Wlasciwosci I Metodyka Cwiczen Fizycznych Oraz Sport Inwalidzki

mgr Jadwiga Bahrynowska-Fic

Właściwości i metodyka ćwiczeń fizycznych oraz sport inwalidzki Podręcznik dla medycznych studiów zawodowych - wydziałów fizjoterapii

Ryc. 1.

„Ruch jako lek nie ma substancji ani opakowania. Substancją tego leku jest pomysł zrodzony z nauki i doświadczenia. Jego podanie wymaga prawdziwego mistrzostwa. Przekazanie go choremu wraz z osobowością i sercem czyni ten lek niezastąpionym".

Wydanie II zmienione i rozszerzone

Fragment wypowiedzi prof. Wiktora Degi na Krajowym Zjeździe Magistrów Wychowania Fizycznego Pracujących w Rehabilitacji -Poznań 1962 r.

„W programie rehabilitacji zawodowej nie można sobie wyobrazić utrzymania dobrej kondycji pracującego inwalidy bez kontynuowania ćwiczeń fizycznych. Muszą one być realizowane zarówno w postaci indywidualnych zajęć, jak i ćwiczeń zespołowych i wyczynu sportowego. Utrzymanie kondycji zarówno fizycznej, jak i psychicznej jest głównym celem programu rehabilitacji w Polsce". Fragment przemówienia prof. Mariana Weissa na V Krajowym Zjeździe Magistrów Wychowania Fizycznego Pracujących w Rehabilitacji Warszawa 1974 r.

Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL

© Copyright by Państwowy Zakiad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1987 © Copyright by Jadwiga Bahrynowska-Fic 1999 © Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.

Zamiast przedmowy do wydania II

Podręcznik dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej.

Redaktor Zespól Redaktor techniczny Joanna Glodowska

Korekta Bożena Pec Okładkę i strony tytułowe projektowała Alina Dlużewska

Ryciny wykonali: Alina Dlużewska, Joanna Makuch, Krzysztof Dobwwolski, Cezary Niciak

Podręcznik ten jest przeznaczony dla słuchaczy medycznych szkół zawodowych, którzy w przyszłości będą wykonywać zawód fizjoterapeuty. W zawodzie tym oprócz fachowej wiedzy potrzebna jest życzliwość i serdeczność dla pacjentów, zwłaszcza dla dzieci. A oto wiersz, który o tym właśnie mówi:

Do moich uczniów Uczniowie moi, uczennice drogie ze szkół dla umysłowo niedorozwiniętych Jurku z buzią otwartą, dorosły głuptasie gdzie się teraz podziewasz, w jakim obcym tłumie czy ci znów dokuczają, na pauzie i w klasie Janko Kąsiarska z rączkami sztywnymi, z nosem, co się tak uparł, że pozostał krótki za oknem wiatr czerwcowy z pannami ładnymi Pamiętasz tamtą lekcję, gdym o niebie mówił, te łzy, co w okularach na religii stają -właśnie o robotnikach myślałem z winnicy, co wołali na dworze: Nikt nas nie chciał nająć Janku bez nogi prawej, z duszą pod rzęsami -garbusku i jąkało - osowiały, niemy -

ISBN 83-200-2229-0

Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa Wydanie II Skład i łamanie: GABO s.c., Milanówek Druk i oprawa: Plejada - Warszawa

Zosiu, coś wcześnie zmarła, aby nóżki krzywe -szybko okryć żałobnym cieniem chryzantemy Wiecznie płaczący Wojtku i ty, coś po sznurze drapał się, by mi ukraść parasol, łobuzie, Pawełku z wodą w głowie, stary niewdzięczniku, coś mi żabę położył na szkolnym dzienniku Czekam na was, najdrożsi, z każdą pierwszą gwiazdką z niebem betlejemskim, co w pudełkach świeci -z barankiem wielkanocnym - bez was świeczki gasną -i nie ma żyć dla kogo.

Ks. Jan Twardowski

5

Z oka/ji II wydania tego podręcznika pragnę zadedykować go członkom ruchu społeczno-kulturalnego na rzecz osób niepełnosprawnych „Via spei" („droga nadziei"), który działa przy Młodej Filharmonii w Warszawie. Na czwartkowe koncerty młodzieży do Filharmonii Narodowej w Warszawie od 1977 r. przyjeżdża także młodzież niepełnosprawna, najczęściej młodzi inwalidzi ze szpitali i sanatoriów z Konstancina i okolic Warszawy oraz wiele osób z domów prywatnych. Uczniowie z warszawskich szkół pomagają w transporcie swoim niepełnosprawnym kolegom, najczęściej poruszającym się o kulach i na wózkach inwalidzkich, opiekują się nimi w czasie koncertów, a po koncertach w salach Filharmonii Narodowej często organizują wspólne spotkania. Obecnie „Via Spei" nosi imię niedawno tragicznie zmarłego Tomasza Szula, młodego, wspaniałego wieloletniego przywódcy „Via Spei". W związku z II wydaniem tej pracy pragnę serdecznie podziękować profesorowi warszawskiej AWF dr. hab. Sewerynowi Suliszowi za recenzję zawierającą cenne uwagi i propozycje zmian.

Przedmowa do wydania l

Podręcznik „Właściwości ćwiczeń fizycznych - ich systematyka i metodyka"* przeznaczony jest dla słuchaczy medycznych studiów zawodowych wydziału fizjoterapii. Powinien być pomocą w przyswojeniu treści nauczania z przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych". Dotychczas nie ma podręcznika z tej dziedziny przeznaczonego dla wydziałów fizjoterapii. Opierając się najczęściej na własnych doświadczeniach wielu łat swojej pracy z chorymi w dziedzinie leczniczego usprawniania i również na dawniej wykonywanej pracy trenerskiej, a także opierając się na wieloletnich doświadczeniach pedagogicznych jako wykładowca przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych" w Medycznym Studium Fizjoterapii w Konstancinie oraz korzystając z fachowej literatury, w tym podręczniku usiłowałam scalić wiadomości wiążące się z określeniem „ćwiczenia fizyczne". Ćwiczenia fizyczne jako celowo obmyślona i uwarunkowana praca fizyczna organizmu mogą być przeznaczone zarówno dla osób zdrowych, jak i chorych. Na temat ćwiczeń fizycznych istnieje bogata literatura fachowa, ale na ogół jest ona mało słuchaczom dostępna. Wiadomości dotyczące ćwiczeń fizycznych są rozproszone na liczne nauki wychowania fizycznego, takie jak: historia kultury fizycznej, teoria wychowania fizycznego, metodyka wychowania fizycznego, teoria i metodyka sportu oraz liczne teoretyczne opracowania dotyczące różnych dyscyplin sportowych (gimnastyka, pływanie, gry sportowe, lekkoatletyka i inne). Ponadto istnieje bogata, specjalistyczna literatura kinezyterapeutyczna, która zawiera wiadomości na temat ćwiczeń fizycznych o charakterze leczniczym, w której podany jest zasób określonych ćwiczeń fizycznych w kontekście przypadków chorobowych. Pojęcie „ćwiczenie fizyczne" można rozpatrywać w kilku aspektach. Niektóre, moim zdaniem najważniejsze dla praktyki kinezyterapii, starałam się przedstawić w tym podręczniku w sposób kompleksowy. Takie ujęcie problemów związanych z określeniem „ćwiczenia fizyczne" jest niezbędne dla zrozumienia najprostszych zestawów ćwiczeń, zarówno dla osób zdrowych, jak i niepełnosprawnych. * Tytuł obecnego wydania podręcznika brzmi: „Właściwości i metodyka ćwiczeń fizycznych oraz sport inwalidzki".

Spis treści

1. Rola i przygotowanie fizjoterapeuty. Teoretyczne i praktyczne zagad nienia przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych"

13

2. Bezpieczeństwo i higiena ćwiczących w czasie prowadzenia ćwiczeń fizycznych . . . . . . Ryć. 2. Zdjęcie przedstawia chore, upośledzone ruchowo dzieci ubrane w piękne stroje uszyte przez personel oddziału „Piaski" Szpitala Chirurgii Kostnej w Konstancinie. Jest rok 1956, wigilia Świąt Bożego Narodzenia, dzieci odpoczywają po przedstawieniu „Bajki" ilustrowanej różnymi ćwiczeniami fizycznymi. Od lewej u góry - mgr Janina Lachowa, dr Barbara Miłkowska, rozmiłowany w swym zawodzie lekarz, specjalista w zakresie rehabilitacji, oraz pracownicy rehabilitacji Oddziału Dziecięcego, którzy przygotowali z dziećmi tę „ruchową opowieść".

Pragnę złożyć serdeczne podziękowanie pani prof. Kazimierze Milanowskiej za trud przejrzenia mojej pracy i cenne uwagi krytyczne. Ponadto bardzo serdecznie dziękuję pani Ewie Olszewskiej, absolwentce Medycznego Studium Zawodowego Wydziału Fizjoterapii w Konstancinie, za przygotowanie rycin, które zostały wykorzystane jako wzorzec przez grafika. Podręcznik pragnę zadedykować mgr Janinie Lachowej - która w byłym Szpi talu Chirurgii Kostnej w Konstancinie, potem w „STOCER", kierowanym przez od danego sprawom rehabilitacji leczniczej Profesora Mariana Weissa, przekazywała skrupulatnie swoją fachową wiedzę z zakresu kinezyterapii wielu rocznikom stu dentów Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie - oraz pielęgniarce, sio strze zakonnej, Kazimierze Łapin, opiekującej się chorymi na oddziałach rehabilita cyjnych w „STOCER". ^

l5

3. Leczenie ruchem jako element kultury fizycznej Znaczenie kultury fizycznej . . . . Wychowanie fizyczne . . . Sport, rekreacja i turystyka . . Geneza wychowania fizyc/nepo . Rozwój rehabilitacji w Polsce .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

5. Wybrane zagadnienia dotyczące motoryczności człowieka Współczesne poglądy na motoryczność ludzką w świetle antropomotoryki . . . . . Siła jnko zdolność motoryc/,na . . . . . . . . . • • • • • • • • • • Metody treningu siły . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • Wytrzymałość jako zdolność motoryczna . . . . . . . - • • • • • • • • Szybkość jako zdolność motoryczna . . . . . . . . . . • • • • • • • Zwinność i gibkość jako zdolności motoryc/ne . . . . . . . - • • • • • • Badanie zdolności iluzorycznych - testy sprawności i próby czynnościowe . . . . . Przykłady gier ruchowych rozwijających zdolności motoryczne . . . . . . . . Gry ruchowe rozwijające szybkość . . . . . . . . • • • • • • • • Gry ruchowe rozwijające siłę skurczu mięśni . . . . . . . • • • • • • Gry ruchowe rozwijające wytr/.ymałość . . . . . . . . • • • • • • Gry ruchowe rozwijające skoczność . . . . . . . - • • • • • • • Gry ruchowe rozwijające zwinność . . . . . . . • • • • • • • • • Gry ruchowe rozwijające gibkość . . . . . . . . . - • • • • • •

6. Gimnastyka . . . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • • •

7. Zasób ćwiczeń gimnastyki podstawowej. Terminologia, systematyka i rodzaje ćwiczeń fizycznych. Gimnastyka lecznicza 70

2I

. - • • • • • • • • • • . . • • • • • • • • • • • . - • • • • • • • • • • . • • • • • • • • • • • . . • • • • • • • • • • •

4. Wybrane zagadnienia dotyczące budowy l czynności narządu ruchu

Rodzaje gimnastyki

21

24 ^7 30

33 40 40

46 48

49 59 6(t

°0 "' 63

Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące . . . Ćwiczenia porządkowe dla małych dzieci . Ćwiczenia kształtujące . . . . . . . . Pozycje wyjściowe i ich rodzaje . . . . Omówienie ćwiczeń kształtujących . . . Ćwiczenia kształtujące dla małych dzieci . Ćwiczenia oddechowe dla dzieci . . . Ćwiczenia rozluźniające dla dzieci . . . Ćwiczenia korektywne dla dzieci . . . Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe) . . Ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne Ćwiczenia stosowane dla małych dzieci Ćwiczenia uzupełniające . . . . . . . . Gry i zabawy ruchowe . . . . . . . . Integracyjny ogródek jordanowski . . . . Ćwiczenia muzyczno-ruchowe . . . . . Elementy sportu . . . . . . . . . . Ćwiczenia utylitarne - elementy samoobrony Ćwiczenia uzupełniające dla małych dzieci Określenia ćwiczeń . . . . . . . . . . .

7 5 8 0 8 3 84 92 II 2 118 119 119 127 148 155 158 158 160

8. Metodyka lekcji wychowania fizycznego . . . . . . . . . . . . Zasady dydaktyczno-wychowawcze w zajęciach wychowania fizycznego oraz w rehabilitacji ruchowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Omówienie metod nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metody odtwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metody usamodzielniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metody twórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formy organizacyjne w procesie nauczania ćwiczeń fizycznych . . . . . . . . Metodyka lekcji wychowania fizycznego jako organizacyjno-metodyczna forma lekcji ruchu leczniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nauczanie jako proces dydaktyczny w wychowaniu fizycznym oraz w rehabilitacji ruchowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzory osnów i konspektów lekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . Metodyka zajęć z różnymi grupami ćwiczących . . . . . . . . . . . . Ćwiczenia fizyczne dla osób w podeszłym wieku . . . . . . . . . . .

9. Ćwiczenia ogólnie usprawniające w kinezyterapii . . . . . . . . Ćwiczenia ogólnokondycyjne . . . cel ćwiczeń ogółnokondycyjnych Przebieg lekcji . . . . . . Gimnastyka poranna . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

10. Poruszanie się na wózku inwalidzkim i o kulach

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

189 192 192 194 195

Zasób ćwiczeń i uwagi do ćwiczeń zbiorowych w czasie lekcji gimnastyki wyrównawczej przy złej postawie . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • 315 Ogólne zasady postępowania przy korekcji wad postawy . . . . . . . . . 315 Wybrane pozycje wyjściowe i końcowe w gimnastyce korekcyjnej . . . . . . 318 324 Wybrane sposoby przemieszczania się w czasie ćwiczeń korekcyjnych Badanie postawy . . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • 329 331 Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy skrzywieniach kręgosłupa Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy stopach płasko-koślawych (na lekcję 342 wychowania fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . • • • • • Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach płaskich (na lekcję wychowania fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • 342 Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach okrągłych (na lekcję wychowania fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . . . - • • • • 344 Ćwiczenia oddechowe stosowane przy wadach postawy (na lekcję wychowania fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • 346 Ćwiczenia rozluźniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

12. Ćwiczenia zespołowe specjalne . . . . . . . . . . . . Ćwiczenia w wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zasady bezpieczeństwa w czasie prowadzenia zajęć na wodach otwartych Regulamin basenu (krytego) . . . . . . . . . . . . . . . .

13. Sport inwalidzki

199

356 370 371 378

Geneza sportu inwalidzkiego . . . . . . . . . . . Podział inwalidów na grupy . . . . . . . . . . . . Inwalidzi niewidzący i słabo słyszący . . . . . . . Inwalidzi głusi i słabo słyszący . . . . . . . . . Inwalidzi upośledzeni umysłowo i chorzy psychicznie . . Klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych . . . . . . Aktualny podział poszczególnych schorzeń na grupy i klasy Jak organizować obozy dla osób niepełnosprawnych . . . . Narciarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . ABC narciarstwa . . . . . . . . . . . . . . Narciarstwo dla inwalidów . . . . . . . . . . Snowboard-jazda na jednej desce na śniegu . . . . Inne dyscypliny sportu inwalidzkiego . . . . . . . . . Grupa Aktywnej Rehabilitacji . . . . . . . . . . .

199 208 208 210 212 214 216 225 229 245 251

356

14. Zasób ćwiczeń fizycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . .

260 261 262 265 285

Zasady użytkowania wózka inwalidzkiego i poruszania się na wózku w różnych warunkach Metodyka nauki jazdy na wózkach oparta na sposobach nauczania stosowanych przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Używanie wózka w sali gimnastycznej . . . . . . . . . . . . . . . 306 chodzenie o kulach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

448 Ćwiczenia z przyborami - gry i zabawy . . . . . . . . . . . . . . Ćwiczenia różne . . . . . . . . . . . . . . . . . • ' • • • •

448 449

15. Pytania pomocnicze i propozycje testów . . . . . . . . . . . 461 Program turnusu Grupy Aktywnej Rehabilitacji . . . .

11. Gimnastyka korekcyjna 10

3I5 11

1

rm • t

Rola i przygotowanie fizjoterapeuty. Teoretyczne i praktyczne zagadnienia przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych" Fizjoterapeuta po ukończeniu nauki w szkole medycznej o kierunku fizjoterapii jest specjalistą w zakresie kinezyterapii, masażu leczniczego i fizykoterapii. W trakcie odbywania nauki (obecnie 2,5 roku i 3 lata), oprócz wiedzy specjalistycznej dla każdego kierunku, wykładana jest wiedza z zakresu nauk medycznych: anatomii, fizjologii z elementami fizjologii wysiłku, biomechaniki, patologii, pedagogiki i kultury fizycznej ze specjalnym uwzględnieniem leczniczych form kultury fizycznej - kinezyterapii. Kinczyterapia w polskiej szkole rehabilitacji leczniczej jest czynnikiem wiodącym. Metodyka i systematyka ćwiczeń Fizycznych (wykłady i ćwiczenia - na sobie, bez udziału pacjentów) jest przedmiotem realizowanym na początku procesu kształcenia, ponieważ stwarza podstawy do nauczania przedmiotów zawodowych. Stąd często istnieje potrzeba późniejszej korekcji treści nauczania, szczególnie w zakresie pracowni kinezyterapii z zaopatrzeniem ortopedycznym. Fizjoterapeuta po zakończeniu procesu kształcenia powinien: • Umieć konstruować ćwiczenia, znać fachowe określenia ćwiczeń. • Rozumieć sens ćwiczenia fizycznego z punktu widzenia anatomicznego, fizjologicznego, czyli charakteru ruchu, oraz z punktu widzenia psychologicznego. • Znać wszechstronny zasób ćwiczeń i umieć je dobrać w określone zestawy przydatne do realizacji różnych zadań leczniczych i profilaktycznych. • Znać różnorodność ćwiczeń fizycznych, umieć układać je w logiczną całość -jako osnowy i konspekty lekcyjne zgodnie z określonym tokiem lekcyjnym. • Umieć dobierać poszczególne ćwiczenia oraz metodycznie ich uczyć w czasie lekcji, stopniując natężenie wysiłku fizycznego. • Umieć przeprowadzać lekcje ćwiczeń fizycznych na sali gimnastycznej, w terenie i w wodzie w sposób bezpieczny i właściwy pod względem metodycznym. • Rozumieć ćwiczenia, które zawiera specjalistyczna fachowa literatura. • Dobierać i proponować właściwe zestawy ćwiczeń dla pacjenta lub grupy pacjentów, w zależności od ich problemów zdrowotnych i potrzeb. • Znać problematykę i zasób ćwiczeń korekcyjnych stosowanych w trakcie lekcji korygujących wady postawy, jako bardzo potrzebne w przedszkolu, szkole i w placówkach leczniczych.

- Znać pojecie kultury fizycznej, jej krótką genezę oraz lecznicze formy, a także podstawowe różnice miedzy kulturą fizyczną, medycyną i rehabilitacją ruchową. - Umieć rozwiązywać problemy, które napotyka w pracy, z korzyścią dla psychofizycznego zdrowia ćwiczących. Ponadto słuchacz powinien: - znać problemy związane ze swoim stanowiskiem pracy, - umieć dobierać i stosować zasób ćwiczeń dla osób z różnymi możliwościami lokomocji i wykonywania wysiłków fizycznych, - umieć prowadzić naukę jazdy na wózkach inwalidzkich w różnych warunkach, - orientować się w problematyce niektórych dyscyplin sportowych dla osób zdrowych i osób dotkniętych inwalidztwem i umieć organizować zajęcia na turnusach rehabilitacyjnych, - być w swoim środowisku propagatorem walorów zdrowotnych i leczniczych kultury fizycznej. Definicje podstawowych pojęć przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych'* Ć w i c z e n i e f i z yc z n e jest to sterowana przez układ nerwowy, a wykonywana przez układ mięśniowy praca organizmu, polegająca najczęściej na zmianach ułożenia poszczególnych części ciała w przestrzeni. Układ mięśniowy porusza poszczególne odcinki kości, obracając je lub tylko poruszając nimi w stawach, które są wzmocnione wiezadłami. Ta skomplikowana praca odbywa się we współdziałaniu z innymi układami ciała człowieka, wywierając na nie jednocześnie określony wpływ. S ys t e m a t y k a ć w i c z e ń jest to podział ćwiczeń na różne grupy, który może być dokonywany z uwzględnieniem różnych kryteriów. M e t o d y k a ć w i c z e ń (methodos po grecku: droga, sposób postępowania) która ma ścisły związek z dydaktyką, jest nauką pedagogiczną. Dydaktyka ogólna analizuje z naukowego punktu widzenia sposoby nauczania i uczenia się, metodyka natomiast - czyli dydaktyka szczegółowa - omawia cele i metody nauczania danego przedmiotu, jest to zatem szczegółowy materiał rzeczowy, oparty na konkretnych doświadczeniach i stale wzbogacany o nowe doświadczenia, uzyskiwane w wyniku twórczego podejścia nauczyciela do pracy (stąd wciąż rosnąca liczba metod nauczania). Metodyka w kulturze fizycznej i teorii wychowania fizycznego to szczegółowy materiał służący do nauczania różnych form kultury fizycznej. W niniejszym podręczniku omówiono głównie metodykę gimnastyki podstawowej, co ma na celu ułatwienie kinezyterapeucie konstruowania oraz dokumentowania ćwiczeń fizycznych. Leczenie ruchem osób dotkniętych różnymi dysfunkcjami, takimi jak np. utrata sprawności ruchowej, słuchu, wzroku itd., wymaga obszernej wiedzy specjalistycznej z wielu dziedzin medycyny, w tym kinezyterapii. Ćwiczenia lecznicze, stanowiące istotę kinezyterapii, są znaczącym czynnikiem profilaktycznym terapeutycznym i rehabilitacyjnym. S p o r t i n w a l i d z k i w najogólniejszym znaczeniu jest to usprawnianie osób niepełnosprawnych za pomocą sportu. 14

CZ3

2

Bezpieczeństwo i higiena ćwiczących w czasie prowadzenia ćwiczeń fizycznych

Bezpieczeństwo ćwiczących jest podstawą prowadzenia ćwiczeń fizycznych - w szkole, poza szkołą, rekreacji, treningu sportowego czy zajęć leczniczego usprawniania. Ponieważ poważne wypadki zdarzają się najczęściej z (pozornie tylko) błahych powodów, analiza przyczyn, okoliczności zaistnienia wypadków jest działaniem zapobiegającym wypadkom. Prowadzący ćwiczenia nauczyciel, trener, instruktor czy kinezyterapeuta odpowiadają za zdrowie i bezpieczeństwo ćwiczących. Rodzaje odpowiedzialności nauczyciela za wypadek są następujące: 1) moralna, 2) karno-administracyjna, 3) służbowo-dyscyplinarna, 4) karno-służbowa, 5) cywilna. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 25 USTAWA Z DNIA 18.1.1996 R O KULTURZE FIZYCZNEJ (Dz.U. RP Nr 25 póz. 113 z dnia 6.I1I.1996 r.) W rozdziale 7 poświeconym „Rekreacji i rehabilitacji ruchowej" art. 43 odnosi się do kadr uprawnionych z mocy ustawy do prowadzenia zajęć rehabilitacyjnych i korekcyjno-kompensacyjnych. Art. 43.1. „Zajęcia rehabilitacji ruchowej oraz zabiegi fizjoterapeutyczne mogą prowadzić fizjoterapeuci i absolwenci szkół wyższych ze specjalnością rehabilitacja lub gimnastyka lecznicza oraz technicy fizjoterapii". 2. Zajęcia o charakterze profilaktycznym i korektywnym mogą prowadzić absolwenci szkół wyższych lub średnich zawodowych i absolwenci zakładów kształcenia nauczycieli o kierunku (specjalności) wychowanie fizyczne, jeśli w trakcie nauki lub po jej ukończeniu nabyli kwalifikacje do prowadzenia tego typu zajęć, oraz absolwenci szkół wyższych lub średnich zawodowych i absolwenci zakładów kształcenia nauczycieli o kierunku wychowanie przedszkolne lub nauczanie początkowe, po uzyskaniu kwalifikacji w zakresie gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej".

Podstawowe wymagania sanitarno-higieniczne dotyczące sal gimnastycznych Sala gimnastyczna ma najczęściej kształt prostokąta o wymiarach 24 m x 12 mx 5,1 m. Najbardziej dogodna jest sala sportowa. Wymagania co do po15

wierzchni sal do ćwiczeń są przede wszystkim takie, żeby powierzchnia gwarantowała wygodę ćwiczących pod względem zdrowotno-higienicznym. Norma powietrza na godzinę dla l człowieka wynosi 90 m3. Bardzo dobra pod względem wentylacji będzie taka sala, w której może nastąpić 3-krotna w ciągu godziny wymiana powietrza. W czasie jednej lekcji ćwiczeń ruchowych 30 dzieci w klasie zużywa na potrzeby energetyczne ustroju ponad 1350 litrów tlenu, tj. przeciętnie 3 razy więcej niż w czasie każdej innej lekcji. Podłoga powinna być gładka, ale nie śliska, elastyczna, bezpieczna i czysta. Może to być drewniany parkiet lub inne atestowane wykładziny podłogowe. Ściany powinny być gładkie, sufit pomalowany na jasny kolor. Oświetlenie - w sali powinno być dużo okien oraz sztuczne oświetlenie jasno oświetlające całą salę. Oświetlenie i okna zabezpieczone kratami. Przewody elektryczne w ścianie również zabezpieczone. Ogrzewanie powinno zapewniać równomierną temperaturę 16-18°C, do gier sportowych nieco niższą. W czasie przeprowadzania ćwiczeń korekcyjnych, a więc w szkolnych salach gimnastycznych, temperatura sali mierzona bezpośrednio nad podłogą nie powinna być niższa niż 18°C, gdyż większość ćwiczeń korekcyjnych kształtujących prawidłową postawę ciała odbywa się w pozycjach niskich. Przyrządy obowiązkowe szkolnych sal gimnastycznych: drabinki, ławeczki szwedzkie, materace, równoważnia, skrzynie (bezwzględnie potrzebne do ćwiczeń korekcyjnych). Inne przyrządy to kraty, liny, tram, drabinka sznurowa. Sprzęt stały sprawny technicznie, dobrze przymocowany, często kontrolowany. Inne przybory to: piłki lekarskie od V2 kg do 3 kg, piłki ćwiczebne (do gier sportowych), sprężyny, laski gimnastyczne, hantle, woreczki z piaskiem. Pomieszczenia zamknięte służące do przechowywania sprzętu. Ubikacja, natryski, szatnia w bliskiej odległości od sali gimnastycznej. Przyrządy i przybory, po uprzednim sprawdzeniu ich przydatności do ćwiczeń, ustawia się w bezpiecznej odległości od ścian i innych przedmiotów. U w a g a . Nie należy korzystać jednocześnie ze zbyt dużej liczby przyrządów, gdyż nauczyciel nie może zapewnić bezpieczeństwa ćwiczących, nie będąc w stanie jednocześnie kontrolować całego zespołu ćwiczebnego. Pomoc i ochrona w gimnastyce Pomoc i ochrona w gimnastyce ma na celu zapobieganie urazom, które mogą wystąpić w czasie prowadzenia ćwiczeń. W praktyce wyróżnia się następujące rodzaje ochrony: 1. Bezpośrednie dotykanie lub chwytanie ćwiczącego, przez co pomaga mu się w wykonaniu ćwiczenia. 2. Podtrzymywanie - zabezpiecza się tylko dotykiem, bez pomagania. 3. Ochrona właściwa - obserwacja i gotowość do udzielenia pomocy. 4. Samoochrona - zdolność samego ćwiczącego do wyjścia z niebezpiecznej sytuacji. Wszystkie rodzaje ochrony określa się mianem asekuracji ćwiczącego. Kilka przykładów zasad ochrony: - przy ćwiczeniach w podporze przodem na drążku chwycić ćwiczącego za ramię jak najbliżej barku, 16

- przy ćwiczeniach w zwisie na niskiej wysokości przytrzymać nadgarstek lub przedramię, - w czasie ćwiczeń na równoważni iść przed ćwiczącym, w kinezyterapii ucząc pacjenta chodzenia o kulach, należy go asekurować, idąc przed pacjentem lub nieco z boku. Podane powyżej sposoby ochrony muszą być bezwzględnie przestrzegane. Sposób chwytu asekurowanego wyznacza położenie ciała przy wykonywaniu ćwiczenia. Sposoby ochrony zależą też od różnych indywidualnych cech ochraniającego i ćwiczącego, jak: wzrost, siła, szybkość reakcji. Zawsze równolegle z nauczaniem ćwiczeń należy uczyć sposobów ochrony. Ochrona powinna stwarzać u ćwiczącego poczucie bezpieczeństwa. Należy pamiętać, że ochraniać może także współćwiczący, ale tylko w ćwiczeniach, które nie stanowią zagrożenia dla obu uczniów. , Przy nauce stania na rękach przy drabinkach często asekuracja przez wspólćwiężącego może być niewystarczająca, np. w przypadkach dużej niesprawności ruchowej, otyłości lub przyjmowania pewnych leków. W podręcznikach metodycznych dla poszczególnych dyscyplin sportowych podane są różne rodzaje ochrony trudniejszych ćwiczeń. Często specjalnej ochrony i czujności prowadzącego wymagają ćwiczenia ogólnokondycyjne w kinezyterapii. W rzutach - nawet lekka piłka może uszkodzić nogę ćwiczącego, przy słabym jej zroście lub odwapnieniu, nawet gdy ćwiczenia odbywają się w siadzie płaskim (szczególnie u dzieci). Samoasekuracja jest obroną przed upadkiem niekontrolowanym. Nauka padów ćwiczona nie tylko przez osoby zdrowe, ale także przez osoby np. z niedowładem kończyn dolnych, chroni przed urazem. Przyczyny urazów w czasie lekcji wychowania fizycznego są następujące: - brak prawidłowej kolejności w wykonywaniu ćwiczeń, naruszenie zasad nauczania, wybór niewłaściwej metody nauczania, polecenie wykonywania ćwiczącym zadań przekraczających ich możliwości (niedostateczne ogólne przygotowanie, niedostateczne wyjaśnienie ćwiczenia, nadmierna bojaźń lub nadmierne ryzykanctwo), - brak właściwej asekuracji, - brak kontroli ubioru (ubiór powinien być przewiewny bez sprzączek i agrafek, buty nie śliskie); ćwiczący nie powinien nosić pierścionków i łańcuszków, jeść cukierków i żuć gumy. Ryzyko wypadków w czasie zajęć z dziećmi zmniejsza przemyślana organizacja grupy oraz odpowiedni przebieg zabaw 5 ćwiczeń, utrzymanie niezbędnej dyscypliny, dostosowanie trudności zadań do możliwości ćwiczących. Szczególnie dobrze należy organizować i dopilnować zabawy z przyborami i z użyciem przyrządów. Niesubordynacja dzieci może być zaskakująca i wymaga od nauczyciela nieustannego czuwania nad ich bezpieczeństwem. Szczególne środki ostrożności należy zachować w czasie ćwiczeń terenowych i nad wodą (bezpieczeństwo ćwiczeń w wodzie zostało omówione w oddzielnym rozdziale dotyczącym nauki pływania).

17

Przygotowanie nauczyciela wychowania (1/ycznego do zajęć jako podstawowy warunek bezpieczeństwa na lekcji wychowania fizycznego Nauczyciel wychowania fizycznego powinien cechować się wiedzą fachową (i chęcią do jej pogłębiania), powinien być także stanowczy, wymagający, energiczny, opanowany, wyrozumiały, sprawny i zdrowy, zaangażowany emocjonalnie w swą prace, solidny, serdeczny. Nauczanie wychowania fizycznego odbywa się w czasie lekcji. Lekcja jest procesem pedagogicznym. Każda lekcja wychowania fizycznego oprócz celów ogólnorozwojowych ma swoje cele pedagogiczne. W praktyce zadaniem lekcji wychowania fizycznego jest doskonalenie pewnych konkretnych ruchów z ogólnego zestawu ćwiczeń, np. doskonalenie techniki odbijania piłki, a w trakcie lekcji gimnastyki korekcyjnej - wzmocnienie mięśni warunkujących prawidłową postawę ciała. Staranne przygotowanie nauczyciela do lekcji jest podstawowym warunkiem realizowania zadań i celów lekcji przy zachowaniu bezpieczeństwa ćwiczących. Na podstawie znajomości systematyki ćwiczeń oraz cech ruchów i rozwoju psychofizycznego ćwiczących nauczyciel planuje rodzaj i następstwo ćwiczeń - na kilka lekcji osnowę lekcyjną, na jedną lekcję - konspekt lekcyjny. Zawsze też powinien uwzględniać 3-częściowy tok lekcyjny: część wstępna, główna i końcowa. Nauczyciel wychowania fizycznego uwzględnić powinien następujące elementy lekcji: właściwy dobór i następstwo ćwiczeń, umiejętne stopniowanie ćwiczeń dostosowane do indywidualnych możliwości ćwiczących, poprawność formy ćwiczeń i sposobu ich przekazywania (wybór metod prowadzenia ćwiczeń, które zachęca ćwiczących do ich wykonywania, zrozumiały i atrakcyjny sposób przekazywania ćwiczeń), właściwe, nie zniechęcające ćwiczących poprawianie błędów, właściwe mianownictwo ćwiczeń, zrozumiałe dla danych ćwiczących (szczególnie w kinezyterapii dzieci), dobra organizacja lekcji, właściwa dyscyplina na lekcji, dobra asekuracja ćwiczących oraz wdrażanie uczniów do zachowania ich uwagi i ostrożności, właściwy sposób przychodzenia na zajęcia i opuszczania zajęć oraz przynoszenia i wynoszenia przyborów, przewietrzenie sali gimnastycznej przed zajęciami, wywieszenie na obiektach sportowych, salach gimnastycznych, boiskach, placach zabaw typu ogródka jordanowskiego, torach przeszkód, basenach - odpowiednich regulaminów, w których powinny być wyszczególnione sposoby korzystania z tych obiektów oraz znajdujących się na nich przyrządów; jeżeli chodzi o pływalnie zamknięte, gdy basen jest płytki, to oprócz stosownego regulaminu, w którym jest umieszczony zakaz skoków do wody na głowę, taki napis powinien być na ścianie basenu, w miejscu widocznym, napisany dużymi literami, np. z plastiku, zwiększa to bezpieczeństwo i chroni pływających przed konsekwencjami straszliwych urazów, a nawet śmiercią. Wypadki w czasie lekcji wychowania fizycznego można podzielić na dwie grupy: 1. Wypadki powstałe z winy nauczyciela. 2. Wypadki wynikające z osobowości ucznia. Ad 1: - brak rozeznania w indywidualnych możliwościach psychofizycznych poszczególnych ćwiczących oraz stopnia zrozumienia przez niego ćwiczenia, - zły podział uczniów na grupy i zespoły: podział uczniów przypadkowy lub w ogóle brak podziału, 18

- złe przygotowanie do zajęć obiektu, sprzętu i przyborów, - brak omówienia z uczniami i ustalenia sposobu przychodzenia na zajęcia, wychodzenia z zajęć, przenoszenia przyborów oraz używania sprzętu podczas lekcji, - brak omówienia ochrony w czasie ćwiczeń, - brak właściwego ubioru ćwiczących (szczególnie obuwia), - brak dyscypliny, - brak przygotowania dydaktyczno-wychowawczego nauczyciela. Ad 2: - przeżycia osobiste ucznia, kłopoty osobiste, złe samopoczucie, ból, - brak właściwej rozgrzewki potrzebnej do ćwiczeń, - strach przed wykonaniem ćwiczenia (zbyt trudne zadanie, nie poprzedzone odpowiednimi ćwiczeniami, lub brak możliwości ich wykonania albo niedojrzałość psychiczna ucznia), - niehigieniczny tryb życia (zachwianie równowagi między pracą, wypoczynkiem i odżywianiem), przeżycia osobiste, - pochopne lub nieprzemyślane ćwiczenia (szczególnie u dzieci) - należy przestrzegać ćwiczących przed konsekwencjami wykonywania trudnych ćwiczeń bez przygotowania, - uprzedzenie do wykonywania ćwiczeń (jeżeli dziecko ma obawę przed ruchem, a ćwiczy pod presją nauczyciela, łatwo o wypadek, trzeba je więc stopniowo fizycznie przygotować do pewnych ruchów), - trema powoduje rozchwianie się koncentracji przy wykonywaniu nawet dobrze wyćwiczonych ruchów (pocenie się dłoni, drżenie mięśni itp.), należy odwrócić uwagę ćwiczącego i rzeczowo analizować sytuację, - brutalna gra i ryzykanctwo, - brak znajomości samoochrony - umiejętność samoochrony podnosi pewność i zwiększa poprawność ćwiczenia. Czynności nauczyciela zabezpieczające ćwiczących przed wypadkiem w czasie zajęć z gimnastyki: - dopilnować, żeby na salę gimnastyczną uczniowie wchodzili, przebywali na niej i opuszczali miejsce ćwiczeń pod kontrolą nauczyciela, w pozostałym czasie wolnym od zajęć sala gimnastyczna powinna być zamknięta; nauczyciel powinien czuwać nad uczniami w szatni, sprawdzić stan techniczny przyborów i przyrządów, nauczyć dzieci ich używania (np. przy przenoszeniu materacy, trzeba przenosić je, unosząc, a nie ciągnąć po podłodze); - kolumny ćwiczebne ustawić tak, by uczniowie mieli swobodę ruchów i nie byli ustawieni zbyt blisko ścian i sprzętów, utworzyć właściwy podział na grupy, omówić ćwiczenia - prawidłowość ich wykonania, asekurację, czuwać nad żywiołowością dzieci i umieć przewidzieć niebezpieczne momenty; nauczyciel prowadzący ćwiczenia powinien stać w widocznym miejscu dla uczniów i sam dobrze widzieć ćwiczących; należy bardzo uważać przy ćwiczeniach z piłkami lekarskimi, gdyż są one ciężkie i przy złym rzucie mogą zrobić krzywdę współćwiczącym; przy ćwiczeniach na przyrządach należy zapewnić ćwiczącym dobrą ochronę; jeżeli gimnastyka ma odbywać się na wolnym powietrzu - na trawie, należy dobrze sprawdzić teren, czy nie ma korzeni, szkieł lub dołków; trzeba chronić głowę ćwiczących przed słońcem; w przypadku gdy lekcja gimnastyki ma elementy biegów 19

i skoków w terenie, należy sprawdzić przydatność tej trasy; nauczyciel musi sprawdzić, czy dołki lub skarpy, rowki do przeskoków i drzewa do zwisów są bezpieczne; tory przeszkód trzeba dostosować do zadań i możliwości psychofizycznych ćwiczących. Czynności nauczyciela zabezpieczające ćwiczących przed wypadkiem w czasie zabaw i gier ruchowych oraz gier sportowych: - przed zajęciami sprawdzić przydatność obiektu, przyborów, całego sprzętu, ubiorów i butów; - do gry właściwej dopuszczać młodzież przebadaną przez lekarza, przygotowaną technicznie, znającą przepisy; - nie dopuszczać do brutalnej gry i zabawy, nie pozwalać na zwycięstwo „za wszelką cenę". Podział na zespoły osób niepełnosprawnych, a szczególnie dzieci, jest bardzo trudny. Dlatego w czasie ćwiczeń ogólnokondycyjnych, w grze ruchowej, a nawet sportowej mogą nastąpić pewne modyfikacje, np. określonym osobom można pozwolić na rzut z ułatwionej pozycji (powinno to być ustalone wcześniej i wyjaśnione drużynie). Czynności nauczyciela zabezpieczające ćwiczących przed wypadkiem w lekkiej atletyce: - kontrola obiektów: skocznia powinna być właściwie wypełniona piaskiem, linia rzutów zabezpieczona, przybory, np. kula, muszą być właściwe, nieuszkodzone i odpowiednie dla wieku; sprzęt wydawany i odbierany pod kontrolą nauczyciela; - omówienie z młodzieżą podchodzenia i przechodzenia do poszczególnych konkurencji, sposobu użycia przyborów i zachowania pełnej dyscypliny na lekcji; - przestrzeganie zasady, że na boisku powinna przebywać tylko jedna klasa lub grupa młodzieży ubranej w odpowiedni strój gimnastyczny (dres lub kostium). Podsumowanie zasad bezpieczeństwa w czasie zajęć wychowania fizycznego Bezpieczeństwo ćwiczących w czasie różnego rodzaju zajęć z kultury fizycznej zależy nie tylko od teoretycznych i praktycznych umiejętności nauczyciela, ale również od umiejętności przewidywania zagrożenia nieszczęśliwym wypadkiem. Przestrzeganie bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych wymaga dodatkowo wzbogacenia wiedzy z zakresu kinezyterapii. Bez względu na to, jakie pojawiają się nowe metody nauczania i nowa wiedza z dziedziny kultury fizycznej, zawsze aktualna pozostanie zasada kompetencji zawodowych nauczyciela, jego odpowiedzialności i życzliwości.

3

Leczenie ruchem jako element kultury fizycznej

„Nie można sobie wyobrazić współczesnej rehabilitacji ruchowej bez kultury fizycznej" (W. Dega). Na ogół kulturę fizyczną łączy się z pojęciem zdrowia ludzi, którzy ją uprawiają, nie znajdując związku kultury fizycznej z określeniem rehabilitacji ruchowej, która zajmuje się osobami w różnym stopniu dotkniętymi jakimś procesem patologicznym. Zarówno w kulturze fizycznej, jak i w rehabilitacji ruchowej podstawowym czynnikiem działania jest ruch. W pierwszym przypadku ruch oparty jest na normach fizjologicznych i jego stosowanie ma prowadzić do tego, żeby organizm ćwiczącego nadal funkcjonował w tych granicach. W drugim przypadku, gdy mamy do czynienia z rehabilitacją ruchową, a szczególnie kinezytera-pią, która w rehabilitacji ruchowej stanowi czynnik podstawowy - środkiem działania jest również ruch, ale o charakterze leczniczym. Ćwiczenia lecznicze, odpowiednio dobrane, mogą złagodzić skutki patologii i doprowadzić zdrowie pacjenta do stanu jak najbardziej zbliżonego do fizjologicznych warunków działania ustroju. Mogą wytworzyć takie kompensacje ruchowe (zastępczości), które pozwolą osobie niepełnosprawnej żyć w otaczającym świecie możliwie samodzielnie i bez psychicznego balastu tragedii inwalidztwa. Takie nauki, jak: anatomia, fizjologia, psychologia, pedagogika, socjologia i nauki wychowania fizycznego, dają teoretyczną wiedzę niezbędną dla praktycznego działania w zakresie kultury fizycznej dla osób zdrowych. Są również punktem odniesienia w praktyce kinezyterapii (z greckiego kinesis - ruch, thempia - leczenie). W rehabilitacji ruchowej praktyczne działanie polega na leczeniu ruchem, a w kulturze fizycznej praktyczne działanie polega na odpowiednim doborze takich ruchów, które nie dopuszczą do powstania patologii wymagającej leczenia. Bodźce w postaci ruchu leczniczego zawartego w ćwic/eniach poprawiają nie tylko stan funkcjonalny, ale i psychiczny chorego.

Znaczenie kultury fizycznej Kultura fizyczna, posługując się różnymi rodzajami aktywności ruchowej, ma działanie profilaktyczne. Aktywność mchowa jest warunkiem utrzymania lub podwyższenia wydolności fizycznej organumu. Opó/nia procesy starzenia się organi21

/.mu, przeciwstawiając się ujemnym skutkom cywilizacji wpływającym degenerująco na zdrowie człowieka (ograniczenie aktywności ruchowej w życiu codziennym, zatrute środowisko naturalne). „Kultura fizyczna nie ogranicza się tylko do profilaktyki. Służy również człowiekowi cierpiącemu. Ruch jako czynnik leczniczy znalazł zastosowanie w rehabilitacji. W arsenale środków rehabilitacyjnych elementy kultury fizycznej zajmują centralne miejsce. W grę wchodzi nie tylko ruch jako potężny czynnik leczniczy, ale też atmosfera pogody psychicznej i sportowego współzawodnictwa. Toteż współczesna kinezyterapia nie ogranicza się tylko do ćwiczeń, ale sięga do zabaw i gier ruchowych, do leczenia tańcem i sportem, turystyką" (A. Pąchalski). Zmniejszenie wysiłków fizycznych w czynnościach dnia codziennego oraz w pracy zawodowej powoduje obniżenie zdolności przystosowawczych człowieka. Przyczynia się często do zapadania na wiele tzw. chorób cywilizacji (choroba wieńcowa serca, otyłość, cukrzyca i inne). Obecnie ilość energii wydatkowanej przez człowieka przy wykonywaniu wysiłków fizycznych jest zbyt mała, co nie pozwala na rozwijanie narządów współdziałających w adaptacji wysiłkowej ustroju. Fizjologowie podkreślają, że temu „wygodnictwu" współczesnego człowieka należy natychmiast zaradzić. I właśnie w uaktywnieniu fizycznym człowieka współczesnego pomóc może kultura fizyczna. Zdaniem współczesnych fizjologów problem aktywności ruchowej człowieka, jako jeden z głównych czynników kształtujących rozwój fizyczny człowieka, w czasie obecnej cywilizacji jest bardzo istotny. Człowiek współczesny w ciągu dnia wykonuje zbyt mało intensywne wysiłki fizyczne, żeby stanowiły one dostateczne bodźce, pod wpływem których powstają lub są stymulowane takie zmiany morfologiczne i fizjologiczne ustroju, które wystarczają do zwiększenia zdolności adaptacyjnych organizmu człowieka do warunków życia. Dokładny pomiar aktywności ruchowej człowieka w ciągu całej doby jest bardzo trudny. Aktywność ruchową można zwiększyć poprzez zorganizowanie różnych form kultury fizycznej. Aby nie trzeba było sięgać do leczniczych form kultury fizycznej, należy stale utrzymywać aktywność ruchową. Pojęcie kultury fizycznej Encyklopedyczne określenie kultury fizycznej jest następujące: „Kultura fizyczna jest częścią składową kultury społeczeństwa, obejmującą dziedzinę kształtowania fizycznych uzdolnień człowieka, naukę o wychowaniu fizycznym, sport, społeczną i osobistą higienę oraz racjonalną organizację czynnego wypoczynku". . Kultura fizyczna jest częścią składową ogólnej kultury człowieka, chociaż nie tworzy wartości materialnych (jak architektura czy sztuka) i nie mieści się w określeniu kultury duchowej (filozofia, nowe idee). Kultura fizyczna współuczestniczy w kształtowaniu zdrowia człowieka nie tylko w sensie fizyczno-fi/jologicznym, wpływa ona bowiem również na sferę subiektywnych odczuć człowieka, jego wrażliwości, postaw i poglądów oraz wewnętrznego zapotrzebowania na wartości kultury. Kultura fizyczna może być czynnikiem ratującym zagrożone przez cywilizację zdrowie człowieka. Wymaga jednak stworzenia bazy materialnej (stadiony, pływalnie), kadry pedagogicznej dla różnych specjalności, działalności społecznych entu22

zjastów kultury fizycznej oraz, i to przede wszystkim, świadomej motywacji indywidualnej jednostki do stosowania środków kultury fizycznej. Należy zrozumieć wartości, jakie niesie ze sobą kultura fizyczna, która istnieje od wieków i podobnie jak wszystkie wartości kulturowe stale ulega przemianom. Uczestnictwo w kulturze fizycznej nie jest ograniczone do udziału w niej ludzi zdrowych. Również osoby niepełnosprawne mają prawo do uprawiania tych form kultury fizycznej, które są dla nich atrakcyjne, emocjonujące, ale i korzystne leczniczo. Współcześnie w skład kultury fizycznej wchodzą następujące dziedziny: 1) wychowanie fizyczne, 2) sport, 3) rekreacja i turystyka, 4) lecznicze formy kultury fizycznej (np. ruch leczniczy).

Wychowanie fizyczne Wychowanie fizyczne jest częścią wychowania ogólnego, ukierunkowanego na stronę fizyczną człowieka w taki sposób, aby ćwicząc ciało jednocześnie pielęgnować wartości psychiczne, doprowadzając do najwyższej doskonałości fizyczno-psy-chicznej i moralnej. Wychowanie fizyczne, zgodnie z funkcjami pedagogiki ogólnej - wychowaniem i kształceniem - umacnia zdrowie człowieka i jego sprawność i wychowując kształci cechy psychiczne - osobowość, postawy etyczne i społeczne, a także rozwija intelekt. Wychowanie fizyczne, posługując się wieloma środkami, takimi jak: gimnastyka, gry i zabawy ruchowe, sport, turystyka i rekreacja, ma znaczący wpływ na rozwój ciała i psychiki człowieka: a) rozwija wolę - konieczność systematycznego treningu fizycznego, mobilizuje do koncentracji w czasie współzawodnictwa, walki sportowej, b) rozwija sferę emocjonalną człowieka - przeżycia związane z przeżywaniem ruchu, przeżycie sukcesu sportowego czy porażki w nie skażonej machinacjami walce sportowej, uznanie dla zwycięzców, c) kształtuje postawy społeczno-moralne - współdziałanie w wysiłkach sportowych, poszanowanie reguł gry, zasada uczciwości („fair play"), d) rozwija intelekt - poznanie przepisów i taktyki gry, umiejętność obserwacji i rozłożenia sił, np. w lekkoatletyce, doskonalenie zmysłów przez konkretne działanie ruchowe (jak np. skok wzwyż czy narciarstwo alpejskie), e) współdziała z wychowaniem estetycznym - piękno ciała ludzkiego i kompozycja ruchów w gimnastyce, łyżwiarstwie figurowym, wspaniałe, pełne ekspresji ruchy (łyżwiarstwo szybkie) lub precyzja wykonania (narciarz pokonujący w naturalnej scenerii bramki slalomowe). Wychowanie fizyczne spełnia 4 zasadnicze funkcje: 1) stymulacyjną - pobudzenie rozwoju przez racjonalne stosowanie bodźców ruchowych, 2) adaptacyjną - przystosowanie do trudnych warunków życia poprzez stopniowe zwiększanie stopnia adaptacji organizmu wobec czynników środowiskowych, 23

3) kompensacyjną - wyrównawcze przeciwdziałanie ujemnym wpływom środowiska, 4) korektywną - poprawę odchylenia od normy, np. przy złej postawie ciała. Ogólne cele ł zadania wychowania fizycznego są następujące: ł) harmonijny rozwój ciała ludzkiego, 2) doskonalenie psychomotoryki i piękna ruchu, 3) kształtowanie charakteru, moralności i woli oraz cech społecznych, 4) upowszechnienie wiedzy w zakresie zagadnień kultury fizycznej dotyczącej zdrowia, higieny, korzyści płynących dla zdrowia z praktycznie stosowanego ruchu we wszystkich okresach życia człowieka. Funkcja zdrowotna wychowania fizycznego. Nauczyciel wychowania fizycznego w swojej działalności pedagogicznej przede wszystkim musi uwzględniać wychowanie zdrowotne. Ponieważ wychowanie fizyczne odnosi się przede wszystkim do dzieci, młodzieży i osób młodych (przedszkole, szkoła, uczelnia, związek sportowy, ognisko TKKF), rola nauczyciela w zakresie wychowania zdrowotnego jest ogromna. Wychowanie zdrowotne to nie tylko nauczenie higieny, ale wszechstronna działalność wzmacniająca zdrowie fizyczne wychowanków, kształtująca stosunek samego ucznia do własnego zdrowia i kultury zdrowotnej. Osobowość (postawa) nauczyciela wychowania fizycznego, w postępowaniu którego nie powinno być sprzeczności między tym, co nakazuje, a tym, co sam sobą reprezentuje, odgrywa dużą rolę w zasugerowaniu swoim wychowankom korzyści płynących z wychowania fizycznego. Wychowanie zdrowotne zależy również od wielu innych czynników, takich jak: dom rodzinny, wzorzec osobowy najbliższych kolegów, filmy, warunki naturalne stwarzane przez odpowiednie instytucje społeczne, ogólna atmosfera wobec spraw, które pomnażają zdrowie człowieka. Wychowanie zdrowotne polega przede wszystkim na propagowaniu: 1) przestrzegania higieny osobistej, 2) poszanowania dóbr materialnych kultury fizycznej i właściwym ich użytkowaniu, 3) przestrzegania porządku w otaczającym środowisku, 4) uprawiania różnych form kultury fizycznej, głównie przez wychowanie fizyczne, w którym podstawowym środkiem działania jest ćwiczenie fizyczne.

Sport, rekreacja i turystyka Sport Ćwiczenie fizyczne, według Światowego Manifestu Wychowania Fizycznego, ma być czynnikiem rozwijającym, tworzącym i podtrzymującym stan zdrowia człowieka. Ćwiczenia fizyczne i gry mające na celu rozwijanie sprawności fizycznej i dążenie we współzawodnictwie indywidualnym i zespołowym do osiągnięcia jak najlepszych wyników określane są jako sport. Wyróżnia się dwa rodzaje sportu: 1) kwalifikowany^ 2) rekreacyjno-użytkowy. 24

Sport k w a l i f i k o w a n y, inaczej sport wyczynowy, polega na treningu cech fizycznych potrzebnych do osiągnięcia lepszych - aż do rekordowych - wyników własnych, klubowych, krajowych, międzynarodowych. Rozróżnia się konkurencje męskie i kobiece, sporty zimowe i letnie; podział wiekowy zawodników jest następujący: młodzicy, juniorzy (młodsi i starsi) i seniorzy. Zasadą sportu kwalifikowanego jest rozwijanie sprawności ukierunkowanej daną dyscypliną sportową poprzez różne formy treningu cech fizycznych. Nad prawidłowością działalności sportowej w skali międzynarodowej czuwa Międzynarodowy Komitet Olimpijski, a warunkiem wyczynowego uprawiania sportu jest dobre zdrowie zawodnika (obowiązkowe badania lekarskie co 3 miesiące). Sport r e k r e a c y j n y polega na uprawianiu różnych dyscyplin sportowych w celu czynnego wypoczynku (odprężenia po pracy i regeneracji sił), zabawy oraz podniesienia sprawności ruchowej i utrzymaniu jej przez jak najdłuższy okres życia. W sporcie rekreacyjnym również istnieje współzawodnictwo, które jednak nie wypływa z obowiązku (jak w sporcie kwalifikowanym), ale z dobrowolności i aktualnej chęci. W potocznym znaczeniu rekr ea cj a f i z y c / n a oznacza dobrowolną aktywność ruchową podejmowaną dla zabawy i zdrowia. Obejmuje wszystkie dziedziny (dyscypliny) sportowe. Wywołuje entuzjazm i zadowolenie, a wysiłek zawodnika uprawiającego rekreację jest umiarkowany, nie „za wszelką cenę". Rekreacja fizyczna wiąże się z turystyką jako formą kontaktu z przyrodą. W zależności od możliwości sprzętowych, terenowych i innych mo^e to być turystyka kajakowa, narciarska itd. Rekreacja najczęściej odbywa się w warunkach kontaktu z przyrodą. Ma wielkie znaczenie dla zdrowia we wszystkich okresach życia. Sport inwalidzki i rekreacja inwalidów. Słowo „sport" sugeruje, że jest to działalność ruchowa skierowana na współzawodnictwo, ale przymiotnik „inwalidzki" nadaje temu określeniu inne znaczenie. Sport inwalidzki, odnosząc się do osób o niepełnej sprawności fizycznej, polega również na rywalizacji, ale nie za wszelką cenę. Wynik w sporcie inwalidzkim nic jest celem bezwzględnym, a ideę tej odmiany sportu można sprecyzować następująco: „nie zwycięstwo jednego nad drugim, ale fakt podjęcia wyzwania i udział w zmaganiach". Sport inwalidzki to także sport rekreacyjny inwalidów. Jest on jednym ze środków leczniczych kultury fizycznej. Do udziału w zawodach inwalidzkich może być dopuszczony tylko ten zawodnik, dla którego ta forma działalności ruchowej jest czynnikiem przywracającym zdrowie, a co najmniej czynnikiem dla zdrowia nieszkodliwym.

Turystyka Turystyka pozostaje w ścisłym związku z przyrodą i ułatwia obcowanie z nią w czasie aktywności ruchowej. W zależności od pory roku, sprzętu i środowiska turystyka może być kajakowa, narciarska, piesza itd. 25

Zarówno turystyka, jak i rekreacja fizyczna mogą być organizowane także dla osób niepełnosprawnych. W zależności od stopnia niepełnosprawności wymaga pomocy nie tylko nauczycieli ruchu i organizacji medyczno-sportowych, ale również przychylności i pomocy społeczeństwa zdrowego. Zabawy i gry rekreacyjne mogą odbywać się na powietrzu (boiska, place porośnięte trawą itd.), w budynku (sala gimnastyczna, świetlica) oraz w warunkach specjalnych, np. nad wodą. Formy rekreacji fizycznej o charakterze sportowym to: gry drużynowe i sportowe, tory przeszkód, ścieżki zdrowia oraz formy rekreacji fizycznej jako zajęcia terenowe (spacery, marsze, biegi terenowe). Formy rekreacji to również wycieczki krajoznawcze, biwakowanie, turystyka kwalifikowana, kajakarstwo, żeglarstwo, narciarstwo, kolarstwo i inne dyscypliny sportowe uprawiane dla relaksu.

Lecznicze formy kultury fizycznej Każdy ruch leczniczy jest ćwiczeniem ruchowym. Ćwiczenia ruchowe są dziś środkiem leczniczym dla dzieci i osób dorosłych, które albo są zagrożone chorobą, albo są chore lub niepełnosprawne. Każdy rodzaj schorzenia i jego profilaktyka wymaga innego rodzaju ćwiczeń, których dokładny zasób określa kinezyterapia (leczenie ruchem). Z punktu widzenia organizacyjnego ćwiczenia lecznicze można podzielić na dwie zasadnicze grupy: ćwiczenia indywidualne i ćwiczenia zbiorowe. Istnieje wiele rodzajów ćwiczeń indywidualnych i zbiorowych. Ćwiczenia zbiorowe prowadzi się za pomocą różnych metod nauczania: np. ścisłej, zabawowej, bezpośredniej celowości ruchu. Stosuje się elementy sportu i rekreacji, gry i zabawy ruchowe, ćwiczenia kształtujące itd. Ćwiczenia indywidualne w zasadzie prowadzi się metodą ścisłą. Jedynie u dzieci wymyśla się czasami „fantazyjne" rodzaje ruchu, które ułatwiają dokładne przeprowadzenie zaplanowanego leczniczego zadania ruchowego. Najbardziej zbliżone metodycznie do wychowania fizycznego są: - ćwiczenia ogólnokondycyjne (lekcja wychowania fizycznego zmodyfikowana), - ćwiczenia w wodzie (pływanie, ćwiczenia), - sport inwalidów oraz rekreacyjna działalność sportowa prowadzona w różnych ośrodkach leczniczych zajmujących się rehabilitacją ruchową. Przy prowadzeniu ćwiczeń leczniczych należy pamiętać, że chory organizm inaczej może reagować na zamierzone bodźce ruchowe niż organizm osób zdrowych. Niewłaściwy ich dobór, niewłaściwe metodycznie prowadzenie, nie uwzględniające ściśle zaplanowanego toku leczenia, wieku pacjenta, jego stanu psychicznego, aktualnego fizycznego samopoczucia i stanu emocjonalnego - może zaprzepaścić perspektywy leczenia, a nawet pogorszyć stan zdrowia pacjenta. Ćwiczenia lecznicze muszą być celowe, dla każdego pacjenta indywidualne - nawet na ćwiczeniach zbiorowych. Muszą być przeprowadzone w przewietrzonej sali i w bezpiecznych warunkach.

26

Geneza wychowania fizycznego Wychowanie fizyczne, jego teoria i praktyka integralnie łączy się z pojęciem kultury fizycznej. W najdawniejszych czasach formą wychowania fizycznego było wychowanie naturalne, polegające na udziale młodzieży w życiowych czynnościach dorosłych. Trudy życia sprzyjały wtedy rozwojowi ciała, doskonaleniu cech motorycznych oraz ważnych dla ówczesnego życia cech charakteru. Wychowanie naturalne jest najstarszą formą wychowania fizycznego. Gry i ćwiczenia sportowe znane są od niepamiętnych czasów wszystkim ludom świata. Stanowiły one część składową wypraw wojenno-łowieckich, były ważnym elementem w służbie państwowej (trening szybkobiegaczy pocztowych w Peru i w Meksyku). Miały też charakter rytualny, związany z obrzędami religijnymi. Ćwiczenia fizyczne i gry wymagały znacznej sprawności gimnastycznej, np. gra w piłkę podbijaną tylko głową, popularna wśród wielu Indian w Ameryce Południowej. Elementy sportu znane są w Japonii od bardzo dawnych czasów - zapasy i fechtunek były ważnymi elementami wykształcenia samurajów. Pierwsze zawody sportowe w dzisiejszym pojęciu prawdopodobnie odbyły się w Irlandii w miejscowości Taliti ok. 1830 r. p.n.e. (tzw. Igrzyska Celtyckie). W Babilonii i w Asyrii przysposabiając młodzież do służby wojskowej poddawano ją ćwiczeniom fizycznym - pływaniu, jeździe konnej i szermierce. Chińczycy zaś pierwsi zaczęli stosować gimnastykę leczniczą kung-fu. Gimnastyka ta miała charakter profilaktyczny i była rodzajem aktu religijnego sprzyjającego zachowaniu nieśmiertelności duszy. Gimnastyka kung-fu obejmowała ćwiczenia gimnastyczne połączone z gimnastyką oddechową opartą na pięciu różnych metodach oddychania. Wysoki poziom osiągnęła kultura fizyczna w Egipcie. Świadczą o tym liczne malowidła na ścianach grobowców (ok. 3000 r. p.n.e.) przedstawiające szermierzy, pływaków i zapaśników. Historia starożytna, helleńska, dostarcza wielu wiadomości na temat uprawiania kultury fizycznej. W starożytnej Grecji wszystkie dyscypliny sportowe określano mianem gimnastyki. Tam też w 776 r. p.n.e. odbyły się pierwsze igrzyska olimpijskie. W polityce wychowawczej państwa starożytni Grecy dążyli do harmonijnego rozwoju, sprawności fizycznej i umysłowej. Celem wychowania fizycznego było zdrowie, piękno postawy ciała, harmonia ruchów oraz zachowanie na długo młodzieńczości i sprawności fizycznej. Trening rozpoczynał się od gimnastyki w pełnym słońcu, urozmaiconej różnymi ćwiczeniami oddechowymi, biegami, grą w piłkę. W Sparcie wychowanie fizyczne miało charakter wybitnie utylitarny. Pod okiem surowych wychowawców w różnych grupach wiekowych przeprowadzano ćwiczenia w biegach, w rzucie oszczepem, w pływaniu i w zapasach (pięciobój), uczono wytrzymałości na brak snu, wstrzemięźliwości w piciu i w jedzeniu, a najdrobniejsze uchybienie było karane chłostą. Raz do roku wszyscy wychowankowie szkół byli publicznie biczowani pod posągiem Artemidy, co miało uczyć pogardy dla bólu. Po upadku niepodległości Grecji wielu Greków znalazło się w charakterze pedagogów w bogatych domach rzymskich. Starożytny Rzym częściowo przejmuje wzory kultury greckiej również w zakresie kultury fizycznej. Ćwiczenia fizyczne w Rzymie traktowane były jako ważny element higieniczny - na równi z kąpielą, wydatnie sprzyjający zachowaniu zdrowia, w myśl maksymy: „w zdrowym ciele zdrowy duch" (upodobanie do kąpieli znalazło wyraz w wybudowaniu w Rzymie 27

około tysiąca łaźni). Także w Rzymie odbywały się igrzyska. Miały one charakter mniej sportowy niż greckie, ale za to były bardziej widowiskowe. W Rzymie pogłębia się wiedza medyczna w zakresie analizowania wpływu ćwiczeń na organizm człowieka. Galen, lekarz szkoły gladiatorów w Aleksandrii w II w. n.e. i lekarz nadworny Marka Aureliusza pisze książkę o ochronie zdrowia „De sanitate tuenda", w której dużo miejsca poświęca zagadnieniom ćwiczeń ruchowych. Próbuje nawet podać systematykę ćwiczeń, dzieląc je na ćwiczenia szybkości i wytrzymałości. Oczywiście, były to bardzo ogólne próby, dokonane raczej intuicyjnie niż naukowo. Nauka o człowieku była wówczas niepełna i nie mogła stanowić podstawy do opracowania systematyki ćwiczeń. Jest jednak faktem, że już w samych początkach teorii wychowania fizycznego łączono wychowanie fizyczne ze zdrowiem ludzi, a wpływ wyodrębnionych grup ćwiczeń na organizm ludzki próbowano usystematyzować, po to ażeby świadomie wpływać na rozwój organizmu człowieka. Systematyka ćwiczeń fizycznych jest ogromnie trudna ze względu na niezmiernie skomplikowaną budowę organizmu ludzkiego i jego funkcje. W okresie Odrodzenia humaniści, wzorując się na antycznej kulturze greckiej, odtwarzają greckie formy ćwiczeń fizycznych. W czasach nowożytnych w XVIII wieku we Francji, Anglii i Niemczech mnożą się publikacje lekarzy i teoretyków wychowania fizycznego, którzy podkreślają wielką rolę ćwiczeń fizycznych w szkolnictwie. J. A. Komensky - działacz ruchu religijno-społecznego, J. H. Pestalozzi byli uważani za twórców elementarnej gimnastyki, a J. Gutsa Muthsa (1759-1839) uważano za orędownika powszechnego wychowania gimnastycznego młodzieży. Dowodził on, że gimnastyka jest środkiem do pomnażania zdrowia, zręczności i urody ciała ludzkiego, a jednocześnie ważnym czynnikiem wychowania umysłowego. Niemiecki system wychowania fizycznego związany jest z nazwiskami twórców tego systemu: J. Gutsa Muthsa i A. Spiessa. System ten opierał się na naturalnych formach ruchu, takich jak: marsze, biegi, wspinania, jako podstawowych elementach lekcji gimnastyki (system ten wprowadza takie przyrządy, jak: trapez, drążek, poręcze, oraz usystematyzowanie ćwiczeń na przyrządach). W Skandynawii, przede wszystkim w Szwecji, rozwija się gimnastyka lecznicza stosowana przy różnych schorzeniach, głównie przy korygowaniu wad postawy. Twórcami tego systemu, który pod nazwą gimnastyki szwedzkiej rozpowszechnił się później w szkołach niemal całej Europy, byli Lingowie - P. Ling ojciec (17761839) i H. Ling syn (1820-1886). Zasługą systemu szwedzkiego było: - wprowadzenie gimnastyki przeznaczonej zarówno dla zdrowych, jak i chorych, - wprowadzenie ćwiczeń gimnastycznych opartych na wiedzy dotyczącej anatomii ł fizjologii człowieka, - przestrzeganie zasady przećwiczenia na lekcji gimnastyki wszystkich grup mięśniowych, - wprowadzenie i przestrzeganie w czasie prowadzenia lekcji krzywej natężenia wysiłku fizycznego. Szwedka E. Falk stworzyła własną metodę gimnastyczną dla małych dzieci. Zalecała, by w czasie lekcji gimnastyki w szkołach dzieci wykonywały ruchy naturalne, nieprecyzyjne, nie obciążające ich uwagi. Była przeciwniczką stosowania u dzieci ćwiczeń pogłębiających lordozę lędźwiową. 28

Główną zasadą ćwiczeń była korekcja postawy ciała poprzez czteropunktowy podpór ciała (na dłoniach i na kończynach dolnych), podobnie jak w później wprowadzonej metodzie leczenia wad postawy opracowanej przez ortopedę Klappa. Stosowała też u dzieci ćwiczenia oddechowe. Zasób ćwiczeń wprowadzony przez Lingów starał się wzbogacić J. G. Thulin poprzez wprowadzenie większej liczby ruchów naturalnych. Thulin wprowadził do ćwiczeń z dziećmi formę opowieści ruchowej. W historii pedagogiki polskiej wybitną rolę odegrał ksiądz S. Konarski (1700-1773) - prekursor polskiego Oświecenia, pedagog i reformator szkolnictwa. W 1740 r. w Collegium Nobilium wprowadził, obok innych przedmiotów, również wychowanie fizyczne. Komisja Edukacji Narodowej (1773-1794) dużo uwagi poświęciła nauce „O zachowaniu zdrowia i edukacji fizycznej". W Polsce prekursorami systemu szwedzkiego byli ludzie, którzy wyjechali do Sztokholmu w celach dokształcenia i potem ich /.asługą było wprowadzenie elementów gimnastyki szwedzkiej w Polsce. H. Kuczalsku i R. Skowroński zorganizowali w Warszawie pierwszą szkołę instruktorów gimnastyki. Następnie wyjeżdżali inni - J. Gebetne-równa, R. Kozłowska z Warszawy, M. Gerrnanówna, W. Sikorski i K. Wyrzykowski ze Lwowa. Podczas swego pobytu w Ameryce z systemem szwedzkim zapoznał się H. Jordan, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (1842-1907). W 1888 r. założył park, nazwany później jego imieniem, który istnieje do dziś. Wówczas w parku tym, przeznaczonym głównie dla dzieci (drużyny skautowskie, potem młodzież), uprawiano zabawy i gry mchowe. Teren H. Jordan uzyskał od władz miejskich, ale urządzenie parku i jego prowadzenie to własna praca profesora i wynik jego twórczego zapału. Główną działalnością prowad/oną w parku były gry i zabawy ruchowe na powietrzu, a potem także gry sportowe. Na wzór Parku Jordana w Krakowie na terenie kraju powstają tzw. ogródki jordanowskie. W Warszawie od 1906 r. H. Kuczalska prowadziła Szkole Gimnastyki i Masażu, w której nauczyciele uczyli na wzór szkoły w Sztokholmie - sprowadzono nawet nauczycielkę ze Szwecji. Szkoła H. Kuczalskiej wykształciła wielu nauczycieli wychowania fizycznego, którzy wraz z nieliczną wówczas grupą wykwalifikowanych nauczycieli innych przedmiotów nauczali wychowania fizycznego. W społeczeństwie rośnie świadomość celów wychowania fizycznego, powstaje wiele prywatnych zakładów gimnastycznych dla dorosłych i dzieci. Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. zaistniała, na gruncie świadomości /.tłrowotno-higienicznej roli wychowania fizycznego (aczkolwiek baza materialna wychowania fizycznego była bardzo mała), potrzeba wprowadzenia ćwiczeń fizycznych do szkół. Wychowanie fizyczne, określane wcześniej terminem „gimnastyka", nazywano wtedy „ćwiczeniami cielesnymi". Brak nauczycieli spowodował dotkliwe trudności w szkołach, do których obowiązkowo wprowadzono wychowanie fizyczne. Organizowano różne kursy podnoszące kwalifikacje specjalistyczne nauczycieli. Nauczyciele nie mieli wykształcenia pedagogicznego. Dążenie do udziału Polski w igr/yskach olimpijskich stało się bodźcem do powstania Polskiego Komitetu Olimpijskiego, składającego się z działaczy istniejących związków sportowych „Sokół"' i harcerskich klubów sportowych. Obecnie nauczycieli wychowania fizycznego ks/tałcą akademie wychowania fizycznego29

Z ogólnego ruchu wychowania fizycznego zostaje wyodrębniony ruch wychowania fizycznego osób dotkniętych chorobą, określany różnymi terminami, jak: gimnastyka lecznicza, leczenie usprawniające, kinezyterapia, rehabilitacja ruchowa. Specjalistów - nauczycieli gimnastyki leczniczej i kinezyterapeutów kształcą akademie wychowania fizycznego i medyczne studia zawodowe na wydziale fizjoterapii. Geneza zdrowotnej funkcji wychowania fizycznego tkwi w dawnych czasach, a metody i zasady wychowania fizycznego mają wielowiekowe tradycje. Już sławny Grek Hipokrates, twórca szkoły lekarskiej, za podstawę medycyny uważał gimnastykę i dietetykę. Za twórcę gimnastyki leczniczej uważa się H. Linga. Stworzył on bowiem szkół? gimnastyki leczniczej w Sztokholmie, w której ćwiczenia były prowadzone przez kinezyterapeutów, a sam Ling opracował metodę leczenia wad postawy za pomocą odpowiednich ćwiczeń. Szwed G. Zander (1835-1920) wprowadził do leczenia tzw. mechanoterapie (do dziś istnieją w ośrodkach rehabilitacyjnych urządzenia Zandera). W 1939 r. w Stanach Zjednoczonych E. Kenny opracowuje metodę leczenia chorych po poliomyelitis. Angielskie ośrodki wprowadzają system ćwiczeń fizycznych, cieżarkowo-bloczkowych. Profesor Klapp z Drezna wprowadził ćwiczenia w pozycjach: podporu podpartego, pozycji czworaczej i w czołganiu. De Lorme opracował metodę stopniowania ćwiczeń siłowych, tzw. trening oporowy. Stosuje się również metodę Kabat-Kaiser, w której ruchy w ćwiczeniach są złożone i przebiegają po płaszczyznach skośnych zbliżonych do ruchów naturalnych człowieka. Fizykoterapeutka B. K. Bobath wprowadziła metodę, za pomocą której spastyczne dzieci uczy się prawidłowych ruchów postawy i złożonych czynności ruchowych.

Rozwój rehabilitacji w Polsce Zasadniczy rozwój rehabilitacji w Polsce łączy się z rozwojem ortopedii. Za prekursora rehabilitacji w Polsce uważa się Wojciecha Oczko, jednego z najwybitniejszych lekarzy polskiego Odrodzenia. Uchodzi on w historii medycyny za ojca polskiej bakteriologii i syfilogii. Jego znakomite prace „Cieplice" z 1578 r. - o wodolecznictwie i „Przymiot" z 1581 r. - o chorobach wenerycznych, przyniosły mu światową sławę. W obu tych pracach pisał między innymi o ćwiczeniach fizycznych jako metodzie leczenia. Sebastian Petrycy z Pilzna - wybitny lekarz i humanista - był prekursorem polskiej szkoły rehabilitacji humanistycznej zmierzającej do wszechstronnego oddziaływania na organizm człowieka nie tylko w sferze biologicznej, ale także psychicznej i społecznej. Myśli tych wybitnych lekarzy Odrodzenia w tym czasie nie znalazły zwolenników. Dopiero w okresie działalności Komisji Edukacji Narodowej a więc w końcu XVIII w. zainteresowano się higieną, zwaną wówczas nauką o zachowaniu zdrowia. W 1805 r. w Wilnie Jerzy Śniadecki opublikował traktat „O wychowaniu fizycznym dzieci". Była to pierwsza próba zarysowania teorii wychowania fizycznego widzianej z pozycji lekarza. W rozdziale VIII tego dzieła autor przedstawia zagadnienia opieki i przystosowania do życia dzieci chorych i kalekich. Już w XIX stuleciu ukształtowały się w Polsce trzy ośrodki gimnastyki 30

leczniczej. W Warszawie - przy Zakładzie Gimnastycznym Teodora Mathesa założonym w 1831 r.; w Krakowie - wokół Szkoły Gimnastycznej Ludwika Bierkowskiego powstałej w 1838 r.; w Poznaniu od 1840 r. działał Zakład Gimnastyczny Teofila Mateckiego. Zakłady te dały początek zorganizowanej gimnastyce leczniczej w Polsce i w przyszłych dziejach stały się ośrodkami wodoleczniczymi. W XX w. następuje dalszy rozwój rehabilitacji. W Warszawie główną rolę odegrały: Klinika Chorób Wewnętrznych, Klinika Chirurgii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Chirurgii Urazowej oraz Centralny Instytut Wychowania Fizycznego. Witold Longinus Orłowski kierował Kliniką Chorób Wewnętrznych i tu na wzór poznański zorganizował kursy gimnastyki leczniczej. Eleonora Rajcher w 1932 r. napisała książkę zatytułowaną „O działaniu ćwiczeń cielesnych na organizm osób chorych i zdrowych". Przedstawiła w niej wyniki badań na temat wpływu ćwiczeń fizycznych na organizm człowieka. Dokonała klasyfikacji poszczególnych dyscyplin sportowych pod kątem przydatności dla celów leczniczych oraz zaproponowała zestawy ćwiczeń dla poszczególnych schorzeń. W Warszawie otwarto Instytut Wychowania Fizycznego, który w programie studiów miał zasób wiedzy z gimnastyki leczniczej. Instytut kształcił specjalistów dla wojska, nauczycieli oraz instruktorów sportu (lekarz Adolf Wojciechowski był kierownikiem Zakładu Anatomii IWF). Oprócz Poznania i Warszawy ośrodki rozwoju gimnastyki leczniczej powstały w Krakowie, gdzie na podkreślenie zasługuje działalność Juliana Zaremby - kierownika Oddziału Ortopedycznego Szpitala Miejskiego, oraz we Lwowie, gdzie istniała słynna szkoła chirurgii, później również ortopedii, biorącej swój początek od Hilarego Schramma, uznająca ćwiczenia fizyczne za niezbędne czynniki procesu leczenia. Reprezentantem i kontynuatorem dzieła lwowskiej szkoły był Adam Gru-ca, jeden z twórców polskiej ortopedii. Prof. Adam Gruca - również zwolennik stosowania ćwiczeń leczniczych w ortopedii - od 1945 r. pracował w Warszawie w Klinice Akademii Medycznej oraz był związany działalnością medyczną z Marianem Weissem w ośrodku w Konstan-cinie. Spośród czterech wymienionych ośrodków wyodrębniają się dwie szkoły: poznańska i warszawska. Ośrodek krakowski wzbogacił szkołę poznańską, a ośrodek lwowski - szkołę warszawską. W ośrodku poznańskim opracowano koncepcję bardziej uniwersalnej gimnastyki leczniczej o dużych walorach humanistycznych (propagowano tam w okresie międzywojennym gimnastykę szwedzką). W Warszawie stosowano różne formy sportowe w medycynie. W 1922 r. powstaje tam pierwszy Klub Sportowy Inwalidów Słuchu. W 1928 r. w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie W. Dybowski założył Międzynarodowe Towarzystwo Medyczno-Sportowe, gdzie prowadzono szerokie badania nad różnymi dyscyplinami sportowymi i ich przydatnością do celów leczniczych. Oba ośrodki, warszawski i poznański, w swojej działalności reprezentowały dwa kierunki teorii wychowania fizycznego. Głównym przedstawicielem ośrodka poznańskiego był Eugeniusz Piasecki, warszawskiego zaś - Władysław Osmólski. Oba ośrodki rozwijały stopniowo swoje koncepcje leczenia ruchem, ale z czasem nastąpiło zbliżenie poglądów, czego wynikiem było powstanie tzw. Polskiej Szkoły Rehabilitacji. 31

Od 1945 r. Kliniką Ortopedyczną Uniwersytetu Poznańskiego kierował prof. Wiktor Dega, specjalista chirurgii ortopedycznej, którego całe życie było związane z rozwojem polskiej rehabilitacji medycznej. Ośrodek warszawski rozwijał się od 1949 r. pod kierunkiem Mariana Weissa - początkowo w Szpitalu Chirurgii Kostnej w Konstancinie (na początku książki zamieszczone jest zdjęcie'małych pacjentów i personelu medycznego z tamtych czasów), który w 1963 r. został przekształcony w Stołeczne Centrum Rehabilitacji. W 1960 r. powstało Towarzystwo Walki z Kalectwem, którego pierwszym przewodniczącym został prof. Wiktor Dega. W 1967 r. Rada Ministrów wydała ważne rozporządzenie w sprawie zatrudniania inwalidów i rozwoju spółdzielczości inwalidzkiej. W 1960 r. w Poznaniu zostaje utworzona Katedra Medycyny Rehabilitacyjnej, której pierwszym kierownikiem była doc. dr J. Tomaszewska, a potem prof. dr hab. med. Kazimiera Milanowska. W 1961 r. podobną katedrę utworzono w Warszawie, a jej kierownikiem był prof. dr M. Weiss, obecnie jest nim prof. dr hab. J. Kiwerski. Krajowym specjalistą do spraw rehabilitacji w Polsce jest prof. dr hab. K. Milanowska.

CD

• l

zagadnienia dotyczące 4 Wybrane budowy i czynności narządu ruchu

Narząd ruchu stanowi bardzo złożony mechanizm składający się z elementów biernych i czynnych. Elementami biernymi są kości połączone za pomocą stawów i wzmocnione przez więzadła. Elementami czynnymi są mięśnie szkieletowe. Mięśnie stanowią składnik dynamiczny układu ruchowego człowieka pozwalający na zmianę położenia kości w stawach i na wykonywanie ruchów. W całym narządzie ruchu tylko mięśnie podlegają woli człowieka. Bodźce nerwowe płynące do mięśni poprzez nerwy ruchowe z ośrodkowego układu nerwowego powodują zmiany układu ciała (ruch) lub utrzymują ciało w odpowiednim układzie (pozycji). Kości stanowią s/kiclct będący rusztowaniem dla wszystkich narządów organizmu. Szkielet ludzki składa się z ponad 2(K) kości. Każda kość ma inną wielkość i kształt. Dzieli się je na kości długie (występujące głównie w kończynach), krótkie (kręgi, drobne kości nadgarstka i stopy), płaskie (kości sklepienia czaszki, łopatka). Na ukształtowanie kości w dużej mierze wpływa czynność mięśni. Kształt kości i ich wyniosłości są uwarunkowane siłami działającymi na daną kość. Powierzchnia kości w miejscach przyczepu mięśni jest nierówna. Jeżeli ścię-pna mięśni przyczepiają się punktowo do kości, to w tym miejscu na kości powstaje guzek, kolec lub krętarz. Gdy mięsień przyczepia się do kości liniowo, tworzą się wargi, grzebienie. Właściwościami fizycznymi kości jest ich wytrzymałość i sprężystość. Praca mięśni szkieletowych pobudza rozwój kości i poprawia ich właściwości fizyczne. Działanie mięśni jest przenoszone na kość poprzez ścięgna, które łączą mięsień z kością. Stawy stanowią ruchome połączenia dwóch i więcej kości, które tak przylegają do siebie, że uwypuklenie jednej kości odpowiada zagłębieniu drugiej, tworząc powierzchnie stawowe. Powierzchnię stawową pokrywa chrząstka stawowa, która jest gładka i elastyczna. Chrząstki stawowe w czasie ruchów spełniają rolę amortyzatora. Cały staw jest szczelnie zamknięty torebką stawową, w której znajduje się tzw. maź stawowa, zwilżająca powierzchnię chrząstek i odżywiająca chrząstki stawowe. Każdy staw ma swój fizjologiczny zakres ruchu (ruchomość kątową), który mierzy się w stopniach kątowych. Elementami wzmacniającymi stawy i odpowiednio ograniczającymi ruchomość stawów są wiezadła. Umowną pozycją dla wszystkich stawów jest pozycja O (zerowa). Najobszerniejszy zakres ruchu mają stawy: biodrowy i ramienny. Zakresu ruchu w stawach nie należy mylić z liczbą stopni swobody ruchów, tzw. ruchliwo33

ścią pary kinematycznej. Parę kinematyczną, podobnie jak w mechanice (dwa człony sztywne połączone ruchomo), tworzą dwie kości połączone stawowo. Maksymalna liczba stopni swobody ruchu w stawie wynosi 3, tzn. że ruch może odbywać się wokół trzech wzajemnie prostopadłych do siebie osi obrotu. Trzy stopnie swobody ruchu mają np. stawy ramienny i biodrowy. Dwa stopnie swobody mają np. stawy łokciowy i kolanowy. Po jednym stopniu swobody mają stawy zawiasowe, np. międzypaliczkowe. Osie ruchu Osiami ruchu nazywane są linie proste przechodzące przez ciało osiowo, prostopadle względem siebie i prostopadle do płaszczyzny, w której ruch się odbywa. Istnieją trzy osie ruchu: 1) czołowa - oś ta przechodzi od jednego do drugiego boku; ruch w płaszczyźnie strzałkowej, 2) strzałkowa - oś ta przechodzi od przodu do tyłu; ruch w płaszczyźnie czołowej,

3) pionowa - oś ta przechodzi wzdłuż ciała w kierunku podłoża; ruchy w płaszczyźnie poprzecznej. Płaszczyzny ruchu Płaszczyznami ruchu nazywane są płaszczyzny przechodzące przez ciało człowieka płasko i leżące względem siebie prostopadle. Wyróżnia się trzy płaszczyzny ruchu: 1) strzałkową albo przednią - dzieli ciało na stronę prawą i lewą, 2) czołową albo boczną - dzieli ciało na część przednią i tylną, 3) poprzeczną albo horyzontalną - dzieli ciało na część górną i dolną. Centralną część składową całego narządu ruchu stanowi kręgosłup. W stawach kręgosłupa odbywają się ruchy we wszystkich płaszczyznach. Kręgosłup pełni wiele ważnych funkcji: dźwiganie górnego odcinka ciała, ochronę rdzenia kręgowego i jest miejscem przyczepu wielu mięśni. Spełniając te wszystkie funkcje kręgosłup musi być wytrzymały, elastyczny oraz ruchomy we wszystkich płaszczyznach. M i ę ś n i e s z k i e l e t o w e stanowią czynny element narządu ruchu. Mają one

Zakresy ruchów: prostowniki prostowniki ramię

zginacie przywodziciele mm st łokciowego

st. ramienny zgięciefpł. strzalk) 180° wyprosi (pł. strzałk.) 60° odwiedzenie 180° przywiedzenie 0-75° zgięcie (pł. horyzont) 130° wyprost (pł. horyzont.) 45° rotacja zewn. rotacja wewn.

60-90°

st. łokciowy zgięcie 130° wyprost 0° skręt na zewn. skręt do wewn. st. biodrowy zgięcie 90° (czysty ruch) wyprost 20° odwiedzenie j 4Q0 przywiedzenie f rotacja zew. 45° rotacja wewn. 20°

udo

goleń zginacze

stopa

Układ mięśni szkieletowych i kośćca człowieka widziany od przodu Ryć. 3a, b. Schemat

Układ mięśni szkieletowych i kośćca człowieka widziany od tyłu

budowy człowieka (układ mięśni i kośćca, zakresy ruchów).

Ryć. 3b

34

st. skokowy - zgięcie podeszwowe 50° ] , - zgięcie grzbietowe 20° J 9°rnV -supinacja 30° l , -pronacia 20" |dolnv

35

różny kształt, gdyż włókna mięśniowe układają się w nich różnie - równolegle, pierzasto. Podstawowym składnikiem mięśnia jest włókno mięśniowe, które łącząc się tworzy mięsień. Praca mięsni szkieletowych powoduje, że człowiek potrafi wykonać wiele skomplikowanych celowych ruchów. Precyzyjne wykonanie określonego ruchu zależy od synchronizacji czynności różnych grup mięśniowych. Wymaga to ścisłej współpracy układu nerwowego. Podstawową jednostką czynnościową mięśnia jest tzw. j e d n o s t k a m ot ory c z n a (zespół składający się z nerwowej komórki ruchowej, jej wypustki osiowej i grupy unerwionych przez nią włókien mięśniowych). Praca mięśni szkieletowych decyduje o ruchach człowieka, jak również o statycznych położeniach ciała ludzkiego. Zaprogramowany bodziec w ośrodkowym układzie nerwowym powoduje zmianę napięcia mięśniowego, którego wynikiem może być: - wydłużenie mięśnia, - skrócenie mięśnia, - wzmożone napięcie mięśnia bez zmiany długości, - zmiana długości i napięcia. Jeżeli mięśnie przebiegają nad jednym stawem, nazywają się mięśniami j e d n o s t a w o w ym i (występują w obrębie kręgosłupa), jeżeli przebiegają nad kilkoma stawami, nazywają się mięśniami w i e l o s t a w o w ym i (np. w obrębie kończyn). Podział czynnościowy mięśni Rozróżnia się następujące mięśnie: 1) agonistyczne, 2) antagonistyczne, 3) synergistyczne, 4) ustalające. Mięśnie a g o n i s t yc z n e wykonują konkretny ruch w stawie. W czasie, gdy mięśnie agonistyczne pracują, wykonując ruch, mięśnie a n t a go n i s t yc z n e przeciwstawiają się temu ruchowi, w momencie gdy mięśnie agonistyczne silnie się napinają, proporcjonalnie powinna słabnąć siła mięśni antagonistycznych. Kiedy agonistyczne mięśnie się kurczą, to mięśnie antagonistyczne się rozluźniają. Pobudzenie do pracy mięśni agonistycznych oraz wyłączanie z pracy mięśni antagonistycznych stanowi o płynności ruchu. Odpowiednie zespoły mięśniowe w konkretnym ruchu muszą stworzyć odpowiednie warunki dla wykonywanego ruchu. Mięśnie, które ustalają staw, nazywa się mięśniami u s t a l a j ą c y m i . Zespół mięśni ustalających wykonuje swą pracę przy konkretnym ruchu, ustalając ramiona dźwigni i zwierając staw w stopniu potrzebnym dla odbywającego się ruchu. Mięśnie s yn e r g i s t y c z n e są to te mięśnie, które współpracują /, innymi mięśniami w wykonywaniu ruchu określonej czynności, np. przy ćwiczeniu z oporem na grzbiet stopy napina się mięsień czworogłowy uda (który leży ponad kolanem). Istnieją synergizmy w z g l ę d n e , czyli nabyte (np. technika sportowa), i b e z w z g l ę d n e - stałe u wszystkich ludzi. Mięśnie mogą wykonywać różne rodzaje prac, wymagające różnych rodzajów skurczu włókien mięśniowych. Rodzaje skurczu włókien mięśniowych są następujące:

1. Skurcz i z o t o n i c z n y - występuje wówczas, gdy mięsień zmienia swoją długość, skracając się lub wydłużając. Zachowuje stałe napięcie (ćwiczenia dynamiczne). 2. Skurcz i z o m e t r y c z n y - występuje wówczas, gdy mięsień zachowuje stałą długość, zmieniając napięcie (ćwiczenie statyczne). 3. Skurcz a u k s o t o n i c z n y - przy tym skurczu zmienia się zarówno napięcie, jak i długość (ćwiczenia statyczno-dynamiczne). Wyróżnia się 2 podstawowe rodzaje pracy mięśni: 1) dynamiczną (biegi, rzuty, pływanie itp.), 2) statyczną (zwis na drabinkach, podpór leżąc przodem itp.). Praca dynamiczna. Jest działalnością mięśniową opartą na skurczu izotonicznym. Długość mięśnia ulega zmianie, napięcie nie. W pracy dynamicznej wyróżnia się: 1) pracę koncentryczną, gdy mięsień się skraca, 2) pracę koncentryczną, gdy mięsień się wydłuża, 3) pracę o charakterze umownym auksotonicznym, gdy mięsień skraca się i wydłuża ze wzrastającym oporem (ze zmianą napięcia). Praca statyczna. Jest to rodzaj pracy mięśni, kfóra przejawia się wzmożonym napięciem i polega na izometrycznym skurczu mięśni. Wyróżnia się 3 rodzaje pracy statycznej: 1) utrzymującą, która warunkuje utrzymanie określonego położenia ciała człowieka, równoważy działanie przeciwko siłę ciężkości, równoważy działanie sił przeciwstawnych, angażuje zawsze jedną, funkcjonalną grupę mięśni w danym stawie, 2) ustalającą, która zapewnia stabilizację określonego układu lub części ciała; najczęściej dotyczy pozycji wyprostnych w stawach kończyn, np. w gimnastyce stały wyprost nóg w kolanach i utrzymanie tzw. cechy gimnastycznej (obciąganie stóp podeszwowo) lub stabilizacja postawy stojącej człowieka,

.__l

UMc pędy ęinie)

dr chu u Pary kinematyczne (s*kletel)

Propriocepcja mechaniczna

37

36

Energia tlen

Ryć. 4. Schemat „biomaszyny" wg Ficlelusa. rr_iL_j(=[>

3) wzmacniającą, która pojawia się wtedy, gdy siły obciążające poszczególne stawy działają w kierunku przechodzącym przez osie stawów, nie powodując momentu obrotowego w poszczególnych stawach. Jak podaje K. Fidelus i inni autorzy, nie ma jednoznaczności miedzy ruchem w stawie a pracą, np. w czasie ruchu zginania prostownik może pracować ekscentrycznie, zginacz koncentrycznie, może pracować jednocześnie zginacz i prostownik lub mięśnie te mogą nie pracować w ogóle, gdyż ruch jest wykonany inną siłą niż siła mięśniowa, np. siłą ciężkości. P r z y k ł a d : z pozycji wyjściowej siedząc na krawędzi stołu z wyprostowaną kończyną dolną w stawie kolanowym: 1) ruch zginania kończyny dolnej w stawie kolanowym nastąpi bez udziału mięśni zginaczy, gdy: przyspieszenie ruchu zgięcia = przyspieszeniu ziemskiemu, 2) jeżeli staw kolanowy będzie zginał się wolno, to praca zginaczy stawu kolanowego będzie miała charakter ekscentryczny - przyspieszenie ruchu zginania jest mniejsze od przyspieszenia ziemskiego, 3) jeżeli staw kolanowy będzie zginał się bardzo szybko, to charakter pracy pracujących w tym ruchu zginaczy będzie koncentryczny - przyspieszenie ruchu zgięcia jest większe od przyspieszenia ziemskiego. Przeprowadzona powyżej analiza ruchu jest przykładem, jak dokładnie należy przemyśleć każde ćwiczenie fizyczne. W każdym ćwiczeniu uwzględnić należy nie tylko p o z yc j ę w y j ś c i o w ą (siad na stole z wyprostowaną kończyną w stawie kolanowym), ro dz aj r u c h u (ruch zginania kolana), drogę r u c h u (zgodnie z możliwościami stawu kolanowego w płaszczyźnie strzałkowej w zakresie od O do około 150°), ale również tempo r u c h u , tzn. jak ma być wykonywany ruch: wolno, szybko, płynnie czy z zatrzymywaniem. Tempo ruchu może zmienić charakter ćwiczenia.

Układ nerwowy U k ł a d n e r w o w y oś ro dk ow y składa się z mózgu oraz łączącego się z nim rdzenia kręgowego, tworzącego wiązki nerwów, które znajdują się wewnątrz kręgosłupa. U k ł a d ne r wo w y obwodow y obejmuje wszystkie nerwy odgałęziające się od ośrodkowego układu nerwowego i sięgające do najbardziej oddalonych części ciała. Niektóre, jak np. nerwy wzrokowe czy słuchowe, połączone są bezpośrednio z mózgiem. Jest ich 12 par i nazywane są one nerwami czaszkowymi. Nerwy, które odchodzą od rdzenia kręgowego, nazywane są nerwami rdzeniowymi. Komórki nerwowe ruchowe są wykonawcami poleceń wysyłanych z obwodowego układu nerwowego. Sprawiają one, iż zachodzą pewne zjawiska fizjologiczne i wykonywane są określone czynności. Komórki te odpowiadają za kilka różnych funkcji obwodowego układu nerwowego. Przez obwodowy układ nerwowy przepływają dwa rodzaje informacji. Jedne przesyłane są nerwami czuciowymi z ciała i zmysłów do ośrodkowego układu nerwowego - są to informacje typu „uwaga niebezpieczeństwo!". Inne, przekazywane za pośrednictwem nerwów ruchowych z ośrodkowego układu nerwowego do odpowiednich części ciała, są informacjami typu „podnieś rękę do góry". Pomiędzy oboma szlakami komunikacyjnymi istnieją liczne połączenia. 38

U k ł a d s o m a t yc z n y (sz ki el et ow y). Jego nerwy ruchowe kierują pracą mięśni zależną od woli, taką jak np. wchodzenie po schodach. Weget at yw n y s ys tem nerwowy. Jego nerwy sterują czynnościami wykonywanymi przez mięśnie niezależnie od naszej woli, takimi jak np, bicie serca. System wegetatywny odgrywa dwojaką rolę: przyspiesza i zwalnia poszczególne czynności, za co odpowiedzialne są dwie jego części: układ współczulny i przywspółczulny. Układ współczulny przyspiesza bicie serca podczas biegania, natomiast przywspółczulny zwalnia je po zatrzymaniu się.

5

Wybrane zagadnienia dotyczące motoryczności człowieka

i efektywną (przebieg ruchu i jego skutek). Na przejawy motoryczności należy patrzeć bardzo wszechstronnie, o czym pisał już w 1964 r. prof Z. Gilewicz. Strony motoryczności ludzkiej Strona potencjalna

Strona efektywna

Predyspozycje Zdolności motoryczne i umiejętności

Sprawność motoryczna Sprawność fizyczna

ruchowe

Współczesne poglądy na motoryczność ludzką w świetle antropomotoryki Wiedza o motoryczności ludzkiej stale ulega ewolucji. Związane jest to z różnymi koncepcjami, jakie pojawiają się w pracach badawczych naukowców. W zasadzie nie ma całkowitej jednomyślności co do określania przejawów motoryczności ludzkiej. Określając motoryczność człowieka, definiuje się obecnie jego „zdolności motoryczne", ale funkcjonuje również określenie „cechy motoryczne człowieka". Tradycyjna definicja motoryczności, nadal spotykana w wielu podręcznikach obowiązujących z dziedziny teorii wychowania fizycznego, brzmi (Demel, Skład, 1976): „Motoryczność lub motoryczność ludzka to pojęcie obejmujące całokształt czynności ruchowych człowieka - inaczej sferę ruchowej aktywności, słowem, to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia ciała lub jego części względem siebie". Obecnie za sprawą rozwijającej się obecnie nowej gałęzi nauki - „antropomotoryki" - zmienia się koncepcja dotycząca motoryczności człowieka. Bliższe tej koncepcji jest raczej określenie „zdolności motoryczne człowieka" niż określenie „cechy motoryczne". W Polsce pierwszą, nowatorską, bardzo ciekawą książką poświęconą tym zagadnieniom jest podręcznik „Podstawy antropomotoryki" autorstwa Jana Szopy, Edwarda Mleczko, Stanisława Żaka (Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Kraków 1996). W Polsce odpowiednikami pojęcia antropomotoryki są m.in.: „kinezjologia" i „antropokinetyka". Dziś przeważa pogląd, że zainteresowania badaczy nie powinny koncentrować się na zewnętrznym aspekcie ruchu (np. odległości skoku w dał, wielkości siły użytej przy rzucie itp.), ale na jego aspekcie wewnętrznym (potencjalnym). Obiektem zainteresowania różnych dyscyplin naukowych (biologia, fizyka, chemia, psychologia, pedagogika, rehabilitacja ruchowa) jest oprócz „przyrodniczych aspektów" ruchu sam człowiek, jako twórca zaistniałego działania ruchowego. Każdy ruch człowieka jest efektem współdziałania elementu biologicznego (aparatu ruchu, źródeł energii i procesów sterowania) oraz psychospołecznego (celu, motywacji itd.). W ruchu wyróżnia się stronę potencjalną (móc, umieć, chcieć)

W wyniku coraz pełniejszego poznania i zrozumienia roli człowieka w realizacji ruchu odchodzi się od określenia „cechy motoryczne człowieka" na rzecz określenia „zdolności motoryczne". Wartości osobnicze, które tkwią w człowieku, ujawniają się w trakcie treningu. Gdy się nie ćwiczy, stanowią one jedynie nie wykorzystany potencjał możliwości motorycznych, których „skarbcem" jest on sam - człowiek, ze wszystkimi towarzyszącymi mu uwarunkowaniami. W najnowszej literaturze spotyka się określenie „zdolności ruchowe". Uważa się, że są to właściwości wrodzone, ujawniające się w trakcie uczenia się w postaci łatwego opanowywania nowych, nie znanych form ruchu. Częścią składową uzdolnień ruchowych jest: pamięć i wyobraźnia ruchowa, koordynacja ruchów poszczególnych części ciała lub całego ciała, ekonomia wysiłku, szybkość, dokładność, trwałość, łatwos'ć zapamiętywania nowych ruchów. W ujęciu antropomotoryki zdolności motorycznc są to „kompleksy predyspozycji zintegrowanych wspólnym, dominującym podłożem biologicznym, ruchowym, ukształtowanym przez czynniki genetyczne, środowiskowe, które we wzajemnych interakcjach wraz z umiejętnościami ruchowymi tworzą potencjalną stronę motoryczności, warunkując stan gotowości organizmu do efektywnego wykonania ró/nego typu zadań ruchowych". Zdol ności m o t o r yc z n e są to właściwości charakteryzujące czynności narządu ruchu człowieka. Ruchy wykonywane przez człowieka mogą być rozmaite: proste i złożone, krótkie i długie, szybkie i powolne, silne i delikatne itd. Każdy ruch wymaga zarówno odrębnego sposobu wykonania, jak zaangażowania pewnych możliwości, „zdolności", żeby mógł on być jak najbardziej doskonały. Tę doskonałość formy ruchu osiąga się nie tylko przez opanowanie techniki danego ćwiczenia, ale także dzięki pewnym zdolnościom motorycznym, które posiada ćwiczący. W literaturze z zakresu wychowania fizycznego autorzy określają najczęściej zdolności motoryczne jako wielkości charakteryzujące możliwości ruchowe danego organizmu, niezależne od techniki ruchu (od stopnia opanowania nawyków ruchowych). Zdolności motoryczne człowieka w ćwiczeniach przejawiają się jednak tylko w technice konkretnego ruchu. Można mieć np. bardzo silne mięśnie, ale nie umieć wykorzystać ich siły do wspinania się na linie, i odwrotnie. Przy opanowaniu techniki ćwiczący o małej sile mięśniowej może to ćwiczenie wykonać doskonale pomimo swoich niniejszych niż w pierwszym przypadku możliwości siłowych. Technika wykonywania poszczególnych ćwiczeń fizycznych jest w znacznym stopniu zależna od poziomu cech motoryc/nych danej osoby. Główne zdolności motoryczne to: l) siła,

40

41

2) wytrzymałość, 3) szybkość, 4) gibkość, 5) zwinność. Między zdolnościami motorycznymi istnieje pewna współzależność sterowana przez układ nerwowy. Poszczególne właściwości narządu ruchu rozwijają się bardziej niż inne przy treningu specjalistycznym, ale nie w sposób izolowany.

Ryć. 5. Ćwiczenia siłowe (z grupy ćwiczeń „stosowanych") Konstancin.

Siła jako zdolność motoryczna Siła jako zdolność motoryczna zależy od osiąganej przez mięśnie siły skurczu. Siła skurczu mięśnia zależy od kilku czynników: 1) powierzchni fizjologicznego przekroju mięśnia, 2) ilości i synchronizacji pracujących włókien mięśniowych, 3) długości mięśnia, 4) prędkości skracania mięśnia podczas wykonywanego ruchu. Ad l. Siła skurczu mięśnia jest proporcjonalna do powierzchni fizjologicznego przekroju mięśnia. Przekrój fizjologiczny powiększa się pod wpływem treningu siły, ponieważ poszczególne włókna mięśniowe stają się grubsze. Ad 2. Siła skurczu mięśnia może wzrosnąć, gdy zwiększy się liczba jednostek motorycznych, które w danym ruchu są pobudzone do działania. Ale nawet maksymalny skurcz mięśni nie angażuje do pracy wszystkich jednostek motorycznych, zostawiając ich część jak gdyby w „rezerwie". Ta rezerwa może zostać włączona na skutek specjalnego pobudzenia emocjonalnego, np. w czasie zawodów. Ad 3. Siła skurczu mięśnia zależy od długości mięśnia, od jego stanu rozciągnięcia czy skrócenia. „Efekt siłowy" skurczu mięśnia w danym stawie zależy od kątowego ustawienia w tym stawie. Wraz ze zmianą kąta stawowego zmienia się siła rozwijana przez poszczególne zespoły mięśniowe: zginacze, prostowniki, odwodziciełe itd., działające na poszczególne odcinki ciała. Ad 4. Siła skurczu mięśnia zależy od prędkości skracania się włókien mięśniowych podczas ruchu. Siła i prędkość ruchu zależne są od siły następujących rodzajów skurczu mięśni: skurczu i z o m e t r yc z n e g o (skurcz mięśnia przy unieruchomieniu jego przyczepów lub też przy nadmiernym obciążeniu uniemożliwiającym skrócenie mięśnia przy wzroście napięcia) i skurczu iz ot oni cz ne go, charakteryzującego się zmianami swojej długości na skutek zbliżenia przyczepów mięśniowych (skurcz koncentryczny) i ich oddalenia (skurcz ekscentryczny). Możliwości siłowe skurczu mięśnia mogą być zwiększone przez odpowiednią technikę ruchu. Gdy mięsień przed właściwym ruchem siłowym jest dobrze rozciągnięty, zwiększa swą siłę skurczu, np. w rzutach w fa/ie poprzedzającej rzut, gdy wykonywany jest zamach. W podręcznikach metodycznych wychowania fizycznego przy określeniu zdolności motorycznej siły we wstępnych rozważaniach autorzy powołują się najczęściej na drugą zasadę Newtona: siła (F) = masa (m) x przyspieszenie (a), a siłę 42

Ryć. 6. Ćwiczenia siłowe o charakterze izometrycznym - Konstancin.

43

określają w N (niutonach). Szczegółowym wyjaśnieniem praw fizycznych w odniesieniu do siły cechy motorycznej zajmuje się biomechanika. W ćwiczeniach siłowych izometrycznych (w bezruchu), odbywających się z dużym obciążeniem, mięśnie napina się od kilku do kilkunastu sekund. Ten sposób ćwiczenia mięśni daje stosunkowo szybki przyrost siły skurczu mięśnia, ale podczas tych ćwiczeń utrudnione jest krążenie krwi, ponieważ napięcie mięśni powoduje nacisk na ścianki naczyń krwionośnych. Ćwiczenia izometryczne należy stosować w sposób przemyślany, zwłaszcza u młodzieży. Ćwiczenia z dużym obciążeniem (na ogół jest to taka masa, którą ćwiczący może udźwignąć) polega na pokonywaniu danego obciążenia z małym przyspieszeniem (wolno). W ćwiczeniach z małym obciążeniem, ale wykonywanych szybko, stosuje się najczęściej piłki lekarskie, hantle. Mogą to również być ćwiczenia, takie jak: rzuty, skoki, wspinania. Przy dwóch ostatnich rodzajach ćwiczeń nie daje się na ogół dodatkowego obciążenia, ponieważ własne ciało jest wystarczająco dużym ciężarem.

3. Metoda treningu obwodowego: polega głównie na zwiększeniu odporności organizmu na zmęczenie; w mniejszym stopniu wpływa na wzrost przekroju fizjologicznego mięśni. Zasady w treningu obwodowym są podobne do zasad metody kształtowania ciała, ale stosuje się mniejsze opory, gdyż założeniem tej metody jest jednoczesne kształtowanie siły i wytrzymałości.

Metody treningu siły 1. Metoda ciężkoatletyczna: polega na stosowaniu krótkotrwałych, ale maksymalnych obciążeń. Stosowane są proste ćwiczenia: wyciskanie, przysiady itd. Dozowanie oporu ustala się na podstawie sprawdzianu, mającego na celu uzyskanie maksymalnego wyniku w określonym ćwiczeniu. Ćwiczenia rozpoczyna się od ciężaru stanowiącego 60% ciężaru maksymalnego (wolno, jako rozgrzewka). Wykonuje się je: w tempie wolnym - ćwiczenia na obciążenia od 60 do 100% ciężaru maksymalnego, w tempie średnim od 60 do 90% ciężaru maksymalnego, w tempie szybkim od 60 do 80% ciężaru maksymalnego. 2. Metoda „kulturystyczna" systemem „body-building" jest to amerykańska metoda treningu siłowego mająca na celu wszechstronny rozwój głównych grup mięśniowych. Wpływa na duży przyrost masy mięśniowej i siły mięśnia. Stosuje się ją głównie w treningu siłowym początkujących i średnio zaawansowanych zawodników. W metodzie tej obowiązują następujące zasady: 1) wybrać 8-10 ćwiczeń angażujących mięśnie, które trzeba rozwijać, 2) ustalić maksymalne możliwości zawodnika w każdym ćwiczeniu i określić dla każdego zawodnika indywidualnie wielkość oporu treningowego (50-60% oporu maksymalnego), 3) w czasie jednego treningu stosuje się od 2 do 5 serii, 6-10 powtórzeń każdego ćwiczenia w jednej serii, 4) przerwy między seriami wynoszą od 2 do 5 minut, 5) zmieniać zestaw ćwiczeń w zależności od potrzeb co kilka tygodni, 6) po upływie kilku tygodni dostosować ciężar do nowych, większych możliwości siłowych, 7) ćwiczenia wykonywać w dość szybkim tempie, 8) obciążenia treningowe zwiększać przez: - zwiększenie liczby serii (2-5), - skracanie czasu między seriami, - zwiększenie ciężaru i oporu, - zmianę jednocześnie 2 lub 3 wyżej wymienionych czynników. 44

Ryć. 7. Trening obwodowy. Szpital „STOCER" - Konslancin.

Metoda ta w sposób istotny oddziałuje na układ krążenia i oddychania. Tempo ruchu jest szybkie, be/. przerw wypoczynkowych, dzięki czemu następuje równoczesny rozwój siły, szybkości i odporności organizmu na zmęczenie (zwiększa się wytrzymałość). W treningu obwodowym obowiązują następujące zasady. Wybrać 8-12 ćwiczeń. Doboru ćwiczeń dokonuje się w zależności od celu, jaki sobie stawiamy. Można ustalić ćwiczenia „na obwodzie" - z przewagą ćwiczeń siłowych czy wytrzymałościowych. Jako opór można zastosować hantle, piłki lekarskie, sztangę czy opór własny ćwiczącego. Trening należy rozpocząć od nauczania techniki ćwiczeń wchodzących w skład ustalonego „obwodu". Normą wyjściową dla treningu obwodowego jest 50% maksymalnych możliwości, np. dla zawodnika, który 10 razy wykonuje podciągnięcie się na drążku, wyznacza się 5 powtórzeń tego ćwiczenia. Ogólnie zakłada się, że ćwiczenie nie powinno trwać dłużej niż l minutę, a liczba powtórzeń nie powinna przekroczyć dwudziestu. Tempo wykonania na ogół nie powinno być szybkie. Następnie prowadzący musi się zorientować, ile czasu zajmie ćwiczącym wykonanie poszczególnych „punktów ćwiczeń" na jednym obwodzie (lub dwóch obwodach). Pomiędzy pos/czególnymi ćwiczeniami nie ma przerw. 45

Są różne formy treningu obwodowego. W kinezyterapii specjalnie opracowany trening obwodowy służy określonym potrzebom leczniczym, np. po amputacji czy w sporcie inwalidzkim.

Wytrzymałość jako zdolność motoryczna Wytrzymałość jest to odporność organizmu na zmęczenie. Można ją mierzyć w jednostkach czasu (sekundy, minuty) i jednostkach pracy (kGm). W praktyce, nie biorąc pod uwagę pozostałych zdolności motorycznych, można określić wytrzymałość na podstawie utrzymania określonego ciężaru lub czasu przebiegnięcia jakiegoś dłuższego dystansu, zdolności wykonywania ciągłego wysiłku o wymaganej intensywności przez dostatecznie długi czas. Wytrzymałość jest uwarunkowana wieloma różnymi procesami fizjologicznymi. Zmiany przystosowawcze dotyczą całego organizmu człowieka, ale najbardziej układów krążenia, oddychania i ruchowego. Należy dodać, że przystosowanie psychiczne sprzyja treningowi wytrzymałości. Wytrzymałość wiąże się z pojęciem wydolności fizycznej, które charakteryzuje możliwości organizmu w zakresie wykonywania pracy. Wydolność określa biologiczny potencjał ustroju (energetyka wysiłku, procesy termoregulacji ustroju, koordynacja nerwowo-mięśniowa i ogólna gospodarka tlenowa układów sercowo-naczyniowego, oddychania, mięśniowego). Maksymalny pobór tlenu przez organizm nazywany jest „pułapem tlenowym". Wytrzymałość charakteryzuje stopień wykorzystania biologicznego potencjału ustroju. Są różne klasyfikacje wytrzymałości. Ze względów metodycznych w praktyce treningu sportowego na ogół wyróżnia się dwa rodzaje wytrzymałości: ogólną i specjalną. Wytrzymałość ogólna jest to zdolność do wykonywania przez dłuższy czas dowolnej pracy fizycznej, angażującej liczne grupy mięśniowe, często nie związane z konkretną techniką określonej dyscypliny sportowej. Wytrzymałość specjalna jest to zdolność organizmu do wykonywania specyficznego wysiłku uwarunkowanego konkretną specjalizacją ruchu. Wytrzymałość specjalna jest metodycznie bardzo złożona (rodzaj ćwiczenia, intensywność i rodzaj wysiłku, dobór metod pracy Ud.). Metodyka kształtowania wytrzymałości Metodyka kształtowania wytrzymałości polega na doborze takich ćwiczeń, które zwiększają adaptację organizmu do długotrwałego wysiłku. Metody w treningu wytrzymałościowym są następujące: - metoda ciągła, - metoda powtórzeniowa + przerywana, - metoda interwałowa, - metoda startowa. 46

Metoda ciągła. Podczas wysiłku, który się odbywa w sposób ciągły, nie ma przerw na odpoczynek. Ukierunkowana jest intensywność i praca mięśniowa przy pełnym zaopatrzeniu w tlen. Czas wysiłku l ,5-2 minuty. Metoda powtórzeniowa. Metoda o charakterze pracy szybkościowo-wytrzymałościowej. Intensywność maksymalna, czas wysiłku 20-25 sekund. Czas odpoczynku 8-10 minut. Przerwy raczej o charakterze biernym. Praca przy niepełnym zaopatrzeniu w tlen. Metoda interwałowa. Charakteryzuje się maksymalną intensywnością. Czas trwania wysiłku 40-90 sekund, czas odpoczynku 1-3 minuty (nie pozwala na całkowitą odnowę zdolności do pracy; każde następne ćwiczenie odbywa się w stanie pewnego zmęczenia organizmu). Metoda startowa. Polega na kształtowaniu wytrzymałości przez udział w zawodach różnej rangi: od kontrolowanych sprawdzianów początkowych do głównych zawodów - w zależności od możliwości zawodnika. Wytrzymałość jest badana przez obserwację tętna przed i bezpośrednio po wysiłku oraz określenie czasu, jaki upłynął do powrotu tętna do normy. Im ten czas jest krótszy, tym większa jest wytrzymałość.

Szybkość jako zdolność motoryczna Największa prędkość, jaka może być uzyskana przez ćwiczącego w danym ruchu, zależy od tempa nabierania szybkości oraz od poziomu innych czynników, jak: gibkości, siły dynamicznej, stopnia opanowania techniki ruchu. W mechanice prędkość mierzy się w metrach na sekundę: prędkość (V) =

czas (t)

Szybkość jest wielkością mającą wymiar czasu. Szybkość zawodnika wiąże się z takimi parametrami, jak: prędkość ruchu, czas reakcji i częstotliwość ruchów. Częstotliwość i prędkość ruchu jest związana z techniką wykonywanego ćwiczenia, natomiast czas reakcji nie zależy od techniki. Czas reakcji jest to czas, jaki upływa od zadziałania bodźca do rozpoczęcia określonego ruchu. Zależy głównie od umiejętności skupienia uwagi, koncentracji ćwiczącego, od koordynacji nerwowo-mięśniowej, od siły mięśniowej i umiejętności rozluźnienia tych mięśni, które aktualnie nie uczestniczą w ruchu. Szybkość zawodnika wykształca się, gdy wykonuje on ruchy z maksymalną prędkością (są to ćwiczenia szybkościowe). Przy ćwiczeniach szybkościowych należy spełnić następujące warunki. Ćwiczenia muszą być dobrze opanowane, żeby ćwiczący nie musiał zastanawiać się nad ich „kompozycją", ale nad prędkością wykonywanego ruchu. Czas trwania tych ćwiczeń musi być taki, by pod koniec ich wykonywania prędkość ruchu nie malała. Technika ćwiczeń ma umożliwić wykonywanie ruchów z maksymalną prędkością. Osoby rozpoczynające ćwiczenia szybkościowe nie powinny być zmęczone. Podstawową metodą treningu jest metoda 47

powtórzeniowa, a przerwy między ćwiczeniami powinny być tak długie, by gwarantowały odnowę pracujących w danym ćwiczeniu mięśni. W praktyce rozróżnia się szybkość ogólną (podstawową, którą określa się np. za pomocą biegu krótkodystansowego) i szybkość specjalną (zawodniczą - szybkość boksera, pływaka, narciarza). Sposoby rozwijania szybkości to stosowanie dużej liczby ćwiczeń z małym obciążeniem oraz doskonalenie formy ruchu danego ćwiczenia. Jeżeli jakieś ćwiczenie trwa dłużej, to do jego wykonania potrzebna jest pewna wytrzymałość, a takie ćwiczenie określa się jako wytrzymałościowo-szybkościowe. Jeśli do wykonania ćwiczenia potrzebna jest większa siła, takie ćwiczenie określa się jako siłowo-szybkościowe.

Zwinność i gibkość jako zdolności motoryczne Pojęcie zwinności jest bardzo złożone. Zwinnością można nazwać zdolność dostosowania aktywności ruchowej do zmieniających się warunków otoczenia. Pojęcie zwinności jako zdolności motorycznej jest słabo sprecyzowane. Autorzy podręczników wychowania fizycznego pojęciu zwinność przypisują różną treść. Jedni uważają, że pojęcie zwinności jest sumą zręczności i prędkości ruchu. Inni z pojęciem tym łączą wyobrażenie gibkości stawów i ich połączeń (ruchy elastyczne i obszerne, które gwarantują różne zmiany pozycji ciała w przestrzeni). Zwinność jako zdolność motoryczna może być mierzona w jednostce czasu. A dokładność ruchu może być przedstawiona w jednostkach kątowych. Istnieje jeszcze inne określenie zwinności: zwinność to zdolność do koordynacji ruchów dokładnych w zależności od sytuacji (zapasy, dżudo, szermierka, slalom narciarski, gry sportowe). Kształcenie zwinności jako zdolności do szybkiego i celowego przebudowywania aktywności ruchowej wymaga ćwiczeń „na szybkość reakcji". Zwinność ciała zależy nie tylko od koordynacji, ale również od szybkości procesów nerwowych. Metody rozwijania szybkości opierają się na treningu: techniki opanowania nawyków ruchowych, gibkości ruchu w stawach, koordynacji mięśniowo-ruchowej i innych zdolności motorycznych (siła, szybkość i wytrzymałość). . „ Ćwiczenia kształcące zwinność szybko prowadzą do zmęczenia, a wtedy wykonywanie ich nie gwarantuje dokładności ruchów. W treningu zwinności należy robić takie przerwy wypoczynkowe, które wystarczają do pełnej odnowy procesów mięśniowo-nerwowych. Duża zwinność ćwiczącego przyczynia się do szybszego osiągnięcia dobrych wyników w ćwiczeniach fizycznych. Gibkość jest ważnym elementem w ćwiczeniu zwinności. Gibkość jest to umiejętność wykonywania ruchów w stawach zgodnie z możliwościami fizjologicznego zakresu ruchów w stawach. Dla każdego stawu określa się ją w jednostkach kątowych. Zakres ruchu w poszczególnych stawach zależy od elastyczności ścięgien i mięśni. Elastyczność mięśni zwiększa szybkość wykonywania ruchów. W procesie wychowania fizycznego nie należy dążyć do nadmiernego zwiększenia gibkości. Zakresy ruchów w stawach w trakcie poszczególnych układów ru48

chowych należy ćwiczyć przy dość wysokiej temperaturze otoczenia i w sposób stopniowy. Gibkość najłatwiej rozwinąć w wieku dziecięcym i młodzieńczym. Ćwiczenie gibkości w wieku rozwojowym nie może doprowadzić do osiągania nadmiernych wartości kątowych w stawach, wykraczających poza normy fizjologiczne. Należy dążyć do osiągnięcia gibkości „czynnej", polegającej na uzyskiwaniu dużych amplitud ruchów w stawach za pomocą aktywności grup mięśniowych związanych z danym ruchem w stawie. Skoczność jest związana z przemieszczaniem się ciała w przestrzeni na odległość i wysokość. Zależy w dużej mierze od budowy anatomicznej kończyn dolnych oraz możliwości i umiejętności wykorzystania siły mięśni. Mówiąc o kształceniu zdolności motorycznych jako procesie całościowym, należy podkreślić, że kształcąc jedną zdolność motoryczna, wpływamy również na inne. Rozluźnienie mięśni, „czucie równowagi" oraz „czucie przestrzeni" nie należą do cech motorycznych, ale są czynnikami ćwiczeń w działalności sportowej. R o z l u ź n i e n i e m i ę ś n i - każdy ruch jest wynikiem napięcia mięśni (pobudzenia) i rozluźnienia mięśni, które wykonują dany ruch. Napięcie mięśni i ich rozluźnienie musi nastąpić w odpowiednim stopniu oraz we właściwym momencie -inaczej ruchy będą mało „płynne" i będą wykonywane z niepotrzebną stratą sił (np. ruchy szybkościowe). Istnieje pojęcie napięcia psychicznego i emocjonalnego oraz napięcia mięśniowego. Często - ale nie zawsze - te stany napięcia łączą się ze sobą. Zasób ćwiczeń rozluźniających może obejmować ćwiczenia specjalne, np. występujące w różnych dyscyplinach sportowych, może te/ być ogólny - w ćwiczeniach ogólnokształtujących. „Czucie równowagi ". Rozróżnia się równowagę statyczną - w miejscu - i równowagę dynamiczną - w ruchu. Równowagę ćwiczy się poprzez stwarzanie trudnych warunków do utrzymania równowagi. Podtrzymanie równowagi (balans) uzyskuje się, wykonując ruchy w stawach bliskich powierzchni podporu, np. obręczy barkowej i kręgosłupa szyjnego - przy wykonywaniu stania na rękach. „Czucie p r z e s t r z e n i " - wyraża się w dokładności ruchów w przestrzeni. W metodyce nauczania należy uczyć rozróżniania „Kontrastujących" zadań ruchowych, np. rzut do kosza - z dalekiej odległości i spod kosza.

Badanie zdolności motorycznych -testy sprawności i próby czynnościowe Sprawność fizyczną człowieka można określić jako aktualną możliwość wykonania danego zadania ruchowego wymagającego zaangażowania wielu czynników mających podłoże biologiczne (aparatu ruchu, źródło energii procesów psychicznych), a także motywacji wykonującego dany ruch. Wykonanie danego zadania ruchowego wymaga uruchomienia zdolności motorycznych: siły, wytrzymałości, szybkości, zwinności, przy czym inne zdolności będą dominowały w różnych testach, w zależności od rod/aju zadania zawartego w teście ruchowym. Sprawna fi49

zyc/nie jest osoba, która charakteryzuje się zarówno sprawnością mięśni, jak krążenia, oddychania i termoregulacji. Pomiar ogólnej sprawności fizycznej w znaczeniu absolutnym za pomocą testu do tej pory jest niemożliwy. Każde zadanie ruchowe jest bardzo złożone i wymaga korelacji wielu funkcji fizjologicznych całego organizmu. Aby określić ogólną sprawność fizyczną, należy dokonać wielu prób czynnościowych i przeprowadzić różne testy określające stopień rozwoju poszczególnych zdolności motorycznych. Miernik rozwoju psychomotorycznego niemowląt (wg Zdańskiej-Brincken i Wolańskiego) Za podstawę oceny rozwoju psychomotorycznego dziecka autorzy przyjęli cztery rodzaje ruchów: 6 faz rozwoju ruchów głowy i tułowia, 9 faz rozwoju pozycji siedzącej, 9 faz rozwoju pozycji stojącej i 10 faz rozwoju lokomocji. Według autorów (uwzględniając jednak uwarunkowania poszczególnych właściwości człowieka i zróżnicowane ruchy osobnicze - indywidualne tory rozwojowe) przeciętny wiek występowania poszczególnych czynności na różnych etapach rozwojowych niemowląt jest następujący:

Lp. Fazy rozwoju ruchowego dziecka 1. W pozycji na brzuchu unosi głowę i ramiona na wysokość ok. 10 cm w ciągu l minuty 2. Utrzymuje głowę przy podciąganiu za przedramiona z pozycji leżącej na plecach 3. W pozycji siedzącej utrzymuje głowę prosto w ciągu l minuty 4. W pozycji na brzuchu opiera się na przedramionach, unosząc głowę na wysokość ok. 15 cm w ciągu l minuty 5. Położone na plecach unosi głowę i ramiona 6. Siedzi z lekkim podtrzymywaniem w pasie 5,5 7. W pozycji na brzuchu opiera się na wyprostowanych rękach unosząc klatkę piersiową i odwraca na boki 8. Obraca się z brzucha na plecy 9. Siedzi dłużej trzymając się podpory 10. Trzymane pod pachy utrzymuje częściowo ciężar ciała na wyprostowa nych nogach 6,5 11. Obraca się z pleców na brzuch 12. W pozycji na brzuchu odrywa tułów od podłoża, opierając się na rękach i kolanach, odwraca głowę we wszystkich kierunkach 13. Siada samo przy lekkim podciąganiu, trzymając się dwóch palców badającego 14. Siedzi samo, opierając się na rękach, plecy pochylone do przodu

Wiek w miesiącach 3 3 4 4 5

6 6 6

7 7 7 7

17. Podtrzymywane pod pachy podskakuje, zginając i wyprostowując kolana 18. Stoi podtrzymywane za obie ręce przez l minutę 19. Siada samodzielnie,chwytając się podporjr 20. Siedzi pewnie bez oparcia około l minuty 21. Staje podciągane za obie ręce 22. Siada samodzielnie bez oparcia 23. Stoi z oparciem bez pomocy 24. Staje samodzielnie, chwytając się podpory 25. Raczkuje przy użyciu rąk i kolan 26. Trzymane pod pachy wykonuje ruchy chodzenia 27. Stąpa bokiem, trzymając się obiema rękami nieruchomego oparcia 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34.

(barierki) Stojąc z oparciem, schyla się i podnosi zabawkę Chodzi podtrzymywane za dwie ręce Stoi samodzielnie Chodzi trzymane za jedną rękę Staje samodzielnie Wykonuje pierwsze samodzielne kroki Chodzi samodzielnie na sztywnych i szeroko rozstawionych nogach,

kołysząc się stąpa często na palcach 15. Siedzi przez moment wyprostowane bez podtrzymywania 16. Pełza na brzuchu z pomocą rąk, nogi nie biorą czynnego udziału 50

7,5 7,5 8 8 8 8,5 8,5 9 9 9 9 9,5 9,5 10,5 11 11,5 11,5 12,5 7 7,5

Ocena sprawności dzieci przedszkolnych Badanie motoryczności dzieci przedszkolnych jest trudne (trudno wyzwolić jednakową dla każdego dziecka motywację do ćwiczeń oraz stosować próby wydolnościowe i koordynacyjne, dlatego najczęściej stosuje się testy bazujące na ruchach naturalnych (Gniewkowski, 1964). Próby 1. Bieg na 20 m (szybkość). 2. Skok w dal z rozbiegu (długość). 3. Rzut piłeczką palantową (odległość). Wszystkie próby mierzą ten sam czynnik (zdolności szybkościowe, a w trzeciej próbie dodatkowo umiejętność rzucania). Próby charakteryzujące się większą wszechstronnością badania zdolności motorycznych zostały opracowane przez Sekitę w 1987 r. Obejmują one następujące sprawdziany: 1. Rzut piłką lekarską l kg znad głowy (próba siły). 2. Skok w dal z miejsca (próba mocy). 3. Bieg wahadłowy (próba zwinności). 4. Nakłuwanie otworów w specjalnej płytce (próba szybkości ruchów). Testy te cechują się wysokim stopniem rzetelności oraz są dostosowane do wieku pod względem stopnia trudności. Trzy testy (1,2,3) mierzą ten sam czynnik zdolności szybkościowe. 51

W Polsce naukowe opracowanie testów sprawności fizycznej (sprawdzonych statystycznie) zostało przeprowadzone już w 1934 r. przez J. Mydlarskiego. Testy opracowane przez Mydlarskiego w postaci zestawu różnych prób wykazały, że wyniki tych prób są zależne od wieku, wysokości i masy ciała badanej młodzieży. Wyniki tych prób podane zostały w różnych jednostkach miary i zostały opracowane określonym systemem punktacji: - bieg na 60 m z niskiego startu, - skok wzwyż z rozbiegu i odbicia obunóż przed linią oznaczoną l m od krawędzi dołu skoczni, - suma rzutów piłeczką palantową prawą i lewą ręką. Rzuty wykonywano z miejsca, wyprostowaną ręką z pozycji szerokiego rozkroku. Ćwiczący ustawiony był bokiem do kierunku rzutu. Mydlarski w swoich próbach chciał jak najtrafniej zmierzyć wybraną cechę motoryczną. Ważne było dokładne wykonanie próby, a nie wynik sportowy. Pomiarem szybkości był bieg na 60 m, pomiarem siły był rzut piłeczką, a koordynację ruchu miał określić skok wzwyż. Test J. Mydlarskiego w tamtych czasach był bardzo trafny. W 1963 r. R. Trześniowski, częściowo wzorując się na teście J. Mydlarskiego, ustalił inny miernik sprawności fizycznej. Między innymi autor wprowadził zestaw prób lekkoatletycznych: - bieg na 40 m z wysokiego startu dla dzieci w wieku 7,5-9 lat, - bieg na 60 m z niskiego startu dla dzieci i młodzieży w wieku 10,5-18,5 lat, - skok wzwyż, skok w dal i rzut piłką palantową dla dzieci i młodzieży w wieku 7,5-18,5 lat, - rzut „granatem" dla młodzieży w wieku 14,5-18,5 lat. Skoki i rzuty powinny być wykonywane zgodnie z przepisami lekkoatletycznymi, ale należy je interpretować indywidualnie. Jedynie pomiar skoku w dal dla dzieci powinien być wykonywany z miejsca. Test L. Denisiuka Test L. Denisiuka składa się z następujących prób: - ocena szybkości: bieg na 60 m, - ocena siły: rzut 2-kilogramową piłką znad głowy, - ocena skoczności i „mocy": skok dosiężny, - ocena zwinności: bieg z przewrotem na materacu, - ocena wytrzymałości: przysiady podparte z wyrzutem nóg do tyłu (chłopcy wykonują przez l minutę, dziewczynki przez V2 minuty). Testem Denisiuka mierzy się sprawność dzieci i młodzieży od 5 klasy szkoły podstawowej wzwyż. W klasach niższych wykonuje się następujące próby: - bieg na 30 m: I-III klasa szkoły podstawowej (zamiast 60 m), - bieg na 40 m: IV-V klasa szkoły podstawowej (zamiast 60 m), - rzut piłką l kg: klasa od I do IV (zamiast piłki 2 kg). Próbę typu wytrzymałościowego (przysiady podparte z wyrzutem nóg) można stosować u młodzieży po wstępnym okresie dojrzewania.

52

Test minimalnej siły mięśniowej wg Krausa-Webera Test Krausa-Webera jest prostą i łatwą metodą określania minimalnej siły mięśniowej niezbędnej dla ogólnej sprawności fizycznej. Test składa się z sześciu prób określających siłę mięśniową: 1. Siłę mięśni brzucha i lędźwi: przejście do siadu płaskiego z pozycji leżącej tyłem z nogami wyprostowanymi ze stabilizacją stóp i chwytem karku. 2. Siłę mięśni brzucha: z pozycji leżącej tyłem z nogami ugiętymi przejście do siadu skulnego wsparciem stóp oraz chwytem karku. 3. Siłę mięśni lędźwi i brzucha: z pozycji leżącej tyłem, chwytem karku wznos prostych nóg 20 cm nad podłoże i wytrzymanie 10 sekund. 4. Siłę mięśni grzbietu (górna część tułowia): z. pozycji leżącej przodem i stabilizacją stóp oraz chwytem karku (poduszka pod brzuchem) wznos tułowia, karku i głowy do poziomu i wytrzymać 10 sekund (ćwiczenie „sterowane" górą). 5. Siłę mięśni grzbietu (dolna część tułowia): z pozycji leżącej przodem przytrzymaniem stóp i chwytem karku (poduszka pod brzuchem) klatka piersiowa oparta na podłożu, wznos wyprostowanych nóg i wytrzymanie 10 sekund (ćwiczenie „sterowane" dołem). 6. Próba gibkości stawów biodrowych i elastyczności mięśni tylnych uda: ćwiczący z pozycji stojącej wykonuje skłon tułowia w przód z dotknięciem palcami podłogi i wytrzymuje 3 sekundy. Test Ziihory (tab. 1) Test Zuhory jest propozycją samooceny sprawności fizycznej. Zawiera najistotniejsze cechy motoryczne człowieka niezbędne w życiu codziennym. Minimalna ocena została ustalona na takim poziomie, aby mogło ją uzyskać 90% całego społeczeństwa: ocena dostateczna dobra bardzo dobra wysoka wybitna 10%

80% 60% 40% 20%

Dobra sprawność fizyczna jest oznaką zdrowia, prawidłowego funkcjonowania organizmu, dobrej pracy płuc, serca i mięśni. Próby czynnościowe Próby czynnościowe polegają na pomiarze pracy układu krążenia przy wysiłku fi/ycznym. Subiektywną oceną samopoczucia ćwiczącego jest uczucie rześkości lub zmęczenia, ospałość lub radość życia i energia itp. Obiektywną oceną samopoczucia ćwiczącego jest pomiar tętna, ciśnienia, liczba oddechów na minutę. Przyjęta jest następująca klasyfikacja tętna: tętno powolne - poniżej 60 uderzeń na minutę, tętno normalne 60-90 uderzeń na minutę, tętno szybkie - powyżej 90 53

Tabela l Test Zuhory

Siła nóg

Skoczność

PW

Zadanie i poziom wykonania (ocena)

Rodzaj próby

r ICC

minimalny

dostateczny

dobry

b. dobry

wysoki

wybitny

Bieg sprinterski w miejscu w ciągu 10 s. Wysokie unoszenie kolan z jednoczesnym klaśnieciem pod uniesioną nogą. Liczy się suma kłaśnięć Skok w dół obunóż z miejsca. Rezultat każdy mierzy własnymi stopami. Gdy pomiar wyniesie np. więcej niż 6 i pół stopy, zaokrąglamy wynik do 7 stóp

K M

12 15

16 20

20 25

25 30

30 35

35 40

5

6

7

8

9

• 10

Zwis wolny, ramiona wyprostowane. Wytrzymać przez 3s Zwis wolny, ramiona wypro-

Zwis wolny, ramiona wyprostowane. Wytrzymać przez 10 s Zwis wolny jednorącz. Wytrzy-

Zwis wolny jednorącz. Wytrzymać przez 3 s

Zwis wolny jednorącz. Wytrzymać przez 1 0 s

Zwis wolny oburącz, ugiąć

Zwis wolny oburącz, ugiąć

Zwis wolny oburącz, ugiąć mocno ramiona i wytrzymać przez 3 s Zwis wolny oburącz, ugiąć

Zwis wolny oburącz, ugiąć mocno ramiona i wytreymać przez 1 0 s Jak poprzednio, tylko wy-

stowane. Wytrzymać przez 10's

mać przez 10 s

mocno ramiona i wytrzymać przez 3 s

mocno ramiona i wytrzymać przez 10 s

mocno ramiona i wytrzymać zwis jednorącz przez 10 s

trzymać zwis jednorącz przez 1 0 s kolejno na prawej i lewej ręce

dobry

b. dobry

wysoki

wybitny

Chwycić oburącz Dotknąć palcami za kostki obu ra~k palców stóp

Dotknąć palcami obu rąk podłoża

Jak poprzednio, tylko palce obu rąk szeroko rozwarte

Dotknąć dłońmi obu rąk podłoża

Dotknąć głową kolan

1 min (200 m)

2 min (400 m)

4 min (800 m)

7 min (1200 m) t-

10 min (1500 m)

15 min (2000 m)

2 min (400 m)

4 min (800 m)

7 min (1500 m)

10 min (2000 m)

15 min (2500 m)

20 min (3000 m)

K

10 s

30 s

1 min

1,5 min

2 min

3 min

M

20 s

1 min

2 min

3 min

4 min

6 min

1

2

3

4

5 •

6

K M

K

Siła ramion

Zwis wolny na drążku lub na M gałęzi

Rodzaj próby

Płeć

Zadanie i poziom wykonania (ocena) minimalny

Gibkość

Z pozycji na baczność ciągły, K powolny skłon tułowia w M przód. Nogi proste. Liczy się tylko poprawne wykonanie zadania

Wytrzymałość Bieg ciągły na dystansie lub K w miejscu w tempie ok. 120 kroków na minutę. O wyniku decyduje czas trwania biegu M lub pokonany dystans

Siła mięśni

Ułożyć się na plecach, nożyce poprzeczne, nogi proste, uniesione nad podłoże. O wyniku decyduje czas trwania próby

Ocena w punktach

Ul Ul

dostateczny

»o

oo

—<

TT-

o "S \o

\o

*-k

c^i

J^

-22-sa

1

\o

"^

«

-

vo

—

—

Ol

r-

o

*~~

VI

1 a w

t

co VO

o

CN

00

8

o

u

co

*o

ON

0

jq

r^*

gj

O4

CO

co

* •c .X JC

*o

^o

£

o u

u

*o

VO O4

Ol Ol

OO CO

\D t— i

Ol —

OO CN

v£> O4

CN Ol

CO

OO

CO — >

—

Tt O
u

^ •"^

£

oo

A

OO

ł— *

N

V} CO

u u

a ta

vo

01

—i

T3

Oł

P

1

OO CO

-H

>— i

CO

t^ Ol

—i

OO

r^-

CN Ol

Ol

CO -H

-^

'—'

CO

Oł

uderzeń na minutę. U osób pracujących fizycznie lub u sportowców liczba uderzeń na minutę może być znacznie niższa, nawet około 40 na minutę. Szybkie tętno, 100-120 uderzeń na minutę, w stanie spoczynku obserwuje się u ludzi pobudliwych, nerwowych oraz w niektórych chorobach układu krążenia. Czynność serca jest ściśle związana z pracą układu oddechowego. Zaburzenie pracy serca powoduje niedostatek tlenu, a nadmiar dwutlenku węgla, co przejawia się ..zadyszką", szybkim i płytkim oddychaniem - 40-50 oddechów na minutę (prawidłowa liczba oddechów na minutę wynosi 16-18, u dziecka 20-23). Istnieją różne próby czynnościowe. Najłatwiejsze do przeprowadzenia są: 1. Próba ortostatyczna - w leżeniu na plecach, spokojnie, przy rozluźnionych mięśniach należy wykonać pomiar tętna w czasie l minuty. Następnie powoli wstać, ponownie przez l minutę mierzyć tętno. Jeżeli różnica między pomiarem tętna w leżeniu i w staniu mieści się w granicach 6-12 uderzeń serca na minutę, świadczy o dobrej tolerancji zmiany położenia ciała. Jeżeli różnica wyniesie 14--18 uderzeń, jest to wynik zadowalający. Jeżeli różnica wynosi około 24 uderzeń na minutę, jest to wynik niezadowalający (świadczy to o dużym stopniu pobudliwości układu nerwowego, a nawet o schorzeniu serca). 2. Próba z zatrzymaniem oddechu - w pozycji siedzącej na krześle spokojnie zrobić głęboki wdech. Ściskając palcami nos zair/ymać powietrze. Czas zatrzymania oddechu liczyć w sekundach. Zatrzymanie oddechu przez dłużej niż 90 sekund to wynik bardzo dobry, 60-90 - wynik dobry, 30-60 - wynik dość dobry, poniżej 30 wynik zły. 3. Próba z przysiadami: w pozycji stojącej ze złączonymi stopami zmierzyć tętno, następnie wykonać 20 przysiadów (ramiona wyciągnięte w przód, rozchylenie kolan na zewnątrz w czasie przysiadu). Po wykonaniu przysiadów zmierzyć tętno. Podwyższenie tętna o 25% jest wynikiem bardzo dobrym, 25-50% - dobrym, 5075% - zadowalającym. Podwyższenie tętna o 100% świadczy o wysokiej pobudliwości nerwowej lub chorobie.

O4

—

Wybrane testy sprawności fizycznej dla inwalidów: \O

ox oo

>— i

_

—

v£>

O

.^

«">

fxl

co

r01

^

—i

—

01

^

—,

—i

04


oo

-H

O\

(N

co

r—

—<

Tt

r~


O

N

jif

ni ii* iiy

>.

Test Coopera (test kondycyjny dla osób jeżdżących na wózku)

£

1 I

b S '•§ f

1 1 1 1 1 f. S

- test czynności dnia codziennego osób niepełnosprawnych (konsumpcja, higiena osobista, ubieranie się), - testy lokomocyjne (chód, poruszanie się za pomocą sprzętu inwalidzkiego, korzystanie z różnych środków komunikacji), - testy uciążliwości pracy, - testy sprawności rąk (w chorobach reumatycznych). Badanie siły skurczu mięśni za pomocą: 1) dynomornetru tarczowego, 2) testu Lovetta (skala sześciostopniowa). Pomiary wytrzymałości: 1) pedałowanie na ergometr/e rowerowym; 2) bieg na bieżni ruchomej; 3) wchodzenie na określoną wysokość.

Q

Q

co

^

Test ten wykonuje się w celu sprawdzenia kondycji (siły i wytrzymałości) osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Wykonuje się go na początku i na koń-

^

56

57

cu każdego cyklu treningowego. Test ten polega na pomiarze długości odcinka, jaki osoba badana jest w stanie przejechać na wózku przez 12 minut. Zazwyczaj drugi wynik jest lepszy od pierwszego. Podział dyscyplin sportowych ze względu na dominowanie określonych zdolności motorycznych: 1. Dyscypliny szybkościowo-siłowe o maksymalnej intensywności (sprinty, rzuty, skoki, podnoszenie ciężarów). 2. Dyscypliny wytrzymałościowe (o średnich wysiłkach i różnej intensywności): pływanie, biegi narciarskie, kolarstwo, chód sportowy, biegi średnie i długie.

Tabela 2 Test sprawnościowy (opracowanie Stefana Pilicza i Jerzego Żmudzkiego) dla nie uprawiających sportu Próba sił y: uginanie i prostowanie ramion w podporze, leżąc przodem (pompki) Wiek (w Różnica pomiędzy zasięgiem ręki Wiek Liczba ugięć ramion latach)(w w staniu i w wyskoku latach) kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni 20-29 24-32 35-45 20-29 12-20 16-26 30-39 22-30 30-40 30-39 12-20 13-22 40-49 20-28 27-36 40-49 9-17 10-18 50-59 17-25 23-32 50-59 7-13 7-13 60-70 12-20 20-28 60-70 5-10 3-9 Próba g i b k o ś c i : w staniu na stopniu lub krześle (kolana proste) skłon tułowia w dół (dłonie Wiek (wjak najniżej) Bieg lub marsz w minutach latach) Wiek (w Różnica zasięgiem kobiety pomiędzymężczyźni latach) dłoni a powierzchnią stopnia (+; 0; -) kobiety Bieg na 1000 m mężczyźni

Ryć. 8. Technika narciarza alpejczyka wymaga rozwoju wszystkich zdolności motorycznych.

3. Dyscypliny zwinnościowe - punktowane za dokładność ruchu i trudność techniczną (gimnastyka, akrobatyka, jazda figurowa na łyżwach, skoki do wody). 4. Dyscypliny o charakterze ogólnomotorycznym o stałej zmianie intensywności wysiłku (szermierka, boks, zapasy, dżudo, zespołowe gry sportowe, narciarstwo alpejskie).

58

20-29 20-29

5-12 5,5

7-12 4,5

30-39

4-11 6,0

5-11 5,0

40-49 - 40-49 50-59 50-59 60-70

Marsz 3^km 1-9 30 (-2M-7) 33 (-5M-3) Marsz 2 km

Marsz 5 km 0-10 50 (-3H-7) 55 (_ 7_ (_4> Marsz 3 km

60-70

25

35

Próba m o c y (tj. siły i szybkości): wyskok dosiężny z miejsca z wymachem ręki wzwyż

P r óba w yt r z ym a ł o ś c i : bieg lub marsz na dystansie określonym zależnie od wieku

Przykłady gier ruchowych rozwijających zdolności motoryczne Gry ruchowe rozwijające szybkość „Wyś ci g n u m e r ó w w kol e" Przybory i urządzenia: chorągiewka stojąca, V2 boiska do siatkówki. Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników. Organizacja i przebieg wyścigu. Średnica koła wynosi 4-5 m. Zawodnicy w drużynach kolejno odliczają, każdy zapamiętuje swój numer. Zawodnicy poru59

szają się po obwodzie koła, a prowadzący wywołuje dowolne numery. Zawodnicy z obu drużyn, oznaczeni wywołanym numerem, obiegają chorągiewkę i wracają na swoje miejsce. Kto szybciej powróci na obwód, zdobywa dla drużyny l pkt. Gra trwa 1-3 minuty, a co kilkanaście sekund należy zmieniać kierunek biegu po obwodzie koła. Wygrywa drużyna, której zawodnicy zdobędą więcej punktów. Uwagi metodyczne. W czasie gry każdy zawodnik powinien startować do wyścigu 2-3 razy. Wywoływanie numerów zawodników powinno odbywać się w różnej kolejności, tak aby wszyscy zawodnicy byli gotowi w każdej chwili do startu.

Gry ruchowe rozwijające siłę skurczu mięśni „ Wyś ci g p i ł e k do t u n e l u " Przybory i urządzenia: 2 piłki lekarskie, boisko do siatkówki. Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników, dwóch sędziów. Organizacja i przebieg wyścigu. Zawodnicy obu drużyn ustawiają się w szeregach naprzeciwko siebie, pierwsi mają piłki lekarskie. Odstęp między szeregami (drużynami) wynosi 3-4 m. Na sygnał prowadzącego wszyscy zawodnicy w drużynach, oprócz pierwszych z piłkami, wykonują podpór leżąc przodem, tworząc tunel, przez który za pomocą podania toczeniem piłkę toczy się na koniec. Ostatni zawodnik z piłką przebiega na początek i zajmuje miejsce podającego, który po podaniu piłki staje w drużynie jako pierwszy. W przypadku, kiedy piłka wytoczy się z tunelu pomiędzy zawodnikami, zawodnik, który ją podawał, jeszcze raz powtarza podanie piłki. Tego przepisu przestrzegają sędziowie. Zakończenie wyścigu następuje w momencie, kiedy z piłką na początku drużyny znajduje się ponownie zawodnik, który rozpoczynał grę. Wygrywa drużyna, której zawodnicy szybciej wykonają zadanie. Uwagi metodyczne. Pozycja podpora leżąc przodem jest męcząca, dlatego prowadząc zajęcia z młodszymi zawodnikami, należy wprowadzić przepis, że podpór leżąc przodem wykonuje się tylko w czasie toczenia piłki, a po przetoczeniu piłki zawodnicy odpoczywają, leżąc przodem. Grę powtarza się 2-4 razy.

Gry ruchowe rozwijające wytrzymałość „ Zw i n n a żabka" Urządzenia: boisko do siatkówki. Uczestnicy: dowolna liczba zawodników. Organizacja i przebieg -zabawy. Dwóch zawodników wybranych w drodze losowania ustawia się na linii bocznej boiska. Są oni „żabkowymi berkami". Pozostali zawodnicy jako „żabki" zajmują miejsca na boisku. Wszyscy przyjmują po/.ycję w przysiadzie podpartym. Na sygnał prowadzącego „berki" gonią „żabki". Każdy złapany zawodnik staje się „berkiem". W czasie zabawy wszyscy uczestnicy poru60

szają się skokami na czworakach. Wygrywa zawodnik, który zostanie złapany jako ostatni. Zawodnikom nie wolno siadać, wstawać z odrywaniem rąk od podłoża. Uwagi metodyczne. Wymiary boiska zależą od liczby zawodników. Boisko nie powinno być zbyt małe, ponieważ nastąpi szybkie wyłapanie „żabek". W zależności od możliwości fizycznych zawodników oraz założeń szkoleniowych zabawę powtarza się 2-3 razy.

Gry ruchowe rozwijające skoczność „Klasy" Przybory i urządzenia: kreda, stoper, '/2 boiska do siatkówki podzielonego na ponumerowane kwadraty - „klasy". Uczestnicy: liczba zawodników dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Na sygnał prowadzącego zawodnicy w ustalonej kolejności wykonują skoki z kwadratu środkowego do kwadratów innych. Każdemu zawodnikowi mierzy się czas próby. Wygrywa ten, który uzyska najlepszy c/as. Uwagi metodyczne. Klasy, zabawa znana i lubiana przez dzieci, jest bard/o dobrym ćwiczeniem w kształtowaniu skoczności i orientacji, zwłaszcza dla młodych i początkujących zawodników. Bok każdego małego kwadratu, w /ależno-ści od grupy zawodników, wynosi 0,5 m. Skoki można wykonywać na jednej nodze, z nogi na nogę, na dwóch nogach. Utrudnienie. Wykonywanie skoków z kwadratu do kwadratu bez „lądowania" w kwadracie środkowym, wykonywanie skoków bez przerwy, 2-4 razy przez wszystkie numerowane kwadraty.

Gry ruchowe rozwijające zwinność „ Be rek w s l a l o m i e " Przybory i urządzenia: 2 piłki, 4-6 chorągiewek stojących, boisko do siatkówki. Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników. Organizacja i przebieg wyścigu. Odległość miedzy liniami startu wynosi 2 m, między chorągiewkami 2-3 m. Przez losowanie zawodnicy jednej drużyny występują w roli „berków", drugiej uciekają. Po jednym zawodniku z drużyny ustawia się na liniach startu - na pierwszej uciekający. Na sygnał prowadzącego zawodnik stara się uciec przeciwnikowi, który go goni. Obaj biegną między chorągiewkami. Pościg trwa do ostatniej chorągiewki. Jeżeli zawodnik drużyny uciekającej nie pozwoli się dotknąć, zdobywa dla drużyny l pkt. Je/eli „berek" dogoni uciekającego, to z kolei on zdobywa punkt dla zespołu, 'lak kolejno startują wszyscy zawodnicy. Po zmianie ról sumuje się punkty. Wygrywa drużyna, której zawodnicy zdobyli więcej punktów.

61

Uwagi metodyczne. Prowadząc grę z zawodnikami początkującymi, przy doborze w pary należy uwzględnić podobne warunki fizyczne. Start może odbywać się z różnych pozycji. Wyścig powtarza się 2-6 razy. Utrudnienie. Uciekający oraz „berek" mają piłki, które prowadzą ustalonym sposobem.

6

cu ^^ t

Gimnastyka

Gry ruchowe rozwijające gibkość „ Wy ś c i g z ł a w k ą g i m n a s t y c z n ą " Przybory i urządzenia: 2-4 ławki gimnastyczne, boisko do siatkówki. Uczestnicy, dwie drużyny o równej liczbie zawodników, po 6-8 zawodników. Organizacja i przebieg wyścigu. Zawodnicy ustawieni są rzędami. Odległość do linii mety 4-6 m. Na sygnał prowadzącego zawodnicy chwytają rękoma za ławkę, przenoszą ją ponad głowami i stawiają na podłożu po swojej drugiej stronie, przechodzą na drugą stronę ławki, ponownie ją chwytają i przenoszą ponad głowami, stawiają na podłożu itd. Wygrywa drużyna, która szybciej postaci ławkę za linią mety. Uwagi metodyczne. Zamiast linii mety można określić liczbę przenoszeń ławki nad głowami, np. 6. Liczba zawodników w drużynie zależy od wymiarów ławki, przy ławce nie powinno być ciasno. Utrudnienie. Wyścig z dwoma ławkami. Zawodnicy stojąc na jednej, przenoszą drugą, stają na tej, którą przenieśli, i przenoszą tę, na której uprzednio stali, i tak na przemian. Wyścig powtarza się 2-4 razy, zmieniając ustawienie (bok) drużyn w stosunku do ławki.

Gimnastyka jest jednym z podstawowych środków wychowania fizycznego. Obejmuje ona najbardziej wszechstronny zasób ćwiczeń, które mogą wpływać na kształtowanie ciała ludzkiego i rozwój zdolności motorycznych. Różnorodność kierunków i rodzajów gimnastyki sprawia, że jest ona najbardziej uniwersalnym środkiem wychowania fizycznego. Poprzez ćwiczenia gimnastyczne można kształtować nie tylko cechy fizyczne człowieka - jego postawę i ruchy, ale również psychikę i charakter. Ruchy gimnastyczne mogą być ruchami naturalnymi (biegi, rzuty, skoki) lub mogą być ruchami wymyślonymi, wyrozumowanymi, nie używanymi w życiu, jak np. uniki, czy też złożone ćwiczenia ramion. Mogą też być ćwiczeniami porządkowymi, niezbędnymi dla dobrej organizacji zajęć wychowania fizycznegoUżycie w ćwiczeniach gimnastycznych przyborów i przyrządów zwiększa zasób ruchów gimnastycznych.

Rodzaje gimnastyki W 1952 r. w Krakowie wprowadzono podział gimnastyki na rodzaje, który obowiązuje do chwili obecnej. Są to następujące rodzaje: 1) gimnastyka podstawowa, 2) sport gimnastyczny, 3) gimnastyka pomocniczo-specjalna, 4) gimnastyka lecznicza.

Gimnastyka podstawowa Zawiera taki zasób ćwiczeń, który bezpośrednio służy ogólnemu przygotowaniu fizycznemu: wzmocnieniu zdrowia i równowagi psychicznej oraz prawidłowości budowy ciała ludzkiego i jego ruchów. Gimnastyka podstawowa w wieku dziecięcym

i młodzieńczym odgrywa rolę głównego bodźca rozwojowego. Jest ona podstawowym rodzajem ćwiczeń w przedszkolach i szkołach. Ponadto znajduje za63

stosowanie w wychowaniu fizycznym osób dorosłych, a także w różnych dyscyplinach sportowych. W gimnastyce podstawowej wyróżnia się następujące okresy: 1) dla dzieci w wieku przedszkolnym (3-7 lat), 2) dla dzieci w wieku szkolnym (7-11 lat), 3) dla dzieci w wieku średnim szkolnym (12-15 lat), 4) dla dzieci w wieku starszym szkolnym (15-18 lat), 5) dla dorosłych, w zależności od wieku i przygotowania fizycznego (od 60 roku życia tzw. gimnastyka geriatryczna). Zgodnie z Uchwałą Ogólnopolskiej Konferencji Gimnastycznej zadania gimnastyki podstawowej są następujące: - dostarczenie bodźców do wszechstronnego rozwoju psychofizycznego w różnych okresach rozwojowych, - kształcenie nawyków ruchowych i cech motorycznych potrzebnych do życia, pracy i zdrowia, - harmonijny rozwój układu ruchowego i jego funkcji, - kształcenie charakteru i osobowości ćwiczących. Sport gimnastyczny Obejmuje zasób ćwiczeń, które muszą być bardzo precyzyjnie wykonane i służą rywalizacji sportowej zawodników. Sport gimnastyczny składa się z trzech rodzajów wyczynu gimnastycznego: 1) gimnastyki sportowej (dla kobiet i mężczyzn), 2) gimnastyki akrobatycznej (dla kobiet i mężczyzn), 3) gimnastyki artystycznej (dla kobiet). Każdy z wymienionych rodzajów sportu gimnastycznego jest odrębną dyscypliną sportową i zawiera poszczególne konkurencje. W zależności od klasy sportowej układy ćwiczeń w poszczególnych konkurencjach posiadają odpowiedni stopień trudności. Gimnastyka sportowa. Wyróżnia się w niej następujące klasy:

- klasa III, - klasa II, - klasa I, - klasa mistrzowska (krajowa i międzynarodowa). W zależności od poziomu wyćwiczenia i uzyskanych wyników na podstawie jednolitej klasyfikacji sportowej zawodników dzieli na poszczególne klasy sportowe. W gimnastyce sportowej są odrębne konkurencje dla mężczyzn i kobiet. Konkurencje dla mężczyzn: ćwiczenia wolne, na drątku, na poręczach o równych żerdziach, na kółkach i na koniu z łękami oraz skoki. Konkurencje dla 4cobiet: ćwiczenia wolne, ćwiczenia na równoważni, ćwiczenia na poręczach o nierównych żerdziach i skoki. _ W czasie zawodów zespoły sędziowskie oceniają za pomocą punktów jakość wykonywania ćwiczeń obowiązkowych i własnego układu. Biorą pod uwagę prawidłowość wykonania: pewność, lekkość, rytm, dokładność i sposób wykonania poszczególnych elementów (siła, zamach, swoboda itp.), wrażenie za całość ćwiczenia. Najwyższą oceną za wykonanie jest 10 punktów. Za wszystkie błędy odlicza się od 10 punktów punkty karne. W zależności od tego, w jakim stopniu na64

stąpiło odchylenie od prawidłowego ćwiczenia, błędy dzieli się na: małe, średnie, duże i błędy niewykonania. Wielkość błędu Strata punktów mały

średni duży błąd niewykonania

0,1-0,2 0,4-0,5 l

wartość całego elementu

Sędziowanie jest jawne. Przy czterech sędziach oceny skrajne (najwyższą i najniższą) odrzuca się. Z 2 pozostałych ocen wyciąga się średnią arytmetyczną. Regulamin w poszczególnych konkurencjach każdego rodzaju sportu gimnastycznego określa błędy w sposób bardzo precyzyjny. We wszystkich trzech rodzajach sportu gimnastycznego w początkowym okresie nauczania stosuje się zasób ćwiczeń z gimnastyki podstawowej. Dopiero po osiągnięciu odpowiedniego ogólnego rozwoju fizycznego ćwiczących i ich podstawowych umiejętności ruchowych wprowadza się stopniowo trening specjalistyczny. W treningu specjalistycznym stosuje się odpowiednio wybrane środki i metody nauczania ćwiczeń - od form zabawowych do ścisłych. W sporcie gimnastycznym ścisła metoda nauczania ćwiczeń fizycznych jest metodą zasadnic/ą. Gimnastyka akrobatyczna. Cechą charakterystyczną gimnastyki akrobatycznej sportowej jest to, że zawiera ćwiczenia wolne akrobatyczne lub zespołowe o różnej skali trudności: od przewrotów w przód, które są traktowane jako powiązanie zasadniczych ćwiczeń o większej skali trudności, do ćwiczeń technicznie niezmiernie skomplikowanych, np. salto z prostym krzyżem. Ćwiczenia dzielą się na układy statyczne - np. piramidy wieloosobowe - i ćwiczenia dynamiczne - ćwiczenia w ruchu: przerzuty, wychwyty, salta ze śrubą itp. W ćwiczeniach wieloosobowych obowiązuje absolutna zgodność ruchu. Gimnastyka artystyczna. Gimnastyka artystyczna sportowa odbywa się w różnych konkurencjach: indywidualnie i w zespołach wieloosobowych. Ćwiczenia powinny być wykonywane /, muzyką. Ruchy muszą być harmonijne, pełne wdzięku, wyraziste i zgodne z muzyką. Układy ćwiczeń mogą odbywać się L szarfą, piłkami, obręczą, maczugą itd. Gimnastyka pomocniczo-specjalna Gimnastyka pomocniczo-specjalna dzieli się na 2 rodzaje: 1) gimnastykę w zakładach pracy, 2) gimnastykę pomocniczą specjalną w pos/c/ególnych dyscyplinach sportu. Gimnastyka w zakładach pracy. Wprowadzenie ćwiczeń rekreacyjnych w czasie pracy ma na celu: - poprawę zdrowia i samopoczucia ćwic/.ących, - zapobieganie wypadkom w c/asic pnicy, - zwiększenie wydajności pracy. Ćwiczenia w zakładach pracy są c/.esto dla wielu osób jedyną formą uprawiania kultury fi/.yc/nej i ich dodatnie oddziaływanie na organizm ćwiczących może 65

być zachętą do uprawiania kultury fizycznej w innej formie, np. codziennej gimnastyki porannej czy też uczestniczenia w zorganizowanych zajęciach rekreacyjnych poza pracą. Przy organizacji ćwiczeń w czasie pracy należy uwzględnić warunki pracy w zakładzie, układ dnia pracy, charakter pracy (właściwości pozycji i wykonywanych ruchów) oraz stopień i rodzaj wysiłku przy pracy. Kryteria oceny wysiłku psychofizycznego w czasie pracy: - ilość i czas powstawania wysiłku fizycznego w czasie pracy, - stopień napięcia psychicznego, - tempo pracy, - pozycja ciała przy pracy, - jednostajność pracy, - hałas, wibracje, stopień zanieczyszczenia powietrza, oświetlenie miejsca pracy. Najbardziej skuteczną formą gimnastyki w czasie pracy jest gimnastyka wprowadzająca w tok dnia pracy (5-10 minut) lub przerwy gimnastyczne (pierwsza przerwa w I połowie dnia pracy, druga przerwa w II połowie dnia pracy), czas zajęć 57 minut. Przerwy gimnastyczne stosuje się po wystąpieniu pierwszych oznak znużenia, ale przed pojawieniem się obniżenia wydajności pracy. Najczęściej stosowane formy ćwiczeń to: zabawy i gry ruchowe, ćwiczenia gimnastyczne i elementy rytmiczno-taneczne. Najczęściej stosowane rodzaje ćwiczeń to: 1) ćwiczenia RR i NN o małym natężeniu, 2) ćwiczenia poprawiające postawę, 3) ćwiczenia RR i NN o większym natężeniu, 4) ćwiczenia tułowia i szyi, 5) ćwiczenia ożywiające, zabawy, gry, podskoki, bieg i elementy tańca, 6) ćwiczenia specjalistyczne przeciwdziałające skutkom zmęczenia postawy wywoływanego określonym rodzajem pracy, 7) ćwiczenia końcowe uspokajające i odprężające.

Gimnastyka lecznicza Jest jednocześnie podstawowym działem kinezyterapii. Kinezyterapia obejmuje całokształt wiedzy związanej z leczeniem za pomocą ruchu. W dzisiejszym pojęciu rehabilitacja lecznicza jest rehabilitacją kompleksową: funkcjonalną i społecz-nozawodową. Gimnastyka lecznicza jako czynnik terapeutyczny ma za zadanie usunąć albo zatrzymać proces chorobowy toczący się w organizmie człowieka. Stosowanie gimnastyki leczniczej wymaga, oprócz znajomości terminologii gimnastycznej i metodyki przeprowadzenia ćwiczeń z osobami zdrowymi, również znajomości kinezyterapii. Obecnie gimnastyka lecznicza jest stosowana w większości specjalności medycznych, m.in. w chorobach urazowo-ortopedycznych, reumatologicznych, neurologicznych, internistycznych itd. Gimnastyka lecznicza w chorobach neurologicznych. W przypadkach chorób neurologicznych niezmiernie trudno jest wyodrębnić poszczególne grupy ćwiczeń leczniczych, nie podając konkretnych przypadków chorobowych. Przywracanie czynności ruchowych za pomocą ćwiczeń gimnastyki leczniczej ma miejsce po uszkodzeniach rdzenia i po uszkodzeniach nerwów obwodowych. Czynności ru66

chowe ulegają zniesieniu czy zaburzeniu w przypadkach, gdy nastąpiło uszkodzenie ośrodkowego czy obwodowego układu nerwowego bądź samych narządów ruchu. W organizmie człowieka wykonawcą czynności ruchowych jest efektor. Analizatorem i przenosicielem impulsów ruchowych jest układ nerwowy - ośrodkowy i obwodowy. Zniszczenie komórek rogów przednich rdzenia kręgowego powoduje wiotkie porażenie mięśni, które są zaopatrywane przez włókna nerwowe pochodzące z tych rogów, np. po chorobie Heinego-Medina. Uszkodzenie nerwów obwodowych może nastąpić np. po złamaniu uszkadzającym nerw w ranie ciętej. Następuje przerwanie łączności mięśnia z komórką przedniego rogu rdzenia i powstaje wiotkie porażenie mięśnia z postępującym jego zanikiem i porażeniem. Mięsień pozbawiony nerwu zanika, gdyż przestaje być mięśniem czynnym, pracującym. Stan bezczynności mięśnia, jeśli trwa długo, może być nieodwracalny. Celem wszystkich zabiegów gimnastyki leczniczej w początkowym okresie choroby jest opóźnienie procesów zwyrodnieniowych mięśnia, zachowanie możliwie jak najpełniejszego ruchu w stawie, odpowiednie ułożenie przeciwprzykurczowe i zapobieganie nadmiernemu rozciągnięciu mięśnia. To wskazanie, jak i wiele innych, jest uwzględniane w ćwiczeniach indywidualnych i zespołowych. Głównym celem ćwiczeń zespołowych jest utrzymanie dobrego stanu całego organizmu. Systematyka ćwiczeń leczniczych wyróżnia dwa główne rodzaje ćwiczeń: ćwiczenia bierne i ćwiczenia czynne; całą czynność „treningu" mięśnia od bezwładu do jego fizjologicznych możliwości określa się jako reedukacja mięśniowa (odnowa mięśnia). Pojawienie się u pacjenta ruchu dowolnego, nawet jeszcze bardzo słabego (czy nawet tylko napięcia mięśniowego świadomego), rozpoczyna cykl ćwiczeń czynnych (najpierw w odciążeniu, potem czynnych właściwych i na końcu ćwiczeń z oporem). W ćwiczeniach zbiorowych jako odciążenie słabych grup mięśniowych stosuje się takie pozycje wyjściowe do ćwiczeń, w których słabszym mięśniom jest łatwiej pracować, np. ruch zgięcia w stawie biodrowym łatwiej jest wykonać leżąc na boku niż leżąc na plecach, przy czym kończyna wykonująca ruch powinna leżeć bezpośrednio na podłożu. W ćwiczeniach z oporem wykorzystuje się piłki lekarskie, hantle. Spastyczne porażenie polega na zaburzeniu synchronizacji pracy między mięśniami agonistycznymi i antagonistycznymi. Skurcz spastyczny najczęściej nadmiernie napina mięs'nie zginacza w taki sposób, że nie można płynnie wyprostować stawu i ruch staje się nieefektywny (szarpany). Kinezyterapia bywa bardzo skuteczna w leczeniu chorób neurologicznych, które najczęściej powodują duży stopień kalectwa i bardzo często dotyczą dzieci. Im właściwiej będzie przebiegało usprawnianie lecznicze dzieci dotkniętych chorobami neurologicznymi, tym mniejsze będą uszkodzenia czynności narządu ruchu w wieku późniejszym. Gimnastyka lecznicza w chorobach narządu ruchu i w chorobach ortopedycznych. W następstwie urazu - nagłego zadziałania siły - następuje różnego stopnia anatomiczno-czynnościowe uszkodzenie ciała. Rodzaje urazów to: stłuczenia, zwichnięcia, skręcenia, złamania, rozerwania itd. Najpierw następuje postępowanie chirurgiczno-ortopedyczne operacyjne lub zachowawcze (unieruchomienie, najczęściej gipsowe). Od początku postępowania 67

lekarskiego gimnastyka lecznicza jest ważnym czynnikiem w leczeniu urazów narządu ruchu. Już w czasie unieruchomienia w gipsie odpowiednio dobrane ćwiczenia ogólnie usprawniające zapobiegają powikłaniom pourazowym miejscowym, ogólnoustrojowym i psychicznym. W chorobach narządu ruchu, w zależności od rodzaju wady rozwojowej, stosuje się różne rodzaje ćwiczeń leczniczych. Choroby ortopedyczne są to wady narządu ruchu, które mogą powstać we wszystkich okresach rozwojowych życia człowieka, zarówno w życiu płodowym, jak i późniejszym (np. wrodzone zwichniecie stawów biodrowych, wady postawy, stany zapalne, zwyrodnienia kostno-stawowe, następstwa urazów itd.). Ortopedia łączy się z wieloma innymi specjalnościami medycznymi, jak: reumatologia (zwyrodnienia kostno-stawowe), neurologia, chirurgia itd. Zakres gimnastyki leczniczej w chorobach ortopedycznych jest bardzo duży. Każdy przypadek choroby ortopedycznej ma swoje wskazania i przeciwwskazania ogólne i specjalne. Ogólne zasady kinezyterapii w poszczególnych rodzajach chorób ortopedycznych zawarte są w odnośnej literaturze fizjoterapii. W chorobach urazowo-ortopedycznych najczęściej występuje długi okres unieruchomienia (np. po złamaniu uda pełny zrost następuje na ogół po 12 tygodniach). Sprzyja to zmianom destrukcyjnym narządu ruchu. Niepokój pacjenta o swój stan zdrowia, możliwości życiowe, pracę, wygląd es tetyczny powinny być przez cały zespół rehabilitacyjny odpowiednio zneutralizo wane. W każdym przypadku należy liczyć się z indywidualnymi cechami chorego wiążącymi się z jego osobowością, urazem psychicznym powstałym na tle urazu czy choroby, trzeba się starać ułatwić mu powrót do równowagi psychicznej. (Te sprawy również powinien uwzględnić fizjoterapeuta prowadzący gimnastykę lecz niczą). _ Do najcięższych przypadków urazowych należą: urazy rdzenia kręgowego z porażeniami rąk i nóg, z nietrzymaniem moczu i kału, amputacje obustronne kończyn i wszystkie inne urazy, których skutkiem jest unieruchomienie pacjenta w łóżku, utrudnienie samoobsługi i przemieszczania. Gimnastyka lecznicza w chorobach ginekologicznych oraz położnictwie. Gimnastyka lecznicza w różnych okresach ciąży ma za zadanie pomóc kobiecie ciężarnej w utrzymaniu dobrego samopoczucia, zapewnieniu dobrej sprawności fizycznej i w przebiegu porodu. Po porodzie celem gimnastyki leczniczej jest wzmocnienie tych grup mięśniowych, które na skutek ciąży i porodu zostały rozciągnięte (głównie mięśnie brzucha i dna miednicy). Gimnastyka lecznicza w ginekologii przede wszystkim jest stosowana po operacjach ginekologicznych i, jeśli jest to możliwe, również przed tego rodzaju operacjami, jako przyuczenie pacjentki do ćwiczeń, które będzie musiała wykonywać po dokonanym zabiegu. Celem gimnastyki pooperacyjnej po zabiegach ginekologicznych jest zapobieganie powikłaniom pooperacyjnym płucnym (zapalenie płuc) i krążeniowym (zakrzepy). Gimnastyka lecznicza w chorobach serca. Gimnastyka lecznicza w chorobach serca jest stosowana zarówno po zawałach mięśnia sercowego, jak i w innych schorzeniach serca w okresach wczesnych. Zasób ćwiczeń obejmuje ćwiczenia całych grup mięśniowych kończyn wykonywane przy jak najmniejszym wysiłku. Kończy68

ny położone na podłożu, ćwiczą tylko dłonie i stopy. Ponadto stosuje się ćwiczenia oddechowe i rozluźniające. Natężenie ćwiczeń powinno być niewielkie, tempo wolne. Rodzaj ćwiczeń - kształtujący, o charakterze dynamicznym. Ćwiczenia o akcentach statycznego napięcia mięśniowego są sporadyczne. Wszystkie ćwiczenia po zawałach mięśnia sercowego w okresach wcześniejszych i późniejszych powinny odbywać się przy kontroli tętna i ciśnienia krwi. Wartości te trzeba umieć odpowiednio ocenić. Podstawowym warunkiem jest stała konsultacja prowadzącego gimnastykę leczniczą z lekarzem prowadzącym chorego - kardiologiem. Zasadą ogólną jest stopniowanie wysiłku i właściwa ocena samopoczucia pacjenta w trakcie ćwiczeń. Kontrolowanie wysiłku ćwic/ącego obowiązuje we wszystkich przypadkach kardiologicznych. Głównym elementem dawkowania wysiłku jest stopniowa zmiana pozycji wyjściowej do ćwiczeń. Od leżenia, poprzez siady do słania. U pacjenta z chorobami kardiologicznymi czas ćwiczeń i próg możliwości wysiłku nie może zostać przekroczony. Gimnastyka lecznicza w chorobach reumatycznych. Z chorób ogólnie określanych jako choroby reumatyczne najczęstsze jest reumatoidalne zapalenie stawów, tzn. gościec przewlekły postępujący, gościec tkanek miękkich, mięśniowy, choroby zwyrodnieniowe stawów. W większości przypadków chorób reumatycznych obok leczenia farmakologicznego i operacyjnego stosuje się leczenie gimnastyką oraz innymi środkami kinezyterapii. W zależności od zaawansowania choroby oraz miejsca przebywania chorego (dom, przychodnia, szpital, sanatorium) stosuje się specjalnie opracowane zasoby ćwiczeń. W ćwiczeniach tych ogólną zasadą jest odciążenie stawów i dobór pozycji do ćwiczeń, w której sprawiają one jak najmniej bólu i w której można je przeprowadzić w jak najpełniejszym zakresie. Gimnastyka lecznicza w przypadku chorób reumatycznych nie powinna przeciążać chorych stawów, ale powinna natomiast likwidować przykurczę i zapobiegać dalszemu zniekształcaniu stawów. Ruchy powinny być wykonywane dokładnie, w istniejącym zakresie ruchu i zachowywać właściwy rytm, pozwalający na prawidłową pracę mięśni. Czas odpoczynku powinien mniej więcej odpowiadać czasowi pracy mięśnia. W miarę poprawy funkcji stawów liczba powtórzeń wzrasta. Poprawia się siła skurczu mięśni i funkcja stawów. Ćwiczenia lecznicze w chorobach reumatycznych nie powinny odbywać się w ostrym stadium choroby. O rozpoczęciu ćwiczeń decyduje lekarz.

7

Zasób ćwiczeń gimnastyki podstawowej. Terminologia, systematyka i rodzaje ćwiczeń fizycznych. Gimnastyka lecznicza Gimnastyka podstawowa ma na celu ogólny psychomotoryczny. rozwój ćwiczących, poprawienie stanu zdrowia i hartowanie organizmu. Gimnastyka podstawowa obejmuje wiele najrozmaitszych ćwiczeń fizycznych, niezbędnych do prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży. Część z nich służy ćwiczącym we wszystkich okresach życia. Zasób ćwiczeń z gimnastyki podstawowej był wzorem, z którego po zmodyfikowaniu powstały poszczególne rodzaje ćwiczeń stosowanych w usprawnianiu leczniczym. Terminologia gimnastyczna to skrócony opis ćwiczeń. Fachowe nazewnictwo gimnastyczne powinno być krótkie, logicznie skonstruowane i zrozumiałe. Ćwiczenia gimnastyczne są podstawowym środkiem w nauczaniu wychowania fizycznego i w treningu sportowym. Ćwiczenia gimnastyczne zostały podzielone na poszczególne grupy przy zastosowaniu różnych kryteriów. Wśród istniejących podziałów ćwiczeń gimnastycznych nie ma takiego, który uwzględniałby wszystkie cechy ćwiczeń fizycznych rozpatrywane z punktu widzenia anatomicznego, fizjologicznego, psychologicznego i metodycznego. Wieloaspektowa analiza ćwiczenia to przede wszystkim uwzględnienie następujących kryteriów: 1. Pod względem anatomicznym są to ruchy poszczególnych części ciała ludzkiego (tułowia i głowy, kończyn dolnych i górnych). Ruchy w wymienionych odcinkach ciała mogą być wykonywane przez różne grupy mięśniowe i odbywać się w różnych stawach i z różnych pozycji wyjściowych. 2. Pod względem fizjologicznym ruchy mogą być bardzo różne, np. ruchy o różnych rodzajach napięcia mięśniowego: statyczne lub dynamiczne; ćwiczenia o różnej intensywności pracy wykonywanej przez określone grupy mięśni; ćwiczenia o określonej intensywności: umiarkowanej, dużej, naprzemiennej; ćwiczenia o różnym czasie trwania wysiłku mięśniowego: wysiłek może trwać długo lub krótko, może dotyczyć tylko fizjologicznych aspektów albo angażować również sferę psychiczną człowieka. Jeżeli wysiłek jest za duży, to nie tylko męczy fizycznie, ale również zniechęca psychicznie do ćwiczeń, wywołując stan znużenia lub zniechęcenia. Wzbudza u ćwiczącego stan wątpliwości co do swoich możliwości fizycznych i odwrotnie. Zbyt małe wysiłki zniechęcają, nie dają ćwiczącym pełnej satysfakcji, gdyż ich możliwości ruchowe są o wiele większe. 3. Ćwiczenia o wybitnych cechach psychologicznych to ćwiczenia ożywiające, uspokajające, wyścigi itd. Każda z wymienionych grup ćwiczeń ma zatem aspekty anatomiczne, fizjologiczne itd. Istnieją ruchy, które powtarzają się wielokrotnie, ale zawsze zachowują 70

swoją kolejność. Są to ruchy c y k l i c z n e , takie jak: chód, bieg, wiosłowanie, pływanie itd. Ac ykl i cz n ym i ćwiczeniami będą: rzuty, skoki, elementy techniczne w grach zespołowych sportowych, wolne ćwiczenia gimnastyczne itd. Pod względem rozwijania przez ćwiczenia zdolności motorycznych wyróżnia się ćwiczenia siłowe, gibkościowe, wytrzymałościowe itd. Dla celów treningowych w poszczególnych konkurencjach sportowych różnych dyscyplin sportu ćwiczenia fizyczne są usystematyzowane jeszcze inaczej. Zawsze jednak powinny uwzględniać, obok ruchów specyficznych dla danej dyscypliny sportowej, rozwój wszystkich zdolności motorycznych jako podstawy ogólnego rozwoju organizmu. Dla celów treningu sportowego, wyczynowego stosuje się m.in. systematykę ćwiczeń opracowaną przez Fidelusa i Kocjasza, którzy podzielili ćwiczenia według funkcji grup mięśniowych i płaszczyzn ruchu w sześciu pozycjach wyjściowych: w staniu, w klęku, w siadzie, w leżeniu, w podporach i w ruchach lokomocji. W każdej z wymienionych pozycji wyjściowych autorzy uwzględnili: ćwiczenia wolne, z partnerem, z przyborem, ćwiczenia na przyrządach i ćwiczenia izometryczne. Autorzy „Atlasu ćwiczeń", w którym jest przedstawiona ta systematyka, posługiwali się powszechnie przyjętym w gimnastyce słownictwem wg L. Mazurka. Istnieje wiele innych podziałów ćwiczeń przydatnych w praktyce wychowania fizycznego. Gimnastyka lecznicza działa na organizm człowieka za pomocą fizjologicznego bodźca, jakim jest ruch. Działanie ruchu nie ogranicza się tylko i wyłącznie do narządu ruchu, obejmuje ono również narządy wewnętrzne, układ nerwowy, przemianę materii itd. Podobnie dzieje się w organizmie każdego ćwiczącego - zdrowego czy chorego. Gimnastyka lecznicza ma swoją własną systematykę ćwiczeń. Pod względem organizacyjnym ćwiczenia dzielą się na ćwiczenia i n d yw i d u a l n e i z es poł owe. Pod względem anatomiczno-fizjologicznym działania na niepełnosprawny organizm ćwiczącego ćwiczenia dzielą się na działające: miejscowo (przeważnie indywidualne) i ogólnie (przeważnie zespołowe). W zależności od charakteru i rodzaju schorzenia ćwiczenia d z i a ł a j ą c e o gó l n i e podnoszą ogólną adaptację ćwiczącego do wszelkich wysiłków, również do tych, które związane są z życiem codziennym. Ćwiczenia d z i a ł a j ąc e mi ej scowo bezpośrednio wpływają na uszkodzony narząd (np. ćwiczenia po złamaniu nogi) czy mało wydolny układ wewnętrzny (np. niewydolny układ oddechowy). Zarówno ćwiczenia miejscowe, jak i ogólne usprawniają korelacje fizjologicznych mechanizmów u ćwiczącego, przyczyniając się do wytworzenia potrzebnych w życiu codziennym kompensacji ruchowych i lepszego działania układów wewnętrznych człowieka. Ćwiczenia indywidualne w kinezyterapii mają bardzo szczegółową systematykę. Główny podział tych ćwiczeń to podział na ćwiczenia bierne i ćwiczenia czynne. Ogólne usprawnienie pacjenta osiąga się poprzez następujące rodzaje ćwiczeń: ćwiczenia ogólnie usprawniające (na sali chorych, na sali gimnastycznej, na zewnątrz budynku - w terenie), ćwiczenia w wodzie (przede wszystkim w basenie) oraz przez naukę chodzenia, która obejmuje ćwiczenia specjalne o charakterystycznej metodyce nauczania. Sposób prowadzenia odnośnych zajęć ma swój pierwowzór w metodyce wychowania fizycznego, a literatura fachowa wychowania fizycznego zawiera wiele ćwiczeń, które można zmodyfikować, dostosowując je do potrzeb usprawniania 71

leczniczego. Dla potrzeb gimnastyki podstawowej oraz dla potrzeb gimnastyki leczniczej najbardziej przydatna jest systematyka ćwiczeń wg L. Mazurka. Systematyka ta uwzględnia cztery główne grupy, w których zawarte są wszystkie ćwiczenia (cały materiał ćwiczebny). Ćwiczenia porządkowo-dyscyplmujące

2. Ustawienie do ćwiczeń 3. Ćwiczenia porządkowe

ćwiczenia kształtujące

Zadania

Ćwiczenia uzupełniające

1. Ćwiczenia równoważne 2. Zwisy i podpory 3. ćwicz, zwinnościowo-akrobat. 4. Rzuty, chwyty^ 5. Czołgania 6. Skoki 7. Biegi.

1. Gry i zabawy 2. Elementy taneczno-ruchowe 3. Elementy ćwiczeń utylitarnych 4. Ćwiczenia korekcyjne

1. Elementy musztry

b) ćwiczenia tułowi c) ćwiczenia ram d) ćwiczenia nóg na charakter rucnu: a) ćwiczenia siłowe b) ćwiczenia sHowo-gibkościowe c) ćwiczenia rozluźniające

1. Organizacja zajęć 2. Pedagogiczne podporządkowanie ćwiczących prowadzącemu 3. Właściwe posługiwanie się sprzętem

Ćwiczenia stosowane użytkowo-sportowe

3. Podział ze względu na swobodę wykonywania ćwiczenia: a) ćwiczenia wolne b) ćwiczenia z przyborami c) ćwiczenia z przyrządami

Zadania 1. Harmonijny rozwój ciała, cech fizycznych i motorycznych, położenie ciała w przestrzeni 2. Wyrażanie rytmu i czucia 3. Korekcja postawy 4. Wyrobienie koordynacji i płynności ruchu

Ryć. 9. Główne grupy materiału ćwiczebnego i ich podział pod względem metodycznym.

2. Podział ze względu

Zadania

Zadania

1. Kształtowanie pra1. Kształtowanie ruchów utylitarnych (użytwidłowej postawy i kowo-sportowych) czynności lokomocji człowieka oraz cech 2. Kształcenie słuchu i fiz. i motorycznych psychiki (gry, zabawy i przez dobór ćw. z tańce) naturalnymi 3. Nauka elementów elementami ruchu poszczególnych 2. Oddziaływanie dyscyplin sportowych wychowawcze, (przez taktykę gry kształcenie siły woli, kształtowanie wytrwałości i ambicji intelektu) sportowych

Systematyka ćwiczeń fizycznych wiąże się z terminologią gimnastyczną. Terminologia gimnastyczna jest potrzebna zarówno do właściwego opisania ćwiczenia w literaturze fachowej, jak i do korzystania z tej literatury. Każde ćwiczenie gimnastyczne ma określony sens. Powtórzenie ćwiczenia, jego odtworzenie praktyczne, przećwiczenie wywiera na organizm ćwiczącego konkretny wpływ. Złe zrozumienie ćwiczenia powoduje inną jego interpretację i wywiera inny wpływ na organizm ćwiczącego. Nieraz drobna nawet zmiana treści ćwiczenia tworzy inne ćwiczenia, np. bardziej utrudnione czy ułatwione, nieszkodliwe czy wręcz szkodliwe dla organizmu ćwiczącego. Zasady opisu ćwiczenia gimnastycznego (wolnego). W celu dokładnego opisu ćwiczenia niezbędne jest określenie wszystkich elementów składowych całości ćwiczenia i możliwie dokładnej charakterystyki tych elementów. 72

Podstawowe elementy ćwiczenia: - pozycja wyjściowa (stojąca, siedząca, klęk, siad itd.), - rodzaj ruchu pod względem anatomicznym (ćwiczenia ramion, tułowia) oraz charakter i rodzaj ruchu: wznos, wymach, rzut, - kierunek i amplituda ruchu (przodem do położenia, w bok itd.), - kolejność wykonania ruchów (wznos ręki, wymach nogi, skłon głowy), - tempo, w jakim mają być wykonywane poszczególne ruchy - rozliczenie ćwiczenia (szybko, wolno, z zatrzymaniem w jakiejś fazie ruchu), - pozycja końcowa ćwic/enia. Wszystkie poszczególne elementy ćwiczenia w całości decydują o jego charakterze. Opis ćwiczenia z przyborem czy na przyrządzie wymaga dodatkowego opisu szczegółów związanych z ruchem o dodatkowym obciążeniu ciała (hantle, piłka lekarska, równoważnia, drążek itd.). pk. - pozycja końcowa Przyjęte skróty: P - prawa N - noga L - lewa NN - nogi NL - noga lewa R R - ręka R L - ręka lewa R - ręce pw. - pozycja wyjściowa - tułów Główne zasady zapisywania ćwiczeń gimnastycznych: 1. Opis ćwiczenia powinien być możliwie krótki, ale dokładny. 2. Odpowiednio określić pozycję wyjściową i właściwie nazwać kolejno następujące po sobie w ćwiczeniu elementy. 3. Ustalić kolejność lub równoczesność i następstwo zachod/ących w ćwiczeniu ruchów. Łączność ruchów określa się przyimkiern „z" lub „i". 4. Jeżeli jeden z równocześnie wykonywanych ruchów jest ruchem podstawowym, to z drugim ruchem łączy się go przyimkiem „z", np. skłon T z przenosern RR w bok itd. 5. Droga ruchu powinna być podawana wtedy, kiedy ruch ma być wykonany inaczej niż najkrótszą drogą, np. RR przodem w bok. 6. W ćwiczeniach obowiązuje kolejność ruchu zgodnie z opisem, np.: pw. - stojąca, RR w bok, 1 - RR w przód, 2 - RR dołem w bok, 3 - RR na kark, 4 - pw. (RR w bok). Przykładowy opis ćwiczenia trudniejszego koordyiuicyjnie:

pw. - stojąca, PR w bok, LR w górę. 1 - przenoś PR w gór?, 2 - skłon T z przenosem RR w tył, 3 - wyprosi T, RR w bok, 4 - podskok obunóż i klaśniede nad glmv,-|, 5 - przysiad podparty, 6 - pw. (stojąca, PR w bok, l.R w gore).

73

P oz yc j a w yj ś c i o w a w ćwiczeniu rozpoczyna ćwiczenie. P oz yc j a k o ń c o w a ćwiczenia kończy dane ćwiczenie. Pomiędzy pozycją wyjściową a końcową wykonywany jest ruch określony przez treść ćwiczenia. Pozycja wyjściowa i pozycja końcowa jest statycznym układem ciała, który należy utrzymać nieruchomo, w prawidłowy sposób określony rodzajem pozycji. Zarówno pozycję wyjściową, jak i pozycje końcową w ćwiczeniu określa się, ale ruch wykonywany pomiędzy tymi pozycjami rozlicza się na poszczególne fazy. Różnica pomiędzy ćwiczeniem a układem ćwiczeń. Ć w i c z e n i e jest to zmiana układu ciała od określonej pozycji wyjściowej do określonej pozycji końcowej. U k ł a d ć w i c z e ń jest to połączenie kiłku ćwiczeń w pewien układ. Poszczególne ćwiczenia w układzie ćwiczeń są tak połączone, że pozycja końcowa każdego ćwiczenia jest pozycją, od której rozpoczyna się ćwiczenie następne. Wszystkie ćwiczenia w układzie mają wspólną miarę muzyczną. Mogą być rozliczane w takt walca, marsza itp. Najlepiej, gdy układ ćwiczeń odbywa się przy muzyce, która dodaje wyrazistości ruchom ćwiczącego. Przed wykonaniem układu i po wykonaniu układu obowiązuje pozycja „baczność". Całość układu ocenia się do 10 punktów. Układ ćwiczeń można opracować również dla zespołu osób chorych (szczególnie dla młodzieży i osób młodych). Osoby ćwiczące układ mogą mieć różny poziom sprawności ruchowej. Treść układu - zasób ćwiczeń, z których układ ma się składać - można opracować tylko wówczas, gdy ma się konkretny obraz możliwości ruchowych poszczególnych ćwiczących. Wtedy dopiero opracowuje się poszczególne elementy układu, nieszkodliwe dla nikogo, ładne i dobrane do melodii, tak że wcale nie muszą być demonstracją kalectwa. Przygotowanie takiego układu „pokazowego" wymaga bardzo dużo pracy. Terminologia gimnastyczna używana podczas prowadzenia lekcji wychowania fizycznego i na zajęciach gimnastyki leczniczej. Ścisłych określeń gimnastycznych należy nauczać stopniowo, ale systematycznie. Aby komendy mogły być zrozumiałe przez ćwiczących, początkowo należy posługiwać się wszystkimi metodami nauczania (pokaz, słowne objaśnienia, poprawianie ruchu itd.). Na zajęciach gimnastyki leczniczej ćwiczący mają często trudności w szybkim zrozumieniu ćwiczenia, jeżeli sposób przekazania ćwiczenia nie jest dostosowany do możliwości ćwiczącego. Tylko kunszt pedagogiczny prowadzącego zajęcia może przyczynić się do właściwego zaangażowania się ćwiczących w zaplanowany zasób ćwiczeń leczniczych. Cały materiał ćwiczebny z gimnastyki podzielony jest na IV grupy: I. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące. II. Ćwiczenia kształtujące. III. Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe). IV. Ćwiczenia uzupełniające. Uwaga wyjaśniająca nazwę i opis pozycji wyjściowych (pw.) do ćwiczeń. W określaniu pozycji wyjściowych do ćwiczeń są stosowane różne formy, np. pw. stojąca - stanie, pw. leżąca - leżenie. W obydwu przypadkach są to określenia właściwe dla określenia pozycji wyjściowej do ćwiczeń, np. określenie pw. stojąca - jest określeniem fachowym, stoso74

wanym w gimnastyce sportowej oraz często w kinezyterapii. Określenie pw. stanie jest określeniem bardziej obiegowym, stosowanym przy opisie ćwiczeń w różnych dyscyplinach sportowych, rekreacyjnych, w kinezyterapii, w piśmiennictwie popularnonaukowym.

Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące są środkiem organizacyjnym i pedagogicznym niezbędnym do prowadzenia każdej lekcji wychowania fizycznego. Zadania tych ćwiczeń są następujące: 1) kształtują świadomą dyscyplinę, co ułatwia sprawne przeprowadzenie zajęć zespołowych, 2) podporządkowują ćwiczących woli prowadzącego, co jest konieczne dla dobrego i bezpiecznego przeprowadzenia zajęć, 3) rozwijają uwagę, pamięć i wyobraźnię, 4) zapobiegają urazom i wypadkom na lekcji wychowania fizycznego. Każda lekcja wychowania fizycznego, a więc i lekcja ćwiczeń ogólnokondycyjnych, musi być celowa, sprawnie przeprowadzona i musi mieścić się w przewidzianym czasie. Przede wszystkim od prowadzącego zajęcia zależy psychiczne nastawienie ćwiczących do ćwiczeń i ich chęć aktywnego wykonywania poleconych ruchów. Bez właściwego nastawienia ćwiczących do oczekujących ich zadań i bez „wyzwolenia" w nich chęci aktywnego uczestnictwa w zaplanowanych przez prowadzącego zadaniach ruchowych nawet najlepiej obmyślona lekcja wychowania fizycznego będzie zła. Powyższe uwagi odnoszą się do wszystkich rodzajów lekcji wychowania fizycznego, zarówno dla dzieci, jak i osób dorosłych, zarówno dla zdrowych, jak i chorych. W prowadzeniu ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących należy uwzględnić: - miejsce ćwiczeń: salę gimnastyczną, boisko czy teren, - rodzaj i liczbę przyborów i przyrządów, które będą potrzebne na danej lekcji wychowania fizycznego (piłki, hantle, woreczki, ławeczki itd.), - rodzaj i liczbę ćwiczących (w przypadku osób niepełnosprawnych - ich możliwości poruszania się oraz wskazania i przeciwwskazania do ćwiczeń), - ustawienie i zmianę przyborów i przyrządów już w czasie odbywającej się lekcji, a także zmianę zastępów do ćwiczeń na poszczególnych punktach zadań ruchowych (w przypadku osób niepełnosprawnych prowadzący sam, czy też przy pomocy osób o większej sprawności fizycznej, powinien zapewnić sprawną zmianę przyborów do ćwiczeń), - zbiórkę, odliczenie, sprawdzenie obecności (podział wstępny na zastępy do ćwiczeń powinien rozpoczynać każdą lekcję wychowania fizycznego). W usprawnianiu leczniczym podczas lekcji ćwiczeń ogólnokondycyjnych, nawet na sali gimnastycznej (zbiórka, odliczanie, ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące) osoby niepełnosprawne przyjmują pozycje, na jakie pozwala stan ich narządów ruchu. I tak np. ćwiczący z paraplegią (porażenie kończyn dolnych) przeprowadzają zbiórkę w siadzie prostym podpartym lub w leżeniu. (Pozycja do zbiórki w siadzie prostym jest najczęściej stosowana w lekcjach ćwiczeń ogólno75

Różne kryteria podziału ćwiczeń Inne kryteria podziału

Ćwiczenia Ćwiczenia uzupełniające stosowane

Ćwiczenia kształtujące

Ćwiczenia -porządkowo-dyscyplinujące

Podział ze względów metodycznych

Ćwiczenia czynne

Tabela 3

symetryczne

•

•

•

•

asymetryczne

*

•

*

•

siłowe

*

•

•

rozciągające

•

•

•

wytrzymałościowe

•

•

•

zwinnościowo-szybkościowe

•

•

•

•

rozluźniające

•

elementy

•

•

korektywne

*

•

•

•

relaksacyjne

*

•

•

•

oddechowe

•

•

•

elementy

koordynacyjne trudne wysiłkowo

•

•

•

koordynacyjne trudne technicznie

•

•

•

izometryczne statyczne

•

•

•

•

• • • •

izotoniczne dynamiczne

antygrawitacyj-ne •

•

czynno-bierne ze • współćwi-czącym

elementy

wolne

•

•

•

w odciążeniu

•

elementy

•

z oporem

•

elementy

synergistyczne

•

elementy

ćwiczenia bierne

elementy

elementy

• •elementy

•

•

•

Opis ćwiczeń: pozycja wyjściowa rodzaj ruchu zakres ruchu (amplituda) - rytm poszczególnych faz ruchu

wa - liczba powtórzeń

76

kondycyjnych). W ćwiczeniach ogólnokondycyjnych wykonywanych przy wadach postawy (dotyczących tułowia), w celu lepszego wykorzystania czasu na korekcję postawy ćwiczący już na zbiórce mogą siedzieć, np. w siadzie skrzyżnym. Odliczanie. Odliczania i sprawdzenia obecności nigdy nie można pominąć. Prowadzący musi wiedzieć, ile osób uczestniczy w ćwiczeniach, czy nie dołączył się do grupy ćwiczebnej ktoś nowy, nieprzewidziany. Jeżeli tak, to prowadzący powinien sprawdzić, czy ma prawo zezwolić mu na ćwiczenie (w przypadku osób niepełnosprawnych udział w ćwiczeniach powinien być potwierdzony zleceniami lekarskimi). W przypadku osób zdrowych prowadzący sam, na swoją odpowiedzialność, może zezwolić na udział w ćwiczeniach. Odliczanie jest również warunkiem podziału na mniejsze grupy do ćwiczeń i umożliwia właściwe ustawienie w kolumnie ćwiczebnej. Odliczanie, sposób zbiórki, ustawienie w kolumnach ćwiczebnych powinno być zgodne z regulaminem musztry. Wychowawcze znaczenie ćwiczeń porządkowych polega głównie na ukierunkowaniu ćwiczących na oczekujące ich zadania lekcji. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące pozwalają (w miar? możliwości) na zorganizowanie ćwiczących do ćwiczeń. Zbiórka. Prowadzący staje twarzą do ćwiczących i wydaje komendę do ustawienia się na zbiórkę. Ręka wskazuje miejsce zbiórki. Bardzo ważne jest, ażeby postawa prowadzącego była czynnikiem mobilizującym ćwiczących. Musi to być postawa sprężysta, a nie niedbała (np. z rękami w kieszeniach). Komenda składa się z zapowiedzi i hasła, np. w dwuszeregu - zbiórka. Zapowiedź „w dwuszeregu" powinna być wypowiedziana głośno i dobitnie. Po krótkiej przerwie wypowiedzieć hasło „zbiórka", krótko i dobitnie. Jednocześnie prowadzący wskazuje ręką miejsce zbiórki. W czasie wydawania komendy prowadzący stoi twarzą do ćwiczących. Zapowiedź komendy powinna być sygnałem dla ćwiczących do przybrania postawy zasadniczej lub innej skorygowanej. W przypadku osób niepełnosprawnych na lekcji ćwiczeń ogólnokondycyjnych, gdy ćwiczący od razu siedzą na swoich miejscach do ćwiczeń w siadzie prostym podpartym lub w innej możliwej dla nich pozycji, można użyć takiej komendy: zapowiedź: grupa, hasło: baczność (ćwiczący mają poprawić swoją postawę). Następnie powitanie - „czołem grupa". Odpowiedź grupy - „czołem". Właściwe rozpoczęcie ćwiczeń jest bardzo ważnym momentem or-ganizacyjnopsychologicznym aktywi/.ującym zespół do ćwiczeń. Wybrane zagadnienia ćwiczeń por/ądkowo-dyscyplinujących Postawę zasadniczą przybiera sit; na komendę „baczność" lub z osobami niepełnosprawnymi poprawia się na inną, np, „posiana siedząca". Postawa spoczynkowa jest to postawa swobodna, przybiera się j;j na komendę „spocznij". Rodzaje zbiórki: dwuszereg, szereg, rząd (jeden za drugim), koło; jeśli istnieją warunki, to w postawie stojącej, jeśli nie - to w pozycjach w miarę możliwości jednakowych dla wszystkich ćwiczących. Różne możliwości „równania" w różnych ustawieniach ćwiczących: - w r/.ed/ic - za poprzednim, - w szeregu - równaj do prawego. - w dwuszeregu - do prawego i do współpartnera, - w kole - wyrównać obwód koła. 77

Odliczanie w czasie zbiórki - kolejno - do dwóch, do trzech itd., k o m e n d a : zapowiedź komendy - „kolejno" - „do dwóch" itd. Ćwiczący powinni skorygować postawę. Na h a s ł o „odlicz": - ćwiczący odliczają kolejno (w celach ewidencyjno-porządkowych), - do dwóch, do trzech (w celach organizacyjnych). Odliczanie powinno odbywać się od prawej do lewej strony. Odliczający powinien zwrócić głowę w kierunku następnego (w lewą stronę). Prowadzący - zawsze stoi twarzą w kierunku grupy, wykonując ręką gest w sposób jednoznaczny, np. w celu określenia miejsca zbiórki wskazuje określone miejsce zbiórki. Zwrot: w pozycji stojącej, komenda: w prawo zwrot, w lewo zwrot, w tył zwrot. Pierwsze słowo jest zapowiedzią komendy - krótka przerwa, drugie słowo hasło do wykonania. Treść komendy: „ćwiczący - w tył zwrot". Podać zapowiedź komendy: „ćwiczący" - uczestniczący w zajęciach przyjmują skorygowaną wyczekującą postawę, prowadzący, jeśli zachodzi potrzeba, przechodzi na drugą stronę, tak aby ćwiczący byli do niego twarzą, daje hasło: „w tył zwrot". Jeżeli ćwiczący mają możliwość chodzenia, to wydaje się komendę do rozpoczęcia marszu, np. „grupa - kierunek na wprost - marsz" i podaje się tempo -rozpoczynając od nogi lewej: raz, dwa, raz, dwa itd. Zatrzymanie: „całość stój" - raz, dwa. Ćwiczenia marszu na tempo, obok znaczenia dyscyplinującego, kształcą poczucie rytmu i koordynacji. W szyku zwartym, po komendzie: „spocznij" ćwiczący rozluźniają nogę w kolanie, prawą albo lewą, nie ruszając się z miejsca. Komendę „baczność" należy podawać możliwie rzadko i tylko wtedy, gdy wyjątkowo chce się skoncentrować uwagę ćwiczących, np. w czasie raportu, odliczania, gdy ćwiczący są „rozbrykani". Podając komendę do rozejścia się ćwiczących, należy zaznaczyć, jaka ma być forma odstępowania, np. od środka, na odległość dwóch kroków lub inaczej. W ciągu jednej lekcji wychowania fizycznego nauczyciel powinien wprowadzić tylko taką liczbę ćwiczeń porządkowych, jaka jest potrzebna dla sprawnej organizacji lekcji i ustawienia ćwiczących w kolumnach ćwiczebnych. Kolumny ćwiczebne. Ustawienie ćwiczących w odpowiednim szyku ma na celu takie wykorzystanie powierzchni, żeby ćwiczący swobodnie mogli wykonywać ćwiczenia. W czasie wykonywania ćwiczeń powinien być porządek. Jest to jeden z czynników rozbudzających zainteresowanie i zadowolenie z ćwiczeń. Umiarkowana dyscyplina w czasie ćwiczeń jest warunkiem dobrego przeprowadzenia każdej lekcji wychowania fizycznego. Kolumna rój

Formowanie tej kolumny może odbywać się przy wykonywaniu ćwiczeń przez dzieci - w formie zabawowej (dzieci wznoszą ramiona w bok i obracają się wokół, tzw. wiatraczki), dla dorosłych - podobnie, lecz bez określenia „wiatraki", tylko RR w bok i obracać się w koło.

Kolumna półkole i koło

Formowanie tych kolumn może odbywać się przez chwyt za dłonie i roz ciągnięcie ramion do cofnięcia ciała w tył i wspólnego ustawienia się w kole lub w półkolu. ^ Kolumna trójkowa

Na powierzchni wąskiej i długiej, np. korytarz, i przy małej liczbie ćwiczących: 1) odliczyć w rzędzie do trzech, 2) komenda ćwiczebna - jedynki w miejscu, dwójki - dwa kroki w prawo, trójki dwa kroki w lewo. Ćwiczący powinni wykonywać odstępowanie we wspięciu na palcach, na wyprostowanych nogach, przy wyprostowanym tułowiu i odpowiednim układzie głowy. Kolumna czwórkowa w dwuszeregu

Komenda I: „do dwóch odlicz", ćwiczący w dwuszeregu odliczają do dwóch. Komenda II: „kolumna ćwiczebna marsz", pierwszy szereg dwa kroki w przód: razdwa, dwójki pierwszego i drugiego szeregu krok w przód - trzy. Kolumna czwórkowa z dwurzędu

Komenda I: do dwóch odlicz. Komenda II (ćwiczący wykonują stanie na palcach): lewy rząd dwa kroki dostawić w lewo, prawy rząd dwa kroki w prawo - marsz - liczenie: raz-dwa, trzycztery. Komenda III: jedynki krok w lewo, dwójki krok w prawo.- marsz. W sali gimnastycznej lub zastępczej trzeba wykorzystać tak miejsce, aby ćwiczący mogli wykonywać ruchy bezpiecznie, żeby mieli możliwie dużo swobody i żeby prowadzący mógł dobrze obserwować wszystkich ćwiczących. Na ogół ustawia się ćwiczących wzdłuż ścian sali, na których są wiszące drabinki, lub wzdłuż ścian naprzeciw siebie. Gdy materace są ustawione wzdłuż przeciwległych ścian sali, ćwiczący o ograniczonej możliwości stania zajmują miejsca na poszczególnych materacach, twarzą do siebie. W tym układzie może odbyć się zbiórka, raport, powitanie i pożegnanie. Raport. Wyznaczony „funkcyjny" zgłasza prowadzącemu stan ćwiczących, np. grupa II na ćwiczeniach ogólnokondycyjnych: stan ćwiczących obecnych - 22 nieobecnych - 10 (2 usprawiedliwionych), potem prowadzący wita zespół: „czołem grupa", a grupa odpowiada: „czołem". W przypadku dużej niepełnosprawności ćwiczących prowadzący ćwiczenia ogólnokondycyjne powinien przyjmować raport przechodząc do siedzącego „funkcyjnego", a nie odwrotnie (przede wszystkim ze względów psychologicznych). 79

78

Sam sposób przeprowadzania ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących powinien mieć charakter „życzliwo-mobilizujący".

Ćwiczenia porządkowe dla małych dzieci Ćwiczenia porządkowe służą do zapewnienia dzieciom miejsca do ruchu, pomagają w rozplanowaniu miejsca ćwiczeń i zabaw ruchowych na sali gimnastycznej lub na wolnym powietrzu. Sposób ich przeprowadzania powinien rozwijać u dzieci spostrzegawczość, szybką orientację, samoopanowanie i karność. Wymagania, jakie stawia się dzieciom, powinny być dostosowane do ich wieku i rozwoju. W stosunku do dzieci niepełnosprawnych należy zdawać sobie sprawę, na ile ich rozwój psychofizyczny odbiega od norm fizjologicznych, i umieć dostosować ćwiczenia porządkowe do ich możliwości i potrzeb. Wymagania w stosunku do dzieci powinny być stopniowane. Ład i porządek na zajęciach ruchowych z dziećmi zapobiega wypadkom na lekcji. Nie należy go jednak upodabniać do rygoru wojskowego, gdyż wtedy hamowałby rozwój dzieci i ich swobodę, która jest ważnym warunkiem oddziaływania wychowawczego i wyzwala u dzieci chęć do ćwiczeń. Zbiórki wykonuje się nie tylko na polecenie słowne, ale również na znaki i ruchy. Ten drugi sposób zmusza dzieci do skupienia uwagi i „kombinowania" sposobu wykonywania ruchu. Wprowadza do ćwiczeń moment zainteresowania i uwagi, z którego rodzi się aktywność dzieci. Sygnały używane na rozpoczęcie czy zakończenie ruchu nie powinny być hałaśliwe, gdyż działa to szkodliwie na system nerwowy dziecka. Wymaganie rytmicznego wykonania ruchu od razu jest dla dzieci zbyt trudne. Dzieci wykonują ruchy w rytmie indywidualnym, dopiero po dłuższym ćwiczeniu i zautomatyzowaniu ruchów próbuje się wydobyć stały rytm. Tupanie, klaskanie, mówienie w rytm, śpiewanie, muzyka są doskonałymi sposobami rozwijania rytmu. Zasób ćwiczeń „Gromadka" Dzieci stoją przed prowadzącym w gromadce. Pouczenie: dzieci muszą mieć stałe miejsce, aby jedno drugiego nie dotykało (fartuszki, sukienki nie mogą się pognieść). U w a g a . Takie ustawienie jest pierwszą zbiórką do wielu zajęć. Nawyk stawania w luźnej gromadce zapobiega tłoczeniu się dzieci i popychaniu.

„Rozsypka" a) prowadzący rozsypuje piłeczki lub rozrzuca woreczki; dzieci ustawiają się tak jak rozsypane przybory (każde przy jednym przyborze), b) dzieci rozciągają ręce w bok, kręcą się dookoła jak wiatraczki i rozsuwają się tak, aby jedno drugiemu nie przeszkadzało. 80

Pouczenie: prowadzący zwraca uwagę np., że „ptaszki latające muszą mieć dużo miejsca, żeby nie potrącały się skrzydełkami". Pos uwani e się grup y w przód, w bok i w t ył na z n a k prowa dzącego: a) palcami zwartymi skinienie do siebie (w przód), b) palcami zwartymi skinienie od siebie (w tył), c) dłonie otwarte zwrócone do dzieci (stój), d) skinienie ręką w bok - przesuwanie się w prawo lub w lewo, e) same palce z poziomu w górę - wspięcie na palce f) ten sam ruch* szybko powtarzany - podskoki, g) zataczanie rękami kręgu - koło, h) ruch dłońmi w dół - siad, i) ruch dłońmi w górę - wstać, j) szybki ruch dłońmi - podskok, k) ręka z jednym palcem - rząd (gęsiego, kolejka), I) ręka / dwoma palcami - dwójki (pary w dwójkach), ł) znak przechodzenia - wskazać ruch i kierunek przechodzenia, m)znak na mijanie przedramiona skrzy/nie (ręka lewa wskazuje kierunek dla jednej grupy, ręka prawa dla drugiej grupy), n) ruch ręką w dół - siad. U wa ga . Siad dzieci wykonują bardzo powoli. Ćwiczenia na znaki nie mogą być wykonywane jedne po drugich i stale. Są tylko jedną z form urozmaicenia ćwiczeń.

„M i e s z k a n i e " Dzieciom wyznacza się miejsce przy ścianie, najlepiej według wzrostu. Wybiegają na spacer i na sygnał wracają do domu: a) słonko świeci - dzieci biegają swobodnie, skaczą, klaszczą w dłonie, b) pada deszcz - wracają do domów, biegną na swoje miejsca. Pouczenie: przylepcie sic do ściany i schowajcie nóżki tak, żeby was deszcz nie zmoczył. U w a g a . Cel ćwiczenia - szybsze reakcje i odnajdywanie swego miejsca; może być wykonane jako ćwiczenie sprawdzające postawę.

c) pieski, na spacer - dzieci „wybiegają" na czworakacłi, pieski do domu -wracają na swoje miejsca. U w a g a . Jest to nie tylko ćwiczenie porządkowe, ale również ćwiczenie gimnastyczne służące wyprostowaniu lordozy lędźwiowej. Dzieci nie mogą „biegać" na kolanach po twardym podłożu.

Szereg Ustawienie pod ścianą, chwyt /.a ręce - „płotek" - to samo ustawienie na linii narysowanej lub na desce albo na wyciągniętym sznurze.

Rząd „Kolejka", „gęsiego", ustawienie jedno za drugim (najłatwiej również przy ścianie), potem zwrot do rzędu. U w a g a . Wszelkie zabawy wykonywane w rzędzie lub szeregu, z chwytem za ręce, muszą być regulowane ze względu na bezpieczeństwo dzieci. Dlatego „kolejki" nie mogą być długie, a ruchy powinny być umiarkowane. Unikamy ciasnego ustawiania się dzieci, najlepiej mówiąc: zostawcie miejsce dla kogoś, dla „gości".

R o z s t a w i e n i e rz ęd ów l u b sz er egów Z szeregu przy ścianie, na skinienie dwoma palcami, wybiega dwójka, staje naprzeciwko prowadzącego - kolejno biegną następne pary. Dwójki zwracają się do siebie - „szeroka uliczka". Dzieci robią dwa, trzy, cztery kroki w tył, w zależności od tego, jak szeroka ma być ta uliczka. Dłuższa uliczka uformuje się przez rozciągnięcie rąk w szeregach. U w a ga . Wszystkie te rozstawienia nie są właściwymi ćwiczeniami, ale służą do rozstawienia w wybranej grze lub zabawie.

Skracani e czasu reakcj i Kiedy dzieci znają już jakieś ustawienie, możemy wymagać coraz sprawniejszego jego wykonania. Można to osiągnąć dwoma sposobami: a) przez liczenie, np. raz, dwa, trzy - otwieram oczy, b) dla starszych dzieci można wprowadzać element współzawodnictwa, np. która kolejka ustawi się pierwsza. Ćwiczenia porządkowe dla dzieci w wieku 7-9 lat 1. Ustawienie dzieci w gromadce w różnych miejscach, ze zwróceniem uwagi na szybkość ustawienia (rząd, płotek, szereg). 2. Wyznaczenie kolorami dwójek w rzędzie i w szeregu, kroki dostawne w przód i w bok. 3. Z rzędu wyskakiwanie dwójek w bok, chowanie się za jedynkami - to samo w dwurzędzie. Ocenia się, który rząd robi to najlepiej. 4. Odstępy jednego ramienia, dwóch ramion. 5. Zwroty w kierunku (orientacja według sprzętów znajdujących się na sali) lub rytmiczny marsz w miejscu, na klaskanie lub liczenie. 6. Zbiórka w dwuszeregu - nauka równania. 7. W marszu - formowanie rzędu i dwurzędu. 8. Zatrzymywanie się i zwroty w marszu. 9. Proste korowody. 10. Szybki powrót z rozsypki do kolumny ustawionej poprzednio. H. Z dwurzędu - rozstawienie kolumny ćwiczebnej szachowej.

82

Ćwiczenia kształtujące Są to ćwiczenia, za pomocą których można wpłynąć na: prawidłowy rozwój organizmu, równomierny rozwój układu mięśniowego, kształtowanie prawidłowej postawy ciała, kształtowanie prawidłowych ruchów i rozwój cech motorycznych. Ćwiczenia specjalnie ukierunkowane na rozwój i poprawę postawy ciała nazywane są ćwiczeniami korekcyjnymi. Poprzez ćwiczenia kształtujące wyrabia się piękno, harmonię i estetykę ruchu. Ćwiczenia kształtujące prowadzi się przede wszystkim w części wstępnej lekcji. Stosując wybrane ćwiczenia kształtujące, najlepiej można przygotować organizm ćwiczących do pracy nad przyswojeniem nawyków ruchowych, określonych treścią części głównej lekcji wychowania fizycznego, np. typu gimnastycznego. Ćwiczenia gimnastyczne kształtujące, odpowiednio dobrane, mogą uzupełniać zasób ćwiczeń w pozostałych częściach lekcji - głównej i końcowej, zależy to od różnych uwarunkowań. Poszczególne ćwiczenia kształtujące są na ogół ćwiczeniami „wyrozumowanymi", pod kątem ich konkretnego wpływu na rozwój organizmu ćwiczącego, nie spotykanymi w życiu codziennym. Nikt przecież nie chodzi, wykonując np. taki ruch ramion: 1 - ramiona w górę 2 - ramiona w bok 3 - ramiona w przód 4 - ramiona w dół. Naturalny ruch ramion w czasie chodu stanowią łagodne, nieznaczne wymachy ramion, skorelowane z pracą nóg: prawa ręka, lewa noga i odwrotnie. Ćwiczenia kształtujące stosuje się we wszystkich okresach rozwojowych, tylko w każdym z nich jest nieco inaczej. Dla dzieci w formie zabawowej, dla dorosłych w formie ścisłej itd. Liczba ćwiczeń kształtujących jest bardzo duża. Ćwiczenia te podzielono na poszczególne grupy. Istnieją różne kryteria podziału ćwiczeń kształtujących. Najbardziej przydatny dla celów kinezyterapił jest podział uwzględniający: 1. Części anatomiczne narządu ruchu człowieka (podział ten uwzględnia nie tylko części ciała, których ruch dotyczy, ale również płaszczyzny ruchu). 2. Charakter ruchu (podział ten ułatwia dobór ćwiczeń pod kątem natężenia wysiłku mięśniowego podczas lekcji jako całości oraz w poszczególnych jej częściach). 3. Ewentualne warunki obciążenia ciała ćwiczącego. Ad 1: a) ćwiczenia ramion, b) ćwiczenia szyi, c) ćwiczenia nóg, d) ćwiczenia tułowia. Ad 2: a) ćwiczenia siłowe, b) ćwiczenia siłowo-gibkościowe, c) ćwiczenia rozluźniające. Ad 3: a) ćwiczenia wolne (wykonywane są tylko przez samego ćwiczącego), 83

b) ćwiczenia z przyborami, c) ćwiczenia na przyrządach stanowiących wyposażenie podstawowe sali gimnastycznej i inne. W każdym ćwiczeniu kształtującym należy uwzględnić wszystkie 3 kryteria ich podziału. Każde ćwiczenie, ażeby spełniało swój cel, musi odbywać się z określonego położenia ciała, tzw. pozycji wyjściowej.

Pozycje wyjściowe i ich rodzaje Pozycja wyjściowa jest nieruchomym układem ciała. Prawidłowo przyjęta pozycja wyjściowa jest warunkiem osiągnięcia właściwego wyniku danego ćwiczenia. Każdą pozycję wyjściową w kolejno wykonywanych ćwiczeniach należy korygować. Od pozycji wyjściowej rozpoczyna się ruch. Pozycję wyjściową podaje się dla całego układu ciała: głowy, ramion i nóg. Ujednolicone słownictwo gimnastyczne skraca szczegółowy opis pozycji wyjściowych do ćwiczeń. Pozycje wyjściowe w ćwiczeniach wolnych najczęściej dzieli się na następujące grupy: 1. Pozycje izolowane. Są to takie pozycje, które dają stabilizację wybranych odcinków ciała. Poprzez pozycję izolowaną zostają stworzone warunki do przeprowadzenia ruchu w określonym stawie czy w określonych stawach, np. siad okrocz-ny na ławeczce jest korzystną pozycją dla skrętów tułowia. W tej pozycji w znacznym stopniu zostają wyeliminowane ruchy bioder. W ćwiczeniach z dziećmi pozycje izolowane są podstawowymi pozycjami do ćwiczeń. 2. Pozycje chwiejne. Są to pozycje o małej płaszczyźnie podparcia i podniesionym środku ciężkości ciała. Przede wszystkim będą to pozycje wysokie: stojąca, stojąca na jednej nodze, unik przodem itd. 3. Pozycje, w których wielkość ramienia siły ciężkości będzie ćwiczenia utrudniała lub je ułatwiała. Będą do nich należały np. różne ułożenia ramion, ułatwiające lub utrudniające ćwiczenia, np. w czasie przejścia z pozycji le/ącej tyłem do siadu (bez zamachu). Najłatwiej to ćwiczenie wykonać przy ułożeniu RR wzdłuż tułowia, najtrudniej przy ułożeniu RR w górę. Układy ciała w pozycji wyjściowej wymagają koncentracji uwagi ćwiczących nad skorygowaniem wymaganego, określonego pozycją wyjściową układu ciała. W ćwiczeniu od pozycji wyjściowej rozpoczyna się rozliczenie ruchu zachodzącego w ćwiczeniu. Pozycje wyjściowe i końcowe stanowią statyczne elementy ćwiczeń, np. pw. przysiad podparty: 1) przejście do podporu leżąc przodem (jedna z pozycji wyjściowych jest tu fazą ruchu docelowego), 2) powrót do przysiadu podpartego. Prowadzący zajęcia musi dokładnie poprawiać układ ciała w danych pozycjach wyjściowych, podobnie jak powinien poprawiać błędnie wykonywane ruchy ćwiczącego niezgodne z treścią ćwiczenia, np. podpór leżąc tyłem (poprawić układ ciała przez uwagi: „ściągnąć pośladki, uwypuklić klatkę piersiową i przyciągnąć brodę do mostka"). Dalej treść ćwiczenia: l - wznos prawej nogi, 2 - powrót, 3 - wznos lewej nogi, 4 - powrót. 84

W opisie treści całej lekcji należy określić liczbę powtórzeń danego ćwiczenia, a w czasie nauczania cały czas przypominać o korekcji postawy wyjściowej ćwiczenia. W wyżej opisanym ćwiczeniu największe obciążenie organizmu pracą będzie występowało z powodu utrzymania ciała w pozycji podporu leżąc przez cały czas trwania ćwiczenia dynamicznego, jakim jest ruch wznosu nóg. Każdy ruch odcinka obwodowego ciała musi być analizowany w odniesieniu do pozycji wyjściowej ćwiczenia. Pozycja wyjściowa może być wysiłkowe łatwa lub trudna. Wysiłek włożony przez organizm w jej utrzymanie musi być zsumowany z wysiłkiem dynamicznym zachodzącym w całości ruchu. Pozornie bardzo łatwe ruchy, np. krążenie nadgarstków, powtarzane bardzo wiele razy w pozycji ułożenia ramion w bok, będą ćwiczeniem męczącym. Przejawia się to w uczuciu zmęczenia odczuwanego w ramionach, które jak gdyby „omdlewają", bo cały czas pracują statycznie przeciwko sile ciężkości (tylko dłonie swobodnie wykonują ruchy). Pozycje wyjściowe stojące (ryć. 10) Postawa zasadnicza wymaga świadomej korekcji ze strony ćwiczącego. Polega na korekcji osiowej przeciwko sile ciężkości ciała poprzez wyciągnięcie głowy w górę, ściągnięcie brody lekko do mostka. Brzuch wciągnięty, łopatki ściągnięte. Barki w dół, szyja wyciągnięta. Ramiona swobodnie przylegają do tułowia. Palce złączone. Nogi wyprostowane. Stopy lekko rozwarte, ale pięty złączone. Każda postawa zasadnicza jest doskonałym ćwiczeniem postawy ciała człowieka, jeśli jest świadomie i prawidłowo korygowana. Występująca przy utrzymaniu pionu człowieka praca antygrawitacyjna mięśni przyczynia się do utrwalenia nawyku dobrej postawy ciała. Są różne rodzaje postaw wyjściowych stojących. O ich zróżnicowaniu decyduje układ kończyn dolnych i wynikający z tego układu stopień obciążenia masą ciała. Postawa równoważna - pozycja w staniu o stopach ustawionych jedna przed drugą. Masa ciała równomiernie rozłożona na obie nogi. Postawa rozkroczna - jest to pozycja w rozkrocznym ustawieniu nóg (w bok) lub w rozkroku i gdy masa ciała równomiernie obciąża kończyny dolne. W pozycji lej określa się odległość miedzy stopami. Mówi się o rozkroku szerokim lub wąskim. Do postawy rozkrocznej można dojść z postawy zasadniczej, odstawiając nogę prawą lub lewą do rozkroku. W celu osiągnięcia precyzji wykonywania ćwiczenia, co tylko wbrew pozorom jest nieważne, należy wymagać dokładnego wykonania zgodnie z kolejnością ćwiczenia. Koncentracja myślowa na łatwym ruchu przygotowuje do umiejętności analizowania ruchu w ćwiczeniu trudniejszym (oczywiście przy odpowiednich warunkach). Nie zawsze można posłużyć się ścisłym opisem ćwiczenia kształtującego, np. u małych dzieci, które nie potrafią jeszcze myśleć wystarczająco precyzyjnie i dlatego określenie ćwiczenia powinno być dla nich zrozumiałe. Koncentracja uwagi ćwiczących na precyzyjnym wykonaniu poleconego ruchu przyczynia się do „umiejętnego władania własnym ciałem" poprzez doskonalenie koordynacji ruchowej: właściwe wyobrażenie ruchu i właściwe naśladowanie tego ruchu. Jest to bardzo ważne dla osób niepełnosprawnych.

85

klęk obunóź

postawa zasadnicza

klęk jednonóż prawą (lewą) nogą

klęk jednonóż w rozkroku prawą (lewą) nogą

pozycja w rozkroku

postawa swobodna

klęk jednonóż w wykroku prawą (lewą) nogą

klęk jednonóż w zakroku lewą (prawą) nogą

Ryć. 11. Pozycje wyjściowe w klękach. pozycja wykroczna prawą (lewą) nogą

pozycja stojąca jednonóż na lewej nodze, prawa noga ugięta

Ryć. 10. Pozycje wyjściowe stojące.

które poprzez odpowiedni dla nich ruch leczą swoje niedobory ruchowe również podczas ćwiczeń, np. ogólnokondycyjnych. Pozycje wykroczne wykonuje się z pozycji stojącej, gdy noga przenosi się do przodu, a zakroczne, gdy przenosi się ją do tyłu lub wykonuje się pozycję wykroczna w skos. Należy precyzyjnie określić, która noga wykonuje ruch, np. prawa noga w skos w przód (do pozycji wykrocznej) czy lewa noga zakrok w tył w skos (do pozycji w skos zakrocznej). We wszystkich przypadkach w każdej fazie ćwiczenia masa ciała ma być równomiernie rozłożona na obie nogi. Niższą pozycją wyjściową od stojącej jest pozycja wyjściowa w klęku.

Pozycja wyjściowa w klęku (ryć. 11) Jest to pozycja wyjściowa, w której masa ciała jest oparta na kolanach i na grzbiecie stóp. Środek ciężkości ciała znajduje się niżej, zgięte w kolanach nogi eliminują ruch w stawach kolanowych i skokowych. W zależności od tego, czy obie nogi są postawione czy jedna, i jak są ustawione w stosunku do ciała, wyróżnia się: l. Klęk obunóź (klęk prosty), o kolanach zwartych, klęk obunóź rozwarty. Jest to klęk obunóź o rozwartych kolanach i złączonych piętach. 86

2. Klęk jednonóż (komenda - klęk jednonóż prawą lub lewą nogą). Jest to po zycja ciała, w której jedna noga znajduje się w klęku, druga w wykroku oparta stopą o podłoże. Obie nogi są ugięte w kolanach pod kątem prostym. Przenosząc lewą nog£ (lub prawą) wyprostowaną: w bok - przechodzi się do klęku, rozkroczny lewa (prawa), w przód -„, wykroczny lewa (prawa) w tył -„, zakroczny lewa (prawa). We wszystkich rodzajach wymienionych klęków jedna noga jest stale w pozy cji klęku (zgięta pod kątem 90° na podłożu). Druga noga jest stale wyprostowana w kolanie z obciągniętą podeszwowo stopą, opierając się w klęku wykrocznym po deszwą stopy, a w klęku zakrocznym grzbietem stopy. Układ ramion w klękach może być różny, w zależności od treści ćwiczenia, np.: RR wzdłuż tułowia; RR w bok; RR w górę. Klęki jednonóż w rozkroku, a w szczególności w zakroku i wykroku, są pozycjami równoważnymi, których utrzymanie wymaga koncentracji i pracy tych mięśni, które tę pozycję utrzymują.

Pozycje wyjściowe w siadzie (ryć. 12) Siady wolne: 1) skrzyżny, 2) klęczny, 3) ugięty, 4) zgięty, 5) prosty, 87

6) prosty w rozkroku (rozkroczny), 7) klęczno-rozkroczny, 8) klęczno-zakroczny, 9) kroczny (szpagat).

jak gdyby spycha biodro w stronę lewą, gdy ręka w łuku nad głową pogłębia skłon w prawo (ruch skłonu bocznego w kierunku ręki na biodrze). Pozycje leżące (ryć. 13)

Siady na ławeczce: 1) okroczny, 2) na ławeczce. siad kroczny (szpagat)

siad okroczny

siad kleczno- siad kleczny zakroczny

siad na ławeczce

siad klęczno-wykroczny

siad prosty

siad prosty rozkroczny

Pozycje leżące są pozycjami niskimi, bardzo stabilnymi. Istnieje tu duża płaszczyzna podparcia ciała, która eliminuje konieczność działania mięśni przyczyniających się do utrzymania równowagi ciała. Pozycje te są pozycjami „odpoczynkowymi" i mało obciążają wysiłkiem ustrój. Leżąc w różnych ułożeniach można wykonywać ruchy ramion i nóg. Pozycja leżąca tyłem stabilizuje łopatki, więc ruchy ramion w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej mogą być bardzo obszerne (bez ruchów łopatki). Kiedy ciało znajduje się w układzie poziomym, klatka piersiowa wrą/ 7 przeponą mają doskonale warunki do pracy oddechowej, zarówno dla toru oddychania brzusznego, jak i pt/epo-nowego (szczególnie przy ugiętych nogach postawionych na podłożu). Zgięcie nóg w stawach biodrowych zmniejsza napięcie mięśni brzucha pozwalając intensywniej oddychać torem piersiowym. Pozycje leżące tyłem z nogami ugiętymi są pozycjami do ćwiczeń dla osób z bólami krzyża. leżenie przewrotne

siad klęczno-rozkroczny

siad ugięty

siad zgięty

Ryć. 12. Pozycje wyjściowe w siadzie.

Pozycje w siadach najczęściej są pozycjami, w których tułów jest izolowany. Pozycje wyjściowe w siadach są najczęściej stabilne, w niektórych z nich łatwo utrzymać równowagę ciała (siad prosty, rozkroczny, ugięty, kleczny, skrzyżny). W siadach tych zostaje ustabilizowana miednica, przez co w ćwiczeniach górnych i dolnych części ciała nie następują wahania tułowia. Układy ramion mogą być różne, w zależności od treści zawartej w określonym ćwiczeniu, np. pw. siad skrzyżny, PR na biodrze, LR łukiem nad głową. Ruch: skłony T z pogłębieniem na przemian w prawą, potem w lewą stronę. W tej pozycji wyjściowej miednica jest ustabilizowana. Można tu wyeksponować ruch tułowia, np. w płaszczyźnie czołowej w stronę prawą. Prawa ręka stabilizuje, jednocześnie

leżenie przerzutne

leienie bokiem Ryć. 13. Pozycje leżące.

Pozycja leżąca przodem. Układ ciała jak w postawie zasadniczej, lecz poziomo, twarzą do podłoża. Głowa lekko odchylona w tył. Broda wsparta na grzbiecie dłoni. W pozycji tej jest utrudnione oddychanie, więc pozycja ta nie powinna być stosowana w ćwiczeniach oddechowych po dużych wysiłkach fizycznych. W tej pozycji można ćwiczyć prostowniki stawu biodrowego - wybiórczo lub zespołowo. Jeżeli prostuje się biodro przy ugięciu nogi w stawie kolanowym ponad kąt 90°, to ćwiczy się tylko mięsień pośladkowy wielki. Jeżeli ruch wyprostu w biodrze wykonywany jest /. kończyną dolną wyprostowana w stawie kolanowym, to pracują razem wszystkie prostowniki stawu biodrowego, również mięśnie prostowniki biodra dwustawowe: półbłoniasty, półścięgnisty, dwugłowy uda. Te ruchy powinny przebiegać w płaszczyźnie prostopadłej do podłoża (strzałkowej). Pozycja leżąca bokiem. Ciało jest w ułożeniu wyprostnym, opiera się na podłożu jednym albo drugim bokiem. Jedna ręka w górę, na niej spoczywa głowa, druga wyciągnięta wzdłuż tułowia. Jest to pozycja mniej stabilna, ale pozwalająca przy pewnej modyfikacji, np. ugięcie nogi od strony podłoża, wykonywać drugą 89

nogą obszerne ruchy w płaszczyźnie strzałkowej. Fozycju ta umożliwia ćwiczenie słabych mięśni zginaczy i prostowników biodra. Zmiana wszystkich trzech pozycji według dowołnej kolejności i reguł ćwiczenia stanowi często zasób ćwiczeń dla osób o bardzo małych możliwościach ruchowych jako przyuczenie do tzw. czynności dnia codziennego, np. u osób po złamaniu kręgosłupa z wystąpieniem paraplegii (bezwładu nóg). Bardziej trudne są pozycje wyjściowe leżące: a) pozycja leżenia przewrotnego, b) pozycja leżenia przerzutnego. Leżenie przewrotne. Pozycję tę przybiera się w pozycji leżącej tyłem, przez wznos nóg wyprostowanych w kolanach i zgięcie w stawach biodrowych, aż do uniesienia bioder, tak żeby podudzia znajdowały się skośnie do podłoża. Nogi powinny być złączone, palce stóp obciągnięte podeszwowo, ramiona wyprostowane w łokciach, blisko tułowia, dłonie na podłożu. Pozycja leżenia przewrotnego nie powinna być stosowana u osób starszych, bo jest ćwiczeniem obciążającym ustrój statycznie i wstrzymującym oddychanie, co powoduje ucisk na serce. Nie powinna być stosowana w chorobach serca i innych, gdyż może spowodować bezdech. Pozycja ta może być stosowana u dzieci, młodzieży i ludzi młodych; działa przeciwlordotycznie. Leżenie przerzutne. Jest to dość trudna pozycja równoważna, w której tułów jest wzniesiony w pion w pozycji leżenia przewrotnego. Dodatkową stabilizacją są ramiona na podłożu położone w dół w skos. Należy odpowiednio zabezpieczyć w tej pozycji ćwiczącego przed utratą równowagi. Może dojść do niebezpiecznego upadku. Układ może być również taki, że ręce są ugięte w łokciach, dłonie podtrzymują tułów. W zajęciach z osobami niepełnosprawnymi, szczególnie w zajęciach z dziećmi i młodzieżą, jeśli dzieci są silne i nie ma przeciwwskazań, pozycja ta może być stosowana indywidualnie, przy zapewnieniu pomocy i ochrony przez prowadzącego zajęcia. Jest to często bardzo atrakcyjny układ ciała dla ćwiczących, wymagający dużego napięcia zginaczy i prostowników tułowia. Jeżeli prowadzący nie posiada umiejętności asekuracji - ćwiczenia tego, nawet w celu uatrakcyjnienia lekcji, nie należy stosować.

pozycja na czworakach

przysiad podparty podpór leżąc przodem Ryć. 14. Pozycje wyjściowe w podporach.

*H«fl Podpory r*r|

A

Podpory leżąc

«>. |P^v~ Podpór leżąc przodem ^^ Podpór leżąc bokiem Podpór leżąc tyłem < ? L _ i jj^^ tyłem z nogami zgiętymi

Podpory łukiem leżąc

%v

ffijfe^ KJf^^v Podpór leżąc

Podpór łukiem leżąc przodem MKT

łukiem leżąc bokiem ( $ \ (

Podpór

Podpór łukiem leżąc tyłem

(mostek) Podpory postawne

jf^f

~a

Podpór postawny przodem j&

Podpór postawny bokiem / s j

tir

T

Podpór postawny tyłem

Pozycje wyjściowe w podporach (ryć. 14 i 15) Podpory zwieszone

Podpór jest to taki układ ciała, w którym ciało jest wyprostowane i oparte na małej płaszczyźnie podparcia. Płaszczyznę podparcia stanowią: - powierzchnia opartych na podłożu dłoni i wyprostowanych ramion, - powierzchnia grzbietowe opartych stóp i wyprostowanych nóg. Ze względu na różnice wysokości wsparcia między ułożonymi nogami i dłońmi wyróżnia się: 1) podpory postawne - gdy punkt oparcia rąk znajduje się powyżej punktu podparcia nóg, w związku z czym obciążenie pracą mięśni ramion jest mniejsze, 2) podpory zwieszone - gdy punkt oparcia nóg znajduje się wyżej niż punkt oparcia rąk, w związku z czym mięśnie ramion są obciążone pracą, ponieważ na nich, w zależności od skośnego położenia ciała, bardziej lub mniej skupia się masa całego ciała,

^^^

.—.

Podpór zwieszony przodem *'t^~ f

Podpór

zwieszony bokiem (&*mr-z=*r

*

L

*lfI"*~~cT

•»

Podpór zwieszony tyłem L

awA^

Podpory łukiem zwieszone

— 11 l <M^^ — i ć*^—' V i \ tff-^T &

Różne

MJ^7

Rodpór zwieszony tyłem z nogami zgiętymi Podpór łukiem zwieszony przodem l J~ [ Podpór łukiem zwieszony bokiem

Pozycja na czworakach

Jinfo ^9 *>

^^i

^'^ Podpity ^

Przysiad

podparty

90 Ryć. 15. Podpory.

91

3) podpory leżąc przodem - gdy punkt oparcia ramion i kończyn dolnych znajduje się na jednej płaszczyźnie, a tułów jest wyprostowany. We wszystkich 3 rodzajach podporów (postawne, zwieszone i leżące) układ ciała w stosunku do podłoża decyduje o bliższym określeniu podporu: 1) kiedy ciało jest zwrócone twarzą do podłoża, jest to podpór leżąc przodem, 2) kiedy ciało jest zwrócone bokiem do podłoża, jest to podpór leżąc bokiem (trzeba określić, którym bokiem), 3) kiedy ciało jest zwrócone tyłem do podłoża, jest to podpór leżąc tyłem. Warunkiem właściwego wykonania podporu jest wyprostowany tułów łącznie z linią nóg. Jeżeli ma być inaczej, to określamy - na przykład podpór postawny tyłem na nogach ugiętych. Jeżeli tułów ma być załamany, to określamy sposób wykonania ćwiczenia, na przykład podpór łukiem leżąc bokiem. Pozycja na czworakach również jest pozycją podporu o tułowiu zgiętym w płaszczyźnie strzałkowej i o ugiętych nogach. Pozycja na czworakach jest pozycją małego dziecka, które ma jeszcze słabe mięśnie posturalne. Pozycje na czworakach w kinezyterapii stanowią metodę ćwiczeń w metodzie Klappa. Ćwiczenia te polegają na odciążeniu kręgosłupa przez izolowany układ ciała w pozycji na czworakach, z której wykonuje się określone ruchy rąk i nóg. Ćwiczenia w podporach stanowią zbiór ćwiczeń wzmacniających mięśnie posturalne (głównie mięśnie grzbietu, brzucha i pośladkowe). Ćwiczenia w podporach leżąc wpływają na rozwój mięśni brzucha, których skurcz statyczny przeciwdziała opuszczaniu brzucha. Skurcz mięśni grzbietu, pośladków i czworogłowych, wyprost kolan powoduje wyprostowanie układu całego ciała. W podporach można wzmocnić mięśnie rąk i nóg, zwłaszcza gdy będą to ćwiczenia o charakterze statyczno-dynamicznym (statyczny układ ciała, dynamiczna praca mięśni rąk). Popularnym ćwiczeniem są tzw. pompki - ugięcia ramion wykonywane z podporu leżąc przodem, przy wyprostowanym tułowiu.

chy ramion mogą odbywać się z różnych położeń ramion, zmiana położenia ramion może też być docelowym ćwiczeniem ruchu ramion. Położenie ramion (ryć. 16)

Kierunki położenia ramion dzielą się na: - kierunki główne położenia ramion, - kierunki pośrednie położenia ramion. Kierunki główne położenia ramion: - w dół. - w bok, - w górę, - w przód. Kierunki pośrednie położenia ramion miedzy dwoma kierunkami głównymi: - w górę na zewnątrz, - w dół na zewnątrz, - w przód w górę, - w przód w dół, - w tył.

Kierunki pośrednie: 1. 3 Ramiona w przód w górę 4. Ramiona w tył w dół 5. Ramiona w przód w dóf

Omówienie ćwiczeń kształtujących Podział ćwiczeń kształtujących ze względu na biorące w nich udział części ciała i płaszczyzny ruchu

la. Ćwiczenia ramion Zadaniem ćwiczeń ramion jest wzmocnienie mięśni pasa barkowego i wszystkich mięśni ramion. Dla całokształtu ruchów ramion jest bardzo ważny rozwój zakresu ruchu w stawach do granic fizjologicznych. Specjalną uwagę należy poświęcić tym ćwiczeniom, które rozciągają mięśnie piersiowe wielkie, które często bywają przykurczone i są przeszkodą w wykonywaniu ruchów o pełnej amplitudzie i powodują wadliwą postawę (barki wysuwają się zanadto do przodu). Typowym przykładem takiej postawy jest postawa biegacza narciarskiego (biegi płaskie), który w swoich treningach nie ma ćwiczeń uzupełniających (ćwiczeń wyprostnych grzbietu i ramion). Technika narciarska bowiem wymaga pochylenia tułowia, co powoduje skracanie mięśni piersiowych wielkich i „okrągłe" plecy. Ru92

Ramiona w górę zewnątrz 2. Ramiona w dół zewnątrz

Kierunki główne: 1 Ramiona w dół 2. Ramiona w bok 3. Ramiona w górę

Ryć. 16. Położenia ramion - kierunki pośrednie i główne.

Położenie ramion może być pozycją wyjściową do ćwiczeń, ale może być też ułożeniem pośrednim pomiędzy innymi ruchami ramion. Może też być pozycją końcową. Dokładność położenia ramion można poprawiać przez: 1) kontrolę wzrokową samego ćwiczącego i poprawę układu RR, 2) przez sprowadzenie ramion do określonego położenia przez prowadzącego. Precyzję wykonania ćwiczeń koryguje ukłnd nerwowy, co jeszcze bardziej doskonali precyzję ruchów ręki. Określone położenie ramion uzyskuje się przez różne ruchy, najczęściej przez przenosy ramion, r/uty ramion, wznosy ramion z określonego położenia ramion, które wy/.nac/a lieść określonego ćwiczenia itp. 93

Uklady ramion (ryć. 17):

- ramiona w przód (dłonie splecione) wyprostowane w stawach łokciowych (jeżeli łokieć ma być zgięty, to trzeba to określić), - ramiona w górę (dłonie splecione), - ramiona w dół skrzyżnie, - ramiona w przód skrzyżnie, - ramiona w górę skrzyżnie,

- ramiona na głowie (dłonie opierają się na głowie, łokcie odchylone w tył), - ramiona na kark (dłonie dotykają palcami karku, ręce zwrócone w przód, ramiona odchylone w tył), - ramiona w łuk nad głową - RR ugięte w łuk do styku palcami, - ramiona skurcz - dłonie dotykają barków palcami, łokcie zgięte, - ramiona na biodra złóż - ręce opierają się grzbietem dłoni na biodrach, - ramiona biodra chwyć - dłonie na biodrach kciukiem do tyłu. Zgięcie występuje zawsze do granic możliwości ruchu w stawie, ugięcie tylko od 90°: - ramiona w dół, w przód ugięte, - ramiona w bok, w przód ugięte, - ramiona w bok, w górę ugięte, - ramiona w bok, przodem zgięte. Ruchy ramion (ryć. 18)

ramiona -. biodra chwyć"

ramiona na kark

ramiona w bok przodem zgięte Ryć. 17. Układy ramion.

94

ramiona w górą ze splecionymi dłońmi

ramiona na barki ***

ramiona w bok w przód ugięte

W z n o s - łagodny ruch ramion w górę z określonego i dowolnego położenia. O p u s t - opuszczenie ramion do określonego położenia siłą bezwładności lub ruchem wstrzymującym. P r z e n o ś - ruch jak najkrótszą drogą do określonego położenia. Wy mac h y - ruchy, głównie siłą bezwładności, która wspomaga ruch, powrót po tej samej drodze ruchu. S k u r c z e - tak jak w położeniu „ramiona skurcz". Wy p r o s i - z pozycji „skurcz" do określonego położenia z wyprostem w stawach. R z u t - szybki ruch wyprostny z położenia ugiętego do wyproslu, do określonego położenia. S k r ę t - na zewnątrz lub do wewnątrz: rotacja zewnętrzna (supinacja), wewnętrzna (pronacja). K r ą ż e n i a - ruch w stawach ramiennych w określonych kierunkach. Krążenie przedramion - ruch w stawach łokciowych. Krążenia nadgarstków - ruchy okrężne dłoni.

ramiona w przód skrzyżnie

wymach ramion Ryć.

zgięcie ramion

18. Ruchy ramion.

95

Ryć. 19 Leżenie tyłem na skrzyni lub na ławce, RR w przód - przenoś RR w bok i powrót do pwK r (w rękach hantle). ' Ryć. 20. Leżenie bokiem na skrzyni, RP w bok - przenoś RP w górę i opust w dół (w ręce ciężarek). Ryć. 21. Leżenie bokiem na skrzyni, RL w bok - przenoś RL z ciężarkiem w górę i powrót do pw.

Krążenia ramion (ryć. 22) Krążenie ramion zawsze musi odbywać się z określonego położenia w określonym kierunku. Kierunek pierwszy jest zawsze określony pierwszym słowem, np. z położenia ramion w dół krążenie ramion przodem w górę (pierwszy ruch ramienia ti

;ii * \

krążenie ramion przodem w dół

\ krążenie ramion tyłem w dół

krążenia RR z położenia RR w dół krążenie ramion krążenie ramion przodem w górę tyłem w górę

Ryć. 22. Krążenia ramion.

krążenie ramionjbokiem w dół na zewnątrz

krążenie ramion bokiem w górę na zewnątrz

krążenie ramion bokiem w dół do wewnątrz

krążenie ramion bokiem w górę do wewnątrz

jest w przód, potem w górę) albo: krążenie ramion tyłem w górę (pierwszy ruch jest do tyłu, a dopiero potem w górę). Może być jeszcze bardziej trudny ruch do dokładnego określenia, aczkolwiek całkiem prosty praktycznie: Krążenie ramion bokiem w górę na zewnątrz - ćwiczący wznosi ramiona łukiem bocznym zewnętrznym, a opuszcza łukiem skrzyżnym, krzyżując ręce przed sobą. Krążenie ramion bokiem w górę do wewnątrz - odwrotnie niż w poprzednim ramiona wznosi się łukiem skrzyżnym, a opuszcza łukiem bocznym. W ćwiczeniach ramion należy pamiętać, żeby ruchów ramion nie ograniczać do ruchów w stawach ramiennych. Należy ćwiczyć również ruchy w stawach łokciowych, nadgarstkowych i palców. 1h. Ćwiczenia szyi (ryć. 23) Ćwiczenia szyi mają pośredni wpływ na rozwój tułowia, wpływają na rozwój prawidłowych krzywizn kręgosłupa. Ćwiczenia szyi można wykorzystać łącznie z ćwiczeniami kończyn górnych i tułowia. Podział ćwiczeń szyi i tułowia ze względu na płaszczyzny ruchu: - płaszczyzna strzałkowa - skłony tułowia i głowy w przód i w tył, - płaszczyzna poprzeczna - skręty szyi i tułowia, - płaszczyzna czołowa -- skłony tułowia i głowy w bok (w prawo i lewo), - płaszczyzna złożona: skręty i krążenia tułowia i głowy. Uwagi do ćwiczeń szyi. Ćwiczenie szyi można wykonywać zarówno w pozycjach wysokich, jak i niskich. Wszystkie ruchy głowy należy wykonywać wolno. Krążenia głowy szybkie i jednostronne mogą wywołać zawroty głowy u osób starszych łub u osób, które mają jakieś, nawet niewielkiego stopnia, zaburzenia pracy błędnika. Ponadto ze względu na specyficzną budowę kręgosłupa w odcinku szyjnym (duża ruchomość) nie należy wykonywać ruchów raptownych, ponieważ może dojść do urazu, zwłaszcza przy ruchach skrętnych głowy. Ćwiczenia szyi są ćwiczeniami gibkościowymi, łatwymi do wykonania. Mogą być wykonane zarówno w części wstępnej, jak i w części końcowej lekcji (jako ćwiczenia rozluźniające). Ćwiczenia szyi należy stosować w każdym wieku rozwojowym, ale w odpowiedni sposób. Zadania ruchowe dla dzieci z elementami ćwiczeń szyi trzeba podawać w sposób obrazowy, mówiąc np. „skłonić głowę tak, żeby dotknąć uchem ramienia" itp. U osób o zachwianej równowadze należy przeprowadzić ćwiczenia szyi dopiero pod koniec lekcji, żeby nie zaburzyć równowagi.

96

97

skłon w tył

skłon w przód

Ryć. 23. Ćwiczenia s/yi.

skłon w bok

Po ćwiczeniach związanych ze statycznym napięciem szyi (np. w pozycji wyjściowej leżącej przodem RR w bok w górę zgięte utrzymują piłkę lekarską na głowie przez 20 sekund) należy polecić wykonanie kilku łagodnych, swobodnych ruchów krążenia głowy w pozycji siedzącej. W czasie lekcji wychowania fizycznego kilka razy można ćwiczyć mięśnie szyi jako korekcję postawy w pionie, polecając wyciągnięcie szyi i wzniesienie głowy w osi pionowej. Bardzo pomocne są następujące uwagi: wyciągnąć szyję, przyciągnąć brodę lekko do mostka, cofnąć i opuścić barki, uwypuklić klatkę piersiowy. Ćwiczenia ramion bardzo często łączy się z ćwiczeniami szyi. Przykład ścisłych komend: Pw. - stojąca, RR w bok przodem zgięte (przed klatką piersiową). Treść ćwiczenia: naprzemianstronne odrzuty RR ze skrętem głowy w kierunku wymachu. Ruch rozpoczyna RP. Tempo od l do 4. Liczenie i tempo ćwiczenia: 1 - wymach RP, skręt głowy w prawo, 2 - powrót, 3 - wymach RL, skręt głowy w lewo, 4 - powrót do pw. Całość powtórzyć 4 razy. Ic. Ćwiczenia nóg

Jest dużo różnych ćwiczeń, które można zaliczyć do ćwiczeń nóg. Ponieważ lokomocja ciała ludzkiego odbywa się dzięki pracy mięśni nóg, dlatego każda pozycja ciała w pionie oraz przesuwanie się ciała bezpośrednio po podłożu angażuje pracę zespołów mięśniowych kończyn dolnych. W każdej grupie głównej materiału ćwiczebnego występują możliwości ćwiczenia nóg. Ćwiczenia kształtujące nóg są tymi ćwiczeniami, za pomocą których - wybiórczo - można zwiększać możliwość wykonania określonych ruchów stawów i siłę mięśni poszczególnych odcinków kończyn dolnych. Większość ćwiczeń stosowanych zbliżona jest do tych ruchów, które występują w życiu codziennym. W życiu codziennym praca nóg jest sposobem poruszania się człowieka, a więc nie tylko chód, bieg, skok, ale również rzut, chwyt i dźwiganie są ćwiczeniami nóg. Ruch z nóg jest przenoszony na wyższe partie ciała. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące i uzupełniające też zawierają elementy ćwiczeń nóg. Intensywność ćwiczenia w poszczególnych przypadkach może być różna, w zależności od określonego zadania, które dane ćwiczenie nóg ma zrealizować. Ćwiczenia nóg często łączone są z ćwiczeniami ramion i tułowia. Zadania ćwiczeń nóg w grupie ćwiczeń kształtujących: 1. Wzmocnienie mięśni nóg i zwiększenie ruchomości stawów w stopniu potrzebnym dla fizjologicznych zakresów ruchu i sprawnej koordynacji mięśniowej. Sprowadza się to do harmonijnego rozwoju anatomicznego i sprawnego działania funkcjonalnego kończyn dolnych. 2. Pośrednie kształtowanie prawidłowej postawy pionowej człowieka. 98

3. Prawidłowy rozwój anatomiczny kończyn dolnych sprzyja rozwojowi cech fizycznych i motorycznych potrzebnych człowiekowi do egzystowania w otaczającym go świecie. Ćwiczenia w postawie zbliżonej do pionowej będą zawsze ćwiczeniami silowo-dynamicznymi. Siłowymi, bo każdy ruch nóg musi być wykonany z obciążeniem ciała. Dynamicznymi, gdyż ruchy nóg są powodowane skurczami i rozkurczami odpowiednich mięśni. Glówne rodzaje ćwiczeń nóg (ryć. 24): 1) ćwiczenia w podskokach, 2) przysiady i półprzysiady, 3) wypady, 4) ćwiczenia nóg równoważne bez przyrządów, 5) ćwiczenia rozciągające mięśnie i stawy nóg. Inne rodzaje ruchów kończyn dolnych podczas wykonywania ćwiczeń są następujące: - przenosy - ruch jak najkrótszą drogą, trzeba określić, do jakiego położenia, - wymachy - ruch wyprostny w stawie biodrowym do określonego położenia, jeżeli bez zaznaczenia, to powrót po tej samej drodze ruchu, - wyprost - z ruchu zgięcia lub ugięcia (w określonym stawie), - rzut - szybki ruch wyprostny w stawie biodrowym i kolanowym ze skurczu do określonego położenia, - ugięcie do 90°, - zgięcie - do granic możliwości ruchu w stawie, - wykroki i zakroki - trzeba zaznaczyć, która noga i czy na całą stopę, czy na palce; masa ciała zostaje na nodze postawnej, - rozkrok - zaznaczyć, która noga dąży do rozkroku; masa ciała na obydwu nogach. Ćwiczenia w podskokach. W podskokach masa ciała jest rytmicznie odrywana od podłoża przez wyprost poprzednio ugiętych nóg w stawach. Stopa stanowi punkt styku ciała z podłożem i wydolność dźwigni stóp w podskokach warunkuje ich wykonanie. Podskoki są ćwiczeniami wyrabiającymi elastyczność stawów i siłę mięśni. Jeżeli są wykonywane szybko i z dużą liczbą powtórzeń, są ćwiczeniami trudnymi. Podskoki są ćwiczeniami pobudzającymi krążenie i oddychanie. Ich charakter sprawia, że stosowane w odpowiedniej formie są ćwiczeniami ożywiającymi i stosowane są często na wstępie określonej lekcji ruchu. Podskoków nie stosuje się w zaawansowanych skrzywieniach kręgosłupa. Ćwiczenia w podskokach stanowią konieczny zasób ćwiczeń dla dzieci, gdyż są jedną z naturalnych form ruchu. Przy nie zaburzonym rozwoju ruchowym u dzieci podskoki są ćwiczeniami kształtującymi stopę. W przypadku zaawansowanego płaskostopia ćwiczeń w podskokach nie stosuje się. Przysiady i półprzysiady. Przysiad - obniżenie ciała (w pełnym zakresie ruchu stawów nóg). Półprzysiad - obniżenie ciała z ugięciem ud pod kątem 90°. Tułów zawsze w wyproście. Przysiady można wykonywać na stopach złączonych (przysiad na nogach złączonych) i na stopach rozwartych (przysiad na nogach rozwartych). Wspięcie na 99

palcach przed wykonaniem przysiadu jest ćwiczeniem kształtującym stopę i przysiady w tej formie stosuje się w ćwiczeniach z małymi dziećmi. Przysiady wykonywane intensywnie i obszernie są doskonałymi ćwiczeniami zwiększającymi ruchomość w stawach kolanowych, biodrowych i skokowych. W sposób szczególny wzmacniają mięśnie prostujące stawy kolanowe (kolana należy ćwiczyć do pełnego wyprostu zwarcia stawu kolanowego). Przysiady mogą być wykonywane początkowo z przytrzymaniem przez współćwiczącego lub oparciem się, np. o drabinki. Przysiady i półprzysiady w różnych formach są stosowane w lekcji ruchu z osobami niepełnosprawnymi, w zajęciach ogólnokondycyjnych i nauce chodzenia. Wypady. Wypady są ćwiczeniami trudnymi pod względem poprawnego wykonania. W wypadzie masa ciała zawsze jest równomiernie rozłożona na obydwie nogiRodzaje wypadów: - wypad w przód, - wypad w tył, - wypad w bok. Wypady są ćwiczeniami nóg, ale również i tułowia (skośne ustawienie tułowia wymaga pracy odnośnych mięśni). Cechą charakterystyczną wypadu jest układ ciała stanowiący przedłużenie nogi zakrocznej (wyprostowanej). Noga, która przechodzi do wypadu, nazywa się nogą wykroczną - wypadową, gdy np. wykonywany jest wypad w przód PN, ćwiczenie przebiega w następujący sposób:

zakrok prawą (lewą) nogą

wykrok prawą (lewą) nogą

rozkrok prawą (lewą) nogą na palce

wypad w tył

wypad w bok

b Wypady

wypad w przód c Uniki

i

wypad w przód zewnątrz

ł

l ID 1

zakrok prawą wykrok nogą w skos prawą nogą

wykrok prawą nogą w skos

stanie na lewej wyprost nogi nodze z ugięciem prawej w przód

rozkrok lewą (prawą) nogą

unik przodem na lewej(prawej) nodze d Wagi i pólwagi

przysiad

półprzysiad

Ryć. 24. a, b, c, d, e. Główne rodzaje ćwiczeń nóg. 100

przysiad siculony na całych stopach

przysiad skulony podparty

półwaga przodem

Ryć. 24. b-e.

unik tytem na lewej (prawej) nodze

i

waga przodem na lewej (prawej) nodze

unik bokiem na lewej (prawej) nodze

^ i

pórwaga bokiem na lewej (prawej) nodze

waga bokiem na lewej (prawej) nodze

101

Ruch rozpoczyna PN, unosi się ponad podłogę ruchem wyprostnym ciągłym, do przeniesienia całej masy ciała w przód na nogę wypadową i ustawienia ciała nieruchomo, co następuje w momencie, gdy noga wypadowa ugina się pod kątem 90°. Druga noga wyprostowana, całą stopą ustawiona na podłożu. Układ tułowia powinien stanowić przedłużenie nogi zakrocznej. Układ ramion może być różny. Ważny jest kierunek ruchu nogi wypadowej, np. wypad w przód w skos, wypad w tył w skos. Ćwiczenia nóg

na być wyprostowana w stawie kolanowym. Półwagą i waga może być wykonana przodem, tyłem lub bokiem. Ćwiczenia rozciągające mięśnie i stawy nóg są stosowane zarówno w sporcie wyczynowym, jak i w celach ogólnorozwojowych. W zależności od uwarunkowania rozciągnięcie mięśni i stawów może odbywać się w przysiadach, wypadach, skłonach zjedna nogą ugiętą i przyciągniętą do klatki piersiowej, a drugą na podłożu. Ćwiczenia rozciągające mięśnie i stawy nóg można łączyć z ćwiczeniami tułowia, np.: skłon tułowia na wyprostowanych nogach lub stojąc na jednej nodze, druga oparta o drabinki na wysokości biodra - skłony do nogi postawnej i opartej. Id. Ćwiczenia tułowia

Ryć. 25. Leżenie przodem - wyinach NP (NL) w tył i opust w dół. Ryć. 26. Leżenie tyłem, NP ugięta - wymach prostej NL w górę i opust w dół. Ryć. 27. Leżenie tyłem - wznos NN w górę i opust w dół.

Podstawową częścią ciała ludzkiego jest tułów. Znajdujące się w obrębie tułowia jamy ciała zawierają w zasadzie wszystkie narządy, których praca sprawia, że człowiek żyje. ćwiczenia tułowia

Ryć. 28. Leżenie na prawym boku - wymach NL w przód i w tył.

Ćwiczenia nóg jako ćwiczenia równoważne bez przyrządów

Ćwiczenia nóg dotąd omówione w pewnym stopniu są ćwiczeniami równoważnymi. Wszelkie wykroki, zakroki, w szczególności na palce, wznosy nóg wymagają koordynacji nerwowo-mięśniowej. Dany układ ciała musi być utrzymany przy zmniejszonej powierzchni podparcia ciała i chwiejnej równowadze. Ćwiczenia równoważne wywierają wpływ nie tylko na układ mięśniowy nóg, ale również na cały układ ciała, który dąży do takiego ustawienia, żeby utrzymać równowagę przy zmniejszonej płaszczyźnie postawy ciała. W czasie wykonywania ćwiczeń równoważnych układ nerwowy, jako koordynator narządu ruchu, bardzo intensywnie pracuje. Rodzaje ćwiczeń równoważnych bez przyrządów są następujące: 1) chodzenie po linii narysowanej na podłodze z przysiadami, wymachami nóg, ruchami ramion, podskokami itp., 2) różnego rodzaju stania jednonóż z ruchami ramion, tułowia i nogi „wolnej", 3) uniki - przodem, tyłem, bokiem. U n i k jest to pozycja, w której masa ciała nie jest równomiernie rozłożona na obie kończyny dołne. Noga postawna jest zawsze zgięta, noga druga wyprostowana w uniku przodem z palcami grzbietowe opartymi na podłożu. Tułów stanowi jedną linię prostą z nogą znajdującą się w wyproście. Pótwaga i waga

Wznos nogi wyprostowanej z pozycji uniku jest przejściem do pozycji gimnastycznej zwanej półwagą. Wyższe ustawienie nogi, przynajmniej w linii ciała, jest pozycją gimnastyczną zwaną wagą. W półwadze i w wadze noga postawna powin102

Ryć. 29. Siad prosty na skośnej ławeczce, RR na karku, stopy zaczepione pod szczebel - skręty T w lewo i w prawo. Ryć. 30. Leżenie przodem na skośnej ławeczce, stopy zaczepione pod szczebel - skręty T w lewo i w prawo. Ryć. 3 ł. Leżenie przodem na skośnej ławeczce, RR w górę, chwyt za szczebel - wznos NN w tył i skręty NN w lewo i w prawo. Ryć. 32. Jak 31 - tylko w leżeniu tyłem, NN uniesione w przód.

Podporowym elementem tułowia jest kręgosłup. Kręgosłup chroni znajdujący się w nim rdzeń kręgowy, stanowiący niezmiernie ważny element układu nerwowego, uszkodzenie zaś rdzenia kręgowego może doprowadzić do ciężkiego upośledzenia narządu ruchu. Kręgosłup ma swoje fizjologiczne wygięcia - w odcinkach lędźwiowym i piersiowym, których zniesienie lub nadmierne pogłębienie z czasem powoduje wady postawy ciała, powstałe na skutek przesunięcia środka ciężkości ciała. Obręcz kończyn dolnych łączy kręgosłup z podłożem. Przez klatkę piersiową i obręcz kończyn górnych ruchy tych kończyn mają pośredni związek z kręgosłupem. Pochylenie miednicy ku przodowi (przodopochylenie) jest różne: u kobiet 55-60°, u mężczyzn 50-55°. Odchylenie o 15° na ogół uważa się za fizjologiczne. Im większe przodopochylenie, tym większa lordoza lędźwiowa. 103

Poszczególne stawy kręgosłupa mają różne możliwości ruchowe (na ogół małe), ale wspólnie tworzą dość ruchomy łańcuch stawowy, w którym najbardziej ruchliwy jest odcinek szyjny i lędźwiowy. Miedzy poszczególnymi kręgami znajdują się krążki międzykręgowe, bardzo sprężyste, które amortyzują wstrząsy i umożliwiają ruchy we wszystkich kierunkach. Uszkodzenie lub przesunięcie tych krążków powoduje bóle krzyża. Podział ćwiczeń tułowia ze względu na płaszczyzny ruchu

1. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie strzałkowej: a) w przód: skłony i opad, b) w tył: - skłony, - opad, - ćwiczenia mięśni brzucha. 2. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie czołowej: - skłony tułowia w bok, - opad tułowia w bok, - podpór bokiem. 3. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie poprzecznej: - skręty tułowia. 4. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie złożonej: - skrętoskłony tułowia, - krążenia tułowia, - ćwiczenia mięśni brzucha. U w a g i m e t o d yc z n e do prowadzenia ćwiczeń tułowia: - nie należy zalecać wykonywania wszystkich ćwiczeń tułowia bezpośrednio jednego po drugim; - ćwiczenia tułowia należy rozpoczynać od ćwiczeń o charakterze dynamicznym i w płaszczyźnie strzałkowej w przód; - wyjątkowo po ćwiczeniach gibkościowych w płaszczyźnie strzałkowej w tył należy polecić ćwiczenia o charakterze rozluźniającym w płaszczyźnie strzałkowej w przód; - w zależności od warunków wskazane jest dokładne przemyślenie celowości ćwiczeń i ich stosowania w poszczególnych płaszczyznach; - ćwiczenia związane ze skłonem tułowia w przód przyczyniają się do zmniejszenia krzywizny lordotycznej w odcinku szyjnym i piersiowym kręgosłupa; w przypadku ćwiczeń korektywnych należy przy skłonie tułowia w przód z pw. leżącej tyłem polecić ugięcie nóg (w stawach biodrowych i kolanowych, gdyż ten układ ciała sprzyja lepszej korekcji w odcinku lędźwiowym); - najczęściej ćwiczenia tułowia związane ze skłonem w tył powiększają krzywiznę szyjną i lędźwiową, a zmniejsza się krzywizna piersiowa; - siad skrzyżny częściowo zapobiega powiększaniu lordozy; - ustalenie bioder, przez siad okroczny na ławeczce czy siad skrzyżny, izoluje ruch skrętów tułowia; - pozycja leżąca przodem jest pozycją, w której można przeprowadzić korekcję osiową kręgosłupa przez ruch wyciągający ciało w linii poziomej; połączenie wydechu z korekcją osiową powoduje lepsze wydłużenie ciała; 104

- ćwiczenie tułowia należy wykonywać we wszystkich płaszczyznach, w sposób dynamiczny i statyczny (chyba że istnieją określone przeciwwskazania); - ćwiczenia mięśni brzucha mogą być przeprowadzane w różny sposób i z odpowiednim natężeniem; ćwiczenia mięśni brzucha mogą być sterowane górą i dołem, np. z pw. leżącej tyłem przejście do siadu (sterowane górą), wznos nóg (sterowane dołem); od sprawności mięśni brzucha w dużym stopniu zależy postawa ciała człowieka; tylko specjalne przeciwwskazania eliminują ćwiczenia mięśni brzucha z lekcji wychowania fizycznego; - wykonując ćwiczenia kształtujące mięśnie tułowia, można przeprowadzić również ćwiczenia za pomocą drabinek, ławeczek gimnastycznych oraz przeploty na kratach; - wykonując ćwiczenia mięśni brzucha, nie należy zatrzymywać oddechu, wydech wykonać w trakcie skurczu mięśni brzucha. Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z y ź n i e s t r z a ł k o w e j A. W przód: Skłony (ryć. 33). Wykonuje sieje z różnych pozycji wyjściowych. Podczas wykonywania skłonów zostajj) rozciągnięte mięśnie grzbietu. Skłon tułowia w przód wykonywany poprawnie, z pw. stojącej na nogach złączonych, powinien ro/poczynać się w odcinku lędźwiowym, a następnie w górnej części kręgosłupa. Ruch wyprostu ze skłonu powinien rozpoczynać się od głowy, obejmować potem wyższe odcinki kręgosłupa, a następnie wyprost w jego odcinku lędźwiowym.

skręty tułowia

skłon tułowia wprzód skrętoskłon tułowia w prawą (lewą) stronę

krążenie tułowia

Ryć. 33. Skłony i skręty tułowia. Przykład: Pw. - siad, skłony T dotyc/ą głównie kręgosłupa, gdy/ miednica jest ustabilizowana Ruch RR może być ró/ny. Ręce ułożone na karku w siad/Je i skłon w pi/ód bard/o intensywnie ro/ci<|gajq mięśnie grzbietu. Przejściową fazą w skłonie tułowia jest opad tułowia w pr/ód.

Opad (ryć. 34). Opad tułowia może być w stawach: skokowych, biodrowych, kolanowych. Przy wykonywaniu opadu cały tułów powinien być prosty bez w/glę105

opad tułowia w przód w stawach skokowych

opad tułowia w bok

opad tułowia w tył w stawach skokowych

Opad w przód - r u c h w s t a w a c h b i o d r o w y c h (z pozycji stojącej). Należy go wykonywać, przechodząc od samego początku ruchu do opadu z wyprostowanym tułowiem, z głową ustawioną lekko w tył. Układ ramion i nóg może być różny, ale odpowiednio określony w treści ćwiczenia. W ćwiczeniu tym, oprócz intensywnej pracy mięśni tułowia, które muszą utrzymać ten trudny układ ciała, intensywnie rozciągane są mięśnie prostowniki stawu biodrowego (grupa mięśni kul-szowogoleniowych). Opad w przód - r u c h w s t a w a c h k o l a n o w yc h (z pozycji klęku prostego). Ćwiczenie to może być wykonane tylko ze stabilizacją nóg w klęku (przez ćwiczącego lub przez szczebel drabinki). W ćwiczeniu tym tułów ma „tendencję ochronną" do załamywania się w biodrach i ramiona zawsze odruchowo są w „pogotowiu", ażeby uchronić ciało przed nadmiernym wychyleniem. Ćwiczenie to początkowo wykonuje się tylko w nieznacznym odchyleniu od pionu, ale i tak jest ono bardzo trudne. Ten układ ciała może być wykorzystywany jako pomocnicze ćwiczenie do nauki padania dla osób po amputacji (oczywiście w określonych przypadkach i zgodnie ze zleceniem lekarskim). Ćwiczenia tułowia

opad tułowia w przód w stawach kolanowych

opad tułowia w przód w stawach biodrowych

Ryć. 35. Klęk jednonóż, NP ugięta w przód - skrętoskłon w prawo (dłonią dotknąć podłoża) i to samo w lewo. opad tułowia w tył w stawach biodrowych

Ryć. 34. Opady tułowia.

du na to, w którym ze stawów nóg ten ruch się odbywa. Ponieważ główna praca mięśni w opadach dotyczy, oprócz mięśni nóg, również mięśni tułowia, opady zaliczane są do ćwiczeń tułowia. Opad tułowia w przód - r u c h w s t a w a c h s k o k o w y c h . Wykonać można w każdych warunkach na sali gimnastycznej. Najlepiej przy drabinkach. W ćwiczeniu tym, oprócz mięśni tułowia, których praca utrzymuje tułów i głowę w wyproście, pracują mięśnie nóg i ramion. Mięśnie nóg utrzymują staw biodrowy i kolanowy w wyproście, a staw skokowy, będąc w ustawieniu zgięcia grzbietowego, powoduje wydłużenie tylnej grupy mięśni podudzia, szczególnie ścięgna Achillesa. Mięśnie ramion pracują intensywnie, gdyż wykonujemy opad tułowia do oparcia dłoni o drabinkę czy o ścianę, np. oparcie dłoni palcami do siebie i rytmiczne odpychanie od punktu oparcia do pozycji ciała w pionie. Jest to bardzo dobre ćwiczenie w określonych urazach stawu skokowego. 106

Ryć. 36. Klęk (stopa NP obok lewego kolana) - skrętoskłon w lewo i lewą dłonią dotknąć lewej stopy).

Z i n n yc h poz ycj i w yj ś c i o w yc h. Pozycje leżące tyłem są pozycjami odciążającymi kręgosłup, a ugięcie nóg w stawach kolanowych i biodrowych wyrównuje lordozę lędźwiową i stwarza dobre warunki dla oddychania przeponowego i dla kształtowania klatki piersiowej (przez odpowiednie ruchy ramion i ćwiczenia oddechowe). W tych pozycjach można przeprowadzać ćwiczenia mięśni brzucha poprzez siady (ćwiczenia mięśni brzucha prowadzone górą) i przez wznosy nóg (ćwiczenia mięśni brzucha prowadzone dołem). Przykłady ćwiczeń: Pw. - leżenie tyłem, NN zgięte w biodrach i kolanach, stopy na podłożu, RR wzdłuż tułowia; naprzemienne przyciąganie NN do klatki piersiowej (jednej, potem drugiej). Pw. - siad prosty tyłem podparty, przyciągnięcie NN do klatki piersiowej z jednoczesnym chwytem RR poniżej kolan i przyciągnięciem do głowy. Pw. - stojąca w małym rozkroku, RR wzdłuż tułowia, wznos RR bokiem w górę - wdech luźny, skłon w przód - wydech. * Pw. - siad ugięty tyłem, podparty, wznos NN do siadu równoważnego z wytrzymaniem. Pw. - siad klęczny, RR wzdłuż T, wdech z przenosem RR lekko bokiem w tył, wydech z opadem tułowia do klęku podpartego. Pw. - siad prosty tyłem, podparty, piłka trzymana stopami, przyciągnięcie piłki blisko pośladków uginając mocno kolana, potem wyprosi.

107

Pw. - leżąca tyłem, NN wyprostowane, stopy przytrzymują piłkę; ugięcie nóg i uniesienie tułowia; wziąć piłkę do RR (nogi wyprostować); ponownie ugiąć nogi, włożyć piłkę między stopy, przejść do leżenia tyłem (z wyprostem NN). U wa ga. Podane przykłady ćwiczeń nie zawierają wyliczenia poszczególnych faz ruchu.

B. W tył: Opad tułowia. W opadzie tułowia w tył ruch może odbywać się w stawach kolanowych lub skokowych: a. Z pozycji klęku prostego - ruch w stawach kolanowych. Najintensywniejszą pracę wykonują prostowniki stawów biodrowego i kolanowego oraz mięśnie brzucha. Im opad tułowia przebiega w większej amplitudzie zakresu ruchu zgięcia w stawach kolanowych, tym intensywniejsza jest praca mięśni czworogłowych, które pracują w wydłużeniu, przeciwstawiając się opadowi tułowia w tył, jak gdyby „rywalizują" z masą tułowia. Tułów powinien być prosty, broda lekko ściągnięta do przodu. b. Z pozycji stojącej opad w tył - ruch w stawach skokowych. Ćwiczenie to może być wykonane tylko z pomocą współćwiczącego. Współćwiczący podtrzymuje partnera, którego tułów jest wyprostowany. Mięśnie prostowniki i zginacze tułowia i biodra pracują z różną intensywnością w zależności od fazy ruchu. Jest to ćwiczenie siłowe dla obydwu ćwiczących. Ćwiczenia w podporach leżąc przodem (ryć. 37) Ćwiczenia te wpływają na rozwój większości grup mięśni tułowia, RR i NN. W podporach leżąc przodem statyczny skurcz mięśni brzucha wraz z prostownikaPodpór postawny

Podpór teiac

Podpór zwieszony Podpór na poręczach

mi stawów biodrowych i grzbietu utrzymują tułów w wyproście. Intensywnie pracują prostowniki stawów łokciowych. Wprowadzenie elementu dynamicznego ugięcia ramion, mobilizuje do pracy grupę mięśni zginaczy i prostowników stawów ramion. Podpór leżąc przodem jest ćwiczeniem ogólnorozwojowym o charakterze statycznym i wchodzi w zasób ćwiczeń korekcyjnych. Podpory mogą być pozycją do ćwiczeń nóg czy ramion, ale zawsze w tych ćwiczeniach główny wysiłek mięśniowy będzie związany z utrzymaniem samej pozycji wyjściowej - podporu leżąc przodem. Różne rodzaje podporów można wykonywać na ławeczce szwedzkiej (podpór zwieszony, podpór postawny, podpór bokiem itp.). Przykład ćwiczenia w podporze postawnym leżąc przodem na ławeczce: - kolejne unoszenie nóg, - uginanie ramion, - naprzemienne unoszenie ramion i nóg, - przejście w bok ruchem dostawnym rąk, - odepchnięcie się od podłoża dłońmi do postawy. To ostatnie ćwiczenie wymaga dobrej kondycji, koordynacji i siły mięśniowej. C. W tył w różnych pozycjach wyjściowych Przykłady:

Pw. - leżenie przodem, RR w górę, wznos tułowia 10 cni nad podłogę z wytrzymaniem. Pw. - klęk podparty - wznieść wysoko odcinek lędźwiowy kręgosłupa, głowę opuścić, następnie obniżyć lędźwie, głowę unieść („koci grzbiet") i opuścić. Pw. - leżenie przodem, RR w górę, naprzcmianstronnc wznosy ręki i przeciwnej nogi. Pw. - klęk podparty, naprzemienne w/nosy nóp (nożyce pionowe) z uniesieniem głowy w tył. Pw. —jak wyżej, wznosy RR i LN z wytrzymaniem, potem zmiana. Pw. - leżenie przodem, laska gimnastyc/na /.alo/ona na barki utrzymywana przez RR - wznosy T z kilkusekundowym wytrzymaniem. Pw. - leżenie przodem, RR w bok, piłka r*xl prawą dłonią, pr/clao/anic piłki do lewej dłoni ze wznosem klatki piersiowej nad toczącą się piłką (polem piłko z pra\\rj do lewej R) itd. Pw. - klęk podparty, zataczanie kół biodrami: 5 kółek w prawo, potem w lewo. Pw. - leżenie przodem, RR z piłką w górze, podrzuty i chwyty piłki ze wznosem tułowia i oderwaniem ramion. Ryć. 38. Leżenie tyłem, NN ugięte, biodra uniesione w góię •- krąycnic biodrami. Ryć. 39. Leżenie tyłem w ro/kroku, ręce na karku - skro! T w lewo i podeprzeć się na lewym łokciu, powrót do pw. Ryć. 40. Leżenie tyłem w rozkroku - skrętoskłon do NI' i dotknąć dłońmi do podinl/ia, powrót do pw. Ćwiczenia tułowia

109

i w staniu na ramionach

Ryć. 37. Podpory - procentowe obciążenie ramion w stosunku do masy ciała. 108

Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z yź n i e cz oł ow ej Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie czołowej są to ruchy boczne tułowia w prawą lub w lewą stronę (skłony). Przy wykonywaniu skłonów w bok należy zwrócić uwagę, ażeby ruch odbywał się dokładnie w płaszczyźnie czołowej (nie wychodząc poza nią ani w przód, ani w tył). Skłony boczne zwiększają ruchomość kręgosłupa. Wydech ułatwia wykonanie skłonu. Ułożenie ramion w górę (przedłużenie ramienia dźwigni ciała) zwiększa zakres ruchu tułowia w bok. Głowa powinna skłaniać się w kierunku skłonu. W pozycjach leżących: a. Tyłem - skłony boczne tułowia odbywać się mogą z ułożeniem RR w dół lub w górę. Układ: ręka łukiem nad głową zwiększa zakres skłonu. Skłony boczne powinny odbywać się i na prawą, i na lewą stronę (chyba że istnieją inne specjalne wskazania co do wykonywania ćwiczeń). b. Bokiem - skłony boczne tułowia są intensywnym ćwiczeniem i zawsze powinny odbywać się naprzemiennie - na prawym i na lewym boku (chyba że istnieją inne, specjalne wskazania): - pw. siad prosty jest nie najlepszą pozycją do ćwiczeń skłonu tułowia w bok, gdyż w tym układzie tułów jest mało stabilny ł ruchy skłonów bocznych są niedokładne, - pw. siad rozkroczny - jest dobrą stabilną pozycją dla ćwiczeń skłonu tułowia. Ułożenie jednej ręki na biodrze, drugiej w łuk nad głową wspomaga zakres ruchu w kręgosłupie. Ręka na biodrze powinna wywierać ruch przeciwny do kierunku skłonu, a ręka w łuku nad głową ruch wspomagający kierunek skłonu. Pw. siad skrzyżny jest pozycją bardzo dobrą dla ćwiczeń w płaszczyźnie czołowej. Pw. klęk obunóż - skłony tułowia w bok utrudnia się, stopniując układ RR -od RR w dół, chwyt za biodra, RR w górę, na biodro, LR w łuk nad głową itd. Pw. klęk rozkroczny jednonóż - skłony tułowia w kierunku nogi rozkrocznej zwiększają znacznie obszerność ruchu w płaszczyźnie czołowej. Koniecznie ćwiczenia te powinny być prowadzone w rozkroku zarówno na PN, jak i na LN. Pw. stojąca - najlepiej rozkroczna (większa stabilność). Efektywność ćwiczenia zwiększają ruchy zamachowe ramion w stronę skłonu. Pw. opad tułowia w bok - jest ćwiczeniem tułowia w płaszczyźnie czołowej. Jest to układ trudny, najczęściej jedna ręka w górę (od strony nogi postawnej ugiętej) jest w przedłużeniu ciała, druga ręka jest wzdłuż tułowia.

Ryć. 41. Podpór leżąc bokiem - RP w podporze pod różnym kątem w stosunku do T. Ryć. 42. Podpór leżąc przodem, RR w przód - przejść do podporu, rozstawiając RR w bok. Ryć. 43. Jak 42 - tylko w podporze tyłem. Ćwiczenia tułowia

Podpór leżąc bokiem - jest bardzo intensywnym ćwiczeniem tułowia. Utrzymanie ciała w wyproście i w płaszczyźnie czołowej, żeby tułów był prosty, wymaga synchronizacji pracy mięśni: brzucha i grzbietu oraz pracy mięśni pośladkowych. Jedna ręka prosta w stawie łokciowym dźwiga cały ciężar ciała, jedynie wspartego jeszcze o krawędź zewnętrzną stopy, druga ręka wzdłuż tułowia. R ó ż n e r o d z a j e ć w i c z e ń t u ł o w i a w p ł a s z c z yź n i e c z o ł o w e j Przykłady: Pw. - stojąca w rozkroku, RR w górę. Naprzemienne skłony T w bok. Pw. - stojąca w rozkroku, PR w łuk nad głową, LR na lewym biodrze, naprzemienne skłony T z pogłębianiem ruchu (potem zmiana). Pw. - leżąca na prawym boku PR wyciągnięta i na niej opiera się głowa, LR wzdłuż T. Wznos LN wytrzymać, potem wznos obujóg wytrzymać; to samo na drugim boku. Pw. - siad klęczny, RR w bok, skłony boczne tułowia (bez zmiany ułożenia RR w bok) z jednoczesnym skłonem głowy w kierunku skłonu. Pw. - leżąca przodem, skłon tułowia po płaszczyźnie w prawą, potem w lewą stronę. Pw. - klęk rozkroczny, RR na biodrach, skłony boczne tułowia itd.

Ćwiczenia tułowia w płaszcz yźnie poprzecznej ( r u c h y s k rę t n e ) Skręty w prawą i lewą stronę są ćwiczeniami tułowia w płaszczyźnie poprzecznej. W zależności od sposobu wykonania, skręt ciała może odbywać się w stawach nóg albo w stawach kręgosłupa. Aby ruch odbywał się tylko w stawach kręgosłupa, biodra 110

powinny być ustabilizowane. Różne rodzaje siadu w różnym stopniu stabilizują biodra. Najlepiej stabilizuje je siad okroczny na ławeczce, siad skrzyżny, płaski i rozkroczny. W postawie stojącej stabilizuje się stawy nóg przez naciskanie w kierunku podłoża - pełny wyprosi kolan i równoległe ułożenie stóp. Jeżeli ruchy w płaszczyźnie poprzecznej mają odbywać się w stawach kręgosłupa wyżej leżących, konieczny jest wspomagający wymach ramion w górę w skos. Chcąc zwiększyć obszerność skrętu, nie należy wdychać powietrza, ale raczej wydychać je, gdyż klatka piersiowa jest wówczas bardziej ruchoma. Ruchy skrętne ograniczone są przez podłoże. Przykłady: Pw. - siad skrzyżny, klęczny, okroczny na ławeczce, skręty tułowia w prawo i w lewo. Ruch może być wzmocniony przez: wymach ręki w stronę skrętu, pogłębienie skrętu, rzut, wymach ramienia, skręt głowy w kierunku skrętu. Pw. - klęk podparty; jest dobrą pozycją dla ćwiczeń skrętu pod warunkiem, że z ruchem skrętu następuje ruch ramienia i podąża w tym kierunku ruch głowy. Pw. - stojąca w rozkroku, skręty tułowia z RR na głowie z wymachem jednego ramienia i skrętem głowy w kierunku ruchu. Pw. - opad tułowia w przód, RR w bok, naprzemienne skręty tułowia z dotykaniem dłońmi podłogi (w równym tempie).

Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z yź n i e z ł oż o n e j Ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej są kombinacją ruchów w 3 poprzednich płaszczyznach. Są to ruchy funkcjonalne. Stanowi to treść metod leczenia kinezyte111

rapeutycznego w określonych schorzeniach (w porażeniach mózgowych - metoda Bobath). Ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej można wykonywać w zasadzie we wszystkich pozycjach wyjściowych. Szczególnie kształtujący charakter ćwiczeń w płaszczyznach złożonych sprawia, że ćwiczenia te powinny stanowić zasób ćwiczeń w różnych okresach rozwoju. Różne ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej: Skrętoskłony i krążenia tułowia można wykonywać z różnych pozycji wyjściowych - siadów: prostego, okrocznego, skrzyżnego, rozkrocznego, w pw. stojącej. Pw. - stojąca, krążenia tułowia: mogą odbywać się albo w odcinku dolnym tułowia (duże koła), albo w górnym (małe kółeczka): - krążenie bioder - pozycja rozkroczna, RR w bok; pas barkowy i RR nieruchomo; - klęk podparty - nieruchomo RR w miejscu, siady na P, potem na L stronę; - siad skrzyżny - RR na kark - skręty tułowia ze skłonem do dotknięcia łokciem podłogi; - klęk rozkroczny - RR w bok - naprzemienne dotykanie prawą ręką lewej stopy.

Ćwiczenia kształtujące dla małych dzieci Ćwiczenia te mają w swoim założeniu kształtowanie i poprawę postawy. Jeżeli stosujemy pozycję leżenia tyłem, to staramy się odpowiednim pouczeniem zmusić dzieci do poprawnego układu głowy i kręgosłupa. Jeżeli zastosujemy określenie: kręcenie korbą, uzyskujemy większą obszerność ruchu przez dodanie, że „koło jest

duże". Wybieramy takie pozycje, które pozwolą na wyegzekwowanie ruchu w formie najkorzystniejszej dla dziecka. Postawy gimnastyczne wyjściowe nie powinny być wytrzymywane przez dzieci zbyt długo. Wszelkie poprawianie ruchu zwykle wywołuje znużenie i brak uwagi, dlatego dzieci powinny przyjmować takie pozycje, aby mogły bezpośrednio po wykonaniu pozycji wyjściowej rozpocząć ćwiczenie: 1. Stanie na nogach zwartych - tej pozycji nie stosuje się często, gdyż utrzymanie równowagi jest dość trudne. 2. Rozkrok - stanie rozkroczne. Ustawić się w rozkroku, podskakując. Odległość 2-3 stopy. Ustawienie stóp równoległe (zbyt szerokie ustawienie stóp powoduje zwiększenie lordozy lędźwiowej). 3. Klęk'prosty - z przysiadu podpartego (zbyt długie wytrzymywanie kolan w klęku jest niewskazane). Oszczędzać stawy kolanowe, nie pozwolić na uderzenie kolanami o podłogę. 4. Klęk rozkroczny - kolana oddalić od siebie. 5. Z klęku siad klęczny. Przejść do siadu, na piętach. Stopy płasko ułożone. 6. Siad prosty na ławce - kontrola układu ciała. 7. Siad skrzyżny - przybranie postawy z oparciem ręki, potem skrzyżowanie nóg. 8. Siad ugięty (siad na nogach skurczonych) - postawienie całych stóp i odstawienie tak, żeby swobodnie stały całą powierzchnią stopy. 9. Leżenie tyłem - dziecko leży na ziemi jak w postawie zwartej (na baczność). Układ kręgosłupa i stóp swobodny- Postawienie stóp reguluje krzywizny piersiową i lędźwiową. Stopy postawione blisko tułowia - wyrównanie lordozy lędźwiowej. 10. Pozycja leżąca przodem - dziecko leży na podłożu oparte na brzuchu. Głowa spoczywa na przedramionach jak na poduszce. Łokcie jak najdalej w przód. Pozycja trudna, gdyż ogranicza swobodny oddech. 11. Klęk podparty - masa ciała rozmieszczona równomiernie na dłoniach i kolanach. Dzieci naśladują stół, który ma równą powierzchnię. 12. Siad klęczny podparty - układ ciała jak w siadzie klęcznym, masa ciała spoczywa na nogach, ręce wsparte o podłoże na szerokość klatki piersiowej. 13. Przysiad podparty - tułów wsparty na paltach stóp i dłoniach rozstawionych na szerokość klatki piersiowej. Zasób ćwiczeń

Ćwiczen ia nóg ł ą c z n i e z t u ł o w i e m : a) przysiady i wyprosi y stosowane z wyciąganiem się w górę na przemian: - krzaczki i wysokie drzewa, - karły i olbrzymy - przysiad i postawa. - zrywanie kwiatów, jagód i grzybów, - zbieranie kas/tnnów, muszelek i lepienie śnieżek, - zanurzanie się w rzece, - strzelanie - wykrok z tupnięciem. - chodzenie po schodach, brodzenie po śniegu, wchodzenie po drabinie; 113

nóg,

b) podskoki: - mała piłka gumowa - lekkie rytmiczne podskoki, - duża piłka gumowa - podskoki do głębokiego ugięcia kolan, - podskoki dla rozgrzania się - z wymachami ramion i na przemian tupaniem

- podskoki pajaca; c) korektywne elementy ćwiczeń nóg w staniu: - stać jak domek mały i wielki, - stać jak drzewo krzywe i proste. W niskich postawach wyjściowych: siadzie skrzyżnym, klecznym, rozkrocznym, przysiadzie podpartym: - zwiędły kwiatek - podlany kwiatek, - zmarznięty ptaszek - wesoły ptaszek, - pusty worek - pełny worek. Wszystkie powyższe ćwiczenia mają dać wyczucie położenia ciała przy postawie niedbałej i poprawnej. Chodzi tu o wyczucie rozluźnienia mięśni i o ich statyczne napięcie. Ćwiczenia ramion U dzieci ruchy ramion należy stosować nie tylko w postawach wysokich (gdyż przy małej ruchomości stawów ramiennych ruch przenosi się na kręgosłup w odcinku lędźwiowym i powoduje zwiększenie lordozy), ale również w postawach niskich. Ćwiczenia z ramionami prostymi: w siadach ugiętym, klecznym i okrocznym na ławeczce szwedzkiej. Im wznos ramion wyższy, tym trudniejszy. Głowę ustawić wysoko. Robić „długą szyję".

2. W staniu ze skłonem lub w siadzie klecznym - wyrabianie ciasta, kolejne naprzemienne ugięcia i wyprosty ramion lub wałkowanie ciasta (ruchy naśladujące przesuwanie wałka w przód i cofanie ramion ze skurczem ramion). 3. Pozycja jak wyżej - przycinanie drzewa piłą (kolejne wyprosty i zginanie ramion z lekkim skrętem tułowia). Mycie podłogi jedną, potem drugą ręką. Ruch naśladujący szorowanie podłogi (oburącz). Ćwiczenia głowy i szyi Wszystkie ćwiczenia głowy należy rozpocząć od poprawnego i prostego ustawienia głowy. Pozycje wyjściowe: siad skrzyżny, rozkroczny, na ławeczkach szwedzkich, klęczny. Ćwiczenia: 1. Kiwanie głową jak bicie zegara - wolno - skłony głowy w przód i w tył z wydłużeniem szyi. 2. Kiwanie głową jak pajac - lekkie skłony głowy w przód i w tył. 3. Wahadło zegara - rytmiczne skłony boczne tik-tak. 4. Kiwanie głową: tak-nie-tak-nie. 5. Kurka pije wodę, podnosi dziobek, połyka wodę, 6. Krowa ryczy - wyciąga szyję i cofa ją. 7. Kogut pieje. 8. Pajac się dziwi - skłony boczne. 9. Kotek rozgląda się - skręty głowy. 10. Drzemanie w fotelu - bezwładne zwieszenie głowy - przy budzeniu wy-prost i ustawienie głowy-prosto (wyciągnięcie- kręgosłupa dla ustawienia głowy prosto).

Przykłady:

1. W siadzie - chwianie się, huśtanie, drżenie gałęzi i listków (ramiona w bok, wznoszenie i opuszczanie ramion za ruchami palców i dłoni). 2. W siadzie - „trzepotanie skrzydełek" - duży ptak - wznosy i opusty ramion skurczonych. 3. W klęku prostym lub rozkrocznym - „strzał", wznos ramion prostych i uderzenie o uda. 4. W klęku prostym lub rozkroc/nym - „wiatrak", wznos ramion przodem w górę i opust tyłem w dół (ruch kołowy). 5. W klęku - „wahadło zegara", rytmiczne wymachy ramienia prostego w przód i w tył, potem ruchem jednoczesnym naprzemiansłronne obydwu ramion.

Ć w i c z e n i a z r a m i o n a m i u g i ę t y m i i p r o s t ym i (łącznie z ćwiczeniami tułowia): 1. W staniu - ruchy ramion naśladujące: a) pranie w ręku, b) pranie na tarce, c) wykręcanie bielizny, d) strzepywanie bielizny, e) wieszanie, f) wyciąganie (dwójkami twarzą do siebie, chwyt za ręce, kolejne przeciąganie ręki jednej i drugiej), g) maglowanie (ustawienie rąk jak poprzednio i jednoczesne ruchy rąk, łącznie ze skłonem tułowia). 114

Ćwiczenia grzbietu i brzucha Ćwiczenia te mają na celu: 1) skrócenie i wzmocnienie górnego odcinka prostowników grzbietu, 2) rozciągnięcie i skrócenie mięśni brzucha dla uregulowania wygięcia kręgosłupa, 3) wzmocnienie i skrócenie mięśni brzucha przez zmuszenie ich do pracy. Ćwiczenia tułowia, grzbietu i brzucha: 1. Klęk albo przysiad podparty - „koci grzbiet" - wyprost nóg w kolanach ze wznosem siedzenia w górę (pozycja chyłkiem). 2. Siad skrzyżny z chwytem stóp - kołyska. Kołysanie się w przód i w tył (przewrót na plecy i powrót do siadu). 3. Pozycja siad skrzyżny ze skłonem w przód - kwiatek rozwija się i rośnie. Ze skłonu w dół stopniowy wyprost tułowia do pionowego ustawienia. Początkowo sam tułów, potem z wyprostem ramion w górę i skłonem głowy. 4. Siad klęczny - kaczka nurkuje - skłon w dół z wyprostem kolejnych kręgów, zaczynając od głowy. 115

• 5. Siad płaski, rozkroczny - rąbanie drzewa - wbijanie gwoździ, ruchy naśladowcze ze skłonami tułowia. 6. Pozycja stojąca w rozkroku - rąbanie drzewa, skłony tułowia w dół z zamachem rąk (ręce naśladują chwyt siekiery - wznos ramion tylko do wysokości głowy). 7. Pw. - jak wyżej. Pranie bielizny - rytmiczne skłony z wyprostem i skurczem rąk na przemian. Ć w i c z e n i a m i ę ś n i g r z b i e t u (mięśnia prostego grzbietu z pracą statyczną): 1. Leżenie przodem, prosto, jak kij od szczotki. 2. Leżenie przodem - głowa na poduszce (czoło na pięściach). Samolot wznosi się w górę. Wznos górnego odcinka tułowia i ramion rozłożonych jak skrzydła samolotu. Potem opad w dół do p w. 3. Leżenie przodem - aniołki, diabełki (aniołki - ruchy skrzydeł, diabełki -dłonie zwinięte w pięści przywarte do górnej części czoła pokazują rogi). 4. Pw. - jak wyżej - tak-tak - nie-nie (kiwanie głową). 5. Leżenie przodem - klasnąć przed twarzą. U w a ga . Wszystkie ćwiczenia muszą trwać krótko ze względu na możliwość wstrzymania oddechu. Nie wymagać zbyt dużego uniesienia głowy i górnego odcinka tułowia, gdyż powoduje to przeniesienie ruchu na odcinek lędźwiowy kręgosłupa i pogłębienie lordozy lędźwiowej. Po tych ćwiczeniach zastosować czworakowanie lub inne ćwiczenia przeciwlordotyc/ne (mm. brzucha).

Ćwicz enia nóg i r ą k z prac ą mięśni brz ucha Pozycja leżąca tyłem: a) wierzganie nogami, b) pływanie na grzbiecie - ruchy pływackie nogami, c) jazda na rowerze - kolejne rysowanie kół nogami, d) dzień dobry - wstawanie - dobranoc - położenie się, e) ręka pozdrawia kolano lub stopę (wznos nogi i dotknięcie ręką), f) „powąchaj" kolanko (również ćwiczenie oddechowe), g) klaskanie nogami - wznos nóg prostych i uderzanie o siebie. Przy ćwiczeniach mięśni brzucha unikać wstrzymania oddechu, dzieci wykonują ćwiczenia głośno wymawiając wyrazy. Ć w i c z e n i a t u ł o w i a (plecy proste) Pozycje wyjściowe niskie (w tych pozycjach zostają wydłużone mięśnie prostowniki kręgosłupa w odcinku lędźwiowym). Opady tułowia: 1. Siad klęczny podparty - mycie podłogi, jedną ręką lub dwoma rękami. 2. Siad klęczny podparty - uderzanie dłońmi przed sobą o podłoże, wyprost do siadu klęcznego i klaskanie. 3. Siad skrzyżny ze skłonem w przód lub siad płaski rozkroczny, łapanie much, motyli (klaskanie przed sobą). 116

4. Siad skrzyżny ze skłonem w przód - szewc szyje dratwą - uderzenie pięścią o pięść i rozciąganie dratwy w bok z lekkim opadem tułowia. 5. Siad, ugięte ręce podtrzymują uda - grzmot, kolejne, szybkie tupanie stopami o podłogę, coraz szybsze i głośniejsze, potem „strzał" - uderzenie obydwoma nogami. 6. Siad klęczny podparty - ukłon japoński, przenoś rąk w górę (przedłużenie tułowia). 7. Siad płaski rozkroczny - dzwony - bim-bam, lekkie opady tułowia z prostymi plecami w przód i w tył. 8. Sianie rozkroczne - dzwony - opady tułowia wykonywane w stawach biodrowych, plecy proste, ręce naśladują ściąganie sznura. 9. W staniu rozkrocznyrn - ścinanie drzewa - mały opad, ruch w stawach biodrowych, plecy proste. 10. W staniu rozkrocznyrn trzepanie dywanów, strzepywanie ramion. Dwójkami naprzeciw siebie, trzymając się ze ręce, małe opady z energicznym strzepywaniem ramion. 11. Stanie rozkroczne - kręcenie korbą (mały ruch, tylko w stawach biodrowych, plecy proste). 12. Siad okroczny - wiosłowanie na ławce, ręce naśladują chwyt wioseł, tułów wykonuje rytmiczne opady w przód i w tył (plecy cały czas proste). Ćwiczenia lutowia w płaszczyźnie czołowej. Postawy wyjściowe: stanie rozkroczne, klęk rozkioczny, siad skrzyżny, siad na ławeczce. Ćwiczenia: 1. Chwiać się jak zboże, kwiat, drzewo. Rytmiczne skłony boczne z jednej strony na drugą. 2. Wahadło zegara - rytmiczne skłony boczne (głowa rozpoczyna), ręce wzdłuż tułowia przesuwają się w dół i w górę. 3. Huśtanie łódki na falach. 4. W siadzie ręce w bok - waga. 5. W siadzie przekładanie worec/ka lub piłeczki z jednej strony na drugą stronę, przenoś ramienia łukiem nad głową. U w a g a . Skłony boczne wykonywać nie tylko w stawach biodrowych, ale przede wszystkim w odcinku piersio%vym kręgosłupa. Zaczynać od głowy. Poprawić postawę. Rozpoczynać ćwiczenia od lekkich skłonów głowy.

Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie poprzecznej i złożonej (skręty i skrętoskłony). Skręty tułowia mogą być wykonywane w stawach biodrowych i skokowych. Skręt mający znaczenie dla uruchomienia kręgosłupa, a zwłaszcza jego odcinka piersiowego, musi być wykonany przy ustalonej miednicy. Postawy wyjściowe ustalające miednicę: siad skrzyżny, ugięty, płaski, klęczny, rozkroczny, klęk podparty. Postawy częściowo ustalające miednicę: klęk rozkroczny, stanie rozkroczne. Nie ustalona miednica, postawa stojąca, postawa w wykroku. Ćwiczenia: 1. We wszystkich pozycjach wymienionych - łapanie motyli (skręt w prawo i w lewo). 2. Wskazanie za sobą fruwającego ptaszka. 117

3. Rzucanie kulkami śniegu za siebie. 4. Klęk podparty rozkroczny - zamach ręką bokiem wzwyż i uderzenie podłogi pod ręką wspartą. 5. Siad klęczny (parami) - przeciąganie bielizny. 6. W staniu rozkrocznym, wykrocznym - sianie zboża (ruchy naśladujące sianie i koszenie trawy). 7. Grabienie siana. U w a g a . Wszystkie skłony i skręty boczne należy wykonywać zawsze w jedną i drugą stronę.

Ćwiczenia rozluźniające dla dzieci Ćwiczenia rozluźniające są jednocześnie ćwiczeniami normującymi oddychanie. Pozycją najbardziej celową jest leżenie na podłożu i wypoczywanie z próbą rozluźnienia całego ciała. Fantazyjne określenia - leżenie na trawie, na plaży, wiatr wieje, poruszanie rękami i nogami swobodnie, lekkie ruchy, ugięcia i położenie nóg i rąk. W staniu luźne wymachy RR, NN i skręty T w połączeniu z luźnym ruchem RR.

Ćwiczenia oddechowe dla dzieci

Ćwiczenia korektywne dla dzieci

Ćwiczenia oddechowe u dzieci są egzekwowane przede wszystkim przy wykorzystaniu jak najbardziej naturalnych form ruchu odpowiadających psychice dziecka. Dziecko samo reguluje rytm oddechowy i wyrównuje zmęczenie. Należy tylko w odpowiednim momencie zastosować ćwiczenia normujące oddychanie. Niemniej należy nauczyć dzieci prawidłowego oddychania (wdech nosem - wydech ustami). Przede wszystkim dopilnować warunków, w jakich odbywa się oddychanie. Przewietrzyć salę i nauczyć dziecko oczyszczać nos, żeby zwrócić uwagę na fazę wydechu. Małe dzieci uczymy głębokiego wydechu, polecając potem zamknąć usta -wdech następuje automatycznie i głęboko. Pogłębianie oddechu w nie przewietrzonej sali jest bezcelowe. Świeże powietrze jest automatycznym środkiem pobudzającym oddech, a ruch na świeżym powietrzu jest dzieciom niezbędny. Drugim naturalnym środkiem wydobywania głębokiego oddechu jest śpiew. Jest on najlepszą formą naturalnego oddechu. Fantazyjne formy ćwiczenia wydechu: - grać na trąbce, - dmuchać na świeczkę, gorące mleko, w ognisko, - chuchać na ręce, na zamarznięte szyby, - dmuchać na piórko. Fantazyjne formy ćwiczenia wdechu: Pw. - leżąca, kolana zgięte: dmuchamy balon (ręce kontrolują wdech). Pw. -jak wyżej - ciasto rośnie. Ćwiczenia oddechowe łącznie z korekcją postawy: Pw. - leżąca przodem, RR w górę, „sznurek" naciągnąć i wyprostować się, dmuchać. Pw. - jak wyżej - wąż wydłuża się i syczy (długo). Pw. - jak wyżej - przedmuchiwanie piłeczki pingpongowej do współćwiczące-go. Pw. - leżąca tyłem, NN zgięte, postawione na podłodze - opalanie się na plaży, przeciąganie się - deszczyk spadł - i zimno, zwinąć się w kłębuszek (ugiąć nogi, skłonić głowę, objąć kolana i drżeć z zimna - wydając głos zmarzniętego).

Ćwiczenia korektywne mają za zadanie wyrobić u dziecka dobrą postawę ciała, nauczyć czucia mięśniowego w trakcie wykonywania ruchów i utrzymania statycznej postawy prawidłowej. Wyrobić świadome kontrolowanie postawy, tak żeby dzieci rozróżniały, kiedy przybierają postawę dobrą, a kiedy złą. Poza tym ćwiczenia korektywne mają na celu również nauczenie dzieci, jak stać, leżeć i siedzieć w sposób prawidłowy, a jednocześnie naturalny, bez napinania mięśni, które w danym układzie ciała nie muszą być czynne. Chodzi tu również o zaoszczędzenie sił i przyzwyczajenie do ekonomicznego wysiłku przez przyzwyczajenie systemu nerwowego do właściwej pracy (sterowanie narządem ruchu). Ruchy wykonywane w różnych ćwiczeniach mają swoje cechy charakterystyczne związane z dominowaniem u nich lub nie jakiejś zdolności motorycznej człowieka. Każda z wyżej wymienionych grup ćwiczeń uwzględnia najbardziej istotne, charakterystyczne cechy ruchu. Cechy ruchu pod względem fizjologicznym powinny być uwzględniane jako niezbędne w każdym ćwiczeniu, bez względu na to, do której grupy materiału ćwiczebnego dane ćwiczenie jest zaliczone.

118

Podział ćwiczeń kształtujących ze względu na charakter ruchu Ćwiczenia siłowe Ćwiczeniami siłowymi nazywa się te rodzaje ruchów, które powodują głównie przyrost siły skurczu mierni - wymiernej zdolności motoryczności człowieka. Siła skurczu mięśni powoduje, że mięsień zwiększa swój przekrój poprzeczny. Poszczególne włókna mięśnia stają się grubsze i zwiększa się ich objętość. Do ćwiczeń siłowych należą: a. Ćwiczenia izometryczne - w bezruchu, statyczne (utrzymywanie pozycji wyjściowych do ćwiczeń, np. podpór leżąc przodem). b. Ćwiczenia z dużym obciążeniem - np. wspinanie się po linie, przejście w zwisie ugiętym po tramie. Będą to głównie ćwiczenia siłowe ramion. Siła w tym ćwiczeniach jest rozwijana głównie dzięki dużej masie ciała ułożonego w skośnej pozycji, „oporowej". 119

Spoczynek

Zapotrzebowanie

Przepływ krwi

Praca dynamiczna

Przepływ krwi

Praca statyczna

Zapotrzebowanie

Przepływ krwi

Zapotrzebowanie krwi

Ryć. 46. Schematyczna ilustracja przepływu krwi (wg Nockera).

Ryć. 45. Ćwiczenia siłowe - Konstancin.

c. Ćwiczenia, które małej masie nadają duże przyspieszenia: ćwiczenia z piłkami lekarskimi, hantlami. Ćwiczenia wytrzymałościowe zawierają elementy siły. Ćwiczeniami wytrzymałościowymi są ruchy powtarzane przez dłuższy czas o średniej sile. W czasie ćwiczeń wytrzymałościowych istnieje duże zapotrzebowanie na tlen. Typowymi ćwiczeniami wytrzymałościowymi są np. marsze i biegi terenowe, czołganie się czy chód na czworakach; ćwiczenia te należą do grupy ćwiczeń stosowanych. Ćwiczenia z hantlami są również ćwiczeniami siłowo-wytrzymałościowy mi. Ćwiczenia siłowo-gibkościowe Ćwiczeniami siłowo-gibkościowymi są takie ćwiczenia, w których zwiększa się przede wszystkim zakres ruchu w stawach. Gibkość jest związana ze zwinnością. Według prof. Gilewicza, znanego teoretyka wychowania fizycznego, „z pojęciem zwinności łączy się wyobrażenie ruchów elastycznych i gibkości łańcuchów stawowych, zezwalających na ruchy obszerne i warunkujące szybko zmianę pozycji i postaw ciała". Większość ruchów czynnościowych człowieka to ruchy o charakterze siłowo-gibkościowym. Ćwiczenia siłowo-gibkos'ciowe w sposób dynamiczny zwiększają także siłę i wytrzymałość. °^ Przykład ćwiczenia siłowo-gibkościowego ze współćwiczący m: Dwoje ćwiczących tyłem do siebie (blisko), RR w górę", chwyt za dłonie współćwiczącego. Jeden wykonuje skłon w przód (ćwiczy siłowo), unosi

współćwiczącego. Drugi wykonuje skłon w tył, układa się na plecach współpartnera tracąc kontakt z podłożem (ćwiczy gibkościowo) i rozciągając stawy ramienne i mięśnie całego ciała. Gibkość powinna być zawsze w odpowiednim stosunku do siły mięśniowej. Normalna gibkość stwarza podstawę do obszerności ruchów. Ruchomość stawów najczęściej jest ograniczona przez skrócenie niektórych grup mięśniowych. Przywrócenie lub utrzymanie normalnej długości i zakresu ruchów w stawach jest podstawą ćwiczeń gibkościowych. W ćwiczeniach kręgosłupa nie należy nadmiernie ćwiczyć gibkości, gdyż rozciągnięte więzadła mogą doprowadzić do deformacji kręgosłupa, jeżeli nie ma dostatecznego pokrycia w sile mięśni kręgosłupa. Sposoby zachowania gibkości (obszerności ruchów): a. Swobodne wymachy RR ze stopniowo wzrastającą amplitudą ruchów (ćwic/.cnia te są czynnikiem zwiększającym zakres ruchu po urazach stawu ramiennc-go). b. Wykorzystanie bezwładności ruchu określonej części ciała w celu zwiększenia amplitudy ruchu w stawach, np. wymachy ramion w bok z położeniem ramion w przód (gibkość w stawie ramiennym) i wymachy luźną nogą w przód (gibkość w stawie biodrowym) itd. c. Stosowanie rytmicznych ruchów zwiększających intensywność rozciągania, np. rytmiczne odrzuty RR z położenia R U w bok czy pogłębianie skłonów w bok. d. Wykorzystanie dodatkowych zewnętrznych oporów, np. w opadzie T w przód chwyt za szczebel na wysokości przedłużenia T i szybkie pogłębianie ruchu w opadzie lub chwyt za własne kostki i w skłonie w przód przyciąganie głowy do kolan. Udzielanie aktywnej pomocy wspólćwiczącemu: np. w siadzie prostym RR w górę w skos, współćwiczący, trzymając za przeguby nadgarstków, stabilizuje ćwiczącego na wysokości łopatek (kolanem), który wykonuje ruchy RR w tył. Stosując ćwiczenia z pomocą współćwiczącego należy zachować dużą ostrożność. Dobrze wyjaśnić cc! ruchu i uważnie śledzić jego wykonywanie. Zasadą jest, żeby przed ćwiczeniami gibkościowymi wykonać kilka ćwiczeń rozgrzewających, a po ćwiczeniach gibkościowych kilka obszernych ruchów rozluźniających w układzie ciała przeciwnym do wykonywanego poprzednio ruchu, np. po skłonach intensywnych w tył, ćwiczenia ro/.luźniające w skłonie w przód.

120

Ćwiczenia rozluźniające W ćwiczeniach tych mięśnie ulegają rozluźnieniu i napięcie ich maleje. W ruchach poprawnie wykonywanych nie tylko skracają się odnośne dla określonego ruchu w stawie grupy mięśniowe, ale włączają się grupy mięśni oddalonych od miejsca ruchu (tzw. mięśnie synergistyczne). Ćwiczenia rozluźniające polegają na świadomym rozluźnieniu określonych grup mięśni. Przykład: pw. - leżenie przodem - wznos NN z oporem powoduje napięcie mięśni grzbietu; rozluźnienia wymagają wszystkie mięśnie. Ćwiczenia rozluźniające w wygodnych pozycjach leżących ze specjalnym psychicznym zaangażowaniem, potęgującym element rozluźnienia, nazywają się ćwiczeniami relaksacyjnymi. Wskazania: - zmniejszenie odczucia bólu, który w trakcie ćwiczenia mógłby doprowadzić do wzrostu niepotrzebnego napięcia mięśniowego, - konieczność odpoczynku mięśni po ich intensywnej pracy. Rozluźniania mięśni można nauczyć pokazując różnice między skurczem a rozkurczeni, np.: mocno napiąć mięśnie RR ściskając zwiniętą pięść, a potem rozluźnić. Pozycja do ćwiczeń relaksacyjnych musi zapewnić wygodę: 1) pw. - leżenie tyłem, RR w dół w skos, NN lekko na zewnątrz, RR za głowę, poprawiamy warunki rozluźnienia i oddychania (ułatwiony wdech), 2) pw. - pół leżąca, pół siedząca, ułatwione oddychanie torem piersiowym, 3) pw. - leżenie przodem, głowa zwrócona w bok, utrudniony oddech przeponą, 4) pw. - leżenie na boku, nogi zgięte w stawach kolanowych i biodrowych. Ćwiczenia rozluźniaj ące mięśnie barków i r ą k: Pw. - stojąca, półskłon RR w dół, wznosy i opusty T z luźnymi ruchami RR w przód i w tył. Pw. - stojąca, RR w dół: - wznos RR przodem w górę, 2, 3, 4 - luźne opuszczenie do swobodnego kołysania. Pw. - stojąca w rozkroku na nogach ugiętych, T w półskłonie, swobodne wymachy RR różnokierunkowe. Pw. -jak wyżej, skręty T z luźnymi idącymi za skrętem ruchami RR i lekkim ugięciem NN w kolanach. Pw. - stojąca, RR w bok, luźne uginanie przedramienia. Pw. - w rozkroku, PR w łuk nad głową, LR w dół, luźne skłony T z pogłębieniem w stronę lewą, to samo w stronę przeciwną. Pw. - różne górne położenia rąk, opuścić RR, rozluźniając je. Pw. - różne, wstrząsnąć RR. Pw. - stojąca lub siedząca, RR w górę, kolejne wolne opusty RR i przedramion. 122

Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e m i ęś ni e sz yi: - skłon głowy w przód, w tył, w bok, ale powoli, - luźne zwroty głowy do położenia w przód, - luźne krążenia głową. Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e m i ę ś n i e t uł o wi a: Pw. - leżenie tyłem, RR w dół na skos, rozluźnienie mięśni całego ciała. Pw. - siad skrzyżny, postawa stojąca lub postawa rozkroczna i wykroczna, RR w dół; z każdej z wymienionych pozycji luźny skłon głowy i T w przód. Pw. - stojąca w rozkroku, RR w bok: l, 2, 3, 4 - opuścić tułów do skłonu, RR luźno, 5, 6, 7, 8 - powrót do pozycji wyjściowej (kolejne rozluźnienia głowy, tułowia, całego ciała). Pw. - stojąca, RR w dół: 1,2 - wykrok PN w przód - T, RR rozluźnione: 3, 4 -powrót do pw. i to samo w stronę przeciwną. Pw. - siad klęczny, RR w dół: l, 2, 3 - luźny skłon w przód, 4, 5, 6 - powrót do pw. Pw. - stojąca, RR w górę, swobodne krążenia T 2 x w prawo i 2 x w lewo z ruchami ramion za ruchem krążenia. Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e nóg: Pw. - stojąca na PN, LN nieznacznie ugięta, RR chwyt za biodra - luźne ruchy w płaszczyźnie strzałkowej. Pw. - jak wyżej, luźne ruchy skrzyżne nogi (płaszczyzna czołowa), to samo druga noga. Pw. -jak wyżej, noga wolna zatacza ósemki, to samo druga noga. Pw. - stojąca, RR w dół, luźne naprzemienne podskoki z wahaniem N dolnej. Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, w małym rozkroku, rozluźnienie NN przez wstrząsanie lub chwyt za uda i luźne ruchy zwierające i rozwierające ugięte nogi. Marsz z podnoszeniem PN lub LN z potrząsaniem lub kopnięciem. Ćwiczenia rozluźniające są stosowane we wszystkich rodzajach ćwiczeń zbiorowych (oprócz ćwiczeń w wodzie): po intensywnych lub długotrwałych wysiłkach oraz w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych, głównie pod koniec lekcji.

Podział ćwiczeń kształtujących ze względu na obciążenie dala ćwiczącego

a. Ćwiczenia wolne. Są ćwiczeniami, które ćwiczący wykonuje sam, bez współćwiczącego, przyborów i przyrządów. b. Ćwiczenia na przyrządach. Są to ćwiczenia, które odbywają się na określonych przyrządach, przeważnie typowych gimnastycznych (drabinki, ławeczka, skrzynia, poręcze, równoważnia itp.). 123

c. Ćwiczenia z przyborami. Są to ćwiczenia, które dla lepszej wyrazistości, atrakcyjności czy skuteczności ruchu ćwiczący wykonuje z określonymi przyborami (np. laski gimnastyczne, piłki lekarskie, szarfy, woreczki itd.)Ćwiczeniami o specjalnym znaczeniu są ćwiczenia oddechowe i koordynacyjne. Nie można ich pominąć przy żadnych zestawach ćwiczeń kształtujących i dwóch pozostałych grupach ćwiczeń. Ćwiczenia oddechowe Ćwiczenia oddechowe mogą być prowadzone: wybiórczo lub ogólnie. Ćwiczenia oddechowe wybiórcze stanowią program ćwiczeń indywidualnych i odnoszą się do chorób układu oddechowego, a także wad postawy i skolioz. Wchodzą również w zakres ćwiczeń pooperacyjnych w rehabilitacji kardiologicznej 'x, Ćwiczenia oddechowe ogólne stosowane są podczas lekcji zbiorowych bez specjalnych wskazań.

Uwagi metodyczne: 1) przewietrzenie pomieszczenia, 2) wdech przez nos, wydech ustami lub nosem, 3) nie liczyć ćwiczeń oddechowych, gdyż każdy ma swój własny rytm oddechowy, chyba że zaistnieje konieczność narzucenia odpowiedniego rytmu oddechowego. Dla osób ze skoliozą w pozycji leżącej przodem (ręce w górze) wskazany jest wdech głęboki i wydech z syczeniem. Instruktor liczy sekundy. Przy własnym rytmie oddechowym również trzeba zwrócić uwagę na poprawność wykonania oddychania. Podczas ćwiczeń trudnych wysiłkowe nie wstrzymywać oddechu. Pozycje ułatwiające wdech: 1) leżenie tyłem z RR splecionymi na głowie, 2) leżenie tyłem z RR w górę w skos, 3) siad na krześle z RR opartymi z boku o kr/,esło. Pozycje utrudniające wydech: 1) leżenie tyłem z NN zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych, 2) leżenie tyłem, wydech z wymawianiem zgłosek. Ćwiczenia ułatwiające fazę wdechu i wydechu o charakterze dynamicznym:

wdech wydech

wdech

wdech wydech

wydech

Ryć. 47. Przykłady ćwiczeń oddechowych. 124

wdech

wydech

wdech wydech

Pw. - leżenie tyłem, RR w dół na skos: wdech - z jednoczesnym ugięciem nóg do klatki piersiowej, wydech - prostowanie NN. Pw. - leżenie tyłem, RR skrzyżowane na klatce piersiowej: wdech - RR w bok, wydech - RR skrzyźnie. Pw. - leżenie przodem, RR oparte obok bioder: wdech - wznos RR przez wyprosi łokci. wydech - pw. Pw. - leżenie tyłem, RR w dół: wdech, wydech - przejście do siadu skulonego. P w. - siad prosty podparty: wdech, wydech - skłon w przód z dotknięciem głową kolan. Pw. - stojąca lub siedząca, RR na barkach, na udach: wdech, wydech - RR w dół. Pw. - klęk podparty: wdech, wydech - siad klęczny z przemachem RR w tył. Pw. - siad na ławeczce: wdech - prostowanie T i głowy w tył, RR w tył, w dół, w skos, wydech - skłon w przód z dotknięciem pr/ez RR podłoża. 125

Ćwiczenia utrudniające wdech i wydech o charakterze dynamicznym (są to ćwiczenia, w których ruchy tułowia i rąk przeszkadzają w rozprężeniu się klatki piersiowej; stosuje sieje u osób ze zdrowym układem krążenia): Pw. - leżenie tyłem, RR w dół: wdech - zbliżenie NN zgiętych do klatki piersiowej, wydech - wyprosi nóg. Pw. - siad kleczny: wdech - klęk prosty, wydech. Pw. - stojąca, RR w dół: wdech - wznos RR bokiem w górę, wydech - opuszczenie rąk. Ćwiczenia statyczne utrudniające wdech:

1) leżenie tyłem, chwyt RR za zgięte NN i przyciąganie do klatki piersiowej, 2) siad z opaską elastyczną na dolne żebra, 3) siad prosty, łokcie oparte o uda, tułów pochylony w przód, RR obejmują brodę i policzki, 4) pozycja leżąca przodem, 5) pozycja leżąca tyłem, na brzuchu woreczek z piaskiem ok. 3 kg.

- następstwa choroby, jak wzmożona pobudliwość, lęk, osłabienie woli, brak koncentracji uwagi. Wskazówki metodyczne do ćwiczeń koordynacyjnych:

1) skupienie uwagi, 2) precyzja wykonywanych ruchów, 3) powtórzenia ruchu, 4) ruch dobrze wyjaśniony i zademonstrowany, 5) dobrze regulowane tempo ruchu, sygnalizowanie o zatrzymaniu czy przyspieszeniu ruchu, 6) obserwowanie przez ćwiczącego, jeśli to możliwe, swoich ruchów, 7) stosowanie odpowiednich przerw wypoczynkowych, gdyż są one potrzebne dla odpoczynku mięśni i dla odprężenia psychicznego ćwiczących. W zespołach ćwiczebnych, w których znajdują się osoby po urazach ręki, w ramach ćwiczeń ogólnorozwojowych należy stosować elementy ćwiczeń manipulacyjnych, takich jak: chwyt i rzut piłeczki czy przekładanie szarfy. Każdy rodzaj zajęć ma kształtować podstawowe, potrzebne w życiu ruchy. Ćwiczenia koordynacyjne proste dają uczucie uspokojenia psychicznego. Osobom leżącym, szczególnie dzieciom, można polecić następujące ćwiczenia koordynacyjne: - narysowanie konturów kwiatka lub napisanie swego imienia palcem dużym nogi, - jeżeli nogi są bezwładne, rysowanie różnych prostych konturów palcami rąk.

Ćwiczenia statyczne utrudniające wydech:

1) leżenie tyłem z NN zgiętymi na podłożu, oddychanie torem brzusznym (duży brzuch) i piersiowym (duża klatka piersiowa), 2) siad lub pozycja leżąca przodem, dmuchanie w piłeczkę pingpongową lub wodę w naczyniu, 3) oddychanie leżąc tyłem z RR w górę, w bok, na głowie, 4) oddychanie leżąc lub siedząc z RR w górę lub na barkach.

Ćwiczenia koordynacyjne Każdy ruch złożony wymaga koordynacji mięśniowo-nerwowej. Przejawem dobrej koordynacji nerwowej jest wykonanie ruchów płynnie i rytmicznie. W przypadkach wielu chorób nawet prosty ruch wymaga koordynacji, np. zaburzenie warunków prawidłowego chodu z powodu używania protezy. Brak koordynacji nazywa się d ys k o o r d yn a ej ą. Przyczynami dyskoordynacji mogą być: - osłabienie mięśni i czucia, - zwiększone napięcie, - ból, - ograniczenie ruchomości w stawach, - blizny pooperacyjne, - bezruch, - choroby układu nerwowego, - procesy starzenia się, 126

Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe) Ćwiczenia ruchowe z grupą ćwiczeń stosowanych opierają się przede wszystkim na naturalnych formach ruchów człowieka, którymi są: chód, bieg, skok, elementy równoważne ruchów itd. Ćwiczenia stosowane zawsze zawierają jakieś elementy użyteczne dla codziennego życia człowieka i tak jak każde ćwiczenia mają różny stopień trudności. Mogą być w swojej formie łatwe i trudne. I tak łatwą ich formę stosuje się dla celów rehabilitacji ruchowej. Ćwiczenia z tej grupy stanowią podstawowy zasób ćwiczeń dla dzieci i młodzieży, gdyż jako ruchy naturalne mają znaczenie zdrowotne - przyczyniają się do rozwoju budowy ciała, zwiększają rozwój cech motorycznych i odpowiadają psychice dzieci i młodzieży. Trudniejsze formy ćwiczeń stosowanych są przydatne w sporcie wyczynowym, w szczególności w różnych rodzajach sportu gimnastycznego, a także niektóre z nich w ćwiczeniach z osobami niepełnosprawnymi. W rehabilitacji ruchowej ćwiczenia z tej grupy stanowią podstawowy zasób ćwiczeń ogólnorozwojowych. Umiejętne ich skomponowanie w całość lekcji czyni ją bardziej atrakcyjną i użyteczną dla poprawy i rozwoju cech fizycznych i motorycznych człowieka. Ćwiczenia stosowane mogą być nauczane w różnej formie i powinny stanowić podstawowy zasób ćwiczeń w części głównej lekcji. Przeprowadzane w sposób od127

powiedni pomagają osobom niepełnosprawnym w czynnościach życia codziennego w otaczającym świecie, sprzyjają przede wszystkim zwiększeniu ogólnej sprawności i możliwości lokomocyjnych oraz wykonywania innych ruchów funkcjonalnych. Są środkiem do zwiększenia możliwości pracy układu krążeniowo-oddechowe-go, ale w przypadku choroby układu krążenia dobór i stopień natężenia ćwiczeń użytkowo-sportowych musi być bardzo ostrożny i skonsultowany z lekarzem kardiologiem. Ogólne zadania ćwiczeń stosowanych to: 1) wyrobienie ogólnej sprawności ruchowej i doskonalenie cech fizycznych i motorycznych człowieka, 2) wyrobienie charakteru poprzez kształcenie siły woli, decyzji, koncentracji, uwagi, wytrwałości i odwagi, 3) wyrobienie nawyków ruchowych, które będą pomocne w bytowaniu człowieka w otaczającym go świecie. Specjalne zadania ćwiczeń stosowanych dla osób niepełnosprawnych. Ciekawie prowadzone ćwiczenia z grupy ćwiczeń stosowanych, oprócz wzmocnienia ogólnej sprawności ruchowej, mają duże znaczenie dla psychiki pacjentów, właśnie dlatego, że zawierają w sobie w pewnym stopniu naturalne ruchy, które są życiowo użyteczne. Dorosłym osobom dają odprężenie psychiczne. Pokonywanie trudności wynikających z treści poszczególnych ćwiczeń stosowanych daje nadzieję, a przynajmniej akceptację, zaistniałego stanu funkcjonalnego. Zmniejsza się uczucie niepełnosprawności, gdy zadania ruchowe zawarte w ćwiczeniach, choć z trudnością - ale mogą być pokonywane. W zajęciach z dziećmi i młodzieżą ćwiczenia stosowane są niezbędne, gdyż pozwalają im się wyżyć ruchowo i emocjonalnie. Dają wiele „radości ruchowej", która wynika z naturalnych potrzeb dziecka, a której istotny brak odczuwa dziecko kalekie. Najlepszą formą prowadzenia zajęć ćwiczeń stosowanych dla dzieci są gry i zabawy, które zawierają elementy naturalnych ruchów człowieka, a więc zabawy bieżne, rzutne itd. Podział ćwiczeń stosowanych: 1) ćwiczenia równoważne wolne i na przyrządach, 2) zwisy i podpory, 3) ćwiczenia: a) w rzutach i chwytach, b) w dźwiganiu, 4) chody i biegi, 5) skoki, 6) ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne. Ćwiczenia równoważne. W systematyce ćwiczeń gimnastycznych wyróżnia się grupę ćwiczeń równoważnych. Ćwiczenia równoważne zaliczane są do grupy ćwiczeń kształtujących, a trudniejsze ich formy do grupy ćwiczeń stosowanych. Ćwiczenia równoważne polegają na różnych układach ciała. O stopniu ich trudności decyduje płaszczyzna podparcia i położenie środka ciężkości. Łatwe ćwiczenie równoważne, np. przejście we wspięciu na palcach po narysowanej na podłodze linii, staje się o wiele bardziej skomplikowane, gdy odbywać się ma przy podniesionym środku ciężkości ciała, np. przejście w identyczny sposób przez belkę równoważni. 128

Ćwiczenia równoważne są ćwiczeniami układu nerwowo-mięśniowego i zwiększają pracę układu oddechowego (szczególnie ćwiczenia na równoważni). Rozwijają koordynację ruchową, uwagę, przezorność i śmiałość ćwiczących. Zasób ćwiczeń równoważnych jest bardzo duży. Biorąc pod uwagę wszechstronność możliwości ruchowych, w których występuje element równowagi, można te ćwiczenia podzielić na: 1) równoważne wolne, 2) równoważne z użyciem przyborów, 3) równoważne na przyrządach, 4) równoważne ze współćwiczącym, 5) równoważne w formie zabawowej. Ćwiczenia równoważne można utrudniać poprzez: 1) zmniejszenie płaszczyzny podstawy ciała, 2) oddalenie środka ciężkości ciała od podłoża, 3) zwiększenie wysokości przyrządu, 4) zwiększenie ruchomości przyrządu, 5) pochylenie płaszczyzny, 6) pokonywanie przeszkód poprzez ruch, 7) przenoszenie przyborów i ciężarków, 8) zmianę warunków, w jakich ćwiczenia się odbywają, 9) zmianę układu ramion, 10) zmianę sposobu przejścia. Podstawowe ćwiczenia równoważne w pozycji stojącej na podłożu: 1) postawa równoważna (stopy wzdłuż jednej linii), 2) wspięcia na palce obunóż i jednonóż, 3) y.wroty głowy we wspięciach, 4) stanie jednonóż z różnymi ruchami ramion wokół wolnej nogi, 5) z przysiadu, bez pomocy rąk, przejście do klęku i odwrotnie, 6) przysiady i półobroty do pw. w przysiadach i półpr/ysiadach z różnymi układami ramion itd., 7) uniki, wypady, półwagi i wagi. 8) obroty we wspięciu o 90° i 180°, 9) przestępowanie przez splecione ręce, laskę gimnastyczną itd. Ćwiczenia równoważne dają poc/ucie świadomego wykonywania ruchów, w sytuacji, gdy poczucie równowagi ciała człowieka może być zagrożone. W ruchach lokomocyjnych człowieka pr/.enos/enie środka ciężkości następuje odruchowo, jako czynność utrwalona w układzie nerwowym i mięśniowym, np. wykonanie kroku w przód, gdy środek ciężkości ciała przemieszcza się zanadto w przód. Czucie mięśniowe, błędnik i wzrok współdziałają ze sobą (receptory), wysyłając impulsy do ośrodkowego układu nerwowego. Kiedy jeden z receptorów wyłączy się. to inne zwiększają swoją piace. np. zamkniecie oczu w czasie chodu wpływa na zwiększenie aktywności pozostałych receptorów. W przypadku osób niepełnosprawnych najczęściej utrata nogi lub funkcji określonego zespołu mięśni nóg wywołuje zmianę zakodowanej w korze mózgowej równowagi czynnościowej - statycznej i dynamicznej. Równowagę tę trzeba przywrócić, bazując na możliwościach istniejących i wyzwalając nowe, przydatne życiowo możliwości statyczno-dynamic/nc 129

Pacjent po amputacji najpierw musi nauczyć się stać w miejscu sam z przytrzymywaniem się. Później musi nauczyć się przenosić masę ciała z jednej nogi na drugą, następnie „odrywać" jedną nogę od podłoża i stawiać przed drugą itd. Te wszystkie ruchy są ćwiczeniami równoważnymi. Inne ćwiczenia równoważne: 1) pw. - klęk obunóż, wznos PR i LN, potem zmiana, 2) z pw. stojącej przejść do przysiadu na jednej nodze z drugą wyprostowaną, 3) podpór leżąc przodem, ruchy R i N w różne strony, 4) z siadu skrzyżnego powstać bez pomocy RR, 5) chód na palcach z woreczkiem na głowie, 6) siad płaski - przejście do siadu równoważnego, RR i NN w górę, 7) przekroczenie „przeszkód" - piłki lekarskiej, linki, 8) wymijanie się dwójkami; przy spotkaniu jeden ćwiczący wykonuje przysiad podparty, drugi - przechodzi przez niego, 9) siady równoważne na piłce lekarskiej, 10) w dwójkach - walka „kogutów". Ćwiczenia równoważne należy łączyć z innymi ćwiczeniami, gdyż wtedy ruchy równoważne nie są oderwane od przydatnych życiowo, praktycznych nawyków, np.: 1) wejście po pochyłej ławeczce i zejście po drabinkach, 2) po przejściu czołganiem po materacu, przejście po odwróconej ławeczce. W sporcie gimnastycznym wyczynowym osobną konkurencją są ćwiczenia na określonym przyrządzie, m.in. na równoważni. Układ ćwiczeń na równoważni musi być wykonany w odpowiednim czasie. W zależności od klasy sportowej ćwiczącego ustala się odpowiedni stopień jego trudności, który można zwiększyć wieloma sposobami. Przy ćwiczeniach równoważnych zawsze obowiązuje ochrona ćwiczących przez prowadzącego ćwiczenia. Asekuracja przy ćwiczeniach na równoważni polega na tym, że prowadzący ćwiczenia idzie z boku ćwiczącego, bacznie obserwując jego ruchy. W razie potrzeby dostatecznie wcześnie powinien go przytrzymać. W rehabilitacji ruchowej równoważnia może być użyta do ćwiczeń, ale przy znacznym obniżeniu poziomu belki równoważni. Zwisy i podpory Zwisy i podpory są ćwiczeniami siłowymi. Z w i s jest to taka pozycja, w której całe ciało ćwiczącego jest utrzymywane przez chwyt dłoni, przez siłę ramion i pasa barkowego. Linia barków znajduje się niżej punktu podparcia dłoni. Pracują głównie grupy mięśni zginaczy. Stopień trudności zwisów jest rozmaity. P o d p ó r jest to pozycja ciała, w której ciało ma taki układ, że linia barków znajduje się powyżej punktu podparcia. Pracują głównie grupy mięśni prostowników. Ćwiczenia w zwisach i podporach, oprócz charakteru użytkowego, mają również charakter ćwiczeń kształtujących, gdyż powodują wzrost elastyczności i siły mięśni, tułowia i ramion. Ćwiczenia w zwisach i podporach wzajemnie się uzu-

130

pełniają, gdyż głównie kształcą przeciwne sobie grupy mięśniowe - zginacze i prostowniki - co ma duży wpływ na kształtowanie prawidłowej postawy ciała. Zwisy i podpory są ćwiczeniami trudnymi wysiłkowo i należy dostosować zasób tych ćwiczeń do możliwości ćwiczących - wieku, płci i sprawności. Rodzaje chwytu dłoni w zwisach (ryć. 48): 1) zwis podchwytem - dłonie zwrócone do ćwiczącego kciukami na zewnątrz, 2) zwis nachwytem - dłonie zwrócone do przodu kciukami do wewnątrz, linia barków równoległa z osią przyrządu, 3) zwis dwuchwytem - jedna dłoń nachwytem, druga podchwytem. chwyt zewnętrzny

podchwyt

nachwyt

chwyt wewnętrzny

dwuchwyt

Ryć. 48. Rodzaje chwytów dłoni w zwisach.

We wszystkich trzech rodzajach zwisów kciuk zamyka „uchwyt" i znajduje się po przeciwnej stronie niż pozostałe cztery palce. Rodzaje chwytów na poręczach: 1) chwyt zewnętrzny - chwyt od zewnątrz, dłonie zwrócone na wewnątrz, kciuki zamykają uchwyt i znajdują się po przeciwnej stronie niż pozostałe palce, 2) chwyt wewnętrzny - chwyt od wewnątrz, dłonie zwrócone na zewnątrz. Ustawienie ćwiczącego do przyrządu (ryć. 49): 1) pobok (linia barków przebiega równolegle do dłuższej linii przyrządu), 2) w poprzek (linia barków jest prostopadła do podłużnej osi przyrządu). A s e k u r a c j a (przy zwisach i półzwisach). Asekurujący stoi z boku ćwiczącego i przytrzymuje za przegub nadgarstka (jeżeli uchwyt jest dosiężny) lub stojąc bardziej z przodu przytrzymuje za biodra (jeżeli ćwiczący nie ma kontaktu z podłożem). Zwisy (na rękach) dzielimy na: bierne i czynne. Rodzaje zwisów: - zwis (na rękach), - zwis skulny, - zwis przewrotny, - zwis w oparciu na przedramionach, - zwis przerzutny, - zwis na podudziach. 131

pobok przodem

pobok tyłem z lewej (prawej) strony

poprzek

pobok przodem z lewej (prawej) strony

Ryć. 49. Ustawienie ćwiczącego do przyrządu.

Zwis b i e r n y -jest to pozycja ciała luźna, siła ciężkości wyciąga biernie ciało osiowo, a mięśnie ćwiczącego (oprócz mięśni ramion) mało w tym przeszkadzają. Ciało zwisa bezwładnie, siłą ciężkości, a masę ciała utrzymują palce i dłoń. W zwisach biernych rozciągane są więzadła obręczy kończyn górnych i ramion oraz kręgosłupa. Zwisy bierne stosuje się przy specjalnych wskazaniach. Zwis c z y n n y - jest to pozycja ciała „naprężonego" o skorygowanym (poprzez napięcie mięśni) ustawieniu głowy, wyciągniętej do góry szyi i barków (długa szyja), barki obciągnięte w dół, łopatki kierują się do linii kręgosłupa. Brzuch napięty. Pozycja ciała w zwisie czynnym jest skorygowana naprężeniem mięśni pośladkowych. Zwisy wymagają właściwej ruchomości obręczy kończyn górnych, dostatecznej siły mięśni ramion, w szczególności dobrego zwarcia dłoni i palców. W zwisach najczęściej punktem najniżej leżącym są nogi. W zwisach przerzutnych punktem najniżej leżącym jest głowa. Ta odwrotna pozycja ciała w zwisie przerzutnym wymaga stopniowego zaadaptowania się do tej pozycji ćwiczącego. Układ ciała z głową w dół mogą wykonywać osoby ze zdrowym układem krążenia, odpowiednio młode i sprawne. W zwisach, pod wpływem siły ciężkości, klatka piersiowa jak gdyby zoslaje „usztywniona" i oddychanie jest utrudnione. Wysiłek, jaki występuje w zwisie, wymaga rytmicznego oddychania, a nie wstrzymywania oddechu. Dla celów usprawnienia leczniczego najczęściej wykonuje się zwisy czynne na rękach, na podudziu - w przypadku wad postawy (wymagana ochrona ćwiczącego). Ponadto stosuje się zwisy: po amputacjach, w porażeniach wiotkich kończyn dolnych i innych schorzeniach, np. wspinanie się na poszczególne szczeble w górę z pozycji klęku podpartego do zwisu (ćwiczenie to wzmacnia mięśnie pasa barkowego, jest bardzo atrakcyjne dla osób z niedowładem nóg, w czasie wykonywania ćwiczenia obowiązuje właściwa ochrona ćwiczącego). Inny podział zwisów: - zwisy wolne (ciało nie ma kontaktu z podłożem), - zwisy mieszane (ciało ma kontakt z podłożem). 132

Zwisy m i e s z a n e - p ó ł z w i s y. S ąt o takie pozycje, w których, oprócz zawieszenia ciała przez uchwyt dłońmi, ciało ma jeszcze inny punkt podparcia, np. nóg o podłoże. W zwisach mieszanych wyróżnia się: a) postawy zwieszone (ryć. 50), b) pozycje zwieszone (ryć. 51), c) półzwisy postawne (ryć. 52), d) półzwisy leżąc (ryć. 53); - półzwisy leżąc z oparciem na podudziach, - półzwisy leżąc z oparciem stóp o podłoże, - półzwisy leżąc z poziomym ułożeniem nóg i tułowia. Postawy zwieszone Postawa zwieszona jest to układ ciała w postawie stojącej z odchyleniem wyprostowanego ciała poprzez opad od linii drążka. Postawa zwieszona może być: 1) przodem - odchylenie ciała zwróconego twarzą do uchwytu dłoni (drabinki, poręcze, tram, drążek), 2) tyłem - odchylenie ciała zwróconego tyłem do uchwytu dłoni, również w linii uchwytu dłoni, 3) bokiem - odchylenie w bok ciała ustawionego bokiem do uchwytu dłoni. We wszystkich rodzajach postaw zwieszonych kończyny górne powinny być wyprostowane, a układ ciała w postawie skorygowanej. Dłonie i stopy powinny znajdować się na jednej płaszczyźnie poprzecznej, a ciało w odchyleniu skośnym od płaszczyzny.

postawa zwieszona przodem

postawa zwieszona

postawa zwieszona bokiem

Ryć. 50. Postawy zwieszone.

Pozycje zwieszone W pozycjach zwieszonych cały tułów znajduje się w jednej płaszczyźnie, tej samej co uchwyt dłoni i oparcie nóg: - stanie zwieszone, - przysiad zwieszony, - półprzysiad zwieszony, - siad zwieszony. 133

półzwis postawny przodem

stanie zwieszone

przysiad zwieszony

półprzysiad zwieszony

półzwis postawny przodem ugięty

półzwis postawny bokiem

siad zwieszony

Ryć. 51. Pozycje zwieszone.

W pozycjach tych występuje wyciągnięcie ciała osiowo, koncentracja wysiłku mięśniowego obejmuje mięśnie ramion, dłoni, kończyny górnej. Ćwiczenia ogólnorozwojowe. Asekuracja - przytrzymywanie za przegub dłoni.

Ryć. 52. Półzwisy postawne.

półzwis postawny tyłem

Półzwisy P o s t a w n e . Są intensywniejszymi ćwiczeniami od poprzednich. Masa ciała utrzymywana jest przez ramiona i spoczywa na nogach, które są ułożone podobnie jak w postawach zwieszonych, tylko punkt oparcia nóg jest dalej i znajduje się poza płaszczyzną zaczepienia dłoni. Skośny układ jest dalej i znajduje się poza płaszczyzną zaczepienia dłoni. Skośny układ ciała wymaga intensywniejszej pracy mięśni tułowia (korekcja postawy) i nóg. Wysokość ustawienia przyrządu powinna odpowiadać wzrostowi ćwiczącego. Asekurować stojąc z boku i przytrzymując za przegub ręki i pod bark. L e ż ą c . Ten rodzaj pozycji ciała w półzwisach wymaga bardziej intensywnej pracy ramion. Położenie ciała w stosunku do podłoża jest bardziej równoległe niż w półzwisach postawnych. Ćwiczenia w półzwisach. Ćwiczenia w półzwisach są stosowane w większości lekcji wychowania fizycznego. Elementy tych ruchów wchodzą w zasób ćwiczeń ogólnokondycyjnych w kinezyterapii. Dla sportu wyczynowego stanowią ćwiczenia przygotowawcze do skomplikowanych ćwiczeń w zwisach. Ćwiczenia te przygotowują aparat ruchowy, doskonaląc zdolność koordynacji, i wzmacniają siłę ramion. Metodycznie należy nauczyć pozycji wyjściowych, a dopiero potem przechodzić do ćwiczeń związanych z przemieszczeniem masy ciała: 1) uginanie, zginanie i wyprosty ramion na żerdzi, tramie, 2) chody w bok w półzwisie, np. na drabinkach, 3) chody w przód i w tył w półzwisie na żerdzi lub tramie, 4) wspinanie na drabinkach, skośnej ławeczce lub na skośnej albo pionowej linie. 134

półzwis leżąc bokiem

półzwis leżąc tyłem (a. b)

półzwis leżąc na podudziu

półzwis

Ryć. 53. Półzwisy leżąc.

135

wspinanie na ławeczce

wspinanie po linie (żerdzi) pionowej z pomocą nóg

Ryć. 55. Wspinanie po linie, ławeczce i drabince.

Wspinanie po pionowej linie: 1) chwyt liny dłońmi blisko siebie, 2) ugięcie ramion z równoczesnym zgięciem nóg i podciągnięciem tułowia do chwytu liny stopami, 3) przechwyt dłońmi w górę do całkowitego wy prostu nóg i tułowia prawie do stania zwieszonego (przy przechwytach dłoni masę ciała utrzymują nogi),

100

90 80 70

136

60 50 40 30 20 10 Postawy zwieszone

Pozycje zwieszone (średnie)

Pótewis leżąc z zaczepieniem na podudziach

Pótzwis leżąc z oparciem slóp na podłożu

Poł/wis l<'7
Ryć. 54. Procentowe obciążenie ramion i nóg w stosunku do masy ciała w pozycjach wyjściowych i półzwisach (opracowanie własne wg Mazurka).

przeploty pionowe Ryć. 56. Przeploły.

4) zejście - przy uchwycie nogami, przechwyty ramion i zsuwanie się ciała ćwiczącego w dół, chwyt nogami zgiętymi umożliwia przeniesienie masy ciała z ramion na nogi. Przy bardzo mocnych ramionach i mięśniach pasa barkowego wspinanie na linie można wykonać też przez przechwyty naprzemienne ramion w górę (bez pomocy nóg). Wspinanie można też stosować u osób, które mają niepełną sprawność nóg, np. z siadu (porażenie nóg). Asekuracja powinna być bardzo wnikliwa: obserwacja ćwiczącego i w zależności od wysokości, na której znajduje się ćwiczący, podtrzymanie, pomoc lub tylko obserwacja. Przeploty na kratach sztywnych lub linowych (ryć. 56) Przeploły są ćwiczeniami o wszechstronnym działaniu na narząd ruchu. Zwiększają siłę i gibkość ciała, szczególnie w obrębie kręgosłupa. Stanowią ciekawy zasób ćwiczeń lekcji wychowania fizycznego. Mogą być włączane do ćwiczeń na torze przeszkód i w sztafetach w części głównej lekcji. Stanowić mogą też stację na torach przeszkód w terenie i na sali. Pr/eploly są intensywnymi ćwiczeniami, dlatego leż trzeba dozować ich natę/enie. Ochronie ćwiczącego w czasie wykonywania przeplotów służy baczna obserwacja jego mchów, a do wykonywania ćwiczeń w pr/eplotach mogą być dopuszczeni tylko ci ćwiczący, którzy są fizycznie przygotowani i dobrze wykonali proste przeploty na niższej wysokości. P r z e p l o t y p i o n owe.Z siadu na szczeblu najniższego okienka, nogi ugięte i złączone. Stopy wsparte na podłożu. Ciało blisko kraty podtrzymywane przez uchwyt dłoni. Przeplot pionowy w górę: 1) chwyt za górny szczebel najniższego pola kraty, tuż nad głową, lewa dłoń podchwytem, prawa dłoń nachwytem (lub odwrotnie) w taki sposób, żeby ramiona były skrzyżowane (przeplot zostanie wykonany ze skrętem ciała),

pizeplory p"7iome

przeploty skośne

137

zwis tyłem

zwis z oparciem o ramiona

zwis na podudziach

klęk zwieszony

zwis przerzutny tyłem

zwis przewrotny kroczny

2) skurcz skrzyżowanych ramion ułożonych w dwuchwycie i podparciu nogami, wciąganie ciała wzwyż z jednoczesnym półobrotem do siadu na szczeblu następnym itd. kolejno. Przeplot pionowy w dół (nogami): 1) ze skrzyżnego chwytu dłońmi, dwuchwytem, za szczebel na wysokości klatki piersiowej; nogi w okienku dolnym zaplecione stopami o szczebel, 2) zsuwanie ciała poprzez wyprosi ramion i skręt tułowia z półobrotem do siadu na niższym szczeblu z równoległym położeniem ramion w dwuchwycie. Prostować nogi do samoasekuracyjnego zaczepienia nóg stopami o szczebel niższy. Przeploty p oz i o m e . Mogą odbywać się głową w przód lub nogami w przód: 1. Głową w przód - siad w

zewnętrznym okienku kraty na szczeblu zewnętrznym. Przeplot w lewo - dłonie chwytają poziomy szczebel górnej kraty, lewa ręka podchwytem, prawa jak najdalej nachwytem. Ramiona są skrzyżowane. Przez pracę ramion i nóg następuje wciągnięcie tułowia do następnego okienka do siadu w stronę przeciwną, tzn. w stronę prawą. 2. Nogami w przód (w lewo) siad na szczeblu okienka, dwuchwyt skrzyżny, prawa dłoń podchwytem blisko tułowia - przy skręcie tułowia w kierunku okienka przeplotu. Nogi skierowane w przód do samego okienka kraty przesuwanie ciała do siadu w stronę przeciwną. P r z e p l o t y s k oś ne w dół. Z siadu na szczeblu półzwis z zaczepieniem na podudziach: 1) przechwyt podchwytem (dłoń w kierunku przeplotu) ze

szczebla okienka na wysokości miejsca zaczepienia nóg, 2) przechwyt nachwytem skrzyżnie za szczebel tego samego okienka z równoczesnym skrętem tułowia, 3) opuszczenie ciała do siadu na szczeblu niższym itd. Zwisy (ryć. 57) Zwisy mogą być też wykonywane na różnych przyrządach i w różny sposób. Są to układy ciała dość trudne. Rysunki przedstawiają ich rodzaje: a) zwis przodem, b) zwis tyłem, c) zwis z oparciem o ramiona, d) zwis na podudziach, e) klęk zwieszony, f) zwis przerzutny: - przodem lub tyłem, - kroczny, - na kółkach, g) zwis przewrotny: - tyłem,

- przodem, - kroczny. Ćwiczenia w zwisach: 1. Ugięcia i wyprosty ramion. Są to ćwiczenia, które wzmacniają nie tylko mięśnie zginacze ramion, ale i mięśnie przywodzące ramion. W nachwycie - zwra-

z w i s p r z e r z u t n y k r o c z n y

Ryć. 57. Zwisy.

cać uwagę, żeby ćwiczący nie wysuwali łokci i barków zbyt do przodu. W podchwycić - ćwiczą głównie dwustawowe mięśnie ramion i piersiowe większe. Odstęp pomiędzy podchwytem dłoni prawej i lewej poza szerokość barków odciąża od pracy mięśnie piersiowe większe. 2. Wahania i wywijania, zamachy. Wahanie - do przodu i do tyłu. Wywijanie krótkie wahadłowe ruchy do uzyskania zamachu. Zamach - energiczny ruch wy-prostny tułowia ułatwiający ćwiczenie w stronę „wahnięcia". Rozróżnia się: zamach przedni i tylny. 3. Chody i obroty. Na przykład na drabinkach poziomo, przechwytując naprzemiennie dalej za szczebel. Na drążku można to ćwiczenie połączyć z obrotami. Wejście i zejście, np. na drabinki po ułożonej skośnie ławeczce. 4. Krążenie tułowia (na kółkach lub na linie). 5. Wymyki i odmyki. Wymyk jest to przejście ze zwisu lub półzwisu do pod-poru, prowadząc nogi w przód. Odmyk jest przejściem z podporu do półzwisu lub zwisu, najpierw poprzez

stopniowe opuszczanie bioder w starając się zwis przewrotny dół, przodem ciągnąć nogi w dół blisko drążka lub tramu, a dopiero potem całkiem je opuścić.

Ćwiczenia te mogą być stosowane także w kinezyterapii, ale na niskim tramie lub drążku, w odpowiednich warunkach po stopniowym przygotowaniu i przy

138

139

wahanie (przednie, tylne)

wahanie boczne

Ryć. 58. Wahania i wywijanie.

Ogólny podział ćwiczeń w podporach: 1. Uginanie i zginanie, wyprosty ramion. 2. Chody w podporach i czołgania. W lekcji wychowania fizycznego o charakterze leczniczym mogą być stosowane następujące ćwiczenia: a) chód lub bieg na czworakach, b) bieg na czworakach z popychaniem głową piłki (różnie zmodyfikowany dla wielu przypadków niesprawności fizycznej), c) chód chyłkiem (nogi proste, ręce na podłożu - ćwiczenie stosowane w leczeniu osób ze skoliozą), d) czołganie - prawa ręka i lewa noga, potem zmiana, e) chód gąsienicy - tułów i nogi luźno przesuwane do przodu, na przemian lub jednocześnie praca ramion. 3. Kołowroty i przemachy. Ćwiczenia o charakterze ściśle wyczynowym. 4. Ćwiczenia siłowo-statyczne.

Rzuty, chwyty i dźwiganie

odmyk przodem Ryć. 59. Odmyk przodem.

właściwej asekuracji. Asekurujący stoi z boku ćwiczącego. Trzyma go za przegub dłoni i podtrzymuje za bark. 6. Przewroty w oparciu na przedramionach. Wykonuje się je na poręczach o równych żerdziach (ćwiczenie wyczynowe). 7. Wspierania (ćwiczenie wyczynowe, ale może być wykonane również przez każdą osobę o silniejszych ramionach). Jest to skoordynowanie czynności ramion, tułowia i nóg w celu przejścia ze zwisu do podporu dążąc głową w przód i dźwigając tułów w górę poprzez pracę mięśni ramion. Podpory Jako ćwiczenia wolne podpory zaliczane są do grupy ćwiczeń kształtujących oraz do grupy ćwiczeń stosowanych. Podpory jako ćwiczenia tułowia zostały omówione w rozdziale dotyczącym ćwiczeń kształtujących. Podpory stanowią również obszerny zasób ćwiczeń stosowanych i jednocześnie są bardzo przydatne w lekcji wychowania fizycznego o charakterze leczniczym. 140

Rzuty, chwyty i dźwiganie są mchami użytecznymi życiowo i stanowią jedną 7. grup ćwiczeń stosowanych. Rzuty i chwyty (ryć. 60) Są to ćwiczenia o charakterze szybkościowo-siłowym. Ćwiczenia te wyrabiają umiejętność rzucania przedmiotu do celu i na konkretnie wyznaczoną odległość. Można wykonywać je jedno- lub oburącz. W zależności od rozmiaru i wagi rzucanego przedmiotu rozwijają bardziej element siły lub zręczności albo oba te elementy jednocześnie. Rzuty można wykonywać jako po prostu rzut - wykonywany zamachem rąk znad głowy. Rz.ut można wykonać pchnięciem bez zamachu, przez S7.ybki wyprost rąk sprzed klatki piersiowej przy współpracy nóg i tułowia (ruch rozpoczyna się od nóg). Ramiona w końcowej fazie pchnięcia podążają po linii lotu przyboru. Po opanowaniu zasad techniki rzutu można je utrudniać przez: - zwiększenie odległości, - zmianę krzywizny lotu, - zmianę pozycji wyjściowej, - rzuty i chwyty na czas, - rzuty w marszu, - połączenie rzutów i chwytów z innymi prostymi ćwiczeniami, np. z dodaniem obrotu ciała, - rzuty z zamkniętymi oczyma, - rzuty w określonym rytmie, - rzuty ręką prawą, lewą i oburącz. Rzuty można wykonywać z różnych pozycji wyjściowych. Do rzutów używane są piłki lekarskie o określonej masie, na opół od l do 6 kg. Rzuty piłkami lekarskimi sprzyjają rozwojowi głównie siły ramion, ale w przypadku niewłaściwego stosowania mogą stwarzać niebezpieczne sytuacje dla /dtowia ćwiczących, dlatego w sposób szczególny należy wyeliminować wszelkie sytuacje, w czasie których ciężka piłka mogłaby zaszkodzić zdrowiu ćwiczącego. Uwagi do ćwiczeń w rzutach: 141

pchnięcie jednorącz

rzut piłki oburącz po łuku dolnym w przód

rzut piłki oburącz po łuku górnym wprzód

3. Rzut piłki można osłabić, uderzając o podłogę około połowy odległości od punktu przechwytywania piłki przez współćwiczącego. 4. Rzut pchnięciem, np. w pozycji leżącej przodem sprzed klatki piersiowej. 5. Rzut oburącz piłki znad głowy powinien odbywać się przez zamach piłki uchwyconej zgiętymi ramionami nad głową. Następnie piłka znad głowy zostaje rzucona do współpartnera lub w określonym kierunku. Rzuty są doskonałymi ćwiczeniami ogólnorozwojowymi. Pchnięcie piłki z pw. leżącej przodem mobilizuje głównie pracę mięśni ramion, ale również wywołuje napięcie mięśni tułowia i nóg w kierunku wyprostnym. Najczęstszymi przyborami do rzutów podczas zajęć z gimnastyki leczniczej z chorymi są: - woreczki z grochem lub z piaskiem - na ogół małe, - piłeczki małe gumowe, - piłki lekkie (siatkowa, koszykowa), - piłki lekarskie, - baloniki. Bardzo korzystna w ćwiczeniach w rzutach i chwytach jest taka naprzemienność w użyciu przyborów, w której następuje kontrast pod względem objętości i masy, np. rzut w określonym kierunku na odległość: piłki lekarskiej, a potem balonika i piłeczki pingpongowej. Taka naprzemienność użycia przyborów zmusza do ogromnej koncentracji ruchu, a przy tym jest bardzo atrakcyjna, gdyż wywołuje dużo śmiechu i radości. Podobnie wyglądają takie rodzaje rzutów, jak rzuty woreczka do tarczy, np. z narysowaną figurą, kilku kół nałożonych na siebie z odpowiednią punktacją (jak w tablicach do strzelania^ łuku). Dźwiganie (uiytkowo-sportowe) - ryć. 61. Dźwiganie jest ruchem czynnościowym człowieka. Polega na unoszeniu masy, przenoszeniu i ustawieniu jej. Podstawową zasadą unoszenia przedmiotów jest unoszenie ich blisko tułowia, jak najbliżej linii pionowej ciała.

rzut piłki oburącz znad głowy w tył

dobrze

dźwiganie

Ryć. 60. Rzuty. źle

1. Tak rozstawić ćwiczących, ażeby niekontrolowany rzut piłki nie spowodował upadku piłki na głowę ćwiczącego lub na chorą nogę, co mogłoby wywołać ponowny uraz ciała. 2. Ćwiczenia rzutów piłką lekarską w zespołach małych dzieci powinny odbywać się tylko piłkami najlżejszymi ł w kierunku, gdzie nie ma pozostałych ćwiczących. 142

Przedmiot o większej masie należy podnosić przez półprzysiad lub przysiad, z ograniczonym wychyleniem tułowia. Podnoszenie przez opad tułowia lub skłon na wyprostowanych nogach jest niewskazane i spowodować może zmiany zwyrodnieniowe lub dyskopatię w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, który jest bardzo obciążony podczas dźwigania. Ciężkie przedmioty można nosić: 143

1. Na barkach - zmieniać ułożenie na prawy, potem lewy bark. 2. Na głowie - sprzyja to właściwemu osiowemu obciążeniu kręgosłupa. Krótkie mięśnie kręgosłupa pracują aktywnie, wzmacniają się i korygują ustawienie kręgosłupa. W wielu przypadkach użycie woreczka z piaskiem służy do ćwiczeń antygrawitacyjnych, następuje wówczas odruchowa korekcja osiowa kręgosłupa. 3. Unosząc przedmiot przed sobą. Ćwiczenia w dźwiganiu przeprowadza się również na lekcji wychowania fizycznego w formie noszenia i ustawiania sprzętu do ćwiczeń i w formie zabawowej, np. wyścigi rzędów z piłką lekarską i woreczkami na głowie. Ćwiczenia w dźwiganiu są ćwiczeniami siłowymi i w zależności od masy dźwiganego przedmiotu mogą być bardziej lub mniej intensywne. Dlatego rodzaj przedmiotu i jego masa muszą być odpowiednio dobrane do warunków i możliwości ćwiczących. Ćwiczeń w dźwiganiu nie powinny wykonywać dzieci. Skoki (ryć. 62) Skoki są czynnością użytkową w życiu człowieka i zaliczane są do grupy ćwiczeń stosowanych. Skok jest to oderwanie się ciała od podłoża z większą prędkością niż prędkość siły ciężkości w kierunku przeciwnym. W skoku występuje różnej wysokości i długości lot ponad podłożem. Łuk fazy lotu zależy przede wszystkim od szybkości początkowej, którą można powiększyć przez szybkość rozbiegu oraz kierunek i siłę odbicia. Działają tu mięśnie stóp oraz głównie prostowników nóg. Skoki są ćwiczeniami sprawnościowymi, gdyż wymagają dużej koordynacji ruchowej, szybkiej reakcji i krótkotrwałej koncentracji. Aby dobrze je wykonać, trzeba je powtarzać, gdyż tylko własne odczucia ćwiczącego przy instrukcji prowadzącego nauczą skoku prawidłowego. Skoki dzielą się na: 1. Wolne, inaczej proste. Charakteryzują się tym, że ramiona nie stanowią podporu w żadnej fazie skoku. Ruch ramion jedynie ułatwia skok poprzez rozmach. 2. Mieszane, inaczej siłowej. Charakteryzują się tym, że ramiona ruchem zamachowym wspomagają skok, a ponadto w pełnej formie skoku ręce mają kontakt z podłożem przyrządu. W zależności od sposobu odbicia skoki dzielą się na: - skoki jednonóż, - skoki obunóż. Skoki mogą być wykonywane z miejsca, z marszu i z biegu. Każdy skok składa się z 4 głównych faz. Z pozycji wyjściowej stojącej: 1 - rozbieg, 2 - odbicie, 3 - lot, 4 - lądowanie. Skoki proste to skok w dal i wzwyż. Skoki mieszanie dzielą się na: 1) złożone: - skok rozkroczny, - skok kuczny, 144

rozbieg

skok ugięty (chyłkiem)

skok kuczny przez skrzynię

skok zrożony z odbicia obunóż Ryć. 62. Skoki.

- skok klęczny, - lotny (albo przerzutny), - chyłkiem, 2) boczne - prawą lub lewą stroną nad przyrządem, 3) z obrotem: przerzut na skrzyni, wychwyt (naskok na kark ruchem zamachowym tułowia i zamachem nóg, lądowanie do postawy). Skoki w terenie dla osób bez pr/eciwwskazań są środkiem zwiększającym pracę układu krążenia i oddychania (szczególnie dla dzieci i młodzieży). 145

Trudne technicznie skoki mieszane stanowią osobną konkurencję w sporcie gimnastycznym (akrobatyka, gimnastyka artystyczna, gimnastyka przyrządowa). Skoki wolne stanowią osobną konkurencję lekkoatletyczną. W rehabilitacji są mało stosowane, stosuje się je tylko wtedy, gdy brak jest przeciwwskazań. Przeciwwskazania to wady postawy: zaawansowane skoliozy i inne wady kręgosłupa oraz płaskostopie, stany pourazowe nóg i tułowia, dyskopatia itd. W innych sportach wyczynowych, szczególnie w grach sportowych oraz narciarstwie alpejskim, skoki wolne wyrabiają skoczność, która stanowi ważny element techniki wielu rodzajów wyczynu sportowego. Biegi i chody (ryć. 64) Biegi i chody są podstawowymi czynnościami lokomocyjnymi człowieka, które w życiu codziennym odbywają się w sposób automatyczny. Stan patologiczny narządu ruchu rzutuje na ruchy związane z przemieszczaniem się. Przywrócenie fizjologicznej czynności narządu ruchu zależy od warunków scalonego procesu leczniczego, w którym rehabilitacja ruchowa ma olbrzymie znaczenie. Chód każdego człowieka polega na naprzemiennej pracy prawej i lewej nogi. Każdy człowiek posiada swój charakterystyczny sposób chodzenia uwarunkowany wieloma czynnikami (budowa anatomiczna, tryb życia itp.).

chód

bieg

Ryć. 63. Chód i bieg.

R óż ni ca m i ę d z y chodem a biegiem. Chód i bieg polegają na naprzemiennych ruchach nóg oraz zsynchronizowanych z czynnością nóg ruchach tułowia i ramion. W chodzie ciało nigdy nie traci kontaktu z podłożem. W biegu istnieje moment, w którym ciało traci kontakt z podłożem - jest to faza lotu. Chód i bieg często można poprawić, zwiększyć jego estetykę i funkcjonalność oraz ekonomikę. Specjalne ćwiczenia chodu i biegu wzmacniają określone grupy mięśniowe oraz polepszają koordynację. W przypadkach osłabienia mięśni nóg i po amputacjach podczas ćwiczenia należy śledzić poszczególne momenty chodu. Prawidłowa postawa ciała jest jednym z podstawowych warunków prawidłowego chodu. Prawidłowość chodu określają cechy chodu: - izochronia - jednakowy czas obciążenia kolejno prawej i lewej nogi, - izotonia - dobra synchronizacja górnej części ciała i rąk z pracą nóg (prawa noga - lewa ręka i właściwy skręt tułowia).

W miarę rozwoju psychofizycznego dziecka chód staje się czynnością automatyczną, nie wymagającą zastanawiania się nad ruchami ciała występującymi w czasie chodu. Chód na ogół zmienia się z wiekiem człowieka. Kiedy pojawiają się zmiany kostno-stawowe, zmniejsza się wydolność mięśni, gorsza jest koordynacja nerwowomięśniowa. Postawa ciała jest postawą „zmęczonego człowieka", a cechy chodu zostają zaburzone. W czasie chodu fizjologicznego mięśnie pracują dynamicznie w sposób rytmiczny, na ogół bez gwałtownych wysiłków, co stwarza dobre warunki dla obiegu krwi, pracy serca i płuc oraz przemiany materii. Jeżeli celem chodu jest wzmocnienie mięśni nóg, to stosuje się chód: - szybszy, - ze zmianą tempa, - z wypadami, - z unoszeniem kolan, - na dalszą odległość. W celu poprawienia techniki i estetyki chodu należy poprawić najczęściej występujące błędy. Jeżeli chód jest podskakujący (ćwiczący za bardzo unosi się na palcach i pojawiają się pionowe wahania tułowia), należy ćwiczyć chód chyłkiem na ugiętych nogach. Jeżeli ćwiczący zbyt szeroko lub zbyt na zewnątrz rozstawia stopy, to pojawiają się wahania boczne (chód kołyszący). Trzeba wtedy narysować linię na podłodze i kroczyć po niej stopowo. Jeśli jest to chód z wymachami przedramienia przy stawie barkowym, należy ćwiczyć zamachy ramion i stosować ćwiczenia swobodne. Powyższe uwagi dotyczą poprawnej estetyki chodu fizjologicznego, a nie chodu patologicznego. Poprawa chodu patologicznego wymaga wiedzy specjalistycznej z zakresu kinezyterapii. Rodzaj i zasób ćwiczeń w chodzie jest bardzo duży, np. opanowanie koordynacji ruchu: - chód z klaśnięciem - na każdy krok, na określone liczenie, - chód z różnymi wymachami rąk (ramion): 1 - RR w przód, 2 - RR w bok, 3 - RR w górę, 4 - RR w dół, - chód z rzutami: kozłowanie piłki na każdy krok, kozłowanie co drugi krok, rzut do współpartnera itd. Utrudniać ćwiczenia w chodzie można poprzez: - zmianę tempa, " - zmianę sposobu i kierunku poruszania się, - chód po skośnym podłożu (teren górzysty, w sali ławeczka skośnie ustawiona), - zmianę czasu trwania poszczególnych rodzajów chodu, - zmianę obciążenia (np. z piłką lekarską, potem z balonem), - zmianę sposobu przejścia (na palcach, na piętach, krokiem skrzyżnym, w przysiadzie).

146

147

Bieg W porównaniu z chodem bieg jest bardziej dynamicznym sposobem poruszania się i w biegu występuje faza lotu. Układ krążeniowo-oddechowy może być bardziej obciążony i dlatego umiejętnie dawkowany jest doskonałym sposobem rozwoju tych układów ciała oraz ogólnej wytrzymałości organizmu. Stosuje się go na początku lekcji z odpowiednim materiałem ćwiczebnym w celu pobudzenia organizmu do pracy. Szczególne znaczenie mają biegi stosowane w terenie, w różnych warunkach, dające dużo korzyści w postaci przyswojenia nawyku pokonywania przeszkód (biegi z przeszkodami). Bieg jest naturalną potrzebą dziecka. Stanowi podstawę techniki gier zespołowych. Jest niezwykle atrakcyjną formą ruchu. U osób niepełnosprawnych bieg musi być stosowany tylko zgodnie z zaleceniami i nigdy nie powinien być wymuszany. Zmęczony biegiem musi odpocząć. Organizm sam domaga się odpoczynku, przede wszystkim aby uregulować oddychanie i krążenie. Wysiłek biegnącego w znaczny sposób zwiększa przemianę materii.

Ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne Ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne są następną grupą ćwiczeń stosowanych. Proste ich formy stanowią często atrakcyjny zasób ćwiczeń w lekcji wychowania fizycznego dla dzieci i młodzieży. Są także ogólnie stosowane jako jeden ze środków rozwoju zręczności i siły. W wielu dyscyplinach sportowych obok cech motorycznych kształtują charakter, siłę woli, odwagę, umiejętność podejmowania decyzji itp. Ćwiczenia akrobatyczne dzielą się na dwie grupy podstawowe: 1) ćwiczenia statyczne, 2) ćwiczenia dynamiczne. Wykonanie trudniejszych ćwiczeń wymaga wysokiego poziomu koordynacji ruchowej i rozwoju podstawowych cech fizycznych. Ćwiczenia akrobatyczne dynamiczne, np. salto, związane są z dużymi przeciążeniami ciała oraz często z przyspieszeniem, nagłym wytrąceniem równowagi i powrotem do pozycji równoważnej. W ćwiczeniach akrobatycznych statycznych, np. stanie na rękach, podstawą jest zachowanie równowagi w warunkach nienaturalnych (głowa w dole i tułów oddalony od płaszczyzny podparcia). Środek ciężkości znajduje się ponad płaszczyzną podparcia, która jest bardzo mała, a linia ciężkości znajduje się na jej tylnym skraju. Jest to równowaga chwiejna, gdyż środek ciężkości znajduje się powyżej punktu podparcia. Trudno jest utrzymać równowagę w staniu na rękach, ponieważ zginacze palców pracują w wydłużeniu (znów w sposób nienaturalny), w związku z tym mają małe możliwości siłowe i trudno jest przenieść środek ciała w przód od stawów nadgarstkowo-promieniowych. Ćwiczenia zwinności obejmują przede wszystkim zasób ruchów naturalnych, o dynamicznej pracy mięśni, jak biegi na czworakach, biegi w połączeniu z czołganiem, z elementem przewrotu lub omijania jakiejś przeszkody (np. piłki lekarskiej) czy elementem zręczności (np. rzut piłeczki do kosza —może być kosz do śmieci). Dzieci i młodzież bardzo lubią zadaniowe formy ćwiczeń zwinnościowych. Ćwiczenia akrobatyczne zawsze zawierają elementy zwinności, ale są technicznie trudniejsze i mogą zawierać jakiś procent elementów statycznych. 148

Ćwiczenia statyczne

Ćwiczenia dynamiczne

2. Przerzuty 1 Przetoczenia

3. Przewroty 4 Salta

1. Stanie na rękach

2 .Szpagaty" 3. .Mostki' 4, Piramidy 5 Wychwyty

Ryć. 64. Schemat klasyfikacyjny ćwiczeń akrobatycznych.

Ćwiczenia zręcznościowe typu czołganie, biegi na czworakach pomiędzy przeszkodami, przechodzenie przez szarfę itd. są często stosowane w kinezyterapii jako ćwiczenia ogólnokondycyjne. Wybrane ćwiczenia akrobatyczne, ich metodyka i ochrona w czasie ćwiczeń (ryć. 65 i 66) Przewrót w przód (ryć. 65). Ćwiczenie to najczęściej wykonuje się z przysiadu podpartego. W pozycji tej ćwiczący skłania głowę w przód, nieco unosi biodra oraz przenosi ciężar ciała na ręce. Następnie ugina ręce w łokciach, opiera się karkiem o podłoże i wykorzystując moment odbicia nogami przetacza się na plecy. W czasie przetaczania należy silnie ugiąć nogi i przyciągnąć kolana do piersi. Zamach uzyskany w czasie przewrotu należy wykorzystać i przejść do przysiadu podpartego. Można też przewrót zakończyć inną pozycją, np. siadem rozkrocznym. Metodyka nauczania Ćwiczeniami przygotowującymi do przewrotu powinny być ćwiczenia przetaczania w przód i w tył w skuleniu - skulenie w siadzie: siadać na podłożu, uginając nogi w stawach biodrowych i kolanowych ujjjr rękami środek podudzi i przyciągnąć do klatki piersiowej. Głowę skłonić w przód (lekkie rozwarcie kolan ułatwia skulenie). Ćwiczeniami pomocniczymi są: l) skulenie - p\v. z siadu z wytrzymaniem kilku sekund, najpierw wolno, s/ybko, polem na sygnał,

I przewrót w tył przejście przerzutem w przód obunóż i jednonóż

stanie na gtowie Ryć. 65. Ćwiczenia zrecznościowo-akrobatyczne. przejście przerzutem w tył-obunóż (jednonóż) Ryć. 66. Ćwiczenia zrecznościowo-akrobatyczne.

150

151

2) skulenie - pw. w przysiadzie, z postawy stojącej w rozkroku na szerokość stopy przy siąść i skulić się; na początku ćwiczyć indywidualnie, potem na komen-de: a) pw. stojąca, skulić się, wytrzymać 5 sekund, pw., b) to samo w szybkim tempie, c) to samo do przysiadu na palcach, d) w przysiadzie skulonym podskoki w przód. Przetoczenia. Przetoczeniem nazywa się ruch polegający na kolejnym oparciu poszczególnych części ciała o podłoże bez przewrotu przez głowę. Warunkiem jest umiejętność skulenia ciała. Przetoczenia mogą być wykonywane w przód, w tył, w bok, z różnych i do różnych pozycji wyjściowych, w skuleniu, z tułowiem załamanym i wygiętym. (Przetoczenia w wygięciu są najtrudniejsze i wykonuje się je z pozycji leżącej przodem, np. „kołyska" w przód i w tył). Wykonywać je należy na miękkim podłożu. Przetoczenie w skuleniu: 1) z siadu skulonego - przetoczenie na plecy w tył i powrót do pw., 2) z przysiadu - przetoczenie w tył i powrót do pw. Pierwsze próby po opanowaniu ćwiczeń przetoczeń i skuleń ciała wykonuje się z pozycji ułatwionej - pw. stojącej w rozkroku i w skłonie podpartym, która ułatwia silne pochylenie głowy w przód i oparcie się karkiem o podłoże. Takie położenie ciała powoduje utratę równowagi w sposób bardzo „miękki". W czasie wykonywania przewrotu należy zwrócić uwagę na następujące elementy: - ciało powinno być w ciągłym ruchu w przód, - po przeniesieniu ciała na ręce nie unosić bioder za wysoko, - utrzymać prawidłowe skulenie. Ochrona ćwiczącego i pomoc

Nauczający przewrotu klęczy z boku, jedną rękę podkłada pod kark ćwiczącego, przez co zabezpiecza skłon głowy w dół, drugą ręką popycha go pod uda lub pośladki. U w a ga . Nieumiejętne wykonanie przewrotu może stać się powodem urazów kręgosłupa.

Przewrót w tył (ryć. 65). Nauczanie przewrotu w tył należy rozpocząć od jego najprostszej formy - przewrotu w tył w skuleniu z przysiadu podpartego do przysiadu podpartego. Z przysiadu podpartego w małym rozkroku na palcach stóp trzeba odepchnąć się rękami w tył, przejść na całe stopy, pochylić głowę w przód i chwycić rękami za podudzia, przyjmując pozycję w skuleniu. W tej pozycji przetoczyć się w tył, mocniej przyciągając nogi do siebie i unosząc biodra w górę. Z chwilą oparcia się plecami o podłoże należy przenieść ugięte ręce w górę w tył i położyć je za głową na podłożu, nieznacznie wyprostować nogi w stawach kolanowych i oprzeć stopy o podłoże. Po przejściu masy ciała poza punkt podparcia rękami, wyprostować ręce, unieść barki i tułów w górę do przysiadu podpartego. Błędy: za słabe przetoczenie się w tył, niedokładne i powolne skulenie się, opóźnienie oparcia rąk za głowę, skręcenie głowy w bok lub „stanie" na głowie, 152

przetoczenie się przez bark, za słabe odepchnięcie się rękami w drugiej części przewrotu, zły wyprost nóg (bez tendencji prostowania w kierunku podłoża). Metodyka nauczania:

1) przetaczanie w tył i w przód, 2) jak wyżej z chwytem za podudzia, 3) utrzymywanie pozycji leżenia przewrotnego ze skulonymi nogami, 4) z pw. siadu skulonego przetoc/enie w tył / ułożeniem dłoni za barkami i powrót do siadu skulonego, 5) z pw. siadu prostego przewrót w tył do podporu klęcznego. W dalszej kolejności można wykonywać łączone przewroty w tył i w przód. Leżenie przerzutne. Ćwiczenie to wykonuje się z pw. leżącej tyłem przez uniesienie nóg i bioder oraz wyprostowanie tułowia w górę, przy czym masa ciała spoczywa na karku. Wzniesione biodra należy podeprzeć rękami. Trudniejsze jest leżenie przerzutne z ramionami leżącymi płasko na podłożu. Metodyka nauczania:

1) pw. leżąca tyłem głową do drabinki, szeroki chwyt za pierwszy szczebel - w/nos nóg i powędrowanie stopami po kolejnych szczeblach w górę, 2) to snmo, tylko wyższy początkowy w/nos nóg do drabinki i wędrowanie wyżej w górę, 3) pw. leżąca tyłem - przejście do leżenia przerzutnego na nogach podkurczonych, 4) to samo, tylko z podparciem bioder rękami, łokcie oparte o podłoże i ruchy „rowerowe nóg", 5) pw. leżenie przerzutne w skuleniu - prostowanie nóg na przemian, 6) pw. jak wyżej - wyprost obu nóg. Pomoc i ochrona

Nauczający stoi z boku albo z tyłu ćwiczącego (za głową), chwyta go rękami za stawy skokowe i w ten sposób pomaga utrzymać równowagę. Stanie na głowie (ryć. 65). Przy staniu na głowie ręce oparte są dłońmi na szerokość barków, czoło opiera się dłońmi w ten sposób, ażeby głowa i barki tworzyły trójkąt równoramienny. Masa ciała powinna być równomiernie rozłożona na ręce i głowę, z tendencją do jak najszybszego przejścia na ręce. Linia bioder prosta, tułów lekko wygięty w tył. Błędy: - opieranie głowy nie na czole, ale na ciemieniu, - ułożenie głowy zbyt blisko rąk, - złe ustawienie dłoni (zbyt na zewnątrz lub do wewnątrz), - nadmierne wygięcie.

153

Metodyka nauczania: 1) z podporu leżąc przodem w rozkroku oparcie czoła o podłoże przed dłońmi, 2) z podporu leżąc przodem w rozkroku oparcie czoła i wznos bioder (załamanie w biodrach), 3) to samo z unoszeniem ramion w bok (ćwiczący opiera się tylko na czole i na nogach), 4) w przysiadzie podpartym oparcie głowy i samodzielne próby oderwania na moment od podłoża nóg (w pozycji skulonej), 5) z przysiadu stanie na głowie z nogami podkurczonymi, 6) ze stania na nogach podkurczonych wyprost jednej nogi - zmiana nóg (asekuracja współćwiczącego), 7) jak wyżej, tylko wyprost nóg, 8) ze skłonu rozkrocznego stanie na głowie, nogi w rozkroku, 9) z uniku podpartego z oparciem głowy stanie na głowie odbiciem i zamachem, druga noga dołącza do pierwszej z pomocą współćwiczącego, który utrzymuje nogi ćwiczącego w położeniu pionowym, 10) z przysiadu stanie na głowie odbiciem, potem ciągnięciem (przez wychylenie bioder i powolne ciągniecie nóg). Pomoc i ochrona Stanie na głowie jest ćwiczeniem niebezpiecznym i dlatego należy opracować ćwiczenia przygotowawcze. Przy nauczaniu koniecznie należy stosować pomoc przytrzymywanie za stawy skokowe - stojąc z boku za głową ćwiczącego i pomagając w utrzymywaniu równowagi. Czasem konieczne jest nawet podtrzymanie, gdy ćwiczący naprężeniem mięśniowym nie kontroluje dostatecznie pozycji stania na głowie. Jeżeli nauczyciel nie ma pewności, że ćwiczący posiada wymagany stopień samoasekuracji, powinien asekurować i pomagać sam, a nie przy pomocy współćwiczącego.

Ćwiczenia stosowane dla małych dzieci Zwisy w półzwisie: 1) swobodne wchodzenie na „kraty" drabinki na niezbyt dużą wysokość, 2) wchodzenie na „wysoką górę" - wejście krokiem dostawnym, zejście dowolne, 3) „ucieczka przed psem" - wspinanie się na drabinki, 4) „mycie okien" - wejście na drabinkę, chwyt szczebla, jedną ręką ruch naśladujący mycie okna, 5) „zrywanie owoców" - wejście na drabinkę - zrywanie owoców, 6) „skoki wiewiórki na drabince" - chwyt oburącz i przeskoki ze szczebla na szczebel lub na tym samym szczeblu posuwać się w bok podskokami, 7) w przysiadzie na drabince - trzymać się jedną ręką, druga ręka naśladuje płukanie bielizny (ze zmianą ręki), 8) „mucha chodzi po ścianie" - z drabinki na drabinkę (nisko). Ćwiczenia zastępujące zwisy: 1) „konie" - dwójkami, jedno dziecko jest koniem, drugie trzyma za ręce lub za lejce i kieruje koniem, 2) „ciąć drzewo" - dwójkami, jedno dziecko za drugim, pierwsze ciągnie „drzewo" siedzące w przysiadzie na całych stopach, 3) „noszenie koszyczka" - dzieci stoją trójkami obok siebie; środkowe siadają z nogami zgiętymi; zewnętrznie stojące dzieci chwytają środkowe dziecko za dłonie i przesuwają po podłożu - ciągną (podłoże musi być odpowiednie, żeby „koszyk" się nie pokaleczył). U w a g a . Nauczyć i dopilnować prawidłowego obejmowania szczebla piątym palcem i kciukiem i przeciwnej strony.

Stanie na rękach (ryć. 65). Stanie na rękach polega na utrzymaniu ciała w pozycji pionowej, głowa w dół. Masa ciała znajduje się na opartych o podłoże wyprostowanych rękach. Stanie na rękach można wykonywać odbiciem i zamachem jednej nogi, odbiciem obunóż, siłą. W czasie nauczania niedopuszczalne jest pominięcie ochrony i pomocy podczas wykonywania stania na rękach. Należy nauczyć ćwiczącego dwóch sposobów samoochrony: 1) łatwiejszy sposób: w momencie padania (przed całkowitym wytracaniem równowagi przez nadmierny skłon tułowia pociąganego masą nóg do tyłu) zwrot na prawej lub lewej ręce i uniesienie jednej ręki, co powoduje opadnięcie nóg w płaszczyźnie strzałkowej w przód, ł powrót do stania na nogach, 2) w chwili utraty równowagi ugięcie rąk i przewrót w przód.

Skoki wolne: 1) odbijać się jak gumowa piłeczka - rytmiczne podskoki, 2) podskoczyć do gałęzi, do jabłka, 3) podskoczyć i złapać motyla, 4) parami podskoki w kąpieli, 5) skok żabki - z próbą wyprostu nóg do przysiadu, 6) skoki z dowolnego rozbiegu z doskokiem na jedną lub dwie nogi. Ze skoki z przyrządu: 1) padanie kropel deszczu - zeskok obunóż z ławeczki szwedzkiej do przysiadu, 2) zeskok z łodzi na brzeg - z odmachem jednej nogi doskok cichutki i elastyczny, 3) zeskok z płotu, z kamienia - z zamachem ramion doskok miękki, elastyczny.

154

155

U wa ga . Sposób wykonania wszystkich skoków z miękkim, elastycznym lądowaniem na ugięte nogi. Potem wyprosi.

Ćwiczenia akrobatyczne (ćwiczenia wyrabiające podstawowe elementy zwinności): 1) w pozycjach leżących „toczenie kłód drzewa" (przodem, tyłem, bokiem), przetaczanie się, 2) „lalka wstańka" w siadzie skrzyżnym z chwytem za stopy, przewracanie się na plecy i powrót do siadu, 3) przygotowanie do przewrotów: a) w staniu rozkrocznym - zaglądanie pod kolana, b) w przysiadzie podpartym - dotykanie głową kolan, c) w przysiadzie podpartym - wtaczanie piłeczki głową pod siebie, d) z przysiadu podpartego na materacu - przewrót w przód (głowa „schowana" w skłonie w przód). Biegi i chody: 1) chód lisa - ostrożny chód na palcach, 2) chód koguta - chód z wysokim unoszeniem kolan, 3) chód kaczki - w przysiadzie z chwytem za stopy, kołysząc się, 4) chód niedźwiedzia (człapiący) na czworakach z kołysaniem się na boki, 5) „pociąg" - rytmiczny marsz w rzędzie, pierwszy zatacza rękoma na przemian koła naśladując ruchy kręcących się kół pociągu, 6) zabawa w konie - stępa, kłus, galop, 7) ptak w locie - bieg z ruchami ramion, 8) bieg w siedmiomilowych butach - bieg długimi krokami z wymachem prostych ramion, 9) bieg pieska, 10) elementy ćwiczeń korektywnych w chodzie: a) chód na palcach (ze szklanką wody na głowie), b) chód na piętach (ramiona na biodra), c) chód na zewnętrznych krawędziach stóp (środkowy brzeg stopy parzy), d) „fasolka do garnka" - kto nazbiera więcej fasolki rozsypanej na podłodze palcami stóp i ułoży ją w stosik.

Ćwiczenia równoważne A. Wolne: 1) bąk - szybkie dreptanie, 2) mierzenie stopami długości linii na podłodze we wspięciu dookoła osi i zatrzymanie się na sygnał we wspięciu, 3) stanie jednonóż - jak bocian, druga noga ugięta w tył, 4) stanie jednonóż - jak kogut, noga ugięta w przód, 156

5) stanie jednonóż - jak ciekawy kogut (rozglądający się na boki i ruszający skrzydłami), 6) stanie jednonóż - nawlekanie igły, ręce splecione i przez nie przewlec drugą wolną nogę, 7) stanie jednonóż - jak pajac, odstawia wolno nogę w bok (na przemian), 8) stanie jednonóż - jak katarynka - kręcenie korbą, 9) szewc szyje buty - wbijanie gwoździ i rozciąganie dratwy, 10) stanie jednonóż - jak strach na wróble, wymachiwać rękami i chwiać się tułowiem, 11) stanie jednonóż - narysować palcem stopy kółeczko, kwiatek, liczbę. B. Z przyborem: 1) stanie na jednej nodze - winda, woreczek na stopie i zataczać koła rękami, woreczek winduje się w górę, potem wolno opuszczać w dół, to samo drugą nogą, 2) ułożyć woreczek na stopie, podrzucić i złapać, to samo drugą nogą, 3) przerzucić woreczek pod kolanem, pod prawym, potem pod lewym. C. Na przyrządach: 1) przejście przodem przez ławeczkę szwedzką, 2) przejście bokiem przez ławeczkę szwed/ką, 3) przejście po ławeczce na czworakach, 4) przejście po ławeczce z mierzeniem stopami, 5) ławeczka skośna (nisko ustawiona): a) wejście i zejście, b) siad i zjazd w dół (asekuracja), c) wspinanie się na czworakach. U w a g a . Ćwiczenia równoważne należy prowadzić bardzo indywidualnie. Stopniowo oswajać i trudnościami i nigdy nie przymuszać", gdy dziecko nie może przezwyciężyć swoich obaw. Stopniowe pokonywanie trudności wyrabia u dzieci zaufanie do własnych sił i najskuteczniej prowadzi do dobrej formy mchu.

Trudniejsze ćwiczenia równoważne A. Wolne:

- pół obrotu podskokiem i wytrzymaniem postawy. - bąk z przytrzymaniem kolan, obioty wokół własnej osi, - w staniu jednonóż stopa wsparta na kolanie - pisanie palcami dłoni na maszynie (kolanie), - kurczątko wyd/iobuje ziarenka - w pr/ysiad/.ie na ręce niskie skłony, - podnoszenie piłki z ziemi - w postawie jednonóż. B. Na przyrządach: - pr/cjście pr/.ez ławcc/kę szwcd/.ką 7, pr/ekładuniem przedmiotu z jednej strony ławeczki na drugą, - pr/.ejscie przez ławeczkę z przechodzeniem prze/ „przeszkodę", - przechodzenie podskokami obu nóż wzdłuż ławeczki, 157

- pompa - w staniu jednonóż na krawędzi ławeczki uginanie i prostowanie kolana nogi postawnej, druga noga ciągnięta jest palcami o podłogę, - zjazd - ławeczka skośnie (nisko), zjazd w siadzie (asekuracja), - przejście parami wzdłuż ławeczki, twarzami do siebie w parach (asekuracja), - granie na harmonijce w staniu jednonóż - naśladowanie rozciągania i ściskania harmonijki z jednoczesnymi skrętami tułowia w prawo i w lewo.

Ćwiczenia uzupełniające Ćwiczenia uzupełniające są ćwiczeniami o charakterze głównie rozrywkowym i praktycznym (np. gry i zabawy ruchowe, elementy różnych dyscyplin sportowych, elementy taneczne itd.). Zadaniem ćwiczeń uzupełniających jest uzupełnienie planowanego ramowo czy szczegółowo - na jedną, dwie czy więcej lekcji - materiału ćwiczebnego. Dobór ćwiczeń uzupełniających może być bardzo różny, zgodnie z rodzajem lekcji wychowania fizycznego, na podstawie „podmiotu lekcji", jakim jest dana grupa ćwiczących zróżnicowana pod względem płci, wieku i stopnia sprawności fizycznej, w nawiązaniu do zadań planowanych w bliższym lub dalszym okresie. Rodzaje ćwiczeń uzupełniających: 1) gry i zabawy ruchowe, 2) elementy muzyczno-ruchowe, 3) elementy sportu, 4) elementy samoobrony (ćwiczenia utylitarne).

Gry i zabawy ruchowe Wybrane zagadnienia dotyczące gier i zabaw w leczeniu usprawniającym Gry i zabawy ruchowe stanowią jeden ze środków wychowania fizycznego, za pomocą którego dokonuje się bardzo przydatna dla ogólnego rozwoju psychoruchowego edukacja ruchowa, przede wszystkim dzieci. Gry i zabawy są niezmiernie atrakcyjnym sposobem wpływania na psychikę ćwiczących, jak również na ich narząd ruchu. Naturalne formy ruchu, jakie najczęściej zawierają gry i zabawy ruchowe, pozwalają ćwiczącym niepełnosprawnym leczyć się w sposób przyjemny. Ponadto gry i zabawy ruchowe pozwalają dzieciom wyładować w sposób naturalny i swobodny swój nadmiar energii. Często gry i zabawy ruchowe pozwalają ćwiczącym złagodzić napięcia związane z chorobą, zmniejszyć apatię. Dzieciom gry i zabawy ruchowe pozwalają na zaspokojenie potrzeb ruchowo-emocjonalnych. Często pozwalają zapomnieć o cierpieniu i o tym, że życie tych chorych dzieci upływa w salach szpitalnych, z dala od rodziców. 158

W życiu dziecka zabawa jest czynnikiem rozwojowym, jego naturalną potrzebą. Poprzez zabawę dziecko rozwija swoją fizyczną sprawność, wzbogaca swoją psychikę, poznaje otaczający świat. W programie leczniczego usprawniania gry i zabawy mają dostarczyć podstawowych bodźców ruchowych dla fizycznego i psychicznego rozwoju dziecka. Również gry i zabawy w rehabilitacji ruchowej dorosłych są ważnym czynnikiem psychicznie ich odprężającym. Muszą być jednak dobrze przeprowadzone i bardzo umiejętnie dobrane pod względem działania na psychikę dorosłego choregoCytując za teoretykami nauk wychowania fizycznego dotyczących „Gier i zabaw ruchowych" (Roman Trześniowski i inni), wpływ gier i zabaw ruchowych na ustrój człowieka jest następujący: 1) wprowadzają radosny nastrój i dobre samopoczucie, 2) polepszają stan zdrowia, 3) stwarzają najlepsze warunki do czynnego wypoczynku, 4) wzmagają ogólny rozwój, 5) rozwijają sprawność fizyczną, 6) wyrabiają dodatnie cechy charakteru, w szczególności świadomą dyscyplinę i karność, 7) wyrabiają umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa. W przypadku doboru gier i zabaw do lekcji ruchu leczniczego należałoby dodać jeszcze jeden punkt: 8) pozwalają zapomnieć o swojej niepełnosprawności: - dzieciom - bawić się radośnie, ze śmiechem i emocją, - dorosłym - wyrównać przede wszystkim stan psychiczny, wygasić choć na krótko smutek czy zwątpienie, wzmocnić psychikę do dalszej, świadomej „walki" ze swoją chorobą. Aby gra i zabawy mogły spełnić swój cel, prowadzący musi być do nich dobrze przygotowany. Rola prowadzącego i wskazówki metodyczne dotyczące prowadzenia gier i zabaw ruchowych: 1. Zapoznać się z grupą ćwiczących, dla których zamierza się przeprowadzić określone gry i zabawy - wiek, płeć, możliwości ruchowe ćwiczących, możliwości intelektualne (stopnie rozwoju fizycznego i psychicznego). W przypadku osób niepełnosprawnych należy określić etap usprawniania i przeciwwskazania indywidualne. Określić liczbę uczestników. 2. Zapoznać się z miejscem prowadzenia zajęć, wyposażeniem sali i przyborami, które można użyć do gier i zabaw. Zastanowić się nad możliwością prowadzenia ćwiczeń na sali i użycia przyborów i przyrządów w sposób bezpieczny. 3. Dobór gier i zabaw. W zależności od powyższych możliwości i potrzeb ćwiczących, posiadanego sprzętu i urządzeń, warunków klimatycznych i atmosferycznych, potrzeb wychowawczo-psychicznych i zaprogramowanego leczenia ruchem dobiera się rodzaje zabaw według określonych tematów lekcyjnych i rodzaju lekcji wychowania fizycznego. Gry i zabawy dobiera się w sposób wybiórczy, wkomponowany w tok jednej lekcji innego rodzaju niż lekcja gier i zabaw, opierając się na odnośnym toku lekcyjnym (tok lekcji gier i zabaw podany zostanie dalej). Uwzględniając powyższe uwagi, należy pierwszeństwo dawać tym zabawom, w których może brać udział więcej uczestników. 159

4. Właściwy podział na grupy lub zespoły. Zespoły przeciwne powinny mieć równą szansę wygrania. W zajęciach z osobami niepełnosprawnymi, a w szczególności z dziećmi, należy obmyślić taki podział, żeby mógł wygrywać raz jeden, raz drugi zespół. Taki podział na grupy o równych szansach jest bardzo często trudny. Ale to jest właśnie sprawa prowadzącego, żeby, jeśli nie można inaczej, mniej sprawnemu skrócić drogę biegu czy wyróżniającemu ^ę wybitną sprawnością fizyczną (jeśli nie ma przeciwwskazań) polecić 2 razy przebyć dystans wyścigu. Jeżeli podział na grupy nie uda się, szybko przeprowadzić drugi podział, nie dopuszczając do tego, ażeby np. mniej sprawne dziecko, przez które zespół przegrywa, zostało przez kolegów napiętnowane złymi słowami czy gestami, a tak się zdarza. 5. Prowadzący zabawę sam dokładnie musi ją znać, musi dopilnować przestrzegania jej przepisów przez uczestników zabawy. 6. Po zapoznaniu ćwiczących z treścią zabawy dać wyraźny sygnał do jej rozpoczęcia i śledzić prawidłowy jej przebieg. 7. Obserwować przebieg zabawy, orientując się w reakcjach uczestników, ich zmęczeniu, agresywności czy nadmiernej radości. W razie potrzeby zmienić tempo zabawy albo przerwać w sposób odpowiedni. 8. Prowadzący gry i zabawy nie może być bohaterem zabaw i gier ruchowych. 9. Właściwy dobór gier i zabaw musi uczynić lekcję wychowania fizycznego odpowiednio urozmaiconą pod względem natężenia wysiłku fizycznego i psychicznego. Zabawa może mieć cechy uspokajające i pobudzające. 10. Prowadzący powinien być odpowiednio ubrany (najlepiej dres). Sposób kierowania zabawą powinien być zdecydowany, ale wesoły, a sam prowadzący nie powinien ośmieszać się. 11. Przybory - szarfa kolorowa, numery, woreczki, piłeczki małe, piłki lekkie, chorągiewki, linki, skakanki, kosz do piłek itd. 12. Gry i zabawy powinny być przeprowadzone w odpowiednim miejscu w terenie lub na sali.

Ryc. 67 i 68. Integracyjny ogródek jordanowski przy ul. Nobla w Warszawie.

Integracyjny ogródek jordanowski Zabawa jest podstawową formą aktywności dzieci zdrowych i dzieci niepełnosprawnych, a integracyjne ogródki jordanowskie umożliwiają wszystkim dzieciom wspólną zabawę. Odpowiednie rodzaje „punktów" zabaw pozwalają nie tylko na zabawę pełną emocji i radości - dzięki nim można także prowadzić różne rodzaje terapii zabawowej w procesie leczenia dzieci. W Polsce są takie ogródki, np. w Warszawie przy ulicy Nobla oraz w Kutnie w parku Wiosny Ludów. Opieka i nadzór dorosłych są niezbędne przy zabawie dzieci. Poszczególne stacje zabaw mają najczęściej strukturę łańcucha łączącego wszystkie elementy zabaw ruchowych. Najważniejsze z nich to: ścieżki do nauki chodzenia, bezpieczne równoważnie, ruchome kraty, podesty, schody, zjeżdżalnie, huśtawki, stoły pingpongowe. Elementy zawarte w poszczególnych budowlach są różnorodne, np. zjeżdżalnie, schody, różne pochylnie sięgające ziemi oraz szerokie podesty. Wszystkie te „punkty" mają bardzo dobre zabezpieczenie przed wypadnięciem dziecka w postaci ścia160

161

nek, balustrad lub poręczy. Wiele przedszkoli dla dzieci zdrowych przyjmuje do swego grona dzieci niepełnosprawne. Ta integracja od dziecka daje szansę na traktowanie człowieka niepełnosprawnego jako równouprawnionego członka społeczeństwa. Pozwala na nawiązywanie przyjaźni, integruje dzieci zdrowe i niepełnosprawne, poruszające się na wózkach inwalidzkich lub ze schorzeniami neurologicznymi, dając im równiejsze szansę zabawy, życia i przyjaźni. Przedszkola wyposażają swoje place zabaw w specjalne urządzenia do zabaw - ciekawe, bezpieczne i rozwijające różne cechy motoryczne dzieci. Opiekunowie dzieci, a także inni mieszkańcy miast chętnie odwiedzają takie place zabaw. Wszyscy odpoczywają w cieniu drzew i bawią się.

Uwagi metodyczne dotyczące sposobu przeprowadzania gier i zabaw ruchowych w usprawnianiu leczniczym Każda zabawa i gra ruchowa zawiera w sobie różnorakie treści merytoryczne i fizjologiczne, zależnie od rodzaju występującego w nich ruchu. Do realizacji treści ruchowej i wychowawczej danej lekcji dobiera się różne rodzaje gier i zabaw ruchowych. Każda z nich z kolei spełnia określone zadania ruchowe i wychowawcze. Lekcja gier i zabaw ruchowych powinna bawić, cieszyć, a także wzmacniać duże grupy mięśniowe warunkujące prawidłową postawę. W całym przebiegu lekcji, także w momentach zbiórki czy odpoczynku, postawa dziecka powinna być korygowana. W usprawnianiu leczniczym dobór odpowiednich gier i zabaw ruchowych dla dzieci musi być oparty na zaleceniu lekarskim i wymaga wnikliwej analizy wskazań i przeciwwskazań w doborze ruchu dla każdego niepełnosprawnego dziecka. Najczęściej podział gier i zabaw ruchowych jest następujący: 1. Zabawy ruchowe. 2. Gry ruchowe. 3. Gry drużynowe.

Podział gier i zabaw ruchowych ze względu na treść ruchową 1. Zabawy ze śpiewem. 2. Zabawy i gry orientacyjno-porządkowe. 3. Zabawy i gry na czworakach. 4. Zabawy i gry z mocowaniem. 5. Zabawy i gry bieżne. 6. Zabawy i gry rzutne. 7. Zabawy i gry kopne. 8. Zabawy i gry skoczne. 9. Wyścigi na wesoło.

162

Systematyka gier i zabaw ruchowych może być również następująca (prof. Z. Gilewicz): • Zabawy manipulacyjne W zabawach tych dziecko uczy się przystosowania swoich ruchów do manipulowania przedmiotami - przekształcania ich, składania i rozkładania. Dziecko dzięki tym ruchom poszerza swoją wiedzę, pomysłowość w szukaniu sposobu dojścia do celu. Zabawy te są bardzo ważne, gdyż stanowią podstawę opanowania najważniejszych czynności ruchowych, które przydadzą się dziecku współdziałającemu z rówieśnikami do rozwijania aktywności ruchowej. Są niezwykle cenne w leczniczym usprawnianiu. • Zabawy tematyczne Są to zabawy naśladowcze, związane z nabytymi doświadczeniami otoczenia - kształcą pomysłowość i fantazję dziecka. Dzieci bawią się w „coś" lub „kogoś" -w Indian, lotników, Zorro, kierowców samochodów itd. Uczestnicy zabaw chodzą, biegają, dźwigają, mocują się, przeskakują itd. Rozwiązują wiele zadań ruchowych, kształtują cechy motoryczności i wychowują, uczą działań w grupie. W usprawnianiu leczniczym zabawy tematyczne dają dzieciom wiele radości przy jednoczesnym odpowiednim wysiłku ruchowym. • Zabawy konstrukcyjne Zabawy te, podobnie jak zabawy manipulacyjne, polegają na obserwacji otoczenia i wymagają zaangażowania wyobraźni dziecka. Treścią ich jest konstruowanie różnych obiektów - domów, mostów, zamków z różnych materiałów, kamieni, drewna, klocków, piasku. Wyzwalają te zabawy całe bogactwo pomysłowości dziecka oraz zmuszają do precyzyjnego wykonania ruchu i często do wysiłku fizycznego. Sprzyjają rozwijaniu zaradności życiowej w poszukiwaniu różnych rozwiązań, np. przy wykonywaniu budowli z piasku. Są bardzo przydatne na obozach leczniczych, a także w rehabilitacji ruchowej do poszerzania manualnych możliwości dziecka. • Zabawy dydaktyczne W zabawach tych pomimo na ogół małego zaangażowania ruchowego dziecka jest element kształtujący umysł oraz konsekwencję w realizacji podjętego zadania.

Omówienie gier i zabaw ruchowych pod względem treści ruchowej 1. Z a b a w y ze ś p i e w e m Zabawy te korzystnie wpływają na umuzykalnienie dzieci, kształcą poczucie rytmu, koordynację ruchową, prawidłową postawę ciała, jeśli nauczyciel koryguje poprawność postawy ciała dziecka podczas śpiewania. Śpiew jest rodzajem ćwiczenia oddechowego, gdyż odruchowo mobilizuje do dobrego oddychania z efektywną fazą wydechową. Zabawy ze śpiewem są wyrazem stanu emocjonalnego, wywołują przyjemny nastrój i zadowolenie z udziału we wspólnym działaniu. W usprawnianiu leczni163

czym są bardzo potrzebne, chorym dzieciom dają możliwość artystycznego wyżycia się, a wiele chorych dzieci ma uzdolnienia muzyczne. 2. Z a b a w y o r i e n t a c yj n o - p o r z ą d k o w e Zabawy orientacyjno-porządkowe są warunkiem utrzymania ładu i porządku na lekcji ruchu fizycznego. Kształcą dyscyplinę, szybką reakcje, spostrzegawczość i orientacje. W usprawnianiu leczniczym stosuje się różne adaptacje tych zabaw wynikające z możliwości fizycznych osób niepełnosprawnych oraz warunków na salach ćwiczebnych (na ogół małe powierzchnie). Ryć. 72.

3. Z a b a w y i g r y na c z w o r a k a c h (ryć. 69, 70 i 71) Zabawy na czworakach odbywają się w pozycji ciała bardzo korzystnej dla kształtowania prawidłowej postawy dziecka i odciążającej jego kręgosłup. Sprzyjają prawidłowemu ukształtowaniu się fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, wzmacniają ogólnie układ kostno-stawowy przez wzmocnienie dużych grup mięśni. Pozycja na czworakach, podpierająca ciało w czterech punktach, daje możliwość przeprowadzenia wielu emocjonujących zabaw i gier ruchowych - bezpiecznych i działających leczniczo (ćwiczenia korekcyjne).

Ryć. 69.

W usprawnianiu leczniczym dobór gier i zabaw z mocowaniem jest bardzo trudny. 5. Z a b a w y i g r y b i e ż n e (ryć. 73) Zabawy i gry bieżne są najczęstszą metodą zajęć ruchowych z dziećmi. Zawierają naturalne elementy ruchu. Pobudzają do pracy układ oddechowy i układ krążenia. Podnoszą ogólną wydolność fizyczną. Rozwijają szybkość, siłę, koordynację ruchową, umiejętność koncentracji. Działają wychowawczo. Zabawy i gry bieżne są stosowane w usprawnianiu leczniczym w sposób odpowiadający możliwościom fizycznym i potrzebom osób niepełnosprawnych, przy bacznej obserwacji przez nauczyciela każdego ćwiczącego indywidualnie.

Ryć. 70.

Ryć. 73.

Ryć. 71.

4. Z a b a w y i g r y z m o c o w a n i e m (ryć. 72) Gry i zabawy z mocowaniem rozwijają siłę mięśni ramion, pasa barkowego, pośrednio tułowia oraz nóg. Są bardzo ciekawą metodą nauczania. Powinny być przeprowadzane raczej z dziećmi starszymi. Dają im możliwość przeżycia wielu emocji. Wykonywane ruchy muszą być dla dzieci bezpieczne. Nauczyciel przez cały czas trwania gry i zabawy ruchowej musi śledzić jej przebieg. 164

6. Z a b a w y i g r y r z u t n e (ryć. 74) Gry i zabawy rzutne rozwijają koordynację ruchową (rzut, chwyt), precyzję ruchu, wyrabiają szybką orientację i koncentrację uwagi. Prawidłowy rzut zależy od kontroli, uwagi i dokładności ruchu ćwiczącego. Rzuty mogą być wykonywane z miejsca i w ruchu, np. z chodu czy biegu. Stanowią przygotowanie do gry sportowej z piłką. Gry i zabawy mogą odbywać się w różnych pozycjach wyjściowych (nie tylko w pozycji stojącej), np. można polecić przesuwanie ciała w czołganiu lub na czworakach do miejsca rzutu i z siadu rzut do celu woreczkiem z grochem czy piłeczką. Celem może być kosz, tarcza na ścianie, koło na podłodze, a rywalizacja 165

Ryć. 74.

w rzucaniu - indywidualna lub grupowa. Należy zawsze korygować postawę całej grupy dzieci czekających na swój rzut oraz dzieci, które powróciły na miejsce po wykonaniu rzutu. Za dobrą postawę można nawet przydzielać dodatkowe punkty.

Ryć. 76.

7. Z a b a w y i g r y k o p n e (ryć. 75) Zabawy i gry kopne są ulubionymi ćwiczeniami, szczególnie chłopców. Mogą być wykonane za pomocą piłki, woreczka czy lotki. Gry i zabawy kopne umożliwiają wykazanie się zręcznością, zwinnością i celnością. W usprawnianiu leczniczym stosowane są zmodyfikowane rodzaje gier i zabaw kopnych. Należy czuwać nad przebiegiem tych ćwiczeń, gdyż wywołują wiele emocji wśród ćwiczących.

Ryć. 75.

8. Z a b a w y i g r y s k o c z n e (ryć. 76 i 77) Zabawy i gry skoczne wzmacniają nogi w stawach biodrowych, kolanowych i skokowych, rozwijają równowagę, koncentrację. Są bardzo przez dzieci lubiane i dobrze wpływają na ogólny stan fizyczny dziecka. Przy wadach postawy powinny być wyeliminowane z lekcji ruchu. Należy uczyć, że po skoku trzeba wylądować na lekko ugięte nogi i na przednią połowę stóp, nie na pięty. Skoki wadliwie wykonane są szkodliwe, gdyż siły ciążenia ciała przenoszą się na kręgosłup. Bardzo dobrymi ćwiczeniami skoków dla dzieci starszych są skoki z oparciem rąk na odwróconej do góry ławeczce.

166

Ryć. 77.

9. Wyś c i g i na w e s o ł o Zawierają w sobie element rywalizacji, bez rygorystycznych przepisów. Mają ogromny wydźwięk emocjonalny. W zależności od sposobu zorganizowania zabawy, dobranej pozycji wyjściowej, odpowiednich przyborów (szarfy, krążki, woreczki, piłki, obręcze, laski - u dzieci starszych) pozwalają realizować wielorakie zadania, kształcą odpowiednie grupy mięśniowe (szczególnie duże grupy mięśniowe), układ oddechowy, krwionośny, dostarczają ćwiczącym wiele emocji i radości. Ten rodzaj ćwiczeń obmyślony we właściwy sposób - zgodnie z zaleceniami lekarskimi i przeciwwskazaniami dla poszczególnych ćwiczących niepełnosprawnych dzieci - jest wielką atrakcją lekcji ruchu leczniczego. Zabawy i gry ruchowe podzielono również ze względu na wiek. Do 11. rż. stosuje się wszystkie rodzaje wymienionych zabaw, oprócz tych, w których występuje czynnik siłowy (zabawy z mocowaniem). U dzieci małych w zabawach eliminuje się te przybory, które mogą stwarzać niebezpieczeństwo, np. laski gimnastyczne. Do 11. rż. są to zabawy: 1) ze śpiewem, 2) orientacyjno-porządkowe, 3) na czworakach, 4) rzutne, 5) bieżne, 6) skoczne, 7) kopne. Od 11. rż. są to zabawy: 1) ze śpiewem, 2) orientacyjno-porządkowe, 167

3) zabawy z mocowaniem, 4) bieżne, 5) rzutne, 6) skoczne, 7) kopne. Powyżej 12. rż. mogą być wszystkie rodzaje w zależności od warunków i potrzeb lekcji. Tok l e k c y j n y gier i zabaw ruchowych jest ramowym uporządkowaniem ćwiczeń lekcji typu gier i zabaw ruchowych. W przypadku zmiany warunków na inne, niż były przewidywane, można też zmienić tok lekcyjny, np. gdy jest zimniej, niż przewidywano, zabawy spokojniejsze ruchowo zastąpić bardziej dynamicznymi. W lekcji wychowania fizycznego w praktyce najczęściej prowadzone gry i zabawy przeplata się ćwiczeniami gimnastycznymi. Będą to ćwiczenia z różnych głównych grup materiału ćwiczebnego: najczęściej z grupy ćwiczeń kształtujących i porządkowo-dyscyplinujących. Ukierunkowaniem ćwiczeń gimnastycznych będzie najczęściej korekcja postawy. Kolejność gier i zabaw ruchowych oraz ich charakter będą zawsze uzależnione od celu, jaki pragnie się osiągnąć w określonej lekcji wychowania fizycznego. Leczniczy cel gier i zabaw ruchowych. W sferze ludzkiej psychiki powinien istnieć stan równowagi emocjonalnej, który sprzyja powstaniu prawidłowych przystosowań. Chorzy apatyczni, zrezygnowani swoim stanem choroby, depresyjni powinni wykonywać zadania ruchowe niezbyt trudne, ale wymagające skupienia uwagi nad wykonywanym ruchem. Gry i zabawy powinny przebiegać w spokojnym rytmie, a treść ich wypowiadana spokojnym głosem. Człowiek, którego dotknął uraz fizyczny, najczęściej ma również uraz psychiczny. Równowaga psychiczna jest warunkiem powodzenia ukierunkowanego leczenia ruchem. Pewne czynności może wykonywać nauczyciel - kinezyterapeuta, np. przy wykonywaniu ćwiczeń bieżnych podtrzymywać w czasie chodzenia itd. Resztę pacjent musi zrobić sam. Aby władać własnym ciałem, gdy zaistnieją ku temu warunki anatomiczno-fizjologiczne, trzeba bardzo chcieć pokonywać piętrzące się trudności; pokonywać „samego siebie". A w tym „dobrym" nastawieniu do życia, w nowych, chorobą podyktowanych warunkach, jednym ze środków leczenia ruchem są właśnie gry i zabawy ruchowe. Dla pacjentów nadmiernie pobudliwych wskazane są zabawy o charakterze orientacyjno-porządkowym z dokładnym sprecyzowaniem przepisów oraz zabawy rzutne na czworakach (jeśli ta forma ruchu nie jest przeciwwskazaniem dla nich). Chorzy agresywni powinni wykonywać zadania ruchowe zawarte w zabawach o charakterze dynamicznym, np. rzuty piłeczkami do określonego celu. Z pacjentami zahamowanymi psychicznie stosować różne zabawy z zadaniami ruchowymi z łatwymi przepisami, zabawy ze śpiewem. Wybrane uwagi metodyczne dotyczące bezpieczeństwa i higieny w czasie gier i zabaw ruchowych: 1) strój prowadzącego lekcje - niezbędne spodnie, 2) strój ćwiczących - nie krępujący ruchów, odpowiednio obcisły, przewiewny, 3) sala gimnastyczna lub teren - zabezpieczony, 168

4) użycie przyborów - zabezpieczyć samowolne, niekontrolowane użycie przyborów czy przyrządów, szczególnie nie zezwolić na samowolne rzuty piłką lekarską czy piłeczkami, 5) przeszkody ustawić bezpiecznie, np. źle oparty o ścianę materac może przygnieść ćwiczącego o niskim wzroście i spowodować wypadek, 6) zabawy z mocowaniem - nie powinny stwarzać niebezpieczeństwa, np. przez upadek do tyłu, 7) zabawy na czworakach - nie powinny odbywać się na gołej podłodze, lecz na materacach, a lepiej jeszcze na „suknach" pod kolanami, 8) nie należy prowad/ić zabaw intensywnych ruchowo bezpośrednio po posiłku (1,5 godziny po posiłku), 9) na intensywnym słońcu ćwiczący powinien mieć nakrycie głowy i zbyt długo w promieniach słońca nie grać i nie bawić się, 10) po zmęczeniu ćwiczący nic powinien gasić pragnienia zimną wodą, 11) nadmierny wysiłek ćwiczących powinien być zauważony (pot, bladość lub zaczerwienienie twarzy, przyspieszony rytm oddechowy i tętno), 12) przykra decyzja sędziego podczas gier i zabaw ruchowych, szczególnie u dzieci i młodzieży, może wywołać u „przegranych" agresję, u „wygranych" nadmierną radość; jedno i drugie może przejawiać się w sposób nieoczekiwany, np. popchnięciem „najgorszego" w drużynie czy „radosnym" rzutem woreczka o szybę i należy temu w porę zapobiec. U w a g a . Znając zasady prowadzenia poniżej podanych gier i zabaw, większość z nich można zmodyfikować tak, aby mogły być stosowane w ćwiczeniach z osobami niepełnosprawnymi.

Podział zabaw i gier ruchowych pod względem głównych celów czynności ruchowych człowieka Zabawy i ćwiczenia orientacyjno-porządkowe „Powódź" Liczba uczestników: dowolna. Boisko: równe, dowolnej wielkości. Przybory: zbędne. Ustawienie: luźna gromadka. Przebieg zabawy. Na hasło „powódź" dzieci starają się zająć jakieś miejsce będące ponad powierzchnią boiska, np. wchodzą na płoty, niewysokie drzewa, pagórki, a nawet kamienie. Na sali gimnastycznej można wykorzystać różne przyr/.ądy. Na hasło „powódź minęła" dzieci zeskakują i biegną swobodnie po boisku. U w a g a . Zabawę tę przeprowadza się najczęściej wtedy, gdy dzieci są rozbiegane, a prowadzący chciałby je uspokoić lub skierować ich uwagę w pewnym kierunku.

„Mruczek" Liczba uczestników: dowolna. Boisko: dowolne. 169

Przybory: zbędne. Ustawienie: wszyscy siedzą skrzyżnie lub leżą przodem, tworząc koło lub półkole, w środku którego siedzi „mruczek". Przebieg zabawy. „Mruczek" przywołuje do siebie na migi kogoś z obwodu koła. Wezwany podnosi się jak najciszej z zajmowanego miejsca i stara się bezszelestnie dostać do „mruczka". Ten, jak też wszyscy inni, pilnie śledzi ruchy wezwanego. Jeżeli wezwanemu uda się dostać do „mruczka" bez wywołania żadnego szmeru, to ten ustępuje z zajmowanego miejsca, składając przy tym piękny ukłon. W przeciwnym przypadku „mruczek" odsyła wezwanego na miejsce i wzywa kogo innego. U wa ga . Aby zabawa spełniła swą wychowawczą role, musi być przeprowadzona konsekwentnie. Zarówno wiec dzieci będące w kole, jak i wezwany oraz „mruczek" muszą zachowywać bezwzględną cisze. Co najwyżej, gdy „mruczek" kłania się zwycięzcy, dzieci mogą zachowywać się swobodnie, dając wyraz swej radości oklaskami lub ustalonym okrzykiem.

Zabawy i gry na czworakach „ P i e s k i , na s p a c e r - p i e s k i , do d o m u " Liczba uczestników: dowolna. Boisko: dowolne. Przybory: zbędne. Ustawienie: „pieski" schowane w „budach" obok boiska (na podwyższeniach, w schowkach, krzakach, za drzewami itp.). Przebieg zabawy. Na zawołanie prowadzącego „pieski, na spacer" - wybiegają one ze swego ukrycia, podskakują, baraszkują na czworakach i od czasu do czasu poszczekują. Mijają się z prawej strony, unikając potrąceń. Na następne zawołanie prowadzącego „pieski, do domu" - dość niechętnie, ociągając się, powoli, lecz karnie udają się na swe poprzednie miejsce. U w a ga . Zabawa ta jest bardzo podobna do zabawy orientacyjno-porządkowej „dzieci, do domu -dzieci, na spacer", różni się tylko tym, że pieski chodzą na czworakach.

„ Ko ci ęt a z p i ł e c z k a m i " Liczba uczestników: dowolna. Boisko: równe. Przybory: piłeczki kolorowe. Ustawienie: w luźnej gromadce na czworakach. Przebieg zabawy. Prowadzący rozsypuje piłeczki po ziemi. Dzieci, jak małe kotki, dobiegają do poszczególnych piłek i bawią się nimi. Potrącają je łapkami, podrzucają, popychają. Gdy piłeczki potoczą się dalej, biegną za nimi na czworakach, czając się i skradając, jak to czynią kotki, gdy piłka wymyka się z łapek.

170

Zabawy i gry bieżne „Podróż" Liczba uczestników: dowolna. Boisko: dowolne. Przybory: kolorowe szarfy. Ustawienie: na obwodzie koła w „domkach", tj. wyznaczonych kołach o średnicy jednego kroku. Przebieg zabawy. Podróżny wyprowadza dzieci z domków poza obręb koła, wzywając je do podróży dotknięciem ręki lub wywołaniem imienia. Kiedy wszyscy znajdą się z dala od domków, podróżny woła „Warszawa", „Kraków", „Toruń" itp. Na ten sygnał wszystkie dzieci starają się jak najprędzej wrócić do własnych lub wolnych domków. Kto nie zajmie domku, zostaje podróżnym. Odmiana. Domki rozmieszcza się dowolnie, przebieg zabawy taki sami. „Natarcie" Liczba uczestników: dowolna. Boisko: dowolne, za nim wyznaczone dwie linie w odległości około 20 m od siebie. Ustawienie: wszyscy stoją w szeregu na linii startu. Przebieg zabawy. Na sygnał wszyscy wybiegają, starając się jak najszybciej dostać do mety. W czasie biegu głośno krzyczą „hura". Po zajęciu miejsc na mecie milkną. Z tej pozycji na ponowny sygnał, głośno krzycząc, wracają biegiem na miejsce poprzednie. Odmiana. Zespół dzieli się na dwie grupy. Obydwie zajmują miejsce naprzeciw siebie. Na sygnał zmieniają miejsca, a podczas mijania się głośno krzyczą. U wa ga . Należy zwracać baczną uwagę na to, aby biegnący mijali się z prawej strony.

Wyścigi na wesoło z różnymi elementami ruchu „Wyścig z p i ł k ą " Liczba uczestników: dowolna, ale parzysta. Boisko: dowolne, z wyznaczonymi liniami startu i mety w odległości 15-20 kroków od siebie. Przybory: piłki dęte w liczbie równej liczbie par biorących udział w wyścigu. Ustawienie: na linii startu stoją pary, które objąwszy się w pasie, wkładają między swe głowy piłkę, mocno ją przyciskając, aby nie wypadła. Przebieg wyścigu. Z linii startu wybiegają wszystkie pary, które starają się jak najszybciej dobiec na metę i zanieść tam pitkę. Wygrywa para, której udało się najszybciej wykonać zadanie. Odmiana. Wszystkich uczestników wyścigu dzieli się na dwa równe zespoły, które ustawiają się parami w dwu rzędach. Potrzebne są przynajmniej dwie piłki, które pary przenoszą na metę, skąd przerzucają je lub przenoszą na linię startu następnym parom. 171

Uwaga. Oprócz podanej odmiany można stosować wiele podobnych, opisanych przy okazji omawiania innego rodzaju wyścigów, np. z jajkiem itp.

„Wyścigi z r o z b i e r a n i e m się" Liczba uczestników: dowolna, ale parzysta. Boisko: dowolne z wyznaczonymi liniami (startu i mety) w odległości 15-25 kroków. Przybory: zbędne. Ustawienie: szereg na linii startu. Przebieg wyścigu. Wszyscy wybiegają równocześnie, a gdy znajdą się w połowie drogi, zrzucają z nóg pantofle i zdejmują koszulki, które układają na oznaczonym miejscu. Po wykonaniu tego zadania biegną na metę, wracają, ubierają się i jak najszybciej stają na swoich miejscach. Wygrywa ten, kto pierwszy wykona zadanie. Odmiana. Na starcie ustawiają się dwa rzędy. Gracze obu rzędów kolejno wykonują opisane wyżej zadania. Wygrywa rząd, którego wszyscy gracze wykonają je prędzej. U w a ga . Jeżeli wśród widzów pragniemy wywołać więcej śmiechu, to polecamy graczom ubrać się w palta, kożuchy, swetry itp. Im więcej części ubrania będą mieli na sobie, tym zabawa wywołuje więcej śmiechu. Należy jednak pamiętać, że wszyscy powinni ubrać się podobnie, by zadanie, jakie mają wykonać, było jednakowe.

Zabawy i gry rzutne „Poczta" Liczba uczestników: dowolna. Boisko: dowolne, równe. Przybory: jedna lub kilka piłek dętych albo większych gumowych. Ustawienie: wszyscy uczestnicy zabawy siadają w dwuszeregach twarzami do siebie, w odległości 5-8 kroków. Przebieg zabawy. Lewo- i prawoskrzydłowy jednego z szeregów toczy piłkę do siedzącego naprzeciw w drugim szeregu. Ten kieruje ją natychmiast do następnego, siedzącego naprzeciw. Piłka „poczta" przechodzi w ten sposób od jednego do drugiego szeregu, nie omijając nikogo spośród uczestników zabawy. Gdy znajdzie się na przeciwnym końcu siedzących szeregów, może w podobny sposób wrócić do tego uczestnika zabawy, który pierwszy wprowadził ją w ruch. Odmiana. Polega na tym, że wprowadza się w ruch kilka piłek - „przesyłek pocztowych" - z jednego miejsca, tj. jednej „stacji nadawczej", przy czym wysyłamy je bezpośrednio po sobie lub w małych odstępach czasu. Gdy znajdują się one u celu, wówczas „stacja odbiorcza" może je odesłać do punktu wyjściowego. „Piłka w półkolu" Liczba uczestników: 10-15. Boisko: dowolne. Przybory: jedna lub kilka piłek dętych. 172

Ustawienie: półkole, w środku jeden z uczestników w odległości 5-10 kroków od pozostałych. Przebieg zabawy. Stojący w środku rzuca piłkę prawoskrzydłowemu, który ją odrzuca. Z kolei piłka wędruje do drugiego, trzeciego itd., obchodząc kolejno wszystkich stojących w półkolu. Jeśli ktoś z półkola nie schwyci podanej mu piłki, przechodzi na lewe skrzydło. Jeśli i podający piłki nie schwyci, to udaje się na lewe skrzydło, jego miejsce zaś zajmuje prawoskrzydłowy z półkola. U w a g a . Piłkę można podawać, jak też i chwytnć w różny sposób. Zabawa ta może doskonale służyć opanowaniu umiejętności podawania i chwytania piłek. Rzuty mogą więc być górne, dolne, boczne, chwyty - oburącz lub jednorącz.

Zabawy i gry skoczne „Skoki k o n i k a " Liczba uczestników: dowolna. B(>isko: dowolne. Przybory: zbędne. Ustawienie: luźna gromadka. Przebieg zabawy. Dzieci naśladują konika, skacząc przebiegają z miejsca na miejsce w różnych kierunkach, wymijają się i równocześnie „rżą". Na sygnał lub zawołanie ustawiają się w s/ercgu, rzędzie lub też zatrzymują się w miejscu, po czym na ponowne zlecenie brykają i skaczą jak poprzednio. „Spłoszone w r ó b e l k i " Liczba uczestników: dowolna. Boisko: duże koło, obok kilka mniejszych. Przybory: kilka szarf. Ustawienie: w dużym kole „wróbelki", a poza nim „piesek". Przebieg zabawy. „Wróbelki" podskakują w przysiadzie w granicach dużego koła i szukają pożywienia. Zaraz wpada na czworakach cło środka „piesek" i zaczyna szczekać. „Wróbelki" uciekają do małych kółek, przy czym podskakują ciągle w przysiadzie. Dopiero w małych kółkach wyprostowują się. Gdy „piesek" opuści koło i znajdzie się poza nim, wówczas „wróbelki" wracają doń podskokami, aby dalej szukać pożywienia. Zabawy i gry kopne „ P i ł k a n o ż n a w k ol e " Liczba uczestników: dowolna. Boisko: dowolne. Przybory: piłka nożna lub inna. Ustawienie: duże wyciągnięte koło, uczestnicy stoją twarzami do siebie. Przebieg zabawy. Na sygnał posiadający piłkę kopie ją tak, by tocząc się możliwie przez środek koła, przedostała się poza nie. Stojący najbliżej kopie ją 173

w innym, dowolnym kierunku. Ten, kto najbardziej zawinił (piłka wydostała się poza koło), idzie do jego środka. Teraz on również stara się piłkę wybić z koła, lecz w tym przeszkadzają mu stojący na obwodzie. Piłka wędruje więc nieustannie od jednego do drugiego gracza. U w a ga . Koło może być wiązane lub luźne, mniejsze lub większe, co jest zależne od opanowania sposobu zatrzymania piłki nogą, czyli stopowania, oraz celnego kopania. Użycie rąk jest niedopuszczal-

Gry ruchowe dla dzieci młodszych i starszych Dzieci młodsze, w wieku 4-7 lat, dzieci starsze od 8. rż. Cel gry - do wiadomości prowadzącego. „Kto p i e r w s z y do ł a w k i " Przyrządy i przybory: dwie ławki gimnastyczne, kocyk dla każdego uczestnika. Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników, dwóch sędziów. Organizacja i przebieg zabawy. Na środku sali ławki gimnastyczne ustawione jedna za drugą w poprzek sali, po obu stronach ławek daleko pod ścianami wyznaczone dwie linie startu. Przed każdą linią startu zawodnicy zwróceni twarzami do środka sali, w leżeniu przodem na kocykach. Odpychając się jednocześnie obiema dłońmi od podłogi, posuwają się w stronę ławki. Po dotarciu do ławki kładą na niej dłonie i w tej pozycji czekają na koniec gry. Drużyna, która pierwsza w całości dotrze do ławki, otrzymuje 15 punktów, druga - 14 punktów. Za każdy popełniony przez zawodnika błąd, np. nieprawidłowy ślizg, drużynie odejmuje się po l punkcie. Wygrywa drużyna, która zgromadzi większą liczbę punktów. Cel: wzmocnienie mięśni obręczy barkowej u dzieci starszych (w przypadkach skolioz i pleców okrągłych). „Wyścig r a k ó w z w o r e c z k a m i " Przyrządy i przybory: woreczek z grochem dla każdego uczestnika. Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników, dwóch sędziów, po jednym dla każdej drużyny. Organizacja i przebieg wyścigów. Po obu stronach sali wyznacza się po jednej linii startu - mety. Każda drużyna ustawia się przed swoją linią naprzemianlegle z uczestnikami drużyny przeciwnej (aby się nie zderzyć). Zawodnicy są w pozycji podporu tyłem, z nogami ugiętymi i z woreczkami na brzuchu, twarzami zwróceni do środka sali. Na sygnał prowadzącego zawodnicy w tej pozycji przechodzą do linii startu swoich przeciwników i ustawiają się w szyku wyjściowym. Drużyna, która szybciej dobiegnie do linii startu - mety, otrzymuje 15 punktów, druga - 14 punktów. Za każdy popełniony przez zawodnika błąd (utrzymywanie bioder poniżej linii bark kolana, dotknięcie biodrami podłogi, zgubienie woreczka) drużynie odejmuje się po jednym punkcie. Wygrywa ta drużyna, która zdobywa więcej punktów. Cel: wzmocnienie mięśnia prostownika grzbietu, mięśni pośladkowych, obręczy barkowej i ramion (ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz, pleców okrągłych i pleców wklęsłych); ćwiczenie dla dzieci starszych. 174

Sztafeta w śl iz gu w leżeniu przodem z toczeniem piłki g ł o w ą (na kocyku, dla dzieci starszych) Przyrządy i przybory: kocyk dla każdego zawodnika, dwie piłki do koszykówki, kreda. Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie uczestników, dwóch sędziów, po jednym dla każdej drużyny. Organizacja i przebieg sztafety. W sali po obu stronach wyznacza się dwie linie startu - mety, na których ustawiają się zawodnicy w rzędach w leżeniu na brzuchu, na kocyku. Sędziowie przy swoich drużynach. Na sygnał prowadzącego zawodnicy toczą piłkę głową, leżąc na brzuchu. Po przekroczeniu linii startu - mety przekazują piłkę pierwszemu z rzędu zawodnikowi, a sami stają na końcu rzędu. Kolejny zawodnik w ślizgu na kocyku prowadzi piłkę głową w przeciwnym kierunku itd. Każdy zawodnik dwukrotnie pokonuje trasę. Sztafeta jest zakończona wtedy, kiedy zawodnicy z drużyny wrócą na swoje miejsca, jakie zajmowali w momencie startu. Drużyna, której zawodnicy szybciej ukończą sztafetę, otrzymuje 20 punktów, druga drużyna - 19 punktów. Za każdy błąd odejmuje się po jednym punkcie (asymetryczna praca rąk w ślizgu, oderwanie klatki piersiowej od podłogi, ugięcie nóg, odpychanie się nogami od podłogi, toczenie piłki bokiem głowy lub potylicą, dotknięcie piłki ręką, „falstart" zawodnika). Wygrywa drużyna, która ma więcej punktów. Cel: wzmocnienie mięśni prostownika grzbietu, mięśni karku, ściągających łopatki; ćwiczenie odciążające i elongacyjne kręgosłupa wykonywane w przypadkach skolioz i pleców okrągłych. S z t a f e t a z b u d o w a n i e m m u r u (zabawa dla dzieci starszych) Przybory i przyrządy: kocyk dla każdego zawodnika, klocki w liczbie odpowiadającej liczbie zawodników, dwie obręcze gimnastyczne. Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników oraz dwóch sędziów po jednych dla każdej drużyny. Organizacja i przebieg sztafety. W sali wyznacza się dwie równoległe linie startu i mety oraz drugą linię półmetka. Zawodnicy obu drużyn (jeden za drugim), siedzą w swoich rzędach po jednej stronie w siadzie skrzyżnym z układem rąk w „skrzydełka". Na sygnał prowadzącego pierwsi z drużyn kładą się na kocykach na brzuchu i ślizgiem, odpychając się rękoma od podłogi, podążają do linii półmetka, za którą znajduje się obręcz, w środku której są rozrzucone klocki. Po przekroczeniu linii półmetka wykonują siad, chwytając stopami klocek i układają go poza obręczą. Następnie wykonują w „tył zwrot", kładą się na kocykach i wracają ślizgiem do swojej drużyny^Po przekroczeniu linii startu - mety przez powracającego startuje kolejny zawodnik drużyny, który podąża ślizgiem do linii półmetka, wyciąga stopą klocek z obręczy i układa go poza linią - tak aby powstał mur itd. Sztafeta kończy się, gdy wszyscy zawodnicy wykonają swoje zadanie. Za szybkie ukończenie sztafety drużyna otrzymuje 20 punktów, druga - 19 punktów. Za każdy popełniony przez zawodnika błąd odlicza się po jednym punkcie (niesymetryczne ślizgi, wysokie unoszenie tułowia, ustawienie klocków nie stopami, dotykanie klocków rękoma, falstart).

175

Cel: wzmocnienie mięśni ściągających łopatki, wzmocnienie mięśni prostowników grzbietu, wzmocnienie mięśni wysklepiających stopy (przypadki skolioz, pleców okrągłych, pleców wklęsłych i płaskostopia). „ B e r e k " w s i a d z i e na p i ę t a c h na k o c y k u (dla dzieci młodszych) Miejsce: ograniczone za pomocą lin na sali gimnastycznej. Uczestnicy: dowolna liczba dzieci. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy znajdują się na sali w pozycji siadu na piętach. Prowadzący wyznacza 1-3 „berków" (w zależności od wymiarów sali oraz liczby uczestników). „Berki" zakładają szarfy. Na sygnał prowadzącego wszyscy uczestnicy zabawy ślizgają się na kocykach po wyznaczonym miejscu, odpychając się dłońmi od podłogi. „Berki" gonią uciekających i przez dotknięcie ręką „berkują". Dziecko „zaberkowane" bierze od „berka" szarfę i samo teraz staje się „berkiem" (ale nie może „berkować" tego dziecka, które było przed chwilą „berkiem"). „Zaberkowanie" po niepoprawnym ślizgu nie liczy się (asymetryczna praca rąk). Przekroczenie linii ograniczającej miejsce wyznaczone czyni dziecko „berkiem". Zabawa trwa 3 minuty. Wygrywają ci, którzy ani razu nie byli „berkami" lub byli nim najmniej razy. Cel: wzmocnienie odcinka piersiowego mięśnia prostownika grzbietu, rozluźnienie mięśni karku i mięśni ściągających łopatki oraz mięśni ramion, osiowe odciążenie kręgosłupa; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz i pleców okrągłych. „Traf w o r e c z k i e m do k o ł a " (zabawa dla dzieci młodszych) Przyrządy i przybory: woreczek z grochem dla każdego uczestnika zabawy, kreda.* Uczestnicy: dowolna liczba dzieci. Organizacja i przebieg zabawy. W sali wyznacza się dwa koła współśrodkowe: wewnętrzne małe o średnicy 0,5 m i drugie duże. Wymiary koła dużego (odległość od koła małego) zależą od wieku i umiejętności grupy. Uczestnicy zabawy leżą na brzuchu na obwodzie dużego koła, twarzami do środka. Na sygnał prowadzącego dzieci w kolejności rzucają woreczek oburącz sprzed głowy, starając się, żeby wo reczek trafił do małego koła i tam pozostał. Za trafienie woreczkiem do koła, po rzucie poprawnym (błędy: oparcie łokci i głowy o podłogę, oderwanie od podłogi klatki piersiowej, rzut jednorącz) prowadzący przyznaje punkt. Kolejno rzucają po zostali zawodnicy. - -^ Po wykonaniu rzutów wszystkie dzieci idą na czworakach po swoje woreczki i wracają z nimi na miejsca, które zajmowali podczas rzutów. Zabawę powtarza się 4-5 razy. Wygrywa dziecko, które zdobędzie najwięcej punktów. Cel: odciążenie kręgosłupa od ucisku osiowego, wzmocnienie piersiowego odcinka prostownika grzbietu, wzmocnienie mięśni karku oraz mięśni ściągających łopatkę, rozwinięcie precyzji ruchu; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz oraz pleców okrągłych. 176

„Traf do ko s z a " (zabawa dla dzieci starszych) Przyrządy i przybory: piłka (do siatkówki lub piłki nożnej) jedna na dwóch zawodników. Uczestnicy: dwóch zawodników lub wielokrotność dwóch. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy dobrani w pary. Jeden z pary leży na brzuchu z piłką w dłoniach, drugi siada na piętach w pozycji skorygowanej naprzeciwko leżącego (w odległości 2 m), tworząc z wyciągniętych rąk (dłonie razem) „kosz". Na sygnał prowadzącego leżący rzuca piłką do „kosza", starając się nic odrywać klatki piersiowej od podłoża. 7a każde trafienie zdobywa punkt. Po 10 rzutach następuje zmiana ról zawodników w parach. Wygrywa zawodnik w parze, który zdobędzie więcej punktów. Odległość między „rzucającym" a „koszem" zależy od wieku i sprawności zawodników, jednak nie może być mniejsza niż 1,5 m, aby rzucający nie podnosił wysoko tułowia nad podłogę. Błędem wykonania u zawodnika udającego kosz jest zaokrąglenie pleców. Cel: wzmocnienie mięśni prostownika w odcinku piersiowym oraz wzmocnienie mięśni ściągających łopatki; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz i pleców okrsjgłych. „ P rz erz uć w i ę c e j w o r e c z k ó w " Przyrządy i przybory: po dwa woreczki na jednego uczestnika, 2 obręcze gimnastyczne, drabinki przyścienne, szarfy w dwóch kolorach do oznaczania drużyn po jednej dla każdego zawodnika. Uczestnicy: dwie drużyny o jednakowej liczbie zawodników, dwóch sędziów -po jednym dla każdej drużyny. Organizacja i przebieg zabawy. Wyznaczeni drogą losowania zawodnicy jednej drużyny siadają przodem przed drabinkami, lecę „w skrzydełka", nogi ugięte w kolanach, a stopy włożone pod pierwszy szczebelek drabinki. Druga drużyna stoi przy leżącej na podłodze obręczy, w której znajdują się wszystkie woreczki. W odległości 3 m od obręczy znajduje się pusta obręcz. Sędziowie stoją przy swoich drużynach. Na sygnał prowadzącego drużyny przy drabinkach wykonują po 20 razy leżenie tyłem i siad przed drabinką. Sędzia liczy wykonane powtórzenia. W tym c/asie zawodnicy drugiej drużyny wyjmują palcami stóp woreczki z obręczy i zamachem nogi wrzucają je do obręczy drugiej. Każdy zawodnik wykonuje rzut raz prawą, raz lewą nogą. Zawodnicy przy drabinkach po wykonaniu 20 powtórzeń przez wszystkich na sygnał sędziego kończą zadanie. Zawodnicy rzucający woreczki również kończą zadanie. Następuje podliczenie liczby woreczków w obręczy i zmiana ról drużyn, a woreczki przenosi się do poprzedniej obręczy. Na sygnał prowadzącego wznawia się drugą część gry. Siedzącym przy drabinkach nie zalicza się zadania, jeżeli w czasie siadu zawodnik ma zaokrąglone plecy lub pomaga sobie rękoma przy siadzie. Nie zalicza się rzutu, w którym woreczek jest dwa (lub więcej) razy wrzucany tą samą stopą. Po zakończeniu gry następuje podsumowanie celnych trafień. Wygrywa drużyna, której „strzały" były celniejsze. Cel: wzmocnienie mięśni brzucha oraz wzmocnienie mięśni wysklepiających stopę, wyrabianie precyzji ruchu; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz, pleców okrągłych, pleców płaskich, płaskostopia. 177

„P oczt a " z p o d a n i e m p i ł k i n o g a m i (dla dzieci starszych) Przyrządy i przybory: piłka siatkowa. Uczestnicy: dowolna liczba dzieci. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą w siadzie podpartym tyłem z nogami ugiętymi - w dwóch szeregach, twarzami do siebie, w odległości l kroku od siebie w szeregu, odległość między szeregami wynosi 2-3 m. Zawodnicy w szeregach naprzeciw siebie nie kryją się w parach. Zawodnik zewnętrzny z prawej strony chwyta piłkę pomiędzy stopy. Na sygnał prowadzącego zawodnik podaje piłkę po przekątnej, wypychając ją za pomocą wyprostu nóg. Kolejny zawodnik chwyta piłkę między stopy (bez pomocy rąk) i podaje następnemu z przeciwnego szeregu itd. Kiedy piłka dojdzie do ostatniego zawodnika, w ten sam sposób wraca na początek. Piłki nie wolno kopać, a przez cały czas trwania zabawy należy zachować dobrą postawę. Prowadzący wyróżnia najlepszych zawodników, którzy ładnie i dokładnie wykonali ćwiczenie. Cel: wzmocnienie mięśni brzucha, wzmocnienie mięśni wysklepiających stopę; zabawa wskazana w przypadkach skolioz, pleców okrągłych, pleców wklęsłych, płaskostopia. U w a ga . Utrzymując tę samą organizację zabawy i zasady, można wykonać wypychanie piłki w pozycji leżenia przodem.

„ N i e daj s i ę t r a f i ć " Przyrządy i przybory: piłka siatkowa na trzech uczestników. Uczestnicy: minimum trzech zawodników lub wielokrotność trzech. Organizacja i przebieg zabawy. Zawodnicy dobrani są w trójki. Dwóch z nich kładzie się na brzuchu na podłodze, twarzami do siebie w odległości 2-3 m. Jeden trzyma piłkę. Trzeci siada między nimi bokiem w siadzie prostym, z ramionami opartymi o podłogę tak, aby jego łydki znajdowały się na linii łączącej głowy leżących. Na sygnał prowadzącego leżący zawodnicy, wypychając piłkę, toczą ją po podłodze na zmianę do siebie i starają się trafić w nogi zawodnika siedzącego. Zawodnik broni się przed trafieniem, unosząc wyprostowane nogi do góry (sam siedzi tyłem, podparty). Trafienie liczy się, gdy piłka uderzy siedzącego od kolan w dół. Za każde trafienie zawodnik siedzący otrzymuje punkt ujemny. Trafienia nie zalicza się, gdy piłka jest odepchnięta jedną ręką. Trafienie zalicza się, gdy zawodnik siedzący oprze się łokciami o podłogę. Po każdych 20 podaniach piłki następuje zamiana zawodników w trójce. Wygrywa ten zawodnik z trójki, który najmniej razy dał się trafić (otrzymał najmniej ujemnych punktów). Cel: wzmocnienie odcinka piersiowego mięśni grzbietu (u leżących), wzmocnienie mięśni ściągających łopatki (w skoliozach), wzmocnienie mięśni brzucha (u siedzących); ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz i pleców okrągłych. U wa ga. W ten sam sposób organizuje się zabawę ruchową „zatrzymaj piłkę", z tą różnicą, że zawodnik siedzący stara się nogami zatrzymać toczącą się piłkę miedzy leżącymi zawodnikami.

178

„ S k r a d a j ą c y s i ę ko t e k " (dla dzieci starszych i młodszych) Przyrządy i przybory: zbędne. Uczestnicy: dowolna liczba. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy ustawiają się szeregiem w pozycji klęku podpartego z ugiętymi rękoma. Pałce rąk skierowane są do środka, klatka piersiowa i głowa nisko nad podłogą (średnia pozycja Klappa). Na sygnał prowadzącego dzieci przesuwają się powoli do przodu na określony dystans w następujący sposób: przesuwają dłonie, a następnie podciągają do przodu jedną nogę. Druga noga pozostaje w tyle. Znowu przesuwają ręce do przodu i podciągają do przodu nogę dotychczas wyprostowaną. Druga noga pozostaje z tyłu, aż do pełnego wyprostu. W ten sposób, naśladując „skradającego się kotka", dzieci posuwają się do przodu. Zabawa kończy się, gdy wszystkie dzieci pokonają wyznaczony dystans. Zabawę powtarza się 2-3 razy. Cel: odciążenie kręgosłupa w odcinku osiowym, korekcja nadmiernej kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej, wzmocnienie mięśni ściągających łopatki i karku, wzmocnienie mięśnia lędźwiowo-biodrowego; ćwiczenie wykonywane w celu usunięcia wad postawy.

Zabawy i gry ruchowe, które mogą być zaadaptowane na potrzeby kinezyterapii Nie wszystkie gry i zabawy ruchowe stosowane w wychowaniu fizycznym można wykorzystać w ćwiczeniach gimnastycznych ogólnokondycyjnych w kinezyterapii i w gimnastyce korekcyjnej. Sprawność pacjentów powinna być określona w oparciu o wskazania i przeciwwskazania lecznicze. Specyfika każdego schorzenia ogranicza rodzaj pozycji stosowanych w zabawie oraz wpływa na to, że musi się wyeliminować wiele niepożądanych, wręcz szkodliwych przy danym schorzeniu ruchów. Jednak wiele zabaw można zaadaptować do potrzeb usprawniania leczniczego. Najczęściej dzieci chore ćwiczą na materacach. Część dzieci na sali gimnastycznej może tylko leżeć, mało jest takich, które mogą stać (z wyjątkiem dzieci z wadami postawy). Przemieszanie dzieci oraz ich poruszanie się bywa bardzo różne. Dlatego podział na grupy powinien być przemyślany. Dla dzieci o tak różnych możliwościach bardzo dobrą i emocjonującą zabawą jest „Raz, dwa, trzy Baba Jaga patrzy" (pamiętamy, że w zabawie tej dzieci nieruchomieją po słowach „Baba Jaga patrzy") lub zabawa „Gąski, gąski do domu". Wszelkie zabawy wyścigowe, w których dzieci przemieszczają się w określony sposób, mogą być przeprowadzone po odpowiednim ustaleniu pozycji i odległości, indywidualnie dla każdego „zawodnika". Można przeprowadzać zabawy ze śpiewem, zabawy orientacyjnoporządkowe, np. jedno dziecko ma zasłonięte oczy i mówi, które dzieci zmieniają miejsca, potem dziecko odsłania oczy i mówi, które dzieci zmieniły miejsce. Zabawą dla wszystkich dzieci, młodszych i starszych, może być zabawa naśladowania pokazywanych przez prowadzącego ruchów, w których dwa będą niedozwolone (o tym, które będą niedozwolone, nauczyciel powie przed rozpoczęciem zabawy). Wspólną zabawą dla wszystkich dzieci jest zabawa „Znajdź sobie parę". Należy podzielić grupę dzieci na pół, a następnie rozdać dzieciom szarfy w dwóch kolorach w ten sposób, że każda połowa dzieci otrzymuje różną liczbę 179

szarf obu kolorów. Dzieci przemieszają się dowolnie po sali, na sygnał „znajdź sobie parę" dobierają się w pary. „Parę" tworzą dzieci z różnymi kolorami szarf i przybierają pozycję ustaloną dla nich indywidualnie przez prowadzącego. Najczęściej udaje się zaadaptować dla wszystkich dzieci te zabawy, które odbywają się w pozycji leżenie przodem z różnymi podaniami piłki - najczęściej pchnięciem, ale też rzutami, np. „poczta", wyścigi piłek w rzędach, z rzutami piłek w dwójkach naprzeciw siebie. Także zabawy z pełzaniem, czworakowaniem - w przejściu pod ławeczką lub przez ławeczkę, przez szarfę, obręcz. Zasady i organizacje należy dostosować do możliwości i potrzeb ćwiczących. Doskonałą zabawą może być np. „ Za gu bi on y kotek". Uczestnicy zabawy ustawiają się na obwodzie koła w pozycji możliwej do przyjęcia przy ich dolegliwościach chorobowych. Wyznaczone przez prowadzącego dziecko wychodzi poza obręb koła i staje tyłem do pozostałych. W tym czasie prowadzący wyznacza „kotka". Dziecko wraca spoza koła i staje w środku. „Kotek" cicho miauczy, a szukający stara się znaleźć zagubionego kotka. Pozostałe dzieci muszą zachowywać się cicho. Jeżeli szukający wskaże dziecko udające „kotka", zamieniają się miejscami. W przypadku gdy szukającemu nie uda się znaleźć „kotka", jeszcze raz zostaje on szukającym. Zabawa trwa około 3-4 minuty. Nauczyciel chwali „najlepszego kotka" oraz pozostałe dzieci za dobrą postawę w czasie zabawy. Także możliwa do przeprowadzenia z dziećmi chorymi jest zabawa „Poszukaj kości", do której potrzeba 3-5 woreczków z grochem. Uczestnicy zabawy siedzą tyłem do prowadzącego (przodem do jednej ze ścian) w pozycji dla każdego dziecka odpowiedniej. Prowadzący chowa Hasali woreczki „kości", na sygnał prowadzącego dzieci odwracają się i udając pieski, szukają kości, poruszając się tak, jak każde może. Zabawa kończy się, gdy wszystkie „kos'ci" zostaną odnalezione. Prowadzący obserwuje zabawę, poprawia indywidualnie pozycję każdego dziecka. Wygrywają dzieci, które odnalazły kości. Zabawę powtarza się kilka razy. Dla dzieci z różnymi dysfunkcjami można zaadaptować zabawę „ Spr yt n y ko t e k " Przyrządy i przybory: zbędne. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestniczy zabawy ustawiają się w szeregu każde dziecko w pozycji dowolnej - w miarę możliwości leczniczej dla siebie i stale korygowanej. Jedno dziecko - „łapacz" - stoi przy ścianie tyłem do grupy ł wykonuje kilka krótkich, prostych ruchowo ćwiczeń - unosi ręce do góry i wykonuje krążenia rękami, kilka razy klaszcze przed lub za sobą itd. Każdy z pokazywanych ruchów jest sygnałem do skradania się kotków, oprócz „ruchu zakazanego", w czasie którego dzieci muszą przyjąć pozycję dla siebie dozwoloną i nie ruszać się. „Łapacz" w czasie trwania ruchu zakazanego podgląda „skradające się kotki", czy się nie poruszają. Kotek „nieznośny" cofa się na koniec grupy. Wygrywa to dziecko, które pierwsze minie wyznaczoną linię mety. 180

„Lampa, n o s , p o d ło g a " Przyrządy i przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy leżą przodem na podłodze, twarzami do prowadzącego, lub siedzą w siadzie płaskim albo skrzyżnym podpartym (prowadzący w miarę możliwości zaleca układ ramion dla każdego dziecka indywidualnie). Korygując swoją pozycję, dzieci muszą wskazać jedną ręką wymieniane w różnej kolejności przez prowadzącego lampę, nos i podłogę. Zabawa trwa od 30 sekund do l minuty. Wygrywa osoba, która najmniej razy pomyliła się lub nie popełniła błędu. Op ow i a d an i e r u c h a m i g ł o w y Przyrządy i przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą w półkolu w siadzie skrzyżnym prostym lub leżą twarzą do prowadzącego. Prowadzący indywidualnie poleca przyjęcie leczniczej dla dziecka pozycji, / określonym układem ramion, np. „w skrzydełka" w podparciu. Prowadzący zadaje dzieciom pytania, np.: „Czy teraz jest noc? Czy świeci słonko? Czy pada deszcz?" itd., na które dzieci odpowiadają ruchami głowy w płaszczyźnie strzałkowej (ruchy potakiwania), gdy odpowiedź brzmi „tak", w płaszczyźnie poprzecznej (ruch przeczenia), gdy odpowiedź brzmi „nie". Ruchy głowy powinny być obszerne, a tułów odpowiednio ustabilizowany skorygowany. Zabawa odbywa się w czasie 2 minut. Prowadzący przez cały czas obserwuje dzieci. Po zakończeniu zabawy wyróżnia te osoby, które zadanie wykonały bez pomyłki, ładnie i poprawnie. „Wywoływanka" Przyrządy i przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą na obwodzie koła lub leżą przodem twarzą do środka albo siedzą na materacach. Prowadzący stoi przed grupą, klaszcze lub wybija takt 4/4 na bębenku. Dzieci wykonują przy tym np. następujące ruchy: l - klaśniecie prawą ręką o prawe udo lub o podłogę, 2 -klaśnięcie lewą ręką w lewe udo lub o podłogę, 3 - „skrzydełka" lewą ręką, 4 „skrzydełka" prawą ręką - opuścić. Zabawę rozpoczyna wyznaczone przez prowadzącego dziecko, wypowiadając na „3" swoje imię, a na „4" imię innego uczest-. nika zabawy. Po wykonaniu tego zadania następne wywołane dziecko robi to samo. Zabawa kończy się z chwilą wywołania ostatniego zawodnika. „Pieski" Przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy w pozycji na czworakach (prowadzący wyjaśnia prawidłowy dla każdego sposób poruszania się) lub

w leżeniu, dowolnie poruszają się po sali - jak pieski na spacerze. Dzieci mogą się poruszać w dowolnym kierunku i dowolną prędkością - nie mogą wpadać na siebie. Zabawa odbywa się przez 2 minuty. Prowadzący obserwuje poruszające się dzieci i po zakończeniu zabawy wyróżnia te, które prawidłowo poruszały się i popełniły najmniej błędów. „Koty na p ł o t y" Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy w gromadce na środku sali, na której są drabinki, ławeczki, złożone materace itp. Na sygnał prowadzącego „koty" idą na czworakach, czołgają się lub pełzają - starają się dostać na „płoty" - na materace, ławeczki, drabinki. Prowadzący stara się te dzieci, których lokomocja jest wolna, ustawić jak najbliżej jakiegoś „płotu". Prowadzący wyróżnia dzieci starające się dobrze wykonać zadanie. „Berek zaczarowany" Przybory: szarfa dla „berka" Liczba uczestników: dowolna. Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy znajdują się na wyznaczonym liniami terenie. Prowadzący wybiera „berka", którego oznacza szarfą. Zabawa rozpoczyna się na sygnał prowadzącego i przebiega na wyznaczonym terenie. Zadaniem „berka" jest „zaczarowanie" przez dotknięcie ręką któregoś z uczestników zabawy, którzy przed „berkiem" uciekają. Zaczarowane dziecko przyjmuje pozycję, wcześniej ustaloną dla niego przez nauczyciela, i pozostaje w niej do końca zabawy. Zaczarowane zostaje również to dziecko, które przekroczyło wyznaczoną na sali linię „boiska". Zabawa trwa do momentu „zaczarowania" wszystkich uczestników lub kończy się na sygnał prowadzącego. Dzieci z wadami postawy mogą poruszać się, biegając we wspięciu na palcach, na czworakach, w ślizgach, stojąc na kocyku, w podporze tyłem z nogami ugiętymi. Po zakończeniu nauczyciel wyróżnia dzieci najlepiej wykonujące swoje zadanie. „Inicjator ruchu" Przyrządy i przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą np. na obwodzie koła, twarzami do środka, w pozycji leczniczej określonej indywidualnie dla każdego uczestnika zabawy. Prowadzący wyznacza jedną osobę, która wychodzi na zewnątrz koła i odwraca się tyłem do pozostałych. W tym czasie prowadzący wyznacza spośród uczestników jednego zawodnika, który będzie rozpoczynał „ruch". Pozostali w dyskretny sposób obserwują go i naśladują. Ruchy pokazywane przez inicjatora są powtarzane kilka razy bez zmian. Zabawa rozpoczyna się na sygnał prowadzącego, kiedy „inicjator" pokazuje pierwszy ruch. Szukający wchodzi do środka koła i usiłuje odnaleźć „inicjatora" ruchu. „Inicjator" co pewien czas powinien zmieniać rodzaj ruchu. Szukający powinien odnaleźć „inicjatora" w trzech próbach, np. w czasie 20 sekund. Jeżeli znajdzie za pierwszym razem, zdobywa 3 punkty, za drugim razem - 2 punkty, a za trzecim - l punkt. Jeżeli szukający nie 182

odgadnie, kto jest „inicjatorem" w wyznaczonym czasie, szuka następny zawodnik. Zabawa kończy się wtedy, gdy wszyscy zawodnicy wystąpią w roli szukającego „inicjatora" ruchu lub gdy zrobi to połowa zawodników (jeśli zespół ćwiczący jest duży, druga połowa poszukuje na następnej lekcji). Wygrywają ci zawodnicy, którzy zdobyli po 3 punkty. U wa g a . Prowadzący powinien wcześniej nauczyć dzieci kilkunastu ruchów. Jeżeli „inicjator" pokaże ruch przeciwwskazany, szkodliwy dla dzieci, to prowadzący musi polecić zmianę ruchu.

„ Zł oś li wa p i ł k a " Przybory: piłka siatkowa. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą lub przyjmują inną pozycję, możliwie leczniczą dla nich. W przypadku dzieci z wadami postawy jest to siad skrzyżny skorygowany, z układem ramion w „skrzydełka". Prowadzący wyznacza jednego z zawodników, który z piłką wchodzi do środka koła. W dowolnym momencie podaje on piłkę do jednego z siedzących zawodników. Podający może wykonywać podania zwodnicze i „oszukane" - nie podając piłki. Zawodnik, który złapie rzuconą piłkę do niego lub nie poruszy rąk przy podaniu „oszukanym", otrzymuje dodatni punkt. W odwrotnym przypadku otrzymuje karny punkt. Zabawa odbywa się przez 3 minuty. Zabawę wygrywają ci zawodnicy, którzy zdobyli najwięcej punktów dodatnich. Punkty dodatnie i ujemne zawodnika trzeba zsumować, aby otrzymać liczbę punktów karnych. „ K t o d ł u ż e j w yt r z ym a " Przyrządy i przybory: zależne od przyjętego zadania. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy rozproszeni po sali. Na sygnał prowadzącego dzieci przyjmują uprzednio określoną pozycję i starają się w niej jak najdłużej wytrzymać. Dzieci, które utrzymają pozycję krótko i niedbale, odpadają z zabawy i siadają jako obserwatorzy i sędziowie w pozycji wyznaczonej przez nauczyciela. Wygrywa dziecko (lub kilkoro dzieci), które najdłużej wytrzymało w ustalonej pozycji. P ł yw a n i e „ ż ab ką " Przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na brzuchu z dłońmi pod brodą, w odstępach 2-3 kroków między sobą. Nogi mają wyprostowane i złączone. Na sygnał prowadzącego: „pływamy żabką" dzieci unoszą ręce i głowę ponad podłogę, wykonują rękoma ruchy jak przy pływaniu „żabką" (energiczne wymachy rąk jak najdalej przed siebie - wydech, następnie przenoszą wyprostowane ręce w bok, napinając je w „skrzydełka" - wdech). Zabawa odbywa się około 1,5 minuty. Prowadzący obserwuje poprawność wykonania zadania, przez dzieci, wyróżnia te, które nie popełniły błędów: brak pełnego wyciągnięcia rąk w przód, 183

oderwanie klatki piersiowej od podłogi, asymetryczna praca rąk, oparcie głowy i rąk o podłogę oraz wstrzymanie oddechu podczas zabawy. „Dżdżownice" Przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na podłodze obok siebie na plecach z nogami złączonymi i wyprostowanymi. Ręce przyciśnięte do tułowia i nóg. Na sygnał prowadzącego dzieci naśladują ruchy dżdżownicy, przesuwając się do przodu po podłodze na odległość l m „ruchem dżdżownicy". Najpierw wyciągają głowę jak najdalej, następnie unoszą w stronę głowy barki. Opierając się na głowie, barkach i piętach, przesuwają biodra do przodu, po czym powtarzają ruch. W czasie przesuwania dzieci powinny starać się nie zginać nóg ani kłaść rąk na podłodze (w przypadku dużej niesprawności ruchowej wszystkie pomocnicze ruchy są dozwolone). Zabawa kończy się wtedy, gdy dzieci osiągną ustaloną odległość. Prowadzący wyróżnia osoby, które - na miarę swoich możliwości ruchowych - nie popełniły błędu. „Rób o d w r o t n i e " Przybory i przyrządy: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą przed prowadzącym w pozycji dla każdego dziecka określonej przez prowadzącego, w odległości 5-8 kroków. Pokazuje on różne ćwiczenia, które dzieci powinny wykonać odwrotnie, np. „ręka w prawo" - dzieci - ręka w lewo, „ręce do góry" - dzieci - ręce w dół, „leżenie przodem" - dzieci - leżenie tyłem itd. Prowadzący pokazuje dzieciom ruchy bezpieczne i służące poprawieniu ich sprawności fizycznej. Za poprawne wykonanie ćwiczenia dziecko otrzymuje l punkt dodatni. Wygrywają dzieci, które zdobędą najwięcej punktów.

„Chrząszcz na grzbiecie" Przybory i przyrządy: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na podłodze na plecach, z rękoma i nogami w górze. Na hasło prowadzącego: „chrząszcz chce wstać" dzieci naśladują rękoma i nogami ruchy chrząszcza przewróconego na grzbiet. Na hasło: „chrząszcz odpoczywa" dzieci opuszczają ręce i nogi na podłogę. Prowadzący zmienia hasło po około 2 minutach. Wyróżnia dzieci, które najlepiej naśladowały chrząszcze. „Wycieraczki s am ochodo we" Przybory: zbędne. Liczba uczestników: dowolna. 184

Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na podłodze na plecach, nogi wyprostowane, złączone i uniesione do pionu, a ręce wyciągnięte w bok, wyprostowane, leżą na podłodze. Na hasło prowadzącego: „wycieraczki pracują" dzieci podnoszą złączone i wyprostowane nogi w prawo, a następnie w Jewo. Tempo pracy „wycieraczek" dyktuje prowadzący, klaszcząc - w odpowiednim rytmie, mówi, że pada mały deszcz, wtedy „wycieraczki" pracują powoli, lub że pada większy deszcz - wtedy „wycieraczki" pracują szybciej. Przez cały czas zabawy biodra powinny przylegać do podłogi. Na hasło: „deszcz przestał padać" dzieci wracają do pozycji wyjściowej i odpoczywają chwilę do następnego hasła. Zabawa odbywa się w czasie l minuty. Prowadzący, podając wymienione hasła, obserwuje dzieci. Po zakończeniu wyróżnia te dzieci, które najlepiej wykonały zadanie. „Kto w i ę c e j t r a f i " Przybory i przyrządy: po 4 woreczki dla każdego uczestnika zabawy, kosz (wiadro). Liczba uczestników: dowolna, Organizacja i przebieg zabawy. W sali na podłodze wyznacza się koło o średnicy 3-5 m, w środku którego ustawia się kos/. Uczestnicy ustawiają się na obwodzie koła, twarzami do środka. Przed każdym uczestnikiem leżą 4 woreczki. Na sygnał prowadzącego dzieci chwytają palcami stopy woreczek i starają się go wrzucić do kosza. Za celne trafienie dziecko otrzymuje l punkt. Na ponowny sygnał prowadzącego dzieci chwytają woreczek palcami drugiej nogi i wrzucają do kosza. Powtarzają każdą nogą po 3 razy. Wygrywa to dziecko, które z czterech rzutów uzyska najwięcej punktów. Zabawę powtarza się kilka razy. Uwa ga. Rzuty woreczków mogą też być wykonywane rękoma przy tej samej organizacji zabawy, tylko z dalszej odległości - jako inna zabawa.

„Piłka c h i ń s k a " Jest to gra ruchowa o charakterze sportowym, w której wszyscy zawodnicy obu drużyn znajdują się w pozycji podporu tyłem z nogami ugiętymi, z piłką siatkową umieszczoną na brzuchu. Ćwiczący wykonują strzały nogą do bramki przeciwnika (jak w piłce nożnej). Gra może być zaadaptowana do ćwiczeń w kinezyterapii dla dzieci i dorosłych. Zabawy i gry ruchowe, gry sportowe, sztafety, tory przeszkód i ścieżki zdrowia Gry sportowe, które obecnie w sporcie zyskały sobie bardzo dużą rangę, mają ścisły związek z zabawami i grami ruchowymi. Niektórzy autorzy uważają, że niesłuszne jest oddzielanie gier sportowych od zabaw i gier ruchowych. Zabawy i gry ruchowe są jak gdyby „pierwszym stopniem wtajemniczenia" w technikę i przepisy gier sportowych. W większości gier sportowych, nawet w treningu specjalistycznym określonych gier sportowych, c/.ęsto stosuje się różne formy /,aba\v i gier ruchowych. Przez formy zabawowe można ks/lałcić technikę gry sportowej. 185

Ryć. 78. „Piłka chińska"

Różnica między grą sportową a grą ruchową polega na tym, że każda gra sportowa ma swoje ujednolicone i obowiązujące przepisy, a gra ruchowa może uwzględniać tylko częściowo lub wcale przepisy gry sportowej. Zabawowe formy naturalnych ruchów tworzą grę ruchową o dowolnych przepisach. Wprowadzone uproszczone przepisy gry sportowej w zabawach i grach ruchowych tworzą „bazę ruchową" dla rozwoju gier sportowych. Gry r uc h o w e nych.

1. Są jednym ze środków prowadzących do pozytywnych stanów emocjonal-

2. Wyrabiają potrzebne w życiu nawyki ruchowe i kształcą umiejętność ich stosowania w życiu codziennym. 3. Mają duży wpływ na rozwój układu oddechowo-krążeniowego i całego układu ruchowego (skoki, biegi, rzuty itd.). 4. Z pomocą gier, z których każda ma swoje określone konkretne cele, można rozwiązywać wiele zadań (na lekcji wychowania fizycznego). 5. Grupowy charakter gier sprzyja rozwojowi poczucia zespołowości, zgodności działania, koleżeńskiej solidarności. 6. Gry ruchowe, szczególnie sztafety, są bardzo przydatne w zajęciach z dziećmi oraz w zajęciach z dorosłymi. 7. Atrakcyjną formą gier ruchowych są tory przeszkód. 8. Gry ruchowe można stosować na początku lekcji wychowania fizycznego pod warunkiem właściwego, niezbyt dużego natężenia w nich wysiłku fizycznego 186

-jako pobudzenie mięśni do pracy. Gry ruchowe należy jednak przede wszystkim stosować w środku lekcji. 9. Prowadzący powinien objaśnić sposób ruchu i drogę wykonywania ruchu w sztafetach ł torach przeszkód. Podać najbardziej racjonalne sposoby wykonywania poszczególnych zadań ruchowych. 10. Objaśnienie powinno być krótkie, jasne i dokładne. Jeżeli któryś z ćwiczących popełni poważny błąd, np. naruszy regułę gry, należy grę przerwać i wszystkim zwrócić uwagę na popełniony błąd. 11. W czasie pokonywania toru przeszkód i w czasie sztafet należy pomagać w ochronie. Obok „niebezpiecznych" punktów toru przeszkód powinien stać ochraniający. Może to być któryś z ćwiczących. 12. Ćwiczący również może pełnić funkcję kontrolującego. 13. Gry ruchowe i sztafety można prowadzić w salach, ale najlepiej przeprowadzać je w terenie, z takimi elementami ruchu, jak: rzuty do celu, wspinanie, ćwiczenia równoważne, podnoszenie ciężarów itp. Gry dzielą się na: 1) zabawy i gry ruchowe: grupowe i indywidualne, 2) sztafety i tory przeszkód, 3) gry sportowe. Gry ruchowe: a) grupowe: przeciąganie liny, rzuty przez wszystkich uczestników do wyznaczonego celu, np. woreczkami do kosza. Wszyscy biorą udział w grze, wysiłek jest wspólny (inicjatywa wspólna); b) indywidualne: np. „nie daj piłki berkowi" czy „kto dalej" (rzut woreczkiem) lub „kto trafi w piłkę" (inicjatywa jednego gracza). Gry ruchowe, podobnie jak zabawy, dzielą się ze względu na rodzaj wykonywanych ruchów na: rzutne, kopne, bieżne itd. Sztafety Sztafety są zabawową formą współzawodnictwa w określonych celach. Sztafety mogą charakteryzować się różnymi sposobami przejścia i wykonania różnych czynności (zadań). Mogą to być zadania wykonywane grupowo lub kolejnym ruchem i działaniem zespołowym. Przykłady: Sztafeta ze zmianą woreczków: ćwiczący wybiega z woreczkiem, dobiega do miejsca, w którym położony jest woreczek (zadanie), zmienia go i szybko wraca, oddając zamieniony woreczek następnemu itd. Sztafeta z popychaniem piłki głową: ćwiczący ustawieni są w dwóch rzędach w pozycji leżącej przodem, popychają piłkę głową aż do wyznaczonego miejsca; w zależności od zadania ruchowego zostawiają piłkę następnemu, a sami wracają bez piłki lub wracają z piłką w ten sam sposób lub inny, np. w podporze na czworakach leżąc tyłem z piłką na brzuchu. Startujący w sztafetach mogą być też ustawieni nie przed wspólną linią, ale na wspólnej linii, mogą stać w 2 grupach naprzeciw siebie, wykonując zadania, np. bieg w kierunku przeciwnym, dotknąć barków przeciwnika, dla którego jest to sygnał do startu, również w kierunku przeciwnej drużyny itd. Po przebiegnięciu poszczególni ćwiczący ustawiają się na końcu rzędów przeciwnych. 187

Tory p r z e s z k ó d Tory przeszkód stanowią zbiór kolejnych zadań dla narządu ruchu. Zadania ruchowe na torach przeszkód polegają na pokonywaniu różnych przeszkód. Przeszkody są tak zaplanowane, żeby nie zmęczyć tylko jednej grupy mięśni. Tory przeszkód spełniają zadania ogólnorozwojowe. W zależności od tego, komu mają służyć, tory przeszkód są różne. Najbardziej popularne są tory przeszkód rekreacyjne. Bardzo często tory przeszkód są środkami do treningu narządu ruchu u osób niepełnosprawnych. Tory przeszkód mogą również być testem sprawności - zarówno dla osób zdrowych, jak i niepełnosprawnych. Miejscem dla toru przeszkód może być teren (najlepiej), ale również sala gimnastyczna lub teren boiska czy plac zabaw. W terenie przeszkody mogą być naturalne, a ustawione w sali gimnastycznej - sztuczne. Liczba uczestników dowolna. Każdy startuje indywidualnie na czas. Sędzia główny musi mieć do pomocy sędziego startowego i sędziego środkowego. Ochrona - przy każdej trudnej przeszkodzie musi być sędzia odcinkowy, który poprawia przeszkodę i sprawdza, czy ćwiczący pokonuje ją dobrze i bezpiecznie. Trzeba unikać ustawiania przeszkód niebezpiecznych. Start - na znak chorągiewką lub sygnał akustyczny. Meta - określenie czasu pokonania toru przeszkód. Gdy wszyscy uczestnicy zakończą swój „wyścig", sędzia ustala kolejność zajętych miejsc według wartości czasowych. Wyróżnienia mogą być rzeczowe lub umowne. Przed rozpoczęciem pokonywania toru przeszkód należy przeprowadzić z ćwiczącymi lub polecić im przeprowadzenie rozgrzewki. Tory przeszkód w rehabilitacji ruchowej. Mogą być tak dobrane pod względem obciążeń wysiłkiem fizycznym, że natężenie ćwiczeń fizycznych przeprowadzonych w takiej formie jest właściwym środkiem treningowym dla osób z różnymi poziomami wydolności fizycznej i niepełnosprawności. Prowadzący w sposób umiejętny, w zależności od możliwości fizycznych ćwiczących i etapu leczniczo-rehabilitacyjnego, powinien: 1) dobrać odpowiedni zestaw przeszkód, 2) ustawić je we właściwej kolejności, najlepiej naprzemiennie pod względem charakteru ruchu, 3) zapoznać ćwiczących z pozycjami i pokonywaniem zadań ruchowych na poszczególnych przeszkodach, określając ich liczbę, czas i sposób wykonania, 4) zapewnić bezpieczeństwo ćwiczącym, 5) dobrze zorganizować sędziowanie. Odpowiednie tory przeszkód w rehabilitacji ruchowej są testowym miernikiem postępów leczenia rehabilitacyjnego. Ścieżki zdrowia. Organizowanie i budowa ścieżek zdrowia wywodzi się ze Szwajcarii. Dziś są popularne w całej Europie. W Polsce jest ich już bardzo wiele. Ścieżki zdrowia organizowane są na powietrzu. Zadania ruchowe na ścieżkach zdrowia są ustalone tak, że w obwodzie tworzą najczęściej dłuższą lub krótszą pętlę (około 2-3 km). Specjalne tablice informacyjne pomagają w korzystaniu ze ścieżki. Charakter poszczególnych ścieżek zdrowia może być: - kondycyjny (ścieżka biegowa), - sprawnościowy,

- ćwiczebny (podobny do sprawnościowego, ale ćwiczenia należy rozpoczynać od marszobiegu - jest to rodzaj treningu obwodowego). Dodatkową zaletą ścieżek zdrowia jest to, że ćwiczący mogą wykorzystywać ścieżkę zdrowia w dowolnym czasie bez instruktora, wykonując ćwiczenia w dowolnym tempie.

Ćwiczenia muzyczno-ruchowe Ćwiczenia muzyczno-ruchowe można podzielić na dwa rodzaje: 1) ćwiczenia odbywające się przy muzyce jako podkładzie muzycznym, nastrojowym, 2) ćwiczenia z wykorzystaniem rytmu muzycznego. Muzyka nastrojowa daje przede wszystkim odprężenie, stwarza miły nastrój przy wykonywaniu ćwiczeń. Muzyka w rehabilitacji ruchowej osób niepełnosprawnych działa głównie psychoterapeutycznie. Obcowanie z muzyką, uprawianie jej lub słuchanie, wzbogaca osobowość człowieka. Człowiek staje się wrażliwszy i lepiej rozumie własne problemy. Muzyka sprzyja także lepszemu porozumieniu się z innymi lud/mi. Obcowanie z muzyką daje większe poczucie własnej wartości, może często zastąpić te doznania, które ograniczone są przez niesprawność fizyczną. Nierzadko w muzyce można znaleźć źródło zachęty do walki o swoje zdrowie. Muzyka w kinezyterapii ułatwia wykonywanie ćwiczeń, szczególnie u dzieci z porażeniami mózgowymi. Aerobik W Polsce najbardziej obecnie popularną metodą ćwiczeń muzyczno-ruchowych jest aerobik. Ćwiczenia odbywają si\> przy muzyce disco, pop lub country. Propagatorką aerobiku była J. Fonda, natomiast K.H. Cooper był jego prekursorem, z tym że w swych zaleceniach uwzględniał on równie/ dietę. Muzyka ułatwia wykonywanie ćwiczeń i uatrakcyjnia zajęcia. J. Fbnda proponuje podział ćwiczących na grupy: początkującą i zaawansowaną. Różnica w doborze i intensywności ćwiczeń dla poszczególnych części ciała jest znacząca, kolejność powtórzeń ma charakter wytrzymałościowo-siłowy. ZestaKolejność ćwiczeń

Poi /ijtkujący

Zaawansowani

c/as trwania w minutach 1. Rozgrzewka

5

5

2. Ćwiczenia ramion

4

4

3. Ćwiczenia talii

5

7

4. Ćwiczenia nóg

4

10

5. Ćwiczenia bioder i pośladków

2

4

6. Ćwiczenia uspokajające

3

3

188 189

wy ćwiczeń kształtują piękno sylwetki ciała kobiety (brzuch, talia, biodra, pośladki, uda). Duża rolę odgrywają ćwiczenia oddechowe, które często stosuje się naprzemiennie z ćwiczeniami kształtującymi. Podczas krótkich przerw ćwiczony jest pełny cykl oddechowy. W celu uregulowania oddechu wprowadza się liczenie, śpiew, krzyk, śmiech i głośny wydech. Trzeba czuwać nad tym, aby w czasie ćwiczeń oddechowych nie doszło do hiperwentylacji. Wtedy trzeba odpocząć, rozluźnić się, wolno pospacerować. Przy opracowywaniu programu należy zwrócić uwagę na następujące elementy: • ćwiczenia powinny być wielokrotnie powtarzane przez poszczególne grupy mięśniowe; • amplituda i tempo ćwiczeń stopniowo powinny się zwiększać; • stosuje się taką kolejność ćwiczeń, aby każde następne ćwiczenie w mniejszym stopniu obciążało poprzednio przeciążoną grupę mięśni, przez co szybciej następuje proces rozluźniania i regeneracji; • w serii powtarza się wielokrotnie ćwiczenia na daną grupę mięśniową, lecz zmieniając pozycję wyjściową, ułożenie ramion i nóg; • należy wykonywać to samo ćwiczenie, uwzględniając ruchy skrętne (pronacja i supinacja); • w końcowej części zajęć wprowadza się elementy ćwiczeń równoważnych; • w środkowej części lekcji wykonuje się dużo podskoków oraz biegi w miejscu; • minimalna liczba powtórzeń to 8, dla bardziej zaawansowanych wzrasta ona do 30 i więcej, • zaawansowani mogą ćwiczyć z niewielkim obciążeniem (0,5 do 2,5 kg, ale przy ochronie paskami na dłoniach, stopach i biodrach). W aerobiku zdarzają się kontuzje, których najczęstszą przyczyną jest brak kontroli ze strony prowadzącego oraz chęć uzyskania za wszelką cenę zbyt szybko wysokiej sprawności fizycznej przez ćwiczących, poza tym brak odpowiedniej rozgrzewki przed wykonywaniem intensywnych ćwiczeń. Mogą także występować bóle spowodowane mikrourazami. Często chęć dorównania prowadzącemu w technicznym wykonaniu i intensywności ćwiczeń jest przyczyną przeciążeń w kończynach.

Metodyka aerobiku to trzy słowa: bezpiecznie, stopniowo i powoli.

Instruktor zobowiązany jest ułożyć odpowiedni zestaw ćwiczeń w zależności od wieku ćwiczących, ich stanu zdrowia i sprawności fizycznej. Powinien tak dobrać ćwiczenia, ich trudność, liczbę powtórzeń i czas trwania, aby poprawiały one ogólną kondycję, kształtowały piękną postawę ciała oraz elastyczność i elegancję ruchów. Jednocześnie zestaw ćwiczeń powinien sprawiać, że dla ćwiczących aerobik będzie odprężeniem, przyjemnością i radością. Prowadzenie aerobiku jako rodzaju gimnastyki wymaga od instruktora: • dobrej własnej kondycji, • prawidłowego, poprawnego i porywającego demonstrowania techniki ćwiczenia, • elegancji, dokładności i zgrabności ruchu, • posiadania uzdolnień muzycznych - poczucia rytmu i frazy muzycznej, • znajomości wszystkich ćwiczeń, które powinny odbywać się na bazie muzycznej, 190

• ubierania się na zajęcia w kolorowy, swobodny, nie krępujący ruchów strój, • uważnego obserwowania ćwiczących - w razie wystąpienia u któregoś z nich zawrotów głowy, nudności instruktor powinien przerwać ćwiczenia, polecić mu swobodnie oddychać i nieco pospacerować (organizm nie potrafi pokryć zapotrzebowania tlenowego); po kilku minutach złe samopoczucie powinno minąć. Ćwiczący, który przekroczył 40. rż., powinien zasięgnąć porady lekarskiej, a instruktor powinien skontrolować, czy lekarz zezwala mu na uczestniczenie w zajęciach. Obecnie aerobik jest uznawany za „receptę" na zdrowie i ładną sylwetkę, oczywiście pod warunkiem, że ćwiczenia są prowadzone według właściwych zasad metodyczno-zdrowotnych, są odpowiednie dla wieku, możliwości zdrowotnych i fizycznego przygotowania ćwiczących. Przez przyjęcie odpowiedniej izolowanej pozycji wyjściowej w ćwiczeniach można wybiórczo ćwiczyć odpowiednie zespoły mięśniowe i zwiększyć zakres ruchu w określonych stawach. W ten sposób można ćwiczyć mięśnie nóg, tułowia i ramion. W celu zwiększenia „wydajności" ruchów używa się odpowiedniej podkładki pod stopy lub podpórki do siadów. Pierwsza faza aerobiku może mieć akcenty statyczne, ale w zasadzie aerobik to zestaw ruchów o charakterze dynamicznym. Ruchy szybkie i dłużej trwające wymagają większego dotlenienia, dlatego prowadzący powinien zasugerować ćwiczącym wykonywanie odpowiednich ćwiczeń oddechowych i relaksujących (najlepiej we własnym rytmie). Aerobik ćwiczą nie tylko panie, ale i panowie. Ta połączona z ekspresją muzyczną i ułatwiona przez pokaz prowadzącego zajęcia forma ćwiczeń często wymaga dużego wysiłku, ale jest też bardzo przyjemna. Callanetics Jest to zestaw ćwiczeń, w których przeważają ćwiczenia o charakterze statycznym. Jest to forma ćwiczeń popularna w Ameryce, w Polsce mniej znana. Nazwa tego programu ćwiczeń pochodzi od nazwiska ich twórczyni, pani Callan. Callanetics obejmuje program 30 ćwiczeń do wykonania podczas l godziny. Głównie są to ćwiczenia z grupy ćwiczeń kształtujących o charakterze statycznym, zadaniem których jest zadziałanie na grupy mięśniowe, od których zależy ładna sylwetka ciała. 1. Pozycja wyjściowa stojąca - NN wyprostowane, postawione w rozkroku szerokości 35 cm. RR wzdłuż T, mocno napiąć mięśnie brzucha, wyciągnąć głowę i RR w górę. 2. Zgiąć kolana i skłon T w przód. RR daleko przed siebie. Głowa wysoko (wytrzymać 5 sekund). 3. Przenoś RR w tył (pozycja jak przy skoku do wody), RR daleko, jakby chciały czegoś dotknąć (5 sekund). 4. Jak w ćwiczeniu 1. 5. Całość powtórzyć 5 razy. Ćwiczenia callanetics wpływają na spadek wagi, pozwalają uzyskać lepszą kondycję i ładniejszą figurę. Oczywiście obowiązuje umiarkowana dieta.

191

Elementy sportu Elementy sportu w rehabilitacji ruchowej dają dużo radości z wykonywanego ruchu. Odpowiedni ich dobór leczy konkretne dysfunkcje ruchowe. Mogą to być elementy gier sportowych, lekkoatletyki, elementy sportu gimnastycznego, jego proste formy. Ich rodzaj zależy od możliwości ćwiczących, a ich modyfikacja od pomysłowości i wiedzy prowadzącego.

Ćwiczenia utylitarne - elementy samoobrony Do tych ćwiczeń zalicza się ćwiczenia zawierające elementy samoobrony, ćwiczenia koordynacyjne równoważne, np. przechodzenie przez kładkę, wspinanie się, gry sportowe, w których zawsze występuje element biegu itd. Gra „unihoc" Sprzęt: kije z tworzywa sztucznego, plastikowa dziurawa piłeczka i metalowe składane lub stałe bramki o wymiarach dostosowanych do wielkości pola gry. Boisko: prostokąt z wyznaczoną linią środkową, pole bramki, punkty rzutów karnych i sędziowskich. Zespoły: 2 zespoły, najczęściej każdy liczy 4-5 zawodników (w zależności od wielkości boiska). Gra polega na strzeleniu „gola" (piłki) do światła bramki za pomocą kija. Wygrywa ten zespół, który w określonym czasie zdobędzie większą liczbę bramek. W trakcie gry obowiązują następujące zasady: 1. Nie wolno grać głową. 2. Nie wolno grać nogą. 3. Nie wolno faulować. 4. Nie wolno przebywać w polu bramki. 5. Nie wolno bronić w polu bramki. Jest to gra uniwersalna, gdyż zezwala na dokonywanie zmian zasad gry w zależności od umiejętności i potrzeb grających. Na zawodach obowiązują jednak jednolite zasady.

3 chłopców i 3 dziewczynki. Minimalne wymiary boiska przy grze 4 na 4: szerokość 4 m, długość 10 m, przy grze 6 na 6 wymiary minimalne: szerokość 6 m, długość 12 m. Wymiary te mogą być także większe. Czas gry 4 x 2 minuty lub 2 x 5 minut. W przerwach każdy zawodnik wykonuje rzut do kosza z odległości 1-1,5 m. Punkty te liczą się do wyniku końcowego. Za s ad y gr y Zadaniem drużyn jest zdobycie jak największej liczby „koszy". Każdy trafiony kosz równa się jednemu punktowi. Każda drużyna rzuca do kosza drużyny przeciwnej. Aby znaleźć się w dogodnej pozycji do rzutu, w odpowiedniej odległości od kosza, zawodnicy podają piłkę między sobą. Gdy partner z tego samego zespołu złapie piłkę, może ją podać do kolejnego zawodnika lub wykonać rzut do kosza. Nie wolno biegać z piłką, kozłować piłki, wyrywać sobie jej z rąk (ochrona zawodnika posiadającego piłkę). Jest to gra całkowicie bezkontaktowa. Nie wolno kopać piłki, wybijać lecącej piłki, popychać zawodników drużyny przeciwnej. Drużyna przeciwna może przechwycić piłkę, gdy zawodnicy podają między sobą lub rzucają do kosza. Po każdym zdobytym koszu grę rozpoczyna drużyna przeciwna, ze środka boiska. Kosze nie są ustawione na liniach końcowych (2-3 m od tych linii), dlatego gra toczy się także za koszami. Piłkę można rzucać do kosza z różnych stron. Na zajęciach wprowadza się element rywalizacji grupowej, należy jednak podchodzić do tego bardzo ostrożnie. Wyróżniać trzeba dzieci niezależnie od wyniku, np.: w wyścigu rzędów z rzutami do kosza. Jeden zespół może wykonać to szybciej, 10-16 m *

A

o X

A

0

0

°

A

X

A

linia boczna

Gra „korfball" Ta prosta gra może być doskonałą zabawą dla dzieci w wieku przedszkolnym, a ruch, którego wymaga, przyczynia się do wszechstronnego rozwoju. Technika rzutów wymusza prawidłową postawę i nie przeciąża żadnej części ciała. Sprzęt używany do gry to dwa kosze umocowane na słupkach wysokości 150-180 cm bez tablicy. Średnica wewnętrzna kosza wynosi 40-45 cm. Do gry używa się piłek gumowych lub plastikowych. Korfball jest grą koedukacyjną. W jednej drużynie gra dwóch chłopców i dwie dziewczynki. W zależności od wielkości boiska można stosować inną liczbę zawodników, pamiętając jednak, że grupa dzieci uczestniczących w grze nie może być zbyt duża: na większym boisku

192

X kosz O chłopiec - dntźyna A O dziewczyna - drużyna A A

chłopiec - drużyna B

Ą dziewczyna - drużyna B

wymiary kosza Ryć. 79. Wymiary boiska do korfballu oraz ustawienie dzieci na boisku.

193

a drugi wykona więcej celnych rzutów. Należy pochwalić zespół, który trafił do kosza np. 5 razy, mimo że druga drużyna miała 7 celnych rzutów.

Określenia ćwiczeń

Ćwiczenia uzupełniające dla małych dzieci należy traktować jako jeszcze jeden środek wychowania fizycznego o charakterze ogólnorozwojowym i przeprowadzać je w formie zabawowej odpowiadającej psychice dziecka. Małe dzieci przede wszystkim lubią się bawić, przeważa u nich myślenie przedmiotowo-obrazowe i nie są one w stanie zbyt długo koncentrować się na jednym działaniu i na jednej zabawie. Dopiero dziecko powyżej 3. rż. można włączyć do ćwiczeń grupowych. Elementy współzawodnictwa indywidualnego można zastosować już u dzieci 4-letnich. Zespołowe współzawodnictwo należy wprowadzić do zajęć ruchowych z dziećmi 67-letnimi. Zasób gier i zabaw powinien obejmować ruchy podstawowe, wykorzystywane przede wszystkim w grupie ćwiczeń stosowanych. Dziecko, kształtując swoją sprawność podstawową, staje się zwinne, zręczne, samodzielne, cieszy się w grupie popularnością, może samo pobudzać inicjatywę grupy. Zdobyta zaradność i sprawność jest ważnym elementem zdrowia psychicznego w różnych zmieniających się warunkach. Małe dziecko stopniowo zdobywa umiejętność skupienia uwagi na tym, co robi, uczy się panować nad swoimi reakcjami, staje się bardziej zdyscyplinowane. Ćwiczenia uzupełniające mają kształcić wszystkie cechy motoryczne dziecka w stopniu odpowiadającym danemu etapowi rozwoju. Stanowi to zasób nawyków ruchowych przydatnych nie tylko w życiu, ale również w ukierunkowanej działalności sportowej - uprawiania w przyszłości określonej dyscypliny sportowej. Ogólny rozwój organizmu dziecka jest zarówno fundamentem zdrowia, jak i przyszłych sukcesów sportowych. W miarę dojrzewania organizmu dziecka i osiągania przez nie sprawności ćwiczenia ogólnorozwojowe stanowiące wszechstronny trening zostają wzbogacane ćwiczeniami specjalistycznymi już ukierunkowanymi na określoną dyscyplinę sportową. Tego typu zajęcia są także traktowane jako wprowadzanie do rekreacji rodzinnej, gdyż naturalna potrzeba ruchu dziecka zachęca rodziców do wspólnej zabawy. Turnieje korfballowe, np. podczas „olimpiady" przedszkolaków, skupiają rodziców, którzy występują tylko w roli kibiców. Uśmiech dziecka po udanym rzucie czy podaniu jest akceptacją tego typu zajęć i zachęca do wspólnych zabaw z dziećmi. Gra ta została opracowana przez Krzysztofa Piecha w książce „Korektywa w przedszkolu", opublikowanej w Bibliotece Polskiego Towarzystwa Naukowego Kultury Fizycznej, t. V, Warszawa 1996.

Ćwiczenie fizyczne. Jest to celowo powtarzany ruch określonych części ciała ludzkiego. Jeśli jest wykonane wyłącznie przez samego ćwiczącego, jest ćwiczeniem wolnym wykonywanym bez przyborów i nie na przyrządach. Ćwiczenia indywidualne. Są to ćwiczenia prowadzone indywidualnie z jednym ćwiczącym. Ćwiczenia zespołowe. Są to ćwiczenia prowadzone w grupie z kilkoma czy kilkunastoma osobami. Ćwiczenia zespołowe są podstawową formą ćwiczeń ogólnie usprawniających. Sprzyjają emocjonalnemu zaangażowaniu się ćwiczących, pobudzają do poprawnego wykonywania ruchów zawartych w ćwiczeniach i uwzględniają ważny element rywalizacji. W kinezyterapii zespół ćwiczący nie powinien być zbyt liczny (15 osób). Ćwiczenia ogólnie usprawniające lub ogólnokondycyjne. Są to ćwiczenia mające na celu podniesienie ogólnej sprawności i wydolności ustroju, kształtowanie prawidłowej postawy ciała, koordynacji ruchowej, nawyków płynności ruchu, zachowania lub poprawy zakresów ruchów w stawach, siły i wytrzymałości mięśniowej. W praktyce kinezyterapii ćwiczenia ogólnokondycyjne powinny być wykonywane przez każdego chorego, niezależnie od ćwiczeń indywidualnych specjalnych. Przeciwwskazaniami do ich prowadzenia są: podwyższona temperatura ciała, ciężki stan ogólny, znaczna niewydolność układu krążenia i oddychania, ostre zapalenie stawów itd. Ćwiczenia w wodzie. Są to ćwiczenia, przy których prowadzeniu zostają wykorzystywane właściwości fizyczne środowiska wodnego (odciążenie). Środowisko wodne jest wykorzystywane do poprawy funkcji narządu ruchu ćwiczących, do poprawy ich wydolności fizycznej oraz do nauki chodzenia. Wykonywanie ruchu w wodzie jest znacznie łatwiejsze, co dla ćwiczącego jest czynnikiem aktywizującym, przywracającym wiarę w możliwości lepszego poruszania się. Ćwiczenia w wodzie mają więc aspekt psychologiczny, a ponadto poprawiają funkcje oddychania. Ćwiczenia poranne. Ćwiczenia poranne mają za zadanie zaktywizować organizm do pracy po śnie. Ćwiczenia poranne powinny być przeprowadzane na 15-20 minut przed śniadaniem. W zakładach leczniczych powinny obejmować wszystkich chorych, z wyjątkiem tych, u których istnieją specjalne przeciwwskazania. Gimnastyka poranna odbywa się na łóżku chorego lub poza łóżkiem. Ćwiczenia oddechowe ogólne. Są to ćwiczenia prowadzone w celu wyegzekwowania u ćwiczących prawidłowego oddychania i zwiększenia wydolności układu oddechowego, uzyskanie prawidłowego rozwoju klatki piersiowej. Ćwiczenia oddechowe specjalne. Są to ćwiczenia aktywizujące oddychanie w sposób wybiórczy, kierowany, akcentowanie jednej z faz oddychania bądź też oddychania określoną częścią układu oddechowego. Stosowane są przy specjalnych wskazaniach, związanych z występowaniem konkretnej choroby. Ćwiczenia wytrzymałościowe. Najbardziej ogólnie są to ćwiczenia ukierunkowane na pokonywanie „średniej" masy przez dłuższy czas, z określoną częstotliwością. Celem ich jest podniesienie ogólnej kondycji ćwiczących. Ćwiczenia siłowe. Są to ćwiczenia ukierunkowane na rozwój siły mięśniowej i polegają na pokonywaniu dużej masy (oporu) przez krótki czas.

194

195

Ćwiczenia gibkościowe. Są to ćwiczenia obejmujące obszerne ruchy poszczególnych części ciała. Ćwiczenia te ukierunkowane są na zwiększenie zakresu ruchu w stawach i odpowiednie uelastycznienie mięśni przy zachowaniu odpowiedniej siły mięśniowej. Ćwiczenia zwinnościowe. Są to ćwiczenia ukierunkowane na rozwój gibkości, szybkości i koordynacji ruchowej. Ćwiczenia szybkościowe. Są to ćwiczenia zawierające takie elementy ruchu, które polegają na szybkich skurczach i rozkurczach mięśni. Ćwiczenia koordynacyjne. Ćwiczenia te obejmują ruchy złożone, wymagające skupienia uwagi na ich wykonywaniu. Ćwiczenia uspokajające. Są to ćwiczenia łagodzące poprzedni stan zmęczenia fizycznego organizmu lub napięcia emocjonalnego. Ćwiczenia relaksacyjne. Relaks oznacza odprężenie fizyczne i psychiczne. Ćwiczenia relaksacyjne polegają na przyjęciu odpowiedniej, wygodnej pozycji i na wykonywaniu ruchów z elementami częstego rozkurczania mięśni przy zmniejszeniu do minimum aktywności ruchowej. Ćwiczenia wolne. Są to ćwiczenia wykonywane wyłącznie przez ćwiczącego, bez pomocy przyborów i nie na przyrządach. Ćwiczenia z przyborami. Są to ćwiczenia z różnymi przyborami, których dobór zależy od możliwości i potrzeb ćwiczących. Ćwiczenia na przyrządach. Są to ćwiczenia odbywające się najczęściej na przyrządach gimnastycznych. Ćwiczenia równoważne, przy niezaburzonym działaniu narządu ruchu. Polegają na utrzymaniu układu ciała opartego na małej podstawie ze znajdującym się wysoko środkiem ciężkości oraz na wykonywaniu ruchów w tym układzie. U osób z zaburzonym przez chorobę funkcjonowaniem narządu ruchu ćwiczeniem równoważnym będzie nawet utrzymanie pozycji stojącej. Ćwiczenia symetryczne. Są to ćwiczenia, w których zaangażowana jest praca mięśni prawej i lewej połowy ciała. Ćwiczenia asymetryczne. Są to ćwiczenia, w których ruchy prawej i lewej połowy ciała są niejednoczesne, niejednokierunkowe, przez co niejednakowo angażują one mięśnie obu stron ciała. Ćwiczenia wybiórcze. Są to ćwiczenia wybranych grup mięśniowych, „obsługujących" określone części ciała człowieka. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące. Są ćwiczeniami I grupy materiału ćwiczebnego wg Mazurka. Celem ich jest głównie wprowadzenie ładu na lekcji i przygotowanie ćwiczących do zadań lekcji wychowania fizycznego. Ćwiczenia kształtujące. Są podstawowymi ćwiczeniami kształtującymi narząd ruchu i cały organizm pod względem anatomicznym i fizjologicznym. Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe). Są to ćwiczenia zbliżone do naturalnych ruchów człowieka. Ćwiczenia o charakterze statycznym. Są to ćwiczenia polegające na zatrzymaniu danego ruchu i utrzymaniu określonej pozycji ciała. Polegają na skurczu izometrycznym. Ćwiczenia izometryczne - patrz ćwiczenia statyczne. Ćwiczenia o charakterze dynamicznym. Są to ćwiczenia polegające na izotonicznym skurczu mięśni i zawierające na ogół ruchy obszerne, wykonywane ener196

gicznie i na ogół dość szybko. Im ruch jest bardziej „sprężysty", tym bardziej ćwiczenie jest dynamiczne. Ćwiczenia te polegają na skurczu izotonicznym. Ćwiczenia izotoniczne - patrz ćwiczenia dynamiczne. Ćwiczenia akrobatyczne. Są to ćwiczenia wymagające dużej siły mięśniowej, obszerności ruchu w stawach, szybkości, koordynacji i odwagi. Ćwiczenia taneczne. Są to ćwiczenia zawierające elementy tańca. Wymagają płynności, muzykalności i estetyki ruchu. Ćwiczenia jednostronne. Są to ćwiczenia, które wzmacniają określone grupy mięśniowe, np. tylko jednej strony ciała, lub zawierają elementy ćwiczeń doskonalących tylko jedną cechę motoryczną. Ćwiczenia wszechstronne. Są to ćwiczenia o równomiernym, ogólnym wpływie na organizm ćwiczących. Ćwiczenia rozluźniające. Są to ćwiczenia, które rozluźniają określone, poprzednio intensywnie pracujące grupy mięśniowe. Ćwiczenia intensywne. Są to ćwiczenia wymagające dużego zaangażowania układu mięśniowego, nerwowego i krążcniowo-oddechowego. Ćwiczenia antygrawitacyjne. Jest to rod/aj ćwiczeń polegający na utrzymaniu skorygowanego układu ciała w ustawieniu osiowym, w pionie, np. przez położenie woreczka na głowie. Ćwiczenia o charakterze leczniczym. Są ćwiczeniami, za pomocą których można poprawić, utrzymać lub zlikwidować różne dysfunkcje organizmu. Ćwiczenia o charakterze leczniczym są głównym elementem kinezyterapii. Ćwiczenia według 6-stopniowej skali testu Lovetta, który jest podstawowym pomiarem siły mięśniowej, szczegółowo opisano w podięczniku kinczyterapii. Ćwiczenia bierne (test 0). Są to ćwiczenia polegające na wykonywaniu ruchu za ćwiczącego, przy użyciu siły zewnętrznej, np. ręce kinezyterapuety. Ćwiczenia z odciążeniem (test 1-2). Są to ćwiczenia czynne, ułatwione podtrzymywaniem ćwiczonego odcinka ciała. Ćwiczenia czynne właściwe (test 3). Są to ćwiczenia polegające na całkowitym wykonywaniu ruchu przez ćwiczącego. Ruchu niczym nie ułatwionego (ćwiczenia z odciążeniem) i niczym nie utrudnionego (ćwiczenia z oporem, np. hantle). Ćwiczenia z oporem (test 4-5). Są to ćwiczenia czynne, utrudnione dodatkowym oporem (piłki, sprężyny itd.). Ćwiczenia czynno-bierne. Według okieślenia prof. Weissa, są to ćwiczenia polegające na ruchu biernym, wykonywanym za pomocą siły zewnętrznej połączonej z czynnym, intensywnym działaniem chorego, ukierunkowanym na rozluźnienie mięśni. Głównym celem tych ćwiczeń jest opanowanie odruchowego napięcia mięśniowego towarzyszącego często procesowi chorobowemu i opanowanie bólu. Ćwiczenia redresyjne. Są to ćwiczenia bierne z użyciem odpowiednio dawkowanej siły zewnętrznej „dociskającej" powierzchnie stawowe. Ćwiczenia specjalne. Są to ćwiczenia obejmujące ruchy działające leczniczo w określonych jednostkach chorobowych oraz ruchy wybiórcze, wykonywane w specjalnych sytuacjach, np. dla celów kontrolnych (na ergometrze rowerowym, bieżni ruchomej itd.). Ćwiczenia wspomagane - prowadzone. Są to ćwiczenia, w których prowadzący stara się „przypomnieć" ćwiczącemu wykonywany ruch i ułatwić go przez odpowiednie do istniejącej siły mięśniowej odciążenie.

Ćwiczenia kontralateralne. Są to ćwiczenia polegające na wykonywaniu ruchów z oporem, dość intensywnie kończyną „przeciwną do kończyny z urazem", np. gdy prawa noga jest w gipsie, to wykonuje się ćwiczenia oporowe kontralateralne nogi lewej. Ćwiczenia ipsilateralne. Są to ćwiczenia zawierające oporowe elementy ruchu dla „chorej" kończyny, ale ruch wykonuje się w sąsiednich stawach, nie objętych unieruchomieniem, np. gdy cała noga jest w gipsie, a tylko staw biodrowy jest wolny, to wykonuje się ćwiczenia z oporem stawu biodrowego. (Przeciwstawianie się unoszeniu całej nogi).

8

Metodyka lekcji wychowania fizycznego

Uwaga. Ćwiczenia kontralateralne i ipsilateralne polegają na wykorzystaniu specjalnych właściwości układu nerwowego.

Ćwiczenia manipulacyjne. Są to ćwiczenia chwytności rąk, potrzebnej człowiekowi do posługiwania się ręką. Ćwiczenia chodu. Są to bardzo zróżnicowane ćwiczenia, których celem jest umożliwienie choremu lokomocji. W większości opierają się na ćwiczeniach równoważnych.

Zasady dydaktyczno-wychowawcze w zajęciach wychowania fizycznego oraz w zajęciach rehabilitacji ruchowej Zasady dydaktyczno-wychowawcze są to ogólne normy postępowania pedagogicznego. Opierają się one na analizie procesu nauczania. Odnoszą się również do nauczania wychowania fizycznego w czasie lekcji wychowania fizycznego dla osób zdrowych oraz lekcji ruchów leczniczych dla osób niepełnosprawnych. Istnieją różne systematyki zasad dydaktyczno-wychowawczych, przy czym różnice występują w kolejności ich następowania po sobie, a nie w istocie ich treści.

Skrócona systematyka zasad dydaktyczno-wychowawczych i ich omówienie z ukierunkowaniem na cele usprawniania leczniczego Do najważniejszych ^asad należą: 1. Zasada aktywności i świadomości. 2. Zasada wszechstronności i zdrowotności. 3. Zasada poglądowości i dostępności. 4. Zasada systematyczności i trwałości. Wszystkie wyżej wymienione zasady należy uwzględnić jednocześnie, gdyż razem stanowią metodyczną całość. Wybiórcze ich uwzględnienie będzie błędem metodycznym. Zasada świadomości i aktywności. W sposób specjalny wiąże pozostałe zasady dydaktyczno-wychowawcze. Świadomy stosunek do ćwiczeń wyzwala chęć do ich wykonywania. W zasadzie tej wyróżnia się: 1. Świadomą motywację do brania udziału w kierowanym procesie nauczania ćwiczeń fizycznych (dlaczego ćwiczą, dlaczego w ogóle przychodzą na zajęcia: uczeń na lekcje wychowania fizycznego, dorosły na zajęcia rekreacyjno-sportowe, niepełnosprawny po zakończeniu leczenia w zamkniętym ośrodku rehabilitacyjnym na zajęcia typu usprawniającego lub sportu inwalidzkiego). 199

2. Świadomy i aktywny stosunek do konkretnego rodzaju ruchu w czasie kierowanej lekcji ruchu polega na zrozumieniu przez ćwiczącego konkretnie wykonywanego ruchu: co ćwiczy, czy poprawnie wykonuje ruchy, a jeżeli źle, to dlaczego i na czym polegają błędy. Aktywność ta powinna wyzwolić chęć dalszego powtarzania ćwiczeń w celu wyzbycia się błędów i zdobycia nowych umiejętności służących osiąganiu większej sprawności fizycznej czy polepszeniu stanu zdrowia lub też dla przyjemności (rekreacja albo sport). Uczestnictwo w lekcjach wychowania fizycznego jest obowiązkowe dla dzieci i młodzieży, ale żeby uczniowie uczestniczyli w nich chętnie, forma i treść ćwiczeń powinny odpowiadać ich potrzebom rozwojowym i sprawiać im przyjemność. Dla dzieci niepełnosprawnych dobrze prowadzona lekcja ruchu leczniczego, np. ćwiczenia ogólnokondycyjne czy ćwiczenia w wodzie, jest wielką atrakcją. Małe dzieci, zarówno zdrowe, jak i dotknięte w jakimś stopniu chorobą, chcą się bawić i wyżyć ruchowo. Ruch jest bodźcem rozwojowym dziecka. U dziecka chorego, im jest ono starsze, obok naturalnej potrzeby ruchu, zaczyna pojawiać się świadomość „inności" funkcjonalnej, wynikającej z choroby. Chęć wyleczenia, oprócz chęci zabawy, staje się świadomą, jakże często ważną motywacją do wykonywania ćwiczeń. Umiejętnie, w sposób pedagogiczny kierowany proces nauczania ćwiczeń leczniczych dzieci powinien uwzględniać ich naturalne potrzeby. Zbiorowa lekcja wychowania fizycznego o charakterze leczniczym powinna, lecząc, bawić swoich małych uczestników. Wtedy dzieci będą aktywnie w niej uczestniczyły. Osoby dorosłe, biorąc udział w zbiorowych zajęciach rehabilitacji ruchowej, mają świadomość, że aktywny ich udział w tych zajęciach poprawi lub ustabilizuje ich stan funkcjonalny. Dlatego na ogół pilnie wykonują polecenia prowadzącego, często z uczuciem zadowolenia, jeśli lekcja jest dobrze prowadzona. Bywa też tak, że ćwiczenia o charakterze leczniczym niepełnosprawni traktują jako konieczność, bez zaangażowania emocjonalnego, po prostu jako niedobre lekarstwo, które trzeba zażyć, żeby skutkowało. Umiejętności dydaktyczne, znajomość psychiki ludzkiej i rehabilitacji ruchowej mogą sprawić, że osoby niepełnosprawne, często dotknięte zarówno cierpieniem fizycznym, jak i psychicznym, na zajęciach zbiorowych rehabilitacji nie tylko będą usprawniać swój stan fizyczny, ale znajdą psychiczne wytchnienie, tak bardzo potrzebne chorym w ich walce o zdrowie. W praktyce jako formę metodyczną stosuje się: objaśnienia słowne lub pokaz ruchu albo obie te formy jednocześnie. Objaśnienie słowne ma uświadomić ćwiczącym rodzaj danego ruchu i wyobrażenie tego ruchu. Powinno ono dotyczyć istoty ruchu i jego specyficznych właściwości. Pokaz ruchu powinien być poparty poprawnym objaśnieniem, którego sformułowanie wymaga znajomości podstawowej terminologii gimnastycznej używanej we wszystkich rodzajach kultury fizycznej, czyli języka fachowego obowiązującego również w leczniczych formach kultury fizycznej. Każdy instruktor wychowania fizycznego jest nauczycielem ruchu i prowadząc zajęcia nauczania czy utrwalania czynności ruchowych, musi wiedzieć, czego ma uczyć, co oznacza fachowy termin z danego zasobu ćwiczeń i na czym polega. I dopiero wtedy - w zależności od rodzaju zespołu, z którym przeprowadza ćwiczenia, i celu, jaki stawia przed lekcją ruchu - tak objaśnia ćwiczenia, żeby były zrozumiałe dla ćwiczących. 200

"

~

Ćwiczący powinien jak najszybciej zrozumieć polecenie ruchu, co jest warunkiem szybkiego wykonania ćwiczenia. Słowne objaśnienie poszczególnych ćwiczeń powinno zawierać najpierw objaśnienie istoty, głównej zasady ruchu, a potem jego szczegółów. Podawanie zbyt wielu szczegółów jest niewłaściwe. Dla gimnastyka wyczynowego ruchem trudnym będzie np. wychwyt z karku, a dla osoby starszej, mającej dotychczas mało do czynienia z ćwiczeniami fizycznymi, trudny będzie ruch krążenia ramion przodem w dół w tył. Taki ruch trzeba pokazać, a następnie przystąpić do objaśnień i poprawić, gdy jest źle wykonany. Ruch niezrozumiały dla Ćwiczącego zniechęca go. W miarę przyzwyczajania się do ćwiczeń, co wynika z systematycznego w nich uczestnictwa, ćwiczący uczą się ruchów. Nale/.y stopniowo przyzwyczajać ćwiczących do terminologii fachowej, gdyż jest ona jednoznaczna, krótka, nie wymaga opisu szczegółów, a więc sprzyja wykorzystywaniu czasu na właściwe ćwiczenia. Ponadto używanie krótkich, fachowych określeń jest czynnikiem mobilizującym do dyscypliny na lekcji, przyczynia się do tego, że cała lekcja jest efektywna, bez zbędnych przerw. U małych dzieci nie stosuje się ścisłych metod prowadzenia zajęć i nie używa się trudnych, fachowych określeń. Osoby starsze wymagają zróżnicowanego sposobu objaśniania ćwiczeń. Słowne objaśnienie ruchu jest dla kory mózgowej sygnałem do rozpoczęcia myślowego kojarzenia, którego wynikiem powinno być uświadomienie przez ćwiczącego prawidłowego wyobrażenia ruchu, który za chwilę powinien znaleźć „lustrzane odbicie" w jego ruchach. Demonstracja ruchu przyspiesza, d/ięki analizie wzrokowej, wyobrażenie o ruchu, o rodzaju zaangażowania w tym ruchu c/ęścł ciała i ich układów, przemieszczaniu się w czasie i przestrzeni. Demonstracja ruchu powinna być bezbłędna i poparta słownymi objaśnieniami trudnych faz ćwiczenia. Ruchy proste na ogół nie wymagają słownego objaśnienia. Poprawianie błędów musi tak przebiegać, żeby ćwiczących dobrze nie zniechęcać niepotrzebnymi dla nich przerwami, a słabiej ćwiczących poprawić i zachęcić do ćwiczeń, /.byt łatwe zadania ruchowe, ciągle powtarzane, zniechęcają. Zbyt trudne są szkodliwe dla zdrowia i psychiki ćwiczących. Osobowość nauczyciela, takt i wiedza są niezbędne dla przeprowadzenia w sposób właściwy lekcji wychowania fizycznego, a w szczególności lekcji o charakterze leczniczym. Dodatkowych przemyśleń wymaga przeprowadzenie ćwiczeń z dziećmi. Należy pamiętać, że motywacją do ćwiczeń każdego dziecka jest chęć zabawy, doznania przyjemności, zaspokojenia swojej ro/wojowej potrzeby ruchu, l te c/.ynniki muszą być zaspokojone, przy jednoczesnym dobor/e ćwic/eń, które są dzieciom potrzebne. Tym ćwiczeniom powinna towar/.ys/yć spontaniczność, ale nie wolno dopuszczać do samowoli, co wymaga dużego wyczucia psychiki dzieci i aktualnego rozeznania nastroju ćwiczących w trakcie lekcji. Rozwój dzieci dotkniętych chorobą często bywa spóźniony. Choroba, w wyniku której dzieci stały się niesprawne, stanowi podstawę specjalistycznego doboru ćwiczeń. Nauczyciel, znając ogólne zasady dydaktyczne ćwiczeń fizycznych, powinien je zsynchronizować z ćwiczeniami leczniczymi. Dobrze poprowadzona lekcja z dziećmi ma zaspokoić ich naturalne potrzeby psychiczno-funkcjonalne i zwrócić im chociaż, trochę zabranego prze/, los dzieciństwa. Jeżeli zadaniem lekcji jest wzmocnienie wybranej cechy motorycznej, lepiej jest stosować ukierunkowane ćwiczenia kilka razy podczas lekcji ruchu niż tylko 201

jeden raz i bardzo długo (jest to uwaga, która nie dotyczy specjalistycznych metod treningowych w sporcie wyczynowym i w usprawnianiu leczniczym). Wszechstronność ćwiczeń ze względu na ich wpływ na poszczególne części narządu ruchu, rodzaju wysiłku fizycznego oraz sferę ludzkiej psychiki jest zasadą obowiązującą w każdej lekcji ruchu. Lekcje ruchu należy prowadzić systematycznie i według zasad trzyczęściowego toku lekcyjnego. Na przykład dla pacjentów po zawałach mięśnia sercowego: w zależności od czasu, jaki upłynął od wystąpienia zawału, jego rozległości i skutków, lekcja składa się z bardzo różnych wysiłków. Ćwiczenia przeprowadzane są najpierw tylko w pozycji wyjściowej leżącej na łóżku, potem w siadzie - stopniowo (bez spuszczania nóg z łóżka, potem ze spuszczonymi nogami, potem w siadzie na stołku). Taka lekcja jest krótka, ale zawsze dobór ćwiczeń powinien być ukierunkowany tokiem lekcyjnym. Zasada zdrowotności i wszechstronności. Wszelkie rodzaje ćwiczeń ujętych w lekcji wychowania fizycznego mają służyć pomnażaniu zdrowia ćwiczących. Harmonijny rozwój organizmu ludzkiego, wraz ze wszystkimi przejawami jego funkcjonowania, ma uodpornić na zmienność warunków świata zewnętrznego, przystosowując nas do życia w określonych warunkach. Zdrowie i tężyzna fizyczna sprzyjają intelektualnemu rozwojowi. Działalność wychowawcza w zakresie wychowania fizycznego społeczeństwa powinna być czynnikiem pomnażającym świadomą troskę o zdrowie. Wyrobienie w społeczeństwie trwałych nawyków uprawiania kultury fizycznej powinno nastąpić we wczesnym okresie życia. Nauczanie praktyczne wychowania fizycznego powinno iść w parze z kształtowaniem świadomości zdrowotnych aspektów uprawiania ćwiczeń fizycznych i pozostać jako kapitał na lata późniejsze w postaci trwałego nawyku - dobrowolnego narzucania sobie uprawiania jakiejś formy ćwiczeń fizycznych w zależności od możliwości. Zdrowotność ćwiczeń fizycznych jest związana z wszechstronnością ruchu fizycznego. Wszechstronność polega na stosowaniu takich rodzajów ruchu, które nie zaburzają pracy żadnego układu organizmu i nie powodują trwałych zmian fizycznych. Zbyt jednostronne ruchy stosowane przez dłuższy czas prowadzą do przerostu mięśniowego w danej części ciała, co może doprowadzić do wtórnych zmian wyrównawczych, nawet w tych częściach ciała, które nie były ćwiczone, np. skrzywienie kręgosłupa u tenisistów, którzy zbyt wcześnie rozpoczęli grę w tenisa. Ma to szczególne znaczenie w procesie rozwoju organizmu. Zasada zdrowotności polega na stosowaniu u ćwiczących ruchów bezpiecznych dla nich, ogólnie rozwijających i wszechstronnych. Zasada poglądowości i dostępności. W każdym procesie nauczania zasady poglądowości i dostępności są niezmiernie ważne. Są one nieodzownym warunkiem przeprowadzenia każdej lekcji wychowania fizycznego. Poglądowe przedstawienie materiału nauczania (ćwiczeń fizycznych) polega na jasnym jego przedstawieniu i stworzeniu właściwego wyobrażenia o nauczanym ruchu. Dobre zrozumienie ruchu stwarza u ćwiczących chęć jego wykonania. Wszystkie środki stosowane w wychowaniu fizycznym dzielą się na: bezpośrednie i pośrednie. Środkami bezpośrednimi są: pokaz i objaśnienie. W czasie pokazu należy zająć takie miejsce, żeby ćwiczący dobrze widzieli cały pokazywany układ ruchowy. Jeżeli treść ćwiczenia jest bardziej widoczna w ustawieniu bocznym, to demonstrujący ruch powinien stanąć bokiem do ćwiczących. Technicznie prawidłowy pokaz może zademonstrować dobrze ćwiczący. 202

Objaśnienie i zrozumiałe wyjaśnienie wyrabia u ćwiczących wyobrażenie prawidłowego ruchu i zostaje zakodowane w ich korze mózgowej. Ruch błędnie pokazany również zostaje zapamiętany i potem powtarzany z błędami. Poprawienie tych utrwalonych błędów wymaga dużo więcej czasu niż nauczanie początkowe. Objaśnienie ćwiczeń dzieciom wymaga od prowadzącego znajomości wyobraźni dziecięcej i właściwego stosunku emocjonalnego do dzieci. W ćwiczeniach prowadzonych w formie ścisłej zapowiedź ćwiczenia powinna być podana głosem ciągłym i dobitnym. Hasło - krótko, doniosłe, rytmicznie, głosem modulowanym - urywanym lub przeciągłym, w zależności od charakteru ruchu i tempa ćwiczenia. Rytm można zastąpić, zamiast liczenia, skandowaniem sylab słów, określających w danym momencie wykonywany ruch, np. rę-ka wy-żej, głowa w gó-rę. Małe dzieci, wykonując polecenie ćwiczenia, kojarzą sobie ruch z naśladowaniem jakichś czynności, a układy ruchu „zatrzymania" z wyobrażeniem sobie kształtu jakiegoś przedmiotu, np. na polecenie „wkładamy kapelusz" - dzieci układają dłonie na głowie, na polecenie „kapelusz jest szeroki" - dzieci rozszerzają kapelusz, przesuwając na bok łokcie, a na polecenie „dzieci robią płotek" - ustawiają się w szeregu, itd. Ten sposób pokazywania ćwiczeń jest przydatny zarówno dla dzieci zdrowych, jak i niepełnosprawnych. U tych ostatnich, często z przyczyny choroby (stałe przebywanie w łóżku), stwierdza się brak wielu doznań wizualnych i praktycznej obserwacji świata bezpośrednio nas otaczającego. Chore dzieci nieraz nie widziały np. żywej krowy (jeżeli dziecko żyje w mieście) lub pociągu czy dużego mostu (jeśli dziecko żyje na wsi). Wiadomości na ten temat czerpie z książek, telewizji czy po prostu z opowiadań najbliższych. Dlatego często istnieje konieczność uzupełnienia wyobrażenia dotyczącego ruchu, który dzieci mają za chwilę naśladować. Wyobrażenie danego ruchu można wzbogacić, wykorzystując czucie przez dotyk. Rączką lub nóżką dziecka zakreślamy tor ruchu, dodając właściwą dla danego ruchu prędkość. Szczególnie podczas lekcji ruchu w wodzie można przyspieszyć opanowanie elementów ćwiczeń, prowadząc je razem z pacjentem (dlatego wskazane jest, aby w czasie pierwszych lekcji ruchu instruktor był w wodzie razem z pacjentem). W ogólnym procesie nauczania nieodzowne jest przestrzeganie właściwego następstwa ćwiczeń: od łatwiejszych wysiłkowe i technicznie do trudniejszych. Obciążanie młodego organizmu zbyt ciężkimi ćwiczeniami fizycznymi może doprowadzić do zahamowania wzrostu i być szkodliwe dla funkcjonowania układu krążenia i oddechowego. Zbyt trudne zadania dla ćwiczących mogą być nawet wręcz niebezpieczne zarówno dla osób sprawnych i zdrowych, jak i dla osób niepełnosprawnych. Zakres wysiłku fizycznego i stopień obciążenia tym wysiłkiem ćwiczących, by mógł służyć zdrowiu, musi być wszechstronny i dostosowany do możliwości. Ćwiczenia ogólnie usprawniające w ośrodkach rehabilitacyjnych, sportu czy rekreacji inwalidów mają być pomocne w odzyskaniu zdrowia w takim stopniu, żeby inwalida był samowystarczalny w czynnościach dnia codziennego i ekonomicznie, zarabiając na siebie. Zasada systematyczności i trwałości. Polega na systematycznym utrwalaniu materiału nauczania ćwiczeń ruchowych w celu wykorzystania ich przy wykonywaniu czynności użytecznych w życiu codziennym. Zdobyte i utrwalone umiejętności ruchowe mogą być celem samym w sobie, ale najczęściej służą do nauczenia się trudniejszych zadań ruchowych. Zasada ta jest szczególnie związana z zasadą po203

glądowości (od prostych do złożonych ćwiczeń, od łatwych do trudnych itd.). Dopóki elementy ruchów prostych nie zostaną przyswojone, na ogół nie należy uczyć następnych, trudniejszych ruchów (wyjątek stanowią niektóre metody terapeutyczne). Jednocześnie nie należy kazać niepotrzebnie powtarzać nauczonych ruchów zbyt długo i w ten sam sposób. Należy utrwalić nawyk różnymi metodami, żeby nie znudzić ćwiczących i nie zachwiać w nich wiary we własne siły i możliwości. Jednocześnie nie powinno się uczyć zbyt wielu nowych ćwiczeń na raz, gdyż rozprasza to uwagę ćwiczących i powoduje brak zaufania we własne możliwości. Rozszerzona ogólnopedagogiczna systematyka zasad dydaktyczno-wychowawczych i ich omówienie Współczesna pedagogika dysponuje bardzo wieloma wskazówkami dotyczącymi funkcjonowania procesu dydaktyczno-wychowawczego. W hierarchii ważności działań nauczania nadrzędny jest cel kształcenia i wychowania. Dotyczy to także lekcji wychowania fizycznego. Współcześnie (np. S. Strzyżewski) wyróżnia się: I. Zasady doboru treści, organizacji kształcenia i wychowania (czego należy się uczyć). II. Zasady nauczania i uczenia się (jak powinno się nauczać i uczyć się). L Zasady doboru treści, organizacji kształcenia i wychowania Są to podstawowe zasady programowo-metodyczne, które określają organizację procesu dydaktyczno-wychowawczego. 1. Zasada podmiotowego traktowania ucznia Zasada ta postuluje współuczestnictwo ucznia, świadomy, aktywny i pozytywny Je8° udział w edukacji (motywacja do nauki), kierowanie własnym postępowaniem, samokrytycyzm, samokształcenie w zakresie wiedzy o prawidłowościach rozwoju fizyczno-zdrowotnego (wiedza biologiczna). Uczeń powinien nauczyć się funkcjonować w zespole, nie powinien być wyłącznie przedmiotem nauczania, ale rozumiejąc sens wykonywanych ćwiczeń powinien angażować swoją pomysłowość i trud. 2. Zasada integracji kształcenia i wychowania Zasada ta polega na powiązanfu procesu dydaktycznego z procesem wychowawczym. W myśl tej zasady w nauczaniu każdego przedmiotu w szkole powinno się kłaść nacisk nie tylko na przekazywanie wiedzy - umiejętności, ale także wartości ideowo-moralnych pomocnych uczniowi w efektywnym uczeniu się, samokształceniu i służących wychowaniu ucznia. 3. Zasada łączenia teorii z praktyką Zasada ta postuluje wybór odpowiednich treści programowych oraz taką ich organizację i taką realizację (zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne, prace społeczno-użyteczne, zajęcia na obozach letnich), które podnoszą walory kształcące i wychowawcze, wzmacniają pozytywną motywację do nauki. 204

4. Zasada zróżnicowania treści i form kształcenia Zasada ta zwraca uwagę na konieczność stosowania wszechstronnego doboru treści metod nauczania i form organizacyjnych. W myśl tej zasady w programie i planie nauczania przewiduje się różnorodne zajęcia pozalekcyjne. Zróżnicowanie kształcenia zarówno pod względem treści, jak i form stwarza warunki do prawidłowego rozwoju ucznia i jego zainteresowań oraz uzdolnień. 5. Zasada kształcenia ustawicznego Kształcenie ustawiczne wymaga określonego zasobu podstawowych wiadomości i umiejętności oraz gotowości ucznia do aktualizowania swojej wiedzy, by jako dorosły człowiek odczuwał potrzebę dokształcania się. W odniesieniu do wychowania fizycznego chodzi tu o umiejętność korzystania z kultury fizycznej także w okresie dorosłości w celu zachowania sprawności fizycznej i zdrowia. II. Zasady nauczania i uczenia się W ujęciu pedagogiki ogólnej, a także pedagogiki wychowania fizycznego, treści nauczania wskazują, czego należy się uczyć, zasady nauczenia i uczenia się wskazują, jak najlepiej nauczać i uczyć się. Przez uczenie się w procesie wychowania fizycznego należy rozumieć nabywanie przez ucznia określonych wiadomości i umiejętności oraz nawyków ruchowych. Przez nauczanie należy rozumieć kierowanie procesem uczenia się, planową pracę z uczniami, której celem jest zdobywanie przez nich wiedzy - teoretycznej i praktycznej. Uczenie się i nauczanie stanowią całość. Jeżeli uczeń będzie zaangażowany w proces nauczania i będzie chciał się uczyć, wyniki kształcenia będą optymalne, a wyniki wychowawcze spowodują chęć kształcenia się w przyszłości. W pracy nauczyciela niezbędne jest przestrzeganie dydaktycznych zasad nauczania. 1. Zasada aktywności i świadomości Uczniowie będą aktywnie uczestniczyć w realizacji zadań kształcenia, gdy będą świadomi ogólnych i szczegółowych celów kultury fizycznej. Zadania postawione uczniom na lekcji wychowania fizycznego powinny być dostosowane do ich sprawności fizycznej i psychicznej oraz potrzeb wynikających z ich wieku rozwojowego, a nauczyciel zgodnie z zasadą przystępności powinien metodycznie stopniować trudność stawianych zadań. 2. Zasada poglądowości Zasada ta jest od dawna ceniona w dydaktyce. Współcześnie straciła nieco na znaczeniu u tych teoretyków dydaktyki wychowania fizycznego, którzy preferują zasady nauczania polegające na rozwiązywaniu sytuacji problemowych. Jest to jednak zasada nauczania niezbędna wszędzie tam, gdzie należy ściśle opanować technikę ruchu (gimnastyka, korektywa, szkolenie w różnych dyscyplinach sportowych i rehabilitacji ruchowej). 205

3. Zasada systemowości Zasada systemowości wywodzi się z zasady systemuiyc/ności, lecz ma od niej bardziej ogólne znaczenie. Dotyczy procesu dydaktyczno-wychowawczego, uporządkowania treści kształcenia i kolejnego ich opanowywania, a w przypadku wychowania fizycznego - korelacji z innymi przedmiotami nauczania, głównie biologicznymi. 4. Zasada przystępności (dostępności) Zasada ta polega na konieczności dostosowania celów, środków i metod nauczania do stopnia rozwoju psychofizycznego uczniów. Należy dokonać podziału ćwiczących na zespoły jednorodne pod względem możliwości i potrzeb. Podczas realizacji trudnych zadań nauczyciel powinien indywidualnie traktować ćwiczących (co jest regułą na zajęciach nauczania ćwiczeń leczniczych). Pokonywanie trudności przez uczniów na lekcji wychowania fizycznego może mieć charakter techniczny, taktyczny lub obciążeniowy. Nauczyciel powinien przestrzegać reguł nauczania: od znanego do nieznanego, od prostego do złożonego, od łatwego do trudnego. 5. Zasada trwałości Zasada trwałości w odniesieniu do kultury fizycznej postuluje, żeby w szkolnym procesie nauczania ćwiczeń fizycznych nie tylko wyrobić sprawność fizyczną w zakresie motoryki, ale także kształtować cechy osobowości. Aspekt osobowościowy decyduje o trwałości pozytywnej postawy wobec kultury fizycznej teraz i później, w okresie dorosłości. Omawiane zasady są niezbędne dla kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. Znajomość tych zasad jest nieodzowna dla nauczycieli gimnastyki leczniczej. Wiedza ta, wzbogacona o znajomość kinezyterapii ogólnej i specjalistycznej, daje lepszy efekt w prowadzeniu ćwiczeń leczniczych.

Metody nauczania Metoda to sposób postępowania stosowany świadomie, aby osiągnąć jakiś cel. Słowo „metoda" pochodzi od greckiego słowa methodos - droga, sposób postępowania. Z punktu widzenia naukowo-metodycznego pojęcie metody jest pojęciem złożonym. Oznacza określone cechy, takie jak: świadome dążenie do celu, określenie kolejności następujących po sobie czynności, systematyczność, precyzyjne określenie zastosowania. W teorii i metodyce wychowania fizycznego istnieją rozmaite definicje metod i różne ich usystematyzowanie. Jednym z kryteriów podziału metod nauczania ruchu jest zachowanie lub niezachowanie tzw. logicznej ciągłości ruchu - dzielenie lub niedzielenie struktury wykonywanego ruchu. Wyróżnia się następujące metody: 1. Metoda całościowa - syntetyczna - nauczania ruchów w całości. Jest to bardzo naturalna metoda odpowiadająca psychice człowieka. Szczególnie odpowiada psychice dziecięcej. Dzieci najlepiej uczą się przez naśladownictwo. Pokazowy schemat ruchu nie wyklucza indywidualnej w szczegółach interpretacji (jak swoboda i miękkość wykonania itp.). 206

2. Metoda analityczna - polega na dzieleniu struktury ruchu na części i osobne ich wyuczenie, a w końcowym etapie nauczenie łączenia ich w całość. Metodą tą uczy się ćwiczeń trudnych koordynacyjnie i bardzo złożonych. 3. Metoda kombinowania - stanowi połączenie wyżej opisanych metod. Łatwych struktur ruchu uczy się w całości, a trudnych struktur ćwiczenia uczy się wybiórczo. Dydaktyka ogólna procesu nauczania ćwiczeń ruchowych wzbogaciła proces nauczania ćwiczeń ruchowych, wprowadzając następujące metody: poglądowe, słowne, działania praktycznego oraz problemowe. Współcześnie postuluje się, by w wychowaniu fizycznym kształtować oprócz układu ruchowego także osobowość człowieka i wychowywać jako aktywnego odbiorcę kultury fizycznej teraz i później, w życiu dorosłym. Metody służą do rozwiązywania problemów, a nie odwrotnie (Stanisław Strzyżewski). Metody wychowania fizycznego to sposoby stawiania uczniów w sytuacjach zadaniowych. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela wzmacniają swój układ ruchowy, zdobywają nowe nawyki ruchowe, wiadomości oraz przekonanie, że aktywność ruchowa pomnaża zdrowie przez całe życie człowieka. Nauczanie nowych czynności ruchowych jest procesem dydaktycznym i wiedza ta obowiązuje każdego nauczyciela ruchu - uczącego zarówno osoby zdrowe, jak i osoby niepełnosprawne. Ważną sprawą w nauczaniu ćwiczeń fizycznych jest wyrobienie w ćwiczących motywacji do ćwiczeń. Nauczyciel wychowania fizycznego stara się, żeby uczeń poznał sens i wartość przekazywanego mu zadania ruchowego. Uczeń, realizując zadanie ruchowe, osiąga cel, a nauczyciel mu w tym pomaga. Różne zadania ruchowe w różnym stopniu odpowiadają potrzebom i pragnieniom młodzieży i dzieci. Motywacją samą w sobie jest chęć dzieci do zabawy (wypływa to z ich rozwoju psychomotorycznego). Dzieci się bawią, bo lubią zabawę i chcą się bawić. Niepotrzebne są tu żadne zachęty. Zajęcia ruchu leczniczego w postaci ćwiczeń ogólnokondycyjnych są formą leczenia. Motywacja ćwiczących na tych zajęciach wypływa z ich pragnienia poprawy stanu zdrowia. Ćwiczący niepełnosprawni mają zaufanie do nauczyciela i wierzą, że prowadzone przez niego ćwiczenia pomogą im poprawić stan zdrowia. Dzieci niepełnosprawne, tak jak dzieci zdrowe, pragną radości, jaką daje im ruch i zabawa. Całkowicie i z wielką ufnością, a często z uwielbieniem podporządkowują się „pani" czy „panu" prowadzącemu ćwiczenia. Chcą bawić się. Dlatego nauczyciel ruchów leczniczych powinien bardzo wnikliwie rozważyć metody nauczania: ogólnopedagogiczne i szczegółowe, modyfikując je w zależności od leczenia, jakiemu indywidualnie poddawany jest każdy ćwiczący - dorosły i dziecko. Współcześni teoretycy wychowania fizycznego usystematyzowali metody wychowania fizycznego jako sposoby realizacji zadań. Wyróżniają zadania ściśle określone, które wymagają precyzyjnego zaprogramowania, jak np. techniki sportowe gimnastyczne, korekcja postawy, rehabilitacja ruchowa, zadania częściowo określone, które uczniowie mogą samodzielnie rozwiązywać, i wreszcie zadania problemowe, które wymagają od ćwiczących inwencji twórczej.

207

Metody realizacji zadań według Stanisława Strzyżewskiego I. Zadania ściśle określone - metody odtwórcze. 1. Metoda naśladowcza ścisła (bodźce - reakcja - według przekazanego wzoru). 2. Metoda zadaniowa ścisła (według przekazanego wzoru, niezbędna motywacja własna u ucznia). 3. Metoda programowego uczenia się (ściśle według instrukcji, takich jak np. tablice, opisy, konieczna motywacja własna u ucznia). II. Zadania częściowo określone - metody proaktywne, usamodzielniające. 1. Metoda zabawowo-naśladowcza (zgodna z zasadą wszechstronności, polecana szczególnie dla dzieci). 2. Metoda zabawowo-klasyczna (realizacja różnych potrzeb ćwiczących wiążących się z koniecznością stosowania i dozowania ruchu). 3. Metoda bezpośredniej celowości ruchu (realizacja podanych w sposób półścisły zadań ogólnorozwojowych, głównie gimnastyki). 4. Metoda programowego usprawniania się (samodzielne realizowanie programu usprawniania się przez ucznia, niezbędna motywacja własna). III. Zadania wymagające pełnej inwencji twórczej - metody kreatywne. 1. Metoda ruchowej ekspresji twórczej (realizacja potrzeb wewnętrznych ucznia, niezbędna jego twórcza inwencja). 2. Metoda problemowa (realizacja zadań z różnych dziedzin kultury fizycznej, konieczna motywacja własna u ucznia).

Omówienie metod nauczania Metody odtwórcze 1. Metoda naśladowcza ścisła - realizacja prostych zadań w sytuacjach, gdy czynności motywujące są niepotrzebne Naśladownictwo odgrywa bardzo dużą rolę w uczeniu się zadań jednoznacznie i ściśle określonych. Poprzez wielokrotne powtarzanie wzorca ruchowego dochodzi do ukształtowania nawyku ruchowego. Jest to metoda bardzo cenna dla dzieci w wieku młodszym, gdyż mogą one odtwarzać prosty ruch z wyobraźni. Jest przydatna także w nauczaniu technik sportowych, nie tylko w sporcie gimnastycznym. Zadania ruchowe uczniowie mogą opanowywać za pomocą trzech metod: naśladowczej ścisłej, zadaniowej ścisłej i programowego uczenia się. Zdaniem współczesnych teoretyków wychowania fizycznego stosowanie wyłącznie tej pierwszej metody przez dłuższy czas kształtuje bierne postawy wobec kultury fizycznej. Dla potrzeb leczniczego usprawniania niezbędna jest znajomość tej metody nauczania poprawnego wykonania ruchu. Wymaga ona dokładnego objaśnienia i zademonstrowania ruchu przez nauczyciela. 208

2. Metoda zadaniowa ścisła - realizacja ściśle określonych zadań trudnych i złożonych Metoda zadaniowa ścisła jest sposobem nauczania, który pozwala na realizację zadań ściśle określonych, np. wzmocnienie określonych grup mięśniowych, opanowanie elementarnych technik ruchu występujących w konkurencjach sportowych, wzmocnienie konkretnych sprawności motorycznych. Nauczyciel w czasie nauczania konkretnego ruchu powinien uświadomić uczniom cel i wartość zadań zawartych w ćwiczeniach w taki sposób, by wzbudzić w nich motywację do dobrego ich wykonywania. Nie powinien tłumaczyć każdego zadania występującego w poszczególnych ćwiczeniach odrębnie, ale ogólnie przedstawić cel ćwiczeń, chyba że zaistnieje określona konieczność, np. indywidualnego podejścia do ćwiczącego 7 powodu różnicy przygotowania fizycznego ucznia c/y jego upodobań. Metoda ta jest powszechnie stosowana w rehabilitacji ruchowej. Uczeń jest wewnętrznie umotywowany do osiągnięcia określonego wyniku. 3. Metoda programowego uczenia się - realizacja zadań ścisłych, podanych w postaci dokładnej instrukcji Metoda programowego uczenia się ([>o\v,stnła w łatach 50., jej twórcą był B.F. Skinner, psycholog amerykański) w wychowaniu fizycznym polega na tym, że uczeń samodzielnie uczy się określonego zadania ruchowego na podstawie przygotowanych przez nauczyciela tablic poglądowych z instrukcjami czy broszur o odpowiedniej treści. Od metody zadaniowej ścisłej odróżnia ją głównie cel wychowawczy. Uczeń w metodzie programowego uczenia się ma swobodę uczenia się i samooceny. Metoda ta, ale znacznie /.modyfikowana, może być stosowana także w rehabilitacji ruchowej. Przedstawione wyżej metody nauczania określa się mianem metod ścisłych lub częściowo ścisłych. Ćwiczenia wykonuje się, odwzorowując je według pokazu lub na podstawie określenia słownego. Ćwiczący podporządkowuje się prowadzącemu, który komenderuje grupą. W metodyce rehabilitacji ruchowej są to metody powszechne i niezbędne. W leczniczym usprawnianiu nie wyklucza się stosowania innych metod nauczania. Stabilizacja całego ciała przez ścisłe określenie pozycji wyjściowej do ćwiczeń, stabilizacja odcinkowa, rodzaj ruchu, amplituda ruchu, szybkość całego ruchu, a nawet jakiejś fazy ruchu, liczba powtórzeń - te wszystkie składowe mchu muszą być ścisłe określone w treści ćwiczenia. Zrozumienie ćwiczeń tak precyzyjnie określonych ułatwia terminologia gimnastyczna, która musi być zrozumiała dla nauczyciela ruchu leczniczego, odbiorcy ćwiczeń - osobom niepełnosprawnym podana w sposób dla nich zrozumiały. Dla dzieci oprócz metod zabawowych powinny być stosowane metody ścisłe, np. ćwiczenia gimnastyczne korektywne. W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym, także zdrowych, często istnieje potrzeba indywidualnego pokierowania ruchem w sposób ściśle określony - nawet z udzieleniem przez nauczyciela pomocy w wykonywaniu ruchu czy przy stabilizacji ułożenia (pozycji dziecka).

209

Metody usamodzielniające 1. Metoda zabawowo-naśladowcza - realizacja gimnastyki ogólnorozwojowej dla małych dzieci Zabawy ruchowe są formą aktywności charakterystycznej dla wieku przedszkolnego wynikającą z właściwości rozwojowych dzieci. Zabawy ruchowe oparte są na ruchach lokomocyjnych, takich jak chód, bieg, skok. Są to także ruchy wspinania, rzutu, chwytu oraz zwisy, czworakowanie, pełzanie, pokonywanie przeszkód, ćwiczenia równoważne. Odbywają się przy dużym zaangażowaniu emocjonalnym ćwiczących, przyczyniają się do podnoszenia ogólnej sprawności, poprawienia cech motorycznych. Poszerzają zakres umiejętności praktycznych, które mają zastosowanie w życiu codziennym. Pobudzają pomysłowość i wyobraźnię dziecka. Wyrabiają samodzielność, zaradność, odwagę, kształcą także cechy charakteru, takie jak opanowanie, zdyscyplinowanie, wytrwałość, dokładność, odpowiedzialność i uczciwość. Bardzo bliskie zabawom ruchowym są zabawy i gry terenowe (czasami nazywane „atletyką terenową"). Zabawy i gry ruchowe mają zastosowanie we wszystkich dyscyplinach sportowych, spełniają też funkcję rekreacyjną, kształcącą i wychowawczą. Realizacja wymienionych czynności zabawowych naśladowczych, których istotą jest naśladowanie czynności ludzi, zwierząt, postaci z bajek, mechanizmów, zjawisk przyrody, takich jak grzmot, wiatr, deszcz itd., to właśnie metoda zabawowo-naśladowcza. 2. Metoda zabawowo-klasyczna - realizacja zabaw i gier ruchowych oraz minigier W metodzie tej nauczyciel podaje treść zabawy, a dziecko wzbogaca ją według własnej fantazji. Treść zabawy jest czynnikiem „sterującym" zabawą dziecka, a prowadzący czuwa nad jej przebiegiem (może też bawić się z dziećmi). Zabawa kończy się, gdy nauczyciel ją przerwie. Zasady bezpieczeństwa wymagają utrzymania dyscypliny w zespole, eliminowania brawury i brutalności, przestrzegania reguł zabawy i gier ruchowych (w zabawie jest fabuła, w grze ruchowej przepisy, które regulują przebieg gry). Rola gier i zabaw ruchowych w leczniczym usprawnianiu jest bardzo znacząca. Umiejętność dobierania gier i zabaw ruchowych niejednokrotnie daje dzieciom momenty radości w ich często nasyconym bólem życiu, tak odmiennym od życia zdrowych rówieśników. Nauczyciel ruchów leczniczych musi być uwrażliwiony na ten problem. Powinien wykorzystać swój autorytet do nagradzania dziecka pochwałą, nawet przy trochę tylko poprawnym wykonywaniu ruchu, gdy większa prawidłowość ruchu przekracza możliwości chorego dziecka. Pochwała mobilizuje, nagana zniechęca. Karcenie chorego dziecka powinno być ostatecznością i nigdy nie powinno urażać godności dziecka. Osiągnięcie zamierzonego celu w zadaniach realizowanych metodą zabawowo-naśladowczą i zabawowo-klasyczna zależy od umiejętnego ich prowadzenia i zaplanowanej treści. 210

3. Metoda bezpośredniej celowości ruchu (zadaniowa) - realizacja pólścisłych zadań ogólnorozwojowych, głównie gimnastycznych (dla dzieci) Metoda ta, której twórcą był R. Strzyżewski, jest metodą przejściową między ćwiczeniami przeprowadzanymi w sposób zabawowo-naśladowczy a zadaniami wykonywanymi według pewnych prawideł. Jest to metoda bezpośredniej celowości ruchu, która polega na przemyślanym zestawieniu dokładnie określonej (nawet w sposób fantazyjny) pozycji wyjściowej z przebiegiem ruchu, który może być wykonywany z przyborem lub bez przyboru. Zestaw zadań obejmuje ruchy proste, zrozumiałe, łatwe, nie wymagające długich wyjaśnień. Są to ruchy nieskomplikowane w swoim układzie i tak pomyślane, że nieomal same sugerują ćwiczącym przebieg ruchu i efekt zadania. Często zadanie zawarte jest w treści krótkiego polecenia: złap, rzuć, dogoń, skocz, przeskocz itd. Każde zadanie w swoim założeniu ma: część praktyczną, związaną z wykonaniem określonej czynności, oraz część fizjologicznohigieniczną, ukierunkowaną na doskonalenie cech psy-chomotoryki. Przykłady zadań charakterystycznych dla metody bezpośredniej celowości ruchu: - w klęku podpartym „pokaż ręką sufit", - w siadzie skrzyżnym „pokaż ścianę za sobą". Współcześnie ta metoda nauczania, oprócz zabawowej, jest główną metodą wychowania fizycznego dla dzieci w wieku przedszkolnym. W leczniczym usprawnianiu ta metoda nauczania, szczególnie dzieci niepełnosprawnych, jest bardzo potrzebna. Dokładnie określa pozycję wyjściową, która w określony sposób stabilizuje ciało ćwiczącego w trakcie wykonywania ruchu. W korektywie dla zdrowych dzieci daje możliwość ćwiczeń wzmacniających mięśni warunkujących prawidłową postawę dziecka przy stabilizacji ciała. Jednocześnie daje możliwość wyżycia się. Umiejętne obmyślenie zadań ruchowych pozwala na zaangażowanie w większym stopniu układu oddechowego. Może to być np. takie zadanie: dzieciom w leżeniu na brzuchu wydaje się polecenie „dmuchaj na piórko, tak żeby długo utrzymywało się na powierzchni wody" (ćwiczenie ukierunkowane na fazę wydechu). 4. Metoda programowego usprawniania się - samodzielne realizowanie programów usprawniania się Metoda ta w założeniu podobna jest do metody programowego uczenia się. Różnica między tymi metodami polega na tym, że inne są cele, jakie chce się tymi metodami osiągnąć. Wzorcowym przykładem praktycznego zastosowania tej metody jest „ścieżka zdrowia" - specjalnie wytyczona trasa, wyposażona w określony zestaw urządzeń do ćwiczeń i tablice z instrukcjami. Bezpośredni udział nauczyciela w realizacji metody programowego uczenia się i metody programowego usprawniania się nie jest potrzebny. Inne przykłady tras: ścieżka biegowa (usprawnia układ oddechowy i krwionośny), ścieżka sprawnościowa (łączy elementy biegu z określonymi ćwiczeniami sprawnościowymi). Metoda programowego usprawniania się może być stosowana dla osób niepełnosprawnych (np. pokonywanie schodów o różnej wysokości). Trasa musi być opracowana przez nauczyciela ruchów leczniczych dla poszczególnych rodzajów ograniczonej sprawności fizycznej. Użytkowanie trasy przez ćwiczących musi być zawsze kontrolowane przez nauczyciela. Nauczyciel w każdym momencie pokony211

wania przeszkód przez osobę niepełnosprawną musi być gotowy do udzielenia jej pomocy w razie zagrożenia upadkiem.

Metody twórcze 1. Metoda ruchowej ekspresji twórczej (twórca R. Laban) - zadania ruchowe wymagające inwencji twórczej Zadania w tej metodzie polegają na inscenizacji poszczególnych tematów opowieści ruchowej, inicjowanej przez nauczyciela. Ćwiczący według swojej inwencji twórczej, pomysłowości, fantazji, nabytych doświadczeń ruchowych naśladują treści zabawy. Metoda ta dopuszcza różne rodzaje ćwiczeń: muzyczno-ruchowe, sceny mimiczne, zabawy itd. W czasie wykonywania ćwiczeń~^,twórczych" obowiązuje pełny nadzór pedagogiczny - zachęta, asekuracja i pomoc. W metodzie tej nie obowiązuje tok lekcyjny, a jedynie logiczne uporządkowanie zadań ruchowych - zasada stopniowania wysiłku, wszechstronności ruchów, przemienności wysiłku i końcowego rozluźnienia. W doborze ruchów uwzględnia się nastawienie psychiczne ćwiczących i odpowiednio je moduluje w czasie lekcji. W usprawnianiu leczniczym metoda ta jest bardzo przydatna dla dzieci z różnymi ubytkami sprawności fizycznej oraz psychicznej. Daje dzieciom możliwość wyeksponowania własnej twórczej fantazji i przeżywania radości. Nauczyciel musi wnikliwie opracować poszczególne zadania i dobrze obserwować ich wykonywanie przez każdego z ćwiczących. 2. Metoda problemowa - zadania problemowe z różnych dziedzin kultury fizycznej Jest to metoda polegająca na rozwiązywaniu takich problemów, z którymi uczniowie spotkali się po raz pierwszy. Jest to metoda o aspekcie przede wszystkim wychowawczym. Należy ją traktować jako jeden z możliwych sposobów przyzwyczajania młodzieży do myślenia problemowego w sytuacjach związanych z wychowaniem fizycznym, z ruchem (jak wygrać mecz, jak najlepiej zorganizować lekcje w zastępczej sali gimnastycznej, np. na korytarzu itd.). Modyfikacja tej metody dla celów usprawniania leczniczego jest trudna i wymaga szczególnej znajomości psychiki i stanu funkcjonalnego oraz rokowań zdrowotnych każdej z ćwiczących osób. Podsumowanie omawianych metod Z opisywanych metod wynika, że są one wskazówkami do realizacji zadań dydaktyczno-wychowawczych w trakcie lekcji wychowania fizycznego. Zmodyfikowana ich treść może także być przydatna do prowadzenia lekcji ruchów leczniczych. Przedstawiona wyżej systematyka metod nauczania jest współcześnie stosowana w opracowaniach dotyczących pedagogiki wychowania fizycznego i kultury fizycznej dzieci i młodzieży (Stanisław Strzyżewski „Proces kształcenia i wychowanie w kulturze fizycznej". WSiP. Warszawa 1996). 212

W bogatej teorii kształcenia w wychowaniu fizycznym można spotkać inne określenia metod nauczania, np. określenie - forma zabawowa itp. Jest to także metodyczna forma prowadzenia zajęć lekcji ruchowych. Najnowsze opracowania teoretyczne z dziedziny nauk teorii wychowania fizycznego i kultury fizycznej określenie „formy nauczania" ograniczają do form organizacyjnych. Jednak nawet w najnowszym piśmiennictwie dotyczącym praktycznego nauczania ćwiczeń fizycznych spotyka się np. określenie „forma prowadzenia zajęć ścisła" - w kontekście metody nauczania. Dlatego nazewnictwo i systematykę ćwiczeń należy rozpatrywać w kontekście szerszej treści, z jaką związane jest dane określenie. Dodatkowe uwagi dotyczące metod nauczania W nowoczesnym ujęciu nauczania i kształcenia w wychowaniu fizycznym (i nie tylko) istnieje podporządkowanie metod zadaniom. Stosując różne metody do realizacji poszczególnych zatlań, zawsze trzeba mieć na uwadze to, czy dobór zaitań dla danej grupy w danych warunkach daje szansę na osiągnięcie dobrego wyniku, np. u dzieci przedszkolnych najczęściej trudno jest zróżnicować metody nauczania jako realizacje zadań - zadania rozwiązuje się metodą naśladowczo-zabawową. Niektórzy autorzy, np. Wacław Gniewkowski (teoretyk i praktyk wychowania fizycznego, szczególnie dzieci), uważają, że wiele korzystniej dla kształcenia sprawności ruchowej przedszkolaków jest, oprócz stosowania innych metod z rodzaju „zabawowych", wybiórcze i umiejętne stosowanie ścisłej metody nauczania, ponieważ, cytuję: „metoda ścisła jest niezbędna w praktyce wychowania fizycznego, w szkole i przedszkolu. Metoda ta chroni od niedbalstwa ruchowego, uczy dokładności ruchu, jego estetyki i prawidłowości". W leczeniu kinezyterapeutycznym jest metodą podstawową, np. w ćwiczeniach z dziećmi (nie tylko indywidualnych, ale i zbiorowych), gdy zadaniem jest wyćwiczenie pełnej funkcji mięśnia czworogłowego uda, z wykorzystaniem całego fizjologicznego zakresu ruchu w stawie kolanowym z pełną funkcją wyprostną (do zaryglowania kolana) - łączy się metodę ścisłą z naśladowczo-zabawową. Polecenie może być np. następujące: „Wyprostować kolanko, jeszcze bardziej, tak żeby noga była prosta jak kij od szczotki. I tak trzymać, prościutkie, licząc 1-2-3-4-5-6, odpocząć. Bardzo dobrze (lub poprawić błąd). Spróbujmy jeszcze raz. Tylko pamiętajcie, że noga to prosty kij". Prowadzący wymaga ścisłej interpretacji ćwiczenia - dyktuje czas skurczu i tempo przy powtórzeniu ruchu. W nowoczesnym ujęciu pedagogiki w wychowaniu fizycznym ważne są metody problemowe - sprzyjają samodzielności myślenia i działania teraz i później, w życiu dorosłym. Ćwiczenia fizyczne uprawia się z potrzeb emocjonalnych, dla przyjemności (szczególnie te na świeżym powietrzu), oraz z rozsądku - dla zdrowia - czy też z troski o własne dzieci, któiym chce się wpoić zamiłowanie do ruchu, służąc własnym przykładem. Inne ujęcie nu>tod nauczaniu Metoda małych obwodów - stosowana przez poznańskich naukowców. Jest ona oparta na podobnych zasadach. Po/wala na omijanie niektórych ćwiczeń, gdy 213

sprawność na to pozwala, a przećwiczenie od razu trudniejszych ruchów. Wśród tej mnogości kryteriów podziału metod nauczania wspólnym dla wszystkich jest kryterium psychologiczne, oparte na działaniu zmysłów i wewnętrznych odczuciach zadowolenia i motywacji do ćwiczeń. Wyróżnia się następujące mechanizmy: 1. Mechanizm sensoryczny (bodźce wzrokowe, dotykowe, słuchowe - metody nauczania, odtwórcze, ścisłe), 2. Mechanizm emocjonalno-motywacyjny (metody proaktywne, bardzo lubiane przez ćwiczących, gdzie nie narzuca się jednego wzoru wykonania zadania). 3. Mechanizm poznawczy - współcześnie bardzo propagowany, chociaż w zajęciach wychowania fizycznego nie może być jedynym branym pod uwagę (ciekawość, chęć sprawdzenia się w nowym zadaniu, własna potrzeba udziału w kulturze fizycznej). Prowadząc ćwiczenia fizyczne różnymi metodami, nauczyciel powinien stale pamiętać o wszechstronnym wpływie ćwiczeń na organizm w aspekcie anatomicznym, fizjologicznym i psychicznym. Przy ćwiczeniach należy zawsze w sposób przemyślany zapewnić bezpieczeństwo ćwiczącym i pamiętać o tym, że wypadki mogą nastąpić z pozornie błahych powodów.

Formy organizacyjne w procesie nauczania ćwiczeń fizycznych Formami organizacyjnymi nauczania wychowania fizycznego są: lekcja szkolna, wycieczka, zajęcia śródlekcyjne, imprezy rekreacyjne itd. Formami organizacyjnymi o mniejszym zakresie są: • formy podziału uczniów, • formy porządkowe, • formy prowadzenia zajęć. Formy podziału uczniów Nauczyciel, mający pod opieką większą grupę ćwiczących, stosuje różne formy podziału uczniów, co pozwala na lepsze przeprowadzenie lekcji. Są to: zastępy stałe o różnej liczebności, zależnie od liczby dzieci w klasie (np. gimnastyka przyrządowa, a także we wszystkich innych dyscyplinach sportowych), zastępy sprawnościowe i zastępy sprawnościowo-zmienne. Ważną funkcję w zastępach pełnią zastępowi, którzy powinni umieć utrzymać porządek i stawiać wymagania. Często potrafią oni demonstrować i korygować zadania ruchowe. Dodatkowe podziały to drużyny, grupy, pary.

214

Formy porządkowe Jest to ustawienie podstawowe: szereg, dwuszereg, rząd itp. Ustawienie ćwiczebne: luźno, gromadka, półkole, kolumna ćwiczebna. Odliczanie, zwroty w miejscu, w ruchu itp. Formy prowadzenia zajęć Formy prowadzenia zajęć dotyczą strony organizacyjnej przebiegu ćwiczeń i są ściśle związane z metodami realizacji zadań. Wyróżnia się następujące formy prowadzenia zajęć: Forma f r o n t a l n a : polega na tym, że wszyscy uczniowie w tym samym czasie ćwiczą (wykonują zadania), a nauczyciel pokazuje i nadzoruje wykonywanie ćwiczeń. Fo r m a z a j ę ć w z e s p o ł a c h: polega na tym, że ćwiczący w każdym z zespołów wykonują zadania, pojedynczo lub w parach, po czym wstępują z powrotem do zespołu. Forma z aj ęć w z e s p oł a c h z d o d a t k o w ym i z a d a n i a m i : polega na tym, że ćwiczący oprócz ćwiczeń jednakowych dla wszystkich dodatkowo wykonują swoje zadania indywidualne (ćwiczenia powinny być proste, bezpieczne i atrakcyjne). Form a s t a c yj n a : polega na tym, że uczniowie ćwiczą jeden po drugim na wielu stacjach, które składają się na obwód stacyjny. Na poszczególnych stacjach przeprowadza się określone ćwiczenia kształcące nawyki i umiejętności ruchowe lub doskonalące określone cechy motoryczne. Przykłady obwodów stacyjnych 1. Obwodów stacyjnych jest tyle co zastępów i każdy zastęp ćwiczy na jednym z nich. 2. Wszystkie stacje włączone są do jednego obwodu, na którym ćwiczą wszyscy uczestnicy lekcji. Forma o b w o d u ć w i c z e b n e g o : jest podobna do formy stacyjnej. Różnica polega nie tylko na dostosowaniu tych form do odmiennego rodzaju zadań, lecz również na tym, że w formie obwodu ćwiczebnego nauczyciel rozstawia uczniów Ryć. 80. Przebieg zajęć stacyjnych na trzech obwodach.

\

Obwód l \

/

_

/

Obwód II

v \

215

Początek dla |________ zespołu l

_________ _ J

Ryć. 81. Przebieg zajęć stacyjnych na jednym obwodzie.

w małych grupkach na wszystkich stanowiskach, określa liczbę powtórzeń i sygnalizuje równoczesną zmianę ćwiczących na stacjach. Wykonanie zadań na wszystkich stacjach kończy ćwiczenia na obwodzie ćwiczebnym. Forma i n d yw i d u a l n a : polega na tym, że każdy ćwiczący wykonuje zadania oddzielnie, „po swojemu". Jest to forma charakterystyczna dla zajęć w uspraw-

nianiu leczniczym. F o r m a „ s t r u m i e n i o w a " (tor przeszkód): polega na przemieszczaniu się ćwiczących, np. na torze przeszkód w określonym kierunku, jak strumień. Dobór i kolejność przeszkód mogą być stałe lub zmieniać się. Pokonanie przeszkód powinno być bezpieczne i możliwe dla wszystkich ćwiczących. Przed rozpoczęciem pokonywania toru przeszkód należy zapoznać ćwiczących z przeszkodami i z obowiązującymi zasadami bezpieczeństwa. Tory przeszkód mogą być naturalne - w warunkach terenowych, mogą znajdować się na sali gimnastycznej lub też mogą być to tory przeszkód kombinowane - częściowo sztuczne, częściowo naturalne. Przy prowadzeniu lekcji ruchów leczniczych formy organizacyjne muszą być dostosowane do warunków sali, na której odbywają się ćwiczenia. Często nie jest to typowa sala gimnastyczna. Muszą być na niej zawsze materace do ćwiczeń, kocyki i odpowiednie przybory (piłki lekarskie, hantle, laski gimnastyczne i inne). Zespół ćwiczących, których sprawność często pozwala jedynie na ćwiczenie w pozycji leżącej, jest zorganizowany do ćwiczeń w taki sposób, na jaki pozwalają warunki. Zawsze trzeba ćwiczącym zapewnić swobodę ćwiczeń i bezpieczeństwo w czasie ich wykonywania.

Metodyka lekcji wychowania fizycznego jako organizacyjno-metodyczna forma lekcji ruchu leczniczego Lekcja jest procesem pedagogicznym, poprzez który nauczający - nauczyciel ruchu przy aktywnej postawie nauczanych (dzieci, młodzież, dorośli - w szkołach, ogniskach sportowych, sekcjach sportowych, osoby leczące swoje nicdoboiy mcho216

\ve - w szpitalach, sanatoriach, przychodniach usprawniania leczniczego) w określonym czasie realizuje wytyczone zadania. Środkiem podstawowym lekcji wychowania fizycznego jest ruch. Lekcja wychowania fizycznego, jako podstawowa zorganizowana forma zajęć, oparta jest na toku lekcyjnym. Tok lekcyjny jest to ogólny schemat, który orientacyjnie wskazuje, jak należy dobierać materiał ćwiczebny dla poszczególnych lekcji wychowania fizycznego. Istnieją różne typy lekcji. Każda z tych lekcji dzieli się na trzy części: l część - wstępna, II część - główna, I I I część - końcowa. Założenia ogólne wszystkich trzech części lekcji w każdym typie lekcji wychowania fizycznego są jednakowe. Jedynie zawartość poszczególnych rodzajów ćwiczeń w każdym typie lekcji może być różna i dlatego istnieją różne toki lekcyjne: lekcji gimnastyki, lekcji gier i zabaw ruchowych, lekcji gier sportowych, lekcji ćwiczeń ogólnokondycyjnych itd. Tok l e k c y j n y ułatwia logiczne zaplanowanie lekcji. Tok lekcyjny jest podstawą do opracowania osnów lekcyjnych i konspektów lekcji wychowania fizycznego. O s n o w ę l e k c y j n ą opracowuje się na podstawie toku lekcyjnego na dłuższy czas - na kilka czy kilkanaście lekcji. K o n s p e k t l e k c y j n y opracowuje się na podstawie toku lekcyjnego i dotyc/.y jednej, konkretnej lekcji. Omówienie szczegółowe loku lekcyjnego jako podstawy logicznego przeprowadzenia lekcji wychowania fizycznego / część — wstępna

Celem jej jest: a) wprowadzenie ćwiczeń w planowane prace szkoleniowe, b) ogólny rozwój fizyczny i wzmocnienie oiynni/mti, c) przygotowania organizmu do zadań części głównej lekcji: - zadania ogólnego rozwijania i wzmacniania organi/.mu, - zadania specjalne, wynikające z konkretnych treści części głównej (np. zaplanowane fragmenty gry w siatkówkę w części głównej wymagające specjalnych ćwiczeń technicznych przygotowanych \v części wstępnej), - kształtowanie prawidłowej postawy przez samokorckcję postawy stojącej. Zadania: - /.organizowanie grupy. - nawiązanie kontaktu z gtupą. - podanie celu lekcji. ~ skupienie uwagi ćwiczących, - wytworzenie niezbędnego stanu emocjonalnego, - przygotowanie organizmów ćwic/.acych do zadań oczekujących w c/.ęści głównej, - ogólne wzmocnienie organizmu i układu oddcchowo-krążeniowego, - kształtowanie prawidłowej postawy. - kształtowanie cech motorycznych odpowiednio do wieku i indywidualnych potrzeb. 217

Środki: - musztra, - ćwiczenia z grupy ćwiczeń porządkowych, kształtujących z zastosowaniem różnych metod prowadzenia - głównie ścisłej lub zabawowej, - marsz, bieg, skoki w miejscu, - ćwiczenia na szybkość reakcji, - ćwiczenia kształtujące we wszystkich trzech płaszczyznach, - ćwiczenia z przyborami i przy drabinkach lub ławeczkach. Czas trwania podczas lekcji 45-minutowej: 12-15 minut. W zajęciach ruchu leczniczego czas trwania lekcji może być dłuższy. // część - glówna

Celem jest kształtowanie koniecznych życiowo nawyków i umiejętności, doskonalenie cech fizycznych, moralnych i innych. Zadania podstawowe: - opanowanie podstawowych nawyków życiowych i nawyków specjalnych, uwarunkowanych określoną dyscypliną sportową czy planem leczenia usprawniającego, - nauczenie prawidłowego stosowania przyswojonych umiejętności, nawyków w zmieniających się warunkach, - trening układu krążenia i oddychania równocześnie z wykonywaniem takich zadań, jak: rozwój równowagi, doskonalenie koordynacji ruchowej, siły, szybkości, zwinności, wytrzymałości, wyrobienie samodzielności, aktywności, śmiałości, zdecydowania, roztropności, poczucia zespołowości przy właściwych nastrojach emocjonalnych, - kształtowanie prawidłowej postawy przez korekcję postaw wyjściowych i wzmocnienie tych mięśni, od których zależy dobra postawa człowieka. Środki: Ćwiczenia, głównie z grupy ćwiczeń stosowanych, ale również i pozostałych grup materiału ćwiczebnego; ćwiczenia z elementami korekcji postawy. Poza tym: marsz równym krokiem, biegi, skoki, rzuty, wspięcia, czołgania, ćwiczenia (rozluźniające) równoważne, ćwiczenia rozwijające szybkość i dokładność reakcji, specjalne ćwiczenia oddechowe, na przyrządach, z przyborami, kombinacje trudniejsze wysiłkowo i technicznie ćwiczeń wolnych kształtujących, układy torów przeszkód i zabawowo-sportowe formy ćwiczeń, w odpowiedniej modyfikacji i kompozycji ćwiczeń ze wszystkich grup materiału ćwiczebnego, ale przede wszystkim z grupy ćwiczeń stosowanych. Wszystkie powyższe ćwiczenia pod względem natężenia wysiłku powinny odpowiadać wymogom zaplanowanego w danej lekcji ogólnego natężenia ćwiczeń (zgodnie z krzywą natężenia wysiłku w czasie lekcji). Czas trwania: zależy od czasu części wstępnej, ale średnio około 25 minut w lekcji 45-minutowej. /// część - końcowa

Celem jest zakończenie pracy ćwiczących. Zadania podstawowe: - stopniowe zmniejszenie natężenia pracy organizmu, 218

- wyciszenie emocji ćwiczących, - podsumowanie wyników lekcji, - przygotowanie do dalszej pracy i odpoczynku. Środki: Ćwiczenia z grupy ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących: - oddechowe, - rozluźniające, - utrwalające nawyki prawidłowej postawy, - przećwiczenie mięśni, których siła zapewnia prawidłowość funkcjonowania stopy, - gry i zabawy relaksacyjne, śpiew. Czas trwania w 45-minutowej lekcji: 8-10 minut. Krzywa natężenia wysiłku. Krzywa natężenia wysiłku w czasie lekcji wychowania fizycznego jest podstawowym wymaganiem metodycznym dotyczącym fizjologicznego obciążenia wysiłkiem fizycznym ćwiczących w czasie lekcji ruchu. Jest to wykres przedstawionych na osi rzędnych - kalorie i osi odciętych - czas. Wykres ma kształt paraboli.

-t—-A l *p— .a o -3£—Jsco •f——r l . t—r± _*____J i f

J

c __. _._. O) _.____ to,_CT
«-:

ft.

_*

4

6

8

>

-u\

<

10 12

U

•> C.

N

Kalorie 2

16 18

20 22 24

26 28 30 32 34 36 38 40 42 minuty

Ryć. 82. Orientacyjna krzywa natężenia wysiłku w czasie lekcji gimnastyki.

Podczas prowadzenia lekcji wychowania fizycznego należy regulować poziom natężenia ćwiczeń zgodnie z krzywą fizjologicznego obciążenia. Praktycznie dla charakterystyki wysiłku można posługiwać się obserwacją tętna. Krzywa tętna tylko w przybliżeniu odzwierciedla wielkość wykonanej pracy. (Ćwiczenia o stałym napięciu mięśniowym utrzymują szybkie tętno, a ćwiczenia odcinków obwodowych ciała wolniejsze, stany emocjonalne mają niebagatelny wpływ na przyspieszenie tętna). Teoretycznie ilość wydatkowanej energii przy różnych rodzajach wysiłku fizycznego została ustalona w sposób naukowy i podana jest w odnośnej literaturze fachowej. Skuteczne realizowanie danej lekcji wychowania fizycznego zależy 219

-t-eor CZĘŚĆ

końcowa zajęć

Zajęcia z chorym z niewydolnością krążenia drugiego stopnia przy objawach częstoskurczu Odmiana zajęć z gimn. leczniczej z umiarkowanym (obciążeniem w różnych schorzeniach 3

— — ~ — Odmiana zajęć z chorym cierpiącym na otyłość pokarmową przy zadowalającym stanie ukł. krążenia Linia zerowa - tętno przed zajęciami

Na skali po str. lewej przyspieszenie (t) lub zwolnienie (-) tętna Ryć. 83. Krzywa tętna (wg Dobrowolskiego).

w znacznej mierze od umiejętnego stopniowania wysiłku zawartego w ćwiczeniach. Dla dobrego stopniowania wysiłku nie wystarcza znajomość ogólnych zasad dotyczących charakteru ćwiczeń i ich wpływu na organizm, należy także wiedzieć i przewidzieć, jak może zareagować każdy z ćwiczących na natężenie wysiłku zaprogramowanych ćwiczeń. Trudność stopniowania wysiłku wynika z tego, że przy prowadzeniu lekcji wpływ każdego kolejnego ćwiczenia zależy od stopnia zmęczenia organizmu dotychczas wykonanymi ćwiczeniami. Dlatego należy określić wstępnie najbardziej celowe następstwo ćwiczeń, a nawet może zaistnieć potrzeba zmiany ćwiczeń już w trakcie prowadzenia zajęć. 220

Kolejność ćwiczeń powinna zapewnić prawidłowe stopniowanie wysiłku. Prowadząc konkretną lekcje, nauczyciel powinien mieć na uwadze normy stanu fizjologicznego ruchów człowieka ustalone dla różnych kategorii ćwiczących w zależności od wieku, płci, przygotowania fizycznego, a w lekcji ruchu leczniczego - stan ogólny i plan leczenia. {'odstawowymi sposobami stopniowania wysiłku w procesie zajęć gimnastyki są:

1) zmiana stopnia napięcia mięśni podczas wykonywania ruchu, 2) zmiana liczby powtórzeń ruchów, 3) zmiana tempa ruchów lub długości przerw między wykonywaniem poszczególnych ruchów, 4) zmiana kolejności ćwiczeń w lekcji. Z m i a n a s t o p n i a n a p i ę c i a m i ę ś n i p o d c z a s ć w i c z e ń . Stopień intensywności skurczu mięśni można regulować zmianą pozycji wyjściowej, kierunku ruchu, amplitudą ruchu, równoczesności lub kolejności i szybkości ruchu poszczególnych odcinków ciała, wykorzystanie dodatkowego obciążenia albo masy ciała, włączenie aktywnego oporu ćwiczącego, zwiększenie liczby pokonywanych pr/.cszkód. Biorąc pod uwagę powyższe wskazania, należy uwzględnić dopuszczalną na danym stopniu nauczania trudność, żeby nie stosować od razu /byt trudnych technicznie i wysiłkowo ruchów. W lekcji ruchów leczniczych, podczas której ćwiczenia zespołowe należy pogodzić z indywidualnym traktowaniem poszczególnych ćwiczących, obserwacja wpływu odbywających się ćwiczeń wymaga od prowadzącego wnikliwości, umiejętności obserwacji i wiedzy specjalistycznej. Z m i a n a l i c z b y p o w t ó r z e ń . Liczba powtórzeń jest zależna od rodzaju ćwiczenia, ale zawsze powinna być taka, by nie przeciążyć ćwiczących grup mięśniowych, ale jednocześnie obciążyć je dostatecznym wysiłkiem. Należy w kolejnych lekcjach nieznacznie podwyższać wysiłek mięśniowy. Z m i a n a t e m p a r u c h u pozwala wpływać na intensywność napięcia mięśni, gdyż od tempa w dużej mierze zależy charakter pracy mięśni. Wykorzystując /mianę tempa do podwyższania lub obniżania napięcia mięśni, należy jednocześnie dopilnować dokładności wykonywanych ruchów. R egulacj a długości przerw pomiędzy różn ymi rodzajami ć w i c z e ń ma duży wpływ na kształtowanie krzywej natężenia wysiłku. Przerwy muszą być zaplanowane zgodnie z uzasadnieniami metodycznymi. Przerwy, które wynikają z niedociągnięć organizacyjnych, są niedopuszczalne, zaburzają bowiem zaplanowany stopień natężenia wysiłku podczas danej lekcji ruchu. Praktycznie c/as odpoczynku między ćwiczeniami poświęca się na objaśnienie i pokaz następnych ruchów. Jedynie w wyjątkowym przypadku z lekcji ruchu dla osób zdrowych wyłącza się kogoś z aktualnie prowadzonych ćwiczeń. Natomiast w lekcji ruchu leczniczego bardzo często, na różnych etapach lekcji, określonym pacjentom wyznacza się albo „zastępcze", lżejsze ruchy, albo całkowity wypoczynek ze specjalnymi zadaniami, np. ćwiczenia ramion, gdy pacjent nie jest w stanic wykonać ćwiczenia nóg. Od określimej k o l e j n o ś c i w y K o n a n i a ć w i c ż e n i a zależy wytworzenie określonego stanu funkcjonalnego organizsnu. Jeżeli dla osób niewytrenowanych prowadzi się k i l k a kolejno następujących po sobie ćwiczeń połączonych z intensywnym natężeniem, np. szybki bieg i czołganie, to można doprowadzić do nad221

miernego /meczenia organizmu i zaburzenia koordynacji przy ruchach precyzyjnych, takich jak np. rzut do celu. Dla osób wytrenowanych ćwiczenia kolejno po sobie następujące, o dużym natężeniu, będą celowe, gdyż mają nauczyć ćwiczących precyzyjnych ruchów w warunkach nie sprzyjających. Ogólne wskazówki metodyczne dotyczące doboru ćwiczeń podczas lekcji. Trudno jest ustalić jednakowe następstwa ćwiczeń, niezmienne dla wszystkich rodzajów lekcji ruchu i wszystkich sytuacji wysiłkowych i emocjonalnych. Biorąc za podstawę umiejętność dawkowania bodźców ruchowych, metodyka wychowania fizycznego podaje orientacyjną kolejność uszeregowania ćwiczeń podczas lekcji wychowania fizycznego. Bodźce ruchowe są to ruchy, które stanowią treść ćwiczeń. W celu wykonania każdego ćwiczenia potrzebne jest wydatkowanie przez organizm pewnej ilości energii, przy jednoczesnym odpowiednim zaspokojeniu zapotrzebowania organizmu na tlen w czasie wykonywania pracy. Musi być równowaga między zapotrzebowaniem na tlen a ilością tlenu dostarczonego do tkanek. Ćwiczenia o umiarkowanym i średnim wysiłku na ogół odbywają się przy pełnym pokryciu zapotrzebowania na tlen. Dlatego wykonywane są bez specjalnych objawów zmęczenia. Ćwiczenia o dużym wysiłku wywołują zmęczenie organizmu, gdyż tkanki ciała potrzebują więcej tlenu niż na bieżąco organizm może go dostarczyć. Im większe jest wydatkowanie energii, tym większe zapotrzebowanie na tlen. Wytrenowany organizm może bez oznak zmęczenia wykonywać intensywniejszą pracę. Wydatkowana energia obliczana jest pośrednio za pomocą pomiaru zapotrzebowania na tlen w jednostce czasu (tabela 4). Na potrzeby organizmu w czasie spoczynku zapotrzebowanie na tlen wynosi około '/4 litra na minutę, podczas wykonywania ćwiczeń o małej intensywności - około '/2 litra na minutę, o średniej - około l litra na minutę. Ćwiczenia o dużej intensywności są to ćwiczenia, podczas wykonywania których zapotrzebowanie na tlen wynosi ponad l litr na minutę. Wskazówki do oceny samopoczucia ćwiczących: norma tętna - około 75 uderzeń, norma ciśnienia - zależnie od wieku, niewiele przekracza 120/80 mm Hg, liczba oddechów - dorośli 16-18, dzieci - około 24. Pomiar pojemności płuc wykonuje się spirometrem. Ilość wydychanego powietrza różna, w zależności od wieku i płci: 3500 ml -kobiety, 4500 ml - mężczyźni, u osoby wytrenowanej więcej.

Tabela 4 Ilość wydatkowanej energii w dużych kaloriach przy różnych rodzajach wysiłku fizycznego (wg Hendelmana, Krestownikowa, Krawczyńskiego, Serebrianikowa i in.)

Uwagi metodyczne dotyczące następstwa ćwiczeń i orientacyjna kolejność wykonywania ćwiczeń w trakcie lekcji wychowania fizycznego:

- po ćwiczeniach statycznych stosować ćwiczenia dynamiczne, - nie wprowadzać ćwiczeń statycznych na początku lekcji, - na początku lekcji nie stosować ćwiczeń intensywnych, ale o umiarkowanym i średnim natężeniu, - nie stosować kolejno po sobie ćwiczeń o dużym i bardzo dużym natężeniu (inaczej w treningu wyczynowym sportowym), - po ćwiczeniach hamujących oddychanie ćwiczenia normujące oddychanie, - ćwiczenia szybkościowe i intensywne wytrzymałościowe na ogół powinny trwać krótko, ewentualnie można je powtórzyć kilka razy w czasie lekcji (w sporcie - zależnie od wytrenowania), 222

Rodzaje ćwiczeń

Zapotrzebowanie na tlen (w litrach na minutę)

Wydatkowana energia przeliczona na 60 kg masy ciała na minutę (kilokalorie)

Pozycja leżąca

0,25

1,09

Pozycja siedząca

0,28

1,37

Pozycja stojąca

0,32

1,58

Wolne ćwiczenia gimnastyczne

0,8-2,8

4,14-14,28

Pełzanie

1,2-4,0

6,0-20,0

Stanie na rękach z oparciem stóp

2,0

10,0

Podpór leżąc przodem

0,58

2,90

Zwis na kółkach

1,10

5,52

Ćwiczenia na poręczach

1,28

6,40

Ćwiczenia na drążku

1,26

6,30

Podskoki

1,60

8,0

Pokonywanie przeszkód (tor przeszkód, skoki mieszane)

2,70-3,80

13,5-19,1

Przenoszenie na plecach ciężaru 65 kg

1,10

6,52

Chód z szybkością 4,2 km/h

0,63

3,14

Chód z szybkością 6 km/h

0,90

4,48

Chód z szybkością 8 km/h

2,0

10,0

Bieg z szybkością 8 km/h

1,63

8,13

Bieg z szybkością 12 km/h

2,16

10,78

Bieg z szybkością 200 m/min

2,01

10,05

Bieg z szybkością 325 m/min

7,50

37,50

Bieg na 100 m

9,0

45,0

- ćwiczenia kształtujące zdolności motoryczne przeplatać ćwiczeniami szybkościowymi, wytrzymałościowymi lub siłowymi, - ćwiczenia nie powinny być wyłącznie pracą jednostronną i asymetryczną, - ćwiczenia nie powinny angażować wyłącznie wybranych grup mięśniowych, lecz powinny być wszechstronne, z wyjątkiem treningu specjalistycznego, - zmieniać pozycje wyjściowe do ćwiczeń, ale w miarę możliwości w sposób jak najbardziej logiczny i nie zaburzający czasu lekcji - tzn. w ten sposób, żeby zmiana pozycji wyjściowej nie była niepotrzebnie wykonywana zbyt często ani też zbyt rzadko, gdyż przeciwstawia się to zasadzie wszechstronności ruchów, 223

- w lekcjach, szczególnie z dziećmi, początkującymi i osobami starszymi, należy zapewnić taką kolejność ćwiczeń, żeby natężenie wysiłku wzrastało stopniowo, a momenty stosunkowo dużego jego natężenia nie trwały zbyt długo i były przeplatane fazami o mniejszym natężeniu, - w lekcjach treningowych, w których biorą udział osoby dobrze przygotowane fizycznie, należy stosować wysiłki szybciej narastające, o dłuższym czasie trwania; okres trwania obniżonego natężenia wysiłku może być krótszy, - po ćwiczeniach trudnych wysiłkowe i technicznie stosować ćwiczenia łatwe, - żeby nie wywoływać zmęczenia miejscowego, należy często stosować ćwiczenia rozluźniające oraz ćwiczenia przeciwstawnych grup mięśniowych, - ćwiczenia wymagające precyzji ruchów (rzuty do celu, ćwiczenia równowagi itp.) nie powinny być stosowane po ćwiczeniach o dużym natężeniu, chyba że stopień wytrenowania i sprawność fizyczna ćwiczącego jest duża (trening specjalistyczny), - stosować dydaktyczne prawa nauczania: od ćwiczenia łatwiejszego do trudniejszego, od znanego do nieznanego, od ruchów prostych do ruchów złożonych, - stosować ćwiczenia ze wszystkich czterech głównych grup materiału ćwiczebnego, - kontrolować poprawność wykonywanych ćwiczeń zarówno w zakresie normy anatomicznej ruchu, jak i właściwego rytmu ruchu, - w lekcji ruchu tak dobierać ćwiczenia, aby w odpowiedni sposób wzrastała krzywa fizjologicznego natężenia wysiłku oraz krzywa emocjonalna. Wszystkie powyższe uwagi w sposób niezmienny dotyczą zajęć wychowania fizycznego z osobami zdrowymi. W lekcji ruchu leczniczego zdarza się, że uwagi te należy przystosować do potrzeb usprawniania osób, które z powodu choroby mają mniejsze możliwości podejmowania wysiłków fizycznych niż osoby zdrowe, np. w wadach postawy - pozycje niskie, ruchy symetryczne antygrawitacyjne, ćwiczenia elongacyjne i wzmacniające mięśnie brzucha i grzbietu; w bólach krzyża - ćwiczenia w pozycjach przeciwbólowych odciążających kręgosłup, leżenie tyłem z ugiętymi nogami i w początkowym okresie wzmocnienie mięśni brzucha, bez wzmocnienia mięśni grzbietu; w zmianach zwyrodnieniowych stawów biodrowych - ćwiczenia w pozycjach odciążających biodro i w odciążeniu, wzmacniające mięśnie pośladkowe, zwiększające obszerność ruchów w stawie biodrowym; w przypadku porażeń w paraplegii - ćwiczenia tylko w po/ycjach niskich, wzmacniających pas barkowy i ręce oraz pozostałe mięśnie tułowia: wykorzystywać należy metody treningu siły, głównego zasobu ćwiczeń fizycznych, wybierając ćwiczenia ze wszystkich grup ćwiczebnych, co gwarantuje urozmaicenie ćwiczeń. Sposób doboru ćwiczeń, ich następstwa oraz zasady lekcji ruchu leczniczego, jeśli nie ma specjalnych uwarunkowań leczniczych, są podobne do lekcji wychowania fizycznego, ale należy: - nie zezwalać na to, by zawsze ci sami ćwiczący byli w czołówce lub by ten sam zespół wygrywał (szczególnie jeżeli chodzi o dzieci), stwarzając takie sytuacje, żeby szansę wygrania miały i inne dzieci, - dopilnować pełnego rozluźnienia mięśni, - dostosować sprzęt pomocniczy używany do ćwiczeń (hantle, piłki lekarskie) do siłowych i koordynacyjnych możliwości ćwiczących; sprzęt ten powinien przede wszystkim być używany w części głównej lekcji, 224

- ze względu na właściwości psychiczne dzieci i młodzieży 20-50% ćwiczeń należy przeprowadzić metodą zabawową i sportową, - zachować właściwe proporcje pomiędzy ćwiczeniami siłowymi a gibkościo-wymi. Główne elementy wychowawcze w lekcji: a) prowadzący powinien służyć osobistym przykładem i mieć umiejętności fachowe i pedagogiczne, życzliwość, a jednocześnie stanowczość, b) atmosfera ćwiczeń powinna być pogodna przy zdyscyplinowaniu ćwiczących, c) udzielane pochwały powinny dopingować do lepszego wykonywania ćwiczeń, a nagany powinny być stosowane z wielkim wyczuciem.

Nauczanie jako proces dydaktyczny w wychowaniu fizycznym oraz w rehabilitacji ruchowej Nabywanie nowych umiejętności ruchowych może odbywać się w sposób niezamierzony w życiu codziennym lub na drodze „prób i błędów" albo też pod kierunkiem nauczyciela. Najogólniej o kształceniu fizycznym można powiedzieć, że jest to pomnażanie i udoskonalanie zasobu umiejętności ruchowych, które ułatwiają wszechstronne władanie ciałem lub zwiększają zdolności tnotoryc/ne c/łowicka, takie jak up. siła, szybkość, wytrzymałość. Sprawność fizyczną ogólną nabywa się w czasie lekcji wychowania fizycznego, sprawność sportową - w czasie specjalistycznego treningu. W usprawnianiu Iccznic/.ym odzyskuje się utraconą w wyniku choroby sprawność fizyczną pozwalającą jak najpełniej funkcjonować w życiu codziennym. Specjalistyczna wiedza niezbędna w rehabilitacji medycznej jest burd/.o obszerna. Obejmuje zagadnienia nauczania czynności ruchowej osób w różnym wieku, dotkniętych różnymi patologiami o różnym stopniu nasilenia, oraz obejmuje wiedzę z zakresu kinezyterapii z całą jej podbudową medyczną, pedagogiczną oraz wiedzę z zakresu nauk związanych z wychowaniem fizycznym. Lekcja jako proces dydaktyczny w wychowaniu fizycznym oraz w rehabilitacji ruchowej opiera się na nauczaniu ruchu. W kierowanym procesie nauczania ruchu zawsze uczestniczą nauczyciele i uczeń albo trener i zawodnik, albo wreszcie - kinezyterapeuta i pacjent. Podstawową formą realizacji nauczania jest lekcja. Lekcja jest jednostką dydaktyczną procesu pedagogicznego, poprzez który nauczyciel przy aktywnym współuczestnictwie uczniów w określonym czasie realizuje zaplanowane zadania. Lekcja nauczania ćwiczeń fizycznych może mieć różne założenia, w zależności od tego, jacy są uczniowie i jakie są cele nauczania. Podstawową jednostką dydaktyczną w nauczaniu ćwiczeń fizycznych jest lekcja wychowania fizycznego. W sporcie lekcja jest to trening cech fizycznych potrzebnych do osiągnięcia określonych umiejętności ruchowych. W rehabilitacji ruchowej też uczy się ruchów leczniczych, a odbywa się to w trakcie lekcji usprawniania leczniczego. Do lekcji wychowania fizycznego bardzo zbliżone są ćwiczenia zespołowe ogólnie usprawniające. 225

Cześć autorów (Milanowska i inni) do ćwiczeń ogólnie usprawniających w kinezyterapii zaliczają: • ćwiczenia ogólnokondycyjne, • ćwiczenia w wodzie, • gimnastykę poranną, • sport inwalidzki, • naukę chodzenia. Inni autorzy zaś (np. Zembaty) do ćwiczeń ogólnie usprawniających nie zaliczają gimnastyki porannej i nauki chodzenia. W ćwiczeniu fizycznym wykonywane są określone kompozycje ruchów, polegające na różnych układach poszczególnych części ciała, które poruszają się w określonym czasie i w określony sposób, zależny od zaprogramowania ruchu w ośrodkowym układzie nerwowym człowieka. Pewne, stale powtarzane czynności stały się nawykiem ruchowym, t/n. c/ynnością częściowo automatyczną. Nawykami ruchowymi nazywa się nabyte przez ćwiczenia formy aktywności ruchowej. Czynności ruchowe związane z codziennymi czynnościami życiowymi człowieka są czynnościami jakby automatycznymi, utrwalonymi. Nowych kompozycji ruchów należy uczyć się. Im wyższy jest dotychczasowy poziom umiejętności ruchowych, tym szybciej można nauczyć się ruchów nowych. Strukturalna strona ruchów człowieka i ich technika pozostają w ścisłym związku z funkcjonowaniem wewnętrznych układów organizmu, głównie krążenia i oddychania. Doskonalenie nawyków ruchowych wywiera w pewnym stopniu wpływ na posiadane zdolności motoryczne. Chociaż zdolności tych nie można nauczyć, gdyż są one związane z „wrodzonym" stanem czynnościowym całego ustroju człowieka, można je kształtować i rozwijać. Fazy nauczania nawyków ruchowych: I Faza - tworzenie się nawyku ruchowego; ćwiczący uczy się przemieszczać swoje ciało w przestrzeni. II Faza - opanowanie i przyswojenie elementów technicznych i jak najczęstsze ich powtarzanie. III Faza - wykonywanie ćwiczeń w sposób jak najbardziej efektywny i ekonomiczny. Co to jest ćwiczenie fizyczne? Pod pojęciem „ćwiczenie fizyczne" należy rozumieć każdy ruch fizyczny, który prowadzi do usprawniania funkcji narządu ruchu człowieka, układu nerwowego i dokrewnego, a także układu oddechowego, serco-wonaczyniowego, pokarmowego. Człowiek w życiu wykonuje różne czynności niezbędne do tego, by mógł egzystować. Wykonując różne czynności dnia codziennego, powinien utrzymać swój organizm w stanie podstawowej sprawności. Jest to samousprawnienie czynnościowe, nie kierowane ćwiczenie, np. czynności higieniczne lub czynności związane z przygotowaniem posiłków czy ich spożywaniem, chodzenie po schodach, zawód, który zmusza do wszechstronnej lub określonej aktywności ruchowej dnia codziennego, np. zawód listonosza. Stopień zaangażowania narządu ruchu człowieka w czynności dnia codziennego ma istotny wpływ na ogólny stan ustroju. Usystematyzowanie zasad, metod i form nauczania ruchu powinno pomóc nauczycielowi, w tym też nauczycielowi ruchu leczniczego, w dobrym przeprowadzeniu zajęć ruchu fizycznego. 226

To usystematyzowanie bywa różne, np.: metody mające na celu rozwijanie zdolności motorycznych dzielą się na metody: • ciągłe (o stałej, intensywnej pracy), • przerywane (o mniejszej intensywności pracy), • mieszane (stacyjne, startowe), • zmodyfikowane, kinezyterapeutyczne, stanowiące treść odnośnych programów ćwiczeń w kinezyterapii, w zajęciach ogólnokondycyjnych. Metody jako sposoby realizacji nauczania, przekazywania i egzekwowania wiedzy dzielą się na metody: • ścisłe, • zabawowe, np. zabawa właściwa, opowieść ruchowa (metoda bezpośredniej celowości ruchu), • zadaniowe (naśladowczo-zabawowa), • metody treningu obwodowego. Metoda ścisła ćwiczenia w ujęciu praktycznym Są to ćwiczenia wykonywane w sposób ściśle określony. W celu dokładnego opisu ćwiczenia niezbędne jest określenie elementów składowych ruchu i podanie ich pełnej charakterystyki. Nauczyciel dyktuje ruch i kontroluje go. 1. Pozycja wyjściowa, z której zaczyna się ruch. Nauczyciel określa główny układ ciała. Dodaje jednoznaczne określenie układu: RR czy NN - jeśli układ kończyn jest inny niż określony w pozycji wyjściowej, klęk podparty - nogi ustawia w stosunku do tułowia pod kątem 90°, a ramiona z tułowiem też muszą tworzyć kąt prosty itd. Trzeba określić układ RR tylko wtedy, kiedy pozycja ciała w szczegółach ma być inna, np. klęk podparty, PR w górę. Pozycja wyjściowa jest układem ciała, z którego rozpoczyna się ruch i który będzie taki sam w końcowej części ćwiczenia. 2. Rodzaj ruchu wykonywanego przez daną część ciała, który często określa charakter ruchu: skłon T, wymach RR, odrzuty RR, przenoś, wymach itd. 3. Kierunek i amplituda ruchu danej części ciała, które trzeba określić szczegółowo lub na które istnieją określenia wynikające z terminologii gimnastycznej, np. wymach RR przodem w górę - jaka jest amplituda ruchu, wymach RR (przodem) - do jakiego położenia (w górę). Rodzaj, kierunek i amplituda ruchu, kolejność i tempo ich wykonania dają całościowy obraz ćwiczenia. 4. Kolejność wykonania ruchów i elementu ruchu oraz powtórzeń powinna być ściśle określona, np. RR przodem w bok, 2 odrzuty i powrót do pw. (nie trzeba dodawać odrzuty w tył, gdyż „odrzut" jest zawsze do tyłu). 5. Następnie planuje się liczbę powtórzeń w serii (w zależności od zadania ćwiczenia i jego intensywności) i liczbę serii. W ruchach użytkowo-sportowych podaje się tylko cechy charakterystyczne, np. bieg z wysokim uniesieniem kolan. Podany sygnał rozpoczyna i kończy cykl biegu. 6. Komendy do ćwiczeń podaje się w sposób ścisły, obrazowy, zawsze przystosowany do warunków i możliwości, zrozumiały dla ćwiczących. Komenda ćwiczenia musi uwzględniać wszystkie wyżej omówione elementy i cechy ruchu. Sygnał do rozpoczęcia ćwiczeń, utrzymywanie właściwego tempa poszczególnych faz 227

ruchu i moment zakończenia ćwiczenia należy podawać głosem dobitnym, rytmicznym i mobilizującym do ćwiczenia. Przed zakończeniem serii ćwiczeń nie doliczać ostatniej fazy taktu, lecz powiedzieć „dość". Przykłady ćwiczenia z rozliczeniem na 4: l - RR w bok; 2 - RR w górę; 3 - RR w bok; 4 - RR w dół. Po 3-krotnym powtórzeniu całości ćwiczenia w ostatnim liczeniu zamiast „4 - RR w dół", powiedzieć „i... dość". Jest to sygnał dla ćwiczących, że ćwiczenie to już kończy się i za chwilę nastąpi inne. Metoda sportowa - atrakcyjna metoda w kinezyterapii i sporcie inwalidzkim W metodyce nauczania często spotyka się określenie: metoda sportowa. Zadania lekcji w większości ćwiczeń są realizowane przez wykonywanie ruchów zbliżonych do sportowych. Sportowa metoda prowadzenia zajęć wymaga wnikliwej kontroli natężenia ćwiczeń u ćwiczących w wielu momentach lekcji. Bieżąca obserwacja przez nauczyciela stopnia zaangażowania fizycznego i emocjonalnego jest niezbędna dla zdrowia ćwiczących. Zdarza się bowiem, że stopień natężenia wysiłku indywidualnego czy grupowego przekracza stopień wysiłku zaplanowany w czasie lekcji. Metoda sportowa jest celowym i atrakcyjnym sposobem prowadzenia zajęć z osobami niepełnosprawnymi, szczególnie z dziećmi i młodzieżą. Może być stosowana przez całą lekcję lub tylko w jej części. W grach sportowych zespołowych ruchów sportowych nauczać można: • metodą zabawową, • metodą wprowadzania fragmentów gry, • grą uproszczoną, • grą właściwą. Elementy gier sportowych, często zmodyfikowane, stosuje się w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych jako czynnik leczniczy. Osobnym zagadnieniem jest sport inwalidzki. W organizacji lekcji stosuje się różne formy nauczania: • frontalna (wszyscy wykonują to samo ćwiczenia, np. na lekcji wf. trening w poszczególnych dyscyplinach sportowych), • działań grupowych (grupy realizują odrębne zadania), • zajęć indywidualnych (każdy ćwiczący ma do opanowania swój własny program (trening sportowy, leczniczy). W rehabilitacji ruchowej rzadko stosuje się jednolite ćwiczenia dla wszystkich, np. w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych najczęściej stosuje się jednocześnie różne organizacyjne formy nauczania, np. formę frontalną razem z indywidualną. Różnica pomiędzy formami nauczania a metodą nauczania wg Gniewkowskiego: „Metoda tym różni się od formy, że gdy metoda jest sposobem realizacji założonego celu, to forma jest zewnętrznym kształtem, układem, postawa, budową. Metoda może posługiwać się różnymi formami",

zawsze związany jest z doskonaleniem funkcji psychomotorycznej ucznia - doskonaleniem zmian w strukturze jego ciała, funkcji fizjologicznych oraz ukształtowaniem u ucznia pozytywnych postaw wobec kultury fizycznej. Forma nauczania jest zewnętrznym kształtem, głównie organizacyjnym, i składa się z następujących elementów: 1. Warunki czasowe - lekcja, trening wyczynowy, zajęcia gimnastyki korekcyjnej, pojedyncze ćwiczenia, formy pozaszkolne. 2. Warunki przestrzenne - sala, boisko, teren otwarty. 3. Warunki organizacyjne - ustawienie, formy podziału, zastępy stałe, zmienne, pary, drużyny. Formy prowadzenia lekcji z punktu widzenia organizacyjnego: 1. Frontalna. 2. Indywidualna. 3. Stacyjna. 4. Zajęcia w zespołach. 5. Obwód ćwiczebny.

Wzory osnów i konspektów lekcji Wzór I Klasa:

Osnowa tir

Liczba uczniów: Temat cyklu: Cele podstawowe: 1. W zakresie umiejętności 2. W zakresie motorycznuści 3. W zakresie wiadomości 4. W zakresie wychowania. Warunki (miejsce zajęć, sprzęt, przybory...) Tok lekcji

Zadania

Uwagi org.-met.

1. Sprawd/cnie gotowości i zorganizowanie grupy 2. Nastawienie uczniów do zajęć 3. Rozgrzewka, rozwój psychomotoryki i zadania korektywne 4. Kształtowanie umiejętności i doskonalenie sprawności w różnych zakresach 5. Uspokojenie fizjologiczne i emocjonalne 6. Czynności organizacyjne i wychowawcze związane z /ukończeniem lekcji 1. Nastawienie uczniów do samodzielnych działań na polu kultury fizycznej

Metoda jest wyodrębnionym sposobem postępowania nauczyciela, polegającym na wywieraniu odpowiedniego wpływu na aktywność wychowanka, który 228

229

Wzór II Osnowa ..........

Nr ....

Dla ..................................

Data

Tok lekcji

Zadania

Środki dydaktyczne

Metody

Czynności nauczyciela

uczniów

N. poleca: RR w bok, obróć się kilka razy w kółko i znajdź wolne miejsce N. „Naśladujemy rękami mały i duży wiatrak"

U. wykonują polecenia

Miejsce: .......................... Czas: 45 minut. Sprzęt: ............................

3. Rozgrzewka

Przyrządy: ...................... Zadania dydaktyczne: .

1. Rozstawienie do zajęć „Wiatraczek"

Zadania wychowawcze:

Tok

Treść

Dozowanie

Wskazówki organizacyjne

2. „Mały i duży wiatrak"

Zabawowo-naśladowcza

3. „Ważenie soli"

Zabawowo-naśladowcza

Wzór konspektu lekcji dla klasy I (wg St. Strzyżewskiego) Klasa: I, 32 dzieci Temat: Poznajemy 4 nowe zabawy i rozwijamy ogólną sprawność motoryczną

4. „Koci grzbiet"

Cele wiodące: 1. Kształtowanie zdolności motorycznych: szybkość, zwinność, równowaga 2. Poznanie zasad i przepisów 4 nowych zabaw 3. Rozwijanie umiejętności wspólnego bawienia się i organizowania zabaw 4. Nastawienie do współdziałania w zespole

5. „Wchodzenie po stopniach schodów" 6. W siadzie

Warunki: sala gimnastyczna, 4 zestawy szarf kolorowych, 32 piłeczki Zadania

ł. Zbiórka w marszu w parach 2. Powitanie 3. Sprawdzenie obecności i gotowości do zajęć

2. Nastawienie uczniów do aktywnego udziału w zajęciach

230

Metody

dydaktyczne

Tok lekcji 1. Zorganizowanie grupy i sprawdzenie gotowości do zajęć

Środki

Zeszyt przedmiotowy

2 chorągiewki, szarfy

nauczyciela

uczniów

Podanie hasłu: w marszu naokoło sali, zbiórka, klaskanie do rytmu

Maszerują naokoło sali parami

Do mnie zwrot!

Zabawowa klasyczna

M

Bezpo-

skrzyżnym „pokazywanie ściany za sobą"

średniej celowości ruchu

zycję siadu skrzyżnego; teraz pokażcie ścianę za sobą lewą ręką, prawą ręką

7. W staniu na

„

N.:Stańcie na jed-

jednej nodze pisanie imienia i cyfr

Nauczyciel sprawdza obecność

1 . Podanie tematu i głównych zadań 2. Zabawa: „Jedzie pociąg"

Czynności

ł?

N. podaje temat i /udania (bardzo prosto)

Przyjęcie informacji

N. przygotowuje warunki i podaje fabułę zabawy

U. pomagają i przyjmują informację

N. poleca: Chwyćcie się w parach za ręce i spróbujcie naśladować, ,jak mama waży sól" (na wadze) N.:Pokażcie dzieci, co kotek robi po przebudzeniu się N.:Pokażcie dzieci, jak sportowiec wchodzi po schodach N.:Przyjmijcie po-

8. Podskoki

„

U. naśladują rękami wiatraki - krążą RR ugiętymi w łokciach i RR prostymi U. chwytają się w parach za ręce i próbują naśladować ruchy wagi, naprzemienne przysiady i powstania U. naśladują w klęku podpartym „koci grzbiet" U. maszerują w miejscu, unosząc wysoko kolana Dzieci przyjmują pozycję siadu skrzyżnego i wykonują wielokrotnie ruchy lewą i prawą ręką na zmianę wraz z silnym skrętem tułowia Dzieci stoją na jed-

nej nodze i napiszcie swoje imię i różne cy-

nej nodze i wykonują zadania

N.:Podskakujcie obunóż, a ja zobaczę, kto najwyżej skoczy

Dzieci podskakują obunóż jak najwyżej

fry

231

Tok lekcji

Zadania

Środki dydak-

Czynności

Osnowa lekcyjna dla dzieci młodszych (klasa I-III) z elementami obwodu stacyjnego (wg wzoru II)

Metody

Liczba ćwiczących: 15-20 osób.

Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna lub sala zastępcza. Czas: 45 minut. tyczne 4. Kształtowanie umiejętności, doskonalenie sprawności i rozwijanie zdolności twórczych

5. Uspokojenie organizmu

1. Zabawa orientacyjno-porządkowa: „Znajdź swój kolor"

2 chór. i szarfy

2. Zabawa na czworakach: „Swobodne biegi na czworakach" 3. Zabawa

nauczyciela Zabawowowa klasyczna

N.:Dzieci stańcie w luźnej gromadce. Podanie fabuły i zasad zabawy

„

„

uczniów

Przybory: woreczki, piłki siatkowe, ławeczki, materace, kocyki, obręcz.

Dzieci postępują zgodnie z podanymi zasadami

Zadania dydaktyczne: wzmacnianie mięśni grzbietu, obręczy barkowej, brzucha oraz ćwiczenia przeciw płaskostopiu, ogólnej wydolności i sprawności fizyc/ncj.

D/.icci postępują zgodnie z fabułą i zasadami Jak wyżej

Jak wyżej

bieżna: „Wilki i owce" 4. Zabawa

„

Jak wyżej

Jak wyżej

skoczna: „Skoki" 5. W parach:

Rucho-

N. tworzy pary i za-

Dzieci tworzą pary.

„Inicjowanie i naśladowanie ruchów"

wej ekspresji twórczej

leca, aby jedno dziecko z każdej pary wymyślało dowolne ruchy, a drugie je naśladowało, po czym na sygnał nastąpi zmiana ról

po czym jedno z nich przejmuje inicjatywę w wymyślaniu ruchów, a drugie je naśladuje, po czym n;i sygnał N. zamieniają się rolami

N. poleca: Dwójkami naokoło sali marsz i ustala piosenkę, po czym daje znak rozpoczęcia piosenki

Dzieci wykonują zadanie, śpiewają piosenkę

N. wyznacza konkretnych uczniów do konkretnych zadań

Uczniowie przyjmują uwagi

Marsz ze śpiewem

6. Czynności organizacyjne i wychowawcze związane z zakończeniem lekcji

1. Zebranie i uporządkowanie sprzętu

-

-

2. Podsumowanie wychowawcze lekcji

N. podsumowuje zdarzenia na lekcji i ocenia je

7. Nastawienie do samodzielnego wykonania zadań ruchowych w czasie wolnym

1. Motywowanie

N. skłania do zabawy z rodzicami

2. Przekazanie uwag nt. zadań do wykonania

N. przekazuje proste uwagi na temat możliwości zabawy z rodzicami

Zadania wychowawcze: wyrobienie nawyku korekcji postawy, współzawodnictwo w grupach. Tok

Treść

Dozowanie

Wskazówki metodyczno-

Część I wstępna, czyn-

Zbiórka — w szeregu lub dwuszeregu. Powitanie, sprawdzenie obecności i przygotowanie poszczególnych ćwiczących do zajęć. Podanie zadań lekcji i uwag organizacyjnych ora/, przypomnienie o konieczności przybrania za-

'.'. ruin

-organizacyjne Każda pozycja to popra-

ności organizacyjne

elementu postawy: płowy, barków, łopatek.

klatki piersiowej, brzucha, bioder (pośladków). nóg tlił.

wsze właściwej postawy wyjściowej i końcowej cwic/fnia

Zabawa

„Słonko świeci". Na zapowiedź „słonko świeci" dzieci spaceruj:) i biegaj;} w różnych kierunkach, na zawołanie „deszcz pada" dzieci biegną pod ścia-

3 min

Korekcja postawy u każdego dziecka

10 min

Dzieci pobierają worecz ki

nę lub do drabinek. Stają tyłem i stoją prosto, całym ciałem przylej;;>j;| do

ściany Ćwiczenia przygotowujące wszechstronnie organizm do wysiłku fizycznego

ł . Pw. - postawa zasadnicza, worec/ck w ręku. Przcłożrnic woac/ka do drugiej ręki jak najwyżej tvxl ułowe.

w tym momencie popatrzeć na woreczek, opuścić ręce, przełożyć woreczek z powrotem do ręki popi/ednifj.

Ruchy w/no^u ramion powinny mlbywsić się

w płaszczyźnie tułowia

Całość powtórzyć 5 razy, potem wore-

czek przełożyć do ręki poprzedniej i ten sam ruch przećwiczyć 5 r;
Przekładanie woreczka

reczka na przemian pod prawym, potem pod lewym kolanem.

pod kolanem od zewnątrz

3. Pw. postawa zasadnicza, woreczek

Dzieci powinny starać się

w jednej ręce. Przekładanie woreczka

przekładać woreczek po-

za sobą, chwyt przeciwna rck.j. Na przemian prawa i lewa ręka.

wyżej pasa biodrowego

4. Pw. postawa zasadnicza. Woreczek w ręku. Przekładanie woreczka za sobą na wysokości pasa 5 razy

Dzieci zachęcają się do zabawy z rodzicami. Dzieci przyjmują uwagi

wienie źle „ustawionego"

w prawą stronę, 5 ra/.y w lewą stronę.

5. Woreczek na głowie (nie powinien spaść), przejść do siadu ski żyznego. Muskanie przed sobą i za sobą po 5 razy.

i nie pochylać głowy

232

Wskazówki metodycznoTok

Treść

Dozowanie

6. Pw. siad skrzyżny, woreczek w dłoniach. Podrzucanie woreczka w górę z klaskaniem i chwyt w dłonie. 7. Pw. klęk podparty, dłonie skierowane palcami do środka. Woreczek na podłodze na wysokości oczu. „Kurki piją wodę" - dzieci uginają ręce w łokciach, zbliżają brodę do podłogi. pozostają w tej pozycji 3-5 sęk. Następnie prostują ręce, „połykają wodę", unosząc wysoko głowę przez kolejne 3-5 sęk. 8. „Kurki trzepocą skrzydełkami". Pozycja wyjściowa jak w ćwiczeniu 7. Na hasło prowadzącego „kurki trzepocą skrzydełkami" dzieci wykonują siad klęczny (na piętach), układają ręce w „skrzydełka" i wykonują rytmiczne ruchy odrzutu (w tył), naśladując trzepocące skrzydełka. Na hasło prowadzącego „kurki odpoczywają" dzieci wracają do pozycji wyjściowej. 9. Pw. Siad ugięty. Woreczek w ręku. Ruch: przekładanie woreczka pod kolanem od zewnątrz, druga noga prostuje się. Chwyt woreczka przed sobą (całość 6- ł 0 razy). 10. Pw. siad skrzyżny, woreczek na głowie. Powstań do pozycji stojącej Cześć II główna: korygowanie postawy w różnych pozycjach wyjściowych

Ćwiczenia oddechowe Ćwiczenia wyprostu

234

Starać się, żeby woreczek nie spadł 6 razy

2. Pw. siad klęczny rozwarty, stopy złączone, palce obciągnięte. RR wzdłuż tułowia. Ruch: odwracanie i nawracanie dłoni (łopatki ściągnięte) 5 razy, wyprosi ramion w górę w skos, skurcz pionowy - dłonie na barkach, powrót do pw. 3. Pw. siad klęczny, dłonie skrzyżowa-

6 razy

Ruch: naprzemianstronne ugięcia i wyprosty NN.

-organizacyjne Stopniowo jak najdłużej Klaskać 1 łasło prowadzącego „kurki piją wodę" ma oddziaływanie korekcyjne: odciążenie kręgosłupa od ucisku „osiowego", korekcja odcinka lędźwiowego kręgosłupa, rozciągnięcie mięśni piersiowych Hasło prowadzącego „kurki trzepocą skrzydełkami" (dzieci układają ręce w układzie RR w bok, przedramiona w przód pod kątem prostym). Pozycja siadu skorygowana

I . Pw. siad skrzyżny, kolana ro/.warte blisko podłogi, tułów wyprostowany. Ruch: skurcz pionowy, ramiona w skurczu z dłońmi w przód.

ne na barkach. Ruch: RR w bok - wdech, pochylenie tułowia, RR skrzyżowane, wydech. 4. Pw. siad ugięty podparty.

.

Barki cofnięte, łopatki złączone, szyja wyciągnięta, broda przyciągnięta, ręce oparte z boku, lekko na palcach

4 razy

Nogi skulone

Tok

Treść

Dozowanie

Wskazówki metodyczno-organizacyjne

5. Pw. siad ugięty, tyłem podparty. Ruch: przejście do siadu prostego, wyrzucenie nóg w przód, powrót do siadu skulnego. 6. Pw. przysiad podparty - dłonie

6 razy

Tułów wyprostowany

5 razy

Wyprosi NN w kolanach,

oparte na podłodze na szerokości barków, kolana rozchylone, łopatki ściągnięte, broda lekko przyciągnięta, stopy oparte na palcach. Ruch: przejście do „kociego grzbietu". 7. Pw. siad płaski RR bokiem podparte. Ruch: przejście do podporu tyłem, wytrzymać 3 sęk. Całość powtórzyć. 8. Pw. podpór tyłem z nogami ugiętymi. Ruch: przejście do przodu 4 „kroki" powrót, przejście do tyłu 4 „kroki" powrót. 9. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte, RR wzdłuż tułowia. RR w górę w skos - wdech, RR wzdłuż tułowia - wydech. 10. Pw. leżenie przodem - T prosty, RR ugięte w łokciach, NN złączone. Ruch: wznos RR tuż nad podłogę z jednoczesnym skierowaniem T w tył. 1 1 . Pw. leżenie przodem, RR pod brodą. Ruch: naprzemianstronne unoszenie nogi prostej w górę 6 razy, potem ruchy pływania żabką 6 razy. 12. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia. Jazda na rowerze 6 razy w przód, 6 razy w tył. 13. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte postawione na podłodze, RR w dół w skos. Ruch: przekładanie złączonych NN w prawą i lewą stronę. 14. Pw. stanie jednonóż, RR w bok (woreczek przed stopami). Ruch: na sygnał chwyt woreczka palcami stóp, położenie, potem zmiana nogi. Na sygnał chwyt woreczka palcami nogi przeciwnej

uniesienie bioder, broda przyciągnięta

4 razy 4 razy

Barki, biodra i kolana powinny tworzyć linię prostą.

4 razy

6 razy

Broda przyciągnięta, łokcie uniesione i skierowane w bok

10 razy

6 razy

Tułów mocno przylega do podłogi. Brzuch wciągnięly Woreczek

235

Tok

Treść

Dozowanie

Obwód stacyjny

Dzieci zmieniają stacje

Stacja I Przejście po ławeczce z woreczkiem na głowie. Stacja II

Elongacja kręgosłupa, wyrabianie nawyku postawy

Zakończenie lekcji

236

„Czaty" Dzieci w gromadce stoją po jednej stronie sali. Prowadzący stoi tyłem do ćwiczącej grupy - po drugiej stronie sali. Dzieci cicho idą na palcach do nauczyciela, na sygnał zatrzymują się i przybierają dowolną pozycję wyjściową, ale wyuczoną w czasie lekcji. Nie wolno poruszyć się. Dziecko, które poruszy się lub źle wykona ćwiczenie - przechodzi do tyłu. Wszystkie dzieci poprzez kolejne etapy odwracania się nauczyciela zbliżają się do linii końcowej. Wygrywają pierwsi, którzy bez błędu dojdą do końca. „Dziadek i żołnierz" Dzieci chodzą po całej sali, na sygnał prowadzącego „dziadek" dzieci naśladują zgarbionego i zmęczonego staruszka. Na hasło „żołnierz" dzieci naśladują dziarskiego, wyprostowanego żołnierza. Zbiórka, korekta postawy.

Osnowa lekcyjna dla dzieci starszych z elementami obwodu ćwiczebnego wg wzoru II

-organizacyjne Ławeczka

Data

Ilość ćwiczących: 15-20 osób. Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna lub sala zastej>cza. Czas: 45 minut.

Woreczek i obręcz

Wkładanie i wyjmowanie palcami stóp woreczków z obręczy. Spacja III W leżeniu przodem rzut piłki oburącz o ścianę i chwyt oburącz. Stacja IV Poślizg po ławeczce w leżeniu przodem (kocyk pod brzuchem) przy pomocy RR. Stacja V Chodzenie z woreczkiem miedzy stopami, zewnętrzne krawędzie stopy przytrzymują woreczek. Palce podwinięte. Po dwoje dzieci porusza się po sali. Potem następna dwójka. Układ RR - „skrzydełko". Dzieci zmieniają stacje. Cześć III końcowa

Wskazówki metodyczno-

Piłka

Ławeczka

Woreczek

Pr/ybory: laski gimnastyczne, kocyk, szarfy, instrumenty muzyczne (bębenek lub magnetofon)), ławeczki, materace, kocyki. Zadania dydaktyczne: wzmacnianie mięśni kształtujących prawidłową postawę, kształtowanie sprawności ogólnej. Zadania wychowawcze: kontrola postawy ciała w czynnościach dnia ci>d/,ieiinego. Tok Cześć I -wstępna, czynności organizacyjne Wspólna zabawa (skupienie uwagi), korekcja postawy

—

Treść

Dozowanie

Zbiórka - w szeregu lub dwuszeregu. Sprawdzenie obecności i gotowości do zajęć. Podanie zadań lekcji. „Zakazany ruch" 3 min Uczestnicy zabawy ustawiają się w odległości dwóch kroków miedzy sobą. Przed dziećmi stoi prowadzący (na 5-6 kroków), Móiy pokazuje il/ie-uom proste ćwiczenia, które potem dzieci powinny powióizyć. Pi/(.-/.-pocze< icm /ubawy iwKa/.me1 dzieciom dwa „zakazane ćwiczenia" - których nie wolno poka/ywać. Dziecko, które się pomyli i wykona zaka/.ine ruchy, przesuwa się do pr/o du o 0,5 m. Wygrywają d/irci, które nie zmienią miejsca. l min „Wiewiórki w dziupli" Na podłodze rozłożone są szarfy. Jest ich o 3 mniej ni/ ucA-słoików. Uczniowie poruszają siy w rytm muzyki. Po przerwaniu taktu lub melodii it-.iU;;'V jak naj.--/\b< i ej usiąść w kole „szarfy-dziupli" w siadzie skrzy/nym skorygowanym. Uczniowie, którzy nie znaleźli dziupli, otrzymują punkty kar-

3 min

„Dziadek" - czas ćwiczenia krótki, „Żołnierz" dłuższy czas utrzymania postawy

Wskazówki organizacyjne

Szarfy

Ćwiczenia w dwójkach (w parach) Wszechstronne przygotowanie ćwiczącego do wysiłku fizycznego

l. Pw. jeden z ćwiczących w podporze przodem, drugi, stojąc z tylu, chwyta współćwiczącego za uda, opierając nogi na swoich biodrach. Ruch: marsz w podporze do przodu, potem zmiana ćwiczących.

Mocno napiąć mięśnie brzucha

2 min

Omówienie lekcji. Wyróżnienie najlepszych. Pożegnanie.

237

Tok

Treść

Dozowanie

Wskazówki organizacyjne

Tok 2. Pw. leżenie przodem twarzami do siebie. RR w bok. Chwyi za ręce. Ruch: jednoczesny skłon T w tył, powrót do pw. 3. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte o podłoże, RR bokiem w górę wdech; RR przodem w dół - wydech. 4. Pw. w parach naprzeciw siebie, siad skulny oparty na przedramionach, stopy złączone ze stopami współćwiczącego. Ruch: naprzemianstronne, równoczesne ze współćwiczącym „pedałowanie" nogami, udając jazdę na rowerze. 5. Pw. siad rozkroczny naprzeciw sie-

Ćwiczenia oddechowe

Ćwiczenie barków i nóg Ćwiczenia oddechowe

238

bie z chwytem za ręce. Ruch: jeden z pary wykonuje skłon w przód, drugi przechodzi do leżenia tyłem. Potem następuje zmiana ról. 6. Pw. stanie tyłem do siebie, chwyl pod łokcie współćwiczącego ruchem „haka". Oparcie plecami o siebie. Ruch: równoczesne przysiady i wyprosty nóg. 7. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte, stopy postawione na podłodze (oddychanie z zachowaniem następujących po sobie faz). Jedna ręka ułożona na klatce piersiowej, druga na brzuchu. Wdech: 1 - wznoszenie klatki piersiowej, 2 - napięcie mięsni brzucha. Wydech: 1 - obni/cnie klatki piersiowej, 2 - rozluźnienie mięśni brzucha. 8. Pw. stanie tyłem do siebie, RR w górze, chwyt za dłonie. Ruch: wypady w przód na przemian prawa i lewa noga. 9. Pw. klęk podparty w parach. Ćwiczący twarzą do siebie w odległości 1-2 m. Piłeczka pingpongowa między nimi. Ruch: przedmuchiwanie piłeczki w slronę współćwic/.ącego. 10. Pw. stojąca, chwyt za ręce współćwiczącego na wysokości bioder. Ruch: wypady w przód na prawą i lewą nogę.

4 razy

Dozowanie

Wskazówki organizacyjne

1 1 . Pw. w parach tyłem do siebie, w pozycji stojącej w lekkim rozkroku. Ruch: skręty tułowia i klaśnięcie w dłonie za plecami współćwiczącego.

8 razy

Odległość 1 kroku

Nisko nad podłogą

1 min

Obszerne ruchy

5 razy

W leżeniu tyłem tułów

12. Pw. stanie prawym bokiem do siebie, 1 min stopy ćwiczących złączone zewnętrzną stroną. Ruch: chwyt za prawe dłonie, przeciąganie się z mocowaniem, potem zmiana współćwiczących do oparcia lewymi bokami. 13. Pw. stanie w lekkim rozkroku, tyłem 5 razy do siebie w odległości 0,5 m. Ruch: wznos RR w górę do zetknięcia się dłońmi o siebie za głową - wydech ze skłonem T w przód z dotknięciem dłońmi między nogami.

prosty, głowa wysoko Część II -główna Wzmocnienie mięśni brzucha

10 razy

3-4 razy

1 . Pw. siad prosty podparty. W parach 2 razy 5 naprzeciw siebie. Ruch: przenoszenie NN do siadu równoważnego do oparcia na przedramionach. Wytrzymać 3-6 sęk. 2. Pw. siad ugięty, partner przytrzymuje nogi współćwiczącego. Ruch: powolny opad T w tył do leżenia tyłem i powrót do siadu.

2 razy po 8

3. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte o podłoże. RR skrzyżowane na klatce piersiowej. Ruch: wznos RR w górę w skos - wdech; powrót do pw. -wydech.

5 razy

4. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia. 2 razy 10 Ruch: wznos głowy i RR w przód do dotknięcia dłońmi o kolana. Powrót do pw.

6 razy

0,5 min

Treść

Piłeczka pingpongowa

Ćwiczenia korekty 5. Pw. podpór tyłem, czworakowanie w postawy podporze tyłem w przód i w tył. Biodra uniesione do linii prostej wyznaczającej barki i kolana. Łopatki powinny być ściągnięte.

1 min

6. Pw. podpór przodem z nogami ugiętymi, kolejność ruchów: prawa ręka i lewa noga, lewa ręka i prawa noga. Czworakowanie do przodu i tyłu.

'/2 min

7. Pw. klęk podparty. Ruch: pozycja do „ukłonu japońskiego", dotknąć brodą nisko przy podłożu.

6 razy

Nie zatrzymywać oddychania

Nie opuszczać głowy do tyłu

239

Tok

Treść

Dozowanie 4 razy

Ćwiczenia

8. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia, NN ugięte w stawach kolanowych i biodrowych, stopy oparte o podłogę. Ruch: wznos bioder w górę wytrzymać 1-3 sęk. Powrót do pw. 9. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia, dłonie oparte o podłogę w oparciu o pięty, nieznaczny wznos bioder - napięcie mięśni pośladkowych i mięśni brzucha oraz mięśni tułowia. Wytrzymać 3 sęk. Powrót do pw. 10. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia. Ruch: imitacja ruchów skrzydeł „orła" z synchronizacją oddychania. RR bokiem w górę z jednoczesnym przenosem NN na zewnątrz i powrót do pw. 1 \ . Pw. siad skrzyżny, plecy wyprosto-

Wskazówki organizacyjne Tok

obręczy barkowej

Ćwiczenia oddechowe

Wzmocnienie mięśni wysklepienia stopy

240

wane, chwyt laski oburącz z tyłu. Ruch: przesuwanie laski w pionie i w poziomie. 12. Pw. leżenie przodem, laska trzymana z tyłu oburącz. Ruch: odrzuty wyprostowanych RR w tył. 13. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte w stawach biodrowych i w stawach kolanowych, stopy oparte o podłogę. RR z laską nad klatką piersiową uchwyconą na szerokość barków. Wdech - laska w zagłębieniu pasa biodrowego; wydech - laska przyciska klatkę piersiową. 14. Pw. siad na ławeczce. Przed każdym ćwiczącym leży laska, na sygnał prowadzącego wszyscy ćwiczący starają się stopami ustawić laskę pionowo na podłodze, wygrywa ten, którego laska stanie prosto pierwsza.

5 razy

6 razy

10 razy

10 razy

5 razy

Ćwiczenia z laską

Treść

Dozowanie

15. Zabawa „chód gąsienicy": uczestnicy zabawy stoją w pozycji skorygowanej. Na sygnał prowadzącego przcsuwają się, po sali „chodem gąsienicy", który składa się z trzech etapów: 1 - ciężar ciała przenieść na prawą nogą; 2 noga lewa „zawija" palce, przesuwając po podlod/c pieję w stronę palców, tworząc nad podłogą jak największy łuk; 3 - nie ruszając z miejsca pięty wyprost palców stopy lewej i wysuniecie w przód. Następnie ćwiczący przenoszą ciężar ciała na lewą nogę i powtarzają te same ruchy stopą prawą. W ten sposób poruszają się po sali, naśladując „chód gąsicni cy". Prowadzący wyróżnia najlepszych. 1 1 w a p a . D/ieci w poc/:|lko\vym okresie nauki „chodu gąsienicy ' należy posadzić na krześle i wykonać ćwiczenie z odciążeniem stopy. 16. Obwód ćwiczebny - bieg na czworakach - przewleczenie szarfy z góry w dół - bieg w podporze tyłem z piłką na brzuchu - przewrót w przód na materacu - przejście po ławeczce w podpórce tyłem - przejście po ławeczce na czworakach - poślizg na kocyku do tyłu z pracą NN, leżenie tyłem na kocyku. R R trzymają rogi kocyka i są ustawione pod kątem prostym - przesuwanie się w leżeniu ryłem przez odpychanie się kolejno stopami (kiedy jedna noga jest zgięta. druga leży na podłodze wyprostowana) - pełzanie do mety.

2 min

5 min

Wskazówki organizacyjne

Uwaga: po podziali; ćwiczących no dwa zespoły ten zestaw obwodu ćwiczebnego można przeprowadzić jako wyśdpi

241

Tok

Treść

Dozowanie

Wskazówki organizacyjne

Cześć III - końcowa

„Wywoływanka" Uczestnicy zabawy siedzą na obwodzie koła w siadzie skrzyżnym w pozycji skorygowanej, z rękoma ułożonymi w „skrzydełka", twarzą do środka koła. Prowadzący stoi obok koła klaszcząc rytm 4/4. Dzieci wykonują przy tym następujące ruchy: 1 . Klaśniecie prawą ręką w prawe udo. 2. Klaśniecie lewą ręką w lewe udo. 3. „Skrzydełko" lewą ręką. 4. „Skrzydełko" prawą ręką. Zabawę rozpoczyna wyznaczony przez prowadzącego uczestnik zabawy, wypowiadając na „3" swoje imię, a na „4" imię innego uczestnika zabawy. Po wykonaniu tego zadania dziecko pozostaje w układzie RR w „skrzydełka" do końca zabawy. Zabawa kończy się z chwilą przerwania jej przez prowadzącego (jeśli jest niewielu uczestników, to koniec zabawy następuje w chwili wykonania zadania przez ostatniego uczestnika). Zbiórka, podsumowanie, wyróżnienie najlepszych. Pożegnanie.

3-4 min

Ćwiczenie wymagające dużej koncentracji uwagi

Zabawa uspokajająca, korektywna

Zakończenie lekcji

2 min

Utrwalenie nawyku prawidłowej postawy ciała. Wzmacnianie mięśni grzbietu i brzucha.

Data: Prowadzący: Cele: kształtowanie prawidłowej postawy ciała podczas przyjmowania pozycji korekcyjnej. Wzmocnienie mięśni warunkujących prawidłową postawę. Wpływ zabaw na rozwój fizyczny i psychiczny dziecka. Metody: zabawowo-naśladowcza, zabawowo-klasyczna, naśladowczo-ścisła Liczba ćwiczących: 12 (dziewczęta i chłopcy) Wiek ćwiczących: 5-6 lat Przybory: woreczki, laski gimnastyczne Czas trwania: 30 minut

242

1. Ćwiczenia organizacyjno-porządkowe. Zbiórka w postawie wysokiej w półkolu. Opad tułowia w przód w odpowiedzi na powitanie prowadzącego. 2. Siad skrzyżny. RR na kolana (dłonie je lekko przytrzymują). Wyciąganie głowy „ku słońcu". Ćwiczenia głowy w różnych płaszczyznach. Naśladowanie ruchów związanych z obsługą zegara: - ruchy „wahadłowe": skłony głowy na boki (potem przez kilka sekund „głowa do słońca"), - „nakręcanie budzika": skręty głowy w prawo i w lewo (potem „głowa do słońca"), - „bim-bam": bicie zegara, ruchy głowy w przód i w tył (potem głowa „do słońca"). 3. Przejście do pozycji stojącej - bez pomocy rąk. 4. Zabawa ożywiająca „Berek-słupek". Wyznaczony przez prowadzącego „berek" stara się dotknąć kogoś, aby mu przekazać swoją rolę. Uciekający, żeby uchronić się przed schwytaniem, przyjmuje w ostatniej chwili pozycję „słupka", stojąc na jednej nodze - raz na prawej, raz na lewej. 5. Zabawa ożywiająca „Berek-literka". Dzieci kładą woreczki na głowie. Wyznaczone dziecko „berek" goni inne. Ochrona przed berkiem poprzez odwzorowanie własnym ciałem litery „T" lub „I". Część II - główna

Konspekt lekcji

Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna

Część" l - wstępna

1. Ćwiczenia obręczy barkowej, głowy i karku. Dzieci w siadzie skrzyżnym trzymają laskę za głową, chwyt dłońmi na szerokość barków - wysoko. Opuszczenie laski na kark, skłon głowy w przód. Wznos laski w górę - wyprosi głowy „ku słońcu" z okrzykiem „hurra". 2. Siad skrzyżny. RR z laską w górę. Odwracanie laski do przodu, naprzemiennie obydwoma końcami. Skręt głowy i tułowia w kierunku ruchu laski i naśladowanie tykania dużego zegara - „cyk-cyk". 3. Postawa wysoka. Ćwiczenia anty grawitacyjne „czucia postawy". Chód z woreczkiem na głowie - po obwodzie koła i zaznaczonym kierunku. Dzieci powinny być wyprostowane jak żołnierze i maszerować krokiem wyprężonym. 4. „Chód wróbla". Dzieci tworzą krąg. Czy wiecie, jak wróbelek porusza się na ziemi. Nie kroczy jak my, lecz podskakuje na obu nóżkach (cichutko podskakuje na ugiętych nóżkach). Zbliża się nieprzyjaciel. Wróbelki stoją w bezruchu i cichutko świergocą. 5. „Biedny wróbelek". Ćwiczenie równoważne. Biedny wróbelek złamał nóżkę. Może skakać tylko na jednej nodze. Spróbujmy naśladować kulawego wróbelka, który ma złamaną raz jedną, raz drugą nogę. Złamana nóżka ugięta w kolanie, przytrzymywana jedną ręką w okolicy kostki. Kto potrafi w tej pozycji skakać dookoła? 6. „Jazda na rowerze". Ćwiczenia brzucha. Dzieci leżą na plecach, przyciągamy kolana do brzucha. Następnie naprzemiennie prostujemy nogi, zataczając obszerne koła w przód i wyobrażając sobie, że jedziemy na rowerze. (Ruchy nóg w przód, potem ruchy nóg w kierunku głowy - cofania się na rowerze). 7. „Dzięciołki". Ćwiczenia mięśni brzucha. Dzieci leżą na plecach. Lekkie puknięcie łokciem o przeciwne kolano ugiętej nogi. Prawy łokieć do lewego kolana. Powrót do leżenia, potem przeciwnie. 8. „Ciekawskie dzieci". Ćwiczenie mięśni grzbietu. Dzieci leżą na brzuchu, laski w dłoni. Chwyt na szerokość barków. Wznos laski do góry tak, żeby można „patrzeć na świat" spod uniesionej laski. 9. „Proste" i „krzywe" dziecko? Które ładniej siedzi? Korekcja postawy. Siad skrzyżny - dłonie na kolanach, tułów lekko pochylony w przód, plecy zaokrąglone. Siedzimy niedbale (źle) - dziecko siedzi krzywo. Następnie przytrzymujemy mocno kolana, prostujemy się, uwypuklając klatkę piersiową do przodu - głowa do góry, łopatki złączone (dobrze) - dziecko siedzi prosto. 243

Część III - końcowa 1. „Zagubiony kotek". Ćwiczenie uspokajające. Dzieci w siadzie skrzyżnym zajmują pozycję na obwodzie koła. Wyznaczone przez prowadzącego dziecko chodzi wokół koła i szuka „zagubionego kotka", który co jakiś czas cichutko miauczy. Jeżeli szukający poprawnie wskaże „kotka", następuje zmiana miejsc i zabawa trwa dalej. 2. Ćwiczenie prawidłowej postawy i przeciwko płaskostopiu. Dzieci rozproszone chodzą po całej sali. Prowadzący mówi: „Chodźcie jak smutni ludzie" - dzieci opuszczają głowę i uginają nogi na sy gnał Chodźcie jak weseli ludzie" - dzieci prostują się, podnoszą głowy, ściągają łopatki, wciągają brzuch i chodzą we wspięciu na palcach. •» .n r ^ n 3. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące. Ustawienie dzieci w szeregu w postawie skorygowanej wyróżnienie i pochwalenie dzieci, pożegnanie, wyjście z sali.

Ryć. 87.

Metodyka zajęć z różnymi grupami ćwiczących

Ryć. 84.

Ryć. 85.

Ryć. 86.

244

Rozwój organizmu i jego funkcji daje różne możliwości stosowania określonych ćwiczeń fizycznych. W zależności od stopnia rozwoju kości, mięśni, narządów wewnętrznych oraz etapu rozwoju psychicznego zmieniają się wskazania do ćwiczeń w poszczególnych okresach rozwojowych, a są to następujące okresy: / etap - okres niemowlęcy i przedszkolny - od O do 7 lat, obejmujący: 1) okres niemowlęcy - od O do l roku, 2) wczesne dzieciństwo - od l do 3 lat, 3) okres przedszkolny - od 3 do 7 lat. // etap - szkolny - od 7 do 18 lat: 1) młodszy wiek szkolny - od 7 do 11 lat, 2) średni wiek szkolny - od 12 do 15 lat, 3) wiek młodzieńczy - od 15 do 18 lat. /// etap - wiek dojrzałości - od 18 lat wzwyż: 1) okres młodości - od 18 do 25 lat, 2) okres pełni sił - od 25 do 40 lat, 3) schyłkowy - od 40 do 60 lat, 4) starość - od 60 lat. Znajomość prawidłowości rozwoju stanu funkcjonalnego w wymienionych okresach rozwojowych jest potrzebna do analizy porównawczej fizjologii i patologii, co jest warunkiem prawidłowego doboru ćwiczeń leczniczych. Wybrane zagadnienia dotyczące rozwoju psychofizycznego dzieci od O do 7 lat. Akt porodu powoduje, że dziecko przechodzi ze środowiska płynnego (wody płodowe) do środowiska gazowego (otaczająca nas atmosfera). Zostaje odłączone od organizmu matki przez przecięcie pępowiny i łapiąc pierwszy oddech, staje się noworodkiem - samodzielnie żyjącym człowiekiem. Jego układ mchowy jest bardzo słaby -- miękkie są elemenfy statyczne (kości). Dziecko rośnie, a wzrostowi jego sprzyja naturalna ruchliwość (ruchy dziecka nie powinny być krepowane). Nie wszystkie odcinki ciała rosną jednakowo szybko. Najwolniej wzrasta głowa, najszybciej nogi. Głowa noworodka stanowi '/4 długości ciała, u dorosłego '/x długo245

ści ciała. Warunki rozwoju dziecka stale się zmieniają. W pierwszych tygodniach życia ruchy niemowlęcia sq odruchowe, niecelowe. Dopiero około 12. tygodnia życia wykształca się u dziecka odruch „oko - ręka". Dziecko spostrzega przedmiot i usiłuje go schwycić. Około 3.-4. miesiąca życia dziecko chwyta przedmioty, ale nie używając kciuka. Chwyta wszystkimi palcami miedzy 6. a 8. miesiącem, a od 9. miesiąca chwyt jest precyzyjny. Wiek przedszkolny (3-7 lat). Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym cechuje niezbyt harmonijna budowa (duża głowa, krótka szyja, długi tułów, krótkie kończyny). Środek ciężkości ciała (mała lordoza lędźwiowa) jest wysoko, co jest rekompensowane szerokim rozstawieniem stóp podczas chodu i biegu. Często stałe jest ugięcie kolan, występują kołyszące się na boki ruchy ciała. Starsze dzieci wyzbywają się tej cechy i ich ruchy są bardziej harmonijne. U dzieci silniej rozwinięte są duże grupy mięśniowe, a drobne zespoły mięśni słabiej. Dlatego dzieciom w tym wieku najbardziej odpowiadają ruchy „globalne", angażujące do pracy większe grupy mięśniowe, a przy tym o charakterze dynamicznym, z odpowiednimi przerwami wypoczynkowymi. W sposobie zachowania się dziecka i wykonywanych przez niego czynności występuje zjawisko tzw. rozrzutności ruchowej. Przy wykonywaniu ruchu zasadniczego pojawiają się jak gdyby ruchy zbędne, dodatkowe, niepotrzebne dla wykonania czynności zasadniczej, np. bezwładne machanie rękoma, kiwanie głową podczas biegu czy chodu, wykonywanie zbyt wielu półprzysiadów i zamachów przed skokiem itd. Takie reakcje ruchowe mają uzasadnienie w działaniu układu nerwowego, w którym występuje przewaga procesów pobudzenia nad procesami hamowania. W miarę rozwoju dziecka koordynacja, technika i styl ruchów osiągają coraz wyższy poziom. Psychikę dziecka cechuje spontaniczność, brak opanowania, duża labilność - łatwe przechodzenie od śmiechu do płaczu i odwrotnie - trudność skupienia uwagi przez dłuższy czas, nawet przy bardzo interesującej dziecko czynności. Układ wegetatywny u małych dzieci funkcjonuje w sposób swoisty dla wieku dziecięcego. Serce u dzieci jest stosunkowo większe niż u dorosłycłi, podobnie jak większa jest powierzchnia oddechowa płuc oraz większa ilość krwi przepływającej w jednostce czasu przez płuca. Ciśnienie, mimo większego przepływu krwi, jest niższe, gdyż szersze jest światło naczyń krwionośnych. Wyższa jest częstotliwość skurczów serca i szybszy rytm oddechowy. Liczba oddechów u dzieci wynosi 2024 (u dorosłych około 18). Dziecko szybciej się męczy, ale i szybciej wypoczywa. Opanowanie przez dziecko poszczególnych form ruchowych następuje w określonej kolejności, np. w zakresie skoku dziecko najpierw opanowuje proste podskoki obunóż, potem na jednej nodze, podskoki z nogi na nogę i dopiero na końcu -umiejętność odbijania się. Potem koordynuje rozbieg, odbicie, lot i lądowanie. Dziecko przyswaja sobie naturalne formy ruchu i jest tu najczęściej samoukiem, przez co rozwija przydatne życiowo cechy motoryczne. Różne bywa tempo tego procesu, gdyż każde dziecko ma swój własny rytm rozwojowy, który jest dla niego normą. Dziecko w wieku 2,5-3 lat potrafi przez chwilę stać na jednej nodze, stać na palcach bez pomocy, potrafi chodzić po narysowanej linii, przeskakiwać przez nisko (5 cm) naciągnięty sznurek, zeskoczyć z wysokości 30 cm i skoczyć na odległość około 70 cm. Czteroletnie dziecko samodzielnie wchodzi i schodzi po schodach, a sześcioletnie dzieci potrafią chodzić w takt muzyki, jeździć na rowerze. 246

Umiejętność chwytania rozwija się później. Dwuletnie dziecko rzuca piłkę oburącz, angażując w tym ruchu całe ciało. Czterołetnie dziecko potrafi rzucać piłkę jedną ręką, ale najczęściej nie potrafi jeszcze schwycić rzuconej piłki. Czynność chwytów piłki jest precyzyjna dopiero w wieku 6 lat. Dzieci małe mają tzw. naturalny głód ruchu, ale dwuletnie dzieci bawią się indywidualnie. Do zajęć grupowych włączyć można trzyletnie dzieci, przy czym najchętniej naśladują one pokazywane ruchy. Czteroletnie dzieci lubią współzawodnictwo indywidualne oraz przejawiają niechęć do współzawodnictwa zespołowego. U dziecka chorego występują odstępstwa od norm fizjologicznych w stopniu różnym, uzależnionym od procesu chorobowego. Uwagi do ćwiczeń dla dzieci w wieku od 3 do 7 lat Należy stosować ruch rozwijający wszystkie cechy motoryczne. Nauczanie ruchu powinno odbywać się przez zabawy ruchowe i ćwiczenia gimnastyczne. Większość ćwiczeń powinna być przeprowadzona metodą zabawową, opowieści ruchowej, zadaniowej (bezpośredniej celowości ruchów). Odpowiednie ćwiczenia gimnastyczne powinny być wybrane z następujących grup materiału ćwiczebnego: ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące, kształtujące i użytkowe, dla dzieci 6-7-letnich również z czwartej grupy materiału ćwiczebnego - ćwiczeń uzupełniających (proste elementy gier sportowych). Ćwiczenia powinny trwać około 30 minut, a ich natężenie powinno być niewielkie. Unikać należy ćwiczeń intensywnych, siłowych i wytrzymałościowych oraz nadmiernie wyrabiających gibkość, stosować częstą zmianę pozycji i rodzaju ćwiczeń. Nie można od „przedszkolaka" wymagać takiej precyzji ruchów, jaka jest u dzieci starszych i osób dorosłych. Wszystkie ćwiczenia powinny sprowadzać się do tych ruchów, które dzieci lubią, a jednocześnie są dla dzieci potrzebne ze względów rozwojowych i emocjonalnych. Wiek przedszkolny i wczesny okres szkolny to lata, w których następuje ogromny rozwój fizyczny, psychomotoryczny, intelektualny oraz moralny dziecka. Podstawowym bodźcem rozwojowym i naturalną potrzebą dziecka jest wszechstronny, spontaniczny ruch. W tym okresie szczególnie bacznie trzeba pielęgnować i rozwijać ruchowe umiejętności dziecka. Są to pierwszoplanowe zadania dla nauczyciela ruchu. Celem ćwiczeń więc są: - harmonijny rozwój dziecka, nie pozwalający na pojawienie się wad postawy, - kształtowanie psychomotoryki, - kształtowanie charakteru i cech społecznych, - kształtowanie estetyki ruchu. Najważniejszym elementem wychowania fizycznego, obejmującym stronę biologiczną człowieka, jest ruch. Wszechstronne bodźce ruchowe dotyczą zadań fizjologiczno-zdrowotnych, podobnie jak praktyczno-sprawnościowych i praktycznych umiejętności dziecka. Rozwój cech motorycznych odbywa się poprzez dostarczenie dziecku odpowiednich bodźców ruchowych. Zadania ogólnowychowawcze ćwiczeń fizycznych to kształtowanie osobowości dziecka, współdziałania w zespole, poszanowania przepisów, zamiłowania do różnorodnych form ruchu. Rozwija się pamięć i zwiększa koncentracja uwagi dziecka. Jednocześnie dziecko uczy się norm współżycia, kształtuje swój charakter, uczucia i siłę woli. 247

Poprzez zajęcia ruchowe dzieci przystosowują swój ustrój do życia w zmieniających się warunkach (przedszkole, szkoła), nabierają zaufania do własnych możliwości fizycznych i umiejętności. Hartują swój organizm, wzmacniają kondycję i tolerancję wysiłkową. Różnorodność rekreacyjna, zbliżona do elementów sportowych, daje zdrowie i radość oraz sprawność fizyczną, jednocześnie hartując dziecko. W czasie gier i zabaw terenowych dzieci poznają przyrodę, uczą się samodzielności, przezorności, nawiązują przyjaźnie. Dziecko w wieku przedszkolnym i w pierwszych latach wieku szkolnego dla prawidłowego rozwoju potrzebuje około 4 godzin dziennie ruchu fizycznego. Są to ćwiczenia ruchu prowadzone metodycznie w formie przystępnych dla dzieci zabaw i gier ruchowych oraz ćwiczeń gimnastycznych (zabawy, gry, spacery, wyciec/ki). Te ostatnie ukierunkowane głównie na korekcję układu ruchu człowieka. Formy organizacyjne to zestawy ćwiczeń korekcyjnych, prowadzonych co drugi dzień. W grupach dzieci młodszych, 3-letnich, te zajęcia powinny trwać krótko. 15 minut, w grupach starszych dzieci, 5-6-letnich - od 15 do 30 minut. W zestawach ćwiczeń dla młodszych grup wiekowych stosować należy ćwiczenia wpływające na duże grupy mięśniowej, chody na czworakach, pełzanie, siady skrzyżne z korekcją osiową kręgosłupa. Dla starszych dzieci stosuje się konkretne ćwiczenia grupy mięśni szyi, obręczy barkowej, grzbietu, brzucha, klatki piersiowej. Bardzo przydatne dla ożywienia i urozmaicenia ćwiczeń jest stosowanie przyborów, ponieważ ćwiczenia z przyborami zawierają elementy celowości ruchu i zwiększają aktywność ćwiczących dzieci. Sięganie do tematyki sportowej inspiruje do współzawodnictwa. Dyscypliny rekreacyjne, jak nauka jazdy na wrotkach, na rowerze, deskorolce, na nartach, daje możliwość przebywania na świeżym powietrzu oraz wdraża na przyszłość do uprawiania sportu rekreacyjnego jako formy aktywnego wypoczynku, pod kontrolą rodziców lub nauczycieli wychowania fizycznego. Okres szkolny Młodszy okres szkolny - 7-11 lat. Nowy tryb życia (szkoła), bardziej siedzący, jest czynnikiem hamującym rozwój. Kościec jest jeszcze słaby, wydolność niezbyt duża. Dzieci nie mogą jeszcze podejmować długotrwałych wysiłków. Zwiększa się koncentracja uwagi i umiejętność analizowania spostrzeżeń, doskonali się koordynacja, orientacja i zręczność ruchów. Około 10. rż. zarysowują się różnice rozwojowe pomiędzy dziewczynkami i chłopcami. Pods tawowe środki w yc h o w a n i a f i z yc z n e go : dużo ruchów naturalnych - biegi, chody, skoki, gry ruchowe i zabawy wszechstronnie kształtujące, wspinanie (z asekuracją). Doskonalenie techniki poszczególnych ruchów, ćwiczenia kształtujące w formie ćwiczeń gimnastycznych - na ławeczkach i drabinkach. Doskonalenie techniki rzutów określonym chwytem i w określonym kierunku -ćwiczenia orientacji, zręczności oraz korekcyjne. Zmodyfikowanie ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących. Prowadzenie ćwiczeń na powietrzu zwiększa ich walory higieniczne i zdrowotne. Średni wiek szkolny (12-15 lat). Ten okres rozwojowy cechuje szybkie tempo przemian cech morfologicznych i fizjologicznych. W zasadzie w wieku 14 lat rozwinięty jest analizator wzrokowy. Wysoka „plastyczność" układu nerwowego 248

Ryć. 88. Ćuic/cnic koickcyjne w warunkach domów > di.

sprzyja automatyzacji nawyków ruchowych (np. gry zespołowe). Intensywny w/rost kości n;ł długość, przy niedostatcc/nym jeszcze ro/woju układu mięśniowego, sprzyja powstawaniu wad postawy. Serce d/.iccka rośnie szybko, około 15. rż. jest 15 razy większe niż po urodzeniu. Istnieje labilność działania układu nerwowego w wyniku pojawienia się wpływów hormonów płciowych. U dziewcząt następuje większy przyrost masy ciała przy jednoczesnym słabym układzie mięśniowym, co powoduje nasilenie cech kobiecości, pojawia się menstruacja. Chłopcy dojrzewają później, około 16. rż. Układ nerwowy jest już na tyle rozwinięty (ośrodki psychoruchowe), że istnieje możliwość przyswojenia trudnych koordynacyjnie układów ruchowych. Duża pobudliwość nerwowa i zanikowy proces kostnienia są przeciwwskazaniami do du/ych obciążeń. Dojrzewa psychika dziecka, pojawia się większa wytrwałość uwagi i umiejętność obserwacji oraz krytycyzm zarówno w stosunku do otoczenia, jak i nauczających, oraz wybuchy emocjonalne. Powinien nastąpić podział na grupy - męskie i żeńskie. Podstawowe środki w yc how ani a fiz ycznego: wszechstronność ćwiczeń, ćwiczenia o trudniejszej koordynacji i większym wysiłku, ale nie za dużym. Należy wyrabiać lepsze poczucie zespołowości (gry), sprawiedliwości w stosunku do siebie i do otoczenia (właściwe sędziowanie). Wszystkie ćwiczenia powinny mieć charakter ogólnorozwojowy, korektywny (stopy, tułów). Dużo gier zespołowych, ćwiczeń użytkowo-sportowych i odpowiednie proporcje ćwiczeń kształcących. Nie należy intensywnie ćwiczyć siły i gibkości. Dla dziewcząt więcej ćwiczeń o charakter/e rytmiczno-muzycznym, mniej siłowych, dużo korektywnych, rozwijających mięśnie pozwalające utrzymać prawidłową postawę (skłonność do wad postawy). Nie stosować skoków z dużej wysokości. Po ćwiczeniach biegu i marszu stosować .dłuższe okresy wypoczynku. Nic stosować ćwiczeń zwiększających lordozę lędźwiową. 249

Starszy wiek szkolny (14-J8 lat)- W psychice zauważalna jest stałość zainteresowań, pojawia się zdolność abstrakcyjnego myślenia, wytrwałość uwagi. Zwalnia się tempo wzrostu, lecz ostateczne kostnienie następuje około 21. rż. Jest to okres znacznego wzrostu siły mięśniowej i okres ostatecznego formowania się postawy. W tym okresie organizm przeszedł już podstawowe etapy rozwojowe, a obecnie dokonuje się korekta rozwojowa. Powiększa się klatka piersiowa, rozrasta się serce, poszerza się światło naczyń krwionośnych. Zwiększają się możliwości wysiłkowe, a wskaźniki fizjologiczne ustalają się często na poziomie ludzi dorosłych. Zwiększa się koncentracja uwagi, następuje poprawa koordynacji ruchowej, czego przejawem są osiągane już w tym wieku rekordy sportowe. Organizm podatny jest na trening fizyczny. Dziewczęta w tym okresie przejawiają większe możliwości wzbogacania swojej motoryczności i szybciej stają się „dorosłe", ukształtowane ruchowo. Dlatego istnieją dyscypliny sportowe, w których wcześniej kończy się u dziewcząt okres juniorów niż u chłopców, np. w narciarstwie alpejskim. Można stosować już trening wytrzymałościowy o dużym natężeniu, choć narastający stopniowo. Największe natężenie treningu można stosować około 18. rż. Trening może dotyczyć wszystkich cech motorycznych, może być ogólny (lekcje wychowania fizycznego) lub szczególnie ukierunkowany na technikę określonej dyscypliny sportu. Należy zwiększać samodzielność, krytycyzm w stosunku do własnych postaw i ćwiczeń, rozwijać cechy zespołowości oraz poczucie odpowiedzialności. Wysiłek fizyczny stosować tylko do granic możliwości ustroju. Ś r o d ki : wszystkie środki wychowania fizycznego stosowane według uwarunkowań i metodyczny dobór ćwiczeń. Wiek dojrzałości (od 18 do 60 lat) Początek wieku dojrzałości jest pełnią rozwoju ruchowego i psychicznego. Wiek 18-25 lat, nazywany okresem młodości, to okres największych możliwości fizycznych organizmu (rekordy sportowe). Wszechstronność możliwości ruchowych pojawia się już około 18. rż., choć dopiero w wieku 21 lat następuje ostateczne kostnienie kości. Aktywność ruchowa człowieka z okresu wczesnej dojrzałości powinna w znacznym stopniu być zachowana w latach późniejszych okresu dojrzałości. Następuje zrównoważenie psychiczne, które pod koniec okresu dojrzałości, na skutek niesprzyjających warunków zdrowotno-bytowych, może ulec pogorszeniu. Należy prowadzić taki tryb życia, żeby być ruchowo aktywnym i opóźnić procesy starzenia się ustroju (miażdżyca, choroby wrzodowe, niewydolność krążenia i oddychania). Podstawowe środki r u ch u : 1. Ćwiczenia gimnastyczne, które mogą być stosowane w każdych warunkach, a dają możliwości wybiórczego wzmocnienia siły mięśniowej i wzrostu gibkości ciała. 2. Nawet krótkotrwałe, ale systematycznie prowadzone ćwiczenia są bardzo korzystne dla zdrowia. 3. Sportowe formy ruchu - gry sportowe, sporty wodne, sporty zimowe, gry i zabawy rekreacyjne, marsze, biegi terenowe - powinny być uprawiane z dużym zaangażowaniem fizycznym, zależnie od możliwości ćwiczących, i emocjonalnym. 250

Okres starości Starość jest pojęciem względnym. W zasadzie słowo „starość" oznacza stan zniedołężnienia człowieka: obniżenia jego zdolności poruszania się, występowania choroby wieńcowej, demencji - zmniejszenia się sprawności umysłowej. Starość w sensie wieku metrykalnego rozpoczyna się mniej więcej od sześćdziesiątego roku życia. Obecnie wprowadza się pojęcie wieku biologicznego, który jest oceną faktycznego stanu organizmu pod względem biologicznym, bez względu na wiek metrykalny. Dobry stan ustroju przejawia się sprawnym poruszaniem się, ruchliwością, „młodym" wyglądem zewnętrznym, bystrością umysłu itp. Reasumując, nie wszyscy ludzie w podeszłym wieku są niesprawni i niedołężni, i odwrotnie - nie wszyscy młodzi są sprawni. Wiek metrykalny jest jednak sygnałem do wnikliwej oceny organizmu. Gdy człowiek zbliża się do 60. rż., następuje u niego zmniejszenie zainteresowania ruchem, skłonność do zaburzeń metabolicznych i zmian zwyrodnieniowych, osłabienie układu krążenia. Powyżej sześćdziesiątego roku życia następuje zmniejszenie wytrzymałości kości (stąd typowe złamania starcze - szyjki kości udowej, gdyż w miejscu szyjki kości udowej następują szczególnie odwapnienia), wiotczenie mięśni. Następuje niezborność ruchów lokomocyjnych i manualnych, nasilają się zmiany zwyrodnieniowe stawów. Cechy motoryczne ulegają pogorszeniu, słabnie refleks, zanika harmonia ruchów. Zmniejsza się koordynacja ruchowa, pogarsza się ogólna wydolność organizmu. Z prac różnych autor&w wynika, że ogólna sprawność fizyczna stanowi: w wieku 50 lat - 75-80% sprawności maksymalnej, w wieku 60 lat - poniżej 70% sprawności maksymalnej, w wieku 70 lat - do około 55% sprawności maksymalnej. Wydolność fizyczna zależy od wielu czynników wewnętrznych (stan poszczególnych układów i ich funkcjonalność), warunków zewnętrznych, trybu życia i pracy, stanu równowagi psychicznej.

Ćwiczenia fizyczne dla osób w podeszłym wieku Ruch fizyczny jest czynnikiem profilaktycznym i leczniczym likwidującym różne choroby związane ze starością. Stopień nasilenia i zakres ruchu zależą od wielu warunków określonych w kinezyterapii. Ruch fizyczny jako czynnik profilaktyczny jest terapią działającą przeciw następującym chorobom: 1) miażdżycy, 2) niewydolności wieńcowej, 3) chorobie nadciśnieniowej (I i II stopnia), 4) nerwicy gastrycznej (nerwica żołądka), 5) chorobom układu oddechowego (nieżyt oskrzeli, rozedma płuc), 6) otyłości i cukrzycy, 7) zaburzeniom psychicznym. Ćwiczenia fizyczne z osobami starszymi powinno prowadzić się w sposób zaplanowany, w postaci lekcji wychowania fizycznego. Uczestniczący w zajęciach 251

powinni systematycznie na nie uczęszczać i stale podlegać kontroli lekarskiej. Ćwiczenia fizyczne dla osób starszych powinny być tak dobrane, żeby ich wpływ był dla organizmu wszechstronnie korzystny. Zespołowe ćwiczenia są bardzo dobrym środkiem nie tylko wpływającym na wydolność fizyczną, ale równie dobrze oddziałującym na psychikę ćwiczących. Ćwiczenia zespołowe, ogólnokondycyjne powinny być tak dobrane, by móc w czasie ich przeprowadzania indywidualnie dawkować wysiłek tym ćwiczącym, dla których ogólnie zaplanowany wysiłek fizyczny jest zbyt duży. U w a g i m e t o d y c z n e do ćwiczeń gimnastycznych dla osób w podeszłym wieku: - ogólny wysiłek w lekcji nie powinien przeciążać układu krążeniowo-oddechowego, - lekcja powinna być krótka - 30 minut, - obowiązkowe zlecenie lekarskie, jako warunek uczestniczenia w lekcji, - obciążenie wysiłkowe nie powinno przekraczać 30-50% obciążeń maksymalnych, - nawet niewielkie wysiłki mogą okazać się bardzo obciążające dla ustroju, - ćwiczenia intensywne powinny być prowadzone na przemian z ćwiczeniami normującymi oddychanie (lekkimi dynamicznymi lub oddechowymi), - nie należy stosować ćwiczeń powodujących wzrost ciśnienia w klatce piersiowej (statycznych i dynamicznych z zatrzymaniem oddychania), - ćwiczenia oddechowe mogą wywołać zawroty głowy (hiperwentylacja) i czasami lepiej jest intensywniejsze ćwiczenia oddechowe przeprowadzać pod koniec lekcji, - stosować dużo ćwiczeń ożywiających, z akcentami ruchu (z klaskaniem), łatwych wysiłkowo i koordynacyjnie (elementy zabaw ruchowych), - krzywa natężenia wysiłku dla osób starszych może mieć nieco inny układ; punkt kulminacyjny wysiłku fizycznego może być nieco bardziej przesunięty w przód lub w tył (w zależności od fizycznych możliwości ćwiczących), - obowiązuje kontrola tętna i ciśnienia: ciśnienie skurczowe normalne = 120 mm Hg (nadciśnienie ponad 140 mm Hg), rozkurczowe powinno być w granicach 80-90 mm Hg, - komendy i objaśnienia wypowiadać krótko i dobitnie, - formy prowadzenia powinny być różne, najlepiej ścisła i zabawowa oraz bezpośredniej celowości ruchu, - tempo umiarkowane, bez gwałtownych zmian rytmu, - aktywny wypoczynek - dużo ćwiczeń rozluźniających między seriami ćwiczeń, krótkie serie, dużo ćwiczeń oddechowych i rozluźniających, - amplituda ruchu - obszerna, - charakter ćwiczeń - siłowo-gibkościowy, dynamiczny, o małym stopniu wysiłku, - ruchy - koordynacyjne proste, wysiłkowo - mało obciążające, - nie stosować nadmiernych i długotrwałych skłonów w przód, mała liczba powtórzeń w serii, liczba serii dobrana indywidualnie; ćwiczenia bez zatrzymywania oddechu ciekawe dla ćwiczących; ćwiczenia szyi - koniecznie przeprowadzać w wolnym tempie (dla osób o zaburzonej równowadze na końcu lekcji ruchu i we wszystkich płaszczyznach), 252

- precyzja wykonania - nie wymagać nadmiernej precyzji, gdyż można wywołać niecierpliwość i zniechęcenie ćwiczących, - metoda prowadzenia - kompleksowa, - przybory - piłki lekarskie, piłki lekkie, piłeczki, szarfy, laski Ud., - przyrządy - ławeczki gimnastyczne, drabinki, - inne środki metodyczne - muzyka, - ćwiczenia oddechowe - nie liczyć, lecz przeprowadzać w rytmie oddechowym ćwiczących, współruchy RR w poszczególnych fa/ach oddechowych, unikać nagłych skłonów głowy w przód przy wydechu; eliminować ćwiczenia bezdechu oraz następujące ćwiczenia: skoki i podskoki, ćwic/enia statyczne - zwisy, podpory', podnoszenie ciężarów, oporowe ze współćwiczącym, siłowe z oporem własnym, na przyrządach gimnastycznych specjalistycznych, szybkościowe (intensywne), ćwiczenia równoważne, niebezpieczne i trudne z dużymi obciążeniami, - zwracać uwagę na prawidłowość ustawienia głowy, tułowia i rozluźnienie mięśni brzucha i grzbietu, w pozycji leżenia tyłem, w siatl/ie. - eliminować ćwiczenia o gwałtownych /.mianach tułowia przy przejściu z jednego położenia w drugie, - unikać ćwiczeń i pozycji wyjściowych, które powodują przepływ krwi do naczyń mózgu (długotrwałe skłony głowy w dół), - stosować zabawy i gry ruchowe o małym zaangażowaniu fizycznym, - nauczyciel wychowania fizycznego powinien być bard/o taktowny w ocenie osiągnięć ćwiczących, umiejętne uwagi robione we właściwym momencie ćwiczenia są zachętą do ćwiczeń, - w czasie ćwiczeń zbiorowych nale/.y oceniać indywidualne teakcje ćwiczących na „zaaplikowany" im wysiłek. Ogólne wskazania i przeciwwskazania do ćwiczeń dla osób w podeszłym wieku są następujące: W s k a z a n i a : kontrola lekarska, ćwiczenia oddechowe, relaksacyjne. Ogólny zasób ćwiczeń - ćwiczenia gibkościowe (wolne, łagodne), długotrwałe ruchy cykliczne, ćwiczenia z łatwymi przyborami, ćwiczenia na świeżym powietrzu, ćwiczenia z muzyką, ćwiczenia towarzyskie, kameialna atmosfera. P r z e c i w w s k a z a n i a : szybkie ruchy płową, nagle skłony głową w dół, nagłe skłony tułowia do tyłu, skoki i podskoki, ćwic/enia w be/declui, ćwic/enia s/ybkościowe, ćwic/enia zwisów, podpoiów. podnoszenie ciężarów, intensywne podtrzymywanie własnego ciała, gwałtowne zmiany po/ycji wyjściowej - od n iskiej do wysokiej, ostre współzawodnictwo, przyrządy gimnastyczne.

Zadania wybranych grup ćwiczeń (przedstawionych opisowo): M a r s z e : ożywienie grupy, pobudzenie pracy oiganizmu, skoncentrowanie uwagi. Rodzaje marszów, np. w miejscu, w przód, w tył, w bok, marsze skr/.yżne, z przytupywaniem, klaskaniem, z prostymi ruchami rąk lub w połączeniu /. prostymi ruchami tanecznymi z muzyk,'!, parami, lic/eniem. Ć w i c z e n i a o d d e c h o w e : usunięcie powieli /.n zalegającego w płucach powoduje lepszą wentylację pluć i w konsekwencji lepsze dotlenienie. Powinny być prowadzone raczej w pozycji siedzącej i w wolnym tempie, np.: 253

- w siadzie na krześle: spokojny wdech z jednoczesnym oparciem rąk o krzesło, wydech - skłon tułowia w przód i pochylenie głowy, - w siadzie rozkrocznym na podłodze: spleść ręce na karku, wyprostować tułów (patrzeć na sufit), cofając łokcie lekko w tył, wykonać głęboki wdech - pochylić ciało w przód, dotknąć łokciami ud, wydech. Ć w i c z e n i a n a d g a r s t k ó w i p a l c ó w : mają na celu zwiększenie zakresu ruchów stawów nadgarstków i palców. W rękach osób starszych na ogół zakres ruchu jest ograniczony i często wykonywaniu różnych czynności towarzyszy ból. W różnych pozycjach - siadzie, leżeniu, staniu: - silne zaciskanie pięści i maksymalne prostowanie palców, - ręce ugięte w łokciach - krążenia dłoni na zewnątrz i do środka, - złączyć opuszki rozstawionych palców przeciwstawnych rąk i silnie naciskać na opuszki palców, - spleść dłonie jak do modlitwy, odwrócić do klatki piersiowej, wyprostować ręce i ruchem „sprężynowym" pogłębiać wyprost w łokciach, naciskając na palce, - klaskanie przed sobą, potem coraz wyżej, klaskać w górze i opuszczając ręce, stale klaskać (ćwiczenie pobudzające krążenie w dłoniach). Ć w i c z e n i a s t ó p i s t a w ó w s k o k o w y c h ( b e z o b u w i a ) : zwiększenie zakresu ruchu, elastyczności ruchów, można je wykonywać w staniu, marszu i siadzie: - stojąc w małym rozkroku (może być w oparciu o krzesło) wspięcie na palce, potem na pięty i na całe stopy, - siad na brzegu krzesła: wyprost nóg w przód, oparcie pięt o podłoże i krążenia stóp na zewnątrz i do środka, potem to samo złączonymi stopami, - siad na krześle: podnoszenie palcami nóg linki, chusteczki i innych małych przedmiotów. Ć w i c z e n i a s z y i : zadaniem jest wzmocnienie i kształtowanie mięśni szyi oraz pogłębienie ruchomości górnej części kręgosłupa, co jest bardzo ważne dla statyki ciała. Należy unikać gwałtownych ruchów i dużej liczby powtórzeń. Ćwiczyć wolno (w pozycji stojącej z przytrzymaniem lub siedząc): - krążenia głowy w prawo i w lewo, - skłon głowy w tył i w przód z dotknięciem podbródkiem do klatki piersiowej, - dotknąć prawym uchem prawego barku i odwrotnie, - „szufladkowe" wysuwanie podbródka do przodu i cofanie go. Ć w i c z e n i a r ą k i s t a w ó w ł o k c i o w y c h : zadaniem jest polepszenie ogólnej sprawności przedramion i pogłębienie ruchomości stawów łokciowych (w siadzie lub w staniu): - wznos rąk w bok i krążenia przedramion w przód, potem w tył, - w siadzie na krześle z założoną jedną nogą na drugiej, oprzeć łokcie, energicznie opuszczać przedramię w dół i uderzać przy powrocie kolejno palcami lewy bark i prawy bark, potem zmiana układu ciała na przeciwny. Ć w i c z e n i a na s z y b k o ś ć r e a k c j i : zadaniem jest wyrobienie sprawności reakcji: - ćwiczenia z przyborami, podrzucanie lub przerzucanie piłeczki, woreczka, w połączeniu z klaskaniem i z dwuchwytami przyboru lub chwytem jednorącz, - kozłowanie piłeczki prawą lub lewą ręką.

Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie strzałkowej - w przód ( s k ł o n y ) : zadaniem jest zwiększenie możliwości ruchów czynności dnia codziennego, np. zakładanie butów, skarpet, rajstop, należy jednak te ćwiczenia prowadzić ostrożnie. Często występuje u pacjentów duża otyłość brzuszna, a ponadto nadciśnienie może być wręcz przeciwwskazaniem do skłonu głowy w przód. Tempo wolne, bez pełnego wyprostu kolan, raczej obniżanie pozycji przez półprzysiad i przysiad: - siad na brzegu krzesła: nogi wyprostowane w rozkroku w oparciu na piętach, skłon tułowia do nogi prawej, wyprost i do nogi lewej (jeśli to możliwe -chwyt za kostkę), - w pozycji stojącej w rozkroku: piłeczka w prawej dłoni, podawanie piłeczki od tyłu do przodu między nogami, po kilku ruchach wyprost, potem w odwrotnym kierunku. Ć w i c z e n i a nó g w s t a w a c h k o l a n o w y c h : zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie prawidłowego zgięcia i wyprostu stawów kolanowych. Osoby starsze, często chodząc na lekko ugiętych nogach, nie mają fizjologicznego zakresu ruchu wyprostu w stawach kolanowych, - siad na brzegu krzesła: ręce z boku przytrzymują krzesło, wznos prawej nogi ugiętej w kolanie, energicznym ruchem wyprost kolana przez wymach podudzia i potem postawienie nogi, następnie to samo nogą przeciwną, - w pozycji stojącej z oparciem o blat stołu czy drabinkę, głęboki przysiad i wyprost, - to samo z przysiadu, wyprost we wspięciu na palce, - w siadzie na krześle z kolanami ugiętymi: naprzemianstronne wyprosty nóg z jednoczesnym zgięciem grzbietowym stóp, - w siadzie na brzegu krzesła w małym rozkroku: naprzemienny wznos nóg z jednoczesnym uciskaniem dłoni poniżej kolana, ręka przeciwna niż ćwiczona noga. Druga ręka przytrzymuje bok krzesła w celu utrzymania równowagi. Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z y ź n i e c z o ł o w e j ( s k ł o n y b o c z ne o r a z s k r ę t o s k ł o n y ) : zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie elastyczności kręgosłupa oraz wzmocnienie mięśni tułowia, po rozciągnięciu: - w staniu rozkrocznym przy ścianie lub drabinkach (plecy przylegają): naprzemianstronne dotykanie uda, kolana, podudzia, sięgając dłonią z boku, - w leżeniu tyłem w rozkroku, ręce bokiem oparte o podłoże: skłony boczne tułowia po podłożu z dotknięciem ręką jak najniżej boku uda, to samo strona przeciwna, tułów przylega do podłoża, - w staniu rozkrocznym: jedna ręka na biodrach, druga łukiem nad głową, skłon tułowia w bok z pogłębieniem, to samo w odwrotnym układzie rąk. Ć w i c z e n i a s t a w ó w b a r k o w y c h : zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie ruchomości w stawach barkowych, w których zakres ruchu u osób starszych bywa najczęściej ograniczony. Najbardziej praktycznym, skutecznym i łatwym do wykonania w każdych warunkach (w domu, na sali gimnastycznej) jest następujące ćwiczenie, które warunkuje ruch izolowany barku, bez włączania do ruchu łopatki: - w leżeniu tyłem z nogami ugiętymi, stopy na podłożu: naprzemianstronne przenosy prostych w stawach łokciowych ramion do położenia na podłodze za głową (ręce proste, w stawach łokciowych nieco usztywnione),

254 255

Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e : zadaniem tych ćwiczeń jest rozluźnienie mięśni zmęczonych napinaniem się przy różnych ćwiczeniach: - w sianiu: luźne wstrząsanie ramion na różnych poziomach - w górze, przed sobą, na dole, - w staniu w małym rozkroku: luźne wymachy rąk w przód i w tył, - w staniu: luźne wymachy skrzyżnie przed sobą i w bok, - w staniu: głęboki wdech nosem, ramiona w górę wydech - luźno ramiona w dół, - w staniu lub siadzie: głęboki wdech nosem z rozwarciem luźnym ramion na zewnątrz - wydech - ramiona skrzyżnie luźno przed sobą (proste lub lekko zgięte). Opracowując konkretny konspekt lekcyjny dla osób starszych, należy dobrze znać stopień tolerancji wysiłku przez pacjentów oraz indywidualne wskazania i przeciwwskazania. Ćwiczenia należy indywidualizować. Ponadto nie należy lekceważyć mogących pojawić się w czasie lekcji oznak złego samopoczucia ćwiczących. Ćwiczenia mogą odbywać się na sali gimnastycznej, na krzesłach w sali zastępczej lub na świeżym powietrzu. Prowadząc ćwiczenia na powietrzu, wybierać należy miejsce ocienione i osłonięte od wiatru. Jeżeli istnieje możliwość korzystania z urządzeń typu „ogródka leczniczego", takich jak barierki, pochylnie, schodki o różnej wysokości, można zaplanować przeprowadzenie w czasie lekcji ćwiczeń na tych leczniczych urządzeniach ukierunkowanych na konkretne zadanie ruchowe zgodnie z możliwościami i potrzebami ćwiczących. Sprawność osób starszych bywa bardzo różna, nie zawsze jest ściśle związana z wiekiem. Możliwości i potrzeby uprawiania ćwiczeń fizycznych określa lekarz. W różnych imprezach typu rekreacyjnego, np. w biegach, uczestnictwo nie zawsze musi być poprzedzone zezwoleniem lekarskim na piśmie, często uczestnicy podejmują decyzję sami. Na takich imprezach zawsze jednak organizatorzy muszą zapewnić opiekę lekarską. Osobnym zagadnieniem jest rekreacja osób starszych z różnymi rodzajami i stopniami inwalidztwa. P r z y k ł a d o w y t o k l e k c y j n y d l a osób s t a r s z yc h : 1. Marsz 2. Ćwiczenia oddechowe, wspomagane pracą RR3. Obszerne ruchy nadgarstków i palców 4. Stopy i stawy skokowe 5. Mięśnie szyi 6. Szybkość reakcji 7. Ręce (stawy łokciowe) 8. Skłony tułowia w przód 9. Stawy kolanowe 10. Skłony boczne tułowia l ł. Tułów i stawy barkowe 12. Nogi - stawy biodrowe 13. Tułów (płaszczyzna czołowa) 14. Wzmacniające RR 15. Wzmacniające NN 16. Rozluźniające i normujące oddychanie 17. Mięśnie brzucha 18. Ćwiczenia zręczności i równowagi 19. Rozluźniające, oddechowe uspokajające 20. Marsze, kroki rytmiczne

258

w przód, w tył, w miejscu - wolno w rytmie indywidualnego rytmu oddechowego ćwiczących w różnym tempie w zależności od trudności ćwiczenia obszernie, wolno w tempie indywidualnym w bardzo wolnym tempie, mała liczba powtórzeń w tempie różnym, dość szybko w różnym tempie bardzo wolne tempo i niepełne skłony w wolnym tempie w wolnym tempie w różnym tempie, wolno przyspieszać w pozycjach odmiennych, wolno z przytrzymaniem zakres i tempo indywidualne indywidualny dobór oporu i wolne tempo • indywidualny dobór oporu i wolne tempo indywidualne tempo, różnorodność rodzaju ruchu indywidualnie dobrany wysiłek indywidualny zakres różne tempo, natężenie tempo zwolnione

Celem ćwiczeń dla osób w podeszłym wieku jest: 1) poprawa funkcji układu krążenia i oddychania, 2) podtrzymywanie sprawności fizycznej pozwalającej na samodzielne życie, 3) osiągnięcie równowagi psychicznej, przyjemności i zadowolenia. Przeciwwskazania: 1. Choroby układu krążenia: - wady serca, - niewydolność krążenia, - zaburzenia rytmu serca (skurcze napadowe, migotanie przedsionków), - zapalenie mięśnia sercowego - wsierdzia, - zespół serca płucnego, - nadciśnienie tętnicze (określonego stopnia), - zapalenie zakrzepowe żył, - tętniaki, - zmiany zarostowe tętnic. 2. Choroby układu oddechowego: - ropne zapalenie dróg oddechowych, - rozstrzenie oskrzeli, - gruźlica płuc. 3. Choroby układu dokrewnego: - niedoczynność tarczycy, - cukrzyca i nadciśnienie, - choroby przysadki i nadnerczy. 4. Inne choroby układu krążenia - niedokrwistość, choroby nowotworowe. 5. Okresy rekonwalescencji itd. Dla wielu z wymienionych wyżej chorób, stanowiących przeciwwskazania do ćwiczeń profilaktycznych, istnieją specjalistyczne metody ćwiczeń kinezyterapeutycznych, sprzyjających poprawie tych stanów chorobowych.

czi

9

Ćwiczenia ogólnokondycyjne Ćwiczenia ogólnokondycyjne są ćwiczeniami specjalnie ukierunkowanymi na wzmocnienie ogólnej kondycji ćwiczących. Zasób ćwiczeń ogólnokondycyjnych jest uzależniony od rodzaju schorzeń, na które cierpią ćwiczący, ich stanu funkcjonalnego i ogólnego oraz od aktualnych wskazań i przeciwwskazań itd. Miejscem ćwiczeń ogólnokondycyjnych powinna być przede wszystkim sala gimnastyczna. Jeśli pacjenci nie mogą przyjść na salę gimnastyczną, tym miejscem może być sala chorych. Można też prowadzić ćwiczenia na świeżym powietrzu, ale należy wybrać takie miejsce do ćwiczeń, żeby teren był osłonięty od wiatru i równy, a w upalne dni nie nadmiernie nasłoneczniony.

Ćwiczenia ogólnie usprawniające w kinezyterapii

.

Łóżka do hospitalizacji

Fizykoterapia

Psychoprofilaktyka

c o.

Terapia zajęć

S° oT

Śo

Ryć. 89.

11 Q -

Ryć. 90.

Ćwiczenia ogólnie usprawniające polepszają wydolność organizmu ćwiczących. Do ćwiczeń ogólnie usprawniających zalicza się przede wszystkim ćwiczenia ogólno-kondycyjne (które często są też określane mianem ćwiczeń ogólnie usprawniających), ćwiczenia w wodzie oraz sport inwalidzki. Jednak nie bez wpływu na ogólną wydolność organizmu pozostaje gimnastyka poranna, która jest wprowadzeniem ćwiczących w cykl czekającego ich dnia i, przede wszystkim, nauka chod/.e-nia. W czasie nauki chodzenia pacjent „korzysta" ze swojej, uzyskanej uprzednio wydolności ogólnej, ale jednocześnie chodząc, trenuje ją i pomnaża.

/

261

260

?&*&
O , ,p

(J l

Wyposażenie typowej sali gimnastycznej lub sali przystosowanej do tego celu powinno być odpowiednio dobrane do potrzeb grup osób ćwiczących. Oprócz podstawowych, niezbędnych przyrządów i przyborów, takich jak: drabinki, ławeczki szwedzkie i materace, powinien znaleźć się tam taki sprzęt, który sprawi, że zestaw ćwiczeń dla pacjentów będzie bardziej celowy i atrakcyjny. Ćwiczenia ogólnokondycyjne powinny być dostatecznie intensywne, gdyż tylko wtedy będą spełniały swoje zadanie - pobudzenie rezerw czynnościowych organizmu, niezbędnych do wytworzenia mechanizmów kompensacyjnych koniecznych do możliwie największego usamodzielnienia się pacjenta. Nawet jeśli pacjent z bezwładem nóg będzie miał odpowiednie zaopatrzenie ortopedyczne, będzie mógł chodzić tylko wtedy, gdy wzmocni mięśnie pasa barkowego i ramion do poziomu znacznie wyższego niż przed zachorowaniem (by móc używać kuł).

Cel ćwiczeń ogólnokondycyjnych Główny cel to zapewnienie choremu dobrej kondycji fizycznej poprzez: - utrzymanie i wzmocnienie siły mięśniowej, - zachowanie pełnego zakresu ruchu w stawach, - utrzymanie pełnej długości mięśni, - utrzymanie właściwej sprawności układu oddechowego, krążeniowego i nerwowego, - rozwinięcie mechanizmów kompensacyjnych - według uwarunkowań indywidualnych. Wskazania: - zapobieganie zjawiskom ograniczonej sprawności fizycznej, wynikającej z różnego rodzaju niepełnosprawności narządu ruchu, - długotrwałe przebywanie w łóżku, - częściowe ograniczenie swobodnego poruszania się, - utrata samodzielności życiowo-bytowej, - zmniejszenie ogólnej wydolności organizmu. Przeciwwskazania: - ciężki ogólny stan chorego, - niewydolność układu krążenia, - gorączka, - stany zapalne stawów czy inne stany zapalne, np. zapalenie zakrzepowe żył objawy niewydolności krążenia. Wszystkie rodzaje ćwiczeń ogólnokondycyjnych są na ogół ćwiczeniami zespołowymi. Mogą mieć jednak również charakter indywidualny. Ćwiczenia ogólnokondycyjne indywidualne prowadzone są na łóżku pacjenta lub na zastępczej sali gimnastycznej, albo w niektórych przypadkach na sali gimnastycznej, ale indywidualnie. Ćwiczenia ogólnokondycyjne na łóżku pacjenta. Łóżko pacjenta powinno być odpowiednio przygotowane, pacjent w niekrępującym go stroju lub odpowiednio przykryty. Gdy pacjent ma założony opatrunek gipsowy, ćwiczenia najczęściej obejmują wszystkie odcinki ciała wolne, które nie są unieruchomione opatrunkiem gipsowym. Jeśli takie są zalecenia lekarskie, również odcinki ciała bez gipsu nieraz 262

trzeba wykluczyć z ćwiczeń. Skromne warunki do ćwiczeń na łóżku muszą być dobrze wykorzystane. W zależności od celu specjalnego i uwarunkowań w skład ćwiczeń przyłóżkowych powinny wchodzić możliwe do wykonania ruchy: - ćwiczenia czynne kończyn, - ćwiczenia oddechowe, - zmiany pozycji w łóżku, - siadanie stopniowane (zgodnie ze stanem, siad na łóżku, siad ze spuszczonymi nogami), - półzwisy na kratkach bałkańskich, przyłóżkowych, - ćwiczenia czynne z oporem mięśni rąk, - ćwiczenia z oporem mięśni brzucha i grzbietu, - ćwiczenia czynne z oporem nóg, - ćwiczenia samodzielnego przechodzenia na wózek i odwrotnie, - nauka jazdy wózkiem. Zasady prowadzenia ćwiczeń są podobne jak przy ćwiczeniach zespołowych. Obowiązuje indywidualizacja doboru ćwiczeń według potrzeb ćwiczących, których stopień niesprawności jest najczęściej bardzo duży. Niektóre ćwiczenia zespołowe na sali chorych muszą być jednak wykonywane indywidualnie, np. jazda na wózkach. Trudno jest prowadzić ćwiczenia zespołowe na sali chorych, gdy prowadzącemu brak inwencji. Aby uzyskać efekt emocjonalny, niezbędny dla wszystkich zespołowych lekcji ruchu, trzeba w tak trudnych warunkach, jakie istnieją na sali chorych, „nadrabiać" innymi elementami: modulacją głosu w czasie wydawania komend i możliwie ciekawym doborem ćwiczeń o akcentach ożywiających tę lekcję. Można wykorzystać odpowiednie zabawy, które mają efekt emocjonalny. Ćwiczenia ogónokondycyjne na sali gimnastycznej. Do zespołu dobiera się pacjentów z podobnymi schorzeniami i w miarę możliwości z tym samym stopniem utraty sprawności fizycznej, np. osoby z paraplegią, z dyskopatią, po amputacji w obrębie kończyn górnych lub dolnych. Kryteria podziału pacjentów na grupy: 1) stan funkcjonalny, 2) rodzaj schorzenia, 3) stan ogólny wydolności, sprawności fizycznej, 4) wiek i płeć, 5) wskazania do ćwiczeń. Czas tnvania ćwiczeń. Na ogół od 30 do 45 minut. Ćwiczenia dla dzieci, osób starszych i osób, u których jest mniejsza tolerancja wysiłkowa, trwają 30 minut. Miejsce i sprzęt. Sala gimnastyczna lub sala zastępcza do ćwiczeń zbiorowych, odpowiednio duża, dobrze oświetlona, wywietrzona i czysta. Okna i lampy zabezpieczone siatką drucianą. Podłoga - równa, czysta (chodzić po niej należy tylko w obuwiu gumowym). Drabinki, kraty, kółka, liny - przymocowane i we właści-• wym stanie technicznym. Tram - belka dwufunkcyjna - z jednej strony owalna (do zwisów), z drugiej strony ścięta, jak równoważnia (do ćwiczeń równoważnych). Tram przymocowany jest z dwóch stron na szynach - od góry i od dołu - i zawsze zabezpieczony bolcami. Poręcze o różnej, regulowanej wysokości żerdzi - do wykonywania zwisów i podporów. 263

Ławeczka gimnastyczna - o nieuszkodzonej powierzchni, ze sprawnie działającym hakiem do zaczepienia. Niezbędne przybory: - piłki lekarskie - o różnej wadze i wielkości, nie mogą leżeć bezładnie na sali, gdyż łatwo się o nie potknąć, - hantle - od l do 4 kg, - piłki lekkie, - laski gimnastyczne, - szarfy kolorowe, - woreczki z grochem lub piaskiem, - sprężyny, - dla dzieci dodatkowo: kolorowe przybory, np. obręcze do zabaw czy przybory własnego pomysłu, jak np.: kapelusiki, baloniki, tarcze itd., - materace gimnastyczne - czyste, całe, po ćwiczeniach zawsze składać je, nie zostawiać opartych o ściany, gdyż upadające mogą spowodować wypadek, - mata filcowa - do ćwiczeń - czysta, - kocyki do ćwiczeń. Ubranie ćwiczącego. Ćwiczący powinni brać udział w zajęciach na sali gimnastycznej w specjalnym, sportowym stroju. Najlepiej spodnie czy dres i koszulka. Nigdy nie powinni być ubrani za ciepło, strój powinien być czysty i przewiewny. Ubranie prowadzącego. Nie krępujące ruchów przy wykonywaniu ćwiczeń czy ich poprawianiu u ćwiczących. Najlepiej spodnie i bluza. Wstępne czynności należące do prowadzącego lekcje ruchu leczniczego w formie ćwiczeń ogólnokondycyjnych: 1. Sprawdzenie zalecenia lekarskiego u każdego pacjenta, który po raz pierwszy przychodzi na zajęcia. 2. Zaznajomienie się ze wskazaniami i przeciwwskazaniami wszystkich pacjentów. 3. Wskazanie miejsca do rozbierania, jeśli nie jest na stałe wyznaczone. 4. Wskazanie miejsca na sali do pozostawienia sprzętu osobistego, ortopedycznego ćwiczących. 5. Przyjęcie od początku zajęć postawy „sportowej", ale komunikatywnej i życzliwej. 6. Wykonanie zbiórki - w zależności od sprawności i możliwości lokomocyj-nej i miejsca zajęć: - na materacach ułożonych jak najwygodniej do ćwiczeń (dla mało sprawnych, nie mogących chodzić), - ćwiczący stoją w szeregu, dwuszeregu, - na wózkach inwalidzkich, - dla dzieci - fantazyjne formy zbiórki. 7. Przyjęcie raportu od „funkcyjnego" (składający raport podchodzi do prowadzącego, jeśli jest sprawny lokomocyjnie, lub instruktor podchodzi do pacjenta „funkcyjnego", który np. siedzi przygotowany do ćwiczeń na materacu. Raport: zgłaszam grupę X do zajęć, obecnych - 15, nieobecnych - 3 (usprawiedliwionych). 8. Powitanie ćwiczących. 264

Przebieg lekcji Od momentu wejścia ćwiczących na salę o wyznaczonej godzinie lekcja już jest rozpoczęta i od sprawnego przeprowadzenia przygotowanych ćwiczeń zależy, jakie korzyści wyniosą ćwiczący z lekcji. Dobór ćwiczeń i ich następstwo jest zależne od celu lekcji. Cel lekcji jest realizowany na podstawie 3-częściowego toku lekcyjnego. Tok lekcyjny ćwiczeń ogólnokondycyjnych jest uzależniony od środków, za pomocą których ruch fizyczny będzie realizowany, od typu lekcji, formy przeprowadzenia zajęć, grupy osób ćwiczących - ich schorzeń i wieku. Rodzaje toków lekcyjnych: - tok lekcyjny ćwiczeń gimnastycznych, - tok lekcyjny gier sportowych, - tok lekcyjny gier i zabaw ruchowych, - tok lekcyjny mieszany, - tok lekcyjny treningu stacyjnego. Toki lekcyjne są zaplanowanymi schematami lekcji, ale nie należy zawsze rygorystycznie ich się trzymać, nieraz zdarzają się pewne odstępstwa - uzależnione od danego toku lekcyjnego. Tok lekcyjny dla dzieci i młodzieży jest nieco inny niż pozostałe. Ogólny tok lekcyjny gimnastyczny (dla młodzieży i dorosłych): 1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące, 2) ćwiczenia RR, 3) ćwiczenia RR i szyi, 4) ćwiczenia T w płaszczyźnie strzałkowej w przód, 5) ćwiczenia NN, 6) ćwiczenia T w płaszczyźnie czołowej, 7) ćwiczenia równoważne, 8) ćwiczenia T w płaszczyźnie strzałkowej w tył, 9) ćwiczenia mięśni brzucha, 10) ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej, 11) ćwiczenia stosowane (wybrane), 12) ćwiczenia korekcyjne, 13) ćwiczenia rozluźniające i relaksacyjne, oddechy lub gra czy zabawa uspokajająca, 14) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące końcowe, zbiórka, pożegnanie, omówienie lekcji. Tok lekcyjny mieszany z ćwiczeniami (zabawy z ćwiczeniami gimnastycznymi): 1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujace, 2) zabawa ze śpiewem - ożywiająca, 3) zabawa orientacyjno-porządkowa, 4) ćwiczenia gimnastyczne RR i szyi, 5) ćwiczenia gimnastyczne T w płaszczyźnie strzałkowej w przód, 6) ćwiczenia NN, 7) ćwiczenia T w płaszczyźnie strzałkowej w tył, 8) ćwiczenia mięśni brzucha, 9) ćwiczenia T w płaszczyźnie złożonej, 265

10) zabawa z elementami równowagi lub ćwiczenia gimnastyczne, 11) zabawa na czworakach lub z mocowaniem - albo ćwiczenia stosowane elementy zwisów i podporów, 12) zabawa bieżna, rzutna i skoczna, 13) ćwiczenia korektywne i oddechowe, 14) zabawa uspokajająca, 15) zabawa organizacyjno-porządkowa. Tok lekcyjny gier sportowych dla osób zdrowych i niesprawnych fizycznie w małym stopniu: 1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące, 2) gra ożywiająca lub wolne ćwiczenia gimnastyczne ramion, nóg i tułowia, 3) bieg truchtem i chód uspokajający, 4) elementy techniki i taktyki gry, 5) gra uproszczona lub fragmenty gry, 6) gra szkoleniowa lub właściwa, 7) indywidualne ćwiczenia techniki gry, 8) zabawa lub ćwiczenia o charakterze uspokajającym, 9) chód uspokajający, 10) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące końcowe. Uwagi metodyczne. Zasadą jest, by lekcje poświęcone grze sportowej poprzedzić ćwiczeniami porządkowo-dyscyplinującymi. Zbiórka, powitanie, podział na grupy do określonej gry. Obowiązuje przeprowadzenie rozgrzewki ćwiczących przez zestaw ćwiczeń kształtujących i stosowanych, ze stopniowym wzrastaniem natężenia, ale do wartości średnich. Ćwiczenia rozciągające stawy, rozgrzewające mięśnie według zasad metodycznych, potem następuje gra właściwa: - odpowiedni podział na grupy pod względem liczby i możliwości ruchowych, - odpowiednie sędziowanie, - obserwowanie stopnia zmęczenia ćwiczących, - wygaszanie nadmiernej emocji graczy, ale jednoczesne wywoływanie właściwych emocji, - sprawiedliwy werdykt ostateczny. Po zakończeniu gry należy przeprowadzić krótkie ćwiczenia uspokajające ora/ zbiórkę i pożegnanie. Tok lekcyjny gier i zabaw dla dzieci do 12. rż.: 1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące (z użyciem fantazyjnych określeń), 2) zabawa ze śpiewem, 3) zabawy orientacyjno-porządkowe, 4) zabawy na czworakach, 5) zabawa rzutna, 6) zabawa bieżna, 7) zabawa orientacyjno-porządkowa, 8) zabawa skoczna, 9) zabawa ze śpiewem. Tok lekcyjny u dzieci starszych wzbogacony jest zabawami z mocowaniem. Dodatkowe uwagi dotyczące ćwiczeń ogólnokondycyjnych na sali gimnastycznej. Pomimo szczegółowych wskazań dotyczących doboru pacjentów do poszczególnych grup ćwiczebnych zespół ćwiczących pod względem stanu funkcjonalnego 266

i ogólnego nie zawsze jest jednolity. Istnieją w tym względzie większe lub mniejsze różnice. Wielkość obciążenia wysiłkiem fizycznym powinna być dostosowana do średnich możliwości zespołu. Jeżeli większość ćwiczących ma małe możliwości ruchowe, to zasób ćwiczeń powinien być do nich dostosowany. Przy dużych różnicach sprawnościowych ćwiczenia ogólnokondycyjne należy indywidualizować. Silniejszym, oprócz „obowiązujących", dać dodatkowe obciążenia (np. cięższa piłka, większa liczba powtórzeń ćwiczenia), a słabszym należy ułatwić wysiłek (np. lżejsza piłka, krótszy dystans do pokonania), a nawet zmienić ćwiczenia na lżejsze i łatwiejsze. Indywidualizowanie ćwiczeń zespołowych wymaga od prowadzącego dużej wiedzy fachowej, znajomości aktualnego stanu zdrowia pacjentów oraz wyczucia psychologicznego, aby nie utrwalać w ćwiczących przekonania o własnym kalectwie. Tempo ćwiczeń przeznaczonych dla wszystkich ćwiczących powinno być dostosowane do średnio sprawnego pacjenta w zespole. W ćwiczeniach ogólnokondycyjnych należy wykorzystywać wszystkie środki wychowania fizycznego (ale odpowiednio dobrane dla pacjentów z danej grupy), wybierać właściwe formy prowadzenia ćwiczeń, posługiwać się odpowiednimi środkami nauczania ćwiczeń, stosować metody nauczania ćwiczeń ogólnie przyjęte w wychowaniu fizycznym, ale zmodyfikowane zgodnie z potrzebami leczniczymi. Należy również wprowadzać czynnik rywalizacji, posługiwać się odpowiednim zasobem ćwiczeń zaczerpniętych ze wszystkich czterech grup materiału ćwiczebnego i gimnastycznego, uatrakcyjniać ćwiczenia, stosując muzykę, gry i zabawy, elementy sportu, tory przeszkód. Ćwiczenia z grupy ćwiczeń kształtujących trzeba dobrze wyjaśniać i właściwie akcentować ich poszczególne elementy. Każde ćwiczenie należy przeanalizować i odpowiednio zsynchronizować z ćwiczeniem poprzednim i następnym.

Specjalne uwagi dla prowadzących zajęcia zbiorowe z osobami niepełnosprawnymi Oprócz wiedzy dydaktyczno-metodycznej w zakresie zadań lekcji prowadzonej w formie ćwiczeń ogólnokondycyjnych należy uwzględnić następujące uwagi: Ć w i c z e n i a na s a l i g i m n a s t y c z n e j Prowadzący zajęcia powinien być odpowiednio ubrany - by mógł swobodnie pokazywać ćwiczenia i pomagać ćwiczącym. Najlepiej, gdy strój składa się ze spodni i luźnej bluzy i jest przeznaczony tylko do prowadzenia ćwiczeń. Ubranie takie powinno być czyste, przewiewne, a jeśli jest to sukienka, powinna być ona odpowiedniej długości. Obuwie miękkie, używane tylko w danej placówce. Włosy u pań, jeżeli są długie, powinny być upięte. Nie należy używać „wiszących" klipsów i ozdób. Obowiązkiem prowadzącego jest nie tylko metodyczne przeprowadzenie lekcji, ale także dopilnowanie porządku przed lekcją (również przed salą) i po lekcji. W zajęciach usprawniania leczniczego powinny uczestniczyć wyłącznie osoby posiadające zlecenia lekarskie.

267

Ć w i c z e n i a na w o l n y m p o w i e t r z u Są różne rodzaje zajęć na wolnym powietrzu (zajęcia sportowo-rekreacyjne, nauka chodzenia itd.). Prowadzący powinien mieć ubranie stosowne do zajęć i do pory roku (własne, gdy brak służbowego). Konieczne jest nieśliskie obuwie, aby zawsze można było udzielić ćwiczącym pomocy lub pokazać technikę gry. Prowadzący stale powinien mieć „w zasięgu wzroku" wszystkich ćwiczących z danej grupy i zawsze organizować zajęcia w sposób bezpieczny, ciekawy dla ćwiczących i -przede wszystkim - służący ich rehabilitacji. Ćwiczenia kształtując e mięśnie ramion, t uło wi a i nóg (w l e ż e n i u ) Przedstawione ćwiczenia mogą stanowić zasób ćwiczeń nie tylko dla.osób zdrowych, ale także mogą być stosowane w kinezyterapii jako ruch leczniczy w określonych jednostkach chorobowych i na odpowiednim etapie leczenia. Mogą być przeprowadzane na sali gimnastycznej oraz na łóżku chorego. Warunkiem ich wykorzystania w celach leczniczych jest dostosowanie ich treści do indywidua! nych potrzeb każdego pacjenta, zgodnie z zaleceniem lekarskim. Są to ćwiczenia wykonywane bezpośrednio z pozycji leżenia tyłem. Ruchy w poszczególnych ćwiczeniach są różne i określenie istoty każdego ruchu wymaga wielkiej precyzji. Są to ćwiczenia z grupy ćwiczeń kształtujących bez przyboru. Tylko ścisła metoda nauczania ćwiczeń pozwoli wykonać zadanie ruchowe zawarte w każdym z nich. Ćwiczenie l Pw. - leżenie tyłem, głowa oparta na dłoniach splecionych RR, łokcie w bok lekko rozwarte, NN ugięte, stopami oparte o podłoże. Wciągnąć brzuch, unieść podbródek w kierunku sufitu z jednoczesnym oderwaniem głowy i barków od podłoża. Powrót do pw. Całość powtórzyć 10 razy. Zadanie: Ćwiczenia mięśni brzucha sterowane górą.

snym uniesieniem barków, głowy i RR (łokcie w bok). Cały czas wciągać brzuch, 12-3-4, powrót do pw. Powtórzyć kilka razy. Zadanie: Ćwiczenia mięśni brzucha sterowane górą i dołem. Ćwiczenie 3 Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami o podłoże. Wznos jednej N w rotacji zewnętrznej (skręconej na zewnątrz) i położenie stawu skokowego na kolanie N przeciwnej, ściśnięcie mięśnia pośladkowego przy uniesieniu biodra N podpartej na podłożu, utrzymać 3-5 sekund i opuścić. Powtórzyć kilka razy. Powrót do pw. To samo - przeciwna strona ciała. Zadanie: Napinanie mięśni pośladków.

Ryć. 94.

Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami o podłoże. Zgięcie N w biodrze i w kolanie (jedna N obok drugiej), unos/enie bioder do góry, ściśnięcie pośladków, wytrzymać kilka sekund i rozluźnić. Powtórzyć kilka razy. Przy ostatnim uniesieniu utrzymać tę pozycje przez 10 sekund. Powrót do pw. To samo powtórzyć przeciwną stroną ciała. Zadanie: Ćwiczenia mięśni obręczy biodrowej, mięśni l i NN.

Ryć. 92.

Ćwiczenie 2 Pw. - leżenie tyłem, dłonie pod głową, łokcie w bok. Wznos głowy i RR (podbródek skierowany do sufitu), przyciąganie kolan do klatki piersiowej z jednocze-

Ryć. 95.

Ćwiczenie 5 Pw. - leżenie tyłem, RR zgięte, dłonie pod głową, łokcie s/eroko na zewnątrz w jednej płaszczyźnie. Jedna N ugięta, stopa oparta o podłoże, druga N w rotacji /ewnętrznej (na zewnątrz), ugięta w kolanie, podudziem oparta o udo N opartej na podłożu. Skręt T z jednoczesnym wznosem przeciwnego łokcia do kolan N w skręcie (drugi łokieć jak najbliżej podłoża). Wykonać kilka powtórzeń. Potem zmiana strony ciała. Zadanie: Wzmacnianie mięśni skośnych brzucha. Rozciąganie mięśni nóg. 26<)

Ryć. 96.

Ćwiczenie 6 Pw. - leżenie tyłem, RR na kark, łokcie szeroko w jednej płaszczyźnie. NN ugięte obok siebie, stopy na podłożu. Wznos T ze skrętem przeciwnym do kolana ugiętej N. Druga N oparta stopą o podłoże. Broda skierowana do sufitu. Powtórzyć kilka razy. Potem zmiana strony ciała. Zadanie: Wzmocnienie mięśni skośnych brzucha.

Ćwiczenie 9 — Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte w stawach kolanowych i biodrowych, zwarte, stopy na podłożu. Przenoszenie kolan z jednej strony na drugą. Każde przeniesienie w bok utrzymać kilka sekund. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie odcinka lędźwiowego kręgosłupa oraz zwiększające zakres ruchu w stawach biodrowych.

Ryć. 100.

Ćwiczenie 10 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami o podłoże. Wznos bioder do góry, ściśnięcie pośladków. Wytrzymać kilka sekund. Powrót do pw. Powtórzyć kilka razy. Zadanie: Wzmocnienie mięśni pośladków i tułowia. Ryć. 97.

Ćwiczenie 7 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte oparte stopami o podłoże, RR wzdłuż T, dłonie wewnętrzną stroną podparte pod pośladkami (lub obok pośladków), kręgosłup w odcinku lędźwiowym mocno przywiera do podłoża. Brzuch wciągnięty, mięśnie barków i szyi rozluźnione, głowa na podłożu. Wznos NN ugiętych w kolanach w kierunku klatki piersiowej (nie wznosić odcinka lędźwiowego kręgosłupa i głowy), powrót do pw. Powtórzyć kilka razy. Zadanie: Ćwiczenie wzmacniające mięśni brzucha sterowane dołem.

Ryć. 98.

Ćwiczenie 8 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy oparte o podłoże. RR wzdłuż T. Naprzemienne przyciąganie NN do klatki piersiowej przez chwyt RR poniżej kolana. Ćwiczyć wolno. Powtórzyć kilka razy. Zadanie: Rozciąganie odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

Ćwiczenie 11 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Skręt T z jednoczesnym rzutem R w kierunku skrętu (do położenia dłoni obok klatki piersiowej, druga R przytrzymuje poduszkę za głową). Wytrzymać tę pozycję kilka sekund, potem zmienić ćwiczoną stronę ciała. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie pasa barkowego i klatki piersiowej.

Ryć. 102.

Ćwiczenie 12 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, stopy postawione na podłożu.

Ryć. 103. 271

Naprzemianstronne rzuty NN w górę. Powtórzyć kilka razy jedną N, potem ćwiczyć N przeciwną. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie uda i podudzia. Ćwiczenie 13 Pw. - leżenie tyłem, RR za głową. "Ugięcie N z jednoczesnym przenosem RR do chwytu N pod kolanem. Wytrzymać kilka sekund, nie odrywać od podłoża N leżącej. Wytrzymać kilka sekund. Powrót do pw. Zmiana ćwiczonej strony ciała. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie stawu biodrowego, ćwiczenie przeciwprzykurczowe zginania w stawach biodrowych, wzmacniające mięśnie pośladkowe wielkie i tylne mięśnie uda i podudzia.

Ćwiczenie 16 Pw. - leżenie na boku, R prosta za głową, noga ugięta, druga R przed klatką piersiową. Wznos N zewnętrznej prostej i opuszczenie. Ćwiczenie powtórzyć kilka razy. To samo druga strona ciała. Zadanie: Wzmacnianie mięśni nóg i tułowia przez utrzymanie wyprostnej pozycji na boku.

Ryć. 104.

Rvc. 107.

Ćwiczenie 14 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Wciągnąć brzuch, starając się pępkiem „dotknąć podłoża z jednoczesnym ułożeniem dłoni na brzuchu w okolicy pępka. Rozluźnienie. Powrót do pw. Powtórzyć 3 razy. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne brzucha.

Ćwiczenie 17 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Napr/.omianstionnc zginanie NN i przyciąganie ich rękoma położonymi na udzie pod kolanom do klatki piersiowej. Druga N wyprostowana, całą powierzchnią przywiera do podłoża. Wytrzymać kilka se kund. Całość powtórzyć kilka razy. Zadanie: Ćwiczenie zwiększające zakres ruchu w stawie biodrowym. Ćwiczenie diagnostyczne, pozwalające stwierdzić przykurcz w sławie biodrowym (wchodzi w zakres kinczyterapii).

Ryć. 105. Rvc. 108.

Ćwiczenie 15 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte w kolanach, stopy na podłożu, RR wzdłuż T. Położyć N na N. N skręcona na zewnątrz położona w okolicy stawu skokowego, na podudziu N przeciwnej, przyciska to podudzie. Próba oderwania N opartej na podłożu. Wytrzymać nacisk 10 sekund, potem powtórzyć ćwiczenie po stronie przeciwnej ciała. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne mięśni nóg.

Ćwiczenie r amion w pozycji le ż ą c e j t y ł e m Ćwiczenie l Pw. - leżenie tyłem, jedna R chwyta za poduszkę za głową (łokieć do sufitu). Unieść przeciwny bark nad łóżko, wyprostować R i przenieść do drugiego boku. W czasie wykonywania ruchu mięśnie brzucha mocno napięte. Utrzymać tę pozycje, licząc do 10. Powrót do pw. To samo ćwiczenie - druga strona ciała. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające pas barkowy (w początkowej fazie rzutu), wzmocnienie mięśni obręczy barkowej, tułowia i mięśni br/ucha.

Rvc. 109.

273

Ćwiczenie 2 Pw. - leżenie tyłem, jedna R wyprostowana w kierunku sufitu, druga R wzdłuż T, ugięta w stawie łokciowym, dłonie zgięte grzbielowo w kierunku sufitu. Zmiana układu RR energicznym ruchem wyprostnym, ćwiczyć kilkanaście razy. Zadanie: Ćwiczenie dynamiczne ramion, rozciąganie pasa barkowego i RR. Ćwiczenie 2a Pw. - leżenie tyłem. Wolne naprzemianstronne wyprosty RR, jakbyśmy unosili na każdej dłoni ciężar w kierunku sufitu, w najwyższym punkcie wznosu zatrzymać „ciężar", liczyć do 5, potem wolno zamiana RR. Powtórzyć kilka razy. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne w ostatniej fazie ruchu, w początkowej wzmacniające mięśnie RR i pasa barkowego.

Ryć. 113.

Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy na podłożu, RR w przód (łokcie w górę), dłonie ułożone na przeciwnych stawach łokciowych. Przenoś RR w tył z mocnym dociskiem „pępka do krzyża" (odcinek lędźwiowy przez napięcie mięśni brzucha przywiera do podłoża). Powrót. Ćwiczyć kilka razy, wolno. Zadanie: Dynamiczne-ćwiczenie rozciągające pasa barkowego, wzmocnienie mięśni brzucha przez skurcz izometryczny.

Ryć. 110.

Ćwiczenie 3 Pw. - leżenie tyłem, RR w bok, dłonie do sufitu. Przenoś RR prostych bokiem w przód, klaśnięcie dłońmi nad klatką piersiową i powrót do pw. Ćwiczyć kilka razy, rytmicznie. Zadanie: Ćwiczenie dynamiczne, wzmacniające mięśnie RR, klaśnięcie pobudza naczynia krwionośne dłoni.

Ryć. 111.

Ćwiczenie 3a Pw. - przenoś RR do przeciwnych boków (ruch obejmowania lub rozgrzewka dorożkarska) energicznym ruchem i powrót do pw. Powtórzyć kilka razy. Zadanie: Ćwiczenie dynamiczne rozciągające mięśnie RR i pasa barkowego.

Ryć. 112.

Ćwiczenie 3b Pw. - leżenie tyłem, RR w górze, proste dłonie dotykają do siebie. Krążenia RR złączonych przodem w górę, w tył (za głowę) kilka razy, potem odwrotnie: w tył, w dół, w przód. Powtórzyć kilka razy wolno i dokładnie. Ruchy RR w płaszczyźnie strzałkowej. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśni RR i pasa barkowego. 274

Ćwiczenie 5 Pw. - leżenie tyłem, RR w bok, dłonie zaciśnięte w pięści. Naprzemianstronne zginanie RR w stawach łokciowych z mocnym zaciśnięciem dłoni w pięść. Ćwiczyć kilka razy wolno i dokładnie. Zadanie: Ćwiczenie zginania i prostowania stawów łokciowych i ręki.

&S Ryć. 115.

Ćwiczenie 6 Pw. - leżenie tyłem, RR w bok zgięte w stawach łokciowych, dłonie zwarte, splecione palcami. Wyprost RR w przód - w kierunku sufitu, z jednoczesnym odwróceniem dłoni. Palce cały czas splecione. Ćwiczyć wolno. W końcowej fazie ruchu, gdy dłonie są już odwrócone, zatrzymać tę pozycję, starając się jak najdokładniej wyprostować stawy łokciowe. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające i wzmacniające mięśnie RR.

Ryć. 116.

275

Ćwiczenie 7 Pw. - leżenie tyłem, RR pod głową. Wznos głowy nad podłoże, wytrzymać licząc do 10. Powrót do pw. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne mięśni brzucha.

Ćwiczenie 11 Pw. - leżenie tyłem, jedna ręka ugięta w stawie łokciowym odwrócona stroną czołową nadgarstka do twarzy, dłoń drugiej ręki przyłożona do tej ręki w okolicy nadgarstka, od strony twarzy. Spychanie ręki w kierunku głowy ze stawianiem oporu, licząc do 10. To samo ćwiczenie drugą ręką. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne mięśni stawu łokciowego oraz ramion i pasa barkowego.

Ryć. 117.

Ćwiczenie 8 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, RR nad klatką piersiową (blisko szyi), dłonie dotykają do siebie. Mocne dociskanie dłoni do siebie, licząc do 10. Brzuch wciągnięty, plecy do podłoża. Oddychać głęboko. Następnie mocno zaciskamy dłoń na nadgarstku ręki przeciwnej. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne RR, pasa barkowego, tułowia i brzucha.

Ryć. 118.

Ćwiczenie 9 Pw. - leżenie tyłem, jedna ręka prosta w stawie łokciowym w przód, dłoń w kierunku twarzy ćwiczącego, druga ręka oparta dłonią o jej nadgarstek. Naciskanie dłonią na nadgarstek przeciwko oporowi ręki wyprostowanej, liczenie do 10. Potem zmiana układu RR. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne RR, pasa barkowego, tułowia i brzucha.

R\c. 121.

Ćwiczenie l la Ćwiczenie podobne do poprzedniego, ale w układzie przedramienia skierowanego stroną dłoniową do twarzy. Opór od strony twarzy. Zadanie: Ćwiczenie izometiyc/nc mięśni stawu łokciowego, dłoni, ramienia i pasa barkowego. Ćwiczenie 12 Pw. - leżenie tyłem. RK /.gięte w stawacli łokciowych, dłonie splecione w podchwycić. Próba wzajemnego rozwierania dłoni (10 sekund). To samo ze zmianą RR na układ przeciwny. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne RR i p;i\a barkowego.

Ryć. 122. U w a g a . W c/.usic ćwiczeń izometryc/nych nie nsile/y /nlr/ymywnć oddechu, lec/, swobodnie oddychać.

119. Ćwiczenie 10 Pw. - leżenie tyłem, RR w przód, ugięte w stawie łokciowym, jedna ręka (nachwytem) spoczywa na stawie łokciowym ręki drugiej, przedramiona obok siebie (ułożenie indiańskie). Próba wypchnięcia łokcia na zewnątrz (liczyć do 10). Potem zmiana RR. Zadanie: Ćwiczenie izometryczne ramion, pasa barkowego i klatki piersiowej.

Ryć. 120. 276

Ryciny 92-122 zostały wykonane przez gr a f i ka n;i podstawie fotografii przygotowanych i opracowanych przez autorkę. Ć w i c z e n i a z a k r e s u r u c h u w s t a w i e b i o d r o w y m i s i ł y m i ę ś ni obręcz y biodrowej bez p r z e c i ą ż e n i a s t a wu biodro we go 1. Pw. - leżenie tyłem, RR w/dłu/ T. Na pi na ni e mięśni pośladkowych przez ich dociśnięcie do siebie. Kolana t yl n ą powierzchnią dotykają podłoża. Jednoczesne zgięcie grzbietowe stóp. Wytr/.yinaC 5 sekund - ro/lu/.nić 3 sekundy. K i l ka razy powtórzyć ćwiczenie.

PAC. 123.

277

6. Pw. - leżenie przodem, RR wzdłuż T. a. Wznos jednej N wyprostowanej w stawie kolanowym z jednoczesnym dociskiem biodra N przeciwnej do podłoża. Wytrzymać 3 sekundy. Opuścić do pw. To samo strona przeciwna ciała. Powtórzyć kilka razy. b. Pw. - jak wyżej, naprzemianstronne wznosy i opuszczania NN bez zatrzymania, rytmicznie, ruchem swobodnym. Powtórzyć kilka razy.

2. Pw. - jak wyżej. Wznos N ok. 30' od podłoża z jednoczesnym zgięciem grzbietowym stopy oraz maksymalnym dociśnięciem rąk do podłoża, noga wyprostowana w stawie kolanowym, wytrzymać 3 sekundy. Opuścić nogę, 3 sekundy odpocząć w rozluźnieniu. Ćwiczenie N przeciwnej. Całość powtórzyć kilka razy.

Ryć. 124.

3. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N wyprostowana. Druga N zgięta pod kątem 60°, stopa oparta o podłoże, na udzie oparta ręka po tej samej stronie ciała. Maksymalne dociskanie siłą ręki przeciwko oporowi stworzonemu przez zginanie N. Wytrzymać 3 sekundy. Odpocząć 3 sekundy. Powtórzyć kilka razy. Całość ćwiczenia powtórzyć po przeciwnej stronie ciała.

Ryć. 128.

7a. Pw. - leżenie przodem, RR wzdłuż T. Naprzemianstronne zgięcia NN w stawach kolanowych, starając się dotknąć pośladków. Starać się przyciskać jednocześnie oba biodra do podłoża. Powtórzyć kilka razy.

Ryć. 125.

Ryć. 129.

4. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N maksymalnie ugięta w stawie biodrowym i w stawie kolanowym, druga N maksymalnie wyprostowana. RR ruchem obejmowania dociskają nogę ugiętą do klatki piersiowej przy jednoczesnym dociskaniu do podłoża, tylną powierzchnią stawu kolanowego, N przeciwnej - wyprostowanej. Wytrzymać 5 sekund. Odpocząć 3 sekundy. Powtórzyć kilka razy. To samo strona przeciwna.

7b. Pw. - leżenie przodem. NN ugięte w stawach kolanowych do 90°, RR wzdłuż T. Jednoczesne przenosy w tym układzie ciała - podudzi na zewnątrz, potem do środka - do pw. Rytmicznie wolno, swobodnie. Raz jedna N, raz druga. 8. Pw. - leżenie bokiem. Głowa oparta o ugiętą R, dłoń drugiej R na biodrze. N zewnętrzna w górze. Przyciąganie N leżącej na podłożu do N uniesionej.

Ryć. 126.

5. Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. a. Odwiedzenie jednoczesne NN i powrót do pw. b. Odwiedzenie jednej N - powrót do pw. To samo drugą N. Każde ćwiczenie przenosu NN w bok powtórzyć kilka razy.

Ryć. 130.

Ć w i c z e n i a s t a w ó w k o l a n o w y c h b e z i c h p r z e c i ą ż a n i a (ze szczególnym treningiem mięśnia czworogłowego uda) 1. Pw. - siad na krześle. NN zgięte w stawach biodrowych i kolanowych do 90°. Stopy oparte o podłogę, między stopami książka. RR oparte o krzesło. Wyprost NN w stawach kolanowych do pełnego wyprostu z jednoczesnym utrzymaniem książki między stopami. Utrzymanie NN w wyproście 5 sekund. 2. Pw. - siad na krześle, biodra i kolana zgięte do 90°. Między kolanami ręcznik, RR na udach. Ściskanie intensywne kolan. Utrzymanie napięcia przez 5 sekund. Ćwiczenie powtórzyć kilka razy.

;

279

Rvc. 135.

Ryć. 132.

Ryć. 131.

3. Pw. - siad na krześle, NN skrzyżowane na wysokości stawów skokowych. RR oparte o krzesło. Naciskanie NN na siebie, utrzymanie oporu przez 5 sekund, potem zmiana NN.

6. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N ugięta i oparta stopą o podłoże. Druga N (w odwiedzeniu) w bok w rotacji wewnętrznej (skręcona do środka). Wznos prostej N w górę w skos do wewnątrz z jednoczesnym skręceniem na zewnątrz i zgięciem grzbietowym stopy. Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw. To samo ćwiczenie drugą

N. *x,

Ryć. 136.

Ryć. 133.

4. Pw. - siad na krześle. NN ugięte w stawach kolanowych 90°. Stopy oparte piętami o podłogę. Dłonie na udach. Zmiana ustawienia stóp - do oparcia z pięty na palce. Mocny docisk palców do podłoża przez 5 sekund. Zmiana do pr/ejścia na pięty.

Ryć. 134.

5. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N prawie prosta - pod kolano podłożony ręcznik, druga N ugięta, oparta stopą o podłoże. Wyprosi stawu kolanowego N z podłożonym ręcznikiem z jednoczesnym zgięciem grzbietowym stopy. Utrzymanie w wyproście przez 5 sekund. Rozluźnienie. Powtórzyć kilka razy. Potem zmiana NN. 280

%

7. Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T. Jedna N zgięta w biodrze i w kolanie, stopa oparta o podłoże. Druga N prosta leży na podłożu. Wznos prostej N - zgiąć w kolanie, potem wyprost. Wytrzymać 5 sekund i opuścić. Powtórzyć ćwiczenie kilka razy, potem zmiana ćwiczącej N.

8. Pw. - leżenie tyłem. NN zgięte, oparte stopami o podłoże. Wznos bioder do wyprostu linii tułów-uda (ścisnąć pośladki). Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw. Ćwiczenie powtórzyć kilka razy.

Ryć. 138.

281

9. Pw. - leżenie tyłem. NN zgięte w biodrach i kolanach 90° i podudzia oparte o krzesło. RR trzymają krzesło. Naciskając mocno piętami o podłoże wznos bioder ponad podłoże. Wytrzymać 5 sekund. Potem opuścić. Ćwiczenie powtórzyć kiłka razy. 4. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte do 90°. Stopy oparte o podłoże. Próba siadu ze skręceniem i jednoczesnym zgięciem stóp grzbietowo oraz przenosem R do przeciwnego kolana. To samo strona przeciwna ciała. Ćwiczyć wolno i rytmicznie. Rozluźniać się przy powrocie do pw. Ryć. 139.

Przykłady ćwiczeń wz macn iając ych siłę mięśni tułowia bez p rz e c ią ż a n ia sta wó w k rę g o słu p a U w a g a . Przy wszystkich ćwiczeniach należy swobodnie oddychać, nie zatrzymując oddechu przy wysiłku.

l. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte w stawach kolanowych i biodrowych do 90°, całe stopy oparte o ścianę. RR wzdłuż T. Dociskanie stóp do ściany, potem odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa docisnąć do podłoża przez intensywne napięcie mięśni brzucha. Wytrzymać przez 5 sekund. Rozluźniać przez 5 sekund i powtórzyć kilka razy.

Ryć. 143.

5. Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T. Ugięcie jednej N w stawie kolanowym do 90° z jednoczesnym położeniem dłoni przeciwnej R nad stawem kolanowym. Głowa w przód, tułów uniesiony od podłoża. Przyłożenie oporu dłoni przeciwko dalszemu uginaniu się N. Druga N wyprostowana - wytrzymać 5 sekund. Odpocząć 3 sekundy. Powtórzyć kilka razy. To samo ćwiczenie dla przeciwnej strony ciała.

Ryć. 140.

Ryć. 144.

2. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte, oparte całą powierzchnią stóp o podłoże. Naprzemienne zginanie grzbietowe stóp opartych piętą o podłoże z jednoczesnym napięciem mięśni brzucha i dociskiem odcinka lędźwiowego kręgosłupa do podłoża. Wytrzymać 5 sekund, rozluźniać przez 3 sekundy. Powtórzyć kilka razy.

6. Pw. - leżenie tyłem z NN rozwartymi, ugiętymi w stawach kolanowych i biodrowych, stopami całą powierzchnią opartymi o podłoże. Powolny wznos bioder w górę, napięcie pośladków przez ich zwarcie. Utrzymanie jednej linii tułowia i ud. Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw. Całość ćwiczenia powtórzyć kilka razy.

Ryć. 141.

Ryć. 145.

3. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte do 90°, stopy oparte o podłoże, RR wzdłuż T. Wznos T nad podłoże z jednoczesnym przenosem RR w przód. Dłonie skierowane do siebie wraz z jednoczesnym zgięciem grzbietowym stóp opartych piętą o podłoże. Wytrzymać 5 sekund - powrót do pw. Rozluźniać przez 5 sekund. Powtórzyć kilka razy.

7. Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ugięcie jednej N w biodrze i w stawie kolanowym. RR obejmują N w okolicy stawu kolanowego. Przyciągnięcie N do klatki piersiowej. Druga N wyprostowana przyciśnięta do podłogi. Głowa leży na podłożu. Wyciągając szyję osiowo, starać się jak najbardziej przesunąć głowę po podłożu do tyłu. Wytrzymać 5 sekund. Zmiana ćwiczonej N.

282

283

12. Pw. - klęk podparty, łokcie lekko ugięte. Opuszczenie pleców (siodełko), wdech. Uwypuklenie pleców (koci grzbiet), wydech. Powtórzyć ćwiczenie kilka raRyć. 146.

8. Pw. - leżenie tyłem. RR z tyłu, wyprostowane, splecione dłonie leżą na pośladkach. Oprzeć palce stóp o podłoże (pięty w górze). Unieść kolana ponad podłoże, jednocześnie wznos głowy tuż ponad podłoże i wyciągnięcie RR jak najbardziej do tyłu. Wytrzymać 5 sekund. Przejść do pw. Rozluźnić.

Gimnastyka poranna Ryć. 147.

9. Pw. - leżenie przodem. RR w „V" - w bok i ugięte w przód, palce stóp oparte o podłoże. Uniesienie NN do wyprostu kolan z jednoczesnym utrzymaniem pozycji RR. Palce stóp cały czas oparte o podłoże. Wytrzymać 3 sekundy. Powrót do pw.

Ryć. 148.

10. Pw. - leżenie przodem. RR w przód, palce stóp oparte o podłogę. Wyciąganie RR maksymalnie w przód (osiowe wyciąganie kręgosłupa). Wznos T ponad podłogę. Stopy oparte palcami o podłoże. Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw.

Ryć. 149.

11. Pw. - klęk podparty, brzuch wciągnięty, pośladki zwarte. Wznos prawej R i lewej N do poziomu. Wytrzymać 5 sekund, potem zmiana R i N. Powtórzyć kilka razy. ..

Jl VU Rvc. 150.

284

(iimnastyka poranna w kinezyterapii jest odrębnym rodzajem zajęć zbiorowych. To poranne usprawnianie pr/eprowadza się rano po śnie, przed śniadaniem i ubieraniem się. Celem gimnastyki porań no j jest wyprowadzenie mięśni ze stanu zwolnionych procesów ustrojowych w stan przyspieszonej aktywności d/ialani;i ustroju człowieka jako całości. W okresie snu organizm pracuje „w uspokojeniu". Zwolniona jest praca narządów wewnętrznych, wolny rytm oddechowy i praca serca. Temperatura ciała jest nawet nieco obniżona. Psychika człowieka jest „leniwa". Gimnastyka poranna poprzez „ożywiające" treści ćwiczeń ma pr/cstroić ustrój tak, żeby ćwiczący byli przygotowani do wysiłków i czynności, które czekają ich w ciągu dnia zarówno w aspekcie fizycznym, jak i psychicznym. Gimnastyka poranna powinna być stosowana w miejscach stałego przebywania pacjentów. Jest to bardzo istotny „zabieg" leczniczy w sanatoriach, uzdrowiskach, zakładach rehabilitacji, w szpitalach i na koloniach zdrowotnych. Najlepszym miejscem przeprowadzenia gimnastyki jest sala gimnastyczna, do której pacjenci przychodzą w strojach gimnastycznych. Innymi pomieszczeniami mogą być korytarze, sale chorych lub teren otwarty. W salach chorych pacjenci powinni mieć łóżko zasiane, nie mogą być w strojach nocnych. Każde pomieszczenie powinno być przewietrzone. Teren - boisko lub podłoże z niską trawą - powinno być bezpieczne. Indywidualnie przyborów nie stosuje się (ewentualnie może być l piłka do zabawy). Czas trwania gimnastyki - 15-20 minut w salach chorych i na korytarzach, do 30 minut na sali gimnastycznej i na powietrzu.

Uwagi metodyczne dotyczące ćwiczeń. Dobór ćwiczeń Prowadzący musi znać przeciwwskazania lekarskie dotyczące możliwości fizycznych ćwiczących. Ćwiczeń nie prowadzi się wg typowego, 3-częściowego toku lekcyjnego, ale według innej logicznej kolejności. Krótka charakterystyka ćwiczeń gimmistyki porannej. Ćwiczenia powinny być ożywiające, wszechstronne, mało wysiłkowe, proste w konstrukcji, ntcoporowe. nie na przyrządach, z przewagą ćwiczeń oddechowych, w wolnym ł średnim tempie, i uchy średnio zamaszyste - prowadzone w formie przystępnej (jeżeli ćwiczący są 285

zorientowani w terminologii gimnastycznej, to należy wydawać polecenia w formie ścisłej, jeżeli nie -jeżykiem potocznym, lecz w sposób energiczny, gdyż głos prowadzącego też jest tu elementem pobudzającym ćwiczących po śnie). Jeśli istnieje taka możliwość, powinno się wykonywać ćwiczenia w marszu, lekkim biegu i w pozycjach wysokich, z ruchami RR czy NN, łączone z oddechami. Intensywność ćwiczeń powinna dać odczucie umiarkowanego wysiłku, wykorzystać każdą pozycję dozwoloną, izolowaną (uwarunkowaną wskazaniami do wszechstronnego „przestrojenia" ustroju). Ćwiczenia naprzemienne zaczynać od kończyny zdrowej. Stosować ćwiczenia z wykorzystaniem oddychania żebrowego i przeponowego. Oddychanie przeponowe zwiększa perystaltykę jelit i włącza do krwiobiegu rezerwę krwi zalegającą w wątrobie i śledzionie. Zastosować uwagi ogólne dotyczące metodyki prowadzenia ćwiczeń oddechowych. Ruchy RR na zewnątrz i skręty RR na zewnątrz oraz ruchy tułowia i skłony tułowia w tył z rozprężeniem klatki piersiowej sprzyjają fazie wdechu. Ruchy RR do wewnątrz ze skrętami do wewnątrz oraz ruchy tułowia i szyi w skłonie w przód wspomagają wydech. Zsynchronizowany oddech z ruchami ramion przyspiesza wymianę gazową i zaopatruje tkanki w tlen. Stopniowe dawkowanie ćwiczeń musi uwzględniać indywidualne możliwości ruchowe i możliwość tolerancji wysiłku ćwiczących. Dla osób po operacjach, czy w innych szczególnych przypadkach, gimnastyka poranna jest prowadzona w łóżku. Gimnastyka poranna może zawierać elementy zabawowe i rytmiczno-ruchowe. Ze względów organizacyjnych często gimnastyka jest prowadzona przez głośniki. Najlepszym rozwiązaniem jest bezpośrednia instrukcja, przy podkładzie muzycznym nadawanym przez głośnik. Liczba osób może być różna, a najlepiej taka, ażeby instruktor mógł obserwować dobrze całą grupę. P rz ykła do w y zestaw ćwiczeń g i mn a s t y k i porannej w war un kach sanator yj n yc h ( z i ma ) Pacjenci ze schorzeniami ortopedycznymi, z niewielkim ograniczeniem sprawności. Miejsce ćwiczeń - pusty korytarz lub sala. Przybory - 2 lekkie piłki. Czas rozpoczynania - rano, o wyznaczonej, stałej godzinie. Instruktor - punktualnie rozpoczyna zajęcia, dając sygnał na zbiórkę, zawsze stoi w miejscu widocznym. Zespół - około 12 osób obu płci, wiek 18-60 lat. Rodzaj schorzenia - różne dysfunkcje ruchowe, nie upośledzające chodzenia i stania, bez przeciwwskazań. Ustawienie - 2 grupy pod ścianami, w 2 rzędach lub 2 szeregach. Rozpoczynanie ćwiczeń - bez ćwiczeń porządkowo-organizacyjnych. Może być umowne powitanie. Zestaw ćwiczeń (w rzędach): 1. Pw. - stojąca, RR swobodnie w dół: 2 wolne krążenia głową w prawo, 2 wolne krążenia głową w lewo, powtórzyć 4 razy, potem kilka swobodnych oddechów. 2. W rzędach marsz w kierunku prowadzącego z wysokim uniesieniem kolan, potem - zwrot i marsz w kierunku przeciwnym. Powtórzyć, nadal w ustawieniu w rzędach. 3. Pw. - stojąca, RR w dół: l, 2, 3, 4 - zaciskając pięści, wznos RR w górę, wdech, 5, 6, 7, 8 - zaciskając pięści, opust RR w dół, wydech, powtórzyć 2 razy.

286

4. Pw. - stojąca w rozkroku, RR zgięte w bok przodem: 1 - odrzut PR z jednoczesnym wyprostem w stawie łokciowym, 2 - powrót, 3 - odrzut LR z jednoczesnym wyprostem w stawie łokciowym, 4 - powrót, powtórzyć 3 razy. 5. Ćwiczenia oddechowe: pw. - stojąca, RR wzdłuż T, głęboki wdech - RR bokiem w górę, swobodny wydech RR bokiem w dół, powtórzyć 4 razy, tempo dostosować do ćwiczących. 6. Pw. - stojąca, jedną R przytrzymać się ściany, 6 wymachów N w bok, potem zwrot, układ ciała kierunek przeciwny i to samo N przeciwna, powtórzyć 6 razy jedną, 6 drugą N, kilka swobodnych wdechów i wydechów. 7. Pw. - sfojąca, bokiem do ściany, zewnętrzna R w łuk nad głową, wewnętrzna oparta o ścianę: skłony T z pogłębieniem w kierunku R opartej o ścianę, potem zwrot w tył i to samo w drugą stronę, 1-2-3 - skłon z pogłębieniem, 4 - wyprosi T, powtórzyć 6 razy. 8. Ustawienie tyłem do ściany i pochyleniem T: szybkie ruchy bokserskie w kierunku podłogi z Dowolnym wyprostem tułowia (około '/2 minuty). 9. Ćwiczenie oddechowe w pozycji stojącej w dowolnym tempie. 10. Pw. - stojąca, tyłem do ściany naprzeciw siebie w szeregach szeroko rozstawionych: zmiana szeregów krokami połączonymi z klaskaniem, po dojściu do ściany przeciwnej - półprzysiad i zwrot do ustawienia tyłem do ściany; zmiana szeregów za każdym razem na sygnał prowadzącego, powtórzyć 2-3 razy. ł l. Pw. - bokiem do ściany na odległość wyciągniętego ramienia, RR w dół: 1-2-2 klaśnięcia o uda, 3—4 - 2 klaśnięcia przed sobą, 5-6 - ruchem przeciągania lekki skłon w tył, 7-8 - powrót do pozycji wyjściowej, powtórzyć 3 razy. 12. Zabawa z piłką: I rząd: ćwiczący ruchami dowolnymi podają kolejno piłkę wzdłuż rzędu, w ten sam sposób piłka wraca z powrotem, II rząd: prowadzący rzuca kolejno piłkę do każdego; po chwycie, wypchnięciu piłki, ćwiczący idzie na koniec swego rzędu, potem zmiana czynności w grupach. U w a g a . Przy ograniczonej sprawności ćwiczących w ruchach lokomocji, przy dużej liczbie ćwiczących zabawa ta może trwać zbyt długo. Można zastosować inną zabawę, np. „powietrze, ziemia, woda". Prowadzący rzuca kolejno piłkę do ćwiczących. Objaśnia czynności, mówiąc, że w momencie rzutu piłki w ich kierunku będzie mówił: powietrze - wtedy ćwiczący musi szybko powiedzieć, co żyje w powietrzu, woda - co żyje w wodzie, ziemia - co żyje na ziemi. Warunki zabawy: woda - podawać szczegółowo - nie ryba, ale karp, szczupak itd., powietrze - nie ptak, ale skowronek, motyl itd., ziemia - nie zwierzę, ale krowa, pies itd. Starać się złapać piłkę i szybko odrzucić z odpowiedzią na hasło instruktora. Nie powtarzać nazw już wymienionych. Liczy się indywidualna liczba błędów.

Gimnastykę trzeba koniecznie zakończyć w optymistycznym, wesołym nastroju, a to zależy w dużym stopniu od umiejętności prowadzącego wpływania na psychikę ćwiczących. W szpitalach najczęściej gimnastykę poranną prowadzi się na

287

salach chorych. Chorzy stoją przy łóżkach lub leżą na łóżkach. Zasób ćwiczeń musi być indywidualizowany, a ćwiczący powinni znać przeciwwskazania. Ćwicząc z dziećmi, instruktor powinien znać wszystkie przeciwwskazania, żeby nie zezwolić na wykonanie przez dzieci ruchów dla nich nieodpowiednich.

Tok

Treść

Część I wstępna

Pacjenci siedzą lub leżą na matera-

Konspekt nr ....... Data ......... Ćwiczenia ogólnokondycyjne dla pacjentów z porażeniem kończyn dolnych (paraplegia), z częściowym porażeniem kończyn dolnych (parapareza), z porażeniem kończyn dolnych i górnych (tetraplegia i tetrapareza). Uwa ga. Na zajęciach praktycznych z przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych" ćwiczenia te należy przeprowadzać tylko ze słuchaczami, bez udziału pacjentów.

Ćwiczenia ramion, szyi i głowy

Pacjenci poruszają się lub są transportowani na wózkach. Liczba ćwiczących: 12(10 osób z paraplegia i parapareza i 2 z tetraplegia). Miejsce ćwiczeń: przyszpitalna sala gimnastyczna.

Pw. jak wy/ej - skrzyżne ruchy piostych RR (mała amplituda ruchu, szybkie tempo). Ćwiczenie 3

Wiek ćwiczących: 20-50 lat. Przybory i przyrządy: materace, piłki lekarskie, hantle, drabinki. Czas ćwiczeń: 45 min.

Pw. jak wyżej - unoszenie głowy w przód i powrót do pw. Ćwiczenie 4 Pw. jak wyżej - skłony boczne głowy, w prawą i lewą stronę. Ćwiczenie 5

Cel ćwiczeń: ogólne usprawnienie, wzmocnienie mięśni ramion. Zadanie lekcji: przygotowanie do stania o kulach (do pionizacji w aparatach ortopedycznych, stabilizacja stawów kończyn dolnych). Tok

Treść

Dozowanie

Wskazówki metodycz-noorganizacyjne

Czynności wstępne

Pacjenci poruszają się na wózkach. Dopilnowanie i organizacja przejścia pacjentów z wózka na materac. Pacjenci bardziej sprawni sami się przemieszczają na materac, inni są przenoszeni. Pierwszą czynnością jest zablokowanie wózka i jego unieruchomienie. Pacjent podjeżdża wózkiem przed materac, ustawiając się nieco bokiem do materaca. Zsuwa się na przednią krawędź wózka poprzez wsparcie na rękach. Potem jedna ręka ustawia obie złączone nogi, umieszczając je poniżej podpórek dla stóp (przy wózku). Pacjent przyjmuje jak najkorzystniejszą pozycję do zsunięcia się z wózka na materac. Opiera się jedną ręką na zewnętrznej (w stosunku do położenia materaca) poręczy wózka, drugą ręką pomaga sobie, częściowo się opierając, i zsuwa się z wózka na materac, w miarę możliwości kontrolując ręką położenie nóg w trakcie zsuwania. Na materacu za pomocą rąk układa nogi i przyjmuje pozycję do ćwiczeń

2 min

Przed rozpoczęciem ćwiczeń odstawienie wózków na korytarz lub na wyznaczone miejsca na sali gimnastycznej

288

•r^.

cach, przodem do środka sali. 'owitanie. Czynności informacyjne - podanie głównych zadań i nawiązanie kontaktu z grupą. kwiczenie 1 lłw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia. Szybkie wahadłowe ruchy w przód tył prostych rąk, następnie krzy/owanie ich przed sobą (ruchy o małej amilitudzie). Ćwiczenie 2

Materace ułożone szeregowo - naprzeciw siebie. Jeżeli z dwóch stron sali są drabinki - to należy ułożyć je po obu stronach, pod drabinkami U wa ga . Jeżeli w grupie znajdują się pacjenci chodzący o kulach, to również należy dopilnować bezpiecznego ich przejścia na materace. Należy bacznie obserwować pacjentów, by w razie potrzeby szybko udzielić im pomocy

Ćwiczenia

Pw. jak wyżej - skręty głowy w prawą i w lewą stronę. Ćwiczenie 6 Pw, j;tk wyżej - naprzemienm- wznosy RR przodem w górę w tył do położenia na materacu za głowę. Ćwiczenie 7 Pw. jak wyżej - krążenia KR przed sobą na zewnątrz, a potem krążenia do wewnątrz. Ćwiczenie 8

oddechowe

Ćwiczenie oddechowe, RR bokiem

Dozowanie

Wskazówki metodycz-noorganizacyjne

4 razy 10

10 ruchów

Szybko

2 razy 5

Wolne tempo

2 razy 5

Wolne tempo

2 razy 5

Wolne tempo

10 razy 2

Wykonać dokładnie Tempo średnie

6 razy 2

Możliwie duża amplituda ruchu Tempo średnie

4 razy

w górę - wdech, przodem w dół - wydech.

Ćwiczenie 9

10 razy 2

Pw. jak wyżej - naprzemienne sięganie dłońmi w kierunku przeciwnego kolana Część II

Ćwiczenie 10

- główna

Pw. jak wyżej, hantle w dłoniach ugiętych RR, wypy chanie w górę hantli, naprzemienne, powrót do pw.

10 razy 2

Hantle

289

Tok

Treść

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 ł

wzmacniające silę kończyn górnych

Pw. jak wyżej, RR ugięte, oparte o ramiona z hantlami. Jednoczesne wypychanie hantli w przód. Ćwiczenie 12

Dozowanie 10 razy 2

Wskazówki metodycz-noorganizacyjne

dywidualne, według polecenia nauczyciela

6 oddechów

Pw. leżenie tyłem, RR proste w bok z hantlami w dłoniach. Pr/enosy RR bokiem do położenia skrzyżnie przed klatką piersiową, powrót do położenia RR w bok i znowu skrzyżnie przed sobą w układzie odwrotnym RR (ta ręka, która była w górze nad drugą ręką. teraz jest w dole) itd. Ćwiczenie 15

10 razy 2

5 razy 2

5 razy 2

Wolno

Wolno

Pw. leżenie tyłem, RR proste w przód z hantlami w dłoni - jednoczesne przenosy obydwu rąk z hantlami w bok - naprzemiennie w prawą i w lewą stronę. Jednoczesne skręty T t głowy w kierunku RR. Ćwiczenie 16

Ćwiczenie oddechowe specjalne

290

Pw. leżenie tyłem, RR w bok - klaśnięcie przed sobą: 1, 2, 3, 4 i delikatne uderzenie palcami dłoni o materac. z jednoczesnym swobodnym oddychaniem. Ćwiczenie 17 Pw. leżenie tyłem, RR w dół w skos - głęboki wdech - lekkie ściągnięcie skrzydełek nosa palcami (w celu poprawnego wykonania wdechu - trudnego do indywidualnego skontrolowania przez nauczyciela), wypchnięcie powietrza do brzucha „na przeponę" i z powrotem do klatki piersiowej - powtarzając 4 razy, potem swobodny, głośny wydech, RR swobodnie w dół.

Dozowanie

Wskazówki metodycz-noorganizacyjne

Ćwiczenie 18

Kilka razy

Ci, którzy nie mogą sie-

Pw. siad płaski, RR z boku podparte. Próby oderwania bioder od podłoża. Ćwiczenie 19 Pw. siad płaski, RR z boku podparte. Przenoszenie bioder kolejno - w prawo i w lewo. Ćwiczenie 20

Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż T z hantlami w dłoniach - przenosy RR prostych w stawach łokciowych z hantlami naprzemiennie przodem górą w tył i powrót do pw. Ćwiczenie 14

Treść

Tempo zróżnicowane, in-

Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż T - swobodne oddychanie we własnym tempie. Ćwiczenie 13

Tok

Kilka razy

(bez hantli)

Ćwiczenie oddechowe specjalne mające na celu ukrwienie mięśni brzucha i narządów wewnętrznych

Kilka razy

Jest to ćwiczenie trudne, ale po wielokrotnym ćwiczeniu udaje się

2-4 min

Ćwiczenia z piłkami le-

Pw. siad płaski tyłem do drabinek, jeśli istnieje możliwość utworzenia drugiej grupy współćwiczących siedzących na materacach po przeciwnej stronie sali, także przy drabinkach. Duża odległość pomiędzy szeregami siedzących naprzeciw siebie. Rzuty piłkami lekarskimi znad głowy przed siebie tak, żeby piłka trafiła uderzeniem na środek między ćwiczącymi dalej sama potoczy się do współćwiczącego. Ćwiczenie 21

karskimi 2 kg (1 piłka dla każdego ćwiczącego).

Pw. siad płaski w rozkroku. Przetaczanie piłki w szeregach w prawą stronę i powrót w lewą stronę.

żeby mogli ćwiczyć wszyscy, np. w miarę sprawni - w pozycji leżenia na brzuchu Uwaga.

Ćwiczenie 22

6 razy

dzieć, leżą na plecach

Pw. siad płaski w rozkroku. Pchnięcie piłki jednorącz do współćwiczącego, na przemian prawą, potem na zmianę lewą ręką itd. Ćwiczenie 23

Tak dobrać ćwiczących,

4 razy

Skorygować linie przemieszczania się piłki pomiędzy ćwiczącymi 2 razy

Pw. leżenie przodem na brzuchu - wznosy T z oparciem o przedramiona, głowa w przedłużeniu linii długiej T - opuścić T w dół. Ćwiczenie 24 Pw. leżenie przodem na brzuchu. dłonie przy barkach, próby uniesienia T do wyprostu w stawach łokciowych. Ćwiczenie 25 Pw. zbliżona do podporu w leżeniu przodem. Próby przeniesienia bioder ku tyłowi do pozycji zbliżonej do klęku podpartego. Ćwiczenie to powtarzać wielokrotnie, aż do osiągnięcia jak najlepszych wyników.

Przygotowanie do używania kuł

Szybko kilka

Przygotowanie do

razy

używania kuł

291

Tok

Treść

Dozowanie

Ćwiczenie 26 Pw. leżenie na prawym Kilka razy boku w oparciu na łokciu i przedramieniu. Druga, „zewnętrzna" ręka chwyta „zewnętrzną" nogę pod kolana i próbuje ją przyciągnąć do klatki piersiowej. Powtórzyć kilka razy - potem leżenie na boku przeciwnym i powtórzyć ćwiczenie kilka razy. Ćwiczenie 27 Pw. siad tyłem do drabinek z oparciem pleców o drabinkę. Naprzemienne podciąganie i wyprosty nóg do klatki piersiowej przy pomocy rąk. (Bywa tak, że przy podciąganiu kolana pięta „wbija" się w materac, zaklinuje i przez to noga „leci" w bok i nie można jej przyciągnąć przy pomocy ręki wyprostowanej. Trzeba popchnąć kolano, wyprostować je, i dopiero ćwiczyć drugą nogą). Ćwiczenie 28 Pw. siad płaski przy drabinkach, chwyt dosiężny za szczebelek, próby oderwania bioder od podłoża. Ćwiczenie 29

Tok

Treść

Dozowanie

Wskazówki metodycz-noorganizacyjne

Ćwiczenie 32

6 min

Nie wolno np. powie-

Zabawa „Powietrze, ziemia, woda". Prowadzący r/.uut piłkę do ćwiczącego, wymawiając któreś z tych trzech haseł i liczy do trzech. W tym czasie ćwiczący odrzuca do prowadzącego piłkę wymawiając nazwę ryby. ptaka, zwierzęcia. Kto nie zdąży, otrzymuje punkt karny. Prowadzący przez odpowiednie polecenia „wykupuje" ćwiczącego od kary. Zakończenie ćwiczeń, podsumowanie lekcji i podanie uwag. Zakończenie lekcji w pogodnym, żywym nastroju. Pomoc różnego stopnia w przejściu pacjentów z materaca na wózek i dopilnowanie porządku po zakończeniu ćwiczeń.

dzieć tylko „ryba", ale jaka to ryba, itd. Nie wolno powtarzać nazwy już wymienionej

T7-

Kilka razy

Próbować

Kilkanaście

Pw. siad płaski, RR wzdłuż T. Chwyt dłoni przed sobą palcami. Szybkie ruchy zginania i prostowania nadgarstków w tym układzie rąk.

razy

Część III -

Ćwiczenie 31

Kilka razy

cońcowa

Pw. siad płaski, RR tyłem podparte. Swobodne, głębokie oddychanie, wdech nosem, wydech ustami.

292

no-organizacyjne Ruch bioder powinien odbywać się jak gdyby energicznym „wyrzutem" bioder

Kilka razy

Pw. siad płaski (może być rozkroczny kilka razy - w celu uzyskania lepszej stabilizacji) przy drabinkach z piłkami lekarskimi 2 kg. U wa g a . O ile z drugiej strony sali 2 rzuty nie ma drabinek, to ćwiczący powinni siedzieć naprzeciw siebie - osoby sprawniejsze w parze z mniej sprawnymi, każdy z ćwiczących ma piłkę. Na sygnał jednoczesne rzuty do współćwiczącego prawą i lewą ręką na zmianę. Ćwiczenie 30

Wskazówki metodycz-

Piłki lekarskie 2 kg W praktyce piłki mogą się wzajemnie „zbijać". wtedy prowadzący musi wskazać tor rzutu, np. jedni wyżej, drudzy niżej

Uwagi końcowe do konspektu ćwiczeń ogólnokondycyjnych dla osób z paraplegiami. Nie wolno przeprowadzać ćwiczeń u osób, klóre nie posiadają indywidualnego zlecenia lekarskiego. Należy dopilnować przejścia pacjentów na swoje środki lokomocyjne - wózki: wózek trzeba znów zablokować, postawić jak najbliżej materaca i przytrzymać go, czuwając nad pr/cjściem pacjenta na wózek. Najczęściej pomaga się ćwiczącemu przy „transporcie nóg" lub bierze go z tyłu pod pachy (nauczyciel sam powinien przy tym ruchu mieć ugięte nogi, żeby przy wysiłku odciążyć swój własny kręgosłup) i wciąga na siedzenie. Pacjent sam usadawia się na wózku, układając odpowiednio nogi na podnóżkach wózka, które powinien sobie sam ustawić, siedząc jeszcze na materacu. Zróżnicowanie rodzaju i wysokości, na której nastąpił uraz rdzenia kręgowego, wpływa na możliwości ruchowe, które poprzez ćwiczenia specjalne można poprawić. Dlatego należy u tych pacjentów wzmacniać mięśnie, które nic uległy porażeniu. Generalnie są to mięśnie ramion, pasa barkowego, tułowia. Mięśnie te powinny być wzmocnione, gdyż służą one przy przemieszczaniu się i w czynnościach dnia codziennego. Specjalistyczne ćwiczenia są ukierunkowane na nauczenie „bezpiecznego padania" pacjentów chodzących o kulach. Chodzenie o kulach jest możliwe tylko wówczas, gdy pacjent ma ustabilizowane stawy kończyn dolnych za pomocą specjalnych aparatów ortopedycznych: przenoś każdej z kończyn dolnych odbywa się przy wykorzystaniu siły czynnych mięśni tułowia (lędźwi) - ruchem zamachowym. Pacjenci na ćwiczeniach ogólnokondycyjnych nie powinni ćwiczyć w aparatach ortopedycznych (niektórzy z pacjentów muszą jednak w nich pozostać). Na salę gimnastyczną przychodzą również pacjenci o kulach (np. po amputacjach). Także im należy pomóc, jeśli zachodzi potrzeba - zapewnić asekurację i odstawić kule z miejsca ćwiczeń. Prowadzący ćwiczenia powinien znać podstawowe zasady asekuracji pacjentów chodzących o kulach pachowych oraz pacjentów poruszających się za pomocą balkoników, podpórek dwukołowych, trójnogów, lasek i kuł łokciowych. 293

Wybrany zasób ćwiczeń przy dyskopatiach (dotyczy głównie dyskopatii lędźwiowej) Dyskopatia jest to skomplikowane schorzenie, polegające na wysunięciu się krążka międzykręgowego - amortyzatora znajdującego się pomiędzy kręgami kręgosłupa. Objawem jest ból promieniujący do kończyn dolnych. Ćwiczenia można przeprowadzić tylko po konsultacji lekarskiej i w okresie wyciszenia się u pacjenta bólu. Wypadniecie dysku może nastąpić w różnych odcinkach kręgosłupa - najczęściej w odcinku lędźwiowym. Zasób ćwiczeń, które można przeprowadzić w przypadkach dyskopatii, musi być zawsze skonsultowany z lekarzem. Zasadą jest unikanie u pacjentów bólu, który powoduje odruch obronny, zwiększający napięcie mięśniowe zamiast ich rozluźnienia. Trzeba starać się wyrobić u ćwiczących nawyk „wciągania brzucha". Ćwiczenie l Pw. - leżenie tyłem, NN zgięte w stawach kolanowych i biodrowych, stopy postawione na podłodze, RR wzdłuż T. Ruch: maksymalne „wciągnięcie brzucha" z jednoczesnym przywarciem odcinka lędźwiowego kręgosłupa do podłoża i ściągnięciem pośladków w rytmie: napięcie (1-2-3) i rozluźnienie (1-2-3). Ćwiczenie powtórzyć kilka razy. Ćwiczenie 2 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy oparte o podłoże, RR wzdłuż T. Ruch: naprzemienne wyprosty NN w stawach kolanowych, stopa w zgięciu grzbietowym. Ćwiczenie 3 Pw. - leżenie tyłem, NN zgięte, stopy na podłożu, RR wzdłuż T. Ruch: naprzemiennie przyciąganie kolan do brzucha, wytrzymać: 1-2-3 i opuścić. Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy na podłodze, RR wzdłuż T. Ruch: l - przyciąganie N ugiętej w kolanie do brzucha; 2 - podciągnięcie drugiej N do zrównania się kolan; 3 - uniesienie głowy i barków, RR przenieść przed siebie. 1-2-3 wytrzymać, 1-2-3 powrót do pw. Ćwiczenie 5 Pw. - leżenie przodem, RR proste przed sobą - luźno. Ruch: napięcie mięśni brzucha, ściągnięcie pośladków z jednoczesnym ruchem elongacyjnym w osi długiej ciała. Wytrzymać: 1-2-3, rozluźnienie: 1-2-3. Ćwiczenie 6 Pw. - leżenie przodem, RR zgięte, dłonie oparte na wysokości barków. Ruch: powolne przejście do klęku podpartego bez wyginania się w odcinku lędźwiowym. W czasie ruchu wciągnąć brzuch i jak najbardziej wypchać odcinek lędźwiowy ku górze w kierunku sufitu - wytrzymać: 1-2-3, powrót do pw.

Ćwiczenie 7 Pw. siad klęczny, RR w przód. Ruch: napięcie mięśni brzucha 1-2-3 i opuszczenie RR, powrót do pw. Ćwiczenie 8 Pw. klęk podparty. Ruch: przejście do siadu klęcznego, bez przesuwania RR, jak gdyby wypychając się z dłoni z brodą nisko nad podłogą (ukłon japoński). Ćwiczenie 9 Pw. - klęk podparty. Ruch: wypychanie odcinka lędźwiowego ku górze. Ćwiczenie 10 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ruch: wznos NN do pionu i naprzemienne ugięcia NN w kolanach. Ćwiczenie 11 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, stopy na podłożu. Ruch: wznos RR ku górze w tył, wdech, RR wzdłuż T - wydech. Ćwiczenie 12 Pw. - siad płaski, RR przy biodrach. Ruch: ugięcie NN i przejście do siadu skulnego, RR obejmują podudzia, głowa pochylona w przód. Ćwiczenie 13 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ruch: l - jednoczesne podciągnięcie kolan do brzucha i brody do mostka, 2-3 wytrzymać, 4 - powrót do p w. Ćwiczenie 14 Pw. - klęk podparty, dłonie zwrócone palcami do siebie. Ruch: l - ugięcie RR w stawach łokciowych, dotknięcie brodą do podłoża pomiędzy dłońmi, ściągnięcie łopatek; 2 - wyprost RR, schowanie głowy między barki, wciągnięcie brzucha z jednoczesnym uwypukleniem odcinka lędźwiowego kręgosłupa ku górze; 3 - wytrzymać i powrót do pw. Zestaw wybranych ćwiczeń stawów kolanowych Ćwiczenia te mogą być przeznaczone dla osób z osłabieniem mięśni czworogłowych uda, np. po urazach stawów kolanowych lub długotrwałym unieruchomieniu całej kończyny po innych urazach (dla pacjentów, którzy mogą już obciążać kończyny, lub dla osób pełnosprawnych, chcących poprawić estetykę i dynamikę chodu).

294 295

W ćwiczeniach tych bardzo ważne jest tempo ćwiczenia. Czas skurczu mięśnia powinien trwać 3 sekundy i równać się czasowi wypoczynku, pełnego rozluźnienia mięśnia. Ćwiczenia te mogą być wykonywane kolejno lub wybiórczo w tych zestawach ćwiczeń, których zadaniem jest poprawienie dynamiki chodu. Dla osób po urazach ćwiczenia w staniu mogą być tylko wówczas przeprowadzane, gdy pacjent może obciążać kończyny dolne.

Ćwiczenie 9 Pw. - leżenie tyłem - piłka miedzy stopami. Ruch: unoszenie wyprostowanych NN (kilka razy).

Ćwiczenie l " " Pw. - siad płaski, NN proste. Ruch: napinanie rzepki (podciąganie do góry) z jednoczesnym zgięciem grzbietowym stopy i dociśnięciem tyłu stawu kolanowego do podłoża.

Ćwiczenie 11 Pw. - stanie na palcach z maksymalnie wyprostowanymi kolanami. Ruch: chód we wspięciu.

Ćwiczenie 2 Pw. - siad płaski, RR bokiem podparte. Ruch: przejście do podporu leżąc tyłem, NN intensywnie wyprostowane w stawach kolanowych i biodrowych.

Ćwiczenia okołostawowe barku

Ćwiczenie 3 Pw. - leżenie tyłem, RR podparte na przedramionach (łokciach). Ruch: nożyce pionowe - NN proste. Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ruch: napinanie rzepki (jak w ćwiczeniu 1). U w a ga . Pracuje cały mięsień czworogłowy.

Ćwiczenie 10 Pw. - stanie, RR oparte o ścianę lub drabinki. Ruch: wspięcie na palce i przejście na pięty z zatrzymaniem ruchu przez 3 sekundy.

Ćwiczenie l Pw. - stanie w opadzie T, RL oparta w przedłużeniu T (drabinki, stół), RP zwisa luźno w dół. Ruch: wymachy RP w tył i w przód. Ćwiczenie 2 Pw. - siad z oparciem jednej R o ścianę. Ruch: przesuwanie R po ścianie w górę, potem w dół. Zmiana RR. Ćwiczenie 3 Pw. - stanie, w RR laska - chwyt na szerokość barków. Ruch: przenosy laski za głowę, potem do położenia w dół.

Ćwiczenie 5 Pw. - leżenie tyłem, RR oparte na stawach łokciowych. Ruch: ugięcie NN, wyprost do góry, opuszczenie z zatrzymaniem przez 3 sekundy nad podłożem i powrót do pw.

Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie tyłem, R R wzdłuż T. Ruch: naprzemienne przenosy RR pr/.odem do położenia na podłodze.

Ćwiczenie 6 Pw. - leżenie na brzuchu, RR wzdłuż T. Ruch: oparcie palcami stóp o podłoże, wznos NN do wyprostu stawów kolanowych - przytrzymanie wyprostu i opuszczenie do pw.

Ćwiczenie 5 Pw. - stanic bokiem do ściany. Ruch: przenosy R po ścianie do położenia w górze. Potem zmiana R.

Ćwiczenie 7 Pw. - siad płaski podparty z boków, napinanie rzepki z równoczesnym zgięciem grzbietowym stopy prawej. Ruch: oporowanie - lewa N wytrzymuje 3 sekundy i powrót do pw. Potem to samo N przeciwna. Ćwiczenie 8 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, na stopie woreczek '/2 kg-Ruch: wznos obciążonej N do kąta 45°. Wytrzymać. Powrót do pw. To samo N przeciwna. 296

Ćwiczenie 6 Pw. - stanie, RR w dół z laską, bard/o szeroki chwyt laski. Ruch: skręt T z przenosem laski w kierunku skrętu, powrót do pw. To samo w stronę przeciwną. Wybrany /.estaw ćwiczeń stawów nadgarstka i palców ręki Ćwiczenia te mogą być wykonywane po urazach ręki lub po dłuższym unieruchomieniu. Wybrane ćwiczenia mogą być stosowane wraz z innymi ćwiczeniami ogólnokondycyjnymi na zajęciach prowadzonych z osobami z zaburzonym 297

pw.

ćwicz. 1

ćwicz. 2

Ćwiczenie 3 Pw. - siad płaski, RR w przód, dłonie splecione. Ruch: odwracanie dłoni splecionych do wyprostu stawów łokciowych i powrót do

Ćwiczenie 4 Pw. - siad płaski, RR wzdłuż T. Ruch: l - lekkie dotknięcie 3 razy podłoża; 2 - klaśnięcie przed sobą (3 razy); 3 klaśniecie nad głową (3 razy); powrót do pw. Ćwiczenie 5 Pw. - siad płaski, RR wzdłuż T. Ruch: uderzanie o podłoże lekko palcami obu RR, kolejno - kciukiem, pierwszym palcem, drugim palcem itd. Ćwiczenie 6 Pw. - siad płaski, RR wzdłuż T, zgięte przodem, łokcie przywierają do T. Ruch: krążenie dłoni kolejno w obie strony, potem odchylanie dłoni ustawionych równolegle do podłoża promieniowo i łokciowo (na zewnątrz i do środka). Ćwiczenie 7 Pw. - stanie lub siad płaski, woreczek w dłoni. Ruch: l - kolejne ugniatanie woreczka RP i RL; 2 - przerzucanie woreczka z jednej ręki do drugiej. Ćwiczenie 8 Pw. - stanie lub siad płaski. Ruchy: przenoszenie RR bokiem w górę i przodem w dół z jednoczesnym ściskaniem i rozluźnianiem palców dłoni.

ćwicz. 6

krążeniem, np. po amputacjach naczyniowych. Mogą też służyć do uczenia precyzji ruchu w czasie lekcji wychowania fizycznego. Ćwiczenie l Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, dłonie odwrócone stroną grzbietową. Ruch: l - zginanie i prostowanie palców; 2 - ruchy przeciwstawne. Ćwiczenie 2 Pw. - leżenie tyłem, RR oparte na łokciach. Ruch: l - rozstawienie palców; 2 - odchylenie dłoni grzbietowe i dłoniowe. 298

10

Poruszanie się na wózku inwalidzkim i o kulach

Zasady użytkowania wózka inwalidzkiego i poruszania się na wózku w różnych warunkach Wózki inwalidzkie są używane przez osoby niepełnosprawne, które nie mogą chodzić w ogóle lub mogą chodzić w aparatach lub protezach, ale przez krótki czas, ponieważ chodzenie na długich dystansach jest dla nich zbyt meczące. Istnieją różne rodzaje wózków inwalidzkich. Wózki „napędzane" ręcznie, energią elektryczną i mechaniczne. Wózki ręczne generalnie można podzielić na terenowe i pokojowe. Technika budowy wózków inwalidzkich w ostatnich latach posuwała się naprzód. Wózki inwalidzkie są dostosowane do różnych sytuacji, umożliwiając poruszanie się nie tylko osobom dotkniętym niesprawnością czy porażeniem kończyn dolnych, ale i niedowładem kończyn górnych. W zależności od sytuacji czynno-

Rączka . Oparcie Podłokietnik

Boczek Siedzenie Hamulec

Podnóże k Koło napędowe Podpórka Ryć. 153. 300

Koło przednie

ściowej inwalidy wózki mogą być poruszane nie tylko rękoma, ale odpowiednimi przekładniami mechanicznymi ułatwiającymi ich obsługę. Możliwości techniczne pozwalają na coraz większe usamodzielnianie w zakresie lokomocji nawet osobom dotkniętym najcięższym inwalidztwem. W Polsce nie wszyscy jeszcze inwalidzi dysponują najnowszym rodzajem wózków inwalidzkich. Rodzaj wózka musi być dostosowany do potrzeb funkcjonalnych osoby niepełnosprawnej. Osoby mające zdrowe ręce, a porażone kończyny dolne - prowadzą wózek, napędzając koła obiema rękami-(np. paraplegicy, osoby po amputacjach obustronnych, jednostronnych). W przypadku jednostronnego porażenia kończyn górnych wózek jest prowadzony jednorącz z ewentualnymi ułatwieniami ruchowymi. O rodzaju wózka decyduje lekarz, a posługiwanie się wózkiem zwykle uc/.y pacjenta kinezyterapeuta. Wózki ręczne starego typu składają się z 4 kół: 2 dużych kół napędowych i 2 małych kół lokomocyjnych. Koła mogą być ustawione na dwa sposoby: 1. Koła duże (napędowe) z przodu, a małe 7 tylu - daje to możliwość łatwiejszego poruszania się po płaskim terenie, ale nic jest zbyt wygodne przy wykonywaniu czynności dnia codziennego (wózkiem trudno podjechać do stołu, do stanowiska pracy). 2. Koła duże (napędowe) z tyłu, a małe z przodu - pozwala to inwalidzie lepiej funkcjonować w życiu codziennym, czyni go bardziej aktywnym, samodzielnym. Obecnie ten rodzaj wózka jest bardziej powszechny. Każdy wózek inwalidzki jest wyposażony w instrukcję obsługi. Jednak nie można pozostawić pacjenta własnemu losowi - należy koniecznie nauczyć inwalidę obsługi wózka i wszelkich czynności z t ym związanych w różnych warunkach życiowych: przechodzenia pacjenta z łóżka na wózek, utrzymania równowagi na wózku (skręty, skłony, skrętoskłony) we wszystkich kierunkach (jeśli nie ma przeciwwskazań lekarskich), przechodzenia z wózka do pozycji stojącej za pomocą kuł, lasek (jeśli jest taka możliwość) z wózka do leżenia na materacu na sali gimnastycznej czy do basenu na zajęcia pływania oraz korzystania z sedesu i wanny. Następnie należy nauczyć osobę niepełnosprawną jazdy w terenie po nierównościach, wjazdów i zjazdów, pokonywania krawężników i torów tramwajowych, a nawet schodów (o odpowiedniej szeiokości). Obecnie produkowane są takie wózki inwalidzkie, które można szybko rozmontować, a potem szybko złożyć. Inwalida podjeżdża do samochodu, siada za kierownicą, podnosi wózek, szybko go rozbiera i w częściach kładzie obok na siedzeniu. Pojeździe samochodem czynności te powtarza w odwrotnej kolejności. W każdym wózku bardzo ważnymi elementami są szerokość i długość siedzenia, wysokość i wielkość oparciu. Obecnie opatcia są niskie (ale gwarantują one oparcie w okolicy lędźwiowej i kręgosłupa) i niezbyt verokie, a długość sicd/cnia zawsze musi gwarantować oparcie całych ud na „podłożu" siedzenia. Na dole znajdują się dwa podnóżki, dla każdej stopy osobno (najczęściej składane). Hamulce są bardzo ważnym elementem każdego wózka. Szczegóły adaptacji wózka inwalidzkiego dla każdego użytkownika określa łekarz. Aby móc jeździć na wózku, należy nauc/yć się techniki jazdy na dobrze wyregulowanym wózku inwalidzkim oraz sprawnego posługiwania się wózkiem. Należy wyjaśnić choremu, jak działa wózek, w jaki sposób się go uruchamia i używa różnych jego elementów, w tym hamulców. Obecnie bardzo przydatnym i powszechnie stosowanym wózkiem jest wózek inwalidzki typu „Active", który ma duże koło z tyłu i małe z przodu, oparcie niskie, dobrze przylegające do Icdźwiowe301

go odcinka kręgosłupa, podnóżki wysunięte odpowiednio do długości końc/.yn dolnych użytkownika, tak żeby dobrze przylegały one do siedzenia. Podnóżki powinny być odpowiednio ustawione. Zbyt krótki podnóżek powoduje zwiększony nacisk na guzy kulszowe i większe niebezpieczeństwo powstania odleżyn w tych miejscach. Natomiast zbyt długi podnóżek powoduje zwiększony nacisk na uda, zaburzenia krążenia krwi w nogach i grozi powstaniem odleżyn. Regulacja ustawienia osi kół tylnych (balansu) decyduje o łatwości manewrowania wózkiem. Ustawienie osi powinno być uzależnione od umiejętności użytkownika wózka. Większą stabilność gwarantuje ustawienie osi kół tylnych dalej od środka ciężkości wózka. W miarę nabywania umiejętności balansowania oś należy przesuwać do przodu, dzięki czemu wózek jest jak gdyby odciążony z przodu, co ułatwia pokonywanie nierówności - krawężników, torów tramwajowych (łatwiej wtedy manewrować wózkiem w ciasnych miejscach, w windzie). Nauka jazdy na wózkach przez osoby niepełnosprawne odbywa się już w czasie leczenia szpitalnego. Dalej inwalida doskonali tę umiejętność w życiu codziennym, które zmusza go do większej aktywności, a przez to do samodzielności. Samodzielność inwalidy jest zacieraniem się w pewnym sensie różnic pomiędzy osobami zdrowymi a niepełnosprawnymi. Psychicznym „marzeniem" i potrzebą każdego człowieka, którego los uczynił osobą niepełnosprawną, jest możliwość zapracowania na swoje utrzymanie, egzystencji w życiu, takiej jak mają wszyscy, by jak najmniej potrzebować pomocy otoczenia. „Dobra" jazda na wózku w pewnym sensie zastępuje funkcję nóg w lokomocji. Jest treningiem fizycznym, szansą dla poprawienia stanu psychicznego, egzystencji i funkcjonowania człowieka. W Polsce jest obecnie wiele instytucji o charakterze sportowym dla niepełnosprawnych. Przodujące ośrodki to Poznań, Gdańsk, Kraków, Wrocław, Warszawa i wiele innych, które czynnie działają, rozwijając sport inwalidzki. Połski Związek Sportu Niepełnosprawnych (PZSN), który powstał ze Zrzeszenia Sportowego „Start", od pierwszych łat powstania sportu inwalidzkiego zajmuje się rekreacją i sportem inwalidów. Obecnie działa w całej Polsce, przygotowując zawody w różnych dyscyplinach sportowych także tych, w których jazda na wózkach jest sposobem poruszania się, np. koszykówka na wózkach czy taniec na wózkach. PZSN przygotowuje zawodników w różnych konkurencjach do paraolimpiad. Duży wkład w działalność sportową i rekreacyjną ma Grupa Aktywnej Rehabilitacji, zajmująca się inwalidami z porażeniem kończyn dolnych i górnych, dla których jazda na wózku jest sposobem poruszania się, codzienną egzystencją. Nauka jazdy na wózkach jest prowadzona na treningach i obozach organizowanych przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji w wielu ośrodkach w całej Polsce. Inwalidzi poruszają się na wózkach „aktywnych", ułatwiających życie codzienne. Obozy te mają charakter codziennego usprawniania oraz rekreacyjnosportowy. Na obozach tych również oprócz osób zdrowych instruktorami i demonstratorami są instruktorzy-inwalidzi dotknięci tym samym kalectwem, które powstało w tragicznych okolicznościach, takich jak np. skok do wody. Dla osób, które od niedawna zostały dotknięte nieodwracalnym, ciężkim inwalidztwem, widok swobodnego poruszania się na wózku inwalidzkim j i uprawiania sportu jest wzorem możliwości ruchowych i szansą nadziei i pogodzenia się z nieodwracalnym już losem.

302

Metodyka nauki jazdy na wózkach oparta na sposobach nauczania stosowanych przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji (REKRYTERINGSGRUPPEN)

Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać na wyregulowanym wózku i początkowo z asekuracją. Rozgrzewka Należy uwzględnić ją w każdym treningu.. Organizm powinien być dobrze rozgrzany. Najpierw spokojna jazda na wózku po obwodzie koła przez l minutę (pod koniec przyspieszenie jazdy). Następnie przeprowadza się ćwiczenia kształtujące ramion - wymachy w przód i w tył, płynnie, bez zatrzymywania oddechu - 10 wymachów w przód i 10 wymachów w tył. Potem sięganie na boki -jak najdalej, naprzemiennie - w prawo i w lewo, po 10 powtórzeń. Następnie ćwiczenia siłowe - unoszenie ciężaru ciała do góry, wspierając się na rękach opartych o koła - też 10 powtórzeń. Na koniec ćwiczenia głowy - krążenia w prawo, potem w lewo, wolno, dokładnie. Całość ćwiczeń nie powinna trwać dłużej niż 10 minut. Ćwiczenia nie mogą wywołać zmęczenia. Balansowanie Balansowanie - jest to łagodne przenoszenie środka ciężkości ciała użytkownika wózka. Umiejętność balansowania jest podstawowym elementem techniki jazdy, ułatwia samą jazdę, samodzielne pokonywanie przeszkód i powoduje większą pewność jazdy na wózku. Balansowania należy uczyć się z asekuracją drugiej osoby. Aby wózek wprowadzić w „balans", trzeba energicznie pchnąć ciągi do przodu, jednocześnie mocniej opierając się o oparcie, co powoduje podniesienie kół przednich do góry. Próbujemy utrzymać wózek w pozycji wychylonej, manewrując ciągami w przód i w tył. Próbę tę należy powtarzać wielokrotnie, aż do osiągnięcia pełnej swobody i płynności ruchów. Zbyt mocne poderwanie wózka może spowodować przewrócenie się do tyłu. W czasie balansowania ręce powinny być na ciągu z przodu, co pozwoli na szybkie reagowanie przy przechyleniu się wózka w tył. P o p r a w n a j a z d a na w ó z k u „ n a p ę d z a n ym " r ę c z n i e W czasie jazdy użytkownik wózka powinien siedzieć głęboko w siedzeniu - pochylony lekko w przód, ale plecy powinny przylegać do oparcia. Ciągi należy chwycić lekko z tyłu, nie kurczowo, tak aby kciuk znajdował się w górze ciągu. Wózek „napędza się" pracą rąk - długimi energicznymi, równomiernymi pociągnięciami, lekko pochylając się do przodu. Ręce wracają dołem, rozluźnione, zataczając elipsę. Ustawienie rąk na ciągu, lekko z tyłu pozwala kontrolować balans i nawet przy szybkiej jeździe w czasie potrzeby asekurować się przed upadkiem. Aby skutecznie i lekko zakręcać, najlepiej lekko przytrzymywać jeden ciąg, a drugi pchać do przodu. Można też popychać oba ciągi równocześnie: jeden do przodu, drugi do tyłu, zakręt można wtedy wykonać szybciej. Ten ostatni sposób wymaga lepszego opanowania balansu. 303

B e z p i e c z n e u p a d a n i e do t y ł u Niezbędna jest do tego umiejętność balansowania. Gdy czujemy, że wózek zbyt mocno wychyla się do tyłu, początkowo najlepiej spróbować doprowadzić go do normalnej pozycji - energicznie pociągając ciągami w tył, a jednocześnie pochylając tułów do przodu. Bywa jednak tak, że nie ma czasu na taki manewr. Należy wtedy jedną rękę zostawić na ciągu, blokując koło, tułów przechylić w stronę przeciwną, a drugą rękę wyciągnąć lekko zgiętą do ziemi, by zamortyzować upadek. Trzeba się wychylać jak najmniej, żeby zatrzymać upadek możliwie wcześnie, łatwiej jest wtedy manewrować i mniejsza jest szansa wypadnięcia z wózka. Cały czas blokując jedną ręką koło, rękę podpierającą staramy się ustawić tak, aby drugie koło wjechało pod pachę do chwili ustawienia wózka na czterech kołach. Można też spróbować odepchnąć się ręką podpierającą. Drugim sposobem wyprowadzenia wózka z upadku jest manewrowanie kołem „wewnętrznym" - od strony upadku. Przekładamy wtedy rękę na ciąg od strony podparcia i pociągając go energicznie w tył, staramy się wprowadzić koło pod pachę. Równocześnie można odepchnąć się ręką podpierającą od ziemi, aż do postawienia wózka. W obu przypadkach trzeba starać się nie dopuścić do całkowitego przewrócenia się wózka. W przypadku przewrócenia się na plecy bez wypadnięcia z wózka można przy pomocy drugiej osoby łatwo postawić wózek na cztery koła, naciskając silnie podnóżek i przytrzymując osobę przewróconą za ramię, aby nie wypadła do przodu. W j a z d i z j a z d z p o c h ył o ś c i ( p o c h y l n i ) Pod niedużą pochyłość można podjechać na wprost. Konieczne jest wtedy silne pochylenie do przodu i popychanie ciągów krótkimi, energicznymi ruchami. Dla odpoczynku najbezpieczniej jest ustawić wózek w poprzek pochyłości - zapobiega to zjechaniu z powrotem w dół lub wywróceniu się do tyłu. Jeżeli spadek pochyłości jest duży, najlepiej zjechać skosem - „zygzakiem". D o j e ż d ż a n i e do b r z e g u c h o d n i k a Najbezpieczniej jest zmienić kierunek jazdy, z twarzą w dół możliwie szybko przekraczając linię spadku. Podobnie jest w przypadku zjeżdżania z pochyłości n i e z b yt s t r om e go p o c h yl e n i a - można zjechać na wprost, najlepiej jednak zrobić to w balansie - wymaga to jednak pewnej wprawy. Bezpieczne jest zjeżdżanie zakosami, łatwiej jest wtedy kontrolować prędkość. P rz y d u ż y m s p a d k u najbezpieczniej jest zjeżdżać tyłem, pochylając się mocno na kolana. Bardzo ważne jest pozostawienie rąk cały czas na ciągach i kontrolowanie prędkości. W j a z d i zja z d z p o d e s t u , n p . k r a w ę ż n i k a Aby wjechać na podest (np. krawężnik), trzeba wózek ustawić na wprost, prostopadle do niego. Ważne jest, by oba koła równocześnie przechodziły krawędź, zapobiega to upadkowi na bok. Trzeba lekko się rozpędzić i tuż przed krawężnikiem podbić przednie koła do góry, pociągając mocniej ciągi i napierając plecami na oparcie. Osoba, która potrafi balansować, nie powinna mieć z tym najmniejszych 304

(rodności. Gdy przednie koła znajdą się nad progiem, trzeba je spuścić w dół i energicznie pociągnąć ciągi do przodu, pochylając się równocześnie silnie w przód. Taki manewr pozwala odciążyć tylne koła i rozpędzony wózek sam wjeżdża na próg.

Z j a z d z p r o g u - również jest na wprost, prostopadle do krawędzi - nie należy spuszczać najpierw kół przednich, ponieważ grozi to „wyjechaniem" z wózka. Z k r a w ę ż n i k a zjeżdża się w balansie, tak aby wylądować na czterech kołach. Można również wylądować na kołach tylnych, jest to jednak bardziej niebezpieczne grozi wywróceniem się do tyłu. Jeżeli u/ytkownik wózka nie czuje się zbyt pewnie w balansie, może zjechać z krawężnika tyłem, pochylając się silnie na kolana. Przej azd przez próg - tory t r a m waj o we Próg (tory tramwajowe) pokonuje się podobnie jak podest, z tą różnicą że cały manewr wykonuje się w balansie, bez spuszczania pr/.cclnich kół na ziemie. W j a z d i z j a z d po s c h o d a c h Są dwa główne sposoby pokonywania schodów: przodem i tyłem. W obu przypadkach należy przytrzymać się poręczy. Z j a z d t y ł e m po schodach jest łatwiejszy niż zjazd przodem. Należy podjechać do schodów prostopadle, możliwie jak najbliżej poręczy. Jedna ręka chwyta się poręczy tak, aby przedramię do niej przylegało. Ręka w łokciu powinna być zgięta pod kątem prostym. Druga ręka chwyta się za zewnętrzne koło (ciąg), przytrzymując je. Teraz należy pochylić się do pr/odu i spuścić wózek z pierws/ego stopnia. Czynność tę powtarzamy na kolejnych stopniach, zaczynając /a każdym razem od zgiętej w łokciu ręki leżącej na poręczy. Sposób ten jest w miarę bezpieczny i możliwy do nauczenia nawet pr/e/ osobę o słabym chwycie. Z j a z d p r z o d e m po schodach może być wykonywany tylko przez osoby bardzo pewnie poruszające się na wózku i wymaga długotrwałych ćwiczeń. Przy tym sposobie nie korzysta się z poręczy, ale konieczne jest bardzo dobre opanowanie balansowania. Na krawędzi schodów ustawia się wózek w balansie i w tej pozycji pokonuje się schody - stopień po stopniu, odchylając się do tyłu i mocno podtrzymując ciągi. Ważne jest, by nie stracić kontroli i móc się zatrzymać na każdym stopniu. Nie wszystkie schody nadają się do zjeżdżania po nich na wózku przodem. Gdy schody mają bardzo krótkie (wąskie) stopnie, duże koła nie będą się na nich mieścić i taki zjazd jest niebezpieczny - gdyż nie ma możliwości zatrzymania się na stopniu. W j a z d t y ł e m po schodach zaczyna się od ustawienia wózka tyłem - prostopadle do schodów, jak najbliżej poręczy. Rękę zewnętrzną przekłada się na wewnętrznym ciągu jak najniżej. Następnie odchyla się wózek na schody do balansu, pochylając się w stronę poręczy, tak aby maksymalnie obciążyć ciągnięte koło i w takiej pozycji ciągnąć równocześnie obiema rękami, podjeżdża się na pierwszy stopień. Teraz ręce należy przełożyć do pozycji wyj.ściowej: jedna ręka jak najniżej ciągu, druga jak najdalej na poręczy - i powtarzamy manewr. Cały wjazd odbywa się w balansie, trzeba pamiętać, aby nie opus/czać kół przednich na schody, bo grozi to „wyjechaniem" z wózka, oraz o tym, aby nie /atrzymy wać się zbyt blisko kra305

wędzi schodów. Przy przekładaniu rąk należy wózek przytrzymać dociśnięty drugą ręką do stopnia. W j a z d p rz od em po schodach - zaczyna się od podjechania przodem prostopadle do schodów, jak najbliżej poręczy schodów. Ręką zewnętrzną chwyta się po przekątnej poręcz, a ręką wewnętrzną chwyta się za wewnętrzny ciąg, jak najbliżej tyłu. Teraz unosząc przednie koła do góry, popycha się koło na stopniu, jednocześnie ciągnąc drugą ręką za poręcz. Cały manewr wykonuje się w głębokim balansie, lecz przodem do schodów, i dla niektórych osób jest to manewr niebezpieczny. U wa ga . Na początku i na końcu nauki posługiwania się wózkiem należy przeprowadzić tzw. test Coopera, który pozwala ocenić kondycję pacjenta.

Używanie wózka na sali gimnastycznej P r z e j ś c i e p a c j e n t a z ł ó ż k a na w ó z e k (wózek powinien być zawsze zablokowany) Pierwszy sposób: pacjent siada poprzecznie na łóżku tyłem do wózka, który powinien być ustawiony pod kątem prostym do długiej osi łóżka. Pacjent, opierając się rękoma o poręcz wózka, przesuwa się na siedzenie wózka, ustawia wózek pod kątem 45° (nogi pozostają jeszcze na łóżku). Następnie przenosi najpierw jedną nogę, potem drugą na podnóżki wózka (najczęściej chwytając jedną i drugą nogę za nogawki spodni). Drugi sposób: wózek ustawiony równolegle do łóżka. Pacjent chwyta jedną ręką uchwyt nad łóżkiem, a drugą ręką za dalszą poręcz wózka. Przenosi swą miednicę na wózek, następnie rękoma przenosi jedną i drugą nogę na podnóżki wózka. U ż y w a n i e w ó z k a w p o m i e s z c z e n i a c h s a n i t a r n yc h

P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a z w ó z k a i n w a l i d z k i e g o (przez dwie osoby) Pacjent siedzi na wózku inwalidzkim. Jeden pomagający podchodzi do pacjenta z tyłu, wkłada rękę pod pachy pacjenta (od strony pleców) i chwyta pacjenta tak, że z góry swoimi dłońmi nachwytem (od góry) przytrzymuje obie ręce pacjenta. Przedramiona pacjenta ułożone są teraz jedno nad drugim. Drugi pomagający przechodzi z przodu pacjenta, kładzie ręce pod nogi - obejmuje go pod kolanami i obydwaj pomagający unoszą pacjenta. Wózek musi być zablokowany. Osoby pomagające powinny mieć prosty kręgosłup i lekko ugięte kolana. Pacjent powinien też mieć chroniony kręgosłup przy dźwiganiu przez odpowiednie przytrzymywanie rąk i nóg. P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a z l e ż e n i a na ł ó ż k u do s i a d u ze s p u s z c z o n y m i n o g a m i (przez dwie osoby) Pacjent leży na łóżku. Jeden pomagający podchodzi z boku do pacjenta, jedną rękę (dalszą) podkłada pod górną część pleców pacjenta. Drugą rękę (bliższą) podkłada pod ramię pacjenta w okolicy pachy, od strony klatki piersiowej. Działając jednocześnie dwiema rękami, sadza pacjenta na łóżku (nogi jeszcze są na łóżku). Drugi pomagający podchodzi z przodu pacjenta, podkłada ręce pod kolana pacjenta, drugą odciążając podudzia. Na sygnał obydwaj pomagający sadzają pacjenta ze spuszczonymi nogami - przedtem stopniowo skręcają ciało pacjenta, będące w siadzie na łóżku, do pozycji siadu ze spuszczonymi nogami. P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a z s i a d u ze s p u s z c z o n y m i n o g a m i na w ó z e k (przez dwie osoby) Wózek przygotowany - postawiony z boku i zablokowany. Pacjent siedzi na łóżku ze spuszczonymi nogami. Dwóch pomagających (jeśli jest to możliwe - mało różniących się wzrostem) podchodzi do pacjenta z boków. Klękają jedną nogą na łóżku z boków pacjenta i chwytają go na sygnał z dwóch stron jednocześnie pod ramiona (przytrzymując przedramiona) i pod kolana. (Pomagający powinni mieć prosty kręgosłup). Na sygnał razem przenoszą pacjenta z siadu ze spuszczonymi nogami na łóżku - do siadu na wózku. P r z e j ś c i e p a c j e n t a z w ó z k a do ł ó ż k a p r z y p o m o c y j e d n e j osoby Należy podjechać z pacjentem siedzącym na wózku - do łóżka, ustawiając wózek pod kątem 45° w stosunku do łóżka. Po zahamowaniu wózka zsuwamy pacjenta do przodu na brzeg wózka (lub pacjent sam się przesuwa) i ustawiamy stopy pacjenta na podłodze. Osoba pomagająca podchodzi przodem do pacjenta i swoimi kolanami blokuje kolana pacjenta. Pacjent pochyla się do przodu, a osoba pomagająca chwyta biodra pacjenta rękoma ułożonymi od strony pleców pacjenta. Dłońmi ułożonymi z dwóch stron bioder pacjenta i wykorzystując siłę przeciwwagi (blok kolanami i podniesienie od tyłu za biodra), unosi pacjenta i przenosi jego ciało w kierunku łóżka, aż do posadzenia go ze spuszczonymi nogami na łóżku.

306

307

P r z e j ś c i e p a c j e n t a z w ó z k a na ł ó ż k o p r z y p o m o c y d w ó c h osób Pacjent siedzi na wózku. Wózek zablokowany. Jeden pomagający staje za wózkiem z tyłu pacjenta, chwyta pacjenta pod pachy, wysuwając swoje ręce do przodu spod pach pacjenta, tak by dłońmi uchwycić jego przedramiona, łokcie pacjenta zgięte, przedramiona równolegle do siebie przed klatką piersiową pacjenta. Drugi pomagający podchodzi z przodu do nóg pacjenta, wykonuje przysiad w małym rozkroku (nogi pacjenta są pomiędzy nogami pomagającego) i obejmuje nogi pacjenta nachwytem za uda nad kolanami. Na sygnał dwóch pomagających unosi pacjenta z wózka do góry i przenosi go np. na łóżko. Przenoszenie pacj ent a z kr zesła pr zez dwie osoby Pacjent siedzi na krześle. Jednocześnie do pacjenta podchodzą dwaj pomagający, stając przodem do pacjenta. Jeden pomagający wykonuje wykrok nogą bliższą do pacjenta, a na drugiej nodze stoi na całej stopie i wkłada swój bark pod pachę pacjenta, tak by ramię pacjenta opierało się na barku pomagającego (ręka pacjenta zwisa na plecach pomagającego, w luźnym układzie rąk, raczej w bok). Drugą rękę pierwszy pomagający wkłada pod pośladek (ramię pacjenta na plecach pomagającego, a bark jest dociskany przez układ ciała pacjenta). Drugi pomagający wykonuje te same czynności. Obydwaj pomagający wstają, unosząc ciało pacjenta w ten sposób, że „dźwignięcie i unoszenie" ciała pacjenta jest wykonywane przez jedną rękę pomagających, a drugie ich ręce są wolne i mogą wykonywać nimi różne dodatkowe czynności. Przenoszą pacjenta w określone miejsce na krzesło, na łóżko itp. P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a p r z e z d w i e o s o b y z l e ż e n i a na m a t e r a c u na w ó z e k Pacjent leży na materacu. Jeden pomagający staje bokiem do pacjenta i „dalszą" rękę podkłada z tyłu, bliżej pod plecy, i podnosi pacjenta do siadu. Gdy pacjent już siedzi, pierwszy pomagający zmienia układ ręki. „Dalszą" rękę wkłada pod pachę pacjenta i nachwytem przytrzymuje przedramię. Potem przekłada ręce. Rękę bliższą podkłada pod przedramię, a dalszą rękę pod kolana pacjenta. Druga osoba pomagająca podchodzi do pacjenta i wykonuje to samo. Na sygnał obydwaj pomagający, stojąc na całych stopach i na zgiętych nogach, jednocześnie unoszą pacjenta do góry i przenoszą go na wózek. S a m o d z i e l n e p r z e j ś c i e p a c j e n t a z m a t e r a c a na w ó z e k Pacjent samodzielnie, podpierając się na rękach, siada. Potem przesuwa się w siadzie, pomagając sobie rękoma w przesunięciu nóg na brzeg materaca. Zablokowany wózek stoi przy materacu lekko skośnie. Podnóżki wózka opuszczone. Pacjent zbliża się do wózka biodrami - w skośnym ustawieniu. Poprawia sobie nogi, odpowiednio ustawiając je w zgięciu. Jedną rękę pozostawia na materacu, a na drugiej wpiera się do góry, lokując swoje ciało na wózku. Ustawia nogi na podnóżkach. 308

S a m o d z i e l n e p r z e j ś c i e z w ó z k a ( z a b l o k o w a n e g o ) na materac Odbywa się w odwrotnej kolejności. Pacjent zsuwa się na krawędź wózka, jedną rękę opiera na materacu, drugą przytrzymuje się na wózku, stopniowo ustawiając sobie nogi. Samodzielność przejścia pacjenta z wózka na podłoże i odwrotnie jest „furtką" do większej samodzielności pacjenta. W j a z d na s c h o d y na w ó z k u Pacjent siedzi na wózku. Dwie osoby pomagające. Jedna stoi przodem do wózka, tyłem do schodów i przytrzymuje wózek za podnóżek. Na wózku siedzi pacjent. Obydwaj pomagający unoszą wózek na schody, jeden pomagający wciąga, drugi (od dołu) pcha, a pacjent pomaga, obracając kołami w kierunku „jazdy" do góry. Z j a z d ze s c h o d ó w na w ó z k u Pomagają dwie osoby. Jedna trzyma za uchwyt wózka, druga za podnóżek. Obie pomagają w przetoczeniu wózka w dół. Osoba w gór/c przetacza wózek w dół, osoba pomagająca na dole hamuje. Pacjent sicd/i na wózku i również pomaga przez kierowanie kołami i czuwanie nad szybkością „jazdy". U w a g i d o t y c z ą c e h i g i e n y i b e z p i e c z e ń s t w a p r a c y osób zaj muj ąc yc h się ki n e z y t e r a p i ą Dyskopatia spowodowana nieprawidłowym pr/.enos/.eniem jest jedną z najcięższych chorób zawodowych pielęgnowanych i rehabilitantów, a także osób z rodzin niepełnosprawnych. Podstawowe zasady to: - stój zawsze na całych nogach, - nigdy nie przenoś ciężarów w wysięgu, - kręgosłup musi być wyprostowany, nogi ugięte, - wykorzystuj siłę mięśni rąk i nóg, pr/c/, co oszczędzisz kręgosłup. Materiał pomocniczy: Kaseta wideo pt. „Techniki przenos/enia", Fundacja Aktywnej Rehabilitacji. Chodzenie o kulach Istnieje kilka technik poruszania się o kulach. W miarę możliwości dąży się do tego, żeby chód o kulach miał takie cechy, które hęd;j go /bliżały do chodu naturalnego - lewa ręka, prawa noga. Do nauki chodu o kulach używa się różnych kuł. Generalnie są to kule pachowe i łokciowe (specjalne dla osób z chorobą reumatyczną). Asekuracja pacjenta jest to rzeczywista pomoc przy wykonywaniu ruchu: podtrzymywanie, asekuracja z chwytem /a rękę i obserwacją. Poniżej wymieniono rodzaje chodu o kulach oraz opisano, z j a k k h kroków się one składają. 309

c) naprzemienny z symetryczną pracą kończyn górnych: 1. Obie kule i jedna noga w przód 2. Druga noga w przód d) kangurowy: 1. Obie kule i jedna noga w przód 2. Obie nogi w przód Wysokość k u ł pachowych określa się w następujący sposób: pacjent staje przy ścianie wyprostowany, pięty dotykają ściany, barki utrzymywane swobodnie, ręce luźno zwisają wzdłuż tułowia. Wysokość kuł równa jest odległości między fałdą pachową a podłogą. Uchwyt powinien znajdować się na wysokości pięści przy stawie łokciowym zgiętym do kąta 30°. Wysokość k uł łokciowych powinna być taka, że kończyny górne oparte o kule będą lekko ugięte w łokciach. Zbyt wysokie kule powodują unoszenie się barków, zbyt niskie zaś zmuszają do pochylenia się ciała w przód - w obydwu przypadkach jest to niekorzystne dla statyki ciała.

Ryć. 155.

Chód czterotaktowy: a) naprzemienny: 1. Kula prawa w przód 2. Noga lewa w przód 3. Kula lewa w przód 4. Noga lewa w przód b) dostawny: 1. Lewa kula w przód 2. Prawa kula w przód 3. Lewa noga w przód 4. Prawa noga w przód Chód trójtaktowy: a) z symetryczną pracą kończyn dolnych: 1. Kula do przodu 2. Druga kula do przodu 3. Obie nogi do przodu b) z symetryczną pracą kończyn górnych: 1. Obie kule do przodu 2. Jedna noga w przód 3. Druga noga w przód Chód dwutaktowy: a) naprzemienny: 1. Prawa kula i lewa noga w przód 2. Lewa kula i prawa noga w przód b) jednoimienny: 1. Prawa kula i noga w przód 2. Lewa kula ł noga w przód 310

Ryć. 156.

W metodyce nauczania chodu i asekuracji chodzącego o kulach - oprócz wskazań leczniczych wynikających ze stanu pacjenta po urazie należy kierować się względami obiektywnymi, takimi jak podeszły wiek, nasilone procesy miażdżycy i inne choroby towarzyszące obciążające wydolność organizmu (wprowadza się stopniowo poręcze, balkoniki i wreszcie kule). Chodzenie o kulach jx>zpoczyna się na podłożu twardym lub zmiennym (np. śnieg, piasek). Na sali gimnastycznej przygotowuje się pacjentów do nauki chodzenia na zmiennym podłożu poprzez chodzenie po gąbkowych materacach ułożonych na podłodze, potem na naturalnym podłożu w terenie. Ćwiczącemu chód o kulach należy początkowo zapewnić bardzo dobrą asekurację. Polega ona na pomaganiu ćwiczącemu w utrzymaniu pozycji stojącej, a w momencie kiedy traci on równowagę - na bezpiecznym sprowadzeniu go na podłoże. Utrzymanie pacjenta w pozycji stojącej jest możliwe tylko w przypadku drobnych zachwiań lub dużej siły asekurującego. W czasie chodzenia po terenie płaskim instruktor idzie z boku, tuż za pacjentem, możliwie blisko, ale nie krępując jego ruchów. W przypadku utraty równowagi przez pacjenta należy chwycić go pod pachy, ściągnąć do tyłu na siebie i po ugiętych kończynach dolnych sprowadzić do pozycji siedzącej. Asekuracja czynna 311

Ryć. 157.

polega na tym, że ręce instruktora lekko dotykają pacjenta. Towarzyszenie pacjentowi to asekuracja bierna i można ją stosować, mając absolutną pewność co do sprawności lokomocyjno-funkcjonalnej pacjenta. Naukę chodzenia po schodach rozpoczyna się od nauki chodzenia po schodach niskich z poręczą. Jeżeli poręcz wypada z lewej strony pacjenta, poleca się trzymać kule łokciowe w prawej ręce i opierać się na niej, niosąc w ręku drugą kulę (z lewej ręki) równolegle do podłoża, lewa ręka oparta jest wtedy o poręcz schodów. Pierwszy krok wykonuje się zdrową nogą lub nogą sprawniejszą. Chorą nogę dostawiamy. Potem rezygnujemy ze stałego podparcia na poręczy i przechodzimy na dwie kule. Przy schodzeniu ze schodów wykonuje się te same czynności z tą różnicą, że chora noga pierwsza wykonuje krok. Zdrowa noga lub noga sprawniejsza jest dostawiana. W dalszej nauce chodzenia zwiększa się wysokość przeszkód (schodów) zwykłej wysokości, takiej, jaką spotykamy w domach (osiedlach mieszkaniowych). Przy chodzeniu po schodach asekurujący zawsze powinien być niżej niż pacjent. Specjalnej metodyki nauczania chodu wymagają pacjenci z uszkodzeniem rdzenia kręgowego (paraplegia). Warunkiem rozpoczęcia nauki chodzenia u tych pacjentów jest zaakceptowanie pionizacji w aparatach ortopedycznych. W przypadku częściowych uszkodzeń rdzenia kręgowego, kiedy funkcja mięśni kończyn dolnych jest wystarczająca do czynnej stabilizacji, zastosowanie aparatów jest zbędne. B a r i e r k i - stanie w barierkach jest początkowym etapem nauki chodzenia czynnego. Przedtem pacjenci długo przebywający w łóżku są przystosowywani do pozycji pionowej ciała na s t o l e p i o n i z a c y j n y m (ze stabilizacją kolan, bioder i poniżej pasa barkowego przez pasy przytrzymujące, ze stopniowym powiększaniem stopnia pionu całego pacjenta). Jest to przede wszystkim przystosowanie się funkcji wszystkich układów organizmu do siadu i pionu (trening układu naczyniowego, lepszej wentylacji płuc, wyrobienie odruchu prawidłowej postawy i obciążenia osiowego powierzchni stawowych). Pionizacja na stole pionizacyjnym w pozycji stojącej trwa do l godziny, jeśli nie występują mdłości, bladość twarzy, kroplisty pot, uczucie fali gorąca, pogarszanie się kontaktu słownego. 312

U w a g a . Na stole pionizacyjnym nie wolno nigdy pozostawiać pacjenta bez kontroli. Barierki dają mocne oparcie dla kończyn górnych, na których w pierwszym etapie pacjent przede wszystkim się opiera. Potem „balansowanie" (miednicą - wychylanie się miednicy do przodu, ku tyłowi, na boki, krążenia biodrami) umożliwia przeniesienie obciążenia ciała z kończyn górnych na kończyny dolne. Następnym etapem są ćwiczenia równowagi i powrotu do równowagi, potem nauczanie wykroków, zakroków, odstawień i przystawień nóg w prawo i lewo, przestawianie nóg wprawo i lewo. Są to pierwsze stereotypy chodu, w którym kończyny dolne spełniają tylko funkcję podporową. Inaczej jest, gdy pacjent chodzi w barierkach z innych powodów, np. po wszczepieniu endoprotezy albo urazu kończyn dolnych gdy zachowana jest czynność mięśni kończyn dolnych, a trzeba tylko nauczyć się odpowiednio odciążać i obciążać kończyny. Natomiast sterowanie nimi odbywa się dzięki pracy mięśni obręczy kończyn górnych i tułowia. Następnie pacjent uczy się w barierkach kroku naprzemiennego w przód i w tył, kroku dostawnego w prawo i w lewo, kroku dwutaktowego w przód i w tył, a także siadania i stawania. B a l k o n i k jest mniej stabilną pomocą w chodzeniu (są różne typy balkoników). Po opanowaniu chodzenia w balkoniku pacjent uc/y się chodzić o kulach pachowych (kule pachowe służą do chodzenia i w innych przypadkach - gdy tr/,cba dać większą stabilność pr/y odciążaniu klóicjś / końc/.yn dolnych i przy braku równowagi, np. u osób w podeszłym wieku. Mają jednak niekorzystny wpływ na krążenie, ponieważ uciskają doły pachowe). Konieczne jest zwracanie uwagi na właściwą postawę w czasie chodu oraz zachowanie jednakowej długości kroków. Ważną sprawą jest umiejętność „bezpiecznego padania" pacjentów chodzących o kulach (samoasekuracja przed urazem). Zacząć należy od padania na miękkie podłoże z niskich pozycji (siadu, klęku). W trakcie padania chory powinien być rozluźniony. Ręce lekko wysunięte do przodu, przygotowane do amortyzacji upadku, głowa w skłonie bocznym z dotknięciem brodą do mostka. Należy zwrócić uwagę, żeby chory wypychał przed upadkiem kule w bok. W początkowym okresie nauki ostrzega się o możliwości tracenia równowagi. ABC pomocy osobie idącej po schodach o kulach

Ryć. 158. 313

Gdy znajdziesz się w pobliżu osoby niepełnosprawnej, która z obawą porusza się po schodach o kulach, i zaproponujesz jej pomoc, to: - gdy osoba ta idzie do góry - stań za jej plecami (niżej), - jeżeli schodzi - stań do niej twarzą - jeden lub dwa schodki niżej (najczęściej niepełnosprawni schodzą ze schodów przodem, chociaż może się zdarzyć, że łatwiej im jest zejść tyłem do spadku schodów).

11 Gimnastyka korekcyjna

Zasób ćwiczeń i uwagi do ćwiczeń zbiorowych w lekcji gimnastyki wyrównawczej przy złej postawie Prawidłowa postawa zależy od wielu czynników, przede wszystkim od prawidłowej budowy anatomicznej i prawidłowego działania narządu ruchu, od sprawności mięśni grzbietu i brzucha, mięśni pośladkowych, czworogłowego uda i mięśni piszczelowych. Od ustawienia miednicy zależy ustawienie kręgosłupa. Miednica bardziej pochylona do przodu powoduje zwiększenie lordozy lędźwiowej. Rodzaje złej postawy to: plecy wklęsło-wypukłe, okrągłe i płaskie. Rodzaje ćwiczeń pod względem anatomicznym to: ćwiczenia elongacyjne mięśni grzbietu i pośladków, mięśni brzucha, ćwiczenia korygujące ustawienie miednicy, antygrawitacyjne i ćwiczenia samodzielnej korekcji postawy oraz ćwiczenia stóp likwidujące płaskostopie. Szczegółowy zasób ćwiczeń dla poszczególnych wad postawy i szczegółowa metodyka prowadzenia tych ćwiczeń zawarte są w podręcznikach kinezy terapii.

Ogólne zasady postępowania przy korekcji wad postawy Podstawą działania korektywnego we wszystkich wadach jest selektywna praca właściwych mięśni z maksymalną korekcją. Ćwiczący jest zawsze bardziej skłonny do wykonywania ruchu w odcinku pogarszającym postawę niż ją korygującym. Dlatego należy zwrócić maksymalną uwagę na właściwą pozycję wyjściową oraz racjonalny dobór ćwiczeń tak, by działanie korektywne na jeden odcinek nie pogłębiało kompensacyjnie wady w drugim odcinku. Zasadniczym warunkiem właściwego postępowania jest podjęcie ćwiczeń w możliwie wczesnym okresie, kiedy zmiany mają jeszcze charakter czynnościowy, nie ustalony. Postępowanie w wadach postawy opiera się na: 1) reedukcji czucia postawy ciała,

315

2) przywróceniu równowagi mięśniowej, 3) korekcie postawy w pozycjach izolowanych, ze stopniowym przejściem do pozycji wysokich, 4) wzmacnianiu odcinkowym i całościowym tułowia, 5) ćwiczeniach poprawiających oddychanie, krążenie oraz ogólną kondycje. Ogólne uwagi dotyczące ćwiczeń zbiorowych w wadach postawy: 1. W postępowaniu korektywnym należy bazować na formach przyjętych w programach wychowania fizycznego (w zależności od wieku metoda zabawowa, zadaniowa i ścisła), z tym że granicę wieku dla metody ścisłej można przesuwać na wcześniejszy okres rozwojowy. 2. W zajęciach powinna być zastosowana indywidualizacja, co ułatwia nam metoda ćwiczeń stacyjnych oraz wprowadzenie w toku jednostki ćwiczebnej stałego momentu dla ćwiczeń indywidualnych. 3. W celu uzyskania jak najlepszego wyniku w jak najkrótszym czasie, by nie dopuścić do utrwalenia wady, należy zwrócić baczną uwagę na maksymalne wykorzystanie czasu przez właściwą organizację zajęć oraz optymalny dobór natężenia ćwiczeń. 4. Bazując głównie na ćwiczeniach dynamicznych, nie należy pomijać ćwiczeń izometrycznych, dających w szybszym czasie przyrost siły mięśniowej potrzebnej do wytworzenia gorsetu mięśniowego. 5. Wytworzenie gorsetu mięśniowego uzyskuje się przez wzmocnienie odcinkowe, które dotyczy: a) odcinka szyjnego (zwrócić uwagę na wydłużenie szyi z obniżeniem barków), b) mięśni klatki piersiowej (stosując różne ułożenia i ruchy rąk, zwrócić uwagę na rozszerzenie klatki piersiowej oraz pogłębienie oddechów), c) mięśni pośladków (ćwiczenia bez przeprostu odcinka lędźwiowego), d) mięśni brzucha - zwrócić uwagę przede wszystkim na ich dynamiczną pracę, e) mięśni kończyn dolnych - przewaga ćwiczeń przeciw płaskiej stopie. 6. W trakcie ćwiczeń intensywnych - zwrócić uwagę na wykonanie ćwiczeń w rytm oddechu. -— 7. Przy ćwiczeniach użytkowych zwrócić uwagę na: a. Równowagę - akcent na utrzymanie poprawnej postawy łącznie z ćwiczeniami elongacyjnymi, rozprężającymi klatkę piersiową, z ćwiczeniami antygrawitacyjnymi (w klasach niższych łącznie z ćwiczeniami chwytnymi stóp). b. Zwisy - do 10. rż. stosować raczej pozycje zwieszone. Dzieci starsze -zwis czynny z utrzymaniem prawidłowego ustawienia barków (szyja wydłużona). Ćwiczenia w zwisach ściśle regulować ze wzmacnianiem odcinkowym, by nie doprowadzić do biernego rozciągnięcia kręgosłupa. W przypadku pogłębienia lordozy lędźwiowej nie stosować ćwiczeń zwiększających tę wadę. c. Rzuty - ćwiczyć lewą i prawą ręką oraz oburącz. d. Zwinność - szybkie zmiany pozycji, eliminowanie ćwiczeń lordo-zujących odcinek lędźwiowy, np. mostek, przerzuty. e. Skoki - eliminowanie skoków z wyższych wysokości oraz na twardym podłożu. f. Chód i bieg - zwrócenie specjalnej uwagi na prawidłowe ustawienie stóp oraz utrzymanie poprawnej postawy w ruchu, ćwiczenia w marszu łączyć z 316

ćwiczeniami antygrawitacyjnymi, np. marsz z workiem na głowie (worki V2 kg) i stopniowe zwiększanie obciążenia w zależności od wieku. 8. Ćwiczenia kształtujące stosować w pozycjach izolowanych, wzmacniających siłę, sprawność mięśni, płynność i estetykę ruchu (ćwiczenia głowy, RR, NN i T około 15 minut). 9. Bezwzględnie egzekwować dokładność wykonywania i poprawność ruchu. Można wprowadzić mu/ykę do ćwiczeń dla dziewcząt, dla chłopców zaś większą lic/.bę ćwiczeń siłowych. 10. Ćwiczenia koordynacyjne wyrabiają równowagę i czucie mięśniowe, dlatego są bardzo potrzebne dla czynnej korekcji postawy. 11. Ćwiczenia z grupy ćwiczeń stosowanych przeprowadzać w środkowej czeki lekcji. 12. Ćwiczenia oddziałujące na układ wegetatywny z elementami biegu i marszu oraz czołgania powinny trwać nie dłużej niż 5 minut w czasie jednej serii. 13. Czas trwania całości ćwiczeń oddziałujących na układ wegetatywny: 7-8 minut. 14. Lekcję zakończyć korekcją c/.ynn;j postawy w lustrze i ćwiczeniami w mars/u korygującymi wady stopy. 15. W czasie przerw między różnymi rodzajami ćwic/.eń należy wprowadzać odpowiedni czynnik rozluźniający. 16. Zasadą jest konsekwentna poprawa pozycji wyjściowych każdego ćwiczenia i dokładne wykonanie ruchu. Normowanie oddychania po ćwiczeniach ciężkich wysiłkowe może odbywać się poprzez ćwiczenia łatwe ruchowo i proste konstrukcyjnie. 17. Stopniowanie natężenia ćwiczeń powinno być indywidualizowane. Jedynie systematyczne prowadzenie ćwiczeń korekcyjnych pozwala na zahamowanie albo /.mniejszenie wady postawy. 18. Wyjątkowo skuteczne w korekcji wad postawy jest następujące ćwiczenie oddechowe: pw. leżenie przodem, RR w górę (wyciągnięte przed siebie), głęboki wdech, potem głęboki wydech z maksymalnym osiowym wyciągnięciem kręgosłupa podczas wydłużonego wydechu. Przez cały czas trwania wydechu należy wyciągać ramiona jak najdalej przed siebie, a stopy jak najdalej za siebie. 19. Ćwiczenia oddechowe stosowane w wadach postawy są ćwiczeniami specjalnymi, leczącymi poszczególne wady, ale nie należy dopuszczać do ich przedawkowania (długi wydech może spowodować usunięcie zbyt dużej ilości dwutlenku węgla z organizmu, co może wywołać bezdech). 20. Ćwiczenia oddechowe należy stopniować pod w/.glcdcm ich natężenia nie tylko w czasie jednej lekcji, ale również w czasie kilku, a nawet kilkunastu jednostek lekcyjnych. Wyposażenie sali gimnastycznej pr/ystosowani-j do prowadzenia zajęć gimnastyki wyrównawczej: 1) drabinki przyścienne, 2) ławeczki szwedzkie, 3) lustro, 4) skrzynie, 5) równoważnie, 6) kocyki o wymiarach 100 x 80 cni, 7) laski o długości l m. 317

8) piłeczki o obwodzie ok. 40 cm w 2-3 kolorach, 9) worki o wymiarach 20 x 16 cm, masa J/2~2 kg, 10) szarfy 80 cm x 2 m dług., 10 cm szer., w 2-4 kolorach, 11) worki o wymiarach 12 x 10 cm, w 2-4 kolorach, 12) chorągiewki, 13) piłki lekarskie, 14) sprężyny, 15) poduszki do ćwiczeń. P r z ykł a d o w y t o k zespołowej l e k c j i g i m n a s t y k i k o r e k c yj n e j

Pw. - leżenie tyłem z NN ugiętymi, RR ułożone w „skrzydełka".

Ryć. 160. Pw. - leżenie tyłem. NN proste.

Temat: Zadania lekcji: I część: 1. Zbiórka, powitanie, podanie zadań lekcji. 2. Ćwiczenia porządkowo-ożywiające lub zabawa orientacyjno-bieżna. 3. Marsze - biegi - ze zwróceniem uwagi na stopy. 4. Ćwiczenia oddechowe. II część: 1. Ćwiczenia kończyn górnych, szyi. 2. Ćwiczenia obręczy kończyn górnych, mięśni klatki piersiowej. 3. Ćwiczenia mięśni grzbietu w płaszczyźnie strzałkowej w przód. 4. Ćwiczenia kończyn dolnych. 5. Ćwiczenia oddechowe. 6. Ćwiczenia mięśni grzbietu w płaszczyźnie strzałkowej w tył (z elongacją). 7. Ćwiczenia mięśni brzucha o dużej intensywności. 8. Ćwiczenia oddechowe. 9. Ćwiczenia mięśni pośladkowych i miednicy. 10. Ćwiczenia równowagi wolne. 11. Ćwiczenia na przyrządach - specjalistyczne w grupach (drabinki, ławeczki), krata, skrzynia, ćwiczenia z obciążeniem, z oporowaniem, na czworakach. 12. Ćwiczenia indywidualne. III część: 1. Ćwiczenia przeciw płaskostopiu lub elementy taneczne. 2. Marsz z poprawną postawą lub elementami ćwiczeń anlygrawitacyjnych. 3. Ćwiczenia oddechowe. 4. Kontrola postawy przed lustrem lub przez współćwiczącego.

Ryć. 161.

Siady W każdym z siadów tułów powinien być wyprostowany, głowa w przedłużeniu tułowia, wyciągnięta w górę, klatka piersiowa uwypuklona, wzrok skierowany przed siebie. Siad skulny podparty (siad z nogami skulonymi).

Ryć. 162. Siad ugięty, RR w „skrzydełka".

Wybrane pozycje wyjściowe i końcowe w gimnastyce korekcyjnej Leżenia Pw. - leżenie przodem (pod brzuchem zrolowany kocyk), RR ułożone w „skrzydełka". Ryć. 164. Ryć. 159.

318

319

Siad prosty podparty.

Siad kleczny, RR w „skrzydełka

Ryć. 165. Ryć. 171.

Siad skrzyżny (turecki) z nogami w „kokardkę", RR w „skrzydełka'

Siad rozkroczny podparty tyłem.

Ryć. 166.

Siad skrzyżny z dłońmi obok bioder.

m

Ryć. 172.

Klęki Klęk prosty. Ryć. 167.

Siad równoważny z oparciem na przedramionach.

Ryć. 168.

Siad równoważny z oparciem na dłoniach.

Ryć. 173.

Klęk podparty (pozycja wysoka Klappa).

Ryć. 174.

Klęk podparty z RR ugiętymi w łokciach (pozycja średnia Klappa). Ryć. 169.

Siad równoważny, RR w „skrzydełka". Ryć. 170. 320

Ryć. 175. 321

Klęk podparty, RR wyciągnięte do ukłonu .japońskiego" (pozycja niska Klap-

Zwis tyłem, plecami do drabinki.

pa).

Ryc. 176.

Podpory i zwisy Podpór przodem.

Ryć. 180. Ryć. 177.

Zwis tyłem z RR ugiętymi.

Podpór tyłem, NN proste - tułów, nogi, głowa - w linii prostej.

Ryć. 178.

Podpór tyłem ugięty (NN ugięte, stopy na podłożu, barki, biodra, kolana -wjednej linii). Ryć. 181.

Zwis (zawsze kciuk obejmuje drabinkę z przeciwnej strony niż pozostałe cztery palce). Szeroki chwyt RR szczebelka.

Ryć. 179.

Ryć. 182.

322

323

Zwis czynny, tzn. taki, w którym ćwiczący jak gdyby utrzymuje postawę „na baczność", a nie zwisa biernie. Głowa wyciągnięta do góry („długa" szyja, łopatki ściągnięte, obojczyki poziomo). Zwis przodem (twarzą do drabinki).

Czworakowanie z NN prostymi (kolejność ruchów jw.).

Test ścienny Stanie przy ścianie w pozycji skorygowanej. Ćwiczący stoi tyłem do ściany, pięty przy ścianie, NN wyprostowane, głowa i plecy przywarte do ściany, brzuch wciągnięty, łopatki ściągnięte, barki cofnięte, na jednej linii, ale opuszczone w stosunku do głowy, wzrok skierowany przed siebie.

Ryć. 185.

Czworakowanie w podporze tyłem. Marsz odbywa się w ten sposób, że „nogi idą do przodu" i ćwiczący wzajemnie się widzą. Marsz do tyłu (w kierunku głowy) grozi zderzeniem się. Biodra powinny być uniesione do góry. Kolana i biodra powinny być w jednej linii z barkami, łopatki ściągnięto.

Ryć. 186.

Ryć. 183.

Wybrane sposoby przemieszczania się w czasie ćwiczeń korekcyjnych W pozycji stojącej

Ślizgi na kocykach Ślizg w siadzie klęcznym na kocyku z następującym cyklem ruchów: siad na piętach na kocyku, tułów w pionie, RR w „skrzydełka", pochylenie tułowia w przód, oderwanie bioder od pięt, oparcie rąk o podłogę z boku kocyka na wysokości barków (jak w średniej póz. Klappa). Faza l

Bieg we wspięciu na palcach, miękko, cichutko. Jeżeli ćwiczący ma płaskostopie, to przeciwwskazane jest długotrwałe wykonywanie takiego biegu. Czworakowanie z NN ugiętymi. Kolejność ruchów - prawa ręka - lewa noga, lewa ręka - prawa noga. Nie należy zezwalać na „raczkowanie", tzn. czworakowa-nie na kolanach. Kolana są wrażliwe na urazy „od podłogi". Ryć. 187.

Faza 2 i faza 3 Pochylenie tułowia w przód, oderwanie bioder od pięt. Odepchnięcie się RR od podłogi, wykonanie ślizgu na kocyku w przód do wyprostu RR.

Ryć. 184.

Rvc. 188.

324

325

Faza 4 Siad na piętach, uniesienie tułowia do pionu, wyciągniecie głowy w górę, przeniesienie RR „w skrzydełka" z zaznaczeniem odrzutu RR w tył.

Faza 4 Przeniesienie RR do pozycji „skrzydełek" z zaznaczeniem odrzutu RR w górę ponad podłogę (jak w fazis-1). Ślizg w leżeniu tyłem na kocyku. Ćwiczący leży tyłem na kocyku, RR w pozycji „skrzydełek" leżą na kocyku, dłonie trzymają brzeg kocyka, aby nie wysunął się spod ciała ćwiczącego. NN ugięte, stopy oparte o podłogę. Ruch. Odepchnięciami NN ćwiczący przesuwa się na podłodze głową do tyłu.

Ryć. 189.

U wa ga. Nauczyciel musi z drogi ślizgu usunąć wszystkie przeszkody, ponieważ ćwiczący posuwa się do tyłu i nie widzi przed sobą drogi.

Ślizg w leżeniu przodem na kocyku. Cykl ruchów wg następujących faz: Faza l Leżenie przodem na brzuchu, RR w „skrzydełka'

Ryć. 193.

Ślizg w leżeniu przodem na ławeczce na kocyku. Kilka ławeczek jest ze sobą złączonych, dzięki czemu uzyskuje się większą powierzchnię ślizgu. Ślizg odbywa się tak jak ślizg w leżeniu przodem na kocyku na podłodze, ale dłonie chwytają brzeg ławeczki. Ryć. 190.

Faza 2 Oparcie dłoni o podłogę na wysokości barków, łokcie w górę, dłonie palcami skierowane do środka.

Ślizg na ławeczkach (złączonych) w leżeniu tyłem na kocyku. Ćwiczący leży na kocyku na plecach z nogami ugiętymi w biodrach i kolanach, tak że kolana znajdują się przy klatce piersiowej, a uda dotykają brzucha. Przenosi RR za głowę i chwyta dosiężnie za brzeg ławeczki, tak aby kciuk był pod blatem ławeczki, a pozostałe palce na blacie ławeczki. Zginając jednocześnie obie RR w łokciach, wykonuje się ślizg w kierunku głowy, po czym znów przenosi RR w przód do położenia za głowę. NN cały czas przywarte do T.

Ryć. 191.

RR.

Faza 3 Odepchnięcie RR od podłogi, wykonanie ślizgu na kocyku w przód do wypro-stu

327

Skoki

Badanie postawy

Skoki w pozycji stojącej w gimnastyce korektywnej nie są wskazane. Poniżej przedstawiono wybrane rodzaje skoków stosowanych w gimnastyce korektywnej.

mięśnie szyi prostownik grzbietu f_ mięsień prosty brzucha •mięsień biodrowe-lędźwiowy

S k o k i „ ż a b y"

mięśnie pośladkowe

Ćwiczący jest w pozycji przysiadu podpartego (RR między kolanami). Równoczesnym odbiciem od podłogi RR i NN wykonuje wyskok w górę w przód i ląduje na obie NN, równocześnie opierając się dłońmi o podłoże.

Ryć. 196.

Skoki „zajęcze"

Ryć. 200.

Ćwiczący jest w przysiadzie podpartym. Plecy kołyskowe

Faza l Oderwanie rąk od podłoża i sięgnięcie nimi w przód.

Plecy płaskie

Plecy okrągłe

Ryć. 197.

Wyprostowanie nóg, co umożliwia jeszcze dalsze sięgnięcie rękoma w przód potem oparcie rąk o podłogę. Plecy wklęsło-wypukłe Rvc. 201.

Ryć. 198.

Faza 3 Oparcie rąk o podłogę. Odbicie nogami od podłogi i przeniesienie ich nad podłogę do przysiadu podpartego.

Ryć. 199.

328

Faza 2

Jak nauczyciel wychowania fizycznego powinien obserwować postawę ucznia i wykrywać wady postawy Chociaż kwalifikacja ucznia do zajęć kompensacyjno-korekcyjnych należy do lekarza, nauczyciel wychowania fizycznego powinien znać podstawowe zasady badania postawy dziecka, by móc je ewentualnie skierować do lekarza. Pomocą dla nauczyciela są następujące rodzaje badań: podstawowa obserwacja ortopedyczna, ocena punktowa oraz test przesiewowy zabur/eń ruchu. Obserwacja ortopedyczna polega na wnikliwym obserwowaniu sylwetki dziecka, które jest rozebrane do majteczek, jest boso, stoi swobodnie, ręce luźno opuszczone, kolana wypi osiowane. 329

W ocenie punktowej nauczyciel określa sylwetkę dziecka w punktach - od O do 30 punktów. Test przesiewowy, opracowany na podstawie oględzin, kwalifikuje dziecko do gimnastyki korekcyjnej i daje nauczycielowi wskazówki do indywidualnego traktowania dziecka na zajęciach wychowania fizycznego. (Kwalifikację opracowała dr med. B. Woynarowska z Zakładu Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka Warszawa, MOiW 1982 r.). Współcześnie stosuje się komputerowy system pomiaru stopnia skoliozy, mniej szkodliwy niż badanie rtg i bardzo ułatwiający diagnozę lekarską. Uproszczone oględziny ortopedyczne dziecka to: obserwacja jego sylwetki z przodu, z tyłu i z boku. Obserwacja dziecka z przodu: - ustawienie głowy: czy jest ustawiona symetrycznie, - ustawienie barków: czy są na jednakowym poziomie, - ustawienie miednicy: czy kolce biodrowe przednie górne są na jednym poziomie, - porównanie kątów talii i linii opuszczonego ramienia dziecka: czy kąty talii są jednakowe, - czy kończyny dolne są ustawione równolegle, czy stawy biodrowe, kolanowe i skokowe w obu nogach są na jednakowym poziomie, - czy stopa jest spłaszczona (jakie jest rozstawienie palców). Obserwacja dziecka z tylu: - ustawienie głowy, - ustawienie barków: czy są na jednakowym poziomie, - ustawienie łopatek: czy są w zarysie jednakowe i czy ich kąty dolne znajdują się na jednakowym poziomie, - ustawienie bioder: czy jest równe, - porównanie kątów talii, - przebieg linii kręgosłupa: czy linia jego jest prosta, czy występują krzywizny; dodatkowa obserwacja przebiegu linii wzdłuż wyrostków kolczystych przy skłonie dziecka do przodu z opuszczonymi ramionami. Obserwacja dziecka z boku: - ustawienie głowy: czy głowa nie jest zbyt wysunięta do przodu, - zarys łuku szyi: czy nie jest zbyt pogłębiona lub zniesiona lordoza szyjna, - ustawienie barków: czy nie są wysunięte do przodu, - obserwacja pleców: czy nie są zbyt wypukłe lub płaskie, - obserwacja klatki piersiowej: czy nie jest zbyt wypukła lub wklęsła, - obserwacja lordozy lędźwiowej: czy nie jest nadmiernie powiększona, - obserwacja brzucha: czy nie jest zbyt wypukły, - ustawienie miednicy: czy nie ma przodopochylenia, - obserwacja kończyn dolnych: czy tworzą jednakowe linie proste w pionie, 330

czy są nadmiernie zgięte w stawach biodrowych i czy nie ma nadmiernego wypro-stu w stawach kolanowych i łokciowych, - czy stopy są płasko ustawione, czy nie. Ta obserwacja postawy dziecka daje nauczycielowi możliwość wykrycia ewentualnie istniejącej skoliozy - bocznego skrzywienia i innych wad postawy, jak np. pleców płaskich, szpotawości lub koślawości nóg, złego wysklepienia stopy, nadmiernego wyprostu w jednym stawie kolanowym (co doprowadza do skoliozy lub jest skutkiem skoliozy). Nauczyciel podczas badania poleca dziecku: stań prosto, jak w pozycji „na baczność". Jeżeli wraz z napięciem mięśni pośladkowych (warunkujących prawidłową postawę - są to głównie mięśnie brzucha, grzbietu, mięśnie pośladkowe) sylwetka dziecka nie skoryguje się prawidłowo, oznacza to, że wada postawy (skolioza) jest zaawansowana. Istnieją cztery stopnie zaawansowania skoliozy. I stopień zaawansowania, gdy następuje korekcja postawy w pozycji „na baczność", jest leczony ćwiczeniami korekcyjnymi w przedszkolu i w szkole (skolioza funkcjonalna). Ćwiczenia kompensacyjno-korekcyjne powinny odbywać się w pozycjach izolowanych, przebieg ruchu i jego tempo powinny być odpowiednie dla zadania, jaki ten rodzaj ruchu ma spełniać. Są to głównie ćwiczenia mięśni brzucha, mięśni grzbietu, ćwiczenia anty grawitacyjne i elongacyjne, które mają na celu niedopuszczenie do przykurczów lub wyeliminowanie przykurczów powstałych pod wpływem skrzywienia kręgosłupa. Ważnym rodzajem ćwiczeń są ćwiczenia oddechowe i ćwiczenia rozluźniające. II, III i IV stopień zaawansowania skoliozy podlegają leczeniu przez lekarza specjalistę. Skoliozy występują u dzieci i młodzieży najczęściej w okresie intensywnego wzrostu. Skrzywienie kręgosłupa pojawia się między 10. a 14. rokiem życia. Często są to skoliozy idiopatyczne (o nie znanych przyczynach powstawania). Oprócz sko-lioz idiopatycznych wyróżnia się skoliozy strukturalne (utrwalone zmiany w budowie kręgosłupa) oraz skoliozy porażenne (przy porażeniach lub niedowładach w obrębie tułowia i kończyn). Nauczyciel wychowania fizycznego w czasie każdej lekcji powinien profilaktycznie stosować ćwiczenia wzmacniające mięśnie brzucha („sterowane" dołem lub górą), mięśnie grzbietu, szczególnie w pozycjach niskich, stabilnych, oraz ćwiczenia pasa biodrowego. Bardzo ważne są ćwiczenia oddechowe oraz rozluźniające.

Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy skrzywieniach kręgosłupa Ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne Celem ćwiczeń elongacyjnych jest wydłużenie kręgosłupa w celu doprowadzenia do wielkości fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Najczęściej są to ćwiczenia w pozycji leżenia tyłem lub leżenia przodem z maksymalnym wyciągnięciem kręgosłupa w osi długiej, działają rozciągająco: ćwiczący sięga stopami w tył, a wy331

ciągniętymi przed siebie dłońmi - w przód, najlepiej w połączeniu z wydłużonym syczącym wydechem. Ćwiczenia anty grawitacyjne polegają na wyciągnięciu ciała w górę, w postawie stojącej, siadzie lub w klęku - przeciwko sile ciężkości (grawitacji). Głowa i tułów powinny być ustalone, a sięganie wysoko w górę powinno odbywać się bez zadzierania głowy i bez wspinania się na palce. Można obciążyć głowę ćwiczącego niewielkim ciężarem w postaci woreczka lub książki, ciężar nie może zsuwać się z głowy i musi być odpowiedni do wieku dziecka (ok. 0,5 kg). Ćwiczenia anty grawitacyjne mają za zadanie wydłużenie mięśni i eliminowanie ich przykurczów powstałych z powodu skrzywienia. Ć w i c z e n i a e l o n ga c yj n e Mają na celu czynne wydłużenie kręgosłupa. Rycina 202: a - leżenie tyłem przy drabince, chwyt RR za pierwszy szczebel - wyciąganie głowy z równoczesnym „wypychaniem" pięt (stopy w zgięciu grzbietowym); b - leżenie przodem, RR w przód na podłodze - „wydłużenie" T przez „marsz" RR w przód, wyciągnięcie głowy i sięganie jak najdalej stopami; c - leżenie przodem, NN ustalone, RR oparte na biodrach - lekki skłon w tył z wyraźnym „wypychaniem" się z bioder (to samo z użyciem ławeczki lub skrzyni); d - siad płaski, RR oparte na podłodze lub na biodrach - „wyciąganie się w górę"; e - siad płaski między ławkami lub siad okroczny (stopy na ławeczkach), RR oparte na ławkach przy biodrach - przejście do podporu ugiętego tyłem z przyciąganiem brody; / - leżenie przodem na skośnej ławce, chwyt RR szczebla - podciąganie się przez ugięcie RR i wydłużenie szyi; g - leżenie przodem na skośnej ławce (głową w dół), NN ustalone, RR na wysokości bioder - „wydłużanie się" z lekkim uniesieniem głowy i przyciąganiem brody; h - siad klęczny tyłem do drabinki, podchwyt RR za pierwszy szczebel (szeroko) - przejście do opadu z przesunięciem RR do bioder z wyciągnięciem szyi; i - siad ugięty tyłem przy drabince, RR nachwyt na wysokości drugiego szczebla unoszenie bioder przez wyprosi RR; j - stanie przodem przy drabince, RR chwyt na wysokości barków - wspięcie z „wyciągnięciem" kręgosłupa w górę. Ćwiczenia stawów i mięśni obręczy barkowej (bez ilustracji) Celem ćwiczeń obręczy barkowej jest wzmocnienie mięśni ustalających łopatki. Dzięki wykonywanym w trakcie ćwiczeń ruchom łopatki zbliżają się do linii kręgosłupa, a barki cofają ku tyłowi. Jednocześnie występuje rozciągnięcie mięśni piersiowych, co zapobiega ich przykurczowi i powoduje wysunięcie barków do przodu. Ćwiczenia obręczy barkowej prawidłowo kształtują klatkę piersiową - wytworzenie mocnego „gorsetu" mięśniowego jest szczególnie ważne dla dzieci / wa332 333

darni postawy. Ćwiczenia obręczy barkowej należą do ćwiczeń ogólnie kształtujących, te same zadania spełniają w wychowaniu fizycznym dla dzieci zdrowych, mogą też stanowić zasób ćwiczeń w kinezyterapii, jako profilaktyka zmian zwyrodnieniowych, a także w rehabilitacji pourazowej. Na uwagę zasługuje pw. leżenie tyłem, w której następuje samostabilizacja łopatek, a ruch ramion odbywa się w sposób izolowany w stawach barkowych. W wadach postawy w tej pozycji ruchy należy wykonywać jednocześnie prawą i lewą ręką. Natomiast w ćwiczeniach leczniczych pourazowych i wykonywanych w przypadkach zwyrodnień bardzo dobre wyniki osiąga się przez naprzemienne unoszenie RR w górę (ruch asymetryczny) z pozycji leżenia tyłem - RR wzdłuż T (łopatki przywarte do podłoża), NN ugięte, oparte na stopach. Ćwiczenie l Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T w rotacji zewnętrznej. Ruch: wznos RR bokiem w górę i powrót do pw. Ćwiczenie 2 Pw. - leżenie tyłem, kolana ugięte, RR w rotacji zewnętrznej, w jednej ręce woreczek. Ruch: RR bokiem w górę, przełożenie woreczka do drugiej ręki i opuszczenie RR bokiem w dół. Ćwiczenie 3 Pw. - leżenie przodem, RR w górę, laska gimnastyczna utrzymywana szerokim chwytem. Ruch: l - wznos RR ponad podłogę; 2 - skurczenie RR, laska pod brodę; 3 przenoś laski ponad głową za głowę; 4 - przenoś laski nad barki; 5 - powrót do pw. Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie tyłem na ławeczce (wzdłuż), kolana ugięte, stopy postawione, chwyt krawędzi ławeczki koło uszu, łokcie w bok. Ruch: przesuwanie się powoli wzdłuż ławeczki. Ćwiczenie 5 Pw. - leżenie tyłem na ławeczce (wzdłuż), kolana ugięte, RR w bok, w rękach woreczki. Ruch: opuszczenie wyprostowanych RR w kierunku podłogi, aż do dotknięcia podłogi - próba położenia woreczków na podłodze. Ćwiczenie 6 Pw. - leżenie przodem na ławeczce (wzdłuż), chwyt dłońmi krawędzi ławeczki, łokcie lekko, naturalnie ugięte i przywiedzione do ławeczki. Ruch: przenoszenie ciała w przód po ławeczce, podciągając się na dłoniach. Ćwiczenie 7 Pw. - siad okroczny na ławeczce, RR swobodnie wzdłuż T, w dłoniach ciężarek. 334

pw.

Ruch: przenoszenie wyprostowanych RR bokiem w górę i wolne opuszczanie do

Ćwiczenie 8 Pw. - klęk obunóż przodem do drabinki, uchwyt dłońmi za szczebelek na wysokości wyciągniętych rąk w górę. Ruch: opuszczenie RR po kolejnych szczebelkach w dół, do pozycji opadu T w przód z chwytem za drabinkę. Ćwiczenie 9 Pw. - klęk obunóż, T w opadzie, chwyt RR za drabinkę. Ruch: naciskanie RR drabinki (bez zmiany chwytu) przez 15-20 sekund, pogłębianie opadu T ruchem „sprężynowania" przez 15-20 sekund, rozluźnienie. Ćwiczenia mięśni brzucha Ćwiczenia mięśni brzucha są bardzo ważne dla statyki postawy, gdyż silne mięśnie brzucha warunkują prawidłową postawę. Celem tych ćwiczeń jest wzmocnienie prostych oraz skośnych mięśni brzucha. Mogą być one wzmacniane w leżeniu tyłem przez unoszenie głowy, tułowia oraz nóg. Mogą to być ćwiczenia wolne lub z przyborami, np. piłką, albo też na przyrządach, np. drabinkach. Mogą to być ćwiczenia „sterowane" górą (np. z pw. leżenie tyłem - przejście do siadu) lub dołem (pw. leżenie tyłem - wznos NN). Ć w i c z e n i a wo l n e Rycina 203: a - marsz na czworakach z przejściem do kociego grzbietu co kilka kroków; b - leżenie tyłem, RR w bok, przedramiona ugięte w dół - wznos NN ugiętych, skręty nóg z unoszeniem przedramion w górę; c - leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia - przenoś NN za głowę, po czym szybkie przejście do przysiadu lub stania; d - leżenie tyłem, RR w dół na skos, uniesienie głowy, przenoś nóg nad głową do leżenia przewrotnego, ruchy pionowe („siekanka"); e - leżenie tyłem, RR ustalone, NN - ugięte - przenoś NN w bok raz w jedną, raz w drugą stronę, to samo na nogach wyprostowanych. Z użyciem przyrządu: /- ławka gimnastyczna - leżenie tyłem, RR za głową na podłodze, podudzia oparte na ławce, wznos NN nad głową i zataczanie kół NN, następnie powrót podudzi na ławkę; wzniesienie głowy i klatki piersiowej, ręce dotykają kolan; g - siad okroczny na ławeczce z chwytem ławki oburącz przy biodrach, wznos prostych NN w przód na skos z równoczesnym skłonem T w przód i dotknięciem dłońmi stóp; h - leżenie tyłem na ławce skośnej z chwytem za szczebel drabinki, wznos NN ugiętych lub prostych do dotknięcia stopami drabinki; / - leżenie tyłem na ławce skośnej, głową w dół z ustaleniem stóp, przejście do siadu i skłonu z dotknięciem dłońmi szczebli drabinki; 335

Ćwiczenie 2 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ruch: przejście do siadu płaskiego, w końcowej fazie ugięcie NN i postawienie stóp na podłożu. Ćwiczenie 3 Pw. - siad kleczny dwójkami, tyłem do siebie, chwyt za łokcie. Ruch: opad T w przód, drugi ćwiczący jednocześnie wykonuje opad T w tył, przywierając plecami do współćwiczącego. Obydwaj ćwiczący wzajemnie stawiają sobie umiarkowany opór. Powrót do pw. Potem to samo w odwrotnym układzie ćwiczących. Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte na podłożu, RR wzdłuż T. Ruch: zbliżenie kolan do klatki piersiowej, aż do uniesienia bioder nad podłoże, kolana zgięte do kąta prostego, podud/ia i stopy skierowane do sufitu. Ćwiczenie 5 Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych. Ruch: zgięcie nad brzuch - rowerek w przód. Odmiana - rowerek w tył. U w a g a : Po każdej serii „obrotów rowerka'' - ?U|C7enie nóg i postawienie stóp na podhxlze.

Ćwiczenie 6 Pw. - siad na ławeczce ustawionej wzdłuż drabinek, „zaczepienie" nóg stopami pod szczebelkiem. Ruch: powolne przejście w tył do wyprostu tułowia, RR wzdłuż T, głowa w przedłużeniu tułowia, broda przyciągnięta do klatki piersiowej i powrót do pw. Uwaga. Ćwiczenie to jest trudne wysiłkowe. Wa/ne w tym ćwiczeniu jest zachowanie pionowej linii kręgosłupa i głowy.

j - leżenie tyłem, chwyt RR pod pierwszy szczebel drabinki, wznos NN poza pion - współćwiczący oporuje przez rytmiczne odpychanie NN w kierunku podłogi (to samo w zwisie tyłem na drabince). Inne ćwiczenia mięśni brzucha (bez ilustracji) Ćwiczenie l Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ruch: wznos głowy i barków, powrót do pw. 336

Ćwiczenie 7 Pw. - leżenie tyłem z ugiętymi NN przed drabinką, stopy zaczepione pod pierwszym szczebelkiem, R R na karku. Ruch: unoszenie T do siadu ugiętego, powrót do pw. Ćwiczenie 8 Pw. - leżenie tyłem przy drabince, RR na karku, łokcie rozstawione szeroko, NN zaczepione pod szczebelkiem. Ruch: przejście do siadu ugiętego t powolny powrót do pw. U w a g a . Starać się utr/ymać łokcie w bok i głowę w linii tułowia.

Ćwiczenie 9 Pw. - siad prosty tyłem do drabinki, chwyt podchwytem, RR wysoko na szerokość barków. 337

Ruch: wznos NN do siadu równoważnego, wytrzymać od 3 do 10 sekund, powrót do pw. Ćwiczenie 10 Pw. - siad prosty, przodem do drabinki. Stopy pod drugi szczebel. RR na kark, łokcie w bok, szeroko, w jednej płaszczyźnie. Ruch: opad T do 45° ze skrętem w prawo, powrót do pw., potem w lewą stronę. Ćwiczenie 11 Pw. - siad piaski przodem do drabinki, stopy pod drugi szczebelek, RR na kark, łokcie w bok. Ruch: opad T i naprzemianstronne skręty T (od 2 do 6), powrót do pw. Ćwiczenie 12 Pw. - siad prosty tyłem do drabinek, RR „dosiężnie" podchwytem chwytają szczebel. Ruch: wznos NN do siadu równoważnego i wytrzymanie od 3 do 10 sekund, powrót do pw. Ćwiczenie 13 Pw. - leżenie tyłem, głową do drabinki, NN lekko ugięte, w rozkroku, zaczepione pod szczebel drabinki, RR na karku. Ruch: naprzemianstronne przejście do siadu ze skrętem T, prawy łokieć skierowany do lewego kolana, potem odwrotnie. Ćwiczenie 14 Pw. - siad prosty, NN pod szczebelek, RR na karku. Ruch: niepełny opad T ze skrętem w prawo, powrót do p w., potem w lewo powrót do pw. Ćwiczenie 15 Pw. - zwis podchwytem tyłem na drabince, starać się nie zginać RR, barki również pracują, nie pozwalać na „bierny" zwis, głowa kieruje się do góry. Ruch: ugięcie NN do kąta prostego i wytrzymać, powrót do pw. Ćwiczenie 16 Pw. - zwis podchwytem tyłem na drabince, RR ugięte, NN ugięte do kąta prostego. Ruch: przenoś NN ze skrętem naprzemiennie w prawą i lewą stronę. U w a ga . Ćwiczenie bardzo trudne wysiłkowo.

Ćwiczenie 17 Pw. - siad prosty, podparty tyłem. Piłka lekarska ułożona na wysokości kolan, nieco z boku. Ruch: przenoszenie NN prostych nad piłką, kolejno w prawą i lewą stronę. 338

Ćwiczenie 18 Pw. - leżenie tyłem, RR w bok, NN wyprostowane, wzniesione do kąta prostego w górę. Ruch: naprzemienne przenosy NN w bok w prawą i lewą stronę. W czasie ruchu głowa, RR i pas barkowy przylegają mocno do podłoża. U w a g a. W czasie ćwiczeń mięśni brzucha należy tak dobierać kolejność ćwiczeń, liczbę ich powtórzeń i tempo, żeby wysiłek z nimi związany był dostosowany do możliwości ćwiczącego. Należy szczególnie pamiętać o normowaniu oddychania, nie pozwalając na zatrzymywanie oddechu przy trudnych wysiłkowo ćwiczeniach. W osnowie lekcyjnej ćwiczenia te powinny być stosowane naprzemiennie z innymi ćwiczeniami kształtującymi, np. mięśni grzbietu, oraz z ćwiczeniami rozluźniającymi.

Ćwiczenia mięśni grzbietu O d c i n e k gó r n y. Skłon tułowia w tył w leżeniu przodem na podłodze (w przypadku pogłębionej lordozy lędźwiowej należy zwracać uwagę, by skłon nadmiernie nie przechodził na odcinek lędźwiowy, co uzyskać można przez odpowiednie ułożenie lub stosowanie podkładki pod biodra). Ćwiczenie utrudniamy, stopniowo wydłużając dźwignię rąk przez obciążenie przyborami, stosowanie pomocy współćwiczących lub prowadzącego. Zwracamy uwagę na wydłużenie kręgosłupa oraz symetryczne ustawienie łopatki, barków. Rycina 204: a - leżenie przodem, RR wzdłuż T - lekki skłon T w tył („łódka na falach"); b - leżenie przodem, dłonie pod czołem - lekki skłon w tył z przeniesieniem RR w bok („samolot"); c - leżenie przodem, czoło oparte na podłodze - przenoś RR w górę, ruchy pływackie („żabka"); d - leżenie przodem, RR wzdłuż T z chwytem woreczków (stopniowe zwiększanie masy woreczków), przekładanie worka nad głową; e - ćwiczenia w parach, jeden ćwiczący leży przodem, czoło na dłoniach, drugi w siadzie klęcznym twarzą zwrócony do współćwiczącego - leżący wykonuje skłon w tył, współćwiczący oporuje na wysokości przedramion (mocowania); /- leżenie przodem na ławeczce, T od pasa zwieszony poza ławką, NN ustalone (drabinki, współćwiczący) - skłon w tył do poziomu ławki (RR ustalone, obciążenie jak wyżej); g - leżenie przodem na skośnej ławce, NN ustalone, lekki skłon w tył - skurcze, wyprosty rąk; h - zwieszenie przodem na skrzyni, NN ustalone, RR opuszczone, skłon w tył z przenoszeniem RR przodem wzwyż, zginanie, wyprosty RR; i - ze stania zwieszonego między linami podciągnięcie się na RR do zwisu czynnego przez ugięcie RR; j - leżenie na skrzyni, NN ustalone, T od pasa zwieszony - uniesienie T nieco niżej poziomu, wytrzymanie na czas (można to uważać za test wytrzymałości, to samo ze stopniowo wzrastającym obciążeniem, ważna regulacja oddechu).

339

Ćwiczenia mięśni pośladkowych (w przypadku dużej lordozy lędźwiowej unikać jej pogłębiania) Wolne Rycina 205: a - leżenie przodem, dłonie pod czołem - napinanie i rozluźnianie pośladków; b - leżenie jw. - napięcie pośladków i lekkie uniesienie wyprostowanych nóg ruchy pionowe i poziome („siekanka", „nożyce"); c - leżenie tyłem, stopy oparte na piłce (ławce lub s/czcblu drabinki), RR w bok, uniesienie bioder do wyprostu w stawach biodrowych, wytrzymanie; d - klęk podparty - wznos N w tył z wyptostem, potem zmiana N; e - przysiad z trzymaniem oburącz piłki lekarskiej nad głową, wolne przejście do stania. Z użyciem przyrządów: /- leżenie w poprzek na ławce, stopy i dłonie oparte na podłodze, wznos NN do poziomu i wytrzymanie (licząc do pięciu); g •- pozycja jw. - wznos NN i ruchy pionowe lub poziome;

Ryć. 204. 340

341

h - pozycja jw. z trzymaniem pitki w stopach - wznos NN i wytrzymanie, to samo z wykonaniem nacisku przez współćwiczącego na piłkę; i - leżenie przodem na skrzyni z chwytem RR za skrzynie lub drabinki, T od bioder zwisa poza skrzynię - rytmiczne wznosy NN poniżej poziomu skrzyni, to samo z obciążeniem; j - na równoważni lub ławeczce, unik bokiem z RR w bok, z zaznaczeniem kilkakrotnym N zakroczną - raz prawą, raz lewą (dobra asekuracja).

Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy stopach płasko-koślawych (na lekcję wychowania fizycznego) Rycina 206: a - leżenie tyłem, NN ugięte (kolano NP założone na NL) - zgięcia, wyprosty, skręty, krążenia stopy; b - siad na ławce - chwyty i przekładanie palcami stóp worka; c - siad okroczny na ławce z chwytem palcami stóp worków - uniesienie NN do ułożenia skrzyżnego NN na ławce, rozluźnienie stóp z wypuszczeniem worków na podłogę; d - zwijanie palcami stóp kocyka (zaczynając od siadu i zwiększając obciążenie kocyka); e - stanie przy drabince z chwytem za szczebel (poprawa postawy) - wspięcie i opusty oraz skurcze i wyprosty palców stóp; /- „chód gąsienicy"; g - w siadzie, w staniu - chwytanie palcami stóp różnych przedmiotów; h - w siadzie na ławce, chwyt stopami piłki - współćwiczący stara się wyciągnąć piłkę; / - to samo w leżeniu tyłem; j - przejście po listwie ławki z przekładaniem woreczka stopą z jednej strony ławki na drugą.

Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach płaskich (na lekcję wychowania fizycznego) W przypadku spłaszczenia kręgosłupa w odcinku piersiowym (częstym przy skoliozach) stosuje się ćwiczenia o charakterze „kifotyzującym". Ponieważ ćwiczenia te pośrednio wpływają negatywnie na rozwój klatki piersiowej, przeplata sieje intensywnymi ćwiczeniami oddechowymi, rozprężającymi klatkę piersiową. Rycina 207: a - marsz z wysokim unoszeniem kolan, z równoczesnym przenosem RR bokiem w przód, na skos, z wyraźnym przyciąganiem brody; b - marsz w pozycji „koci grzbiet" (chyłkiem); c - marsz w podporze tyłem po podłodze i po ławeczce skośnej; d - „skoki zajęcze" na materacu w pozycji klęcznej; 342

e - podciąganie się na kocu w siadzie płaskim w tył, ze skłonem T w przód; /- stanie zwieszone tyłem (lub zwis), chwyt obustronny - naprzemienne unoszenie nogi ugiętej w kolanie, z wyraźnym przyciąganiem brody; g - opad zwieszony ze stania - na pierwszym szczeblu - stopniowe przejście przez przechwyt na coraz niższy szczebel do siadu zwieszonego; h - zwis przewrotny na linach; i - podciąganie się w siadzie klęcznym na ławeczce skośnej; j - marsz na równoważni z toczeniem piłki.

343

Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach okrągłych (na lekcję wychowania fizycznego) Są to ćwiczenia mięśni obręczy kończyny górnej, w których kładzie się nacisk na rozciągnięcie mięśni obręczy kończyny górnej i wzmocnienie mięśni grzbietu. Bardzo ważny jest odpowiedni dobór pozycji wyjściowych (ustalenie dolnego odcinka) w celu właściwej lokalizacji ruchu. W przypadku usztywnienia kręgosłupa w odcinku piersiowym (np. usztywniona kifoza) zaczynamy od ćwiczeń biernych. Rycina 208: a - siad klęczny przy drabince, przejście do klęku z chwytem RR za szczeble i rytmiczne pogłębianie opadu w przód; w przypadku usztywnienia w odcinku bar344 Ryć. 208. 345

kowym, w odcinku piersiowym ćwiczyć ze współpartnerem, powodując uwypuklenie klatki piersiowej przez nacisk dłońmi na wysokości łopatek; b - siad ugięty z lekkim półopadem w tył, stopy oparte na podłodze, pod szczebel, RR oparte na kolanach lub drabinkach - wymachy RR przodem w górę; c - siad okroczny na ławeczce, chwyt oburącz laski, RR przodem w górę; d - leżenie tyłem na ławce, plecy oparte do wysokości dolnych kątów łopatek, głowa oparta na piłce lekarskiej, poza ławką; stopy ustalone - wymachy RR przodem w tył, bez obciążenia i z obciążeniem; e - podciągnięcie się tyłem na ławeczce z krążeniem RR po każdym podciągnięciu; /- leżenie tyłem na ławce skośnej, stopy oparte na drabince, krążenie rąk na zewnątrz ławki; g - leżenie przodem na skrzyni, NN ustalone przez współćwiczącego, dłonie oparte na dolnym szczeblu drabinki - kolejne przechwytywanie coraz wyższych szczebli na uwypukleniu klatki piersiowej do poziomu skrzyni; h - leżenie przodem na skrzyni z przewieszeniem T od bioder poza skrzynię, stopy ustalone na drabince, głowa oparta na drugiej skrzyni lub ustalona przez współćwiczącego, ręce luźno opuszczone do podłogi - wymachy RR na bok, bez obciążenia i z obciążeniem; i - siad ugięty, stopy ustalone - rozciąganie sprężyn bokiem w tył.

Ćwiczenia oddechowe stosowane przy wadach postawy (na lekcję wychowania fizycznego) Celem ćwiczeń oddechowych jest nauczenie prawidłowej czynności oddychania, zwiększenie wydolności i sprawności narządu oddechowego, zniesienie przykurczów, ćwiczenie poszczególnych faz oddechowych w zależności od wskazań. Ćwiczenia oddechowe pod względem działania można podzielić na ogólne (marsze, biegi, podskoki, zabawy ze śpiewem) i specjalne (uruchomienie odcinka piersiowego, wzmocnienie mm. grzbietu, rozciągnięcie skróconych mm. piersiowych i wzmocnienie mm. oddechowych). W trakcie ćwiczeń zwraca się uwagę na rytmiczność oddechów oraz na niewstrzymywanie oddechów w czasie ćwiczeń o dużym natężeniu. Rycina 209: a - leżenie tyłem, pogłębianie wydechu - po wdechu nosem, wydech ustami przy ugięciu NN do brzucha, wciągnięcie brzucha, skłon T w przód; b - stanie, pogłębianie fazy wdechowej - przez wyprost lub skłon T w tył, wznos RR w górę na skos, uniesienie głowy, opuszczenie ugiętych RR; c - ćwiczenie toru brzusznego: w pozycji leżenie tyłem - wdech, „przepchnięcie powietrza" z uwypukleniem brzucha i głośny wydech; d - stanie przodem do ławki, NP wyprostowana, oparta na ławce: ugięcie NP ze wznosem RR przodem w górę na skos i ruchem krążenia RR wdech, powrót do pw. wydech; e - leżenie tyłem, NN ugięte, RR wzdłuż T - wznos RR w górę na skos z wdechem, wydech ze skłonem T w przód, uniesienie głowy, RR na kolana; 346

Xa

4—. ^E=^

f- leżenie w poprzek ławki (z oparciem na biodrach), dłonie oparte i stopy na podłodze - wznos RR i NN do poziomu - wdech, powrót do pw. - wydech; g - leżenie tyłem, NN ugięte, RR wzdłuż T, woreczek na klatce piersiowej lub brzuchu (w zależności od toru oddechowego) - oddechy; h - leżenie na prawym boku, RP ugięta pod głową, NN ugięte; wznos prostej RL w łuk nad głową - wdech, powrót do pw. - wydech, to samo strona przeciwna; i - dla małych dzieci - forma zabawy: „przedmuchiwanie" piłeczek, piórek, bibułek. Ćwiczenia oddechowe, szczególnie u dzieci, wymagają umiejętnego przeprowadzenia. Dzieci na ogół oddychają, nie wykorzystując toru brzusznego (przeponowego). Przy ćwiczeniach oddechowych należy zwrócić uwagę na fazę wydechu. Wydech powinien być pełny i wydłużony (w celu jak najpełniejszego usunięcia powietrza zalegającego w płucach). Ćwiczenia oddechowe mogą być wykonywane w różnych pozycjach wyjściowych, które stwarzają odmienne warunki pracy dla układu oddechowego i w zależności od sposobu wykonania mogą być ćwiczeniami wolnymi, wspomagającymi, sterowanymi i oporowymi. 347

Ć w i c z e n i a w o l n e - swobodne oddychanie, wdech i wydech nosem lub ustami z wykorzystaniem oddychania żebrowo-przeponowego (najbardziej fizjologicznego). Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami na podłodze. Ruch: głęboki wdech, wydech głęboki, wydłużony, ustami lub nosem. Ć w i c z e n i a oddechowe w s p o m a g a n e - ruchy kończyn i tułowia powodują poszerzenie klatki piersiowej przy wdechu i zwężenie przy wydechu (następuje zwiększenie ruchomości klatki piersiowej). Pw. - leżenie tyłem, jedna R na klatce piersiowej, druga na brzuchu, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte na podłodze. Ruch: oddychanie z zachowaniem następujących faz: Wdech: l - rozszerzenie klatki piersiowej, 2 - rozluźnienie mięśni brzucha. Wydech: l - obniżenie klatki piersiowej, 2 - napięcie mięśni brzucha. Ć w i c z e n i a oddechowe s t e ro w an e - polegają na koncentrowaniu uwagi przy oddychaniu na rozprężeniu różnych części płuc z uwypukleniem okre ślonych części klatki piersiowej. ^ Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte na podłożu, RR złożone kolejno na poszczególnych częściach wybranych odcinków klatki piersiowej. Ruch: maksymalne rozszerzenie tej części klatki piersiowej, na której spoczywają ręce - wdech, powrót do pw. - wydech. Ć w i c z e n i a oddechow e oporowe - przyczyniają się do zwiększenia rozprężalności tkanki płucnej oraz do mobilizacji dodatkowych mięśni oddechowych. Pw. - siad na ławeczce lub siad klęczny, RR skrzyżnie, dłonie na barkach. Ruch: pw. (bez zmian układu RR) wdech, pochylenie T - wydech. Uwa ga. Ćwiczenia oddechowe należy przeprowadzić tak, żeby nie dopuścić do hiperwentylacji (przetlenienia organizmu). Liczba powtórzeń powinna być mała, 3-4 razy. Ćwiczenia oddechowe najlepiej stosować pomiędzy innymi ćwiczeniami korekcyjnymi.

Ruch: powolne ugięcia naprzemienne NN ruchem posuwistym po podłodze i luźne ich opuszczenie. U wa g a . Pięty cały czas mają kontakt z podłożem.

Ćwiczenie 2 Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T. Ruch: zmiana wyjściowej pozycji ciała na umowny sygnał (wolno, połączyć z rozluźnieniem, ale zachowując korekcję postawy) na leżenie przodem, siad, RR w bok, stanie, RR wzdłuż T. Ćwiczenie 3 Pw. - siad skrzyżny, RR na kolanach. Ruch: oczy zamknięte - rozluźnienie mięśni. Ćwiczenie 4 Pw. - leżenie przodem, RR zgięte, dłonie pod brodą. Ruch: oczy zamknięte - rozluźnienie. Ćwiczenie 5 Pw. - leżenie tyłem, RR w górę w skos. Ruch: oczy zamknięte - rozluźnienie. Ćwiczenie 6 Pw. - siad skrzyżny. RR wzdłuż T. Ruch: RR bokiem w górę, wdech, opuszczenie RR bokiem w dół - ruchem rozluźnionym - wydech.

Ćwiczenia rozluźniające Zadaniem ćwiczeń rozluźniających jest rozluźnienie mięśni, zapewniające lepszy przepływ krwi w naczyniach krwionośnych zasilających mięśnie „pracujące" w czasie ćwiczeń fizycznych. Rozluźnienie mięśni powoduje też płynność ruchów, unormowanie pracy układu nerwowego - szczególnie po wysiłkach statycznych należy stosować ćwiczenia rozluźniające oraz relaksacyjne w połączeniu z odprężeniem psychicznym. Rozluźnienie mięśni może mieć charakter ogólny lub miejscowy. Zasób ćwiczeń rozluźniających Ćwiczenie l Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. 348

349

Przykładowy konspekt ćwiczeń (specjalistycznych) korekcji postawy Data.. Nazwisko prowadzącego Rodzaj zajęć: ćwiczenia ogólnokondycyjne Wiek ćwiczących: 10-14 lat Płeć: dziewczęta i chłopcy Liczba ćwiczących: l O osób Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna. Czas: 45 minut Przyrządy: drabinki szwedzkie Przybory: piłki lekarskie 2-kilogramowe (10), szarfy (2), woreczki z grochem (10), kocyki (10) Cel ćwiczeń: wzmocnienie mięśni posturalnych i korekcja postawy Temat: wyrobienie nawyku samokontroli postawy Tok lekcyjny

Lp.

Treść lekcji Pozycja wyjściowa. Opis ruchu. Tempo ruchu

Dozowanie liczba powtórzeń

Ćwicz, porządkowo-dyscyplinujące

1.

Zbiórka. Odliczanie (kolejno i do 2). Sprawdzenie obecności. Powitanie grupy

Forma zabawowo-zadaniowa ćwiczeń

2.

Pw. siad ugięty tyłem do siebie. Dwuszereg na sygnał: zmiana miejsc. Każdy szereg na czworakach biegnie do przodu, staje przy ścianie, twarzą do środka sali. Na sygnał: na czworakach powrót do pw. (siad ugięty, tyłem do siebie)

2x

Ćwicz, kształtujące RR, barki

3.

Dwuszereg twarzą do siebie, w odległości 3 m. Pw. siad skrzyżny, RR w dół w skos, woreczek na głowie: 1 - wznos RR bokiem w górę do klaśnięcia 2 - opust RR bokiem w dół z akcentem o podłogę

6x

Ćwicz, kształtujące szyi pł. strzałkowa

4.

Pw. jw. bez woreczka: 1-2 - skłon głowy w przód 3-4 - skłon głowy w tył 5 -pw. 6 - „wyciągnięcie" głowy do góry

5x

Ćwicz, kształtujące RR

5.

Pw. jw. RR na barki, woreczek na głowie: 1-4 - krążenia RR w przód 5-8 - krążenia RR w tył

2 x p o4

a o.

Ćwicz, kształtujące RR

6.

Pw. jw. RR w bok przodem zgięte, woreczek na głowie: 1-2 odrzuty RR 3 - wyprosi RR 4 - powrót do pw.

4x

i£

Ćwicz. T i NN w pł. kombinowanej

7.

Pw. leżenie tyłem, NN ugięte postawione na podłożu, RR w dół w skos: 1 - skręt złączonych NN do położenia w prawą stronę 2 powrót do pw. 3 - skręt złączonych NN do położenia w lewą stronę 4 - powrót do pw.

4x

Po dynamicznym ćwicz, w pł. kombinowanej ćwicz, dyn.-statyczne T, NN i RR

8.

Pw. podpór w leżeniu tyłem: 1-5 - wytrzymać 6 - zmiana pozycji do siadu ugiętego 7-8 - powrót do pw.

4x

Ćwicz, oddechowe

9.

Pw. siad ugięty, RR w dół w skos: 1 - wdech - RR na zewnątrz 2-5 3x - zatrzymanie wdechu 6 - wydech - skręt RR do wewnątrz

nc o.

ź2? v

o

••v. 0> N

U

NU

U

Uwagi metodyczne czas

2'

Zbiórka w szeregu w siadzie klęcznym, RR z tyłu splecione Korekcja postawy poprzez przyciągnięcie lędźwi do ściany, pięty blisko ściany

8'

Na kocykach, samokorekcja

Luźne ruchy głową, wolne tempo

-

T prosty

Samokorekcja T

5'

Przyłożenie okolicy lędźwiowej do podłoża, głowa prosto

Liczyć w czasie wytrzymania

Lekkie odepchnięcie dłońmi od podłoża wspomagają wdech

Tok lekcyjny

Lp.

Treść lekcji Pozycja wyjściowa. Opis ruchu. Tempo ruchu

Dozowanie

Uwagi metodyczne

liczba powtórzeń

czas

15 x

2'

Głowa i RR 5 cm wzniesione nad podłogą

Ćwicz, kształtujące mięśnie 10. grzbietu, pł. strzałkowa w tył

Pw. leżenie przodem, RR w górę: nożyce pionowe NN z jednoczesną pracą RR - nożyce pionowe RR

Ćwicz, elongacyjne i oddechowe, kształtujące

11.

Pw. leżenie przodem, RR w górę: korekcja osiowa kręgosłupa w połączeniu z oddychaniem: 1 - wdech

3'

Przy wydechu liczy ćwiczący

2 - wydech z jednoczesnym wyciąganiem osiowym T i długim liczeniem Dwuszereg w pozycji leżącej przodem, twarzą do siebie w od20 x ległości 3 m Piłki trzymane w dłoniach przed sobą, toczenie piłki do współpartnera: 1-2 - wypchnięcie piłki, RR w dół, w górę zgięte („skrzydełka") 3-4 - wytrzymać

3'

Po wypchnięciu piłki ruch RR za piłką. RR wracają po wypchnięciu piłki do układu „skrzydełka". Każda para liczy liczbę powtórzeń

C3 C

Ćwicz, stosowane pchnięcia

12.

M

Intensywne ćwicz, kształtujące mięśnie grzbietu

13.

Pw. leżenie przodem, głowa nad podłożem, broda „ściągnięta" do mostka, pośladki napięte, palce stóp obciągnięte, RR w dół, zgięte, dłonie oparte o podłoże: 1 - nieznaczny wznos T z jednoczesnym oderwaniem RR 2-5 - wytrzymać 6 - powrót do pw.

r

j

Rzuty

14.

Dwuszereg Pw. leżenie przodem, piłki przed sobą: rzuty piłki do współpartnera 2 x po 2 minuty, liczyć ilość rzutów w każdej serii

2'

Rzut z zamachem znad głowy. W czasie rzutu NN złączone, pośladki napięte

Chody w podporze

15.

Pw. podpór w leżeniu tyłem, ugięty: piłka na brzuchu, „chód" z piłką w kierunku ściany, pozostawienie piłki pod ścianą

2'

Instruktor może wskazać inny kierunek marszu z piłką

U

Ćwicz, silowo-elongacyjne Ćwicz, mięśni grzbietu i o charakterze statycznym

16. Tor przeszkód. 2 ławeczki ustawione jedna za drugą, 2 szarfy j ułożone za ławeczkami, woreczki (po 5), kosz, 2 tory przeszkód. Podział na 2 grupy. Każdy zespół wykonuje przeciąganie po ławeczce w pozycji leżenia tyłem z NN ugiętymi. Zejście z ławeczki, przejście przez szarfy od góry, następnie przejście przez szarfy od dołu. Na czworakach podejście do woreczków, rzut woreczkiem do kosza. Powrót „chyłkiem" na miejsce. Wygrywa zespół, który wrzucił więcej woreczków do kosza i szybciej wykonał zadanie 17. Ławeczka ustawiona skośnie. Pw. leżenie przodem na ławeczce: podciąganie się na ławeczce i zjazd na dół 18. Ławeczki ustawione wzdłuż drabmek. ćwiczący leża przodem w poprzek ławeczek. Stopy pod szczeblem drabinki. RR w górze: l - ściągnięcie łopatek do położenia RR w dół. w górę zgiętych 2-5 -wytrzymać 6 - powrót do pw.

Ćwicz, mięśni brzucha

19.

Półzwis (korekcja)

20.

Pw. siad ugięty przodem do drabinki, stopy pod szczebel, RR w górze: l_4-opad T w tył 5-6 - powrót do pw. 7-8 - korekcja T przez wyciągnięcie RR i głowy w górę Wejście przodem NN na trzeci szc/ebel drabinki, RR nachwy-tem na szerokość barków ułożone na szczeblu przed klatką piersiową: 1-3 - przejście do półzwisu 4-6 - wytrzymać 7-8 - powrót do pw.

Konieczna asekuracja 4'

NN złączone, pośladki napięte

3x

Broda przy mostku

4x

Biodra nisko

Dozowanie

es c 1 "ob "U s/;

Tok lekcyjny

Lp.

Treść lekcji Pozycja wyjściowa. Opis ruchu. Tempo ruchu

Ćwicz, oddechowe

21.

Zwis

22.

Pw. stanie tyłem do drabinki: 1 - wdech - wznos RR bokiem w górę 2 - wydech - powrót do pw. Pw. zwis czynny tyłem na drabince: 1-6 - wytrzymać

Ćwicz, oddechowe z korekcją postawy

23.

Zbiórka w dwuszeregu, twarzami do siebie „Faraon": 1-7 - wdech nosem połączony z korekcją osiową - wydłużenie kręgosłupa w kierunku ku górze (czubek głowy jak najwyżej), wraz z korekcją odcinkową - napięcie pośladków, biodra w przód, wciągnięcie brzucha, uwypuklenie klatki piersiowej, złączenie łopatek, ściągnięcie brody do mostka, cofnięcie karku, zaciśnięcie palców rąk w pięść (dłonie skierowane w przód) 1-3 - wytrzymanie na bezdechu 1-7 - wydech ustami głośny, syczący oraz prostowanie palców rąk

r

Liczy instruktor

Zabawa zręcznościowo-siłowa

24.

Zabawa: Zespoły ustawione w zwartych szeregach w siadzie podpartym naprzeciwko siebie, kocyki położone z tyłu za RR. Na sygnał instruktora przejście do podporu tyłem (utworzenie tuneli), jednocześnie pierwsi zawodnicy „przejeżdżają" na brzuchu przodem pod „tunelem", po czym ustawiają się w podporze tyłem na końcu „tunelu". Następny zawodnik może startować wtedy, kiedy poprzednik przedłuży „tunel". Zespół, który szybciej wykona zadanie, zdobywa punkt.

3'

.Jazda" na kocykach

Ćwicz, korekcyjne stóp Ćwicz, porządkowo-dyscyplinujące końcowe

Marsz w rzędzie po obwodzie koła: 6 kroków we wspięciu na palcach 6 kroków na piętach 6 kroków na zewnętrznych krawędziach stóp 6 kroków z przetaczaniem z pięty na palce Podczas chodu zwracać uwagę na samokorekcję postawy Zbiórka w dwuszeregu w postawie stojącej: Samokorekcja postawy 25. 26. Omówienie lekcji Pożegnanie grupy

2' 5'

Szyja „długa", łopatki ściągnięte, barki opuszczone Koniec ćwiczeń

ŁkN

U

w 0

'§ ^ li U

1U

CS

ou

lir U

Uwagi organizacyjne: Właściwe przygotowanie sprzętu i uprzątnięcie go po zajęciach Dopilnowanie właściwego ułożenia rzeczy osobistych ćwiczących (przy braku specjalnej sali) Przewietrzenie sali przed ćwiczeniami Dopilnowanie zmiany ubioru na strój sportowy Dopilnowanie zdjęcia przeszkadzających w czasie ćwiczeń ozdób Zwrócenie uwagi na to, by ćwiczący nie żuli gumy i nie ssali cukierków w czasie zajęć, gdyż grozi to udławieniem

liczba

czas

Uwagi metodyczne

powtórzeń 3x

3x

Głowa do góry, szyja „długa", pośladki ściągnięte, NN złączone

Dodatkowe uwagi dotyczące każdej lekcji wychowania fizycznego

Ćwiczenia zespołowe specjalne

Ćwiczenia zespołowe specjalne są ćwiczeniami ukierunkowanymi przede wszystkim na leczenie miejscowe u tych chorych, których można leczyć za pomocą ruchów czynnych wolnych. Ćwiczenia te organizowane są głównie w lecznictwie ambulatoryjnym i sanatoryjnym. Uczestniczą w nich pacjenci o podobnej dysfunkcji narządu ruchu i podobnej sprawności fizycznej, np. pacjenci z dysfunkcją stawów biodrowych, po urazach stawów barkowych lub kolan itp. Ćwiczenia prowadzi się w pozycjach izolowanych, żeby móc wyegzekwować lepszy zakres ruchu i lepszą siłę mięśniową. Tempo ćwiczeń powinno gwarantować poprawne, dokładne wykonanie ruchu. Zaletą ćwiczeń zespołowych specjalnych jest to, że duża liczba osób może leczyć swoje indywidualne niedobory ruchowe. Ponadto mobilizująco na ćwiczących działa czynnik współzawodnictwa. Ćwiczeniami zespołowymi są m.in. ćwiczenia w wodzie.

Ćwiczenia w wodzie Ćwiczenia w wodzie mają charakter ćwiczeń ogólnie usprawniających i prowadzone są najczęściej w grupach. Najważniejsze właściwości środowiska wodnego: 1. Odciążenie (działa prawo Archimedesa). Wysiłek mięśni konieczny do wykonania ruchu poza wodą w wodzie zmniejsza się do '/,0. Pacjenci o słabych mięśniach mogą w wodzie poruszać się swobodnie (muszą być przynajmniej do połowy zanurzeni). Przy większym zanurzeniu ciśnienie hydrostatyczne sprawia, że utrudniony jest wdech, a wspomagany wydech. 2. Rozluźnienie. Daje je przede wszystkim woda ciepła. Rozluźnienie mięśni jest bardzo ważne dla likwidacji przykurczów. 3. Zmniejszenie tarcia. Powoduje płynność i sprawia, że ruchy są mniej bolesne. Czas trwania ćwiczenia do 30 minut. W zależności od różnych uwarunkowań stopnia zmęczenia pacjenta, ochłodzenia wody - może być krótszy. 356

Ryć. 210.

Basen jako miejsce do ćwiczeń. Baseny do ćwiczeń mają różną wielkość: - małe - 4 x 10 m (łatwo prowadzić naukę pływania i kontrolować ćwiczenia), - większe - 25 x 8 m lub 25 x 12,5 m. Ćwiczenia w tych basenach mogą być prowadzone przez instruktora stojącego poza basenem, dysponującego przyborami, takimi jak długi kij i koła gumowe. W basenach większych w czasie ćwiczeń jeden instruktor powinien przebywać z ćwiczącymi w wodzie, drugi - na brzegu basenu. Najlepiej jest, gdy głębokość basenu jest zróżnicowana: minimum - l m (w małych), maksymalna l m 60 cm (w dużych). Na ścianach basenu, po jego obwodzie wewnętrznym, powinna być barierka (do samoasekuracji i do ćwiczeń). Pomoce: długi kij do asekuracji ćwiczących, koła gumowe i „rękawki" dla dzieci, deski pływackie, zabawki plastikowe, piłeczki gumowe, piłki większe. Temperatura wody powinna wynosić 26~30°C w dużych basenach i 30-36°C w małych. Basen powinien być oświetlony, a w pomieszczeniach, w których jest basen, powinien być zainstalowany wentylator. Temperaturę wody w basenie należy uzależnić od temperatury i wilgotności otoczenia. Pr/y niskiej temperaturze i małej wilgotności otoczenia wskazana jest wyższa temperatura wody, przy wyższej temperaturze otoczenia i jego dużej wilgotności - niższa. Woda powinna być kontrolowana pod względem czystości, a basen często myty. Należy zmieniać obuwie na specjalne, do chodzenia po basenie. Do wejścia do basenu powinien prowadzić chodnik gumowy, żeby ćwiczący nie ślizgali się, co grozi wypadkiem. Ćwiczący przed i po zajęciach w basenie powinien się myć pod bieżącą wodą. Prowadzący ćwiczenia powinien umieć pływać. Zajęcia w wodzie dzielą się na 2 główne giupy: 1) ćwiczenia w wodzie, 2) nauka pływania. 357

Przy ćwiczeniach w wodzie nie ma możliwości dobrej stabilizacji. Do nauki pływania potrzebne są ćwiczenia oswajające z wodą. Ogólne uwagi do zajęć zespołowych w wodzie: - zlecenie lekarskie jest warunkiem uczestniczenia w ćwiczeniach zespołowych w wodzie, - instruktor cały czas, aż do chwili wyjścia ostatniego ćwiczącego, czuwa nad bezpieczeństwem ćwiczących i nie może opuścić basenu nawet na chwilę, - na dużych basenach musi być dwóch instruktorów, wskazane, aby jeden z nich był w wodzie, - bezpieczeństwo ćwiczącym zapewnia wiedza fachowa prowadzącego, jego spostrzegawczość i pomoce do ratowania (długi kij, koła); instruktor powinien mieć odpowiedni ubiór do zajęć na basenie, gdyż może zaistnieć konieczność bezpośredniego ratowania pacjenta w wodzie, - liczba ćwiczących na jednego instruktora - najlepiej 8, ale nie więcej niż 15. Najczęstsze wskazania do ćwiczeń: - osłabienie mięśni (niedowłady, porażenia wiotkie i porażenia spastyczne, zaniki z nieczynności), - zaburzenia koordynacji nerwowo-mięśniowej, - ograniczenia ruchomości stawów (przykurczę, niedowłady mięśniowe), - nauka chodu (nawet przy słabym zroście kostnym po zabiegach operacyjnych), - boczne skrzywienia kręgosłupa, - osłabione mięśnie nóg, - zaburzenia w stereotypie chodu, - zdjęcie opatrunku gipsowego (występuje odruchowe napięcie mięśni), - choroby zwyrodnieniowe, szczególnie stawów biodrowych, - schorzenia i wady postawy w celu odciążenia osiowego kręgosłupa oraz zwiększenia ruchomości kręgosłupa i klatki piersiowej (stopy płaskie, plecy okrągłe i płaskie), - schorzenia naczyń obwodowych, - relaksacja i uzupełnienie psychoterapii. Sam fakt przebywania w wodzie zwiększa wydolność ogólną ćwiczących. Pływanie jest najlepszym z ćwiczeń doskonalących oddychanie. Hartuje organizm, a ponadto ma bardzo duże znaczenie emocjonalne. Przeciwwskazania: l) niewydolność układu krążenia, 2) ostre stany zapalne, 3) owrzodzenia, 4) krwawienia, 5) znaczne odwapnienia kości i stawów, 6) padaczka, 7) niezagojone rany, 8) brak zlecenia lekarskiego.

- na plecach z chwytem za barierkę (starać się nie napinać mięśni obręczy kończyny górnej oraz rozluźnić ciało, głowa leży na wodzie zanurzona do połowy, broda ściągnięta lekko w kierunku mostka, dołączyć swobodne ruchy NN), - na brzuchu z chwytem za barierkę (starać się trzymać ręce proste, ciało luźno, ruch NN w górę i w dół ułatwia utrzymanie tej pozycji). Po opanowaniu ułożenia z chwytem za barierkę chwyt za kij, który instruktor zanurza w wodzie i za pomocą którego ciągnie ćwiczącego. 2. Nauka oddychania. Na płytkiej wodzie lub z chwytem za barierkę: nad wodą nabrać powietrza, pod wodą wypuścić, po wynurzeniu z wody nie zezwalać na pocieranie oczu, ponieważ bolą one bardziej, a ćwiczący traci samoorientację; w miarę możliwości oczy i usta półotwarte. Ćwiczenia te wymagają od ćwiczącego i nauczającego dużej cierpliwości, gdyż środowisko wodne jest dla człowieka obce. Dlatego nieraz bardzo długo ćwiczący oswajają się z wodą. Po opanowaniu odruchu, że pod wodą wydycha się powietrze, a nie odwrot nie, ćwiczymy oddychanie przez zabawy, np. wydobywanie rzuconych do wody kamyków. Jest to bardzo atrakcyjna zabawa dla dzieci i najczęściej przeprowadza się ją pod koniec lekcji. Dla dzieci należy wymyślać różne zabawy oswajające z wodą. __, Tok lekcji pływania (przykładowy): 1) zbiórka, odliczanie, udzielanie indywidualnych instrukcji, 2) ćwiczenia oswajające z wodą, 3) ćwiczenia prowadzone w formie ścisłej, zgodnej z zaleceniami lekarskimi (czynne, bjerne lub samoredresyjne), 4) ćwiczenia przygotowawcze do nauki pływania i pływanie właściwe, 5) gry i zabawy, 6) ćwiczenia użytkowe, 7) zbiórka, odliczanie, udzielanie indywidualnych instrukcji, pożegnanie. Objawy złego samopoczucia, które mogą wystąpić u pacjentów ćwiczących w wodzie: zbielenie twarzy z sinicą warg, zaburzenia koordynacji ruchu i inne. Należy wtedy udzielić ćwiczącemu pomocy przy wyjściu z wody i przekazać go personelowi służby zdrowia. Samemu nie wychodzić z terenu basenu. Pływanie właściwe. W pływaniu właściwym wyróżnia się różne style. W miarę możliwości uczy się poprawnego pływania poszczególnymi stylami. Sposób pływania dobiera się do możliwości i potrzeb pacjentów i w konieczny dla pacjenta sposób modyfikuje się go. Wybrane uwagi do lekcji pływania i ćwiczeń w wodzie

Zasób ćwiczeń l. Ćwiczenia oswajające z wodą: a) chlapanie wodą rękoma i nogami, b) zanurzenie w wodzie, trzymając się barierki, c) ułożenie na kole gumowym, d) zabawy z kołem gumowym i deskami pływackimi, e) ułożenia: 358

Na basenach obowiązuje przestrzeganie regulaminu, z którym każdy uczestnik zajęć w wodzie powinien się zapoznać. Instruktor prowadzący lekcje pływania i ćwiczeń w wodzie powinien: - dostatecznie wcześnie przed rozpoczęciem lekcji sprawdzić stan obiektu, w którym będą prowadzone zajęcia: powinien sprawdzić głębokość i dno wody w akwenach naturalnych, temperaturę wody, czystość, w basenach krytych również temperaturę otoczenia, działanie wentylacji i natrysków, 359

Ryć. 211.

- dopilnować przestrzegania wymogów higienicznych (mycia się ćwiczących przed i po kąpieli), noszenia odpowiedniego stroju (czepek i najlepiej biały kostium), - dopilnować, by przybory i sprzęt ratowniczy znajdowały się na obiekcie wodnym, - skrupulatnie sprawdzić liczebność grupy ćwiczącej przed i po zajęciach, - dostatecznie wcześnie przedstawić zagrożenia wynikające z lekceważenia zasad bezpieczeństwa, które obowiązują w czasie zajęć w wodzie. W zajęciach na wodach otwartych instruktor ma obowiązek przedstawić ćwiczącym zalecenia, nakazy i zakazy co do zachowania się w wodzie i nad wodą: - nie zezwalać na skoki do wody w miejscu nie zbadanym, gdy woda jest zbyt płytka, dno z przeszkodami podwodnymi, gdyż grozi to kalectwem, a nawet śmiercią, - nie zezwalać na kąpiel bezpośrednio po posiłku i po długotrwałym nagrzaniu słonecznym, - każdy instruktor powinien uczyć użytkowników wód otwartych „kultury turystycznej" (nie zanieczyszczać wody puszkami, butelkami, zabronić udawania topienia się, kąpieli i pływania po spożyciu alkoholu). Instruktor powinien na zajęcia przyjść wcześniej i czekać na ćwiczących, a opuścić obiekt wodny jako ostatni. Ogólny plan ćwiczeń leczniczych w wodzie w 45-minutowej jednostce lekcyjnej: 5-10 minut - pływanie i ćwiczenia oswajające z wodą, 20-25 minut - intensywne ćwiczenia specjalne dla określonych schorzeń, 10-15 minut - pływanie i zabawy. W tych samych proporcjach czasowych odbywają się ćwiczenia lecznicze w jednostce lekcyjnej 30-minutowej. Jednostkę lekcyjną 30-minutową prowadzi się dla dzieci i dla osób starszych oraz grup ćwiczebnych osób niepełnosprawnych. Metodyczny dobór ćwiczeń leczniczych w wodzie jest bardzo różny. Głównie zależy od potrzeb leczniczych ćwiczących, od stopnia oswojenia ze środowiskiem 360

Ryć. 212.

Ryć. 213.

wodnym, od ich umiejętności pływania, możliwości fizycznych, wieku. Zupełnie inaczej prowadzi się ćwiczenia z dziećmi i osobami dorosłymi, które nie miały do czynienia z wodą. Zarówno d/ieci, jak i osoby dorosłe na ogół nie tworzą jednolitych zespołów, w których wszyscy maja łnkie samo możliwości i reagują w podoh-

ny sposób. Dlatego należy do każdego ćwiczącego mieć indywidualne podejście, żeby go nie zrazić do dalszej nauki pływania i ćwiczeń w wodzie, które są niezmiernie ważnym środkiem leczniczym w wielu schorzeniach. Dzieje się tak dzięki specjalnym właściwościom środowiska wodnego. W momencie zanurzenia się w wodzie na ciało ćwiczącego ze wszystkich stron działa ciśnienie hydrostatyczne, atmosferyczne i ciśnienie wywołane ciężarem słupa wody znajdującego się nad określonym poziomem. Ciśnienie to rośnie razem z głębokością zanurzenia ciała ćwiczącego, np. lekki ból w uszach odczuwa się, gdy nurkuje się na głębokość 2-3 m. W zależności od poziomu zanurzenia ciało nasze „pozornie" waży mniej. Dzieje się tak, ponieważ wypadkowa ciśnień działających na powierzchnię dolną i górną ciała jest zawsze skierowana do góry. Siła ta jest równa masie wody wypchniętej przez zanurzone ciało, co odkrył jeszcze w czasach starożytnej Grecji wielki myśliciel Archimedes. Prawo Archimedesa ma ogromne praktyczne znaczenie dla przebywania w wodzie, poruszania się, zarówno osób sprawnych, jak i osób o zaburzonej sprawności fizycznej. Określone zasady poruszania się w wodzie i nauki pływania odnoszą się zarówno do zdrowych, jak i do osób chorych. Najważniejsza z nich jest zasada umiejętnego wyczucia „pływalności" ciała poprzez wyczuwanie wyporności wody. Ciało należy rozluźnić, nie wykonywać gwałtownych ruchów, szamocących ruchów, lecz łagodne, rozluźniające ruchy ramion i nóg. W leżeniu na plecach. Ciało wyprostowane w stawach biodrowych, głowa zanurzona do linii uszu spoczywa jak na poduszce z brodą przyciągniętą do klatki piersiowej, leniwe ruchy ramionami i nogami. W leżeniu na piersiach. Należy nauczyć się wydychać powietrze do wody w tej pozycji, gdy twarz jest zanurzona w wodzie. W poziomie, gdy ciało jest zanurzone. Rozgarniając wodę ramionami, unieść zdecydowanie głowę w celu nabrania powietrza, nogami wykonując jednocześnie nożyce. Wykonać wdech, potem znów zanurzyć głowę, zachowując się jak pływający po wodzie „koreczek". Oddychać co 3-4 sekundy. Podbródek opuszczony przy rozluźnionej szyi, nie wolno pomylić kolejności oddychania: wdech nad wodą, wydech pod wodą. Nurkowanie. Jest przeciwstawieniem się nawykowi przybierania pozycji poziomej i służy wyrabianiu orientacji pod wodą. Oczy powinny być otwarte, oddech wstrzymany. Zwiększa pojemność oddechową płuc. Poślizgi. Wyrabiają umiejętność wyczuwania „dynamicznego wyporu" wody - siły unoszącej ciało i przesuwającej je. O skuteczności poślizgu decyduje rozluźnienie odpowiednio ułożonego ciała i prędkość, jaką uzyskuje się po odbiciu (od dna czy ściany basenu). Poślizg na piersiach. Po odbiciu ułożenie ciała w wyciągnięciu, prosto, ramiona wyciągnięte w przedłużeniu tułowia, dłonie ułożone płasko, głowa zanurzona do linii uszu. Poślizg z głową wynurzoną z wody jest wolniejszy. Poślizg na grzbiecie. Po odbiciu się od ściany luźno ułożyć ciało, ramiona za głową, głowa zanurzona do linii uszu, broda lekko przyciągnięta do mostka. Nie załamywać ciała w stawach biodrowych. Nauczenie poślizgów jest pierwszym etapem nauki pływania i oswajania się z wodą. Pomocą w nauczaniu poślizgów może być kij trzymany przez instruktora. W czasie nauki poślizgu przy pomocy kija bezwzględnie należy eliminować kur362

czowe trzymanie się kija i zginanie ramion przez ćwiczącego. Ramiona powinny być proste, luźno ułożone w wodzie, tylko same dłonie napięte na uchwycie kija, barki zanurzone. Skok startowy, sportowy. Skok odbywa się ze słupka startowego (znajduje się 75 cm ponad powierzchnią wody) na sygnał startera. Przeważnie jest to pozycja w luźnym skłonie w przód, głowa w przód, nogi lekko ugięte, ramiona zwisają luźno w dół. Po silnym odbiciu i równoczesnym wymachu ramion w przód następuje skok do wody na głowę i wejście do niej pod kątem 20-30°. Nawroty. Przy przepływaniu dystansu dłuższego niż długość pływalni trzeba zrobić nawrót. Wszystkie nawroty - bez względu na to, czy odbywają się z wdechem podczas obrotu (odkryte), czy z wydechem podczas obrotu (zakryte) - mają wspólną cechę. W końcowym nawrocie występują fazy: - dopłynięcie do ściany pływalni (4-5 m), - obrót, - ustawienie stóp na ścianie pływalni, - odbicie, - poślizg z przejściem do pływania (4-5 m). Pełny nawrót trwa 0,6-0,8 sekundy. Oswajanie z wodą przez zabawy „Poławiacze pereł" - zabawa polega na nurkowaniu i wyławianiu z wody kamyczków. Kto wyłowi najwięcej „pereł", zostaje zwycięzcą. „Hipopotamy" - ćwiczący ustawiają się w kółko, trzymają się za ręce. Po nabraniu powietrza zanurzają twarz po linię uszu i otwartymi ustami i nosem wydmuchują powietrze. W tym czasie instruktor liczy od l do 10. Kto rozłoży wydech na cały czas liczenia, nie uniesie głowy i nie puści rąk, zostaje „hipopotamem". Można podzielić zespół na dwie drużyny i w każdej liczyć zwycięzców. „Koreczki" - ćwiczący starają się przyciągnąć kolana do klatki piersiowej, obejmując je rękami. Zanurzyć głowę z jednoczesnym wydmuchiwaniem powietrza i płynąć w pozycji kucznej, jak „koreczki". Zabawa ta uczy wyporności wody. Modyfikacją tej zabawy może być przytrzymywanie między kolanami deski pływackiej ustawionej pionowo z jednoczesnym rozgarnianiem wody rękami. W tej pozycji można przeprowadzić wyścig ćwiczących. Pozycja kuczna z przytrzymywaniem deski kolanami jest dobrym ćwiczeniem w wodzie w przypadkach dyskopatii. Tor przeszkód. Tory przeszkód mogą być różne - łatwiejsze i trudniejsze, w zależności od utworzonych pod wodą przeszkód. Trudniejszym torem przeszkód może być przejście pomiędzy nogami ćwiczących, podniesienie z dna kamyczka czy wyminięcie ćwiczącego, który ustawił się nie w linii prostej itd. Ćwiczący po winni być ustawieni jeden za drugim. Startuje ostatni z rzędu, który ustawia się po pokonaniu „toru przeszkód" jako pierwszy. \ Trudności zabaw w wodzie polegają na tym, że czas przebywania poszczególnych ćwiczących pod wodą jest różny, oraz na tym, że wykonują oni inne ruchy i przybierają różne pozycje, co związane jest z: 1) wyczuciem wyporności wody, 2) nauczeniem się oddychania w wodzie, a w konsekwencji przystosowaniem się do środowiska wodnego. 363

Najłatwiej i najszybciej można nauczyć się pływania na grzbiecie, gdyż nie wymaga koordynacji oddechowej między nabraniem powietrza nad wodą a wypuszczeniem go pod wodą.

Pływanie kraulem Na grzbiecie (ćwiczenia pomocnicze do nauki pływania): 1) ułożenie w pozycji nieruchomej z ramionami wzdłuż tułowia, 2) w położeniu na grzbiecie, trzymając się brzegu łub opierając dłonie o dno, naprzeciwstronne kraulowe ruchy nóg, 3) kraulowe ruchy nóg przy pomocy współćwiężącego - ćwiczący wolno chodząc po dnie, podtrzymuje górną część tułowia ćwiczącego, 4) pływanie samymi nogami z deską, którą ćwiczący trzyma prostymi ramionami, 5) nauka ruchu ramion „na sucho" - np. leżąc na ławeczce gimnastycznej, ruchy jednym ramieniem, drugie ramię przy tułowiu, a następnie ruchy obu ramion, 6) ćwiczenie ramion przy pomocy współćwiczącego, który podtrzymuje nogi ćwiczącego, 7) pływanie samymi nogami z ramionami wzdłuż tułowia, 8) pływanie samymi nogami z deską przytrzymywaną rękami, potem bez deski, 9) pływanie samymi ramionami, nogi przytrzymują deskę, 10) pływanie samymi ramionami z lekką pracą nóg, 11) dalsza koordynacja pracy ramion i nóg ze zwróceniem uwagi na wdech i wydech; wdech - w czasie przenoszenia ramienia nad wodą, wydech podczas tej samej czynności drugiego ramienia. Praca ramion w kraulu na grzbiecie. Ramiona wzdłuż tułowia, jedno proste ramię, skręcając się do wewnątrz, wynurza się z wody kierując się piątym palcem w górę. W tym układzie zatacza łuk i „wpada" do wody. W wodzie dłoń i ręka jakby się usztywnia w ruchu przyciągnięcia do linii tułowia. Gdy jedna ręka zbliży się do tułowia, przyjmując położenie wyjściowe, ruch podobny rozpoczyna ręka druga. Ta naprzemienna praca ramion powoduje przesuwanie się ciała w przód. Praca nóg w kraulu na grzbiecie. Ruchy nóg powinny rozpoczynać się od bioder naprzemiennie, jak ruch nożycowy: jedna noga w dół, druga w górę. Ruch nóg powinien być zakończony jakby „machnięciem" stóp, które wypryskują w górę wodę ruchem w kierunku grzbietowym. Nogi powinny pracować intensywnie, gdyż ich sprawne ruchy przyczyniają się do zwiększenia szybkości w kraulu na grzbiecie. Próba synchronizacji pracy ramion w kraulu polega na tym, że gdy jedno ramię kończy pracę, drugie rozpoczyna swój cykl ruchowy. Na jeden cykl pracy ramion przypada około 6 uderzeń nóg. Taka koordynacja zapewnia równomierność pływania i ciągłość napędu. Oddychanie w zasadzie może odbywać się dowolnie. W pływaniu sportowym, w celu zachowania rytmu pracy, wdech powinien nastąpić pod koniec przenoszenia jednego ramienia, a wydech przy przeniesieniu ramienia drugiego. Na piersiach (ćwiczenia pomocnicze do nauki pływania): 1) „nożycowe" ruchy nóg przenosi się od bioder przez stawy kolanowe i skokowe na stopy, które powinny być zwrócone do wewnątrz; ćwiczenie wykonywać, 364

trzymając się rękoma brzegu pływalni lub opierając się o dno pływalni - najpierw z głową nad powierzchnią wody, a następnie z twarzą zanurzoną, 2) wykonywanie wdechów nad wodą i wydechów do wody po zanurzeniu twarzy (przytrzymując się brzegu basenu lub przechodząc ze stania do skłonu) -woda musi potem sama spłynąć po twarzy, oczy otwarte; nie trzeć oczu rękoma, gdyż to bardziej je drażni i wywołuje „odruch obronny", 3) pływanie za pomocą samych ruchów nóg - najpierw z twarzą zanurzoną w wodzie, a potem ze współćwiczącym, który holuje, przytrzymując za ręce, 4) imitacja ruchów kraulowych ramion: najpierw jednego ramienia; stać w skłonie w przód blisko ściany, przenosić ramię od strony ściany ruchem okrężnym w tył, w górę i w przód unosząc łokcie jak najwyżej, potem w tył zwrot i to samo ramieniem przeciwnym, 5) to samo ćwiczyć w wodzie sięgającej do pasa ćwiczącemu - najpierw jednym ramieniem, drugie oparte o kolano, potem drugim, a następnie naprzemiennie obydwoma ramionami (głowa nad powierzchnią wody), 6) w skłonie ręce oparte o kolano (głębokość wody do pasa), twarz zanurzona w wodzie, skręt głowy w lewo lub w prawo, zawsze na jedną stronę, wdech, powrót głowy do pozycji wyjściowej i długi wydech, 7) pływanie samymi nogami z deską, która jest przytrzymywana prostymi ramionami: najpierw z głową nad wodą, potem z twarzą zanurzoną w wodzie (jak najdłużej nie nabierać powietrza nad wodą), 8) w wodzie do pasa - ruchy kraulowe ramion naprzemiennie, najpierw w miejscu, potem chodząc po dnie basenu, starać się o takie wyczuwanie przy ruchu ramion oporu wody, aby przenoszenie ciała następowało również w wyniku ruchu wiosłujących rąk, 9) kraulowe ruchy ramion z przytrzymywaniem przez współćwiczącego za nogi (twarz zanurzona w wodzie), 10) pływanie w bezdechu, pracując samymi ramionami (nogi np. przytrzymują deskę ustawioną pionowo), 11) pływanie samymi nogami, ramiona w przód, twarz zanurzona (co kilka metrów uniesienie głowy i wdech), 12) pływanie samymi nogami z deską - z wydechem do wody, 13) pływanie samymi ramionami bez podtrzymywania nóg, 14) w pozycji stojącej, w skłonie w pr/ód imitacja ruchów ramion z oddychaniem, wdech wykonać, kończąc pociągnięcie ramieniem, 15) w wodzie sięgającej do pasa - stojąc w pochyleniu z twarzą zanurzoną w wodzie - ruch wiosłujący lewego ramienia (prawa ręka oparta o kolano), skręt głowy w lewo i w końcu ruch wiosłującego ramienia (gdy ręka znajdzie się najbardziej w tyle wdech), przeniesienie ramienia nad wodą, powrót głowy do pozycji wyjściowej, wydech; ruch głowy odbywa się tylko przez skręt, bez skłonu głowy w tył (to samo prawym ramieniem), 16) napr/eciwstronne ruchy kraulowe ramion z oddychaniem, stojąc w pochyleniu w miejscu, potem chodzić po dnie pływalni na głębokości wody do pasa; głowa skręca się do wdechu zawsze przy pracy jednego ramienia uginającego się (prawego lub lewego), gdy drugie ramię „nie wdechowe" wykonuje swój układ wy-prostu, głowa skręca się 5 twarz pozostaje w wodzie w celu wykonania wydechu, 17) kraulowe ruchy ramion i oddychanie z pomocą współćwiczącego, który podtrzymuje ćwiczącego za nogi, 365

18) pływanie krótkich odcinków kraulem z pełną koordynacją ramion, oddechu i nóg, 19) zwiększanie dystansów. W kraulu szybkość pływania załeży od dobrej koordynacji pracy ramion i nóg oraz oddechu. Gdy jedno ramię wykonuje pociągnięcie, drugie jest przenoszone nad wodą, nogi pracują „nożycowo". Na pełny cykl pracy obu ramion w celu uzyskania dobrej płynności posuwania się w przód powinno wypadać 6 ruchów nóg. Ma to duży wpływ na ekonomikę wysiłku. Pierwszą Polką, która przepłynęła kraulem 37-kilometrową trasę przez kanał La Manche, była Teresa Zarzeczańska.

Pływanie stylem klasycznym („żabką") Pływanie „żabką" różni się zasadniczo od pływania kraulem. Ruchy ramion i nóg wykonywane są równocześnie i cyklicznie. Jest to styl pływania symetryczny, zalecany przy bocznych skrzywieniach kręgosłupa. Ramiona równocześnie wykonują pociągnięcie ruchem „odbicia się od wody"; dłonie ze zwartymi palcami ułożonymi „łódeczkowato" wysuwają się pod powierzchnią wody do przodu. W tym samym momencie nogi z ugiętymi i rozwartymi kolanami wykonują odepchnięcia po torze półkolistym na zewnątrz i do tyłu, aż do złączenia stóp. Wdech następuje w momencie zakończenia pracy ramion. Istnieje pogląd, że „żabka" jest najłatwiejszym stylem pływania. W rzeczywistości ruchy są trudne, a w szczególności ruchy nóg, od których zależy skuteczność pływania. Ćwiczenia pomocnicze do nauki pływania „żabką": ł) ruchy imitujące ruchy nóg (leżąc na ławeczce gimnastycznej, siedząc na brzegu pływalni lub stojąc twarzą lub bokiem do ściany), „żabkowe" ruchy jedną nogą, . . .. 2) „żabkowe" ruchy nóg z przytrzymywaniem się brzegu pływalni, najpierw z głową zanurzoną, następnie z głową nad wodą, 3) ruchy nóg w poślizgu na piersiach (twarz zanurzona w wodzie), 4) imitacja ruchów ramion poza wodą, 5) stojąc w skłonie w przód (głębokość wody do pasa) - „żabkowe" ruchy ramion, głowa nad powierzchnią wody, podbródek „oparty" o powierzchnię wody, 6) pozycja leżąca na plecach, ramiona wzdłuż tułowia, pływanie za pomocą nóg wykonujących ruchy „żabkowe", 7) pływanie w położeniu na piersiach z deską przytrzymywaną wyprostowanymi ramionami, 8) „żabkowe" ruchy ramion ze współćwiczącym, który podtrzymuje nogi ćwiczącego, chodząc po dnie pływalni, 9) stojąc na dnie basenu, podbródek na powierzchni wody - wdech, zanurzyć twarz i wykonać powolny wydech, 10) pływanie samymi ramionami, nogi utrzymywane za pomocą deski, 11) pływanie z przytrzymywaniem deski, nogi wykonują ruchy „żabkowe", wydechy do wody, 12) poza wodą imitacja ruchu ramion i oddychania, wdech w końcowej fazie ruchu „wiosłującego" ramion, 13) ruchy ramion i oddychania w wodzie w pochyleniu ciała, stojąc w wodzie do pasa, 366

14) „żabkowe" ruchy ramion z wdechem w końcowej fazie ruchu wiosłującego w pływaniu ze współćwiczącym, a następnie przy podtrzymaniu nóg przez deskę, 15) poza wodą, stojąc na jednej nodze, imitacyjne ruchy ramion i jednej nogi, potem to samo stojąc na drugiej nodze, koordynując ruchy ramion i nóg, 16) ruchy ramion i nóg w bezdechu z długim poślizgiem, 17) pływanie „żabką", głowa nad wodą (tzw. żabka szkolna), 18) pływanie krótkich odcinków w bezdechu, stopniowo zwiększając ich licz-b?, 19) pływanie „żabką" z wdechem co 2-3 cykle ruchowe, 20) pływanie „żabką" z pełną koordynacją ruchów ramion, nóg i oddychania (stopniowe zwiększanie dystansów). Pływanie wyczynowe „żabką" polega na oddychaniu z „opóźnionym wdechem". Wdech jest wykonywany przez pływaków sportowców w końcowej fazie zagarniania wody ramionami, a nie, jak w pływaniu „użytkowym", w początkowej, co powoduje wolniejsze pływanie, ale jest wygodniejsze. Tok lekcji pływania opiera się na podziale lekcji 3-częściowym. Określone ćwiczenia przygotowujące do pływania i elementy pływania stanowią treść lekcji zajęć w wodzie. Treść lekcji zależy od zamierzeń metodycznych, a te z kolei są uzależnione od wielu czynników. Wybrane czynniki, jednakowe dla osób zdrowych i niepełnosprawnych, to: 1) miejsce ćwiczeń i warunki, w jakich mogą odbywać się zajęcia w wodzie, 2) znajdujące się do dyspozycji ćwiczących przybory (płetwy, deski, piłki, koła gumowe, narękawniki, okulary ochronne), 3) dobór zespołu ćwiczebnego pod względem płci, wieku, zaawansowania i liczebności, 4) potrzeby terapeutyczne i emocjonalne ćwiczących, 5) czas trwania lekcji, 6) zezwolenie lekarskie na udział w zajęciach w wodzie. Różnice w zaplanowaniu lekcji ćwiczeń w wodzie dla osób zdrowych i osób niepełnosprawnych: Dla osób zdrowych - zasadniczym celem jest stopniowa nauka pływania. Umiejętność pływania daje szansę na lepszy rozwój organizmu i utrzymanie dobrej jego sprawności. W doborze ćwiczeń obowiązuje znajomość wskazań lekarskich oraz metodyki nauczania ćwiczeń. Dla osób niepełnosprawnych - zasadniczym celem ćwiczeń w wodzie jest zlikwidowanie w jak największym stopniu skutków choroby - usprawnienie funkcjonalne. Nauczyciela prowadzącego zajęcia specjalistyczne lekcji leczniczej w wodzie obowiązuje zarówno znajomość metodyki prowadzenia zajęć w wodzie dla osób zdrowych, jak i dla osób niepełnosprawnych. Lepsze usprawnienie funkcjonalne osób chorych osiąga się poprzez ćwiczenia specjalnie dobrane dla danego schorzenia i etapu procesu chorobowego oraz poprzez dążenie - w miarę możliwości - do nauczenia ich pływania lub wykorzystywania umiejętności pływania zdobytej przed zachorowaniem. Na pewno „na siłę" nie można zmuszać osoby starszej do nauki wydychania powietrza do wody, gdy ona się tego bardzo boi. Ćwiczący niepełnosprawni muszą się koncentrować na prawidłowym, dokładnym wykonywaniu ćwiczeń - różnych dla różnych jednostek chorobowych. 367

układ dłoni w pływaniu żabką

pierwszy etap nauki pracy nóg do żabki

widok z boku koordynacja pracy rąk i nóg z oddychaniem

Ryć. 214.

Psychika dziecka chorego najczęściej pozwala na stosowanie wielu wesołych zabaw i ćwiczeń w wodzie, przystosowujących organizm dziecka do środowiska wodnego, co wcale nie zmniejsza zaangażowania dzieci w planowanych zajęciach o charakterze leczniczym. Pewne rodzaje ćwiczeń leczniczych można ogólnie sprecyzować: np. w przypadku bólów krzyża stosować ćwiczenia rozciągające mięśnie odcinka lędźwiowego kręgosłupa, a wzmacniające mięśnie brzucha. Przy niepełnym zroście po złamaniu kostnym w obrębie nóg unikać chodzenia w wodzie, gdy ciało ćwiczącego jest mało zanurzone, gdyż wtedy woda stanowić może zbyt małe odciążenie. 368

Indywidualne traktowanie ćwiczących niepełnosprawnych jest obowiązkiem prowad/ącego, np. w grupie 12-osobowej dwie osoby mogą mieć inny program ćwiczeń, podczas gdy pozostałe osoby wykonują jednakowe ćwiczenia. Metodyka kłnezyterapii zawiera zestawy ćwiczeń specjalistycznych o charakterze leczniczym. Ćwiczenia i zajęcia pływania o charakterze leczniczym, poza walorami zdrowotnymi, mają ogromne znaczenie psychiczne, szczególnie dla d/,ieci. Dają możli369

wość poprawy ogólnej kondycji organizmu, poprawę miejscową stanu chorobowego, a ponadto dają możliwość wyżycia się ruchowego. Dobór stylów pływania w zależności od warunków chorobowych (wykaz przykładowy - niepełny): 1. Styl klasyczny. Wskazany dla osób ze zwyrodnieniami stawów biodrowych, z zapaleniami okołobarkowymi, ograniczeniem zakresu ruchów w stawach kolanowych. 2. „Żabka na plecach". Wskazana w przypadkach dyskopatii, zesztywniające-go zapalenia stawów kręgosłupa. 3. Styl grzbietowy. Wskazany w przypadkach: - dyskopatii, - zapalenia stawów okołobarkowych, - zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa, - paraplegii, - osłabienia mięśnia czworogłowego uda. 4. Kraul. Wskazany w przypadkach osłabienia mięśni pośladkowych, przykurczów stawów biodrowych. 5. Styl motylkowy i „delfin". Przeciwwskazany w bólach krzyża, gdyż wyrabia nadmiernie ruchomość kręgosłupa w odcinku lędźwiowym. Wskazany przy zesztywniającym zapaleniu stawów. U w a g i ogólne. Na udział w pływaniu konieczne jest zlecenie lekarskie. Osoby w starszym wieku, jeśli skierowane są na zajęcia zespołowe w wodzie, mogą pływać wszystkimi znanymi sobie stylami, chyba że któryś ze sposobów pływania jest dla nich przeciwwskazany.

Zasady bezpieczeństwa w czasie prowadzenia zajęć na wodach otwartych Wody otwarte, najczęściej stojące, to akweny wodne, które powinny być komisyjnie sprawdzone i uznane jako odpowiednie miejsca do zajęć w wodzie. Warunki, które powinny być spełnione, są następujące: 1. Woda czysta - możliwie przejrzysta. 2. Dno twarde, możliwie na całej przestrzeni terenu wyznaczonego do pływania. 3. Teren do pływania widocznie wyznaczony (sznury na bojach lub inne trwalsze ogrodzenie terenu). 4. Głębokość wody gwarantująca bezpieczeństwo, bez dołów, głowa musi wystawać nad wodę. 5. Teren wody pozbawiony mułów, wodorostów, przejrzysty. 6. Odpowiednia temperatura wody, zbliżona do temperatury ciała, temperatura powietrza powyżej 18°. Korzystanie z otwartego akwenu wodnego: 1. Stale przebywający nad wodą ratownik, obserwujący ćwiczących. 2. Liczba dzieci około 10-12, co pozwala obserwować je wszystkie podczas kąpieli. 370

Prowadzenie zajęć przez nauczyciela (uwagi zasadnicze): 1. Zbiórka, odliczanie, podanie konkretnych instrukcji dotyczących bezpieczeństwa i samych zajęć. 2. Dopilnować, żeby osoby uczestniczące w zajęciach nie przebywały przed wejściem do wody na słońcu. 3. W czasie zajęć należy pilnie obserwować ćwiczących, często ich liczyć. 4. Ćwiczący nie mogą przebywać zbyt długo w wodzie, gdy jest intensywne słońce, ponieważ woda szczególnie przyciąga promienie słoneczne. 5. Po wyjściu z wody zbiórka i omówienie uwag. 6. Obserwować, czy któryś z uczestników zajęć nie wychodzi z wody bez odmeldowania się. 7. Apteczka pierwszej pomocy powinna znajdować się w łatwo dostępnym miejscu.

Regulamin basenu (krytego) 1. Do szatni wchodzimy po zmianie obuwia. 2. Do szatni wchodzimy 10 minut przed zajęciami. 3. Korzystający z basenu muszą mieć mydło, ręcznik, klapki, kostium i czepęk. 4. Przed wejściem na basen należy dokładnie umyć się pod natryskiem. 5. Po wyjściu z basenu myjemy się mydłem, a kostium zdejmujemy i wykręcamy pod natryskiem. 6. Osobom towarzyszącym nie wolno przebywać w hali basenowej. 7. W całym obiekcie obowiązuje spokój i cisza. 8. Na basen grupa wchodzi tylko pod opieką instruktora. 9. Nie wolno samowolnie skakać do wody z brzegów basenu i ze słupków. 10. Skoki do wody na głowę są zabronione (na basenach płytkich). 11. Nie wolno biegać po posadzce wokół basenu zarówno przed wejściem, jak i po wyjściu z basenu (ślisko). 12. Nie należy pluć w basenie ani zanieczyszczać basenu. 13. Nie wolno korzystać z basenu osobom z chorobami skóry, układu wydalania i innymi poważnymi chorobami, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia współkąpiących się. 14. Nie należy żuć gumy i jeść cukierków podczas kąpieli w basenie. 15. Kąpiel połączona z pływaniem nie powinna odbywać się na czczo ani bezpośrednio po posiłku. Uwagi dotyczące zajęć w wodzie z osobami niepełnosprawnymi (szczególnie dotkniętymi paraplegią i tetraplegią) Zajęcia w wodzie z osobami niepełnosprawnymi mają taką samą formę i takie samo zadanie jak zajęcia z osobami pełnosprawnymi. Pewne różnice występują tylko w przygotowaniu się ćwiczących do treningu, asekuracji (osoby z dużym deficy-

371

tem ruchowym i słabo oswojone z wodą muszą mieć indywidualną asekurację) przy wejściu i wyjściu z wody. Na ogół w zajęciach wyodrębnia się cztery części: 1. Część organizacyjna (5-10 minut) - sprawdzenie obecności, samopoczucia i stanu skóry pacjentów przed zezwoleniem na udział w zajęciach, przydzielenie osób asekurujących dla poszczególnych osób niepełnosprawnych, przypomnienie regulaminu i przedstawienie zadań lekcji. 2. Część wstępna (10-15 minut) jest zaprogramowana na podstawie zadań zaplanowanych w części głównej. Najpierw następuje rozgrzewka nad wodą, która obejmuje ćwiczenia ramion we wszystkich płaszczyznach, a także imitację ruchów pływania ("suche pływanie"). Potem jest wejście do wody. Jeżeli nie ma specjalnych urządzeń umożliwiających wejście do wody niepełnosprawnym, np. poruszającym się na wózkach, najlepszym miejscem na wejście do wody jest róg pływalni, który powinien być zabezpieczony matą. Mata powinna też znajdować się przed krawędzią basenu, żeby ćwiczący po zejściu z wózka usiadł na macie. W przypadku paraplegii, gdy obie kończyny górne są sprawne, ćwiczący (przodem do wody), wspierając się początkowo na dłoniach, później na całych przedramionach, sam opuszcza się do wody. Gdy niepełnosprawne są nie tylko nogi, ale i ręce (tetraplcgia), niezbędna jest pomoc dwóch osób przy opuszczaniu ćwiczącego do wody. Pomoc w samym basenie zaś powinna być niewielka i udzielana tylko wtedy, gdy jest to bezwzględnie konieczne. Pływak, stopniowo zanurzając się w wodzie, powinien opierać ręce na barkach asekurującego, następnie odwrócić się do ściany basenu, jedną ręką chwycić się za krawędź przelewu, a drugą rękę trzymać na barkach pomocnika. Potem odpychając się drugą ręką od wody, chwycić się krawędzi przelewu - oburącz. W tej pozycji ćwiczący może wykonywać ćwiczenia zalecone przez instruktora (zanurzenie głowy, wydech do wody, leżenie przodem, a po odwróceniu się - leżenie tyłem). Ćwiczenia wstępne mają za zadanie przyzwyczajenie organizmu do zmiennych warunków oddychania. Zanurzenie całego ciała aż po szyję pobudza szczególnie wdech, który jest jednak utrudniony na skutek działania ciśnienia hydrostatycznego na klatkę piersiową i jamę brzuszną. Narządy jamy brzusznej przesunięte są w kierunku przepony, co powoduje jej wysokie ustawienie, zwiększenie amplitudy ruchów przepony, a w efekcie - wydłużony wydech. Dlatego u człowieka niepełnosprawnego (szczególnie wtedy, gdy oddychanie oparte jest wyłącznie na przeponie) nagłe zanurzenie w wodzie po szyję może spowodować wystąpienie zaburzeń oddechowych. Z tego względu należy ćwiczącego zanurzać w wodzie stopniowo (dotyczy to także osób starszych i osób z niewielkimi niedomaganiami krążenia). U niepełnosprawnych należy kontrolować rytm oddechowy. Część główna (20-25 minut). Jest to najbardziej intensywna część lekcji pływania. Zadaniem jej jest wyrobienie określonych nawyków ruchowych z zakresu pływania, podniesienie ogólnej wydolności organizmu. Prowadzący powinien pamiętać, że osoby niepełnosprawne mają mniejszą tolerancję wysiłku na obciążenia treningowe. Wymaga to od nauczyciela wielkiego wyczucia i umiejętności dozowania wysiłku. Zróżnicowanie możliwości tolerancji wysiłku w zasadzie powinno być indywidualne dla każdego ćwiczącego. Część końcowa (5-10 minut) ma na celu uspokojenie organizmu, obniżenie tętna, unormowanie oddychania oraz relaks psychiczny (ulubione zabawy i gry). Wyjście z wody następuje w tym samym miejscu, gdzie ćwiczący wchodził do wody. Pływak staje przodem do rogu basenu i dłońmi opiera się o brzeg basenu. Osoba 372

asekurująca stoi tuż za plecami wychodzącego i opiera ręce na jego bokach, płasko na tułowiu. Jeśli jest to możliwe, pływak sam, na własnych rękach wyciąga się do góry, a asekurujący nieznacznie mu w tym pomaga (pomoc powinna być jak najmniejsza). W końcowej fazie wychodzący wspiera się jak najmocniej na rękach i przekręca do siadu na brzegu basenu. Nawet jeśli niektórzy z ćwiczących mogą samodzielnie wyjść na brzeg pływalni, potrzebna jest pomoc asekurujących osób na brzegu, które powinny do końca asekurować wszystkich ćwiczących, także tych, którzy z basenu wyszli sami. Po wyjściu z basenu wszystkich osób należy sprawdzić stan ćwiczących, omówić przebieg lekcji, zauważając indywidualne postępy oraz dopilnować obowiązku umycia się mydłem po zajęciach na basenie. Wstępna kwalifikacja do zajęć pływania na basenie

Przede wszystkim należy przeprowadzić wywiad o osobie niepełnosprawnej w trosce o jej bezpieczeństwo oraz o najpełniejsze wykorzystanie możliwości. Przy wyborze stylu pływania i nauce tego stylu przez osobę niepełnosprawną należy uwzględnić: zlecenie lekarskie (pozwolenie i inne uwagi), rodzaj niepełnosprawności, zakresy ruchomości w stawach, osobistą motywację pacjenta, stan umiejętności i oswojenia z wodą (utrzymanie się na wodzie), dotychczasowe doświadczenia czy umie pływać (oddychać w wodzie, pr/epływać określony odcinek w sposób zbliżony do technik pływackich, bez dotykania dna basenu, zmienić pozycję na plecy, na brzuch, na boki). Nauka oddychania jest w zasadzie taka sama dla wszystkich - dla zdrowych i niepełnosprawnych. Każdy pływający musi odruchowo umieć wdychać powietrze nad wodą i wydychać pod wodą - pr/y każdym zanurzeniu i obrocie ciała wzdłuż linii długiej - na plecy, bok, na brzuch. Można zastosować następujące ćwiczenia oddechowe: wypowiadanie imion lub innych wyrazów pod wodą, „śpiewanie" pod wodą, pisanie nosem na powierzchni wody, wydmuchiwanie „dziury" w wodzie, dmuchanie na piłeczkę. Nauka unoszenia się na wodzie: koreczek (po/.ycja skulona) z długim wydechem, ułożenie „meduzy" - na brzuchu lub na plecach, pomoce wypornościowe przy pływaniu - koła, piłki, deski. Nie można ich jednak nadużywać, gdy/ nad mierna wyporność zaburza naturalne wyczucie wyporności i schematy ruchu. Wszyscy mogą nauczyć się pływać, także mijbard/.iej poszkodowane osoby, ale wymaga to przeznaczenia większej ilości czasu na ćwiczenia pomocnicze (oddechowe i wypornościowe - utrzymania się na wodzie). Obrót w wodzie w prawo o 180° z brzucha na grzbiet

(pozycja do pływania stylowego i pozycja wypoczynkowa). • Leżenie na brzuchu, rozłożenie ramion w bok. • Lewą rękę należy zgiąć w łokciu, ramieniem przywrzeć do klatki piersiowej i w tym samym czasie odwrócić głowę maksymalnie w prawo (w kierunku ruchu). • Unieść prawą rękę jak najwyżej nad wodę z równoczesnym energicznym ruchem lewej ręki w kierunku przeciwnym. Ruch lewej ręki pod wodą powinien jak gdyby odepchnąć wodę, powodując odwrócenie ciała (w prawą stronę). Jeżeli ten 373

ruch jest słaby, można czynność te wykonać wielokrotnie (bez zmiany pozycji prawej ręki i głowy). Asekuracja polega na tym, że asekurujący stoi przed ćwiczącym w odległości zasięgu ramion, nie przeszkadzając mu w wykonywaniu ruchów. Z chwilą zaobserwowania jakichkolwiek nieprawidłowości asekurujący pomaga w odwracaniu, chwyta za barki ćwiczącego, żeby mógł on przyjąć pozycje umożliwiającą zaczerpniecie powietrza. Gdy oddech pływaka jest unormowany, podejmuje się następne próby obrotu. Obrót w wodzie w prawo o 180° z grzbietu na brzuch (pozycja do pływania na brzuchu). • Leżenie na grzbiecie z ramionami rozłożonymi w bok. • Prawą rękę wkładamy jak najgłębiej pod wodę, jednocześnie głowę odwracamy maksymalnie w prawo (w kierunku ruchu), lewą rękę z zamachem przenosiny w stronę prawego ramienia. Osoba asekurująca znajduje się przed ćwiczącym w zasięgu ramion, w taki sposób żeby nie krępować jego ruchów. Ćwiczenia należy wykonać po głębokim wdechu i opanowaniu odwracania się z brzucha na plecy. W razie jakichkolwiek nieprawidłowości asekurujący, chwytając pływaka za barki, pomaga mu przyjąć pozycję umożliwiającą zaczerpnięcie powietrza. Odwracanie w drugą stronę (lewą) wykonać należy w ten sam sposób, zmieniając na odwrotny układ rąk i głowy. Gdy ćwiczący nabierze pewności ruchów w wodzie - umie w każdej sytuacji oddychać, utrzymywać się na wodzie, zmieniać pozycję, wykonywać ruchy obrotowe ciała, nie czuje lęku, ma poczucie bezpieczeństwa, zaufanie do prowadzącego zajęcia - można przystąpić do nauczania pływania stylowego - takim stylem, który zapewnia komfort psychiczny i fizyczny. Styl grzbietowy Styl grzbietowy - jest stylem dla osób, które mają problemy z oddychaniem i należy tego stylu uczyć w pierwszej kolejności. Ćwiczenia leżenia w wodzie na plecach: 1. Ćwiczący kładzie się na plecach na wodzie. Asekurujący staje z przodu ćwiczącego. Jedną dłonią podtrzymuje go pod karkiem, ustawiając prawidłowo jego głowę, drugą ręką podtrzymuje go pod tułowiem (nie wypychając go jednak do góry). 2. Ćwiczący leży na plecach. Asekurujący stoi za głową ćwiczącego i podtrzymuje go swymi dłońmi ułożonymi pod łopatkami. 3. Ćwiczący leży na plecach. Asekurujący za głową ćwiczącego, jedną rękę układa pod karkiem i podtrzymuje ćwiczącego. 4. Swobodne leżenie na wodzie bez pomocy asekurującego, który stoi z boku i bacznie obserwuje pływaka. U w a g a . Pokonywanie trudności w wykonywaniu ćwiczenia polega na tym, że jeśli dobrze się opanuje jedno zadanie ruchowe, znacznie łatwiej będzie opanować zadanie następne. Asekuracja rzadko

374

polega na mocnym trzymaniu i wypychaniu ćwiczącego - w miarę możliwości powinna się ona ograniczać do lekkiego dotyku (aby utrzymać pozycję ćwiczącego, zapobiegać dostawaniu się wody do dróg oddechowych, co następuje przy silnym wydechu jednocześnie nosem ł ustami).

Pływanie na grzbiecie z pracą rąk pod wodą Dla osób z obniżoną sprawnością fizyczną (słaba siła mięśniowa, ograniczona ruchomość w stawach) i słabą umiejętnością oddychania pod wodą najlepszym stylem jest styl na grzbiecie, w którym ruchy rąk odbywają się pod wodą, a oddychanie jest ułatwione. Te c h n i k a p ł y w a n i a . W pozycji wyjściowej ręce ułożone są przy udach, następnie ugina się je w stawach łokciowych i przenosi na wysokość barków. Potem prostuje się ręce w bok i przyciąga do ud. W momencie przyciągania należy „lekko" usztywnić ramiona, odwracając dłonie stroną dłoniową do ud ,jak wiosło". Potem następuje krótka przerwa (układ ciała z ramionami wzdłuż tułowia), w czasie której rozluźnione ciało siłą rozpędu przesuwa się w przód. Wymienione ruchy powtarza się cyklicznie. Wdech następuje w czasie ruchu przygotowawczego, wydech - w połączeniu z ruchem wiosłującym (przyciąganiem rąk do ud). A s e k u r a c j a -na początku asekurujący stoi za głową ćwiczącego, trzyma go za dłonie i prowadzi jego ruch. Następnie staje bokiem za głową pływaka i jedną ręką podtrzymuje go pod karkiem. Drugą ręką asekurujący wspomaga posuwanie się pływaka w przód, starając się nie przeszkadzać mu w samodzielnych ruchach. Pływanie na grzbiecie z pracą rąk symetryczną (nad wodą) Technika: ruch właściwy - wiosłujący - posuwający ciało do przodu odbywa się w wodzie, natomiast ruch przygotowawczy odbywa się nad wodą. Pływający leży na grzbiecie z ramionami wyprostowanymi za głową, dłonie stroną dłoniową zwrócone do góry. Ręce rozpoczynają ruch odpychania się od wody (wiosłujący), skręcając dłonie na zewnątrz i uginając je jednocześnie w nadgarstkach w kierunku ruchu. „Wiosłując" w stronę ud, ramiona przesuwają się prostopadle do powierzchni wody (jak wiosło). Dłonie o zwartych palcach, by powierzchnia odpychająca była jak największa, przemieszczają ciało do przodu. Gdy ręce dotkną powierzchni bocznej ud (zakończenie ruchu odpychającego) - wyjmuje się je w rozluźnieniu z wody, prowadzi pionowo i ukośnie przodem w tył za głowę, i znów układa się na szerokość barków. Przez chwilę utrzymuje się je luźno za głowę, by wykorzystać uzyskany z poprzedniego ruchu moment przesuwania się ciała do przodu. Potem rozpoczyna się następny ruch cykliczny odpychania ciała w przód. W d e c h - przy ruchu przygotowawczym (przeniesienie ramion nad wodą). Wyd e c h - przy ruchu „odpychającym" - w wodzie. A s e k u r a c j a - asekurujący staje bokiem za głową ćwiczącego i podtrzymuje go jedną ręką pod karkiem. Drugą ręką asekurujący pomaga sobie w poruszaniu -nie przeszkadzając pływającemu. Kraul na grzbiecie (styl grzbietowy - kraul) Jest to najtrudniejszy styl pływacki. Na początku dąży się do uzyskania koordynacji ruchowej, ucząc całościowo ruchów kraula, potem eliminuje niepra375

widłowości. Ta przyspieszona metoda daje dobre efekty, szczególnie u dzieci. Ramiona pracują naprzemianstronnie i każde z nich musi wykonać ruch przodem w górę, kierując „mały palec dłoni" do sufitu, a potem swobodnie zanurzyć się w wodzie. W momencie, gdy ręka jest w wodzie, należy zbliżyć palce do siebie, lekko usztywnić dłoń i ramie, by ręka mogła wykonać ruch wiosłowania, i poprowadzić ją energicznie do ud. Gdy jedna ręka skończy ruch, druga może rozpocząć ruch ponad wodą. (Ruch kolisty bez zatrzymywania ręki nad wodą). Kiedy uzyska się niezbędną koordynację ruchów, należy zwrócić ćwiczącym uwagę na to, że w pierwszej fazie ruchu ramienia pod wodą ręka ugina się lekko w łokciu, a w drugiej prostuje. Ten drugi moment musi zakończyć się energicznym ruchem przywiedzenia do ud, gdyż jest to moment posuwania się pływaka do przodu. Osoby dorosłe można uczyć fazami. Gdy jedno ramię wykonuje ruch wiosłujący w wodzie, drugie jest przenoszone nad wodą i wkładane do wody w przedłużeniu osi barku. Płaszczyzny wiosłujące ramion, przedramion i dłoni układają się prostopadle w kierunku ruchu, a w czasie pływania następują nieznaczne obroty ciała wokół osi długiej - w stronę pracującego w wodzie ramienia - ułatwiając przenoszenie drugiego ramienia. Asekurujący stoi za głową ćwiczącego i na swoim ramieniu opiera kark ćwiczącego. Chwyta rękoma za łokcie i nadgarstki uczącego się i prowadzi ruchy jego rąk. Styl klasyczny - „żabka" (pozycja na piersiach) U para- i tetraplegików podczas pływania „żabką" następuje zaburzenie rytmu pływania z powodu braku sprawności nóg, dlatego praca rąk musi być nieprzerwana. Pływający ma tendencję do skręcania tułowia, gdy unosi głowę do oddechu (osłabione są mięśnie prostujące głowę i górną część tułowia), dlatego rytm nie jest zachowany. Pływanie „żabką" jest bardzo trudne wysiłkowi) i koonlynacyjnie dla osób z tymi schorzeniami. Można nieco zmodyfikować ten styl, np. pływak może brać oddech co trzeci ruch ramion. „Żabka" zmusza pływaka do częstego unoszenia głowy w tył, przez co są wzmacniane mięśnie grzbietu i szyi, a stosowanie oddechu co drugi lub trzeci ruch ramion wzmacnia wydolność układu oddechowego. Pozycją wyjściową do pływania „żabką" jest pozycja swobodnego leżenia na wodzie z ramionami wyciągniętymi w przód i utrzymywanie barków na jednej linii - równolegle do powierzchni wody. Głowa powinna być nieco uniesiona nad wodą - w wodzie zanurzona jest tylko twarz. Ramiona lekko zgięte w łokciach, dłonie palcami wskazującymi stykają się ze sobą i miękko spoczywają na wodzie. Tylko taka pozycja przy rozluźnionych mięśniach stwarza możliwość włączenia ruchów „napędowych" ramion w stylu klasycznym. Przykładowe ćwiczenia pomocnicze: 1. Ćwiczący stoi w wodzie, ramionami trzyma się przelewu basenu, twarz zanurzona w wodzie. Wykonuje długi wydech do wody, na końcu którego jednocześnie naciska ramionami na przelew, potem odchyla głowę w tył i znów nabiera powietrza itd. 2. Z pomocą asekurującego. Pozycja ćwiczącego jak wyżej, ale jego wyprostowane dłonie opierają się na dłoniach asekurującego, który stoi przodem. Uczący się wykonuje długi wydech do wody, na końcu którego naciska na dłonie asekurującego, potem unosi głowę do następnego oddechu. Asekurujący powinien udzielać jedynie niewielkiej pomocy w tym ćwiczeniu. 376

3. Ćwiczyć w pozycji jak wyżej. Ramiona spoczywają na wodzie, wdech, naciśnięcie ramionami na wodę. Posuwanie się naprzód rozpoczynamy ruchem ramion, które są wyciągnięte w przód, potem skręcają się ruchem nawracania (do środka), a dłonie o palcach zwartych „łyżkowo" układają się na zewnątrz, następnie ramiona przenosimy w bok. Zanim nastąpi ruch na zewnątrz, należy zgiąć ręce w stawach łokciowych (łokcie w bok, dłonie w tył). Następnie wykonać energiczny ruch (przeciwko oporowi wody) w bok, w dół, w tył w głąb wody, zagarniający wodę. Gdy ręce wykonują ten kolisty ruch i zbliżają się do linii barków, są ugięte pod kątem 140 160°. Wiosłujące pociąganie ramion kończy się na wysokości linii barków. Następnie ramiona zbliżają się do tulowia - ciało pływaka ma wtedy bardzo „opływowe" ks/lałty (zmnicjs/.enie oporu czołowego pływaka). Ramiona są przenoszone w przód jak najkrótszą drogą do układu ramion jak w pvv. Każde uniesienie głowy w celu nabrania powietrza sprawia bardzo dużo trudności, szczególnie para- i tetra-płegikom - mają oni niesprawne nogi, dlatego nie mogą wykorzystać ich siły napędowej, odepchnięcia stopami od wody w uUad/.ic „żabki", co przy rozluźnionych mięśniach u osób zdrowych powoduje pośli/jz do pr/.ochi w układzie ramion kierujących się w przód, l Małego /inniejs/a się lir/ba oddechów, maksymalnie do l na 2 ruchy ramion, u u tetraplegików - l oddech na 3 ruchy ramion. Pływacy / tymi schorzeniami, aby ułatwić sobie uniesienie głowy ponad powierzchnię wody w celu zaczerpnięcia powietrza, powinni mocno „naciskać" ramionami w dół (jak gdyby opierać się o wodę) pod takim kątem, aby „reakcja wody" wyniosła ich ciało do góry. Mniej powinni pracować rękoma w pr/ód. Jc/eli pływak wymaga asekuracji, asekurujący staje przodem do ćwiczącego, u jego boku, i jedną dłoń układa po brzusznej stronie ciała, w okolicy środka ciężkości - na nadbrzuszu, a drugą ręką pomaga sobie w poruszaniu się, tak żeby nie przeszkadzać płynącemu. Powinien tylko lekko przytrzymywać pływającego lub tylko czuwać nad nim. Opracowano według instrukcji stowarzyszenia Grup Aktywnej Rehabilitacji (Kekrytcnringsgruppen) illu prowadzących zajęcia w basenie 7 owbarni / us/kod/.eniumi rdzenia kręgowego.

CZJ

13

Sport inwalidzki

Geneza sportu inwalidzkiego Rehabilitacja ruchowa ściśle wiąże się ze sportem inwalidzkim. Sport ten jest czynnikiem pozwalającym choć w części przywrócić inwalidzie zdrowie. Jako jedna z leczniczych form kultury fizycznej powinien mieć za podstawę wskazania rehabilitacyjne stosowane przy wykonywaniu ćwiczeń fizycznych. Konkurencje sportu inwalidzkiego nigdy nie powinny być rozbieżne z zaleceniami lekarskimi. Tak uwarunkowany sport inwalidów wspomaga proces odnowy, regeneracji i kompensacji upośledzonych funkcji. Genezy sportu inwalidzkiego można doszukać się już w XVIII w. Sontorius (XII w.) zaleca grę w piłkę ręczną oraz szermierkę dla rekonwalescentów. Spencer (XVII w.) ozdrowieńcom po gruźlicy płuc zaleca grę w tenisa i piłkę nożną. Pierwsza informacja dotycząca udziału inwalidów w zawodach sportowych pochodzi z 1880 r. z Anglii, gdzie w publicznych zawodach - biegach - brali udział dwaj mężczyźni po amputacji kończyn dolnych, biegnąc na drewnianych protezach. Późniejsza historia olimpiad notuje wiele wspaniałych zwycięstw inwalidów, które były wynikiem ich wielkiej pracy nad sobą. Sport inwalidzki jest oddzielony od sportu osób zdrowych, rządzą nim specjalne przepisy, aczkolwiek w wielu dyscyplinach zbliżone są one do przepisów ogólnie obowiązujących. Pomimo wyraźnych analogii nie można utożsamiać sportu inwalidzkiego ze sportem ludzi zdrowych, a różnice wynikają z odmiennych celów i zadań stawianych przed sportem inwalidów. Prof. W. Dega wyróżnia trzy zasadnicze cechy sportu inwalidzkiego: 1. Sport inwalidzki powinien być zgodny z indywidualnym programem rehabilitacji (oprócz aspektu sportowego powinny w nim występować elementy rozrywki). 2. Sport inwalidzki powinien być bezpieczny. 3. Sport inwalidzki powinien być powszechny, dostosowany do wielu rodzajów schorzeń i powinien obejmować możliwości funkcjonalne młodzieży. Według Degi, Pąchalskiego i Weissa sport jest najlepszym środkiem do podtrzymywania sprawności psychofizycznej i pomnażania jej. Pionierem ł twórcą polskiej szkoły rehabilitacji był prof. Dega: od 1950 r. był on Krajowym Specjalistą do Spraw Rehabilitacji. Do rozwoju rehabilitacji i sportu inwalidzkiego w Polsce przy378

czynili się ponadto A. Hulek i M. Weiss. Prof. M. Weiss stworzył rehabilitację kompleksową, w której duża rola przypada sportowi inwalidzkiemu. Polska koncepcja rehabilitacji kompleksowej została uznana i jest zalecana przez Światową Organizację Zdrowia. Niektóre wydarzenia z historii sportu inwalidów: w 1922 r.-powstał pierwszy Klub Inwalidów w Anglii - Klub Motorowy dla Inwalidów Głuchoniemych, w 1927 r.-w Polsce zorganizowali się inwalidzi głuchoniemi - powstał Związek Klubu Sportowego Głuchoniemych, w 1944 r.-dr Ludwig Guttman wprowadził zajęcia sportowe do programu usprawniania paraplegików w Stoke Mandeville, w 1948 r.-pierwsze międzynarodowe igrzyska dla paraplegików w Stoke Mandeville, w 1949 r.-w Polsce, w zakładzie leczniczo-wychowawczym dla dzieci kalekich w Świebodzinie powstają pierwsze zalążki sportu inwalidzkiego, f w 1950 r.-w Świebodzinie zorganizowano pierwsze zawody sportowe dla dzieci, w 1952 r.-założenie przez dr. L. Guttmana Międzynarodowego Komitetu Organizacyjnego Igrzysk Paraplegików w Stoke Mandeville, w 1960 r.-w Rzymie I Paraolimpiada Paraplegików z inicjatywy dr. L. Guttmana (na obiektach olimpijskich), w 1961 r. - rozpoczyna działalność Spółdzielcze Zrzeszenie Sportowe „Start" (1963 r. - I Festyn Sportowy w Sierakowie; 1964 r. - Ogólnopolski Festyn Spółdzielni Inwalidzkich. Paraolimpiady, które odbyły się bezpośrednio po igrzyskach olimpijskich: w 1964 r.-w Tokio (Japonia), w 1968 r. - w Tel-Awiwie (Izrael), w 1972 r.- w Heidelbergu (Niemcy) po raz pierwszy z inicjatywy L. Guttmana użyto nazwy „olimpiada paraplegików", w 1976 r.-w Toronto (Kanada), w 1980 r.-w Arnhem (Holandia), w 1984 r.-igrzyska olimpijskie w stanie New York (USA) i częściowo w Stoke Mandeville (W. Brytania); Polacy zdobyli 106 medali; startowało łącznie 4000 zawodników, w tym 33 Polaków, w 1988 r.- w Seulu (Korea), w 1992 r.-w Barcelonie (Hiszpania), w 1996 r.-w Atlancie (USA). Oprócz letnich igrzysk olimpijskich dla inwalidów odbywają się zimowe igrzyska olimpijskie. Dotychczas odbyły się następujące igrzyska zimowe: w 1980 r.-w Chorwacji, w 1984 r.-w Innsbrucku (Austria), 379

w 1988 r.-w Innsbrucku, w 1994 r.-w Lillehammer (Norwegia). VII zimowe igrzyska paraolimpijskie odbyły się w Japonii, w miejscowości Nagano, w dniach 5-14.03.1998 r. pod patronatem Międzynarodowego Komitetu Paraolimpijskiego. Bezpośrednim organizatorem igrzysk był Komitet Organizacyjny Zimowych Igrzysk Paraolimpijskich (NAPOĆ). W igrzyskach wzięło udział około 30 reprezentantów narodowych (1000 zawodników i 500 osób towarzyszących). Organizacja sportu inwalidzkiego Niektóre organizacje międzynarodowe: ISMF (teraz ISMWSF) - Międzynarodowa Federacja Igrzysk Olimpijskich w Stoke Mandeville w Anglii (1952 r.). CP-ISRA - Międzynarodowe Zrzeszenie Sportu i Rekreacji Osób / Porażeniem Mózgowym (1979 r.). ECISOD - Europejski Komitet ISOD, Warszawa (1980 r.). ISBA - Międzynarodowe Zrzeszenie Sportowe Niewidomych. CISS - Międzynarodowy Komitet Sportu dla Niesłyszących (1924 r.), następnie Związek Klubów Sportowych Głuchoniemych (1927 r.). Polska należy do organizacji międzynarodowych inwalidzkich światowych i jest reprezentowana przez PZSN „Start" (Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych). „Start" jest najstarszą organizacją i ma wielkie zasługi w dziedzinie sportu i rekreacji dla inwalidów. Obejmuje swoją działalnością wszystkie dziedziny sportu inwalidzkiego, uprawianego przez osoby z różnymi schorzeniami. Organizuje obozy różnych szczebli - od podstawowych do przedolimpijskich we wszystkich grupach inwalidzkich. PSNS „Start" powstał w 1961 r., gdy w Bukowinie Tatrzańskiej zostało podpisane porozumienie Związku Spółdzielni Inwalidów z Zrzeszeniem Sportowym „Start". W Polsce istnieje wiele organizacji terenowych sportu inwalidzkiego, które prowadzą ciekawą działalność rekreacyjno-sportową dla inwalidów.

ponieważ obejmuje nie tylko zaburzenia fizyczne i psychiczne, ale także teorię i praktykę rewalidyzacji i resocjalizacji. Ostatnie tendencje w pedagogice specjalnej to dążenie do dokonywania klasyfikacji od strony potrzeb pacjenta, dążenie do indywidualnego traktowania każdego chorego - ze schorzeniami narządu ruchu, układu nerwowego, brakiem zaradności życiowej i przystosowania społecznego. Jednostkom upośledzonym ł słabym należy zapewnić szerokie prawa do opieki i pomocy, przygotować do pracy i zadań społecznych. Należy podejmować wszelkie działania, które mogą się przyczynić do ich optymalnego rozwoju i najlepszego przystosowania do życia.

Inwalidzi niewidzący i słabo widzący Tę grupę osób niepełnosprawnych generalnie można pod/ielić na: 1. Osoby niewidome, niewidzące od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieciństwa. (Bardzo trudna grupa do pracy w zakresie wychowania fizycznego i sportu). 2. Osoby ociemniałe, które utraciły wzrok powyżej 5.-6. rż. na skutek choroby lub wypadku. 3. Osoby mało wid/ące lub częściowo (szczątkowo) widzące, które mają poczucie dnia i nocy, dostrzegają zarysy z odległości l m od przedmiotu. Możliwości kompensacyjne osób niewidomych to: 1. Dotyk (wrażenia całego ciuła). 2. Słuch (dominująca możliwość kompensacyjna). 3. Węch (powonienie) i smak. 4. Zmysł kinestetyczny. 5. Odczuwanie przeszkód na drodze. Jedna teoria głosi, że dźwięki się odbijają od przeszkody i ociemniały je wyczuwa, druga teoria, tzw. dotykowa - że przez ociemniałego odczuwane jest ciśnienie powietrza odbijającego się w różny sposób od przeszkód. Nauczanie ruchu fizycznego na lekcji wf. czynności „użytkowych" oraz rekreacji czy sportu powinno uwzględniać następujące działania metodyczne: 1. Dokładny opis słowny.

Podział inwalidów na grupy Pojęcie niepełnosprawności zależy od przyjętych norm określania niepełnosprawności. Najczęściej stosowana jest norma biologiczno-fizyczna, czyli zewnętrzna. Klasyfikacja osób niepełnosprawnych według tej normy jest następująca: 1. Niewidomi. 2. Głusi. 3. Upośledzeni umysłowo. 4. Chorzy psychicznie. 5. Inne schorzenia. Z naukowo-metodycznego punktu widzenia wszystkimi grupami niepełnosprawności zajmuje się pedagogika specjalna. Jest to bardzo obszerna gałąź wiedzy, 380

2. Pokierowanie ruchem poleconym przez instruktora przez poprowadzenie go na osobie niewidomej, dokładnie, z akcentowaniem słownym łaź ruchu rękami instruktora, lub wykonanie ruchu przez instruktora i umożliwienie obserwacji dotykowej. 3. Wykonanie ruchu przez ćwiczącego i natychmiastowa korekta ruchu pr/cz instruktora. Ćwiczący stara się zapamiętać ruch i, powtarzając wielokrotnie „/automatyzować" go. W nauce ruchu należy wykorzystać bodźce słuchowe i kinestetyczne, najlepiej przy zastosowaniu muzyki. Metodyka nauczania ruchu to stosowanie metody analitycznej - systematyczny i dokładny opis słowny oraz ciągła korekta i kontrola wykonywanych ćwiczeń. Nauczyciel powinien pamiętać, xc nauc/.anie ruchu niewidomego trwa znacznie dłużej niż nauczanie ociemniałego i niedowidzącego. Główne cele rehabilitacji niewidomych: 1. Jak największa kompensacja utraty wzroku przez inne zmysły. 381

2. Nauczanie wykorzystania do czynności dnia powszedniego takich form użytkowych ruchu, jak: chód, bieg, skok, rzut. 3. Nauka wykonywania pomocniczych czynności, takich jak posługiwanie się laską, zegarkiem itp.

Główne zadania rehabilitacji niewidomych to: 1. Nauka rozpoznawania przedmiotów i orientacja przestrzenna. 2. Nauka chodu - nauka wysuwania nogi do przodu, stawiania jej na piętę, przenoszenie ciężaru ciała na nogę obciążoną, jako wyrabianie bezpiecznych dla niewidomego i prawidłowych funkcjonalnie cech chodu. 3. Zachowanie równowagi w chodzie i zamierzonego kierunku. 4. Umiejętność poruszania się po różnych terenach, umiejętność bezpiecznego padania, biegu. Przy realizacji zadań w czasie lekcji ćwiczeń fizycznych osób niewidomych obowiązują następujące zasady: 1. Liczba dzieci mała, od 12 do 14, najlepiej gdy na 3-4 osoby widzące jest jedna osoba niewidząca. 2. W jednej klasie powinny uczyć się dzieci o podobnym stopniu utraty wzroku. 3. Dokładne zapoznanie ćwiczących z miejscem zajęć, sprzętem i sposobem jego użytkowania. Sprzęt powinien być zawsze układany w tym samym miejscu. 4. Indywidualizowanie zadań. 5. Dużo ćwiczeń w parach, kołach i szeregach. 6. Duża pomysłowość w doborze ćwiczeń, który powinien uwzględniać także indywidualne potrzeby ucznia. 7. Dobór ćwiczeń powinien pozwalać na realizowanie następujących zadań: - kształtowanie „zmysłu przeszkód", - wyrabianie orientacji w przestrzeni, - wyrabianie takich cech, jak: samodzielność, koleżeńskość, zaufanie we własne siły. 8. Ćwiczenia należy często powtarzać, żeby „zautomatyzować" ruchy. 9. Ocena powinna uwzględniać wysiłek ucznia. 10. Stosowanie zachęt i słów uznania nawet w przypadku niewielkich osiągnięć. 11. Dokładne i precyzyjne przygotowanie lekcji.

Inwalidzi głusi i słabo słyszący Są trzy podstawowe rodzaje głuchoty: p r z e w o d z e n i o w a (uszkodzenie dróg nerwów przekazujących impulsy, człowiek nie słyszy wtedy niskich tonów, natomiast wysokie tony słyszy; rozwój mowy na ogół nie zaburzony), o d b i o r c z a (uszkodzenie bębenków, upośledzone słyszenie wysokich tonów, trudności w mowie), m i e s z an a (zaburzony odbiór wszystkich tonów). Istnieje specjalna kwalifikacja wad słuchu - od lekkiego upośledzenia (20 decybeli) do całkowitej głuchoty. Przyczyny mogą być różne: dziedziczne, wrodzone i nabyte, zapalenie ucha, choroby zakaźne, wypadki. 382

Zaburzenia spowodowane brakiem słuchu to brak równowagi (podczas chodzenia), zaburzenia mowy lub brak mowy, zaburzenia wyobraźni związane z niesłysze-nłem słów, brak pamięci dźwięków. Osoby głuche porozumiewają się między sobą za pomocą czytania z ust, mowy migowej, pisma, mowy palcowej, mimiki. Ogólne cele wychowania fizycznego dla osób głuchych są takie same jak dla osób pełnosprawnych, z uwzględnieniem celów specjalnych, jakie wynikają ze stanu głuchoty. Są to następujące cele: 1. W zakresie zdrowia i czynności życia codziennego: wyrabianie prawidłowej postawy ciała, wyrównanie niedorozwoju klatki piersiowej, przywrócenie prawidłowego działania dróg oddechowych (u osób głuchych występuje niesprawne wydychanie powietrza, dlatego należy ćwiczyć mięśnie klatki piersiowej), rozwój narządu rówriowagi, wrażeń dotykowych i wibracyjnych, usprawnienie zdolności manipulacyjnych ręki w związku z koniecznością używania gestów („migów") oraz nauczenie innych form ruchu do tego przydatnych. U osób głuchych na pierwszy plan wysuwa się kompensacyjna rola wzroku. 2. W zakresie pracy i przygotowania do samodzielności - wyrównanie złej postawy ciała (głusi bardzo często pracują w nieprawidłowej pozycji, wytężając wzrok), poprawienie koncentracji, podzielności uwagi, nauczenie prawidłowych reakcji na bodźce dotykowe i wibracyjne, ale też relaksu i wypoczynku czynnego, radzenia sobie w „niebezpieczeństwie" i rozwijania zamiłowania do sportu i wysiłku fizycznego. 3. Wskazania metodyczne. Można stosować szeroki zakres ćwiczeń z wyjątkiem elementów tanecznych przy muzyce. Grupy powinny liczyć 12-14 osób; należy stosować zastępcze środki porozumienia się (tupanie, kolorowe szarfy, światło) oraz różnicować grupy pod względem stopnia utraty słuchu. Konkurencje sportowe dla mężczyzn i kobiet Z uszkodzeniami narządu słuchu (grupa II)

Grupa ta została celowo pominięta w opracowaniu specyfiki poszczególnych dyscyplin i konkurencji sportowych (patrz dalej). Zawodnicy tej grupy uprawiają takie same dyscypliny sportu jak pełnosprawni. Jedyna różnica w przepisach polega na tym, że sędziowie zamiast sygnałów dźwiękowych stosują sygnały wizualne.

Inwalidzi upośledzeni umysłowo i chorzy psychicznie Tę grupę określa się wspólnym mianem „sprawni inaczej". Dla nich właśnie organizowane są olimpiady specjalne. W kraju również odbywa się wiele imprez i zawodów sportowych tej grupy. „Sprawni inaczej" uprawiają dyscypliny sportowe letnie - głównie lekkoatletyczne oraz zimowe: narciarstwo alpejskie, narciarstwo biegowe, hokej halowy, łyżwiarstwo szybkie.

383

Klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych Za prawidłowe zakwalifikowanie niepełnosprawnych sportowców do uprawiania sportu odpowiedzialny jest zespół lekarzy specjalistów w danej dziedzinie medycyny oraz specjaliści rehabilitacji ruchowej. Ostateczna decyzja o przydzieleniu do danej grupy i klasy startowej należy do Centralnej Komisji Weryfikacyjnej, działającej przy Polskim Związku Sportu Niepełnosprawnych „Start", a w przypadku imprez międzynarodowych - do komisji działających przy światowych organizacjach sportu inwalidów. Badania weryfikacyjne ważne są przez 4 lata i przeprowadza się je podczas mistrzostw Europy, świata i igrzysk paraolimpijskich. Wszyscy zawodnicy muszą posiadać aktualne książeczki zdrowia stwierdzające grupę i klasę startową, schorzenie oraz brak przeciwwskazań do uprawiania sportu. Wpis ważny jest przez okres 6 miesięcy, a w przypadku podnoszenia ciężarów - 3 miesiące wraz z dodatkowym opisem EKG. PZSN „Start" przywiązuje bardzo dużą wagę do tego, aby wszyscy niepełnosprawni, którzy chcą uprawiać określone dyscypliny sportu, byli pod stałą opieką lekarską i byli poddawani badaniom wydolnościowyrn.

Aktualny podział poszczególnych schorzeń na grupy i klasy Grupa I - Inwalidzi narządu wzroku Klasa B l - całkowicie niewidomi oraz z poczuciem światła, ale bez rozpoznania przedmiotów lub ich zarysów bez względu na kierunek i odległość. Klasa B2 - ze zdolnością rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów, ostrość wzroku 2/60 i(lub) ograniczenie pola widzenia w zakresie 5 stopni. Klasa B3 - ze wzrokiem o ostrości od ponad 2/60 do 6/60 i(lub) ograniczeniem pola widzenia od 5 do 20 stopni. Grupa III - Inwalidzi z amputacjami kończyn Klasy: A l - obustronna amputacja uda A2 -jednostronna amputacja uda A3 - obustronna amputacja podudzia A4 - jednostronna amputacja podudzia A5 - obustronna amputacja ramienia A6 -jednostronna amputacja ramienia A7 - obustronna amputacja przedramienia A8 - jednostronna amputacja przedramienia A9 - amputacja jednego ramienia (przedramienia) i jednej kończyny dolnej (podudzia lub uda) A10 - amputacja uda i podudzia. 384

Uwa ga . Przy kwalifikowaniu do odpowiednich klas obowiązuje podział anatomiczny. • Całkowite porażenie jednej kończyny górnej zaliczamy do grupy III kl. A6 • Całkowite porażenie obu kończyn górnych zaliczamy do grupy III kl. A5 Grupa IV - Paraplcgia W grupie tej mogą startować: - inwalidzi z porażeniami i niedowładami kończyn po urazowym uszkodzeniu rdzenia kręgowego (paraplegia posttraumaticac), - inwalidzi z porażeniami i niedowładami kończyn po różnego rodzaju schorzeniach rdzenia kręgowego: a) poliomyelitis untcrior acuta - choroba Heinego-Medina

b) spina bifida - rozszczep kręgosłupa c) sclerosis multiplex - stwardnienie ro/sinne d) syringomyelia e) paraplegia spondylicti f) paraplegia scoliotica g) paraplegia neoplasmatica

Klasa l A - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie górnego C6 odcinka szyjnego, zmniejszenie siły mięśni łrójgłowych ramion, maks. do 3 stopnia wg skali Lowetta. Klasa IB - uszkodzenie rdzenie kręgowego na poziomie dolnego C7 odcinka szyjnego, zmniejszona lub prawidłowa siła mięśni trójgłowych ramion oraz zgina-czy dłoniowych i grzbietowych ręki od 4 do 5 stopni wg skali Lowetta, natomiast znaczne zmniejszenie siły mięśni zginaczy i prostowników palców, maks. do 3 sfopni wg skali Lowetta. Klasa 1C - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie dolnego C8 odcinka szyjnego, zmniejszona lub prawidłowa siła mfęśni trójgłowych ramion, zginaczy dłoniowych i grzbietowych ręki oraz zginaczy i prostowników palców (od 4 do 5 stopni wg skali Lowetta), natomiast brak funkcji mięśni glistowatych i międzykostnych. Częściowe uszkodzenie na wysokości T1-T7. Klasa 2 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie górnego odcinka piersiowego (Thl-Th5), brak możności utrzymania równowagi w pozycji siedzącej. Klasa 3 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie dolnego odcinka piersiowego (Th5-ThłO). możność utrzymania równowagi w pozycji siedzącej. Częściowe uszkodzenie na wysokości T8-L l. Klasa 4 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie odcinka piersiowo-lędźwiowego (Thl 1-L3). Częściowe uszkodzenie na wysokości L2-L5. Suma oceny siły mięśniowej obu kończyn dolnych powinna wynosić: - od l pkt. maks. do 20 pkt. w następstwie urazu rdzenia kręgowego, - od l pkt. maks. do 15 pkt. w następstwie choroby rdzenia kręgowego. Klasa 5 uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie odcinka lędźwiowego kręgosłupa (L4L5). Suma oceny siły mięśniowej obu kończyn dolnych powinna wynosić: - od 21 pkt. maks. do 40 pkt. w następstwie urazu rdzenia kręgowego, 385

- od 16 pkt. maks. do 35 pkt. w następstwie choroby rdzenia kręgowego. Częściowe uszkodzenie na wysokości S1-S2. Klasa 6 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie odcinka krzyżowego kręgosłupa (S1-S3). Suma oceny siły mięśniowej obu kończyn dolnych powinna wynosić: - od 41 pkt. do maks. 60 pkt. w następstwie urazu rdzenia kręgowego, - od 36 pkt. do maks. 50 pkt. w następstwie choroby rdzenia kręgowego, - suma oceny mięśniowej obu kończyn dolnych nie powinna być większa od 70 pkt. - dotyczy to zawodników startujących w lekkiej atletyce w pozycji stojącej. U w a g a . Przy ocenie siły mięśni kkd posługujemy się zmodernizowanym testem Lowetta - testuje się całą grupę mięśni wykonujących określony ruch w stawie. Bilans siły mięśni w kkd jest sumą punktów uzyskanych za następujące ruchy w stawach: a) staw biodrowy - zgięcie, wyprosi, odwodzenie, przywodzenie, b) staw kolanowy - zgięcie, wyprosi, c) staw skokowy - zgięcie grzbietowe i podeszwowe stopy. Bilans siły mięśni w kończynie górnej jest sumą punktów uzyskanych za następujące ruchy w stawach: a) staw barkowy - zgięcie, wyprosi, odwodzenie, przywodzenie, b) staw łokciowy - zgięcie, wyprosi, c) slaw nadgarstkowy - zgięcie grzbielowe, zgięcie dłoniowe, d) slaw śródręczno-paliczkowy - zgięcie i wyprosi palców, e) slaw śródręczno-paliczkowy kciuka - ruch opozycji, wyprosi. Za każdy ruch w kończynie dolnej i górnej przyznaje się od O do 5 pkt. wg skali Lowella. Suma wszystkich punklów w kończynie dolnej daje bilans siły mięśniowej kończyny dolnej. Suma wszyslkich punktów w kończynie górnej daje bilans siły mięśniowej w kończynie górnej. Siła mięśniowa pełnosprawnej kończyny dolnej wynosi 40 pkl. Siła mięśniowa pełnosprawnej kończyny górnej wynosi 60 pkt.

Grupa VI - Porażenia mózgowe „CP" W grupie lej mogą slarlować: • inwalidzi z porażeniami i niedowładami spastycznymi kończyn w naslępslwie urazów mózgowo-czaszkowych, • inwalidzi z porażeniami i niedowładami spastycznymi kończyn po różnego rodzaju schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego: a) paralysis cerebralls infantilis - mózgowe porażenie dziecięce,

b) udary mózgowe, c) choroba Parkinsona, d) pląsawica, e) atetoza, f) hemibalizm. Klasa Cl - ąuadriplegia (porażenie czlerech kończyn) 386

a) poważne zaburzenia napięcia mięśniowego w czterech kończynach, b) poważne Irudności w konlroli ruchów kończyn górnych i lułowia, c) konieczność korzyslania z wózka inwalidzkiego przy wykonywaniu czynności życia codziennego, d) możliwość poruszania się wózkiem za pomocą kończyn górnych i dolnych. Klasa C2 - ąuadriplegia

a) średnie zaburzenia napięcia mięśniowego w czterech kończynach, b) średnie Irudności w konlroli ruchów kończyn górnych i tułowia, c) konieczność korzystania z wózka inwalidzkiego przy wykonywaniu czynności życia codziennego, d) możliwość poruszania się wózkiem za pomocą kończyn górnych lub dolnych. Klasa C3 - triplegia (porażenie trzech kończyn) a) umiarkowane zaburzenia napięcia mięśniowego trzech kończyn (dwie kończyny dolne i jedna górna), b) umiarkowane Irudności w konlroli jednej kończyny górnej i lułowia, c) konieczność korzyslania z wózka inwalidzkiego przy wykonywaniu czynności życia codziennego, d) możliwość poruszania się wózkiem za pomocą jednej kończyny górnej lub dwiema kończynami górnymi, ale bardzo wolno. Klasa C4 - paraplegia (porażenie kończyn dolnych) a) porażenie spastyczne kończyn dolnych, b) dobra siła funkcjonalna w kończynach górnych, c) zdolność do pokonywania małych odległości przy użyciu zaopalrzenia ortopedycznego, natomiasl w-^svykonywaniu czynności życia codziennego korzyslanie na ogół z wózka inwalidzkiego. Klasa C5 - dlplegla a) niedowład spaslyczny w kończynach dolnych ulrudniający chodzenie, b) minimalny niedowład w kończynach górnych, dobra siła funkcjonalna w kończynach górnych, c) zawodnicy mogą chodzić z lub bez urządzeń pomocniczych, lecz w wykonywaniu czynności życia codziennego korzyslają na ogół z wózka inwalidzkiego. Klasa C6 - spaslyczność czterech kończyn z możliwością samodzielnego poruszania się a) umiarkowane zaburzenia napięcia mięśniowego w czterech kończynach, b) umiarkowane Irudności w kontroli ruchów w czterech kończynach i tułowia, c) zawodnicy mogą chodzić z lub bez urządzeń pomocniczych. Klasa C7 - hemiplegia (niedowład jednej połowy ciała) a) niedowład spastyczny jednej kończyny górnej i jednej kończyny dolnej, b) dobra siła funkcjonalna drugiej kończyny górnej i dolnej, c) możliwość poruszania się bez urządzeń pomocniczych, utykanie wskutek niedowładu spastycznego w kończynie dolnej. Klasa C8 - minimalny niedowład spaslyczny w kończynach dolnych a) minimalny niedowład spaslyczny w jednej lub dwóch kończynach dolnych, b) dobra siła funkcjonalna kończyn górnych, c) minimalna niewydolność kończyn dolnych. 387

Grupa V - Inne uszkodzenia narządu ruchu Klasa LI - uszkodzenie jednej kończyny górnej. Bilans siły mięśniowej obniżony o minimum 20 pkt. Klasa L2 - uszkodzenie jednej kończyny dolnej. Bilans siły mięśniowej obniżony o minimum 10 pkt. Klasa L3 - uszkodzenie jednej kończyny dolnej. Bilans siły mięśniowej obniżony o minimum 20 pkt. Klasa L4 uszkodzenie kończyny górnej i dolnej. Bilans siły mięśniowej obniżony: - w kończynie dolnej o minimum 20 pkt. - w kończynie górnej o minimum 30 pkt. Klasa L5 - skrócenie kończyny dolnej powyżej 5 cm, długość względna mierzona od kolca biodrowego przedniego górnego do kostki zewnętrznej lub wewnętrznej. Klasa L6 - skoliozy - 3-4 stopnia, deformacja klatki piersiowej. Grupa II - Inwalidzi narządu słuchu - nie została uwzględniona w powyższym podziale schorzeń. U w a g a . Przy ocenie siły mięśni kończyny dolnej i górnej posługujemy się zmodernizowanym testem Lowetta - testuje się całą grupę mięśni wykonującą określony ruch w stawie. Bilans siły mięśni w kończynie dolnej jest sumą punktów uzyskanych za następujące ruchy w stawie: a) staw biodrowy - zgięcie, wyprost, odwodzenie, przywodzenie, b) staw kolanowy - zgięcie, wyprost, c) staw skokowy - zgięcie grzbietowe stopy, zgięcie podeszwowe stopy (wg M. Skupniewskiego: Grupy i klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych. Cross 1997, nr 7/8).

U wa ga: W związku z trwającym dostosowywaniem przepisów dotyczących sportu inwalidzkiego do wymogów ogólnoeuropejskich w przepisach tych mogą nastąpić pewne zmiany.

Jak organizować obozy dla osób niepełnosprawnych Wszystkie obozy sportowe, przede wszystkim letnie, ale też i zimowe należy organizować z odpowiednim wyprzedzeniem, żeby znaleźć czas na załatwienie i zweryfikowanie miejsca obozu i ewentualnie innych okolicznych miejscowości, z których mogą korzystać przyszli uczestnicy obozu. Z tego powinni zdawać sobie sprawę wszyscy, którzy będą związani z obozem - organizatorzy, kierownicy, kadra instruktorsko-wychowawcza oraz uczestnicy, a przede wszystkim ich rodzice. 388

Młodzieżowe obozy o charakterze sportowym spełniają bardzo ważną rolę, niezależnie od uprawianej dyscypliny sportowej. Mogą to być obozy: 1. Szkoleniowe (nauka nowych dyscyplin sportowych lub ich elementów). 2. Doskonalące (kształcenie jakiejś zdolności motorycznej). 3. Wychowawcze (egzekwowanie poprawnego wykonania ćwiczeń, pomoc, konserwowanie sprzętu). 4. Rewalidacyjne (nabywanie poprzez ćwiczenia jakiejś konkretnej umiejętności, koordynacji ruchowej, np. u niewidomych, doskonalenie orientacyjno-przestr/enne, wyrabianie zmysłu równowagi). Podział spraw organizacyjno-mefodycznych: I. Przygotowanie obozu i sprawy wstępne. II. Przeprowadzenie obozu. III. Podsumowanie przebiegu obozu i uzyskanych efektów. I. Przygotowanie obozu Za większość spraw odpowiada organizator obozu: np. szkoła, klub, instytucja zajmująca się turystyką i sportem, np. PZN, Stowarzyszenie Aktywnej Rehabilitacji, „Start". Do jego obowiązków powinno należeć: 1. Dokładne określenie charakteru obozu (szkoleniowy, szkoleniowo-turystyczny, podnoszący umiejętności, kondycyjny, zgrupowanie przed zawodami, usprawnianie przez sport osób niepełnosprawnych). 2. Ustalenie wieku uczestników obozu (najlepiej - ze względów wychowawczych - 10-14 lat i 15-20 lat). W przypadku osób niepełnosprawnych niezbędne jest ustalenie wielu innych informacji dotyczących uczestników obozu. 3. Ułożenie programu obozu - ramowego i szczegółowego. 4. Wyszukanie miejsca obozu, ustalenie terminu jego trwania, rozpoczęcia i zakończenia według następujących kryteriów: • Obiekt i teren muszą być odpowiednie do realizacji założeń programowych. • Obiekt musi być odpowiedni pod względem socjalnym i higienicznym (właściwe, funkcjonalne, schludne pokoje mieszkalne, dobre wyposażenie, świetlica na wspólne spotkania, wieczory obozowe, telewizja tylko w sali świetlicowej telewizor w pokojach jest przeszkód;} w prowadzeniu obozu sportowego). • Okolica powinna być bezpieczna, atrakcyjna turystycznie ł krajoznawcze. U w a g a . Przed podpisaniem umowy wynajmu organizator powinien osobiście sprawdzić obiekt i okolice. Obiekt powinien uzyskać oficjalną akceptację sanepidu dotyczącą warunków zakwaterowania i wyżywienia. 5. Staranne dobranie kadry: a) kierownik obozu - doświadczony w pracy z ludźmi, znający problemy d/icci i młodzieży, a w przypadku obozów dla niepełnosprawnych - doświadczony w obcowaniu z ludźmi niepełnosprawnymi z określonymi rodzajami niepełnosprawności, - sam powinien uprawiać lub znać się na dyscyplinie sportu nauczanej na obozie, umiejący dostrzegać wszystkie sprawy dziejące się na obozie; 389

b) kadra instruktorsko-wychowawcza - doświadczona w wybranej dyscyplinie sportowej (np. jeżeli jest to obóz zimowy - narciarsko-turystyczny - to instruktorzy oraz opiekunowie muszą sami umieć jeździć na nartach i posiadać sprzęt), - znająca problemy pracy z młodzieżą w sprawach wychowawczych, a ponadto - gdy obóz jest dla osób niepełnosprawnych - rodzaje niepełnosprawności i problemy z tym związane; c) opiekun medyczny (lekarz, pielęgniarka). Kierownik obozu jest wybierany przez organizatora obozu. Kadrę instruktorską można wybrać w różny sposób: - wybiera organizator, - dobiera sobie kierownik obozu, - wybierają wspólnie organizator i kierownik obozu. Każdy pracownik obozu powinien być dyspozycyjny i nie obarczony zobowiązaniami rodzinnymi podczas trwania obozu. 6. Odpowiednio wczesne rozesłanie do zainteresowanych osób i placówek informacji o organizowanym obozie, określając precyzyjnie: cel obozu, rodzaj sprzętu, który powinni posiadać uczestnicy, wymagania dotyczące badań lekarskich (sprawność układu krążenia, układu ruchu, wzroku lub inne potrzebne dane, zezwolenia lekarskie w przypadkach różnych dysfunkcji ruchowych). Karta zgłoszenia uczestnika powinna zawierać szczegółowe informacje podane przez lekarza specjalistę. 7. Zorganizowanie, określonego terminem, przedobozowego spotkania kadry z kierownictwem. II. Przeprowadzenie obozu W ciągu pierwszych dwóch dni turnusu organizatorzy obozu powinni zrealizować następujące zadania: 1. Sprawne i terminowe przyjęcie uczestników obozu, na których powinien czekać kierownik wraz z całą kadrą. 2. Jak najodpowiedniejsze i w miarę możliwości bezstresowe rozlokowanie uczestników w pokojach. Ewentualne indywidualne życzenia uczestników należy wstępnie ustalić (kadra wraz z kierownikiem) na podstawie listy uczestników. 3. Podział „obozowiczów" na grupy pod względem płci, wieku i umiejętności sportowych (uczestnicy tej samej grupy powinni mieszkać w tych samych lub w sąsiednich pokojach, a w przypadku osób niepełnosprawnych należy dokonać podziału uczestników na podstawie potrzeb rehabilitacyjnych). 4. Przydział do grup kadry instruktorskiej i wychowawczej (instruktorzy nie powinni mieszkać z uczestnikami obozu, ale blisko ich pokoi). 5. Przeprowadzenie zebrania kadry, na którym należy ustalić: - szczegółowy program obozu, - ramowy plan dnia, - regulamin życia obozowego, - przydział do grup i dokładne zapoznanie się z kartami informacyjnymi dotyczącymi stanu zdrowia i innych ważnych spraw osobistych (wrażliwość, bojaźń, tolerancja, izolacja), 390

- szczegółowe rozważenie zagadnień związanych z bezpieczeństwem uczestników obozu w czasie zajęć sportowych, ale także z bezpieczeństwem uczestników poza zajęciami (również w nocy). 6. Wyznaczenie spotkania kierownika kadry z uczestnikami obozu i przekazanie młodzieży wszystkich ustaleń, regulaminu, programu obozu, planu dnia. Wysłuchanie próśb, uwag i wątpliwości uczestników i ustosunkowanie się do nich. Wszystkie te zagadnienia muszą być przedyskutowane i przyjęte jako obowiązujące od początku obozu. Na dobrze zorganizowanym obozie, w którym bierze udział liczna grupa młodzieży, powinna pracować Rada Obozu składająca się z kierownika, kadry i przedstawicieli młodzieży wybranych z każdej grupy. Wspólnie, już na początku obozu, zgodnie z zainteresowaniami młodzieży powinno się ustalić, jakie odbędą się wycieczki (piesze, wyjazdowe i ich terminy) i zabawy (konkursy, dyskoteki, sporty uzupełniające - rozgrywki w szachy i inne gry, np. mecze piłki siatkowej, nożnej itp.). Można też zorganizować bal przebierańców, wieczory z piosenką, a na obozie żeglarskim - „Chrzest Neptuna" z odpowiednim, atrakcyjnym programem. Dobrą metodą jest punktacja Rady Obozu za: porządek w pokojach, zwycięstwa w konkursach. Ta rywalizacja powinna trwać przez cały obóz. Rada Obozu powinna wywiesić na drzwiach pokoju nazwiska i grupy, w których znajdują się mieszkańcy pokoju. Na tablicy informacyjnej umieścić: - program dnia, - regulamin obozu, , - program na najbliższe 3 dni, - tabelę z punktami, - bieżące informacje. Dorośli członkowie Rady Obozu powinni być cierpliwi, życzliwi, ale konsekwentni w realizowaniu wszystkich zadań. Powinni dostrzegać zarówno starania dzieci, jak i ich niesubordynację, dając właściwy wyraz tym spostrzeżeniom. III. Podsumowanie końcowe obozu 1. Na ostatnim wieczorze: ogłoszenie wyników punktacji obozu, nazwisk zwycięzców obozu, wręczenie nagród, dyplomów, wyróżnień w szkoleniu sportowym, wspólna zabawa. 2. Złożenie organizatorowi sprawozdania kierownika, które powinno zawierać: ocenę realizacji zadarrsportowych, krótki opis przebiegu obozu, ocenę obiektu i terenu, na którym zorganizowano obóz. Wytypowanie najlepszych uczestników szkolenia sportowego, rozliczenie finansowe. 3. Przekazanie organizatorowi dzienników zajęć poszczególnych grup. Dodatkowo wskazane jest przekazanie rodzicom uwag o zachowaniu się dziecka na obozie i jego postępach sportowych. Dobrze jest poinformować szkołę o dobrych wynikach sportowych dziecka. W przypadku turnusów rehabilitacyjnych i obozów sportowych dla osób niepełnosprawnych oprócz wymienionych uprzednio sugestii i prawideł należy wykonać wiele innych czynności wynikających ze specyfiki zadań związanych ze stanem zdrowia i potrzebami leczniczymi uczestnika obozu. 391

Przedstawiony wyżej program obozu sportowego lub rekreacyjno-sportowego ma charakter ogólny. Obozy specjalistyczne dla osób niepełnosprawnych mają różne programy. Mogą to być obozy sportowe ogólne lub poświęcone wybranej dyscyplinie sportowej, np. koszykówce na wózkach, obozy doskonalące zaradność życiową inwalidy - dla osób dorosłych i dla dzieci, czy obozy rekreacyjno-sportowe. Schorzenia, które powodują inwalidztwo, są bardzo różnorodne. Wyróżnia się następujące podstawowe grupy inwalidów: I grupa - niewidomi (100% utraty wzroku lub częściowa utrata wzroku), III grupa - osoby z uszkodzeniem aparatu słuchu, III grupa - osoby po amputacjach, IV grupa - osoby z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, V grupa - osoby z innymi schorzeniami. Medyczna, rehabilitacyjna i pedagogiczna specyfika tych schorzeń, w zależności od stopnia zaawansowania, wieku itp. wymaga szczegółowej teoretycznej i praktycznej wiedzy medycznej, rehabilitacyjnej oraz metodycznej. Turnusy rehabilitacyjno-sportowe mają na celu doskonalenie zaradności życiowej, rozwijanie aktywności społecznej, sportowej, rekreacyjnej. Każde zadanie musi być ukierunkowane na poprawę zdrowia i lepsze funkcjonowanie inwalidy w życiu. Obozy sportowe i turnusy rehabilitacyjne organizowane są przez liczne upoważnione do tego organizacje, instytucje, stowarzyszenia i kluby, np. „Start", Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych (PZSN), zajmujący się od blisko 40 lat wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, czy Grupa Aktywnej Rehabilitacji (Rekryteringsgruppen), zajmująca się od 10 lat inwalidami z paraplegią i tetraplegią oraz osobami poruszającymi się na wózkach inwalidzkich.

Organizacja i przebieg obozu organizowanego przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji I. Przygotowanie obozu i sprawy wstępne. Obozy organizowane są w stałym ośrodku z odpowiednimi warunkami mieszkaniowymi, salami gimnastycznymi, basenem pływackim i sprzętem rehabilitacyjnym i pomocniczym. 1. Informacja dla rodziców. 2. Ankieta dla rodziców dziecka. II. Przeprowadzenie obozu. Dzieci obserwują, jak dorośli inwalidzi dają sobie radę, jeżdżą na wózkach, ćwiczą, robią wszystko, aby w miarę możliwości normalnie funkcjonować. Dzieci muszą się przygotować do życia na wózku i trzeba im uświadomić, że nie jest to takie straszne. Wykłady prowadzone są przez osoby jeżdżące od wielu lat na wózkach, które przekazują młodszym swe doświadczenia z różnych dziedzin życia. Uczą przemieszczania się z wózka na łóżko, podłogę, sedes, uczą ja/,dy na wózkach, pływania, gry w ping-ponga, trenują łucznictwo i ćwiczenia na siłowni. Dzieci /dobywają 392

umiejętność pokonywania przeszkód czy barier architektonicznych, trenują asekurowane upadki. Jednocześnie rodzice mają „swój" kurs, na którym uczą się, jak obchodzić się z paraplegikiem, co pomaga im w wychowywaniu swoich dzieci. III. Podsumowanie obozu i uzyskanych elektów. Jest to ważne dla dzieci i dla rodziców, którzy w miarę możliwości powinni zrezygnować z „nadopiekuńczości" w stosunku do swoich dzieci, co pozwoli dzieciom utrwalić zdobytą na obozie samodzielność - nieodzowną dla ich funkcjonowania w życiu codziennym. Na zakończenie obozu organizowane są wspólne wyścigi na wózkach dla dzieci i ich zdrowych rodziców czy opiekunów. U w a g a . Najczęściej obozom dla dzieci jeżdżących na wózkach towarzyszą obozy dla dorosłych osób poruszających się na wózkach - niektóre zajęcia są wspólne, co pozwala na integrację obu grup. Rola fizjoterapeuty na koloniach zdrowotnych i obozach dla osób niepełnosprawnych Fizjoterapeuta jest osobą merytorycznie przygotowaną do pracy zawodowej. Podejmuje dobrowolnie pracę na koloniach zdrowotnych lub na obozach dla osób niepełnosprawnych. Podejmuje się obowiązków zawodowych, w tym wychowawczych, i powinien być świadomy swej odpowiedzialności. Bez względu na powierzoną mu funkcję w określonej dziedzinie usprawniania leczniczego ma obowiązek czuwać nad bezpieczeństwem swoich wychowanków wraz z całym zespołem kadry nauczycielsko-instruktorskiej przez całą dobę, zgodnie z rozkładem dnia i obowiązków. Kadra wraz z kierownictwem powinni dążyć nie tylko do realizacji zadań dydaktyczno-wychowawczych o charakterze medycznym, ale także do tego, by uczestnicy obozu byli bezpieczni i - w ramach regulaminu obozowego - dobrze się bawili, przyjemnie spędzając czas na obozie. Bardzo uatrakcyjniają pobyt na obozie zawody sportowe, konkursy, wycieczki krajoznawcze z programem oświatowym i sportowym, np. „Chrzest Neptuna" - gdy zajęcia odbywają się w wodzie, a nawet sprawiedliwa, systematycznie przeprowadzana akcja porządkowa (konkursy czystości w pokojach czy utrzymywanie porządku w obiektach sportowych). Prowadzący zajęcia powinien być życzliwy, przyjacielski, wesoły, ale konsekwentny w egzekwowaniu stawianych wymagań. Należy urnieć przewidzieć zagrożenia płynące z obozowego trybu życia, zajęcia na wolnym powietrzu i w wodzie (woda „zbiera" promienie słoneczne) grożą porażeniem słonecznym, gdy trwają długo lub gdy uczniowie nic mają na głowie nakryć - czapek, chusteczek. Bezwzględnie należy dopilnować zakładania nakryć głowy i czuwać naci ćwiczącymi, nie dopuszczając do ich przemęczenia. Zapewnić płyn do picia i nie lekceważyć objawów zmęczenia i skarg uczestników. W razie wystąpienia u któregoś z dzieci takich objawów, jak słabość, zawroty głowy, gorączka, omdlenia, dreszc/e, należy natychmiast wezwać lekarza, ale przedtem trzeba to dziecko uło/yć w chłodnym miejscu i położyć mu na głowo. Klatkę piersiową oraz nogi i tece ręczniki /moczone \v zimnej wodzie, po 393

to, żeby ochłodzić ciało; trzeba mu także podawać płyny do picia. Fizjoterapeuta i cała kadra obozowa powinni sobie wzajemnie pomagać w razie trudności i kłopotów. Należy zwrócić uwagę na to, czy uczestnicy obozu nie palą papierosów i czy nie pojawiła się na obozie osoba, która ma powiązania z narkotykami. Są to często dziś występujące zagrożenia. Wszyscy instruktorzy i wychowawcy (w tym także fizjoterapeuci) powinni służyć młodzieży dobrym przykładem. Gdy obóz położony jest nad wodą i zajęcia odbywają się w wodzie, należy w sposób szczegółowy rozpatrzyć wszystkie możliwe zagrożenia bezpieczeństwa obozowiczów i pouczyć ich, jak mają się zachowywać. Każda osoba z „kadry" powinna przypomnieć sobie lub nauczyć się udzielania pierwszej pomocy. Fizjoterapeuta powinien ponadto czuwać nad sprawami medyczno-rehabilitacyjnymi i obserwować pod tym kątem wszystkich uczestników obozu.

Narciarstwo Inwalidzi jeżdżą na nartach rekreacyjnie (na obozach lub indywidualnie, po przyuczeniu) oraz sportowo. Wyczyn sportowy w narciarstwie nie może doprowadzić do pogłębienia istniejących wad. Trudno całkowicie wyeliminować problem ryzyka w czasie jazdy zawodniczej, lecz zmniejsza sieje do minimum. Pacjenci po amputacji, zaopatrzeni w specjalne kijki z nartką na końcu lub inny specjalny sprzęt, posługując się zmodyfikowaną techniką jazdy, mogą pokonywać trudne trasy zjazdowe. Przygotowanie inwalidy do jazdy na nartach wymaga specjalnego treningu i powinno przebiegać bardzo stopniowo. Najpierw ćwiczenia na sali gimnastycznej, które powinny mieć na celu wzmocnienie siły mięśniowej i podniesienie sprawności ogólnej i specjalnej - ukierunkowanej na narciarstwo.

Podstawowe wskazania do uprawiania narciarstwa przez inwalidów Narciarstwo powinni uprawiać inwalidzi, których można zaliczyć do jednej z poniższych grup: 1. Po amputacji kończyn górnych i dolnych z wyłączeniem: a) obustronnej amputacji kończyn dolnych powyżej stawu kolanowego, b) obustronnej amputacji kończyn górnych z jednoczesną amputacją kończyny dolnej. 2. Z niedowładami spastycznymi z wyjątkiem niedowładów: a) typu uciskowego (złamanie kręgosłupa), b) z nietrzymaniem moczu i kału, c) z zaburzeniami równowagi. 3. Z niedowładami wiotkimi (ale pełna stabilizacja aparatem ortopedycznym): a) jednostronnymi kończyny górnej, b) jednostronnymi kończyny dolnej.

łuki płuźne

Ryć. 215.

394 395

4. Z usztywnieniem i zmniejszeniem ruchomości stawów oprócz: a) usztywnienia dwóch stawów w obrębie jednej kończyny, b) usztywnień jednoimiennych stawów obu kończyn górnych i dolnych, c) usztywnień kręgosłupa - zmniejszenie ruchomości ponad 50% zakresu normalnego. 5. Niewidomi i ociemniali. Przeciwwskazania do uprawiania narciarstwa przez inwalidów: I. Amputacje: 1. Przykurczę zgięciowe kończyn dolnych powyżej 15°. 2. Bolesne blizny kikuta, owrzodzenia i nerwiaki. 3. Słabe i wiotkie kikuty. 4. Schorzenia kończyny nie amputowanej: a) niedowłady, b) stawy rzekome, c) usztywnienia stawów, d) zapalenia kości i stawów. 5. Choroba Burgera, cukrzyca, dna. II. Usztywnienia stawów: 1. Pourazowe, przewlekłe procesy zapalne stawów. 2. Stany po gruźlicy kostno-stawowej. 3. Zwyrodnienia stawów na tle gośćcowym, zakażenia, cukrzycy. Inwalidzi po amputacji kończyn dolnych narażeni są w okresie intensywnej re habilitacji na powstanie nowych schorzeń w obrębie narządu ruchu, a przede wszystkim wad postawy. Zachwianie stosunków wagowych poszczególnych części ciała powoduje przesunięcie środka ciężkości, co w konsekwencji jest przyczyną przodopochylenia miednicy, funkcjonalnych lordoz, kifoz czy skolioz. Te schor/enia komplikują i tak już niełatwą sytuację inwalidy. Narciarstwo jest zatem jedną z form przeciwdziałania tym następstwom. _ Trzeba jednak zaznaczyć, że jest to dyscyplina trudna w nauczaniu. Wspomniane przesunięcia środka ciężkości powodują funkcjonalne zaburzenia równowagi. Musimy więc w okresie przygotowawczym, oprócz ćwiczeń ogólnie usprawniających, zwrócić szczególną uwagę na ćwiczenia specjalne: 1) równoważne, 2) oporowe kikutów. Ćwiczenia równoważne. Opanowanie jazdy na nartach w głównej mierze jest zależne od umiejętności nabytych podczas ćwiczeń równoważnych. Wyrobienie nowych mechanizmów kompensacyjnych podczas chodu u inwalidy po amputacji jest tutaj sprawą nadrzędną. Tracenie i odzyskiwanie równowagi ma szczególne znaczenie podczas chodu w protezie. Aby zachować równowagę, inwalida zwiększa płaszczyznę podparcia przez szerokie rozstawianie stóp. Postawa narciarska - w której obowiązuje równoległe i wąskie rozstawienie stóp - jest zatem dla niego połączona z dużym wysiłkiem fizycznym i stwarza trudności w utrzymaniu równowagi, Należy więc w ćwiczeniach skoncentrować się na egzekwowaniu chodu ze stopami ustawionymi równolegle i blisko siebie (podobnie jak narty). Aby to osiągnąć, kompensujemy zmniejszenie płaszczyzny podparcia zwiększeniem ruchomości 396

wyżej położonych odcinków ciała, z czym wiąże się nowa umiejętność (odruch) szybkie przemieszczanie środka ciężkości ciała. Uzyskujemy to poprzez zwiększenie ruchomości obręczy biodrowej i kręgosłupa. P rz yk ła d y ćwiczeń1 równoważ nyc h: 1. Pw. - postawa zasadnicza. Wychylenie całego ciała w płaszczyźnie strzałkowej (w przód, tył), czołowej (na boki), złożonej (krążenia z różnym wychyleniem). 2. Pw. - postawa zasadnicza. Ustawienie w rzędzie. Ćwiczący podają sobie piłkę nad głową do przodu i do tyłu. Zwiększyć odstępy w celu maksymalnego wychylenia do przodu i do tyłu (płaszczyzna strzałkowa). 3. To samo w szeregu (ćwiczenia w płaszc/y/nie c/.ołowej). 4. Napr/.ctni;tnstronne stanie na jednej nodze (najpierw N zdrowa, potem proteza). 5. Obniżenie pozycji narciarskiej (ćwicz, l, 2, 3, 4). 6. Po/ycja narciarska - wychylenie bioder w prawo, T w lewo, ze skrętem w lewo i odwrotnie, biodro w lewo, T w prawo z rotacją w te samą stronę. 7. Chód po ławeczce z asekuracją. 8. Ćwiczenia na pochylni: a) chodzenie w górę, w dół, na skos, b) stanie na pochylni, stopy równolegle w gore, w dół, na skos, w poprzek (przyjmowanie pozycji odskokowej). 9. Nauka padania i wstawania (najpierw na podłożu miękkim, potem na podłwl/e i pochylni). 10. Padanie przez ugięcie NN do przodu, na boki. do tyłu. 11. Wstawanie (uwaga - N zdrowa zawsze ustawiona doskokowo, proteza - odskokowo.

Ćwiczenia oporowe kikutów. Takie ćwiczenia są charakterystyczne i nieodzowne dla osób po amputacji. Kończyna pozbawiona odcinka dystalnego traci wiele ze swej funkcji przy zachowanych szczątkach mięśni długich i stereotypowych wzorcach ich działania. Stawy położone wyżej zwolnione są niejako z obowiązku wykonywania określonych ruchów. Aby zapobiec niekorzystnemu zjawisku destnikcji układu kostnostawowo-mięśniowego, wprowadzamy ćwiczenia oporowe o charakterze siłowym, wzmacniając siłę działających mięśni i zapewniając pełny zakres ruchów wyżej położonych stawów (ważne dla statyki ciała). Ćwiczenia najwygodniej prowad/ić w pozycji leżącej, bez protez, po rozruchu, w parach, Ruch musi być wykonany w pełnym zakresie i powinien uwzględniać wszystkie dostępne płaszczyzny w danym stawie. Stawiany opór nie powinien przekraczać możliwości siły mięśni poruszających kikutem. Te ćwiczenia polegają na opanowaniu wybranych ruchów kikuta, np.: 5 ruchów zginania, potem 5 ruchów prostowania, 5 ruchów odwodzenia itp. Najlepszy jest opór stawiany ręką partnera, można zastosować również sprężyny, gumy, ciężarki (ćwiczenia bloczkowe). Nie należy oporować ruchu w obydwie strony, gdyż powoduje to szybkie zmęczenie, zniechęca do ćwiczeń oraz może powodować zmniejszenie zakresu ruchu. Przy wykonaniu ćwiczeń oporowych kikutów zwrócić uwagę na ruchy szc/.ególnie przydatne dla inwalidy, a więc przywodzenie i zginanie uda. P r a k t y c z n a n a u k a j a z d y na n a r t a c h - u w a g i o g ó l n e Aby nauczyć jazdy na nartach w ogóle, wszystkich zdrowych i inwalidów, należy wyrobić odpowiednie nawyki ruchowe. Przyzwyczaić do poślizgu nart, na-uczyć wyczucia nierówności terenowych i odpowiedniego ustawienia ciała do stoku, wyczucia nart. Umiejętne posługiwanie się nartami, jak gdyby były one jedną 397

z części ciała, zdolność odbierania oporu śniegu pr/ez zwiększanie lub zmniejszanie nacisku na krawędzie nart, kontrola i wyrównanie zaburzonej równowagi, znalezienie dla siebie bezpiecznej szybkości w różnych warunkach wyrabiają odpowiednie nawyki ruchowe przy wykonywaniu poprawnych ewolucji narciarskich. Instruktor narciarstwa inwalidzkiego musi wczuwać się w wyobraźnię inwalidy, pomagać w pokonywaniu strachu i stopniowo pomagać inwalidzie w pokonywaniu trudności techniczno-psychicznych. Instruktor powinien być serdeczny, cierpliwy, stwarzać na zajęciach miłą atmosferę i znać specyfikę narciarstwa inwalidzkiego. Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie wydała w 1983 r. specjalistyczny podręcznik „Narciarstwo powszechne" autorstwa K. Chojnackiego, P. Klimczaka i T. Walkowicza, w których znajduje się rozdział pt. „Narciarstwo w rehabilitacji leczniczej". Kryteria doboru sprzętu narciarskiego dla inwalidów po amputacji. Przyjmuje się, że inwalidzi po amputacji kończyn dolnych muszą jeździć na nartach w protezach. Ten fakt stwarza dodatkowe obawy o ich bezpieczeństwo. Dobór prawidłowego sprzętu jest niezwykle istotny, gdyż z jednej strony warunkuje optymalne warunki procesu dydaktycznego, z drugiej zaś zabezpiecza przed wtórnymi urazami. Wiązania narciarskie oraz buty powinny być wysokiej jakości, aby gwarantowały pełne bezpieczeństwo jazdy. Musimy zadbać o odpowiedni montaż wiązań, szczególnie na narcie, do której przymocowana jest proteza. Jeśli do nogi zdrowej montuje się wiązania metodą tradycyjną, tzn. do tyłu i do środka ciężkości, to dla protezy stosuje się inne zasady. I tak: proteza ma stopę ustawioną w odwiedzeniu na zewnątrz, trzeba ją zatem umocować w takim samym położeniu na narcie. Oś stawu kolanowego protezy musi być ustawiona prostopadle do osi długiej narty. Pięta nie może wystawać po stronie przyśrodkowej narty. Zawsze wiązanie na protezę montujemy do przodu od środka ciężkości, a to ze względu na brak mięśni zginających stopę grzbietowe. Brak tych mięśni powoduje przy tradycyjnym montażu opadanie dziobu niesionej narty, zahaczanie o śnieg, a w konsekwencji upadek. Sprawa doboru długości nart jest jak dotąd kontrowersyjna. Ogólnie przyjmuje się, że długość nart dla inwalidów po amputacji kończyn dolnych powinna być mniejsza o 15-20 cm od długości nart dla osób zdrowych. Istnieją jednak podstawy do twierdzenia, że mininarty są najlepszym sprzętem dla inwalidów. Światową tendencją w ostatnim okresie jest skracanie długości nart dla osób zdrowych i pełnosprawnych. Wiąże się to między innymi z trudnościami, jakie napotykają adepci narciarstwa w pierwszej fazie nauczania. Do niedawna kryteria doboru długości nart opierały się zazwyczaj na wskaźnikach wzrostowo-wagowych lub na panującej modzie. Nie uwzględniały one umiejętności narciarza, jego sprawności fizycznej ani wieku. Za długie narty zamiast pomagać, utrudniają nauczanie, narażając jednocześnie na wtórne urazy. Jednym z podstawowych elementów powodzenia w nauce jazdy na nartach u tych inwalidów jest poczucie bezpieczeństwa i zaufania do sprzętu. Długość nart ma w tym przypadku ogromne znaczenie zarówno w stosunku do protezy (uszkodzenia), jak i wysiłku włożonego w wykonanie ewolucji narciarskiej. Długie narty są ciężkie i trudne w prowadzeniu dla osób po amputacji, narty krótkie - łatwiejsze. Dodatkowym argumentem, przemawiającym za popularyzacją nart krótkich jest fakt, iż praktycznie eliminuje się urazowość w jeździe na takim sprzęcie, co stwier-

dzono na kongresie lekarzy w Davos. Obecnie sprzęt dla inwalidów jest podobny do sprzętu używanego przez osoby zdrowe. Organizowane są specjalne obozy narciarskie dla inwalidów, nie tylko w celach rekreacyjnych, ale i treningowych. Zawody inwalidzkie w konkurencjach zjazdowych odbywają się na trasach zjazdowych: w Polsce w Szczyrku - na trasach przeznaczonych dla wyczynu narciarskiego, oraz na trasach zagranicznych, np. w Innsbrucku - w Austrii. Zawodnicy polscy biorą udział w paraolimpiadach, uzyskując znaczące wyniki.

ABC narciarstwa Współczesne narciarstwo, podobnie jak dawniej, dzieli się na dwa zasadnicze rodzaje: narciarstwo biegowe i narciarstwo zjazdowe. Każdy z tych rodzajów narciarstwa uprawiany jest rekreacyjnie i zawodowo zarówno przez osoby zdrowe, jak i osoby z różnymi dysfunkcjami. Narciarstwo biegowe wymaga sprzętu (wąskie narty, lekkie buty, ruchoma pięta w wiązaniach, długie kijki). Narciarstwo biegowe to wyjątkowo rekreacyjna dyscyplina. „Bieganie" po lasach w każdym terenie, nie tylko górzystym, daje radość obcowania z przyrodą i możliwość pokonywania trasy w dowolnym tempie. Natomiast jako dyscyplina zawodnicza wymaga wielkiego wysiłku i treningu wytrzymałościowego.

Ryć. 216.

398

399

Narciarstwo zjazdowe składa się z wielu konkurencji, z których najnowszą jest snowboard. Bardzo specyficzną konkurencją są tańce na śniegu. Klasycznymi konkurencjami zjazdowymi są: 1. Slalom - narty nieco krótsze, bramki wąskie, gęsto ustawione na stoku w sposób wertykalny (kilka bramek ustawionych jedna za drugą, tak że prawie dotykają siebie, najczęściej w spadku stoku) lub ustawione rzadziej, ale pod różnymi kątami, wzdłuż lub w poprzek spadku stoku. Konkurencja wybitnie techniczna. 2. Slalom gigant - bramki o szerszym świetle, ustawione szeroko w różnych punktach trasy przejazdu. Konkurencja ta wymaga wielkiej płynności przejazdu, żeby pokonać trasę slalomu giganta jak najszybciej. 3. Super gigant - światło bramki jak w slalomie gigancie. Bramki ustawione bardzo rzadko. Trasę przejazdu pokonuje się szybko. 4. Bieg zjazdowy. Tylko bramki kierunkowe. Trasa szybka, zabezpieczona. Narciarstwo jest pasjonującą dyscypliną sportową, uprawianą zarówno rekreacyjnie, jak i zawodnicze na trasach o różnych skalach trudności, w zależności od potrzeb i możliwości zawodników. (Zawody krasnoludków - Koziołka Matołka dla małych dzieci, najczęściej w Zakopanem, zawody dla młodzieży na obozach narciarskich, zawody klubowe, zawody przygotowujące stopniowo do eliminacji w mistrzostwach Polski zawody otwarte - dla wszystkich i zawody zamknięte o określonych wymaganiach Polskiego Związku Narciarskiego). Na nartach jeżdżą nie tylko osoby pełnosprawne, ale także osoby niepełnosprawne, np. inwalidzi po amputacjach kończyn, a także osoby ociemniałe. Narciarstwo jest godne polecenia także ze względu na stały kontakt narciarza z przyrodą - z ośnieżonymi stokami gór, pięknymi krajobrazami, zmiennością pogody. Fizjologiczne podstawy narciarstwa zjazdowego zostały przebadane dopiero w 1962 r. Został wtedy obliczony wydatek energetyczny podczas slalomu i zjazdu. Fizjologia sportu określa czynniki warunkujące wydolność fizyczną w dyscyplinach narciarstwa zjazdowego. Tymi czynnikami są: proporcje ciała, właściwości budowy, koordynacja nerwowo-mięśnłowa (siła, szybkość, koordynacja, poziom przemian energetycznych, termoregulacja, czynniki psychiczne). W zawodniczym biegu zjazdowym wydatek energetyczny klasyfikuje się jako superciężki, stan psychiczny ma istotny wpływ na postępy w nauce jazdy na nartach - już od momentu nauczania najprostszych ewolucji narciarskich, zarówno osób pełnosprawnych, jak i osób z ubytkami funkcjonalnymi aparatu ruchowego lub z utratą wzroku. Pokonanie bariery obawy i strachu oraz zaufanie do nauczyciela narciarstwa i jego kompetencji zawodowych (właściwe przestrzeganie bezpieczeństwa i znajomość metodyki nauczania) jest warunkiem postępów w nauce narciarstwa. Nauka narciarstwa zjazdowego rozpoczyna się od zaznajomienia ze sprzętem, omówienia zasad bezpieczeństwa młodzieży i osób dorosłych, zaznajomienia się z „Międzynarodowym dekalogiem narciarza alpejczyka" FIS. Pierwszymi ćwiczeniami powinny być ćwiczenia utrzymania równowagi. Utrzymanie równowagi w zależności od pochylenia stoku, nierówności terenowych i zmiany kierunku jazdy odbywa się poprzez amortyzację - obniżanie i podwyżs/a-nie środka ciężkości ciała oraz przez balansowanie - przesuwanie środka ciężkości ciała na boki - rozstawianie stóp i przesuwanie bioder na boki. Dokładna analiza ruchów narciarza w różnych sytuacjach jest bardzo skomplikowana (jazda na wprost, jazda po łuku, różne rodzaje nacisku na podłoże). 400

O d c i ą ż a n i e - rozpoczynać należy równocześnie z rozpoczęciem ruchu. Częściowe odciążenie przez przeniesienie środka ciężkości z narty na nartę lub odchylenie, odciążając w ten sposób przody nart. D o c i ą ż e n i e - czyli wywieranie nacisku nart, jest niezbędne do rozwinięcia siły napędzającej oraz kontroli przejazdu. Mechanizm obrotu nart, czyli skrętu, polega na rotacji nóg, rotacji ciała, odciążeniu kątowo ustawionej narty, np. w łukach płużnych następuje zmiana krawędzi obciążenia nart i podtrzymanie obrotu nart. Systematyka ćwiczeń służących do nauki narciarstwa zjazdowego stopnia podstawowego Oprócz oswojenia ze sprzętem i środowiskiem należy rozpoczynać od następujących ćwiczeń pomagających w utrzymaniu równowagi: 1. Ćwiczenia w miejscu, przechodząc do ćwiczeń w zjeździe ze wzrastającą szybkością. 2. Początkowo ćwiczenia na stokach płaskich i dość równych. Skalę trudności ćwiczeń zwiększa się, zmieniając stopień nachylenia i ukształtowania stoku. 3. Początkowo ćwiczyć na stokach ubitych, specjalnie przygotowanych, dążąc stopniowo do nauczania jazdy na nartach we wszystkich warunkach śniegowych. 4. Naukę zmian kierunku rozpocząć od skrętów doskokowych, stopniowo zmniejszając kąt najazdu i przejść do skrętów odstokowych. 5. Przechodzić od nauki pojedynczych skrętów do jazdy ze skrętami łączonymi. 6. Naukę rozpocząć od skrętów długich i w miarę nabywania umiejętności skracać promień skrętu. 7. Ucząc odciążania, dążyć do ograniczenia amplitudy środka ciężkości ciała do niezbędnego minimum. 8. Rozpocząć ćwiczenia w umiarkowanym tempie, stopniowo zwiększając dynamikę i szybkość wykonywania ruchu. 9. W opracowaniu toku lekcyjnego powinno się uwzględniać metody zabawowe i elementy współzawodnictwa. Przejazdy po różnych formach terenowych Stok oblodzony - jadąc w linii spadku po stoku oblod/onym, należy prowadzić narty s/.erzej i na krawędziach wewnętrznych. Jadąc w skos oblodzonego stoku, zwiększyć nachylenie krawcd/i nart, pochylając się mocniej w stronę stoku. Garb - w momencie wjazdu na garb terenowy należy ugiąć nogi i pochylić tułów do przodu, aby uniknąć przeciążenia. Próg - w momencie wjazdu na zwiększony spadek należy całe ciało pochylić do przodu i nieznacznie obniżyć pozycję. Wklęsłość - wjeżdżając do wklęsłości nałoży nieco obniżyć pozycję, wyjeżdżając 7 wklęsłości - prostować nogi tak, żeby nie stracie kontaktu ze śniegiem. Teren pofałdowany - technika jazdy polega na łącznym stosowaniu wyżej wymienionych sposobów pokonywania nierówności. 401

Warunki śniegowe Zmienne warunki śniegowe - przed przejazdem ze śniegu twardego w głęboki, ciężki śnieg należy przyjąć pozycję nieco odchyloną i obniżoną. Przed wyjazdem ze śniegu głębokiego lub miękkiego na twardy należy przyjąć pozycje nieco wychyloną. Wjazd na przeciwstok - przed wjazdem na przeciwstok z małą prędkością należy się nieco odchylić. Przy większej prędkości należy dodatkowo napiąć mięśnie (prostowniki) nóg, aby skutecznie przeciwdziałać występowaniu przeciążeń. Pozycja podstawowa narciarza Jest to zrównoważona pozycja, w której: • stopy są rozstawione na szerokość bioder, a nogi nieznacznie ugięte w stawach skokowych, kolanowych i biodrowych, • tułów jest lekko pochylony, • wzrok jest skierowany przed siebie, • ręce są nieznacznie wysunięte przed siebie, lekko rozszerzone, dłonie na wysokości bioder, rozluźnione nadgarstki tworzą przedłużenie przedramion, • kijki trzymane są równolegle względem siebie, grotami nad śniegiem zwróconymi do tyłu. Pozycja narciarza w skręcie umożliwiająca jazdę po łuku • pochylenie sylwetki do środka skrętu, • skierowanie kolan do przodu i do środka skrętu, • większe obciążenie narty zewnętrznej, • prowadzenie nieznacznie w przedzie wewnętrznego barku, biodra i nogi, • układ rąk jak w pozycji podstawowej. W drugiej części fazy sterowania, czyli od linii spadku stoku, ręka zewnętrzna jest przenoszona płynnym ruchem do przodu, co umożliwia wbicie kijka ruchem z góry w dół mniej więcej w połowie odległości między dziobem narty i wiązaniami, 30 do 40 cm od narty dolnej. Upadanie i podnoszenie się

Na stoku - ułożyć narty równolegle poniżej tułowia, poprzecznie do linii spadku stoku, podciągnąć je do siebie i „zakrawędziować", dolny kijek wbić powyżej górnej narty, trzymając górną rękę na talerzyku, a druga na uchwycie kijka - podnieść się do góry. Kroki Krok zwykły

Wykonuje się w terenie płaskim lub lekko opadającym, przesuwając ślizgowo narty. Tułów jest lekko pochylony do przodu, a przy każdym kroku następuje naprzemianstronne odepchnięcie się kijkami. Lekko przytupywać nogą wykroczną. Bezkrok

Stojąc na obu nogach jednakowo obciążonych wykonuje się poślizgiem ruch do przodu przez energiczne odepchnięcie się dwoma kijkami równocześnie. Podejście schodkówaniem

Stojąc na nartach, które są ustawione równolegle w poprzek stoku, należy kolejno odstawić najpierw nartę górną, a potem dostawić nartę dolną z jednoczesnym wsparciem się na kijkach. Zawsze należy pamiętać, żeby narta górna była wysunięta nieco w przód. Gdy stok jest bardziej stromy, należy narty mocniej „zakrawędziować". Podejście rozkrokiem

Narty są rozstawione nożycowe i bardzo mocno „zakrawędziowane". Kijki wbija się naprzemiennie z silnym oparciem się na nich. Zwroty Zwrot przystępowaniem

Gdy teren jest płaski i stok mało pochylony, odsuwa się nartę wielokrotnie kątowo, odstawiając jedną i dostawiając drugą. Osią obrotu mogą być dzioby lub piętki nart.

Upadanie

Przewidując nieuchronny upadek, należy przyjąć możliwie niską i zwartą pozycję, starając się upaść ku tyłowi na bok, z rozluźnionymi mięśniami, sterować świadomie ciałem, aby je ułożyć do upadku jak najbezpieczniej.

Zwrot podskokiem

Gdy narty są ustawione równolegle, wykonać energiczny podskok z dynamicznym obrotem nart wspomaganym rotacją ciała. Przy lądowaniu ugiąć nogi w celu amortyzacji.

Podnoszenie się

Na płaskim terenie złożyć nogi i podciągnąć je do siebie, wesprzeć się na obu kijkach i podnieść się. 402

Zwrot przez przełożenie dziobów nart Jest to trudny zwrot. Kolejno należy: 403

• skręcić tułów w kierunku zamierzonego zwrotu i wesprzeć się na kijkach, które są wbite dość szeroko za tułowiem (w celu utrzymania równowagi), • przenieść ciężar ciała na nartę zewnętrzną zamierzonego zwrotu, • zrobić energiczny wymach nogi wewnętrznej w przód, oprzeć piętkę narty na śniegu, obrócić ją w kierunku przeciwnym, położyć ją równolegle na śniegu do drugiej narty i obciążyć przełożoną nartę, • obrócić i dostawić do niej nartę zewnętrzną wbijając przy niej przeniesiony równocześnie kijek. Należy pamiętać, żeby na stoku zwrot ten rozpoczynać nartą dolną. Przed obrotem narty górnej unieść jej piętkę i to tym wyżej, im stok jest bardziej stromy. Gdy śnieg jest głęboki, należy przed tym zwrotem uklepać „platformę".

Podstawowe ewolucje narciarskie Jazda na wprost w linii spadku stoku. Gdy stok jest płaski, należy przyjąć pozycję podstawową. Jazda w skos stoku - odbywa się ukośnie do linii spadku stoku. W pozycji podstawowej należy przyjąć układ dostokowy, bardziej obciążyć nartę dolną, ręce z kijkami trzymać odpowiednio do ustawienia linii barków. Układ dostokowy pogłębić należy w zależności od nachylenia stoku - na stromym pogłębić, na łagodnym - zmniejszać. Bardzo stromy stok wymaga większego obciążenia narty dolnej. Zmiana kierunku jazdy przestępowaniem - stosuje się na stoku o małym pochyleniu i w każdych warunkach śniegowych. Jadąc w skos stoku, kolejno należy obniżyć pozycję, przenieść ciężar ciała na jedną nartę, unieść dziób drugiej narty i odstawić go nożycowo, przenieść ciężar ciała na odstawioną nartę i starać się szybko dostawić nartę odciążoną do pozycji równoległej. Powtarzać odstawianie i dostawianie nart aż do uzyskania zamierzonego kierunku jazdy lub zatrzymania. W ten sposób możemy wykonywać zmianę kierunku jazdy na każdym stoku. Należy pamiętać, żeby przed obciążeniem narty zwiększyć jej „zakrawędziowanie" przez mocniejsze nachylenie kolan do stoku. Nie odchylać pozycji ciała, nie pozwalać na obsuwanie się narty. Przy zmianie kierunku przez przestępowanie od stoku należy pamiętać o wyprzedzającym ruchu tułowia i rąk. Pług Wykonuje się go w łatwym terenie i śniegu, z małą prędkością, aż do zatrzymania włącznie. Jadąc w spadku stoku, kolejno należy rozsunąć tył nart, jednocześnie kierując kolana do siebie, które powinny być ugięte, i równomiernie obciążając narty. Tułów i ręce ustawione w linii spadku stoku, kijki ustawione równolegle, lekko zbliżone grotami. Prędkość jazdy należy regulować szerokością rozstawienia i zsuwania tyłów nart i stopniowym „zakrawędziowaniem" przez intensywniejsze uginanie kolan. Unikać pozycji ciała w odchyleniu. Wyróżnia się plug ślizgowy - mniejsze rozsunięcie nart, i pług hamujący - większe rozsunięcie nart. Gdy jedzie się w skos stoku, odsuwając jedną nartę, a drugą utrzymując dotychczasowy kierunek jazdy, wtedy ewolucja nazywa się lukiem pólpluznym. 404

Łuki plużne Są to zmiany kierunku jazdy na nartach w pozycji płużnej. Jadąc pługiem zwiększyć należy obciążenie i „zakrawędziowanie" narty zewnętrznej w stosunku do zamierzonego kierunku skrętu, uginając mocniej nogę i mocniej przenosząc ciężar ciała na nartę. Nie należy skręcać tułowia w stronę skrętu, nie pochylać tułowia na zewnątrz skrętu, nie wysuwać narty zewnętrznej. Linia barków powinna być prostopadła do kierunku jazdy. Patrzeć przed siebie, trzymając kijki równolegle, a nawet zbliżone grotami. Tę ewolucję należy wykonywać tylko na mało stromych stokach, z małą prędkością i tylko wtedy, gdy śnieg jest be/pieczny.

Ześlizgi Ześlizg polega na przenoszeniu nart prostopadle lub ukośnie do ich długiej osi. Za pomocą ześlizgu można wytracać szybkość i wysokość w jeździe w skos stoku lub do zatrzymania się. Ześlizgi wykonuje się na stokach o różnym terenie. Ześlizg z pó Jadąc w skos stoku w półpługu, należy kolejno: odsunąć nartę górną do pozycji poszerzonej - druga narta (dolna) jest cały czas w ześlizgu. Potem należy ześlizg prowadzić na obu nartach, a prędkość ześlizgu hamować lub zwiększać przywodzenie i odwodzenie kolan. Na stokach o małym nachyleniu dla ułatwienia można odciążać narty, stosując układ ciała wysoko-nisko. Ześlizg boczny - wykonuje się w układzie dostokowym, obniżając pozycję i mniej „krawędziując" nartami przez odsunięcie kolan od sloku i rozpoczynając w ten sposób ześlizg. Szybkość tego ześlizgu reguluje się przysuwaniem i odsuwaniem kolan w stosunku do stoku. Skręt dostokowy - wysoka i niska pozycja. Służy do zatrzymywania się. Jadąc w skos stoku, należy wykonać odciążenie narty wewnętrznej z jednoczesnym ruchem rotacyjnym nóg, który wprowadza narty w skręt. Kontynuować skręt, kierując kolana do środka skrętu (w początkowej fazie nauczania dążyć do prowadzenia nart śladem hamującym, a dopiero po opanowaniu tej ewolucji dążyć do prowadzenia nart śladem ślizgowym). Większe „zakrawędziowanie" nart wykonać przy rozpoczęciu skrętu, ograniczyć natomiast wielkość odciążenia i rotacji nóg, starać się skręcić tylko przez odpowiednie „zakrawędziowanie" nart. Skręt z pługu (wykonuje się go na stokach o małym nachyleniu, z małą prędkością). Do linii spadku stoku jest wykonywany jako łuk płużny, a po jej przekroczeniu pług równolegle poszerzony. Kolejno: obciążając nartę górną, rozpocząć skręt, utrzymując obciążenie narty zewnętrznej - dojechać do linii spadku stoku, a po jej przekroczeniu dosunąć nartę wewnętrzną do linii poszerzonej, dalej skręcać na nartach poszerzonych, stopniowo zwiększać ich „zakrawędziowanic" przez kierowanie kolan do środka skrętu i obciążanie narty zewnętrznej. W linii spadku stoku pierwsza część skrętu jest łukiem płużnym. Wielkość hamowania (rozsunięcia tyłów nart) w pozycji płużnej jest zależna od stopniu zaawansowania narciarza (im więcej narciarz umie, tym mniej hamuje). Istotnym elementem tej ewolucji jest doprowadzenie do po/ycji równoległej. Łatwiej uzyskać równoległe ustawienie nart po przekroczeniu spadku stoku. Płynny ruch obrotowy nogi wewnętrznej, który do-

405

prowadza nartę do pozycji poszerzonej równoległej, może hyc ułatwiony przez odciążenie narty wewnętrznej wykonane w stopniu dostosowanym do umiejętności narciarza i sytuacji. Błędem jest unoszenie narty wewnętrznej, która pomimo odciążenia powinna mieć stały kontakt ze śniegiem. Skrę t z pólpługu

Jest wykonywany do łinii stoku w półpługu (narta górna) na stokach o małym i średnim pochyleniu. Wykonuje się go, odciążając nartę górną do półpługu i wykonując odsuniętą nartą skręt. Przed przekroczeniem linii spadku stoku wbić kijek i skrętnym ruchem nogi wewnętrznej doprowadzić nartę do pozycji równoległej. Kontynuować skręt na nartach prowadzonych równolegle, obniżając pozycję. Stopniowo mocniej „krawędziować" narty przez kierowanie kolan do środka skrętu, bardziej obciążyć nartę zewnętrzną. W miarę doskonalenia techniki skracamy odcinek skrętu, który jest wykonywany w pozycji półpłużnej - należy starać się jak najszybciej wykonywać skręt na nartach równoległych. Na stoku o dużym nachyleniu nartę należy odstawić, a nie odsunąć. Momentem skrętu jest obciążenie kątowe odstawionej narty. Narty w skręcie prowadzić w pozycji poszerzonej (bardziej równolegle), starając się w miarę doskonalenia dążyć do pozycji wąskiej. Ugięcie kolan i skierowanie ich do środka skrętu jest przeciwdziałaniem sile odśrodkowej. Specyfika nauczania narciarstwa dzieci Nauka narciarstwa dla małych dzieci powinna dzieci bawić, wywołując zainteresowanie nartami oraz wyzwalając odruchy psychomotoryczne potrzebne do jazdy na nartach. Konsultacje „domowe" z narciarstwa Podskoki, skoki obunóż, ślizganie się na filcu po gładkiej podłodze, zjeżdżanie po pochyłej gładkiej desce w bamboszach. Narty Bobo, już dla 3-latka, pierwsze kroki ślizgowe z asekuracją z tyłu, potem z podaniem rąk - z przodu, ciągnięcie za dzioby nart, zamierzony upadek na poduszkę ułożoną z boku. Pierwsze kroki na śniegu Gdy jest ładna pogoda, pierwsze kroki na małym pochyleniu, przytupywanie, przysiadanie, np. „Zabawa w sanki". Jedno dziecko bez nart biegnie przodem, ciągnąc za kijki partnera. Nauka zmiany kierunku ślizgu w miejscach oznaczonych chorągiewkami, najpierw zmiana w chodzie, potem zmiana kierunku w zjeździe stopniowo zwiększając prędkość jazdy (pomoce: tyczki, baloniki, linki). Przykłady zabaw z dziećmi starszymi: • balansowanie tyczką trzymaną pionowo w miejscu, potem w zjeździe, • ,jazda" na tyczce z dziećmi starszymi (tyczka między nogami, trzymana obiema rękami w połowie długości, hamuje drugim końcem po śniegu), • wiosłowanie - tyczka trzymana jak wiosło, wykonywanie ruchów wiosłowania, 406

Ryć. 217.

• , jazda" na wprost z partnerem na tyczkach, kierowana przez instruktora; instruktor trzyma dwie tyczki rękami po bokach, a za nim dziecko trzyma drugie końce tyczek. Najpierw z przodu dziecko, potem instruktor. Dzieci na początku nauki jazdy nie lubią używać kijków, gdy oswoją się z jazdą na nartach, same proszą o kijki. Nie ma znaczenia, czy dzieci jadą szeroko czy wąsko, gdyż w miarę oswajania się same będą prowadzić narty wąsko i równolegle, podpatrując dobrych narciarzy. Podstawową metodą nauczania jest poprawnie wykonywany pokaz, ze zwróceniem uwagi na zasadnicze elementy ruchu. Teren powinien być odpowiednio ukształtowany, pozwalający na zwiększenie dynamiki ruchów i szybkości jazdy, np. do skrętu wykorzystać wypukłości terenowe, ćwicząc długie i krótkie skręty. Sposoby podejścia: dzieci znaczą na śniegu ślady jodełek (podejście rozkrokowe), dzieci znaczą ślad dywanika (podejście schodkowane). Zabawy doskonalące jazdę na stoku • kto w trakcie zjazdu podniesie rękawiczkę, • dzieci na „skibobach" -jazda z trzymaniem się za biodra, dwójkami, trójkami, czwórkami, • jazda na jednej, potem na drugiej narcie. Zabawy z doskonaleniem zmiany kierunku jazdy • na mało stromym stoku „berek, dogoń mnie", • na mało pochylonym stoku ustawić kilka tyczek i zorganizować przejazd wzdłuż tyczek (tyczki początkowo ustawione szeroko, potem węziej). Nauka pługu • jazda pługiem wzdłuż trasy wytyczonej tyczkami, • jazda pługiem szerokim i wąskim, 407

• jazda półpługiem z rytmicznym wypychaniem piętami nart, • jazda pługiem hamującym (narty krawędziowane) i pługiem ślizgowym (narty płasko), • dzieci bawią się w „pociąg"; jedno dziecko za drugim trzymając się za biodra partnera z przodu. Bardzo naturalnym sposobem zatrzymywania się i ulubionym przez dzieci jest szybkie poprzeczne skręcenie nart (w stosunku do kierunku jazdy), wykonywane w szerokiej pozycji, wyłącznie za pomocą ugiętych kolan. Ruchowi zatrzymywania towarzyszy ześlizg boczny nart i na tym właśnie polega nauka odruchowo wykonywanego przez dzieci ześlizgu. Potem, gdy dziecko jedzie przez tyczki, bawiąc się „kto szybciej" w łuku płużnym, z powodu szybkiej jazdy podświadomie zacznie unosić nartę wewnętrzną, wykonując skręt na narcie zewnętrznej i szybko dostawiając drugą nartę (element krystianii z odbicia). Krystiania plużna jest dla dzieci skutecznym elementem skrętu i służy do wyrobienia równowagi i zatrzymywania się. W trakcie nauczania (skręt z odbicia z oporu nartą dolną i skręt z odbicia krokiem łyźwowym) tego skrętu kątowe ustawienie nart stopniowo zmniejsza się na rzecz równoległego. Potem dziecko, mając z natury rozwinięte poczucie rytmu, łączy szybko pojedyncze skręty. Gdy poinstruuje się dziecko, że należy dynamicznie obciążyć nartę przeciwną do skrętu - dojdzie ono do jazdy „krystianią" z oporu nartą dolną. Pierwsze próby powinny być wykonywane bez kijków z zachowaniem pozycji płużnej jako wyjściowej: ciągły przejazd trasy skrętami łączonymi, w którym wyeksponowane są fazy równoległej jazdy w skos stoku, pozycji płużnej, i z tej pozycji wykonanie energicznego skrętu oraz energicznego końcowego przeniesienia ciężaru ciała na nartę przeciwną do zamierzonego skrętu. Dobranie odpowiedniego terenu (garby terenowe) i nierówności pomagają w precyzyjnym opanowaniu skrętów. Na szczycie garbów terenowych pochylić się szybko do przodu i szybko ugiąć kolana. Gdy najazd jest szybki - wyjazd na stok przeciwny powinien być zrównoważony nieznacznym wysunięciem jednej narty do przodu i odchyleniem tułowia do tyłu. Dziecko w sposób niejako „odruchowy" uczy się nowej techniki jazdy - „krystianii" - z oporu dolną nartą (energiczne przenoszenie ciężaru ciała z jednej narty na drugą), jadąc ze średnią prędkością. Jest to ewolucja dynamiczna, polegająca na kątowym odbiciu ustawionej narty dolnej i szybkim przeniesieniu ciężaru ciała na nartę górną. Efektem ruchu oporowego narty dolnej jest nagłe przyhamowanie, zakończone „zabiciem" wewnętrznego kijka. W połączeniu z dotychczasową prędkością po dosunięciu narty oporującej do układu równoległego pozwala to na wyprowadzenie skrętu poza linię spadku stoku. Gdy dziecko wykona dobry skręt nóg z coraz silniejszym „zakrawedziowaniem" nart, obniżając pozycję ciała w dośrodkowym układzie tułowia, ma dobrą pozycję wyjściową do następnego skrętu. Ważne tu jest skoordynowanie ruchu wbicia kijka z wykonywaniem oporu nartami. Przy szkoleniu dzieci należy wziąć pod uwagę następujące warunki: 1. Dzieci w tym samym wieku metrykalnym mają bardzo często inny wiek biologiczny i różnią się między sobą możliwościami psychofizycznymi. 2. Dzieci uczą się najlepiej przez naśladowanie. 3. Uwaga dzieci jest rozproszona - nie umieją one długo jej skupiać. 4. Dzieci są mało odporne na zimno i długotrwały wysiłek, ale szybko regenerują siły. 408

5. Dzieci mają dużą zmienność nastrojów - od śmiechu do płaczu. 6. Zachętą dla dzieci jest pochwała, nawet jeśli tylko częściowo dobrze wykonują ćwiczenia. Bezpieczeństwo Bezpieczeństwo należy do bardzo ważnych problemów metodyki nauczania narciarstwa. Do nauczyciela należy wybór miejsca i trasy zjazdu, rozeznanie warunków pogodowych (szczególnie na niebezpiecznych stokach górskich), przeprowadzenie rozgrzewki, pokazanie i omówienie miejsc trasy zjazdu szczególnie niebezpiecznych oraz sytuacji, w których może wystąpić niebezpieczeństwo. Uczniowie muszą mieć świadomość konieczności dostosowania się do wskazówek i ustaleń, gdyż na trasie sami muszą ponosić ryzyko i odpowiedzialność za siebie. Nauczyciel powinien zrobić wszystko, żeby do zagrożenia bezpieczeństwa d/ieci nie doszło. Nauczyciel powinien znać swoich uczniów - ich możliwości fizyc/.ne i psychiczne. Znoszenie leku u ćwiczących powinno odbywać się przez nauczanie prewencyjne. Metoda prewencji - polega na zapobieganiu wypadkom już podczas pierwszych prób ewolucji, co nauczyciel może bez trudu przewidzieć. Metoda kontrastów - jest metodą bard/o wybiórczą i trudną w instruktażu. Zmusza ucznia do wyeliminowania skrajnego położenia ciała lub jego części w trakcie wykonywania ćwiczeń technicznych (np. położenia kolan w czasie „krawędziowania" przy ześlizgu) lub wyłączenia jednego z analizatorów, np. wykonania ćwiczenia z zasłoniętymi oczami. Pozwala to odczuć silniej ruchy i rejestrować je za pomocą analizatorów. Pozostałe metody nauczania oraz zasady dydaktyi /.no-wychowawcze zostały omówione w rozdziale o metodyce nauczania wychowania fizycznego. Rozdział został opracowany przy konsultacji trenera narciarstwa mgr. Wojciecha Fica, byłego nauczyciela Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie. Ogólne uwagi dotyczące nauczania osób niepełnosprawnych jazdy na nartach Nauka jazdy na nartach osób niepełnosprawnych wymaga nie tylko wiedzy ogólnej dotyczącej nauki narciarstwa, ale także znajomości poszczególnych schorzeń, stanu psychicznego tych osób, wskazań i przeciwwskazań lekarskich w różnych przypadkach chorobowych. Narciarstwo jest jedną z najbardziej lubianych dyscyplin sportowych - zarówno przez ludzi zdrowych, jak i inwalidów. Przebywanie na świeżym powietrzu w atrakcyjnym krajobrazie górskim, bezpośrednie obcowanie z przyrodą w czasie jazdy na nartach stwarza doskonałe warunki cło kompleksowej rehabilitacji. Nauczenie inwalidów jazdy na nartach wymaga od prowadzącego własnych umiejętności praktyczno-teoretycznych ora/ specjalistycznej wiedzy kinezyterapeutycznej. W Polsce Tomaszewska i Kabsch opracowali problem wyeliminowania wad chodu w protezie poprze/ja/dc na nartach.

409

Narciarstwo dla inwalidów Obecnie zawodnika narciarskiego kwalifikuje się według międzynarodowych przepisów paraolimpłjskich dotyczących sportów zimowych. Na nartach jeżdżą nie tylko osoby z dysfunkcją narządu ruchu, ale także osoby ociemniałe. Specyfika narciarstwa dla osób z utratą wzroku polega na skrupulatnym zaznajomieniu się ze sprzętem za pomocą dotyku. Ociemniały narciarz musi dotknąć sprzętu narciarskiego, zapoznać się z jego kształtem, długością nart, ciężarem nart. Musi zorientować się, gdzie jest tył i przód narty, w którym miejscu na narcie są przymocowane wiązania, w których będzie umieszczony jego but narciarski. Musi dotknąć wiązań i poznać techniczne ich właściwości. „Zbadać" kształt butów, nauczyć się ich zakładania do wiązań. Musi poznać kształt kijków i zasady ich używania. Zanim rozpocznie się z ociemniałym narciarzem naukę pierwszych kroków narciarskich, można przeprowadzić „suchą zaprawę" w warunkach sali gimnastycznej, a nawet korytarza, czy w warunkach domowych (podobnie jak w przypadku „konsultacji domowych" z narciarstwa dla dzieci zdrowych). Narty należy obłożyć filcem i przesuwać krokiem narciarskim po podłodze. Należy pamiętać o dobrym wytłumaczeniu trasy i ruchów narciarskich oraz o asekuracji. W naturalnych warunkach - na śniegu - kategorycznie trzeba przestrzegać (jeżeli nie jest nauka inaczej zorganizowana) zasady asekuracji: ,jeden na jednego". Osoby ociemniałe, także osoby z dysfunkcją narządu ruchu, jak i osoby zdrowe, żeby skutecznie jeździć na nartach, muszą pozbyć się lęku czy nawet strachu. W zasadzie nauka narciarstwa ociemniałych jest zbliżona do nauki narciarstwa osób zdrowych - w dobrych warunkach terenowych, bez czyhających niebezpieczeństw i przy profesjonalnej opiece instruktora narciarskiego. W zawodach narciarskich biegowych i zjazdowych osób ociemniałych zawodnik biegnie w kierunku sygnału dźwiękowego lub głosu trenera. Na ogół zawodnik biegnie sam, ale trasa w narciarstwie biegowym miewa dwa tory przebiegające obok siebie, wówczas rywalizacja jest „ostrzejsza" i bardziej porywająca. Reakcje zawodników, którzy osiągnęli „metę", są podobne jak w zawodach osób pełnosprawnych. Cieszą się oni, „rzucają" współzawodnikom na szyję, dziękują swoim trenerom. Nauczenie narciarstwa biegowego i zjazdowego osób niepełnosprawnych - zarówno w celach rekreacyjnych, jak i zawodniczych - wymaga profesjonalnej, specjalistycznej wiedzy. Instruktor musi znać ogólną metodykę nauczania dotyczącą narciarstwa, sam musi dobrze jeździć na nartach, być przewidujący i przezorny, bardzo dobrze tłumaczyć, demonstrować i opiekować się każdym zawodnikiem. Jak powinno przebiegać uczenie narciarstwa osób ociemniałych, można dowiedzieć się z artykułu A. Lichtensteina pt. „ABC narciarstwa. Krótki kurs dla trenerów osób niepełnosprawnych". Cross 1996, nr 2. Według teoretyków i praktyków narciarstwa wiele elementów narciarstwa dla osób zdrowych można zaadaptować do potrzeb osób niepełnosprawnych w zależności od stopnia i charakteru upośledzenia.

410

Narciarstwo zjazdowe dla osób niepełnosprawnych Zastosowanie narciarstwa w rehabilitacji osób niepełnosprawnych ma już wieloletnią tradycję. Pierwszą osobą w Polsce, która propagowała narciarstwo jako formę rehabilitacji, była dr Janina Tomaszewska - zajmująca w Klinice Ortopedycznej Akademii Medycznej w Poznaniu stanowisko adiunkta. Pierwszy w kraju kurs narciarski dla osób po amputacjach został zorganizowany w 1956 r. w Cieplicach Śląskich-Zdroju w Ośrodku Naukowo-Rehabilitacyjnym, właśnie z inicjatywy dr Janiny Tomaszewskiej. Tam też przeprowadzano dalsze kursy narciarskie. W latach 1957 i 1958 odbył się pierwszy kurs leczniczo-rehabilitacyjny w Bukowinie Tatrzańskiej pod kierownictwem dr A. Kabscha. Od 1961 r. w corocznych turnusach narciarskich, które organizuje zrzeszenie „Start", uczestniczą inwalidzi z różnymi dysfunkcjami: niewidomi, głusi oraz osoby z porażeniami i uszkodzeniami narządu ruchu. Pierwsze ogólnopolskie zawody narciarskie inwalidów narządu ruchu odbyły się w 1970 r. i od tego czasu corocznie organizowane są mistrzostwa polski niepełnosprawnych w narciarstwie zjazdowym i biegowym. Obecnie, jeśli nie ma przeciwwskazań lekarskich, istnieją duże możliwości doboru odpowiedniego sprzętu specjalistycznego narciarskiego (mono-ski, kulonarty), protez i aparatów ortopedycznych, co umożliwia rozpowszechnianie tej dyscypliny wśród osób z różnymi rodzajami niesprawności. Wbrew pozorom, inwalidzi wzroku i słuchu szybko uczą się jazdy na nartach, nie mając ograniczeń wypływających z wad narządu ruchu, mogą mieć tylko psychiczne bariery, obawy, które u nowicjuszy należy szybko przełamać. Dobre porozumienie się z instruktorem oraz utrzymanie równowagi - to pierwsze zadania, którym należy sprostać. Amerykański system nauczania, który ma zastosowanie dla zdrowych narciarzy, można zaadaptować do potrzeb niepełnosprawnych w zależności od stopnia i charakteru upośledzenia (K. Chojnacki, AWF Kraków, wykładowca narciarstwa). Oto niektóre z elementów tego systemu: ł. Kontrolowanie nacisku na podłoże i obciążenie na przemian to jednej, to drugiej narty lub obu jednocześnie. 2. Regulowanie właściwego „zakrawędziowania" nart - stosownie do sytuacji. 3. Wykonywanie ruchów rotacyjnych nóg wspomagających rotację bioder. 4. Utrzymanie prawidłowej sylwetki, ułatwiające zachowanie równowagi. Ukierunkowanie nauki narciarstwa u pacjentów ociemniałych i niewidzących Ze względu na różne stopnie sprawności fizycznej konieczne jest wstępne rozróżnienie niewidzących od ociemniałych. Osoby, które nie widzą od urodzenia, charakteryzuje osłabienie układu mięśniowego, często mają one wady postawy, chodzą „chodem kogucim", nie prostując kolan. Instruktor otacza taką osobę specjalistyczną opieką. Osoby ociemniałe, w zależności od tego, kiedy utraciły wzrok (im późniejsza utrata wzroku - tym wyższa sprawność i rozwój), różnią się między sobą rozwojem i sprawnością. Podczas nauki z uczniem niewidomym należy do niego dużo mówić, żeby miał stałe poczucie bezpieczeństwa wynikające z obecności nauczyciela. Ale trzeba też być pewnym, że informacja jest zrozumiała i dociera 411

do ucznia. Funkcję wzroku w nauczaniu zastępuje mowa i dotyk. Należy sprawdzić, czy istnieją kłopoty z równowagą i na jakim tle, pamiętać o istnieniu przeszkód, takich jak schody, garby, zmiany nachylenia terenu, śnieg i lód. Należy oprowadzić ucznia po miejscu ćwiczeń, zapoznając go z terenem i krajobrazem. Nie należy brać ucznia pod rękę - on sam musi podjąć decyzję, czy chce nas wziąć pod rękę (zależy to od jego poczucia równowagi). 1. Zapoznanie ze sprzętem - powinno odbywać się pod dachem ze względu na bardziej komfortowe warunki i mniejszą możliwość rozproszenia uwagi. Należy umożliwić dotknięcie każdej części sprzętu i ekwipunku, omawiając jego kształt, budowę, szorstkość powierzchni. Umożliwić chodzenie w butach narciarskich. 2. Ćwiczenia w pozycji płuźnej rozpoczynać na płaskim terenie. Instruktor zjeżdża przed uczniem - tyłem, poprawiając ułożenie jego ciała i nart na śniegu. Można jechać obok ucznia, trzymając tyczkę slalomową, której uczeń dotyka, lub jechać z tyłu, tuż za uczniem, obejmując jego tułów. 3. Wyciąg. Po opanowaniu jazdy na „wprost" w pozycji płuźnej i równoległej uczy się ćwiczącego jazdy wyciągiem. Po odpowiedniej instrukcji niewidomi stoją bliżej obsługi wyciągu i w momencie „wczepienia się" otrzymują krótką komendę. Zarówno przy wsiadaniu, jak i zsiadaniu z wyciągu instruktor powinien dotykać (barku lub ręki) ucznia i w razie potrzeby pomagać mu. 4. Po tej wstępnej nauce - uczy się łuków płużnych. Dokładnie powtarza się zdobyte umiejętności rozsuwania piętek nart i „krawędziowania". Zwraca się uwagę na technikę - skręty powinny być zainicjowane obiema stopami, z przenoszeniem ciężaru ciała na nartę zewnętrzną. Należy od początku korygować promień skrętu, gdyż osoby niewidome mają problemy z utrzymaniem symetrii skrętów. Instruktor jedzie przodem do ucznia lub jedzie obok niego, obaj trzymają poprzecznie z przodu ułożoną tyczkę slalomową. Można też ustawić ucznia (bez kijków) tuż przed sobą i pozwolić mu na objęcie tułowia. Uczeń ćwiczy skręty, pogłębia ich promień nabierając pewności jazdy. Stopniowo eliminuje się pomoc zewnętrzną i informację słowną. 5. Nauka jazdy techniką równoległą. Właściwie układa się narty, instruktor staje poniżej ucznia, podaje mu rękę i wspólnie stopniowo próbuje się wykonać krystianię równoległą do stoku. W miarę wyczucia potrzeby odciążenia nart i właściwego sterowania nimi w ślizgu zaleca się samodzielne wykonanie skrętu w obie strony. Stopniowo zwiększa się kąt najazdu aż do linii spadku stoku. Potem przechodzi się do ewolucji odstokowej - dośrodkowe ułożenie bioder i obniżenie pozycji przy zapoczątkowywaniu skrętu - najlepiej z instruktorem, potem samodzielnie łącząc kilka skrętów. Po stwierdzeniu, że ćwiczący sam potrafi jednakowo skręcić w obu kierunkach, wprowadza się kijki i zwęża kąt najazdu. Praca z kijkami uczy właściwego rytmu, wspomaga odciążanie. Najpierw uczy się pracy z kijkami w miejscu, nie należy wbijać kijka przedwcześnie, dopiero przed następnym skrętem. Potem uczy się pracy z kijkami w terenie. Przez cały czas nauki obowiązuje kontakt instruktora z uczniem. Wskazówki do nauki jazdy na nartach osób niestyszących Dobre porozumienie się z instruktorem jest podstawą nauki. W związku z tym stosuje się podział na niesłyszących i niedosłyszących. Gdy uczniowie choć trochę 412

słyszą, zwłaszcza jeśli jest to poparte umiejętnością „czytania" z ruchu warg, nauka jest bardzo ułatwiona, ale wymaga też konieczności stałego kontaktu wzrokowego z uczniem. Posługiwanie się przez instruktora językiem migowym także ułatwia naukę (instruktor powinien mieć pięciopalcowe rękawiczki). Niesłyszący mają często problemy z równowagą (co wiąże się z uszkodzeniem aparatu słuchu). Nauka jazdy na nartach oparta jest na pokazie i naśladownictwie (metoda ścisła) i nie odbiega od metodyki i techniki przyjętej dla narciarzy pełnosprawnych. Wskazane jest posługiwanie się metodą niewerbalną, łatwo zrozumiałą dla uczniów, pozwalającą na samodzielne utrwalanie wyobrażenia ruchowego (częsta demonstracja z opisem mechaniki ruchów narciar/a ora/, pr/ygolowanc grafic/nc symbole, odwzorowujące wykonane elementy) - jest to oryginalna polska metoda nauczania, która powinna być ro/powszechniana w nauce narciarstwa osób niepełnosprawnych. Narciarstwo biegowe dla osób niewidomych Nauka stania na nartach Ćwiczący przyjmuje swobodną pozycje. Ko/.sJaw mul około 30 cm, kije narciarskie wbite na wysokości ramion. Ro/poc/ynamy swobodne śli/gi w miejscu (naprzemienne, równoległe zmiany położenia stóp względem siebie), po czym wracamy do pozycji swobodnego stania. Ćwiczenie ma na celu „czuciowe" zapoznanie się ze sprzętem i oswojenie z nową rzeczywistością. Pierwsze kroki (nauka chodzenia) Do tego zadania wybieramy teren idealnie płaski, o nie rozjeżdżonym i nie ubitym śniegu. Pośli/g wtedy mamy mniejs/\, a same narty, lekko zapadające się w śnieg, nie uciekają na boki. Pierwsze kroki to normalny chód przeniesiony i. życia codziennego - rodzaj „człapania". Pozwalamy niewidomemu swobodnie „człapać" przed siebie. Kijki, które najczęściej w pierwszym okresie służą do podpierania, staramy się wyeliminować. Pozwala to na wyrobienie u ćwiczącego czucia równowagi. Następnie zwiększamy stopień trudności przez zmianę miejsca chodzenia: ze śniegu kopnego na ubity. Wyrabiamy w ten sposób czucie „równoległości" nart, które na ubitym śniegu rozjeżdżają się na boki. Następnie łączymy aktywniejszy już krok z pracą rąk, jak podczas chodzenia. Pierwsze ślizgi (w dalszym ciągu pracujemy bez kijków narciarskich) Po opanowaniu i nabraniu swobody kroku staramy się wytłumaczyć i przenieść do treningu czucie ślizgania się na butach po lodzie. Robimy dość energiczny \vy-krok jednonóż, obciążając nartę z nogą wykroczną; po uzyskaniu poślizgu i wytraceniu szybkości dosuwarny drugą nartę tak, aby u/yskać pozycję wyjściową. To samo ćwiczenie staramy się robić w odwrotnej kolejności. Następnie pi zachodzi my do coraz dłuższego poślizgu. Ćwiczenia pomocnicze: • z dłońmi splecionymi w tyle, 413

• z dłońmi splecionymi na karku, • z kijkami trzymanymi w pozycji poziomej, • z rękami w kieszeni. Nauka pracy kijkami Wkładamy dłonie niewidomego w pętle i nachwytem trzymamy „rączkę" kijka, następnie każemy się lekko odpychać: prawa ręka - lewa narta i odwrotnie. Kije „zabijamy" pod kątem ostrym do przodu.

Pozycja wyjściowa biegacza do zjazdu powinna być swobodna i rozluźniona. Nogi ugięte w stawach kolanowych i biodrowych, stopy równomiernie oddalone od siebie (około 30 cm), obciążające narty z lekkim naciskiem na pięty. Ciężar całego ciała obciąża narty równolegle oddalone od siebie. Tułów pochylony do przodu, ręce ugięte w stawach łokciowych. Kijki narciarskie w czasie zjazdu trzymamy pod pachami bądź skierowane końcami w tyle ku dołowi. Kolana spełniają rolę teleskopów w czasie przejazdu przez nierówności terenu lub też przez różne rodzaje śniegu. Równomierny nacisk obciążającego ciała na narty i równoległość ich prowadzenia decydują o pomyślności zjazdu. W końcowej fazie jazdy, gdy narciarz powoli zaczyna wytracać szybkość, włączamy bezkrok.

Krok z odbicia, wprowadzanie w tory biegowe Do poprzedniego ćwiczenia dołączamy odbicie nogi z nartą zakroczną, przez co uzyskujemy prawie pełną formę kroku z odbicia, który najczęściej stosuje się na trasie biegowej. Po opanowaniu kroku z odbicia na śniegu ubitym i nie przetartym wprowadzamy przyszłego zawodnika w uprzednio przygotowane tory biegowe. Jest to niezbędne, gdyż nabyta umiejętność czucia równoważnego i czucia równoległego ustawienia nart względem siebie pozwoli niewidomemu biegaczowi, po wypadnięciu z rozjeżdżonych torów, swobodnie złapać równowagę i, dzięki pomocy głosu trenera prowadzącego, powrócić do opuszczonego toru. Zwroty w miejscu Najczęściej stosowanym i najprostszym zwrotem w miejscu jest zwrot z tzw. przestępowaniem. Zmianę kierunku uzyskuje się przez odstawienie dzioba narty kierunkowej i przeniesienie ciężaru ciała na tę nartę, a następnie dostawienie równoległe narty drugiej. Końce nart stanowią oś obrotu. Ćwiczymy pełny obrót, a więc o 360°, podpierając się kijkami. Nauka padania w czasie zjazdu Prawidłowy i bezpieczny jest upadek niewidomego na bok od kierunku jazdy: za wszelką cenę nie dopuszczamy do upadków w przód ani też w tył, które to upadki są dla narciarza bardzo niebezpieczne. Po wywrotce staramy się ustawić narty równolegle do stoku, a następnie wstajemy do pozycji wyjściowej. Równoległe ustawienie nart do stoku pozwala narciarzowi na swobodne przyjęcie pozycji na zboczu góry. Kontynuację jazdy rozpoczynamy od zdecydowanego, szerokiego wbicia kijków narciarskich w kierunku jazdy, przenosząc ciężar ciała na wyprostowane ręce. Następnie ustawiamy równolegle narty w kierunku jazdy. Uginamy wolno ręce w stawach łokciowych i stopniowo zmniejszając nacisk na rękojeść kijków, samoczynnie wolno rozpoczynamy zjazd w dół. Nauka zjazdu

Naukę zjazdu rozpoczynamy na stokach nie zalesionych, o łagodnym spadku, kończących się dość długim odcinkiem płaskim. Pozwoli to na włączenie ćwiczenia bezkroku w końcowym odcinku zjazdu. 414

Bezkrok Bezkrok charakteryzuje się jednoczesnym odepchnięciem dwoma kijkami ustawionymi pod kątem ostrym, przy ugiętych rękach w stawach łokciowych, do pełnego ich wy prostu. W momencie wbicia kijków tułów zdecydowanie opada w przód, by wraz z wyprostem ramion wrócić do pozycji prawie wyprostnej. Przez wprowadzenie bezkroku uzyskujemy zwiększenie szybkości poślizgu lub jej utrzymanie na pewnym odcinku jazdy. Zmiana kierunku jazdy Zwrot w miejscu ma także zastosowanie w czasie zjazdu po łagodnym stoku, jeżeli chcemy uzyskać zmianę kierunku jazdy. Jest to ewolucja charakteryzująca się dużą dynamiką ruchu. Powyższe ćwiczenia wprowadzamy w późniejszym okresie, tzn. po opanowaniu podstawowych kroków narciarskich. Nauka podchodzenia Podczas nauki pokonywania wzniesienia, mniej lub bardziej stromego, stosujemy trzy rodzaje kroków. • Krok na wprost Zbliżony do kroku z odbicia, lecz zdecydowanie krótszy, charakteryzuje się mocnym uderzeniem ślizgu narty nogi wykrocznej o tor. Uzyskujemy w ten sposób lepszą przyczepność ślizgu do podłoża. Ręce z kijkami biegowymi pracują nie tak obszernie, bardziej z tyłu, ale zgodnie z krótszym krokiem w czasie podbiegu. • Schodkowanie Stosuje się na stokach o dość mocnym nachyleniu. Schodkowanie może odbywać się w skos stoku lub w jego osi podłużnej. Ćwiczenie polega na odstawieniu narty dostokowej w górę i przeniesieniu ciężaru ciała na zewnętrzną krawędź tej narty, a następnie równoległym dostawieniu narty drugiej. W czasie schodkowania mocniej pracuje ręka z kijkiem odstokowym. • Podejście rozkrokiem w przód, zwane inaczej „choinką" Polega na rozstawieniu nart dziobami na zewnątrz - ciężar ciała obciąża wtedy 415

wewnętrzne krawędzie nart. „Choinkę" rozpoczynamy przez przeniesienie ciężaru ciała na nartę nogi wykrocznej. Po odciążeniu druga narta zostaje przeniesiona w górę w przód. Mocniejsze podparcie kijka towarzyszy narcie, na której spoczywa ciężar ciała. Po opanowaniu ABC narciarstwa klasycznego możemy przystąpić do treningu biegowego. Wytyczenie pętli treningowej

Miejsce pod pętlę treningową dla początkującego niewidomego narciarza musi być nie zalesione, bezpieczne, o łagodnej konfiguracji terenu. Nabranie pewności o stuprocentowym bezpieczeństwie i wyeliminowanie strachu przed zbliżającą się niewidzialną przeszkodą pozwolą na większą swobodę ruchu i komfort psychiczny. Pętla powinna obejmować odcinek płaski (około 3/5 trasy), odcinek podbiegu (V5 trasy) i odcinek zjazdu (V5 trasy). Powyższy układ terenowy pozwoli nam równocześnie ćwiczyć poznane kroki biegowe. Prowadzenie niewidomego w biegu

Im tory są wyraźniejsze i głębiej zarysowane, tym stopień trudności prowadzenia niewidomego jest mniejszy, a bieg bardziej bezpieczny. Przewodnik niewidomego narciarza ma trzy możliwości prowadzenia go na trasie biegowej: a) biegnąc przed niewidomym, b) biegnąc za niewidomym, c) biegnąc z boku, po sąsiednim torze. Najczęściej stosowaną i najbardziej odpowiednią jest metoda prowadzenia niewidomego z boku, po sąsiednim torze. Trener ma w tej pozycji większą możliwość korekty i lepszą widoczność trasy, nie tracąc jednocześnie z oczu biegnącego obok zawodnika. Podczas biegu trener cały czas słownie podaje informacje dotyczące konfiguracji trasy na najbliższych kilkunastu metrach oraz podpowiada, jaki jest najbardziej efektywny krok biegowy w danym momencie. Ćwiczenie nawyku ruchowego

Podczas treningu zwracamy szczególną uwagę na właściwą technikę danego ćwiczenia. Umożliwi nam to wykonanie przez podopiecznego zadania przy mniejszym nakładzie energii, a zarazem pozwoli na osiąganie coraz lepszych wyników. Nieprawidłową i nieracjonalną technikę raz „zaszczepioną" trudno jest później skorygować - nieprawidłowy nawyk ruchowy może utrwalić się na stałe. Niewidomi adepci narciarstwa charakteryzują się na ogół bardzo słabą pamięcią ruchową. Dlatego też tak ważne jest w pracy treningowej z tą grupą wyrobienie od razu prawidłowych nawyków ruchowych. Nie wystarczy jednak mechaniczne powtarzanie ćwiczeń, konieczny jest świadomy stosunek ćwiczącego do wykonywanej operacji. Jeżeli uda nam się utrwalić prawidłowy nawyk ruchowy w trakcie początkowego nauczania niewidomego narciarza, gdy zaczyna wykonywać dokładne i precyzyjne ruchy podstawowych kroków biegowych, bez słownej korekty, wtedy dopiero możemy wprowadzać go w arkana techniki bardziej skomplikowanych i trudnych kroków narciarskich. 416

(Opracowano na podstawie artykułu A. Lichtensteina „ABC narciarstwa. Krótki kurs dla trenerów osób niepełnosprawnych". Cross 1996, nr 2). Międzynarodowy dekalog narciarza alpejczyka (FIS 1998) 1. Wzgląd na inne osoby Każdy narciarz powinien zachowywać się w taki sposób, aby nie stwarzać niebezpieczeństwa dla innej osoby ani nie wyrządzać jej szkody. 2. Panowanie nad szybkością i sposobem ja/dy Narciarz powinien zjeżdżać z szybkością stosowną do swoich umiejętności, rodzaju i stanu trasy oraz warunków atmosferycznych, 3. Wybór kierunku jazdy Narciarz zjeżdżający z góry, dysponujący większą możliwością wyboru trasy zjazdu, musi ustalić taki tor jazdy, aby nie zagrażać narciarzowi jadącemu przed nim. 4. Wyprzedzania Wyprzedzać można zarówno po stronie dostokowej, jak i odstokowej, po stronie lewej lub prawej, lecz w takiej odległości, która nie ograniczy wyprzedzanemu swobody ruchu. 5. Przejazd przez skrzyżowanie tras narciarskich Narciarz zaczynający zjazd na trasie lub pólku narciarskim powinien sprawdzić, patrząc w górę i w dół, czy nie spowoduje tym niebezpieczeństwa dla siebie i innych. Identyczne postępowanie obowiązuje po każdym, nawet chwilowym, zatrzymaniu się na stoku. 6. Zatrzymywanie się Należy unikać zatrzymywania się na trasie zjazdu, zwłaszcza w miejscach zwężeń i miejscach o ograniczonej widoczności. Po ewentualnym upadku narciarz powinien usunąć się z toru jazdy możliwie jak najszybciej. 7. Podejście Narciarz powinien podchodzić tylko poboczem trasy, a w przypadku złej widoczności powinien zejść zupełnie z trasy. To samo zachowanie obowiązuje narciarzy, którzy pieszo schodzą w dół. 8. Przestrzeganie znaków narciarskich Każdy narciarz powinien stosować się do y.naków narciarskich ustawionych na trasach. 9. Wypadki W razie wypadku każdy, kto znajduje się w pobliżu, powinien poszkodowanemu służyć pomocą. 417

10. Stwierdzenie tożsamości Każdy, obojętnie czy sprawca wypadku, poszkodowany, czy też świadek, musi w razie wypadku podać swoje dane osobowe.

U w a g a . Nie zalicza się do klasy LW 4 artrodeza biodra, artrodeza kolana i biodra.

Przestrzeganie powyższego „dekalogu" pozwala na zapobieganie urazom w czasie uprawiania narciarstwa alpejskiego.

Zawodnicy z uszkodzeniem obu kończyn górnych, jeżdżący na dwóch nartach bez kijków:

Klasyfikacja funkcjonalna w narciarstwie zjazdowym Klasa LW l Zawodnicy z niesprawnością obu kończyn dolnych:

• zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami (kulonartami) lub z dwoma kijkami oraz na dwóch normalnych nartach spiętych razem (dwie protezy udowe), • zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami lub z dwoma kijkami na jednej normalnej narcie (z protezą podudzia i amputacją udową), • zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami lub z dwoma kijkami na dwóch normalnych nartach lub różnych nartach (niesprawność obu kończyn dolnych inna niż amputacja, a z obniżoną siłą mięśniową przynajmniej 45 pkt. w obu kończynach dolnych lub równoważna niesprawność). Klasa LW 2 Zawodnicy z uszkodzeniem jednej kończyny dolnej:

• zawodnik jeżdżący z dworna stabilizatorami na jednej normalnej narcie (jednostronna amputacja kończyny dolnej powyżej lub poniżej stawu kolanowego lub obniżona silą mięśniowa przynajmniej 30 pkt. w jednej kończynie, lub równoważne uszkodzenie), • zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami na jednej normalnej narcie oraz zjedna małą nartą dołączoną do niesprawnej kończyny dolnej, • zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami na jednej normalnej narcie i zjedna podpórką dla uszkodzonej kończyny dolnej. U w a g a . Kijki mogą być używane zamiast stabilizatorów. Klasa LW 3 Zawodnicy z niesprawnością obu kończyn dolnych, ale lżejszą niż LW l, jeżdżący na dwóch normalnych nartach z dwoma kijkami:

• obustronna amputacja podudzi, • niesprawność obu kończyn dolnych z siłą mięśniową ocenianą od 20 do 44 punktów lub równoważna niesprawność. Klasa LW 4

Zawodnicy z niesprawnością jednej kończyny dolnej, jeżdżący na dwóch nartach z dwoma kijkami:

• jednostronna amputacja poniżej lub powyżej stawu kolanowego z protezą, • niedowład lub porażenie kończyny dolnej z ubytkiem siły mięśniowej przynajmniej 20 pkt. lub równoważne uszkodzenie, • całkowicie usztywnione kolano.

418

Klasa LW 5/7 • obustronna amputacja kończyn górnych, • niedowład, porażenie lub dysmelia (wrodzony niedorozwój) obu kończyn górnych. Uw aga. Zawodnicy mogą używać protez oraz ortoz. Klasa LW 6/8 Zawodnicy z uszkodzeniem jednej kończyny górnej, jeżdżący na dwóch nartach z jednym kijkiem:

• amputacja kończyny górnej, • niedowład, porażenie lub dysmelia jednej kończyny górnej. U w a ga : Zawodnicy mogą używać protez lub ortoz. Klasa LW 9 Zawodnicy z niesprawnością jednej kończyny górnej i jednej kończyny dolnej, jeżdżący na sprzęcie według własnego wyboru:

• uszkodzenie górnej i dolnej kończyny po tej samej stronie, • jw., ale diagonalnie (skośnie). Uwagi: Nie można zmieniać klasy lub sprzętu podczas zawodów. Nie ma klasy dla inwalidów z uszkodzeniem więcej niż dwóch kończyn. Mogą startować w klasie LW 4 lub LW 5/7 lub LW 9 - z lekką niekorzyścią dla siebie - zawodnicy z obustronną amputacją kończyn górnych oraz zawodnicy z amputacją kończyny dolnej poniżej stawu kolanowego. Klasy LW 10, LW 11 (2-klasowy system) lub klasy LW X, LW XI, LW XII (3klasowy system) W powyższych klasach startują zawodnicy z uszkodzeniem kończyn dolnych, jeżdżący z wyboru na „sitski" (inaczej mono-ski: siedzonko z jedną nartą plus dwa krótkie stabilizatory). Klasy LW X, LW XI, LW XII stosuje się jedynie wtedy, gdy jest wystarczająca liczba startujących zawodników we wszystkich trzech klasach. W innym wypadku stosuje się system 2-klasowy, obejmujący klasy LW 10 i LW 11. 3-klasowy system: LW X: 0-8 pkt. wg testu funkcjonalnego • zawodnicy, którzy odpowiadają funkcjonalnie klasom 2, 3 ISMWSF, • zawodnicy, którzy wg funkcjonalnej klasyfikacji należą do LW X, XI lub XII i dodatkowo mają dużą niesprawność kończyny górnej. LW XI: 9-15 pkt. wg testu funkcjonalnego; zawodnicy, którzy odpowiadają funkcjonalnie klasom 3, 4 ISMWSF. 419

LW XII: 16-18 pkt. wg testu funkcjonalnego; zawodnicy, którzy odpowiadają funkcjonalnie klasom 5, 6 ISMWSF, klasom LW l, 2, 3, 4 ISOD oraz klasom 4, 5, 7, 8 CP-ISRA.

2-klasowy system: LW 10: 0-11 pkt. wg testu funkcjonalnego. LW 11: 12-18 pkt. wg testu funkcjonalnego (klasy 4, 5, 6 ISMWSF i LW 1,2, 3, 4 ISOD, i 4, 5, 7, 8 CP-ISRA). Klasa B l - całkowicie niewidomi oraz z poczuciem światła, ale bez rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów bez względu na kierunek i odległość. Klasa B2 - ze zdolnością rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów, ostrość wzroku do 2/60 i(lub) ograniczeniem pola widzenia w zakresie 5 stopni. Klasa B3 - ze wzrokiem o ostrości od ponad 2/60 do 6/60 i(lub) ograniczeniem pola widzenia od 5 do 20 stopni. Uwaga: Klasyfikowane jest lepsze oko z najlepszą korekcją. W narciarstwie zjazdowym rozgrywane są następujące konkurencje: slalom, slalom gigant, super gigant, zjazd dla mężczyzn i kobiet w klasach LW 1-11, B1-B3. Charakterystyka tras narciarskich w konkurencjach zjazdowych (w tabeli). Dane techniczne

Slalom

Slalom gigant

Super G

Zjazd

Różnica poziomów

120-150 m (M + K)*

250-350 m M 200- 350-500 m M 350- 400-550 m M 350350 m K 450 m K 500 m K

Ilość bramek

50 M 40 K

12-55% różnicy wzniesień

Min. 35 M Min. 30 Maks. 40 M Maks. K 35 K

Szerokość bramek

5-7 m

6-8 m

8-12 m

Min. 8 m

* M - mężczyźni, K - kobiety (wg opracowania M. Maniak: „Co dla kogo". Cross 1998, nr 2 i 3)

Snowboard - jazda na jednej desce na śniegu W ostatnich latach na świecie i w Polsce coraz bardziej popularną dyscypliną sportów zimowych staje się snowboard. Narta snowboardowa jest szeroka, o lekko do góry podwiniętym przodzie. Generalnie deski snowboardowe można podzielić na 2 rodzaje: 1) deski twarde - do slalomu, slalomu giganta i slalomu równoległego, 2) deski miękkie - do skoków - mają podwinięty tył i przód. Długość narty zależy od wagi zawodnika i wieku dziecka oraz rodzaju konkurencji i wynosi od 90 cm do 190 cm, szerokość - najczęściej w granicach od 1819 cm do 20-22 cm. Ważna także jest grubość i elastyczność deski. B u t y z wyglądu podobne do butów narciarskich, jednak technicznie inaczej są rozwiązane. Do slalomu i slalomu giganta używa się butów twardych, butów miękkich zaś do skoków. Wi ą z a n i a - specjalne, twarde do slalomu i slalomu giganta i miękkie do skoków i jazdy w rynnie. 420

Technika jazdy Obciążenie deski następuje przez postawienie jednej nogi w przodzie, drugiej w tyle - w małym rozkroku, przy dużym wzroście nieco poszerzonym (regulacja wiązań). Jedna noga jest więc nogą wykroczną, druga noga zakroczną. W nauce techniki jazdy na desce snowboardowej należy zwrócić uwagę na to, żeby ciężar ciała był przeniesiony na nogę wykroczną. Przed ustaleniem, która noga ma być nogą wykroczną, należy sprawdzić predyspozycje zawodnika - czy ma „lepszą" nogę prawą czy lewą. Technika jazdy ogólnie polega na obciążaniu palców stóp lub pięty - przy różnych układach stawów biodrowych, kolanowych i skokowych, które odpowiednio zgina się i prostuje. S k r ę t - uzyskuje się za pomocą rotacji tułowia - w prawo lub w lewo, a osią obrotu na etapie nauczania początkowego jest noga wykroczną. Układ ramion uniesione w sposób naturalny w przód i lekko na zewnątrz. W celu uzyskania skrętu wykonuje się odciążenie tyłu deski połączone z odpowiednią rotacją ciała w kierunku zamierzonego skrętu: rotacja w prawo - przy skręcie w prawo, rotacja w lewo - przy skręcie w lewo. U p a d k i k o n t r o l o w a n e -tzn. wykonane świadomie według pewnych reguł, które zmniejszają ryzyko kontuzji. Wyodrębnia się dwa rodzaje upadków kontrolowanych: upadek w przód i upadek w tył (na plecy). Zasadą jest, żeby w obydwu rodzajach grożącego upadku obniżyć środek ciężkości - najbardziej jak to możliwe ugiąć nogi i dopiero potem wykonać ruch zbliżony do padu. W u p a d k u w p r z ó d - wykonać ruch ugięcia nóg, a potem ruch zbliżony do padu - starając się jak największą powierzchnią ciała dotknąć śniegu. Głowa koniecznie powinna być zadarta do góry, a nawet do tyłu. Należy też eliminować upadki na kolana. Ugięte powierzchnie stawów kolanowych są „rozwarte" ł łatwo o urazy kolan. U p a d k i na p l e c y -po obniżeniu środka ciężkości ciała przez odpowiednie ugięcie nóg w stawach biodrowych, kolanowych i skokowych ramiona ułożyć w bok, stawy łokciowe w górę, nieco ugięte, przedramiona lekko opuszczone w dół. Tak ułożone ramiona w chwili dotknięcia śniegu wyhamowują siłę upadku na plecy. Nie wolno upadać na pośladki, gdyż pro/.i to nawet kontuzją kręgosłupa. Należy uważać na nadgarstki. Upadek na plecy jest zbliżony do padu w tył w dżudo. Głowa powinna być w pozycji skłonu do mostka. Na urazy narażone są także kończyny górne i obręcz barkowa. Urazy kolan są wynikiem wadliwej techniki upadku. Bardzo rzadko zdarzają się urazy stawów skokowych. Teren do nauki jazdy powinien być odpowiedni, o małym kącie pochylenia, dużej płaszczyźnie, nie za twardej, ale i niezbyt miękkiej, bez muld. W miarę opanowywania techniki jazdy można wybierać teren bardziej urozmaicony i trudniejszy. W snowboardzie szybciej nabywa się umiejętność jazdy niż w narciarstwie zjazdowym. Opanowuje się technikę, dostosowując szybkość jazdy do umiejętności. Narciarstwo zjazdowe jest jednak dyscypliną bardziej wszechstronną, nic tylko turystyczno-rekreacyjną, ale i sportową. Od 1998 r. także snowboard jest dyscypliną olimpijską. Jeżeli chodzi o adaptację snowboardu do możliwości rekreacyj-nosportowych inwalidów, sij już pewne doniesienia z prób jazdy snowboardowej 421

inwalidów po niewielkich urazach kończyn dolnych i górnych. Wymaga to wielkiego zaangażowania trenera, także po upadku ćwiczącego. W Polsce na razie brak piśmiennictwa na temat uprawiania snowboardu przez inwalidów.

Lekka atletyka (przepisy Międzynarodowej Federacji Lekkiej Atletyki) Biegi: 100 m, 400 m, 800 m, 1500 m, 3000 m (K), 5000 m (M); skok w dal (K + M), trójskok z rozbiegiem (M), skok wzwyż (K + M), rzut dyskiem (K + M), rzut oszczepem (K + M), pchnięcie kulą (K + M). Ciężar sprzętu:

Inne dyscypliny sportu inwalidzkiego Do uprawiania sportu inwalidzkiego powinny być stworzone odpowiednie warunki. Najczęściej motywacją do podejmowania aktywności sportowej jest chęć doznania radości związanej z ruchem, który - szczególnie w przypadku osób niepełnosprawnych - jest czynnikiem psychoterapeutycznym. Trening ukierunkowany na daną dyscyplinę sportową daje inwalidzie dużą satysfakcję i radość wewnętrzną. W sporcie inwalidzkim rekord nie jest celem i wysiłki sportowe nie mogą być podejmowane za wszelką cenę, kosztem utraty zdrowia. Idea olimpijska ma swój szczególny wydźwięk w sporcie inwalidzkim. „Nie chęć osiągnięcia rekordu, ale chęć uczestniczenia w szlachetnej rywalizacji sportowej". Zdaniem dwóch wielkich autorytetów rehabilitacji ruchowej - prof. W. Degi i prof. M. Weissa - „w utrzymaniu sprawności osiągniętej w czasie leczenia rehabilitacyjnego zamkniętego sport jest najlepszym środkiem". Sport, jako dziedzina ludzkiej aktywności, angażuje wiele osób niepełnosprawnych, którzy nie tylko walczą z samym sobą o uzyskanie większej sprawności fizycznej potrzebnej do egzystencji w życiu codziennym, ale także chcą walczyć w rywalizacji sportowej z innymi zawodnikami, dotkniętymi tym samym „człowieczym losem". Specjaliści rehabilitacji uważają, że powinno dążyć się do tego, żeby dyscypliny sportowe, które uprawiają osoby niepełnosprawne, kształtowały te cechy, zespoły i funkcje ruchowe, które niepełnosprawnemu są bardzo potrzebne, a przede wszystkim - nie szkodą mu. W działalności rekreacyjnej i sportowej najważniejszy jest ruch, obcowanie z przyrodą i innymi ludźmi - także pełnosprawnymi. Stowarzyszenie Rehabilitacji i Tańca Integracyjnego na Warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego prowadzi piękne zajęcia pod nazwą „swing duet". Polegają one na tańcu osoby niepełnosprawnej na wózku inwalidzkim w parze ze zdrowym rówieśnikiem. Ta specyficzna dyscyplina sportu daje inwalidom tyle samo radości co osobom pełnosprawnym. Od 1996 r. dyscyplina ta została zaliczona do dyscyplin paraolimpijskich. Dyscypliny lekkoatletyczne, wyścigi na wózkach inwalidzkich na różnych dystansach, rzuty są uprawiane rekreacyjnie i zawodnicze od dawna. Zawodnicy startują w zależności od schorzeń w poszczególnych grupach. W każdej grupie istnieją odpowiednie klasy. Przy kwalifikowaniu do poszczególnych grup obowiązuje między innymi badanie siły mięśniowej. Przy ocenie siły mięśni kończyny dolnej i górnej stosuje się zmodernizowany test Lowetta - testuje się całą grupę mięśni wykonującą określony ruch w stawie. Bilans siły mięśni w kończynie dolnej jest sumą punktów uzyskanych za ruchy w stawach: biodrowym, kolanowym i skokowym. 422

Dysk

Oszczep

Kula

Kobiety

Ikg

600 g

4,0 kg

Mężczyźni

2 kg

800 g

7,26 kg

Bieg 100 m Od startu do mety instruktor orientuje biegnącego w prawidłowym kierunku biegu gwizdkiem lub innym umówionym sygnałem. Opiekunowie biegaczy muszą zebrać zawodników według klas w odległości co najmniej 5 m za linią startu i zapewnić całkowitą ciszę podczas startu. Biegacze udają się na miejsce startowe tuż przed startem. Osoba przywołująca, która prowadzi bieg i znajduje się na przedzie grupy, daje wcześniej znak, sygnał dźwiękowy - zawodnicy potwierdzają, że rozpoznali kierunek biegu, wyciągając rękę w tym właśnie kierunku. Jeżeli znak, jaki pokazał biegacz, okazuje się błędny, to dokonuje się korekty poprzez ponowny sygnał dźwiękowy. Dopiero potem sędzia daje sygnał startu. Na tym dystansie dopuszcza się prowadzenie zawodników przez dwóch instruktorów. Pierwszy stoi między 45 a 60 m za linią startową i prowadzi biegacza przez pierwszą część dystansu. W chwili, gdy zawodnik dobiega do niego, sygnalizację rozpoczyna drugi znajdujący się na linii mety. Biegnący musi cały czas słyszeć sygnał dochodzący z jednego kierunku. Jeżeli zawodnik w zbyt dużym stopniu zmienia kierunek biegu, co grozi niebezpieczeństwem, sędzia zawodów musi zatrzymać bieg. Taki bieg może być powtórzony po wypoczynku (odpowiedni czas). Dystans 100 m zawodnicy pokonują dwukrotnie, o kolejności miejsca decyduje najlepszy wynik. Pomiędzy pierwszym a drugim biegiem przerwa musi wynosić co najmniej l godzinę. W biegach na dłuższych dystansach zawodnicy biegną wraz z przewodnikiem, na dwóch torach, i stanowią „jedność". Skok w dal Strefę stanowi zaznaczony kredą biały prostokąt o wymiarach 1,22 x l m, który jest oddalony l m od skoczni. Zawodnikowi wolno odbijać się z każdego miejsca w tej strefie, a odległość jest mierzona od pierwszego śladu odbicia. Jeżeli zawodnik odbije się przed linią „wstępną" strefy, pomiaru dokonuje się od tej linii. Tor rozbiegu wyznaczają dwie linie orientacyjne. Przed rozpoczęciem konkurencji instruktor zaprowadza zawodnika na rozbieg, ustawia go w kierunku strefy odbicia, a zawodnik wskazuje ręką kierunek biegu. Gdy kierunek jest prawidłowy, sędzia zezwala na skok. W czasie rozbiegu instruktor informuje zawodnika o kierunku biegu i miejscu odbicia. 423

Pchnięcie kulą, rzut dyskiem i oszczepem

Trener doprowadza zawodników do miejsca rozgrywanych konkurencji. Instruktor przed właściwym rzutem informuje zawodnika o kierunku rzutu, zawodnik pokazuje ręką ten kierunek. W razie nieprawidłowości instruktor koryguje błąd. W czasie samego rzutu już w konkurencji instruktor jeszcze raz informuje zawodnika o prawidłowym kierunku rzutu. Po zakończonym rzucie zawodnik jest kierowany głosem i w sposób prawidłowy (którego przedtem należy go nauczyć) musi opuścić miejsce rzutu. Pływanie

Zawodników obowiązują przepisy Międzynarodowego Zrzeszenia Niewidomych (IBSA). Wszyscy zawodnicy mogą brać udział tylko w dwóch konkurencjach w jednej serii (np. przed południem, po południu, wieczorem) i powinni mieć zagwarantowaną odpowiednią przerwę, by mogli odpocząć. W czasie całych zawodów mogą startować w 5 konkurencjach pływackich. Styl dowolny - dopuszcza każdy rodzaj pływania, poza pływaniem stylem grzbietowym, klasycznym, motylkowym. Konkurencje dla mężczyzn i kobiet z I grupy inwalidów z uszkodzeniem wzroku:

styl dowolny 50, 100, 400 m, styl klasyczny 50, 100, 400 m, grzbietowy 100 m, motylkowy 100 m, zmienny 200 m.

^

Sztafety

400 m stylem zmiennym, 400 m stylem dowolnym. Start: zawodnicy mają prawo wyboru: startować ze słupka lub z krawędzi basenu (z wyjątkiem stylu grzbietowego); przy podejściu do słupków mogą korzystać z pomocy osób towarzyszących. Nawroty: przed nawrotami instruktor może dotknąć zawodnika w plecy lub w głowę - sygnalizując w ten sposób koniec basenu (nie wolno zawodnika pchać). Maratony na wózkach inwalidzkich

Są to bardzo popularne wyścigi w Polsce i na świecie. Kl as yfikacja W zawodach mogą uczestniczyć niepełnosprawni - mężczyźni i kobiety - z uszkodzeniami kończyn dolnych (paraplegia i amputacje). Dystans: - mężczyźni: 6, 8 i 12 km, - kobiety: 6 i 8 km. 424

Przebieg trasy na tych dystansach wytyczony jest po ulicach miast, w których odbywają się zawody. Punktacj a W klasyfikacji indywidualnej punktacja jest prowadzona oddzielnie dla kobiet i mężczyzn na poszczególnych dystansach. W klasyfikacji zespołowej liczone są punkty 5 zawodników (2 kobiety i 3 mężczyzn) w następujący sposób: miejsce I - 7 punktów miejsce II - 5 punktów miejsce III - 4 punkty miejsce IV - 3 punkty miejsce V - 2 punkty miejsce VI - l punkt. Podnoszenie ciężarów jest dyscypliną wymagającą głównie siły mięśni pasa barkowego i rąk. Do wyników dochodzi się często po długoletnim treningu. Dźwiganie ciężarów odbywa się na stabilnej ławce o długości nie mniejszej niż 122 cm, szerokości 29-32 cm i wysokości 42-45 cm (potr/chnc są stojaki i pomost). Zawody odbywają się w dźwiganiu i wyciskaniu. Drugim „sportem mocnych ramion, bystrego oka i stalowych nerwów" jest łucznictwo. Inwalidzi grają też w tenisa stalowego i ziemnego. W tenisie stołowym drużyna składa się z 10 osób (5 osób na stojąco, 5 osób na wózkach). W skład drużyny wchodzą tetraplegicy, którzy mają rakietki przywiązane do rąk. Osoby niewidome uprawiają biatlon, w którym wykorzystuje się strzelanie „na słuch": zawodnik w czasie składania się do strzału słyszy w słuchawce sygnały dźwiękowe, które zmieniają się w zależności od dokładności celowania. W sportach zimowych dla osób z porażeniem stosowane są specjalne narty biegówki (coś w rodzaju sanko-nart). Osoby po amputacjach uprawiają narciarstwo alpejskie korzystając ze specjalnych protez albo „mono-ski", czyli siedzenia zjedna nartą i dwoma stabilizatorami. Uprawiają także łyżwiarstwo - odbijają się od lodu kijami, siedząc na sledge'u. Z gier zespołowych przez inwalidów uprawiane są także: rollball, koszykówka na wózkach, sitzball (gra w piłkę na siedząco), siatkówka na stojąco, siatkówka na siedząco. Pitka toczona (rollball) dla osób z utratą wzroku

B o i s k o . Stanowi prostokątną, twardą powierzchnię 25 x 13 m, mierzoną od wewnętrznych linii ograniczających boisko. L i n i e o g r a n i c z a j ą c e b o i s k o . Wszystkie linie i punkty boiska muszą zawodnicy wyczuć dotykiem. Dlatego są one oznakowane przez naklejenie na podłożu taśmy z przylepca o szerokości 5 cm. W odległości co najmniej l m od linii zewnętrznych boiska nie mogą znajdować się żadne przeszkody. Linia wyznaczająca dłuższy bok boiska nazywa się linią boczną, a wyznaczającą bok krótszy -lini ą końcową. Punkty styku linii bocznych z liniami końcowymi oznacza się chorągiewkami. 425

B r a m k i , l i n i a środkowa, s t r e f y rz ut ó w. Bramki o szerokości 5 m i wysokości 1,3 m znajdują się na przeciwległych końcach boiska. Są one oddalone od każdej linii bocznej o 4 m. Linia końcowa zawarta miedzy słupkami bramki nazywa się linią bramkową. Linia środkowa wyznaczona jest miedzy środkowymi punktami obu linii bocznych, równolegle do linii końcowych. Zawiera ona trzy znaki orientacyjne, rozmieszczone na wprost słupków bramki oraz środka bramki (4 m, 6,5 m, 9 m). Strefę rzutów stanowi część boiska między linią środkową a linią strefy rzutów, znajdującą się w odległości 4 m od linii środkowej, mierząc w kierunku bramki.

Ryć. 218.

P u n k t k a r n y. Jest to punkt znajdujący się na każdej połowie boiska, oddalony o 11 m od środka linii bramkowej. Z tego punktu egzekwowane są rzuty karne. D r u ż yn y. Każda drużyna składa się z siedmiu zawodników (w tym dwóch rezerwowych). W czasie gry może przebywać na boisku pięciu zawodników każdej drużyny: dwóch zawodników ataku, jeden bramkarz oraz dwóch zawodników obrony. Zawodnicy ataku znajdują się zawsze w strefie rzutu - mogą być to osoby w 100% niewidome (klasa sportowa A) lub ze wzrokiem szczątkowym (klasa sportowa B). Bramkarz oraz obrońcy (bez względu na stopień upośledzenia wzroku) powinni mieć na oczach specjalną opaskę z nieprzepuszczającego światła materiału, chroniącą oczy przed uderzeniem piłką. Zawodnicy rezerwowi mogą zmieniać zawodników swojej drużyny pod warunkiem, że stopień upośledzenia ich wzroku jest taki sam jak u zawodnika obrony lub ataku. Liczba zmian jest dowolna. O każdej zmianie należy powiadomić sędziego głównego. Zmiana może nastąpić po gwizdku sędziego głównego, w momencie gdy piłka nie znajduje się w akcji. M i ej s ce z a w o d n i k ó w na b oi s ku . Podczas gry tylko zawodnicy obrony oraz bramkarz znajdują się na specjalnych matach. Wysokość maty nie może przekraczać 5 cm, szerokość maty l m, a długość 2,33 m. Mata bramkarza oddalona jest od linii bramkowej o 20 cm. Boki krótsze maty są równoległe do linii bocznych boiska. Środek maty bramkarza znajduje się na wprost środka linii brzegowej. Dłuższe boki mat obrońców tworzą jedną linię równoległą do linii końcowej i oddalone są od niej o 2,20 m. Boki krótsze leżą w przedłużeniu boków krótszych maty bramkarza. Zewnętrzne boki krótsze tych mat są równoległe do linii bocznych, oddalonych od nich o 3 m. B r a m k a r z oraz obrońcy. Zawodnicy powinni znajdować się zawsze na swoich matach i oczekiwać na przyjęcie piłki w swobodnej pozycji stojącej. 426

Z a w o d n i c y a t a k u . Zawodnicy powinni zawsze znajdować się w strefie rzutów i nie wykraczać poza nią. C z as t r w a n i a gr y. Mecz składa się z dwóch okresów gry, po 7 minut każdy. Przerwa między nimi wynosi 4 minuty. P i ł k a . Gra prowadzona jest piłką o masie 2 kg, wykonaną z twardego tworzywa sztucznego. Wewnątrz piłki umieszczone są dzwoneczki, a na jej powierzchni znajduje się 8-10 małych otworów, przez które dźwięk przenika na zewnątrz. Umożliwia to obrońcom orientowanie się w ruchu piłki po boisku. P r z e b i e g g r y. O wyborze pola gry oraz wyznaczeniu drużyny rozpoczynającej grę decyduje losowanie. Po gwizdku sędziego głównego zawodnicy obrony rozpoczynają grę przez przekazanie piłki zawodnikom ataku, którzy wykonują rzut na bramkę przeciwnika. A t a k . Rzuty na bramkę przeciwnika wykonują wyłącznie zawodnicy ataku, znajdujący się we własnej strefie rzutów. Rzut może być wykonany z miejsca lub z biegu i powinien być oddany z niewielkiej wysokości od podłoża, tak aby silnie wyrzucona piłka potoczyła się w kierunku bramki. Czas przygotowania się do oddania rzutu nie powinien przekraczać 10 sekund. Rzut można oddawać z jakiegokolwiek miejsca strefy rzutów. Nie wolno ich sygnalizować. Jeżeli rzut wykonuje zawodnik ataku w 100% niewidomy, to bramkarz lub obrońcy mogą za pomocą głosu zorientować go w położeniu bramki. Każdy z zawodników ataku może wykonać tylko trzy następujące po sobie rzuty. Podczas gdy jeden zawodnik ataku wykonuje rzut, drugi przechodzi w kierunku linii bocznej. W momencie rzutu zawodnicy ataku tej drużyny, na której bramkę wykonywany jest rzut, przechodzą w pobliże linii bocznej i nie mogą przeszkadzać w jego wykonywaniu. W trakcie wykonywania rzutu na bramkę nie są dozwolone jakiekolwiek sygnały zmierzające do zmylenia obrony drużyny przeciwnej. Bramka (gol) uznana jest wówczas, gdy piłka całym swoim obwodem znajdzie się poza linią bramkową. O b r o n a . Obrońcy mogą przyjąć piłkę przez rzut całym ciałem, wybicie lub wykopnięcie jej. Nie wolno im jednak tworzyć tzw. łańcucha, to znaczy w leżeniu trzymać się wzajemnie za stopy. Obrońcy ani bramkarz nie mogą wykonywać rzutów na bramkę przeciwnika, a także nie wolno im wkraczać do strefy przeznaczonej dla zawodników ataku. Po skutecznej obronie bramkarz lub zawodnicy obrony przekazują piłkę do swoich zawodników z ataku. Przekazanie piłki odbywa się przez jej przetoczenie. Podczas przekazywania piłki zawodnicy obrony mogą kontaktować się słownie z zawodnikami ataku w celu nadania piłce odpowiedniego kierunku. Jeżeli piłka w momencie przekazywania jej zawodnikom ataku przetoczy się poza linię środkową, to wówczas przechodzi w posiadanie drużyny przeciwnej. R z u t y. Jeżeli podczas obrony piłka zostanie skierowana ponad bramkę lub poza linię końcową boiska, drużynie przeciwnej przyznaje się rzut rożny. Po trzech przyznanych, lecz nie wykonanych rzutach rożnych, drużyna przeciwna wykonuje rzut karny. Rzuty rożne przed i po przerwie w grze liczone są łącznie. Rzut wolny przyznaje sędzia główny, jeżeli drużyna popełni jeden z następujących błędów: - zawodnik ataku przekroczy linię środkową przed, podczas lub natychmiast po rzucie, - piłka dotknie podłoża poza strefą rzutów przeciwnika, - piłka odbija się kilkakrotnie od podłoża (piłka „skacząca"), - napastnik wykona więcej niż trzy rzuty bezpośrednio po sobie, - zawodnik świadomie zwalnia grę. 427

Rzut wolny wykonuje się bez rozbiegu z dowolnego miejsca strefy rzutów, po gwizdku sędziego głównego. W trakcie wykonywania rzutu wolnego bramki przeciwnika bronią tylko dwaj obrońcy znajdujący się na swoich matach. Bramkarz schodzi wówczas z boiska. Rzut karny przyznaje się tej drużynie, która uzyskała trzy rzuty rożne, lub w przypadku poważnego naruszenia przepisów przez zawodnika drużyny przeciwnej (np. niesportowe zachowanie się, podważanie decyzji sędziego). Rzut karny może wykonać każdy zawodnik drużyny, również rezerwowy. Rzut karny wykonywany jest z punktu karnego, a bramki broni tylko jeden zawodnik obrony, który zajmuje miejsce bramkarza. Bramkarz oraz drugi obrońca opuszczają boisko. Jeżeli podczas wykonywania rzutu karnego piłka dotknie podłoża poza strefą rzutów, rzut jest nieważny, nie przyznaje się jednak rzutu wolnego. Gra zostaje wstrzymana (czas martwy) w przypadku: - zmiany zawodnika, „ —r - zejścia i wejścia zawodnika podczas wykonywania rzutu karnego, - kontuzji zawodnika, - poruszenia mat, bramek, wymiany piłek, jeżeli czas usunięcia tych usterek wymaga więcej czasu niż 10 sekund. U p o m n i e n i e i w yk l u c z e n i e z gry. Za niesportowe zachowanie się podczas gry zawodnik otrzymuje od sędziego głównego upomnienie. Po trzecim upomnieniu zawodnik opuszcza boisko, a drużyna gra w osłabionym składzie. W przypadku poważnego naruszenia przepisów lub dyscypliny sędzia może wykluczyć zawodnika z gry bez ostrzeżenia lub przyznać rzut karny drużynie przeciwnej. S ę d z i o w i e . Grę sędziuje trzech sędziów: sędzia główny oraz dwóch sędziów liniowych kontrolujących przekroczenie przez piłkę linii wyznaczających boisko. Sędziowie prowadzą grę zgodnie z przepisami i mają prawo do wydawania decyzji o przekroczeniu przepisów zarówno na boisku, jak i poza nim, od chwili rozpoczęcia gry do czasu jej zakończenia (włącznie ze wszystkimi przerwami). Wszystkie przewinienia i błędy sygnalizuje sędzia główny za pomocą gwizdka, objaśniając dlaczego to uczynił. Uwagi uzupełniające. Gra musi być prowadzona w zupełnej ciszy, aby zawodnicy mogli zorientować się, w którym miejscu boiska znajduje się piłka. W przypadkach zakłócenia ciszy sędzia główny przerywa grę. Wszystkie wskazówki udzielane zawodnikom przez widzów powodują unieważnienie rzutu. Sędziowie kierunkowi (kontrolujący „trafienia") pomagają także zawodnikom obrony wówczas, gdy opuszczą oni swoje miejsce i nie mogą zorientować się w położeniu mat. Każde przesunięcie maty powinni sędziowie poprawić. Gra zostaje wówczas przerwana, aż do momentu prawidłowego ułożenia mat. Drużyna, której skład na skutek kontuzji lub wykluczeń zawodników podczas gry zmniejszył się do trzech zawodników, przegrywa mecz stosunkiem 5 : O, bez względu na faktyczny wynik gry. Przepisy gry zostały skonsultowane z panem Romanem Roczeniem, wieloletnim zawodnikiem drużyn „Start" Warszawa i „Start" Olsztyn, redaktorem technicznym książek i czasopism wydawanych pismem Braille'a.

Koszykówka na wózkach Powstała w Stanach Zjednoczonych w 1946 r. Do Europy dotarła w latach 50., w Polsce zaczęto ją uprawiać w 1967 r. w Konslancinie, dzięki pomocy profesora 428

Weissa. Polska wzięła udział w turnieju koszykówki w międzynarodowych igrzyskach w Stoke Mandeville. Wszyscy zawodnicy są klasyfikowani w zależności od stopnia upośledzenia narządu ruchu. Główne kryteria oceny stanowią możliwości funkcjonalne zawodnika. Kwalifikacje przeprowadzają tylko odpowiednio przeszkoleni fizykoterapeuci oraz lekarze. Każdego zawodnika ocenia się w skali od l do 4,5 punktu. Najmniej sprawni otrzymują l punkt, najsprawniejsi - 4,5 punktu. Klasyfikacja służy temu, żeby na boisko wprowadzić 5 zawodników, których suma punktów nie przekracza 14,5 punktu. W grze w piłkę koszykową na wózkach obowiązują przepisy zatwierdzone przez Międzynarodową Federację Piłki Koszykowej, a różnice wynikają z konieczności gry na wózkach inwalidzkich. W tej dyscyplinie zawodnika i wózek traktuje się jako całość.

Ryć. 219.

Główne zmiany przepisów koszykówki na wózkach w porównaniu z koszykówką dla osób pełnosprawnych wynikają 7. konieczności gry na wózkach inwalidzkich (sportowych). Zmiany te dotyczą porus/.ania sic, kozłowania, kontaktu fizycznego, faulu z powodu przewagi fizycznej, numeracji zawodnika i wózka, zmian czasu, punktowania zawodników w /ułeżności od stopnia uszkodzenia narządu ruchu. W tej dyscyplinie zawodnik i wózek traktuje się jako całość. Najistotniejszą różnicą między piłką koszykową dla osób pełnosprawnych a osób niepełnosprawnych na wózkach jest punktowanie zawodników w zależności od miejsca uszkodzenia rdzenia kręgowego oraz po amputacji kończyn dolnych. Zawodnik jest klasyfikowany przez zespół lekarzy specjalistów i rehabilitantów (komisja). Istnieją specjalne przepisy dotyczące kwalifikacji. Znajdują się w opracowaniach regulaminu koszykówki. Drużyna na boisku powinna być tak dobrana, żeby suma uzyskanych punktów przy kwalifikacji na stopień uszkodzenia nie przekraczała 13-14 punktów. Najciężej poszkodowani otrzymują 1-1,5 pkt., najsprawniejsi - 4-4,5 pkt. Drużyna lic/y 5 zawodników.

Wózki inwalidzkie 1. Odległość siedzenia od podłoża nie może być większa niż 53 cm. a podnóżków 11 cm, średnica koła - 66 cm. 429

2. Zezwala się na wyłożenie siedzenia gąbką (pr/.eciwodleżynową), której wysokość nie może przekraczać 5 cm i która musi być tak elastyczna, żeby przeciwległe rogi położone po przekątnej przy zgięciu stykały się. Jazda na wózku. Zawodnik ma prawo poruszać się na wózku w dowolnym kierunku i dowolnie długo, wykorzystując ruch wózka (bez dalszego obracania kół wózka rękami). W tym czasie może on piłkę chwytać, podawać, rzucać do kosza. Jazda z piłką. Zawodnicy mogą poruszać się z piłką w dowolnym kierunku, przestrzegając następujących przepisów: - zawodnik, który chwycił piłkę nie będąc w ruchu, może jeszcze wykonać obrót wózkiem w dowolny sposób; - zawodnik, który otrzymał piłkę w czasie jazdy wózkiem, może wykonać obrót poprzez ruch jednym lub dwoma kołami albo używając hamulca; - zawodnik, który chwycił piłkę podczas jazdy, może jeszcze przesunąć się w przód, wykorzystując szybkość wózka, ale nie wolno mu dodatkowo kozłować i napędzać wózka. Piłka powinna być położona na udach zawodnika, a nie między kolanami, a w czasie wykonywania obrotu wózek nie powinien przesuwać się do przodu. Obrót. Może nastąpić wtedy, gdy piłka leży na udach zawodnika, który obraca się na wózku w jakimkolwiek kierunku, poruszając tylko jednym kołem. Wózkiem można jeździć do przodu lub do tyłu, obracając koła jedną albo obiema rękami. Dotknięcie kół wózka jedną albo obiema rękami w czasie jazdy wózka traktowane jest - z wyjątkiem zatrzymania - jako jazda, jeśli zawodnik posiada piłkę. Podczas jazdy w kierunku kosza można dotknąć rękami kół wózka w celu wyprostowania się, ale tylko przed wykonaniem rzutu. Przekroczenie tego przepisu jest karane. K oz ł ow an i e p i ł k i . Zawodnik posiadający piłkę musi, poruszając się po boisku, kozłować ją. Kozłować można dwoma sposobami: 1. Jedną ręką obracać koła wózka, a drugą jednocześnie kozłować piłkę. 2. Kozłować piłkę dwukrotnie, a następnie położyć ją na kolanach i maks. dwukrotnie obrócić koła wózka. Tę czynność należy wykonywać naprzemiennie. Kozłowanie uważa się za błędne, gdy zawodnik: - odbija piłkę oburącz; - kozłując piłkę zostanie zatrzymany przez przeciwnika; - w czasie przerwy w kozłowaniu trzyma piłkę w rękach, a nie na kolanach; - rozpocznie nowy cykl kozłowania (chodzi tu o dwukrotne poruszenie kół wózka) przed ukończeniem poprzedniego; zawodnik musi wtedy piłkę podać, rzucić w kierunku kosza lub musi jej dotknąć zawodnik drużyny przeciwnej; - z piłką leżąca na kolanach więcej niż dwukrotnie obraca rękami koła wózka; - w czasie hamowania wózka ściska piłkę nogami lub trzyma piłkę w inny niedozwolony sposób. Zasadą jest, że po skończeniu kozłowania lub zatrzymaniu wózka zawodnik powinien oddać rzut w kierunku kosza lub podać piłkę innemu zawodnikowi. K o n t a k t f i z y c z n y. Jeżeli zetknięcie fizyczne /. innym graczem wynika z dobrze prowadzonej walki o piłkę (nie jest zamierzone), a zawodnicy znajdują się w takich pozycjach, że mogą spodziewać się zdobycia piłki bez zetknięcia osobistego oraz zachowują się odpowiednio ostrożnie w celu uniknięcia go - takie zetknięcie może być uznane za przypadkowe i nie powinno być karane. Przewinieniem jest najechanie wózkiem na przeciwnika w czasie przechwytywania piłki. W przypadku 430

„krycia tyłu" zawodnik znajdujący się za przeciwnikiem jest odpowiedzialny za zetknięcie się. F a u l z p o w o d u p r z e w a g i f i z y c z n e j . Walka o piłkę nie usprawiedliwia zetknięcia osobistego z przeciwnikiem posiadającym piłkę. Jeżeli broniący zawodnik, walcząc o piłkę z niedogodnej pozycji, spowoduje zetknięcie osobiste, powinien być ukarany. Zawodnikowi jadącemu nie wolno zajeżdżać drogi, jadąc wózkiem do tyłu. Nie wolno również przeciwnika trzymać, popychać, najeżdżać na niego, utrudniać mu poruszania się przez wysunięcie ręki, barku, biodra lub kolana oraz nadmierne pochylanie ciała, nie wolno też trzymać i używać hamulców jego wózka. Nie wolno używać siły fizycznej ani powodować zetknięcia się z rękami przeciwnika, z wyjątkiem takiej sytuacji, gdy jest to tylko zetknięcie ze spoczywającą na piłce ręką przeciwnika lub dotknięcie przypadkowe w czasie walki o piłkę. Nie wolno jednak dotykać rąk przeciwnika, gdy zawodnik wykonuje rzut do kosza. Zawodnikowi kozłującemu piłkę po prostej drodze nie wolno nacierać na przeciwnika znajdującego się na jego drodze ani powodować zetknięcia się z nim. Zawodnik kozłujący piłkę po prostej drodze nie może być z niej spychany. Jeżeli przeciwnik zdoła zająć na tej drodze prawidłową pozycję obronną, zawodnik kozłujący musi uniknąć zetknięcia, zmieniając kierunek lub kończąc kozłowanie. Zawodnik, który zasłania, a nie wkłada odpowiedniego wysiłku w walkę o piłkę, w razie zetknięcia osobistego ponosi za nie większą odpowiedzialność: - jeżeli zajął pozycję tak bliską przeciwnika, że normalne ruchy tego ostatniego doprowadzają do popychania lub najeżdżania; - jeżeli tak szybko zajął pozycję na drodze będącego w ruchu przeciwnika, że uniknięcie popchnięcia lub wypadnięcia z wózka jest niemożliwe. P r z e w i n i e n i e u m y ś l n e . Jest to przewinienie osobiste popełnione przez zawodnika celowo. Ciężar winy jest tu pośredni pomiędzy normalnym przewinieniem osobistym a przewinieniem powodującym dyskwalifikację. Zawodnik, który celowo nie zwraca uwagi na piłkę i powoduje przewinienie osobiste z przeciwnikiem posiadającym piłkę, popełnia przewinienie umyślne. Zazwyczaj odnosi się to także do przewinień wobec zawodnika nie posiadającego piłki. Zawodnik posiadający piłkę może też popełnić przewinienie umyślne, jeżeli celowo powoduje zetknięcie się z przeciwnikiem. Zawodnik, który powtórnie popełnił przewinienie umyślne, powinien być zdyskwalifikowany. K a r y. Winnemu należy zapisać przewinienia osobiste, poszkodowanemu zaś przyznać dwa rzuty wolne (z wyjątkiem sytuacji, kiedy poszkodowany zawodnik zdobywa kosz); - umyślny najazd na przeciwnika - karany jest dwoma rzutami wolnymi; - kontakt spowodowany przez wózek zawodnika, który w sposób widoczny nie miał możliwości zatrzymać go - traktowany jest jako ostrzeżenie; - zderzenie po oddaniu piłki traktowane jest jako niesportowe zachowanie się. Zawodnikowi nie wolno podnosić się na wózku w celu uzyskania kontroli nad piłką ani w celu trzymania piłki wyżej. Gdy zawodnik spadnie z wózka, trener ma prawo wejść na boisko. N u m e r a c j a z a w o d n i k ó w. Zawodnik musi mieć ten sam numer na koszulce z przodu i z tyłu oraz na tylnym oparciu wózka. Numery powinny być wyraźne i w jednym kolorze dla całej drużyny. Koszulki zawodników muszą mieć ten sam kolor z przodu i z tyłu. Zawodnicy każdej drużyny powinni mieć 4 do 15 ko431

lejnych numerów. Zawodnicy jednej drużyny nie mogą mieć tych samych numerów. Prz erw y w grze spowodowane wypadkiem. Sędziowie mogą zarządzić przerwę w razie kontuzji lub wypadnięcia zawodnika z wózka czy też innego poważnego powodu. Jeżeli w chwili zaistnienia wypadku toczy się gra, sędziowie powinni wstrzymać się z jej przerwaniem aż do zakończenia trwającej akcji. Akcję należy uznać za zakończoną, gdy drużyna wykona rzut do kosza, straci piłkę lub przetrzyma piłkę w grze. Jeżeli jest to konieczne ze względu na kontuzję zawodnika, sędziowie mogą bezzwłocznie przerwać grę. Trener ma prawo pomóc usiąść ponownie na wózek zawodnikowi, który wypadł z wózka. Zawodnik, który w wyniku odniesionej kontuzji nie może podjąć dalszej gry w ciągu l minuty, powinien być zastąpiony zawodnikiem rezerwowym, który ma prawo wykonywać rzuty osobiste przyznane kontuzjowanemu zawodnikowi. Sitzball (gra w pitkę na siedząco) W skład drużyny wchodzi 5 niepełnosprawnych ruchowo zawodników, którzy siedząc na parkiecie, odbijają piłkę podobnie jak w czasie gry w siatkówkę. Siatka rozpięta jest nad boiskiem na wysokości l metra i piłka może l raz odbić się od boiska, aby gracz miał czas na przesunięcie się do niej. Zawodnicy ubrani są w specjalne spodenki, które są wzmocnione filcem amortyzującym ruchy i zapobiegającym ślizganiu się na parkiecie. Boisko do gry 5 x 8 m. W grze mogą brać udział zawodnicy bez względu na wiek i rodzaj schorzenia. Ważne jest, żeby suma punktów, którymi określa się różne rodzaje niepełnosprawności w drużynie, nic przekraczała 19. Piłka na siedząco nie jest dyscypliną paraolimpijską, ale czynione są starania o przyznanie jej tego statusu. Siatkówka na stojąco W grze biorą udział zawodnicy inwalidzi z lekkimi niedowładami, po amputacjach, z krótszą kończyną. Drużyna liczy 6 osób. W tej drużynie ma prawo grać jeden zawodnik z minimalnymi uszkodzeniami (grupa „A"). Pozostali zawodnicy muszą mieć wyraźne kalectwo. Zawodnicy są wstępnie klasyfikowani. Bada się: siłę mięśniową, zakres ruchu, różnice w długości kończyn, niedowład. Opracowane są specjalne tabele: jeśli zawodnik uzyska wynik w granicach 1-2 punkty, to zalicza się go do grupy „A", za amputację podudzia dostaje się 4 punkty i kwalifikuje się do grupy „B". W drużynie gra 5 zawodników z kwalifikacjami „B" i „C" i tylko jeden z kwalifikacją „A". Przepisy piłki siatkowej na stojąco są podobne jak w siatkówce dla pełnosprawnych, z tym że trzeci set gra się systemem „tie break" (na turniejach krajowych). Chodzi tu o skrócenie czasu rozgrywki. W siatkówce na stojąco aktualnie jesteśmy mistrzami świata. Siatkówka na siedząco Gra dla mężczyzn i kobiet. W drużynie gra 6 zawodników. Wysokość rozpiętej siatki 1,15 m dla mężczyzn i 1,05 m dla kobiet. Boisko do gry ma wymiary 10 x 6. Piłka nie może odbić się od podłogi. W czasie rozgrywania piłki zawodnicy siedzą albo leżą na parkiecie w taki sposób, żeby pośladki pozostawały w kontakcie 432

Ryć. 220.

z podłożem. Ody zawodnik nie rozgrywa piłki, może unieść pośladki. Zasady sędziowania w piłce siatkowej rozgrywanej w po/,ycji stojącej i siedzącej są podobne jak w siatkówce dla osób pełnosprawnych. Siatkówka na siedząco wkrótce stanie się dyscypliną paraolimpijską. Piłka siatkowa na siedząco została oficjalnie wprowadzona w 1956 r. przez Holenderski Komitet Sportowy jako kombinacja niemieckiej gry sitzball i siatkówki. Stała się najbardziej popularną dyscypliną s|K>r(ową dla niepełnosprawnych w Holandii. Międzynarodowe zawody w tej dyscyplinie rozgrywane są od 1967 r., ale dopiero w 1978 r. została ona zaakceptowana przez ISOD, a w 1980 r. weszła do programu paraolimpijskiego. Pierwsze mistrzostwa świata odbyły się w 1983 r. w Delden, w Holandii. Piłka siatkowa na siedząco stale się rozwija. Zdobyła popularność na całym świecie. Jest urą szybką, dynamiczną, pasjonującą, w której osoby pełnosprawne i niepełnosprawne motią uczcstnic/yć razem. Zaistniała już na poziomie mistrzostw świata, Europy, regionów. Otl 1993 r. wszystkie najwyższej rangi imprezy organizowane są zarówno dla mę/czyzn, jak i kobiet. Piłka siatkowa na siedząco kobiet ma ogromną szansę stać się dyscypliną paraolimpijską w Sydney, w 2000 r. Piłka siatkowa na siedząco jest rozgrywana według przepisów Międzynarodowej Federacji Piłki Siatkowej (FIVA), z dodatkowymi uzupełnieniami zatwierdzonymi przez Światową Organizację Piłki Siatkowej Niepełnosprawnych (WOVD). Do współzawodnictwa dopuszczeni są zawodnicy z amputacjami (szczególnie polecane przy amputacji kończyn dolnych), z różnymi uszkodzeniami narządu ruchu (jedna z nóg krótsza, niedowłady - tzw. Grupa Les Autres (minimalna diplegia, he-miplegia, monoplegia, atetoza, spastyczność 1-2 stopnie - grupa CP-1SRA). Inne przypadki specjalne: dysplazja lub luksacju stawu biodrowego, całkowite endopro-tezy kolana lub biodra (bioder), bardzo cię/kie zaburzenia krążenia w kończy-nie(-ach), dolnej(-ych), stawy rzekome, niestabilność stawu kolanowego przód/tył 1,5 cm itd. Większość tych przypadków uniemożliwia uprawianie piłki siatkowej w po/.ycji stojącej. Piłka siatkowa na siedząco nie jest polecana jedynie osobom, które mają zwiększoną wrażliwość pośladków. W drużynie na boisku dopuszcza się jednego zawodnika z tzw. minimalną niepełnosprawnością (np. zawodnik z niestabilnością stawu kolanowego), a pozostałych pięciu powinno mieć widoczne kalectwo. Podczas turniejów nieoficjalnych, towarzyskich, dopuszcza się do gry osobę pełnosprawną.

433

B o i s k o do g r y Wymiary - boisko do gry jest prostokątem o wymiarach 10x6 m. Wolna strefa wokół boiska - minimum 3 m z każdej strony. Linie graniczne - linie (szer. 5 cm) są zawarte w wymiarach boiska 10x6 m. Linia środkowa - dzieli boisko na dwa pola gry o wymiarach 5 x 6 m każde. Linie strefowe - linie ataku wykreślone są równolegle, w odległości 2 m od linii środkowej. Podłoga - materiałem podłogowym powinno być drewno lub nawierzchnia syntetyczna. Si at ka Siatka ma 6,5 m długości i 0,8 m szerokości, zawiera oczka kwadratowe o boku 10 cm. Wysokość siatki wynosi 1,15 m dla mężczyzn i 1,05 dla kobiet. Taś m y b o c z n e Dwie taśmy z białego materiału o szerokości 5 cm i długości 80 cm są przymocowane do siatki, po każdej stronie na wysokości linii bocznych, w pionie nad osią linii środkowej. Obie taśmy są uważane za część siatki. Antenki Antenki to dwa elastyczne pręty wykonane z włókna szklanego lub z podobnego materiału, o długości 1,80 m i średnicy 10 mm. Każda antenka jest oznaczona paskami (szer. 10 cm) o kontrastujących kolorach i wystaje l m powyżej szczytu siatki. Słupki Wysokość słupków musi wynosić co najmniej 1,25 m. Jeżeli zastosowane są słupki wspierające, muszą być zamocowane w odległości minimum l m od każdej linii bocznej. Piłka Jednolitość piłek - wszystkie piłki używane podczas jednego meczu muszą mieć te same właściwości: obwód, wagę, ciśnienie, typ itd. Mecze międzynarodowe muszą być rozgrywane piłkami posiadającymi homologację FIVB. Obwód piłki: 65-67 cm, ciężar: 260-280 g, ciśnienie: 0,30-0,325 kg/cm2 (294,0--318,82mbarlubhPa). Zawodnicy Dozwolone jest, aby zawodnicy byli ubrani w długie szorty. Można używać bandaży i opasek, pod warunkiem że nie są niebezpieczne dla innych graczy na boisku. Zawodnikom nie wolno siedzieć na „grubym" materiale lub nosić specjalnie

wykonanych szortów. Zbyt grube szorty muszą być klasyfikowane przez sędziego jako niedozwolone. Po zycj a z a w o d n i k a w czasie gr y Każdy zawodnik przedniej linii musi mieć przynajmniej część swojego siedzenia bliżej linii środkowej niż maje odpowiadający zawodnik linii tylnej. Każdy zawodnik prawo (lewo)-stronny musi mieć przynajmniej część swojego siedzenia bliżej prawej (lewej) linii bocznej niż ma je środkowy zawodnik jego linii. Zagrywka Zagrywający musi znajdować się w strefie zagrywki (szer. 6 m). Pośladki zawodnika zagrywającego muszą być poza linią końcową boiska w momencie, gdy uderza piłkę. Kont a kt z polem gry pr zeciwnika Dotknięcie pola gry przeciwnika ręką, stopą (stopami), nogą (nogami) jest dozwolone w czasie gry, z zastrzeżeniem, że zawodnik, który to robi, nie zakłóca gry zawodnika drużyny przeciwnej. Zawodnik taki musi powrócić z ręką, stopą (stopami), nogą (nogami) natychmiast na własne pole gry. Atak 1. Uderzenie atakującego zawodnika przedniej linii Zawodnikowi nie wolno unieść pośladków z pola gry, kiedy wykonuje jakiegokolwiek typu uderzenie atakujące. Zawodnikowi przedniej linii wolno zakończyć uderzeniem atakującym podanie przeciwnika, kiedy piłka jest w strefie przedniej i całkowicie powyżej szczytu siatki. 2. Uderzenie atakującego zawodnika tylnej linii Zawodnikowi tylnej linii nie wolno unieść pośladków z pola gry, kiedy wykonuje jakiegokolwiek typu uderzenie atakujące. Zawodnik tylnej linii może wykonać każdego typu uderzenie atakujące z jakiejkolwiek wysokości, jeżeli w momencie uderzenia nie dotyka lub nie przekracza pośladkami linii ataku. Blok Zawodnikom przedniej linii wolno blokować podanie (zagrywkę) przeciwnika. Gr a o b r o n n a W czasie gry obronnej dopuszczalne jest uniesienie pośladków w celu obrony piłki. (Wg opracowania Moniki Maniak „Siatkówka na siedząco". Cross 1998, nr 2).

434

435

Goalball dla osób niewidomych

Przepisy przyjęte przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Sportu Niewidomych. D r u ż yn a : dwie trzyosobowe grupy zawodników. Bo i s ko : prostokąt o wymiarach 9 x 18 m podzielony na dwie równe części linią środkową; po obu jego końcach ustawiona bramka (9 m szerokości i l m 30 cm wysokości). P i ł k a : gumowa o wadze 1250 g, obwodzie 76 cm, z ośmioma otworami o średnicy l cm, wyposażona w dzwonki. Li ni e: widoczne i wyczuwalne oznakowania boiska w celu ułatwienia orientacji zawodnikom - mają grubość 5 cm. Gracze: wszyscy z opaskami na oczach - od pierwszego gwizdka aż do końca każdej połowy meczu; do gry dopuszcza się osoby z klas sportowych B l, B2 iB3. S ę dz i o wi e: w każdej grze bierze udział dwóch sędziów meczowych, czterech bramkowych, jedna osoba prowadząca punktację, jedna mierząca czas gry, jedna prowadząca pomiar ośmiu sekund i jedna zapisująca gole. Mecz trwa w sumie 14 minut - podzielony jest na dwie połowy, przerwa trwa 3 minuty. P rz ebi eg gr y: osoba prowadząca pomiar czasu gry podaje słyszalny sygnał przed rozpoczęciem każdej połowy meczu. Podczas gry zespoły starają się przetoczyć „udźwiękowioną" piłkę poza linię bramkową przeciwnika; kiedy jeden zespół usiłuje strzelić gola, drugi stara się temu zapobiec. Drużyna zdobywa gola za każdym razem, gdy piłka przekroczy linię bramkową w obrębie bramki. Drużyna, która przejmuje piłkę, staje się zespołem atakującym. Drużyna ta ma 8 sekund na oddanie strzału. Jeżeli zostanie on przekroczony - sędzia prowadzący dyktuje rzut karny dla drużyny przeciwnej. Każdy zawodnik może oddać tylko dwa strzały, jeden po drugim, za trzeci sędzia ogłasza rzut karny. Drużyna może uzyskać trzy 45-sekundowe przerwy w grze (podczas przepisowego czasu trwania gry) w celu wysłuchania wskazówek trenera. Bramki są o wiele większe, a boisko o wiele mniejsze niż tov na którym rozgrywane są mecze piłki nożnej. Gra jest dynamiczna, widowiskowa i c/ęsto dramatyczna. Szczególne emocje wywołuje strzelanie „karnego". Karny zostaje nakazany tej drużynie, której zawodnik przekroczył linię pola strzału. Jest ono wyznaczone wypukłymi taśmami, wyczuwalnymi dla stóp i dłoni. Obrońca staje przed bramką, osłanianą zwykle przez 3 zawodników, i nadsłuchuje, wychwytując każdy odgłos. Gdy słyszy, że piłka zbliża się do bramki, rzuca się do obrony w jej stronę. W przypadku przewinienia piłka przechodzi w posiadanie zespołu broniącego. Piłka musi co najmniej raz dotknąć podłogi w polu neutralnym, w przeciwnym razie rzut zostaje unieważniony. Kary za przewinienia: osobiste i zespołowe. W obu przypadkach na boisku pozostaje jeden zawodnik - obrońca rzutu karnego. Przewinienia osobiste - wysokie podania, dotknięcie opaski na oczach, trzeci rzut, nieprzepisowa obrona, opóźnienie gry i niesportowe zachowanie się - pociągają za sobą karę osobistą. Zespołowe opóźnianie gry, zespołowe niesportowe zachowanie podczas meczu oraz nieprzepisowe udzielanie wskazówek trenerskich pociągają /.a sobą karę zespołową. Przepisy dotyczące międzynarodowych zawodów w goalballu zostały przyjęte przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Sportu Niewidomych (IBSA). 436

Po raz pierwszy niewidomi piłkarze pojawili się na boiskach Belgii i Holandii. W Polsce grę tę zaczęto popularyzować po 1975 r. Łucznictwo

Program oraz sposób rozgrywania zawodów są identyczne dla osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych, także wyniki osiągane przez obie grupy są porównywalne. Międzynarodowa Federacja Lucznictwa planuje integrację obu grup, oczywiście przy zachowaniu odpowiedniej klasyfikacji.

Tarcza łucznicza

Żółty Ryć. 221.

Czerwony

Niebieski

Czerwony Biały Postawa łucznicza

Zawodnik może strzelać w pozycji stojącej lub siedząc na krześle lub wózku Wypuszczume strzały

inwalidzkim. W wybranej pozycji strzeleckiej musi on pozostać do końca zawodów. W czasie strzelania z wózka stopy łucznika muszą pozostawać na podnóżkach. Wózek nie może być podpierany ani podnoszony w jakikolwiek sposób i musi stać na kołach. To ry ł u c z n i c z e . Jest to pas szerokość i co najmniej 0,80 m, pi ostopadły do linii stojaków. Linię prostą równoległą do linii stojaków i łączącą wszystkie stanowiska nazywamy linią stanowisk. Stanowiska oznaczone są kolejnymi numerami, licząc od strony lewej do prawej. Stanowiska kobiet powinny znajdować się minimum 5 m l>!i/ej tarczy niż slanowiska mężczyzn. Linia oczekiwania na start powinna znajdować się w odległości 5 m za linią stanowisk. Odległość środka tarc/y od podłoża wynosi 1,30 m. Sp r z ę t . Na zawodach dozwolone jest używanie luków, strzał i cięciw dowolnego typu, wykonanych z dowolnych materiałów (oprócz łuków krzyżowych). Strzały używane na zawodach muszą być oznaczone inicjałami lub znakiem ich właściciela. Dozwolone jest użycie celowników stałych lub przesuwanych, natomiast nie wolno używać celowników optycznych (soczewek, pryzmatów). Punkty celownicze na podło/.u są dozwolone, ale nie mogą wystawać więcej niż 15 cm ponad podłoże i nic rnog;| mieć więks/,ej średnicy niż 7,5 cm. Lornety i przyrządy optyc/nc mogą być u/.ywane tylko w c/asie pt/.crw między strzelania-mi. Dozwolone jest użycie stałego lub ruchomego hączka na cięciwie o średnicy nie przekraczającej l cm. Inwalidzi 7 trwałym kalectwem, którzy w inny sposób nie są zdolni do strzelania, mogą posługiwać się urządzeniem umożliwiającym łuczni-

437

kowi strzelanie, ale w żadnym wypadku urządzenie to nie może podpierać ramienia. Tarcze. W konkurencjach FITA obowiązują tarc/e: o średnicach 122 cm, do strzelania na odległości długie (90, 70, 60 m) i 80 cm do strzelania na odległości krótkie (50, 30 m). Każda z nich podzielona jest na pięć koncentrycznych, kolorowych kręgów, licząc od s'rodka tarczy - złoty, czerwony, jasnoniebieski, czarny i biały. Konkurencja FITA obejmuje strzelanie: a) mężczyzn - 90, 70, 50 i 30 m, b) kobiet - 70, 60, 50 i 30 m. Oddaje się łącznie 36 strzałów (12 serii po 3 strzały na każdą odległość). Zawodnicy mogą strzelać jednocześnie tylko na jednym dystansie. Strzelanie rozpoczyna się od największej odległości od tarczy, a kończy na najmniejszej. Konkurencja rozgrywana jest w ciągu dwóch kolejnych dni. W zawodach dwudniowych strzelanie na większe odległości powinno być przeprowadzone pierwszego dnia. P rz epi s y be z pi e cz eń s t wa zawodów. Prowadzący jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo w czasie strzelania. Powinien on regulować tok strzelania za pomocą sygnałów dźwiękowych. I tak: - dźwięk jednego gwizdka oznacza rozpoczęcie strzelania, - dwa gwizdki są sygnałem zakończenia strzelania, - seria gwizdków jest sygnałem przerwy dla wszystkich łuczników. Napinanie łuku strzałą i celowanie jest dozwolone jedynie na stanowisku podczas strzelania. Niedozwolone jest próbowanie łuków, cięciw, strzał na torach, na których odbywa się strzelanie. Podczas zawodów można chodzić po strzały jedynie na znak dany przez prowadzącego strzelanie. Łucznik może rozpocząć strzelanie po upewnieniu się, że tor łuczniczy i miejsce poza tarczą są wolne. Łucznik, który spóźnił się na start, traci trwającą kolejkę strzelań. Chyba że sędzia główny zawodów uzna, iż spóźnienie to nie wynikło z winy zawodnika, i pozwoli mu na odbycie wszystkich strzałów obowiązujących na tym dystansie. K o m i s j a s ę d z i o w s k a . Skład komisji sędziowskiej: sędzia główny, zastępca lub zastępcy sędziego głównego, sekretarz zawodów - sędziowie tarczowi (jeden na jedno stanowisko łucznicze), sędziowie klasyfikacyjni, sędziowie łucznicy i sędziowie informatorzy. P r z e p i s y s t r z e l a n i a . Zawodnicy strzelają pojedynczo na wylosowanych stanowiskach. Każdy zawodnik strzela w seriach po 3 strzały. Na krótkie odległości zawodnicy strzelają po jednej serii, na długie po dwie serie. Gdy zawodnik podczas strzelania przekroczy linię stanowisk, strzał nie jest uznany. Po zajęciu pozycji na stanowisku zawodnik nie może być informowany lub pouczany przez kogokolwiek słownie lub w inny sposób. Zawodnikom nie wolno dotykać tarcz ani strzał tkwiących w tarczach do chwili, kiedy sędzia tarczowy, po ocenieniu i zapisaniu wartości trafień do metryczek, zezwoli na wyjęcie strzał z tarczy. Ocena t r a f i e ń i k l a s y f i k a c j a wy ni kó w. Metryczka łucznicza zawiera następujące dane: nazwę zawodów, nazwę konkurencji, datę i miejsce strzelania, nazwisko i imię zawodnika, poszczególne wartości trafień i serie, potwierdzenie zgodności zapisów przez sędziego tarczowego i zawodnika, podpisy członków komisji kwalifikacyjnej. Metryczka łucznika musi być podpisana przez sędziego tarczowego i zawodnika. Po złożeniu podpisu łucznik nie może składać protestów dotyczących wyników. W metryczce łuczniczej wpisuje się wartości punktów zdo438

bytych przez zawodnika uzyskane tylko jego strzałami. Zawodnicy powinni kontrolować zapisaną wartość punktów każdej strzały wyciągniętej z tarczy. Nie wolno wyjąć żadnej strzały, dopóki nie zostanie zapisana jej wartość punktowa. Wartość zdobytych punktów liczy się w zależności od położenia promienia strzały tkwiącej w tarczy. Jeżeli tarcza zawodnika ma więcej niż 3 (lub 6) strzał, to przy ocenie po strzelaniu serii zalicza się 3 lub 6, o najniższej wartości trafienia. W razie powtórzenia się takiej sytuacji zawodnik może być zdyskwalifikowany. Gdy promień strzały dotyka dwóch kolorów lub linii dzielącej dwa pierścienie, przyznaje się zawsze liczbę punktów odpowiadającą większej wartości. Strzała, która trafiła: a) w tarczę i odbiła się od niej zostawiając ślad - liczy się jako trafiona, jeżeli wszystkie poprzednie strzały były zaznaczone, b) w inną strzałę i odbiła się od niej zostawiając ślad lub pozostanie w niej -liczy się tak samo jak strzała trafiona tkwiąca w tarczy, c) w tarczę po odbiciu się od ziemi - liczy się jako chybiona, a wynik O, d) w tarczę sąsiedniego zawodnika - liczy się jako 0. Prowadzący strzelanie daje sygnał do rozpoczęcia następnej kolejki strzelań po upewnieniu się, że w tarczach nie zostały żadne strzały. Jeśli nieumyślnie pozostawiono w tarczach strzały, nie należy przerywać strzelania. Zawodnik może strzelać tę kolejkę innymi strzałami lub ją dokończyć po zakończeniu strzelań na tym dystansie. Kolejność miejsc w zawodach ustala się następująco: a) w konkurencjach indywidualnych - o ostatecznym wyniku rozstrzyga: - większa liczba zdobytych punktów, - największa liczba „złotych strzał" (10 pkt.), trafionych: 9, 8, 7 itd., - jeżeli podane wyżej zasady nie będą wystarczające do ustalenia pierwszych miejsc, zawodników uczestniczących w strzelaniu uważa się za równorzędnych; b) w konkurencjach drużynowych - o ostatecznym wyniku rozstrzyga się w ten sposób, że przy równej liczbie punktów zdobytych przez zespoły pierwszeństwo przyznaje się zespołowi, w którego składzie znajduje się zdobywca największej liczby punktów; drugie miejsce zajmuje zespół, w którego składzie jest zawodnik osiągający drugi wynik itd.; jeżeli i to nie daje rozstrzygnięcia, zespoły uważa się za równorzędne (remis). R ekord y. Nowy rekord może być ustanowiony wtedy, gdy wynik zawodnika lub zespołu w danej konkurencji jest większy chociaż o l pkt od poprzedniego rekordu w tej samej konkurencji. Rekordy w grupie kobiet i mężczyzn notowane są oddzielnie. Nowe rekordy mogą być ustanowione jedynie na zawodach łuczniczych. Wnioski o zatwierdzenie nowych rekordów powinny zawierać następujące dane: nazwisko i imię oraz wiek rekordzisty, nazwę zawodów, nazwę konkurencji, datę, godzinę, miejsce zawodów, osiągnięty wynik oraz opis warunków atmosferycznych w czasie zawodów. Tenis ziemny na wózkach

Uprawiany jest w Polsce od 1994 r. Do nauki gry dozwolone są wszystkie rodzaje wózków, do gry zawodniczej obowiązują wózki sportowe. Wózek traktowany jest jak „część ciała" zawodnika, który podczas uderzenia piłki musi na nim siedzieć. Do zahamowania wózka nie wolno używać ani nogi, ani protezy, dlatego te439

nisista na wózku musi mieć doskonale opanowaną technikę jazdy na wózku. Zawodnicy korzystają z tych samych kortów i sprzętu tenisowego, stosują ten sam chwyt rakiety co w zwykłym tenisie. Przepisy gry są również takie same jak w tenisie dla osób zdrowych, z następującym wyjątkiem: zawodnikowi zezwala się na odbicie piłki po drugim koźle, jeżeli zajmuje on pozycję za końcową linią. Dlatego gra jest prowadzona z głębi kortu. Grają mężczyźni i kobiety. Tenis na wózkach uprawiany jest w integracyjnych klubach tenisowych, w różnych miejscach w Polsce, m.in. w Płocku. W 1996 r. w Atlancie tenis na wózkach po raz pierwszy został włączony do konkurencji paraolimpijskich. Szermierka

Kolebką szermierki na wózkach była Anglia, a inicjatorem Ludwig Guttman. Podczas walki wózki są przymocowane do podłogi. W Polsce szermierka na wózkach uprawiana jest w różnych integracyjnych klubach sportowych działających w różnych rejonach i ośrodkach Polski (Poznań, Wrocław, Kraków, Warszawa, gdzie na terenie AWF działa Integracyjny Klub Sportowy). W 1999 r. w Warszawie odbyły się mistrzostwa Europy w Szermierce na wózkach. Sporty wodne

Inwalidzi uprawiają również żeglarstwo regatowe, a ostatnio nurkowanie (obozy Grup Aktywnej Rehabilitacji). Nurkują rekreacyjnie w wodoszczelnych kombinezonach w masce na twarzy i z butlą na plecach, posługując się głębokościomierzem zgodnie z przepisami obowiązującymi w tej dyscyplinie sportowej. Wyścigi kolarskie i wyścigi tandemów

Uprawiane są przez niepełnosprawnych rekreacyjnie i zawodnicze według obowiązującej klasyfikacji. Gra w szachy

Uprawiana jest rekreacyjnie i zawodniczo przez osoby niedowidzące i słabo widzące. Boccia

Gra ta ma walory sportowe i rehabilitacyjne. Pozwala na współzawodnictwo także osobom z najcięższymi uszkodzeniami funkcji ruchowych, jeżdżącym na wózkach i z różnymi urazami mózgowo-czaszkowymi oraz ze schorzeniami układu nerwowego. W Polsce gra ta jest mało popularna i aktualnie rozgrywki organizowane są tylko w Poznaniu w „Starcie". Od 1984 r. boccia jest dyscypliną paraolimpij-ską. Gra ta wymaga koncentracji, koordynacji, równowagi. Można ją uprawiać w każdym wieku, indywidualnie i zespołowo. Wymagany sprzęt: bile różnego koloru. Główna bila jest biała. Materiał, z którego wykonane są kule, zmienia się w zależności od podłoża - w sali gimnastycznej używa się twardych skórzanych kuł, na 440

podłożu trawiastym - bil drewnianych. Sprzęt pomocniczy: kątomierz, taśma miernicza. Celem gry jest wrzucenie lub wtoczenie na wyznaczone pole bil jednego koloru. Kolo bili białej należy umieścić jak najwięcej bil jednego koloru. Rugby na wózkach

Gra ta jest w Kanad/,ie i Stanach Zjednoczonych uprawiana od lat dwudziestych, w Europie od kilku lat, a w Polsce od 1997 r. Na obozie Stowarzyszenia Ak-ly wacji Rehabilitacji w Spalę zawodnik czołowej szwedzkiej drużyny i trener rugby zademonstrowali zasady gry i przetestowali umiejętności Polaków, ich zdolności ruchowe i poruszanie się na wózkach inwalidzkich. 12 osób wyjechało do Szwecji na przeszkolenie i w kwietniu 1997 r. zawiązało się Polskie Stowarzyszenie Rugby na Wózkach. Obecnie ćwiczy około 40 osób (Poznań, Warszawa, Katowice). Prezes Fundacji Aktywnej Rehabilitacji Sławomir Besowski, lewoskrzydłowy drużyny rugby, swoim entuzjazmem przyciąga „wó/.kowiczów" do tej dyscypliny sportu. Jeżeli chodzi o przepisy gry - to trzeba tę grę zobaczyć, bo trudno nauczyć się jej z opisu. Ogólne zasady są następujące: 1. Zawodnicy klasyfikowani są do nd/iału w j!r/e w zależności od stopnia dysfunkcji narządu ruchu, w szczególności kończyn górnych, w skali od 0,5 do 4 pkt. 2. Drużyna składa się z dwóch zespołów po cztery osoby w każdym (dwóch „skrzydłowych", „myśliwy", w obronie - rozgrywający. 3. Gra się piłką do siatkówki (obecnie Amerykanie wymyślili już specjalną, bardziej „przyczepną" piłkę do rugby). 4. Boisko ma te same wymiary co boisko do siatkówki. Zwycięstwo osiąga się poprze/ przewagę w golach. Punkly zdobywa się w ten sposób, że drużyna atakująca stara się pr/ckroczyć dwoma dowolnymi kołami wózka końcową linię boiska pomiędzy dwoma słupkami rozstawionymi w odległości 8 metrów. Ta linia jest najdłuższym bokiem prostokąta (8 x 1,5 ni), w którym może znajdować się trzecli zawodników drużyny broniącej. Czwarty zawodnik gra na zewnątrz strefy - starając się utrudniać atak przeciwników. Gra jest niezwykle szybka i dynamiczna nie tylko dzięki ciągłym zmianom sytuacji na boisku, ale również dzięki błyskawicznemu przenoszeniu się najbardziej sprawnych zawodników: ich przejazd od jednego końca boiska do drugiego trwa zaledwie 3 sekundy. Mogą oni trzymać piłkę na kolanach nie dlużej niż 10 sekund. W takim też czasie można przebywać w strefie drużyny, którą się atakuje. Piłkę należy wprowadzić z własnej połowy boiska w ciągu 15 sekund. Zabronione jest dotykanie zawodnika, ałe możliwy jest kontakt wózek-wózek. Specjalnie chroniona jest strefa ciała od kolan do pleców. Wó/ki są specjalnie skonstruowane, by były zwrotne i bezpieczne, koła mają duży kąt pochylenia. Wózki są wyposażone w elementy osłonowe (duraluminiowe zderzaki). Gra nie jest brutalna uprawiają ją również kobiety. Jest to dyscyplina sportu, którą mogą uprawiać osoby z dysfunkcjami kończyn górnych (0,5 pkt.), z niedowładem nadgarstków, dłoni, porażeniem mięśni prostujących łokcie). Ci ..półpunktowcy" są równie przydatni na boisku, jak koledzy z bardziej sprawnymi rękoma - mogą poruszać się po boisku i skutecznie blokować akcje przeciwnika. Sport ten jest też świetną rekreacją dla dzieci na wózkach. Rugby na wózkach dla tctruplegików w Sydney w 2(KK) r. będzie oficjalną dyscypliną paraolimpijską. 441

Osoby niepełnosprawne uprawiają różne rodzaje turystyki zorganizowanej z myślą o polepszeniu lub podtrzymaniu sprawności fizycznej, psychicznej - dla relaksu i przyjemności. Turystyka motorowa To dziedzina sportu, w której mogą i chętnie uczestniczą niepełnosprawni z różnym stopniem dysfunkcji narządu ruchu. Muszą się wykazać sprawnością fizyczną i intelektualną. Turystyka piesza Jest bardzo popularnym rodzajem rekreacji ruchowej, nie wymaga bowiem specjalistycznego sprzętu. Bardzo rozpowszechniona w środowisku osób słabo widzących. Łowienie ryb Jest wspaniałą formą relaksu i wypoczynku dla osób niepełnosprawnych. Jeżdżący na wózkach mogą nawet, jeżeli brzeg jest bezpieczny, wjechać wózkiem nad wodę i łowić z wygodniejszej pozycji.

Grupa Aktywnej Rehabilitacji Jest to organizacja zajmująca się wyłącznie osobami z paraplegią i tetraplegią. Celem wszelkich działań tej organizacji jest nauczenie niepełnosprawnych życia z inwalidztwem: poruszania się na wózku w sposób jak najbardziej efektywny, ćwiczenia układu ruchowego, żeby wzmocnić nie objęte niedowładem grupy mięśniowe układu ruchu i wyrobić jak najkorzystniejsze kompensacje ruchowe i czynnościowe niezbędne w życiu codziennym. Chodzi o to, aby inwalida mógł w miarę możliwości normalnie funkcjonować w życiu - pod względem fizycznym i psychicznym. Środki działania to: organizacja kursów, obozów i treningów z szerokim programem rehabilitacyjnym, rekreacyjnym, sportowym, a także szkoleniowym (pogadanki dotyczące problemów urologicznych, a u osób dorosłych również pogadanki o seksie i prokreacji). Na obozach dla dzieci rodzice i opiekunowie mają kilkudniowy kurs, na którym uczą się wychowywać swoje niepełnosprawne dzieci i wyzbyć się częstej u nich nadopiekuńczości dla dobra dzieci. Dzieci i dorośli uczą się samodzielnego przejścia z wózka na łóżko, podłogę, sedes. Instruktorami są osoby także poruszające się na wózkach inwalidzkich, które doskonale radzą sobie w życiu. Są oni jednocześnie wzorcem „psychicznym" - jak można pokonać bariery psychiczne i fizyczne i w miarę normalnie żyć. Osoby, które przeszły cykl szkoleniowy i zdobyły doświadczenie w poruszaniu się na wózkach, zostają instruktorami i dają przykład następnym, jak należy radzić sobie w życiu - wbrew nieodwracalnemu losowi. 442

Głównymi dyscyplinami sportowymi, które trenuje się na obozach, są: jazda na wózku z elementami sportowymi, lekkoatletyka, pływanie, tenis stołowy, łucznictwo oraz ćwiczenia na siłowni. Dzień obozowiczów zaczyna się wcześnie - o godz. 7. Po zabiegach higienicznych i samodzielnym ubraniu się następuje śniadanie, po którym dzieci uczą się właściwej techniki jazdy na wózku, obsługi i rozkręcania wózka. Na samym początku obozu przeprowadza się test Coopera (12-minutowa jazda wytrzymałościowa - powtarzana pod koniec obozu). W dalszych godzinach dnia realizowany jest program sportowo-rekreacyjny. Gdy jakaś dyscyplina sportu staje się pasją dla zawodnika niepełnosprawnego i osiąga on ponadprzeciętne wyniki sportowe - Grupa Aktywnej Rehabilitacji kieruje go do „Wyczynu Inwalidzkiego" PZN „Start" - jako potencjalnego kandydata do paraolimpiad. Trening kondycyjno-siłowy ukierunkowany jest na wzmocnienie tych partii mięśni, które są niezbędne do sprawnego funkcjonowania na wózku. Trening siłowy stosowany przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji (opracował Tomasz Tasiem-ski, Zakład Kinezyterapii Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu) można przeprowadzić zarówno przy izometrycznej pracy mięśni, jak i przy pracy izotonicznej. Nie można wyodrębnić w sposób izolowany tych cech pracy mięśni w czynnościach człowieka (można wyodrębnić tylko pracę auksotoniczną, tj. taką, podczas której zmianie długości mięśnia towarzyszy zmiana jego napięcia). Przykładowa jednostka treningowa w jednym dniu (wybrane ćwiczenia) Rozgrzewka 1. Część ogólna: - jazda wózkiem ze zmiennym tempem w przód i w tył, - slalom przodem i tyłem, - pokonywanie toru przeszkód, - krążenia T w prawo i w lewo, - skłony T w przód, w bok, - skrętoskłony T. 2. Część specjalistyczna: - krążenia głowy w prawo i w lewo, - skłony głowy w przód, w tył, w bok (wolno), - krążenia barków w górę, w przód, w tył, opust, - krążenia RR w przód, w tył, - krążenia LR w przód, prawą w tył, zmiana, - wymach RR w przód, w tył, - krążenia przedramion od wewnątrz na zewnątrz, - krążenia nadgarstków od wewnątrz i na zewnątrz, - zginanie nadgarstków grzbietowe, dłoniowo. Dozowanie: liczba serii - 3, liczba powtórzeń - 15.

443

N i e k t ó r e e l e m e n t y t r e n i n g u sił y: Ćwiczenia mięśni klatki piersiowej: 1. Pw. - leżenie tyłem na ławeczce ze sztangą. Wyciskanie w przód oburącz sztangi. 2. Pw. - leżenie tyłem na ławeczce z hantlami w dłoniach, przenoś hantli do zupełnego położenia RR w bok (lekko ugięte stawy łokciowe). 3. Pw. - siad na krześle, tyłem do bloczków. RR w bok przytrzymują uchwyty przeciąganie bloczków do pozycji RR w przód i powrót do pw. Ćwiczenia mięśnia dwugłowego (biceps) 4. Pw. - siad na krześle, RR w dół z hantlami trzymanymi w dłoniach podchwytem, naprzemianstronne zginanie RR w łokciach w przód do momentu przeniesienia hantli na wysokość barku. Potem zmiana R. 5. Pw. -jak wyżej, hantle trzymane nachwytem. To samo co w ćwiczeniu 4. 6. Pw. - przodem do bloczków, chwyt dłońmi za bloczki, przyciąganie bloczków do klatki piersiowej - na przemian. Łokcie na wysokości stawów. Ćwiczenia mięśnia trójgłowego (triceps) 7. Pw. - siad na stołku. T lekko pochylony w przód, jedna R ugięta w stawie łokciowym trzyma hantle. Druga R oparta dłonią na kolanie, wyprosi R w tył i powrót do pw. To samo druga R. 8. Pw. - siad na krześle, R w górę, ugięta w stawie łokciowym, w dłoni hantle. Wyprost R w górę i powrót do pw. To samo druga R. Dozowanie ćwiczeń: różne w zależności od przygotowania fizycznego. Instruktorzy Grupy Aktywnej Rehabilitacji rekrutują się z personelu medycznego - fizjoterapeutów, pielęgniarek, lekarzy. Są to również osoby jeżdżące na wózkach. W 1998 r. obchodziliśmy dziesięciolecie idei aktywnej rehabilitacji. Zaczęło się w Szwecji, gdzie po Igrzyskach Paraolimpijskich w Nagano w 1976 r. szwedzcy niepełnosprawni sportowcy z para- i tetraplegią przekonali się, że trening sportowy uczynił ich sprawniejszymi od nie trenujących kolegów z tymi samymi dysfunkcjami. Potem Polacy pojechali do Szwecji. Sławek Besowski z Warszawy z grupą niepełnosprawnych (wykorzystując prywatne kontakty) wyjechał do Bornholmu na obóz szwedzkiej Aktive Rehabilitsring. W 1988 r. w Lublinie na terenie Akademickiego Ośrodka Sportu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej odbył się pierwszy obóz aktywnej rehabilitacji z udziałem 12 instruktorów szwedzkich. W Polsce w wielu ośrodkach powstały stowarzyszenia Grupy Aktywnej Rehabilitacji - Rekryteringsgruppen. Obecnie Grupa Aktywnej Rehabilitacji organizuje różne imprezy i obozy specjalistyczne II i III stopnia dla dorosłych (w Spalę) i dziecięce (np. w Miętnem). W Polsce co roku ulega ciężkim wypadkom około 1200 osób. Tomasz Tasiemski, pracownik Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, który pracował w Zakładzie Teorii i Metodyki Sportu w AWF w Poznaniu, w lipcu 1990 r. skoczył w sposób nieprzemyślany do wody i złamał kręgosłup. Jeździ obecnie na wózku, 444

gdyż pozostało mu porażenie kończyn dolnych i górnych. Cytuję Jego słowa: „Pogodzenie się z inwalidztwem i wszystkimi jego konsekwencjami jest bardzo trudnym procesem psychicznym, ale jest konieczne na nowo poukładać sobie życie". W powrocie do „codzienności" znakomicie pomaga sport i aktywna rehabilitacja. Sport jest wspaniałym sposobem i drogą powrotu do pełniejszego życia dla kogoś, kto jeździ na wózku inwalidzkim. Leczenie w szpitalach i sanatoriach zapewnia kompleksową rehabilitację, ale w końcu pacjent idzie do domu i nie powinien mieć zamkniętej „furtki" do normalnego życia. Oczywiście powinny być zniesione bariery architektoniczne, które utrudniają życie inwalidy (brak podjazdów, odpowiednich wind) oraz zapewniona właściwa integracja ze społeczeństwem. W tych kwestiach wiele zmienia się na lepsze (przedszkola integracyjne kształcą u dzieci właściwe nastawienie do inwalidów). Powstał program „Integracja" w środkach przekazu (radio, telewizja), przez co zwiększa się świadomość społeczeństwa dotycząca spraw związanych z inwalidztwem. Inwalidztwo to nie wina, lecz przypadek, który może spotkać każdego. Ukazuje się „Cross", przepiękne czasopismo, pełne konkretnych treści, zajmujące się problemami różnego rodzaju inwalidztwa, oraz „Miesięcznik Szkoleniowo-Informacyjny Stowarzyszenia Kultury Fizycznej, Sportu i Turystki Niewidomych i Słabo widzących", a od niedawna wydawane jest pismo „Integracja", którego treść wyraża sama nazwa pisma.

Program turnusu Grupy Aktywnej Rehabilitacji Turnus Grupy Aktywnej Rehabilitacji przeznaczony jest dla osób na wózkach inwalidzkich z uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Celem turnusu jest zwiększenie sprawności fizycznej i nauka samodzielności w racl/eniu sobie w wykonywaniu czynności dnia codziennego, takich jak: ubieranie się, przesiadanie się na wózek, pokonywanie na wózku barier architektonicznych i naturalnych w terenie (strome podjazdy, krawężniki, schody łtp.). Przed rozpoczęciem turnusu odbywa się trzydniowe szkolenie dla tych osób spośród kadry i serwisu, które mają po raz pierwszy uczestniczyć w turnusie Grupy Aktywnej Rehabilitacji (nauka techniki jazdy na wózku, pokonywanie przeszkód na wózku, zasady bezpiecznego przenoszenia i asekurowania, nauka posługiwania się sprzętem urologicznym i dobierania tego sprzętu do indywidualnych potrzeb). W pierwszym dniu obozu wszystkim uczestnikom zostają dopasowane wózki inwalidzkie typu aktywnego (ich własne lub jeśli nie posiadają własnych - wózki Fundacji). Na początku i pod koniec obozu przeprowadzane są testy, pozwalające ocenić nabyte w czasie turnusu umiejętności w sprawnym poruszaniu się na wózku oraz samoobsłudze w czynnościach dnia codziennego. Codziennie odbywają się trzy półtoragodzinne cykle rehabilitacyjne oparte na pięciu specjalnie dobranych dyscyplinach sportu: • technika jazdy na wózku - poza nauką prawidłowego technicznie poruszania się przy pomocy wózka, pokonywania na nim barier architektonicznych i terenowych - na zajęciach uczestnicy uczą się przesiadać do samochodu, wchodzić na wózek po upadku, chronić się przed upadkiem itp.; 445

• pływanie - ogólnie poprawia sprawność, na zajęciach również prowadzona jest nauka samodzielnego wchodzenia do basenu, ubierania się, rozbierania, korzystania z pryszniców, toalety; • trening kondycyjno-siłowy z ukierunkowaniem na wzmocnienie tych partii mięśni, które są niezbędne w sprawnym funkcjonowaniu na wózku; • tenis stołowy i łucznictwo - bardzo korzystnie wpływają na poprawę koordynacji ruchowej i równowagi. Poza treningami odbywają się zajęcia wieczorne, których tematami są: • wózek i jego właściwe dopasowanie w zależności od indywidualnych potrzeb użytkownika, • profilaktyka odleżyn, higiena ciała, zabezpieczenia urologiczne, • problemy związane z seksem i prokreacją osób na wózkach, • przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych, możliwość kształcenia, zatrudnienia, zaopatrzenia w niezbędny sprzęt ortopedyczny i pomocniczy. Wszystkie zajęcia prowadzone są przez osoby na wózkach o takim samym stopniu upośledzenia ruchowego jak uczestnicy. Pomoc w sprawnym przeprowadzaniu zajęć stanowią chodzący instruktorzy. Są to przeszkolone wcześniej osoby, które pomagają i asekurują najmniej sprawnych uczestników zajęć. Instruktorzy są do dyspozycji uczestników dzień i noc, śpią we wspólnych salach z podopiecznymi, mogą się nawzajem obserwować i uczyć. W czasie każdego turnusu organizowane są zawody sportowe z nagrodami, dyskoteki i konkursy, mające na celu integrację grupy. Przykładowy program kursu dla rodziców na turnusach rchabilitacyjno-sportowych dla dzieci z przepukliną oponowo-rdzeniową 8.00 Śniadanie Wykład: historia RG, cele i formy pracy w ramach metody Grupy Aktywnej Rehabilitacji 11.30 Spacer po Ośrodku - prezentacja dyscyplin 13.30 Obiad 14.00 Wykład: ASPEKTY REHABILITACYJNE ORAZ PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNE W ODNIESIENIU DO SCHORZEŃ, KTÓRE PREZENTUJĄ DZIECI NA OBOZIE 15.30 Minimaraton 18.30 Kolacja 19.30 Spotkanie z przedstawicielami kadry, dotyczące życia na wózku Wykład: DZIECKO NIEPEŁNOSPRAWNE W RODZINIE 21.30 Spotkanie z przedstawicielami kadry 8.00 Śniadanie 9.00 WÓZEK INWALIDZKI a) teoria b) praktyka 13.30 Obiad 14.30 Wykład: ORGANIZACJE ORAZ STOWARZYSZENIA. AKTYWNE ŻYCIE W SPOŁECZEŃSTWIE 17.00 Spotkanie z przedstawicielami firm prezentujących urządzenia, meble oraz sprzęt ortopedyczny i środki pomocnicze 18.30 Kolacja 19.00 Prezentacja sprzętu ortopedycznego 446

8.00Śniadanie 9.30 REGULACJA WÓZKA 11.30 Sztafeta rodzinna 13.30 Obiad 14.30 Wykład: PROBLEMY UROLOGICZNE ZWIĄZANE Z PRZEPUKLINĄ OPONOWO-RDZE NIOWĄ 18.30 Kolacja 19.00 Spotkanie z kadrą obozu - rozmowy indywidualne 21.30 Dyskoteka

14 Zasób ćwiczeń fizycznych

Ćwiczenia z przyborami - gry i zabawy Duży wpływ na sferę psychiczną dziecka mają gry i zabawy ruchowe, które budują w dziecku poczucie własnych możliwości i wartości. W większości zabawy angażują całość ustroju dziecka, a w szczególności narząd ruchu. W trakcie zabawy dziecko pokonuje wewnętrzne opory i zahamowania i w ślad za wszechstronną aktywizacją ruchową aktywizują się wszystkie niemal funkcje ustrojowe. Aby zabawy ruchowe w pełni spełniały swoje zadania w gimnastyce korektywnej, muszą być wzbogacone o elementy korektywy. P r z yk ł a d y z abaw: 1. „Polowanie na zajączki" - na oznaczonej linii dzieci układają z szarf „kotlinki". Dzieci z przysiadu podpartego wykonują skoki zajączków w dowolnym kierunku. Co pewien czas zatrzymują się, robiąc „słupek" (przysiad - RR skurcz pionowy - łopatki ściągnięte). Na strzał - uderzenie dużą piłką o podłogę - zajączki uciekają skokami do kotlinek, „kryją się" w pozycji „ukłonu japońskiego". 2. „Marsz z workiem na głowie" - dwiema liniami oznacza się wąską dróżkę dla każdej grupy ćwiczącej. Dzieci stoją rzędami naprzeciw dróżki. Ułożywszy na głowie worki (waga do V2 kg) idą prosto, z maksymalną elongacją. Po przejściu zdejmują worek i biegiem wracają na swoje miejsce. Współzawodnictwo polega na jak najpoprawniejszym przejściu zespołu przez wąską dróśkę i ustawieniu się w dowolnej pozycji korektywnej. 3. „Marmurki" - czaty - dzieci ustawiają się w szeregu na jednym końcu sali, czatujący zaś na drugim. Dzieci starają się bardzo szybkim krokiem (biegiem lub na czworakach) dostać do czatującego, który stoi odwrócony do nich tyłem. Gdy czatujący odwraca głowę, wszystkie dzieci powinny zatrzymać się w bezruchu w umówionej postawie korektywnej. Jeśli czatujący dostrzeże, że któreś z dzieci stanęło wadliwie, poleca mu się cofnąć do tyłu, na miejsce wyjściowe. 4. „Który zespół mocniejszy" - dwa zespoły na brzuchu twarzami do siebie (wskazane ustalenie stóp), przed sobą mają w jednakowych odstępach poprowadzone dwie linie (w sumie 4). Na sygnał wypychają przed siebie woreczki l-kilogramowe. Który zespół przepchnie więcej woreczków za dalszą linię - wygrywa (zwrócić uwagę na symetryczny rzut oburącz). 5. „Chiński mur" - w środku boiska lub sali wyznaczony mur (pas o szerokości 2-3 kroków). Na obu krótszych bokach sali wyznacza się metę. Na jednym 448

z krótszych boków sali znajdują się wszyscy uczestnicy zabawy, na murze stoi strażnik. Wszyscy czekają na sygnał, zachowując postawę skorygowaną. Na sygnał wszyscy wybiegają, starając się dostać na drugą stronę muru. Strażnik usiłuje schwycić jak największą liczbę przebiegających. Każdy schwytany staje się „cegłą" służącą do zbudowania „muru". Schwytany przybiera na linii pozycję korektywną, np. siad skrzyżny, ukłon japoński, siad prosty itd. twarzą do biegnących, zmienianą przed każdym następnym biegiem. Zwycięzcą zostaje ten, kto przedostał się przez mur ostatni i temu powierzamy w następnej rozgrywce rolę strażnika. 6. „Sadzenie ziemniaków" - lic/.ba uczestników parzysta. Sala z wyznaczonymi dwiema liniami równoległymi, między nimi miejsca na sadzenie ziemniaków. Przybory: woreczki, chorągiewki. Przebieg gry: pierwszy z każdego rzędu wybiera i niesie w ręku 3-4 worecz-ki„ziemniaki", które sadzi w wyznaczonym miejscu, a gdy dobiegnie do mety, odbiera chorągiewkę i wraca do swego rzędu. Następny startujący zbiera woreczki stopą, przekłada do rąk i wraca dając sygnał następnemu. W ten sposób sadzenie odbywa się rękami, a zbieranie stopami. Wygrywa rząd, który lepiej sadził i zbierał „ziemniaki" oraz prędzej ukończył wyścig. Zbieranie worków stopą wykonywać tak prawą, jak i lewą nogą. W biegu /wracać uwagę na prawidłowe ustawienie stóp. 7. „Rzuty woreczków do celu stopami" - sala: wyznaczona linia rzutu i cel. Przybory: woreczki. Ustawienie - w szeregu. Dzieci wykonują kolejno rzuty stopą, starając się trafić do określonego celu (kosz), kolejno raz prawą, raz lewą stopą.

Ćwiczenia różne Zasób ćwiczeń z przyborami Ćwiczenia ze skakanktf

1. Skakanka złożona na dwie części, trzymana przed sobą, RR wyprostowane: 1 - przenieść skakankę w tył, nie zginając RR w łokciach, 2 - przenieść skakankę prostymi RR w przód, 3 - to samo skośnie w prawo, 4 - to samo skośnie w lewo. 2. Wypad w przód, skakanka złożona na dwie części, trzymana oburącz przed sobą za końce - wykonać wahadłowy ruch ósemki w lewo i w prawo (wolno i szybko). 3. Opad T w przód, skakanka złożona na dwie części trzymana oburącz -skręty T w prawo i w lewo w tempie l, 2. 4. Skakanka złożona na dwie części - przeskok przez skakankę PN i LN w przód i w tył. 5. Pw. - stojąca, końce skakanki trzymane w obu R R, jej środek pod prawą stopą: 1,2- uniesienie skakanka prawej stopy w górę,

449

przeciąganie linki

przechodzenie przez linkę

zygzakiem wzdłuż linki

przejście z siadu prostego do siadu skulnego z przeniesieniem nóg nad linką

przekładanie nóg siadzie stanie z rękami wzwyż z użyciem „linki-koła*

przekraczanie linki z piłkązbieranie w dłoni unoszenie linki w leżeniu stopą linki przodem

wyskoki z koła w

podnoszenie linki palcami stóp

chód w przód po lince skłon tułowia z położeniem linki przed stopami

siad prosty z rękami wzwyż

Ryć. 222a

3, 4 - przełożyć skakankę pod stopą lewą, 5, 6 uniesienie skakanką lewej stopy, 7, 8 - pw. 6. Pw. stojąca, skakanką złożona na dwie części, trzymana w PR w skrętoskłonie - krążenia skakanki po podłożu z jednoczesnymi przeskokami przez nią; to samo przeciwną stroną ciała. 7. Przeskoki przez skakankę jednonóż w przód i w tył. Przeskoki przez skakankę na PN, potem na LN. Przeskoki przez skakankę na 8 przemian: PN i LN. Przeskoki przez skakankę obunóż, potem 9 jednonóż na PN i LN. Pw. stojąca, w małym rozkroku, RR w 1 przód, skakanką złożona na pół 0 1 450

Ryć. 222b

- krążenie skakanką - dołem w tył z lewej strony, - krążenie skakanką - dołem w tył z prawej strony, - wykonywanie skakanką ósemek. 12. Mały rozkrok, skakanką złożona potrójnie, trzymana oburącz przed sobą na szerokość barków - przechodzenie przez skakankę do przodu i do tyłu. 13. Ułożyć skakankę wzdłuż sali, ustawić się obok w rzędzie RR opierając się na barkach poprzednika - na sygnał prowadzącego przeskoki przez skakankę w prawo i w lewo. 14. Postawa swobodna, skakanką luźno zwieszona, trzymana w PR za jeden koniec - za pomocą palców jednej ręki przesuwać skakankę o całą jej długość tak, by kończąc ćwiczenie, trzymać jej drugi koniec; ćwiczyć LR i PR. 15. Postawa stojąca w małym rozkroku, skakanką złożona, trzymać oburącz przed sobą: - skłon głowy w tył - wdech, - skłon głowy w przód - wydech. 16. Pw. stojąca, ścisnąć piłkę między stopami - podskok z podrzuceniem piłki w górę przed siebie i chwyt dwoma rękami. 17. Podpór leżąc tyłem, NN ugięte - toczenie piłki z naprzemiennym odpychaniem jej nogami. 451

18. Ćwiczący w rzędzie w podporze leżąc przodem - toczenie piłki wzdłuż rzędu, pod tułowiem ćwiczących. Ćwiczenia z laską

l. Pw. siad przodem na ławeczce, plecy proste, chwyt laski oburącz nachwytem na szerokość barków: - RR w przód, NN wyprostowane w kolanach, - RR w górę, NN wznieść, ugięte w kolanach, - powrót do pw.

podciąganie się wzdłuż leżąc przodem

przeciąganie się wzdłuż ławki tyłem w siadzie prostym przesuwanie się wzdłuż ławki leżąc tyłem chód w przód po ławeczce

przeczołganie się pod ławką

skręty tułowia z szerokim chwytem laski w górze

przechodzenie pod laska po ławeczce

przechodzenie nad laską po ławeczce

T chód .chyłkiem" po ławeczce

Ryć. 224.

przeniesienie pHek po ławce toczenie piłki po ławce powstanie z siadu skulnego i zamiana miejscami

b Ryć. 223.

przejście po ławce z woreczkiem na głowie

.skoki zajączka"

3

2 - wytrzymanie, - przenoś laski na wysokość karku,

4

- wytrzymanie,

skoki w podporze z uniesieniem jednej nogi

5 - wznos NN, 6 - wytrzymanie, 7, 8 - powrót do pw. 6. Pw. leżenie przodem, RR z laską w górze: 1 - skłon T w lewo z jednoczesnym przenosem NL w bok, 2 - pw., 3 - skłon T w prawo z jednoczesnym przenosem PN w bok, 4 - pw. U wa ga . RR z laską proste, ułożone blisko głowy.

2. Pw. stojąca w małym rozkroku, laska trzymana oburącz na szerokość barków za sobą: l - skłon T w przód z uniesieniem RR z laską w górę, 2, 3 odmach RR w przód z pogłębieniem odmachu, 4 - pw. 3. Postawa, łaska położona na podłożu przed stopami: - podskokiem wykrok LN, - podskokiem zmiana NN. 4. Pw. stojąca, chwyt laski na szerokość barków, RR w dół - przechodzenie przez laskę w przód - raz jedna, raz druga noga. 5. Pw. leżenie przodem, RR z laską w przód: l - wznos T i RR z laską, 452

7. Pw. leżenie tyłem, RR z laską w górze (chwyt laski na szerokość barków) skłony T w przód z naprzemiennym przekładaniem przez laskę kolejno - NP, potem NL, potem obu NN. 8. Siad ugięty, podparty tyłem, laska przed stopami - chwyty laski palcami stóp, przesuwanie laski w przód i w tył. 9. Pw. stojąca w rozkroku, RR z laską w tyle: 1 , 2 - skłon T w przód. RR w tył z pogłębieniem. 3 - wyprosi do pw., 453

4 - wymach RR z laską w prawo, 5 - wymach RR z laską w lewo, 6 - pw. 10. Pw. stojąca lub siad na krześle, RR z laską w dół przed sobą - przekładanie laski górą w tył w dół i z powrotem. 11. Pw. stojąca, PN zawieszona na lasce trzymanej pod kolanem: - podskoki na NL, - potem zmiana. 12. W marszu, laska w ręku ustawiona pionowo - z zachowaniem rytmu kroków, pionowo krótkie ruchy laski (jak dyrygent). Ćwiczenia z woreczkami (woreczki 10x10 cm napełnione piaskiem, grochem) 1. Pw. stojąca w małym rozkroku - przekładanie woreczka z jednej ręki do drugiej. Od układu RR-RR w dół do układu RR-RR w górę, od wąskiego rozstawienia RR do szerokiego (RR w bok). 2. Pw. stojąca lub siad na taborecie, ławeczce, materacu - przekładanie woreczka wokół tułowia, na przemian w prawą i lewą stronę. 3. Pw. stojąca - podrzucanie i chwyty woreczka, najpierw dowolne tempo, potem na sygnał. Różne warianty tego ćwiczenia: - jednorącz ręką prawą, lewą - podrzut RL, chwyt RP, - podrzuty łukiem nad głową (w prawą i lewą stronę), - ułożenie woreczka na głowie i zrzucanie go przez skłony głowy, w przód, w tył, w bok, - przerzucanie woreczka pod kolanem, - położenie woreczka na grzbiet stopy i rzut woreczka nogą w kierunku dłoni, - rzut woreczka ręką łukiem z tyłu do przodu. 4. Ćwiczenia z woreczkiem na głowie: - chód, - marsz, - bieg, - obniżanie pozycji do przysiadu, - akcentowanie kroków, - ćwiczenia korekcyjne stóp w marszu. 5. Ćwiczenia z woreczkiem rzucanym do celu w różnych ustawieniach (rząd, w kole, w szeregu), rzuty woreczkiem do celu (kosz, piłka, tarcza) (liczyć trafienia indywidualne lub drużynowe). 6. Przysiad, woreczek między kolanami - podskoki w miejscu, potem w przód (można ćwiczących ustawić w szeregach i mijanie się szeregów). 7. Rzuty w parach (jednym woreczkiem) - ćwiczący zajmują pozycje od wysokiej do niskiej, pw. stojąca, przysiad, klęk jednonóż, klęk obunóż, siad skulny. 8. Przeskoki - powolne przeskoki (jednonóż, obunóż, z miejsca, z rozbiegu) przez woreczek lub kilka woreczków ułożonych w koło, w rzędzie lub w różne figury. 9. „Rzucanka" - mijanka (dwoma woreczkami) - stojąc parami naprzeciw siebie rzuty i chwyty mijających się w powietrzu woreczków. 10. Pw. stojąca, woreczek w ręku: 454

- wznos RR bokiem w górę - wdech - woreczek do drugiej ręki, - opuszczenie RR - wydech - przełożenie woreczka do ręki przeciwnej. Ćwiczenia z małą piłeczką 1. Rzucić piłkę o podłogę i chwycić kolejno - oburącz i jednorącz. 2. Rzucić piłkę w górę i chwycić oburącz. 3. Rzucić piłkę w górę i po odbiciu chwycić oburącz i jednorącz. 4. Rzucić piłkę o ścianę i chwycić oburącz. 5. Rzucić piłkę o ścianę lub do współćwiczącego nogą i chwycić. 6. Rzuty do wyznaczonego celu. 7. Rzuty do ruchomego celu, np. toczącej się piłki. 8. Rzuty piłeczki w określonym celu. 9. Rzuty piłki i chwyty w parach, w pozycji stojącej, w klęku, w klęku jednonóż. 10. Rzuty piłeczki z klaskaniem w różnych pozycjach: w pozycji stojącej, w siadach, w klęku. Ćwiczenia z piłką lekarską 1. Pw. stojąca, rzut piłki w górę i chwyt piłki. 2. Pw. stojąca, rzut piłki w górę, szybki przysiad, postawa i chwyt. 3. Pw. stojąca, rzut piłki jedną ręką od barku w górę i chwyt oburącz (zmiana ręki).

4. Pw. stojąca, rzut piłki, klaśnięcie i chwyt piłki. 5. Pw. leżenie tyłem, piłka na podłożu za głową: l - chwyt piłki, 2, 3 przejście do siadu płaskiego ze skłonem w przód i umieszczeniem piłki pomiędzy stopami, 4, 5 - przejście do pozycji leżenie tyłem, 6, 7 - przeniesienie piłki poprzez wznos NN, 8 - chwyt piłki RR, 9, 10 - położenie piłki za głową i przenoś RR do pw. 6. Pw. siad płaski: - przekładanie piłki za sobą, potem w stronę przeciwną, - przekładanie piłki pod kolanem (w jedną, potem w drugą stronę). 7. Pw. leżenie tyłem, piłka z boku ćwiczącego na wysokości bioder przekładanie piłki pod biodrami w jedną, potem w drugą stronę. 8. Pw. siad płaski - toczenie piłki obok materaca (w jedną i drugą stronę). 9. Pw. siad na piłce (asekuracja ćwiczącego od tyłu) - przejście do siadu równoważnego. 10. Pw. klęk podparty - toczenie piłki głową wzdłuż materaca. 11. Pw. leżenie przodem, RR w górę z piłką - wznosy RR z piłką w określonym tempie. 12. Pw. leżenie przodem, piłka z boku - przetaczanie piłki pod klatką piersiową (w jedną i w drugą stronę). 13. Pw. siad rozkroczny, piłka między nogami - przetaczanie piłki kolejno ponad prawym i lewym kolanem. 455

14. Pw. siad płaski, RR z piłką z prawej strony tułowia - przetaczanie piłki w tył, bokiem, w przód poza stopy prostych w kolanach nóg i do przeciwnego boku, to samo w przeciwnym kierunku. 15. Ćwiczenie w leżeniu przodem w parach: - pchnięcia piłki do współpartnera, - rzuty piłki do współpartnera, - przesuniecie piłki w tempie. '~r Ćwiczenia na drabinkach

Różne rodzaje wstępowania na drabinki (pracą lewej nogi i prawej ręki). 1. Pw. stojąca, blisko przy drabinkach - PN wsparcie na 4. szczeblu. Kolano i PN ugięte, przylegają wewnętrzną stroną do drabinki. LR chwyt dosięźny nachwytem. Rytmiczne podciąganie N stojącej na ziemi do wysokości 4. szczebla (PR przytrzymuje szczebel na wysokości barku). To samo w przeciwnym układzie ciała. 2. Pw. stojąca. Wstępowanie nogi dostawnej - stopa lewa na 4. szczeblu - PR chwyt dosięźny - podciągnąć nogę do stania na 4. szczeblu. To samo odwrotnie (lewa stopa i PR). 3. Pw. stojąca. Wstępowanie naprzemienne - LN ustawiona na 4. szczeblu - PR chwyt dosięźny - podciągnąć się na szczeblach, przenosząc PN do ustawienia o 3 szczeble wyżej, z równoczesnym chwytem LR szczebla nad głową (wysoko). Trudnością przy ćwiczeniach wstępowania jest utrzymanie ciała blisko drabinki i wykonanie małego skrętu dla płaskiego ustawienia stopy i kolan. Różne rodzaje zstępowania Naukę zstępowania należy rozpocząć od zwrócenia uwagi na konieczność przylegania do drabinek i skręcania na zewnątrz płasko ułożonego kolana i stopy: 1. W staniu zwartym chwyt na wysokości głowy, opuszczenie jednej N w dół z równoczesnym uginaniem kolana drugiej N i wyprostem RR. 2. Schodzenie krokiem dostawnym - zawsze ta sama N, druga N tylko do N rozpoczynającej schodzenie (zwrócić uwagę na przyleganie T do drabinki). 3. Schodzenie z zapowiadaniem, która N rozpoczyna zejście w dół. Wytrzymanie pozycji i skontrolowanie przylegania - potem ruch zejścia rozpoczyna druga N (skoordynowanie pracy RR i NN). Ćwiczenia: 1. Postawa zwieszona bokiem na różnych wysokościach. 2. Postawa przodem do drabinki, chwyt na wysokości barków. Odbicie podskokami i przejście do przysiadu zwieszonego na różnych wysokościach. 3. Doskonalenie obrotu z postawy zwieszonej przodem do chwilowego zwisu wolnego tyłem. 4. Z postawy zwieszonej na wysokości dosiężnej zapoznać się ze zwisem czynnym i biernym. 5. Zeskok ze zwisu dosiężnego. Prowadzący ochrania ćwiczącego. Kładzie rękę pod plecy ćwiczącego i w momencie wymachu nóg lekko odpycha go od przyrządu, zabezpieczając jednocześnie doskok (na „miękkie nogi") w momencie lądowania. 456

6. „Ukłon ludów wschodnich" - klęk prosty, RR wzdłuż T, przejście do siadu klęcznego z jednoczesnym opadem T i wysunięciem RR prostych w przód. 7. „Odkorkowanie butelki" - siad klęczny, PR w skurczu na barkach - skręty „śrubowanie" T z jednej strony na drugą, z powolnym wyprostem T do klęku prostego. Po kilku skrętach wyprost RR w górę (pięści zwinięte) i naśladowanie głosem wyskakującego korka - powrót do pw. z RR bokiem w dół. 8. „Gaszenie pożaru" - dzieci „strażacy" jadą do pożaru. Jedno dziecko (z pr/odu) jest koniem, drugie z tyłu jest woźnica. D/.ieci dobiegają do drabinek i stają się strażakami. Wchodzą na drabinkę i trzymając się szczebla jedną ręką drugą odchylają, naśladując polewanie wodą płynącą z węża na wszystkie strony (dłoń zwinięta w pięść). Inni strażacy ustawiają się w rozkroku przed drabinkami i pompują wodę. Wykonują w pozycji stojącej w rozkroku opady T w pr/,ód i lekko w tył, wykonując rytmicznie ruchy RR prostych i ugiętych z jednoczesnym pogłębianiem opadu T. Potem zmiana ćwiczących. Forma zabawowa ćwiczeń tułowia -fantazyjne określenie ćwiczeń

1. Żeglowanie - siad skrzyżny, dwójkami naprzeciw siebie, z chwytem nadgarstków współćwiczącego. Kolejno opady T w przód i w tył. KR prosie. 2. Wyciąganie sieci - jedynki siad skiv.yx.ny, dwójki siad płaski rozkroc/ny z oparciem stóp o kolano współćwiczącego - chwyt za ręce i wyciąganie z opadem T w przód i w tył (jedynki wykonują na tempo opad w tył, dwójki w przód i odwrotnie). 3. Walka o pałeczkę - ćwiczenie w parach naprzeciw siebie i chwyt za krótką pałeczkę, walka polega na wytrącaniu równowagi przez współćwiczącego. 4. Pełzanie gąsienicy - z przysiadu podpartego - przejście rękami do skłonu podpartego i z powrotem do przysiadu. 5. Wrzeciona - rozkrok, skłon w przód podparty i bieg małymi krokami z dowolnym ustawieniem RR i NN. 6. Kierowanie samochodem - siad ugięty i opad T w tył, RR w przód trzymają kierownicę (kierowanie w jedną i w drugą stronę). Hamowanie - jedną R opuścić kierownicę i odchylić prosty T w tył. Zmniejszenie szybkości - wyprostować NN, stopą o podłogę, powrócić do siadu kątowego. 7. Maszyna parowa - siad klęczny, RR w dół przodem zgięte, rzut RR w górę (otwarte bezpieczniki), RR bokiem w dół (syk uchodzącej paty). 8. Łódki na falach - pw. leżąca przodem, RR w górę, wznos RR i NN nisko ponad podłoże i ruchy kołyszące łódkę na falach. Ćwiczenia chodu i biegu

Zwrócić uwagę na prawidłowe stawianie stopy, przenoszenie masy ciała, skoordynowanie pracy ramion i nóg, wyrobienie dobrej postawy ciała w chodzie i biegu, regulowanie poczucia rytmu i estetyki chodu i biegu. 1. Równoczesne rozpoczynanie marszu i równoczesne zatrzymanie w marszu. Z postawy LN w zakroku - rozpoczynanie marszu określoną liczbą kroków i na komendę „zastęp, stój" zatrzymanie się krokiem dostawnym (lewa-prawa). 2. Mars/ z podskokiem po każdym kroku i wymachem naprzemianstronnym lekko ugiętych RR. 457

3. Marsz krokiem „mierniczym" - półkowym: - 4 kroki marszu, 4 kroki biegłem, - 4 kroki biegiem, 2 podskoki obunóż, - cwał (krok dostawny na palcach) (prowadzić raz noga prawa, raz noga lewa), - prowadzić cwał oznaczoną liczbą kroków i tupnięciem obunóż. 4. Marsz z tupnięciem na każdy pierwszy krok. 5. Marsz: 1 - tupnięcie, 2 - krok zwykły, 3 - klaśnięcie w marszu na koniec - klęk jednonóż, - 3 kroki marszu, 4 - cofnięcie nogi do zakroku i klęk jednonóż, - 4 kroki marsz, 4 kroki bieg, 4 x krok z podskokiem, - 5 kroków rozbiegu, 6 - odbicie obunóż, 7 - rozkrok, 8 - zeskok. 6. Bieg parami, co 8 kroków zmiana miejsca w parach. 7. „Kroki Indian" - długi krok z uginaniem kolana N prowadzącej krok i wymachem naprzemianstronnym ramion. 8. „Taniec wojenny Indian" - krok z podskokiem i wznosem kolan oraz równomierne wymachy RR (4 x) i tym samym krokiem obroty w miejscu dookoła osi pionowej (4 x). 9. Bieg w tył w czwórkach z chwytem barków i zwrotem głowy w lewo, potem w prawo. 10. Bieg w rzędach w tył - samodzielnie. 11. Marsz w przód z mocnym uginaniem kolan i silnym naciskaniem palcami stóp na ziemię i wymachami naprzemianstronnymi RR (przygotowanie do biegów szybkich). Ćwiczenia na ławeczce szwedzkiej

1. Stanie jednonóż na krawędzi ławeczki - skurcz kolana i wyprost nogi z lekkim dotknięciem brzegu ławeczki. 2. Przejście przodem po ławeczce ze wspięciem (z ochroną przez współćwiczącego). 3. Przejście tyłem po ławeczce - współćwiczący idzie na ziemi twarzą zwrócony do idącego, podaje lekko rękę, idąc równolegle z nim. 4. Przejście po krawędzi ławeczki z przekładaniem woreczka z jednej stopy na drugą. 5. Przejście po ławeczce dwójkami: - z trzymaniem się za ręce (jedno za drugim), - jedno tyłem, drugie przodem. 6. Siad okroczny na ławeczce, RR w bok przodem zgięte, naprzemienne skręty T z naprzemiennym wymachem RR w tył i z pogłębieniem. 7. Na listwie ławeczki przysiąść: - ze skurczem nogi, 458

- z klaśnięciem pod kolanem, - z oparciem nogi wolnej poniżej poziomu listwy. 8. Stojąc na listwie ławeczki w poprzek: 1 - powolny wznos kolana, 2 - przeniesienie nogi w tył do wyprostu, 3 - przeniesienie do ugięcia w przód, 4 -pw. 9. Stojąc wzdłuż ławeczki - rytmiczne uginanie nogi postawionej z jednoczesnym wolnym rysowaniem nogą kół (naśladowanie pociągu). 10. Stojąc wzdłuż ławeczki - ruchy wahadłowe nogi wolnej w przód i w tył. 11. Przejście po listwie ławeczki: - krokiem „mierniczym" (ustawić stopy dokładnie jedną przed drugą), -krokiem „bociana" (wznos nogi, postawienie z przeniesieniem masy ciała), - krokiem sprężynowym nogi podstawnej i przeniesieniem łukiem dolnym poniżej listwy ławeczki, -chodzenie z zawiązywaniem i odwiązywaniem szarfy na listwie. 12. Przeskoki z przysiadu podpartego (RR oparte na ławeczce) do przysiadu podpartego ponad ławeczką (przysiad podparty kolejno z jednej i drugiej strony ławeczki). 13. Przejście po listwie ławeczki - bokiem. 14. Przejście krokiem „mierniczym" z przytrzymywaniem piłki lekkiej na głowie. 15. Stojąc na ławeczce, włożenie szarfy przez głowę i zdjęcie jej dołem. 16. Przejście przez ławeczkę na czworakach. 17. W siadzie okrocznym na ławeczce ćwiczenie szyi, ustawienie głowy prosto z umiejętnym jednoczesnym wydłużeniem kręgosłupa, co jest warunkiem dobrej postawy: - RR lekko skrzyżowane: 1 - skłon głowy w przód, 2 - wyprost, powtórzyć kilka razy; - pw. jak wyżej - lekkie dwa skłony w przód, trzeci skłon głęboki, potem wyprost; - RR ugięte, zwinięte pięści jedna nad drugą oparte na wysokości czoła (strona kciuka RL zwrócona do czoła), lekkie uderzenie głową w pięści i powolne odchylanie w tył; -skłon głowy w przód, cofnięcie głowy w tył (z lekko przyciągniętą brodą), ustawienie głowy prosto; - pw. jak wyżej, RR wzdłuż T: 1 - skręt głowy w lewo, 2 - wyprost, 3 - skręt głowy w prawo, 4 - wyprost, 5 - wyciągnięcie głowy w górę, 6 - pw; - pw. jak wyżej - skręty głowy z potakiwaniem w tym ustawieniu w jedną i w drugą stronę; 459

- p w. jak wyżej: 1,2- skręt głowy w lewo - narysować brodą V4 linii koła, 3 głowa prosto, 4, 5 - skręt głowy w prawo - narysować brodą V4 linii koła, 6 pw; -pw. jak wyżej - skłon głowy w prawo, potem w lewo, rozpoczynać skłonem w przód.

Pytania pomocnicze i propozycje testów

Pytania i tematy pomocnicze 1. Jakie specjalności zdobywa absolwent medycznej szkoły zawodowej o kierunku fizjoterapii? 2. Co oznacza słowo „kinezyterapia", pod jaką inną nazwą jest znane i z jaką dziedziną nauk się wiąże? 3. Co oznaczają określenia: „leczenie", „profilaktyka", „ćwiczenia korekcyjne", „wskazania", „przeciwwskazania"? 4. Co to są „ćwiczenia fizyczne"? 5. Co oznacza określenie „bezpieczna sala gimnastyczna"? 6. Czemu służy ochrona w gimnastyce? 7. Jakie wyróżnia się rodzaje ochrony w gimnastyce? 8. Czy chodzenie pacjenta o kulach wymaga ochrony w pierwszym etapie nauki? 9. Co oznacza określenie „samoasekuracja"? 10. Podaj przyczyny urazów w czasie lekcji wychowania fizycznego. 11. Czy istnieje większe ryzyko w czasie prowadzenia zajęć z dziećmi i dlaczego? 12. Omów czynności nauczyciela zabezpieczające przed wypadkami w czasie zajęć z gimnastyki. 13. Jakie dziedziny wchodzą w skład kultury fizycznej? 14. Co oznacza pojęcie „kultura fi/.yczna"? 15. Jakie są „lecznicze formy kultury fizycznej"? 16. Jakie 4 funkcje spełnia wychowanie fizyczne? 17. Jakie są zadania i cele wychowania fizycznego? 18. Co oznaczają określenia: „sport kwalifikowany", „sport inwalidzki", „rekreacja ruchowa"? 19. Co mieści się w pojęciu „turystyka"? 20. Wymień zajęcia zbiorowe o charakterze leczniczym w kinezyterapii. 21. Jaki był cel wychowania fizycznego w Grecji i Sparcie? 22. Kto i kiedy był twórcą systemu szwedzkiego w gimnastyce i jakie cele ten system propagował? 23. Co oznacza we współczesnym pojęciu „pozycja Klappa", na czym ona polega i jakich rodzajów ćwiczeń dotyczy? 24. Kto to był H. Jordan i co było jego zasługą? 25. Kogo uważa się za prekursora rehabilitacji w Polsce? 461

26 . 27 .

56. Co oznacza określenie „gimnastyka lecznicza" (podaj inne nazwy) i przy jakich chorobach się ją stosuje? 57. Podaj zasady opisu ćwiczenia na przykładzie ćwiczenia ramion i tułowia (ćwiczenia wolne). 58. Podaj treść dowolnego ćwiczenia z przyborami. 59. Podaj treść ćwiczenia na drabinkach (elongacyjnego). 60. Omów i scharakteryzuj pozycję wyjściową do ćwiczeń izolowaną, chwiejną i stabilną. 61. Jakie są pozycje wyjściowe w staniu? Podaj przykład ćwiczenia ramion w wybranej pozycji wyjściowej w staniu. 62. Omów pozycję wyjściową w klęku i podaj przykład ćwiczenia ramion i nóg w klęku. 63. Podaj rodzaje siadów i omów siad równoważny z punktu widzenia pracy mięśniowej. 64. Podaj rodzaje pozycji w leżeniu i podaj przykład ćwiczenia mięśni brzucha i mięśni grzbietu. 65. Jaka jest różnica pomiędzy unikiem a wypadem? 66. Podaj przykład ćwiczenia szyi w wybranych płaszczyznach w połączeniu z ćwiczeniami ramion. 67. Podaj przykłady ćwiczeń siłowych i rozluźniających nóg z dowolnej pozycji wyjściowej. 68. Omów rodzaje i zadania ćwiczeń w podporze leżąc przodem i w pozycji na czworakach. 69. Opisz pozycję „ramiona w bok w górę, ugięte" i wymień dodatkowo dwie pozycje ramion. 70. Ułóż ćwiczenia ramion z wymachami i przenosami z dowolnej pozycji wyjściowej. 71. Omów ćwiczenia tułowia i określ ich znaczenie dla postawy ciała. 72. Scharakteryzuj ćwiczenia kształtujące dla małych dzieci, ułóż ćwiczenia kształtujące ramion, tułowia i nóg i podaj fantazyjne określenia ruchów zastępujące fachową terminologię. 73. Podaj przykłady ćwiczeń siłowych, gibkościowych i rozluźniających z dowolnie wybranej pozycji. 74. Podaj treść ćwiczenia koordynującego. 75. Określ zadania ćwiczeń użytkowo-sportowych i wymień ich rodzaje. 76. Omów sposób wykonania zwisu czynnego i biernego podchwytem. 77. Omów ćwiczenia w czołganiu, pełzaniu i „chód gąsienicy". 78. Jak należy wykonywać ćwiczenia w ruchu, w pozycji na czworakach, z popychaniem piłki głową? 79. Jak należy wykonywać ćwiczenia w ruchu w podporze zgiętym tyłem z piłką na brzuchu? 80. Czym różni się rzut od pchnięcia? 81. Jak należy podnosić ciężar z podłogi? 82. Z jakich faz składa się zeskok? 83. Jaka jest różnica między chodem a biegiem? 84. Jakie są rodzaje ćwiczeń uzupełniających? 85. Podaj zasadniczy podział gier i zabaw ruchowych. 86. Co to jest zabawa, gra ruchowa, gra sportowa?

462

463

Z jaką dziedziną medycyny łączy się zasadniczy rozwój rehabilitacji w Polsce? Gdzie powstały w Polsce pierwsze ośrodki gimnastyki leczniczej i czym charakteryzował się każdy z nich i z jakimi nazwiskami były związane? Kiedy powstało Towarzystwo do Walki z Kalectwem? Jakie są osie i płaszczyzny ruchu? Co to są mięśnie jednostawowe i wielostawowe? Co to są mięśnie 28. agonistyczne, antagonistyczne? Co to są mięśnie synergistyczne? Co to są 29. mięśnie ustalające? 30. Co oznaczają określenia „praca dynamiczna" i „praca statyczna"? Przeprowadź 31 analizę ruchu na dowolnie wybranym ćwiczeniu, uwzględniając pozycję . wyjściową, rodzaj ruchu, drogę ruchu, tempo poszczególnych faz ruchu i 32. pozycję końcową. 33. Co oznacza określenie „motoryczność ludzka"? 34. Jaka jest współczesna nazwa zastępująca tradycyjną nazwę „cechy motorycz-ne 35. człowieka"? 36. Czym się zajmuje nowa gałąź nauki - „antropomotoryka" i jakie są nowoczesne poglądy dotyczące motoryczności ludzkiej? Wymień główne zdolności 37. motoryczne człowieka. Scharakteryzuj ćwiczenia siłowe. Co to jest: skurcz izometryczny, ćwiczenie izometryczne, izotoniczne i dyna38. miczne? Podaj przykłady tych ćwiczeń. Podaj jedną ze znanych metod treningu siły. 39. Scharakteryzuj wytrzymałość jako zdolność motoryczną i podaj jeden z przykładów kształtowania wytrzymałości. Scharakteryzuj szybkość jako zdolność 40. motoryczną. 41. Co oznaczają określenia „zwinność", „gibkość"? Czy można powiedzieć, że są to zdolności motoryczne? 42. Co oznaczają określenia „rozluźnienie mięśni", „czucie równowagi", „czucie 43. przestrzeni"? Na czym polega badanie zdolności motorycznych? Podaj i omów ogólnie ocenę 44. sprawności dzieci przedszkolnych. Wymień z nazwiska twórców testów 45. sprawnościowych. Jakich grup mięśni dotyczy test minimalnej siły mięśniowej wg Krausa-We-bera? 46. Jakich pomiarów dotyczą próby czynnościowe? Omów test Coopera dla osób jeżdżących na wózkach. Podaj 4 47. podstawowe kierunki gimnastyki. Omów zadania ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących i sposoby ustawiania 48. ćwiczących w małej sali gimnastycznej, np. w zastępczej sali w placówkach 49. leczniczych. 50. Omów ogólne zadania ćwiczeń kształtujących, uwzględniając następujący ich podział: 51 - ćwiczenia siłowe, siłowo-gibkościowe i rozluźniające, . - ćwiczenia ramion, szyi, tułowia i nóg, 52. - ćwiczenia wolne (bez przyborów i nie na przyrządach), 53. - ćwiczenia z przyborami, - ćwiczenia na przyrządach.

Omów zadania zabaw i gier ruchowych i ich znaczenie dla dzieci zdrowych i 87. dotkniętych chorobą. Czy zabawa może zawierać duży stopień wysiłku fizycznego? Podaj 88. przykłady. Czy należy dzielić zabawy i gry ruchowe ze względu na wiek i możliwości fi89. zyczne i psychiczne (także w leczeniu usprawniającym)? Jakie mogą być zadania toru przeszkód i jak należy układać kolejność poszczególnych 90. przeszkód dla osób o wybranych rodzajach niepełnosprawności? Kto może uczestniczyć w grach „unihoc" i „korfball"? Czy w czasie zajęć aerobiku można realizować ćwiczenia o różnym charakterze ruchu? 91. 92. Scharakteryzuj ćwiczenia uzupełniające dla dzieci. Jakie zadania spełnia integracyjny ogródek jordanowski? Omów rolę gry i zabawy ruchowej w życiu dziecka (także niepełnosprawnego). 93. 94. Jaki jest podział gier ruchowych ze względu na charakter ruchu? 95. Jaki jest podział gier i zabaw ruchowych ze względu na wiek? Omów zagadnienia metodyczne dotyczące higieny i bezpieczeństwa w czasie 96. gier i zabaw ruchowych (strój prowadzącego, użycie przyborów i przyrządów 97. itp.). 98. Jaki jest podział gier i zabaw ruchowych ze względu na cele aktywności ruchowej człowieka? wybraną grupę gier i zabaw ruchowych, np. zabawy i ćwiczenia po99. Omów rządkowo-dyscyplinujące lub gry i zabawy na czworakach. Podaj główne zasady popularnych gier sportowych „unihoc" i „korfball". Wymień zasady 100. dydaktyczno-wychowawcze odnoszące się również do wychowania fizycznego. 101. Które z zasad dydaktyczno-wychowawczych znajdują najpełniejsze uzasadnienie w zajęciach rehabilitacji ruchowej i dlaczego? Wymień dydaktyczne doboru treści kształcenia i wychowania (czego 102. należy sięzasady uczyć), omów jedną z nich. 103. Wymień zasady nauczania i uczenia (jak powinno się nauczać i uczyć się). Wyjaśnij sens określenia „metoda". Wymień i omów metody nauczania ruchu w sposób ścisły, wg kryterium tzw. logicznej ciągłości, metodę całościową, metodę 104. analityczną, metodę kombinowaną (kompleksową). Czy metody służą do rozwiązywania problemów? Metody nauczania w procesie nauczania ruchów 105. leczniczych. Wymień 3 rodzaje zadań i odnieś metody do realizacji zadań (wg 106. Stanisława Strzyżewskiego). Omów metodę problemową. Wymień metody odtwórcze najbardziej przydatne w kinezyterapii. Wymień metody 1 usamodzielniające i omów metody zabawowe. Podaj przykład metody 07. zadaniowej (bezpośredniej celowości ruchu) dla małych dzieci. 108. metodę programowego uczenia na przykładzie „ścieżki zdrowia". 109. Omów Omów metody twórcze. jakich mechanizmach oparte jest kryterium psychologiczne podziału metod 110. Na nauczania? 111. 112. Jaka jest różnica między metodą nauczania a formą nauczania? 113. 114. 115.

117. Czy lekcja wychowania fizycznego, wycieczka szkolna, zajęcia śródlekcyjne są formami organizacyjnymi o szerokim zakresie? 118. Wymień formy organizacyjne zajęć o szerszym zakresie. 119. Podaj przykłady obwodów stacyjnych. 120. Co to jest tok lekcyjny i z jakich części się składa? 121. Omów poszczególne części toku lekcji. 122. Co to jest krzywa natężenia wysiłku w czasie lekcji i stopniowanie wysiłku? ODIÓW tok lekcyjny gier i zabaw ruchowych dla małych dzieci. 123. Podaj kilka uwag metodycznych i przykłady zmniejszania lub zwiększania stopnia wysiłku w czasie lekcji. 124. Co to jest osnowa lekcyjna i konspekt lekcyjny? Omów je według punktów. Podaj przykład ćwiczenia z części głównej. 125. Wymień wszystkie punkty, które należy uwzględnić i zapisać pod właściwą treścią, np. osnowa nr, data, prowadzący itd. 126. Metodyka zajęć z grupami ćwiczących w różnym wieku. 127. Metodyka ćwiczeń z dziećmi w okresie przedszkolnym. 128. Metodyka ćwiczeń z dziećmi w okresie szkolnym (wymień zagrożenia powstawania wad postawy). 129. Omów i scharakteryzuj wiek dojrzałości, podaj przykłady ćwiczeń dla osób w podeszłym wieku. 130. Omów nauczanie jako proces dydaktyczny w kontekście wychowania fizycznego i rehabilitacji ruchowej. 131. Omów ćwiczenia ogólnokondycyjne w kinezyterapii na sali gimnastycznej z punktu widzenia bezpieczeństwa i zadań ogólnych. 132. Czy w dokumentacji i opracowaniu zestawu lekcji ćwiczeń ruchowych w usprawnianiu leczniczym należy stosować zasady nauczania i prowadzenia ćwiczeń obowiązujące w wychowaniu fizycznym? 133. Omów zasady nauczania w usprawnianiu leczniczym, uwzględniając ich modyfikację. 134. Wymień kilka ćwiczeń ramion, tułowia i nóg w pozycji leżenia tyłem, dokładnie analizując zawarty w ćwiczeniach ruch. 135. Podaj kilka przykładów ćwiczeń stawów kolanowych, bez ich przeciążenia. 136. Wymień kilka ćwiczeń na wzmocnienie mięśni tułowia bez ich przeciążenia. 137. Podaj dwa przykłady ćwiczeń izometrycznych stawów kolanowych. 138. Podaj kilka przykładów ćwiczeń nadgarstka i palców ręki. 139. Podaj kilka przykładów ćwiczeń stosowanych przy dyskopatiach lędźwiowych i uzasadnij ich celowość i przeciwwskazania. 140. Podaj kilka przykładów ćwiczeń stawów barkowych. 141. Podaj zasady i kilka przykładów gimnastyki porannej. 142. Omów wstępnie, jakie są problemy psychologiczne występujące podczas ćwiczeń z osobami niepełnosprawnymi. 143. Co może być celem ogólnym ćwiczeń ogólnokondycyjnych w kinezyterapii, jakie mogą być przeciwwskazania do ćwiczeń? 144. C/y ćwiczenia ogólnokondycyjne mogą odbywać się na łóżku chorego, kiedy może zaistnieć taka sytuacja i jakie powinny być spełnione warunki? 145 Co w leczeniu ruchem oznacza ,.ccl miejscowy" leczenia, a co oznacza „cel ogólny"?

116.

464

465

146. Jakie mogą być kryteria podziału pacjentów na grupy w przypadku ćwiczeń na sali gimnastycznej? 147. Jaki sprzęt powinien znajdować się na sali gimnastycznej? Jakie przybory są najbardziej potrzebne? 148. Jakie mogą być niebezpieczne momenty lekcji przy ćwiczeniach z piłkami lekarskimi? 149. Czy zalecenie lekarskie jest bezwzględnym warunkiem uczestnictwa pacjentów w zajęciach zespołowych kinezyterapii? 150. Jaki powinien być ubiór prowadzącego, a jaki ubiór ćwiczącego? 151. Czy można pozwolić ćwiczącym żuć gumę w czasie zajęć i czy pacjenci mogą pozostawiać sprzęt ortopedyczny i ubranie, gdzie chcą? 152. Jakie bywają rodzaje toków lekcyjnych w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych i czym uzasadniony jest ich dobór? Czy można zmieniać tok lekcyjny, kiedy i dlaczego? 153. Jaki tok lekcyjny jest odpowiedni dla młodzieży i osób dorosłych w młodszym wieku? 154. Jaki tok lekcyjny może być odpowiedni dla dzieci do 12 rż.? 155. W jaki sposób kinezyterapeuta powinien prowadzić zajęcia ogólnokondycyjne, żeby lekcja była bezpieczna, celowa i ciekawa - w przypadku osób dorosłych i w przypadku dzieci? 156. Czy nauczyciel (kinezyterapeuta) może opuszczać salę ćwiczeń w trakcie lekcji? 157. Wymień kilka przykładów ćwiczeń ramion, tułowia i nóg dla pacjentów, którzy nie mogą ćwiczyć na sali gimnastycznej i ćwiczą na łóżku. Przeanalizuj zawarty w każdym z tych ćwiczeń ruch i określ, jakie zadanie pod względem anatomicznym każde z nich spełnia. 158. Jakie mogą być sposoby przemieszczania się pacjentów, którzy uczestniczą w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych na sali gimnastycznej? 159. Czy w przypadku pacjentów chodzących o kulach i poruszających się na wózkach inwalidzkich prowadzący powinien czuwać nad ich bezpieczeństwem, pomagać pacjentowi i w jakich momentach szczególnie? 160. Na czym polega pomoc pacjentowi przy przechodzeniu z łóżka na wózek, a potem z wózka na materac do ćwiczeń? Czy wózek powinien być zablokowany? 161. Wymień rodzaje kuł, balkoników i wózków inwalidzkich. 162. Czy poruszanie się pacjentów na wózkach inwalidzkich, za pomocą kuł lub balkoników powinno być poprzedzone przygotowaniem samego pacjenta? Na czym ono polega? 163. Jakie znasz rodzaje wózków inwalidzkich i jakie są najbardziej funkcjonalne? 164. Na czym polega najbardziej skuteczna metoda nauczana jazdy na wózku? Wymień fazy nauki. 165. Co oznacza termin „balansowanie" w odniesieniu dojazdy na wózku? 166. Na czym polega bezpieczna jazda na wózku w pomieszczeniach szpitalnych i domach? 167. Na czym polega jazda na wózkach w terenie, zjazd i wjazd na pochylnię, na krawężnik, na tory tramwajowe? 168. Czy jazda po schodach na wózku inwalidzkim w każdych warunkach jest możliwa i bezpieczna? 466

169. Jakie są możliwości jazdy na wózku inwalidzkim po schodach i jakie elementy jazdy wymagają specjalnej pomocy i asekuracji? 170. Jakie są sposoby przenoszenia pacjentów z łóżka na wózek i odwrotnie? 171. Jakie są sposoby przenoszenia pacjenta z materaca na wózek? 172. Jak pacjent samodzielnie może przejść z materaca na wózek i odwrotnie? 173. Jakie ułatwienia architektoniczne ułatwiają życie codzienne osobom niepełnosprawnym? 174. Co to jest asekuracja przy chodzeniu o kulach i na czym polega przy wchodzeniu na schody i przy schodzeniu ze schodów? 175. Jak dobiera się wysokość kuł? 176. Jakie są czynności wstępne nauczyciela przy prowadzeniu ćwiczeń ogólnokondycyjnych z pacjentami z porażeniami kończyn dolnych? Jakie przybory oraz przyrządy są najbardziej przydatne? 177. Do czego służy stół pionizacyjny i barierki? Czy fizjoterapeuta może zostawić pacjenta samego, gdy pacjent używa tych przyrządów? 178. Czy fizjoterapeuta powinien sam zadbać o własne zdrowie i przy dźwiganiu pacjenta zabezpieczyć się od przeciążenia swojego kręgosłupa? Jakich zasad powinien sam przestrzegać? 179. Jakie zagrożenia dla dobrej postawy mogą zaistnieć w różnych okresach rozwojowych dziecka? W jakich latach wzrostu organizmu istnieje największe zagrożenie? 180. Co oznacza określenie „zła postawa"? 181. Jakie nieprawidłowości w postawie ucznia mogą wzbudzić niepokój nauczyciela? 182. Na czym polega badanie, którym można stwierdzić złą postawę? 183. Co oznaczają określenia: „skolioza", „lordoza", „kifoza"? 184. Jakie są rodzaje złej_postawy? 185. Czy stopy płasko-koślawe są jednostką chorobową zaliczaną do złej postawy i na czym polega ta nieprawidłowość? Jakie ćwiczenia stosuje się w tych przypadkach chorobowych? Wymień kilka przykładów ćwiczeń wolnych i ćwiczeń z przyborami. 186. Jakie są rodzaje ćwiczeń stosowanych w leczeniu skolioz? Omów dwa rodzaje z tych ćwiczeń. 187. Rola ćwiczeń oddechowych, elongacyjnych i antygrawitacyjnych w leczeniu wad postawy. 188. Czy ćwiczenia mięśni brzucha sterowane dołem, np. nożyce, należy wykonywać blisko, tuż nad podłogą, czy wyżej? 189. Czy ćwiczenia mięśni grzbietu należy wykonywać w pełnym zestawie po kolei czy naprzemiennie z ćwiczeniami mięśni brzucha lub innymi? 190. Jaka jest rola mięśni oddechowych w ćwiczeniach korekcyjnych? Czy należy stosować każde z nich długo i z dużą liczbą powtórzeń w serii, czy może inaczej? 191. Czy ćwiczenia korekcyjne u dzieci przedszkolnych należy przeprowadzać wyłącznie metodami zabawowymi, czy należy stosować również inne metody adaptowane na potrzeby dzieci? 192. Jakie są zasady leczenia pleców okrągłych? Podaj kilka przykładów ćwiczeń. 193. Jakie są zasady leczenia pleców wklęsłych? Podaj kilka przykładów ćwiczeń. 194. Co to jest pozycja izolowana i jakie ma znaczenie dla leczenia wad postawy? 467

195. Czy w wadach postawy należy stosować ćwiczenia w pozycjach zwieszonych 196. czy w zwisach, a jeżeli tak, to czy powinien to być zwis czynny czy bierny? Na czym polega różnica w ich wykonaniu? 197. Czy w rzutach należy rzucać piłkę naprzemiennie lewą i prawą ręką, czy 198. oburącz? 199. Jakie są najbardziej przydatne pomoce do ćwiczeń korekcyjnych? Czy 200. normowanie oddychania może również odbywać się w czasie ćwiczeń 201. rozluźniających czy też przez łatwe wysiłkowe koordynacyjne ćwiczenia kształtujące? Które ze wskazań doboru ćwiczeń korekcyjnych są najważniejsze? Omów 202. ćwiczenia w wodzie jako ważny rodzaj ćwiczeń zespołowych, ogólnie usprawniających w kinezyterapii oraz regulamin basenu jako niezbędną instrukcję. 203. Na czym polegają ćwiczenia wstępne na początku nauki pływania dla osób zdrowych i chorych. Wymień kilka sposobów oswajania z wodą. Jakie są najważniejsze właściwości środowiska wodnego? Omów te, które mają 204. znaczenie dla leczenia ruchem. Jaki jest warunek udziału pacjenta w ćwiczeniach w wodzie? Czy zawsze obowiązuje zasada sprawdzania liczby osób uczestniczących w zajęciach przed i 205. po lekcji? Czy przed rozpoczęciem zajęć należy zawsze przypominać o zakazach (np. 206. skoki do wody na głowę) i nakazach (np. o umyciu się przed wejściem do ba207. senu)? 208. Ćwiczenia w wodzie dzielą się na dwie zasadnicze grupy: ćwiczenia uspraw209. niające i pływanie. Czy w obu rodzajach ćwiczeń występuje trening równie 210. dobroczynny dla układu oddechowego? Jaka temperatura wody w basenie jest najodpowiedniejsza dla prowadzenia 211. ćwiczeń leczniczych? Jaki styl pływania jest stylem symetrycznym, a jaki asymetrycznym? 212. Na czym polega oddychanie w wodzie i pływanie strzałką? Chętnie omówię styl pływania ..... Wymień style pływania na grzbiecie i na 213. brzuchu. 214. Uwagi dotyczące zajęć w wodzie dla osób niepełnosprawnych z porażeniami nóg. 215. Jakich zasad bezpieczeństwa należy przestrzegać w czasie zajęć na wodach otwartych i na basenie? 216. Czy przeczytałeś „Międzynarodowy dekalog narciarza alpejczyka" FIS jako niezbędną lekturę dla każdego narciarza? 217. Omów podstawowe wskazania i przeciwwskazania do uprawiania narciarstwa. Na 468 jakie dwie podstawowe grupy dzieli się narciarstwo? Od jakich podstawowych ćwiczeń rozpoczyna każdy narciarz - zdrowy i niepełnosprawny? Na czym polega jazda na nartach pługiem, a na czym jazda na nartach równoległych? Czy dzieci uczy się jeździć na nartach metodą ścisłą czy poglądową i metodami zabawowymi?

218. Czym się charakteryzują następujące konkurencje sportowe w narciarstwie zjazdowym (ale i rekreacyjnym): slalom, slalom gigant, bieg zjazdowy i jak się praktycznie organizuje te konkurencje na stoku? 219. Jak się nazywa dyscyplina narciarska polegająca najeździe na jednej desce? 220. Jakie korzyści dla organizmu człowieka płyną z obcowania z przyrodą w trakcie uprawiania narciarstwa? 221. Czy ćwiczenia dla osób w podeszłym wieku powinny uwzględniać specyfikę wskazań metodycznych? Podaj najważniejsze. 222. Co oznacza określenie „wiek metrykalny", a co „wiek biologiczny"? 223. Jakie zmiany w organizmie na ogół następują powyżej 60. rż.? 224. Od jakich czynników zależy wydolność fizyczna? 225. Jak się obniża sprawność człowieka i jaki jest jej procent: - w wieku 50 lat, - w wieku 60 lat, - w wieku 70 lat? 226. Jakie są uwagi metodyczne do prowadzenia ćwiczeń z osobami starszymi? 227. Czy znasz inne ćwiczenia przeciwwskazane dla osób starszych oprócz: szybkich ruchów głową, nagłych skłonów głową w dół, nagłych skłonów tułowia w tył, skoków, podskoków, ćwiczeń 7. przedłużonym bezdechem, zwisów, podporów, podnoszenia ciężarów, nagłych zmian pozycji? 228. Jaka jest rola ćwiczeń nóg w stawach kolanowych i biodrowych? 229. Podaj przykłady ćwiczeń w odciążeniu obręczy biodrowej. 230. Podaj przykłady ćwiczeń obręczy barkowej i uzasadnij, dlaczego te ćwiczenia są bardzo ważne w podeszłym wieku. 231. Podaj kilka uwag dotyczących toku lekcyjnego dla osób starszych. 232. Podaj najczęstsze przeciwwskazania do ćwiczeń dla osób starszych. 233. Wymień problemy psychologiczne osób w podeszłym wieku. 234. Jakie schorzenia obejmuje II grupa w sporcie inwalidzkim? 235. Wymień niektóre rodzaje sportu uprawianego przez osoby ociemniałe. 236. Sport inwalidzki -jego założenia i cele. 237. Czy siatkówka jest dyscypliną zaadaptowaną dla sportu inwalidów? Jak się nazywa siatkówka dla inwalidów? 238. Czy koszykówkę na wózkach uprawiają inwalidzi 7. paraplegią (co to oznacza?) i tetraplegią (co to oznacza)? 239. Wymień najbardziej prężne ogólnopolskie organizacje sportu inwalidzkiego i krótko określ zakres ich działalności. 240. Jakie są najważniejsze uwagi dotyczące organizacji obozów sportowych w ogóle i obozów dla osób niepełnosprawnych w szczególności? 241. Jaka jest rola fizjoterapeuty na koloniach zdrowotnych i obozach dla osób niepełnosprawnych? 242. Jak nauczyciel powinien prowadzić ćwiczenia na sali gimnastycznej? 243. Jakie warunki musi spełniać sala gimnastyczna, żeby była bezpieczna dla ćwiczących? 244. Omów wypadki, które mogą się zdarzyć na lekcji gimnastyki w szkole. 245. Zasady bezpieczeństwa na lekcji wychowania fizycznego na powietrzu i na wodach otwartych. 246. Czy dla małych dzieci bard/iej odpowiednim ćwiczeniem jest „zwis" czy postawa zwieszona? 469

Propozycje testów Jedna grupa przygotowuje pytania, (które kontroluje nauczyciel), druga sprawdza i ocenia. Następnie grupy się zamieniają: grupa przygotowująca poprzednio pytania sprawdza je i ocenia. Istnieją trzy rodzaje testów: 1. Testy luk i uzupełnień. 2. Testy wyboru - wybór właściwej odpowiedzi spośród wielu możliwości (właściwą odpowiedź podkreśla się lub zaznacza kółkiem albo krzyżykiem). 3. Testy wyboru - wybór odpowiedzi „tak" lub „nie".

Zakończenie do wydania II

Ad l. Test luk i uzupełnień: W ćwiczeniu statycznym mięśnie są ............. Ad 2. Test wyboru. Podkreśl właściwą odpowiedź: Leżenie przewrotne polega na: a) leżeniu tyłem, NN proste w biodrach, w pionie, b) leżeniu na boku - NN proste w kolanach, proste w stawie biodrowym, c) leżeniu tyłem - NN ugięte w biodrach, ugięte w kolanach, d) leżeniu tyłem - NN ugięte w biodrach i w kolanach. Zaznacz kółkiem ćwiczenie pogłębiające lordozę lędźwiową, krzyżykiem ćwiczenie korygujące lordozę lędźwiową: a) pw. leżenie przodem - twarzą do drabinek, wspinanie się po szczebelkach, b) pw. leżenie przodem - przejście do ukłonu japońskiego. Ad 3. Test wyboru - wybierz odpowiedź „tak" lub „nie": Czy chód na czworakach jest ćwiczeniem korekcyjnym: tak ...... nie (Według J. Półturzyckiego: Dydaktyka dla nauczycieli. Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1997).

W związku z II wydaniem podręcznika „Właściwości i metodyka ćwiczeń fizycznych oraz sport inwalidzki" pragnę serdecznie podziękować panu mgr Bogdanowi Majczykowi oraz zespołowi metodycznemu Medycznego Studium Zawodowego Fizjoterapii nr 6 w Warszawie (dawniej w Konstancinie) za cenne uwagi merytoryczne. Gorące podziękowania kieruję do pani mgr Aleksandry Dworzak-Żoch (Medyczne Studium Zawodowe nr 2 w Łodzi) za konsultacje dotyczące treści podręcznika. Składam również podziękowania pani mgr Monice Maniak, wykładowcy zagadnień sportu inwalidzkiego na warszawskiej AWF, za podzielenie się ze mną specjalistyczną wiedzą. Dziękuję bardzo za pomoc trenerom i autorom wielu unikalnych opracowań i kaset wideo z Grupy Aktywnej Rehabilitacji (Rekryteringsgruppen) - szczególnie panu Rafałowi Skrzypczykowi. Wyrazy serdecznego podziękowania kieruję do autorów - zwłaszcza do pani mgr Anny Amanowicz - redaktorce przepięknego i wartościowego merytorycznie pisma „Cross" oraz autorom pisma „Integracja", które zajmują się problemami inwalidztwa. Dziękuję serdecznie za okazaną pomoc i podzielenie się swym bogatym doświadczeniem z zakresu rehabilitacji moim koleżankom dr Danucie Krępskiej i mgr Irenie Doleżyczek - współpracowniczkom prof. A. Grucy i prof. M. Weissa. Pragnę też wyrazić wdzięczność mojemu synowi, absolwentowi AWF Kraków, Wojciechowi Ficowi, którego nauczycielem akademickim był K. Chojnacki, znakomity trener narciarstwa osób niepełnosprawnych, za konsultację w dziedzinie narciarstwa. Dziękuję także jego żonie Agnieszce Maciukiewicz-Fic, która cierpliwie wraz z mężem pozowała mi do zdjęć, na podstawie których powstały ryciny wykonane przez grafika. Na koniec chciałabym bardzo podziękować moim dawnym słuchaczom - fizjoterapeutom - za cenne spostrzeżenia o treści podręcznika. Autorka 471

Zakończenie do wydania l

Piśmiennictwo

Autorka opracowując ten podręcznik, pragnęła przekazać Czytelnikom niezbędną wiedzę specjalistyczną, konieczną przy prowadzeniu ćwiczeń" fizycznych. Pragnęła też wzbudzić w Czytelnikach zamiłowanie do ich przyszłego zawodu: kinezytera-peuty nauczyciela ruchów leczniczych. Chciałabym ułatwić Czytelnikom nabycie umiejętności myślenia kategoriami „diagnozowania" ćwiczeń fizycznych w zależności od potrzeb ćwiczących. Wiedza zawarta w tym podręczniku powinna być faktyczną pomocą do praktycznego prowadzenia ćwiczeń. Na pewno treść podręcznika nie wyczerpuje wszystkich problemów związanych z wychowaniem fizycznym, daje jednak niezbędną bazę potrzebną do prowadzenia ćwiczeń fizycznych w ogóle, a ćwiczeń fizycznych o charakterze leczniczym w szczególności. Podręcznik nie zawiera wyczerpujących zestawów ćwiczeń leczniczych w określonych jednostkach chorobowych, gdyż takie zestawy zawierają podręczniki kinezyterapii. Opracowana w tym podręczniku terminologia gimnastyczna jest podana szc/egółowo, gdyż jedynie znając nazwę ćwiczenia, rozumie się jego treść, a gdy się rozumie treść ćwiczenia, można mówić o metodyce ćwiczeń fizycznych. Treść podręcznika nie odbiega od obowiązującego obecnie programu nauczania (78 godzin w I semestrze z przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych"). Będzie wielką satysfakcją dla autorki tego podręcznika, którego celem jest przede wszystkim konkretna pomoc słuchaczom w przyswojeniu koniecznej wiedzy niezbędnej do prowadzenia ćwiczeń fizycznych, jeżeli podręcznik spełni ten cel. W przyszłości powinno to zaprocentować lepszym działaniem kinezyterapeu-tycznym dążącym do stworzenia ludziom ciężko poszkodowanym lepszego, sprawniejszego i szczęśliwego życia. Autorka serdecznie dziękuje pani mgr Henryce Majczyk, która z ramienia Centrum Doskonalenia Średnich Kadr Medycznych dokonała końcowej recenzji tego podręcznika. Kieruję swą wdzięczność ku tym osobom, które pytały o losy i stopień zaawansowania pracy, zachęcały do jej kontynuowania i ukończenia. Proszę o uwagi krytyczne. Autorka

472

1.AmanowiczA.: Narciarstwo biegowe. Cross 1996 nr 2. 2. Amanowicz A.: Cztery razy /Joto. Cross 1997 nr 12. l.AmanowiczA.: Maraton. Cross 1997 nr 12 4. Amanowicz A.: Już w marcu w Nagano. Cross 1998 nr I. 5. Amanowicz A.: Temat na karnawał. Cross 1998 nr l. 6. Amanowicz A.: Jak ryba w wod/ic. Cross 1998 nr 5. 7. Amanowicz A.: Kawał męskiej przygody. Cross 1998 nr 7/8. 8. Barany J.: 60 lekcji pływania dla dzieci. Sport i Turystyka, Warszawa 1970. 9. Barański K., Janowski D., Mazur A., Monyckn B.: Technika i metodyka nauczania podstawowych ćwiczeń gimnastycznych. AWF, Warszawa 1975. 10. Reck J.: Sport w rehabilitacji inwalidów. AWF, Warszawn 1977. 11. Bólach E.: Przepisy obowiązujące w dyscyplinach sportu inwalidów. AWF, Wrocław 1982. 12. Bondam\vicz M.'. Forma zabawowa w nauczaniu sportowych gier zespołowych. Sport i Turystyka. Warszawa 1983. 13. Bomlamwicz M., Owczarek S.: Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa 1996. 14. Chromimki Z.: Metodyka sportu dzieci i mlod/ieży. Sport i Turystyka, Warszawa 1976. 15. Chyd-iński W.: Kinezyterapia w schorzeniach typowych dla trzeciego okresu życia. W: Fizjoterapia. Praca zbiorowa pod red. M. Weissa i A. Zembatego. PZWL, Warszawa 1983. 16. Chojnwki Z, Klimczok P., Walkowicz T.: Narciarstwo zjazdowe. Wydanie skryptowe nr 133. AWF, Kraków 1994. 17. Chojnncki K.: Nauczanie ja/dy na nartach osób niepełnosprawnych z dysfunkcje') analizatora wzrokowego lub słuchowego w świetle zaleceń systemu amerykańskiego. AWF, Kraków. Postępy Rehabilitacji 1995 t. IX. 18. Czajkowska E.: Mokry trening. Cross 1998 nr I. 19. Dega W.: Ortopedia i rehabilitacja. PZWL. Warszawa 1983. 20. Dega W.: Kultura fizyczna - podstawowy t/y unik rehabilitacji ruchowej. Kult. Fiz. 1980 nr 2. 2\.Dega W., Milanowska K.\ Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1983. 22. Demel M., Skład A.: Teoria wychowania fizyczneeu. PZWL, Warszawa 1976. 23. Denisiuk L i wsp.: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania fizycznego. AWF, Warszawa 1970. 24. Denisiuk L, Fidelus K.. Krawc:\k M.: Fłetwnty teorii i historii wychowania fizycznego. Polska Federacja Sportu Wyczynowego, Warszawa l''"/'>. 25. Dfhowska T.: Oni grają na siedząco. Cross 1997 nr 7/8. 26. Dębowska T.: Spotkanie pod reglami. Cross 1998 nr I. 27. Dębowska T.: W białej formie. Cross I'»9H nr 3. 2^,. Dębowska T.: Pod żaglami. Cross 1998 nr "v 29. Dębowska T.: Zdobywcy medali. Cross 1997 nr 10 30. Dobrowolski K.: Gimnastyka lecznicza. PZWL, Warszawa 1965. 31. Domański G.: Jest taka szkoła, jest taki klub. są tacy ludzie. Cross 1998 nr 5. 32. Doński D.: Biomechanika ćwiczeń fizycznych. Sport i 'turystyka, Warszawa 1963. 33. Dudziński W.: Chcę dopłynąć do Sydney. Cioss 1997 nr 3.

473

34. Dowgird Z., Ffk T., Janicka //., Świerczyńska K.: Rekreacja fizyczna na wc/asach. CRZZ, Warsza-wa 1978. 35. Drozdowski Z.: Człowiek nowoczesnego społeczeństwa a kultura fizyczna. Kult. Fiz. 1973 nr 10. 36. Dziaśko J., Naglak Z.: Teoria sportowych gier zespołowych. PWM, Wrocław 1983. 37. Dziedzic J., Remplewicz J.: Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla niewidzacych i niedowidzących. WSiP, Warszawa 1980. 38. Dziedzic J., Ritzke L: Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla głuchych i niedosłyszących. WSiP, Warszawa 1979. 39. Fidelus K.: Zarys biomechaniki ćwiczeń fizycznych. AWF, Warszawa 1977. 40. Fidelus K., Kocjasz J.: Atlas ćwiczeń fizycznych. Polska Federacja Sportu Wyczynowego, 1976 z. 2/3. 41. Gawlowska A.: Program integracyjny ogrodu jordanowskiego. Postępy Rehabilitacji 1997 t. XI. 42. Gilewicz Z.: Teoria wychowania fizycznego. Sport i Turystyka, Warszawa 1964. 43. Gniewkowski W.: Próba uproszczenia systematyki metod wychowania fizycznego i uprzystępnienia jej nauczycielom przedszkoli i szkół. Kult. Fiz. 1983 nr 7/8. 44. Gniewkowski W. i wsp.: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania fizycznego. AWF, Warszawa 1970. 45. Grabowski H.: Teorie fizycznej edukacji. WSiP, Warszawa 1997. 46. Grochala W: Wózkiem na Everest „W debla". Cross 1997 nr 7/8. 47. Grochala W.: Dyskusja. Cross 1998 nr 7/8. 48. Grochala W.: Lekko i swingowo przejechać przez życie. Cross 1998 nr 9. 49. Grupa Aktywnej Rehabilitacji - Rekryteringsgruppen - Materiały GAR 1995-1998. Technika jazdy na wózku inwalidzkim typu Active. Łucznictwo. Pływanie. Aktywna Rehabilitacja. Materiały pomocnicze dotyczące przebiegu i organizacji obozów sportowych i usprawniających w życiu codziennym pacjentów po urazach kręgosłupa. Taśma wideo - Aktywna Rehabilitacja - sposób przenoszenia. FAR, Warszawa 1998. 50. Grzelak R.: Niewidomi i szachy. Cross 1997 nr 7/8. 51. Hady-Bartkowiak K.: O aktualnej sytuacji w sporcie osób niepełnosprawnych na przykładzie Spółdzielczego Zrzeszenia Sportowego „Start". Postępy Rehabilitacji 1994 t. VIII, z. 2. 52. Heir B., Fuerst M.: Sprawni inaczej, (z ang. tłum. M. Lehmann). ABEDIK, Poznań 1997. 53. Humen W., Mańkowski M., Moliere S.: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania fizycznego. AWF, Warszawa 1970. 54.Jachnik S., Wieczorek R.: Poradnik organizatora turnusów sportowo-rehabilitacyjnych inwalidów. AWF, Poznań 1978. 55.Janikowska-Siatka M., Skretowicz E., Szymańska E.: Zabawy i gry ruchowe na lekcjach wychowania fizycznego i festynach sportowo-rekreacyjnych. WSiP, Warszawa 1999. 56.Jańczak G.: Zanim przypniesz narty. Cross 1997 nr 12. 51.Jańczak G.: Obozy -jak je organizować. Cross 1998 nr 6. 58. Kalinowski A., Żukowska Z: Metodyka wychowania fizycznego w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa 1975. 59. Korektywa w przedszkolu, Konferencja Metodyczna, Warszawa 28-29 maja 1996. Red. K. Góral, S. Arasymowicz. Warszawa 1996. 60. Krajowa Federacja „Sport dla wszystkich". Kalendarz imprez sportowych 1997. 6\.Krawczyk Z. (red.): Kultura fizyczna, sport. W: Encyklopedia kultury polskiej. Instytut Kultury, Warszawa 1997. 62. Kultura fizyczna dla osób niepełnosprawnych - Kalendarz imprez PZSN „Start" 1997. 63. Kozłowski S.: Znaczenie aktywności ruchowej w rozwoju fizycznym człowieka. Czynniki rozwoju człowieka. PZWL, Warszawa 1981. 64. Krawczyk Z: Kształtowanie się kultury fizycznej w Polsce. Kult. Fiz. 1982. 65. Kubińska Z, Litwiniuk E.: Wybrane metody zajęć ruchowych w przedszkolu. PTNKF, t. V, 1996. 66. Kuński H.: Elementy zdrowotne rekreacji fizycznej osób w wieku średnim. WZZ, Warszawa 1981. 67. Kutzner-Kozińska M.: Potrzeby, możliwości i cechy szczególne prowadzenia przedszkolnej korekly-wy. Biblioteka PTNKF, 1990, t. V. 68. Kutzner-Kozińska M.: Korekcja wad postawy. AWF, Warszawa 1978. 69. Kuzak J.: Wszystko o goalballu. Cross 19% nr 4. 70. Lewandowski W.: Światło w tunelu. Cross 1997 nr 12. 71. Lichtenstein A.: ABC narciarstwa. Krótki kurs dla trenerów osób niepełnosprawnych. Cross 1996 nr 2.

474

72. Lipkowski O.: Pedagogika specjalna. PZWL, Warszawa 1998! 13. Majach S.: Kinezyterapia w bocznych skrzywieniach kręgosłupa. W: Fizjoterapia. Praca zbiorowa pod red. M. Weissa, A. Zembatego. PZWL, Warszawa 1983. 74. Maniak M.: Boccia. Cross 1998 nr l. 75. Maniak M.: Siatkówka na siedząco. Cross 1998 nr 2. 76. Maniak M.: Co dla kogo. Cześć I. Cross 1998 nr 2. 77. Maniak M.: Co dla kogo. Cześć II. Cross 1998 nr 3. 78. Maniak M.: Narciarstwo zjazdowe niepełnosprawnych. Cross 1998 nr 3. 79. Mańkowski G., Nowicki T.: Integracyjny klub sportowy RWT w Warszawie. Postępy Rehabilitacji 1994, t. VIII z. 2. 80. Maszczak T.: WF i sport dzieci specjalnej troski. AWF 1995. 81. Materiały pomocnicze: a. Poradnia wad budowy i postawy (Kraków) i Poradnia medycyny szkolnej (Warszawa) 1970-1976. b. Szpital kliniczny nr l (Przychodnia rehabilitacyjna), Warszawa 1997. 82. Mazurek L: Gimnastyka podstawowa. Sport i Turystyka, Warszawa 1980. 83. Milanowska K.: Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1983. 84. Milanowska K. i wsp.: Podstawy rehabilitacji ruchowej w dysfunkcjach narządu ruchu. Sport i Turystyka, Warszawa 1981. 85. Milanowska K.: Prof. Dega -jego wkład w rozwój rehabilitacji w Polsce i na świecie. Postępy rehabilitacji 1997 t. XI. 86. Molik B.: Koszykówka na wózkach. Cross 1997 nr 7/8. 87. Molik B.: Koszykówka na wózkach. Cross 1997 nr 11. 88. Muller M.: Elementy wiedzy o postawie ciała i gimnastyce korektywnej. PZWL, Warszawa 1983. 89. Naglak Z: Trening sportowy - teoria i praktyka. PZWM, Wrocław 1997. 90. Ohzewska B.: Culani. Cross 1998 nr 3. 91. Ohzewska B.: Pięć ruchów do przodu. Cross 1998 nr 4. 92. Ohzewska B.: Gra dżentelmenów. Cross 1998 nr 5. 93. Orzech J., Sobiecka J.: Sport osób niepełnosprawnych. AWF, Kraków 1989. 94. Oslerloff W.: Historia sportu. NK, Warszawa 1976. 95. Owczarek S., Bondarowicz M.: Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa 1996. 96. Pąchalski A., Orzech J.: Leksykon rehabilitacji. AWF, Kraków 1980. 97. PlywerJ.: Aerobik. Poznań 1983. 98. Pieniążek M.: Wybrane zagadnienia z kinezyterapii. AWF, Kraków 1981. 99. Pizlówna J.: Zbiór ćwiczeń gimnastycznych dla szkoły podstawowej. Materiały pomocnicze, Kraków 1946. 100. Poplawski A.: Turniej pod siatką. Cross 1997 nr 12. 101. Pólturzycki J.: Dydaktyka dla nauczycieli. Wyd. A. Marszałek, Toruń 1996. 102. Program Nauczania Narciarstwa Zjazdowego. Polski Związek Narciarski - Rada Trenerów, Kraków 19%. 103. Przepisy sportowe dla inwalidów z porażeniem kończyn dolnych. Rada Główna „Start" 1980. Opracowanie na podstawie przepisów międzynarodowych Igrzysk Sportowych Paraplegików Stoke Mandeville 1976. 104. Remplewicz J.: Dźwiganie ciężarów. Cross 1996 nr 4. \Q5.Rokowski W., Wilk S.: Rehabilitacja ruchowa. Kultura fizyczna, sport. Instytut Kultury Fizycznej, Warszawa 1997. \06.Romanowski W.: Teoria i metodyka ćwiczeń relaksacyjno-koncentrujących. PZWL, Warszawa 1975. 107. Sawczyn S., Karniewicz J., Kochanowicz K., Drobnik A., Szewc W.: Gimnastyka korekcyjna w szkole. Część 1. Wyd. „Sport", Bydgoszcz 1998. 108. Skupniewski M.: Grupy i klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych. Klasyfikacja osób niepełnosprawnych. Cross 1997 nr 7/8. 109. Sozański //.: Uwagi do wybranych działów projektów kultury fizycznej w szkole. Kult. Fiz. 1976, nr 9. 110. Strzyżewski S.: Proces kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. WSiP, Warszawa 1996. 11 \.Szczepanski M.: Mistrzowie goalballa. Cross 1997 nr 1. 112. Szczepański M.: Wózkowicze pod wodą. Cross 1998 nr 9. 113. Szopa J., Mleczko E., Żak S.: Podstawy antropomotoryki. PWN, Warszawa, Kraków 1996. 114. Szwarc H., Wasilewska R., Wolański T.: Rekreacja ruchowa osób starszych. AWF, Warszawa 1979.

475

115. Szymański A.: Strzelectwo sportowe niepełnosprawnych. Cross 1997 nr 7/8. 116. Szymański A.: Turniej pod siatką. Cross 1997 nr 12. 117. Szymański A.: Zaczynamy. Cross 1998 nr 1. 118. Szymański A.: Pod siatką. Cross 1998 nr 3. 119. Szymański A.: Czego uczą w Mietnem. Cross 1998 nr 9. 120. Tajniki umysłu ludzkiego. Praca zbiorowa. Przegląd Readers Digest, Warszawa 1997. 121. Talaga J.: A-Z sprawności fizycznej. Atlas ćwiczeń. YPLON, Warszawa 1995. 122. Tasiemski T.: Trening siłowy. Zakład Kinezyterapii AWF, Poznań 1997. 123. Tomaszewska J.: Rola lekarza praktyka w rehabilitacji osób z naruszoną sprawnością narządów ruchu. PZWL, Warszawa 1981. 124. Trześniowski R.: Gry i zabawy ruchowe. Sport i Turystyka, Warszawa 1974. 125. Twardowski J.: Wiersze wybrane. WSiP, Warszawa 1995. 126. Ulatowski T.: Teoria i metodyka sportu. AWF, Sport i Turystyka, Warszawa 1981. 127. Walicki K.: Kinezyterapia ogólna. Materiały pomocnicze Centrum Doskonalenia Nauczycieli średnich kadr medycznych w Warszawie. Warszawa 1975. 128. Walkowicz T.: Narciarstwo w rehabilitacji leczniczej. W: Narciarstwo powszechne. Praca zbiorowa pod red. K. Chojnackiego. AWF, Kraków 1983. 129. Weiss M., Zembaty A.: Fizjoterapia dla medycznych studiów zawodowych - wydział fizjoterapii. PZWL, Warszawa 1983. 130. Wiszniowski M.: Pod niską siatką. Cross 1998 nr 4. 131. Witczak T., Sozański H.: Trening siły mięśniowej inwalidów. CRZZ, Warszawa 1979. 132. Wlaznik K.: Miejsce i rola wychowania fizycznego w wychowaniu przedszkolnym. Korektywa w przedszkolu. Biblioteka PTNKF 1996 t. V. 133. Wolariski M.: Czynniki w rozwoju człowieka. PWN, Warszawa 1981. 134. Zembaty A.: Osiągnięcia w sporcie paraplegików. Kult. Fiz. 1981 z. 11/12. \35.Zuchora K.: Sport a kultura fizyczna. Kult. Fiz. 1973 z. 1. 136. tarek J.: Wstęp do teorii sportu. AWF, Kraków 1981. 137. Żółtowska E.: „Unihoc" gra dla każdego. Cross 1997 nr 11.

Skorowidz

ABC narciarstwa 399 Aerobik 189 - metodyka 19(1. 191 Antropomotoryka, poglądy współczesne 40 Badanie postawy 329 - zdolności motorycznych, testy 49 Balansowanie, jazda na wózku inwalidzkim 303 Balkonik w nauce chod/enia czynnego 313 Barierki w nauce chodzenia czynnego 312 Basen, miejsce do ćwiczeń 357 Bezpieczeństwo i higiena ćwiczących a prowadzenie ćwiczeń fizycznych 15 Bieg(i) i chody 146 - 100 m (wg przepisów MFLA) 423 Boccia 440 Budowa i czynności narządu ruchu 33

Callanetics 191 Cele rehabilitacji niewidomych 381 Chodzenie o kulach 293, 309 - - - techniki 310-314 Chorzy psychicznie, olimpiady specjalne 383 Ch<xl i bieg. ćwiczenia dla dzieci 457 - czterołaktowy, dostawny 310 - - naprzemienny 310 - tlwutaktowy, jednoimienny 310 - - mipr/emienny 310 - trujtaktowy 310 Chrząstki stawowe 33 Chwyty 141 Człowiek, schemat budowy 34 „Czucie przestrzeni" 49 „Czucie równowagi" 49 Cwiczenia(e) akrobatyczne, definicja 197 - antyprawiiacyjne. definicja 197 - asymetryczne, definicja 196 - bierne 71 - - definicja 197 - o charakterze dynamicznym, definicja 196 - - - Icc/nic/ym. definicja 197 - - - statyc/tiym, definicja 1%

Ćwiczenia(e) chodu, definicja 198 - czynne 71 - - właściwe, definicja 197 - czynno-bierne, definicja 197 - działające miejscowo 71 - - ogólnie 71 - dla dzieci (w wieku od 3 do 7 lal) 247 - elongacyjnc, cel 332 - - i antygrawiłacyjne 331 - fizyczne, bezpieczeństwo i higiena ćwicyarych 15 - - definicja 14. 195 - - formy organizacyjne w procesie nwc/ani;» 714-216 - - dia i>sób w podeszłam wieku 251 - - z przyborami - gry i zabawy 448. 449 _ - .. _ różne 449-460 - gibkościowe, definicja 196 - indywidualne 71 - - definicja 195 - intensywne, definicja 197 - ipsilateralne, definicja 198 - izometryczne. definicja 196 - izotonic^ne. definicja 197 - jednostronne, definicja 197 - kontralateralnc. definicja 198 - koordynacyjne 126 - - definicja 106 - korekcyjne, wybrane sposoby przemieszczania 32-1- -328 - korektywne dl:i d/ieci 119 - - w skrzywieniach kręgosłupa '31 - - siosowane przy plecach okrągłych 344 W, _ _ _ _ _ pląsach 342, 343 - - - - stop.ich płasko koślawych 342 - kształtujące 83 - - definicja 1% - - dla małych d/jeci 112 - - omówienie 92 - manipulacyjne, definicja 198 - mięśni brzucha 335-339 - - grzbietu 339 - - pośladkowych 341 - młodszy okres szkolny (od 7 do 11 lat) 248 - mii/.ycznoruchowe 189 - nóg 98 - - łącznie z tułowiem 113

Ćwicwnia(e) z odciążeniem, definicja 197 - oddechowe dla dzieci 118 - - ogólne, definicja 195 - - przy wadach postawy 346, 347 - - pr/.yktady 124 - - specjalne, definicja 195 - ogólnie usprawniające lub ogólnokondycyjne, definicja 195 - ogólnie usprawniające w kine/yterapii 260 - ogólnokondycyjne 261 - - cel 262 - - na łóżku pacjenta 262 _ _ _ na sali gimnastycznej 263 - w okresie starości 251 - z oporem, definicja 197 - oporowe kikutów 397 - w podskokach 99 - poranne, definicja 195 - porządkowe dla małych dzieci 8082 - porządkowo-dyscyplinująre 75 - - definicja 196 - - wybrane zagadnienia 77, 78 - w pól/wisach 134 - z przyborami definicja 196 - na przyrządach definicja 196 - ramion 93 - redresyjne, definicja 197 - relaksacyjne, definicja 196 - rozluźniające 122 - - definicja 197 - - dla dzieci 111* - - mięśnie barków i rąk 122 - - - szyi 123 - - - tułowia 123 - - nóg 123 - - zadania 347. ł«18 - równoważne 396 - - definicja 196 - - na przyrządach 128 -- ruchowe 26 - sitowe 119 - - o charakterze izomctrycznyin 43 - - definicja 195 - silowo-gibkościowe 120 - specjalne, definicja 197 - stawów i mięśni obręczy barkowej cel 332 - stosowane (użytkowosporlowe) 127 - - - definicja 196

477

Skrzywienia kręgosłupa a ćwiczenia korektywne 331 Skurcz auksotoniczny 37 - izometryczny 37, 42 - izotoniczny 37, 42 Snowboard 420, 421 Sport(y) gimnastyczny 64 - inwalidzki 378 - - definicja 14 - - inne dyscypliny 422 - - lekka atletyka 423^*24 - - organizacje międzynarodowe 380 - - i rekreacja inwalidów 25 - kwalifikowany 24, 25 - niepełnosprawnych, klasy sportowe 384 - rekreacyjno-użytkowy 24, 25 - wodne 440 Sposoby nauczania jazdy na wózkach inwalidzkich 303 - przemieszczania się w czasie ćwiczeń korekcyjnych 324-328 Staw(y) 33 - biodrowy 25 - - ćwiczenia zakresu ruchu 277279 - kolanowy 35 - - ćwiczenia 279-282 - - zestaw ćwiczeń wybranych 294-297 - łokciowy 35 - i mięśnie obręczy barkowej cel ćwiczeń 332 - nadgarstka i palców ręki zestaw ćwiczeń 297-299 - ramienny 35 - skokowy 35 Stopy płasko-koślawe, ćwiczenia korektywne 342 Stół pionizacyjny 312 Styl grzbietowy 374-376 System nerwowy wegetatywny 39 Systematyka ćwiczeń, definicja 14 - - nauka narciarstwa zjazdowego stopnia podstawowego 401 - zasad dydaktyczno-wychowawczych 199, 204-208 Szermierka 440 Sztafety (wg przepisów MFLA) 424 Szybkość, zdolność motoryczna 47 Tenis ziemny na wózkach 439 Terminologia, systematyka i rodzaje ćwiczeń fizycznych 70 Test(y) Coopera 57 - L. Denisiuka 52 - Lowetta 422 - minimalnej siły mięśniowej wg Krausa-Webera 53 - ścienny 324 - wybrane sprawności fizycznej inwalidów 57 - Zuhory 53-57 Tetrapareza 288 Tetraplegia 288, 371 Tok lekcyjny ćwiczeń ogólnokondycyjnych, rodzaje 265-267 Trening wytrzymałościowy, metoda ciągła 46, 47 - - - interwałowa 46, 47 - - - powtórzeniowa + przerywana 46, 47 - - - startowa 46, 47

480

Tułów, ćwiczenia dla dzieci 457 - wzmacnianie siły mięśni 282-284 Turystyka 25 - motorowa 442 - piesza 442 Układ(y) ćwiczeń, definicja 74 - mięśni szkieletowych i kośćca człowieka 35 - nerwowy obwodowy 38 - - ośrodkowy 38 - ramion (ćwiczenia kształtujące) 94 - somatyczny (szkieletowy) 39 Upadanie bezpieczne z wózka inwalidzkiego o napędzie ręcznym 304 Używanie wózka na sali gimnastycznej 306 - - w pomieszczeniach sanitarnych 306 Wady postawy, ćwiczenia oddechowe 346, 347 - - zasady postępowania 315-318 Wjazd po schodach przodem wózkiem inwalidzkim o napędzie ręcznym 306 - - - tyłem wózkiem inwalidzkim o napędzie ręcznym 305 - i zjazd z pochylni wózkiem inwalidzkim o napędzie ręcznym 304 - - - - podestu wózkiem inwalidzkim o napędzie ręcznym 304-305 Woreczki (napełnione piaskiem, grochem), ćwiczenia dla dzieci 454 Wózek(i) inwalidzkie mechaniczne 300 - - metodyka nauki jazdy 303 - - napęd elektryczny 300 - - - ręczny 300 - - - - bezpieczne upadanie do tyłu 304 - - - - dojeżdżanie do brzegu chodnika 304 - - - - poprawna jazda 303 - - - - wjazd i zjazd z pochylni 304 - - - - - - - z podestu 304-305 - - - - - po schodach przodem 306 - - - - - - - tyłem 305 - - - - zjazd po schodach przodem 305 - - - - - po schodach tyłem 305 - - pokojowy, napęd ręczny 300 - - rodzaje 300 - - terenowe napęd ręczny 300 - - zasady użytkowania i poruszania w różnych warunkach 300 Wspinanie po linie, ławeczce i drabince 136 Wychowanie fizyczne, definicja 23 - - funkcja zdrowotna 24 - - geneza 27 Wykrywanie wad postawy 329 Wymagania sanitarno-higieniczne a sale gimnastyczne 15 Wypadki w czasie lekcji wychowania fizycznego, czynności zabezpieczające ćwiczących 19 - - - - - podział na grupy 18 Wypady, rodzaje 100 Wyścigi kolarskie i wyścigi tandemów 440

Wytrzymałość, gry ruchowe 60 - metodyka kształtowania 46 - jako zdolność motoryczna, definicja 46 Wzmacnianie siły mięśni tułowia 282284 Wzory osnów i konspektów lekcji 229-244 Zajęcia z gimnastyki a czynności zabezpieczające ćwiczących 19, 20 - na wodach otwartych 370 - w wodzie z osobami niepełnosprawnymi 371 - zbiorowe z osobami niepełnosprawnymi 267 Zasada(y) dydaktyczno-wychowawcze, systematyka 199 - - w zajęciach rehabilitacji ruchowej 199 - - - - wychowania fizycznego 199 - opisu ćwiczenia gimnastycznego 72-74 - poglądowości i dostępności 199. 202 ^postępowania w wadach postawy 315-318 - systematyczności i trwałości 199. 203 - świadomości i aktywności l(>9 - wszechstronności i zdrowotności 199, 202 Zasób ćwiczeń gimnastyki podstawowej 70 - - przy dyskopatiach 294 Zdolność(ci) motoryczne 41, 42 - - definicja 41 - - siła 42 - - szybkość 47 - - zwinność i gibkość 48 Zdrowie i bezpieczeństwo ćwiczących a odpowiedzialność prowadzącego 15 Zestaw ćwiczeń gimnastyki porannej w warunkach sanatoryjnych 286288 - - stawów kolanowych 295 - - - nadgarstka i palców ręki 297 Zjazd po schodach przodem wózkiem inwalidzkim o napędzie ręcznym 305 - - - tyłem wózkiem inwalidzkim o napędzie ręcznym 305 Znaczenie kultury fizycznej 21 Zwinność i gibkość jako zdolności motoryczne 48 - gry ruchowe 61 Zwis(y) 138 - bierny 132 - czynny 132 - dwuchwytem 131 - mieszane 132 - mieszane - pól/wisy 133 - nachwytem 131 - podchwytem 131 - i podpory, rodzaje chwytów 130, 131 - wolne 132