7. Ngoclan

Hệ thống phân loại của Takhtajan 2 lớp, 12 phân lớp

4

5

6

8

11

7 2 12

9

3

10

1

Ngành Ngọc Lan • Mục tiêu học tập: – Trinh bày được đặc điểm, vai trò và một số đại diện làm thuốc của các họ chính trong các phân lớp: • Ngọc lan, • Hoàng liên, • Cẩm chướng, • Sổ

Phân lớp Ngọc Lan (Magnoliidae) • Đặc điểm chung: – Gồm các thực vật hạt kín nguyên thuỷ nhất: • Cây gỗ, trong thân và lá thường có tế bào tiết; • Những đại diện của các taxon đầu tiên có đế hoa lồi, thành phần hoa nhiều, xếp xoắn ốc. Lá noãn nhiều và rời nhau

Phân lớp Ngọc Lan (Magnoliidae) STT Bộ

Họ

1

Ngọc lan

Magnoliaceae

2

Na

Annonaceae

3

Long não

Lauraceae

4

Hồi

Illiciaceae

5

Hồ tiêu

Piperaceae

Họ Ngọc lan (Magnoliaceae) • Cây gỗ thường xanh • Lá đơn, so le, lá kèm sớm rụng để lại sẹo dạng nhẫn • Hoa: đều, lưỡng tính, đế hoa lồi – K, C không phân biệt: P – Nhị, nhuỵ nhiều, xếp xoắn

• Quả và hạt:

Hä Ngäc lan

Họ Ngọc lan (Magnoliaceae) • Đa dạng: – Phân bố: Á nhiệt dới – Việt Nam: Núi cao • Vai trò: – Cung cấp gỗ – Làm cảnh – Gia vị – Hương liệu – Làm thuốc

Họ Na (Annonaceae) • Đặc điểm chung: – Dạng sống: Cây gỗ, cây bụi, dây leo gỗ. – Lá: Đơn, nguyên, mọc so le, không có lá kèm, xếp thành 2 dãy. – Hoa: Đơn độc hoặc thành cụm hoa, bao hoa thường có 3 vòng. – Quả tụ. Hạt có nội nhũ cuốn.

Họ Na (Annonaceae) • Đa dạng: –Phân bố vùng nhiệt đới

Họ Na (Annonaceae) • Vai trò: – Cây quả: Na, Mãng cầu xiêm – Cây cảnh: Móng rồng, Dẻ – Hương liệu – Làm thuốc

Hä Long n·o (Lauraceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: C©y to, c©y nhá, d©y leo ký sinh. – Th©n vµ l¸ th­êng th¬m. – L¸: ®¬n nguyªn, mäc so le; kh«ng cã l¸ kÌm. – Hoa: ®Òu, l­ìng tÝnh, ®«i khi ®¬n tÝnh, mÉu 3. • Bé nhÞ cã 4 vßng, bao phÊn më b»ng 2 hoÆc 4 lç cã n¾p. • Bé nhôy cã mét l¸ no·n.

– Qu¶ h¹ch hay qu¶ mäng, th­êng cã ®Êu ë ®¸y

Hä Long n·o (Lauraceae) • ®a d¹ng: –Ph©n bè: Á nhiệt đới

Hä Long n·o (Lauraceae) • Vai trß: –C©y lÊy gç: De, kh¸o –C©y qu¶: Qu¶ b¬ –Tinh dầu –C©y thuèc

Bé Håi (Illiciales) • Hä Håi (Illiciaceae) – C©y gç nhá. – Hoa: Các bộ phận nhiều – Qu¶ tô gåm nhiÒu ®¹i. – C©y håi (Illicium verum Hook. f.).

Hä Hå tiªu (Piperaccae) • ®Æc ®iÓm chung: –D¹ng sèng: C©y th¶o hay c©y leo. L¸ ®¬n, mäc so le. –Hoa: TrÇn, ®¬n tÝnh hay l­ìng tÝnh –Qu¶ h¹ch nhá, h¹t cã néi nhò bét –®Æc ®iÓm kh¸c th­êng (®èi víi c©y hai l¸ mÇm): Cã c¸c bã m¹ch xÕp r¶i r¸c trong th©n.

Hä Hå tiªu (Piperaccae) • Vai trò: – Gia vị: Hå tiªu (Piper nigrum L.) – Ăn trầu: TrÇu kh«ng (Piper betle L.) – Làm thuốc: • L¸ lèt (P. lolot DC.), v.v...

Ph©n líp Hoµng liªn (Ranunculidae) • Gåm c¸c c©y th¶o, thô phÊn nhê s©u bä, ®Ýnh no·n trung t©m, c©y mÇm cong.

Ranunculidae TT Bé

Hä

1

Menispermaceae

Hoµng liªn

2

Ranunculaceae

3

Hoµng liªn gai

4

A phiÕn

Papaveraceae

Hä tiÕt dª (Menispermaceae) •®Æc ®iÓm chung: •D¹ng sèng: D©y leo, •L¸: ®¬n, nguyªn, so le, hinh khiªn •Hoa nhá, ®¬n tÝnh kh¸c gèc •Hoa ®ùc: 3-6 nhÞ •Hoa c¸i: 3 (-) l¸ no·n •K3+3 C3+3 A3-6G0 •K3+3 C3+3 A0 G3

•Qu¶ vµ h¹t:

•Qu¶ mäng hay h¹ch; H¹t hinh thËn

Hä tiÕt dª (Menispermaceae)

• Đa d¹ng: •ThÕ giíi: 70 chi, 450 loµi, ph©n bè vïng nhiÖt ®íi, cËn nhiÖt ®íi. •ViÖt Nam: 18 chi, 40 loµi.

Hä tiÕt dª (Menispermaceae) •Vai trß: •Lµm thuèc

Hä tiÕt dª (Menispermaceae) • Lµm thuèc – Vµng ®¾ng (Coscinium fenestratum) – Hoµng ®»ng (Fibraurea tinctoria) – Binh v«i (Stephania spp.) – D©y kÝ ninh (Tinospora crispa) – D©y ®au x­¬ng (Tinospora tomentosa) – Cñ giã (Tinospora capillipes) – Phßng kû (Stephania tetrandra S. Moore )

Hä Hoµng liªn (Ranunculaceae) • ĐÆc ®iÓm chung: •D¹ng sèng: C©y cá hay d©y leo •L¸: ®¬n hay kÐp, ®èi hay so le, cã bÑ •Côm hoa: ®¬n ®éc hay thµnh chïm, cê •Hoa: XÕp xo¾n vßng, nhÞ vµ nhuþ nhiÒu, rêi •K4-5C5A∞G3- ∞

•Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ tô

Hä Hoµng liªn (Ranunculaceae) • Đa d¹ng: •ThÕ giíi: 45 chi, 2,000 loµi, ph©n bè vïng «n ®íi •ViÖt Nam: 10 chi, 30 loµi

Hä Hoµng liªn (Ranunculaceae) • Vai trß: – Làm cảnh – Độc – Lµm thuèc

Hä Hoµng liªn (Ranunculaceae) • Lµm thuèc: –¤ ®Çu (Aconitum spp.) –Méc th«ng (Clematis spp.) –Hoµng liªn ch©n gµ (Coptis chinensis)

Hä Hoµng liªn gai (Hoµng méc, M· hå) -Berberidaceae

•C©y cá nhiÒu năm, c©y bôi hoÆc gç nhá. •Hoa ®Òu, l­ìng tÝnh, mÉu 3. •Bao phÊn më b»ng 2 lç cã n¾p. •C«ng thøc hoa : 

K3+3C3+3 A3+3 G1

•Qu¶ mäng hay qu¶ ®¹i.

•Đa d¹ng vµ sö dông: •13/650. Ph©n bè b¸n cÇu B¾c. •VN cã 4 chi, 8 loµi, mäc hoang.

C¸c loµi lµm thuèc • Berberis - Hoµng liªn gai (2/450): Hoµng liªn gai (B. wallichiana DC.) : Chøa berberin. • Epimedium - D©m d­¬ng ho¾c (1/21): D©m d­¬ng ho¾c (Epimedium sp.): Cã mäc hoang ë ViÖt Nam?. • Mahonia - Hoµng liªn « r« (3/70) : Hoµng Liªn «: MÐp l¸ cã gai, chøa berberin. • Podophyllum - B¸t gi¸c liªn (2/4): B¸t gi¸c liªn (P. tonkinense Gagn.): Th©n rÔ chøa berberin

Bé A PhiÕn (Papaverales) • Hä A phiÕn (Papaveraceae) – ®Æc ®iÓm chung: C©y cã nhùa mñ; hoa to, dÔ nhµu n¸t – Ph©n bè: ¤n ®íi, cËn nhiÖt ®íi. – Vai trß: • Làm cảnh • Ma tuý, độc • Làm thuốc

Hä A phiÕn (Papaveraceae) • Thuèc phiÖn (Papaver somniferum L.). Nhùa mñ lÊy tõ qu¶ chøa nhiÒu ancaloil nh­­ morphin, codein, papaverin, vv. – Qu¶ kh« gäi lµ Anh tóc x¸c, dïng trong ®«ng y. H¹t chøa chÊt bÐo, dïng lµm b¸nh vµ Ðp dÇu. C©y cÊm kh«ng ®­îc trång, vi chøa c¸c chÊt g©y nghiÖn.

Ph©n líp sau sau (Hamamelididae) • ®Æc ®iÓm chung: – C©y gç; – Hoa th­êng nhá vµ kh«ng hÊp dÉn; – Bao hoa Ýt ph¸t triÓn, hoa trÇn hoÆc chØ cã mét vßng bao hoa; tiÕn ho¸ theo h­íng thô phÊn nhê giã. – PhÇn lín ®¬n tÝnh, xÕp thµnh côm hoa phøc t¹p.

Bé ®ç trong (Eucommiales) • Hä ®ç träng (Eucommiaceae) – ®Æc ®iÓm chung: – ®¹i diÖn: • ®ç träng (Eucommia ulmoides Oliv.).

Phân lớp Cẩm chướng (Caryophyllidae) • Đặc điểm chung: – Cây thảo, cây bụi, cây nhỡ. – Hoa lưỡng tính, đơn tính, thường Co – Mạch dẫn có mặt ngăn thủng lỗ đơn. – Đính noãn trung tâm. – Phôi cong, thụ phấn nhờ gió. – Các bộ tiến hoá thấp bộ nhuỵ có các lá noãn còn rời nhau.

Ph©n líp CÈm ch­íng (Caryophyllidae) TT

Bé

Hä

1

CÈm ch­íng

Amaranthaceae

2

Rau răm

Polygonaceae

Hä Rau giÒn (Amaranthaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: C©y th©n cá, c©y bôi hoÆc d©y leo. – L¸: ®¬n, mäc so le, mäc ®èi. – Côm hoa: B«ng, ®Çu hay chïm, – Hoa: Nhá, ®Òu, l­ìng tÝnh. 4-5 l¸ ®µi kh« x¸c, kh«ng c¸nh. • NhÞ ®øng ®èi diÖn víi l¸ ®µi. • Bé nhuþ gåm 2-3 l¸ no·n dÝnh nhau, bÇu trªn, mét «, ®Ýnh no·n trung t©m. • K4-5C0A4-5G(2-3)

– Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ h¹ch nhá, ®«i khi lµ qu¶ hép.

Hä Rau giÒn (Amaranthaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 65 chi, 900 loµi, ph©n bè vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi, chñ yÕu ch©u Mü vµ ch©u Phi. – ViÖt Nam: 15 chi, 30 spp.

Hä Rau giÒn (Amaranthaceae) • Vai trß: –Rau ăn: Rau dÒn –C©y c¶nh: • Nhung hoa, • Cóc b¸ch nhËt

–C©y thuèc

Hä Rau răm (Polygonaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: C©y cá, c©y bôi, d©y leo. – L¸: ®¬n, so le, th­êng cã bÑ chìa. – Côm hoa: Chïm, cờ, b«ng, ®Çu. – Hoa: Nhá, l­ìng tÝnh, ®Òu, th­êng mÉu 3. • ®µi gåm 3+3 hoÆc 5, tån t¹i vµ bäc lÊy qu¶. Kh«ng c¸nh hoa, NhÞ 3-6 (-9). • BÇu 1 «, ®Ýnh no·n gèc.

K3-(5)-6C0A3-6-(9)G(3) – Qu¶ ®ãng, 3 c¹nh hoÆc cã hinh thÊu kÝnh. H¹t cã ph«i th¼ng hoÆc cong.

Hä Rau răm (Polygonaceae) • Đa dạng: –ThÕ giíi: ThÕ giíi: 30 chi, 1,000 loµi, ph©n bè vïng «n ®íi –ViÖt Nam: 10 chi, trªn 50 spp.

Hä Rau răm (Polygonaceae) • Vai trß: –C¶nh: Tigon –Gia vÞ: NghÓ răm –L­¬ng thùc: M¹ch ba gãc –Lµm thuèc:

Phân lớp sổ (Dilleniidae) • Đặc điểm chung: – Dạng sống rất đa dạng: từ cây gỗ đến cỏ. – Lá nguyên hoặc phân thuỳ khác nhau. – Hoa lưỡng tính, đều, ít khi đối xứng hai bên, tiến hoá theo hướng thụ phấn nhờ sâu bọ. – Các đại diện có tiến hoá thấp: Các lá noãn còn rời nhau (tính chất gần gũi với bộ Ngọc lan)

Dilleniidae TT

Bộ

Họ

1

Bé BÝ

Cucurbitaceae

2

Bộ Màn màn

Brassicaceae

3

Bộ Bông

Malvaceae Bombacaceae

4

Bộ Gai

Urticaceae Moraceae

5

Bộ Thầu dầu

Euphorbiaceae

Hä BÝ (Cucurbitaceae) • Đặc điểm chung: – D¹ng sèng: Hằng năm, leo nhê tua cuèn, ráp. – L¸: ®¬n, so le. Kh«ng l¸ kÌm.

– Cụm hoa: Riªng lÎ, hoÆc côm hoa chïm, xim. – Hoa: ®¬n tÝnh, cïng gèc hay kh¸c gèc, ®Òu, mÉu 5; 5 l¸ ®µi rêi hay dÝnh liÒn; 5 c¸nh th­êng dÝnh liÒn. • Bé nhÞ 2+2+1, hoÆc c¶ 5 ®Ýnh nhau. Bao phÊn cong queo hình chữ S. • Bé nhuþ 3 l¸ no·n, bÇu d­íi, 3 «; ®Ýnh no·n trung trôc ®Æc biÖt.

– Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ mäng lo¹i bÝ. H¹t cã 2 l¸ mÇm to, chøa dÇu bÐo.

Cucurbitaceae • Vai trò: – Rau ăn: Bí, Mướp, Mướp đắng – Quả: Dưa các loại – Cây thuốc: • BÝ ®á (Cucurbita maxima Duch. ex Lamk.) • ®¹i h¸i/Mì lîn (Hodgsonia. macrocarpa (Bl.) Cogn.) • GÊc (Momordica cochinchinensis (Lour.) Spreng.) • M­íp ®¾ng (M.charantia L.) • Gi¶o cæ lam (Gynostemma pentaphylla)

Hä C¶i (Brassicaceae - Cruciferae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: Cá sèng 1 (2-nhiÒu) năm, cã mïi cay. – L¸: ®¬n, mäc so le kh«ng cã l¸ kÌm. – Côm hoa: Chïm hay chuú, kh«ng cã l¸ b¾c. – Hoa: L¸ ®µi 4, xÕp chÐo chữ thËp; 4 c¸nh hoa xÕp xen kÏ víi l¸ ®µi; 6 nhÞ xÕp 2 vßng, 4 tréi • Bé nhuþ 2 l¸ no·n, bÇu 1 «, cã v¸ch gi¶ nªn chia bÇu thµnh 2 «. (®Ýnh no·n bªn). • K4C4A2+4G(2) – Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ lo¹i c¶i.

Hä C¶i (Brassicaceae - Cruciferae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 350 chi, 3,000 loµi, ph©n bè toµn cÇu. – ViÖt Nam: 6 chi, 20 loµi.

Hä C¶i (Brassicaceae - Cruciferae) • Vai trß: – Rau ăn: C¶i canh, Su hµo, Sóp l¬, B¾p c¶i, C¶i xoong, C¶i cñ, vv. – Lµm thuèc: • C¶i canh (Brassica alba): B¹ch giíi tö • C¶i cñ (Raphanus sativus): La bÆc tö • C¶i xoong (Nasturtium officinale)

Hä B«ng (Malvaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: C©y th¶o, c©y bôi, c©y gç. – L¸: Ьn, so le, cã l¸ kÌm. – Côm hoa: Ьn ®éc hay côm xim. – Hoa: Cã ®µi phô, 5 ®µi, 5 c¸nh hoa rêi. • Bé nhÞ mét bã, bao phÊn 1 «, h¹t phÊn cã gai. • Bé nhuþ 5- nhiÒu l¸ no·n dÝnh liÒn, bÇu trªn. • K3-5C5A∞G(5-∞) – Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ nang, mäng; H¹t cã ph«i cong. – Gi¶i phÉu: TÕ bµo/ tói tiÕt chÊt nhÇy, cã sîi libe.

Hä B«ng (Malvaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 90 chi, 1570 spp, ph©n bè chñ yÕu vïng nhiÖt ®íi. – ViÖt Nam: 17 chi, 65 loµi.

Hä B«ng (Malvaceae) • Vai trß: – C©y c¶nh: D©m bôt, Phï dung – Rau: ®Ëu b¾p – Gi¶i kh¸t: Bôp dÊm – H­¬ng liÖu: V«ng vang – LÊy sîi: Tra lµm chiÕu, b«ng – Lµm thuèc: • S©m bè chÝnh (Hibiscus sagittifolius Kurz.); • Cèi xay (Abutilon indicum) • KÐ hoa vµng (Sida rhombifolia L.)

Hä D©u l»m (Moraceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: ®a d¹ng (c©y gç, c©y bôi, c©y th¶o, leo), cã nhùa mñ tr¾ng, cã khi cã rÔ phô. – L¸: ®¬n, so le, cã l¸ kÌm bäc lÊy chåi. – Côm hoa: Chïm, b«ng, t¸n, ®Çu hoÆc lâm hinh qu¶ gioi. – Hoa: Nhá, ®¬n tÝnh, cïng/kh¸c gèc • Hoa ®ùc: MÉu 4, 4 nhÞ ®èi diÖn víi l¸ ®µi. • Hoa c¸i: G2, bÇu trªn hoÆc d­íi 1 «, 1 no·n. • K4C0A4, K4C0AG(2) – Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ kÐp.

Hä D©u l»m (Moraceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 60 chi, 1550 loµi, ph©n bè nhiÖt ®íi, cËn nhiÖt ®íi, «n ®íi. – ViÖt Nam: 11 chi, 10 loµi. Chi Ficus lín nhÊt.

Hä D©u l»m (Moraceae) • Vai trß: – ăn qu¶: MÝt c¸c lo¹i, chay, sung, v¶ – BiÓu t­îng: ®Ò, ®a, si – Lµm thuèc: • Má qu¹ (Maclura cochinchinensis (Lour.) Corn.), • D©u t»m (Morus alba L.); • D­íng (Broussonetia papyrifera) • MÝt (Artocarpus heterophyllus) • Tr©u cæ (Ficus pumila) – C©y ®éc: • Sui (Antiaris toxicaria)

Hä thÇu dÇu (Euphorbiaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: RÊt ®a d¹ng, nhiÒu loµi cã nhùa mñ tr¾ng. – L¸: ®a d¹ng, so le; phiÕn l¸ cã thÓ tiªu gi¶m hay rông hÕt (những c©y sèng trong vïng kh« h¹n), L¸ kÌm cã khi biÕn thµnh gai. • Cã tuyÕn mËt ngoµi hoa.

– Côm hoa: Phøc t¹p, cã c¶ d¹ng hinh chÐn (cyathium).

Hä thÇu dÇu (Euphorbiaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – Hoa: ĐÒu, ®¬n tÝnh, cïng/kh¸c gèc; 5 l¸ ®µi hoÆc kh«ng; 5 c¸nh hoa hay kh«ng. • Hoa ®ùc: Bé nhÞ cã 1- nhiÒu nhÞ rêi nhau hay dÝnh liÒn, cã bÇu lÐp trong hoa ®ùc. • Hoa c¸i: G(3), bÇu trªn 3 «, mçi « chøa 1 hoÆc 2 no·n.

– Qu¶ nang më ra 3 m¶nh vá. H¹t th­êng cã mång, nhiÒu loµi cã néi nhò dÇu.

Hä thÇu dÇu (Euphorbiaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 290 chi, 7500 loµi. Ph©n bè nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. – ViÖt Nam: 69 chi, 425 loµi. – ®­îc chia thµnh 4 ph©n hä: • • • •

Phyllanthoideae: Kh«ng cã nhùa mñ, mçi « 2 no·n Crotonoideae: Cã nhùa mñ, mçi « mét no·n Acaphyphoideae: Cã nhùa mñ , mçi « mét no·n Euphorbioideae: Cã nhùa mñ , mçi « mét no·n

Hä thÇu dÇu (Euphorbiaceae) • Vai trß: – C©y c¶nh: Tr¹ng nguyªn, x­¬ng r¾n, – L­¬ng thùc: S¾n – LÊy dÇu: TrÈu, Lai, Tung, Dầu mè – Cao su – Rau: Rau ngãt – C©y ®éc: Han gµ, Ba ®Ëu.

Hä thÇu dÇu (Euphorbiaceae) • Vai trß: – C©y thuèc: • Ba ®Ëu (Croton tiglium L.) • Khæ s©m (C. tonkmensis Gagnep.) • Cá s­a l¸ to (Euphorbia hirta L.) • Cá s­a l¸ nhá (E. thymifolia L • ThÇu dÇu (Ricinus communis L.) • PhÌn ®en (Phyllanthus reticulata) • Ch㠮Πr ng c­a (Phyllanthus spp.)

Phân lớp hoa hồng (Rosidae) • Đặc điểm chung: – Cây gỗ, cỏ. – Hoa đều tiến tới không đều, mẫu 5, thích nghi với lối thụ phấn nhờ sâu bọ. – Đính noãn trung trụ, mép.

Ph©n líp hoa hång (Rosidae) TT Bé

Hä

1

Hoa hång

Rosaceae

2

Sim

Myrtaceae

3

®Ëu

Fabaceae

4

Nh©n s©m

Apiaceae Araliaceae

5

Cam

Rutaceae

Hä Hoa hång (Rosaceae) • ®Æc ®iÓm chung: •D¹ng sèng: C©y gç, bôi, cỏ. •L¸: ®¬n, kÐp, so le, cã l¸ kÌm •Côm hoa: ®¬n ®éc, chïm, xim. •Hoa: L­ìng tÝnh, ®Òu, mÉu 5. ®Õ hoa ph¼ng, låi hoÆc lâm hinh chÐn. •Bé nhÞ: th­êng nhiÒu, cã khi chØ cã 5 hoÆc 10. •Bé nhuþ: nhiÒu l¸ no·n rêi, 2-5 l¸ no·n dÝnh liÒn, 1 l¸ no·n, BÇu trªn hoÆc d­íi.

•K5C5A5-10-∞G(2-5)-∞ •Qu¶: Qu¶ ®ãng, ®¹i, mäng kiÓu t¸o hay qu¶ h¹ch.

Hä Hoa hång (Rosaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: Gåm 4 ph©n hä, 115 chi, 3000 loµi; ph©n bè toµn cÇu, chñ yÕu B¾c b¸n cÇu – ViÖt Nam: 20 chi, 130 loµi. – 4 ph©n hä: • MËn (Prunoideae): G1 • T¸o t©y (Maloideae): G2-5, qu¶ mäng kiÓu t¸o • Thuû bia (Spiraeoideae): G5 • Hoa hång (Rosoideae): G∞

Hä Hoa hång (Rosaceae) • Vai trß: – Qu¶: M¬, MËn, ®µo, D©u t©y – C©y c¶nh: Hoa hång (Rosa chinensis Jacq.) – Lµm thuèc: • S¬n tra, Chua ch¸t (Docynia.indica (Wall.) Decne), qu¶ dïng lµm thuèc • ®µo (Prunus persica) • Kim anh (Rosa laevigata) • M©m x«i (Rubus alcaefolius) • M¬ (Prunus mume Sieb. et Zucc)

Hä sim (Myrtaceae) • ®Æc ®iÓm chung: • D¹ng sèng: C©y gç, bôi • L¸: ®¬n, nguyªn, ®èi (vßng, so le), g©n vÊn hîp. • Côm hoa: Xim, chïm, Ýt khi ®¬n ®éc • Hoa: ®Òu, l­ìng tÝnh, mÉu 4-5 • Bé nhÞ: nhiÒu, rêi, thß. • Bé nhuþ: G(2-3), bÇu d­íi/nöa d­íi, th­êng 2-5 «, 1 vßi nhôy, ®Ýnh no·n trung trôc, Ýt khi ®Ýnh no·n bªn. • K4-5C4-5A∞G(2-3)

• Qu¶ vµ h¹t: Mäng (h¹ch, nang) • Gi¶i phÉu: Cã tói tiÕt tinh dÇu.

Hä sim (Myrtaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 100 chi, 3000 loµi; ph©n bè nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi, ®Æc biÖt Australia. – ViÖt Nam: 15 chi, 100 loµi.

Hä sim (Myrtaceae) • Vai trß: •C©y qu¶: æi, Sim •C«ng nghiÖp: B¹ch ®µn •Tinh dầu: Khuynh diệp, Bạch đàn, v.v... •Thuèc: •Sim (Rhodomyrtus tomentosa) •Trµm (Melaleuca leucadendra L.) • ®inh h­¬ng (Syzygium aromalicum (L.) Men . et Perry •B¹ch ®µn (Eucalyptus sp)

Hä ®Ëu (Fabaceae = Leguminosae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: C©y gç, bôi, cỏ. – L¸: ®¬n, kÐp l«ng chim/ch©n vÞt, cã l¸ kÌm. – Côm hoa: B«ng, chïm, khèi hinh cÇu. – Hoa: ®Òu, ®èi xøng hai bªn, mÉu 5; c¸nh hoa rêi nhau hoÆc dÝnh nhau mét phÇn. • NhÞ 10 hoÆc nhiÒu. • 1 l¸ no·n, ®Ýnh no·n bªn, bÇu trªn. • K5C5A5-10-∞G1

– Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ lo¹i ®Ëu. H¹t kh«ng cã néi nhò hoÆc cã néi nhò ®¬n gi¶n.

Hä ®Ëu (Fabaceae = Leguminosae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 3 ph©n hä, 590 chi, 14,200 loµi; ph©n bè toµn cÇu. – ViÖt Nam: 130 chi, 650 loµi.

• 3 ph©n hä – Trinh n­ (Mimosoideae): A∞, tiÒn khai van – Vang (Caesalpinioideae): A10, tiÒn khai thia – ®Ëu (Faboideae): A9+1, tiÒn khai cê

Hä ®Ëu (Fabaceae = Leguminosae) • Vai trß: –C¶i t¹o ®Êt –Thùc phÈm: C¸c lo¹i ®Ëu –Nhuém: Chµm –Gç: Lim

Hä ®Ëu (Fabaceae = Leguminosae) • Lµm thuèc: – – – – – – – – – – – –

®Ëu v¸n tr¾ng (Lablab purpureus) Ba chÏ (Desmodium cephalotes) Bå kÕt (Gleditsia australis) S¾n d©y (Pueraria montana) HoÌ (Styphnolobium japonicum) Keo dËu (Leucaena glauca) ®ång tiÒn (Desmodium styracifolium) C©y t« méc (Caesalpinia sappan L) Th¶o quyÕt minh (Cassia tora L.) XÊu hæ (Mimosa pudica) Cam th¶o d©y (Abrus precaturius L.) V«ng nen (Erythrica variegata L.)

Hä CÇn (Hoa t¸n) (Apiaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: C©y cỏ, th©n cã khÝa däc – L¸: ®¬n, xÎ s©u, cã khi hinh sîi, cã bÑ – Côm hoa: T¸n kÐp, gåm 3-6 t¸n ®¬n – Hoa: MÉu 5: K5 hinh sîi; C5, gÇn ®Òu • 5 nhÞ, bao phÊn nhá gÇn nh­ trßn. • Bé nhuþ 2 l¸ no·n, gèc vßi dÝnh trªn 2 ®Üa tuyÕn mËt; vßi nhuþ m¶nh, cho·i ra hai bªn

• K5C5A5G(2) – Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ ®ãng ®«i

Hä CÇn (Apiaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 300 chi, 3000 loµi; ph©n bè chñ yÕu «n ®íi. – ViÖt Nam: 20 chi, 30 loµi.

Hä CÇn (Apiaceae) • Vai trß: – Rau vµ gia vÞ: Rau mïi, Mïi tµu, Cµ rèt, Thia lµ, CÇn t©y, vv.

– Thuèc: • • • • • • •

Rau m¸ (Centella asiatica Urb.) B¹ch chØ (Angelica dahurica (Fisch.)Benth.et Hook.) TiÒn hå (A. decursivaFranh.et Savat.) Xuyªn khung ®­¬ng quy ®éc ho¹t TiÓu håi

Hä nh©n s©m (Araliaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – Gièng hä CÇn. – Kh¸c hä CÇn: • D¹ng sèng ®a d¹ng h¬n (gç, bôi, cá) • Côm hoa: Chïm t¸n • Hoa: G(2-5) • Qu¶: Mäng

Hä nh©n s©m (Araliaceae) • Vai trß: – C©y c¶nh – Lµm thuèc: • Nh©n s©m (Panax ginseng C.A.Mey) • Tam thÊt (Panax notoginseng Wall.) • ®inh lang (Polyscias fruticosa Harms) • S©m vò diÖp (Panax bipinnatifidus) • S©m ViÖt Nam (Panax Vietnamensis) • Ngò gia bi gai (Acanthopan· tr oliatis (L.) Merr.) • Ngò gia bi ch©n chim (Schefflera leucantha) • ®u ®ñ rõng (Trevesia palmata)

Hä Cam (Rutaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: C©y gç, bôi, bôi leo; Th©n cã nhiÒu gai do cµnh biÕn ®æi. – L¸: ®¬n, hoÆc kÐp, – Côm hoa: Chïm kÐp, xim. – Hoa mÉu 4 – 5 • Bé nhÞ nhiÒu, xÕp hai vßng, ngoµi ®Üa tuyÕn mËt. • Bé nhuþ 8-12 l¸ no·n; ®Ýnh no·n trung trô, vßi nhuþ lín, ®Çu nhuþ ph¸t triÓn. • K4-5C4-5A8-10-∞G(4-5-20) – Qu¶ mäng lo¹i cam, nang, h¹ch. – Gi¶i phÉu: Tói tiÕt tinh dÇu: Soi l¸.

Hä Cam (Rutaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 150 chi, 1600 loµi; ph©n bè ë nhiÖt ®íi, «n ®íi. – ViÖt Nam: 30 chi, 110 loµi.

Hä Cam (Rutaceae) • Vai trß: – – – –

Qu¶: Cam, Chanh, B­ëi, QuÝt, vv. Gia vÞ: QuÊt hång bi, SÎn, vv. Tinh dầu Thuèc: • Hoµng b¸ (Phellodendron chinense ) • Ng« thï (Euodia rutaecarpa) • Xuyªn tiªu (Zanthoxylum nitidum) • B­ëi (Citrus grandis osbeck) • ChØ thùc (Citrus Aurantium L.) • Quýt (C. deliciosa) • V­¬ng tïng

Ph©n líp B¹c hµ (Lamiidae) • Môc tªu häc tËp: – M« t¶ ®­îc ®Æc ®iÓm (viÕt, vÏ), – Trình bµy ®­îc vai trß, vµ – Nªu tªn mét sè ®¹i diÖn lµm thuèc cña c¸c hä: • M· tiÒn, Cµ phª, Tróc ®µo, Thiªn lý, Nhµi, Cµ, ¤ r«, Hoa mâm chã, B¹c hµ, Cá roi ngùa.

Ph©n líp B¹c hµ (Lamiidae) • ®Æc ®iÓm chung nhÊt: – Hoa 4 vßng – C¸nh hoa dÝnh nhau (hîp) – BÇu cã 2 l¸ no·n

Ph©n líp B¹c hµ (Lamiidae) TT 1 2 3 4 5 6 7 8

Bé Long ®ëm

Cµ Hoa mâm chã Bạc hà

Hä Rubiaceae Loganiaceae Apocynaceae Asclepiadaceae Solanaceae Scrophulariaceae Acanthaceae B¹c hµ Cá roi ngùa

Hä Cµ phª (Rubiaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – D¹ng sèng: ®a d¹ng – L¸: ®Æc biÖt: ®¬n, nguyªn, ®èi, l¸ kÌm chung – Côm hoa: Xim ë ngän cµnh – Hoa: ®Òu, l­ìng tÝnh, mÉu 4-5 • Bé nhÞ: ®Ýnh vµo häng èng trµng. • Bé nhuþ 2 l¸ no·n liÒn, bÇu d­íi hai «. • K4-5C(4-5)A4-5G(2)

– Qu¶: H¹ch, nang, qu¶ kÐp.

Hä Cµ phª (Rubiaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 450 chi, 7000 loµi; ph©n bè nhiÖt ®íi, cËn nhiÖt ®íi, «n ®íi. – ViÖt Nam: 40 chi, 430 loµi.

Hä Cµ phª (Rubiaceae) • Vai trß: – Thøc uèng: Cµ phª c¸c lo¹i: • Cµ phª chÌ (Coffea arabica L.) • Cµ phª vèi (Coffea canephora Pierre) • Cµ phª mÝt (Coffea excelsa A. Chev) – C¶nh: Báng nÎ – Thuèc: • Ba kÝch (Morinda officinalis) • C©u ®»ng (Uncaria macrophylla Wall. in Roxb.) • Canh ki na (Cinchona pupescens Vahl) • Dµnh dµnh (Gardenia florida L.) • M¬ tam thÓ (Paederia foetida L.) • Nhµu (Morinda citrifolia) • D¹ cÈm (Hedyotis capitellata)

Họ Mã tiền (Loganiaceae) • Đặc điểm chung: – Phân biệt với họ Cà phê: • Giống: Lá mọc đối, có lá kèm • Khác: Bầu trên – Nhiều loài chứa alcaloid, glycozid: • Độc: Lá ngón, Mã tiền • làm thuốc: Mã tiền, Hoàng nàn

Họ trúc đào (Apocynaceae) • Đặc điểm chung: – – – –

Dạng sống: đa dạng. Lá: đơn, nguyên, cách mọc đa dạng. Cụm hoa: Xim Hoa: đều, lưỡng tính, mẫu 5. • Bộ nhị: 5 nhị đính trên tràng, bao phấn 2ô, • Bộ nhuỵ: 2 lá noãn rời ở bầu, liền ở vòi; núm nhuỵ có phần hưu thụ và phần bất thụ • K4-5C(5)A5G2

– Quả và hạt: Quả hạch, nang, đại, mọng. • Hạt thường có chùm lông ở 1 hoặc 2 đầu.

– Giải phẫu: Libe quanh tuỷ, nhựa mủ. – Nhiều loài chứa alcaloid, glycozid: độc, làm thuốc.

Hä tróc ®µo (Apocynaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 200 chi, 2000 loµi; ph©n bè nhiÖt ®íi, cËn nhiÖt ®íi, «n ®íi. – ViÖt Nam: 50 chi, 170 loµi.

Hä tróc ®µo (Apocynaceae) • Vai trß: – C©y c¶nh: Th«ng thiªn, Tróc ®µo, D©y huúnh, vv. – C©y ®éc: Tróc ®µo – C©y thuèc

Hä tróc ®µo (Apocynaceae) • Lµm thuèc – Sữa (Alstoria scholaris (L) R.Br.) – Dõa c¹n (Catharanthus roseus (L.) Don) – C¸c loµi Ba g¹c: • Ba g¹c (Rauwolfia verticillata Lour.) • Ba g¹c Phó Thä (Rauwolfia vomitoriaAfzel. ex Spreng.) • Ba g¹c ¢n ®é (Rauwolfia serpentina) • Ba g¹c l¸ to (Rauvolfia cambodiana) – Sõng dª (Strophanthus divaricatus (Lour.)Hook. et Am)

Họ Thiên lý (Asclepiadaceae) • Giống Trúc đào. • Khác Trúc đào:

– Chủ yếu dây leo – Khối phấn – Bộ nhụy rời cả ở bầu và vòi, chỉ dính ở núm nhụy.

• Đại diện làm thuốc: – Lá hen – Dây thìa canh

Hä Cµ (Solanaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – – – –

D¹ng sèng: C©y cá, bôi, leo. L¸: ®¬n/kÐp, so le. Côm hoa: Xim Hoa: ®Òu, l­ìng tÝnh, mÉu 5, trµng hinh b¸nh xe • Bé nhÞ: 5 nhÞ ®Ýnh trªn trµng, bao phÊn hai «, më b»ng khe däc hay lç ë ®Ønh. • Bé nhuþ: 2 l¸ no·n, bÇu trªn 2 «. • K(5)C(5)A5G(2)

– Qu¶ mäng, nang; mang ®µi cßn l¹i (®ång tr­ëng). – Gi¶i phÉu: Li be quanh tuû. NhiÒu loµi cã alcaloid. – ®Æc ®iÓm ®Æc biÖt: • L¸ vµ côm hoa cã hiÖn t­îng l«i cuèn. • BÇu bÞ vÆn ngiªng

Hä Cµ (Solanaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 85 chi, 2800 loµi; ph©n bè nhiÖt ®íi, «n ®íi. – ViÖt Nam: 15 chi, 50 loµi.

Hä Cµ (Solanaceae) • Vai trß: – Lµm rau, gia vÞ: Cµ chua, Cµ c¸c lo¹i, ít. – L­¬ng thùc: Khoai t©y (nguån gèc Nam Mü) – C©y c¶nh: D¹ h­¬ng. – KÝch thÝch: Thuèc l¸. – Lµm thuèc: • • • •

Cµ ®éc d­îc (Datura metel L.) Cµ gai leo (Solanum procumbens) Khñ khëi (Lycium chinense) Belladon (Atropa belladona) – Kinh ®iÓn

Họ ô rô (Acanthaceae) • Đặc điểm chung: – – – –

Dạng sống: Cây cỏ, bụi; Đốt thân phồng lên Lá: : Đơn, đối, không lá kèm. Cụm hoa: Xim, chùm. Hoa: Lưỡng tính, đối xứng hai bên, mẫu 5. • Đài, tràng có 2 môi • Bộ nhị: 4-2. • Bộ nhuỵ: Bầu 2 lá • K(4-5)C(5)A4-2G(2)

noãn, 2 ô.

– Quả và hạt: Quả nang. Hạt có cán hóa gỗ – Giải phẫu: Li be quanh tuỷ.

Họ Ô rô (Acanthaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 250 chi, 2.600 loµi, ph©n bè nhiệt đới. – ViÖt Nam: 47 chi, 217 loµi.

• Vai trò: – – – –

Làm cảnh: Thanh táo, Rồng nhả Ngọc Nhuộm: Chàm, lá diễn Hương liệu: Cơm nếp Thuốc:

Họ Ô rô (Acanthaceae) –Thuèc: • Xuyªn t©m liªn (Andrographis paniculala)

• Thanh t¸o (Justicia gendarussa) • Xu©n hoa (Pseudenanthemum palatiferum) • B¹ch h¹c (Rhinacanthus nasutus) • Chµm (Strobilanthes flaccidifolius)

Họ Bac hà (Lamiaceae) • Đặc điểm chung: – – – –

Dạng sống: Cây cỏ, thân thiết diện vuông, thơm. Lá: Mọc đối chéo chữ thập, Cụm hoa: Xim co. Hoa: đối xứng 2 bên, lưỡng tính, mẫu 5, cánh hoa hỡnh môi, bộ nhị 2 trội, 2 lá noãn, có vách ngan tạo thành bầu 4 ô, vòi đính gốc bầu. • K(5)C(3+2)A4G(2) – Quả: 4 quả đóng (bế). – Giải phẫu: Lông tiết.

Hä Bac hµ (Lamiaceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 200 chi, 3500 loµi, ph©n bè toµn cÇu. – ViÖt Nam: 125 chi, 350 loµi.

Họ Bac hà (Lamiaceae) • Vai trò: – Nguồn tin dầu: – Gia vị: Kinh giới, Húng chó, Húng láng, Tía tô, vv. – Làm thuốc: • Kinh giới (Elschollzia cristata Wild.) • ích mẫu (Leonurus sibiricus; L. heterophyllus) • Bạc hà nam (Mentha arvensis L.) • Hương nhu trắng (Ocinum gratissinum L.) • Húng chanh (Coleus aromaticus Benth) • Râu mèo (Orthosiphon stamineus) • Hạ khô thảo (Prumella vulgaris)

Ph©n líp cóc (Asteridae) • Môc tªu häc tËp: – M« t¶ ®­îc ®Æc ®iÓm (viÕt, vÏ), – Trình bµy ®­îc vai trß, vµ – Nªu tªn mét sè ®¹i diÖn lµm thuèc cña c¸c hä: • Cóc

Ph©n líp cóc (Asteridae) • ®Æc ®iÓm chung: – Gièng ph©n líp Hoa m«i – Kh¸c: • Côm hoa d¹ng ®Çu/ræ. • CÊu t¹o cña hoa thÝch nghi cao ®é víi thô phÊn nhê s©u bä. • Qu¶ ®ãng.

Hä cóc (Asteraceae) • ®Æc ®iÓm chung: – – – –

D¹ng sèng: C©y cá, c©y bôi, c©y leo L¸: ®a d¹ng: ®¬n/kÐp, so le/®èi, kh«ng l¸ kÌm. Côm hoa: ®Çu/ræ, 2 lo¹i hoa: èng vµ l­ìi nhá. Hoa: L­ìng tÝnh/ ®¬n tÝnh/v« tÝnh, ®Òu hoÆc ®èi xøng hai bªn, mÉu 5. • Bé nhÞ: ChØ nhÞ rêi, bao phÊn dÝnh nhau. • Bé nhuþ: BÇu 1 «. • K(2-5-∞)C(3-5)A4-5G(2)

– Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ cã mµo l«ng, gai – Gi¶i phÉu: ChÊt dù trữ tan trong n­íc (inulin).

Hoa hình lưỡi nhỏ

Hoa hình ống

Hä cóc (Asteraceae) • ®a d¹ng: – ThÕ giíi: 1.100 chi, 20.000 loµi, ph©n bè toµn cÇu. – ViÖt Nam: 120 chi, 350 loµi. – Chia thµnh 2 ph©n hä: • Ph©n hä Hoa èng (Asteroideae): Côm hoa cã c¶ hoa hinh èng vµ l­ìi nhá hoÆc hoa hinh èng • Ph©n hä Hoa l­ìi nhá (Cichoridoideae): Côm hoa chØ cã hoa hinh l­ìi nhá, cã nhùa mñ.

Hä cóc (Asteraceae) • Vai trß: – C¶nh: C¸c lo¹i hoa cóc – Rau: BÇu ®Êt, Ng¶i ®á, Ng¶i cøu, vv. – Thuèc: • Cóc hoa vµng (Chrysanthemum indicum) • Thanh hao hoa vµng (Artemmisia aunua L.) • Ng¶i cøu (Artemisia vungaris L.) • Nhä nåi (Elipta alba Hassk) • Hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L.) • KÐ ®Çu ngùa (Xanthium strumarium L.) • MÇn t­íi (Eupatorium staechydosmum) • Sµi ®Êt (Wedelia chinensis)

Hä cóc (Asteraceae) • C¸c c©y thuèc/d­îc liÖu nhËp néi: – Actiso (Cynara scolymus) – Hång hoa (Carthamus tinctorius) – B¹ch truËt (Atractylodes macrocephala) – Silybum (Silybum marianum)

Hä Hoa Chu«ng (Campanulaceae) • ®Æc ®iÓm chung: – Gièng hä Cóc: • Hoa mÉu 5, • BÇu d­íi

– Kh¸c hä Cóc: • BÇu 5 l¸ no·n • Qu¶ nang, mäng • H¹t nhiÒu

Hä Hoa Chu«ng (Campanulaceae) • ®a d¹ng: – 40/800. Ph©n bè chñ yÕu vïng «n ®íi nói cao. VN cã 5 chi víi kho¶ng 10 loµi. – 6 loµi lµm thuèc: • ®¼ng s©m • C¸t c¸nh