1. Latin Student

Bµi 1: giíi thiÖu tiÕng latin Môc tiªu häc tËp: -

Tr×nh bµy ®­îc ®Æc ®iÓm cña tiÕng Latin. ViÕt vµ ph¸t ©m ®óng b¶ng ch÷ c¸i tiÕng Latin. Ph¸t ©m ®óng 4 nguyªn ©m kÐp vµ 4 phô ©m kÐp cña tiÕng Latin. 

1.

LÞch sö tiÕng latin

1.1

Sù ra ®êi, ph¸t triÓn, diÖt vong cña ®Õ quèc La M· vµ tiÕng Latin

1.1.1. TiÕng latin lµ mét ng«n ng÷ ®­îc bé téc Latium sö dông tõ thêi th­îng cæ, thuéc trung t©m b¸n ®¶o Italia ngµy nay. 1.1.2. Sù ra ®êi cña ®Õ quèc La M· -

ThÕ kû VIII (n¨m 753) TCN ng­êi Latium x©y dùng thµnh Rome trªn bê s«ng Tiber, b¾t ®Çu thêi kú ph¸t triÓn cña m×nh. Sau ®ã vµi thÕ kû, ng­êi Latium bµnh tr­íng vµ ®¸nh b¹i c¸c bé téc trªn b¸n ®¶o Italia ngµy nay (thÕ kû III TCN) vµ c¸c bé téc, quèc gia kh¸c xung quanh ®Þa trung h¶i thuéc ch©u ¸, ch©u ¢u vµ ch©u Phi nh­ Tuynidi, Hyl¹p, Xiri (thÕ kû I TCN), biÕn §Þa Trung H¶i thµnh “ao nhµ” cña m×nh vµ h×nh thµnh ®Õ quèc La M·. TiÕng Latium tõ thæ ng÷ trë thµnh ng«n ng÷ chÝnh thøc cña ®Õ quèc La m·, lµ ®Õ quèc lín nhÊt thêi ®ã.

-

-

1.1.3. Sù suy tµn cña ®Õ quèc La M· Vµo thÕ kû thø II vµ ®Çu thÕ kû thø III SCN, ®Õ quèc La M· b­íc vµo thêi kú khñng ho¶ng do néi chiÕn. ThÕ kû thø V SCN, ®Õ quèc La M· bi diÖt vong do néi chiÕn vµ ngo¹i x©m. TiÕng Latin bÞ mÊt t¸c dông héi tho¹i. 1.2.

LÞch sö sö dông tiÕng Latin -

1.3.

Thêi kú ®Õ quèc La M·: Ng«n ng÷ chÝnh thèng (nãi, viÕt). Thêi Trung cæ: T«n gi¸o (cÇu nguyÖn – Kit« gi¸o), khoa häc (gi¶ng bµi), ngo¹i giao. Thêi Phôc h­ng: C¸c m«n khoa häc (tr×nh bµy luËn v¨n). Thêi hiÖn ®¹i: ChØ dïng trong y häc, thùc vËt häc, d­îc häc, chñ yÕu lµ trong danh ph¸p, ®¬n thuèc. §Æc ®iÓm cña tiÕng Latin

1.3.1. Cã nhiÒu tõ gèc trong c¸c lÜnh vùc khoa häc, vÝ dô nh­ y häc, d­îc häc, thùc vËt häc. 1.3.2. Cã sù kÕt hîp víi nhiÒu ng«n ng÷ nh­ tiÕng Italia, T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, Rumani, Ph¸p. 2.

ch÷ c¸i tiÕng latin

2.1.

B¶ng ch÷ c¸i B¶ng 1: B¶ng ch÷ c¸i tiÕng Latin

TT 1.

Ch÷ c¸i

Tªn gäi

C¸ch ph¸t ©m

A

a

a

VÝ dô apis = con ong 1

TT

Ch÷ c¸i

Tªn gäi

C¸ch ph¸t ©m

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

B C* D E F G H I J K L M N O P Q R S* T* U V X* Y Z

bª xª ®ª ª Ðp – phê ghª h¸t i i«ta ca e-lê em en « pª cu e- rê Ðt – xê tª u vª Ých - xê ip-xi-lon dª-ta

b x, k ® ª ph gh h i i k l m n « p q r x, d t, x u v cê – xê uy, i D

VÝ dô beta = c©y cñ c¶i citrus = c©y chanh decem = m­êi bene = tèt familia = hä gutta = giät Homo sapien = loµi ng­êi impatiens = nãng nÈy juvenis = thanh niªn kola = c©y c« la latex = nhùa mñ medicina = y häc niger, nigra = ®en orientalis = ë ph­¬ng ®«ng panis = b¸nh m× aqua = n­íc, quercus = c©y såi rosa = hoa hång species = loµi, dosis = liÒu natio = quèc gia, mixtio = ustio = urina = n­íc tiÓu video = nh×n simplex = ®¬n gi¶n lachryma = n­íc m¾t zona = vïng (zone)

Ghi chó: C¸c ch÷ c¸i ®¸nh dÊu (*) cã c¸ch ®äc kh¸c tiÕng ViÖt. 2.2.

Nguyªn ©m vµ phô ©m ®¬n

2.2.1. Nguyªn ©m ®¬n, Cã 6 nguyªn ©m lµ: a, o, u, e, i, y. 2.2.2

Phô ©m ®¬n: Bao gåm c¸c phô ©m cßn l¹i trong b¶ng ch÷ c¸i.

2.3.

Nguyªn ©m kÐp vµ phô ©m kÐp

2.3.1. Nguyªn ©m kÐp: Cã 4 nguyªn ©m kÐp lµ ae, oe, au, eu B¶ng 2: Bèn nguyªn ©m kÐp cña tiÕng Latin TT 1 2 3 4

Nguyªn ©m kÐp Ae Oe Au Eu

C¸ch ®äc e ¬ au ªu

VÝ dô Caesalpinia (chi Vang) Foeniculum (chiTiÓu håi) Lauraceae (hä Long n·o) Eucalyptus (chi B¹ch ®µn)

NhËn xÐt

Gièng tiÕng ViÖt

2.3.2. Phô ©m kÐp: Cã 4 phô ©m kÐp lµ: ch, rh, th, ph. B¶ng 3: Bèn phô ©m kÐp cña tiÕng Latin TT 1 2

Phô ©m kÐp Ch Rh

C¸ch ®äc kh r

VÝ dô Charta (than) Rhizoma (th©n rÔ)

NhËn xÐt Ch÷ h c©m 2

3 4

Th Ph

th ph

Thea (chi ChÌ) Camphora (chi Long n·o)

Gièng tiÕng ViÖt Gièng tiÕng ViÖt

Chó ý: TiÕng Latin kh«ng cã phô ©m kÐp ng. Do ®ã lingua cÇn ®äc lµ lin-gua mµ kh«ng ®äc lµ li-ngua.

Bµi 2: danh tõ Môc tiªu häc tËp: 123-

Ph©n tÝch ®­îc 5 ®Æc ®iÓm cña danh tõ trong tiÕng Latin. BiÕt c¸ch tra cøu danh tõ trong tõ ®iÓn tiÕng Latin. BiÕt c¸ch tra b¶ng vµ biÕn c¸ch danh tõ kiÓu biÕn c¸ch I, II, III, IV vµ V.

1.

ChÝn lo¹i tõ trong tiÕng Latin 

1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6.

Danh tõ: Dïng chØ ng­êi, sù vËt, vv. VD: rosa = hoa hång. TÝnh tõ: ChØ ®Æc ®iÓm cña sù vËt. VD: albus = tr¾ng (hoa hång tr¾ng). §éng tõ: ChØ hµnh ®éng. VD: filtrare = läc. §¹i tõ: Dïng thay cho danh tõ. VD: nos = chóng t«i (chóng t«i ®ang ¨n c¬m). Sè tõ: ChØ sè l­îng. VD: duo = hai (s¸ng nay t«i ¨n 2 c¸i b¸nh r¸n). Phã tõ: Lµm râ nghÜa cho ®éng tõ. VD: statim = ngay tøc kh¾c (Nam ¨n c¬m ngay tøc kh¾c). Liªn tõ: Nèi 2 tõ hay mÖnh ®Ò. VD: et = vµ (s¸ch vµ b¸nh m×). Giíi tõ: ChØ quan hÖ gi÷a danh tõ vµ ®éng tõ. VD: cum = víi (h·y ®i víi Nam). Th¸n tõ: BiÓu thÞ sù ®au ®ín, vui mõng, vv. . VD: o!, a!

1.7. 1.8. 1.9.

Trong 9 lo¹i tõ trªn: -

Th¸n tõ chØ dïng trong v¨n häc, nghÖ thuËt, héi tho¹i. 5 lo¹i tõ ®Çu tiªn (danh tõ, tÝnh tõ, ®éng tõ, ®¹i tõ, sè tõ) lµ thay ®æi tuú thuéc vµo c©u. 4 lo¹i tõ sau (phã tõ, liªn tõ, giíi tõ, th¸n tõ) lµ kh«ng thay ®æi.

2.

danh tõ (Nomen substantivum = n)

2.1.

§Þnh nghÜa (xem phÇn trªn)

2.2.

§Æc ®iÓm cña danh tõ

2.2.1. Mét danh tõ gåm 2 phÇn: + +

PhÇn kh«ng thay ®æi , gäi lµ th©n tõ; PhÇn thay ®æi, gäi lµ ®u«i tõ. §u«i tõ phô thuéc vµo: gièng, sè, vai trß cña danh tõ trong c©u. Sù thay nµy ®ã cña danh tõ ®­îc gäi lµ sù biÕn c¸ch. VÝ dô: tõ ROSA (=hoa hång), cã 2 phÇn: Th©n tõ: ROS- : kh«ng thay ®æi. §u«i tõ: -A (rosa), -AE (rosae), -ARUM (rosarum), -AM (rosam), -AS (rosas), vv.: thay ®æi. 2.2.2. Gièng cña danh tõ: Mçi danh tõ cã thÓ thuéc mét trong 3 gièng sau: Gièng ®ùc (Masculinum), viÕt t¾t lµ m; Gièng c¸i (Femininum), viÕt t¾t lµ f; Gièng trung (Neutrum), viÕt t¾t lµ n.   C¸ch x¸c ®Þnh gièng cña danh tõ khi tra tõ ®iÓn tiÕng Latin: (1)X¸c ®Þnh cã ph¶i danh tõ kh«ng: cã ch÷ in hoa N sau tõ ®ã.

3

(2)-

NÕu lµ danh tõ (N), xem tiÕp ch÷ c¸i thø 2 (viÕt th­êng): m, f, n VÝ dô: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I): lµ danh tõ, gièng c¸i.

2.2.3. Sè cña danh tõ: Danh tõ cã thÓ ë 2 sè: Sè Ýt (Singularis, viÕt t¾t lµ Sing.) hay sè nhiÒu (Pluraris, viÕt t¾t lµ Plur.). VD:

1 b«ng hoa hång: una rosa 2 b«ng hoa hång: duae rosae

2.2.4. C¸ch cña danh tõ: Mét danh tõ, tuú thuéc vµo vai trß cña nã trong c©u, cã thÓ thuéc mét trong 6 c¸ch sau: (1)

C¸ch 1 (Nominative=chñ c¸ch): Khi danh tõ lµm chñ ng÷ trong c©u. VD: Planta est alta = c©y th× cao (c©y ë c¸ch 1).

(2)

C¸ch 2 (Genitive = sinh c¸ch): 2 danh tõ ®i víi nhau = “cña”. VD: Bóp chÌ = Bóp cña c©y chÌ (c©y chÌ ë c¸ch 2).

(3)

C¸ch 3 (Dative=d÷ c¸ch): Khi danh tõ lµ bæ ng÷ gi¸n tiÕp. VD: T«i viÕt th­ cho «ng ta («ng ta ë c¸ch 3).

(4)

C¸ch 4 (Accsative= ®èi c¸ch): Khi danh tõ lµ bæ ng÷ trùc tiÕp. VD: T«i viÕt th­ (th­ ë c¸ch 4).

(5)

C¸ch 5 (Ablative = t¹o c¸ch) = Bëi. VD: §¬n thuèc ®­îc viÕt bëi thÇy thuèc (thÇy thuèc ë c¸ch 5).

(6)

C¸ch 6 (Vocative = Xøng c¸ch): Dïng ®Ó gäi. VD: Nam ¬i, ®i bê hå ®i!

VÝ dô: Hoa hång = rosa +

“T«i h¸i hoa hång”: Hoa hång ë C4, bæ ng÷ trôc tiÕp (h¸i c¸i g×): NÕu chØ h¸i mét b«ng: ROSA → ROS-AM; nÕu h¸i nhiÒu b«ng: ROSA → ROS-AS.

+

“Mïi th¬m cña hoa hång”: Hoa hång ë C2, (mïi th¬m cña c¸i g×): Lµ cña mét b«ng: ROSA → ROS-AE; lµ nhiÒu b«ng (mét bã): ROSA → ROS-ARUM.

NhËn xÐt quan träng: Vai trß cña danh tõ trong c©u ®­îc x¸c ®Þnh bëi ®u«i tõ, nh­ vËy vÞ trÝ cña danh tõ trong c©u kh«ng quan träng l¾m. 2.2.5. KiÓu biÕn c¸ch cña danh tõ Mçi danh tõ chØ thuéc mét trong 5 kiÓu biÕn c¸ch. §Ó x¸c ®Þnh danh tõ ®ã thuéc kiÓu biÕn c¸ch nµo, ta dùa vµo ®u«i cña danh tõ ë c¸ch 2, sè Ýt (®­îc ghi s½n trong tõ ®iÓn). Vµ x¸c ®Þnh kiÓu biÕn c¸ch dùa vµo b¶ng sau: B¶ng 4: B¶ng tra kiÓu biÕn c¸ch cña danh tõ KiÓu biÕn c¸ch

I

II

III

IV

V

§u«i tõ C2, S.i lµ:

AE

I

IS

US

EI

Qui ­íc trong tõ ®iÓn: DT C1 Si, ®u«i tõ C2 Si, (..., KiÓu biÕn c¸ch) VD: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I)    

 

 

 

   C1, Si  C2, Si    KiÓu biÕn c¸ch 1 4

Chó ý: (1)

CÇn ph©n biÖt c¸ch vµ kiÓu biÕn c¸ch cña DT: C¸ch: Cã thÓ thay ®æi (tuú thuéc vai trß cña danh tõ ®ã trong c©u); KiÓu biÕn c¸ch kh«ng thay ®æi (lµ b¶n chÊt cña danh tõ ®ã).

(2)

§Ó tr¸nh nhÇm lÉn, ng­êi ta biÓu diÔn: C¸ch cña DT b»ng con sè A rËp (1, 2, 3, 4, 5, 6); KiÓu BC cña DT b»ng ch÷ sè La m· (I, II, III, IV, V).

3.

kiÓu biÕn c¸ch thø nhÊt cña danh tõ

3.1.

Nguyªn t¾c: Danh tõ cã ®u«i c¸ch 2, sè Ýt lµ AE → thuéc kiÓu biÕn c¸ch I

-

§¹i ®a sè lµ gièng c¸i (cã ®u«i C1, Si lµ A), vÝ dô: ROSA, PLANTA, vv. Mét sè danh tõ mÆc dï lµ gièng ®ùc, nh­ng cã ®u«i tõ C1, Si lµ A vÉn thuéc kiÓu biÕn c¸ch nµy, vÝ dô: BOTANISTA, AE, m.

3.2. B¶ng biÕn c¸ch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch I 3.2.1. B¶ng biÕn c¸ch c¬ b¶n B¶ng 5: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch I C¸ch 1 2 3 4 5

Sè Ýt -a -ae -ae -am -a

Sè nhiÒu -ae -arum -is -as -is

3.2.2. Ngo¹i lÖ (SV tham kh¶o tµi liÖu) 4.

kiÓu biÕn c¸ch thø hai cña danh tõ

4.1. -

Nguyªn t¾c: Danh tõ cã ®u«i c¸ch 2, sè Ýt lµ I → thuéc kiÓu biÕn c¸ch II §¹i ®a sè lµ gièng ®ùc (cã ®u«i C1, Si lµ us hay er) vµ gièng trung (cã ®u«i um), VÝ dô: Sirupus, i, m (xi r«); medicus, i, m (thÇy thuèc); folium, i, n (l¸). Danh tõ cã ®u«i lµ ER, cÇn dùa vµo C2, Si ®Ó x¸c ®Þnh th©n tõ: VÝ dô: Puer, pueri, m (®øa trÎ) → PUER- (kh«ng ph¶i PU-).

-

4.2. B¶ng biÕn c¸ch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch II 4.2.1. B¶ng biÕn c¸ch c¬ b¶n B¶ng 6: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch II C¸ch 1 2 3 4 5

Sè Ýt M (gièng ®ùc) -us, -er -i -o -um -o

N (gièng trung) -um -i -o -um -o

Sè nhiÒu M (gièng ®ùc) -i -orum -is -os -is

N (gièng trung) -a -orum -is -a -is

4.2.2. Ngo¹i lÖ: SV tham kh¶o tµi liÖu. 5

5.

kiÓu biÕn c¸ch thø ba cña danh tõ

Nguyªn t¾c: Danh tõ cã ®u«i c¸ch 2, sè Ýt lµ IS → thuéc kiÓu biÕn c¸ch III. C¸c danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch III cã thÓ lµ gièng ®ùc, c¸i hay trung. VÝ dô: Panis, is (N, m, III) = b¸nh m×; Sulfur, uris (N, n, III) =l­u huúnh; Radix, radicis, (N, f, III) = rÔ. 5.1.

NhËn xÐt: Sè ©m tiÕt cña C1, Si vµ C2, Si cã thÓ b»ng nhau hay kh«ng b»ng nhau: VÝ dô: Panis, panis: Sè ©m tiÕt b»ng nhau, th©n tõ lµ panRadix, radicis: Sè ©m tiÕt kh¸c nhau, cÇn t×m th©n tõ ë C2, Si → bá ®u«i -is, do ®ã th©n tõ lµ radic5.2. B¶ng biÕn c¸ch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch III 5.2.1. B¶ng biÕn c¸ch c¬ b¶n B¶ng 6: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch III C¸ch

Sè Ýt

Sè nhiÒu

M, F (gièng ®ùc, c¸i)

N (gièng trung)

M, F (gièng ®ùc, c¸i)

N (gièng trung)

... -Is -i -em -i

... -Is -I (nh­ c¸ch 1) -i

-es -ium -ibus -es -ibus

-ia -ium -ibus -ia -ibus

1 2 3 4 5 Chó ý: + +

Gièng m, n cïng chung b¶ng biÕn c¸ch, gièng f riªng. DÊu “....” ë b¶ng lµ do cã qu¸ nhiÒu ®u«i kh«ng ®ñ liÖt kª → nh­ trong tõ ®iÓn 5.2.2. Ngo¹i lÖ (sinh viªn tham kh¶o tµi liÖu) 6.

KiÓu biÕn c¸ch thø t­ cña danh tõ

6.1.

Nguyªn t¾c : Danh tõ cã ®u«i c¸ch 2, sè Ýt lµ US → thuéc kiÓu biÕn c¸ch IV C¸c danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch IV cã thÓ lµ gièng ®ùc, c¸i hay trung.

6.2.

B¶ng biÕn c¸ch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch IV B¶ng 7: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch IV

C¸ch 1 2 3 4 5

Sè Ýt

Sè nhiÒu

M, F (gièng ®ùc, c¸i)

N (gièng trung)

M, F (gièng ®ùc, c¸i)

N (gièng trung)

-us -US -ui -um -u

-u -Us -u -u -u

-us -unum -ibus -us -ibus

-ua -uum -ibus -ua -ibus

7.

KiÓu biÕn c¸ch thø n¨m cña danh tõ

7.1.

Nguyªn t¾c : Danh tõ cã ®u«i c¸ch 2, sè Ýt lµ EI → thuéc kiÓu biÕn c¸ch V. §a sè c¸c danh tõ nµy thuéc gièng c¸i (f).

7.2.

B¶ng biÕn c¸ch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch V B¶ng 8: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch V 6

C¸ch 1 2 3 4 5 8.

Sè Ýt -es -ei -ei -em -e

Sè nhiÒu -es -erum -ebus -es -ebus

biÕn c¸ch 2 Danh Tõ ®i cïng nhau

Khi cã 2 danh tõ ®i víi nhau, mét danh tõ ë c¸ch 2 (=cña). ChØ biÕn c¸ch mét danh tõ, danh tõ ë c¸ch 2 kh«ng thay ®æi. VÝ dô: Bóp chÌ (=bóp cña c©y chÌ). C©y chÌ lu«n ë c¸ch 2 (sè Ýt hay sè nhiÒu phô thuéc vµo hoµn c¶nh, vÝ dô h¸i mét bóp chÌ, hay h¸i nhiÒu bóp chÌ). 9.

Ph­¬ng ph¸p biÕn c¸ch mét danh tõ

9.1.

S¸u b­íc biÕn c¸ch mét danh tõ: VÝ dô: BiÕn c¸ch danh tõ “hoa hång”: C¸ch thùc hiÖn: (1) (2) (3) (4) (5) (6)

Tra tõ ®iÓn ViÖt - Latin: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I). X¸c ®Þnh kiÓu biÕn c¸ch: thuéc KBC I (C2, Si lµ AE hoÆc ch÷ sè Lam· I). X¸c ®Þnh th©n tõ: ROS- (dùa vµo: ®u«i tõ C1, sè Ýt- A vµ C2, sè Ýt- AE). LËp b¶ng theo b¶ng biÕn c¸ch mÉu (b¶ng 5). ViÕt s½n th©n tõ vµo b¶ng ®ã (ROS-). §iÒn ®u«i tõ theo b¶ng trªn vµo th©n tõ nh­ sau:

C¸ch 1 2 3 4 5

Sè Ýt Ros –a Ros –ae Ros –ae Ros -am Ros -a

Sè nhiÒu Ros -ae Ros -arum Ros -is Ros -as Ros -is

Riªng danh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch III: CÇn thªm 2 b­íc: (1) (2)

(5) (6) (7) (8)

Tra tõ ®iÓn ViÖt - Latin X¸c ®Þnh kiÓu biÕn c¸ch: thuéc KBC III cã ®u«i tõ c¸ch 2, sè Ýt lµ IS. NÕu danh tõ ®ã thuéc kiÓu biÕn c¸ch III, thªm 2 b­íc sau: (3). §Õm sè ©m tiÕt: nÕu sè ©m tiÕt ë c¸ch 1 sè Ýt vµ c¸ch 2 sè Ýt kh«ng b»ng nhau: X¸c ®Þnh th©n tõ ë c¸ch 2, sè Ýt. (4). X¸c ®Þnh gièng cña DT ®ã (v× m,n riªng vµ f riªng) (gièng KBC II); m, f: cét 1 n : cét 2 X¸c ®Þnh th©n tõ. LËp b¶ng theo b¶ng biÕn c¸ch mÉu (b¶ng 6). ViÕt s½n th©n tõ vµo b¶ng ®ã. §iÒn ®u«i tõ theo b¶ng trªn vµo th©n tõ. 7

9.2.

C¸c vÝ dô biÕn c¸ch danh tõ

9.2.1. BiÕn c¸ch danh tõ: Medicus, i, m (thÇy thuèc). KiÓu biÕn c¸ch: ®u«i tõ C2, Si =i → KBC II (b¶ng 6). -

Th©n tõ: MEDICC¸ch 1 2 3 4 5

Sè Ýt MEDIC- us MEDIC- i MEDIC- o MEDIC- um MEDIC- o

Sè nhiÒu MEDIC- i MEDIC- orum MEDIC- is MEDIC- os MEDIC- is

9.2.2. BiÕn c¸ch danh tõ Puer, pueri, m (hay: LIBER, LIBRI, m) KiÓu biÕn c¸ch: ®u«i tõ C2, Si =i → KBC II (b¶ng 6). Th©n tõ: Lo¹i DT cã ®u«i ER →x¸c ®Þnh ë C2, Si: PUER-

C¸ch 1 2 3 4 5

Sè Ýt PUER PUER-i PUER-o PUER-um PUER-o

Sè nhiÒu PUER-i PUER-orum PUER-is PUER-os PUER-is

9.2.3. BiÕn c¸ch danh tõ Aurantium, i, n (qña cam) KiÓu biÕn c¸ch: ®u«i tõ C2, Si =i → KBC II (b¶ng 6). Th©n tõ: Lo¹i DT cã ®u«i UM →x¸c ®Þnh ë C1, Si: AURANTIC¸ch 1 2 3 4 5

Sè Ýt AURANTI-um AURANTI-i AURANTI-o AURANTI-um AURANTI-o

Sè nhiÒu AURANTI-a AURANTI-orum AURANTI-is AURANTI-a AURANTI-is

9.2.4. BiÕn c¸ch danh tõ Milligramma, atis (N, n, III) (miligam) Thuéc kiÓu biÕn c¸ch III (b¶ng 7), gièng trung, sè ©m tiÕt ë c¸ch 1 vµ c¸ch 2 sè Ýt kh«ng b»ng nhau. Do ®ã cÇn x¸c ®Þnh th©n tõ ë c¸ch 2, sè Ýt: Th©n tõ lµ milligrammat-, kh«ng ph¶i lµ miligramm. C¸ch

Sè Ýt M, F (giãng ®ùc, c¸i)

1 2 3

Kh«ng dïng cét nµy

N (gièng trung) Milligramma milligrammat-is milligrammat –i

Sè nhiÒu M, F (giãng ®ùc, c¸i)

Kh«ng dïng cét nµy

N (gièng trung) milligrammat -ia milligrammat –ium milligrammat –ibus 8

4 5

Milligramma milligrammat -i

milligrammat -ia milligrammat –ibus

9.2.5. BiÕn c¸ch danh tõ Digitaris, is (N, f, III) (c©y D­¬ng ®Þa hoµng) Gîi ý: Thuéc kiÓu biÕn c¸ch III (b¶ng 7), gièng c¸i, sè ©m tiÕt ë c¸ch 1 vµ c¸ch 2 sè Ýt b»ng nhau. Th©n tõ lµ digitar-

9

bµi 3: tÝnh tõ vµ KiÓu biÕn c¸ch cña tÝnh tõ giíi thiÖu vÒ ®éng tõ Môc tiªu häc tËp: • • • • • 1 1.1. • 1.2.

Ph©n biÖt sù phô thuéc cña tÝnh tõ vµo danh tõ. Ph©n biÖt 3 kiÓu biÕn c¸ch cña tÝnh tõ. BiÕt c¸ch tra b¶ng vµ biÕn c¸ch tÝnh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch I vµ II. Ph©n biÖt 3 cÊp so s¸nh cña tÝnh tõ. BiÕt c¸ch thµnh lËp lèi mÖnh lÖnh cña ®éng tõ. TÝnh tõ Kh¸i niÖm t×nh tõ Tõ chØ tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña danh tõ (sù vËt) §Æc ®iÓm cña tÝnh tõ

1.2.1. TÝnh tõ lu«n ®i theo danh tõ (kh«ng bao giê ®øng mét m×nh). 1.2.2. TT ph¶i phï hîp víi DT vÒ: Gièng, Sè, C¸ch. Cã nghÜa lµ danh tõ ®ang ë gièng, sè, c¸ch nµo th× tÝnh tõ ph¶i ë gièng, sè vµ c¸ch ®ã. C¸ch viÕt tÝnh tõ trong tõ ®iÓn: ChØ cho c¸ch 1 (kh¸c danh tõ), bao gåm: tõ ®Çy ®ñ gièng ®ùc, ®u«i gièng c¸i vµ gièng trung. VD: Tr¾ng = Albus, a, um 1.2.3

TÝnh tõ chØ cã 3 kiÓu biÕn c¸ch B¶ng 9: Ba kiÓu biÕn c¸ch cña tÝnh tõ

KiÓu biÕn c¸ch §u«i tõ Gièng Sè C¸ch 1.3. 1.3.1. 1.3.2. 1.3.3. -

-

I, II US (ER), A, UM Theo Danh tõ Theo Danh tõ Theo Danh tõ

III Cßn l¹i Theo Danh tõ Theo Danh tõ Theo Danh tõ

KiÓu biÕn c¸ch I vµ II cña tÝnh tõ Nguyªn t¾c: C¸c TT cã ®u«i lµ US (ER), A, UM  thuéc KBC I & II B¶ng biÕn c¸ch (xem b¶ng 10) Ph­¬ng ph¸p biÕn c¸ch C¸ch t×m th©n tõ: TÝnh tõ cã ®u«i gièng ®ùc lµ US → lÊy th©n tõ b»ng c¸ch bá US ë gièng ®ùc, sè Ýt. TÝnh tõ cã ®u«i gièng ®ùc lµ ER → lÊy th©n tõ b»ng c¸ch bá A ë gièng c¸i, sè Ýt. VÝ dô: Liber, libera, liberum ,→ Th©n tõ: LIBERC¸c b­íc biÕn c¸ch: gièng nh­ DT B¶ng 10: §u«i cña tÝnh tõ thuéc kiÓu biÕn c¸ch I vµ II

C¸ch 1 2 3 4 5

m -us, -er -i -o -um -o

Sè Ýt f -a -ae -ae -am -a

n -um -i -o -um -o

M -i -orum -is -os -is

Sè nhiÒu f -ae -arum -is -a -is

n -a -orum -is -a -is

10

-

VÝ dô biÕn c¸ch: VD 1: BiÕn c¸ch TT tr¾ng: Albus, a, um Th©n tõ lµ: AlbC¸ch 1 2

Sè Ýt M Alb -us Alb -i

F Alb -a Alb -ae

N Alb -um Alb -i

3 4 5

Alb -o Alb -um Alb -o

Alb -ae Alb -am Alb -a

Alb -o Alb -um Alb -o

Sè nhiÒu M Alb -i Alb – orum Alb -is Alb -os Alb -is

F Alb -ae Alb – arum Alb -is Alb -a Alb -is

N Alb -a Alb – orum Alb -is Alb -a Alb -is

VD 2: H¾n ta ®¸nh chÕt con gµ trèng tr¾ng

1.4.

(C¸ch 4) Gµ trèng = gallus, i, m; Tr¾ng = albus, a, um; biÕn theo gièng ®ùc (gµ trèng) → dÞch lµ: gallum album VD 3: T«i chÆt ®u«i con gµ trèng tr¾ng (C4) (C¸ch 2) (=®u«i cña con gµ trèng tr¾ng) → dÞch lµ: galli albi Ba cÊp so s¸nh cña tÝnh tõ B¶ng 11: §u«i cña tÝnh tõ ë 3 cÊp so s¸nh

-

BËc §u«i tõ BËc nguyªn (Nguyªn) BËc h¬n -ior (m,f), -ius (n) BËc nhÊt -issimus (m), -issima (f), -issimum (n) VÝ dô: Tr¾ng: Albus  tr¾ng h¬n: Albior (m, f); Albius (n) Cao: Altus  cao nhÊt: Altissimus (m), Altissima (f), Altissimum (n)

2.

§éng tõ

2.1.

Kh¸i niÖm ®éng tõ

1 2 3

Lµ tõ chØ hµnh ®éng vµ tr¹ng th¸i cña sù vËt 2.2.

§Æc ®iÓm cña ®éng tõ trong tiÕng Latin

Chia ®éng tõ trong tiÕng Latin rÊt phøc t¹p v× c¸c ®éng tõ trong tiÕng Latin cã c¸c ®Æc ®iÓm sau:

• •

(1) ThÓ cña ®éng tõ: Cã 2 thÓ: bÞ ®éng vµ chñ ®éng. (2) Lèi (hay thøc) cña ®éng tõ: Cã 4 lèi: tù thuËt, gi¶ ®Þnh, mÖnh lÖnh vµ v« ®Þnh. (3) Th× cña ®éng tõ: Cã 6 th×: hiÖn t¹i, 3 th× qu¸ khø, 2 th× t­¬ng lai. Sè cña ®éng tõ: Cã 2 sè: sè Ýt vµ sè nhiÒu. Ng«i cña ®éng tõ: Cã 3 ng«i: thø nhÊt, thø hai vµ thø ba. 11

•

KiÓu chia: Cã 4 kiÓu chia. B¶ng 12: Bèn kiÓu chia cña ®éng tõ

KiÓu chia 1 2 3 4 2.3.

§u«i tõ Ng«i thø nhÊt, th× hiÖn t¹i -o -eo -o -io

VÝ dô Lèi v« ®Þnh -are -ere -ere -ire

Filtro, filtrare (= läc) Misceo, miscere (= trén) Coquo, coquere (= nÊu chÝn) Bullio, bullire (= ®un s«i)

Lèi mÖnh lÖnh cña ®éng tõ tiÕng Latin

Lèi mÖnh lÖnh dïng ®Ó chØ mÖnh lÖnh, ®Ò nghÞ, khuyªn r¨n, nguyÖn väng, yªu cÇu, c¶nh c¸o, th­êng ®­îc dïng trong ®¬n thuèc. Lèi mÖnh lÖnh chØ cã ng«i thø 2 sè Ýt vµ sè nhiÒu. Trong ®¬n thuèc ng­êi ta chØ dïng ng«i thø hai sè Ýt. §Ó thµnh lËp lèi mÖnh lÖnh, ng­êi ta bá 2 tõ –“re” cuèi cïng cña ®éng tõ ë lèi v« ®Þnh. VÝ dô: filtrare thµnh filtra (=h·y läc), miscere thµnh misce (h·y trén), coquere thµnh coque (=h·y nÊu chÝn), bullire thµnh bulli (=h·y ®un s«i). Sau ®éng tõ ë lèi mÖnh lÖnh, danh tõ ph¶i ghi ë c¸ch 4 v× lµ bæ ng÷ trùc tiÕp. VÝ dô: Adde aquam (=h·y thªm n­íc, aquam ë c¸ch 4).

12

Bµi 4:¸p dông tiÕng latin trong ngµnh d­îc Môc tiªu häc tËp: • • • •

ViÕt vµ dÞch ®­îc c¸c nh·n thuèc ®¬n gi¶n b»ng tiÕng Latin, bao gåm (i) nh·n d¹ng bµo chÕ, (ii) nh·n ho¸ chÊt vµ (iii) nh·n d­îc liÖu. Gi¶i thÝch ®­îc ®¬n thuèc ®¬n gi¶n b»ng tiÕng Latin. ViÕt vµ ®äc ®óng tªn c©y thuèc. DÞch nghÜa mét sè tõ, tõ viÕt t¾t, tiÒn tè th­êng dïng trong ngµnh d­îc cã gèc tiÕng Latin. 

I. ViÕt vµ dÞch nh n thuèc 1.1. Nh·n d¹ng bµo chÕ • VÝ dô vÒ nh·n d¹ng bµo chÕ: “Cån thuèc cµ ®éc d­îc”, “Cao ®Æc Ých mÉu”, “Viªn trßn mãc phin”, vv. CÊu t¹o cña nh·n thuèc: Gåm 2 phÇn B¶ng 13: CÊu t¹o cña mét nh·n thuèc Tªn d¹ng thuèc (danh tõ 1) Cån thuèc Viªn trßn vv.

Tªn chÊt lµm thuèc, c©y lµm thuèc (danh tõ 2) cµ ®éc d­îc mãc phin vv.

CÇn hiÓu nghÜa lµ Cån thuèc (C1) cña cµ ®éc d­îc (C2) Viªn trßn (C1) cña mãc phin (C2) vv.

1.1.2. C¸ch ghi nh·n d¹ng bµo chÕ §©y lµ 2 danh tõ ®i víi nhau. Do ®ã, tªn d¹ng bµo chÕ ghi ë c¸ch 1 (sè Ýt hay sè nhiÒu tuú thuéc d¹ng bµo chÕ ®ã ®Õm ®­îc (sè nhiÒu) hay kh«ng ®Õm ®­îc (sè Ýt); tªn chÊt hay c©y lµm thuèc ghi ë c¸ch 2. VÝ dô: hai nh·n thuèc trªn ®­îc ghi nh­ sau: C¸ch 1 Tinctura (C1, si) Pilulae (C1, Sn)

C¸ch 2 Daturae (C2, Si) Morphinae (C2, Si)

ViÕt ®óng TINCTURA DATURAE PILULAE MORPHINAE

1.1.3. NÕu cã tÝnh tõ dïng chØ ®Æc ®iÓm cña d¹ng thuèc, th× tÝnh tõ ®ã ph¶i phï hîp víi d¹ng thuèc (xem ®Æc ®iÓm tÝnh tõ). VÝ dô: Cao b¸ch bé láng = cao láng (cña) b¸ch bé C1 C2 DÞch lµ: (extractum Stemonae fluidum) DT - C1 DT - C2 TT-C1

1.2 Nh·n ho¸ chÊt 1.2.1. CÊu t¹o cña nh·n ho¸ chÊt B¶ng 14: CÊu t¹o cña mét nh·n ho¸ chÊt Tªn kim lo¹i (Danh tõ 1) Kali Natri

Tªn muèi (Danh tõ 2) Iodua Bromua

CÇn hiÓu lµ Muèi Iodua (C1) cña Kali (C2) Muèi Bromua (C1) cña Natri (C2) 13

1.2.2. C¸ch ghi nh·n ho¸ chÊt: §©y lµ 2 danh tõ ®i theo nhau, do ®ã: + Tªn anion (Cl-, I-, vv.): Ghi ë c¸ch 1 + Tªn cation (Na+, K+, vv.): Ghi ë c¸ch 2 VÝ dô: Hai nh·n ho¸ chÊt trªn ®­îc ghi nh­ sau: Kalii iodidum Natrii bromidum C2 C1 1.2.3. TÝnh tõ dïng ®Ó chØ ®Æc ®iÓm cña mét ho¸ chÊt phï hîp víi tªn muèi. VÝ dô: Natri clorua tinh khiÕt → tÝnh tõ biÕn c¸ch theo anion (clorua tinh khiÕt cña natri) DÞch lµ: natrii chloridum purum) DT, C2 DT, C1 TT, C1 1.3. Nh·n d­îc liÖu 1.3.1. CÊu t¹o nh·n d­îc liÖu B¶ng 15: CÊu t¹o cña mét nh·n d­îc liÖu Tªn bé phËn lµm thuèc (danh tõ 1) L¸ RÔ vv.

Tªn c©y lµm thuèc (danh tõ 2) D­¬ng ®Þa hoµng B¸n h¹ vv.

CÇn hiÓu nghÜa lµ L¸ (C1) cña c©y d­¬ng ®Þa hoµng (C2) RÔ (C1) cña c©y b¸n h¹ (C2) vv.

1.3.2. C¸ch ghi nh·n d­îc liÖu: §©y lµ 2 danh tõ ®i theo nhau, do ®ã: Tªn bé phËn lµm thuèc + tªn c©y lµm thuèc (C1) (C2) VÝ dô: L¸ c©y d­¬ng ®Þa hoµng = l¸ (cña) c©y D­¬ng ®Þa hoµng (C1) (C2) L¸= folium, i (N, n, II) C©y D­¬ng ®Þa hoµng: Digitaris, is (N, f, III) ViÕt b»ng tiÕng Latin: Folium Digitalis = mét l¸ cña 1 c©y D§H. Folia Digitalis = nhiÒu l¸ cña 1 c©y D§H. 2.

viÕt vµ dÞch §¬n thuèc

2.1.

CÊu t¹o cña mét ®¬n thuèc Mét ®¬n thuèc ®Çy ®ñ gåm 8 phÇn sau: (1) Tªn, ®Þa chØ, sè ®iÖn tho¹i, dÊu cña c¬ quan y tÕ hay c¬ së ®iÒu trÞ, (2) Hä tªn, tuæi bÖnh nh©n, (3) Ngµy th¸ng viÕt ®¬n, (4) Hä tªn thÇy thuèc, (5) QuyÕt ®Þnh (cña thÇy thuèc), (6) ChØ ®Þnh c¸c chÊt (lµm) thuèc (tªn thuèc vµ sè l­îng), (7) C¸ch pha chÕ, (8) H­íng dÉn sö dông.

2.2.

C¸ch viÕt ®¬n thuèc

2.1.1. Ph©n tÝch ngh÷ ph¸p mét ®¬n thuèc 14

Sau ®©y chØ xÐt 4 phÇn cuèi cña ®¬n thuèc (tõ 5 ®Õn 8): Recipe (=h·y lÊy) (quyÕt ®Þnh cña thÇy thuèc) VÞ thuèc 1 VÞ thuèc 2 ................ C2 (cña c¸i g×) C¸ch pha chÕ. H­íng dÉn sö dông. Nh­ vËy:

Sè l­îng... Sè l­îng... ................ C4 (bæ ng÷ trôc tiÕp - lÊy bao nhiªu)

+ §éng tõ recipere ®­îc viÕt ë d¹ng mÖnh lÖnh thøc (=recipe). + Tªn vÞ thuèc: ë c¸ch 2 + Sè l­îng: ë c¸ch 4

2.1.2. VÝ dô mét ®¬n thuèc (phÇn 5 vµ 6) TiÕng ViÖt H·y lÊy: N­íc............................... 2 ml L¸ D­¬ng ®Þa hoµng....... 5 gr aqua, ae (N, f, I) → c¸ch 2, Si (kh«ng ®Õm ®­îc); ml = millilitra, ae (N, f, I) → c¸ch 4, Sn (®Õm ®­îc sè ml). Gr = gramma, atis (N, n, 3) C©y D­¬ng ®Þa hoµng= Digitalis n­íc

-

=

TiÕng Latin: Recipe: Aquae .................. 2 millilitras Folii digitalis ............5 grammata

3.

ViÕt vµ ®äc tªn c©y thuèc

3.1

Tªn mét c©y thuèc Mét tªn c©y thuèc gåm 4 phÇn chÝnh, theo thø tù: (i) tªn chi; (ii) tªn loµi; (iii) tªn t¸c gi¶ ®Æt tªn cho loµi ®ã, (iv) tªn hä. VÝ dô: C©y Tam thÊt: Panax pseudo-ginseng Wall., Araliaceae Panax pseudo-ginseng Wall. Araliaceae Oriza sativa L. Poaceae Tªn chi (ViÕt hoa) Tªn loµi (viÕt Tªn t¸c gi¶ hîp Tªn hä (viÕt hoa) th­êng) ph¸p (viÕt hoa) lµ tÝnh ng÷ (tÝnh tõ hay danh tõ) 3.2.

Tªn c¸c bËc ph©n lo¹i trªn loµi cña thùc vËt bËc cao

15

Nguyªn t¾c: LÊy tõ tªn cña chi chÝnh, thªm ®u«i: B¶ng 16: Tªn Latin cña c¸c bËc ph©n lo¹i trªn loµi cña thùc vËt bËc cao TT 1 2 3 4

BËc ph©n lo¹i chÝnh Ngµnh (Divisio) Líp (Classis) Bé (Ordo) Hä (Familia) Chi (Genus)

§u«i tõ -phyta -opsida -ales -aceae

VÝ dô Magnoliophyta Magnoliopsida Magnoliales Magnoliaceae Magnolia

16

4. Mét sè tõ vµ ch÷ viÕt t¾t th­êng ®­îc dïng trong ngµnh d­îc 4.1 Mét sè tõ th­êng ®­îc dïng trong d­îc liÖu vµ thùc vËt TT 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

TiÕng Latin Radix Rhizoma (rhz.) Folium (fol.) Flos/Floris (fl.) Fructus (fr.) Semen (sem.) Cortex (cort.) Pericarpium Herba (herb.) Hortus (ho.) Herbiarium (hb.) Varietas (var.) Hortensis varietas Culti. var. Sensu strictu Sensu lato

TiÕng ViÖt RÔ c©y Th©n rÔ L¸ c©y Hoa Qu¶ H¹t Vá c©y Vá qu¶ Cá v­ên phßng tiªu b¶n thø (bËc ph©n lo¹i) thø t¹o ra trong v­ên thø do trång trät mµ cã nghÜa hÑp nghÜa réng

4.2

Mét sè ch÷ viÕt t¾t tiÕng Latin ViÕt t¾t ViÕt ®Çy ®ñ 4.2.1. Ch÷ viÕt t¾t tiÕng Anh cã nguån gèc Latin 2 i.e. id est 3 e.g. exempli gratia 4 etc. et cetera 5 lc. loco citato 6 et al. at alii 4.2.2. C¸c tõ viÕt t¾t kh¸c 7 aa. ana 8 add. adde, addere 9 aeq. aequalis 10 amp. ampulla 11 A. ante 12 A.C. ante cibos 13 aq. aqua 14 bol. bolus 15 c. circa 16 caps. Capsula 17 collut. Collutorium 18 dec., dct. Decoctum 19 div divede, divedere 20 D.S. Da gina, detus signetur 21 D.t.d. Da tales doses 22 emp. emplastium 23 extr. extractum 24 f. fiat 25 garg. gargarisma 26 H. hora 27 liq. liqour 28 M. mise, misceatus 29 M.D.S. misce, da, signa 30 M.f. Mise, fiat 31 No. numero 32 ol. oleum

NghÜa cã nghÜa lµ vÝ dô v©n v©n theo tµi liÖu ®· dÉn vµ nh÷ng ng­êi kh¸c nh­ nhau, b»ng nhau h·y thªm vµo b»ng nhau èng ®ùng thuèc tiªm tr­íc tr­íc c¸c b÷a ¨n n­íc viªn trßn (lo¹i to) vµo kho¶ng viªn nang thuèc rµ miÖng thuèc s¾c h·y chia h·y cÊp ph¸t, ghi nh·n h·y cÊp ph¸t nh÷ng liÒu nh­ thÕ cao d¸n cao thuèc chÕ thuèc sóc miÖng giê dung dÞch thuèc h·y trén h·y trén, cÊp ph¸t, ghi nh·n H·y trén, chÕ thµnh sè dÇu

17

33 34 35 36 37 38 39 40 4.3.

ViÕt t¾t past. P.O. Rp. (Rj.) sir. sol. sp. spir. tinct.

ViÕt ®Çy ®ñ pasta per os Recipe siro solutum species spiritus tinctura

NghÜa thuèc sÖt qua måm (=uèng) h·y lÊy Xi r« dung dÞch loµi cån, r­îu cån thuèc

Mét sè tiÒn tè cã nguèn gèc tiÕng Latin

ViÕt t¾t a-, anantidiendoepieu hemihyperhypormetaparaperisymC¸c tiÒn tè lµ sè tõ uni-, monobi-, ditriquadri-, tetraquinque-, pentasex-, hexaC¸c tiÒn tè lµ gèc tõ biobactericardiglycheterohomohydrhygroneooxyphyllphyt-

ViÕt ®Çy ®ñ anemia antidysenterica dioicus endocarpium epigaster eucalyptus hemisphera hypertonia hypotonia metaphase para-otis pericarpium symbios

NghÜa kh«ng cã m¸u (thiÕu m¸u) chèng lÞ hai nhµ (kh¸c gèc) vá qu¶ trong ë trªn d¹ dÇy (th­îng vÞ) chãp tèt mét nöa h×nh cÇu (b¸n cÇu) ­u (qu¸) c¨ng (­u tr­¬ng) nh­îc tr­¬ng kú sau c¹nh mang tai (tuyÕn mang tai) vßng quanh qu¶ (vá qu¶) céng (hîp) sinh

monophyllum biflorum triloba tetra podus

mét (mét l¸) hai (hai hoa) ba (cã 3 thuú) bèn (bèn ch©n)

pentagonium

n¨m (lÇu n¨m gãc)

sexangularis

s¸u (s¸u gãc)

biologia bacteriophase

sù sèng (sinh vËt) vi khuÈn (thÓ ¨n vi khuÈn) tim ngät (grycerin) kh¸c, dÞ th­êng (l¸ dÞ th­êng) ®ång ®Òu (®ång thÓ) n­íc Èm míi chua (sinh ra chua) l¸ (diÖp lôc) c©y (chÊt diÖt c©y)

glycerinum heterophylla homogenus

oxygenium chlorophyllum phytoncida

18

Tµi liÖu tham kh¶o 1. Vò V¨n Chuyªn (1987), Bµi gi¶ng La Tinh, NBX Y häc, Hµ Néi. 2. Ph¹m §øc An, §Æng Quang Minh, L­¬ng Kim Thoa (2000), LÞch sö thÕ giíi cæ ®¹i, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi. 3. William T. Stearn (1992), Botanical Latin, David & Charles.

19

20