Teorijski Pristupi Socijalne Psihologije

14 II Predavanje Istorijski i moderan pristup socijalnom ponašanju Teorijski pristupi u socijalnoj psihologiji (značajni i za političku psihologiju) Ne može se govoriti o nekoj jedinstvenoj, sveobuhvatnoj teoriji, kako u opštoj psihologiji, tako i u socijalnoj psihologiji. Zbog veoma složenog i obuhvatnog predmeta istraživanja u okviru psihologije (i socijalne psihologije) razvili su se mnogi pristupi koji su pokušavali da pruže opštije ili konkretnije odgovore na pitanja koja su se pred istraživače postavljala. To su, bile više tzv. teorije »srednjeg dometa«, koje su određene specifičnim predmetom istraživanja, nego sveobuhvatne teorijske koncepcije. Svi teorijski pristupi u izučavanju ljudskog (socijalnog) ponašanja imaju u svojoj osnovi određenu predstavu o ljudskoj prirodi, tj. polaze od nekih osnovnih pitanja o ljudskoj prirodi. Deutch i Krauss (1965): navode pet osnovih dilema o ljudskoj prirodi, koje su bile temelj savremenih teorijskih pristupa u opštoj i socijalnoj psihologiji i koje imaju značaj za političku psihologiju: 1. Da li je čovek samo inteligentnija životinja od ostalih, bez karakterističnih psihičkih procesa koje bi ga izdvajale, ili poseduje jedinstvene ljudske psihološke osobine (nastale kao proizvod interakcije sa drugim ljudima, govora i sl.)? U ovoj dilemi prepoznajemo uticaj Darwinove teorije evolucije i tzv. »instiktivističke« pristupe izučavanju socijalnog ponašanja. 2. Da li je ponašanje čoveka određeno pre svega njegovim egocentričkim (egoističkim) motivima ili je interes za druge ljude isto tako deo ljudske prirode? Kompetitivna ili kooperativna priroda socijalnog ponašanja ljudi. 3. Da li je ljudsko ponašanje uglavnom iracionalno i/ili određeno slučajnim iskustvima nagrade i kazne ili je čovek u stanju da osmisli i organizuje svoje ponašanje u skladu sa svojim iskustvima? Da li pojedinac ima svoju slobodu i dostojanstvo ili je samo puka igračka svoje prirode i društva? 4. Da li je ljudsko ponašanje određeno ljudskim biološkim predispozicijama ili socijalni uslovi prevashodno određuju oblik i sadržaj ljudskih aktivnosti? Dilema u svim teorijama ličnosti: nasleđe – okolina (problem urođenog zločinca). 5. Da li je ponašanje odrasle osobe pre svega odraz iskustava iz detinjstva, ili čovek tokom celog života uči i razvija određena ponašanja?

15

Savremena psihologija odbacuje sve ove dileme tipa ili-ili i naglašava i jednu i drugu stranu ljudske prirode. Međutim osnovni teorijski pristupi u opštoj i socijalnoj psihologiji velikim delom odražavaju ove dileme. To je zato što su oni: nastajali u vreme još uvek nedovoljnih psiholoških znanja – početkom 20 veka; odražavali velike ambicije da se naučno otkriju jednoznačne i univerzalne zakonitosti psihičkih procesa; nastajali kao rezultat međusobne isključivosti; nastajali samo na ograničenom području psiholoških sadržaja i proučavanja; bili su ograničeni postojećim metodološkim pristupima. Pregled savremenih teorijskih pristupa u socijalnoj psihologiji, ipak, zahteva osvrt na istorijske korene nekih ideja i nasleđe koje su oni ostavili modernoj nauci. Postoje tri perioda u razvoju znanja o socijalnom ponašanju ljudi: I.

II.

III.

Socijalna filozofija. Od antičkog doba do druge polovine 19. veka. Socijalna psihologija ne postoji kao nezavisna ni teorijska niti empirijska nauka. Socijalno-psihološki problemi razmatraju se u okviru filozofije, etike, religije. Ne vrše se sistematska istraživanja. Pretpostavke i spekulacije. »Racionalizam«umesto proverljivih podataka. Socijalni empiricizam. Do 20. tih godina 20. veka. Problemi socijalne psihologije razmatraju se posebno, pod različitim nazivima: psihologija mase, kolektivna psihologija, psihologija naroda. Prikupljanje podataka ali nema razrađene metodologije empirijskog istraživanja, naglasak je na opisivanju. Socijalna psihologija postoji kao teorijska, ali ne kao empirijska disciplina. Socijalna analiza. Socijalna psihologija se utemeljuje kao posebna empirijska nauka sa posebnim predmetom i razvijenim tehnikama i metodama. Sistematsko empirijsko proučavanje. Prelaz sa deskripcije na proveravanje teorijskih hipoteza o odnosu među pojavama. Eksperimentalni metod.

Istorijat (videti detaljnije u datoj literaturi). Glavni zastupnici pojedinih »rešenja« u okviru navedenih dilema o prirodi socijalnog života (nisu isključivo suprotna stanovišta). Urođeno- stečeno Aristotel: Čovekovo ponašanje rezultat instiktivističke prirode (naglašava biološko) Platon: Čovek kao proizvod organizovanog društva (naglašava društveno u čoveku)

16

Dobar-loš Hobs: čovek čoveku vuk Ruso: društveni ugovor Hedonizam i altruizam J. Bentam: osnovna pokretačka snaga čoveka – težnja za zadovoljstvom A. Smith: poostoje i drugi principi koji podstiču ljude da delaju u korist drugih Preteče socijalne psihologije kao samostalne nauke (iz Rota: shvatanje evolucionista; shvatanja koja naglašavaju ulogu nad-individualne svesti; shvatanja koja naglašavaju ulogu imitacije i sugestije; instiktivističke teorije) s. 24-31). Teorijski pristupi (osnovne postavke) Četiri osnovne teorijske orijentacije (pristupa) u savremenoj psihologiji koji su relevantni za pojedina područja i probleme socijalne (i političke) psihologije. Bihejvioristički pristup (najzastupljeniji i najrazvijeniji) Osnovne postavke: 1. Organizam (čovek) reaguje na određene draži (stimuluse) i to reagovanje se manifestuje u spoljašnjem ponašanju (otuda »behavior«). Psihologija, ukoliko želi da bude naučna, mora da proučava to spoljašnje ponašanje. Reakcija na introspektivnu psihologiju 2. Kao osnovnu jedinicu proučavanja treba uzeti povezanost između draži (S) i reakcije organizma na draž (R). Draž (S) izaziva promene u organizmu (O) a one se manifestuju u uočljivim reakcijama organizma (R). S-R odnosno S-O-R (formula za proučavanje i objašnjenje svih psiholoških pojava). Neke vrste reagovanja su nasledne (refleksne): kijanje - i uvek se javljaju kada se javi određena draž. Većina reakcija su stečene. Ponašanje ljudi jeste prvenstveno stečeno (naučeno) ponašanje. Primer: mnoge osobine čoveka značajne za socijalno ponašanje rezultat su iskustva u socijalnim uslovima; vrednosti i stavovi, jezik – naučeni Kako se stiču pojedini oblici ponašanja i kojim procesima sticanja = zadatak psihologije da otkrije. Procesi i rezultati UČENJA jeste ključni problem psihologije.

17 Dva principa učenja se naglašavaju: principi učvršćivanje veze između draži i odgovora. Klasično uslovljavanje: Pavlov. Postoje već veze između draži i reakcije (hrana-lučenje pljuvačke) povezivao davanje hrane sa neutralnom draži -zvukom zvona - i onda sam zvuk zvona izaziva lučenje pljuvačke. Asocijacija prirodne i neutralne draži. Instrumentalno uslovljavanje: manipuliše se posledicama odgovora na draž (nagrada ili kazna) i tako se učvršćuje ponašanje. Postavka hedonizma: između određenih draži i određenih reakcija dolazi do čvrstih asocijativnih veza zato što takve veze predstavljaju korist za organizam, donose mu zadovoljstvo i oslobađaju ga napetosti. Znači, tri orijentacije u okviru ovog teorijskog pristupa: bihejviorizam, asocijacionizam, hedonizam (naglašavanje ponašanja, procesa učvršćivanja veze između draži i reakcija i uloge nagrade i kaznepotkrepljenja – u procesu učvršćivanja te veze). Kritika: O nije objašnjeno (“crna kutija”). Šta se dešava u njoj ostaje nepoznato. Metodologija koja insistira na objektivnosti i proverljivosti (“tvrda”) na štetu širine saznanja. Zato je to psihologija bez duše (“psiha” = grčki duša) Psihološkom se pristupa biologistički. Ipak, mogu se kristiti za objašnjavanje nekih oblika socijalnog ponašanja. Primeri: Socijalizacija deteta i politička socijalizacija (usvajanje partijskog opredeljenja) Formiranje stavova: delovanje ubeđivanja (persuazije) na promenu stavova i uverenja – objašnjava se modelom instrumentalnog učenja. Stav se menja jer tu promenu prati ili se pretpostavlja da će slediti neko zadovoljstvo ili korist (konvertiti). Politička i ekonomska propaganda – koristi načela teorije učenja. Bihejvioristi su ovim principima objašnjavali i nastanak predrasuda: predrasude = sredstva za smanjenje napetosti i nezadovoljstva izazvanog frustracijom nekih motiva, pomeranjem agresivnosti na neke manjinske grupe. Učenje jezika (Skiner) – kao papagaji. Doktrina ekonomskog čoveka: naglašava “šargarepu i batinu”: ponašanje pojedinca i čak država usmerava se odgovarajućom kombibacijom pretnji i obećanja.

18 Geštaltistički pristup (najuticajnija i najplodnija) Geštalt = nem. forma, oblik, obrazac, konfiguracija Osnovne postavke: 1. Isticanje važnosti celine i celovitosti pojava. Ono što je pri posmatranju psiihičkih pojava prvenstveno dato = celina. Psohologija i socijalna psihologija trebalo bi da proučavaju takve celine. Reakcija na asocijacionizam: mentalni procesi i ponašanje ne mogu se, bez ostatka, svesti na najjednostavnije čestice Karakteristično je za čoveka da on teži da ima i održi organizovan i smisaono povezan pogled na pojave i svet koji ga okružuje. Celina ima odlike koje ne možemo upoznati ako proučavamo pojedine elemente za sebe. “Celina je više od svojih delova”. Naglašava nužnost proučavanja oblika, celine i samog “polja” u kojem se psihički proces dešava. 2. Neke takve celine su usklađenije i jednostavnije organizacije i mi upravo nastojimo da sve doživljavamo u takvim usklađenijim i jednostavnijim celinama. Psihološki procesi teže da učine stanje “polja “što je moguće boljim (usklađenijim i jednostavnijim). Ovi principi su prvobitno korišćeni u proučavanju i objašnjavanju percepcije (opažanja). Primer: opažanje trougla ( i kada se izmene dužine svih strana to je još uvek trougao); melodije (note i tonaliteti). Opažanje bilo kog elementa pod uticajem je čitavog “polja”. Melodija je opažen odnos među notama. Pokret je opažena promena u odnosu na prostor. Kognitvističke teorije Uloga unutrašnjeg stanja pojedinca u indukovanju ponašanja. Ne odbacuju ponašanje ali prvobitan interes za kognitivne faktore koji “intervenišu” – posreduju između stimulusa i odgovora. Ponašanje se odvija u okolini (realnosti) ne onakvoj kakva ona jeste nego kakvom se čini pojedincu. Realnost (okolina) u kojoj se odvija ponašanje ne mora se poklapati sa predstavom o njoj – “geografska sredina” i “bihejvioralna sredina”. Kofka – primer konjanika “Jedne zimske večeri po jakoj snežnoj oluji jedan čovek na konju zakucao je na vrata neke usamljene gostionice. Bio je srećan što je našao utočište posle mnogih sati jahanja preko beskrajne ravnice na kojoj su sve staze i putne oznake

19 bile zavejane debelim snežnim pokrivačem. Vlasnik gostionice koji je otvorio vrata pogledao je stranca iznenađeno i upitao ga odakle je došao. Čovek je pokazao pravo iza sebe, našta vlasnik sa strahopoštovanjem i čuđenjem reče: “Da li znate da ste jahali preko zaleđenog jezera Konstanc?” Na to jahač, na mestu mrtav, pade pred njegove noge”. U kojoj okolini se odigravalo ponašanje jahača? – pitaju Geštaltisti. Na jezeru Konstanc. To je tačno, ali nije i puna istina – jer činjenica da se radilo o zamrznutom jezeru, a ne pravoj zemlji nije ni malo uticalo na njegovo ponašanje. Jahačevo ponašanje bilo je jahanje-preko-snežne-ravnice, a ne jahanje-prekozamrznutog-jezera. Objektivni stimulus je isti ali je značenje okoline bitno drugačije. Bihejvioralna sredina je organizovana i ponašanje je pod uticajem ovog organizovanog polja, a ne direktno pod uticajem stimulusa iz prave okoline. Gupa stimulusa koji su blizu i/ili koji su slični stvaraju posebnu celinu u psihološkom moždanom polju – oni često dolaze iz prave okoline i stoga se bijehvioralna sredina podudara u mnogome sa gegrafskom. Primenjeno na socijalno ponašanje: Interakcija ljudi ostaje ista i ako promenimo sve koji u njoj sudeluju: sportska ekipa, sistem birokratije, sistem autokratskog rukovođenja. Kao što elementi u opažanju zavise od opažanja celine, tako će i ocene socijalnog ponašanja nekog pojedinca zavisiti od celog socijalnog okvira u kome se to ponašanje odvija. Upravo smo to pokazali pričom “Lovci na glave”. Pojava relativne deprivacije (“referentne grupe”) Drugačiji doživljaj siromaštva kada u zemlju dolazimo iz Švajcarske i kada dolazimo iz Inonezije. Izjave pojedinih političara: “Smatram da je tu i tamo malo pobune dobra stvar i isto tako potrebna u politici kao i oluja u prirodi” – razlučito se interpretira ako se zna da pripada T. Džefersonu, ili Lenjinu. U jednom slučaju “mirno zalaganje i promena” u drugom, izjednačava se sa “revolucijom”. Psiholog S. Aš – mi i osobine ljudi nastojimo da opažamo kao celine; kada ocenjujemo neku osobu prvo uočavamo takve osobine među kojima postoji međusobni sklad i koje daju jedinstvenu sliku o čoveku. I kada nema dovoljno podataka za takvu usklađeni celovitu sliku, mi izmišljamo i dodajemo osobine da bismo ih uskladili. Hajder – ljudi teže za redom, jednostavnošću i ravnotežom u svemu što doživljavaju (usklađena i jednostavna slika sveta = predvidiva)

20 Teorije kongruentnosti stavova – polazi od ovih postavki; težimo da naši stavovi budu usklađeni, kao i da postoji sklad između stava o nečemu i emocije koja ga prati. Primenjeno u teorijama: Festinger – teorija kognitivne kongruencije i kognitivne disonance; Lewin -teorije grupnog ponašanja; Tajfel- teorije socijalnog identiteta; Moscovici - socjalne reprezentacije – konstrukcija realnosti. Psihoanalitički pristup Mnogi socijalni piholozi, i antropolozi, koriste postavke psihoanalitičke teorije za objašnjenje ljudskog (socijalnog) ponašanja. Osnovno polazište: u čoveku su sukobljeni njegova biološka priroda, s jedne i zahtevi društva (predstavljeni roditeljima) s druge strane. Interes psihoanalize jeste proces metamorfoze čoveka od biološkog organizma, vođenog principom zadovoljstva, do socijalizovanog, razumnog, zrelog, čoveka. Svi pokušaji razumevanja ponašanja čoveka moraju uzeti u obzir taj razvojni proces, tj. njegovu prošlost (istoriju socijalizacije). Čovek se ponaša (reaguje) u skladu sa svojom prošlošću, što znači, nefleksibilno. Psihoanalitička koncepcija ističe važnost nesvesnih psihičkih procesa, ulogu nagona, a posebno seksualnog – libida i agresivnosti, kao i značaj doživljaja iz ranog detinjstva za formiranje i ponašanje odraslog čoveka. Dinamiku procesa transformacije bioloških, urođenih instikata pod uticajem roditelja Frojd (najpoznatiji predstavnik ove teorije) objašnjava, znači, uvođenjem sledećih osnovnih postavki i pojmova: 1. Psihički determinizam – pokušaj da se mnoge pojave – od snova, mentalnih oboljenja, do religija, i umetnosti - posmatraju kao određeni zakonima psihološkog fuinckionisanja i procesa koji su zajednički ljudskoj vrsti. 2. Psihodinamika – naglašava svrhovitost i usmerenost cilju ljudskog ponašanja. Pojam instikata – uzima se u značenju “nagona”. U organizmu stalna težnja ka promeni unutarnjih stanja na osnovu spoljašnjih aktivnosti (interesi, odbrambeni mehanizmi, ličnost – nastaju u traganju pojedinca za zadovoljenjem svojih nagona i njihovih derivata). Značaj frustracija i konflikata u mentalnom razvoju. 3. Nesvesna mentalna aktivnost – čovek je malo svestan pravih uzroka svog ponašanja: on ne može da dozvoli sebi da zna šta čini i zašto. Naglašavanje iracionalnosti. Mehanizam potiskivanja.

21 4. Psihoseksualni razvoj – psihoanaliza je teorija razvoja, socijalizacije. Naglašavaju se faze koje u kojima dolazi do konflikta između bioloških reakcija (nagonskog traženja zadovoljstva) i zahteva socijalne sredine. U tim procesima se formira ličnost (odvikavanje od dojenja, navike čistoće i sl.) Teorija usmerila pažnju nauke na vaspitanje deteta i značaj porodice, rane faze u razvoju. 5. Seksualnost i agresija – naglašava značaj potisnute seksualnosti i agresivnih impulsa u mentalnom životu čoveka. U analizi odnosa nagonskog i socijalnog uvode se tri ključna pojma : Id – načelo zadovoljstva. Motivaciona osnova ponašanja koja je nesvesna, sastoji se od nagona; energija koja teži zadovoljstvu. Ego – načelo realnosti – prilagođavanje ili rezultanta nagonskog i socijalnog. Osposobljenost pojedinca da opaža, misli i sl. Super-ego –društvene norme i usvojeni principi koje se usvajaju u procesu socijalizacije i postaju referentni okviri – principi vlastitog ponašanja. Mnoge pojave socijalnog (i političkog) ponašanja objašnjavane su psihoanalitičkim principima. I danas veoma često korišćena, mada je izrazito osporavana: Osnovne zamerke: a. Nije teorija u punom smislu jer više služi za interpretaciju stanja nego za predviđanje budućeg ponašanja. Postoje neki uzroci nekog psihičkog stanja ili ponašanja, ali ti uzroci pod istim okolnostima ne vode nužno istim posledicama. b. Prenaglašena uloga instikata kao pokretača. Suviše biološka i seksualna. Kasniji teoretičari više naglašavaju socijalnu motivaciju (From). Zanemarivanje viših kognitivnih procesa. c. Prenaglašava se uloga rane socijalizacije (dete - otac čoveka). Primena u socijalnoj i političkoj psihologiji Frojd – nastanak grupa i društva objašnjava “deseksualizacijom libida” i identifikovanjem sa vođom grupe koji za članove predstavlja uzor i ideal – oca porodice. Ratovi izraz agresivnog nagona i nagona smrti (“tanatosa”). Adorno i dr. – povezanost između autoritarne strukture ličnosti (potčinjavanje autoritetu, predrasudnost, rigidnost u mišljenju) i antidemokratske orijentacije. Potisnuta agresivnost prema roditelju koji zahteva bezuslovnu poslušnost i sputava slobodno izražavanje. Agresivnost se potiskuje, ali se izražava u ponašanju. “Biciklistička ličnost”. Manifestuje se u predrasudama, konzervativnosti i sl. Harold Lasswellova paradigma “političkog čoveka” izrazito utemeljena na psihoanalitičkom pristupu: uzroci političke participacije i orijentacije. Politički angažovani pojedinci povezuju svoje lične motive i frustracije sa javnim

22 događajima. Formula: P(politički čovek) = L (lični motivi)XR (racionalizacija) J (javna zbivanja). Potisnuti motivi i racionalizovani u terminima javnog interesa.

Teorija uloga Ne može se posmatrati kao posebna teorija ali predstavlja jedan od obrazaca za tumačenje socijalnog i političkog ponašanja. Dok su ostali pristupi psihološki ovaj je pre svega sociološki. Pristup je usmeren na uloge pojedinca u društvu – tj. na vidove ponašanja koji su povezani sa određenim položajem u socijalnoj strukturi. Uloga je tačka susretanja psihološke i sociološke analize – kategorija koja povezuje šire socijalne odnose i ponašanje pojedinca koje je njima uslovljeno. Socijalna struktura –predstavljena kao višedimenzionalna mapa na kojoj su pojedini statusi društvenih grupa predstavljeni u svojim međusobnim odnosima. Status = položaj pojedinca ili grupe u odnosu na druge pojedince ili druge grupe, a prema kriterijumima prava, obaveza, načinima interakcija. Više- niže, manjinske, većinske, itd. Imajući određen status koji njegova grupa zauzima pojedinac preuzima i i određene uloge – načine ponašanja – koje su povezane sa tim statusom. Proces socijalizacije je preuzimanje određenih oblika ponašanja povezanih sa položajem u strukturi društva. Uz određenu ulogu povezani su određena društvena očekivanja, vrednovanja, motivi nagrađivanja i kažnjavanja i sl. Drugačije je ponašanje pripadnika manjinske grupe i pripadnika većinske, višeg položaja i nižeg i sl. Psihologija manjinske grupe (ne u broju već u položaju i tretmanu). U okviru pristupa razmatraju se tri moguća značenja uloge: Propisana uloga – očekivanja koja okolina ima prema ponašanju pojedinca određenog statusa (propisani ali i neformalni kriterijumi); Subjektivna uloga: očekivanja koja sam pojedinac (nosilac određenog statusa) opaža kao da se mogu prmeniti na svoje ponašanje kada je u nekom odnsu sa drugima, drugog statusa (mladi prema starijima; manjine prema pripadnicima većinske grupe) Glumljena uloga – kompromis kada postoji sukob između propisane uloge i subjektivnog shvatanja pojedinca o svojoj ulozi.

23 Ako je društvo dobro integrisano, ne postoje unutrašnje suprotnosti između društvenih normi, vrednosti i očekivanja, s jedne i opredljenja ljudi, sa druge strane (spremnosti da se prilagode društvenim normama) – glumljena uloga slična propisanoj (pojedinac se ponaša onako kako se od njega očekuje; ako postoje suprotnosti u društvu – konflikt uloga, ili konflikt između normi (društva) i vrednosti (pojedinca ili grupa). To može dovesti, na individualnom planu do neuroza i neprilagođenog ponašanja, a na socijalnom planu – do težnje ka društvenim promenama. Primer: Naše društvo: norma samoizolacije i evropske vrednosti Društvene okolnosti, realni odnosi između grupa veoma su važni u tumačenju socijalnog ponašanja pojedinca. Uloge se naglašavaju i u pristupu simboličkog interakcionizma G.H. Mead: ideja da socijalna interakcija nije puko ponašanje jednog pojedinca prema drugom nego je omogućeno sposobnošću pojedinca “da preuzme ulogu drugog”. Svakodnevni odnosi ljudi zasnovani su na njihovom razumevanju međusobnih uloga. Naše ponašanje je pod uticajem svesti o “recipročnoj ulozi” druge osobe, o tome šta uloga drugoga diktira ili propisuje. Na primer: kada tražimo zajam u banci i činovnik nas odbije mi ne smatramo da je taj činovnik neljubazan (taj gest nije posledica njegovih ličnih osobina), već imamo u vidu da je to posledica njegove uloge. Na simbolički način njegov stav shvatamo kao proizvod zahteva koji se pred njega postavljaju u toj ulozi. Pojedinci su sposobni da zamisle sebe u ulozi drugoga i da se vide onako kakvim ih drugi vide – to je način da se steknu iskustva ne samo iz ličnog iskustva već iz šire perspektive (šireg porekla). Cooley – pojedinci su u stanju da steknu iskustva i socijalni uticaj od strane različitih grupa na imaginativan način (simbolički) – suprotno bihejvioristima. Ja kako se vidim u ogledalu. Danas je to pojam referentne grupe. Preteča današnjeg konstrukta Pojam o Ja . Literatura: N. Rot: Osnovi socijalne psihologije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1972. Preteče socijalne psihologije kao samostalne nauke (2431;Teorijski pristupi – s. 54-58 Šiber, I. Osnovi političke psihologije, Politička kultura, Zagreb, 1998.Teorijski pristupi psihologije značajni za političku psihologij (s. 37-45)