Gvozdeno Doba Klk.docx

GVOZDENO DOBA I -UF kulturne grupe na SZ Balkanu - KASNA BRONZA -Dobiva - Ruše: sev slovenija -vitrivitička grupa: srednja podravina -Zagreb: Z slavonija -velika gorica: srenja posavina -daljska grupa: I slavonija i Z bačka- produzena UF kultura i starije Fe doba -keramika: bikonicne i trbusaste urne, manji bikonicni sudovi sa 1 ili 2 drske, pehari, solje-ornamentika (ako postoji) izvedena kosim ili vertikalnim kanelovanjem na vratu ili trbuhu posude, urezivanjem, ubadanjem -veoma brojni metalni nalazi, iz ostava:... -ostava ili nalaz iz rasturenig ratnickog groba (pod tumulom) iz Konjuše u Z Srbiji -objavljeno u starinaru 1890 od strane Valtrovica; retki primerci Peschiera fibula kod nas; mač tipa Nenzingen; hronolosko opredeljenje: Bz D-Ha A1 -ostave na centralnom i Z Balkanu - velike ostave iz Transilvanije (Gusterita II, Spalnaca II, Uioara de Susbalkanske ostave manje po obimu u sadrzaju) (5 horizonta - 13-8 vek) ove ostave su iz 12 veka, najvece ostave su takodje iz 12 veka -K. Vinski-Gasparini-podela na 5 horiznta -horizont 1 - veza sa najstarijim horizontom transilvanije Uriu-Domanesti; Br D, horizont 1 (KVG); Topolnica (D. Milanovac), Hetin, Gaj, Uljma (Banat), Beograd-Autokomanda, Novi Kostolac; grivne narukvica, naocarasti privezci, najraniji nalazi supljih sekira (keltova), ornamentika ide u kontinuitetu, polumesecasti -horizont 2 - veza sa transilvanijskim horizontom Cincu-Suseni (Ha A1, KVG 2); brestovik, vinca, kamenovo, gučevo-barajevo-jajčić, brajkovići, trlić (ostava livnica), jakovo, veliko središte, n bečej, šimanivci, mali žam,... SEVERNA SRBIJA I PRATI TOKOVE VELIKIH REKA; ostave iz Gučeva kod Barajeva (polukruzno, ornament ribljeg mehura, ornamentika nije vise u kontinuitetu), ostava iz Trlića (srpovi, suplje sekire), ostava iz Jakova i nove bingule (vrhovi koplja, suplje sekire, dvostruk brijac, srpovi), ostava iz simanovaca (drska maca, suplje sekire, srpovi, jos neki mac), ostave iz leskovca i urovice -horizont 3 - veza sa transilvanijskim horizontom Turia-Jupalnic (Ha A2, KVG III); Rudnik, Sečanj, Futor; pozamoterijske fibule; ostava iz Rudnika (srpovi, suplje sekire) -horizont 4 - veza sa transilvanijskim horizontom Moigrad-Tauteni (Ha B1); ostava Alun (kod brze palanke i jedan kotao sa krstastim okovima iz morave kod dubravice - POJAVA METALNIH POSUDA primer: kotao iz Dubravice) -horizont 5 - ne vezuje se direktno sa prethodnim; vezan za trako-kimerski period Ha B1-C1; ranija faza B1: Adaševci, N. Banovci, Sinošević; kasnija faza C1: rudovci, budišić, janjevo

UVOD U GVOZDENO DOBA BALKANA -osnovna svojstva gvozdja -jedan od najzastupljenijih metala, prisutanu skoro svim vrstama stena, osnovna bija srebrnobela ali u vazduhu brzo oksidise i koridira, topi se na 1540C, nalazi se u sastavu velikog broja minerala

(najznacajniji: hematit, magnetit, pirit, siderit) -metalno gvozdje dobija se topljenjem rude sa ugljem i krecnjakom; lezista gvozdja u prirodnom stanju ima na Grenlandu; gvozdje se kasnije bolje obradjuje zbog velike temperature koja je potrebna -hematit i meteorsko gvozdje - najstariji sacuvan gvodzeni predmet radjen od rude hematita (obradjuje se kao stena) u paleolitu u egiptu (35 000 BC); V mil iz Irana (perle), 4000 BC iz sumera i egipta (delovi nakita i vrhovi kopalja), II mil u Kini (sekire koje imaju samo ritualnu upotrebu ili su ukrasni predmeti) -rana metalurgija gvozdja - jedan od najstarijih nalaza ‘smelted iron artefacts’ bodež sa gvozdenim secivom i pozlacenom drskom (2500/2300 BC), iz centralne Anadolije (Aladža Hujuk) -pisani izvori 1/2 II mil BC - stari asirski tekstovi iz perioda kapadokijskih karuma (Karum-asirska kolonija) u trgovinskom centru Kultepe (1950-1700bc)-Fe vrednije od Au i Ag; rano/srednje hetitsko carstvo tekstovi opisuju kraljevske atribute izradjene od Fe; 15 vek BC - pojavljuju se kovači -pisani izvori hetitskog carstva 14-13 vek BC - pojavljuje se veliki broj predmeta od Fe i vise predmeta, ali je i dalje Fe redje od ostalih metala, i dalje se koriste u dekorativne svrhe ili ceremonijalne, veoma su retki (u hetitskom carstvu 1700/1650-1200/1150 BC pronadjeno 37 Fe artefakata) -Tragovi rudarenja u Evropi - poceo da se eksploatise tek krajem II / pocetkom I mil pod uticajem Anadolije, na prostoru balkana i donjeg podunavlja; rudnici: austrija (Kelheim) -modeli peci: (slikala tica) -glavni centri proizvodnje gvozdja u evropi i anadoliji od sredine II mil do kraja I mil: Jon, peloponez, ceska, -Foča u Turskoj - Fe artefakti u Egeji pre 1000BC -najraniji gvozdeni predmet u srednjoj evropi - ganovce u slovackoj, bodez iz XV BC

TRAKO-KIMERSKA GRUPA -Ostave koje su u celosti trako-kimerske: Adaševci, Batina, Šarengrad, Ritiševo, Ilok; Sinoševac kod Čačka, Rudovci kod Aranđelovca, Žirovnica, Budišić, Janjevo -Artefakti: psalije, krstasta dugmad, žvale, falera, pojasna garniture, torkvesi sa „T“ završetkom, privesci sa protomima ptica Realnost prodora Kimeraca u Evropu? - Delovi konjske opreme nadjeni u Evropi ne odgovaraju uvek pričernomorskim prototipovima - Slični oblici konjske opreme, ali i jelenskog roga i kosti, nađeni na panonskim telovima srednjeg bronzanog doba – prototipovi? - Hronoloske neuskladjenosti: pisani izvori za pomeranja Kimeraca ka Maloj Aziji i borbe sa istocnim susedima (Urartu) najranije do VIII veka BC, dok su prvi kontakt sa zapadnim susedima (Černolesna kultura, moldovska grupa tračkog halštata, Noa, Koslođeni, Gava) vec od pocetka I mil BC (XI-IX vek BC) - Ideja o srodstvu Kimeraca i Tračana: u Karpatskoj kotlini i susednim oblastima izdvaja se „trakokimerska“ kultura ili kulturni krug prelaznog perioda bronzano-gvozdeno doba - Postoji i termin „trački halštat“ Aspekti mobilnosti i migracija u Karpatskom basenu tokom ranog gvozdenog doba (X-VII vek BC)

-

-

-

Carola Metzner-Nebelsick: Da li se i kako u arheoloskom zapisu mogu pratiti migracije X-IX veka BC u karpatskoj dolini? Kolaps drustvenog sistema nakon 1000 BC – transformacija strategija opstanka lokalnih populacija i omogucavanje prodora manjih pastoralnih grupa sa stepskih podrucja istocno od Karpata Transformacija ovog prostora u podrucje zovota pastoralnih populacija sa drugacijom materijalnom kulturom i mentalitetom u odnosu na susedne UF i ranohalštatske populacije Kontekst: drugacija fforma istovremenih kompleksnih modela razmene na veliku daljinu i struktura komunikacija E-W – kontakt izmedju ralicitih sedentarnih grupa Karpatskog basena i Transilvanije (UF I Ha grupe i grupe sa žigosanom keramikom) i severnokavkaske Koban kulture Migracija (trajnost, linearnost, veca grupa ljudi; egzogamni bragovi) us. mobilnost (cikličnost; stočari, trgovci, zanatlije, ratnici)

-Arheoloski podaci za prepoznavanje kimerske kulture u Evropi vrlo oskudni: delovi konjske opreme, datovani u vreme koje se poklapa sa potiskivanjem Kimeraca, na osnovu cije lokalizacije cak odredjeni i putevi prodora Hronolosko opredeljenje trako-kimerskih nalaza - Javljaju se tokom 4 veka: X-VII vek BC – izdvojena 3 horizonta 1. Vreme ostava Ha A2 – prvi dodiri panonskih plemena sa plemenima istocno od Karpata: 1) ostave sa pojedinacnim trako-kimerskim nalazima i one kao Uioara de Sus, XII-X vek BC, 2) ostave Ha A2 terminus post quem za trako-kimerske nalaze Z Rumunije, rumunskog i jugoslovenskog Podunavlja 2. Pocetak starijeg Fe doba, Ha B3-Ha C – vreme formiranja bosutsk egrupe, Val-Dalj, cak i na Glasincu i Kosovu (Janjevo); najveci broj nalaza (ostave, grobovi, naselja) 3. Vreme Basarabi kulture, Ha C (VIII-VI vek BC) – Zlotska pecina, ostava iz Karaševca, spaljeni grob iz Ritopeka

Kimerska materijalna kultura u maticnim oblastima - Bronzani predmeti iz oblasti Pricemomorja, Povoložja i S Kavkazaž - Kotlovi, žvale, srpovi, bodeži, keltovi, tesle Psalije - Tipovi psalija iz Karpatskog basena i S Balkana mogu se smatrati adaptacijama istocnih prototipova - Novi tipovi konjske opreme – novi tip urezivanja a mozda i jahanja Kimerci - Nomadski narod iz stepa severno od Crnog mora – prvi istorijski poznat nomadski narod istocne Evrope - U VIII veku BC prodor Skita – Kimerci odlaze iz postojbine i prodiru u malu aziju i asiriju (pominju se u asirskim tekstovima VIII-VII veka) - Deo sotaje u severnu Pričernomorju pod vlašću Skita - Prepostavka da se deo pokrenu ka jugozapadu, do donjeg Podunavlja Kulturna grupa Fuzesabony-Mezocsat

-

-

-

Grupa Mezocsat (MG) najvazniji argument za migratorna kretanja u IX-VIII veku BC: definisana na osnovu skeletnih grobova sa specificnim grobnim inventarom u NE Mađarskoj – CMN: nastaje na lokalnim osnovama usled promenjenih klimatskih uslova – pod uticajem istocnih suseda: ljudi severnokavkasnog porekla su transmiteri znanja o drugacijim strategijama opstanka Skeletno sahranjivanje drasticno razlicito od kremacije u prethodnim grupama Gava i Kzjatice, kao i u sinhronim produženim UF grupama (spaljivanje, urne i setovi keramickih posuda u grobovima) Severne pontske stepe istocno od karpata: duga tradicija inhumacije – preskitska kultura Černogovorska vc. MG: ista orijentacija pokojnika i isto mesto za grobne priloge NB: tipicnog kimerskog materijala severnokavkaske Koban kulture nema ni u grobovima Černogorovke ni MG – bimetalni bodeži pronadjeni u ranohalštatskim grobovima elite u Transdanubiji i istocnoalpskom regionu – kontakti na daljinu ratnicke elite

Prilozi u grobovima - Poricu sa podrucja razlicitih kultura: 1. Val-Dalj (UF) nekropole spaljenih pokojnika: Batina, Dalj, Lijeva bara, Doroslovo, Šarengrad (konjska oprema, retko ukrasi na odeci) 2. Bosutska grupa: grupne grobnice I I II na Gomolavi (krstasta dugmad, falere, privesci) 3. Basarabi: Hrtovci, Ripotek; Balta Verde; Sofronijevo, Debnevo Nalazi iz naselja - Gomolava – sloj V, rana faza bosutske grupe (krstasta dugmad) - Zlotska pecina – ukrasna bronzana ploca i kruzni privezak nadjeni zajedno sa delovima gvozdenih žvala i Basarabi keramikom Pojam Trako-kimeraca - Pojam u arheologiju uveo P. Reinecke 1925: pretpostavka da su Kimerci, potisnuti od Skita krajem VIII veka BC, prodrli iz J Rusije u Srednju Evropu i na Balkan – mesanje sa severnotračkim plemenima i formiranje trako-kimerskog kompleksa - Herodot – sukob Kimeraca i Skita - Masovna pojava konjske opreme u Evropi, slicna J Rusiji i Kavkazu Ostava iz Mihailkova - Jedna od najpoznatijih ostava koje se odnose na trako-kimersku kulturu – zapravo postoji citava grupa nalaza ovog tipa - Mihailkov na Dnjestru u Ukrajini – granica E-W - Sadrzaj – regalia (nema oruzja i konjske opreme, iskljucivo predmeti prestiza) - Zlatni predmeti: 2 pehara, 5 narukvice, 12 fibula, oglica, 2 dijademe/krune, 3000 perli - Datovanje – VIII-VII vek BC - Zoomorfne fibule – stil kavkaskih izradjevina – istocno, kimersko poreklo ostave - Dominira stav da su predmeti ostave izgradjeni u tračkim radionicama - Kruna, posude – odraz istorijskih zbivanja koja se mogu povezati sa pokretima naroda kao sto su Kimerci u VIII veku BC Trako-kimerski nalazi u jugoslovenskom Podunavlju - Ostave – sa pojedinacnim trako-kimerskim predmetima; u celosti trako kimerske - Grobovi (kao grobni prilozi) - Kulturni sloj naselja

-

Slucajni nalaz – pojedinacni ili grupni

Konjska oprema - Oglav/ular – temeni. Prekočelni, obrazni, prekonosni, prekobradni kaiš - Psalija/bočna/poluga, dugmad za ukrštanje kaiša, dizgine/povodac - Trenze – psalija/bočna/poluga, proboj, žvale (ako je iz jednog dela – dem), alka za dizginu Ostave sa pojedinacnim trako-kimerskim nalazima - Privina Glava, Novi Bečej, Pančevo-Najeva ciglana - Falere, krstasta dugmad, privesci u obliku barske price - Najstariji nalazi trako-kimerskog horizonta/stila u Podunavlju (Ha A) Poreklo (trako)kimerskih nalaza u Karpatskom basenu - Kimerski nalazi u karpatskom basenu posredstvom trackih plemena – tračani prvi zapadni susedi kimeraca - Prodr kimeraca ka zapad do transilvanije, uzrok nastajanja prvih utvrdjenih trackih naselja – na njima izgradjivani „trako-kimerski“ predmeti od bronze i postavljeni poceci metalurgije gvordja - Formira se nov stil u izgradi metalnih predmeta na pocetku gvozdenog doba: trako kimerski stil u karpatskom basenu, jugoslovenskom i rumunskom podunavlju i balkanu -