8.hanh

Líp hµnh (Liliopsida) Ph©n líp

Bé

Hä

1

Alismatidae

Alismatidales

Alismatidaceae

2

Triurididae

3

Liliidae

Triuridales Liliales

Triuridaceae Liliaceae

Dioscoreales

Dioscoreaceae

Orchidales

Orchidaceae

Zingiberales

Zingiberaceae

Poales

Poaceae

Arecales Arales

Arecaceae Araceae

4

Arecidae

Líp hµnh (Liliopsida) Các họ cần chú ý: • • • • • • •

Thài lài - Commelinaceae Mía dò - Costaceae Cói - Cyperaceae Chuối - Musaceae Dứa dại - Pandanaceae Khúc khắc - Smilacaceae Râu hùm - Taccaceae

Hä hµnh (Liliaceae) sensu lato • D¹ng sèng: Cá l©u năm; th©n hµnh (vÈy, ¸o, ®Æc); thân rễ; cây hoá gỗ; cây leo • L¸: Ьn, so le, hình d¶i, ống, rộng • Côm hoa: B«ng, chïm, cờ, t¸n, riªng lÎ • Hoa: Đñ, l­ìng tÝnh, mÉu 3, K gièng C=P – BÇu trªn hoÆc bÇu d­íi – P3+3 A3+3 G(3) hoÆc G(3) • Qu¶ vµ h¹t: Nang, mäng.

Liliaceae

Đa dạng của Liliaceae – s.l.

• Thế giới: 298 chi, 4,500 loài – Phân bố khắp toàn cầu.

• Takhtajan (1987) chia thành 14 họ, thuộc 4 bộ.

Đa dạng của Liliaceae – s.l. TT

Tªn khoa häc

Tªn ViÖt Nam

1

Agavaceae

Døa mü, (Thïa)

2

Alliaceae

Hµnh

3

Amaryllidaceae

Thuû tiªn, (N¸ng)

4

Asparagaceae

Thiªn m«n ®«ng

5

Asphodelaceae

L« héi

6

Astelidaceae

HuyÕt dô

7

Colchicaceae

Tái ®éc

8

Convallariaceae

Tái rõng, (Hoµng tinh)

9

Dracaenaceae

HuyÕt gi¸c

10

Hemerocallidaceae

Hoa hiªn

11

Hypoxydaceae

Tái voi lïn, (S©m cau)

12

Liliaceae

HuÖ t©y

13

Phormiaceae

H­¬ng bµi

Vai trò của họ Hành • Liliaceae được sử dụng rộng rãi, bao gồm: – Cây cảnh (Náng, Huyết dụ, Thuỷ tiên, Lili, vv.) – Gia vị (Hành, tỏi, Hẹ, Kiệu, vv.) – Mỹ phẩm (Lô hội) – Chất nhuộm (Hoa hiên) – Có nhiều loài độc (Ngót nghẻo)

–Thuốc.

Các đại diện làm thuốc • • • • • • •

Allium: Hành hoa, Hẹ Aloe: Lô hội Asparagus: Thiên môn đông Crinum: Náng hoa trắng Curculigo: Sâm cau lá to Daiswa: Bẩy lá một hoa Disporopsis: Hoàng tinh hoa trắng

Các đại diện làm thuốc • • • • •

Dracaena: Huyết giác, Bồng bồng Disporum: Hoàng tinh cách Lilium: Bách hợp Ophiopogon: Mạch môn Polygonatum: Hoàng tinh vòng

Họ Củ nâu (Dioscoreaceae) Dạng sống: Dây leo, quấn trái hay phải Lá: Đơn, kép; gân hình cung Cụm hoa: Chùm, bông Hoa: Nhỏ, đơn tính, khác gốc – ♂ P3+3 A3-6 G0, ♀ P3+3 A0 G(3) • Quả: Nang, có cánh chạy dọc, • Hạt: Có cánh

• • • •

Dioscoreaceae

Họ Củ nâu (Dioscoreaceae) • Thế giới: 9/650 – Ph©n bè ë vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. – NhiÒu loµi ®­îc trång víi diÖn tÝch ­íc l­îng 2,5 triÖu ha

Họ Củ nâu (Dioscoreaceae) • ViÖt Nam: 1 chi (Dioscorea), kho¶ng 45 loµi. – Th©n rÔ hay rÔ cñ giµu chÊt dinh d­ìng, ®­îc dïng lµm thøc ăn ngon (Cñ c¸i, Cñ tõ, Cñ mì, Khoai r¹ng, vv.), – Còng cã loµi ®éc nh­ Khoai trêi (D. bulbifera L.), N©u tr¾ng (D. hispida Dennst), NÇn ®éc (D. chingii Prain et Burkill) D. membranacea). – NhiÒu loµi chøa diosgenin, cã thÓ khai th¸c lµm nguyªn liÖu b¸n tæng hîp thuèc.

Các đại diện làm thuốc • Dioscorea: – Củ mài – Củ mài gừng – Tỳ giải – N©u trắng – Củ n©u

Hä Lan (Orchidaceae) • D¹ng sèng: Cá l©u năm, bì sinh, ®Þa sinh, ho¹i sinh. • L¸: N¹c • Côm hoa: Chïm • Hoa: Hoa ®ñ, C¸nh m«i do mét c¸nh hoa t¹o thµnh, Trô nhÞ –nhuþ. ↑ K3 C2+1 [A1-2 G(3)] • Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ nang, h¹t rÊt nhá.

Orchidaceae

Đa dạng • Là họ rất lớn: 1,000 chi; 20-30,000 loài. – Cây cảnh: Lan các loại – Hương liệu: Vanilla – Va ni

–Làm thuốc

Các đại diện làm thuốc • • • • •

Anoectochilus: Kim tuyến Bletilla: Bạch cập Dendrobium: Thạch hộc Gastrosia: Thiên ma Nervilia: Một lá

Hä gõng (Zingiberaceae) D¹ng sèng: Cá l©u năm, cã th©n rÔ L¸: XÕp hai d·y, cã l­ìi nhá Côm hoa: B«ng, chïm Hoa: Hoa ®ñ, c¸nh m«i do nhÞ lÐp t¹o thµnh, 1 nhÞ ↑ K(3) C(3) A1 G(3) Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ nang, th¬m Giải phẫu: Tế bào tiết tinh dầu

Hä gõng (Zingiberaceae) • Đa dạng: – Thế giới: 45 chi, 1.300 loài, phân bố vùng nhiệt đới (chủ yếu vùng Đông Nam Á) và cận nhiệt đới – Việt Nam: Khoảng 20 chi, 100 loài.

Hä gõng (Zingiberaceae) Vai trò: • Gia vị: Gừng, Riềng, Thảo quả, Nghệ • Cảnh: Bạch yến • Thuốc: – Amomum: Sa nhân, Thảo quả, Đậu khấu – Curcuma: Nghệ, Nghệ đen – Kaempferia: Địa liền – Zingiber: Gừng, Gừng gió

hä lóa (Poaceae) • D¹ng sèng: C©y cá (một hay nhiều năm), cá ho¸ gç, th©n r¹. • L¸: XÕp 2 d·y, s¾c, cã l­ìi nhá • Côm hoa: B«ng chÐt → cê • Hoa: Hoa đủ hay thiÕu: – Mµy = l¸ b¾c chung cña côm hoa – Mµy nhá = l¸ b¾c cña 1 hoa – Mµy cùc nhá = bao hoa • K0 C0 A3 G(2-3) • K3 C2 A3-6 G(2-3)

• Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ lo¹i thãc

hä lóa (Poaceae) • Đa dạng: – Thế giới: Rất lớn, 700 chi, 10,000 loài, phân bố toàn cầu. – Việt Nam: 150 chi, 500 loài.

hä lóa (Poaceae) Vai trò: Rất quan trọng: • • • •

Lương thực: Lúa, Lúa mì, Lúa miến, Ngô Chăn nuôi: Cỏ các loại Xây dựng: Tre, trúc, Cây cảnh: Trúc

• Thuốc:

hä lóa (Poaceae) • Làm thuốc: – Coix: Ý dĩ – Cymbopogon: Sả – Eleusine: Cỏ mần trầu – Lophatherum: Cỏ lá tre – Imperata: Cỏ tranh – Saccharum: Mía đỏ – Zea: Ngô

Hä cau (Arecaceae) • D¹ng sèng: C©y th©n cét • L¸: ®¬n bÞ xÎ → gièng kÐp l«ng chim, ch©n vÞt, Cã bÑ • Côm hoa: B«ng-mo ph©n nh¸nh → buång • Hoa: Hoa thiÕu (®ñ), l­ìng tÝnh, ®¬n tÝnh, t¹p tÝnh –  P3+3 A3+3 –  P3+3 G(3) • Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ h¹ch (kh«, n¹c); Th­êng chØ mét l¸ no·n ph¸t triÓn

Hä cau (Arecaceae) • Đa dạng: – Thế giới: 240chi, 3.400 loài, phân bố vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. – VN: 40 chi, 90 loài.

Họ cau (Arecaceae) Vai trò: • Xây dựng: Cọ, dừa, mây, song • Lương thực: Báng (toác) • Cảnh: Lụi, cau, • Dầu • Thuốc: – – – –

Areca: Cau Caryota: Móc Calamus: Huyết kiệt Livistona: Cọ

Hä r¸y (Araceae) • • • •

D¹ng sèng: C©y cá, có thân rễ, n¹c, ngøa L¸: ®¬n, cã bÑ Côm hoa: B«ng - mo n¹c, kh«ng ph©n nh¸nh Hoa: Hoa ®ñ, trÇn, ®¬n tÝnh (l­ìng tÝnh, t¹p tÝnh), thèi: ♀ K3+3 C3+3 A3+3 G(3)

♀ K0 C0 A3+3 ♀ K0 C0 G(2-3) • Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ mäng.

4

3

2

1

Hä r¸y (Araceae) • Đa dạng: – Thế giới: 110 chi, 2.000 loài. Ph©n bè ë vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi, mét sè ë «n ®íi. – ViÖt Nam: 30 chi, kho¶ng 135 loµi.

Hä r¸y (Araceae) Vai trò: • • • •

Chăn nuôi: R¸y, khoai n­a L­¬ng thùc, thực phẩm: Khoai môn, sä C©y c¶nh: V¹n niªn thanh, L©n t¬ uyn. Thuốc: – Acorus: Thạch xương bồ, Thuỷ xương bồ – Homalomena: Thiên niên kiện – Typhonium: Bán hạ – Raphidophora: Lân tơ uyn – Pothos: Tràng pháo

Commelinaceae • Đặc điểm cần chú ý: – Bẹ lá dính nhau, ôm lấy thân (khác họ Lúa)

Costaceae • Đặc điểm cần chú ý: – Giống họ Gừng, khác: Lá mọc xoắn

Cyperaceae • Đặc điểm cần chú ý: – Thân có thiết diện tam giác, lá 3 dãy.

Musaceae • Đặc điểm cần chú ý: – Khác họ Gừng: • Lá không có lưỡi nhỏ • Hoa có 5 nhị

Pandanaceae • Đặc điểm cần chú ý: – Lá có 3 hàng gai

Smilacaceae • Đặc điểm cần chú ý: – Khác họ Củ nâu: • Dây leo nhờ tua cuốn có nguồn gốc là lá kèm • Cụm hoa dạng tán

Taccaceae • Đặc điểm cần chú ý: – Lá bắc con hình sợi như râu Hùm

Các họ phải học: • • • • • • •

Hành s.l. Lúa Gừng Củ nâu Lan Cau Ráy