Politicka Socijalizacija

65 VII Predavanje Izvori i agensi (prenosioci) političke socijalizacije Do sada smo razmatrali pitanja: šta se uči, na koji način i kada – u teoriji političke socijalizacije; ostaje pitanje: KO određuje i KO prenosi sadržaje političkog učenja? Definicija socijalizacije – socijalno učenje koje se ostvaruje u interakciji sa drugim osobama – ukazuje na postojanje i delovanje faktora preko kojih se socijalizacija ostvaruje – tzv. agensa, prenosioca, posrednika socijalizacije. Faktori koji određuju sadržaj socijalizacije = izvori socijalizacije – od njih zavisi koje norme, standardi, zahtevi za ponašanje će se prenositi preko agensa socijalizacije – to su: kultura zajednice kojoj pojedinac pripada, odnosno subkulture, društveni sistem, društvena struktura, grupe. Procesi političke socijalizacije odvijaju se u određenom socijalnom okruženju (sredini) koja služi kao osnova i podsticaj za usvajanje određenih političkih i politički relevantnih orijentacija. Pripadnost određenoj kulturi, grupi i položaj pojedinca u grupi određuje u velikoj meri vrstu političkog iskustva kojoj je on izložen i sadržaj koji će usvojiti. Grupa služi kao okvir identifikacije i na taj način “referentni okvir” ili “određeni konceptualni filter za razumevanje sveta politike” (Dawson i Prewitt, 1969). Političke orijentacije zavisne su, pre svega, od vrednosnog sistema koji preovlađuje u društvu u celini, postojećih društvenih konflikata i društvenih i političkih struktura – tj. opšte i političke kulture datog društva. Politička kultura (kao izvor sadržaja političke socijalizacije) Pojam “politička kultura” uveden je u političku nauku kao koristan pristup tumačenju političkih procesa posredstvom otkrivanja psiholoških sila koje leže uosnovi onoga što se naziva “građanstvo”. Smatra se da ovaj pojam otvara najveće mogućnosti da se premosti jaz između “makro” i “mikro” nivoa analize političkog života. Politička kultura čini jedan složen i raznolik deo društvene stvarnosti, mada u osnovi predstavlja psihološku varijablu (Novosel, 1971) Ona obuhvata subjektivne orijentacije članova jednog političkog društva (ili njegovih podgrupa) u odnosu na bazične elemente svog političkog sistema – političke objekte, kao i političko ponašanje pripadnika političkog sistema. Političku kulturu pri tom ne čine slučajni skupovi stavova, vrednosti i uverenja već obrasci koji su zajednički, rasprostranjeni i relativno trajni. Smatra se da je, kao deo zajedničke socijalno-političke okoline, politička kultura upravo to što doprinosi konzistentnosti političkih stavova pojednica, kao i konzistentnosti njegovih stavova sa stavovima ostalih članova društva ili grupe. Ovaj dinamičan društveni

66 i psihološki kontekst daje značenje političkim stavovima pojedinca u društvu, ali u isti mah poprima značenje iz individualnih političkih orijentacija (Rosenbaum, 1975). Pojam političke kulture nije u literaturi jednoznačno određen. On u sebi sadrži dva složena i teško jednoznačno odrediva pojma – politika i kultura – koji se, pri tom, pokušavaju da analiziraju na dva nivoa – individualnom i sistemskom. Definicije se više mogu dedukovati iz mernih instrumenata u okviru istraživanja nego iz teorijskog pristupa. Definicija koju daje L. Pye (1971): “Niz stavova, uverenja i osećanja koji daju smisao političkom procesu i koji pružaju pretpostavke i pravila koja usmeravaju ponašanje u političkom sistemu. Ona obuhvata i političke ideale i operativne norme politike. Politička kultura je, prema tome, iskazivanje u skupnom obliku psiholoških i subjektivnih dimenzija politike. Politička kultura je ujedno i rezultat kolektivne istorije političkog sistema i životnih istorija pripadnika tog sistema, i na taj način podjednako ukorenjena i u sferu javnosti i u individualno iskustvo” (1971, s. 84-85). Određenje Almonda i Verbe:”Pojam političke kulture odnosi se na političke orijentacije – stavove prema političkom sistemu i njegovim različitim delovima, kao i stavove prema ulozi pojedinca u tom sistemu” (1963, s. 13). Almond (1956): “Politička kultura je mreža orijentacija pripadnika društva prema ključnim političkim objektima”. Verba : “Politička kultura se sastoji od niza iskustvenih uverenja, izražajnih simbola i vrednosti koje određuju situaciju u kojoj se dešava akcija”. Matić, M.(1994) Najopštije određenje: “Onaj deo opšte kulture jednog društva koji obuhvata vrednosti, uverenja, stavove, simbole, sklonosti i obrasce ponašanje u odnosu na politiku i politička pitanja kao ona pitanja koja se odnose na uslove zajedničkog života u društvu i na izbor pravaca i ciljeva ukupnog društvenog razvitka (upravljanja razvojem”). Znači, politička kultura je u osnovi izražena kroz niz stavova prema politici i ulozi pojedinca u političkom sistemu – tj. u smislu psiholoških orijentacija prema političkim i socijalnim objektima. Prema Almondu i Verbi (1963, s 15): Političke orijentacije koje čine osnovne elemente političke kulture su trojake: - Saznajne – znanja i verovanja pojedinca o političkom sistemu, strukturama i ulogama, njegovoj ulozi i zahtevima pojedinih uloga, ulaganjima u sistem i ishodima ovih ulaganja; - Osećajne – osećanja prema političkom sitemu, političkim akterima, ulogama i sl.; - Evaluativne (vrednosne) – prosuđivanje i vrednovanje političkih objekata s obzirom na vrednosne standarde, saznanja i osećanja u vezi sa političkim sistemom, procesima i akterima.

67 Napomena: U okviru predmeta Socijalne i političke psihologije o političkoj kulturi govorimo na elementarnom nivou, u kontekstu predavanja o izvorima i prenosiocima sadržaja političke socijalizacije – pre svega, vrednosti (o kojima će u predavanjima biti više reči); više informacija o političkoj kulturi, o kojoj slušate predavanja u okviru drugih predmeta, (kriterijumima razvijenosti, tipologiji itd.) videti u: Zborniku tekstova, kao i u ponuđenoj literaturi. Posebno pitanje: Politička socijalizacija i promene političke kulture (rezime sadržaja) Problem promena političke kulture (spremati na osnovu literature, videti dole navedenu literaturu). Ovaj problem može se razmatrati na više nivoa: Na najopštijem, societalnom, problem se tematizuje u kontekstu rasprava o kontinuitetu ili diskontinuitetu političkih kultura i direktno je povezan sa pitanjem društvenih promena. Problem transfera najčešće je artikulisan u obliku suprotstavljenosti izmedju tzv. generacijske hipoteze i hipoteze životnog ciklusa. Kulturalni pristup: da li se naučeni obrasci odnosa prema političkom sistemu i njegovim institucijama formirani u okviru jedne političke kulture menjaju sa drastičnim promenama socijalnog i političkog sistema ili jednom utisnuti opstaju po inerciji (uprkos tome što više nisu adekvatni i što gube na značaju) ometajući usvajanje novih obrazaca političkog ponašanja. Generacijska hipoteza (Inglehart): Smatra se da politička kultura predstavlja sistem relativno trajnih vrednosti i stavova, obrazaca ponašanja i sl. koji nastaju kulturalno uslovljenim učenjem, široko rasprostranjeni medju članovima društva i prenose se sa generacije na generaciju. Subjektivne orijentacije ljudi u odnosu na svoj politički svet koje usmeravaju njihovo političko ponašanje različite su od društva do društva i pojedinih kultura i ove razlike odslikavaju razlike u njihovim socijalizacijskim iskustvima. Formativna iskustva pojedinih generacija imaju dugoročan efekat. Političke vrednosti svake generacije odslikavaju socijalne, političke i ekonomske prilike koje su vladale u periodu njihovog detinjstva. Centralniji ili rano naučeni aspekti političke kulture otporniji su na promene jer postaju centralni elementi kognitivne i motivacione organizacije čoveka. Politička kultura se stoga ne menja preko noći i njeni bazični aspekti mogu opstajati još dugo pošto se promeni sistem, institucije , zakoni i vladari. Kada do promena i dodje one se ispoljavaju prvo medju mladjim generacijama koje se socijalizuju u izmenjenim društvenim uslovima. Promena političke kulture kod društvenih prevrata moguća samo na dugi rok - smenom generacija. Primer: materijalističkipostmaterijalistički sistem vrednosti. Hipoteza životnog ciklusa: naglašava važnost pojedinih perioda u okviru životnog ciklusa pojedinca za usvajanje odredjenih vrsta vrednosti kao i

68 uticaj starenja na postepene promene ovih. Razlike u političkim stavovima izmedju pripadnika različitih generacija nastaju zato što su odredjene političke vrednosti svojstvene odredjenom dobu. Na primer, pretpostavlja se da su ljudi u mladosti, po prirodi, liberalnijih uverenja, skloniji radikalnim rešenjima, otvoreniji ka promeneama, dok su stariji skloniji političkom i svakom drugom konzervativizmu. U procesu starenja dolazi do promena koje uslovljavaju da nekadašnji mladi postaju sve sličniji svojim očevima; ove promene u okviru životnog ciklusa pojedinca dovode do ujednačavanja, odnosno do kontinuiteta na generacijskom nivou. To znači da stalne karaktersitike ljudskog životnog ciklusa kao neki perpetuum mobile utiču na konzerviranje starih obrazaca vrednosti i političkog ponašanja, tj. da su veoma otporni ka promeni u funkciji vremena. (Nekadašnji studentski lideri - dobro uhlebljene birokrate). Obe hipoteze sugerišu da je resocijalizacija vrednosti stare političke kulture veoma neizvestan poduhvat. Ona se odigrava tek u toku smene generacija. Na individualnom nivou: Hipoteza o kritičnosti ranog političkog učenja o kojoj je bilo reči: rano učenje nužno oblikuje kasnije učenje (utiče na to šta se opaža kao važno i šta se usvaja); rano stečene orijentacije same po sebi izuzetno otporne ka promeni (imaju direktno, produženo dejstvo). Velika disproporcija izmedju rasprostranjenosti ove hipoteze i iskustvenih podataka koji je potvdjuju. Primer: Njukomb - Benington studija (longitudinalna) krajem 30-tih godina prototip istraživanja o stabilnosti ranih socijalizacijskih uticaja u oblasti političkog ponašanja. Iskoristio prirodni sticaj okolnosti na da koledž poznat po liberalnim političkim orijentacijama pod uticajem profesora liberalnih uverenja) dolaze studenti iz politički konzervativnih južnjačkih porodica. Praćenje stavova studentkinja u toku 4 godine ukazalo je na značajno pomeranje ka liberalnim političkim uverenjima, utoliko veće ukoliko je boravak na koledžu duži. Početkom 6o- tih nastavak istraživanja na istom uzorku sada već odraslih ljudi. da bi utvrdio kakva je stabilnost ovih novih uverenja: Benington je imao dugoročan efekat. Ova studija medjutim pokazuje i to da su stavovi stečeni u periodu adolescencije bolje predvidjali odraslo političko ponašanje nego stavovi stečeni u detinjstvu: Kritičan period političke socijalizacije - period kasne adolescencije (kada počinje ideološko mišljenje). Dokazuje da je političko učenje posredovano kognitivnim razvojem. Političko ponašanje odraslog je pod uticajem ranog učenja ali nije njime determinisano. Diferencijalno polazište u proceni važnosti ranog političkog učenja: Nekoliko više- manje komplementarnih principa kojima se važnost ovog procesa objašnjava: princip primarnosti i strukturacije najveću važnost pridaju ranim političkim iskustvima - primenjivi na formiranje fundamentalnih političkih lojalnosti i identifikacija (lojalnost državi, identifikacija sa simbolima i autoritetima, sa socijalnim grupama) i nekih fundamentalnih nepolitičkih a politički relevantnih uverenja (o društvu i svetu). Model medjuposredujućeg perioda - važnost kasne adolescencije i rane zrelosti kada dolazi do kristalizacije rano usvojenih

69 orijentacija - primenjiv za tumačenje znanja o političkim strukturama i procesima, odnosno specifičnih političkih stavova (partijska pripadnost). Princip skorašnjosti" za objašnjenje konkretnih političkih izbora u odnosu na tekuće političke probleme i političke kandidate. Po pravilu, što su političke orijentacije opštije, bazičnije, neodredjenije - ranije su usvojene, što su specifičnije, više su pod uticajem skorašnjih iskustava. Istraživanja promene političke kulture u periodu tranzicije u nas u poslednjih desetak godina ukazuje na diferencijalno menjanje pojedinih vrsta političkih uverenja, upravo u skladu sa ovim principima. Efekat resocijalizacije najuočljiviji kod uverenja i vrednosti vezane za nekadašnju oficijelnu ideologiju, koje su "usvajane" po pritiskom indoktrinacije. Najbrže se menjaju ideologizovane predstave koje su usvojene indoktrinacijom (“socijalna mimikrija”), znači, nisu bile duboko interiorizovane. Takodje, specifični politički stavovi (pozitivan odnos prema samoupravljanju i jedinoj partiji - SK) nego opštiji elementi političke svesti (ideja socijalizma uopšte, levičarski pojam distributivne pravde), više ideološki elementi svesti nego fundamentalne kulturom uslovljene vrednosti i identifikacije. Promene više u domenu stavova i uverenja koji se tiču opštijih političkih odnosa nego neposrednijih ekonomskih potreba i materijalnih interesa ljudi.. Literatura: Enciklopedija političke kulture: Matić, M.: “Politička kultura” (s. 829-840) Savremena administarcija, 1994. ( Zborniku). Pantić, D. (1997) “Poltička kultura i vrednosti”, u: Fragmenti političke kulture. Vasović, M. (ur.) Institut društvenih nauka, Beograd. (U Zborniku tekstova) Vasović, M. (1998) : "Politička socijalizacija i promene političke kulture", u: Fragmenti političke kulture, Vasović M. (ur.). Institut društvenih nauka, Beograd. (u Zborniku tekstova; poslato i e- mailom) Vasović, M. (1997): "Vaspitanje za demokratiju – problem 'transfera'", u zborniku radova Demokratija, vaspitanje, ličnost, Avramović, Z. (ur.). Institut za pedagoška istraživanja, Beograd. (u Zborniku tekstova; poslato i e-mailom). Vasović, M. (1997). “Prioriteti vrednosti u jugoslovenskoj populaciji” u: Između osporavanja i podrške. (s. 142-148). S. Mihailović (ur). Institut društvenih nauka, Beograd. (U Zborniku, poslato i e-mailom) Šiber, I. (1998) Osnovi političke psihologije. “Politička socijalizacija”. “Politička kultura”. (s. 127-149). (U Zborniku tekstova) Podunavac, M. (1982) Politička kultura i politički odnosi, Radnička štampa, Beograd.

70

Dominantni agensi političke socijalizacije Posrednici koji prenose generalne “teme” političke kulture na pojedinca mogu se podeliti na: a. Primarne – neinstitucionalizovane, pesonalizovane b. Sekundarne – insitucionalizovane Pod a. Obuhvataju grupe i odnose posredstvom kojih pojedinac stiče određene vrednosti, stavove i norme ponašanja u neposrednom kontaktu sa drugima – pri čemu osnova ovih odnosa nije političke prirode (porodica, prijatelji, radne grupe, neformalna udruženja i sl.). Pod b. Obuhvataju agense koji deluju kao institucije, s određenim (političkim) programom i ciljem (škola, političke partije, masovni mediji, crkva). Ova podela odslikava, donekle, razlikovanje između latentne i manifestne političke socijalizacije, o kojoj je ranije, bilo reči (Almond, 1960); valja se, u ovom kontekstu, podsetiti, takođe, na odnos između posredne-neposredne i intencionalne-neintencionalne političke socijalizacije. Razmisliti u kakvom su međusobnom odnosu svi ovi oblici (podele) procesa političke socijalizacije = ispitno pitanje! Činioce (prenosioce ili »agense«) političke socijalizacije H. Dekker (1991) razvrstava na sledeći način (prema I. Šiber, 1998): Činioci političke soc-ijalizacije.

Osobe i grupe

Primarne grupe Porodica Obrazovni sistem, škola

Deda, baka, roditelji, braća, sestre Nastavnici, učenici

Crkva Masovni zabavljači

informatori

i

Sveštenici Spikeri, glumci

Vršnjaci

Prijatelji, poznanici

Struktura zaposlenja

Rukovodilac, poslovođa

Institucije, organizacije, činjenice, objekti Neposredna socijalna okolina Obrazovanje,vrsta škole,struktura učenika,socijalna stratifikacija, nastavni programi, neformalni pro-grami (»skriveni kurikulum«), odnosi u školi i razredu, udžbenici, vanškolske aktivnosti Verska služba, verski praznici Televizija, radio, bioskop, štampa, romani, stripovi, reklame, kompjuterski programi Organizacije mladih, subkulture i antikulture, okupljanja Struktura zaposlenih, vrsta posla, način donošenja odluka,

71

Politički faktori

Političari, javni službenici, sudije, policajci i sl.

ekonomsko stanje Političke stranke, društvene organizacije, oblici političkog informisanja, izborne kampanje, služenje vojske, akcione grupe, interesne grupe, političke činjenice, politička i državna praznovanja

Porodica kao agens političke socijalizacije Hyman (1959): “Primaran među agensima socijalizacije za politiku jeste porodica”. Ovo stanovište ostaje, sve doskora, dominantno u teoriji političke socijalizacije. Uloga porodice se različito tumači: posredno ili neposredno delovanje na politička opredeljenja; putem oblikovanja uloga ili direktnim prenošenjem političkih stavova; usađivanje “gotovih” političkih orijentacija ili politički relevantnih dispozicija ličnosti. Ovakva stanovišta – sasvim suprotna ranijim tendencijama da se porodica posmatra kao društvena institucija savim odvojena od sveta politike, tj. kao oblast u kojoj je jaz između privatne i javne sfere društvenog života najveći (pod uticajem Rajhove socijalnopsihološke analize korena fašističke ideologije i Adornovog empirijskog proučavanja uticaja porodice na razvoj autoritarnosti (nekritičkog odnosa prema političkom autoritetu i vlasti). Nekritičko naglašavanje uloge porodice – pod uticajem dveju škola u okviru teorije opšte socijalizacije: psihoanalitičkih postavki o ranoj socijalizaciji deteta i antropološko-socioloških teorija o “nacionalnom karakteru” kao proizvodu kulturno-specifičnih oblika vaspitanja. Istraživački pokušaji da se ustanovi priroda odnosa između porodice i politike: na dva nivoa: a. sistemski, makro = uloga porodice u političkoj socijalizaciji u okviru društva, tj. njen odnos prema datom poretku; i b. individualno-psihološki, mikro = usmerenost na sam proces političke socijalizacije u okviru porodice. Moćan socijalizacijski uticaj porodice na nivou društva u celini zasniva se na: 1. krucijalnoj poziciji koju ima u životu čoveka 2. ulozi koju ima u procesu vaspitanja dece 3. njenim karakteristikama kao predstavnika sistema socijalnih, moralnih i ličnih vrednosti – kako društva u celini, tako i užih grupa kojima pojedinac pripada (Sigel, 1970). Na individualnom planu, istaknuta uloga porodice izvodi se iz sledećih premisa: a. u ranom detinjstvu predstavlja za dete “totalnu” sredinu (u kojoj se isključivo zadovoljavaju osnovne potrebe; monopolski pristup u dobu kada se stiču osnovne informacije o svetu, ljudima, društvu).

72 b. izuzetna mogućnost pristupa detetu omogućava kontinuirano učenje i kontinuirano potkrepljivanje stavova koji se usađuju c. odnos između roditelja i dece karakteriše visoka afektivnost – pospešuje učenje (identifikacijom) d. gotovo isključiva “upućenost” deteta na porodicu upravo u fazi životnog ciklusa koje je “najplastičnije” ili “kritično” za neke oblike učenja e. u toku rane socijalizacije učestalije se koristi moć autoriteta (dok ostali agensi više apeluju na razum ili interes) f. akumuliranje velikog dela nesvesnog u strukturi ličnosti i razvoj karakterističnih mehanizama odbrane (Tehnika “pranja mozga”, tj. ideološke resocijalizacije zasnovana na slilčnim pretpostavkama - strah, zavisnost, deprivacija/zadovoljenje osnovnih potreba). Kako deluje porodica kao agens socijalizacije Roditelji kao direktni prenosioci političkih orijentacija i ponašanja – smišljeno ili uzgredno, postepeno, usađivanje vrednosti koje predstavljaju opšti (odnosno grupni) konsenzus (akumulacioni model političkog učenja). Empirijski podaci u cilju provere ovakve teze – fragmentarni i ograničeni – zasnovani na uporednim analizama političkih orijentacija roditelja i njihovih potomaka ili braće i sestara. Istraživanje samo neke orijentacije, korelacije umerene – nedovoljne za izvođenje definitivnih zaključaka. Jennings & Niemi (1973) (Dženings i Najemi)– analizirali podudarnost desetak političkih orijentacija roditelja i dece (partijska identifikacija, specifični politički stavovi, vrednovanje pojedinih društvenih grupa, politički cinizam i sl.) i zaključili da su korelacije nešto veće kod speciifičnijih političkih pitanja, a da gotovo ne postoje kod opštijih političkih opredeljenja. Partijska identifikacija – izuzetak u ovom pogledu: u zapadnim demokratskim društvima istraživanja pokazuju izuzetnu podudarnost partijskih izbora između članova porodice (roditelja i dece) čak do 0.90. “Pojedinac je rođen u svojoj političkoj partiji upravo na isti način na koji je rođen da bude pripadnik vere svojih roditelja” (West, prema Sirs, 1975). Ovi podaci - osporavani: ukazuje se na kulturnu specifičnost (samo američko društvo); promenljivost nalaza u zavisnosti od primenjene metodologije (kada se uključi i kategorija “nezavisnih”); smatra se da podudarnost može biti proizvod tek istog socio-ekonomskog miljea i sl.

73 Roditelji modeli za imitaciju i identifikaciju – ne kao proizvod indoktrinacije već nus-proizvod imitacije i identifikacije dece sa roditeljima. Imitacijom se pre posreduje sadržaj a identifikacijom pre stil političkog ponašanja roditelja. Langton (1969): Primer: Dete koje žudi za roditeljsko pažnjom čuje oca kako hvali Republikance i ponavlja isto da bi privuklo pažnju; ponavljanjem se ovo ponašanje usvaja mada nije praćeno razumevanjem vrednosti povezanih sa partijskom preferencijom. Identifikacijom – internalizuju se i roditeljski politički stavovi i obrasci političkog ponašanja. Istraživanja koja se bave direkcijom (otac ili majka) i stepenom imitacije i identifikacije: očevi češće predstavljaju model – politički su “upadljiviji”, u ulogama političkih autoriteta, politika je domen aktivnosti muškaraca, emituju više stimulusa za imitiranje, žene se češće konformiraju političkim stavovima svojih muževa. Međutim, ima i suprotnih stanovišta: kada se roditelji razilaze u političkim stanovištima deca su sklonija da se priklone opredeljenjima majke (Langton; majka kao model – utiče na osećanja, a otac na nivo političkog angažovanja. Efikasnost roditelja kao političkih modela zavisi od: -prirode (emotivnih) porodičnih odnosa -nivoa “politizacije” porodice Primer: “sindrom pobune” protiv roditeljskih političkih stanovišta u adolescenciji – usko povezana sa klimom moći i autoriteta u porodici i sa nivoom emocionalnosti. -

-

Deca su spremnija da prihvate roditeljska politička opredeljenja ako odnosi u porodici nisu ni ekstremno permisivni niti autoritarni i kada postoji jaka (ali ne prezaštićavajuća) podrška i pozitivan afekat (Jennings i Niemi, 1973); narušeni odnosi između oca i sina – uzrok manje političke informisanosti, veće autoritarnosti, veće inhibicije kritičkih stavova u odnosu na političko vođstvo i narušenog optimizma u pogledu budućnosti socijalnog i političkog poretka (Lane, 1959). “prisutnost” politike u porodičnoj komunikaciji i u ponašanju njenih članova – politizovani roditelji – efikasniji modeli i angažovaniji direktni prenosioci političkih stavova; otvorenost iznošenja političkih stavova; ako je porodica politički nezainteresovana – više prostora za delovanje drugih agensa politizacije.

Istraživanja – samo delimično potvrdila gornje pretpostavke: nivo politizacije značajan za prenos partijskih opredeljenja i političkog cinizma, ali ne i za sve ostale orijentacije.

74 Ukoliko je političko društvo u celini homogenije (visoko politizovano ili nepolitizovao) - manji je uticaj same porodice. Osećanje političke efikasnosti zavisi od nivoa politizovanosti društva ili grupe – u opštoj atmosferi politizovanosti dete stiče osećanje da je politika podložnija njihovom ličnom uticaju i kontroli. Posredna porodična politička socijalizacija – generalizovana iskustva Porodični uticaj – indirektan: politički sistem kao “proširen porodični krug”: na osnovu iskustava iz porodičnih odnosa razvijaju se očekivanja koja se generalizuju na oblast političkog (objekte i procese): -iskustva interakcije u hijerarhijski uređenom društvenom sistemu (obrasci odnosa prema autortetu, načini rešavanja suprotstavljenih interesa, potčinjavanje postavljenim pravilima) – porodica prototipska struktura političkog društva: za objašnjenje afektivnog odnosa prema političkom režimu, autoritetima, osećanja političke efikasnosti, spremnosti na angažovanje. Osnovne dimenzije porodičnog života koje se ističu kao važne u ovom pogledu: - stepen odobrene autonomije - alokacija autoriteta – ko donosi odluke: otac ili majka ili i dete (u ovom kontekstu potpunost/nepotpunost porodice) - “predstava” političkog autoriteta i priroda odnosa sa prototipskom figurom autoriteta - priroda pravila prinude – da li postoje utvrđena pravila ponašanja i kako se ona učvršćuju, da li se konzistentno primenjuju - obim poverenja u roditelje – da li se opažaju kao konzistentni u primeni pravila i nagrade i kazne, kao i u sopstvenom ponašanju - afektivni odnosi u porodici Porodica kao “proizvođač” ličnosti – posreduje razvoj dispozicija ličnosti (vrednosti, potreba i mehanizama odbrane) – koji preisponiraju određene oblike političkih ideologija i ponašanja (makijavelizam, dogmatizam, autoritarnost). Procena uticaja porodice kao agensa političke socijalizacije Podudarnost političkih orijentacija (posebno partijske identifikacije) roditelja i dece je često prenaglašavana (nesavršenost metodoloških procedura); u iskustvu političke istorije brojni su suprotni primeri. češće se isitiče umerenija teza – da se u porodici formira stav o partijskoj pripadnosti, a da on determiniše specifičnija opredeljenja. Sears, 1969: Porodični uticaj (kao specifičan slučaj grupnog uticaja) određen je:

75 -opsegom u kome pojedinac vrednuje porodičnu pripadnost i identifikuje se sa njom -jasnoćom komuniciranog političkog sadržaja u porodici -mestom koje porodica zauzima u sklopu šire društvene strukture (ovde se postavlja pitanje šire društvene pozadine delovanja porodice u procesu političke socijalizacije) Postoji određena “klima mnenja” – tj. sistematski ‘obojena’ informaciona sredina – selektivna izloženost određenoj vrsti političkih informacija u okviru porodice koja je uklopljena u datu socio-ekonomsku sredinu (klasu ili sloj) u okviru koje pojedinci i kasnije nalaze referntne grupe i osobe (prijatelji, supružnici, kolege na poslu). Na “makro” nivou – od važnosti je položaj koji porodica kao društvena institucija zauzima u strukturi društva, kao i specifičnosti date (političke) kulture. Roditelji su politički oblikovani u skladu sa mestom i ulogom u socijalnoj strukturi. Ipak, rašireno shvatanje u zapadnoj politikološkoj literaturi da se porodica, kao posrednik između pojedinca i društvenog sistema, pojavljuje u službi održanja kontinuiteta društvenog i političkog sistema i institucija Konzervativna uloga porodice – neutralizacija društvenih konflikata). Dugoročna stabilnost društvenih i političkih sistema pojačava one sile u okviru porodice koje teže konzerviranju važećih političkih vrednosti (Dawson i Prewitt, 1969). Bilo da razvija autoritarni konformizam postojećem poretku ili depolitizaciju svojih članova – porodica utiče na neutralizaciju klasnih konflikata u društvu i omogućava nesmetano funkcionisanje političkog sistema – “dobro-funkcionišuće” članove političkog društva. Suprotno stanovište –socijalizujući i osobene vrednosti kod svojih članova ili vrednosti i norme neke podgrupe i podkulture kojoj pripada – postoji mogućnost nepodudarnosti opštevažećih i porodičnih sistema politički relevantnih vrednosti – pretnja datom poretku. U zatvorenim društvima, u postrevolucionarnim društvima ili u uslovima naglih političkih i društvenih promena (korenitih promena vrednosti) – porodica može biti osnovni bastion otpora političkoj socijalizaciji u duhu novih vrednosti. Zagovaranje ekstremnog kolektivizma i konformizma od strane (novih ili totalitarnih) političkih režima ima za cilj i neutralizaciju uticaja porodice kao agensa poltičke socijalizacije. Literatura: Milić, A. (1986): "Proces političke socijalizacije u porodici", Zbornik Filozofskog fakulteta, br. XIV, Serija društvene nauke, Beograd. (Zbornik) Vasović, M: “Porodica kao činilac rane političke socijalizacije”, u Proces i uloga anog političkog učenja. (s. 163-182) (iz Zbornika tekstova).

76

Škola kao agens političke socijalizacije Teorijski, uticaj škole kao agensa socijalizacije, na makro nivou, bazira se na sledećim karakteristikama (Dekker, 1992): - jedan je od prvih agensa socijalizacije u pojedinčevom životu i to u njegovim fromativnim godinama - u modernom društvu gotovo svako pohađa školu u nekom periodu svog života i to relativno duži period vremena (8 i više godina) - škola reprezentuje jedan od prvih ne-porodičnih autoriteta - učitelji i nastavnici predstavljaju profesionalne socijalizatore - škola reprezentuje oficijelni, opštevažeći, sistem vrednosti - škola može uticati na izbor i uticaj drugih agensa socijalizacije (vršnjake, dalje oblike obrazovanja, radno mesto). Na srednjem nivou, škola ostvaruje uticaj na političku socijalizaciju posredstvom: strukture donošenja odluka u školi; sastavom školske populacije i okupljanjem (grupisanjem) takve populcije. Na mikro nivou, od značaja su: “školska klima” , školske lekcije (formalni program, tj. više-manje eksplicitno prenošenje poruka, edukativni materijal, tj. udžbenici i školski rituali), “skriveni program” (odnosi autoriteta i struktura donošenja odluka u učionici) i vannastavne aktivnosti. Mnogi istraživači potvrdili važnu ulogu formalnog obrazovanja u procesu političke socijalizacije :što je viši nivo obrazovanjaneko postigao – veće interesovanje za politiku, veće osećanje kompetetnosti da se učestvujeu politici i viši nivo političke participacije. Uloga pojedinih elemenata formalnog obrazovanja: a. “Kultura učenja” u školi u celini i u učionici uključuje mnoge političke i politički relevantne vrednosti (pasivno ponašanje, konformizam, poštovanje autoriteta, prihvatanje nejednake distribucije moći, poželjno ponašanje i sl.); smatra se da to utiče na socijalizaciju demokratskih vrednosti. Kod nas – autoritarna škola razvija autoritarni obrazac ponašanja. Istraživanja nisu saglasna u proceni važnosti ovog faktora. Almond & Verba (1965) našli su pozitivnu korelaciju između mogućnosti da se utiče na donošenje porodičnih odluka i u školi (po sećanju ispitanika) i ocena na skali osećanja političke efikasnosti u pet zemalja (Velikoj Britaniji, Italiji, monaku, SAD, i Francuskoj). Drugi istraživači nisu potvrdili uticaj školske klime u ovom pogledu. Takođe su protivrečni nalazi o uticaju školske političke kulture na političku kulturu učenika (tzv. “konsenzus obrazac”). b. “Skriveni program” – sastoji se od svih poruka koje učenici stiču izvan formalnog školskog programa (kroz “kulturu učenja” u školi i u učionici).

77 Stavovi prema postignuću, prema promeni, prema fer-pleju, mogućnosti uticaja na sredinu, prema kompeticiji, poslušnosti, kooperaciji, itd – oblikuju se u učionici – i imaju uticaja na politička stanovišta (Dawson i dr., 1977). Takođe, uticaj škole je važan za sticanje lojalnosti državi, posredstvom izražavanja poštovanja državnim simbolima (zastava, himna, grb, proslave godišnjica,nacionalni heroji i sl.). Škola ( kao i porodica) jača poštovanje uspostavljenih autoriteta koje se “prenosi” na opšti odnos prema autoritetu (šta se očekuje od “dobrog građanina”). c. Vannastavne aktivnosti. Našena je pozitivna povezanost između učestvovanja u vannastavnim aktivnostima i stavova kao što je osećanje političke efikasnosti (Lewis, 1965). d. Namerna direktna politička socijalizacija – u predmetima kao što su istorija, ekonomija, geografija, poznavanje društva, politički sistem ili “građansko obrazovanje”. U mnogim zemljama zanemareno, ali u nedemokratskim sistemima važan deo obrazovanja (deo sistema indoktrinacije). Generalno, formalno političko obrazovanje usmereno je na obezbeđivanje legitimnosti političkog i socijalnog ustrojstva države, na racionalizaciju političke i ekonomske moći i privilegija, sa izbegavanjem konfliktne interpretacije političkog sistema i društvenih i ekonomskih odnosa, mogućih alternativa i metoda otpora i promene. Očekivanja da će formalne lekcije građanskog obrazovanja stvoriti obaveštenije i efikasnije građane istraživanja nisu se potvrdila (zapažen je otpor ka posebnim predmetima “građanskog obrazovanja”). Utvrđen je veći efekat “školske klime” i participacije u školskom upravljanju nego formalnih lekcija. (Slično kao u bivšem socijalističkom sistemu: “Dosadan kao ‘marksizam’”). Ovi nalazi vode ka određenim zaključcima u pogledu adekvatnosti različitih metoda “vaspitanja za demokratiju”. Literatura: Joksimović, S.: “Razvoj demokratskih vrednosti u školi”, Demokratija, vaspitanje, ličnost, Z. Avramović, (ur.) Institut za pedagoška istraživanja, Beograd. (u Zborniku tekstova). Vasović, M. (1997): "Vaspitanje za demokratiju – problem 'transfera'", u zborniku radova Demokratija, vaspitanje, ličnost, Avramović, Z. (ur.). Institut za pedagoška istraživanja, Beograd. (u Zborniku tekstova; poslato i e-mailom). Napomena: O ulozi medija masovnog komuniciranja kao agensa političke socijalizacije slušaćete u okviru vežbi (ova tema je, takođe, među ispitnim pitanjima)