆਇਆ।

ਉਹ ਵਰਾਡੇ ਿਵਚ ਪਏ ਮੁੰਿਡਆ ਿਵਚ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਨਹੀਂ, ਿਡੱਗ ਿਪਆ। ਿਜਵੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਉਸ ਨ ਸੁਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ। ਉਹ ਠਰੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਢੋਅ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਨਰਬਲ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ ਸਰੀਰ 'ਝਰਨ-ਝਰਨ' ਕਰੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਿਕਹੜਾ ਿਪੰਡ ਐ ਜੁਆਨਾ?'' ਇਕ ਪੱਕੜ ਿਜਹੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਪੰਜਾਬੀ ਿਵਚ ਪੁੱਿਛਆ। ਉਸ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਿਗੱਠ-ਿਗੱਠ ਵਧੀ ਹੋਈ ਸੀ। -''ਕਾਲੇ ਕੇ ਐ ਬਾਈ ਜੀ।'' ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਮਨ ਨ ਧਰਵਾਸ ਹੋਇਆ ਿਕ ਿਕਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨ ਬੁਲਾਇਆ ਤਾ ਸੀ! ਉਹ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਬਿੜਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਿਕਵੇਂ ਆ ਫਿਸਆ?'' -''ਜਰਮਨ ਜਾਣੈਂ।'' ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਉਹ ਉਦਾਸ ਿਜਹਾ ਹਾਸਾ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਆਹ ਮੁੰਡੇ ਦੇਖਦੈਂ?'' ਉਸ ਨੇ ਪਏ ਮੁੰਿਡਆ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਕਰ ਕੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਨਜ਼ਰ ਫੇਰੀ। ਪਰ ਮੂੰਹੋਂ ਚੁੱਪ ਿਰਹਾ। -''ਇਹਨਾ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਜਰਮਨ, ਕੋਈ ਹੌਲੈਂਡ, ਕੋਈ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਕੋਈ ਬੈਲਜੀਅਮ ਜਾਣ ਆਲੇ ਐ।'' -''-----।'' -''ਿਕੰਨੇ ਪੈਸੇ ਿਦੱਤੇ ਐ ਏਜੰਟ ਨ?'' -''ਚਾਰ ਲੱਖ ਦਸ ਹਜਾਰ।'' -''ਿਕਹੜਾ ਏਜੰਟ ਸੀ?'' -''ਸ਼ੁਕਲਾ!'' -''ਬੜਾ ਭੈਣ ਚੋਦ ਐ-ਕਿਹੰਦਾ ਕੁਛ ਐ-ਕਮਾਉਂਦਾ ਕੁਛ ਐ-ਮੂੰਹੋਂ ਿਮੱਠਾ ਤੇ ਿਦਲ ਦਾ ਬੜਾ ਬੇਈਮਾਨ ਐਂਐਹਨਾ ਮੁੰਿਡਆ ਿਵਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤੀਹ ਪੈਂਤੀ ਬੰਦੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੇ ਹੋਣਗੇ।'' -''ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਹੋ ਿਗਆ ਬੈਿਠਆ ਨ?'' -''ਹੋ ਗਏ ਕੋਈ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ।'' -''ਦੋ ਮਹੀਨੇ?'' ਿਬੱਲੇ ਨ ਧਰਤੀ ਘੁਕਦੀ ਿਦਸੀ। ਤੌਰ ਉਡੇ। -''ਹਾ ਦੋ ਮਹੀਨੇ!'' -''ਫੇਰ ਇਹਨਾ ਨ ਭੇਜਦੇ ਿਕਉਂ ਨਹੀ?'' -''ਕਈਆ ਤੋਂ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਮੰਗਦੇ ਐ-ਕਈਆ ਦੇ ਘਰਿਦਆ ਨੇ ਅੱਧੇ ਪੈਸੇ ਏਜੰਟ ਨ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਦੇਣੇ ਕੀਤੇ ਸੀ-ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਉਹ ਪੂਰੇ ਪੈਸੇ ਿਪਛਲੇ ਏਜੰਟ ਨ ਨਹੀਂ ਿਦੰਦੇ-ਮੁੰਡੇ ਐਥੇ ਈ ਅੱਡੀਆ ਰਗੜਦੇ, ਜਣਿਦਆ ਨ ਰੋਂਦੇ ਰਿਹੰਦੇ ਐ-ਜੇ ਕੋਈ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇਹਨਾ ਏਜੰਟਾ ਨ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਭੇਜ ਿਦੰਦੈ ਤਾ ਇਹ ਅੱਗੇ ਤੋਰ ਿਦੰਦੇ ਐ-ਤੇ ਨਹੀਂ ਐਥੇ ਭੁੱਖੇ ਿਤਹਾਏ ਿਬਮਾਰ ਹੋਈ ਜਾਦੇ ਐ।'' -''-----।'' -''ਮੇਰਾ ਿਪੰਡ ਕੌਂਕੇ ਐ-ਡੇੜਹ ਿਕੱਲਾ ਜਮੀਨ ਸੀ-ਵੇਚ ਵੱਟ ਕੇ ਏਜੰਟ ਨ ਦੇ ਿਦੱਤੇ ਚਾਰ ਲੱਖ-ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ-ਆਹ ਬੈਠੈਂ-ਕੋਈ ਸਾਲਾ ਬਾਤ ਨਹੀ ਪੁੱਛਦਾ-ਿਪਛਿਲਆ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀ-ਹੈਗੇ ਐ ਜਾ ਮਰ ਗਏ? ਇੱਕੋ ਇਕ ਮੇਰੇ ਮੁੰਡਾ ਐ-ਨਾ ਅੱਗੇ ਜੋਗੇ ਨਾ ਿਪੱਛੇ ਜੋਗੇ-ਕੋਈ ਫ਼ੋਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਨਹੀਂ-ਕੋਈ ਿਚੱਠੀ ਪੱਤਰ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਨਹੀਂ-ਮੁੰਡੇ ਿਬਮਾਰ ਪਏ ਐ-ਕੋਈ ਦੁਆਈ ਨਹੀ ਿਲਆ ਕੇ ਿਦੰਦਾ-ਕੋਈ ਮਰੇ ਕੋਈ ਜੀਵੇ-ਿਕਸੇ ਨ ਕੋਈ ਤਰਸ ਨਹੀਂ-ਕੋਈ ਦਰਦ ਨਹੀਂ।'' -''-----।'' ਕੰਬਣੀਂ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਿਦਮਾਗ ਨ ਚੜਹ ਗਈ। -''ਆਹ ਮੁੰਡਾ ਬਾਘੇਪੁਰਾਣੇ ਦਾ ਐ-ਕੋਈ ਹਫਤਾ ਹੋ ਿਗਆ-ਇਹਨ ਬੁਖਾਰ ਈ ਨਹੀ ਉਤਰਦਾ।'' -''-----।'' -''ਚੰਗੇ ਖਾਦੇ ਪੀਂਦੇ ਘਰਾਣੇਂ ਦਾ ਐ-ਬੱਸ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਲੱਲੜੀ ਲੱਗੀ ਵੀ ਸੀ-ਦੇਖ ਲੈ-ਆਹ ਿਪਐ ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਫੂਕ ਕੇ-ਿਦਲਪਰੀਤ ਨਾ ਐ ਇਹਦਾ।'' -''ਵਾਿਪਸ ਿਕਉਂ ਨਹੀ ਮੁੜਦਾ?'' -''ਹੈ ਕਮਲਾ! ਐਥੇ ਬੰਦਾ ਆ ਜਾਦੈ-ਪਰ ਿਪੱਛੇ ਮੁੜਨਾ ਿਕਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਨਹੀਂ-ਇੱਥੋਂ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨਾ ਜਾ ਿਪੱਛੇ ਮੋੜਨਾ ਇਹਨਾ ਜਮਦੂਤਾ ਦੇ ਵੱਸ ਐ-ਜੰਗਲ 'ਚ ਬੈਠੇ ਐਂ-ਰਸਤੇ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀ-ਿਕੱਥੇ ਹਾ ਿਕੱਥੇ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ! ਜੰਗਲ ਿਕੱਡਾ ਕੁ ਐ? ਇਹ ਵੀ ਨਹੀ ਪਤਾ! ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਆਹਬੁਲੀ ਕੁੱਤੇ ਨਹੇਰੀ ਿਲਆਈ ਰੱਖਦੇ ਐ-ਬੰਦਾ ਭੱਜੂ ਿਕੱਧਰ?'' -''ਤੁਹਾਡਾ ਨਾ ਕੀ ਐ?'' -''ਮੇਰਾ ਨਾ ਜਰਨੈਲ ਿਸੰਘ ਐ-ਪਰ ਸਾਰੇ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਕਰਕੇ ਮੈਨ ਬਾਈ ਈ ਕਿਹ ਿਦੰਦੇ ਐ।''

ਰਾਤ ਨ ਉਹਨਾ ਨ ਠੂਠੇਨੁਮਾ ਕੌਿਲਆ ਿਵਚ ਚੌਲ ਿਦੱਤੇ ਗਏ। ਉਬਲੇ ਹੋਏ ਚੌਲ ਅਧਕੱਚੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਮੂਤ ਵਰਗੀ ਦਾਲ ਸੀ। ਖਾਣ ਨ ਵੱਢੀ ਰੂਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਮੂੰਹ ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਕਾਲਜੇ ਧਾਫ਼ੜ ਲਏ। ਪਰ ਿਬਮਾਰ ਿਦਲਪਰੀਤ ਨ ਉਲਟੀ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਇਤਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ 'ਹਾਏ' ਵੀ ਨਹੀਂ ਿਨਕਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਬਾਈ ਸਮੇਤ ਕਈ ਮੁੰਡੇ ਉਸ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਿਦਲਪਰੀਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਪਲ-ਪਲ ਿਵਗੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ 'ਕੁਰਬਲ-ਕੁਰਬਲ' ਸੁਣ ਕੇ ਹਬਸ਼ੀ ਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਦਾਰੂ ਨਾਲ ਰੱਿਜਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਚੜਹੀਆ ਹੋਈਆ ਸਨ। ਹੱਥ ਿਵਚ ਿਪਸਤੌਲ ਸੀ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ! ਵੱਟ ਇਜ਼ ਮੈਟਰ?'' ਉਸ ਨੇ ਝੂਲਿਦਆ ਪੁੱਿਛਆ। ਿਪਸਤੌਲ ਲਿਹਰਾਇਆ। -''ਿਦਸ ਮੈਨ ਇਜ਼ ਿਸੱਕ-ਇੱਲ-ਇੱਲ।'' ਿਕਸੇ ਨੇ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਿਵਚ ਦੱਿਸਆ। ਉਹ ਵਾਿਪਸ ਮੁੜ ਿਗਆ। ਿਫਰ ਇਕ ਕੰਬਲ ਲੈ ਕੇ ਵਾਿਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਫ਼ਿਟਆ ਪੁਰਾਣਾ ਜੂੰਆ ਅਤੇ ਖਟਮਲਾ ਵਾਲਾ ਕੰਬਲ! -''ਟੇਕ ਿਦਸ ਬਲੈਂਿਕੱਟ।'' ਉਹ ਤੁਰ ਿਗਆ। -''ਸਰ! ਹੀ ਹੈਜ਼ ਫ਼ੀਵਰ-ਹੈੱਲਪ-ਹੈੱਲਪ!'' ਿਕਸੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਿਕਹਾ ਤਾ ਹਬਸ਼ੀ ਰੁਕ ਿਗਆ। -''ਫ਼ੱਕ ਿਦਸ ਮੈਨ! ਡੋਂਟ ਮੇਕ ਨੋਆਇਜ਼! ਸਲੀਪ-ਸਲੀਪ!'' -''ਸਰ! ਹੀ ਨੀਡ ਡਾਕਟਰ-ਡਾਕਟਰ!'' -''ਵਾਅਟ? ਡਾਕਟਰ! ਟੇਕ ਮਾਈ ਿਦਸ ਿਥੰਗ!'' ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ 'ਗੁਪਤ ਅੰਗ' ਘੁੱਟ ਕੇ ਿਕਹਾ। -''ਸਰ! ਿਦਸ ਮੈਨ ਿਵੱਲ ਡਾਈ!'' -''ਯੂ ਫ਼ੱਕ ਔਫ਼! ਬਲੱਡੀ ਇੰਡੀਆ! ਯੂ ਫ਼ੱਕ ਔਫ਼ ਮੈਨ! ਹੀ ਡਾਈ? ਔਲ ਰਾਈਟ! ਵੈਰੀ ਗੁੱਡ! ਯੂ ਸਲੀਪ! ਨੋ ਨੁਆਇਜ਼! ਓ ਕੇ?'' ਉਹ ਚਲਾ ਿਗਆ। ਿਪਸਤੌਲ ਡੱਬ ਿਵਚ ਤੁੰਨ ਿਲਆ। -''ਬਾਈ ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਜਰਨੈਲ ਿਸੰਘ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਪੁੱਛ।'' -''ਇਹਨੇ ਕਾਲੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੱਪੜੇ ਲੁਹਾ ਕੇ ਪੁਰਾਣੇਂ ਿਕਉਂ ਪੁਆ ਿਦੱਤੇ? ਘੜੀ ਵੀ ਲੁਹਾ ਲਈ?'' -''ਸਾਿਰਆ ਨਾਲ ਈ ਇਉਂ ਹੋਇਐ-ਮਾਸਕੋ 'ਚ ਹਰ ਸ਼ਿਨੱਚਰਵਾਰ ਨ ਮੰਡੀ ਲੱਗਦੀ ਐ-ਹਬਸ਼ੀ ਦਾ ਭਰਾ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਉਸ ਮੰਡੀ 'ਚ ਵੇਚਦੈ-ਤੂੰ ਕੱਪਿੜਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੈਂ? ਉਹ ਤਾ ਜੋ ਬੁਰਸ਼, ਜੋ ਕਾਲਗੇਟ, ਜੋ ਜੁਰਾਬਾ, ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਈ ਵੇਚ ਿਦੰਦੇ ਐ-ਿਜਹੜਾ ਟੈਚੀ ਤੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਐਂ-ਉਹਦੇ ਦਰਸ਼ਣ ਤੈਨ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀ ਹੋਣੇਂ-ਿਲਖ ਲੈ! ਘੜੀ ਵੀ ਮੰਡੀ 'ਚ ਈ ਿਵਕੂਗੀ।'' ਿਬੱਲਾ ਸੱਚ ਸੁਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਿਗਆ। ਹਰ ਪਲ, ਨਵਾ ਸੱਚ ਉਸ ਨ ਹਾਦਸਾ ਬਣ ਕੇ ਟੱਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਇਸ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੇਰ ਗਈ ਰਾਤ ਨ ਿਦਲਪਰੀਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਿਵਗੜ ਗਈ। ਉਹ ਖੰਿਘਆ ਤਾ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚੋਂ ਿਬੱਲੀ ਦੀ ਪੂਛ ਵਰਗੀ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਧਾਰ ਆਈ। ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਛੱਪੜ ਲੱਗਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕਈ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਚੀਕ ਿਚਹਾੜਾ ਮੱਚ ਿਗਆ। ਹਬਸ਼ੀ ਦੀ ਜਾਗ ਖੁੱਲਹ ਗਈ। ਉਹ ਭੂਸਰੇ ਗੈਂਡੇ ਵਾਗ ਧੁੱਸ ਦੇ ਕੇ ਆਇਆ। -''ਯੂ ਿਸ਼ੱਟ ਇੰਡੀਆ! ਵੱਟ ਇਜ਼ ਮੈਟਰ?'' ਉਸ ਦਾ ਬੈਂਗਣੀਂ ਰੰਗਾ ਿਚਹਰਾ ਚੰਿਗਆੜੇ ਛੱਡੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਸਰ! ਲੁੱਕ-ਲੁੱਕ! ਹੀ ਇਜ਼ ਡਾਈਇੰਗ! ਟੂ ਮੱਚ ਬਲੱਡ! ਡਾਕਟਰ! ਹੈਲਪ!'' ਪਰਨਾਲੇ ਵਾਗ ਵਗਦਾ ਖ਼ੂਨ ਦੇਖ ਕੇ ਹਬਸ਼ੀ ਧੰਦਕ ਿਗਆ। ਉਹ ਿਨਹੱਥਾ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਨੀਂਦ ਅਤੇ ਦਾਰੂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਨਾਲ ਉਹ ਮਧੋਿਲਆ ਿਜਹਾ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਸਰ! ਯੂਅਰ ਮੋਬਾਇਲ ਫ਼ੋਨ! ਡਾਕਟਰ-ਬਿਰੰਗ ਡਾਕਟਰ!'' ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਕਰਕੇ, ਡਾਕਟਰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਿਕਹਾ। ਹਬਸ਼ੀ ਘਬਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਮੋਬਾਇਲ ਫ਼ੋਨ ਨ ਿਚੰਬੜ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਈਵਾਨ ਨ ਿਮਲਾ ਿਲਆ। -''ਈਵਾਨ! ਈਵਾਨ!'' ਉਹ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਿਵਚ ਬੋਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਵੱਟ ਮੈਨ?'' ਉਧਰੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਬੇਹੱਦ ਅੱਕੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ਼! -''ਏ ਇੰਡੀਆ ਮੈਨ ਇਜ਼ ਡਾਈਇੰਗ! ਬਿਰੰਗ ਡਾਕਟਰ! ਸੈਚੂਏਸ਼ਨ ਵੈਰੀ ਬੈਡ!'' -''ਓਹ ਯੂ ਸ਼ੈੱਟ-ਅੱਪ ਮੈਨ! ਸ਼ੱਅਟ-ਅੱਪ!'' ਉਹ ਗਰਿਜਆ।

-''ਆਈ ਐੱਮ ਇਨ ਬੈੱਡ ਿਵਦ ਮਾਈ ਗਰਲ ਫ਼ਰੈਂਡ! ਆਈ ਇੰਜਾਏ ਸੈਕਸ ਿਵਦ ਹਰ! ਆਈ ਐੱਮ ਫ਼ੱਿਕੰਗ ਮਾਈ ਗਰਲ ਫ਼ਰੈਂਡ! ਫ਼ੱਿਕੰਗ! ਅੰਡਰਸਟੈਂਡ?'' ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਜੱਖਣਾ ਪੱਟੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਬੱਟ ਈਵਾਨ! ਹੀ ਇੱਜ਼ ਡਾਈਇੰਗ! ਦੈਟ ਇੰਡੀਆ ਮੈਨ ਇਜ਼ ਡਾਈਇੰਗ! ਹੀ ਨੀਡ ਡਾਕਟਰ-ਅਰਜੈਂਟ ਕੇਸ! ਹੀ ਇਜ਼ ਬਲੀਿਡੰਗ ਟੂ ਮੱਚ! ਹੀ ਇਜ਼ ਡਾਈਇੰਗ ਈਵਾਨ!'' ਉਸ ਨੇ ਮੁਧਕਰ ਵਰਗਾ ਪੈਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਮਾਰਿਦਆ ਿਕਹਾ। -''ਲੈੱਟ ਿਹੰਮ ਡਾਈ! ਵੈਨ ਹੀ ਡੈਡ-ਥਰੋਅ ਇੰਨ ਜੰਗਲ-ਐਂਡ ਨਾਓ! ਲੈੱਟ ਮੀ ਇੰਜਾਏ ਸੈਕਸ ਿਵਦ ਮਾਈ ਗਰਲ ਫਰੈਂਡ! ਡੋਂਟ ਿਡਸਟਰਬ ਮੀ! ਗੋਅ ਟੂ ਸਲੀਪ!'' ਫ਼ੋਨ ਕੱਿਟਆ ਿਗਆ। ਹਬਸ਼ੀ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਿਗਆ। ਜਦੋਂ ਈਵਾਨ ਵਰਿਗਆ ਨ ਿਫ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਹਬਸ਼ੀ ਿਕਉਂ ਕਰਦਾ? ਹਬਸ਼ੀ ਤਾ ਿਸਰਫ਼ ਇਕ ਿਨਗਰਾਨ ਸੀ। ਬੰਿਦਆ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਤਾ ਈਵਾਨ ਵਰਗੇ ਹੀ ਕਮਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਿਛੱਲ ਤਾ ਈਵਾਨ ਵਰਗੇ ਹੀ ਲਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਬਸ਼ੀ ਦੇ ਿਹੱਸੇ ਤਾ ਬਚੀਆ-ਖੁਚੀਆ ਹੱਡੀਆ ਹੀ ਰਿਹ ਜਾਦੀਆ ਸਨ। ਉਸ ਨ ਤਾ ਿਨਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਡਾਲਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਿਮਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਕ ਪੇਟੀ ਿਵਸਕੀ ਦੀ ਿਮਲ ਜਾਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਿਦਨ ਰਾਤ ਦਾਰੂ ਪੀ ਕੇ ਕਮਲਾ ਹੋਇਆ ਰਿਹੰਦਾ। ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਗਾਹਲਾ ਕੱਢ ਛੱਡਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਭਰਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਪਰੀਵਾਰ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨ ਬਹੁਤਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਇਤਨਾ ਜਰੂਰ ਪਤਾ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਭੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਸੰਗ, ਰੁਲ-ਖੁਲ ਕੇ ਪਿਲਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ, ਜਜ਼ਬਾਤ ਸਾਰੇ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਜ਼ਮੀਰ ਸੌਂ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਤੁਰਦੀ ਿਫਰਦੀ ਲਾਸ਼ ਸੀ। ਦਾਰੂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਆਸਰੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਅਸ਼! ਹੋਰ ਉਸ ਨ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਿਫ਼ਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਿਕਸੇ ਦਾ ਿਪਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਿਘਰਣਾ ਨਾਲ ਪਿਲਆ ਸੀ, ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੇ ਉਸ ਨ ਕੋਈ ਉਸ ਦੇ ਮਾ-ਬਾਪ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ ਤਾ ਉਹ ''ਡੋਂਟ-ਨੋਅ'' ਜਾ ਿਫਰ ''ਫ਼ੱਕ ਮਾਈ ਪੇਰੈਂਟਸ!'' ਆਖ ਛੱਡਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਿਪੱਛਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੋਈ ਅੱਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਦੁਨੀਆ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਖਾਿਹਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਅਰਮਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਖਾਲੀ ਪੋਲ ਵਰਗਾ ਸੀ। ਖਾਲੀ ਪੋਪਲੇ ਵਰਗਾ ਿਦਲ ਰਿਹਤ ਮਾਨੁੱਖ! ਵਕਤ ਦੀਆ ਠੋਹਕਰਾ ਅਤੇ ਠੇਡੇ ਖਾਦਾ ਉਹ ਇਕ ਿਘਰਣਾ ਦੀ ਮੂਰਤ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਕ ਪੱਥਰ ਵਾਗ! ਕਠੋਰ ਬੰਦਾ! ਅੱਧੀ ਰਾਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਦਲਪਰੀਤ ਦੇ ਿਦਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਅੱਿਡਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਖਾ ਖੜਹੀਆ ਸਨ। ਪਾਸੇ ਖੂਨ ਹੀ ਖੂਨ ਡੁੱਿਲਹਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਿਹਰਦੇਵੇਧਕ ਿਦਰਸ਼ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀਆ ਦੱਬੀਆ ਚੀਕਾ ਿਫਰ ਉਚੀਆ ਉਠੀਆ। ਹਬਸ਼ੀ ਿਫਰ ਉਠ ਬੈਠਾ। ਉਸ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਵੀ ਬੂਥ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ! ਵੱਟ ਇਜ਼ ਮੈਟਰ?'' ਉਹ ਅੱਧ-ਹਨਹੇਰੇ ਿਵਚ ਖੜਹਾ ਪਰੇਤ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। -''ਿਦਸ ਮੈਨ ਇਜ਼ ਡੈੱਡ!'' -''ਵਾਅਟ? ਡੈੱਡ!'' -''ਯੈੱਸ! ਡੈੱਡ!'' ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਿਫਰ ਈਵਾਨ ਨ ਿਮਲਾ ਿਲਆ। -''ਈਵਾਨ! ਈਵਾਨ!'' -''ਵੱਟ ਮੈਨ!'' -''ਵੱਨ ਇੰਡੀਆ ਇਜ਼ ਡੈੱਡ!'' -''ਓ ਕੇ! ਵਾਅਟ ਇਜ਼ ਟਾਈਮ ਨਾਓ?'' -''ਟੂ ਓ ਕਲਾਕ।'' -''ਆਈ ਐੱਮ ਕਿਮੰਗ।'' ਫ਼ੋਨ ਕੱਿਟਆ ਿਗਆ। ਤਕਰੀਬਨ ਰਾਤ ਦੇ ਿਤੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਈਵਾਨ ਆਇਆ। ਮੁੰਿਡਆ ਿਵਚ ਭੂਚਾਲ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਈ ਰੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਿਵਰਲਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀਂ ਬੜੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਮਿਹਸੂਸ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਨਹੂਸ ਹਸ਼ਰ ਪਰਤੀ ਿਫ਼ਕਰਮੰਦ ਸੀ। ਈਵਾਨ ਨੇ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਥਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜਾ ਿਲਆ। ਜੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸਾਨ ਪੈ ਗਏ? ਫੇਰ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਉਸ ਨੇ ਸਕੀਮ ਸੋਚੀ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ! ਆਈ ਟੇਕ ਿਦਸ ਮੈਨ ਟੂ ਹੌਸਪੀਟਲ-ਹੈੱਲਪ ਮੀ!''

-''ਵਾਏ ਹੌਸਪੀਟਲ? ਹੀ ਇਜ਼ ਡੈੱਡ! ਵੂਈ ਿਵੱਲ---।'' ਮੁੰਡੇ ਨ ''ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ'' ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। -''ਵੂਈ ਿਵੱਲ ਬਰਨ ਿਹੰਮ।'' ਉਸ ਨੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸੀਖ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। -''ਵਾਅਟ? ਬਰਨ? ਯੂ ਕਰੀਜ਼ੀ, ਮੈਨ? ਇਨ ਫ਼ਾਰੈਸਟ ਨਾਅਟ ਪੌਸੀਬਲ ਬਰਨ-ਫੇਰੇਸ! ਹੈੱਲਪ ਮੀ ਮੈਨ!'' ਉਸ ਨੇ ਿਦਲਪਰੀਤ ਦੀ ਬਾਹ ਫੜਿਦਆ ਹਬਸ਼ੀ ਨ ਿਕਹਾ। ਹਬਸ਼ੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਘਾਹ-ਫੂਸ ਵਾਗ ਪਾਸੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ ਬੇਜਾਨ ਿਦਲਪਰੀਤ ਨ ਿਖਡਾਉਣੇਂ ਵਾਗ ਚੁੱਕ ਿਲਆ। -''ਇੰਨ ਮਾਈ ਕਾਰ।'' ਹਬਸ਼ੀ ਨੇ ਲਾਅਸ਼ ਕਾਰ ਿਵਚ ਰੱਖ ਿਦੱਤੀ। ਿਡੱਕੀ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਕਾਰ ਤੁਰ ਗਈ। ਈਵਾਨ ਿਦਲਪਰੀਤ ਦੀ ਲਾਅਸ਼ ਨ ਦੂਰ ਘਣੇਂ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਆਇਆ। ਮਰੇ ਜਾਨਵਰ ਵਾਗ! ਿਕਸੇ ਮਾ ਦਾ ਸੋਨਾ ਪੁੱਤ ਕੁੱਿਤਆ-ਿਗੱਦੜਾ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਸੁੱਿਟਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੁੜਦੇ ਈਵਾਨ ਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਨ ਫ਼ੋਨ ਿਮਲਾ ਿਲਆ। -''ਫ਼ੇਰੇਸ!'' -''ਵੱਟ ਮੈਨ?'' -''ਇੱਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਮੇਕ ਪਰਾਬਲਮ-ਸ਼ੋਅ ਯੂਅਰ ਿਰਵਾਲਵਰ-ਬੱਟ ਡੋਂਟ ਛੂਟ! ਅੰਡਰਸਟੈਂਡ?'' -''ਅੰਡਰਸਟੈਂਡ।'' ਵਰਾਡੇ ਿਵਚ ਕੰਬਲ ਲਈ ਬੈਠੇ ਮੁੰਡੇ ਿਦਲਪਰੀਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਿਦਲਪਰੀਤ ਨੇ ਿਕੱਥੋਂ ਮੁੜਨਾ ਸੀ? ਉਹ ਤਾ ਕੂਚ ਕਰ ਿਗਆ ਸੀ! -''ਬਾਈ!'' ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਬੋਿਲਆ। -''-----।'' -''ਇਉਂ ਤਾ 'ਕੱਲੇ-'ਕੱਲੇ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਈ ਮਰਜਾਗੇ।'' -''ਆਪਾ ਨ ਕੋਈ ਹੀਲਾ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦੈ।'' -''ਇੱਥੋਂ ਿਨਕਲਣ ਦੀ ਿਬਧੀ ਲੱਭੋ!'' -''ਇਹਨਾ ਦੇ ਰਿਹਮ 'ਤੇ ਨਾ ਰਹੀਏ।'' -''ਆਪਾ ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਐਂ।'' ਬਾਈ ਬੋਿਲਆ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਵੱਲ ਝਾਕੇ। -''ਰਾਤ ਨ ਦੋ ਜਾਣੇਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੋ-ਬਾਹਰਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਓ-ਫੇਰ ਸਾਰੇ ਈ ਰਾਤ ਬਰਾਤੇ ਿਤੱਤਰ ਹੋ ਚੱਲਾਗੇ।'' -''ਪਰ ਜੇ ਇਹਨਾ ਨ ਪਤਾ ਲੱਗ ਿਗਆ?'' -''ਪਤਾ ਿਕਵੇਂ ਲੱਗਜੂ? ਦੱਬੇ ਪੈਰੀਂ ਿਨਕਲੋ ਤੇ ਚੋਰ ਪੈਰੀਂ ਆ ਜਾਓ।'' -''ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਐ ਯਾਰ-।'' ਇਕ ਹੋਰ ਬੋਿਲਆ ਤਾ ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਿਧਆਨ ਉਧਰ ਿਖੱਚ ਲਏ। -''ਆਪਾ ਿਕੰਨੇ ਜਾਣੇਂ ਐਂ?'' -''ਹੋਵਾਗੇ ਡੇੜਹ ਕੁ ਸੌ ਤਾ।'' ਬਾਈ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ। -''ਬਗਾਵਤ ਕਰੋ-ਸਾਿਰਆ ਨ ਤਾ ਮਾਰਨੋਂ ਰਹੇ-ਆਪਾ ਨ ਗੁਲਾਮਾ ਮਾਗੂੰ ਕਾਹਤੋਂ ਬੈਠੇ ਐਂ?'' -''ਕਮਲ ਜਮਾ ਨਾ ਮਾਰੋ! ਹਰ ਜਾਨ ਕੀਮਤੀ ਐ-ਤੱਤੇ ਨਾ ਵਗੋ।'' -''ਭੇਦ ਲਓ ਤੇ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲੋ।'' -''ਪਿਹਲਾ ਆਪਾ ਨ ਕੁੱਿਤਆ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਪਊ-ਰੈਂਗੜੇ ਿਤਆਰ ਕਰੋ-ਜਦੋਂ ਕੁੱਤੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ-ਚਾਰੇ ਪਾਿਸਓਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਜਾਵੋ।'' -''ਜੇ ਆਪਾ ਨ ਪੁਲਸ ਪੈ ਗਈ-ਫੇਰ?'' -''ਐਸ ਨਰਕ ਨਾਲੋਂ ਤਾ ਫੇਰ ਵੀ ਵਧੀਆ ਰਹਾਗੇ-ਪੁਲਸ ਘਰਿਦਆ ਨਾਲ ਫ਼ੋਨ ਤਾ ਕਰਵਾਊ-ਖਾਣ ਪੀਣ ਨ ਤਾ ਿਦਊ-ਐਥੇ ਦੋ ਮਹੀਿਨਆ ਦੇ ਉਬਲੇ ਹੋਏ ਚੌਲ ਈ ਖਾਈ ਜਾਨੇਂ ਐਂ।'' ਹਬਸ਼ੀ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ! ਵੱਟ ਸਪੀਿਕੰਗ?'' ਉਹ ਬੋਿਲਆ। -''ਵੇਅਰ ਇਜ਼ ਿਦਸ ਬੁਆਏ?'' ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਖੂਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਿਦਆ ਪੁੱਿਛਆ।

-''ਹੌਸਪੀਟਲ-ਹੌਸਪੀਟਲ।'' -''ਨੋ ਹੌਸਪੀਟਲ-ਹੀ ਇਜ਼ ਆਲਰੈਡੀ ਡੈੱਡ!'' -''ਹੇ ਇੰਡੀਆ! ਇੱਫ਼ ਯੂ ਮੇਕ ਪਰਾਬਲਮ-ਲੁੱਕ ਿਦਸ ਿਰਵਾਲਵਰ-ਆਈ ਛੂਟ ਯੂ-ਅੰਡਰਸਟੈਂਡ?'' ਤੇ ਉਹ ਧਮਕਾ ਕੇ ਅੰਦਰ ਵੜ ਿਗਆ। ਿਬੱਲਾ ਰੱਬ ਦੇ ਅਜ਼ੀਬ ਰੰਗ ਤੱਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਦਲਪਰੀਤ ਨਾ ਮੁਿੜਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜਨਾ ਸੀ। ਉਹ ਤਾ ਸੁਿਨਹਰੀ ਭਿਵੱਖ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈਂਦਾ, ਿਗੱਦੜਾ ਦੇ ਭੱਤੇ ਆ, ਬਲੀ ਚੜਹ ਿਗਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨ 'ਬਾਈ' ਨੇ ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਿਤਆਰ ਕੀਤੇ। ਪਰਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾ ਨ ਿਤੰਨ-ਿਤੰਨ ਪੈਂਟਾ ਅਤੇ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਜੋੜੇ ਜੁਰਾਬਾ ਦੇ ਪੁਆ ਿਦੱਤੇ। ਦੋ-ਦੋ ਕੋਟੀਆ ਉਪਰ ਦੀ ਉਹਨਾ ਨੇ ਜੈਕਟਾ ਪਿਹਨ ਲਈਆ। ਰਾਤ ਨ ਚੌਲ ਵਰਤਾਉਣ ਮੌਕੇ ਹਬਸ਼ੀ ਨੇ ਕਈ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਪੈਰ ਨੰਗੇ ਦੇਖ ਲਏ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ! ਯੂਅਰ ਸੌਕਸ?'' ਉਸ ਨੇ ਪੈਰਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਵਾਸ਼ਡ-ਵਾਸ਼ਡ! ਬੈਅਡ ਸਿਮੱਲ-ਵੈਰੀ ਬੈਅਡ ਸਿਮੱਲ।'' ਮੁੰਡਾ ਪਾੜ ਿਵਚ ਫੜੇ ਚੋਰ ਵਾਗ ਝਾਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਘਬਰਾਹਟ ਿਵਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਆਖ ਿਦੱਤਾ। ਹਬਸ਼ੀ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋ ਿਗਆ। ਪਰ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਸੂਈ ਡਾਵਾਡੋਲ ਹੀ ਰਹੀ। ਕੋਈ ਠੋਸ ਡਰ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਨਾ ਆਇਆ। ਪਰ ਿਫਰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸ਼ੱਕ ਈਵਾਨ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। -''ਈਵਾਨ!'' -''ਵੱਅਟ ਮੈਨ! ਵੱਟ ਇਜ਼ ਪਰਾਬਲਮ?'' ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਗ ਅੱਿਕਆ ਹੋਇਆ ਬੋਿਲਆ। -''ਇੰਡੀਆ ਸ਼ੀਪਜ਼! ਆਈ ਿਥੰਕ-ਦੇ ਟਰਾਈ ਰੱਨ ਅਵੇ! ਆਈ ਐੱਮ ਐਲੋਨ! ਯੂ ਕੇਅਰ!'' ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਅਹੀ ਤਹੀ ਫੇਰੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਡੋਂਟ ਵਰੀ ਮੈਨ! ਆਈ ਕੇਅਰ!'' ਈਵਾਨ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਬਾਈ ਪੂਰਾ ਖਬਰਦਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਦੂਰ ਬੈਠੇ, ਦਾਰੂ ਪੀਂਦੇ ਹਬਸ਼ੀ ਦੀ ਸਪੀਡ ਮਾਪਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਬੋਤਲ ਉਸ ਅੱਗੇ ਰਾਕਟ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਦੇ ਦਸ ਕੁ ਵਜੇ ਹਬਸ਼ੀ ਦੇ ਘੁਰਾੜਹੇ ਡਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹ ਗਧੇ ਵਾਗ ਫ਼ਰਾਟੇ ਿਜਹੇ ਮਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਬਾਈ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ 'ਤੇ ਿਗੱਲ ਅਤੇ ਿਢੱਲੋਂ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਗਏ। ਉਹਨਾ ਕੰਬਲਾ ਦੇ ਝੁੰਬ ਮਾਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਾਹਰ ਗੁੜਹਾ ਹਨਹੇਰਾ ਸੀ। ਜੰਗਲ ਛੂਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਹੌਲਨਾਕ 'ਛਾ-ਛਾ' ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਧੜਕਦੇ ਿਦਲ ਸਾਫ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਿਜ਼ਆਦਾ ਖਤਰਾ ਉਹਨਾ ਨ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾ ਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੁੰਨ, ਠਰੀ ਰਾਤ ਿਵਚ ਿਕਸੇ ਅਣਿਮਥੀ ਮੰਿਜਲ ਵੱਲ ਵਾਹੋਦਾਹੀ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਿਗੱਲ ਿਕਸੇ ਚੀਜ਼ ਿਵਚ ਅੜਹਕ ਕੇ ਿਡੱਿਗਆ ਤਾ ਪੰਛੀਆ ਦੀ ਡਾਰ 'ਫੜ-ਫੜ' ਕਰਕੇ ਉਡੀ। ਵਣ ਿਹੱਿਲਆ। ਉਹਨਾ ਦਾ ਤਰਾਹ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਪੰਛੀਆ ਦੀ 'ਫੜ-ਫੜ' ਉਹਨਾ ਨੂ ਗੋਲੀਆ ਚੱਲਣ ਵਾਗ ਜਾਪੀ ਸੀ। -''ਉਏ ਿਢੱਲੋਂ!'' ਿਗੱਲ ਬੋਿਲਆ। -''ਹਾ?'' ਉਹ ਧੀਮਾ-ਧੀਮਾ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਆਹ ਿਕਸੇ ਕਾਰ ਦੀ ਲੀਹ ਐ।'' ਉਹ ਅੰਦਾਜੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਰ ਦੀ ਲੀਹੋ-ਲੀਹ ਤੁਰ ਪਏ। ਉਹਨਾ ਨ ਸੀਤ ਰਾਤ ਿਵਚ ਵੀ ਪਸੀਨਾ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਧੁੱਸ ਦੇਈ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਜੇ ਉਹ ਅੱਧਾ ਕੁ ਿਕਲੋਮੀਟਰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਗਏ ਸਨ ਿਕ ਅੱਗੋਂ ਕਾਰ ਦੀਆ ਬੱਤੀਆ ਜਗ ਪਈਆ। ਿਦਨ ਚੜਹ ਿਗਆ। ਤੇਜ਼ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੇ ਜੰਗਲ ਦੇ ਹਨਹੇਰੇ ਦਾ ਸੀਨਾ ਪਾੜ ਧਿਰਆ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਰੁਕ ਕੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਤੱਿਕਆ।

ਉਹ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਇਕ ਦਮ ਿਪੱਛੇ ਨ ਦੌੜੇ। ਉਹਨਾ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਅੱਗੇ ਭੂਚਾਲ ਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨਾ ਨ ਪੰਜ ਬੰਿਦਆ ਨੇ ਘੇਰ ਿਲਆ। ਉਹਨਾ ਦੇ ਹੱਥਾ ਿਵਚ ਲੋਹੇ ਦੀਆ ਰਾਡਾ ਸਨ। -''ਵੇਅਰ ਆਰ ਯੂ ਰੱਿਨੰਗ ਇੰਡੀਆ?'' ਈਵਾਨ ਉਹਨਾ ਅੱਗੇ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਿਵਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਰਾਡ ਘੁਕ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਨੋ ਰੱਿਨੰਗ-ਜਸਟ ਵਾਕ-ਓਨਲੀ ਵਾਕ ਸਰ!'' ਿਢੱਲੋਂ ਬੋਿਲਆ। ਉਸ ਨ ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਛੱਲ ਫੁੱਟੀ। -''ਯੂ ਇੰਡੀਆ! ਓਨਲੀ ਵਾਕ?'' ਉਸ ਨੇ ਰਾਡ ਿਢੱਲੋਂ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵਚ ਮਾਰੀ। ਉਹ ਚੌਫ਼ਾਲ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਿਡੱਿਗਆ। ਈਵਾਨ ਨੇ ਇਕ ਰਾਡ ਹੋਰ ਮਾਰੀ। ਿਢੱਲੋਂ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵਚ ਪਾੜ ਪੈ ਿਗਆ। ਲਹੂ ਖਾਲ ਵਾਗ ਵਿਹ ਤੁਿਰਆ। ਿਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਉਪਰ ਢੇਰੀ ਹੋ ਿਗਆ। ਈਵਾਨ ਦੇ ਸਿਹਯੋਗੀ ਬੁੱਚੜਾ ਨੇ ਿਗੱਲ ਨ ਕੱਟੇ ਵਾਗ ਧੂਹ ਿਲਆ। ਿਗੱਲ ''ਸੌਰੀ ਸਰ-ਸੌਰੀ ਸਰ'' ਪੁਕਾਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਪਰ ਬੇਰਿਹਮ ਬੁੱਚੜ ਉਸ ਨ ਬੇਿਕਰਕੀ ਨਾਲ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇ। -''ਵਾਟਰ---ਵਾਟਰ ਪਲੀਜ਼!'' ਿਢੱਲੋਂ ਦੀ ਮੁਰਦਾ ਅਵਾਜ਼ ਿਨਕਲੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਅੱਿਡਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। -''ਵਾਟਰ? ਯੈੱਸ ਵਾਟਰ!'' ਸ਼ਰਾਬੀ ਈਵਾਨ ਨੇ ਪੈਂਟ ਖੋਲਹ ਕੇ ਿਢੱਲੋਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਮੂਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਕਾਰ ਦੀਆ ਲਾਈਟਾ ਦੇ ਚਾਨਣ ਿਵਚ ਜਦੋਂ ਿਗੱਲ ਨੇ ਈਵਾਨ ਨ ਿਢੱਲੋਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਮੂਤਿਦਆ ਤੱਿਕਆ ਤਾ ਉਸ ਅੰਦਰਲਾ ਸਾਰਾ ਬਾਰੂਦ ਫ਼ਟ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚੋਂ ਜੁਆਲਾ ਿਨਕਲੀ ਤਾ ਉਸ ਨੇ ਆਪਾ ਛੁਡਾ ਿਲਆ ਅਤੇ ਈਵਾਨ ਨ ਆ ਢਾਿਹਆ। -''ਯੂ ਬੁੱਚੜ! ਯੂ ਭੈਣ ਚੋਦ ਰਸ਼ੀਆ! ਯੂ ਭੈਣ ਦਾ ਯਾਰ! ਯੂ ਮੇਰਾ ਸਾਅਲਾ!'' ਉਸ ਨੇ ਈਵਾਨ ਨ ਕੁੱਕੜ ਵਾਗ ਮਧੋਲ ਧਿਰਆ। ਜਦ ਈਵਾਨ ਨੇ ਆਪਦੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਚ ਹਾਲ-ਦੁਹਾਈ ਪਾਈ ਤਾ ਬਾਕੀ ਬੁੱਚੜਾ ਨੇ ਿਗੱਲ ਨ ਘੜਹੀਸ ਿਲਆ। ਉਸ ਦਾ ਿਸਰ ਪਹਾੜੀ ਪੱਥਰ 'ਤੇ ਧਰ ਿਲਆ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਿਸਰ ਖ਼ਰਬੂਜੇ ਵਾਗ ਫ਼ੇਹ ਿਦੱਤਾ। ਿਦਮਾਗ ਦੀਆ ਨਾੜੀਆ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਿਖਲਰ ਗਈਆ। ਲਹੂ ਦਾ ਛੱਪੜ ਲੱਗ ਿਗਆ। ਇਹੀ ਹਸ਼ਰ ਿਢੱਲੋਂ ਦਾ ਹੋਇਆ। ਲਾਅਸ਼ਾ ਿਦਲਪਰੀਤ ਵਾਲੀ ਜਗਾਹ ਹੀ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤੀਆ ਗਈਆ। ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾ ਦੇ ਖਾਣ ਲਈ! ਿਦਲਪਰੀਤ ਿਬਮਾਰੀ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜਹ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਤਡੀਆ ਰਗੜ ਕੇ ਮਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ! ਿਗੱਲ ਅਤੇ ਿਢੱਲੋਂ ਮਾਰ ਕੇ ਿਟਕਾਣੇਂ ਲਾ ਿਦੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਜੰਗਲ ਦੇ ਰਾਜ ਿਵਚ ਿਕਸੇ ਦੀ ਕੁੱਤੇ ਿਜੰਨੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੰਦਾ ਮਰ ਿਗਆ ਜਾ ਜਾਣ ਕੇ ਮਾਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਆਦਾ, ਕੰਮ ਖਤਮ! ਸਬੂਤ ਖਤਮ! ਨਾ ਲਾਅਸ਼ ਬੋਲਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੂੰਡੇ ਿਪੰਜਰ ਨੇ ਬੋਲਣਾ ਸੀ। ਮਾਬਾਪ ਅਤੇ ਿਰਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਜਾਰਾ ਮੀਲ ਦੂਰ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਕੀ ਿਕਸੇ ਨੇ ਹੀਲ-ਹੁੱਜਤ ਕਰ ਲੈਣੀਂ ਸੀ? ਉਹ ਤਾ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਫ਼ੋਨ ਜਾ ਿਚੱਠੀ ਦੀ ਆਸ ਿਵਚ ਬੈਠੇ ਸਨ! ਪਰ ਮੁੰਡੇ ਤਾ ਅਗਲੀ ਦੁਨੀਆ ਿਵਚ ਜਾ ਿਬਰਾਜੇ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਜਹਾਨ ਨ ਅਲਿਵਦਾ ਆਖ ਕੇ! ਬਾਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁੰਡੇ ਿਗੱਲ ਅਤੇ ਿਢੱਲੋਂ ਬਾਰੇ ਿਫ਼ਕਰਮੰਦ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਡਰੇ ਹੋਏ, ਿਦਲਾ ਨ ਹੱਡੀਆ ਿਵਚ ਘੁੱਟੀ! ਪਹੁ ਫ਼ਟਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਪਰ ਿਗੱਲ ਹੋਰੀਂ ਵਾਿਪਸ ਨਾ ਪਰਤੇ। ਪਰਤਦੇ ਿਕੱਥੋਂ? ਉਹ ਤਾ ਗੈਬੀ ਸੰਸਾਰ ਿਵਚ ਬੈਠੇ ਸਨ! -''ਜਾ ਤਾ ਉਹ ਖਤਮ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਜਾ ਿਫਰ ਿਨਕਲ ਗਏ।'' ਬਾਈ ਨੇ ਬੜੀ ਹੀ ਹੌਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਕਹਾ। -''ਪੁਲਸ ਨਾ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਹੋਵੇ?'' ਿਬੱਲਾ ਸਾਰੇ ਿਦਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਿਵਚ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਬੋਿਲਆ ਸੀ। -''ਜੇ ਪੁਲਸ ਨੇ ਫੜ ਲਏ ਤਾ ਆਪਣਾ ਖਿਹੜਾ ਜਲਦੀ ਛੁੱਟ ਜਾਣੈਂ।'' ਬਾਈ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਿਕਵੇਂ?'' -''ਉਹਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਈ ਦੇਣੈਂ।'' -''ਰੂਸੀ ਬੋਲੀ ਤਾ ਉਹਨਾ ਨ ਆਉਂਦੀ ਨਹੀਂ?'' -''ਦੋਭਾਸ਼ੀਆ ਮੰਗਵਾ ਲੈਂਦੇ ਐ।'' -''ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵੀ ਉਹਨਾ ਨ ਆਉਂਦੀ ਐ।'' ਉਹ ਅੱਕਾ ਿਵਚ ਡਾਗਾ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇ।

ਸੁਪਨੇ ਛੂੰਹਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਿਗੱਲ ਅਤੇ ਿਢੱਲੋਂ ਨਾ ਬਹੁੜੇ! _______________________________________________________________________ ਿਕਸ਼ਤ 19 ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਬੀਤ ਗਏ। ਿਗੱਲ ਅਤੇ ਿਢੱਲੋਂ ਵੱਲੋਂ ਬਾਈ ਹੋਰੀਂ ਡੱਕੇ ਭੰਨੀਂ ਬੈਠੇ ਸਨ। -''ਇੰਡੀਆ!'' ਹਬਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਆਇਆ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆ ਨ 'ਇੰਡੀਆ' ਆਖ ਕੇ ਹੀ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਖੁਸ਼ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਰੇ ਖੁਸ਼ ਿਜਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਕੋਈ ਸ਼ੁਭ ਖਬਰ ਸੀ! -''ਵੈਰੀ ਗੁੱਡ ਮੈਿਸੱਜ!'' -''ਕੀ ਕਿਹੰਦੈ?'' ਬਾਈ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਕਿਹੰਦੈ ਬੜੀ ਵਧੀਆ ਖਬਰ ਐ।'' -''ਪੁੱਛ ਕੀ ਐ?'' ਬਾਈ ਪੈਰਾ ਭਾਰ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। -''ਵੱਟ ਮੈਿਸਜ ਸਰ?'' -''ਨੈਕਸਟ ਵੀਕ ਟਰੱਕ ਕਿਮੰਗ-ਹੂਅ ਵਾਟ ਗੋ ਟੂ ਇਟਲੀ?'' -''ਕਿਹੰਦਾ ਇਟਲੀ ਕੌਣ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੈ? ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਟਰੱਕ ਆ ਿਰਹੈ।'' ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਹੀ ਹੱਥ ਖੜਹੇ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਉਹ ਇਸ ਨਰਕ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। -''ਨਹੋ ਆਲ ਇੰਡੀਆ!'' -''ਹਾਓ ਮੈਨਹੀ ਪੌਸੀਬਲ?'' -''ਿਫ਼ਫ਼ਟੀ ਿਮੰਨ!'' -''ਕਿਹੰਦਾ ਪੰਜਾਹ ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੇ ਐ।'' -''ਚਲੋ ਪੰਜਾਹ ਈ ਸਹੀ-ਓ ਕੇ-ਓ ਕੇ!'' ਬਾਈ ਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਨ ਿਕਹਾ। ਹੱਥ ਹਵਾ ਿਵਚ ਲਿਹਰਾਇਆ। -''ਿਜਹੜੇ ਿਬਮਾਰ ਠਮਾਰ ਐ ਚਲੇ ਜਾਣ-ਬਾਕੀ ਫੇਰ ਸਹੀ-ਓਦੂੰ ਅਗਲਾ ਟਰੱਕ ਪੁੱਛ ਕਦੋਂ ਆਊ?'' -''ਿਵੱਨ ਕੱਮਜ਼ ਨੈਕਸਟ ਟਰੱਕ ਸਰ?'' -''ਵੈਰੀ ਸੂਨ! ਵੈਰੀ ਸੂਨ! ਮੇਅ ਬੀ ਇਨ ਟੂ ਵੀਕਸ!'' -''ਕਿਹੰਦਾ ਦੋ ਕੁ ਹਫ਼ਿਤਆ ਨ।'' -''ਓ ਕੇ-ਓ ਕੇ!'' ਬਾਈ ਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਨ ਿਜੱਤ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਖੜਹਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਅਵੇਂ, ਹਲਕੇ ਿਜਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਰਾਤ ਉਹ ਬੇਿਫ਼ਕਰੀ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੁੱਤੇ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਈਵਾਨ ਇਕ ਸੁੰਦਰ-ਸੁਸ਼ੀਲ ਲੜਕੀ ਨ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਕੁੜੀ ਕੋਈ ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲਾ ਦੀ ਸੀ। ਸਲਵਾਰ-ਕਮੀਜ਼ ਤੋਂ ਉਹ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬਣ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਕਲੋਂ-ਸੂਰਤੋਂ ਅਤੇ ਪਿਹਰਾਵੇ ਤੋਂ ਉਹ ਚੰਗੀ ਪੜਹੀਿਲਖੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਈਵਾਨ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਿਪੱਛੇ ''ਪਲੀਜ਼-ਪਲੀਜ਼'' ਕਰਦਾ ਿਫਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਈਵਾਨ ਦੇ ਮਗਰ-ਮਗਰ ਪੱਬਾ ਭਾਰ ਤੁਰੀ ਿਫਰਦੀ ਸੀ। ਈਵਾਨ ਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨ ਲੈ ਕੇ ਉਪਰ ਚੜਹ ਿਗਆ। ਉਪਰ ਇਕ ਚੁਬਾਰੇਨੁਮਾ ਕਮਰਾ ਸੀ। ਿਜੱਥੇ ਵਰਾਡੇ ਵਾਿਲਆ ਨ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚੁਬਾਰੇ ਿਵਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਈਵਾਨ ਨੇ 'ਿਟੱਪੀਕਲ-ਵੋਦਕਾ' ਦੀ ਬੋਤਲ ਖੋਲਹ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਿਡਆ ਿਫਰਦਾ ਸੀ। -''ਵੇਅਰ ਡੂ ਯੂ ਕਮ ਫਰੌਮ?'' ਈਵਾਨ ਨੇ ਇਕ ਲੰਡਾ ਪੈੱਗ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਿਦਆ ਪੁੱਿਛਆ। ਦਾਰੂ ਦਾ ਪੈੱਗ ਉਸ ਅੰਦਰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਹੁਸਨ ਵਾਗ ਹੀ ਲੀਕ ਿਜਹੀ ਪਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਅਸਮਾਨੋਂ ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਵਾਗ! -''ਆਈ ਐੱਮ ਫਰੌਮ ਇੰਡੀਆ!'' -''ਵੇਅਰ ਫਰੌਮ ਇੰਡੀਆ? ਇੰਡੀਆ ਇਜ਼ ਏ ਲਾਰਜ ਕੰਟਰੀ!''

-''ਫਰੌਮ ਪੰਜਾਬ!'' -''ਯੂ ਆਰ ਸੋ ਪਰੈਟੀ ਗਰਲ।'' ਉਹ ਦਾਰੂ ਦੇ 'ਗਰਲੇ' ਅੰਦਰ ਸੁੱਟੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਗਧੇ ਨ 'ਨਾਅਲ' ਨਾਲ ਕਾਹੜਾ ਦੇਈਦੈ। -''ਥੈਂਕਯੂ!'' -''ਵੇਅਰ ਡੂ ਯੂ ਵਾਟ ਟੂ ਗੋਅ?'' -''ਹਾਲੈਂਡ! ਟੂ ਮਾਈ ਹਸਬੈਂਡ!'' -''ਯੂ ਮੈਿਰਡ?'' -''ਨਹੋ! ਨਾਟ ਯੈੱਟ! ਓਨਲੀ ਅੰਗੇਜ਼ਡ!'' -''ਆਈ ਸੀ।'' -''ਯੂਅਰ ਨੇਮ?'' -''ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ।'' ਕੁੜੀ ਨੇ ਭਾਪ ਿਲਆ ਿਕ ਈਵਾਨ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵੱਲੋਂ ਹੱਥ ਕਾਫ਼ੀ ਤੰਗ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਿਹਸਾਬ ਨਾਲ ਹੀ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਈ। -''ਮੰਛੀਤ?'' -''ਨਹੋ ਮੰਛੀਤ-ਮਨਜੀਤ!'' -''ਸਮ ਡਿਰੰਕ?'' ਉਸ ਨੇ ਬੋਤਲ ਚੁੱਕਿਦਆ ਪੁੱਿਛਆ। ਬੋਤਲ ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਕੜ ਵਾਗ ਧੌਣੋਂ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। -''ਨਹੋ! ਨੈਵਰ! ਆਈ ਡੋਂਟ ਲਾਈਕ ਡਿਰੰਕ।'' -''ਵੈਰੀ ਕੋਲਡ ਵੈਦਰ! ਟੇਕ ਜਸਟ ਐਜ਼ ਏ ਮੈਡੀਿਸਨ।'' -''ਨਹੋ-ਨਹੋ!'' -''ਕਮ ਆਨ ਮੰਛੀਜ!'' -''ਨਹੋ ਮੰਛੀਜ-ਮਨਜੀਤ!'' -''ਔਲ ਰਾਈਟ-ਮੰਸ਼ੀਤ!'' ਉਸ ਨੇ 'ਨਾਹ-ਨਾਹ' ਕਰਦੀ ਮਨਜੀਤ ਦੇ ਗਲ ਅੰਦਰ ਵੋਦਕਾ ਦਾ ਅੱਧਾ ਿਗਲਾਸ ਡੋਲਹ ਿਦੱਤਾ। ਵੋਦਕਾ ਕੁੜੀ ਦਾ ਗਲ ਸਾੜਦਾ ਥੱਲੇ ਉਤਿਰਆ ਸੀ। ਉਸ ਨ 'ਪੱਠਾ' ਲੱਗ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਅੱਖਾ ਮੀਟ ਕੇ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਿਲਆ। ਦਾਰੂ ਭੰਬੂਕਾ ਬਣ ਕੇ ਿਸਰ ਨ ਚੜਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਧੁੱਪ ਸਤਰੰਗੀ ਲੱਗੀ। ਹਵਾ ਦਾ ਬੁੱਲਾ ਲੋਰੀਆ ਿਦੰਦਾ ਜਾਿਪਆ। ਿਦਲ ਅਨੋਖੀ ਮਸਤੀ ਿਵਚ ''ਬਾਘੀਆ'' ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਉਹ ਅੱਧ-ਖੁੱਲਹੀਆ ਅੱਖਾ ਨਾਲ ਬੈੱਡ 'ਤੇ ਪਈ ਸੀ। ਕਾਲੇ ਘਟਾ ਵਰਗੇ ਕੇਸਾ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਚੰਨ ਵਰਗਾ ਮੁਖੜਾ ਅੱਧਾ ਕੱਜ ਿਲਆ ਸੀ। ਿਕਰੇ ਖਰਬੂਜੇ ਵਰਗਾ ਮੁੱਖ! ਈਵਾਨ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਇਸ ਘੜਤ ਨ ਤੱਕ ਕੇ ਬੇਵਾਹ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਲੂਹਰੀਆ ਉਠੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਲੂੰ-ਕੰਡੇ ਖੜਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਮਨਜੀਤ ਦਾ ''ਤੱਤਾ'' ਮੰਗੇਤਰ ਹੌਲੈਂਡ ਿਵਚ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਵਾਰ ਉਹ ਮਨਜੀਤ ਨ ਹੌਲੈਂਡ ਮੰਗਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਹੌਲੈਂਡ ਦੀ ਅੰਬੈਸੀ ਨੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਿਵਘਨ ਖੜਹਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਮਕਾਨ ਛੋਟਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਤਨਖਾਹ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲਾ ਕੇ ਵੀਜ਼ਾ ''ਿਰਜੈਕਟ'' ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲਈ ਤਾ ਅੰਬੈਸੀ ਵਾਿਲਆ ਨੇ ਠੋਕ ਕੇ ਹੀ ਆਖ ਿਦੱਤਾ ਿਕ ਉਹ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾ ਮਨਜੀਤ ਨ ਿਕਸੇ ਹਾਲਤ ਿਵਚ ਹੌਲੈਂਡ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾ ਸਕੇਗਾ। ''ਤੱਤੇ'' ਮੰਗੇਤਰ ਨੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਏਜੰਟ ਨਾਲ ਅਟੀ-ਸੱਟੀ ਰਲਾਈ। ਪੂਰੇ ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਿਵਚ ਉਸ ਨੇ ਮਨਜੀਤ ਨ ਮਾਸਕੋ ਰਾਹੀਂ ਹੌਲੈਂਡ ਵਾੜਨ ਲਈ ਤੈਅ ਕਰ ਿਲਆ। ਪੰਜ ਲੱਖ ਿਦੱਲੀ ਇਕ ਏਜੰਟ ਨ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾ ਸੌ ਅਮਰੀਕਨ ਡਾਲਰ ਮਨਜੀਤ ਦੇ ਪਾਸ ਸਨ। ਮਾਸਕੋ ਉਤਰਿਦਆ ਹੀ ਈਵਾਨ ਨੇ ਮਨਜੀਤ ਦਾ ਪਾਸਪੋਰਟ, ਿਟਕਟ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾ ਸੌ ਡਾਲਰ ਵਾਿਪਸ ਮੋੜਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਕੇ ਫੜ ਲਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਮਨਜੀਤ ਬੁਲਡੋਜਰ ਵਰਗੇ ਈਵਾਨ ਦੇ ਰਿਹਮ ਹੇਠ ਸੀ। ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵਚ ਸੀ। -''ਮੰਸ਼ੀਤ ਡਾਰਿਲੰਗ-ਮੰਸ਼ੀਤ ਡਾਰਿਲੰਗ'' ਕਰਕੇ ਈਵਾਨ ਨੇ ਵੋਦਕਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਨਾਲ ਮਦਹੋਸ਼ ਿਜਹੀ ਹੋਈ ਮਨਜੀਤ ਨ ਅਲਫ਼ ਨਗਨ ਕਰ ਿਲਆ। ਹੁਣ ਉਹ ਡਲੀ ਵਾਗ ਨੰਗਧੜਹੰਗੀ ਬੈੱਡ 'ਤੇ ਪਈ, ਪਾਸੇ ਪਰਤ ਰਹੀ ਸੀ। ਈਵਾਨ ਦਾਰੂ ਪੀਂਦਾ ਉਸ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨ ਿਨਹਾਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਮਨਜੀਤ ਦਾ ਅਛੁਹ ਬਦਨ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨ ਆਪਣੀ ਿਮੱਤਰ ਕੁੜੀ ਿਕਸੇ ਮੱਝ ਵਰਗੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਾ ਡੋਕਲ ਹੱਡਾ ਨਾਲ ਹੀ ਮੱਥਾ ਮਾਰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ! ਿਕਸੇ ਸੂਰੀ ਨਾਲ ਹਮ-ਿਬਸਤਰ ਹੁੰਦਾ ਿਰਹਾ ਸੀ! ਮਨਜੀਤ ਹਰੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਡਲੀ ਵਾਗ ਪਈ ਸੀ।

ਈਵਾਨ ਪਾਗਲਾ ਵਾਗ ਮਨਜੀਤ ਵੱਲ ਲਪਿਕਆ। ਤਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜ ਕੇ ਪਰਹੇ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤੇ। ਉਸ ਨੇ ਮਨਜੀਤ ਨ ਚੁੰਮਣਾ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ 'ਖਾਣਾ' ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਅਚਾਨਕ ਮਨਜੀਤ ਦੀ ਿਹਰਦੇਵੇਧਕ ਚੰਿਘਆੜ ਿਨਕਲੀ, ''ਮਾਰਤੀ ਵੇ ਬਾਪੂ---!'' ਉਸ ਨ ਇੰਜ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਿਜਵੇਂ ਉਸ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਿਕੱਲਾ ਠੋਿਕਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਉਸ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਤਲਵਾਰ ਿਫਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਰਗਾ ਿਵਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਖੀਆ 'ਚੋਂ ਹੰਝੂ ਛਲਕ ਪਏ। ਮੱਥੇ ਤੋਂ ਪਸੀਨਾ ਛੱਲਾ ਬਣ ਵਿਹ ਤੁਿਰਆ। ਅੱਖਾ ਅੱਗੇ ਹਨਹੇਰ ਛਾ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਢਾਈ ਮਣ ਦੇ ਈਵਾਨ ਨ ਥੱਲੇ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਿਹਆ, ਿਪੱਛੇ ਧੱਕਣਾ ਚਾਿਹਆ। ਪਰ ਈਵਾਨ ਨੇ ਉਸ ਨ ਿਸਕੰਜੇ ਵਾਗ ਕਸ ਰੱਿਖਆ ਸੀ। ਉਹ ਹਥੌੜੇ ਦੀਆ ਸੱਟਾ ਮਾਰਨ ਿਵਚ ਮਘਨ ਸੀ। ਸ਼ਰਾਬੀ ਈਵਾਨ ਨੇ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਕੁੜੀ ਨ 'ਹਲਾਲ' ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਮਨਜੀਤ ਨ ਛੱਿਡਆ ਤਾ ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਫ਼ੁਆਰਾ ਫ਼ੁੱਟ ਤੁਿਰਆ। ਈਵਾਨ ਨੇ ਤੁਰਦੇ ਖ਼ੂਨ ਵਾਲੀ ਥਾ ਵੋਦਕਾ ਡੋਿਲਹਆ ਤਾ ਸਿਪਰਟ ਵਰਗੇ ਵੋਦਕੇ ਨੇ ਪਾਿੜਆ ਮਾਸ ਹੋਰ ਸਾੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਮਨਜੀਤ ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਸੀ! ਫ਼ੱਟੜ ਸੱਪ ਵਾਗ ਉਸਲਵੱਟੇ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਈਵਾਨ ਨੇ ਉਸ ਹੇਠ ਿਸਰਹਾਣਾ ਰੱਖ ਕੇ ਿਫਰ ਵੋਦਕਾ ਡੋਿਲਹਆ। ਖੂਨ ਵਗਣਾ ਕੁਝ ਘੱਟ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਹਾਏ ਬਾਪੂ! ਹਾਏ ਰੱਬਾ!'' ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਟੁੱਟ-ਟੁੱਟ ਕੇ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੇਡੂ ਦਰਦ ਨਾਲ ਚਸਕਾ ਮਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰਦ ਦੀਆ ਲਾਟਾ ਉਠਦੀਆ, ਿਜਹੜੀਆ ਿਸੱਧੀਆ ਹੀ ਿਦਲ ਨ ਜਾਦੀਆ ਸਨ। ਮਨਜੀਤ ਅੰਦਰ ਿਜਵੇਂ ਬਲਦੇ ਅੰਿਗਆਰ ਿਡੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ ਤਾਕਤ ਪੱਖੋਂ ਿਬਲਕੁਲ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਿਨਰਬਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਨਾ ਉਠਣ ਜੋਗੀ ਸੀ , ਨਾ ਚੀਕਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਿਵਚ ਸੀ। ਦਰਦ ਨਾਲ ਉਹ ਮੇਹਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਈਵਾਨ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਦਾਰੂ ਪੀਂਦਾ ਿਰਹਾ। ਮਨਜੀਤ ਨ ''ਝਟਕਾਉਂਦਾ'' ਿਰਹਾ। ਕੁੜੀ ਿਬਲਕੁਲ ਹੀ ਿਮੱਟੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਪੂਰਾ ਹਫ਼ਤਾ ਈਵਾਨ ਦਾ ਇਹੋ ਕੰਮ ਚੱਲਦਾ ਿਰਹਾ। ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਹਬਸ਼ੀ ਫ਼ੇਰੇਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਵੀ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਹਬਸ਼ੀ ਦਾ ਤਾ ਸਾਰੀ ਿਦਹਾੜੀ ਦਾ ਹੀ ਇਹ ਕੰਮ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਪੱਬਾ ਭਾਰ ਚੁਬਾਰੇ ਜਾ ਚੜਹਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਬੇੜ ਕੇ ਹੇਠਾ ਉਤਰ ਆਉਂਦਾ। ਿਦਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨ ਈਵਾਨ ਦੀ ਵਾਰੀ ਲੱਗਦੀ। ਕੁੜੀ ਦਾ ਅੱਧ ਵੀ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਦੋ ਬਿਘਆੜਾ ਨੇ ਉਸ ਨ ਦੋਧੇ ਵਾਗ ਚੂੰਡ ਧਿਰਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਰਗਾ ਿਵਚ ਫ਼ਸੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਿਫਰ ਈਵਾਨ ਨੇ ਅਮੀਰ ਗਾਹਕ ਿਲਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਇੰਡੀਅਨ ਕੁੜੀ ਦੇ ਗਰਮ ਗੋਸ਼ਤ ਦਾ ਸੁਆਦ ਲੈਣ ਵਾਲੇ! ਇੰਡੀਅਨ ਕੁੜੀ ਉਹਨਾ ਲਈ ਇਕ ਅਜੂਬਾ ਸੀ। ਇਕ ਅਲੋਕਾਰ ਸੀ। ਅਚੰਭਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦੇ ਇਕ 'ਵਾਰੀ' ਦਾ ਸੌ ਡਾਲਰ ਹੱਸ ਕੇ ਿਦੰਦੇ। ਕਈ ਿਤੰਨ-ਿਤੰਨ ਅਤੇ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਵਾਰੀਆ ਵੀ ਲੈਂਦੇ। ਈਵਾਨ ਨ ਇਕ-ਇਕ ਰਾਤ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਡਾਲਰ ਬਣਨ ਲੱਗੇ! ਈਵਾਨ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਹਬਸ਼ੀ ਬਾਗੋਬਾਗ ਸੀ। _______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 20 ਪਰ ਮਨਜੀਤ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾ ਨ ਰੋਂਦੀ ਰਿਹੰਦੀ। ਆਪਣੇ ਮੰਗੇਤਰ ਅਤੇ ਮਾ-ਬਾਪ ਨ ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਗਾਹਲ ਕੱਢਦੀ। ਿਸਰ ਅਤੇ ਮੱਥਾ ਿਪੱਟਦੀ। ਵੈਣ ਪਾਉਂਦੀ। ਕੰਧਾ 'ਚ ਟੱਕਰਾ ਮਾਰਦੀ।

ਕਰੀਬ ਿਤੰਨ ਹਫ਼ਿਤਆ ਿਵਚ ਉਸ ਉਪਰੋਂ ਦੀ ਪੂਰੇ ਅਠੱਤੀ ਬੰਦੇ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਈਵਾਨ ਅਤੇ ਹਬਸ਼ੀ ਇਸ ਿਗਣਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਸਨ। ਈਵਾਨ ਅਤੇ ਹਬਸ਼ੀ ਉਸ ਨਾਲ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਰ ਹਮ-ਿਬਸਤਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਹ ਘਰ ਦੀ ਮੁਰਗੀ ਵਾਗ ਹੀ ਤਾ ਸੀ! ਜਦ ਹਲਕ ਉਠਦਾ ਸੀ, ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਿਜਵੇਂ ਕੁੱਕੜ ਕੁਕੜੀ ਨ ਦੱਬ ਲੈਂਦੈ! ਕੋਈ ਡਰ ਡੁੱਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਨਜੀਤ ਬੇਵੱਸ ਸੀ। ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਕੈਦ ਸੀ। ਉਹ ਿਕਸੇ ਪੰਛੀ ਵਾਗ ਖੰਭ ਪੱਟ ਕੇ, ਿਪੰਜਰੇ ਿਵਚ ਸੁੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਿਵਚੋਂ ਅਜ਼ੀਬ ਿਜਹੀ ਬਦਬੂ ਮਾਰਦੀ। ਹੌਂਕ ਆਉਂਦੀ। ਅੱਜ ਉਸ ਦੇ ਿਸਰ 'ਤੇ ਅਜ਼ੀਬ ਿਭਆਨਕ ਰਾਤ ਆਈ। ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲ ਰੱਿਜਆ ਹਬਸ਼ੀ ਅਲਫ਼ ਨੰਗਾ ਉਸ ਅੱਗੇ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਸੱਤ ਫ਼ੁੱਟਾ ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਣ! -''ਟੇਕ ਇੱਟ ਇੰਨ ਯੂਅਰ ਮਾਊਥ!'' ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਪਤ-ਅੰਗ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰ-ਕਰ ਕਿਹ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਆਈ ਕੈਨ ਨਾਅਟ!'' ਮਨਜੀਤ ਭੁੱਬੀਂ ਰੋ ਪਈ। ਉਸ ਨ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਉਲਟੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਵਾਅਏ ਨਾਅਟ? ਟਰਾਈ ਇੱਟ! ਟੇਸਟ ਇੱਟ! ਬਰਹੇਵ ਗਰਲ! ਟੇਕ ਇੱਟ ਇੰਨ ਯੂਅਰ ਮਾਊਥ!'' -''ਯੂ ਕੈਨ ਹੈਵ ਨਾਰਮਲ ਸੈੱਕਸ ਿਵਦ ਮੀ।'' ਉਸ ਨ ਅਵੱਤ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ! ਯੂ ਿਥੰਕ-ਆਈ ਐੱਮ ਡੱਲ?'' ਉਸ ਨੇ ਵਾਲਾ 'ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਮਨਜੀਤ ਦੇ ਥੱਪੜ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। -''ਯੂ ਿਥੰਕ-ਆਈ ਐੱਮ ਡੱਲ ਮੈਨ? ਯੂ ਬਲੱਡੀ ਇੰਡੀਆ ਿਬੱਚ!'' ਉਹ ਉਸ ਨ ਵਾਲਾ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਕੁੱਟੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪੁਲਸ-ਮਾਰ ਨਾ ਝੱਲਦੀ ਹੋਈ ਕੁੜੀ ਨੇ ਹਿਥਆਰ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤੇ। -''ਪਲੀਜ਼! ਪਲੀਜ਼ ਸਰ! ਡੋਂਟ ਬੀਟ ਮੀ ਸੋ! ਆਈ ਡੂ-ਵੱਟ ਯੂ ਲਾਈਕ!'' ਉਸ ਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜ ਕੇ ਲਹੇਲੜੀ ਕੱਢੀ। ਹਬਸ਼ੀ ਨੇ ਜ਼ਬਰੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਤ ਪੂਰੀ ਕਰਵਾ ਲਈ ਅਤੇ ਥੱਲੇ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਮਨਜੀਤ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਪਈ, ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਿਡੱਗੀ ਜ਼ਿਹਮਤ ਨ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਰੜੇ ਅਵੱਤ ਆ-ਆ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆ ਨਾੜਾ ਇਕੱਠੀਆ ਹੋ ਗਈਆ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਣਖੀ ਪੰਜਾਬਣ, ਇਕ 'ਰੰਡੀ' ਤੋਂ ਵੀ ਭੈੜੀ ਬਣੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਸੀ, ਿਬਲਕੁਲ ਸਤੀ-ਸਿਵਤਰੀ ਸੀ। ਅਛੁਹ, ਜਲ ਵਾਗ ਿਨਰਮਲ, ਅੰਿਮਰਤ ਵਾਗ ਪਿਵੱਤਰ! ਪਰ ਅੱਜ ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਿਕਸੇ ਧੰਦਾ ਕਰਦੀ 'ਵੇਸਵਾ' ਨਾਲੋਂ ਬੁਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਿਸਹਤ ਅਤੇ ਮਾਨਿਸਕ ਪੱਖੋਂ ਿਦਨੋ-ਿਦਨ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਦਨਾ ਦੀ ਪਰਾਹੁਣੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਹਬਸ਼ੀ ਨ ਈਵਾਨ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ। ਿਕਸੇ ਗੱਲੋਂ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਘਬਰਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਨਲਕੇ ਦੀ ਬੋਕੀ ਵਰਗੇ ਬੁੱਲਹਾ 'ਤੇ ਝੱਗ ਸੁੱਕ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਝੱਖੜ ਵਾਗ ਬਾਹਰ ਵਰਾਡੇ ਿਵਚ ਆਇਆ। -''ਹੇਅ ਇੰਡੀਆ! ਰੈਡੀ-ਰੈਡੀ! ਹਰੀ ਅੱਪ! ਹਰੀ ਅੱਪ! ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਗੋ ਟੂ ਇਟਲੀ! ਥਰੀ ਟਰੱਕ ਕਿਮੰਗ! ਹਰੀ ਅੱਪ!'' -''ਕੀ ਕਿਹੰਦੈ?'' ਬਾਈ ਦੇ ਕੱਖ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਇਹ ਕਿਹੰਦੈ ਿਤੰਨ ਟਰੱਕ ਆ ਰਹੇ ਐ-ਜਲਦੀ ਿਤਆਰ ਹੋ ਜਾਵੋ-ਸਾਿਰਆ ਨ ਇਟਲੀ ਿਲਜਾਣੈਂ।'' ਇਕ ਲੜਕੇ ਨੇ ਦੱਿਸਆ। -''ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦੈ?'' ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਤੋਪ ਿਵਚੋਂ ਗੋਲਾ ਿਨਕਲਣ ਵਾਗ ਛਾਲ ਮਾਰੀ। ਸਾਰੇ ਗੰਿਨਆ ਵਾਗ ਖੜਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਿਕਸਮਤ ਖੁੱਲਹੀ ਸੀ। ਹਬਸ਼ੀ ਮਨਜੀਤ ਨ ਥੱਲੇ ਚੁੱਕ ਿਲਆਇਆ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਿਕਸੇ ਿਮਰਗ-ਿਸ਼ਕਾਰੀ ਨ ਿਸ਼ਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜੰਗਲ ਿਵਚੋਂ ਿਗੱਲ, ਿਢੱਲੋਂ ਅਤੇ ਿਦਲਪਰੀਤ ਹੋਰਾ ਦੇ ਿਪੰਜਰ ਿਮਲੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਪੁਲੀਸ ਨ ਖਬਰ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਏਰੀਏ ਿਵਚ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਚਾੜਹ ਿਦੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਨੁੱਖੀ ਿਪੰਜਰਾ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਬਜ਼ੇ ਿਵਚ ਕਰ, ਕਾਰਵਾਈ ਜੰਗੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ ਸੀ। ਦੇਰ ਹਨਹੇਰ ਸੀ। ਖਤਰਾ ਸੀ। ਈਵਾਨ ਨ ਖਤਰਾ ਬੜਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਿਦਿਸਆ। ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਹਬਸ਼ੀ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਿਤਆਰ ਸਨ। ਰੱਬ ਮਸਾ ਿਦਆਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਿਤੰਨ ਵੱਡੇ ਟਰਾਲੇ ਆਏ ਅਤੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਭੇਡਾ ਵਾਗ ਲੱਦ ਕੇ ਤੁਰ ਗਏ। ਨਾਲ ਹੀ ਮਨਜੀਤ ਸੀ। ਟਰਾਲੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਿਲਆ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਉਮਰ-ਕੈਦ ਤੋਂ ਿਰਹਾਈ ਵਾਗ ਮਿਹਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮਨਜੀਤ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਚੌਫ਼ਾਲ ਪਈ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ ਫੱਟ ਉਧੇੜਨੇ ਠੀਕ ਨਾ ਸਮਝੇ। ਿਜਵੇਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾ ਨ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਿਜਹੜਾ ਹਬਸ਼ੀ ਸੋਹਣੇਸੁਣੱਖੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨਾਲ 'ਕਾਮ-ਪੂਰਤੀ' ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਅਿਤ-ਸੁੰਦਰ ਕੁੜੀ ਨ ਕਦੋਂ ਬਖਿਸ਼ਆ ਹੋਵੇਗਾ? ਬਾਈ ਸੋਚ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਈਵਾਨ, ਹਬਸ਼ੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੁੱਿਤਆ ਨ ਲੈ ਕੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਿਪੱਛੇ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਿਡਆ ਸੀ। ਖੁੱਡਾ ਖਾਲੀ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਤੰਨ ਟਰਾਲੇ ਅੱਗੜ-ਿਪੱਛੜ ਹਾਥੀ ਚਾਲ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਡਰੇ ਈਵਾਨ ਨੇ ਟਰਾਲੇ ਦੇ ਡਰਾਈਵਰਾ ਨ ਸਖਤ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਿਕ ਇਹਨਾ ਨ ''ਸਾਇਪਰੱਸ'' ਦੇ 'ਸੀ-ਪੋਰਟ' 'ਤੇ ਹੀ ਲਾਹੁੰਣਾ ਹੈ! ਅੱਗੇ ਇਹਨਾ ਨ ਇਕ ਿਸ਼ੱਪ ਨੇ ਲੈ ਕੇ ਇਟਲੀ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਪਰਬੰਧ ਈਵਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀਆ ਨੇ ਿਤੰਨ ਕਤਲ ਕੇਸਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਾਨ ਬਚੀ ਲਾਖੋਂ ਪਾਏ! ਟਰਾਲੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ। ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ ਬੰਦ ਟਰਾਿਲਆ ਿਵਚ ਹੀ ਉਲਟੀਆ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅੰਦਰ ਹੀ ਿਪਸ਼ਾਬ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਮਨਜੀਤ ਿਢੱਡੋਂ ਖਾਲੀ ਸੀ। ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਅਵੱਤ ਿਜਹੇ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਾਈ ਅਤੇ ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਕੋਲ ਿਨਹੱਥੇ ਿਜਹੇ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹ ਮਜ਼ਬੂਰ ਸਨ। ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਿਦਨ ਚੜਹਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਟਰਾਲੇ ਿਕਸੇ ਜੰਗਲ-ਉਜਾੜ ਿਵਚ ਰੁਕ ਗਏ। ਡਰਾਈਵਰਾ ਅਤੇ ਕਲੀਨਰਾ ਨੇ ਬੰਦ ਟਰਾਿਲਆ ਦੇ ਿਪਛਲੇ ਦਰਵਾਜੇ ਖੋਲਹ ਕੇ ਿਜਉਂਦੇ-ਮਰੇ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰ ਲਈ। ਉਹ ਿਦਨ-ਰਾਤ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਤਜ਼ਰਬੇਕਾਰ ਡਰਾਈਵਰ ਸਨ। ਇਹਨਾ ਰੋਹੀਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾ ਿਵਚੋਂ ਦੀ ਵਗਣ ਵਾਲੇ! ਜੇ ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਕਦੇ ਮਰ ਜਾਦਾ ਤਾ ਉਹ ਉਸ ਨ ਟਰੱਕ ਿਵਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜੰਗਲ ਦੀਆ ਝਾੜੀਆ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਿਦੰਦੇ। ਜਾਹਲੀ ਬੰਦੇ ਇੱਧਰ-ਉਧਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡੇੜਹ ਸਾਲ ਤੱਕ ਸੀ। ਪਰ ਉਹਨਾ ਦੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਾਰਨ ਮਰੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਠ ਸਾਲ ਤੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਜੱਜ ਦੇ ਮੂੜਹ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਗਵਾਹਾ ਦੇ ਠੋਸ ਿਬਆਨਾ ਦੇ ਮੁਨੱਸਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹਰ ਰੁਕਣ ਵਾਲੀ ਜਗਾਹ 'ਤੇ ਖੜਹ ਕੇ ਿਜਉਂਦੇ ਜਾ ਮਰੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਿਨਰਖਣਾ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ 'ਕਰਤੱਵ' ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਿਦਹਾੜੀ ਟਰਾਲੇ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਖੜਹੇ ਰਹੇ। ਸਾਰੇ ਭੁੱਖੇ-ਿਤਹਾਏ ਟਰਾਿਲਆ ਿਵਚ ਹੀ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਕੋਈ ਖਾਣ, ਪੀਣ ਜਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਨ ਿਸਰਫ਼ ਜੰਗਲ-ਪਾਣੀ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੀ ਿਮਲੀ ਸੀ। ਹਨਹੇਰੇ ਹੋਏ ਟਰਾਲੇ ਿਫਰ ਤੁਰ ਪਏ। ''ਸਾਇਪਰੱਸ'' ਦੇ ਇਸ ਏਰੀਏ ਿਵਚ ਟਰਾਿਲਆ ਦੀ ਚੈਿਕੰਗ ਨਾਮਾਤਰ ਹੀ ਸੀ। ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਠੰਢ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਿਨਘਾਸ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਅਜ਼ੀਬ ਿਜਹੀ ਸਿਥਤੀ ਸੀ। ਉਹ 'ਠੁਰ-ਠੁਰ' ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। _______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 21 ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ ਿਬੱਲੇ ਨ ਿਗਆ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਿਚੱਠੀ ਪੱਤਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਿਕਸ ਹਾਲਤ ਿਵਚ ਸੀ? ਇਹ ਵੀ ਕੁਝ ਿਕਸੇ ਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਮਾ ਸਮੇਤ ਸਾਰਾ ਪਰੀਵਾਰ ਗਮਾ ਦੀ ਮੂਰਤ ਬਿਣਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਨ ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਾ ਪੈਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਅੱਖ ਲੱਗਦੀ ਤਾ ਉਸ ਨ ਭੈੜੇ-ਭੈੜੇ ਸੁਪਨੇ ਆਉਂਦੇ।

ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ 'ਤੇ ਚਿੜਹਆ ਰਿਹੰਦਾ। ਿਹੱਕ ਤੋਂ ਨਾ ਉਤਰਦਾ। ਿਫਰ ਵੀ ਪੇਟ ਦੀ ਆਦਰ ਸੀ। ਿਢੱਡ ਦੀ ਅੱਗ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ''ਵਾਿਹਗੁਰੂ-ਵਾਿਹਗੁਰੂ'' ਕਰਦੀ ਰਿਹੰਦੀ। ਰੱਬ ਦਾ ਨਾ ਉਸ ਦਾ ਧਰਵਾਸ ਬਿਣਆ ਰਿਹੰਦਾ, ਡੁੱਬਦੀ ਲਈ ਸਹਾਰਾ! ਜੈਬਾ ਵੀ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨ ਿਬੱਲੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਵੀ ਿਬੱਲੇ ਿਪੱਛੇ ਿਰੱਝਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਕੀ ਉਤਰ ਿਦੰਦਾ? ਉਹ ਤਾ ਆਪ ਰੋਹੀ-ਬੀਆਬਾਨ ਿਵਚ ਭਟਕ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਗੁਰਕੀਰਤ, ਬਾਲੀ ਨ ਜਰਮਨ ਕਈ ਵਾਰ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਬਾਲੀ ਨ ਵੀ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ੋਨ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਥਾ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਕੋਲ ਬਾਲੀ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਿਕਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ? ਇਹ ਇਕ ਰਹੱਸ ਬਿਣਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਕ ਿਫ਼ਕਰ, ਇਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਿਢੱਡ ਿਵਚ ਮੁੱਕੀਆ ਦੇਈ ਿਫਰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਿਮੰਦਰ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨ ਿਪਛਲੇ ਿਵਹੜੇ ਿਵਚ ਸੱਦ ਿਲਆ। -''ਕੀ ਗੱਲ ਐ ਜੀਤੋ?'' ਗੱਲ ਦਾ ਤਾ ਗੁਰਕੀਰਤ ਨ ਪਤਾ ਹੀ ਸੀ ਿਕ ਭੈਣ ਨੇ ਕੀ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਬੇਿਫ਼ਕਰ, ਬੇਪਰਵਾਹ ਿਜਹਾ ਹੋਣ ਦਾ ਿਦਖਾਵਾ ਿਜਹਾ ਕੀਤਾ। -''ਵੇ ਗੁਰਕੀਰਤ-ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਤਾ ਿਕਮੇਂ ਨਾ ਿਕਮੇਂ ਪਤਾ ਕਰ-ਮੇਰਾ ਤਾ ਡੁੱਬੜਾ ਿਦਲ ਿਪੱਛੇ ਨਹੀ ਪੈਂਦਾ-ਪਤਾ ਨਹੀ ਿਕਹੜੇ ਹਾਲੀਂ ਹੋਊ?'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਅੱਗੇ ਿਫ਼ੱਸ ਪਈ। -''ਜੀਤੋ ਭੈਣੇਂ ਤੂੰ ਰੋ ਨਾ-ਜਮਾ ਿਫ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰ-ਇਹ ਇਉਂ ਨਹੀ ਬਈ ਮੋਿਗਓਂ ਬੱਸ ਫੜੀ ਤੇ ਚੱਕ ਤਾਰੇਵਾਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ-ਜਾ ਚਚਰਾੜੀ ਤੋਂ ਬੱਸ ਫੜੀ ਤੇ ਮਲਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ-ਇਹ ਭੈਣ ਮੇਰੀਏ ਪਰਦੇਸਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਐਂ-।'' -''ਵੇ ਗੁਰਕੀਰਤ! ਤਾਹੀਂ ਤਾ ਮੈਂ ਤੜਫਦੀ ਿਫਰਦੀ ਐਂ-ਘਰੇ ਜੁਆਕ ਨੇ ਕਦੇ ਚੱਕ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਿਗਲਾਸ ਨਹੀ ਸੀ ਪੀਤਾ-ਲਾਡਲਾ ਰੱਿਖਐ-ਪਤਾ ਨਹੀ ਿਕਹੜੀ ਜੂਨ ਿਫਰਦਾ ਹੋਊਗਾ।'' ਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਹੰਝੂ ਿਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਦਾ ਿਦਲ ਭੈਣ ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਡਾਢਾ ਹੀ ਦੁਖੀ ਹੋ ਿਗਆ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਮਾ ਸੀ। ਿਦਲ ਪੁੱਤ ਿਵਚ ਦੀ ਧੜਕਦਾ ਸੀ। ਸਾਹ ਪੁੱਤ ਿਵਚ ਦੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਪੁੱਤ ਿਬਨਾ ਜੱਗ ਸੁੰਨਾ-ਸੁੰਨਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਕੰਧਾ-ਕੌਲੇ ਪੁੱਤ ਬਣ-ਬਣ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। -''ਵੇ ਗੁਰਕੀਰਤ! ਤੂੰ 'ਜੰਟ-ਜੁੰਟ ਤੋਂ ਈ ਪਤਾ ਕਰਲਾ-ਕੀ ਐ ਉਹਨ ਈ ਪਤਾ ਹੋਵੇ?'' -''ਏਜੰਟ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕਰ ਲੈਨੈਂ ਭੈਣੇਂ-ਪਰ ਤੂੰ ਿਦਲ ਥੋੜਾ ਨਾ ਕਰ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀਰਜ ਬੰਨਹਾਈ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਿਦਲ ਵੀ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਰੋਹੀਏਂ ਚਿੜਹਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਿਦਮਾਗ ਅੰਦਰ ਚੰਗੀਆ-ਮੰਦੀਆ ਸੋਚਾ ਦਾ ਘਮਸਾਣ ਮੱਿਚਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਹੀ ਗੁਰਕੀਰਤ ਸ਼ੁਕਲੇ ਵੱਲ ਨ ਬੱਸ ਚੜਹ ਿਗਆ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਥਾਲੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਾਗ ਡੋਲਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਪਹੁੰਿਚਆ ਤਾ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਬੱਠਲ ਿਜੱਡਾ ਿਸਰ ਕੱਢੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਲਾ ਦਫ਼ਤਰ ਿਵਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਦਾ ਮੱਥਾ ਠਣਿਕਆ। -''ਬਹਾਦਰ! ਸ਼ੁਕਲਾ ਜੀ ਿਕੱਥੇ ਐ?'' ਉਸ ਨੇ ਗੋਰਖੇ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਉਹ ਤਾ ਜਨਾਬ ਿਦੱਲੀ ਗਏ ਹੋਏ ਐ।'' -''ਕਦੋਂ ਆਉਣਗੇ?'' -''ਅੱਜ ਈ ਗਏ ਐ-ਕੱਲਹ ਜਾ ਿਫਰ ਪਰਸੋਂ ਹੀ ਮੁੜਨਗੇ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਸਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। -''ਤੁਹਾਡਾ ਬੰਦਾ ਿਸਰੇ ਪਹੁੰਿਚਆ ਿਕ ਨਹੀਂ?'' ਗੋਰਖੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਕਾਹਨ ਬਹਾਦਰ! ਜੇ ਉਹ ਿਸਰੇ ਪਹੁੰਿਚਆ ਹੁੰਦਾ-ਫੇਰ ਮੈਂ ਐਥੇ ਕੀ ਲੈਣ ਆਉਂਦਾ? ਉਹਦਾ ਨਾ ਤਾ ਕੋਈ ਫੋਨ-ਨਾ ਕੋਈ ਿਚੱਠੀ-ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।'' -''-----।'' ਬਹਾਦਰ ਚੁੱਪ ਕਰ ਿਗਆ। ਇਹ ਕੋਈ ਪਿਹਲਾ ਕੇਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹਰ ਰੋਜ ਹੀ ਦੁਖੀਏ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਦੁੱਖ ਰੋਂਦੇ ਸਨ। -''ਬਹਾਦਰ!'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਿਲਆ। -''ਤੇਰਾ ਸ਼ੁਕਲਾ ਕੀ ਲੱਗਦੈ?''

-''ਧਰਮਰਾਜ ਕਹਾ ਿਕ ਜਮਦੂਤ?'' ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਉਤਰ ਕਰਕੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਰੁਲ ਿਗਆ। ਉਸ ਨ ਕਦਾਿਚੱਤ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਅਭੋਲ ਿਜਹਾ ਗੋਰਖਾ ਉਸ 'ਤੇ ਅਿਜਹੀ, ਿਤਰਛੀ ਗੱਲ ਦਾ ਵਾਰ ਕਰੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਬਹਾਦਰ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਅੱਖਾ ਪਾ ਕੇ ਿਦਲ ਟੋਹ ਿਲਆ। -''ਫਿਸਆ ਮਾਰ ਖਾਦਾ ਲੱਗਦੈਂ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਦੁਖਦੀ ਰਗ ਫੜ ਲਈ। -''ਪੁੱਛੋ ਕੁਛ ਨਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ।'' ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲਹ ਫ਼ਰਕੇ। -''ਤਾ ਵੀ? ਦੁੱਖ ਦੱਿਸਆ ਅੱਧਾ ਰਿਹ ਜਾਦੈ-ਦੁੱਖ ਿਦਲ 'ਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀਦਾ-ਰੋਗ ਬਣ ਜਾਦੈ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਿਗਆ। ਬਹਾਦਰ ਨ ਗੁਰਕੀਰਤ ਭਰਾਵਾ ਵਰਗਾ ਲੱਿਗਆ। -''ਮੇਰੇ ਮਾ-ਬਾਪ ਕੁੱਲੂ ਮਨਾਲੀ ਿਵਚ ਇਕ ਟਰੇਨ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਿਵਚ ਮਾਰੇ ਗਏ-ਮੇਰਾ ਇਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਕਾਇੰਦਾ ਤੇ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਿਕਆਲੀ ਹੀ ਰਿਹ ਗਏ-ਭੈਣ ਭਰਾ ਦੀ ਿਜੰਮੇਵਾਰੀ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਿਡੱਗ ਪਈ-ਮੈਂ ਕੁੱਲੂ ਮਨਾਲੀ ਦੇ ਇਕ ਹੋਟਲ ਿਵਚ ਬਿਹਰੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ-ਘਰ ਦਾ ਖਰਚਾ ਮਸਾ ਚੱਲਦਾ ਸੀ-ਮੈਂ ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ ਨ ਪੜਹਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ-ਪਰ ਹੋਟਲ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਤਾ ਘਰ ਹੀ ਮਸਾ ਤੁਰਦਾ ਸੀ-ਕਾਇੰਦਾ ਤੇ ਿਕਆਲੀ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਨ ਡੋਬ ਪੈਣ ਲੱਗਦੇ-।'' -''-----।'' -''ਫੇਰ ਇਕ ਿਦਨ ਉਸੇ 'ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ ਪਿਰਿਵਿਲਜ਼ ਹੋਟਲ' ਿਵਚ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸ਼ੁਕਲੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈਇਹਨੇ ਸ਼ਾਮ ਨ ਮੈਨ 'ਪੈਰਾਡਾਈਜ਼ ਿਵਊ ਹੋਟਲ' ਿਵਚ ਸੱਦ ਿਲਆ-ਪੰਜਾਬ ਚੱਲਣ ਲਈ ਪਰੇਿਰਆ ਅਤੇ ਬੜੇ ਸਬਜ਼ਬਾਗ ਿਦਖਾਏ-ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੇ ਕਾਇੰਦਾ ਅਤੇ ਿਕਆਲੀ ਨ ਲੈ ਕੇ ਇੱਥੇ ਆ ਿਗਆ-ਸਕੂਲ ਿਵਚ ਦਾਖਲਾ ਿਮਲ ਿਗਆ-ਭੈਣ ਭਰਾ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਪੜਹਦੇ ਐ-ਚੰਗੇ ਨੰਬਰ ਲੈਂਦੇ ਐ-ਉਹਨਾ ਦੀ ਪੜਹਾਈ ਦਾ ਖਰਚਾ ਮੇਰੇ ਿਜੰਮੇਂ ਐ-ਜੇ ਮੈਂ ਇਸ ਬੁੱਚੜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾ ਮੇਰੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦਾ ਭਿਵੱਖ ਉਜੜ ਜਾਵੇਗਾ-ਮੈਂ 'ਕੱਲਾ ਉਹਨਾ ਨ ਲੈ ਕੇ ਿਕੱਥੇ ਜਾਊਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ? ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਤਾ ਪੰਜਾਬੀਆ ਨ ਕੋਈ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਿਮਲਦੀ-ਮੈਨ ਿਕੱਥੋਂ ਿਮਲੂ?'' -''-----।'' -''ਸਰਦਾਰ ਜੀ! ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਿਕ ਮੇਰੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਾਗੂੰ ਧੰਦ ਿਪੱਟਣ-ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਨੈਂ ਬਈ ਪੜਹ ਿਲਖ ਜਾਣ-ਆਪਦੇ ਸੂਬੇ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਚੰਗੇ ਿਕੱਤੀਂ ਲੱਗਣ-ਪੜਹਾਈ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਿਵਚ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਰਦਾਰ ਜੀਸਾਡੇ ਸੂਬੇ ਿਵਚ ਪੜਹਾਈ ਦੀ ਬੜੀ ਕਦਰ ਹੈ-ਸਾਡੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲੀਡਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੀਡਰਾ ਵਾਗੂੰ ਮਤਲਬ-ਪਰਸਤ ਨਹੀਂ-ਹਾ! ਲੀਡਰ ਸਾਡੇ ਵੀ ਦੁੱਧ ਧੋਤੇ ਨਹੀਂ-ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੀਡਰਾ ਵਾਗੂੰ ਿਸਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਾ ਤੱਕ ਕਾਣੇਂ ਨਹੀਂ।'' -''ਪਰ ਤੂੰ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਿਕਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ? ਉਹਨ ਬੁੱਚੜ ਕਾਹਤੋਂ ਆਖਦੈਂ?'' -''ਸਰਦਾਰ ਜੀ-ਸੱਚ ਬੋਲੀਦੈ ਤਾ ਭਾਬੜ ਮੱਚਦੈ! ਨੌਕਰੀ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਹੱਥ ਧੋਣੇਂ ਪੈ ਸਕਦੇ ਐ।'' -''ਿਜਹੜੀ ਗੱਲ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ-ਸਮਝ ਲੈ ਖੂਹ ਿਵਚ ਪੈ ਗਈ-ਤੂੰ ਖੁੱਲਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ-ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਿਵਚ ਹੀ ਰਹੂ।'' -''ਦੇਖੋ ਸਰਦਾਰ ਜੀ-।'' ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਦਰਵਾਜਾ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। -''ਸ਼ੁਕਲਾ ਮਜਬੂਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਿਕਸਾਨਾ ਨ ਦੋਹੀਂ ਹੱਥੀਂ ਲੁੱਟਦੈ-ਕਿਹੰਦਾ ਕੁਛ ਐ-ਕਮਾਉਂਦਾ ਕੁਛ ਐ-ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਇਹਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸਕੂਲ ਿਵਚ ਪਾਏ ਵੇ ਐ-ਬੰਬਈ ਿਵਚ ਇਕ ਿਵਸ਼ਾਲ ਕੋਠੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਐਿਵਰਸੋਵਾ, ਸੀ ਸਾਈਡ ਏਰੀਏ ਿਵਚ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ-ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਿਪੱਟੀ ਜਾਊ-ਹਾਏ ਪੈਸਾ! ਹਾਏ ਪੈਸਾ! ਆਹ ਹੁਣ ਿਤੰਨ-।'' ਬਹਾਦਰ ਤਰਭਕ ਕੇ ਰੁਕ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਿਭਆਨਕ ਗੱਲ ਿਨਕਲ ਚੱਲੀ ਸੀ। -''ਬੋਲ! ਚੁੱਪ ਿਕਉਂ ਕਰ ਿਗਐਂ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਰਿਹਣ ਈ ਿਦਓ ਸਰਦਾਰ ਜੀ-ਕੋਈ ਹੋਰ ਪੰਗਾ ਖੜਹਾ ਹੋਊ।'' -''ਤੈਨ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ? ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਾਅਦਾ ਿਰਹਾ-ਗੱਲ ਇੰਚ ਵੀ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾਦੀ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਦਾ ਿਦਲ ਧੜਕ ਉਿਠਆ। -''ਸਰਦਾਰ ਜੀ-ਦੱਸ ਿਦੰਨੈਂ-ਪਰ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਿਵਚ ਹੀ ਰਹੇ:'' -''ਮੈਿਖਆ ਧੁੜਕੂ ਨਾ ਮੰਨ!'' -''ਮਾਸਕੋ ਨੇਿੜਓਂ ਜੰਗਲ ਿਵਚੋਂ ਿਤੰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਿਪੰਜਰ ਿਮਲੇ ਐ-ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਹੈ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕੌਣ? ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਿਕ ਉਹ ਿਕਹੜੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਭੇਜੇ ਸੀ? ਮਾਸਕੋ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਇੱਧਰਲੇ ਏਜੰਟਾ ਨ ਖਬਰਦਾਰ

ਕੀਤੈ-ਬਈ ਜੇ ਇਸ ਕੇਸ ਨ ਇੰਟਰਪੋਲ ਨੇ ਹੱਥ ਪਾ ਿਲਆ-ਤਾ ਿਕਤੇ ਗੱਲ ਘਰਿਦਆ ਤੱਕ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਇਸ ਲਈ ਵਰਮੇਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਏਜੰਟਾ ਦੇ ਕੰਨ ਿਖੱਚਣ ਲਈ ਿਦੱਲੀ ਬੁਲਾਇਐ।'' -''ਇਹਨਾ ਨ ਿਦੱਲੀ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਬੁਲਾਇਐ?'' -''ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਬਈ ਜੇ ਇੰਟਰਪੋਲ ਨੇ ਿਹੰਦੋਸਤਾਨੀ ਏਜੰਟਾ ਦੀਆ ਿਗਰਫ਼ਤਾਰੀਆ ਕਰ ਲਈਆ ਤਾ ਇਹਨਾ ਦੇ ਿਬਆਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮਾਸਕੋ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟ ਨਰੜੇ ਜਾਣਗੇ-ਤੇ ਵਰਮੇਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਠੱਪ-।'' -''ਇਹ ਵਰਮਾ ਕੌਣ ਐਂ?'' -''ਵਰਮਾ ਸਾਿਰਆ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਗਰਮੱਛ ਐ-ਜੀਹਨ ਇਹ 'ਬੌਸ' ਕਿਹੰਦੈ-ਵਰਮਾ ਤਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਇਕ ਤਰਹਾ ਦਾ ਮੁੱਛ ਐ ਤੇ ਸ਼ੁਕਲੇ ਵਰਗੇ ਉਹਦੀਆ ਜੜਹਾ-ਇਹ ਿਕਰਲੀਆ ਤੇ ਉਹ ਖੜੱਪਾ ਸੱਪ ਐ ਜੀ।'' ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਿਨਰੋਲ ਸੱਚ ਆਖ ਕੇ ਰੂਹ ਹਲਕੀ ਕਰ ਲਈ। -''ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਹੈ ਕੌਣ?'' -''ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਜੋ ਸੱਚ ਸੀ-ਮੈਂ ਤੁਹਾਨ ਹੂਬਹੂ ਸੱਚ ਦੱਸ ਿਦੱਤੈ-ਮੈਨ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਬਈ ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਕੌਣ ਐਂ?'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵਚ ਵਦਾਣ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕੰਨਾ ਿਵਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ। -''ਸ਼ੁਕਲਾ ਤੈਨ ਦੱਸੂ ਨਾ?'' -''ਹੋ ਸਕਦੈ ਦੱਸੇ-ਪਰ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ।'' -''ਆਪਣੇ ਕਾਕੇ ਦਾ ਨਾ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਐ-ਜੇ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ-ਦੱਸ ਸਕਦੈਂ? ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਬਚਨ ਐਂ-ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਹੋਊ।'' ਬਹਾਦਰ ਿਫ਼ੱਕਾ ਿਜਹਾ ਹੱਸ ਿਪਆ। -''ਸਰਦਾਰ ਜੀ! ਪੜਹੇ ਿਲਖੇ ਜਰੂਰ ਓਂ-ਪਰ ਅਣਜਾਣ ਹੋ-ਏਜੰਟਾ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾ ਿਸਰਫ਼ ਇੰਦਰਾ ਗਾਧੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਿਦੱਲੀ ਤੱਕ ਈ ਨਾਲ ਜਾਦੈ-ਜਦੋਂ ਅਗਲਾ ਏਅਰਪੋਰਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੈ-ਉਦੋਂ ਕੋਈ ਸ਼ਰਮਾ ਬਣ ਜਾਦੈ ਤੇ ਕੋਈ ਰਾਮ।'' -''ਇਹ ਿਕਉਂ?'' -''ਇੱਕ-ਇੱਕ ਪਾਸਪੋਰਟ 'ਤੇ ਪੰਦਰਾ-ਪੰਦਰਾ, ਵੀਹ-ਵੀਹ ਮੁੰਡੇ ਚੜਹਾਏ ਜਾਦੇ ਐ-ਉਹੀ ਪਾਸਪੋਰਟ ਮੁੰਿਡਆ ਤੋਂ ਮਾਸਕੋ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਈ ਫੜ ਲਏ ਜਾਦੇ ਐ ਤੇ ਿਦੱਲੀ ਵਾਿਪਸ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਜਾਦੇ ਐ-ਿਫਰ ਅਗਲੇ ਲੜਕੇ ਦੀ ਉਸੀ ਪਾਸਪੋਰਟ ਿਵਚ ਫ਼ੋਟੋ ਿਚਪਕਾ ਕੇ ਤੋਰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਦੈ-ਿਜੰਨਾ ਕੁ ਮੈਨ ਪਤੈ-ਤੁਹਾਡਾ ਬੰਦਾ ਹਰਮਨਪਰੀਤ ਹਰੀ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾ 'ਤੇ ਤੋਿਰਆ ਿਗਐ।'' -''ਅੱਛਾ ਜੀ---!'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਦੇ ਿਜ਼ਹਨ ਿਵਚ ਿਬੰਡੇ ਿਟਆਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। -''ਹਾ ਜੀ! ਤੁਸੀਂ ਗੇੜੇ ਮਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਮੈਨ ਕੋਈ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਦੇ ਜਾਓ-ਜੇ ਮੈਨ-ਜਾ ਜਦੋਂ ਮੈਨ ਕੋਈ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ-ਮੈਂ ਤੁਹਾਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਿਦਆਗਾ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਦੇ ਕਲੀਿਨਕ ਦਾ ਨੰਬਰ ਦੇ ਿਦੱਤਾ। -''ਜੋ ਗੱਲ ਕਰਨੀਂ ਐਂ-ਬੱਬੂ ਨਾ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਐਂ।'' ਉਸ ਨੇ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ। -''ਠੀਕ ਐ ਜੀ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਉਠ ਖਿੜਹਆ। -''ਸ਼ੁਕਲੇ ਕੋਲ ਗੇੜੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ-ਖੁਸ਼ੀ ਆਇਓ! ਤੁਹਾਨ ਿਮੱਠੀ ਉਂਗਲੀ ਚਟਾ ਕੇ ਮੋੜ ਿਦਊ-ਜਦੋਂ ਕੁਛ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ-ਮੈਂ ਖੁਦ ਤੁਹਾਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰੂੰ-ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਭਰਾਵਾ ਵਰਗਾ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖੋ।'' -''ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਬਹਾਦਰ-ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਐ!'' ਉਹ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲ ਹੱਥ ਿਮਲਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ।

_______________________________________________________________________ ਿਕਸ਼ਤ 22

ਬੱਸ ਿਵਚ ਬੈਠਾ ਉਹ ਸੋਚਾ ਦੇ ਸਾਗਰ ਿਵਚ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਡੁੱਿਬਆ ਹੋਇਆ ਸੀ; ਕੀ ਿਬੱਲਾ ਸੱਚੀਂ ਹੀ---? ਉਹ ਜੀਤੋ ਭੈਣ ਨ ਕੀ ਦੱਸੇਗਾ? ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਿਦਨ ਸੱਚਾਈ ਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਹੀ ਜਾਵੇਗੀ! ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਕੋਈ ਿਕਤਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਭੱਜ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਸੱਚਾ ਬੰਦਾ 'ਸੱਚਾਈ' ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ! ਉਹ ਬੱਸੋਂ ਉਤਰ ਿਸੱਧਾ ਬੱਬੂ ਕੋਲ ਪੁੱਿਜਆ। ਅਣਹੋਣੀ ਿਜਹੀ ਸੁਣ ਕੇ ਬੱਬੂ ਦਾ ਕਾਲਜਾ ਵੀ ਕੰਿਬਆ। ਹਰਾਸ ਮਾਰੇ ਗਏ। -''ਗੱਲ ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਿਵਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਦੀ-ਉਨਾ ਿਚਰ ਆਪਣੇ ਿਵਚ ਹੀ ਰਹੇ!'' ਉਸ ਨੇ ਬੱਬੂ ਨ ਠਹੋਕਿਰਆ। ਘਰ ਜਾਣ ਦੀ ਵਜਾਏ ਗੁਰਕੀਰਤ ਿਪੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪੁੱਜ ਿਗਆ। ਅੱਜ ਉਹ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਮੱਥਾ ਰਗਿੜਆ। ਪਾਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕੀਤਾ। -''ਸੱਚੇ ਪਾਿਤਸ਼ਾਹ!'' ਉਸ ਦੇ ਹੰਝੂ ਵਗ ਪਏ। -''ਬੰਦਾ ਬੜਾ ਅਿਕਰਤਘਣ ਐਂ-ਤੇਰੀ ਰਿਹਮਤ ਨ ਭੁੱਲ ਜਾਦਾ ਹੈ-ਪਰ ਤੂੰ ਬਖਸ਼ਣਹਾਰ ਹੈਂ-ਮੇਰੇ ਪਰਮ ਿਪਤਾ ਜੀਓ! ਤੂੰ ਹੀ ਭਵਸਾਗਰ ਿਵਚੋਂ ਕੱਢਣ ਵਾਲਾ ਅਕਾਲ ਮੂਰਤ ਹੈਂ-ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਰੱਿਖਆ ਕਰਨੀ ਿਪਤਾ ਜੀਓ! ਆਪਣੇ ਪਾਪੀ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਅਰਜ਼ ਕਬੂਲ ਕਰਨੀ! ਿਕਰਪਾ ਕਰੋ ਦੀਨੁ ਕੇ ਦਾਤੇ॥ ਮੇਰਾ ਗੁਣੁ ਅਵਗੁਣੁ ਨ ਵੀਚਾਰੋ ਕੋਈ॥ ਮਾਟੀ ਕਾ ਿਕਆ ਧੋਪੈ ਸੁਆਮੀ॥ ਮਾਣਸੁ ਕੀ ਗਿਤ ਏਹੀ॥'' ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਸੁਣੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੁਹਰਾ ਿਦੱਤੇ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਨ ਧਰਵਾਸ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਿਵਚ ਫੁਰਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਕੋਈ 'ਧੁੜਕੂ' ਉਡ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਬੱਿਝਆ ਸੀ। -''ਏਜੰਟ ਕਿਹੰਦਾ ਮੌਸਮ ਦੀ ਖਰਾਬੀ ਕਰਕੇ ਮੁੰਡੇ ਰੁਕੇ ਰਹੇ-ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਿਵਚ-ਿਵਚ ਿਟਕਾਿਣਆ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਜਾਣਗੇ।'' ਗੁਰਕੀਰਤ ਨੇ ਿਨਰੋਲ ਝੂਠ ਜੀਤ ਕੌਰ ਅੱਗੇ ਬੋਿਲਆ। ਉਸ ਨ ਪਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਕਹੇ ਬਚਨ ਯਾਦ ਆਏ। -''ਿਜਹੜਾ ਝੂਠ ਿਕਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਦੇਵੇ-ਉਹ ਝੂਠ ਸੌ ਸੱਚ ਨਾਲੋਂ ਸੁੱਚਾ ਅਤੇ ਰਿਹਮਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।'' ਪਰੋਫ਼ੈਸਰ ਅਕਸਰ ਆਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਝੂਠ ਬੋਲ ਕੇ, ਰਿਹਮਤੀ ਸੱਚ ਵਰਗਾ ਝੂਠ ਬੋਲ ਕੇ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਭੈਣ ਜੀਤੋ ਦੀ ਜਾਨ ਹੀ ਤਾ ਬਚਾਈ ਸੀ। ਿਤੰਨ ਮਾਨੁੱਖੀ ਿਪੰਜਰਾ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਤਾ ਜੀਤੋ ਨੇ ਸਾਹ ਸਤ ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਣੇਂ ਸਨ। ਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਕੀਰਤ ਦਾ ਿਦਲ ਥਾਵੇਂ ਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਿਫਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨ ਤੁਰ ਿਪਆ। ''''''''' ਬੱਬੂ ਕਈ ਿਦਨ ਸੀਤਲ ਤੋਂ ਟਾਲ-ਮਟੋਲ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਸੀਤਲ ਹਾੜਹੇ ਕੱਢਦੀ, ਿਬਲਕਦੀ। ਪਰ ਬੱਬੂ ਿਵਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਦਾ। ਸੀਤਲ ਨੇ ਿਕੱਟੀ ਰਾਹੀਂ ਬੱਬੂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ ਤਾ ਬੱਬੂ ਬੇਵਸੀ ਨਾਲ ਿਪੱਟ ਉਿਠਆ। -''ਉਹ ਤਾ ਬਾਹਰ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਿਗਆ---!'' -''ਪਿਹਲਾ ਿਕਉਂ ਨਾ ਦੱਿਸਆ?'' ਿਕੱਟੀ ਵੀ ਸ਼ੇਰਨੀ ਵਾਗ ਿਬਫ਼ਰ ਕੇ ਖੜਹ ਗਈ। -''ਕੀ ਦੱਸਦਾ ਮੈਂ? ਉਹਨੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾ 'ਚ ਬੇੜੀਆ ਪਾਈਆ ਹੋਈਆ ਸੀ-ਕਿਹੰਦਾ ਮੈਂ ਆਪੇ ਜਾ ਕੇ ਸੀਤਲ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰੂੰਗਾ।'' ਿਕੱਟੀ ਿਸੱਥਲ ਹੋ ਗਈ। ਸੀਤਲ ਨੇ ਮੱਥਾ ਿਪੱਿਟਆ। ਿਜਵੇਂ ਜੰਡ ਹੇਠ ਿਮਰਜ਼ਾ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਸਾਿਹਬਾ ਨੇ ਜੰਡੋਰੇ ਨ ਿਨਹੋਰਹੇ ਿਦੱਤੇ ਸਨ, ਉਸ ਨੇ ਬੱਬੂ ਨ ਿਮਹਣੇ ਮਾਰੇ। ਪਰ ਬੱਬੂ ਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸੀਤਲ ਦੇ ਿਦਲੀ-ਦਰਦ ਨ ਭਲੀ-ਭਾਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਕਰਦਾ ਕੀ? ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਿਜਸ ਆਸਰੇ ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਧਰਾ ਸਕਦਾ।

ਸੀਤਲ ਦੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਯਾਦਾ ਦੀ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਮਹਾ ਭੜੱਕਣ ਲੱਗੀ। ਫ਼ੋਕੀਆ ਤਸੱਲੀਆ ਉਸ ਦੇ ਦੋਫ਼ਾੜ ਹੋਏ ਿਦਲ ਨ ਠਾਹਰ ਨਾ ਦੇ ਸਕਦੀਆ। ਜਜ਼ਬਾਤਾ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾ ਦੇ ਜਗੇ ਦੀਪ ਬੁਝਦੇਬੁਝਦੇ ਮਿਹਸੂਸ ਹੋਏ। ਪਰ ਿਫਰ ਵੀ ਿਬੱਲੇ ਦੀਆ ਯਾਦਾ ਦਾ ਤਸੱਵਰ, ਉਸ ਦੇ ਿਮਆਰੀ ਿਖਆਲ, ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਮੋੜ 'ਤੇ, ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਰਿਹੰਦੇ! ਇਕ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਾਗ! ਢੀਠ ਦਲਾਲ ਵਾਗ! ਉਹ ਿਕਹੜਾ ਿਰਸ਼ਤਾ ਸੀ? ਿਕਹੜਾ ਬੰਧਨ ਸੀ? ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵਜੂਦ ਬੱਿਝਆ ਹੋਇਆ ਸੀ? ਇਕ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਿਕ ਜਦੋਂ ਦੋ ਿਦਲ ਸਾਥੀ ਬਣ ਤੁਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾ ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਦੈ! ਇਹ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦਾ ਇਕ ਿਸੱਟਾ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਉਸ ਨ ਹਾਣੀ ਤੋਂ ਿਬਨਾ, ਿਬਗਾਨੀ ਭਾਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ! ਦੁਿਪਹਰੇ ਐੱਸ ਟੀ ਡੀ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਸੀਤਲ ਨੇ ਅਚੇਤ ਹੀ ਕੁਝ ਝਰੀਟ ਧਿਰਆ: -''ਉਹ ਕੌਣ ਸੀ? ਜੋ, ਲੈ ਿਗਆ ਰੰਗੀਨੀਆ ਤਮਾਮ? ਇਹ ਿਕਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸ਼ਿਹਰ ਨ ਗਮਗੀਨ ਕੀਤਾ??'' ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹ ਸਤਰਾ ਪੜਹਦੀ ਰਹੀ। ਸੁਤੇ-ਿਸੱਧ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦੀ ਰਹੀ। ਤੜਪਦੀ ਰਹੀ!

_______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 23 ਿਤੰਨੇ ਟਰਾਲੇ ਗੂੜਹੀ ਰਾਤ ਿਵਚ ਸਾਇਪਰੱਸ ਦੇ ''ਸੀ-ਪੋਰਟ'' 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਉਥੇ ਇਕ ਿਸ਼ੱਪ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਏਜੰਟਾ ਨੇ ''ਆਈਦੇ-ਆਈਦੇ'' ਕਰਿਦਆ ਸਾਰੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਕੱਿਟਆ ਵਾਗ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਵਾੜ ਿਦੱਤਾ। ਿਵੱਚੇ ਹੀ ਮਨਜੀਤ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕੁਝ ਿਟਿਕਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਰਾਵਾ ਿਵਚ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਰਾ ਉਸ ਦੀ 'ਵਾੜ' ਸਨ। ਹੁਣ ਉਸ ਨ ਕੋਈ 'ਖਰੂਦੀ-ਸਾਹਣ' ਉਜਾੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਤਨ-ਿਜਸਮ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਸੁਰੱਿਖਅਤ ਸੀ। ਕੋਈ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਹੋਰਾ ਸਮੇਤ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਮੁੰਡਾ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਸਾਰ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਉਪਰ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਗਏ ਤਾ ਖਾਣਾ ਦੇਖ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਮਨ ਿਕਰਕ ਿਗਆ। ਬਗੈਰ ਲੂਣ-ਿਮਰਚ ਤੋਂ ਉਬਾਲੇ ਹੋਏ ਬਤਾਊਂ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਅੱਧ-ਪੱਕੇ ਚੌਲ ਸਨ। ਚੌਲਾ ਉਪਰ ਅੱਧ-ਕੱਚੇ ਬਤਾਊਂ ਿਬੱਲੇ ਨ ਮਰੇ ਚੂਿਹਆ ਵਰਗੇ ਜਾਪੇ। ਘੂਰਦੇ ਿਜਹੇ! ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਰੋਟੀ ਨਾ ਖਾਧੀ। ਉਸੀ ਤਰਹਾ ਹੀ ਹੇਠਾ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਚਾਰ ਿਦਨ ਇਹ ਹੀ ਹਾਲ ਿਰਹਾ। ਿਸ਼ੱਪ ਤੁਰ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਿਦਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵਾਿਪਸ ਮੁੜਨ ਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਿਗੱਦੜਮਾਰਾ ਿਵਚ ਿਘਰੇ ਹੋਏ ਬਾਹਰਲੇ ਿਬੱਲੇ ਵਾਗ ਮਜਬੂਰ ਸੀ। ਨਾ ਉਸ ਕੋਲ ਿਟਕਟ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਾਸਪੋਰਟ। ਿਸਰਫ਼ ਜੈਬੇ ਦਾ ਿਦੱਤਾ ਦੋ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਅਤੇ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਹਾ ਦਾ ਨੋਟ ਹੀ ਕੋਲ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਜਹੜੇ ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਅਮਾਨਤ ਵਾਗ ਸਾਭੇ ਹੋਏ ਸਨ- ਲਕੋ-ਛੁਪਾ ਕੇ! ਇਹਨਾ ਦੋਹਾ ਨੋਟਾ ਦਾ ਉਸ ਨ ਬੜਾ ਹੀ ਆਸਰਾ ਸੀ। ਿਕਸੇ ਰੱਬੀ ਦਾਤ ਵਾਗ!

ਉਹ ਿਸ਼ੱਪ 'ਤੇ ਿਦਨ-ਕਟੀ ਿਜਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਵੇਰੇ ਿਜਹੜੀ ਚਾਹ ਿਮਲਦੀ ਸੀ,ਉਸ ਿਵਚ ਨਾ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਿਮੱਠਾ ਹੁੰਦਾ। ਕਾਹਵੇ ਵਰਗੀ ਚਾਹ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਿਜਸਮ 'ਤੇ ਖੁਰਕ ਹੁੰਦੀ ਰਿਹੰਦੀ। ਿਸ਼ੱਪ ਉਪਰ ਇਕ ਕੰਟੀਨ ਸੀ। ਪਰ ਪੈਸਾ ਿਕਸੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਿਜਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਡਾਲਰ ਸੀ, ਉਹ ਉਸ ਨੇ ਨਜਾਇਜ ਹਿਥਆਰ ਵਾਗ ਛੁਪਾਅ ਕੇ ਰੱਿਖਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਤਾ ਲੱਗਣ 'ਤੇ ਬਿਘਆੜਾ ਨੇ ਝਬੁੱਟ ਮਾਰ ਲੈਣੀ ਸੀ। ਖੋਹ-ਿਖੰਝ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਕੁਦਰਤੀਂ, ਖਾਣਾ ਵਰਤਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਨਾਨਿਕਆ ਵੱਲ ਦਾ ਿਨਕਲ ਆਇਆ। ਿਬੱਲਾ ਉਸ ਅੱਧਖੜਹ, ਪਰ ਚੰਗੇ ਆਦਮੀ ਨ 'ਮਾਮਾ' ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਪੂਰੇ ਪੰਜ ਿਦਨ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਖਾਣ ਕਾਰਨ ਿਬੱਲਾ ਿਬਮਾਰ ਹੋ ਿਗਆ। 'ਮਾਮੇ' ਨੇ ਉਸ ਨ ਬਰੈੱਡ ਅਤੇ ਕੋਕਾ ਕੋਲਾ ਿਲਆ ਕੇ ਿਦੱਤਾ। ਵਧਅਿਾ ਿ ਾ ਿ ਸਬਜ਼ੀ ਾ ਬਣਾ ਕੇ ਿਦੱਤੀ । ਦੋ ਡੰਗ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੁਝ 'ਕਲਾਸ' ਹੋਇਆ। ਮਨਜੀਤ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰਹਾ ਸੰਭਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਪੁਰਾਣੀਆ ਘਟਨਾਵਾ ਯਾਦ ਕਰ-ਕਰ ਉਸ ਨ ਉਲਟੀ ਿਜਹੀ ਆਉਂਦੀ। ਹਬਸ਼ੀ ਦੀ ਮੂੰਹ ਿਵਚ ਿਡੱਗੀ ਿਜਲਬ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਭੁਲਾ ਪਾਉਂਦੀ। ਉਸ ਨ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਕਿਚਆਣ ਿਜਹੀ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀ। ਉਹ ਅਵੱਤ ਿਜਹੇ ਲੈ ਕੇ ਮਨ ਹਲਕਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀ। ਪੂਰੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਿਸ਼ੱਪ ਤੁਿਰਆ ਤਾ ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ। ਪੂਰੀਆ ਿਤੰਨ ਰਾਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਿਦਨ ਿਸ਼ੱਪ ਚੱਲਦਾ ਿਰਹਾ। ਇਕ ਰਾਤ ਿਸ਼ੱਪ ਸਮੁੰਦਰ ਿਵਚ ਹੀ ਰੁਕ ਿਗਆ। ਕਾਰਨ ਦਾ ਿਕਸੇ ਨ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਭਮੱਤਰੇ ਿਜਹੇ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਘੁੱਟਾਬਾਟੀ ਤੱਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਇਕ ਿਸ਼ੱਪ ਹੋਰ ਆ ਿਗਆ। ਿਸ਼ੱਪ ਨਾਲ ਿਸ਼ੱਪ ਰੱਸੇ ਪਾ ਕੇ ਬੰਿਨਹਆ। ਦੋਨੋਂ ਿਸ਼ੱਪ ਬਰਾਬਰ-ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਗਏ। ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਮੌਸਮ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਸੀ। ਦੂਰੋਂ ਪਰੇਤ ਵਾਗ ਆਉਂਦੀਆ ਲਿਹਰਾ ਿਦਲ ਕੱਢਦੀਆ ਸਨ। ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਘੁੱਪ ਹਨਹੇਰਾ ਸੀ। ਬੱਸ! ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਿਸ਼ੱਪਾ ਦੀਆ ਲਾਈਟਾ ਦਾ ਹੀ ਚਾਨਣ ਿਦਲ ਧਰਵਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਪੰਜ ਸੌ ਦਾ ਪੰਜ ਸੌ ਮੁੰਡਾ ਹੀ ਸਾਈਡਾ ਟਪਾ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਵੜਦਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਿਬਜਲੀ ਕੜਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਮੁੰਦਰ ਗਰਜ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਿਸ਼ੱਪ ਜੰਗਾਲ ਦਾ ਇਤਨਾ ਖਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਿਕ ਜਦੋਂ ਆਉਂਦੀਆ ਲਿਹਰਾ ਨਾਲ ਿਹੱਲਦਾ ਸੀ ਤਾ ਜੰਗਾਲ ਦੇ ਖਲੇਪੜ ਿਡੱਗਦੇ ਸਨ। ਿਜਵੇਂ ਪੁਰਾਣੀ ਕੰਧ ਦੇ ਿਲਉੜ ਿਡੱਗਦੇ ਐ! ਜਦੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਮੌਸਮ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਿਸ਼ੱਪ ਡਾਵਾਡੋਲ ਹੋ ਜਾਦਾ ਤਾ ਸਾਰੇ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਜਾਨ 'ਿਕਰਿਕਰ' ਪੈਂਦੀ। ਿਦਲ 'ਸਿਹ-ਸਿਹ' ਕਰਦਾ। -''ਬਾਈ ਿਸਰੇ ਲੱਗਾਗੇ ਿਕ ਨਹੀਂ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਜਰਨੈਲ ਿਸੰਘ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਜੋ ਗੁਰੂ ਨ ਮਨਜੂਰ ਐ-ਿਮੱਤਰਾ ਹੋ ਕੇ ਰਿਹਣੈਂ-ਰੱਬ-ਰੱਬ ਕਰੋ!'' ਬਾਈ ਨੇ ਉਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਿਵਚ ਿਕਹਾ। ਇਸ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਉਹ ਤਕਰੀਬਨ ਿਤੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ ਹੀ ਸ਼ਾਮ ਨ ਪਾਠ ਕਰਦੇ। ਅਰਦਾਸਾ ਕਰਦੇ। ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਨ ਕਰਦੇ। ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਮਜ਼ਹਬਾ-ਧਰਮਾ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅੱਲਾਹ, ਵਾਿਹਗੁਰੂ, ਰਾਮ ਨ ਿਧਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਦੇਵੀਦੇਵਿਤਆ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਦੀ ਸੀ। ਮੱਥੇ ਰਗੜੇ ਜਾਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਿਤੰਨ ਟਾਈਮ ਖਾਣਾ ਿਮਲਦਾ ਸੀ। ਦਾਲ ਅਤੇ ਚੌਲ! ਿਕਸੇ-ਿਕਸੇ ਿਦਨ ਉਹਨਾ ਨ ਿਸਰਫ਼ ਮੂੰਗੀ-ਮਸਰਾ ਦੀ ਦਾਲ ਉਪਰ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਿਬੱਲਾ ਿਤੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਹੀ ਿਬਮਾਰ ਿਪਆ ਿਰਹਾ। ਕੋਈ ਪੁੱਛ-ਿਗੱਛ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਈ ਅਤੇ ਮਨਜੀਤ ਵੀ ਿਬਮਾਰ ਪੈ ਗਏ। ਿਬਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾ ਨ ਭੁੱਖ ਲੱਗਣੋਂ ਵੀ ਹਟ ਗਈ। ਖਾਲੀ ਪੇਟ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਦੀਆ ਨਾੜਾ ਿਖੱਚੀਆ ਗਈਆ। ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਖੁਆ ਿਦੱਤਾ, ਪਰ ਪੇਟ ਨੇ ਨਾ ਝੱਿਲਆ। ਉਲਟੀਆ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ। ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੱਦਾ ਬੰਨੇ ਟੱਪਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੇਹ ਿਹੱਲਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਤਣਾਓ ਵਧਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਹੁਣ ਤਾ ਮੁੰਡੇ ਖਾਣੇ ਅਤੇ ਿਸਗਰਟਾ ਿਪੱਛੇ ਵੀ ਝਗੜਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਈਆ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਿਕ ਖਾਣਾ ਵਰਤਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਪਿਣਆ ਨ ਿਜ਼ਆਦਾ ਵਰਤਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਖਾਣੇ ਵੇਲੇ ਲੜਾਈ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਕੁੱਕੜ-ਖੇਹ ਉਡਣ ਲੱਗੀ। ਿਸ਼ੱਪ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਦੇ ਦਖਲ ਦੇਣ 'ਤੇ ਖਾਣਾ ਦੋ ਥਾ ਆਉਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਗਰੀਸ ਜਾਣ ਵਾਿਲਆ ਲਈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਇਟਲੀ ਜਾਣ ਵਾਿਲਆ ਵਾਸਤੇ! ਿਤੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਇਹ ਿਸਲਸਲਾ ਚੱਿਲਆ। ਸ਼ਾਤੀ ਵਰਤੀ ਰਹੀ। ਿਸ਼ੱਪ ਇਟਲੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਹੁੰਿਚਆ ਤਾ ਕੈਪਟਨ ਨੇ ਹਰ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਡਾਲਰ ਮੰਗਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਕਈਆ ਕੋਲ ਡਾਲਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੈਪਟਨ ਦਾ ਕਥਨ ਸੀ ਿਕ ਅੱਗੇ ਤੁਹਾਨ ਬੱਸਾ ਲੈਣ ਆਉਣਗੀਆ, ਇਹ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਡਾਲਰ ਬੱਸਾ ਲਈ ਹਨ। ਕਈਆ ਨੇ ਤਾ ਡਾਲਰ ਦੇ ਿਦੱਤੇ। ਪਰ ਿਜਹਨਾ ਕੋਲ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਹ ਿਕੱਥੋਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ? ਨੰਗਾ ਦੇ ਨੰਗ ਪਰਾਹੁਣੇਂ! ਖਾਲੀ ਜੇਬਾ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਵਾੜ ਿਵਚ ਫ਼ਸੇ ਿਬੱਲੇ ਵਾਗ ਝਾਕਦੇ! ਬਾਈ, ਿਬੱਲੇ ਅਤੇ ਮਨਜੀਤ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ। ਜੇਬਾ ਤੋਂ ਉਹ ਵੀ ਖਾਲੀ ਹੀ ਸਨ। ਕੈਪਟਨ ਬਦਨੀਤੀ 'ਤੇ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਉਹ ਰਾਤ ਨ ਿਸ਼ੱਪ ਇਟਲੀ ਦੇ ਸੀ-ਪੋਰਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੈ ਜਾਦਾ। ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਜਗਦੀਆ ਬੱਤੀਆ ਿਦਖਾ ਿਦੰਦਾ। ਬੱਤੀਆ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕਰਕੇ ਉਹ ''ਇਤਾਲੀ-ਇਤਾਲੀ'' ਕਰ ਛੱਡਦਾ। ਪਰ ਸਵੇਰ ਸਾਰ ਹੀ ਿਸ਼ੱਪ ਦੂਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਇਹ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਇਮਿਤਹਾਨ ਦੀ ਘੜੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਪੈਸੇ ਿਕੱਥੋਂ ਿਲਆਉਂਦੇ? ਡਾਲਰ ਿਕਹੜੀ ਬੈਂਕ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ? ਹਰ ਰੋਜ ਕੈਪਟਨ ਇਹੋ ਵਰਤਾਰਾ ਹੀ ਕਰਦਾ ਿਰਹਾ। ਅਗਰ ਮੁੰਡੇ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਦੇ ਤਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਘਿੜਆਘੜਾਇਆ ਉਤਰ ਦੇ ਛੱਡਦਾ: ਮੌਸਮ ਖਰਾਬ ਹੈ-ਬੋਟਾ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀਆ! ਪੂਰੇ ਨੌਂ ਿਦਨ ਬੀਤ ਗਏ। ਕੈਪਟਨ ਦਾ ਉਹ ਹੀ ਚੱਕਰਿਵਊ ਚੱਲਦਾ ਿਰਹਾ। ਪਾਣੀ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਿਸਰ ਉਪਰੋਂ ਵਗਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। ਸਬਰ ਦਾ ਿਪਆਲਾ ਟੁੱਟਣ ਿਕਨਾਰੇ ਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਅੱਠ-ਨੌਂ ਜਾਣੇਂ ਇਕ ਟੋਲੀ ਿਜਹੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕੈਪਟਨ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਅੱਿਗਓਂ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲ ਰੱਿਜਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ''ਕਦ ਪਹੁੰਚਾਗੇ?'' ਦਾ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ ਤਾ ਉਹ 'ਅਲੀ-ਅਲੀ' ਕਰਕੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਗਲ ਪੈ ਿਗਆ। ਬੁਰੀ 'ਤੇ ਆਏ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ਕੈਪਟਨ ਨ ਥੱਲੇ ਧਰ ਿਲਆ ਅਤੇ ਜਬਾੜਹੇ ਸੇਕ ਿਦੱਤੇ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ਛੁਡਾ ਕੇ ਥੱਲੇ ਉਤਰਨ ਿਵਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਭੜਹਕੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ਉਸ ਨ ਕੁੱਕੜ ਵਾਗ ਮਧੋਲ ਧਿਰਆ ਸੀ। ਅੱਧੀ ਕੁ ਰਾਤੋਂ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਿਪਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਲਈ ਟੁਆਇਲਟ ਿਗਆ ਤਾ ਉਸ ਨ ਸ਼ਰਾਬੀ ਕੈਪਟਨ ਨੇ ਢਾਹ ਿਲਆ ਅਤੇ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰ ਵੱਲ ਨ ਘੜੀਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਹ ਉਸ ਨ ਹਨਹੇਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਿਵਚ ਸੁੱਟਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਿਕ ਕੁਝ ਸਰੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ਦੇਖ ਿਲਆ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਕੈਪਟਨ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵਚ ਹੈਂਡਲ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਿਸਰ ਪਾੜ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਮੁੰਡਾ ਉਸ ਹੇਠੋਂ ਕੱਢ ਿਲਆ। ਇਸ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਲੀ ਸਰੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਸਨ। ਉਹ ਬੜੇ ਹੀ ਨੇਕ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਉਹਨਾ ਨ ''ਬੀੜੀਆ-ਪੀਣੇਂ'' ਆਖ ਕੇ ਹੀ ਗਾਲਹਾ ਕੱਢੀ ਜਾਦੇ। ਅਗਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਨ ਕੈਪਟਨ ਤੋਂ ਨਾ ਬਚਾਉਂਦੇ ਤਾ ਇਤਨੀ ਖਲਕਤ ਿਵਚ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਕੀ ਪਤਾ ਲੱਗਣਾ ਸੀ? ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਇਸ ਸਖ਼ਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਾਰਨ ਕੈਪਟਨ ਦੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਡਰ ਬੈਠ ਿਗਆ। ਉਹ ਮੁੰਿਡਆ ਤੋਂ ਭੈਅ ਖਾਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਅਗਲੀ, ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨ ਹੀ ਬੋਟਾ ਪੁੱਜ ਗਈਆ। ਮੌਸਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਿਭਆਨਕ ਸੀ। ਪਰ ਏਜੰਟਾ ਲਈ ਇਹ ਸੁਿਨਹਰੀ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਿਜਹੜੇ ਿਨਕਲਦੇ ਐ ਕੱਢੋ! ਿਜਹੜੇ ਰੁੜਹਦੇ ਐ-ਰੁੜਹ ਜਾਣ ਿਦਓ! ਕੋਈ ਿਫ਼ਕਰ ਨਹੀਂ! ਖਾਣ ਖਸਮਾ ਨ! ਮਰਨ ਿਦਓ ਪਰਹੇ! ਤੇਜ਼ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਕੇ ਬੋਟਾ ਿਸ਼ੱਪ ਨਾਲ ਬੰਨਹੀਆ ਗਈਆ। ਸਮੁੰਦਰ ਅਜਗਰ ਵਾਗ ਿਸਰ ਨ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਿਬਜਲੀ ਕਟਕਦੀ ਸੀ, ਸਮੁੰਦਰ ਗੱਜਦਾ ਸੀ! ਪਿਹਲੀ ਬੋਟ ਿਵਚ ਤਕਰੀਬਨ ਸਵਾ ਕੁ ਸੌ ਮੁੰਡੇ ਵਾੜ ਿਦੱਤੇ। ਬੱਦਲਾ ਨੇ ਕੁਰਲਾਹਟ ਮਚਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੋਟ ਤੁਰ ਗਈ।

ਬਾਈ ਅਤੇ ਿਬੱਲੇ ਹੋਰੀਂ ਵਾਰੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਿਵਚ ਖੜਹੇ ਸਨ। ਦੂਸਰੀ ਬੋਟ ਨੇੜੇ ਕੀਤੀ ਤਾ ਉਸ ਿਵਚੋਂ ਇਕ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ ਬੜੀਆ ਗੰਦੀਆ ਗਾਲਹਾ ਕੱਢੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਉਏ ਜਲਦੀ ਵੜ ਜਾਓ ਭੈਣ ਚੋਦੋ! ਸਾਨ ਵੀ ਮਰਵਾ ਧਰੋਂਗੇ!'' ਿਬੱਲਾ, ਮਨਜੀਤ, ਬਾਈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨਾ ਚਾਹੁੰਿਦਆ ਵੀ ਅੰਦਰ ਜਾ ਵੜੇ। ਉਹਨਾ ਦਾ ਿਦਲ ਉਸ ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ ਦੀ ਭੁਗਤ ਸੁਆਰਨ ਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਛੇ ਬੰਿਦਆ ਦੇ ਿਰਵਾਲਵਰਾ ਕਰਕੇ, ਚੁੱਪ ਰਿਹਣ 'ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਬੋਟ ਅਜੇ ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਹੀ ਗਈ ਸੀ ਿਕ ''ਿਘਰਰ-ਿਘਰਰ'' ਿਜਹਾ ਕਰਕੇ ਰੁਕ ਗਈ। ਬੋਟ ਖਰਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਕਰਕੇ ਇਕ ਹੋਰ ਬੋਟ ਮੰਗਵਾ ਲਈ। ਬੋਟ ਨਾਲ ਬੋਟ ਬੰਨਹੀ ਗਈ। ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਿਲਆ। ਅਜੇ ਇਹ ਬੋਟ ਵੀ ਥੋੜਾ ਿਜਹਾ ਹੀ ਚੱਲੀ ਸੀ ਿਕ ਿਬੱਲੇ ਹੋਰਾ ਦੀ ਬੋਟ ਿਵਚ ਪਾਣੀ ਭਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। ਪਾਣੀ ਿਕਸੇ ਕੱਸੀ ਵਾਗ ਆ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਰਵਾਲਵਰਾ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਰ ਿਜੰਨਾ ਕੁ ਪਾਣੀ ਉਹ ਕੱਢਦੇ, ਉਸ ਤੋਂ ਿਕਤੇ ਿਜ਼ਆਦਾ ਹੋਰ ਪਾਣੀ ਬੋਟ ਿਵਚ ਭਰ ਜਾਦਾ। ਕਰੋਪੀ ਰੱਬ ਦੀ, ਬੋਟਾ ਦੇ ਟੋਚਨ ਵਾਲਾ ਰੱਸਾ ਅਚਾਨਕ ਟੁੱਟ ਿਗਆ। ਬੋਟ ਰੁਕ ਗਈ। ਪਾਣੀ ਭਰਨਾ ਬੰਦ ਹੋ ਿਗਆ। ਅਸਲ ਿਵਚ ਿਬੱਲੇ ਹੋਰਾ ਵਾਲੀ ਬੋਟ ਦਾ ''ਹਾਊਸ-ਪਾਈਪ'' ਫ਼ਟ ਿਗਆ ਸੀ। ਜਦ ਬੋਟ ਚੱਲਦੀ ਸੀ ਤਾ ਪਾਣੀ ਭਰਦਾ ਸੀ। ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਕਰਕੇ ਟੋਚਨ ਵਾਲੀ ਬੋਟ ਿਪੱਛੇ ਮੋੜੀ ਗਈ। ਜਦ ਬੋਟ ਆਈ ਤਾ ਬੋਟ ਦਾ ਡਰਾਈਵਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਮੀ ਉਸ ਬੋਟ ਿਵਚ ਚੜਹ ਕੇ 'ਰਫੂ-ਚੱਕਰ' ਹੋ ਗਏ। ਇਕੱਲੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਮਰਨ ਲਈ ਬੋਟ ਿਵਚ ਹੀ ਛੱਡ ਗਏ। ਿਕਹੜਾ ਕੋਈ ਤਰਸ ਸੀ? ਉਹ ਿਸਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਿਹਫ਼ਾਜ਼ਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸਰਦੀ ਕਾਰਨ ਮੁੰਡੇ 'ਥਰ-ਥਰ' ਕੰਬੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਨਜੀਤ ਦਾ ਦੰਦ-ਕਿੜੱਕਾ ਵੱਜੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਸਮੁੰਦਰ ਦਹਾੜੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਬਾਈ-ਬੰਦੇ ਤਾ ਸਾਰੇ ਹੀ ਭੱਜ ਗਏ-ਹੁਣ ਕੋਈ ਿਵਧੀ?'' ਿਬੱਲਾ ਬੋਿਲਆ। -''ਿਕਸ਼ਤੀ ਿਵਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢੋ! ਿਵਧੀ ਰੱਬ ਬਣਾਊ-ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਤਾ ਕਰੋ-ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਪਾਠ ਵੀ ਕਰੋ!'' ਬਾਈ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ''ਵਾਿਹਗੁਰੂ-ਰਾਮ-ਅੱਲਾਹ'' ਿਧਆਉਂਦੇ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਾਣੀ ਕੱਢਿਦਆ ਨ ਸਵੇਰ ਹੋ ਗਈ। ਸਮੁੰਦਰ ਵੀ ਸ਼ਾਤ ਹੋ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਦੇ ਸੱਤ ਕੁ ਵਜੇ ਉਹਨਾ ਨ ਇਕ ਿਸ਼ੱਪ ਿਦਖਾਈ ਿਦੱਤਾ। ਿਸ਼ੱਪ ਬਹੁਤ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸੀ। ਮੁੰਿਡਆ ਦਾ ਪਾਠ ਿਨਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਬਾਈ ਨੇ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਪੱਗ ਲੁਹਾ ਲਈ। ਪੱਗ ਪਾੜ ਕੇ ਿਸ਼ੱਪ ਵੱਲ ਨ ਲਿਹਰਾਈ। ਿਸ਼ੱਪ ਨੇ ਇਧਰਲੀ ਿਦਸ਼ਾ ਫੜ ਲਈ। ਪਰ ਉਸ ਨ ਪਹੁੰਚਣ ਿਵਚ ਕੋਈ ਪੰਦਰਾ ਿਮੰਟ ਲੱਗ ਗਏ। ਿਸ਼ੱਪ ਨੇ ਬੋਟ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਦੋ-ਿਤੰਨ ਗੇੜੇ ਲਾਏ ਤਾ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ''ਹੈੱਲਪ-ਹੈੱਲਪ'' ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾ ਿਦੱਤਾ। ਹੱਥ ਜੋੜ-ਜੋੜ ਕੇ ਿਦਖਾਏ। ਡੋਲ ਕੇ ਡੁੱਬਣ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਿਸ਼ੱਪ ਬੋਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਿਸ਼ੱਪ ਦੇ ਕੈਪਟਨ ਨੇ ਪੁਲੀਸ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਪੰਦਰਾ ਕੁ ਿਮੰਟਾ ਬਾਅਦ ਪੁਲੀਸ ਆਪਣੀਆ ਹਵਾ ਨ ਗੰਢਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆ ਬੋਟਾ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਇਕ ਿਨੱਕੀ ਿਜਹੀ ਬੋਟ ਿਵਚ ਇਤਨੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਹੈਰਾਨ ਸੀ! ਉਨਹਾ ਨੇ ਰੱਸੇ ਪਾ ਕੇ ਬੋਟ ਿਸ਼ੱਪ ਨਾਲ ਬੰਨਹ ਿਦੱਤੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਚਾੜਹ ਿਦੱਤੇ। ਪੁਲੀਸ ਨੇਿਗਣਤੀ ਕੀਤੀ ਤਾ ਪੂਰੇ ਇਕ ਸੌ ਪੈਂਹਟ ਮੁੰਡੇ ਸਨ। ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਨ ਖ਼ਬਰ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਖੜਹੇ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀਆ ਲੱਤਾ ਸੋਟੇ ਬਣ ਗਈਆ ਸਨ। ਪੁਲੀਸ ਅਤੇ ਲੜਿਕਆ ਿਵਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਜਦ ਿਕ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਿਨਰੋਲ ਇਟਾਲੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ। -''ਪਾਅਲੇ ਇਤਲੀਆਨੋ?'' ਇਕ ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ ਿਕ ਕੋਈ ਇਟਾਲੀਅਨ ਬੋਲੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ? -''ਨਹੋ! ਇੰਗਿਲਸ਼! ਇੰਗਿਲਸ਼!!'' ਮਨਜੀਤ ਬੋਲੀ। -''ਓ ਕੇ!''

-''ਇੰਦੀਆਮੋਂ ਕਾਪੀਤੇਨ!'' ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਕੈਪਟਨ ਨ ਤੁਰਨ ਲਈ ਆਿਖਆ। ਪੂਰੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਿਸ਼ੱਪ ਤੁਰ ਿਪਆ ਅਤੇ ਿਤੰਨ ਘੰਿਟਆ ਿਵਚ ਸੀ-ਪੋਰਟ 'ਰੱਜੋ-ਕਲਾਵਾਰੀਆ' ਲੱਗ ਿਗਆ। ਸੀ-ਪੋਰਟ 'ਤੇ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੁਲਸ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰਾ ਸਮੇਤ ਕੋਈ ਅੱਠ-ਨੌਂ ਸੌ ਬੰਦਾ ਪਹੁੰਿਚਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਥੋੜੀ-ਥੋੜੀ ਬਾਿਰਸ਼ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਸੀ-ਪੋਰਟ ਦੇ ਪੁਲੀਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਾਿਰਆ ਦੀ ਡਾਕਟਰੀ ਹੋਈ। ਉਂਗਲੀਆ ਦੇ ਿਨਸ਼ਾਨ ਲਏ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਮਨਜੀਤ ਦੀ ਡਾਕਟਰੀ ਹੋਈ ਤਾ ਡਾਕਟਰ ਿਕਸੇ ਗੱਲੋਂ ਬਾਗੋਬਾਗ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਕਾਗਰੈਚੂਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਿਮਸਜ਼ ਕੌਰ!'' ਡਾਕਟਰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜੋਗੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। -''ਵੱਟ ਫ਼ੌਰ----?'' ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਯੂ ਆਰ ਪਰੈੱਗਨੈਂਟ!'' ਉਸ ਨੇ ਬੱਚਾ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦੱਿਸਆ ਤਾ ਮਨਜੀਤ ਨ ਚੱਕਰ ਆ ਿਗਆ। ਇਕ ਨਵੀਂ ਅਲਾਮਤ ਆ ਿਚੰਬੜੀ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਮਨਜੀਤ ਨ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਿਦੱਤਾ। ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਮਨਜੀਤ ਹੁਬਕੀਏਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਡਾਕਟਰ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਿਕ ਯੂਰਪ ਿਵਚ ਤਾ ਲੋਕਾ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਝੱਲੀ ਜਾਦੀ, ਪਰ ਇਹ ਕਮਲੀ-ਬਦਮਗਜ ਤਾ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ! -''ਯੂ ਨਹਾਟ ਹੈਪੀ?'' ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਆਈ ਡੋਂਟ ਨੋਅ-ਹੂਅ ਇੱਜ਼ ਦਾ ਫ਼ਾਦਰ ਆਫ਼ ਿਦਸ ਚਾਈਲਡ!'' -''ਓਹ ਰੀਅਲੀ! ਯੂ ਡੋਂਟ ਨੋਅ ਅਬਾਊਟ ਦੈਟ?'' -''-----।'' ਉਹ ਗੋਿਡਆ ਿਵਚ ਿਸਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਿਸਰ ਫੇਰਦੀ ਹੋਈ। -''ਆਈ ਐੱਮ ਰੇਪਡ, ਡਾਕਟਰ!'' ਉਹ ਰੋਂਦੀ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਹੂਅ ਹੀ ਵਾਜ਼?'' -''ਦੇਅਰ ਵਰ ਮੈਨਹੀ-ਨਹਾਟ ਓਨਲੀ ਵੱਨ!'' -''ਹਾਓ ਮੈਨਹੀ?'' ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਅੱਿਡਆ ਰਿਹ ਿਗਆ। -''ਸੋ ਰਫ਼ਲੀ ਅਬਾਊਟ ਫ਼ੋਰਟੀ!'' -''ਫ਼ੋਰਟੀ!'' -''ਯੈੱਸ ਡਾਕਟਰ-ਫ਼ੋਰਟੀ!'' -''ਵੈਰਹੀ ਬੈਅਡ! ਵੈਰਹੀ-ਵੈਰਹੀ ਸੈਅਡ!'' ਡਾਕਟਰ ਿਸਰ ਫੇਰਦਾ ਬਾਹਰ ਿਨਕਲ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਨ ਦਰਦ ਜ਼ਰੂਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਕੁਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਸਾਿਰਆ ਨ ਲਾਈਨਾ ਿਵਚ ਿਬਠਾ ਿਦੱਤਾ। ਖਾਣ ਲਈ ਮੀਟ ਅਤੇ ਚੌਲ ਆ ਗਏ। ਭੁੱਖੇ ਮੁੰਡੇ ਖਾਣੇ ਨ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ। ਪਰ ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਨਾ ਖਾਧੇ। ਉਸ ਅੰਦਰ ਅਜ਼ੀਬ ਉਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। -''ਮਨਜੀਤ-ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਖਾਦੀ?'' ਿਬੱਲੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਬਾਈ ਬੋਿਲਆ। -''ਿਦਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਾਈ ਜੀ।'' ਉਸ ਨੇ ਿਦਲ ਦੀ ਗੰਢ ਿਦਲ ਿਵਚ ਹੀ ਨੱਪ ਲਈ। -''ਖਾ ਲੈ ਸਹੁਰੀਏ! ਇਉਂ ਤਾ ਤੂੰ ਮਰਜੇਂਗੀ!'' -''ਬਾਈ ਜੀ-ਐਦੂੰ ਤਾ ਮੈਂ ਮਰ ਈ ਜਾਵਾ-ਹੋਰ ਕੀ ਲੈਣੈਂ? ਬਥੇਰਹਾ ਨਰਕ ਭੋਗ ਕੇ ਦੇਖ ਿਲਆ।'' -''ਕੁੜੀਏ ਹੁਣ ਸੰਸਾ ਨਾ ਕਰ! ਹੁਣ ਆਪਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਪੁਲਸ ਕੋਲੇ ਐਂ-ਹੁਣ ਇਹੇ ਤਣ ਪੱਤਣ ਲਾ ਕੇ ਹਟਣਗੇ।'' ਬਾਈ ਨੇ ਆਿਖਆ। ਉਸ ਨ ਅੰਦਰਲੀ ਘੁੰਡੀ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਖਾਣਾ ਨਾ ਖਾਧਾ ਤਾ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਉਸ ਲਈ ਿਚਪਸ ਅਤੇ ਕੋਕਾ ਕੋਲਾ ਲੈ ਆਏ। ਪਰ ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਨਾਹ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। -''ਫੜ ਕੇ ਤਾ ਰੱਖ ਲੈ ਸਹੁਰੀਏ! ਫੇਰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੂ ਤਾ ਕੀ ਖਾਏਂਗੀ?'' ਬਾਈ ਦੇ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਿਚਪਸ ਅਤੇ ਕੋਲੇ ਦੀਆ ਬੋਤਲਾ ਫੜ ਲਈਆ। ਉਹ ਭੁੱਬ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਈ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਬਾਈ 'ਚੋਂ ਰੱਬ ਿਦਸਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕੱਖੋਂ ਹੌਲੀ ਹੋਈ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਇਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਾਪ ਕੌਣ ਸੀ? ਇਸ ਦਾ ਮਨਜੀਤ ਨ ਕੱਖ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਿਸਰਫ਼ ਇਤਨਾ ਹੀ ਅਿਹਸਾਸ ਸੀ ਿਕ ਉਸ ਅੰਦਰ ਪਾਪ ਦਾ ਫ਼ਲ ਪਲ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਸ ਨ ਲੋਕਾ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਸ ਦਾ ਨਾ ਦੇਣਾ ਸੀ? ਿਜਹੜਾ ਉਸ ਅੰਦਰਲਾ ਖੂਨ ਪੀ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਾਜ ਿਵਚ ਇਕ 'ਕਲੰਕ' ਹੀ ਵੱਜਣਾ ਸੀ! ਉਹਨਾ ਨ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਬੱਸਾ ਆ ਗਈਆ।

ਬੱਸਾ ਉਹਨਾ ਨ ਇਕ ਸਕੂਲ ਿਵਚ ਲੈ ਗਈਆ। ਹੋਰ ਿਕਤੇ ਉਹਨਾ ਦੀ ਰਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਿਕਆ ਸੀ। ਉਥੇ ਦੰਦਾ ਵਾਲੇ ਬੁਰਸ਼, ਕਾਲਗੇਟ, ਸ਼ੈਂਪੂ ਅਤੇ ਸਾਬਣ ਪੁਲੀਸ ਵੱਲੋਂ ਪਿਹਲਾ ਹੀ ਪਹੁੰਚਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਸਾਿਰਆ ਨੇ ਬੁਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗਰਮ-ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨਹਾ ਲਏ।

_______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 24 ਉਹ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਟਰੇਨ ਫੜ ਕੇ ਉਹ 'ਰੋਮ' ਸ਼ਿਹਰ ਨ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ। ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਟਰੇਨ ਇਕ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਚੜਹ ਗਈ ਅਤੇ ਇਕ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਿਸਰੇ ਜਾ ਲੱਗੇ। ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨ ਉਹ ਰੋਮ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਤਰ ਕੇ ਿਰੱਕੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਭੈਣ ਨੇ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ 'ਹੈਲੋ' ਆਖੀ ਤਾ ਿਰੱਕੀ ਨ ਿਜਵੇਂ ਹਲਕ ਛੁੱਟ ਿਪਆ। -''ਬਬਲੀ! ਮੈਂ ਿਰੱਕੀ ਬੋਲਦੈਂ--!'' -''ਿਰੱਕੀ! ਿਕੱਥੋਂ?'' -''ਰੋਮ ਤੋਂ।'' -''ਇਕ ਿਮੰਟ-ਫ਼ੋਨ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਨ ਫੜਾਉਂਨੀ ਆ।'' -''ਓ ਕੇ।'' -''ਹੈਲੋ---!'' ਉਧਰੋਂ ਖੁਰਦਰੀ ਿਜਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਖੱਦਰ ਵਾਗ ਪਾਟਦੀ ਅਵਾਜ਼! -''ਜੀਜਾ ਜੀ-ਪੈਰੀਂ ਪੈਣਾ!'' -''ਿਕੱਥੋਂ ਬੋਲਦੈਂ?'' -''ਰੋਮ ਤੋਂ ਜੀ।'' -''ਰੋਮ ਬਹੁਤ ਵੱਡੈ-ਿਕੱਥੋਂ ਰੋਮ ਤੋਂ?'' -''ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਜੀ।'' -''ਿਕੰਨੇ ਜਾਣੇਂ ਓਂ?'' -''ਦਸ।'' -''ਤੂੰ ਅੱਧਾ ਕੁ ਘੰਟਾ ਰੁਕ-ਮੈਂ ਆਇਆ।'' ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਮੀਂਹ ਬੜਾ ਤੇਜ਼ ਵਰਹ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਸੀਤ ਹਵਾ ਿਵਚ ਦੀ ਿਨਕਲਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਨ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਕਾਬਾ ਲੱਗ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਲੂੰ-ਕੰਡੇ ਕੰਡੇਰਿਨਆ ਵਾਗ ਖੜਹੇ ਸਨ। ਠਰਿਦਆ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਰੇਲਵੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ''ਵੇਿਟੰਗ-ਰੂਮ'' ਿਵਚ ਿਲਆ ਿਬਠਾਇਆ। ਪੂਰੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਬੀਤ ਗਏ। ਪਰ ਿਰੱਕੀ ਦੇ 'ਜੀਜਾ ਜੀ' ਨਾ ਆਏ। ਿਰੱਕੀ ਨੇ ਿਫਰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। 'ਜੀਜਾ ਜੀ' ਨੇ ਉਸ ਨ ਠੋਕ ਕੇ ਉਤਰ ਦੇ ਿਦੱਤਾ। -''ਜੇ ਤੂੰ ਆਉਣੈਂ ਤਾ ਲੈ ਜਾਨੈਂ-ਨਹੀਂ ਮੈਥੋਂ ਐਨੀ ਕੁਤੀਹੜ ਨਹੀ ਰੱਖੀ ਜਾਣੀ-ਤੁਸੀਂ ਇੰਡੀਅਨ ਉਜੱਡ ਲੋਕ-ਥੋਨ ਕੀ ਪਤੈ ਬਈ ਬਾਹਰ ਲੋਕ ਿਕਵੇਂ ਰਿਹੰਦੇ ਐ? ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਆਲਾ ਿਪੰਡ ਨਹੀ ਬਈ ਜੇ ਪਰਾਹੁਣੇਂ ਵੱਧ ਆ ਗਏ-ਦੋ ਮੰਜੇ ਗੁਆਢੀਆ ਿਦਓਂ ਮੰਗ ਿਲਆਮਾਗੇ।'' ਿਰੱਕੀ ਨ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਿਢੱਲਾ ਿਜਹਾ ਖੜਹਾ ਦੇਖ ਕੇ ਬਾਈ ਨੇ ਆਪਾ ਸਮੇਟਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।

-''ਠੀਕ ਐ ਜੀਜਾ ਜੀ-ਤੁਸੀਂ ਮੈਨ 'ਕੱਲੇ ਨ ਈ ਲੈ ਜਾਓ।'' ਿਰੱਕੀ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਕੱਟ ਿਦੱਤਾ। -''ਕਰਾੜ ਲੋਕ ਜੱਟਾ ਦੀ ਧੰਗੇੜਹ ਕਦੋਂ ਝੱਲਦੇ ਐ?'' ਬਾਈ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਕੰਨ ਿਵਚ ਿਕਹਾ। ਉਹਨਾ ਵੇਿਟੰਗ-ਰੂਮ ਿਵਚ ਹੀ ਿਦਨ ਚੜਹਾ ਿਦੱਤਾ। ਰੇਲਵੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਕੌਫ਼ੀ ਿਲਆ ਿਦੱਤੀ। ਬਾਹਰ ਸਰਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਪੁਰਾ ਵਗ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਠੰਢ ਕੰਬਣੀ ਚਾਹੜਦੀ ਸੀ। ਪੂਰਾ ਸੂਰਜ ਚਮਕਣ 'ਤੇ ਉਹਨਾ ਨੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਭਲਵਾਨੀ ਗੇੜੇ ਦੇਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਕੋਈ ਿਕਨਾਰਾ ਨਹੀਂ ਿਦਸ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਡੋਲਦੀ ਿਕਸ਼ਤੀ ਵਾਗ, ਕਪੜਛੱਲਾ ਿਵਚ ਉਲਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਾਹਰ ਟੈਕਸੀ ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਉਹਨਾ ਨ ਦੋ ਇੰਡੀਅਨ ਮੁੰਡੇ ਿਮਲ ਪਏ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਸਾਿਰਆ ਨ ਕੌਫ਼ੀ ਿਪਆਈ। 'ਪੀਜ਼ਾ' ਖੁਆਇਆ। -''ਬਾਈ ਜੀ ਇਟਲੀ ਿਵਚ ਕੋਈ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ?'' ਬਾਈ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤਾ ਬਾਈ ਰੱਜੋਮੀਲੀਆ 'ਚ ਐ।'' ਬਾਈ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਖਰ ਤੱਕ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਉਹਨਾ ਨ ਸੁਣਾ ਿਦੱਤੀ। -''ਅਸੀਂ ਤੁਹਨ ਿਟਕਟਾ ਲੈ ਿਦੰਨੇ ਐਂ-ਤੁਸੀਂ ਰੱਜੋਮੀਲੀਆ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਚਲੇ ਜਾਓ!'' -''ਉਥੋਂ ਰੱਬ ਕੋਈ ਹੀਲਾ ਆਪੇ ਈ ਬਣਾ ਿਦਊ।'' ਬਾਈ ਿਨਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ 'ਤੇ ਅਥਾਹ ਿਵਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਰੱਬ ਦੀ ਰਜਾ ਿਵਚ ਰਾਜ਼ੀ ਰਿਹਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ! ਉਹਨਾ ਿਬੱਲੇ ਅਤੇ ਬਾਈ ਨ ਰੱਜੋਮੀਲੀਆ ਦੀਆ ਟਰੇਨ-ਿਟਕਟਾ ਲੈ ਿਦੱਤੀਆ। ਪੰਜਾਹ-ਪੰਜਾਹ ਯੂਰੋ ਦੇ ਿਦੱਤੇ। ਮੁੰਡੇ ਉਹਨਾ ਨ ਰੱਬ ਬਣ ਕੇ ਿਮਲੇ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਮੁੰਡੇ ਰੋਮ ਰਿਹ ਕੇ ਕੋਈ ਅਗਲਾ ਜੁਗਾੜ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਰੋਮ ਹੀ ਰਿਹ ਪਏ। ਿਬੱਲਾ ਅਤੇ ਬਾਈ ਟਰੇਨ ਫੜ ਕੇ ਰੱਜੋਮੀਲੀਆ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਵੇਰ ਦੇ ਚਾਰ ਹੀ ਵੱਜੇ ਸਨ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਐਡਰੈੱਸ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਥੇ ਉਹਨਾ ਨ ਿਫਰ ਇਕ ਦੇਸੀ ਮੁੰਡਾ ਿਮਲ ਿਪਆ। -''ਬਾਈ ਜੀ ਅਸੀਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਣੈਂ-ਥੋਨ ਐਡਰੈੱਸ ਦਾ ਪਤੈ?'' ਬਾਈ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਬਾਈ ਜੀ ਦੋ ਿਤੰਨ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ-ਭੂਚਾਲ ਆਇਆ ਸੀ-ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਢਿਹ ਿਗਆ ਸੀ।'' ਉਹ ਹੋਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉਠੇ। -''ਤੁਸੀਂ ਬਾਈ ਜੀ-ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਐਂ?'' ਬਾਈ ਨੇ ਿਸੱਧਾ ਹੀ ਪੁੱਛ ਿਲਆ। ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨ ਸਾਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸ ਿਦੱਤੀ। -''ਮੈਂ ਬਾਈ ਜੀ ਥੋਡੀ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ-ਮੈਂ ਤਾ ਆਪ ਇੱਥੋਂ ਉਜੜ ਕੇ ਰੋਮ ਚੱਿਲਐਂ।'' ਿਬੱਲੇ ਅਤੇ ਬਾਈ ਨੇ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰੋਮ ਵਾਲੀ ਟਰੇਨ ਿਫਰ ਫੜ ਲਈ। ਰਸਤੇ ਿਵਚ ਚੈੱਕਰ ਆ ਿਗਆ। ਿਟਕਟਾ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਚੈੱਕਰ ਨ ਿਟਕਟਾ ਦੀ ਥਾ 'ਸਟੇਅ' ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਿਦਖਾ ਿਦੱਤੇ। ਉਹ ਪੇਪਰ ਪੜਹ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਿਗਆ। ਪਰ ਿਫਰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਹ ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। -''ਆਰ ਯੂ ਫਰੌਮ ਇੰਡੀਆ?'' -''ਯੈੱਸ।'' ਿਬੱਲਾ ਬੋਿਲਆ। -''ਆਈ ਹੈਵ ਿਬੰਨ ਇੰਨ ਇੰਡੀਆ।'' -''ਵੇਅਰ?'' -''ਿਵਸ਼ਾਖਾ ਪਟਨਮ।'' ਉਹ ਗੱਲਾ ਬਾਤਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾ ਨ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਕਦੋਂ ਰੋਮ ਆ ਿਗਆ। ਉਤਰਨ ਲੱਿਗਆ ਨ ਚੈੱਕਰ ਨੇ ਦਸ-ਦਸ ਯੂਰੋ ਿਦੱਤੇ। ਉਹ 'ਧੰਨਵਾਦ' ਕਰਕੇ ਤੁਰ ਪਏ। ਹੁਣ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਸੱਠ-ਸੱਠ ਯੂਰੋ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਪੁੱਛ-ਪੁਛਾ ਕੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਐਕਸਚੇਂਜ ਚਲੇ ਗਏ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਬੱਬੂ ਨਾਲ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਕੀਤਾ। ਸੀਤਲ ਬਾਰੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਸਾਰੇ ਪਰੀਵਾਰ ਦੀ ਰਾਜ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਪੁੱਛੀ। ਬੱਬੂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਘਰਦੇ ਅਤੇ ਸੀਤਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਫਰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਆਿਖਆ ਅਤੇ ਫ਼ੋਨ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਰੋਣ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਧਰਾਲੀਂ ਵਗੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ।

ਬਾਈ ਦਾ ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਹਾਲ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਿਪੱਛੇ ਖਬਰ ਕਰ ਕੇ ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਿਦਲੋਂ ਪੱਥਰ-ਬੋਝ ਲਿਹ ਿਗਆ ਸੀ। ਦੁਿਪਹਰ ਹੁੰਿਦਆ ਹੀ ਉਹਨਾ ਨ ਦੋ ਬੰਦੇ ਿਮਲੇ। ਤੱਕਣੀਂ-ਪਰਖਣੀਂ ਤੋਂ ਉਹ ਬੜੇ ਚਤਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਝੱਗੇ-ਲਾਹੂ ਬੰਦੇ! -''ਭਾਅ ਜੀ ਿਕਸੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ 'ਚ ਲੱਗਦੇ ਓਂ?'' ਇੱਕ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। ਉਸ ਦੀਆ ਤੱਕਲਾ-ਨਜ਼ਰਾ ਬਾਈ ਦਾ ਅੰਦਰ ਫਰੋਲ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਬਾਈ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਹ ਸੁਣਾਈ। -''ਅਸੀਂ ਭਾਅ ਜੀ ਬੰਦੇ ਭੇਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਈ ਕਰਦੇ ਆ।'' ਦੂਜਾ ਬੋਿਲਆ। ਬਾਈ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚਣ ਬਾਰੇ ਆਿਖਆ, ਜਦ ਿਕ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਜਰਮਨ ਦਾ ਨਾ ਿਲਆ। ਉਹ ਉਹਨਾ ਨ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ। ਉਹਨਾ ਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਬਾਲੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। -''ਆਹ ਜਾਹ! ਮੈਂ ਤਾ ਉਡੀਕੀ ਜਾਨੈਂ-ਅੱਖਾ ਪਕਾ ਿਦੱਤੀਆ ਤੂੰ ਤਾ-ਇਕ ਮੈਨ ਹਰ ਰੋਜ ਗੁਰਕੀਰਤ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆਉਂਦੈ-ਉਹ ਮੈਨ ਯੈਹਣੋਂ ਨਹੀ ਹੱਟਦਾ-ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ ਰਿਹੰਦੈ।'' ਬਾਲੀ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਸੁਣਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਹੱਿਸਆ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਬਾਲੀ ਦੀ ਏਜੰਟ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਵਾ ਿਦੱਤੀ। ਏਜੰਟ ਪੈਸੇ ਪਿਹਲਾ ਮੰਗਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਬਾਲੀ ਪੈਸੇ ਜਰਮਨ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਹੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਏਜੰਟਾ ਦੀਆ ਲੂੰਬੜ ਚਾਲਾ ਤੋਂ ਭਲੀਭਾਤ ਜਾਣੂੰ ਸੀ। ਅਗਰ ਪੈਸੇ ਪਿਹਲਾ ਿਮਲ ਜਾਦੇ ਸਨ ਤਾ ਬੰਦੇ ਨ ਚੁੱਕ ਕੇ ਿਕਤੇ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਹੀ ਲਾਹ ਿਦੰਦੇ ਸਨ, ਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾ ਲਾਲਚ ਕਾਰਣ ਬੰਦਾ ਬੜੀ ਿਜ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਿਟਕਾਣੇਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਰਮਨ ਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਠੁੱਸ ਹੋ ਿਗਆ। ਏਜੰਟ ਬਾਈ ਨ ਰੱਖਣਾ ਤਾ ਮੰਨ ਗਏ, ਿਕਉਂਿਕ ਬਾਈ ਦਾ ਬੰਦਾ ਪੈਸੇ ਪੇਸ਼ਗੀ ਦੇ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਿਬੱਲੇ ਨ ਰੱਖਣ ਵੱਲੋਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਿਦੱਤਾ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਮੰਨਤ ਤਰਲਾ ਕਰ ਕੇ ਿਫਰ ਬਾਲੀ ਨ ਫ਼ੋਨ ਿਮਲਾਇਆ। -''ਇਹ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਪਿਹਲਾ ਆਲੀ ਹਾਲਤ ਫੇਰ ਕਰਨਗੇ-ਤੂੰ ਇਹਨਾ ਦੀਆ ਿਮੱਠੀਆ ਗੱਲਾ ਿਵਚ ਨਾ ਆ! ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਈ ਭੇਜ ਿਦੰਨੈਂ-ਪੈਸੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ-ਪਰ ਤੈਨ ਏਜੰਟਾ ਦੇ ਚਿਲੱਤਰਾ ਦਾ ਨਹੀ ਪਤਾ-ਤੂੰ ਗੁਰਕੀਰਤ ਦਾ ਭਾਣਜਾ ਈ ਨਹੀ-ਮੇਰਾ ਵੀ ਐਂ ਿਬੱਿਲਆ!'' ਬਾਲੀ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੜਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਤਜ਼ਰਬੇਕਾਰ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਏਜੰਟਾ ਦੇ ਧੱਕੇ-ਧੋੜੇ ਅਤੇ ਟੁੱਲ ਖਾਦਾ ਉਹ ਜਰਮਨ ਪੁੱਿਜਆ ਸੀ। ਰੁਲਦਾਖੁਲਦਾ ਿਸਰੇ ਲੱਿਗਆ ਸੀ। -''ਹੁਣ ਿਫਰ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਇਲਾਜ?'' ਿਬੱਲੇ ਨ ਧਰਤੀ ਖੁਰਦੀ ਪਰਤੀਤ ਹੋਈ। -''ਤੂੰ ਇਹਨਾ ਦੇ ਖੂਹ 'ਚ ਿਡੱਗਣ ਨਾਲੋਂ ਸੁੱਖੇ ਕੋਲੇ ਚਿਲਆ ਜਾਹ।'' ਬਾਲੀ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਸੁੱਖਾ ਕੌਣ ਐਂ?'' -''ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਦਾ ਮੁੰਡੈ-ਇਟਲੀ ਈ ਰਿਹੰਦੈ-ਮੈਂ ਉਹਨ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕਰ ਿਦੰਨੈਂ-ਉਹ ਤੈਨ ਆ ਕੇ ਲੈ ਜਾਊਗਾ।'' ਸ਼ਾਮ ਨ ਆ ਕੇ ਸੁੱਖਾ ਿਬੱਲੇ ਨ ਲੈ ਿਗਆ। ਿਵਛੜਨ ਲੱਿਗਆ ਿਬੱਲਾ ਬਾਈ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਰੋਇਆ ਸੀ। ਬੱਿਚਆ ਵਾਗ! ਬਾਈ ਦਾ ਉਸ ਨ ਿਦਲੋਂ ਪਰੇਮ ਆਉਣ ਲੱਗ ਿਪਆ ਸੀ। ਬਾਈ ਵੀ ਿਬੱਲੇ ਨ ਪੁੱਤਾ ਵਾਗ ਿਪਆਰਦਾ ਸੀ। ਸੁੱਖਾ ਇਕ ਕਸਬੇ ਿਜਹੇ ਿਵਚ 'ਆਪਰੀਲੀਆ' ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਕੁ ਿਦਨ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਵਾਹਵਾ ਖ਼ਾਿਤਰ ਹੋਈ। ਦਾਰੂ ਅਤੇ ਕੁੱਕੜ ਉਡੇ! ਠੱਠਾ-ਮਾਖੌਲ ਹੋਇਆ। -''ਿਬੱਿਲਆ! ਇਹ ਯੂਰਪ ਐ-ਇੱਥੇ ਕੰ ਿਬਨਾ ਜਮਾ ਈ ਨਹੀ ਸਰਨਾ ਿਮੱਤਰਾ! ਇੱਥੇ ਤਾ ਪੈਸੇ ਿਬਨਾ ਬੰਦਾ ਰੱਬ ਨ ਵੀ ਮੱਥਾ ਨਹੀ ਟੇਕਦਾ।'' ਤੀਜੇ ਿਦਨ ਸੁੱਖੇ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਿਬਠਾ ਕੇ ਿਕਹਾ, ਕੌੜੀ ਸੱਚਾਈ ਦੱਸੀ। -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਚੁੱਪ ਸੀ। -''ਪੈਸੇ ਿਬਨਾ ਤਾ ਇੱਥੇ ਮਾ ਪੁੱਤ ਨ ਨਹੀ ਪਛਾਣਦੀ-ਇੱਥੇ ਸਭ ਿਰਸ਼ਤੇ-ਨਾਤੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਐ-ਪੈਸੇ ਿਬਨਾ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ-ਚਾਹੇ ਸਕਾ ਭਰਾ ਹੋਵੇ।'' ਸੁੱਖਾ ਸੱਚ ਹੀ ਤਾ ਆਖ ਿਰਹਾ ਸੀ! ਯੂਰਪ ਿਵਚ ਤਾ ਪੈਸੇ ਖਾਤਰ ਮਾਵਾ, ਬਾਲ ਪੰਘੂੜਹੇ ਿਵਚ ਝੂਲਦੇ ਨ ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਦੀਐਂ! ਕੋਈ ਮੋਹ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਿਰਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ। ਸਫ਼ੈਦ ਖੂਨ। ਬੰਦਾ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਮਸ਼ੀਨ ਜਾ ਕੰਿਪਊਟਰ ਨਾਲ ਕੰਿਪਊਟਰ ਹੋਇਆ ਰਿਹੰਦੈ। ਤੇਜ਼ ਰੌਸ਼ਨੀਆ ਅੱਖਾ ਚੁੰਿਧਆਈ ਰੱਖਦੀਐਂ। ਸੋਨੇ ਦੀ ਜੇਲਹ ਬੰਦੇ ਨ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਖਲਾ ਕਰੀ ਜਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਿਕਣ-ਿਕਣ ਕਰਕੇ

ਅਣਖੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮਰਦੀ ਰਿਹੰਦੀ ਹੈ, ਜ਼ਮੀਰ 'ਖੱਸੀ' ਹੋ ਤੁਰਦੀ ਹੈ। ਮਾਨਿਸਕਤਾ ਦਾ ਹਰ ਰੋਜ ਬਲਾਤਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੀਝਾ ਦਾ ਗਲਾ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਦਬਾਇਆ ਜਾਦਾ ਹੈ! ਪੰਜਾਬਣ ਔਰਤ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਰਦ ਨ ਹਰ ਸੰਭਵ, ਪਰ ਿਮੱਠਾ ਤਸੀਹਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਨ ਮਾਨਿਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਿਬਮਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਿਫਰ ਕੱਠਪੁਤਲੀ ਵਾਗ ਵਰਤਦੀ ਹੈ! ਯੂਰਪ ਦਾ ਇਕ ਅਜੀਬ, ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਹੀ ਇਿਤਹਾਸ ਹੈ। ਆਪਹੁਦਰਾ ਇਿਤਹਾਸ! ਮਤਲਬਖੋਰ ਇਿਤਹਾਸ! ਬੰਦੇ ਨ ਮਾਨਿਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਤਮ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤਣ ਵਾਲਾ ਅਿਕਰਤਘਣ ਇਿਤਹਾਸ! -''ਕੰਮ ਿਮਲ ਜਾਊਗਾ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਕੰ ਤਾ ਿਮਲ ਜਾਊਗਾ-ਪਰ ਿਮਲੂ ਸਰਕਸ ਦਾ।'' -''ਸਰਕਸ ਦਾ?'' -''ਆਸਟਰੀਆ ਿਵਚ ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਸੜਕਾ 'ਤੇ ਅਖਬਾਰਾ ਵੇਚਦੇ ਐ-ਜਰਮਨ ਿਵਚ ਮੁੰਡੇ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟਾ ਿਵਚ ਭਾਡੇ ਧੋਂਦੇ ਐ-ਇੱਥੇ ਇਟਲੀ 'ਚ ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਸਰਕਸ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਐ-ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ 'ਚ ਮੈਂ ਖੁਦ ਸਰਕਸ 'ਚ ਕੰਮ ਕੀਤੈ-ਿਡਪਟੀ ਕਿਮਸ਼ਨਰ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਲੱਗਣੋਂ ਿਰਹਾ।'' ਿਬੱਲਾ ਸਿਹਮਤ ਹੋ ਿਗਆ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਉਹ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆ ਗਏ। ਸੁੱਖੇ ਨੇ ਉਸ ਨ 'ਿਮਲਾਨੋਂ' ਦੀ ਿਟਕਟ ਲੈ ਿਦੱਤੀ। ਪੰਜਾਹ ਯੂਰੋ ਵੱਖ ਦੇ ਿਦੱਤੇ। ਟਰੇਨ ਰਾਤ ਨ ਿਗਆਰਾ ਵਜੇ ਚੱਲਣੀ ਸੀ। -''ਿਮਲਾਨੋਂ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੇਿਟੰਗ ਰੂਮ ਿਵਚ ਬੈਠ ਜਾਈਂ-ਉਥੇ ਤੈਨ ਇਕ ਸੁਲੱਖਣ ਿਸੰਘ ਨਾ ਦਾ ਬੰਦਾ ਲੈਣ ਆਊਗਾ-ਉਹ ਵੀ ਉਥੇ ਈ ਕੰਮ ਕਾਰ ਕਰਦੈ-ਉਹ ਤੈਨ ਸਰਕਸ ਿਵਚ ਰਖਾ ਿਦਊ।'' ਸੁੱਖੇ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ। ਿਬੱਲਾ ਿਮਲਾਨੋਂ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ। ਬਰਫ਼ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਠੰਢ ਕੜਾਕਾ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ 'ਵੇਿਟੰਗ-ਰੂਮ' ਿਵਚ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਸਵੇਰੇ ਦਸ ਵਜੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਆਇਆ ਅਤੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਿਗਆ। ਿਬੱਲੇ ਨ ਸਰਕਸ ਿਵਚ ਕੰਮ ਿਮਲ ਿਗਆ। ਨੌਂ ਸੌ ਯੂਰੋ ਮਹੀਨਾ। ਖਾਣ ਪੀਣ ਆਪਣਾ। -''ਛੇ ਕੁ ਸੌ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਬਚਣਗੇ-ਜੇ ਪੇਟ ਰੱਖ ਕੇ ਬਚਾਵੇਂਗਾ ਤਾ!'' ਸੁਲੱਖਣ ਿਸੰਘ ਨੇ ਿਕਹਾ ਸੀ। ਸਰਕਸ ਦਾ ਕੰਮ ਬੜਾ ਹੀ ਔਖਾ ਸੀ। ਛੇ-ਛੇ ਫੁੱਟ ਦੇ ਿਕੱਲੇ ਬੱਜਰੀ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਿਵਚ ਗੱਡਣੇਂ। ਉਹ ਹੀ ਿਕੱਲੇ ਫੇਰ ਪੁੱਟਣੇ। ਪੈਂਦੀ ਬਰਫ਼ ਿਵਚ ਸਰਕਸ ਦੇ ਟੈਂਟ ਉਪਰ ਚੜਹ ਕੇ ਵੇਲਿਚਆ ਨਾਲ ਬਰਫ਼ ਲਾਹੁੰਣੀ। ਅਥਾਹ ਸਰਦੀ ਿਵਚ ਹੱਥ, ਹੱਡਾ ਵਾਗ ਆਕੜ ਜਾਦੇ। ਨਾ ਖੁੱਲਹਦੇ, ਨਾ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ। ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਜੰਿਮਆ ਅਤੇ ਆਕਿੜਆ ਮਾਸ ''ਿਜਲੂੰ-ਿਜਲੂੰ'' ਕਰਦਾ। ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਹੱਥਾ 'ਤੇ 'ਅੱਟਣ' ਪੈ ਗਏ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਨਾਲ ਛਾਤੀ ਿਵਚ ਦਰਦ ਰਿਹਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਿਖਚਾਈ ਅਤੇ ਿਕੱਲੇ ਗੱਡਣ-ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਉਸ ਨ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਤੰਗ ਕਰਦਾ। ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਬੇਵਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਘਰੇ ਕੰਮ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕੀਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਾਲੂਕ ਿਜਹੀ ਿਜੰਦ ਨ ਬੜੇ ਭਾਰੀ ਮਾਮਲੇ ਆ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ ਛਾਤੀ ਦੇ ਦਰਦ ਤੋਂ ਬੜਾ ਹੀ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਉਠਦੇ-ਬੈਠਦੇ ਦੇ ਦਰਦ ਬਹੁੜੀਆ ਪੁਆ ਿਦੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਰੋਣ ਿਨਕਲ ਜਾਦਾ। ਉਸ ਨ ਬੇਬੇ, ਜੈਬਾ, ਸੀਤਲ ਤਾ ਕੀ, ਘਰੇ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਵੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ! -''ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਤਾ ਸਾਡੇ ਬਲਦਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੀ ਚੰਗੀ ਐ।'' ਉਹ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਸੋਚਦਾ। ਸਰਕਸ ਿਵਚ ਇਕ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਨ ਉਸ ਨੇ ਦੁੱਖ ਦੱਿਸਆ। ਉਸ ਦਾ ਨਾ ਜੋਗੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਨਾ ਤਾ ਜੋਿਗੰਦਰ ਿਸੰਘ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕ ਆਖਦੇ 'ਜੋਗੀ' ਸਨ। -''ਮੇਰਾ ਕੱਲਹ ਨ ਐਗਰੀਮੈਂਟ ਖਤਮ ਹੋ ਿਰਹੈ-ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ 'ਸਨਵੀਤੋ' ਤੇ 'ਸਨਫੇਲੇਸੇ' ਰਿਹੰਦੇ ਐ-ਆਪਾ ਉਹਨਾ ਕੋਲ ਚੱਲਾਗੇ-ਉਹ ਆਪਾ ਨ ਿਕਸੇ ਤਣ-ਪੱਤਣ ਲਾ ਦੇਣਗੇ-ਬੜੇ ਵਧੀਆ ਬੰਦੇ ਐ।'' ਜੋਗੀ ਨੇ ਿਕਹਾ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਸਰਕਸ ਦਾ ਕੰਮ ਛੱਡ ਿਦੱਤਾ। ਦੋਨਾ ਨੇ ਿਹਸਾਬ-ਿਕਤਾਬ ਕਰਵਾ ਿਲਆ।

ਜੋਗੀ ਅਤੇ ਿਬੱਲਾ 'ਸਨ-ਫੇਲੇਸੇ' ਆ ਗਏ। ਇਕ ਿਦਨ ਸਨ-ਫੇਲੇਸੇ ਰਿਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 'ਸਨਵੀਤੋ' ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਪੰਜ ਮੁੰਡੇ ਰਲ-ਿਮਲ ਕੇ ਰਿਹੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਮਾਲਕ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾ ਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ 'ਤੇ ਰਖਵਾ ਿਲਆ। ਕੰਮ, ਸਬਜ਼ੀਆ ਕੱਟਣ ਦਾ ਸੀ। ਪਿਹਲਾ ਸਬਜ਼ੀਆ ਖੇਤ ਿਵਚੋਂ ਕੱਟਣੀਆ, ਿਫਰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨੀਆ ਅਤੇ ਿਫਰ ਪੇਟੀਆ ਿਵਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਟਰਾਲੀ 'ਤੇ ਲੱਦਣੀਆ। ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕੋਡੇ ਹੋ ਕੇ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਿਵੰਗੀ ਰਿਹਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਮ ਨ ਰੀੜਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਕਮਾਣ ਬਣ ਜਾਦੀ। ਧਣੁੱਖ ਵਾਗ ਮੁੜ ਜਾਦੀ। ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਲੱਕ ਖੜਹ ਿਗਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਿਸੱਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾਦਾ ਸੀ। ਮਾਲਕ ਤੁਰੰਤ ਿਬੱਲੇ ਨ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਲੈ ਿਗਆ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਰੀੜਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਜੋੜ ਿਵਚ ਦੋ ਟੀਕੇ ਲਾਏ। ਮਾਿਲਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਪਲੱਸਤਰ ਿਜਹਾ ਚੁਮੇੜ ਿਦੱਤਾ, ਿਜਹੜਾ ਤੀਜੇ ਿਦਨ ਆਪ ਹੀ ਲਿਹ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਘੋੜੇ ਵਰਗਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਉਸ ਨੇ ਿਫਰ ਕੰਮ ਲਈ ਲੱਕ ਬੰਨਹ ਿਲਆ। ਕੰਮ ਸੀ ਤਾ ਪੈਸਾ ਸੀ। ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾ ਪੈਸਾ ਿਕੱਥੋਂ ਆਉਣਾ ਸੀ? ਉਸ ਨੇ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਆਸਰੇ ਦੇਹ ਤੋੜ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਰਾਵਾ ਵਾਗ ਰਿਹੰਦੇ। ਹਾਸਾ-ਮਾਖੌਲ ਕਰਦੇ। ਟਾਈਮ ਤੀਆ ਵਾਗ ਬੀਤ ਜਾਦਾ। ਿਪੱਛਾ ਯਾਦ ਨਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਝੱਲੇ ਦੁੱਖ ਭੁੱਲ ਜਾਦੇ। ਵਕਤ ਸਾਅਵਾ ਹੋ ਤੁਿਰਆ ਸੀ। ਉਹ ਰਚਿਮਚ ਗਏ ਸਨ। ਜ਼ਖਮ ਆਠਰ ਗਏ ਸਨ। ਸਬਜ਼ੀਆ ਦਾ ਕੰਮ ਿਸਰਫ਼ ਸੀਜ਼ਨ ਦਾ ਸੀ। ਸੀਜ਼ਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਿਗਆ। ਕੰਮ ਮੁੱਕ ਿਗਆ। ਮਾਲਕ ਨੇ ਬੜੀ ਹੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸਾਿਰਆ ਦਾ ਿਹਸਾਬ-ਿਕਤਾਬ ਚੁਕਤਾ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਵੀਹ-ਵੀਹ ਯੂਰੋ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਹਰ ਮੁੰਡੇ ਨ ਵੱਧ ਿਦੱਤੇ। ਿਵਦਾਇਗੀ ਦੀ ਇਕ-ਇਕ 'ਿਸ਼ਵਾਜ-ਰੀਗਲ' ਦੀ ਬੋਤਲ ਿਦੱਤੀ। ਜੱਫ਼ੀਆ ਪਾ-ਪਾ ਕੇ ਿਮਿਲਆ। ਸਾਰੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਿਕਰਾਇਆ, ਿਬਜਲੀ ਦਾ ਿਬੱਲ, ਰੋਟੀ ਦਾ ਖਰਚਾ ਤਕਸੀਮ ਕਰ ਿਲਆ। ਿਪੰਡਾ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਿਛਆ। ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਕੱਢ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਕੋਲ ਹੁਣ ਿਗਆਰਾ ਸੌ ਯੂਰੋ ਬਚ ਗਏ। ਕਈਆ ਕੋਲ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਿਜ਼ਆਦਾ ਸਨ। ਕੋਈ ਿਬਮਾਰ ਮਾ ਨ ਪੈਸੇ ਭੇਜਣ ਲਈ ਸੋਚ ਿਰਹਾ ਸੀ, ਕੋਈ ਕਰਜ਼ਾਈ ਬਾਪ ਨ। ਕੋਈ ਬੱਿਚਆ ਦੀ ਪੜਹਾਈ ਦੇ ਖਰਚੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਿਰਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਔਰਤ ਦੇ ਵੇਚੇ ਹੋਏ ਗਿਹਿਣਆ ਬਾਰੇ! ਿਬੱਲਾ ਖੁਦ ਹੁਣ, ਆਪਣੇ ਿਸਰ 'ਤੇ, ਜਰਮਨ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਕੀਮਾ ਲੜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅਜੀਬ ਿਜਹੀ ਚੁੱਪ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਕਮਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੜਿਕਆ। ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨ ਿਜਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾ ਸੁਆਲੀਆ ਿਜਹੀਆ ਨਜ਼ਰਾ ਨਾਲ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਦੇਿਖਆ। ਜੋਗੀ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲਹ ਿਦੱਤਾ। ਪਿਹਲਵਾਨ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਆਇਆ। ਉਹ ਬੜਾ ਦੁਖੀ ਿਜਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। -''ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ? ਬਾਹਲੇ ਈ ਸਾਹ-ਸਤ ਛੱਡੀ ਿਫਰਦੈਂ?'' ਜੋਗੀ ਨੇ ਹੀ ਪਿਹਲ ਕੀਤੀ। -''ਇੱਕ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਹਾਦਸਾ ਹੋ ਿਗਆ ਯਾਰ!'' ਉਸ ਨੇ ਿਸਰ ਸੁੱਟ ਿਲਆ। -''ਕੀ ਹੋ ਿਗਆ?'' ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਬੋਲੇ। -''ਰਾਤ ਇਕ ਿਸ਼ੱਪ 'ਚੋਂ ਦੂਜੇ ਿਸ਼ੱਪ 'ਚ ਚੜਹਦੇ 189 ਮੁੰਡੇ ਮਾਰੇ ਗਏ!'' -''ਿਕੱਥੋਂ ਦੇ ਸੀ?'' -''ਇੰਡੀਅਨ, ਪਾਿਕਸਤਾਨੀ, ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ੀ, ਸਰੀ ਲੰਕਨ, ਸਾਰੇ ਰਲਵੇਂ ਿਮਲਵੇਂ ਈ ਸੀ।'' ਇੱਕ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਿਗਆ! ਹਾੜ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਿਗਆ। -''ਪਰਮਾਤਮਾ ਉਹਨਾ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨ ਸ਼ਾਤੀ ਦੇਵੇ।'' ਜੋਗੀ ਿਦਲੋਂ ਦੁਖੀ ਸੀ। -''ਐਥੇ ਤਾ ਿਜਹੜੇ ਦੁੱਖ ਕੱਟੇ ਐ-ਕੱਟੇ ਈ ਹੋਣਗੇ-ਪਰ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਿਵਚਾਿਰਆ ਨ ਜਰੂਰ ਬਖਸ਼ੇ।'' ਲਾਲੀ ਬੋਿਲਆ।

-''ਮਾ-ਿਪਉ ਿਕਵੇਂ ਬਖਤਾ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਤੋਰਦੇ ਐ-ਪਰ ਏਜੰਟ ਦੇਖਲਾ ਕੀ ਕਰਦੇ ਐ ਅੱਗੇ ਿਵਚਾਿਰਆ ਨਾਲ।'' ਪਿਹਲਵਾਨ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਸਾਿਰਆ ਨਾਲ ਈ ਇਹੋ ਘਾਣੀ ਬੀਤੀ ਐ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਆਿਖਆ। -''ਤੈਨ ਿਕੱਥੋਂ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ?'' ਜੋਗੀ ਨੇ ਪਿਹਲਵਾਨ ਨ ਪਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। -''ਹੈ ਕਮਲਾ! ਸਾਰੇ ਇਟਲੀ 'ਚ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚੀ ਪਈ ਐ-ਟੈਲੀਵੀਯਨਾ ਆਲੇ ਤਾ ਤੜਕੇ ਦੇ ਈ ਇਸੇ ਖਬਰ ਨ ਿਪੱਟੀ ਜਾਦੇ ਐ-ਇਟਲੀ ਦੇ ਪਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਿਪਰਿਲਸਕੋਨੀ ਨੇ ਇਸ ਦੁਖਾਤ 'ਤੇ ਦੁੱਖ ਜਾਿਹਰ ਕੀਤੈ-'ਕੱਲੇ ਇਟਲੀ 'ਚ ਤਾ ਕੀ? ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ 'ਤੇ ਈ ਇਹ ਖਬਰ ਘੰਟੇ-ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਨਸ਼ਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਐ-ਮੈਂ ਸੀ ਐੱਨ ਐੱਨ ਖੁਦ ਦੇਿਖਐ।'' -''ਇਹ ਭਾਣਾ ਬੀਿਤਆ ਿਕਵੇਂ?'' -''ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਈ?'' -''ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਣੀ ਸੀ? ਮੈਂ ਿਜਵੇਂ ਦੇਿਖਐ-ਜਾ ਿਜਵੇਂ ਟੀ ਵੀ ਆਲੇ ਦੱਸਦੇ ਐ-ਬਈ ਮੌਸਮ ਸੀ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਖਰਾਬ-ਏਜੰਟ ਮੌਸਮ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ-ਉਹਨਾ ਨ ਇਹ ਹੁੰਦੇ ਬਈ ਖਰਾਬ ਮੌਸਮ ਿਵਚ ਸੀਪੋਰਟ ਪੁਲਸ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਿਨਕਲਦੀ-ਗਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ-ਪਰ ਪੁਲਸ ਨ ਟੇਕ ਿਕੱਥੇ?'' -''ਜਦੋਂ ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਿਸ਼ੱਪ ਨਾਲ ਿਸ਼ੱਪ ਬੰਨਹ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦੂਜੇ ਿਸ਼ੱਪ ਿਵਚ ਚੜਹਾਉਣੇ ਚਾਹੇ-ਤਾ ਿਸ਼ੱਪ ਖਰਾਬ ਮੌਸਮ ਕਰਕੇ ਸਮੁੰਦਰ 'ਚ ਈ ਗੋਤੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਿਪਆ-ਜਹਾਜ ਦਾ ਅਮਲਾ ਤਾ ਮੋਟਰ-ਬੋਟ ਕੱਢ ਕੇ ਿਤੱਤਰ ਹੋ ਿਗਆ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਡੁੱਬ ਗਏ-ਕਈ ਮੁੰਿਡਆ ਨੇ ਤਾ ਉਹਨਾ ਦੀ ਮੋਟਰ-ਬੋਟ ਿਵਚ ਚੜਹਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ-ਪਰ ਜੱਗੋਂ ਜਾਿਣਆ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਫੜ-ਫੜ ਛੂਕਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਿਵਚ ਸੁੱਟ ਿਦੱਤਾ।'' -''ਪੁਲਸ ਨ ਿਕਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ?'' -''ਤੈਨ ਪਤੈ ਬਈ ਿਭਆਨਕ ਮੌਸਮ 'ਚ ਪੁਲਸ ਮੋਟਰ-ਬੋਟਾ 'ਤੇ ਨਹੀਂ-ਹੈਲੀਕਾਪਟਰਾ ਨਾਲ ਗਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਐਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਵਾਿਲਆ ਨੇ ਹਾਲ ਦੁਹਾਈ ਪਾਈ ਤਾ ਿਕਤੇ ਿਸ਼ੱਪ ਧੂਹ ਕੇ ਿਕਨਾਰੇ 'ਤੇ ਿਲਆਦਾ।'' -''ਕੋਈ ਬੱਚਤ ਹੋਈ?'' -''ਬੱਚਤ ਕੀ? 189 ਮੁੰਡੇ ਤਾ ਰੁੜਹ ਈ ਗਏ-ਸਵਾ ਕੁ ਸੌ ਬੇਸੁਰਤ ਹਸਪਤਾਲਾ 'ਚ ਪਏ ਐ-ਪੰਦਰਾ ਵੀਹ ਕੁ ਮੁੰਡੇ ਸੁਰਤ ਿਸਰ ਐ-ਉਹਨਾ ਨੇ ਇਹ ਭੇਦ ਖੋਹਿਲਐ।'' ਇਕ ਿਭਆਨਕ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ। -''ਟੀ ਵੀ ਵਾਿਲਆ ਨੇ ਿਸ਼ੱਪ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਿਹੱਸਾ ਵੀ ਿਦਖਾਇਐ-ਿਸ਼ੱਪ ਥਾ-ਥਾ ਤੋਂ ਜੰਗਾਲ ਨਾਲ ਗਿਲਆ ਿਪਐ-ਕੰਧਾ 'ਤੇ ਿਕਤੇ-ਿਕਤੇ ਸਿਤਨਾਮ-ਵਾਿਹਗੁਰੂ, ਰਾਧਾ-ਸੁਆਮੀ, ਧੰਨ-ਧੰਨ ਸਿਤਗੁਰੂ ਤੇਰਾ ਹੀ ਆਸਰਾ, ਿਹੰਦੀ 'ਚ ਰਾਮ-ਰਾਮ ਤੇ ਹੋਰ ਬੋਲੀਆ 'ਚ ਿਲਿਖਆ ਮੈਂ ਟੀ ਵੀ 'ਤੇ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਦੇਿਖਐ।'' ਉਹ ਦੁੱਖ ਿਵਚ ਨੀਵੀਂਆ ਪਾਈ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਲੰਮੀ ਚੁੱਪ, ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਿਮਸਾਲ ਆਪ ਸੀ!

_______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 25 ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਜਰਮਨ ਨ ਿਤਆਰੀ ਿਖੱਚ ਲਈ। ਹਿਣ ਉਹ ਿਬੱਖੜੇ ਪੈਂਿਡਆ 'ਤੇ ਤੁਰਨਾ ਕੁਝ ਕੁ ਿਸੱਖ ਿਗਆ ਸੀ। ਿਹੰਮਤੇ ਮਰਦਾ - ਮੱਦਦੇ ਖੁਦਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਉਸ ਨੇ ਧਾਰ ਲਈ ਸੀ। 'ਖਾਮੋਸ਼ੀ' ਨਾਲ ਗੱਲਾ ਕਰਨੀਆ ਉਸ ਨੇ ਿਸੱਖ ਲਈਆ ਸਨ। ਮੁਸੀਬਤਾ ਸੰਗ ਹਾਣੀ ਬਣ ਕੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਉਸ ਨ ਜਾਚ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸ਼ਿਕਲਾ ਨਾਲ ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸ ਨ ਗੇਝ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਚਾਹੇ ਉਸ ਨ ਕੰਿਡਆ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੋੜਨ ਦੀ ਸੂਝ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ, ਪਰ ਦਰੱਖਤ 'ਤੇ ਚੜਹਨ ਦਾ ਡਰ ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਮਰਨ ਲੱਗ ਿਪਆ ਸੀ। ਜੋਗੀ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਨ ਇਕ ਏਜੰਟ ਨਾਲ ਿਮਲਾਇਆ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਨ ''ਡਰਾਈਵਰ'' ਆਖਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਜੋਗੀ ''ਡਰੈਵਰ'' ਹੀ ਪੁਕਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ।

ਡਰਾਈਵਰ 'ਆਪਰੀਲੀਆ' ਿਵਚ ਰਿਹੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਜਰਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ। ਬਾਰਾ ਸੌ ਯੂਰੋ ਿਵਚ ਸੌਦਾ ਮੁੱਿਕਆ। ਿਗਆਰਾ ਸੌ ਯੂਰੋ ਿਬੱਲੇ ਕੋਲ ਹੈ ਸਨ ਅਤੇ ਇਕ ਸੌ ਯੂਰੋ ਜੋਗੀ ਨੇ ਪਾ ਿਦੱਤੇ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਤੁਰਨਾ ਪੱਕਾ ਕਰ ਿਲਆ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਉਹ ਚੱਲ ਪਏ। ਪਰ ਮਾੜੀ ਿਕਸਮਤ ਨ ਸਿਵੱਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਲੰਘਣ ਸਾਰ ਹੀ ਫੜੇ ਗਏ। ਸਿਵੱਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਵਾਿਲਆ ਨੇ ਿਨੱਜੀ ਵੇਰਵਾ ਅਤੇ ਉਂਗਲੀਆ ਦੇ ਿਨਸ਼ਾਨ ਲੈ ਕੇ ਿਫਰ ਇਟਲੀ ਵਾਿਪਸ ਮੋੜ ਿਦੱਤੇ। ਇਹ ਦੇਸ਼ਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਾਨਨ ਸੀ। ਇੱਕ ਸੰਧੀ ਸੀ ਿਕ ਿਜਹੜਾ ਜਾਹਲੀ ਬੰਦਾ ਿਜਸ ਦੇਸ਼ ਿਵਚੋਂ, ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਿਵਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰੇਗਾ, ਉਸ ਜਾਹਲੀ ਬੰਦੇ ਨ, ਪਿਹਲੇ ਦੇਸ਼ ਨ ਅਵੱਸ਼ ਅਪਨਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਫਰ ਹੌਸਲਾ ਫਿੜਆ। ਿਤੰਨ ਹੋਰ ਮੁੰਿਡਆ ਸਮੇਤ ਿਫਰ ਹੰਭਲਾ ਮਾਿਰਆ। ਪਰ ਿਫਰ ਫੜੇ ਗਏ। ਐਤਕੀਂ ਉਹਨਾ ਨ ਬਖ਼ਿਸ਼ਆ ਨਾ ਿਗਆ। ਸਿਵੱਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾ ਨ ਦੁਬਾਰਾ ਇੱਧਰ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਪੰਜ ਿਦਨ ਦੀ ਜੇਲਹ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ, ਿਕਉਂਿਕ ਇਹ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਕਾਨਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਸੀ। ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਮੁਆਫ਼ੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਜੇਲਹ! ਛੇਵੇਂ ਿਦਨ ਿਫਰ ਉਹ ਇਟਲੀ ਪਹੁੰਚਾ ਿਦੱਤੇ ਗਏ। ਖੋਟੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਤਰਹਾ ਵਾਿਪਸ! ਪਰ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਹੰਮਤ ਨਾ ਹਾਰੀ। ਉਹ 'ਕੀੜੇ' ਅਤੇ 'ਕੰਧ' ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਿਦਮਾਗ ਿਵਚ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਕੀੜਾ ਕੰਧ 'ਤੇ ਚੜਹਨ ਦੀ ਕੋਿਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ, ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਿਡੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਆਖਰ ਉਹ ਕੰਧ 'ਤੇ ਚੜਹ ਹੀ ਿਗਆ ਸੀ। ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਿਬੱਲਾ ਡਰਾਈਵਰ ਕੋਲ ਿਰਹਾ। ਪਰ ਡਰਾਈਵਰ ਦਾ ਿਕਤੇ ਫ਼ਹੁ ਨਹੀਂ ਪੈ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਹ ''ਡੌਂਕੀ'' ਮਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਗੋਂ ਿਕਸੇ ਟਰਾਲੇ 'ਤੇ ਚੜਹ ਕੇ ਜਾਵੇਗਾ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਏਜੰਟ ਨਾਲ ਕੁੰਡੀ ਅੜਾ ਲਈ। ਦੂਜਾ ਏਜੰਟ ਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਆ ਿਗਆ। ਉਹ ਰੋਮ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਰੋਮ ਤੋਂ ਉਹਨਾ ਨੇ ਟਰੇਨ ਫੜੀ ਅਤੇ 'ਬੋਲੋਨੀਆ' ਆ ਗਏ। ਬੋਲੋਨੀਆ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਟਰਾਲੇ ਵਾਿਲਆ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਦਾ ਟਾਈਮ ਦੇ ਿਦੱਤਾ। ਉਹਨਾ ਖਾਦੇ-ਪੀਂਿਦਆ ਨੇ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਛੇ ਕੁ ਵਜੇ ਟਰਾਲੇ ਵਾਲਾ ਆ ਿਗਆ। ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਸ਼ਾਮ ਨ ਟਰਾਲਾ ਤੋਰ ਿਲਆ ਿਗਆ। ਿਬੱਲਾ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਮੁੰਡਾ ਿਵਚ ਸਨ। ਉਹ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਲੱਦੀਆ ਸਬਜ਼ੀਆ ਿਪੱਛੇ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੋ-ਦੋ ਕੰਬਲਾ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆ ਦੇ ਿਨਘਾਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾ ਨ ਠੰਢ ਬੜੀ ਘੱਟ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਇਕ ''ਘਚੋਰਹ'' ਿਜਹੀ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ। ਟਰਾਲਾ ਆਪਣੀ ਤੋਰ ਤੁਰਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਅੱਧੀ ਰਾਤੋਂ ਟਰਾਲਾ ਆਸਟਰੀਆ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਪੂਰੇ ਬਾਰਾ ਵੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਟਰਾਲਾ ਰੋਕ ਕੇ ਇਟਾਲੀਅਨ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਿਕਹਾ। ਉਹ ਹੇਠਾ ਉਤਰੇ ਤਾ ਟਰਾਲਾ ਇਕ ਉਜਾੜ ਿਜਹੇ ਿਵਚ ਿਕਸੇ ਪੈਟਰੋਲ-ਪੰਪ ਦੀ ਪਾਰਿਕੰਗ ਿਵਚ ਖੜਹਾ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਸਾਈਨ-ਬੋਰਡ ਪਿੜਹਆ ਤਾ ''ਿਲੰਜ਼'' ਿਲਿਖਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ ਕੁ ਵਜੇ ਉਹਨਾ ਨੇ ਪੈਟਰੋਲ-ਪੰਪ ਤੋਂ ਕੌਫ਼ੀ ਪੀਤੀ। ਹੱਥ-ਮੂੰਹ ਧੋਤਾ। ਜਦੋਂ ਿਬੱਲੇ ਹੋਰੀਂ ਟਰਾਲੇ ਦੇ ਿਪੱਛੇ ਚੜਹਨ ਲੱਗੇ ਤਾ ਪੈਟਰੋਲ-ਪੰਪ ਵਾਲਾ ਗੋਰਾ ਉਹਨਾ ਨ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਮਿਹਸੂਸ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਉਸ ਨ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਕੇ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਵੜ ਿਗਆ। ਪਿਹਲੀ ਘਚੋਰਹ ਿਜਹੀ ਿਵਚ ਹੀ ਵੜ ਕੇ ਉਹ ਬੈਠ ਗਏ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਿਪਛਲਾ ਦਰਵਾਜਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਤਾ ਪੈਟਰੋਲ-ਪੰਪ ਵਾਲਾ ਗੋਰਾ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਨ ਿਚੰਬੜ ਿਗਆ। ਿਜਵੇਂ ਿਬੱਲੀ ਚੂਹੇ ਨ ਪੈਂਦੀ ਐ! ਟਰਾਲੇ ਦਾ ਨੰਬਰ ਉਸ ਨੇ ਨੋਟ ਕਰ ਿਲਆ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਜਦ ਆਸਟਰੀਆ ਤੋਂ ਜਰਮਨ ਿਵਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਤਾ ਜਰਮਨ ਬਾਰਡਰ-ਪੁਲੀਸ ਦੀਆ ਬੀ ਐੱਮ ਡਬਿਲਊ ਗੱਡੀਆ ਟਰਾਲੇ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਿਪੱਛੇ ਆ ਲੱਗੀਆ। ਰੁਕਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੋ ਿਗਆ। ਟਰਾਲਾ ਰੁਿਕਆ ਤਾ ਬਾਰਡਰ ਦੀ ''ਸਪੈਸ਼ਲ-ਕਮਾਡੋ'' ਬਾਦਰਾ ਵਾਗ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਆ ਚੜਹੀ। ਿਬੱਲੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਲੜਕੇ ਹਨੀ ਨ, ਚੂਹੇ ਵਾਗ ਪੂਛੋਂ ਫੜ, ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਿਲਆ। ਉਹਨਾ ਨ ਆਸਟਰੀਆ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਿਬਲਕੁਲ ਉਪਰ ਸਿਥੱਤ ਪੁਲੀਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ''ਪੀਿਡੰਗ'' ਿਲਜਾਇਆ ਿਗਆ। ਉਹਨਾ ਦੇ ਹੱਥਾ ਦੇ ਿਨਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਫ਼ੋਟੋ ਲਏ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਇਕ ਇੰਡੀਅਨ ਦੋਭਾਸ਼ੀਏ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਵਚ

ਿਬਆਨ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨਾ ਨ ''ਬਾਦ-ਰਾਈਖ਼ਨਹਾਲ'' ਸ਼ਿਹਰ ਦੇ ਇਲਾਕਾ ਮਿਜਸਟਰੇਟ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਿਵਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਇਲਾਕਾ ਮਿਜਸਟਰੇਟ ਨੇ ਵੀ ਿਹੰਦੋਸਤਾਨੀ ਦੋਭਾਸ਼ੀਏ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਿਵਚ ਿਬਆਨ ਲਏ। -''ਤੁਸੀਂ ਆਸਟਰੀਆ ਵੱਲੋਂ ਜਰਮਨ ਦਾ ਬਾਰਡਰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ-ਤੁਹਾਨ ਦੇਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਨਨ ਅਤੇ ਸੰਧੀ ਮੁਤਾਿਬਕ ਆਸਟਰੀਆ ਦੀ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।'' ਜੱਜ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਿਹੰਦੋਸਤਾਨੀ ਬੁਲਾਰੇ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਿਨਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਿਵਚ ਪੜਹ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ। -''ਐਥੇ ਸਾਨ ਿਕੰਨੇ ਕੁ ਿਦਨ ਰੱਖਣਗੇ ਜੀ?'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਦੋਭਾਸ਼ੀਏ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਕਾਨਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਤੁਹਾਨ ਚਾਰ ਹਫ਼ਤੇ ਮਤਲਬ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਐ-ਪਰ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਇਹਨਾ ਨੇ ਤੁਹਾਨ ਰੱਖਣਾ ਨਹੀਂ-ਜਦੋਂ ਆਸਟਰੀਅਨ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਦੇ ਿਦੱਤੀ-ਇਹਨਾ ਨੇ ਇਕ-ਦੋ ਿਦਨਾ ਤੱਕ ਤੁਹਾਨ, ਉਹਨਾ ਨ ਦੇ ਦੇਣੈਂ-ਇਹ ਹੁਣ ਆਸਟਰੀਅਨ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਿਸਰਦਰਦੀ ਐ ਿਕ ਉਹ ਤੁਹਾਨ ਕਦੋਂ ਲੈਂਦੇ ਐ-ਿਜੰਨਾ ਿਚਰ ਤੁਹਾਨ ਆਸਟਰੀਅਨ ਪੁਲੀਸ ਵਾਿਪਸ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀ-ਉਨਾ ਿਚਰ ਤੁਹਾਨ ਇਹਨਾ ਦੀ ਿਹਰਾਸਤ 'ਚ ਰਿਹਣਾ ਪੈਣੈਂ।'' ਦੋਭਾਸ਼ੀਏ ਨੇ ਦੱਿਸਆ। -''ਤੇ ਆਸਟਰੀਆ ਵਾਲੇ ਸਾਨ ਿਕੰਨਾ ਕੁ ਿਚਰ ਰੱਖਣਗੇ ਜੀ?'' -''ਕਾਨਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਤੁਹਾਨ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਐ।'' ਅਦਾਲਤ ਉਠ ਗਈ। ਪੰਜਵੇਂ ਿਦਨ ਜਰਮਨ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਆਸਟਰੀਅਨ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਉਥੇ ਵੀ ਉਹੀ ਿਵਵਹਾਰ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਿਵਚ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ। ਹੱਥਾ ਦੇ ਿਨਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਫ਼ੋਟੋ ਲਏ ਗਏ। ਨਾ, ਪਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਿਲਿਖਆ ਿਗਆ। ਜਰਮਨ ਵਾਲਾ ਿਹੰਦੋਸਤਾਨੀ ਦੋਭਾਸ਼ੀਆ ਇੱਥੇ ਵੀ ਪਹੁੰਿਚਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਜਰਮਨ ਅਤੇ ਆਸਟਰੀਅਨ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਸਾਝਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਿਜੱਥੇ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, ਬੁਲਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਿਕੱਤਾ ਸੀ। ਿਡਊਟੀ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਅਤੇ ਹਨੀ ਦੇ ਿਬਆਨ ਹੋਏ। ਿਬਆਨ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾ ਦੀ ਖ਼ਿਹਸ਼ ਪੁੱਛੀ ਗਈ ਤਾ ਉਹਨਾ ਨੇ ''ਸਟੇਅ'' ਮੰਗ ਲਈ। ਉਹਨਾ ਤੋਂ 'ਸਟੇਅ' ਵਾਲੀ ਅਰਜ਼ੀ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ''ਪੁਲੀਸ-ਕਸਟੱਡੀ'' ਿਵਚ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਪ ਪੂਰੇ ਅਠਾਰਵੇਂ ਿਦਨ ਉਹਨਾ ਨ ''ਅਸਾਈਲਮ-ਆਿਫ਼ਸ'' ਵਾਿਲਆ ਦਾ ਪੱਤਰ ਆ ਿਗਆ। ਇੰਟਰਿਵਊ ਵਾਸਤੇ ਬੁਲਾਇਆ ਿਗਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਿਦਨ ਹਨੀ ਦੀ ਇੰਟਰਿਵਊ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਇੰਟਰਿਵਊ ਿਦਵਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਗਏ। ਇੰਟਰਿਵਊ ਿਤੰਨ ਭਾਗਾ ਿਵਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਿਨੱਜੀ ਵੇਰਵਾ, ਇੱਧਰ ਆਉਣ ਦਾ ਰੂਟ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਛੱਡਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ? ਦੋਭਾਸ਼ੀਏ ਦਾ ਕੰਮ ਇਕ ਿਹੰਦੀ ਬੋਲਦੀ ਲੜਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਨੱਜੀ-ਵੇਰਵੇ ਅਰਥਾਤ ਜਨਮ ਤਾਰੀਖ, ਨਾ ਅਤੇ ਐਡਰੈੱਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨ ''ਖਾੜਕੂ'' ਦੱਿਸਆ। ਉਸ ਨੇ ਿਲਖਾਇਆ ਿਕ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਐਕਸ਼ਨਾ ਿਵਚ ਿਹੱਸਾ ਿਲਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪੁਲੀਸ ਬੁਰੀ ਤਰਹਾ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਪੁਲੀਸ ਤੋਂ ਖਤਰਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਉਸ ਨ ਭਾਰਤ ਵਾਿਪਸ ਭੇਿਜਆ ਿਗਆ ਅਥਵਾ ਿਡਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਤਾ ਪੁਲੀਸ ਉਸ ਨ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਪੁਲੀਸ-ਮੁਕਾਬਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਮਾਰ ਦੇਵੇਗੀ! ਇਹਨਾ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਪੁਲੀਸ-ਮੁਕਾਬਿਲਆ ਿਵਚ ਪਿਹਲਾ ਵੀ ਬੜੇ 'ਿਮਲੀਟੈਂਟ' ਮਾਰੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਿਵਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਿਗਆ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਵਾਿਕਆ ਹੀ ਿਮਲੀਟੈਂਟ ਸੀ ਜਾ ਉਸ ਨੇ ਿਕਸੇ ਖਾੜਕੂ-ਐਕਸ਼ਨ ਿਵਚ ਿਹੱਸਾ ਿਲਆ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਿਕਸੇ ਐੱਫ਼ ਆਈ ਆਰ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਿਕਸੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਿਨਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੂੰਹੋਂ ਕੋਈ ਕੁਝ ਵੀ ਕਿਹ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੂੰਹ-ਜੁਬਾਨੀ ਿਬਆਨਾ ਨ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਟੇਅ ਨਹੀਂ ਿਮਲ ਸਕਦੀ ਸੀ! ਸਦਵੇਂ ਿਦਨ ਿਬੱਲੇ ਨ ਅਸਾਈਲਮ-ਆਿਫ਼ਸ ਵੱਲੋਂ ''ਨੈਗੇਿਟਵ'' ਫ਼ੈਸਲਾ ਆ ਿਗਆ। ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ-ਦਫ਼ਤਰ ਨੇ ਉਸ ਨ 'ਸ਼ਰਣ' ਦੇਣ ਤੋਂ ਆਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਸਬੂਤਾ ਬਗੈਰ ਕੇਸ ਖੂਹ ਿਵਚ ਜਾ ਿਡੱਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਿਖ਼ਲਾਫ਼ ਅਪੀਲ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਕੰਮ ਲੰਮਾ ਪੈ ਿਗਆ।

ਹੋਰ ਇੰਡੀਅਨ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਦੇਖੋ-ਦੇਖੀ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਜੇਲਹ ਿਵਚ ਹੀ ''ਭੁੱਖ-ਹੜਤਾਲ'' ਕਰ ਿਦੱਤੀ। ਿਰਹਾਅ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ! ਆਸਟਰੀਆ ਦੀ ਜੇਲਹ ਦਾ ਕਾਨਨ ਹੈ ਿਕ ਅਗਰ ''ਜਾਹਲੀ-ਬੰਦਾ'' ਇੱਕੀ ਿਦਨ ਦੀ ਭੁੱਖ-ਹੜਤਾਲ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾ ਉਸ ਕੈਦੀ ਨ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕਿਹਣ 'ਤੇ ਿਰਹਾਅ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਕੈਦੀ ਦੀ ਜਾਨ ਦਾਅ 'ਤੇ ਲਾ ਕੇ ਜੇਲਹ ਕਰਮਚਾਰੀ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨ ਖ਼ਤਰੇ ਿਵਚ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ! ਜਦੋਂ ਦਾ ਇਸ ਜੇਲਹ ਿਵਚ ਇਕ ਅਫ਼ਗਾਿਨਸਤਾਨੀ ਕੈਦੀ ਭੁੱਖ-ਹੜਤਾਲ ਕਰਕੇ ਮਿਰਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਕਰਮਚਾਰੀ ਬੜੇ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਿਕਉਂਿਕ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਧੂੰਆਧਾਰ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇਲਹ ਕਰਮਚਾਰੀਆ ਦੀ ਬੜੀ ਹੀ ਿਮੱਟੀ ਪੁੱਟੀ ਸੀ। ਉਸ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਦੇ ਕੇਸ ਕਰਕੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ-ਪੁਲੀਸ ਨ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇਣਾ ਿਪਆ ਸੀ। ਭੁੱਖ-ਹੜਤਾਲ ਕਾਰਨ ਿਬੱਲਾ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਿਬਮਾਰ ਪੈ ਿਗਆ। ਉਸ ਨ ਤੁਰੰਤ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਿਗਆ। ਡਾਕਟਰਾ ਨੇ ਉਸ ਨ ਸਾਭ ਿਲਆ। ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਅਤੇ ਟੀਕੇ ਲਾ ਕੇ ਕਾਇਮ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਅਤੇ ਿਫਰ ਜੇਲਹ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ। ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਪਰੇਰਨਾ ਸਦਕਾ ਉਹ ਿਫਰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਇਸ ਜੇਲਹ ਿਵਚ ਉਸ ਨੇ ਅਪੀਲ ਹਰੀ ਹੋਣ ਤੱਕ ਰਿਹਣਾ ਹੀ ਰਿਹਣਾ ਸੀ! ਭੱਜ ਉਹ ਿਕਸੇ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਥੋੜੀ-ਥੋੜੀ ਰੋਟੀ ਖਾਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਨਾਸ਼ਤੇ ਨਾਲ ਸੰਗਤਿਰਆ ਦਾ ਰਸ ਅਤੇ ਕੌਫ਼ੀ ਿਮਲਦੀ ਸੀ। ਦੁਿਪਹਰ ਦੇ ਖਾਣੇਂ ਿਵਚ ਮੀਟ ਅਤੇ ਉਬਲੇ ਆਲੂ ਿਮਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨ ਿਫਰ ਰਸ ਅਤੇ ਦਹੀਂ ਿਮਲਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨ ਆਮ ਖਾਣਾ ਿਮਲਣ ਲੱਗ ਿਪਆ। ਦੂਜੇ ਕੈਦੀਆ ਵਰਗਾ! ਸਵੇਰੇ ਮੱਖਣ ਨਾਲ ਨਾਸ਼ਤਾ, ਦੁਿਪਹਰੇ ਮੀਟ-ਚੌਲ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨ ਸੂਪ, ਬਰੈੱਡ ਅਤੇ ਮੀਟ! ਿਫਰ ਪੈਣ ਲੱਿਗਆ ਉਹਨਾ ਨ ਫ਼ਰੂਟਾ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਜਾ ਦੁੱਧ ਿਦੱਤਾ ਜਾਦਾ। ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਅਪੀਲ ਿਨਕਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ! ਉਹ ਸਾਰਾ ਿਦਨ ਜੇਲਹ ਿਵਚ ਬੋਰ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਿਪਆ ਰਿਹੰਦਾ ਜਾ ਕੁਝ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹੰਦਾ। ਉਹ ਕੈਦੀਆ ਨਾਲ ਿਸਰਫ਼ ਨਹਾਉਣ ਹੀ ਜਾਦਾ। ਸਾਰੇ ਕੈਦੀ ਫ਼ੁਆਿਰਆ ਹੇਠ ਅਲਫ਼-ਨੰਗੇ ਹੀ ਨਹਾਉਂਦੇ! ਇਕ ਵਰਾਡੇ ਿਜਹੇ ਿਵਚ ਫ਼ੁਆਰੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਕ ਿਦਨ ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਆਇਆ? ਉਸ ਨੇ ਨਾਸ਼ਤੇ ਵੇਲੇ ਕੰਟੀਨ ਿਵਚੋਂ ਇਕ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕਾਰਡ ਖਰੀਦ ਿਲਆ। ਨਾ ਚਾਹੁੰਿਦਆ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਦੇ ਕਲੀਿਨਕ 'ਤੇ ਬੱਬੂ ਨ ਫ਼ੋਨ ਿਮਲਾ ਿਲਆ। ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਕੱਲਹ ਦਾ ਹੀ ਖੁੱਸੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''ਹਾ ਬੱਬੂ-ਕੀ ਹਾਲ ਐ? ਮੈਂ ਿਬੱਲਾ ਬੋਲਦੈਂ!'' -''ਿਕੱਥੋਂ ਬੋਲਦੈਂ?'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਆਸਟਰੀਆ ਦੀ ਜੇਲਹ 'ਚੋਂ-ਪਰ ਘਰੇ ਨਾ ਦੱਸੀਂ-ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਐਂ ਯਾਰ!'' -''ਹੁਣ ਤੂੰ ਤੰਗ ਰਿਹ ਚਾਹੇ ਖੁਸ਼-ਿਜੱਥੇ ਮਰਜੀ ਐ ਰਿਹ-ਸੀਤਲ ਤਾ ਕੱਲਹ ਤੁਰ ਗਈ।'' ਬੱਬੂ ਨੇ ਦੱਿਸਆ ਤਾ ਿਬੱਲੇ ਹੱਥੋਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਿਡੱਗਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਿਗਆ! -''ਿਕੱਥੇ?'' ਉਸ ਦੇ ਿਸਰ ਿਵਚ ਭੰਮੀਰੀਆ ਘੁਕੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। -''ਕੱਲਹ ਉਹਦਾ ਿਵਆਹ ਹੋ ਿਗਆ-ਿਬੱਿਲਆ! ਿਜੰਨੀ ਉਹਨੇ ਤੇਰੇ ਿਵਯੋਗ 'ਚ ਤੰਗੀ ਕੱਟੀ ਐ-ਿਕਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੱਟੀ ਹੋਣੀਂ-ਉਹਨ ਦੁਖੀ ਕਰਕੇ ਿਬੱਿਲਆ ਤੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸੁਖ ਨਹੀਂ ਪਾਵੇਂਗਾ-ਸੀਤਲ ਤਾ ਿਵਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਨਹੀ ਸੀ-ਪਰ ਉਹਦੀ ਬੇਬੇ ਤੇ ਚਾਚੇ ਨੇ-।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। ਹੋਰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਉਸ ਿਵਚ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸੱਿਤਆ ਮੁੱਕ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਲੱਤਾ 'ਝਰਨ-ਝਰਨ' ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਉਹ ਪੈਰ ਿਜਹੇ ਘੜੀਸਦਾ ਆਪਣੇ ''ਸੈੱਲ'' ਿਵਚ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ। ਉਸ ਦੀ ਰਿਹੰਦੀ-ਖੂੰਹਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵੀ ਲੁੱਟੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ! ਕੱਖ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਿਰਹਾ ਸੀ! ਨਾਲੇ ਰੰਨ ਗਈ - ਨਾਲੇ ਕੰਨ ਪਾਟੇ - ਰਾਝੇ ਦੱਸ ਿਪਆਰ 'ਚੋਂ ਖੱਿਟਆ ਕੀ? ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਉਜੜ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੁਿਪਹਰੇ ਨਾ ਰਾਤ ਨ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ। ਰਾਤ ਨ ਉਸ ਨੇ ਜੇਲਹ ਕਰਮਚਾਰੀ ਕੋਲੋਂ ਇਕ ਪੈੱਨ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਮੰਿਗਆ, ਜੋ ਤੁਰੰਤ ਿਮਲ ਿਗਆ।

ਉਸ ਬੇਸੁਰਤੇ ਿਜਹੇ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਿਲਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤਾ? ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨ ਕੁਝ ਿਲਖਣਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਿਦਲ ਦੀਆ ਭਾਵਨਾਵਾ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਉਸ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਵਾਹੁੰਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। -''ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਵੀ 'ਉਸ' ਨ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾ ਤਾ ਮੇਰੀਆ ਅੱਖਾ ਵਿਹ ਤੁਰਦੀਆ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਿਵਚ ਉਸ ਦਾ ਆਉਣਾ ਇਕ ਮਿਹਜ਼ ਇਤਫ਼ਾਕ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨ ਮੈਂ ਹਵਾ ਦਾ ਝੌਂਕਾ ਕਹਾ? ਵਕਤ ਦੀ ਆਰਜੂ? ਸਾਹਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ? ਜਾ ਿਫਰ ਿਦਲ ਦੀ ਧੜਕਣ? ਪਰ ਹਾ, ਇਹ ਅਵੱਸ਼ ਹੈ ਿਕ ਮੇਰੀ ਇਹ ਬੇਜਾਨ ਕਲਮ ਵੀ, ਉਸ ਵਕਤ ਦੀ ਅਤੇ 'ਉਸ' ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦੀ ਹੋਈ, ਆਪਣੇ ਮੁਕੱਦਰ ਦੀ ਬੁਲੰਦੀ 'ਤੇ ਨਾਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ!'' -''ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਦੇਿਖਆ ਤਾ ਉਹ ਮੇਰੀਆ ਅੱਖਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਂ 'ਤੇ ਉਤਰ ਗਈ, ਿਕਸੇ ਪਰੀ ਵਾਗ!'' -''ਉਹ ਮੈਨ ਰੂਹ ਤੋਂ ਿਪਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸਾਹਾ ਿਵਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਿਦਲ ਉਸ ਦੇ ਿਦਲ ਦਾ ਹਾਣੀ ਬਣ ਿਗਆ ਸੀ। ਦੋਨੋਂ ਰੂਹਾ ਇਕ ਆਤਮਾ ਹੋ ਿਨੱਬੜੀਆ ਸਨ!'' -''ਦੋ ਰੂਹਾ ਦੇ ਿਮਲਾਪ ਸਦਕਾ ਸਮਾ ਪਲ ਬਣ ਬੀਤ ਿਗਆ। ਅਸੀਂ ਅੱਖਾ ਰਾਹੀਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀਆ ਘੁੱਟਾ ਭਰਦੇ ਰਿਹੰਦੇ। ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨ ਪੀਂਦੇ ਰਿਹੰਦੇ!'' -''ਿਫਰ---!'' -''ਿਫਰ, ਇਕ ਿਦਨ ਮੈਂ ਉਸ ਨ ਿਬਨਾ ਦੱਸੇ ਹੀ 'ਬਾਹਰ' ਆ ਿਗਆ----!'' -''ਿਫਰ ਬਾਅਦ ਿਵਚ ਮੈਨ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਪਾਰਕ ਿਵਚ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਿਪਆਰ ਦਾ ਬਾਗ ਉਜੜ ਿਗਆ ਸੀ। ਭਾਵਨਾਵਾ ਿਮੱਧੀਆ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆ ਸਨ। ਇੱਛਾਵਾ ਦਾ ਗਲਾ ਦਬਾ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ ਸੀ। ਆਤਮਾਵਾ ਪਰੇਮ ਪੱਖੋਂ ਲਾਵਾਿਰਸ ਹੋ ਗਈਆ ਸਨ। ਰੂਹਾ ਦੇ ਰੱਬੀ-ਸੰਜੋਗ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੇ ਸਨ!'' -''ਉਹ ਿਕਸੇ ਦੇ ਹੁਸੀਨ ਸੁਪਿਨਆ ਦੀ ਦੁਲਹਨ ਬਣ ਗਈ ਸੀ---! ਉਸ ਦੇ ਮਾਲੂਕੜੇ ਪੈਰ ਿਕਸੇ ਦੀ ਸਰਦਲ ਦੀ ਜ਼ੀਨਤ ਬਣ ਗਏ ਸਨ--!'' -''ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ--! ਪਰ, ਿਸਰਫ਼ ਅੱਖੀਆ ਤੋਂ ਦੂਰ! ਿਦਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ--!'' -''ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਿਮਆਰ ਦੀ ਅਿਜਹੀ ਜੋਤ ਮੇਰੀਆ ਯਾਦਾ ਿਵਚ ਛੱਡ ਗਈ, ਿਜਹੜੀ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਦੀ ਚਾਹਤ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਂ ਆਪਣੀਆ ਤਮਾਮ ਹਸਰਤਾ ਨ, ਉਸ ਦੀਆ ਯਾਦਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਆਪਣੇ ਦੋਫ਼ਾੜ ਹੋਏ ਿਦਲ ਦੇ ਕੋਨੇ ਿਵਚ ਦਫ਼ਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ 'ਉਹ' ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ਿਕ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਬਗੈਰ, ਆਪਣੇ ਿਦਲ ਨ ਿਕਵੇਂ ਫ਼ੋਕੀਆ ਤਸੱਲੀਆ ਿਦੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਪਲ-ਪਲ ਮਿਰਆ ਹਾ!'' -''ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਿਵਚ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾ ਦੇ ਕੁਝ ਐਸੇ ਦੀਪ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਿਵਚ ਬਾਲ ਿਦੱਤੇ, ਿਜਹਨਾ ਨ ਅੱਜ ਤੱਕ, ਮਨਹੂਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੇਰਿਹਮ ਹਨਹੇਰੀ ਵੀ ਬੁਝਾਉਣ ਿਵਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ!'' -''ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਉਂ? ਉਸ ਦੀਆ ਯਾਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਤਸੱਵਰ, ਉਸ ਦਾ ਿਖਆਲ, ਿਜ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਮੋੜ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ, ਸਾਥ-ਸਾਥ ਿਨਭਦਾ ਹੈ!'' -''ਉਸ ਦੀ ਿਨੱਘੀ-ਹੁਸੀਨ ਬੁੱਕਲ ਨੇ ਮੈਨ ਇਹ ਹੀ ਿਸਖਾਇਆ ਹੈ ਿਕ ਿਦਲ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਰਸਮਾ-ਿਰਵਾਜਾ ਨ 'ਿਟੱਚ' ਜਾਣਦਾ ਹੈ! ਊਚ-ਨੀਚ ਦਾ ਭੇਦ-ਭਰਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਿਦਲ ਿਸਰਫ਼ ਪਰੇਮ-ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਤਰ ਵੀ ਉਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਿਵਚ ਮੰਗਦਾ ਹੈ---!'' ਉਸ ਨ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਿਗਆ ਿਕ ਕਦੋਂ ਰਾਤ ਬੀਤ ਗਈ? ਕਦੋਂ ਿਦਨ ਚੜਹ ਿਗਆ? ਰਾਤ ਉਸ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀਆ ਯਾਦਾ ਅਤੇ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਹੀ ਗੁਜਰ ਗਈ ਸੀ!

_______________________________________________________________________

ਿਕਸ਼ਤ 26

ਇਸ ਜੇਲਹ ਿਵਚ ਇਕ ਨਵਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡਾ ਆਇਆ। ਉਮਰ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਦੇਖਣ-ਪਾਖਣ ਤੋਂ ਉਹ ਿਨਰਾ ਹੱਡੀਆ ਦੀ ਮੁੱਠ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ! ਨਾ ਉਸ ਦਾ ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਿਸੰਘ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਸ ਨ ''ਿਵੱਕੀ'' ਆਖਦੇ। ਿਵੱਕੀ ਮਾੜੀ-ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਪਰ ਗੱਲ ਕੋਈ ਨਾ ਦੱਸਦਾ। ਉਹ ਡਿਰਆ ਵਾਗ ਝਾਕਦਾ ਅਤੇ ਛੋਟੀ-ਛੋਟੀ ਗੱਲ ਤੋਂ 'ਥਰ-ਥਰ' ਕੰਬਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਅੰਦਰ ਧਸੀਆ ਹੋਈਆ ਸਨ ਅਤੇ ਿਚਹਰਾ ਜ਼ਰਦ ਹੋਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਿਸਰੋਂ ਉਹ ਘੋਨ-ਮੋਨ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਏਜੰਟ ਉਹਨਾ ਦੇ ਵਾਲ ਕੱਟਦੇ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਵੱਡੀ ਲਾਟ ਨਾਲ ਸਾੜ ਿਦੰਦੇ ਸਨ। ਜਾ ਿਫਰ ਧੂਣੀਂ ਲਾ ਕੇ, ਫੜ ਕੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਅੱਗ ਉਪਰ ਦੀ 'ਫੇਰ' ਿਦੰਦੇ ਸਨ! ਇਸ ਨਾਲ ਿਸਰ ਦੇ ਵਾਲ ਅਤੇ ਦਾਹੜੀ ਪੂਰੀ ਤਰਹਾ ਸੜ ਜਾਦੀ ਸੀ! ਕੱਟਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਜੰਗਲੀ ਤਰੀਕਾ ਸੀ। ਸੜੇ ਵਾਲਾ ਿਵਚੋਂ ਅਜੀਬ ਿਜਹੀ ਬੂਅ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਦਾਹੜੀ ਅਤੇ ਵਾਲਾ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਮੁੰਡੇ, ਿਹਟਲਰ ਦੇ ਯਹੂਦੀਕੈਦੀਆ ਵਰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਭੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਦੇ ਮਾਰੇ, ਡਰਾਉਣੇ ਿਚਹਰੇ!! ਉਹਨਾ ਦੀਆ ਭੈਭੀਤ ਅੱਖਾ ਅਤੇ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਡਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਭੂਤਾ ਵਾਗ! ਉਹਨਾ ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੋਈ ਭਿਵੱਖ ਨਹੀ ਸੀ। ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਤੋਂ ਟੁੱਟੇ ਉਹ ਜੰਗਲਾ ਿਵਚ ਅੱਡੀਆ ਰਗੜ-ਰਗੜ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ! ਇਕ ਿਦਨ ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਿਸੰਘ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਲੰਮੀ ਚੁੱਪ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪੁੱਿਛਆ ਤਾ ਉਹ ਭੁੱਬੀਂ ਰੋ ਿਪਆ। ਬੁਝੀਆ ਅੱਖਾ ਿਵਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕੱਥੋਂ ਪਾਣੀ ਆ ਿਗਆ ਸੀ? -''ਏਜੰਟਾ ਦੇ ਘੋਰਿਨਆ ਨਾਲੋਂ ਜੇਲਹ ਿਵਚ ਲੱਖ ਦਰਜੇ ਚੰਗੇ ਐਂ ਬਾਈ! ਇੱਥੇ ਰੋਟੀ ਿਮਲਦੀ ਐ-ਪਾਣੀ ਿਮਲਦੈਨਾਉਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਐ-ਪੈਣ ਸਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਐ-ਉਥੇ ਤਾ ਅਸੀਂ ਿਜਉਂਦੀਆ ਲਾਅਸ਼ਾ ਸੀ!'' ਅਸਲ ਿਵਚ ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਿਸੰਘ ਦੇ ਘਰਿਦਆ ਨੇ ਇੱਕ ਏਜੰਟ ਨਾਲ ਗੰਢ-ਤੁੱਪ ਕੀਤੀ। ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਿਵਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਗੱਲ ਿਨੱਬੜੀ। ਪਰ ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਿਸੰਘ ਨ ਮਾਸਕੋ ਦੇ ਰਸਤੇ ''ਕੀਵ'' ਦੇ ਜੰਗਲਾ ਿਵਚ ਿਲਆ ਸੁੱਿਟਆ। ਉਥੇ ਜੰਗਲਾ ਿਵਚ ਉਹ ਹੋਰ ਮੁੰਿਡਆ ਸਮੇਤ ਰੁਲਦਾ-ਖੁਲਦਾ, ਮਰਦਾ-ਖਪਦਾ ਿਰਹਾ। ਭੁੱਖਾ-ਿਤਹਾਇਆ! ਏਜੰਟਾ ਵੱਲੋਂ ਬਰਫ਼ਬਾਰੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਰਫ਼ਾ ਿਵਚ ਕਈ ਟਰਾਸਪੋਰਟ ਦੇ ਿਵਘਨ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਿਸਕੰਜਾ ਿਢੱਲਾ ਪੈ ਜਾਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਏਜੰਟਾ ਦੀ ਖੁੱਲਹੀ ਖੇਡ ਹੋ ਜਾਦੀ ਹੈ! ਤਕਰੀਬਨ ਿਤੰਨ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਤੀਹ ਕੁ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਕੱਿਟਆ ਵਾਗ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਲੱਿਦਆ ਅਤੇ ਿਕਸੇ ਅਣਦੱਸੀ ਮੰਿਜਲ ਨ ਤੁਰ ਪਏ। ਰਾਤ ਦਾ ਵਕਤ ਸੀ। ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸਰਦੀ ਸੀ। ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਮੁੰਿਡਆ ਦਾ ਦੰਦ-ਕਿੜੱਕਾ ਵੱਜ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ, ਗੁੱਛੀ-ਮੁੱਛੀ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਅਥਾਹ ਸਰਦੀ ਕਾਰਨ ਖੂਨ ਜੰਿਮਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਤੜਕੇ ਦੇ ਛੇ ਵਜੇ ਉਹਨਾ ਨ ਇਕ ਖੁੱਲਹੇ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਿਲਆ ਉਤਾਿਰਆ। ਘੋਰ ਸਰਦੀ ਿਵਚ ਵਗਦੀ ਸੀਤ ਹਵਾ ਜਾਨ ਕੱਢਦੀ ਸੀ। ਬਰਫ਼ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਲੱਕੜ ਬਣੇ ਪਏ ਸਨ। ਏਜੰਟ ਟਰਾਲੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ''ਹੀਟ'' ਛੱਡੀ, ਮੌਜ ਨਾਲ ਪਏ ਸਨ। ਪਰ ਮੁੰਡੇ ਤੜਪ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਾਈਨਸ ਪੱਚੀ ਿਡਗਰੀ ਤਾਪਮਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨੱਕ ਦਾ ਵਗਦਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਬਰਫ਼ ਬਿਣਆ ਿਪਆ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਬਰਫ਼ ਨੱਕ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ-ਤੋੜ ਕੇ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਵੇਰ ਦੇ ਿਗਆਰਾ ਕੁ ਵਜੇ ਤਾ ਬਰਫ਼ਾਨੀ ਤੂਫ਼ਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਿਗਆ। ਤੂਫ਼ਾਨ ਕਰਕੇ ਬਰਫ਼ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਚੁਪੇੜਾ ਵਾਗ ਵੱਜਦੀ ਸੀ। ਹੱਥ-ਪੈਰ ਿਹੱਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਰੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਾਿਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਿਬਲਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਏਜੰਟ ''ਹੀਟ'' ਦੇ ਿਨੱਘ ਨਾਲ ਮਸਤੀ ਿਵਚ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬੂ-ਪਾਹਿਰਆ ਸੁਣ ਕੇ ਇੱਕ ਏਜੰਟ ਨੇ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚੋਂ ਬਾਹਰ ਤੱਿਕਆ, ਪਰ ਿਫਰ ਸੌਂ ਿਗਆ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਬੁੱਲਹਾ 'ਤੇ ਉਂਗਲ ਰੱਖ ਕੇ ਚੁੱਪ ਰਿਹਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਰਫ਼ਾਨੀ ਤੂਫ਼ਾਨ ਿਵਚ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ! ਮੁੰਿਡਆ ਦਾ ਿਵਰਲਾਪ ਹੋਰ ਉਚਾ ਹੋ ਿਗਆ ਤਾ ਏਜੰਟ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚੋਂ ਹੇਠਾ ਉਤਰ ਆਏ। ਮੁੰਡਾ ਮਿਰਆ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋਇਆ ਸਨਝ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅੰਦਰ 'ਰੰਮ' ਡੋਲਹੀ। ਪਰ ਰੰਮ ਿਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੰਘਦੀ? ਮੁੰਡਾ ਤਾ ਚੜਹਾਈ ਕਰ ਿਗਆ ਸੀ! ਿਸਰਫ਼ ਲਾਅਸ਼ ਹੀ ਪਈ ਸੀ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਮੋਬਾਇਲ-ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਟਰਾਲੇ ਿਵਚੋਂ ਵੇਲਚੇ ਕੱਢ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਲਾਅਸ਼ ਉਥੇ ਹੀ ਬਰਫ਼ ਿਵਚ ਦਫ਼ਨਾ ਿਦੱਤੀ। ਹਾਣੀ ਮੁੰਡੇ ਰੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਸਾਥੀ ਤੁਰ ਿਗਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਿਕਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ?

ਟਰਾਲੇ ਦੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਿਫਰ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਉਹ ਿਕਸੇ ਅਜੀਬ ਿਜਹੀ ਬੋਲੀ ਿਵਚ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਇਹ ਕਦਾਿਚੱਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਈ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਿਜਸ ਨਾਲ ਉਹ ਡੰਗ ਸਾਰਦੇ ਸਨ। ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ-ਵਾਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟਰਾਲਾ ਮੁੜ ਿਗਆ। ਦੋ ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ ਬਰਫ਼ਾ ਿਵਚ ਪੈਦਲ ਹੀ ਤੋਰ ਿਲਆ! ਰੰਮ ਦੀਆ ਬੋਤਲਾ ਉਹਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ''ਿਪੱਠੂਆ'' ਿਵਚ ਦੇ ਲਈਆ ਸਨ। ਬਰਫ਼ਾਨੀ-ਤੂਫ਼ਾਨ ਕੁਝ ਘਟ ਿਗਆ ਸੀ। ਪਰ ਭੁੱਖਣਭਾਣੇਂ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਪਲੋ-ਪਲ ਬੇਵਾਹ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਿਰਆ ਦੀ ਜੀਭ ਤਾਲੂਏ ਲੱਗਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਬਰਫ਼ ਲੱਦੇ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਿਡੱਗਦੇ-ਢਿਹੰਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਰੀਰ ਪਲ-ਪਲ ਜਵਾਬ ਿਦੰਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਪੂਰੀ ਿਦਹਾੜੀ ਸਫ਼ਰ ਜਾਰੀ ਿਰਹਾ। ਪੈਦਲ ਸਫ਼ਰ! ਕਈ ਿਨਰਬਲ ਮੁੰਿਡਆ ਨ ਏਜੰਟ ਫੜ-ਫੜ ਕੇ ਘੜਹੀਸਦੇ ਸਨ। ਕਈਆ ਨ ਨਾਲ ਦੇ ਜਰਵਾਣੇਂ ਮੁੰਡੇ ਫੜਫੜ ਕੇ ਨਾਲ ਤੋਰਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਤਰਹਾ ਦੀ ਜੱਦੋਜਿਹਦ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਬੇਿਦਲ ਹੋਏ ਿਦਲ ਛੱਡ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਪਰ ਏਜੰਟ ਕੁੱਟ ਕੇ ਤੋਰਦੇ! ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਇਕ ਥਾ 'ਤੇ ਰੁਕ ਕੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਿਫਰ ਿਕਸੇ ਨਾਲ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਬੋਤਲ ਕੱਢ ਕੇ ਰੰਮ ਪੀਤੀ। ਟੁੱਟ ਕੇ ਚੂਰ ਹੋਏ ਮੁੰਡੇ ਬਰਫ਼ 'ਤੇ ਹੀ ਦਰੱਖਤਾ ਵਾਗ ਿਡੱਗੇ ਪਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਹੂੰਗਾ ਮਾਰ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਰੋ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਬੇਹੋਸ਼ ਿਜਹਾ ਹੋਇਆ, ਅੱਖਾ 'ਤੇ ਕੂਹਣੀਂ ਰੱਖੀ ਿਪਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ''ਭਿਵੱਖ'' ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਓਪਰੇ ਜੰਗਲਾ ਿਵਚ ਖਲਪਾੜਹਾ ਹੋਇਆ, ਿਖਲਿਰਆ, ਸਿਹਕ ਿਰਹਾ ਸੀ! ਮਰਨ ਲਈ ਵਾਸਤੇ ਘੱਤ ਿਰਹਾ ਸੀ! ਿਗੱਦੜਾ ਦੇ ਭੱਤੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ! ਮੂੰਹ ਹਨਹੇਰੇ ਿਜਹੇ ਹੋਏ ਇਕ ਹੋਰ ਟਰਾਲਾ ਪਹੁੰਚ ਿਗਆ। ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਫੰਡਰ-ਮੱਝਾ ਵਾਗ ਉਸ ਿਵਚ ਚਾੜਹ ਲਏ। ਇਕ ਤਰਹਾ ਨਾਲ ਧੱਕ-ਧੱਕ ਕੇ! ਪੂਛਾ ਮਰੋੜ-ਮਰੋੜ ਕੇ ਪਸ਼ੂ ਚਾੜਹਨ ਵਾਗ, ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਚੜਹਾ ਲਏ ਅਤੇ ਟਰਾਲਾ ਤੁਰ ਿਪਆ। ਸਰਦੀ ਉਸੀ ਤਰਹਾ ਹੀ ਕੜਾਕੇਦਾਰ ਸੀ! ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬੁਰੀ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਪਰ ਹੀ ਿਲਟੇ ਪਏ ਸਨ। ਬੇਹੋਸ਼ਾ ਵਾਗ! ਜਦ ਹਵਾ ਕਾਰਨ ਟਰਾਲੇ ਦੀ ਤਰਪਾਲ ਪਾਸੇ ਹੋ ਜਾਦੀ ਤਾ ਕਟਾਰ ਵਰਗੀ ਸੀਤ ਹਵਾ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਿਵਚੋਂ ਦੀ ਲੰਗਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਮੁਦਿਰਆ ਵਾਗ ਪਏ ਸਨ। ਿਬਨਾ ਹੀਲ-ਹੁੱਜਤ ਕੀਿਤਆ! ਬਰਫ਼ ਦੀਆ ਿਸਲਾ ਵਾਗ! ਪਿਹਰ ਦੇ ਤੜਕੇ ਟਰਾਲਾ ਇਕ ਨਦੀ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ ਰੁਕ ਿਗਆ। ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਹੋਰ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ! ਬਾਕੀ ਮੁੰਡੇ ਹੇਠਾ ਉਤਾਰ ਲਏ ਗਏ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀਆ ਆਕੜੀਆ ਲਾਅਸ਼ਾ ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਮੁੰਿਡਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਉਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਿਦੱਤੀਆ। ਹੁਣ ਮੁੰਿਡਆ ਿਵਚ ਰੋਣ ਦਾ ਬਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ। ਉਹ ਓਪਰੇ-ਓਪਰੇ, ਜ਼ਰਦ ਿਚਹਿਰਆ ਨਾਲ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾ ਦੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਿਜਵੇਂ ਉਹਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ! ਿਜਵੇਂ ਉਹਨਾ ਦੀਆ ਜੀਭਾ ਹੀ ਕੱਟੀਆ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆ ਸਨ! ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਗੂੰਗੇ-ਬੋਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ! ਿਜਵੇਂ ਜੰਗਲਾ ਿਵਚ ਭੁੱਖੇ-ਿਤਹਾਏ ਭਟਕਣਾ ਅਤੇ ਕਤਰਾ-ਕਤਰਾ ਹੋ ਕੇ ਮਰਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੀ, ਕਰਮ ਸੀ! ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਟਰਾਲੇ ਉਪਰ ਿਫ਼ੱਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਿਕਸ਼ਤੀ ਉਤਾਰ ਲਈ। ਚਾਰ-ਚਾਰ ਮੁੰਡੇ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾ ਨੇ ਿਕਸ਼ਤੀ ਰਾਹੀਂ ਮੁੰਡੇ ਪਾਰ ਕਰਵਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਇਕ ਏਜੰਟ ਨਦੀ ਦੇ ਿਕਨਾਰੇ 'ਤੇ ਖੜਹਕੇ ਿਨਗਰਾਨੀ ਰੱਖਦਾ ਅਤੇ ਦੋ ਜਣੇਂ ਚੱਪੂ ਚਲਾ ਕੇ ਿਕਸ਼ਤੀ ਪਾਰ ਲਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ। ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਘੰਟੇ ਿਵਚ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਨਦੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰ ਿਦੱਤੇ ਗਏ। ਤਕਰੀਬਨ ਪੱਚੀ ਮੁੰਡੇ! -''ਇੰਗਲੈਂਡ-ਇੰਗਲੈਂਡ! ਗੋਅ-ਗੋਅ!'' ਆਖ ਕੇ ਏਜੰਟ ਵਾਿਪਸ ਮੁੜ ਗਏ। ਪਿਹਲਾ ਿਕਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਿਫਰ ਟਰਾਲੇ ਿਵਚ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਨ ਹੀ ਰਫ਼ੂ-ਚੱਕਰ ਹੋ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਠੰਢ ਕੁਝ ਘੱਟ ਸੀ। ਪਹੁ ਫ਼ਟ ਗਈ ਸੀ।

ਉਹ ਜਗਦੀਆ ਲਾਈਟਾ ਦੀ ਸੇਧ ਨ ਹੋ ਤੁਰੇ। ਏਜੰਟਾ ਦੇ ਚੁੰਗਲ 'ਚੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ''ਇੰਗਲੈਂਡ'' ਦਾ ਨਾ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਮਰੇ ਹੌਂਸਲੇ ਕੁਝ ਕੁ ਹਰੇ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਰਿਹੰਦੇ-ਖੂੰਹਦੇ ਆਖਰੀ ਬਲ ਆਸਰੇ, ਲਾਈਟਾ ਵੱਲ ਨ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹਨਾ ਦੀ ਬੁਝੀ ਆਸ ਦੀ ਿਕਰਨ ਜਗ ਪਈ ਸੀ। ਇਹਨਾ ਮੁੰਿਡਆ ਿਵਚ ਹੀ ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਿਸੰਘ ਸੀ। ਅਜੇ ਉਹ ਇਕ ਸੜਕ 'ਤੇ ਹੀ ਚੜਹੇ ਸਨ ਿਕ ਪੁਲੀਸ ਦੀਆ ਦੋ ਗੱਡੀਆ ਉਹਨਾ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਿਪੱਛੇ ਆ ਲੱਗੀਆ! ਸ਼ਾਇਦ ਿਕਸੇ ਨੇ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਨ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਅਵਾਰਾ ਪਸ਼ੂਆ ਵਾਗ ਪੱਚੀ ਜਾਹਲੀ ਮੁੰਡੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਸਤੰਭ ਰਿਹ ਗਈ। ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀਆ ਛੇ ਗੱਡੀਆ ਹੋਰ ਆ ਗਈਆ। ਉਹਨਾ ਨ ਹਵਾਲਾਤ ਿਵਚ ਬੰਦ ਕਰ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਗਰਮ ਕੰਬਲ ਿਦੱਤੇ ਗਏ। ਪੀਣ ਨ ਕੌਫ਼ੀ ਅਤੇ ਖਾਣ ਨ ਕੇਕ ਿਦੱਤੇ ਗਏ। ਉਹਨਾ ਨ ਿਨੱਘ ਿਵਚ ਕੁਝ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਛੇ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਹੱਥਾ ਪੈਰਾ ਦੀਆ ਉਂਗਲਾ ਬਰਫ਼ ਕਾਰਨ ਗਲ ਗਈਆ ਸਨ। ਉਹਨਾ ਨ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਿਗਆ। ਚਾਰ ਮੁੰਿਡਆ ਦੇ ਹੱਥਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾ ਦੀਆ ਉਂਗਲੀਆ ਕੱਟਣੀਆ ਪਈਆ। ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਥਾਹ ਸਰਦੀ ਕਾਰਨ ਉਂਗਲੀਆ ਿਬਲਕੁਲ ਿਨਕਾਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਸਰੀਰ ਨ ''ਇਨਫ਼ੈਕਸ਼ਨ'' ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਂਗਲੀਆ ਦਾ ਕੱਿਟਆ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ! ਲਾਗ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਗਲ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ! ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਸੀ ਿਕ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਿਵਚ ਨਹੀਂ, ਆਸਟਰੀਆ ਿਵਚ ਸਨ। ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਉਹਨਾ ਨ 'ਸਲਵਾਕ' ਦੇ ਰਸਤੇ, ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਸਟਰੀਆ ਵਾਿੜਆ ਸੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਤਾ ਅਜੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਛੱਡ ਕੇ, ਅੱਗੇ ਸੀ! ਉਹਨਾ ਪਾਸੋਂ ਿਨੱਜੀ ਵੇਰਵਾ ਲੈ ਕੇ ਫ਼ੋਟੋ ਲਾਹ ਲਏ ਗਏ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਜੇਲਹ ਿਵਚ ਭੇਜ ਿਦੱਤਾ ਿਗਆ। ਸਮਾ ਪਾ ਕੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ''ਕਸਟੱਡੀਜ਼'' ਿਵਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਿਦੱਤਾ। -''ਉਹ ਮਰੇ ਮੁੰਡੇ ਮੇਰੇ ਿਦਲ ਤੋਂ ਨਹੀ ਲਿਹੰਦੇ ਬਾਈ ਜੀ!'' ਿਬੱਲੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਿਸੰਘ ਰੋਈ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। -''ਘਰਿਦਆ ਨੇ ਬਾਹਰ ਤੋਰੇ ਸੀ ਬਈ ਿਜੰਦਗੀ ਵਧੀਆ ਗੁਜਾਰਨਗੇ-ਪਰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਬਈ ਕਰਮਾ ਮਾਿਰਆ ਨ ਜਾਦੀ ਵਾਰੀ ਕੱਫ਼ਣ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ!'' -''-----।'' -''ਬਾਈ ਰੱਬ ਮੂਹਰੇ ਹੁਣ ਇਕ ਈ ਦੁਆ ਐ-ਬਈ ਰਿਹਣਾ ਤਾ ਉਥੇ ਈ ਐ-ਿਜੱਥੇ ਰੱਬ ਰੱਖਦੈ-ਪਰ ਰੱਬਾ ਮੇਿਰਆ! ਮੈਂ ਮਰਾ ਆਬਦੇ ਿਪੰਡ ਜਾ ਕੇ-ਉਥੇ ਕੋਈ ਰੋਣ ਵਾਲਾ ਤਾ ਹੋਊ? ਜੰਗਲ ਉਜਾੜਾ 'ਚ ਮੈਂ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਬਾਈ! ਬੰਦਾ ਮਰ ਿਗਆ-ਦੱਬ ਿਦੱਤਾ-ਘਾਣੀ ਖਤਮ! ਿਕਸੇ ਨ ਕੋਈ ਗਮ ਨਹੀਂ-ਕੋਈ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਹੀਂਕੋਈ ਰੋਸ ਨਹੀਂ-ਕੋਈ ਤਰਸ ਨਹੀਂ-ਬੰਦਾ ਿਗਆ ਤਾ ਿਗਆ ਸਹੀ!'' -''-----।'' ਮੈਨ ਅਜੇ ਯਾਦ ਐ ਬਾਈ-!'' -''-----।'' -''ਸਾਡਾ ਇਕ ਕੁੱਤਾ ਮਰ ਿਗਆ ਸੀ-ਮੇਰੀ ਬੇਬੇ ਨੇ ਉਹਨ ਪੇਿਕਆ ਤੋਂ ਕਤੂਰਹੇ ਨ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਸੀ ਬਾਈ-ਕੁੱਤਾ ਪੁੱਤਾ ਮਾਗੂੰ ਪਾਿਲਆ-ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੰਧ ਿਡੱਗਣ ਨਾਲ ਮਿਰਆ ਤਾ ਮੇਰੀ ਬੇਬੇ ਨੇ ਇਉਂ ਵੈਣ ਪਾਏ-ਿਜਵੇਂ ਪੁੱਤ ਮਰ ਿਗਆ ਹੁੰਦੈ!'' -''-----।'' -''ਫੇਰ ਬਾਈ ਉਹਦੇ ਆਸਤੇ ਪੰਜ ਗਜ ਖੱਦਰ ਮੰਗਵਾਇਆ-ਟੋਆ ਪੱਟ ਕੇ ਕੁੱਤੇ 'ਤੇ ਖੱਦਰ ਪਾ ਕੇ ਿਫਰ ਦੱਿਬਆ-ਐਥੇ ਤਾ ਬਾਈ ਬੰਦੇ ਦੀ ਕੁੱਤੇ ਿਜੰਨੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ!'' ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਿਫਰ ਰੋ ਿਪਆ। -''ਹੁਿਸ਼ਆਰ! ਵੀਰ ਮੇਿਰਆ! ਓਸ ਗੁਰੂਆ, ਪੀਰ, ਪੈਗੰਬਰਾ, ਆਸ਼ਕਾ, ਯੋਿਧਆ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਐਸ ਖੁਦਗਰਜ਼ ਧਰਤੀ ਿਵਚ ਬੜਾ ਫਰਕ ਐ-ਐਥੇ ਅਿਕਰਤਘਣ ਵਸਦੇ ਐ-ਿਜਹੜੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਕੀਤਾ ਤਾ ਕੀ? ਰੱਬ ਦਾ ਕੀਤਾ ਵੀ ਭੁਲਾਈ ਬੈਠੇ ਐ-ਅਿਕਰਤਘਣ ਵੀਰ ਮੇਿਰਆ ਬੜਾ ਬੁਰਾ ਦੁਸ਼ਟ ਹੁੰਦੈ!'' ਉਹ ਦੇਰ ਰਾਤ ਗਈ ਗੱਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਪੂਰੇ ਿਤੰਨ ਹਫ਼ਿਤਆ ਬਾਅਦ ਿਬੱਲੇ ਦੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਅਪੀਲ ਦਾ ਉਤਰ ਆ ਿਗਆ। ''ਸ਼ਰਣ-ਅਦਾਰੇ'' ਵੱਲੋਂ ਸਾਫ਼ ਜਵਾਬ ਸੀ!

ਸਟੇਅ ਦੇਣ ਤੋਂ ਕੋਰਾ ਹੀ ਇਨਕਾਰ ਸੀ! ਕਾਰਣ ਸਬੂਤਾ ਦਾ ਸੀ। ਜੁਬਾਨੀ ਿਬਆਨ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਅਸਾਈਲਮ-ਆਿਫ਼ਸ ਨੇ ''ਫ਼ੌਰਨ-ਲੀਜ਼ਨ'' ਨ ਵੀ ਖ਼ਤ ਿਲਖ ਿਦੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਨੇ ਆਪਣੀਆ ਯਾਦਾ ਦੀ ਲੜੀ ਿਫਰ ਗਲੋਟੇ ਵਾਗ ਉਧੇੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਿਦੱਤੀ। -''ਇਕ ਿਦਨ ਬਾਈ ਅਸੀਂ ਵੀਹ-ਪੱਚੀ ਜਣੇਂ ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ ਸੀ-।'' -''ਅੱਛਾ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਿਰਆ। -''ਇਕ ਏਜੰਟ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਚਿੜਹਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸਾਡੇ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਮਗਰ-ਮਗਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ-ਮਗਰਲੇ 'ਡੌਂਕਰ' ਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਵੱਡੀ ਦਸ ਸੈੱਲਾ ਵਾਲੀ ਬੈਟਰੀ-।'' -''ਅੱਛਾ।'' -''ਿਜਹੜਾ ਮੁੰਡਾ ਮਾੜਾ-ਮੋਟਾ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦਾ-ਉਹਦੇ ਉਹ ਿਸਰ 'ਚ 'ਠਾਹ' ਦੇਣੇ ਬੈਟਰੀ ਮਾਰਦਾ-ਸਾਲਾ ਨਾ ਕੁਛ ਕਿਹੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਈ ਪੁੱਛਦਾ-।'' -''ਅੱਛਾ---!'' -''ਬਰਫ਼ ਮਾੜੀ-ਮਾੜੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ-ਸੱਤਾ ਕੁ ਘੰਿਟਆ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਇਕ ਥਾ 'ਤੇ ਦਮ ਮਾਰਨ ਲਈ ਰੁਕੇ-ਜੰਗਲ ਿਵਚ ਈ।'' -''-----।'' -''ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਇੰਡੀਆ ਆਲੀ ਰਕਾਬੀ ਪਾਈ ਵੀ ਸੀ-ਇੰਡੀਆ ਆਲੀ ਰਕਾਬੀ ਤੈਨ ਪਤੈ ਈ ਐ ਬਈ ਬਰਫ਼ਾ 'ਚ ਕਦੋਂ ਚੱਲਦੀ ਐ?'' -''ਹਾ!'' -''ਸਾਨ ਬਾਈ ਬਰਫ਼ 'ਚ ਇਕ ਅਧ-ਦੱਿਬਆ ਬੂਟ ਿਦਿਸਆ-ਅਸੀਂ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨ ਿਕਹਾ ਬਈ ਆਹ ਇਕ ਬੂਟ ਤਾ ਪਾਅ-ਕੀ ਐ ਦੂਜਾ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਦਾ ਗਾਹਾ ਲੱਭ ਪਵੇ?'' -''ਫੇਰ?'' -''ਫੇਰ ਕੀ ਬਾਈ! ਜਦੋਂ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਬੂਟ ਫੜ ਕੇ ਬਰਫ਼ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਿਖੱਿਚਆ ਤਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਈ ਇਕ ਗਲੀ ਸੜੀ ਹੋਈ ਲੱਤ ਿਨਕਲ ਆਈ-ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਡਰ ਕੇ ਿਪੱਛੇ ਹਟ ਿਗਆ-।'' -''ਿਕਸੇ ਮੁੰਡੇ ਨ ਮਾਰਕੇ ਦੱਬਤਾ ਹੋਣੈਂ?'' -''ਰੱਬ ਜਾਣੇਂ! ਮਾਰ ਕੇ ਦੱਬਤਾ ਜਾ ਿਫਰ ਤੁਿਰਆ ਆਉਂਦਾ ਮਰ ਿਗਆ? ਿਜੱਥੇ ਮਰ ਿਗਆ-ਉਥੇ ਈ ਦੱਬ ਿਦੱਤਾ-ਿਕਹੜਾ ਏਜੰਟਾ ਨ ਕੋਈ ਤਰਸ ਐ?'' -''ਫੇਰ?'' -''ਫੇਰ ਕੀ ਬਾਈ? ਿਜਹੜਾ ਮੁੰਡਾ ਡਿਰਆ ਸੀ-ਉਹਨ ਬੈਟਰੀ ਆਲੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਬੈਟਰੀਆ ਨਾਲ ਐਨਾ ਕੁੱਿਟਆ-ਐਨਾ ਕੁੱਿਟਆ-ਉਹਦੇ ਿਸਰ 'ਚੋਂ ਖੂਨ ਦੀਆ ਧਰਾਲਾ ਵਗਣ-ਿਜੱਦੇਂ ਅਸੀਂ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰੀ ਪੁਲਸ ਵੱਲੋਂ ਫੜੇ ਗਏ-ਪੁਲਸ ਨੇ ਉਹਨ ਹਸਪਤਾਲ ਪੁਚਾਇਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਬਾਈ ਮੂੰਹ ਿਸਰ 'ਤੇ ਛੱਤੀ ਟਾਕੇ ਲੱਗੇ!'' -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਿਗਆ। -''ਪਿਹਲੀ ਡੌਂਕੀ ਵੇਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਐ ਬਾਈ-।'' ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਵਾਰਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਚੁੱਪ ਸੀ। -''ਸੌਂ ਿਗਆ ਬਾਈ?'' -''ਨਹੀਂ ਸੁੱਤਾ ਤਾ ਨਹੀ-ਤੂੰ ਗੱਲ ਸੁਣਾ-ਮੈਂ ਸੁਣਦੈਂ-।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਕਹਾ। -''ਅਜੇ ਬਰਫ਼ਾ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈਆ-।'' -''ਅੱਛਾ।'' -''ਅਸੀਂ ਿਗਆਰਾ-ਬਾਰਾ ਜਣੇਂ ਇਕ ਜੰਗਲ 'ਚ ਡੌਂਕਰਾ ਨਾਲ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ ਸੀ-।'' -''ਅੱਛਾ।'' -''ਜੰਗਲ 'ਚ ਇਕ ਿਪੰਜਰ ਿਪਆ।'' -''ਅੱਛਾ--!'' ਿਬੱਲਾ ਉਠ ਕੇ ਬੈਠ ਿਗਆ। -''ਿਪੰਜਰ ਬਾਈ ਿਸੱਧਾ ਿਪਆ-ਿਪੰਜਰ ਦੇ ਿਸਰ ਹੇਠ ਬਾਈ ਚਮੜੇ ਦਾ ਬੈਗ ਰੱਿਖਆ ਿਵਆ ਤੇ ਿਪੰਜਰ ਦੀ ਬਾਹ 'ਚ ਕੜਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ।'' -''ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਐ ਬਈ ਉਹ ਿਪੰਜਰ ਿਕਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਸੀ?'' ਿਬੱਲਾ ਬੋਿਲਆ। -''ਬਾਹ 'ਚ ਕੜਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਈ ਪਾਉਂਦੇ ਐ।''

-''-----।'' -''ਉਦੇਂ ਰਾਤ ਨ ਦੂਜੀ ਡੌਂਕੀ ਆਲੇ ਮੁੰਿਡਆ ਤੋਂ ਹੋਰ ਪਤਾ ਲੱਿਗਆ ਬਈ ਏਜੰਟਾ ਨੇ ਿਤੰਨ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ੀ, ਉਹਨਾ ਦੀਆ ਿਹੱਕਾ 'ਤੇ ਚੜਹਕੇ, ਥਬੂਕੇ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰੇ-ਉਹਨਾ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਖੂਨ ਿਨਕਲ ਕੇ ਧਰਤੀ ਿਭੱਜ ਗਈ-ਬੜਾ ਈ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕਰਕੇ ਮਾਰੇ ਉਹ ਿਵਚਾਰੇ।'' -''ਉਹਨਾ ਦਾ ਕਸੂਰ ਕੀ ਸੀ?'' -''ਕਸੂਰ ਕੀ ਹੋਣਾ ਸੀ ਬਾਈ? ਬੱਸ ਥੱਕ ਟੁੱਟ ਕੇ ਚੂਰ ਹੋਏ ਪਏ ਸੀ-ਤੁਿਰਆ ਨਹੀਂ ਜਾਦਾ ਸੀ ਿਵਚਾਿਰਆ ਤੋਂ-ਦੂਜੇ ਮੁੰਿਡਆ ਨ 'ਕੰਨ' ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਅੱਧਾ ਮੁੰਡਾ ਇਉਂ ਮਾਰ ਿਦੰਦੇ ਐ-ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਈ ਭੱਜੇ ਤੁਰੇ ਜਾਦੇ ਐ-ਨਾਲੇ ਿਵਚਾਰੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ੀ ਤਾ ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਭੋਰਾ-ਭੋਰਾ ਐ-ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਤਾ ਫੇਰ ਵੀ ਧੱਕੜ ਐ-ਿਡੱਗਦੇ ਢਿਹੰਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾਦੇ ਐ।'' -''-----।'' -''ਫੇਰ ਬਾਈ ਇਕ ਆਰੀ ਅਸੀਂ ਕੀਵ ਦੇ ਜੰਗਲਾ 'ਚ ਇਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਿਜਹੇ ਮਕਾਨ 'ਚ ਰੱਖੇ ਵੇ ਸੀਗੇਉਥੇ ਇਕੋ-ਇੱਕ ਟੁਐਿਲੱਟ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸੱਤਰ-ਅੱਸੀ ਮੁੰਡੇ! ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨ ਟੱਟੀਆ ਲੱਗ ਗਈਆ-ਉਹ ਿਵਚਾਰਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਟੁਐਿਲੱਟ ਜਾਵੇ-ਜਾਣਾ ਈ ਸੀ? ਇੱਕ ਏਜੰਟ ਨੇ ਿਚੜ ਕੇ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾ 'ਚ ਮੇਖਾ ਠੋਕਤੀਆ-!'' -''ਸੱਚੀਂ! ਿਕਉਂ? ਕਾਹਤੋਂ?'' ਿਬੱਲੇ ਦੇ ਸੁਣ ਕੇ ਲੂ-ੰ ਕੰਡੇ ਖੜਹੇ ਹੋ ਗਏ। -''ਜਦੋਂ ਤੁਰਦੇ ਸੀ ਤਾ ਲੱਕੜ ਦਾ ਮਕਾਨ 'ਚੀਂ-ਚੀਂ' ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਏਜੰਟ ਤੋਂ ਸਿਹਣ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-ਉਹ ਹੇਠਲੀ ਮੰਿਜਲ 'ਤੇ ਿਪਆ ਸੀ-ਜਦੋਂ ਉਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਕੋਈ ਤੁਰਦਾ ਸੀ ਤਾ ਹੇਠਾ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਦੀ ਉਹਦੀ ਸ਼ਾਤੀ ਭੰਗ ਹੁੰਦੀ ਸੀ-ਐਹੋ ਜੇ ਮੇਰੇ ਸਾਲੇ ਬੁੱਚੜ ਐ ਏਜੰਟ।'' ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਨੇ ਗੱਲ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਿਬੱਲੇ ਨ ਮੁੜਹਕਾ ਆਇਆ ਿਪਆ ਸੀ। -''ਯਾਰ ਹੁਿਸ਼ਆਰ-ਐਹੋ ਿਜਹੀਆ ਘਟਨਾਵਾ ਸੁਣ ਕੇ ਿਦਲ ਕੁਰਲਾ ਉਠਦੈ-ਮੇਰਾ ਤਾ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਮਨ ਿਕਰਕ ਿਗਐ।'' ਿਬੱਲਾ ਬੋਿਲਆ। ਹੁਿਸ਼ਆਰ ਲੰਬੀ ਚੁੱਪ ਵੱਟ ਿਗਆ। ਉਹ ਦੁਿਪਹਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਅਜੇ ਮੁਿੜਆ ਹੀ ਸੀ ਿਕ ਪੰਜ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਆ ਗਏ। ਉਹਨਾ ਨਾਲ ਇਕ ਦੋਭਾਸ਼ੀਆ ਕੁੜੀ ਵੀ ਸੀ। -''ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਓ!'' ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਿਵਚ ਹੀ ਿਕਹਾ। ਵੈਸੇ ਉਹ ਵਾਲਾ ਦੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਸਟਾਈਲ ਤੋਂ ਿਦੱਲੀ ਵੱਲ ਦੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਿਬੱਲਾ ਬਾਹਰ ਆ ਿਗਆ। -''ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਮੈਡਮ?'' -''ਤੁਹਾਡਾ ਸਟੇਅ ਦਾ ਕੇਸ ਰੱਦ ਹੋ ਿਗਆ ਹੈ-ਤੁਹਾਨ ਆਸਟਰੀਆ ਛੱਡਣਾ ਪਵੇਗਾ-।'' -''-----।'' ਿਬੱਲਾ ਚੁੱਪ ਸੀ। -''ਦੱਸੋ?'' -''ਕੀ ਦੱਸਾ ਮੈਡਮ?'' -''ਇਹੀ ਬਈ ਤੁਸੀਂ ਆਸਟਰੀਆ ਖੁਦ ਛੱਡੋਂਗੇ ਜਾ ਤੁਹਾਨ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਚੜਹਾ ਕੇ ਆਉਣ?'' ਕੁੜੀ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਜਹਾਜ ਵੱਲ ਸੀ। -''ਮੈਡਮ ਜੀ-ਮੇਰੇ ਕੋਲੇ ਤਾ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ-।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਮਜਬੂਰੀ ਜ਼ਾਿਹਰ ਕੀਤੀ। -''ਿਜਹੜੇ ਸੀਗੇ-ਉਹ ਏਜੰਟ ਲੈ ਗਏ।'' -''ਤੁਹਾਡੀ ਏਅਰ-ਿਟਕਟ ਅਤੇ ਆਊਟ-ਪਾਸ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਪੁਲੀਸ ਹੀ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ।'' -''ਪਰਬੰਧ ਿਕੰਨੀ ਕੁ ਦੇਰ 'ਚ ਹੋਜੂਗਾ ਮੈਡਮ?'' -''ਇਕ-ਦੋ ਿਦਨ ਿਵਚ-ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋਂ ਤਾ ਪਰਸੋਂ ਿਦੱਲੀ ਦੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ।'' ਉਹ ਸੰਖੇਪ, ਪਰ ਫ਼ਾਹਾ-ਵੱਢ ਗੱਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। -''ਮੈਡਮ-ਮੇਰਾ ਇਕ ਫ਼ੋਨ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਐਂ?'' -''ਜਰੂਰ-ਿਬਲਕੁਲ!'' -''ਮੇਰਾ ਇਕ ਫ਼ੋਨ ਕਰਵਾ ਿਦਓ-ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਨ ਵਾਿਪਸ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਹੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾ।'' -''ਆ ਜਾਓ!'' ਉਹ ਿਬੱਲੇ ਨ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ।

ਕਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾ ਲਏ। ਿਬੱਲਾ ਿਬਨਾ ਿਝਜਕ, ਿਬਨਾ ਿਕਸੇ ਹੀਲ-ਹੁੱਜਤ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਵਾਹੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਿਜਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਕੱਠਪੁਤਲੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਲਸ ਨੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਿਬੱਲੇ ਤੋਂ ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਮੰਿਗਆ ਤਾ ਉਸ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਭਜਨ ਦੇ ਕਲੀਿਨਕ ਦਾ ਨੰਬਰ ਿਲਖ ਿਦੱਤਾ। ਪੁਲਸ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਨੰਬਰ ਡਾਇਲ ਕਰ ਕੇ ਿਰਸੀਵਰ ਿਬੱਲੇ ਨ ਫੜਾ ਿਦੱਤਾ। ਫ਼ੋਨ ਬੱਬੂ ਨੇ ਹੀ ਚੁੱਿਕਆ। -''ਬੱਬੂ---!'' -''ਹਾ ਜੀ---?'' -''ਮੈਂ ਿਬੱਲਾ ਬੋਲਦੈਂ---!'' -''ਹਾ-ਕੀ ਹਾਲ ਐ---?'' -''ਤੂੰ ਵੀਰ ਬਣਕੇ ਇਉਂ ਕਰੀਂ-ਗੁਰਕੀਰਤ ਨ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇ ਦੇਈਂ-ਉਹ ਪਰਸੋਂ ਆ ਕੇ ਮੈਨ ਿਦੱਲੀਓਂ ਏਅਰਪੋਰਟ ਤੋਂ ਲੈ ਜਾਵੇ--!'' -''ਿਕੰਨੇ ਵਜੇ--?'' -''ਿਕੰਨੇ ਵਜੇ ਮੈਡਮ?'' ਉਸ ਨੇ ਿਰਸੀਵਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁੜੀ ਨ ਪੁੱਿਛਆ। -''ਰਾਤ ਨ ਦਸ ਵੱਜ ਕੇ ਵੀਹ ਿਮੰਟ 'ਤੇ-ਆਸਟਰੀਅਨ ਏਅਰਲਾਈਨਜ਼!'' ਕੁੜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਪੜਹਿਦਆ ਦੱਿਸਆ। ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਰਸੀਵਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਿਲਆ। -''ਰਾਤ ਨ ਦਸ ਵੱਜ ਕੇ ਵੀਹ ਿਮੰਟ 'ਤੇ-ਆਸਟਰੀਅਨ ਏਅਰਲਾਈਨਜ਼ ਆਊਗੀ-ਸਮਝ ਿਗਆ? ਪਰਸੋਂ ਰਾਤ ਨ---!'' -''ਸਮਝ ਿਗਆ--।'' -''ਿਲਖ ਲੈ ਬੱਬੂ--!'' -''ਿਲਖ ਿਲਆ--!'' -''ਬੋਲ ਕੇ ਦੱਸ--?'' -''ਪਰਸੋਂ ਰਾਤ ਨ-ਦਸ ਵੱਜ ਕੇ ਵੀਹ ਿਮੰਟ 'ਤੇ-ਆਸਟਰੀਅਨ ਏਅਰਲਾਈਨਜ਼--।'' -''ਠੀਕ ਐ--!'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਰੱਖ ਿਦੱਤਾ। -''ਪੂਰੇ ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਤੁਸੀਂ ਆਸਟਰੀਆ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ-ਤੁਹਾਨ ਿਡਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਹੈ।'' ਮੈਡਮ ਬੋਲੀ। -''ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਵਾਗਾ ਮੈਡਮ!'' -''ਐਥੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਿਦਓ ਿਫਰ।'' ਿਬੱਲੇ ਨੇ ਿਡਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪਰਵਾਿਨਆ 'ਤੇ ਵੀ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਿਦੱਤੇ। ਆਖਰੀ ਯੱਭ ਿਨਬੇੜ ਿਦੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਤੀਜੇ ਿਦਨ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨ ਜਹਾਜ ਿਵਚ ਿਬਠਾਉਣ ਆਏ ਤਾ ਨਾਲ 'ਮੈਡਮ' ਵੀ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਕੁੜੀ ਨ ਕੁਝ ਿਕਹਾ। -''ਇਹ ਕਿਹੰਦੇ ਹੁਣ ਨਾ ਆਸਟਰੀਆ ਆਵੀਂ-ਜੇ ਆਇਆ ਤਾ ਿਤੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀਜ਼ਾ ਬਗੈਰਾ ਲੈ ਕੇ-ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਈਂ।'' ਕੁੜੀ ਨੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਿਕਹਾ ਬਚਨ, ਉਲੱਥਾ ਕਰ ਕੇ ਦੱਿਸਆ। -''ਇਹਨਾ ਨ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਕਿਹ ਿਦਓ ਮੈਡਮ-ਬਈ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਆਵਾਗਾ।'' ਕੁੜੀ ਨੇ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਅੱਗੇ ਦੱਸ ਿਦੱਤਾ। ਗੋਰੇ ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰਾ ਨੇ 'ਅਲਿਵਦਾ' ਆਖ ਕੇ ਿਬੱਲੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਿਮਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਭਿਵੱਖ ਦੀ 'ਕਾਮਨਾ' ਕੀਤੀ। ਿਬੱਲਾ ਸਾਿਰਆ ਨ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਅਦਬ ਕਰਦਾ ਜਹਾਜ ਿਵਚ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਜਹਾਜ ਉਡ ਿਗਆ! ਪੱਲੜੇ ਝਾੜ ਕੇ ਤੁਰੇ ਵਪਾਰੀ ਵਾਗ ਿਬੱਲਾ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਨ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੱਟੇ ਦਸੌਂਟੇ ਨ ਭੁਲਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਸੌਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨ ਲੱਿਗਆ। ਕਈ ਨਵੇਂ ਸੱਜਣ ਿਮਲੇ ਅਤੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇਂ ਿਮੱਤਰ ਿਵਛੜੇ! ਿਦਲ ਦੀ ਿਕਸੇ ਤਿਹ ਿਵਚ ਵਿਸਆ ਇਕੋ-ਇਕ ਿਚਹਰਾ ਉਸ ਦੇ ਿਜ਼ਹਨ ਿਵਚ, ਵੱਖਰੇ-

ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਿਵਚ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਲੱਿਗਆ! ਕਦੇ ਹੱਸਦਾ, ਖੇਡਦਾ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਵਾਗ ਿਖਿੜਆ ਹੋਇਆ! ਕਦੇ ਕਰੋਧੀ, ਬੇਵੱਸ ਅਤੇ ਿਬਕਰਾਲ!! ਉਸ ਦਾ ਿਦਲ ਧੜਹਕੀ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਵਨ-ਪੁੱਤਰ ਜਹਾਜ, ਤੇਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਉਚਾ ਅਤੇ ਿਗਆਰਾ ਸੌ ਿਕਲੋਮੀਟਰ ਪਰਤੀ ਘੰਟੇ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ, ਵਾਟ ਵੱਢਦਾ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ! 'ਵਾਟ ਵੱਢਣ' ਤੋਂ ਉਸ ਨ ਿਮਰਜ਼ੇ ਜੱਟ ਦੀ ਬੱਕੀ ਅਤੇ ਿਫਰ 'ਤਰਕਸ਼' ਯਾਦ ਆਇਆ, ਿਜਹੜਾ ਜੰਡ 'ਤੇ ਹੀ ਟੰਿਗਆ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ! ਉਪਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਅੱਪੜਦਾ ਸੀ। ਿਪੱਛੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ, ਖ਼ਤਰਾ ਹੀ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ! ਘੈਂਟ ਿਮਰਜ਼ਾ ਬੇਵੱਸ, ਿਨਹੱਥਾ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ! ਘਾਗ਼ ਸੂਰਮਾ ਿਮਰਜ਼ਾ, ਜੰਡ ਹੇਠ ਹੀ ਮਾਿਰਆ ਿਗਆ ਸੀ! ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਭਰਾ ਵੀ ਪੈਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਨਾ ਆ ਸਕੇ! ਮਿਹਬੂਬ ਸਾਿਹਬਾ ਗਈ, ਜਾਨ ਗੁਆ ਲਈ! ਇਹ ਹੀ ਹਾਲ ਿਬੱਲੇ ਦਾ ਹੋਇਆ। ਸੀਤਲ ਗਈ, ਅੰਨਹਾ ਪੈਸਾ ਖੂਹ ਿਵਚ ਸੁੱਿਟਆ, ਧੱਕੇ-ਧੋੜੇ ਖਾਧੇ, ਿਹਰਦੇਵੇਧਕ ਸੰਤਾਪ ਹੰਢਾਇਆ। ਪਰ ਜਰਮਨ ਜਾਣ ਦਾ ਿਨਸ਼ਾਨਾ, ਤਰਕਸ਼ ਵਾਗ ਜੰਡ 'ਤੇ ਹੀ ਟੰਿਗਆ ਰਿਹ ਿਗਆ ਸੀ! ਇੱਛਾ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਿਕਤੇ ਉਪਰ! ਬਹੁਤ ਦੂਰ!! -''ਕਾਸ਼! ਮੈਂ ਸੀਤਲ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਿਵਚ ਹੀ ਿਕਤੇ ਮਰ ਜਾਦਾ!'' ਸੋਚ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾ ਭਰ ਆਈਆ। ਸੀਤਲ ਦੀ ਿਮੱਠੀ ਯਾਦ ਨ ਿਦਲ ਨਾਲ ਘੁੱਟੀ, ਉਹ ਉਿਡਆ ਜਾ ਿਰਹਾ ਸੀ! ਅੱਧ-ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਉਪਰ! -''ਮੈਨ ਮੁਆਫ਼ ਕਰੀਂ ਸੀਤਲ! ਆਪਣਾ ਤਰਕਸ਼ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਜੰਡ 'ਤੇ ਟੰਿਗਆ ਸੀ-ਖੁਦ ਆਪ! ਤੂੰ ਨਹੀਂ!! ਜੇ ਮੈਂ ਮਾ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨ ਨਾ ਪੈਰ ਪੁੱਟਦਾ ਤਾ ਅੱਜ ਐਨਾ ਉਜਿੜਆ-ਉਜਿੜਆ ਤੇ 'ਕੱਲਾ-'ਕੱਲਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਿਕਹੜੇ ਜੁੱਗ ਮੇਲੇ ਹੋਣਗੇ? ਤੂੰ ਿਜੱਥੇ ਵੀ ਹੈਂ-ਿਜੱਥੇ ਵੀ ਰਹੇਂ-ਿਜਉਂਦੀ ਵਸਦੀ ਰਿਹ ਸੀਤਲ-ਿਜਉਂਦੀ ਵਸਦੀ ਰਿਹ! ਰੱਬ ਖੁਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਰਿਹਮਤਾ ਨਾਲ ਤੇਰੀਆ ਝੋਲੀਆ ਭਰੀ ਰੱਖੇ-ਬੱਸ! ਿਜਉਂਦੀ ਵਸਦੀ ਰਿਹ-ਿਜਉਂਦੀ ਵਸਦੀ---!'' ਉਸ ਦੇ ਹੰਝੂ ''ਤਿਰੱਪ-ਤਿਰੱਪ'' ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਿਡੱਗੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੀਤਲ ਨ ਸਮਰਪਤ, ਵੈਰਾਗ ਅਤੇ ਮੋਹ ਦੇ ਹੰਝੂ!!! ''''' ਸਮਾਪਤ ''''' _______________________________________________________________________