Nuri Dragoj

PJESA E GJASHTË

IDEALISTËT DHE PROVOKATORËT Ideali kombëtar dhe kultet fetare Toleranca

është

maja e trimërisë Gandi

Fetë në Shqipëri, kanë ushqyer bashkëjetesën, nën frymën e respektit reciprok. Orvatjet që janë bërë e mund të bëhen për të futur pyka në këtë frymë tolerance e harmonie, nga brenda apo nga jashtë, i shërbejnë insinuatës famëkeqe se “shteti shqiptar nuk është i qëndrueshëm, për shkak të dy besimeve fetare”. Sipas tyre, një komb i qëndrueshëm duhet të ketë një besim, në të kundërt, ata do të jenë për herë në luftë me njëritjetrin. E vërteta historike tregon se shqiptarët janë ndarë në besimet fetare, por asnjëherë nuk janë ndarë në idealet kombëtare. Gjithmonë kur i ka thirrur alarmi i mbrojtjes së interesave kombëtare, kanë qëndruar në një front të vetëm: myslimanë e të krishterë. Popujt e Europës, por dhe më gjerë, kanë pasur të njëjtin fat; janë sunduar kush më shumë e kush më pak, nga perandori të ndryshme. Shqiptarët janë sunduar gjatë. Por, asnjë popull nuk e ka modifikuar identitetin e vet, duke iu përshtatur identitetit të sunduesit. Shpesh ngatërrohet pushtimi osman me fenë islame. Serbia dhe Greqia, gjatë kohës që kanë kërkuar të rrëmbejnë pjesë nga trupi i Shqipërisë, shpresën e

vetme e kanë parë te shfrytëzimi i myslimanizmit të shqiptarëve, për të bindur të tjerët, se gjoja ata nuk luftojnë për liri, por për çështje fetare. Shqiptarët, vërtet kanë dy fe, por kanë luftuar të bashkuar për liri. Këtë mjegull të përhapur nga fqinjët tanë e ka pranuar, në një farë mënyre, edhe Europa, por, për fat të mirë, kohët e fundit ajo duket se po korrigjon gabimet e bëra, duke treguar një shkallë të lartë emancipimi. Dhe tymnaja e fqinjëve vazhdon ende në ditët tona. Serbia, nëpërmjet ndërkombëtarëve, kërkon “të mbrohen kishat serbe në Kosovë”. Edhe nga qeveria greke ka pasur zëra që kërkojnë “të inventarizohen kishat në jug të Shqipërisë, si pasuri kombëtare e Greqisë”. Askush nuk mund të pretendojë se shqiptarët nuk dinë të respektojnë besimet e njëri-tjetrit apo se nuk mund të shkohet në Europë me myslimanë. Kadareja, për këtë problem, thotë: “...tri grupet besimtare në Shqipëri, myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, janë barazisht shqiptarë, barazisht Europianë. Nuk ka një portë të hapur më gjerë për katolikët, një pak më të ngushtë, por prapë e gjerë për ortodoksët, dhe një portë fare të ngushtë për myslimanët. Nuk ka porta të tilla Europa. Ka vetëm një portë për kombin shqiptar, që do të hyjë me tri besimet e tij, me katër komunitetet e tij. Dhe këtë ne duhet ta mbrojmë si një gjë të shenjtë...”.1 Zonja Edith Durham shkruante: “Njeriu i fisit, në Shqipërinë e Veriut, është, së pari, shqiptar. Krishti dhe Muhamedi janë për të, dy “zogj magjikë”, të mbinatyrshëm, secili në gjendje të bëjë mrekulli. Ai nuk i kushton më shumë vëmendje hoxhës së tij nga ç’i kushton priftit të tij. Me përjashtim të rasteve, kur është në xhami ose kishë, unë s’e kam parë kurrë atë të thotë lutje apo të bëjë falje”. Për të bërë dallimin midis shqiptarëve dhe popujve përreth, Durham shpjegonte: “Kur kalova nëpër Rumani, i pyeta njerëzit: Çfarë jeni ju?

-Katolik, - u përgjigj njëri, - protestant, - tha një tjetër. Shkova në Bullgari dhe përsëri pyeta: -Çfarë jeni ju? -Ortodoksë, - ishte përgjigjja që mora. E ngopur me këto dogma të marra, të njerëzve, ndërsa po hyja në Shqipëri, bëra të njëjtën pyetje: -Çfarë jeni ju? - Shqiptar,- më tha qartë njeri prej tyre. I thashë vetes: -Së paku, nuk jam më në mes të të marrëve”.2 Toleranca ndaj të krishterëve ka qenë e dukshme. Leon Hugonet shkruan: “Shkodra, më 1879, kishte 40.000 banorë, prej të cilëve 27.500 ishin të besimit islam, 30 për qind katolikë dhe 500 banorë të besimit ortodoks”.3 Për tolerancën fetare të autoriteteve turke, kryepeshkopi i Shkodrës, më 1879, në një bisedë me Hugonetin, u shpreh si vijon: “Toleranca e turqve në lëmin fetar është absolute, gjë që nuk shihet në asnjë vend të Europës”. M. Milani arrinte në përfundimin: “Është për t’u habitur sa mirë pajtohen në një shtëpi, në një familje e në një fshat, dy besime. Njeri-tjetrin nuk e pengojnë fare”.4 Mirëpo, me sa duket, edhe kur nuk ekziston konflikti fetar, duhet të shpiket... Në këtë aspekt, e keqja më e madhe është se idenë e nxitjes së ndasive dhe urrejtjes fetare, në Shqipëri, nuk e ushqejnë vetëm të huajt, por, të ndikuar prej tyre me mendimin se “ata i dinë më mirë punët” - të njëjtën gjë po bën edhe ndonjë shqiptar. Kohët e fundit, romani i B. Blushit, Të jetosh në ishull, megjithëse është një vepër e thjeshtë letrare, përsëri duket qartë se i fryn urrejtjes ndërfetare. Në faqen 116, autori shkruan: “Në maj të vitit 1771, lindi një djalë që ai e quajti Muhamed, me emrin e profetit të tij. Muhamedi lindi synet dhe gjithë fshati u shkul për të parë këtë çudi”.5 Libri të krijon përshtypjen, sikur shqiptarët,

myslimanë e të krishterë, kanë qenë përherë në luftë. Në fakt, kjo nuk ka ndodhur, as në trevën për të cilën bën fjalë autori. Në të kundërt, myslimanë e të krishterë këmbejnë urime e vizita me njëri-tjetrin për festat fetare si Bajrami, Sulltan Novruzi, Pashkët, etj. Në romanin e Ben Blushit, Të jetosh në ishull, preket dukuria apo vlera më e konsoliduar shqiptare, me të cilën prezantohemi, ndoshta me një kulminacion dinjiteti, përpara qytetërimit botëror: bashkëjetesa e harmonishme ndërfetare përgjatë shekujsh. Dhe ky “konstatim” i autorit, ndoshta, nuk është një lapsus... Kështu, sa për një shembull, Blushi na thotë se Voskopojën e paskan djegur myslimanët... “Për gati dy muaj, shumica e tregtarëve të qytetit ngarkuan karvanët me plaçka dhe para dhe ikën. Kështu që Voskopoja u dogj nga myslimanët hajdutë e të ligj.6 Ky është mesazhi historik që jep autori me anë të këtyre sajesave, të veshura artistikisht, kur dihet që në Voskopojë nuk ka pasur asnjë banor mysliman, pasi dihet që, sipas dokumenteve, Voskopoja u dogj në vitin 1769. Myslimanët kanë hyrë aty vite më pas. ***

Duke folur për ndikimin pozitiv dhe vërtetësinë që përmban në vetvete guximi qytetar, në shprehjen e Vaso Pashës, ku shqiptari mbi të gjitha vendos shqiptarinë, Ettore Rossi ka thënë: “Vasa efendiu ka mundur të vëzhgojë, me të drejtë, se në Shqipëri, myslimanët dhe të krishterët nuk kanë luftuar kurrë midis tyre, sepse ata arritën të lënë mënjanë ndryshimet fetare, duke ruajtur të njëjtën gjuhë, të njëjtat zakone, pra një ndjenjë kombëtare të përbashkët”.7 Ndërsa Faik Konica është shprehur: “Unë jam i bindur se dihet gjithkund që shqiptarët janë tolerantë për besimet e tjera dhe, ndoshta, ky është i vetmi vend në Europë, ku nuk ka pasur luftëra fetare”.8 Nga ana e tij, Hugo Adolf Bernatzik, pasi ka

vizituar Shqipërinë, në vitin 1929, ka shkruar: “Katolikë, ortodoksë dhe myslimanë, jetojnë në paqe, në këtë vend të vogël, madje shpesh edhe në fshatra jetojnë së bashku. Luftërat fetare janë të panjohura dhe të pakonceptueshme për shqiptarin”.9 Në fakt, shumë vite më parë, historiani Evlia Çelebi, vëren se “shqiptarët nuk çajnë krye për doktrinën fetare”.10 Çështja e mirëkuptimit ndërfetar të shqiptarëve, pavarësisht aspektit burimor të tij, është krejt e ndryshme me realitetin social-kulturor të shumë popujve, të cilat përjetojnë konflikte fetare. Edhe pse shqiptarët konsideroheshin më pak tolerantë se europianët, për shumë çështje të marrëdhënieve me njëri-tjetrin, të gjithë e pranojnë se shqiptarët janë shumë tolerantë dhe të prirur për mirëkuptim me besimtarët që u përkasin feve të tjera.Është mjaft i njohur fakti që shqiptarët, të cilët banojnë brenda një fshati të caktuar, kur u përkasin dy besimeve fetare, nuk kanë të regjistruar asnjë incident për shkaqe fetare. Kjo dukuri nuk është shfaqur në terrenin e sotëm religjioz, por shekuj më parë, kur dominimi u përkiste të krishterëve. Nëse janë evidentuar ngatërresa, ato kanë ndodhur brenda të njëjtit besim. Sa i përket marrëdhënieve interreligjioze, dallimet në përkatësi, te shqiptarët, kanë ndikuar për të qenë më të matur në marrëdhënie me njëritjetrin, më të harmonizuar në interesat. Edith Durham nënvizon se ka shumë kombe që kanë prirje kryesore fenë, në një kohë që shqiptarët nuk duan të dinë për të. “Shqiptari, krishterimin nuk e ka marrë kurrë seriozisht, por edhe islamizmi, me ç’duket, nuk është futur si duhet”.11 Shqiptarët kanë besuar në një Zot dhe kanë dashur të quhen, në radhë të parë, shqiptarë, pastaj të flasin për besimin të cilit i përkasin. Identitetin kombëtar, ata e kanë vendosur mbi atë fetar. Zef Skiroi thotë: “Me pranimin e fesë myslimane, shqiptarët sakrifikuan, njëherë e përgjithmonë,

idealin fetar ndaj atij kombëtar, duke i qëndruar gjithnjë besnik motos së tyre të vjetër: “Zoti, së pari, krijoi njerëzit, pastaj fetë”.12 Religjionet, në përgjithësi, aspirojnë të kultivojnë në besimtarët vetitë më të mira njerëzore, vëmendjen dhe reciprocitetin human mes njerëzve, pavarësisht përkatësisë fetare. Një shembull të shkëlqyer të këtij përkushtimi, paraqet vepra e Teqesë së Frashrit, apo ajo e shtatë teqeve të Dibrës, që vepronin, intensivisht, për të ndaluar konfliktet dhe pamundësuar vrasjet. Teqeja e Murat Dedës, në Lurë, nderohej veçanërisht si vend kulti me autoritet, ku vëllazërimi dhe bashkëjetesa e feve të ndryshme ishte në pikën më të lartë. Shehu, hoxha dhe prifti, sipas kësaj tradite, së bashku merrnin pjesë në zhdukjen e mosmarrëveshjeve dhe grindjeve ndërmjet popullsisë në Lurë, si dhe në vendosjen e harmonisë e bashkëjetesës së të gjithë banorëve të këtyre maleve. Kjo traditë e vëllazërimit ndërmjet shqiptarëve, me gjithë besimet e tyre fetare, vazhdon edhe sot, prej klerit katolik, mysliman, ortodoks etj. Tre tetori, dita e Shën Antonios së Padovës (Shën Ndout), celebrohet, në mënyrë të admirueshme, në Laç dhe Shkodër, prej mijëra shqiptarësh-pelegrinë, të të gjitha përkatësive fetare. Po ashtu, në ditën e Abas Aliut, e kanonizuar prej bektashinjve, në malin e shenjtë të Tomorit, shqiptarë të feve të ndryshme, ndihen të gjithë besimtarë shqiptarë, përpara Providencës. Krahina të ndryshme të Shqipërisë kanë shenjtët e tyre, por, Shën Gjergji, Shën Mitri dhe Shën Kolli, janë të përbashkët për të gjithë. Fshati Frashër ka mbrojtës Shën Kollin dhe megjithëse u bënë myslimanë, banorët e tij betohen në Shën Kollin; krahina e Matit ka Shën Gjergjin, dhe në ditën e tij festojnë si për Bajram.13 Dobërgora e Satrivaçi, në Devoll, janë vende adhurimi e kremtimi, të krejt

popullatës, e cila, në pikëpamje religjioze, është heterogjene. Në fakt, shembuj ilustrues të kulteve, ku shqiptarët manifestojnë jo vetëm bashkëjetesën, por edhe ndajnë të njëjtin qëndrim religjiozadhurues, gjenden vazhdimisht në Shqipëri. Në Manastirin e Shën Gjinit, që gjendet në vendderdhjen e lumit Mat, shkonin së bashku besimtarët ortodoksë, myslimanë dhe katolikë, siç vizitohej shumë shpesh nga të krishterë teqeja në malin e Tomorrit.14 Konsulli A. Degrand, duke bërë fjalë për imazhin e mahnitshëm, në botën fetare, të Zojës së Këshillit të Mirë në Shkodër, e përshkruan atë si kishë të vogël dhe pastaj shtron pyetjen: “A ishte, në të vërtetë këtu, vendi ku gjendet Kisha e Zojës së Këshillit të Mirë?” Pas gjithë këtyre pyetjeve, A. Degrand përfundon: “Mendohet që besimi popullor është më i fortë se të gjitha dyshimet dhe argumentet. Shqiptarët myslimanë u japin dhurata miqve të tyre katolikë, që t’i dërgojnë në këtë vend të shenjtë”.15 Zonja F. V. Hasluck është e impresionuar me respektimin që shqiptarët bëjnë në varrin e Shën Naumit të Ohrit, njërit prej shtatë apostujve sllavë. Ky varr vizitohet nga besimtarët bektashianë të rrethinës, që e identifikojnë atë me Shenjtin e tyre, Sari Salltik. Edhe myslimanët sunitë e njohin atë si të shenjtë.16 Harmonia ndërfetare është garanci dhe themel i pavarësisë kombëtare të popullit shqiptar. Ajo ishte e paprekshme, në të gjitha periudhat historike, nëpër të cilat ai kaloi. Mary Worthley Montagy, bijë e Dukës së Kingstonit dhe gruaja e Ambasadorit anglez, Edward Worthley Montagy, në Kostandinopojë, në letrën e saj të 1 prillit 1817, mes të tjerash, thekson: “Shqiptarët myslimanë dhe ata katolikë nuk mund të përcaktojnë se cila nga fetë e tyre është më e mirë. Të premten, ata shkojnë në xhami, kurse të shtunën në kishë, ndërsa në ditën e

gjykimit, ata janë të sigurt se do të kenë mbrojtjen e profetit të vërtetë, sepse nuk janë në gjendje të përcaktojnë, në këtë botë, cili është ai”.17 ***

Dy fetë e mëdha në Shqipëri, vijnë nga pushtimet e huaja të Perandorisë Romake, Bizantine dhe Osmane. Por edhe me pranimin e këtyre dy feve, ndër shqiptarët asnjëherë nuk u (vetë)atakua karakteri kombëtar, atdhedashuria dhe marrëdhënia harmonizuese ndërmjet tyre. Historiani Finlay shkruan: “Marrëdhëniet ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve ishin më miqësore se ato në mes shqiptarëve dhe turqve”.18 Feja kryesore e shqiptarëve gjithnjë ka qenë dashuria për kombin e tyre. Kjo ishte cilësi e veçantë që i dallonte shqiptarët nga popujt e tjerë nën Perandorinë Osmane. Hobhouse është i mendimit, se vetëm shqiptarët e kanë ndjenjën kombëtare. Asnjë prej popujve të tjerë të Perandorisë Osmane nuk ndjen gjë tjetër përveç fesë. “Megjithatë, është përtej çdo dyshimi se të krishterët që, pa frikë, mund të quhen shqiptarë, zor se mund t’i dallosh nga myslimanët. Ata mbajnë armë dhe shumë prej tyre janë rekrutuar në shërbim të Ali Pashait, pa dallimin më të vogël prej ushtarëve të tjerë. Tek ata ekziston fryma e pavarësisë dhe atdhedashurisë, ashtu si tek i gjithë populli, i cili, në një shkallë të konsiderueshme, e shpërfill dallimin që vërehet në pjesë të tjera të Turqisë që besojnë në dy fetë respektive. Kur banorët e provincave të tjera të Turqisë pyeten se ç’janë, ata të përgjigjen: «Jemi muhamedanë!», ose «Jemi të krishterë!», ndërsa banori i këtij vendi përgjigjet: «Unë jam shqiptar!» Kurse Douglas F.S., në vëllimin I të librit An essay on certain points of resemblance between the ancient and moderne Greeks, London 1813, për shqiptarët shkruan: “Mua më duket se shqiptarët i kanë të gjitha cilësitë, të cilat, përgjithësisht, përbëjnë

embrionin e një kombi të madh”.19 Shqiptarët, kurrë nuk i ndryshuan traditat dhe zakonet e tyre nën ndikimin apo në favor të ndonjë feje. Këtë cilësi e përshkruan edhe Lordi Bajron, në një letër dërguar nënës së tij. Ai shkruan: “I dua shqiptarët. Ata nuk janë të gjithë myslimanë. Disa prej fiseve të tyre janë të krishterë, por feja nuk i ka ndryshuar traditat e tyre”.20 Pukëvil (Pouqueville), një prej njerëzve që kanë njohur nga afër Ali Pashë Tepelenën, por që ka qenë shumë afër edhe me grekët, duke folur për shqiptarët, pohon: “Ata e duan atdheun e tyre me entuziazëm. Kur flasin për të, e vendosin mbi të gjitha. Edhe pse ndoshta jetojnë në vende më të mira dhe të zhvilluara, mendja e tyre gjithmonë është në malet e Epirit”.21 Konvertimi i shqiptarëve në Islam Shkaqet e konvertimit të pjesës më të madhe të shqiptarëve, nga të krishterë në myslimanë, janë mjaft të diskutueshme. Format e përdoruara nga pushtuesit, për të ndryshuar besimin e njerëzve kanë qenë të shumta. Ka autorë që bëjnë shkak dhunën dhe nevojën ekonomike, pasi njerëzit jetonin me të ardhurat e pakta që siguronin nga punimi i tokës bujqësore. Të tjerë thonë se në këtë konvertim ka ndikuar edhe krenaria e shqiptarëve, ndikimi i individëve që preferonin të kishin poste në perandori, natyrisht, të mbështetur prej shtetit. Studiuesi A. Baleta, konvertimin e shqiptarëve në myslimanë e sheh si nevojë historike “për t’i bërë ballë presionit asimilues të popullsive fqinje, sllave dhe greke, që vepronin nëpërmjet fesë ortodokse dhe drejtoheshin nga Patrikana e Stambollit, e cila ishte një shtet brenda Perandorisë Osmane dhe që qeveriste gjithë të krishterët ortodoksë”.22 Prej disa studiuesve pranohet se ndikim jo të vogël ka pasur përpjekja e shqiptarëve të krishterë, për t’iu shmangur detyrimeve fiskale dhe atyre

ushtarake. Kur ishte fjala për taksat, ata paraqiteshin si myslimanë, ndërsa kur kërkoheshin për mobilizim ushtarak, paraqiteshin si të krishterë. Natyrisht, një qëndrim të tillë eklektik e ka favorizuar edhe terreni malor dhe vështirësia për t’u kontrolluar prej administratës turke, ndonëse nuk kanë munguar edhe masat policore ndaj tyre. Këtë çështje e trajton edhe Edith Durham, e cila tregon se shqiptarët nuk e kanë ushqyer islamizmin, por ai i ka mbrojtur disi prej dyndjeve sllave, se “banori i fisit u shkel nga të pafetë e urryer, sllavët”. Konvertimi, sipas saj, u ka dhënë atyre “toka pjellore, poste sunduese në shoqëri dhe nuk i ka detyruar të bëjnë shërbim ushtarak... E kanë paguar mirë kur i ka dashur qejfi të luftojë dhe kurrë nuk e kanë shqetësuar të mësojë islamizmin si duhet”.23 Shqiptarët nuk e përqafuan islamizmin për afeksion shpirtëror, pasi po të ishte kështu, nuk do të ngriheshin herë pas here në kryengritje të armatosura kundër Perandorisë Turke, më shumë se çdo popull tjetër në Europë. Abdyl Frashëri, në memorandumin që i dërgon Kryeministrit italian, Françesko Kripsi, më 25 shtator 1888, shkruante: “Populli shqiptar është i vetmi komb që ka zhvilluar prej kohësh një rezistencë energjike kundër pushtuesve turq. Kjo rezistencë heroike ka vazhduar deri në ditët tona. Nëse shqiptarët, për hir të karakterit të tyre, krenar e luftarak, nuk e kanë lënë veten të nënshtrohen aq ultësisht sa fqinjët e tyre, janë ata që e kanë ndjerë më tepër peshën e zgjedhës së huaj dhe janë ata që kanë vuajtur më shumë, si pasojë e kryengritjeve të pandërprera që kanë qenë të detyruar të zhvillonin për të fituar pavarësinë e tyre”.24 Natyrisht, fqinjët e kanë parë me sy kritik praninë e besimit islam në Shqipëri dhe kanë bërë të pamundurën për të na dëmtuar. Pas viteve 1990, sulmi ndaj vendit tonë ka qenë edhe më i ashpër, ndonëse janë përdorur rrugët diplomatike, të

paverifikueshme lehtësisht. Gjenerali grek, Nikolaos Grilakis, në një libër të tij, shkruan: “Personalisht e kisha bërë të qartë, qysh në fillim, se isha kundër dhënies ndihmë, partive të djathta në vendet myslimane, si Shqipëria, me mendimin se partitë e djathta shqiptare, do të përfundojnë në serat e kultivimit të shtrirjes turke në Ballkan. Parashikova, gjithashtu, se imamët e Turqisë shumë shpejt do të mbillnin në mendjet ateiste të shqiptarëve hashashin e myslimanizmit, me idetë kanceroze të shtrirjes turke në Ballkan”.25 Prof. Gazmend Shpuza, duke cituar T. Ipen, praninë e dy besimeve e sheh para pushtimit osman. Sipas tij, laramania ndërfetare ka filluar që nga koha e rivalitetevekatoliko-ortodokse. Është një dukuri që ka nisur nga koha e Skënderbeut. Dhe, mbi të gjitha, larmia e besimeve fetare, në Shqipëri, u favorizua edhe nga politika levantine e Venedikut dhe qëndrimet e tij konjukturore, për interesa tregtare, në pellgun e Mesdheut. “Shqiptarët e krishterë mbetën të zhgënjyer nga qëndrimi indiferent i shteteve europiane, ndaj fatit të Perandorisë Osmane dhe sidomos ndaj luftës së tyre për liri”.26 Prania e dy besimeve fetare, në themel të saj, ka përpjekjet e shqiptarëve për mbijetesë dhe u thellua me lëvizjen unite në gjirin e popullsisë kriptoortodokse të Shpatit, udhëhequr nga Papa Jorgji. “Ajo nisi dhe u përvijua nga interesa të mirëfillta të çështjes kombëtare, për t’i bërë ballë politikës shkombëtarizuese, asimiluese, greqizuese, të kishës ortodokse, me anë të liturgjive në gjuhën greke dhe, sidomos, të shkollave greke, në kushtet kur shqiptarëve nuk u lejohej - nga ana e autoriteteve osmane -arsimimi i tyre në gjuhën amtare”.27 ***

Shqipëria është i vetmi vend, ku martesat janë organizuar lirshëm midis pjesëtarëve të feve të

ndryshme që nuk kishin lidhje me njëra-tjetrën. Nuk gjen vend të dytë, në botë, ku martesat të bëhen midis besimeve të ndryshme fetare. Në Shqipëri këto martesa kanë qenë të zakonshme, sa ky fakt nuk habit askënd. Shumë të huaj janë impresionuar kur janë ndeshur me një dukuri të tillë, dukuri që, në të vërtetë, është pjesë e traditës (madje, duket se më parë ato kanë qenë më të lira dhe tani “laku” sikur po shtrëngohet, për shkak të urrejtjes ndërfetare që tentohet të nxitet në mënyra dhe forma të ndryshme). Ky pohim nuk është thjesht një dëshirë, por një realitet i pohuar nga dhjetëra burime të huaja në shekuj. Në këtë kontekst, kleriku anglez, T. S. Hughes, thekson: “Shqiptari shpesh martohet me grua të krishterë, dërgon të birin në xhami, lejon të bijat të presin nënën në kishë”.28 Më 1804, Eduart Liku kaloi nëpër shtetin e Ali Pashait. Ai thotë: “Në krahinat e Korçës dhe në Berat, sikurse në shumë pjesë të tjera të Shqipërisë, myslimanët martohen me gra të krishtera. Aty është traditë që djemtë bëhen myslimanë, kurse vajzat të krishtera. Prandaj, në të njëjtën sofër, mund të ketë mish të qengjit dhe të derrit”.29 Martesat e përziera dhe vëllazërimi ishin shtyllat kryesore të harmonisë fetare, në Shqipëri. P. Aravantinos, kur bën fjalë për martesat e përziera në krahinën e Labërisë, shkruan: “Në të njëjtin vend janë zier mishi i derrit dhe i deles. Në një anë ishte burri i krishterë dhe në tjetrën gruaja myslimane”.30 Aleks Mamopullos jep detaje të tjera, më sinjifikuese, të martesave të përziera: “Në tavolinë, pitja ndahej në pjesë. Gjysma gatuhej me gjalpë dhe gjysma tjetër me vaj, gjysma me mish derri dhe gjysma me mish qengji. Imami mysliman martohej me të bijën e priftit të krishterë dhe anasjelltas”.31 Studiuesit e huaj, të të gjitha kohërave, janë mahnitur me harmoninë e besimeve fetare në Shqipëri. Kjo është e vështirë për t’u kuptuar prej tyre. H. G. Tozer, duke parë këtë harmoni ndërmjet

myslimanëve dhe të krishterëve, thotë: “Myslimanët në Shqipëri, në të vërtetë, nuk janë myslimanë, ndërsa të krishterët nuk janë vërtet të krishterë”.32 Mund të themi, me bindje të plotë, se në Shqipëri nuk ka ekzistuar kurrë mungesa e tolerancës fetare. Humanisti dhe historiani ynë, Marin Barleti, shkruante: “Shqiptari është më shumë luftëtar se njeri fetar”.33 Ai ka qenë i tillë edhe gjatë periudhës së mesjetës. J. F. Fallmerayer njofton se “Shqipëria gjatë mesjetës kishte qenë një bazë, prej ku merrnin fuqinë e luftës princat e Greqisë”. Ami Boué, në fundin e shek. XIX, thoshte: “Myslimanët dhe ortodoksët shqiptarë janë mbledhur rreth autoritetit të udhëheqësit të tyre dhe dëshirojnë të gëzojnë pavarësinë, si banorë të maleve të lira”.34

Historia e Kishës Ortodokse në Shqipëri Njeriu mund të humbë çdo liri të tij, por nëse e ruan lirinë e mendimit, prapë se prapë i lirë është S. Frashëri

Përpjekjet për emancipimin shpirtëror të ortodoksëve shqiptarë, kanë filluar herët, por ato janë gjallëruar sidomos pas gjysmës së dytë të shekullit XIX. Kisha greke kishte shtrirë rrjetin e saj në gjithë bashkësitë ortodokse të fshatrave dhe të qyteteve të Shqipërisë së Jugut dhe asaj të mesme. Shërbesat kryheshin në greqisht. Reagimi i parë ndaj veprës antishqiptare të klerit grek dhe kishës greke, është bërë nga Naum Veqilharxhi, në vitet ’40 të shekullit XIX. Në të vërtetë, ndikimi i kishës ka qenë mjaft i fuqishëm. Mjeti kryesor i presionit mbi patriotët shqiptarë ishte shkishërimi, që përjetohej si

ndëshkimi më i rëndë dhe me pasoja për besimtarët. Të shkishëruarve, veç të tjerash, u ndalohej të varroseshin në varrezat e caktuara për të krishterët.35 Shumica e patriotëve dhe klerikëve shqiptarë, ishte për një kishë të pavarur. Edith Durham, gjatë udhëtimeve të saj në Shqipëri shkruante: “Priftërinj ortodoksë, por shqiptarë, guxuan të më thonë se ata donin një kishë të pavarur. Në Leskovik dhe në Përmet, njerëzit qenë të paduruar për kisha dhe shkolla”.36 Thimi Mitkoja i shkruante De Radës, në shtator 1988: “Dhashtë Zoti të ketë Shqipëria fat të mirë, sepse kemi shumë armiq dhe më të mëdhenj janë grekët (elinët), që na luftojnë me kishën dhe me konsultat e tyre”. Ndërsa gazeta Liria, më 23 janar 1900, shkruante: “Çdo dhespot na është bërë një konsull i grekut dhe përpiqet, jo për liri, por për panhelenizëm”.37 Të gjitha shtetet fqinje kishin krijuar kishën e tyre, ndërsa në Shqipëri ishte shumë e vështirë. Dhespotët bënin gjithçka të mundur kundër interesave tona. P. N. Luarasi, në atë kohë, shkruante për dhespotin e Korçës, Foti: “Nuk la gur pa lëvizur kundër çdo gjëje që ishte shqiptare”. Patriotët e kuptonin shumë mirë se shuarja e kombësisë shqiptare do të vinte, në radhë të parë, nga shuarja e ndërgjegjes kombëtare dhe individualitetit kombëtar shqiptar. Ata përpiqeshin të hidhnin poshtë teoritë, sipas të cilave mosmarrëveshjet në Shqipëri e kishin burimin te prania e dy besimeve fetare. Sipas keqdashësve të interesave shqiptare, unitetin e vendoste një besim homogjen. Ndaj, në plan të parë, për krijimin e kishës ortodokse, njerëzit e ditur të kombit vunë interesat kombëtare dhe ruajtjen e gjuhës shqipe. Në prill të vitit 1907, u arrit që në Durrës, pas mbarimit të meshës në gjuhën greke, ungjilli të lexohej në gjuhën amtare. Më 17 nëntor 1907, në SHBA, paraqiten dy kandidatura për kryesimin e

kishës - Fan S. Noli nga Bostoni dhe P. N. Luarasi nga Klintoni, ku fitoi Noli, i cili do të thoshte, në fjalën e tij, se u kuptua më në fund që “mjerimi ynë s’ishte aq në ndryshimin fetar, se ndër krerët fetarë të huaj e në meshtarët shqiptarë që vepronin si vegla të tyre të verbra... Të mos bëjmë gjë prej gjëje, vetëm të nxjerrim krerë fetarë me ndërgjegje e vetëdije”.38 Në dhjetor 1907, mësohet se Noli “këndoi me zë të mallëngjyer këngët vajtimore të kishës ortodokse në gjuhën shqipe”.39 Pas krijimit të kishës shqiptare, në Boston të SHBA-ve, më 1908, mesha në gjuhën shqipe filloi të jepej edhe në kishat e Negovanit e Luarasit dhe në kishat e fshatrave të tjera në Korçë. Më 1909, shoqëria Shpresa mori përsipër të krijonte komitetin për mbledhjen e ndihmave, për të ndërtuar godinën e kishës ortodokse, ku mesha do të jepej në gjuhën shqipe. Po atë vit, shqiptarët e Bukureshtit kishin filluar të dëgjonin pjesë të liturgjisë në gjuhën shqipe.40 Kështu, u rritën më tej përpjekjet për futjen e meshës në gjuhën shqipe në kishë, për përhapjen e teksteve kishtare në gjuhën amtare. Në shkurt të vitit 1909, krijohet në Korçë Lidhja Ortodokse, me 150 përfaqësues të popullsisë ortodokse. Më 10 prill 1909, u vendos që të mos njihej Patriku grek, si kryetar i fesë së tyre.41 Shkrimtari Naum Prifti, për të treguar rrugën e vështirë të ndjekur nga Noli, në funksion të realizimit të një kishe të pavarur për shqiptarët e Amerikës, shkruan: “Të vetëdijshëm se Patriku grek nuk do të pranonte shugurimin e Fan Nolit prift, të njohur për veprimtari patriotike, shokët e tij i sugjeruan t’i drejtohej patrikut rus, Platonit, në Nju-Jork. Patrik Platoni pranoi ta dorëzonte Nolin prift, me kusht që besnikët e Bostonit, të jepnin garanci se ishin në gjendje ta mbanin. Pas një muaji, u organizua mbledhja në Boston, ku mori pjesë edhe një përfaqësues i Patrikanës. Raporti i tij qe pozitiv. Fan

Noli u dorëzua dhjak (deacon), më 9 shkurt 1908, nga Peshkopi sirian Raphael Hawaweeny në kishën St. Nicholas, 31 Pacific Street në Brooklyn. Pas një muaji, të dielën e 8 marsit 1908, Noli u dorëzua prift nga Kryepeshkop Platoni në Katedralen St. Nicholas, 15 East, 96 Street, Nju-Jork, i shoqëruar nga Sotir Peci dhe miq të tjerë shqiptarë”.42 Më 22 mars 1908, Fan Noli meshoi, për herë të parë, në Knights of Honor Hall, Tremont Street, Boston, Mass, në gjuhën shqipe. Liturgjinë e përktheu vetë nga greqishtja. Kisha e parë Ortodokse Shqiptare, në Amerikë, ishte Shën Gjergji në Boston, që vazhdon veprimtarinë edhe sot e kësaj dite. Fan Noli ishte prifti i parë i kishës, i emëruar nga emforia. Nën kujdesin e tij dhe të fetarëve të tjerë ortodoksë, kishat shqiptare u rritën me shpejtësi nga viti në vit, duke shërbyer edhe si klube për emigrantët shqiptarë pa dallim feje. Më 13 gusht 1911, emigrantët shqiptarë të Woçesterit krijuan një komunitet pranë kishës së Shën Gjergjit, për hapjen e kishës së Shën Mërisë. Më 26 maj 1912, filloi ndërtimi i kishës së Shën Kollit, në Masaçusec të SHBAve, e cila është e para kishë shqiptare e ndërtuar edhe si godinë. Në atë kohë, në kishat ortodokse shqiptare, duke iu drejtuar besimtarëve, thuhej: “Kisha jonë s’ka për qëllim vetëm përhapjen e fesë në gjuhën amtare, por edhe përhapjen dhe mbajtjen gjallë të gjuhës amtare, për të cilën priftërinjtë tanë po tregojnë shumë kujdes”.43 Për të diskutuar mbi themelimin e peshkopatës shqiptare, më 16 mars 1919, u mblodh në Boston të SHBAve, Kuvendi i Kishave Shqiptare, i cili i kërkoi kryepeshkopit rus, Aleksandër, që të dorëzonte sa më parë Fan Nolin si peshkop, por ai e zvarriti çështjen për një kohë të gjatë. Gazeta Dielli, Boston Mass, më 17 mars 1919, shkruante se shkak kryesor i mosdorëzimit të Fan Nolit si peshkop i parë i Kishës Ortodokse Shqiptare, ishte ndërhyrja e

njëpasnjëshme dhe pengesat që sillnin qarqet greke. Më 28 korrik 1919, Noli shpalli, në mënyrë solemne, Kishën Ortodokse Shqiptare, si peshkopatë autoqefale. Ky vendim mori formë të prerë, në mbledhjen e Kuvendit të kishave shqiptare, më 30 korrik 1919, ku Noli u caktua peshkop i parë i saj.44 Noli ishte administrator i Misionit Ortodoks Shqiptar në Amerikë (24 mars 1918). Një vit më vonë, 27 korrik 1919, emërohet zëvendës Peshkop i Kishës Shqiptare Ortodokse në SHBA. Më 23 nëntor 1923, e shohim Peshkop në Kishën e Shën Gjergjit në Korçë. Në të njëjtën kohë caktohet Mitropolit i Durrësit, dhe në fakt i gjithë Shqipërisë, për shkak se Tirana ishte nën juridiksionin e Durrësit. Titulli i tij zyrtar ishte: Mitropolit i Durrësit, Gorës dhe Shpatit, Primat dhe Eksark i gjithë Ilirisë, Detit të Perëndimit dhe gjithë Shqipërisë.45 Në gusht të vitit 1923, duke iu drejtuar popullit shqiptar, Noli shprehej: “Liria mbrohet nga shkelësit, me trimërinë e pushkës, nga shkelësit e brendshëm me trimërinë e shpirtit, me kurajë civile, e cila është më e lartë se e para”. Më 1932, Noli u kthye në Amerikë duke rimarrë detyrën e primatit të Kishës Ortodokse Shqiptare, të cilën e kreu me dinjitet deri në fund të jetës së tij. Në fund të viteve ’50, Patrikana e Stambollit u përpoq ta shfronësonte, duke emëruar, pa të drejtë kanonike, një agjentin e vet në detyrën e lartë. Duke e akuzuar Nolin si Peshkop të Kuq, qarqet vorioepirote synonin të gllabëronin kishat shqiptare, për t’i vënë nën ombrellën e Patrikanës greke të Amerikës. Sfida nuk pati sukses, se kishat shqiptare i qëndruan besnike udhëheqësit të sprovuar, atdhetarit të shquar, Nolit të madh. Sejfi Protopapa, me rastin e festimit të 100vjetorit të kishës Shën Gjergji në Boston të SHBA-ve, theksoi se kjo ishte hera e parë, prej shekujsh, që mesha në një kishë ortodokse shqiptare, këtu ose në Shqipëri, të shërbehej në gjuhën shqipe.46

Protopapa shtoi: “Ne, kurdoherë, do të kujtojmë me nderim dhe respekt Imzot Nolin, si një patriot të madh dhe klerik largpamës, që bëri të mundur krijimin e Kishës Autoqefale Shqiptare, me bindjen se ne jemi të gjithë, pa dallim feje, motra dhe vëllezër shqiptarë”.47 Sipas burimeve arkivale, nismën për krijimin e autonomisë së kishës, e mori Kostë Paftali. Kalendari shënonte vitin 1922, i cili hyri në histori si viti i përmbysjeve të mëdha. Në atë kohë, K. Paftali ishte prefekt i Durrësit. Ai njoftoi telegrafisht prefekturat për domosdoshmërinë e organizimit të një tubimi për këtë qëllim të rëndësishëm. Në telegramin e tij, Paftali shkruante se kishte ardhur koha e shmangies së mosmarrëveshjeve, pasi kështu po dëmtoheshin interesat e kombit shqiptar, ndaj po “marr lejen me i propozue vëllezërve shqiptarë ortodoksë, që të formohet sa më parë një kongres, për me e shërue këtë plagë të hapur dhe me mbrojtë dinjitetin si kombësi dhe si fe”.49 Çdo prefekturë do të zgjidhte nga dy delegatë. Ky propozim i tij u përkrah nga shumë qarqe fetare. Dukej se këtë propozim nuk e kishte bërë një individ i vetëm, por ai ishte produkt i domosdoshmërisë së reformave, apo pasojë e presioneve që ushtronte kërkesa për ndryshime. Midis tyre kishte edhe klerikë shumë të njohur, si Arkimandrit Visarion Xhuvani, Arkimandrit Agathangjel Çamçja, Ikonom Vasil Marku, Papa Harallambi, Papa Josifi, etj. Mbledhja e një kuvendi të tillë u pranua prej të gjithëve, por hasi kundërshtime në Gjirokastër, për shkak të punës antishqiptare që kishte bërë zëvendës mitropoliti. Ky ndikim u ndie edhe në Himarë. Qeveria shqiptare u tregua mjaft e interesuar për çështjen shpirtërore dhe fetare të popullit të vet, dhe nuk paraqiti asnjë pengesë politike për këtë organizim. Gazeta Posta, e Korçës, më 19 shtator 1922, do të shkruante: “Kisha kombëtare vete

paralel me shtetin. Ajo është bashkëpunëtore e tij dhe vetëm ajo do të jetë e zonja të thyejë kalatë e grekomanizmës”. Ndërsa ministri i Jashtëm i qeverisë së asaj kohe, Pandeli Evangjeli, shkruante: “Koha e sotme është më e pëlqyeshmja për zgjidhjen e kishës autoqefale”. Kundërshtarët e Autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare dështuan, sepse ata përhapën gënjeshtra, që nuk u përtypën nga populli shqiptar. Madje, u tha se organizatorët e mbledhjes së Kongresit të Parë Kishtar të Beratit, ishin përfaqësuesit e qeverisë së Ahmet Zogut. Por vetë Zogu, disa ditë më vonë, i hodhi poshtë këto shpifje. Qarkorja e lëshuar prej tij, në drejtim të prefekturave dhe nënprefekturave, më datë 05.09.1922, tregon qartë se shteti nuk ishte iniciator i kongresit dhe se nuk ishte përzier fare në punët fetare. Më 10 shtator 1922, në sallën e shkollës së Mangalemit, në Berat, u mblodhën delegatët e kongresit kishtar, i cili i filloi punimet më 11 shtator 1922. Kongresi zgjodhi si kryetar të tij Ikonom Papa Josifin, delegat i Korçës, i cili i propozoi Kongresit, të miratonte krijimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Ai u mbështet nga arkimandrit Visarion Xhuvani, At Vasil Marku etj. Kongresi vendosi t’i bëhej kërkesë Patrikanës së Kostandinopojës, për emërimin e dy mitropolitëve me origjinë shqiptare, propozuar nga këshilli, dhe të dërgohej një delegacion, i cili të kërkonte njohjen e autoqefalisë nga ana e saj. Por, Kongresi theksoi se në rast të mungesës së njohjes nga ana e Fanarit, do t’i përmbahej autoqefalisë së kishës me çdo kusht.49 Pas kësaj, ndodhi ngjarja e madhe. Kongresi kishtar ortodoks e shpalli autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare, duke u mbështetur në kanonet apostolike dhe të sinodet, të lidhura shpirtërisht, dogmatikisht dhe apostolikisht me Kishën e Madhe të Krishtit, pra me Patrikanën e Stambollit. Ky Kongres plotësoi aspiratat e ortodoksëve shqiptarë,

sepse vendosi, përfundimisht, të drejtën e ligjshme të shqiptarëve ortodoksë, për përdorimin e gjuhës shqipe në kishë. Kjo përpjekje e tyre u mbështet edhe mbi baza ligjore. Kështu, me vendimin Nr. 807, të datës 18 shtator 1922, Këshilli i Ministrave bëri njohjen zyrtare shtetërore të vendimeve të Kongresit të Beratit dhe i miratoi ato plotësisht, sepse ishin mbështetur në parimin e pavarësisë së shtetit shqiptar.50 Kongresi vendosi përdorimin e gjuhës shqipe në liturgji dhe botime. Delegati i Kavajës, Pal Xhumari, propozoi që qendra e kishës të ishte në qytetin e Korçës. “Atje, - theksoi ai, - duhet të jetë qendra e kishës, diktuar nga veprat e shkëlqyera kombëtare kishtare të korçarëve”51. Si kryetar të Këshillit të Lartë, delegatët zgjodhën At Vasil Markun. Për t’u bërë të njohura në popull vendimet e Kongresit, u hartua një telegram, i cili iu dërgua Këshillit të Lartë, Parlamentit, qeverisë, mitropolitëve dhe komuniteteve ortodokse, Patrikanës së Kostandinopojës, Beligradit, Jerusalemit, Aleksandrisë e Moskës, mitropolive të Bukureshtit, Athinës dhe kolonive shqiptare të Bostonit, Sofjes dhe Egjiptit. Kongresit i vinin telegrame nga të katër anët e vendit. Në një telegram që vinte nga Korça thuhej: “Ky vendim i jep frymë kishës ortodokse, mbi bazë të kanuneve, u jep qetësinë krishtere gjithë ortodoksëve të Shqipërisë, se bashkimi i plotë i kongresit, në vendimet e tij, jep forcën dhe bashkimin kombëtar për mirësinë e atdheut”.52 Kongresi miratoi edhe tekstin e telegramit, në të cilin thuhej: “Kongresi kishtar ortodoks proklamoi sot, autoqefalinë e Kishës Ortodokse Kombëtare, duke u bazuar mbi kanunet apostolike dhe të 7 sinodet, të lidhura shpirtërisht, dogmatikisht dhe apostolikisht me nënën, kishën e madhe të Krishtit, Patrikanën”.53 Aty pati dhe zëra kundër. Ish–mitropoliti i

Gjirokastrës, Vasilios, iu drejtua Lidhjes së Kombeve me një letër, ku akuzonte qeverinë se kishte organizuar në Berat, një kongres laik ortodoks dhe se shumica e ortodoksëve protestonte kundër shkeljes së rregullave të Kishës Autoqefale. Ai akuzonte qeverinë se kishte arrestuar Papa Thanasin, zëvendës mitropolit i Gjirokastrës. Kjo ishte një shpifje, thuhej në gazetat e kohës, pasi, në fakt, ai nuk ishte arrestuar. Vetë Kongresi i Beratit vendosi pushimin e tij nga detyra, duke e cilësuar intrigant dhe bashkëpunëtor të grekëve, si element diversionist kundër kishës shqiptare.54 Patrikana Ekumenike e Stambollit nuk pranoi të njohë autoqefalinë e Kishës Shqiptare. Megjithatë, ajo miratoi pavarësinë e Kishës Ortodokse. Dy delegacione, njëri pas tjetrit, shkuan në Stamboll dhe u takuan me Patrikun. Delegacioni i parë dështoi në tentativën e tij. Në delegacionin e dytë morën pjesë deputetë, klerikë të shquar dhe personalitete të njohura të vendit, si At Vasil Marku, Dhosi Havjari, Vasil Avrami, deputeti Thoma Orolloga, At Harallamb Torka, Dhimitër Kacimbra, Simon Shuteriqi, Kristo Kirka etj. Këtu duhet nënvizuar fakti që, me gjithë kërkesën e argumentuar bindshëm, Patriku nuk u tërhoq prej qëndrimit të mëparshëm, duke vepruar me diplomaci, për njohjen e pavarësisë së Kishës dhe jo për njohjen e autoqefalisë. Patriku i Stambollit vuri këto tri kushte: Peshkopët që do të zgjidhen prej popullit shqiptar, duhet të jenë miratuar më parë prej tij. Patrikana ka të drejtën e vetos në miratimin e Kryepeshkopit. Gjuha e vjetër, e dëshirueshme, e kishës, greqishtja, të zërë vendin e parë në Kishë. Në thelb, këto kërkesa të Patrikanës së Stambollit hidhnin poshtë vendimet kryesore të Kongresit Kishtar të Beratit, ndaj dhe opinioni atdhetar nuk u pajtua me to. Ndërkohë, diskutimet u bënë të ashpra dhe kontradiktat ndërmjet atyre që ishin për

autoqefalinë dhe atyre që i quanin të mjaftueshme propozimet e Patriarkut të Stambollit, erdhën duke u thelluar. Kështu, zbatimi i vendimeve të Kongresit të Beratit u bë ngadalë, sepse edhe dioqezat kryesore ishin pa titullarët e vet. Ndikim pati edhe gjendja financiare e kishave, e cila ishte shumë e dobët. Diskutohej mungesa edhe për 50 mijë franga ari. Natyrisht, në atë kohë, shteti ishte konstruktiv. Parlamenti i mori parasysh të gjitha nevojat dhe gjendjen delikate dhe vendosi të mos e kursente ndihmën financiare ndaj Kishës Autoqefale Kombëtare, e cila, sipas deklaratës zyrtare të asaj kohe, do të sillte “... njësimin dhe shqiptarizimin e ortodoksëve, punë që ka aq vlerë për interesimin ma të naltë të shtetit, në kohën e ardhme”.55 Kjo nuk mund as të injorohet, as të mohohet. Roli i shtetit, por edhe roli i individit, në atë kohë kishte shumë rëndësi, - sidomos kur bëhej fjalë për individë të spikatur, të cilët në atë periudhë, ishin në krye të shtetit. Ahmet Zogu, gjatë debatit për këtë çështje, ka thënë: “Asht e ditun se këto ndihma do të jepen jashtë buxhetit, dhe nji shumë prej 50.000 frangash ari nuk asht gja e madhe. Qeveria, pra, me gëzim e pranon dëshirën e komisionit të financave, që kjo shumë t’i dhurohet Këshillit të Naltë të Kishës Kombëtare”. Në këtë rast, Ahmet Zogu shprehu, për herë të dytë, vullnetin e mirë për të ndihmuar Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Ai mbajti po atë qëndrim, në përkrahje të Kishës, si edhe në rastet e tjera. Kështu që ndihma e miratuar në Parlament i dha udhë zgjidhjes së problemeve të ngutshme të kishës sonë, por mungesa e Sinodit të Shenjtë, me dhespotë kanonikë, të cilët do të drejtonin veprimtarinë kishtare për të vënë në jetë vendimet e Kongresit të Beratit, ishte pengesë e madhe. Mitropoliti i Korçës, Jerotheu, Kristofori në Berat dhe Noli në Durrës, me veprimet e tyre u treguan të ngadaltë dhe nuk e plotësuan kërkesën e Kongresit

të Beratit, për të dorëzuar dy kandidaturat e mundshme që atëherë ishin, Visarion Xhuvani dhe Agathangjel Çamçja. Kaluan tre vjet dhe zgjidhja nuk po dukej e afërt. Këshilli i Naltë i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, ngarkoi Visarion Xhuvanin që të drejtonte Mitropolinë e Durrësit, sipas dekretit Nr. 686 të datës 28.3.1925. Plotësimi i kësaj detyre kërkonte që Mitropoliti i Durrësit të kishte gradë episkop, por Visarioni nuk mund të priste sa të zbutej zemërimi i Patrikanës së Stambollit. Duke qenë i bindur se Patrikana dëshironte që Kisha Shqiptare të mbetej e varur përgjithmonë prej saj, ai shkoi në Mal të Zi, dhe më 3 maj 1925, u dorëzua në gradën episkopale. Akti i dorëzimit të Visarionit pati jehonë të dyfishtë. Disa mendonin se punët do të shpejtoheshin për formimin e Sinodit, të tjerë e quajtën shkelje disiplinore, madje u kërkua marrja e masave disiplinore ndaj tij. Përplasjen e Episkopit të ri, me Këshillin e Naltë, e zgjidhi ministri i Punëve të Brendshme, A. Dibra, i cili, në përgjigje të letrës, dërguar nga Prefektura e Elbasanit, më datën 24.02.1927, shkroi: “Meqenëse Sinodi i Shenjtë është në formim e sipër, të ruhet status-kuoja dhe problemi të zgjidhet prej Sinodit”.56 Xhuvani nuk u mposht, edhe pse përpjekjet për shuarjen e kësaj lëvizjeje ishin të mëdha. Më 6 qershor 1926, i deleguari i Patrikanës, At Jerotheu, guxonte të sfidonte autoqefalinë e kishës, duke mos marrë pjesë në festimin e kësaj dite të shënuar. Në vitin 1926, Patrikana e Stambollit dërgoi në Shqipëri Eksarkun Krisanthos, Mitropolit i Trapezundës dhe laikun Kotoko. Misionarët grekë ngulën këmbë, përsëri, për ruajtjen e privilegjeve të Patrikanës së Stambollit. Ortodoksët shqiptarë, atëherë, u ndanë në dy grupe: në përkrahës të idesë së autoqefalisë dhe në përkrahës të kërkesave të Patrikanës. Ndërkaq, ortodoksët e Vlorës, me Tol Arapin në krye, më 10 qershor të vitit 1926, i dërguan një telegram

At Vasil Markos, ku thuhej: “Krisanthi vjen në Korçë. Keni kurajë patriotike dhe mos bini viktimë e dhelpërive fanariote. Kemi lindur shqiptarë, rrojmë dhe do të vdesim shqiptarë. Statuti i Beratit, për të cilin jemi betuar, nga ana jonë nuk cenohet”. Ndërsa parimi parësor i Visarion Xhuvanit ishte: “Kisha nuk është një vend vetëm për t’iu lutur Zotit, por është një vend ku ungjilli, me gjuhën e vet, tregon se si duhet të punojmë për kombin”.57 Pas kësaj, Visarioni doli në ballë të përpjekjeve që kundërshtonin ndalimin e gjuhës shqipe në liturgjinë fetare. Pjesa më e madhe e librave liturgjikë ishin përkthyer e përshtatur në gjuhën shqipe. Kundërshtitë midis intelektualëve, për këtë çështje të rëndësishme të Kishës Ortodokse Shqiptare, i zgjidhi vetë Ahmet Zogu, i cili deklaroi prerë: “Aq më ban ç’mendon Patrikana. Në Shqipni, jam zot vetë dhe komandoj unë!”.58 Patrikana, e pakënaqur nga hapat në dobi të autoqefalisë së kishës sonë, në fillim të vitit 1927, dërgoi një projekt-kontroll, i cili, përveç dispozitave kishtare, përmbante dhe disa dispozita administrative. Ai synonte krijimin e një shteti brenda shtetit, me të drejtën e administrimit të popullsisë ortodokse në Shqipëri, sipas rregullave të imponuara të Patrikanës. Sipas kërkesave të Patrikanës, krijohej një klasë e privilegjuar, e klerit, e cila për padi të natyrës penale dhe civile, gëzonte imunitet personal dhe nuk mund të veprohej ndaj tyre, për asgjë, pa vendim të Sinodit.59 Komisioni i Posaçëm Ortodoks Shqiptar, në atë kohë deklaronte: “Patrikana, tue mbajtë në dorë shpatën e ngritur, me dorën tjetër të ndehur, asht tue i thanë kishës së Shqipërisë, ose bëj si them unë, ose të mora Tomin”.60 Më 13 janar të vitit 1929, Kryeministri i shtetit shqiptar, Koço Kosta, iu drejtua me dy shkresa Mitropolitëve Jerotheu dhe Kisi, që ishin që të dy në Korçë, dhe shfaqi dëshirën që dy kandidatët për

peshkopë, Çamçe dhe Ambrosi, të dorëzoheshin sa më parë, duke plotësuar, me këtë mënyrë, kushtet për formimin e Sinodit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Kaluan katër muaj pa u bërë asgjë. Qeveria kërkoi zgjidhje të brendshme të Sinodit, ndërsa ata që nuk e përkrahën këtë ide kërkuan një zgjidhje tjetër, e cila, jo vetëm që nuk ishte kanonike, por ishte edhe e pamundshme, për t’u realizuar, pasi binte ndesh me interesat kombëtare të ortodoksëve shqiptarë si dhe me parimet shtetërore. Për formimin e Sinodit u interesua, në mënyrë të veçantë, Këshilli i Naltë i Kishës Ortodokse Autoqefale, i cili u mbështet në vendimet e Kongresit të Beratit, në kanonet e shenjta dhe në qeverinë shqiptare të kohës. Në shkurt 1929, Kryetari i Këshillit të Naltë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, njoftoi Visarion Xhuvanin për përgjegjësinë që iu ngarkua. Detyra e re që iu ngarkua Visarionit u miratua menjëherë nga qeveria shqiptare. Në një mbledhje të jashtëzakonshme të Këshillit të Ministrave, të kryesuar nga Naltmadhnia e Tij, Mbreti Zog I, Imzot Visarioni u ngarkua të zgjidhte dy episkopë kanonikë të huaj, të cilët do të dorëzonin kandidatët shqiptarë. Nga 11 deri më 17 shkurt 1929, u bënë hirotonisjet e episkopëve. Më 18 shkurt do të formohej Sinodi. Meshat që u mbajtën ishin ngjarje të shënuara në historinë e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Më 12 shkurt 1929, me ndihmën e At Viktorit, peshkop serb, i dërguar i Patrikanës, u dorëzuan dy peshkopë shqiptarë. Ndaj, më 18 shkurt 1929, Këshilli i Lartë Kishtar dha dorëheqjen dhe u krijua Sinodi i Shenjtë Shqiptar, me: Imzot Visarion Xhuvani, kryetar i Sinodit, imzot At Çamçe, imzot Ambrozi e imzot Eugjeni anëtarë.61 Më vonë, u shtua dhe një i pestë, Ikonom Vasil Marku. Më 24 mars 1929, në kishën e Shën Gjergjit në Korçë, u zhvillua e para meshë sinodike, ku At

Visarion Xhuvani deklaroi fillimin e veprimeve të Sinodit të Shenjtë të kishës sonë. Problemi kryesor qëndronte në faktin si do të pritej krijimi i Sinodit të Shenjtë nga Patrikana e Stambollit. Në të vërtetë, pas formimit të Sinodit, u shtua shumë zemërimi i Patrikanës së Stambollit dhe i Patrikanës Greke. Të dyja bashkë dhe veç e veç, ato e rritën trysninë dhe i shtuan sulmet ndaj Sinodit, veçanërisht ndaj Kryepeshkopit Visarion, ndaj mbretit Zog dhe qeverisë shqiptare. Për të përballuar këto shpifje, të cilat mund të arrinin në formë ankese deri në Lidhjen e Kombeve, Këshilli i Ministrave, me vendim Nr. 218 të datës 21.3.1929, vendosi të formojë një komision të përbërë prej ministrit Fuqiplotë, Mehdi Frashëri, dhe Dhimitër Pogës, drejtor politik pranë kësaj ministrie, për të ndjekur veprimet e mundshme dhe për të mbrojtur interesat e shqiptarëve, në mënyrë që t’u bëhej ballë situatave, në rast se qeveria greke do ta shtronte çështjen e autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare në Lidhjen e Kombeve.526 Kryetari i qeverisë greke, Venizellos, shprehej se marrëdhëniet greko-shqiptare ishin prishur, nga shkaku i zgjidhjes së çështjes kishtare shqiptare. Ndërkaq, në lëvizjen patriotike, ky presion që ushtrohej nga jashtë dhe nga brenda, nuk pati asnjë ndikim. Sinodi, me Visarionin në krye, punoi në mënyrë intensive, për të përgatitur Kongresin e dytë të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, në Korçë. Edhe për këtë veprimtari, kujdesi i qeverisë dhe Mbretit Zogu I, ishte në lartësinë e duhur. Kongresi do të miratonte statutin definitiv dhe rregulloren e brendshme të administrimit të kishës. Më 19 qershor të vitit 1929, të 46 delegatët, përfaqësues të klerit dhe të popullit, u mblodhën në Korçë për punimet e Kongresit të Dytë Panortodoks. Kongresi historik i Korçës miratoi njëzëri dokumentet bazë të kishës dhe mjaft vendime të tjera, duke e vendosur Kishën Shqiptare krahas kishave të tjera ortodokse, ballkanike, europiane e botërore. Ky kongres miratoi

edhe statutin e kishës, të përpiluar prej Simon Shuteriqit. Në shtypin e kohës shkruhej se ky ishte kuvendi i ringjalljes kombëtare, dhe periudha e triumfit të gjuhës shqipe. Statuti pati rëndësi të madhe, pasi me anë të nenit 3 të tij, përcaktoi si gjuhë zyrtare të kishës, gjuhën shqipe. Gjithashtu, ky nen u shpall i pandryshueshëm. Në nenin 16 të statutit përcaktohej qartë se të gjithë klerikët duhet të ishin “prej gjaku dhe gjuhe shqiptare, si dhe të kenë nënshtetësinë shqiptare”. Në nenin 58 theksohej: “Janë të pushuar të gjithë ata klerikë që nuk i plotësojnë kushtet e kërkuara nga neni 16”. Në këtë mënyrë, të gjitha komunitetet fetare ekzistuese në Shqipëri, do të mund të njiheshin vetëm kur të përdornin si gjuhë zyrtare, shqipen, dhe të kishin parinë e lartë kishtare - me gjuhë, gjak dhe shtetësi shqiptare.62 Debati për njohjen e kishës shqiptare nga Patrikana e Stambollit, për fat të keq, vazhdoi gjatë. Në vitin 1936, Mbreti Zog kërkoi njohjen e autoqefalisë nga Patrikana, duke dërguar Koço Kotën e Josif Kedhin, në krye të një delegacioni pranë Patrikut, për t’i dhënë Tomusin Kishës Ortodokse Shqiptare. Kërkesave të Patrikanës iu shtua edhe një kusht tjetër: largimi i Visarionit nga detyra e Kryepeshkopit. Dhe Visarioni, që dha kaq shumë për kishën tonë, vendosi të vetëflijohej, duke dhënë dorëheqjen. Pas 27 majit të vitit 1936, dita kur dha dorëheqjen Visarioni, e deri më 12 prill të vitit 1937, pati veprimtari të dendur diplomatike, për të bindur Patrikanën e Stambollit për miratimin e Tomusit. Patrikana nuk lëvizi prej kërkesave të veta, vetëm se i zbuti ato dhe ia përshtati diplomacisë së kohës, duke miratuar Tomusin e duke caktuar në krye të Kishës Shqiptare Imzot Kristofor Kisin. Si gjithnjë, Ahmet Zogu tregoi vëmendje të veçantë për mbarëvajtjen e Kishës Ortodokse Shqiptare.

Dhënia e Tomusit nga Patrikana e Stambollit, për Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare, u bë më 12 prill 1937, kur kisha shqiptare u shkëput prej kishës ekumenike dhe shpalli autoqefalinë e saj, duke pasur të drejtë të bëjë vetë organizimin e kishës, caktimin e peshkopëve dhe peshkopatave, zhvillimin e liturgjisë në gjuhën shqipe e të tjera. Kjo erdhi pas punës këmbëngulëse që bënë klerikët shqiptarë me Kongresin e Beratit, të Korçës dhe pas formimit të Sinodit. Kisha greke nuk u pajtua me këtë situatë, ndaj nxori pengesa të tjera, të papritura. Beqir Ajazi, për ndihmën e pakursyer që dha mbreti Zogu I, në librin Nga shkaba me kurorë deri te drapri me çekan, shkruan: “Kishte vdekur Patriku i Bukureshtit dhe i gjithë Rumanisë. Siç e duan kanonet, varrimi i tij do të zhvillohej me ceremoni madhështore, ku do të ishin jo vetëm klerikët e lartë të vendit, por edhe përfaqësuesit zyrtarë të kishave e vendeve të tjera, ndër të cilat bënte pjesë edhe Shqipëria, që dilte për herë të parë si autoqefale. Meqë vdekja e Patrikut kishte qenë e befasishme, dhe përfaqësuesi i Kishës Shqiptare, Visarioni, duhej të ishte patjetër, qeveria greke kishte refuzuar dhënien e vizës për të, sepse ai, Visarioni, ishte shpallur persona non grata për Greqinë dhe ishte i dënuar, për shkak të veprimtarisë që kishte kryer me rastin e autoqefalisë. Naltmadhnia e Tij, Zogu I, porositi një aeroplan të posaçëm, duke e kaluar Visarionin në Itali dhe së andejmi në Rumani. Sipas rregullave të protokollit, i kishte takuar Visarionit që të ishte i pari në krye të kësaj ceremonie. Ky moment ndikoi sadopak për të ndryshuar qëndrimin e të huajve. Njohja kanonike e autoqefalisë nga Patrikana Ekumenike, në kohën e Patrikut Beniamini I, hapi një periudhë të re për Kishën e Shqipërisë. Më 17 prill 1937, u dha Tomos-i Patriarkal dhe Sinodal, “Mbi bekimin e autoqefalisë së Kishës Ortodokse në Shqipëri”. Sinodi i parë pas

zgjedhjeve kanonike, në Patrikanën Ekumenike, u formua nga Kryepeshkopi i Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë, Kristofor Kisi, episkopi i Korçës, Evogji Kurila, episkopi i Beratit, Agathangjeli Çamçe, dhe episkopi i Gjirokastrës, Pandeleimoni Kotoko. Dy mitropolitë u bënë episkopata, kurse episkopata e tretë, ajo e Gjirokastrës, u formua nga enoritë e Mitropolisë së hershme të Drinopolit, që ndodheshin brenda Shqipërisë. Dy veçoritë e Kishës Ortodokse të Shqipërisë fshihnin probleme të veçanta. E para kishte origjinën etnike të popullsisë ortodokse, (shqiptarë, grekë, vllahë dhe sllavë), ndërsa e dyta përmblidhte faktin se, ortodoksët nuk përbënin shumicën, si në vendet e tjera të Ballkanit, por vetëm 23 për qind të popullsisë. Krahas grekëve, telashet u shtuan edhe me hyrjen e ushtrisë italiane, pasi u vunë në zbatim plane për bashkimin analog fetar; plani strategjik i thithjes së ortodoksëve me anën e Uniatizmit. Por mungesa e shumicës absolute në organet ekzekutive të Kishës Ortodokse, përmbysi planet e bashkimit me Uniatizmin, plane të cilat u shkatërruan përfundimisht me kapitullimin e Italisë, në vitin 1943. Në SHBA, shpresa e ortodoksëve shqiptarë ishte Noli. Ai njihte greqishten dhe disa gjuhë të tjera. Detyrën për kryesimin e kishës shqiptare, ai e pranoi pa ngurrim, sikurse thotë vetë në kujtimet e tij, duke menduar se kjo detyrë do t’i lejonte t’u kushtohej çështjeve kombëtare, sikurse edhe ngjau në të vërtetë. Noli nuk u mbështet si duhet prej shqiptarëve. Propaganda greke e bëri punën e saj dhe atë e sulmuan nga të gjitha drejtimet. Qëllimi ishte të shmangej Noli prej kishës, që t’i hapej rrugë greqizimit të saj. U harrua shpejt fakti që Noli bëri mjaft përkthime me vlerë në fushën e teologjisë ortodokse, jo vetëm në gjuhën shqipe, por edhe në

anglisht. Për fat të keq, në ditët tona, ato nuk përdoren as në kishën ortodokse të pavarur shqiptare në SHBA; nuk përdoren në kishën ortodokse shqiptare, ku priftërinjtë janë të huaj. Madje nuk thuhet asnjë fjalë rreth këtyre përkthimeve. Noli është vlerësuar si një nga përkthyesit më korrektë të Dhiatës së Re në anglisht, por ai nuk ekziston në listën e përkthyesve të saj.63 Grindjet midis priftërinjve shqiptarë, pas vitit 1946, ishin të dukshme. Kjo u shfrytëzua nga Patrikana greke, e cila e nxiti mosmarrëveshjen dhe shpejtoi shugurimin e Mark Lipes, për ta dërguar në SHBA. U fillua sulmi me anë të shqiptarëve. Kjo i dhembte Nolit të madh, i cili në vitin 1949, shprehej: “Po më luftojnë brenda kishës, elementë ambiciozë dhe antikombëtarë. Po më lufton, nga jashtë, Patrikana greke e Stambollit, e cila ka përgatitur edhe një farë Marko Lipe, për ta bërë peshkop të shqiptarëve të Amerikës, në vendin tim”.64 Noli e shihte që kisha shqiptare në SHBA po kërcënohej seriozisht prej Patrikanës së Stambollit, dhe kërkonte që të merreshin masa, pasi dhe ai vetë po plakej. Për këtë, kërkoi që Sinodhi i Kishës Autoqefale, në Shqipëri, të pranojë “të njohë kishën e Amerikës si degë të saj, për të gjitha efektet”.65 Kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, Paisi, e kuptoi rrezikun që kanoste kishën shqiptare në tërësi dhe reagoi prerazi: “Aksionet e Patrikanës Ekumenike, kanë për qëllim të thyejnë unitetin kishtar e kombëtar të shqiptarëve ortodoksë në Amerikë, duke iu shërbyer, në të njëjtën kohë, interesave armiqësore të shovinizmit grek, të cilat i kundërvihen të drejtave kishtare kombëtare, interesave të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe tërë popullit shqiptar”.66 Pavarësisht nga hapat e hedhur në mbrojtje të kishës shqiptare, sulmi ndaj Nolit, me qëllim që ai të zëvendësohej me M. Lipen, vazhdonte me ashpërsi.

Lipe ishte vënë në shërbim të kishës greke dhe duhet të shkonte patjetër në SHBA për të kryer misionin. Noli qëndronte fort. Kjo bëri që ata të shkëpusin dy kisha shqiptare dhe t’i vënë nën juridiksionin grek. Sidoqoftë, kisha shqiptare shpëtoi; Lipe, vetëm sa e ciflosi atë. Kjo luftë e rriti edhe më figurën e Fan Nolit, i cili nuk punonte kurrë për vete, por për çështjen shqiptare. Ai vetë është shprehur: “Edhe kishën shqiptare, edhe mua vetë, nuk na kursyen. Sebep dhe dyfek me çark, kundër kishës dhe kundër meje, u bë çështja e Mark Lipes. Ky i mjerë, u bë vegël qorre e Patrikut grek. Duket iu rrit mendja si bretkosës së përrallës, por edhe këtu, për fat të keq, u gjendën ca shqiptarë të molepsur që e përkrahën”.67 Edhe në Shqipëri punët nuk po shkonin mirë. Pas çlirimit, dhuna u shtua në mënyrë të ndjeshme. Presioni i ushtruar nga sistemi politik, që iu përmbajt idesë “Feja është opium për popullin”, ishte i madh. Shteti njëpartiak anoi nga edukimi atest i rinisë dhe mbarë popullit. Më 25 dhjetor të vitit 1948, Kryepeshkop Kristofori u detyrua të largohej, dhe Kryepeshkop i ri u vu Pais Vodica, që në atë kohë ishte episkop i Korçës. U lejua, gjithashtu, të mbahet në Tiranë, nga 5 deri në 10 shkurt 1950, Kongresi III i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, i cili bëri përmirësime, por edhe ndryshime në statutin e vitit 1929. Ai sanksionoi gjuhën shqipe si gjuhë zyrtare të kishës, por lejoi edhe përdorimin e gjuhëve të tjera. Me këtë u sigurohej pakicave kombëtare në Shqipëri, e drejta për të meshuar në gjuhën e tyre. Në statutin e vitit 1950, ndryshoi dhe neni 16, duke u hequr, si kusht i domosdoshëm, fakti që paria kishtare të ishte me kombësi dhe nënshtetësi shqiptare. Sipas statutit të ri, personeli i kishës duhet të ishte me shtetas shqiptarë, të ndershëm, besnikë të popullit e atdheut, dhe të gëzonin të gjitha të drejtat civile.68 Heqja e këtij kushti, të nenit 16, u bë me Ligjin

Nr. 773, datë 16 janar 1950. Por, përsëri, me kërkesat politike dhe ideologjike, që kërkonte statuti për personelin e kishës, ishte i pamundur kurorëzimi në fronet e larta kishtare i personave të huaj, me kombësi prej vendesh me sistem të kundërt politik. Kryepeshkopi kanonik, Kristofori, u mbajt nën arrest shtëpie dhe më 19 qershor 1958 u gjet i vdekur (sipas versionit zyrtar pësoi atak kardiak). Në mars 1966, vdiq Paisi, në prill erdhi në fronin kryepeshkopal Damiani. Në këtë kohë filloi përpjekja për nëpërkëmbjen e fesë dhe përfaqësuesve të saj. Trysnia vazhdoi edhe me internime, burgime dhe vrasje ndaj besimtarëve klerikë e laikë. Ndërkaq, qarqet fetare e përjetuan këtë dramë si një paralajmërim për furtunën që po afronte. Në 4 prill 1967, u dha sinjali për persekutim të plotë. Me një dekret të publikuar më 22 nëntor 1967, Shqipëria u shpall, zyrtarisht, shteti i parë e i vetëm ateist në botë dhe në histori, ku u ndalua, me Kushtetutë, çdo shprehje fetare. Qindra xhami, teqe dhe kisha u rrafshuan, të tjera u kthyen në fabrika, magazina, stalla, kinema, klube. Pothuajse të gjitha manastiret u shkatërruan, ose u kthyen në kazerma ushtarake. Klerikëve u hoqën rason, shumë prej tyre u burgosën ose u internuan, disa të tjerë u martirizuan. Midis tyre, ish-kryepeshkopi Visarion u burgos, ndërsa ndihmësepiskopi i Apolonisë, Ireneu Banushi, u internua. Kryepeshkop Damiani nuk u përndoq. Ai vdiq në shtëpi, në Pogradec, më 18 tetor 1973. Në këtë persekutim të përgjithshëm, të përndjekurit dhe përndjekësit u përkisnin të gjitha komuniteteve etnike dhe fetare të Shqipërisë. Në Kushtetutën e vitit 1976, sipas Ligjit Nr. 5506, datë 28.12.1976, me anë të nenit 55, ndalohej krijimi i çfarëdo organizate me karakter fetar, në të njëjtën mënyrë, siç ndalohej krijimi i çfarëdo organizate me karakter fashist, antidemokratik dhe antisocialist. Pas vdekjes së Nolit, shqiptarët e kuptuan që

kishin humbur një njeri të madh, një mbrojtës të zjarrtë të çështjes kombëtare. Me rastin e 100vjetorit të meshimit të parë në shqip, nga Noli, Kancelari i Kishës Ortodokse Shqiptare të Shën Gjergjit, At Arthur Liolin, përhapi një lajm shumë të gëzuar: “Noli mund të shenjtërohet”. Mjafton përkthimi që i ka bërë Biblës, në shqip, për ta shenjtëruar Nolin. Kisha Ortodokse mund ta shpallë Shenjt, sepse e meriton, por kjo gjë mund të realizohet nga një bashkëpunim i Kishës sonë në Amerikë me atë në Shqipëri”. Pikërisht në këtë bashkëpunim qëndron pikëpyetja: A do ta pranojë A. Janullatos shenjtërimin e Nolit, në një kohë kur portreti i Imzot Nolit është hequr nga Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare? Ngjarja e ndodhur 100 vjet më parë, ishte ngjarja më e madhe që i dha emër shekullit të shqiptarëve. Ndodhi ajo që kishte ravijëzuar më parë Sami Frashëri: “Dy nevoja ka kryeshteti shqiptar: alfabetin e gjuhës sonë unike dhe ngritjen e Kishës Autoqefale”. Këto dy nevoja u ngritën në të njëjtin vit, më 1908. Alfabeti në Manastir, dhe Mesha e parë në gjuhën shqipe, në Boston të Massachusetts-it. Faik Konica e quajti meshën e parë, me shkronja të mëdha, si pikë kthese të shqiptarisë sonë, që kurrë nuk duhej harruar. Ringjallja

Vitet kaluan dhe ky teprim i çmendurisë komuniste një ditë e “pagoi” faturën, duke e afruar fundin e vet në mënyrën më të merituar. Ishte pikërisht presioni i madh i besimtarëve të vërtetë, por edhe i intelektualëve shqiptarë, që detyroi shtetin e inkriminuar të tërhiqej disi në barbarizmin e vet kundër fesë. Në prag të fillimit të vitit 1990, nën trysninë e ushtruar prej intelektualëve më në zë të vendit, vetë Ramiz Alia, për të garantuar ekzistencën e vet, ishte i gatshëm të deklarohej pro,

ndaj çdo lloj reforme. Sidoqoftë, gjatë këtij viti, me një dekret të posaçëm, pushteti komunist, tanimë i rrënuar, jo vetëm nga kriza ekonomike, lejoi hapjen e kulteve fetare, duke i dhënë fund, zyrtarisht, epokës së dordolecëve, që mburreshin ende me shkatërrimin e kishave. Që atë ditë, me një shpejtësi të paimagjinueshme, ndërgjegjja e kombit shqiptar, e plagosur prej vitesh, filloi të ndreqte një nga një padrejtësitë e pushtetit, duke rifilluar me vënien në funksionim të kulteve fetare, meremetimin e objekteve të kultit, ose ndërtimin nga e para të këtyre objekteve. Përfaqësuesit e të dy feve në Shqipëri i kanë dhënë njëri-tjetrit mbështetje të pakursyer. Një rast i përkryer u shënua në Shkodër, kur besimtarët myslimanë ndihmuan me të gjitha mënyrat hapjen e kishave katolike, ndërkohë që edhe katolikët treguan të njëjtën gatishmëri. Por, shumë shpejt, në dhjetorin e vitit 1990, komunizmi përjetoi agoninë dhe kolapsin. Sistemi që u kushtoi shtrenjtë shqiptarëve, filloi t’i përkiste harresës, ndërsa e ardhmja parashtronte kërkesa më të avancuara në ringritjen dhe organizimin e kulteve fetare. Gjatë dy viteve në vazhdim, përfaqësuesit e fesë ortodokse u përfshinë në një diskutim të gjerë, në përpjekjen e tyre për organizimin e brendshëm dhe afrimin e besimtarëve, të munguar prej shumë vitesh. Në janar 1991, Patriku Ekumenik, Dhimitri, dhe Sinodi i Shenjtë i Patrikanës, caktuan profesorin e Universitetit të Athinës, episkopin e Andrusës, Drejtor i Përgjithshëm i Shërbimit Apostolik të Kishës së Greqisë dhe vëzhgues i Mitropolisë së Shenjtë të Irinopolit, Anastasin, si Eksark patriarkal, të dërguar të Patrikanës, me mision në Shqipëri, për t’u takuar me ortodoksët dhe autoritetet e vendit. Një përfaqësi e Kishës së Shqipërisë vizitoi Patrikanën Ekumenike më 5–8 qershor 1992, për herë të parë pas persekutimit, dhe kërkoi zgjedhjen e Eksarkut të Patrikanës, si primat të Kishës së

Shqipërisë. Pas kundërshtimeve disamujore të shtetit shqiptar, Eksarku i Patrikanës arriti në Tiranë, më 17 korrik 1992. Veprimi i parë i tij ishte krijimi i një strukture thelbësore kishtare për përfaqësimin e kishës lokale. Për riformimin e strukturës kishtare, i dërguari i Patrikanës mblodhi Asamblenë e Përgjithshme Kleriko-Laike, më 1-2 gusht 1992, me pjesëmarrjen e 15 klerikëve dhe 30 laikëve nga të gjitha dioqezat e Shqipërisë, në të cilën u studiua gjendja pas regjimit komunist dhe perspektivat e mundshme. Në fund u zgjodhën 4 këshilltarë (epitropë), arkieratikë dhe Këshilli i Përgjithshëm Kishtar Kleriko-Laik, me 13 pjesëtarë. Kjo u arrit pas një mbledhjeje tepër të gjatë dhe midis qindra zërave protestues që refuzonin zgjedhjen e A. Janullatosit si kryepeshkop. Ndodhi pikërisht ajo që nuk pritej: A. Janullatos, më 3 gusht 1991, filloi aktivitetin në postin më të lartë të fesë ortodokse në vendin tonë.

Një debat i pambyllur Në urrejtje nuk ka as drejtësi, as virtyt Dostojevski

Pas zgjedhjes së A. Janullatosit në krye të kultit ortodoks, në qarqet fetare, shoqërore dhe intelektuale të vendit, filloi një debat i gjerë. Hirësia

e tij Janullatos, qysh në deklarimet e para, vuri në dukje se ishte zgjedhur me kërkesën e ortodoksëve shqiptarë. Shumë intelektualë shtruan pyetjet: Cilët ishin ata ortodoksë që i kërkuan Janullatosit qëndrimin e tij si primat i ortodoksisë shqiptare? Cili ishte raporti i tyre me pjesën tjetër, kundërshtuese?... Përgjigjet e tyre nuk u bënë të ditura asnjëherë. Këtë moment na e sqaron Kostaq Xoxa, një studiues intelektual i njohur ortodoks. Xoxa analizon procedurat e zgjedhjes së Janullatosit, në krye të Kishës Autoqefale. Sipas tij, gjithë procedurat bien ndesh me përcaktimet ligjore dhe me rregulloren e brendshme të funksionimit të kishës shqiptare. Në një intervistë të tij, në gazetën Republika, të datës 24 dhjetor 2008, Xoxa shpjegon: “Më 1 gusht të vitit 1992, shkova për të parë se si do të zhvillohej procedura e zgjedhjes së Janullatosit, e cila në vetvete ishte një shkelje flagrante e statutit të Kishës Ortodokse. Janullatosi kishte ardhur si Eksark dhe tani, pas njërës këmbë, kërkonte të vinte edhe tjetrën. Kisha dëgjuar ithtarë të tij të thoshin se ai kishte një pozitë të mirë kishtare në Athinë, ishte çmuar edhe si akademik dhe sikur po e pranonte ofertën, vetëm se e kërkonin nga të gjitha anët, që të kryesonte kishën shqiptare... Atë ditë kishin ardhur shumë ortodoksë, të cilët thërrisnin në kor anaksos... Në këto rrethana, njerëzit që shoqëronin Janullatosin, lanë kishën dhe shkuan, në fshehtësi, te hotel Tirana, ku u bë kurorëzimi, akt që nuk u justifikua as në pikëpamje formale. Veç kësaj, ardhja e Eksarkut u bë në fshehtësi dhe kurorëzimi nuk u shpall më parë. Kryetari i Komitetit për Autoqefalinë Shqiptare, ortodoksi Petrit Bidoshi, i rrëzoi me argumente pretendimet e Janullatosit, në një intervistë të datës 23 tetor 1997... Bidoshi tregoi se disa nga të krishterët, që morën vesh se çfarë po përgatitej, si pa u ndjerë, dërguan te Janullatosi, Nasho Bezhanin dhe Stefan Vokopolën, për ta vënë në dijeni se, sipas

statutit kishtar, një i huaj nuk mund të bëhej kryetitullar i Kishës Ortodokse Shqiptare. -Tani që e mora vesh, nuk do të bëj asnjë veprim kundër dëshirës së besnikëve, - u tha hirësia, pastaj bëri atë që kishte planifikuar. Ai kishte mbartur me vete edhe priftin Ilia Petrin, që u paraqit si i dërguar i peshkopatës shqiptare të Bostonit. Por edhe këtij i doli gënjeshtra, pasi na paskësh qenë i kishës greke të Nevadës, në papajtueshmëri me kishën shqiptare të Bostonit. Mirëbesimi u shemb fare kur u mësua se ndihmësi kryesor i hirësisë ishte Arkimandriti Krisostomos, i zënë me materiale propagandistike, me harta të falsifikuara dhe me libra vorioepirote, në të cilat pretendohet se “Vorio-Epiri” është grek, pa munguar në këto materiale edhe libri antishqiptar i Sebastianosit, si dhe 10.000 flamuj të “Vorio-Epirit”, që u bënë objekt kritikash edhe në Parlamentin shqiptar. Atë Nikollë Marku, i Kishës Ortodokse të Elbasanit, thotë: “Unë nuk besoj se janë ortodoksët shqiptarë, ata që e sollën dhe e mbajtën në Shqipëri Janullatosin, por janë një grup i caktuar prej tyre, që janë vënë në shërbim të tij. Kur lindi Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare, ajo mori emrin Kombëtare, sepse ata që e themeluan, e dinin që mund të vinte një moment delikat, kur Greqia, e cila nuk e ka dashur asnjëherë këtë Autoqefali Shqiptare Kombëtare, do të tentonte ta pengonte. Prandaj, unë, si prift i shuguruar në Kishën Ortodokse Maqedonase, më 8 tetor të vitit 1995, në Patrikanën më të vjetër të Europës, i parapriva kundërshtimit, për faktin se kuptova dhe ndjeva skenarin që përgatitej të luhej nga një Eksark si Janullatosi, që kërkon të bëjë ligje në dëm të Autoqefalisë Kombëtare të Kishës Ortodokse Shqiptare”.69 Studiuesi Sherif Delvina, duke komentuar këtë fakt, citon M. Haxhifotis, drejtorin e shtypit të Sinodit të Shenjtë të Kishës Greke, i cili në revistën, Kathimerini, të datës 7 mars 1994, në shkrimin me titull Dedikimi,

thotë: “Me liberalizimin e pushtetit filluan, gradualisht, të rifunksionojnë kishat. Në korrik të vitit 1991, mbërriti në Shqipëri peshkopi i Ardenicës, Anastas Janullatos. Ai ishte emëruar Eksark për Shqipërinë, nga Patrikana Ekumenike, qysh në janar të vitit 1991, për të riorganizuar KOASH-in, por vetëm në korrik të atij viti u lejua nga autoritetet shqiptare të shkojë në Tiranë. Në atë kohë, Janullatosi iu drejtua Presidentit Ramiz Alia me një letër, ku e njoftonte se ishte emëruar Eksark. Në korrik të vitit 1991, Qeveria e Stabilitetit e pranoi si Eksark të Patrikanës për Shqipërinë. Në qershor të vitit 1992, ai u emërua nga Patrikana e Stambollit, Kryepeshkop i Shqipërisë”.70 Prof. Pëllumb Xhufi, e sheh me rrezik ardhjen e Janullatosit në krye të kishës shqiptare. Ja si argumenton ai: “Pushtimi i kishës, nëpërmjet caktimit në krye të saj, pas presionesh politike, të një prelati grek, të Hirësisë së Janullatosit, përbën një përdhosje të historisë së ndjenjave dhe emocioneve të mbarë kombit shqiptar. Janullatos, i cili deklaroi se do të qëndronte në krye të Kishës Autoqefale Shqiptare, derisa të krijoheshin kushtet për riorganizimin dhe përgatitjen e kuadrove drejtuese të saj, po tregon se nuk ka ardhur me këtë qëllim. Objektivi nuk është thjesht pushtimi, në mënyrë të qëndrueshme i Kishës Autoqefale Shqiptare, por edhe të ushtrojë ndikimin që ka kjo kishë, veçanërisht te popullsia ortodokse shqiptare, për të favorizuar klanet e vjetra të Megaliidesë, helenizimin e Shqipërisë së Jugut. Të gjitha këto ngjarje që janë grumbulluar vitet e fundit, caktimi si kryepeshkop i katërt i sinodit të shenjtë shqiptar, i një tjetër greku, skandali me eshtrat e ushtarëve grekë dhe ngritja e memorialit mbresëlënës në Grykën e Këlcyrës, tregojnë, qartë, qëllimin e afërt që kanë qarqet e caktuara greke, prej të cilave, për fat të keq, nuk janë të shkëputur as qeveritarët”.71 Studiuesi Delvina, hedh dritë edhe mbi disa detaje të tjera, në lidhje me zgjedhjen e Janullatosit

në krye të Kishës Ortodokse: “Patrikana Ekumenike e Stambollit, ka ndërhyrë në kishën tonë, nga ana administrative, juridike dhe politike, duke krijuar kështu një shtet brenda shtetit. Mbas shumë përpjekjesh, Greqia siguroi monopolin mbi kishën shqiptare. Prof. Janullatos krijoi kushtet e duhura për anulimin e nenit 16 të KOASH–it, që mbron karakterin kombëtar dhe vetëqeverisës të kishës sonë. Puna e këtij “doktori nderi”, qysh më 20 maj 1998, në politikë e filozofi, bëri që Shqipëria të kalojë nga faza e helenizimit të saj afatgjatë, në atë afatshkurtër”.72 Më tej ai vazhdon: “Statuti i KOASH-it nuk lejon të emërohen peshkopë me origjinë greke. Neni 16 i tij kërkon kombësinë e tyre shqiptare. Aktualisht, Sinodi i Shenjtë ka rënë nën kontrollin e klerikëve grekë... Në kanonet e Kishës Ortodokse Greke, thuhet: kur vdes kryepeshkopi, zëvendësohet nga ai që është kurorëzuar i pari. Ndaj, Janullatos ka kurorëzuar të parin peshkopin e Beratit, që është grek, dhe pas dy ditësh ka kurorëzuar peshkopin shqiptar në Korçë. Kjo është bërë me qëllim, pasi e dinte këtë rregull. Me largimin e tij, përsëri në krye të Kishës Ortodokse do të kemi një grek... Në Sopik, një fshat çam, është dërguar një prift grek... Në Sinodin e Shenjtë u bënë dy priftërinj grekë, veç Janullatosit. Por nuk duhet të harrojmë se, edhe ata që ka marrë rreth vetes, i ka njerëzit e tij... Janullatosi ka qenë anëtar i Sinodit të Shenjtë të Greqisë dhe ka zbatuar ligjin grek për fenë, i cili është në fuqi edhe sot. Në paragrafin 3, të nenit 12, të këtij ligji, saktësohet se kush duhet të jetë në fronin e Kryepeshkopit të Athinës dhe të Greqisë: “Të zgjedhurit duhet të jenë që të gjithë të kombësisë greke, mitropolitë aktivë dhe të regjistruar në listat eklesistike të përcaktuara nga kisha greke”.73 At Marku e sheh këtë sinod të jashtëligjshëm. “Janullatosi po tenton të ndryshojë statutin e

përjetshëm me një të ri, duke u hapur rrugën personave të huaj për uzurpim dhe deformim të besimit ortodoks shqiptar”.74 Në këtë mënyrë janë venë nën kërcënim interesat kombëtare. “Nuk ka shkëputje të veprimtarisë fetare nga interesat kombëtare. Besimi dhe kombi janë një e të pandarë... nga ku ne marrim fuqi, pas asaj që na jep Zoti”.75 Komiteti Kombëtar për Mbrojtjen e Kishës Autoqefale Shqiptare, më 28 qershor 1993, në një deklaratë, botuar në gazetën Autoqefalia Ortodokse Shqiptare, të muajit korrik 1993, theksonte: “Gjithë vargu i veprimeve, që nga ardhja e paligjshme dhe vendosja e Janullatosit si Kryepeshkop provizor, të cilin asnjëherë nuk e pranuam si të tillë; vërshimi i priftërinjve grekë nëpër kishat tona dhe leximi i ungjillit greqisht, nga priftërinj grekë, kur librat e shërbesës i kemi të shqipëruara nga Imzot Fan S. Noli, themeluesi i kishës sonë autoqefale; përpjekjet për shkombëtarizimin e shqiptarëve (duke i quajtur ortodoksët shqiptarë grekë); intrigat për futjen e përçarjes fetare myslimanë–ortodoksëkatolikë, ku gjithmonë ka ekzistuar një solidaritet kombëtar..., provojnë qartë qëllimet djallëzore të qarqeve shoviniste greke, që kanë në pararojë elementë të Kishës Greke”. Ky komitet konstatoi se po përsëriteshin ngjarjet e vitit 1929. “Atëherë peshkopi Eksark, Joretheu, bënte propagandë antishqiptare. Dhe një ditë, pasi u largua nga Shqipëria, iu drejtua Lidhjes së Kombeve me një letër, ku ankohej se «po trajtohej keq minoriteti grek». Pëllumb Xhufi, lidhur me pasojat e këtyre veprimeve, thotë se ato do të shihen shumë shpejt, dhe kjo do të jetë shkatërrimtare për kombin shqiptar. “Emërimi i mitropolitit të Gjirokastrës, me kombësi dhe shtetësi greke, është akti përfundimtar që shënon fund-luftimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare nga qarqet greke, të cilat

kërkojnë, nëpërmjet pushtimit të kishës shqiptare, tëhelenizojnë jugun e Shqipërisë. Është akti i fundit, sepse akti i parë, më i rëndësishëm dhe më fatal, ka qenë, pa dyshim... grushti i shtetit që përfundoi me ardhjen e Janullatosit në mënyrë të paligjshme dhe me një ceremoni të organizuar gjetkë, më 2 gusht të vitit 1992. Që në atë kohë u dha alarmi, se u shkel një nga momentet e shenjta të kombit, që ka të bëjë me pavarësinë. Autoqefalia e Kishës Shqiptare ka qenë momenti i dytë i rëndësishëm, siç e kanë cilësuar patriotët tanë të mëdhenj, krijimin e Kishës Autoqefale Shqiptare në vitin 1921. Ai shihet si një nga aktet më emancipues, për të mos thënë më i madhi i kombit shqiptar”. Më tej, ai shtron nevojën e zgjimit të ndërgjegjes kombëtare dhe sidomos të ortodoksëve shqiptarë. “Pa dyshim, nëse ne do bazohemi në vullnetin e mirë të kryetarit të Kishës Ortodokse Autoqefale, zotit Janullatos, qëllimi është që kisha ortodokse shqiptare të mbahet përherë e robëruar me klerikë grekë. Këtu problemi nuk është më vullneti i hirësisë së tij, i cili është larguar edhe prej atyre premtimeve që bëri kur erdhi, ose kur u vendos me imponim, në kreun e Kishës Autoqefale Shqiptare. Qëllimi i tij është të përjetësojë pikërisht qëllimin grek, drejtimin grek të Kishës Autoqefale Shqiptare dhe akti i fundit i zgjedhjes së mitropolitit të tretë të Sinodit të Shenjtë, nga radhët e klerikëve grekë, e përforcon më së miri një gjë të tillë... Në radhë të parë, duhet të ketë një reagim nga vetë ortodoksët shqiptarë, të cilët duhet të nxjerrin një Fan Nol të ri. Kishën Ortodokse Shqiptare e krijuan ortodoksët, e krijoi Fan Noli dhe miqtë e tij ortodoksë të Korçës, të Përmetit, të Elbasanit, të Durrësit, të Gjirokastrës. Gjithandej ka ortodoksë patriotë shqiptarë. Autoqefalia e kishës shqiptare u pa si një akt emancipimi. Pra, nuk u emancipua nga kisha greke. Nuk do të kishte kurrë emancipim të shtetit shqiptar nga shteti grek, sepse shteti grek, që nga formimi i tij, e ka përdorur kishën dhe klerikët grekë,

pikërisht për të depërtuar dhe realizuar interesat e Greqisë në kurriz të Shqipërisë. Prandaj, duhet të ketë një reagim, duhet të ketë një Mjaft, nga ana e ortodoksëve patriotë shqiptarë, që janë të shumtë, të cilët në të njëjtën kohë duhet të mbështeten edhe prej shtetit shqiptar”.76 Një tjetër problem, i cili shihet me dyshim, është angazhimi i kreut të Kishës Ortodokse në çështjet politike. Historiani Delvina thotë se Janullatos takohet, për minoritetin, me ministrat grekë. “Në një gazetë greke, Katerinimis, shkruhet se ai diskuton me kryeministrin dhe ministrat e shtetit fqinj, problemet e minoritetit grek në Shqipëri. Në atë gazetë, Janullatos thotë: “Nuk e kuptoj idenë e shqiptarëve që feja e shqiptarit është shqiptaria”. Këtë tezë, - thotë ai, - do ta luftojmë, duke dalë hapur kundër Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Këtë e deklaroi gjatë marrjes së titullit Doktor i Shkencave... Ai shqetësohet, për shkak se kjo thënie, nuk e ndan besimin nga interesat kombëtare”.77 Nga ana tjetër, ai është deklaruar kundër ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë. Kërkon që Bashkimi Europian të jetë një bashkim politik i krishterë, ku sigurisht të mos marrë pjesë Shqipëria, që shumicën e popullsisë e ka të fesë islame. Janullatos, në intervistën që i ka dhënë Fred A. Reed, të cilën e ka botuar në librin e tij, Salonica Terminus (Talonbooks, 1996), thotë: “Njerëzit në Perëndim duhet të kuptojnë, se islamizmi është, në thelb, një fe politike”. Në vitin 1996, kreu aktual i kishës ortodokse shqiptare, ka deklaruar: “Agjenci të rëndësishme të qeverisë shqiptare janë në duar të fundamentalistëve myslimanë. Forca të fuqishme anti-ortodokse duan të krijojnë republikën e parë islamike në Europë, pikërisht këtu, një Shqipëri të Madhe që do të përfshijë Kosovën dhe një pjesë të Maqedonisë”.771 Janullatos, ndihet i preokupuar për humbjen nga

Greqia të bregdetit lindor të Egjeut dhe të Qipros Veriore, por njëkohësisht kundërshton aspiratën për bashkimin e trojeve shqiptare në një shtet të vetëm. Gazeta greke Kathimerini (botim anglisht), njofton se ditën e martë të muajit maj 2003, Janullatos, Kryepeshkop i Kishës Autoqefale të Shqipërisë, shkoi në Stamboll dhe takoi Kryepeshkopin e Kishës Ortodokse Greke dhe Patrikun Bartolomeo (Vartolomeo), për t’u rekomanduar që Kushtetuta e Bashkimit Europian të shpallë Bashkimin Europian, si bashkim politik të krishterë. Gazeta e sipërpërmendur tregoi, gjithashtu, një fotografi të tre liderëve ortodoksëgrekë. Në fotografi të bie në sy patriku Ekumenik Bartolomeu, që deklaroi në fillim të viteve ‘90të se vuajtjet e popullit serb bëjnë thirrje për simpati universale mes popujve ortodoksë, pasi serbët, tani, po përballojnë sulme nga forca të errëta në shumë drejtime.78 Të njëjtën gjë pohon edhe studiuesi Ndriçim Kulla. Në kohën e bombardimeve të NATO-s, në ishJugosllavi, kryepeshkopi i kishës Ortodokse Shqiptare, kleriku grek, Anastas Janullatos, gjatë një vizite që bëri në Moskë, në vend që të merrte në mbrojtje shqiptarët e shtypur nga mizoria serbe, për çlirimin e të cilëve bëhej dhe lufta, në një front, nga ana e Perëndimit, mori në mbrojtje serbët, shtypësit, terrorizmin shtetëror, duke mbajtur një qëndrim cinik ndaj shqiptarëve.79 Në librin, “Globalizmi dhe Orthodhoksia”, Janullatos tregon përpjekjet e bëra për dialog midis krishterimit dhe islamizmit, vështirësitë e hasura, ndikimin e fuqive të ndryshme në dëm të besimeve, të njërit apo tjetrit krah. Në të thuhet: “Gjithashtu, në shekullin tonë, shumë fuqi “të krishtera” perëndimore, i braktisën dhe i tradhtuan, pas Luftës së Parë Botërore, popullsitë e krishtera të Azisë së Vogël dhe mbajtën qëndrim pasiv përpara çrrënjosjes së re të krishterëve ortodoksë nga

Kostandinopoja dhe nga Qiproja Veriore. Së fundi, shumë misione të kishave perëndimore, në vend që t’i sillnin Krishtit popullsi myslimane të Lindjes së Mesme, lënduan dhe përçanë Kishat Ortodokse”.79/1. Duke qenë një libër i botuar nën logon e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, nënkuptohet njehsimi i pikëpamjeve politike të kishës sonë me ato të Janullatosit. E njëjta gjë mund të thuhet për njohjen nga kisha jonë ortodokse për shenjtë të Kozma Etolit. Botimi nga Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë, në vitin 1999, të librit me autor Fani Mihalopulli dhe titull “Kozmai nga Etolia”, është një pajtim i plotë me kishën ortodokse greke, pasi njeh për shenjt Kozman, të cilin e ka njohur të tillë vetëm kisha greke. Dihet që Shën Kozmai kishte dijeni për lëvizjen që kishte si qëllim ringjalljen e Perandorisë Bizantine, që përhapte Moska. Ai ka bërë të pamundurën për shtrirjen e helenizmit në trojet shqiptare. Në librin e Mihalopullos, thuhet: “Ai ishte betuar që kur ishte në Akademi me Vullgarin dhe Xharxhullin, se ishte gati të punonte për atë ide të madhe (Megaliideja), madje të jepte edhe jetën për të. E dinte politikën e Patrikanës, e cila vazhdimisht ndiqte sugjerimet e Rusisë dhe ushqente idenë e çlirimit nëpërmjet kombit flokëverdhë”.79/2 Janullatos, në librin e tij, shpreh shqetësimin për shtypjen që ushtrohet në vendet me shumicë myslimane ndaj të krishterëve, por nuk thotë asnjë fjalë për shtypjen që bëhet ndaj myslimanëve në vendet e krishtera. “Shumë kisha ortodokse lokale rrojnë edhe sot nën pushtetin mysliman, i cili me vështirësi i duron ato. Atje ortodoksët përpiqen për të mbijetuar, duke iu shmangur me takt, se sa duke synuar dialogun. Sepse dialogu pretendon liri, barazi dhe ballafaqim teorik dhe jo frikën e të fuqishmit. Dhe mundësi të tilla nuk ofrohen aty ku myslimanët përbëjnë shumicën dërrmuese dhe kanë nën kontroll të plotë pushtetin shtetëror”.79/3 Duke qortuar gabimet e Perëndimit, Janullatos vë në dukje se “kërkohet një vëmendje më e madhe në

të ardhmen, që të mos përsëritet një gabim i ri, pra në emër të klimës së mirë që duhet kultivuar për dialogun kristionoislamik, të harrohen, ose dhe të sakrifikohen, pakicat e varfra dhe të munduara që rrojnë në shumicat myslimane”.79/4 Nuk vëmë në dyshim pohimin e tij, por do të ishte me vend që në libër të trajtohej dhe qëndrimi antinjerëzor, mbajtur ndaj myslimanëve shqiptarë në Greqi, ku shumicën e bënin ortodoksët. Tashmë, dihet tragjedia e pashembullt ndaj shqiptarëve myslimanë në Greqi dhe popullsisë së Çamërisë, aneksuar brenda kufijve grek në vitin 1913, së cilës iu mohuan të gjitha të drejtat; të besimit, gjuhës, arsimimit, zgjedhjes, pronës, madje dhe të banimit në trojet e tyre etj. Në mënyrë tepër të vrazhdët janë trajtuar dhe shqiptarët myslimanë në trojet e aneksuara me dhunë në favor të Malit të Zi, Maqedonisë dhe Serbisë. Dihen pasojat e dhunës serbe edhe në dy dekadat e fundit ndaj popullsisë myslimane të Kosovës, ku më “i forti”, ortodoksët serbë, kryen ndaj tyre reprezalje të paimagjinuara. Trajtimi qytetar i barabartë, do të ishte një mrekulli, pasi të gjithë i përkasin kësaj toke dhe kësaj Perëndie. Por edhe sot, ndaj shqiptarëve myslimanë që shkojnë për të punuar në Greqi, mbahet një qëndrim diskriminues, u bëhet presion për të ndryshuar besimin, lihen pa shkolla dhe pa të drejtat më elementare të statusit të emigrantit, për të cilin mund të jepte ndihmesë pozitive edhe Hirësia e Tij. Kryepeshkop i përkohshëm Përgjithësisht, qëndrimi i inteligjencës shqiptare dhe jo vetëm i saj, ndaj kulteve fetare, është pozitiv, pasi, më së shumti, ato konsiderohen pasuri kulturore. Një konsiderim i tillë, i çliruar prej psikologjisë apo predispozitës religjioze (diferencuese), mund, fare mirë, të shërbehet si një (kundër) argument që e purifikon qëndrimin kontestues, prej paragjykimit apo diferencimit

religjioz. Nën këtë logjikë dhe në vijimësi të ndjeshmërisë tradicionale, qëndrimet e shqiptarëve, janë më së shumti qëndrime apo sensibilitete kombëtare. E gjithë kjo përbën, në fakt, një parim të përgjithshëm shqiptar, që zbatohet për çdo rast të veçantë, e natyrisht, për secilin religjion që bëhet atakues në aspekte statutuore, kushtetuese, kombëtare. Me rastin e kurorëzimit të tij në krye të kishës së Shqipërisë, A. Janullatos deklaroi se do të ishte i përkohshëm. Mirëpo, konfiguracioni klerikal që iu ofrua si fakt i kryer shqiptarëve, ishte krejt e kundërta e deklaratës kryepeshkopale fillestare. Në një letër që Presidenti i Republikës i drejtonte në atë kohë Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, shkruhet: “Sqarojmë se një vit më parë, Patriku i Stambollit, në kundërshtim të plotë me statutin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe pa u konsultuar me autoritetet shtetërore apo fetare të vendit, emëroi në Shqipëri katër priftërinj grekë, kryepeshkopin dhe tre arkimandritë. Pas diskutimesh, u ra dakord me kryepeshkopin që ai të qëndronte provizorisht si kryepeshkop i Shqipërisë, ndërsa emërimet e arkimandritëve të anuloheshin. Autoritetet qeveritare greke, të cilat, çuditërisht, kanë insistuar shumë në të, kanë marrë të njëjtën përgjigje”.80 Në kushtet e Shqipërisë, krerët e besimeve fetare, ka shumë rëndësi që të jenë shqiptarë. Nuk duhet harruar se, ndërsa Presidenti në Shqipëri, nuk ka lidhje me besimet fetare, në Greqi ndodh e kundërta; Presidenti e lidh betimin e tij, të pashkëputur nga Triada e shenjtë. Nëse Presidenti në Shqipëri, nuk konsultohet për problemet e shtetit me krerët e besimeve fetare, në Greqi ato janë të pashkëputura nga njëra-tjetra. Janullatos takohet me Presidentin e Greqisë, si në rastin kur ai shkon në Athinë, ashtu edhe kur Presidenti i Greqisë viziton Tiranën. Sipas paragrafit të dytë, të Nenit 33 të Kushtetutës së Greqisë,

Presidenti i Republikës së Greqisë, kur zgjidhet, betohet sipas kësaj formule: “Betohem në emër të Triadës së Shenjtë, bashkëthelbësore dhe të pandashme, se do të respektoj Kushtetutën dhe ligjet, se do të kujdesem për respektimin e tyre me besnikëri, se do të mbroj pavarësinë kombëtare dhe tërësinë e vendit, do të mbroj të drejtat dhe liritë e Helenëve dhe do t’i shërbej interesit të përgjithshëm dhe përparimit të kombit helen”. Kështu, pavarësia kombëtare e Greqisë, të drejtat dhe liritë e helenëve, interesat dhe përparimi i kombit helen, shihen sipas ligjit themeltar grek, të pandara nga feja ortodokse greke, në thelb të së cilës triada e shenjtë është e pandashme. Për këtë shkak, Sinodi i Kishës Ortodokse Shqiptare, i cili dominohet nga shtetas grekë, me kombësi greke, mbetet të shihet si një aneks i kishës greke, që i sheh ortodoksët shqiptarë si grekë. Për të shmangur këtë varësi të kishës sonë nga ajo greke, përpjekje u bënë dhe nga vetë ortodoksët. Kostaq Xoxa, kujton: “Në vigjiljen e 2 gushtit (1992), Uran Butka, me cilësinë e Kryetarit të Komisionit Parlamentar për Kulturën, bashkë me pjesëtarë të Këshillit të Kishës Ortodokse, mori takim me Presidentin e Republikës (ora 24°°), të cilin e njoftuan për përpjekjen që po bëhej për shugurimin e Janullatosit dhe pasojat që mund të rridhnin më vonë. Presidenti u tha në takim, se hierarku kishtar ishte pranuar si Eksark, domethënë me detyrë të përkohshme, dhe në këtë mënyrë ky nuk do të kishte mundësinë e emërimit të Sinodit të peshkopëve. Por Janullatos e shpalli veten kryepeshkop në mënyrë jashtëkanonike (sepse u bë jashtë Kishës), dhe më pas emëroi edhe Sinodin e shenjtë me katër peshkopë: të Durrësit, Beratit, Gjirokastrës dhe Korçës, dy prej të cilëve me kombësi greke, duke përgatitur në këtë mënyrë sërish zgjedhjen e një kryepeshkopi grek pas tij81

Më tej, Xoxa shpjegon: “Për mbrojtjen e pavarësisë së kishës u ngrit një Komitet, me kryetar Petrit (Petro) Bidoshin. Veprimtaria e këtij komiteti ka qenë e dendur, veçanërisht në fillim. Janë organizuar mbledhje dhe debate ndërgjegjësuese në salla të Bibliotekës Kombëtare dhe nëpër rrethet. Mendimi ortodoks ka qenë me frymë kombëtare. Ka dalë gazeta Autoqefalia Ortodokse Shqiptare, me drejtor P. Bidoshin. Në këtë gazetë, peshkopët shqiptarë kanë dhënë ndihmesën e tyre për Autoqefalinë, kanë pasur vendin e nderit që meritonin...”.82 Delvina nuk beson në përkohshmërinë e kryepeshkopit. Ai thotë: Janullatosit i shkon për shtat thënia e Balzakut, për detyrën provizore: “Në Francë provizori është i pavdekshëm”, Napoleon Bonaparti është shprehur: “Nuk ka gjë më të gjatë se provizorja”. Vlen të theksohet se, Presidenti i Republikës, Sali Berisha, në vitin 1994, i tha Janullatosit para teleshikuesve: “Ti je Kryepeshkop provizor i KOASH–it”. Ndërsa Janullatosi ia ktheu: “Të gjithë në këtë botë, provizorë jemi”. Të ndriçuar prej Balzakut dhe Bonapartit, askënd s’mund ta gënjejë mendja se A. Janullatos mund të ikë vetë. Ai nuk do të shkulet kurrë nga Shqipëria. Në një artikull të saj, botuar në Ngjallja, zonja Donika Omari “deponon” qartë: “Tregojnë, në Shënavlash, se besimtarët, me zë jo fort të lartë, thonë: Janullatosi ka dashur që kishës së Shën Harallambit (një nga dy kishat e Shënavlashit), t’i ndërrojnë emrin, nga Kisha e Shënavlashit, në Kisha e Shën Anastasit, gjë që nuk është pranuar prej tyre. Por Janullatosi ka lënë amanet që, kur të vdesë, të varroset në Shënavlash. E kështu, në vend të Manastirit të Shënavlashit do të kemi manastirin grek të Shën Anastasit”.83 Rrëzohet Statuti i vitit 1929

Hap i rëndësishëm, për të tria fetë në vendin tonë ishte aprovimi nga Parlamenti shqiptar, më 3 qershor 1923, i statutit legal të komuniteteve fetare, në të cilin, lidhur me parësinë, thuhet: Paria fetare e shkallës më të lartë, duhet të ketë këto cilësi: nënshtetas shqiptar, të dijë gjuhën shqipe, të gëzojë të drejtat civile dhe politike, të jetë prej racës shqiptare ose fëmijë prej tri brezash në Shqipëri. Statuti legal i Komuniteteve Fetare u miratua nga Këshilli i Naltë, më 14 qershor 1924. Më 11 gusht të atij viti, Kryeministri Fan Noli, i drejtohet Kryesisë së Kuvendit Kushtetues, që t’i dërgojë disa kopje Ministrisë së Drejtësisë për veprim. Artikulli 7 i dekret-ligjit mbi “Formimin e Komuniteteve Fetare”, i datës 9 korrik 1929, thotë: “Kryetarët e feve, ashtu dhe vartësit direkt të tyre, duhet të jenë shtetas, prej fisi dhe gjuhës, shqiptarë”. Janë të shumtë studiuesit dhe intelektualët që kanë shkruar dhe janë shprehur për këtë çështje. Shumica e tyre janë kundër ndryshimit të statutit të vitit 1929. Delvina thotë: “Prof. Janullatos, në artikullin me titull, Kuadri Juridik-Kanonik, shkruan: «Kongresi III i delegatëve hartoi Statutin e Ri të KOASH-it, më 5 shkurt 1950. Ky kongres u mblodh kanonisht në Tiranë. Nga ana e së drejtës kanonike, ishte më i fuqishëm se ai i vitit 1929. Kongresi III i KOASH-it e zëvendësoi atë të vitit 1929, me procedura kishtare dhe shtetërore të padiskutueshme. Statuti i vitit 1950, është më i pjekur dhe i siguron KOASH-it më shumë liri dhe pavarësi fetare, se Statuti i vitit 1929».84 Pra, ai bazohet në ndryshimet që ka bërë në statutin e KOASH-it, Enver Hoxha. Mirëpo, vendimet e marra nga sistemi komunist, i cili ishte për shpërbërjen e fesë, nuk duhet të merren në konsideratë. Për këtë flasin dokumentet: “Më 15 shkurt 1950, Kongresi III i KOASH-it, ora 9, seancën e parë e çeli Mitropoliti i Tiranës dhe i Durrësit dhe Kryepeshkopi i të gjithë Shqipërisë, Hirësia e Tij Paisi

Vodica, i cili përshëndeti delegatët dhe falënderoi përfaqësinë e qeverisë, Gjeneral Kolonel Enver Hoxha dhe autoritetet e tjera që asistojnë në Kongres. Pastaj, kryetari i mbledhjes ia dha fjalën Adil Çarçanit, Sekretar i Përgjithshëm i Kryeministrisë, i cili në emër të qeverisë, përshëndeti Kongresin dhe i uroi sukses në punën e tij. Adil Çarçani përcaktoi në vija të përgjithshme të drejtat dhe detyrat e Komitetit Ortodoks të Shqipërisë, në kursin e ri të regjimit demokratik popullor në Shqipëri”.85 Qeveria e atdhetarizoi fenë. Kjo duket qartë në Rezolucionin e Kongresit III të KOASH-it, ku thuhet: Kisha dhe punonjësit e saj të qëndrojnë me vendosmëri dhe vigjilencë përkrah popullit shqiptar dhe pushtetit të tij, kundër çdo armiku të jashtëm dhe të brendshëm dhe të punojnë me ndërgjegje nën drejtimin dhe respektimin e plotë të ligjeve dhe të urdhëresave të pushtetit tonë popullor dhe të realizimit të planeve. Të gjithë funksionarët e kishave, klerikë dhe laikë, gjithë priftërinjtë dhe personeli kishtar i qyteteve dhe i katundeve, të ushqejnë dashuri të pakufishme për Republikën tonë Popullore, për qeverinë demokratike, udhëheqësin e saj të ndritur, shokun Enver Hoxha, Bashkimin e Lavdishëm Sovjetik, Stalinin e Madh dhe Demokracitë Popullore motra.86 Në telegramin e datës 2.7.1950, kryetari i KAOSH-it, Paisi Vodica, dhe Sekretari i Përgjithshëm, Niko Cano, parashtrojnë në emër të KAOSH-it, se do të ishin vigjilentë dhe të fortë kundër lakenjve të imperializmit skllavërues dhe shërbëtorëve të tij, armiq të betuar të popullit tonë dhe të gjithë njerëzimit përparimtar dhe paqedashës. Ky telegram i drejtohet Kryetarit të Këshillit të Ministrave dhe komandantit të Forcave të Armatosura të RPSH-së, Gjeneral-Kolonel Enver Hoxha. I njëjti autor, më tej vazhdon: “Statusin e vitit

1929, Janullatosi e quan defenitivisht të vdekur dhe të varrosur. Në artikullin Vendi i Kryepeshkopit nuk është fron pushteti, por kryq shërbimi, ai pohon: «Ne lutemi dhe punojmë në drejtimin që Perëndia të nxjerrë sa te jetë e mundur më parë, njerëz të përshtatshëm, që të hirotonisin episkopë. Të kemi sa më parë Sinodin e Shenjtë dhe dikush prej tyre të zgjidhet Kryepeshkop. Dhe të interesuarit drejtpërdrejt ortodoksë, sigurisht që nuk do të pranojnë ndërhyrje të papërgjegjshme nga jashtë në ecurinë e kishës së tyre».87 Shteti ka ndikimin e vet në mbarëvajtjen e punëve. Ai është rregullator dhe duhet t’i mbrojë statutet e komuniteteve të para 28 nëntorit të vitit 1944, si edhe KOASH-i duhet t’i respektojë ligjet e shtetit, në kuadër të reciproritetit, sipas fjalëve të Ungjillit: “Jepi Qezarit atë që i takon Qezarit dhe Perëndisë atë që i takon Perëndisë”.88 Ndërsa At Nikollë Marku pohon: “Janullatos po manipulon nenet e statutit, duke hequr ose ndryshuar ato pjesë ku flitet për kombësinë e kryepeshkopit të Shqipërisë. Për këtë shkak ai hodhi baltë mbi hirësinë e tij, Imzot Fan Stilian Noli, shkeli me këmbë atdhetarizmin e çdo prifti, që kërkoi zbatimin e Nenit 16, i cili kërkon që Kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Shqiptare duhet të jetë me gjuhë dhe gjak, me kombësi dhe zemër shqiptare....”. Ndërsa lidhur me mundësinë e dhënies së nënshtetësisë shqiptare këtij kleriku të lartë, At Marku thotë: “Unë besoj se Presidenti i Republikës nuk do ta bëjë një gabim të tillë. Nëse do të nënshkruajë nënshtetësinë, do të japë një kontribut negativ për ne ortodoksit shqiptarë dhe tërë shqiptarët, në shërbim të shpërbërjes së ortodoksisë shqiptare dhe greqizimit të plotë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Natyrisht, sa të hapet rruga dhe klerikë të tjerë grekë do të kërkojnë dhe fitojnë këtë të drejtë, pasi nuk mund të gjenden më argumente për t’i kundërshtuar”.89

Delvina e sheh me frikë zotërimin e Sinodit të Shenjtë nga klerikë grekë. Ai është shprehur: “Tani, Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare është i zotëruar nga klerikët grekë, pasi nga 5 mitropolitë, tre janë me kombësi greke. Janë Kryepeshkopi Janullatos, Mitropoliti i Beratit, Imzot Ignati dhe Mitropoliti i Gjirokastrës. Shqiptar mbeten Mitropoliti i Korçës, Imzot Joan Pelushi, dhe kryesekretari i Përgjithshëm i KOASH-it, Jani Trebicka. Shteti shqiptar heshti. Janullatosi fronëzoi priftin grek Hieromonak Dhimitër Sinati, Peshkop të Mitropolisë së Gjirokastrës. Dhe të mos harrojmë që Mitropolia e Gjirokastrës është nga më të rëndësishmet e Kishës Autoqefale Shqiptare”.90 Ndërsa politikani Sabri Godo shprehet: “Unë do të isha kundër emërimit të çdo kryepeshkopi me kombësi të huaj. Nuk kam ndonjë tendencë për të thënë se nuk duhet të jetë veçanërisht grek, por aq do të isha kundër, po të ishte bullgar, serb ose rus. Ngado që do të vinte, për mua do të ishte i papranuar, sepse, për mendimin tim, kisha duhet të ishte shqiptare. Vepra e Janullatosit do të mbetet, por duhet të ketë një cikël të mbylljes... Të tria besimet fetare pësuan të njëjtin ndëshkim të rëndë nga komunizmi. Ndofta ata që e pësuan më keq ishin katolikët, për shkak të specifikës së rretheve ku janë përqendruar. Kështu që ekzistenca e tij nuk justifikohet më me ndërtimin e kishës. Mendoj se ka kaluar koha kur ne duhet të shtrinim dorën për ndihmë, sepse klerikët tanë ishin zhdukur dhe se nuk kishim drejtues për të shkolluar dhe drejtuar klerikët tanë. Kjo që mund të quhet fazë tranzicioni e besimeve fetare në Shqipëri, ka kaluar. Tani duhet të shikojmë, në këtë rrugë e sipër, çfarë është ajo që nuk qëndron dhe që duhet rregulluar. Një prej tyre, do të ishte se si do të jetë organizimi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Ajo duhet të jetë me çdo kusht një Kishë Autoqefale. Dhe unë besoj se ky është vullneti i ortodoksëve të mirë shqiptarë”.91

“Erdha, se më kërkuan ortodoksët shqiptarë” Kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Anastas Janullatos, në një intervistë dhënë në shtëpinë e tij në Athinë, rreth zërave kritikë në Shqipëri, se Kisha Ortodokse e Shqipërisë po “greqizohet”, shpjegon: “Kur unë erdha në Shqipëri, erdha si Ambasador i Patriarkanës Ekumenike për të parë se çfarë ka mbetur... Pastaj ishin shqiptarët ortodoksë ata që më kërkuan të qëndroj në Shqipëri. Unë nuk qëndrova vetë. Kur erdhi koha që unë të kthehesha në Greqi... atëherë shqiptarët më thanë: “Do të ikni tani, kur ju i dini hallet dhe vështirësitë tona”? Kështu që unë u ndodha para një dileme. Nuk ishte diçka që e zgjodha vetë. Dhe përgjigja ime ishte: - e para, nëse ju vërtet e doni këtë, - dhe unë pyeta vetëm ortodoksët, nuk pyeta, të themi, myslimanët dhe ateistët,- nëse juve ju pëlqen kjo, dhe nëse Patriarkana Ikumenike e pranon vërtet këtë, dhe nëse qeveria e pranon këtë, atëherë këto janë tre predispozita që do të më drejtojnë mua për vendimin tim. Dhe pastaj, një përfaqësi zyrtare e Kishës së Shqipërisë shkuan te Patriarkana dhe i kërkuan, që i dërguari i Patriarkanës, «... të qëndrojë te ne dhe të na organizojë»”.92 Duke folur për një farë krize të krijuar brenda Kishës Ortodokse Shqiptare, lidhur me rrezikun e humbjes së autoqefalisë së saj, Janullatos është shprehur: “Kriza, shumë herë nuk vjen nga komuniteti ortodoks... Ne nuk mund të pranojmë deputetë që janë myslimanë ose ateistë, t’i tregojnë rrugën dhe t’i japin këshilla Kishës Ortodokse. Kisha Ortodokse e Shqipërisë ka shumë njerëz, shumë patriotikë, shumë të rëndësishëm dhe shumë seriozë. Ata kanë mundësi të vendosin... Unë nuk jam në Shqipëri për të krijuar një koloni. Të gjithë njerëzit që kanë qenë këtu e dinë, se në kohë kritike unë e kam ngritur i vetëm zërin tim kundër shumë prej këtyre gabimeve. Njerëzit që i

dinë punët nga brenda, e kuptojnë shumë qartë, se nuk ka kontribut më të rëndësishëm se i Kishës Ortodokse dhe i këtij kryepeshkopi”.93 Ndërsa, për sa i përket ruajtjes së identitetit, Janullatosi vijon: “Në fillim të viteve ’90, shumë njerëz kuptohet që menduan se, për të pasur një identitet, të kemi një identitet të ndryshëm nga ai i fqinjëve tanë. Por ishte naive -Shqipëria nuk është në Arabinë Saudite apo në Afrikë, është në Ballkan. Dhe kisha ortodokse është një urë me fqinjët, nuk është kërcënim, është bekim...”.94 Lidhur me perspektivën e Kishës Ortodokse Shqiptare, për sa i përket hierarkisë dhe zhvillimeve të ardhshme, A. Janullatos thotë: “Siç ju thashë, ka vetëm pak kohë që votuam për një kushtetutë të re dhe ne duhet ta implementojmë këtë kushtetutë dhe kjo do të thotë më shumë pjesëmarrje të njerëzve. Dhe, midis të tjerash, ju e dini se këta njerëz janë shtetas shqiptarë... Slogani im ishte prej fillimit: një pyll nuk është më i bukur kur ka vetëm një tip pemësh. Çështja është që pylli të jetë i shëndetshëm dhe kjo është ekzaktësisht ajo që po përpiqemi të bëjmë”.95 Kurorëzimi i Janullatosit ka qenë spontan Politikani Sabri Godo, lidhur me intervistën e Kryepeshkopit Janullatos, pohon: “Hirësia e tij është njëpersonalitet i mendimit të lirë dhe vizionit të gjerë. Është e vërtetë që ai ka dhënë një kontribut të çmuar në ngritjen e Kishës Ortodokse në Shqipërinë e shkatërruar nga komunizmi, që ka ndodhur edhe me besimet e tjera. Por, në intervistën e dhënë, ka shumë gjëra që nuk qëndrojnë. Hirësia e tij thotë, që në fillim të intervistës, se ai u vendos këtu me kërkesën këmbëngulëse të shqiptarëve. Unë do të pyesja: cilët janë këta shqiptarë? Sa ishin këta dhe ku u shfaq vullneti i tyre? Unë besoj se vendosja e një kleriku të huaj në krye të Kishës Autoqefale,

duhet të ishte bërë fakt, nëpërmjet një Kongresi të kësaj kishe, që të ndryshonte edhe statutin e vitit 1929. Nuk është kjo rruga e vendosjessë Hirësisë së tij, Janullatos, në krye të kishës sonë. Është e kundërta. Ajo u bë në rrugë spontane dhe pa qenë e zyrtarizuar”.96 Ndërsa lidhur me shkeljen e statutit të vitit 1929, me kurorëzimin e Janullatosit në krye të kishës shqiptare, Godo sqaron: “Statuti në fjalë, përcakton se Kryetari i Kishës Ortodokse Autoqefale duhet të jetë me kombësi shqiptare. Dhe unë nuk di që z. Janullatos të jetë me kombësi shqiptare”. Fillimisht, pëlqimin për nisjen e veprimtarisë së Janullatosit në Shqipëri e ka dhënë ish-Presidenti i asaj kohe, Ramiz Alia... Por mbetet e paqartë, se në çfarë rruge është bërë emërimi i tij. Kjo është kaluar në heshtje nga Ramiz Alia. Presidenti që erdhi më pas, e gjeti një fakt të kryer, në pamundësi të ndryshonte këtë, sepse kjo do të krijonte ndofta një reagim të brendshëm, por sidomos mund të provokonte një reagim të fortë nga pala greke dhe ne nuk ia kishim ngenë këtyre punëve në atë kohë. Kështu që, duke kaluar nga një president te tjetri, u pranua në heshtje qenia e Kryepeshkopit në detyrën që mori përsipër”.97 Lidhur me një çështje mjaft të përfolur, që në Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare janë emëruar në poste drejtuese klerikë të tjerë me kombësi greke, Godo është shprehur: “Për mendimin tim, kjo gjë nuk shkon... Më duket një tendencë e rrezikshme dhe e papranueshme, që Kryesinë e Kishës Ortodokse Shqiptare ta kemi me kombësi greke, sepse ajo është instanca më e lartë fetare që merr përsipër organizimin e kishës. Dhe kjo kryesi duhet të shkojë duke u bërë shqiptare dhe jo duke u kryesuar nga një kombësi e huaj, që nuk ka të bëjë me Shqipërinë. Marrëdhëniet e Kishës Ortodokse me shtetin grek janë një punë e grekëve. Ne nuk duam të marrim ide të tilla hua. Ne jemi një shtet laik dhe kemi

marrëdhënie të përcaktuara me komunitetet fetare, me ligj, siç e përcakton Kushtetuta. Marrëdhëniet e shtetit me komunitetet fetare nuk kanë krijuar asnjë shqetësim. Gjithsesi, them se nuk na duhet një model i huaj, sidomos i atyre shteteve ku feja ka një ndikim të madh drejtpërsëdrejti mbi shtetin, politikën dhe shoqërinë në përgjithësi”.98 Ligji fetar Mjegullimet që janë vënë re favorizohen edhe për shkak të mungesës së ligjit: Për administrimin dhe drejtimin e subjekteve fetare në Shqipëri. Ky ligj ekziston në të gjitha shtetet fqinje, si dhe në Greqi. Paragrafi 2, i nenit 12, thotë: “Kryepeshkopi i Athinës dhe i Greqisë duhet të jetë me kombësi dhe shtetësi greke”. Historiani dhe njëkohësisht deputet i Kuvendit të Shqipërisë, P. Xhufi, është shprehur: “Akti i parë që do të bëhej, dhe nuk po bëhet qëllimisht... ka qenë moshartimi i ligjit për komunitetet fetare. Ai do të vendoste rregullat, principet dhe raportet midis shtetit dhe komuniteteve fetare, i cili do të sanksiononte respektimin e komuniteteve fetare dhe të dokumenteve ligjore që rregullojnë funksionimin e tyre dhe në rastin konkret, Statuti i Kishës Autoqefale. Kjo nuk po ndodh. Një nga prioritetet për fenë është nënvlerësuar. Hartimi i këtij projektligji nga Këshilli i Ministrave, prej dy vjetësh është transferuar për kompetencë te Ministria e Kulturës dhe Turizmit. Ky gjest tregon mungesën e vullnetit për ta trajtuar me seriozitet problemin e fesë, jo vetëm të fesë ortodokse, por edhe të fesë katolike dhe asaj myslimane. Ne kemi probleme me të gjitha komunitetet, sepse duke parë tendencën, uzurpimin nga klerikët grekë të Kishës Ortodokse Autoqefale, edhe në Kishën Katolike ka tendencë, që në krye të saj, të zgjidhen klerikë jo me kombësi shqiptare. Kjo e ka shqetësuar komunitetin katolik shqiptar. Madje,

ka pasur dhe artikuj të fuqishëm në shtyp nga përfaqësues të këtij komuniteti. Komuniteti Musliman ka problemet e tij, që i njohim të gjithë, por nga shteti nuk vihet dorë”.99 Ligji fetar ka qenë i qartë dhe nuk lejon parësi jashtë kombësisë shqiptare. Ndërsa Enver Hoxha bëri që kryepeshkopët mund të mos kenë vetëm shtetësi shqiptare. “Ky lëshim u bë për shkak se rusët urdhëruan, të gjitha demokracitë popullore, të bënin ndryshime të tilla, pasi kërkonin të sillnin edhe peshkopin e Kievit këtu, mund të sillnin dhe myfti atë të Azerbajxhanit. Të gjitha shtetet demokratike, të ish-demokracive popullore, e hoqën këtë shtojcë. Kështu vepruan Bullgaria, Rumania. Pra, bënë korrigjimin e duhur. Dekret-ligjin për formimin e komuniteteve fetare të vitit 1929, e kanë shumë deputetënë dorë... Greqia e ka një ligj të tillë. Është e çuditshme që politikanët tanë, të partive të ndryshme, nuk marrin iniciativën për ligjin fetar”.100 A duhet të angazhohet shteti në miratimin e një ligji të tillë? Për deputetin Xhufi, shteti ka përgjegjësinë e vet për qytetarët shqiptarë, pavarësisht nga feja dhe nga besimi, dhe, në qoftë se një ortodoks, në njëfarë kuptimi, është i lidhur me Komunitetin Ortodoks, me Kishën Ortodokse, ai, në radhë të parë, është qytetar i Shqipërisë, lidhet me shtetin e tij jo me një fije, por me 100 fije. Shteti ka përgjegjësi për mbarëvajtjen, për paqen, për harmoninë fetare, e cila, nëse prishet, rrezikon vetë sigurinë kombëtare. Pra, fenë unë e shoh si një problem të sigurisë kombëtare. Prandaj duhet që domosdo shteti të vërë dorë aq sa i takon dhe të bëjë një ligj për fetë, siç e kanë të gjithë, siç e ka edhe Greqia. Ka qenë një projekt i gatshëm, mbi të cilin, me sa duket, nuk është punuar fare, përderisa as nuk flitet, jo më të paraqitet në Parlament për t’u miratuar apo paraprakisht në qeveri. Presioni i huaj është në atë masë, sa parlamentarët dhe qeveria nuk guxojnë të diskutojnë një ligj që ka të bëjë me

fatin e kombit të tyre”.101 Shqipëria është duke u mbushur me kisha gjigante, duke u dhënë qyteteve shqiptare, sidomos në jug të vendit pamjen e qyteteve ortodokse. Vendosja e kryqeve ne çdo fshat e qytet, nuk është gjë tjetër, veç hija e helenizimit, që tenton të përparojë pa kufi. Katedralja ortodokse në sheshin qendror të Tiranës, në sheshin midis selisë së Partisë Socialiste dhe Ministrisë së Mbrojtjes, në një pikë dominante, flet qartë për përparësitë që ka ortodoksia në vendin tonë. Duke qenë e rrethuar me objekte të rëndësisë së veçantë, siç janë disa ministri, askush nuk mund të mendojë, se prania e saj, nuk paraqet asnjë rrezik për pavarësinë e Shqipërisë. Katedralja ortodokse do të jetë objekti kryesor me të cilin do të përballet syri i turistëve të huaj, duke lenë të kuptohet se kryeqyteti shqiptar i përket ortodoksisë, pra helenizimit. Kishat, bashkë me bizneset e fuqishme të telefonisë së lëvizshme, bankat greke dhe një mori biznesesh të tjera, ndihmojnë në shtrirjen e hijes së helenizimit të jugut të vendit tonë. Dhe e gjithë kjo tablo është favorizuar nga mungesa e ligjit, duke lejuar ngritjen e kishave me karakteristika të kishave greke të shekujve të shkuar. Sipas historianit P. Xhufi, ka një përpjekje të kalkuluar mirë nga ambientet greke, për të ndryshuar panoramën etnike të Shqipërisë, jo vetëm duke ndryshuar kombësinë dhe fenë e qytetarëve me kombësi shqiptare... Kishat ecin sipas një projekti, sipas një stili, i cili, absolutisht, nuk është në stilin e kishave autoktone ortodokse shqiptare. Ato riprodhojnë modelin origjinal që është në Greqi. Pra, janë kisha me arkitekturë të kishave greke dhe janë të ngritura me shumicë në një vijë, që është vija imagjinare e “Vorio-Epirit”, e përcaktuar që në vitin 1913. Ato janë ngritur që nga derdhja e Vjosës në vazhdimësi në fshatra, në qytete, ku nuk ka fare ortodoksë, siç është Memaliaj, në Këlcyrë, apo qoftë

edhe në Përmet. Kisha të stilit grek vazhdojnë të shtrihen deri në Korçë. Vihet re një koncentrim objektesh fetare, të cilat synojnë, me sa duket, të zëvendësojnë piramidat e kufirit, që grekët nuk i njohin në vendin e tyre të ligjshëm, pra në kufirin e njohur që në vitin 1913, e konfirmuar në vitin 1924 nga Protokolli i Firences”.102

Në kishat shqiptare meshohet greqisht S’ka poshtërsi më të madhe, se sa të vësh atdheun në rrezik për interesa personale Sami Frashëri

Në kishat shqiptare, ku meshohet greqisht, shumë besimtarë nuk kuptojnë asnjë fjalë nga mesazhet e meshës dhe ata ikin si në errësirë, duke ndezur te dera një qiri, si për të bërë pak dritë në pjesën e përparme të këtyre kishave. Ky moskuptim shumëvjeçar mund të zgjidhet vetëm nëse besimtarëve shqiptarë do t’u meshojnë priftërinjtë shqiptarë, në gjuhën e tyre të nënës, duke i bërë kështu një shërbim të qartë vendit tonë. Viktor Dervishi, në një artikull të botuar në gazetën Republika, 27 dhjetor 2006, shkruan: “Më 25 nëntor 1998, na vdiq nëna dhe, sipas traditës sonë kristiane, para se ta përcillnim në banesën e fundit, kryem ceremoninë fetare në Kishën e Mitropolisë në Gjirokastër. Kisha ishte e mbushur plot. Të gjitha shkrimet, këngët dhe vajtimet e priftit dhe psaltësve u thanë në greqisht. Me gjithë dëshpërimin për humbjen e nënës, aty nga mesi i ceremonisë, nuk m’u durua dhe iu drejtova kujdestarit të kishës, një i njohur i familjes sonë, që atë moment ndodhej pranë meje: -Do të më pëlqente shumë dhe do të më

lehtësohej paksa dhimbja, nëse shërbesën fetare të lamtumirës do ta dëgjoja në shqip. Greqisht nuk është e rregullt, nuk është e kuptueshme, as e pëlqyeshme. Ne jemi shqiptarë. -Po ta doje shqip, - m’u përgjigj kujdestari i kishës, duhet të kishe zgjedhur Kishën e Varoshit. I çuditur i thashë: -Pse, këtu në Kishën e Mitropolisë, nuk jemi në Shqipëri? - Ai u largua pa më thënë asnjë fjalë, duke më lënë të befasuar me sugjerimin e tij. Tre-katër vite pas kësaj ngjarjeje, asistova në ceremonitë e kurorëzimeve fetare të dy kushërinjve të mi, në po këtë kishë. E njëjta gjendje. Vetëm greqisht. Po më e çuditshmja ishte, se gjatë ceremonisë, emrat e dhëndurëve përmendeshin, njërit Spiro, kur emrin e kishte Piro dhe tjetrit Andrea, kur emrin e vërtetë e kishte Ardian”. Gati të njëjtin pohim bën dhe studiuesi Sherif Delvina, i cili thotë: “Në Kishën e Kryengjëjve, në lagjen 18 Shtatori të Gjirokastrës, u mbajt një meshë, ku prifti grek meshoi në gjuhën greke, në një kohë që brenda institucionit ishin qindra shqiptarë... Në këtë ceremoni morën pjesë Ambasadori grek në Tiranë dhe të tjerë. U duk edhe prifti i Kosinës që u mor me zhvarrimet, Vasil Thomollari. Pati përfaqësues edhe nga Kisha Ortodokse Greke, nga mediat e shtetit fqinjë, të cilat i bënë një jehonë të madhe kësaj ceremonie”.103 Nuk mund të pranohet teoria, se nuk gjenden priftërinj të aftë shqiptarë. Nga radhët e popullit shqiptar kanë dalë shumë dijetarë, filozofë e gjuhëtarë, historianë dhe shkrimtarë, studiues dhe shkencëtarë, aktorë, poetë dhe piktorë, luftëtarë, kapedanë dhe strategë të mëdhenj ushtarakë, diplomatë, teologë etj. Madje, nuk kanë munguar klerikë të shquar e patriotë si Fan Stilian Noli, At Visarion Xhuvani, At Gjergj Fishta, At Stath Melani, Papa Kristo Negovani, At Shtjefën Gjeçovi, Baba Rexhepi, Papa Panua, Hafiz Ali Zëmblaku, Abas Hilmi

Dede, Baba Selim Fushëkruja (Kaliçani), Imzot Joan Pelushi, At Bernardin Palaj, At Donat Kurti, At Viçens Prenushi, At Gjon Shllaku, At Nikolla Marku, etj., figurat e të cilëve nuk mund të përbalten dhe nënvlerësohen, veçse në mënyrë të pandershme. Shqiptarët janë shumë të ndjeshëm ndaj historisë, në veçanti kur flitet për bashkim të kishës sonë me atë greke, sepse, sipas shumë studiuesve, konflikti midis Kishës Ortodokse Shqiptare dhe asaj greke, nuk është fetar, por politik.104 Shërbimi ndaj atdheut është një detyrë e çdo individi. Sami Frashëri, më shumë se një shekull më parë, është shprehur: “Gjithkush është i detyruar t’i shërbejë atdheut të tij pa shpërblim. Nuk është për t’u qortuar edhe ai që i shërben atdheut të tij dhe shpërblehet, por s’ka poshtërsi më të madhe, se sa të vësh atdheun në rrezik për interesa personale”. Ndërsa Naimi, në vjershën Shqiptarët dhe grekët, shkruar në dy gjuhë, greqisht dhe shqip, e sqaron raportin e ndërmjetëm reciprok, të shtetasve në të dy anët e kufirit. Ndërsa në vjershën e gjatë Dëshira e vërtetë e shqiptarëve, ai shprehet: Ç’kërkoni ju o grekër, sot, nga Shqipëria, vallë? Të bëni me gënjeshtra kot, por ne, nuk kemi mall. …Bullgarët i bëtë grekë, sa mundët, gjer më sot, Po ky ndryshim i fesë, është turp i madh, o Zot. Kush ndërron sakaq gjuhën e vet, e Mëmëdhenë e ndjerë. Oh! Është i lig kush nuk përfill mëmën e tij të mjerë! Në një vend tjetër ai shprehet: “…Në janë shumë grekër, sot në mes të Shqipërisë, Se mos, të paktë ka prej nesh, shqiptarë, të Greqisë”?

Duke iu drejtuar grekëve, ai thotë: “Atëherë, o të krishterë, të dashur miq, Ellinë, Harroni, duket shumë shpejt e s’mbani porosinë, Të Zotit Krisht, të Zotit të madh, të fesë së krishterë, Që thotë: “Mos i bjer dëm atij, që ti s’do të të bjerë”. Arshi Pipa dhe incidenti i Peshkëpisë Në vitin 1993, në zonën e Gjirokastrës vepronte, i paemëruar, arkimadriti grek, Kristosomos, i cili kishte lënë mënjanë punët e fesë dhe shtronte herë pas here pretendimin e bashkimit të Shqipërisë së Jugut me Greqinë. Ai shpërndante libra antishqiptare të Sebastianos, flamuj grekë dhe thirrje të hapura kundër vendit tonë. Nuk donte të largohej, pasi pretendonte se varej nga Patrikana e Stambollit. Por, pasi u largua si “i padëshiruar”, ai deklaroi: “Më dëbuan nga Shqipëria myslimanët shqiptarë”. Përsëri, në vitin 1994, shteti shqiptar largoi, për këtë shkak, nga shërbimi diplomatik në Shqipëri, konsullin grek të Gjirokastrës, Kristo Jakovus. Po ashtu, përzuri nga jugu i Shqipërisë 5 priftërinj grekë, të cilët përhapnin postera për “Vorio-Epirin” dhe bënin propagandë politike. Në atë kohë u dënuan me burg edhe 5 misionarë të shoqatës Omonia dhe kjo histori sqaroi koordinimin e veprimtarisë politike të priftërinjve me disa provokatorë të Omonias. Ata ditën të përfitonin dhe në dhënien e tapive false në jug të vendit, pasi dihet që minoritarët grekë nuk janë autoktonë, por të ardhur për të punuar si bujq te bejlerët e Gjirokastrës e më gjerë. Tani që ata u bënë pronarë me ndihmën e Ligjit 7501 për tokën, i cili ia jep tokën atij që e punon dhe jo atij që e ka në pronësi, “kanë të drejtë” të thonë se janë autoktonë, “pronarë në tokat e tyre”.105

Në këtë kontekst, nuk është pa lidhje as episodi i vrasjes me paramendim të pesë ushtarakëve tanë nga forca ushtarake të shtetit fqinj. Ishte, madje, një agresion i hapur ndaj vendit tonë, si edhe përgjumësi e Forcave tona të Armatosura dhe Shërbimit Informativ Kombëtar. Ky moment na kujton një debat midis Prof. Arshi Pipës dhe profesoreshës së Departamentit të Artit, me origjinë greke, Diane Katsiaficas, e cila organizoi një simpozium mbi artin dhe arkitekturën shqiptare, nga data 14 deri më 17 prill 1994, në Universitetin e Minesotas të SHBA-ve, me temë: Një tokë e panjohur, art dhe arkitekturë e Shqipërisë në kontekst ballkanik. Prof. A. Pipa, i përgjigjet prerë zonjës Katsiaficas: “Shqipëria nuk është tokë e panjohur, as në aspektin gjeografik dhe as në atë kulturor”. Ai e kuptoi se gjithçka ishte e organizuar me qëllim të mbrapshtë, për të treguar mungesën e shtetit shqiptar, mosekzistencën e kombit tonë. Më tej, Pipa i shkruante: “Shqipëria është një etnitet i njohur, qysh në periudhën e lashtë (në kartën e Ptolomeut të shekullit të dytë p.e.r). Emri shqiptar përmendet në mesjetë prej historianësh bizantinë (Gjon Kantakuzeni përshkruan shqiptarët si endacakë dhe të paqeverisur). Në periudhën e Rilindjes, Shqipëria është tokë e njohur mjaft mirë, falë luftërave kundër Turqisë nga Skënderbeu, hero kombëtar, biografia e të cilit është shkruar prej një humanisti shqiptar, Barletit, është përkthyer në gjuhët më të rëndësishme europiane. Ai sqaron organizatoren e këtij “simpoziumi”, se pas pyetjes “pse tokë e panjohur?”, i përgjigjen një sërë epitetesh të tjera që paraqesin Shqipërinë si një trevë pa identitet e pa histori dhe si e tillë, pa vlerë për t’u bërë e njohur, sepse në shumicë: jo krishtere, jo e qytetëruar, e paqeverisur, ashtu si Kantakuzeni e përshkroi shekuj më parë. Me ta quajtur Shqipërinë “artificiale”, në këtë

kontekst, është për t’i hapur shtegun një vargu shpifjesh, synimi i të cilave është copëtimi i Shqipërisë. Ju, duket se nuk e dini që shteti shqiptar ka qenë, së paku, dy herë i kërcënuar me copëtim, një herë mes Greqisë dhe Italisë dhe madje, mes Greqisë dhe Serbisë. Duke qenë shqiptarët një popull jo më pak nacionalist se popujt e tjerë të Ballkanit, sedra e tyre cenohet duke lexuar programin e një specialisti mbi artin dhe arkitekturën shqiptare, në të cilën Shqipëria quhet tokë e panjohur dhe ishull artificial. E njëjta gjë mund të thuhet për emrin tuaj grek, i cili në programin e simpoziumit del i shoqëruar me katër persona, gjithashtu me emra grekë... Ju ndoshta nuk dini se marrëdhëniet mes shqiptarëve dhe grekëve vazhdojnë të jenë të tendosura, që nga fillimi i këtij shekulli, kur Shqipëria ishte pjesë e Perandorisë Osmane. Konflikti zuri fill këtu, në Shtetet e Bashkuara, nën nxitjen e një shoqate grekomane, me emrin “Epiri Verior”, shprehje kjo që nënkupton, se Shqipëria Jugore është tokë greke, pse është e banuar nga ndjekës të besimit ortodoks, qëpërbëjnë 20 për qind të shqiptarëve të atdheut. Është e vërtetë, gjithashtu, se një pakicë greke jeton në Shqipërinë e Jugut, shifër që tre-katërfishohet nga propaganda greke, e cila injoron deri ekzistencën e një pakice shqiptare në një krahinë që mund të quhet Epiri Jugor. Influenca fetare greke mbi shqiptarët e Jugut, mbështetur nga administrata otomane, dëshmohet nga një numër kishash me arkitekturë bizantine, disa prej të cilave janë të dekoruara me afreske dhe ikonografi. Por ky s’është rasti i kishës së Shën Mërisë, në katundin Peshkëpi, fotografia e së cilës figuron në programin e simpoziumit si emblema e tij. Pse u zgjodh ndër të tjera, kjo gërmadhë kishe katundi, që nuk figuron në botimet artistikoshkollore? Arsyeja ishte politike. Kisha është e vjetër, e shekullit XI (sipas programit tuaj), kur Perëndia Bizantine kishte arritur kulmin e

shtrirjes dhe lavdisë së vet. Një arsye tjetër është vendi ku gjendet, afër Gjirokastrës, qyteti i pushtuar prej trupave greke gjatë Luftës së Parë Botërore, duke vepruar si Republikë e Epirit të Veriut. Feja, sidomos kur kombinohet me artin, ka qenë dhe vazhdon të jetë një forcë politike e rendit të parë. Programi i simpoziumit që ka si emblemë një kishë bizantine të shekullit XI, përfshin, përveç disa riprodhimesh të tjera fotografike të artit fetar bizantin, edhe dy fotografi të artit islamik. Mungon riprodhimi, qoftë edhe vetëm i një objekti artistik fetar katolik. Mungesa flet vetë. Theksi kulturor i këtij simpoziumi të artit dhe arkitekturës, gjoja shqiptare, bie mbi bizantin grek. Të më lejohet këtu një parantezë mbi influencën greke në ekonominë shqiptare, në lidhje me fenë ortodokse. Mbas shthurjes së regjimit komunist, të ndjekur nga një gjendje ekonomike katastrofike, dhjetëra mijë të rinj shqiptarë mërguan në Greqi. Në të njëjtën kohë, një numër jo i vogël tregtarësh dhe ndërmarrësish grekë, vërshuan administratën dhe tregun, duke përfituar nga qëndrimi i butë i qeverisë demokratike shqiptare. Individë dhe shoqata greke filantropike, u kanë dërguar ushqim dhe veshmbathje vëllezërve ortodoksë. S’ka shumë kohë që një prift grek, i cili vizitoi Shqipërinë, u dëbua nga qeveria shqiptare për zellin e tij si protagonist i Greqisë së Madhe. Ky incident shkaktoi tendosjen e peshkopit shqiptar, për të kryesuar Kishën Autoqefale Shqiptare. Një peshkop grek, Anastasios Janullatos, u shugurua kryetar i saj prej një grupi ortodoksësh shqiptarë, për të cilët, siç duket, feja është më e rëndësishme se kombësia. Zgjedhja në fjalë u kundërshtua me protesta të forta nga ortodoksë nacionalistë, të mbështetur te një nen i kushtetutës autoqefale, sipas të cilit, kryetari i saj duhet të jetë shqiptar. Prodhime artistike të realizimit socialist shqiptar ekspozohen bashkërisht me ikona bizantine dhe postbizantine... është diçka

që s’e kap dot logjika ime”.106 Po atë javë, Arshi Pipa do të shkruante: “Më 10 prill, 4 ditë pas përgjigjes sime drejtuar profesoreshës Katsiaficas, një njësi ushtarake greke sulmoi një qendër stërvitjeje rekrutësh në katund, katër kilometra larg nga kufiri mes Shqipërisë dhe Greqisë. Dy veta u vranë dhe tre u plagosën. Sulmi ndodhi në katundin Peshkëpi, që është i njëjti katund me kishën bizantine, që figuron si emblemë e simpoziumit. Dhe çeta terroriste që kreu këtë akt u identifikua si Fronti Patriotik për Çlirimin e “VorioEpirit”. Ky provokim u prit me protesta të forta nga shqiptarët e çdo feje dhe partie politike, duke përfshirë dhe Partinë Omonia, dy delegatët e së cilës përfaqësojnë minoritetin në Parlamentin shqiptar. Qeveria shqiptare iu drejtua me një ankesë Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara dhe në shenjë proteste, nga ana e vet, dëboi nga Tirana konsullin e Ambasadës Greke. Qeveria greke ndoqi 1600 emigrantë shqiptarë. Fakti që sulmi terrorist ndodhi vetëm 4 ditë pas simpoziumit, të bën të mendosh se midis dy ngjarjeve ka lidhje”.107 Europarlamentari grek, Stavro Ksarhakos, ngriti në Këshillin e Europës kërkesën për pavarësinë e jugut të Shqipërisë, të cilën ai e quan “Vorio-Epir”. Por, komisioneri i Bashkimit Europian, Kris Paten, iu përgjigj prerë: “Jemi në dijeni të Protokollit të Korfuzit, por sot respektimi i të drejtave të njeriut në Shqipëri dhe kudo gjetkë, mbështetet në Konventën e Këshillit të Europës”.108

Kisha nuk njeh Gjykatën Kushtetuese Edhe më i merituari i ka më shumë borxh atdheut se sa atdheu atij Burkhardi

Shtëpia e Kulturës në Përmet është pushtuar nga kisha ortodokse. Ajo kërkon, me çdo kusht, që ta kthejë atë në kishë. Janë zhvilluar dhjetëra gjyqe dhe të gjitha shkallët kanë vendosur që Shtëpia e Kulturës të lirohet prej kishës. Kështu ka vendosur edhe Gjykata Kushtetuese, por Shtëpia e Kulturës nuk lirohet. Një prift mban peng një shtet. Përmbarimi e policia thonë se, nuk mund të veprojnë, për shkak se prifti, ditën që duhet të bëhet lirimi i objektit, futbrenda disa besimtarë të mbledhur. Është e habitshme... nuk njihet shteti shqiptar... prej një prifti! Mendoni për një çast, sikur të bllokohej një institucion i tillë në Greqi apo ndonjë shtet tjetër, prej një prifti shqiptar! Natyrisht, nuk mund të mendohet. Kemi të bëjmë me një objekt që lidhet me interesa të kulturës dhe të kombit shqiptar... dhe... heshtet. Heshtin krejt institucionet shtetërore. Komuniteti Musliman, në një letër drejtuar institucioneve shtetërore, bën me dije se, po nuk u lirua Shtëpia e Kulturës, atë fat do të ketë dhe Pallati i Sportit edhe gjimnazi i qytetit, të cilët janë ngritur mbi pronën e këtij komuniteti. Për të shmangur “karshillëkun” apo rivalitetin ndërfetar, është e nevojshme, madje e domosdoshme ndërhyrja e shtetit. Për moscenimin e Pallatit të Kulturës Naim Frashëri të qytetit të Përmetit, opinionin shoqëror e kanë sensibilizuar edhe 36 intelektualë, akademikë e profesorë, në letrën që dërgojnë në adresë të institucioneve qendrore te shtetit, më 29 maj 2007, me këtë përmbajtje: “Ju drejtohemi për mbijetesën e Pallatit të Kulturës Naim Frashëri në Përmet... Ligji, në të gjitha shkallët e gjyqësorit; Shkalla I, Apeli, Gjykata e Lartë dhe Gjykata Kushtetuese, kanë vendosur që Pallati i Kulturës Naim Frashëri të mos tjetërsohet duke u kthyer në kishë, por të mbetet si tempull i kulturës në zemër të Përmetit, para të cilit ngrihet emblema e kulturës shqiptare, busti i Naim Frashërit.

Si në çdo shtet të Europës, edhe në Shqipëri, askush nuk duhet të dalë mbi ligjin - asnjë njeri, asnjë komunë apo bashki, asnjë institucion qendror i vendit, as edhe Kryeministria apo Presidenca. Institucionet e kultit, të cilat janë të domosdoshme, duhet të respektojnë dhe t’i binden ligjit të shtetit shqiptar. Hirësia e tij, Janullatos, duhet të lirojë Pallatin e Kulturës Naim Frashëri. Shteti duhet të zbatojë ligjin dhe të mos lejojë të nëpërkëmbet kultura në tokën e rilindësve të mëdhenj, të vëllezërve Frashëri dhe të shumë figurave të tjera madhore, që na nderojnë si komb në Ballkan e në Europë. Shteti duhet të ndeshet dhe të asgjësojë valët helenizuese, që vijnë në Shqipërinë e Jugut nga disa qarqe të caktuara të Greqisë, nën emrin e “Vorio-Epirit”, të cilat kërkojnë atë që s’mund të kërkohet dhe që duan të godasin apo cenojnë marrëdhëniet e mira Shqipëri-Greqi. Institucionet e kulturës dhe të fesë, si çdo institucion, duhet të veprojnë brenda ligjit të Shqipërisë. Nuk duhet të ketë padronë, por vetëm shërbëtorë të ligjit. Pushohet nga puna drejtori i Qendrës Kulturore në Përmet, studiues i kulturës dhe historisë, z. Kastriot Bezati, vetëm se mbron ligjin, se bëri që shteti të fitonte në të gjitha shkallët e gjyqësorit, duke ia lënë Pallatin e Kulturës Naim Frashëri, qytetit të Përmetit. Drejtori mbrojti shtetin dhe shteti e pushon nga puna, duke vepruar kundër ligjeve të tij. Kultura jonë kombëtare e nderon kudo Shqipërinë. Jemi në mbrojtje të Pallatit të Kulturës që mban emrin Naim Frashëri... ndaj kërkojmë zbatimin e ligjit nga shteti, për lirimin e Pallatit të Kulturës Naim Frashëri. Me besim te Ju: Prof. Dr. Ylli Popa, kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë

Dritëro Agolli, shkrimtar, Nderi i Kombit Prof. Dr. Kristo Frashëri, historian dhe studiues i çështjes kombëtare Prof. Dr. Pëllumb Xhufi, historian dhe deputet i Kuvendit të Shqipërisë Prof. Dr. Luan Omari, nënkryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Ibrahim Toshkëzi, kryetar i Shoqatës Atdhetare Kulturore “Përmeti”. Xhevahir Spahiu, poet Dr. Moikom Zeqo, studiues. Prof. Dr. Farudin Hoxha, nënkryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Prof. Dr. Jorgo Bulo, drejtor i Institutit të Gjuhësisë Prof. Dr. Xhelal Gjeçovi, studiues. Prof. Dr. Beqir Meta, historian, drejtor i Muzeut Historik Kombëtar. Prof. Dr. Gazmend Shpuza, studiues. Prof. Dr. Muharrem Dezhgiu, studiues i Historisë. Prof. Dr. Seit Mancaku, studiues i Gjuhësisë. Prof. dr. Marenglen Verli Prof. Dr. Afërdita Jonuzi Prof. Dr. Yllka Selimi Prof. Dr. Valentina Duka Minella Kureta, drejtor i Përgjithshëm i Unionit Artistik të Kombit Shqiptar. Prof. Dr. Stilian Adhami, studiues. Prof. Dr. Gjovalin Gruda Prof. Dr. Agron Xhangolli, Instituti i Folklorit Prof. Dr. Mark Tirta, studiues. Prof. Asoc. Dr. Ilira Caushi Zhani Ciko, Mjeshtër i Madh Prof. Dr. Zyri Bajrami, zv/rektor i Universitetit të Tiranës Prof. Dr. Muzafer Korkutaj Eno Koço, dirigjent Ermir Dizdari, muzikolog Prof. Dr. Perikli Çuli Prof. Apostol Kotani

Prof. Emin Riza Prof. Valter Shtylla Dr. Flamur Hoxha, deputet në Kuvendin e Shqipërisë Sulejman Mato, shkrimtar Tiranë më 29 maj 2007

Presione për varreza dhe pavarësi të “Vorio-Epirit” Ata që nuk urrejnë vesin, nuk duan as virtytin Ruso

Është detyrë dhe e drejtë e natyrshme e çdo kombi të nderojë, në çdo kohë, heronjtë dhe luftëtarët e rënë në fushat e betejave, si në rastin kur varret e këtyre luftëtarëve janë brenda kufijve të shtetit të vet, ashtu edhe kur ata gjenden jashtë tij. Çdo njeri i thjeshtë e meriton të ketë një varr, ndërsa luftëtarët, pa dyshim që meritojnë edhe ndërtimin e lapidarëve. Ishte krejt e njerëzishme që eshtrat e ushtarëve grekë (nëse ato ekzistonin), të mblidheshin në një varrezë të përbashkët, në formën e një mauzoleumi, për të nderuar historinë. Por, për të mbushur mauzoleumin, gërmimet filluan në drejtimin që nuk duhej, duke zhvarrosur gratë, pleqtë dhe fëmijët e fshatit. Pra, u zbrazën varret e thjeshta për të plotësuar lapidarët prej mermeri. Kjo që u bëhej, pas vdekjes, njerëzve të varfër, ishte qindra herë më e tmerrshme e më fatale se të gjitha padrejtësitë që mund të kenë përjetuar për së gjalli. Gjatë kohës kur u publikua ky skandal, në një intervistë të dhënë së përditshmes greke Eleftherotipia, Janullatos i cilëson ato, sulme fantazish dhe ireale... “Ata që më kundërvihen, përpiqen të interpretojnë ekzistencën time në Shqipëri, dhe punën time këtu, si politike, ashtu edhe diplomatike”.109 Çështjen e eshtrave të

ushtarëve grekë në Kosinë të Përmetit, ai e konsideron problem të dy qeverive. “Ne, le të mos na ngatërrojë asnjeri! Ka një komision të përbashkët që merret me përgatitjen e protokollit të marrëveshjes. Kush ka kundërshtime, le të drejtohet atje”.110 Deputeti Sabit Brokaj ka kërkuar me ngulm largimin e kryepeshkopit Janullatos, por ky i fundit është përgjigjur me shprehjen: “Mund të më largojnë vetëm ortodoksët shqiptarë dhe askush tjetër”.111 Mirëpo, ky komision dypalësh nuk u ndie asnjëherë, në një kohë që pala greke e ka vazhduar veprimtarinë e saj për të realizuar synimet e vjetra, që e kanë burimin në humbëtirat e shekujve. Një ish-oficer, i quajtur Alqiviadh Kosta dhe një prift, me emrin Vasil Thomollari, gjatë muajit prill të vitit 2006, u bënë papritur dy personazhe të njohur mediatikë, për shkak të një aventure të pazakontë, e cila, përveç pjesës së marrëzisë, mbante brenda arsyetimin shovinist në lidhje me shtrirjen e kufijve të “Vorio-Epirit”. “Prehuni të qetë, o luftëtarë të Greqisë, që çliruat “Vorio-Epirin!”. Kjo ishte pjesa e lexueshme e këtij plani, ndërsa pjesa e padukshme kishte të bënte me ëndrrën helene për shtrirjen e pretendimeve të territoreve deri në malet e Këlcyrës, që më vonë të thuhej se kjo është tokë greke, sepse e paskan çliruar ushtarët e Greqisë. Si rrodhi ky episod? Në fshatin Kosinë, Kosta ishte i panjohur, ndërsa Thomollari, njihej si aktivist i dalluar për çështjen e “Vorio-Epirit”. Deri atëherë, askush nuk e kishte marrë seriozisht rrezikun dhe pasojat e aktivitetit të tyre destruktiv. Kjo vinte ngaqë stadi i tyre kulturor e intelektual nuk kapte dot as nivelin mesatar. I pari ishte ushtarak, në pension, dhe i dyti, kishte punuar në një kooperativë bujqësore, para se të vishte veladonin e priftit. Kështu, më 29 prill të vitit 2006, ata punësuan disa punëtorë, të cilëve u premtuan një pagë ditore,

për të hapur disa varre në Kosinë të Përmetit, me pretekstin se ato janë varre të ushtarëve grekë, rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Katër punëtorët që kryenin zhvarrimet ishin Altin Ballabani, Agim Aliu, Shpëtim Beqiri dhe Kastriot Aliu. Deri në datën 27 maj, gjithçka shkoi mirë, pasi ata i morën paratë rregullisht, nga Alqiviadh Kosta, në prezencë të priftit Vasil Thomollari. Por, ashtu siç ndodh gjithmonë, në rastet e kamuflimit dhe zbulimit të prapaskenave, pikërisht në mëngjesin e asaj dite, lindi një konflikt midis priftit Thomollari dhe punëtorit Altin Ballabani. Ky konflikt, i cili ishte për çështjen e pagesës, bëri të mundur zbulimin e gjithë skenarit që luhej në prapaskenë. Që atë ditë, punëtori Altin Ballabani mori rrugën për të denoncuar në prokurori këtë shkelje ligjore. Në bazë të nenit 137 të Kodit Penal, gërmimi ose prishja e kufomës, si dhe përvetësimi i sendeve që gjenden brenda në varr, dënohen deri në 10 vite burg. Bazuar në këtë kallëzim, me vendimin numër 32, datë 27 maj 2006, Prokuroria Gjyqësore e rrethit Përmet, pasi studioi dosjen, vendosi të fillojë çështjen penale ndaj ish-ushtarakut të liruar, nga fshatrat e minoritetit, Alqiviadh Kosta dhe priftit Ikonom Vasil Thomollari. Të katër punëtorët e marrë në pyetje, pohojnë se janë angazhuar prej tyre në procesin e zhvarrimeve, duke pranuar edhe shumën që merrnin për këtë “punë”. Alqiviadhi u shpreh se kishte luajtur rolin e përkthyesit, pasi ishin të interesuar vetë familjarët grekë”.112 Në të kundërt, Altin Ballabani vuri në dukje, në prezencë të Prokurores së rrethit Përmet, Silvana Pani, se Alqi ishte prezantuar si përfaqësues i Mitropolisë dhe Konsullatës Greke. Prifti Thomollari deklaroi: “Unë vërtet kam qenë prezent gjatë zhvarrimeve, por jam ndodhur aty për të kryer një rit normal për besimtarët ortodoksë. Detyra ime ka qenë ajo e kryerjes së ritit të Pëshpëritjes, për eshtrat e zhvarrosura, dhe nuk kam asnjë lidhje me çështje të

tjera”.113 E ashpër ka qenë deklarata e kryetarit të Komunës së Kosinës, Karafil Pasha, sipas të cilit pushteti vendor nuk ishte vënë në dijeni për një veprim të tillë. Ai u shpreh: “Zhvarrimet bëhen në prezencën e priftit Thomollari dhe këto varre u përkasin të afërmve të banorëve të zonës”.114 Në datën 31 maj 2006, prokuroria tentoi të shkojë në kishën Shën Mëria, të Kutalit, ku gjendeshin eshtrat e vendosura në arka inoksi, por ekspertët nuk u lejuan të hyjnë brenda. Refuzimi erdhi prej priftit shqiptar dhe prej konsullit grek. Prokuroria mori, si provë materiale, kasetën e televizionit lokal Aos, me përmbajtje nga momentet e zhvarrimeve, ku dukej qartë edhe përfshirja e priftit të fshatit, dhe jep lejen për transmetimin e saj, në median elektronike. Në 6 qershor 2006, shkoi në Prokurorinë e Përmetit i moshuari Niko Shyti, i cili deklaroi se i kishin marrë eshtrat e vëllait të tij 4-vjeçar, vdekur në vitin 1928, dhe kërkoi rikthimin e tyre sa më parë. Fshehtësia me të cilën u kryen zhvarrimet, provohet dhe nga dëshmia e kryeplakut të fshatit Kosinë, Pirro Zhaka, i cili i pohoi Prokurorisë se kishte pasur dijeni, për zhvarrimet, qysh prej 29 prillit. Në 6 qershor 2006, Zhaka tha se “prifti Thomollari dhe dy persona të tjerë, njëri me emrin Alqi dhe tjetri me mjekër, të paraqitur si të Mitropolisë së Gjirokastrës, më thanë se kemi ardhur për të zhvarrosur eshtrat e ushtarëve grekë të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Për këtë, kemi marrë leje dhe nga shteti. Mua nuk më treguan kurrë një leje të tillë. Unë i besova, por kurrë nuk më shkonte në mendje se ata do të shkulnin eshtrat e të parëve tanë. Pas këtij takimi, nuk u takuan më me mua”.115 Më 8 qershor 2006, Jorgo Kristo Thomollari, tregon se në tokën e tij kanë qenë varrosur disa ushtarë grekë, të rënë gjatë luftës, dhe se eshtrat u

janë dorëzuar Alqit dhe priftit. Një ditë më vonë, në emër të Institutit të Mjekësisë Ligjore, Prof. Dr. Sokrat Meksi dhe Fatos Harito, u shprehën: “Nga këqyrja me sy të lirë që u është bërë 69 skeleteve të gjendura brenda arkave prej inoksi, shumica e tyre nuk kanë të bëjnë me ushtarë të vrarë në luftë. Mes tyre bien në sy eshtrat e të paktën dy grave, njëra në moshë të thyer dhe nënë e dy fëmijëve”. Spiro Nakuçi, banor i këtij fshati, pohon se, bashkë me ortodoksë të tjerë, si Mantho Nakuçi, Dionis Ballabani, Dionis Nakuçi dhe Pirro Zhaka, ndiheshin të shokuar prej një ngjarjeje të tillë, dhe i kërkonin shtetit marrjen e masave të duhura”.116 Prokuroria e Përmetit pranon që, në bazë të aktekspertimit mjeko-ligjor, Nr. 125-193, datë 27.06.2006, të Institutit të Mjekësisë Ligjore, rezulton: “Eshtrat e skeleteve të ekzaminuara prej ekspertëve, ishin eshtra njerëzore, midis të cilave kishte dhe disa eshtra të individëve të seksit femër, eshtra fëmijësh si dhe të personave të moshuar”.117 Në fakt, nuk mungoi edhe reagimi i politikës. Deputeti Petro Koçi e quajti mjaft komprometues veprimin e priftit të Kosinës. Ministri i Mbrojtjes së asaj kohe, Fatmir Mediu, është shprehur: “Nuk ka marrëveshje të nënshkruar për zhvarrimet nga qeveria ku unë bëj pjesë. Asnjë nuk ka të drejtë të marrë iniciativa të tilla, të cilat nuk janë pjesë e marrëveshjeve, apo kuadrit ligjor”.118 Deputeti Pëllumb Xhufi, më 1 qershor 2006, tha: “Grekët po mendojnë që të ndërtojnë një tjetër vijë kufiri, duke kryer veprime të tilla. Politika e ‘strucit’, të bësh sikur nuk po sheh që ngrihen komplekse të paligjshme, më duket se është e pafalshme dhe është një gjë që e dëmton shumë shtetin shqiptar”. Ndërsa deputeti Paskal Milo, në të njëjtën ditë, u shpreh: “Një veprim i tillë, jo vetëm që bie ndesh me ligjet, por njëkohësisht është edhe përdhosje e dinjitetit kombëtar”. Nuk ka mbetur pa dhënë mendimin e vet edhe deputeti Sabit Brokaj, i cili

deklaroi në Parlament: “Përderisa kjo dramë po luhet me priftërinj, kisha është përgjegjëse dhe Janullatos duhet të largohet”.119 Një ditë më vonë, ishte Sabri Godo, që deklaroi: “Atje ku autoritetet lokale greke shkelin të drejtat tona territoriale, duhet të ndërhyjë shteti, dhe kjo të tërheqë vëmendjen edhe të qeverisë qendrore greke. Konsujt dhe autoritetet e tjera, e kanë varësinë e tyre nga qendra”.120 Pas kërkesave të përsëritura nga media për prononcim zyrtar të qeverisë, Kryeministri Berisha tha se hapja e një varri përbënte vepër penale, ndaj prokuroria duhet të vepronte”.121 Në fakt, nuk u bë asgjë. Çështja u mbyll dhe fajtorë mbetën njerëzit tanë, vdekur dekada më parë. Disa ditë më vonë, deputeti Xhufi u shpreh: “Nuk është thjesht një përpjekje individuale e disa grekëve, për të gjetur eshtrat e të afërmve të tyre. Aty shohim që ka një prezencë të madhe të përfaqësuesve të shtetit grek dhe të Kishës së ashtuquajtur Autoqefale Shqiptare, e cila drejtohet po nga grekë. Ka një program, që vetë Janullatosi do të vendosë priftërinjtë grekë, në gjithë këtë zonë, aq sa unë mund të them se autoritetet shqiptare, policia shqiptare, gjykatat shqiptare, në Përmet apo Gjirokastër, janë me autonomi të kufizuar. Aty funksionon një shtet grek, paralel me shtetin tonë, përderisa një konsull grek shkon në Kosinë, shkon në Përmet dhe u jep urdhër policëve, u jep urdhër gjyqtarëve të ikin, të largohen, të mos hyjnë në kishë, të mos zbatojnë ligjin, derisa organizojnë edhe manifestime, duke mbledhur gjithandej elementë të dyshimtë. Kjo tregon që ne këtu kemi një problem vërtet të madh, ku shteti shqiptar i ka braktisur qytetarët e vet dhe aty po funksionojnë pushtete të fshehta, siç është ai i konsullit. Janë pushtete ilegjitime. I tillë është edhe pushteti i Janullatosit, i cili bën si të dojë, krijon situata kritike pa pasur marrëveshje. Pa pasur leje ndërton varreza dhe

memorialë; i paraqet si memorialë grekë”.122 Procedurat e kërkimit të eshtrave janë të qarta. Ushtria greke ka hartat e saj, ku përcaktohet saktë vendi i varrimit. Ato kërkohen në bazë të komisioneve dypalëshe. Këtë gjë e dinë si grekët, edhe ne, por, në të vërtetë, qëllimi final i tyre është, të provojnë se kjo tokë që mban eshtra të ushtarëve grekë, është greke... Marrëveshja zyrtare nuk u intereson, pasi del në pah nevoja e ngritjes së memorialëve për varret çame. Ndaj më mirë heshtin, gjejnë rrugë ilegale, pasi e dinë që pushtetarët tanë nuk kanë forcë t’i kundërshtojnë, meqë kanë frikë mos lënë pushtetin. Po të pranohet të vendosen varret e ushtarëve grekë në Shqipëri, do të vendoset që të ketë edhe varreza të ushtarëve shqiptarë në Çamëri, që janë vrarë duke luftuar kundër fashistëve. Ka një paradoks të çuditshëm- disa grekë paskan të drejtë të zhvarrosin pa leje edhe shqiptarët e vdekur një shekull më parë, në emër të qëllimit të tyre, ndërsa shqiptarët çamë nuk kanë të drejtë as të shkojnë të shohin dhe të kujdesen për varrin e të dashurve të tyre! Qeveria greke ka reaguar nëpërmjet zëdhënësit të saj, i cili sipas agjencisë ANA, u shpreh: “Zhvarrimi i eshtrave është bërë me iniciativën private të të afërmve të ushtarëve grekë të rënë në Shqipëri. Ministria e Jashtme greke dhe organet konsullore greke, në Shqipëri, nuk kanë asnjë implikim në këtë çështje”.123 Siç shihet, ata nuk marrin përsipër asnjë përgjegjësi. Në një artikull të së përditshmes greke Ta Nea, shkruhej se në shënjestrën e qarqeve nacionaliste shqiptare, të cilat përpiqen të krijojnë tension në marrëdhëniet shqiptarogreke, ndodhet kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, Anastasios... Këto qarqe duan të nxijnë figurën e mirë që Janullatosi gëzon në Shqipëri.124 Në të njëjtën linjë ishte dhe kreu i Partisë së të Drejtave të Njeriut, Vangjel Dule, i cili tha: “Ka qenë

një proces tek i cili nuk ekzistonte mundësia të futej në konturet e bashkëpunimit dypalësh, pasi në shumicën e rasteve kanë qenë familjarët që janë lidhur me grekët”. Më tej, Dule shprehu kënaqësinë që qeveria shqiptare qenka në dialog me qeverinë greke, dhe shpresonte që, së shpejti, të kishte një marrëveshje zyrtare edhe për ndërtimin e memorialit të ushtarëve grekë,125 duke pranuar, në këtë mënyrë, që memoriali i Këlcyrës, kishte filluar ndërtimin, pa miratim zyrtar të shtetit shqiptar. Niko Shyti, një prej banorëve të fshatit Kosinë, që në periudhën e zhvillimit të Luftës Italo-Greke ka qenë 14 vjeç, thotë: “Unë kam parë me sytë e mi, se si dhe ku u varrosën ushtarët grekë”. Prokuroria e Përmetit i cilëson të ligjshme veprimet e kryera. Në vendimin e saj, “shpjegon”: “Nisur nga deklaratat e dy prej banorëve më të moshuar të fshatit Kosinë, zotërinjve Dhionis Nakuçi dhe Dhionis Ballabani, të cilët deklarojnë gjithashtu se në këtë territor janë varrosur ushtarë grekë, duke vazhduar më tej se në këtë fshat, në afërsi të kësaj kishe, ishte vendosur edhe spitali ushtarak grek dhe viktimat varroseshin rreth 20 metra larg kësaj kishe, në anën perëndimore të saj...”.126 Më tej, Shyti vijon: “Me cilësinë e një banori të Kosinës, që jam lindur dhe u plaka në këtë fshat, kam bërë ankim pranë kësaj Prokurorie dhe kam denoncuar zhvarrosjen e të afërmve të familjes sime dhe shumë të tjerëve në këtë zonë, në territorin e kishës... Unë dhe shumë të tjerë që ngritëm zërin në momentin që e morëm vesh se po zhvarroseshin të parët tanë në mjedisin e kishës, nuk kemi pasur kundërshtim në vitin 1964, kur në pjesën perëndimore të kishës, rreth 100 metra larg saj, u bënë zhvarrimet e ushtarëve grekë, sepse e dinim që, në atë anë, ishin varrosur ushtarët grekë të rënë në luftë”.127 Në vendimin e Prokurorisë, thuhet: “Nga hetimet del se nuk janë kryer veprime që ulin respektin ndaj

të vdekurve, si thyerje e pllakave, prishje e varreve, nxjerrje e kufomave, etj., dhe, për shkak të kësaj, nuk përmban veprën e dhunimit të varreve nga ana e varrmihësve”.128 Por Niko Shyti nuk pajtohet me këtë arsyetim. Sipas tij: “Nuk ka dhunim më të madh të varreve, kur një skuadër e drejtuar prej një prifti dhe një ishoficeri, i panjohur nga fshatarët, fillon të gërmojë në një varrezë dhe askush nga të afërmit e familjarëve të të vdekurve nuk ishte prezent, kur asnjë prej nesh, që kishim të afërmit atje, nuk u lajmërua. Ai hedh poshtë edhe pretendimin e prokurorisë, sipas së cilës- “në atë vend nuk ka pasur as pllaka varresh dhe askush nga fshatarët nuk u ankua në momentin e hapjes së varreve.”129 Prokuroria duhet të sqarojë se cilët ishin ata “aktorë të orëve të vona”, me makina me xhama të zinj, që shoqëronin priftin në çmendurinë e tij dhe bënë të mundur sheshimin e gropave të hapura natën, dhe zhdukën stranicën e gurtë, që mbante të shkruar vitin 1870 dhe shumë stranica të tjera të vendosura nëpër kokat e varreve?!130 Gjatë ditëve të zhvarrimit ka pasur shumë fshatarë që i kanë thënë priftit, se po bënte një mëkat të madh që po zhvarroste në atë vend. Prokuroria s’ka të drejtë kur thotë se nga banorët nuk tregohej kujdes i veçantë për to. Kjo na e bëka prokurorinë të dyshojë se, meqenëse nuk paskemi treguar kujdes të veçantë, ato varre qenkan të ushtarëve grekë... Më duhet t’i kujtoj Prokurorisë, se prej saj janë pyetur vetëm personat që e gatuan këtë ngjarje, kur dihet që deponimet e tyre janë për të mbrojtur veten. Nga ana tjetër, ajo duhet të shpjegonte se kush e kishte ftuar ish-oficerin e liruar nga Gjirokastra, që erdhi në Kosinë dhe u shpërndante lekët punëtorëve për zhvarrimet? Kush ia jepte atij këto lekë dhe nga drejtohej kjo veprimtari? Kur erdhën dhe kur shkuan këta grekë dhe përse nuk

kërkuan të takoheshin me banorët më të vjetër të fshatit, siç bënë në vitin 1974? Pse nuk u interesuan më, për të ardhur dhe për t’i marrë ato eshtra? Familjet e ushtarëve grekë nuk mund të vijnë të marrin eshtrat e banorëve të fshatit Kosinë, që ishin varrosur aty prej shekujsh. Ata nuk mund të vijnë t’i marrin ato eshtra, që komisioni shtetëror vërtetoi se ishin të grave, të burrave të moshuar, të fëmijëve të fshatit, varrosur aty prej shekujsh. Ata nuk mund të vinin të merrnin produktin e një turpi që drejtohej prej një prifti,... sepse ata donin eshtrat e bijve të tyre.131 Historiani Apostol Kotani, akuzon krerët e kishës për mospërfilljen e protestave të opinionit publik përmetar dhe mbarëkombëtar, kundër zhvarrimeve të eshtrave të banorëve të Kosinës, dhe atribuimit të tyre ushtarëve grekë. Mospërfillje është treguar edhe ndaj ligjeve të shtetit shqiptar dhe të vendimeve gjyqësore, siç janë edhe ato të Gjykatës së Lartë dhe asaj Kushtetuese. Kryepeshkopi Anastas Janullatos, në një intervistë të dhënë në një stacion televiziv, dhe të botuar në gazetën Ballkan, më 18 qershor 2006, i quan protestat të drejta, por i cilësoi ato si thirrje ekstremiste dhe nacionaliste, akuza të pabazuara, histori të shtrembëruara prej njerëzish jo kompetentë, fetarë apo të pafe, që përzihen në çështjet e brendshme të kishës, që duan të minojnë bashkëjetesën midis komuniteteve fetare. Këtë gjë bën edhe At Jani Trebicka, në intervistën e tij dhënë gazetës Koha jonë, ku merret në mbrojtje At Vasil Thomallari, të cilin e quan vëlla dhe veprimet e tij të ligjshme. Ekspertiza mjeko-ligjore provoi se, nga 69 arkat e inoksit, u gjeten vetëm pak skelete ushtarësh të vrarë nga armët e zjarrit, 13 arkivole u përkisnin eshtrave të fëmijëve dhe 5 grave.132 E menjëhershme ka qenë ndërhyrja e Presidentit të Asamblesë së Partisë Republikane Shqiptare,

Sabri Godo, sipas të cilit “Misioni i Kryepeshkopit Anastas, tashmë ka mbaruar dhe do të bënte mirë të largohej vetë nga kreu i Kishës Shqiptare”. ***

Në Grykën e Këlcyrës, në një prej pikave më strategjike të jugut të Shqipërisë, në pranverën e vitit 2005, kishte filluar ndërtimi i një objekti, i cili ruhej me roje dhe aty nuk mund të hynte askush pa leje. Flitej se ndërtohej një kishë prej grekëve. Të tjerë bënin fjalë për një manastir. Pushteti vendor në Këlcyrë, gjatë kohës që ndërtohej memoriali në Grykën e Këlcyrës, është shprehur se nuk kishte dijeni për një gjë të tillë dhe se nuk ishte firmosur asnjë leje ndërtimi. Kjo u pohua publikisht më 30 maj 2006, nga kryetari i bashkisë së Këlcyrës, Vasil Çarka. Më 10 maj 2006, ministri i Mbrojtjes, Fatmir Mediu, do të takohej me homologun e tij grek, Vangjelis Meimaraqis, por ky i fundit, sipas mediave, e anuloi vizitën, me argumentin se “autoritetet shqiptare ende s’e kanë zgjidhur çështjen e varrezave të ushtarëve grekë në zonën e Këlcyrës”. Në të njëjtën mënyrë ka anuluar vizitën e tij edhe ministri i Brendshëm grek, pasi “varrezat nuk janë bërë ende gati, siç kishte premtuar qeveria shqiptare”.133 Të ndërtosh memorialë për të rënët është diçka normale, por, do të ishte vërtet normale, nëse pala greke do të pranonte që të ngriheshin memorialë të tillë edhe nga çamët në trojet e tyre, ku gjenden eshtrat e mijëra ushtarëve çamë të vrarë në luftë kundër pushtuesve nazifashistë, por dhe për shkak të barbarizmave të Zervës me shokë. Por, kur shohim që Presidenti Stefanopulos kërkon që Himara të shpallet territor minoritar, kur deputetët grekë shkojnë në Himarë si në shtëpinë e tyre dhe bëjnë ç’të duan, kur shkojnë deri aty sa të na nxjerrin të vdekurit nga varri, duket se çështja nuk është aq e thjeshtë. Kërkohet të ndërtohen tre memorialë për

ushtarët grekë të rënë në luftë: në Korçë, në Përmet, në Gjirokastër. Me ç’shihet, kërkesat përqendrohen në zonën që ata e konsiderojnë “Vorio-Epir”. Stefanopulos, gjatë vizitës së tij të fundit në Shqipëri, në Dhrjovan të Dropullit, u shpreh: “Jeni tanët, sepse jeni vorio-epirotë”. Ndërsa në lapidarin kushtuar ushtarëve grekë të vrarë gjatë Luftës ItaloGreke, i cilësoi ata “Luftëtarë, që u vranë për çlirimin e “Vorio-Epirit”.134 Dhe e gjithë kjo e ka bazën në pretendimin e hershëm të tyre, sipas të cilit këto territore popullohen nga një numër i caktuar ortodoksësh, e për pasojë, ata janë grekë. Jorgos Surlas, zëvendës kryetari i Parlamentit grek, në datën 27 tetor 2008, deklaroi, për mediat e vendit të vet, se ratifikimi i Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit me Shqipërinë do të bllokohet, në rast se nuk gjendet një zgjidhje e shpejtë për varrezat e ushtarëve grekë të rënë në Shqipëri. Greqia herë pas here na kujton forcën politike që i japin prania e saj në NATO dhe BE. Duke riaktivizuar homogjenët e saj në Shqipëri, duke përfituar nga gjendja e dobët ekonomike, por edhe nga paaftësia e politikës shqiptare, po bëjnë të pamundurën për të krijuar një mjegull të dendur, mbi rolin e madh, afrues e vëllazërues, që duhet të kenë pakicat etnike në Shqipëri. Dora Bakojanis, ministre e Jashtme e Greqisë, nëpërmjet kanalit televiziv, Vizion plus, më 16 nëntor 2008, e kaloi në heshtje të plotë pyetjen e gazetares shqiptare, që lidhej me qëndrimin e Greqisë për të drejtat e shqiptarëve çamë, mbi pronat që kanë në Greqi, por trajtoi vetëm pjesën e pyetjes që kishte lidhje me varrezat e ushtarëve grekë, që Greqia kërkon me ngulm të ndërtojë në shumë zona të Shqipërisë së Jugut. Abdi Baleta, në një shkrim të tij, në gazetën Republika, datë 30 nëntor 2008, nuk pajtohet me “argumentet” që dha ministrja greke për këto kërkesa të përsëritura. Ai shkruan: “Zonja Bakojanis

u përpoq që çështjen e ngritjes së këtyre varrezave, ta fusë në kuadrin e respektimit dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut, «për të nderuar eshtra të rënësh në luftë» dhe respektuar «ndjenjat e të afërmve të tyre të gjallë», që paskan të drejtën njerëzore «të kenë një vend ku të shkojnë e të derdhin lot dhe të luten për të afërmit», të cilët janë larguar nga kjo botë para 70 vitesh. Sipas Bakojanis, «autoritetet shqiptare e dinë dhe e kuptojnë, se kërkesa greke ka të bëjë vetëm me kujdesin për të respektuar të drejtat e njeriut».135 Por, Baleta nuk pajtohet me një qëndrim të tillë. Ai argumenton: “Kur Greqia është kaq e ndjeshme ndaj të rënëve, përse nuk i ka grumbulluar këto eshtra të ushtarëve të rënë gjatë luftës dhe t’i varroste diku në Greqi, ku të gjallët ta kishin më lehtë të shkonin t’i vajtonin e t’i përshpirtnin”?136 Madje, Bakojanis lëshoi disa shprehje kërcënuese për qeveritarët shqiptarë, se nuk duhet të vonoheshin në dhënien e pëlqimit për ngritjen e varrezave greke. Në mars (2008), ajo bëri një vizitë në Shqipëri, pikërisht në kohën kur shqiptarët kërkonin nën gërmadhat e Gërdecit të vrarët nga shpërthimi enigmatik i municioneve. Në themel të kërkesave të saj, ishin ndërtimi i varrezave të ushtarëve grekë në Shqipëri. Ndaj Baleta konkludon: “Këto varreza, Greqia nuk i kërkon nga respekti i madh për të drejtat e njeriut, por nga ambicia e çmendur për të mbështetur pretendimet territoriale mbi Shqipërinë e Jugut”.137 Bakojanis përsëriti frazeologjinë e zakonshme, se marrëdhëniet midis dy vendeve janë të shkëlqyera dhe se me mirëkuptim gjithçka mund të bëhet. Ndërsa për çështjen që shqiptarët janë shumë të interesuar, ajo u shpreh: “Greqia nuk do ta njohë shpejt Kosovën”, me argumentin se, mosnjohjen e pavarësisë së Kosovës e bazon në parimin e “respektimit të sovranitetit”, kur në fakt, ky argument është qesharak. Greqia mban këtë

qëndrim për hir të aleancës ortodokse me Serbinë dhe Rusinë, dhe për urrejtje e armiqësi ndaj shqiptarëve.138 Më 21 nëntor 2008, fqinji bëri publike zyrtarisht nënshkrimin e marrëveshjes për ngritjen e dy varrezave ushtarake në Shqipëri, një në BularatGjirokastër dhe tjetra në Këlcyrë të Përmetit. Në një deklaratë për shtyp, ministrja e Jashtme e Greqisë, Dora Bakojanis, deklaroi: “Qeveria greke falënderon qeverinë shqiptare për mirëkuptimin dhe bashkëpunimin...”.139 Një ditë më vonë, Ministria e Jashtme e Shqipërisë konfirmoi, se “kjo marrëveshje erdhi si frymë e bashkëpunimit të sinqertë e konstruktiv, si dhe e mirëkuptimit të dyanshëm”. Duket qartë se nënshkrimi i Marrëveshjes së AsocimStabilizimit Shqipëri-BE, ishte e lidhur ngushtë më miratimin e varrezave. Pas nënshkrimit të kësaj marrëveshjeje, zëdhënësi i ministrisë së Jashtme greke, Jorgo Kumucakos, theksoi se ratifikimi i MSAsë është çështje procedurale dhe “...besoj se shumë shpejt do të kemi miratimin e kësaj çështjeje”.140 Zëvendësministri i Ekonomisë greke, Andonis Bezias, më 8 dhjetor 2008, deklaroi në Shqipëri, se respektimi i të drejtave të njeriut në minoritet, “... është një nga kushtet e hyrjes së Shqipërisë në familjen e madhe europiane”.141 Më 25 nëntor 2008, organizata Omonia, me anë të një memorandumi drejtuar Parlamentit dhe Ministrisë së Punëve të Jashtme të Greqisë, kërkon mosratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizm-Asocimit të Shqipërisë me Bashkimin Europian, pa iu dhënë pavarësia “Vorio-Epirit”. Për t’u miratuar kjo marrëveshje nga shteti grek, sipas Omonias, Shqipëria duhet të plotësojë 7 pikat e këtij memorandumi: Shqipëria të njohë zyrtarisht si zonë të minoritetit grek, Jugun e vendit- Sarandën, Gjirokastrën, Himarën, Delvinën, Korçën dhe 99 fshatra përreth tyre. Të ndryshojë kuadri ligjor i Shqipërisë në një mënyrë

të tillë, që të lejojë bashkimin e gjithë kësaj zone në jug të Shqipërisë, në një periferi të organizuar administrativisht, në bazën e një organi që merr drejtpërdrejt vendimet nga vetë qytetarët (autonomi për “Vorio-Epirin”). Të mos vazhdohet ushtrimi i politikës së centralizimit të pushtetit që drejtohet nga qeveria e Tiranës, për sa i përket shpërndarjes së fondeve për pushtetin lokal. Të respektohet e drejta e pronësisë së tokave. Gjuha greke të jetë gjuhë e dytë zyrtare, në Shqipëri, dhe gjuha e parë zyrtare në zonën e minoritetit. Të hapen shkolla dhe të botohen librat e duhur në gjuhën greke, në çdo vend ku ka minoritarë. Të mos shkelen të drejtat politike të vorio-epirotëve, sikundër ndodhi me 5 të arrestuarit në vitin 1993, si edhe në zgjedhjet e fundit në Himarë.142 Kreu i Partisë për të Drejtat e Njeriut, Vangjel Dule, i kërkon qeverisë shqiptare të tregojë më shumë vëmendje për minoritetin, veçanërisht për regjistrimet, për të mësuar numrin e saktë të tyre. Përveç kësaj, Dule ka kërkuar gjuhën greke, si gjuhë të dytë zyrtare, dhe në zonat minoritare si gjuhë të parë. Sipas tij, “Karta Ndërkombëtare për Gjuhët Minoritare nuk është nënshkruar ende dhe nuk ka asnjë informacion për nënshkrim të mundshëm”.143 Kryeministri i Shqipërisë, Sali Berisha, i ka cilësuar këto, “klithma ekstremistësh”.144 Ai ka shprehur besimin, se qeveria greke ka një dialog konstant me qeverinë shqiptare dhe nuk ndikohet prej thirrjesh të tilla, ngado që t’i shkojnë ato. Lidhur me të drejtat e minoritetit, duhet theksuar se ato, “kanë pasur një përmirësim madhor në Shqipëri, e cila ka marrë një sërë vendimesh në favor të tij, të cilat nuk janë marrë nga vendet e tjera të rajonit”.145 Qëndrimi i ashpër i V. Bollanos, dhe shprehja hapur prej tij e pretendimeve të hershme greke për “Vorio-Epirin”, ka irrituar mjaft deputetë të

Parlamentit Shqiptar. Në seancën plenare të datës 18 dhjetor 2008, deputeti Nikollaq Neranxi, deklaroi: “Në Himarë po grabiten dokumente dhe vendime të Agjencisë Kombëtare të Kthimit dhe Kompensimit të Pronave nga Vasil Bollano, i cili ka nisur të shpërndajë dokumente legalizimi, në mënyrë të selektuar, për anëtarë të organizatës së tij politike... Për fatin e keq të himarjotëve, ai po u sjell atyre ditë të vështira dhe vonesë zhvillimi... Ndaj kërkoj të ngrihet një komision hetimor nga Parlamenti, për të verifikuar korrupsionin dhe aferat e kryera me tokat e Himarës”.146 Deputeti Frok Gjini, u shpreh: “Në ditët në vijim, do të protestojmë para bashkisë së Himarës, me një grup deputetësh, për këto veprime arbitrare të Bollanos... I kërkoj Presidentit që, në cilësinë e kryetarit të shtetit, të mbajë qëndrim për mbrojtjen e integritetit të vendit tonë... Parlamenti të ndalojë këtë tentativë antikombëtare, të reflektojë edhe me anë të një rezolute, nëse është e nevojshme, që këtë njeri ta çojë para organeve të drejtësisë.147 Ndërsa për deputetin Bujar Leskaj, V. Bollano përfaqëson qarqe ekstremiste nacionaliste greke, që nuk gjejnë terren në Shqipëri.

PJESA E SHTATË

HIMARA DHE NDËRRIMI I KOMBËSISË Çështja e Himarës në udhëkryq, apo në rrugën e zgjidhjes? Njeriun e poshtërojnë veprat e veta Stendal

Kohët e fundit, nga analistë dhe intelektualë shqiptarë, janë dënuar ashpër qëndrimet e V. Bollano me shokë, por ka pasur dhe disa të tjerë që kanë bërë apel frenues “... për më shumë kujdes, se po shkojmë në Europë!”. Kujdes se prishim miqësinë me Greqinë! Kujdes se Greqia mund të vendos veton për Kosovën, veton për në NATO, na pengon për në BE! Ka individë, por edhe ndonjë politikan, që shkruajnë a shprehen;- lëreni Bollanon, se është një zë i humbur! Mirëpo, në fakt, Bollano nuk është dhe kaq i humbur. Po të mos kishte mbështetje, nuk do të thoshte se 80 për qind e himarjotëve kanë gjuhë amtare greqishten, kur dihet mirë, historikisht, që Himara dhe himarjotët, nuk kanë asnjë lidhje me Greqinë. Sa shkon një zyrtar grek atje, patjetër do të ketë një incident, patjetër do të ndodhet prezente, si me magji, Omonia, krerë të saj. Presidenti grek, Kosta Stefanopulos, para pak viteve, kërkoi hapjen e shkollave greke në krahinën shqiptare të Himarës, duke e identifikuar atë me tokë greke. Asnjë reagim prej shtetit shqiptar. Nuk reagoi asnjë institucion, në një kohë që duhet të ishte shprehur vet Presidenti, pasi reagimet bëhen në bazë të nivelit reciprok. Politika nuk duhet të gjunjëzohet, vetëm pse Pirro Dhima thërret: “Për ty Greqi!”. Dhe s’duhet harruar që, të kaluarën dhe historinë, nuk mund ta blejë dot askush. Peshëngritësi himarjot, Pirro Dhima, sa shkoi në Greqi gjeti mbështetjen e Kryeministrit grek, Micotaqis, i cili e bekoi si vorio-epirot, dhe më pas, kisha e pagëzoi si bir të shenjtë të saj. Dhima pranoi të mohojë kombësinë, në këmbim të favoreve të ofruara, por kjo nuk do të thotë që të heshtë shteti, institucionet e tij të rëndësishme, Instituti i Historisë, Akademia e Shkencave, Universiteti, kur në adresën e bashkisë së Himarës në internet, thuhet se 80 për qind e popullsisë është greke! Diskutimi nëse Himara është shqiptare apo greke, i ka kaluar kufijtë dhe po krijon një perde të errët edhe te vetë himarjotët. Ata ndihen të dyzuar, pasi vërejnë indiferencën e shtetit të tyre, të institucioneve shkencore që njohin historinë. Shkrimtari i njohur

himarjot, Petro Marko, i cili ka thënë me zë të lartë, se Himara është shqiptare, para se të vdiste, la amanet, që eshtrat e tij të preheshin në Dhërmi, në fshatin e lindjes. Dhe të afërmit kështu bënë. Por, siç kujton Ndriçim Kulla, në librin Dritëhijet shqiptarogreke, prifti i fshatit, në vend që të shkonte të bënte detyrën si prift, eshtrave të të ndjerit, shkoi për ta mallkuar atë, pasi kishte thënë për së gjalli, se himarjotët janë shqiptarë, duke kërcënuar në këtë mënyrë dhe të tjerët, që të mos merren me këto punë. Njëlloj si një shekull më parë. Për të kryer veprime të tilla dhe për të gjunjëzuar njerëzit tanë, grekët shfrytëzojnë nivelin e ulët ekonomik, duke ofruar një status të veçantë dhe joshës për himarjotët, si në dhënien e vizave, pensioneve dhe punësimit në Greqi. Himara është shndërruar në “çështje dite” nga vetë shteti shqiptar. Qytetarët e Himarës kanë nevojë për mbrojtjen e ligjit, të shtetit, për të shpëtuar nga “britma e rrugës”, pjesë e së cilës janë bërë edhe njerëz me pushtet. Shteti duket sikur jeton në simbiozë me ngjarje të tilla, sikur i duhen ato për të shmangur vëmendjen nga mangësitë në qeverisje, nga varfëria e madhe që ka pushtuar vendin. Veprimet e kryera në Himarrë, si ngritja e flamurit grek, ndërrimi i tabelave nga gjuha shqipe në greqisht, propaganda antikombëtare e të tjera, janë vepra dhe akte të palejueshme në marrëdhëniet ndërkombëtare, dhe janë tepër të rrezikshme. Studiuesi Pëllumb Xhufi, thotë se këto veprime “kërcënojnë harmoninë në këtë zonë të pastër shqiptare ... aq më tepër kur dimë që në Jugun e Shqipërisë ka minoritet grek, kur ka subjekte dhe ngrihen struktura paralele, të cilat nuk identifikohen me shtetin shqiptar. Tani po ushtrohet parimi ekstra-territorial për zona të cilësuara. Pati dhe një tentativë... për të pasur një zonë të pastër etnike për zgjedhjet, një zonë nga Delvina në Himarë, ku shumica janë shqiptarë. Të gjitha këto janë gafa që bëhen nën presionin e Janullatosit, por

që, për fat të keq, politika shqiptare i pranon kokulur”.1 Gjithë trazira e nxitur prej fqinjit jugor, lidhet thjesht me faktin që aty flitet gjuha greke, prej një pjesë të popullsisë. Dihet që vetëm në Himarë, Dhërmi dhe Palasë, krahas gjuhës shqipe, flitet edhe një greqishte e çalë. Të gjitha burimet shkencore çojnë në faktin se, gjuha greke është mësuar për shkak të afërsisë me Korfuzin dhe zhvillimin e marrëdhënieve tregtare. Ajo është gjuhë e folur, kryesisht, nga kurbetçinjtë. “Gratë, ndryshe nga burrat, nuk e rrihnin kurbetin dhe në përgjithësi dinin të flisnin vetëm shqip”.2 Sipas studiuesit Shaban Demiraj, nuk ka asnjë gjasë që “gjuha shqipe të ketë depërtuar si gjuhë e dytë në një popullsi greqishtfolëse”. Defterët osmanë të shekullit XV dhe XVI, tregojnë qartë, se emrat e banorëve që kanë populluar këto fshatra kanë qenë shqiptarë. Demiraj shkruan se gjuha e tyre ka qenë shqipja dhe kombësia shqiptare, gjë e cila provohet në shumë dokumente. Në një letër që himarjotët i kanë dërguar Papës, në vitin 1577, i kujtojnë trimin Skënderbe, të cilin e quajnë “Mbreti ynë i përndritur”. Prifti Neofito Rodino, me origjinë nga Qipro, qëndroi kryesisht në Himarë e Dhërmi në vitet 16331642. Ai mbante pranë një prift vendës, të quajtur Dhimitër, për të cilin thoshte se e njihte shumë mirë gjuhën shqipe, sepse ishte i kësaj kombësie dhe ishte katolik i vërtetë. Nuk duhet lënë mënjanë fakti që mësimet fetare për besimtarët e ritit ortodoks, duheshin thënë në radhë të parë në gjuhën greke, por misionarët me origjinë arbëreshe ua mësonin ato, fëmijëve, edhe në gjuhën shqipe. Gjika Nestor Spiro nga Himara dhe Gjika Vreto nga Dhërmiu, në një letër që i kanë dërguar careshës së Rusisë, Elizabeta Petrovna, më 1759, ku i kërkojnë ndihmë në luftë kundër turqve, thonë: “Besimi ynë është ortodoks, jemi të gjithë nën 3

kryesinë e një peshkopi dhe lidhemi me pikëpamje fetare me patrikun e Kostandinopojës; flasim shqip, atë gjuhë që flitet në Shqipërinë e afërme, po në vende të ndryshme, të mësuarit flasin greqisht dhe familjet më të shquara përdorin edhe italishten, nga shkaku se shumë oficerë shërbejnë në vendet e huaja dhe të rinjtë dërgohen në seminarin e Padovës dhe Napolit”. Punë të madhe, në përhapjen e gjuhës greke, ka bërë edhe vetë kisha ortodokse greke. Në Himarë, Shën Kozma Etoli, në mesin e vitit 1775, u përpoq t’u mbushte mendjen banorëve, se shkolla greke ishte më e rëndësishme se vetë kisha. Kur banorët u ankuan se nuk kishin qereste për të ndërtuar shkollën, ai u tha të merrnin qerestenë e kishës. Banorët mbetën të habitur prej kësaj deklarate të tij, por Shën Kozmai rrëmbeu vetë kazmën, u ngjit në majë të kishës dhe filloi të hidhte poshtë çatinë. Shkrimtari i shquar Petro Marko, të folurën e gjuhës greke në fshatrat e mësipërme, e argumenton me faktin se “banorët e Dhërmiut, shkonin në ishullin grek, kurse ata të Himarës, në Gjirit. Prandaj edhe kur flasin greqisht, dhërmiasit flasin si korfjatët, kurse himarjotët si gjiritlinjtë”.6 E njëjta gjë ndodh me dy fshatra të Vlorës, Nartën dhe Zvernecin, në të cilat flitet pjesërisht gjuha greke. Kjo ka të bëjë me njerëzit e ardhur nga viset greke, ushqyer herë pas here me ardhacakë të tjerë. Duhet pasur parasysh se banorët greqishtfolës të Nartës, po të ishin të hershëm, nuk do ta kishin ruajtur greqishten gjatë shekujve, ashtu siç nuk e kanë ruajtur dhe “kolonistët” e vjetër grekë të Orikut, të Aulonas, Apolonias, Epidamnosit, ku nuk ka mbetur ndonjë greqishtfolës. Prof. Sh. Demiraj e argumenton ardhjen e vonë të këtyre greqishtfolësve edhe me faktin se, “Narta ndodhet pranë qytetit të Vlorës, rrethuar me shumë fshatra shqipfolës. Banorët e Nartës shisnin peshk, kripë dhe verë, në këmbim të mallrave të tjera me shqipfolës dhe, në këto rrethana, kuptohet që stërgjyshërit e tyre nuk i përkasin ndonjë kohe të largët”7. 4

5

Mbi të gjitha, defterët osmanë të viteve 1520 dhe 1583, sipas transkriptimit të historianit Ferit Duka, vërtetojnë se banorët e këtij fshati mbanin emra të zakonshëm shqiptarë ortodoksë, pa fundoren karakteristike greke. Nuk përjashtohet mundësia e ardhjes së këtyre banorëve nga zona e Nartës apo Artës së Ambrakias, në një kohë kur popullsia e atjeshme kishte nisur të helenizohej.8 Rol jo të vogël në drejtim të helenizimit, kanë luajtur dhe vetë shqiptarët e venë në shërbim të Greqisë. Një prej tyre ka qenë himarjoti Spiro Milo. Por të tillë ka pasur kudo, edhe midis arvanitasve. Nisur nga prania e këtyre elementëve, në mars të vitit 1879, ministri i Jashtëm grek, i asaj kohe, thoshte: “Shqiptarët çamë që popullojnë Epirin, në një të ardhme të afërt, do të bëhen mbrojtësit më të flaktë të helenizmit dhe të ideve helenike, njëlloj si banorët e Hidrës e të Species, apo të Atikës e të Argosit”.9 Për individualitetin e kësaj rrethine etnografike, ka sjellë ndihmesën e vet studiuesi Emin Riza, i cili vë në dukje se, deti ka luajtur një rol me rëndësi në jetën ekonomike, jo vetëm për peshkim, por dhe si rrugë ndërlidhjeje me zonat e afërta, që prej shtatë ishujve e deri në brigjet perëndimore të Italisë së Jugut. Shumë familje kishin varkat e tyre me të cilat transportonin kryesisht produktet e frutikulturës. Varfëria bënte që krahas emigracionit ekonomik, mjaft banorë, për një pjesë të vitit, të pajtoheshin në punë të ndryshme, veçanërisht në ishujt e afërt”. Varfëria e madhe e zonës së Bregut, nxiti emigracionin, të cilin e favorizoi deti pranë. Pikërisht ky emigracion, për të cilin janë ndalur edhe autorë të tjerë, përveç ndihmesës në sigurim të ardhurash, luajti rolin e vet edhe në njohjen me realizimet e banesës së shtresave të mesme qytetare të Mesdheut, veçanërisht të atyre pranë. Banesa e re, na bën të ditur ai, dallohet prej asaj tradicionale, nga funksioni, kompozimi si dhe nga trajtimi i elementeve arkitektonikë. Jo pak domethënës është edhe fakti që mjeshtrit ndërtues, në zonën e Bregut 10

të Detit, ashtu si në mbarë Labërinë, kanë qenë kryesisht nga rrethet e Kolonjës e Korçës, por nuk kanë munguar as ata vendës. Në një botim të viteve ’60 të shekullit XX, Rrok Zojzi, kur është fjala për popullsinë, na bën të ditur se, “ajo nuk njeh në mes të saj të ardhur, por të gjithë e quajnë veten si banues të lashtë të atyre trojeve”. Historiani Petraq Pepo na sjell materiale për historinë e krahinës së Himarës në vitet 1785-1788, ku thekson: “Ajo përfshin sot shtatë fshatra- Palasën, Dhërminë, Vunonë, Himarën, Pilurin, Qeparonë dhe Kudhësin, ndonëse kohë më parë në të janë përfshirë rreth 47 fshatra”. Këto fshatra kanë pasur pak tokë bujqësore, të mirë, ku mund të mbilleshin drithëra. Në to është mbjellë më shumë misër, si dhe kërp e lirë, por jo në sasi të mjaftueshme, edhe pse nuk mungojnë vreshtat apo ullinjtë, prej të cilave duket se kanë nxjerrë pak përfitime. Pyjet e mëdha që ndodheshin midis Borshit dhe Kudhësit, ku kishte lisa, plepa të egër, arra, dushk dhe pak pisha, mund të përdoreshin mjaft mirë për ndërtim barkash të vogla. Me anë të tyre “banorët e këtyre anëve tregtonin prodhimet e ndryshme blegtorale e bujqësore, dhe të gjësë së gjallë, duke i shitur në ishullin e Korfuzit, prej nga kanë nxjerrë dhe ndonjë fitim”.12 Bregu i Sipërm dhe Bregu i Poshtëm, në një punim shkencor të Spiro Shkurtit, konsiderohen si nënzona etnografike të Labërisë. Duke bërë fjalë për banorët e fshatit Piqeras, autori thekson: “Ndonëse herë pas here ka pasur përzierje, largime dhe dyndje nga fshatrat e Labërisë, në përgjithësi janë pasardhës të asaj popullsie që themeloi fshatin”. Ai na bën të njohur se bujqësia ka qenë e zhvilluar shumë pak, edhe për faktin se fshatit i kanë munguar toka të punueshme, dukuri kjo, e njohur, thuajse për të gjithë fshatrat e Bregut të Sipërm. Dikush prej fshatrave dallohej për kultivimin e agrumeve, një tjetër për blegtori e dikush për prodhimin e drithërave të bukës. Autori na bën të ditur se, pas Luftës së Parë Botërore, e në mënyrë të 11

veçantë në periudhën e sundimit të Zogut, vërshuan mallra italiane e greke. Një numër i madh familjesh, vazhdon më tej ai, mbetën pa mjetet elementare të jetesës. “Frontet e punës që më parë siguroheshin në anijet e fshatit, pas shkatërrimit të tyre u eliminuan. Kjo gjë i detyroi, një numër të konsiderueshëm fshatarësh, të braktisnin atdheun dhe të emigronin në vende të tjera, veçanërisht në Greqi, Turqi, SHBA e deri në Australi, për të kërkuar punë”.13 Për studiuesin Qemal Haxhihasani, rrethina etnografike me emrin Bregu i Sipërm, formohet nga fshatrat Himarë, Palasë, Dhërmi, Vuno, Qeparo, Pilur dhe Kudhës. Autori na kumton se nga 7 fshatrat e Bregdetit të Sipërm, në tre prej tyre banorët flasin greqisht. Dhe fjalën e ka konkretisht për banorët e fshatrave Himarë, Palasë dhe Dhërmi. Po ashtu, ai na tregon se Vunoi, Qeparoi, Piluri dhe Kudhësi, janë marrë me blegtori. Ky realitet na dëshmon se, edhe brenda rrethinash të vogla, nuk ka ekzistuar ndonjë notë uniformiteti. Lidhur me tre fshatrat greqishtfolës, autori pohon se shkaku i gjuhës së tyre lidhet me punën në Korfuz. “Atje mblidhnin ullinj. E fillonin punën nga fundi i tetorit dhe e linin në qershor”. Qëndronin, pra, rreth 2/3 e një viti kalendarik. Sipas tij, burrat e aftë për punë, duke qëndruar tetë muaj në vit në Korfuz, merrnin me vete edhe fëmijë të tyre dhe i futnin nëpër shkolla greke. Kështu, dalëngadalë u përhap gjuha greke”.14 Marrja e fëmijëve me vete, nga njëra anë tregon kulturën e banorëve të kësaj treve dhe nga ana tjetër, vijimin e kësaj praktike pune stinore në Korfuz, prej një brezi në tjetrin. Këta fëmijë,janë angazhuar, - për periudhën e qëndrimit në Korfuz, edhe në punë ndihmëse pranë të rriturve, prindërve të tyre, të cilët ishin punëtorë me mëditje të pronarëve vendas të ullinjve. Kjo bëri që të ruhet një oazë e gjuhës greke, por përparësinë e ka pasur gjuha shqipe. Në historinë himarjote, trashëgiminë gojore vendase dhe shënimet e mjaft kalimtarëve të huaj

në kohë të ndryshme, europianë e bizantinë, përmendin Himarën e Dhrimadhën si limane e porte, nga hynin e dilnin në botën tjetër. Më tejnë këto limane vinin e iknin dhe shumë johimarjotë, të cilët ishin grekë të ishujve jonianë, por edhe kretas e qipriotë. Ndodhte kështu, pasi këto dy fshatra plotësonin kushtet për qëndrim e ankorim të anijeve e të mallrave që i sillnin e i merrnin ato. Duke iu referuar, për sa më sipër, edhe toponimisë vendase, autori hedh dritë për rolin dhe vendin që kanë zënë deri vonë këto dy limane të vegjël të trojeve shqiptare, por të shfrytëzueshëm për kohën. “Stacioni i parë dhe i fundit, para se të mbërrinin në destinacion, - anijet që dilnin dhe hynin në Himarë dhe Dhrimadhë, - ishte Korfuzi”.15 Dhe më poshtë: “Në Himarë dhe Dhrimadhë, vinin vetëm anije të vogla të detarëve vendas, por edhe korfuqiotë etj, që sillnin e merrnin mallra e njerëz, të cilat vinin e shkonin në qytetet Europiane dhe lindore”.16 Fshatrat që nuk e kishin këtë privilegj natyror, nuk mund t’i kishin këto kontakte, e, për rrjedhojë, nuk u ndikuan. Kështu që në to vijoi, pandërprerë, të flitej gjuha e vendit, jo vetëm nga të padalët, çobanë e bujq, por dhe nga të shkolluarit, tregtarët dhe priftërinjtë vendës; ata kanë përdorur vetëm gjuhën shqipe. Me dhrimadhiotët nuk ndodhi kështu, sepse ata, si banorë të fshatrave-limane, ishin në masë, në kontakt të drejtpërdrejtë e të përditshëm me tregun e tregtarët grekë, gjë që nuk ndodhte me të tjerët, të cilët ishin larg limaneve të përmendura. E gjithë kjo tablo, e sjellë në mënyrë mjaft të përmbledhur nga ana jonë, e ka çuar autorin e artikullit në përfundimin se- ky kontakt i përditshëm me faktorin grek, ka luajtur rol determinant për tjetërsimin gjuhësor të këtyre tre fshatrave. Duke e quajtur dijen e një gjuhe një privilegj kulturor, për atë që e ka fituar, thekson: “Ky privilegj gjuhësor, i këtyre tre fshatrave, nuk duhet të humbë, ashtu si dhe nuk duhet tjetërsuar gjuha amtare e traditës gjithëshekullore, gjuha shqipe... Të abuzojë me dëshirat, interesat dhe ndjenjat e tij, është e drejtë e

cilitdo, por të abuzojë e të tjetërsojë historinë, nuk i lejohet askujt”. 17

Historia e Shqipërisë, e shkruar me shkronja greke S’mund t’i vësh flakë pyllit të madh, po nuk të ndihmoi era Paskia Pandita

Në tekstin Historia e Shqipërisë, shkruar në greqisht dhe botuar nën kujdesin e bashkisë së Himarës, emri i Gjergj Kastriotit, është ndryshuar, duke u bërë Jorgji Kastrioti. Emri i Gjon Kastriotit, është ndryshuar gjithashtu, duke u konvertuar në Jani Kastrioti. Ndërsa emri i himarjotëve është bërë, “himarjotis”. E për sa kohë që për fqinjët tanë jugorë, ëndrra e “Vorio-Epirit” projektohet prej kohësh mbi Himarën, historia e kësaj toke është shkruar, në vitin 2006, me shkronja greke. Himarën turistike e gjen të prezantuar në internet, në adresën www.himara.eu. Po të mos ekzistonin hartat, një vizitor i huaj interneti do e kishte fort të vështirë të kuptonte, se në cilin cep të botës bie Himara, bashkë me kalanë e saj 3500-vjeçare, Shpellën e Piratëve apo Kishën e Gjithëshenjtorëve. Askund nuk thuhet se pamjet e mrekullueshme që ofron ky qytet buzë Jonit, ndodhen në Shqipëri. Përkundrazi, e njëjta dorë ka treguar kujdes për të vënë në dukje gjithçka që fqinjët tanë grekë pretendojnë se i bën njësh me Himarën, për të shkruar një tjetër histori megalomane, këtë herë nën logon e një bashkie shqiptare. Duke folur për historikun e Himarës, aty thuhet: “Me 1403, mbreti i Napolit, Karli, zbarkon në brigjet e Himarës dhe shtyn shqipfolësit në drejtim të veriut. Disa vite më vonë, himarjotët, të udhëhequr nga Jorgji Stresi, mik personal i Jorgji Kastriotit, përpiqen të ndalojnë zaptimin e Epirit nga

Otomanët. Mbas zaptimit të Krujës nga turqit, e vetmja krahinë e lirë, në gjithë Epirin, mbetet Himara e vetëqeverisur, nën mbrojtjen e Republikës Veneciane”. Dhe, më poshtë: “Me ndihmën e mbretit të Napolit, u liruan, dhe të udhëhequr nga Jani Kastrioti fituan pavarësinë, duke u paguar turqve një taksë nënshtrimi”. Ndërsa pjesa tjetër e historisë së mëvonshme, në këtë libër prezantohet si luftë brenda llojit, ku shqiptarët e Himarës luftojnë shqiptarët e Ali Pashait, e ku ushtria greke hyn në Shqipëri si çlirimtare dhe jo si pushtuese. Pas turqve, vijnë vitet e mbretërimit të Ali Pashait në Janinë. Janë vite të vështira. “Ali Pashai përpiqet me të gjitha mënyrat të zaptojë Himarën. E rrethon dhe gjithmonë e shtrëngon këtë rrethinë, zaptoi dhe shkatërroi fshatra të Himarës. Më 1821, shpërtheu kryengritja e madhe greke. Himarjotët janë kudo në radhët e para të kësaj kryengritjeje… Deri në vitin 1921, Himara gjendet në disa stade; autonome, me komandant grek, e zaptuar nga italianët, dhe përsëri autonome. Me 22 dhjetor 1940, ushtria greke hyn në Himarë dhe banorët e pritën me entuziazëm dhe në mënyrë festive”. Historiku, në guidën e bashkisë së Himarës, përfundon: “Më 1945, himarjotët nuk pranuan të marrin pjesë në zgjedhjet për të ligjëruar regjimin e Enver Hoxhës. Ky regjim mbylli shkollat greke dhe u hoqi himarjotëve çdo të drejtë minoritare”. Për t’i shkuar mashtrimit deri në fund, historia e Himarës, sipas bashkisë së saj, vijon: “Dy kilometra nga Qeparoi takojmë Borshin, që në lashtësi quhej Meandria, kurse në periudhën bizantine quhej Sopoto. Kështjella e Sopotosë, ndodhet pak më në veri të vendbanimit të sotëm, në majën e një kodre. Ky fshat me burime të shumta të ujit të rrjedhshëm, ka mjaft taverna dhe është i vetmi fshat në krahinë, me popullsi myslimane. Fshatrat e tjerë banohen nga greko-ortodoksë; shumica dërrmuese”. V.

Bollano dhe sejmenët e tij kërkojnë të thonë, se borshiotët rrojnë në harmoni dhe paqe, jo se janë në tokën e tyre, por falë zemërgjerësisë që shfaq “shumica dërrmuese” greko-ortodokse e “krahinës”. Më tej, Bollano tregon sesi tridhjetë e tre fshatra, “me ndërgjegje kombëtare greke”, u bashkuan dhe u zhveshën prej çdo lloj takse dhe krijuan Konfederatën Autonome. Sipas tij, majori me emër Spiro Spiromilo, që erdhi nga Kreta, organizoi kryengritjen dhe çliroi Himarën, më 1912,bashkë më fshatrat e tjerë. Është po ky personazh që, sipas Bollanos, në vitin 1914, na paska dalë kundër vendimit të Fuqive të Mëdha dhe padrejtësisë që iu janë bërë himarjotëve, duke i përfshirë brenda kufijve të shtetit shqiptar. Dhe, sipas tij, deri më 1921, Himara ka vijuar të jetë herë krahinë autonome, nën komandën e Greqisë, herë nën komandën italiane dhe sërish nën komandën greke. Bollano nuk ka ndërruar vetëm emrat e simboleve kombëtare shqiptare, por edhe emrat e banorëve të të gjithë fshatrave të zonës së jugut, përveç Borshit. Mbiemra të njohur në mbarë vendin, si Kokëdhima nga Qeparoi, Bollano merr përsipër t’i shndërrojë në Kokëdhimas. Kështu ka ndodhur edhe me mbiemrat Leka, Koka, Nëranxi, Kuteli, Marko etj. Të gjithë janë përshtatur sipas shqiptimit grek, në Kokas, Nëranxis, Kutelis, Markos etj. Një manipulim më spekulativ për historinë e Shqipërisë, nuk mund të bëhej as jashtë territoreve të vendit tonë, por për fat të keq, ky libër është botuar para disa vitesh, në Himarë. Fakti që ky libër është shkruar nën kujdesin e Bollanos, sqaron shumë të panjohura, të këtij ekuacioni primitiv. Gjithsesi, ky libër provokues, duke vazhduar të qarkullojë i lirë, ngre shumë pikëpyetje në adresë të politikës zyrtare të vendit tonë.

Prapaskenat e dokumenteve të “homogjenit”

Kush nuk i takon atdheut të vet, nuk i takon as njerëzimit Bjelinski

Problemet që ndodhin në jug të vendit, janë produkt i presionit të madh që ushtrohet nga fqinji, për të kthyer në grekë jo vetëm ortodoksët, por edhe myslimanët. Para disa vitesh, mjaftonte të paguaje 20-30 mijë dhrahmi dhe gjithkush mund të merrte certifikatë me kombësi greke. Ndonëse kohët e fundit ky fenomen është frenuar, përsëri nuk mungojnë rastet e veçanta. Shteti është informuar nga strukturat përgjegjëse, por nuk është marrë asnjë masë. Do të ishte mirë që intelektualët tanë, në vend që të merren me debate të pafrytshme, t’i analizojnë këto probleme që kanë të bëjnë me mbijetesën e vetë kombit. Ky është guri i provës për të gjithë sot, për t’i thënë “ndal” një ofensive, e cila kërkon të realizojë, në shekullin XXI, planet e mykura të Megaliidesë, të diskredituara që në shekullin XIX. Problemet e deklarimit të dyshtetësisë nga ana e qeverisë greke, për ata që quhen homogjenë ose “vorioepirotë” dhe që në shumicën dërrmuese të tyre janë qytetarë me shtetësi dhe kombësi shqiptare, synojnë helenizimin e popullsisë në jug të vendit. Me këto veprime synohet realizimi i njëkohshëm, i synimeve të Greqisë së shekullit të 19-të, për të uzurpuar “Vorio-Epirin”. Sigurisht, aneksimi me dhunë, nuk mund të ketë shanse si dikur, megjithëse edhe ky opsion ruhet nga qarqet shoviniste, siç e tregoi viti ‘97, kur pati joshje, tundime dhe tentativa për të ndërhyrë ushtarakisht në Shqipërinë e Jugut. Në fakt, kjo po bëhet me metoda të stërholluara, nëpërmjet depërtimit të mirëllogaritur ekonomik, depërtimit kulturor dhe imponimit të politikave të caktuara. Ato synimet aneksuese po realizohen në dy rrugë: nëpërmjet

qeverisë shqiptare, duke realizuar strategjinë e faktit të kryer, siç ishte shpallja e dyshtetësisë në mënyrë të njëanshme, dhe caktimit, në mënyrë arbitrare të peshkopit të 4 të Sinodit të Shenjtë Shqiptar nga radhët e klerit grek. Gjendemi, pra, përballë një ofensive të koordinuar në të gjitha frontet dhe planet. Duket se ka ardhur koha të thyhet heshtja, heshtja që mbahet qoftë nga autoritetet shqiptare, por edhe nga politika në përgjithësi, nga Parlamenti shqiptar, nga partitë politike, por edhe nga shoqëria civile.18 Veprime të tilla mund të favorizohen prej vetë ligjeve tona. Ligji 5840, datë 20.02.1979, Për regjistrimin e akteve të gjendjes civile, ndryshuar me dekretin nr. 491 datë 16.03.1993, të Presidentit të Republikës, e ndihmon këtë proces, duke shtuar nenin 21, në të cilin thuhet: “Çdo shtetas ka të drejtë të kërkojë ndërrimin e emrit ose të mbiemrit. Kërkesa i paraqitet këshillit të komunës ose të bashkisë, duke i treguar edhe shkaqet për ndërrimin e emrit ose të mbiemrit, si dhe emrin ose mbiemrin që ka zgjedhur. Vendimi për ndërrimin e emrit ose mbiemrit, merret nga këshilli i komunës, a bashkisë, dhe i dërgohet zyrës së gjendjes civile përkatëse, e cila bën ndryshimet e nevojshme në regjistrin themeltar të shtetasve dhe brenda 10 ditëve, njofton degën ushtarake dhe zyrën e gjendjes gjyqësore në Ministrinë e Drejtësisë”. Ligji 8950, datë 10.10.2002, u jep të drejtën shtetasve të ndërrojnë emrin edhe pas vdekjes. Në pikën 3 të këtij neni, shkruhet: “Emri i personit mund të ndryshojë pas vdekjes, me kërkesë të personave që kanë atë emër përbërës të gjendjes civile dhe që përfshihen në të njëjtën fletë familjare të regjistrit themeltar të zyrës së gjendjes civile të vendbanimit, vetëm për shkak të përshtatshmërisë. Si rregull, ligji lejon ndërrimin e emrit pas vdekjes për 40 raste, kur emri është gjykuar i papërshtatshëm. Në pikën 4 thuhet: “Emrat e

vlerësuar të papërshtatshëm, me vendim gjyqësor, përfshihen drejtpërdrejt në përmbledhjen që i vihet në dispozicion çdo zyre të gjendjes civile”. Në pikën 6, saktësohet se ndryshimi i emrit dhe mbiemrit bëhet pas miratimit të kërkesës së shtetasit prej drejtuesit të zyrës së gjendjes civile, ku ka regjistrin themeltar. Në rubrikën e vërejtjeve të regjistrit themeltar mbahet procesverbali, ku pasqyrohet shkaku i ndryshimit, emri dhe mbiemri i ndryshuar dhe nënshkruhet nga punonjësi i gjendjes civile, kërkuesi dhe gjithë pjesëtarët madhorë të familjes, të cilët e kanë përbërës të tyre emrin ose mbiemrin dhe që pranojnë ndryshimin, si dhe drejtuesi i zyrës së gjendjes civile. Në pikën 7 thuhet: “Mbi bazën e procesverbalit ose vendimit gjyqësor, bëhen korrigjimet, në fletën familjare, për personat që kanë nënshkruar dhe për të miturit, ndërsa për pjesëtarët e tjerë madhorë, vetëm pasi të kenë dhënë pëlqimin me shkrim, të nënshkruar të procesverbalit, përveç rasteve të vendosura nga gjykata”. Duket qartë që ligji u krijon hapësirë abuzimeve të nëpunësve të gjendjeve civile dhe spekulimeve të gjykatave, sa i përket kombësisë, nëpërmjet ndërrimit të emrave dhe vetëdeklarimit. Ndryshimi i kombësisë, në çdo rast, bëhet me vendim gjyqësor. Por, sipas disa juristëve, vetë ligji lë hapësira për abuzime nga gjyqësori, kur thotë se ndryshimi i kombësisë bëhet në rastet e përcaktuara në këtë ligj, vetëm me vendim gjyqësor, duke u thirrur në çdo rast, si palë në proces, shërbimi i gjendjes civile, edhe kur sipas këtij neni, kombësia ka qenë caktuar përkohësisht ose kur është bërë një gabim material. Sipas një raporti të Ministrisë së Drejtësisë, vendimet e padrejta gjyqësore për ndërrimin e kombësisë nuk u përkasin vetëm rretheve kufitare por janë shtrirë edhe më tej. Vetëm Gjykata e Tiranës ka ndryshuar padrejtësisht kombësinë, nga shqiptare në greke, për 79 persona. Gjykata ka

pranuar kërkesat për ndryshim kombësie jashtë rasteve të parashikuara nga Ligji Nr. 9029, datë 13.03.2003, ku përcaktohet: "Kombësia nuk mund të ndryshohet, përveç rasteve, kur sipas ligjit vërtetohet pasaktësia e kombësisë së prindërve ose kur ka një vendim gjyqësor të formës së prerë, për ndryshimin e atësisë ose mëmësisë". (Gazeta Shqiptare, 25 mars 2009) Bëhen shumë përpjekje për të siguruar një certifikatë vdekjeje të gjyshit apo prindit, të vdekur vite më parë, në të cilën shënohet kombësia greke, në bazë të së cilës, gjithë personat që e pasojnë marrin të njëjtën kombësi, ndonëse askush nuk ka pasur kombësi greke. Certifikata të tilla lëshohen në vitin 2007 apo 2008, për një person të vdekur në vitin 1970. Gjendet lehtë edhe argumenti: “Dokumentet e gjendjes civile, të para, janë djegur...”. Lind pyetja: kur ato janë djegur, ju, zoti nëpunës i shtetit shqiptar, ku e gjeni të drejtën të shënoni kombësinë greke? Gati dy vjet më parë, Klubi Kombëtar Shqiptar, u dërgoi një letër-peticion krerëve të lartë të shtetit, në të cilën u tërhiqet vëmendja për këtë katrahurë që është bërë nga gjendjet civile, lidhur me ndërrimin e emrave. Ata shkruajnë: “Me ndjeshmëri të lartë ndaj gjithçkaje që ka të bëjë me interesat kombëtare, kemi përcjellë me shqetësim, zhvillimet që kanë pasur nismën e qeverisë greke për dhënien e dokumentit të “homogjenit” personave me shtetësi të huaj, por me kombësi greke. Nisur nga mediat greke, këtë vit do të aplikojnë disa qindra mijëra persona për të marrë dokumentin e homogjenit. Duke pasur parasysh mënyrën e trajtimit të emigrantëve; kushtet e jetesës dhe pasigurinë e përhershme që shoqëron ata në vite; mungesën e vullnetit të qeverisë greke për legalizimin e qëndrimit dhe punësimit të tyre; përpjekjet helenizuese të provuara me ndërrimin e shtrënguar të besimit dhe emrave, si dhe interesave

nacionaliste greke, për greqizimin e shqiptarëve, me qëllim ngritjen e pretendimit për një numër të madh të minoritetit grek në Shqipëri, shprehim shqetësimin tonë në adresë të institucioneve të shtetit shqiptar; për të nxitur marrjen e masave që do të mbronin nga abuzimi qytetarët shqiptarë, rezidentë në Shqipëri, që mund të josheshin nga përfitimet dhe lehtësirat e mbajtjes së dokumentit të “homogjenit”. Flitet se një numër i konsiderueshëm qytetarësh, përpiqen që nëpërmjet korruptimit të zyrtarëve të gjendjeve civile, të sigurojnë certifikata me kombësi të ndryshuarnga shqiptare, në greke. Po kështu, një numër i madh gjyqesh-fakti, po konfirmojnë ndërrimin e kombësisë. Madje, sipas informacioneve, në rrethet juglindore si Korçë, Gjirokastër etj., po zhvillohen gjyqe edhe nga shtetas rezidentë në rrethet e tjera të Shqipërisë, çfarë shton dyshimet për një veprim të mbështetur prej individësh dhe qarqesh të caktuara. Në këto kushte, ju drejtohemi Ju Shkëlqesi, që me autoritetin që dispononi, të merrni masa për të parandaluar praktikat e shumta të ndërrimit artificial të kombësisë, nga shtetas shqiptarë. Mendojmë se bëhet i domosdoshëm kontrolli i veprimtarisë së zyrave dhe zyrtarëve të gjendjes civile, që kanë lëshuar dokumente me kombësi greke ose për ndërrim kombësie. Numri i rasteve dhe zyrat që i kanë lëshuar, mund të mësohet me lehtësi edhe nga zyrat konsullore të Ministrisë së Jashtme, nga ku këto certifikata marrin konfirmimin. Gjithsesi, organet shtetërore i kanë të gjitha mundësitë për të bërë evidentimin e saktë të kësaj dukurie. Ministria e Drejtësisë dhe Këshilli i Lartë i Drejtësisë, mund të nisin inspektimin e gjyqeve që janë kryer gjatë muajve të fundit, dhe po kryhen në vazhdimësi, me objekt gjykimi: ndërrimin e kombësisë. Zbulimi dhe ndëshkimi i rasteve të abuzimit, me ndërrimin e kombësisë, do të mbronte interesat

kombëtare, dinjitetin e qytetarëve shqiptarë, si dhe do të shërbente për të pastruar administratën dhe gjyqësorin nga individë të papërgjegjshëm dhe të korruptuar. Ne gjykojmë se autoriteteve greke u duhet bërë e qartë, që praktikat e trajtimit të diferencuar mbi bazën e kritereve nacionale e fetare, janë praktika antidemokratike, që bien ndesh me dokumentet ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut, si dhe me vetë parimet e vlerat mbi të cilat ngrihet Bashkimi Europian, ku Greqia bën pjesë…”19 Greqia është anëtare e BE-së, por ajo nuk e ka pranuar Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut të Minoriteteve. Kurse nga ne kërkon të drejta maksimale për minoritetin. Sipas historianit Delvina, “ata kërkojnë ta bëjnë minoritetin, nga 58 mijë banorë, (sipas regjistrave të regjimit të Enver Hoxhës), në 400 mijë, aq sa ka kërkuar George Papandreu në vitin 1961. Babai i ish-Kryeministrit, Andrea Papandreu, është shprehur: Të gjitha qeveritë që vijnë në Greqi, gjënë më të shenjtë kanë çlirimin e “Vorio-Epirit”. Stefanopoulos kërkoi shkolla dhe kisha për minoritetin grek në Korçë dhe Gjirokastër. Kurse, sipas të dhënave në vitin 1994, të botuara në Amerikë, në raportin e SHBA-ve për të Drejtat e Njeriut, ku janë botuar të dhënat e minoritetit grek, thuhet se në Korçë dhe në Devoll ka 158 minoritarë. Pra, ky raport i të Drejtave të Njeriut në Amerikë nxjerr 158 minoritarë... Këtë e shkruan, në gazetën Illyria, Sejfi Protopapa, duke iu përgjigjur një gazete greke në Amerikë, e cila kërkon Gjirokastrën dhe veçanërisht Korçën, ku të ketë shkolla greke e kisha greke, dhe jep deklaratën e Stefanopulos: O burra ju grekë të Amerikës, o burra grekë të diasporës, jepni para për kisha, shkolla greke, se po mbaron minoriteti i Korçës.20 Athina zyrtare është mjaft e interesuar të jap kombësinë greke për mijëra shqiptarë që banojnë në Greqi. Vetëm gjatë një ceremonie të organizuar më

29 shkurt 2008, në stadiumin e sporteve Athinë, iu dha nënshtetësia greke 1.106 shqiptarëve. Në këtë ceremoni mori pjesë dhe ministri i Brendshëm, Prokopis Pavlopulos, i cili u ka dorëzuar dhe pasaportat greke shtetasve shqiptarë. Pavlopulos, midis të tjerave tha se, "për vite me radhë, shteti ynë ka qenë borxhli ndaj jush, por sot po kthejmë një borxh të madh. Tani merrni fuqitë, bashkohuni me ne për të ecur të gjithë bashkë, në rrugën drejt së ardhmes demokratike të Greqisë, duke mos harruar historinë e kombit tonë. Zoti qoftë me ne!". (Gazeta Shqiptare, 25 mars 2009). Po a e njohin si duhet këtë çështje vendet e BEsë? Kjo pyetje kërkon përgjigje të saktë. Ka politikanë që thonë se Europa dhe Amerika e dinë gjendjen dhe se ata do ta zgjidhin problemin në kohë. Të tjerë janë të mendimit se njohja e tyre është e mangët dhe ka të ngjarë, që ata të jenë informuar në favor të interesave greke, pasi fqinjët kanë ditur të propagandojnë dhe të kërkojnë edhe atë që s’u takon. Sipas P. Xhufit, “vendet e BE-së do të tronditeshin po të mësonin faktin që Greqia shkel, në mënyrë permanente dhe brutale, të drejtat e njeriut, kur i detyron emigrantët shqiptarë të ndërrojnë fenë, të ndërrojnë emrin, në mënyrë që të kenë ndonjë shkak për t’u legalizuar në Greqi. Mendoj se do skandalizoheshin, në qoftë se do të mësonin, nga qeveria shqiptare dhe jo nga shtypi, që Athina pretendon të ketë një numër të paimagjinueshëm minoritarësh në Shqipëri. Ata shkojnë te numri 400 mijë, siç e kanë thënë zyrtarë të lartë të Athinës, në një kohë që të gjitha regjistrimet dhe faktet flasin për një prezencë shumë më të reduktuar, rreth 60 mijë. Madje, në ditët tona ky numër është edhe më i vogël. Ata do të skandalizoheshin nëse do të mësonin, që, me presionin e qeverisë greke, është uzurpuar Kisha Autoqefale Shqiptare, duke shkelur me të dyja këmbët parimet e shenjta, kanonet e Kishës

Autoqefale të Shqipërisë, të vendosura që në 1921. Nëse do të dinin që nëpërmjet kishës po kërkohet të krijohet ai numër absurd i minoritetit grek, duke favorizuar familjet ortodokse shqiptare, por dhe ato myslimane, nëpërmjet pensionesh, vizash, etj., kthimin e emrave dhe kthimin e fesë të një numri të madh qytetarësh shqiptarë me kombësi dhe shtetësi shqiptare”.21 Nuk do të kishte problem nëse vërtet bëhej fjalë për nënshtetësi, por pas saj, ata kërkojnë dhënien e kombësisë greke. Kjo nuk është e re. Për njerëzit e Venizellosit, në vitin 1919, në gazetën Dielli, shkruhej: “Greqia kërkon jugun e Shqipërisë”. Venizellosi thoshte se, korçarët flasin shqip, janë albanofonë, por janë grekë, ndjenjat i kanë greke. Tani ata kanë arritur të pajisin shumë shqiptarë me dokumente, në të cilat shënohet kombësia greke dhe shtetësia shqiptare. Natyrisht, këtu ndikon ana ekonomike, e cila i ka bërë njerëzit tanë të sajojnë lloj-lloj letrash për të marrë pasaportën greke, me të cilën shpresojnë se do të bëjnë një jetë më të mirë. Nëse do të bëhej një regjistrim i popullsisë në këto kushte, bazuar në të drejtën e deklarimit, për shkak të presionit që kanë emigrantët në Greqi, por dhe nevojave ekonomike brenda vendit, nuk përjashtohet mundësia që shumë myslimanë të rretheve të jugut të vendit të deklarohen grekë. Ndërsa, po të bëhet një regjistrim i tillë, kur Bashkimi Europian të ketë liberalizuar vizat për shqiptarët, dhe këta të fundit të mos ndihen të detyruar për të emigruar vetëm në Greqi, raporti do të jetë krejt tjetër. Për studiuesin Delvina, kjo duhet parë, pasi “në Arkivin e Shtetit janë të tëra regjistrimet e kohës së Zogut, të firmuara nga kryepleqtë dhe anëtarët e këshillave të çdo fshati grek dhe dihet mirë numri i popullsisë minoritare. Të drejtën e heqjes së kombësisë e ka vetëm Presidenti, pas dekretimit të të cilit bëhet shpallja në gazetën zyrtare”.22

***

Në të vërtetë, ndërrimi i kombësisë kërkohet, shpeshherë, prej vetë shqiptarëve. Ndaj, jo për gjithçka mund të fajësohen grekët. Në Ziçisht të Devollit, janë shumë familje që po bëjnë të pamundurën për ta kthyer kombësinë- nga shqiptare, në greke. Shkaqet na i sqaron dialogu me 87-vjeçarin, Pandi Konomi, në gazetën Republika, 11 janar 2009. -Ziçishti ka shumë familje që kanë marrë kombësi greke, apo janë duke e kërkuar për ta fituar atë? Sa familje me origjinë greke ka realisht në fshatin tuaj?, - pyes Pandi Konomin. -Asnjë. -Si asnjë? -Asnjë për be. Është vetëm një familje me origjinë maqedonase. Nga 120 familje që ka fshati, një është maqedonase, 119 janë shqiptare. -Po si ka mundësi që kanë ndërruar kombësinë, apo vazhdojnë të punojnë për ndërrimin e saj? -I bën nevoja ekonomike. Shumica e kanë nga halli. Në Shqipëri nuk gjejnë dot punë, ndaj i janë drejtuar Greqisë. Greku u jep pension gjithë të moshuarve që ka fshati, u jep viza lehtësisht, u premton dokumente të tjera, leje qëndrimi dhe mjaft favore. Të moshuarve u paguan jo pak, por nga 230 deri në 250 euro për secilin. Leku të josh. Mbase ke dëgjuar që paraja ka prishur mbretëri të tëra e jo individë. Besoj se ke haber dhe nga shprehja bakshishin e pranon edhe mbreti. -E pranon mbreti bakshishin edhe kur cenohen interesat e vendit te tij? -Ka shumë mbretër që e pranojnë. Ka të tjerë që nuk e shesin veten për pesë aspra, por këta nuk janë të shumtë. -Ju thoni se bashkëfshatarët e tu, po e ndërrojnë kombësinë për mbijetesë. Në rast se punët në Shqipëri do të shkojnë mirë dhe njerëzit mund të sistemohen në punë, duke marrë të ardhura të

mjaftueshme, do ta hedhin kombësinë që po fitojnë, për ta ndërruar sërish me kombësinë shqiptare? -Pa dyshim. 90 për qind e tyre do ta mohojnë lidhjen imagjinare me Greqinë. -Ti përse nuk merr pension nga greku? -Më kanë ofruar; më thanë për 230 euro mua dhe po kaq gruas time, Antonetës. Por nuk i dua. -Bëhen dokumente për të ndërruar kombësinë dhe për të fituar pension? -Ç’rëndësi kanë dokumentet? Patjetër që bëhen, pasi kërkohet dosje për secilin. Ata kanë nevojë të na joshin, pasi nuk na duan vetëm ne, por dhe tokën tonë. E kanë mbase plan të ngadaltë. Ndaj dhe unë nuk e pranoj një pension të tillë. Mua më thonë që gjyshi im është maqedonas dhe po qe maqedonas është grek. Gjyshi, realisht, nuk është maqedonas, por ka qenë ca kohë atje. Mbase na e ofrojnë se jemi familje priftërinjsh. Mbase thjesht pse jemi ortodoksë, pasi ata mendojnë se çdo ortodoks është grek. -Po përse nuk e merr pensionin që të ofrojnë? -Nuk e marr se humbas moralin, cipën në faqe, nderin e atdheut, sepse nuk jam tradhtar i vendit tim. Për mua, ata që ndërrojnë kombësinë, kanë shitur vendin e tyre. -Ngadalë xha Pandi, mos u nxito! Pak më parë thatë se ndërrimin e kombësisë e bëjnë për nevoja ekonomike, tani na thua se janë tradhtarë! -Unë nuk nxitohem. Mund ta kem dhe gabim, po ne kështu jemi gatuar. Ju nuk arrini të kuptoni atë që duhet. Ju ka rrëmbyer globalizmi dhe mendoni se do të shkoni në Europë pa identitet, pa kufij, pa kurrfarë gjëje. E keni gabim. Në Europë nuk keni për të shkuar pa identitet. Ose do të shkojmë si shqiptarë, ose nuk do të ketë më shqiptarë. Ata që sot ndërrojnë kombësinë, nesër mund të kthejnë armën kundër vëllezërve të tyre, pasi i detyron ligji. -Nuk më sqarove, si i marrin këto dokumente të kombësisë greke?

-I marrin me allishverishe. Me dokumente false. Dikush ka pasur gjyshin ushtar në shtetin fqinj, për të cilin marrin një dokument në Greqi dhe arsyetojnë: Meqë ka qenë ushtar në Greqi, është grek. Kështu, gjithë trungu i tij paska të drejtë të marrë kombësinë greke. Mirëpo, kjo është e padrejtë, pasi në atë kohë, ishim nën sundimin turk dhe tërë djemtë shkonin ushtar në Greqi, Turqi e gjetkë. Atëherë, ai që ka kryer shërbimin ushtarak në Jemen, duhet të quhet turk? Disa të tjerë kanë pasur lidhje krushqie në Maqedoni, ose kanë punuar në ato anë, apo kanë qenë ushtar. Mjafton një nga këto dokumente dhe mund të bëhesh grek kur të duash.

Rrjedha e ngjarjeve në epokën e integrimit Smira

gjithmonë

anon nga fuqishmit Sofokliu

të

Një deklaratë e Ramiz Alisë Në vitin 1991, një intervistë e Presidentit të asaj kohe, Ramiz Alia, u bë shkak i një serie deklaratash dhe notash proteste mes Greqisë dhe Shqipërisë. Një grup gazetarësh grekë, pyetën Presidentin shqiptar, në lidhje me çështjen e pakicave kombëtare, kryesisht, për ato greke në jug të vendit. Alia u kujtoi gazetarëve se ka dhe pakica shqiptare në Janinë dhe Çamëri, të drejtat e të cilave nuk janë zbatuar nga Greqia. Mirëpo, të nesërmen, Ministria e Jashtme greke e cilësoi këtë si një provokacion, ndërsa, mediat helene, për disa ditë rresht komentuan nëpër faqet e gazetave kundërshtimet e tyre për deklaratën presidenciale ndaj minoriteteve. Dëbohet një prift grek

Në vitet e para pas diktaturës dhe pikërisht, më 28 qershor të vitit ‘93, dëbimi i një prifti grek nga Shqipëria, u cilësua prej zyrtarëve helenë, si rikthim i incidenteve të rënda mes dy vendeve. Në atë kohë, prifti grek, Kristostomu Maidonis, u shpall person non grata dhe për aktivitetin e tij të paligjshëm u dëbua nga Shqipëria. Sipas autoriteteve shqiptare, shkak ishte propaganda antikombëtare që bëri ky prift në Gjirokastër, duke shpërndarë, në kishat ortodokse shqiptare, harta të “Vorio-Epirit”, ku jugu i Republikës së Shqipërisë paraqitej si Greqi. Pas këtij dëbimi, Athina zyrtare reagoi ashpër, duke akuzuar direkt Presidentin Berisha për këtë incident. Plani i Micotaqisit Në datën 14 korrik 1993, Kryeministri grek, Kostandin Micotaqis, paraqiti një platformë të re prej 6 pikash, për jugun e Shqipërisë. Ky plan ishte hartuar prej këshilltarit të tij, Nikolas Gejxh. Në dokument kërkohej që Shqipëria të përmbushte të drejtat e grekëve etnikë, me banim në Shqipëri, të pranonte rikthimin pa kushte të priftit, të hapte shkolla greke në Shqipëri edhe jo vetëm në zonën minoritare, të regjistronte popullsinë dhe Epiri të merrte të njëjtin status që do të merrte Kosova. Natyrisht, Tirana zyrtare nuk u pajtua me përmbajtjen e kësaj platforme dhe refuzoi kategorikisht çdo kompromis për të. Projekt-kushtetuta 1994 Në vitin 1994, një nen i Projekt-kushtetutës shqiptare, u bë shkak që marrëdhëniet mes Tiranës dhe Athinës të ftoheshin më tepër. Projektkushtetuta përjashtonte mundësinë e zgjedhjes, në krye të kishës shqiptare, të një peshkopi i cili nuk kishte nënshtetësinë shqiptare. Kjo gjë nuk u pëlqye nga kisha greke, që kishte emëruar në Shqipëri kryepeshkopin Anastas Janullatos, i cili nuk kishte

nënshtetësinë shqiptare. Për shumë kritika prej fqinjit jugor.

këtë, Tirana

mori

Masakra e Peshkëpisë Më 10 prill të vitit 1994, në orën 0240, një komando greke prej 8 personash me uniforma të ushtrisë greke, hynë në territorin shqiptar, në afërsi të fshatit Peshkëpi, pranë një reparti ushtarak. Komandoja vret në befasi ushtarin Arsen Gjini, kapitenin Fatmir Shehu dhe plagos tre shqiptarë. Këto i keni për “Vorio-Epirin”, - kanë thirrur ndërsa gjuanin. Gazeta Elefterotipia publikon lajmin, sipas të cilit vrasja është marrë përsipër nga grupi terrorist MAVI (Fronti për Çlirimin e Epirit). Po ashtu, gazeta shkruan, se ky grup financohet nga Nikolas Gejxh. Akoma edhe sot prokuroria greke nuk ka mundur të zbardhë plotësisht ngjarjen, për të vënë gishtin mbi organizatorët dhe fajtorët e vërtetë të këtij skenari. Nga ana tjetër, Athina zyrtare, ende nuk u ka kërkuar ndjesë shqiptarëve për këtë masakër terroriste. Arrestimi i pesë minoritarëve Në shtator 1994, arrestimi i pesë krerëve të njohur të organizatës minoritare Omonia, acaroi më tepër marrëdhëniet greko-shqiptare. Akuza që u ngrit ndaj tyre ishte: spiunazh në favor të Greqisë, ndaj iu nënshtruan gjykimit, veprim i cili bëri, që marrëdhëniet mes Greqisë, Kishës Ortodokse dhe Shqipërisë, të njihnin periudhat më të acarta. Pas shumë presionesh të ndërkombëtarëve, Gjykata Kushtetuese, i liroi ata, në vitin 1995. Operacionet “Fshesa” Pas viteve 1990, në Greqi emigruan rreth 400 mijë shqiptarë, ku pjesa më e madhe është pa leje qëndrimi. Marrëdhëniet mes Tiranës dhe Athinës zyrtare kanë bërë që mëritë diplomatike të zbrazen

te këta mijëra qytetarë shqiptare. Operacionet Fshesa, janë arrestime në masë të policisë greke, disa herë në dhjetëra-mijëra, dhe kthimi i tyre në Shqipëri. Në vitet 1994-1995 pati rreth 4 operacione të tilla, ku shqiptarët trajtoheshin në kushte çnjerëzore. Shpeshherë, këto operacione organizoheshin pas acarimit të marrëdhënieve politike midis dy vendeve. Një deklaratë që shkaktoi polemika Në 27 shtator 1995, në një nga gazetat më të mëdha greke, To Paron, një zyrtar i lartë grek bëri një deklaratë për çështjen e Kishës Ortodokse në Shqipëri. Sipas këtij zyrtari: “Kryepeshkopi Janullatoas duhet të qëndrojë në Shqipëri, pasi homogjenët e Shqipërisë kanë më shumë nevojë për të, si i vetmi mbrojtës i tyre dhe i pazëvendësueshëm për kishën shqiptare. Nëse ai qëndron, me gjithë sulmet që shteti shqiptar u bën minoritarëve, ata do të jenë të sigurt”. Kjo shkaktoi reagim të menjëhershëm në Tiranë, ku u hapën polemika kundërshtuese ndaj papërgjegjshmërisë së kësaj deklarate! Trakte antishqiptare në jug Në ditët kur shteti shqiptar ishte inekzistent, disa avionë civilë të ardhur nga Greqia hidhnin trakte, mbi qytetet e jugut me përmbajtje antishqiptare: “Vorio-Epiri është grek. Grekët e Shqipërisë të bashkohen me Greqinë”. Shteti grek i asaj kohe u shpreh se nuk kishte asnjë lidhje me organizata të tilla dhe shërbimet inteligjente nuk kanë pasur asnjë mision të tillë. Thirrjet antishqiptare në media Sipas gazetës greke Stohos, datë 5 mars 1997,

“oficerë vorio-epirotë... shpallin autonominë, në Himarë dhe Tepelenë... dhe ngrihet flamuri grek. Shtabi i andartëve të Epirit bën thirrje: “Tani autonomi, mos na tradhtoni prapë”. Në 5 mars 1997, disa gazetarë grekë, jepnin pamje në televizionet më të ndjekura, ku grupe të armatosura në jug, sipas tyre, ngritën për herë të parë flamurin e “Vorio-Epirit”. “Kriza aktuale në Shqipëri është përqendruar në jug, ku popullsia është greqishtfolëse. Ata kërkojnë ndarjen e pjesës se jugut nga pjesa tjetër e vendit, duke filluar nga Tepelena dhe duke shpallur kështu edhe autonominë e Jugut të Shqipërisë”. Në mars 1997, një nga organizatat greke për çlirimin e “Vorio-Epirit”, bënë thirrje publike për marshimin drejt Shqipërisë. “Situata e vështirë në të cilën ndodhet Epiri i Veriut, u bën thirrje të gjithë epirotëve të Veriut të kthehen në vatrat e tyre për të mbrojtur pronat. Në këtë moment të vështirë, vetë epirotët duhet të marrin përgjegjësinë e fatin, në duart e tyre”. Corriere Della Sera komenton “Vorio-Epirin” Për opinionin italian, ajo që po ndodhte në Shqipëri, në 1997, kishte lidhje me çështjen e “Vorio–Epirit”. Kështu, gazeta Corriere Della Sera, më 12 mars 1997, shkruante se trazirat në Shqipëri, ishin koordinuar prej avokatit të njohur grek, Aleksandros Lykourezos. Sipas gazetës, “përfshirja e këtij personi në Shqipëri, mund të shkaktonte rreziqe të paparashikuara për vendin”. Gazeta ishte e informuar se avokati ishte një prej udhëheqësve të Lëvizjes për Çlirimin e “Vorio-Epirit”. Një avokat shqiptar kundërshton kontratën me AMC-në Avokati Gjet Kola, gjatë kohës së privatizimit të AMCsë, iu drejtua Gjykatës Kushtetuese të

Republikës së Shqipërisë, me anë të një letre të gjatë, ku i kërkoi qeverisë shqiptare të jetë më e kujdesshme në miratimin e ligjeve. Ai tërhiqte vëmendjen, që privatizimi i sektorëve strategjikë, si për shembull telefonia celulare, mos t’u jepej kompanive greke, për sa kohë që qeveria helene do të mbante akoma në fuqi ligjin e luftës dhe pretendimet territoriale kundër Shqipërisë. Për këtë arsye, ai kërkoi shfuqizimin e kontratës shtetërore të Shqipërisë, me shoqërinë anonime, Albanian Mobile Communications (AMC), si dhe aktet që kanë miratuar këtë shitje, të shpalleshin të papajtueshme me Kushtetutën e Shqipërisë, pasi cenohej integriteti territorial i vendit tonë. Incidenti i zgjedhjeve në Himarë Një nga incidentet ku kanë marrë pjesë ligjvënësit grekë, është edhe ai i zgjedhjeve parlamentare, në tetor 2000, në Himarë. Deputetët kanë ushtruar presion propagandistik mbi votuesit, kanë hyrë nëpër qendra votimi, kanë organizuar protesta përballë kamerave të televizionit grek, te ardhura enkas në ditën e votimit, kanë premtuar viza në këmbim të votave për kandidatin e PBDNJsë. Shteti shqiptar reagoi duke miratuar një rezolutë për këto shkelje kushtetuese. Papandreu, pretendime për Himarën Zgjedhjet në Shqipëri e kanë ngritur gjithmonë temperaturën e marrëdhënieve greko-shqiptare. Në vitin 2003, në Himarë do të shënoheshin jo pak incidente mes simpatizantëve të PBDNJ-së dhe partive të tjera. Kryeministri grek, Georgios Papandereu, deklaroi, për incidentet në Himarë: “Himara është një pakicë solide greke dhe duhet të konsiderohet si e tillë”. Kjo deklaratë, e kreut të qeverisë, shkaktoi jo pak reagime në Tiranë, kur ende në Himarë dëgjoheshin thirrjet antishqiptare.

Papulias anulon vizitën në Sarandë Në datën 1 nëntor 2005, Presidenti i Greqisë, Karolos Papulias, do të takohej me homologun shqiptar, Alfred Moisiu, në Sarandë. Papulias kërkoi që më parë të shkonte në konsullatën e Gjirokastrës, por në hyrje të saj protestues të Shoqatës Çamëria, kishin vendosur parulla dhe thërrisnin për të drejtat e tyre. Kreu i shtetit grek e interpretoi këtë si një provokim dhe e anuloi takimin me Moisiun. Publikohet një video e ushtrisë greke Më 4 mars 2007, u publikua një video, me pamje makabre, ku ushtarët grekë këndonin një këngë për vdekjen e shqiptarëve. Ishte një marsh urrejtjeje, i kënduar prej ushtarëve grekë gjatë stërvitjes, i cili ka acaruar marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Greqisë. Kjo video u publikua në internet, ndërkohë që teksti i këngës është botuar nga gazetat greke dhe shqiptare. “I shikoni ata, janë shqiptarë. Me zorrët e tyre do të bëjmë lidhëse këpucësh...”. Ky ishte teksti i këngës që shkaktoi reagime në disa qytete të vendit. Ndërkohë, Ministria e Mbrojtjes i kërkoi Athinës të dënonte skandalin, gjë që u bë prej zëvendësministrit të Jashtëm grek. Prefekti Ksera kërkon ndarjen e Shqipërisë Në 18 maj 2008, në qytezën e Konicës, prefekti i Gjirokastrës, Spiro Ksera, mori pjesë në një tubim, ku kërkohej zbatimi i Protokollit të Korfuzit. Ky protokoll antishqiptar, i datës 18 maj 1914, pa dijeninë e shtetit shqiptar, parashikonte që dy prefekturat jugore të vendit tonë, ajo e Korçës dhe e Gjirokastrës, pavarësisht se formalisht do të bënin pjesë në gjirin e shtetit shqiptar, do të administroheshin më vete, në mënyrë autonome. Spiro Ksera, përfaqësues i shtetit shqiptar, del në mes të sheshit i mbështjellë me flamurin e të

ashtuquajturit “Vorio-Epir” dhe kërkon publikisht, domosdoshmërinë e kthimit në “identitetin grek” të jugut të Shqipërisë. Në këtë mënyrë, ai mbështet ndarjen e shtetit shqiptar, mbjell urrejtje ndëretnike dhe shkel Kushtetutën e shtetit shqiptar, e cila dënon gjithë ata individë që propagandojnë ndarjen e territoreve të Shqipërisë. Meimaraki: Minoritarët në ushtrinë greke Në 23 korrik 2008, ministri i Mbrojtjes, Meimaraki, pas një takimi me përfaqësuesit e “Vorio-Epirit”, deklaroi se grekët që jetojnë në Shqipëri, mund të kryejnë tre muaj shërbim ushtarak në Greqi. Sipas tij, ky vendim i qeverisë greke, u mor pas propozimit të Sekretarit të Shtetit për Mbrojtjen, Tasoula. Miting në Himarë, të anulohet Ligji 7501 për tokën Kreu i bashkisë së Himarës, në datën 9 gusht 2008, në bashkëpunim me shoqatën Bregdeti, zhvilluan një miting në Himarë, ku është kërkuar anulimi i Ligjit 7501 për tokën. Aty u hodhën edhe parulla antishqiptare, të shkruara në gjuhën greke, në pankarta, si: Largoni duart nga Himara, “VorioEpiri” është i yni”. Tri ditë më vonë, Kryeministri i Shqipërisë, Sali Berisha, deklaroi prerë se “Ligji 7501 nuk do të ndryshojë dhe se ata që kanë përfituar tokën sipas këtij ligji, nuk do të cenohen kurrë”. Ngjela: Lob parlamentar për Himarën Deputeti S. Ngjela, në datën 11 gusht 2008, deklaroi se po punonte, së bashku me deputetin Neranxi, për të ngritur një lob parlamentar për çështjen e Himarës. Sipas tij, në botë janë 8 milionë shqiptarë dhe askush nuk ka të drejtë të tallet me pronat e himarjotëve. Ndër të tjera, ai tha: “Tokat nga Llogaraja në Sarandë, janë diamanti i ekonomisë

së ardhshme shqiptare, të cilat duhet të mbrohen prej vetë shqiptarëve-himarjotë”. Ndërsa deputeti Neranxi akuzoi Bollanon, për përvetësimin e pronave të Himarës, nëpërmjet dokumentacioneve të falsifikuara. Sipas tij, rasti i Porto Palermos përbën një shkelje flagrante, ku është vërtetuar se 860 hektarë tokë janë hedhur në pronësinë e një familjeje, që lidhet me fije të dyshimta brenda dhe jashtë vendit. Omonia kërkon gjuhë të dytë greqishten Organizata Omonia, në një njoftim të saj, pas mbledhjes së datës 9 gusht 2008, bërë publike në Gazeta Shqiptare, datë 11 shtator 2008, se Këshilli i Përgjithshëm ka kërkuar njohjen e greqishtes si gjuhë të dytë në Shqipëri. Ata bëjnë paralelizëm midis shqiptarëve në Maqedoni, të cilët përbëjnë rreth 40 për qind të popullsisë, dhe minoritetit grek në Shqipëri, i cili zë 2 deri në 2.5 për qind të popullsisë. Në këtë deklaratë për shtyp, Omonia nënvizon: “Duke iu referuar vendimit të fundit të Parlamentit të Shkupit, për të njohur si gjuhë zyrtare ato të komuniteteve etnike, Këshilli i Përgjithshëm i Omonias, fton qeverinë shqiptare që të përmbushë detyrimin e saj, që rrjedh nga konventat ndërkombëtare, të cilat i ka nënshkruar si palë, edhe për përdorimin e gjuhës së minoritetit etnik grek në Shqipëri në dokumentet zyrtare, ashtu siç theksohet në konventën kuadër të Këshillit të Europës për minoritetin grek”. Incidentet vazhdojnë Lista e incidenteve greke kundër shqiptarëve nuk mbaron këtu. Kjo listë është tepër e gjatë, dhe në këtë libër janë shënuar vetëm disa prej tyre. Kartoteka e plotë e masakrave ruhet e gjallë në kujtesën e popullit shqiptar. Tani ka ardhur koha që marrëdhëniet midis dy vendeve të ndërtohen mbi bazën e reciprocitetit, pra të ndërtohen urat e

mirëkuptimit dhe barazisë.

PJESA E TETË

POPUJT DHE QEVERITË Komunikimi i popujve dhe refleksionet e shtetarëve Një çështje e keqe bëhet edhe më e keqe, po të mbrohet Ovidi

Lidhjet midis shqiptarëve dhe grekëve janë të lashta e të thella. Ne jemi dy popuj që duhet të jetojmë në miqësi edhe për shkak të fqinjësisë, pavarësisht oshilacioneve që ka pasur në marrëdhëniet midis të dy vendeve. Vetë qytetarët në Shqipëri dhe në Greqi, janë për më shumë paqe dhe dashuri, për më shumë harmoni dhe solidaritet. Teodoros Pangollos, një nga personalitetet më të shquara politike dhe ushtarake të historisë së Greqisë, të shekullit XX, president i vendit në vitet 1925-1926 dhe gjyshi i një prej politikanëve të njohur grekë, me të njëjtin emër (Teodoros Pangollos), në atë kohë shkruante: “Që nga mosha e foshnjërisë flas gjuhën shqipe, pse e ndjera nëna ime, që më rriti, nuk dinte greqisht (ishte vajzë e më të madhit pasunar të Megaridës, Andon Birbilit, në shtëpinë e të cilit, në Salaminë, la frymën e fundit mareshali i paharruar, Karaiskaqi). Rrjedhimisht, gjysma e gjakut tim është shqiptar dhe jam krenar për këtë… Admirali Kundurioti, tre brezat e Nikolaidhëve (gjyshi, biri dhe nipi), gjeneral Kunduli, admirali Saqellariu, heroi i nëndetëses L. Kaconi, V. Lasko, dhe shumë grekë të tjerë të përzgjedhur, janë që të gjithë me origjinë shqiptare dhe janë të njohura

shërbimet që ata i bënë atdheut”.23 Pangallos ka shprehur pakënaqësi edhe ndaj njerëzve të afërm të tij, të cilët kërkonin të nxisnin një “luftë” artificiale midis shqiptarëve me banim në Greqi. Po në këto kujtime, ai shkruan: “Në fillim të korrikut 1925, marrëdhëniet me Shqipërinë u gjendën para krizës, për shkak të çështjes së Çamërisë. Përfaqësuesi i Shqipërisë erdhi në zyrën time dhe më njoftoi se autoritetet greke, në mënyrë të dhunshme dhe pa marrë parasysh marrëveshjet, përzënë banorët shqiptarë të asaj zone dhe nëpërmjet detit i dërgojnë në Azinë e Vogël, dhe protestave të tyre u përgjigjen duke thënë se ata (çamët; shënim i përkth.), janë të shkëmbyeshëm. Shqyrtova dokumentet përkatëse dhe u binda, se interpretimi i Ministrisë së Jashtme greke nuk qëndronte, pasi në Marrëveshjen e Lozanës përcaktohej prerë, se shqiptarët muhamedanë të Epirit konsideroheshin minoritet dhe jo të 24 shkëmbyeshëm si turqit e Thrakës. Historia dëshmon qartë, se kemi të bëjmë me një tejkalim të të drejtës nga ana e grekëve, qoftë në lidhje me identitetin, autoktoninë, territoret, përmasat e heronjve të tyre, qoftë me mungesën e mirënjohjes për ndihmat që i kanë dhënë njëri-tjetrit gjatë shekujve. Pra, këtu duhet parë shkaku i kësaj tabloje negative midis dy popujve më të afërt të Ballkanit. Të gjitha këto lloj mosmarrëveshjesh, në shumicën e rasteve orientohen nga politikanët dhe amplifikohen prej historianëve të angazhuar, por në të gjitha rastet këto mosmarrëveshje janë të përkohshme. Shumë rrallë ka ndodhur që politikat e një vendi të standardizohen me keqdashje periodike, ndaj fqinjit të tyre, siç po ndodh sot me politikën greke. Në fakt, është paradoksale që të kenë marrëdhënie të ngrira dy popuj, të cilët lidhen me shumë fije midis tyre. Si para Luftës së Dytë Botërore, ashtu edhe në ditët tona, në Greqi janë

martuar shumë vajza dhe djem shqiptarë. Qindra– mijëra prej tyre kanë qenë vendosur në shekuj përtej kufijve të sotëm. Kjo dyndje arbrish, në të gjitha periudhat historike, drejt Lindjes, ka sjellë përzierje gjenetike. Me të drejtë, akademikët e historianët më të njohur grekë, e kanë quajtur një urë lidhjeje, një strukturë të re të popullsisë dhe një amalgamë greko-shqiptare. Por nuk kanë munguar dhe nxitjet e së keqes. Pangallos nuk i fsheh vështirësitë e hasura. Shpesh porositë e tij, në drejtim të kujdesit që duhej treguar në trajtimin e shqiptarëve, nuk zbatoheshin. Janë dhjetëra institucione, ku secili duhet të bëjë detyrën për shmangien e këtyre “ngërçeve”. Në të vërtetë, Pangallos ka reaguar, siç mund të shihet në vijim: “Një drejtor kompetent më tha: “Formalisht, kanë të drejtë, mirëpo, arsye emergjente, si edhe qëllimi kombëtar, na imponojnë të dëbojmë shqiptarët, për t’u zbrazur fshatrat e tyre dhe për t’u vendosur refugjatët tanë homogjenë, që kanë ardhur prej Azisë së Vogël. Nuk ia vlen të merremi me 5-6 mijë palo shqiptarë, z. President”. Mezi e mbajta veten dhe nuk e nxora përjashta diplomatin. Dhashë urdhër që shqiptarët të kthehen të lirë në fshatrat e tyre. Shqiptarët, ashtu si gjithë popujt e pazhvilluar, kanë dobësi serioze, por kanë edhe virtyte të shkëlqyera. Ky fakt ishte shkaku që ndërmjet dy vendeve tona, u vendosën marrëdhëniet kaq të përzemërta, të cilat morën, siç do të shohim, pothuaj trajtën e një konfederate”.25 Nëse popujt lihen të qetë, pa ngarkesa nacionaliste e shoviniste, janë aq të afërt shpirtërisht, sa do ta gjejnë vetë rrugën e miqësisë e të bashkëjetesës, pa pasur nevojë për klithmat e politikës dhe demagogjisë. Jo vetëm kohë më parë, por edhe në ditët tona, numri i martesave midis grekëve dhe shqiptarëve është rritur dukshëm, gjë që tregon për mungesën e kompleksitetit midis popujve dhe afeksionin shpirtëror midis tyre.

Popujt, natyrshëm, përherë janë më të emancipuar se sa vetë politika e shteteve ku ata bëjnë pjesë. Lidhjet me popullin grek janë të pandara prej thellësisë së shekujve, për shkak të elementëve të përbashkët të kulturës, këngëve dhe dokeve. Për këtë flasin vargjet e Homerit, kjo shihet në mitologjitë greke: te Kadmi ilir, te Perëndesha Athena, parashikuesja e fatit, - te Kollokotroni, Karaiskaqi, Boçari, Xhavella... Idetë e njerëzve, afeksionet e tyre shpirtërore, dëshira për harmoni e paqe, ngjasojnë me ditët plot diell, me rrezet që lindin mbi mal, që përplasen në shkëmbinj, dete dhe oqeane, që bien në baltë, por asnjëherë nuk përlyhen. Mbeten gjithnjë rreze të praruara. Veprat e njerëzve me mendje të ndritur, na mësojnë të kemi guxim për të kaluar kufijtë e shteteve, për të kapërcyer nacionalizmin primitiv, që e karakterizon fuçinë e barutit ballkanik e, mbi të gjitha, për të kapërcyer vetveten, që shpeshherë na lë pas, në kohë e hapësirë, duke mbetur në bisht të historisë. Nëse nuk do të kishte ndërhyrje në punët e brendshme të njëri-tjetrit, nëse nuk do të kishte pretendime territoriale, atëherë marrëdhëniet midis dy vendeve do të ishin shumë më të mira. Vetë Pangallos nënvizon: “Po të ndiqej një politikë e studiuar dhe e qëndrueshme ndaj Shqipërisë, ajo do të ishte, jo armike, por do të mund të ishte mikja më e mirë, më e çmuar dhe e vetmja besnike e Greqisë në Ballkan. Nga pikëpamja racore shqiptarët nuk janë asmongoloidë, as sllavë, as turq. Është historikisht e vërtetuar, se ata janë ilirë, pasardhës të pellazgëve. Shqiptarët nuk kanë asgjë të përbashkët me italianët, me serbët e bullgarët, por, përkundrazi, gjaku, tradita dhe zakonet, i ndërlidhin ngushtë me popullin grek”.26 Për hir të së vërtetës historike po përmendim se, edhe Enver Hoxha, i mëshoi shumë temës mbi Dy popuj miq, duke kërkuar respektimin rigoroz të partneritetit dhe

barazisë. Bashkëjetesa e tejzgjatur midis kishës shqiptare dhe asaj greke, ka bërë që ngjashmëria midis tyre të jetë jo e vogël. Duke qenë pjesëtarë të një perandorie që favorizoi Patrikanën e Stambollit, në zhvillimin e kishës ortodokse edhe në Shqipëri, ngjau që shumë grekë të drejtonin kishën shqiptare, duke ruajtur identitetin e tyre dhe duke i dhënë kishës sonë, një farë hije helenizmi. Ndërkohë, mjaft shqiptarë kanë shërbyer në hierarkinë shtetërore greke, duke dhënë një kontribut jo të vogël në zhvillimin e shtetit helen, por ata nuk e ruajtën identitetin, madje lejuan edhe asimilimin e gjuhës së tyre amtare. Megjithatë, asnjëherë nuk kanë munguar ndasitë dhe urrejtja midis palëve. Ksenofobia e shfaqur ndonjëherë nga struktura dhe institucione greke është e frikshme. Kjo pranohet dhe njëkohësisht kritikohet edhe nga intelektualë grekë. Në një bisedë për Dojçe Vele (Deutsche Welle), më 7 tetor 2006, Prof. Ilias Kadsoulis, sociolog në Universitetin e Athinës, shprehet: “Ksenofobia, në radhë të parë, në ushtri, në Greqi, ashtu si edhe në çdo vend tjetër, ka një farë tradite. Në Greqi dukuria e emigracionit është relativisht një dukuri e re. Ju e dini që dikur nga Greqia ka emigruar krahu i punës jashtë vendit, ndërkohë që sot, vetë Greqia është kthyer në një vend emigracioni. Prania, në masë, e të huajve në Greqi është diçka relativisht e re. Kjo ngjall një ndjenjë frike”. Realisht, një numër i madh i emigrantëve shqiptarë, që kanë shkuar për të punuar dhe jetuar në Greqi, janë legalizuar, kanë marrë leje pune dhe janë integruar në jetën shoqërore greke. Pikërisht, fakti që këta të huaj janë bërë pjesë e jetës greke, duhet të shërbente si një mesazh paqeje dhe dashurie midis popujve. Kur flasim për shqiptarët dhe grekët, në fakt, dallimet kulturore nuk janë të mëdha. Natyrisht, që sistemet shoqërore kanë influencuar në zhvillimet e ndryshme të këtyre

vendeve, por, e parë në aspektin historik, Shqipëria dhe Greqia, si dy shtete fqinjë, janë më shumë afër se larg, me njëri-tjetrin. Lidhur me manifestimin e ksenofobisë, urrejtjes ndaj shqiptarëve, shprehur nga ndonjë segment i ushtrisë greke, Prof. Kadsoulis shprehet: “Në Greqi, një gjë e tillë nuk merret kaq seriozisht. Së pari, sepse ushtria greke është e edukuar kështu, që ka si detyrë të mbrojë vendin nga sulmet e huaja. Greqia ka si trashëgimi historike armiqësinë me Turqinë. Pushtimi i gjatë i Greqisë prej Turqisë ka ngjallur dhe ka ngulitur frikë të madhe. Grekët kanë frikë se mund të sulmohen prej turqve. Gjatë komunizmit, ndodhi që Greqia të ishte i vetmi vend me orientim perëndimor në rajon, por ishte e rrethuar prej vendeve komuniste si Shqipëria, Bullgaria, Jugosllavia. Edhe kjo ka ngjallur e ngulitur ndenjën e frikës. Ushtria greke ishte për të mbrojtur vendin prej të gjithë këtyre popujve të huaj dhe armiqësorë. Por, siç e kuptoj unë, rasti i këndimit të këngëve me përmbajtje raciste është një përjashtim. Këngë të tilla, në këto kohë, nuk janë tipike për ushtrinë greke. Ndonëse vazhdon të ekzistojë ndjenja e ksenofobisë, kjo nuk është një armiqësi për refuzimin e të huajve. Mund të them se është një lloj ksenofobie që ka të bëjë edhe me atë që populli grek është i vogël dhe ka frikë se mos mbipopullohet prej të huajve”. Politika shqiptare ka reaguar duke u përpjekur që ta paraqesë këtë rast në mënyrë të moderuar, duke e quajtur atë si një rast të veçuar, që nuk influencon në marrëdhëniet midis dy vendeve. Nga përvoja gjermane, dimë se ksenofobia është më e fortë atje ku kontakti me të huajt është më i pakët. Pra, sa më shpejt që të intensifikohet ndërveprimi dhe komunikimi, aq më shpejt shuhet ksenofobia. Prof. Kadsoulis e konsideron, sa më sipër, një rast specifik dhe shton: “Njësitë speciale janë një rast më vete në ushtri. Këto forca stërviten për të qenë agresive, në

mënyrë që ato të jenë gjithmonë të gatshme të ndërhyjnë në situata të veçanta. Por kjo lloj kulture nuk praktikohet në njësitë e tjera dhe në sektorët e tjerë të ushtrisë”. ***

Nuk mjafton zëri atdhetar i pesë politikanëve, si Sabri Godo, Ilir Meta, Pëllumb Xhufi, Sabit Brokaj, Uran Butka, Spartak Ngjela etj, as edhe ai i Kastriot Bezatit, që këmbënguli për të shpëtuar Pallatin e Kulturës Naim Frashëri në Përmet, për të cilën u pushua edhe nga puna. Sa më shumë të heshtet, aq më tepër rritet mundësia që ngjarjet të përsëriten. Ngjarja në një stacion të policisë greke, ku rriheshin shqiptarë, u bë publike rastësisht. Ngjarje të tilla nuk janë të rralla në stacionet e policisë dhe në burgjet greke. Për më tepër, shteti fqinj nuk ka çuar deri në fund, ndonjë hetim të plotë të organeve gjyqësore greke, për të vërtetuar se si ndodhi incidenti dhe për të dënuar fajtorët. Duket sikur jeta e shqiptarit, në Greqi, nuk ka të njëjtën peshë me atë të një greku në Shqipëri. Nëse do të vërtetohej një ngjarje e përafërt këtu te ne, atëherë do të çohej në këmbë, jo vetëm shtypi grek, por do të kishim protestat më të ashpra të opinionit publik dhe të qeverisë greke. Gjunjëzimi dhe heshtja nuk kontribuojnë në marrëdhëniet midis dy shteteve, madje i keqëson këto marrëdhënie, duke intensifikuar e përhapur zemërimin e emigrantëve, zemërimin e opinionit publik shqiptar. Në të kundërt, këto marrëdhënie diku do të ngecin. Shqiptarët, deri tani, i kanë falur fqinjët, për marrëzitë ndaj tyre. Kjo ka ndodhur se është besuar që, një ditë, marrëzia do të mbërrinte në fundin e vet dhe ylberi i paqes e mirëkuptimit nuk do të vononte... Martesat e shqiptarëve me grekët

Fenomeni i lidhjeve martesore, midis shqiptarëve dhe popullsisë minoritare greke, vihet re qysh në fillimet e shekullit XIX, për të marrë hov menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore. Para periudhës së pushtimit të Shqipërisë, rastet më të shumta të këtyre lidhjeve janë shënuar nëpër zonat fqinje. Gjatë pesë viteve të Luftës së Dytë Botërore, këto martesa u pakësuan në mënyrë të ndjeshme. Këtu ndikoi, në radhë të parë, vetë zymtësia e luftës, e cila nuk konsiderohej asnjëherë si periudhë e përshtatshme për martesë. Nga ana tjetër, gjatë këtyre viteve ndikoi edhe acarimi i marrëdhënieve shtetërore greko-shqiptare, ku qeveria helene kishte shpallur ligjin e luftës kundër Shqipërisë fqinje. Kjo ndikonte negativisht në psikologjinë e njerëzve të thjeshtë. Më vonë, politika zyrtare e Enver Hoxhës e stimuloi integrimin e minoritetit grek në jetën e përditshme të shqiptarëve. Kështu, për një shembull, qysh në vitet 19451950, qeveria shqiptare shpalli disa aksione kombëtare- për tharjen e kënetave, ndërtimin e rrugëve, hekurudhave, fabrikave apo uzinave, ku morën pjesë një numër i konsiderueshëm të rinjsh nga radhët e minoritarëve, të zonës së Dropullit, Sarandës apo Delvinës. Si të gjithë vullnetarët e tjerë, të ardhur prej visesh të tjera të Shqipërisë, edhe përfaqësuesit e minoriteteve shkuan nëpër qytete të ndryshme të vendit tonë, duke punuar dhe duke pasur impenjime e të drejta të barabarta me shqiptarët. Pikërisht në këtë periudhë lulëzoi një epokë e re e martesave midis shqiptarëve dhe minoritarëve, ndërkohë që vetë shoqëria jonë nuk ushqeu asnjë paragjykim për këto lloj lidhjesh. Kjo vihet re edhe sot, kur në Tiranë ose në disa qytete të tjera industriale, gjenden disa familje të tilla, ku njëri prej prindërve është shqiptar dhe tjetri grek-minoritar. Një mesazh refleksioni nga Athina

Më 5 gusht 2008, në gazetën e përditshme greke, Ekathemerini, një artikull i shkruar me germa të mëdha, njoftonte lexuesit grekë se, roli dhe kontributi i refugjatëve shqiptarë kishte ndikuar ndjeshëm në mbarëvajtjen e ekonomisë greke. Në këtë artikull të publikuar edhe nga televizionet shqiptare, jepen shenja të qarta refleksioni, në qëndrimin ndaj refugjatëve shqiptarë, në Greqi. Në të bëhet thirrje e hapur, në adresë të shoqërisë greke, për të hequr “syzet e errëta” gjatë perceptimit të emigrantëve shqiptarë, të cilët, deri tani, janë nëpërkëmbur. Jepen shifra të sakta që tregojnë ndikimin pozitiv të kontributit të shqiptarëve, në mbarëvajtjen e ekonomisë greke, duke nënvizuar se ky ndikim është ndjerë edhe në rritjen e mirëqenies së vendasve. Publikimi i këtij artikulli, botuar me germa të mëdha, ishte edhe një lloj ndjese... Para së gjithash, ky artikull, i pasuar edhe nga tituj disi më të vegjël, për shqiptarët, tregoi se institucionet e pavarura mediatike, po artikulojnë, më në fund, vlerësimin e merituar për punën korrekte të emigrantëve tanë. Aty theksohej se, shumë emigrantë shqiptarë janë bërë biznesmenë dhe tregtarë në fusha të ndryshme të biznesit grek, duke respektuar gjithmonë parametrat ligjorë të këtij biznesi. Shkrimi pati jehonë të madhe, jo vetëm në radhët e emigrantëve shqiptarë, por, në radhë të parë, ai u prit shumë mirë nga vetë qytetarët grekë, të cilët bashkëpunojnë në mënyra të ndryshme, për interesat e tyre me shqiptarët. Më në fund, partneriteti i shqiptarëve u evidentua në një gazetë elitare të Athinës, duke u pritur ngrohtë në shumë qarqe të Greqisë. Sidoqoftë, jehona pozitive e këtij artikulli, tregon se, tanimë, vlerësimi për kontributin e emigrantëve shqiptarë mund të publikohet në mënyrë të natyrshme, në faqet e para të gazetave. Dhe një tjetër mesazh shprese, është ratifikimi nga Greqia, i marrëveshjes së hyrjes së Shqipërisë

në NATO.

Paqja me fqinjët Të jesh i lumtur duhet të kesh shpirt të madh Bethoven

Jam i bindur se faqet e këtij libri, të shkruar për shkak të detyrimit qytetar, do të mirëkuptohen nga shumica e njerëzve. Si autor, e ndjej se, ndonjëherë, dikush edhe mund të keqkuptohet në mes të rreshtave, duke i trajtuar mesazhet e tij si një apel kundër popullit grek, apo si një “nxirrje” të realitetit, në marrëdhëniet shekullore me fqinjin tonë jugor. Por ky keqkuptim do të tejkalohet shpejt, sapo të gjithë njerëzit të njihen me faktet tragjike që ka pësuar kombi ynë, për shkak të papërgjegjshmërisë së drejtuesve të klaneve greke, disa prej të cilëve, qysh në prehistori, kanë dashur të minojnë miqësinë, potencialisht natyrale, midis dy popujve tanë. Dhe përderisa kjo miqësi shekullore ka qenë, dhe është, e kërcënuar nga maniakët e politikave shterpe, mendoj se është koha e përshtatshme për të folur mbi çdo lloj rreziku që kërcënon të ardhmen e fqinjësisë sonë. Disa njerëz mendojnë se në rajonin tonë nuk duhet folur shumë për barutin, ngaqë vetë Ballkani cilësohet si fuçi baruti. Duke përsëritur frazën se “në shtëpinë e të varurit nuk përmendet litari”, ata mendojnë se çdo kujtesë historike mund t’i turbullojë akoma më keq situatat e rajonit tonë. Aq e vërtetë është bindja e tyre, saqë në Festivalin e fundit Europian të Muzikës, i cili u zhvillua në Beograd, (viti 2008), këngëtarët e gazetarët pjesëmarrës u porositën prej drejtuesve serbë, që të mos përmendej, në asnjë mënyrë, emri i Kosovës. Kjo porosi u dha në mënyrë që të mos acaroheshin serbët dhe për të ruajtur atmosferën e gëzueshme

të festivalit. Por, ndërkaq, në shtëpinë e “të varurit”, ngado flitej vetëm për “litar” dhe nëpër rrugët apo kafenetë e Beogradit, ngado përmendej çështja e Kosovës, apo protestat që duheshin organizuar prej serbëve, në lidhje me shtetin e ri, të Kosovës. Ky fakt tregoi edhe njëherë, se psikologjia e kanibalëve nuk ka ndryshuar dhe se postulati i tyre i përjetshëm është: Viktimat duhet të heshtin, ndërsa kasapët kanë të drejtë të ankohen në çdo kohë. Por tanimë ka perënduar, përgjithmonë, ëndrra e tokave të djegura. Kjo është bërë e qartë për pushtuesit e të gjitha racave, ngjyrave apo identiteteve. Vetë popujt nuk e durojnë dot censurën administrative e politike dhe ata duan të jetojnë në paqe të përjetshme me fqinjët e tyre natyralë e shekullorë. Ky libër nuk bën gjë tjetër, veçse ndihmon, sadopak, bashkëkohësit, në identifikimin e zonave të minuara, në mënyrë që skifterët e paqes të çmontojnë eksplozivin dhe t’i rikthejnë Ballkanit mirëkuptimin aq të dëshiruar.

Identiteti i shqiptarëve Nuk ka qëllim të madh, pa sakrifica të mëdha Cezari

Në fundin e shekullit të kaluar dhe në fillimin e qindvjeçarit të ri, vendet e zhvilluara europiane reflektuan ndaj shqiptarëve një qëndrim dashamirës, që buroi nga brerja e ndërgjegjes së tyre, në lidhje me vuajtjet, që i shkaktuan kombit shqiptar, duke i përdorur kufijtë e tij si garniturë, për menytë e diktaturave barbare. Kjo kthesë e qëndrim i tyre, dëshmoi edhe një herë, se kanibalët e sistemeve kriminale janë të përkohshëm, ndërsa popujt, të përjetshëm. Rivendosja e së drejtës dhe paqes në Europë dhe korrigjimi i padrejtësive, ndaj popullit shqiptar, do të

ndikojë ndjeshëm në zhvillimin politik, ekonomik e shpirtëror të tij. Deri dje, shqiptarin e shihnin si një malësor të ashpër e të pakomunikueshëm, i cili gjithmonë mbante në kokë një qefin të bardhë, që shërbente për të mbështjellë trupin e tij pas vdekjes. Gjithë jetën, koka e tij qëndronte mbi një gur; gjithë vdekjen, nën një gur. Midis këtyre dy gurëve, midis jetës dhe vdekjes, ai vuajti gjithmonë, por nuk e humbi identitetin e vet. Dhe midis këtyre dy gurëve, në vigjiljen e vitit ‘90-të, brezat e shqiptarëve konstruktuan ëndrrën e madhe, për integrimin në familjen Europiane. SHBA-të, por edhe Europa e ndihmuan kombin shqiptar për të realizuar e mbrojtur të drejtat e tij. Ky veprim ishte, para së gjithash, një korrigjim i mangësive të kontinentit tonë dhe një shpresë për të vendosur të drejtën e paqen në rajon. Shqiptarët kanë përjetuar robëri mjaft të egra, duke filluar me perandorinë osmane e gjer te “perandoria”, sa internacionale aq edhe fizike, sllavokomuniste. Keqdashës të shqiptarëve thonë, se identiteti i tyre është modifikuar, është ndryshuar, në sajë të rrethanave, trysnive e mjediseve gjeopolitike. Në të vërtetë, asnjë cenim, apo modifikim, nuk ka në identitetin e kosovarëve, të shqiptarëve të Maqedonisë e Malit të Zi, në identitetin e të gjithë shqiptarëve kudo që jetojnë, të cilët flasin një gjuhë, reflektojnë të njëjtat aspirata, kanë të njëjtat karakteristika anatomike, psikologjike etj., cilësi, pozitive dhe negative, kulturë dhe zakone shumë të përafërta, lidhje shpirtërore natyrale, organike, etj. Shqiptarët, pavarësisht vendit të banimit, janë të vetëdijshëm për vëllazërinë gjenetike me njëritjetrin, të cilën kërkojnë ta institucionalizojnë nën një dritë të re, nën një strukturë të re... Kjo aspiratë e unifikuar, natyrisht që është derivat i një karakteri e identiteti të unifikuar, karakterit e identitetit pastërtish shqiptar.

U desh shumë gjak e mundim, që Europa të shkelte tapetin e shekullit të ri me mentalitet të ndryshuar, ku popujt të mos konsideroheshin më, armiq me njëri-tjetrin, por miq e vëllezër që i shërbejnë të njëjtit ideal, përmirësimit të jetës për të gjithë brezat. Europa, që për një kohë të gjatë ka pasur qëndrim shpërfillës për Ballkanin, sidomos për Shqipërinë, prej dekadash e vitesh është bërë e ndërgjegjshme, ka korrigjuar mjaft gjëra në këtë qëndrim, duke filluar me padrejtësitë më të mëdha. Por, së pari, shqiptarët lipset ta ndërtojnë Europën në veten e tyre, si identitet të vetëdijshëm, si qytetari, art, kulturë, politikë etj., si një karakter të unifikuar, homogjen e solid. Atëherë do të shihet se është realizuar natyrshëm integrimi në familjen Europiane, së cilës i përkasim dhe prej së cilës jemi ndarë, dikur, për shkak të makutërive, pazareve e padrejtësive, ndarje që rezultuan të përkohshme.

Në vend të mbylljes Turistët e huaj, kur hapin katalogët e guidave turistike, shohin gjithmonë, në mes të Europës, një pikë të vogël që mezi i ka rezistuar shkallës së zvogëlimit, në topografinë tradicionale. Shumë prej atyre që shprehin dëshirën për ta vizituar Shqipërinë, në fillim tërhiqen prej bukurive natyrore, të cilat nuk i kanë munguar kurrë hartës sonë gjeografike, ndërsa më vonë ata zbulojnë se pamja e banorëve të këtij rajoni transmeton mesazhin e një race të bukur. Ndërsa gërmojnë në arkeologjinë e mbijetesës së tij, ata përballen me amfiteatrin e luftës, ku monumentet e gurta nuk e transmetojnë plotësisht tragjedinë. Thellësia e puseve, në kështjellat tona, nuk e pasqyron dot saktësisht thellësinë e gjëmës, kur gjaku e mbushi vendin “deri në gju”. Ky togfjalësh popullor, përbën ndofta njësinë matëse

më të përshtatshme për të paraqitur përmasat e kasaphanës që përballoi kombi shqiptar. Pushtuesit e ndryshëm shkelnin mbi gjakun e vocërrakëve të pafajshëm dhe thernin me bajonetë foshnjat e porsalindura, në mënyrë që Shqipëria të mos njihte të ardhme. Po sikur të mos mjaftonte kjo histeri, barbarët e çanë në mes trupin e kombit tonë, duke u kujdesur që lëngata e tij të mos kishte mbarim. Prerja e kokave në “Ibret-Tashenë” e turqve të vjetër dhe gijotina e francezëve, konsiderohen si lodra fëmijësh përpara kasaphanës së përgjakshme ku e çuan kombin shqiptar, për ta ndarë pjesë-pjesë, në mënyrë që t’ua dhuronin, “fitimtarëve”. Burrat ekzekutoheshin në sy të fëmijëve të tyre, nënat vajtonin e visheshin me të zeza, ndërsa gratë hidheshin në greminë, të pafuqishme për ta përjetuar deri në fund tragjedinë e inskenuar në kancelaritë e burracakëve të Europës së vjetër. Atëherë bota ndahej në mes prej oqeaneve dhe lumenjve ujorë, ndërsa Shqipëria ndahej prej lumenjve të gjakut. Aq e vërtetë është kjo, saqë, një qytet që ndan njërën pjesë të kombit tonë nga pjesa tjetër e tij, është pagëzuar me emrin Gjakovë... Por rezistenca vazhdoi. Nëse një grup shqiptarësh ekzekutoheshin prej agresorëve në një breg të malit, papritur shfaqeshin në bregun tjetër të tjerë, me një pushkë në krah dhe me një amanet në zemër, për realizimin e ëndrrës së ribashkimit kombëtar. Karakteri burrëror dhe ëndrra e pavdekshme e ribashkimit, i mbajti gjallë brezat e shqiptarëve duke i bërë ata gjithmonë e më të fortë, gjithmonë e më të mençur dhe gjithmonë e më të bukur. Dhe agresorët u bindën përfundimisht se ky vend, i bekuar prej Zotit, nuk mund të zhbëhej më, kurrsesi. U bindën, pasi u mundën. Shumë prej tyre lanë kokat në vargmalet e Shqipërisë, ndërsa disa të tjerë u rikthyen në vendet e tyre me një këmbë ose me një dorë, duke përfituar më vonë statusin e invalidit. Shqipëria, e munduar, e copëtuar, e përballoi sfidën që zgjati shekuj. Ndërsa mjeranët, u

kthyen në dezertorë dhe pasi ia mbathën matanë luginave, u bashkuan me korrin mesjetar të kukuvajkave që kërkonin rishikimin e kufijve, nëpërmjet pretendimeve për “Vorio-Epirin”, apo për ndarjen e Kosovës. Lufta mbaroi dhe shqiptarët e fituan atë. Të parët tanë, të cilët e masnin kufirin me anë të gjatësisë së pushkës së tyre, na e lanë Shqipërinë si një lloj amaneti... Tani, pellgjet e gjakut që mund të konkurronin Niagarën, nuk duken më, dhe kudo mbi botë ndihet thirrja për të shmangur luftën. Njerëzit duan paqe.

SHTOJCË

FAJTORË DHE TË PAFAJSHËM Debati për Skënderbeunantishqiptar Nuk vlen asgjë të dashurosh, nëse vajtimi i vendit tënd nuk prek zemrën tënde Elyar

Historia e shqiptarëve është përshkuar nga atdhedashuria e brezave, por nuk ka munguar edhe cinizmi i renegatëve. Ka një përpjekje të ethshme për të shuar kujtesën kombëtare. Në Përmet është hequr emri At Stath Melanit nga shkolla e Petranit. Diku hiqet emri i Papa Kristo Negovanit; shmanget portreti i Fan S. Nolit nga Kisha Ortodokse; shpallet Shenjt, nga kisha jonë, Kozma Etoli, i cili ka punuar për helenizimin e Shqipërisë; goditen rilindësit dhe tentohet të errësohet periudha e tyre. Të gjitha këto bëhen me qëllim që, në kujtesën tonë kombëtare të mos mbetet asgjë, pasi kështu është me e lehtë shuarja e kombit. Një komb pa

kujtesë historike është i destinuar të shuhet. Arrihet deri aty sa të fyhet Skënderbeu, miti i kombit shqiptar. Ben Blushi, në librin e tij Të jetosh në ishull, merr në dorë bisturinë dhe, gjatë operacionit të tij, në vend që të heqë apandesitin, përkundrazi, heq stomakun dhe prek zemrën e historisë. I nxitur, ndoshta, prej famës së disa shkrimtarëve botërorë, që janë marrë kohët e fundit me deheroizimin, apo me çmitizimin, Blushi ka synuar një vend të rëndësishëm në panteonin e letërsisë moderne shqipe. Por, shumë shpejt, në vend të panteonit, ky libër do të përfundojë në bodrumin e krijimeve letrare, për shkak të spekulimit me faktet historike, simboleve kombëtare, fetare etj. Duke e trajtuar si rast përfaqësues të strategjisë denigruese, le të qëndrojmë pak më gjatë në këtë “stacion” deheroizimi e konfliktuoziteti! Pyetja e parë që, afërmendsh, shfaqet në mendjen e lexuesit, ka të bëjë me dilemën, nëse libri i Blushit është një roman historik apo një vepër e thjeshtë letrare. Vetë autori është shprehur disa herë, që vepra e tij është një krijim letrar, me personazhe të stisura, prandaj ai ka kërkuar që ky libër të gjykohet vetëm për vlerat artistike dhe jo për “të vërtetat” historike. Mirëpo, nëse libri i Blushit është thjesht një vepër letrare, atëherë asnjë lexues nuk do diskutonte për vlerat e tij, ngaqë këto vlera janë në nivelin mesatar, njëlloj si në qindra libra që botohen çdo ditë në Shqipëri. Debati është hapur për shkak se, në këtë vepër letrare janë stigmatizuar personazhet reale të historisë sonë, duke filluar me Skënderbeun, e deri tek elementët kombëtarë që denigrohen. Autori në fjalë justifikohet me shprehjen: “Këto janë thënie të personazheve dhe jo të miat”, me mendimin se të gjithë në këtë botë janë naivë, përveç atij. Ai harron se tërë vepra është përpunuar në laboratorin e shkrimtarit dhe ka dalë e përçudnuar në aspektin historik, për shkak se i tillë është vetë personaliteti i shkrimtarit, i formuar me

urrejtje për myslimanët, i deformuar me ideologjinë komunisto-bizantine... Mund të jenë dy, arsyet që sqarojnë përse Blushi e ka bërë këtë “Bypass” në pjesët organike të historisë. E para mund të jetë naiviteti dhe papjekuria e shkrimtarit të ri, i cili nuk di t’i ndajë siç duhet kategorizimet e procesit të krijimtarisë, ku rregulli i parë është: analizoje historinë, por mos spekulo me faktet reale, të vërtetuara katërcipërisht nga burimet arkivore, ose “zbukuro, por mos gënje!”. Megjithatë, ka pak mundësi që Blushi të ketë rënë në këtë kurth, thjesht nga naiviteti, sepse atij nuk i mungon pjekuria politike, për të kuptuar një gjë kaq të thjeshtë. Mbetet varianti i dytë, që Blushi ta ketë ndërtuar këtë “panoramë historike” me vetëdije të plotë, natyrisht, duke u fshehur pas justifikimit standard: “kam bërë thjesht një vepër letrare”. Pyetja lind natyrshëm: përderisa merresh me personazhe të sajuar, përse përzihesh me figurën e Skënderbeut? Dhe nëse flet për Gjergj Kastriotin, përse ke dëshirë të hedhësh kaq shumë baltë mbi të? Ndërsa Blushi e quan Skënderbeun “të pabesë”, Tajar Zavalani shkruan: “Ai imponohej gjithnjë me forcën e karakterit të tij, me gjykimin e pagabueshëm, me aftësinë e tij si mjeshtër në artin e luftës dhe me shembullin që jepte duke dalë gjithmonë përpara. Gjergj Kastrioti nuk përbuzte kurrë mendimin e prijësve të tjerë të luftës kombëtare.”27 Këtë e pohojnë edhe shumë të huaj. Piu II thotë: “Ai e kaloi gjithë jetën e tij duke luftuar për kauzën kristiane.Është zor me gjet një prijës kryqëzate, që mund të krahasohet me të”. Ndërsa për Papa Kalikstin III, Skënderbeu, “si një pendë e patundshme, ndaloi furinë turke dhe i pengoi të zaptonin Europën Kristiane”.28 Ka në botë shtete që nuk kanë figura historike me përmasa monumentale dhe përsëri u ka lindur

nevoja t’i shpikin ato, në mënyrë që të ilustrojnë identitetin e tyre kombëtar me shembuj historikë. Ndërsa ne, për fat, kemi figurën reale të Skënderbeut dhe në vend që ta shenjtërojmë atë, po i hedhim baltë, për shkak të idiotësisë; dhe jo vetëm... Skënderbeu nuk është figurë e thjeshtë, pasi u përket të gjithë brezave të shqiptarëve që kanë jetuar këta shekuj. Shqiptarët nuk kanë pasur figurë tjetër më të çmuar, apo më përfaqësuese, se Skënderbeu, veprimtaria e të cilit është ajo e një burri të madh, e një shtet-themeluesi të lavdishëm, në kushtet e zhvillimit të një lufte reale, konkrete, me një superfuqi agresive të kohës, luftë që e shoqëroi nga dita e parë e sundimit, deri në ditën e fundit të jetës. Monumentin e tij e gjen në disa vende të Europës. Në një shesh të Romës, ku ndodhet një përmendore kushtuar Atij, çdokush mund të lexojë: “Gjergj Kastrioti Skënderbeu, mbrojtësi i qytetërimit europian”. Monument i Gjergj Kastriotit ngrihet në Vjenë, Beograd, Bukuresht dhe gjetkë, ku ka sheshe e rrugë që mbajnë emrin e tij. Por, po kërkohet të përzihen heronjtë, njëlloj si në vjershën e Dritëro Agollit: S’ka më heronj, heronjtë i përzumë/ ... Tani ka shkurre dhe drurë/ heronjtë i zumë me gurë. Duket, për Blushin është me vlerë të hedhë sytë mbi disa rreshta të Zef Valentinit: “Mos t’i shkojë kujt ndër mend, ta ulë personalitetin e shkëlqyeshëm të Skënderbeut në nivelin e një heroi vendor mendjeshkurtër, se do ishte jo vetëm mëkat, po dhe një gjë e pamundshme. Skënderbeun e ka gjithë Europa, e ka bota të vetin, e përmes tij, e vetëm përmes shpirtit të tij, ajo ia njeh vlerën e meritat e hershme edhe Shqipërisë”. Pas botimit të monografisë së austriakut Oliver Schmid, për Skënderbeun, shpërtheu një valë iluzionesh dhe dyshimesh rreth figurës së gjigantit të

kombit shqiptar. U vu në dyshim kombësia e tij, duke e kthyer në serb, me argumentin se emri i tij paska qenë Ivan. Fan Noli, lidhur me qëndrimin e Gjon Kastriotit ndaj sulltanit, shkruan: “Sikundër e pamë, Gjon Kastrioti ishte katolik më 1407, si aleat i Venetisë, Ortodoks më 1419-1426, si aleat i Karl Stefan Lazareviçit të Serbisë, Muhamedan më 1430-1438, si aleat i Sulltan Muratit II, po pastaj u pendua dhe vdiq i krishterë, sikundër na siguron Papa Piu II”.29 Diskutohet emri i Gjon dhe Gjergj Kastriotit. Disa duan ta quajnë Giorgio, George, Jorgo ose Gjorgjeviç, etj. Emri i babait të Skënderbeut, Gjon, është një ndër emrat më të përhapur në Shqipëri. Gjon, në gjuhë të huaja përkthehet në mënyra të ndryshme: Giovanni, Gianni, Jovio, Jean, Huan, John, Johan, Johansen, Jovan, Ivan. Pra, po të lexojmë një libër francez, ku ai quhet Georges, duhet të dyshojmë mos është francez? Po e pamë Jorgos, atëherë do të na dalë grek. Në tekste të ndryshme latinë, Gjon Kastrioti quhet edhe Ivan, edhe Johan Kastrioti. Kur ai përkthehej në gjuhë të tjera, Gjoni për francezët bëhet Jean: Giovanni, Gianni, për italianët; Johan për gjermanët; Ivan, Jovan, për kroatët dhe vende të tjera sllave. Në Spanjë bëhet Huan; Në Angli John, etj. Gjithsesi, historia është bërë njëherë e një kohë, me heroizëm, dhe është “ngrirë” në kronikat, letërkëmbimet e dokumentet e kohës. Kush të ketë kohë e nge, le të vazhdojë të paguajë për të përbaltur. Papët e Vatikanit shprehin shpresë të madhe, besim të ngulët në burrëri, në fuqi dhe në zell të Skënderbeut. Papa Kaisiti III, në një letër të datës 11 shtator 1457, drejtuar heroit tonë kombëtar, shkruante: “S’ka njeri në botë, i cili mos të dijë trimëritë që kini bërë, e të mos u naltojë me lavde të mëdha deri në qiell, e të mos flasë për trimnin t’ande si per nji atlet e kryeprijs të vërtetë t’emnit të krishtenë”.30

Historiani Stefan Prifti, thotë: “Si gjithë heronjtë në histori, Skënderbeu është pjellë e kohës dhe e popullit të vet... Figura e tij është, në esencën e saj, një shprehje e koncentruar e figurës së vetë popullit, në tiparet themelore të saj, dhe e aspiratave të tij për liri e pavarësi”.31 Dhimitër Frangu shkruan për Skënderbeun: “Qenë cilësitë e këtij Princi, aq mirë të përshtatuna, sa vështirë me ua gjetë kund shoqet n’atë kohë. Ishte i krishtenë shumë i mirë, i divotshëm, i dalun, i pastër, mik i fortë i virtyteve e armik i keq i veseve. Ishte punëtor i palodhshëm, e kurrë s’u gjet ngeshëm, pat kujdes me majtë ligjet e krishtena, me ruejt vendet e shejtë e njerëzit..., qe zemërgjanë e i dhimbshëm me të gjithë t’krishtenët, e ndërtoj shumë manastire e banesa për rregulltarë e rregulltare, e ata i pajisi me shumë të hijme”. Studiuesi gjerman, Fallemayer, nënvizon: “Siç e di kushdo, Gjergj Kastrioti mbahet si një nga mjeshtrit më të përkryer, më fatbardhë dhe më të mëdhenj të të gjitha kohërave”.32 E më tej shton: “Bashkëkohësit e tij e kanë quajtur luftëtarin më të madh të botës dhe, së fundi, të mbetur pa mend nga fati i pashpjegueshëm që e shoqëronte në të gjitha ndërmarrjet, edhe vetë turqit, bashkë me shqiptarët e të krishterët, kanë njohur te ai një mëshirim mbinjerëzor. Ai është cilësuar Kapiteni i Përgjithshëm i të Krishterëve Latinë Kundër Turqizimit.33 Shqipëria ishte vatra e rezistencës së armatosur të krishterimit europian, kundër madhështisë së dinastisë së osmanëve, e cila kërcënonte të gjitha ekzistencat politike.34 ***

U zgjatëm në këtë pikë, për shkak se të tërheq vëmendjen përpjekja që bëhet për destabilizim të brendshëm të vendit. Kërkohet që kombi shqiptar të mos i ketë mitet që ka. Sulmohen rilindësit për

“bashkëpunim” me të huajt dhe për pazotësi shtetformuese; sulmohet Ismail Qemali për “lidhje të afërta” me Greqinë e Turqinë, dhe së fundi kërkohet heqja e emrit të tij nga Universiteti i Vlorës; goditet Naim Frashëri, mohohet roli i Abdyl Frashërit në mbrojtjen e interesave kombëtare; Noli nxirret jashtë kishe dhe veprat e përkthyera prej tij nuk dihet ku janë, në vend që të shërbenin në liturgjinë kishtare shqiptare. Tani na qortojnë Skënderbeun, se paska bërë gabim që tradhtoi Turqinë. Ka të tjerë që kërkojnë heqjen e tij nga historia e Shqipërisë, duke bërë, kësisoj, një veprim edhe më të shëmtuar. Babai i Skënderbeut na del se paska qenë serb! Me të drejtë Kadareja thotë: “Skënderbeu ka këto dy alternativa, që i lejohen tani nga renegatët tanë, ose ta hedhim si figurë negative, që paska tradhtuar Perandorinë Osmane, ose, nëse do ta mbajmë, do ta mbajmë si serb”. Pra, nëse e pranojmë që është serb, mund të qëndrojë, edhe pse ka tradhtuar Perandorinë! Në fakt, të gjitha këto bëhen në një kohë që diskutohet çështja e pavarësisë së Kosovës, e bashkimit kombëtar. “Të ngresh tezën se një popull e ndryshon identitetin e tij pas një pushtimi, është një gjë e turpshme”,- thotë Kadare. Duke u njohur me tendencat për të përbaltur Skënderbeun, shkrimtari i madh është shprehur: “Ka disa autorë që janë përpjekur ta bëjnë këtë gjë në mënyrën më të pafytyrë. Problemi është shumë i thellë dhe themelor për kombin shqiptar. Të çmitizosh figurën e Gjergj Katriotit, do të thotë të bësh sulm kundër konceptit të lirisë”.35 Ka shumë njerëz, brenda dhe jashtë vendit, që punojnë pa reshtur për të shuar kujtesën kombëtare, nën pretekstin se tani po shkojmë në Europë dhe identitetet nuk kanë vlerë. Në këtë kuadër, gjoja për t’u larguar prej miteve, duan të na mbushin mendjen se Gjergj Kastrioti ka qenë një figurë negative e historisë shqiptare. Teza e parë për këtë çështje

është krijuar nga fqinjët tanë, rreth tre shekuj më parë. Para tyre, këtë tezë e kishin ngritur turqit. Për ta, Gjergj Kastrioti ishte një renegat, tradhtar dhe armik. “Të jesh kundër Gjergj Kastriotit, do të thotë të parapëlqesh robërinë para lirisë,- shton Kadareja. “Nëse do të pranonim një gjë të tillë si komb, - vijon më tej ai, - Shqipëria do të ishte i pari vend në kontinent, që do t’i vinte një njollë të madhe dhe të shëmtuar historisë, që nuk do t’i hiqej në shekuj... Njerëz perversë, me shpirt pseudo-intelektuali, janë bashkuar në këtë fushatë, kur Gjergj Kastrioti është figura që simbolizon bashkimin e Shqipërisë me Europën. Fushatë më të turpshme në histori nuk ka për të pasur dhe nëse e pranojmë, do të jemi kombi më pa dinjitet në Europë”.36 Nuk është nevoja të dëgjojmë se çfarë thotë Schmid-i, e ndonjë tjetër, për Skënderbeun, pasi kemi veprën e shkruar nga At Dhimitër Frangu, bashkëkohës i tij, i cili e njeh babanë e heroit me emrin Gjon dhe tregon, se Skënderbeu nuk luftoi për hakmarrje, siç pretendojnë autorë antishqiptarë, por iu kundërvu turqve për të çliruar principatën e tij, natyrisht edhe për të sunduar si trashëgimtar i Gjon Kastriotit. Po përse shqiptarët i botojnë shpifjet e njerëzve që preferojnë të godasin thelbin e identitetit tonë kombëtar? Përse disa “bletë” shqiptare gjezdisin nëpër lule të helmatisura?! Përderisa janë mbi 600 libra të shkruar për Skënderbeun, 70 për qind e të cilëve e paraqesin si një burrë të madh, që ka dhënë kontribut të çmuar për Europën, përse duhet të merremi me ata që bëjnë të pamundurën, për ta shuar e përdhosur kujtesën tonë kombëtare? I të njëjtit mendim është dhe Sabri Godo: “Skënderbeu është kthyer në një legjendë dhe me kohë legjendat bëhen mite... Ai shkriu jetën në luftën kundër invazionit turk dhe bëri çmos që këtë ta kthente në një luftë të gjithë popujve të Ballkanit

dhe më gjerë. Dhe po të mos ishte kjo rezistencë e madhe e tij, shqiptarët do të qenë kthyer në një popull të robëruar”.37 Shqiptarët me atë që bënë nën udhëheqjen e Skënderbeut, fituan të drejtën historike të quhen një popull që është i gatshëm të bëjë sakrificat më ekstreme, në mbrojtje të të drejtave të tyre... Ky është trashëgimi më i madh, që na mbeti nga koha e Skënderbeut.38 Duke qenë një çështje që i ka shqetësuar shqiptarët, në datë 28 nëntor 2008, gjatë një interviste në stacionin televiziv Alsat, Kadare i rikthehet sërish temës së Skënderbeut: “Debati është krejtësisht i gabuar, turpërues për Shqipërinë, për kombin shqiptar për dinjitetin e kombit shqiptar. Do të kujtohet si një gjë e neveritshme më vonë, siç kujtohen barbaritë e Haxhi Qamilit, ose të Esat Toptanit”. Kjo tymnajë u shërben gjithë atyre që duan ta shohintë përmbysur kombin shqiptar, dhe jashtë Europës. Është një debat, tërësisht antishqiptar, të cilin do të bënim mirë ta shmangnim. * ** Në tregun shqiptar dhe atë botëror qarkullojnë tekste me të dhëna të pasakta, sidomos në termat “pakicë kombëtare” dhe “pakicë etnokulturore”. Në librin “Minoritetet në Shqipëri” (Studim Demografik), të autorit Arqile Bërxholli, botim i vitit 2005, miratuar nga Këshilli Shkencor i Akademisë së Shkencave, i kushtohet shumë rëndësi numrit të minoriteteve, sidomos atij vlleh. Autori jep një sërë burimesh informacioni, rreth numrit të pakicave etnike dhe etnokulturore. Sipas tij, në një raport të Legatës Italiane për minoritetet në Shqipëri, janë 80 deri në 100 mijë vllehë. Më tej thuhet se “shifra që është zyrtarizuar nga Rumania vjen në rreth 60 mijë frymë” (fq. 76, 77). Pak më poshtë autori vijon: Gjatë viteve 2000 -

2003, në kuadrin e punës për hartimin dhe botimin e “Atlasit gjeografik të popullsisë së Shqipërisë”, nga grupi i punës u ndërmor vlerësimi i strukturimit etnik të Shqipërisë, mbi bazën e parimeve të reja, ofruar nga organizmat ndërkombëtare. Mbi këtë bazë, për vitin 2001, shkruan Bërxholli, në Shqipëri janë 3.821.800 banorë, prej të cilëve 3.487.500 shtetas shqiptarë me kombësi shqiptare, ose 91.2 për qind e popullsisë...Pakicat kombëtare u vlerësuan me një kontigjent prej 97.300 banorë, ose 2.5 përqind të numrit të përgjithshëm të popullsisë banuese. Nga ana e tyre, pakicat etno-kulturore, u vlerësuan me një kontigjent 237.000 frymë ose 6.2 për qind e numrit të përgjithshëm të popullsisë. Autori pohon, se INSTAT, më 25 shkurt 2004, publikon rezultatet e një studimi të kryer në vitin 2003, prej nga del se pakicat kombëtare greke, maqedone, malazeze etj, ishin 42. 891 banorë ose rreth 1.4 për qind. Por sipas tij, këto nuk janë të sakta, pasi “zvendësministri i Brendshëm i qeverisë greke, më 26 qershor 2003, ka deklaruar se vetëm në Greqi kishte 1012 mijë shtetas shqiptarë me kombësi greke, që kanë aplikuar për të marrë nënshtetësinë greke. (Po aty fq. 89). INSTAT jep 42. 892 banorë me kombësi të huaj, nga të cilët 35.829 grekë, 4148 maqedonë, 678 malazezë dhe 992 aurumunë. Sipas këtij institucioni, në vitin 1950, pakicat kombëtare përbënin 2.9 për qind të popullsisë, në vitin 1955 kjo shifër rritet në 3.4 për qind, në vitin ’60, rreth 2.7 për qind, në ’79 janë 2.1 për qind , dhjetë vjetë më vonë 2 për qind dhe në vitin 2001, rreth 1,4 për qind. Autori në fjalë, në librin e tij “Minoritetet në Shqipëri”, shkruan, se po të pranonim, që treguesi i rritjes së gjithë popullsisë është i mirëpritur edhe për komunitetin vllah, atëherë më 1990, do të mund të kishim një kontigjent të komunitetit vllah, sipas gjuhës amtare, prej rreth 93.600

persona( f.121). Në të njëtin vend ai vijon: “Në rilevimin që bëmë për përpunimin e “Atlasit gjeografik të popullsisë së Shqipërisë”, i përbërë kryessiht me anketime, testime, vlerësime, rezultoi një kontigjent vllahofonë prej 139.000 frymë, ose 3.6 për qind e popullsisë së vendit”. Për të na bindur tërësisht mbi këto të vërteta, autori na thotë se diapazonët e treguesve, në dokumente të ndryshme, edhe në ato të Këshillit të Europës, janë të lartë (150.000-200.000 ose 100.000400.000 persona). (Po aty f.121) Në këtë linjë ka pasur dhe botime të tjera. Prof. Dr. Arqile Bërxholli, në librin e tij “Atlasi gjeografik i popullsisë së Shqipërisë, vepër shkencore solide me interes teorik e aplikativ”, botim i vitit 2003, nën logon e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, duke folur për minoritetet në vendin tonë, në faqen 39, shkruan: “Mbështetur në të dhënat periodike të regjistrimeve të popullsisë, në të dhënat e organizmave të pushtetit vendor apo të organizmave jo qeveritare, në anketimet tona në terren e në vlerësimet e ndryshme, konstatohet se aktualisht, popullsia e Republikës së Shqipërisë, në masën 89.2 për qind është e etnisë shqiptare dhe 10.8 për qind e etnisë jo shqiptare. Pra popullsia e Shqipërisë ka shkallë të lartë homogjeniteti etnik, si asnjë shtet tjetër i Ballkanit. Ju lutem këtu të mos keqkuptohet lexuesi, që është mësuar të dëgjoj vetëm 3 për qind, pasi në këtë të dhënë futen edhe etnitë që më parë nuk përmendeshin”. Dhe më tej autori vazhdon: “Minoriteti maqedon i mirëfilltë është rreth 5 mijë banorë, i përqëndruar në Gropën e Prespës e në qytetin e Korçës, Tiranë, Elbasan. Po të merret parasysh dhe vetdeklarimi si i tillë, i një popullsie në lindje të vendit, si dhe i shoqatës së tyre kulturore, numri i mundshëm i maqedonasve ndoshta shkon në 14.723 banorë.

Nga etnitë, numrin më të madh e kanë arumunët, me 139.065 banorë, të vendosur sidomos në rajonin jugor e juglindor të vendit tonë, si dhe në disa vendbanime rurale në Myzeqe. Migrimi i brendshëm, natyrisht individë, familje apo grup familjesh, i bënë prezent në të gjithë qytetet e vendit. Pas tyre vijnë romët me 109.036 banorë, të cilët përgjithësisht janë stabilizuar diku, por dhe janë në lëvizje”. (Po aty f.40). Botimi “Atlasi gjeografik i popullsisësë Shqipërisë” ka pasur mjaftvlerësime pozitive, por disa studjues, duke bërë oponencë për këtë botim, pohojnë se në të mund të vihej harta e botuar në Mynih të Gjermanisë, në vitin 1879, një hartë me emrin “Shqipëria” (Albanien), ku është përfshirë Mali i Zi i sotëm në veri dhe trevat në lindje, deri te Gjiri i Artës në jug. Sipas tyre, mund të ishin zgjidhur hartat e botuara nga Agim Shehu e Pal Nikolli, te “Historia e hartografisë shqiptare”, Tiranë 2001, harta të tjera, si atë të Homerit (700 p.e.r.), Herodotit (v.465 p.e.re.), K. Ptolemeut (shekulli II), harta antike ilire (shekulli VII para Krishtit) harta e Kiepertit (shekulli XIX), Ami Bues dhe F. Pukëvilit (v.1827) dhe të tjera që kanë mjaft vendbanime humane, të cilat tregojnë shkallën e lartë të dëndurisë së popullsisë në trojet tona. (Agim Shehu, Pal Nikolli, “Studime Albanologjike Nr. 2 v. 2004) Lidhur me minoritetet në Shqipëri, Bërxholli, ka mbështetur teorinë, se minoriti grek është i hershëm, madje shumëshekullor. Pikëpamja e tij nuk ka qenë e tillë më parë, pasi në një tekst shkollor “Gjeografia e Shqipërisë”, viti 2002, ata shkruajnë: “Republika e Shqipërisë dallohet për pjesëmarrje të vogël të etnive joshqiptare në popullsinë e përgjithshme, rreth 2 % kundrejt 98% të etnisë shqiptare”(Gjeografia 3, fq. 87). Pra, në këtë tekst del se pakicat kombëtare përbëjnë 2% të popullsisë, nga të cilat 1.8% janë minoritarë grekë dhe

0.2% minoritete të tjera. Ndërsa, pak vite më vonë, shkruhet se pakicat janë pesëfishuar në numër. Sipas tyre, sot janë 8.6%, nga 1.4% që jep institucioni shtetëror i statistikave, INSTAT. Bazuar në shumë botime të autorëve, Shyqyri Numani, Ferit Duka, Agim Shehu, Pal Nikolli, Fatos Rrapaj, Spiro Shkurti e të tjerë, minoriteti grek në Shqipëri nuk ka ekzistuar në shekuj, por ata kanë ardhur në këto troje vonë dhe gradualisht kanë tërhequr edhe të tjerë. Në kohën kur kërkohej me ngulm hapja e shkollave shqipe për shqiptarët, brenda territorit të rrëmbyer nga Greqia, me anë të Konferencës së Ambasadorëve më 1913, lindi dhe çështja e “minoritetti grek”. Presionet që i shkonin Lidhjes së Kombeve nga qeveria shqiptare, por dhe nga krerë të Çamërisë, për hapjen e shkollave shqipe, bëri që grekët të përfitonin nga rasti dhe bashkë me premtimin për hapjen e shkollave shqipe për çamët dhe të tjerë shqiptarë, kërkuan hapjen e shkollave greke për një numër të kufizuar greqishtfolësish në Shqipëri, duke legalizuar në këtë mënyrë minoritetin grek. Autorët tanë kanë shumëfishuar përqindjen e pranisë së minoriteteve në Shqipëri, mbase duke u mbështetur në zërin antishqiptar “Albania” të “Manualit Botëror të Minoriteteve”, sipas të cilit 11.2% e popullsisë së Shqipërisë (380 mijë banorë të saj) u përkasin pakicave: greke, rome, maqedone, vllahe dhe serbe e malazeze. (Kasëm Biçoku, Stdime Albanalogjike, Nr. 2, v. 2004) Teoria se gjoja vllehët kanë si vend të tyre Greqinë, nuk mund të jetë e pranueshme. Arumunët kanë hyrë në Greqi, ashtu sikurse dhe në Shqipëri, ku kanë bashkëjetuar me shqiptarët, për të mos thënë që janë shkrirë një me ta. Ismail Kadare, pasi është njohur me botime të këtij lloji, shkruan se “problemi vllah nuk ka ekzistuar në Shqipëri. ..Vllehtë e Shqipërisë janë konsideruar gjer më sot prej shqiptarëve, si pjesë e plotë,

natyrale, e shëndetshme e kombit shqiptar...se ata vet, vllehtë,...e kanë quajtur Shqipërinë vend të tyre në kuptimin e plotë të fjalës. Do të mjaftonte të kujtonim martesat e pafundme të tyre dhe shqiptarëve për të kuptuar, se në fund të fundit, çështja vllahe është fiktive...Këta kinse lider provokatorë, po përpiqen të tërheqin këtë popullsi në një rrugë të verbër. Në shkrimet e provokatorëve duket një kërcënim i qartë: ne mund ta dëmtojmë Shqipërinë”. (I. Kadare. Poshtërimi në Ballkan. Sprovë, Shtëpia botuese “Onufri”, Tiranë 2004, f. 79-80. Eqerem Yzeiri “Studime Albanalogjike” 2004 / 2 f.28). Shumë intelektualë thonë: Punë e madhe se shkrojti kështu ky apo ai autor. E vërteta është e vërtetë, por harrohet fakti që e vërteta fiksohet në dokumente dhe kur këto dokumente marrin vulën e institucioneve shkencore shqiptare, konsiderohen edhe më të vërteta. Ato ndiqen nga institucione ndërkombëtare dhe bëhen publike në vjetarë statistikorë, të cilët qarkullojnë në të gjithë botën. Shifrat e publikuara nga ndonjë autor shqiptar, tashmë janë në manule ndërkombëtare. Kështu psh., në “Calendario Atlante de Agostini”, 2004, botim i Instituto Gjeografico de Agostini, në 100 vjetorin e tij, në faqe 232, lexojmë këto shifra për pakicat kombëtare: Grupi etnici albanesi (Grupi etnik shqiptar) 98 për qind. Greci (Grekë) 1.8 për qind. Macedoni (Maqedonë) 0.1 për qind Altri (Të tjerë) 0.1 për qind. Të njëjtat të dhëna janë publikuar dhe në vjetarin e vitit 2005. Në vitin 2007, këto shifra përmbysen dhe kështu vazhdohet në vitin 2008 dhe 2009. Po në këtë atlas, botim i vitit 2009, në 105 vjetorin e publikimit të tij, në faqen 272 lexojmë: Grupi etnici albanesi (Grupi etnik shqiptar) 91.7 për qind.

Greci (Grekë) 2.3 për qind. Aromuni (Arumun) 3.6 për qind Altri (Të tjerë) 2.4 për qind. Burimi i informacionit, sipas tyre, është adresa: Internet www.instat.gov.al (Albanian Institute of Statistics) Dhe askush nuk ka çfarë thotë, pasi ne kemi lejuar vet botime të çorroditura, të cilat vetëm shqiptarëve nuk u shërbejnë. Pas kësaj, duhet të reagojnë si Akademia e Shkencave të Shqipërisë ashtu dhe INSTAT, nëse ato nuk janë shifra zyrtare të tyre. Në të kundërt, do të thotë se këto institucione janë të paafta dhe detyrohen të pajtohen me një gjendje të tillë.

***

Në gazetën Dielli, 16 shtator 1915, Mithat Frashëri tërhiqte vëmendjen për disa mangësi të cilat duhen korrigjuar, me qëllim që të mbijetojë dhe zhvillohet Shqipëria. Mangësitë tona, në radhë të parë, ai i shihte te mungesa e bashkimit. “Zilia dhe egoizmi janë dy sëmundje të mëdha dhe fort të dëmshme e të rrezikshme të racës sonë, dy sëmundje që burojnë nga mungesa e jetës politike dhe patriotike, që nuk kemi një gjykim të shëndoshë dhe të vërtetë për interesat tona, interesa lëndore ose morale. Kjo zili dhe ky egoizëm “pse të jetë ai e të mos jem unë”, na bën që shumë herë të themi: “Më mirë të mos ketë fare Shqipëri”.39 Në fakt, ky vëzhgim i Mithat Frashërit, nuk është i vetëm. Ai paraprihet prej gati një shekulli edhe nga studiues të huaj si gjermani Fallemrayer, hulumtimet e të cilit, përmblidhen në një konkluzion sa të

“pakëndshëm”, aq edhe real. “... Ky popull nuk e ka ndjerë kurrë nevojën për të krijuar unitet kombëtar kompakt, përballë të huajve. Kudo vihet re etja për liri të shfrenuar personale, nën mbrojtjen e krerëve të fisit... Në vendin e tyre, toska dhe gega, qysh prej kohësh, nuk duan të kenë të bëjnë me njëri tjetrin. Kaq jotolerant është ky popull, ndaj çdo autoriteti pa prejardhje patriarkale-fisnore, saqë kurrë nuk ka mundur të durojë as mendimin e një kryetari të përgjithshëm, nga vetë gjaku i tyre, për gegët e toskët. Shqiptari i bindet vetëm vetes, dhe për Perëndimin, që kërkon autoritet, është ndoshta një telash dhe një barrë, por nuk përbën kurrfarë rreziku”. Studiuesi në fjalë nxjerr në pah trimërinë e shqiptarit, indiferencën e tij 40

ndaj besimit fetar dhe rendjen pas parasë, interesit material. Kjo duket qartë kur thotë: “Shqiptari nuk shkon në luftë për ndonjë interes shpirtëror. Ky popull, fanatik i lirisë, duke ndjerë forcën e tij, ashtu si bleta në kohën e shumëzimit, shpërthen jashtë kufijve të atdheut të vet... Nuk niset nga asnjë mendim politik për vendin e huaj, por kërkon vetëm pasuri materiale, me qëllim që çdo person i veçantë të mund të jetojë i qetë dhe i pashqetësuar.41

Mungesa e përvojës dhe predispozita disfavorizuese politike, ka tërhequr vëmendjen e shumë të huajve. Fallemrayer, në librin e tij shkruan se, kur bëhet fjalë për një strukturë politike të Shqipërisë, duhet të kihet parasysh një turmë më e madhe a më e vogël krerësh të fiseve të rëndësishme, ose më pak të rëndësishme, të cilët mund të llogarisnin për bindje dhe besnikëri të pakushtëzuar, vetëm pjesëtarët e fisit, që i gjunjëzoheshin kreut të tyre, vetëm kur tufani u kalonte pranë dhe, kur atmosfera qetësohej, këta prapë ngrinin krye”.42 Kjo mangësi është shoqëruar me pasoja shumë të dëmshme për kombin, pasi “mospërmbajtja brutale dhe krekosja, si në kohët e vjetra dhe në ato të reja, u kanë përgatitur

shqiptarëve, më se një herë, skena që janë kopje të gjalla të katastrofës se përgjakshme të Beratit (1456)”.43 Duke folur për tradhtinë e Moisiut, i cili i mundur nga Skënderbeu, u bashkua me turqit dhe, pas një viti erdhi sërish në Shqipëri (1457), ku u prit me nderime dhe iu dhanë tërë postet honorifike dhe pronat e konfiskuara, J. F. Fallmerayer, thotë: “Tradhtia te shqiptarët falet shpejt e lehtësisht, si një nga mëkatet që rëndojnë më pak”.44 Fan Noli bënte thirrje për bashkim kombëtar, për gjetjen e gjuhës së përbashkët midis intelektualëve në interes të kombit shqiptar. Ai nuk pajtohej me denigrimet, me fushatat për të dënuar këtë apo atë intelektual, me qëllim plotësimin e dëshirës së dikujt, brenda apo jashtë vendit. Është me interes të sjellim këtu pjesë nga fjala e tij, mbajtur në Parlamentin Shqiptar, më 23 shkurt 1923, kur kërkohej të gjykohej Faik Konica, me propozim të deputetit të Elbasanit, i shtyrë nga qarqe antishqiptare. Noli tërhoqi vëmendjen e Parlamentit, pasi për të adoptuar këtë pikëpamje, duhet të marrë tri gjëra parasysh: “E para: A është kompetent Parlamenti për të gjykuar Faikun?... Ky emër është kaq i njohur midis nesh dhe popullit, sa të dihet për cilin bëhet fjalë... Nga pikëpamja morale, duke marrë në sy që Faiku ka kritikuar ashpër guvernën dhe partinë e shumicës, gjykimi juaj do të ishte një parodi e drejtësisë, se do t’ishit dhe akuzatorë dhe gjykatës, edhe davaxhinj edhe kadinj... E dyta, duke dënuar Faikun, keni për të dënuar edhe “Vatra”-n, edhe anëtarët e saj, që e kanë zgjedhur për kryetar...

Faiku është kryeleronjësi i gjuhës sonë, është zbulonjësi i flamurit tonë të harruar, i atij flamuri që ngriti Ismail Qemali në Vlorë, është kryekalorësi i lirisë dhe independencës kombëtare dhe ne të gjithë, s’jemi, veç dishepujt e tij... është një Lushnjë që në krye gjer në fund, një fortesë e pa tronditur, një flamur heroik i shoshitur me plumba, po i pa unjur, një burim inspirate, një shembull 45 perseverance për brezat e pastajmë” Në botën dhe kohën që ne jetojmë sot, duhet kuptuar fort mirë se dialogu, ndjesa, mirësjellja, autokritika dhe gjakftohtësia, janë shumë të rëndësishme për vetë njeriun. Jo vetëm fetare dhe shpirtërore, por edhe rezonanca vitale, në shoqëri, në qeverisje dhe në marrëdhëniet tona kombëtare.

Mohimi i kombësisë dhe ndjenja e inferioritetit Hipokrizia është homazhi që i bën vesi virtytit Laroshfuko

“E di që po bëj një turp, por jam i detyruar të ndërroj kombësinë, sepse dua të mbaj kalamajtë me bukë”. Kështu janë shprehur shumë shqiptarë, që shteti i tyre i ka lënë në rrugë të madhe, duke u ndërprerë çdo alternativë jetese. Ata kanë ndërruar emrin e mbiemrin, janë tjetërsuar, kanë tentuar dhe vazhdojnë të tentojnë për të ndërruar kombësinë ose kanë marrë rrugën e kurbetit dhe vetja u duket si një hamall stacioni, që mban mbi kurriz turpin e shkombëtarizimit. Në këmbim të këtij turpi, ata kanë siguruar, megjithatë, racionin e bukës për kalamajtë e tyre të uritur. Në të vërtetë, mohimi i kombësisë, me forma presioni nga ana e grekëve, është pranuar dhe prej

vetë shqiptarëve. Duket se emigrantët shqiptarë nuk kanë gjetur rrugë të ndërmjetme për mbijetesën e tyre, prandaj janë detyruar që, ose të pranojnë ndryshimin e emrit, ose të largohen nga Greqia. Ata pranojnë të nënshkruajnë dokumente të servirura prej shtetit grek, në të cilat “vërtetohet”, se ata janë minoritarë grekë. Këto dokumente, të cilat janë të firmosura nga shqiptarët e varfër, “me dëshirën e tyre”, shoqëruar edhe me fotot e tyre, janë dërguar deri zyra të institucioneve ndërkombëtare. Këtë fakt e pohojnë diplomatë dhe konsuj të Shqipërisë në Bruksel dhe gjetkë. Në lidhje me këtë tip fenomeni, Tolstoi thotë: “Asnjë individ apo grup individësh, nuk është i pafajshëm për fatkeqësitë e veta”. Herë nga padija, herë nga varfëria, herë nga frika dhe herë nga pamundësia për të reaguar, kombi shqiptar e la në heshtje ose e shtyu zgjidhjen përfundimtare të identitetit të vet, për brezin tjetër. Dhe çdo brez i lë tjetrit, bashkë me lavdinë e disa luftërave heroike, ndonjëherë edhe një thes me turp, për moszgjidhjen përfundimtare të çështjes së identitetit. Ne heshtëm, apo e thënë më butë nuk bëmë sa duhet, kur çamët ndiqeshin me dhunë prej trojeve të tyre, gati dy shekuj më parë. U përçamë, kur andartët grekë shkatërruan shumicën e fshatrave të jugut, në vitet 1913-1915; kur mijëra çamë të tjerë u ndoqën në vitet 1920-1937, e kështu, në mënyrë vijuese, edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ne po heshtim tani, po aq vijimësisht, kur ndërrohet kombësia me dhunë, kur shkulen tabelat e rrugës në gjuhën shqipe dhe zëvendësohen me tabela në gjuhën greke, brenda territorit të shtetit shqiptar. Heshtim, kur disa shqiptarë të çmendur, zyrtarë të administratës shtetërore, kërkojnë bashkim me Greqinë, ose pranojnë të marrin pjesë në festimet e Janinës për një protokoll fals, të quajtur Protokolli i Korfuzit, protokoll për të cilin Sir Harry Lamb, ishdelegati britanik pranë Komisionit të Kontrollit, i

referuar prej Tajar Zavalanit, konsideronte se (Protokolli i Korfuzit), duhej të mbaronte, logjikisht, në kaçilen e plehrave, pasi s’kishte asnjë bazë reale dhe nuk u ratifikua prej qeverive të përfaqësuara në Komisionin e Kontrollit. Kohët e fundit ka qarkulluar dhe po qarkullon teoria globaliste, që nënkupton arsyetimin se “përderisa po shkojmë në Europë, atëherë edhe kufijtë do të shuhen”. Por fqinjët tanë, teorinë e globalizimit po e përdorin si opium për të vënë nën narkozën përfundimtare diplomacinë e përgjumur të Shqipërisë. Ata mendojnë se çasti i integrimit në NATO dhe BE, duhet shfrytëzuar si ora e tyre finale për të realizuar planin shekullor të “Vorio-Epirit”. Sa më tepër civilizohet shoqëria njerëzore, aq më të rafinuara strukturohen taktikat dhe strategjitë e vjetra të grekëve për të. Nëpër trenat modernë, së shpejti mund të shfaqen, hapur, gjeneralët e vjetër të mesjetës dhe nga avionët e diplomacisë së re, së shpejti mund të pëlcasin minat me sahat, të cilat janë kalkuluar prej kohësh që të shpërthejnë, kur ne të jemi vënë në gjumë, nën ndikimin e opiumit se “kufijtë do të shuhen”. ***

Një nga problemet e politikës shqiptare, problem i mbartur prej një qeverie në tjetrën, për dekada të tëra, është kompleksi i inferioritetit. Kjo mund të shihet edhe si karakteristikë e popujve të vegjël në tërësi, por te ne duket se është më e theksuar. Në politikën shqiptare mund të ndikojë, ndjeshëm, edhe një zyrtar mëse i thjeshtë, mjafton që të vijë nga vendet e BE-së. Mund të grinden politikanët tanë një vit me radhë dhe sapo të vijë një Europian dhe t’u thotë, se kjo punë do të bëhet kështu e ashtu, ata heshtin dhe problemi quhet i zgjidhur. Është evidente një ndjenjë frike a përuljeje ndaj

fqinjëve, e cila është mjaft shqetësuese. Kreu i bashkisë së Himarës, V. Bollano, bëri thirrje për bashkim me Greqinë, për pavarësi të Himarës, duke e paralelizuar atë me pavarësinë e Kosovës. Foli për krijimin e enklavës së Jugut e propozime të tjera, ngriti flamurin grek në Himarë, e shpalli atë minoritet dhe... nuk i hyri gjemb në këmbë. Përveç kompleksit të trashëguar të inferioritetit, kemi të bëjmë edhe me një formë tepër të rrezikshme të korrupsionit. Ne flasim vazhdimisht për korrupsionin, duke e nënkuptuar atë thjesht në terma financiarë, por këtu kemi të bëjmë me korrupsion politik. Sipas deputetit Pëllumb Xhufi, “ka persona me pushtet, të cilët ia kanë shitur shpirtin shejtanit... Njerëz që për një favor vulgar, për një vizë, për një vizitë mjekësore, dhe sidomos për të pasur një mbështetje të jashtme në funksionet e veta, një mbështetje për t’u bërë ministër, drejtor, për të shkuar më lart, janë të gatshëm të vënë në kandar interesat e larta të vendit. Politika është në atë vend që është, për të mbrojtur në radhë të parë interesat e vendit. Nga momenti që këto interesa shiten për të pasur një mik më shumë, apo për të pasur një mbështetje më shumë politike në konfliktin e brendshëm politik, kjo pa dyshim, është e neveritshme. Për fat të keq, kjo ndodh në praktikën tonë të përditshme. Nga ana tjetër, ka edhe një koncept të gabuar, nga momenti që Greqia, në mënyrë herë eksplicite, herë implicite, deklaron se pa realizuar kërkesat e saj, nga ana e qeverisë shqiptare, kërkesa që kanë të bëjnë me interesat e kahershme të ashtuquajtura helenizmi i Shqipërisë së jugut, ajo nuk ofron mbështetjen e saj për integrimin e Shqipërisë në Bashkimin Europian”.46 Nëse politika shqiptare, do të zbatonte parimin numër një që duhet të udhëheqë aktivitetin e çdo politikani, mbrojtjen e interesave kombëtare, do të ishte më e lehtë arritja e konsensusit, e bashkimit të nevojshëm. Por, politika ka “harruar” misionin e saj

primordial, dhe parimin kombëtar... Vlen të shihet nëse kjo “harresë” ndodh në favor të qëllimeve të vogla egoiste, për qëllime të pushtetit, apo kemi të bëjmë me probleme të tjera më madhore? Politika jonë, mbërthyer nga mosmarrëveshjet, “nuk po gjen kohë” për t’u marrë me çështjen kombëtare. Për fat të keq, ata që kanë pasur në dorë fatet e vendit, nuk kanë pasur guximin të kërkojnë të drejtat e kombit tonë, me të njëjtin ton që kërkojnë të tjerët, siç kërkojnë për shembull grekët, të drejtat e minoritetit të tyre në Shqipëri. Ndoshta grekët kanë midis nesh, intelektualë apo pushtetarë, të cilët i kanë joshur me anë të parasë apo kurtheve të tjera dhe i detyrojnë të hedhin vallen sipas muzikës që dirigjohet nga Athina! Ky grup njerëzish, që vihet në shërbim të të huajve, si mercenar, sot me para dhe nesër po qe nevoja edhe me armë, paraqet një rrezik serioz për kombin, në rast se me të vërtetë do të vazhdojë të rritet. Duke folur për këtë kategori njerëzish, që vihen në shërbim të të huajve, Gjergj Fishta thoshte: “... nuk ka vetëm individë, por edhe grupe qytetarësh të këtij lloji, që shtohen anembanë”. Ka prokurorë shqiptarë, që nuk i zë gjumi, për shkak se disa të rinj nga Tepelena protestojnë kundër veprimtarisë antishqiptare të prefektit të Gjirokastrës, Spiro Ksera, i cili kërkon bashkimin e jugut të Shqipërisë me Greqinë. Por ata nuk shqetësohen fare, kur mësojnë se Ksera dhe Bollano, pa pyetur askënd, dalin në rrugë me flamurin grek dhe cenojnë integritetin territorial të Shqipërisë me thirrjet e tyre histerike. Por, edhe pse “koha e maskarenjve” bën të vetën, Shqipëria është e shqiptarëve, siç këndon poeti Xhevahir Spahiu. Këta do të bëjnë të pamundurën për t’i dalë Zot, në kohën e duhur, vendit të tyre. Shpejt, koha do të thërrasë në skenë politikanë të guximshëm, që t’i kujtojnë Greqisë premtimet e pambajtura ndaj vendit fqinj, t’i kujtojnë qëndrimin jonjerëzor ndaj

emigrantëve shqiptarë, kalvarin sfilitës të pajisjes së tyre me leje qëndrimi, organizimin e operacioneve që ata i emërtojnë fshesa, sa herë që mbeten të pakënaqur në plotësimin e kërkesave të programit të tyre për helenizmin gradual të Shqipërisë. Me gjithë pretendimet e saj paqësore, politika greke nuk ka hequr dorë, asnjëherë, nga planet për aneksimin e “Vorio-Epirit”. Historia e Shqipërisë ka ndeshur gjatë rrugës së saj precedentë të rrezikshëm. Esat Pasha brenda një dite e shiti Jugun dhe Veriun e Shqipërisë, në dy marrëveshje që bëri në gusht të vitit 1914, me Pashiqin dhe Venizellosin. Ai, pa iu dridhur fare dora, nënshkroi dy marrëveshje për Shqipërinë e Veriut dhe të Jugut, me kusht që ta ndihmonin të vinte në pushtet. Dukuri të tilla mund të përsëriten. Deputeti Xhufi, në një intervistë të tij, është shprehur: “Ka politikanë të cilët e shohin mbijetesën e tyre politike falë një mbështetjeje të huaj, qoftë nga Greqia, qoftë nga Italia, qoftë nga Amerika, qoftë nga Rusia etj. Një politikan që mbështet mbijetesën e tij politike, falë mbështetjes së huaj, pa dyshim, nuk është një politikan që do të mbrojë interesat e vendit. Kjo është fatkeqësia jonë. Por këtu, përgjegjësinë e kanë të gjithë”.47 Nëse politika jonë nuk është rritur, nuk është pjekur në atë nivel të duhur që e kërkojnë interesat e vendit dhe emergjencat që ne po kalojmë, çfarë bën shoqëria civile? Çfarë bëjnë akademikët, profesorët e universiteteve? Për këtë Xhufi shtron pyetjen: “Çfarë bëjnë shkrimtarët tanë të shquar, që merren me probleme teorike, do të thosha marciale, të planetit Mars, e nuk merren me këto probleme? Të rrallë janë ata shkrimtarë, poetë, profesorë, intelektualë, të cilët shprehen me atdhetarizëm për çështje të tilla, thonë mendimet e tyre edhe për Kishën Autoqefale, edhe për ligjin e luftës, edhe për dyshtetësinë, ndërsa për problemet e vendit, për problemet e Kosovës, janë tërhequr. Një pjesë e

mirë e tyre heshtin, të tjerë janë angazhuar në shoqata të ashtuquajtura jofitimprurëse. Ndoshta janë bërë dhe të pasur duke vegjetuar në shoqata të tilla dhe kanë vulosur në ndërgjegjen e tyre si intelektualë, si shqiptarë, një heshtje për këto probleme”.48 Inferioriteti nuk duket vetëm në raste të tilla. Nuk gjen vend të dytë në botë, kur në takime zyrtare të nivelit të lartë, udhëheqësit të flasin gjuhë të huaj. Edhe me protokoll, ata janë të detyruar të flasin gjuhën e kombit të vet, jo vetëm kur takimet zhvillohen në Shqipëri, por edhe jashtë. Asnjë udhëheqës maqedonas apo malazez, nuk është parë e dëgjuar të flasë në gjuhë të huaj, kudo që kanë qenë. Për shtete të tjerë as që bëhet fjalë. Diku për të treguar se udhëheqësit tanë “të mëdhenj” dinë shumë gjuhë të huaja, gjetkë, për shkak të një servilizmi tejet tronditës, krerët e shtetit bëhen urë para të huajve. Shqiptarët janë të detyruar të dëgjojnë se çfarë thotë Kryeministri i tyre nga goja e përkthyesit. Këtë nuk e bën vetëm Berisha, por të gjithë. Nano, në turnetë e veta, ka folur anglisht. Këtë kanë bërë edhe më të rinjtë, si P. Majko e ndonjë tjetër. ***

Disa përfaqësues të diplomacisë ndërkombëtare, e sidomos disa diplomatë të spikatur grekë, përmendin shpesh shprehjen e njohur se “nacionalizmi është streha e fundit e batakçinjve”. Por, pasi mbarojnë këtë frazë, ata vetë, me një lloj nacionalizmi të shfrenuar, vazhdojnë t’i bien kambanës së shurdhuar të çështjes “Vorio-Epir”, duke u bërë qesharakë për audicionin që i dëgjon. Ata sulmojnë nacionalizmin e shqiptarëve, me kusht që vetë të shpallen si “ithtarë të nacionalizmit helen”. Në një vjershë të poetit të lashtë kinez, Du Fu, përshkruhet një dyluftim midis një luftëtari të ndershëm dhe një batakçiu. Para dyluftimit, batakçiu

i thotë luftëtarit të ndershëm: “Hidhe shpatën se ka ikur koha e shpatave, prandaj duhet të luftojmë trup me trup”. Ai pranoi kushtin dhe hodhi shpatën përtokë, por batakçiu nxori shpatën e tij të mprehtë dhe i preu kokën dyluftuesit të tij. Të njëjtën gjë bëjnë sot diplomatët grekë, në çështjen e nacionalizmit, duke u kërkuar shqiptarëve të hedhin shpatën përtokë. Sepse, prej kohësh, nacionalistët tanë kanë luajtur rol me rëndësi për shpëtimin e kombit shqiptar, pasi ata kanë kundërshtuar tentativat për copëtimin e mëtejshëm të trojeve tona. Mbajtja gjallë e nacionalizmit shqiptar është domosdoshmëri edhe për kohën e sotme. Shqiptarët nuk kanë manifestuar kurrë nacionalizëm agresiv, me pretendime në territore të të tjerëve, por vetëm kanë kërkuar të ruajnë kufijtë e vet. Përkundrazi, në shtetet fqinje nacionalizmi shovinist është i dukshëm dhe me ndikim të madh në shoqëri e politikë. Serbët vazhdojnë të këmbëngulin për Kosovën, grekët pretendojnë “Vorio-Epirin”. Këta të fundit kanë preferuar të mos shprehen hapur për pretendime territoriale, por bëjnë të pamundurën për t’u hequr shqiptarëve shpirtin kombëtar, duke i bërë fillimisht kozmopolitë e grekofilë, për të realizuar më lehtë, pastaj, pretendimet territoriale. Ish-Kryeministri i Greqisë, Micotaqis, më 14 korrik 1993, deklaroi politikën e tij kundër Shqipërisë. Ai u shpreh: “Qeveria e Greqisë kërkon të njëjtat të drejta me ato që kërkon qeveria shqiptare për komunitetet shqiptare në ish-Jugosllavi”.48/1 Dhe ky nuk është rast i vetëm. Duket se çdo qeveri greke ka në axhendën e saj të punës, marrjen me çdo kusht të jugut të Shqipërisë. Kryeministri grek, Jorgos Papandreu, më 1960, u shpreh se nuk mund të hiqnin dorë nga “Vorio-Epiri”. Micotaqis, përsëri në vitin 1994, deklaroi se “pretendimi ynë për “Vorio-Epirin” është i shenjtë dhe i shkruar”.49 Kjo tezë ka qenë hedhur edhe më parë, por janë

konsideruar ide të “qarqeve të caktuara nacionaliste”. Por tani, kur një deklaratë e tillë bëhet prej Kryeministrit të Greqisë, kuptohet qartë se kemi të bëjmë me politikë shtetërore dhe jo me politikë qarqesh. Micotaqis shprehet hapur kundër interesave të popullit shqiptar kur thotë: “Qeveria jonë nuk do të pranojë asnjë tentativë, nga çdo anë që të vijë dhe do të zbatojë masa të tjera për komunitetin grek që jeton në këtë vend”.50 ***

Të ndiqet një politikë “e butë”, por jo nënshtruese, ndaj Greqisë, e parë, përveç të tjerash, në kuptim pragmatist e strategjik, është një veprim i kuptueshëm, e gjithaq i justifikueshëm, në kontekst të interesave shqiptare dhe pozitës së Greqisë në konfiguracionin europian. Por, në qoftë se qeveria shqiptare kërkon “miqësi”, duke toleruar, të paktën, pretendime absurde, jo vetëm të qarqeve, por edhe të qeverisë greke, atëherë problemi është më i ndërlikuar se sa duket. Po të ishte ndryshe, a nuk duhej, tashmë, të ishte ndërtuar një strategji kombëtare për t’i rezistuar, të paktën, pikëpamjeve shoviniste, të cilat, sikundër shprehet prof. P. Xhufi, “janë të qarqeve më shoviniste, ... që përfaqësojnë mendimin më regresiv ndaj Shqipërisë”? Këtu ne kemi të drejtë të jemi shumë kritikë ndaj qeverisë sonë, dhe t’i kërkojmë asaj që të mbrojë dinjitetin dhe integritetin e vendit. Natyrisht, Shqipëria do të shkojë në Europë edhe në saj të ndihmës së vendeve të tjera, por, në radhë të parë, do të shkojë apo duhet të shkojë, si një komb me dinjitet, dhe jo siç na propozohet hapur tani, copa-copa, duke bërë grek një pjesë të kombit tonë, duke u pajisur shqiptarët me pasaporta greke dhe kombësigreke, të paqenë, dhe nesër kushedi me çfarë tjetër?. Është për të ardhur keq, që edhe prej qeverisë shqiptare është përqafuar ideja, se nuk paska gjë të keqe nëse

e shpallin gjysmën e Shqipërisë greke, sepse gjysma e Shqipërisë do na futet që sot në Europë. “Kjo është një tallje, një mungesë përgjegjësie dhe tradhti kombëtare, nëse do ta shqyrtonim me hollësi një koncept të tillë”.51 Disa shqiptarë janë manipuluar lehtësisht prej fqinjëve. Kurilla ishte korçar, por kurrë nuk e pranoi identitetin e vetes. Në Greqi e quanin shqiptar, ndërsa ai thoshte “jam grek”. Duke e quajtur gjuhën greke “gjuhë të hyjnive”, ai nuk e futi shqipen asnjëherë në gjuhën kishtare edhe kur ishte për dy vjet me radhë peshkop i Korçës. Meshonte greqisht, pasi këtë këshillë kishte nga Patrikana, madje edhe librat i shkroi në gjuhën greke. Kurilla pohon se ka qenë kundër librit shqip. Edhe kur shpërndaheshin falas përkthimet në shqip në shkollat fillore, “ne nuk i pranonim ato, sepse ruanim porosinë e prindërve, përderisa ato libra konsideroheshin heretikë”. Jo vetëm që ai nuk shkroi në shqip, por arriti t’i kundërvihej edhe Kristoforidhit, të cilin e akuzon për “zëvendësimin e fjalëve greke me shqipe”.52 Ky burrë, që ka lënë shije të hidhur ndër shqiptarë, në vitin 1943, kur sulmohet prej një greku, “për ndjenja jo të pastra greke”, duke dashur të mbrohet, hedh baltë po mbi shqiptarë të shquar, kur shkruan: “Ai, madje, më krahason mua me të degjeneruarin Fan Noli. Ishte ky i fundit që shkatërroi shkollat greke në Shqipëri, ndërsa unë i ringrita dhe u dëbova nga Shqipëria, sepse nuk ndryshova shtetësinë greke”.53 Ky njeri i dëshpëruar nga kritikat që i bëhen, arrin të pohojë hapur qëllimin e tij, që Shqipëria të bashkohej me Greqinë. “Një ëndërr të lartë pata në jetë, për realizimin e së cilës shkatërrova jetën time. Nuk isha për një shtet shqiptar të izoluar, pa mbështetje e të pasigurt, por për një bashkim të pandarë me Greqinë, qoftë dhe në një trajtë transitore dykrerëshe”.54 Është, pra, i shprehur qartë qëllimi i tij, si edhe misioni si peshkop në Shqipëri. Për këtë shkak, ai u

bë me ngut klerik, u shugurua në mënyrë urgjente, në moshë të shkuar. Por gjeti dhe kushte të përshtatshme, pasi shumë ortodoksë, lehtësisht të manipulueshëm, s’e kishin të vështirë të thoshin se ishin grekë, pa qenë të tillë. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët filluan të qëllonin me plumba, jo vetëm mbi armikun, por edhe mbi njëri-tjetrin, thua se ishin zaptuar prej një mallkimi. Ndarja në shumë fronte idesh, i ndau njerëzit e një gjaku në kampe të ndryshme, duke i detyruar t’i drejtonin pushkën njëritjetrit. Prej kësaj përfitonin gjithmonë okupatorët, që kishin si parim tezën e njohur përça e sundo. Fatkeqësisht, kjo histori vazhdon edhe sot, në forma të tjera, të ndryshuara. Pabesitë kombëtare pranohen e bëhen për përfitime pronash e postesh të larta shtetërore, apo thjesht për një vend pune a pension. Sami Frashëri, duke folur për çështjet e atdheut, thoshte se shqiptar i vërtetë është ai që e ka mendjen dhe zemrën shqiptare, që përpiqet për të mbrojtur gjuhën dhe atdheun e vet. Kur të bëhen të gjithë shqiptarët apo më të shumtit e tyre shqiptarë të vërtetë, Shqipëria atëherë është e bërë dhe e shpëtuar prej çdo rreziku.55 Sipas këtij Burri, secili duhet të bëhet vetë shqiptar, dhe pas kësaj të përpiqet të bëjë edhe shokë të tjerë, që pak nga pak të bëhen shqiptarë të gjithë. Duke qenë të bashkuar, mund ta bëjmë më lehtë Shqipërinë, pasi “bashkimi bën të mundshme gjërat e pamundshme, përçarja bën të pamundshme dhe gjërat e mundshme”56 Ndërsa Mithat Frashëri, i cili tërë jetën ia kushtoi të mirës së Shqipërisë, në një mesazh të vitit 1949, nëpërmjet BBC-së, thoshte: “Duam që shqiptari të ketë shpirtin dhe mendjen, gjithmonë, për të mirën e Shqipërisë”. Duke dashur e respektuar vendin, nëpër shekuj, shqiptarët njëkohësisht kanë ushqyer dashuri dhe respekt edhe për popullin fqinj të Greqisë, me të cilin

ndonjëherë, e kanë ndarë rrebeshet e luftërave e provokacioneve, për pretendimet territoriale, por që e bashkon ylberi i paqes universale.

A do të bëhet Shqipëria? Idetë e mëdha formohen në shpirtrat e mëdhenj S. Frashëri

Njerëzit normalë, në kohën tonë, mund të shqyenin sytë nga habia, ndërsa mjekët psikiatër do të nxitonin ta ekzaminonin çdo njeri që guxon të bëjë një pyetje të tillë. Është e vërtetë se vetë pyetja mban brenda halucinacionin e dëshpërimit shekullor, për shkak ekuivok të realitetit, ku Shqipëria, asnjëherë nuk është mundur të zhduket, por, njëherësh, Shqipëria asnjëherë nuk ka mundur të realizohet si shtet i plotësuar, unik e sovran. Shqipëria do të bëhet. Atë do ta bëjnë shqiptarët e ditur. Shteti duhet të heqë dorë nga militantët mendje-vegjël, dhe, në postet me rëndësi, në vend të tyre, të sjellë njerëzit e mendjes, njerëzit e dashuruar me Shqipërinë. Nëse nuk e bën shteti, populli duhet të thellohet më shumë, kur jep votën e tij, për të gjetur pikërisht ata që duan ta bëjnë Shqipërinë. Ka ardhur koha, të sjellim në kujtesë porosinë e Lumo Skëndos (Mithat Frashëri), sipas të cilit, në plan të parë duhet të dalë puna. Të punojmë për ta bërë Shqipërinë, se pa punë nuk bëhet asgjë: “Nuk është shpresa që e shtyn njeriun të punojë, po puna e pjell shpresën; ai që punon ka shpresë dhe ka të drejtë që të ketë shpresë; shpresa është ndjenjë, puna është fuqi. Shpresa vjen dhe qëndron mbi punën, si era që zbukuron lulen, si ngjyra që ëmbëlson burbuqen, si një kurorëzim, si një poezi e mundimeve dhe e vuajtjeve tona”.57

Para disa vitesh, në një konkurs kombëtar të letërsisë, libri që u nderua me çmimin e parë titullohej “Atdheu fillon nga zemra”, i poetit P. Ruka. Mesazhi ishte i qartë: zemra e atdhetarëve të vërtetë, rreh në mënyrë të njëkohshme me hallet dhe problemet e kombit. Çështja e Shqipërisë kërkon më shumë sinqeritet e dashuri, nga të gjithë bashkëkombësit. Dhe nëse ky sinqeritet i njerëzve të thjeshtë, në dashurinë ndaj çështjes kombëtare, nuk ka munguar, përkundrazi, nga disa drejtues të qarqeve politike është shtuar doza e hipokrizisë. Dhe si rrjedhim i shtimit të oreksit për interesat personale, duket se disa politikanë të sotëm, vlerësojnë më shumë disa metra katrorë truall, ku do të ndërtojnë pallatin e familjes së tyre, se sa atdheun. Ata çirren e bërtasin, kur dikush u prek ndonjë pëllëmbë tokë nga prona personale, shpesh e pamerituar, por ndërkaq heshtin para gjëmës së madhe që i kanoset kombit tonë prej fqinjit jugor. Këta mjeranë të politikës, disponojnë miliona euro nëpër llogari bankare dhe shpesh gratë e tyre shërbejnë si llogaritare të bizneseve të pista. Politikanët e sotëm, ndryshojnë shumë nga ata të një shekulli më parë. Abdyl Frashëri deklaronte “s’kam ç’e dua pasurinë, kur s’ndihmojë Shqipërinë”. Ai dhe shokë të tij e shitën pasurinë për të bërë Shqipërinë, ndërsa sot, një grup i caktuar njerëzish, po shesin Shqipërinë për të bërë pasurinë. Dhe, përsëri, na vjen në ndihmë Mithat Frashëri, i cili duke parë gjendjen e krijuar në vitin 1914, ku jo pak shqiptarë i besuan më shumë Greqisë, se interesave kombëtare, shkruante: “Nuk e di akoma populli, se rrojtja e tij varet prej rrojtjes së qeverisë dhe të mbretërisë. Harron se, me të humbur independencën, humbet edhe jetën e trupit”.58 Lidhur me raportet midis Shqipërisë me të tjerët, ai propozonte t’i qëndrohet fort reciprocitetit. Ndërsa lidhur me marrëdhëniet midis partive, brenda vendit, kërkonte që të tregoheshim më të matur dhe të

bëhej një amnisti për gjithë refugjatët politikë, me qëllim që ata të vijnë në Shqipëri dhe të ndihen të sigurt, pasi shtetet fqinjë përpiqen t’i marrin ata në tokën e tyre dhe t’i përdorin sa herë që duan në dëmin tonë. “Ka filluar të ngjallet një lëngatë psikologjike tek disa shqiptarë, sidomos tek ata që gjenden refugjatë në dhé të huaj, se në Shqipëri, ku ngjajnë shpesh trazime politike, mbas çdo ndryshimi politik apo ndryshim qeverie, shkaktohet arratisja apo syrgjynosja e kundërshtarëve politikë”.59 ***

Deri dje, serbët mbajtën peng Kosovën, grekët kanë të marrë krejt Çamërinë e më gjerë, ndërsa sot, arkivat e pluhurosura të Athinës po vazhdojnë të tundin kërcënimin e “Vorio-Epirit”. Megjithatë, pyetja “a do të bëhet Shqipëria”, vijon të bëhet akoma nga njerëzit e thjeshtë dhe akademikët. Përgjigja është e njëjtë. Shqipëria do të bëhet. Në ditët e sotme po përjetojmë realitetin e një Europe me vizion krejtësisht të ndryshuar. Ish-komandanti i NATO-s, Uesli Klark, gjatë vizitës së tij në Tiranë (2007), në një studio televizive deklaroi: “Ka ardhur momenti të ndreqim një padrejtësi të madhe historike”.. Ç’duhet të bëjnë shqiptarët, për t’u marrë vesh me sllavoserbët, për të cilët Prokopi i Cezaresë konstaton: “Siç tregon historia e vjetër, sllavët janë të gatshëm të marrin armët edhe pa pasur arsye ..., e bëjnë luftën pa shkak dhe pa e shpallur atë, dhe nuk duan ta mbarojnë me një marrëveshje. E fillojnë pa të drejtë dhe e mbarojnë me dhunë”.60 Përvoja historike e marrëdhënieve serboshqiptare, greko-shqiptare, por dhe serbo-boshnjake apo serbo-kroate, e më herët edhe serbo-bullgare, janë të mjaftueshme për të gjykuar se genet e sllavëve (të kohës së ardhjes së tyre në Iliri), janë ruajtur në genin e fqinjëve të etur për gjak e për tokë të huaj. Dhuna dhe dhunimi, masakrat mbi civilët e

pambrojtur, burra, gra, pleq e fëmijë ane-kënd Kosovës, nga 24 marsi deri më 10 qershor 1999, janë plagë të prekshme, që vazhdimisht kullojnë gjak. Nga 28 shkurti 1998, në 10 qershor 1999, nga Kosova u ndoqën me lemeri, rreth një milion shqiptarë. Politika serbe vrau mizorisht mbi 15.000 civilë, pleq, burra, gra dhe fëmijë, plagosi mbi 3.219 dhe burgosi mbi 1.360 vetë. Me strategjinë “Toka shqiptare e djegur”, shkretoi e shkatërroi 1.007 fshatra, nga 1392 që ka Kosova, dogji mbi 212.347 shtëpi, objekte përcjellëse, objekte shoqërore, prej tyre 218 xhami, lokale afariste etj. Janë dhunuar mbi 20.000 femra, prej të cilave të evidencuara 2.019 nëna që kanë 3.007 fëmijë të traumatizuar.61 Ky është një zë që thërret: Serbi, larg e më larg Kosovës! Nëse historia është mësuesja e jetës, siç besohet, çështja e statusit të kombit shqiptar, nuk mund të zgjidhet duke i mbyllur sytë para krimit dhe etnocidit institucional shekullor mbi shqiptarët. Serbia dhe Greqia, nga janari 1878 deri në qershor 1999, për 121 vjet rresht, përveç dëmit material të pallogaritshëm, janë përgjegjëse për copëtimin dhe robërinë e kombit shqiptar dhe për jetën e rreth 7 milionë shqiptarëve. Në këtë krim janë bashkëfajtore Rusia dhe Fuqitë e Mëdha të Europës, sepse me zgjidhje të dhunshme në Ballkanin Jugperëndimor, duke e ndarë një vend dhe një komb vetëm pse fati ia ngarkoi të mbijetojë si mysliman, krijoi kriza që gjeneruan në gjakderdhje, genocid, kulturocid dhe etnocid shekullor ndaj shqiptarëve, Shqipërisë etnike dhe historike. Realizimi demokratik i shtetit të shqiptarëve në kufijtë e Shqipërisë Etnike nuk mund të quhet Shqipëri e Madhe, gogol serbo-ruso-europian antiislam, i periudhës së imperializmit, çka u shpreh edhe prej përfaqësuesit të Rusisë, Kharchenko, në Baden, më 26 nëntor 2007. Ribashkimi tërësor i Shqipërisë së ruajtur, do të zinte më pak se dy të tretat e sipërfaqes së Shqipërisë së shekujve XV-XIX.

Në këtë njësi shtetërore, mbi 90 për qind e banorëve do të jenë shqiptarë myslimanë, ortodoksë dhe katolikë. Nuk duhet të harrohet, që Kosova aktuale është vetëm një pjesë e Shqipërisë, vaditur me gjakun shqiptar pa dallim feje deri në ditën e sotme, e ruajtur edhe me mëshirën e Zotit. Opinioni demokratik botëror dhe shqiptarët, kudo që jetojnë, duhet të mbrojnë para botës, të drejtën e kombit shqiptar për vetëvendosje, si zgjidhje e vetme demokratike dhe definitive në të mirë të Ballkanit dhe Europës së Bashkuar! Shqiptarët janë komb historik në themele të parahistorisë së Ballkanit, i cili kurrë nuk bëri inkursione e gjakderdhje në toka të fqinjëve, kurrë nuk sulmoi pa shkas as brenda tokave të veta. Edhe nga ky aspekt, kombi shqiptar meriton paqe, përparim, liri, siguri, pavarësibirësim nga Europa demokratike liridashëse! ***

Në ditët e sotme janë të shumtë personalitetet që vlerësojnë virtytet e karakterit të shqiptarëve. Sepse ne i kemi dashur dhe respektuar si vëllezër të gjithë qytetarët Europianë që kanë ardhur këtu për të kërkuar ndihmë, siç ishte rasti i hebrenjve. Për këtë gjë, Warren Miler, Kryetar i Komisionit të Mbrojtjes së Trashëgimisë Amerikane, ka theksuar: “Bota ka shumë për të mësuar prej shqiptarëve, të cilët e konsiderojnë mikun si vëlla”. Dhe duke nxjerrë në pah vlerat e popullit tonë, ai vijon të thotë se: “Në Shqipëri ekziston një kod i veçantë nderi që quhet Besa”. Dhe ky kod i moralit shqiptar na ka shoqëruar brez pas brezi, në të gjitha furtunat historike. Tani ka ardhur koha t’i gëzohemi rivendosjes së drejtësisë dhe të punojmë me përkushtim për vendin tonë. Zgjidhja e problemit të Kosovës ishte zanafilla e reflektimit pozitiv të kancelarive Europiane ndaj padrejtësive të dikurshme. Duke folur për këtë çështje, në një mbledhje të

NATO-s, në Rekiavik të Islandës, më 9 tetor të vitit 2007, Sali Berisha është shprehur: “Në lidhje me ekzistencën e dy shteteve shqiptare në Ballkan, ndonjëherë pyes veten se çfarë do të bënim ne si shqiptarë. Nuk ishte vendimi ynë për t’u ndarë në pesë shtete. Ishte një nga padrejtësitë më të mëdha që i është bërë kombit shqiptar”. Dhe më tej, ai citoi deklaratën e ish-ministrit të Jashtëm anglez, Robin Kuk, në Dhomën e Deputetëve të Mbretërisë së Bashkuar, i cili thotë: “Ne po zhbëjmë padrejtësitë që bëmë në shekullin e kaluar”. Por, midis të huajve që shprehen optimistë për Shqipërinë, ka edhe disa të tjerë që në librat e tyre, përveç fjalëve të mira, kanë qenë të detyruar të pranojnë me habi, se shumica e bashkëbiseduesve shqiptarë flasin keq për vendin e tyre. Çdokush që lexon këto radhë, mbase ka hasur në biseda, shpesh, një fjali, a shprehje të zymtë: “Opo nuk bëhet ky vend, të them unë!”. “Të ikim një orë e më parë”. Para së gjithash, kjo është një shprehje që del nga dëshpërimi dhe jo nga arsyetimi. Kjo është një shprehje që del nga vuajtja, jo nga dëshira. Megjithatë, duke mbetur te deklaratat dhe gjykimet e të huajve, për Shqipërinë, po zgjedhim në këto rreshta njërën prej tyre, shënimet e Eduart Greit. Qysh më 12 gusht të vitit 1913, ministri i Jashtëm anglez, Eduart Grei, një nga firmëtarët, por dhe njerëzit me ndikim të fuqishëm në copëtimin e Shqipërisë, paralajmëronte gjëmën e madhe të këtij vendi të vogël, duke shkruar: “Unë, Eduart Grei, e di fare mirë se kur gjithçka bëhet e njohur, kjo zgjidhje, në shumë pika, do të japë shkas për kritika të forta nga kushdo që e njeh vendin dhe historinë e tij...”62 Grei paralajmëroi kështu se, për shkak të kësaj padrejtësie, Europa do të vuante vrasjen e ndërgjegjes së vet, gjersa padrejtësia një ditë të korrigjohej. Kjo deklaratë e Greit tregon më së miri, se vetë konstruktorët e dikurshëm europianë të

kasaphanës, e bënin gjumin të shqetësuar, për shkak të krimit të kryer në kurriz të shqiptarëve, përmasat e të cilit nuk mateshin dot me asnjë njësi matëse. Por, tani që u rrëzua padrejtësia, shqiptarët kanë të drejtë t’i japin përmasa reale ëndrrës së tyre. Dhe në këtë orë mbarësie për kombin tonë, një mirënjohje e përjetshme u takon kolosëve të mëdhenj të politikës botërore, gjatë shekullit të kaluar dhe gjatë fillimit të shekullit të ri. I pari është Uillson, emri i të cilit është ngulitur në mendjen e çdo shqiptari. Pas tij ishte Bill Klinton, emrin e të cilit e mban sot njëri prej shesheve kryesore të Prishtinës. Ndërsa i treti, është ish-Kryeministri anglez, Toni Bler, i cili gjatë periudhës së luftës, në Kosovë, vizitoi Shqipërinë, për të parë nga afër kosovarët e viktimizuar e të dëbuar nga makineria genocidale serbe. Më 4 maj 1999, në Parlamentin rumun, ai u shpreh: “Kosova nuk përfaqëson një konflikt të ditëve moderne. Ajo përfaqëson një kujtesë të ngjarjeve më të hidhura të shekullit XX. Një popull i tërë, i identifikuar tërësisht nëpërmjet etnicitetit të tij, po persekutohet, po dëbohet nga shtëpitë. Gratë janë dhunuar shpesh dhe në mënyrë sistematike, ndërkohë që të afërm të tyre detyroheshin të shikonin skenat rrëqethëse. Fëmijët janë ndarë nga prindërit...”63 Së fundi, është Xhorxh W. Bush, i cili bëri të pamundurën për t’i dhënë pavarësinë Kosovës dhe integrimin e Shqipërisë në NATO. Gjatë vizitës së tij në Tiranë (2007), ai deklaroi prerë se, “pavarësia e Kosovës është në rrugë të pakthyeshme”. Sepse, sipas fjalëve të Toni Blerit, “Shqipëria ka po aq vend në këtë Europë sa dhe Britania. Unë do të bëj gjithçka që mundem për ta bërë këtë Europë një realitet”.64 Dhe Shqipëria u bë anëtare e NATO-s. Shqipëria do të bëhet, pasi ka shumë shqiptarë, për të cilët “Atdheu fillon te zemra”. Dhe miqtë e Shqipërisë nuk janë të munguar. Ne dimë cilët janë, ndaj dhe u shprehim mirënjohje misionarëve të lirisë

së Shqipërisë! Faleminderit përjetë, zoti Klinton, zoti Bler, zoti Bush! Faleminderit të gjithë atyre që ndihmojnë popullin shqiptar!

Tregues i pjesshëm i emrave A Abazi Tahir 140 Aga Myslim 140 Akrokeraune (male) 28 Ajazi Beqir 377 Alia Ramiz 335, 387, 406, 468 Aliko 109 Ambrakia, 25, 34 Andonaqis 323 Angli 146, 147, 220, 253 Arapi Tol 372 Arta 150, 151 Arvanitinos P. 359 Arvantinoi Kosta 141 At Stath Melani 63, 87, 88, 89, 90, 92, 196 Athanasios Nathanail 106 Austro-Hungaria 161, 163, 164, 167, 177, 199 Avdia Shyqyri 265 Avrami Vasil 369 Azi e Vogël 286, 318 B Babë Dudë Karbunara 88 Babjeni Kajo 197 Bajroni 113, 114, 355 Bakojanis Dhora, 7, 436, 437, 438 Baldacci Antonio 199 Baleta A. 50, 51, 356, 436 Ballabani Dionis 431 Ballkan 5, 114, 142, 177 Ballkameni Spiro 164 Banushi Ireneu 380 Barleti Marin 360 Bartelomeo 393 Berat 170, 215 Berati Petraq 122 Berisha Sali 336, 398, 439 Bernatzik Adolf Hugo 351 Bevin 252 Bezati Kastriot 422, 467 Bezhani Konstandina 110 Bezhani Nasho 386 Bënja Kamber 200 Bidoshi Petrit386, 398 Biri K. 29, Bismarku Von Otto 67, 143 Bishqemi Tasim 102 Bler Toni 532 Blushi Ben 350, 501, 502, 504 Boboshticë 238 Bodrisht 106, 107 Boçari Marko 60, 61, 484 Boçari Kolë 322 Bohali Teodor 29 Boletini Isa 219 Bollano V. 132, 440, 443, 455, 516 Borgia N. 59 Boston 362, 363, 366 Braho Bejaz 304 Bregasi Ferit 265 Brokaj Sabit 429, 487 Buave (fis) 28 Bubani 121 Buda Dhimitër 43 Budo Bekim 269 Buhal 190 Bukuresht 159, Bularat 106, 107, 108, 109 Bullgaria 167, 349 Bushi W Xhorxh 532 Butka Gani 197, 487 Butka Sali 74, 164, 195 Butka Uran 51, 397 Buzuku Gjon 59

Caldaris (Kryeministër i Greqisë) 258, 261, 262 Calimaqis Angelos 92 Castoldi (kolonel francez) 225 Catapano Giuseppe 55 Cavallë 47 Cluverius Ph. 30 Ç Çabej Eqerem 25, 57 Çajupi Zako Andon 81 Çako Dhimitër 116, Çalluka Spiro 326 Çamëri 33, 71, 101, 102, 125, 145, 157, 158, 224, 271, 274, 279, 282, 284, 285, 288, 290, 295, 304, 305, 326, 327, 330, 331, 339, 395, 430, 468 Çapari Jakup 147 Çarçani Adil 342, 351 Çeço Pandeli 94 Çekrezi A. C. 226 Çelebi Evlia 351 Çiano Konti 324 Çukë 121 D

Dako Kristo 80, 172, 212, 216, 217, 225 Damiani 381 Darda K. 171 Dardania 113 Dardhë 238 Day 226 De Consant 230 De Lara 287, 302 De Weer 212 De Martino 225 Degrand A. 353, 354 Del Alba Xhanfranco 341 Delvinë 13, 42, 58, 104, 105, 119, 120, 121, 123, 160, 165, 489 Delvina Hasan 102, Delvina Sulejman 37, 232, 299 Delvina Shahin 65 Delvina Sherif 336, 338, 387, 388, 392, 412, 462 Demiraj Shaban 24, 31, 122, 447 Demi Musa 303, 328 Demi Kasëm Njazi e të tjerë 326 Demosteni 34 Derviçan 106, 107, 108, 109, 122 Dervishi Viktor 411 Descouin 221, 222 De Rada Jeronim 63, 64, 362 Deti Adriatik 28 Devoll 266, 267, 268, 465 Dimanti Jani 269 Dibra Iliaz 143, 144 Dibra A. 372 Dimitriu K. 171 Dino Ali 288, 289 Dino Suhbi (patriot çam) 176 Dino Mazar 306 Dino Nuri 326, 327 Dino Rasih 174, Dino Xhemal 101 Donglas F. S. 355 Donald (kryeministër anglez) Dragoti Ibrahim 68, 81 Dragumis S. Filip 255 Dragumi 298, 319 Drenovë 187 Drini i Zi 257 Dropull 120, 121, 122, 123, 489 Drummondi Erik 285 Dubskin 149 Duka Ferit 447 Dukagjini Salih 159, Dule Vangjel 134, 431, 439 Duma Dervish 199 Durham Edith 50, 149, 172, 200, 210, 348, 357, 361 Durrës 159, 160, 213, 223 Dusiris 204 Dypui Oliver 341 DH Dhërmi 444, 445, 446, 447, 449, 450 Dhosi Mihal 89 Dhulis Dh. 165, 208 Dhuvian 106 E Eden Anthony 241, 249 Elbasan 160, 170 Elefteriadhi N. 24 Emanueli

III Viktor 246 Epiri, 15, 30, 31, 32, 95, 97, 102, 113, 154, 259 Erikson Ch.T. 226, 227 Ersekë 165, 238 Eskili, 6, 8 Eurupidi 8 F Fallmerayer F.J. 26, 32, 61, 142, 220, 360, 506, 510, 511 Ferhati Tafil 265 Filat 175, 194, 281, 283, 286, 294, 306, Filipi II 34 Fillaret 76 Finley George 281 Fitzmaurice, lord anglez 149 Firence 258 Fishta Gjergj 64, 70, 179 Follorinë 285, 299 Francë 146, 147, 161, 192, 220, 253 Frangudis S.G 119, 352 Frangu Dhimitër 506, 508 Frarë 158 Frashër 195, 201, 353 Frashëri Elpini 199 Frashëri Abdyl 37, 67, 115, 139, 140, 144, 152, 357, 507 Frashëri Naim 79, 507 Frashëri Mehdi 72, 99, 165, 202, 215, 317, 375, 510 Frashëri Mithat 49, 69, 124, 125, 235, 290, 291, 298, 305, 524, 526 Frashëri Sami 50, 51, 64, 382, 413, 524 Fuqitë e Mëdha 162, 174, 179, 196, 216, 223, 224, 242, 529 G Gadishulli Ballkanik 23, 166, 175, Galica Shote 219 Gardhiq 319 Garibaldi Giuseppe 64 Gegaj Athanas 210 Geixh Nikolas 469, 470 Germanos I. 171 Gërmenji Themistokli 164, 196, 204, 210 Gilman Beniamin 340 Glinë 107 Gliqi 158 Godard Justin 35 Godo Sabri 403, 405, 429, 434, 487 Gorapani Mehmet 140 Goranxi 106, 107 Gore Chaduil 341 Goricë 106, 107 Goschen J. George 148, 149 Gotheil Riçard 217 Grameno Mihal 47, 48, 66, 78, 89, 90, 164, Graci Emanuele 236 Grapsh 106, 107 Grej Eduart 161, 163,167, 172, 174, 179, 531 Grigori Evias 61 Grilakis Nikolaos 44, 358 Gryka e Këlcyrës 7, 348, 388, 434 Gumenicë 170, 194, 271, 286, 302, 319, 325 Gurakuqi Luigj 159, 160 Gurakuqi Pjetër 139 GJ Gjermani 146, 147, 199 Gjermano 59 Gjin Bua Shpata (fisi i Buave), familje fisnike shqiptare ne Epir 29 Gjiri i Artës, 28, 35, 61, 119 Gjiri i Ambrakisë 28, 259 Gjiri Vlorës 160, 209 Gjirokastër, 13, 25, 96, 102, 104, 105, 110, 119, 146, 160, 161, 165, 166, 170, 174, 183, 369, 391, 417, 430, 461, 462, 469, 517 Gjini Frok 440 H Hajdaraga 121 Halo 121 Hamiti Sulltan 41, 58, 71 Han Johan 57 Harito Mihal 82, 83 Harito Lolo 82, 83 Harito Fatos 82, 83, 428 Harold Çajld 113 Haskovë 106, 107 Hasluck V. F. 354 Havjari Dhosi 369 Haxhihasani Qemal 450 Haxhifotis M. 387 Herakliti 7 Herbert Aubrey 215 Herodoti 23 Hesiodi 23 Hilmiu Halil 286 Himarë 28, 102, 110, 119, 160, 170, 435, 443, 444, 445, 449, 450, 451, 453, 454, 455, 456, 472, 476, 516 Hitleri 247 Hllomo 106, 107 Homeri 6, 8, 17, 23, 24, 36, Hore L. 241 Hormovë 197 Hoxhi Koto 71 Hoxha Enver 243, 244, 252, 253, 258, 263, 400, 401, 408, 485, 489 Huardi 211 Hughes S. T. 359 Hugonet Leon 349 Hull Kordel 249

I Ignati 402 Ipen T. 358 Italia 163, 192, 236 Izeti Musli 303 J Jakovus Kristo 414 Janaqis Deli 175, 283 Janullatos 385, 386, 387, 388,389, 390, 391, 395, 396, 418, 471 Janinë 30, 64, 124, 155, 178, 271, 282, 319 Jatroi Kasëm Jahja 326 Jermanos 208 Jerotheu 371, 372, 390 Johallas Titos 60 Jorgucat 106 Jorgjicis N. 204 Justin Mc Karthy 281 K Kacimbra Dhimitër 369 Kadare Ismail 507, 509 Kaftanzolgu L. Kakavijë 47, 106 Kajzer 162, 216 Kalamas 161 Kali i Trojës 6, 8, 205 Kambon P. 161, 163 Kanali i Korfuzit 162 Kantakuzino Manuil 30, Kaonis 62 Kapate Marko 341 Kapshticë 238, 268 Karaiskaqis 152 Karapanos 208 Kardhiq 298 Kastrioti Gjergj 453, 503, 504, 505, 507, 508 Karapanos 204 Kavajë 160 Kedhi Josif 376 Kepi i Stillos 163 Kestorati 102 Këlcyrë 201, 209, 410 Këlcyra Ali 273, 295 Kërre 106 Kingos 204 Kirka Kristo 370 Kisi Kristofor 376, 378 Khani E. 230 Klemanso Zh. 224, 225 Klinton Hillari 340 Klinton Bill 521 Klishar 106 Koçi Petro 428 Kodsoulis Ilias 485, 486, 487 Kofos Evangjelos 141 Kola Aristidh 61, 111 Kolban Erik 305 Koletis (Kryeministër grek) 15, Kolokotroni 305, 484 Kolonjë 195, 198 Komiteti i Stambollit 139 Kondi Petro 68, 81 Kondis Vasilis 95, 153, 154, 155, Kondis B. 171 Konferencae Paqes 40, 258, 263, 285 Konferenca e Londrës 224, 225, 284 Konferenca e Ambasadorëve 162, 176, 178, 233 Kongresi i Berlinit 35, 39, 140, 142, 143, 144, 145, 162, 224, 260 Kongresi i Manastirit 70, 78 Kongresi i Lushnjës 231, 284 Kongresi i Beratit 374, 377 Konicë 51, 124, 165, 178 Konica Faik 16, 31, 59, 73, 81, 153, 154, 155, 218, 330, 351, 382 Konica Mehmet 174, 287 Kondoulis 204 Konstandinopojë 52, 79, 112, 354, 394 Korçë, 13, 96, 102, 119, 146, 147, 161, 167, 174, 198, 209, 210, 223, 363, 373, 461, 462, 463 Korfuz 27, 141, 216, 450, 451 Korais Andromatios, 60 Korça Mërgim 68 Kosinë 195, 431 Kosovë 155 Kosta Alqiviadh 425, 426 Kostur64, 124, 175, 285, 299 Kosturi Cico Vani 75 Kosturi D. 303 Koshovicë 106 Kota Koço 373, 376 Kotani Apostol 200, 433 Kotoko Pandejlemon 269, 372 Krejn Çarl 172, 211 Kreta 15, 195 Kretçme Pol 26 Krione 106, 107 Kripsi Françesko 357 Krisanthos 372 Kristoforidhi 37, 65 Kristosomos 414 Ksamil 141 Ksera Spiro 475, 517 Kucaleksi 65 Kudhës 449, 450 Kukuzeli Jani 113 Kulla Ndriçim 46 Kullurioti Anastas 60, 68, 81 Kumunderosi 141 Kurila Evlogji 378 Kusidhis 204

Laçi Vasil 246 Lamb Harry 223 Lambrinidhi 29 Laokoonti 8, 10 Larisë 32 Leskaj Bujar 440 Leskovik 362 Le Konte (diplomat francez) 43 Leusë 190, 199 Lezhë, 13, 36 Libohovë 184 Libohova Myfit 214, 291, 304, 305 Lidhja e Kombeve 95, 96, 97, 98, 99, 100, 124, 125, 230, 253, 285, 292, 296, 297, 298, 300, 301, 305, 321, 375 Lidhja e Prizrenit 67, 68, 143, 150 Liku Eduart 359 Lik M. (konsull anglez) Lipe Mark 379, 380 Liolin Artur 382 Liqeni i Ohrit 183 Liqeni i Prespës së Vogël 163 Livadhja 109 Lodge Cabot Henry 226 Logoreci Andon 200 Londër 149, 159, 176, 239 Longari Bonin 285 Lozanë, Traktati i

Lozanës 221,300, 301, 315, 482 Luarasi N. Petro 63, 73, 74, 76, 77, 362 Lupckë 94, 200 Luzec 281 LL Llakos M 171 Llapa Taqi 113 Llongo 106, 107 M Maklin 242 Malakasëve 25 Male Mahmut 326 Malëshova Sejfulla 253 Mali i Zi 35, 39, 63, 142, 143, 144, 148, 155, 156, 173, 178, 179, 242, 371, 494 Manastir 64, 155, 163 Margëlliç 328 Marku Nikolla 387, 388, 402 Marku Vasil 366, 367, 368, 372, 374 Maqedoni 13, 15, 259, 260, 274, 467 Marko Thimi 75 Marko Petro 447 Mayer Gustav 25, 55, 63 Mavromatis 34, 140 Margëlliç 194 , 286, 302, 325 Mavrojer 107 Mavropull 121 Mavrudhis Z. 292 Mazrekëve (fis) 28 Mecovë 175 Mediu Fatmir 428, 435 Megara 62 Meksi Aleksandër 47 Meksi Jorgo 15 Meksi Sokrat 428 Meksi Kristo 212 Meksi Vangjel 61 Mehmeti II 32 Meimaraqis Vangjel 435, 475 Memush bej 127 Mençuri Leoni 32 Meta Beqir 271 Meta Ilir 487 Metaksas Janis 235, 236, 238, 248, 307 Micotaqis 36, 335, 444, 521 Mikalopulos Andre 240 Milani M. 349 Mileci 238 Miler Warren 530 Milo Paskal 428 Milo Spiro 448 Millosheviç Sllobodan 14 Minxha Hanko 68, Moisiu Alfred 474 Molotov 249 Momsen Teodor 33 Movinë 107 Muhameti Ferhat 326 Musolini 235, 237, 247 N Naçi Nuçi 75 Nakuçi Dionis 428, 431 Nano K. 171 Nemicë 158 Neofiti 63 Nepravishtë 184 Nestor N. 171 Nexhipi Memo 265 Nënprefektura Delvinë 130 Nënprefektura Konispol 131 Nënprefektura Libohovë 128 Nënprefektura Përmet 131 Nënprefektura Sarandë 129 Ndroqi Mustafa 218 Ngjela Spartak 487 Nikolaidou E. 146 Nikolla Karl 214 Nikollë 106 Nikolisi 238 Nilson P. Martin 31 Noga Filip 174 Noli S. Fan 37, 39, 98, 153, 300, 362, 363, 364, 365, 366, 378, 380, 382, 391, 413, 501, 511, 523 Nokli Norbert 55 O Ohri 240, 257 OKB 242, 243, 244, 252, 254, 262 Opsallë 107 Orolloga Thoma 369 Osmani Jakxhi 321 P Pach Doris 343 Paftali Kostë 366 Paisi Vodica 380 Palasë 445, 449, 450 Paleologu Thoma 30 Palairet 239 Panela Marco 341 Pani Silvana 427 Pangallos Teodoros 114, 336, 481, 483 Papadhopulos A. 117, 118, 119, 329, 333 Papa Kristo Negovani 73, 88, 501 Papa Harrallambi 366 Papa Josifi 366, 367 Papa Jorgji 358 Papa Thanasi 369 Papagos 266, 275 Papajoanu 271 Papandreu Andrea 462 Papandreu Georges 36, 462 Papulias 117, 474 Pargë 42, 60, 194, 271, 282, 325, 328 Paramithi 42, 63, 175, 194, 282, 286, 293, 325, 327 Paskali Athanas 62 Pasha Safet 142, Pasha Vaso 52, Pasha Turgut 173 Pasha Turan 224 Paten Krist 341, 418, 419 Patrikana 41, 42, 117, 365, 368, 370,

374, 376, 378, 388, 485 Pearson Oven 232 Peci Sotir 364 Peçi Shefqet 327 Pelegrini Xh. 58, Peloponez 23, 29, 32, 62 Pelushi Joan 402 Pepel 106, 107 Peqin 160, Pesmatzologu Georgios 239 Peshkëpi 107 Peshtan 195 Përmet, 13, 88, 89, 102, 119, 165, 166, 362, 391, 410, 422, 427, 430, 501 Përmeti Irfan 90 Pipa Arshi 415, 418 Poda Iliaz 65 Poga Pjetër 214 Poga Dhimitër 375 Pojani Orhan 75 Politis 309, 321 Potaxhi Ihsan 321 Prefektura e Gjirokastrës 128 Prefektura e Çamërisë 160 Prefektura e Delvinës 160, Preveza, 28, 140, 146, 147, 194, 271,303 Prifti Stefan 505 Prifti Naum 363 Princ Vidi 212, 214, 216 Pronjo Fuat (patriot çam) 176 Pronja Mustafa 147 Protokolli Firences 193 Protopapa Sejfi 366, 463 Pukëvil 61, 72, 356 Q Qafëzezi Dalan 74 Qamili Haxhi218 Qazimi Musa 218 Qemali Ismail 111, 153, 159, 160, 196, 212, 213, 214 Qemali Mustafa 16 Qeparo 449, 450 Qiriazi Sevasti 44, 79, 212 Qiriazi Parashqevi 79 Qiriazi Gjergji 80 Qirilli 74 R Raça Shkëlzen 152, Radat 107, Radio Londra 246 Ralis 330 Ramadani Hasan 265 Rasku R. 55 Rendis252 Richter Karl 216 Riza Emin 448 Rojter 247 Rusia 38, 142, 155, 220, 437 Rustemi Avni 218 Rushiti Muharrem 164, 209 Ruzvelt 240 S Sakas Jorgo 307 Salihu Qazim 293 Sanxhaku i Korçës 153 Sanxhaku i Çamërisë 175, 177 Sarandë, 13, 104, 105, 119, 120, 146, 160, 209 Saraj Maurice (gjeneral francez) 221 Schuchand 55 Selanik 44, 210, 321 Selenicë 238 Selenica T. 39 Serafim, Peshkop i Fanarit 44, 45 Serbia 39, 142, 143, 348, 416, 437 Serembe Zef 151 Serreqi A. 336, 342 Sevastianos 18, 19, 51, 118, 414 Simas Vasilis 92 Sina Thanas 75 Skëndo Lumo 198, 525 Skëndo Xhelal 293 Skiroi Zef 351 Skore 106 Spiro Nestor Gjika 446 Sofianopulos Andrea 243 Sotiri Pandeli 75 Spiridhoni 90 Spiromilo Spiro Spiro Nako 263 Stamboll 148,159 Stefanopulos Andrea 336, 435, 443 Straboni 27 Stylos Niko 60 Suillas 204 Sulas Jorgos 436 SH Shahini Vasil 269 Sharra Jani 324, 325 Shën Kozma Etoli 42, 52, 58, 65, 364, 366, 374, 394, 447 Shën Gjergji 353 Shën Mari 239 Shën Mitri 353 Shën Kolli 93, 239, 353, 364 Shën Mëria 364, 417 Shën Naumi 45, 163, 354 Shkodër 155, 156 Shkumbin 13, 209, 241 Shpuza Gazmend 358 Shuteriqi Simon 369, 375 Shyti Niko 427, 432 T Taka Alush 209 Tellini 191, 192 Tepelenë 13, 165, 198 Tepelena Ali 43, 61, 355, 356, 359 Teqeja e Kutalisë (Bilisht) 189 Teqeja e Melanit 189 Teqeja e Mecovës 189, Teqeja e Baba Shabanit 189 Teqeja e Baba Qerimit 189 Teqe e Frashërit 352 Teqe e Murat Dedës 352 Tomorri Kosta 196, 201 Toptani Pashë Esat 213, 214, 509 Topulli Bajo 164 Torka Harrallamb 369 Tozer H.G. 360 Traktati i Londrës 231

Trebicka Jani 434 Trestenik 268 Tricis 117 Troja, 8, 9 Tukiditi 23 Turan 238 Turco Mauricio 341 Turneferd 31 Turqia 38, 147, 150, 167, 303, 467 Turtulli M. 222 Tushemishi 93 Tunmanin 29 TH Thesali 15, 23, 24, 32, 146, 147, 260 Thesprotout 223 Thomollari Dritan 46 Thomollari Vasil 412, 425, 426, 427, 434 Thomollari Jorgo 428 Thrakë 15 U Uelavitch L. 39 Uillson 217, 225, 232, 532 Uliam Martin Lik 30

Vacalopoulos Apostolis 336 Valentini Zef 504 Vanistër 107 Vasilis Kristo283, 307 Vellay Charle 169, 171 Venizellos 98, 124, 212, 223, 258, 299, 375, 464 Veqilharxhi Naum 62, 72, 361 Veqilharxhi Laskë 66 Vërlaci Shefqet 246 Vjosë 13, 259 Vilajeti i Kosovës 157 Vilajeti i Janinës 157 Vilajeti i Manastirit 157 Vila Xhaferr 304 Vlora Ismail 65 Vlora Eqerem 201 Vlorë 13, 30, 159, 198 Vllahoni Spiridhon 208 Vllamasi Sejfi 209 Vodhinë 106, 107 Vokalopulos 116 Voshtinë 124, 178 Voskop 238 Voskopojë 102, 350 Vrahogornanxi 106, 107 Vreto Jani 52 Vreto Gjika 446 Vrioni Mehmet 140 Vokopola Stefan 386 Vulgaris 255, 394 Vuno 448, 450 Vurgu 122 W Whitehall 55 Woçester 88, 364 Widding Marius Karl 288 X Xoxi Koli 43, 60 Xoxa Kostaq 385, 397, 398 XH Xhavella 484 Xhonson 253 Xhufi Pëllumb 30, 62, 125, 223, 251, 388, 390, 407, 410, 429, 445, 463, 487, 516, 518, 522 Xhuvani Visarion 366, 367, 371, 372, 374, 376, 377, 381 Xhumari Pal 368 Y Yll' i Mëngjezit 79 Ypi Xhaferr 237 Z Zagori 81, 82, 83 Zaharopulos 29 Zaharia Centurion 29 Zavalani Tajar 214 Zenebishaj 28 Zeqiraj Mehmet 286, 29 Zerva Napolon 329, 330, 435 Zira 197 Zog Mbreti 237 Zografos J. 195, 206, 207, 216 Zogu Ahmet 101, 287, 324, 367, 371, 373, 374, 375, 376, 377 Zojzi Rrok 449 ZH Zhaka Pirro 427, 428

Sqarim i disa fjalëve

Adoptuar – birësuar, përshtatur Akarnani - krahinë e Greqisë Akroqeraunike - male në Greqi Aliazh – përzierja që del nga shkrirja e dy ose më shumë metaleve. Amalgam -përzierje Apendicit - mahisje e zgjatimit të vogël të zorrës së verbër dhe e vet zorrës së verbër. Apendicit akut, kronik. U operua nga apendiciti Anaksos – ik, largohu Appogjeun – kulmin, shkallën më të lartë Arnaut – shqiptar, emërtim i bërë nga turqit. Arnautllëk -shqiptarizëm Avrom - popull i panumëruar, i paregjistruar, një sasi njerëzish kuturu Arianitëve - familje fisnike nga Arbëria Arkadia - vend në Greqi me ngulime shqiptare Attlee (Kryeministër anglez) Avlemënd – tezgjah, vegël për të endur pëlhurë, qilima. Balsamosen –lyejnë me një lëndë trupin që të mos prishet, por të jetojë për një kohë të gjatë. Barbarë - emër me të cilin grekët dhe romakët e vjetër quanin me përbuzje të huajt, që nuk flisnin gjuhën e tyre dhe që i mbanin si të pazhvilluar. Cungoj – i heq një pjesë diçkaje, e lë të mangët, e gjymtoj. Çallmë - rrip i gjatë pëlhure me ngjyrë të bardhë, të zezë ose të gjelbër, që mbështillet disa herë rreth festes a qeleshes dhe që mbajnë në kokë klerikët myslimanë dhe burrat në disa vende. Çallmë hoxhe, çallma e dervishit. Çapar – shirit me fije ari ose argjendi për zbukurimin e veshjeve; gajtan mëndafshi. Davaxhi – që grindet shpesh, bën sherr, i pëlqejnë mosmarrëveshjet. Distrikt - ndarje e vogël administrative, pak a shumë sa një rreth. Diturak - i ditur, i mësuar Diabolik – i djallit, djallëzor Dolicefalë – kokëgjatë Drithëruar – shqetësuar shumë për një gjë, rënqethur, u dridhet zemra për fëmijën... Dyfeçinë dyfeknë, pushkën. Eklektik – jo parimor Eksplicite – qartë Emetonin – vinin në qarkullim, hedhin.. Epiri – krahinë dhe një nga shtetet e Ilirisë së Jugut, që shtrihej nga malet e Vetëtimës (Akrokeraunet antike) dhe rrjedhja e mesme e Vjosës në veri, deri në Gjirin e Ambrakisë në jug dhe nga malet e Pindit në lindje, deri në brigjet e detit Jon në perëndim. Termi Epir nga grekët është përdorur si emër i përgjithshëm që përcaktonte pozitën kontinentale të saj përballë Greqisë Ishullore. Epiri i Ri – provincë e krijuar në fund të shekullit III si pjesë e prefekturës së Ilirikut me reformën administrative e ushtarake të Dioklecianit, bashkë me provincën e Epirit të Vjetër. Përfshinte krahinat e Shqipërisë së sotme Qëndrore dhe Jugore nga Mati deri te lumi Vjosa. Qeverisej nga një konsullar dhe kishte si qendër Dyrrahun (Durrësin e sotëm). Epiri i Vjetër – provincë e krijuar në fund të shekullit III, si pjesë e prefekturës së Ilirikut me reformën administrative e ushtarake të Dioklecianit, bashkë me provincën e Epirit të Ri. Përfshinte krahinat në jug të lumit Vjosë, deri në Gjirin e Ambrakisë. Qeverisej nga një hegjemon dhe kishte si qendër Nikopolin (Preveza e sotme) Epirotë pjesëtar i popullsisë ilire të Epirit, që shtrihet në jug të Vjosës

deri në Gjirin e Ambrakisë (sot gjiri i Prevezës) Etimologji - degë e gjuhësisë që studion prejardhjen e fjalëve të një gjuhe, duke u mbështetur në historinë e saj dhe në lidhjet që ajo mund të ketë me gjuhët e tjera. Etnik/e - kufij etnikë, përkatësi etnike që lidhet me një popull a një komb të caktuar dhe me kulturën e tij shpirtërore. Evolutiv - që pëson zhvillim. Dukuri e formave të lëvizjes në natyrë dhe shoqëri, kalim i një gjendjeje nga një stad më i ulët në një stad më të lartë. Ferman – urdhër me shkrim i Sulltanit në Perandorinë Osmane për një emërim, gradim a dënim, dokument zyrtar, dëshmi. Flakadan –pishtar, flakë, zjarr me flakë të madhe. Gjalm – fije lehi e tjerrë trashë, e cila përdorej për të thurur triko. Gjon Zenebishi -(Zenebishët), familje fisnike në Shqipërinë e Poshtme, Epir Helen – pjesëtar i popullsisë së Greqisë së lashtë; që ka lidhje me Greqinë e lashtë ose me grekët e vjetër. Helenizëm - shtrirje e popullsisë helene në një territor të caktuar. Hirotonis – bekoj Iliriku – Provincë dhe prefekturë e periudhës së sundimit romak, pjesa veriore e Ilirisë. U krijua si provincë në fund të shekullit I p.e.r. nga shteti romak për të shtypur dhe shfrytëzuar popullsinë e krahinave ilire të pushtuara. Kjo provincë përfshinte pjesë të Shqipërisë, Malin e Zi, Dalmacinë, një pjesë të madhe të Bosnjës dhe Kroacisë dhe Serbinë e poshtme. Informator - ai që mbledh të dhëna për të zbuluar të vërtetën; ai që punon fshehtas për të grumbulluar të dhëna për dikë apo për diçka. Instaloj – vendos Inkasuar – shtie, fus, montoj Kadi – gjykatës në kohën e sundimit osman, që gjykonte sipas sheriatit dhe kryente edhe funksionet civile, administrative dhe fetare. Kamillaf - kapela e priftit dhe murgut ortodoks, e cila ka trajtën e një cilindri. Kanibal – njeringrënës, njeri që ha mish njeriu. Kanonieret – anije të vogla lufte, të shpejta dhe të manovrushme. Kartë – hartë Katrahurë – lëmsh, rrëmujë, diçka që nuk merret vesh.. Këqyr – shoh me kujdes, me vëmendje Kind – palë fustani, fustanelle, copë stofi a pëlhure me tre cepa.. Koniukturore – gjendje që krijohet në një përiudhë të caktuar të jetës shoqërore, si pasojë e ndërthurjes së përkohshme të disa rrethanave. Konsakruara – kushtoj, sanksionoj, dorëzoj, shenjtëroj Kostituon – themelon, krijon, mbledh Konvenojnë – mblidhen, përshtaten, merren vesh Kordhe - copë. Kordhe bukë, copë bukë Ingrat - rol ingrate, lëvizës, që shërben për ta çuar përpara. I përndershëm - që meriton shumë nderime. I vyer - i vlefshëm, i çmuar, i shtrenjtë. Bijtë më të vyer të popullit. Kalibrim - kalibroj - jap formën a madhësinë e duhur e përfundimtare të një detaji, të një marrëveshjeje, e mat me atë kalibër që duhet. Levantine – pro Lindjes Lëngatë – sëmundje e rëndë, që e bën njeriun të vuajë shumë dhe për një kohë të gjatë në shtrat.

Linguistikë – gjuhësi Leukadë (Ishulli i Leukadës) Margjinal – i kufizuar, anësor. Masson – ithtar i massonerisë, anëtar i organizatës së massonerisë. Massoneri – lëvizje e fshehtë me rite mistike, që lindi në Europë në shekullin XVII për ndihmë dhe solidaritet... Mauzeolum - ndërtesë që ngrihet si përmendore mbi varrin e dikujt, të një njeriu të shquar apo për një grup dëshmorësh që kanë rënë në mbrojtje të atdheut. Mbibrakicefalë - kokëgjerë Megali Idea - program nacionalist grek. Memorie - kujtesë Mësonjës - mësues Muhamedan mysliman, feja muhamedane, bota muhamedane. Mytesarif kryetar i administratës së një sanxhaku në kohën e Perandorisë osmaneO Nëmosur-mallkuar Nënhijes – nënshtetas Nulë – e papërfillshme, që nuk ka vlerë. Pellazg - popullsi që banonte kryesisht në pellgun e Egjeut dhe në krahinat jugore të Ballkanit, para helenëve dhe ilirëve. Pahir – zor, detyrim. Pasalt, psaltnin - ai apo ata që këndojnë psalme në kishë, ai që psal në kishë. Pasaltir - vend i caktuar në kishë, ku rri psalti, ku psal. Pamjaft- i pamjaftueshëm Pëgërë - i ndyrë, i fëlliqur, jashtëqitje. Pëshpërit - shqiptoj fjalët me zë fare të ulët sa mezi dëgjohen; i flas dikujt me zë të ulët që të dëgjojë vetëm ai. Përlidh – lidh, bëj marrëveshje, bashkëpunoj Plebishit - votim i përgjithshëm që bëhet për të vendosur për një çështje politike me rëndësi të veçantë; referendum. Prelud –diçka që i paraprin diçkaje, një veprimtarie, një ngjarjeje. Pjesa hyrëse në një vepër muzikore. Primatisë (ilire), - tregon zhvillimin e shoqërisë njerëzore në kohë të hershmeProvincë - ndarje administrative dhe tokësore në disa shtete; krahinëlarg qytetit, zakonisht e prapambeturProtestane – që mbështetet në protestanizëm, besim i krishterë që u shkëputnga kisha katolike romake pas reformës së shekullit XVI.Purifikon - pastronQereste - lëndë druri që shërben për ndërtimin e banesave.Qillotë – të ngushta në formë tubi, pas kërcirit të këmbës.Qylaf – kapele në forme cilindrike.Rasë/o rrobë e sipërme prej pëlhure të zezë, të lirshme, me mëngë tëgjera dhe e gjatë deri te këmbët, të cilën e veshin klerikët ortodoksë.Rixha - lutje.Sanxhak - njësi administrative në kohën e perandorisë osmane, me shtrirjetokësore të ndryshme sipas periudhës historike me një sanxhakbej apomytesarif në krye.Sarkofag – arkë prej guri, mermeri, ku vendoset trupi pa jetë për t’uruajtur i balsamosur.Sinjifikues – domethënës, me kuptim.Sejmenë – ai që i shërben verbërisht si mercenar dikujt.Sklerozë - ngurtësimi i një organi ose një indi për shkak të prishjes sëpjesës që kryen funksionin përkatës. Sklerozë e enëve të gjakut (zemrës,sklerozë e veshkave, mushkërive. Vuan nga skleroza).Skolia - shkollë.Sodit – sotSukursalë –degë, filialShpatajt (familje fisnike shqiptare nga Shqipëria e Poshtme (Epiri)

Tallagane – lloj palltoje e madhe bërë me lesh dhie, më e ngjeshur dhe mëe gjatë se guna, të cilën e përdornin barinjtë për t’u mbrojtur nga shiu,era dhe të ftohtit, sidomos gjatë natës në gjumë.Ungj – vëlla i babait ose nënës, xhaxha ose dajë.Vilajet – ndarje e madhe administrative në Përandorinë Osmane, qëkishte në krye një vali.Xemaforia - kishaZaptuar – pushtuar, zënë.Zulmë – famë, lavdiZvetnuar –që ka humbur vetitë e mira, shthuret, çoroditet, përdhos,humbet karakterin.

Referenca Pjesa e parë 1. B.Jelavich, “Historia e Ballkanit”, Vëll. I Tiranë, 1999 f.247 2. Faik Konica, Vëllimi IV, f.218 3. Faik Konica, vëll. III, f. 65-66 4. F. Konica Vëll.IV, f.277 5. Po aty 6. Mitropoliti i Drinopullit Sevastianos, “Northern Epirus crucified”, Athinë 1986, f.101. 7. “Northern Epirus crucified”, vepër e cituar f.165. 8. Shaban Demiraj, “Epiri, pellazgët, etruskët dhe shqiptarët”, Tiranë 2008, f.30 9. Po aty, f.31 10. “Greqia pellazgjike parahelene”, Athinë, 1931, f. 124 11. Po aty, f.133. 12. Po aty f.34 13. Po aty f.38 14. Hamit Kokalari,”Kosova, djep i shqiptarizmit”, 1943 15. Historia e Shqipërisë dhe Shqiptarëve, Prizren 2001 16. S.Mato, “Vëzhgime mbi lashtësinë e gjuhës shqipe”, Tiranë 2008 17. Po aty 18. J.Pali, “Kufijtë e Epirit”, gazeta “Republika”, 12 maj 2007 19. S. Mato, vepër e cituar 20. Pëllumb Xhufi, “Dilema e Arbrit”, Tiranë 2006, f. 296 21. Po aty, f. 302-303 22. P. Xhufi, “Dilema e Arbrit”, f. 428 23. V.Lazzaroni, L’acquisto di Lepanto 1407, “Nuovo Archivio Veneto” 8, v.1898, nr.3, f.269. P. Xhufi “Dilema e Arbrit”, f. 305 Shqiptarët dhe grekët 561 24. S.Islami, Epiri antik “Studime Historike”, nr.1-4 1992. P. Xhufi, Dilema e Arbrit f. 427 25. P. Xhufi, “Dilema e Arbrit”, vepër e cituar

26. Po aty 27. Pëllumb Xhufi, situata etnike në Epir gjatë mesjetës “Studime Historike”, Tiranë 1994, f.5-21 28. F.Pouqueville, “Voyage dans la Grece”, Vëll.III, Paris 1821, f. 207. Isuf Bajrami,”Epiri dhe përkatësia etnike e epirotëve”. 29. P.Xhufi, “Dilema e Arbrit”, f.429. 30. “Kërkime në Greqi”, Londër, 1814. 31. Selami Pulaha, “Studime Historike”, Tiranë 1981, nr.3, f.224, “Bregdeti i Shqipërisë, në fillim të shekullit XVI”. Libër udhëtim i admiralit osman Pri-Reiz. 32. Ferit Duka, “Studime Historike”, Tiranë 1995 nr.1-4, sipas përkthimit në shqip nga Vexhi Buharaja prej Defterit Osman të Sanxhakut të Delvinës. 33. Po aty, f.31 34. Faik Konica, gazeta “Milosao”, gusht 2006 35. Sh.Demiraj, vepër e cituar. f.76. 36. Faik Konica, artikull i shkruar në vitin 1940 në “New Jork Times”.”Gazeta Shqiptare”, “Milosao”, 24 tetor 2004. 37. B.Jalavich, Historia e Ballkanit, vell.I, Tiranë 1999 38. J.Ph. Fallmerayer “Elementi shqiptar në Greqi”, botuar në gjermanisht në vitin 1857 dhe sjell në shqip nga Nestor Nepravishta, më 2003, f.111 39. Po aty f. 112 40. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 26 korrik 2008 41. Po aty 42. Po aty 43. Po aty 44. Hamit Kokalari, “Kosova djep i shqiptarizmit”, 1943. 45. Po aty 46. Trim Gjata, gazeta “Republika”, 4 nëntor 2008, ribotim 47. Hamit Kokalari, vepër e cituar f.134 48. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 30 nëntor 2006 49. Po aty 50. Muhamet Pirraku, “Kultura kombëtare Shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit”, Prishtinë 1979, fq.11-20. 562 Nuri Dragoj 51. Kolë Krasniqi, “Roli i fesë në ruajtjen e identitetit dhe të harmonisë kombëtare te shqiptarët”, Vjenë 1996, fq.56-58. 52. L.Uelavitch, “L’Albania”, Paris, 1902. Isuf Bajrami, ”Epiri dhe

përkatësia etnike e epirotëve”. 53. Teki Selenica, “Shqipëria në vitet 1927”, “Nozioni geografiche sul Albania”, Roma, 1902, fq.5 54. Sami Frashri, “Dheshkronja”, Bukuresht, 1886 55. D.Shehu, gazeta “Çamëria”, janar 1992, fq.7-8. 56. Gazeta “Kombi”, nr.8, 9. 57. Muhamet Pirraku, “Ripushtimi jugosllav i Kosovës”, fq.7 58. Ahmet Hamiti, “Çështja shqiptare”, Koha, nr.14/1991, fq.26. 59. Liman Rushiti, “Stradanja albanskog Naroda na Kosovu”, 19121918, Zagreb 1991. 60. M.Pirraku, “Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit”, Prishtinë 1979, fq.6. 61. Vjetari Statistikor i Shqipërisë, 1991, fq.12. 62. P.Xhufi “Dilema e Arbrit”, f.411 63. Po aty, f.411 64. Po aty 65. Po aty, f.451 66. Ligor Mile, Shqipëria në vitet e lidhjes shqiptare, vëll. II f.485. P. Xhufi, Dilema e Arbrit f.456 67. Pëllumb Xhufi, vepër e cituar, f.462 68. Koli Xoxi, Shkollat Ortodokse në Shqipëri, Rilindësit Tanë, fq. 16, Mokra, Tiranë 2002. 69. M.D.Peyfuss, Shtypshkronja e Voskopojës 1731-1769, Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, f.67 70. Koli Xoxi, vepër e cituar. 71. Gazeta “Shekulli”, 9 maj 2004, f.3. 72. Libri “Ismail Qemal Vlora”, Toronto Kanada, f.249-250 73. N.Kulla, D.Thomollari, “Për rishikimin e historisë shqiptare”, V. 2007, f.147 74. “N.Kulla, D.Thomollari, Po aty, f.146 75. N.Dragoj, “Penë dhe pushkë për mëmëdhenë”, viti 2006, f.35 76. “Gazeta e Athinës”, 3 nëntor 2000. Sipas dokumenteve nga Arkivi i Teodoro Pangallos, vëllimi i dytë, 1925-1952, f. 111-115, botuar nga shtëpia botuese “Kedros”, Athinë, 1974. 77. Gazeta “Llajko Vima”, Nr.135. Sh.Delvina “Republika”, 10 shtator Shqiptarët dhe grekët 563 2006 78. Uran Butka, “Gjeniu i Kombit”, f. 258

79. Sh.Delvina, gazeta “Republika”, 27 nëntor 1994 80. Abdi Baleta, “Shqiptarët përballë shovinizmit serbo-grek”, Tiranë 1995.f.54 81. Po aty, f.55 82. Po aty, f.67 83. A.Baleta, diskutim në Parlament, 2 shkurt 1992 84. Teodoro Pangallos në “Gazetën e Athinës”, 3 nëntor 2000, sipas dokumenteve nga Arkivi i Teodoro Pangallos, vëllimi i dytë 1925-1952, faqe 113. 85. Metropolitan i Drinopulit Sevastianos “Northern Epirus crucified” (Vorio – Epiri i kryqëzuar), Athinë 1986, f.46 86. Po aty f.67 87. Mithat Frashëri (Lumo Skëndo), Revista “Popujt e Lirë”, gusht-shtator 1919. Uran Butka, “Elita Shqiptare”, Tiranë 2008, f.150 88. Po aty Pjesa e dytë 1. “Opera philologica”, Vëll.V, pj.II, Gjenevë, 1768. S.Mato. “Vëzhgime mbi lashtësinë e gjuhës shqipe”, Tiranë 2008, f.108 2. S.Mato.”Vëzhgime mbi lashtësinë e gjuhës shqipe”, Tiranë 2008, f.57 3. Po aty f 20 4. Hamit Kokalari, “Kosova, djep i shqiptarizmit”, 1943, f. 97. 5. Norbert Jokli “Gjurmime gjuhësore e historiko-kulturore nga lëmi i shqipes”, 1923, f.184. 6. Ami Bue, “Turqia Europiane”, Paris 1840. Trim Gjata, gazeta “Republika”, 6 nëntor 2008, artikull i ribotuar 7. Trim Gjata, gazeta “Republika”, 5 nëntor 2008 8. Po aty 9. Konstantakopulos, “Ellenike glossa sta Balkania”, Janinë 1988 f. 35. P.Xhufi, në “Dilema e Arbrit” f. 413 10. Stefanaq Pollo, “70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare”, f.27 11. Mërgim Korça, Kumtesë me rastin e 100 vjetorit të Kongresit të Manastirit. Gazeta “Republika”, 13 janar 2009). 564 Nuri Dragoj 12. Po aty 13. M. Korça, Kumtesë me rastin 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit 14. Koli Xoxi, Shënime Historike, “Marko Boçari”, Tiranë 1988 f.

31-33 15. Niko Stylos, “Fjalori i Marko Boçarit”, f.18 16. S. Mato, “Vëzhgime mbi lashtësinë e gjuhës shqipe”, Tiranë 2008, f. 53 17. Po aty, f.13 18. Po aty, f.91 19. J.Ph. Fallemrayer “Elementi shqiptar në Greqi”, f. 132 20. Po aty f.133 21. Myslim Islami “Histori e Tjetërsuar”, Tiranë 2005, f.311 22. Pëllumb Xhufi, “Dilema e Arbrit”, f.455 23. M. Korça, gazeta “Republika”, 13 janar 2009 24. Tajar Zavalani, “Histori e Shqipërisë”, Viti 1998, f. 196-197 25. Po aty, f.199 26. Stavri Naçi, “Mbi lëvizjet shqiptare për vetëqeverisje”, f. 118 27. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 27 nëntor 1994 28. M.Grameno, “Kryengritje shqiptare” 29. M. Korça, Kumtesë me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit 30. M. Korça, gazeta “Republika”, 13 janar 2009 31. “Petro Luarasi, mësonjësi im i shqipes”, Kujtime, Guri Sevo, Tiranë 1936, f.45 32. Mithat Frashëri, “Liria” 1908. U.Butka “Elita Shqiptare”, Tiranë 2008, f.112 33. Po aty, f.113 34. U. Butka, “Elita shqiptare”, f.115 35. M. Korça, gazeta “Republika”, 13 janar 2009 36. Po aty, f.115 37. AIH. Arkivi politik i Vjenës për Shqipërinë, Dok. Nr. 3657, Janinë, 22 shtator 1912. 38. Mehdi Frashëri, “Probleme shqiptare”. 39. Artikull i Faik Konicës në vitin 1940, ribotuar në “Gazeta Shqiptare”, “Milosao”, 24 tetor 2004 40. “Petro Luarasi, mësonjësi im i shqipes”, Kujtime, Guri Sevo, Tiranë 1936.f.52 41. Po aty 42. Po aty, f.57 43. Po aty, f.67 Shqiptarët dhe grekët 565 44. Po aty, f.78 45. Po aty 46. Gazeta “Bashkimi i Kombit”, Nr.29, viti 1910 47. Po aty

48. Foti Cici, “Midis shqiptarësisë dhe grekësisë”, Tiranë 2006, f.164 49. Gazeta “Dielli”, Boston 1914 50. Alqi Jani, gazeta “Republika”, 25 mars 2008 51. A.Jani, gazeta “Republika”, datë 25 mars 2008 52. Po aty 53. Po aty 54. Gazeta “Zagoria”, qershor 2005 55. Po aty 56. Zhan Klod Faveirial, “Historia më e vjetër e Shqipërisë”, f. 525-534 57. Po aty 58. Apostol Kotani, “Kapedan At Stath Melani me shokë”, Tiranë 1997, f. 31 59. Po aty, f. 35 60. Po aty 61. Apostol Kotani, vepër e cituar, f. 42 62. Gazeta “Illyria” e Nju-Jorkut, 29 nëntor 1996 63. Po aty 64. Po aty 65. Gazeta “Albania”, 21 mars 1918 66. A.Kotani, “At Stath Melani me shokë”, vepër e cituar 67. D. Kosova, gazeta “Albania”, Nju-Jork, 21.03.1918 68. Gazeta “Albania”, 14 mars 1918 69. Gazeta “Albania”, 16 mars 1918 70. Dhimitër Berati, “Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve”, botuar nga Maksim Husi, Tiranë 2007 71. Dokumenti i Lidhjes së Kombeve C.47.M.23.1921.I. M. Husi... 72. Dok.C.504.M.362 V.1921.I. Dh. Berati, “Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve”, vepër e cituar. 73. T. Zavalani, “Histori e Shqipërisë”, Viti 1998, f. 130-134 74. League of Nation Journal, qershor 1922 - maj 1923. T. Zavalani, vepër e cituar. 75. Abdi Baleta, gazeta “Kosova”, Tiranë, 15 dhjetor 1991 76. Po aty 77. Gazeta “Bashkimi”, 1924 566 Nuri Dragoj 78. Gazeta “Bashkimi”, 1924 79. Gazeta “Besa”, 1935 80. Po aty 81. Po aty 82. Dhimitër Berati, “Shënime Historike”, Tiranë 2007, f.40-41 83. Po aty, f.40-41

84. Dh.Berati, vepër e cituar, f.40-41 85. AQSH, Fondi: MPB, Dosja 146.fl.12.MPB – Prefekturës së Gjirokastrës, 25 janar 1934 86. Po aty 87. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarët, Prizren 2001, f.247 88. Po aty, fl.95. Nënprefekti i Libohovës, Hasan DelvinaPrefekturës së Gjirokastrës 89. Memoranda du Guvrernement Hellénique sur l’Epir du Nord. Dokument Hellenique, Questions Politiques Grece-Albanie Nr.1. Comuniqué au Secrétaire General du Conseil des Ministres des Afferes Etrangers a Londres, en Avril 1946, f.9 90. B. Meta, “Tragjedia çame”, vepër e cituar f.48 91. Gazeta “Republika”, 24 prill 2005 92. Po aty 93. Po aty 94. Po aty 95. Aristidh Kola, “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve” 96. Gazeta “Republika”, 24 prill 2005 97. Abdyl Frashri, gazeta, “Moniteur Universal”, Paris, maj 1879. Isuf Bajrami, “Epiri dhe përkatësia etnike e Epirotëve”. 98. Gazeta “Zëri i Omonias”, datë 8.07.1994 99. “Historia e Greqisë Moderne”, botim i Horvathit, 1975, cituar nga Sh. Delvina 100. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 27 nëntor 1994. 101. Gazeta “Zëri i Omonias”, Nr. 145, dt.11.11.1994, f.8, cituar nga Sh.Delvina. 102. Papadhopulos, “Epiri, vendi, universalizmi helen dhe nacionalizmi shqiptar”, Athinë 1991. Sh.Delvina, gazeta “Republika”, 27 nëntor 1994 103. “Llajko Vima”, Nr.2.17.03.1994 104. Gazeta “Llajko Vima”, Nr.18 105. “Llajko Vima”, 7 prill 1994 106. Po aty Shqiptarët dhe grekët 567 107. Arben Puto, Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit. Vëllimi i dytë, f.267. 108. Sherif Delvina, gazeta “Republika”, 25 mars 1993. 109. Po aty 110. Po aty 111. Shaban Demiraj, “Epiri, Pellazgët, Etruskët dhe shqiptarët”, Tiranë

2008 f. 174-181 112. P. Xhufi, “Dilema e Arbrit”, vepër e cituar 113. Beqir Meta, “Qëndrimet shqiptare dhe greke ndaj minoriteteve midis dy luftërave botërore”, revista “Universi”, Nr. 9 2007. f.40 114. Mehdi Frashëri në sesionin e 50 të Këshillit të Lidhjes së Kombeve, 5 qershor 1928 115. Po aty 116. Uran Butka, “Gjeniu i Kombit” f.229 117. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 2-3 dhjetor 2006 118. Po aty 119. Studime INSTAT 120. AQSH, Fondi: MPB, viti 1934, Dosja 146/3, fl. 31-33, Prefektura e Gjirokastrës-MPB, 26 prill 1934 121. Gazeta “Shekulli”, 26 janar 2004 122. Po aty Pjesa e tretë 1. “Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve”, Prizren, 2001 f. 114 2. Po aty f. 430 3. M. Spiro Milo, “Greqia dhe Shqipëria”, faqja 13 4. Evangjellos Kofos, “Greqia dhe Kriza Lindore 1875-1878” (Institute for Balkan Studies, botim i Selanikut, 1975, f. 146-148 5. J. F. Fallmerayer, vepër e cituar 6. P.Xhufi “Dilema e Arbrit”, f. 424 7. Historia e Shqipërisë..., vepër e cituar f.117 8. Po aty, f.119 9. Po aty, 123 10. Po aty 11. Pëllumb Xhufi, “Dilema e Arbrit”, f.433 12. Historia e Popullit Shqiptar, Vëll.II, Tiranë 2002, f. 173-174 13. Ligor Mile, Shqipëria në vitet e Lidhjes Shqiptare vëll. II f. 437 568 Nuri Dragoj (Memorandum i Ambasadorit të Gjermanisë në Paris për ministrin e Jashtëm francez, 11 shkurt 1881). 14. Letër e datës 30 nëntor 2007, nga Prof. Dr.H. Bajrami, L. Rushiti, M. Pirraku, vepër e cituar 15. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve. f.124 16. Artikull i de Radës në “La nazione albanese”, 15 mars 1897. 17. Hamit Kokalari, “Kosova, djep i shqiptarizmit” 18. Po aty 19. Po aty 20. Po aty 21. Rasim Bedo, “Çamëria”, nr.19, fq.3, dhjetor 1992

22. Abdi Baleta, “Shqiptarët përballë shovinizmit serbo-grek”. Tiranë 1995 f.304 23. Po aty 24. Vasilis Kondis, “Institut for Balkan Studies” (Instituti për studimet e Ballkanit), 1977, f. 100-115. “Kryengritja e malësorëve e vitit 1911 dhe biseda sekrete për krijimin e shtetit të përbashkët shqiptaro grek”. 25. Po aty 26. Po aty 27. Po aty, f.112 28. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve, Prizren 2001, f. 158 29. H. Bajrami, L. Rushiti, M. Pirraku, letër për çështjen e Kosovës, drejtuar institucioneve ndërkombëtare, 30 nëntor 2007, vepër e cituar 30. Beqir Meta, “Tragjedia çame”, Tiranë 2007, f.14 31. Lufta për çlirimin kombëtar, Tiranë 1962, f.400 32. B.Meta, “Tragjedia çame”, f.21 33. H.Bajrami, L.Rushiti, M.Pirraku, Letër për çështjen e Kosovës, drejtuar institucioneve më të larta ndërkombëtare, 30 nëntor 2007, vepër e cituar. 34. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve, f.160. 35. Eqerem bej Vlora, Kujtime, Vëllimi II, f. 18 36. AQSH. F.245, D.H.60, fl.6-8 37. Tajar Zavalani, “Historia e Shqipnisë” 38. Po aty 39. Po aty 40. Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e fuqive të mëdha, 1912-1914, Tiranë 1978, f.231 41. Historia e Shqipërisë, vëll.II, Tiranë 1984, f.360 Shqiptarët dhe grekët 569 42. Mehdi Frashëri, libri “Kujtime nga vitet 1913-1933”, f.14 43. Stilian Adhami, “Përmeti dhe përmetarët në faqet e historisë”,f.446. 44. Përmeti gjatë Luftës Nacionalçlirimtare. 45. Edvin Jacques, “Shqiptarët”, f.381 46. Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha, f.250- 255. 47. Charles Vellay, “L’Irredentisme hellenique”, Paris 1913, f.21 48. Po aty 49. Po aty, f.23-24 50. Po aty, f.222

51. Po aty, f.47 52. Po aty, f.238 53. AQSH. F.245.V.1913. D.II. f.31-34 54. AQSH.F.245. V. 1913. D.II-19. f.11-14 55. Arben Puto, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e fuqive të mëdha, 1912-1914, Tiranë 1978 56. AQSH, Fondi: Kryesia e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës. Veprimtaria diplomatike, Dosje 19, Kopje frëngjisht 57. A. Puto, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare”. Tiranë 1987. Dok. 42 58. Beqir Meta, “Tensioni greko-shqiptar”, 1939-1949, f.131. 59. Zëri i Çamërisë, 8 tetor 1946 60. H.Bajrami, L.Rushiti, M.Pirraku, Letër për çështjen e Kosovës, drejtuar institucioneve më të larta ndërkombëtare, 30 nëntor 2007.Vepër e cituar 61. Po aty 62. Po aty 63. Public Record Office F.O.320/4, London 1913 (07.11.1913). (Copyright Photograph-Not Tobe Reproduced Fotographic. Ally Without permission of the PublicRecord office, LONDON) 64. Po aty 65. Public Record Office F.O.320/4, London 1913 (07.11.1913). 66. Po aty 67. Po aty 68. Public Record Office, vepër e cituar 69. Po aty 70. Edvin Jacques, “Shqiptarët”, f.376 71. Petrit Bitoshi, “Gazeta Shqiptare”, 17 mars 2001 570 Nuri Dragoj 72. I.Swire Albania: The Rise of a Kingdom, f.419. T.Zavalani, vepër e cituar, f.270 73. Po aty, f.271 74. Mehdi Frashëri, Kujtime, vepër e cituar 75. Po aty, f.25 76. Kosta Tomorri, “Barbaritë greke në Shqipëri”, f.34 77. Po aty 78. Po aty, f.43 79. N.Muhametaj, “Dëshnica jonë” 80. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve, viti 2001, f.180. 81. Edvin Jaques, vepër e cituar, f.376 82. Hamit Kokalari, “Kosova, djep i shqiptarizmit”, 1943 83. Gazeta “Përmeti”, gusht 2005 84. N. Dragoi, “Penë dhe pushkë për mëmëdhenë”, Tiranë

2007, f. 213 85. Teki Selenica, “Shqipëria në 1927”, botim i vitit 1928, f.278. 86. E.Vlora, “Kujtime nga vitet..., vepër e cituar 87. Gazeta “Koha”, 3 maj 1914 88. Gazeta “Dielli”, maj 1915 89. Po aty 90. Mehdi Frashëri, Kujtime, vepër e cituar, f.26 91. Skënder H.Konstandinis, “Lufta e Epirit të Veriut më 1914” f.11, përkthyer nga Niko Cane 92. Po aty, f.21 93. Po aty, f.29 94. S.Konstandinis, vepër e cituar, f.30 95. Myslim Islami, “Histori e Tjetërsuar”, Tiranë 2005, f.285. (Konferenca e Paqes 1919) 96. Po aty 97. Po aty, fq.33 98. Po aty, f.37 99. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve, Prizren 2001, f.179 100. Po aty, f.38 101. Po aty 102. Historia e Shqipërisë, vepër e cituar, f.179 103. Po aty, f.44 104. Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri, 18971942, f.73. 105. Eqrem bej Vlora, Kujtime, Vell. II, f.39. 106. B. Meta, Tensioni greko-shqiptar…, f.20. Shqiptarët dhe grekët 571 107. T.Zavalani, vepër e cituar, f.253 108. Edvin Jacques, “Shqiptarët”, f.394 109. Po aty 110. Edith Durham, “Brenga e Ballkanit”, 111. A Baleta, “Shqiptarët përballë shovenizmit serbo-grek” 112. Kristo Dako,”Shqipëria, çelësi kryesor i Lindjes së Afërme”. 113. Historia e Shqipërisë..., vepër e cituar, f.166 114. Tajar Zavalani, “Historia e Shqipnisë”, Tiranë 1998 115. Kristo Dako,vepër e cituar. 116. Po aty 117. Mehdi Frashëri, vepër e cituar 118. Arben Puto, Historia Diplomatike e çështjes shiptare, Tiranë, 2003 119. Kristo Dako, “Shqipëria, çelësi..”, vepër e cituar 120. “Corriere della sera”, 9 janar 1915 121. F. Konica, vepra Vëll. IV, f. 135 122. AMAE.Guerre 1914-1918, Balkanus-Albanie IX, 230, fos.210, Cituar

nga A.Puto 123. Raport i gjeneralit Sarrail, drejtuar Ministrisë së Jashtme në Paris, dt.15.XII.1916. AMAE, Guerre 1914-1918, f.232, Balkan-Albanie XI fos.246-248. (Historia e Shqipërisë dhe Shqiptarëve vepër e cituar) 124. Arben Puto, “Historia Diplomatike”, f.250 125. AQSH. F. 848 V. 1915 D.6 f.26 126. Po aty 127. AQSH. F. 848 V. 1917. D. 12 f. 3 128. Arben Puto, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës I Botërore”, vëll.III, Tiranë 2001, f.177 129. A.Puto, “Historia…”, vepër e cituar f.276 130. AQSH. F. 251. V. 1919. D. 10. f.27-37 131. AQSH. F. 251. V. 1919. D. 14. f. 22 132. Po aty 133. AQSH. F.30. V. 1919. D. 7 F.18, Dokumente për Çamërinë, 19121939 134. Historia e Popullit Shqiptar f. 462 135. Greqia dhe Kriza Botërore. Politika Italiane në Lindje, Paris 1926, f, 1. Bulevardi Saint – German (frëngjisht ) 136. Driault et Lhwritier “Historia diplomatike de la Grece. Vol.V, f.347. T.Zavalani, vepër e cituar. 572 Nuri Dragoj 137. Muni Çami, “Lufta çlirimtare antiimperialiste e popullit shqiptar në vitet 1918-1920”, f.93-94 138. Georges Castellam, “Histori e Ballkanit”, botim shqip, f.380 139. Myslim Islami, “Histori e Tjetërsuar”, Tiranë 2005 f.311 140. Uran Butka, “Elita Shqiptare”, Tiranë 2008, f.169 141. Po aty 142. Po aty 143. H.Kokalari, “Kosova...., vepër e cituar 144. Po aty 145. Po aty 146. Kristo Frashëri, gazeta “Shqip”, 30 nëntor 2006. 147. Arben Puto, Historia Diplomatike e çështjes shqiptare, Tiranë, 2003, f.322 148. Oven Pearson “Shqipëria dhe Mbreti Zog, Pavarësia, Republika dhe Monarkia 1908-1939”, Londër 2004, f.155 Pjesa e katërt

1. Beqir Meta, “Tensioni greko-shqiptar”, Tiranë, 2002 f.56 2. Uran Butka, “Gjeniu i Kombit”, f.229 3. Ouën Pirson, Dokumente arkivore britanike mbi Shqipërinë, 19401945 4. N.Dragoj, “Eshtra që Akuzojnë”, Tiranë 2006, f.23 5. Po aty f.26 6. Po aty f.27 7. Beqir Meta, “Tensioni greko-shqiptar”, Tiranë 2002, f.51.Piero Crociani, Gli Albanesi Nelle Forze Armate Italiane,1939-1943, Roma 2001, f.97 8. B.Meta, vepër e cituar, f.50 9. A.Puto, Nëpër analet e diplomacisë angleze...f.51; FO 371/24866. Shkresë e P.N.Nikolisit dërguar Xhebit, 29 nëntor 1940. 10. B. Meta, “Tensioni greko-shqiptar”, 1939-149, f.51.AUSSMEL, L-15, Raccogl 23, fasc.8. Relacion i komandës së Koorparmatës IV për Zyrën Informative të Armatës XI mbi dëmet e shkaktuara nga ushtria greke në tempujt e kultit fetar në Korçë, 30 qershor 1941. 11. J.S.Koliopulos, Greece and the British Connection, 19351941, Oxford, 1977, f.189.B.Meta, vepër e cituar, f.52 12. B.Meta, vepër e cituar f.55 Shqiptarët dhe grekët 573 13. B.J.Fischer, Albania and the italian invasion...f.98, B.Meta, “Tensioni...”, vepër e cituar 14. E.Forster, A Short Histiry of Modern Greece, London, 1941. B.Meta, vepër e cituar f.81 15.F.O.371/37137, Letër e A.Edenit dërguar L.Hore-Belisha, 2 tetor 1943. B.Meta, vepër e cituar, f.95 16. B.Meta, vepër e cituar f.115 17. F.O.371/43549. Memorandum i majorit Maklin mbi Shqipërinë. B.Meta, vepër e cituar f.117 18. Tensioni greko-shqiptar”, f.467. 19. Po aty, f. 470 20. Po aty f.471. 21. N.Dragoj, “Eshtra që Akuzojnë”, Tiranë 2006, f.31 22. AQSH, Gazeta Zyrtare, viti 1940 23. E.Hoxha, “Dy popuj miq”, fq.35-37 24. Po aty 25. Po aty

26. Po aty 27. AQSH, gazeta Zyrtare Nr.12, viti 1945 28. N.Dragoj, “Eshtra që Akuzojnë”, Tiranë 2006, f.31 29. Vakalopoulos, vepër e cituar 30. Sh.Delvina, gazeta “Republika”, 11 prill 2008 31. P.Xhufi, gazeta “Republika”, 2,3 dhjetor 2006 32. E.Hoxha, “Dy popuj miq”, f.28 33. E.Leci, “Krime në kohën e komunizmit”, Tiranë 2007. 34. Po aty 35. Po aty 36. S.G.Xydis, Greece and the Great Povers..., f.99, nga koleksioni i dokumenteve të Dragumisit. B.Meta, “Tensioni greko-shqiptar”, f.245 37. B.Meta, vepër e cituar, f.246 38. Po aty, f.257 39. Memoranda du Guvrernement Hellénique sur l’Epir du Nord (Dokument Hellenique Questions Politiques Grece-Albanie Nr.1.Comuniqué au Secrétaire General du Conseil des Ministres des Afferes Etrangers a Londres, en Avril 1946.F.10 40. Po aty, f.11 41. Memoranda du Guvrernement Hellénique sur l’Epir du Nord, document i cituar f.12 574 Nuri Dragoj 42. Po aty f.16 43. Po aty f.18 44. Memoranda du Guvrernement Hellénique sur l’Epir du Nord, document i cituar f.20 45. Po aty, f.21 46. E.Hoxha, “Dy popuj miq”, f.38-40 47. E.Leci, “Krime në kohën e komunizmit”, Tiranë, 2007 48. J.Qirici, “Përballimi i provokacioneve nga rojet kufitare shqiptare”, “Revista Ushtarake”, Nr.1, viti 2006, f.71-80 49. Gazeta “Zëri i Popullit”, 5 gusht 1949 50. Jorgo Qirici, vepër e cituar 51. Komunikata Operative të Ministrisë së Mbrojtjes Popullore Shqiptare, datë 6 gusht 1949, cituar nga J.Qirici, “Përballimi i provokacioneve nga rojet kufitare shqiptare”, “Revista Ushtarake”, Nr.1, viti 2006, f.71-80 52. Arkivi i Ministrisë së Mbrojtjes së Popullit (MBP), Dosja 19, kutia 5, cituar nga J.Qirici. 53. Gazeta “Bashkimi”, 6 gusht 1949, cituar nga J.Qirici,po aty.

54. Komunikatë Operative e MBP, 12 gusht 1949, cituar nga J.Qirici 55. Komunikatë Operative e MBP, 13 gusht 1949 56. J.Qirici, “Përballimi i provokacioneve nga rojet kufitare shqiptare”, “Revista Ushtarake”, Nr.1, viti 2006, f.71-80 57. Po aty 58. Tensioni greko-shqiptar…, f. 625. 59. B. Meta “Shqipëria dhe Greqia” f. 235. 60. Po aty f.234. 61. Beqir Meta, “Tensioni Greko-shqiptar”, f. 252-253 62. Po aty 63. Po aty f. 282 64. Ali Këlcyra, Les relation grece-albanaise. Le decision de la Conference Balcanique f.1-4. Nga arkivi i Ali Këlcyrës, nxjerr nga Tanush Frashëri. Pjesa e pestë 1. Mc Carthy Justin, “Vdekje dhe mërgim: pastrimi etnik i myslimanëve osmanë, 1821-1922”, USA, 1999, cit.nga Sh.Delvina 2. George Finley, “Historia e Greqisë”..vëllimi i 6-të, botim i Oksfordit, viti 1827, faqja 152, cit.nga Sh.Delvina Shqiptarët dhe grekët 575 3. Po aty 4. Po aty 5. “Çamëria”, nr.19, dhjetor 1992. 6. Puquevill, “Reise durch grecheuland”, Hamburg 1824.Isuf Bajrami “Epiri dhe përkatësia etnike e epirotëve” 7. Gazeta “Elefteria”, nr.102, Janinë, 30 prill 1936. Gazeta “Republika”, 29 maji 2008 8. Memorandum i Komitetit Antifashsit të Emigrantëve Çamë, dërguar Asamblesë së OKB-së, “Zëri i Çamërisë”, 8 tetor 1946 AQSH. Gazeta “Albania”, Nju-Jork, Nr.11 dhjetor 1919. Gazeta “Republika”, 29 maji 2008 9. AQSH Dos.119, f.120-131. 10. AQSH, Fondi 251, viti 1931, Dos.100, f.52-53. 11. AQSH.Fondi 251, viti 1919, Dosja 14, flta 22, Notë shtesë e delegacionit qeveritar shqiptar lidhur me rivendikimet shqiptare. Paris 7 mars 1919 12. AQSH.Fondi 251, Dosja 44, fleta 85-87, gazeta “Republika”, 23 maji

2008 13. AQSH, Fondi 251, viti 1923, Dosja 203, fleta 71. Ankesë e një komisioni të popullsisë çame, dërguar qeverisë greke. Athinë 10 korrik 1923. 14. Beqir Meta, “Tensioni greko-shqiptar”, Tiranë 2002, f.136 15. AQSH F.251 V. 1923 D.203 f.115 16. Po aty 17. AQSH. F.251. D.203. f.226 18. AQSH F.251 V.1923 D.203 f.297 19. AQSH. F. 251. V. 1923, D. 203 f.287 20. AQSH F 251 V. 1923 f. 332 20/1. AQSH. F.251. V. 1924. D. 81 f.2. Dokumente për Çamërinë 19121939, Tiranë 1999, f. 131-134 21. AQSH, F.251, v.1924.d.85, fl.176.Udhëzime të M.P.të Jashtme të Greqisë për Legatën greke në Durrës, Athinë, 4 gusht 1924 21/1. AQSH F. 251 V. 1924 D. 79 f. 273-280. Dokumente për Çamërinë, Tiranë 1999, f. 300-305 22. Uran Butka, “Elita shqiptare”, Tiranë 2008 23. Uran Butka…vepër e cituar, f.211 24. “Australia Sidney Moring Herald”, 23 mars 1994. Petrit Bidoshi, gazeta “E djathta”, 8 shtator 1995 576 Nuri Dragoj 25. Uran Butka, vepër e cituar 26. Mithat Frashëri, letër ministrit të Jashtëm të Shqipërisë, janar 1925 27. AQSH.Fondi 246.Viti 1922. Dosja 84, fleta 102 27. AQSH F.251 V. 1931 D. 100 f. 18-19. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave “Dokumente për Çamërinë” 1912-1939 f.613 28. AQSH. F. 251, V. 1934 D. 143 f.57 29. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivit “Dokumente për Çamërinë”, f.678680 30. Po aty 31. Po aty 32. Po aty 33. Mithat Frashëri, letër ministrit të Jashtëm të Shqipërisë, janar 1925 34. AQSH. F. 246. Viti 1922. D. 84, fleta 102 35. Po aty, fleta 103 36. Po aty 37. Dhimitër Berati, “Shënime Historike”, Tiranë 2007, f.44 38. AQSH. F. 252. V.1923 D.883 f.19, Dokumente për Çamërinë

f. 96 39. AQSH F.251. V. 1923. D. 203 f.88 40. Po aty, f.53 41. Uran Butka, “Gjeniu i Kombit”, Tiranë 2006, f.226 42. Po aty, f.230 43. Po aty, f.231 44. Po aty, f.234 45. Po aty, f.235-236 46. Po aty, f.238 47. Rasim Bedo, “Çamëria”, nr.19, dhjetor 1992 48. Dhimitru, “Das Mindercheitenrech in Grechenland”, Hamburg, 1935. Isuf Bajrami,”Epiri dhe përkatësia etnike e epirotëve” 49. Gjeniu i Kombit, f.244 50. Po aty, f.246 51. Gazeta “Politika”, Vlorë, nëntor 1923 52. AQSH. Fondi 252, dosja 64, fleta 4 53. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivit, “Dokumente për Çamërinë”, V. 1999, f.637 54. Mithat Frashëri (Lumo Skëndo). Gazeta “Demokratia”, 3 shtator 1927 55. Uran Butka, “Elita shqiptare”, Tiranë 2008 f.442 56. Po aty, f.445 Shqiptarët dhe grekët 577 57. Po aty, f.455 58. Letër e Mithat Frashërit për Ministrinë e Jashtme të Shqipërisë, 5 tetor 1925 59. Uran Butka, “Gjeniu i Kombit” 60. Gazeta “Kravji”, Janinë 18 korrik 1936. Gazeta “Republika”, 29 maj 2008 61. Arkivi i Zyrës Historike të Shtabit Madhor të Ushtrisë Italiane (AUSSME), L-15, Raccogl, 23; fasc.3, Raport i Komandantit të Përgjithshëm të Forcave Italiane në Greqi, Carlo Geloso, 3 gusht 1942. B. Meta “Tensioni greko-shqiptar), f.144 62. Mehdi Frashëri, fjala e mbajtur në Sesionin e 50-të të Lidhjes së Kombeve, 5 qershor 1928 63. Po aty 64. Po aty 65. Nga fjalimi i përfaqësuesit grek, Politis, në mbledhjen e Lidhjes së Kombeve, 5 qershor 1928 66. Ndriçim Kulla, “Dritëhijet shqiptaro-greke”, Tiranë 2008,

f.133 67. Gazeta “Zëri i Çamërisë”, 1945-1946. 68. AMPJ, viti 1944, Dosje 42. Një kronikë e politikës greke në Çamëri. B.Meta, vepër e cituar, f.146 69. AQSH, Fondi 161, viti 1940, Dosja 1201, fleta 16. 70. Dokumenti Diplomatici Italiani (DDI), Nona Serie, V.5, Dok.429. B. Meta, vepër e cituar, f.147 71. Jani Sharra, “Historia e Igumenicës 1550-1950”, Athinë 1985 72. Po aty 73. Po aty 74. “Historia e Shqipërisë dhe Shqiptarëve”, Prizren 2001, f.316 75. Po aty, f.317 76. Po aty 77. Beqir Meta, “Tensioni greko-shqiptar”, Tiranë 2002, f.152 78. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve, vepër e cituar, f.318 79. Arkivi i Institutit të Historisë, dokumente gjermane, Dos.J.47, T.314, bobina 1458 dok. B. Meta, vepër e cituar f.156 80. Po aty, f.156 81. Po aty, f.157 82. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve, vepër e cituar, f.319 83. F.O.371/48094, Protesta e delegatëve të Kongresit të Minoritetit Shqiptar në Greqi, dërguar Këshillit të MPJ të Katër Fuqive të Mëdha; Një histori e shkurtër e Çamërisë martire, në “Bashkimi”, 30 dhjetor 1945. B. Meta, vepër e cituar f.158 84. Gazeta “Dielli”, 11 nëntor 1944 85. Zëri i Çamërisë, 24 prill 1946 86. B. Meta, “Tragjedia çame”, f.98 87. B. Meta, “Tragjedia çame”, f.114 88. Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve, vepër e cituar, f. 319 89. Po aty 90. Po aty 91. Po aty 92. Po aty 93. Artikull i Faik Konicës në vitin 1940, ribotuar në “Gazeta Shqiptare”, “Milosao”, 24 tetor 2004 94. Sh.Delvina, gazeta “Republika”, 11 prill 2008 95. Po aty 96. Po aty 97. Po aty 98. Gazeta Zyrtare greke, fashikulli A, faqe 379. Gazeta “Republika”,

11 prill 2008 99. Sh.Delvina, gazeta “Republika”, 29, 30 nëntor 2006 100. Relacioni i hartuar nga konstitucionalisti Rustem Gjata. 101. Sh.Delvina, gazeta “Republika”, 24 nëntor 1994 102. Po aty 103. Gazeta “Ballkan”, datë 23 shtator 2004. 104. Po aty 105. Po aty 106. P.Xhufi, Gazeta “Republika”, 2,3, dhjetor 2006 107. Po aty Pjesa e gjashtë 1. I. Kadare, gazeta “Panorama” 2. E. Durham, “The burden of the Balkans and other Works” 3. Leon Hugonet, “Turqia e Panjohur”, Paris, 1886, fq.160 4. Gazmend Shpuza, revista “Univers”, Nr.9, V.2007 f.25 5. Ben Blushi, “Të jetosh në ishull” 6. Po aty 7. Ettore Rossi, “Sprovë mbi sundimin turk dhe përhapjes së islamit në Shqiptarët dhe grekët 579 Shqipëri”, Rivista “D’Albania”, 1943, fq.206-207. 8. Faik Konica, viti 2001, f.241 9. Hugo Adolf Bernatzik, “Shqipëria –vendi i shqiptarëve”, Tiranë 2003, f.154 10. Evlia Çelebi, “Shqipëria 350 vjet më parë”, Tiranë 2000, f.53 11. Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptarët, Tiranë 1990, f.45 12. Z.Skiroi, “Gli albanesi e la questione balcanica”, Napoli 1904. 13. Mithat Frashëri.”Histori e Shqipërisë dhe e shqiptarëve”, vol I, 1928. 14. Roberto Morozzo della Roça, “Nazione e fede in Albania”, vepër e cituar. 15. Degrand, A.Souvenirs de la haute - Albanie. Paris 1901. 16. Hasluck, F.V, “Christianity and Islam under the Sultan”, Oxford, Clerendon Press, 1929. 17. Lady Mary Worthley Montagy, “Letters and deeds”, Lorel Warnchiffed, Philadelphia, 1837, Vol I, page 252. 18. Finlay, G.”History of Greece”, Oxford Clarendia Press, 1877 19. I.C.Hobhouse, “A travel through Albania and the other provinces of the European Turkey and Asia to Constantinople during the years 1808 and 1510, Vol.I, second edition, London 1813.

20. Lord Bayron, “Letter exchange of Lord Bayron”, Firenze, G.Duçi, 1932. 21. Pouqueville, F.C.H.L.”Travels through Morea, Albania and several other parts of the Ottoman Empire to the Constantinople during the years 1798, 1799, 1800 and 1801". Paris 1805, Vol III. 22. Baleta “Shqiptarët përballë shovinizmit serbo-grek”, Tiranë 1995, f.62. 23. Po aty, f.75 24. Alfred Frashëri, Neki Frashëri, “Frashëri në historinë e Shqipërisë”, Tiranë 2007, f.52 25. Gazeta “Shekulli”, 8 maj 2004, f.3 26. Gazmend Shpuza, “Dukuri të bashkëjetesës ndërfetare”. Revista “Univers”, Nr.9, Viti 2007, f.27 27. Po aty, f.31 28. T.S.Hughes, “Travels in Greece and Albania”, London 1830, vol II, page 105. 29. W.Leak, “Traveling in the Northern Greece, London 1853. 30. P. Aravantinos, “Hronographia tes Eperoy..Athenai, 1856. 580 Nuri Dragoj 31. A. Mamopoulos, “Epirus, 1961, Vol A. f. 1849. 32. H.F.Tozer, “Research in the highlands of Turkey”, London, 1800, Vol I, page 200. 33. Barletius, “Historia e Skënderbeut”. 34. A. Boue, “Summary of travel in European Turkey”, Vienna 1854. 35. Stefanaq Pollo, “ 70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare”, Tiranë 1993, f. 23 36. Po aty 37. Po aty 38. Koço Bihiku, “70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare”, Tiranë 1993, f. 33. 39. Gazeta “Kombi”, 1 janar 1907, nr. 21, f. 2 40. Stefanaq Pollo, vepër e cituar, f. 26 41. Po aty, f. 27. 42. Gazeta “Illyria” e Nju-Jorkut, 23 mars 2008 43. Valentina Duka, “70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare”, Tiranë 1993, f. 38. 44. Gazeta “Dielli”, 28 korrik 1919, cituar nga V.Duka, “70 vjet

të Kishës…”.f. 40. 45. Uran Butka, “Ringjallja”, Tiranë 1996. f. 13-15 46. Gazeta “Republika”, 5 mars 2006 47. Gayeta “Illyria”, Nju-Jork, 23 mars 2008 48. AQSH. Fondi 647, Dos.206, f.2 49. Kaliopi Naska, “70 vjet të Kishës Ortodokse..”, f.14. 50. AQSH, Fondi 251, Dosja 1254, viti 1922 51. Kaliopi Naska, vepër e cituar, f.16 52. AQSH, Fondi 141, Dosje 436, f.15 53. AQSH, Fondi 251, Dos.186, f.15 54. AQSH, Fondi 252, Dos.1177, f.22. Kaliopi Naska, “70 vjet të Kishës Ortodoske Autoqefale Shqiptare”, f.19 55. Bisedime të Këshillit Kombëtar, faqe 221, viti 1923 56. AQSH. Dosja 20, viti 1927, f.152 57. Viron Koka, “70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale”, Tiranë 1993, f.71. 58. Fatmira Rama, “70 vjet të kishës..”, vepër e cituar, f.63 59. AQSH, Fondi 251, Dos. 238, viti 1927, cituar nga F.Rama 60. AQSH.Fondi 252, Dos.39, viti 1929 61. AQSH.Fondi 251, Dosja 850, viti 1929 Shqiptarët dhe grekët 581 62. Aurela Anastasi, “70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare”, f.57 63. Foto Cici, vepër e cituar 64. Behar Shtylla, “Fan Noli siç e kam njohur”, 1997, f. 96 65. Po aty, f. 94 66. Foto Cici, “Midis shqiptarësisë dhe grekësisë”, Tiranë 2006, f. 146 67. B.Shtylla, vepër e cituar, f. 98 68. Statuti i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, Tiranë 1950 69. Atë Nikollë Marku, gazeta “Republika”, 8,9 mars 2008 70. Sh.Delvina, gazeta “Republika”, 29,30 nëntor 2006 71. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 2,3 dhjetor 2006 72. Po aty 73. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 29 nëntor 2006 74. At Nikollë Marku, gazeta “Republika”, 9,11 mars 2008 75. Po aty 76. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 2 dhjetor 2006 77. Po aty 77/1. F. A. Reed, “Salonica Terminus”, Talonbooks, Burnaby Canada, 1996, f.119. 78. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 2 dhjetor 2006 79. Ndriçim Kulla, “Dritëhijet shqiptaro – greke”, Tiranë 2008,

f.151 79/1. Anastasios Janullatos: “Globalizmi dhe Orthodhoksia”, Botim i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 2004, f. 172 79/2. Fani Mihalopullos: “Kozmai nga Etolia”, Shtëpia botuese “Neraida”, Tiranë 1999, f. 21 79/3. Anastasios Janullatos: “Globalizmi dhe Orthodhoksia”, vepër e cituar,f. 172 79/4. Po aty 80. A Baleta, vepër e cituar, f. 243 81. K. Xoxa, gazeta “Republika”, 24 dhjetor 2008 82. Po aty 83. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 30 nëntor 2006 84. Po aty 85. Po aty 86. Po aty 87. Po aty 88. Po aty 89. At Marku, gazeta “Republika”, 11 mars 2008 582 Nuri Dragoj 90. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 29 nëntor 2006 91. A. Janullatos, gazeta “Shekulli”, 15 maj 2007 92. Gazeta “Shekulli”, 15 maj 2007 93. Po aty 94. Po aty 95. Po aty 96. S. Godo, Gazeta “Shekulli”, 19 maj 2007 97. Po aty 98. Po aty 99. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 3 dhjetor 2006 100. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 30 nëntor 2006 101. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 3 dhjetor 2006. 102. Po aty 103. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 30 nëntor 2006 104. Qerim Panariti, Albumi II, f. 102 105. Gazeta Ballkan, 23 dhe 24 qershor 2007 106. Arshi Pipa, “ALBANICA journal of Albanological Research and Criticism”, 6 prill 1994 107. “ALBANICA journal of Albanological Research and Criticism”, 14 prill 1994 108. Gazeta “Panorama”, 9 janar 2003 109. Po aty, 29 shtator 2005 110. “Gazeta Shqiptare”, 3 korrik 2006 111. Po aty, 2 korrik 2006 112. Po aty

113. N. Dragoj, “Eshtra që akuzojnë” (Zhvarrimet në Përmet, turp i politikës”, Tiranë, qershor 2006, f. 72 114. Po aty 115. Po aty, f. 76 116. Po aty, f. 81 117. “Eshtra që akuzojnë”, vepër e cituar, f.83 118. Po aty, f. 49 119. Po aty, f. 51 120. “Eshtra që akuzojnë..”, vepër e cituar 121. Po aty 122. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 2 dhjetor 2006 123. Po aty 124. Eshtra që akuzojnë..”, vepër e cituar.. Shqiptarët dhe grekët 583 125. Po aty f.78 126. “Gazeta Shqiptare”, 12 qershor 2008 127. N. Shyti, gazeta “Republika”, 20 qershor 2008 128. Po aty 129. Po aty 130. Po aty 131. Po aty 132. “Eshtra që akuzojnë.”, vepëre cituar 133. Po aty, f.54 134. Myslim Islami, “Histori e Tjetërsuar”, Tiranë 2005, f.309 135. A. Baleta, gazeta “Republika”, 30 nëntor 2008 136. Po aty 137. Po aty 138. Po aty 139. “Gazeta Shqiptare”, 8 dhjetor 2008 140. Po aty 141. “Gazeta Shqiptare”, 9 dhjetor 2008 142. “Gazeta Shqiptare”, 8 dhjetor 2008 143. Po aty, datë 11 dhjetor 2008 144. Po aty 145. Po aty 146. Gazeta “Shekulli”, 19 dhjetor 2008 147. Gazeta “Panorama”, 19 dhjetor 2008 Pjesa e e shtatë 1. P. Xhufi, gazeta “Republika, 2,3 dhjetor 2006 2. S. Rusha, “Himara në Stuhitë e shekujve”, Tiranë 2001, f. 153 3. Sh. Demiraj, vepër e cituar, f. 141 4. Po aty, f. 144. 5. P. Xhufi, “Dilema e Arbrit”, f. 414 6. Petro Marko, “Intervistë me vetveten”,Tiranë 2000, f. 48 7. Sh. Demiraj, vepër e cituar, f. 157 8. Sh. Demiraj, vepër e cituar f. 166 9. Ligor Mile, “Shqipëria në vitet e Lidhjes Shqiptare”, vëll.I,

f.45-47 10. Emin Riza, Arkitektura e banesës popullore në zonën e “Bregut të Detit” (Labëri), “Monumentet” 20, Tiranë 1980, f. 45-49. Gazeta “Republika”, datë 6 korrik 2008 11. Rrok Zojzi, Ndamja krahinore e popullit shqiptar, “Etnografia shqiptare” I, Tiranë 1962. 12. Petraq Pepo, “Materiale për historinë e krahinës së Himarës në vitet 1785-1788”, në “Studime historike” 3, Tiranë 1964. A. Muka, gazeta “Republika”, 6 korrik 2008 13. Spiro Shkurti, Kultura dhe përpunimi i ullirit në fshatin Piqeras (Sarandë), “Etnografia shqiptare” V, Tiranë 1974, f.155-183 14. Qemal Haxhihasani, “Shënime nga terreni”, Arkivi i Departamentit të Folklorit, vëllimet nr. 51 dhe 69, Tiranë 1949 dhe 1950. Gazeta “Republika”, 6 korrik 2008 15. Ali Muka, gazeta “Republika”, 6 korrik 2008 16. Po aty 17. Po aty 18. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 2,3 dhjetor 2006 19. A.Muka, gazeta “Republika”, 6 korrik 2008 20. Sh. Delvina, gazeta “Republika”, 29, 30 nëntor 2006 21. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 2,3 dhjetor 2006 22. AQSH. F.251, D.87, viti 1924 23. “Elita Shqiptare”, vepër e cituar 24. Teodoro Pangallos, në gazetën e Athinës, 3 nëntor 2000. Sipas dokumenteve nga Arkivi i Teodoro Pangallos, vëllimi i dytë, 1925-1952, f.114, botuar nga shtëpia botuese “Kedros” Athinë, 1974 25. U.Butka, “Gjeniu i Kombit” 26. Teodoro Pangallos, vepër e cituar Shtojcë 27. Tajar Zavalani, “Histori i Shqipnisë”, 1998 f. 130-134 28. Po aty 29. Historia e Skënderbeut, botim i vitit 1967, f. 22 30. F. Noli, Histori e Skënderbeut, f. 167 31. Figura e Skënderbeut, simbol i popullit të vet, f. 5 32. J.F.Fallmerayer, vepër e cituar, f.189 33. Po aty f.204 34. Po aty 35. I. Kadare, gazeta “Panorama”, 17 nëntor 2008 36. Po aty

37. S. Godo, “Gazeta Shqiptare”, 26 nëntor 2008. Shqiptarët dhe grekët 585 38. Po aty 39. Uran Butka, “Elita shqiptare”, vepër e cituar 40. J.Ph. Fallmerayer “Elementi shqiptar në Greqi”, botim i vitit 1857 në Gjermani, sjell në shqip botimet “Saraçi”, nëntor 2003, f.114 41. Po aty f. 115 42. Po aty f. 165 43. Po aty f. 264 44. Po aty f. 265 45. Foto Cici, vepër e cituar, f.219 46. Gazeta “Republika, 2,3 dhjetor 2006 47. Po aty 48. Po aty 48/1. Abdi Baleta, “Shqiptarët përballë shovinizmit serbo-grek”, Tiranë 1995 f. 167. 49. Po aty 50. Gazeta “Panorama”, 27 maj 2004. Deklaratë e Micotaqisit në Athinë, 11 korrik 1993 51. P. Xhufi, gazeta “Republika”, 3 dhjetor 2006 52. Foto Cici, vepër e cituar, f.216 53. Po aty, f.232 54. Po aty 55. Alfred Frashëri, Neki Frashëri,”Frashëri në historinë e Shqipërisë”, Tiranë 2007, f.56 56. Po aty 57. Gazeta “Dielli”, shkurt 1916. U.Butka “Elita shqiptare”, Tiranë 2008 58. Gazeta “Shqip”, 21 prill 2008 59. Uran Butka, “Elita shqiptare”, vepër e cituar 60. H.Bajrami, L.Rushiti, M.Pirraku, Letër për çështjen e Kosovës, drejtuar institucioneve më të larta ndërkombëtare, 30 nëntor 2007, vepër e cituar 61. Po aty 62. Rexhep Qose, “Strategjia e bashkimit shqiptar”, f. 157 63. Po aty 64. N.Dragoj, “Penë dhe pushkë për mëmëdhenë”, Tiranë 2006, f.27