Predmet Socijalne Psihologije

1 I Predavanje PREDMET SOCIJALNE I POLITIČKE PSIHOLOGIJE Tri osnovne komponente svake naučne discipline: Predmet, teorijske postavke i metode istraživanja Politička psihologija – primenjeno područje psiholoških istraživanja tako da se ne može govoriti o njenom posebnom, teorijski određenom, posebnom predmetu istraživanja, posebnim teorijama i metodama. Zato, da bi se ona definisala oslanjamo se na saznanja socijalne psihologije. – koja predstavlja širu naučnu osnovu političke psihologije. Određenju predmeta političke psihologije zato mora da prethodi razmatranje razvoja utemeljenja socijalne psihologije i njene šire društvene, pa i političke relevantnosti. Predmet socijalne psihologije Socijalna psihologija postaje samostalna naučna disciplina tek u 20. veku. Mada je psihologija još ranije prešla sa filozofsko-reliigijskih spekulacija na empirijsko izučavanje psihičkih pojava, još dugo posle toga psihički život ljudi posmatrao se i proučavao kao život izolovanog pojedinca. Za socijalnu psihologiju, kao i opštu psihologiju, može se primeniti Ebinghausova misao: da je to nauka koja ima dugu prošlost, a kratku istoriju. Naime, mada je davno uočeno da socijalna okolina ima značajnog uticaja na razvoj čoveka, njegovo psihološko funkcionisanje i ponašanje, kao i da psihičke osobine ljudi imaju uticaja na društvene pojave – sve to je odavno bilo predmet filozofskih etičkih, religijskih, literarnih, a kasnije psiholoških rasprava – u novoformiranoj empirijskoj psihologiji (u 19. veku) ova činjenica dugo nije uvažavana, niti je ovaj međuuticaj socijalnih i psiholoških pojava bio posebno izučavan. Svoju emancipaciju u odnosu na filozofiju i religiju – psihologija je prvo započela “bekstvom” pod okrilje biologije i fizike (koje je smatrala “egzaktnim”) odlazeći tako u drugu krajnost. To je odražavalo aspiracije psihologa da njihovu disciplinu posmatraju kao prirodnu, a ne društvenu nauku. Mnoge posebne grane psihologije bile su zato oformljene davno pre socijalne psihologije. Početak savremenog razvoja socijalne psihologije vezuje se za izdavanje dveju knjiga, 1908. godine, pod istim naslovom “Socijalna psihologija”: jednu je objavio psiholog McDugall, a drugu sociolog Ross – znači dva naučnika iz dve različite oblasti društvenih nauka istovremeno su osetila i izrazila potrebu za novom naučnom disciplinom koja bi na neki način međusobno povezala dva bazična elementa ukupnog socijalnog života – pojedinca i društvo.

2 Nagli razvoj ove discipline započinje 20. godina 20. veka. Ovo doba je upravo zahtevalo socijalnu psihologiju: to je vreme naglog razvoja društva koje stavlja ljude u specifične situacije međusobne interakcije, od značaja za proizvodnju i ekonomiju; to je, takođe, period jačanja građanskog društva, parlamentarne demokratije, opštih izbora, itd. koje je isto tako nametalo potrebu za razumevanjem osobina čoveka kao socijalnog bića – kao protagoniste (subjekta i objekta) tih zbivanja. Od tada, u mnogim oblastima psiholoških istraživanja – od psihijatrijske problematike, industrijskih (proizvodnih) situacija do političkih sukoba – postoji pokušaj povezivanja čovekovih psiholoških osobina sa socijalnom situacijom. Problemi izučavanja Pregled glavnih problema kojima se socijalna psihologija bavi (ne samo one koje je do sada proučavala, nego i koji po svojoj prirodi pripadaju oblasti socijalne psihologije) može da, na induktivan način, učini jasnijim šta je to njen predmet. Mogu se razlikovati tri velike oblasti ili grupe problema (po Rotu) koji čine predmet socijalne psihologije; njih, svaki pojedinačno, možemo rastaviti na skupove pitanja za koje se ova nauka interesuje. 1. Proučavanje različitih vidova neposredne interakcije ljudi (neposredni uzajamni odnos ljudi i neposredni uzjamni uticaj jedne osobe na drugu). U okviru ove grupe problema razlikuju se uže skupine problema: a. Izučavanje opažanja i ocenjivanja drugih osoba i njihovih osobina b. Proučavanje javljanja naklonosti i nenaklonosti među osobama (tzv. interpersonalne privlačnosti) c. Proučavanje ponašanja ljudi u grupi (formiranje grupe, nastajanje grupnih normi, grupna struktura, problemi vođe i rukovođenja, dinamika grupe i sl. d. Proučavanje ponašanja ljudi u masi i u izuzetnim situacijama (panika, masovne pojave agresije i sl.) 2. Proučavanje socijalizacije – delovanja različitih socijalnih faktora na opažanje, mišljenje, motivaciju i celokupnu ličnost. Socijalni faktori koji utiču na psihičke funkcije i ponašanje ljudi nazivaju se agensi, činioci ili prenosioci socijalizacije (porodica, škola, mediji, prijatelji). Promene koje u osobinama i ponašanju ljudi nastaju pod delovanjem »agensa« socijalizacije – jesu efekti socijalizacije. U okviru ove grupe problema socijalne psihologije možemo razlikovati više podgrupa problema: a. Proučavanje procesa socijalnog učenja – načina na koji se socijalizacija ostvaruje, na koji dete ili odrastao čovek usvaja ili prihvata određene oblike socijalnog ponašanja i formira se kao ličnost.

3 b. Proučavanje delovanja »agensa« socijalizacije – društvenih faktora koji utiču na promene u ponašanju, koji su izvori socijalnog učenja. c. Proučavanje posledica (efekata) delovanja ovih socijalnih faktora na psihičke funkcije čoveka i njegovu ličnost u celini. d. Proučavanje socijalne motivacije ljudi izvora i prorode motiva koji pokreću ljude na socijalno ponašanje (a koji su i sami proizvod socijalizacije) e. Proučavanje formiranja, menjanja i delovanja socijalnih stavova. 3. Proučavanje uloge pojedinih psihičkih funkcija i posebno ličnosti i njenih osobina na društvene pojave i društvena zbivanja (politički život, međunarodne odnose, ekonomske odnose, socijalnu patologiju). Najmanje izučavana grupa problema. Upravo u okviru ove grupe problema, sve do skora malo izučavanih, razvija se oblast političke psihologije – proučavanje političkih stavova, vrednosti, ponašanja i uticaja karakteristika ličnosti, tj. psihičkih osobina koje utiču na opredeljivanje i zalaganje za određene oblike političkog uređenja. Navedene tri velike grupe problema nisu strogo međusobom odvojeni problemi, niti je time iscrpena lista svih problema kojma se socijalna psihologija bavi. Određenja (definicije) socijalne psihologije Ovaj zaobilazni put određenja predmeta socijalne psihologije (preko navođenja problema kojima se bavi ili bi trebalo da se bavi) – predstavlja simptom određenog stanja u ovoj nauci – ukazuje na teškoće određenja i definisanja njenog predmeta – zato što ne postoji puna saglasnost o tome šta sve socijalna psihologija treba da proučava (pošto postoji više naučnih disciplina koje se interesuju za iste pojave, mada sa drugim ciljem). Ovakva taksonomska podela predstavlja osnov samo za neku opisnu (deskriptivnu) definiciju socijalne psihologije. Činjenica je da su gotovo sve definicije u okviru ove društvene nauke pretežno deskriptivne – one daju određenja ne na nivou nekog opšteg teorijskog postulata, već navođenjem konkretnih predmeta i problema njihovih istraživanja. Naglasak je uvek na konkretnim psihološkim sadržajima i njihovim pojavnim oblicima, načinima na koji se formiraju, menjaju i vrše određeni uticaj u kontekstu socijalnih odnosa. Stoga i postoje velike razlike u definicijama različitih autora. Primer opisne definicije (Rot): »Naučna disciplina koja proučava uticaj socijalnih činilaca na ponašanje pojedinca, njihovo ponašanje kada su u neposrednoj socijalnoj interakciji, kao i ulogu psiholoških karakteristika ljudi u društvenim zbivanjima«.

4 Razmatrajući jedan broj različitih određenja Rot (1972) i Zvonarević (1976) - dva istaknuta socijalna psihologa sa ovih prostora, jedan iz Beograda, drugi iz Zagreba, od kojih je svaki napisao obimne udžbenike Socijalne psihologije pokušavaju da ponude definicije socijalne psihologije koje bi prevazišle deskriptivni nivo, koje bi bile supstancijalne. Rot (1972) polazi od Šerifove definicije, po kojoj je predmet socijalne psihologije »naučni studij neposrednog iskustva i ponašanja ljudi u odnosu na socijalnu situaciju« On smatra da je ovakvo određenje pogodno zato što se na ovaj način: a. ističe da socijalno psihološka proučavanja uključuju ne samo ponašanje ljudi nego i ono što oni doživljavaju; b. ne ograničava se samo na proučavanje neposredne interakcije ljudi, već ponašanja i iskustva u odnosu na socijalnu situaciju – koja se može veoma široko odrediti -»socijalnu draž« mogu predstavljati pojedinci, grupe, proizvodi materijalne (tehnološka sredstva) i nematerijalne kulture (shvatanja i vrednosti); c. formulacija »u odnosu na socijalnu situaciju« dozvoljava tumačenje da je predmet socijalne psihologije pored neposredne interakcije ljudi i proučavanje uticaja socijalnih faktora na ponašanje pojedinca, kao i proučavanje uticaja ljudi i njihovih psihičkih karakteristika na društvene pojave i društvena zbivanja. Rot daje svoju definiciju u kojoj želi da istakne da je socijalna psihologija psihološka disciplina, koja, za razliku od nekih drugih nauka koje takođe kao svoj predmet određuju ponašanje ljudi (antropologija, sociologija), izučava ponašanje čoveka s obzirom na psihički život. »Socijalna psihologija je naučno proučavanje psihičkih pojava i njihovih manifestacija u vezi sa socijalnom situacijom« Dva momenta su ovde važna: da se proučavaju psihološke pojave (intelektualni, emocionalni, konativni procesi i osobine čoveka); da se proučavaju uvek u vezi sa socijalnim i društvenim pojavama (bilo da je reč o neposrednoj socijalnoj interakciji, uticaju socijalnih pojava na psihičke ili psihičkih na socijalne). Definicija koju daje Zvonarević (1976) (a usvaja Šiber, 1998): »Socijalna psihologija je grana psihologije koja proučava psihološke aspekte socijalnih pojava i socijalne aspekte psiholoških pojava« Oba autora, donekle različitim putevima, dolaze do zaključka da svako od različitih određenja socijalne psihologije koja postoje stavlja težište bilo na psihološki bilo na sociološki aspekt posmatranja te discipline. Na taj način oni uočavaju i u svojim definicijama ističu svojevrstan paralelizam psihološkog i sociološkog aspekta u okviru ove naučne discipline.

5 Ovaj paralelizam ili dualizam socijalne psihologije istaknut je u savremenoj literaturi, pa se govori o postojanju dve socijalne psihologije, dva pristupa: psihološkoj socijalnoj psihologiji i sociološkoj socijalnoj psihologiji, od kojih je svaka usredsređena primarno bilo na psihološki, bilo na socijalni aspekat. Ni jedan od ovih pristupa u socijalnoj psihologiji ne zanemaruje u potpunosti važnost onog drugog aspekta posmatranja socijalno-psiholoških problema: tako, psihološka socijalna psihologija ne zanemaruje važnost grupa i društva kao odrednica individualnog ponašanja, niti sociološka socijalna psihologija zanemaruje važnost pojedinca i njegovih psiholoških osobina. Ipak, one se znatno razlikuju u primarnom usmerenju, razlozima njihovog nastanka kao pristupa u okviru socijalne psihologije i metodološkoj usmerenosti. Prva, psihološka (inidividualistička) socijalna psihologija – usmerena je na analizu pojedinca u okviru socijalne sredine, tj. onoga što se dešava unutar pojedinca kao rezultat posebnih socijalnih uslova (njegove stavove, motive, osećanja, učenje, doživljaje, na analizu procesa oblikovanja njegove ličnosti od strane društva,itd.) To je klasičan pristup koji je utemeljio McDugall, a najbolje je izražen kroz sintagmu »pojedinac u društvu« (Krech, Crutchfield i Ballachey, 1962). Najveći deo, posebno američke socijalne psihologije (sa izuzetkom K. Lewina), posebno od 50-tih godina 20. veka i dalje, bavio se ovim aspektom socijalne psihologije. Ovaj pristup je nastao kao izraz aspiracija psihologa da zasnuju psihologiju prema standardima prirodih nauka. To je bila svojevrsna reakcija na spekulativne tendencije u psihologiji koje su preovladavale krajem 19. i početkom 20 veka, a koje su je udaljavale od prirodnih nauka. a. reakcija na introspektivnu psihologiju (stavljanje težišta na vidove ponašanja koji su dostupni neposrednom posmatranju i merenju) = poznati pravac u psihologiji - bihejviorizam. Ukratko, važnije je šta ljudi čine (jer se to može posmatrati) nego šta misle, osećaju ili kažu (jer se ne može objektivno proveravati); b. reakcija i suprotstavljanje instinktivističkim teorijama motivacije i psihoanalitičkim tumačenjima – traganje za neposrednim vezama između organskih stanja i motiva, a zanemarivanje socijalne motivacije koja se razvija u odnosima pojedinca i društva; c. suprotstavljanje teorijama grupne svesti (Le Bon) koja postoji kao neka svest izvan i iznad pojedinca. To je dovelo do istraživanja atomizovanog pojedinca, čak i kada se pokušava proučavati šira društvena grupa.

6

Koje su karakteristike ovakvog pristupa? Uska povezanost sa opštom psihologijom i pokušaj da se opšte zakonitosti čovekovog psihološkog funkcionisanja nekritički »prevedu« i primene na njegovo socijalno funkcionisanje. Pod uticajem naučne klime tog doba – favorizovanje pozitivizma i traganje za opštim (univerzalnim) zakonima socijalnog ponašanja koji su nezavisni od socijalne realnosti. Usmerenost na izučavanje pojedinca, interpersonalnih odnosa i malih grupa u eksperimentalnim (laboratorijskim) uslovima: laboratorijski eksperiment je posmatran kao metod par excelance, a laboratorijski rezultati kao jedini arbitar validnosti neke teorije. Stoga su važne oblasti socijalnog ponašanja, koje nisu mogle da budu podvrgnute eksperimentisanju bile zanemarene. Laboratorijska istraživanja postala su sve više van socijalnog konteksta i a-istorijska i ograničena na izučavanje neposrednih kratkoročnih efekata. Primarna usmerenost na otkrivanje i demonstraciju procesa, a ne na njihovu ulogu u svakodnevnom životu. Za mnoge socijalne psihologe laboratorija je sve više predstavljala odgovarajuću repliku (kopiju) svakodnevnog života, ako ne i sam svakodnevni život. Na neki način, ovakav pristup je isterao pojedinca iz društva i proučavao ga u »u socijalnom vakuumu«, u neposrednoj interakciji i izvan konteksta širih društvenih zbivanja, šire društvene okoline, date kulture i institucija. »Polje« u kojem se odigrava ljudsko socijalno ponašanje ostalo je van vidika. Ovaj nedostatak može da se ilustruje jednom analogijom iz istorije umetnosti. Ilustracija: Ernest Gombrich, čuveni istoričar umetnosti, pokazao je na televiziji jednom prilikom čuvenu sliku Frans Hala –»Vitez koji se smeje« i dokazao da je izraz humora u očima lika na slici, suprotno onome što su ljudi do tada mislili, pre posledica odnosa između očiju i kontura lica, nego samog načina na koji su oči nacrtane. Drugi pristup, sociološka ili societalna socijalna psihologija – usmerena je na grupu kao jedinicu analize i na proučavanje onoga što se dešava između ljudi u širem socijalnom, institucionalnom i kulturnom kontekstu. Izraz »societalna« se više koristi jer se smatra da izraz »sociološka« može implicirati da je psihološko proučavanje socijalnog života primarno vezano za neku drugu, »tuđu« naučnu disciplinu, a ne psihologiju.

7 Utemeljivačem ovakvog pristupa smatra se pomenuti sociolog Ross. Ona je, takođe, reakcija na instiktivističke teorije i teorije o »grupnom umu« - ali i na rigidan bihejviorizam. Razvija se prvobitno u okviru proučavanja tzv. »primitivnih kultura« koja ukazuju na važnost uticaja kulturne okoline na socijalno ponašanje. Posle II svetskog rata razvija svoju teorijsku platformu u okviru »teorija uloga«. U američkoj socijalnoj psihologiji najistaknutiji predstavnik ovog pristupa bio je Lewin, sa svojom teorijom polja (geštalta). Mada su i neki drugi istaknuti američki autori negovali societalni pristup, u savremenoj socijalnoj psihologiji prvi su se izučavanju societalnih problema, iz istorijskih i kulturnih razloga, okrenuli evropski socijalni psiholozi: među njima ističem H. Tajfela (teorija socijalnog identiteta i međugrupnih odnosa) i S. Moscovicija (teorije socijalnih promena i manjinskog uticaja i obuhvatna teorija socijalnih reprezentacija kao nosioca kulture i njihovog uticaja na socijalni život) – o kojima će na ovim predavanjima kasnije biti više reči. Karakteristike societalnog pristupa u socijalnoj psihologiji: a. Ljudska bića moraju da se proučavaju u širem sociokulturnom kontekstu: ljudi su rođeni u već gotovoj kulturi i socijalizuju se da funkcionišu unutar nje. Ona se ne ponašaju samo prema nekim univerzalnim zakonima ljudskog psihološkog funkcionisanja, već i prema pravilima koja im specifična kultura nameće. Različite kulture razvijaju sisteme vrednosti i praksu socijalizacije koja je primerena njihovim istorijskim i ekonomskim oklnostima. Sa stanovišta socijalnog psihologa interes je u tome da se otkrije kako su specifičan socijalni i kulturni kontekst i institucije, običaji, norme i vrednosti -sadržaji kulturepovezani sa načinima na koji ljudi misle, osećaju i ponašaju se. Ovde se, međutim, implicira da će nalazi biti ograničeni na određeno društvo i često na određen period u istoriji tog društva. Primer: pripisivanje uzročnosti nekim događajima, na primer uzoci nezaposlenosti (tzv. atribucije) Neke individualne karakteristike (spoljašnji-unutrašnji lokus kontrole) utiču na to kako će se tumačiti uzroci nezaposlenosti (sudbinom ili lenjošću) ali i društveni kontekst, određena politička kultura ili uticaj ideologija raširenih u tom društvu ili kulturi, takođe utiču na to i nezavisno od individualnih osobina: levičarske ideologije uobičajeno tumače činjenicu nezaposlenosti spoljašnjim (bolesno društvo) a desničarske unutrašnjim razlozima (lenjost, nesposobnost). U laboratorijskim interpersonalnim uslovima ili malim »lice-u lice« grupama (ako ne uzmemo u obzir širi socijalni i kulturni kontekst) ne možemo razlučiti šta je po sredi i možemo izvesti pogrešne zaključke.

8 U našim uslovima: uzroci nacionalizma – autoritarnost. Autoritarne ličnosti mrze druge, posebno manjinske grupe. Ali koliko treba da se okupi pojedinačnih autoritaraca da bi se stvorio jedan nacionalistički pokret koji će progoniti pripadnike drugih grupa. Da bi se nečije socijalno ponašanje razumelo mora da se uzme u obzir širi socijalni kontekst, to da se ljudi u većini socijalnih situacija ponašanju ne kao pojedinci, već kao pripadnici svoje grupe (svog socijalnog identiteta); njegovo socijalno ponašanje određeno je vladajućim sistemom vrednosti i odnosima između grupe kojoj pojedinac pripada i drugih grupa u društvenoj stvarnosti i usvojenim društvenim pravilima (normama i vrednostima) ponašanja prema drugim grupama, a ne samo ličnim osobinama. Napad nekog pojedinca na pripadnika neke etničke manjine koju on ne voli ostala bi samo izolovana epizoda ako to nije zbog činjenice da se on ponaša u skladu sa ponašanjem drugih (iz njegove grupe ili društva) koji dele iste norme, stereotipe i osećanja koja značajno utiču na njegovu odluku ili smelost da napadne pripadnika manjine. Primer iz novina: lovci na glave Ostale karakteristike societalnog pristupa: »meke« metode istraživanja (anketa) umesto eksperimenta; traganje za obrascima i modelima u teorijskim generalizacijama umesto univerzalnih zakonitosti; teorijski pluralizam (teorijski uvidi iz drugih nauka); naglašavanje istorijske perspektive i promene, umesto jednom otkrivenog nepromenljivog procesa; shvatanje da je neophodna »razmena« između societalnog pristupa u socijalnoj psihologiji i razvojnih psiholoških teorija, teorija ličnosti, itd. Mada su nalazi psihološke socijalne psihologije »pouzdaniji« pitanje se postavlja da li su i relevantniji.

9 O predmetu političke psihologije Od početka razmišljanja o politici bilo je neosporno da psihologija može mnogo da doprinese razumevanju političkog ponašanja ljudi. Posebno periodi revolucija, protesta, ali i razvoj parlamentarne demokratije, međunarodni sukobi – doveli su do sve većeg interesovanja za ulogu, ljudske prirode i ljudske psihe u tim društvenim procesima. Ne samo teorijski interes za “homo politicusa” već praktična potreba za usmeravanjem političkih stavova i ponašanja u interesu zadobijanja političke vlasti. Mada je razmišljanje o ljudskoj prirodi u politici davnašnje (Platon, Makijaveli, Le Bon, Wallas, Frojd, Rajh, From, Adorno), politička psihologija je utemeljena kao posebna disciplina relativno skoro. Uviđajući važnost psiholoških objašnjenja u poltikologiji, posebno u američkoj politikologiji, sve se više prelazi sa analiza političkih insitucija i procesa na analizu ponašanja pojedinca u političkim situacijama (tzv. bihevioralna revolucija u politikologiji). Razvoj političke psihologije povezan sa burnijim periodima političke istorije. Od kraja šezdesetih nov zamah (studentski nemiri, rat u Vijetnamu, češko proleće), a zatim krajem osamdesetih (pad komunizma, rat na Balkanu). Od 1969 – časopisi “Politička psihologija”, izdanje Internacionalnog društva za političku psihologiju; “Politika i pojedinac”. Hyman, “Politička socijalizacija”, 1959. N. Knutson, 1973 .- zbornik “Politička psihologija”. Teško je pružiti celovit prikaz predmeta političke psihologije, s određenim metodološkim pristupom i teorijskom koncepcijom. Postoje mnoge dileme, pre svega, o pristupu fenomenu političkog. Problem zasnivanja opšte teorrije političkog ponašanja započinje već problemima vezanim za jasno razgraničavanje sfere političkog u društvenom životu – za precizno utvrđivanje odnosa između političkog i društvenog ponašanja uopšte. Za pojam politike, inače, kažu da “ni jedan termin nije bivao učestalije a sa manje saglasnosti definisan kao što je to slučaj sa politikom” (Adler i Harington, 1970). Generalno određenje: Politika je proizvod i izraz antagonizama i borbe različitih društvenih grupa, oko kompetencija upravljanja, regulacije i usmeravanja društvenih procesa, posredstvom aparata javne vlasti, a u cilju ostvarivanja specifičnih grupnih interesa. Postoje, zato, velike ideološke razlike u određivanju toga šta je političko. Granice političkog u društvenom se stalno menjaju i pomeraju zavisno od određenog tipa društva i prirode odnosa između grupa unitar njega, date epohe i istorijskog perioda.

10 Postoji, zato, pluralizam značenja političkog. Teško je naći potpunu i opšteprihvaćenu definiciju politike. Ali, preterano je i tvrđenje da svaki autor ima svoju posebnu, često “ad hoc”, definiciju. Pokušavajući, ipak, da nađe neki zajednički imenitelj među različitim modernim shvatanjima politike M. Đurić (1972) ukazuje na to da postoji jedan kontinuum među definicijama: između minimalnog, na jednom kraju i maksimalnog određenja politike, na drugom kraju. Minimalno određenje politike (filozofsko-antropološko i folozofsko-istorijsko) polazi od tvdnji da politika odgovara najdubljoj onotološkoj strukturi čoveka, da spada u red univerzalnih pojava ljudske istorije. U ovakvom određenju – “u svom najelementarnijem vidu politika obughvava onaj deo čovekovog delovanja u društvu koji se sastoji u svesnom i slobodnom odlučivanju za jednu od više mogućih alternativa u uslovima stalno promenljivog, uvek drugačijeg i nikada do kraja predvidljivog rasporeda društvenih snaga koje teže suprotnim ciljevima, dakle u uslovima društvenog razdora, sukoba i borbe.” (ključni pojmovi = moć, sukob, borba). Ovakva definicija politike ne omogućava jasno razgraničenje političkog od ostalih oblika društvenog ponašanja. Elementi moći, sukoba, borbe – prisutni su u svim oblastima društvenog života, tako da se na ovaj način politika poistovećuje sa celokupnom ljudskom praksom. Maksimalna definicija politike – potpuna i opšte prihvaćena – tek je neostvareni ideal. Đurić navodi ipak dve primarne osobenosti koje ovu oblast ponašanja izdvajaju od svih ostalih: 1. Ona je uvek “javna stvar”, nešto opšte i zajedničko članovima društva (političko delanje u pravom smislu reči bilo bi samo ono delanje koje se usredsređuje na društvena pitanja za koja su neposredno zainteresovani svi članovi jednog društva”; 2. Sledstveno tome, politika je uvek i nužno povezana sa sferom države i državnog života: “o politici može biti reči samo ukoliko je u pitanju delanje koje neposredno ili posredno zadire u oblast države, tj. delanje koje utiče ili teži da utiče na raspodelu društvene moći, bilo između različitih država, bilo između različitih društvenih grupa u okviru jedne države”. Ovo su dileme u okviru političko-filozofskih i socioloških rasprava. Ukoliko se posmatra problem odnosa društvenog i političkog na nivou individualnog delanja takođe ne postoji saglasnost. Da li je to odnos opšteg i posebnog ili je političko ponašanje sui generis? Na osnovu kojih kriterijuma ih je moguće razlikovati? Pitanje je na primer, šta je to moguće zajedničko između tako raznorodnih oblika ponašanja kao što su glasanje na izborima i štrajk glađu, ili koja je razlika između tako sličnih vidova ponašanja kao što su štrajk glađu i dijeta?

11 Razlike u shvatanjima u ovom pogledu postoje ne samo između različitih autora, već i generalno između teorijskog i empirijskog pristupa problemu. Gotovo sva empirijska istraživanja političkog ponašanja, istina prećutno, tretiraju političko ponašanje samo kao poseban oblik opšteg socijalnog ponašanja. Time se ogromno proširuje opseg ponašanja koje je moguće tretirati kao političko i istraživati. Mada se na ovaj način izbegava metodološko sužavanje polja istraživanja samo na institucionalizovane oblike političkog ponašanja, ostaje otvoreno pitanje, koje kriterijume istraživači slede kada nekoma ne nekom drugom vidu ponašanja pripisuju karakter političkog? Pokušavajući da ovaj problem razreše na teorijskom nivou, neki autori polaze od stanovišta da je političko ponašanje nezavisna i svojevrsna forma ponašanja i pokušava da utvrdi neke kriterijume na osnovu kojih bi se napravila razlika. Mogući kriterijum političkog delovanja, prema nekim autorima, jeste subjektivna izjava nekog aktera da je njegovo ponašanje politički motivisano – znači, političko ponašanje se manifestuje kao i svako drugo socijalno ponašanje, a razlika je samo u motivacionoj osnovi, odnosno izjavi (jezičkoj konvenciji) da je ono “političko”. To znači svođenje “političkog” na subjektivni svesni momenat (motivaciju), što dovodi do opšte konfuzije. Različiti vidovi ponašanja mogu voditi istom političkom cilju i bez namere (motivacije) aktera; pojedinac može da shvati neki oblik socijalnog ponašanja kao političko mada to nije slučaj; kriterijum samoiskaza svodi političko ponašanje samo na oblast racionalnog, svesnog i svrsishodnog, itd. Ovaj kriterijum pretpostavlja postojanje ličnog sveta politike, nezavisnog od političkih institucija (minimalna definicija politike). Ipak, cilja na “kompetencije upravljanja i aktivnog odlučivanja”. Drugi kriterijum – političko ponašanje je samo ono koje se dešava u okviru institucionalizovanih uloga normama utvrđenog političkog procesa. Pojedinac deluje politički ukoliko učestvuje u ulozi u okviru institucionalizovanog sveta politike i političkih procesa. Neučestvovanje u institucionalizovanom političkom procesu (mada pojedinac mož imati političke definisane stavove) nije političko – svrstava se među nepolitičko ili čak politički apatično ponašanje. To znači, međutim, sužavanje i zanemarivanje velikog dela realnosti. Ovim se zanemaruju ne samo unutrašnji aspekti političkog (postaju nedostupni istraživanju) već i sve uloge koje ne odgovaraju normama nekog političkog sistema, tako i da veliki deo otvorenog političkog ponašanja ostaje izvan dometa interesovanja. Cela ova rasprava ima za cilj da pokaže kako je teško odrediti predmet političke psihologije i razlučiti je od predmeta psihologije i socijalne psihologije. Da li se politička psihologija može izdvojiti kao samostalna disciplina? Šiberovo (1998) određenje političke psihologije. On smatra da ona ne predstavlja zasebnu naučnu disciplinu u okviru psihologije, već da je to primenjeno područje, slično industrijskoj ili školskoj psihologiji.

12 Ovakav pristup on sažima u definiciji: politička psihologija je primenjeno područje psihologije koje proučava psihološke aspekte političkih fenomena, kao i politikološke aspekte psiholoških fenomena. Po njemu psihološki pristup politici može biti dvojak: a. mogu se razmatrati sve osobine ličnosti u užem smislu koje su na bilo koji način povezane s političkom aktivnošću (psihologistički pristup – jer je težište na pojedincu). Osobine su, na primer: Introvertnost- ekstrovertnost, agresivnost, dominantnost, rigidnost, autoritarnost, itd. koje utiču na političko ponašanje; to je individualno-psihološki nivo. b. može se staviti težište na političku akciju i proučavati one osobine ličnosti koje određuju vrstu i pravac akcije – to je po njemu pravi predmet političke psihologije. Kod ovog pristupa u prvom planu je proučavanje stavova, relativno trajnih struktura koje su socijalno uslovljene i utiču na ponašanje. Osim stavova moraju se izučavati i potrebe koje pojedinac tim ponašanjem treba da zadovolji. Laswelova definicija političke nauke: “empirijska disciplina koja proučava oblikovanje i raspodelu moći, a politički akt (političko ponašanja) je onaj koji se čini u cilju zadobijanja moći” U skladu sa ovom definicijom političke nauke (koja je u osnovi bihejvioristička) Šiber izdvaja moć kao osnovnu kategoriju političkih odnosa i određuje političko ponašanje kao svako ono ponašanje koje je usmereno ka zadržavanju ili menjenju postojeće strukture moći. U okviru toga treba i prikazati predmet izučavanja političke psihologije. Pojedinac na osnovu interakcije sa okolinom formira svoje stavove i stiče određenu strukturu zadovoljavanja svojih potreba. Stavovi i potrebe određuju vrstu i pravac ackije (ponašanja) čiji je rezultat zadržavanje ili menjanje postojeće raspodele moći. Zadržavanje ili menjanje postojeće distribucije moći nije ništa drugo nego zadržavanje ili menjanje postojeće okoline u kojoj se pojedinac nalazi i iz koje proizilaze i njegove osobine (stavovi i potrebe) koje determiniraju politički relaanto ponašanje. Tako ovaj proces ima povratni, dinamički karakter. Šiber predmet političke psihologije prikazuje sledećim modelom (videti iz zbornika tekstova): Potrebe Okolina

Percepcije

Ponašanje

Distribucija moći

Stavovi Politička psihologija zaokupljena je problemima kako se opaža politički relevantna okolina, koje potrebe nisu zadovoljene, kakvi stavovi prema njoj postoje i kakvo ponašanje iz svega toga proizilazi. To nisu međusobno odvojeni

13 već povezani procesi, koji deluju jedan na drugog i posreduju između čoveka i njegove okoline. U savremenom pregledu područja političke psihologije M. Herman ukazuje na pet temeljnih polazišta političke psihologije: 1. Usredsređenost na interakciju političkih i psiholoških pojava 2. Relevantnost političke psihologije za mnoge societalne probleme 3. Politička psihologija uvek proučava pojedinca i grupe u određenom socijalnom i kulturnom kontekstu 4. Politička psihologija se služi različitim metodama prikupljanja podataka (multidisciplinarnost) Ove osobenosti ukazuju da je u pitanju područje societalne socijalne psihologije.

Literatura: N. Rot: Osnovi socijalne psihologije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1972.(Predmet socijalne psihologije – s. 7-13.) Šiber, I. Osnovi političke psihologije, Politička kultura, Zagreb, 1998. (McDougall i Ross – dvije socijalne psihologije – s. 15-20; O predmetu političke psihologije – s. 20-29.)

Eventualno: Knutson, J.N (1973): Handbook of Political Psychology, Jossey-Bass Publ. San Francisco (Davies, J. C.: “Where from an Where to?” p. 1-27). Đurić, M (1972): Stihija savremenosti: društveno-filosofska razmatranja, Srpska književna zadruga, Beograd. Enciklopedija političke kulture (M. Matić, red.) Savremena administracija, 1993. (S. Samardžić: “Politika” – 872-884).