MODUL KEAHLIAN GANDA
Mata Pelajaran Reakayasa Perangkat Lunak Sekolah Menengah Kejuruan (SMK)
Kelompok Kompetensi F PEMROGRAMAN WEB
Penulis: Abd. Munif
Direktorat Jenderal Guru dan Tenaga Kependidikan Kementrian Pendidikan dan Kebudayaan Tahun 2017
i
Penulis: 1. ABD Munif,. S.T., Emai:
[email protected]
Penelaah: 1.
Sierra Maulida Asrin, S.T [081562783394], Email :
[email protected]
2.
Abdul Haliq, S.Pd., M.Pd., [085341259862] Email :
[email protected]
3.
Alun Sujjada, S.Kom., M.T [081805040468] Email :
[email protected]
Ilustrator : 1. Sierra Maulida Asrin, S.T [081562783394] Email :
[email protected] 2. Faizal Reza Nurzeha, A.Md. [085242177945] Email :
[email protected] Layouter : 1. Syamsul Hidayat, A.Md. [081355598663] Email :
[email protected]
Copyright ©2017 Lembaga Pengembangan dan Pemberdayaan Pendidikan Tenaga Kependidikan Bidang Kelautan Perikanan Teknologi Informasi dan Komunikasi.
Hak Cipta Dilindungi Undang-Undang Dilarang mengkopi sebagian atau keseluruhan isi buku ini untuk kepentingan komersial tanpa izin tertulis dari Kementrian Pendidikan Kebudayaan.
ii
iii
KATA SAMBUTAN
Peran guru profesional dalam proses pembelajaran sangat penting sebagai kunci keberhasilan belajar siswa. Guru profesional adalah guru yang kopeten
membangun
proses
pembelajaran
yang
baik
sehingga
dapat
menghasilkan pendidikan yang berkualitas. Hal ini tersebut menjadikan guru sebagai komponen yang menjadi fokus perhatian pemerintah pusat maupun pemerintah daerah dalam peningkatan mutu pendidikan terutama menyangkut kopetensi guru. Pengembangan profesionalitas guru melalui program Pembinaan Karir merupakan upaya peningkatan kompetensi untuk semua guru. Sejalan dengan hal tersebut, pemetaan kopetensi guru telah dilakukan melalui uji kompetensi guru (UKG) untuk kompetensi pedagogik dan profesional pada akhir tahun 2015. Hasil UKG menunjukan peta kekuatan dan kelemahan kompetensi guru dalam penguasaan pengetahuan. Peta kompetensi guru tersebut dikelompokan menjadi 10 (sepuluh) kelompok kompetensi. Tindak lanjut pelaksanaan UKG diwujudkan dalam bentuk pelatihan guru paska UKG melalui program Pembinaan Karir. Tujuannya untuk meningkatkan kompetensi guru sebagai agen perubahaan dan sumber belajar utama bagi peserta didik. Program Pembinaan Karir dilaksanakan melalui pola tatap muka, daring (online) dan campuran (blended) tatap muka dengan online. Pusat Pengembangan dan Pemberdayaan Pendidik dan Tenaga Kependidikan
(PPPPTK),
Lembaga
Pengembangan
dan
Pemberdayaan
Pendidik dan Tenaga Kependidikan Kelautan Perikanan Teknologi Informasi dan Komunikasi (LP3TK KPTK) dan Lembaga Pengembangan dan Pemberdayaan Kepala Sekolah (LP2KS) merupakan Unit Pelaksana Teknis di lingkungan Direktorat Jendral Guru dan Tenaga Kependidikan yang bertanggung jawab dalam mengembangkan perangkat dan melaksanakan peningkaan kompetensi guru sesuai dengan bidangnya. Adapun perangkat pembelajaran yang dikembangkan tersebut adalah modul untuk program Pembinaan Karir muka dan iv
tatap
online untuk semua mata pelajaran dan kelompok kompetensi.
Dengan modul ini diharapkan program memberikan sumbangan yang sangat besar dalam peningkatan kualitas kompetensi guru. Mari kita sukseskan program ini untuk mewujudkan Guru Mulia Karena Karya.
Jakarta, Februari 2017 Direktur Jendral Guru dan Tenaga Kependidikan
Sumarna Surapranata, Ph.D NIP. 195908011985031002
v
KATA PENGANTAR
Profesi guru dan tenaga kependidikan harus dihargai dan dikembangkan sebagai profesi yang bermartabat sebagaimana diamanatkan Undang-Undang Nomor 14 Tahun 2005 tentang Guru dan Dosen. Hal ini dikarenakan guru dan tenaga kependidikan merupakan tenaga profesional yang mempunyai fungsi, peran, dan kedudukan yang sangat penting dalam mencapai visi pendidikan 2025 yaitu “Menciptakan Insan Indonesia Cerdas dan Kompetitif”. Untuk itu guru dan tenaga kependidikan yang profesional wajib melakukan pengembangan keprofesian berkelanjutan. Buku pedoman Pedoman Penyusunan Modul Diklat Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan
Bagi
Guru
dan
Tenaga
Kependidikan
untuk
institusi
penyelenggara program pengembangan keprofesian berkelanjutan merupakan petunjuk bagi penyelenggara pelatihan di dalam melaksakan pengembangan modul yang merupakan salah satu sumber belajar bagi guru dan tenaga kependidikan.
Buku
ini
disajikan
untuk
memberikan
informasi
tentang
penyusunan modul sebagai salah satu bentuk bahan dalam kegiatan pengembangan keprofesian berkelanjutan bagi guru dan tenaga kependidikan. Pada kesempatan ini disampaikan ucapan terima kasih dan penghargaan kepada berbagai pihak yang telah memberikan kontribusi secara maksimal dalam mewujudkan buku ini, mudah-mudahan buku ini dapat menjadi acuan dan sumber inspirasi bagi guru dan semua pihak yang terlibat dalam pelaksanaan penyusunan modul untuk pengembangan keprofesian berkelanjutan. Kritik dan saran yang membangun sangat diharapkan untuk menyempurnakan buku ini di masa mendatang. Makassar, Februari 2017 Kepala LPPPTK KPTK Gowa Sulawesi Selatan,
Dr. H. Rusdi, M.Pd, NIP 19650430 199103 1 004
vi
vii
DAFTAR ISI
KATA SAMBUTAN ............................................................................................ iv KATA PENGANTAR ........................................................................................... vi DAFTAR ISI ....................................................................................................... viii DAFTAR TABEL ............................................................................................... xvi PENDAHULUAN .................................................................................................. 1 A. Latar Belakang ........................................................................................... 1 B. Tujuan ........................................................................................................ 2 C. Peta Kompetensi ........................................................................................ 2 D. Ruang Lingkup Penggunaan Modul ............................................................ 3 E. Saran Cara Penggunaan Modul .................................................................. 5 Perangkat Pengembangan Aplikasi Web ............................................................. 9 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................... 9 B. Indikator Pencapaian Kompetensi .............................................................. 9 C. Uraian Materi .............................................................................................. 9 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 11 E. Latihan Soal.............................................................................................. 12 F. Rangkuman .............................................................................................. 12 G. KUNCI JAWABAN .................................................................................... 13 H. Umpan Balik dan Tindak Lanjut ................................................................ 13 Membuat Dokumen HTML ................................................................................. 17 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................. 17 B. Indikator Pencapaian Kompetensi ............................................................ 17 C. Uraian Materi ............................................................................................ 17 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 20 E. Latihan Soal.............................................................................................. 27 F. Rangkuman .............................................................................................. 27 G. Umpan Balik dan Tindak Lanjut ................................................................ 28 Mengatur Tampilan Dokumen HTML dengan CSS ............................................ 31 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................ 31 viii
B. Indikator Pencapaian Kompetensi ............................................................ 31 C. Uraian Materi ............................................................................................ 31 1. Definisi CSS......................................................................................... 31 2. Cara Menerapkan CSS dalam HTML ................................................... 32 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 34 E. Latihan Soal ............................................................................................. 38 F. Rangkuman .............................................................................................. 39 G. Umpan Balik dan Tindak Lanjut ................................................................ 39 Mengenal Dasar Pemrograman PHP ................................................................. 43 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................. 43 B. Indikator Pencapian Kompetensi .............................................................. 43 C. Uraian Materi ............................................................................................ 43 1. Pengenalan PHP dan Web Dinamis..................................................... 43 2. Prinsip-prinsip Dasar Bahasa pemrograman PHP................................ 44 3. Tipe Data ............................................................................................. 46 4. Variabel ............................................................................................... 47 5. Operator .............................................................................................. 48 6. Struktur Kontrol .................................................................................... 49 7. Memasukan kode PHP kedalam Dokumen HTML ............................... 50 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 51 E. Latihan Soal ............................................................................................. 57 F. Kunci Jawaban ......................................................................................... 58 G. Rangkuman .............................................................................................. 58 H. Umpan Balik dan Tindak Lanjut ................................................................ 59 Mengenal Fungsi dan Array dalam PHP. ........................................................... 63 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................. 63 B. Indikator Pencapaian Kompetensi ............................................................ 63 C. Uraian Materi ............................................................................................ 63 1. Fungsi .................................................................................................. 63 2. Array .................................................................................................... 64 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 64 E. Studi Kasus ................................................. Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman .............................................................................................. 71 G. Umpan Balik ............................................................................................. 71 Operasi File pada pemrograman PHP ............................................................... 77 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................. 77 B. Indikator Pencapaian Kompetensi ............................................................ 77
ix
C. Uraian Materi ............................................................................................ 77 1. Menggunakan File................................................................................ 77 2. Menulis ke File ..................................................................................... 78 3. Upload File ........................................................................................... 78 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 79 E. Studi Kasus ................................................. Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman .............................................................................................. 81 G. Umpan Balik ............................................................................................. 82 Penanganan Form Pada PHP ............................................................................ 85 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................ 85 B. Indikator Pencapaian Kompetensi ............................................................ 85 C. Uraian Materi ............................................................................................ 85 1. POST ................................................................................................... 85 2. GET ..................................................................................................... 86 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 86 E. Studi Kasus ................................................. Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman .............................................................................................. 90 G. Umpan Balik ............................................................................................. 90 H. Kunci jawaban .......................................................................................... 90 Mengenal Dasar Pemrograman JavaScript ........................................................ 94 A. Tujuan Pembelajaran ................................................................................. 94 B. Indikator Pencapaian Kompetensi ............................................................ 94 C. Uraian Materi ............................................................................................ 94 1. Pengertian JavaScript .......................................................................... 94 2. Fungsi JavaScript dalam Pemrograman Web ...................................... 94 D. Aktifitas Pembelajaran .............................................................................. 96 1. Pengenalan Pemrograman JavaScript ................................................. 96 2. Pengenalan Event dan Objek Window ................................................. 99 E. Tugas / Studi Kasus ..................................... Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman ............................................................................................ 101 G. Umpan Balik ........................................................................................... 102 Membuat Koneksi Database MySQL ............................................................... 107 A. Tujuan Pembelajaran .............................................................................. 107 B. Indikator Pencapaian Kompetensi .......................................................... 107 C. Uraian Materi .......................................................................................... 107 1. Pengertian MySQL ............................................................................. 107 2. PhpMyAdmin ...................................................................................... 108 x
3. Koneksi MySQL pada PHP ................................................................ 108 D. Aktifitas Pembelajaran: Membuat database melalui PhpMyAdmin .......... 109 E. Studi Kasus ................................................. Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman ............................................................................................ 110 G. Umpan Balik ........................................................................................... 111 Operasi Database............................................................................................ 115 A. Tujuan Pembelajaran ............................................................................. 115 B. Indikator Pencapaian Kompetensi .......................................................... 115 C. Uraian Materi .......................................................................................... 115 1. Objek Database ................................................................................. 115 2. SQL (Structure Query Language) ...................................................... 115 3. DLL (Data Definition Language) ......................................................... 116 4. DML (Data Manipulation Langeage)................................................... 116 D. Aktifitas Pembelajaran ............................................................................ 116 1. Membuat Database............................................................................ 116 2. Membuat Tabel .................................................................................. 117 3. Memasukan Data ............................................................................... 117 4. Menyeleksi Data ................................................................................ 118 5. Mengupdate Data .............................................................................. 118 6. Menghapus Data................................................................................ 119 E. Studi Kasus ................................................. Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman ............................................................................................ 120 G. Umpan Balik ........................................................................................... 120 MEMBANGUN
FRONT
END
WEB
MENGGUNAKAN
FRAMEWORK
BOOTSTRAP .................................................................................................. 123 A. Tujuan Pembelajaran ............................................................................. 123 B. Indikator Pencapaian Kompetensi .......................................................... 123 C. Uraian Materi .......................................................................................... 123 1. Definisi Front-End Web ...................................................................... 123 2. Desain Web ....................................................................................... 123 3. Bootstrap Web Framework ................................................................ 125 4. Cara Menggunakan Bootstrap ........................................................... 125 D. Aktifitas Pembelajaran ............................................................................ 126 1. Mendesain Halaman Home, Caruosel dan Menu ............................... 126 2. Mendesain Dashboard Admin ............................................................ 129 3. Mendesain Form Artikel ..................................................................... 131 4. Mendesain Halaman Signin ............................................................... 132 E. Studi Kasus ................................................. Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman ............................................................................................ 133 G. Umpan Balik ........................................................................................... 133 xi
Membangun
Back-end
Application
dengan
konsep
MVC
menggunakan
framework Code Igniter .................................................................................... 138 A. Tujuan Pembelajaran .............................................................................. 138 B. Indikator Pencapaian Kompetensi .......................................................... 138 C. Uraian Materi .......................................................................................... 138 1. Definisi Back-End Web....................................................................... 138 2. Codeigniter......................................................................................... 138 3. Alur Proses Codeigniter ...................................................................... 139 3. Arsitektur MVC (Model View Control) ................................................. 140 D. Aktifitas Pembelajaran ............................................................................ 141 1. Instalasi Codeigniner .......................................................................... 141 2. Controller dan View ............................................................................ 142 3. Model ................................................................................................. 145 4. Membangun form tambah artikel pada halaman admin: ..................... 149 5. Membangun form update artikel pada halaman admin: ...................... 150 6. Membangun perintah untuk hapus artikel ........................................... 151 E. Studi Kasus ................................................. Error! Bookmark not defined. F. Rangkuman ............................................................................................ 151 Membangun Sistem Autentikasi ....................................................................... 154 A. Tujuan Pembelajaran .............................................................................. 154 B. Indikator Pencapaian Kompetensi .......................................................... 154 C. Uraian Materi .......................................................................................... 154 D. Aktifitas Pembelajaran ............................................................................ 155 1. Identifikasi Kasus ............................................................................... 155 2. Membangun Sistem authentifikasi ...................................................... 155