Leksykon Pwn (1972) - N-z

nabłonek 753 myszowate (myszy, Muridae), najliczniejsza rodzina gryzoni; ok. 600 gat, w Polsce 8; dł. 640 cm; wszystkożerne, zjadają znaczne ilości nasion; kosmopolityczne; liczne szkodniki, np. badylarka, m. domowa, szczury. myszowór, zool. →tafa. Myszuga ALEKSANDER, 1853-1922, pol. śpiewak (tenor), pochodzenia ukr.; solista opery we Lwowie i Warszawie. myszy, zool. →myszowate. Myszyniec, w. w pow. ostrołęckim, woj. warsz., w obrębie Puszczy Myszynieckiej (Zielonej); ośr. regionu kurpiowskiego; 17911867 miasto. 1708 i 1741 okolice M. ośr. powstania chłopów kurpiowskich; 1863 zwycięstwo oddziałów kurpiowskich (Z. Padlewski) nad wojskami rosyjskimi. Myszyniecka Puszcza (Puszcza Zielona), pn. część Puszczy Kurpiowskiej; na pn. graniczy z Puszczą 2Piską, na pd. z doliną Narwi; pow. ok. 2400 km ; drzewostan gł. sosnowy. Myśla, rz., pr. dopływ dolnej Odry; dł. 60 km, dorzecze 1225 km2. Myślenice, m. pow. w woj. krak., nad Rabą; 12,2 tys. mieszk. (1970); przemysł galanteryjny i metal.; miejscowość letniskowa; muzeum; prawa miejskie przed 1356. — W okresie okupacji hitlerowskiej rejon działań GL i AL. myślenie, w szerokim znaczeniu wszelki przebieg świadomych procesów psych., czynność umysłu; w węższym znaczeniu aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki między różnymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązania określonych problemów (zadań, zagadnień). myślenie abstrakcyjne, myślenie za pomocą pojęć abstrakcyjnych, bez opierania się na danych bezpośrednio w spostrzeżeniu właściwościach i cechach przedmiotów. Myślenickie Turnie, szczyt w pasie reglowym Tatr Zach.; 1354 m; stacja przesiadkowa kolejki linowej z Kuźnic na Kasprowy Wierch. myślenie konkretne, myślenie oparte na bezpośrednio danych w spostrzeżeniu cechach i właściwościach przedmiotów; występuje gł. u zwierząt i małych dzieci. myślenie magiczne, przekonanie, że za pomocą symboliki, słów, gestów, myśli itp. można oddziaływać na realne przedmioty i zdarzenia; występuje u dzieci i ludów pierwotnych; podłoże przesądów i zabobonów. myślenie obrazowo-ruchowe, myślenie dokonujące się w bezpośrednim działaniu, wyłącznie na podstawie spostrzeżeń, przy-

pomnień i operacji ruchowych na konkretnych przedmiotach; występuje u zwierząt i dzieci. myślenie pojęciowe, wyższa forma myślenia oparta na mowie, posługiwaniu się pojęciami i na takich operacjach myślowych, jak analiza, synteza, uogólnianie i abstrahowanie. myślenie prelogiczne, myślenie nie o-parte dostatecznie na zasadach logiki, zawierające elementy sprzeczne; występuje u małych dzieci oraz w niektórych zaburzeniach psychicznych. myślenie refleksyjne, wyższa forma myślenia (abstrakcyjnego i pojęciowego), dla którego charakterystyczne jest przewidywanie i rozważanie konsekwencji, namysł i zastanowienie. Myśliborskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Myśliborskim (woj. szczecińskie); pow. 620 ha, głęb. do 22,3 m; przepływa Myśla. Myśliborskie Pojezierze, zach. część Pojezierza Pomorskiego; wys. do 167 m; moreny zlodowacenia bałtyckiego; niewielkie jeziora, największe Jez. Myśliborskie. Myślibórz, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Jez. Myśliborskim; 8,7 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, spoż., maszyn., drzewny; węzeł kol.; kościół got.-renes. (XIII-XVI w.), fragmenty got. murów miejskich (XIV w.), got. kaplica (XV w.), barok, ratusz (XVIII w.) — Założony k. słow. grodu i osady Sołdzin; prawa miejskie 1262-70; XIII-XVI w. stolica Nowej Marchii. Myślicki IGNACY (I. Halpern), 1874-1935, filozof i historyk filozofii; znany jako tłumacz i popularyzator filozofii B. Spinozy i materialistów fr. XVIII w. myślistwo, umiejętność i sztuka polowania na zwierzynę, prowadzonego zgodnie z prawem i etyką łow.; dziedzina łowiectwa; m. ptasze — dziedzina sokolnic-twa — łowy z ptakami łowczymi. myśliwiec, lotn.: 1) →myśliwski samolot; 2) pilot samolotu myśliwskiego. Myśliwiec FRANCISZEK, 1870-1941, działacz nar. na Śląsku; od 1930 prezes Górnośląskiego Zjednoczenia Rolników; 1936-39 prezes Dzielnicy Śląskiej ZPwN; zamordowany przez hitlerowców. myśliwiec bombardujący →myśliwskobombowy samolot. myśliwskie psy, psy wyszkolone do pomocy w polowaniu; zależnie od spełnianej funkcji mogą być gończymi, legawca-mi, posokowcami, płochaczami, norowca-mi, dzikarzami. myśliwski samolot (myśliwiec), samolot wojsk, przystosowany gł. do zwalczania samolotów przeciwnika w powietrzu; szybki, zwrotny, wyposażony w aparaturę elektroniczną, uzbrojony gł. w działka

i rakiety; rodzaje: przechwytujący, my-śliwskobombowy, myśliwsko-rozpoznaw-czy. myśliwsko-bombowy samolot (myśliwiec bombardujący), samolot myśliwski przystosowany do zwalczania celów naziemnych (za pomocą bomb, rakiet itp.); po zrzuceniu ładunku bojowego ma własności myśliwca. myśliwsko-rozpoznawczy samolot, samolot myśliwski z aparaturą (np. fot.) do prowadzenia rozpoznania. myśliwsko-szturmowy samolot (szturmowiec), samolot myśliwski przystosowany do zwalczania drobnych i stosunkowo słabych celów naziemnych, zwykle z lotu koszącego lub nurkowego; silnie uzbrojony (działka, karabiny maszyn., rakiety) i opancerzony. „Myśl Narodowa", tygodnik społ.-kult. ND, wydawany 1921-39 w Warszawie. „Myśl Niepodległa", pismo społ.-polit., wydawane w Warszawie 1906-31; od 1918 skrajnie nacjonalistyczne. myślnik (pauza), znak graf. (interpunkcyjny) w postaci poziomej kreski (—), którego się używa zamiast domyślnego członu zdania, przed wyrażeniem uogólniającym, w celu nawiązania do pierwotnego toku zdania itp. „Myśl Polska", dwumiesięcznik polit., społ., artyst. i lit., wydawany w Warszawie 1915-18; red.: W. Orłowski, J. Mort-kowicz. My Tho [mi to], m. w Rep. Wietnamu Pd., w delcie Mekongu; 30 tys. mieszk. (1960); ośr. przemysłu włók. i spożywczegoMytiszczy, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 112 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., włókienniczy. myto, w dawnej Polsce opłata za przewozy, przejazdy przez groble, mosty, rogatki i promem, za wykonywanie usługi; później gł. opłata za przejazd przez rogatki. Myzja, w starożytności kraina w pd.-żach. Azji Mn.; zamieszkana od ok. 1200 p.n.e. przez indoeur. Myzów; od ok. 546 pod władzą kolejno: Persów, Seleucydów, Pergamonu i z nim przekazana (133 p.n.e.) Rzymowi. Mzab, region oaz w Algierii, na Saharze; około 60 tys. mieszk.; gł. ośr. Ghar-daja; uprawa palmy daktylowej; rzemiosło. Mżawanadze WASILIJ P., ur. 1902, radz. działacz ruchu robotn.; od 1953 I sekr. KC KP Gruzji, od 1957 zastępca czł. Biura Polit. KC KPZR. mżawka, opad atm. składający się z b. dużej ilości kropelek wody o średnicach mniejszych od 0,5 mm; pada z niskich chmur warstwowych.

n, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. v {ny) od północnosemic-kiej (fenickiej) litery nun, która była znakiem spółgłoski nosowej. n, skrót przedrostka nano-. N, symbol pierwiastka chem. azotu. N, symbol jednostki niuton. Na, symbol pierwiastka chem. sodu. Naab [na:p], rz. w NRF, 1. dopływ Dunaju; dł. 145 km. Naarden [na:r-], m. w zach. Holandii; 73 tys. mieszki (1960); ośr. turystyczny. nabab →nawab. Nabadwip, m. w Indii (Bengal Zach.); 73 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., ceram.; ośr. kultu rel. wyznawców wisz-nuizmu, nabam, org. środek grzybobójczy (fungicyd) stosowany gł. w mieszaninie z siarczanem cynku do zwalczania zarazy ziemniaczanej, suchej plamistości liści. „Nabat", pismo ros. wydawane 1875-81 (z przerwami) w Genewie, potem w Londynie; redagowane przez P. Tkaczowa i Polaka K. Turskiego; wyrażało poglądy

zwolenników blankizmu w ros. ruchu narodnickim. Nabatejczycy, w starożytności plemię arab., w VI w. p.n.e. osiadłe na terenach obecnej Jordanii; twórcy silnego państwa (III w.), z gł. m. — Petra, 105/106 n.e. włączonego do rzym. pro w. Arabii. Nabi, 1642(?)-1712, poeta tur.; poematy dydaktyczne,-obyczajowe, liryki, opisy przyrody. nabiegunnik, nasadka bieguna magnet. w maszynie elektr. odpowiednio kształtująca szczelinę między nią i twornikiem. Nabielak LUDWIK, 1804-83, poeta, publicysta, historyk; 1830 uczestnik spisku podchorążych, jeden z przywódców ataku na Belweder; na emigracji czł. TDP, następnie rzecznik poglądów A. Towiańskie-go. Nabielak ROBERT, 1818-po 1877, działacz patriot.; więziony przez Austriaków (1845-48 w twierdzy w Szpilbergu) za uczestnictwo w przygotowaniach do powstania. nabieżnik, żegl. zespół 2 znaków nawigacyjnych ustawionych tak, że kierunek

wyznaczony łączącą je prostą wskazuje właściwy kurs statku w trudnych dla żeglugi miejscach itp. nabiści, grupa artystów fr. działających wspólnie w Paryżu (1888-1903); propagowali sztukę dekoracyjną syntet. i symbol., której celem było pokazywanie istoty zjawisk; próbowali objąć swym programem wszystkie dyscypliny piast.; członkowie m.in. P. Sérusier — założyciel, E. Bernard, M. Denis. nabla V operator różniczkowy wyrażający się we współrzędnych kartezjańskich sumą pierwszych pochodnych cząstkowych. Nablus, m. w pn.-zach. Jordanii, ośr. adm. okręgu N.; 61 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., chemiczny. nabłonek →nabłonkowa tkanka.

n

754 nabłonek nabłonek, bot. →kutykula. nabłoniak, med. →rak. nabłoniak kosmówkowy (kosmówczak), nowotwór złośliwy w macicy, jajniku, jajowodzie, powstający z resztek łożyska po porodzie; leczenie przez operacyjne usunięcie narządu rodnego. nabłonkowa tkanka (nabłonek), grupa tkanek organizmu zwierzęcego zbudowanych ze ściśle przylegających komórek, tworzących jedną lub więcej warstw; pokrywa skórę i błony łącznotkankowe wyściełające jamy różnych narządów i przewodów; rola ochronna, w wymianie substancji, wydzielnicza i w odbiorze bodźców. nabłyszczanie, włók. nadawanie tkaninie połysku, przeprowadzane zwykle na gładziarkach (kalandrach) ciernych, których walce ślizgają sią po tkaninie. naboczna linia, anat. →linia boczna. Naborowski DANIEL, 1573-1640, poeta; przedstawiciel wczesnego baroku; fraszki, pieśni miłosne, panegiryki, przekłady Pe-trarki. naborowywanie, obróbka cieplno-chem. polegająca na nasycaniu borem warstwy powierzchniowej przedmiotu stal. w celu zwiększenia jej twardości, odporności na działanie kwasów, zwł. solnego. nabój, wojsk, jednostka amunicji broni palnej, składa się z materiału wybuchowego, jego osłony, spłonki lub zapłonnika i pocisku; n. bojowe, ćwiczebne, szkolne; n. strzelecki, artyleryjski. nabój elektryczny →ładunek elektryczny. nabój hutniczy, porcja materiałów wsadowych (np. ruda, paliwo, topnik) ładowanych jednorazowo do hutn. pieca. nabrzeże, umocniony brzeg morza, rzeki itp., dostosowany najczęściej do przyjmowania statków wodnych, wyposażony w urządzenia przeładunkowe, drogi, dworce, magazyny itp., w porcie morskim. Nabu (Nebo), mit. babil. bóg pisarzy, wynalazca pisma i tabliczki glinianej; syn Marduka; zapisywał losy świata i ludzi, ustalone przez ojca. Nabuchodonozor II →Nebokadnezar II. Nabul, m. w pn.-zach. Tunezji, nad M. Śródziemnym; 34 tys. mieszk. (1966); znane z artyst. rzemiosła (dywany, ceramika); kąpielisko morskie. Nacagdordż DASZDORDŻIJN, 1906-37, mong. pisarz i działacz społ.: sztuki teatr., wiersze, opowiadania; libretto do pierwszej mong. opery. Nacala [nəkalə], nowy port w Mozambiku, nad Kanałem Mozambickim. Nachgeschichte [na:chgəszyśtə; niem.], lit. →poakcja. Nachiczewan, m. w Azerb.SRR, stoi. ‰ chiczewańskiej ASRR; 33 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. spożywczy. Nachiczewańska ASRR, republika autonomiczna w Azerb.SRR; 5,5 tys. km*, 202 tys. mieszk. (1970); stoi. Nachiczewani; wy-żynnogórzysta; wydobycie soli kam., rud molibdenu, ołowiu; przemysł lekki, spoż.; uprawa bawełny, winorośli, drzew owocowych; hodowla owiec, jedwabników. Nachimow PAWIEŁ S., 1802-55, admirał ros.; w czasie wojny krymskiej rozbił pod Synopą flotę rur. (1853). Náchod, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), u podnóży G. Orlich, przy granicy z Polską; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. 1866 zwycięstwo korpusu prus. nad wojskami austriackimi. Nachodka, m. w Ros.FSRR, w Kraju Nadmorskim, duży port handl. i rybacki nad M. Japońskim; 105 tys. mieszk. (1970); przemysł rybny. nachromowywanie, obróbka cieplno--chem. polegająca na wprowadzaniu chromu do warstwy wierzchniej przedmiotu stal. w celu podwyższenia jej twardości, odporności na ścieranie i korozję. Nachtigal [nach-] GUSTAW, 1834-85, niem. badacz Afryki, lekarz; badania na Saharze i w Sudanie; jeden z inicjatorów kolonializmu niem. w Togo i Kamerunie.

Nacht-Samborski ARTUR →Samborski Artur. naciąg, urządzenie w mechanizmie zegarowym pośredniczące w przekazywaniu e-nergii z zewnątrz do elementu napędowego (np. sprężyny), służącego do jej magazynowania; n. ręczny, elektr. i automatyczny. naciek, med. ograniczone lub rozlane obrzmienie tkanki wskutek gromadzenia się w niej wysięku zapalnego lub komórek nowotworowych. nacieki mineralne, soplowate formy skupień miner., wydzielających się z krążących w skałach roztworów miner, wskutek zmiany ich składu chem. i wyparowywania, np. stalaktyty. „Nacion, La" [la nation], chilijski dziennik prorządowy, wydawany od 1917. nacisk selekcyjny, biol. nasilenie doboru naturalnego w populacji, mierzone różnicą wydajności rozrodczej konkurujących z sobą osobników, różniących sią określoną cechą. nacja, naród, narodowość. Nacjonalistyczna (Narodowa) Partia Filipin, jedna z gł. partii polit. Filipin, zał. 1907; reprezentuje interesy finansjery i obszarników. nacjonalizacja (unarodowienie, upaństwowienie), likwidacja prywatnej własności środków produkcji i ich przejęcie na własność społ., z reguły przez państwo; n. jest niezbędnym etapem przechodzenia od kapitalist. do socjalist. stosunków społ.--ekon.; umożliwia utworzenie ogólnospoł. własności środków produkcji jako podstawy socjalist. stosunków produkcji. nacjonalizacja w Polsce Ludowej, przeprowadzona na podstawie kilku ustaw, gł. ustawy z 3 I 1946, na mocy której znacjonalizowano przedsiębiorstwa przem., górn., komunik., portowe; część ziemi znacjonalizowano na mocy dekretu z 6 IX 1944. nacjonalizm, postawa społ.-polit. i ideologia postulująca nadrzędność interesów własnego narodu; przeciwieństwo internacjonalizmu; jest wytworem panowania klas posiadających, których interesy przedstawia jako ogólnonar.; w postaci agresywnej — szowinizm; szczególną formą n., przejawiającego się w dążeniu do wyzwolenia nar., ale bez tendencji do wywyższania się nad inne narody, jest n. związany z walką narodowowyzwoleńczą byłych krajów kolonialnych i podporządkowanych. Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych (NKWP), najwyższy pol), organ wojsk, w III powstaniu śląskim; planował i kierował działaniami powstańczymi1; siedziba — Szopienice. Naczelna Organizacja Techniczna (NOT), związek stowarzyszeń nauk.-techn. zrzeszających inżynierów i techników, zał. 1945; szereg komisji o określonych zadaniach techn., ekon., społ.; ok. 50 czasopism techn.; NOT organizuje co 4-5 lat (od 1946) Kongresy Techników Pol. — o-gólnopol. zjazdy nauk. obejmujące wszystkie dziedziny techniki. Naczelna Rada Ludowa (NRL), nielegalna organizacja polit. zał. 1916 w Poznaniu; postulowała pokojowe przyłączenie ziem zaboru prus. do Polski; 1918 zwołała Pol. Sejm Dzielnicowy w Poznaniu; Komisariat NRL kierował powstaniem wielkopolskim; zlikwidowana 1919. Naczelne (Primates), rząd ssaków; układ nerwowy silnie rozwinięty, a zwłaszcza mózg; przynajmniej jedna para kończyn chwytnych; roślino- lub wszystkożerne; gł. strefa tropik, i subtropik.; małpiatki i małpy. naczelny: 1) sprawujący władzę zwierzchnią, mający stanowisko kierownicze; 2) centr., zasadniczy, najważniejszy, pierwszoplanowy, przodujący. Naczelny Komitet Ludowy (NKL), organ wykonawczy Zjednoczenia Stronnictw Demokr. i Socjalist., powstały IX 1943; II 1944 przekształcony w CKL.

Naczelny Komitet Narodowy (NKN), organ polit. utworzony 1914 w Krakowie przez grupę posłów pol. z sejmu galic, i austr. (pod przewodnictwem J. Leo), zwolenników rozwiązania sprawy niepodległości Polski przy pomocy państw centralnych. Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol), organ Polaków z armii ros., utworzony po rewolucji lutowej 1917; kierował organizowaniem wojsk, formacji pol. w Rosji; 4 II 1918 rozwiązał się po podporządkowaniu się Radzie Regencyjnej. naczepa, bezsilnikowy pojazd drogowy, którego przednia część, nie mająca kół jezdnych, spoczywa na ciągniku siodłowym. naczółek, arch. →fronton. naczółek, bud. trójkątna połać dachowa w tzw. dachu naczółkowym powstała przez ukośne ścięcie górnej części szczytu. Naczpol →Naczelny Polski Komitet Wojskowy. naczynia, anat. rurkowate przewody, którymi płynie krew (naczynia krwionośne: tętnice, żyły, naczynia włosowate) lub limfa (naczynia limfatyczne). naczynia (tracheje), bot. słupy martwych komórek drewna, przewodzące wodę; występują u okrytozalążkowych i niektórych innych grup roślin; rozwinęły się ewolucyjnie z cewek. naczyniak, nowotwór łagodny składający się gł. z naczyń krwionośnych lub lim-fatycznych, umiejscowiony zwykle w skórze; leczenie napromienianiem lub operacyjne. naczynia połączone, naczynia połączone ze sobą tak, że ciecz może swobodnie przepływać z jednego do drugiego; poziom cieczy w n.p. z tą samą cieczą jest taki sam, jeśli nad nimi panują jednakowe ciśnienia. naczyniowa błona, środk. błona gałki ocznej złożona z naczyniówki, ciała rzęskowego i tęczówki. naczyniowe rośliny, rośliny lądowe (paprotniki i nasienne) o dobrze rozwiniętych korzeniach, a pędach nadziemnych z tkanką łyko-drzewną; rozwinęły się z psy-lofitów. naczyniowy układ (układ krążenia), u kręgowców układ krwionośny i limfatycz-ny — układy zamknięte, mające własne przewody; u bezkręgowców najczęściej u.n. otwarty (zatokowy), cieczą krążącą jest hemolimfa. naczyniówka (jagodówka), część środkowej błony gałki ocznej leżąca między twardówką i siatkówką; zawiera liczne naczynia krwionośne, odżywiające siatkówkę. NAD, biochem. →dwunukleotyd nikotynamido-adeninowy. Nadaia analogia, techn. →wzgórza piaskowego analogia. nadajnik radiowy, zespół urządzeń do wytwarzania drgań elektr. wielkiej częstotliwości, ich modulowania, wzmacniania i doprowadzania do anteny nadawczej; radiofoniczny, telew., radiolokacyjny itp. Nadarzyce (w. w pow. wałeckim, woj. koszalińskim), w czasie II wojny świat. były tu obozy jenieckie: Oflag II D (oficerowie pol.) i Stalag II H Redevitz (jeńcy pol., radz., fr., jugosł., wł.), gdzie zginęło 12-20 tys. jeńców radz.; 1945 (4-6 II) ciężkie walki 6 dyw. piechoty 1 armii WP w ramach bitwy o przełamanie Wału Pomorskiego. nadążny układ, układ sterowania, w którym zadanie zależy od wyników pomiarów w innym niezależnym procesie (np. układ kierujący lufą działa za poruszającym się celem). nadbitka, artykuł z czasopisma lub pracy zbiorowej, wydany osobno z niezmienionego składu druk., bez zmiany numeracji stron, z tytułem nagłówkowym. nadborany, sole kwasu nadborowego HBO3; także sole kwasu borowego zawierające w swym składzie nadtlenek wodo-

Nadson 755 ru zamiast wody krystal., np. tzw. perbo-raks; stosowane m.in. do bielenia jedwabiu, wełny. Nadbrzeżne Góry, zachodnie łańcuchy Kordylierów Ameryki Pn., wzdłuż wybrzeży USA i Kanady; dł. ok. 3500 km, wys. do 4042 m (Waddington). nadbrzeżne prawo (ius naufragii), średniow. prawo nabycia własności rzeczy i ludzi wyrzuconych na ląd przez morze, przysługujące monarsze. nadbudowa, całokształt treści świadomości, form organizacji społ., poglądów ideologicznych i instytucji społ., kształtujących się pod wpływem bazy ekon. danego społeczeństwa; n. spełnia wobec bazy ekon. funkcje służące jej wprowadzeniu i utrzymaniu lub też dążące do jej zmiany i obalenia. nadbudowa, bud. rozbudowa polegająca na zwiększeniu liczby kondygnacji bez zmiany powierzchni zabudowy. nadbudowa ideologiczna, część nadbudowy obejmująca ogół panujących w danej formacji społ.-ekon. form świadomości i ideologii (poglądy polit., prawne, filoz., rel., etyczne i in.). nadbudowa instytucjonalna, część nadbudowy obejmująca odpowiadające panującym w danej formacji społ.-ekon. stosunkom społ. instytucje polit., prawne, filoz., rel., etyczne i in. nadbudówka, zamknięte pomieszczenie na górnym pokładzie statku wodnego, sięgające od burty do burty, położone na dziobie (dziobówka), w części środk. (średniówka) lub na rufie (rufówka). nadburcie (falszburta), pionowe przedłużenie burty statku wodnego wystające ponad pokład górny, zakończone poręczą; zabezpiecza pokład przed zalewaniem przez fale, chroni ludzi przed wypadnięciem. nadchlorany, sole najtrwalszego z tlenowych kwasów chloru — kwasu nadchlorowego HC104; ogrzewane wydzielają tlen; stosowane do wyrobu detonatorów i materiałów wybuchowych. nadciekłość, fiz. →nadpłynność. nadcisańska kultura, archeol. jedna z roln. neolitycznych kultur naddunajskich. nadciśnienie, fiz. nadwyżka ciśnienia ponad ciśnienie otoczenia. nadciśnienie tętnicze (hipertensja, hipertonia), chorobliwe podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi ponad normę spoczynkową, zwykle 150/90 mm Hg; przyczyny różne, powstaniu sprzyjają ujemne bodźce psych, i świata cywilizowanego. nadczynność tarczycy →Basedowa-Gravesa choroba. naddatek obróbkowy, część materiału usuwana przy kształtowaniu przedmiotu obrabianego. Naddnieprzańska Nizina, niz. w Ukr. SRR, między środk. biegiem Dniepru a Wyż. Środkoworosyjską; wys. 50-160 m; region rolniczy. Naddnieprzańska Wyżyna, wyż. w Ukr. SRR, między środk. biegiem Dniepru i Bohu; wys. do 323 m; region rolniczy. Naddunajska Nizina →Wołoska Nizina. Naddunajskie Księstwa, nazwa przyjęta w XIX w. dla Mołdawii i Wołoszczyzny przed ich połączeniem się w państwo rum. (1862). naddunajskie kultury, archeol. krąg roln. kultur neolitycznych z centrum nad środk. Dunajem; siekiery z łupku, drobne narzędzia krzemienne; gliniane figurki bóstw macierzyńskich. naddźwiękowy przepływ, przepływ gazu z prędkością większą od prędkości rozchodzenia się w nim dźwięku; rozpatrywany przez gazodynamikę i aerotermody-namikę. Nadeau [nado] MAURICE, ur. 1911, fr. krytyk lit.; łączył analizę lit. z ostrym widzeniem zagadnień społ.-polit.; założyciel pisma „Lettres nouvelles"; historyk surrealizmu. nadecznik (Spongilla lacustris), drobna gąbka słodkowodna; wytwarza szkielet z

igieł krzemionkowych połączonych spon-giną. nadfioletowe promienie (promienie ultrafioletowe), niewidzialne promieniowanie elektromagnet. o dł. fali od 0,4 μm do ok. 0,01 μm, wywołujące m.in. fluores-cencję, fotoluminescencję, zaczerniające błonę fot.; odznaczają się dużą aktywnością biologiczną. nadgarstek, odcinek ręki łączący się z z przedramieniem; szkielet n. tworzy kilka drobnych kostek. nadgraniczna strefa →graniczna strefa. Nadijad, m. w Indii (Gudżarat); 79 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. nadir, punkt na sferze niebieskiej, przeciwległy zenitowi. Nadir Szah, 1688-1747, szach pers. od 1736, twórca potężnego państwa; wyzwolił kraje spod panowania afgańskiego, rozszerzył jego granice po Kaukaz i pn.-zach. Indie; zwalczał szyityzm; jego okrutne rządy powodowały częste powstania. Nadir Szah Mohammed, 1880-1933, król Afganistanu od 1929; obalił rządy uzurpatora Baczcza-i Sakau; przywrócił przywileje duchowieństwa i feudałów; zawarł umowę o nieagresji z ZSRR. Nadkaspijska Nizina, niz. w ZSRR, nad M. Kaspijskim, w dorzeczu dolnego biegu2 Wołgi, Uralu, Emby i Kumy; ok. 200 tys. km ; część pd. leży poniżej p.m. (do 28 m); liczne słone jeziora; roślinność półpustynna; częste suchowieje; wydobycie ropy naft., soli kam.; w dolinach rzek warzywnictwo, sadownictwo. nadkażenie →superinfekcja. nadkład, górn. skały płonne leżące nad złożem kopaliny użytecznej. nadkwaśność soku żołądkowego, zaburzenie czynności wydzielniczej żołądka, polegające na nadmiernym wydzielaniu kwasu solnego przez komórki jego błony śluzowej. nadleśnictwo, leśna jednostka gosp.-adm.; pod względem gosp. składa się zwykle z paru obrębów leśnych; pod względem adm. podzielone na kilka leś-nictw. nadlufka (dwojak), łow. dubeltówka o pionowym układzie luf. nadmanganianometria (manganometria), jedna z metod oksydymetrii polegająca na miareczkowaniu roztworu reduktora mianowanym roztworem utleniacza — nadmanganianu potasowego KMn04. nadmanganiany, sole kwasu nadmanganowego HMn04; fioletowe kryształy; silne utleniacze; najważniejszy — n. potasowy KMn04. nadmetraż, powierzchnia przekraczająca przewidzianą w przepisach kwaterunkowych powierzchnię mieszkalną dla lokatorów danego mieszkania. Nadmorski Kraj, jednostka adm. w azjat. części Ros.FSRR, nad M. Japońskim; 165,9 tys. km2, 1,7 mln mieszk. (1970); ośr. adm. Władywostok; wydobycie węgla, rud cynku, ołowiu, cyny; przemysł rybny i drzewny (2/3 pow. — lasy); rybołówstwo, myślistwo. nadmuchiwarka, odmiana rdzeniarki. nadnapięcie, dodatkowe napięcie, o które należy powiększyć teoretyczną wartość siły elektromotorycznej, aby spowodować przebieg danej reakcji elektrochem. z o-kreśloną szybkością. nadnerczak (rak jasnokomórkowy nerki), b. złośliwy nowotwór, szybko dający przerzuty, gł. do płuc. nadnercze, gruczoł dokrewny kręgowców położony w sąsiedztwie nerek, u człowieka małe żółtawe ciało nad każdą nerką; hormony n. regulują m.in. gospodarkę wodną i mineralną organizmu, przemianę cukrów, białek, tłuszczów, ciśnienie krwi. Nadnotecka Puszcza (Notecka Puszcza), kompleks lasów na obszarze wydmowym między Notecią a Wartą; pow. ok. 1000 km2; drzewostan mieszany i sosnowy. nadobnica alpejska (Rosalia alpina), du-

ży szaroniebieski chrząszcz; larwa żeruje w drewnie buków; w Polsce rzadka, chroniona. nadoczodołowe łuki (łuki brwiowe), zgrubienia kostne u człowieka nad górną krawędzią oczodołu, nie dochodzące do kości jarzmowych. nadoczodołowe wały, silne zgrubienie kostne nad oczodołami sięgające aż do kości jarzmowych; cechują niektóre naczelne; występowały u kopalnych przodków człowieka, zanikły u Homo sapiens. Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Organicznego „Rokita", w Brzegu Dolnym (woj. wrocławskie), uruchomione 1946, jedne z największych zakładów chem. przemysłu org. w Polsce. „Nadodrze", miesięcznik społ.-kult. (od 1965 dwutygodnik), wydawany w Zielonej Górze od 1957 przez Lubuskie Tow. Kulturalne. nadolbrzymy, gwiazdy o największych rozmiarach i jasnościach absolutnych (102-106 razy jaśniejsze od Słońca), zaliczane do I klasy jasności; są gwiazdami młodymi o wieku rzędu 105-107 lat. Nadolski ANDRZEJ, ur. 1921, archeolog i bronioznawca; badacz wczesnego średniowiecza; prof. Uniw. Łódzkiego; Studia nad uzbrojeniem polskim w X, Xl i XII wieku. Nadolski BRONISŁAW, ur. 1903, historyk literatury; prof. uniw. w Toruniu; badacz literatury staropol. oraz kultury i piśmiennictwa na Pomorzu. Nador, m. i port w pn. Maroku, nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. prow. N.; 18 tys. mieszk. (1960); w pobliżu eksploatacja rud żelaza. NADP, fosforan dwunukleotydu nikotynamido-adeninowego. nadpłynność (nadciekłość), pozbawiony tarcia przepływ cieczy przez kapilary; jedna z własności ciekłego helu (tzw. He II) w temp. poniżej 2,186°K. nadproże, bud. belka drewn., stal., żelbetowa itp. nad otworem okiennym lub drzwiowym w ścianie; przenosi obciążenie od znajdującej się nad nim ściany. nadprzewodnictwo, zanik oporu elektr. przewodników w temperaturach bliskich zera bezwzględnego; wykorzystuje się m.in. w pamięci maszyn mat., w kriotro-nach. nadrealizm →surrealizm. Nadrenia, kraina hist. Niemiec (w NRF, N.Palatynat i N. Pn.-Westfalia); od 925 w królestwie niem.; w X-XIII w. ukształtowanie się państw terytorialnych; od 1871 w składzie cesarstwa niem.; w XIX/XX w. domena kapitału niem. (koncerny Kruppa i Thyssena). Nadrenia-Palatynat (Rheinland-Pfalz), kraj związkowy w zach. części NRF; 19,8 tys. km2, 3,6 mln mieszk. (1968); gosp. charakter przem.-roln.; gł. m.: Moguncja (stol.), Ludwigshafen. Nadrenia Północna-Westfalia (Nord-rheinWestfalen), kraj związkowy w zach. części NRF; 34,7 tys. km2, 16,9 mln mieszk. (1968); stol, Düsseldorf; inne gł. m.: Kolonia, Essen, Dortmund; jeden z najsilniej uprzemysłowionych obszarów świata; wydobycie węgla kam. (Zagłębie Ruhry) i brunatnego. nadscenie, przestrzeń nad sceną mieszcząca teatr, urządzenia techniczne. nadsiarczany, sole kwasu nadsiarkowego H2S2O8; silne utleniacze; stosowane m.in. do bielenia, jako inicjatory polimeryzacji, w chemii analitycznej, do techn. otrzymywania nadtlenku wodoru. nadsiarkowy kwas H2S2O8, nietrwały, silny utleniacz; pod wpływem wody ulega rozkładowi — powstaje nadtlenek wodoru H2O2. nadsięwłom, pionowe lub strome wyrobisko górn., prowadzone od pewnego poziomu w górę. Nadson SIEMION J., 1862-87, poeta ros.; liryki wyrażające nastroje rezygnacji po zdławieniu ruchu narodników.

756 nadstępka nadstępka, żegl. belka lub płyta biegnąca ponad stępką statku, zwiększa jego wytrzymałość. nadstop (superstop), nazwa stosowana do stopów o wysokiej żaroodporności i żarowy trzymałości. nadstruktury, roztwory stałe metali, w których atomy składników roztworu są prawidłowo rozmieszczone w węzłach sieci przestrzennej. nadszybie, pomost obok wylotu szybu, wraz z urządzeniami, na którym np. odbiera się urobek wyciągany szybem. nadświetle, małe okno umieszczone zwykle wysoko i oświetlające pomieszczenia położone w głębi budynku, np. korytarze. Nad Tatrou sa blýska, słowac. hymn nar. — druga część państw, hymnu Czechosłowacji; słowa J. Matuška do melodii lud. piosenki (1851). nadterminowy, trwający dłużej niż przewidywał wyznaczony termin. nadterminowy, żołnierz pozostający w wojsku po odbyciu zasadniczej służby woisk., odbywający nadterminową służbę wojskową. nadtlenki, związki chem. zawierające ugrupowania nadtlenowe —O—O— związane z atomami (n. nieorg., np. n. wodoru H—O—O— H) lub rodnikami (n. org.); silne utleniacze; często wybuchowe; stosowane jako inicjatory polimeryzacji wolnorodnikowej. nadużycie: 1) użycie czegoś w nadmiernych ilościach albo w sposób niewłaściwy; 2) niezgodny z prawem czyn, zwł. przestępstwo finans.; sprzeniewierzenie, malwersacja. nadużycie funkcji publicznej, każde przestępstwo polegające na przekroczeniu uprawnień przez funkcjonariusza publ. i działaniu przez tona szkodę dobra społ. lub jednostki. nadużycie prawa, działanie osoby, które formalnie mieści się w zakresie dozwolonym przez normę prawną, ale jest sprzeczne ze społ.gosp. przeznaczeniem prawa lub zasadami społ. współżycia. „Nadwiślanin", czasopismo lit., organ Cyganerii warsz., wydawane 1841-42. „Nadwiślanin", czasopismo konserwatywno-klerykalne, wydawane 1850-66 w Chełmnie; występowało w obronie praw nar. ludności Pomorza. „Nadwiślanin", dziennik nar.-klerykal-ny. wydawany 1919-36 w Chełmnie. Nadwołżańska Wyżyna, wyż. w ZSRR, na zach. od środk. biegu Wołgi; wys. do 384 m; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, fosforytów. nadwozie (karoseria), górna część pojazdu służąca do pomieszczenia urządzeń (np. sterowniczych), ludzi, zapasu paliwa i ładunków. nadwozie samonośne, nadwozie o sztywnej konstrukcji stal., którego szkielet, poszycie i podłoga stanowią jedną całość, przenoszącą siły działające na pojazd; do n.s. mocuje się wszystkie zespoły pojazdu. nadwrażliwość, osobnicza właściwość organizmu, nadmierne reagowanie na niektóre bodźce i czynniki zewn. (np. na zimno, promienie słoneczne, leki). nadwyżka barwy, różnica między obserwowanym i rzeczywistym wskaźnikiem barwy obiektu astr., wywołana zależną od długości fali promieniowania ekstynkcją ośrodka międzygwiazdowego. nadwzroczność (dalekowzroczność, hipermetropia), wada wzroku spowodowana skróceniem gałki ocznej, co powoduje zogniskowanie obrazu poza siatkówką; widzenie z bliska jest utrudnione; wyrównują szkła wypukłe, skupiające. nadzbiór, zbiór B zawierający dany zbiór A jako swą część. nadziak →czekan. nadzienie →farsz. nadzór, uprawnienia pozwalające nie tylko na sprawowanie kontroli nad działalnością organu podlegającego n., lecz także dopuszczające możliwość meryto-

rycznego korygowania czynności nadzorowanego. nadzór hierarchiczny, nadzór sprawowany w systemie podległości hierarchicznej przez organy wyższego stopnia. nadzór nad radami narodowymi, nadzór sprawowany przez Radę Państwa oraz rady nar. wyższego szczebla nad radami szczebla niższego w celu zapewnienia zgodności ich działania z prawem i zasadniczą linią polityki państwa oraz udzielanie pomocy dla realizacji poruczonych zadań. nadzór ochronny, w PRL środek ochron-nowychowawczy, stosowany wobec przestępców powrotnych (recydywistów) na czas od 3 do 5 lat po zwolnieniu z zakładu karnego; przestępca powrotny nie może zmienić miejsca pobytu bez zgody sądu, ma obowiązek stawienia się na wezwanie sądu i wykonywania jego poleceń. nadzór ogólny, uprawnienie prokuratury do kontrolowania legalności aktów terenowych organów administracji i jednostek gospodarki uspołecznionej; 1967 ustawa zastąpiła termin n.o. adekwatnym do charakteru tej funkcji terminem prokuratorska kontrola przestrzegania prawa. nadzwyczajne złagodzenie kary, wymierzenie przez sąd w wypadku wyraźnie wskazanym w ustawie kary łagodniejszej niż przewidziana za dane przestępstwo lub wykroczenie. Nadżaf, An- (Nedżef), m. w środk. Iraku, w pobliżu Eufratu; 170 tys. mieszk. (1969); przemysł włók.; rzemiosło; ośr. kultu rel. szyitów; miejsce pielgrzymek; grobowiec z wnętrzem bogato ozdobionym kobiercami (wg legendy grobowiec Alego); mauzoleum Adud ad-Dawla i jego synów (X w.). Nadżafabad, m. w Iranie (Isfahan); 43 tys. mieszk. (1966). nadżerka, niezbyt głęboki ubytek naskórka lub błony śluzowej, zwykle zmieniony zapalnie; u kobiet rozpowszechniona jest n. części pochwowej szyjki macicy, która może być podłożem rozwoju raka. Naegeli [ne:-] OTTO, 1871-1938, szwajc. lekarz internista, hematolog; prof. uniw. w Zurychu; liczne prace dotyczące niedokrwistości i innych chorób krwi. Naæstved [näst-], m. i port w Danii (Zelandia); 23 tys. mieszk. (1968); przemysł cementowy, papierniczy. nafciarstwo, wydobywanie, eksploatacja ropy naft.; przemysł naftowy. Näfels (w. w Szwajcarii, kanton Glarus), 1388 zwycięstwo Szwajcarów nad Albrechtem III austriackim. Nafisi SAID, 1897-1966, pers. prozaik i poeta, historyk literatury; prof. uniw. w Teheranie; poezje, humoreski, opowiadania hist., powieść satyryczna. . nafta, frakcja ropy naft. (temp. wrz. 15Ô315°C), ciecz bezbarwna o charakterystycznym zapachu;. stosowana jako paliwo pędne, rozpuszczalnik, surowiec chem., "do celów oświetleniowych. naftalen C10H8, najprostszy węglowodór aromatyczny o 2 skondensowanych pierścieniach benzenowych; otrzymywany ze smoły węglowej; kryształy; surowiec w produkcji m.in. barwników; dawna nazwa — naftalina. naftalenowa płuczka, aparat stosowany w przemyśle koksowniczym w celu wypłukiwania naftalenu z gazu węglowego. naftalina →naftalen. Naft Chane, ośr. wydobycia ropy naft. we wsch. Iraku, przy granicy z Iranem. naftenowe kwasy, kwasy karboksylowe, produkty utleniań naftenów; sole sodowe k.n. są detergentami. nafteny, cykloalkany o pierścieniach 5-i 6członowych; występują w ropie naftowej. Naft-e Szah, m. w Iranie (Kermanszah), przy granicy z Irakiem; wydobycie i rafinacja ropy naftowej. naftochinony C10H6O2, chinony pochodne naftalenu; istnieją 3 n.; praktyczne

znaczenie (m.in. do produkcji barwników) ma 1,4-naftochinon. naftociąg, rurociąg do przesyłania na odległość nafty; rzadko stosowany. naftoelanowe zasady, pol. nazwa handl. amin aromatycznych, zdolnych do tworzenia na włóknie (w wyniku zdwuazowa-nia amin i ich sprzęgnięcia z naftoela-nami) nierozpuszczalnych barwników azo-wych (lodowych barwników). naftoelany, pol. nazwa handl. związków chem., gł. pochodnych naftoli, które w wyniku reakcji sprzęgania ze związkami dwuazoniowymi tworzą nierozpuszczalne barwniki azowe (lodowe barwniki). naftole (hydroksynaftaleny), jedno- lub wielowodorotlenowe pochodne naftalenu; kryształy; bardziej reaktywne od fenoli, stosowane do otrzymywania syntet. barwników. naftyloaminy (aminonaftaleny), aminy aromatyczne, pochodne naftalenu; służą do produkcji barwników. a-naftylooctowy kwas (l-naftylooctowy kwas), biała substancja krystal., temp. topn. 131-132°, trudno rozpuszczalna w wodzie; kwas oraz jego sole i estry stosowane są jako regulatory wzrostu roślin. naga, mit. ind. wąż, duch, demon, pół człowiek pół wąż, posłaniec Wisznu, zamieszkuje podziemne miasto Bhogawati. Naga, plemiona górskie w stanie Naga-land (Indie) i pn.-zach. Birmie; ok. 450 tys.; rolnictwo, hodowla; bogaty folklor; język grupy birmańskiej. Naga, m. w Filipinach, w pd.-wsch. części Luzonu; 63 tys. mieszk. (1964); ośr. ważnego regionu uprawy konopi manilskich i ryżu. Naga, miejscowość w Sudanie, koło VI katarakty na Nilu; ruiny świątyń (II w. p.n.e.pocz. n.e.). Nagada kultura, nazwa kultury pre-hist. w staroż. Egipcie, w okresie poprzedzającym powstanie zjednoczonego państwa (IV tysiąclecie p.n.e.). Nagai KAFU, 1879-1959, pisarz jap., neoromantyk; twórczość pod wpływem literatury fr.; powieści, eseje, antologia poezji francuskiej. nagan (nagant), rewolwer bębenkowy 7strzałowy, kaliber 7,62 mm, używany od końca XIX w. w wielu armiach; nazwa od nazwiska belg. konstruktora broni Na-ganta. nagana, kara o charakterze wychowawczym, orzekana w postępowaniu służbowym, dyscyplinarnym oraz w sprawach o wykroczenia. nagana (ngana), wet. choroba wielu ssaków dzikich, a także domowych, wywoływana przez świdrowca przenoszonego przez muchy tse-tse; występuje w niektórych rejonach Afryki. nagana sędziego, wytoczenie procesu sędziemu o niesprawiedliwe wyrokowanie; jeśli sędzia przegrał, tracił cześć, urząd, a jego wyrok uchylano; n.s. zastępowała w Polsce do 1523 nieznaną wtedy apelację. nagana szlachectwa, w dawnej Polsce zarzut, że czyjeś szlachectwo jest fałszywe; naganiony w toku procesu „oczyszczał szlachectwo" na podstawie zeznań świadków. naganka (nagonka), łow. nie uzbrojeni pomocnicy myśliwych, którzy w czasie polowań zbiorowych posuwając się tyralierą płoszą zwierzynę i napędzają ją pod strzał myśliwych; także taki sposób polowania. Nagano, m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. adm. prefektury N.; 276 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., włókienniczy. Nagaoka, m. w Japonii (środk. Honsiu), nad rz. Shinano; 157 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., włók., papierniczy. Nagapattanam, m. w Indii (Tam lnadu). port nad Zat. Bengalską, w delcie Kaweri; 59 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żel., przemysł włókienniczy. Naga-Pradesz (ang. Naga Pradesh, Nagaland), górzysty stan w pn.-wsch. Indii, przy granicy z Birmą; 16,5 tys. km2, 404

Naidu 757 tys. mieszk. (1966); stol. Kohima; na znacznej części powierzchni lasy (eksploatacja); prymitywna uprawa ziemi (gł. ryż). Nagardżuna, II w., ind. filozof, twórca szkoły filoz. madhjamików, teoretyk logiki, jeden z twórców teorii transcendentnej pustki, siunji. Nagardżunsagar (ang. Nagarjunsagar), hydrowęzeł w Indii (Andhra-Pradesz), na rz. Kriszna. Nagarkojl (ang. Nagercoil), m. w Indii (Tamilnadu); 133 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włókienniczy. Nagasaki, m. i duży port w Japonii (zach. Kiusiu), nad M. Wschodniochiń-skim, ośr. adm. prefektury N.; 424 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., maszyn., rvbny; baza rybołówstwa mor.; uniw.; muzeum; 9 VIII 1945 Amerykanie zrzucili na N. bombę jądrową niszcząc prawie połowę miasta. Nagasena, II w., ind. filozof, mnich buddyjski; autor słynnych Pytań króla Menandra (Milindapańha), w których zawarł wykład zasad buddyzmu i rozwinął własną teorię jaźni — naukę o nieistotności osoby. Nagel ERNST, ur. 1901, amer. filozof i logik; prof. uniw. Columbia; zajmuje się gł. zagadnieniami filozofii i metodologii nauk, analizą log. struktury nauki oraz badaniem wartości poznawczej twierdzeń nauk.; Struktura nauki. Nagel OTTO, 1894-1967, malarz i rysownik niefn. (NRD); kompozycje figuralne o tematyce społ., krajobrazy, portrety; założył pismo satyr. ,,Eulenspiegel". Nägeli [ne:-] CARL WILHELM, 1817-91, botanik szwajc; prof. uniw. w Zurychu, Fryburgu i Monachium; pionierskie prace nad rozwojem korzenia i wiązek naczyniowych; odkrył u paproci plemnie i plemniki; twórca teorii idioplazmy. Naghlu, hydrowęzeł na rz. Kabul, we wsch. Afganistanie; elektrownia wodna o mocy 90 MW. Nagib MUHAMMAD, ur. 1901, egip. generał i polityk, 1952 głównodowodzący armii egip., przewodn. Rady Rewol. i premier; 1953 prezydent; 1954 usunięty przez Na-sera. Nagib Mahfuz, ur. 1912, pisarz arab. z Egiptu; powieści hist. i społ.-obyczajowe, zbiory opowiadań. Nagibin JURIJ M., ur. 1920, pisarz ros.; opowiadania ukazujące bohaterstwo żołnierzy radz. w walce z agresją hitlerowską; scenariusze film.; sztuki gł. o problematyce moralnej. Nagiel HENRYK, 1859-1900, dziennikarz, historyk prasy polonijnej w USA; współzałożyciel ,,Kuriera Nowojorskiego i Brooklyńskiego", red. m.in. ,,Kukuryku" w Buffalo, „Dziennika Chicagoskiego". nagietek (Calendula), roślina roczna lub bylina z rodziny złożonych, pochodzenia śródziemnomor.; koszyczki kwiatowe żółte lub pomarańczowe; n. lekarski (C. offi-cinalis) — ozdobny, rabatowy, także leczniczy. nagi pies, stara rasa psów o nie ustalonym pochodzeniu, znana z Egiptu, Chin, Meksyku, Peru; wys. w kłębie do 30 cm; skóra nieowłosiona (kępka włosów na ciemieniu, niekiedy też na końcu ogona), miękka, szara, piaskowa, różowawa, w plamy lub niebieskawa. Naglerowa HERMINIA, 1890-1957, pisarka; od 1946 w Anglii; powieści obyczajo-wopsychol. (cykl Krauzowie i inni); Wspomnienia o pisarzach. nagład (Scophthalmus rhombus), ryba z rzędu płastug, do 40 cm dł.; dna mórz eur., w Bałtyku rzadko poławiany; mięso smaczne. nagłaśnianie, akustyczna lub elektroakustyczna metoda doboru warunków akustycznych w pomieszczeniu lub na otwarte] przestrzeni, w celu uzyskania równomiernego i odpowiednio dużego poziomu natężenia dźwięku. nagłos, gram. początek wyrazu.

nagłośnia (chrząstka nagłośniowa), anat. jedna z chrząstek krtani. Nagłowice, w. w pow. jędrzejowskim, woj. kieleckim; w XVI w. posiadłość M. Reja. nagłówek, napis umieszczony nad tekstem; górna, wyodrębniona, tytułowa część pierwszej kolumny czasopisma; tytuł. nagłówniak, narzędzie ręczne do kształtowania zakuwek nitów blacharskich; o-krągły pręt z wycięciem półkulistym na czole. nagminne zapalenie opon mózgowych (drętwica karku), epidemiczną choroba zakaźna bakteryjna; zakażenie przez drogi oddechowe; bakteriemia, ogniskowe zapalenie gł. opon; początek nagły: gorączka, bóle stawów i głowy, sztywność karku; możliwe powikłania; leczenie sulfonamidami i ogólne. nagminne zapalenie przyusznicy →świnka. nagminne zapalenie wątroby (choroba Botkina, żółtaczka zakaźna wirusowa), rozpowszechnione, rozlane zakażenie wątroby; gorączka, wymioty, zaburzenia żołądkowejelitowe, żółtaczka; niekiedy skaza krwiotoczna; przenoszenie przez chorych lub zakażenie wszczepienne. nagniatanie, techn. →dogniatanie. nagniotek (odcisk), ogniskowe, wrastające w głąb rogowacenie naskórka na palcach stóp i na podeszwach, powstające wskutek długotrwałego ucisku, gł. zbyt ciasnego obuwia. nagolenica, część zbroi osłaniająca goleń. nagonasienne →nagozalążkowe. nagonka, łow. →naganka. Nagorno-Karabachski OA, obwód autonomiczny w Azerb.SRR; 4,4 tvs. km2, 149 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Stepanakert. Nagoya, m. i duży port w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym, ośr. adm. prefektury Aichi; 2,0 mln mieszk. (1967); wielki ośr. przemysłu gł. środków transportu, maszyn., hutnictwa żel. i aluminium; węzeł komunik.; uniw.; zamek (XVII w.), świątynia Atsuta (II w.); świątynia Chofukuji z Nanatsudera (VIII w.). nagozalążkowe (nagonasienne, Gymnospermae), podgromada roślin nasiennych; ok. 600 gat. drzewiastych, na całej kuli ziemskiej; zalążki (a potem nasiona) nie osłonięte, na płaskich łuskach (owocolist-ki) zebranych przeważnie w szyszki; obejmują klasy wymarłe (kordaity i benetyty) oraz żyjące (sagowce, miłorzębowe, iglaste i gniotowce). nagórnik (drozd skalny, Monticola saxatilis), ptak z rzędu wróblowatych; dł. 18 cm; samiec rdzawoniebieski, samica brunatna; góry Eurazji, Afryka; w Polsce rzadki, chroniony. Nagórski JAN, ur. 1888, pilot; biorąc u-dział 1914 w ros. ekspedycji polarnej, dokonał na hydroplanie typu „Farman" pierwszych w świecie lotów polarnych. Nagpur, m. w Indii (Maharasztra); 802 tys. mieszk., zespół miejski 904 tys. (1968); duży ośr. przemysłu (gł. bawełn.); ośr. regionu wydobycia rud manganu; węzeł komunik.; uniwersytet. — W XVIII-pocz. XIX w. stolica jednego z państw Mara-thów. 1817 klęska wojsk Marathów w wojnie z Anglikami. nagrobek, oznaczenie miejsca pochowania zwłok lub prochów zmarłego w formie mogiły usypanej z ziemi, płyty, pomnika lub budowli. nagroda, wyróżnienie moralne lub materialne za położone zasługi, osiągnięte wyniki itp. nagroda, psychol. wszelkie skutki zachowania odczuwane jako przyjemne i pożądane: jeden z regulatorów zachowania się, wykształcenia określonych potrzeb i postaw; czynnik pedagogiczny. Nagroda Leninowska (właśc. Międzynarodowa Nagroda Leninowska „Za utrwalanie pokoju między narodami"), ustanowiona 1950 przez Prezydium Rady Naj-

wyższej ZSRR; przyznawana corocznie osobom wyróżniającym się w walce o pokój na świecie; tabela, s. 758. nagrzbietnik, zootechn. element uprzęży wsparty na grzbiecie konia, podtrzymujący na odpowiedniej wysokości pasy lub postronki ciągowe. nagrzewarka elektryczna (nagrzewnica elektryczna), urządzenie do szybkiego nagrzewania przedmiotów metal, prądem elektr.; używane są n.e. oporowe i indukcyjne. nagrzewnica, hutn. urządzenie do nagrzewania dmuchu wielkopiecowego, opalane gazem wielkopiecowym; po ogrzaniu n. do odpowiedniej temperatury przetłacza się przez nią celem nagrzania zimne powietrze, doprowadzane następnie do wielkiego pieca. nagwożdżenie, przebicie podeszwy lub strzałki rogowej kopyta konia, z uszkodzeniem miazgi twórczej, spowodowane nastąpieniem na twardy, ostry przedmiot; powoduje kulawiznę i grozi zakażeniem. Nagy [nodi] IMRÉ, 1896-1957, polityk węg.; od 1945 czł. Biura Polit. KC KPW, 1948-49 i 1951-55 KC Węg. Partii Pracujących; 1953-55 premier; 24 X-4 XI 1956 ponownie na czele rządu; skapitulował przed siłami kontrrewol.; za udział w próbach obalenia władzy lud. na Węgrzech skazany i stracony. Nagy [nodi] SANDOR IOZSEF, 1804-49, gen. węg., dowódca gwardii nar. w okresie rewolucji węg. 1848; stracony przez Austriaków. Nagybánya szkoła z [sz. z nodiba:nio], grupa malarzy wywodząca się ze szkoły mal. zał. 1886 przez S. Hollósyego w Monachium, której członkowie od 1896 malowali latem w N. (stąd nazwa); przeciwstawiała się akademizmowi, stosowała zdobycze impresjonizmu do rodzimych tematów rodzajowych i pejzaży; uczniami jej byli m.in. Polacy. Nagykanizsa [nodikoniża], m. w zach. Węgrzech; 38 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., maszyn., metalowy. Nagykörös [nodikörösz], m. w środk. Węgrzech; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., metalowy. Nagy Szent Miklos [nodi sent miklo:sz], węg. nazwa m. →Sannicolaul Mare. Naha, gł. m. i port wysp Riukiu, na wyspie Okinawa, na M. Wschodniochiń-skim; 257 tys. mieszk. (1965); siedziba władz wojsk. USA, okupujących wyspy Riukiu. nahaj (nahajka), skórzany, pleciony bicz na krótkiej rękojeści; batog, kańczug, knut. Nahas Pasza MUSTAFA, 1876-1965, polityk egip., przywódca niepodległościowej partii Wafd, 1928-52 kilkakrotnie premier, usunięty przez Faruka I. Nahe [na:ə], rz. w NRF, 1. dopływ środk. Renu; dł. 116 km. Nahlik STANISŁAW, ur. 1911, prawnik, specjalista w zakresie prawa międzynar. publ.; prof. Uniw. Jagiellońskiego. Nahnybida MYKOŁA, ur. 1911, poeta ukr.; poematy, liryki patriot. o bohaterstwie żołnierzy radz. i budowniczych komunizmu. Nahtigal RAJKO, 1877-1958, slawista słoweń.; prof. uniw. w Grazu i Lublanie; założyciel Humanistycznego Tow. Nauk. (późniejsza Słoweńska Akad. Nauk i Sztuk); liczne prace z zakresu słow. językoznawstwa. Nahuanie, grupa Indian Meksyku i Ameryki Pd.; należą do nich także Aztekowie; ok. 1 mln; język nahua. Nahuel Huapi [nauel uapi], jezioro w Argentynie, w Andach Patagońskich, na wys. 767 m; pow. 535 km2, głęb. do 438 m; z N.H. wypływa rz. Limay; stanowi część parku nar. N.H. Naidu SAROJINI, 1879-1949, ind. poetka i działaczka polit.; przewodziła ind. ruchowi kobiecemu; zbiory liryków w języku ang. {The Bird of Time).

Międzynarodowe Nagrody Leninowskie „Za utrwalanie pokoju między narodami' Rok

1950

Laureat

Kuo Mo-żo P. Nenni 1951

Państwo

F. Joliot-Curie fizyk Sung Cing-ling działaczka polityczna i społeczna H. Johnson duchowny anglikański E. Ćotton działaczka ruchu kobiecego A. Moulton duchowny protestancki Pak Den Ai działaczka społeczna H. Jara generał, działacz polityczny i społeczny

L. Ōyama M. Fel ton A. Seghers J. Amado

historyk i publicysta publicysta, działacz polityczny i społeczny ekonomista działaczka społeczna pisarka pisarz

Y. Farge S. Kichlu E. Branco 1952

1953

1954

1955

1956

działacz polityczny prawnik robotnica, działaczka społeczna P. Robeson śpiewak J.R. Becher poeta, pisarz J. Endicott duchowny katolicki I.G. Erenburg pisarz P. Cot S.S. Sokhey A.Gaggero I.Blume H.M. Fast J.D. Bernal L.Kruczkowski P, Neruda A. Andreen N.W. Popowa

ChRL Włochy

Francja India Włochy Belgia USA W. Brytania Polska Chile Szwecja ZSRR

Meksyk

Mohammed elAszmar J. Wirth Ton Duc Thang A.Seki R. Forbeck E. Astier de la Vigerie N.S. Tichonow Udakendawala Saranankara Thero D. Dolci H. Brandweiner M.R. Oliver Ch.V. Raman.

A.Lundkvist J. Hromádka L. Aragon N.S. Chruszczow W.E.B. Du Bois O. Buchwitz K. Warnalis I. Montagu

Indonezja Kolumbia Kuba NRD Szwajcaria

ZSRR

pisarz działacz związków zawodowych pisarz duchowny ewangelicki pisarz działacz polityczny i społeczny pisarz, historyk działacz społeczny poeta i krytyk literacki publicysta

I. Dobi 1961

Cejlon Włochy Austria Argentyna India Japonia NRD Francja

USA

prawnik, działacz polityczny i społeczny

Kuba

działacz polityczny i społeczny działaczka społeczna pisarz architekt działacz polityczny i społeczny działacz społeczny działacz polityczny i społeczny

1963

1964

A. Ben Bella ID. Ibárruri H. Bidstrup Aruna Asaf Ali R. Alberti K. Ōta G. Shaffer Dż. Sambu

1965

J.P. Curtis M. Vire-Tuominen M.A. Asturias G. Manzú A. Fischer

1966

D.A. Siqueiros I. Malék M. Niemöller R. Kent H. Warnke

działacz polityczny i społeczny działaczka polityczna i społeczna rysownik-karykaturzysta działaczka społeczna poeta działacz polityczny i społeczny działacz społeczny działacz polityczny i społeczny działacz społeczny działaczka społeczna pisarz rzeźbiarz

prawnik malarz mikrobiolog pastor malarz, pisarz działacz polityczny i społeczny

NguyenThi Binh J.Zalamea Borda

1967

19681969

działaczka społeczna pisarz, działacz społeczny R. Chandra dziennikarz, działacz społeczny T. Effel grafik E. Sik naukowiec, działacz społeczny J. Ivens filmowiec L. Svoboda A. Szaf i esz- Szejch J. Iwaszkiewicz Akira Iwai B. Svanstrőm Ch. Mohi ed-Din L.C. Pauling

Indonezja Francja ZSRR Irak

Gwinea India Rumunia Liban Polska Zw. Australijski Ghana

działacz polityczny i społeczny poeta malarz historyczka

działacz polityczny i społeczny M. Glezos dziennikarz G. Trajkow działacz polityczny 1962 i społeczny O. Niemeyer architekt

Szwecja Czechosłowacja Francja ZSRR USA NRD Grecja W. Brytania

Faiz Ahmad P. Picasso O. Poblete de Espinoza

Państwo

działacz polityczny i społeczny przemysłowiec prawnik pisarz prawnik

M. Keita

NRF DRW Japonia Norwegia Francja

R. Nehru M. Sadoveanu A.G. Tabet O. Dłuski W. Morrow K. Nkrumah

Syria

publicysta

prawnik

S. Touré 1960

Finlandia Francja

poeta, pisarz duchowny buddyjski pisarz prawnik pisarka fizyk

F. Castro Ruz

Francja India Brazylia USA NRD Kanada ZSRR

Laureat Sukarno CS. Eaton L. Casanova O. Kornijczuk Aziz Szarif

Japonia W. Brytania NRD Brazylia

L. Cárdenas

generał, działacz polityczny i społeczny działacz społeczny i polityczny działacz polityczny i społeczny śpiewaczka duchowny protestancki

1959

USA KRL-D Meksyk

W. Brytania Birma

Zweig L. Saillant

1958

lekarz duchowny katolicki nauczycielka pisarz fizyk, historyk nauki pisarz pisarz lekarz działaczka związków zawodowych i ruchu kobiecego

Rok

W. Brytania Francja

D.N. Pritt prawnik Thakin Kodaw pisarz, poeta Hmaing F. Iversen matematyk A. Le Leap działacz związkowy i społeczny Prijono filolog B. Sanin Cano publicysta, krytyk,socjolog N. Guillén poeta B. Brecht poeta i dramaturg A. Bonnard filolog

K. Yasui

1957

prawnik

Francja ChRL

Węgry Pakistan Francja Chile Mali Grecja Bułgaria Brazylia Algieria Hiszpania Dania India Hiszpania Japonia W. Brytania Mongolia Nigeria Finlandia Gwatemala Włochy Republika Pd. Afryki Meksyk Czechosłowacja NRF USA NRD Wietnam Pd. Kolumbia India Francja Węgry Holandia

polityk działacz związkowy

Czechosłowacja Sudan

pisarz działacz związkowy dziennikarz działacz ruchu pokoju chemik

Polska Japonia Szwecja ZRA USA

nalewka 759 Naigati (ang. Naihati), m. w Indii (Ben-gal Zach.), w zespole miejskim Kalkuty; 59 tys. mieszk. (1961); przemysł papierń., jutowy, spożywczy. Naima, 1655-1716, od 1709 pierwszy oficjalny historiograf Turcji osmańskiej, autor polit. historii państwa w okresie 1574-1659. Nairobi, stol. Kenii, na wys. 1650 m; 479 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., skórz.-obuwn., mat. bud., chemiczny. naiwność, prostota, prostoduszność, łatwowierność wynikające z czyjegoś ograniczenia, braku doświadczenia, wiedzy. naja, zool. →okularnik indyjski. najady, mit. gr. nimfy źródeł. najazd →-inwazja. najądrze, narząd utworzony przez zespół przylegających do jądra, poskręcanych kanalików, przechodzących w nasienio-wód; część dróg wyprowadzających nasienie; wydzielina n. wchodzi w skład nasienia. Najdionow SIERGIEJ A. (właśc. S.A. Aleksiejew), 1868-1922, dramatopisarz ros.; dramaty społ.-obyczajowe gł. z życia mieszczaństwa. Najdorf MIECZYSŁAW, ur. 1910, szachista, reprezentant Polski na olimpiadach szachowych 1935, 1937 i 1939; w okresie powojennym w barwach Argentyny. najem, prawo umowa, przez którą wynajmujący oddaje najemcy do użytkowania rzecz (bez prawa pobierania z niej dochodów) w zamian za umówiony czynsz. najemca, osoba odnajmująca coś od kogoś, biorąca coś w najem. najemnik, osoba wynajmująca się do pracy, służby na określonych warunkach; dziś zwykle z odcieniem pogardliwym — człowiek podejmujący się za pieniądze hańbiących usług. najeżka, zool. -→-diodon. najmniejsza wspólna wielokrotna (skrót NWW), liczb naturalnych a, b, ..., z, najmniejsza z liczb naturalnych n, które dzielą się bez reszty przez każdą z liczb a, b, ..., z; np. n.w.w. liczb 2, 3, 7 jest 42. najmniejszych kwadratów metoda, metoda wyznaczania przybliżenia x wielkości niewiadomej x na podstawie serii n pomiarów X1,..., x; za przybliżenie bierze się taką 2wartość x, 2 dla której suma kwadratów (x1—x) +(x2— x) +. .. + (xn—x) jest najmniejsza. „Najnowsze Dzieje Polski", organ Instytutu Historii PAN, rocznik w 3 seriach: 1957-69 „NDP — Materiały i Studia z Okresu II Wojny Światowej", „NDP — Materiały i Studia z Okresu 1914-39", 1962-69 „Polska Ludowa — Materiały i Studia"; od 1969 kontynuacją jest kwartalnik „Dzieje Najnowsze", poświęcony historii Polski i powsz. od końca XIX w. najtyczanka, pojazd konny 4-kołowy, często na resorach, z nadwoziem wyplatanym, niekiedy z budą; używana w XIX w. w Polsce. największy wspólny dzielnik (skrót: NWD) liczb naturalnych a, b, ..., z, największa z liczb naturalnych n, przez którą dzieła się bez reszty liczby a, b, ..., z; np. n.w.d. liczb 15, 165 i 210 jest liczba 5. Najwyższa Izba Kontroli (NIK), w PRL organ kontroli państw, podległy Sejmowi, powołany do kontroli działalności gosp., finansowej i organizacyjno-adm. organów administracji państw, i podległych im urzędów i przedsiębiorstw pod węględem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Najwyższy Trybunał Administracyjny, w Polsce 1922-39 sąd kasacyjny; orzekał o legalności aktów adm. wydanych w ostatniej instancji. Najwyższy Trybunał Narodowy, działający w Polsce 1946-48 specjalny sąd karny; powołany przez KRN orzekał w sprawach przeciwko wydanym Polsce hitlerowskim zbrodniarzom wojennym; przed N.T.N.

odbyło się 7 procesów, m.in. proces 40 członków załogi obozu Oświęcim. nakarcznik, zootechn. element łączący uprzęży szorowej, pas oparty na karku konia i utrzymujący we właściwym położeniu napierśnik. Nakayama MIKI, 1798-1887, założycielka jap. sekty shinto — tenri. nakaz aresztowania, postanowienie sądu lub prokuratora o zastosowaniu tymczasowego aresztowania; w PRL osoba zatrzymana musi być niezwłocznie zwolniona, jeśli w ciągu 48 godz od chwili zatrzymania nie doręczono jej odpisu tego postanowienia. nakaz karny, orzeczenie skazujące w sprawie mniejszej wagi, wydane bez przeprowadzenia rozprawy. nakazowe postępowanie, w PRL postępowanie w sprawie o wykroczenie, w której z uwagi na małą szkodliwość czynu nie zachodzi potrzeba wymierzenia kary innej niż grzywna od 50 do 500 zł; orzeka ją bez przeprowadzenia rozprawy przewodniczący kolegium pierwszej instancji. Nakhon Pathom, m. w Syjamie, na zach. od Bangkoku, ośrodek adm. prow. N.P.; 28 tys. mieszk. (1960); ośr. handlu drewnem; łuszczarnie ryżu. Nakhon Ratczasima (Korat), m. we wsch. Syjamie, ośrodek adm. prow. N.R.; 42 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł jed-wabn.; węzeł komunikacyjny. Nakhon Sawan, m. w Syjamie, port nad rz. Menam, ośrodek adm. prow. N.S.; 35 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny, papierniczy. Nakhon Si Thammarat, m. w pd. Syjamie, ośrodek adm. prow. N.S.T.; 26 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu uprawy kauczukowca i wydobycia rud cyny; portem N.S.T. jest Pak Phanang. nakiełczarka (centrówka), obrabiarka skrawająca do nawiercania nakiełków. nakiełek, otwór wykonany w przedmiocie obrabianym w celu podparcia go i u-stalenia osi obrotu podczas obróbki; n. jest dostosowany zarysem do wchodzącego weń kła obrabiarki. Nakkasz Ali, XV w., tur. malarz miniaturzysta; jeden z najwybitniejszych reprezentantów osmańskiej szkoły mai. w Brusie. Nakkasz Osman, XVI w., tur. malarz miniaturzysta; ilustrował historię panowania Sulejmana Wspaniałego; portrety o daleko posuniętym realizmie; surowe barwy. nakład, ekon. →-nakładczy system. nakład, książka liczba egzemplarzy odbitych z jednego składu druk.; element metryki książki; także ogłoszenie drukiem dzieła, wydanie. nakładarka, włók. maszyna do formowania taśmy z garstek włókien łykowych. nakładca, osoba lub instytucja finansująca wydanie jakiegoś utworu. nakładczy system (nakład), organizacja wytwarzania i zbytu; polega na wykonywaniu przez wytwórcę zamówień osoby dostarczającej mu surowców, określającej asortyment, organizującej zbyt. nakładka (łubka), techn. płytka użyta do połączenia czołami 2 części tego samego przedmiotu, np. zwiniętego arkusza blachy, lub różnych przedmiotów. nakładka, wojsk, część broni osłaniająca lufę (zwykle od góry), zazwyczaj drewn., z tworzyw sztucznych, rzadziej metalowa. nakłady, ekon. różne rodzaje pracy żywej i uprzedmiotowionej w układzie naturalnym (n. surowców, energii, robocizny), wydatkowane w procesie produkcji. Nakło, osiedle w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; 4,0 tys. mieszk. (1968); przemysł wapienniczy. Nakło nad Notecią, m. w pow. wyrzyskim, woj. bydgoskim; 16,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu spoż., elektrotechn., maszyn.; węzeł kol.; Muzeum Ziemi Krajeńskiej. — W XI w. ważny gród pomorski, zdobyty 1113 przez Bolesława Krzywoustego; prawa miejskie 1299; gł. ośro-

dek ziemi krajeńskiej i pałuckiej. W okresie okupacji hitlerowcy zamordowali 266 osób. nakłucia, technol. wada odlewu, zwykle w formie wydłużonych pęcherzyków położonych na głęb. 2-3 mm pod powierzchnią odlewu. nakłucie (punkcja), zabieg polegający na wprowadzeniu drożnej igły do jamy ciała lub do narządu, w celu pobrania tkanki lub płynu do badania lub odprowadzenia nagromadzonego płynu. nako, skóra (najczęściej końska, cielęca), garbowania chromowego lub kombinowanego, barwiona i powlekana od strony lica lakierem nitrocelulozowym; używana na cholewki obuwia dziecięcego, torebki, paski i in. Nakon, ?-ok. 965, książę Obodrzyców; 955 przywódca powstania Słowian połab-skich przeciw Sasom; wspomniany przez Ibrahima ibn Jakuba jako jeden z 4 największych władców słowiańskich. nakrętka, płytka z otworem gwintowym, sześciokątna, kwadratowa lub okrągła — z otworkami, nacięciami lub skrzydełkami, nakręcana kluczem lub ręcznie na śrubę. nakrzemowywanie, obróbka cieplno--chem. polegająca na wprowadzaniu pewnej ilości krzemu do warstwy powierzchniowej przedmiotu stal. w celu zwiększenia jej odporności na działanie niektórych kwasów miner, i utlenianie w wysokich temperaturach. Nakskov [nągsgou], m. i port w Danii (Lolland); 16 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., spoż.; ośrodek Polonii duń.; od I wojny świat, siedziba licznych pol. organizacji kult.oświat, społ. i politycznych. Naksos, górzysta wyspa gr., największa w archip. Cyklady; 417 km2, ok. 17 tys. mieszk.; uprawa winorośli, oliwek; eksploatacja marmurów; w starożytności istniała tu ważna szkoła rzeźbiarska. Naksz-e Rostam, dolina w pd. Iranie, k. Persepolis; skalna nekropola władców z dyn. Achemenidów; reliefy skalne Sasani-dów (tematyka hist. III/IV w. p.n.e.). Nakuru, m. w pd.-zach. Kenii; 48 tys. mieszk. (1969); ośr. handl.; przemysł spoż., włókienniczy. Nakwaska ANNA, 1781 lub 1779-1851, pisarka, pedagog; wizytatorka szkół żeńskich; prowadziła w Warszawie salon lit.; wspomnienia, opowiadania dla dzieci, powieści. Nakwaski MIROSŁAW, 1800-76, działacz emigr., publicysta; przeciwnik AJ. Czartoryskiego; zwolennik uwłaszczenia chłopów. Nalazek JAN (pseud. Waśka, Janek, Kolejarz), 1918-43, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; 1936-38 czł. KZMP; 1943 dowódca Okręgu GL Radom; poległ w walce z hitlerowcami. Nalczyk, m. w Ros.FSRR, stol. Kabardyjsko-Bałkarskiej ASRR, na przedgórzu Wielkiego Kaukazu; 146 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., spoż.; uniw.; ośr. turystyczny. nalepa: 1) część pieca, przypiecek, na którym można było rozpalać ogień lub wygrzewać się (w dawnych domach wiejskich); 2) daw. warstwa gliny, tynku itp. pokrywająca ścianę. nalepian (arenikola, piasecznik, Areni-cola marina), wieloszczet do 25 cm dł., ryjący korytarze w piasku mor., gł. w strefie pływów; często używany na przynętę na ryby. Nalepiński TADEUSZ, 1885-1918, poeta, prozaik, publicysta; ekspresjonista; poemat historiozoficzny, nowele. nalew (macerat), półprodukt przy wyrobie wódek gatunkowych i likierów, otrzymywany z rozdrobnionych ziół, przypraw i owoców przez macerację 40-90% spirytusem. Nalewajko SEMEN, ?-1597, przywódca (wraz z A. Łobodą) powstania kozackiego 1595-96; ścięty w Warszawie. nalewka, napój alkoholowy przyrządzany sposobem domowym przez nalanie spi-

760 nalewka rytusu na owoce świeże lub suszone w takiej proporcji, aby końcowe stężenie alkoholu wynosiło ok. 40%. nalewka (tinctura), farm. wyciąg alkoholowy, alkoholowo-eterowy, rzadziej wodny, z surowców roślinnych lub zwierzęcych, odpowiednio rozdrobnionych. naleźlina (Andreaea), drobny, kosmopolityczny mech czarnobrunatny; w Polsce najczęstsza n. pospolita — na bezwapien-nych skałach Karpat. nalibockie szkła →urzecko-nalibockie szkła. Naliwkin DMITRIJ W., ur. 1889, geolog radz.; czł. AN ZSRR; badacz gł. Azji Środk., odkrywca wielu złóż kopalin użytecznych. nalot, leśn. młode paroletnie pokolenie drzew leśnych nie przekraczające wysokości runa leśnego, powstałe przez sarao-siew. nalot, med. rodzaj jasnej powłoki pokrywającej schorzały narząd, np. migdałki podniebienne w stanie zapalnym, język — w przypadkach zaburzeń trawiennych. nalot, techn. warstwa tlenków powstała na powierzchni przedmiotu metal, w wyniku działania środowiska utleniającego, zazwyczaj w podwyższonej temperaturze. nalot, wojsk, atak samolotów na określony cel; bombardowanie lotnicze. Nałajcha, osiedle w środk. Mongolii; największy w kraju ośr. wydobycia węgla brunatnego. Nałbandian MIKAEL, 1829-66, orm. re-wol. demokrata, poeta, filozof, krytyk lit.; jego materialist. poglądy i patriot. utwory kształtowały postępową świadomość narodu ormiańskiego. Nałęcki KONRAD, ur. 1919, reżyser film.; hist.-biogr. filmy fabularne (Mansarda); popularny serial telewizyjny Czterej pancerni i pies. Nałęcz, szlachecki herb pol.; przewiązka srebrna w polu czerwonym; związany z rodem wielkopol. Nałęczów; używali go m.in. Czarnkowscy, Ostrorogowie, Raczyńscy. Nałęcz MACIEJ, ur. 1922, elektryk; prof. i dyr. Instytutu Automatyki PAN, czł. PAN; prace z miernictwa elektr., prze-kładników i zastosowania nowych zjawisk fiz. w budowie elementów automatyki. Nałęcze, wielkopol. ród rycerski; przeciwnicy Przemyśla II, związani z Brandenburgią; prawdopodobnie przyczynili się do zamordowania w Rogoźnie Przemyśla II; 1382 poparli kandydaturę Ziemowita IV mazow. na tron pol., wywołując tym w Wielkopolsce wojnę domową z Grzymalitami. Nałęczów, m. w pow. puławskim, woj. lubelskim; 4,0 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy żelaziste); ośr. wypoczynkowy; muzea: B. Prusa w barok.-klasycyst. pałacu z XVIII w. i S. Żeromskiego w chacie zakopiańskiej projektu J. Kosżczy-caWitkiewicza; prawa miejskie 1963. — W okresie okupacji hitlerowskiej w pobliżu (Strzelce, Antopol) obozy jeńców radz., gdzie 1941-43 hitlerowcy zamordowali 530 osób; w okolicy silny ruch partyzancki BCh, AL, GL, AK i oddziałów radzieckich. Nałkowska ZOFIA, 1884-1954, córka Wacława, pisarka; czołowa przedstawicielka realist. prozy psychol. i społ.-moralnej; powieści (Romans Teresy Hennert, Niedobra miłość, Granica), dramaty (Dom kobiet), opowiadania (Medaliony — relacja o zbrodniach hitlerowskich), szkice, dzienniki. Nałkowski WACŁAW, 1851-1911, geograf, pedagog, publicysta społ. i lit.; wybitny metodolog i syntetyk geografii; w pismach społ. i lit. wyrażał poglądy radykalnej inteligencji pol. na przeł. XIX i XX w.; Zarys geografii powszechnej (rozumowej). nałóg, szkodliwe dla zdrowia przyzwyczajenie do określonych czynności, których wykonywanie staje się nieodpartą koniecznością; zwykle związane z wprowadzeniem do ustroju różnych trucizn, dzia-

łających na układ nerwowy (alkohol, nikotyna, narkotyki). Nama (Namaqualand), wyżyna w Namibii i Republice Pd. Afryki; średnia wys. 1000-1200 m, maks. 2202 m; roślinność pół-pustynna. namagnesowanie, wielkość fiz., moment magnet. na jednostkę objętości ośrodka materialnego; n. spontaniczne — samorzutne uporządkowanie elementarnych momentów magnet. w domenach. Namak, słone jezioro w Iranie, na pustyni Deszt-e Kewir; pow. zmienna, ok. 2960 km2; brzegi zabagnione. Namangan, m. obw. w Uzb.SRR, w Kotlinie Fergańskiej; 175 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., spoż., oczyszczalnia bawełny. namaszczenie, zwyczaj nacierania ciała tłuszczami roślinnymi, o charakterze magicznym lub rel.; w obrzędowości kat. składnik sakramentów (zwł. ostatnie n.). namaz (salat), modlitwa muzułm. odmawiana 5 razy dziennie. Nam Bo, pd. część Wietnamu (1862-1949 kolonia fr. Kochinchina); ważny region roln.; gł. m. Sajgon. Namcza Barwa, szczyt w Himalajach (Chiny), w zakolu Brahmaputry; 7756 m. Nam Dinh [n. diń], m. w DRW, w delcie rz. Song Koi; 86 tys. mieszk. (1960); przemysł włók. i spożywczy. namiar (peleng), wyznaczenie kierunku od miejsca obserwacji do śledzonego o-biektu (np. lecącego samolotu) oraz kąta między tym kierunkiem a kierunkiem odniesienia (np. północ — południe). namiastki spożywcze (surogaty), artykuły spoż. zastępujące produkty otrzymywane z surowców oryginalnych, np. namiastki kawy, herbaty, przypraw korzennych, miodu. Namib, pustynia w pd. Afryce (Namibia), na wybrzeżu O. Atlantyckiego; eksploatacja diamentów. Namibia (do 1968 Afryka PołudniowoZachodnia), kraj w Afryce; 824 tys. km2, 615 tys. mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Windhuk. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, suchy; półpustynie i pustynie. Podstawą gospodarki — hodowla owiec karakułowych i górnictwo (diamenty, rudy ołowiu, cynku, miedzi, wanadu); huta miedzi i ołowiu w Tsumeb. — Od 2 poł. XIX w. kolonia niem.; 1915 okupowana przez Związek Pd. Afryki; 1920-66 poruczone mu terytorium Ligi Narodów (od 1945 terytorium powiernicze ONZ) p.n. Afryka Pd.-Zach.; 1949 bezprawnie anektowane przez Republikę Pd. Afryki; od 1967, po odebraniu 1966 mandatu przez ONZ, terytorium de iure administrowane (do czasu przyznania niepodległości) przez Radę ONZ do spraw Afryki Pd.-Zach., de facto — zarządzane przez rząd RPA (administrator mianowany przez prezydenta). namiestnik: 1) osoba sprawująca władzę na jakimś terenie w imieniu lub w zastępstwie panującego; w Polsce n. występowali m.in. w okresie zaborów; 2) w wojsku pol. XVII i XVIII w. oficer zastępujący porucznika w chorągwi jazdy lub piechoty. Namiotkin SIERGIEJ S., 1876-1950, radz. chemik organik; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badania poświęcone gł. ropie naftowej. Namiot Narodowy Polski (Namiot Sekwany), najwyższa władza węglarstwa pol. na emigracji 1831-33; siedziba — Paryż. namiotnik jabłoniowy (tasik jabłoniowy, Hyponomeuta malinellus), drobny motyl nocny; gąsienica żeruje m.in. na jabłoni — drąży (minuje) liście i buduje gniazdo (rodzaj namiotu); szkodnik. Namiot Sekwany →Namiot Narodowy Polski. Namitkiewicz JAN, 1880-1958, prawnik, specjalista w zakresie prawa cyw. i handl.; prof. uniw. w Warszawie i w Łodzi. namorzyny (mangrowe), wiecznie zielone lasy tropik, na bagnistych wybrzeżach mor. w strefie pływów; składają się z ży-

worodnych słonorośli o korzeniach podporowych i oddechowych. Nampho (Dzinnampho), m. w KRL-D, port nad M. Żółtym; 70 tys. mieszk. (1962); największy w KRL-D ośr. hutnictwa metali nieżelaznych. Namtu, m. w Birmie (Szan), nad rzeką N. (dorzecze Irawadi); ok. 13 tys. mieszk. (1960); hutnictwo metali nieżelaznych. namulanie →kolmatacja. Namur [namü:r], m. w pd. Belgii, przy ujściu Sambry do Mozy, ośrodek adm. prow. N.; 32 tys. mieszk. (1967); przemysł ceram., chem., metalowy. namurnica (murłata, murłat), bud. belka drewn. układana na murze budynku, na której oparta jest więźba dachowa. Namyk Kemal, 1840-88, tur. pisarz, publicysta, działacz polit. okresu tanzymatu, współ wydawca postępowych gazet; dramaty, powieści, szkice hist., zbiory wierszy, artykuły publicystyczne. namysł, czynności myślowe, przewidywanie skutków, rozważanie różnych możliwości poprzedzające podjęcie decyzji. Namysłowski BOLESŁAW, 1882-1929, mikolog i hydrobiolog; prof. botaniki i fitopatologii na uniw. w Poznaniu; badania nad drobnoustrojami m.in. Zat. Puckiej. Namysłowski KAROL, 1856-1925, kompozytor i dyrygent; założyciel popularnej orkiestry włościańskiej (w repertuarze gł. tańce lud. w opracowaniu N.), 1915-63 prowadzonej przez syna STANISŁAWA (1879-1963). Namysłowski WŁADYSŁAW, 1889-1957, prawnik; prof. prawa międzynar. na uniw. w Toruniu i Poznaniu; zajmował się tak- że historią praw Słowian. Namysłów, m. pow. w woj. opolskim, nad Widawą; 11,1 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., skórz., drzewny, elektro-techn.; węzeł kol.; got. kościół parafialny (XV w., przebudowa XVII w.), zamek (XIV-XVIII, XIX w.); mury miejskie z Bramą Krakowską (XIV, XV w.). — Prawa miejskie w XIII w.; w XIV w. przejściowo stolica księstwa; 1348 pokój między Kazimierzem W. a ces. Karolem Luksemburskim, potwierdzający zależność Śląska od Czech; w XIX/XX w. mimo germanizacji większość mieszkańców miasta stanowiła ludność pol.; w działaniach woj. 1945 zniszczony w 50%; odbudowany. Nanaimo [nƏnajmou], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), na wyspie Vancouver; 15 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu drzewnego. Nanajowie (Gołdowie), lud tunguski nad dolnym Amurem; ok. 15 tys.; myśliwi, rybacy, hodowcy; kult niedźwiedzia. Nanak, 1469-1538, ind. reformator rel. i poeta, twórca religii sikhów, uczeń Ka- bira; dążył do zniesienia skostniałych przepisów kultowych, społ.; propagował bhakti. Nana Sahib (właśc. Dundhu Panth), 1825-59, syn (przybrany) ostatniego pesz-wy państwa Marathów; w czasie powstania sipajów 1857-58 dowodził obroną Kan-puru. Nancy [nãsi], m. we Francji, nad Kanałem Marna-Ren, ośr. adm. dep. Meurthe--et-Moselle; 123 tys. mieszk., zespół miejski 258 tys. (1968); gł. ośr. przem. Lotaryngii; węzeł kol.; uniw.; muzea; zabytki got., renes. i barok.; rozwój arch.urba-nist. miasta zwł. 1735-66 (rezydencja Stanisława Leszczyńskiego) — reprezentacyjne place, pałace, ratusz, katedra, kościoły; w pobliżu wydobycie rud żelaza. Nanczang, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Ciangsi, port nad rz. Kan-ciang; 508 tys. mieszk. (1957); przemysł włók., spoż., maszyn., hutnictwo żel.; węzeł kol.; uniwersytet. Nanczung, m. w Chinach (Syczuan), port nad rz. Cialing-ciang; 193 tys. mieszk. (1959); ośr. regionu wydobycia i rafinacji ropy naft.; przemysł spożywczy. Nanda Dewi, masyw górski w Himalajach (India), na zach. od jez. Rakas; naj- i

Napoleon III 761 wyższy szczyt N.D., 7816 m, zdobyty 1936 przez ang.-amer. wyprawę; szczyt N.D. Wsch., 7434 m, zdobyty 1939 przez pol. wyprawę (J. Bujak i J. Klamer). Nander (Nańded), m. w Indii (Maharasztra), nad rz. Godawari; 81 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. Nandi, międzynâr. port lotn. na zach. wybrzeżu Viti Levu (Fidżi). Nandi, grupa ludów nilotyckich w Kenii, Ugandzie i Tanganice; pasterstwo, ho- dowla, rolnictwo; język z grupy nilotyc kiej. Nandowie, dynastia ind. ok. 362-322 p.n.e., zał. przez Mahapadmę; rządy kontynuowało jego 8 synów; upadła wskutek zawładnięcia państwem przez Czandraguptę Maurję. nandu (rea, Rheiformes), rząd ptaków bezgrzebieniowców, zw. też strusiami amer.; 2 gat.; wys. ok. 1,5 m; Ameryka Pd.; hodowane są dla ozdobnych piór. nanercz (Anacardium), drzewo lub krzew tropik. Brazylii; n. zachodni uprawiany w strefie tropik, dla smacznych owoców; z pnia guma acajou, z nasion — tłuszcz. Nangal, miejscowość w Indii (Pendżab), nad rz. Satledż; ok. 40 tys. mieszk.; zakłady nawozów sztucznych, fabryka ciężkiej wody; w pobliżu zapora wielkiego systemu budowli wodnych Bhakra Nangal. Nanga Parbat, szczyt w Himalajach, na pn. od Szrinagar (India); 8126 m; zdobyty 1953 samotnie przez H. Buhla, członka niem.-austr. wyprawy. nanizm, med. →-karłowatość. Nanker, 1270-1341, biskup krak. od 1320, wrocławski od 1326; rzecznik polskości Śląska; rzucił klątwę na Jana Luksemburskiego. nankin, gęste płótno bawełn., brązowożółte; używane m.in. na wsypy i jako płótno krawieckie. Nankin, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Ciangsu, duży port nad Jangcy; 1,4 mln mieszk. (1958); duży ośr. przem. (przemysł maszyn., środków transportu, elektroniczny, chem. i spoż.), kult. i nauk. (uniw.); węzeł kolejowy. nankiński traktat, 1842, zawarty po 1 wojnie opiumowej; Chiny zmuszone zostały do otwarcia 5 portów dla eur. statków. Nan-ling →Południowochińskie Góry. Nanni di Banco [n. di baŋko], ok. 13801421, rzeźbiarz wł.; przedstawiciel wczesnego renesansu florenckiego; rzeźby rel. (tympanon w katedrze we Florencji). Nanning, m. w Chinach, ośrodek adm. Kuangsi-Czuang, port nad rz. Si-ciang; 264 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż., maszyn., hutnictwo żel.; lotnisko; uniwersytet. nannoplankton, najdrobniejsze organizmy planktonu, nie zatrzymywane przez najgęstszą gazę planktonową, np. n. morski wielkości poniżej 0,05 mm, n. słodkowodny rzędu kilku mikronów. nano-, n, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (podwielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 10-9 danej wielkości; np. 1 nm (nanometr) = 10-9 m. nanosomia, med. →karłowatość Nansen FRIDTJÖF, 1861-1930, norw. badacz polarny, przyrodnik, oceanograf i działacz społ.; 1888 pierwszy przebył Grenlandię ze wsch. na zach.; 1893-95 kierował wyprawą do Bieguna Pn. na statku „Fram"; pokojowa nagr. Nobla. Nansena Góra, szczyt w G. Królowej Maud, w Antarktydzie Zach.; 4070 m. nansenowski paszport, potoczna nazwa dowodu tożsamości wydawanego bezpaństwowcom przez państwo ich pobytu, spełniającego funkcje dokumentu podróży; wprowadzony 1922 z inicjatywy F. Nansena, Wysokiego Komisarza Ligi Narodów do Spraw Uchodźców. nansenowski urząd, potoczna nazwa Urzędu Wysokiego Komisarza Ligi Narodów do Spraw Uchodźców, wywodząca się od

nazwiska polarnika i działacza społ. F. Nansena, który 1920 został mianowany pierwszym komisarzem. nansuk, cienkie płótno bawełn.; najwyższe gatunki podobne do batystu. Nan-szan (Cilien-szan), góry w Chinach, pn.-wsch. część Kunlunu; dł. ok. 1000 km, wys. do 6346 m; liczne równoległe pasma oddzielone dolinami rzek i tektonicznymi obniżeniami; granica wiecznego śniegu na wys. 4000-4300 m; lodowce; na pn.-wsch. stoku — Wielki Mur Chiński. nantejski edykt, edykt tolerancyjny wydany 1598 przez Henryka IV; zakończył wojny rel. we Francji; 1685 odwołany. Nanterre [nãte:r], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną, o-środek adm. dep. Hauts-de-Seine; 90 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., środków transportu, elektrotechniczny. Nantes [nã:t], m. we Francji, duży port mor. nad Loarą, ośr. adm. dep. Loire-Atlantique; 259 tys. mieszk., zespół miejski 394 tys. (1968); przemysł gł. stoczn.; uniw.; muzea; katedra (XV-XVII w.), domy armatorów, neoklas. budowle (XVIII w.). Nanteuil [nãtöj] ROBERT, 1623-78, fr. rytownik i twórca pasteli; portrety. Nantucket [näntakyt], m. w USA (Massachusetts), na wyspie Ń.; 3,8 tys. mieszk. (1970); miejscowość wypoczynkowa; port rybacki; w XVII i XVIII w. słynny port wielorybniczy. Nantung, m. w Chinach (Ciangsu), port przy ujściu Jangcy do M. Wschodniochińskiego; 240 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu bawełnianego. naos, gł. część staroż. świątyni gr., mieszcząca posąg bóstwa. napalm, materiał zapalający, mieszanina soli sodowych i glinowych wyższych kwasów tłuszczowych i np. benzyny; substancja o temp. spalania do 1000°; stosowany m.in. przez wojska amer. w Wietnamie. napar (infusum), świeżo przyrządzony wyciąg wodny z roślinnych surowców leczn., otrzymywany przez zalanie rozdrobnionego surowca wrzącą wodą i krótkotrwałe ogrzewanie. naparstnica (Digitalis), trująca bylina z rodziny trędownikowatych, o, dużych kwiatach; Europa, zach. Azja; w lasach Polski 3 gat. (do 1,5 m wys.); n. purpurową uprawia się (leki nasercowe); wiele gat. sadzi się na rabatach. Napata, staroż. stolica Kuszytów w pn. Sudanie; ok. XI-VI w. p.n.e.; zachowane ruiny świątyń i grobowce w formie małych piramid. napawanie, pokrywanie techniką spawania przedmiotów metal, warstwą metalu przy jednoczesnym topieniu podłoża; stosowane do uzupełniania materiału na przedmiotach zużytych. napawarka (fulard), urządzenie o działaniu ciągłym stosowane w przemyśle włók. m.in. do barwienia i nasycania wyrobów włók. odpowiednimi środkami np. do apreturowania. napełniacze (wypełniacze, obciążniki), substancje stałe w postaci proszków, włókien, ścinków dodawane do mieszanek gumowych, tworzyw sztucznych, farb i in. w celu zmiany ich właściwości, np. twardości, elastyczności. napęd, techn.: 1) napędzanie — wprawianie w ruch określonego elementu lub urządzenia techn., np. pocisku, pojazdu; 2) urządzenie do nadawania ruchu mechanizmowi lub maszynie, np. silnik (elektr., cieplny, jądrowy, wodny, parowy, wiatrowy), lub układ złożony z silnika, przekładni i urządzeń sterujących. napędowa dysza →dysza Korta. napędowe urządzenie →napędowy zespół. napędowy mechanizm, mechanizm użyty do napędzania, np. przenoszący napęd z silnika na koła jezdne pojazdu. napędowy olej, paliwo do silników wysokoprężnych, mieszanina ciekłych węglowodorów, gł. parafinowych, o lepkości

1,2-2,5°E/20° i liczbie cetanowej nie mniejszej niż 45; zawiera też dodatki uszłachetniające. napędowy zespół (urządzenie napędowe), zespół urządzeń służących do napędu, wraz z częściami pośredniczącymi w przenoszeniu ruchu, np. zespół silnika, przekładni i pędnika statku wodnego. r Napier [nejpjƏ ], m. w Nowej Zelandii, port na wsch. wybrzeżu W. Północnej; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Napieralski ADAM, 1861-1928, działacz polit, dziennikarz; 1880-87 prowadził księgarnię pol. w Barczewie na Warmii; od 1889 red. „Katolika" w Bytomiu; opanował znaczną część prasy pol. na Śląsku; działacz partii Centrum. Napierski STEFAN (właśc. S. Marek Eiger), 1899-1940, krytyk lit. i poeta; red. „Ateneum"; szkice lit., przekłady liryki fr. i niem.; zamordowany przez hitlerowców. Napierski Kostka ALEKSANDER →Kostka Napierski Aleksander. napierśnik, część zbroi ochraniająca pierś. napierśnik, zootechn. część uprzęży stanowiąca odpowiednik chomąta; szeroki pas otaczający pierś konia (także renifera i psa pociągowego) nieco powyżej stawów barkowych i utrzymywany przez na-karcznik. napięcie elektryczne. U, wielkość skalarna określana jako różnica potencjałów elektr. dwu punktów pola elektr.; powoduje przepływ prądu elektr. w obwodzie; jednostka — wolt. napięcie mięśni →tonus mięśniowy. napięcie powierzchniowe, siła działająca na jednostkę powierzchni swobodnej cieczy, wywołana działaniem sił międzycząsteczkowych. napięcie psychiczne, stan silnego pobudzenia myśli i uczuć oraz gotowości do szybkiego działania; występuje zwykle w oczekiwaniu sytuacji trudnych i ważnych. Napiwodzkie Lasy, kompleks lasów mieszanych na Pojezierzu Mazurskim, między Szczytnem a Nidzicą; jeziora. naplecznik, część zbroi osłaniająca plecy. napletek, cewkowaty, częściowo przesuwamy fałd skórny pokrywający żołądź prącia. napływy, geol. →aluwia. Napo, rz. w Ekwadorze i Peru, 1. dopływ Amazonki; dł. 800 km; żeglowna. napoje gazowane, bezalkoholowe napoje chłodzące, nasycone wprowadzonym C02, powodującym musowanie produktu (np. woda sodowa, oranżada, lemoniada). napoje orzeźwiające, napoje nie zawierające alkoholu lub zawierające do 0,5%, często gazowane; przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji, np. woda sodowa, oranżada, soki owocowe i warzywne. Napoleon I (Napoleon Bonaparte), 17691821, I konsul Republiki Fr. od 1799, cesarz Francuzów 1804-14 (1815) król Włoch 180514; wybitny wódz i polityk; twórca nowocz. armii; pod swoimi wpływami miał wiele krajów eur., zmieniał władców, granice, ustroje; m.in. utworzył Księstwo Warsz.; zmuszony do abdykacji przez koalicję; panowanie jego utrwaliło zdobycze, jakie osiągnęła burżuazja fr. w wyniku przeobrażeń rewolucyjnych. Napoleon II, 1811-32, syn Napoleona I i Marii Ludwiki; tytularny król Rzymu; po klęsce ojca niedopuszczony do tronu; od 1818 książę Reichstadtu. Napoleon III (Karol Ludwik Napoleon Bonaparte), 1808-73, prezydent Francji 184852, po zamachu stanu — cesarz 1852-70, syn Ludwika Bonaparte; dążył do odzyskania przewagi Francji w EuroDie (m.in. udział w wojnie krymskiej); polityka kolonialna na Dalekim Wsch., interwencja zbrojna w Meksyku; 1870 wypowiedział wojnę Prusom; po klęsce pod Seda-nem obalony przez tzw. rewolucję wrześniową.

762 napoleondor napoleondor, złota moneta fr. o wartości. 20 franków w złocie, bita za Napoleona I i III; 1 n. = 6,45161 g złota. napoleonizm, kult dla Napoleona i jego polityki; kierunek polit. pronapoleoński. napoleońskie wojny, prowadzone 1803-15 przez Francję Napoleona I z monarchiami eur.; 1805 — rozbicie III koalicji; 1806 rozbicie IV koalicji; 1807 zwycięstwo nad Aleksandrem I (pokój w Tylży); 1808™ 13 wojna o Hiszpanię; 1809 pokonanie Austrii; 1812 klęska w wyprawie na Moskwę; 181314 zwycięstwo koalicji (gł. bitwa Lipsk); 1815 próba odzyskania władzy przez Napoleona (Sto dni) zakończona klęską pod Waterloo. napotne środki (diaphoretica), leki powodujące zwiększone wydzielanie potu; stosowane w leczeniu pewnych chorób zakaźnych, zaburzeń przemiany materii i in. napór, w hydromechanice siła, z jaką ciecz działa na ścianę naczynia, przewodu, pow. zanurzonego ciała itp.; rodzaje: n. hydrostatyczny, n. hydrodynamiczny. naprężacz, w kolejnictwie urządzenie do naprężania drutów pędni nastawczej semaforów, zwrotnic, rygli i wyrównujące zmiany długości drutów wywołane zmianami temperatury. naprężenie, mech. siła w danym punkcie odkształconego ciała, odniesiona do jednostki poła płaszczyzny poprowadzonej przez ten punkt; zależy od orientacji tej płaszczyzny; składowe: n. normalne — prostopadłe do płaszczyzny przekroju, n. styczne — Jeżące w tej płaszczyźnie. naprężenie własne, mech. naprężenie w materiale lub układach konstrukcyjnych wywołane technologią produkcji materiału, zmianami objętościowymi (np. skurczem), różnicami wymiarowymi elementów składowych. naprężenie zredukowane (naprężenie zastępcze), mech. naprężenie zastępujące działanie wszystkich naprężeń składowych w obciążonym ciele, wyznaczane na podstawie hipotez wytrzymałościowych, naprężnilk sieci, w kolejnictwie urządzenie do naprężania elektr. sieci trakcyjnej i kompensowania jej wydłużeń cieplnych. napromienianie, med. leczenie schorzeń gł. nowotworowych za pomocą promieniowania jonizującego; promienie rentgenowskie, promienie gamma pierwiastków radioaktywnych i ich izotopów, np. radu, kobaltu, jodu. Naprstek VOJTECH, 1826-94, czes. działacz demokr.; propagator idei H. Saint-Simona; 1848-58 działacz emigracji czes. w USA; po powrocie założył muzeum kultury lud., bibliotekę i czytelnię w Pradze, „Naprzód", pismo socjalist. wydawane 1892-1948 w Krakowie; organ PPSD, następnie PPS, 1945-46 — WK PPS, 1947-48 krak. mutacja „Gazety Robotniczej". Nara, w dziejach Japonii lata 710-794 (od nazwy stolicy); umocnienie ustroju feud., pierwsze sekty jap. buddyzmu. Nara, m. w Japonii (środk. Honsiu), w pobliżu Osaki, ośr. adm. prefektury N.; 181 tys. mieszk. (1967); rozwinięte tradycyjne rzemiosło jáp„; duży ośr. turyst.; wielki zespół architektury sakralnej: świątynie buddyjskie, m.in. Yakushiji z pago-dą oraz shintoistyezna Kasuga-jinja (VII-VIII w.). Narada Partii Komunistycznych i Robotniczych w Moskwie, 1969, międzynar. narada, w której wzięło udział 75 partii; sformułowała dokument dotyczący jedności wszystkich partii. Narajangańdż (ang. Narayanganj), m. w Pakistanie Wsch., w zespole miejskim Dhaki, port rzeczny w delcie Gangesu-Brahrnaputry; 427 tys. mieszk. (1968); największy w Pakistanie ośr. przemysłu jutowego. naramiennik: 1) część zbroi osłaniająca ramiona; 2) naszycie na ramieniu wojsk, munduru, na którym umieszcza się oznaki stopni wojsk, i organizacji.

Naramsina stela, obelisk z przedstawieniem figuralnym i opisem zwycięstw króla akadyjskiego Naramsina (ok. 2250 p.n.e.), wybitne dzieło sztuki (Luwr). Narbada, rz. w Indii; dł. ok. 1300 km; uchodzi do Zat. Kambajskiej (M. Arabskie); czczona przez Hindusów jako „święta rzeka". Narbonne [-bon], m. w pd. Francji (Langwedocja), w pobliżu M. Śródziemnego; 38 tys. mieszk. (1968); duży ośr. handlu winem; muzea; pałac biskupi (XII-XIV w.), katedra St. Just (XIII-XIV w., fragmenty z V i IX w.), bazylika (XIII-XV w.). Narbutt KAZIMIERZ, 1738-1807, działacz pedag.; prof. kolegiów pijarskich i Collegium Nobilium; współtwórca programów nauczania Komisji Edukacji Narodowej; autor pierwszego podręcznika logiki w języku pol. (Logika...). Narbutt LUDWIK, 1832-63, naczelnik sił zbrojnych w Lidzkiem (Litwa) w powstaniu 1863; poległ pod Dubiczami. narciarska skocznia, budowla ziemna, drewn., metal, lub betonowa, umożliwiająca wykonywanie skoków narciarskich; składa się z rozbiegu, progu, zeskoku i wybiegu; sport, s.n.: średnie i duże oraz tzw. mamucie (skoki ok. 140 m, zw. lotami narciarskimi). narciarstwo, dyscyplina sportów zimowych obejmująca: biegi indywidualne i sztafetowe, bieg zjazdowy, slalomy, trój-kombinację alpejską — zjazd, slalom specjalny i slalom gigant (dla kobiet i mężczyzn) oraz skoki narciarskie, kombinację klas. i dwubój zimowy (dla mężczyzn). narcyz (Narcissus), cebulkowa bylina ozdobna, o kwiatach białych lub żółtych, z przykoronkiem; na kwiat cięty, też na kwietnikach uprawia się n. biały (N. poeticus), n. trąbko wy (N. pseudonarcissus) i żonkil. Narcyz, mit. gr. młodzieniec niezwykłej urody; za odrzucenie uczucia Echo ukarany miłością do własnego odbicia w wodzie; zmarł z niezaspokojonej tęsknoty; zmieniony w kwiat nazwany jego imieniem. narcyzm (autoerotyzm), stan samouwielbienia, zakochania się w sobie, zwykle w przebiegu psychonerwic i psychoz. Nardo [-do], m. we Włoszech (Apulia); 80 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. narecznica, bot. →nerecznica. Nares [neƏrz] SIR GEORGE STRONG, 18311915, polarnik ang.; 1872-74 dowodził wyprawą oceanograficzną na statku „Challenger", 1875-76 wyprawą do Bieguna Północnego. Naresuen, XVI-XVII w., król Syjamu 1590-1605; walki o wyzwolenie kraju spod okupacji birmańskiej. Narew, rz., pr. dopływ Wisły; dł. 476 km (w Polsce 438 km), dorzecze 75 tys. km2; dolina szeroka, podmokła; gł. dopływy: Biebrza, Pisa, Orzyc, Wkra (pr.), Bug (L); żeglowna 300 km; w Dębe zbiornik retencyjny (Jez. Zegrzyńskie) i elektrownia; połączona z Wisłą Kanałem Że-rańskim. Narew, w. w pow. hajnowskim, woj. białostockim, nad Narwią; XVI W.-1934 miasto. Narewka, rz., 1, dopływ górnej Narwi; dł. 46 km (20 km w ZSRR), dorzecze 728 km2; płynie przez Puszczę Białowieską. narewska żegluga, określenie handlu prowadzonego przez miasta zach. i pn. Europy z Rosją przez M. Bałtyckie i port w Narwie; kres ż.n. położyło zdobycie Narwy 1581 przez Szwecję. Narębska-Dębska BARBARA, ur. 1921, graficzka; pejzaże miejskie (gł. akwatin-ty). nargile, fajka wodna; podczas palenia dym przechodzi rurką przez naczynie napełnione wodą; rozpowszechniona na mu-zułm. Wschodzie. Narie, jezioro na Pojezierzu Iławskim,

na wsch. od Morąga (woj. olsztyńskie); pow. 1266 ha, głęb. do 43,8 m. Narjan Mar, m. w Ros.FSRR (obw. archangielski), ośr. adm. Nienieckiego ON, port mor. i rzeczny nad Peczorą; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny i drzewny. narkolepsja, rzadka choroba polegająca na zapadaniu w krótki sen, bez względu na sytuację, w której chory się znajduje; traktowana jako jedna z form padaczki. narkomania, przyzwyczajenie do stałego używania narkotyków w coraz większych dawkach; prowadzi do zaburzeń osobowości, zaniku wyższych uczuć i zmian w narządach. narkotyki (środki odurzające), związki chem. pochodzenia roślinnego lub otrzymywane syntetycznie, powodujące (zależnie od dawki) uspokojenie, euforię, zniesienie bólu, odurzenie, sen; np. opium, morfina; niektóre stosowane w lecznictwie; częste używanie n. prowadzi do narkomanii. narkotyki infuzyjne, substancje, które wnrowadzą się do ustroju doodbytniczo aloo dożylnie, w celu wywołania pełnej narkozy chirurgicznej lub tzw. narkozy podstawowej. narkotyki wziewne, lotne płyny lub gazy przechowywane w stanie płynnvm, podawane do wdychania w celu wywołania narkozy chirurgicznej. narkotyna, alkaloid występujący w opium; nie ma własności narkotycznych; działa na mięśnie gładkie, hamując ich skurcze. narkoza, uśpienie chorego wywołane przez lekarza za pomocą leków i zwykle specjalnego aparatu, w celu uzyskania znieczulenia ogólnego, podczas zabiegu operacyjnego. narkozan (narcosanum, evipan, hexobarbitalum), pochodna kwasu barbiturowego, o działaniu uspokajającym, nasennym i zmniejszającym wrażliwość na bodźce bólowe; stosowany jako lek uspokajający i nasenny. narkozan sodowy (hexobarbitalum natrium), działa narkotycznie na ośrodki podkorowe i korę mózgową; stosowany dożylnie dla wywołania krótkotrwałej narkozy chirurgicznej lub tzw. narkozy podstawowej w dużych zabiegach chirurgicznych. Narmera paleta, paleta kam. z przedstawieniem faraona Narmera (XXIX w. p.n.e.) i symbolicznego zjednoczenia Egiptu; Muzeum w Kairze. Narocz, jezioro w Białorus.SRR; pow. 80 km2, głęb. do 35 m. narocznicy, jedna z grup ludności zależnej w Polsce XII-XIII w.; jej funkcje stanowią przedmiot sporów nauk., uważa się m.in., że była ona obciążona mniejszymi ciężarami niż inni lub że spełniała służbę kurierską i informacyjno-wywia-dowczą. Narodna, najwyższy szczyt Uralu (ZSRR), w Uralu Subpolarnym; 1894 m. Narodna Wola, ros. organizacja narodnicka, powstała 1879 po rozłamie w Ziemli i Woli; obejmowała zwolenników walki polit. prowadzonej za pomocą terroru; udany zamach na Aleksandra II 1881. narodnicy, działacze ros. ruchu demokr. lat 70-90-ych XIX w.; idee anty-feud. łączyli z krytyką burż. postępu, głosząc hasła „rosyjskiego socjalizmu" (zalążek — obszczina); do poł. lat 80-ych dominował kierunek rewol. (idee rewolucji agrarnej), później przeważył reformistycz-nv; 1876 utworzyli organizację Ziemia i Wola. Národni divadlo, czes. teatr nar. w Pradze, budowla neorenes., wybudowana 1868-83 ze składek społeczeństwa; otwarty 1883 operą B. Smetany Libusza. „Narodnoje dieło", pismo ros. sekcji I Międzynarodówki wydawane 1868-70 w Genewie; walczyło z panslawizmem, reformizmem i anarchizmem

narzecze 763 Narodowa Demokracja (ND, endecja), ogólne określenie obozu nacjonalist. (powstałego w XIX/XX w.), którego formami organizacyjnymi były: Liga Polska, Liga Nar., Zet, Stronnictwo Nar. Demokr.; Związek Lud.Nar., Stronnictwo Narodowe. Narodowa Federacja Liberalna Kanady, partia zał. 1967; o charakterze liberalnym, program na rzecz reform społ.; od 1969 przywódca P.E. Trudeau, premier Kanady. Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), konspiracyjna organizacja) wojsk. SN zał. 1939; 1942-44 większość czł. we-szła do AK. Narodowa Partia Faszystowska, wł. Partito Nazionale Fascista (PNF), utworzona 1921; jej przywódca B. Mussolini zorganizował „marsz na Rzym", faszyst. zamach stanu i otrzymał misję utworzenia rządu; od 1925 dyktatura partii; 1926 likwidacja innych partii polit.; tendencje rasistowskie, w polityce zagr. — agresywne (najazd na Etiopię, udział w II wojnie świat.); PNF rozpadła się 1945. Narodowa Partia Robotnicza (NPR), prawicowe ugrupowanie roboto., powstało 1920 z połączenia NZR i Nar. Stronnictwa Robotników; 1937 weszło do SP. Narodowe Siły Zbrojne (NSZ), konspiracyjna organizacja wojsk. 1942-45, zał. przez byłych działaczy ONR, z części NOW i Związku Jaszczurczego; walczyły przeciwko siłom lewicy, gł. GL i AL; wielokrotnie współdziałały z okupantem hitlerowskim; 1944 część NSZ weszła do AK; 1945 oddziały NSZ występowały przeciwko władzy ludowej. Narodowe Stronnictwo Pracy (NSP), prawicowa partia roboto, działająca 1926-39; powstała w wyniku rozłamu NPR, współpracowała z BBWR. narodowe szkoły w muzyce, kierunki wyodrębnione w poł. XIX w. w różnych krajach; oparcie twórczości na rodzimym folklorze, tematyce hist.-nąr., także baśniowej; najwcześniejsza szkoła ros. (M. Glinka, A. Dargomyżski i tzw. Potężna Gromadka). Narodowe Towarzystwo Patriotyczne, tajna organizacja niepodległościowa 1821-26 w Królestwie Pol., kontynuacja Wolnomularstwa Nar.; 1823-24 w kontakcie z dekabrystami; przywódcy: W. Łukasiński, S. Krzyżanowski Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (Nationaldemokratische Partei Deut-schlands, NPD), nacjonalist. i neofaszystowska partia polit. w NRF, zał. 1964; przewodn. A. von Thadden. Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP), niem. partia faszystowska, zał. 1919; od 1921 przywódca A. Hitler; ideologia — nacjonalist, rasistowska i odwetowa (nazizm); bojówki SS i SA; zdobyła poparcie większości społeczeństwa, zwł. drobnomieszczaństwa i wielkiego kapitału; od 1933 rozpoczęła okres dyktatorskich rządów i terroru polit.; w polityce zagr. realizacja programu podboju Europy; w procesie norymberskim uznana za organizację przestępczą. narodowość, przynależność do danego narodu lub oznaczenie wspólnoty etnicz-nokulturowej będącej przednarodową formą integracji etnicznej; niekiedy też termin używany zamiennie z terminem naród. Narodowy Bank Polski (NBP), państw, bank emisyjny i centr. instytucja kredytowa; powstał 1945; gł. zadania: emisja pieniądza, udzielanie kredytów jednostkom gosp. i in. bankom, organizowanie, przeprowadzanie i kontrola rozliczeń w gospodarce nar.; od 1970 także finansowanie inwestycji. Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii (Nacionalni Komitet Oslobodjenja Jugoslavije, NKOJ), powołany XI 1943

(przewodn. J. Broz Tito); istniał do powstania rządu koalicyjnego 7 III 1945. narodowy plan gospodarczy (NPG), plan określający cele i kierunki rozwoju całej gospodarki nar.; w Polsce opracowywany przez Komisję Planowania przy Radzie Ministrów. Narodowy Związek Chłopski (NZCh), prawicowa organizacja chłopska, zał. 1912; działała na terenie Królestwa Pol., po rozłamie 1915 część członków założyła Związek Ludu Pol., który następnie wszedł do PSL„Wyzwolenie", reszta połączyła się ze Zjednoczeniem Ludowym. Narodowy Związek Robotniczy (NZR), prawicowe stronnictwo roboto., zał. 1905 w Królestwie Pol.; 1912 przystąpiło do Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych; 1920 weszło do NPR. narogi, łow. jadalne narządy wewn. zwierzyny grubej; serce, wątroba, nerki, płuca. Narol, w. w pow. lubaczowskim, woj. rzeszowskim; barok.-neoklas. pałac (XVIII w.); park geometryczny. Ńaronowicz-Naroński JÓZEF, 1610-78, inżynier wojsk., matematyk i kartograf; autor podręcznika inżynierii: Księgi nauk matematycznych (w tym Budownictwo wojenne). narost (wilk, skrzep), hutn. metal lub żużel skrzepnięty na ściance pieca huto., kadzi odlewniczej itp. narośl, uwypuklenie, zgrubienie występujące na powierzchni ciała lub narządu u ludzi i in. organizmów, będące często objawem jakiegoś schorzenia. Narowczatow SIERGIEJ S., ur. 1919, poeta ros.; liryka patriot. o tematyce wojennej. narowisty, trudny do prowadzenia, u-party, nieposłuszny (o koniu, ośle). narożnica, krokiew znajdująca się pod krawędzią 2 zbiegających się połaci dachu. naród, historycznie utworzona, trwała wspólnota ludzi, powstała na gruncie wspólnoty dziejów, kultury, języka, terytorium i życia ekon., przejawiająca się w istnieniu świadomości nar. jej członków. „Naród Polski*', dwutygodnik polonijny w USA, zał. 1887 w Chicago; organ Zjednoczenia Pol. Rzymskokatolickiego. narów, wada, złe przyzwyczajenie; przywara, kaprys. narracja, lit. opowiadanie lub sposób opowiadania, podstawowa forma językowa epiki. narrator, lit. osoba opowiadająca, podmiot narracji w utworze epickim, nieiden-tvczny z twórcą dzieła. Narses, ok. 478-ok. 573, wódz bizant., zaufany ces. Teodory; działał w tłumieniu powstania Nika; 552-555 rozgromił Ostrogotów; do 567 prefekt Italii. narteks, arch. kryty przedsionek-przybudówka przed wejściem do nawy w starochrześc, bizant. i wczesnośredniow. bazylikach. Nartkała (dawniej Dokszukino), m. w Ros.FSRR, w Kabardyjsko-Bałkarskiej ASRR, na przedgórzu Wielkiego Kaukazu; 13 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. nartniki (poślizgi), ciepłolubne pluskwiaki różnoskrzydłe z rodziny Gerridae i Hydrometridae; ok. 300 gat.; drapieżne, polują ślizgając się po pow. wody. nartostrada, szlak zjazdowy, przystosowany do możliwości przeciętnie zaawansowanych narciarzy; stanowi zazwyczaj trasę zjazdu w dolinę z masowo uczęszcza-nvch szczvtów Nartow ANDRIEJ K., 1680 (1694?)-1756, ros. mechanik i wynalazca; konstruktor obrabiarek, gł. tokarek (wprowadził do nich suport), maszyn do bicia monet i armat. nartowiec, statek wodny ślizgający się po powierzchni wody na utwierdzonej pod dnem konstrukcji przypominającej narty.

narty, dwie podłużne płozy o wygiętym dziobie, przystosowane do ślizgania się po śniegu, przymocowywane do butów za pomocą wiązań; n. sportowe (z drewna, tworzyw sztucznych lub metalu) dzielą się na: biegowe, skokowe, zjazdowe i slalomowe. narty wodne (akwaplan), jedna lub dwie deski o kształcie zbliżonym do nart śniegowych (ale znacznie szersze) z uchwytami przytrzymującymi nogi; służą do jazdy za motorówką na holu. Naruszewicz ADAM, 1733-96, poeta, historyk; jezuita, biskup; sekretarz Rady Nieustającej; red. „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych";, antysarmackie satyry, liryki, przekłady z łaciny (m.in. Tacyt); Historia narodu polskiego (do 1386, pierwsza próba syntezy dziejów Polski) w duchu oświeceniowego krytycyzmu. Narutowicz GABRIEL, 1865-1922, polityk, inżynier, konstruktor; prof. polit. w Zurychu; 1920 min. robót publ., 1922 min. spraw zagr., 9 XII 1922 wybrany pierwszym prezydentem RP; zastrzelony przez Eligiusza Niewiadomskiego. Narváez [-baet] RAMON MARIA, 1800-68, polityk hiszp., generał; kilkakrotny premier za panowania Izabeli II; stłumił ruch rewol. 184849. Narwa (Narowa), rz. w eur. części ZSRR; dł. 78 km; wypływa z Jez. Czudz-kiego; uchodzi do Zat. Fińskiej; elektrownia Narewska. Narwa, m. w Est.SRR, w pobliżu Zat. Fińskiej; 53 tys. mieszk. (1969); ośr. przemysłu włók. (Krenholmska Manufaktura); w pobliżu Nadbałtycka Elektrownia Cieplna. 1700, w wojnie północnej, zwycięstwo Szwedów nad Rosjanami; 1918 (23 II) pod N. pierwsza zwycięska bitwa oddziałów Armii Czerwonej z wojskami niem. (rocznica obchodzona jako święto radz. sił zbrojnych). narwal (Monodon monoceros), waleń, dł. 46 m; w szczęce górnej 2 siekacze (inne zęby wypadają w młodości), u samca lewy siekacz rozwija się w śrubowaty cios, dł. do 3 m. narwale (Monodontidae), rodzina waleni — zębowców; arkt. ssaki mor., nie mające płetwy grzbietowej; żywią się gł. rybami; poławiane dla mięsa i tłuszczu; białucha i narwał. Narwik (Narvik), m. i port w pn. Norwegii; 13 tys. mieszk. (1969); wywóz rud żel. z okręgu Kiruny (Szwecja). 1940 walki wojsk alianckich o miasto (opanowane przez Niemców 9 IV). zdobyte — przy udziale pol. Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich (dowódca gen. Z. Szyszko-Bohusz) — 28 V; w walkach mor. w rejonie N. udział pol. niszczycieli „Grom", „Burza" i „Błyskawica". nary, prymitywne łóżko zbite z kołków lub desek; prycza. narybek (zarybek), młode ryby w okresie od rozpoczęcia samodzielnego żerowania do ukończenia pierwszego roku życia. Naryn, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 720 km; po połączeniu z Kara-darią tworzy Syr-darię; Elektrownia Toktogulska. Naryn, m. w Kirgis.SRR, na wys. 2037 m, nad rz. N.; 20 tys. mieszk. (1967). narzaz (podworowe, podymne), w Polsce w XI i pocz. XII w. danina chłopów na rzecz księcia, której uiszczanie potwierdzano nacięciami na kiju (stąd nazwa). narząd (organ), wyodrębniona morfologicznie część organizmu, spełniająca określone funkcje, np. oko, nerki, liście, korzenie. narządzanie, proces mocowania formy druk. w maszynie drukującej; jej ustawienia, wyregulowania docisku forma-papier oraz wyrównania natężenia farby. narzecze, termin używany jako synonim gwary i dialektu lub jako określenie odmiany językowej o zasięgu szerszym niż gwara i dialekt.

764 narzeczeństwo narzeczeństwo, okres od zaręczyn do ślubu. narzędnik, szósty przypadek deklinacji, odpowiadający na pytania: kim?, czym? narzędzia pracy, przedmioty, którymi w procesie pracy oddziałuje się bezpośrednio na obiekt pracy. narzędzie, środek produkcji do bezpośredniego wykonywania obróbki, pomiarów lub montażu. narzędzie zespołowe, narzędzie utworzone z kilku pojedynczych narzędzi; służy do obróbki złożonych powierzchni. narzępiki (Hyppoboscidae), rodzina muchówek; ok. 100 gat.; zewn. pasożyty ptaków i ssaków, np. na ssakach domowych spotykany jest n. koński (Hippo-bosca equina), wpleszcz owczy. narzucarka, formierka narzucająca i zagęszczająca masę formierską w formie, za pomocą szybko obracającego się wirnika zaopatrzonego w specjalne łopatki. narzut, bud.: 1) sposób tynkowania polegający na rzucaniu zaprawy na pokrywaną powierzchnię; 2) zewn. warstwa tynku. narzut, ekon. kwota doliczana do ceny podstawowej z tytułu dodatkowych kosztów, obciążeń itp. narzut, rzeźba technika rzeźb, polegająca na narzucaniu na armaturę masy piast., którą następnie się modeluje; także modelowanie w mokrej zaprawie (np. dekoracji arch.). Narzymski JÓZEF, 1839-72, pisarz; czł. „czerwonych w powstaniu 1863 (powieść Ojczym); dramaty z tezą, krytyczne wobec ideologii pozytywizmu (Pozytywni). narzynka, narzędzie skrawające do nacinania lub wykańczania gwintów zewnętrznych. nasada: 1) to, na czym (lub w czym) coś jest osadzone, miejsce osadzenia, u-mocowania; podstawa, osada, oprawa; rękojeść, trzonek; 2) to, co jest nasadzone, osadzone, nałożone na coś; pokrywa, nakładka. nasada, bot. część liścia przytwierdzająca jego ogonek lub samą blaszkę do łodygi rośliny. nasada, językozn. jeden z narządów mowy, jama gardłowa, ustna i nosowa. nasadka, przedmiot, przyrząd nasadzany, nakładany na coś; nakładka, pokrywka. nasadka mózgowa →szyszynka. nasciturus [łac], prawo dziecko poczęte, lecz jeszcze nie urodzone. Naseby [nejzby] (w. w W. Brytanii, środk. Anglia), 1645 zwycięstwo armii parlamentu pod wodzą O. Cromwella nad wojskami Karola I w rewolucji 1640-60. nasenne środki (hypnotica), leki wywołujące sen zbliżony do fizjol.; zmniejszają wrażliwość ośrodkowego układu nerwowego na bodźce, np. fanodorm. Naser GAMAL ABD EŁ-, 1918-70, egip. mąż stanu, pułkownik; jeden z przywódców wojsk, zamachu stanu 1952; 1954-56 premier, od 1956 prezydent; od 1962 ponownie premier; jeden z gł. przedstawicieli antykolonializmu; gł. rzecznik pana-rabizmu. nasercowe środki (cardiaca), leki działające pobudzająco lub hamująco na pracę serca, np. glikozydy nasercowe, glukoza (pobudzająca), pronestyl (hamujący). naseryzm, doktryna i praktyka nar. rewolucji narodowowyzwoleńczej (antykolo-nialnej), antyimperialistycznej i antyfeud., wprowadzona w życie po zdobyciu władzy przez zwolenników G. Nasera, realizowana przez partię Arab. Związek Socjalistyczny. Nasfeter JANUSZ, ur. 1920, reżyser i scenarzysta film.; filmy poświęcone gł. problemom dzieci i młodzieży (Kolorowe pończochy, Abel, twój brał); dramat psy-chol. Niekochana. Nash [näsz] JOHN, 1752-1835, architekt ang.; przedstawiciel „malowniczego" nurtu w architekturze romant.; siedziby wiejskie, pawilony ogrodowe, arch.-urbanist.

założenia Regent's Park i Regent Street, przebudowa Buckingham Palące. Nash [näsz] OGDEN, 1902-71, amer, poeta satyr., humorysta, autor scenariuszy film. i komedii muz.; parodie, surrealist. poezja nonsensu. Nash [näsz] PAUL, 1889-1946, ang. malarz i grafik; twórczość inspirowana ku-bizmem, później surrealizmem i konstruktywizmem; Spotkanie po południu. Nash [näsz] SIR WALTER, 1882-1968, polityk nowozelandzki; 1935-49 min. finansów; 195760 premier. Nashe [näsz] (Nash) THOMAS, 1567-1601, ang. satyryk, dramaturg, powieściopisarz; romans łotrzykowski The Unfortunate Traveller. nashi, styl pisma arab. w kaligrafii mu-zułm., rodzaj kursywy o okrągłych literach; stosowany był gł. w korespondencji; posiada kilka ozdobnych odmian. Nashua [näszuə], m. w USA (New Hempshire), nad rz. Merrimack; 55 tys. mieszk. (1970); przemysł skórz.-obuwn., włók., maszyn., elektrotechniczny. Nashville [näszwyl], m. w USA, stol. stanu Tennessee, nad rz. Cumberland; 444 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 523 tys. (1966); przemysł chem., spoż., włók., o-dzieżowy, środków transportu, metal.; centrum handl.bankowe; węzeł komunik.; ośr. kult. i nauk. (2 uniw.); muzea; budowle reprezentacyjne (neoklas. kapitol), kościoły (XIX w.). nasiad, miejsce, pomieszczenie, w którym siedzą na jajach kury, kaczki itp. nasiadka, samica drobiu (oprócz kaczek, które nie wysiadują) wysiadująca jaja własne lub podłożone. nasiadówka, kąpiel leczn. w specjalnego kształtu wannie lub bidecie, obejmująca podbrzusze i uda, stosowana gł. w leczeniu chorób kobiecych. nasiąkliwość, w ceramice przyjęte określenie porowatości względnej. Nasiedle, w. w pow. głubczyckim, woj. opolskim; barok, pałac z 1730. Nasielsk, m. w pow. pułtuskim, woj. warsz.; 5,6 tys. mieszk. (1968); zakłady elektroniczne, spoż.; węzeł kolejowy. — Jedno z największych grodzisk wczesno-średniow. (obecnie we w. Mazewo koło N.) w XII w. kasztelania; prawa miejskie 1386. W czasie okupacji hitlerowskiej N. stracił 2/3 ludności (ponad 5 tys. osób); od 1941 działalność organizacji Młot i Sierp, rejon działania AL, BCh, AK; zniszczony w ponad 50%, po wojnie odbudowany. nasieniak, nowotwór złośliwy jądra, wywodzący się z niezróżnicowanych komórek płciowych; szybko daje przerzuty do odległych narządów wewn.; leczenie operacyjne i napromieniowaniem. nasienie (sperma), płynna wydzielina męskich gruczołów płciowych dodatkowych wraz z zawartymi w niej plemnikami. nasienie, bot. organ rozmnażania się roślin nasiennych, zawierający zarodek; rozwija sie z zapłodnionego zalążka; zawiera materiały zapasowe (skrobię, tłuszcze, białka) zmagazynowane w bielmie (n. bielmowe, np. zbóż) lub w liścieniach zarodka (n. bezbielmowe, np. grochu). nasieniotok, patologiczne wydalanie spermy, bez seksualnych bodźców, zwykle w ciągu dnia, niekiedy w trakcie oddawania moczu lub stolca. nasieniowód. przewód (parzysty) wyprowadzający nasienie z jądra, z reguły przedłużenie najądrza; n. człowieka uchodzi do cewki moczowej, wytwarza wydzielinę pobudzającą ruchliwość plemników. nasienne rośliny (rośliny kwiatowe, Spermatophyta, Anthophyta), gromada roślin wytwarzających nasiona; nagonasien-ne (nagozalążkowe) i okrytonasienne (okrytozalążkowe); słabo wyrażona przemiana pokoleń: dominuje sporofit, który jest samodzielną rośliną. nasiennictwo leśne, dział hodowli lasu obejmujący produkcję wartościowych nasion drzew i krzewów leśnych.

nasiennictwo rolnicze, dział produkcji roślinnej, a także całokształt wiedzy (wchodzącej w zakres hodowli roślin) dotyczący gł. wytwarzania materiału siewnego i jego oceny (tzw. kwalifikacja). nasiennik (wysadek), bot. dwuletnia roślina w drugim roku wegetacji, wyrosła z sadzonki (np. korzenia buraka, cebuli), uprawiana w celu uzyskania nasion siewnych. nasiennik, leśn. dorodne dojrzałe drzewo pozostawione na zrębie dla odnowienia lasu przez samosiew. nasienny gruczoł →-jądro. nasienny pęcherzyk, dodatkowy męski gruczoł płciowy (parzysty) ssaków i człowieka; uchodzi do nasieniowodu; wydzielina p.n. rozcieńcza nasienie i pobudza ruch plemników. nasienny powrózek, twór podwieszający jądro w mosznie, utworzony przez objęte osłoną otrzewnową: nasieniowód, naczynia krwionośne i limfatyczne, nerwy, włókna mięśniowe. nasierdzie, błona surowicza pokrywająca z zewnątrz mięsień sercowy, ściśle do niego przylegająca; wewn. (trzewna) blaszka osierdzia. nasięźrzał (Ophioglossum), paproć o liściach przeważnie pojedynczych; w Polsce (na łąkach) n. pospolity — o liściu owalnym. nasiona siewne, roln. nasiona (ziarno) roślin uprawnych, jednolite odmianowo i odpowiadające ustalonym normom zdrowotności, wilgotności, stopnia zanieczyszczeń i in., przeznaczone do siewu. nasionnice (Trypetidae), rodzina małych muchówek; ok. 1500 gat; larwy żerują w kwiatach, łodygach lub owocach roślin, np. n. czereśniówki— w miąższu czereśni. nasionoznawstwo, nauka o morfologicznych, anat., fizjol., biochem. oraz gosp. właściwościach nasion roślin. Nasir ad-Din, 1201-74, pers. (azerb.) astronom i matematyk; wyznaczył stałą precesji; prace N. dały początek trygonometrii jako samodzielnej gałęzi matematyki. Nasir-i Chosrou, 1004-89(?), pers. poeta, filozof, działacz izmailicki, podróżnik; traktaty filoz.-rel., księga podróży, poet. utwory dydaktyczne, dywan wierszy. Nasirija, An-, m. w pd. Iraku, ośrodek adm. prow. An-N., nad Eufratem; 60 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. naskórek, zewn. warstwa skóry zbudowana z wielowarstwowego nabłonka rogo-waciejącego; wytworem n. są m.in. włosy, paznokcie, łuski, pióra, rogi; także jednowarstwowy zwykle nabłonek (epiderma) pokrywający ciało bezkręgowców, orzęsio-ny lub wytwarzający mocny oskórek, muszlę itp. naskórkowości zjawisko (skin-efekt), przepływ prądu elektr. o największej gęstości przy powierzchni przewodnika i stopniowym zmniejszaniu się gęstości prądu ku wnętrzu przewodnika. nasłonecznienie (insolacja), ilość energii słonecznej (w kaloriach) przypadająca na jednostkę powierzchni w jednostce czasu. nasłuch radiowy, ciągła obserwacja radiowa za pomocą odbiornika radiowego sygnałów wysyłanych przez określoną radiostację (radiostacje) lub ciało niebieskie. Nasmyth [nejsmyt] JAMES, 1808-90, szkoc. inżynier i wynalazca; m.in. wynalazł młot parowy (1842), strugarkę do rowków; zajmował się także astronomią (teleskop N.). Nasonow DMITMJ N., 1895-1957, cytofizjolog radz.; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; badania nad funkcją aparatu Golgiego, przepuszczalnością błony komórkowej, teorią pobudzenia. naspa, wał piaszczysty wzdłuż koryta rzeki, powstający podczas powodzi w miejscu, gdzie wraz ze zmniejszaniem się głębokości wody następuje zmiana tarcia o

Natorp 765 podłoże, czyli zmniejszanie się siły nośnej rzeki. naspa, lud. nazwa gleby zaliczanej do mad; występuje na tarasach blisko koryta rzeki; piaszczysta, z małymi przewarstwie-niami namułów; niezbyt żyzna. Nasreddin Hodża, 1208(?)-84(?), tur. twórca facecji, anegdot i opowiadań sa-tyr.humoryst. o wielkiej popularności wśród ludów Bliskiego Wsch. i na Bałkanach. Nasrydzi, dynastia arab. panująca 1232-1492 w emiracie Grenady; wojny z króle? stwami Kastylii i Aragonu. Nassau [näso], pasmo górskie w zach. części Nowej Gwinei (Irian Zach.), najwyższe w Górach Śnieżnych; dł. ok. 360 km, wys. do 5030 m (Djaja). Nassau, dynastia niem. wywodząca się od hrabiów Laurenburga (od 1160 — N.); jej linia ottońska odziedziczyła 1530 księstwo Oranii (stąd zw. dynastią orańska); z niej wywodzili się namiestnicy, następnie królowie Niderlandów (Holandii). Nassau, m. w NRF (Nadrenia-Palaty-nat), nad rz. Lahn; 3,7 tys. mieszk. (1965); zamek książąt N. Nassau [näso:], ośr. adm. i gł. port bryt. kolonii Bahama, na wyspie New Pro-vidence; 60 tys. mieszk. (1960); ośr. tu-rystwypoczynkowy o świat, znaczeniu. nastalik, perski styl pisma w kaligrafii muzułm. powstały z połączenia nashi i ta-lik; uważany za pers. pismo narodowe. nastawienie, skłonność do ujmowania i interpretacji wydarzeń, ludzi itp. oraz rozwiązywania problemów i zadań w specyficzny, ukierunkowany, jednostronny sposób. nastawna śruba, śruba okrętowa, której skok skrzydeł można dowolnie zmieniać podczas ruchu statku. nastawnia, odpowiednio wyposażone pomieszczenie lub budynek do zdalnego sterowania pracą elektrowni, stacji kol., fabryki zautomatyzowanej itp.; zwykle część składowa dyspozytorni. nastawnica, urządzenie w nastawni kol. do wzajemnego Uzależnienia nastawienia semaforów, zwrotnic itp. w celu zapewnienia bezpiecznej jazdy pociągu po wyznaczonym torze; mechaniczna (z zespołem dźwigni nastawczych) lub elektr. (z pulpitem i świetlnym planem torów). nastawnik: 1) urządzenie do przełączania w określonej kolejności obwodów zasilania maszyn i urządzeń elektr. przy sterowaniu ich pracą, np. silników pojazdów trakcyjnych; 2) element układu sterowania wpływający bezpośrednio na strumień energetyczny lub materiałowy docierający do obiektu. nastawność oka →akomodacja. nasteczniki (Pompilidae), rodzina gł. tropik, błonkówek z grupy żądłówek; ok. 3 tys. gat; drapieżne; budują gniazda, gromadzą pokarm (gł. pająki unieruchomione użądleniem) dla larw. następnik, log. ostatni z członów (zdań) implikacji. następstwo, skutek, wynik, rezultat, konsekwencja (zdarzeń, czynów). następstwo, log. ostatnie ze zdań, między którymi zachodzi stosunek wynikania. następstwo prawne, przejście na nabywcę danego prawa w całości (np. przeniesienie własności) lub w części (np. ustanowienie służebności) od uprawnionego zbywcy. nastie, reakcje ruchowe roślin nie związane z kierunkiem bodźca, wywoływane np. zmianą temperatury, oświetlenia, wstrząsem — wskutek zmian turgoru lub nierównomiernego wzrostu części organu roślinnego. nastika, ind. termin filoz., który oznacza systemy filoz.-rel. odrzucające autorytet Wed i istnienie świata transcendentnego. nastrosz pawik {Smerinthus ocellata), duży motyl nocny, o jasnoszarych skrzydłach, tylnych w pawie oczka; gąsienica

żeruje na wierzbie, topoli, gruszy i jabłoni; w Polsce pospolity. nastrój, utrzymujący się przez pewien czas ogólny stan psych, z charakterystyczną przewagą uczuć określonego rodzaju i skłonnością do reagowania zgodnie z tymi uczuciami. nasturcja (Tropaeolum), roślina ozdobna (rabatowa i balkonowa) roczna lub bylina, pochodzenia amer.; formy pnące i karłowe; kwiaty z ostrogą i „paznokciem", żółte, pomarańczowe i in. Nasugbu, m. w Filipinach, port na zach. wybrzeżu Luzonu; 41 tys. mieszk. (1960). nasunięcie, geol. masy skalne pofałdowane, odspojone od swego podłoża (od-kłute) i nasunięte na inne utwory geol., np. płaszczowina. nasycenia strefa, geol. →saturacji strefa. nasycone związki, związki org. mające między atomami węgla tylko wiązania pojedyncze, np. alkany. nasyp, wał o trapezowym przekroju poprzecznym usypany z ziemi w celu wyrównania poziomów terenu pod budowaną linię komunik. (drogę kołową, tor kol. itp.). Nasyry KAJUM, 1825-1902, tatar, pisarz, uczony, pedagog; gramatyki i słowniki języka tatar., opracowania lud. literatury i folkloru Tatarów kazańskich. Nasza Księgarnia (Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia"), wydawnictwo powstałe 1921 przy ZNP; wydaje gł. literaturę młodzieżową i dziecięcą, także „Płomyk", „Płomyczek", „Świerszczyk", „Miś". Naszik (ang. Nasik), m. w Indii (Maharasztra), nad rz. Godawari; 165 tys. mieszk., zespół miejski 275 tys. (1968); przemysł spoż.; ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu i buddystów. „Nasz Kraj", tygodnik ilustr., wydawany we Lwowie 1906-11; red.: T. Pawlikowski i in.; współpracownicy K. Irzykowski, O. Ortwin, J. Lemański i in. „Nasz Przegląd", dziennik żyd. mniejszości nar., wydawany 1929-39 w Warszawie, w języku polskim. „Nasz Wyraz", miesięcznik artyst.-lit., wydawany w Krakowie 1934-39; pismo lewicowej młodzieży akademickiej (m.in. I. Fik, J. Przyboś, H. Wielowieyska) bliskiej tendencjom artyst. Awangardy Krakowskiej. naszyjnik, ozdoba na szyję wyrabiana z różnych materiałów i różnymi technikami; używana we wszystkich kulturach i środowiskach etnicznych. naśladownictwo, skłonność do odwzorowywania cudzych ruchów, czynności, zachowania się, poglądów itp.; jeden z mechanizmów uczenia się i kształtowania osobowości. naśladownik lotu →symulator lotu. naśnieżne organizmy →hiemalne organizmy. naświetlanie, fot. poddanie materiału fot. działaniu światła, w wyniku czego powstaje w materiale obraz utajony. naświetlanie, med. stosowanie promieni świetlnych naturalnych (słonecznych) lub sztucznych (ze źródeł emitujących promieniowanie podczerwone i nadfioletowe) w celach leczniczych. naświetlenie, techn. wielkość świetlna równa iloczynowi natężenia oświetlenia powierzchni przez czas padania światła. Natal [nətäl], prowincja w Republice Pd. Afryki, nad O. Atlantyckim; 87 tys. km2, 3 mln mieszk. (1960); ośr. adm. Pie-termaritzburg; uprawa trzciny cukr., bawełny, herbaty, tytoniu, kukurydzy, drzew owocowych; hodowla bydła, owiec; wydobycie węgla kam.; gł. ośr. przem.: Dur-ban, Pietermaritzburg. Natal, m. i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim, stol. stanu Rio Grande do Norte; 252 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., chem.; uniwersytet. Natanja, m. w środk. Izraelu, nad M. Śródziemnym; 58 tys. mieszk. (1967); prze-

mysł włók., elektrotechn., spoż.; szlifier-nie diamentów; kąpielisko morskie. Natanson JAKUB, 1832-84, chemik organik; prof. Szkoły Gł. w Warszawie; badania gł. w dziedzinie syntezy org. (fuksyna, mocznik). Natanson MARK A., 1850-1919, rewolucjonista ros., założyciel jednej z pierwszych organizacji narodników. Natanson WŁADYSŁAW, 1864-1937, fizyk; prof. Uniw. Jag., czł. AU; prace jgł. z termodynamiki zjawisk nieodwracalnych. Natanson WOJCIECH, ur. 1904. krytyk teatr., tłumacz; współred. „Teatru"; zbiory szkiców; przekłady z fr. literatury. natapianie, pokrywanie metodą lutospawania przedmiotów metal, warstwą metalu o innych właściwościach. natarcia kąt, lołn. →kąt natarcia. natarcie, wojsk, podstawowy rodzaj działań bojowych, mający na celu zniszczenie nieprzyjaciela i opanowanie zajmowanego przez niego terenu. Natchez [näczez], m. w USA (Missisipi), port nad Missisipi; 20 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, gumowy, spożywczy. natężenie dźwięku, intensywność dźwięku, energia fali dźwiękowej przepływająca w czasie 1 sek przez 1 cm2 powierzchni prostopadłej do kierunku rozchodzenia się fali; jednostka: decybel. natężenie oświetlenia (oświetlenie), wielkość fotometryczna równa stosunkowi strumienia świetlnego padającego prostopadle na powierzchnię do pola tej powierzchni; jednostka: luks, dawniej: fot. natężenie pola, wielkość wektorowa charakteryzująca pole sił (np. pole elektr., pole grawitacyjne) w danym punkcie przestrzeni. natężenie prądu elektrycznego, I, wielkość równa ładunkowi elektr. Q przepływającemu przez poprzeczny przekrój przewodnika w jednostce czasu: I = Q/t; jednostka: amper. natężenie przepływu, masa lub objętość płynu przepływająca przez dany3 przekrói w jednostce czasu; jednostka: kg/s, m /s. natężenie ruchu, liczba pojazdów przejeżdżających w ciągu jednostki czasu przez punkt na sieci komunik. (np. węzeł drogowy lub kol.) bądź liczba osób lub ilość towarów mierzona w jednostkach wagi, przewożona przez ten punkt. natężenie światła (światłość), wielkość fotometrii wizualnej, oznaczająca stru-mień światła wysyłany w jednostkowy kąt bryłowy; jednostka: kandela (cd). Natick [nejtyk], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 31 tys. mieszk. (1970); przemysł skórz.-obuwn., metalowy. National Academy of Sciences [näszənl əkädəmy ow sajənsyz], największa instytucja nauk. w USA, zał. 1863, z siedzibą w Waszyngtonie. Nationalrat [nacjona:lra:t], nazwa niższej izby parlamentów w Austrii i Szwajcarii, wybieranych na 4 lata. „Nationen" [natszu:nən], dziennik norw., organ chłopskiej Partii Centrum, wydawany od 1918. Natjasiastra, ind. dzieło teoret. z ok. II-IV w., stanowiące kompendium wiedzy teatr, staroż. Indii; przypisywane legendarnemu wieszczowi Bharacie. Natka-Namirski PAWEŁ, ur. 1911, działacz polit.; prezes Akademickiego Związku Polaków w Niemczech, 1945 — Zarządu Kom. Obywatelskiego Polaków Śląska Opolskiego; 1946-49 wicewojewoda katowicki, działacz PPS. NATO (North Atlantic Treaty Organiza-tion) →pakt północnoatlantycki. Natolin, zespół pałacowo-parkowy w granicach Warszawy (Mokotów); klasycyst. pałac (XVIII w.), w krajobrazowym parku z romant. budowlami (XIX w.). Natorp PAUL, 1854-1924, filozof niem.; jeden z gł. przedstawicieli tzw. marbur-skiej szkoły neokantyzmu; traktował poznanie jako proces, w którym myśl tworzy

766 natręctwo rzeczywistość, a fakty jako odpowiedniki log. konstrukcji umysłu poznającego. natręctwo (obsesja), med. objaw nerwic i psychonerwic, polegający na myślach i czynnościach natrętnych, od których chory nie może się oderwać. natrolit, minerał z grupy zeolitów, uwodniony glinokrzemian sodu; biały, szary, żółtawy, o połysku szklistym lub jedwabistym. natron, miner. →natryt. Natrun, zapadlisko tektoniczne w pn. części Egiptu, na zach. od delty Nilu, na wys. 23 m p.p.m.; z kilkunastu niewielkich, słonych jezior eksploatuje się sól kam. i sodę rodzimą. natryskowy pistolet, przyrząd z uchwytem pistoletowym, stosowany do rozpylania (ża pomocą sprężonego powietrza) i natryskiwania farb, lakierów lub metali na powierzchnię przedmiotów. natryt (natron, soda rodzima), minerał, uwodniony węglan sodu; bezbarwny lub biały, szarawy, o szklistym połysku; osad niektórych słonych jezior; używany w przemyśle chem., hutnictwie i in. Natschinski [-tszynsky] GERD, ur. 1928, kompozytor niem. (NRD), występuje również jako dyrygent orkiestr taneczno-rozrywkowych; musicale (Mój przyjaciel Bunburý), liczne piosenki, operetka. Natsume SOSEKI, 1867-1916, pisarz jap.; realist. powieści, nowele, artykuły krytyczne, eseje. Natta GIULIO, ur. 1903, chemik wl.; prof. polit. w Mediolanie i in.; prace dotyczące polimeryzacji węglowodorów, kauczuku, struktury kryształów; nagr. Nobla. Nattier [-tjy] JEAN MARC, 1685-1766, malarz fr.; portrecista rokokowy, m.in. portrety Marii Leszczyńskiej. Natuna, grupa wysp indonez. na M. Południowochińskim; ok. 10 tys. mieszk.; gł. wyspa Wielka N.; lasy tropik.; połów ryb. natura, filoz.: 1) obiektywna rzeczywistość, wszechświat, przyroda; 2) charakter, rodzaj, istota danego przedmiotu lub zjawiska; jedno z najbardziej niejednoznacznych pojęć w historii idei. natura horret vacuum [łac], natura nie znosi próżni. naturalia, płody rolne lub ogrodowe (np. zboże, warzywa, owoce). naturalia non sunt turpia [łac], „rzeczy przyrodzone nie są brzydkie"; nie przynosi wstydu to, co naturalne. naturalista: 1) zwolennik, przedstawiciel naturalizmu; 2) daw. uczony zajmujący się naukami przyrodniczymi. naturalizacja, nadanie cudzoziemcowi prawa obywatelstwa danego państwa. naturalizm, filoz. stanowisko dążące do wyjaśnienia rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczące ogół zjawisk działaniem praw przyrody; jedna z gł. form przejawiania się stanowiska materia-list.; od poł. XIX w. podstawą uogólnień filoz. n. stała się teoria ewolucji, a n. wszedł w skład kierunków filoz. związanych z ewolucjonizmem. naturalizm, prąd lit., odmiana późnego realizmu XIX w.; twórca i teoretyk — E. Zola; n. przejawił się gł. w prozie i dramacie ograniczenie fikcji lit., doku-mentaryzm, rzetelna obserwacja, ostre widzenie kontrastów społ., autentyzm językowy. naturalizm, w sztukach plast, metoda twórcza zmierzająca do wiernego, niemal fot. naśladownictwa natury; tendencje naturalistyczne występowały w sztuce różnych epok. naturalizm, pedag. kierunek oparty na założeniu, że praca wychowawcza jest najbardziej skuteczna, gdy przystosowuje się do pojmowanej psychologicznie „natury" dziecka. naturalizm etyczny, pogląd filoz. wyprowadzający normy moralne z właściwości natury ludzkiej, uznający za dobre te czyny, które są zgodne z naturalnymi popędami. naturalizm w socjologii, nurt XIX w.

rozpatrujący społeczeństwo jako część przyrody i wyjaśniający jego działanie za pomocą czynników typu przyrodniczego. naturalna liczba, każda liczba całkowita dodatnia: 1, 2, 3,... naturalność, brak sztuczności, prostota, niewymuszoność; zgodność z naturą. . naturalny: 1) zgodny z prawami natury; 2) stanowiący właściwość czyjejś natury, wrodzony, przyrodzony; 3) prosty, zwykły, niewymuszony, swobodny; 4) zgodny ze zwykłym porządkiem rzeczy, normalny. naturalny logarytm, logarytm o podstawie e≈ 2,718281...; oznaczenie 1n. natura ludzka, filoz. całokształt psycho-fiz. cech istotnych, charakteryzujących człowieka jako przedstawiciela gatunku i wyznaczających zespół jego dążeń, motywów, celów postępowania oraz upodobań i wartościowań; jedno z gł. pojęć filoz. okresu oświecenia. „Nature" [nejczər], ang. tygodnik publikujący prace i artykuły z zakresu nauk ścisłych i biol.; zał. 1869. natury stan, pojęcie hist. z zakresu refleksji filoz. nad powstaniem społeczeństwa, państwa i prawa, oznaczające utopijną rzeczywistość ludzką, konstruowaną przez wielu myślicieli społ. XVII-XVIII w., w której człowiek żyje i działa rzekomo zgodnie ze swą naturą. natylnik, zootechn. element uprzęży złożony z pasa oporowego (przypiętego do końca napierśnika lub pasów ciągowych) oraz upinacza i szelek nośnych, utrzymujących go w odpowiednim położeniu. natywizm, filoz. pogląd przyjmujący istnienie idei (cech, wiedzy) wrodzonych, niezależnych od doświadczenia, i z nich wywodzący poznanie; zw. też racjonalizmem genetycznym. natywizm, psychol. teoria podkreślająca wpływ czynników (cech) wrodzonych i dziedzicznych na kształtowanie się osobowości (gł. zdolności) człowieka. Natzweiler-Struthof [nacwai- sztru:t-] (koło m. Schirmeck we Francji, Alzacja), 1941-45 hitlerowski obóz koncentracyjny; 50 podobozów; przeszło przez niego 50 tys. więźniów, zginęło ok. 25 tysięcy. nauczanie, planowa praca nauczyciela z uczniami, umożliwiająca im zdobywanie wiadomości, umiejętności i nawyków oraz rozwijanie zdolności i zainteresowań; kierowanie procesem uczenia się. nauczyciel, osoba trudniąca się, najczęściej zawodowo, uczeniem kogoś; wykładowca jakiegoś przedmiotu. Naudé [nody] GABRIEL, 1600-53, fr. bibliograf i historyk; bibliotekarz J. Maza-rina (ich wspólne zbiory utworzyły tzw. Bibliothèque Mazarine); pierwszy zastosował termin „bibliografia". Nauheim, Bad [b. nauhaim], m. w NRF (Hesja), w górach Taunus; 15 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko, instytuty medyczne. nauka, czynność nauczania lub uczenia się; dyscyplina (dziedzina wiedzy) wykładana w szkołach lub uprawiana w placówkach nauk.badawczych; działalność badawcza zmierzająca do obiektywnego, zasadnego i uporządkowanego poznania rzeczywistości; wytwór tej działalności, tj. stanowiący społ.-hist. dorobek ludzkości zasób wiedzy (system należycie uzasadnionych twierdzeń i hipotez) o przyrodzie, człowieku i społeczeństwie, o zjawiskach i prawidłowościach (zwł. prawach rozwoju) rzeczywistości, o sposobach jej badania i przekształcania. nauka o literaturze (literaturoznawstwo), dyscyplina humanist. wyodrębniona z trad. filologii w ciągu XIX w.; obejmuje historię, systematykę, teorię, metodologię badań. nauka o polityce →nauki polityczne. nauka organizacji i kierownictwa, powstała na przełomie XIX i XX w., zajmuje się ustalaniem zależności między zachowaniem się ludzi w pracy (gł. w przemyśle) a jej wynikami; celem n.o. i k. jest formułowanie wskazówek mających zapewnić jak największą sprawność pracy

indywidualnej i zespołowej; współcześnie w krajach socjalist. osiągnięcia n.o. i k. są szeroko stosowane; w Polsce działa Tow. Naukowe Organizacji i Kierownictwa; twórcy: F.W. Taylor, K. Adamiecki, H. Fayol. nauka o rzeczach, termin używany gł. w XIX i na pocz. XX w. na określenie zespołu pogadanek, pokazów i ćwiczeń mających rozwijać zainteresowania dzieci (w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym) otaczającą rzeczywistością. „Nauka Polska", dwumiesięcznik poświęcony zagadnieniom rozwoju nauki w Polsce, wydawany od 1952. nauka wojenna, nauka o istocie wojny» siłach i środkach jej prowadzenia, o zjawiskach zachodzących w toku wojny oraz sposobach i zasadach jej przygotowania i prowadzenia w konkretnych hist. warunkach. nauki empiryczne (nauki indukcyjne), nauki, w których gł. podstawą twierdzeń są zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu, uzasadniane również metodą indukcji (np. fizyka). nauki formalne →dedukcyjne nauki. nauki historyczno-opisowe, nauki dążące do ustalania, opisywania i wyjaśniania konkretnego przebiegu zjawisk i procesów w określonym miejscu i czasie (np. historia). nauki humanistyczne, nauki badające zjawiska kultury w ich różnych przejawach i rozwoju (np. literatura); n.h. kładące nacisk na społ. charakter działalności człowieka i jego wytworów zw. są naukami społ. (np. socjologia). nauki indukcyjne →nauki empiryczne. nauki polityczne (politologia, nauka o polityce), dziedzina dociekań nauk., której przedmiotem są fakty polit., tj. ogół zjawisk łączących się z zdobyciem, utrzymaniem i sprawowaniem władzy. nauki pomocnicze historii, trad. nazwa nauk pomocnych historykowi przy badaniu autentyczności źródła hist. i w krytycznej jego ocenie; obejmują: paleogra-fię, dyplomatykę, sfragistykę, chronologię hist., numizmatykę, heraldykę, genealogię, archiwistykę, demografię hist., metrologię hist., kryptografię itp. nauki praktyczne →nauki stosowane. nauki przyrodnicze, nauki, których przedmiotem badań są zjawiska przyrody (np. biologia, botanika). nauki społeczne, zespół nauk zajmujących się społeczeństwem — zjawiskami i procesami społ. ujmowanymi z różnych punktów widzenia: socjologia, ekonomia polit., demografia, etnografia, pedagogika, psychologia, prawo. nauki stosowane (nauki praktyczne), wg trad. terminologii — nauki, których gł. zadaniem jest wykrywanie sposobów prakt. stosowania poznanych praw nauk. i na podstawie tej wiedzy projektowanie planowego i racjonalnego przekształcenia rzeczywistości; współcześnie terminu „n.s." nie używa się, mówi się zaś w tym znaczeniu o badaniach stosowanych i rozwojowych. nauki systematyczne -→nauki typologiczne. nauki teoretyczne, wg trad. terminologii, nauki zmierzające do formułowania i uzasadniania praw nauk. oraz do ich systematyzacji w możliwie spójne wewnętrznie nauk. teorie (np. metodologia nauk, logika); współcześnie n.t. wchodzą w zakres tzw. badań podstawowych (poznawczych). nauki typologiczne (nauki systematyczne), nauki teoret., których gł. celem jest uporządkowanie log., klasyfikacja lub typologia zjawisk w określonej dziedzinie. naukometria, dziedzina naukoznawstwa; zajmuje się badaniem, za pomocą metod ilościowych, rozwoju nauki jako procesu informacyjnego. naukowe organizacje międzynarodowe, zajmują się sprawami nauki, stosując różne formy działalności, np.: udzielają pomocy finansowej na prace nauk., prowa-

nawłoć 767 dzą samodzielne badania nauk., zbierają i upowszechniają informację nauk., organizują międzynar. spotkania nauk., inicjują i powołują międzynar. organizacje nauk.; obecnie istnieje ok. 500 n.o.m. naukowe stopnie i tytuły, współcz. pol. stopnie nauk. — doktor, doktor habilitowany (nadawane przez uczelnie i placówki nauk.); tytuły —profesor nadzwyczajny, profesor zwyczajny (nadawane przez Radę Państwa); dawne stopnie nauk. — bakałarz, magister, doktor. naukoznawstwo, epistemologia w wąskim znaczeniu; zespół nauk o nauce, obejmujący teorię i historię nauki, metodologię nauk, psychologię i socjologię nauki oraz dotyczące nauki zagadnienia prakt.-organizacyjne. Naukratis, jedyna gr. kolonia w staroż. Egipcie, w zach. części delty Nilu; zał. w VII/VI w. p.n.e.; ośr. handlu i centrum kultury gr. w Egipcie; wykopaliska: m.in. resztki świątyń, rzeźby, inskrypcje. naumachia, walka okrętów; w staroż. Rzymie rodzaj widowiska, urządzanego na jeziorach lub specjalnie do tego celu budowanych basenach. Naumburg [nau-], m. w środk. części NRD, nad Soławą; 38 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; przemysł maszyn., włók., spoż.; muzeum; romańsko-got. katedra św. Piotra i Pawła (XIIIXIV w.) ze słynnym zespołem got. rzeźb; mury obronne z bramą (XV w.), got.-renes. ratusz (XVI w.); renes. i barok. domy. Naumow NIKOŁAJ I., 1838-1901, pisarz ros.; szkice i opowiadania ukazujące stosunki kapitalist. na wsi syberyjskiej 2 poł. XIX w. Naupaktos (Nafpaktos, wł. Lepanto), m. w Grecji (Etolia), u wejścia do Zat. Ko-rynckiej; 3,5 tys. mieszk. (1961); cytadela i mury obronne wzniesione przez Wene-cjan. Nauplion (Nafplion), m. w Grecji, na Peloponezie, nad M. Egejskim, ośr. adm. nomosu Argolida; 10 tys. mieszk. (1961); muzeum; twierdza wenecka (XV, XVIII w.), kościoły (XVIII w.). nauplius (pływik), pelagiczna larwa wielu skorupiaków, szczególnie charakterystyczna dla podgromady członowców; ma jedno oko i 3 pary odnóży. Nauru (Republika Nauru), republika (niepodległa od 31 I 1968) w Oceanii, na wyspie N. (Mikronezja); 21 km2, 6,5 tys. mieszk. (1969); stol. Yangor; j.u. angielski; wydobycie fosforytów. Nauszahr (ang. Nowshera, Naushahra), m. w pn. części Pakistanu Zach., nad rz. Kabul; 44 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., chem., papiern.; rzemiosło. nautilus, zool. →łodzik. nautilus, puchar o czaszy z wypolerowanej i zdobionej muszli, często ujętej w bogatą oprawę srebrną lub złotą; używany w XVIXVIII w., wyrabiany gł. w Norymberdze, Augsburgu i Gdańsku. „Nautilus", nazwa prototypów okrętów podwodnych zbudowanych 1798-1801 przez R. Fultona. „Nautilus", amer. okręt podwodny, na którym G.H. Wilkins próbował 1931 bez powodzenia dotrzeć pod pokrywą lodową do Bieguna Północnego. „Nautilus", amer. okręt podwodny, pierwszy statek wodny z napędem jądrowym, wodowany 1954; wyporność 3800 t, prędkość 20 węzłów, moc silników 13 400 KM; 1958 przepłynął przez Biegun Pn. pod lodami. nautofon, urządzenie sygnalizacji mor. do nadawania sygnałów dźwiękowych podczas mgły na morzu, umieszczane na latarniowcu, latarni mor. lub w jej pobliżu. nautologia, nauka badająca historię rozwoju żeglugi, stoczni, portów i dziedzin pokrewnych. nautyka, całokształt wiedzy żegl. potrzebnej do prowadzenia statku wodnego po morzu lub oceanie; obejmuje locję, nawigację, wiadomości z astronomii i me-

teorologii potrzebne do żeglugi oraz dewiację — naukę o magnetyzmie okrętowym i jego wpływie na wskazania busoli magnetycznej. Nauzykaa, wg Odysei córka króla Fea-ków, Alkinoosa; za pośrednictwem N. Atena wprowadziła Odyseusza-rozbitka do domu jej ojca. Navarino, górzysta wyspa chilijska w archip. Ziemi Ognistej, oddzielona od wyspy Ziemia Ognista cieśniną Beagle; gł. osiedle — Puerto Williams. Navarino (obecnie Pilos, m. w pd. Grecji), 1827, w czasie wojny Grecji o niepodległość, w pobliżu N. słynna bitwa morska (20 X), w której flota ang.-fr.-ros. zniszczyła flotę tur.-egipską. Navarrete FERNÁNDEZ JUAN (ZW. El Mu-do), ok. 1526-79, malarz hiszp.; nadworny malarz Filipa II; obrazy rel. i portrety (wpływy malarstwa weneckiego). Navez [nawy] FRANÇOIS JOSEPH, 1787-1889, malarz belg.; reprezentant klasycyzmu, uczeń J.L. Davida; gł. portrety. navicert, zaświadczenie wydawane w czasie wojny przez stronę wojującą, stwierdzające, że statek i jego ładunek sprawdzono i że może on płynąć do portu neutralnego; system n., stosowany w czasie II wojny świat., miał zapobiegać przewożeniu kontrabandy. Navier [nawjy] Louis MARIE, 1785-1836, fr. inżynier i matematyk; prof. polit. w Paryżu, czł. Akad. Nauk; jeden z twórców podstaw mechaniki budowli; podał równanie ruchu nieściśliwej i lepkiej cieczy. Năyodari [nəwodari], m. w Rumunii, nad M. Czarnym; 7,4 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. Nayojoa [-choa], m. w Meksyku (Sono-ra); 31 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Nayrátil JOSEF, 1798-1865, malarz czes., współtwórca nar. szkoły malarstwa czes.; przeciwstawiał się akademizmowi; malowidła ścienne, pejzaże, sceny rodzajowe, martwe natury, portrety. nawa, arch. część kościoła między prezbiterium a kruchtą; zależnie od usytuowania wnętrza rozróżnia się n.: główną (na osi budynku), boczne oraz poprzeczne (transept). nawa, żegl. staropol. nazwa statku. nawab (nabab), namiestnik, tytuł ind. księcia muzułm. lub zarządcy prowincji; przen. bogacz. Nawabszah (ang. Nawabshah), m. w pd.wsch. części Pakistanu Zach.; 46 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., chem.; rzemiosło (dywany). nawadniający kanał (kanał irygacyjny), kanał doprowadzający wodę do suchych terenów rolniczych. nawadnianie (irygacja), zabieg melioracyjny — uzupełnianie zasobów wody w glebie w celu zapewnienia odpowiednich warunków wegetacji roślin; n. podsiąko-we — zatrzymywanie wody zastawkami w rowach otwartych; n. zalewowe — doprowadzanie wody do ogroblowanych kwater; także n. deszczownią i in. nawaga (Eleginus navaga), ryba z rodziny dorszowatych, do 40 cm dł.; morza arktyczne od M. Białego do Zat. Obskiej; znaczenie gosp. lokalne. Nawahowie, najliczniejsze plemię Indian Ameryki Pn., w stanach Arizona, Nowy Meksyk, Utah; ok. 80 tys.; myśliwi, obecnie hodowcy; wyrób kilimów, ozdób ze srebra. nawalcowywanie →platerowanie. nawałnica (szkwał), raptowny, b. silny wzrost prędkości wiatru połączony z na-głą zmianą jego kierunku i nagłym wzrostem ciśnienia atmosferycznego. nawałnik burzowy (Hydrobates pelagi-cus)t ptak oceaniczny z rzędu rurkono-sych; dł. ok. 45 cm; brunatnoczarny. nawar krzemionkowy →gejzeryt. Nawarra (Navarra), kraina hist. (prow.) w pn. Hiszpanii, w Pirenejach i Kotlinie Aragońskiej; 10,4 tys. km2, 437 tys. mieszk. (1968), gł. Hiszpanie, nadto Baskowie; gł.

m.: Pamplona. — Od IX w. samodzielne królestwo; pd. część 1512 włączona do Hiszpanii; pn. część od czasów Henryka IV w unii personalnej z Francją; po 1789 ostatecznie wcielona do Francji. nawęd, zool. →żabnica. nawęglanie (cementowanie), wzbogacanie w węgiel powierzchniowej warstwy przedmiotów stal. przez wygrzewanie ich w środowisku odpowiedniego karburyza-tora; ma na celu nadanie jej (po dodatkowym zahartowaniu) twardości i odporności na ścieranie. nawęz, staropolska nazwa amuletu. nawiązka, w prawie pol. środek o charakterze represyjno-odszkodowawczym, stosowany z reguły obok kary zasadniczej; polega na zobowiązaniu skazanego do zapłacenia pewnej kwoty na rzecz pokrzywdzonego lub organizacji społ.; w dawnej Polsce jedna z gł. kar za uszkodzenie ciała, orzekana na rzecz pokrzywdzonego. nawie, w wierzeniach słow. miejsce przebywania dusz zmarłych, również same dusze zmarłych. nawiertak, narzędzie skrawające dwuostrzowe do wykonania nakiełków. nawierzchnia drogowa, górna, wzmocniona warstwa drogi; rodzaje n.d.: 1) miękkie ulepszone — żwirowe, piaszczy-sto-glinowe itp., 2) twarde nie ulepszone — tłuczniowe, bruki, makadam itp., 3) twarde ulepszone — z kostki brukowej, klinkieru, asfaltobetonu, betonu, trylinki itp. nawierzchnia kolejowa, górna część drogi kol. złożona z szyn, złączek, podkładów i podsypki. Na Wietrze Wyspy (Iles du Vent), grupa wysp w archip. Wysp Towarzystwa (Polinezja Francuska); gł. wyspy: Tahiti, Moorea. nawiewnik, przewód rurowy wystający ponad górne pokłady statku, z zagiętym w kierunku dzioba końcem; służący do naturalnej wentylacji wewn. pomieszczeń statku. nawigacja: 1) prowadzenie statku wodnego, powietrznego lub kosmicznego, synonim żeglugi; 2) nauka techn. o sposobach prowadzenia statku wodnego lub latającego wg zadanej trasy, wyznaczania pozycji i wyboru kursu statku oraz wyznaczania błędów pomiaru. nawigacyjne przyrządy, przyrządy służące do celów nawigacji mor.; obejmują m.in. chronometry, głębokościomierze, sekstanty, barometry, termometry, a także urządzenia do radionawigacji; odpowiednie przyrządy w nawigacji lotn. zalicza się do przyrządów pokładowych. nawigacyjne znaki, umowne znaki używane w nawigacji mor., rybołówstwie mor. itp.; obejmują latarnie mor., latarniowce, stawy — z.n. stałe, i pławy — z.n. pływające, czyli boje. Nawigacyjny Akt, ang. ustawa 1651 zabraniająca przewozu towarów do Anglii i jej kolonii na statkach nie będących własnością Anglików; przejaw polityki protek-cjonalizmu gosp. i uzależnienia kolonii od metropolii; powód wojny z Niderlandami 1652-54. nawigacyjny kalkulator, lotn. →kursomierz. nawigator, członek załogi statku latającego lub wodnego wyspecjalizowany w nawigacji. nawigator automatyczny, urządzenie do automatycznego wyznaczania położenia geogr. statku latającego lub wodnego. nawigraf, lotn. przyrząd pokładowy do wyznaczania prędkości wiatru; rodzaj anemometru. nawis, wysunięty, zwisający fragment skały, masy śnieżnej itp. nawis, żegl. część kadłuba statku wodnego na dziobie lub rufie wychylona ponad powierzchnię wody. nawłoć (Solidago), pn.amer. bylina z rodziny złożonych; w Polsce (w lasach, nad rzekami) gł. n. pospolita i n. kanadyjska, sadzone też jako byliny ozdobne.

768 nawodne osady nawodne osady (osady palowe, palafity), archeol. osiedla na palach budowane w celach obronnych na wodach przybrzeżnych jezior i rzek; znane od neolitu. Nawoi, m. w Uzb.SRR (obw. buchar-ski), w dolinie rz. Zerawszan; 37 tys. mieszk. (1967); nowy, duży ośr. przemysłu chem.; elektrownia cieplna. Nawoi ALISZEB NIZAMADDIN, 1441-1501, uzb. pisarz, myśliciel, poeta; wezyr; mecenas artystów i uczonych; nadał językowi starouzb. rangę języka lit.; 4 dywany lir., traktat o języku, pięcioksiąg (Chamsa). nawozy, substancje zawierające składniki pokarmowe niezbędne do rozwoju roślin (azot, potas, fosfor, wapń i in.), dostarczane roślinom uprawnym gł. przez nawożenie gleb; n. są org. lub mineralne. nawożenie, stosowanie nawozów w celu dostarczenia roślinom uprawnym składników pokarmowych, zwiększenia żyzności i in. cech gleby; rozróżnia się n. przed-siewne, siewne (razem z siewem nasion), pogłówne (w czasie wzrostu roślin), do-näsienne, dolistne (opryskiwanie roślin) i in. nawój, postać półproduktu włók. (przędza, nić, taśma), nawiniętego na cewkę (cewkowy) lub, po zwinięciu na wrzecionie, pozostawionego luzem. Nawrocka BARBARA, ur. 1924, pisarka i publicystka; powieści o tematyce okupa-cyjnowoj. (Przed godziną „W") i współcz. (Pojedynek z pamięcią). Nawrocki WŁADYSŁAW, 1870-1931, poeta; poezje, satyry; red. „Sowizdrzała"; przekłady (Byron, Goethe, Musset, G. Leo-pardi). Nawroczyński BOGDAN, ur. 1882, pedagog; prof. uniw. w Poznaniu i Warszawie; współorganizator tajnego nauczania uniwersyteckiego; zajmuje się gł. dydaktyką oraz teorią ustroju i organizacji szkolnictwa. nawrotna przekładnia (nawrotnica), przekładnia pozwalająca zmieniać kierunek obracania się wału napędzanego przy niezmiennym kierunku obracania się wału napędzającego; n.p.: cierna, pasowa, zębata. nawrotnik, urządzenie do zmiany kierunku ruchu silnika elektrycznego. nawrót (recydywa), med. ponowne wystąpienie objawów choroby w okresie rekonwalescencji, gł. w chorobach zakaźnych i nowotworowych. nawrót (zdrowienie), łechn. zmiany zachodzące w zgniecionym metalu lub stopie podczas nagrzewania go poniżej temperatury rekrystalizacji, polegające na częściowym usunięciu skutków zgniotu. Nawsari, m. w Indii (Gudżarat); 51 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., metalowy. nawyk, dobrze wyćwiczona, zautomatyzowana czynność, wykonywana zawsze jednakowo, bez udziału uwagi. Nax JAN FERDYNAND, 1736-4810, ekonomista i architekt; wczesnoklasycyst. przebudowy pałaców w Kurozwękach, Nałęczowie, Szczekocinach. Nayarit [najarit], stan w zach. Meksyku, nad O. Spokojnym; 27,3 tys. km*, 575 tys. mieszk. (1969); stol. Tepic; uprawa tytoniu, trzciny cukrowej. nazalizacja, gram. zmiana głoski ustnej w nosową; unosowienie. nazarejczycy, grupa rel. we wczesnym chrześcijaństwie, postulująca zachowywanie prawa mojżeszowego, negująca bos-kość Jezusa. nazareńczycy, grupa malarzy niem. działających w I poł. XIX w. w Rzymie; przeciwstawiając się akademickiemu klasycyzmowi wysunęli program odnowy sztuki nar. i rel.; sentymentalno-romant. kompozycje, nawiązujące do sztuki quattro-centa, Rafaela i A. Dürera; gł. przedstawiciele: J.F. Overbeck i F. Pforr (założyciele), P. Cornelius, W. Schadow, J. Schnorr i in. Nazaret (Naceret), m. w pn. Izraelu, ośr. adm. Okręgu Pn.; 31 tys. mieszk.

(1967); przemysł włók., spoż.; ośr. kultu rel. chrześcijan; ośr. turystyczny. Nazaret (dawniej Adama), m. w środk. Etiopii, na wys. 1720 m; 27 tys. mieszk. (1964); ośr. handlowy. nazaretanki, żeńskie zgromadzenie zakonne w Polsce zał. 1875; wychowanie dziewcząt, praca w szpitalach, przytułkach itp. nazi [skrót niem. nationalsozialist] →nazista. Nazik al-Malaika, ur. ok. 1925, arab. poetka i krytyk lit. z Iraku; prof. uniw. w Bagdadzie; studium o nowej poezji, dywany wierszy. Nazilli, m. w pd.-zach. Turcji; 41 tys. mieszk. (1965); przemysł bawełniany. Nazim Hikmet Ran, 1902-63, tur. poeta, dramatopisarz, publicysta; powieść, artykuły publicystyczne, scenariusze film., utwory dram., zbiory poezji lir.; Wiersze. Nazir Akbarabadi, 1740-1830, poeta ind.; twórca popularnych wierszy, do których wprowadził język lud.; pisał w języku urdu. nazista (nazi), członek niem. partii narodowosocjalist.; hitlerowiec, faszysta. nazizm (narodowy socjalizm, hitleryzm), ideologia i ruch niem. faszystów; jako kierunek światopoglądowy n. był zlepkiem koncepcji elitarystycznych i rasistowskich, usiłujących uzasadnić prawa Niemiec do podbijania innych narodów, zwł, słow., i do panowania nad światem. Nazor VLADIMIR, 1876-1949, chorw. poeta i prozaik; przewodn. parlamentu chorw.; neoromant. poezja patriot. o motywach mit., liryka osobista, opowieści, o-powiadania z życia Dalmacji; wiersze partyzanckie. nazwa, log. wyrażenie, które nie naruszając struktury zdania odgrywa w nim rolę podmiotu lub orzecznika oraz spełnia semantyczne funkcje: oznacza przedmioty, do których się odnosi (desygnaty), współ-oznaćza zespół cech swych desygnatów (ma znaczenie) i wyraża przeżycia tego, kto n. wypowiada. nazwiska zmiana, prawo zastąpienie nazwiska innym na wniosek osoby zainteresowanej, dokonane z ważnych i uzasadnionych przyczyn przez organ administracji państwowej. nazwisko, podstawowy — obok imienia — czynnik służący do indywidualizacji o-soby fiz.; jest dobrem osobistym i podlega ochronie sądowej w razie jego bezprawnego naruszenia. nazw rachunek, log. teoria nazw, dział logiki formalnej, obejmujący log. schematy wnioskowania, w których występują zmienne nazwowe i funktôry zdaniotwór-cze od argumentów nazwowych, badający budowę nazw i strukturę zawierających nazwy prostych zdań. Nb, symbol pierwiastka chem. niobu. NBP →Narodowy Bank Polski. Nczanga (Nchanga), duży ośr. eksploatacji rud miedzi w Zambii, w Pasie Mie-dzionośnym. Nd, symbol pierwiastka chem. neody-mu. ND →Narodowa Demokracja. Ndeni (Santa Gruz), największa wyspa w grupie Santa Cruz (Brytyjskie Wyspy Salomona); 560 km2. Ndola, m. w pn. Zambii; 108 tys. mieszk. (1966); ośr. górnictwa i hutnictwa metali nieżel. (miedź, kobalt) w Pasie Miedzionośnym; przemysł spoż., mat. bud., metal.; węzeł komunikacyjny. NDPD →Niemiecka Partia NarodowoDemokratyczna. Ne, symbol pierwiastka chem. neonu. n.e. (skrót: naszej ery), określenie przyjęte współcześnie na oznaczenie lat od początku ery chrześcijańskiej. Neandertal, pierwsze stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego; zlodowacenie Würm; w dolinie rz. Düssel, w Westfalii (NRF). neandertalski człowiek (Homo neander-

talensis), kopalny gat. (rasa?) człowieka z górnego plejstocenu; mózg obj. 1300- 1600 cm3, wały nadoczodołowe, progna-tvzm; twórca mustierskiej kultury; znale-ziska w pd. i zach. Europie i pd.-zach. Azji. Nea Pafos (Nowe Pafos) →Pafos. Neapol (Napoli), m. we Włoszech, nad Zat. Neapolitańską, u stóp Wezuwiusza, stol. Kampanii; 1,3 mln mieszk. (1969); największy ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.), turyst. i gł. port pd. Włoch; muzea; katakumby rzym.; zamek Castel Nuovo (XIII, XV, XVII w.) z tzw. Łukiem triumfalnymi (XV w), got. katedra i kościoły (XIII-XIX w.), klasztory (XIV-XVI w.), pałace (XVI-XIX w., m.in. król.). neapolitańska szkoła w muzyce, grupa wł. kompozytorów operowych końca XVII i XVIII w.: A. Scarlatti, G.B. Pergolesi, N. Jomelli, T. Traetta; bujny rozwój opery seria i buffa, belcanta, różnych typów arii (aria da capo) i faktury orkiestrowej. neapolitańskie sumy, pieniądze (ok. 430 tys. dukatów) pożyczone przez królową pol. Bonę królowi hiszp. Filipowi II; o ich zwrot zabiegał bez rezultatu Zygmunt August i jego następcy. Neapolu Królestwo, utworzone w XI-XII w. przez Rogera II z posiadłości nor-mańskich; od XV w. pod panowaniem Hiszpanii, następnie Austrii, od ok. poł. XVIII w. w rękach bocznej linii Burbo-nów hiszp.; 1815 połączone z Sycylią w Królestwo Obojga Sycylii. Nearch (Néarchos), IV w. p.n.e., Kreteńczyk, dowódca floty Aleksandra W.; podczas powrotu Aleksandra W. z wyprawy do Indii przewiózł jego wojska morzem od ujścia Indusu do ujścia Eufratu. nearktyczna kraina (Nearktyka), kraina zoogeogr. obejmująca Amerykę Pn. do środk. Meksyku; fauna stosunkowo uboga; dużo gat. ssaków wspólnych z krainą palearktyczną; silne wpływy krainy neo-tropik.: jaguar, puma, pancerniki, dydelfy, kolibry; endemity: widłoróg, kozioł śnieżny. Nearktyka →nearktyczna kraina. Neath [ni:t], m. w W. Brytanii (Walia), nad rz. Neath, w pobliżu jej ujścia do Kanału Bristolskiego; 30 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł metal., odzieżowy. ne bis in idem [łac], zasada procesowa, zgodnie z którą nie wolno dwa razy wszczynać i prowadzić postępowania sądowego w tej samej sprawie. Nebit Dag, m. w zach. części Turkm. SRR; 51 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., mat. bud., wyrób dywanów; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. Nebo, mit. babil. →Nabu. Nebokadnezar II (Nabuchodonozor II), ?562 p.n.e., władca Babilonii od ok. 605; zdobył Syrię, Falestynę (babilońska niewola Żydów) i Fenicję, walczył z Egiptem; doprowadził kraj do rozkwitu. Nebraska [nəbräskə], stan w środk.-zach. części USA, na Wielkich Równinach (prerie); 200 tys. km*, 1,5 mln mieszk. (1970); hodowla bydła, trzody chlewnej, uprawa pszenicy, kukurydzy; przemysł spoż., maszyn.; gł. m.: Omaha, Lincoln (stol.). Nebrija [-icha] ANTONIO DE, 1444-1532, hiszp. humanista i językoznawca, współautor wielojęzycznego wydania Biblii; gramatyka języka potocznego, dzieła dotyczące wielu dziedzin nauki. Nebrodi Monti [m. nebrodi] (Caronie), góry na Sycylii (Włochy), w pobliżu wulkanu Etna; wys. do 1847 m (Sori). nebulium, hipotetyczny pierwiastek chem., uważany w pocz. XX w. za źródło powstawania niektórych linii emisyjnych w widmach mgławic, które okazały się liniami wzbronionymi pierwiastków zjonizowanych. Necel AUGUSTYN, ur. 1902, pisarz kaszubski; powieści hist. i współcz. z życia Kaszub (Maszopi, Krwawy sztorm).

Neheim-Hüsten 769 nec Hercules contra plures [łac], i Her* kules nie poradzi przeciw wielu. Necho II, ?-ok. 594 p.n.e., król Egiptu od ok. 609, z dyn. XXVI: opanował Judę i Syrię; podiął odbudowę kanału łączącego Nil z M. Czerwonym; żeglarze fe-niccy w jego służbie opłynęli prawdopodobnie, po raz pierwszy, Afrykę. Nechoda IWAN, 1910-63, poeta ukr.; liryki patriot., utwory dla dzieci. Neckar [nękar], rz. w NRF, pr. dopływ Renu; dł. 370 km; żeglowna od Plochin-gen; od Mannheimu do Stuttgartu skanalizowana. Necker [neke:r] JACQUES, 1732-1804, fr. min. skarbu 1777-81 i mira. stanu 1788-90; wpłynął na zwołanie Stanów Gen. i podwojenie w nim liczby reprezentantów stanu trzeciego. Necko, jezioro w Puszczy Augustowskiej (woj. białostockie); pow. 518,5 ha, głęb. do 25 m; uchodzi rz. Rospuda, wypływa Netta; przechodzi Kanał Augustowski; nad N. — Augustów. nec (non) plus ultra [łac], „nic więcej, nic poza tym"; szczyt doskonałości. Necochea [nekoczea], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires), nad O. Atlantyckim; 18 tys. mieszk. (1960); port rybacki, kąpielisko. Neculce [nekulcze] ION, 1672-1745, kronikarz rum.; współtwórca rum. języka lit.; autor zbioru legend oraz kroniki historycznej. Neczuj-Łewycki IWAN (właśc. I. Łewycki), 1838-1918, pisarz ukr.; powieści społ.obyczajowe {Burłaczka), dramaty hist., komedie. Nedbal OSKAR, 1874-1930, czes. dyrygent i kompozytor; utwory orkiestrowe, kameralne, operetki {Polska krew) i in. Nedić MILAN, 1877-1947, generał serb.; 1941 premier kolaboracyjnego „rządu" Serbów; po II wojnie świat, oskarżony o zdradę, popełnił samobójstwo. Nedim Ahmed, 1681(?)-1730, poeta tur.; dywan poezji z opisem Stambułu, igrzysk, festynów; opiewał radość życia. Nedżd, prowincja w środk. części Arabii Saudyjskiej; ok. 1,4 mln km2, 3 mln mieszk. (1966); ośr. adm. Rijad; koczownicza hodowla kóz, owiec, wielbłądów; w oazach uprawa zbóż, palmy daktylowej, drzew cytrusowych. Neef [ne:f] ERNEST, ur. 1908, geograf niem. (NRD); prof. uniw. w Dreźnie, Lipsku, czł. honorowy Polskiego Tow. Geo-gr.; współred. Petermanns Geographische Mitteilungen; prace z geografii krajobrazu i regionalizacji fiz.-geograficznej. Neefa młoteczek, przerywacz elektr. złożony z elektromagnesu i sprężynującej zwory, która po przyciągnięciu przez elektromagnes rozwiera jego obwód zasilania, a po puszczeniu— zamyka. Néela punkt, temperatura, powyżej której antyferromagnetyki stają się paramagnetykami; od nazwiska fizyka fr. L.E.F. Néela. Neer [ne:r] AERT VAN DER, 1603 (1604?)-77, malarz hol.; nastrojowe pejzaże nocne (przy świetle księżyca), widoki zimowe. Neergaard [ne:rgo:rd] NIELS, 1854-1936, polityk duń.; 1908-29 czterokrotnie min. finansów; 1908-09 i 1920-24 premier. nef, jednomasztowy żaglowy statek handl., używany na M. Północnym i u wybrzeży Francji w XII-XIV w.; miał także ster wiosłowy, czym różnił się od kogi. nefelin, minerał z grupy skaleniowców, giinokrzemian sodu; bezbarwny, szary, brun. i in., o połysku szklistym lub tłustym; pospolity składnik niektórych skał magmowych. nefelimt, magmowa skała wylewna, b. ciemna; składa się gł. z nefelinu i pirokse-nu. nefelometr, przyrząd do pomiaru stopnia zmętnienia cieczy, wykorzystujący zjawisko rozpraszania światła. nefelometria. ilościowa metoda instrumentalnej analizy chem. oparta na zja-

wisku rozpraszania światła przez drobną zawiesinę w cieczy. Neferetiti (Nefretete), 1 poł. XIV w. p.n.e., żona króla egip. Amenhotepa IV Echnatona; jej popiersie, odkryte w Tell el-Amarna, należy do najznakomitszych dzieł sztuki staroż. Egiptu. Neferetiti portret, unikalne popiersie żony faraona Amenhotepa IV Echnatona, wykonane w stylu maniery amarneńskiej; wywiezione nielegalnie przez archeologów niem. z.Egiptu; Muzeum w Berlinie Zachodnim. Neff VLADIMIR, ur. 1909, pisarz czes.; powieści, opowiadania, dramaty, gł. z życia mieszczaństwa, przekłady literatury fr., niem. i rosyjskiej. Nefi (właśc. Ömer Efendi), 1582(?)-1635(?), poeta tur.; zbiór ostrych satyr na najwyższych dostojników państw.; tur. i pers. dywan poezji. nefoskop, przyrząd do określania prędkości i kierunku ruchu chmur. nefrektomia, zabieg operacyjny polegający na usunięciu całej nerki, gł. w przypadkach nowotworów, rozległych urazów lub roponercza. Nefretete →Neferetiti. nefrolepis (Nephrolepis), ozdobna paproć doniczkowa, pochodząca z obszarów zwrotnikowych; liście długie, pierzaste. nefrologia, gałąź wiedzy med. wyodrębniona z nauki o chorobach wewn., zajmująca się badaniem czynności fizjol. nerek i ich zaburzeń oraz schorzeń nerek i ich leczeniem. nefron, jednostka anat. i czynnościowa nerki; mikroskopowej wielkości, składa się z ciałka nerkowego i długiego skręconego kanalika; w n. (u człowieka ponad 1 mln w nerce) powstaje mocz. nefrotomia, zabieg operacyjny polegający na nacięciu miąższu nerki, gł. w celu wydobycia kamienia z kielicha nerkowego. nefroza, med.→ nerczyca. nefrydia, cewkowate narządy wydalni-cze m.in. pierścienic (metanefrydia), pła-zińców, larw wieloszczetów i mięczaków, lancetnika (protonefrydia). nefryt, skała metamorficzna zbudowana z przerastających się włókien aktynolitu; zwykle zielony, b. zwięzły i twardy; używany do wyrobu przedmiotów ozdobnych i biżuterii (zwł. w Chinach), w czasach przedhist. — także broni i narzędzi. Nefud (Wielki Nefud), pustynia w pn. części Płw. Arabskiego (Arabia Saudyjska); piaszczysta i kamienista; roczna suma opadów do 100 mm. negacja, zaprzeczenie tego, co było lub jest uznane za prawdziwe, słuszne, właściwe itp.; przeczenie, odrzucenie. negacja, log. funktor jednoargumento-wy, będący log. odpowiednikiem przeczenia w języku potocznym („nie"; „nieprawda, że"); n. dołączona do danej nazwy (lub zdania) tworzy nową nazwę (lub odpowiednio — zdanie). negacja dialektyczna, filoz. rodzaj negacji realnej, zmiana jakościowa przedmiotu (zjawiska), z którą wiąże się jego przejście na nowy, wyższy stopień rozwoju. negacja realna, filoz. kategoria dialek-tyki, odnosząca się do procesów zachodzących w rzeczywistości, oznaczająca takie przeobrażenie danego przedmiotu (zjawiska), przy którym traci on (neguje) swą dotychczasową jakość. negaton, elektron o ujemnym ładunku elektrycznym. negatyw, obraz fot. o odwróconej skali tonalnej: jasnym miejscom fotografowanego obiektu odpowiadają ciemne miejsca obrazu i odwrotnie. negatywizm, med. tendencja do opacznego reagowania na bodźce zewn. lub bierny opór wobec otoczenia; częsty objaw schizofrenii. negatywowy materiał, światłoczuły materiał fot. służący do otrzymywania obrazów negatywowych. negatywowy proces, obróbka chem. na-

świetlonego materiału negatywowego; w fotografii czarno-białej: wywoływanie, utrwalanie, płukanie; w fotografii barwnej : wywoływanie barwne, bielenie, klarowanie, utrwalanie, płukanie. negatywny: I) wyrażający zaprzeczenie (poglądów, stwierdzeń, faktów itp.); przeczący; 2) odmowny; 3) ujemny, niekorzystny, zły; stwierdzający brak, nieistnienie czegoś. Negeri Sembilan, stan w Malajzji, na Piw. Malajskim, nad cieśn. Malakka; 6,7 tys. km2, 510 tys. mieszk. (1967); stoi. Seremban; uprawa kauczukowca; wydobycie rud cyny. — W 1773-ok. 1880 sułtanat obejmujący 9 księstewek malajskich; uzależniony od Anglików, wszedł w skład (1895) tzw. Sfederowanych Państw Malajskich. Negew, wyżynny, bezwodny region obejmujący pa. część Izraela; miejscami u-prawa (sztuczne nawadnianie) zbóż, drzew cytrusowych, oliwek, warzyw; hodowla bydła, owiec; wydobycie gł. fosforytów, soli miner., rud miedzi, żel.; gł. m.: Beer-Szewa, Ejlat (port). negligentia [łac] →niedbalstwo. negliż (dezabil), swobodny strój domowy poranny lub nocny; ubiór niekompletny, bielizna. negocjacje → rokowania. negocjator, osoba prowadząca w czyimś imieniu układy, rokowania. Negoi szczyt w Karpatach Pd., w G. Fogaraskich (Rumunia); 2536 m. Negombo →Migamuwa. negotiorum gestio [łac], prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. negować, przeczyć, zaprzeczać; nie uznawać czegoś. Negrais [-ajs], przylądek na zach. wybrzeżu Birmy; 16°02'N, 94°11'E. Negri ADA, 1870-1945, poetka wł.; zbiory poezji (Niedole, Burze — tłum. M. Konopnicka) o tendencjach społ., później wiersze lir.; autobiografia. Negri POLA (właśc. Apolonia Chału-piec), ur. 1896, pol. aktorka film. działająca gł. w USA; gwiazda filmu niemego; Arabella, Anna Boleyn, Zakazany raj, Mazurek. Negrin JUAN, 1889-1956, polityk hiszp., socjalista; 1937-39 premier rządu republ.; zwolennik współpracy z komunistami, 1939-45 premier rządu emigracyjnego. Negro, rz. w Ameryce Pd., 1. dopływ Amazonki; wypływa w Kolumbii jako Guainia; dł. 2400 km; żeglowna ok. 1000 km; gł. dopływ — Branco; przez rz. Casiquiare łączy się z rz. Orinoko. Negro, rz. w Argentynie; powstaje z połączenia rz. Neuquén i Limay; dł. 1000 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; w dorzeczu — kompleks hydroenergetyczny Chocón-Cerros Colorados. Negro, rz. w Urugwaju, 1. dopływ rz. Urugwaj; dł. 500 km; żeglowna w dolnym biegu; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. negroidzi →czarna odmiana człowieka. Negros, wyspa w Archip. Filipińskim; 12,7 tys. km2, ok. 1,5 mln mieszk.; uprawa trzciny cukr., palmy kokosowej; wydobycie rud miedzi; eksploatacja lasów; gł. m. Bacolod. negro spirituals [ni:grou spyrytjuəlz; ang.j, muz. →spirituals. Negruzzi [negrucci] COSTACKE (właśc Constantin Negruj), 1808-68, pisarz rum.; romantyk; przekłady i adaptacje sztuk teatr., liryka, proza (pierwsze rum. nowele). Negryci, niskorosłe ludy pd.-wsch. Azji, na Filipinach, Andamanach, Płw. Malajskim, we wnętrzu Nowej Gwinei; wyglądem zbliżeni do Buszmenów i Pigmejów; koczownicy; łowiectwo, zbieractwo. negus [etiop. negusa nagast 'król królów'], tytuł władcy Etiopii używany zapewne już w V w. p.n.e. Neheim-Hüsten [ne:haim h.], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad Ruh-rą; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł ele-ktrotechn., metal., hutnictwo żelaza.

770 Nehring Nehring WŁADYSŁAW, 1830-1909, historyk literatury; prof. uniw. we Wrocławiu; współtwórca nauk. podstaw historii literatury pol.; zwolennik metody pozytywistycznej. Néhru JAWAHARLAL, 1889-1964, ind. mąż Stanu, przywódca Ind. Kongresu Nar., działacz niepodległościowy; od 1947 premier, współtwórca z Czou En-lajem 5 zasad (Pańcza Silą) pokojowego współistnienia; zwolennik polityki nieangażowania. Neidhart von Reuenthal [nait- fon roiənta:l], ok. 1180-przed 1246, poeta niem.; przeciwstawił poezji dworskiej pieśni satyr, z życia chłopów. Neila parabola (parabola półsześcienna), krzywa płaska o równaniu y3 = x2 ostrze znajduje się w początku układu współrzędnych. Neilson [ni:lsn] JAMES BEAUMONT, 17921865, szkoc. hutnik i wynalazca, samouk; opatentował proces wielkopiecowy z gorącym dmuchem (1828). Neisser [naisər] ALBERT, 1855-1916, niem. dermatolog i wenerolog; prof. uniw. we Wrocławiu; odkrywca gonokoków; doświadczenia nad kiłą u małp. Neiva [neiwa], m. w pd.-zach. Kolumbii, nad rz. Magdalena, ośrodek adm. dep. Huila; 108 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Nejciang, m. w Chinach (Syczuan), port nad rz. Tuo-ciang; 220 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu spożywczego. Nejedlý ZDENÉK, 1878-1962, czes. działacz ruchu robota., historyk kultury i muzykolog; od 1952 prezes Czechosł. AN; od 1948 czł. KC KPCz; 1953-62 wicepremier. Nejweli, miejscowość w Indii (Tamilna-du); ważny ośr. wydobycia węgla brun.; przemysł chemiczny. nek →komin wulkaniczny. nekalina, nazwa handl. anionowej substancji powierzchniowoczynnej produkcji pol., butylolub dwubutylonaftalenosul-fonian sodu; wykazuje b. dobre własności zwilżające; składnik środków pomocniczych we włókiennictwie i garbarstwie. nekrobioza →obumieranie. nekrofagi (trupojady), zwierzęta odżywiające się padliną; np. sępy, hieny, grabarze, larwy niektórych muchówek. nekrofilia, rodzaj zboczenia płciowego, popęd seksualny do zwłok. nekrolatria, rel. →kult zmarłych. nekrologi: 1) średnio w. zapisy śmierci osób związanych z kościołem, prowadzone gł. w katedrach i klasztorach; notowane na marginesach kalendarzy dały początek księgom liturgicznym, zw. księgami zmarłych; 2) zawiadomienie o śmierci podane do ogólnej wiadomości; 3) biografia niedawno zmarłej osoby. nekromancja, praktyki związane z rzekomym wywoływaniem duchów zmarłych, w celu poznania przyszłości; znana w religiach pierwotnych i staroż.; pozostałości w spirytyzmie. nekropola, staroż. i wczesnochrzéśc. cmentarz, zwykle w pobliżu wielkich miast; rozróżniamy n.: podziemne (katakumby), skalne, naziemne, naziemno-pod-ziemne (n. współczesne). nekroza, med. →martwica. nekroza, roln. miejscowe lub ogólne obumarcie tkanek roślin; przyczyny: starzenie się roślin, czynniki niepasożytni-cze (np. mróz, substancje chem.), pasożyt-nictwo grzybów, choroby bakteryjne i wirusowe. nektar, napój owocowy otrzymywany z przecieru (kremogenu) owocowego, rozcieńczonego wodą i dosłodzonego, utrwalony metodami fizycznymi. nektar, bot. wydzielina nektariów; wodny roztwór cukrów (np. u jabłoni 35-55%) i substancji nadających smak, zapach i barwę; przynęta dla owadów (np. pszczół, które zbierają n. na miód). nektar, mit. gr. napój bogów, stanowiący z ambrozją jedyny ich pokarm. nektaria (miodniki), gruczołowe organy roślin miododajnych, wydzielające nek-

tar; zwykle w kwiatach, niekiedy na liściach. nektarniki (cukrzyki, Nectarinidae), rodzina tropikalnych ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 100 gat.; upierzenie barwne; żywią się owadami i nektarem kwiatów; Afryka, pd.-wsch. Azja. nektaryny, mutacje brzoskwini zwyczaj-nei; owoce gładkie, nie omszone. nekton, biol. ogół organizmów czynnie pływających w otwartej strefie wód — pelagialu; w jeziorach — np. ryby, w morzach — nadto foki, delfiny, głowonogi, żółwie morskie. Nélaton [-tą] AUGUSTE, 1807-73, chirurg fr.; lekarz nadworny Napoleona III; prof. uniw. w Paryżu, czł. fr. Akad. Nauk; twórca metod operacyjnych i narzędzi chirurgicznych. Nellur (ang. Nellore), m. w Indii (AndhraPradesz), nad rz. Penner; 131 tys. mieszk. (1968); ośr. regionu eksploatacji miki. nelma (Stenodus leucichthys nelma), ryba z rodziny łososiowatych, ok. 1 m dł.; morza arkt.; gosp. znaczenie duże. Nelson [nelsn], rz. w Kanadzie; dł. 643 km (z rz. Saskatchewan Pd. — 2570 km), dorzecze ok. 1140 tys. km2; wypływa z jez. Winnipeg; uchodzi do Zat. Hud-sona; wodospady; elektrownie wodne. Nelson [nelsn], m. w Nowej Zelandii, port na pn. wybrzeżu W. Południowej; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż.; węzeł drogowy. Nelson [nelsn], m. w W. Brytanii (Anglia); 31 tys. mieszk. (1966); przemysł bawełn., wyroby ze srebra. Nelson [nelsn] HORATIO, 1758-1805, admirał ang.; 1798 pod Abukirem pokonał flotę Napoleona; 1799 odebrał Francuzom Neapol; 1805 pod Trafalgarem zwyciężył flotę fr.-hiszp., zapewniając Anglii panowanie na morzu, śmiertelnie ranny. Nelson LEONARD, 1882-1927, niem. filozof i prawnik; zajmował się zwł. teorią poznania (gł. problemem kryterium praw-y), analizą pojęć etyki oraz zagadnieniami prawa podmiotowego („obowiązku innych"). Nemanicze, dynastia panująca w Serbii 11661371; zał. przez wielkiego żupana Stefana Nemanię; od 1346 królowie. nematodozy, powszechne choroby pasożytnicze człowieka i zwierząt wywoływane przez bytujące w różnych narządach nicienie. nematodycydy (nicieniobójcze środki), substancje chemiczne, gł. łatwo parujące związki org., stosowane doglebowo w celu zwalczania nicieni. nematologia, dział zoologii zajmujący się nicieniami, zwł. wolno żyjącymi, i pasożytami roślin oraz owadów. nembutsu-shu [n.-śiu], sekta buddyzmu jap., zał. w XII w.; nazwa od formuły modlitewnej nembutsu ('zbaw Buddo-Amido') odmawianej przez wyznawców amidyzmu. Němcová BOŻENA (właśc. Barbara Panklová), 1820-62, pisarka czes.; realist. opowiadania z życia wsi; powieść Babunia — klas. pozycja literatury czeskiej. Němec BOHUMIL, 1873-1966, czes. botanik, cytolog; prof. uniw. Karola w Pradze, czł. Czechosł. AN; jeden z twóców cytologii eksperymentalnej, odkrywca stato-litőw u roślin. nemejskie igrzyska, w staroż. Grecji zawody ku czci Zeusa w Nemei (Peloponez); program zbliżony do olimpijskich; co 2 lata; nagrodą wieniec z liści selerów. Nemes [nemesz] DEZSÖ, ur. 1908, działacz węg. ruchu robota., historyk; od 1934 czł. KC KPW; od 1959 czł. Biura Polit., 1961-65 sekr. KC WSPR. Németh [nę:met] LÁSZLÓ, ur. 1901, pisarz węg.; powieści psychol., często o elementach autobiogr., przedstawiające krytycznie problemy społ. i polit. okresu mię-dzywoj.; dramaty hist., szkice polit., eseje; Litość. Nemezys, mit. gr. uosobienie gniewu

bogów i kary, spadającej na ludzi butnych i przekraczających wyznaczone im granice. Nemi (staroż. Lacus Nemorensis), jezioro kraterowe we Włoszech, na pd. od Rzymu; pow. 1,7 km2. — W starożytności miejsce kultu Diany; 1928-31 wydobycie 2 dobrze zachowanych statków rzym. z poł. I w. neminem captivabimus nisi iure victum [łac], przywilej nadany szlachcie przez Władysława Jagiełłę, zabraniający więzić i karać bez wyroku sądu szlachcica osiadłego (chyba że został schwytany w chwili kradzieży lub publ. zbrodni). nemo iudex idoneus in sua causa [łac], nikt nie jest właściwym sędzią we własnej sprawie. nemo propheta in patria sua [łac], nikt nie jest prorokiem we własnej ojczyźnie. nemo sapiens nisi patiens [łac], nie jest mądry, kto nie jest cierpliwy. Nemours [nömu:r] →Ghazawat. Nemrod, wg Biblii król chaldejski, wzór myśliwego; legendarny założyciel Niniwy i Kalah; stąd n. — żartobliwie — zapalony, zagorzały myśliwy. Nencki MARCELI, 1847-1901, lekarz, chemik, fizjolog; prof. uniw. w Bernie, następnie w Petersburgu; prace gł. z chemii org., fizjol. i bakteriologii; przyczynił się | do ustalenia chem. budowy hemu (wspólnie z L. Marchlewskim), sposobu powstawania mocznika w organizmie; opracował metodę walki z księgosuszem. nenia, pieśń żałobna śpiewana na pogrzebach w staroż. Rzymie; XVI-XVIII w. — utwór żałobny. Nenitescu [-cesku] COSTIN D., ur. 1902, chemik rum.; prof. polit. w Bukareszcie, czł. PAN; prace poświęcone gł. chemii związków alifatycznych, petrochemii. Nenni PIETRO, ur. 1891, polityk wł., jeden z przywódców wł. socjalistów; 1931-35 sekr. gen. Wł. Partii Socjalist.; 1934 układ o jedności działania z komunistami; 1956-57 odstąpił od polityki współdziałania z komunistami; 1966-68 przewodn. Zjednoczonej Partii Socjalist., od 1968 Wł. Partii Socjalist.; międzynar. nagr. Leninowska. nenufar, bot. →grążel. neo-, w wyrazach złożonych znaczy: nowy, taki który się na nowo pojawił; odpowiednik polskiego nowo-; np. neo-kantyzm. neoanarchizm, kierunek ideologiczny będący zlepkiem różnorodnych elementów anarchosyndykalizmu, filozofii H. Mar-cuse'á, trockizmu i maoizmu; leży u podstaw programu działania niektórych grup, ekstremistycznych młodzieżowych i studenckich ruchów na Zachodzie. neoattycy, rzeźbiarze gr. tworzący (na zapotrzebowanie Rzymian) kopie, przetworzenia oraz reliefy dekoracyjne wg attyckich oryginałów z V-III w. p.n.e; działali w II-I w. p.n.e. (Pazyteles). neobehawioryzm, współcześnie dominująca w psychologii odmiana behawioryz-mu, koncentrująca, się na badaniu złożonych czynności i zachowań, intepretowa-nych w kategoriach celu, do którego prowadzą, a nie jedynie w kategoriach prostych reakcji na bodźce. neocardina, preparat ziołowy stosowany w chorobach układu sercowo-naczy-niowego; działa uspokajająco, tonizująco, obniża ciśnienie tętnicze. neodarwinizm, kierunek ewolucjonizmu z końca XIX w.; jako jedyny czynnik procesów ewolucyjnych przyjmuje dobór naturalny, działający jak sito; odrzuca dziedziczenie cech nabytych. neodym Nd, pierwiastek chem. o liczbie atom. 60, z podgrupy lantanowców; metal. neofaszyzm, nazwa obejmująca kierunki i ruchy polit. po II wojnie świat, zmierzające do odrodzenia faszyzmu lub dążące do wprowadzenia nacjonalistycznego totalizmu opartego na wzorach faszyst; ele-

neper 771 menty n. istnieją m.in. w NRF, we Włoszech, w Austrii, Grecji. neofilologia, dziedzina badań filol. nad piśmiennictwem narodów nowoż. w odniesieniu do określonych literatur. Neofit BOZWELI, 1785-1849, działacz odrodzenia nar. Bułgarii, mnich; zwalczał hellenizację uprawianą przez duchowieństwo gr.; elementarz patriotyczny. neofita, rel. osoba świeżo nawrócona na chrześcijaństwo; potocznie nowy wyznawca jakiejś doktryny, idei, zwł. odznaczający się — właściwą n. religijnemu — gorliwością. Neofit Rilski (właśc. Nikola Petrow), ok. 1793-1881, bułg. pedagog i pisarz, archimandryta klasztoru Ruskiego; uczył własną metodą w pierwszej świeckiej szkole w Bułgarii; autor gramatyki języka bułgarskiego. Neogea, jeden z gł. obszarów zoo-geogr., obejmujący krainę neotropikalną. neogen, młodszy podokres trzeciorzędu, od ok. 23 do ok. 1 mln lat temu: dzieli się na epoki: miocen i pliocen; orogeneza alp.; typowe utwory: osady piaszczysto-łupkowe, sól kam., węgiel brun., ropa naft., gaz ziemny. neoglikogeneza, proces powstawania cukrów w ustroju ze związków niecukro-wych, np. z kwasów tłuszczowych. neogotyk, kierunek w architekturze i sztukach zdobniczych (poł. XVIII-pocz. XX w.) nawiązujący do form sztuki got.; był jednym z przejawów romantyzmu i historyzmu. neografia, nauka o piśmie nowoż., ułatwiająca odczytywanie tekstów nowoż.; zaliczana niekiedy do nauk pomocniczych historii. neoheglizm, koncepcje filoz. końca XIX i pocz. XX w., nawiązujące do filozofii G.W. Hegla i głoszące jej odnowę; występował gł. w krajach zachodnioeur., zwł. w Anglii i we Włoszech, także w Niemczech; gł. przedstawiciele: B. Bo-sanquet, J. Royce, B. Croce, G. Gentile, G. Lasson. neohumanizm, kierunek pedag. w XVIII/ /XIX w. formułujący program wychowania oparty na filologii klasycznej. neoimpresjonizm, kierunek w malarstwie fr. próbujący uściślić zasady impresjonizmu; zainicjowany przez G. Seurata, kontynuowany przez P. Signaca, doprowadził dzięki zdobyczom wiedzy w zakresie optyki do skodyfikowania zasad dywizjonizmu i pointylizmu. neointegryzm, odmiana kat. integryzmu opowiadająca się za wykorzystaniem — w celu obrony trad. założeń doktrynalnych i instytucji kośc. — nowocz. form oddziaływania społ. (np. środków masowego przekazu). neokantyzm, kierunek filoz. powstały w 2 poł. XIX w., nawiązujący do podstawowych założeń filozofii I. Kanta; największą rolę odegrały: szkoła marburska n. (H. Cohen, P. Natorp) oraz szkoła badeń-ska n. (W. Windelband, H. Rickert). neoklasycyzm, lit. klasycyzm współcz., refleksyjno-intelektualny kierunek w poezji XX w. nawiązujący do dziedzictwa kult. antyku, klasycyzmu i baroku XVII-XVIII w. neoklasycyzm, muz. kierunek nawiązujący do form i środków klasycyzmu oraz baroku — w 2 poł. XIX w. (J. Brahms, M. Reger, C. Franek) oraz w okresie ok. 1920-50. neoklasycyzm, szt. plast, termin stosowany na określenie klasycyzmu. neoklasyczna szkoła w ekonomii (szkoła z Cambridge), szkoła ekonomii burż. w ramach kierunku subiektywistycznego, powstała w końcu XIX w.; gł. przedstawiciele: A. Marshall i J.B. Clark. neokolonializm, forma uzależnienia i wyzysku ekon. krajów postkolonialnych — na ogół ekonomicznie słabo rozwiniętych i niedawno wyzwolonych — przez kraje imperialistyczne i koła wielkiego

kapitału; ukształtował się w procesie szybko postępującego po II wojnie świat, rozkładu tradycyjnego systemu kolonialnego. neokonfucjanizm, kierunek konfucjanizmu powstały w okresie dyn. Sung (X-XIII w.), oparty na uzupełnieniu myśli Konfucjusza o dualistyczną kosmologię; skodyfikowany przez Czu Si; próby rewizji n. podjął Wang Jangming; w XVII-XVIII w. na bazie n. wyrósł sejentyzm Ku Jen-wu i materializm Taj Czena. neolamarkizm, niejednolity kierunek ewolucjonizmu z końca XIX w.; uwzględnia dziedziczenie cech nabytych oraz wpływ czynników wewn. i zewn. na procesy ewolucyjne. neoliberalizm, kierunek ekon. we współcz. ekonomii burż. głoszący zasady liberalizmu gosp., dopuszczający jednak ingerencję państwa; gł. zwolennicy: L. Erhardt, F.A. Hayek, L. Robbins. neolit, archeol. końcowy okres epoki kamienia; w Polsce ok. 4000-1700 p.n.e; ok. 100 kultur; rolnictwo, hodowla bydła; obróbka kamienia, krzemienia, kości, rogu; garncarstwo, tkactwo, handel wymienny. neologizm (nowotwór), językozn. wyraz nowo utworzony, nowo powstały w danym języku — n. leksykalny; n. semantyczny — wyraz, który nabrał nowego znaczenia; n. frazeologiczny — nowy związek wyrazowy. neomaltuzjanizm, współcz. teoria burż. nawiązująca do maltuzjanizmu; wg n. ograniczenie przyrostu ludności może rozwiązać trudności ekon. i społ. kapitalizmu. neomerkantylizm, kierunek w polityce gosp. współczesnych państw kapitalist. nawiązujący do merkantylizmu. neomycyna, nazwa szeregu antybiotyków wyodrębnionych z hodowli promieniowca Streptomyces fradiae; ma szeroki zakres działania; stosowana m.in. w biegunkach bakteryjnych, w chirurgii jamy brzusznej, w okulistyce. neon Ne, pierwiastek chem. o liczbie atom. 10; gaz szlachetny; składnik powietrza; używany do napełniania rur jarzeniowych (tzw. neonów). neon →jarzeniowa lampa (2). neonazizm, odradzający się w Niem. Rep. Federalnej skrajnie nacjonalistyczny ruch nawiązujący do tradycji nazizmu (faszyzmu niem.) w ideologii i praktyce partii; siły neonazistowskie wśród legalnych organizacji polit. w NRF reprezentowane są przede wszystkim przez NPD i tzw. związki przesiedleńców. neonki, ryby z rodziny kąsaczowatych, do 4 cm dł.; wzdłuż ciała świecący, niebieski pas; rzeki Peru, Kolumbii i Brazylii; akwariowe. neonówka, potoczna nazwa lampy elektronowej, jarzeniowej, 2-elektrodowej, używanej do sygnalizacji świetlnej. neontologia, nauka o współczesnych organizmach; przeciwieństwo paleontologii neopilina, jedyny żyjący przedstawiciel jednotarczowców, kopalnych mięczaków; odkryta 1952 w O. Spokojnym. neoplastycyzm, nurt geom. abstrakcji i teoria czystej sztuki plast, zainicjowane 1914-17 przez P. Mondriana, rozwinięte przez T van Doesburga i artystów hol. skupionych wokół pisma „De Stijl"; dążył do wyeliminowania form przedmiotów i przedstawienia wewn. struktury rzeczy w abstrakc. zestawieniach linii prostych, z akcentami barwnymi w tle (3 kolory podstawowe i 3 neutralne). neopozytywizm (empiryzm logiczny), empirystyczny i subiektywistyczny kierunek filoz. XX w., głoszący program walki z metafizyką, postulaty fizykalizmu oraz uprawiania „filozofii nauk." pojmowanej jako log. analiza języka, hasło jedności nauki; wg n. podstawą wiedzy miały być tzw. zdania protokolarne; n. reprezentowany był zwł. przez Koło Wiedeńskie oraz H. Reichenbacha, E. Nagla, A.J. Ayera, O. Neuratha, K. Poppera i in.

neopren, nazwa handl. kauczuku chłoroprenowego produkowanego w USA. Neoptolemos, mit. gr. syn Achillesa; po śmierci ojca sprowadzony, na polecenie wyroczni, pod Troję. neorealizm, kierunek filoz. rozwijający się od pocz. XX w. do II wojny świat., gł, w W. Brytanii i USA (G.E. Moore, B. Russell, J.C. Wilson, G. Santayana); gł. zadanie filozofii widział w analizie zdań opisujących „dane zmysłowe"; postulował uprawianie metody analitycznej w filozofii. neorealizm, ruch artyst. powstały we Włoszech w pocz. XX w.; przejawił się gł. w filmie w 1. 1942-52; realizm obserwacji, tematyka społ., prymat dokumentu. neprenesans, w sztukach plast., a zwł. w architekturze nawiązanie do form sztuki renesansu; jeden z przejawów historyz-mu i eklektyzmu. neoromantyzm, kierunek w twórczości artyst. 2 poł. XIX i pocz. XX w.; w literaturze pol. termin stosowany niekiedy na określenie okresu Młodej Polski; jedna z tendencji modernizmu; w muzyce, gł. niem. — powstanie dramatu muz., poematu symf., szkół nar.; rozwój kolorystyki orkiestrowej, programowości. neosalwarsan, farm. →nowarsan. neoscholastyka, całokształt kierunków umysłowych w kat. myśli filoz. (od pocz. XIX w.) nawiązujących do średniow. scholastyki; gł. kierunek — neotomizm. neospasmina, preparat ziołowy o działaniu uspokajającym; stosowana m.in. w nadmiernej pobudliwości nerwowej, w nerwicach, w bezsenności. neotektonika, geol. dział tektoniki, nauka badająca młode ruchy tektoniczne, zapoczątkowane w trzeciorzędzie i trwające do dnia dzisiejszego. neotenia, zdolność płciowego rozmnażania się larw niektórych zwierząt, np. aksolotla — larwy płaza amblystomy. neotomizm, kierunek dominujący w kat. mvśli filoz., współcz. wersja tomizmu, interpretowanego w kierunku bardziej zgodnym z osiągnięciami nauki i przemianami współcz. świata; od 1879 oficjalna filozofia kościoła kat.; gł. przedstawiciele: J. Maritain, É. Gilson. neotropikalna kraina, kraina zoogeogr. obejmująca Amerykę Pd. i Środk. do wybrzeży Meksyku oraz Antyle; fauna b. bogata; małpy szerokonose, leniwce, mrówko jady, lamy, dużo ptaków, gadów i płazów. NEP →nowa ekonomiczna polityka. Nepal (Królestwo Nepalu), państwo w Azji, w środk. Himalajach; 140,8 tys. km2, 10,8 mln mieszk. (1969), gł. Gurkhowie i Newarowie; stol. Katmandu; j.u. nepalski. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa ryżu, kukurydzy, pszenicy, trzciny cukr., juty; hodowla bydła, owiec, kóz; rzemiosło. — Królestwo zależne od władców Indii (w III w. p.n.e. podbite nrzez Asio-kę), potem od Tybetu; od XIII w. dynastie lokalne; w XVIII w. pod władzą Gurkhów; po przegranej wojnie z gubernatorem Indii, od 1816 rezydent bryt. (polityka zagr.); 1846-1950 rządy dziedzicznych premierów z rodu Rana; od 1923 niepodległy (układ z W. Brytanią gwarantujący suwerenność); od 1951 dziedziczna monarchia konstytucyjna (szerokie uprawnienia króla); czł. ONZ od 1955. nepali (nepalski, pahari wsch., gork-hali), z grupy indoaryjskiej, język Gurkhów (ok. 5,5 mln); urzędowy w Nepalu; pismo dewanagari. Nepanagar, m. w Indii (Madhja-Pra-desz); 9 tys. mieszk. (1961); przemysł papiern., metal., bawełniany. neper,, Np, jednostka logarytmicznej miary stosunku energii lub mocy sygnałów, używana gł. w akustyce i radiotechnice; wartość w n. tego stosunku wyraża się jego logarytmem naturalnym; 1 Np = = 0,868 B (bela).

772 Nepera analogie Nepera analogie, określone związki po-między bokami a, b, c trójkąta i jego kątami a, β, γ. Nepera liczba, liczba e, będąca podsta-wą logarytmów naturalnych (e≈ ≈ 2,718281) Nepos, ok. 100-ok. 25 p.n.e., biograf rzym.; m.in. życioryisy sławnych ludzi De viris illustribus. nepot, krewny lub ulubieniec osoby wpływowej, popierany, faworyzowany przez nią. nepotysta, człowiek wpływowy popierający krewnych, przyjaciół. nepotyzm, faworyzowanie krewnych przy obsadzaniu godności lub wysokich stanowisk; system stosowany szeroko przez papieży w średniowieczu i w czasach odrodzenia. „Népszabadság" [ne:psobodszag], dziennik węg., centr. organ Węg. Socjalist. Partii Robotn.; zał. 1942 jako nielegalna gazeta „Sźabád Nep", obecny tytuł od 1956. neptun Np, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 93, z podgrupy aktynowców (zapoczątkowuje rodzinę transuranowców); sztucznie otrzymany 1940. Neptun, mit. rzym. bóg wody; po utożsamieniu z gr. Posejdonem również bóg morza; małżonkę jego, Salację, utożsamiono z gr. Amfitrytą. Neptun, , ósma wg oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego, odkryta 1846 przez J.G. Gallego. neptunizm, geol. błędna teoria, wg której wszystkie skały (także magmowe) są osadami powstałymi w wodzie; głoszona gł. na przełomie XVIII i XIX w.; najwybitniejszy przedstawiciel,— A.G. Werner. Ner, rz., pr. dopływ środk. Warty; dl. 126 km, dorzecze 1823 km2. Neratovice, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Łabą; 10 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. nerczyca (nefroza), przewlekłe schorzenie nerek, dla którego charakterystyczne są: obrzęki, znacznego stopnia białkomocz, obniżona przemiana materii; przyczyny: m.in. choroby zakaźne, zatrucia. Nerczyńsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. czytyjski), w dorzeczu Amura; 13 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. nerczyńska katorga, kilka ciężkich więzień w XVIII-pocz. XX w. w nerczyńskim okręgu (wsch. Syberia); od 1826 przebywali tu więźniowie polit." m.in. Polacy po powstaniach 1830-31 i 1863. nerczyński traktat, 1689, między Chinami i Rosją, regulował granice między obu państwami; Rosja ustąpiła Chinom tereny nad środk. i dolnym Amurem, Chiny zrzekły się roszczeń do wybrzeży M. Ochockiego. Nerechta, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. kostromski), nad rz. Nerechta; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł lniarski. nerecznica (narecznica, Dryopteris), pa-proć o zarodniach osłoniętych nerkowatą zawijką; w lasach Polski najpospolitsza n. samcza, o liściach podwójnie pierzastych, do 1 m.dł., i leczn. kłączu. Neredica, cerkiew Spaso-Preobrażeńska w pobliżu Nowogrodu Wielkiego (Ros. FSRR), pochodząca z poł. XII w.; jeden z najcenniejszych zabytków sztuki rus.; zniszczona w czasie II wojny światowej. nereida (Nereis diversicolor), pospolity W M. Bałtyckim wieloszczet, do ok. 20 cm dł.; ryje chodniki w dnie strefy przybrzeżnej. Nereida, drugi wg oddalenia od planety satelita Neptuna. Nereidy, mit. gr. nimfy mor., 50 córek Nereusa, zw. Starcem Morskim; uosabiały uroki morza. Neretva, rz. w pd. Jugosławii; dł. 218 km; uchodzi do M. Adriatyckiego; żeglowna w dolnym biegu. 1943 (8-31 II) ciężkie, zwycięskie walki nad N. jugosł. wojsk narodowowyzwo-

leńczych z oddziałami niem., wł., usta-zów i czetników; zadecydowały o rozbiciu IV ofensywy hitlerowskiej. Nerezi, miejscowość w Jugosławii (Macedonia), na zach. od Skopje; cerkiew św. Pantelejmona (XII w.), cenne freski (przykład bizant. malarstwa). Nering (Nehring) MELCHIOR, ?-1587, księgarz, drukarz, introligator; pierwsze druki poznańskie (1576); od 1581 drukarnia i księgarnia w Toruniu. Nèris SALOMEJA (właśc. Bačinskaitè-Bučienè), 1904-45, poetka litew., związana z kręgiem postępowego pisma „Trečias Frontas"; wiersze patriot., liryki (Biała ścieżka). nerka wędrująca, przewlekłe schorzenie polegające na nadmiernej przesuwalności nerki ku dołowi, w kierunku miednicy małej, wskutek zaniku tkanek podtrzymujących nerkę; leczenie operacyjne. nerki, narządy (parzyste) kręgowców wytwarzające mocz, wydalany z n. przez moczowody; typy n.: przednercze, praner-cze oraz n. właściwe — u gadów, ptaków, ssaków i człowieka (leżące po obu stronach kręgosłupa, w okolicy lędźwiowej); jednostką czynnościową są b. liczne mikroskopijne kanaliki — nefrony. nerkowiec (Dioctophyma renale), nicień (do 1 m dł.) pasożytujący w miedniczce nerkowej psa i in. mięsożernych, wyjątkowo człowieka; żywicielem pośrednim są skąposzczety, przejściowym — np. ryby. Nernst WALTHER HERMANN, 1864-1941, niem. fizyk i chemik; prof. uniw. w Berlinie; odkrywca tzw. zjawiska N.; prace nad teorią ciepła (sformułował III zasadę termodynamiki); nagr. Nobla. Nernsta lampa, lampa elektr. żarowa, w której żarnikiem był pręcik z tlenków tytanowców, zwł. cyrkonu; stanowiła ogniwo pośrednie w rozwoju żarówki. Nernsta zasada, III zasada termodynamiki: entropia ciała maleje do zera, gdy temperatura tego ciała zbliża się do zera bezwzględnego; sformułowana przez W.H. Nernsta. Nernsta zjawisko: 1) galwanomagnetyczne — powstawanie różnicy temperatur w płytce metal, (lub półprzewodzącej) z prądem elektr. umieszczonej w polu magnet.; 2) termomagnetyczne — powstawanie pola elektr. w płytce metal, umieszczonej w polu magnet., w której istnieje gradient temperatury; odkryte przez W.H. Nernsta. nerobolil (durabolin), lek o silnym działaniu anabolicznym; stosowany w przypadkach niedoboru białek, zaburzeń wchłaniania, wychudzenia itd. neroli olejek, olejek eteryczny otrzymywany z kwiatów pomarańczy gorzkiej. Neron, 37-68, cesarz rzym. od 54, syn Agrypiny Mł.; sprawca śmierci Brytanika, matki i żony Oktawii (przeszkody do małżeństwa z Poppeą); zarzuciwszy chrześcijanom podpalenie Rzymu, rozpoczął ich prześladowanie. nerpa (foka obrączkowana, Pusa hispi-da), foka dł. ok. 1,8 m; dorosłe ciemne w pierścieniowate plamy, młode białe; gł. morza arkt.; pojawia się na M. Bałtyckim. Neruda JAN, 1834-91, czes. poeta i prozaik; wiersze patriot., realist. nowele z życia drobnomieszczaństwa praskiego (Opowiadania ze starej Pragi), dramaty, komedie, felietony. Neruda PABLO (właśc. Neftali Ricardo Reyes Besualto), ur. 1904, poeta chilijski, czł. Świat. Rady Pokoju; poezje początkowo pod wpływem modernizmu, później surrealizmu, przeniknięte humanizmem i ideami rewol.; między nar. nagr. Leninowska, nagr. Nobla. Nerval [-wal] GERARD DE, 1808-55, pisarz fr., przedstawiciel romantyzmu; zbiory poezji, dramaty, opowiadania (Aurelia), krytyki teatr., impresje z podróży (Podróż na Wschód); wywarł wpływ na poezję XX w. Nervi PIER LUIGI, ur. 1891, wybitny wł. architekt i konstruktor; budowle przem.

i sport, o żelbetowych konstrukcjach sprężonych i elementach prefabrykowanych (zwł. dachowe); hangary w Orvieto i Or-betello, budynki olimpijskie w Rzymie, hala wystawowa w Turynie. Nervi, znane kąpielisko i uzdrowisko na Riwierze Wł.; 9 tys. mieszk. (1961). Nervo AMADO, 1870-1919, pisarz meksyk.; liryki gł. o tematyce miłosnej, proza poet., powieści, opowiadania. nervogran, preparat ziołowy o działaniu uspokajającym, nasennym, przeciwskurczowym; stosowany m.in. w stanach lękowych, bezsenności, zaburzeniach trawiennych. nervosol, preparat ziołowy o działaniu uspokajającym; stosowany w zaburzeniach neurowegetatywnych, w stanach pobudzenia, wyczerpania nerwowego itd. nerwiak, nowotwór składający się gł. z komórek nerwowych i z włókien nerwowych. nerwice, choroby układu nerwowego, cechujące się zaburzeniami w zakresie czynności psych, bez zmian org. (histeria, psychastenia, nerwica z natręctwami). nerwoból (neuralgia), ból wskutek zadziałania czynnika chorobowego na korzonek nerwowy czuciowy lub na nerw czuciowy obwodowy (nerwoból międzyżebrowy, rwa kulszowa). nerwowa komórka →neuron. nerwowa regulacja, regulacja czynności organizmu przez układ nerwowy, m.in. funkcji mięśni szkieletowych, czynności narządów pracujących automatycznie (np. częstości skurczów serca), pobudliwości receptorów. nerwowa tkanka, tkanka tworząca układ nerwowy, zbudowana z komórek nerwowych — neuronów, i podporowych komórek glejowych. nerwowe choroby, choroby czynnościowe lub organiczne układu nerwowego. nerwowe zakończenia, zakończenia włókien nerwowych w tkankach i narządach; miejsce kontaktu komórek nerwowych z bodźcami otoczenia — w receptorach lub na z.n. wolnych (z.n. czuciowe), między sobą oraz z narządami wykonawczymi — gruczołami i mięśniami (z.n. ruchowe). nerwowy układ, zespół narządów człowieka i zwierząt zbudowany z tkanki nerwowej, regulujący i koordynujący czynności organizmu dzięki zdolności do odbierania bodźców (receptory), przewodzenia i analizy stanu pobudzenia oraz dzięki procesom kojarzenia; u kręgowców: u.n. ośrodkowy (mózg i rdzeń kręgowy), u.n. autonomiczny i u.n. obwodowy. nerwy, wiązki włókien nerwowych łączące ośrodkowy układ nerwowy z narządami zmysłowymi (czuciowymi) i wykonawczymi; w n. czuciowych włókna przewodzą impulsy nerwowe do ośrodkowego układu nerwowego, w ruchowych — do narządów wykonawczych (np. mięśni), n. mieszane mają oba typy włókien. nerytyczna strefa, prześwietlone wody przybrzeżne mórz, toń wodna ponad szelfem; styka się wodami z pelagialem; liczna i różnorodna fauna i flora wodna. nesca [neskə; ang.] (nescafé), kawa rozpuszczalna (ekstrakt) produkowana przez odparowanie naparu w próżni; zawiera wszystkie rozpuszczalne składniki kawy naturalnej. Nesebyr, m. w Bułgarii, nad M. Czarnym, na półwyspie połączonym wąskim przesmykiem z lądem; 3 tys. mieszk. (1965); kąpielisko, słynny ośr. turyst.; miasto — zespół muzealny; gr. nekropola, fragmenty murów średniow., częściowo zrujnowane cerkwie o bogatej dekoracji zewn. (m.in. Stara Metropolia z VI w., św. Paraskewy z XIII-XIV w.). neseser, walizeczka lub torebka na drobiazgi, zwł. przybory toaletowe, używana zwykle w podróży. Nesselrode KARL W., 1780-1862, polityk ros.; min. spraw zagr. 1822-56; na kongresie wiedeńskim przeciwstawiał się AJ. Czartoryskiemu w sprawie polskiej.

neuropatia 773 Nesslera odczynnik, alkaliczny roztwór cztero j odór tęcianu potasowego K2HgJ4, stosowany do wykrywania i kolorymetrycznego oznaczania związków amonowych. Nestlé HENRY, 1814-90, przemysłowiec szwajc, założyciel fabryki czekolady (1866) w Vevey, przekształconej z czasem w koncern fabryk przemysłu spożywczego. nestor, najstarszy, zasłużony przedstawiciel jakiejś grupy ludzi, otaczany powszechnym szacunkiem; doświadczony starzec. nestor, zool. nazwa 2 gat. papug z Nowej Zelandii; dl. 47-50 cm; barwne; wszystkożerne; n. kea — drapieżny (atakuje owce). Nestor, mit. gr. król Pylos (Mesenia), słynny z mądrości; najstarszy z Greków walczących pod Troją. Nestor, ok. 1053-po 1113, mnich klasztoru Peczerskiego w Kijowie, współautor i red. najstarszego wykładu dziejów Rusi; Powieść doroczna (zw. także Latopisem Nestora lub Powieścią minionych lat). nestorianizm, doktryna teol. powstała w V w., uznająca w Jezusie 2 osoby: ludzką i boską, a w konsekwencji negująca kult Marii jako matki bożej; potępiona na soborze w Efezie 431; obecnie wyznawana gł. przez kościół chaldejski. Nestorowicz MELCHIOR WŁADYSŁAW, 18801939, inżynier budownictwa; prof. Polit. Warsz.; organizator administracji drogowej w Polsce; prace z zakresu drogownictwa. Nestroy [-roi] JOHANN NEPOMUK, 1801-62, austr. pisarz i aktor; twórca nowego typu lud. farsy wiedeńskiej, wystawianej na wielu scenach eur.; Trójka hultajska. net, w tenisie stołowym, siatkówce muśnięcie piłką serwowaną górnej krawędzi siatki. neta, sieć zastawna (dł. ok. 50 m, wys. ok. 2 m) w postaci pionowej zapory, używana do połowu ryb dennych, gł. płastug, także dorszy. Netscher [-szər] CASPAR, 1635 (1636?)-84, malarz hol., pochodzenia niem.; portrety patrycjatu, sceny rodzajowe na tle wnętrz. netsuke, w sztuce jap. niewielkie rzeźby (postaci mit., zwierzęta, potworki) z drewna, kości słoniowej, koralu i in., używane jako breloki w XVIII-XIX w. Netta (w górnym biegu Rospuda), rz., pr. dopływ Biebrzy; dł. 115 km, dorzecze 1383 km2; N. prowadzi częściowo Kanał Augustowski. netto: 1) ciężar n., ciężar towaru bez opakowania; 2) zysk n., czysty zysk po odjęciu kosztów; 3) wynagrodzenie n., wynagrodzenie po potrąceniu podatku. Neuber [noi-] FRIEDERIKE CAROLINE. (zw. Die Neuberin), 1697-1760. niem. aktorka i dyr. teatru; wprowadziła na scenę niem. pseudoklasyczną tragedię i komedię oraz dramaty G.E. Lessinga. Neubrandenburg [noibran-], m. w pn. części NRD, na Pojezierzu Meklembur-skim, ośr. adm. okręgu N.; 41 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż., mat. budowlanych. Neuchâtel [nöszatel] (niem. Neuenbur-ger See), jezioro w Szwajcarii, u podnóża Jury, na wys. 432 m; pow. 216 km2, głęb. do 154 m; żegluga. Neuchâtel [nöszatel], kanton 2w zach. Szwajcarii, w górach Jura; 797 km , 166 tys. mieszk. (1968); stol. N.; j.u. francuski. Neuchâtel [nöszatel], m. w Szwajcarii, nad jez. N., stol. kantonu N.; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny (gł. produkcja zegarków), spoż.; uniw.; muzea; kolegiata (XII w.), ratusz (XVIII w.). „Neue Freie Presse" [noiə fraiə p.], dziennik austr. zał. 1864 w Wiedniu, o kierunku liberalnym, organ centralistów austr.-niem.; zlikwidowany 1939 przez hitlerowców. Neuengamme [noiəngamə] (w pobliżu Hamburga, w NRF), 1940-45 hitlerowski obóz koncentracyjny; ponad 60 podobo-

zów; przeszło przez niego ponad 100 tys. więźniów, zginęło ok. 82 tysiące. „Neue Rheinische Zeitung" [noiə rainy-szə caituŋ], niem. dziennik wydawany 1848-49 w Kolonii przez K. Marksa. i Neue Sachlichkeit [no ə zachlyśkait; niem., 'nowa rzeczowość'], kierunek w niem. kulturze, rozwijający się po I wojnie świat, do ok. 1933; w sztukach plast, wyraził się w tendencjach werystycznych i ekspresyjnych, w podejmowaniu tematyki społecznie i politycznie zaangażowanej; gł. przedstawiciele: G. Grosz, O. Dix, później A. Kanoldt, G. Schrimpf i in.; kierunek ten znalazł też odbicie w niem. literaturze, teatrze i filmie. „Neues Deutschland" [noiəs doitsz-], dziennik niem. (NRD), wydawany od 1946 w Berlinie, organ KG SED. „Neue Zeit" [noiə cait], dziennik niem. (NRD), wydawany od i945 w Berlinie; organ CDU. „Neue Zürchef Zeitung" [noiə cürśər caituŋ], dziennik szwajc, wydawany od 1780 w Zurychu w języku niem.; związany z wielkim kapitałem finans.-przem.; zamieszcza szeroką informację o gospodarce światowej. Neugebauer LUDWIG, 1821-90, ginekolog i położnik; prof. Szkoły Gł. w Warszawie i uniw. tamże; jeden z twórców nowocz. ginekologii; autor nowych metod operacyjnych. Neuhaus HARRY (właśc. Genrich G. Nejgauz), 1888-1964; ros. pianista i zasłużony pedagog; prof. konserwatorium w Moskwie. Neuilly-sur-Seine [nöjj sür sen], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 71 tys. mieszk. (1968); funkcje gł. mieszkaniowe. 1919 traktat pokojowy między państwami Ententy a Bułgarią, która utraciła tereny pograniczne na rzecz Jugosławii, a zach. Trację — Grecji. Neu-Isenburg [noii:zən-], m. w NRF (Hesja), k. Frankfurtu nad Menem; 35 tys. mieszk. (1968); przemysł fotochem,, maszynowy. Neuman JAN ALOJZY, 1902-41, fotografik i publicysta fot.; twórca kompozycji figuralnych o wyrazistej symbolice, w których posługiwał się często fotomontażem. Neumann [noi-] ALFRED, 1895-1952, pisarz niem. (od 1933 na emigracji); psy-chol. powieści hist. (Czart); powieść o niem. ruchu oporu. Neumann [noi-] FRANZ ERNST, 1798-1895, niem. krystalograf, fizyk i matematyk; prof. uniw. w Królewcu; autor wielu prac z krystalografii fiz., optyki, elektryczności i magnetyzmu; podał pierwsze mat. sformułowanie prawa indukcji wzajemnej. i Neumann [no -] JOHANN BALTHASAR, ok. 1687-1753, niem. architekt i inżynier wojsk.; przedstawiciel późnego baroku; budowle sakralne, obronne,ipałace. Neumann [no -] JOHN VON, 1903-57, matematyk amer., pochodzenia węg.; czł. National Academy of Sciences, prof. Instytutu w Princeton; współtwórca pierwszej amer. elektronicznej maszyny mat.; twórca mat. podstaw mechaniki kwantowej; autor prac z analizy funkcjonalnej, logiki mat., teorii gier. Neumann [noi-] ROHERT, ur. 1897, pisarz austr. (od 1934-na emigracji); przeciwnik neofaszyzmu; parodie lit., nowele i powieści współczesne. Neumann STANISLAV KOSTKA, 1875-1947, poeta czes.; wybitny przedstawiciel modernizmu; symbolist. liryka dekadencka; poezja rewol.; tłumacz literatur fr. i niemieckiej. Neumarkt [noi-], m. w NRF (Bawaria), w Jurze Frankońskiej; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny,i elektrotechn., mechaniczny. Neumayer [no -] GEORG VON, 1826-1909, niem. geograf, oceanograf i meteorolog; kierował 1857-64 pracami obserwatorium geofiz. w Melbourne, 1875-1903 obserwatorium mor. w Hamburgu.

Neumayr [noimaiər] MELCHIOR, 1845-90, austr. paleontolog i geolog; badacz okresu jurajskiego, twórca pierwszej mapy paleogeograficznej tego okresu. Neumünster [noimün-], m. w NRF (Şzlezwig-Holsztyn); 73 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., skórz., maszyn.; ważny węzeł kolejowy. neumy, średniow. znaki notacji muz. używane do zapisywania śpiewów chorału gregoriańskiego. i Neunhertz [no nherc] JERZY WILHELM, ok. 1689-1749, malarz śląski; barokowe, iluzjonistyczne polichromie kościołów w Krzeszowie, Gostyniuii in. Neunkirchen [no nkyrśən], m. w NRF (Saara); 46 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel. i aluminium, przemysł maszynowy. Neuquén [neuken], rz. w Argentynie, jedna ze źródłowych rzek Negro; dł. 515 km; wykorzystywana do nawadniania. Neuquén [neuken], prowincja w pd. Argentynie,2 w Andach i na pogórzu Andów; 94,1 tys. km , 130 tys. mieszk. (1968); stol. N.; wydobycie ropy naft., hodowla owiec. Neuquén [neuken], m. w Argentynie, przy połączeniu rz. N. i Limay, tworzących rz. Negro; stol. prow. N.; 18 tys. mieszk. (1960); przemysł chem.; uniwersytet. neuralgia, med. →nerwoból. neurastenia, najczęstsza postać nerwicy, zwiększenie pobudliwości układu nerwowego i szybkie jego wyczerpywanie się: niemożność skupienia uwagi, osłabienie pamięci, brak inicjatywy, niepokój, drażli-wość itp. Neurath [noira:t] KONSTANTIN VON, 18731956, jeden z przywódców III Rzeszy; 1932-38 min. spraw zagr., 1939-43 „Protektor Czech i Moraw"; zbrodniarz woj., skazany na 15 lat więzienia przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze. i Neurath [no ra:t] OTTO, 1882-1945, austr. socjolog i metodolog nauk społ.; prof. u-niw. w Wiedniu i Oksfordzie; zwolennik radykalnego behawioryzmu i fizykalizmu w socjologii; Empirische Soziologie. neurochirurgia, dział medycyny klinicznej obejmujący diagnostykę i leczenie chirurgiczne niektórych schorzeń układu nerwowego, np. jego nowotworów, urazów. neurofibryle, mikroskopijne włókienka występujące w komórce nerwowej; także włókienka przewodzące u pierwotniaków, koordynujące ruchy rzęsek. neurofizjologia, fizjologia układu nerwowego, nauka o czynnościach komórek i włókien nerwowych, receptorów, ośrodków nerwowych oraz o czynnościach u-kładu nerwowego jako całości. neuroglej, anat. →glejowa tkanka. neurohormony, hormony wytwarzane przez tkankę nerwową, biorą udział w przenoszeniu bodźców nerwowych, np. acetylocholina. neurohumoralny, fizjol. dotyczący wzajemnego wpływu układu nerwowego i hormonów w organizmie. neuroleptyczne środki, farm. →trankwilizatory wielkie. neurologia, dział medycyny klinicznej, nauka o badaniu, rozpoznawaniu i leczeniu chorób mózgu, móżdżku, rdzenia nerwów obwodowych; choroby psych, nie są przedmiotem n. neuron (komórka nerwowa), podstawowa jednostka budowy i działania układu nerwowego, komórka o b. dużej zdolności odbioru i przewodzenia impulsów nerwowych; złożona z ciała komórki i nitkowatych wypustek: długiego aksonu (neurytu, włókna osiowego) i licznych, krótkich, rozgałęzionych dendrytów. neuronowa teoria, teoria budowy układu nerwowego, wg której komórka nerwowa, czyli neuron, jest elementarną jednostką układu nerwowego i wszystkie jego czynności odbywają się tylko w neuronach i przez neurony. neuropatia, wrodzone lub nabyte skłonności do zapadania na schorzenia czynno-

774 neuropatologia ściowe związane ze wzmożoną pobudliwością nerwowego układu wegetatywnego. neuropatologia, dział patologii zajmujący się przyczynami, powstawaniem, przebiegiem i skutkami chorób układu nerwowego. neuroplegia, metoda leczenia polegająca na hamowaniu czynności układu nerwowego autonomicznego przez leki działające na ośrodki mózgowe i korę mózgu, stosowana gł. w narkozie i w leczeniu wstrząsu. neuroplegiczne środki, farm. →trankwilizatory wielkie. neurosekrecja, wydzielanie hormonów (neurohormonów) przez tkankę nerwową, np. wydzielanie acetylocholiny, adrenaliny i noradrenaliny na synapsach zakończeń nerwowych. neurotyk, człowiek mający skłonność do reakcji nerwicowych lub chory na nerwicę. Neurowie, lud staroż. zamieszkujący tereny na pn.-zach. od M. Czarnego; przez większość badaczy pol. identyfikowani z Prasłowianami. neurula, stadium rozwojowe zarodka strunowców, w którym powstaje zawiązek układu nerwowego.i Neuruppin [no rupi:n], m. w środk. części NRD, nad jez. Ŕhin; 22 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; węzeł kolejowy. neuryt, anat. →akson. Neuss [nois], m. i port w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), nad Renem; 114 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., spożywczy. Neustadt an der Weinstrasse [noisztat an der wainsztra:-], m. w NRF (NadreniaPalatynat), ośr. adm. okręgu Palatynat; 51 tys. mieszk. (1968): turystyka; różnorodny przemysł; w okolicy winnice. neuston, ogół organizmów, których życie jest związane z błoną powierzchniową wód, np. pewne wiciowce, pierwotniaki, nartniki, skoczogonki, pająki. i Neustrelitz [no sztre:lyc], m. w pn. części NRD, na Pojezierzu Meklemburskim; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, elektrotechn., spoż.; węzeł kolejowy. Neustria, kraina hist. w pn.-zach. Francji; od 567 jedno z królestw Franków, po podziale państwa Merowingów — odrębne królestwo; 687 połączona z Austrazją. Neutra [noi-] RICHARD, 1892-1970, architekt amer., pochodzenia austr.; od 1923 w USA; osiedla mieszkaniowe, budynki użyteczności publ., wille; tworzy formy arch. dostosowane do krajobrazu; projekty urbanistyczne. neutralizacja →zobojętniania reakcja. neutralizacja terytorium, wyłączenie określonego terytorium z obszaru wojny i zakaz prowadzenia na nim jakichkolwiek działań wojennych. neutralizmu polityka (polityka niezaangażowania), kierunek w polityce zagr. niektórych państw eur., azjat. i afryk., polegający na nieprzystępowaniu do bloków militarnych i na współpracy międzynar. ze wszystkimi państwami. neutralizujące środki (antacida), farm. związki chem. zobojętniające sok żołądkowy i hamujące jego wydzielanie; np. tlenek magnezowy, wodorotlenek glinowy. neutralność, niemieszanie się do cudzych sporów. neutralność trwała (neutralność wieczysta), sytuacja prawna i polit. państwa, które zobowiązuje się nie brać udziału w wojnie między innymi państwami i nie zaciągać zobowiązań o charakterze militarnym (np. Szwajcaria, Austria). neutralność w wojnie, sytuacja prawna i postępowanie państwa, które nie bierze udziału w wojnie toczącej się między innymi państwami; prawa i obowiązki państwa posiadającego n. w w. ustalają konwencje haskie z 1907. neutrino, v, trwała, neutralna cząstka elementarna o masie spoczynkowej prawdopodobnie równej zeru; emitowana m.in.

podczas rozpadu β (beta) jąder (n. elektronowe ve) i mezonów π (n. mionowe vμ). neutrofile (granulocyty obojętnochłon-ne), rodzaj krwinek białych (leukocytów); jądro komórkowe płatowate; zdolność do fagocytozy; niszczą drobnoustroje, wytwarzają przeciwciała. neutrofilia, zwiększenie we krwi ponad normę liczby granulocytów obojętnochłon-nych (neutrofilów); objaw chorobowy. neutron, ciężka, elektrycznie obojętna cząstka elementarna, o masie 1,6748.10-27 kg; składnik jąder atomowych; swobodny — nietrwały, rozpada się na proton z emisją negatonu i neutrina. neutronografia, metoda badania struktury substancji polegająca na wyzyskaniu dyfrakcji neutronów. neutronowe gwiazdy, teoretycznie przewidziane gwiazdy, w których wnętrzach materia wskutek wielkiej gęstości (ponad 1011 g/cm3) przekształciła się w gaz złożony z neutronów; n.g. są prawdopodobnie pulsary. neutronowy generator, źródło prędkich neutronów, zwykle tarcza z deuteru, try-tu, berylu. neutrum [łac], gram. rodzaj nijaki. Neu-Ulm [noi ulm], m. w NRF (Bawaria), nad Dunajem, naprzeciw m. Ulm; 27 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., skórz., włókienniczy. Neuwert-Nowaczyński ADOLF →Nowaczyński Adolf. i Neuwied [no wi:t], m. w NRF (Nadre-niaPalatynat), port nad Renem; 31 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł mat. budowlanych. Nevada [newa:də], stan w zach. części USA, w Wielkiej Kotlinie; 286 tys. km2, 482 tys. mieszk. (1970); rozległe obszary pustynne; eksploatacja rud miedzi, manganu, rtęci, złota, srebra; hodowla bydła; uprawa bawełny, pszenicy (sztuczne nawadnianie); turystyka; gł. m.: Las Vegas, Reno, Carson City (stol.). Nevado de Colima [nebado de ko-], wulkaniczny szczyt w Kordylierze Wulkanicznej, w Meksyku; 4340 m. nevers [nöwe:r], wyroby ceram. i szklarskie wyrabiane w końcu XVI-1 poł. XVII w. w Nevers; charakterystyczne naczynia o szafirowym tle z białą dekoracją kwiatową. Nevers [nöwe:r], m. w środk. Francji, port nad Loarą, ośr. adm. dep, Nièvre; 42 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechn., chem., fajansowy; ośr. turyst.; muzea; romańsko-got. katedra (XI-XIV, XVI w.), beffroi (XV w.), zabytkowe kamienice. Nevis [newys], górzysta wyspa w ar-chip. Małych Antyli, wchodzi w skład terytorium Saint Christopher-N.-Anguilla; 93 km2, 13 tys. mieszk. (1960); gł. m. Char-lestown. Nevsehir [newszehir], m. w środk. Turcji, ośr. adm. prow. N.; 21 tys. mieszk. (1965). Newa, rz. w eur. części ZSRR; dł. 74 km; wypływa z jez. Ładoga; żeglowna: przy ujściu do Zat. Fińskiej Leningrad. „New Age" [nju: ejdż], tygodnik, organ KP Indii, wydawany od 1953. New Amsterdam [nju: ämstərdäm], m. i port w Gujanie, nad O. Atlantyckim, ośr. adm. okręgu Berbice; 18 tys. mieszk. (1960). Newark [njuərk], m. w USA (Ohio); 41 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., szklarski, gumowy; ośr. nandlowy. Newark [njuərk], m. w USA (New Jersey), port nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Nowego Jorku; 375 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., maszyn., metal., chem., odzieżowy; ośr. handl.-ban-kowy. New Bedford [nju: -fərd]), m. w USA (Massachusetts), nad O. Atlantyckim; 101 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., odzieżowy, chem., elektrotechn.; port rybacki. New Britain [nju: brytn], m. w USA

(Connecticut); 83 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu metalowego. Newcastle [nju:ka:sl], m. w Republice Pd. Afryki (Natal), u podnóży G. Smoczych; 17 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam.; hutnictwo żelaza. Newcastle [nju:ka:sl], m. i port na wsch. wybrzeżu Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Hunter; 143 tys. mieszk., zespół miejski 234 tys. (1966); duży ośr. przemysłu (hutnictwo żelaza, przemysł chem., wydobycie węgla kam.); uniwersytet. New Castle [nju: ka:sl], m. w USA (Pensylwania); 38 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., materiałów budowlanych. Newcastle-under-Lyme ([nju:ka:sl andər lajm], m. w W. Brytanii (Anglia), nad kanałem Trent and Mersey, w pobliżu m. Stoke-onTrent; 78 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., odzieżowy, włók., mat. bud., ceram.; eksploatacja węgla kamiennego. Newcastle-(up)on-Tyne [nju:ka:sl (əp) on tajn], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Tyne, w pobliżu jej ujścia do M. Północnego; ośr. adm. hrabstwa Northumber-land; 245 tys. mieszk. (1968), zespół miejski (konurbacja Tyneside) 849 tys. (1967); wielki ośr. przemysłu stoczn., także przemysł maszyn., elektrotechn., chem.; wydobycie węgla kam.; uniw.; muzea; resztki średniow. zamków i murów miejskich (XIV w.), ratusz (XVI w.), domy (XVIII w.). Newcomb [nju:kəm] SIMON, 1835-1909, astronom amer.; prof. akad. mor. w Waszyngtonie; prace nad wyznaczeniem stałych astr. oraz orbit ciał Układu Słonecznego. Newcomen [njukamən] THOMAS, 1663-1729, wynalazca ang., kowal; 1712 zbudował atmosferyczny silnik parowy tłokowy. New Deal [nju: di:l; ang., 'nowy ład'], program reform ekon.-społ. realizowany od 1933 w USA przez rząd pod kierownictwem F.D. Roosevelta; jego celem było zwalczanie skutków kryzysu 1929-33; gł. założeniem — aktywna rola państwa mająca na celu ożywienie życia gosp. (interwencjonizm). Newelsk, m. w Ros.FSRR (obw. sachaliński), port nad M. Japońskim; 22 tys. mieszk. (1967); ośr. rybołówstwa i przemysłu rybnego. New English Art Club [nju:- yŋglysz a:rt klab] (Klub Nowej Sztuki Angielskiej), zał. 1886, skupiający artystów reprezentujących ang. ruch impresjonist. wywodzący się od Whistlera. Newerly IGOR (właśc. I. Abramow), ur. 1903, pisarz; pedagog, sekretarz J. Korczaka; powieści o problematyce ideowo--społ.: Chłopiec z Salskich Stepów, Pamiątka z Celulozy, Żywe wiązanie. Newham [nju:nəm], dzielnica (bo-rough) Londynu, obejmująca m.in. dawne miasta East Ham i West Ham; 255 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., taboru kol., chem., gumowy, spożywczy. New-Hampshire [nju: hämpszyər], rasa kur, →niuhempszyry. New Hampshire [nju: hämpszyər], stan w pn.-wsch. części USA; 24,1 tys. km2, 723 tys. mieszk. (1970); powierzchnia wyżynna; rozwinięty przemysł; hodowla bydła typu mlecznego; gł. m.: Manchester, Nashua, Concord (stol.). New Haven [nju: hejwn], m. w USA (Connecticut), port nad O. Atlantyckim; 134 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 312 tys. (1960); przemysł maszyn., odzieżowy; uniw. w Yale (zał. 1701). Newiańsk, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 31 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud.; wydobycie złota. Ne Win, ur. 1911, birmański generał i polityk; 1958-60 premier, po zamachu stanu 1962 na czele państwa i rządu; realizuje postępowe reformy. New Jersey [nju: dżə:rzy], stan we wsch. części USA; 20,3 tys. km2, 7,1 mln

mieszk. (1970); powierzchnia gł. nizinna; jeden z najsilniej uprzemysłowionych i zurbanizowanych stanów USA; część pn.-wsch. obejmują granice zespołu miejskiego Nowego Jorku, część pd.-zach. — zespołu Filadelfii; warzywnictwo; hodowla bydła typu mlecznego, drobiu; gł. m.: Newark, Jersey City, Trenton (stol.). New London [nju: landən], m. w USA (Connecticut), port nad O. Atlantyckim; 29 tys. mieszk. (1970), zespół miejski N.L.-GrotonNorwich 157 tys. (1960); przemysł maszyn., elektrotechniczny. new look [nju: luk; ang., 'nowy wygląd'] ; przyięta po II wojnie świat. (1947) nazwa na określenie radykalnie zmienionych form mody, gł. kobiecej. Newman [nju:mən] JOHN, 1801-90, ang. teolog i filozof, kardynał; przywódca tzw. ruchu oksfordzkiego; interpretował katolicyzm w duchu irracjonalizmu, reprezentował pogląd o ewolucji zasad wiary (dogmatów). Newman [nju:mən] PAUL, UΓ. 1927, amer. aktor i reżyser film.; role dram. (Słodki ptak młodości, Hombre); głośny debiut reżyserski (1969) Rachel, Rachel. Newmarket [nju:ma:rkyt], m. w W. Brytanii (Anglia); 12 tys. mieszk. (1966); znany tor wyścigów konnych (wyścigi od 1634). New Norfolk [nju: no:rfək], m. w Australii, na Tasmanii, nad rz. Derwent; 5,8 tys. mieszk. (1966); przemysł papierniczy. New Plymouth [nju: plymət], m. w Nowej Zelandii, na W. Północnej, u podnóża wulkanu Egmont; 32 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł maszyn., spoż., chem.; portem N.P. jest Taranaki. Newport [nju:po:rt], m. w W. Brytanii (Walia), port nad Kanałem Bristolskim, ośr. adm. hrabstwa Monmouthshire; 112 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechn., chemiczny. r Newport [nju:po: t], m. w USA (Rhode Island), nad O. Atlantyckim; 34 tys. mieszk. (1970); miejscowość wypoczynkowa; coroczny festiwal jazzowy; muzea; forty (XVII w.), kościoły, synagoga i domy (XVIII, XIX w.), Newport News [nju:po:rt nju:z], m. w USA (Wirginia), port nad O. Atlantyckim; 137 tys. mieszk. (1970), zespół miejski N.N. — Hampton 282 tys. (1967); ośr. przemysłu stoczniowego. New Providence [nju: prowydəns], wyspa w archip. Bahama; 155 km2, 81 tys. mieszk. (1967); gł. m. Nassau; turystyka. New Rochelle [nju: roszel], m. w USA (stan Nowy Jork), nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Nowego Jorku; 75 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., chem., precyzyjny. „News Chronicle" [nju:z kronykl], ang. dziennik liberalny, wydawany 1846-1960; zał. przez Ch. Dickensa. „New Statesman" [nju: stejtsmən], ang. tygodnik polit.-kult, wydawany od 1913; zbliżony do Partii Pracy. Newton [nju:tn] SIR ISAAC, 1642-1727, ang. fizyk i matematyk; czł. i prezes Royal Society, czł. Akad. Nauk w Paryżu; odkrył prawo powszechnego ciążenia, stworzył mechanikę klas. i korpuskularną teorię światła, rozszczepił pryzmatem światło uzyskując widmo świetlne; współtwórca rachunku różniczkowego i całkowego. Newton [nju: tn], najwyższy szczyt na wyspach Spitsbergen (Norwegia); 1717 m. Newton [nju: tn], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 91 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. Newtona dwumian [d. njutona], nazwa wzoru wyrażającego naturalną potęgę dwumianu przez potęgi jego składników:

n n (a+b)n=( 0 ) an + ( 1) an - 1 b+ n n +( 2 ) an-2 b2 + ... + ( n ) b n ,

n

___n!

gdzie ( k) = k! (n - k)! , przy czym n! = 1.2.3...n (tzw. n silnia). Newtona liczba [1. njutona], Ne, liczba podobieństwa dynamicznego charakteryzująca zjawiska mech. (np. przepływu płynu) zachodzące pod wpływem działających sił; Ne = P/µl2v2 (P — siła działająca na cząstkę o gęstości µ, wymiarze l i prędkości v). Newtona pierścienie [p. njutona], prążki interferencyjne powstające w wyniku interferencji światła odbitego od powierzchni płaskiej płytki i wypukłej powierzchni położonej na niej soczewki. Newtona prawo ciążenia [p. c. njutona] (prawo grawitacji): każde dwie cząstki materialne we Wszechświecie przyciągają się z siłą F proporcjonalną do iloczynu ich mas mt, m2 i odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości r między nimi; F = G m1m2/r2 (G — stała grawitacji). Newtona stop [s. njutona], stop o zawartości 18,5-19,5% cyny, 30,5-31,5% ołowiu, reszta bizmut; temp. topn. 95°; stosowany w mechanice, w odlewnictwie precyzyjnym. Newton Aycliffe [nju:tn ejlyf], m. w W. Brytanii (Anglia), w pobliżu Newcastle(up)on-Tyne, od 1947 miasto-ogród (New Town); 21 tys. mieszk. (1968). Newtona zasady dynamiki [z. d. njutona]: 1) zasada bezwładności: jeśli na ciało nie działają żadne siły lub siły działające równoważą się, to ciało trwa w spoczynku lub porusza się ruchem jednostajnym prostoliniowym; 2) przyśpieszenie ciała jest proporcjonalne do przyłożonej siły i odwrotnie proporcjonalne do jego masy; 3) zasada akcji i reakcji: każdemu działaniu siły odpowiada równe mu, lecz przeciwnie skierowane przeciwdziałanie. New Westminster [nju: uestmynstər], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), nad rz. Fra-zer, w zespole miejskim Vancouver; 38 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł spoż., drzewny. „New York Herald" [nju: jo:rk herəld], dziennik amer., zał. 1835; połączony 1924 z „New York Tribune" w pismo p.n. „New York Herald Tribune". „New York Herald Tribune" [nju: jo:rk herəld trybju: n], dziennik amer. o kierunku prorepubl., wydawany 1924-66; 1966 wydanie amer. zostało zlikwidowane, wydanie eur. ukazuje się p.n. „International Herald Tribune". r New York State Barge Canal {nju: jo: k stejt ba:rdż kənäl], system kanałów w USA (stan Nowy Jork), łączący Wielkie Jeziora przez rz. Hudson z O. Atlantyc kim. „New York Times" [nju: jo:rk tajmz], czołowy dziennik amer., wydawany od 1851; wydanie eur. wychodzi w Paryżu. New York University [nju: jo:rk junywə:rsyty], uniwersytet w Nowym Jorku, zał. 1831; jeden z największych w USA, prywatny, niezależny wyznaniowo. „New Zeland Herald" [nju: zi:lənd herəld], konserwatywny dziennik nowozelandzki, wydawany od 1863 w Auckland. Nexø [nwksö] MARTIN →Andersen-Nexø Martin. Ney [ne] MICHEL, 1769-1815, marszałek Francji; uczestnik wojen okresu rewolucji i I Cesarstwa; po upadku Napoleona rozstrzelany. Neyman-Spława JERZY, UΓ. 1894, matematyk i statystyk; prof. uniw. w Berkeley (USA), czł. PAN; opracował metody sprawdzania hipotez statystycznych. Nezval VΓΓĚZSLAV, i900-58, czes. poeta i prozaik; jeden z gł. przedstawicieli surrealizmu, później poezji zaangażowanej; tom wierszy (Pět minut za městem, poemat Pieśń pokoju), eseje, dramaty, powieści. Nezyderskie Jezioro (niem. Neusiedler See, węg. Fertö-tó), jez. w Austrii i na Węgrzech, na pd.-wsch. od Wiednia; pow. zmienna (ok. 330 km2), głęb. do 4 m.

Ngwane 775 Nędza, w. w pow. raciborskim, woj. opolskim, w dolinie Odry; roszamia, tartak. Nędza-Kubiniec STANISŁAW, ur. 1897, podhalański poeta i działacz lud.; wiersze, poematy, gawędy (Janosik, Sabałowe czasy). NF (Norme Française), fr. norma przem. zatwierdzona przez Fr. Komitet Normalizacyjny (Association Française de Normalisation — AFNOR). Ngami, wysychające jezioro w Botswanie, w pn. części Kalahari, w delcie Ku-bango, na wys. 950 m; w porze suchej zamienia się w bagno. ngana, wet. →nagana. Ngandong, stanowisko antropologiczne, m.in. fragmenty 11 czaszek o cechach pitekantropa z Jawy i neahdertalskiego człowieka eur. i afryk., z początku górnego plejstocenu; nad rz. Solo (pn.-wsch. Jawa). Ngaoundéré [ngaundery], m. w środk. Kamerunie; ok. 20 tys. mieszk.; ośr. handl.; w pobliżu duże złoża boksytów. Ngauruboe, czynny wulkan w środk. części W. Północnej (Nowa Zelandia), na pn. od Ruapehu; 2292 m. Ngo, nar. dynastia wietn. 939-965, zał. przez Ngo Quyen. Ngo Dinh Diem [n. diń d.], 1901-63, prawicowy polityk wietn.; 1954-55 premier, od 1955 prezydent Wietnamu Pd.; zginął w wyniku zamachu stanu. Ngola (Angola), średniow. państwo nad dolnym biegiem rzek Daude i Kwanza, powstałe w XIV w.; 2 poł. XVI w. podbite przez Portugalczyków, 1671 włączone do kolonii Angola. Ngoni, lud murzyński spokrewniony z Zulusami, w Malawi, Zambii, Tanganice; ok. 700 tys.; hodowla; język njandża i suahili. Ngo Quyen [n. kujen], X w., król wietn. 939-944, założyciel nar. dyn. Ngo; uniezależnił się od Chin (zachowując ich formalne zwierzchnictwo). Ngouabi MARIEN, ur. 1938, polityk Ludowej Rep. Konga; od 1966 czł. KC rządzącej partii Nar. Ruch Rewol.; 1968 organizator przewrotu, w wyniku którego obalony został prez. Massemba-Debat; od 1968 nacz. dowódca sił zbrojnych; od 1969 prezydent, od 1970 przewodn. Rady Państwa. Nguyen, dynastia wietn. 1802-1945, zał. przez Nguyen Anh; 1884 ustalenie fr. protektoratu nad Wietnamem. Nguyen Tm BINH, ur. 1927, działaczka rewol. Wietnamu Pd.; od 1962 czł. KC Nar. Frontu Wyzwolenia Wietnamu Pd.; wiceprzewodn. Związku Kobiet Walczących o Wyzwolenie Wietnamu Pd.; od 1969 min. spraw zagr. oraz przewodn. delegacji na rokowania w Paryżu. Nguyen Anh [n. ań], 1762-1820, król wietn. od 1802, założyciel dyn. Nguyen; przy pomocy Francji pokonał powstanie Tajsonów; centralizacja rządów i Reformy, przy jednoczesnym uzależnianiu się Wietnamu od Francji. Nguyen Cong Hoan [n. koŋ h.], ur. 1903, pisarz wietn., przedstawiciel realizmu; powieści, opowiadania. Nguyen Dinh Chieu [n. diń tieu], 1822-88, pisarz wietn.; rymowane powieści poświęcone nar. bohaterom, liryki o tendencjach moralizujących. Nguyen Du [n. zu], 1765-1820, wietn. poeta klas.; przyczynił się do ostatecznego ukształtowania języka lit.; epopeja hist., wiersze także w języku chińskim. Nguyen Trai [n. czaj], 1380-1442, poeta wietn.; autor poematów w języku chin. i wietnamskim. Ngwane, państwo w pd. Afryce; 17,4 tys. km2, 410 tys. mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Mbabane; j.u. angielski. Powierzchnia wyżynno-górzysta; klimat gorący; sawanny, stepy. Słabo rozwinięty kraj roln.; hodowla bydła, kóz, owiec; u-prawa trzciny cukr., bawełny, kukurydzy, prosa, sorga; wydobycie rud żel., azbestu;

776 Ngwenya przemysł cukrowniczy. — W XIX w. państwo plemienne ludu Suazi; w końcu XIX w. zależne od Transwalu; od 1907 protektorat bryt. Suazi; od 1967 szeroka autonomia wewn.; od 1968 niepodległe (nazwa N.), monarchia konstytucyjna; czł. ONZ od 1968; unia celna z Republiką Pd. Afryki. Ngwenya, duży ośr. eksploatacji rud żel. w nn. Ngwane, na pn. od Mbabane. „Nhan Dan" [ńan zan; 'lud'], dziennik, organ KC Wietnamskiej Partii Pracujących, wydawany od 1951. Ni, symbol pierwiastka chem. niklu. niacyna (witamina PP) →amid kwasu nikotynowego. Niagara [najägərə], rz. w USA i Kanadzie; łączy jeziora Erie i Ontario; dł. 58 km; w środk. biegu wodospad N. Niagara [najägərə]) wodospad na rz. N., na granicy Kanady i USA; rozdzielony W. Kozią na część zach. (wys. 48 m) i wsch. (wys. 51 m); 2 elektrownie wodne; znany obiekt turystyczny. Niagara Falls [najägərə fo:lz], m. w USA (stan Nowy Jork), przy wodospadzie Niagara; 84 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł chem., lotn.; duża elektrownia wodna; ośr. turystyczny. Niagara Falls [najägərə fo:lz], m. w Kanadzie (Ontario), przy wodospadzie Niagara; 57 tys. mieszk. (1966); przemysł chem.; elektrownia wodna. nialamide (niamid), pochodna hydrazyny, lek antydepresyjny; stosowany w stanach depresyjnych, też w reumatyzmie, neuralgii. Niamej, stol. Nigru, port nad rz. Niger; 60 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; przemysł spoż., włókienniczy. niamid, farm.→nialamide. Nias, wyspa indonez. na O. Indyjskim, w pobliżu Sumatry; 4,1 tys. km2, ok. 200 tys. mieszk.; lasy tropik, i obszary trawiaste z małymi ośr. upraw; połów ryb, korali; gł. m. Gunung Sitoli. Niasa, jezioro we wsch. Afryce (gł. w Malawi), ria wys. 472 m; pow. 30,8 tys. km2, głęb. do 706 m; żegluga; odpływ przez rz. Shire do Zambezi. Niasa, kolonia bryt. 1907-63 (od 1953 w składzie Federacji Rodezji i N.); od 1963 (autonomia) — nazwa Malawi (od 1964 niepodległe państwo). Niaux [njo] (w. w pd.-zach. Francji), archeol. grota zawierająca malowidła i rysunki zwierząt z paleolitu (ok. 12 tys. p.n.e.). Nibelungenlied [-li.t] (Pieśń o Nibelun-gach), epos germ. powstały ok. 1200, osnuty wokół podboju Burgundów przez Hunów (436) i dawnych legend germ.; wątki N. podjął m.in. R. Wagner w tetra-logii operowej. nibyjagoda, typ owocu mięsistego, w którego powstaniu biorą udział, poza za-lążnią, również części kwiatu; np. dynia, cytryna. nibynóżki (pseudopodia), zmienne w kształcie wypustki ciała pierwotniaków, także niektórych komórek (np. fagocytów) wielokomórkowców; u pierwotniaków służą do pobierania pokarmu i poruszania się. Nicaro [nikaro], miejscowość we wsch. Kubie, nad O. Atlantyckim; ośr. wydobycia rud niklu, chromu, manganu, żelaza i kobaltu; huta niklu. Niccodemi [nikko-] DARIO, 1874-1934, pisarz wł., tworzący też w języku fr. i hiszp.; popularne komedie (m.in. Świt, dzień i noc); krytyka teatralna. Nicea (Nice), m. we Francji, port nad M. Śródziemnym, ośr. adm. dep. Alpes-Maritimes; 322 tys. mieszk. (1968); słynne uzdrowisko i kąpielisko mor. na Wybrzeżu Lazurowym; ośr. turyst.; przemysł elektro techn.; uniw.; muzea; resztki zamku i romańskiej katedry, kościoły (XVII-XVIII w.). Nicea (obecnie Iznik), m. w pn.-zach. Turcji; w okresie I krucjaty stol. sułtanatu tur., 1097 zajęta przez krzyżowców i odda-

na Grekom; 1204-61 stol. cesarstwa nicejskiego. nicejskie cesarstwo, 1204-61, feud. państwo gr. w Azji Mn. (Bitynia), utworzone przez Teodora I Laskarisa po zajęciu Konstantynopola przez uczestników IV krucjaty; gł. ośr. walki przeciw cesarstwu łacińskiemu; stol. państwa — Nicea. Nichiren [nićiren] (właśc. Nukina Sennichimaro), 1222-82; reformator buddyzmu jap., założyciel sekty hokke-shu (nichi-ren-shu), kilkaset prac; jeden z najwybitniejszych jap. mnichów. nichiren-shu [nićiren-śiu] →hokke-shu. Nicholson [nykəlsn] BEN, ur. 1894, syn Williama, malarz ang.; należał do grupy Abstraction-Creation; gł. geometr. kompozycje abstrakcyjne. Nicholson [nykəlsn] SIR WILLIAM, 18721949, ang. malarz i grafik; martwe natury, pejzaże, portrety; również plakaty i ilustracja książkowa. nichrom, stop oporowy o składzie 80% niklu i 20% chromu; stosowany na oporniki i elementy grzejne pracujące w temp. do 1150° oraz na termoogniwa. niciarka: 1) zmechanizowana prasa do nitowania, z napędem pneumatycznym, hydraulicznym lub elektr.; 2) maszyna do nitowania o działaniu uderzeniowym. nicielnica, część krosna w postaci ramki z rozpiętymi strunami, przez które przewlekane są nitki osnowy; przy podnoszeniu jednych n. i opadaniu drugich powstaje przesmyk tkacki. nicienie (Nematoda), gromada obleń-ców; ok. 5 tys. gat. wolno żyjących (woda, gleba, rozkładające się szczątki org.) i pasożytniczych (np. glisty, włosień); ciało obłe, do 1 m dł.; z reguły rozdzielno-płciowe; w rozwoju występuje larwa, czasem żywiciel pośredni. nicieniobójcze środki →nematodycydy. Nicolai [nykolai] CHRISTOPH FRIEDRICH, 1733-1811, czołowy krytyk i publicysta niem. oświecenia; przeciwnik Sturm und Drang. Nicolai [nykolai] OTTO, 1810-49, kompozytor niem.; opera komiczna Wesołe kumoszki z Windsoru. Nicole [nikol] PIERRE, 1625-95, filozof fr.; jeden z działaczy jansenizmu; opracował (z A. Arnauld) słynną „logikę z Port Royal". Nicoll [nykəl] ALLARDTCE (właśc. John Ramsay), ur. 1894, ang. historyk literatury i teatru; dyr. Shakespęare Institute w Stradfordzie; ważniejsze publikacje: Dzieje teatru. Dzieje dramatu. Nicolle [nikol] CHARLES JULES, 1866-1936, fr. lekarz bakteriolog; dyr. Instytutu Pasteura w Tunisie; liczne prace dotyczące chorób tropik., duru plamistego, odry; nagr. Nobla. Nicot [niko] JEAN, 1530(?)-1600, ambasador fr. w Portugalii; wprowadził we Francji zwyczaj palenia tytoniu; od jego nazwiska pochodzą nazwy nikotyna i Ni-cotiana. Nida, rz., 1. dopływ górnej Wisły; dł. 179 km, dorzecze 3862 km8; górny bieg N. nazywany bywa Białą Nidą. Nida →Ruciane-Nida. Nidecki ANDRZEJ PATRYCY, 1522-87, filolog, humanista; biskup w Inflantach; ogłosił nieznane fragmenty dzieł Cycerona, zyskując eur. sławę. Nidecki TOMASZ, 1807-52, kompozytor, dyrygent; dyr. opery warsz.; wodewile, kantaty, utwory fortepianowe, pieśni. Niderlandy, hist. nazwa terenów u ujścia Renu, Mozy i Skaldy, rozciągnięta także na Ardeny i sąsiednie wyżyny; w średniowieczu rozbite na księstwa i hrabstwa; w XIV-XV w. połączone przez władców burgundzkich, od 1477 w rękach Habsburgów; wyzwolona 1581 część pn. u-tworzyła (1588) Republikę Zjednoczonych Prowincji N.; pd. część 1713 włączona do Aµstrii; 1792-1815 anektowane przez Francję; 1815-30 Królestwo Zjednoczonych N., 1830 w pd. N. powstało Królestwo Belgii, 1890 usamodzielniło się W. Księstwo Luk-

semburg; Królestwo N. jest oficjalną nazwą Holandii. niderlandzkie szkoły w muzyce, termin obejmujący kilka generacji kompozytorów XVXVI w., pochodzenia gł. flam.-fr., ujmowanych obecnie jako flamandzka szkoła. Nidwalden [ni:t-], samodzielny półkan-ton w szwajc. kantonie Unterwalden. Nidziańska Niecka, obniżenie między G. Świętokrzyskimi a Wyż. Krakowsko-Częstochowską; wys. 200-300 m, maks. 415 m (Biała Góra); zjawiska krasowe; rezerwaty roślin stepowych. Nidzica, rz., 1. dopływ górnej Wisły; dł. 61 km, dorzecze 701 km2. Nidzica, m. pow. w woj. olsztyńskim; 9,2 tys. mieszk. (1968); fabryka wełny miner., zakłady spoż.; got. zamek (XIV w.) z późnogot. polichromią. — Prawa miejskie 1381; ośrodek pol. (mazurskiego) regionu osadniczego (szkoła pol.); do 1945 p.n. Nibork; w działaniach woj. 1945 zniszczona w 70%, po wojnie odbudowana. Nidzkie Jezioro, jez. na Pojezierzu Mazurskim, w Puszczy Piskiej (woj. olsztyńskie); pow. 1831 ha, głęb. do 23,7 m; żegluga; na pn. łączy się z jez. Bełdany. Nidżamabad (Indura, ang. Nizamabad), m. w Indii (Andhra-Pradesz); 79 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., bawełniany. nieagresji pakt, zobowiązanie do nieużywania siły, najczęściej formułowane w układach dwu- lub wielostronnych między państwami, w których strony zobowiązują się do załatwiania wszelkich spraw drogą pokojową. Niebieskie Źródła →Błękitne Źródła. niebieski lis →piesiec. niebo, astr. sklepienie niebieskie, na tle którego obserwuje się ciała niebieskie i ich ruchy. niebo, rel. w kosmologii i eschatologii wielu religii górna sfera świata, nadziemska kraina szczęśliwości przeciwstawna piekłu; siedziba bóstw i duchów wybranych zmarłych; zmistyfikowane odbicie ludzkich dążeń do sprawiedliwości społ. i szczęścia. nieborowskie fajanse i majoliki, wyroby z manufaktury w Nieborowie 1881-92 (zał. przez M.P. Radziwiłła); gł. naczynia dekoracyjne, kafle i drobna plastyka. Nieborów, w. w pow. łowickim, woj. łódzkim; barok, pałac (XVII w., projektu Tylmana z Gameren) o wspaniałym wnętrzu z bogatymi zbiorami i biblioteką, park geom. (XVII-XVIII w.) i krajobrazowy; zespół wraz z Arkadią stanowi Oddział Muzeum Nar. w Warszawie. — W XVII w. własność M. Radziejowskiego, od 1774 — Radziwiłłów. Niebuhr [ni:bu:r] BARTHOLD GEORG, 17761831, niem. historyk starożytności; prof. uniw. w Bonn; w swej historii Rzymu (do 241 p.n.e.) stworzył podstawy krytyki źródeł historycznych. Niebuhr [ni:bu:r] CARSTEN, 1733-1815, niem. podróżnik w służbie duń.; podróżował po Azji Mn., dając początek nowoż. badaniom nauk. Arabii. Niebuhr [ni:bu:r] REINHOLD, 1892-1971, amer. teolog protest., socjolog religii; podejmował problem społ. znaczenia wiary chrześcijańskiej. Niechorze, w. w pow. gryfickim, woj. szczecińskim, nad Bałtykiem; kąpielisko morskie. nieciągła funkcja, funkcja, która w danym przedziale ma przynajmniej jeden punkt nieciągłości, np. funkcja y=1/x w przedziale (— 1, +1). nieciągłości punkt →punkt nieciągliwo-ści funkcji. niecierpek (Impatiens), roślina zielna lub półkrzew, gł. tropik. Azji i Afryki; owoce (torebki) przy dotknięciu pękają; w Polsce 2 gat; wiele gat. ozdobnych (np. doniczkowy l. holstii). niecierpek ogrodowy (balsamina, Impatiens balsamina), gatunek niecierpka o du-

nieletni 777 żych kwiatach, różnej barwy; uprawiany na rabatach; pochodzi z pd.-wsch. Azji.. niecka, wyżłobione naczynie drewn., płytkie, podłużne; w XIX w. powszechne w gospodarstwie domowym. niecka, geol. podłużne obniżenie terenu odznaczające się łagodnym profilem poprzecznym i brakiem wyraźnego załamania między dnem a zboczem. niecka osiadania, góra. zagłębienie terenu powstałe wskutek zapadnięcia się warstw skalnych w wyniku podziemnej eksploatacji kopaliny użytecznej. mecukry, w cukrownictwie wszystkie (poza wodą) substancje towarzyszące sacharozie w buraku cukr. lub trzcinie cukr. oraz w produktach ich przerobu. Nieczajew SIERGIEJ G., 1847-82, rewolucjonista ros.; zbliżony do M. Bakunina; zmarł w twierdzy Petropawłowskiej. Nieczkina MILICA W., ur. 1901, historyk radz.; prof. Akad. Nauk Społ. przy KC KPZR, czł. AN ZSRR; badacz historii ruchów społ. i rewol. w Rosji XIX w. Niećko JÓZEF, 1891-1953, działacz lud., publicysta; współzałożyciel ZMW RP „Wici", teoretyk agraryzmu; w czasie o-kupacji jeden z twórców BCh; 1945-49 w PSL, od 1947 w PSL-Lewica; od 1949 prezes Rady Nacz. ZSL; od 1948 czł. Rady Państwa. Niedanowo (w. w pow. nidzickim, woj. olsztyńskim), archeol. rozległe cmentarzysko (ok. 700 grobów) z II w. p.n.e.-IV w. n.e. Niedbalski STANISŁAW, ur. 1922, operator film.; autor zdjęć do filmów dokumentalnych (Rok Franka W.). niedbalstwo (negligentia), w prawie pol. jedna z form winy nieumyślnej, polegająca na tym, że sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i może to przewidzieć. Niederle LUBOR, 1865-1944, czechosł. archeolog i antropolog, badacz dziejów Słowian; prof. uniw. i prezes Instytutu Słow. w Pradze; red. „Obzor prehistorický"; Starożytności słowiańskie. Niedobczyce, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim; 20,3 tys. mieszk. (1970); 2 kopalnie węgla kam., przemysł maszyn.; prawa miejskie 1954. — Udział mieszkańców w powstaniach śląskich 1919-21; w o-kresie międzywoj. ośrodek ruchu robotn. (m.in. 193033 strajki górników, kierowane przez KPP); w czasie okupacji hitlerowcy wymordowali działaczy i byłych powstańców śląskich z N. w obozach koncentracyjnych. niedobór (manko), brak towarów lub pieniędzy w sklepie, magazynie lub w kasie, stwierdzony przez porównanie stanu rzeczywistego z rachunkowością; zawinione spowodowanie n. w mieniu społ. jest przestępstwem. niedociśnienie tętnicze →podciśnienie tętnicze. niedoczynność nadnerczy →Addisona choroba. niedoczynność tarczycy, schorzenie wywołane niedostateczną ilością hormonów tarczycy; u dzieci ma postać kretynizmu, u ludzi dorosłych — obrzęku tzw. śluzowatego. niedodma płuc, zmniejszenie powietrzności całego płuca lub jego części wskutek zatkania oskrzela bądź ucisku z zewnątrz. niedogon →fuzle. Niedogonow ALEKSIEJ I., 1914-48, poeta ros.: liryka pejzażowa, poemat Sztandar nad Sielsowietem poświęcony pracy socjalistycznej. niedokrwistość (anemia), schorzenie lub objaw, którego istotą jest zmniejszenie liczby krwinek czerwonych lub zawartości w nich hemoglobiny poniżej normv. niedokrwistość zakaźna koni (anemia zakaźna koni), zaraźliwa choroba wirusowa przenoszona gł. przez krwiopijne muchówki; okresowe napady gorączki, obrzęki na skórze i w tkance podskórnej; prowadzi zwykle do śmierci; zwalczana ustawowo.

niedokrwistość złośliwa →AddisonaBiermera choroba. niedokwaśność soku żołądkowego, zmniejszenie zawartości kwasu solnego w soku żołądkowym. Niedomice, w. w pow. tarnowskim, woj. krak., nad Dunajcem; duża fabryka celulozy i papieru. niedomykalność zastawek serca, stan, w którym zastawki nie przylegają ściśle do siebie wskutek ich zniekształcenia (wada serca) lub znacznego rozszerzenia komór lub przedsionków serca. niedopałka, bud. cegła niedostatecznie wypalona, używana do robót podrzędnych. niedoprzęd, półprodukt przędzy, uzyskany przez rozciąganie i skręcanie taśm włókien na niedoprzędzarce, w procesie wstępnym. niedorozwój (hipoplazja), med. niepełne lub wadliwe kształtowanie się tkanki, narządu lub układu. niedorozwój umysłowy (oligofrenia), stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej; rozróżnia się 3 stopnie n.u.: ograniczenie umysłowe, głuptactwo (im-becylizm) i idiotyzm. niedoświetlenie, naświetlenie materiału fot. niedostateczne do utworzenia obrazu utajonego odpowiadającego całej gamie tonalnej fotografowanego obiektu. niedotlenienie, stan, w którym tkanka lub narząd otrzymuje niewystarczającą ilość krwi tętniczej (np. w miażdżycy tętnic) lub gdy we krwi jest za mało tlenu (np. w chorobie wysokości). niedowidzenie (ambliopia), upośledzenie widzenia wskutek wady wzroku, zmian w narządzie percepcji (np. siatkówce) lub zmniejszenia przejrzystości układu optycznego oka (np. bielmo, zaćma). niedowład (pareza), upośledzenie ruchowe wywołane uszkodzeniem ruchowych elementów układu nerwowego; uszkodzenie w obszarach ośrodkowego układu nerwowego powoduje n. kurczowy, uszkodzenia elementów układu obwodowego — n. lub porażenie wiotkie. niedowład połowiczy (hemipareza), upośledzenie ruchowe jednostronne, wskutek ogniskowego uszkodzenia ośrodków korowych lub dróg ruchowych w mózgu, pnia mózgu lub rdzenia kręgowego — w wyniku krwotoku, nowotworu, pasożyta. niedrożność jelit, wstrzymanie fizjol. przesuwania się treści jelitowej wskutek mech. zamknięcia światła jelita (np. skręt jelit) lub w następstwie porażennego wstrzymania perystaltyki jelit (np. w zapaleniu otrzewnej). Niedziałkowski MIECZYSŁAW, 1893-1940, działacz ruchu robotn.; teoretyk PPS; 1921-27 sekr. Centr. Kom. Robotn. i wice-przewodn. Centr. Kom. Wykonawczego PPS; red. nacz. „Robotnika" (od 1926), od 1932 czł. egzekutywy II Międzynarodówki; 1939 organizator Robotn. Batalionów Obrony Warszawy; rozstrzelany w Palmirach. Niedziałkowski WACŁAW, 1892-1949, leśnik, fitosocjolog; prof. SGGW; prace z zakresu fitosocjologii oraz typologii i botaniki leśnej, hodowli i urządzania lasu. Niedzica, w. w pow. nowotarskim, woj. krak.; na wzgórzu nad Dunajcem zamek, wzniesiony przed 1330, rozbudowany 1601 — obecnie muzeum i dom pracy twórczej historyków sztuki. Niedźwiadek, jeden z gwiazdozbiorów. niedźwiadki, zool. →skorpiony. Niedźwiecki ZYGMUNT, ok. 1865-1915(?), nowelista; przedstawiciel pol. noweli na-turalist. (zbiory U ogniska, Oczy), autor humoresek scenicznych, fraszek; tłumacz E. Zoli. Niedźwiedzia Wyspa (Bjornøya), wyspa norw.na M. Barentsa; 178 km2; ważna stacja meteorologiczna. Niedźwiedzica Mała (Mały Wóz), jeden z gwiazdozbiorów.

Niedźwiedzica Wielka (Wielki Wóz), jeden z gwiazdozbiorów. niedźwiedzie (Ursidae), rodzina stopochodnych ssaków drapieżnych; 7 gat; pokarm mieszany, z wyjątkiem mięsożernego, arktycznego n. białego (Thalarctos ma-ritimus); zimę zwykle przesypiają; Eurazja. Ameryka Pn. i Pd.; n. brunatny (Ursus aretos, dł. do 3 m) — w Polsce w Karpatach, chroniony. Niedźwiedzie Wyspy, grupa wysp na M. Wschodniosyberyjskim (Ros.FSRR); ok. 300 km2; nizinne; roślinność tundrowa. niedźwiedziówki (Arctidae). rodzina gł. tropik, motyli nocnych, jaskrawo ubarwionych; ok. 5 tys. gat.; gąsienice silnie owłosione; w Polsce pospolita Arctia caja. Niedźwiedzki JULIAN, 1845-1918, geolog; prof. Polit. Lwowskiej, czł. AU; badacz Karpat fliszowych i złóż solnych w Wieliczce i Bochni. Niedźwiedzki WŁADYSŁAW MARCIN, 18491930, językoznawca i etnograf; wiele rozpraw z etnografii słow. i pol.; współautor Słownika języka polskiego. niedźwiedź malajski, zool. →biruang. niedźwiedź morski, zool. →kotik. nieeuklidesowa geometria, geometria, w której w miejsce postulatu równoległości Euklidesa przyjmuje się jego zaprzeczenie. Nieftianyje Kamni, osiedle w Azerb. SRR, na M. Kaspijskim, 40 km od Płw. Apszerońskiego; zbudowane 1949 na metalowych rusztowaniach, w związku z rozpoczęciem eksploatacji ropy naft. z dna morza. Nieftiekamsk, m. w eur. części Ros.FSRR, w Baszkirskiej ASRR, nad Kamą; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., spoż.; wydobycie ropy naftowej. niegładzica (Hippoglossoides platessoi-des), gat. fladry, do 60 cm dł.; pn. O. Atlantycki i przyległe morza; mięso smaczne. Niegocin, jezioro na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie); pow. 2604 ha, głęb. do 39,7 m; na pn. łączy się z jez. Mamry, na pd. (przez jeziora i kanały) — z jez. Śniardwy; nad N. — Giżycko. Niegolewski ANDRZEJ, 1786-1857, pułkownik, liberalny działacz wielkopol.; uczestnik kampanii napoleońskich, ranny pod Somosierrą; poseł do sejmu prowincjonalnego W Poznaniu. Niegolewski WŁADYSŁAW, 1819-85, liberalny polityk wielkopol.; uczestnik powstań 1846 i 1848; poseł do sejmów prus.; w powstaniu 1863 w obozie „białych"; współzałożyciel Tow. Oświaty Lud. i Pozn. TPN. nieinterwencja, niemieszanie się danego państwa w sprawy należące do kompetencji własnej innego państwa; n. stanowi jedną z zasad współcz. prawa międzynarodowego. niejednorodny układ →heterogeniczny układ. Niekłań, w. w pow. koneckim, woj. kieleckim, nad Czarną; w XVIII w. ośr. przemysłu metal.; rezerwat leśno-geolo-giczny. Niekrasow NIKOŁAJ A., 1821-78, poeta ros.; reprezentant idei demokr.; gł. wydawca i współredaktor czasopisma „So-wriemiennik"; piewca niedoli i dążeń ludu ros.; poematy (Komu się na Rusi dobrze dzieje). Niekrasow WIKTOR P., ur. 1911, pisarz ros.; głośna powieść woj. W okopach Stalingradu; reportaże i eseje. niekrasowcy, Kozacy dońscy osiedleni w Dobrudży po stłumieniu powstania Kozaków dońskich pod wodzą K. Buławina (1708); po 1917 niemal wszyscy przesiedlili się do ZSRR. nieletni, prawo osoba, która popełniła przestępstwo przed ukończeniem 17 lat (w PRL); w stosunku do n. stosuje się środki wychowąwczo-poprawcze: upom-

778 nieliniowy układ nienie, dozór kuratora, umieszczenie w zakładzie wychowawczym lub poprawczym. nieliniowy układ, dowolny układ, w którym nie obowiązuje zasada superpozycji; nie można go opisać równaniem liniowym. niello, znana od starożytności technika zdobienia złotych i srebrnych przedmiotów czarnym, granatowym lub szafirowo-szarym rysunkiem, uzyskanym przez wpuszczenie odpowiedniej pasty w uprzednio wyryte rowki. nieloty, zool. →kiwi. Nielsen [nel-] ASTA, ur. 1883, duń. aktorka teatr, i film.; jedna z pierwszych, międzynar. gwiazd filmu niemego (Panna Julia, Hedda Gabler). Nielsen [nel-] CARL, 1865-1931, kompozytor duń.; jeden z najwybitniejszych kompozytorów skand.; symfonie, opery, koncert skrzypcowy, utwory kameralne. Nielubowicz JAN, ur. 1915, chirurg; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; pionier w Polsce przeszczepiania nerek; Ostre schorzenia jamy brzusznej. niełazy (Dasyuridae), rodzina torbaczy; drobne gatunki owadożerne i duże — drapieżne; ogon długi, niechwytny; Australia, Tasmania, Nowa Gwinea. niełupka, suchy, niepękający owoc jednonasienny; np. u roślin z rodziny złożonych (n. słonecznika). niemalejąca funkcja, funkcja, której wartości w danym przedziale nie maleją w miarę wzrastania argumentu. niemalejący ciąg, ciąg, którego wyrazy spełniają nierówność an+1 ≥ an. Niemcewicz JULIAN URSYN, 1758(?)-1841, pisarz i działacz polit.; sekretarz Kościuszki 1794; czł. Rządu Nar. 1831; komedia polit. Powrót posła, bajki polit., ulotne pisma antytargowickie. Śpiewy historyczne, powieści, pamiętniki. Niemcewicz KAROL URSYN, 1779-1867, działacz polit., pamiętnikarz; organizator powstania 1830-31 w guberni grodzieńskiej. Niemcy, kraj w Europie; powstały 843 z królestwa wschodniofrankijskiego; od 962 cesarstwo; w XIII w. wzrost samodzielności księstw niem.; od XVIII w. rywalizacja Prus i Austrii; 1871 proklamowanie cesarstwa niem. (cesarzem — Wilhelm I prus.); 1918 po obaleniu monarchii— Republika Weimarska; od 1933 faszystowska dyktatura Hitlera; agresją 1939 na Polskę zapoczątkowanie II wojny świat.; po klęsce 1945 okupowane przez Francję, USA, W. Brytanię i ZSRR; od 1949 dwa państwa niem.: od 20 IX Niem. Republika Federalna i od 7 X Niem. Republika Demokratyczna. Niemcza, m. w pow. dzierżoniowskim, woj. wrocławskim; 3,8 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włók. — Gród słow. i o-sada w VIII-IX w.; 1017 skuteczna obrona grodu przed armią niem. ces. Henryka II; w XIII w. siedziba kasztelanii; prawa miejskie przed 1282(?). Niemczynow (Niemczinow) WASILIJ S., 1894-1964, radz. ekonomista i statystyk; wniósł duży wkład do rozwoju zastosowań matematyki w badaniach ekon.; Metody i modele ekonomiczno-matematyczne. Niemen, rz. w eur. części ZSRR; dł. 937 km; uchodzi do Zalewu Kurońskiego (M. Bałtyckie); gł. m. Kowno. Niementowski STEFAN, 1866-1925, chemik organik; prof. Polit. Lwowskiej, czł. PAU; badania gł. związków heterocyklicznych. niemetale (dawniej metaloidy), pierwiastki chem. nie wykazujące charakterystycznych cech metali; są pierwiastkami elektroujemnymi; tlenki n. są bezwodnikami kwasów nieorganicznych. i Niemeyer [ni:ma ər] AUGUST HERMAN, 17541828, niem. pedagog i teolog; prof. teologii protest, na uniw. w Halle; dyr. zakładów wychowawczych; po raz pierwszy wyodrębnił w pedagogice teorię wy-

chowania i teorię nauczania; przedstawiciel pietyzmu w pedagogice. Niemeyer [ni:maiər] OSCAR (właśc. Oscar Niemeyer Soares Filho), ur. 1907, architekt brązy 1., jeden z najbardziej aktywnych i wszechstronnych architektów współcz.; budynki użyteczności publ. i mieszkalne; urbanist.-arch. plan miasta Brasilia (z L. Costą). niemiarawość (arytmia), med. zaburzenie rytmu pracy serca wskutek chorób mięśnia sercowego lub zmian w układzie przewodzącym serca. Niemiecka Demokratyczna Partia Chłopska (Demokratische Bauernpartei Deutschlands, DBD), partia polit. w NRD, zał. 1948; skupia gł. chłopów; przewodn. £. Goldenbaum. Niemiecka Partia (Deutsche Partei, DP), konserwatywna partia polit. w NRF, zał. 1947; 1961 weszła w skład Partii Ogólno-niemieckiej. Niemiecka Partia Komunistyczna (Deutsche Kommunistische Partei, DKP), partia polit. w NRF, zał. 1968; cel: walka o pokój i socjalist. rekonstrukcję społeczeństwa NRF; przewodn. K. Bachmann; organ: „Unsere Zeit". Niemiecka Partia Liberalno-Demokratyczna (Liberal-Demokratiscbe Partei Deutschlands, LDPD), partia polit. w NRD, zał. 1945; działa gł. w środowiskach inteligenckich; przewodn. M. Gerlach. Niemiecka Partia Narodowo-Demokratyczna (National-Demokratische Partei Deutschlands, NDPD), partia polit. w NRD, zał. 1948; działa gł. w środowiskach inteligenckich; przewodn. L. Bolz. Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD, Deutsche Demokratische Republik, DDR), republika socjalist. w środk. Europie; 108 tys. km2, 17,1 mln mieszk. (1969); stol. Berlin, inne gł. m.: Lipsk, Drezno, Karl-MarxStadt, Magdeburg, Halle; dzieli się na 14 okręgów i 1 miasto wydzielone; j.u. niemiecki. Większość powierzchni zajmuje Niz. Niemiecka, na pd. i pd.-zach. góry (Rudawy, Las Turyński, Harc); gł. rz.: Łaba, Hawela. Wysoko rozwinięty kraj przem.; wydobycie węgla brun., soli potasowych, rud miedzi, cynku, ołowiu, niklu, żel.; przemysł chem., maszyn., elektrotechn., precyzyjny, optyczny, włók., spoż., samoch.; hutnictwo żel. i metali nieżel.; uprawa pszenicy, jęczmienia, żyta, ziemniaków, buraków cukr., hodowla bydła, trzody chlewnej; gł. port Rostock. — Utworzona 7 X 1949; reformy polit., gosp. i społ. (demilitary-zacja, denazyfikacja, demokratyzacja, de-kartelizacja, reforma rolna); republika socjalist. (konstytucja z 1968); czł. Układu Warsz.; rząd podejmuje inicjatywy normalizacji stosunków z NRF na zasadach równości i respektowania suwerenności obu państw. Niemiecka Republika Federalna (NRF, Bundesrepublik Deutschland), państwo w zach. Europie; 248,0 tys. km2, 58,7 mln mieszk. (1969); stol. Bonn, gł. m.: Hamburg, Monachium, Kolonia; obejmuje 10 krajów związkowych; j.u. niemiecki. Na pn. Niz. Niemiecka, w części środk. i pd.-zach. Średniogórze Niem., na pd.-wsch. Wyż. Bawarska i Alpy; gł. rz.: Ren, Dunaj. Wysoko rozwinięty kiraj przem.; wydobycie węgla kam. i brun., ropy naft., gazu ziemnego, rud żel. i metali nieżel., soli potasowych; hutnictwo żel.; przemysł maszyn., samoch., stoczn., elektrotechn., chem., spoż., włók.; uprawa pszenicy, jęczmienia, żyta, buraków cukr., hodowla bydła, trzody chlewnej; gł. porty: Hamburg, Brema, Wilhelmshafen.— Utworzona (wbrew uchwałom konferencji poczdamskiej) 20 IX 1949 na obszarze 3 zach. stref okupacyjnych; republika związkowa (na czele rządu kanclerz federalny) — początkowo z pewnymi ograniczeniami suwerenności; od 1955 czł. NATO czł. EWG i innych zachodnioeur. organizacji integracyjnych; początkowo decydująca rola chadeckich partii CDU/CSU — polityka

przeciwdziałająca odprężaniu międzynar.; od VII 1969 rządy koalicji SPD-FDP — bardziej realistyczne podejście do zagadnień międzynar. (m.in. podjęcie kroków w kierunku normalizacji stosunków z krajami socjalist., uznanie faktu istnienia 2 państw niem. w deklaracji rządowej z X 1969), 1970 układy z ZSRR (VIII) i PRL (XII). Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, SED), powstała 1946 w radz. strefie okupacyjnej Niemiec z połączenia KPD i SPD; odegrała czołową rolę w procesie przemian polit., społ. i ekon., jest gł. siłą polit. NRD; I sekretarz KC (do 1953 gen. sekretarz) W. Ulbricht, od V 1971 E. Honecker. Niemiecka Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Christlich-Demokratische U-nion Deutschlands, CDU), partia w NRD, zał. 1945; współdziała przy budowie socjalizmu; przewodn. G. Götting. Niemiecka Unia Pokoju (Deutsche Friedens-Union, DFU), stronnictwo polit. w NRF, zał. 1960; program antymilitary-styczny i antyrewizjonistyczny; od 1968 w ramach ADF. Niemiecki Bank Biletowy (Deutsche Notenbank),bank emisyjny NRD, z siedzibą w Berlinie; powstał 1948. Niemiecki Bank Federalny (Deutsche Bundesbank), bank emisyjny NRF, z siedzibą we Frankfurcie n. Menem; powstała 1957. niemieckie prawo w Polsce, zespół norm zachodnioeur. prawa feud. przyjmowanych przez Polskę za pośrednictwem Niemiec na pocz. XIII w.; początkowo jako prawo napływowej ludności, później posłużyło za wzór prawno-organizacyjny przy lokacji pol. wsi na prawie czynszowym oraz rozwijaniu w miastach organizacji samorządowej (prawo magdeburskie). niemiecki język, z grupy języków germ.; 3 obszary gwarowe: dolnoniem., środko-woniem., górnoniem.; ogólnonar. język: Hochdeutsch, powstał na obszarze wsch.-środk.-niem.; mówi nim ok. 85 mln ludzi w NRD, NRF, Austrii, Luksemburgu, Szwajcarii; zabytki językowe od poł. VIII w. Niemiecki Związek Celny, handl.-polit. organizacja państw niem., zał. 1834 pod przewodnictwem Prus celem ułatwienia wzajemnych kontaktów gospodarczych. Niemierko WŁODZIMIERZ, ur. 1897, biochemik; prof. uniw. w Łodzi i Warszawie, dyr. Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Warszawie, czł. PAN; prace gł. z biochemii porównawczej. Nieminen Ewo VILHO KALERVO, 1891-1962, fiń. językoznawca, slawista i polonista; prof. uniw. w Helsinkach, czł. Fiń. AN; liczne prace z historii i hist. dialektologii pol., składni. Niemirowicz-Danczenko WŁADIMIR I., 1858-1943, ros. reżyser, dyr. teatru, krytyk i dramatopisarz; 1897 założył z K.S. Stanisławskim Teatr Artystyczny; 1919 — Studio Muzyczne; prace pedag., wybór pism O teatrze. Niemirycz KRZYSZTOF, ok. 1646(?)-po 1699, poeta; pierwsze pol. tłumaczenie bajek La Fontaine'a (pierwsze użycie wiersza wolnego). niemoc dworska, med. dawna nazwa kiły. niemoc płciowa (impotencja), niezdolność mężczyzny do stosunków płciowych wskutek braku erekcji lub niedostatecznej erekcji prącia, w następstwie zmian org. lub na tle nerwicowym. Niemodlin, m. pow. w woj. opolskim; 4,4 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., włók., spoż. — Prawa miejskie przed 1283; w XIV w. stolica księstwa piastowskiego; w XVI/XVII w. ośr. reformacji; mimo akcji germanizacyjnej, do XIX w. (w okolicach N. do XX w.) przetrwała tu ludność pol.; w czasie działań woj. 1945 zniszczony w ponad 50%, po wojnie odbudowany.

nieruchomość 779 Niemojewski ANDRZEJ (pseud. Lambro), 1864-1921, pisarz, religioznawca; red. „Myśli Niepodległej"; poezja społ. (Polonia irredenta), nowele (Ludzie rewolucji), dramaty, powieść satyr. Listy człowieka szalonego, Legendy, publicystyka; tłumacz E. Renana. Niemojewski JAN, ok. 1530-98, działacz i polemista braci polskich; czynny poseł stronnictwa egzekucyjnego. Niemojewski JÓZEF, 1763-1839, oficer w powstaniu 1794, w Legionach pol. we Włoszech, od 1806 generał; uczestnik kampanii napoleońskiej 1812. Niemojewski LECH JÓZEF, 1894-1952, architekt; prof. Polit. Warsz.; wybitny pedagog; projekty willi, wnętrz, m.in. statku „Batory"; liczne publikacje. Niemojowski BONAWENTURA, 1787-1835, przywódca kaliszan na sejmach Królestwa Pol.; prezes Rządu Nar. w powstaniu 1830-31. Niemojowski WACŁAW, 1865-?, działacz społ.-polit.; monarchista; 1917 przewodn. Tymczasowej Rady Stanu, od 1926 prezes Rady Naczelnej monarchistów polskich. Niemojowski WINCENTY, 1784-1834, przywódca kaliszan na sejmach Królestwa Pol.; czł. Rządu Nar. w powstaniu 1830-31. Niemöller [ni:mö-] MARTIN, UR. 1892, pastor niem., antyfaszysta (NRF); 1937-45 więziony w obozach koncentracyjnych; jeden z przewodniczących Świat. Rady Kościołów; przeciwnik remilitaryzacji w NRF; międzynar. nagr. Leninowska. niemota, utrata zdolności mówienia z zachowaniem słuchu, gł. wskutek zaburzeń czynności ośrodków mowy w mózgu lub w następstwie ciężkich schorzeń psych. (np. schizofrenii). niemowlę, dziecko w okresie od urodzenia do czasu nabycia umiejętności stania, chodzenia i początków mowy, tj. do ok. 1 roku życia. nienaruszalność mieszkania, w PRL konstytucyjna wolność obywatelska polegająca na zakazie wkroczenia bez zgody użytkownika do jego mieszkania i dokonywania w nim rewizji; może być uchylona tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie. nienasycone związki, związki org. mające atomy węgla połączone ze sobą wiązaniami wielokrotnymi (podwójnymi lub potrójnymi); łatwo przyłączają do wiązań wielokrotnych (np. wodór, chlorowce). Nienburg an der Weser [ni:n- an der we:zər], m. w NRF (Saksonia Dolna), port nad Wezerą; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł chem.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Nieniecki ON, okręg narodowościowy w eur. części Ros.FSRR, w obw. archan-gielskim; 176,7 tys. km2, 39 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Narjan-Mar; hodowla reniferów, myślistwo, rybołówstwo, hodowla zwierząt futerkowych; przemysł rybny i drzewny. Nieńcy (Samojedzi), podstawowa ludność Nienieckiego ON i Kraju Krasnojar-skiego (ZSRR); ok. 35 tys.; tradycyjne zajęcia: polowanie na ssaki mor., hodowla reniferów. nieodwracalna przemiana (proces nieodwracalny), proces termodynamiczny nie dający się przeprowadzić w kierunku odwrotnym (np. wskutek występujących strat energii). nieodwracalności ewolucji prawo →Dol-la prawo. nieograniczona funkcja, funkcja, która w otoczeniu pewnego punktu (lub w nieskończoności) przyjmuje dowolnie wielkie wartości, np. x2 jest f.n. w nieskończoności, a 1/x — w otoczeniu zera. nieograniczony obszar, obszar na płaszczyźnie (lub w przestrzeni) nie mieszczący się w żadnym kole (kuli), np. półpłasz-czyzna, pas itp. nieokresowy ułamek, ułamek dziesiętny nieskończony nie będący ułamkiem okresowym, np. 0,1234...; przedstawia liczbę niewymierną.

nieokreśloności zasada →Heisenberga zasada nieoznaczoności. nieorganiczna chemia, dział chemii zajmujący się wszystkimi znanymi pierwiastkami chem. oraz ich połączeniami, z wyjątkiem większości związków węgla; w szczególności ch.n. zajmuje się otrzymywaniem, wydzielaniem, badaniem składu i zależności między budową a własnościami tych połączeń oraz reakcjami chem., w których one uczestniczą. nieosobliwa macierz, mat. macierz kwadratowa o wyznaczniku różnym od zera. nieostrość wyrażeń, log. cecha nazw polegająca na tym, że ich zakresu lub treści nie da się ściśle określić; n.w. użytych w danej wypowiedzi powoduje jej niejasność lub błędność. nieoznaczona całka, zbiór funkcji pierwotnych dla danej funkcji f(x); oznacza się symbolem nieoznaczone wyrażenia, symbole ∞-∞, 0∞, ∞0, 00, 1∞, którym w pewnych wypadkach można przypisać konkretną wartość liczbową nieoznaczony układ równań, układ równań mający nieskończenie wiele rozwiązań. niepamięć (amnezja), utrata pamięci; a. wsteczna, występująca po urazach mózgu — utrata pamięci o zdarzeniach poprzedzających uraz. nieparzysta funkcja, funkcja f(x) spełniająca warunek f(x) = — f(—x) dla każdego x ze swej dziedziny; np. sin x. nieparzysta liczba, każda liczba ciągu, 1,3,5,7,... nieparzystokopytne (Perissodactyla), rząd palcochodnych ssaków roślinożernych; naisilniej rozwinięty palec III, pozostałe palce są mniejsze (tapiry, nosorożce) lub zanikły (koniowate). Niépce [njeps] JOSEPH NICÉPHORE, 17651833. fr. fizyk, wynalazca; współodkrywca dagerotypii (z L. Daguerre'em); 1826 o-trzymał przez działanie światła pierwszy trwały obraz na specjalnym asfalcie. niepłodność (bezpłodność), niezdolność dojrzałego osobnika płci męskiej lub żeńskiej do rozrodu wskutek wad wrodzonych lub przebytych stanów zapalnych narządów rozrodczych. niepoczytalność, wg prawa pol. stan, w którym człowiek z powodu niedorozwoju umysłowego, choroby psych, lub innego zakłócenia czynności psych, nie mógł rozpoznać znaczenia czynu] lub pokierować swym postępowaniem; n. pełna wyłącza odpowiedzialność karną, przy n. częściowej sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. „Niepodległość", emigr. czasopismo po-lit., wydawane 1866-70 (redagowane w Paryżu, drukowane w Szwajcarii); organ Zjednoczenia Emigracji Polskiej. „Niepodległość", kwartalnik poświęcony historii Polski 1865-1918, wydawany 1929-39 w Warszawie przez Instytut Badania Najnowszej Historii. „Niepodległość", podziemny organ wychodźstwa pol. we Francji, wydawany przez komunistów pol. 1941-45; ukazywał się następnie jawnie p.n. „Gazeta Polska". Niepokalanego Poczęcia NMPanny Order, pierwszy order w Polsce; zamierzał go wprowadzić Władysław IV, uzyskując zatwierdzenie jego statutu przez papieża; odrzucony przez sejm 1638 wskutek sprzeciwu szlachty broniącej zasad równości szlacheckiej. niepokalanki, żeńskie zgromadzenie zakonne w Polsce, zał. 1854 w celu wychowywania dziewcząt. niepokój, psychol. stan psych, z charakterystycznym silnym pobudzeniem, napięciem, trudnościami w skupieniu myśli

i działaniu; towarzyszą mu objawy fizjol., np. bicie serca, ściskanie w gardle. Niepołomice, m. w pow. bocheńskim, woj. krak., na skraju Puszczy Niepołomic-kiej; 5,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; renes. zamek (XVI w.), got. kościół (XIV w.); prawa miejskie w XIX w. Niepołomicka Puszcza, kompleks leśny w zach. części Kotliny Sandomierskie]; pow. ok. 120 km2; drzewostan gł. sosnowy; rezerwat żubrów w Poszynie. — W okresie okupacji hitlerowcy na terenie P.N. w rejonie Kozich Górek dokonali licznych egzekucji, m.in. żołnierzy pol. (z 1939), ok. 400 więźniów z Montelupich (XII 1942), jeńców radz., fr., wł. (1941-43). Nieporęt, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad Jez. Zegrzyńskim; ośr. wypoczynkowy. Nieprincew JURIJ M., UΓ. 1909, malarz radz.; obrazy poświęcone bohaterstwu żołnierzy radz., portrety, ilustracje. nieproliferacja, nierozpowszechnianie, nierozprzestrzenianie np. środków, urządzeń i ładunków broni jądrowej; przeciwieństwo proliferacji. nieproliferacja (układ o nieproliferacji), prawo →układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. nieprzedstawiająca sztuka →abstrakcyjna sztuka. nieprzeliczalny zbiór, zbiór, którego elementów nie można ponumerować, tzn. u-stawić w ciąg nieskończony (np. zbiór punktów odcinka [0,1]). nieprzeżuwające (Nonruminantia), pod-rząd ssaków parzystokopytnych; żołądek o prostej budowie; świnie i hipopotamy. nieprzystosowanie społeczne, brak harmonii między przyjętymi normami społ. a zachowaniem danych jednostek i grup, przejawiający się m.in. w przestępczości. nieprzywiedlny ułamek (ułamek nieskraa calny), ułamek b, w którym licznik a i mianownik b nie mają wspólnego czynnika różnego od 1, np.. 3, 5 2 7 niepylak apollo (Parnassius apollo), duży motyl dzienny, biały w kolorowe plamki; żyje w górach; w Polsce w Tatrach i Pieninach; chroniony. nierosnąca funkcja, funkcja, której wartości w danym przedziale nie rosną w mia-. rę wzrastania argumentu. nierosnący ciąg, ciąg, którego wyrazy spełniają nierówność an+1 ≤ an nierozłączki, zoól. nazwa synonimiczna używana niekiedy dla papużek falistych (Melopsittacus unlulatus), które żyją trwałymi parami, podobnie jak papugi nierozłączne (Agapornis); jedne i drugie hodowane w klatkach. nierozstrzygalność teorii, log. cecha teorii występująca wówczas, gdy nie można podać metod sprawdzenia, czy zdania sformułowane w jej języku są czy nie są twierdzeniami tej teorii. nierówność, mat. relacja między dwiema liczbami lub funkcjami wskazująca, która z nich jest mniejsza (lub większa) od drugiej, np. 2<7, 2x>x. nierówność powierzchni, techn. odbieganie (niezgodność przebiegu) rzeczywistej powierzchni wytworzonego przedmiotu od powierzchni teoret. określonej rysunkiem, spowodowane drganiami narzędzia, obrabiarki, błędami obróbki itp.; obejmujące błędy kształtu, falistość i chropowatość powierzchni. nierówność społeczna, zespół cech położenia społ. różnicujący wzajemną pozycję oraz stosunki społ. członków grupy społ. lub między różnymi grupami; także stosunki oparte na nierównym rozdziale dóbr, praw, obowiązków lub przywilejów; w skali całego społeczeństwa o n.s. decyduje struktura klasowa; gł. wynik prywatnej własności środków produkcji. nieruchomość, prawo część powierzchni ziemi (grunt), jak również niektóre bu-

780 nieruchomość rolna dynki, gdy na mocy szczególnych przepisów stanowią odrębny przedmiot własności. nieruchomość rolna, nieruchomość, która jest użytkowana na cele produkcji rolnej lub hod. (ogrodniczej, sadowniczej, leśnej, rybnej), bądź do takich celów przeznaczona. nierząd, prawo czyny naruszające normy moralno-obyczajowe danego społeczeństwa w zakresie stosunków seksualnych; potocznie prostytucja. Niesiecki KASPER, 1682-1744, genealog, jezuita; autor wartościowego herbarza Korona Polska ... (4 t.), wznowionego (z uzupełnieniami) pt. Herbarz polski (10 t.) (183946). Niesiołowski TYMON, 1882-1965, malarz, grafik; czł. m.in. formistów, Rytmu i Grupy Toruńskiej; prof. Wydziału Sztuk Pięknych uniw. w Toruniu; akty, postacie z cyrku, martwe natury, kwiaty. nieskończenie mała, funkcja f(x), która dla x dążącego do x0 ma granicę zero, np. sin x → 0, gdy x → 0. nieskończenie wielka, funkcja f(x), która dla x dążącego do x0 ma granicę nieskończoną (∞), np. (1/x) → ∞, gdy x → 0. nieskończoność, nieograniczoność w czasie lub przestrzeni; bezmiar, bezkres. nieskończoność, mat. termin występujący w takich zwrotach i pojęciach jak np. „ciąg dąży do n.", „nieskończenie wiele" lub granica funkcji w n." czy też „zbiory nieskończone"; n. oznacza się symbolem ∞. nieskończony ciąg, ciąg nie mający wyrazu ostatniego. nieskończony iloczyn, wyrażenie postaci (1 + a1) (1 + a2) (1 + a3)..., gdzie liczby a1 a2, c3, ... są wyrazami ciągu nieskończonego. nieskracalny ułamek →nieprzywiedlny ułamek. niesłuszne wzbogacenie →bezpodstawne wzbogacenie. Niesłysz, największe jezioro na Pojezierzu Lubuskim (woj. zielonogórskie); pow. 496 ha, głęb. do 34,7 m. Niesmiejanow ALEKSANDR N., ur. 1899, chemik radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR, PAN; badania dotyczące gł. związków metaloorganicznych. niesnujowate (Pamphiliidae), rodzina błonkówek z grupy rośliniarek; ok. 200 gat.; larwy roślinożerne; niektóre są szkodnikami, np. osnuja gruszowa. niesobka chmielanka (krótkowąs chmielowiec, Hepialus humuli), drobny motyl nocny; gąsienica żywi się korzeniami roślin, m.in. chmielu; szkodnik. niesplik japoński (kosmatka japońska, Eriobotrya japonica), zimozielony krzew ozdobny z rodziny różowatych, ze wsch. Azji, uprawiany m.in. w krajach śródziem-nomor. dla jadalnych owoców. niesporczaki (Tardigrada), maleńkie zwierzęta kosmopolityczne o nie ustalonej przynależności systematycznej, zwykle zaliczane do stawonogów; ciało walcowate, do 1 mm dł., z 4 parami brodawkowa-tych, nieczłonowanych odnóży; wysysają soki roślin; łatwo przechodzą w stan ana-biozy. niespójność teorii, log. cecha teorii występująca wówczas, gdy co najmniej jedno ze zdań w niej zawartych nie wynika logicznie z pozostałych zdań tej teorii. niesprzeczność teorii, log. cecha teorii występująca wówczas, gdy wśród wszystkich jej zdań nie występuje ani jedna para zdań sprzecznych. Niestierow MICHAIŁ W., 1862-1942, malarz ros.; członek stow. pieriedwiżników; nastrojowe sceny symbol., rodzajowe, rel. malowidła ścienne; po rewolucji gł. rea-list. portrety. Niestierow PIOTR N., 1887-1914, ros. pilot wojsk.; jeden z pierwszych dokonał akrobacji lotn. (1918 wykonał pętlę); zastosował taranowanie w walce powietrznej.

niestrawność (dyspepsja), ostre schorzenie przewodu pokarmowego wynikłe z błędu dietetycznego; objawia się bólami brzucha, wzdęciami i biegunką. niestrzęp głogowiec (Aporia crataegi), duży motyl, biały z ciemnymi żyłkami; gąsienica żywi się liśćmi i pączkami drzew owocowych. niesymetryczność, brak symetrii. niesymetryczność, log. cecha relacji polegająca na tym, że pierwszy z jej członów jest w pewnym stosunku (np. mniejszości) do drugiego, a w przeciwnym kierunku stosunek ten nie zachodzi. Nieszawa, m. w pow. aleksandrowskim, woj. bydgoskim, nad Wisłą; 2,3 tys. mieszk. (1968). — Zał. w XIV w. jako pol. osada kupiecka (przy zamku Dybów) dla konkurencji z handlem krzyżackim; 1460 przeniesiona w górę Wisły, otrzymała prawa miejskie; do XVII w. ośr. handl.-rzem., port wiślany dla eksportu zboża kujawskiego. W 1939 liczne egzekucje dokonane przez hitlerowców na ludności polskiej. Nieszokoć WINCENTY, 1792-1865, oficer armii Księstwa Warsz. i Królestwa Pol.; uczestnik nocy listopadowej 1830; czł. Komitetu Centr. Młodej Polski. nieszpułka (Mespilus), krzew lub drzewko z rodziny różowatych; pd. Europa, Azja Mn.; owoce brun., jadalne po przemarznięciu; w Polsce parkowa roślina ozdobna. niesztowice, pęcherze śródskórne wypełnione wydzieliną surowiczo-ropną, tworzące głębokie owrzodzenia; skutek zakażenia bakteryjnego u ludzi wyniszczonych lub następstwo braku higieny. nieśmiertelniki (suchokwiaty), rośliny zielne (gł. z rodziny złożonych) o długo nie więdnących pędach i zasychających kwiatach; gł. na wiązanki; egzotyczne (np. Ammobium) lub rodzime (ukwap, kocanki). nieśność, zdolność użytkowa samic drobiu do znoszenia jaj; miarą n. jest liczba jaj zniesionych w ciągu roku (np. rasy kur typu nieśnego — 200-300, indyczki do 100, gęsi 2030, kaczki 50-90). nieświadomość, w psychoanalizie część życia psych, (pragnień, motywów, przeżyć wypartych ze świadomości) nie poddająca się kontroli i własnemu poznaniu; wpływa na świadome życie psych, i zachowanie się. nieświeskie porozumienie, układ między obozem J. Piłsudskiego a arystokracją pol. zawarty 1926, zapewnił sanacji poparcie obszarników. Nieśwież, m. w Białorus.SRR (obw. miński); 5,5 tys. mieszk. (1961); zamek Radziwiłłów (XVI-XVIII w.), ratusz i klasztory (XVI w.), kolegium i kościół jezuitów (XVI w.). nietolerancja, brak szacunku, wyrozumiałości dla cudzych przekonań, poglądów, postaw i postępków, jeśli różnią się one od własnych; łączy się z reguły z negatywną oceną, bezkrytycznym potępieniem. nietolerancja religijna, nieuznawanie swobody wierzeń i praktyk rel.; narzucanie innym własnych przekonań rel.; bywa podstawą dyskryminacji religijnej. nietoperze (rękoskrzydłe, Chiroptera), rząd drobnych ssaków latających aktywnie; ok. 1 tys. gat., w Polsce 20; między kończyną przednią, bokiem ciała i zwykle ogonem rozpięta błona lotna, tworząca skrzydła; gł. owado- lub roślinożerne; posługują się echolokacją; wszystkie części świata, prócz Antarktydy; w Polsce chronione. nietrzeźwość, prawo stan, w którym wskutek działania alkoholu na organizm występują zakłócenia czynności psychomotorycznych człowieka; w PRL jeżeli sprawca wprawił się w stan odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć, odpowiada karnie tak jak o-soba poczytalna.

Nietulisko, w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim; kamieniołom piaskowca; w XIX w. ważny ośr. przemysłu metal.; ruiny kla-sycyst. zakładu przem. (XIX w.). nietykalność osobista, konstytucyjna wolność obywatelska polegająca na zakazie pozbawienia lub ograniczenia wolności; jedynie ustawa może określić warunki jej pozbawienia lub ograniczenia. nietykalność poselska →immunitet po selski, Nietzsche [ni:cszə] FRIEDRICH, 1844-1900, filozof niem.; jeden z gł. przedstawicieli immoralizmu, irracjonalizmu oraz tzw. filozofii życia XIX/XX w.; głosił koncepcję „woli mocy", przewartościowanie obowiązujących wartości i elitaryzm w aksologii i teorii moralności (ideał „nad-człowieka"); poglądy N. wulgaryzowala ideologia hitleryzmu. Nieuport [njöpo:r] ÉDOUARD DE, 1875-1911. fr. konstruktor lotn. i pilot; 1909 zbudował samolot będący jedną z najlepszych ówczesnych konstrukcjiu lotn. na świecie. Nieuwenhove [ni: əho:wə], m. w Belgii (Flandria); 12 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. nieużytki, grunty nie nadające się do zagospodarowania roln. czy leśnego lub których zamiana na użytki jest b. kosztowna; melioracje, zalesianie wydm itp. zmniejszają obszar nieużytków. Nievo IPFOLITO, 1831-61, pisarz wł.; poezje lir. i patriot, tragedie, powieść hist.-biogr. Na zamku Fratto. nieważkość, stan układu mech., na który z punktu widzenia poruszającego się z nim obserwatora, nie działają siły grawitacji. nieważność, wadliwość aktu prawnego, wynikająca ze sporządzenia go z naruszeniem przepisów prawa. niewiadoma, symbol literowy występujący w równaniu lub nierówności i oznaczający poszukiwaną liczbę (lub liczby), np. w równaniu sinx = 1 n. jest litera x, a w równaniu x2 + y2 = z2 n. są litery x, y, z. Niewiadomski STANISŁAW, 1854-1936, kompozytor i krytyk muz.; pieśni solowe i chóralne, nawiązujące do muzyki lud.; prace o Moniuszce i Chopinie. Niewiarowski ALEKSANDER (pseud. A. Półkozic), 1824-92, dziennikarz i pisarz; czł. Cyganerii warszawskiej; red. pism warsz.; wspomnienia, powieści, felietony. niewidomy, człowiek nie odbierający wrażeń świetlnych w ogóle lub którego o-strość widzenia nie przekracza ‰ normy, a także mający ograniczenie kąta widzenia do najwyżej 20°. Niewieczerzał JAN, ur. 1914, teolog e-wang., superintendent Kościoła Ewang.Reformowanego w PRL (od 1953); od 1960 prezes Pol. Rady Ekumenicznej; prace z zakresu problematyki społ.-rel., pokojowej i ekumenicznej. Niewierow ALEKSANDR S. (właśc. A.S. Skobielew), 1886-1923, pisarz ros.; powieść Taszkent — miasto chleba z okresu wojny domowej; dramaty, opowiadania poświęcone życiu wsi przed- i porewolu-cyjnej. Niewinnomysk, m. w Ros.FSRR, w Kraju Stawropolskim, nad rz. Kubań; 75 tys. mieszk. (1969); przemysł chem.; wielka elektrownia cieplna. niewłaściwa całka, całka oznaczona, której jedna z granic (lub obie) są równe nieskończoności, lub której funkcja podcałkowa przybiera wewnątrz lub na krańcach przedziału całkowania wartości nieskończone. niewłaściwy ułamek, ułamek, którego wartość bezwzględna jest większa od jedności lub równa jedności, np. 7/3, 13/13, itp. Niewodniczański HENRYK, 1900-68, fizyk; prof. m.in. Uniw. Jag.; dyr. Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie, czł. PAN; prace dotyczące fizyki jądrowej niskich energii i spektroskopii widm atomowych. niewolnictwo, zjawisko społ. polegające na tym, że pewna grupa ludzi stanowi własność innych ludzi (instytucji), którzy

Niigata 781 mogą nimi swobodnie rozporządzać; n. istniało od czasów staroż.; zniesione przez większość państw w ciągu XIX w.; pozostałości n. w niektórych krajach utrzymały się do czasów obecnych. niewolnicza formacja społeczna, formacja społ., w której środki produkcji i posługujący się nimi bezpośredni wytwórcy stanowią własność właścicieli niewolników; powstała na gruncie rozpadu wspólnoty pierwotnej. Niewolnicza Rzeka (Slave River), rz. w zach. Kanadzie; dł. ok. 420 km; wypływa z jez. Athabaska; uchodzi do Wielkiego Jez. Niewolniczego. niewód, ciągnione narzędzie połowu ryb, używane gł. na zamarzniętych jeziorach; składa się z 2 skrzydeł tkaniny sieciowej (dł. 100-500 m) zbiegających się do matni i zakończonej tzw. kutlem.Ceza niewspółmierne odcinki, dwa odcinki, dla których nie istnieje trzeci odcinek mieszczący się w nich obu całkowitą ilość razy, np. bok i przekątna kwadratu. niewydolność, stan chorobowy narządu lub układu, w którym następuje ograniczenie jego fizjol. czynności. niewydolność krążenia, stan upośledzenia czynności narządu krążenia wskutek chorób mięśnia sercowego lub naczyń krwionośnych, prowadzący do zaburzeń ukrwienia tkanek. niewymierna funkcja, funkcja nie należąca do klasy funkcji wymiernych, np. √ x. niewymierna liczba, każda liczba rzeczywista nie będąca liczbą wymierną (np. √2). niewymierne równanie →pierwiastkowe równanie. niewymierne wyrażenie, wyrażenie algebraiczne, w którym występuje pierwiastkowanie (np. √a+b/√a—b). niezaangażowane państwo, państwo nie należące do żadnego bloku polit.-militarnego, prowadzące politykę zagr. w duchu współpracy międzynar. ze wszystkimi państwami, niezależnie od ich ustroju społ.-gosp. i politycznego. niezaangażowania polityka →neutraliz-mu polityka. Niezabitowski-Lubicz EDWARD, 1875-1946, zoolog; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; prace dotyczące ssaków współcz. i kopalnych, ichtiologii, entomologii stosowanej, ochrony przyrody. Niezależna Partia Chłopska (NPCh), rewol. stronnictwo lud. 1924-27, „"współpracujące z KPP, zał. przez byłych posłów PSL„Wyzwolenie" i radykalnych ludowców; 1928 działacze NPCh utworzyli Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc". Niezależna Partia Pracy, ang. partia 18931948, o programie socjalist.; weszła do Partii Pracy, nie zgadzając się jednak z jej linią — wystąpiła 1932. Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (Unabhängige Sozialdemokrati-sche Partei Deutschlands, USPD), 1917-22, utworzona przez centrystów z SPD; 1920 połączenie lewicy z KPD, prawe skrzydło 1922 ponownie do SPD. Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce (NSPP, do 1924 Partia Niezależnych Socjalistów w Polsce), utworzona III 1922; skupiała socjalistów opozycyjnych wobec PPS; współpracowała z KPP, 1928 część działaczy (z B. Drobnerem) wstąpiła do PPS, pozostali działali do 1937. niezależne funkcje, dwie funkcje, których stosunek nie jest2liczbą, lecz funkcją, np. 2x2 oraz 3x, gdyż 2x : 3x — 2/3x. niezależne wektory, wektory swobodne o różnych kierunkach. niezależne zmienne losowe, takie zmienne losowe, że każda z nich przyjmuje swe wartości niezależnie od wartości pozostałych zmiennych losowych; np. z faktu wyrzucenia jedną monetą „orła" nie można

wnioskować o wyniku rzutu drugą monetą. „Niezależny Dodatek Dyskusyjny O-twarty dla Wszystkich", dodatek do polonijnego czasopisma „Horyzonty". niezapominajka (Myosotis), roślina zielna strefy umiarkowanej, z rodziny szorstkolistnych; w Polsce 10 gat., m.in. n. błotna (wilgotne łąki, brzegi wód); niektóre gat. uprawiane (ozdobne). niezatapialność statku, zdolność statku wodnego do utrzymywania się na wodzie w wypadku uszkodzenia kadłuba; uzyskiwana przez podział kadłuba na przedziały wodoszczelne za pomocą poprzecznych i wzdłużnych grodzi wodoszczelnych. niezawisłość sędziowska, konstytucyjna zasada wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z którą sędzia rozstrzygając konkretną sprawę podlega wyłącznie ustawie, a nie może być skrępowany żadną instrukcją administracyjną. niezawodność, techn. zdolność obiektu do spełniania stawianych mu wymagań; analiza n. opiera się na statystyce mat.; miara n.: prawdopodobieństwo zdarzenia, że obiekt będzie sprawny w żądanym o-kresie jego eksploatacji. niezborność (astygmatyzm), wada wzroku spowodowana niedokładnie kulistą powierzchnią rogówki lub soczewki; wyrównują ją odpowiednio ustawione soczewki cylindryczne. niezmiarki (Chloropidae), rodzina drobnych muchówek; ok. 1 tys. gat.; niektóre są poważnymi szkodnikami upraw zbóż. np.ploniarka zbożówka. niezmiennik (inwariant, inv), mat. wielkość, która przy danym przekształceniu nie zmienia swej wartości; także własność, która przy danym przekształceniu nie zmienia się. niezrównoważona przemiana (proces niezrównoważony), proces termodynamiczny, w którym stany pośrednie między stanami początkowym i końcowym nie są stanami równowagi. Nieżyn, m. w pn. części Ukr.SRR (obw. czernihowski); 58 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spoż., chem.; węzeł kolejowy. nieżyt (katar), ostry lub przewlekły stan zapalny błon śluzowych (nosa, gardła, jelit, żołądka itp.), w którym oprócz przekrwienia i obrzmienia występuje nadmierne wydzielanie śluzu. nife →jądro Ziemi. Niffar →Nippur. Niğde [nijdej, m. w pd. Turcji, ośrodek adm. prow. N.; 22 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. Nigel, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), k. Johannesburga; 38 tys. mieszk. (1967); eksploatacja złota. Niger, rz. w zach. Afryce; dł. 4160 km, dorzecze 2,1 mln km2; uchodzi do Zat. Gwinejskiej deltą; gł. dopływ Benue; żeglowna odcinkami; wyzyskiwana do nawadniania; w dolnym biegu hydrowęzeł Kainja; gł. m.: Bamako (Mali), Niamej (Niger), Port Harcourt (Nigeria). Niger (Republika Nigru), państwo w Afryce, na Saharze; 1,3 mln km2, 3,9 mln mieszk. (1969), gł. ludy Hausa; stol. Niamej; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna z wulkanicznymi masywami; klimat gorący, suchy; rzeki okresowe. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa (w dolinie rz. N.) orzeszków ziemnych (około 70% eksportu), bawełny, prosa, sorga; hodowla bydła, owiec, kóz, wielbłądów; bogate złoża nid uranu. — W średniowieczu podległy państewkom Hausa, potem teren rywalizacji Maroka i Songhaju; w XIX/XX w. opanowany przez Francuzów, od 1904 kolonia Górny Senegal-N., 1911 włączona do Fr. Afryki Zach., od 1920 w jej składzie odrębna kolonia N.; od 1958 autonomiczna republika w ramach Wspólnoty Fr., od 1960 niepodległa; czł. ONZ od 1960; wpływy gosp. i polit. Francji; państwo stowarzyszone z EWG. Nigeria (Federacyjna Republika Ni-

gerii), państwo2 w Afryce, nad Zat. Gwi-nejską; 923,8 tys. km , 63,9 mln mieszk. (1969), gł. ludy Hausa, Ibo, Joruba, Fulbe; stol. Lagos, inne gł. m.: Ibadan, Ogbomo-sho, Kano; obejmuje 12 stanów; j.u. angielski. Powierzchnia wyżynna, na wybrzeżu nizinna; klimat gorący, na pd. wilgotny, na pn. suchy; gł. rz. Niger; sawanny oraz (na pd.) lasy równikowe. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa olejowca (1 miejsce w świecie), kakaowca (2 miejsce), orzeszków ziemnych, bawełny, manioku, jamsu, batatów, sorga i prosa; hodowla bydła, owiec, kóz; wydobycie ropy naft., rudy cyny, kolumbitu, węgla; przemysł włók., spoż., drzewny, cementowy; eksploatacja lasów. — W średniowieczu państewka Hausa, Joruba, Benin; od 2 poł. XV w. na wybrzeżu penetracja eur. (Portugalczycy, potem Anglicy); w 2 poł. XIX w. opanowana przez Anglików, od 1914 „kolonia i protektorat N."; od 1947 federacja (3 regiony z lokalnymi władzami) ; od 1960 niepodległe państwo bryt. Wspólnoty Narodów; 1961 włączenie pn. części Kamerunu Tbryt.; od 1963 republika związkowa, czł. W spólnoty Narodów; czł. ONZ od 1960, państwo stowarzyszone z EWG; 1966 (w I, następnie VII) zamachy stanu (Najwyższa Rada Wojsk.); 1966 walki międzyplemienne (Hausa i Ibo), 1967 secesja Regionu Wsch. (zamieszkałego gł. przez Ibo) jako niezależnej republiki Biafry; wojna domowa między wojskami rządu centr. a secesjonistami, zakończona 1970 klęską Biafry. Niggli [nygli:] PAUL, 1888-1953, szwajc. mineralog, petrograf i geochemik; prace dotyczące gł. krystalizacji magmy; twórca podstaw systematyki skał magmowych opartej na ich składzie chem. i mineral nym. Nightingale [najtyŋgejl] FLORENCE, 18201910, ang. pielęgniarka i działaczka społ.; 1860 założyła z funduszów społ. pierwszą szkołę pielęgniarek. nigrozyny, barwniki o barwie szarej lub czarnej należące do barwników azyno-wych; stosowane do barwienia lakierów, drewna, skóry itp. Nihad-pasza →Bieliński Seweryn. nihil est ab omni parte beatum [łac], „nie ma rzeczy ze wszystkich stron szczęśliwej" (z Ody Horacego); nie ma pełnego szczęścia. nihilista, zwolennik poglądu nihilistycznego, człowiek przyjmujący postawę nihilizmu. „nihiliści", nazwa nadawana przez reakcyjną publicystykę ros. lat 60-70-ych XIX w. rewolucyjnym demokratom. nihilizm, filoz. pogląd występujący gł. w 2 poł. XIX w., głoszący przekonanie o kryzysie trad. form kultury eur., wyrażający się w odrzucaniu wszystkich przyjętych w niej wartości. nihilizm, socjol. postawa odrzucająca wszelkie przyjęte w danej grupie społ. normy, zasady, wartości lub pewien ich typ, np. obyczaje. nihilizm narodowy, postawa społ.-polit. wyrażająca się obojętnością wobec żywotnych spraw własnego narodu i pomniejszaniu jego dorobku. nihil novi [łac], „nic nowego"; potoczna nazwa pol. konstytucji sejmowej 1505, stwierdzającej, że król nie może stanowić nowych praw bez zgody senatorów i posłów; torowała drogę ustawodawczej funkcji sejmu. nihil obstat [łac], nie ma przeszkód (aby drukować dzieło); formuła używana przez cenzurę kościelną. Nihon (Nippon), jap. nazwa Japonii. Nihongi, jap. zbiór mitów i podań hist., skompilowany 720, wyd. 1599; dzieje Japonii od czasów półlegendarnych do 697. Niigata, m. i port w Japonii (Honsiu), nad M. Japońskim, ośr. adm. prefektury N.; 370 tys. mieszk. (1967); rafinacja ropy naft., hutnictwo aluminium, przemysł chem., stoczn., maszyn.; uniw.; w regio-

782 Niihama nie N. wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. Niihama, m. i port w Japonii (Sikoku), nad Wewnętrznym M. Japońskim; 132 tys. mieszk. (1967); hutnictwo miedzi i eksploatacja rud miedzi; przemysł chem., maszynowy. Niihau, wyspa w archip. Hawajów (USA), na O. Spokojnym; 186i km2; górzysta. Nijmegen [ne məchən], m. w Holandii (Geldria), port nad rz. Waal; 147 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., elektro-techn., skórz.; uniw.; ośr. turystyczny. 1878-79 traktaty pokojowe między Francją a Hiszpanią i cesarstwem rzym.-niem.; przyznały Francji Franche-Comté i 12 twierdz belgijskich. Nijozi FATEH, ur. 1914, tadż. pisarz i dziennikarz, tworzący także w języku uzb.; zbiory poezji, opowiadania i powieści o tematyce wojennej. NIK →Najwyższa Izba Kontroli. Nika, powstanie lud. w Konstantynopolu (532); ok. 30 tys. powstańców zostało wyciętych w hipodromie przez Belizariu-sza. Nikaragua, jezioro w Nikaragui, największe w Ameryce Środk., na wys. 34 m; pow. 7,9 tys. km2, głęb. do 70 m; połączone z jez. Managua; odpływ przez rz. San Juan do M. Karaibskiego; żegluga. Nikaragua (Nicaragua, Republika Nikaragui), państwo w Ameryce Środk.; 130,0 tys. km2, 1,9 mln mieszk. (1969), gł. Metysi; stol. Managua; j.u. hiszpański. Powierzchnia na zach. górzysta (liczne wulkany), na wsch. nizinna; klimat gorący, wilgotny; wielkie jeziora: N., Managua. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa bawełny, kawy, bananów, kukurydzy, prosa; hodowla bydła; gł. porty: Puerto Cabezas, Corinto. — W XVI w. podbita przez Hiszpanów, od 1535 kolonia w składzie tzw. Nowej Hiszpanii; od 1821 niezależna republika (1823-39 w składzie Federacji Ameryki Środk.); od poł. XIX w. wpływy USA, 1912-25 i 1927-33 wojsk, okupacja; wobec oporu antyimperialist. — zamach stanu i 1936-56 dyktatura pro-amer.; w czasie II wojny świat. 1941 wypowiedzenie wojny państwom „osi"; od 1956 kolejne rządy proamer.; czł. ONZ od 1945. Nikaraosi, Indianie Ameryki Środk., w Hondurasie, Kostaryce; obecnie nieliczni: dialekt nikaraoski z grupy nahua wymarły. Nike, mit. gr. skrzydlata bogini zwycięstwa; również epitet Ateny; mit. rzym. Wiktoria. „Nike", czasopismo wydawane 1937-39 w Warszawie przez IPS, poświęcone sztuce nowoczesnej; red. —J. Starzyński. Nikeforion →Rakka. Nike Pajoniosa, marmurowy posąg bogini zwycięstwa w locie, oryginał gr. z Olimpii, ok. 420 p.n.e.; przykład stylu mokrych szat; Muzeum w Olimpii. Nike Warszawska →Bohaterów Warszawy 1939-45 pomnik. Nike z Samotraki, marmurowy posąg bogini Nike stojącej na dziobie okrętu; ufundowany na pamiątkę zwycięstwa Ro-dyjczyków nad Antiochem III, pocz. II w. p.n.e. (Luwr). nikiel Ni, pierwiastek chem. o liczbie atom. 28, należący do triady żelazowców; srebrzystobiały metal odporny na działanie czynników atm.; wartościowość gł. +2; składnik stali stopowych; używany do niklowania oraz jako katalizator w syntezach organicznych. Nikiel, osiedle w eur. części Ros.FSRR (obw. murmański); 16 tys. mieszk. (1959); duży ośr. wydobycia rud niklu. nikielin, minerał, arsenek niklu; miedzianoczerwony, o połysku metalicznym; występuje m.in. w złożach hydrotermal-nych; ruda niklu. nikielina, stop miedzi z niklem i cynkiem; stosowany gł. do wyrobu oporni-

ków regulacyjnych oraz na termoogniwa; dopuszczalna temp. robocza do 300°. Nikifor (zw. Matejko, od 1962 N. Krynicki), ok. 1895-1968, malarz samouk, akwarelista; przedstawiciel prymitywizmu; pejzaże arch., wnętrza, obrazy rel., portrety. Nikiforow GIEORGIJ K., 1884-1937(?), pisarz ros.; opowiadania i powieści ukazujące wydarzenia rewol. i proces budownictwa socjalist. w ZSRR. Nikisch [nykisz] ARTHUR, 1855-1922, dyrygent niem., pochodzenia węg.; jeden z najwybitniejszych dyrygentów; kierował m.in. orkiestrą Gewandhausu, Filharmonii w Berlinie. Nikitin AFANASIJ, ?-1472, podróżnik ros.; 1466-72 odbył podróż do Indii; pozostawił pamiętnik Wędrówka za trzy morza. Nikitin IWAN S., 1824-61, poeta ros.; wiersze i poematy o tematyce wiejskiej, wspomnienia (Dniewnik sieminarista). nikki, jap. gatunek lit., obejmujący dziennik dworski i pamiętnik z podroży; ukształtowany w X w. Nikko, m. w Japonii (środk. Honsiu); 33 tys. mieszk. (1960); zespół drewn. świątyń shintoistycznych — mauzoleów rodu Tokugawa, shintoistyczna świątynia Fu-tarasanjinja (VIII w.), buddyjska Rinnoji (IX w.), most z XVII w. nikla →-kajan. Niklewski BRONISŁAW, 1879-1961, mikrobiolog, chemik rolny; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; prace z mikrobiologii (wyodrębnił bakterie wodorowe), chemii rolnej, fizjologii roślin. Nikliborc WŁADYSŁAW, 1899-1948, matematyk; prof. polit. i uniw. w Warszawie; autor prac z analizy mat., mechaniki teoret. i hydrodynamiki. Niklot, ?-1160, książę Obodrzyców od 1130; przywódca powstań słow. przeciw Sasom i Duńczykom. niklowanie, elektrolityczne lub chem. pokrywanie przedmiotów metal, antykorozyjną lub dekoracyjną powłoką z niklu. Nikobary, grupa wysp ind. na O. Indyjskim; wchodzą w skład terytorium związkowego Andamany i Nikobary; gł. wyspy: Wielki Nikobar, Mały Nikobar, Katczal, Comorta: klimat monsunowy; lasy (eksploatacja); uprawa palmy areka, kokosowej; rybołówstwo. nikocjana, roln. →tytoń. Nikodem PAWEŁ, ur. 1892, dziennikarz, organizator życia Polonii w Ameryce Pd., 193541 wydawał „Gazetę Polską w Brazylii". nikol, odpowiednio „spreparowany" i oszlifowany kryształ szpatu isl. stosowany jako polaryzator i analizator światła. Nikolsburg (obecnie Mikulov, m. w Czechosłowacji), 1866 rozejm po wojnie prus.austr.; zatwierdzony pokojem praskim. Nikolski MICHAIŁ W., 1848-1917, twórca asyrologii ros.; badacz języka i historii Urartu; opracował kolekcję tabliczek su-meryjskich z m. Lagasz. Nikołajew ANDRIJAN G., ur. 1929, radz. pilot kosmonauta; uczestnik 2 lotów kosm.: 11-15 VIII 1962 na statku Wostok 3 (pierwszy w świecie lot grupowy statków kosm.: Wostok 3 i Wostok 4), 1-19 VI 1970, dowódca Sojuza 9 (najdłuższy do 1971 okres przebywania w kosmosie 424 godz 41 min). Nikołajew, m. obw. w Ukr.SRR, port nad M. Czarnym; 331 tys. mieszk. (1970): przemysł stoczn., maszyn., mat. bud., spoż.; węzeł kolejowy. Nikołajewa GALINA J. (właśc. G.J. Wolanska), 1911-63, pisarka ros.; opowiadania i powieści o tematyce kołchozowej (Żniwa). Nikołajewsk nad Amurem, m. w Ros.FSRR, w Kraju Chabarowskim, port nad Amurem; 32 tys. mieszk. (1967); przemysł rybny, stocznia remontowa. Nikołow LAZAR, ur. 1922, bułg. pianista, kompozytor i pedagog; przedstawiciel nowych technik kompozytorskich; utwory symf., kameralne, koncerty.

Nikomedes III Filopator, ?-74 p.n.e., król Bitymi od 94; utracił państwo na rzecz Mitrydatesa VI, króla Pontu; odzyskawszy je (84), przekazał testamentem Rzymowi. Nikomedia →Izmit. Nikon (właśc. Nikita Minow), 1605-81, patriarcha moskiewski od 1652; jego reformy przyczyniły się do rozłamu w cerkwi rosyjskiej. nikoniańskie reformy, ujednolicenie liturgii i obrzędów prawosł. wprowadzone przez patriarchę Nikona, przyjęte przez sobór 1659; wywołały rozłam (raskolnicy). Nikonorow MAKSYM, ur. 1913, farmaceuta; prof. Akad. Med. w Łodzi, komendant Wojsk. Instytutu Higieny i Epidemiologii w Warszawie, czł. PAN; prace z toksykologii żywności, ochrony zdrowia; Zarys nauki o środkach spożywczych. Nikopol, m. w Bułgarii, port nad Dunajem; 5,4 tys. mieszk. (1965); ośr. turystyczny. 1396 zwycięstwo Turków nad krzyżowcami (ostateczny podbój Bułgarii). Nikopol, m. w Ukr.SRR (obw. dniepropetrowski), port nad Kachowskim Zbiornikiem Wodnym; 125 tys. mieszk. (1970); ośr. wielkiego regionu wydobycia rud manganu; hutnictwo żel., przemysł maszyn., mat. budowlanych. Nikorowicz IGNACY, 1866-1951, dramatopisarz, prozaik; komedie hist. (Pani Walewska) i współcz. (W gołębniku), poezje, powieści, zbiory nowel. nikotyna, główny alkaloid liści tytoniu; b. silna trucizna (dawka 0,05 g jest śmiertelna dla człowieka); małe dawki pobudzają czynność układu nerwowego; kontaktowy środek owadobójczy. Nikozja (Lefkosija), stol. Cypru, ośr. adm. okręgu N.; 109 tys,. mieszk. (1967): przemysł włók., skórz., metal., spoż. (gł. tytoniowy); kościoły got. z XIII-XIV w., niektóre zamienione na meczety, obwarowania z XVI w., katedra św. Jana z XVII w. Nikšić, m. w Jugosławii (Czarnogóra); 27 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żel., przemysł drzewny; w okolicy wydobycie boksytów. Nikulin JURIJ W., ur. 1921, ros. artysta cyrkowy i aktor film.; role dram. (Gdy drzewa były duże) i komediowe (Brylan~ towa ręka). Nikulin LEW W., 1891-1967, prozaik ros.; powieści przygodowe, hist. i społ.-obyczajowe, eseje, wspomnienia. Nil, krój pisma druk., odmiana pisma egipskiego. Nil, rz. w Afryce (gł. w Sudanie i Egipcie); dł. 6671 km (najdłuższa na Ziemi), dorzecze 2870 tys. km8; wypływa jako Ka-gera; przybiera kolejno nazwy: N. Wiktorii, N. Alberta, N. Górski, N. Biały, N. (od Chartumu); uchodzi deltą do M. Śródziemnego; gł. dopływ N. Błękitny; w środk. i dolnym biegu płynie przez pustynie; wyzyskiwana od najdawniejszych czasów do nawadniania; k. Asuanu (Egipt) wielki hydrowęzeł. Nil Błękitny (Bahr-el-Azrak, w górnym biegu Abbaj), rz. w Etiopii i Sudanie, pr., najdłuższy i najzasobniejszy w wodę dopływ Nilu; dł. ok. 1300 km; wypływa z jez. Tana; wyzyskiwana do nawadniania. nil desperandum [łac.], „nie ma powodu do rozpaczy" (z Ody Horacego). nilgau (Boselaphus tragocamelus), największa antylopa Płw. Indyjskiego; wys. samca w kłębie do 1,5 m, samica mniejsza; rogi małe; żyje w dżungli; łowna. Nilgiri, masyw górski w pd. części Dekami (India), u zbiegu Ghatów Wsch. i Zach.; wys. do 2633 m (Dodabetta). Nilin PAWIEŁ F., ur. 1908, pisarz ros.; szkice i opowiadania ukazujące bohaterstwo żołnierzy radz. w walce z hitlerowskim najeźdźcą; scenariusze filmowe. nil nisi bene [łac], albo nic, albo dobrze (mówić o kimś, o czymś).

nitowanie 783 nil novi sub sole [łac], nic nowego pod słońcem. Niloci, wysokorosłe ludy murzyńskie w dorzeczu Nilu; ok. 2 mln; należą do nich m.in. Dinkbwie, Szyllukowie. nilometr, w staroż. Egipcie kam. budowla do określania poziomu Nilu w celu ustalenia daty wylewu; wznoszona przy świątyniach. Nilópolis [nilo-], m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro), w pobliżu Rio de Janeiro; 123 tys. mieszk. (1967); funkcje gł. mieszkaniowe. nilpotent, mat. wielkość, która po podniesieniu do pewnej potęgi daje w wyniku zero. Nilsen RUDOLF, 1901-29, poeta norw.; rewol. liryka podejmująca tematykę związaną z życiem proletariatu w Oslo. Nilsson BIRGIT, ur. 1918, szwedz. śpiewaczka (sopran); wybitna wykonawczyni dzieł Wagnera. Nilsson Bo, ur. 1937, kompozytor szwedz., przedstawiciel awangardy muz.; utwory wokalno-instrumentalne, elektroniczne. Nilsson TORSTEN, ur. 1905, szwedz. polityk i działacz socjaldemokr.; od 1945 min. różnych resortów, od 1962 spraw zagranicznych. nimb, azt. plast, rodzaj aureoli wokół głowy przedstawianej postaci; gł. w kształcie koła, krzyża, trójkąta, promieni. Nimba, masyw górski na granicy Gwinei, Liberii i Wybrzeża Kości Słoniowej; wys. do 1752 m; bogate złoża rud żelaza. Nimbostratus Ns (chmura warstwowa deszczowa), szara, gruba warstwa chmur o wyglądzie rozmytym wskutek ciągłego nieomal opadu deszczu lub śniegu; składa się z kropelek wody i kryształków lodu. Nimejri, en- DŻAFAR MOHAMMED, ur. 1930, sudański polityk i generał; 1969 na czele przewrotu wojsk.; przewodn. Rady Dowództwa Rewolucji; dowódca sił zbrojnych, premier; 1971 obalony — powrócił do władzy. Nimes [nim], m. w pd. Francji (Langwedocja), ośrodek adm. dep. Gard; 123 tys. mieszk. (1968); duży ośr. handlu winem; przemysł maszyn., elektrotechn., włók., obuwn.; muzea; budowle rzym. (Maison Carrée i in.), romańska katedra (przebudowana XVI-XVIII w). nimfa, zool. ostatnie stadium larwalne niektórych pajęczaków i owadów (też o przeobrażeniu niezupełnym); podobna do postaci dorosłej. nimfeum, w budownictwie antycznym bogato obudowane ujście wody (źródło, wodociągi) w formie sztucznej groty, altany itp. nimfomania, chorobliwie wzmożony popęd płciowy u kobiet. nimfy, mit. gr. uosobienie sił żywotnych przyrody i jej piękna: driady i hamadria-dy (n. drzew), oready (n. gór), najady (n. źródeł), Nereidy i Okeanidy (n. morza). Nimi a Lukeni (Ntinu Wene), 2 poł. XIV w., wg tradycji twórcy średnio w. państwa Kongo. Nimitz [nymyts] CHESTER WILLIAM, 18851966, admirał amer.; 1941-45 dowódca floty USA na Pacyfiku; zasługi w rozgromieniu wojsk jap. w II wojnie światowej. nimonik, nazwa wielu żarowytrzymałych stopów niklu z chromem często z niewielką zawartością żel., czasem manganu, krzemu, tytanu i in.; stosowana m.in. do budowy turbin i lotn. silników spalinowych. Nimrud →Kalah. „Niña" [nyńa], karawela wchodząca w skład flotylli Kolumba podczas jego 3 pierwszych wypraw. Ningpo, m. w Chinach (Czeciang), duży port nad rz. Jün-ciang; 270 tys. mieszk. (1957); przemysł włók. i spoż.; baza rybacka. Ningsia, dawna prowincja w pn. Chinach; 1954 włączona do prow. Kansu;

1956 zach. część dawnej prow. N. włączono do Mongolii Wewnętrznej, a 1958 z części wsch. utworzono region autonomiczny Ningsia-Huej. Ningsia-Huej, region autonomiczny w pn. Chinach; 66,4 tys. km2, 2 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Inczuan; uprawa prosa, kukurydzy i ryżu, roślin przem.; hodowla owiec, wielbłądów; wydobycie węgla i soli kamiennej. Niniwa (obecnie wzgórza Kujundżyk i Nabi Junus w Iraku), staroż. m. asyr. w pn. Mezopotamii, stolica państwa, centrum kult., rel.; ruiny licznych świątyń i pałaców (Sanheriba, Assurbanipala), liczne dzieła sztuki, biblioteka Assurbanipala. niob Nb, pierwiastek chem. o liczbie atom. 41, z podgrupy wanadowców; szary metal odporny chemicznie; wartościowość gł. +5; składnik stali kwaso- i żaroodpornych. Niobe, mit. gr. córka Tantala, żona Am-fiona; chełpiąc się swym licznym potomstwem, obraziła Latonę, matkę Apollina i Artemidy; od ich strzał utraciła wszystkie dzieci; zmieniona w skałę. Niobe bolejąca, marmurowa głowa Niobe, rzymska kopia oryginału gr. z 2 poł. IV w. p.n.e. (Muzeum w Nieborowie). niobiany, sole nietrwałego kwasu niobowego — uwodnionego Nb2O5; metanio-bian żelazawy występuje jako minerał niobit. Niort [njo:r], m. w zach. Francji (Poi-tou), ośrodek adm. dep. Deux-Sèvres; 48 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., skórzany. nipa (Nypa fruticana), palma o pokroju krzaczastym, z obszaru indomalajskiego; liście na plecionki i maty; nasiona jadalne; bywa uprawiana w szklarniach. nipaginy, estry kwasu p-hydroksybenzoesowego; działają silnie bakteriobójczo i grzybobójcze; używane do konserwowania artykułów spoż. i środków leczniczych. Nipigon [nypy-], jezioro w Kanadzie (Ontario), na wys. 260 m; pow. 4,8 tys. km2, głęb. do 123 m; przez rz. N. łączy się z Jez. Górnym. Nipissing [nypysyn], jezioro w Kanadzie (Ontario), na wys. 195 m; pow. 855 km2; łączy się przez rz. French z jez. Huron. Nipkow PAUL, 1860-1940, inżynier niem.; jeden z pionierów telewizji; 1884 wynalazł urządzenie do mech. wybierania obrazu telewizyjnego, tzw. tarczę N. Nipkowa tarcza, mech. przyrząd do analizy i syntezy obrazu telew. stosowany w pierwszym okresie rozwoju telewizji. Nippon (Nihon), jap. nazwa Japonii. Nippur (obecnie Niffar, Irak), staroż. m. w pd. Mezopotamii, stol. rel. Sumerów i Akadów, ośrodek kultu Enlila; ruiny świątyń, słynne archiwum przyświątynne. Nirenberg MARSHALL WARREN, ur. 1927, amer. biochemik i genetyk; kier. działu genetyki biochem, w National Heard In-stitute of Health w Bethseda; nagr. Nobla za wyjaśnienie natury kodu genet. i jego roli w syntezie białek. nirwana, ,,zgaśniecie"; jedno z podstawowych pojęć religii i filozofii ind., szczególnie buddyzmu; stan, w którym następuje zanik bytu indywidualnego, pragnień i pożądań. Nirwanas PAWLOS (właśc. Petros Apostolidis), 1866-1937, gr. prozaik i poeta; powieści psychol., nowele, sztuki teatr., pamiętniki, poezje. Nishina [-śi-] YOSHIO, 1890-1951, fizyk jap.; czł. Jap. Akad. Nauk; prace z dziedziny fizyki atom. i jądrowej oraz promieni kosmicznych. Nishinomiya [niśi-], m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu Kobe; 352 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł samoch., maszyn., spożywczy. Niška Banja, uzdrowisko ze źródłami miner, w Jugosławii (Serbia), w pobliżu m. Nisz.

Nisko, m. pow. w woj, rzeszowskim, w dolinie Sanu; 9,5 tys. mieszk. (1968); zakłady mięsne, maszyn dla leśnictwa, drzewne; prawa miejskie przed 1900. — Osada wczesnośredniow. (VIII-IX w.). Podczas okupacji hitlerowskiej w rejonie N. liczne pacyfikacje; rejon działalności GL, AL, BCh i partyzantki radzieckiej. niskopienne drzewa, drzewa owocowe szczepione na silnie rosnących podkładkach, o pniach wys. ok. 0,5 m, koronach szerokich; wcześnie wchodzą w okres owocowania. Nisski GIEORGIJ G., ur. 1903, malarz radz.; realist. pejzaże. Nisz (Niš), m. w Jugosławii (Serbia); 100 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., elektrotechn., chem., włók., skórzany; uniwersytet. nisza, półkolista wnęka w murze, przeważnie zasklepiona, często konchą, stosowana jako rama arch. dla rzeźby. nisza ekologiczna, biol. pozycja danej populacji w biocenozie określona przez właściwości biol. i ekologiczne tej populacji oraz jej związki ze środowiskiem biotycznym i abiotycznym. Niszapur, m. w Iranie (Chorasan); 34 tys. mieszk. (1966); ośr. eksploatacji turkusów; przemysł cukr.; w pobliżu miasta grobowce jego najznakomitszych przedstawicieli: Omar Chajjama (XII w.) oraz Farid ud-Din Attara (XIII w.). niszczuki (Lepidosteus), ryby kostołu-skie; kilka gat.; smukłe; drapieżne; wody słodkie Ameryki Pn. i Środk. (w tym Kuby). niszczyciel (kontrtorpedowiec), lekki i szybki okręt woj., uzbrojony w torpedy, wyrzutnie rakietowe oraz broń do zwalczania okrętów podwodnych; pierwotnie jako towarzyszący flocie okręt do zwalczania torpedowców, później do ochrony konwojów i okrętów bojowych przed atakami okrętów podwodnych. nit, jednostka entropii informacji i ilości informacji stosowana w badaniach teoret.: 1 nit ≈ 1,443 bita. nit, nt, fiz. jednostka luminancji w układzie SI; luminancja pow. 1 m2, emitującej w kierunku normalnym światło o światłości 1 cd (kandeli); 1 nt = 1 cd/m2. nit, techn. element maszynowy w postaci krótkiego pręta, tulejki itp. z łbem na jednym końcu, służący do łączenia przedmiotów przez nitowanie. Nita KAZIMIERZ, ur. 1907, malarz; prof. i rektor ASP w Warszawie; organizator (1957) i kier. katedry wystawiennictwa; malarstwo przedstawieniowe (akwarela, gwasz, olej); wystawiennictwo. nitella, bot. →krynicznik. Niterói [niteroj], m. i port w Brazylii, nad zat. Guanabara, stol. stanu Rio de Janeiro; 312 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł chem., metal.; uniwersytet. Nithard, ok. 790-ok. 845, historyk franki jski; autor dzieła stanowiącego podstawowe źródło do historii państwa Franków 840-843. Nithardt (Grünewald, Gothardt) MAT-HIAS, po 1460-1528, najwybitniejszy niem. malarz i rysownik przełomu gotyku i renesansu; ekspresyjne obrazy o tematyce religijnej. nitkowanie, skręcanie kilku nitek pojedynczej przędzy (na skręcarce), zwiększające wytrzymałość przędzy. nitkowce, zool. →filarie. nitnikowce (włośniaki, Gordiacea), gromada obleńców; ok. 100 gat., o ciele nitkowatym, do 1,5 m dł., dorosłe żyją w wodzie, larwy pasożytują w stawonogach, gł. owadach. nitokołek, kołek z łbem wciskany w otwory łączonych elementów. nitomierz →jaskrawościomierz. nitowanie, łączenie przedmiotów przez włożenie w ich otwory nitów i rozklepanie; n. może być mocne, szczelne lub mocnoszczelne, wykonywane ręcznie lub maszynowo, na zimno lub gorąco.

784 nitowe połączenie nitowe połączenie, połączenie przedmiotów za pomocą nitów, wykonane przez nitowanie. nitowkręt, kołek z łbem i nagwintowanym trzonem wbijany w gładkie otwory łączonych przedmiotów. Nitra, rz. w Czechosłowacji, 1. dopływ Wagu; dł. 242 km. Nitra, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.), nad rz. N.; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., ceram.; ośr. turystyczny. nitrafota, popularna nazwa przewolto-wanej lampy żarowej, używanej jako źródło światła w fotografii. nitragina, nawóz bakteryjny zawierający żywe bakterie brodawkowe stosowany do zakażania nasion lub gleby w celu zwiększenia plonów roślin motylkowatych. nitratyn (saletra sodowa, saletra chilijska), minerał, azotan sodu; biały lub nieco zabarwiony, o szklistym połysku; występuje na obszarach o suchym i gorącym klimacie; nawóz miner., stosowany też w przemyśle chem. i szklarskim. nitro-, w wyrazach złożonych wskazuje na związek z azotem. nitroaniliny 02NC6H4NH2, pochodne benzenu zawierające grupę nitrową i aminową; istnieją 3 izomery; kryształy; służą jako półprodukty w syntezie barwników. nitrobenzen C6H5N02, pochodna benzenu otrzymywana przez jego nitrowanie; trująca ciecz o zapachu gorzkich migdałów; stosowany gł. do produkcji aniliny. nitroceluloza →bawełna kolodionowa. nitrocelulozowe emalie, zawiesiny pigmentów w spoiwie nitrocelulozowym; wyróżniają się szybkim schnięciem, zaś otrzymane z nich powłoki odpornością na wpływy atmosfery oraz działania mech.; stosowane gł. w przemyśle motoryzacyjnym. nitrocelulozowe lakiery, lakiery, których jedynym lub gł. składnikiem błonotwór-czym jest nitroceluloza; wysychają szybko dając powłokę o dużym połysku; służą gł. do pokrywania wyrobów z drewna, skóry, szkła, metali. nitrocelulozy, estry celulozy (azotany) otrzymywane przez działanie mieszaniny kwasu azotowego i siarkowego na celulozę; łatwopalne; używane m.in. do wyrobu celuloidu, sztucznego jedwabiu, prochu bezdymnego i plast, materiałów wybuchowych. nitrofenole, fenole zawierające jedną lub więcej grup nitrowych; najważniejszy 2,4,6trójnitrofenol, zw. kwasem pikrýno-wym; stosowane jako materiały wybuchowe i do syntezy barwników. nitrofosfat, nawóz miner, azotowo-fosforowy; zawiera ok. 20% azotu i ok. 20% fosforu w postaci kilku związków chem. oraz domieszkę żużlu; produkowany w zach. Europie. nitrofoska, nawóz miner, azotowo-fosforowo-potasowy, wytwarzany w różnych odmianach; zawiera gł. azotan amonu, fosforan dwuamonowy i sole potasowe. nitrofurantoin (furadantin), pochodna nitrofuranu o działaniu bakteriobójczym; stosowany w zakażeniach nerek i dróg moczowych. nitrofurazon, lek o silnym działaniu bakteriobójczym; stosowany w laryngologii i w schorzeniach skórnych. nitrogliceryna (trójazotan gliceryny) C3H5(ON02)3, ester gliceryny otrzymywany przez działanie na nią mieszaniny nitrującej; oleista ciecz; od wstrząsu lub uderzenia wybucha; stosowana do wyrobu dynamitu, prochów bezdymnych, w lecznictwie jako środek rozszerzający naczynia krwionośne (np. w dusznicy bolesnej). nitroguanidyna CH402N4, związek chem. o własnościach wybuchowych: składnik prochu bezbłyskowego. nitroleum, odmiana linoleum, do produkcji którego zamiast oleju lnianego

użyto gł. nitrocelulozy; ma mniejszą odporność cieplną niż linoleum. nitromannit (sześcioazotan mannitu), związek chem. o własnościach wybuchowych; stosowany do wyrobu spłonek detonujących i w medycynie zamiast nitrogliceryny. nitroprusydek sodu Na2[Fe(CN)5 (NO)] • •2H2O, związek kompleksowy trójwartościowego żelaza; rubinowoczerwone kryształy; stosowany do wykrywania siarczków i jako wskaźnik. nitrotolueny, nitrozwiązki aromatyczne, pochodne toluenu; zawierają jedną lub więcej grup nitrowych w cząsteczce; materiały wybuchowe (TNT) i surowce w produkcji barwników. nitrowa grupa —N02, jednowartościowa grupa charakterystyczna dla nitrozwiąz-ków, wprowadzana najczęściej w reakcji nitrowania; redukowana daje grupę aminową. nitrowanie, reakcja chem. polegająca na wprowadzeniu do cząsteczki związku org. jednej lub kilku grup nitrowych; czynnikami nitrującymi są np. kwas azotowy, mieszanina kwasu azotowego z kwasem siarkowym; produktami n. są nitrozwiązki. nitrowe barwniki, barwniki syntet., pochodne gł. fenoli, naftoli, amin, zawierające grupę nitrową w cząsteczce; gł. do barwienia wełny, jedwabiu, skóry. nitrozowa grupa —NO, jednowartościowa grupa charakterystyczna dla nitrozo-związków; b. czynna chemicznie. nitrozowe barwniki, barwniki syntet. zawierające w cząsteczce grupy nitrozowe; stosowane do drukowania i barwienia tkanin na zaprawach, wyrobu barwnych laków. nitrozozwiązki, związki org. zawierające grupę —NO związaną z atomem węgla lub azotu; służą do syntez m.in. barwników. nitrozwiązki, związki org. zawierające w cząsteczce jedną lub więcej grup ni-trowych — N02; zwykle żółto zabarwione ciecze lub ciała stałe; często wybuchowe; b. ważne surowce w produkcji amin, barwników, materiałów wybuchowych. nitryfikacja, zachodzący w glebie proces utleniania amoniaku i soli amonowych na azotany przez bakterie nitryfikujące; ma duże znaczenie dla rolnictwa; odgrywa ważną rolę w samooczyszczaniu rzek. nitryfikujące bakterie (nitryfikatory), samożywne, tlenowe bakterie żyjące w glebie, wodach, oborniku; biorą udział w nitryfikacji; są to nitrozobakterie, które utleniają amoniak na azotyny i nitrobak-terie — azotyny na azotany. nitryle (cyjanki organiczne), związki org. zawierające jednowartościowa grupę nitrylową — C≡N połączoną z rodnikiem alifatycznym lub aromatycznym; trujące; hydrolizowane — dają kwasy karboksylowe. nitrylowy kauczuk, kauczuk syntet., kopolimer butadienu z akrylonitrylem; stosowany do wyrobu węży i wykładzin odpornych na oleje i paliwa ciekłe. nitryt (saletra potasowa, saletra indyjska), minerał, azotan potasu; bezbarwny, białawy, szarawy, o szklistym połysku; występuje na obszarach o suchym i gorącym klimacie; nawóz miner., stosowany też w przemyśle chemicznym. Nitsch KAZIMIERZ, 1874-1968, językoznawca; prof. uniw. we Lwowie i Krakowie, czł. PAN i wielu akad. zagr.; twórca dialektologii pol., organizator nauki, współzałożyciel Pol. Tow. Językozn., od 1919 red. nacz. ,,Języka Polskiego"; autor ponad 700 prac z różnych dziedzin językoznawstwa (Wybór pism polonistycznych) . Nitsch ROMAN, 1873-1943, lekarz bakteriolog; prof. Uniw. Jag. i uniw. w Warszawie, czł. PAU; prace o wściekliźnie, o surowicach i szczepionkach. Nitschowa LUDWIKA, Z KRASKOWSKICH,

ur. 1889, rzeźbiarka; członkini grap Forma i Warszawa; prof. ASP w Warszawie; pomniki (w Warszawie): M. Skłodowskiej -Curie, Syrena, M. Kopernika przed Pałacem Kultury i Nauki; we Wrocławiu: Jana XXIII; w Guadalajara: Chopina. Nitta, jap. ród magnacki (nazwa od miejscowości N. w prow. Gumma), odgałęzienie rodu Minamoto. niuans, drobna, subtelna różnica, ledwie dostrzegalna zmiana; odcień. Niue (Savage), wyspa koralowa na O. Spokojnym, na wsch. od Tonga; 2 terytorium zależne Nowej Zelandii; 259 km , 5,3 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Alofi; częste tajfuny; uprawa palmy kokosowej, bananów. niuhempszyry (New-Hampshire), amer. rasa kur ogólnoużytkowych; upierzenie brunatnorude (szyja kogutów złocistożół-ta), sterówki i lotki niekiedy czarne, nogi jasnożółte; cięż. 2,4-4 kg; rocznie 200-300 jaj. niuton, N, jednostka główna siły w układzie SI; siła nadająca masie 1 kg przyśpieszenie 1 m/s2; 1 N = 1 m.kg.s.-2. niutonometr, N m, jednostka momentu siły w układzie SI; moment siły 1 N na ramieniu 1 m; 1 N.m = 1 N.l m. Niven [nywn] DAVID, ur. 1909, ang. aktor film.; role komediowe i dram. (Witaj smutku, Działa Navarony) w filmach eur. i amerykańskich. Nivernais [-ne], kraina hist. we Francji; od IX w. hrabstwo; od 1539 księstwa; 1669 włączone do Francji. nivôse [niwo:z], czwarty miesiąc w rewol. kalendarzu fr.; od 21-23 XII do 20-22 I. „Niwa" (od 1898 „Niwa Polska"), dwutygodnik (od 1895 tygodnik) nauk., lit. i artyst., wydawany w Warszawie 1872-1905; organ umiarkowanych pozytywistów, od 1875 konserwatystów. Niwa FUMIO, ur. 1904, prozaik jap.; obyczajowe powieści i nowele opisujące życie jap. kobiety. niwacja, niszczenie podłoża przez śnieg, wielokrotnie topniejący i zamarzający; występuje gł. w wysokich górach i w krajach polarnych. Niwchowie (Gilacy), lud paleoazjat., w dolnym biegu Amuru; ok. 8 tys.; rybołówstwo, myślistwo. niwelacja, pomiary geod. mające na celu wyznaczanie wysokości punktów w terenie względem przyjętego poziomu odniesienia oraz sporządzanie map wysokościowych i przekrojów pionowych terenu; n. geom. — pomiar różnic wysokości poziomo ustawionym niwelatorem, n. trygonometryczna — pomiar kąta pionowego i odległości; n. fiz. wykorzystuje zmianę ciśnienia atm. z wysokością. niwelator, przyrząd geod. do pomiaru różnic wysokości; jego zasadniczym elementem jest luneta celownicza, ustawiana poziomo za pomocą libeli. Nixon [nyksn] RICHARD MILHOUS, ur. 1913, polityk amer., z Partii Republ.; 1953-61 wiceprezydent, od 1969 prezydent USA; zwolennik ostrego kursu zarówno w polityce wewn., jak i zagr. (eskalacja wojny wietn., interwencja w Kambodży). nizam, tytuł muzułm. władców Hajdara-badu w Indiach. Nizam al-Mulk, 1018-92, wielki wezyr w państwie Seldżuków, zwolennik silnej władzy centr., autor Sijaset-name ['księga rządzenia']. Nizami, 1141-1203 lub ok. 1210, poeta pers.; prekursor analizy psychol. w literaturze pers.; 5 poematów (Chamsa), wątki wyzyskiwane w literaturach Wschodu, inspirowały także Europę (Goethe); dywan liryków. Nizar al-Kabbani, ur. 1923, poeta arab. z Syrii, przedstawiciel modernizmu; twórczość o tematyce społ.; stosuje wiersz wolny. nizina, obszar leżący na wys. od 0 do 300 m n.p.m.; rozróżnia się n. płaskie (równinne), faliste i pagórkowate; wiek-

nogogłaszczki 785 szość n. powstała wskutek akumulacji osadów na obszarach tektonicznie obniżonych. nizinne czarno-białe bydło (bydło fryzyjskie), grupa ras bydła mięsno-mleczne-go, wyhodowana w dawnej Fryzji; maść czarnobiała; cięż. ok. 550 kg; rocznie ok. 4000 kg mleka; w Polsce b.n.cz.-b. pochodzi od importowanego z Holandii, Szwecji i Niemiec, z niego powstały 3 miejscowe odmiany: pomorska, zachodnia i odmiana środkowej i południowej części kraju. Niziurski EDMUND, ur. 1925, pisarz; utwory przygodowo-dydaktyczne dla dzieci i młodzieży (Księgo urwisów. Sposób na Alcybiadesa), powieści sensacyjne. Nizwa, m. w środk. części Omanu; ok. 7 tys. mieszk.; rzemiosło (tkaniny, wyroby garncarskie, skórz.); siedziba imama Omanu. Nizzoli [-icco-] MARCELLO, ur. 1895, wl. architekt, malarz i grafik; budowle mieszkalne (m.in. zespół mieszkalny kombinatu Olivetti) i biurowe. niż, nizina obejmująca duże obszary pow. Ziemi, np. Niż Zachodniosyberyjski. niż baryczny, obszar niskiego ciśnienia atm., objęty zamkniętymi izobarami, w którym ciśnienie maleje ku środkowi. Niżne Tatry, pasmo górskie w Karpatach Zach. (Czechosłowacja); wys. do 2043 m (Dziumbier); formy glacjalne i zjawiska krasowe; lasy mieszane; hodowla bydła. Niżnia Sałda, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 22 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł cementowy. Niżnieudińsk, m. w azjat. części Ros. FSRR (obw. irkucki); 38 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, spożywczy. Niżni Tagił, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 378 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. hutnictwa żel., przemysłu środków transportu (wagony) i chemicznego. niżówka, okres niskich stanów wód powierzchniowych, zwykle płynących, wywołany wyczerpywaniem się zasobów wodnych w dorzeczu. Niżynska BRONISŁAWA F. (właśc. B. Nieżyńska), ur. 1891, siostra Wacława, ros. tancerka, choreograf i pedagog, pochodzenia pol.; autorka choreografii baletów dla Les Ballets Russes i in. zespołów; od 1938 w Ameryce. Niżynski WACŁAW F. (właśc. W. Nieżyński), 1890-1950, ros. tancerz i choreograf, pochodzenia pol.; pierwszy tancerz m.in. Les Ballets Russes; autor choreografii baletów: Święto wiosny (I wersja), Popołudnie fauna. njaja, ind. system filoz. uporządkowany przez Gotamę ok. IV w. p.n.e.; zawiera zasady dialektyki, logiki, teorii poznania, w ontologii przyjmuje koncepcje waj-siesziki. Njegoš PETAR PETROVIĆ →Piotr II Petrowicz-Niegosz. Nkana →Kitwe-Nkana. NKL →Naczelny Komitet Ludowy. NKN →Naczelny Komitet Narodowy. NKOJ →Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii. Nkongsamba, m. w za eh. Kamerunie; 60 tys. mieszk. (1962); ośr. handl.; przemysł spoż., drzewny. Nkrumah KWAME, ur. 1909, polityk afryk., bojownik o niepodległość Ghany; od 1957 premier, od 1960 prezydent; 1966 obalony, odtąd na emigracji w Gwinei; międzynar. nagr. Leninowska. NKWD (Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), 1934-46 centr. organ radz. władz bezpieczeństwa przekształcony następnie w Ministerstwo Spraw Wewn. ZSRR. N.m, symbol jednostki niutonometr. NMN, biochem. →mononukleotyd nikotynamidowy. NN →nomen nescio.

no, rodzaj klas. teatru jap. z XIV-XVII w. (renesans w XX w.), o charakterze elitarnym; powstał z tańców nar.; dialogowane poematy urozmaicone muzyką; prymat gry aktorskiej nad tekstem. No, symbol pierwiastka chem. nobla. Noailles [noaj] ANNA ELISABETH DE, 18761933, pisarka fr.; czł. Akad. Belg.; poezje lir., powieści, eseje, pamiętniki. Noakowski STANISŁAW, 1867-1928, rysownik, malarz, architekt; prof. Polit. Warsz.; prace z teorii i historii architektury; fantazje arch. na temat zabytków. nobel No, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 102, z podgrupy aktynowców; otrzymany sztucznie 1957. nobel, złota moneta ang. o ciężarze ok. 8,5 g, bita w XIV i w XV w. Nobel ALFRED BERNHARD, 1833-96, szwedz. chemik i przemysłowiec; wynalazł m.in. dynamit, balistyt; fundator nagród Nobla. Nobeoka, m. i port w Japonii (wsch. Kiusiu), nad O. Spokojnym; 134 tys. mieszk. (1967); ośr. przemysłu chemicznego. Nobile [no-] UMBERTO, ur. 1885, wł. konstruktor sterowców i polarnik; 1926 (z R. Amundsenem i L. Ellsworthem) przeleciał na sterowcu „Norge" nad Biegunem Pn., po raz drugi 1928 na sterowcu „Italia". nobilitacja, nadanie szlachectwa nieszlachcicom i ich potomkom; w Polsce n. dokonywał początkowo król, a od 1601 tylko sejm. nobilowie, w staroż. Rzymie od III w. p.n.e. warstwa arystokracji rządzącej; źródło ich bogactw — dobra ziemskie i wyzysk prowincji. Nobla Fundacja, fundacja szwedz.-norw., zał. 1900, z siedzibą w Sztokholmie, realizująca testament A.B. Nobla przez przyznawanie międzynar. nagród. Nobla nagrody, przyznawane z Fundacji Nobla za osiągnięcia w fizyce, chemii, fizjologii lub medycynie, literaturze i za działalność na rzecz zbliżenia między narodami (nagroda pokoju); od 1969 — także ekonomii; tabela, s. 786. noblesse oblige [-les -li:ż; fr.], „szlachectwo zobowiązuje" (do szlachetnego postępowania); maksyma G.P.M. de Lévis z książki Maksymy i refleksje. nobliwy, szlachetny, wytworny; elegancki, dystyngowany. noc astronomiczna, pora doby, podczas której Słońce znajduje się co najmniej 18° pod horyzontem. „noc długich noży", 30 VI 1934, wymordowanie z inicjatywy A. Hitlera licznej grupy zwolenników wewn. opozycji z SA w ruchu hitlerowskim, pod pretekstem rzekomo organizowanego przez nich zamachu stanu. Nocera Inferiore [-cze- i.], m. we Włoszech (Kampania); 43 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. nocki (Myotis), nietoperze z rodziny mroczków; ponad 100 gat.; wszystkie części świata, prócz okolic polarnych; owadożerne; chronione. „noc kryształowa" („Kristallnacht"), 9/10 XI 1938, pogrom Żydów niem. przez hitlerowców. noc Kupały →Kupała. noc listopadowa, 29 XI 1830, zbrojne wystąpienie grup spiskowych: podchorążych P. Wysockiego i tzw. belwederczy-ków; zapoczątkowało powstanie 1830-31. nocnicówki (sówki, Noctuidae), rodzina motyli nocnych; ok. 20 tys. gat.; zwykle szare lub brunatne; gąsienice roślinożerne; należą tu liczne szkodniki, np. rolnice, strzygonia choinówka. nocny efekt (nocny błąd), w radiogoniometrii zjawisko zmiany płaszczyzny polaryzacji odbieranych fal radiowych w godzinach nocnych; powoduje błędy namiaru. nocoświetlik (Noctiluca miliaris), mor. pierwotniak pelagiczny z grupy wiciow-ców; kulisty, śred. do 2 mm; w plazmie

n. gromadzą się substancje tłuszczowe mające zdolność świecenia. noc 15 sierpnia, rewol. wystąpienie lu-du warsz. 1831 z inicjatywy Tow. Patriot. pod hasłem aktywnego prowadzenia wojny; doprowadziło do samosądu nad zdrajcami, obalenia Rządu Nar. i uchwycenia władzy przez J. Krukowieckiego. noc św. Bartłomieja, rzeź hugonotów fr. w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 w okresie wojen rel., inspirowana przez Katarzynę Medycejską i Gwizjuszów. noc Walpurgii, wg niem. legend lud. noc przed 1 V, w czasie której na Blocks-bergu (szczyt w górach Harzu) zbierają się czarownice w celu odbycia orgiastycz-nej uczty; opisane w Fauście Goethego. Nocznicki TOMASZ, 1862-1944, działacz lud., publicysta; współpracownik „Zorzy" i „Zarania"; od 1915 w PSL-„Wyzwole-nie", 1931 w SL; orędownik rozwoju oświaty, spółdzielczości i samorządu wsi. Nodier [nodjy] CHARLES EMANUEL, 17801844, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści przepojone romantyczną fantastyką {Jan Sbogar), szkice krytyczne, prace hist. i filoz., pamiętniki. „Nodong Sinmun" ['gazeta pracy'], dziennik, organ KC Koreańskiej Partii Pracy, wydawany od 1945. nodus, rzem. artyst. część trzonu kielicha mszalnego, o różnym kształcie (m.in. kulistym, gruszkowatym, w formie małej kapliczki); występuje też w monstrancjach, krzyżach relikwiarzowych, pastorałach. Noe, bibl. patriarcha; miał ocalić zagrożone istnienie ludzkości i zwierząt, ratując z potopu rodzinę i różne gat. zwierząt (arka N.); wątek przejęty z su-mer. Gilgamesza. Noël [noel] LEON, ur. 1888; dyplomata fr.; 1935-39 ambasador w Polsce, 1939-40 przy pol. rządzie w Angérs; Agresja niemiecka na Polskę. Noël [noel] MARIE, 1883-1967, pisarka fr.; poezje z elementami autobiogr. często o inspiracji rel., opowiadania, sztuki teatralne. Noel-Baker [nouəl bęjkər] PHILIP JOHN, ur. 1889, polityk bryt.; czł. Partii Pracy; 1945-51 kilkakrotnie minister; rzecznik idei rozbrojenia; pokojowa nagr. Nobla. Noeux-les-Mines [noö le min], m. w pn. Francji; 13 tys. mieszk. (1968); kopalnie węgla kam., przemysł chemiczny. Nogajowie, lud z grupy tur., na pn. Kaukazu; ok. 50 tys.; koczownicy, hodowcy; bogaty folklor. Nogajskie Stepy, obszar półpustynny w Ros.FSRR, między Terekiem a Kumą; sztucznie nawadniany; zimowe pastwiska dla owiec. nogale (Megapodiidae), rodzina ptaków z rzędu kuraków; podobne do bażantów; 10 gat.; jaja składają do kopców budowanych z gnijących liści; Australia, Oceania, Archip. Malajski. Nogales, m. w Meksyku (Sonora), przy granicy z USA, naprzeciw amer. miasta N.; 38 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. Nogales, m. w USA (Arizona), przy granicy meksyk.; 8,9 tys. mieszk. (1970); drogowe i kol. przejście graniczne. Nogat, pr., ujściowe ramię Wisły; dł. 61 km, dorzecze 1337 km8, zamknięty 1916 śluzą w Mątowskim Cyplu; uchodzi do Zalewu Wiślanego wieloma odnogami (w pobliżu Elbląga tworzy drugorzędną, stale narastającą deltę); skanalizowany. Nogi MARESUKE, 1849-1912, generał jap.; jeden z dowódców w wojnie ros.-jap., zdobył Port Artur i zwyciężył pod Muk-denem (1905). Nogińsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad Klaźmą; 104 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., mat. bud., maszynowy. nogogłaszczki, druga para gębowych odnóży pajęczaków; ich człon podstawowy — żuwaczka, służy do żucia pokarmu, pozostałe człony stanowią głaszczek.

Nagrody Nobla 1901-1971 Rok

Fizyka

Chemia

Fizjologia lub medycyna

Literatura

1901

1902

1903

W.C. Roentgen (Niemcy)

J.H. van't Hoff (Holandia)

E. von Behring (Niemcy)

R. Sully Prudhomme (Francja)

1/2 J.H. Dunant (Szwajcaria) 1/2 F. Passy (Francja)

{ H.A. Lorentz (Holandia) { P. Zeeman (Holandia)

E.H. Fischer (Niemcy)

R. Ross (W. Bryt.)

Th. Mommsen (Niemcy)

1/2 É. Ducommun (Szwajcaria) 1/2 Ch.A. Gobat (Szwajcaria)

S.A. Arrhenius (Szwecja)

N.R. Finsen (Dania)

B.M. Bjørnson (Norwegia)

W. Ramsay (W. Bryt.)

I.P. Pawłow (Rosja)

A. von Baeyer (Niemcy)

R. Koch (Niemcy)

1/2 A.H. Becquerel (Francja) < P. Curie (Francja) < M. Skłodowska1 /2 < Curie (drugi raz — < chemia 1911; < Francja, pol.)

1904

J.W.S. Rayleigh (W. Bryt.)

1905

Ph. Lenard (Niemcy)

1906

J.J. Thomson (W. Bryt)

1907

A.A. Michelson (USA)

E. Buchner (Niemcy)

1908

G. Lippmann (Francja)

E. Rutherford (W. Bryt.)

1909

Nagrody pokoju

< G. Marconi (Włochy) < K.F. Braun (Niemcy)

H.F. Moissan (Francja)

W. Ostwald (Niemcy)

Instytut Prawa Międzynarodowego (instytucja międzynarodowa)

H. Sienkiewicz (Polska)

B. von Suttner (Austria)

1/2 C. Golgi ( Włochy) 1/2 S. Ramón y Cajal (Hiszpania)

G. Carducci (Włochy)

Th. Roosevelt (USA)

Ch.L.A. Laveran (Francja)

R. Kipling (W.

1/2 L. Renault (Francja) 1/2 E.T. Moneta (Włochy)

1/2 P. Ehrlich (Niemcy) 1/2 I.I. Miecznikow (Rosja)

E.Th. Kocher (Szwajcaria)

1910

J.D. Van der Waals (Holandia)

O. Wallach (Niemcy)

A. Kossel (Niemcy)

1911

W. Wien (Niemcy)

M. Skłodowska-Curie (pierwszy raz — fizyka 1903; Francja, pol.)

A. Gullstrand (Szwecja)

1912

N.G. Dalen (Szwecja)

1913

H. Kamerlingh-Onnes (Holandia)

1914

1/2 V.A.F. Grignard (Francja) 1/2 P. Sabatier (Francja)

1/2 J. Echegaray y Eizaguirre (Hiszpania) 1/2 F. Mistral (Francja)

W.R. Cremer (W. Bryt.)

A. Carrel (USA, fr.)

Bryt.)

R. Eucken (Niemcy)

1/2 K.P. Arnoldson (Szwecja) 1/2 F. Bajer (Dania)

S. Lagerlöf (Szwecja)

1/2 A.M.F. Beernaert (Belgia) 1/2 P.H.B. ďEstournelles de Constant (Francja)

P. Heyse (Niemcy)

Międzynarodowe Stałe Biuro Pokoju (instytucja międzynarodowa)

M. Maeterlinck (Belgia)

1/2 A.H. Fried (Austria) 1/2 T.M.C. Asser (Holandia)

G. Hauptmann (Niemcy)

E. Root (USA)

A. Werner (Szwajcaria)

Ch.R. Richet (Francja)

R. Tagore (Indie)

H.M. Lafontaine (Belgia)

M. von Laue (Niemcy)

Th.W. Richards (USA)

R. Bárány (Austria)

nagrody nie przyznano

nagrody nie przyznano

1915

< W.H.Bragg(W.Bryt.) < W.L.Bragg(W.Bryt.)

R.M. Willstätter (Niemcy)

nagrody nie przyznano

R. Rolland (Francja)

nagrody nie przyznano

1916

nagrody nie przyznano

nagrody nie przyznano

nagrody nie przyznano

V. von Heidenstam (Szwecja)

nagrody nie przyznano

Rok

Fizyka

Chemia

Fizjologia lub medycyna

1917

Ch.G. Barkla (W. Bryt.)

nagrody nie przyznano

nagrody nie przyznano

1918

M.K.E. Planck (Niemcy)

F. Haber (Niemcy)

nagrody nie przyznano

Literatura

1/2 K. Gjellerup (Dania) 1/2 H. Pontoppidan (Dania) nagrody nie przyznano

Nagrody pokoju

Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża (pierwszy raz, organizacja międzynar.) nagrody nie przyznano

1919 J

J. Stark (Niemcy)

nagrody nie przyznano

J.J.B. Bordet (Belgia)

C. Spitteler (Szwajcaria)

Th.W. Wilson (USA)

1920

Ch.É. Guillaume (Francja)

W.H. Nernst (Niemcy)

S.A.S. Krogh (Dania)

K. Hamsun (Norwegia)

L. Bourgeois (Francja)

1921

A. Einstein (Niemcy)

F. Soddy (W. Bryt.)

nagrody nie przyznano

A. France (Francja)

1922

N.H.D. Bohr (Dania)

F.W. Aston (W. Bryt.)

1/2 A.V. Hill (W. Bryt.) 1/2 O.F. Mayerhof (Niemcy)

J. Benavente y Martinez (Hiszpania)

1923

R.A. Millikan (USA)

F. Pregl (Austria)

< F.G. Banting (Kanada) < J.J.R. Macleod (Kanada, szkoc.)

W.B. Yeats (Irlandia)

nagrody nie przyznano-

1924

K.M.G. Siegbahn (Szwecja)

nagrody nie przyznano

W.S. Reymont (Polska)

nagrody nie przyznano-

1925

< J. Franck (Niemcy) < G.L. Hertz (Niemcy)

1926

J.B. Perrin (Francja)

R.A. Zsigmondy (Niemcy, austr.)

W. Einthoven (Holandia)

nagrody nie przyznano

G.B. Shaw (W. Bryt.)

1/2 K.H. Branting (Szwecja) 1/2 Ch.L. Lange (Norwegia)

F. Nansen (Norwegia)

1/2 J.A. Chamberlain (W. Bryt.) 1/2 Ch.G. Dawes (USA)

Th. Svedberg (Szwecja)

J.A. Fibiger (Dania)

G. Deledda (Włochy)

1/2 A. Briand (Francja) 1/2 G. Stresemann (Niemcy)

H. Bergson (Francja)

1/2 F.É. Buisson (Francja) 1/2 L. Quidde (Niemcy)

1927

1/2 Ch.Th.R. Wilson (W. Bryt.) 1/2 A.H. Compton (USA)

H.O. Wieland (Niemcy)

J. Wagner von Jauregg (Austria)

1928

O.W. Richardson (W. Bryt.)

A.O.R. Windaus (Niemcy)

Ch.J.H. Nicolle ( Francja)

S. Undset (Norwegia)

nagrody nie przyznano-

1/2 Ch. Eijkman (Holandia) 1/2 F.G. Hopkins (W. Bryt.)

Th. Mann (Niemcy)

F.B. Kellogg (USA)

H. Fischer (Niemcy)

K. Landsteiner (Austria)

S. Lewis (USA)

L.O.J. Söderblom (Szwecja)

<. Bergius (Niemcy) < C. Bosch (Niemcy)

O.H. Warburg (Niemcy)

E.A. Karlfeldt (Szwecja)

1/2 A. Harden L.V. de Broglie 1929 (Francja)

1930 Ch.V. Raman (Indie)

1931 nagrody nie przyznano

(W. Bryt.) 1/2 H.K.A. von EulerChelpin (Szwecja, niem.)

1932

W.C. Heisenberg (Niemcy)

I. Langmuir (USA)

1933

1/2 P.A.M. Dirac (W. Bryt.) 1/2 E. Schrödinger (Niemcy, austr.)

nagrody nie przyznano

< E.D. Adrian (W. Bryt.) < Ch.S. Sherrington (W. Bryt.) Th.H. Morgan (USA)

J. Galsworthy (W. Bryt.)

I.A. Bunin (ZSRR, emigrant)

1/2 J. Addams (USA) 1/2 N.M. Butler (USA)

nagrody nie przyznano-

R.N. Angell (W. Bryt.)

Rok

Fizyka

1934

nagrody nie przyznano

1935

J. Chadwick (W. Bryt.)

1936

1/2 V.F. Hess (Austria) 1/2 CD. Anderson (USA)

1937

< C.J. Davisson (USA)
1938

E. Fermi (Włochy)

1939

E.O. Lawrence (USA)

1940 1941 1942

nagród nie przyznano

1943

O. Stern (USA, niem.)

1944

I.I. Rabi (USA)

1945

W. Pauli (Szwajcaria, austr.)

1946

P.W. Bridgman (USA)

Chemia

H.C. Urey (USA)


Fizjologia lub medycyna < G.R. Minot (USA) < W.P. Murphy (USA) < G.H. Whipple (USA)

H. Spemann (Niemcy)

P.J.W. Debye (Holandia)


1/2 W.N. Haworth (W. Bryt.) 1/2 P. Karrer (Szwajcaria)

A. Szent-Györgyi (Węgry)

Literatura

Nagrody pokoju

L. Pirandello (Włochy)

A. Henderson (W. Bryt.)

nagrody nie przyznano

C. von Ossietzky (Niemcy)

E.G. O'Neill (USA)

R. Martin du Gard (Francja)

C. de Saavedra Lamas (Argentyna)

E.A.R. Cecil of Chelwood (W. Bryt.)

C.J.F. Heymans (Belgia)

P. Buck (USA)

Międzynar. Urząd Nansenowski do Spraw Uchodźców (instytucja międzynarodowa)

G. Domagk (Niemcy)

F.E. Sillanpää (Finlandia)

nagrody nie przyznano

nagród nie przyznano

nagród nie przyznano

nagród nie przyznano

1/2 H.C.P. Dam (Dania) 1/2 E.A. Doisy (USA)

nagród nie przyznano

nagrody nie przyznano

O. Hahn (Niemcy)

< J. Erlanger (USA) < H.S. Gasser (USA)

J.V. Jensen (Dania)

Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża (drugi raz, organizacja międzynar.)

AJ. Virtanen (Finlandia)

< A. Fleming (W. Bryt.) < H.W. Florey (W. Bryt.) < E.B. Chain (W. Bryt., ros.)

G. Mistral (Chile)

C. Hull (USA)

R. Kuhn (Niemcy)

1/2 A. Butenandt (Niemcy) 1/2 L. Ružička (Szwajcaria, chorw.)

nagród nie przyznano

G. de Hevesy (Dania, węg.)

1/2 JB. Sumner (USA) 1 /4 J.H. Northrop (USA) 1/4 W.M. Stanley (USA)

1947

E.V. Appleton (W. Bryt.)

R. Robinson (W. Bryt.)

1948

P.M.S. Blackett (W. Bryt.)

A.W.K. Tiselius (Szwecja)

1949

H. Yukawa (Japonia)

W.F. Giauque (USA)

H.J. Muller (USA)

1/2 B.A. Houssay (Argentyna) < C.F. Cori 1/2 (USA, czes.)
H. Hesse (Szwajcaria)

1/2 E.G. Balch (USA) 1/2 J.R. Mott (USA)

A. Gide (Francja)

1/2 organizacja kwakrów amer. (USA) 1/2 organizacja kwakrów ang. (W. Bryt.)

T.S. Eliot (W. Bryt.) W.H. Faulkner (USA)

nagrody nie przyznano

J. Boyd-Orr (W. Bryt).

Rok

1950

1951

Fizyka

C.F. Powell (W. Bryt.)

<J.D Cockcroft (W. Bryt.) < E.Th. Walton (W. Bryt, irl.)

1/2 E.M. Purcell (USA) 1952 1/2 F. Bloch (USA, szwajc.)

1953

F. Zernike (Holandia)

1/2 W. Bothe (NRF) 1954 1/ M. Born 2 (W. Bryt., niem.)

Chemia

1/2 K. Alder (NRF) 1/2 O.P.H. Diels (NRF)

< E.M. Mc Milian

(USA) < G.Th. Seaborg (USA)

< AJ.P. Martin (W. Bryt.) < R.L.M. Synge (W. Bryt.)

H. Staudinger (NRF)

L.C. Pauling (drugi raz — nagroda pokoju 1962, USA)

Fizjologia lub medycyna
M. Theiler (USA, z Rep. Pd. Afryki)

S. Waksman (USA)

1/2 H.A. Krebs (W. Bryt., niem.) 1/2 F.A. Lipmann (USA, niem.) <J.F. Enders (USA) < F.Ch. Robbins

(USA)

< Th.H. Weller (USA)

Literatura

Nagrody pokoju

B. Russell (W. Bryt.)

R.J. Bunche (USA)

P. Lagerkvist (Szwecja)

L. Jouhaux (Francja)

F. Mauriac (Francja)

A. Schweitzer (Francja)

W.L.S. Churchill (W. Bryt.)

G.C. Marshall (USA)

E. Hemingway (USA)

Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców (instytucja międzynarodowa)

H.K. Laxness (Islandia)

nagrody nie przyznano

J.R. Jiménez (Hiszpania)

nagrody nie przyznano

A. Camus (Francja)

L.B. Pearson (Kanada)

1955

1/2 P. Kusch (USA) 1/2 W.E. Lamb (USA)

1956

< J. Bardeen (USA) <W.H. Brattain (USA) <W.B. Shockley (USA)

1957

< T.D. Lee (USA, chiń.) < Ch.N. Yang (USA, chiń.)

A.R. Todd (W. Bryt.)

D. Bovet (Włochy, szwajc.)

1958


F. Sanger (W. Bryt.)

1/2 J. Lederberg (USA) <(G.W. Beadle 1/2 (USA) <E.L. Tatum(USA)

1959


J. Heyrovský (CSRS)

1/2 A. Kornberg (USA) 1/2 S. Ochoa (USA, hiszp.)

S. Quasimodo (Włochy)

Ph.J. Noel-Baker (W. Bryt.)

W.F. Libby (USA)

< F.M. Burnet (Zw. Austral.) < P.B. Medawar (W. Bryt.)

Saint-John Perse (Francja)

A. Luthuli (Rep. Pd. Afryki, zulus.)

I. Andrić (Jugosławia)

D. Hammarskjöld (Szwecja)

1960

1961

1962

D.A. Glaser (USA)

1/2 R. Hofstadter (USA) 1/2 R.L. Mössbauer (NRF)

L.D. Landau (ZSRR)

V. du Vigneaud (USA)

1/2 C.N. Hinshelwood (W. Bryt.) 1/2 N.N. Siemionow (ZSRR)

M. Calvin (USA)

<J.C. Kendrew (W. Bryt.) < M.F. Perutz (W. Bryt, austr.)

A.H.Th. Theorell (Szwecja)

<W. Forssmann (NRF) < D.W. Richards (USA) < A.F. Cournand (USA, fr.)

G. von Békésy (USA, węg.)


B.L. Pasternak (nagroda nie przyjęta, ZSRR)

J. Steinbeck (USA)

D.G. Pire (Belgia)

L.C. Pauling (pierwszy raz — chemia 1954, Szwecja)

790 nogogłaszczkowce Rok

Fizyka

Chemia

Fizjologia lub medycyna

Literatura

1963

1/2 E.P. Wigner (USA, węg.) 1/2 G. Natta (Włochy) < H.J.D. Jensen 1/2 K. Ziegler 1/2 (NRF) ( NRF) <M. Goeppert-Mayer (USA, niem.)

< J.C. Eccles (Zw. Austral.) < A.L. Hodgkin (W. Bryt.) < A.F. Huxley (W. Bryt.)

J. Seferis (Grecja)

1964

1/2 Ch.H. Townes (USA) < N.G. Basow 1/2 (ZSRR)
D. Crowfoot-Hodgkin (W. Bryt.)

< F. Lynen (NRF) < K.E. Bloch (USA, niem.)

J.P. Sartre (nagroda nie przyjęta, Francja)

R.B. Woodward (USA)

< J. Monod (Francja) < A.M. Lwoff (Francja) < F. Jacob (Francja)

M.A. Szołochow (ZSRR)

R.S. Mulliken (USA)

1/2 F.P. Rous (USA) 1/2 Ch.B. Huggins (USA)

< S. Tomonaga (Japonia) < R.Ph. Feynman 1965 (USA) < J.S. Schwinger (USA)

1966

A. Kastler (Francja)

1967

H.A. Bethe (USA)

1968

L.W. Alvarez (USA)

L. Onsager (USA)

1969

M. Gell-Mann (USA)


1/2 M. Eigen (NRF)

< H. Alfvén 1970

1971

(Szwecja) < L.E.F. Néel (Francja) D. Gabor (W. Bryt., węg.)


L. Leloir (Argentyna)

G. Herzberg (Kanada, niem.)

1/2 Sz.J. Agnon (Izrael) 1/2 N. Sachs (Niemcy, emigrantka)

Nagrody pokoju

1/2 Liga Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża 1/2 Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża (trzeci raz, organizacja międzynar.)

MX. King (USA)

Fundusz Narodów Zjedn. Pomocy Dzieciom (UNICEF, instytucja międzynar.)

nagrody nie przyznano

< R.A. Granit (Szwecja) < H.K. Hartline (USA)
M.A. Asturias (Gwatemala)

nagrody nie przyznano

< R.W. Holley (USA) < H.G. Khorana (USA, ind.) < M.W. Nirenberg (USA)

Y. Kawabata (Japonia)

R. Cassin (Francja)

< M. Delbrück (USA) < A.D. Hershey (USA) < S.E. Luria (USA)

S. Beckett (Irlandia)

< J. Axelrod (USA) < U, von Euler (Szwecja) < B. Katz (W. Bryt.)

A. Sołżenicyn (ZSRR)

N. Borlaug (USA)

P. Neruda (Chile)

W. Brandt (NRF)

E.W. Sutherland (USA)

Międzynar. Organizacja Pracy (ILO) (organizacja międzynarodowa)

W latach 1901-71 przyznano: 65 nagród z fizyki 93 osobom

63 nagrody z chemii 80 osobom

62 nagrody z fizjologii lub medycyny 105 osobom

64 nagrody z literatury 53 nagrody pokoju 67 osobom 55 osobom oraz 12 instytucjom i organizacjom

Uwaga. Ułamki przed nazwiskami laureatów określają przyznane im części nagrody, gdy poszczególne nagrody rozdzielono pomiędzy kilka osób; klamrami objęto nazwiska laureatów nagrodzonych łącznie. Nazwy państw przy nazwiskach tych laureatów nagród z fizyki, chemii i fizjologii lub medycyny, których nagrodzono za osiągnięcia dokonane poza granicami własnych krajów, oznaczają — w odróżnieniu od pozostałych — nie ich państwa macierzyste, lecz państwa, gdzie dokonali owych osiągnięć; przy nazwiskach tych laureatów podano ich narodowość. — Od 1969 Szwedzka Akad. Nauk przyznaje nagrodę im. A. Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Pierwszymi laureatami zostali: R. Frisch (Norwegia) i J. Tinbergen (Holandia); 1970 nagrodę otrzymał P. Samuelson (USA), 1971 — S..Kuznets (USA). nogogłaszczkowce (spawęczald, Pedi-palpi), rząd tropik, i subtropik. pajęczaków; ok. 150 gat.; nogogłaszczki dobrze rozwinięte, zakończone kleszczami lub kolcem; pierwsza para nóg przekształcona w długie czułki; owadożerne; żyją pod liśćmi, kamieniami. nogoprządki (Embioptera), rząd ciepłolubnych owadów; ok. 200 gat.; samice bezskrzydłe, samce mają zwykle 2 pary

skrzydeł; narządy,gębowe gryzące; przechodzą przeobrażenie niezupełne; żyją w jedwabistych rurkach, które budują z wydzieliny gruczołów przędnych. Noguchi [nogući] HIDEYO, 1876-1928, bakteriolog jap.; uzyskał czyste hodowle krętka bladego, wykazał kiłowe zakażenie w porażeniu postępującym. Noguères [noge:r], ośrodek przem. w pd. Francji, na przedgórzu Pirenejów,

w regionie Lacq; wielka huta aluminium, przemysł chemiczny. Noirmoutier [nuarmutjy], m. w zach. Francji, port rybacki na wyspie N.; 4 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor.; przemysł rybny. nok, żegl. wolny koniec drzewc omasztowania statku, z wyjątkiem masztu, tzn. bomu, gafla, rei, bukszprytu itp.

Norfolk 791 nokaut (knock-aut, k.o.), w boksie niezdolność do walki po ciosie przeciwnika przez minimum 10 sek. nokaut techniczny →t.k.o. noks, jednostka natężenia oświetlenia, równa 10-4 1x (luksa). noktowizja, technika wyzyskująca promieniowanie podczerwone do obserwacji obiektów w ciemności. noktowizor, przyrząd umożliwiający widzenie w ciemności dzięki zamianie niewidzialnego podczerwonego promieniowania odbitego od obserwowanych obiektów, lub przez nie emitowanego — w światło widzialne. nokturn, utwór instrumentalny, gł. fortepianowy o formie 3-częściowej, o śpiewnej melodyce; w XVIII w. zbliżony do divertimenta. No-la, przełęcz w Himalajach, na granicy Nepalu i Chin; wys. 5060 m. Nolde EMIL, 1867-1956, niem. malarz i grafik; czołowy ekspresjonista związany z grupą Die Brűcke; kompozycje rel. i symbol.; kwiaty, pejzaże, drzeworyty. Nöldeke [nöl~] THEODOR, 1836-1930, niem. arabista i iranista; prof. uniw. w Strasburgu; prace z języka arab. i historii. nolens volens [łac], chcąc nie chcąc. Noli FAN STYLIAN, ur. 1882, polityk alb., biskup prawosł.; 1924 na czele rządu liberalnego; obalony przez A. Zogu. Noll DIETER, ur. 1927, pisarz niem. (NRD); powieść Przygody Wernera Holta o dojrzewaniu młodego pokolenia Niemców od doświadczeń klęski do budowy socjalizmu; reportaże. nom, w staroż. Egipcie jednostka adm. mająca własną stolicę (siedzibę władz adm.) i ośrodek kultu. noma, szybko postępująca, nieuleczalna zgorzel wargi i policzka, występująca rzadko, gł. u ludzi wyniszczonych; zw. też niesłusznie rakiem wodnym, choć nie ma nic wspólnego z nowotworem. Noma HIROSHI, ur. 1915, pisarz jap.; powieści o tematyce społ. i antyrmiita-ryst. {Strefa próżni). nomadowie, koczujące ludy pasterskie i zbieracko-łow.; gł. w Azji, Afryce, Australii. nomarcha, gr. nazwa naczelnika nomu w staroż. Egipcie. Nome [noum], m. w USA (Alaska), nad M. Beringa; ok. 2 tys. mieszk.; 1898-99 ośr. eksploatacji złota; obecnie ośr. handl. zach. części Alaski. nomenklatura, ogół nazw, zasób terminów; mianownictwo. nomen nescio [łac.] (skrót: NN), „imienia nie znam"; ktoś nieznany. nomen omen [łac], „imię (jest) wróżbą"; brzmienie imienia (nazwiska) kojarzy się z cechą przypisywaną nosicielowi tego imienia (nazwiska). nominacja (mianowanie), prawo akt adm., na podstawie którego następuje zawiązanie stosunku służbowego z pracownikiem państw, na określonym stanowisku. nominalizm, jedno z gł. stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia, przeciwstawne realizmowi pojęciowemu; neguje istnienie realnych odpowiedników pojęć ogólnych (cech, relacji, praw nauki), uznając istnienie jedynie przedmiotów konkretnych. nominalny, istniejący tylko z nazwy; tytularny, formalny. nomina sunt odiosa [łac], „nazwiska są nienawistne"; nie należy wymieniać nazwisk (w pewnych okolicznościach). nominat, osoba mianowana na jakieś stanowisko. nominativus [łac], gram. mianownik. nomisma, złota moneta bizant. o ciężarze ok. 4,5 g, zw. także solidem. nomografia, dział geometrii zajmujący się badaniem własności nomogramów oraz ich sporządzaniem. nomogram, wykres, za pomocą którego można bez obliczeń szybko uzyskać rozwiązanie konkretnego równania; zastosowania w handlu, biurowości, technice.

nomokracja, władza, rządy oparte na poszanowaniu prawa. nomotetyczne nauki, metodol. wg idea-list. metodologii XX w. (W. Windelband, H. Rickert) — nauki zajmujące się formutowaniem praw nauk., w przeciwieństwie do nauk idiograficznych, zajmujących się wyłącznie opisem i wyjaśnianiem jednostkowych faktów. nona, muz. interwał złożony (oktawa+ sekunda), odległość dziewięciu stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. c—d1. nonan C9H20, nasycony węglowodór alifatyczny; występuje w ropie naftowej. non bis in idem [łac], zasada, w myśl której nie wolno dwukrotnie karać za to samo przestępstwo. non causa pro causa [łac], log. błąd polegający na uznawaniu czegoś za przyczynę w sposób nieuzasadniony. nonet, muz.: 1) zespół 9 instrumentalistów; 2) utwór na taki zespół. Nong Khai, m. w pn. Syjamie, w pobliżu granicy z Laosem, ośrodek adm. prow. N.K.; 21 tys. mieszk. (1960). nonilion, nazwa liczby 1054. non iron [non ajərn; ang.], „nie prasować"; oznaczenie tkanin i wyrobów, które po praniu nie wymagają prasowania. noniusz, dodatkowa podziałka kreskowa nacięta na suwaku lub ruchomej części przyrządu pomiarowego, umożliwiająca odczytanie ułamkowej części wartości działki elementarnej. nonkonformista, zwolennik albo wyznawca nonkonformizmu. nonkonformiści, grupa rel. w kościele anglik., która nie przyjęła aktu uniformistycznego 1662, narażając się na pozbawienie praw polit. i publicznych. nonkonformizm, postawa sprzeciwu wobec bezkrytycznego ulegania normom panującym w danej grupie społ. i zachowanie zgodne z tą postawą; przeciwieństwo konformizmu. non multa, sed multum (multum, non multa) [łac], niewiele co do liczby, lecz wiele co do jakości; głęboka treść zawarta w niewielu słowach. Nonni (Nun-ciang), rz. w Chinach, 1. dopływ Sungari; dł. 1170 km; spław drewna; żeglowna od m. Cycyhar. Nono LUIGI, ur. 1924, kompozytor wł.; czołowy przedstawiciel świat, awangardy muz.; muzyka orkiestrowa, wokalna (II canto sospeso na chór), balet Czerwony płaszcz. non omnis moriar [łac], „nie wszystek umrę" (Horacy); będę żył w moich dziełach. nonparel, druk. stopień czcionki równy 6 punktom typograficznym. non scholae, sed vitae discimus [łac], „uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia" (odwrócona myśl Seneki Mł.). nonsens, log. wyrażenie semantycznie (znaczeniowo) bezładne, którego poszczególne części występują w miejscach niezgodnych z ich kategoriami semantycznymi; absurd. non stop [ang.], bez zatrzymywania się; bez przerwy, nieprzerwanie. nonszalancja, niedbałe, bezceremonialne zachowanie się; lekceważący stosunek do otoczenia. nontronit, minerał, uwodniony krzemian żelaza; oliwkowozielony lub brun.; produkt wietrzenia zasadowych skał magmowych bogatych w żelazo. non usus [łac], niestosowanie danego prawa. nony, w kalendarzu rzym. nazwa 5, zaś w miesiącach III, V, VII i X — 7 .dnia. Noordwijk aan Zee [no:rtweik a:n ze:], m. w zach. Holandii, nad M. Północnym; 18 tys. mieszk. (1960); znane kąpielisko, port rybacki. Noordzee Kanaal [no:rtze: ka:na:l], droga wodna w Holandii, dostępna dla statków mor., łączy port Amsterdam z M. Północnym.

Noort [no:rt] ADAM VAN, 1562-1641, malarz flam.; nauczyciel Rubensa i J. Jor-daensa; obrazy rel., portrety. no pasarán! [-ran; hiszp.J, „nie przejdą !" (hasło rzucone przez D. Ibárruri po wybuchu hiszp. wojny domowej 1936). noradrenalina (sympatyna), hormon wytwarzany przez rdzeń nadnerczy; wydziela się także w zakończeniach nerwów współ-czulnych podczas ich drażnienia. Noranda [norändə], m.. w Kanadzie (prow. Quebec); 12 tys. mieszk. (1966); ośr. eksoloatacji rudy miedzi, niklu, srebra, złota; huta miedzi. Norblin JAN PIOTR, 1745-1830, malarz, rysownik i grafik pochodzenia fr.; 1774-1804 w Polsce; rokokowe sceny parkowe, tematy z życia pol. (sejmiki, targi, typy lud. i szlacheckie, wydarzenia współcz.); wywarł wpływ na pol. sztukę. Norden ALBERT, ur. 1904, działacz polit. NRD, publicysta; od 1921 czł. KPD; 1933-45 na emigracji; od 1946 na kierowniczych stanowiskach w NRD; od 1958 czł. Biura Polit. KC SED. Nordenham [no-], m. w NRF (Saksonia Dolna), port nad Wezerą, w pobliżu M. Północnego; 27 tys. mieszk. (1968); fabryka kabli, huta metali nieżelaznych. Nordenskiöld [nu:rdənszöld] ERLAND, 18771932, szwedz. etnolog i podróżnik; prof. uniw. w Göteborgu; znawca kultur Indian Ameryki Pd.; Indianerleben. Nordenskiöld [nu:rdənszöld] (Norden-skjöld) NILS ADOLF, 1832-4901, szwedz. badacz polarny, mineralog i geolog; prof. uniw. w Sztokholmie, czł. AN w Sztokholmie i Petersburgu; podejmował wyprawy na Spitsbergen i Grenlandię; 1878-79 kierował wyprawą, która pierwsza przebyła Przejście Pn.Wsch. (na statku „Vega'). Nordenskiöld [nu:rdənszöld] (Nordenskiöld) NILS OTTO, 1869-1928, bratanek Nilsa Adolfa, szwedz. geolog i polarnik; 1901-03 kierował szwedz. wyprawą antar-ktyczną; prowadził badania w Andach. Nordenskiölda Wyspy [w. nu:rdənszöl-da], archipelag ok. 90 wysp na M. Arktycz-nym (Ros.FSRR); nizinny; roślinność tundrowa. Norderney [-nai], wyspa na M. Północ nym, w grupie2 W. Wschodniofryzyjskich (NRF); 26 km , 9,3 tys. mieszk. (1967); kąpieliska. Nordhausen [northauzən], m. w zach. części NRD, u stóp Harzu; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., rmetal., spożywczy. Nordheim [nu d-] ARNB, ur. 1931, kompozytor norw., przedstawiciel eur. awangardy muz.; utwory orkiestrowe (Kathar-sis), kameralne, sceniczne, balet telewizyjny Kimaere, muzyka elektroniczna. Nordhorn [nort-], m. w NRF (Saksonia Dolna); 42 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Nordkapp [nu:rdkap-] →Północny Przylądek. Nordkyn [nu:rdki:n] (Kinnarodden), skalisty przylądek na Płw. Skandynawskim (Norwegia), najdalej na pn. wysunięty punkt lądu eur.; 71°08'N, 27°40'E. Nördlingen [nördlyŋən], m. w NRF (Bawaria); 14 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., metal.; zespół zabytkowy. 1634, w czasie wojny trzydziestoletniej, klęska wojsk szwedz. w bitwie z wojskami cesarskimi. Nordström [nu:rdström] LUDVIG, 1882-1942, pisarz szwedz.; głosił ideę zjednoczenia świata w wyniku rozwoju cywilizacji; powieści, opowiadania. nordyczny typ, jeden z typów antropologicznych białej odmiany człowieka; pigmentacja skóry, oczu i włosów jasna; włosy faliste; twarz wydłużona, wąska, z wydatnym nosem i bródką; Islandia, tereny wokół M. Północnego i M. Bałtyckiego. Norfolk [no:rfək] THOMAS HAWARD, książę, 1536-72, przywódca ang. spisku katolików przeciw Elżbiecie I; zamierzał

792 Norfolk uwolnić i poślubić Marię Stuart; stracony. Norfolk [no:rfək], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); 5,3 tys. km2, 603 tys. mieszk. <1968); pow. nizinna; dominuje rolnictwo: uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukr., hodowla bydła; rybołówstwo; u wybrzeży bogate złoża gazu ziemnego; rgł. m. i ośr. adm. Norwich. Norfolk [no: fək], wulkaniczna wyspa na O. Spokojnym, należy do stanu aus-tral. Nowa Pd. Walia; 36 km2, 1,4 tys. mieszk. (1969); turystyka; gł. miejscowość Kingston. Norfolk [no:rfək], m. w USA (Wirginia), ważny port (gł. wywóz węgla) nad O. Atlantyckim; 268 tys. mieszk. (1970). zespół miejski N.-Portsmouth 646 tys. (1967); przemysł stoczn., samoch., chem., drzewny; ośr. handlowy. „Norge" [norgiə], sterowiec, na którym 1926 R. Amundsen, L. Ellsworth, U. Nomie (konstruktor „N.") i 12 in. członków wyprawy dokonali przelotu ponad Biegunem Pn. Norikum, w starożytności kraina w Alpach wsch., zamieszkana przez Ilirów, w IV-III w. p.n.e. — Celtów (m.in. Nori-ków), twórców państwa plemiennego; ok. 15 p.n.e. podbite przez Rzym, ok. 600 n.e. — przez Słowian i Awarów. norito, recytacje rytualne w jap. kulcie shinto, formuły modlitewne i zaklęcia; najstarszy zabytek języka japońskiego. norka europejska (nurka, Mustela lutre-ola) drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. do 43 cm i ogona do 19 cm; żyje nad wodami; w Polsce wytępiona; futro cenne; większe znaczenie ma norka amerykańska. norka amerykańska (wizon, Mustela vi~ son), amer. drapieżnik z rodziny łasicowatych; od XIX w. hodowany powszechnie dla cennego futra; otrzymano liczne odmiany barwne. norma: 1) przyjęta miara, rozmiar, ilość; 2) zasada, przepis, wzór; najczęściej dokument techn.-prawny określający jednoznacznie wymagania jakościowe lub ilościowe odnośnie do przedmiotu n., np. właściwości wytwarzanego przedmiotu, czasu pracy. norma, filoz. w etyce zasada postępowania — nakaz (zakaz) określonego zachowania w danej sytuacji, Wyznaczająca obowiązki i powinności, formułowana na podstawie obowiązujących ocen i wartości moralnych. norma bezwzględnie obowiązująca (ius cogens), norma nie dopuszczająca odmiennego uregulowania przez adresatów kwestii przez nią unormowanej. norma branżowa, norma pracy obowiązująca dla analogicznych robót wykonywanych w kilku przedsiębiorstwach należących do tej samej branży. norma czasu, ilość czasu niezbędna do wykonania jednostki wyrobu. norma dozwalająca, norma upoważniająca adresata do określonego zachowania; skorzystanie z upoważnienia zależy od woli adresata normy. norma ilościowa (norma wyrobu), ilość wyrobów wyznaczona do wykonania w jednostce czasu. norma jednolita, norma pracy powszechnie obowiązująca w zakresie takich samych robót wykonywanych w różnych działach gospodarki narodowej. norma kolizyjna, przepis międzynar. prawa prywatnego wskazujący system prawny, w którym należy poszukiwać rozwiązania prawnego dla zdarzenia zawierającego element obcy. normalizacja: 1) uregulowanie, doprowadzenie do normalnego stanu; 2) standaryzacja — opracowywanie i wprowadzanie jednolitych norm, zwł. przem.; m.in. upraszcza produkcję i zapewnia zamienność produkowanych wyrobów. „Normalizacja", miesięcznik wydawany od 1930 w Warszawie, organ Pol. Komitetu Normalizacyjnego; czasopismo

nauk.-techn. omawiające problemy ekon., techn. i prawno-organizacyjne związane z działalnością normalizacyjną w kraju i za granicą. normalizowanie (wyżarzanie normalizujące), obróbka cieplna polegająca na wyżarzaniu stali w celu uzyskania równomiernej, rozdrobnionej struktury i wyrównania własności mechanicznych. normalna, mat. →prostopadła. normalna płaszczyzna, płaszczyzna przecinająca daną linię lub powierzchnię pod kątem prostym. normalne ogniwo →Westona ogniwo. normalny: 1) zgodny z normą, wzorem, przepisem; zwykły, przeciętny; 2) zdrowy psychicznie, będący w pełni władz umysłowych (o ludziach). normalny rozkład (rozkład Gaussa), Jeden z najczęściej występujących rozkładów prawdopodobieństwa, pojawia się wszędzie tam, gdzie na wynik obserwacji (pomiaru) ma wpływ wielka ilość niezależnie działających czynników, z których każdy oddzielnie ma jedynie znikomy wpływ (np. długość liści określonego drzewa lub wielkość błędu popełnianego przy pomiarach mają r.n.). normalny roztwór, chem. roztwór zawierający 1 gramorównoważnik substancji rozpuszczonej w 1 1 roztworu. Norman [no:rmən], m. w USA (Oklahoma), w zespole miejskim Oklahoma City; 50 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; uniwersytet. norma nakazująca, norma prawna zobowiązująca (pod rygorem sankcji) adresata do określonego zachowania. Normand [-mã], rodzina fr. konstruktorów okrętowych: AUGUSTIN (1792-1871), zbudował 1842 parową fregatę „Napoleon" z pędnikiem śrubowym, najszybszy wówczas okręt na świecie; jego syn BENJAMIN (1830-88), ulepszył okrętowe parowe silniki tłokowe, wprowadzając 3-krotne rozprężenie. Normandia (Normandie), kraina hist. w pn.zach. Francji, nad kanałem La Manche; nizinna, pagórkowata; hodowla bydła; uprawa jabłoni, zbóż, warzyw, roślin pastewnych; wydobycie rud żel.; rozwinięta gospodarka mor.; gł. ośr. przem.: Rouen, Hawr, Cherbourg, Caen. — W 911 podbita przez Normanów (stąd nazwa), odtąd lenno korony fr.; od 1066 (Wilhelm Zdobywca) do 1204 złączona politycznie z Anglią, następnie odzyskana przez Francję; teren działań woj. w czasie wojny stuletniej (1419-50 w rękach Anglików). 1944 (VI-VIII) operacja desantowa morsko-powietrzna aliantów zach. („Overlord"), która zapoczątkowała inwazję i utworzenie drugiego frontu; udział jednostek pol. (1 dyw. pancernej, lotnictwa, marynarki woj.); końcową fazą tej operacji była bitwa pod Falaise. „Normandie" [-mãdi], fr. parowiec transatlantycki, zbudowany 1935; b. nowoczesny, z napędem turboelektr.; 83 423 BRT, prędkość 32 węzły, zabierał 1972 pasażerów; spłonął 1942 w Nowym Jorku podczas przebudowy dla celów wojennych. Normandzkie Wyspy (Channel Islands), grupa wysp w kanale La Manche, część terytorium W. Brytanii; 195 km2, 116 tys. mieszk. (1968); gł. wyspy: Jersey, Guern-sey; warzywnictwo, hodowla bydła; turystyka. Normandzki Półwysep →Cotentin. Normann WILHELM, 1870-1939, chemik niem.; wynalazł i opatentował 1902 metodę utwardzania (uwodorniania) tłuszczów, mającą znaczenie m.in. w produkcji margaryny. Normanowie, nazwa nadawana w zach. Europie mieszkańcom Skandynawii i Jut-landii w okresie ich zdobywczych wypraw w VHI-XI w.; od IX w. na podbitych ziemiach N. tworzyli państwa: N. duńscy — na wybrzeżu Niemiec i Francji (Norman-

dia), pd. Italii, Sycylii, Anglii; N. norwescy — m.in. na Islandii, w części Szkocji i Irlandii; N. szwedzcy (Waregowie) — docierali na Ruś i do posiadłości bizantyjskich.r Norman Wells [no: mən uelz], osiedle w Kanadzie (Terytoria Pn.-Zach.), nad rz. Mackenzie; wydobycie ropy naftowej. norma pracy, czas potrzebny do wykonania określonej pracy w określonych warunkach organizacyjno-technicznych. norma prawna, reguła zachowania skonstruowana na podstawie obowiązującego prawa (np. przepisu), zabezpieczona sankcją przymusu państwowego. norma przedstawicielska, konstytucyjne lub ustawowe określenie liczby mieszkańców lub wyborców przypadających na 1 mandat w organie przedstawicielskim, co służy zapewnieniu zasady równości. norma sankcjonowana, norma określająca, jak adresat powinien zachować się w określonych przez nią warunkach. norma sankcjonująca, norma określająca, jak winien zachować się organ państwa w przypadku, gdy adresat nie zastosuje się do zakazu lub nakazu zawartego w normie. norma statystyczna, norma pracy oparta na faktycznym zużyciu czasu na wykonanie danej operacji. norma technicznie uzasadniona, czas pracy rzeczywiście niezbędny do wykonania określonej pracy w warunkach prawidłowej organizacji i metod pracy i właściwych kwalifikacji robotnika. normatyw, wzór, wskaźnik norm, zgodnie z którymi ma być wykonana dana praca. normatyw, ekon. planowo ustalona niezbędna dla prawidłowej działalności przedsiębiorstwa ilość określonych środków. normatyw czasu, określenie czasu niezbędnego do wykonania poszczególnego elementu operacji (roboty), tj. czasu: wykonania, obsługi, przygotowawczo-zakończeniowego, zużywanego na fizjol. potrzeby. normatywizm, kierunek teorii państwa i prawa, stworzony przez H. Kelsena, sprowadzający pojęcia prawa i państwa do pojęć normy i systemu prawa; eliminuje z prawoznawstwa rozważania socjol., psy-chol., hist. i polityczne. normatywne nauki, wg trad. metodologii — nauki uznające za swe gł. zadanie ustalanie tego, co być powinno (norm), a nie tego, co jest; współcześnie struktura n.n. jest przedmiotem dyskusji. normatywny: 1) ustalający normy, reguły, przepisy; 2) podlegający normom, zgodny z normą. normatyw urbanistyczny, przepisy i wskaźniki techn.-ekon., zalecane w planowaniu przestrzennym, które określają wzajemne związki między terenem a zabudową i użytkownikami, warunki i normy wyposażenia inżynierskiego oraz wymagania funkcjonalne, użytkowe i techn. lokalizacji obiektów budowlanych. norma względnie obowiązująca (ius dispositivum) norma mająca zastosowanie wówczas, gdy jej odresaci nie uregulują wg swojej woli kwestii, której norma dotyczy. norma zakazująca, norma prawna zabraniająca adresatowi określonego zachowania; n.z. przewiduje najczęściej sankcję pod postacią kary. norma zakładowa, norma pracy obowiązująca dla operacji (robót) wykonywanych w danym przedsiębiorstwie. normit, błonnik z ziaren pszenicy z dodatkiem substancji smakowych i rozpulchniających; środek hamujący łaknienie. normowanie, wprowadzanie i stosowanie norm, np. wskaźników dla oceny działalności gosp., czasu niezbędnego na wykonanie określonej czynności lub pracy. normowanie pasz, zootechn. ustalanie składu i wielkości dawek paszowych dla określonych kategorii zwierząt.

Noskowski 793 normowanie pracy, ekon. ustalanie ilości czasu niezbędnie potrzebnego do wykonania określonej czynności lub wyrobu. normy rozwojowe, dopuszczalne wartości dolne i górne cech dzieci i młodzieży, ustalane empirycznie dla różnego wielcu i różnych populacji; np. n.r. wysokości, ciężaru ciała. nornica ruda (Clethrionomys glareolus), eurazjat., drobny gryzoń z rodziny nor-ników; szkodnik w szkółkach i młodnikach leśnych. norniki (polniki, Microtinae), drobne gryzonie; ok. 90 gat., w Polsce 9; żerują częściowo pod ziemią; szybko się mnożą, stąd groźne szkodniki upraw; strefa u-miarkowana i chłodna pn. półkuli. Norny, mit. germ. 3 potężne boginie przeznaczenia, siostry: Urd, Werdandi i Skuld (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość); rządziły losem bogów i ludzi, przepowiadały go przy urodzeniu. Norodom I, 1835-1904, król Kambodży od 1859; 1863 przyjął fr. protektorat; przeniósł stolicę do Phnom Penh; 1887 włączenie Kambodży do Unii Indochińskiej. Norodom Sihanouk, książę, ur. 1922, król Kambodży 1941-55; abdykował na rzecz ojca, Norodoma Suramarita; 1960 po śmierci ojca nie wstąpił na tron i objął funkcję prezydenta; zwolennik polityki neutralności; 1970 obalony w wyniku reakcyjnego przewrotu. norowce (norniki), psy myśliwskie ułożone do wypłaszania zwierzyny z nor na strzał myśliwego; należą do nich jamniki i teriery (gł. szorstkowłose). Norresundby [-bü:], m. w Danii (pn. Jutlandia), nad Lim Fjordem, naprzeciw m. Alborg; 23 tys. mieszk. (1968). Norris [-rys] FRANK, 1870-1902, pisarz amer., przedstawiciel naturalizmu; powieści o walce człowieka i sił przyrody z potęgą kapitału (Potęga giełdy, Ośmiornica). Norrish [-rysz] RONALD GEORGE, ur. 1897, chemik bryt.; czł. Royal Society, PAN; badania w dziedzinie fotochemii gazów, kinetyki reakcji chem., spalania, polimeryzacji; nagr. Nobla. Norrköping [norśö:pin], m. i port w pd.wsch. Szwecji, nad M. Bałtyckim; 95 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przem. (gł. przemysł włók., maszyn.). Norrland, kraina obejmująca pn. część Szwecji; wydobycie rud żel. i metali nie-żel.; lasy, przemysł papiern., drzewny, wielkie elektrownie wodne. Norsk Telegrambyrá [noszk -grambü:-ro], norw. niezależna agencja prasowa, Oslo; od 1918 akcjonariuszami wyłącznie wydawnictwa prasowe. North [no:rt] FREDERICK, 1733-92, polityk bryt.; 1770-82 premier; rzecznik bezkompromisowej polityki wobec kolonii ang. w Ameryce Północnej.r Northam [no: dəm], m. w Australii (Australia Zach.), na wsch. od Perth; 7,4 tys. mieszk. (1966); węzeł kolejowy. Northampton [no:rtämptən], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Nerthamptonshire; 124 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, maszyn., skórz., spożvwczv Northcliffe [no:rtklyf] →Harmsworth Alfred Charles. Northeim [-haim], m. w NRF (Saksonia Dolna), na przedgórzu Harzu; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók.; węzeł kolejowy. Northrop [no:rtrəp] JOHN HOWARD, ur. 1891, biochemik amer.; prof. uniw. kalifornijskiego; wyodrębnił pepsynę w postaci krystal.; wyizolował bakteriofagi; nagr. Nobla. North Uist [no:rt ju:yst], wyspa u wybrzeży W. Brytanii (Szkocja), w grupie Hebrydów Zewnętrznych. Northumberland [no:rtambərlənd], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); 5,2 tys. km2 822 tys. mieszk. (1968); część wsch. gł. nizinna, na zach. wzgórza Cheviot;

hodowla owiec; wydobycie węgla kam.; okręg ska, zintelektualizowana liryka (cykl Va-deprzem. Tyneside; ośr. adm. Newcastle- (up) on- mecum); poematy (Promethidion), utwory dram. (Kleopatra), nowele, filoz. eseje Tyne. Northwich [no:rtuycz], m. w W. Brytanii wspomnieniowe. Norylsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, w (Anglia); 19 tys. mieszk. (1966); eksploatacja Kraju Krashojârskim,jedno z najdalej na pn. soli kam. (solanki); przemysł chemiczny. Nortona przekładnia, przekładnia zębata położonych miast świata; 136 tys. mieszk. umożliwiająca różne przełożenia przy obróbce (1970); ośr. wydobycia i hutnic-twa metali gwintów na tokarce; składa się z szeregu kół nieżel. (miedź, nikiel, kobalt). Norymberga (Nürnberg), m. w NRF zębatych osadzonych obok siebie na jednym wałku i pary kół zębatych osadzonych w (Bawaria); 467 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny, elektrotechn., metal., środków odchylno-przesuwnej kołysce na drugim wałku. Nortumbria, średniow. królestwo an- transportu, spoż.; ośr. handl., kult., nauk. i glosaskie (np. Anglia); w VII w. hegemonią nad turyst.; muzea; zamek (XI, XII, XV-XVI w.), innymi państwami anglosaskimi, utracona w got. kościoły (św. Se-balda, św. Wawrzyńca, NMP), fragmenty murów miejskich (XIV-XV, VIII w. na rzecz ru Mercji. Norwalk [no: o:k], m. w USA (Kalifornia), XVI w.). norymberskie procesy: 1) główny proces w zespole miejskim Los Angeles; 91 tys. przed Międzynar. Trybunałem Wojsk, w mieszk. (1970); funkcje gł. miesz-kaniowe Norwalk [no:ruo:k], m. w USA (Con- Norymberdze (1945-46) przeciwko przynecticut), nad O. Atlantyckim; 79 tys. mieszk. wódcom hitlerowskim uznanym za gł. zbrodniarzy woj.; 2) 12 procesów przed amer. (1970); różnorodny przemysł. Norwegia (Norge, Królestwo Norwegii), trybunałami wojsk, w Norymberdze (1946-48) państwo w pn. 2Europie na Płw. Skandynawskim; przeciwko kierownikom organizacji i instytucji 324,2 tys. km , 3,8 mln mieszk. (1969); stol. hitlerowskich. Oslo, inne gł. m.: Bergen, Trondheim; dzieli się norymberskie ustawy, hitlerowskie prana 18 okręgów i 2 miasta wydzielone; j.u. wodawstwo rasistowskie skierowane przeciwko norweski. Powierzchnia wyżynno-górzysta; Żydom, ogłoszone 1935 w Norymberdze. lodowce; wybrzeże fiordowe; klimat chłodny noryt, magmowa skała głębinowa, odmiana łagodzony wpływem Prądu Zatokowego. Kraj gabra; materiał drogowy i dekoracyjny. przem.-roln., gospodarka silnie związana z norzyca, zespół schorzeń kłębu konia, morzem; wydobycie pirytów, rud żel. i metali związanych z odsednieniem; prowadzi do nieżel.; rozwinięta energetyka (elektrownie powstawania przetok ropnych („nory") w wodne), elektrometaľurgia, elektrochemia, kłębie, martwicy powięzi, kaletek maziowych, przemysł stoczn., drzewny, papiern.; chrząstek, kości itp. rybołówstwo; hodowla bydła typu mlecznego; nosacizna, zakaźna i zaraźliwa bakteryjna flota handl.-mor., jedna z największych na choroba zwierząt gł. nieparzysto-kopytnych, świecie; gł. porty: Oslo, Narvik, Bergen. — obejmująca błonę śluzową nosa, krtani, Państwo powstałe w XI w. ze zjednoczenia tchawicy, także płuca i węzły chłonne; ropny drobnych królestw; w średniowieczu związane z wyciek z nosa, kaszel, obrzęki podskórne, Danią i Szwecją (m.in. unia kalmarska 1397- wychudzenie. 1523), następnie unia z Danią (faktycznie całko- nosacz (Nasalis larvatus), roślinożerna wita zależność); od 1814 związana ze Szwecją małpa wąskonosa z Borneo; dł. do 70 cm i (formalnie unia personalna, konstytucja); od tyleż ogona; nos miękki, zwisający, szczególnie 1905 niezależna, dziedziczna monarchia długi u samców. konstytucyjna; w I wojnie świat, neutralna, w II Nosaka SANZO, ur. 1892, działacz jap. ruchu — 1940-45 okupowana przez Niemcy (ruch robotn.; 1922 współzałożyciel Ko-munist. Partii Japonii; 1940-45 współtwórca Jap. Ligi oporu); czł. ONZ od 1945; od 1949 w NATO. Norwerth EDGAR ALEKSANDER, 1884-1950, Wyzwoleńczej; od 1958 przewodn. KC architekt; prof. Instytutu Inżynierii Cyw. w Komunist. Partii Japonii. Nosal, szczyt w pasie reglowym wsch. części Leningradzie, następnie Polit. Warsz.; przedstawiciel funkcjonalizmu; budynki ĆIWF Tatr Zach.; 1206 m; wyciąg krzesełkowy. nosce te ipsum [łac], „poznaj samego siebie" (obecnie AWF) w Warszawie. norweska agencja prasowa →Norsk Te- (tłumaczenie gr. napisu na świątyni Apolla w Delfach). legrambyrá. Nosek STEFAN, 1909-66, archeolog; badacz norweska kombinacja, sport →kombinacja neolitu oraz pradzieiów Lubelszczyzny i klasyczna. Norweska Partia Pracy (Det Norske Ar- Małonolski; prof. IHKM PAN; Zarys beiderparti, DNA), socjaldemokr., największa archeologii Małopolski, nosicielstwo, med. stan, w którym osobnik partia norw.; zał. 1887; od 1965 w opozycji. Norweskie Morze, część O. Atlantyckiego, zdrowy, lecz zakażony lub po przebyciu między Płw. Skandynawskim a Szet-landami, choroby, rozprzestrzenia zarazki z kałem, W. Owczymi, Islandią, wyspą Jan Mayeni W. moczem, z oddechem; n. bywa groźne w wielu Niedźwiedzią; pow. 1383 tys. km2, głęb. do chorobach, gł. w durze brzusznym, cholerze, 4487 m, zasolenie 34-35,2‰; gł. porty: czerwonce pełzakowatej i bakteryjnej. nosidło (koromysło), narzędzie ułatwiające Trondheim, Narwik. norweski język, z grupy skand, języków dźwiganie ciężarów; drąg nakładany na germ., dwie równouprawnione odmiany: wsch. ramiona, u którego końców zawiesza się riksmâl (bokmâl) i zach. landsmâl (nynorsk); ładunek o jednakowej wadze. nosiwo, materiał przenoszony przez uzabytki lit. od XII w. Norwich [norydż], m. w W. Brytanii rzadzenie transportowe. Noske GUSTAV, 1868-1946, polityk niem.; (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Norfolk; 119 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., skórz.-obuwn., prawicowy socjaldemokrata; 1918-19 czł. metal., odzieżowy; ośr. handl. regionu roln.; Rządu (następnie Rady) Pełnomocników Lud.; węzeł kol.; uniw.; romańska katedra (XI w.), minister Reichswehry, przyczynił się do zamek (XII w.) — obecnie muzeum; stłumienia rewol. wystąpień 1919-20. Noskiewicz JAN, 1890-1963, zoolog; prof. zabytkowe budowle (XIV-XV w.). Norwich [no:ruycz], m. w USA (Con- uniw. we Lwowie i Wrocławiu; red. „Polskiego necticut), w zespole miejskim New London; 41 Pisma Entomologicznego"; prace z entomologii tys. mieszk. (1970); przemysł metal., i zoogeografii. Noskowski WITOLD (pseud. Taper), 1874włókienniczy. Norwid CYPRIAN KAMIL, 1821-83, poeta i 1939, dziennikarz, krytyk teatr, i muz.; wraz z plastyk; długo zapoznany, „odkryty" przez Boyem autor szopek Zielonego Balonika, którego był współzałożycielem. Młodą Polskę (Miriam); nowatorNoskowski ZYGMUNT, 1846-1909, kompozytor, pedagog; 3 symfonie, pierwszy pol.

794 nosorożce potemat symf. Step, uwertura koncertowa Morskie Oko, opery, kantaty, utwory kameralne, pieśni. nosorożce (Rhinocerotidae), rodzina dużych ssaków nieparzystokopytnych; 5 gat.; w okolicy nosowej 1 lub 2 rogi; roślinożerne; nocne; stepy w Afryce i dżungle w południowowsch. Azji; w plejstocenie żył na terenie Eurazji n. włochaty (Coe-lodonta antiquitatis). nosowa jama, siedlisko receptorów węchu kręgowców lądowych; także początek dróg oddechowych; u większości ssaków i człowieka z j.n. łączą się zatoki przy-nosowe. nosowa kość, kość mózgoczaszki, u człowieka tworząca zrąb nosa zewnętrznego. nosówka, zaraźliwa choroba wirusowa gł. psów, norek, lisów, też wilków, często śmiertelna; nieżyt spojówek, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, często wysypka skórna; porażenia, drgawki; szczepienia ochronne. Nossack [-sak] HANS ERICH, ur. 1901, pisarz niem. (NRF); wpływy Camusa, Kafki i surrealizmu; powieści (Najpóźniej w listopadzie), nowele, eksperymentalne sztuki teatralne. Nossi-Bé [nosi by], wyspa pochodzenia wulkanicznego w Kanale Mozambickim; należy do Rep. Malgaskiej; 337 km2, ok. 20 tys. mieszk.; gł. m. Hell-Ville; uprawa trzciny cukr., wanilii, ryżu, kawy. nostalgia, tęsknota za ojczyzną. Nostradamus (Michel de Nostre-Dame), 1503-66, fr. lekarz i astrolog; lekarz przyboczny Karola IX; zasługi w zwalczaniu dżumy; autor przepowiedni Centuńes as-trologiques. nostryfikacja, uznanie zagr. dyplomu, tvtułu lub stopnia nauk. albo zawodowego za równoważny z krajowym. nostrzyk (Melilotus), jednoroczna lub dwuletnia roślina miododajna z rodziny motylkowatych; w Polsce 4 gat., z nich uprawia się na paszę: n. biały (M. albus) i n. żółty (n. lekarski, Af. officinalis), zawierający w zielu (leczniczym) kumarynę. nośna fala, przebieg nośny sinusoidalnie zmienny. nośna siła, składowa siły aero- lub hydrodynamicznej . nośnia, element lub urządzenie, na którym spoczywa materiał przenoszony przez urządzenie transportowe; dostosowana do konstrukcji urządzenia transportowego i rodzaju ładunku; np. platforma samochodu, wózka albo taśma przenośnika. nośnik, ogólnie dowolny czynnik, element lub urządzenie niosące inny element, urządzenie lub informację; n. transportowe — dalekie (np. koleje, samochody, samoloty, statki) oraz bliskie (np. dźwignice, przenośniki); n. informacji (np. taśma magnet. lub perforowana, nośna fala elektromagnet.). nośność, zdolność urządzenia transportowego do unoszenia ciężarów, zależna od jego konstrukcji; w dźwignicach zw. udźwigiem. nośność statku (deadweight), symbol DWT lub TDW, maksymalny dopuszczalny ciężar ładunku paliwa i zapasów w tonach, jaki można załadować na statek wodny, wyznaczony dopuszczalnym zanurzeniem statku, wskazanym znakiem wolnej burty. nośny przebieg, przebieg elektr. lub elektromagnet. wykorzystywany do przenoszenia informacji; informację wprowadza się dokonując modulacji p.n. NOT →Naczelna Organizacja Techniczna. nota: 1) oficjalne pismo urzędowe; w stosunkach międzynar. — pismo rządu jednego państwa do drugiego; 2) ocena czyjejś pracy; opinia. notabene [łac] (skrót: nb.), „zauważ dobrze"; do tego, w dodatku; nawiasem mówiąc.

notable, doradcy król. we Francji w XIVXVIII w., powoływani spośród szlachty, kleru, mieszczan; potocznie znakomici obywatele miasta, regionu itp. notacja logiczna, zbiór symboli (symbolicznych oznaczeń) stosowanych zamiast wyrażeń mowy potocznej we wzorach logiki formalnej, zastępujących zaś zwł. tzw. logiczne stałe i zmienne. notacja muzyczna, system znaków do zapisu utworów muz.; obecnie stosowana składa się z zasobu znaków (pięciolinia, klucze, nuty, pauzy, znaki chromatyczne, metryczne, taktowe) oraz określeń słownych dotyczących dynamiki, agogiki, frazowania i in. nota dyplomatyczna, forma pisma dyplomatycznego, stosowana w korespondencji międzynarodowej. notariat, organ państw, w Polsce czuwający nad bezpieczeństwem obrotu prawnego i jego zgodnością z obowiązującym prawem. notariusz, mianowany pracownik Państw. Biura Notarialnego upoważniony m.in. do sporządzania aktów notarialnych, testamentów, protestów weksli i czeków i in. notatka, krótki tekst zapisany w celu zapamiętania czegoś (np. treści wykładu); kartka z takimi zapiskami; krótka wzmianka w prasie. „Notatki Płockie", kwartalnik wydawany od 1956, organ Płockiego Tow. Nauk., poświęcony dziejom Płocka i regionu. nota werbalna, jedna z form noty dyplomatycznej, używana w sprawach bieżących mniejszej wagi; n.w. nie zawiera podpisu. nota zwykła, jedna z form noty dyplomatycznej, używana w sprawach ważnych, jako najbardziej oficjalna. Nöteborg [nö:təborj] (obecnie Pähki-nässari, m. w Finlandii), 1323 traktat między Szwecją i Nowogrodem W.: ustalenie wsch. granicy Finlandii. Notecka Pradolina (pradolina toruńskoeberswaldzka), równoleżnikowe obniżenie przecinające pojezierza; odprowadzała wody na z ach. w okresie zlodowacenia bałtyckiego; obecnie P.N. płynie Wisła (od Torunia do Bydgoszczy), Brda, Noteć, Warta. Noteć, rz., pr., najdłuższy dopływ Warty; powstaje z połączenia N. Wsch. i N. Zach.; dł. (od2 źródeł N. Wsch.) 361 km, dorzecze 17 240 km ; gł. dopływy: Gwda, Drawa; wraz z Kanałem Bydgoskim i Wartą tworzy drogę wodną Wisła-Odra; połączona z Wartą — Kanałem Warta-Gopło. Notker Labeo (zw. Teutonicus), ok. 9521022, mnich niem. z St. Gallen; tłumacz Psałterza i dzieł staroż. na język niem., przyczynił się znacznie do jego rozwoju. Noto, m. we Włoszech (Sycylia); 26 tys. mieszk. (1961). Notodden [no:tu-], m. w pd.-wsch. Norwegii; 14 tys. mieszk. (1969); ważny ośr. przemysłu elektrochem. i papierniczego. notofagus (Nothofagus), drzewo lub krzew półkuli pd.; niektóre gat. dostarczają wartościowego, b. twardego drewna; n. zwany jest też bukiem południowym. Notogea, jeden z gł. obszarów zoo-geogr., obejmujący krainę australijską. notoryczny, powtarzający się lub postępujący stale w pewien ujemny sposób; nagminny, niepoprawny. Notre Dâme [notrədąm], katedra w Paryżu, na wyspie Cité, jeden z najwspanialszych zabytków architektury wczesnogot. (XII, XIII, XVII-XIX w.). Nottingham [notyŋəm], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. àdm. hrabstwa Not-tinghamshire; 305 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. (słynne koronki), farm., tytoniowy, rowerowy, maszyn., odzieżowy; węzeł komunik ; uniwersytet.

notyfikacja, powiadomienie wystawcy czeku o odmowie zapłaty czeku przez trasanta. notyfikacja, podanie do wiadomości innemu państwu (lub państwom) jakiegoś faktu lub poglądu; państwo ma obowiązek dokonać n. o zmianie głowy państwa, o rozpoczęciu blokady, o zawłaszczeniu ziemi niczyjej, państwom neutralnym — o rozpoczęciu wojny. noty Seneki →tachygrafia. Noulet [nule] ÉMILIE, ur. 1899, hol. pisarka, historyk literatury i wydawca; czł. Akad. Król.; studia lit. o S. Mallarmém, P. Valérym, A. Rimbaudzie. noumenon →„rzecz sama w sobie". Nouveau [nuwo] GERMAIN, 1851-1920, poeta fr.; poezje miłosne, w późniejszym okresie przeniknięte mistycyzmem, poematy religijne. nouveau riche [nuworisz; fr.] →nuworysz. „nouveau roman" [nuwo romã; fr.] → „nowa powieść". „Nouvelle Revue Française, La" [la nuwel röwü frãse:z], fr. miesięcznik lit., zał. 1909, wydawany przy współpracy najwybitniejszych pisarzy. „Nouvelles de Pologne" [nuwel döpo-loń], pierwsze pol. pismo na Węgrzech, właściwie litografowany biuletyn z serwisem prasowym; wydawany 1871 w Peszcie. Novae (Nowe, obecnie w miejscowości Styklen, koło m. Swisztow, pn. Bułgaria), archeol. na pocz. I w. warowny obóz rzym., w IV w. miasto, zniszczone ostatecznie VI/VII w.; resztki murów obronnych, budowli, akweduktów; inskrypcje, ceramika, monety. Nova Friburgo, m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro); 50 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. Nova Goa →Pańdżim. Nova Iguaçu [n. iguasu], m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro); 458 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., chem., spożywczy. Novák VITĚZSLAV, 1870-1949, czes. kompozytor i pedagog; symfonie, poematy symf., uwertury; Suita słowacka, Suita południowoczeska, utwory kameralne, kantaty, opery i balety. Novak VJENCESLAV, 1859-1905, pisarz chorw.; realist. powieści gł. z życia mieszczaństwa; opowiadania. Nováková TERÉZA, 1853-1912, pisarka czes.; realist. powieści współcz. i hist. z życia w schodnio czes. wsi; opowiadania. Novaký, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); 5 tys. mieszk. (1961); ośr. wydobycia węgla brun., elektrownia cieplna, przemysł chemiczny. Nova Lima, m. w Brazylii (Minas Ge-rais); 21 tys. mieszk. (1960); kopalnia złota (Morro Velho). Novalis (właśc. Friedrich Leopold von Hardenberg), 1772-1801, poeta niem.; wybitny przedstawiciel wczesnego romantyzmu; wyznawca „magicznego idealizmu", przyznającego realność światu marzeń; liryka (Hymny nocy), fragmenty powieści. Nova Lisboa [n. lizboa], m. w środk. Angoli; 37 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł metal., cementowy, spożywczy. Nova Polonia, hist. nazwa zespołu osad pol. w Brazylii pod Kurytybą (Orleans, S. Ignacio, Dom Pedro, Lamenha, Abran-ches, Tomas Coelho i in.). Novara, m. we Włoszech (Piemont), ośrodek adm. prow. N.; 98 tys. mieszk.. (1968); przemysł włók., spoż., chem., maszynowy. 1513 klęska wojsk fr. w bitwie z wojskami Maksymiliana Sforzy. Novarro RAMON (właśc. R. Samaniegos), 1899-1968, amer. aktor film., pochodzenia meksyk.; świat, popularność w 1. 20-ych dzięki rolom bohaterskich amantów, m.in. w filmach Ben Hur, Mata Hari.

Nowakowski 795 Novella AGOSTINO, UΓ. 1905, działacz wł. i (Wielki Fryderyk, Car Samozwaniec), komedie, międzynar. ruchu robotn., komu- nista; od 1943 publicystyka lit. i polit.; związany z Nar. czł. KC Wł. Partii Ko-munist.; od 1957 sekr. gen. Demokracją. Wł. Powszechnej Konfederacji Pracy; 1959-61 Nowa Dęba, m. w pow. tarnobrzeskim, woj. przewodn. Świat. Federacji Związków rzeszowskim; 6,1 tys. mieszk. (1968); zakłady Zawodowych. metal, (silniki motocyklowe, żelazka); prawa Novellino, II (Cento novelle antiche), miejskie 1961. anonimowy zbiór nowel wł. z końca XIII w., nowa ekonomiczna polityka (NEP), polityka wyd. 1525 przez P. Bembo; zawiera świeckie gosp. wprowadzona w Rosji Radz. opowiadania zaczerpnięte z tradycji ustnej 1921 w miejsce komunizmu wojennego; ,opowieści rycerskich, staroż. legend. polegała gł. na oparciu działalności przedNové Město nad Metuji, m. w Czecho- sięborstw państw, na zasadach rozrachun słowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 5 tys. ku gosp. i opłacalności oraz na dopuszcze mieszk. (1960); przemysł włók.; wyrób niu w określonych granicach działalności zegarków. elementów kapitalist. przy zachowaniu Nové Mesto nad Váhom, m. w Czecho- kluczowych pozycji gospodarki w rękach słowacji (Słowacka Rep. Socjalist.), nad państwa; 1934-36 m.in. doprowadziła w Wagiem; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł ZSRR do zniesienia elementów kapitali maszyn., włókienniczy. stycznych. Noverre [-we:r] JEAN GEORGES, 1727-1810, nowa era astronomiczna, system rachuby fr, tancerz i choreograf; solista scen eur.; czasu w astronomii, zaproponowany reformator sztuki baletowej; twórca widowiska 1922 przez T. Banachiewicza; system ten baletowego z akcją dram.; Teoria i praktyka nie przyjął się. tańca. nowa fala (nouvelle vague), nurt w filmie fr. Nove Zámky, m. w Czechosłowacji (Sło- końca lat 50-yçh, dążący swoistymi metodami wacka Rep. Socjalist.), nad Nitrą; 24 tys. do odrodzenia sztuki film.; jedno z mieszk. (1968); przemysł elektroteehn., metal.; najciekawszych zjawisk artyst. we współcz. ważny węzeł kolejowy. filmie, o świat, znaczeniu i wpływie. Novi Ligure [n. li-], m. we Włoszech Francja, nazwa dawnych posiadłości (Piemont), w Apeninach; 27 tys. mieszk. fr. Nowa na terenie obecnej Kanady. (1961); hutnictwo żel., przemysł włók., Nowa Fundlandia (New Foundland, Nowa maszynowy. prowincja we wsch. Kanadzie, Novi Pazar, m. w Jugosławii (Serbia); 24 Ziemia), obejmująca wyspę N.F. oraz pn.-wsch. część tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. płw. Labrador; tys. km2 (w tym wyspa N.F. Novomeský LACO (właśc. Ladislav N.), ur. 112 tys. km2), 405 513 tys. mieszk. stol. 1904, słowac. poeta, publicysta; działacz Saint John's; powierzchnia gł.(1969); wyżynna; komunist.; jeden z przywódców powstania eksploatacja lasów; górnictwo (gł. rudy żel.); słowac. 1944; przedstawiciel awangardy poet.; rybołówstwo; przemysł drzewno-papierniczy. Nedeľa, Sväty za de-dinou. Nowa Georgia, bryt. grupa 2wysp w archip. Novotný ANTONIN, ur. 1904, działacz czechosł. i międzynar. ruchu robotn.; podczas Wysp Salomona; 5,2 tys. km , ok. 7,3 tys. II wojny świat, w ruchu oporu, więzień mieszk.; gł. wyspa — N.G. Nowa Gwinea, wyspa na O. Spokojnym, w Mauthausen; 1953-68 I sekr. KC KPCz, 1957Melanezji, druga pod względem wielkości na 68 prezydent. 2 Novotný OTOKAR, 1880-1959, architekt Ziemi; 829 tys. km , ok. 2,5 mln mieszk. (gł. Papuasi); część zach. należy do Indonezji (Irian czes.; współtwórca nowocz. czes. architektury funkcjonalno-konstruktywistycz-nej; budowle Zach.), wsch. pod administracją Australii (N.G. użyteczności publ., domy mieszkalne, projekty Austral., Papua); górzysta (do 5030 m), na pd. — za-bagniona nizina; klimat gorący, wybitnie wnętrz; prace teoretyczne.wilgotny; gł. rzeki: Fly, Sepik, Mambe-ramo; novum, coś nowego, nowość. Nový Jičin, m. w Czechosłowacji (Czeska dżungla; wydobycie ropy naft., złota; hodowla Rep. Socjalist.), u podnóży Beskidów; 19 tys. trzody chlewnej, rybołówstwo. Nowa Gwinea Australijska, terytorium mieszk. (1968); przemysł odzieżowy. powiernicze ONZ pod administracją Australii; NOW →Narodowa Organizacja Wojskowa. 2 Nowa Anglia (New England), region hist.- 238,7 tys. km , 1,7 mln mieszk. (1969, w tym geograf. obejmujący 6 stanów pn.-wsch. części ok. 20 tys. Europejczyków); obejmuje pn.-wsch. USA: Maine, Vermont, New Hampshire, część Nowej Gwinei, Archip. Bismarcka i pn. Massachusetts, Rhode Island, Connecticut; gł. część Wysp Salomona; od 1949 połączone administracyjnie z Papua. ośrodek Boston. Nowa Huta, dzielnica adm. w Krakowie, Nowa Brytania, największa wyspa w po 1948; funkcje przem.Archip. Bismarcka; 36,5 tys. km2, 115 tys. zbudowana mieszkaniowe; największy w Polsce kombinat mieszk. (1962); gł. m. Rabaul. metalurgiczny — Huta im. Lenina, duża nowacja →odnowienie. zakłady tytoniowe; teatr, Nowacki PAWEŁ JAN, ur. 1905, elektro- cementownia, technik i automatyk; 1958-70 prof. Polit. muzeum. Nowa Irlandia, wyspa w Archip. Bismarcka; Wrocł. i Warsz., czł. PAN; dyr. IBJ; prace z 2 dziedziny energetyki (m.in. jądrowej), 8,6 tys. km , 41 tys. mieszk. (1962); gł. m. magnetohydrodynamiki, elektrotechniki teoret. Kayieng. Nowak JAN; 1880-1940, geolog i paleoni automatyki. Nowacki TADEUSZ, ur. 1913, pedagog; prof. tolog; prol. m.in. Uniw. Jag., czł. PAU; badacz Instytutu Pedagogiki; zajmuje się gł. utworów kredowych i głowono-gów kredowych kształceniem zawodowym; Podstawy dydaktyki w Polsce, budowy geol. Karpat. zawodowej. Nowak JÓZEF, ur. 1895, górnołużycki poeta i Nowacki TOMASZ, 1802-84, drukarz, wy- dramaturg; liryki patriot., dramaty hist. i dawca; 1845 — pierwsza pol. drukarnia w współczesne. Mikołowie na Górnym Śląsku; tanie i Nowak JÓZEF, ur. 1925, aktor; role film. popularne książki dla ludu. (Szczęsny — Celuloza); występy w teatrach Nowacki WITOLD, ur. 1911, konstruktor warsz., radiu i telewizji. bud.; prof. Polit. Gdańskiej i Warsz. oraz Uniw. Nowak JULIAN, 1865-1946, lekarz bakteWarsz., czł. PAN (wiceprezes); założyciel riolog, działacz polit.; prof. Uniw. Jag., czł. „Archiwum Mechaniki Stosowanej"; ponad 150 PAU; czł. Stronnictwa Prawicy Nar., następnie prac z dziedziny mechaniki budowli, teorii PSL-„Piast"; 1922 premier i min. wyznań rel. i sprężystości i termo-sprężystości. oświecenia publ.; Documenta microbiologica. Nowaczyński ADOLF (A. Neuwert-NowaNowak MÉRCIN (pseud. Njechorński), ur. czyński), 1876-1944, pisarz; satyry, pam-flety 1900, górnołużycki pisarz i malarz; (Małpie zwierciadło), kroniki dram.

liczne reportaże z Łużyc i krajów słow.; bajki symbolist. na motywach ludowych. Nowak ROMAN, ur. 1900, działacz ruchu robotn.; powstaniec śląski, od 1921 w Komunist. Partii Górnego Śląska, od 1922 w KPP i Związku Młodzieży Komunist.; podczas II wojny świat, działacz polonijny w Boliwii; od 1946 czł. KC PZPR; wiele stanowisk państw, i partyjnych. Nowak STANISŁAW, 1859-1936, działacz społ., nauczyciel; prezes Tow. Nauczycieli Lud. i Wydziałowych w Krakowie, także Krajowego Związku Nauczycielstwa Lud. w Galicji; 191936 prezes ZNP Szkół Powszechnych i ZNP. Nowak STEFAN, ur. 1925, socjolog; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się metodologią nauk społ. oraz psychologią społ.; Studia z metodologii nauk społecznych. Nowak TADEUSZ, ur. 1930, poeta i prozaik; utwory o tematyce wiejskiej, nawiązujące do baśniowej fantastyki folkloru; zbiory wierszy (Ślepe koła wyobraźni, W jutrzni), powieści (A jak królem, a jak katem będziesz), opowiadania. Nowak ZENON, ur. 1905, działacz ruchu robotn.; cz. KPP (1932-38 w KC); 1950-52 sekr. KC PZPR; 1952-68 wicepremier; 1968-71 przewodn. Centr. Komisji Kontroli Partyjnej PZPR; od 1971 ambasador PRL w ZSRR. Nowa Kachowka, m. w Ukr.SRR (obw. chersoński), port nad Kachowskim Zbiornikiem WTodnym; 34 tys. mieszk, (1967); przemysł maszyn.; duża elektrownia wodna. Nowa Kaledonia (Nouvelle-Calédonie), wyspa na O. Spokojnym, w Melanezji; 16,8 tys. km2; z wyspami Lojalności, Kunie, Huon, Bélep, Chesterfield, Walpole stanowi terytorium zamorskie Francji — N.K.; 19 tys. km2, 99 tys. mieszk. (1969); stol. Numea; wydobycie rud niklu (3 miejsce w świecie). Nowak-Dłużewski JULIUSZ, ur. 1893, historyk literatury; prof. KUL i Uniw. Warsz.; badacz epoki oświecenia; Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce, Z historii polskiej literatury i kultury. Nowakowski JAN NEPOMUCEN, 1796-1865, aktor; związany gł. z teatrem we Lwowie; zapoczątkował tradycję „stylu fredrowskiego'* (m.in. pierwszy Cześnik w Zemście). Nowakowski KAROL, 1835-67, przywódca lewego skrzydła młodzieży studenckiej w Warszawie 1861; zesłany na Sybir. Nowakowski MAREK, ur. 1935, prozaik; opowiadania o współcz. tematyce obyczajowej i moralnej (Ten stary złodziej, Gonitwa, Przystań), m.in. z życia środowisk społ. marginesu. Nowakowski STANISŁAW, 1888-1938, geograf; prof. uniw. w Poznaniu; podróże nauk. po Japonii i USA; prace z geografii gosp. i regionalnej; pierwszy pol. geograf marksista; Marksizm a geografia gospodarcza; ZSRR (w: Wielka Geografia Powszechna). Nowakowski STANISŁAW, 1889-1942, działacz nar. na Warmii i Pomorzu, dziennikarz; 1920-39 red. „Dziennika Bydgoskiego", „Słowa Wielkopolskiego" i in.; organizator i prezes Zrzeszenia Rodaków z Warmii, Mazur i Ziemi Malborskiej (z siedzibą w Bydgoszczy); zamordowany przez hitlerowców. Nowakowski STEFAN, ur. 1912, socjolog, uczeń S. Ossowskiego; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; zajmuje się socjologią szczegółową, gł. miasta; Adaptacja ludności na Śląsku Opolskim. Nowakowski ZYGMUNT (właśc. Z. Temp-ka), 1891-1963, pisarz, felietonista; od 1940 w Anglii; powieści wspomnieniowe (Przylądek Dobrej Nadziei). Nowakowski ZYGMUNT KONRAD, ur. 1912, prawnik, specjalista w zakresie prawa cvw.; prof. uniw. w Poznaniu i Toruniu; Prawo rzeczowe — zarys wykładu, Prawo obrotu uspołecznionego (wraz z S. Buczkowskim).

796 „Nowa Kultura" „Nowa Kultura", tygodnik społ., wydawany w Warszawie 1923-24; red.: J. Hempel i J. Heryng; kontynuacja „Kultury Robotniczej". „Nowa Kultura", tygodnik społ.-lit., wydawany w Warszawie 1950-63; powstała z połączenia „Kuźnicy" i „Odrodzenia"; 1952-56 organ ZLP. „Nowa Kwadryga", miesięcznik lit.-artyst., wydawany w Warszawie 1937; red.: S.R. Dobrowolski i A. Maliszewski; kontynuacja „Kwadrygi". nowalgina, farm. →pyralgina. nowalia, młoda jarzyna lub owoc, ukazujące się po raz pierwszy w danym roku. Nowa Marchia →Marchia Nowa. „Nowa Polska", miesięcznik lit.-artyst., wydawany w Londynie 1942-46; red.: A. Słonimski. Nowa Południowa Walia (New South Wales), najlepiej gospodarczo rozwinięty stan Związku Australijskiego; 801 tys. km2, 4,4 mln mieszk. (1968); stol. Sydney, inne gł. m.: Newcastle, Greater Wollongong, Broken Hill; wydobycie węgla kam., rud cynku, ołowiu; hutnictwo żel. i metali nieżel.; przemysł maszyn., metal., środków transportu, petrochem.; uprawa pszenicy; hodowla owiec, bydła; rybołówstwo. „nowa powieść" („nouveau roman", antypowieść), utwór powieściowy odrzucający reguły trad., realist. fabuły powieściowej (zwł. wszechwiedzę narratora, przyczynowość i ciągłość czasową fabuły, psychol. spoistość bohatera) na rzecz analizy możliwości artyst. i poznawczych gatunku (tzw. autotematyzm). „Nowa Reforma", dziennik informacyj-nopolit., wydawany 1881-1928 w Krakowie, o kierunku liberalno-demokr.; podczas I woiny świat, związany z Nacz. Komitetem Nar.; w ostatnim okresie własność koncernu „Ilustrowanego Kuriera Codziennego". nowarsan (neosalwarsan), pochodna arsenobenzenu, lek stosowany w zakażeniach krętkowych, zwł. w leczeniu kiły; stracił znaczenie po wprowadzeniu penicyliny. Nowa Ruda, m. pow. w woj. wrocławskim, między G. Sowimi i G. Stołowymi; 18,2 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam. i łupków ogniotrwałych, zakłady jedwabn., papierń.; prawa miejskie w XIV w. Nowa Sarzyna, osiedle w pow. leżajskim, woj. rzeszowskim; 2,4 tys. mieszk. (1968); zakłady chem. (tworzywa sztuczne). Nowa Sól, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Odrą; 33,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu lniarskiego, metal., spoż., maszyn., skórz., przetwórstwo szczeciny i włosia; węzeł kol., port rzeczny; muzeum. — W 1553 zał. tu składy soli, 1563 — komorę solną, przekształconą 1713 w faktorię; prawa miejskie 1743. W okresie okupacji hitlerowskiej filia obozu Gross-Rosen, obozy fr. i radz. jeńców wojennych. Nowa Syberia, wyspa w archip. Wysp Nowosyberyjskich, na M. Arktycznym (Ros.FSRR); 6,2 tys. km2; nizinna; roślinność tundrowa. Nowa Szkocja, półwysep w pd.-wsch. Kanadzie, między zat. Fundy, cieśn. Northumberland a O. Atlantyckim; dł. ok. 600 km, szer. 80-160 km; nizinna. Nowa Szkocja (Nova Scotia), prowincja we wsch. Kanadzie, nad O. Atlantyckim; obejmuje ołw. N.Sz. i wyspę Cape Breton; 55,5 tys. km2, 764 tys. mieszk. (1969); stol. Halifax; eksploatacja węgla kam., hutnictwo żel., przemysł środków transportu, drzewny; hodowla bydła. „Nowa Szkoła", miesięcznik społ.-pe-dag., wydawany od 1950 w Warszawie; organ Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. nowator, człowiek wprowadzający nowe idee, pojęcia, normy itp. do jakiejś dziedziny.

nowatorstwo, postawa wyrażająca się dążeniem do zmiany, unowocześniania urządzeń, instytucji itp.; przeciwieństwo tradycjonalizmu i rutyny w działaniu. Nowa Wieś Spiska (Spišká Nová Ves), m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. So-cjalist.), nad Hornadem; 22 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud żel. i miedzi; przemysł drzewny, spożywczy. Nowa Wieś Wielka (w. w pow. włocławskim, woj. bydgoskim), jesienią 1939 hitlerowcy zamordowali tu ponad 500 osób. Nowa Zagora, m. w pd.-wsch. Bułgarii; 19 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., włókienniczy. Nowa Zelandia (New Zealand), państwo Wspólnoty Narodów w pd.-zach. części O. Spokojnego, na Wyspach N.Z.; 268,7 tys. km2, 2,8 mln mieszk. (1969), w tym 221 tys. Maorysów; stol. Wellington, inne gł. m.: Auckland, Christchurch, Dunedin; j.u. angielski. Wysoko rozwinięty kraj roln.-przem.; hodowla owiec, bydła; uprawa pszenicy, owsa, jęczmienia, sadownictwo; przemysł spoż., maszyn., chem., drzewny; rybołówstwo; jeden z gł. świat, eksporterów masła, sera, wełny i mięsa. — Od 1840 kolonia bryt.; od 1907 państwo o statusie dominium (gen. gubernator); w I wojnie świat, udział po stronie Ententy, w II — aliantów; czł. ONZ od 1945: wpływy ekon. i nolit. USA; od 1951 w ANZUS, od 1954 w SEATO: od 1965 udział wojsk w amer. interwencji w Wietnamie. Nowa Ziemia →Nowa Fundlandia. Nowa Ziemia, grupa wysp (największe: Północna i Południowa)2 na M. Arktycznym (Ros.FSRR); 82,6 tys. km ; tundra i lodowce. nowe, astr. gwiazdy zmienne, którvch jasność wzrasta nagle (w czasie od kilku godzin do kilku dni) o kilka wielkości gwiazdowych i nastęDnie powraca powoli (w czasie kilku dni do kilkunastu miesięcy) do jasności początkowej. Nowe, m. w pow. świeckim, woj. bydgoskim, nad Wisłą; 6,0 tys. mieszk. (1968); fabryka mebli; kościoły: got. parafialny (XIV-XV w.) i got.-barok. po-franciszkański (XIV, XVIIXVIII w.), got. kaplica szpitalna i fragmenty murów miejskich (XIV w.); prawa miejskie 1350. Nowe Delhi (ang. New Delhi), nowoczesne przedmieście Delhi, w Indii; 324 tys. mieszk. (1967); siedziba rządu Indii. „Nowe Drogi", miesięcznik, organ KC PZPR, wydawany od 1947 w Warszawie. Nowego Roku święta, zabawy i obrzędy związane z pożegnaniem starego roku i powitaniem nowego. Nowe Hebrydy, archipelag na O. Spokojnym (Melanezja), kondominium fr.-bryt.; 14,8 tys. km2, 80 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Vila; gł. wyspy: Espiritu Santo, Malekula, Efate, Erromanga. Nowej Brytanii Wyspy →Bismarcka Archipelag. Nowej Zelandii Wyspy, grupa wysp w pd.zach. części O. Spokojnego; składa się z 2 dużych wysp (Północnej i Południowej) oraz szeregu małych (Stewart, Chatham, Kermadec, Campbell, Trzech Króli, Snares, Solander, Antypody). Nowe Kramsko (w. w pow. sulechow-skim, woj. zielonogórskim), w XIX-XX w. Polacy w obronie przed germanizacją zakładali w N.K. związki społ.-nar. (m.in. Tow. Robotników Pol. — 1940); w okresie międzywoj. ogromną przewagę miała ludność pol. — działało 12 pol. organizacji, m.in. Oddział Związku Polaków w Niemczech; w czasie II wojny świat, hitlerowcy zamordowali wielu pol. działaczy. „Nowe Książki", dwutygodnik lit.-nauk., wyd. od 1949 w Warszawie; informuje o nowościach wydawniczych pol. i obcych; recenzje, kronika lit. i wydawnicza; wydawca: „Wiedza Powszechna". nowela, lit. krótki utwór epicki prozą o zwięzłej, jednowątkowej fabule i wyra-

zistej kompozycji pokrewnej dramatowi, zamknięty puentą. nowela, prawo akt prawodawczy wprowadzający zmiany lub uzupełnienia do aktu wcześniejszego. Nowele, zbiór rozporządzeń wydanych przez ces. Justyniana w VI w., po ogłoszeniu kodyfikacji prawa; N. weszły później do zbioru Corpus Iuris Civilis. noweleta, muz. utwór muz. (zwł. fortepianowy), bez ustalonej formy. nowelistyka, twórczość lit. w zakresie noweli. nowelizacja, częściowa zmiana lub uzupełnienie obowiązującego aktu prawodawczego przez akt późniejszy. Nowe Miasteczko, m. w pow. nowosol-skim, woj. zielonogórskim; 2,9 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny; prawa miejskie w XIII w. Nowe Miasto Lubawskie, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad Drwęcą; 6,6 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., mat. bud., drzewny; Muzeum Ziemi Lubawskiej; got. kościół (XIV, XVII w.) i mury miejskie (XIV w.). — Prawa miejskie 1325; w czasie okupacji hitlerowskiej w okolicy N.M.L. liczne egzekucje; w czasie działań woj. zniszczone w 40%, po wojnie odbudowane. Nowe Miasto nad Pilicą, m. w pow rawskim, woj. łódzkim; 4,1 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1400 (do 1870) i 1916. — W okresie okupacji hitlerowskiej ok. 1/3 ludności miasta (ponad 1000 osób) została wymordowana. nowenna, kat. 9-dniowe nabożeństwo przed większym świętem. Nowe Skalmierzyce, m. w pow. ostrowskim, woj. pozn.; 4,2 tys. mieszk. (1968); wytwórnia urządzeń kol., przemysł spoż.; prawa miejskie 1962. nowe srebro (dawniej alpaka, argentan), stop o zawartości 20-24% cynku, 12-18% niklu, reszta miedź; barwy lśniąco .srebrzystej, odporny na korozję; używany do wyrobu ozdób, sprzętu med., nakryć stołowych itp. nowe szkoły, ruch pedag. w XIX/XX w. dążący do uwzględniania zainteresowań uczniów, wyrabiania aktywności i samodzielności, wszechstronnego rozwijania o-sobowości; był reakcją na rygoryzm i formalizm dydaktyczny szkół tradycyjnych. Nowe Tory (Towarzystwo Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory"), lewicowa organizacja nauczycieli i pracowników oświat.; istniała 1932-39. „Nowe Tory", czasopismo pedag., wydawane 1906-14 w Warszawie; organ Pol. Związku Nauczycielskiego. Nowe Tychy, nowo zbudowana dzielnica mieszkaniowa Tych (plan gen. wg projektu H. Adamczewskiej i K. Wejcherta, 1951). Nowe Warpno, m. w pow. i woj. szczecińskim, nad Zalewem Szczecińskim; 1,3 tvs. mieszk. (1968): przystań rybacka; prawa miejskie przed 1352. „Nowe Widnokręgi", pol. czasopismo społ.lit. wydawane 1941-46 w ZSRR (Lwów, Kujbyszew, Moskwa); początkowo wydawane jako organ Związku Pisarzy Radz., następnie Związku Patriotów Polskich. Nowe Wyzwolenie →Polskie Stronnictwo Ludowe „Nowe Wyzwolenie". nowicjat, okres próbny dla kandydatów do zakonu; występuje we wszystkich religiach znających zorganizowany monasty-cyzm. nowicjusz: 1) człowiek początkujący w jakimś zawodzie, nie obeznany z czymś (zwł. z wykonywaną pracą lub otaczającym środowiskiem); 2) kandydat do zakonu odbywający nowicjat. Nowicki FRANCISZEK, 1864-1935, poeta; wiersze społ., cykle sonetów opisowo-refleksyjnych Tatry. Nowicki JACEK, ur. 1921, architekt; przewodn. Komisji Budownictwa Mieszkaniowego Międzynar. Unii Architektów; osiedle Zatrasie w Warszawie.

Nowosiółka 797 Nowicki MACIEJ, 1910-51, architekt i grafik od 1946 w USA; nowocz. wnętrza, obiekty o śmiałych konstrukcjach, plaka-ty; projekt kompozycji przestrzennej śród-mieścia Warszawy; m.in. udział w proje-ktowaniu gmachu ONZ w Nowym Jorku, pawilonu „Paraboleum" w Raleigh, mia-sta Czandigarh w Indii. | Nowicki MARIAN JERZY, 1893-1960, dzia- łacz PPS, Związku Zaw. Robotników Rolnych RP (1919-39 sekr. ZG); czł. PZPR, od 1957 przewodn. Związku Spółdzielni Mieszkaniowych. Nowicki STANISŁAW (pseud. Feliks, Maciej), 1913-44, działacz ruchu oporu, puł-kownik;. współorganizator ZWW; od 1942 w PPR; czł. Sztabu Gł. GL i AL; poległ w powstaniu warszawskim. Nowicki WITOLD, ur. 1903, teletechnik; prof. Polit. Warsz.; prace z dziedziny teletransmisji przewodowej. i telekomunikacji oraz słownictwa telekomunikacyjnego. Nowicki ZYGMUNT, 1881-1944, działacz ruchu lud.; 1905-07 czł. władz nacz. Pol. Związku Lud., 1917-21 red. nacz. „Głosu Nauczycielskiego", 1938-39 prezes ZNP, w okresie okupacji prezes TON. Nowicki-Siła MAKSYMILIAN, 1826-90, zoolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; współzałożyciel Tow. Tatrzańskiego, założyciel Krajowego Tow. Rybackiego; jeden z pionierów ochrony przyrody, organizator badań nad szkodnikami roln. i racjonalnego rybołówstwa; entomolog, fizjograf. nowik (klosterium, Closterium), jednokomórkowy glon słodkowodny (sprzężnica), o kształcie półksiężycowatym Nowikow ANATOLIJ G., ur. 1896, kompozytor radz.; pieśni chóralne i masowe (Hymn Młodzieży Demokratycznej Świata), kantaty, operetki. Nowikow IGNATIJ T., nr. 1906, radz. działacz polit., 1958-62 min. budowy elektrowni, od 1962- wicepremier i prze-wodn. Kom. do Spraw Budownictwa ZSRR; od 1961 czł. KC KPZR. Nowikow IWAN A., 1877-1959, pisarz ros.; opowiadania poświęcone inteligencji ros.; powieści o A. Puszkinie. Nowikow NIKOŁAJ I., 1744-1818, ros. pisarz i wydawca czasopism satyr.; przedstawiciel oświecenia; prace filoz., ekon., pedag., ponadto cykl opowiadań satyrycznych. Nowikow-Priboj ALEKSIEJ S., 1877-1944, .pisarz ros.; powieści marynistyczne, m.in. Cuszima (o walce floty ros. 1905). nowina: 1) nowa, często niespodziewana wiadomość; 2) zwykle w zwrocie: nie n. — nic nowego, nic osobliwego. nowina (nowizna), roln, grunt świeżo wzięty pod uprawę, np. po wykarczowa-niu lasu. Nowina, szlachecki herb pol.; podkowa srebrna barkiem w dół i srebrny miecz w polu błękitnym; występował od końca XIII w., gł. w Wielkopolsce. nowin choroba, choroba roślin uprawnych (gł. owsa), objawiająca się bieleniem (chlorozą) liści; powstaje wskutek niedoboru miedzi, gł. na glebach torfowych. „Nowiny",. kombinat cementowo-wapienniczy w Sitkówce, w pobliżu Kielc. „Nowiny", pozytywistyczny dziennik społ.polit. i lit. wydawany 1878-83 w Warszawie; red. m.in.:.E. Piltz, A. Świętochowski, B. Prus. „Nowiny", pol. tygodnik polit.-społ. we Wrocławiu dla ludności ewang.; 1884-86 p.n. „Nowiny Śląskie"; od 1891 na Mazurach, gdzie od 1896 kontynuowany był przez „Gazetę Ludową" w Ełku. „Nowiny", dziennik informacyjno-Polit.społ., wydawany 1911-20 w Opolu; kontynuacją były „Nowiny Codzienne". "Nowiny Codzienne", dziennik informacyjno-polit-społ., wydawany 1920-1939 w Opolu; kontynuacja „Nowin"; od 1932 organ Związku Polaków w Niemczech; po wojnie reaktywowane, 1946-50 p.n. „Nowiny Opolskie" — organ Pol. Związku

Zach. (z 2 mutacjami: „Nowiny Nyskie" i „Nowiny Raciborskie"). „Nowiny Literackie", tygodnik lit., wydawany w Warszawie 1947-48; red.: J. Iwaszkiewicz. „Nowiny Raciborskie", pismo polit.-społ., wydawane 1889-1921 w Raciborzu, z dodatkami „Ognisko Domowe" i „Rolnik"; początkowo radykalno-nar., od 1901 przejęte przez A. Napieralskiego, ugodowe. „Nowiny Rzeszowskie", dziennik, organ KW PZPR w Rzeszowie; wydawane od 1949. „Nowiny Śląskie" → „Nowiny" (we Wrocławiu). Nowiński CZESŁAW, ur. 1907, prawnik i filozof; prof. IFiS PAN; zajmuje się gł. materializmem dialektycznym; Z za-gadień marksistowskiej teorii abstrakcji, Nowkuński STANISŁAW, 1903-36, konstruktor szeregu pol. silników lotniczych. Nowoałtajsk (do 1962 Czesnokowka), m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Ałtajskim, nad Obem; 46 tys. mieszk. (1967); przemysł taboru kol. (wagony). nowobiocyna (albamycyna), antybiotyk otrzymywany gł. z hodowli Streptomyces spheroides, o silnym działaniu, szczególnie przeciw gronkowcom; stosowany gł. w zakażeniach gronkowcami i drobnoustrojami opornymi na działanie in. antybiotyków. Nowoczerkask, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. rostowski), w dorzeczu Donu; 162 tys. mieszk. (1970); przemysł taboru kol. (lokomotywy elektr.), maszyn., chem., mat. bud.; wielka elektrownia cieplna. Nowodworski BARTŁOMIEJ, 1544-1624, kawaler maltański; uczestnik walk z Tatarami, Turkami i Moskwą; 1617 fundator szkoły w Krakowie — nazwanej Kolegium N. Nowodworskiego Kolegium w Krakowie, szkoła średnia przygotowawcza do Akad. Krakowskiej; zał. 1588; utrzymywana z funduszów zapisanych przez B. Nowodworskiego; odznaczało się wysokimpoziomem nauczania. nowofundland, rasa psów wodołazów z Nowej Fundlandii; wys. w kłębie ok. 70 cm, cięż. 50-60 kg; sierść długa, jedwabista z gęstym podszyciem, prosta, czarna lub z brązowym nalotem; reprezentacyjny, używany też do ratowania tonących. Nowofundlandzka Ławica, rozległa płycizna w pn.-zach. części O. Atlantyckiego, pd.wsch. przedłużenie Nowej Fundlandii; głęb. mniejsza niż 100 m, najmniejsza 5,5 m; jedno z najobfitszych mor. łowisk ryb. Nowogard, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Jez. Nowogardzkim; 8,5 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., skórz., metal.; późnogot. kościół (XVI w.). — Gród pomorski; prawa miejskie 1309. Podczas działań woj. 1945 zniszczony w 60°/o, po wojnie odbudowany. Nowogrodziec, m. w pow. bolesławieckim, woj. wrocławskim, nad Kwisą; 2,4 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud.; prawa miejskie 1233. — Podczas działań woj. 1945 zniszczony w ponad 60%, po wojnie odbudowany. Nowogród, m. w pow. łomżyńskim, woj. białostockim, nad Narwią; 1,8 tys. mieszk. (1968); Muzeum Kurpiowskie (park etnogr.); prawa miejskie w XV w. (do 1870) i 1927. — W 1939 (8-10 IX) zacięte walki 18 dyw. pol. z 21 dyw. niem.; w okresie okupacji hitlerowcy zamordowali ok. 1,5 tys. mieszk. (40%); 1944 (IX) ciężkie walki wojsk radź. 2 Frontu Białoruś.; w działaniach woj. całkowicie zniszczony, po wojnie odbudowany. Nowogródek, m. w Białorus.SRR (obw. grodzieński); 18 tys. mieszk. (1967); dommuzeum A. Mickiewicza. Nowogród Siewierski, m. w pn. części Ukr.SRR (obw. czernihowski), nad Desną; 11,2 tys. mieszk. (1959); przemysł spoży wczy.

Nowogród Wielki (Nowgorod), m. obw. w Ros.FSRR, nad rz. Wołchow; 128 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, mat. bud., spoż.; muzeum; kreml (XIV-XV w.) z soborem Sofijskim (XI w.), cerkwie z XII i XIV w. (m.in. Spasa na Iljinie z freskami Teofana Greka); ośrodek sztuki rus. (XIII, XIV w.); w pobliżu cerkiew Neredica. — Jeden z gł. ośrodków polit. i gosp. Rusi; w XII-ok. poł. XV w. niezależna republika nowogrodzka, archeol. 28 warstw osadniczych z pocz. X-XVI w.; liczne znaleziska (m.in. handl. i prywatne listy pisane na korze brzozowej). Nowogród Wołyński, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. żytomierski), nad Słu-czem; 33 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., spożywczy. „Nowoje wriemia", tygodnik radz. po święcony sprawom międzynar., wydawany od 1943 w Moskwie, także w wersjach obcojęzycznych (w tym pol. pt. „Nowe Czasy"). nowokaina (polokaina, prokaina), związek org.; silny środek miejscowo znieczulający. Nowokujbyszewsk, m. w Ros.FSRR (obw. kujbyszewski), w dolinie Wołgi; 104 tys. mieszk. (1970); rafinacja ropy naft., przemysł mat. bud.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Nowokuźnieck (1932-61 Stalińska m. w Ros.FSRR (obw. kemerowski), w Kuźniec-kim Zagłębiu Węglowym, nad rz. Tom; 499 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. hutnictwa żel., nadto hutnictwo aluminium,. przemysł chem., maszyn., mat. bud.; wydobycie węgla kamiennego. Nowomoskowsk (1934-61 Stalinogorsk), m. w Ros. FSRR (obw. tulski), w Podmoskiewskim Zagłębiu Węglowym; 134 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla brun.; przemysł chemiczny. Nowomoskowsk, m. w Ukr.SRR (obw. dniepropetrowski), nad Samarą; 61 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł maszyn., mat. bud., drzewny; sobór Tro-icki (XVIII w.). nowoorleański jazz, ogólna nazwa grupy kierunków jazzu trad., wykształconych ok. 18901915 na pn. St. Zjedn. (nie tylko w Nowym Orleanie); synteza bluesa, ragtime'u, spirituals; kolektywna improwizacja. Nowopołock, m. w Białorus.SRR (obw. witebski), nad Dźwiną; 26 tys. mieszk. (1967); nowy ośr. przem. (rafineria ropy naft.). noworodek, dziecko w okresie pierwszych 4-6 tygodni życia; n. donoszony waży 25004500 g, wzrost 48-52 cm, śpi ok. 21 godzin na dobę, a budzi się tylko w porach karmienia (6-7 razy na do-bę). Noworosyjsk, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, port nad M. Czarnym; 133 tro. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu cementowego. Nowosielce (w. w pow. przeworskim, woj. rzeszowskim), 1936 (29 VI) największa w okresie międzywoj. antysanacyjna demonstracja chłopów (ok. 150 tys.). Nowosielski JERZY, ur. 1923, malarz; kompozycje figuralne łączące elementy sztuki nowocz. i bizant., pejzaże; poli chromie. Nowosilcow NIKOŁAJ N., 1761-1836, polityk ros.; 1815-30 komisarz pełnomocny przy Radzie Stanu Królestwa Pol.; kurator wileńskiego okręgu nauk., kierownik tajnej policji, 1823-24 prowadził śledztwo w sprawie Tow. Filomatów. Nowosiółki (w. w Ukr.SRR, obw. Winnicki, nad rz. Sob), cmentarzysko kurhanowe, szczątki wojownika scytyjskiego z wyposażeniem grobowym; czaszka o silnych zgrubieniach nadoczodołowych (świadczą o ciągłości między człowiekiem współcz. i neandertalskim).

798

Nowosiółki

Nowosiółki (w., obecnie w granicach Choroszczy), 1941-44 masowe egzekucje dokonane przez hitlerowców; zginęło 4 tys. osób (m.in. psychicznie chorzy). Nowosyberyjskie Wyspy, archipelag na M. Arktycznym (Ros.FSRR); 38 tys. km2; składa się z 3 grup wysp: Lachowskich, Anjou i de Longa; roślinność tundrowa; myślistwo. Nowosybirsk, m. obw. w Ros.FSRR, port nad Obem; największe miasto Syberii; 1,2 mln mieszk. (1970); gł. ośrodek gosp. i nauk. (dzielnica Akadiemgorodok) Syberii; przemysł gł. ciężki; ważny węzeł kol.; uniw., filia Akad. Nauk ZSRR; elektrownia wodna. Nowoszachtyńsk, m. w Ros.FSRR (obw. rostowski), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 102 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla kam.; przemysł chem., mat. budowlanych. Nowotarskie Zakłady Przemysłu Skórzanego Podhale, kombinat obuwniczy w Nowym Targu, powstał 1962 z połączenia Nowotarskich Zakładów Obuwia (zał. 1955) z Krak. Zakładami Garbarskimi; zakład w znacznym stopniu zmechanizowany i zautomatyzowany; jeden z największych producentów obuwia w Polsce. Nowotko MARCELI (pseud. Marian, Stary), 1893-1942, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL i KPP; 1935 czł. Sekretariatu Krajowego KG KPP; 1942 współorganizator PPR i I sekr. partii; zamordowany skrytobójczo. Nowotny FRANCISZEK, ur. 1904, biochemik, technolog rolny; prof. Uniw. Tag-i WSR w Krakowie, czł. PAN; Zarys biochemii dynamicznej, Biochemia węglowodanów. Nowotroick, m. w Ros.FSRR (obw. orenburski), na Uralu, nad rz. Ural; 85 tys. mieszk. (1969); duży ośr. hutnictwa żel.; przemysł mat. bud., chemiczny. nowotwory glebowe (konkrecje glebowe), skupienia i osady związków chem. powstające w glebie; np. żelaziste — warstwy rudawca; org. — koprolity i in. nowotwór, tkanka rozrastająca się w organizmie autonomicznie i wbrew ogólnoustrojowej harmonii, mimo że wywodzi się z tkanki prawidłowej; niezłośliwe (np. włókniaki, tłuszczaki) rosną powoli, nie niszczą okolicznych tkanek i nie dają przerzutów; złośliwe (np. raki, mięsaki) rosną szybko, przenikają tkanki otoczenia i niszczą je, produktami przemiany materii zatruwają organizm, dają przerzuty. Nowowiejski ANTONI JULIAN, 1858-1941, biskup płocki, więzień obozu hitlerowskiego w Działdowie; Wykład liturgii kościoła katolickiego — najpełniejsze w pol. literaturze nauk. opracowanie komputysty-ki. Nowowiejski FELIKS, 1877-1946, kompozytor, dyrygent, organista; opery (Legenda Bałtyku), oratoria (Quo vadis), u-twory symf. (uwertura Swaty polskie), organowe, pieśni (Rota). Nowowołyńsk, m. w Ukr.SRR (obw. wołyński); w Lwowsko-Wołyńskim Zagłębiu Węglowym; 37 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., mat. bud., drzewny. Nowoworoneski, osiedle w eur. części Ros.FSRR (obw. woroneski), nad Donem; elektrownia jądrowa (210 MW); przemysł mat. budowlanych. Nowozelandzka Partia Narodowa, zał. 1936; ma charakter prawicowy, reprezentuje interesy burżuazji i obszarników. nowozelandzki biały królik, albinotycz-na rasa królików mięsno-futerkowych, nadających się na brojlery (8-tygodniowe ważą do 2 kg); cięż. dorosłych — 4,5-5,5 kg. nowozelandzki czerwony królik, kalifornijska rasa czerwonokasztanowatych królików mięsno-futerkowych, nadających się na brojlery (sztuki 10-tygodniowe ważą do 2 kg), dorosłe — 4,5-5 kg). Nowozybków, m. w eur. części Ros.

FSRR (obw. briański); 31 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., spożywczy. Nowy Amsterdam, dawna (do ok. 1664) nazwa miasta Nowy Jork. Nowy Bogumin (Novy Bohumin, Bogu-min), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Odrą, przy granicy z Polską; 13 tys. mieszk. (1968); stalownia, przemysł chem.; ważny węzeł kolejowy. Nowy Brunszwik (New Brunswick), prowincja we wsch. Kanadzie, nad O. Atlantyckim; 73,4 tys. km2, 617 tys. mieszk. (1966); gł. miasta: Saint John, Moncton, Fredericton (stol.); eksploatacja lasów; przemysł drzewny, papierniczy. Nowy Bytom, dzielnica Rudy Śląskiej; huta żel. „Pokój", kopalnie węgla kamiennego; 194759 miasto. Nowyczenko LEONID, ur. 1914, ukr. historyk i krytyk literatury; czł. AN Ukr. SRR; prace z teorii realizmu socjalist.; studia o radz. pisarzach ukraińskich. Nowy Dwór Gdański, m. pow. w woj. gdańskim, nad Świętą; 6,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1880. — 1920-39 w obrębie Wolnego Miasta Gdańska; 1945, na skutek zniszczenia przez Niemców systemu odwadniającego Żuławy, poniósł straty w zabudowie ponad 50%; po wojnie odbudowany. Nowy Dwór Mazowiecki, m. pow. w woj. warsz., przy ujściu Narwi do Wisły; 16,9 tys. mieszk. (1970); zakłady tłuszczów techn., przemysł odzieżowy, spoż.; prawa miejskie 1374. — W okresie okupacji hitlerowcy wymordowali w obozach ok. 5 tys. mieszk.; 1942-44 koło N.D.M., w Białobrzegach, obóz jeńców radz. (zginęło ok. 30 tys.); miasto zniszczone w ok. 60%, po wojnie odbudowane. Nowy Jork (New York), stan na pn.-wsch. USA; 128 tys. km2, 18 mln mieszk. (1970); rozwinięty przemysł (1 miejsce w USA pod względem wartości produkcji), gł. odzieżowy, poligraf., maszyn., elek-trotecm., środków transportu; hodowla bydła typu mlecznego; sadownictwo; gł. m.: Nowy Jork, Buffalo, Rochester, Sy-racuse, Albany (stol.). Nowy Jork (New York), m. w USA (stan Nowy Jork), przy ujściu rz. Hudson do O. Atlantyckiego; 7,8 mln mieszk. (1970), zespół miejski (największy w świecie) 15,9 mln (1966); gł. centrum finans. i handl. świata kapitalist.; największy port, ośr. przem., nauk. (uniw. Columbia) i kult. kraju; siedziba ONZ; muzea; zabytkowe budowle (gł. XIX w.); zespół no-wocz. wieżowców (gł. na Manhattanie); liczne pomniki w Central Park (m.in. Władysława Jagiełły); Statua Wolności. Nowy Korczyn, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; późnogot. kościół z wystrojem barok. (1 poł. XVII w.), kościół pofranciszkański (XIII, XIV w., barok, przebudowa). — Zał. przed 1258 obok grodu książęcego w Starym Korczynie; ośrodek handl.; rezydencja król.; w XV-XVI w. miejsce zjazdów szlachty; 1438 konfederacja antyhusycka, 1439 — husycka Spytka z Melsztyna. Nowy Kościół, w. w pow. złotoryjskim, woj. wrocławskim; kopalnia rud miedzi. Nowy Meksyk (New Mexico), stan w pd.zach. części USA; 315 tys. km2, 998 tys. mieszk. (1970); półpustynie; hodowla bydła i owiec; na terenach sztucznie nawadnianych uprawa pszenicy, bawełny, warzyw; wydobycie rud uranu, miedzi, molibdenu, soli potasowych; gł. m.: Al-buquerque, Santa Fe (stol.). Nowy Orlean (New Orleans), m. w USA (Luizjana), wielki port w delcie Missisipi; 586 tys. mieszk. (1970), zespół mieiski 1.1 mln (1967); przemysł stoczn., maszyn., spoż.; ośr. kult., nauk. (kilka szkół wyższych) i turyst.; muzea; zabytkowe domy, kościoły i klasztory (XVIII-XIX w., gł. w dzielnicy fr.). Nowy Port, ośrodek eksploatacji bogatych złóż gazu ziemnego w Ros.FSRR, w Jamalsko-Nienieckim ON, na płw.

Jamał; port nad Zat. Obską; przemysł rybny. Nowy Port, dzielnica portowa w Gdańsku. „Nowy Przegląd", teoretyczny organ KPP, wydawany nielegalnie 1922-37 (1937 jako „Przegląd"). Nowy Rok, święto witające nowy rok kalendarzowy, występujące u wielu ludów zależnie od systemu rachuby lat; do najstarszych zwyczajów należało składanie wzajemnie życzeń; współcześnie w większości krajów — święto państwowe. Nowy Sad (Novi Sad), m. w Jugosławii, port nad Dunajem, ośr. adm. Wojwodi-ny; 126 tys. mieszk. (1965); przemysł elek-trotechn,, maszyn., chem.; uniwersytet. Nowy Sącz, m. pow. w woj. krak., nad Dunajcem; 41,2 tys. mieszk. (1970); kol. zakłady naprawcze, przemysł spoż. i drzewny; węzeł kol.; muzeum; got. kościoły (XIII-XIV w.). — Zał. 1292 na terenie wsi targowej Kamienica; w XIV-XVII w. ważny ośr. handlu pol.-węg. oraz rzemiosła. W okresie okupacji hitlerowcy dokonali licznych egzekucji (m.in. 1941 — 93 czł. organizacji młodzieżowej „Orzeł Biały"); rejon ruchu oporu (BCh, AL, AK), m.in. ośrodek akcji przerzutowej przez Słowację na Węgry; straty miasta i pow. wyniosły ponad 20 tys. osób; ludność N.S. zmniejszyła się o 12 tys. (33%). Nowy Staw, m. w pow. malborskim, woj. gdańskim, nad Świętą; 4,6 tys. mieszk. (1968); cukrownia; prawa miejskie ok. 1343. nowy styl, hist. w chronologii — rachuba czasu wg kalendarza gregoriańskiego. Nowy Świat, nazwa wprowadzona w epoce wielkich odkryć geogr. na oznaczenie Ameryki Pn. i Pd. Nowy Targ, m. pow. w woj. krak., u zbiegu Czarnego i Białego Dunajca; 21,9 tys. mieszk. (1970); duża fabryka obuwia; przemysł lud.artyst.; muzeum; prawa miejskie w XIV w. — W okresie okupacji hitlerowcy zamordowali ponad 4 tys. mieszk.; ośr. partyzantki pol. GL, AL, AK i radzieckiej. Nowy Testament, zbiór ksiąg rel., powstałych między poł. I a poł. II w. n.e., uważanych za święte przez chrześcijaństwo; stanowi zabytek literatury wszesno-chrześc; obejmuje 4 ewangelie, Dzieje apostolskie. Listy i Apokalipsę; wraz ze St. Testamentem wchodzi w skład Biblii. Nowy Tomyśl, m. pow. w woj. pozn., na Pojezierzu Pozn.; 5,9 tys. mieszk. (1968); fabryka narzędzi chirurgicznych, przemysł spoż.; koszykarstwo; prawa miejskie 1786. Nowy Żmigród, w. w pow. jasielskim, woj. rzeszowskim, nad Wisłoką; tartaki; szkoła roln.; w XIV W.-1919 miasto. Noyon [nuają], m. w pn. Francji, w dolinie rz. Oise; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł metal.; wczesnogot. katedra Notre-Dame (XII-XIII, XV-XVI w.), kapitularz (XIII w.), ratusz (XV, XVI w.). noys, jednostka dokuczliwości hałasu, równa dokuczliwości wstęgi hałasu o częstotliwości 910-1010 Hz i natężeniu 40 dB. Noyszewski Piołun STANISŁAW, 1891-1941, pisarz, krytyk lit. i teatr.; pierwsza źródłowa biografia S. Żeromskiego. nozdrza: n. przednie, zewn. otwory prowadzące przez przedsionek nosa do jamy nosowej; n. tylne, otwory łączące jamę nosową z gardłem. nozema, wet. →zarodnikowcowa choroba. nozologia, dział patologii, zajmujący się podziałem chorób i ich opisem. nożyce, techn. maszyna do cięcia (stosowana gł. w przemyśle metali), której elementami roboczymi są noże, używa się m.in. n. do blachy (gilotynowe, dźwigniowe, krążkowe, skokowe), n. do kęsów i prętów, n. uniwersalnych. „nożyce cen", określenie niekorzystnego dla rolników stosunku cen towarów nabywanych i sprzedawanych przez nich.

numerator 799 nów, faza Księżyca, w której jest on w konhmkcji ze Słońcem. nóż diatermiczny (nóż elektryczny), przyrząd stosowany w chirurgii, którego ostre zakończenie po rozżarzaniu prądem elektr. przypala lub rozcina tkanki hamując jednocześnie krwawienie. nóż dłutowniczy, narzędzie skrawające do obróbki wewn. powierzchni nieobro-towych (n. punktowy, n. kształtowy) i kół zębatych (n. obwiedniowy). nóż do gwintów, narzędzie skrawające pojedyncze i wielokrotne (grzebieniowe) do toczenia gwintów zewn. i wewn. na tokarkach, tokarkach rewolwerowych i automatach. nóż elektryczny, med. →nóż diatermiczny. nóż Fellowsa [n. felousa] (dłutak), obwiedniowy nóż dłutowniczy w kształcie koła zębatego, służący do obróbki walcowych kół zębatych. nóż strugarski, narzędzie skrawające do obróbki płaszczyzn i walcowych oraz stożkowych kół zębatych. nóż tokarski, narzędzie skrawające do obróbki zewn. i wewn. powierzchni przedmiotów o kształtach obrotowych; bywają n.t. jednoostrzowe, wielokrotne, kształtowe i abwiedniowe. nóż zębatkowy, narzędzie w kształcie zębatki, lub jej pojedynczego zęba, stosowane do nacinania kół zębatych walcowych i ślimaków. Np, symbol jednostki neper. Np, symbol pierwiastka chem. neptunu. NPCh →Niezależna Partia Chłopska. NPD →Narodowodemokratyczna Partia Niemiec. NPG →narodowy plan gospodarczy. NPR →Narodowa Partia Robotnicza. NRD →Niemiecka Republika Demokratyczna. NRF →Niemiecka Republika Federalna. NRL →Naczelna Rada Ludowa. NRT, symbol pojemności netto statku wodnego, wyrażonej w tonach rejestrowanych. NS (n.s.), żegl. oznaczenie statku jądrowego. Nsawam, m. w pd. Ghanie, na pn, od Akry; 20 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. NSDAP →Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników. NSP →Narodowe Stronnictwo Pracy. Nsukka, m. w pd. Nigerii; 26 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; uniwersytet. Nsuta, ośr. eksploatacji rud manganu i złota w pd.-zach. Ghanie, na pd. od Tark-wy. NSZ →Narodowe Siły Zbrojne. nt, symbol jednostki nit. Nuadhibu (dawniej Port-Étienne), m. i port w Mauretanii, nad O. Atlantyckim; 11 tys. mieszk. (1968); wywóz rud żel. z Fderik. Nuajma MICHAIŁ, ur. 1889, arab. pisarz i krytyk lit. z Libanu; przedstawiciel sy-ryjskoamer. szkoły; problematyka psy-chol. i społ.; szkice lit., nowele, wspomnienia. Nuakszott (Nouakchott), stol. Mauretanii, w pobliżu O. Atlantyckiego; 18 tys. mieszk. (1968); rozbudowywana od 1957, po przeniesieniu stol. Mauretanii z Saint-Louis (Senegal) do N.; ośr. handl.; cementownia; w budowie port morski. Nuba, rdzenna ludność prow. Kordo-fan w Sudanie; ok. 1,5 mln; hodowla; wiele plemion to nomadowie; język nuba. Nubia, kraina hist. w pn. Sudanie i pd. Egipcie; w starożytności zamieszkana przez Kuszytów, w XVI-XIV w. p.n.e. u-zależnionych od Egiptu; od końca XII W. niezależne królestwo Kusz ze stolicą w Napata, od VI w. p.n.e. w Meroe; nazwa N. od plemienia Nuba, osiadłego w III w. p.n.e. w państwie Meroe. nubijska akcja UNESCO, przeprowa-

dzona 1960-64 pod patronatem UNESCO międzynar. akcja ratowania staroż. zabytków Nubii w związku z budową tamy asuańskiej i powstaniem sztucznego jeziora; przemieszczono wiele zabytków arch. i przeprowadzono szereg wykopalisk; udział Polski: K. Michałowski— przewodniczącym komitetu ratowania Abu Simbel, wykopaliska w Faras i Dabod, demontaże zabytków w Tafa i Dabod. Nubijska Pustynia, pustynia piaszczysta we wsch. części Sahary (Sudan), między Nilem a M. Czerwonym. nubuk, skóra cielęca, bydlęca lub świńska, garbowania chromowego, barwiona, odznaczająca się aksamitną powierzchnią (otrzymywaną przez lekkie oszlifowanie lica); używana na wierzchy obuwia, o-dzież. Nucha →Szeki. nucza →cedzidło. nuda veritas [łac], naga prawda. nudysta, zwolennik nudyzmu. nudyzm, kierunek propagujący przebywanie na świeżym powietrzu osób obu płci nago lub prawie nago dla higieny fiz. i psychicznej. Nueces [nju:ejsejs], rz. w pd. części USA; dł. ok. 550 km; uchodzi do Zat. Meksykańskiej koło m. Corpus Christi. Nuerowie, lud nilotycki pd. części Sudanu i pogranicza Etiopii; ok. 700 tys.; pasterstwo, uprawa roli; zachowane trad. kulty; język z rodziny nilotyckiej. „Nueva Era", miesięcznik, organ teoretyczny KP Argentyny, wydawany od 1949; ukazuje się nielegalnie. Nueva Esparta, stan w pn.-wsch. Wenezueli, na wyspie 2Margarita i pobliskich wysepkach; 1,3 tys. km , 96 tys. mieszk. (1969); stol. La Asunción. Nueva Gerona [n. che-], gł. m. na kubańskiej wyspie Pinos; S tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Nueva Rosita, m. w Meksyku (Coahui-la); 34 tys. mieszk. (1960); huta cynku, przemysł chemiczny. Nueva San Salvador [n. s. -wador] (Santa Tecla), m. w środk. Salwadorze, ośrodek adm. dep. La Libertad; 32 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. Nuevitas [nuebi-], m. i port w środk. Kubie, nad O. Atlantyckim; 16 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., spożywczy. Nuevo Laredo, m. w Meksyku (Tamaulipas), nad Rio Bravo, naprzeciw amer. m. Laredo; 142 tys, mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł metal., chemiczny. Nuevo León [n. leon], stan w pn.-wsch. Meksyku; 65,1 tys. km2, 1,7 mln mieszk. (1969); stol. Monterrey; hodowla bydła, uprawa kukurydzy. nugat, ciastko z piany białek oraz z orzechów, migdałów, cukru, miodu itp., obłożone waflem lub opłatkiem. nukleazy (nukleinazy), enzymy należące do hydrolaz, katalizujące rozkład kwasów nukleinowych na nukleotydy; dzielą się na dezoksyrybonukleazy i rybonukle-azy. nukleinazy, biochem. →nukleazy. nukleinowe kwasy (polinukleotydy), wielkocząsteczkowe związki występujące w każdej żywej komórce, gł. w postaci nukleoproteidów; dzielą się na kwasy rybonukleinowe (RNA) i dezoksyrybonukleinowe (DNA); biorą udział w podstawowych procesach biologicznych. nukleonika, wiedza i technologia jądrowa obejmująca badania jądra atomowego, radiochemię, zastosowanie radioizotopów itp. nukleony, wspólna nazwa protonów i neutronów, czyli składników jądra atomowego. nuldeoproteidy, połączenia białek i kwasów nukleinowych; występują w jądrze i cytoplazmie każdej komórki; biorą udział w podstawowych procesach biol.: syntezie białka, podziale komórek, przekazywaniu cech dziedzicznych. nukleotydazy, enzymy należące do grupy fosfataz, występujące w błonie śluzo-

wej jelita, katalizujące rozkład mononukleotydów na nukleozydy i kwas fosforowy. nukleotyd dwufosfopirydynowy (DPN), dawna nazwa dwunukleotydu nikotynoamidoadeninowego (NAD). nukleotydy (nukleozydofosforany), połączenia cukru (pentozý), zasady puryno-wej lub pirymidynowej i kwasu fosforowego; podstawowe składniki kwasów nukleinowych; występują też w stanie wolnym (AMP, ADP, ATP i in.). nukleozydazy, enzymy katalizujące rozbicie wiązania między zasadami azotowymi a resztą cukrową, raczej na drodze fosforolitycznej niż hydrolitycznej. nukleozydofosforany, biochem. →nukleotydy. nukleozydy, glikozydy składające się z zasad purynowych lub pirymidynowych i rybozy lub dezoksyrybozy; fosforany n. są nukleotydarni. nuklid, jądro określonego rodzaju scharakteryzowane określoną liczbą atom. Z, liczbą masową A i masą atomową. Nukualofa, m. na wyspie Tongatapu, stol. i gł. port Tonga; 16 tys. mieszk. (1966). Nukus, m. w Uzb.SRR, stol. Karakał-packiej ASRPt, nad Amu-darią; 74 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., mat. bud.; filia Akad. Nauk Uzb.SRR. nulka →cyrkiel zerowy. nulla poena sine lege (nullum crimen sine lege) [łac], zasada nowoż. ustawodawstwa karnego głosząca, że nikt nie może być karany za czyn, którego ustawa nie określa jako przestępstwo. Nullarbor, nizina w pd. Australii, nad Wielką Zatoką Australijską; zjawiska krasowe; przez N. przechodzą transaustralij-ska linia kolejowa i szosa. nullifikacja, unieważnienie; skasowanie. Nullo FRANCESCO, 1826-63, pułkownik wł.; w pol. powstaniu 1863 generał, dowódca ochotników wł., tzw. garybaldczy-ków; poległ pod Krzykawką. nulloda, zwierak mikrofalowy nie zawierający elektrod. Numa Pompiliusz, VIII/VII w. p.n.e., legendarny król rzym., pochodzenia sabińskiego; postać prawdopodobnie hist.; przypisywano mu organizację kultu rel. i reformę kalendarza. Numazu [-madzu], m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym; 165 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., metal., chem.; baza rybołówstwa. Numea (Nouméa), stol. i gł. port Nowej Kaledonii; 42 tys. mieszk. (1969). numer: 1) liczba umieszczona na czymś (rzadziej na kimś), oznaczająca kolejne miejsce tej rzeczy lub osoby w danym układzie; 2) przedmiot lub osoba z taką liczbą; 3) pomieszczenie opatrzone kolejną liczbą (np. pokój hotelowy); 4) jedna z kilku kolejnych części jakiegoś programu artyst.; 5) przen. zły człowiek, ziółko, gałgan. numeracja, numerowy system oznaczania czegoś. numeracja włókiennicza, system oznaczania grub. włókien, półproduktów, przędzy i nici; rozróżnia się: n.w. długościową — numer długościowy określa liczba jednostek długości produktu na jednostkę jego ciężaru (np. numer metryczny i ang.) oraz n.w. ciężarową — numer ciężarowy określony jest ilorazem ciężaru produktu i jego długości (np. titr, tex). numeracji systemy, systemy liczbowe, sposoby zapisywania liczb za pomocą u mownych znaków; rozróżnia się s.n. nie pozycyjne (np. rzymski s.n.) oraz pozycyjne (np. dziesiętny lub dwójkowy s.n.). numerator: 1) urządzenie sygnalizacyjne przekazujące numer pomieszczenia, budynku itp., z którego nadano wezwanie; zawiera klapki numerowe (uruchamiane elektromagnesem) i sygnalizator akustycz-

800 numer metryczny ny; 2) przyrząd do opatrywania dokumentów kolejnymi numerami. numer metryczny, włók. liczba określająca, ile m przędzy przypada na ciężar 1 G produktu. numerowa tarcza, w aparacie telef. urządzenie do wybierania przez abonenta numeru aparatu rozmówcy; wytwarza ciąg impulsów wybierających, które sterują pracą wybieraków w centrali telefonicznej. numerus clausus, ograniczenie ogólnej liczby osób lub osób pewnej kategorii (np. narodowościowej) przy przyjmowaniu np. na studia, do stowarzyszeń, do pracy; może być formą dyskryminacji społecznej. numerus currens [łac], numer bieżący, nadany książce w inwentarzu lub katalogu, wskazujący jej miejsce w magazynie biblioteki. numerus logarithmi, antylogarytm (skrót Nlog), liczba logarytmowana, tj. liczba b, której logarytmem jest liczba dana c (jeśli logab = c, to b = Nlog c). numerus nullus, niedopuszczenie pewnej kategorii osób do studiów, stowarzyszeń itp. numeryczne całkowanie, obliczanie całek oznaczonych metodami przybliżonymi. numeryczne różniczkowanie, obliczanie pochodnych metodami przybliżonymi. Numidia, w starożytności kraj w pn. Afryce (pn.-wsch. część Algierii); od poł. III w. p.n.e. 2 królestwa: N. wsch. i N. zach., zjednoczone przez Masynissę; od 46 p.n.e. uzależniona od Rzymu. numizmat, dawna moneta lub medal, mające wartość zabytkową. numizmatyka, nauka hist. zajmująca się badaniem monet i in. znaków pieniężnych. numulity (Nummulites), mor. otwornice o wielokomorowej skorupce w kształcie dysku; żyły od dolnej kredy do oligoce-nu; z ich skorupek powstały wapienie numulitowe. nunatak, skalista wyniosłość otoczona dookoła lodowcem i wystająca ponad jego powierzchnię. Nunberg MARIAN, ur. 1896, zoolog; prof. SGGW, czł. PAN; organizator służby ochrony lasu w Polsce; prace z entomologii teoret. i stosowanej. nuncjusz, stały przedstawiciel dyplomatyczny Watykanu w jakimś kraju; forma legata papieskiego; niejednokrotnie ingerował w węwn. sprawy danego państwa. Nuneaton [nani:tn], m. w W. Brytanii (Anglia); 62 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., przemysł metal., włók, odzieżowy. Núñez [nuńes] RAFAEL, 1825-94, konserwatywny polityk kolumbijski, publicysta; 188094 prezydent, przyczynił się do ogłoszenia (1886) nowej konstytucji. Nuoro [nu-], m. we Włoszech (Sardynia), ośrodek adm. prow. N.; 29 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Nupe, średniow. państwo afryk. powstałe w międzyrzeczu Kaduna-Niger w X-XII w.; w końcu XVIII w. rozpadło się na kilka niezależnych emiratów i księstw; w XIX w. podbite przez lud Fulbe; 1900 włączone do bryt. protektoratu Nigeria. Nur, w. w pow. ostrowskim, woj. warsz., nad Bugiem; dawniej miasto, prawa miejskie przed 1425, do XIX w.; w XVI-XVIII w. stolica ziemi nurskiej; miejsce sejmików i roków sądowych. Nur ad-Din, 1118-74, władca Aleppo i Mosulu od 1146; wojny z krzyżowcami. nuraghi, archeol. okrągłe wieżowate budowle kam. na Sardynii, o charakterze obronnym, z eneolitu i epoki brązu, rzadkie z okresu rzymskiego. nurek, człowiek uprawiający zawodowo nurkowanie, opuszczający się na dno morza, jeziora itp. dla wykonania robót podwodnych.

Nurek, m. w Tadż.SRR, nad Wach-szem; w pobliżu budowa wielkiej elektrowni wodnej (2700 MW). Nuri Pasza as-Said, 1888-1958, iracki generał i polityk, jeden z organizatorów współczesnego państwa irackiego; wielokrotny premier; zginął w czasie rewolucji republikańskiej. nurka, zool. →norka europejska. nurkowanie, lotn. wykonywanie lotu nurkowego. nurkowanie, sport pływanie pod wodą. nurkowe prace, prace prowadzone w wodzie poniżej jej powierzchni, np. przy rozpoznawaniu dna, budowie urządzeń hydrotechn., naprawie kadłubów statków, podnoszeniu wraków; wykonywane przez nurków. nurkowiec (bombowiec nurkujący), lekki i szybki samolot bombowy, o konstrukcji przystosowanej do zrzucania bomb podczas lotu nurkowego. nurkowy lot, lot opadający samolotu lub szybowca z dużą prędkością, po torze nachylonym stromo do poziomu. nurkowy sprzęt, sprzęt umożliwiający bezpieczne schodzenie ludzi pod wodę i przebywanie tam oraz wykonywanie określonych prac — poszukiwawczych, naprawczych itp. Nurmi PAAVO, ur. 1897, długodystansowiec fiń.; wielokrotny rekordzista świata; zdobywca 9 złotych medali olimpijskich 1920-28; 1932 pozbawiony praw amatorskich. „Nurmi", kryptonim pol. organizacji wywiadowczo-dywersyjnej 1941-44 na terenie okupowanej Francji, kierowanej przez bryt. Special Operations Executive (Intelligence Service). nurnik (tłok nurnikowy), długi tłok w pompie tłokowej (nurnikowej) do podnoszenia cieczy na duże wysokości. nurnik białoskrzydły (Cepphus grylle), ptak mórz arktycznych z rzędu mew-sier wek; dł. do 38 cm; samiec w szacie godowej czarny z białą plamą na skrzydłach; w Polsce rzadki gość zimowy. nurnikowy tłok →nurnik. nurogęś (tracz nurogęś, Mergus mergan-ser), ptak wodny z rzędu blaszkodziobych; dł. ok. 80 cm; upierzenie barwne, lusterko białe, na głowie czub; gł. rybożerna; gniazdo w dziupli lub w norze; Eurazja; chroniona. „Nurt", miesięcznik społ.-kult., wydawany w Poznaniu od 1965; zagadnienia kult.-lit., społ., gosp. i polit. Wielkopolski. „Nurt", konspiracyjny miesięcznik społ.kult., wydawany w Warszawie 1943-44 przez Obóz Polski Walczącej; red.: F. Goetel i W. Horzyca. nurt rzeczny, linia, wzdłuż której koncentrują się strugi wody o największych prędkościach. nury (Gaviiformes), rząd ptaków wodnych, gł. mor.; 4 gat.; doskonale pływają; gł. rybożerne; pn. Eurazja, Ameryka Pn.; w Polsce n. czarnoszyi, chroniony. nurzanie, żegl. oscylacyjne, pionowe ruchy okrętu na fali, kołysanie pionowe. nurzaniec, bot. →walisneria. Nurzec, rz., pr. dopływ Bugu; dł. 98 km, dorzecze 2037 km2. nurzyk podbielały (Uria aalge), ptak z rzędu mew-siewek; dł. 45 cm; ciemnobrązowy i biały; wybrzeża O. Atlantyckiego i O. Spokojnego. nusajryci (alawici), sekta muzułm., skrajny odłam szyitów; zał. w IX w.; obecnie w Syrii (gł. w prow. Latakija). Nusbaum-Hilarowicz JÓZEF, 1859-1917, zoolog, ewolucjonista; prof. uniw. we Lwowie, czł. AU; popularyzator gł. ewo-lucjonizmu (Idea ewolucji w biologii), propagator darwinizmu; liczne prace, podręczniki, np. Zasady anatomii porównawczej. Nuschke [nuszkə] OTTO, 1883-1957, polityk NRD; współzałożyciel CDU w radz.

strefie okupacyjnej, od 1948 jej przewodn.; od 1949 wicepremier NRD. Nušić BRANISLAV, 1864-1938, komediopisarz serb.; komedie z życia serb. prowincji i wyższych sfer Belgradu; powieści, felietony i humoreski, dramaty hist. i in. Nusselta liczba, liczba podobieństwa termodynamicznego charakteryzująca zjawisko przejmowania ciepła przez ściankę od otaczającego płynu (lub odwrotnie); stosunek oporności cieplnej płynu do oporności przejmowania ciepła na powierzchni ścianki. Nut, mit. egip. uosobienie sklepienia nieba; wg teologii heliopolitańskiej siostra i małżonka Geba (ziemia) oraz matka Ozyrysa, Izydy i Seta; wyobrażana m.in. w postaci kobiety wygiętej w łuk i dotykającej rękami ziemi. nutacja, fiz. wahadłowe zmiany nachylenia osi obrotu ciała względem nieruchomej osi przechodzącej przez środek obrotu ciała. Nutka, Indianie Ameryki Pn. w Van-couver, na przyl. Flattery; ok. 8 tys.; rybołówstwo, polowanie na wieloryby; język z rodziny wakasz. nutria (Myocastor coypus), południowoamer. gryzoń; dł. do 60 cm i ogona do 45 cm; ziemnowodna; palce tylnych nóg spięte błoną, sutki przesunięte ku stronie grzbietowej; hodowana jako cenne zwierzę futerkowe; mięso jadalne. nutriety, futra ze skór owiec barwione na brązowo, strzyżone i prasowane. Nuttal [nato:l] JORDAN MITCHEL, 1890-1958, fizyk ang.; prof. uniw. w Manchester; prace z dziedziny fizyki jądrowej i promieniotwórczości (prawo Gei-gera-N.). Nuttall [nato:l] GEORGE HENRY FALKI-NER, 1862-1937, biolog amer.; prof. uniw. w Cambridge; liczne prace z dziedziny parazytologii, higieny i fizjologii. nuty, w muz. notacji znaki graf. określające wysokość dźwięków (zależnie od położenia na pięciolinii i od klucza), ich relatywną wartość rytmiczną (np. cała nuta, półnuta itd.). nuworysz (nouveau riche), daw. człowiek świeżo wzbogacony; nowobogacki, dorobkiewicz. Nuzi (sumeryjskie Gasur, obecnie Jor-gan Tepe, Irak), staroż. m. w pn. Mezopotamii; ośr. han dl. i polit.; ruiny budowli akadyjskich, archiwa (w piśmie klinowym). nużeńce (Demodex), pajęczaki zaliczane do roztoczy; pasożytują gł. w torebkach włosowych i gruczołach łojowych ssaków; u człowieka D. folliculorum (dł. do 0,4 mm). nużyca (demodekoza), choroba pasożytnicza psów, kotów, owiec i in., wywoływana przez roztocze nużeńce, pasożytujące w skórze; ciężkie objawy skórne; u człowieka w torebkach włosowych i gruczołach łojowych okolic ust i nosa często bytuje nużeniec ludzki (Demodex folliculorum). Nyborg [nöbor], m. i port w Danii (Fionia), nad Wielkim Bełtem; 12 tys. mieszk. (1968); prom kol. do Korsør. 1659, w okresie wojny pol.-szwedz., wyparcie Szwedów z twierdzy N. przez wojska pol., duń. i sprzymierzone pod wodzą K. Piaseczyńskiego. „Ny Dag" [ni: da:g], tygodnik (do 1964 dziennik) szwedz., gł. komunist. organ prasowy, wydawany od 1930. „Ny Dagsbrun", dwutygodnik isl., organ marksistowskiego Związku Socjalistów Islandii, wydawany od 1969. Nydam [nü:-] (miejscowość w NRF, Szlezwik-Holsztyn), archeol. znalezisko z okresu późnorzym. (III-IV w.): 2 łodzie, broń (106 mieczy, 552 groty oszczepów), monety. Nyerere JÜLIUS KAMBARGE, ur. 1921, premier niepodległej Tanganiki od 1961; także prezydent republiki od 1962; od

Oberhummer 801 1964 prezydent i szef rządu Rep. Tanzanii, od 1965 także min. spraw zagranicznych. Nyers [ńersz] REZSÖ, ur. 1923, działacz węg. ruchu robotn., ekonomista; od 1962 sekr. KC, od 1967 czł. Biura Polit. WSPR; udział w przygotowaniu reformy gosp. (1968). Nyirád [ńira:d], ośr. wydobycia boksytów w zach. Węgrzech, w Lesie Bakoń-skirn. Nyiregyháza [ńireďiha:zo], m. w pn.-wsch. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Sza-bolcsSzatmár; 65 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Nyja, mit. słow. rzekoma bogini; wg J. Długosza odpowiednik rzym. Plutona. Nykøbing [nikö-.bən], m. w Danii, największe na wyspie Falster; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Nyköping [niśö:pin], m. i port w środk. Szwecji, nad M. Bałtyckim, ośr. adm. okręgu Sodermanand; 32 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., drzewny. nyktalopia, wada wzroku polegająca na nadmiernej wrażliwości siatkówki na bodźce świetlne, co powoduje wyraźniejsze widzenie przy słabym oświetleniu. nykturia, oddawanie moczu w nocy w dużych ilościach; może być wczesnym objawem niewydolności serca, przerostu gruczołu krokowego; też wynikiem wypicia przed snem dużej ilości płynów. nyktynastia, jedna z nastii, rytmiczne reakcje ruchowe roślin, związane ze zmianami dnia i nocy; np. zwisanie wieczo-

rem, a podnoszenie się rankiem ku górze liści grochu. nylon, nazwa handlowa syntet. włókien poliamidowych. Nymburk, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Łabą; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż.; ośr. turystyczny. Nymphenburg [nümfən-], zespół pała-cowoparkowy w Monachium; barok, pałac (XVII w., A. Barelli, J. Effner); w parku krajobrazowym (XIX w.) — rzeźby, baseny, pawilony (m.in. rokokowy Arna-lienburg XVIII w., F. de Cuvilliés i J.B. Zimmermann); w części pałacu manufaktura porcelany (od poł. XVIII w.). Nyon [nją], m. w Szwajcarii (Vaud), nad Jez. Genewskim; 11 tys. mieszk. (1968); przemysł ceram.; ośr. turystyczny. Nysa, m. pow. w woj. opolskim, nad Nysą Kłodzką; 31,9 tys. mieszk. (1970); zakłady urządzeń przem. oraz budowy nadwozi samoch. „nysa", przemysł spoż.; węzeł kol.; muzeum; got. i barok, kościoły, barok, pałac (XVII w.), mury miejskie i obwarowanie bastionowe (XIV, XVII-XVIII w.), got.-renes. kamienice. — Prawa miejskie w pocz. XIII w.; ośr. posiadłości biskupów wrocławskich; od XIV w. rozwój handlu i rzemiosła (sukiënnictwa, w XV-XVI w. — płóciennictwa); w XVI w. ośr. życia kult. Śląska. W 1945 (23-24 III) walki jednostek radz. 1 Frontu Ukr. o miasto, zamienione przez Niemców w twierdzę; zniszczona w 50%, po wojnie odbudowana.

Nysa Kłodzka, rz., 1. dopływ środk. Odry; dł. 195 km, dorzecze 4534 km2; przełamuje się przez G. Bardzkie; zbiorniki retencyjne w Otmuchowie i Głębino-wie oraz elektrownia w Otmuchowie. Nysa Łużycka, rz., 1. dopływ Odry; źródła w Czechosłowacji; dł. 256 km, dorzecze 4232 km2; gwałtowne wezbrania; żeglowna (15 km) od Gubina; elektrownie wodne: wzdłuż N.Ł. przebiega odcinek granicy Polski z NRD. Nysa Szalona, rz., pr. dopływ Kaczawy; dł. 53 km, dorzecze 435 km2. Nystad [ni:sta:d] (obecnie Uusikaupun-ki, m. w Finlandii), 1721 pokój ros.-szwedz. po wojnie północnej; przyznanie Rosji pd.-wsch. części Finlandii, z Wy-borgiem, i szwedz. Inflant. nystagmus, med. →oczopląs. nystatyna (mycostatin, fungicydyna), antybiotyk wytwarzany przez promieniowce Streptomyces noursei, o działaniu mykostatycznym i grzybobójczym; stosowana w grzybicach i drożdżycach. „Nyugat" [ńugot] (Zachód), węg. postępowe czasopismo lit.-artyst., wydawane 1908-41; odegrało doniosłą rolę w historii i rozwoju literatury węg.; skupiało awangardowych pisarzy o różnych poglądach ideowych i estetycznych. NZCh →Narodowy Związek Chłopski. N'Zérékoré [-ry], m. w pd.-wsch. Gwinei; 8,6 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny; w pobliżu bogate złoża rud żelaza. NZR →Narodowy Związek Robotniczy.

o, litera alfabetu łac. (i pol.), także gr. (omikron) oraz fenickiego (ajn), gdzie oznaczała spółgłoskę laryngalną. o- - rel="nofollow">orto-. O, symbol pierwiastka chem. tlenu. Oahu, wyspa w archip. Hawajów (USA), na O. Spokojnym; 1526 km2; górzysta; skupia ok. 80% ogółu mieszk. Hawajów (585 tys. w 1966); plantacje ananasów i trzciny cukr.; gł. m. Honolulu; bazauwoj. — Pearl Harbor. Oakland [o klənd], m. w USA (Kalifornia), port nad O. Spokojnym, w zespole miejskim San Francisco; 358 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.: przemysł spoż., stoczn., samoch., maszyn., chem., lotniczy. Oak Park [ouk p], m. w USA (Illinois), w zespole miejskim Chicago; 62 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. umieszkaniowe. Oak Ridge [o k rydż], m. w USA (Tennessee); 28 tys. mieszk. (1970); zakłady produkcji materiałów rozszczepialnych. O.A.O. (Orbiting Astronomical Observatory), amer. sztuczny satelita zaopatrzony w przyrządy do badań astronomicznych. OAS (Organisation de ľArmée Secrète), fr. skrajnie prawicowa organizacja wojsk., zał. 1961, sprzeciwiająca się koncesjom polit. na rzecz walczącej o niepodległość Algierii; dążyła do utrzymania kolonialnego panowania w Algierii; 1962 praktycznie przestała działać. Oaxaca [oachaka], stan w pd. Meksyku, nad O. Spokojnym; 95,4 tys. km2, 2,2 mln mieszk. (1969); stol. O.; uprawa kukurydzy, hodowla bydła. Oaxaca [oachaka] (Oaxaca de Juárez), m. w Meksyku, stol. stanu O.; 78 tys. mieszk. (1963); przemysł włók., spoż., rzemiosło artyst.; uniw.; muzeum; dawny klasztor i kościół S. Domingo (2 poł. XVI w.), katedra, kościoły (XVI-XVIII w.); w pobliżu O. ruiny miast prekolumbijskich: Monte Albán i Mitla. oaza, obszar o bujnej roślinności w otoczeniu pustynnym, uwarunkowany występowaniem wody. Ob, rz. w azjat. części ZSRR;, powstaje z połączenia rzek Katuń i Bija; dł. 3680 km (od źródeł Irtyszu — 5410 km), dorzecze 2975 tys. km2; uchodzi do Zat.

Obskiej (M. Karskie); żeglowna; elektrownia Nowosybirska; nad O. — Nowosybirsk. OB, med. →Biernackiego odczyn. Oba, w teokratycznych systemach afryk. (np. u Joruba) „święty król", uosobienie miasta, w którym panuje dany system rel.-polityczny. Obaldia f-dja] RENÉ DE, ur. 1918, pisarz fr.; powieści.zawierające często dowcipną reinterpretację wydarzeń hist., sztuki teatralne. Obbergen [opberchən] (Opbergen) ANTONI VAN, 1543-1611, architekt niderl.; od 1586 w Gdańsku; fortyfikacje Wisłoujścia, manierystyczny ratusz Starego Miasta i Arsenał w Gdańsku; przebudowa ratusza w Toruniu. Obbia, m. w Somalii, nad O. Indyjskim; ok. 5 tys. mieszk.; port rybacki; ośr. handlowy. obcesowy, bezceremonialny, natarczywy, zuchwały, gwałtowny. obcęgi, narzędzie o łukowo wygiętych ostrych szczękach, służy do wyciągania gwoździ, nitów, do obcinania drutu itp. obciąganie, odmiana tłoczenia, w której arkusz lub pas blachy jest rozciągany pod naciskiem wzornika i przybiera wypukły kształt jego powierzchni. obciążalność, zdolność urządzenia techn. do przejmowania określonego obciążenia (np. momentu siły, mocy elektr.) w przewidzianym okresie eksploatacji. obciążanie, zwiększanie ciężaru właściwego papieru, tkanin, skór przez nasycenie ich odpowiednimi substancjami (tzw. napełniaczami); np. do o. jedwabiu stosuje się sole cynowe. obciążenie, elektrotechn. moc. elektr. pobierana w danej chwili ze źródła energii elektr.; także odbiornik pobierający moc elektr. ze źródła. obciążenie, mech. układ sił zewn. działających na rozpatrywane ciało. obciążniki →napełniacze. obcinacz →ogranicznik. obcopylność (allogamia), zapylanie się kwiatu pyłkiem pochodzącym z innego kwiatu (zwykle też z innego osobnika roślinnego); o. u gatunków o kwiatach obupłciowych jest uwarunkowana np. przez samopłonność, przedprątność, przed-słupność.

O obcy pierwiastek, mat. liczba będąca rozwiązaniem równania wynikłego w trakcie rozwiązywania głównego równania (np. równania pierwiastkowego), ale nie będąca pierwiastkiem równania głównego. obdukcja, sądowo-lekarskie oględziny zwłok lub osób żywych w celu ustalenia przyczyn i rozmiarów zadanych uszkodzeń. obediencja, w kościele kat. przysięga posłuszeństwa składana przez księży biskupowi i przez dostojników kość. papieżowi. Obejd, El-, m. w środk. Sudanie, ośrodek adm. prow. Kordofan; 60 tys. mieszk. (1964); ośr. handlu i rzemiosła. obejście (ambit), arch. przedłużenie naw bocznych wokół prezbiterium; do o. oddzielonego murem albo arkadami przylegały kaplice (tzw. wieniec kaplic). obelga, ubliżenie komuś, obraza; obra-źliwe słowa, zniewaga. obelisk, słup, zwykle czworoboczny, zwężający się w górze i ścięty u szczytu w formie ostrosłupa; w staroż. Egipcie symbol Boga Słońca; w architekturze nowoż. jako motyw dekoracyjny oraz pomniki w formie o. Oberammergau [-ra-], ośr. turyst. w NRF (Bawaria), w Alpach; ok. 5 tys. mieszk. (1968); słynne misteria pasyjne (od 1634); snycerstwo. oberek, pol. taniec lud. w tempie b. szybkim, metrum trójdzielnym, z rytmami mazurkowymi, zw. też obertas, obyr-tany. Oberhausen [-zən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 251 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł metal., szklarski, rafineria ropy naft.; festiwale filmów krótkometrażowych. Oberhummer [o:-] EUGEN, 1859-1944, geograf austr.; prof. uniw. w Monachium i Wiedniu; historyk geografii, prace z geografii Grecji i Turcji.

802 Oberkassel Oberkassel [o:-], stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego (typ paleo-azjatvcki) z paleolitu młodszego; k. Bonn .(NRF). Oberländer [o:-] THEODOR, ur. 1905, polityk NRF, jeden z przywódców za-chodnioniem. rewizjonistów; w II wojnie świat, współdziałał m.in. w mordzie pol. profesorów we Lwowie; 1953-60 min. do spraw przesiedleńców. oberlejtnant, daw. porucznik (w wojsku austr. i niem.). oberluft, górna część okna otwierająca się oddzielnie; wietrznik, wywietrznik. Obermaier [o-] HUGO, 1877-1946, archeolog niem.; prof. uniw. w Madrycie i Fryburgu; badacz paleolitu we Francji, Hiszpanii, Afryce. Oberon, piąty wg oddalenia od planety satelita Urana. oberpolicmajster, daw. szef policji w dużym mieście (w Rosji carskiej). Oberstdorf [o-], ośr. wypoczynkowy i sportów zimowych w NRF (Bawaria), w Alpach; 9,1 tys. mieszk. (1966). oberszter, w Polsce w XVII-XVIII w. dowódca i właściciel regimentu cudzoziemskiego, od XVIII w. zw. pułkownikiem. Oberth [-rt] HERMAN, ur. 1894, niem. konstruktor rakiet i teoretyk astronautyki; współpracował z W. von Braunem nad pociskiem V2, od 1955 w USA. Obertyn (osiedle w zach. części Ukr. SRR, obw. iwanofrankowski), 1531 zwycięstwo wojsk pol. pod wodzą J. Tarnowskiego nad armią hospodara mołd. Piotra Raresza; odzyskanie Pokucia. Obertyńska BEATA, ur. 1898, córka M. Wolskiej, poetka; od 1944 w Anglii; liryka refleksyjno-nastrojowa, opowiadania. Oberursel [-zəl], m. w NRF (Hesja), w górach Taunus; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., precyzyjny, szklarski. oberża →karczma. oberżyna (gruszka miłosna, bakłażan, Solarium melongena), roślina warzywna pochodząca z Indii, uprawiana w Europie dla jadalnych, przeważnie fioletowoczar-nych owoców różnej wielkości i kształtu. oberżysta, daw. właściciel, dzierżawca lub gospodarz oberży; karczmarz. obi, jap. pas, zwykle jedwabny, przepasujący kimono; noszony przez mężczyzn (jednobarwny) i kobiety (różnobarwny, wzorzysty). Obi (Ombi), grupa wysp indonez. w Molukach Pn.; ok. 3,4 tys. mieszk.; gł. wyspa: Obir (Obira). obiady czwartkowe, zebrania lit.-nauk. organizowane na wzór paryskich salonów lit. przez Stanisława Augusta ok. 1770-88, gł. na Zamku; skupiały pisarzy, artystów i polityków z król. kręgu. obiata, ofiara sakralna u dawnych Słowian, składana bogom z płodów roln. i zwierząt. Óbidos [obidusz], m. w Portugalii (Estremadura); 5,1 tys. mieszk. (1960); znany ośr. turyst.; zachowane mury obronne z XIII w. Óbidos [o-], m. w Brazylii (Pará), port nad Amazonką, dostępny dla statków mor.; 4 tys. mieszk. (1960). obieg cieplny -^termodynamiczny obieg. obiegnik (grupetto), muz. ozdobnik, szybkie opisanie dźwięku jego górną i dolną sekundą. obiegowa przekładnia (mechanizm obiegowy, mechanizm planetarny, przekładnia planetarna), przekładnia z członami w postaci kół, zwykle zębatych, z których co najmniej jedno (zw. obiegowym lub sateli-tem) jest ułożyskowane w obracającej się części przekładni; szeroko stosowana w budowie pojazdów, statków, obrabiarek. obiegowy mechanizm →obiegowa przekładnia. obieg pieniądza, ruch środków pieniężnych związany z realizacją towarów i usług oraz regulowaniem zobowiązań.

obieg pieniądza bezgotówkowy, przenoszenie należności z jednego rachunku bankowego na inny bez posługiwania się pieniądzem gotówkowym. obieg pieniądza gotówkowy, ruch środków pieniężnych między ich posiadaczami. obiekcja, zastrzeżenie, wątpliwość w stosunku do czegoś; niezgadzanie się na coś. obiekt, językozn. →dopełnienie. obiektyw, soczewka (lub układ soczewek) w przyrządzie optycznym (aparacie fot., mikroskopie i in.) dająca rzeczywisty i odwrócony obraz obserwowanego (fotografowanego) obiektu. obiektyw astronomiczny, najistotniejsza część składowa teleskopu; obiektyw re~ fraktora składa się najczęściej z 2 soczewek; obiektyw teleskopu zwierciadłowe-go stanowi wklęsłe zwierciadło parabo-loidalne lub układ zwierciadeł o kształcie obrotowych powierzchni stożkowych. obiektyw długoogniskowy →obiektyw wąskokątny. obiektywizm, sprawozdawcze referowanie poglądów (nauk., społ., filoz. i in.) bez ustosunkowania się do nich, tj. bez ich oceny, co często prowadzi do zatarcia (niekiedy celowego) ich istotnych treści; też przeciwieństwo subiektywizmu lub tyle, co obiektywność. obiektyw krótkoogniskowy →obiektyw szerokokątny. obiektyw lustrzany, obiektyw fot., którego układ optyczny składa się — oprócz soczewek — również ze zwierciadeł sferycznych. obiektyw miękkorysujący, obiektyw fot., który wskutek niecałkowitego zlikwidowania niektórych aberracji (przeważnie chromatycznej) daje pewne rozmycie konturów obrazu. obiektywność, cecha postawy wolnej od uprzedzeń, bezstronność; rzeczowość, przedmiotowość, odpowiedniość względem rzeczywistości. obiektywność, filoz. cecha własności przedmiotu, treści wiedzy lub sposobu istnienia (rzeczywistości), polegająca na ich niezależności od umysłu ludzkiego (podmiotu poznającego). obiektywność prawdy, filoz. cecha sądu (twierdzenia) prawdziwego, polegająca na trafnym, adekwatnym odzwierciedleniu rzeczywistego stanu rzeczy, o którym sąd ten orzeka. obiektywny, bezstronny, wolny od uprzedzeń (sąd, pogląd, ocena); rzeczywisty, istniejący niezależnie od umysłu (przedmiot, zjawisko). obiektyw standardowy, obiektyw fot. o ogniskowej w przybliżeniu równej przekątnej formatu zdjęciowego aparatu; kąt widzenia o.s. jest w przybliżeniu równy kątowi widzenia oka ludzkiego. obiektyw szerokokątny (obiektyw krótkoogniskowy), obiektyw fot., którego ogniskowa jest krótsza niż przekątna formatu zdjęciowego aparatu. obiektyw wąskokątny (obiektyw długoogniskowy), obiektyw fot. o ogniskowej dłuższej niż przekątna formatu zdjęciowego aparatu. obiektyw zmiennoogniskowy (transfokator), obiektyw fot., w którym przez zmianę wzajemnego położenia poszczególnych części układu optycznego można zmieniać długość ogniskowej. obielmo (perysperm), tkanka spichrzowa nasion, otaczająca bielmo (np. u pieprzowatych); niekiedy (np. u goździko-watych) jest w nasionach jedyną tkanką spichrzową. obieżyświat, potocznie człowiek wiele podróżujący lub włóczący się po świecie; włóczęga. Obihiro, m. w Japonii (pd. Hokkaido); 126 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. Obilić MILOS, ?-1389, rycerz serb., bohater pieśni lud.; podczas bitwy na Ko-sowym Polu, jako rzekomy zbieg, zabił sułtana Murada I.

objaw (symptom), med. cecha wykrywalna badaniem lekarskim wykazująca odbiegający od normy stan lub czynność narządu, układu, organizmu; o. subiektywny — np. ból, szum w uszach, mdłości, o. obiektywny — np. gorączka, szmery sercowe; wykrywanie o. — podstawą diagnostyki lekarskiej. objawienie, w większości religii zespół tez uważanych za pochodzące od bóstwa; zwykle składają się na treść tzw. ksiąg świętych. Objawienie św. Jana →apokalipsa. objętościowy ułamek, stosunek objętości molowej danej substancji do ogólnej objętości molowej roztworu. objętość, nieujemna liczba rzeczywista przyporządkowana w określony i jednoznaczny sposób danej bryle; o. bardziej złożonych brył oblicza się przy pomocy metod rachunku całkowego. objętość właściwa, objętość jednostki masy substancji, odwrotność gęstości. oblachowanie, zespół blaszanych części nadwozia pojazdu mech. nie należących do kadłuba, np. w samochodzie — osłony silnika, chłodnicy i kół, zderzaki itp. oblaci: 1) w kościele kat. dzieci ofiarowywane do zakonu (gł. w średniowieczu); 2) osoby żyjące przy klasztorze bez ślubów lub tercjarze; 3) członkowie wielu zgromadzeń zakonnych pod nazwą o. oblata, w dawnym prawie pol. wpis aktu prawnego do ksiąg sądowych; oblatowa-nie zapewniało dokumentowi ochronę prawną. oblatywacz, pilot latający na nowych maszynach w celu wypróbowania ich sprawności. oblatywanie, przeprowadzanie pierwszych lotów próbnych na statku powietrznym (np. samolocie) po jego zbudowaniu albo remoncie; o. fabrycznemu podlega każdy wyprodukowany statek powietrzny. obleńce (Aschelminthes), typ bezkręgowców o ciele wydłużonym, obłym, okrytym oskórkiem; przewód pokarmowy w postaci prostej rurki; brak układu krążenia i oddechowego; należą tu nicienie, nitnikowce, wrotki, brzuchorzęski. oblewiny, obrzędowe polewanie wodą zapobiegające chorobom, sprzyjające urodzajom; obecnie zwyczaj występujący w drugim dniu Wielkanocy; dyngus. Oblężenie Jasnej Góry częstochowskiej, anonimowy poemat o oblężeniu Jasnej Góry przez Szwedów 1655; powstał przed 10 XI 1673, wyd. 1930; przypisywany m.in. Walentemu Odymalskiemu, W. Kochowskiemu. Oblęgorek, w. w pow. i woj. kieleckim; dawny majątek ziemski ofiarowany 1900 przez społeczeństwo pol. Sienkiewiczowi; muzeum biogr. w pałacyku. oblicówka, bud. warstwa okładzinowa na powierzchni ściany budowli, wykonana z płytek ceram. szkliwionych, cegieł klinkierowych, kamienia — o żądanym kształcie, kolorze i fakturze. „Oblicze Dnia", dwutygodnik społ.-kult. wydawany 1936 w Warszawie; skupiało lewicowych intelektualistów; redaktor ~ W. Wasilewska. oblig, skrypt dłużny, pisemne uznanie długu. obligacja, papier wartościowy przynoszący posiadaczowi stały, z góry określony dochód. obligacyjne prawo →zobowiązaniowe prawo. obligatoryjny, obowiązujący, konieczny, powinny, należny. obligować, daw.: 1) nakładać obowiązek, zobowiązywać; 2) prosić usilnie, upraszać. oblina (oflis), wąska, obła powierzchnia na bokach tarcicy; w tarcicy obrzynanej stanowi niepożądaną pozostałość bocznej powierzchni kłody. obliteracja, med. zarastanie tkanką łączną jam ciała, przewodów lub naczyń krwionośnych, w następstwie stanów zapalnych, urazów i in. schorzeń.

obrazki 803 oblodzenie, tworzenie się powłoki lodowej na powierzchni ciała stałego, np. drogi, przewodach linii telefonicznej; o. samolotu występuje podczas lotu w powietrzu o temp. ok. 0° — jest b. niebezpieczne. obława, łow. sposób polowania na grubego zwierza, w którym, oprócz myśliwych, bierze udział większa liczba naganiaczy. obłęd (paranoja), rodzaj psychozy, na którą składają się logicznie usystematyzowane urojenia, bez zaburzeń uczuciowości. obło, część kadłuba statku wodnego stanowiąca przejście od dna do burty; zwykle owalne. obłocznik →płanetnik. obłoki iryzujące, chmury o kształcie so-czewkowatym, wykazujące b. silną iry-zację; występują (rzadko) na wys. 21-30 km. obłoki świecące (obłoki srebrzyste), chmury obserwowane nocą na wys. 75-90 km; mają postać woalu, wstęg, zasłon, zwykle barwy niebieskawej lub srebrzystej; występują b. rzadko. obłócznia, warstwa w owocnikach grzybów wyższych; składa się gł. z komórek produkujących zarodniki; najczęściej tworzy blaszkowaty lub rurkowaty tzw. hy-menofor w dolnej części owocników. obłóczyny, uroczyste przywdzianie habitu przez kandydata do zakonu i sutanny przez kleryka; ma charakter symboliczny. obłóg, fornir (grub. 1,5-3,0 mm) stosowany jako podkład pod okleinę, farbę lub inną powłokę kryjącą; także zewn. warstwa sklejek i płyt stolarskich. obłuskiwacz →łuszczarka. obmurze, murowana obudowa kotła parowego, ograniczająca przestrzeń komory paleniskowej, kanałów spalinowych oraz izolująca cieplnie kocioł od otoczenia. Obnińsk, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. kałuski); 38 tys. mieszk. (1967); 1954 w O. uruchomiono pierwszą w świe cie elektrownię jądrową. Obnorski SIERGIEJ P., 1888-1962, radz językoznawca, rusycysta; prof. uniw. w Permie i Leningradzie, czł. AN ZSRR; liczne prace z historii języka ros., zabytki staroruskie. Obnorski WIKTOR P., 1852-1919, współzałożyciel (1878) Północnego Związku Robotników Ros.; 1879 skazany na katorgę. obnóże pyłkowe, zbite grudki ziaren pyłku kwiatowego (zlepione miodem lub nektarem) przynoszone do ula przez pszczoły zbieraczki w tzw. koszyczkach, znajdujących się na odnóżach tylnej pary. Obodrzyce (Obodryci), grupa plemion zachodniosłow. osiadła na wsch. od dolnej Łaby, znana od końca VIII w.; zjednoczeni w jedno księstwo ok. poł. X w. (rozkwit w pocz. XII w.); podbici przez Niemców (ostatecznie ok. 1160). obojczyk, parzysta kość obręczy barkowej; u człowieka wydłużona, lekko eso-wato wygięta, położona tuż pod skórą, łączy mostek z górną częścią łopatki. obojętne skały, skały magmowe, w których wolna krzemionka (gł. w postaci kwarcu) stanowi mniej niż 10% składników skały, np. syenit. Obojga Sycylii Królestwo, utworzone 1815 z połączenia Królestwa Sycylii i Królestwa Neapolu przez Ferdynanda I (Burbona hiszp.); od 1861 w składzie Włoch. obojnactwo (hermafrodytyzm, obupłcio-wość), biol. obecność u osobnika (hermafrodyty, obojnaka) gruczołów rozrodczych męskich i żeńskich (np. u tasiemców) lub gruczołu obojnaczego produkującego jaja i plemniki (np. u niektórych ślimaków). obojnactwo (hermafrodytyzm), med. wrodzona wada rozwojowa; o. prawdziwe, występowanie w jednym osobniku jąder i jajników, jest b. rzadkie; o. rzekome dotyczy zewn. narządów płciowych, przy istnieniu gonad jednej płci.

oboknie (futryna okienna), rama drewn. w ościeżu okiennym, do podtrzymywania skrzydeł okiennych. obol, w staroż. Grecji moneta o wartości 1/6 drachmy; w średniowieczu drobna moneta srebrna o wartości 1/2 denara. obońka, drewn., cylindryczne naczynie do transportu mleka i żętycy z górskich hal. obora, budynek stanowiący pomieszczenie dla bydła domowego; w nowocz. o. są zainstalowane urządzenia do mech. doju. Oborin LEW N., ur. 1907, radz. pianista i pedagog; laureat I nagr. Konkursu im. F. Chopina (1927); prof. konserwatorium w Moskwie. obornik (mierzwa, gnój), pełnowartościowy, gospodarski nawóz org.; przefer-mentowany kał i mocz zwierząt gospodarskich wraz ze ściółką (gł. słomą). Oborniki, m. pow. w woj. pozn., nad Wartą; 10,3 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., drzewny, mat. bud.; prawa miejskie przed 1339. — Udział mieszkańców O. w powstaniu wielkopol. 1918-19,; w okresie okupacji hitlerowcy zamordowali w lasach k. Rożnowa ok. 12 tys. osób. Oborniki Śląskie, m. w pow. trzebnickim, woj. wrocławskim; 5,4 tys. mieszk. (1968); ośr. leczn.-wypoczynkowy; przemysł drzewny, spoż.; prawa miejskie 1945. Oborski LUDWIK, 1787-1873, działacz demokr.j uczestnik powstań 1830-31, i 1848; działacz Młodej Polski, TDP, Gromady Rewol. Londyn, Rady Gen. I Międzynarodówki i Związku Ludu Polskiego. obowiązek, powinność, konieczność wykonania (lub zaniechania) czegoś, wynikająca z nakazu moralnego, adm., prawnego i in. obowiązek prawny, nakaz lub zakaz określonego zachowania się zawarty w normie prawnej; wykonanie o.p. jest zabezpieczone sankcją. obowiązek służbowy, nakaz zachowania się skierowany do pracownika państw., wynikający z charakteru jego stosunku służbowego lub polecenia przełożonego. obowiązek szkolny, nakładany przez państwo na opiekunów dzieci obowiązek zapewnienia im nauczania w określonym wieku, przez określoną liczbę lat i w określonym zakresie; w Polsce dotyczy dzieci 7-15 lat (opóźnionych — dö 17); obejmuje ukończenie szkoły 8-klasowej. obozy germanizacyjne hitlerowskie, przeznaczone dla osób uznanych na podstawie badań rasowych za nadające się do germanizacji; dzieci po pobycie w obozie przydzielane były rodzinom niem. w III Rzeszy. obozy hitlerowskie, miejsca więzienia, odosobnienia, pracy niewolniczej, masowej zagłady, organizowane i kierowane przez władze hitlerowskie 1933-45 w III Rzeszy i krajach okupowanych (obozy koncentracyjne i ośrodki zagłady, obozy jenieckie, pracy, przesiedleńcze i przejściowe, germanizacyjne); hitlerowcy poprzez terror, wykorzystywanie siły roboczej i fiz. wyniszczanie więźniów we wszystkich typach o.h. wymordowali ok. 11 milonów ludzi. obozy jenieckie hitlerowskie, przeznaczone dla wziętych do niewoli jeńców woj. z armii państw koalicji antyhitlerowskiej; oddzielnie dla oficerów (oflagi), podoficerów i szeregowców (stalagi); odrębne dla jeńców z wojsk lądowych, lotnictwa i marynarki; były miejscem eksterminacji i masowego wyniszczenia jeńców. obozy koncentracyjne i ośrodki zagłady hitlerowskie, miejsca uwięzienia, odosobnienia, pracy niewolniczej, masowej zagłady; 1933-39 służyły do izolowania przeciwników polit. hitleryzmu; 1939-45 rozbudowano istniejące i zorganizowano nowe; były gł. instrumentem realizacji zbrodniczej polityki eksterminacyjnej. obozy pracy hitlerowskie, miejsca odosobnienia, wykorzystywania siły roboczej i eksterminacji; zakładane przez władze hitlerowskie przy fabrykach, kopalniach,

kamieniołomach, w majątkach rolnych; różne rodzaje o.p.h., m.in. zwykłe, karne, wychowawcze, dla robotników z Europy Wschodniej. obozy przesiedleńcze i przejściowe hitlerowskie, przeznaczone dla wysiedlonej ludności cyw. i osób wywożonych na roboty przymusowe do III Rzeszy, gł. na ziemiach polskich. oboźny, w Polsce XVI-XVIH w. urzędnik wojsk, zajmujący się zakładaniem obozów dla wojska, kierowaniem ruchem taborów. obój, instrument muz., aerofon (dęty drewn.), z podwójnym stroikiem. Obóz Narodowo-Radykalny (ONR), pol. ugrupowanie faszyst.; utworzone 1934; rozłam na ONR „Falangę" i grupę dziennika „A.B.C.", która podczas okupacji hitlerowskiej utworzyła Związek Jaszczurczy. Obóz Polski Walczącej (OPW), ugrupowanie konspiracyjne zał. 1942; skupiało byłych członków OZN; 1943 oddziały wojsk. OPW weszły w skład AK. Obóz Wielkiej Polski (OWP), pol. organizacja nacjonalist., zał. 1926 przez R. Dmowskiego; po rozwiązaniu 1933 członkowie OPW działali w SN (Sekcji Młodych). Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN, Ozon), organizacja polit. działająca 1937-39; głosiła hasła zjednoczenia sanacji i społeczeństwa wokół armii i Rydza-Smigłego. OBPPS →Organizacja Bojowa PPS. Obra, rz., 1. dopływ dolnej Warty; dł. 173 km, dorzecze 3438 km2; przepływa przez obszar tzw. łęgów obrzańskich, gdzie dzieli się na ramiona — kanały; część wód kieruje się na zach. (Kanałem Południowym Obry) do Odry poprzez Ob-rzycę (bifurkacja); dalej płynie na pn. przez jeziora zbąszyńskie. obrabialność, podatność materiału na zmiany wymiarów, kształtu i własności fiz. w procesie technologicznym. obrabiarka, maszyna robocza nadająca metal, przedmiotom określony kształt, wymiar i gładkość; w zależności od sposobu nadawania kształtu rozróżnia się o. do kształtowania plast, i ubytkowego, w zależności od stosowanej metody — o. skrawające i o. erozyjne. obrabiarka elektroerozyjna →drążarka. obrabiarka zespołowa, obrabiarka stosowana w produkcji wielkoseryjnej i masowej, zbudowana ze znormalizowanych zespołów podstawowych (np. skrzynki przekładniowe, zespoły: wrzecionowe, posuwowe) i zespołów specjalnych (np. skrzynki wrzecionowe). obrabiarkowa linia, zespół stanowisk roboczych (maszyn), zgrupowanych wg kolejności operacji procesu technologicznego. obracak (kantak), narzędzie drwalskie, drag drewn. ze stal. półkolistym hakiem zakończonym kolcem; służy do obracania dłużyc i kłód. Obradović DOSITEJ, 1742-1811, serb. pisarz, filozof i pedagog; przedstawiciel oświecenia; autobiografia, pisma dydakt. i filoz.-etyczne, bajki. obraza (zniewaga), w prawie pol. przestępstwo, ścigane z oskarżenia prywatnego, polegające na znieważeniu innej osoby w jej obecności albo w jej nieobecności, lecz publicznie, lub w zamiarze, aby zniewaga do tej osoby dotarła. Obrazcow SIERGIEJ W., ur. 1901, ros. aktor i reżyser teatru lalkowego; 1931 założył Centralny Teatr Kukiełkowy w Moskwie; autor widowisk zw. romansami z kukłami; prace teoret.; Moja profesja. obrazek, zwięzły utwór fabularny, pokrewny noweli i opowiadaniu, wyróżniający się autentyzmem postaci i języka; uprawiany w okresie pozytywizmu. obrazki (Arum), bylina z rodziny obrazkowatych; środk. i pd. Europa, zach. Azja; w Polsce (w wilgotnych lasach) o. plamiste (do 50 cm wys.).

804 obrazkowate obrazkowate (Araceae), rodzina roślin jednoliściennych; byliny gł. z lasów tropik.; liście szerokie, kwiaty drobne w kolbie; większość gat. trujących, niektóre leczn.; liczne uprawiane jako ozdobne. obrazkowe pismo (pismo piktograficz-ne), pierwotna forma pisma, w którym rysunek służył do zapisu treści; m.in. pisma Indian północnoamer., Eskimosów, Juka-girów; z p.o. rozwinęło się pismo ideogra-ficzne. obrazoburstwo, rel. →ikonoklazm. obraz optyczny, obraz utworzony przez promienie światła pochodzące (emitowane lub odbite) od danego obiektu po przejściu przez soczewkę lub odbite od zwierciadła; może być rzeczywisty lub pozorny. obrazowa lampa, lampa elektronopromieniowa do przetwarzania sygnału elektr. (wizyjnego) w obraz optyczny, złożony z wielu linii o zmieniającej się luminan-cji; stosowana w telewizorach, monitorach. obraz utajony, niewidoczny obraz tworzący się w emulsji fot. pod wpływem światła; utworzony z tak minimalnych ilości srebra metalicznego, że wymykają się one klas. analizie chemicznej. obrazu zapisywanie, techn. utrwalanie obrazu optycznego na odpowiednim nośniku (np. fotografia, kinematografia); obraz telew. jest zapisywany na taśmie film. (telefilm) lub magnet. (na wideoma-gnetofonie). obraz zbioru, zbiór elementów przyporządkowanych elementom danego zbioru. obraźnictwo, lud. sztuka malowania obrazów; malarstwo ludowe. obrączkowanie, leśn. zdarcie pasa kory z miazgą z pnia drzewa; powoduje jego zamieranie; likwiduje zbędne drzewa w młodnikach, podsusza drzewa przed ścięciem. obrączkowanie ptaków, znakowanie ptaków przez zakładanie im na nogę aluminiowej obrączki z adresem zwrotnym, do celów nauk.; o.p. na szerszą skalę zapoczątkował Duńczyk H.Ch.C. Mortensen 1899. obrączkowce, zool. →zwitniki. Obrecht JACOB, ok. 1450-1505, kompozytor niderl.; przedstawiciel szkoły flam.; msze, Pasja wg św. Mateusza, pieśni. obredlanie, roln. →obsypywanie. Obregón [-gon] ALVAKO, 1880-1928, meks. polityk i generał; 1914 przywódca powstania, 1919 na czele przewrotu; 1920-24 i 1928 prezydent; zamordowany. Obrenowicze, dynastia panująca w Serbii 1815-42 i 1858-1903, zał. przez Miłosza I Obrenowicza; rywalizacja z Karadziordziewiczami. obrębianie, wykończanie brzegów tkaniny zabezpieczające przed strzępieniem, polegające na ich zawinięciu i przeszyciu, ściegiem krytym, krzyżykowym, tasiemką itp. obręb leśny, obszar lasu o zbliżonych warunkach ekon. i przyrodn., dla którego ustala się jednolity sposób zagospodarowania, jednakowy cel gosp. i wiek rębno-ści. Obrębowicz KAZIMIERZ, 1853-1913, inżynier budownictwa i działacz społ.; projektant urządzeń ogrzewniczych i instalacji sanitarnych. Obrębska-Jabłońska ANTONINA, ur. 1901, językoznawca, polonistka i slawistka; prof. Uniw. Warsz.; liczne prace z historii i dialektologii {Studia nad słowiańskimi przysłówkami) oraz edycje (Słowo o wyprawie Igora). O'Brien [obrajən] JAMES BRONTERRE, 180564, Irlandczyk, czartysta ang.; publicysta i teoretyk ruchu (zw. nauczycielem). O'Brien [obrajən] WILLIAM SMITH, 1803-64, irl. działacz niepodległościowy; 1842 współzałożyciel Młodej Irlandii; za swą działalność zesłany do Tasmanii. obrok, potoczna nazwa otrąb i mieszaniny sypkich pasz zadawanych zwierzętom pociągowym, gł. koniom.

obrona, prawo zespół czynności prawnych zmierzających do odparcia oskarżenia lub złagodzenia odpowiedzialności; w znaczeniu formalnym oznacza prawo do korzystania z pomocy obrońcy, w znaczeniu materialnym — prawo do korzystania z wszelkich środków przewidzianych przez prawo mających zabezpieczyć sprawiedliwy wyrok. obrona, wojsk, rodzaj działań bojowych wojsk, mających na celu zatrzymanie lub odparcie natarcia sił nieprzyjaciela; rozróżnia się o. stałą i o. ruchomą. obrona konieczna, odparcie bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro społ. lub jednostki; działanie w o.k. wyłącza odpowiedzialność karną. Obrona Narodowa (ON), pol. terytorialne oddziały wojsk. utworzone 26 III 1937; we wrześniu 1939 bataliony ON (68) użyte jako oddziały osłonowe w dywizjach piechoty. obrona potoczna, w Polsce (w XV/XVI w.) system obrony pd.-wsch. granic przed najazdami Tatarów i Wołochów, przy użyciu niewielkiego stałego wojska zaciężne-go. Obrona Terytorium Kraju (OTK), jedna z gł. części składowych systemu obronnego PRL; cel: zwalczanie działalności zbrojnej nieprzyjaciela na terenie kraju; utrzymanie ciągłej działalności adm., gosp. i kult. oraz ochrona ludności przed skutkami broni masowego rażenia. obronny sojusz, rodzaj umowy między-nar., której strony zobowiązują się do współpracy polit. i wojsk, oraz udzielenia pomocy w razie zewn. zagrożenia bezpieczeństwa państwa będącego stroną o.s. obrońca, osoba upoważniona do występowania w sprawie karnej w celu obrony oskarżonego; w sądach PRL może być nim tylko adwokat lub aplikant adwokacki. obrońca z urzędu, obrońca wyznaczony (delegowany) do obrony oskarżonego, który nie może ponieść kosztów obrony, lub do sprawy, w której udział obrońcy jest obowiązkowy, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru. obrostnica (wiązowiec, Celtis), drzewo zaliczane do tzw. żelaznych; umiarkowana i podzwrotnikowa strefa Eurazji i Ameryki Pn.; drewno b. twarde; niektóre gat. ozdobne. obrotnica, techn.: 1) część samotoku umożliwiająca obrócenie o pewien kąt w płaszczyźnie poziomej transportowanego przedmiotu, np. wlewka podawanego do walcarki; 2) urządzenie z obrotową platformą do obracania w miejscu pojazdu szynowego w celu przetoczenia go z jednego toru na drugi. obrotnik, anat. →obrotowy kręg. obrotomierz, przyrząd służący do mierzenia liczby obrotów (np. silnika, koła obrotowego itp.). obrotowa bryła, bryła mająca przynajmniej jedną oś obrotu; przekroje b.o. płaszczyznami prostopadłymi do osi obrotu są kołami. obrotowa paraboloida, paraboloida mająca jedną oś obrotu. obrotowa powierzchnia, powierzchnia mająca przynajmniej jedną oś obrotu. obrotowy kręg (obrotnik), drugi kręg szyjny gadów, ptaków, ssaków i człowieka; ma pośrodku występ kostny (ząb k.o.), wsunięty w otwór kręgu szczytowego. obrotowy silnik spalinowy →spalinowy silnik rotacyjny. obrotu kąt →kąt obrotu. obróbka, zabieg technol. mający na celu nadanie przedmiotowi określonych właściwości, np. kształtu, wymiaru, wytrzymałości. obróbka drewna, czynności zmieniające kształt, wymiary lub właściwości fiz. i mech. drewna, jak piłowanie, gięcie, często z zastosowaniem wysokiej temp. lub pary. obróbkowe centrum, obrabiarka skrawająca wielooperacyjna, ze stołem prze-

stawnym, sterowaniem liczbowym i automatyczną wymianą narzędzi, przeznaczona do obróbki skomplikowanych przedmiotów. obrót, mat. takie przekształcenie izometryczne danej figury, przy którym punkty figury zakreślają łuki okręgów. obrót międzynarodowy, ruch towarów, usług i środków finans. między poszczególnymi krajami. obrót płatniczy, ruch płatności złota między krajem i zagranicą, mający na celu likwidację należności i zobowiązań wobec innych krajów. obrót towarowy, ruch towarów ze sfery produkcji do sfery konsumpcji realizowany przez akty kupna-sprzedaży. obrót uspołeczniony, ruch towarów, u-sług i środków płatniczych między jednostkami gospodarki uspołecznionej. Obruczew WŁADIMIR A., 1863-1956, radz. geolog i geograf; prof. Moskiewskiej Akademii Górn., czł. AN ZSRR; badacz Azji Środk. i Syberii; Gieołogija Si-biri. obrys, zarys, kontur, obwód czegoś; rysunek konturowy. obryw, bardzo szybkie (prędkość do 150 m/s) przemieszczanie się mas skalnych na b. stromych, prawie pionowych zboczach. obrzask, nieprzyjemny, cierpki albo kwaskowaty smak niektórych artykułów spoż. lub win wskutek rozpoczynającej się ich fermentacji. obrządek (ryt), rel. odrębny sposób wykonywania liturgii wewnątrz jednego wyznania (np. w chrześcijaństwie o. łac, gr., wschodniosłow., w sunnizmie o. ha-neficki, szafiicki). obrzezanie, zabieg polegający na okrężnym wycięciu części napletka w celach leczn. (usunięcie stulejki) lub rytualnych: u żydów na noworodkach, u muzułmanów — na chłopcach w 13 roku życia; znane też innym narodom staroż. Wschodu. obrzezki (Argasidae), rodzina roztoczy zaliczana do kleszczy; żyją w gniazdach norach i ciemnych, wilgotnych pomieszczeniach; ssą krew; powodują zapalenie skóry, przenoszą zarazki chorobotwórcze. obrzędy, zespół ustalonych czynności o charakterze symbolicznym towarzyszących uroczystościom rel. lub świeckim; wraz z postępującą laicyzacją życia społ. wiele o. tradycyjnie rel. przyjmuje charakter świecki; o. stanowią element dziedzictwa kulturowego. obrzęk, nadmierne gromadzenie się płynu w przestrzeniach tkankowych i jamach surowiczych; rozróżnia się o. zastoinowe (w niewydolności krążenia), zapalne, alergiczne, toksyczne, głodowe i in. obrzęki, zool. →szpeciele. obrzęk śluzowaty, zgrubienie skóry i tkanki podskórnej twarzy i całego ciała, wskutek gromadzenia się mukoproteidów, osłabienie czynności umysłowych i psych.; następstwo znacznej niedoczynności tarczycy. obrzęk złośliwy, wet. ciężka, niezaraźli-wa choroba zakaźna koni, bydła, świń i owiec, zwykle na tle zakażeń przyran-nych; bolesne obrzęki i obumieranie tkanek, nasyconych płynem surowiczym i pęcherzykami gazu. Obrzy →Awarowie. Obrzyca, rz., pr. dopływ środk. Odry; dł. 70 km, dorzecze 1799 km2; gł. dopływ — Gniła Obra; przez Kanał Południowy Obry przejmuje część wód Obry. Obrzyce →Międzyrzecz. Obrzycko, w. w pow. szamotulskim, woj. pozn., nad Wartą; przemysł drzewny; ośr. wypoczynkowy; w XV-XVI w. i 1638-1934 miasto. obrzynarka, pilarka tarczowa jedno- lub dwupiłowa, do oddzielania z boków tarcicy zbędnych części; o. podwójna obrzyna jednocześnie dwa boki tarcicy.

Ocean 805 obsada, teatr, film aktorzy, którym powierzono poszczególne role w jednym przedstawieniu lub filmie. obsadnik (szteg), druk. ślepy materiał zecerski (justunek długi) do wypełniania w formie druk. np. marginesów. obsadzenia liczba, liczba cząstek znajdujących się w tym samym stanie kwantowym układu złożonego z identycznych cząstek. obscena, rzeczy nieprzyzwoite, sprośne. obscena, lit. utwory o tematyce seksualnej, naruszające normy obyczajowe. r r „Observer, The" [dy əbzə: wə ], najstarszy tygodnik ang„ wydawany od 1791; pismo niezależne, umiarkowanie konserwatywne. obserwacja, metodol. jedna z gł. (obok eksperymentu) metod badawczych nauki; systematyczne, planowe, kierowane celem badania (selektywne) spostrzeganie przedmiotów i zjawisk, którego zadaniem jest dostarczanie materiału (danych) dla nauk. badań. obserwanci, odłam franciszkanów (w Polsce zw. bernardynami) o surowszej regule. obserwancja, daw.: 1) ścisłe trzymanie się, przestrzeganie jakichś zasad, reguł, praw; 2) reguła zakonna; 3) odmiana, wariant (kierunku filoz.). obserwator: 1) człowiek obserwujący coś z uwagą, śledzący, badający coś; 2) żołnierz dokonujący obserwacji w czasie walki; 3) przedstawiciel państwa lub organizacji wysłany dla śledzenia przebiegu obrad, wydarzeń itp. obserwatorium astronomiczne, zespól budynków, urządzeń i instrumentów przeznaczonych do wykonywania obserwacji astronomicznych. obserwatorium morskie, placówka nauk.badawcza, zajmująca się problematyką morza, gł. dla potrzeb gospodarki nar.; obserwacje przybrzeżne i pełnomor. dla opracowań oceanograficznych, prognozy na użytek portów, rybołówstwa, żeglugi itp. obsesja, med. →natręctwo. Obska Zatoka, zat. M. Karskiego, u wybrzeży Azji, między płw. Jamał i Gydań-skim; szer. 30-90 km, głęb. 10-12 m; uchodzi Ob. obskurant, człowiek zacofany, przeciwnik oświaty i postępu; wstecznik. obskurantyzm, wrogość wobec oświaty i postępu, ciemnota umysłowa, zacofanie, wstecznictwo. obsługi masowej teoria (teoria kolejek), dział teorii procesów stochastycznych poświęcony analizie tych procesów losowych, które mogą służyć jako modele dla rozmaitych systemów obsługiwania (np. centrali telef.) zdolnych jednocześnie obsłużyć pewną liczbę tzw. sygnałów (np. wezwań). obstawa, ludzie stanowiący ubezpieczenie, ochronę, pilnujący kogoś lub czegoś. obstrukcja, med. →zatwardzenie. obstrukcja parlamentarna, określenie zachowania się mniejszości członków parlamentu, mającego na celu uniemożliwienie prowadzenia obrad lub podjęcia przez parlament uchwały, przy wykorzystaniu legalnych środków procedury parlamentarnej. obsydian, szkliwo wulkaniczne, najczęściej czarne, o szklistym połysku; w czasach przedhist. używany do wyrobu narzędzi i broni, obecnie — drobnych przedmiotów ozdobnych. obsypnik (obredlacz), narzędzie roln. z dwustronnym lemieszem i dwiema odkładnicami; służy do obsypywania ziemią dolnych części łodyg np. ziemniaków, kukurydzy. obsypywanie (obredlanie), obrzucanie ziemią za pomocą obsypnika dolnych części łodyg, np. kukurydzy, ziemniaków; sprzyja rozwojowi korzeni przybyszowych, u ziemniaka — stolonów, co wpływa na zwiększenie ilości bulw.

obszar, zbiór spójny i otwarty, np. wnętrze koła, kuli. obszarnik, prywatny właściciel wielkich obszarów ziemi, wielkiego majątku ziemskiego. Obszczestwo Sowriemiennych Architiektorow (OSA), radz. ugrupowanie architektów, przedstawicieli konstruktywizmu działające 1925-31 pod przewodnictwem m.in. braci Wiesninów i M.J. Ginzbur-ga; organem OSA było czasopismo „Sow-riemiennaja architiektura'. obszczina, wspólnota wiejska w dawnej Rosji (wspólna własność pastwisk i lasów, indywidualna — ziemi i inwentarza), o wszystkich sprawach o. decydowało ogólne zebranie jej członków; uważana za pozostałość okresu wspólnoty pierwotnej; w wielu częściach Rosji przetrwała do 1917. obtaczarka, obrabiarka do obróbki łat drewn. o przekroju kwadratowym na drążki o przekroju okrągłym. Obuasi [-a:sy], m. w pd. Ghanie; 23 tys. mieszk. (1960); ważny ośr. eksploa tacji złota. obuch →czekan. obudowa, techn. rodzaj kadłuba (maszyny lub urządzenia) spełniającego jednocześnie rolę osłony. obudowa kopalniana, zabezpieczenie wyrobisk górn. przed skutkami ciśnienia górotworu, niekiedy przed przedostaniem się do nich wody lub ognia; stanowi zespół ustawionych w wyrobisku elementów (m.in. stojaki, stropnice) wykonanych z różnych materiałów (o.k. drewn., murowana, stal. lub mieszana). obumieranie (nekrobioza), powolne zamieranie komórek poprzedzone zmianami zwyrodniającymi; potem następuje zwykle odnowa i zastąpienie obumarłych komórek młodymi (naskórka, krwi itp.). obunerwce (Aphineuria), grupa mięczaków obejmująca bruzdobrzuchy i chitony, przeciwstawiana muszlowcom. obunogi (Amphipoda), rząd mor. i.słodkowodnych skorupiaków pancerzowców; drobne, bocznie spłaszczone; na odnóżach tułowiowych workowate skrzela; są pokarmem ryb (kiełże), nieliczne pasożyty (zawszele). obupłciowość, biol. →obojnactwo. obuwik (Cypripedium calceolus), storczyk lasów liściastych; kwiaty okazałe (czerwonobrunatne, z żółtą warżką); chroniony. Obwalden [op-], samodzielny półkan-ton w szwajc. kantonie Unterwalden. obwałowanie, system wałów ziemnych ograniczający koryto rzeki; chroni tereny nadrzeczne przed zalaniem. obwiednia rodziny krzywych (powierzchni), mat. krzywa (powierzchnia), która w każdym swym punkcie jest styczna co najmniej do jednej krzywej (powierzchni) danej rodziny. obwieszczenie, podanie do publ. wiadomości przez organ państw, faktu dokonania określonej czynności lub ogłoszenia aktu prawnego (np. o. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy). obwiniony, w PRL (w postępowaniu dyscyplinarnym lub w sprawie o wykroczenie) osoba, przeciwko której toczy się postępowanie. obwodowa komisja wyborcza, organ wyborczy w obwodzie głosowania; o.k.w. przeprowadza głosowanie i oblicza wyniki głosowania w obwodzie. obwodowiec, żegl. poduszkowiec, w którym powietrze dla wytworzenia poduszki powietrznej jest tłoczone pod dno statku przez szczelinę znajdującą się na jego obwodzie. obwodowy układ nerwowy, część układu nerwowego; u kręgowców: nerwy wychodzące z mózgu i rdzenia kręgowego oraz zwoje nerwowe rozmieszczone wzdłuż biegu nerwów. obwoluta, papierowa lub plastikowa okładka książki; chroni ozdobną oprawę (wtedy przeźroczysta) lub spełnia rolę re-klamowoinformacyjną.

obwód, długość linii stanowiącej brzeg figury płaskiej, np. obwód koła = 2πr (r — promień koła). obwód głosowania, jednostka tworzona dla przeprowadzenia głosowania w wyborach do Sejmu i rad nar. w PRL; o.g. tworzy się w zasadzie na obszarze zamieszkałym przez 1-3 tys. osób. obwódka starcza (gerontokson), szare zmętnienie na obwodzie rogówki oka, dochodzące do szer. 1,5 mm, pojawiające się u ludzi po 50 roku życia; nie upośledza widzenia. obwód łowiecki, jednostka adm. gospodarstwa łow., obejmująca obszar jednego lub kilku łowisk (3-10 tys. ha). obwód magnetyczny, zamknięta droga dla przepływu strumienia indukcji magnet. utworzona przez zespół ciał i otaczającej je przestrzeni; badaniem o.m. zajmuje się teoria o.m. obwój, elektrotechn. warstwa izolacyjna nawijana na przewód elektr., np. w postaci oprzędu, oplotu. obyczaj, forma zachowania powszechnie przyjęta w danej grupie, poparta uznawaną w niej tradycją; naruszenie o. powoduje negatywną reakcję ze strony grupy; ogół o. grupy składa się na jej obyczajowość. obywatelskie prawa i obowiązki, zespół uprawnień i nakazów określających pozycję obywatela wobec państw, organów. obywatelskie wychowanie, system świadomie organizowanych oddziaływań mających na celu przygotowanie człowieka do aktywnego udziału w życiu i pracy społeczeństwa; w Polsce także nazwa przedmiotu nauczania w szkole podstawowej i średniej. Obywatelski Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, powołany 26 I 1971 decyzją Biura Polit. KC PZPR w celu koordynowania akcji odbudowy Zamku; w skład wchodzą przedstawiciele całego społeczeństwa; przewodn. J. Kępa, wiceprzewodn.: S. Lorentz, J. Majewski. obywatelstwa nabycie, wg prawa pol. następuje na podstawie urodzenia (np. gdy rodzice są obywatelami pol.), nadania o. cudzoziemcowi lub uznania osoby pochodzenia pol. za obywatela polskiego. obywatelstwa utrata, wg prawa pol. może nastąpić w razie zgody władz pol. na zmianę obywatelstwa pol. lub w razie pozbawienia obywatelstwa przez władze PRL. obywatelstwo, przynależność państw, jednostki, łącząca się z uprawnieniami i obowiązkami określonymi przez prawo danego państwa. obywatelstwo honorowe miasta lub innej jednostki terytorialnej— forma szczególnego wyróżnienia osoby zasłużonej. O'Casey [okejsy] SEAN, 1884-1964, dramaturg irl.; naturalist. i ekspresjonist. sztuki o walce wolnościowej i problemach społ. proletariatu irl. (Cień bohatera, Czerwone róże dla mnie). Occleve [okli:w] (Hoccleve) THOMAS, ok. 1368-ok. 1450, poeta ang.; kontynuator tradycji Chaucera; poematy (m.in. o życiu i obyczajach Londynu). Occhialini [okkia-] GIUSEPPO PAULO, ur. 1907, fizyk wł.; prof. uniw. w Mediolanie; współodkrywca mezonu π i zjawiska powstawania par elektron-pozyton. ocean (ocean światowy, wszechocean), powłoka wody słonej pokrywająca większą część kuli 2ziemskiej, część hydrosfery; pow. 361 mln km (71% pow. Ziemi); na półkuli pn. 61% pow., na pd. — 81%; objętość wód 1370,4 mln km3, średnia głęb. 3752 m, największa — 11 022 m (Rów Mariański); rozróżnia się 3 oceany: Spokojny, Atlantycki i Indyjski; o. wywiera łagodzący wpływ na klimat (gł. w średnich i dużych szer. geogr.); jest najrozleglej-szym środowiskiem życia. Ocean [ouszn], wyspa na O. Spokojnym, w pobliżu Równika, w Mikronezji (Wyspy Gilberta i Ellice); 5,2 km2, 2,6 tys. mieszk. (1961); wydobycie fosforytów.

806 oceananum oceanarium, akwarium z okazami fauny i flory oceanicznej. u Ocean Falls [o szn fo:lz], miejscowość w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), nad O. Spokojnym; ośr. przemysłu drzewno-pa-pierniczegö. Oceania, nazwa zbiorowa wysp w środk. i pd.-zach. części 2 O. Spokojnego; pow. lądowa ok. 1,2 mln km , ok. 6,4 mln mieszk. (1968); obejmuje Melanezję, Mikronezję, Polinezję i Nową Zelandię. W części zach. skupione wyspy kontynentalne, w środk. i wsch. Wulkaniczne i koralowe; czynne wulkany; klimat gorący, wilgotny; nad Karolinami i środk. Polinezją częste i silne tajfuny; wiecznie zielone lasy, na wyspach koralowych — gaje palmy kokosowej; uboga fauna (gryzonie, jaszczurki, gołębie), na Nowej Gwinei — stekowce, torbacze, rajskie ptaki, altanniki. Ludność autochtoniczna: Papuasi, Melanezyjczycy, Mikronezyjczycy, Polinezyjczycy; wiele wysp zamieszkuje napływowa ludność biała oraz Hindusi, Japończycy, Chińczycy; O. zamieszkuje 0,2% ludności Ziemi; rozmieszczenie — b. nierównomierne; naj-gęściej 2zaludnione wyspy: Nauru (286 mieszk. na km ), Tokelau (200), najsłabiej— Nowa Gwinea (ok. 2). Oceanidy, mit. gr. →Okeanidy. oceanografia →oceanologia. oceanologia (oceanografia), nauka o morzach i oceanach; bada środowisko mor. i jego związki ze skorupą ziemską i atmosferą; obejmuje: o. fizyczną, chemiczną, biologiczną, geologię mor. i o. regionalną. Oceanus, mit. 'rzym. →Okeanos. ocel →hacel. ocelot {Felis pardalis), amer. drapieżnik z rodziny kotów; dł. ok. 1 m i ogona ok. 50 cm; brunatnoszary w czarne plamy i pręgi; łowny, futro cenne. Podział polityczny Oceanii (z Australią)

Państwo lub terytorium

oceloty, imitacja futra ocelota, wyrabiana gł. ze skór króliczych, niekiedy z jagnięcych. ocena, sąd wartościujący, wszelka wypowiedź wyrażająca dodatnie lub ujemne ustosunkowanie się wypowiadającego do kogoś lub czegoś; o. są uwarunkowane psychologicznie i społecznie, zmieniają się historycznie, zgodnie ze zmianami systemów wartości, do których należą. Očenaš ANDREJ, ur. 1911, kompozytor słowac; suity orkiestrowe, koncerty, kantaty, balety; opracowania lud. pieśni. ocet, używany gł. do celów spoż. roztwór (3,5-12%) kwasu octowego, otrzymywany przez fermentację octową surowców niskoalkoholowych lub przez rozcieńczenie stężonego kwasu octowego produkowanego chemicznie. Ocha, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. sachaliński); 30 tys. mieszk. (1967); ośr. eksploatacji ropy naftowej. Ochab EDWARD, ur. 1906, działacz ruchu robotn.; od 1929 w KPP, współzałożyciel ZPP w ZSRR; 1944 zastępca dowódcy 1 Armii WP; po wyzwoleniu m.in. 1948-49 przewodn. CRZZ; 1954-68 czł. Biura Polit., 1956 I sekr. KC PZPR, 1964-68 przewodn. Rady Państwa i Ogólnopol. Kom. FJN. Ochęduszko STANISŁAW, 1899-1969, termodynamik; prof. Polit. Lwowskiej i Śląskiej; czł. PAN; prace z dziedziny termodynamiki techn., zwł. spalania i maszyn cieplnych. Ochlewski TADEUSZ, ur. 1894, skrzypek, działacz muz.; założyciel i dyr. Pol. Wydawnictwa Muz. (do 1964); kier. zespołu „Con moto ma cantabile". ochlokracja, forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez tłum; określenie zwyrodniałej formy demokracji. Ochłopkow NIKOŁAJ P., 1900-67, ros.

PowierzLudność w Stolica lub ośrodek chnia w2 tys. tys. (1969)i administracyjny km Państwa niepodległe

Australia (Związek Australijski) Fidżi Nauru Nowa Zelandia Samoa Zachodnie Tonga

12 296 519 7 2 777 141 83

Brytyjskie Wyspy Salomona Canton i Enderbury Cooka Wyspy Gilberta i Ellice Wyspy Guam Midway Niue Norfolk c

Nowa Kaledonia Nowe Hebrydy Papua

29,8 0,07 0,2 0,9 0,5 0,005 0,3 0,036

150 0,3 20 54 102 2 5 1,4

Honiara Awarua Tarawa Agana Alofi Kingston

238,7

1695

Port Moresby

19,0 14,8 223,0

98 80 620

Numea Vila Port Moresby Adamstown Papeete Saipan

Pitcairn Polinezja Francuska d Powiernicze Wyspy Pacyfiku

0,005 4,0 1,8

0,1 103 98

Samoa Amerykańskie Tokelau Wake Wallis i Futuna

0,2 0,01 0,008 0,2

32 2 1 9

a

Canberra Suva Yangor Wellington Wellingtonn Apia Nukualofa

16,6 794 Honolulu b 422,0 Djajapura 758,4 0,165 0,1 — Terytoria niesamodzielne i zależne

Hawaje Irian Zachodni Wielkanocna Wyspa

Nowa Gwinea Australijska

7704,2 18,3 0,021 268,7 2,8 0,7

Pago Pago Matautu

aktor, reżyser; związany gł. z teatrami moskiewskimi (od 1943 dyr. Teatru im. Majakowskiego); widowiska rewol., inscenizacje dramatów klas. (Hamlet, Medea). Ochmatów (w. w środk. części Ukr.SRR, obw. czerkaski), 1644 zwycięska bitwa S. Koniecpolskiego z Tatarami; 1655 zwycięska bitwa armii pol. pod wodzą S.R. Potockiego i S. Lanckorońskiego z wojskami rosyjskimi. ochmistrz, w dawnej Polsce zarządca dworu panującego lub magnata, często także opiekun dzieci na tych dworach. ochmistrzyni, daw.: 1) przełożona nad żeńską służbą na dworze król. lub magnackim; 2) kobieta zarządzająca gospodarstwem w dużym majątku; gospodyni, szafarka, kłucznica; 3) nauczycielka domowa; guwernantka, wychowawczyni. Ochoa [oczoa] SEVERO, ur. 1905, bio chemik amer., pochodzenia hiszp.; prof. uniw. kalifornijskiego; badania dotyczące mechanizmu biosyntezy enzymatycznej;l nagr. Nobla. Ochocki JAN DUKLAN, 1766(?)-1848, pamiętnikarz; pamiętniki, wyd. 1857, cenne źródło do poznania umysłowości i obyczajów szlachty k. XVIII i pocz. XIX w. Ochockie Morze, część O. Spokojnego, między wybrzeżem Azji, płw. Kamczatka, W. Kurylskimi, Sachalinem i wyspą Hok-kaido; pow. 1590 tys. km2, głęb. do 3372 m, zasolenie 31-32‰; rozwinięte rybołówstwo; gł. port Magadan. ochojnik (Sacchiphantes), mszyca powodująca na gałązkach świerka duże szyszkowate wyrosłe; przechodzi rozwój na modrzewiu i świerku. Ocho Rios [oczo rrjos], port wywozowy boksytów na pn. wybrzeżu Jamajki. Ochorowicz JULIAN, 1850-1917, filozof i psycholog; przedstawiciel pozytywizmu pol.; głównie badania nad hipnotyzmem. Ustrój lub status polityczny

a

państwo Wspólnoty Narodów a państwo Wspólnoty Narodów republika, członek Wspólnoty Narodów a państwo Wspólnoty Narodówa monarchia, członek Wspólnoty Narodów monarchia konstytucyjna, członek Wspólnoty Narodów stan USA prowincja Indonezji prowincja Chile protektorat W. Brytanii kondominium USA i W. Brytanii terytorium stowarzyszone z N. Zelandią kolonia W. Brytanii związkowe terytorium zamorskie USA związkowe terytorium zamorskie USA terytorium zależne N. Zelandii związkowe terytorium zamorskie Austra lii terytorium powiernicze ONZ pod administracją Australii terytorium zamorskie Francji kondominium Francji i W. Brytanii związkowe terytorium zamorskie Australii kolonia W. Brytanii terytorium zamorskie Francji terytorium powiernicze ONZ pod admi nistracją USA związkowe terytorium zamorskie USA terytorium zależne N. Zelandii związkowe terytorium zamorskie USA terytorium zamorskie Francji

termin „państwo Wspólnoty Narodów" oznacza samodzielne państwo należące do Wspólnoty i duznające monarchę bryt za głowę państwa; b c monarcha reprezentowany jest przez gubernatora; 1961; od 1949 połączona administracyjnie z Papua; powiernictwo strategiczne podlegające kontroli Rady Bezpieczeństwa ONZ.

oczka lodowcowe 807 Ochota, dzielnica adm. w Warszawie; funkcje gł. mieszkaniowe; wyższa uczelnia; międzynar. port lotn. (Okęcie). ochotki (Tendipedidae, Chironomidae), rodzina muchówek; ok. 3 tys. gat.; dorosłe unoszą się gromadnie nad wodami i nie pobierają pokarmu; larwy żyją w wodzie, są pokarmem ryb. Ochotnica, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., w Gorcach; ośr. sadownictwa. Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (ORMO), organizacja społ. powołana 1946, współdziałająca z MO w zakresie utrzymania porządku i spokoju publicznego. Ochotnicze Hufce Pracy (OHP), organizowane od 1958 z inicjatywy ZMS, kierowane przez ZMS i ZMW; gł. cele: pomoc gospodarce nar., wychowanie młodzieży przez pracę, umożliwienie zdobycia kwalifikacji zawodowych. „Ochotnik Wolności" →„Dąbrow-szczak". ochotony, zool. →szczekuszki. ochra, naturalny barwnik w odcieniu od żółtego do brunatnego, stosowany do farb olejnych. Ochrana, tajna policja polit. w carskiej Rosji, zlikwidowana podczas rewolucji lutowej 1917. ochrona: 1) zabezpieczenie przed zniszczeniem, uszkodzeniem, niebezpieczeństwem; 2) straż utrzymująca porządek, chroniąca mienie publ. (w niektórych instytucjach); 3) daw. rodzaj przedszkola, ochronka. ochrona gatunkowa, hiol. działalność mająca na celu zachowanie rzadkich lub zagrożonych wyniszczeniem gat. zwierząt i roślin; w Polsce pod o.g. całkowitą jest 386 gat. zwierząt i 124 gat. roślin. ochrona krajobrazu, działalność oparta na zasadach nauk.-techn. i prawnych zapewniająca ochronę, utrzymanie albo restytucję naturalnych lub kulturowych walorów określonego środowiska geogr.; o.k. wiąże się z Ochroną zabytków i ochroną przyrody, a w szerszym zakresie także z dziedziną planowania przestrzennego. ochrona lasu, działalność gosp. mająca na celu rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie szkód, wyrządzonych przez człowieka oraz czynniki przyrody ożywionej i nieożywionej; także dyscyplina nauk leśnych. ochrona lokatorów, całokształt przepisów w Polsce w okresie międzywoj., regulujących, w interesie lokatorów, zasady ustalania czynszów i rozwiązywania umowy najmu. ochrona macierzyństwa, całokształt uprawnień przysługujących pracującej kobiecie w okresie ciąży, połogu i karmienia. ochrona pracy, zespół przepisów prawnych regulujących warunki pracy w celu ochrony zdrowia i życia pracowników. ochrona przyrody, działalność mająca na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich, cennych tworów przyrody żywej i martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienie trwałości ich użytkowania. „Ochrona Przyrody", rocznik zał. 1920 przez W. Szafera; publikuje rozprawy i artykuły z wszystkich dziedzin ochrony przyrody i jej zasobów w Polsce i na świecie; organ Zakładu Ochrony Przyrody PAN. ochrona roślin, gałąź wiedzy roln., obejmująca naukę o chorobach roślin (tfitopatologię) oraz naukę o szkodnikach roślin (entomologię stosowaną); też całokształt zabiegów i metod zwalczania chorób i szkodników roślin oraz zapobiegania im. ochrona zabytków, zabezpieczenie zabytków przed zniszczeniem, uszkodzeniem, dewastacją, zaginięciem lub wywiezieniem za granicę (wg odpowiednich przepisów adm.prawnych), oraz zapewnienie im warunków trwałego zachowania, ich konserwacja, restauracja i rekonstrukcja na zasadach naukowych.

„Ochrona Zabytków", kwartalnik wydawany od 1948 w Warszawie przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków, poświęcony zagadnieniom ochrony i konserwacji zabytków. ochrona zdrowia, zorganizowana działalność mająca na celu zapobieganie chorobom i ich leczenie; oprócz opieki zdrowotnej, w zakres o.z. wchodzą pewne problemy budownictwa, gospodarki komunalnej, zaopatrzenia w Wodę i żywność itp. ochrona zwierzyny, określone czasy ochronne i sposoby polowania, zwalczanie chorób zwierzyny i kłusownictwa itp., mające na celu utrzymanie w łowisku pogłowia zwierzyny na poziomie optymalnym. ochronka, używana dawniej nazwa przedszkola. ochronna powłoka, warstwa materiału nałożona na przedmiot metal, lub niemetal, w celu zabezpieczenia go gł. przed korozją; rozróżnia się powłoki metaliczne, niemetaliczne i organiczne. ochronnik, urządzenie elektr. chroniące odbiorniki i instalacje elektr. przed przepięciami; łączy obwód, w którym nastąpiło przepięcie z ziemią; zawiera często iskierniki, elementy zmiennooporowe itp. ochronnopokładowiec, statek wodny z tzw. pokładem ochronnym powyżej pokładu grodziowego; o. budowane są dla ominięcia przepisów pomiarowych. ochronny pokład, górny pokład statku wodnego położony powyżej pokładu grodziowego. Ochryda (Ohrid), m. w Jugosławii (Macedonia), nad Jez. Ochrydzkim; 19 tys. mieszk. (1965); ośr. turyst.; muzeum; zamek (X-XIV, XVII w.), cerkwie (X-XIV w.) z freskami (XIXVI w.). Ochrydzkie Jezioro, jez. na granicy Jugosławii i Albanii, na wys. 695 m; pow. 348 km2, głęb. do 285 m; wypływa Drin; żegluga. ochrzęstna, włóknista błona otaczająca chrząstki, silnie unaczyniona i unerwiona; rola w rozwoju i regeneracji chrząstki oraz ochronna i odżywcza. Ochs [oks] PETER, 1752-1821, szwajc. mąż stanu i historyk; członek władz i twórca konstytucji Republiki Helwec-kiej. ochwat, gośćcowe zapalenie miękkich części kopyta końskiego, zwykle nóg przednich, wskutek nagłego ochłodzenia zwierzęcia rozgrzanego i spoconego, też w wyniku zatruć pokarmowych lub jako powikłanie w niektórych chorobach zakaźnych; prowadzi do kulawizny. ociemniały, człowiek dotknięty ślepotą nabytą. Ociepka TEOFIL, ur. 1891, malarz samouk; przedstawiciel prymitywizmu; sceny fantast., rel., z legend śląskich. Ocieski JAN Z OCIESZYNA, 1501-63, kanclerz w. kor. od 1552, dyplomata; posłował do Turcji oraz do ces. Karola V; mecenas nauki. ocios, górn. nazwa bocznej ściany wyrobiska. Ockham [okəm] WILLIAM, ok. 1300-ok. 1349, średniow. teolog i filozof; rzecznik antypapieskiej polityki cesarza; twórca terminizmu i empirystycznego nurtu w przyrodoznawstwie. Ocko-Dońska Nizina, niz. w ZSRR, w dorzeczu środk. biegu Oki i górnego Donu; wys. 150-180 m; ważny region rolniczy. Ocná Mures [okna muresz], m. w Rumunii (Siedmiogród), nad Marusza; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł chem.; uzdrowisko. O'Connell [okonl] DANIEL, 1755-1847, irl. działacz nar.; bojownik o prawa polit. dla katolików; 1841 burmistrz Dublina; niechętny demokr. reformom społecznym. O'Connor [okonər] ARTHUR, 1763-1852, irl. działacz patriot.; generał napoleoński; jeden z przywódców Tow. Zjednoczonych Irlandczyków.

O'Connor [okonər] FEARGUS EDWARD, 1794-1855, polityk irl.; czartysta, przywódca radykalnego kierunku tzw. siły fizycznej; walczył o interesy robotników. O'Connor [okonər] FLANNERY, 1925-64, amer. pisarka kat., związana z Południem USA; powieści i nowele o problematyce psychol.moralnej. Ocotlán [okotlan], m. w Meksyku (Ja-lisco), nad jez. Chapala; 25 tys. mieszk. (1960); przemysł chemiczny. octan celulozy →acetyloceluloza octany, sole i estry kwasu octowego; powstają przez zastąpienie atomu wodoru w grupie —COOH atomem metalu (sole) lub rodnikiem (estry). octavo (8°), bibliograficzne określenie formatu książki, arkusz złożony 3 razy, ma 32 strony, czyli 16 kart. octowa fermentacja, proces utleniania etanolu na kwas octowy, katalizowany przez enzymy, gł. bakterii octowych Ace-tobacter; zachodzi także ubocznie podczas innych przemian fermentacyjnych; f.o. jest wykorzystywana w produkcji octu. octowy aldehyd (acetaldehyd) CH3CHO, związek org. otrzymywany przez katalityczne uwodnienie acetylenu; utlenianie etylenu i z etanolu; łatwo lotna ciecz; surowiec w produkcji kwasu octowego, żvwic syntet. i in.; cykliczny trimer (ciecz) a.o. zw. jest paraldehydem, tetra-mer (krystaliczny) — metaldehydem. octowy bezwodnik (CH3CO)2O, związek org. ctrzymywany przez katalityczne utlenienie aldehydu octowego; ciecz; stosowany w syntezie org. do acetylowania. octowy kwas CH3COOH, związek org. otrzymywany przez fermentację octową etanolu (dla celów spoż.), przemysłowo — przez utlenianie aldehydu octowego; żrąca ciecz; stosowany jako rozpuszczalnik, do syntezy octanów itp. octowy przemysł, dział przemysłu fermentacyjnego obejmujący produkcję octu z surowców zawierających alkohol etylowy, z wykorzystaniem bakterii kwasu octowego. oculus, małe okrągłe okno w ścianie lub sklepieniu (najczęściej w szczycie kopuły) o prawie nieozdpbiönym obramieniu. Oczaków, m. w Ukr.SRR (obw. nikołajewski), port nad limanem Dniepru; 8,4 tys. mieszk. (1959); przemysł rybny. Oczamczire, m. w Gruz.SRR (Abchazja), nad M. Czarnym; 18 tys. mieszk. (1967); przemysł herbaciany, tytoniowy. Oczapowski MICHAŁ, 1788-1854, agronom, pionier nauk, rolnictwa w Polsce; prof. uniw. w Wilnie; dyr. Instytutu Agronomicznego w Marymoncie; Gospodarstwo wiejskie. oczar (Hamamelis), ozdobny krzew lub drzewko z Azji Wsch. i Ameryki Pn.; liście owłosione, kwiaty żółte; w Polsce spotyka się w parkach o. wirginijski. oczekiwana wartość, mat. →średnia wartość. oczennice (Satyridae), rodzina motyli dziennych; ok. 1500 gat.; brunatne z deseniem w kształcie oczek; liczne ciepłolubne, szeroko rozsiedlone. oczep, bud. pozioma belka wiążąca górne końce słupów (np. drewn. ściany szkieletowej) lub pali (np. fundamentowych) ; usztywnia konstrukcję oraz stanowi oparcie dla wyżej położonych części budowli. oczepiny (czepiny), lud. zwyczaj weselny polegający na zdjęciu pannie młodej wianka, a nałożeniu czepka ha znak przyjęcia przez nią obowiązków mężatki. oczeret (Schoenoplectus), bylina strefy umiarkowanej, z rodziny turzycowatych; rośnie przy brzegach rzek, jezior, na bagnach; w Polsce gł. o. jeziorny, do 3 m wys.; tworzy szuwar oczeretowy, zw. też o. →sitowie oczka lodowcowe, małe, przeważnie okrągłe jeziora, powstałe w zagłębieniach po wytopieniu się brył lodu lodowcowego.

808 Oczko Oczko WOJCIECH, 1537(?)-99, lekarz nadworny Stefana Batorego i Zygmunta III, jeden z twórców medycyny pol.; autor prac o leczeniu balneologicznym i o kile — opartych na najnowszych podówczas poglądach naukowych. oczko czcionki, górna część czcionki, o wypukłej rzeźbie, dająca w druku odbicie litery, znaku lub ornamentu. oczko proste (fasetka, ommatidium), pojedynczy układ optyczny będący częścią składową oka złożonego stawonogów. oczkowanie (okulizacja), zaszczepienie pączka liściowego (tzw. oczka) odmiany szlachetnej drzewa owocowego na podkładce. oczliki (cyklopy, Cyclopoidea), plank-tonowe skorupiaki widłonogie; dł. do 3 mm; występują masowo w wodach słodkich i mor.; pokarm ryb. oczna plamka (stigma), aparat światłoczuły pierwotniaków, np. samożywnych wiciowców; jest zróżnicowanym fragmentem cytoplazmy; niekiedy też aparat światłoczuły in. bezkręgowców, np. wirków, cerkarii. oczodoły, jamy w czaszce poniżej części czołowej, w których mieszczą się — otoczone ciałem tłuszczowym, powięziami i mięśniami — gałki oczne. oczopląs (nystagmus), niezależne od woli, poziome, rzadziej obrotowe drganie gałek ocznych, spowodowane gł. wadami wzroku (np. znaczną krótkowzrocznością) lub chorobami błędnika. oczyszczalnia ścieków, zespół urządzeń oczyszczania ścieków przem. lub komunalnych przed odprowadzeniem ich do rzeki, jeziora itp.; oczyszczanie mech. — za pomocą sit, osadników, tłuszczowni-ków itp., chem. — przez koagulację i utlenianie, biol. — np. za pomocą filtrów gruntowych. oczyszczarka, urządzenie do mech. oczyszczania odlewów i odkówek; w odlewnictwie stosowane są o. karuzelowe, pneumatyczne — bębnowe i z dyszami, komorowe, wirnikowe, wodne i piasko-wowodne. oczyszczenie, powszechny we wszystkich religiach obrzęd zmierzający do usunięcia nieczystości sakralnej (ablucje, namaszczenia, ofiary); w religiach rozwiniętych — forma liturgii. oczytanie, wiadomości nabyte przez przeczytanie wielu książek; erudycja. oczywistość, filoz. poczucie towarzyszące uznawaniu pewnych twierdzeń (sądów), które uznającemu wydają się tak niewątpliwe i pewne, że nie sposób im rozsądnie zaprzeczyć. oda, utwór wierszowany, utrzymany w stylu patetyczno-retorycznym, opiewający wielką ideę, wybitną postać, doniosłe wydarzenie. Oda. ?-1023, księżna pol., druga żona Mieszka I, córka Dietrycha, margrabiego Marchii Północnej; po śmierci męża 992 wygnana z Polski. Oda NOBUNAGA, 1534-82, jap. działacz polit. i wojsk., inicjator zjednoczenia kraju rozbitego ná feud. księstwa; okres jego panowania zw. Azuchi. Oda, m. w pd. Ghanie; 20 tys. mieszk. (1960);. wydobycie diamentów; przemysł drzewny. odaliska, nazwa białych niewolnic w Turcji, gł. w haremach; po urodzeniu dziecka o. stawała się prawowitą małżonką. odalkilowanie →dealkilacja. Odawara, m. w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym; 150 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., metal., maszyn., włók., celulozowo-papierniczy. odazotowanie (dezazotacja), odbieranie azotu od naazotowanej warstwy stali; powoduje zmniejszenie twardości warstwy powierzchniowej przedmiotu; również usuwanie azotu z ciekłej kąpieli stalowej. odbarwianie, usuwanie substancji barwnych zanieczyszczających różne produkty lub nadających im niepożądany wygląd;

o. przeprowadza się metodami chem. (np. przez rozkład substancji barwnych) lub fiz. (np. przez absorpcję barwnych zanieczyszczeń). odbicia kąt -→kąt odbicia. odbicia teoria, stanowisko w teorii poznania głoszące, że poznanie ludzkie jest subiektywnym odbiciem (odzwierciedleniem, odwzorowaniem) obiektywnie istniejącej rzeczywistości w świadomości człowieka; na stanowisku t.o. stały z reguły wszystkie filoz. kierunki materiali-styczne; najbardziej dojrzałą współcz. postać t.o. reprezentuje filozofia marksistowska. odbicie fali, zmiana kierunku rozchodzenia się fali padającej na granicę dwóch ośrodków (np. powietrza i wody), przy czym kąt padania równy jest kątowi odbicia; całkowite wewnętrzne o.f. — zjawisko nieprzenikania fali do drugiego ośrodka. odbicie światła, odbicie fal świetlnych na granicy ośrodków o różnych współczynnikach załamania, niekiedy towarzyszy mu polaryzacja (dla kąta padania Brewstera) lub zmiana polaryzacji światła (przy całkowitym wewn. o.ś.). odbierak prądu, rodzaj łącznika elektr., ślizgającego się wzdłuż sieci trakcyjnej, do doprowadzania (i odprowadzania) prądu elektr. z przewodu zasilającego do silników lokomotywy elektr., tramwaju, trolejbusu itp.; nożycowy (pantograf), drągowy, pałąk. odbijacz, żegl. sprężysta poduszka zawieszana za burtą statku dla ochrony kadłuba przed uszkodzeniami podczas dobijania lub odbijania od nabrzeża lub innego statku; np. spleciony z lin; zadanie o. może spełniać opona. odbijanie się, wypychanie z żołądka przez przełyk i jamę ustną gazów, gł. połkniętego powietrza lub dwutlenku węgla (przy piciu napojów gazowanych), też gazów fermentacyjnych. odbijany: 1) taniec, w którym tancerze zmieniają partnerki; 2) lud. taniec, weselny, w którym każdy z tancerzy tańczy po kolei z panną młodą. odbiornik, w melioracji ciek albo zbiornik wodny (naturalny lub sztuczny), do którego spływają odprowadzalnikiem wody z terenów odwadnianych. odbiornik elektryczny →odbiornik energii elektrycznej. odbiornik energii elektrycznej (odbiornik elektryczny), każde urządzenie zużywające energię elektr., np. żarówka, silnik elektr., telewizor. odbiornik radiowy, urządzenie do odbioru zmodulowanych fal elektromagnet. (wysyłanych przez nadajnik) i przetwarzania ich na sygnały sterujące przetwornikami informacji: głośnikiem, kineskopem, dalekopisem, silnikiem itp.; radiofoniczny, telewizyjny, radiokomunik., radiolokacyjny, radioastronomiczny. odbiornik telewizyjny, odbiornik radiowy (np. telewizor) lub przewodowy (monitor) zaopatrzony w kineskop do wytwarzania obrazu telewizyjnego (optycznego). odbitka, artykuł z czasopisma lub pracy zbiorowej wydrukowany osobno z tego samego składu druk.; posiada odrębną paginację oraz kartę tytułową. odblask, zaczernienie emulsji fot. przez światło odbite od podłoża, ná którym znajduje się emulsja, lub rozproszone na kryształach halogenków srebra, stanowiących zasadniczy składnik emulsji. odbłyśnik (reflektor), część oprawy oświetleniowej nadająca strumieniowi świetlnemu wymagany rozkład przestrzenny; bywają o. zwierciadlane i rozpraszające. odbojnica, w kolejnictwie szyna rozjazdu, zw. także kierownicą. odbojnica, żegl. listwa lub belka przymocowana na zewnątrz poszycia burt statku, chroniąca kadłub przed uszkodzeniem przy dobijaniu do nabrzeża, innego statku itp.

odbudowa górnicza, wybieranie kopaliny użytecznej, czyli eksploatacja złoża. odbyt, zewn. ujście odbytnicy u człowieka i wyższych ssaków oraz ujście steku u innych kręgowców; umięśniony przez mięśnie o przebiegu okrężnym, tzw. zwieracze. odbytnica (prostnica, jelito proste), końcowy, silnie umięśniony odcinek jelita grubego u człowieka i wyższych ssaków. odchody (ekskrementy), produkty szkodliwe lub zbędne wydalane przez organizm jako kał i mocz. odchwaszczanie gleby, zespół zabiegów uprawowych oczyszczających rolę z chwastów, np. pielenie ręczne i mech. za pomocą wypielacza, bronowanie, kultywato-rowanie; też niszczenie chwastów za pomocą środków chemicznych. odchylenie, statyst. parametr charakteryzujący rozrzut wartości zmiennej losowej. odchylenie magnetyczne →deklinacja magnetyczna. odchyłka, techn. różnica między wymiarem rzeczywistym przedmiotu i wymiarem nominalnym, przewidzianym w projekcie; o. górna (dolna) — różnica największego (najmniejszego) dopuszczalnego wymiaru przedmiotu i jego wymiaru nominalnego. odciąg, lina lub pręt podtrzymujący maszt w pozycji pionowej. odciążenie, mech. zmniejszanie sił zewn. działających na ciało, aż do ich usunięcia. odcięta, mat. liczba rzeczywista określająca położenie pUnktu na osi odciętych. odciętych oś, jedna z osi (zwykle rysowana poziomo) prostokątnego układu współrzędnych na płaszczyźnie. odcinek, mat. część linii prostej zawarta między dwoma jej punktami wraz z tymi punktami (zw. końcami o.). odcinek kulisty, każda z dwóch części kuli powstałych z przecięcia tej kuli płaszczyzną. odcisk →nagniotek. odczulenie (desensybilizacja), stan niewrażliwości ustroju na powtórne wprowadzenie doń anafilaktogenu; występuje po wstrząsie anafilaktycznym lub po podaniu podskórnie małych dawek anafilaktogenu (metoda Besredki). odczyn (reakcja), med.: 1) zachowanie się organizmu, układu lub narządu w odpowiedzi na działanie bodźca zewn.; 2) próba laboratoryjna biochem. lub fizjol. stosowana w diagnostyce lekarskiej. odczynniki, związki chem. o specjalnej czystości używane w jakościowej i ilościowej analizie chemicznej. odczynniki grupowe, odczynniki wydzielające z roztworu określony zespół (grupę) kationów lub anionów. odczynowość, zdolność ustroju do reagowania na różnorodne bodźce zewn.; w różnych chorobach może być zmniejszona lub zwiększona. odczyn roztworu, stan roztworu określany wartością pH: kwaśny, gdy pH < 7, obojętny dla pH = 7 i zasadowy, gdy pH > 7; o.r. określa się za pomocą np. wskaźników. Odda [oda], m. w pd.-zach. Norwegii, nad Sorfjorďem; 10 tys. mieszk. (1969); huta Cynku, przemysł elektrochem.; w pobliżu wielkie elektrownie wodne. oddechowe barwniki, chromoproteidy biorące udział w procesach oddychania organizmów; działają jako układy przenoszące tlen, np. hemoglobina, lub są włączane w reakcje oksydoredukcyjne, np. cytochromy, flawoproteidy. oddechowe drogi, przewody doprowadzające powietrze do płuc; u człowieka i ssaków: jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela. oddechowe gazy, termin używany gł. w fizjologii określający łącznie tlen i dwutlenek węgla.

odłącznik 809 oddechowe mięśnie, mięśnie, których praca warunkuje rytmiczne ruchy odde chowe klatki piersiowej: głównie przepo na i mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne. oddechowy enzym Warburga (oksydaza cytochromowa, cytochrom a3), enzym hematynowy z klasy oksydoreduktaz, zawie rający miedź; reaguje bezpośrednio z tle nem cząsteczkowym; występuje w prawie wszystkich organizmach, dla których tlen jest niezbędny do życia. oddechowy układ, zespół narządów człowieka i zwierząt umożliwiający wymianę gazów oddechowych między organizmem i środowiskiem; u kręgowców lądowych: płuca i drogi oddechowe; gł. narządami oddechowymi zwierząt wodnych są skrzela, stawonogów oddychających powietrzem atm. — tchawki i płuco-tchawki, u wielu organizmów dodatkowo powierzchnia ciała (u niektórych — wyłącznie). oddychanie, złożony proces bezustannie zachodzący w żywym organizmie zwierzęcym i roślinnym polegający na pobieraniu tlenu (O2) i wydalaniu końcowych produktów utleniania — dwutlenku węgla (CO2) i wody; dostarcza energii, użytkowanej na funkcje życiowe ustroju. oddychanie komórkowe (oddychanie tkankowe, utlenianie biologiczne), proces utleniania cukrów, tłuszczów i białek przy udziale zespołu enzymów, zachodzący we wszystkich żywych komórkach; w o.k. aerobowym (tlenowym) z substratów i tlenu powstaje woda i dwutlenek węgla, w o.k. anaerobowym (beztlenowym) rolę odbiorców atomów wodoru spełniają związki organiczne. oddział: 1) zespół ludzi będący częścią składową jakiejś formacji; 2) część składowa instytucji stanowiąca pewną całość. oddział (seria), geol. jednostka podziału utworów geol. — zespół skał powstałych w ciągu jednej epoki; dzieli się na piętra. oddział, wojsk, jednostka wojsk, o stałej, określonej strukturze organizacyjnej; samodzielna pod względem adm.-gosp. mająca osobowość prawną; do o. zalicza się pułki, samodzielne pododdziały (batalion, kompania). oddziały specjalne BCh (OS BCh), wydzielone z oddziałów BCh; tworzone od 1941 samorzutnie, od 1942 przez szefostwo OS w KG BCh; sabotaż, dywersja, działania bojowe. Oddziały Szturmowe NSDAP (Die Sturmabteilungen der Nationalsozialisti-schen Deutschen Arbeiterpartei, SA), organizacja paramilitarna partii hitlerowskiej, zał. 1920; gł. narzędzie walki Hitlera o władzę; utraciły na znaczeniu po 1934 („noc długich noży"). oddziaływania, fiz. wzajemny wpływ stanu cząstki (lub układu cząstek) na stan innych cząstek przez wytworzone pola fiz. (np. dwa ładunki elektr. oddziałujące na siebie przez pole elektr.); rozróżnia się o.: silne (jądrowe), elektromagnet. i grawitacyjne. oddzielacz elektromagnetyczny →sepa-rator elektromagnetyczny. oddzielacz pary (separator pary), urządzenie do oddzielania wody od pary wodnej wytwarzanej w kotle parowym; wyzyskuje różnicę cięż. właśc. wody i pary. odejmowanie, działanie przyporządkowujące (w określony sposób) dwóm obiektom (liczbom, macierzom, wektorom) jeden zwany ich różnicą. Odelsting [o-], izba niższa parlamentu norw. — Stortingu; ma 112 posłów. odemglanie, usuwanie mgły znad ograniczonego obszaru (np. lotniska) przez sztuczne wywołanie jej kondensacji, np. za pomocą wiązki fal ultradźwiękowych emitowanych przez syrenę ultradźwiękową. Ödemis [-isz], m. w zach. Turcji; 31 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Odense [o:-], m. i port w Danii (Fio-nia), ośr. adm. okręgu O.; 104 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem., handl. i turyst.;

muzea; got. kościoły, domy (XVI w.), pałac (XVIII w.). Odenwald [o:-], masyw górski w pd.-zach. części NRF, między Menem a Nec-karem; wys. do 626 m (Katzenbuckel); zalesiony; turystyka. odeon, w starożytności budowla przeznaczona na występy muz. i śpiewacze; w budowie podobna do teatru, ale ze względów akustycznych kryta dachem. odeon, muz. typ orkiestry rozrywkowej złożonej z kilku do kilkunastu instrumentów. Odéon [odeą], teatr w Paryżu, subwencjonowany przez państwo, zał. 1784; dyr. m.in.: A. Antoine, F. Gémier, J.L. Barrault (1959-68 p.n. Théâtre de France). Odessa, m. obw. w Ukr.SRR, duży port nad M. Czarnym; 892 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. stoczn., maszyn., chem., spoż., włók.; węzeł komunik.; uniw.; w pobliżu liczne kąpieliska i uzdrowiska. 1941 (10VIII- 16X) zacięta obrona mor. bazy woj. przez wojska radz. (odegrała dużą rolę w operacjach obronnych wojsk radz. na pd. odcinku frontu), zakończona ewakuacją jej garnizonu. Odessa [-sə], m. w USA (Teksas); 76 tvs. mieszk. (1970); ośr. regionu eksploatacji ropy naft. i gazu ziemnego; przemysł chem., maszynowy. Odets [-e-] CLIFFORD, 1906-63, dramaturg, amer.; eksperymentalne sztuki o wymowie rewol. (Waiting for Lefty, Złoty chłopak). odezwa, pisemny, najczęściej drukowany, apel do społeczeństwa z wezwaniem do jakiejś akcji; proklamacja, manifest; arkusz papieru, kartka z takim tekstem. odgazowanie węgla (sucha destylacja węgla), proces technol. polegający na ogrzewaniu węgla w specjalnych piecach, bez dostępu powietrza; w wyniku o.w. otrzymuje się gaz węglowy, koks (lub pół-koks), smołę (lub prasmołę) i wodę pogazową; o.w. niskotemperaturowe (wytle-wanie) w temp. do 600°, wysokotemperaturowe —w temp. 9001300°. „Odgłosy", tygodnik poświęcony sprawom społ., gosp. i kult. ziemi łódzkiej, wydawany w Łodzi od 1958. odgromnik, ochronnik zabezpieczający urządzenie elektr. przed przepięciami atmosferycznymi. odiosa [łac], rzeczy przykre, budzące wstręt. odiskiernik (odiskrownik, iskrochron), techn. urządzenie zabezpieczające przed wydobywaniem się iskier z komina parowozu, rury wydechowej ciągnika itp.; stanowi układ odpowiednich przegród i siatek. odiskrownik →odiskiernik. odium [łac], niechęć, wstręt, nienawiść. odjemna, mat. wyraz a w różnicy a—b (wyraz b — odjemnik). odjemnik, mat. wyraz b w różnicy a—b (wyraz a — odjemna). odkażające środki (środki dezynfekujące), substancje o działaniu bakteriobójczym stosowane do dezynfekcji; m.in. krezol, lizol, wapno bielące, chloraminy, sole metali ciężkich, a także nieorg. kwasy i zasady. odkażalniki, substancje chem. stosowane podczas odkażania; gł. związki chem. wchodzące w reakcje ze środkami trującymi. odkażanie: 1) →dezynfekcja; 2) zespół czynności prowadzących do likwidacji skażenia ludzi, odzieży, terenu itp. bojowymi środkami trującymi; dzieli się na fiz. (np. zmywanie) i chem. (rozkład środka trującego w drodze reakcji chem.). odkażanie gleby, wprowadzanie do gleby substancji chem. — chemiczne o.g., lub działanie na glebę podwyższoną temperaturą w celu zniszczenia w niej czynników chorobotwórczych — dezynfekcja, lub szkodników — dezynsekcja.

odkład (odwał), bud. pryzmy ziemi sypane wzdłuż wykopu (np. pod przewody kanalizacyjne) podczas jego wykonywania. odkład, roln. młody pęd, gł. krzewów, przysypany ziemią, po ukorzenieniu się odcinany, służący do rozmnażania wegetatywnego. odkładnica, robocza część pługa służąca do odwracania i kruszenia podciętej lemieszem skiby; o. cylindryczne, śrubowe i in. odpowiednie dla różnych gleb. odkrycie, zdobycie wiedzy o czymś dotychczas nie zbadanym, nie znanym lub znanym w sposób niewystarczający; dotarcie do nieznanych obszarów. odkrywka, bud. wykop umożliwiający zbadanie gruntu bud., na którym ma być wzniesiona budowla. odkrywka, górn. złoże odsłonięte wskutek usunięcia skał nadkładu, potocznie kopalnia odkrywkowa. odkształcenie (deformacja), mech. zmiana wzajemnych położeń cząstek ciała, wywołana obciążeniem, zmianą temperatury itp.; o. sprężyste znikają po usunięciu naprężeń, a o. plast. — pozostają. odkupu prawo, zastrzeżone w umowie sprzedaży uprawnienie do odkupienia rzeczy od nabywcy. odkurzacz elektryczny, przyrząd do zbierania kurzu z dywanów, odzieży, podłóg itp. do odpylnika dzięki wytworzeniu w nim podciśnienia (za pomocą wentylatora napędzanego silnikiem elektr.). odkuwka, półwyrób lub wyrób metal, otrzymany przez kucie; rozróżnia się o. swobodnie kute i o. matrycowe. odległościomierz →dalmierz. odległość zenitalna (z), dopełnienie wysokości do 90°, kąt między kierunkami zenitu i danego ciała. odlew, przedmiot, któremu nadano kształt przez wypełnienie formy odlewniczej ciekłym tworzywem (np. stopem); także cykl pracy odlewni obejmujący topnienie metalu i zalewanie form (odlewanie). odlewanie, wykonywanie odlewów; metale odlewa się w formach piaskowych, rzadziej metal.; rozróżnia się m.in. o. ciśnieniowe, odśrodkowe, grawitacyjne, syfonowe, w próżni, ciągłe itp. odlewarka, druk. maszyna do odlewania czcionek, stanowi część składową monotypu. odlewnia, zakład przem. (lub wydział), w którym wytwarza się odlewy. odlewnictwo, dział technologii obejmujący wytwarzanie odlewów, gł. z metalu lub stopów metal., także z krzepnących materiałów plast, (wosk, gips); znane od starożytności, stosowane w rzeźbie, rzemiośle artyst., do urządzeń techn. itp.; obecnie ma duże znaczenie w produkcji maszyn (odlewy stanowią do 90% masy maszyn). odlewnicza forma, urządzenie, którego wewn. przestrzeń (wnęka formy) jest kształtem i wymiarami b. zbliżona do kształtów i wymiarów modelu i układu wlewowego; f.o. mogą być jednorazowe, półtrwałe lub trwałe oraz dzielone albo niedzielone. odlewnicze naprężenie, technol. naprężenia w odlewach wywołane nierównomiernym stygnięciem metalu w formie. odlewniczy model, przyrząd z drewna, metalu lub tworzywa sztucznego, służący do wielokrotnego sporządzania formy odlewniczej (uzyskiwania wnęki formy). odlewniczy rdzeń, element formy odlewniczej odtwarzający zwykle wewn. kształty odlewu; istnieją również r.o. zewn.; niekiedy cała forma (lub jej część) wykonana jest ze składanych r.o. odleżyna, martwica skóry gł. okolicy krzyżowej, powstająca wskutek niedożywienia w wyniku długotrwałego ucisku naczyń krwionośnych; częsta u ludzi wyniszczonych, nieprzytomnych, dotkniętych porażeniem. odłącznik, łącznik elektr. do otwierania obwodu wysokonapięciowego pod na-

810 odłóg pięciem, gdy nie płynie w nim prąd elektryczny. odłóg, pole nie uprawiane i nie obsiewane przez szereg lat; w prymitywnej gospodarce rolnej o. stosuje się w celu przywracania żyzności glebie. odłów, łowienie zwierzyny żywej, także narybku, w celu przesiedlenia lub dla potrzeb nauki. odłówka (samołówka), urządzenie przenośne (skrzynia drewn., przegroda z tkaniny sieciowej) lub stałe (betonowe rynny, komory) do wyławiania ryb płynących pod prąd lub spływających z nim w czasie spuszczania wody w stawie. odma samoistna (samorodna), obecność powietrza w jamie opłucnowej wskutek pęknięcia chorobowo zmienionej opłucnej pokrywającej płuco. odmastki, odcienie maści zwierzęcia znacznie odbiegające od barw (maści) zasadniczych. odma sztuczna, wprowadzenie przez lekarza powietrza lub innego gazu (np. azotu) do jam ciała w celach leczn. lub diagnostycznych, np. do komór mózgu, jamy opłucnowej, otrzewnowej. odmiana (varietas, àberratio), biol. najniższa jednostka w systematyce organizmów, niższa od podgatunku. odmiana roślin uprawnych, morfologicznie wyrównana populacja roślin o podobnych właściwościach biol. oraz określonej reakcji na dane warunki przyrodn.-glebowe. odmianoznawstwo, nauka o morfologicznych, anat. i fizjol. oraz użytkowych właściwościach odmian roślin uprawnych. odmiany, zoołechn. białe (najczęściej) plamy na tle ogólnego umaszczenia sierści zwierząt. odmiany człowieka, wyróżnione przez G. Cuviera w obrębie ludzkości 3 wielkie rasy (podgatunki): biała o.cz,, czarna o.cz. i żółta o.cz.; obecna systematyka gatunku człowiek rozróżnia liczniejsze jego rasy. odmieniec, w wierzeniach lud. dziecko diabła lub boginki podrzucone w miejsce skradzionego niemowlęcia. odmieniec jaskiniowy (Proteus angui-neus), neoteniczny płaz ogoniasty, do 30 cm dł.; białawy; skrzela czerwone, oczy szczątkowe; wody podziemne Płw. Bałkańskiego. odmrożenie, uszkodzenie skóry i tkanki podskórnej, gł. palców kończyn, wskutek działania niskiej temperatury lub chłodnej wilgoci; o. 1° — zblednięcie skóry, pieczenie; 11° — pęcherze, ból; IIIo — głęboka martwica. odnawianie łąk i pastwisk, podnoszenie plonów i jakości paszy na zaniedbanych łąkach i pastwiskach, np. przez wyrównanie ich powierzchni, nawożenie, podsiew traw. odniesienia układ, układ współrzędnych w czasoprzestrzeni pozwalający każdemu zdarzeniu przypisać określone współrzędne przestrzenne i czas. odnoga, podłużna część biegnąca w bok od jakiejś całości (np. pnia, drogi, narządu, rzeki, łańcucha górskiego i in.); odgałęzienie, ramię. odnowienie (nowacja), prawo umowne umorzenie istniejącego długu przez zaciągnięcie w jego miejsce nowego. odnowienie lasu, powstawanie młodego drzewostanu na obszarze drzewostanu usuniętego; o. sztuczne — w drodze siewu, sadzenia, naturalne — samosiewu. odnóża, przydatki stanowiące organ lokomotoryczny stawonogów, też przydatki segmentów głowy przekształcone w narządy gębowe; ulegają modyfikacjom, stąd rozróżnia się np. o. kroczne, chwyt-ne, grzebne, skoczne, pływne. Odoaker, ok. 433-493, wódz germ. w służbie rzym.; 476 zdetronizował cesarza zachodniorzym. Romulusa Augustulusa i ogłosił się królem; zwyciężony przez Teodoryka W., króla Ostrogotów. Odobescu [-sku] ALEXANDRU, . 1834-95, rum. pisarz i archeolog; prof. uniw. w

Bukareszcie, czł. Akad. Rum.; dzieła archeol., nowele hist., eseje filozoficzne. Odojewski ALEKSANDR I., 1802-39, poeta ros.; dekabrysta; liryki refleksyjne, poematy hist., wiersz na cześć wybuchu powstania listopadowego w Polsce. Odojewski WŁADIMIR F., 1804-69, ros. filozof, pisarz i krytyk muz.; współzałożyciel i ideolog towarzystwa filoz. lubo-mudrów; jego poglądy zajmowały pozycję pośrednią między koncepcjami okcydenta-listów a słowianofilów. Odojewski WŁODZIMIERZ, ur. 1930, prozaik; powieści psychol. osnute wokół antagonizmów społ. i nar. na pograniczu ukr. podczas wojny (Zmierzch świata, Wyspa ocalenia). Odolanów, m. w pow. ostrowskim, woj. pozn., nad Baryczą; 3,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; w okolicy złoża gazu ziemnego; prawa miejskie ok. 1400. — Udział mieszkańców O. w walkach 1848 i w. powstaniu wielkopol. 1918-19. Q'Donnell [o -nel] LEOPOLD, 1809-67, polityk hiszp., liberał; 1858-63 premier i min. wojny, tłumił wszelkie ruchy społeczne. odontologia, nauka o budowie, rozwoju, fizjologii i patologii zębów; stanowi podstawę stomatologii i jej dyscyplin specjalistycznych; dawniej zw. dentystyką. Odorheiu Secuiesc [-hej sekujesk], m. w Rumunii (Siedmiogród); 27 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., drzewny. Odoryk z Pordenone (Odorico dè Pordenone), 1286-1331, podróżnik wł., franciszkanin; odbył misyjną podróż lądowo-mor. do Chin. odosobniony układ, dowolny układ wyodrębniony z otoczenia; u.o. bezwzględnie — gdy układ i otoczenie nie oddziaływają wzajemnie, u.o. względnie — gdy takie oddziaływanie zachodzi za pośrednictwem wyróżnionych wejść i wyjść. O'Dowd [odaud] BERNARD PATRICK, 18661953, poeta austral.; liryka retorycz-nopublicyst., bliska wzorom W. Whit-mana, wyrażająca wiarę w demokr. przyszłość Australii. odpad, produkt, który nie ma zastosowania w produkcji danego zakładu. odparowanie, częściowe lub całkowite usunięcie rozpuszczalnika w wyniku powolnego ogrzewania roztworu. odpęd spirytusu, proces gorzelniczy mający na celu wydzielenie spirytusu przez destylację (w aparatach odpędowych) przefermentowanych zacierów, brzeczek lub moszczy; pozostałością jest wywar. odpępnienie, podwiązanie i przecięcie pępowiny łączącej urodzony płód z łożyskiem. odpis aktu stanu cywilnego →metryka. odpływ, ilość wody odpływająca z dorzecza w jednostce czasu, drogą powierzchniową lub3 podziemną, wyrażona w 1/sek, m3/sek lub km /rok. odpływy →pływy. odpopielanie, usuwanie popiołu z popielników kotłów parowych i pieców; mech., hydrauliczne lub pneumatyczne. odporność, niepodatność ustroju na działanie drobnoustrojów chorobotwórczych lub ich jadów; o. konstytucjonalna jest cechą dziedziczną, o. serologiczna — cechą nabytą. odpowiedzialność cywilna, rodzaj odpowiedzialności prawnej o charakterze majątkowym; powstaje wskutek wyrządzenia szkody przez niewykonanie, nienależyte wykonanie zobowiązania lub czyn niedozwolony. odpowiedzialność dyscyplinarna, odpowiedzialność ponoszona przez pracownika państw, przed organem dyscyplinarnym w razie poważniejszego naruszenia obowiązków służbowych. odpowiedzialność karna, odpowiedzialność sprawcy czynu społecznie niebezpiecznego, zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia; o.k. ponoszą, wg prawa pol.,

tylko osoby fiz., poczytalne, które popełniły czyn zabroniony po ukończeniu (w zasadzie) 17 lat; za przestępstwo (zbrodnię lub występek) odpowiada się przed sądem; za wykroczenie przed kolegium do spraw wykroczeń. odpowiedzialność konstytucyjna, w systemie demokr.-burż. odpowiedzialność głowy państwa, rządu lub jego członka za naruszenie konstytucji i ustaw w związku z wykonywaniem swych funkcji przed specjalnym trybunałem (np. w Polsce wg konstytucji marcowej — przed Trybunałem Stanu). odpowiedzialność moralna, wynikający z danego systemu etycznego obowiązek podjęcia lub zaniechania określonych działań, którego niespełnienie wywołuje określone sankcje moralne. odpowiedzialność polityczna, odpowiedzialność rządu łub jego członka za prowadzenie polityki sprzecznej z wolą parlamentu (w systemie parlamentarno-gabinetowym) lub innego konstytucją określonego organu (np. głowy państwa); pociągnięcie do o.p. powoduje ustąpienie rządu lub jego członka. odpowiedzialność porządkowa →odpowiedzialność służbowa. odpowiedzialność prawna, obowiązek ponoszenia przewidzianych przez przepisy konsekwencji zachowania się własnego lub innych osób. odpowiedzialność służbowa (odpowiedzialność porządkowa), odpowiedzialność pracownika przed przełożonym za naruszenie obowiązków służbowych. odpowiedzialność solidarna, obowiązek świadczenia obciążający kilka osób, z tym że spełnienie świadczenia przez jedną osobę zwalnia pozostałe. odpowietrznik (odpowietrzacz), urządzenie do usuwania powietrza z rurociągu lub zbiornika z cieczą; np. w postaci zaworu lub wykręcanej z otworu śruby. odprężanie (wyżarzanie odprężające), obróbka cieplna polegająca na usuwaniu naprężeń w metalu lub stopie przez wyżarzanie go w temp. nie wywołujących jeszcze widocznych zmian struktury; o. stosuje się m.in. do odlewów, części spawanych. odprężanie szkła, usuwanie naprężeń powstałych w masie szklanej w wyniku nierównomiernego stygnięcia uformowanych wyrobów; o.sz. polega na ogrzewaniu wyrobów szklanych w specjalnych piecach. odprowadzalnik, budowla melioracyjna (kanał, rów, rurociąg) odprowadzająca wodę z terenów odwadnianych do odbiornika; do o. spływa woda gł. z rowów osuszających lub z drenów (zbieraczy). odprysk, technika graf. wklęsła; płytę metalową posypuje się kalafonią, która po podgrzaniu rozpuszcza się; rysunek wykonuje się roztworem cukru w wodzie, m.in. z dodatkiem gumy arab., a po wyschnięciu całość pokrywa się werniksem i zanurza w wodzie; werniks odpryskuje w miejscach rysunku, potem płytę się trawi, powleka farbą i wykonuje odbitki. odprzodowa broń, broń palna ładowana od strony wylotu lufy. odpust: 1) w kościele kat. darowanie człowiekowi (całkowicie lub częściowo) przez władzę kość. (jako reprezentanta Boga) kary za grzechy; odrzucony man. przez J. Husa, a zwł. protestantyzm; 2) uroczystość kośc, zwykle święto patrona danego kościoła. odpuszczanie, obróbka cieplna polegająca na wygrzewaniu stali zahartowanych w celu częściowego usunięcia złych skutków hartowania (nadmiernej kruchości) i uzyskania lepszych własności plastycznych. odpylacz, urządzenie do odpylania gazów; do o. zalicza się m.in. komorę pyłową, cyklon, skruber, elektrofiltr. odpylacz Cottrella [o. kotrela] →elektro-filtr. odpylająca komora →pyłowa komora.

odtłuszczacz ścieków 811 odpylanie, usuwanie z gazu zawieszonych w nim pyłów lub kropelek cieczy; o. prowadzi się w urządzeniach zw. odpyla-czami. Odqvist [u:dkwjst] FOLKE, ur. 1899, mechanik szwedz.; prof. Wyższej Szkoły Techn. w Sztokholmie, czł. Królewskiej Szwedz. AN oraz PAN; prace gł. z zakresu zjawisk reologicznych. odra, choroba wirusowa epidemiczna, b. zakaźna; gorączka, nieżyt górnych dróg oddechowych, gruboplamista wysypka, przejściowe osłabienie odporności ogólnej; pozostawia trwałą odporność. Odra, rz. w Polsce i Czechosłowacji, druga pod względem wielkości w Polsce; częściowo wyznacza granicę między Polską a NRD; dł. 866 km (w Polsce 746 km), dorzecze 119 149 km2; uchodzi do Zalewu Szczecińskiego; gł. dopływy: Olza, Mała Panew, Barycz, Warta (pr.), Nysa Kłodzka, Bystrzyca, Bóbr, Nysa Łużycka (1.); wyzyskiwana energetycznie; żeglowna na dł. 717 km; ważna droga wodna; połączona z Wisłą Kanałem Bydgoskim; włączona do śródlądowych dróg wodnych Europy„Odra", tygodnik (1945 miesięcznik) lit.społ., wydawany w Katowicach 1945-50; zespół red.: W. Szewczyk, A. Grodzicki, Z. Hierowski. „Odra", miesięcznik społ.-kult., wydawany w Opolu 1957, Wrocławiu 1958-60 (tygodnik), Opolu 1961 i od 1961 we Wrocławiu; poezja, proza, publicystyka i eseistyka polit.-społ. i kulturalna. Odra-Hawela, Kanał, śródlądowa droga wodna w NRD, łączy Odrę (k. Cedyni) z Hawelą; dł. 56 km. Odra-Sprewa, Kanał, śródlądowa droga wodna w NRD, łączy Odrę (k. Eisenhüttenstadt) ze Sprewą (k. Berlina); dł. 84 km. odrętwienie, med. stan znacznego ograniczenia aktywności ruchowej i psych, wskutek różnych zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego. odrobaczanie (dehelmintyzacja), uwalnianie zaatakowanego organizmu od pasożytów: przywr, tasiemców, nicieni, kol-cogłowów (tzw. robaków), za pomocą środków przeciwrobaczych. odrodzenie (renesans), okres w historii kultury eur., XIV-XV w. wyłącznie we Włoszech, od pocz. XVI w. także w innych krajach; związany z reformacją; twórcze nawiązanie do antyku; w opozycji do światopoglądu średniow. — rozkwit humanizmu i myśli racjonalist., nauk przyrodn. i społ., techniki, sztuki, literatury, muzyki. odrodzenia literatura, w l.o. następuje wszechstronny rozwój piśmiennictwa w językach nar.; tematyka społ.-psychol.-filoz.; nowe gatunki wzorowane na formach antycznych. odrodzenia muzyka, w m.o. następuje rozwój polifonii wokalnej w formach rel. i świeckich; początki muzyki instrumentalnej; utrwalenie poczucia harmonicznego. odrodzenia sztuka (sztuka renesansu), rozwijała się pod silnym wpływem sztuki staroż.; gł. cechy: dążenie do harmonii, jasności i prostoty form; statyka kompozycji; studia nad perspektywą, proporcjami, anatomią; rozkwit teorii sztuki; w architekturze budowle centr., nowoż. typ pałacu, rozwój urbanistyki; w malarstwie obok rel. większe zainteresowanie tematyką świecką, światłocień, rozpowszechnienie techniki olejnej; rzeźba arch., pomnikowa, nagrobna. Odrodzenia Polski Order (Polonia Restituta), odznaczenie ustanowione 1921; nadawane za wybitne zasługi obywatelskie; ma 5 klas — Krzyże: Wielki, Komandorski z Gwiazdą, Komandorski, Oficerski, Kawalerski. Odrodzenia Święto (22 Lipca), święto odrodzenia Polski; uchwalone przez VII sesję KRN (21-23 VII 1945) dla uczczenia

rocznicy ogłoszenia Manifestu PKWN (Manifestu lipcowego). „Odrodzenie", pierwszy w PRL tygodnik społ.-lit., wydawany w Lublinie 1944, Krakowie 1945-47, Warszawie 1947-50; red.: J. Borejsza, K. Kuryluk; pismo odegrało znaczną rolę w aktywizacji środowisk twórczych dla celów kształtowania socjalist. kultury w Polsce. odrodzenie celtyckie (Celtic Renais-sance), irl. ruch nar.-kult. w XIX/XX w., rozwijający zainteresowania starocelt. piśmiennictwem i folklorem jako źródłami kultury nar.; gł. ośrodek Abbey Theatre. odrosty (odrośla), pędy roślin drzewiastych wyrastające z pąków uśpionych lub przybyszowych gł. w dolnej części pnia lub z korzenia, np. po ścięciu drzewa; wykorzystywane w odroślowym odnowieniu lasu i sadownictwie. odrośla, bot. →odrosty. Odrowąż, w. w pow. koneckim, woj. kieleckim; 1611-1869 miasto. Odrowąż, szlachecki herb pol.; strzała srebrna grotem w górę, od połowy wygięta, w polu czerwonym; występował od XIV w.; używali go m.in. Odrowążowie, Szydłowieccy. Odrowążowie, małopol. ród możno-władców w XII-XIII w.; twórcy licznych fundacji na rzecz kościoła; wybitni przedstawiciele: Prandota Stary, Iwo i Jan Prandota Młodszy, biskupi krak. w XIII w. odruch bezwarunkowy, reakcja wrodzona, zachodząca dzięki łukom odruchowym, których struktura jest utrwalona genetycznie; występuje automatycznie przy pobudzeniu odpowiednich receptorów; np. wydzielanie śliny na pokarm znajdujący się w jamie ustnej; także złożone formy zachowania instynktownego. odruch warunkowy, reakcja nabyta w życiu osobniczym, wyuczona; o.w. klasyczne, wynik prostego kojarzenia bodźców; o.w. instrumentalne, wynik „nagradzania" lub „karania" reakcji ruchowych (prototyp zachowania się dowolnego). odruchy, reakcje organizmu zachodzące przy udziale układu nerwowego, wywołane działaniem bodźców na receptory; strukturalnym podłożem o. jest łuk odruchowy; klasyfikacja wg: stopnia złożoności (proste i złożone), lokalizacji ośrodka (np. rdzeniowe), charakteru (np. obronne, pokarmowe) i in. Odry (w. w pow. chojnickim, woj. bydgoskim), archeol. kręgi kam. i kurhany ze stelami z II-III w. odrywania reguła, log. oparta na prawie log. modus ponendo ponens reguła wnioskowania, zgodnie z którą — jeśli uznany (prawdziwy) jest okres warunkowy (implikacja) i jego poprzednik, wolno zawsze uznać (za prawdziwy) jego następnik. odrzutnik, techn. pierścień na obracającym się wale, odrzucający spływający o wale smar i zapobiegający jego wycieaniu. odrzutowy silnik, silnik napędowy, np. samolotu, działający na zasadzie wyzyskania zjawiska odrzutu; wyrzucany z dyszy s.o. strumień cząstek, zwykle gazów spalinowych powstałych ze spalania paliwa, wywiera siłę reakcji przeciwną do kierunku wypływu; s.o. dzieli się na silniki przelotowe i silniki rakietowe. odrzwia (futryna drzwiowa), rama drewn. w ościerzu drzwiowym, do podtrzymywania skrzydeł drzwiowych. Odrzykoń, w. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim; ruiny zamku Kamieniec (XIVXVI w.) znanego z literatury {Zemsta A. Fredry, Król zamczyska S. Goszczyńskiego). Odrzywolski MARIAN. 1879-1945, pedagog, działacz oświat.; wykładowca na Wolnej Wszechnicy Pol. i kursach dla nauczycieli. Odrzywolski-Nałęcz SŁAWOMIR, 1846-1933, architekt i konserwator zabytków;

prof. Wyższej Szkoły Przem. w Krakowie; prace m.in. przy konserwacji kaplicy Zygmuntowskiej i katedry na Wawelu; budynki mieszkalne, użyteczności publ., kościoły w Krakowie i na terenie Małopolski. Odrzywół, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim, nad Drzewiczką; 1418-1867 miasto. odsadzanie, wykonywanie miejscowych (nagłych) zmian grubości materiału przy kuciu swobodnym. odsalanie wody morskiej, proces otrzymywania wody słodkiej z wody mor. (lub innych słonych wód); polega na oddzielaniu wody od soli (np. przez odparowywanie) lub na wydzielaniu soli z roztworu (np. za pomocą jonitów). odsednienie, uszkodzenie grzbietu konia; otarcie skóry, twardy obrzęk lub podskórny wylew, spowodowane uciskiem nieprawidłowo założonego lub uszkodzonego siodła czy uprzęży; może prowadzić do norzycy. odsetki, termin używany na określenie wynagrodzenia za korzystanie z obcych środków pieniężnych w ciągu pewnego czasu. odsetki za zwłokę, korzyści majątkowe należne od dłużnika, za opóźnienie się w spełnieniu świadczenia pieniężnego. odsiarczanianie, usuwanie siarki z kąpieli metal, w toku procesów metalurgicznych (np. z ciekłej surówki, stali) przeprowadzane tylko w warunkach procesu zasadowego. odsiecz, pomoc wojsk, dla oblężonej twierdzy, oblężonego miasta, wojska itp. odsiew, nazwa kolejnych, rozmnażanych pokoleń odmianowego materiału nasiennego: superelita, elita, oryginał, I odsiew. odsiewacz, maszyna młyńska do sortowania produktów przemiału zboża, której elementem roboczym jest gaza młyńska rozpięta na poruszających się ramach. odskocznia, rodzaj pomostu służącego do odbijania się przy skoku, trampolina; przen.: a) punkt wyjścia, podstawa, pobudka do czegoś, b) to, co odrywa kogoś od zwykłych, codziennych spraw, daje wypoczynek. odsłona, część przedstawienia teatr, wydzielona chwilowym spuszczeniem kurtyny lub wyciemnieniem świateł. odstępstwo: 1) odejście, odstąpienie od jakiejś normy, zasady, schematu; odchylenie; 2) odstąpienie od jakiejś idei, sprzeniewierzenie się czemuś. odstojnik, górn. →osadnik. odstraszające środki →repelenty. odstrzał, upolowanie zwierzyny z myśliwskiej broni palnej w celu zmniejszenia nadmiernej liczebności zwierzostanu (o. redukcyjny) lub usunięcia z łowiska sztuk nieprzydatnych do hodowli (o. selekcyjny, hod.); też odstrzeliwanie samców zwierzyny płowej, uznanych za łowne. odszczurzanie →deratyzacja. odszklenie, geol. →dewitryfikacja. odszranianie, w chłodnictwie usuwanie szronu i lodu z powierzchni wymienników ciepła przez okresowe ich ogrzewanie, np. parą. odśnieżarka, pojazd samoch. z urządzeniem do usuwania śniegu z dróg i ulic; pługowa lub wirnikowa. odtleniacz, hutn. materiał wprowadzany do ciekłego metalu lub stopu w celu jego odtlenienia. odtlenianie, hutn. usuwanie tlenu z ciekłego metalu (lub stopu), w którym występuje on w postaci tlenków; o. jest nieodzownym elementem każdego procesu wytapiania metalu lub stopu w odlewni. odtłumik, urządzenie z elementami o tzw. ujemnej oporności włączone w tor telekomunik. w celu zmniejszenia tłumienia przesyłanych sygnałów elektr.; rodzaj wzmacniaka. odtłuszczacz ścieków →tłuszczownik.

812 odtrutka odtrutka (antidotum), środek zmniejszający lub znoszący szkodliwe działanie trucizny (jadu) na organizm. odtworzenie akt, postępowanie przed sądem zmierzające do odtworzenia zagubionych lub zniszczonych akt sprawy karnej lub cywilnej. odtylcowa broń, broń palna o lufie ładowanej od strony zamka; w powszechnym użyciu od 2 poł. XIX w. odurzające środki →narkotyki. odwach, daw.: 1) siedziba gł. warty garnizonu, wraz z biurami komendy miasta i aresztem, wartownia, areszt przy tejże wartowni; 2) straż garnizonowa, żołnierze pełniący wartę. odwadniacz (wodooddzielacz), urządzenie do usuwania skroplin z rurociągu lub zbiornika z parą wodną; ma postać syfonu, garnka kondensacyjnego, komory -wirowej, zaworu w najniższym miejscu rurociągu itp. odwadniający kanał, kanał odprowadzający wodę z danego terenu (np. w celu osuszenia mokradeł, odwodnienia gruntu). odwadnianie (osuszanie), odprowadzanie nadmiaru wody gruntowej z podmokłych terenów roln., budowlanych i in.; w melioracji o. gł. rowami otwartymi i drenami; stosowane zwykle łącznie z nawadnianiem. odwadnianie kopalni, usuwanie wody gromadzącej się w kopalni (np. za pomocą osadników, z których woda jest wypompowywana); gwarantuje bezpieczną eksploatację złoża. odwał, bud. →odkład. odwaniacz (dezodoryzator), substancja eliminująca lub osłabiająca nieprzyjemne zapachy w pomieszczeniach szpitalnych, sanitarnych itp., np. dwuchlorobenzen, chlorek wapnia; także zbiorniczek z taką substancją. odwanianie →dezodoryzacja. odwapnienie, zmniejszenie się ilości soli wapnia w kościach; zdarza się w różnych schorzeniach, np. krzywicy, gruźlicy, w związku z ciążą lub procesem starzenia się. odwar (decoctum), świeżo przyrządzony wyciąg wodny z roślinnych surowców leczn., otrzymany przez zalanie rozdrobnionego surowca zimną wodą i późniejsze ogrzewanie w temp. powyżej 90°→dekokt odwarstwienie siatkówki odklejenie się siatkówki od dna oka w wyniku wniknięcia pod nią płynu przesiękowego gł. wskutek urazu lub znacznej krótkowzroczności; leczenie operacyjne. odważnik, wzorzec ściśle określonej ilości masy, z naniesionym oznaczeniem liczbowym reprezentowanej masy i jednostki miary; używany w pomiarach masy za pomocą wagi dźwigniowej. odwet (retorsja), zastosowanie przez państwo, w odpowiedzi na nieprzyjazne, ale zgodne z prawem międzynar. akty innego państwa, środków polegających na dokonywaniu takich samych lub podobnych aktów (np. nałożenie wyższych ceł na towary pochodzące z określonego państwa). odwęglanie, wyżarzanie żeliwa białego w ośrodku utleniającym w celu otrzymania żeliwa białego ciągliwego; również niepożądane obniżenie zawartości węgla w warstwie powierzchniowej stali podczas jej wyżarzania i przeróbki plast, na gorąco. odwiert, górn. ukończony otwór wiertniczy. odwinięcie powieki →ektropion. odwirowywanie (centryfugowanie), rozdzielanie różniących się gęstością składników ciekłej mieszaniny niejednorodnej (zawiesiny, emulsji) pod wpływem siły odśrodkowej (w wirówkach). odwłok, tylny odcinek ciała stawonogów leżący za tułowiem. odwodnienie (dehydratacja), w technologii chem. proces polegający na odrywaniu cząsteczek wody od cząsteczki zwią-

zku chem., np. o. hydratów, o. alkoholu etylowego (otrzymywanie etylenu). odwodornienie (dehydrogenizacja), chem. proces technol. polegający na termicznym lub katalitycznym usunięciu atomów wodoru z cząsteczki związku chem.; stosowane jest m.in. do otrzymywania węglowodorów nienasyconych z węglowodorów nasyconych. odwołanie, środek prawny przysługujący stronie lub innemu uczestnikowi postępowania przed określonym organem (sądowym, adm., dyscyplinarnym), zmierzający do zmiany lub uchylenia orzeczenia (decyzji) tego organu. odwołanie deputowanego, element socjalist. systemu przedstawicielskiego; o.d. powoduje wygaśnięcie mandatu przed upływem kadencji w rezultacie głosowania w sprawie o.d. odwołanie posła, przewidziane konstytucją PRL prawo wyborców pozbawienia drogą głosowania mandatu poselskiego przed upływem kadencji Sejmu. odwołanie radnego, przewidziane przez konstytucję PRL prawo wyborców pozbawienia drogą głosowania mandatu radnego przed upływem kadencji rady narodowej. odwracalna przemiana (proces odwracalny), proces termodynamiczny dający się przeprowadzić bez zmiany stanu otoczenia zarówno od stanu A do stanu B, jak i w kierunku przeciwnym. odwracalne odwzorowanie →odwzorowanie wzajemnie jednoznaczne. odwracalny proces, fot. metoda obróbki chem. materiałów światłoczułych, umożliwiająca otrzymanie obrazu pozytywowego bezpośrednio na materiale zdjęciowym; obejmuje wywoływanie negatywne, odwracanie, klarowanie, wywoływanie pozytywowe, utrwalanie. odwracanie, fot. jeden z etapów odwracalnego wywoływania materiałów fot., polegający na usunięciu wywołanego obrazu negatywowego przez jego utlenienie i rozpuszczenie produktów utleniania. odwrotna funkcja, o.f. względem funkcji y = f(x), funkcja x = g(y) wyrażająca zależność zmiennej x od zmiennej y. odwrotna macierz, dla danej macierzy A macierz A-1 spełniająca warunek AA-1 = A-lA = I (I — macierz jednostkowa). odwrotność, o. liczby a, liczba 1 ; analoa gicznie: o. funkcji f(x), funkcja 1 f(x) odwszawianie, niszczenie wszy oraz gnid środkami chem. lub fiz., podstawowy zabieg profilaktyczny w zwalczaniu epidemii duru plamistego. odwzorowanie, przekształcenie zbioru punktów X w zbiór punktów Y; oznacza się je: y = f(x), przy czym x jest dowolnym punktem zbioru X, y — punktem przekształconym należącym do zbioru Y, a f — funkcją odwzorowującą. odwzorowanie wzajemnie jednoznaczne (odwzorowanie odwracalne), mat. odwzorowanie dane za pomocą różnowartościo-wej funkcji odwzorowującej. odymianie, ochrona roślin przed przymrozkami przez wytwarzanie mgieł lub dymów nad uprawami (np. drzew owocowych) stosowane też do zwalczania szkodników w pomieszczeniach zamkniętych. Odyn (Wodan), mit. germ. główny bóg, obok Thora, z rodu Azów; władca bogów i świata, bóg wojny i wojowników, wróżb i poezji, wynalazca znaków runicznych; mąż Friji i ojciec Baldura; wyobrażany jako starzec w zbroi, na koniu, w towarzystwie kruków: Hugina (myśl) i Munina (pamięć) oraz 2 wilków. odyniec, łow. stary dzik samiec przebywający samotnie, z dala od stada. Odyniec ANTONI EDWARD, 1804-85, poeta, tłumacz, wydawca; filareta; towarzysz podróży Mickiewicza 1829-30 (Listy z pod-

róży); poezje romant., dramaty, liczne przekłady. Odyseja, poemat epiczny przypisywany Homerowi; treścią O. przygody Odyseu-sza w drodze powrotnej spod Troi na Itakę. Odyseusz (Odys, łac. Ulisses), gł. bohater Odysei; król Itaki, najprzemyślniejszy z Greków walczących pod Troją (podstęp z koniem trojańskim); mąż Penelopy, ojciec Telemacha. odziedziczalność, liczba oznaczająca w jakim stopniu zmienność danej cechy ilościowej (np. wzrostu, wagi) w kolejnych pokoleniach wywołana jest współdziałaniem licznych genów o efektach sumujących się, a w jakim stopniu wpływem warunków zewnętrznych. odzież, ubranie, ubiór, garderoba, strój. odzież, elektrotechn. warstwa ochronna przewodu elektr. spełniająca funkcje pozaizolacyjne, np. ochrony przed wilgocią, parami agresywnych związków chemicznych. odziom, żegl. używana dawniej nazwa dolnej części masztu. odziomek, leśn. dolna, bezgałęzista część pnia drzewa; odznacza się najlepszymi właściwościami techn. drewna, odznaczenia →ordery i odznaczenia. odznaki, znaki najczęściej metalowe wyróżniające członków jednej organizacji, instytucji, klubu itp.; także o. honorowe nadawane jako indywidualne odznaczenia. odzwierzęce choroby (zoonozy, antropozoonozy), choroby zakaźne występujące zasadniczo u zwierząt, mogące jednak przenieść się na człowieka, np. nosacizna, wścieklizna, tularemia, różyca. odzysknica, urządzenie do odzyskiwania części ciepła unoszonego przez gazy z pieców hutn.; rekuperator lub regenerator. odźwiernik, otwór żołądka stanowiący przejście do jelita; u człowieka otoczony zgrubiałą mięśniówką tworzącą zwieracz o.; rozluźnienie zwieracza powoduje o-twarcie zastawki wewnątrz o. i przechodzenie pokarmu do początkowego odcinka jelita — dwunastnicy. Odżibuejowie →Czipewejowie. odżywcza wartość pokarmów, zawartość w pokarmach składników decydujących o prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka (białka, cukry, tłuszcze, witaminy, sole mineralne). odżywianie, pobieranie przez organizm z otaczającego środowiska różnorodnych substancji pokarmowych potrzebnych do budowy ciała i uzyskania energii; typy o.: autotrofizm — samożywność, heterotro-fizm — cudzożywność. odżywianie się roślin, proces polegający na pobieraniu z podłoża glebowego lub wodnego związków miner., a dwutlenku węgla z powietrza lub wody (rośliny wodne); niekiedy też pobieranie związków org. (heterotrofizm). odżywki, środki odżywcze w postaci mączek, syropów, past i granulek, bogate w określony składnik, np. białka, tłuszcze, witaminy, substancje mineralne. Oe, symbol jednostki ersted. Oeben [öben] JEAN FRANÇOIS, między 1710 a 1720-1763, ebenista fr., pochodzenia niem.; nadworny artysta Ludwika XV; meble rokokowe zapowiadające styl Ludwika XVI. Oehlenschläger [ö:lənszle:gər] ADAM GOTTLOB, 1779-1850, poeta duń.; najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu; liryka, poematy, ballady, tragedie inspirowane niem. romantyzmem i tradycją rodzimą (gł. staroskandynawską). oeil-de-boeuf [öj dö böf; fr. 'wole oko'], arch. owalne lub okrągłe małe okienko ujęte w ozdobne obramienie, umieszczone gł. w górnych kondygnacjach budowli, frontonach, czasem nad drzwiami lub o-knami albo we wnętrzach, jako oświetlenie pośrednie.

ogniotrwałe wyroby 813 Oelsnitz im Erzgebirge [ölsnyc ym e: cgəbyrgə], m. w pd. części NRD, na przedgórzu Rudaw; 18 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. Oelsnitz im Vogtland [ölsnyc ym fo:kt-], m. w pd. części NRD, w Ruda-wach, nad Białą Elsterą; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszynowy. Oerter [ə:rtər] ALFRED, ur. 1936, dyskobol amer.; czterokrotny złoty medalista olimpijski w dysku (1956, 1960, 1964, 1968). Oersted [öszted] HANS CHRISTIAN, 17771851, fizyk duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; odkrywca zjawiska oddziaływania prądu elektr. na igłę magnetyczną. Öfanto [o-], rz. w pd.-wsch. Włoszech; dł. 166 km; uchodzi do zat. Manfredonia (M. Adriatyckie). O'Faolain [ofo:lajn] SEAN, ur. 1900, pisarz irl.; uczestnik walk niepodległościowych; opowiadania, powieści, eseje poruszające współcz. problemy życia społ. Irlandii, szkice o nar. bohaterach. ofensywa, natarcie prowadzone dużymi siłami w skali strategicznej, na całym froncie lub jego części. oferta, wiążąca propozycja zawarcia u-mowy o ściśle sprecyzowanej treści; umowa dochodzi do skutku w wyniku przyjęcia o. przez osobę, do której została skierowana. Offa, m. w pd.-zach. Nigerii; 86 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Offenbach [ofebąk] JACQUES, 1819-80, kompozytor fr., twórca operetki paryskiej; Piękna Helena, Orfeusz w piekle, Zycie paryskie; opera Opowieści Hoffmanna. Offenbach am Main [o- am m.], m. w NRF (Hesja), port nad Menem, naprzeciw Frankfurtu; 117 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz.; międzynar. targi skórzane. Offenburg [o-], m. w NRF (BadeniaWirtembergia), u podnóży Schwarzwaldu; 32 tys. mieszk. (1968); ośr. regionu wi-niarskosadowniczego, przemysł włók., maszyn., spożywczy. offset: 1) odmiana druku płaskiego, w której rysunek przenoszony jest z formy druk. na papier za pośrednictwem cylindra wyposażonego w obciąg gumowy; formę druk. stanowi najczęściej płyta (np. cynkowa, aluminiowa); 2) maszyna do druku offsetowego. ofiara (tzw. ofiara 10 grosza), prawo podatek uchwalony 1789 przez Sejm Czteroletni na powiększenie wojska, w wys. 10% od dochodu z dóbr szlachty i 20% od duchowieństwa. ofiara, rel. podstawowy, obok modlitwy, akt kultu rel. polegający na składaniu darów bóstwu; często łączy się z obrzędem uczt rel.; np. staroż. o. z płodów rolnych i zwierząt, kat. komunia. oficer, w siłach zbrojnych WP żołnierz od podporucznika do pułkownika (w wojskach lądowych i lotn.), w marynarce woj. od podporucznika marynarki do komandora. oficer flagowy, oficer specjalista w sztabie zespołu okrętów woj., bazy mor. itp., kierujący jednym z rodzajów służb lub uzbrojenia okrętowego. oficerki, potocznie buty oficerskie, z wysokimi, sztywnymi cholewami. oficer nawigacyjny, oficer na okręcie woj. lub statku handl. odpowiedzialny za prowadzenie nawigacji; dawniej nazywany szturmanem. oficer śledczy, funkcjonariusz wojski, jednostki prokuratury oraz MO. oficer wachtowy, oficer na okręcie woj. lub statku handl., stojący na czele jednej zmiany załogi, tzn. wachty, odpowiedzialny za bezpieczeństwo nawigacji. Oficina [-s-ina], ośr. wydobycia ropy naft. w Wenezueli (Anzoátegui). oficjalista, dawna nazwa niższego urzędnika lub funkcjonariusza zatrudnionego w zarządzie folwarku (np. ekonom, pisarz prowentowy); niekiedy urzędnika sądowego. r

oficjalny: 1) ogłoszony urzędowo, odpowiadający ustalonym formom, regułom; reprezentujący urząd; urzędowy, formalny: 2) sztywny w obejściu; nienaturalny, wymuszony. oficjum, w kościele kat. każdy urząd kośc; do 1967 kongregacja (Wielkie O.) w kurii rzym. (dawna inkwizycja); też odmawianie brewiarza. oficjum, daw, urząd, stanowisko służbowe; obowiązek, powinność. oficjum, lit. średniow. widowisko o tematyce religijnej. oficyna, arch.: 1) wolno stojący budynek w pobliżu pałacu czy dworu lub skrzydło pałacowe, często ustawione prostopadle do korpusu gł., ujmujące dziedziniec honorowy, zwykle o przeznaczeniu gosp., mieszczące też mieszkania dla służby i oficjalistów, czasem pokoje gościnne; 2) w kamienicach czynszowych boczne skrzydło od podwórza. oficyna, książka nazwa warsztatu druk. i druk.-wydawniczego używana od XV do k. XVIII w.; niekiedy stosowana współcześnie. ofiklejda, instrument muz., aerofon (dęty blaszany); używany w XIX w. (Wagner). oflag (skrót niem. Offizierslager), w II wojnie świat. niem. obóz jeniecki dla oficerów; największe o., w których przebywali pol. oficerowie: II C Woldenberg (Dobiegniew), II D Grossborn (Bornne), IV B Dössel, VII A Murnau. O'Flaherty [ofleərty] LIAM, ur. 1897, pisarz irl.; powieści łączące naturalist. obraz nędzy irl. proletariatu z poet. symboliką. oflis →oblina. Ofnet, stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego (liczne czaszki krótko-głowe) z mezolitu, kultura tardenuaska; k. Nordlingen, Bawaria. ofsajd, sport →spalony. oftalmologia →okulistyka. oftalmometr, przyrząd służący do pomiarów krzywizn powierzchni optycznych oka z odbitych od nich obrazów; stosowany gł. w wykrywaniu niezborności. oftalmoskopia, oglądanie dna oka przez otwór źrenicy za pomocą specjalnego aparatu, tzw. oftalmoskopu, w celu rozpoznawania zmian chorobowych. Ogaki, m. w Japonii (środk. Honsiu), w pobliżu Nagoyi; 133 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chemiczny. ogamiczne pismo, celtyckie pismo alfabetyczne w kształcie kresek i kółek, umieszczonych na osi (inskrypcje nagrobne z IVVIII w. na terenie Irlandii, Walii, Szkocji, w. Man). Ogariow NIKOŁAJ P., 1813-77, rewol. demokrata ros., publicysta, filozof, poeta; od 1856 na emigracji; współwydawca (o-bok A. Hercena) ,^Kołokoła", współtwórca teorii „rosyjskiego socjalizmu" i autor programu Ziemli i Woli; poparł pol. powstanie 1863; autor wierszy lir.-reflek-syjnych, epigramatów, parodii. ogary, grupa ras psów gończych, używanych do tropienia, osaczania i napędzania zwierzyny łownej. Ogata KORIN, 1658-1716, artysta jap., uprawiający malarstwo i rzemiosło artyst., twórca kierunku mai. Korin-ha; ceramika artyst., zdobienie wyrobów z laki. Ogbomosho [-szo], m. w pd.-zach. Nigerii; 320 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł obuwn., spożywczy. Ogden, m. w USA (Utah); 68 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 120 tys. (1965); ośr. handl.; węzeł komunik.; przemysł spoż., poligraficzny. ogi (sensu, suehiro), jap. wachlarz składany. ogień grecki, masa łatwopalna (saletra, siarka, węgiel i in.) stosowana w średniowieczu (gł. przez armię bizant.) w celach obronnych; wyrzucany z miotaczy ognia, nasycano nim też pociski. ogier, nie trzebiony samiec zwierząt koniowatych i wielbłądów.

Ogino KYUSAKU, UR. 1882, ginekolog jap.; opisał (niezależnie od H. Knausa) fizjol. sposób zapobiegania zapłodnieniu (tzw. kalendarz małżeński). Ogiński MARCJAN, 1632-90, kanclerz w. litew. od 1684; uczestnik walk przeciw Rakoczemu 1669; 1686 uczestniczył przy zawieraniu „pokoju wieczystego" z Rosją (traktat Grzymułtowskiego). Ogiński MICHAŁ KAZIMIERZ, 1728-1800, hetman w. litew. od 1768; stronnik Stanisława Leszczyńskiego; uczestnik konfederacji barskiej; finansował budowę kanału zw. Kanałem O.; mecenas sztuki; Bajki i nie bajki. Ogiński MICHAŁ KLEOFAS, 1765-1833, działacz polit., kompozytor; podskarbi wielki litew. 1793, uczestnik powstania 1794 na Litwie; polonezy fortepianowe (Pożegnanie ojczyzny), romanse, mazurki; Listy o muzyce. Ogińskiego Kanał →Dniepr-Niemen Kanał. oględziny, prawo w postępowaniu sądowym lub adm. dowód, którego przedmiotem jest miejsce, osoba lub rzecz. Oglio [oljo], rz. w pn.-wsch. Włoszech, 1. dopływ Padu; dł. 280 km; żeglowna w dolnym biegu. ogławiacz buraków, narzędzie lub maszyna do ścinania górnej części buraków cukr. (tzw. głów) wraz z liśćmi, przed wydobyciem korzeni; też część kombajnu buraczanego. ogławianie, roln. ręczne lub mech. odcinanie liści wraz ze skróconym pędem (tzw. głową) roślin korzeniowych, np. buraka, marchwi. ogłodki (Scolytus), małe chrząszcze z rodziny korników; w Polsce 11 gat.; żerują gł. pod korą drzew liściastych; szkodniki, np. o. jabłoniowiec. ogłowie →kantar. Ogmios (Ogma), mit. celt. bóstwo z rodu Tuatha De Danann; bóg-siłacz, wynalazca pisma (pismo ogamiczne); wyobrażany w postaci starca z maczugą i łukiem. ognicha (gorczyca polna, Sinapis ar-vensis), pospolity chwast polny, zwł. roślin jarych, kwitnący żółto. ognie sztuczne (fajerwerki), lekko wybuchowa mieszanina substancji utleniających (azotanów, chloranów), palnych i barwiących płomień (np. sole strontu, baru) lub dym; służą do celów widowiskowych i sygnalizujących (gł. w wojsku). ognie św. Elma, słabe, przeważnie ciche wyładowania elektr. w atmosferze, mające postać świecących wiązek na końcach wysoko wzniesionych przedmiotów (np. piorunochronów); występują gł. podczas burz (zwł. w górach). ognik ciernisty (Pyracantha coccinea), krzew ozdobny (gł. żywopłotowy), zimozielony, pochodzący z pd.-wsch. Europy i Azji, o dekoracyjnych szkarłatnych owocach. ogniochronne farby, farby opóźniające zapalenie się pokrytych nimi materiałów palnych; w podwyższonej temperaturze tworzą np. warstwę szklistą źle przewodzącą ciepło bądź gąbczastą powłokę wypełnioną gazami niepalnymi, które hamują dopływ tlenu. ogniochronny mur (mur ogniowy), murowana ściana bez otworów co najmniej grub. 1 cegły, prowadzona od fundamentu do dachu; w razie pożaru budynku zapora ogniowa. ogniomistrz, stopień podoficerski w artylerii, odpowiadający stopniowi sierżanta w innych rodzajach wojsk lądowych. ogniorurowy kocioł, kocioł parowy mający walczak z wbudowanymi rurami, przez które przepływają gorące spaliny; płomienicowy lub płomieniówkowy. ogniotrwałe wyroby, wyroby (najczęściej ceram.) otrzymywane gł. przez spiekanie naturalnych surowców (np. dolomitu, magnezytu), odznaczające się wysoką ogniotrwałością (powyżej 1500°), a także odpornością na działanie czynników

814 ogniotrwałość chem., małym przewodnictwem cieplnym; stosowane gł. do budowy pieców przemysłowych. ogniotrwałość, odporność materiałów ogniotrwałych na działanie wysokich temperatur; o. określana jest temperaturą, w której stożek uformowany z badanego materiału pochyli się, dotykając swym wierzchołkiem podstawy. Ogniow NIKOŁAJ (właśc. Michaił G. Rozanow), 1888-1938, pisarz ros.; powieści z życia młodzieży szkolnej (Pamiętniki Kos-ti Riabcewa) i inteligencji ros. (Trzy wymiary). ogniowa powłoka, powłoka metal, uzyskana przez zanurzenie przedmiotu w roztopionym metalu. ogniowa skrzynia, część składowa stojaka kotła parowozowego tworząca komorę paleniskową; w ścianie przedniej ma drzwiczki, w tylnej (sitowej) — płomie-nice. ogniowy mur, bud. →ogniochronny mur. ogniowy system, roln. →żarowa gospodarka. ognipiór, schorzenie skóry u niemowląt, na podłożu skazy wysiękowej; pękające pęcherzyki na skórze, gł. twarzy, wydzielina surowiczo-krwista, zasychająca w strupy; często towarzyszy łojotok. ognisko: 1) stos drzewa, chrustu zapalony pod gołym niebem; także miejsce na którym rozpala się ogień; 2) impreza rozrywkowa urządzana zwykle wieczorem przy palącym się stosie, połączona z występami artyst.; 3) punkt centralny, ośrodek, miejsce w którym coś się skupia. ognisko, archeol. w pradziejach miejsce służące do palenia ognia — ,w zagłębieniach w ziemi, na wykładce glinianej, na warstwach kamieni lub ułamków naczyń. ognisko domowe, symboliczne określenie grupy ludzi mieszkających razem (skupionych wokół jednego ogniska). ognisko optyczne, punkt skupienia przechodzących przez soczewkę lub odbitych od zwierciadła promieni padających na nie równolegle do osi optycznej; o.o. rzeczywiste, gdy skupiają się w nim promienie, pozorne, gdy skupiają się w nim przedłużenia promieni. Ognisko stożkowej, taki stały punkt F, że stosunek odległości PF dowolnego punktu stożkowej P od F do odległości punktu P od stałej prostej zwanej kierownicą jest wielkością stałą dla danej stożkowej (zwaną mimośrodem). ogniskowa, odległość ogniska optycznego od soczewki lub zwierciadła. ogniwa korozyjne, miniaturowe ogniwa elektr. tworzące się samoczynnie na powierzchni metali powodujące ich korozję; o.k. powstają w wyniku niejednorodności elektrochem. powierzchni metali stykającej się z elektrolitem. ogniwo, fiz. źródło stałego prądu elektr. zamieniające energię reakcji chem. (o. galwaniczne) lub promieniowania elektromagnet. (o. fotoelektryczne) na energię elektryczną. ogniwo, techn.: 1) element łańcucha połączony ruchowo końcami z 2 takimi samymi elementami; 2) człon — część mechanizmu powiązana ruchowo (w tzw. węzłach) z innymi częściami. „Ogniwo", tygodnik społ.-polit., nauk. i lit., wydawany w Warszawie 1902-05; zbliżony do PPS; red.: L. Krzywicki, S. Posner i S. Stempowski. ogniwo fotoelektryczne →fotoelektrycz-ne ogniwo. ogniwo galwaniczne, układ pozwalający na bezpośrednią zamianę energii reakcji chem. na energię elektr.; składa się z 2 elektrod zanurzonych w elektrolicie, między którymi powstaje różnica potencjałów; SEM o.g. wynosi zwykle 1-2 V. ogniwo termoelektryczne →termoele-ment. ogon, wyodrębniona tylna część ciała kręgowców, której szkielet tworzą kręgi ogonowe; znaczenie m.in. jako narząd

ruchu, np. u ryb, chwytny — u niektórych ssaków nadrzewnych; także tylna zwężona część ciała ogonie i wielu bezkręgowców. ogonice (Appendiculariae), gromada zwierząt mor. z podtypu osłonie, 0,3-5 mm dł.; planktonowe; ciało złożone z tułowia i ruchliwego ogona; wytwarzają galaretowaty domek z sitkiem filtracyjnym. „Ogoniok" [ros., 'płomyk'], ilustrowany tygodnik lit.-artyst., wydawany w Petersburgu 1899-1918, o charakterze liberalnym, po zwycięstwie rewolucji październikowej jawnie antyradzieckim. „Ogoniok" [ros., 'płomyk'}, radz. ilustrowany masowy tygodnik społ.-polit. i lit.artyst., wydawany w Moskwie od 1923. ogonowa kość (kość guziczna), zakończenie kręgosłupa u człowieka, kość powstała przez zrośnięcie szczątkowych kręgów ogonowych. ogończe (Trygonidae), rodzina płaszczek; ok. 50 gat., do 23 m dł.; na ogonie jadowe kolce; ciepłe i gorące morza; mięso niesmaczne. Ogończyk (Powała), szlachecki herb pol.; strzała srebrna grotem w górę, od połowy wygięta, w polu czerwonym; występował od XIV w., na Kujawach i w Małopolsce; używali m.in. Działyńscy. O'Gorman [ogor-] JUAN, ur. 1905, meksyk, malarz i architekt; domy mieszkalne; liczne monumentalne dekoracje ścienne (m.in. mozaiki na elewacji biblioteki u-niw. w Meksyku). ogorzałka (kaczka ogorzałka, Aythya marila), gatunek kaczki; dł. ok. 50 cm; samiec popielato-biało-czarny, samica brązowa, lusterko białe; pn. Eurazja 7 Ameryka; w Polsce rzadka, łowna. Ogorzelec, w. w pow. kamiennogórskim, woj. wrocławskim, w regionie Ru-daw Janowickich; zakład wzbogacania surowców chemicznych. Ogowe, rz. w Gabonie; dł. 850 km; u-chodzi do Zat. Gwinejskięj; liczne progi i wodospady; w dolnym biegu żeglowna. ogólnik, prawda ogólnie znana, zdanie niczego bliżej nie precyzujące; zwrot u-tarty, oklepany, frazes, banał, komunał. Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych, parlament chin. wybierany na 4 lata; jest organem ustawodawczym,wybiera przewodniczącego -":"■: " :■ -

ChRL oraz powołuje i odwołuje członków Rady Państwa (rządu). Ogólnoniemiecka Partia (Gesamtdeu-tsche Partei, GDP), zachodnioniem. rewizjonistyczna i szowinistyczna partia polit., powstała 1961 z Partii Przesiedleńców i Partii Niemieckiej. Ogólnopolski Komitet Frontu Jedności Narodu, centr. organ FJN złożony z przedstawicieli organizacji poľit. i społ. wchodzących w skład FJN oraz delegatów woj. komitetów FJN. Ogólnopolski Komitet Pokoju (do 1958 Polski Komitet Obrońców Pokoju), organizacja społ. zał. 1948, kierująca działalnością na rzecz obrony pokoju; czł. Świat. Rady Pokoju. Ogólnozwiązkowa Centralna Rada Związków Zawodowych (WCSPS), naczelny organ radz. związków zaw. utworzony 1918; należy do ŚFZZ; centr. organ prasowy „Trud", także inne pisma. Ogólnozwiązkowa Federacja Sportu, Wychowania Fizycznego i Turystyki, centralny organ zrzeszeń sport, związków zawodowych w PRL zajmujący się sportem, wychowaniem fiz. i turystyką mas pracujących; woj. radom OFSWFiT podlegają bezpośrednio kluby sportowe. Ogół Emigracji Polskiej, nazwa zgrupowań emigrantów pol. po powstaniu 1830-31; 1) Ogół Paryski (Tarański), 2) Ogół Brukselski (Emigracji' Fol. w Belgii), 3) Ogół Londyński. ogórek (Cucumis sativus), jednoroczna roślina warzywna, pochodząca z pd.-wsch. Azji, uprawiana na obszarach klimatu umiarkowanego i ciepłego dla owoców

jadanych na surowo, w postaci kiszonej, konserwowej (korniszonów, pikli). OGPU →GPU. O'Grady [ogrejdy] STANDISH JAMES, 18461928, irl. pisarz i historyk; prekursor ruchu odrodzenia celt., zbieracz i wydawca legend średniow.; powieści i opowiadania, historia Irlandii. ogradzanie, w Anglii XIII-XIX w. zagarnianie przez landlordów pastwisk gminnych, później (od XVI w.) rugowanie chłopów z ziemi (na ogrodzonych płotami terenach wprowadzano hodowlę owiec); spotykało się z oporem i powstaniami chłopskimi. ograniczenie umysłowe, najlżejsza postać niedorozwoju umysłowego; osobniki dotknięte o.m. mogą w szkole specjalnej zdobyć wykształcenie podstawowe. ograniczenie wolności, w prawie pol. kara zasadnicza za przestępstwo polegająca na tym, że skazany pozostając na wolności, jest obowiązany do wykonywania wskazanej mu pracy albo do znoszenia potrącenia 10°/o-25°/o wynagrodzenia za pracę, nie może zmienić (bez zgody sądu) miejsca pobytu, nie ma prawa sprawowania funkcji w organizacjach społ., ma obowiązek udzielania wyjaśnień o odbywaniu kary; również kara za wykroczenie. ogranicznik (limiter, obcinacz), układ, zwykle elektroniczny, do ograniczania amplitudy sygnałów elektr.; obcina wierzchołki przebiegu (np. wzmocnionego). ograniczona funkcja, funkcja f(x), która dla każdej wartości x ze swej dziedziny spełnia warunek \f(x)\ ≤ A, gdzie A jest pewną ustaloną liczbą nieujemną (A >0) ograniczony ciąg, ciąg cn, którego wyrazy spełniają warunek \an\ ≤ A, gdzie A jest pewną ustaloną liczbą nieujemną (A>0). ograniczony obszar, mat. obszar płaski położony całkowicie w pewnym kole lub obszar przestrzenny położony całkowicie w pewnej kuli. ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola), chrząszcz dł. do 12 mm; żywi się liśćmi drzew i młodymi owocami; larwy (pędraki) podgryzają korzenie roślin. ogrodnictwo, dział gospodarstwa wiejskiego, obejmujący warzywnictwo, sadownictwo oraz uprawę i hodowlę roślin ozdobnych. ogrodnik (Amblyornis inornatus), gatunek altannika; dł. ok. 29 cm; w okresie godowym buduje rodzaj altanki, poletko przed nią przystraja barwnymi kwiatami, owocami; górskie lasy Nowej Zelandii. ogrodowa sztuka, umiejętność planowania, zakładania i formowania ogrodów za pomocą elementów przyrodn. i arch.; sz.o. znana od czasów staroż. wykształciła wiele stylów i typów ogrodów (renes., barok., romant. ogród; fr. i ang. styl ogrodowy); sz.o. była ściśle związana z rozwojem sztuk plast., była też m.in. odbiciem kierunków: filoz., lit. i rel. danej epoki lub terenu. ogrodzenie, budowla służąca do wyodrębnienia i zabezpieczenia określonego terenu, m.in. budowli lub zespołu arch., ogrodu, cmentarza (płoty, parkany, żywopłoty, kraty, wały, kanały wodne). Ogrodzieniec, osiedle w pow. zawierciańskim, woj. katowickim; 4,4 tys. mieszk. (1968); cementownia; zamek póź-nogot.-renes. (XVI w.), w ruinie; XV-XIX w. miasto. Ogrodziński WINCENTY, 1884-1945, historyk literatury, filolog klasyczny; Dzieje piśmiennictwa śląskiego. ogród, teren będący pod uprawą drzew i krzewów, warzyw, ziół, roślin ozdobnych; wyposażony m.in. w sieć dróg wewn., urządzenia nawadniające, budowle; rozróżnia się o. użytkowe (sady, warzywniki) organizowane wg zasad ogrodnictwa i o. ozdobne (rezydencjonal-ne, sakralne, publ., dydaktyczne, nauk.), organizowane wg zasad sztuki ogrodowej. ogród pomologiczny (sad pomologiczny), obszar, na którym uprawia się drze-

Okcydent 815 wa i krzewy owocowe dla celów badawczych. ogrójec (ogrojec), szt. plast, przedstawienie Chrystusa modlącego się na Górze Oliwnej, któremu anioł podaje kielich goryczy; temat podejmowany od czasów sta-rochrześc, gł. w malarstwie; znane obrazy A. Mantegna, El Greco. ogrzewacz wnętrzowy, grzejnik elektr. oporowy do indywidualnego ogrzewania pomieszczeń; odbłyskowy, wentylatorowy, akumulacyjny. ogrzewanie, bud. podwyższanie temperatury powietrza wewnątrz pomieszczeń za pomocą urządzeń ogrzewniczych; do o. indywidualnego służą piece mieszka niowe, ogrzewacze elektr., piecyki gazo we itp.; przy o. centr. (CO) instalacja ogrzewnicza doprowadza czynnik grzejny do grzejników z jednego centr. punktu (np. ciepłowni). ogrzewnicza instalacja, układ rur stal. doprowadzających czynnik grzejny do grzejników centr. ogrzewania umieszczonych w poszczególnych pomieszczeniach. ogumienie, elastyczny pierścień na obręczy koła jezdnego, łagodzący drgania i wstrząsy podczas jazdy pojazdu; o. pełne (w postaci pierścienia gumowego), o. pneumatyczne (bezdętkowe lub składające się z opony i umieszczonej w niej dętki). Ogun, rz. w Nigerii; dł. ok. 350 km; uchodzi do laguny Lagos (Zat. Gwinej-ska). Oguzowie, związek pasterskich plemion tur.; w VI-VIII w. odegrali rolę na terenie Mongolii; w XI w. wtargnęli na tereny Bliskiego Wschodu; wywodzi się z nich ludność Turcji i Azerbejdżanu. Ohain PABST VON, ur. 1911, niem. konstruktor lotn.; zbudował silnik turboodrzutowy, który 1939 wbudowano w pierwszy latający samolot turboodrzutowy (konstrukcji E. Heiπkla). Ohanet, ośrodek eksploatacji ropy naft. we wsch. Algierii, na Saharze; rurociąg naft. do Hassi Mesaud. Ohanowicz ALFRED, ur. 1888, prawnik, specjalista w zakresie prawa cyw.; prof. Uniw. Jag. i uniw. w Poznaniu; od 1958 red. nacz. „Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego". ohar (Tadorna tadorna), ptak z rzędu blaszkodziobych, łączy cechy kaczek i gęsi; dł. ok. 56 cm; czarno-biało-rudy, głowa z zielonym połyskiem; Eurazja; w Polsce rzadki, nad M. Bałtyckim lęgowy. O'Hara [-rə] JOHN, 1905-70, pisarz amer.; szkice i opowiadania satyr., powieści społ.obyczajowe {Ten North Frede-rick). O'Higgins [ohygynz] BERNARDO, 1776-1842, przywódca antyhiszp. ruchu wyzwoleńczego 1810-18 w Chile, liberał; 1818-23 dyktator; obalony. Ohio [ohajou], rz. w USA, największy 1. dopływ Missisipi; dł. 1560 km, dorzecze 520 tys. km2; zmienny stan wód; gł. do pływy: Wabash (pr.), Cumberland, Ten nessee (1.); żeglowna; duże elektrownie; gł. m.: Pittsburgh, Cincinnati. Ohio [ohajou], stan w pn.-środk. części USA; 107 tys. km2, 10,5 mln mieszk. (1970); jeden z najważniejszych pod względem gosp. stanów USA; rozwinięty przemysł maszyn., lotn., samoch., gumowy, hutnictwo żel.; wydobycie węgla kam.; UDrawa kukurydzy, pszenicy, hodowla bydła; gł. m.: Cleveland, Cincinnati, Columbus (stol.). Ohlin [uli:n] BERTIL, ur. 1899, szwedz. polityk i ekonomista; prof. ekonomii uniw. w Kopenhadze i kilku uniw. w USA; 1944-68 przewodn. Partii Lud. (liberalnej); 1944-45 min. handlu; liczne prace naukowe. Ohm [o:m] GEORG SIMON, 1787-1854, fizyk niem.; prof. polit. w Norymberdze i uniw. w Monachium; badacz zjawisk elektr. (sformułował tzw. prawo O.) i akustycznych. Ohma prawo [p. oma]: natężenie prądu elektr. I przepływającego przez przewód-

nik (nie zawierający źródeł energii) jest proporcjonalne do napięcia elektr. U na końcach tego przewodnika i odwrotnie proporcjonalne do oporu R przewodnika: I = U/R. OHP →Ochotnicze Hufce Pracy. Ohrza, rz. w Czechosłowacji, 1. dopływ Łaby; dl.' 302 km; źródła w NRF; nad O. — Karlovy Vary. Oireachtas, dwuizbowy parlament w Republice Irlandzkiej. OIRT →Organisation Internationale de Radiodiffusion et Télévision. Oise [ua:z], rz. we Francji, pr. dopływ Sekwany; dł. 302 km; źródła w Belgii; żeglowna. Oita, m. i port w Japonii (Kiusiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim, ośr. adm. prefektury O.; 237 tys. mieszk. (1967); rafinacja ropy naft., hutnictwo żel., przemysł włók., spoż., drzewny, papierniczy oiticica olej [o. ojtisika], olej otrzymywany z orzechów brazyl. drzewa różanego; żółta, gęsta ciecz o nieprzyjemnym zapachu; na powietrzu łatwo wysycha tworząc powłoki o ciemnym zabarwieniu; stosowany niekiedy do wyrobu lakierów i emalii. Oja Siwo (Kurylski Prąd), zimny prąd mor. w pn.-zach. części O. Spokojnego; płynie z pn. na pd. po wsch. stronie W. Kurylskich i Hokkaido. ojcostwa ustalenie, wg prawa pol. stwierdzenie przez. sąd ojcostwa dziecka na podstawie żądania uprawnionych osób: dziecka, jego matki lub prokuratora. ojcostwa zaprzeczenie, wg prawa pol. powództwo wytoczone w celu obalenia domniemania, że ojcem dziecka jest mąż matki; powództwo o z.o. może wytoczyć mąż matki dziecka, matka oraz dziecko. ojcostwo, wg prawa pol. ojcem jest mężczyzna: 1) który jest mężem matki dziecka urodzonego w małżeństwie lub przed upływem 300 dni od jego ustania, 2) który dziecko dobrowolnie uznał, 3) którego ojcostwo zostało ustalone sądownie, 4) który dziecko adoptował. ojcowie kościoła, nazwa nadana przez kościół kat. niektórym pisarzom kość. do VIII w. (m.in. Bazyli, Augustyn, Grzegorz W.). ojcowizna, ziemia, majątek dziedziczone po ojcu; majątek należący od wielu lat do jednej rodziny. Ojcowski Park Narodowy, zał. 1956, pow. 1675 ha, w doi. Prądnika i Sąspówki (rezerwaty ścisłe), na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; iglice, maczugi skał wapiennych, wywierzyska krasowe, 50 jaskiń, bogata flora; gat. endemiczny — brzoza ojcowska; rzadkie gat. ptaków. Ojców, w. w pow. olkuskim, woj. krak., w dolinie Prądnika, na terenie Ojcowskiego Parku Nar.; dom wycieczkowy PTTK; ruiny got. zamku z XIII, XIV w., w zamkowym budynku bramnym — muzeum. ojczyzna, socjol. kraj, w którym się człowiek urodził, którego jest obywatelem lub z którym związany jest więzią nar.; elementy pojęcia o.: naród, określone terytorium nar. i tradycja wspólnoty losów hist., a także określony stopień rozwoju świadomości narodowej. „Ojczyzna" (kryptonim Omega), organizacja niepodległościowa zał. 1939 w Poznaniu; działała na ziemiach włączonych do Rzeszy i od 1940 w Generalnej Guberni; propagatorka idei powrotu ziem zach. i pn. do Macierzy; współorganizowała m.in. Instytut Zachodni i Zachodnią Agencję Prasową; od 1944 uczestnictwo w Radzie Jedności Narodowej. Ojeda [ocheda] (Hojeda) ALONSO DE, ok. 1466-1515, hiszp. żeglarz i konkwistador; towarzyszył Kolumbowi w jego drugiej wyprawie; badał pn. wybrzeża Ameryki Pd. Ojetti UGO, 1871-1946, wł. pisarz i dziennikarz; eseje, szkice o współcz. literaturze wł., nowele i powieści (Kariera mojego syna).

Ojmiakońska Wyżyna, wyż. w azjat. części ZSRR, między Górami Wierchojań-skimi a Górami Czerskiego; wys. 700-1500 m; w pd. części b. niskie temp. (do -71,50). ojnochoe, w staroż. Grecji naczynie do nalewania wina, gliniane lub metal., kształtem przypominające dzban. Ojo (Oyo), m. w pd.-zach. Nigerii; 112 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł spoż., skórz., włókienniczy. Ojos del Salado [ochos d. s.], wygasły wulkan w Andach Środk. (Argentyna); 6880 m: zdobvty 1937 przez pol. wyprawę (J.T. Wojsznis, J.A. Szczepański). Ojraci, grupa plemion mong., w pn.^-zach. części MRL, zach. części ChRL, nad dolną Wołgą; ok. 200 tys.; koczujący pasterze; zachowane trad. zwyczaje i strój; język ojracki. ojracki język, z grupy mong., język Ojratów; literatura od XVII w., w piśmie mongolskim. Ojrzeń, w. w pow. radomszczańskim, woj. łódzkim; miejsce ukonstytuowania się i siedziba konspiracyjnej Łódzkiej Woj. Rady Nar.; 1944 (30 VII) bitwa między oddziałem AL ochraniającym posiedzenie Rady a zgrupowaniem hitlerowskim. Ojstrach DAWID F., ur. 1908, wybitny skrzypek radz.; laureat Konkursu im. H. Wieniawskiego (1935). Ojstrach IGOR D., ur. 1931, syn Dawida, skrzypek radz.; laureat I nagr. konkursu im. H. Wieniawskiego (1952). Oka, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Angary; dł. 953 km; uchodzi do Zbiornika Brackiego. Oka, rz. w eur. części ZSRR, pr. dopływ Wołgi; dł. 1480 km, dorzecze 245 tys. km2; żeglowna od Czekalina; gł. m.: Orzeł, Riazań, przy ujściu m. Gorki. okap, dolna krawędź połaci dachowej. okap drzewostanu (sklepienie drzewostanu), warstwa . koron górnego piętra drzew leśnych, oddzielająca wnętrze lasu z jego mikroklimatem od zewn. mas powietrza. okapi (Okapia johnstoni), ssak z rodziny żyraf, odkryty w pocz. XX w.; wys. w kłębie do 2,5 m; rudobrązowa, nogi w białe pręgi; dżungla dorzecza Konga; chroniona. okapnik (łzawnik), bud. odgięta ku dołowi krawędź blachy okapowej albo pod-okiennej, zapobiega ściekaniu wody po ścianie. Okara, m. w środk. części Pakistanu Zach.; 109 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełniany. okaryna, instrument muz., rodzaj fletu; gliniane naczynie z 8 otworami bocznymi i częścią przyustną do zadęcia. Okawango →Kubango. okay [okej; ang.], wyrażenie oznaczające potwierdzenie, aprobatę; wszystko w porządku, dobrze; zgoda I Okayama [-ja-], m. w Japonii (pd. Honsiu), ośr. adm. prefektury O.; 318 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., spoż.; uniwersytet. Okazaki [-adza-], m. w Japonii (środk. Honsiu); 198 tys. mieszk. (i967); przemysł włók., spożywczy. okaziciel, człowiek okazujący, przedstawiający jakiś dowód, np. czek, kwit, list. okazjonalizm, pogląd filoz.-teol. w XVII w., uznający Boga za przyczynę wszystkich zdarzeń, a związki przyczynowe (zwł. między aktami psych, i fiz. człowieka) za „okazje" dla jego działania (A. Geulinçx, N. Malebranche i in.). okazjonalne wyrażenia, log. wyrażenia wieloznaczne, których znaczenie można ustalić tylko wówczas, gdy znana jest sytuacja, w której są użyte; w.o. są np. słowa: „tutaj", „on", „wczoraj". okazjonalny, przygodny, przypadkowy; okolicznościowy, okazyjny. Okcydent: 1) kraje zach., Zachód; 2) o., zach. strona świata, zachód.

816 okcydentaliści okcydentaliści, ros. myśliciele, publicyści i krytycy z lat 30-50-ych XIX w. postulujący przebudowę feud. przeżytków ustroju ros. na podstawie doświadczeń i wzorów polit. krajów zach.; B. Cziczerin, W. Bieliński, A. Hercen, N. Ogariow i inni. okcydentalny, zachodni. Okeanidy (Oceanidy), mit. gr. nimfy mor., córki Okeanosa. Okeanos (Oceanus), mit. gr. bóg wody, uosobienie jej siły życiodajnej; syn Ura-nosa i Gai, ojciec Okeanid; u Homera rzeka otaczająca świat, źródło wszystkich rzek. Okeechobee [oukyczouby], jezioro w USA, na płw. Floryda; pow. 2600 km2, głęb. do 6 m; połączone kanałami z O. Atlantyckim i z rz. Caloosahatchee uchodzącą do Zat. Meksykańskiej. Okeghem [o:kəchəm] (Ockeghem) JOHANNES, ok. 1420-ok. 1495, kompozytor flam.; msze, motety, chansons, kanony. O'Kelly [okely] SEAN THOMAS, 1882-1966, polityk irl.; współzałożyciel Sinn Fein, następnie czołowy działacz partii Fianna Fail; 1945-59 prezydent Irlandii. Okęcie, dzielnica Warszawy; funkcje mieszkaniowo-przem.; międzynar. i krajowy port lotniczy. Okha (Port Okha), m. w Indii (Gudża-rat), port mor. na płw. Kathijawar; 9 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., cementowy. okhamizm, kierunek filoz. w scholastyce XIV w. kontynuujący poglądy W. Ock-hama; gł. uniw. w Oxfordzie (Jan z Dum-bleton) i Paryżu (J. Buridan); w Polsce Mateusz z Krakowa. Okinawa, wyspa jap., największa w ar-chip. Riukiu; 1,2 tys. km2, 812 tys. mieszk. (1965); gł. m. i port Naha; wojenna baza lotn. i morska USA. 1945 (1IV-22 VI) rejon największej lądowo-mor. operacji wojsk amer. na O. Spokojnym, zakończonej klęską wojsk jap. i opanowaniem wyspy. okiść, opad śnieżny osiadły na gałęziach drzew. Oklahoma [oukləhoumə],2 stan w pd.-środk. części USA; 181 tys. km , 2,5 mln mieszk. (1970); uprawa pszenicy, hodowla bydła; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; przemysł spoż., petrochem.; gł. m.: Oklahoma City (stol.), Tulsa. Oklahoma City [oukləhoumə syty], m. w USA, stol. stanu Oklahoma; 363 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 598 tys. (1967); ośr. regionu eksploatacji ropy naft. i gazu ziemnego; przemysł maszyn., elek-trotechn., lotn., samoch., petrochem.; u-niwersytet. okleina, fornir (grub. 0,4-3 mm) z cennego (np. dębowego, orzechowego) drewna, którym okleja się wyroby stolarskie (gł. meble) wykonane z mniej cennych materiałów; o. stanowi warstwę zarówno ozdobną, jak i ochronną. okluzja, chem. uwięzienie substancji (w postaci odrębnej fazy) przez substancję stałą; także adsorpcja obcych jonów podczas wytrącania osadu. okluzja, meteorol. zjawisko łączenia się frontów atm. w niżu barycznym. okład (kompres), zabieg leczn. polegający na obłożeniu skóry kilkoma warstwami wilgotnej lub suchej tkaniny; działa ogrzewająco (o. wilgotny pokryty np. ceratą) lub łagodnie oziębiająco (o. wysychający). okładka, zewn. strona bloku książki, broszury, zeszytu przytwierdzona do grzbietu; o. ze sztywnego materiału nosi nazwę oprawy. okładzina, bud. materiał do pokrywania wewn. lub zewn. ścian budynku dla ochrony, ozdoby itp., np. płytki, terrako-ta, boazeria, folia z tworzyw sztucznych. okna atmosferyczne, pasma przepuszczalności atmosfery ziemskiej, części widma elektromagnet., w obrębie których promieniowanie przepuszczane jest przez atmosferę ziemską.

„Okna ROSTA" (właśc. „Okna satyry ROSTA"), agitujące plakaty polit. i satyr, wystawiane w witrynach, rysowane lub wykonywane za pomocą szablonu w 1. 1919-22 przez radz. artystów plastyków i poetów pracujących w agencji ROSTA w Moskwie i in. miastach ZSRR. „Okna TASS", agitujące plakaty (ok. 1500) wykonywane wg projektów radz. artystów plastyków i poetów, wydawane przez agencję TASS w Moskwie i in. miastach radz. w okresie II wojny światowej. okno, otwór w ścianie budynku, pojazdu itp. zwykle zamykany przegrodą przepuszczającą światło, umożliwia również wentylację itp.; w budynkach o. składa się z oprawy okiennej (oboknia) i oszklonych skrzydeł okiennych; rodzaje o.: ościeżnicowe, krosnowe, skrzynkowe, półskrzynkowe, zespolone. okno śrubowe, otwór w rufowej części statku wodnego, w którym jest umieszczona śruba napędowa. oknówka (Delichron urbica), gatunek jaskółki; dł. 15 cm; czarno-biała; gniazdo lepi na zewnątrz budynków; chroniona. oko, anat. narząd wzroku, u człowieka i wszystkich kręgowców złożony z kulistej gałki ocznej i układu pomocniczego (narząd łzowy, spojówka, powieki, mięśnie); ścianę gałki ocznej tworzą 3 błony: zewn. twardówka, przechodząca do przodu w przezroczystą rogówkę, środk., złożona z naczyniówki, ciała rzęskowego i tęczówki, oraz wewn. światłoczuła siatkówka; wewnątrz znajduje się soczewka, ciało szkliste i ciecz wodnista. oko, żegl. służba pełniona przez marynarza na dziobie statku wodnego. oko ciemieniowe →ciemieniowy narząd. Okocim, w. w pow. brzeskim, woj. krak.; 1845 zał. w O. duży browar (od 1954 w granicach m. Brzeska). oko cyklonu, obszar w centrum cyklonu tropikalnego, który charakteryzuje brak opadów atm. i słaby wiatr lub cisza. „Okolica Poetów", miesięcznik poet., wydawany w Ostrzeszowie Wielkopolskim 1935-39; red.: S. Czernik; pismo reprezentujące nurt autentyzmu w literaturze międzywojennej. okolicznik, część zdania, podrzędny człon zdania lub grupy wyrazowej, funkcjonalnie odpowiadający przysłówkowi, nazywający cechę cechy, stosunku lub przedmiotu (pojęcia). okoliczności łagodzące, całokształt okoliczności przemawiających na korzyść oskarżonego, które sąd powinien wziąć pod uwagę przy wymiarze kary. okoliczności obciążające, całokształt okoliczności przemawiających na niekorzyść oskarżonego, które sąd powinien wziąć pod uwagę przy wymiarze kary. Okolski SZYMON, 1580-1633, heraldyk, historyk, dominikanin; autor herbarza Orbis Polonus (3 t.). okołodźwiękowy przepływ, przepływ gazu z prędkością bliską prędkości rozchodzenia się w nim dźwięku. Okołowicz JÓZEF, 1876-1923, działacz polonijny, publicysta; 1896-1912 działał w Brazylii, 1919-22 konsul gen. w Kanadzie, następnie dyr. Urzędu Emigr. i prezes Pol. Tow. Emigracyjnego. Okołów ZYGMUNT (właśc. Z. OkołówPodhorski), 1902-62, inżynier mechanik; konstruktor m.in. (1929) pierwszego pol. motocykla (Sokół 1000). „oko magiczne" →elektronowy wskaźnik. Okonek, m. w pow. szczecineckim, woj. koszalińskim, nad Czarną; 3,6 tys. mieszk. (1968); przemysł wełn.; prawa miejskie 1754. okonie słoneczne (bassy, Centrarchidae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; ok. 30 gat.; wody słodkie Ameryki Pn.; akwariowe. okoń (Perca fluviatilis), ryba słodkowodna, do 40 cm dł.; drapieżna; środk. i wsch. Europa, zlewiska mórz arkt.; mięso smaczne.

Okoń EUGENIUSZ, 1881-1949, działacz lud., ksiądz; 1918 wraz z T. Dąbalem organizator i przywódca Republiki Tarnobrzeskiej; 1919 współzałożyciel Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego i do 1928 jego prezes. Okoń WINCENTY, ur. 1914, pedagog; prof. Uniw. Warsz.; dyr. Instytutu Pedagogiki; autor licznych prac z dziedziny dydaktyki; Proces nauczania, Zarys dydaktyki ogólnej. okop, odkryty obiekt fortyfikacyjny, w formie wykopu ziemnego, przystosowanego do prowadzenia ognia. Okopiński MAREK, ur. 1929, reżyser, dyr. teatrów, działający m.in. w Zielonej Górze, Poznaniu i Gdańsku; Woyzeck G. Büchnera, Wyzwolenie S. Wyspiańskiego. okopowe rośliny, uprawne rośliny (np. ziemniak, burak, marchew, cykoria), nawożone z reguły obornikiem i pielęgnowane międzyrzędowo w okresie ich wegetacji. okorek, deska nieobrzynana, grub. 16-25 mm, otrzymana z obwodowej części kłody; stosowana gł. do obudowy wyrobisk kopalnianych. okostna, włóknista błona otaczająca kości, silnie unaczyniona i unerwiona; rola w rozwoju i regeneracji kości oraz ochronna i odżywcza. okostnej zapalenie, bolesny naciek z obrzękiem sąsiednich tkanek i gorączką, wskutek urazu lub ropnego zakażenia kości; powstaje najczęściej w żuchwie lub szczęce górnej. okowita, staropol. (od XVI w.) nazwa mocnej wódki pędzonej z wina w celach leczn.; także przestarzała, potoczna nazwa spirytusu surowego. okowy, żelazne pęta, łańcuchy, kajdany. okólnik, pismo zawierające wskazówki wydane przez organ adm. dla organów niższych, określające sposób ich działania. okólnik, zootechn. ogrodzona część wygonu lub podwórza przeznaczona dla bydła lub koni; także podwórze otoczone budynkami, zagroda. okół, typ zagrody wiejskiej o ciasnej, obronnej zabudowie; ogrodzona przestrzeń dla zwierząt gospodarskich. okrawanie, rodzaj cięcia: w tłocznictwie — całkowite oddzielenia naddatku materiału od obrzeży przedmiotu metal.; w kuźnictwie — oddzielenie wypływki od odkuwki. okrąg, miejsce geom. wszystkich punktów płaszczyzny znajdujących się w jednakowej odległości r (promień o.) od ustalonego punktu (środka o.); długość o. — = 2πr. okrąg dziewięciu punktów, okrąg przechodzący przez 3 środki boków trójkąta, przez 3 spodki wysokości i przez 3 środki odcinków łączących ortocentrum trójkąta z jego wierzchołkami. okrąglak, potoczna nazwa drewna okrągłego (wyrzynka). „Okrągłe Głowy", przezwisko nadane w czasie rewolucji ang. 1640-60 zwolennikom parlamentu noszącym, w przeciwieństwie do rojalistów, krótko strzyżone włosy. Okrągłego Stołu Rycerze, dwunastu legendarnych towarzyszy króla Celtów Artura (m.in. Lancelot, Parsifal), tworzących wybraną drużynę król.; bohaterowie śred-niow. epiki zachodnioeuropejskiej. okres: 1) czas trwania czegoś, pora, faza, stadium; 2) odcinek czasu wyodrębniony ze względu na jakieś ważne wydarzenie hist., kult., gospodarcze. okres, potoczne określenie czasu trwania menstruacji; period. okres, geol. jednostka czasu w dziejach Ziemi; jest częścią ery, dzieli się na epoki; w podziale utworów geol. odpowiada systemowi. okres, lit. rozbudowane, wieloczłonowe zdanie, złożone współrzędnie lub podrzędnie; występuje zazwyczaj w kun-

Oksywie 817 sztownym stylu oratorskim, np. w mowach Cycerona. okres, muz. odcinek utworu zakończony kadencją, złożony z 2 zdań (poprzednik i następnik). okres, pedag. część roku szkolnego, po zakończeniu której następuje ocena pracy uczniów, przekazywana następnie rodzicom w postaci tzw. wywiadówki. okres drgań, T, czas jednej pełnej zmiany określonej wielkości fiz., np. ciśnienia, natężenia prądu elektr.; odwrotność częstotliwości. okres funkcji okresowej →okresowa funkcja. okresowa funkcja, funkcja y = f(x) spełniająca dla każdej wartości argumentu x ze swej dziedziny warunek f(x+T) = f(x), gdzie T ≠ 0 jest ustaloną liczbą; najmniejsza liczba dodatnia spełniająca powyższy warunek nazywa się okresem f.o. okresowości prawo: własności fiz. i chem. pierwiastków powtarzają się periodycznie i zależą od liczby atomowej pierwiastka i liczby elektronów walencyjnych; w każdym okresie układu okresowego pewne cechy (np. zdolność do tworzenia kwasów) potęgują się i po przejściu do następnego okresu skokowo opadają, aby ponownie wzrastać. okresowy układ pierwiastków, tabelaryczny układ wszystkich pierwiastków chem., uszeregowany wg rosnącej liczby atomowej; takie uszeregowanie tworzy 7 poziomych szeregów (okresów) oraz 8 pionowych kolumn, tworzących grupy pokrewnych pierwiastków; w grupach rozróżnia się grupy główne i grupy dodatkowe (podgrupy) pierwiastków; prototyp o.u.p. ogłosił 1869 D. Mendelejew; tabela, s. 818. okresowy ułamek, ułamek dziesiętny nieskończony, w którym od pewnego miejsca powtarza się określona grupa cyfr (zw. okresem), np. 1,323232... (okresem jest 32); u.o. jest liczbą wymierną. okres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu, okres rewolucyjnego przekształcania społeczeństwa kapitalist. w społeczeństwo socjalist., zapoczątkowany zdobyciem władzy przez klasę robotn.; w okresie tym powstaje nowa struktura klasowa, charakterystyczna dla społeczeństwa socjalist., władza polit. należy do ludzi pracy, a socjalist. sposób produkcji staje sie dominujący. okręg narodowościowy, w ZSRR nar. jednostka adm. wchodząca w skład obwodu lub kraju; w o.n. nauczanie i postępowanie przed organami państw, prowadzi się w języku nar.; o.n. jest reprezentowany w Radzie Narodowości Rady Najwyższej ZSRR. okręg wyborczy, jednostka tworzona dla przeprowadzenia wyborów do Sejmu i rad nar., z której wybiera się posła (radnego). okręt, jednostka pływająca przeznaczona do komunikacji wodnej; niekiedy o. nazywa się jednostki marynarki woj., a statkami — pozostałe; w nazwach dyscyplin nauk. i techn. z zakresu okrętownic-twa używa się słowa ,,o." a nie statek. okręt desantowy (desantowiec), okręt woj. przeznaczony do transportu i wysadzania na brzegu nieprzyjacielskim wojsk desantowych. okręt flagowy, okręt woj., na którym znajduje się dowódca zespołu (przysługuje mu podnoszenie specjalnej flagi). okręt liniowy (drednot, pancernik), najpotężniejszy okręt bojowy; b. silnie uzbrojony i opancerzony, przeznaczony do zwalczania gł. sił floty nieprzyjaciela, obrony wybrzeża i in. zadań bojowych, wymagających silnego wsparcia ogniowego; wyporność do 50 000 T, prędkość do 35 węzłów. okrętów wojennych szyk, rozmieszczenie okrętów woj. w grupie taktycznej podczas wykonywania określonego zadania bojowego.

okrętów wojennych zespół, grupa okrętów woj. występujących wspólnie lub tworzących jednostkę wojsk., np. dywizjon, brygada, dywizja, eskadra. okręt podwodny (łódź podwodna), okręt woj. zdolny do poruszania się pod wodą i na jej powierzchni, przeznaczony do działania w zanurzeniu — atakuje cele podwodne, nawodne i lądowe za pomocą torped i rakiet; zanurzenie i wynurzenie w wyniku napełniania lub wytłaczania wody ze specjalnych zbiorników balastowych. okręt wojenny (okręt), jednostka pływająca wchodząca w skład sił zbrojnych państwa, zdolna do wykonywania określonych zadań bojowych; rodzaje: bojowe — do wykonywania zadań taktycznych; pomocnicze — np. sanitarne, szkolne; specjalne — np. stawiacze min, trałowce; bazowe środki pływające — do obsługi in. okrętów. okrężnica, anał. najdłuższy odcinek jelita grubego, położony między jelitem ślepym i odbytnicą, charakterystycznie pofałdowany, w którym następuje formowanie się kału. okrężnica, sieć służąca do połowu ryb ławicowych (śledzie, sardynki, tuńczyki, szproty itd.), w kształcie wydłużonego prostokąta; otacza się nią ławicę ryb, a potem jej spód ściąga się liną. okruchowe skały (skały klastyczne), skały osadowe składające się z okruchów skał lub minerałów, np. piaskowiec, zle-pieniec. okrucieństwo: 1) skłonność do znęcania się, pastwienia się; 2) czyn okrutny. okrytonasienne →okrytozalążkowe. okrytozalążkowe (okrytonasienne, Angiospermae), podgromada roślin nasiennych; zalążki zamknięte w zalążni słupka; po zapłodnieniu zalążek przekształca się w nasienie, a zalążnia w owoc; dominują we wszystkich siedliskach lądowych; dzielą się na dwuliścienne i jeçlnoliścien-ne. okrywa włókienna, warstwa krótkich, stojących włókien na powierzchni tkaniny, powstała przy użyciu dodatkowej osnowy lub wątku (np. aksamit) albo przez drapanie i strzyżenie (np. flanela). okrywowe rośliny, mieszanki roślin motylkowatych (np. łubin, wyka, peluszka) z innymi, wysiewane latem w sadach intensywnych, przyorywane późną jesienią lub wiosną jako zielony nawóz. Okrzeja STEFAN, 1886-1905, działacz ruchu robotn.; 1905 w OB PPS; stracony za zamach bombowy na komisariat policji w Warszawie. okrzemki (Bacillariophyceae, Diato-meae), jednokomórkowe glony mikroskopijnej wielkości; ok. 10 tys. gat.; słodkowodne i mor., też w miejscach wilgotnych; okryte dwuczęściową, krzemionkową skorupką o charakterystycznej ornamentacji; skorupki kopalnych o. są gł. składnikiem tzw. ziemi okrzemkowej. okrzesywanie, leśn. odrąbywanie siekierą lub silnikowym narzędziem mech. konarów, gałęzi i sęków na stojącym lub ściętym drzewie. Oksanicz EUGENIUSZ, 1911-45, kapitan, inżynier; od 1944 zastępca dowódcy 2 pułku piechoty WP, odznaczył się w walkach pod Dęblinem i Karczewem; poległ podczas akcji przeciwko bandzie NSZ. oksazynowe barwniki, grupa barwników syntet. zawierających w cząsteczce pierścienie oksazynowe; stosowane dawniej do barwienia i druku wyrobów z włókien naturalnych na kolory od fioletu poprzez błękit do zieleni, obecnie jako pigmenty. okseft, wielka beczka; dato. miara cieczy = 200-400 litrom. oksfordzka szkoła, kierunek w filozofii średniow. (XII, XIII w.) rozwinięty na uniw. w Oxfordzie, podejmujący empi-rystyczne i eksperymentalne badania przy-rodoznawcze (R. Grosseteste, R. Bacon, później okhamiści).

Oksus, staroż. nazwa rzeki Amu-daria. oksybionty, biol. →aerobionty. oksybioza, biol. →aerobioza. oksyceluloza, produkt otrzymywany przez utlenianie celulozy; stosowana m.in. jako środek tamujący krew. oksydacja →utlenianie. β-oksydacja Knoopa, proces rozbicia kwasów tłuszczowych na dwuwęglowe jednostki (aktywny octan), wykorzystywane w procesach biosyntezy, bądź też — poprzez cykl Krebsa i przy udziale łańcucha oddechowego — utleniające się do dwutlenku węgla i wody. oksydacyjno-redukcyjna reakcja →utleniająco-redukująca reakcja. oksydazy, enzymy należące do klasy oksydoreduktaz; akceptorem odrywanego przez o. wodoru jest tlen cząsteczkowy (tworzy się woda lub nadtlenek wodoru). oksydaza cytochromowa, biochem. → oddechowy enzym Warburga. oksydoreduktazy, najliczniejsza klasa enzymów; katalizują reakcje utleniania i redukcji (dehydrogenazy, reduktazy, oksydazy, oksydoreduktazy hydroksylujące — hydroksylazy). oksydowanie, wytwarzanie na powierzchni metali warstewki ich tlenków, w celach dekoracyjnych lub ochrony przed korozją, metodą elektrolityczną lub przez zanurzenie w odpowiedniej kąpieli (np. we wrzącym roztworze azotanów). oksydymetria (analiza oksydacyjno-redukcyjna), grupa metod objętościowych ilościowej analizy chem. opartych na reakcjach utleniająco-redukujących; służy do oznaczania utleniaczy, reduktorów i substancji reagujących z nimi; najczęściej stosowane: nadmanganianometria, bro-mianometria, jodometria. oksyetylowane aikilofenole, niejonowe substancje powierzchniowoczynne, produkty kondensacji tlenku etylenu z alKilo-fenolami; mają b. dobre własności myjące, piorące, emulgujące i zwilżające; składniki środków myjących i piorących. oksyetylowane alkohole, niejonowe substancje powierzchniowoczynne, produkty kondensacji tlenku etylenu z alkoholami tłuszczowymi; mają dobre własności piorące, myjące, zwilżające i emulgujące; stosowane we włókiennictwie do prania i barwienia. oksyhemoglobina (utlenowana hemoglobina), połączenie hemoglobiny z wdychanym tlenem, które w procesie odwrotnym (rozpadu) dostarcza tkankom tlenu. oksylikwity, materiały wybuchowe, mieszaniny ciekłego tlenu i palnych substancji org.; stosowane (dawniej) w górnictwie i do napędu rakiet. oksylit, nazwa techn. nadtlenku sodu Na2O2. oksymoron, lit. zestawienie wyrażeń o przeciwstawnym znaczeniu, pełniące funkcje metafory lub paradoksu („gorzkie szczęście"). oksymy, związki org. zawierające w cząsteczce grupę =NOH; powstają ze związków karbonylowych pod działaniem hydroksyloaminy; krystaliczne. Oksyrynchos (obecnie El-Bahnasa, m. w środk. Egipcie), miejsce znalezienia dużej liczby gr. papirusów (gł. z I-IV w. n.e.). oksytocyna (orastyna), hormon wytwarzany w podwzgórzu i gromadzony w tylnym płacie przysadki mózgowej; powoduje skurcze mięśni gładkich pęcherza moczowego, jelit, macicy; jest fizjol. bodźcem do rozpoczęcia porodu. oksyton, lit. akcent padający na ostatnią sylabę wyrazu. Oksywie, dzielnica nadmorska w Gdyni; wyższa uczelnia. — archeol. Wielkie cmentarzysko (ok. 200 grobów) o ciałopalnym i szkieletowym obrządku pogrzebowym z okresów późnolateńskiego i rzymskiego. 1928-39 gł. baza floty pol. wraz z portem woj.; 1939 (13-19 IX) ciężkie walki

Okresowy układ pierwiastków I Grupy EC1 E2O a b Typ związku Podgrupy

ECl2 a

Wodór 1H 1,00797

2

Lit 3 Li 6,939

Beryl 4 Be 9,0122

3

Sód 11 Na 22,9.398

Magnez 12 Mg 24,312

4

Potas 19 K 39,102

Wapń 20 Ca 40,08

Okresy

1

5

6

7

Rubid 37 Rb 85,47

Cez 55 Cs 132,905

Frans 87 Fr (223)

II

III

EO ECl3 b a

E203 EH4 b a

IV

EO3 b

V

EH3 a

E2O3 b

VI

EH2 a

EO3 b

EH a

VII

VIII EO4

E2O3 b

O O Nn 1,008982 Hel 2 He 4,0026

Miedź 29 Cu 63,54

Srebro 47 Ag 107,870

Złoto 79 Au 196,967

Stront 38 Sr 87,62

Bar 56 Ba 137,34

Bor 5B 10,811

Cynk 30 Zn 65,37

Kadm 48 Cd 112,40

Rtęć 80 Hg 200,59

Rad 88 Ra (226)

Węgiel 6C 12,01115

Azot 7N 14,0067

Glin 13 Al 26,9815

Krzem 14 Si 28,086

Fosfor 15 P 30,9738

Skand 21 Sc 44,956

Tytan 22 Ti 47,90

Itr 39 Y 88,905

Lantan 57 La* 138,91

Gal 31 Ga 69,72

Ind 49 m 114,82

Tal 81 Tl 204,37

Aktyn 89 Ac** (227)

Cyrkon 40 Zr 91,22

Hafn 72 Hf 178,49

German 32 Ge 72,59

Cyna 50 Sn 118,69

Ołów 82 Pb 207,19

Wanad 23 V 50,942

Niob 41 Nb 92,906

Arsen 33 As 74,9216

Antymon 51 Sb 121,75

Tantal 73 Ta 180,948

Bizmut 83 Bi 208,98

Tlen 8O 15,9994

Flour 9F 18,9984

Neon 10 Ne 20,183

Siarka Chlor 16 S 17 Cl 32,064 35,453 Chrom 24 Cr 51,996

Molibden 42 Mo 95,94

Selen 34 Se 78,96

Tullur 52 Te 127,60

Wolfram 74 W 183,85

Polon 84 Po (210)

Mangan 25 Mn 54,9380

Technet 43 Tc (99)

Ren 5 Re 186,20

Argon 18 Ar 39,948

Brom 35 Br 79,909

Jod 53 J 126,9044

Astat 85 At (210)

Żelazo 26 Fe 55,847

Ruten 44 Ru 101,07

Kobalt 27 Co 58,9332

Rod 45 Rh 102,905

Osm 76 Os 190,2

Iryd 77 Ir 192,2

Nikiel 28 Ni 58,71

Krypton 36 Kr 83,80

Pallad 46 Pd 106,4

Ksenon 54 Xe 131,30

Platyna 78 Pt 195,09

Radon 86 Rn (222)

104

*Lantanowce Cer 58 Ce 140,12

Prazeodym 59 Pr 140,907

Neodym 60 Nd 144,24

Tor 90 Th 232,038

Protaktyn 91 Pa (231)

Uran 92 U 238,03

Promet 61 Pm (147) |

Samar 62 Sm 150,35

Europ 63 Eu 151,86

Gadolin 64 Gd 157,25

Terb 65 Tb 158,924

Dysproz 66 Dy 162,50

Holm 67 Ho 164,93

Er 68 Erb 167,26

Tul 69 Tm 168,934

Iterb 70 Yb 173,04

Lutet 71 Lu 174,97

Kaliforn 98 Cf (251)

Einstein 99 Es (254)

Ferm 100 Fm 253)

Mendelew 101 Md (256)

Nobel 102 No (254)

Lorens 103 Lw (257)

*'Aktynowce Neptun 93 Np (237)

Pluton 94 Pu (242)

Ameryk 95 Am (243)

Kiur 96 Cm

(247)

Berkel 97 Bk

(247)

U w a g a . Liczby 4poprzedzające symbol chemiczny oznaczają liczbę atomową. Liczby umieszczone pod symbolami wyrażają masę atomową. Wartości w nawiasie oznaczają liczbę masową najtrwalszego izotopu. Litera E wyraża symbol pierwiastka, Nn — symbol neutronu.

old boys 819 obronne oddziałów Lądowej Obrony Wybrzeża. Oksywska Kępa, wysoczyzną morenowa na Pobrzeżu Kaszubskim, nad Zat. Pucką, na pn. od Gdyni; wys. do 66 m. oksywska kultura, archeol. kultura późnego okresu lateńskiego i okresu rzym., I w. p. n.e.-IV w. n.e., na Pomorzu Gdańskim; ceramika, żelazne miecze, oszczepy, ozdoby z brązu; handel z imperium rzym. (bursztyn, import naczyń, ozdób); nazwa od cmentarzyska w Oksywiu. oktaedr, ośmiościan foremny o 6 wierzchołkach, 12 krawędziach i 8 ścianach będących trójkątami równobocznymi; jedna z krystalograficznych postaci prostych. oktan C8H18, alifatyczny węglowodór nasycony, składnik benzyn; ciecz. oktanowa liczba, liczba charakteryzująca odporność benzyny na spalanie deto-nacyjne; im większa l.o., tym odporność większa — dopuszcza wyższy stopień sprężania mieszanki w silniku spalinowym. oktant, astr. przyrząd do pomiaru kątów, którego gł. częścią jest łuk stanowiący 1/8 okręgu. oktant, mat. ósma część przestrzeni wyznaczona przez trzy wzajemnie prostopadłe płaszczyzny współrzędne kartezjańskie-go układu współrzędnych. Oktant, jeden z gwiazdozbiorów. oktawa (stanca), lit. strofa 8-wersowa, zbudowana najczęściej z 11-zgłoskowców o 3 rymach abababcc; częsta forma poematów epickich. oktawa, muz.'. 1) podstawowy interwał 8 stopni (12 półtonów) w podstawowym szeregu dźwięków, np. c-c1; 2) odcinek skali dźwiękowej; kolejne o.: subkontra (C-H2), kontra (C1-Ht),1 wielka (C-H), mała (c-h), razkreślna 3 (c3 -h1), dwukreślna (c2-h2), trzykreślna (c -h ), czterokreślna (c4-h4). Oktawian August, 63 p.n.e.-14 n.e., pierwszy cesarz rzym. (od 27); siostrzeniec i adoptowany syn Cezara; czł. II triumwi-ratu; 42 pokonał wraz z Antoniuszem morderców Cezara pod Filippi; wojnę domową z Antoniuszem (32-31) zakończył zwycięstwem pod Akcjum; popierał naukę, literaturę i sztukę. Oktay Akbal, ur. 1923, prozaik tur.; powieści i zbiory nowel poświęcone problemom współcz. Turcji. Oktay Rifat, ur. 1914, poeta tur.; zbio-ry poezji miłosnych i o tematyce społecznej. oktet, muz.: 1) kameralny zespół złożony z 8 wykonawców; 2) utwór na taki zespół. Oktiabrski, m. w Ros.FSRR, w Baszkirskiej ASRR; 81 tys. mieszk. (1969); duży ośr. eksploatacji ropy naft.; przemysł mat. budowlanych. oktoda, lampa elektronowa z 8 elektrodami: katodą, anodą oraz 6 siatkami (2 siatki sterujące); używana jako lampa mieszająca. oktostych, lit. strofa ośmiowersowa lub utwór poet. z 8 wersów, zestawionych zazwyczaj w dystychy. oktrojowanie konstytucji, nadanie konstytucji w formie władczego aktu monarchy (np. Konstytucja Księstwa Warsz. nadana 1807 przez Napoleona), w przeciwieństwie do uchwalanych przez organ przedstawicielski. oktylion, nazwa liczby 1048. okucia budowlane, metal, elementy stolarki bud., np. zawiasy, zamki. okuciowy ornament, szt. plast, późnorenes. ornament złożony z motywów naśladujących płaskie żel. okucia; wycięty w kształcie listew i ażurowych plakiet, z wplecionymi kaboszonami, rautami, główkami ludzkimi, motywami groteski i roślinnymi. Okudżawa BUŁAT, ur. 1924, poeta i prozaik ros., Gruzin; popularne piosenki lir. i satyr, z własną muzyką; opowieść o przeżyciach na froncie. okular, fiz. część składowa większości przyrządów optycznych; soczewka (lub ich

układ) używana w roli lupy do obserwacji obrazu tworzonego przez obiektyw. okular, technol. →podtrzymka. okularnik indyjski (kobra, Naja naja), bardzo jadowity wąż, do 2 mdł.; brunatny, na rozszerzeniu karkowym rysunek okularów; Płw. Indyjski. okulary (szkła), soczewki w oprawie korygujące wady wzroku (krótkowzroczność, nadwzroczność, niezborność). okulary ochronne, okulary ze szkła lub tworzywa sztucznego, barwione lub bezbarwne, osłaniające oczy przed urazami mech. (np. motocyklistów, szlifierzy) lub świetlnymi (m.in. spawaczy, hutników). Okulicki LEOPOLD (pseud. Kobra, Niedźwiadek), 1898-1946, generał; 1941 w armii pol. w ZSRR, 1942-44 w Pol. Siłach Zbrojnych na Zachodzie; X 1944-1945 Komendant Gł. AK; oskarżony o organizowanie dywersji na tyłach Armii Radz., skazany 1945 w procesie moskiewskim na 10 lat więzienia. okulistyka (oftalmologia), dział medycyny klinicznej i nauka o narządzie wzroku, jego wadach i schorzeniach oraz o ich leczeniu i zapobieganiu urazom oka. okulizacja →oczkowanie. okulizak, nóż ogrodniczy o ostrzu nieco zakrzywionym i ukośnie ściętym końcu; służy do okulizacji drzew owocowych. okultacje →zakrycia gwiazd. okultyzm, wiara w istnienie tajemnych sił w przyrodzie i człowieku oraz ogół związanych. z nią praktyk typu magicznego. Okuma SHIGENOBU, 1838-1922,,jap. polityk i działacz społ.; uczestnik przewrotu Meiji, premier 1898-1916. okumè, drewno uzyskiwane z drzew Aucoumea klaineana rosnących gł. w Gabonie; barwy różowobrązowej, lekkie, u-żywane m.in. na sklejki, okleiny, pudełka do cygar. Okuninka, w. w pow. włodawskim, woj. lubelskim, na Polesiu Lubelskim, nad Jez. Białym i Czarnym; ośr. wypoczynkowy. Okuń EDWARD, 1872-1945, malarz, rysownik; prof. SSP w Warszawie; dekoracyjne secesyjne portrety, pejzaże, kompozycje fantast.-symbol.; ilustracje czasopism („Chimera") i książek. okupacja pokojowa, czasowe zajęcie przez siły zbrojne terytorium obcego państwa, nie będące bezpośrednim wynikiem działań woj., lecz mające na celu zabezpieczenie określonych praw i interesów państw okupujących; państwo, którego część terytorium pozostaje pod o.p., zachowuje niektóre swoje uprawnienia na tym obszarze (np. o.p. Egiptu 1882 przez W. Brytanię). okupacja wojenna, czasowe zajęcie przez siły zbrojne państwa wojującego części lub całości terytorium państwa nieprzyjacielskiego i ustanowienie tam faktycznej władzy. Okurzały MICHAŁ, 1919-44, kapral; od 1943 w 1 Dy w. Piechoty; wsławił się w walkach o utrzymanie przyczółka pod Dęblinem, gdzie zginął. okwiat, zewn. płonne elementy kwiatu; najczęściej zróżnicowany na kielich i koronę. Olaf V, ur. 1903, król Norwegii od 1957, syn Haakona VII; w czasie II wojny świat, na emigracji w W. Brytanii; 1944-45 nacz. dowódca norw. sił zbrojnych. Olaf II, ok. 993-1030, król Norwegii od 1016, z dyn. Skjoldungów; utrwalił chrześcijaństwo; ostatecznie zjednoczył państwo; 1028 wyparty z kraju przez Kanuta I Wielkiego duń.; poległ pod Stiklestad, walcząc o odzyskanie tronu; kanonizowany. Olaf III Skötkonung, ok. 960-ok. 1020, król Szwecji od 995, z dyn. Skjoldungów; utrwalił zjednoczenie kraju, zagarnął część Norwegii. Olaf I Trygvason, 969-1000, król Norwegii od 995, z dyn. Skjoldungów; wódz wikingów w wyprawach na Anglię i Irlandię; odzyskał Norwegię; wprowadził chrześcijaństwo; pokonany w bitwie mor.

przez królów Danii i Szwecji, zaginął; opiewany w sagach. Olandia (Öland), przybrzeżna, nizinna wyspa szwedz. na M. Bałtyckim; 1,3 tys. km2. 21 tys. mieszk. (1966). Olavarria [-warria], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 24 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Olbers HEINRICH WILHELM, 1758-1840, astronom niem.; podał teorię powstania małych planet, rozwiązał zagadnienie Wyznaczania parabolicznych orbit komet. Olbia, m. i port we Włoszech (Sardynia), nad M. Tyrreńskim; 16 tys. mieszk. (1961); prom samoch. do Civitavecchia. Olbia (Borystenes), kolonia Miletu, zał. w VII w. p.n.e. nad M. Czarnym; ośr. handlu (zboże); ok. 260 n.e. zburzona przez Gotów; wykopaliska (udział Polaków). olbora, w dawnej Polsce czynsz z kopalń kruszców (najczęściej ‰ uzyskanego kruszcu). Olbracht IVAN (właśc. Kamil Zeman), 18821952, pisarz Czes.; powieści i opowiadania psychol.; powieść o wrzeniu rewol. 1920 (Anna proletariuszka). Olbracht JAN →Jan I Olbracht. Olbrich [olbryś] JOSEPH MARIA, 1867-1908, architekt austr.; współzałożyciel Secesji Wiedeńskiej; pawilon Secesji w Wiedniu, budowle wystawowe z Wieżą Ślubów w Darmstadzie, projekty mebli; publikacje teoret. (Ideen). olbrot (spermacet), substancja otrzymywana z tłuszczu kaszalota, zaliczana do wosków; zawiera gł. estry kwasu palmitynowego i alkoholu cetylowego; stosuje się w przemyśle farm. i kosmetycznym do wyrobu maści, plastrów i kremów. olbrotol, nazwa handl. niejonowej substancji powierzchniowoczynnej, produkcji pol., zawierającej jako gł. składnik oksy-etylowane alkohole. Olbrychski DANIEL, ur. 1945, aktor; role film. (Rafał — Popioły, Azja — Pan Wołodyjowski, Tadeusz — Krajobraz po bitwie) i teatr. (Hamlet Szekspira w Teatrze Narodowym w Warszawie). Olbrycht JAN STANISŁAW, 1886-1968, lekarz sądowy; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; liczne publikacje z dziedziny sądowo-le-karskiej; Medycyna sądowa w procesie karnym. Olbrycht TADEUSZ, 1891-1964, zootechnik; prof. Akad. Weterynaryjnej we Lwowie i Edynburgu oraz WSR we Wrocławiu; liczne prace, m.in. z zoometrii. olbrzym belgijski (olbrzym flandryjski), mięsna rasa królików wyhodowana w belg. Flandrii; cięż. 7-9 kg, uszy stojące (dł. 16-19 cm), maść zróżnicowana: biała, za-jącowata, żelazistoszara, czarna, srokata i in. olbrzym flandryjski →olbrzym belgijski. olbrzym srokacz, mięsna rasa królików o cięż. do 6 kg; umaszczenie białe, uszy, nos, okulary, pręga na grzbiecie, plamy na udach i zadzie — brunatnoczarhe. olbrzymy, astr. gwiazdy o dużych jasnościach absolutnych (ok. 100 razy jaśniejsze od Słońca), zaliczane do klasy jasności II i III. olbrzymy, zootechn. grupa ras gołębia domowego hodowanych gł. na mięso (np. gołąb rzym. — cięż. ok. 1 kg, rozpiętość skrzydeł 1 m; o. pol., kaliny i montauba-ny). olcha →olsza. Olcha ANTONI, ur. 1914, poeta, publicysta, red. pism lud.; liryka społ. o tematyce wiejskiej, reportaże, edycje utworów pisarzy ludowych. Olchowicz KONRAD, 1858-1924, dziennikarz; 1906-24 red. nacz. „Kuriera Warszawskiego'. Olczyska Dolina, dol. w Tatrach Zach.; znacznie zalesiona; na Hali Olczyskiej — krasowe Wywierzysko Olczyskie. old boys [ould bojz], drużyna sport, złożona z byłych czynnych zawodników, nie zajmujących się już regularnie sportem ze względu na wiek.

820 Oldenbarneveldt Oldenbarneveldt [-barnəwelt] JAN VAN, 1547-1619, hol. mąż stanu; walczył o niepodległość Niderlandów; doprowadził do uznania republiki niderl. przez Anglię i .Francję oraz zawieszenia broni z Hiszpanią. Oldenberg [ol-] HERMANN, 1854-1920, indianista niem.; prof. uniw. w Kilonii i Getyndze; badacz buddyzmu, Wed, Mahabharaty (Die Religion des Veda). Oldenburg [ol-], kraina hist. Niemiec (w NRF, Saksonia Dolna); w XII w. hrabstwo (dynastia O.), od 1777 księstwo Holstein-O., 1815-1918 w. księstwo; od 1815 w Związku Niemieckim. Oldenburg [ol-], m. i port w NRF (Saksonia Dolna), nad rz. Hunte i Kanałem Ems-Hunte, ośr. adm. okręgu O.; 131 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i nauk.; dawna stolica księstwa i kraju O. oldenburgi, rasa najcięższych (wys. w kłębie 158-170 cm, cięż. 600-900 kg) koni gorącokrwistych, wytworzona na terenie Oldenburga. Oldenburgowie, dynastie wywodzące się od niem. książąt Oldenburga; panowały: w Danii 1448-1863, Norwegii 1450-1814, Szwecji 1457-1521 (z przerwami); boczne linie O.: Holstein-Gottorp — w Rosji 1762-1917, pod przejętym nazwiskiem Romanowów, i w Szwecji 1751-1818, oraz linia SonderburgGlücksburg — w Danii i Grecji od 1863, w Norwegii od 1905. Oldham [ouldəm] JOHN, 1653-83, ang. poeta satyr.; we wzorowanych na Juwe-nalu utworach atakował sfery rządzące oraz jezuitów. Oldham [ouldəm], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 100 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu ba-wełn., maszyn., metalowego. Oldoway (Olduwai — wąwóz w Tanzanii, Tanganika), stanowisko antropologiczne zinjantropa z wczesnego plejstocenu (kultura O.) i in. późniejszych form australopiteków oraz tzw. czaszki Che-lian — ewolucyjnego szczebla pitekantro-pa (środk. plejstocen); także stanowisko archeologiczne. Oldoway kultura (kultura oldowejska), archeol. najstarsza kultura paleolitu Afryki; prymitywne narzędzia otoczakowe; nazwa od stanowiska archeol. w Tanzanii (Tanganika). Old Vic Theatre [ould wyk tiətər], teatr w Londynie; 1818 otwarty jako Coburg Theatre, od 1898 zw. Old Vic; wystawia gł. sztuki Szekspira i klas. dramaty angielskie. oleander (Nerium), zimozielony krzew lub drzewko obszaru śródziemnomor., Indii i Japonii; kwiaty okazałe; N. oleander uprawia się powszechnie w doniczkach jako roślinę ozdobną. oleandomycyna, antybiotyk otrzymywany z hodowli Streptomyces antibioticus; wykazuje szeroki zakres działania; stosowana gł. w zakażeniach bakteriami Gram--dodatnimi. Olech JERZY, 1757-1820, pierwszy wydawca pol. literatury świeckiej dla ludu na Mazurach; propagował czytelnictwo wśród chłopów; tłumaczył niem. dzieła dydaktyczne. Olecko, m. pow. w woj. białostockim, nad Jez. Oleckim; 8,0 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; ośr. turyst. — Prawa miejskie 1560; do XX w. przewaga ludności pol.; w czasie II wojny świat, zniszczone w 60%, po wojnie odbudowane. olefiny (alkeny) →węglowodory nienasycone. Oleg, ?-912 (922?), książę nowogrodzki i pierwszy książę kijowski; początek podboju Drewlan, Siewierzan i Radymiczów; 907 wyprawa na Bizancjum zakończona korzystnym pokojem. oleice (Meloidae), rodzina chrząszczy; ok. 1800 gat.; podrażnione wydzielają na stawach nóg oleistą ciecz o odrażającym zapachu; tu należy np. kantaryda. oleiste rośliny, rośliny, których nasiona i owoce (zawierające 20-70% tłuszczu)

są surowcem do otrzymywania olejów roślinnych; np. słonecznik oleisty, palma kokosowa, oliwka eur., rzepak, soja. olejarka (oliwiarka), smarownica do smarowania olejem trących się elementów maszyn. olejarnia, zakład przemysłu tłuszczowego, w którym z surowca roślinnego otrzymuje się oleje, przez wytłaczanie i ekstrakcję (najczęściej benzyną w temp. 90-95°); produktami ubocznymi są makuchy i śrut poekstrakcyjny. olejarstwo, produkcja roślinnych olejów jadalnych oraz margaryny i utwardzonych roślinnych tłuszczów kuchennych, a także tłuszczów i produktów ubocznych — surowców do wyrobu środków piorących i kosmetyków; dawniej rzemiosło, obecnie przemysł olejarski. olej czerwieni tureckiej →turecki olej. oleje białe, oleje miner, otrzymane w wyniku odparafinowania i rafinacji odpowiednich frakcji ropy naft.; ciecze bezbarwne, bez zapachu i smaku, lepkość 5-6°E/50°; stosowane w medycynie i kosmetyce oraz do smarowania precyzyjnych mechanizmów. oleje dmuchane, oleje, które w wyniku ogrzewania i przedmuchiwania przez nie powietrza ulegają częściowej polimeryzacji; dobrze schną, dając twarde powłoki; stosowane do wyrobu pokostów i spoiw lakierowych. oleje fuzlowe →fuzle. oleje jadalne, tłuszcze roślinne (gł. z nasion, owoców), otrzymywane w olejarniach, używane do potraw i przetworów spoż., do wyrobu margaryny i in. olejek terpentynowy →terpentyna. oleje mineralne, odparafinowane i rafinowane odpowiednie frakcje ropy naft.; ciecze o lepkości od 2-60°E/50°; stosowane jako środki smarujące, chłodzące i zabezpieczające maszyny i urządzenia przed działaniem czynników atmosferycznych. oleje opałowe, wysokowrzące frakcje ropy naft. lub smoły węglowej, odznaczające się niską lotnością, wysoką lepkością; stosowane jako paliwa w hutnictwie i żegludze. oleje roślinne, na ogół ciekłe tłuszcze otrzymywane gł. z nasion lub owoców roślin oleistych; o.r. po rafinacji stosuje się do celów spoż.; do celów techn. używa się o.r. gorzej oczyszczonych. oleje schnące, oleje gł. roślinne, mieszaniny estrów gliceryny i wyższych nienasyconych kwasów tłuszczowych; rozsmaro-wane cienką warstwą tworzą pod wpływem tlenu, powietrza i światła, twarde, nie lepiące się błony; najszybciej schnącym olejem jest olej drzewny; stosowane do wyrobu lakierów, farb, emalii. oleje smarne →oleje smarowe. oleje smarowe (oleje smarne), oleje stosowane do smarowania urządzeń techn. (gł. w celu zmniejszenia współczynnika tarcia i chłodzenia współpracujących ze sobą części ruchomych); są to oleje miner., także syntet. (np. silikonowe). oleje smołowe, produkty destylacji smoły węglowej; stosowane jako oleje opałowe i półprodukty w przemyśle chemicznym. oleje sulfonowane, ogólna nazwa substancji powierzchniowoczynnych otrzymywanych przez działanie kwasu siarkowego na oleje (zwł. olej rycynowy); stosowane we włókiennictwie, garbarstwie, składniki środków piorących. oleje syntetyczne, syntetyczne węglowodory, estry, etery i chlorowcopochodne węglowodorów aromatycznych stosowane jako oleje smarowe, gł. w samolotach i pojazdach kosmicznych. oleje zagęszczone, oleje roślinne, które pod wpływem ogrzewania, przeprowadzonego w określonych warunkach, uległy polimeryzacji; stosowane do wyrobu wartościowych pokostów i spoiw lakierowych. oleje zwierzęce, ciekłe tłuszcze zwierzęce o dużej, charakterystycznej dla nich zawartości nienasyconych kwasów tłusz-

czowych; do najważniejszych o.z. należą trany. olejki eteryczne, substancje zapachowe pochodzenia roślinnego; oleiste, lotne ciecze; stanowią mieszaninę różnych węglowodorów, alkoholi, aldehydów, ketonów, estrów, fenoli i laktonów; stosowane do otrzymywania kompozycji zapachowych, olejków smakowych oraz w lecznictwie. olejki smakowe, roztwory alkoholowe i glicerynowe naturalnych wyciągów owocowych lub mieszaniny naturalnych i sztucznych substancji zapachowych; stosowane do aromatyzowania produktów spoż. i środków leczniczych. olejki zapachowe →zapachowe kompozycje. olejkodajne rośliny (rośliny aromatyczne), gat. dzikie lub uprawiane, dostarczające z różnych organów wonnych olejków eterycznych; np. róża, mięta, tymianek. olejne malarstwo, technika mal. polegająca na posługiwaniu się farbami olejnymi, w których spoiwem jest gł. olej lniany. olejowiec (palma oliwna, Elaeis), 2 gatunki palm. — o. gwinejski z Afryki i o. czarnojądrowy z tropik. Ameryki, szeroko uprawiane; z miąższu owoców olej techn., z nasion — jadalny. olejowy kwas C17H33COOH, nienasycony kwas tłuszczowy; jego estry z gliceryną wchodzą w skład większości tłuszczów. olej parafinowy (parafina ciekła), mieszanina ciekłych węglowodorów nasyconych, otrzymana w wyniku rafinacji średnich frakcji ropy naft.; ciecz bezbarwna, bez smaku i zapachu; stosowany gł. w medycynie i kosmetyce. Olekma, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Leny; dł. 1436 km, dorzecze 210 tys. km2; zamarza na ok. 8 miesięcy. Oleniegorsk, m. w Ros.FSRR (obw. murmański), na Płw. Kolskim; 20 tys. mieszk. (1967); duży ośr. eksploatacji rudy żelaza. Oleniocka Zatoka, zat. M. Łaptiewów, na zach. od delty rz. Leny; głęb. do 15 m. Oleniok, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 2270 km, dorzecze 219 tys. km2; uchodzi do M. Łaptiewów; zamarza na ok. 8-9 miesięcy. oleodruk: 1) reprodukcja wykonana techniką wielobarwnego druku z dodaniem oleju, naśladująca obrazy olejne; 2) odbitka wykonana techniką kolorowej litografii; 3) potocznie kicz. oleografia, technika produkowania oleodruków. oleomargaryna, tłuszcz jadalny o jasnożółtej barwie, otrzymywany przez wyciśnięcie w prasach płynnej frakcji tłuszczów zwierzęcych, gł. łoju wołowego. Oléron [-rą], wyspa fr. w Zat. Biskajskiej, połączona mostem dł. 2862 m z lądem; 175 km2, 15 tys. mieszk. (1962); nizinna; rybołówstwo i turystyka; gł. m.: Saint-Pierre. Olerońskie zwoje, prywatny spis prawa mor. z XII w. powstały na wyspie fr. Oléron; podstawa prawa mor. stosowanego u wybrzeży O. Atlantyckiego i M. Północnego, a później też i M. Bałtyckiego. oles, leśn. →ols. Olesno, m. pow. w woj. opolskim, nád Stobrawą; 8,2 tys. mieszk. (1968); zakłady włók. (roszarnia), spoż., drzewne; muzeum; późnogot. drewn. kościół św. Anny (XIV w.). — Prawa miejskie 1275; do 1532 w posiadaniu Piastów opolskich; od 2 poł. XIX w. ośrodek polskości; 1919-21 udział mieszkańców O. w powstaniach śląskich; w okresie międzywoj. działalność m.in. Związku Polaków w Niemczech i Banku Ludowego; w okolicach O. liczne mogiły zbiorowe kilku tys. zamordowanych przez hitlerowców obywateli pol., radz. i innych. Olesza JUBIJ K., 1899-1960, pisarz ros.; powieść Zawiść o przemianach psych, w świadomości inteligencji ros. po rewolucji; utwory sceniczne. Oleszczyński ANTONI, 1794-1879, brat Seweryna i Władysława, rytownik; osiadł na

Oliwa 821 stałe w Paryżu; sceny hist., portrety sławnych Polaków, pejzaże. Oleszczyński SEWERYN, 1801-76, brat Antoniego i Władysława, litograf; kierownik pracowni graf. Banku Pol. w Warszawie. Oleszczyński WŁADYSŁAW, 1807-66, brat Antoniego i Seweryna, rzeźbiarz i grafik; klasycyst.-romant. pomniki (Mickiewicza w Poznaniu, Słowackiego na cmentarzu Montmartre w Paryżu), popiersia, medaliony. Oleszkiewicz JÓZEF, 1777-1830, malarz; od 1810 w Petersburgu; klasycyst.-romant. portrety, obrazy hist. i religijne. Oleszyce (w. w pow. lubaczowskim, woj. rzeszowskim), 1939 (15-16 IX) w rejonie O. b. ciężkie walki części 21 dyw. piechoty (w walce zginął dowódca dyw., gen. J. Kustroń). Oleśnica, m. pow. w woj. wrocławskim; 27,5 tys. mieszk. (1970); warsztaty kol., fabryka obuwia, przemysł drzewny, spoż.; węzeł kol.; późnorenes. zamek książąt oleśnickich (XIVXVIII w.), got. kościoły (XIV-.XVII w.), mury miejskie XIV, XVI w.). — Prawa miejskie 1255; w XIV-XV w. we władaniu Piastów; stolica księstwa; w XVI-XVII w. ośr. wydawniczy m.in. pol. druków rel. (protest.) i świeckich. Podczas II wojny świat, podobóz Gross-Rosen; zniszczona w 80%, odbudowana. Oleśnicki JAN (zw. Głowaczem), ?-1460, marszałek w. kor. 1431-40, wojewoda sandomierski od 1441; zwolennik inkorporacji Litwy; przeciwnik husytów. Oleśnicki ZBIGNIEW, 1389-1455, biskup krak. od 1423, kardynał 1449; przywódca możnowładztwa pol.; 1423-47 kierował polityką pol.; przeciwnik silnej władzy król.; przywódca obozu antyhusyckiego, 1439 doprowadził do klęski husytów pod Grot-nikami. Oleśnicki ZBIGNIEW, 1430-93, sekretarz w. kor. i podkanclerzy kor. od 1472, biskup kujawski 1473, arcybiskup gnieźnieński od 1481, bratanek Zbigniewa (kardynała); zwolennik polityki Kazimierza Jagiellończyka; przywódca opozycji przeciw Janowi Olbrachtowi. oleum (kwas siarkowy dymiący), roztwór (do 60°/o wag.) trójtlenku siarki SO3 w stężonym kwasie siarkowym; dymiąca oleista ciecz; stosowane m.in. do sulfonowania związków org., rafinacji wosku ziemnego. olędrzy, osadnicy z Fryzii, Nadrenii, Niderlandów, lokowani od pol. XVI w. na Żuławach; w XVII i XVIII w. ogólna nazwa osadników lokowanych na terenie pn.-zach. Polski. olfaktometr, przyrząd do badania czułości narządu węchu; złożony z urządzenia do wysycania substancją wonną (w określonym stężeniu) powietrza w zamkniętym naczyniu i urządzenia doprowadzającego wysycone powietrze do nozdrzy. Olga, ?-969 (po chrzcie Helena), żona księcia kijowskiego Igora, od 945 regen-tka; pomściła śmierć męża, zabitego przez Drewlan, paląc ich gród.u Olga, Mount [ma nt olgə], grupa 30 monadnoków w Australii (Terytorium Pn.), ok. 25 km na zach. od Ayers Rock; do 457 m; „święte miejsce" ludności tubylczej; turystyka. Olgierd, ok. 1296-1377, w. książę litew. od 1345 (wraz z bratem Kiejstutem), syn Giedymina, ojciec Władysława Jagiełły; przez podboje na wsch. i pd.-wsch. podwoił terytorium Litwy. Ölgij, m. w zach. Mongolii, nad rz. Kobdo; 5 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. Olhão [oljã], m. w Portugalii (Algarve) nad O. Atlantyckim; 16 tys. mieszk. (1960); port rybacki, przemysł rybny. Olifants [olyfənts], rz. w Republice Pd. Afryki i Mozambiku, pr. dopływ Limpopo; dł. 560 km. oligarchia, forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę osób wyłonioną przeważnie spośród najbogatszych warstw społeczeństwa.

oligocen, geol. epoka starszego trzeciorzędu (paleogenu), od ok. 35 do ok. 23 mln lat temu. oligofagi, zwierzęta przystosowane do odżywiania się niewieloma gat. roślin lub zwierząt; np. stonka ziemniaczana, bielinki. oligofrenia →-niedorozwój umysłowy. oligofrenik (oligofren), człowiek upośledzony umysłowo. oligofrenopedagogika, dział pedagogiki zajmujący się wychowaniem umysłowo niedorozwiniętych. oligoklaz, minerał z grupy plagioklazów, glinokrzemian sodu i wapnia. oligopeptydy, związki org. zbudowane z 210 aminokwasów połączonych wiązaniem peptydowym. oligopol, forma monopolu; występuje, gdy dana gałąź produkcji opanowana jest przez kilka wielkich firm. oligosacharydy (oligozy, wielocukry drobnocząsteczkowe), związki org. należące do cukrów, zbudowane z 2-8 monosacha-rydów połączonych wiązaniem glikozydo-wym; najpospolitszymi o. są dwucukry. oligotrofizm, stan stosunkowo ubogiej zawartości substancji pokarmowych w zbiornikach wodnych śródlądowych; skąpe osady org., obfite natlenienie. oligozy, biochem. →oligosacharydy. oliguria, med. →skąpomocz. Olimp, najwyższy masyw górski w Grecji; wys. do 2917 m (Mitikas); park nar.; wg wierzeń staroż. Greków — siedziba gł. bóstw gr., zw. stąd olimpijskimi. Olimpia, w starożytności okręg kultowy Zeusa w Elidzie (Peloponez); miejsce najstarszych (od 776 p.n.e.) ogólnogr. igrzysk sport., zw. olimpijskimi; ruiny świątyń m.in. Zeusa Olimpijskiego, Hery (VI, V w. p.n.e.). kompleksu sport. (m.in. stadion, hipodrom, gimnazjon, palestra); pozostałości warsztatu Fidiasza; cenne brązy figuralne (VIII-IV w. p.n.e.). olimpiada, w staroż. Grecji okres 4 lat między dwoma kolejnymi igrzyskami olimpijskimi; podstawa datacji gr., używanej od III w. p.n.e.; za rok pierwszej o. przyjmowano 776 p.n.e. (np. trzeci rok II o. = 770 p.n.e.). olimpiady naukowe, coroczne 3-s. -pniowe konkursy dla uczniów starszych klas szkół średnich; stwarzają możliwość wstępu na wyższe studia bez egzaminu. Olimpias, ok. 375-316 p.n.e., żona Filipa II, matka Aleksandra W.; po śmierci syna dążyła w sposób krwawy do zapewnienia tronu sobie i wnukowi, Aleksandrowi. Olimpico Teatro [olimpiko t.], teatr w Vicenzy, zbudowany 1580-85 wg projektu A. Palladia; budynek renes. wzorowany na staroż. architekturze rzymskiej. olimpijczyk, zawodnik biorący udział w w igrzyskach olimpijskich.

olimpijska sztafeta, bieg rozstawny, w którym 4 zawodników zespołu przebiega kolejno odcinki 800, 400, 200 i 100 m. olimpijskie igrzyska, najstarsze międzynarodowe zawody sport, amatorów, rozgrywane co 4 lata od 1896 (zimowe od 1924); godło — 5 kół połączonych, symbolizujących kontynenty; nowoż. i.o. nawiązują do staroż. igrzysk greckich: reprezentacja Polski startowała od 1924 we wszystkich i.o. zdobywając liczne medale w letnich i.o. (tabela, s. 822), w zimowych medale zdobyli: F. Groń-Gąsienica (1956, brązowy w kombinacji klas.), E. Seroczyńska (srebrny) i H. Pilejczyk (brązowy) w jeździe szybkiej na lodzie na dystansie 1500 m (1960), W. Fortuna (1972, złoty w skokach narciarskich na dużej skoczni). Olinda, m. w Brazylii (Pernambuco), nad O. Atlantyckim; 101 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; kąpielisko; muzeum; domy (XVII w.), klasztor i kościoły (XVIII w.). olinowanie (takielunek, otaklowanie), żegl. część osprzętu statku obejmująca liny stalowe i roślinne do przytrzymywania omasztowania i manewrowania drzewcami i żaglami; stałe i ruchome. Olint, staroż. kolonia gr. na Płw. Chał* cydyckim (Grecja); ruiny dzielnicy mieszkalnej (mozaiki, V-IV w. p.n.e.); twierdza bizantyńska. Oliphant [olyfənt] SIR MARK LAURENCE, ur. 1901, fizyk ang.; prof. uniw. w Birmingham; twórca synchrocyklotronu. Olita (Alytus), m. w Litew.SRR, nad Niemnem; 25 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., lniarski. Olivares [-bares] GASPAR DE GUZMÁN, 1587-1645, hiszp. mąż stanu, wszechwładny minister Filipa IV; usunięty przez królową Izabelę. Olivecrona [-wəkru:na] HERBERT, ur. 1891, neurochirurg szwedz.; prof. Instytutu Karolińskiego w Sztokholmie; autor metod operacyjnych i nauk. publikacji. Olivier [-wie:] FERDINAND VON, 1785-1841, niem. malarz i grafik; romant. pejzaże, rysunki, litografie. Olivier [əlywjej] SIR LAURENCE KERR, ur. 1907, ang. aktor teatr, i film., reżyser; role w dramatach Szekspira (Tytus Andronikus) i sztukach współcz. (Beren-ger — Nosorożec E. Ionesco); szekspirowskie role film. (Hamlet). Oliwa, dzielnica Gdańska; ogród zool.; opactwo cystersów (zał, 1175, kasata 1831) z kośeiołem (obecnie katedra) romań-sko-got. (XIII, XIV w., przebudowany w XVIII w., słynne rokokowe organy); w parku geom.krajobrazowym pałac opacki (XVIII w.) — obecnie muzeum etnograficzne. 1627 pod O. zwycięska bitwa morska floty pol. z eskadrą szwedz.; 1660 pokój oliwski zakończył wojny Polski ze Szwe-

Nowożytne igrzyska olimpijskie Zimowe

Letnie Nr kol. I

Rok

Nr kol.

Miejsce

I 1896 Ateny II 1900 Paryż III 1904 St. Louis IV 1908 Londyn V 1912 Sztokholm VII 1920 Antwerpia VIII 1924 Paryż IX 1928 Amsterdam X 1932 Los Angeles XI 1936 Berlin XIV 1948 Londyn XV 1952 Helsinki XVI 1956 Melbourne XVII 1960 Rzvm XVIII 1964 Tokio XIX 1968 Meksyk XX 1972 Monachium U w a g a . Letnie igrzyka VI, XII i XIII nie odbyły się z powodu wojen

.

Rok

I II III

1924 1928 1932

IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII

1936 1948 1952 1956 1960 1964 1968 1972 1976 1980

Miejsce Chamonix St. Moritz Lake Placid Garmisch-Partenkirchen St. Moritz Oslo Cortina ďAmpezzo Squaw Valley Innsbruck Grenoble Sapporo Innsbruck Lake Placid

822 oliwiarka cją o Inflanty; Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedz., a Polska uznała szwedz. stan posiadania w Inflantach. oliwiarka →olejarka. oliwiny, grupa minerałów, krzemiany magnezu i żelaza; tworzą szereg izomorficzny, którego skrajnymi członami są: krzemian magnezu (forsteryt) i krzemian żelaza (fajalit); zwykle żółtawozielone, o szklistym połysku; wchodzą w skład niektórych skał magmowych (np. perydoty-tów); stosowane do wyrobów materiałów ogniotrwałych, odmiany przezroczyste — kamienie szlachetne (np. chryzolit). oliwka europejska (drzewo oliwne, Olea europea), długowieczne drzewo uprawiane od czasów staroż., gł. w krajach śród-ziemnomor. (gaje oliwne), dla owoców

(oliwek), z których wyrabia się oliwę ni-cjeską. Oliwka Żółta →Papierówka. oliwkowy: 1) odnoszący się do oliwki — drzewa lub owocu; 2) mający kolor niedojrzałego owocu oliwki, zielonkawy lub brunatnawy. oliwkowy olej, tłuszcz wytłaczany na zimno z rozdrobnionych owoców oliwki eur.; po sklarowaniu otrzymuje się wartościowy olej spoż. — oliwę nicejską; o.o. jest jednym z najdawniej znanych olejów. oliwna palma →olejowiec. oliwnik (Elaeagnus), drzewo lub krzew z pd. Europy, Azji i Ameryki Pn.; liście owłosione, kwiaty wonne; w Polsce w parkach o. wąskolistny.

Olizar GUSTAW, 1798-1865, pamiętnikarz, poeta; uczestnik konspiracji przed powstaniem 1830-31; pamiętniki, wiersze. Olizarowski TOMASZ AUGUST, 1811-79, poeta; powstaniec 1830^-31, emigrant; powieść poet. Zawierucha w duchu ukr. szkoły poetów; poemat byroniczny, poet. dramaty hist., sonety. Olkusz, m. pow. w woj. krak.; 15,9 tys. mieszk. (1970); fabryka naczyń emaliowanych; w pobliżu kopalnia rud cynko-wo-ołowianych „O."; muzeum; got. kościół (XIV, XV, XVII, XIX w.) o bogatym wyposażeniu (poliptyk z XV w.), klasy-cyst. budynki, resztki murów miejskich (XIV w.). — Prawa miejskie w XIII w.; w XIV-XVI w. ośr. górnictwa kruszcowego (rudy ołowiu i srebra); teren walk

Polacy — zdobywcy medali na letnich igrzyskach olimpijskich 1924-68 VIII Paryż 1924 I miejsce: — II miejsce: kolarstwo (drużynowy wyścig torowy na 4000 m) — J. Lange, J. Łazarski, T. Stankiewicz i F. Szymczyk III miejsce: jeździectwo (indywidualny konkurs skoków) — A. Królikiewicz IX Amsterdam 1928 I miejsce: rzut dyskiem kobiet — H. Konopacka; konkurs sztuki (poezja) — K. Wierzyński II miejsce: jeździectwo (drużynowy konkurs skoków) — M. Antoniewicz, K. Gzowski, K. Szosland III miejsce: drużynowy turniej w szabli — T. Friedrich, K. Laskowski, A. Małecki, A. Papée, W. Segda, J. Zabielski; wioślarstwo (czwórka ze sternikiem) — K. Birkholc, F. Broni kowski, E. Jankowski, B. Ormanowski i sternik B. Drewek; wszechstronny konkurs konia wierzchowego (drużynowo) — M. Antoniewicz, K. Rómmel, J. Trenkwald; konkurs sztuki (gra fika) — W. Skoczylas X Los Angeles 1932 I miejsce: bieg na 10 000 m — J. Kusociński; bieg kobiet na 100 m — S. Walasiewiczówna; konkurs sztuki (rzeźba) — J. Klukowski II miejsce: wioślarstwo (dwójka ze sternikiem) — J. Braun, J. Ślązak i sternik J. Skolimowski; konkurs sztuki (grafika) —: J. Konarska III miejsce: rzut dyskiem kobiet — J. Wajsówna; wioślarstwo (dwójka bez sternika) — J. Mikołajczak, H. Budzyński; wioślar stwo (czwórka ze sternikiem) — J. Braun, J. Ślązak, S. Urban, E. Kobyliński i sternik J. Skolimowski; drużynowy turniej w szabli — W. Dobrowolski, T. Friedrich, L. Lubicz-Nycz, A. Papée, W. Segda, M. Suski XI Berlin 1936 I miejsce: — II miejsce: bieg kobiet na 100 m — S. Walasiewiczówna; rzut dyskiem kobiet — J. Wajsówna; wszechstronny konkurs konia wierzchowego (drużynowo) — Z. Kawecki, S. Kulesza, H. Roycewicz; konkurs sztuki (rzeźba) — J. Klukowski III miejsce: rzut oszczepem kobiet — M. Kwaśniewska; strzelanie z karabinka małokalibrowego na 50 m — W. Karaś; wioślarstwo (dwójka podwójna) — R. Verey, J. Ustupski; konkurs sztuki (proza) — J. Parandowski; konkurs sztuki (grafika) — S. Ostoja-Chrostowski XIV Londyn 1948 I miejsce: konkurs sztuki (muzyka) — Z. Turski II miejsce: — III miejsce: boks (waga piórkowa)— A. Antkiewicz XV Helsinki 1952 I miejsce: boks (waga półśrednia) — Z. Chychła II miejsce: boks (waga lekka) — A. Antkiewicz; gimnastyka (ćwiczenia wolne) — J. Jokiel III miejsce: wioślarstwo (jedynki) — T. Kocerka XVI Melbourne 1956 I miejsce: skok w dal kobiet — E. Duńska-Krzesińska II miejsce: rzut oszczepem — J. Sidło; strzelanie do rzutków — A. Smelczyński; drużynowy turniej w szabli — M. Kuszewski, Z. Pawlas, J. Pawłowski, A. Piątkowski, W. Zabłocki, R. Zub; indywidualny turniej w szabli — J. Pawłowski III miejsce: podnoszenie ciężarów (waga piórkowa) — M. Zieliński; boks (waga piórkowa) — H. Niedźwiedzki; boks (waga lekkośrednia) — Z. Pietrzykowski; gimnastyka dla kobiet (zespołowe ćwiczenia z przyborami) — D. Jokiělowa, N. Ko-tówna, H. Rakoczy, D. Stachow, L. Szczerbińska, B. Ślizowska

XVII Rzym 1960 I miejsce: bieg na 3000 m z przeszkodami — Z. Krzyszkowiak; trójskok — J. Szmidt; boks (waga lekka) — K. Paździor; podnoszenie ciężarów (waga półciężka) — I. Paliński II miejsce: skok w dal kobiet — E. Duńska-Krzesińska; skok wzwyż kobiet — J. Jóźwiakowska; boks (waga piórkowa) — J. Adamski; boks (waga średnia) — T. Walasek; boks (waga półciężka) — Z. Pietrzykowski; drużynowy turniej w szabli — M. Kuszewski, E. Ochyra, T- Pawłowski, A. Piątkowski, W. Za błocki, R. Zub III miejsce: bieg na 5000 m — K. Zimny; rzut młotem — T. Rut; bieg sztafetowy kobiet 4X100 m — T. Wieczorkówna, B. Janiszewska, C. Jesionowska, H. Richterówna; wioślarstwo (jedynki) — T. Kocerka; kajakarstwo (jedynki kobiet na 500 m) — D. Walkowiakówna; kajakarstwo (dwójki mężczyzn na 1000 m) — S. Kapłaniak, W. Zieliński; boks (waga kogu cia) — B. Bendig; boks (waga lekkośrednia) — M. Kasprzyk; boks (waga półśrednia) — L. Drogosz; zapasy w stylu wolnym (waga kogucia) — T. Trojanowski; podnoszenie ciężarów (wa ga półciężka) — J. Bochenek XVIII Tokio 1964 I miejsce: bieg sztafetowy kobiet 4X100 m — T. Ciepła, I. Kirszenstein, H. Górecka, E. Kłobukowska; trójskok — J. Szmidt; indywidualny turniej we florecie — E. Frankę; boks (waga lekka) — J. Grudzień; boks (waga lekkopółśrednia) — J. Kulej; boks (waga półśrednia) — M. Kasprzyk; podnoszenie ciężarów (waga lekka) — W. Baszanowski II miejsce: bieg kobiet na 80 m przez płotki — T. Ciepła; bieg kobiet na 200 m — I. Kirszenstein; bieg sztafetowy męż czyzn 4X100 m — A. Zieliński, W. Maniak, M. Foik, M. Du dziak; skok w dal kobiet — I. Kirszenstein; drużynowy turniej we florecie — E. Franke, R. Parulski, J. Różycki, Z. Skrudlik, W. Woyda; boks (waga musza) — A. Olech III miejsce: bieg kobiet na 100 m — E. Kłobukowska; bieg na 400 m — A. Badeński; drużynowy turniej w szabli — E. Ochy ra, J. Pawłowski, A. Piątkowski, W. Zabłocki, R. Zub; siatków ka kobiet — K. Czajkowska, M. Golimowska, K. Jakubowska, K. Krupowa, J. Ledwigowa, J. Marko, J. Rutkowska, Z. Szczęśniewska, M. Śliwkowa, D. Wagnerowa; boks (waga lekkośred nia) — J. Grzesiak; boks (waga średnia) — T. Walasek; boks (waga półciężka) — Z. Pietrzykowski; podnoszenie ciężarów (waga piórkowa) — M. Nowak; podnoszenie ciężarów (waga lekka) — M. Zieliński; podnoszenie ciężarów (waga lekkociężka) — I. Paliński XIX Meksyk 1968 I miejsce: bieg kobiet na 200 m — I. Kirszenstein-Szewińska; indywidualny, turniej w szabli — J. Pawłowski; boks (waga lek kopółśrednia) — J. Kulej; podnoszenie ciężarów (waga lek ka) — W. Baszanowski; strzelanie z pistoletu sylwetkowego (pd 6) — J. Zapędzki II miejsce: boks (waga musza) — A. Olech; boks (waga lek ka) — J. Grudzień III miejsce: bieg kobiet na 100 m — I. Kirszenstein-Szewiń ska; boks (waga papierowa) — H. Skrzypczak; boks (waga półciężka) — S. Dragan; podnoszenie ciężarów (waga kogu cia) — H. Trębicki; podnoszenie ciężarów (waga lekka) — M. Zieliński; podnoszenie ciężarów (waga półciężka) — N. Ozi mek; podnoszenie ciężarów (waga lekkociężka) — M. Gołąb; kolarstwo torowe (wyścig na 1 km) — J. Kierzkowski; drużyno wy turniej we florecie — E. Franke, A. Lisewski, R. Parulski, Z. Skrudlik, W. Woyda; drużynowy turniej w szpadzie — B. An drzejewski, K. Barburski, M. Butkiewicz, B. Gonsior, H. Nielaba; siatkówka kobiet — H. Aszkiełowicz, L. Chmielnicka, K. Czajkowska, K. Jakubowska, K. Krupowa, J. Książek, J. Le dwigowa, B. Niemczyk, K. Ostromęcka, E. Porzec, Z. Szczęśniewska, W. Wiecha

ołowioorganiczne związki 823 w powstaniu 1863 (zginął F.Nullo); w czasie okupacji hitlerowskiej wymordowano ok. 3,5 tys. mieszkańców; rejon działalności GL, AL, BCh, AK oraz partyzantki radzieckiej. Olkusznik BARBARA, ur. 1942, tancerka; solistka Teatru Wielkiego w Warszawie. Ollantaytambo [oljanta1-], miejscowość w pd. Peru, nad rz. Urubamba; ruiny twierdzy i miasta Inków; miasto miało prostokątną sieć ulic i domy z wewn. dziedzińcami; nad miastem ruiny twierdzy z resztkami świątyń; w pobliżu ruiny obwarowań i klasztoru Dziewic Słońca. olla podrida, potrawa z ugotowanego mięsa i warzyw, posiekanych, ostro przyprawionych, przyrządzana w garnku specjalnego kształtu, popularna gł. w Hiszpanii. Ollenhauer [o-] ERICH, 1901-63, działacz niem. socjaldemokracji; 1933-46 w kierownictwie ŚPD na emigracji, od 1946 zastępca przewodn., od 1952 przewodn. SPD. Olmedo JOSE JOAQUIN, 1780-1847, poeta ekwadorski; poezje nawiązujące do klasycyzmu, często patriotyczne. Olmi ERMANNO, ur. 1931, wł. reżyser film.; subtelne, współcz. dramaty psychol. i obyczajowe ze środowisk robotn. i mieszcz. (Posada, Narzeczeni). Olminski MICHAIŁ S. (właśc. M.S. Aleksandrow), 1863-1933, ros. działacz ruchu robotn., publicysta; współpracownik pism bolszewickich, uczestnik rewolucji październikowej ; autor artykułów krytyczno-lit. i prac z zakresu historii ros. partii komunistycznej. Olof Petersson [uluw petəszo:n] (Olaus Petri), 1493-1552, działacz reformacji w Szwecji; współautor szwedz. przekładu N. Testamentu; 1531-33 kanclerz Szwecji. Oloibiri, ośr. eksploatacji ropy naft. w pd. Nigerii; rurociąg naft. do Port Harcourt. ols (oles), leśn. typ siedliskowy lasu liściastego z przewagą olszy w drzewostanie, niekiedy z jesionem i świerkiem; występuje na glebach bagiennych. Olshausen [o:lshauzən] OTTO, 1840-1922, archeolog niem.; wykopaliska na wyspie Amrum. olstro, futerał skórzany na pistolet, przytroczony do siodła, używany od XVI w. olsza (olcha, Alnus), drzewo lub krzew półkuli pn., z rodziny brzozowatych; w Polsce 3 gat.: o. czarna, o. szara (regiel dolny, podgórze i doliny rzek) i o. zielona (krzew wyższych partii Bieszczadów); drewno miękkie, gł. na sklejki i do chem. przerobu. olsza czarna (Alnus glutinosa), najpospolitszy w Polsce gatunek olszy; rośnie gł. na niżu, w miejscach wilgotnych, tworząc drzewostany czyste (tzw. olsy) lub mieszane z innymi gat., gł. z jesionem. Olszak FELIKS, 1904-65, metalurg; zasłużony organizator (od 1930) przemysłu stal. w Polsce; prof. AGH (1957-61 rektor); prace i patenty z zakresu metalurgii. Olszak WACŁAW, ur. 1902, specjalista w zakresie teorii plastyczności i teorii konstrukcji inżynierskich; prof. AGH i Polit. Warsz., czł. PAN oraz wielu akademii i towarzystw zagr.; dyr. Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN; autor ponad 300 prac oraz licznych projektów mostów. Olszanka, w. w pow. krasnostawskim, woj. lubelskim; IV 1944 w czasie pacyfikacji hitlerowcy zamordowali 103 osoby i zniszczyli wieś. Olszewicz BOLESŁAW, ur. 1893, historyk geografii i kartografii, geograf; prof. uniw. we Wrocławiu; jeden z założycieli Pol. Tow. Geogr.; prace z historii geografii. Olszewski FRYCZ, poł. XIX w., mazurski poeta lud.; wiersze religijno-morali-zatorskie w „Przyjacielu Ludu Łęckim".

Olszewski KAROL, 1846-1915, chemik i fizyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badania w dziedzinie niskich temperatur, pierwszy skroplił 1883 (razem z Z. Wróblewskim) tlen i azot z powietrza. Olszewski STEFAN, ur. 1921, dziennikarz; 1945 współorganizator i red. „Pioniera Dolnośląskiego", „Dziennika Ludowego"; od 1968 sekretarz gen. SDP. Olszowski ANDRZEJ, 1621-77, podkancle-rzy kor. 1666-76, arcybiskup gnieźnieński od 1675; doradca Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego. Olszowski STEFAN, ur. 1931, działacz ruchu robotn.; 1954-56 czł. ZG ZMP, przedstawiciel Polski w Międzynar. Związku Studentów w Pradze; 1956-60 przewodn. Rady Nacz. ZSP; 1960-63 sekr. KW PZPR w Poznaniu; 1963-68 kier. Biura Prasy KC PZPR; 1968-71 sekr. KC, od 1970 czł. Biura Polit. KC PZPR; od 1971 min. spraw zagranicznych. olszówka (krowiak podwinięty, Paxillus involutus), grzyb z rodzaju krowiak; kapelusz brązowy, pod spodem blaszkowa-ty; występuje w lasach wilgotnych; jadalny (solony i marynowany). Olsztyn, m. woj., pow., na Pojezierzu Mazurskim, nad Łyna; 94,3 tys. mieszk. (1970); duża fabryka opon, przemysł spoż., drzewny, maszyn., odzieżowy; węzeł kol.; 2 wyższe uczelnie; 2 teatry; got. zamek kapituły warmińskiej (XIV w.) — obecnie Muzeum Mazurskie; got. katedra (XV w.); spichlerz (XVII/XVIII w.); brama i fragmenty murów miejskich (XIV w.); Pomnik^ Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej (1949-52, wg projektu X. Dunikowskiego). — Prawa miejskie 1353; powstał z osady przy zamku kapituły warmińskiej; 1454-1772 należał do Polski ;151619 (i 1521) administratorem dóbr kapituły był M. Kopernik; w XIX i XX w., mimo germanizacji, ośr. kult. i organizacyjny ruchu pol. na Warmii („Gazeta Olsztyńska"); w okresie międzywoj. działalność Związku Polaków w Prusach Wsch., ZHP w Niemczech, Pol. Kat. Tow. Szkolnego i in.; podczas II wojny świat, w O. i okolicy masowe egzekucje ludności pol. (zginęło ok. 3,3 tys.); zniszczony w 50%, po wojnie odbudowany. Olsztyn, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim; ruiny got. zamku fundacji Kazimierza Wielkiego (XIV w., rozbudowywany do poł. XVII w.), barok, kościół (XVIII w.); w XV-XVIH w. miasto. — W okresie okupacji hitlerowcy zamordowali w okolicznych lasach ok. 1500 osób (gł. z Częstochowy i Radomska). Olsztynek, m. w pow. ostródzkim, woj. olsztyńskim; 4,9 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; park etnogr. (kopie i oryginalne budynki drewn. z terenów Warmii i Mazur); miasto zał. 1359. — Podczas II wojny świat, we, wsi Pszczółki koło O. obóz dla jeńców różnych narodowości (Stalag I B), w którym zginęło ok. 50 tys. żołnierzy. Olsztyńskie Pojezierze, zach. część Pojezierza Mazurskiego; moreny do wys. 218 m; liczne jeziora (Dadaj, Łańskie, Wulpińskie, Pluszne); lasy: Purdzkie, Ra-muckie, Napiwodzkie; gł. m. Olsztyn. olsztyńskie województwo, woj. w pn.-wsch. Polsce; 21 064 km2, 978,4 tys. mieszk. (1969); powierzchnia w większości pagórkowata (pojezierza — ok. 1,5 tys. jezior, największe Śniardwy); na np. częściowo nizinna; Puszcza Piska. Gosp. charakter—roln.; rozwinięta hodowla; uprawa żyta, roślin pastewnych, ziemniaków; rybołówstwo; gospodarka leśna; przemysł spoż., drzewny, włók., gumowy; eksploatacja torfu; gł. m. i ośr. przem.: Olsztyn, Kętrzyn, Iława, Ostróda; turystyka. Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych, w Olsztynie, największa pol. fa-bryka opon i dętek, budowę rozpoczęto 1964, I etap budowy zakończono 1967. Olszyna, osiedle w pow. lubańskim, woj. wrocławskim; 5,5 tys. mieszk. (1968);

fabryka mebli, wytwórnia papy, zakłady metalowe. Olszynka Grochowska, kluczowy punkt w linii obronnej wojsk pol. w czasie bitwy pod Grochowem 1831. Olszyński MARCIN, 1829-1904, fotograf, rysownik; zasłużony dla życia kult. Warszawy; jeden z pierwszych warsz. fotografów zawodowych. Olten, m. w Szwajcarii (kanton Solura), nad rz. Aare; 49 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł maszyn., chem., skórz. obuwniczy. Oltenia, kraina hist. w Rumunii, obejmuje część Wołoszczyzny na zach. od rz. Aluta. Oltenita [-enica], m..w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, port przy ujściu rz. Ar-dżesz do Dunaju; 25 tys. ńiieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż/wczy. Olympia [-pjə], m. w/USA, stol. stanu Waszyngton, port nad O. Spokojnym (zat. Pueet Sound); 22 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny. Olza, rz. w Czechosłowacji i Polsce, pr. dooływ górnej Odry; źródła w Beskidzie Śląskim na terenie Polski; dł. 99 2km (w tym 16 km w Polsce), dorzecze 1124 km ; od Cieszyna do Kaczyc jest rz. graniczną. Oława, rz., 1. dopływ górnej Odry; dł. 100 km, dorzecze 989 km2; przy ujściu O. — Wrocław. Oława, m. pow. w woj. wrocławskim, nad O. i Odrą; 17,7 tys. mieszk. (1970); warsztaty kol., przemysł chem., papierń.; ruiny zamku książąt brzesko-legnickich (XIV-XVII w.), kamienice (XVIII w.), neoklas. ratusz (XIX w.). — Prawa miejskie przed 1234; do 1675 w posiadaniu Piastów linii legnicko-brzeskiej a 1691-1737 — Jakuba Sobieskiego; do XIX w. silne skupisko ludności polskiej. Ołomuniec (Olomouc), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Morawą; 80 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż.; ważny węzeł kol.; uniw. zał. 1576; muzea; got. kościoły i ratusz, barok, pałac biskupi (XVIII w.). Ołeś OŁEKSANDR (właśc. O. Kandyba), 18781944, poeta ukr.; symbolista; liryka o akcentach społ.; szkice dram.; od 1919 na emigracji. ołowiana biel, potoczna nazwa zasadowego węglanu ołowiawego; biały proszek; stosowana jako pigment do wyrobu białej farby olejnej; pod wpływem czynników atm. ciemnieje; toksyczna. ołowiawy azydek Pb(N3)2, bezbarwne kryształy o silnie wybuchowych właściwościach (wybucha pod wpływem uderzenia); stosowany do wyrobu detonatorów. ołowiawy chromian PbCr04, intensywnie żółte ciało stałe; stosowany jako pigment — żółcień chromowa. ołowiawy octan Pb(CH3C00)2.3H20, bezbarwna substancja krystal.; roztwory mają smak słodki (stąd dawna nazwa „cukier ołowiany"); trujący. ołowiawy siarczek PbS, kryształy o czarnej barwie i metalicznym połysku; występuje w przyrodzie jako minerał galenit (galena) — najważniejsza ruda ołowiu. ołowiawy tlenek PbO, ciało stałe, łatwo rozpuszczalne w kwasach i mocnych zasadach; istnieje w odmianie żółtej (ma-sykot) i czerwonej (glejta); stosowany m.in. do produkcji szkła ołowiowego (crown), farb, kitów, płyt akumulatorowych. ołowica med. ostre lub przewlekłe zatrucie ołowiem, występujące gł. u ludzi stykających się z nim zawodowo (np. ze-cerzy, malarze). ołowiny, związki powstające przez rozpuszczenie amfoterycznego wodorotlenku ołowiawego Pb(OH)3 w roztworach mocnych zasad, np. o. potasowy K2Pb02. ołowioorganiczne związki, związki metaloorg. zawierające atom ołowiu połączony bezpośrednio z atomem węgla; najważniejszy — czteroetyloołów (C2H5)4Pb.

824 ołowiowanie ołowiowanie, nakładanie na metale lub stopy (gł. żelaza) powłok z ołowiu metodą ogniową lub elektrolityczną, w celu zabezpieczenia przed działaniem kwasu siarkowego. ołowiowy dwutlenek Pb02, brunatne kryształy; silny utleniacz; amfoteryczny; stosowany gł. do wyrobu płyt akumulatorowych (anod) i w produkcji zapałek. ołów Pb, pierwiastek chem. o liczbie atom. 82, z grupy węglowców; szary, ciężki, miękki, łatwo topliwy metal odporny chemicznie; wartościowość +2 i +4; używany do wyrobu rur, płyt akumulatorowych, aparatury chem.; związki o. są trujące. ołówek, przyrząd do pisania i rysowania, pręcik piszący (np. grafitowy) umieszczony w oprawce drewn., metal, itp; o. rysunkowe w zależności od twardości pręcika dzielą się na: miękkie (symbol B), średnie (symbol F) oraz twarde (symbol H). ołtarz, miejsce składania ofiar kultowych; w świątyniach chrześc, zasadnicze części o.: mensa i retabulum; w okresie gotyku charakterystyczne o. szafiaste — tryptyk, później pentaptyk i dyptyk. Ołtarz, jeden z gwiazdozbiorów. om, fi, jednostka oporu elektr. w układzie SI; opór przewodnika, w którym płynący prąd stały o natężeniu 1A wywołuje spadek napięcia 1 V; 1 Ω = 1 V/l A. Om, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Irtyszu; dł. 1091 km, dorzecze 52,6 tys. km2; przy ujściu m. Omsk. omacnice (omacnicówki, Pyralidae), rodzina motyli nocnych; ok. 10 tys. gat.: gąsienice roślinożerne; mogą wyrządzać szkody, np. pospolita w Polsce o. proso-wianka (Pyrausta nubilalis). omacywanie (palpacja), med. metoda badania lekarskiego, polegająca na dotykaniu i uciskaniu przez skórę lub powłoki brzuszne narządów położonych głębiej. Omaha [ouməha:], m. w USA (Nebra-ska), nad rz. Missouri; 328 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 520 tys. (1966); przemysł mięsny, środków transportu, maszyn.; ośr. handl. regionu roln.; węzeł komunik.; 2 uniwersytety. Omajjadzi, dynastia kalifów arab. 661-750; podbój terenów od Pirenejów i Sahary po Kaukaz, Tien-szan i Indus; rozkwit gosp. i kult.; stolica w Damaszku; obaleni przez dyn. Abbasydów; ocalały z wymordowanej dynastii — Abd ar-Rah-man I zbiegł do Hiszpanii, gdzie 756 założył emirat (929-1031 kalifat kordobański). omamy, med. →halucynacje. oman (Inula), eurazjat. i afryk. bylina z rodziny złożonych; w Polsce 7 gat., m.in. o. łąkowy; o. wielki (do 2 m wys.), z Azji, uprawiany (m.in. w Polsce) dla leczn. korzenia, sadzony też na rabatach. Oman [oumən] CHARLES WILLIAM, 18601946, historyk ang.; prof. uniw. w Oxfor-dzie, czł. Akad. Bryt.; badacz dziejów polit. (prace m.in. z historii wojen napoleońskich). Oman, sułtanat zależny od W. Brytanii w pd.zach. Azji (Płw. Arabski); 212,4 tvs. km2 (łącznie z wyspami Kuria Muria), 565 tys. mieszk. (1968), gł. Arabowie; stol. Maskat; j.u. arabski. Powierzchnia wyżyn-no-górzysta, w większości pustynna; klimat gorący, b. suchy. Kraj gospodarczo b. słabo rozwinięty, z przeżytkami feuda-lizmu; w oazach i na wybrzeżu uprawa zbóż, palmy daktylowej, drzew cytrusowych; koczownicza hodowla owiec, kóz, wielbłądów; wydobycie ropy naft.; rybołówstwo mor.; gł. porty mor.: Maskat, Matrah. — Od poł. VIII w. rządy wybieralnych imamów ibadyckich; od końca XVIII w. sułtanat, wpływy W. Brytanii — od końca XIX w. poparcie przeciw oporowi imamów; formalnie niepodległy, związany z W. Brytanią układem o przyjaźni i handlu (1951); 1958 układ gosp. i polit. z USA; czł. ONZ od 1971. Oman Traktatowy, 7 szejkatów (Abu Zabi, Adżman, Dibaj, Fudżajra, Ras al

Chajma, Szardża i Kalba, Umm al-Ka-wajn) pod protektoratem W. Brytanii, 2w pd.-zach. Azji (Płw. Arabski); 83,6 tys. km , 180 tys. mieszk. (1968), gł. Arabowie; gł. m. i port mor. Dibaj; j.u. arabski. Powierzchnia nizinna, pustynna; klimat gorący, b. suchy. Kraj gospodarczo b. słabo rozwinięty, z przeżytkami feud.; w oazach uprawa drzew owocowych (gł. palmy daktylowej), zbóż, warzyw; koczownicza hodowla wielbłądów; wydobycie ropy naft. (Abu Zabi i Dibaj); połów ryb i pereł; gł. port naft. Dżabal Zamna. — Do XIX w. zw. Wybrzeżem Piratów; od 1820 umowy szejków z W. Brytanią o kontroli bryt. na morzu; od 1892 (traktat zakazujący utrzymywania stosunków z innymi państwami) pod protektoratem bryt. (sprawy obrony i polityki zagr.), księstwa absolutne; 1968-71 czł. Federacji Emiratów Arab. (wraz z Bahrajnem i Katarem). Omańska Zatoka, zat. w pn.-zach. części M. Arabskiego; głęb. do 3474 m. Omar I, 581(?)-644, kalif arab. od 634; zdobył Syrię, Egipt, Irak, większość terytoriów Persji; wprowadził erę hidżry; adm. reformy. Omar Chajjam, 1040 lub 1050-1123(?), pers. poeta, matematyk, astronom, filozof; reformator kalendarza, autor traktatów mat.; na Zachodzie znany przede wszystkim jako autor rubajjatów; Wybrane czte-rowiersze. Omar el-Hadż, ok. 1797-1864, działacz polit. i rel. Sudanu Zach.; 1854-61 na czele armii Tukulesów opanował Kaartę, Segou, Massinę i rejon Timbuktu; po jego śmierci państwo rozpadło się. Omar ibn Abu Rabia, 644-719, poeta arab.; najwybitniejszy w swej epoce; poezje lir. i miłosne. Omar ibn al-Farid, ?-1235, poeta arab. z Egiptu; największy poeta mistyczny; poematy, kasydy, dywan wierszy. omarlice {Silphidae), rodzina chrząszczy; ok. 250 gat; padlinożerne, niektóre drapieżne lub roślinożerne; większość pożyteczna. omasztowanie, zespół drzewc na statku wodnym do rozpinania żagli, mocowania bomów ładowniczych, anten, świateł nawigacyjnych, podnoszenia sygnałów, flag i bandery; drewniane lub metalowe. ombrometr →deszczomierz. ombudsman, w krajach nord. oraz niektórych krajach anglosaskich funkcjonariusz parlamentu powołany do czuwania nad przestrzeganiem praw obywatela przez organy państwowe. omdlenie, przejściowa utrata przytomności, następująca nagle wskutek zmniejszenia dopływu krwi do mózgu. Omdurman, największe m. w Sudanie, w zespole miejskim Chartumu, nad Nilem; 201 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; przemysł spoż., włók., skórz.; grobowiec Mahdiego. omega, nazwa gr. litery Ω, co (tzw. o długiego). Omega, astr. jasna mgławica gazowa na pograniczu gwiazdozbiorów Strzelca, Tarczy i Węża. Omega, żegl. klasa jachtu żaglowego, trzyosobowego, jednomasztowego, o ożaglowaniu typu slup, 15 m2 żagla. omen, fakt, zjawisko uznawane za zapowiedź czegoś; znak, wróżba, przepowiednia. Ömer Bedrettin Usakli [ö- -ttin uszakły], 1904-46, poeta tur.; zbiory liryków, utwo-rv eoickie Ömer Seyfettin [ö- -in], 1884-1920, nowelista tur.; odegrał wielką rolę w przeobrażeniu i unowocześnieniu tur. języka lit.; twórca nowelistyki tur.; zbiory nowel, satyry, pamflety. Omfale, mit. gr. królowa Lidii, u której Herakles odbywał karę za zabójstwo; zakochany w O. przekazał jej maczugę i skórę lwa, sam zaś wykonywał prace kobiece, m.in. prządł.

Omielanski (Omeljanski) WASILIJ L., 18671928, mikrobiolog radz.; czł. AN ZSRR; wyodrębnił bakterie rozkładające błonnik; badania m.in. nad nitryfikacją; Osnowy mikrobiologii. omikron, nazwa gr. litery o (tzw. o krótkiego). Omiya, m. w Japonii (Honsiu), na pn. od Tokio; 236 tys. mieszk. (1967); przemysł środków transportu, chem., maszyn.; węzeł kolejowy. Omladina, organizacja młodzieży serb. 1866-72 wWojwodinie; program — zjednoczenie ziem serbskich; rozpadła się w wyniku tarć wewnętrznych. Omladina →Związek Młodzieży Jugosławii. omlet, potrawa z jaj wymieszanych na jednolitą masę zwykle z mlekiem, usmażonych w formie placka, zwykle zwiniętego w rulon i wypełnionego nadzieniem. omne ignotum pro magnifico [łac], wszystko, co nieznane, wydaje się wspaniałe. omnia mea mecum porto [łac], „wszystko, co mam, noszę z sobą" (słowa przypisywane mędrcowi gr. Biasowi); prawdziwym bogactwem człowieka jest jego wartość wewnętrzna. omnia vincit Amor et nos cedamus Amori [łac], miłość wszystko zwycięża i my ulegnijmy miłości (z Eklog Wergiliu-sza). omnibus: 1) pojazd zaprzęgowy 4-koło-wy, kryty, dla 10-15 pasażerów, używany od XVII w. w komunikacji miejskiej; 2) nie używana obecnie nazwa autobusu. omni modo [łac], wszelakim sposobem. omnipotencja, wszechmoc. omnium consensu [łac], za powszechną zgodą. omnopon (pantopon), lek zawierający zespół alkaloidów opium; środek narkotyczny o działaniu przeciwbólowym, przeciwskurczowym i uspokajającym. Omo, rz. w pd. Etiopii; dł. ok. 800 km; uchodzi do Jez. Rudolfa; liczne progi. omocznia, błona płodowa gadów, ptaków, ssaków i człowieka, silnie unaczy-niona, stanowiąca m.in. zbiornik, w którym gromadzą się wydaliny zarodka. Omołon, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ2 Kołymy; dł. 1150 km, dorzecze 118,6 tys. km . omometr, Ω . m, jednostka oporu elektr. właściwego w układzie SI; opór właściwy materiału, z którego wykonany pręt o dł. 1 m i przekroju 1 m8 ma oporność elektr. 1Ω. omomierz, przyrząd do pomiaru oporu elektr.; wartość mierzonego oporu, dołączanego do zacisków o., odczytuje się zwykle na podziałce przyrządu. omotka, żegl. owinięcie miejsca wplecenia końca liny pomiędzy jej sploty, np. przy robieniu ucha, wykonane cienką linką; także użyta do tego linka. omrzel piaskowy (Opatrum sabulosum), czarny chrząszcz, dł. do 1 cm; podgryza kiełki wschodzących zbóż; w Polsce pospolity. OMS „Życie" (Organizacja Młodzieży Socjalistycznej „Życie") →Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie". Omsk, m. obw. w Ros.FSRR, duży port nad Irtyszem; 821 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. przem. Syberii (rafineria ropy naft., przemysł chem., maszyn.); węzeł kolejowy. OMTUR →Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. omul (Coregonus autumnalis), gatunek siei, ok. 50 cm dł.; wody arkt.; tarło odbywa w rzekach amer. i azjat.; cenna. Omulew, rz., pr. dopływ dolnej Narwii; dł. 101 km, dorzecze 2052 km2; w środk. biegu przepływa przez Puszczę Myszy-niecką. Omulew, jezioro na Pojezierzu Olsztyńskim, w Lasach Napiwodzkich (woj. olsztyńskie) ; pow. 514 ha, głęb. do 32,5 m; wypływa rz. O.

opal 825 omułek (Mytilus edulis), małż mor., o muszli do i5 cm dł. (w M. Bałtyckim ok. 4 cm), przytwierdzony bisiorem do podłoża; tworzy nieraz ławice; jadalny (poławiany i hodowany), Omuta, m. i port w Japonii (Kiusiu), nad M. Wschodniochińskim; 214 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam.; przemysł chem., maszyn., cementowy, hutnictwo cynku i aluminium. omżyn, bot. →budleja. On, jedno z gł. bóstw polinezyjskich, czczone w całej prawie Polinezji; różne ludy przypisują mu różne funkcje. On →Heliopolis. onager, wojsk, neurobalistyczna machina miotająca, wyrzucająca kuliste pociski; używana w starożytności i średniowieczu w działaniach oblężniczych i polowych. onager, zool. podgatunek kułana, z grupy tzw. półosłów. onanizm →masturbacja. on call [on ko:l; ang.], kredyt bankowy udzielony pod zastaw papierów wartościowych, do zwrotu na każde żądanie, bez wypowiedzenia. onchocerkoza, choroba pasożytnicza człowieka w niektórych krajach tropik., wywoływana przez nicienie Onchocerca volvulus; dorosłe (do 50 cm dł.) tworzą w tkance podskórnej guzy, zaś larwy powodują stany zapalne skóry i in. tkanek. Oncken [onkən] HERMANN, 1869-1945, historyk niem.; badacz dziejów polit. XIX w. ondasil, farm. →paxil. Ondo, m. w pd.-zach. Nigerii; 74 tys. mieszk. (1963); przemysł drzewny. Ondraszek (Ondrasz Szebesta), ?-1715, zbójnik; w lud. legendach Śląska Cieszyńskiego gnębiciel szlachty i obrońca chłopów; bohater utworów literackich. ondula, przędza jedwabna wątkowa podwójnie nitkowana; także sukienkowa tkanina wełn. z lekko sfalowanymi, poprzecznymi prążkami. ondulacja, zabieg fryzjerski polegający na sfalowaniu, skręceniu włosów. ondyny (undyny), mit. litew. bóstwa wodne, ukazujące się w postaciach pięknych dziewcząt; zwabiały młodych mężczyzn w głębię jezior i rzek. Onega, rz. w eur. części ZSRR; dł. 416 km; uchodzi do M. Białego. Onega, jezioro w ZSRR, drugie pod względem wielkości2 w Europie, na wys. 33 m; pow. 9,6 tys. km , głęb. do 115 m; z O. wypływa Świr; połączone z dorzeczem Wołgi i M. Białym; żegluga. Onega, m. w Ros.FSRR (obw. archangielski), port nad M. Białym; 25 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny. O'Neill [oni:l] EUGENE, 1888-1953, dramatopisarz amer.; twórca nowocz. dramatu amer.; sztuki łączące naturalizm i poet. symbolizm z techniką ekspresjonist. (Anna Christie, Zmierzch długiego dnia); nagr. Nobla. O'Neill [onj:l] HUGH, EARL OF TYRONE, ok. 1540-1616, wódz potężnego klanu 0'N.; przywódca powstania irl. w XVI/XVII w. O'Neill [oni:l] OWEN ROE, 1590-1649, Irlandczyk, przywódca powstania anty-ang. 1641. Oneska Zatoka, zat. M. Białego; głęb. do 100 m; wylot Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. Onesti [-szti] →Gheorghe Gheorghiu-Dej. oniryczny, mający charakter marzeń sennych, dotyczący snów. Onitsha [onitsza], m. w pd. Nigerii, port nad Nigrem; 163 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł włók., metal., spożywczy. onkologia, nauka zajmująca się badaniem istoty nowotworów, przyczyn ich powstawania i rozwoju, leczeniem oraz poszukiwaniem metod leczniczych. onkos, wysoka peruka używana przez aktorów staroż. teatru gr. w celu pod-

wyższenia sylwetki, określenia wieku i charakteru postaci. onomastyka, dział ięzykoznawstwa, którego przedmiot badań stanowią imiona własne; dzieli się na antroponimię (imiona ludzi) i toponomastykę (nazwy geogr.). onomastykon, słownik zawierający zbiór i objaśnienia nazw własnych, zwł. nazwisk lub imion. onomatoid, log. nazwa pozorna, wyrażenie o postaci nazwy (np. „sprawiedliwość'*), lecz nie nadające się na orzecznik w zdaniach o przedmiotach indywidualnych. onomatopeizacja, stosowanie onomatopei w utworach literackich. onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo), odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych. Onomichi [-ći], m. w Japonii (pd. Honsiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim; 91 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. Onon, rz. w Mongolii i ZSRR, po połączeniu z Ingodą tworzy Szyłkę; dł. 1032 km. ONR →Obóz Narodowo-Radykalny. Onsager [onsägər] LARS, ur. 1903, amer. chemik, fizyk i matematyk; gł. prace dotyczą roztworów elektrolitów, rozdzielania izotopów, termodynamiki procesów nieodwracalnych; sformułował IV zasadę termodynamiki; nagr. Nobla. Onsagera zasada [z. onsägera], zasada mająca podstawowe znaczenie dla termodynamiki procesów nieodwracalnych, zw. niekiedy IV zasadą termodynamiki. Ontario [-eərjou], jezioro na granicy Kanady i USA, najmniejsze z grupy Wielkich Jezior, na wys. 75 m; pow. 19,5 tys. km2, głęb. do 236 m; odpływ do O. Atlantyckiego przez Rz. Św. Wawrzyńca; połączone z jez. Erie i Huron oraz z rz. Hudson i Ottawą. Ontario [-eərjou], prowincja we wsch. Kanadzie; 1,1 mln km2, 7,4 mln mieszk. (1969); gł. miasta: Toronto (stol.), Hamilton, Ottawa; powierzchnia gł. wyżynna; najważniejsza pod względem gosp. prow. Kanady; wszechstronnie rozwinięty przemysł; wydobycie rud niklu, miedzi, uranu, złota; sadownictwo, warzywnictwo, hodowla bydła. Ontario [-eərjou], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim San Bernardino; 64 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; różnorodny przemysł. ontogeneza (rozwój osobniczy), stopniowy rozwój budcv y i funkcji organizmu, jego wzrost i zmiany kształtów; obejmuje rozwój zarodkowy i pozarodkowy do rozpoczęcia rozrodu, okres dojrzałości i sta-rzenia. ontogeneza człowieka, rozwój osobniczy człowieka, kolejne nieodwracalne przemiany organizmu ludzkiego od powstania zygoty do śmierci osobnika; zależy od czynników dziedzicznych, środowiska biol. i społ; cechą o.cz. jest długi okres dzieciństwa. ontogenia, nauka biol. o rozwoju osobniczym organizmów. ontologia, filoz. teoria bytu, jeden z gł. (obok teorii poznania) działów filozofii, zajmujący się badaniem charakteru i struktury rzeczywistości; tradycyjnie — nauka o bycie, prowadząca dociekania nad naturą wszystkiego, cokolwiek istnieje. ontologizm katolicki, kierunek filoz.-teol. w XIX w., wg którego poznanie opiera się na intuicyjnym oglądzie „wszystkich rzeczy w Bogu" (V. Gioberti, A. Gratry i in.). onus probandi [łac], ciężar dowodu; w procesie karnym o.p. spoczywa na oskarżycielu, który ma obowiązek przedstawienia dowodu winy (w przeciwieństwie do oskarżonego, który nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności). onychofagia, obgryzanie paznokci, będące objawem pewnych zaburzeń psychicznych.

onyks, minerał, odmiana agatu składająca się z naprzemianległych warstewek białych i czarnych (lub ciemnobrunatnych); kamień półszlachetny. ONZ gmachy w Nowym Jorku, zespół budowli nad Éast River, siedziba ONZ; zbiorowe dzieło międzynar. komisji wybitnych architektów (m.in. Le Corbusier, O. Niemeyer, M. Nowicki) powstałe 1947-50; wnętrza dekorowane przez najwybitniejszych współcz. artystów. ONZ →Organizacja Narodów Zjednoczonych. oocyt, niedojrzała komórka jajowa zwierząt i człowieka, forma przejściowa w procesie oogenezy. oogamia, rozmnażanie się organizmów za pośrednictwem b. zróżnicowanych gamet: dużej, nieruchomej komórki jajowej i małych, ruchliwych plemników; najpowszechniejsze w przyrodzie. oogeneza (owogeneza), proces powstawania u zwierząt i człowieka dojrzałej komórki jajowej, w wyniku którego uzyskuje ona zmniejszoną o połowę liczbę chromosomów (wskutek dwóch podziałów komórkowych zw. podziałami dojrzewania) oraz zapasowe materiały odżywcze — żółtko. oogonium, pierwotna komórka płciowa żeńska zwierząt i człowieka, z której tworzy się dojrzała komórka jajowa. oogonium, bot. →lęgnia. Ooka SHOHEI, ur. 1909, prozaik jap.; autobiogr. opowiadania opisujące przeżycia woj., powieści i nowele psychol. (Ognie polne). oolity, kuliste, skałotwórcze skupienia miner, o śred. 0,1-2 mm i budowie koncentrycznej lub promienistej; zbudowane najczęściej z kalcytu lub limonitu, sza-mozytu. oologia (owologia), dział ornitologii zajmujący się badaniem jaj ptaków. ooplazma, cytoplazma zwierzęcej komórki jajowej. Oort [o:rt] JAN HENDRIK, ur. 1900, astronom hol.; prof. uniw. w Lejdzie; 1958-61 prezes Międzynar. Unii Astr.; wykrył obrót Galaktyki; podał metodę wyznaczania gęstości przestrzennej gwiazd; opracował teorię pochodzenia komet. oospora, diploidalna komórka przetrwalnikowa glonów i grzybów glonowców; jest to zygota powstała przez zapłodnienie komórki jajowej (oosfery) przez plemnik. Oost [o:st] VAN, malarze flam. z Bruges: JACOB st. (1601-71), obrazy rel., portrety; JACOB mł. (1637-1713), syn i uczeń Jacoba st., sceny rel., portrety. ooteka, kokon karaczanów, modliszek i niektórych prostoskrzydłych, zawierający złoże jaj. opactwo, kat. klasztor męski i dobra klasztorne pod zarządem opata. Opactwo, w. w pow. kozienickim, woj. kieleckim; opactwo benedyktynów (1 poł. XII w.); barok, kościół (XVIII w.), ruiny klasztoru (XVIII w.), neoklas. pałac opatów (XIX w.). opadnięcie trzewi (choroba Glenarda), schorzenie spowodowane zwiotczeniem powłok brzusznych; łączyć się może z gwałtownym schudnięciem, wielokrotnymi ciążami; wywołać może liczne dolegliwości ze strony gł. układu pokarmowego. opady atmosferyczne, ciekłe lub stałe produkty kondensacji pary wodnej w atmosferze ziemskiej, opadające z chmur na pow. Ziemi (np. deszcz, śnieg, mżawka). opadzina liści porzeczek, choroba wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: drobne plamy na liściach oraz ich przedwczesne zamieranie i opadanie. opal, minerał, uwodniona krzemionka o zmiennej zawartości wody; bezpostaciowy; bezbarwny lub różnie zabarwiony; wykazuje niekiedy piękną grę barw (o. szlachetny); pospelity w skałach osadowych; używany do polerowania metali, odmiany szlachetne — w jubilerstwie.

826 opal opal, włók. bardzo cienka i miękka, młecznobiała tkanina bawełn. (rodzaj batystu). opalanie, włók. proces wykończania materiału włók. polegający na przesuwaniu go, z odpowiednią prędkością, nad płomieniem gazowym; ma na celu usunięcie zbędnych włosków, puchu itp., przy jednoczesnym nienaruszaniu jego warstwy zasadniczej. opalanie drewna, zwęglanie zewn. warstwy drewna w celach dekoracyjnych (uwydatnienie układu słojów) lub w celu jego konserwacji. Opalenica, m. w pow. nowotomyskim, woj. pozn., na Pojezierzu Pozn.; 6,2 tys. mieszk. (1968); cukrownia; prawa miejskie 1401 (?). — Udział mieszkańców O. w powstaniu wielkopol. 1918-19. opalescencja, szczególny przypadek rozpraszania światła w mętnym ośrodku; wywołuje wrażenia mienienia się ośrodka w świetle. opaliny (Opalinata), gromada pierwotniaków z grupy wiciowców; żyją w jelicie tylnym np. żab; żywią się resztkami organicznymi. Opaliński ANDRZEJ, 1540-93, marszałek w. kor. od 1574, starosta gen. wielkopolski, od 1578. Opaliński KAZIMIERZ, ur. 1890, aktor związany gł. z teatrami warsz.; role charakterystyczne (Łuka — Na dnie M. Gorkiego); występy w filmach (Człowiek na torze), w telewizji i radiu. Opaliński KRZYSZTOF, 1609-55, wojewoda pozn. od 1637, pisarz; aktywny uczestnik opozycji magnackiej przeciw Władysławowi IV i Tanowi Kazimierzowi; poddał Wielkopolskę Szwedom (1655); Satyry... Opaliński ŁUKASZ, 1581-1654, marszałek w. kor. 1634-50, wojewoda rawski od 1653; 160810 prowadził zatarg zbrojny z S. Stadnickim, który najeżdżał jego dobra. Opaliński ŁUKASZ, 1612-62, brat Krzysztofa, pisarz; krytyka wad ustroju w pismach polit. (Rozmowa plebana z ziemianinem); pierwszy pol. zarys poetyki; pisma łacińskie. opalizacja, mienienie się barwami tęczy (jak opal) pewnych ciał płynnych, stałych, niektórych drogich kamieni — na skutek rozszczepiania światła przez te ciała. Opalone, pn.-wsch. część grani odchodzącej od Opalonego Wierchu, w Tatrach Wysokich. Opalony Wierch, szczyt w Tatrach Wysokich, między Doi. Pięciu Stawów Polskich a Dol. Roztoki; 2124 m. opalowe szkło, rodzaj szkła — przezroczyste, białe, opalizujące; znane od starożytności. Opalski ADAM, 1897-1963, neurolog; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; prace z dziedziny histopatologii ośrodkowego układu nerwowego; Histopatologia układu nerwowego. Opałek KAZIMIERZ, ur. 1918, prawnik, teoretyk państwa i prawa; prof. Uniw. Jag.; prace z historii nauki i teorii prawa. opałka, rodzaj owalnego koszyka bez pałąka, używanego w gospodarstwie wiejskim do materiałów sypkich (sieczki, ziarna); kobiałka z łyka lub sitowia. Opałka ROMAN, ur. 1931, malarz, grafik, rzeźbiarz, medalier; twórczość często o charakterze metaforycznym. opałowe drewno, przeznaczone na opał gorsze sortymenty drewna: szczapy, okrąglaki, gałęzie, chrust, karpina, odpady; rozróżnia się d.o. twarde i miękkie. Oparin ALEKSANDR I., ur. 1894, radz. biolog i biochemik; prof. üniw. w Moskwie, współorganizator i dyr. Inst. Biochemii AN ZSRR, czł. AN ZSRR; wysunął przyjętą powszechnie hipotezę dotyczącą sposobu powstania życia na Ziemi. op-art [skrót od ang. optical art], odmiana geom. sztuki abstrakc, której celem jest wywołanie iluzji ruchu i prze-

strzenności przez dynamikę barw i rytmów. oparzenie, uszkodzenie tkanek, gł. skóry, wskutek działania wysokiej temperatury, żrących środków chem, prądu elektr. lub promieniowania świetlnego; o. I° — zaczerwienienie i obrzęk skóry; II° — pęcherze, ból; III" — martwica lub zwęglenie tkanek. opas (opasanie), obfite żywienie bydła, koni i owiec w celu uzyskania żywca rzeźnego pożądanej jakości; także zwierzę poddane o. opaska biodrowa, u ludów prymitywnych strefy równikowej osłona z trawy, liści, łyka lub futerka. opaska brzegowa, bud. budowla wodna usypana z kamieni lub piasku i wzmocniona faszyną, betonowa itp. zabezpieczająca brzeg morza lub rzeki przed podmyciem oraz formująca nurt rzeki przy jej regulacji. opaska drzwiowa, drewn. listwy przymocowane dokoła odrzwi w miejscu zetknięcia ich ze ścianą; zakrywa spoinę. opaska Esmarcha →opaska uciskowa. opaska uciskowa (krępulec, opaska Esmarcha), rurka lub pasek gumowy nakładany na kończynę na określony czas w celu zatrzymania krwawienia przez uciśnięcie naczyń krwionośnych. opaska zaciskowa, techn. zwinięta kołowo taśma stal. do zamocowywania ruro-ciągu. opaślik sosnowiec (Barbitistes constric-tus), owad prostoskrzydły, dł. do 3 cm; żywi się igłami; wyrządza szkody gł. w młodnikach; w Polsce pospolity. opat, przełożony klasztoru męskiego w niektórych starych zakonach. Opatija, słynne kąpielisko i ośr. turyst.wypoczynkowy w Jugosławii (Chorwacja), na zach. wybrzeżu Istrii; 13 tys. mieszk. (1965). Opatoszu JOSEF (właśc. J. Opatowski), 18871954, pisarz żyd.; od 1907 w USA; powieści i opowiadania poświęcone udziałowi Żydów w walce o niepodległość Polski i ich martyrologii w II wojnie światowej. Opatów, m. pow. w woj. kieleckim, nad Opatówką; 5,8 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., dziewiarski; kolegiata romańska (XII w., rozbudowa XV, XVI i XVIII w.) — barok, wystrój wnętrz, renes. nagrobki Szydłowieckich (m.in. słynny nagrobek kanclerza Krzysztofa, zw. Lamentem Opatowskim). — Prawa miejskie 1282; w powstaniu styczniowym 1864 krwawa bitwa zakończona klęską powstańców (dowódca L. Topór-Zwierzdo-wski); w czasie okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji ludność O. zmalała o 50% (ok. 5 tys. mieszk.); ośrodek walki partyzanckiej oddziałów GL, AL, BCh, AK (1943 oddział Jędrusiów uwolnił z miejscowego więzienia 60 więźniów). Opatówek, w. w pow. kaliskim, woj. pozn.; fabryka mebli; w XIV W.-1870 miasto. Opatówka, rz., 1. dopływ środk. Wisły; dł. 53 km, dorzecze 279 km8. opatrunek, med. zabieg polegający na oczyszczeniu rany, pokryciu jej jałową gazą, watą lub ligniną i przymocowaniu ich bandażem: zatrzymuje krwawienie, osłania przed zakażeniem. opatrunek gipsowy, unieruchomienie części ciała, gł. kończyny (np. w przypadku złamania), za pomocą opasek z gazy przesyconych zawiesiną gipsu w wodzie; po zastygnięciu gips utrzymuje nadany mu kształt i umożliwia właściwe ustawienie kończyny. opatrunek osobisty, zestaw używany gł. w wojsku, składający się z wyjałowionej gazy, waty i bandaży, służący do Jednorazowego opatrzenia rany. opatrunkowy materiał, wyjałowiona gaza, lignina, wata oraz bandaże (opaski), przylepiec i chusty — służące do wykonania opatrunku.

opatrzność, w niektórych religiach, zwł chrześc, nieustanna opieka bóstwa naa światem; w katolicyzmie dogmat o o.; przeciwko idei o. występował gł. deizm. Opawa (Opava), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Opawą, w pobliżu granicy z Polską; 47 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., spożywczy. Opawskie Góry, część Sudetów Wsch.,| w Czechosłowacji i Polsce; najwyższy szczyt Biskupia Kopa 890 m. opawski kongres, 1820, drugi kongres Świętego Przymierza; sformułował zasady interwencji zbrojnej w wypadku rewolucji. Opbergen [opberchən] ANTONI VAN → Obbergen Antoni van. op. cit. →opus citatum. opcja: 1) prawo swobodnego wyboru obywatelstwa w wyniku cesji części terytorium państwa; 2) w mor. obrocie handl. — prawo wyboru portu załadowania (wyładowania) towaru i ustalenia jego ilości; 3) w prawie autorskim — zastrzeżone prawo wydawnictwa do publikowania jakiegoś dzieła. Opeć BALTAZAR, XV/XVI W., pisarz; autor przeróbki apokryfu średniow., wyd. 1522 pt. Żywot Pana Jezu Krysta, jednej z pierwszych drukowanych książek polskich. Opel ADAM, 1837-95, niem. inżynier i przemysłowiec; 1862 założył fabrykę maszyn do szycia i rowerów; obecnie koncern. Opel Adam AG, koncern samoch. w NRF, zał. 1862; produkuje samochody osobowe i ciężarowe oraz urządzenia chłodnicze. opera, sceniczne dzieło muz. wokalno-instrumentalne, w którym muzyka współdziała z akcją dram. (libretto), złożone z partii wokalnych: solowych (recytatywy, arie, ansamble), chóralnych, orkiestrowych (uwertura, intermezza), z wstawek baletowych i niekiedy partii mówionych; o. powstała ok. 1600 we Włoszech. Opery w Polsce Miejscowość.

Nazwa Teatr Wielki Warszawa Opera im. S. Mo niuszki Poznań Państw. Opera Katowice Śląska Bytom Państw. Opera Obiazdowa Warszawa Teatr Muzyczny — Opera i Operetka Kraków Państw. Opera Wrocław Państw. Opera i Filharmonia Bałtycka Gdańsk Teatr Wielki Łódź Opera i Operetka Bydgoszcz

Data

założenia

1833 1919 1922-32 1945 1925 1945 1945 1949 1954 1956

operacja, med. chirurgiczne postępowanie leczn. polegające na przecięciu skóry i innych tkanek oraz dotarciu do chorego narządu z zamiarem usunięcia przyczyny choroby, narządu wraz z ogniskiem chorobowym lub przywrócenia prawidłowych funkcji narządu, bądź też układu. operacja, wojsk.: 1) całokształt działań wojsk, (walk, bitew, manewrów) oraz przedsięwzięć organizacyjnych zabezpieczających, realizowanych w różnym czasie i na znacznej przestrzeni, połączonych wspólnym celem i planem; 2) ogólnie akcja zbrojna o charakterze specjalnym, prowadzona przez odpowiednio wyszkolone oddziały wojsk., porządkowe, partyzanckie. operacja logiczna, działanie lub zespół działań (zwł. przekształceń) dokonywanych zgodnie z odpowiednimi regułami log. na pewnych wyrażeniach, w celu re-

Opole 827 alizacji określonego zadania, np. udowodnienia danej tezy. operacja naukowa, metodol. całokształt planowych, uporządkowanych czynności i procedur nauk.-badawczych, obejmujących stosowanie środków i metod nauk. wyróżnionych ze względu na określony cel badania. operacja technologiczna, część procesu technol. obejmująca całokształt czynności wykonywanych na przedmiocie lub zespole przedmiotów przez jednego lub kilku robotników na jednym stanowisku roboczym bez przerw na wykonywanie innej pracy. operacjonizm, kierunek w filozofii i metodologii nauk XX w., wg którego terminy i pojęcia nauk. mają sens empiryczny jedynie wówczas, gdy można je zdefiniować przez podanie opisu operacji określających ich zastosowanie (tj. przez definicje operacyjne); został zapoczątkowany przez P.W. Bridgmana. operacyjne badania (analiza operacji, ang. operation research), wyznaczanie optymalnych rozwiązań różnorodnych problemów, gł. techn., organizacyjnych, ekon., wojsk., za pomocą zespołu. metod mat.-statystycznych. operacyjne lotnictwo →frontowe lotnictwo. Operalnia, nazwa 2 gmachów teatr, w Warszawie w XVIII w.; O. I powstała 1725; O. II istniała 1748-72, jej scena służyła 1765-67 Teatrowi Narodowemu (19 XI 1765 — pierwsze przedstawienie). operator: 1) lekarz dokonujący operacji; chirurg; 2) pracownik wyspecjalizowany w obsłudze maszyny roboczej (np. koparki, suwnicy); 3) →-operator filmowy. operator, genet. gen wchodzący w skład jednostki genet. zwanej operonem. operator, log. wyrażenie zawierające zmienne, które po dołączeniu go do funkcji zdaniowej tworzy nowe wyrażenie: zdanie (o. zdaniotwórczy, kwantyfikator), nazwę (o. nazwotwórczy) lub funktor (o. funktorotwórczy). operator, mat. funkcja przyporządkowująca elementom danego, zbioru elementy tegoż zbioru, np. o. pierwiastkowania (√) przyporządkowuje liczbie nieujemnej x liczbę √ x. operator filmowy, autor zdjęć do filmu; opracowuje (z reżyserem), a potem realizuje z drugim operatorem (tzw. szwen-kierem) koncepcję plast, i wizualną filmu. operatywno-śledcze czynności, pozaprocesowe czynności organów śledczych, dokonywane jawnie lub tajnie, mające na celu uzyskanie informacji o przestępstwach i przestępcach oraz ujęcie sprawców. operatywny, zdolny do sprawnego działania, sprawnie działający, skuteczny, efektywny. opere citato →opus citatum. operetka, sceniczny utwór muz. o charakterze rozrywkowym, ze śpiewanymi i instrumentalnymi ,,numerami", baletem, scenami mówionymi, uwerturą i finałem; powstała w pol. XIX w. operon, jednostka genet. złożona ze ściśle sprzężonych i skoordynowanych w swym działaniu genów — tzw. genów strukturalnych, warunkujących syntezę określonego białka, oraz ze skojarzonego z nimi genu zw. operatorem. opętanie, u ludów prymitywnych wszelkie nienormalne stany psych., wywołane rzekomą obecnością sił nadprzyrodzonych w ciele człowieka. Ophüls [op-] MAX (właśc. Maximilian Oppenheimer), 1902-57, niem. aktor i reżyser film.; gł. komedie salonowe i filmy psychol., realizowane w Europie i USA (Mayerling, Madame de...). opieka i pomoc społeczna, zaspokajanie ze środków publ. niezbędnych potrzeb życiowych osób, które trwale lub chwilowo nie mogą tego uczynić z własnych środków.

„Opiekun Katolicki" →„Gazeta Górnośląska". opiekun społeczny, osoba powoływana i odwoływana uchwałą prezydiów rad nar. na wniosek samorządu społ., komitetów blokowych i rad osiedli; w ramach pracy społ. zajmuje się rozeznaniem potrzeb w zakresie pomocy społ. oraz koordynacją ich zaspokajania. opiekuńcza władza, instytucja powołana do ustanawiania opieki i kontroli nad działalnością opiekuna dziecka oraz do sprawowania w określonych wypadkach nadzoru nad wykonywaniem przez rodziców władzy rodzicielskiej; w PRL w.o. jest sąd powiatowy. opielacz (wypielacz), konne lub ciągnikowe, kilkurzędowe narzędzie roln. do niszczenia chwastów i spulchniania ziemi w międzyrzędziach roślin, gł. okopowych. opieńka miodowa (Armillaria mellea), jadalny grzyb z rodziny bedłkowatych, o miodowobrązowym kapeluszu; groźny pasożyt lasów iglastych zwł. świerkowych. Opieński HENRYK, 1870-1942, muzykolog, kompozytor; opery, poematy symf. (Zygmunt August i Barbara), pieśni; prace o Chopinie, Moniuszce, Paderewskim. opierzki, anat. →pterylia. Opikowie →Oskowie. opilstwo okresowe →dypsomania. opinia: 1) mniemanie, przekonanie, pogląd, zdanie, sąd; 2) dobra lub zła sława u ludzi, reputacja; 3) zaopiniowanie, ocena wyrażona ustnie lub na piśmie. opinia publiczna, socjol. występujący w społeczeństwie lub jego grupach ogół poglądów dotyczących wydarzeń ważnych dla danego społeczeństwa lub danej zbiorowości. opinio communis [łac], powszechne mniemanie, pogląd ogólnie panujący, u-tarte zdanie. Opinogóra, w. w pow. ciechanowskim, woj. warsz.; neogot. pałacyk (XIX w.) w krajobrazowym parku (XIX w.), własność rodziny Krasińskich, obecnie Muzeum Romantyzmu. opis naukowy, charakterystyka przedmiotu (zjawiska lub zdarzenia) przez podanie własności, które określają go jako reprezentanta jakiejś klasy (o. klasyfikacyjny) lub określają jego miejsce w zbiorze przez porównanie z przedmiotem przyjętym za typ (o. typologiczny). opistodomos, w świątyniach staroż. Grecji pomieszczenie w tylnej części naosu. otwarte od strony fasady tylnej; odgrywał rolę skarbczyka, zakrystii itp. opistotonus, skurcz tężcowy mięśni prostowników karku i grzbietu, powodujący przegięcie głowy i tułowia w tył; objaw tężca, zapalenia opon mózgowych, zatrucia strychniną, tężyczki. Opitz [o:pyc] KARLLUDWIG, ur. 1914, pisarz niem. (NRF); satyr, powieści antymilitarystyczne; Mój generał. Opitz [o:pyc] MARTIN, 1597-1637, pisarz niem.; jako autor poetyki prawodawca niem. literatury barok.; obrońca czystości języka, twórca niem. systemu sylabotoni-cznego; wiersze (m.in. sielanki), przekłady. opium, wysuszony sok mleczny niedojrzałych makówek maku lekarskiego; zawiera ok. 25 alkaloidów, m.in. morfinę, narkotynę i kodeinę; środek przeciwbólowy i przeciwskurczowy; częste zażywanie o. prowadzi do narkomanii. opiumowe wojny, trzy wojny: Anglii 183942 oraz Anglii i Francji 1856-58 i 1859-60 przeciwko Chinom, zakończone klęską Chin, które na mocy traktatów: nankińskiego (1842), tiencińskiego (1858) i pekińskiego (1860) zostały zmuszone do wielu ustępstw. Opladen [o-], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), nad rz. Wupper; 45 tys. mieszk. (1968); warsztaty kol., przemysł włók., metal., chemiczny. opląt, nieregularnie rozłożone włókna umocowujące oprzęd z poczwarką lub poczwarkę niektórych motyli i rośliniarek.

oplot, elektrotechn. warstwa izolacyjna lub ekranująca przewodu elektr.; drobna siateczka, np. bawełn., metalowa. opłatek, wypiek z ciasta przygotowanego ze skrobi pszennej i wody, sporządzany w postaci b. cienkich arkuszy, używany jako osłona lepkich wyrobów cukierniczych. opłatek, rel. rodzaj pieczywa obrzędowego, znany wielu religiom, zwł. pierwotnym (np. Inków); cienki, okrągły płatek ciasta pszennego stosowany w liturgii (gł. chrześc.) i popularnych obrzędach wigilijnych (dzielenie się o.). opłomka (rurka wodna), rura o małej średnicy, omywana z zewnątrz spalinami, przez którą Drzepływa woda; element konstrukcyjny kotła opłomkowego. opłomkowy kocioł (kocioł wodnorurko-wy), kocioł parowy, w którym woda zamienia się w parę, przepływając dużą liczbą opłomek. opłotki: 1) prymitywne ogrodzenie z chrustu lub żerdek; płotek; 2) wąskie przejście, droga między płotami; miejsce ogrodzone. opłucna, błona surowicza okrywająca płuca — o. płucna i wyściełająca wnętrze klatki piersiowej — o. ścienna; jama o., wąska szczelina między o. płucną i ścienną, zawiera płyn surowiczy zwilżający o. opłucnej zapalenie, schorzenie opłucnej będące wynikiem jej zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi, bądź też wtórnie towarzyszące gruźlicy lub zapaleniu płuc. opływ, ruch płynu względem zanurzonego w nim ciała stałego; rodzaje: lami-narny i turbulentny, poddźwiękowy, oko-łodźwiękowy i naddźwiękowy. opływowy kształt (kształt aerodynamiczny), kształt ciał zapewniający wystąpienie małego oporu przy opływie ich przez płyn. opocznik, zool. →białorzytka. Opoczno, m. pow. w woj. kieleckim, nad Drzewiczką; 12,2 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu mat. bud.; w okolicy tradycje sztuki lud.; prawa miejskie przed 1360. — W czasie okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji ludność O. zmniejszyła się o */» (ponad 3,5 tys. mieszk.). opoje, miękkie, niebolesne wypukłości na nogach konia w okolicy stawów pęci-nowych, skokowych lub nadgarstkowych, powstałe w następstwie puchliny torebek stawowych lub pochewek ścięgnowych. opoka, skała osadowa, odmiana kredy zawierająca domieszkę krzemionki; biała lub kremowa, twarda; materiał budowlany; przen. niewzruszona podstawa, fundament. Opolanie, plemię zachodniosłowiańskie, wzmiankowane już w poł. IX w. w zapisce zw. Geografem Bawarskim, osiadłe po obu brzegach górnej Odry; gł. grodem O. było Opole. opole, w średniowieczu u Słowian zach., związek terytorialno-sąsiedzki obejmujący kilka lub kilkanaście osad. Opole, m. woj., pow., nad Odrą; 86,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu mat. bud. (4 cementownie), środków transportu, maszyn., spoż., odzieżowego i drzewnego; węzeł kol.; port rzeczny; 2 wyższe uczelnie, 2 teatry; amfiteatr; 2 muzea (Śląska Opolskiego i Wsi Opolskiej); got. kolegiata (XV w.) i kościół Franciszkanów (XIV w.) z nagrobkami Piastów opolskich, zabytkowe kamienice. — W IX-X w. ośr. plemienia Opolan; na Ostrówku osiedle^ typu miejskiego (X-XII/XIII w.), ośr. handlu lokalnego i dalekosiężnego; w XII w. stolica księstwa Piastów; prawa miejskie przed 1217, ponownie 1327; odtąd lenno czes.; od 1532 własność Habsburgów, 1645-66 oddane w zastaw Polsce, od 1740 pod panowaniem Prus; w XIX i XX w. silny ośrodek polskości, działalność m.in. Tow. Pol.-Katolickiego (1891), pol. Banku Lud. (od 1897), Związku Polaków w Niemczech, ZHP w Niemczech; 1939 (IX) wszystkie organizacje pol. w O. i na Śląsku Opolskim zostały zlikwidowane; więk-

828 Opole Lubelskie szość działaczy hitlerowcy uwięzili w obozach koncentracyjnych, gdzie wielu zginęło; zniszczone w działaniach woj. w ponad 60%; po wojnie odbudowane i rozbudowane. Opole Lubelskie, m. pow. w woj. lubelskim; 4,6 tys. mieszk. (1968); cukrownia; barok, kościół (XVII, XVIII w.) i klasztor popijarski (XVIII w.), barok.-klasycyst. zespół pałacowy (XVII, XVIII w.). — Prawa miejskie 1450 (do 1870) i 1957; w XVI w. ośr. kalwinizmu; 184344 teren działalności P. Ściegiennego; w czasie okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji ludność O.L. zmalała o 50°/o (ponad 3 tys.); ośrodek działalności BCh. Opolno Zdrój, w. w pow. zgorzeleckim, woj. wrocławskim, w Kotlinie Turoszow-skiej; niegdyś uzdrowisko (źródła siarcza-ne i żelaziste). Opolski ANTONI, ur. 1913, astronom; od 1957 prof. uniw. we Wrocławiu; prace z astrofizyki. Opolski STANISŁAW, 1876-1918, chemik organik; prof. uniw. we Lwowie; autor podręcznika Chemia organiczna. Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (OTPN), towarzystwo nauk. zrzeszające pracowników różnych dziedzin nauki, zał. 1955, z siedzibą w Opolu; inicjuje i koordynuje zespołowe prace badawcze, dotyczące gł. regionu opolskiego, wydaje literaturę nauk., upowszechnia naukę itp. opolskie województwo, woj. w pd.-zach. Polsce; 9554 km2, 1057,9 tys. mieszk. (1969); pow. w większości nizinna — Niz. Śląska, na wsch. skraj Wyż. Śląskiej, na pd.-zach. skrawek Sudetów Wsch. Gosp. charakter — przem.roln.; należy do najwyżej rozwiniętych gospodarczo woj. Polski; przemysł chem., spoż., maszyn., mat. bud., włók., środków transportu, paliw, metal., skórz.-obuwn.; wydobycie surowców bud.; uprawa pszenicy, żyta, owsa; hodowla bydła i trzody chlewnej; gł. m. i ośr. przem.: Opole, Racibórz, Kędzierzyn, Nysa, Krapkowice. opona, rzem. arłyst. staropol. nazwa (XVIXVIIII w.) różnego rodzaju tkanin dekoracyjnych, m.in. tapiserii, służących do ozdabiania wnętrza mieszkalnego. opona, techn. zewn. część ogumienia pojazdów, stykająca się z nawierzchnią drogi; mocna, sprężysta powłoka z warstw tkaniny i drutu pokrytych gumą, mająca na części zewn. (bieżniku) „rzeźbę" dostosowaną do rodzaju nawierzchni. oponka (Gloeocapsa), glon (sinica), gł. naskalny. opończa, obszerny, długi płaszcz podróżny z kapturem, bez rękawów, w Polsce pojawił się w XVI w. opora, techn. przedmiot służący za oparcie innemu przedmiotowi, np. podpora. Oporin (Oporinus) JOHANNES, 1507-68, drukarz niem.; 1541 oficyna w Bazylei; wydawca dzieł łac. i gr., także De repu-blica emendanda Frycza Modrzewskiego. opornica, techn. nieruchoma szyna zewnętrzna zwrotnicy w rozjeździe kol. lub tramwajowym. opornik elektryczny (rezystor), przyrząd z 1 lub więcej elementami oporowymi, stawiający przepływającemu przezeń prą-do"wi elektr. opór; stały, zmienπooporowy, regulowany. oporność (rezystencja), med. niepodat-ność drobnoustrojów chorobotwórczych na działanie niektórych środków chem. (antybiotyków, sulfonamidów). oporność akustyczna (impedancja akustyczna), ZA, wielkość stosowana przy rozpatrywaniu drgań układu akustycznego; ZA= p/sv (p — średnie ciśnienie dźwięku na powierzchnię s, v — prędkość cząstek). oporność elektryczna →opór elektryczny. oporność falowa (impedancja falowa), stosunek natężenia pola elektr. do natężenia pola magnet. w danym punkcie pola elektromagnetycznego

oporność magnetyczna, wielkość charakteryzująca obwód magnet., równa stosunkowi siły magnetomotorycznej do strumienia magnetycznego. oporowy kształt, kształt ciał wywołujący wystąpienie dużego oporu przy opływie ich przez płyn. Oporów, w. w pow. kutnowskim, woj. łódzkim; zamek późnogot. (XV w.) — obecnie muzeum, park krajobrazowy (XIX w.). Oporto →Porto. oportunizm, gotowość i umiejętność przystosowywania się do panujących w danej chwili okoliczności i rezygnacji z własnych poglądów, jeśli tylko przynosi to korzyść. oportunizm w ruchu robotniczym, przystosowywanie myśli programowej ruchu robotn. do aktualnego układu sił w walce klasowej, z pominięciem perspektywicznych interesów klasy robotn. i z lekceważeniem celów ostatecznych ruchu robotn.; podporządkowywanie podstawowych interesów klasowych proletariatu interesom doraźnym, rezygnacja z walki o socjalist. perspektywę rozwoju społ. za cenę chwilowych ustępstw ze strony bur-żuazji; wyraża się w polityce ugody" z burżuazją i kompromisu klasowego. opos nagoogonowy (Metachirus nudicaudatus), południowoamer., drobny torbacz nadrzewny, zaliczany do dydelfów; ogon b. długi, nieowłosiony. oposy, synonimiczna nazwa dydelfów. opoterapia, leczenie za pomocą płynnych wyciągów z tkanek i narządów zwierzęcych, rozpowszechnione w końcu XIX w. opowiadanie, niewielki utwór epicki o jednowątkowej fabule i swobodnej kompozycji. opowiadanie, pedag. metoda nauczania objaśniająco-informacyjna; polega na ustnym przekazywaniu uczniom określonych wiadomości; ćwiczy pamięć, rozwija umiejętność rozumienia cudzych myśli itd. Opowieści znad brzegów rzek, jedna z najpoczytniejszych chińskich powieści (XIII w.); treść osnuta na tle powstania chłopskiego w XII w.; obok prawdy hist. — wiele fantazji. opowieść, niewielki utwór epicki z pogranicza powieści i noweli. opozycja, przeciwdziałanie, opór; przeciwstawianie się komuś lub czemuś indywidualnie i doraźnie lub trwale i w sposób zorganizowany, wyznawanie poglądów przeciwstawnych ogólnie przyjętym; w polityce — ugrupowanie polit. (stronnictwo, partia itp.) przeciwne rządzącemu ugrupowaniu polit. lub rządowi; także ludzie wyznający poglądy polit. przeciwstawne poglądom polit. ugrupowań rządowych. opozycja, astr. położenie planety lub komety, przy którym jej długość ekliptyczna różni się o 180° od długości ekliptycznej środka Słońca. opozycja parlamentarna, zwyczajowa nazwa ugrupowań lub partii polit. nie wchodzących w skład rządu, a zasiadających w parlamencie i nie zgadzających się z polityką prowadzoną przez rząd. Opozycja Pozaparlamentarna (Aussenparlamentarische Opposition, APO), ruch polit. w NRF, powstały w 2 poł. 1. 60-ych, przeciwstawiający się z pozycji lewicowych, a także pseudolewicowych polityce zagr. i wewn. rządu NRF. opół, część kłody odpadającej przy przecieraniu (z jednej strony płaska z drugiej obła). opór (impedancja, oporność), wielkość charakteryzująca ośrodek, w którym rozchodzą się zaburzenia mech., elektromag-net., pola elektr. lub pola magnetyczne. opór elektryczny (oporność elektryczna), opór stawiany przez przewodnik przepływowi prądu elektr.; jednostka — om (Ω) w układzie SI; o.e. właściwy8 — o.e. przewodnika o dł. 1 m i przekroju 1 mm .

opór ośrodka, siła przeciwstawiająca się ruchowi ciała stałego w ośrodku płynnym; zależy od kształtu ciała, prędkości ruchu i własności ośrodka. opór władzy, użycie przemocy lub groźby w celu zmuszenia funkcjonariusza publ. do zaniechania prawnej czynności służbowej. opóźnienie, fiz. termin używany na określenie ujemnej wartości przyspieszenia. Oppenheim JÓZEF, 1887-1946, taternik, narciarz, ratownik; od 1910 w Zakopanem propagował narciarstwo; 1914-39 kier. Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Oppenheim [opnhajm] LASSA, 1858-1919, prawnik ang., pochodzenia niem.; teoretyk prawa międzynar.; autor podręcznika International Law. Oppenheimer [opnhaj-] JACOB ROBERT, 1904-67, fizyk amer.; prof. uniw. w Berkeley; współtwórca amer. bomby atom.; propagator międzynar. kontroli wykorzystania energii atomowej. Oppert [ope:r] JULES, 1825-1905, asyro-log fr.; prof. College de France; przyczynił się do odczytania pisma klinowego; Eléments de grammaire assyrienne. Oppman ARTUR (pseud. Or-Ot), 1867-1931, poeta; patriot. wiersze lir. i poematy hist., wiersze o starej Warszawie (Stare Miasto, Pieśń o rynku i zaułkach). oprawa, zewn. osłona bloku książki złożona z grzbietu i sztywnych okładzin pokrytych odpowiednim materiałem (skóra, płótno). oprawa, prawo → wiano. oprawa oświetleniowa, część lampy do zamocowania źródła światła (zwykle żarówki) i odpowiedniego kształtowania strumienia świetlnego; obejmuje zwykle korpus, oprawkę lampową, odbłyśnik i klosz. oprawka lampowa, element do uchwycenia trzonka lampy elektr. (np. żarówki) i połączenia z przewodami zasilającymi; np. gwintowa, bagnetowa, kołkowa. opricznina, system sprawowania władzy w państwie moskiewskim wprowadzony przejściowo przez Iwana Groźnego, polegający na wydzieleniu części terytorium kraju z odrębnym aparatem adm. i wojskiem podległymi bezpośrednio carowi. oprogramowanie (software), zbiór programów i podprogramów umożliwiających regularną eksploatację użytkową danej maszyny cyfrowej. opryskiwacz, roln. aparat lub maszyna do opryskiwania roślin ciekłymi środkami ochrony roślin, w celu zwalczania szkodników, chorób roślin i chwastów. opryskiwanie, pokrywanie roślin delikatną, złożoną z drobnych kropelek mgłą płynnego środka chem., w celu zwalczania szkodników, chwastów, chorób roślin, a także zapobiegania chorobom. opryszczka powracająca, wirusowa choroba zakaźna; na skórze i śluzówkach ust lub narządów płciowych nawracające pęcherzyki surowicze, niekiedy ropiejące. opryszczkowe zapalenie jamy ustnej, pierwotne zakażenie wirusem opryszczki u dzieci; gorączka, pęcherzyki rozsiane na śluzówce jamy ustnej, przechodzące łatwo w bolesne owrzodzenie. oprzęd, elektrotechn. warstwa izolacyjna przewodu elektr., utworzona z przylegających do siebie zwojów przędzy. oprzęd, zool. osłonka wytwarzana z wydzieliny gruczołów gębowych larw wielu owadów (np. motyli, błonkówek), która zestala się na powietrzu w nić; powszechnie znany jest o. jedwabnika, zw. w jed-wabnictwie kokonem. oprzędnik, krata z listewek, słomiany „jeż" albo sucha gałązka drzewa lub krzewu, na których dojrzałe gąsienice jedwabnika budują kokony. opsoniny, rodzaj przeciwciał w świeżej surowicy krwi; usprawniają proces fago-cytozy przez oddziaływanie na błony komórkowe bakterii.

Orbeli 829 optativus [łac], gram. tryb czasownika wyrażający chęć, życzenie; tryb życzący, optimetr, czujnik optyczny do porównawczych pomiarów długości w zakresie ±100 µm; dokładność pomiarów do ±0,3 µm. optimum, zespół najlepszych, najbardziej sprzyjających warunków; najkorzystniejsze stadium czegoś. optimum ekologiczne, biol. układ czynników biotycznych i abiotycznych (np. temperatura, światło, wilgotność, pokarm, zagęszczenie populacji), zapewniający minimalną śmiertelność i maksymalną płodność organizmom danego gatunku. optimum produkcyjnego czasu pracy, określenie tygodniowego czasu pracy robotnika, przy którym produkcja osiąga najwyższy poziom. optoelektronika, dział elektroniki zajmujący się badaniem i praktycznym wyzyskaniem wzajemnego oddziaływania energii promieniowania i energii elektrycznej. „Opty", jacht o wyporności 5 ton, na którym L. Teliga w okresie 25 I 1967-29 IV 1969 odbył podróż dookoła świata, płynąc z Casablanki przez O. Atlantycki, Kanał Panamski, O. Spokojny, O. Indyjski, O. Atlantycki do Casablanki; w tym 165 dni samotnej żeglugi bez zawijania do portu. optyczne materiały, materiały używane do wykonywania soczewek i pryzmatów charakteryzujące się m.in. izotropią optyczną, przezroczystością dla odpowiedniej długości fali, wytrzymałością mech. i chem. oraz odpowiednią wartością współczynnika załamania. optyczne złudzenia, spostrzeżenia wzrokowe przypisujące oglądanemu przedmiotowi własności w rzeczywistości nieposia-dane przez niego (np. irradiacja). optycznie czynne substancje, związki chem., zwł. org., mające zdolność skręcania płaszczyzny polaryzacji światła (le-woskrętne, prawoskrętne). optyczny układ, zbiór elementów optycznych (soczewek, zwierciadeł, pryzmatów) tworzących obrazy przedmiotów, zmieniających zbieżność wiązki światła lub jej kierunek (obiektyw, okular, kondensor); stosowany w przyrządach optycznych. optyk: 1) specjalista w dziedzinie optyki; 2) fachowiec wyrabiający przyrządy optyczne, zwł. okulary, sprzedający je. optyka, dział fizyki, nauka o świetle (widzialnym i niewidzialnym) i promieniach rentgenowskich; ze względu na zakres badań dzielona na: o. geom. (obejmującą zjawiska m.in. jak: załamania i odbicie światła), oraz o. fiz. (rozpatrującą zagadnienia związane z naturą światła). optyka elektronowa, dział elektroniki zajmujący się budową przyrządów, w których wyzyskuje się wpływ pól magnet. i elektr. na tor elektronu. optyka kryształów →krystalooptyka. optymaci, w staroż. Rzymie konserwatywne ugrupowanie polit., powstałe w 2 poł. II w. p.n.e.; obrońcy interesów arystokracji; przeciwnicy popularów. optymalizacja (optymizacja), wyznaczanie najlepszego, ze względu na wybrane kryterium (wskaźnik) jakości (np. koszt, zysk, niezawodność) i spełniającego zadane ograniczenia, rozwiązania danego problemu, np. ukształtowania elementów konstrukcji, sterowania procesem technol., rozdziału zasobów, organizacji systemu. optymalizacyjne zagadnienie, problem wyznaczenia wartości n zmiennych x1 x2 >..,xn, dla których z góry określona funkcja f(x1 xz ..., xn) osiąga maksimum (lub minimum) przy nałożeniu na te zmienne pewnych dodatkowych warunków. optymalizator (optymizator), urządzenie sterujące przeznaczone do optymalnego sterowania obiektem (procesem). optymalne sterowanie, sterowanie, przy

którym przyjęty wskaźnik jakości procesu sterowanego osiąga najlepszą (optymalną) wartość. optymalny, najlepszy, najkorzystniejszy, najbardziej sprzyjający. optymalny układ, układ sterowania działający w sposób optymalny ze względu na przyjęte kryterium oceny (wskaźnik jakości). optymistyczny, odznaczający się optymizmem; będący wyrazem optymizmu. optymizacja →optymalizacja. optymizator →optymalizator. optymizm, postawa wyrażająca się dostrzeganiem dodatnich cech danych zjawisk, wiara w pomyślny obrót rzeczy. opukiwanie (perkusja), metoda badania lekarskiego polegająca na ocenie odgłosu uzyskanego przez uderzanie opuszką palca (bezpośrednio lub w przyłożony palec) w ścianę klatki piersiowej lub jamy brzusznej. opuncja (Opuntia), amer. kaktus o członowanych pędach i okazałych kwiatach; wiele gat. uprawia się jako ozdobne lub żywopłotowe; o. figowa (zw. figą kaktusową) ma jadalne owoce. opus, arch. termin przyjęty na określenie wątków muru kamiennego. opus (skrót.: op.), muz. określenie stosowane przy numeracji dzieł kompozytora; o. może obejmować szereg utworów. opus citatum (opere citato, skrót: op. cit.), dzieło cytowane lub w dziele cytowanym; skrót używany w przypisach. Opus Dei [łac], jeden z kat. instytutów świeckich, zał. 1928; działa gł. w Hiszpanii. opust →bonifikata. opuszki kończynowe, poduszeczkowate nieuwłosione wyniosłości na dłoni i podeszwie u ssaków, najlepiej rozwinięte u stopochodnych i w kończynach chwyt-nych (m.in. opuszki palcowe); u człowieka i małp pokryte liniami papilarnymi; zawierają liczne receptory dotykowe. opylacz, aparat lub maszyna do opylania sproszkowanymi środkami ochrony roślin gleby lub roślin uprawnych w celu zwalczania szkodników, chorób lub chwastów. opylanie, pokrywanie roślin pylistym środkiem chem. w celu zniszczenia czynników chorobotwórczych lub szkodników, także ochrony roślin przed zakażeniem. opylanie wyrobiska, pokrywanie pyłem kamiennym miejsc w wyrobisku, w których nagromadza się pył węglowy; zapobiega wybuchom pyłu węglowego. oracja, kwiecista mowa, uroczyste przemówienie; dziś często żartobliwie — długa, napuszona przemowa. Oraczewski FELIKS, 1739-99, działacz Komisji Edukacji Nar., pisarz; rektor Szkoły Gł. Kor. 1786-89; poseł we Francji 1791-92; komedie obyczajowe, wiersze. Oradea [-dia], m. w zach. Rumunii, ośr. adm. okręgu Bihor; 123 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., maszyn., spoż., skórz.-obuwniczy. Oradour-sur-Glane [-dur sür glan], w. w środk. Francji, na pn.-zach. od Limo-ges; 10 VI 1944 cała ludność O.-sur-G. (ponad 600 osób) została wymordowana przez niem. oddziały SS, a wieś spalona. oralny, słowny, ustny, nie pisany, oralny biegun, biol. jeden z 2 końców długiej osi ciała organizmów zwierzęcych, na którym znajduje się otwór gębowy. Oran, m. i duży port w Algierii, nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. dep. O.; 327 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., chem., mat. bud., metal.; uniw.; muzeum; tur. meczety (XVIII w.). Orange [oryndż], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 32 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Orange [orã:ż], m. w pd. Francji, w dolinie Rodanu; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., obuwn.; ośr. turyst.; muzeum; liczne budowle rzym. (teatr, łuk tryumfalny); katedra romańska (XII, XVI, XVII w.).

Orange [oryndż], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), na zach. od Sydney; 21 tys. mieszk. (1966); ośr. handlu bydłem; przemysł spożywczy. Orang Laut (Morscy Koczownicy), szczepy zamieszkujące wybrzeża Borneo, wysp Indonezji i Płw. Malajskiego; ok. 100 tys.; koczują na łodziach i tratwach; muzyka, mity, pieśni; język z grupy indonezyjskiej. orangutan (Pongo pygmaeus), rudobrązowa, nadrzewna małpa człekokształtna; wys. samca do 1,5 m, samica mniejsza; roślinożerny; lasy Sumatry i Borneo. Orania (Oranje), prowincja w środk. części Republiki Pd. Afryki; 129 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1960); ośr. adm. Bloem-fontein; uprawa kukurydzy, pszenicy, drzew owocowych; hodowla owiec, bydła; eksploatacja złota, diamentów, węgla kamiennego. — Kolonia zał. w 1 pol. XIX w. przez osadników burskich; od 1854 republika burska; od 1902 kolonia bryt., od 1910 w składzie Związku Pd. Afryki. Oranienbaum →Łomonosow. Oranienburg [ora:-], m. w środk. NRD, nad Hawelą, na pn. od Berlina; 21 tys. mieszk. (1968); przemysł chem. i metal., walcownia żelaza. Oranje, rz. w Afryce Pd.; dł. 2150 km, dorzecze 1 mln km2; uchodzi do O. Atlantyckiego; gł. dopływ Vaal; liczne progi i wodospady; wyzyskiwana do nawadniania. Oranjestad [o:ran-], m. i port na wyspie Aruba (Antyle Hol.); 16 tys. mieszk. (1967); wielka rafineria ropy naftowej. orant, szt. plast, przedstawienie stojącej frontalnie postaci w pozie modlitewnej; gł. w sztuce starochrześc. (malowidła w katakumbach) i bizant. (malowidła ścienne, mozaiki). oranż, kolor pomarańczowy. oranżada, napój gazowany z dodatkiem cukru, soku owocowego lub sztucznych środków barwiących, aromatyzujących i kwasów spożywczych. oranżeria →pomarańczarnia. oranżyści, tajna organizacja fanatycznych protestanów w W. Brytanii, zał. w końcu XVIII w., istniejąca do dziś; nazwa od Wilhelma III Orańskiego. orańska dynastia →Nassau. Orăstie [orəsztije], m. w Rumunii (Siedmiogród), w dolinie rz. Maruszy; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. orastyna, biochem. →oksytocyna. orator, człowiek wygłaszający oracje; mówca, krasomówca. oratorium, utwór wokalno-instrumentalny niesceniczny, o tematyce rel., także świeckiej, złożony z recytatywów, arii, chórów, partii orkiestrowych i niekiedy narratora; o. ukształtowało się ok. 1600. oratorium, oddzielne pomieszczenie przeznaczone dla celów kultowych ściśle określonej grupy wiernych. Oravita [orawica], m. w pd.-zach. Rumunii, u podnóża G. Banackich; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spożywczy. Orawa, rz. w Polsce i Czechosłowacji, pr. dopływ Wagu; dł. 112 km. Orawa (Orava), kraina w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.) i w Polsce, w dorzeczu rzeki O.; znany region turystyczny. Orawka, w. w pow. nowotarskim, wój, krak.; późnogot. kościół drewn. (XVII w., przebudowany w XX w.) z kaplicą (XVIII w.); zabudowa drewn. wsi orawskiej (XIX w.). Orawsko-Nowotarska Kotlina, pn., najniższa część Podhala, między Beskidami a Pogórzem Spisko-Gubałowskim; wys. 500-700 m; torfowiska wysokie (rezerwat Bór na Czerwonem). Orbeli IOSIF A., 1887-1961, orientalista radz.; historyk kultury Kaukazu i Azji Przedniej; prof. uniw. w Leningradzie,

830 Orbeli czł. AN ZSRR; Armianskij gieroiczeskij epos. Orbeli LEON A., 1882-1958, fizjolog radz.; prof. Wojskowej Akad. Med., dyr. Instytutu Fizjologii AN ZSRR; badania m.in. nad wpływem układu nerwowego współczulnego na ośrodkowy układ nerwowy i mięśnie. Orbeliani SULCHAN SABA, 1658-1725, gruz. bajkopisarz, leksykograf, polityk; bajki satyr.dydaktyczne, pierwszy słownik języka gruz., dzienniki podróży dyplomatycznej do Europy. Orbigny [(d)orbini] ALCIDE DESSALI-NES D', 1802-57, fr. paleontolog i geolog; jeden z twórców paleontologii stratygraficznej; rozwinął teorię katastrofizmu. orbita, droga, po której porusza się pod wpływem wzajemnego przyciągania np. planeta lub kometa wokół Słońca, satelita wokół planety, gwiazda wokół centrum Galaktyki lub elektron wokół jądra atomu. Orcagna [orkan ja], ANDREA, ok. 1308-ok. 1368, wł. malarz i rzeźbiarz, jeden z gł. przedstawicieli szkoły florenckiej trecenta; obrazy, mozaiki, rzeźby rel.; tabernakulum w Orsanmichele we Florencji. Orchan, sułtan tur. 1326-59, syn Osmana I; poszerzył swój małoazjat. emirat, zdobył Brusę (i ogłosił stolicą), przekroczył Dardanele i umocnił się na płw. Gal-lipoli. orchestra, w staroż. teatrze gr. i rzym. kolista lub półkolista przestrzeń otoczona amfiteatrem; w klas. teatrze gr. przeznaczona na występy chóru. orchidee, ozdobne rośliny z rodziny storczykowatych, o pięknych, oryginalnych, wonnych kwiatach; uprawiane w szklarniach gł. na kwiat cięty, rzadziej w amatorskiej uprawie pokojowej. Orchon, rz. w pn. Mongolii, pr. dopływ Selengi; dł. 1124 km, dorzecze 133 tys. km2; żeglowna w dolnym biegu. orchońsko-jenisejskie zabytki, najstarsze inskrypcje starotur. z VI-VIII w., odnajdywane w Mongolii i dorzeczu górnego Jeniseju; 1893 odczytali je: V. Thom-sen i W. Radłow. Orchowski JAN ALOJZY, 1767-1832, jakobin pol., publicysta; 1794 autor pierwszego projektu uwłaszczenia chłopów. orczyca (sztelwaga), belka drewn. przymocowana lub przyczepiona do przodka wozu albo narzędzi roln.; do o. przytwierdzane są 2 orczyki w zaprzęgu dwukonnym. orczyk, lotn. uruchamiana nogami pozioma dźwignia dwuramienna do wychylania steru kierunku płatowca. orczyk, roln. drążek drewn. przymocowany do orczycy pojazdu konnego lub do narzędzia roln.; do o. zaczepia się pasy, postronki lub łańcuchy odr uprzęży. Ord [o: d], rz. w pn.-zach. Australii; dł. ok. 480 km; uchodzi do Zat. J. Bonaparte (morze Timor); wykorzystywana do nawadniania. orda: 1) kwatera władcy mong., potem nazwa feud. państwa mong. i tur.; 2) obóz wojsk, tatar.; w dawnej Polsce nazwa całego tatar, wojska. Orda NAPOLEON, 1807-83, akwarelista i rysownik; Album widoków Polski. ordalia (sądy boże), we wczesnośred-niow. procesie sądowym środek dowodowy mający świadczyć o niewinności oskarżonego (próba wody, gorącego żelaza, pojedynek oskarżonego z oskarżycielem); w Polsce do XIV w. ordery i odznaczenia, wyróżnienia honorowe, zwykle w postaci gwiazdy, krzyża lub medalu, nadawane przez państwo za wybitne osiągnięcia w służbie państw, (cywilnej i wojsk.). Order za Waleczność →El Distintivo del Valor. Ordęga JÓZEF, 1802-79, działacz emigr.; uczestnik wyprawy D. Chłapowskiego na Litwę 1831; na emigracji zał. Demokrację Pol. XIX w.; agent Rządu Nar. 1863 na Włochy, Węgry i Szwajcarię.

ordinalia, gram. liczebniki porządkowe. ordo, biol. →rząd. Ordon JULIAN KONSTANTY, ok. 1810-86, uczestnik powstania 1830-31, komendant reduty na Woli, wysadzonej na jego rozkaz; uczestnik rewolucji węg. 1848/49 i wyprawy sycylijskiej Garibaldiego 1860. Ordon WŁADYSŁAW →Szancer Władysław. ordonanse, nazwa ustaw król. obowiązujących na terenie całego państwa (w Anglii do XV w., we Francji od XII w. do 1789 i 181530). Ordonówna HANKA (właśc. Maria Anna Tyszkiewiczowa), 1904-50, aktorka i piosenkarka, gwiazda warsz. kabaretów, m.in. Qui pro Quo; role teatr, i filmowe. Ordos, wyżyna w Chinach, w zakolu Huangho; wys. 1000-2000 m; półpustyn-na i pustynna; hodowla owiec, wielbłądów, koni. ordowik, drugi okres paleozoiku, od ok. 490 do ok. 430 mln lat temu; typowe skały: łupki ilaste, piaskowce, wapienie, margle; wśród zwierząt pojawiły się pierwotne strunowce (ostrakodermy), we florze — pierwsze rośliny naczyniowe (paprotniki). Ordu [-u] (staroż. Cotyora), m. w pn. Turcji, ośrodelc adm. prow. O., port nad M. Czarnym; 27 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., drzewny. Ordunek Górny, śląska kodyfikacja prawa górn. z 1528 dla kopalń w Tarnowskich Górach; oparta na pol. ordynacjach górn. i zwyczajach prawnych oraz na prawie frankońskim; wywarła duży wpływ na rozwój prawa górniczego. ordynacja, ustawowe zapewnienie pozostawania posiadłości ziemskiej w jednej rodzinie (zakaz zbywania, dzielenia, ustalony tryb dziedziczenia). ordynacja wyborcza, nazwa ustawy normującej zasady prawa wyborczego i tryb przeprowadzania wyborów do organu lub systemu organów przedstawicielskich. ordynacje, w dawnej Polsce zbiory szczegółowych przepisów określających ustrój urzędów, sądów i instytucji. ordynans: 1) żołnierz pełniący stałą służbę przy oficerze; 2) daw.i a) rozkaz, polecenie, b) służba, dyżur. ordynaria, część zarobków oficjalistów dworskich i stałych robotników rolnych (np. fornali) w folwarku kapitalist. wypłacana w naturze, np. w zbożu. ordynariusz, w kościele kat. zwierzchnik diecezji — biskup o. ordynator, lekarz na stanowisku kierownika oddziału szpitalnego. ordynek, dawniej szyk bojowy wojska; także rygor, porządek. ordynka (ormianka), rodzaj szabli w XVII w. pochodzenia tatar., z otwartą rękojeścią, o wąskiej głowni z krótkim jelcem i głowicą pochyloną w stronę ostrza. Ordyński RYSZARD, 1878-1953, reżyser, aktor, działacz teatr, i film.; współpracownik M. Reinhardta; filmy amer. (Hollywood) i pol. (1920-37 i po 1947); inscenizacje gł. szekspirowskie; Z mojej wędrówki. Ordżonikidze GRIGORIJ K. (pseud. Ser-go), 1886-1937, radz. działacz ruchu robom.; 1917 jeden z organizatorów zbrojnego powstania w Piotrogrodzie; od 1930 czł. Biura Polit. KC WKP(b); zajmował wiele stanowisk partyjnych i państw.; popełnił samobójstwo. Ordżonikidze, m. w Ros.FSRR, stol. Północnoosetyjskiej ASRR, nad rz. Terek; 236 tys. mieszk. (1970); hutnictwo cynku i ołowiu, przemysł elektrotechn.; uniwersytet. oready, mit. gr. nimfy gór. Örebro [-bru:], m. w środk. Szwecji, nad jez. Hjälmar, ośr. adm. okręgu O.; 89 tys. mieszk. (1969); przemysł skórz.-obuwn., metalowy. Oregon [ory-], stan w pn.-zach. części USA, nad O. Spokojnym; 251 tys. km2, 2,1 mln mieszk. (1970); rolnictwo roz-

winietę gł. w dolinie rz. Willamette; eksploatacja lasów i przemysł drzewny (1 miejsce w USA pod względem pozyskania drewna); na rz. Kolumbia duże elektrownie wodne; gł. m.: Portland, Eugene, Salem (stol.). Orellana [-ljana] FRANCISCO DE, ok. 150050, konkwistador hiszp.; brał udział w podboju Peru; odkrył Amazonkę w wyprawie 1539-42. Orenburg (1938-57 Czkałow), m. obw. w Ros.FSRR, nad rz. Ural; 345 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., spożywczy. orenda, w wierzeniach Irokezów tajemnicza siła przenikająca przyrodę; odpowiednik manitu (w wierzeniach Algon-kinów). Orense, m. w Hiszpanii (Galicja), ośrodek adm. prow. O.; 72 tys. mieszk. (1966). oreopiteki, grupa kopalnych małp z wczesnego pliocenu; liczne znaleziska w środk. Włoszech; prawdopodobnie boczna, wymarła linia ewolucyjna Naczelnych. Orestes, mit. gr. syn Agamemnona i Klitajmestry, brat Elektry; z woli Apollina mściciel ojca, morderca matki i Egista, sprawców jego śmierci. „Orędownik", dziennik klerykalno-nacjonalist., wydawany 1871-1939 w Poznaniu, od 1922 p.n. „Orędownik Wielkopolski", zbliżony do endecji; dodatki — „Kłosy Polskie", „Wiedza i Życie", „Przyjaciel Dzieci", „Ilustracja Poznańska". orędzie, uroczyste oświadczenie dotyczące istotnych spraw polit, społ. lub gosp., wystosowane najczęściej przez głowę państwa do narodu lub parlamentu z okazji ważnego wydarzenia. orfa (jaź złoty), odmiana ozdobna jazia, o barwie złocistej lub pomarańczowej, hodowana w stawach i sadzawkach parkowych. Orfeusz, mit. gr. śpiewak, muzyk i poeta tracki, uważany za twórcę orfizmu; dzięki swej sztuce był bliski uwolnienia z Hadesu żony swej — Eurydyki. Orff CARL, ur. 1895, niem. kompozytor i dyrygent (NRF); w twórczości tendencje archaizacyjne; dzieła sceniczne (Carmina burana), orkiestrowe, kantaty; twórca oryginalnej metody wychowania muz. dzieci (Orff Institut w Salzburgu). orfizm (orficyzm), rel. w starożytności mistyczny nurt rel., którego twórcą, wg tradycji, był Orfeusz; o. opierał się m.in. na tezie o dwoistości natury ludzkiej, w której dobro walczy ze złem; wprowadzał pojęcie winy i kary oraz wiarę w me-tempsychozę; wtajemniczonym w misteria orfickie zapewniał wyzwolenie z kręgu wcieleń i połączenie się z bóstwem; rozkwit o. VHI-VI w. p.n.e. orfizm (kubizm orficzny), szt. plast. zmierzający ku abstrakcji nurt w malarstwie, powstały we Francji 1912-14 jako konsekwencja kubizmu; postulował tzw. malarstwo czyste (bezprzedmiotowe), ekspresję barw i liryzm wypowiedzi; gł. przedstawiciele: R. i S. Delaunay. orgaklimen, preparat o skojarzonym działaniu żeńskich hormonów płciowych; stosowany w zaburzeniach okresu przekwitania. organ, anat. →narząd. organ administracji, wyodrębniona jednostka organizacyjna aparatu państw, wyposażona w uprawnienia władcze, powołana przez konstytucję lub ustawę do realizacji funkcji państwa w zakresie administracji. organdyna, cienka, sztywna i przezroczysta tkanina bawełn.; biała lub w barwach pastelowych, często drukowana. organek, druk. przyrząd do formowania i przenoszenia na nim szpalt zecerskich. organelle, zool. strukturalne zróżnicowania ciała pierwotniaków odpowiadające funkcjonalnie narządom zwierząt wielokomórkowych, np. wodniczki. organelle komórkowe, strukturalne i czynnościowe zróżnicowania cytoplazmy

Organon 831 komórek roślinnych i zwierzęcych, np. mitochondria, lizosomy, plastydy. organicyzm, socjol. kierunek XIX w. głoszący, że społeczeństwo jest częścią przyrody i zbudowane jest tak, jak inne organizmy żywe; twórca H. Spencer. organiczna architektura, jedna z tendencji architektury XX w.; gł. zasadą a.o. jest odrzucenie schematów stylistycznych na rzecz kształtowania budowli na wzór form narastających jak w organizmach naturalnych oraz ścisłe związanie formy obiektu z jego funkcją i otoczeniem; gł. przedstawiciel i inicjator F.L. Wright. organiczna praca, kierunek działalności publ. w Polsce zapoczątkowany w 1. 30-ych XIX w., pod hasłem legalnej obrony pol. bytu nar. przez rozwój gosp. i kult.; przedstawiciele: poznańscy działacze skupieni wokół Koła Pol. 1848-49, Klemen-sowczycy, millenerzy, po 1863 pozytywiści. organiczne nawozy, zawierają wszystkie składniki pokarmowe roślin, gł. w postaci związków org., dostępnych dla roślin dopiero po mineralizacji; działają powoli, polepszają strukturę gleby, wzbogacają jej mikroflorę; produkowane gł. w gospodarstwie rolnym; obornik, gnojówka, komposty, nawozy zielone i in. organiczne związki, związki węgla zawierające zwykle także wodór, często tlen, azot i siarkę; w skład z.o. mogą ponadto wchodzić prawie wszystkie inne pierwiastki; charakteryzuje je kowalencyjny typ wiązań między atomami; zasadniczą grupę z.o. stanowią węglowodory, których pochodnymi są wszystkie inne klasy z.o.; dzielą się na łańcuchowe (alifatyczne) i cykliczne; o własnościach chem. z.o. decyduje ich grupa funkcyjna. Organisation Internationale de Radiodiffusion et Télévision [-zasją ęternasjo-nal dö -füzją e -wizją] (OIRT, Międzynarodowa Organizacja Radia i Telewizji), zał. 1946 w Brukseli; 1949 część krajów wystąpiła i zrzeszyła się w UER; członkowie: kraje demokracji lud., Finlandia, Irak, ZRA; inicjator Interwizji i Międzynar. Uniw. Radiowych. organizacja: 1) ogół sposobów zarządzania ludźmi i zasobami, koordynowanie czynności wszelkich ogniw dla osiągnięcia danych celów; 2) grupa o określonej budowie i zasadach działania ustalonych prawnie bądź spontanicznie na podstawie uznanych wzorów i tradycji, dążąca do danego celu. Organizacja A, tajna grupa działaczy polit., zał. 1917; realizowała linię polit. T. Piłsudskiego; od 1919 występowała p.n. Związek Wolności. Organizacja Bojowa PPS (OBPPS, Organizacja Spiskowo-Bojowa PPS), 1904-11, założona i kierowana przez J. Piłsudskiego (Wydział Bojowy); dokonała wielu akcji przeciw przedstawicielom ros. władz. Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (ang. Food and Agricultural Organization, FAO), organizacja wyspecjalizowana ONZ, powstała 1945, z siedzibą w Rzymie; gł. zadanie: podnoszenie poziomu rolnictwa i wyżywienia na świecie poprzez koordynację polityki poszczególnych państw w tym zakresie; członkiem FAO jest m.in. Polska. organizacja formalna, socjol.: 1) ogół przepisów i zarządzeń regulujących działanie danego społeczeństwa i istniejących w nim organizacji; 2) organizacja posiadająca ustalone prawnie zasady działania. Organizacja Generalna Sił Zewnętrznych, 1863-64 naczelne kierownictwo kadr powstańczych poza Polską, z siedzibą w Paryżu; kierownicy — L. Mierosławski, potem F. Breański. Organizacja Jedności Afrykańskiej, organizacja międzynar. utworzona 1963, grupująca niepodległe państwa afryk. (z wyjątkiem Republiki Pd. Afryki), której celem jest umacnianie współpracy polit. i gosp., zapobieganie sporom, zapewnie-

nie warunków dla szybkiego rozwoju tych krajów. Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO), powołana 1944, z siedzibą w Montrealu; jedna z organizacji wyspecjalizowanych ONZ; zagadnienia związane z transportem lotn.; Polska bierze czynny udział od 1957. Organizacja Młodzieży Narodowej, półlegalna organizacja wyłoniona 1906 z ,,Zetu"; 1911 po rozłamie część grup pod wpływami „Zarzewia"; po I wojnie świat, część weszła do Związku Młodej Polski, a część do Związku Pol. Młodzieży Demokratycznej. Organizacja Młodzieży Socjalistycznej „Życie" →Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie". Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR), młodzieżowa organizacja społ.-kult. i sport. zał. 1926, związana z PPS i TUR; rozwiązana 1936 przez PPS za próby współpracy z młodzieżą komunist.; reaktywowana 1944; 1948 weszła w skład ZMP. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), uniwersalna organizacja międzynar, powołana 1945 na mocy umowy zw. Kartą NZ w celu zapewnienia bezpieczeństwa międzynar. i mająca służyć współpracy polit., gosp., kult. i społ. między narodami; gł. organy ONZ: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Powiernicza, Rada Gosp.-Społ., Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości, Sekretariat (schemat struktury organizacyjnej, s. 832); siedziba ONZ — Nowy Jork; liczba państw — czł. ONZ: 131 (1971). Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), organizacja wyspecjalizowana ONZ (siedziba w Paryżu) prowadząca od 1946 działalność w celu zacieśnienia współpracy międzynar. w dziedzinie oświaty, nauki i kultury; gł. organa UNESCO: Konferencja Generalna, Rada Wykonawcza i Sekretariat. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy (ang. United Nations Relief and Rehabilitation Administration, UNRRA), zał. 1943 w celu udzielania pomocy ludności krajów najbardziej dotkniętych przez II wojnę świat, (także Polski); rozwiązana 1947. organizacja nieformalna, socjol.: 1) ogół elementów kontroli społ. — kar i nagród — kształtujących się spontanicznie w danej grupie, w której przeważa typ więzi społ. o charakterze osobistym; 2) organizacja powstała w rezultacie spontanicznych związków. Organizacja Orła Białego (OOB), konspiracyjna organizacja 1939-40, kontynuacja przedwojennego Związku Strzeleckiego; wcielona do ZWZ. Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), utworzona 1948 organizacja międzynar. obejmująca państwa Ameryki Łac. (od 1962 bez Kuby) oraz USA; formalnie OPA ma na celu rozwiązywanie problemów ekon., społ. i polit. członków; w praktyce wykorzystywana jest dla zapewnienia dominacji USA na półkuli zachodniej. Organizacja Pomocy Ojczyźnie (OPO), 1941-44, utworzona przez pol. komuni-słów we Francji (Saint-Étienne) w celu jednoczenia sił patriot. podziemia pol.; założyła m.in. Fundusz Pomocy dla Kraju, wysyłała do Polski doświadczonych bojowców. organizacja przestępcza, wg wyroku Międzynar. Trybunału Wojsk, w Norymberdze nazwa grupy lub organizacji mającej na celu zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie woj.; za o.p. uznano niem. organizacje NSDAP, gestapo, SS i SD; w Polsce rząd okupacyjny tzw. Generalnej Guberni. organizacja religijna, instytucjonalna strona religii, ná którą składa się rodzaj więzi między członkami, sposób zarządza-

nia i koordynacji rel. czynności; najbardziej rozwiniętą formą o.r. jest kościół. organizacja społeczna, socjol. ogół instytucji społ., grup, zasad, wzorów itp., sprawiających, że społeczeństwo może funkcjonować jako określona całość. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), nacjonalist. antypolska, anty-komunist. i prohitlerowska partia ukr. zał. 1919; działała nielegalnie, gł. na terenie Zach. Ukrainy; po zlikwidowaniu 1947 przez władzę lud. terrorystycznej działalności OUN w Polsce i ZSRR przywódcy jej zbiegli do NRF. Organizacja Wojskowa (OW), działała we Francji 1940-44 (oficjalnie jako kompanie robocze); kierownicy - gen. J.Kleeberg, potem — płk J. Jaklicz; podporządkowana rządowi pol. w Londynie; weszła do POWN. Organizacja Wojskowa Pogotowia Polskich Socjalistów (OW PPS), IV 1944 — I 1945 nazwa pod którą działała GL WRN. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization for Econo-mic Cooperation and Development, OECD), organizacja 18 eur. krajów kapi-talist. powstała 1960, siedziba w Paryżu; gł. cel: osiągnięcie wzrostu produkcji i zatrudnienia, podniesienie stopy życiowej, rozwój wolnego handlu światowego. organizacje międzynarodowe pozarządowe, związki, których członkami są osoby i instytucje lub stowarzyszenia z różnych państw; działalność o.m.p. jest oparta na ich umowach wewn., nie będących częścią prawa międzynarodowego. organizacje międzynarodowe regionalne, trwałe związki państw określonego regionu geogr., tworzone na podstawie umów międzynar. dla osiągnięcia określonych celów. organizacje międzynarodowe rządowe, trwałe, związki państw, tworzone na podstawie umów międzynar. dla osiągnięcia określonych celów. organizacje wyspecjalizowane ONZ, międzyrządowe i międzynar. organizacje podległe Radzie Gosp.-Społ., prowadzące działalność w poszczególnych dziedzinach stosunków międzynar.; np. UNESCO. organizator, człowiek organizujący jakieś przedsięwzięcie. organizatory (centra organizacyjne, induktory, pola indukujące), biol. części zarodka wpływające na przekształcanie się i rozwój innych części w określone narządy. organizm, twór roślinny i zwierzęcy, jednolub wielokomórkowy, którego struktury, części i ich funkcje tworzą zharmonizowaną całość, zdolny do samoodna-wiania, samoregulacji i samoreprodukcji. organizmalizm, teoria biol. (L. Berta-lanffy) uznająca prymat żywego organizmu jako całości nad jego częściami. organki, harmonijka ustna. organki, wojsk, broń palna wielolufowa, używana w XVI-XVII w.; prototyp broni wielostrzałowej. ' organogeneza, tworzenie się i kształtowanie narządów u zwierząt tkankowych i człowieka, rozpoczynające się w okresie rozwoju zarodka. organogeniczne formy, formy pow. Ziemi powstałe w wyniku akumulacji szczątków org. oraz działalności żywych organizmów roślinnych (formy fitogenetyezne) i zwierzęcych (formy zoogenetyczne), np. torfowiska, rafy koralowe. organogeniczne skały, skały osadowe składające się gł. ze szczątków org., np. kreda, diatomit, węgle. organoleptyczne próby →organoleptyka. organoleptyka (próby organoleptyczne), metoda oceny jakości towarów za pomocą zmysłów (smaku, wzroku, dotyku, węchu), stosowana gł. do oceny smaku, zapachu, barwy i konsystencji produktów żywnościowych. Organon [gr.], łączny tytuł pism log. Arystotelesa, nadany im przez Androniko-sa z Rodos w I w. n.e.

ONZ

orlica 833 organopreparaty, środki leczn. otrzymywane z tkanek i narządów zwierzęcych, np. z trzustki (insulina, pankreatyna), kory nadnercza (kortyzon), przysadki mózgowej (somatotropina), wątroby. organoterapia, leczenie preparatami z tkanek lub narządów zwierzęcych, zwykle z gruczołów wydzielania wewn. (hormonoterapia); podaje się też świeże narządy, np. wątrobę. organozole, układy koloidowe, w których fazą rozpraszającą jest ciecz org., np. alkohol, benzen, gliceryna. organ państwowy, wyodrębniona jednostka organizacyjna aparatu państw., realizująca ustalone przez konstytucję lub ustawy funkcje państwa; w PRL o.p. dzielą się na organy władzy państw., administracji, kontroli, sądy i prokuraturę. organum, wczesna forma wielogłosowo-ści w muzyce eur. (ok. IX-XIII w.). organy, największy instrument muz. dęty z klawiaturą, złożony z piszczałek wargowych (aerofony) i języczkowych (idiofony), mechanizmu powietrznego, mechanizmu gry (rejestry, 2-5 manuałów, pedały, traktura); znane w starożytności, w kościele od VIII w. organy, górn. drewniane stojaki ustawione w szeregu, zabezpieczające wyrobisko przed zawałem. organy podstawowe roślin, wyróżniane na podstawie wspólnego pochodzenia i lokalizacji w roślinie; u naczyniowych — łodyga, liść i korzeń; z łodygi powstały np. bulwy, gałęziaki, z liści — liściaki, z korzeni — bulwki, korzenie czepne. organy władzy państwowej, w PRL system organów przedstawicielskich (Sejm, rady nar.) oraz Rada Państwa; poprzez nadrzędność o.w.p. nad innymi organami zapewniona zostaje m.in. realizacja zasady ludowładztwa. organy zarządzająco-wykonawcze, w PRL system podległych bezpośrednio organom władzy państw, danego szczebla organów o kompetencjach ogólnych w zakresie administracji; naczelnym o.z.w. jest Rada Ministrów, terenowymi — prezydia rad narodowych. organzyna, przędza z jedwabiu naturalnego, nitkowana (z kilku nitek greży). orgazm (szczytowanie), moment najwyższego podniecenia płciowego, szczyt rozkoszy, kończący normalnie stosunek płciowy. Orgelbrand MAURYCY, 1826-1904, brat Samuela, wydawca, drukarz i księgarz; 1853 księgarnia w Wilnie, 1865 w Warszawie; nakładca słownika zw. wileńskim, red. i wydawca „Tygodnika Powszechnego". Orgelbrand SAMUEL, 1810-68, brat Maurycego, wydawca, drukarz i księgarz w Warszawie; pismo dla ludu „Kmiotek", 28tomowa Encyklopedia powszechna. Orgesch [-esz] (Organisation Esche-rich), jedna z gł. nacjonalist. organizacji w Niemczech, 1920-21, zał. w celu zwalczania ruchów rewol.; m.in. udział w walkach przeciwko III powstaniu śląskiemu. orgie, w staroż. Grecji pierwotnie tajemne obrzędy; znaczenie mistyczno--ekstatyczne otrzymały w kulcie Dionizosa; ujemne znaczenie o. ustaliło się pod wpływem orientalnych kultów sił rozrodczych; potocznie rozwiązłe zabawy. Orgiejew, m. w środk. części Mołd.SRR, nad rz. Reut; 21 tys. miesżk. (1967); przemysł spożywczy. Orhan Kemal [-an k.], 1914-70, prozaik tur.; realist. powieści i nowele z życia biedoty miejskiej i wiejskiej; wspomnienia z własnego dzieciństwa. Orhan Veli Kanik [-an weli kanyk], 191450, poeta tur.; wprowadził do poezji tur. wolny wiersz i język potoczny; w twórczości wpływy fr. literatury. Oriechowo-Zujewo, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad Klaźmą; 120 tys. mieszk. (1970); przemysł bawełn., chem., maszynowy. Orient, kraje wschodnie; Wschód.

orientacja, psychol. zdolność prawidłowego i szybkiego ustalania danych zewn. oraz danych związanych z własną osobą i kierunkiem celowego działania. orientacja przestrzenna, biol. wrodzona u zwierząt zdolność rozeznawania w środowisku kierunków i miejsc pożądanych i szkodliwych; wyrazem o.p. są np. przeloty ptaków. orientacja szkolna, zasada organizacji szkolnictwa postulująca poprzedzenie wyboru nauki przygotowującej do zawodu okresem obserwacji ucznia w toku nauczania, podczas którego należy określić typ psych, ucznia, jego skłonności i uzdolnienia, ukierunkować je i rozwinąć. orientacyjny: 1) dotyczący rozpoznawania terenu, pozwalający na orientowanie się w terenie; 2) określający coś w przybliżeniu, dający ogólne pojęcie o czymś. orientalistyka (filologia orientalna), nazwa zespołu nauk o językach, dziejach i kulturach ludów Wschodu i Afryki Pn. orientalizujący okres, okres w rozwoju sztuki staroż. Grecji; wprowadzenie wzorów orientalnych: dekoracyjność, bogactwo motywów roślinnych i zoomorficz-nych, VII w. p.n.e. orientalna kraina, kraina zoogeogr. obejmująca Azję na pd. od Himalajów; fauna bogata; tupaje, gibony, wyraki, gawiale, tygrys, b. dużo gat. ptaków, gadów i płazów. orientalny, właściwy ludom, językom i kulturze Wschodu, charakterystyczny dla Wschodu; wschodni. Orieszyn PIOTR W., 1887-1938, ros. poeta i prozaik; poezje oparte na motywach lud., poświęcone wsi radz.; poematy o Razinie i Pugaczowie; autobiogr. opowiadania. Orihuela [oriuela], m. w Hiszpanii (Walencja), nad Segurą; 46 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. orija (odri, utkali), język ind., w stanie Orisa; ok. 16 mln; literatura od XV w.; pismo ind. — orija. Orillia [oryljə], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Simcoe; 15 tys. mieszk. (1966); przemysł maszynowy. Oring-nur, jezioro w Chinach, na Wyż. Tybetańskiej, na wys. 4235 m; pow. ok. 1200 km2; przepływa Huang-ho. Orinoko (Orinoco), rz. w Ameryce Pd.; dł. 2500 km, dorzecze 1086 tys. km2; przy ujściu do O. Atlantyckiego tworzy rozle-głą deltę; gł. dopływy: Guaviare, Meta, Apure (1.), Caroni (pr.); żeglowna, do Santo Tomé de Guayana dostępna dla statków morskich. Orinoko, Nizina (Llanos), niz. w do-rzeczu Orinoko (Wenezuela, Kolumbia); klimat gorący, wilgotny; roślinność gł. sawannowa; pasterska hodowla bydła, owiec. Orion, jeden z gwiazdozbiorów. Orion, mit. gr. myśliwy beocki; ukochany Eos; zginął z ręki Artemidy; przeniesiony między gwiazdy. Orisa (ang. Orissa), stan we wsch. Indii, na wyż. Dekan; 155,9 tys. km2, 19,7 mln mieszk. (1966); gł. m.: Kataka, Rurkala, Bhubaneszwar (stol.); ponad 40% pow. O. pokrywają lasy (eksploatacja); uprawa ryżu, juty, bawełny, tytoniu, trzciny cukr.; hodowla bydła; rybołówstwo; wydobycie rud żel., manganu. Oristano, m. we Włoszech (Sardynia); 26 tys. mieszk. (1961). orisza, bóstwo rodowe u ludów afryk., ubóstwiony praprzodek rodu. Orizaba [-sawa] (Citlaltépetl), wulkan w Kordylierze Wulkanicznej, najwyższy szczyt Meksyku; 5700 m. Orizaba [-sawa], m. w Meksyku (Vera-cruz), u podnóży wulkanu O. (Citlaltépetl); 56 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spoż., warsztaty kol.; ośr. turystyczny. Orjen, masyw górski w G. Dynarskich (Jugosławia), w pobliżu Zat. Kotorskiej; wys. do 1895 m.

orka, roln. podstawowy zabieg uprawowy, wykonywany pługiem (dawniej sochą, radłem), polegający na odwracaniu, kruszeniu i mieszaniu uprawianej warstwy gleby. orka (miecznik, Orcinus orca), zool. drapieżnik z rodziny delfinów; dł. do 6, a nawet 12 m; strona grzbietowa ciemna, brzuch biały; pn. O. Spokojny i O. Atlantycki; tłuszcz cenny, mięso niejadalne. „Orka", pol. pismo wydawane w Mińsku 1926-34; przeznaczone dla chłopstwa pol. osiadłego na Białorusi; organ KC KP(b)B. „Orka", tygodnik społ.-lit, wydawany w Warszawie 1957-60; zespół red.: A. Olcha, S. Czernik, S. Piętak, J. Ozga-Michalski, J. Szczawiej; pismo związane zZSL. Orkady (Orkney Islands), grupa wysp u pn. wybrzeży W. Brytanii (Szkocja), tworzy hrabstwo Orkney; 974 km2, 18 tys. mieszk. (1968); gł. wyspy: Mainland (Po-mona), Hoy; rolnictwo (gł. hodowla bydła); rybołówstwo; ośr. adm. Kirkwall. Orkady Południowe, grupa wysp i skał w pd. części O. Atlantyckiego, na pn.-wsch. od Ziemi Grahama; 622 km8; wys. do 1266 m; klimat polarny; połów wielorybów. orkan, termin używany w niektórych rejonach kraju jako synonim nawałnicy. Orkan WŁADYSŁAW (właśc. Franciszek Smreczyński), 1875-1930, pisarz; nowele i powieści z życia wsi podgórskiej (Komornicy, W Roztokach), liryki, dramaty (naturalist. Skąpany świat), publicystyka. orkiestra, wieloosobowy instrumentalny zespół muz.; o. symfoniczna — złożona z kwintetu smyczkowego, instrumentów dętych drewn., blaszanych, perkusji, harfy, niekiedy i in. orkiestracja, muz. →instrumentacja. orkiestralny, związany z orkiestrą; przeznaczony na orkiestrę, wykonywany przez orkiestrę. orkisz, gatunek pszenicy o luźnym kłosie; także forma naga (o ziarnach nieople-wionych) jęczmienia. Orkus, mit. rzym. bóg świata zmarłych, utożsamiony z Plutonem, następnie z gr. Hadesem; również miejsce pobytu zmarłych. Orla, rz., pr. dopływ Baryczy; dł. 91 km, dorzecze 1604 km8. Orlando VITTORIO EMANUELE, 1860-1952, wł. polityk liberalny, prawnik; prof. uniw. m.in. w Rzymie i Mediolanie; 1917-19 premier; przedstawiciel Włoch na paryskiej konferencji pokojowej; współorganizator Ligi Narodów. Orlando [o:rländou], m. w USA (Floryda); 97 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 384 tys. (1967); ośr. handl. regionu roln. (owoce cytrusowe); przemysł spoż., metal., chemiczny. Orla Perć, turyst. szlak górski w Tatrach Wysokich, prowadzący granią od Zawratu po Krzyżne. Orlean (Orléans), m. w środk. Francji, port nad Loarą, ośrodek adm. dep. Loiret; 96 tys. mieszk., zespół miejski 168 tys. (1968); przemysł spoż., skórz.-obuwn., maszyn., chem.; węzeł kol.; uniw.; ośr. turyst.; muzea (m.in. Joanny ďArc); got. katedra Ste Croix (XIIIXVIII w.), kościoły (X-XVII w.), 2 ratusze (XVI w.), pałace (XVI, XVII w.). orleaniści, odłam monarchistów fr. popierający pretensje dyn. orleańskiej do tronu francuskiego. Orléansville [-ãwil] →Asnam, E1-. orleańska dynastia, młodsza gałąź dyn. Walezjuszów; także młodsza gałąź dyn. Burbonów, pochodząca od Filipa I, ks. Orleanu. Orley [orlei] BAREND (BERNAERT) VAN, ok. 1488-1542, malarz niderl.; obrazy rel., hist., portrety, projekty tkanin; łączył wpływy wł. z tradycją rodzimą. orlica (Pteridium aquilinum), kosmopolityczna paproć o liściach potrójnie pie-

834 Orlich Gniazd Szlak rzastych, do 2 m dł. w Polsce gł. w lasach sosnowych. Orlich Gniazd Szlak, turyst. szlak wzdłuż krawędzi Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej, od Krakowa do Częstochowy; dł. 160 km; skałki wapienne, jaskinie, ruiny zamków. Orlickie Góry, część Sudetów Środk. w Czechosłowacji i Polsce; ciągną się równolegle do G. Bystrzyckich; najwyższy szczyt Velká Deštná 1115 m, po stronie pol. — Orlica 1084 m. Orlicz WŁADYSŁAW, ur. 1903, matematyk; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAN; autor licznych prac z zakresu analizy funkcjonalnej. orliczka kreteńska (Pteris cretica), paproć rosnąca na obszarach zwrotnikowych i śródziemnomor.; liście pierzastodzielne; pospolita, ozdobna roślina doniczkowa. orlik (Aquilegia), bylina strefy umiarkowanej, z rodziny jaskrowatych; kwiaty o płatkach z ostrogą; w Polsce o. pospolity, o kwiatach niebieskich, chroniony; wiele gat. rabatowych. orlik, nazwa 2 gat. ptaków drapieżnych; o. krzykliwy (Aquila pomarina), dł. do 50 cm, o. grubodzioby (A. clanga), nieco większy; upierzenie brązowe, pokrywające nogi do palców; Eurazja; chronione. Orlik, hydrowęzeł W Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), na Wełtawie; tama, elektrownia (376 MW), sztuczny zbiornik (pow. 26 km2, dł. 70 km); liczne ośr. turyst. i sportów wodnych. Orliński BOLESŁAW, ur. 1899, pilot myśliwski i doświadczalny; 1926 dokonał (z L. Kubiakiem) przelotu na trasie War-szawaTokio-Warszawa; od 1939 w USA. orlog, w okresie wojen pol.-szwedz. nazwa dawana przez Polaków różnym szwedz. żaglowym okrętom woj. o małym zanurzeniu. orlon, amer. nazwa handl. syntetycznych włókien poliakrylonitrylowych. Orly [orli], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 30 týs. mieszk. (1968); paryski port lotn., jeden z największych w świecie. orłoryby →scjeny. orłosęp brodaty (Gypaëtus barbatus), górski ptak drapieżny; dł. 110 cm; u nasady dzioba broda z piór; Eurazja, Afryka; rzadki. Orłow ALEKSIEJ G., 1737-1808, admirał ros.; jego plan działań na morzu przyniósł flocie ros. w wojnie z Turcją zwycięstwo pod Czesmą 1770 i zniszczenie floty tureckiej. Orłow GRIGORIJ G., 1734-83, faworyt Katarzyny II; brał udział w przewrocie pałacowym, który wyniósł ją na tron. Orłowa (Orlová), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim; 24 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł metalowy. Orłowa LUBOW' P., ur. 1902, ros. aktorka film., tancerka i śpiewaczka; w 1. 30-ych i 40ych odtwórczyni ról w komediach i filmach muz. (Świat się śmieje, Cyrk, Wołga-Wołga). Orłowicz MIECZYSŁAW, 1881-1959, czołowy działacz turystyki i krajoznawstwa w Polsce, współtwórca pol. turystyki zespołowej; współorganizator Pol. Tow. Tatrzańskiego i Pol. Tow. Krajoznawczego; autor licznych prac. Orłowo, dzielnica mieszkaniowa w Gdyni; kąpielisko morskie; drewn. domy pod-' cieniowe (XVIII, XIX w.). Orłowski ALEKSANDER, 1777-1832, malarz, grafik, wybitny rysownik; od 1802 w Petersburgu; sceny batalistyczne i rodzajowe, typy lud., szlacheckie i orientalne, pejzaże, portrety, karykatury. Orłowski ANTONI (pseud. Krogulec), 18691921, pisarz, dziennikarz; publicystyka, satyry polit.; wydawca kalendarzy humoryst. i Encyklopedii humoru i satyry polskiej. Orłowski JÓZEF, 1742-1808, generał; wychowanek Szkoły Rycerskiej; w powstaniu

1794 komendant Warszawy i Ks. Mazowieckiego. Orłowski TADEUSZ, ur. 1917, lekarz internista, taternik i alpinista; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; prace gł. z dziedziny nefrológii. Orłowski WITOLD EUGENIUSZ, 1874-1966, lekarz internista; prof. uniw. w Kazaniu i Warszawie, czł. PAN i Nowojorskiej Akad. Nauk; pionier kierunku fizjopato-logicznego i biochem. w klinicystyce chorób wewn.; Nauka o chorobach wewnętrznych. orły, nazwa kilku gat. potężnych ptaków drapieżnych; upierzenie brun., pokrywające nogi do palców; okolice górskie Eurazji, Afryki, Ameryki; w Polsce b. rzadki o. przedni i zalatujące sporadycznie o. cesarski i o. włochaty; chronione. Ormandy [o:rmə-] EUGENE, ur. 1899, dyrygent amer., pochodzenia węg.; kierownik Orkiestry Symfonicznej w Filadelfii. Ormianie (Armeńczycy), ludność Arm. SRR, poza ZSRR — w USA, na Bliskim Wschodzie; ok. 4 mln; język ormiański. ormianka →ordynka. ormiańskie pismo, pismo alfabetyczne, stworzone w IV w. przez Mesropa Masz-toca, wzorowane na pehlewi oraz piśmie gr.; używane w Armenii. ormiański język, z rodziny indoeur.; język Ormian, gł. w Arm.SRR; dialekty znacznie zróżnicowane; 3 okresy: staro-orm. (V-poł. XIX w.), średnioorm. (XI-XVII w.), nowoorm. od XVII w.; współcz. język lit. od XIX w.; pismo ormiańskie. ormiański kościół →-armeński kościół. Ormicki WIKTOR RUDOLF, 1898-1941, geograf; prace z geografii gosp. i demografii; zmarł w Mauthausen. ORMO →Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej. Ormoc [-ok], m. w Filipinach, port na zach. wybrzeżu wyspy Leyte; 72 tys. mieszk. (1964); ośr. handl. regionu roln.; przemysł cukrowniczy. Ormuz (Hormoz), wyspa irańska w cieśn. O. (między Zat. Perską i Zat. Omańską); 33 km2; wydobycie rud żel. i soli kuchennej. Ormuz, cieśnina łącząca Zat. Perską z Zat. Omańską; najmniejsza szer. 55,6 km. Ormuzd (Ahura Mazda), w mazdaizmie bóg dobra, światła, mądrości i prawdy; toczy walkę z Arymanem. Ornak, szeroki grzbiet w Tatrach Zach., między Dol. Kościeliską a Chochołowską; wys. do 1867 m. ornament drukarski →ozdobnik. ornamenty, muz. → ozdobniki. ornat, w liturgii kat. wierzchnia szata kapłana używana podczas mszy; wzorowana na rzym. płaszczu. Orne [orn], rz. w pn.-zach. Francji; dł. 125 km; uchodzi do Żat. Sekwany (kanał La Manche). Orneta, m. w pow. braniewskim, woj. olsztyńskim, nad Drwęcą Warmińską; 8,2 tys. mieszk. (1968); przemysł metal, (fabryka śrub), spoż.; got. ratusz (XIV w.) i kościół (XV w.); prawa miejskie 1313; 1524-26 jeden z ośr. ruchów antyfeud. w Prusach. ornitofauna, zool. →awifauna. ornitogamia, zapylanie kwiatów przez ptaki, gł. w krajach tropik.; kwiaty orni-togamiczne, masywne, barwne, produkują nektar, którym żywią się ptaki, np. kolibry, nektarniki. ornitologia, dział zoologii zajmujący się budową, życiem i zwyczajami ptaków. ornitopter, lotn. →skrzydłowiec. ornitozy, choroby wirusowe występujące wśród ptaków, mogące przenieść się na ludzi poprzez drogi oddechowe, za pośrednictwem wydzieliny górnych dróg oddechowych i wydaliny ptaków; objaw) zapalenia płuc. ornityna, związek org. będący produktem przemian aminokwasu argininy; jest

ciałem pośrednim w cyklu metabolicznym syntezy mocznika z amoniaku i dwutlenku węgla w wątrobie. orogen (górotwór), obszar sfałdowany i wypiętrzony w wyniku ruchów górotwórczych (orogenezy). orogeneza (ruchy górotwórcze, górotwórczość), ruchy skorupy ziemskiej obejmujące znaczne obszary Ziemi, prowadzące do powstawania gór fałdowych; w każdej o. wyróżnia się kilka faz orogenicz-nych; gł. o. w historii Ziemi: prekam-bryjskie, kaledońska, hercyńska, kimeryj-ska i alpejska. orogeniczna faza (faza górotwórcza), okres orogenezy, w którym szczególnie intensywnie odbywały się ruchy skorupy ziemskiej. orogeniczny cykl (cykl górotwórczy), cykl procesów prowadzących do powstania gór fałdowych: tworzenie się geosyn-kliny, gromadzenie się w niej osadów, fałdowanie i metamorfizm osadów oraz ich wypiętrzanie; co. obejmuje też procesy magmowe: głębinowe i wylewne. orogeniczny okres, okres w historii Ziemi, w którym zachodziły potężne ruchy górotwórcze (orogeneza), np. karbon, w którym miała miejsce orogeneza hercyńska. orografia →morfografia. orograficzne zjawiska meteorologiczne, zjawiska meteorol. wywołane wpływem ukształtowania terenu na procesy atm., np. powstawanie chmur i opadów wskutek ochładzania się powietrza przy wśli-zgu wzdłuż zboczy górskich. Oron, miejscowość w pd. Izraelu; ośr. wydobycia fosforytów; zakład wzbogacania fosforytów. Orontes →Asi. Orońsko (w. w pow. szydłowieckim, woj. kieleckim), archeol. ślady lejów odkrywkowej kopalni krzemienia z wczesnego mezolitu. Orosháza [oroszha:zo], m. w pd.-wsch. Węgrzech; 33 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., szklarski. Oroszlány [orosla:ń], m. w pn.-zach. Węgrzech, u podnóży gór Vértes; 20 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla brunatnego. Or-Ot →Oppman Artur. Oroya, La [la oroja], m. w środk. Peru, w Andach, na wys. ok. 3700 m; 25 tys. mieszk. (1961); hutnictwo metali nieżelaznych. Orozco [orosko] JOSE CLEMENTE, 1888-1949, meksyk, ittalarz i grafik; twórczość związana z tradycjami sztuki prekolumbijskiej i lud.; monumentalne dekoracje ścienne o tematyce społ.-rewol., często alegor., pełne dynamiki; grafika (gł. litografia). ORP, oznaczenie pol. okrętu woj. (skrót od: Okręt Rzeczypospolitej Polskiej). orpingtony, ang. rasy kur i kaczek typu ogólnoużytkowego wyhodowane w okolicach m. Orpington; kury o.: upierzenie żółtorude, nogi cieliste, cięż. 3,5 kg, rocznie do 355 jaj; kaczki o. jasno-brun.-żółte, cięż. 3 kg, rocznie do 160 jaj. Orpiszewski LUDWIK, 1810-75, działacz emigr.; współzałożyciel Tow. Monarchicz-nego Trzeci Maj we Francji; działacz Hôtel Lambert we Włoszech. Orsanmichele [-mikele], got.-renes. dwupiętrowa budowla we Florencji, wzniesiona 1337-1404, początkowo budowla handl., 1412 przekształcona na oratorium; w zewn. niszach posągi renes. (m.in. Ghibertiego, Donatella i Verroc-chia); we wnętrzu cyborium got. A. Orcagni. Orsata aparat, przyrząd stosowany do analizy substancji gazowych; poszczególne składniki gazu absorbuje się selektywnie w odpowiednich rozpuszczalnikach. orselka barwierska (Roccella tinctoria), krzaczkowaty, sinobrunatny porost, rosnący na przybrzeżnych skałach M. Śródziemnego; z jego plech (i niektórych in-

orzech 835 nych gat. orselki) otrzymuje się barwnik karminowy (orseinę) i niebieski (lakmus). Orsini, arystokratyczny ród rzym. w XII-XVI w., rywale Collonów; wydali wielu dyplomatów, wodzów, dostojników kośc. (papieże — Celestyn III, Mikołaj III, Benedykt III), Orsini FELICE, 1819-58, rewolucjonista wł.; czł. Młodych Włoch, współpracował z G. Mazzinim; 1858 dokonał nieudanego zamachu na Napoleona III; ścięty. Orsk, m. w Ros.FSRR (obw. orenbur-ski), na Uralu, nad rz. Ural; 225 tys. mieszk. (1970); huta niklu, rafineria ropy naft., przemysł maszynowy. Orsova [orszowa], m. w pd.-zach. Rumunii, nad Dunajem, w przełomie Żelaznych Wrót; 10 tys. mieszk. (1968). Ors y Rovira [o. i rrobira] EUGENIO D' (pseud. Xenius), 1882-1954, Kataloński pisarz i filozof, tworzył też w języku hiszp. i fr.; eseje poruszające problemy współcz., prace filoz., powieści, dramaty. Orsza, m. w Białorus.SRR (obw. witebski), nad Dnieprem; 101 tys. mieszk. (1970); przemysł lniarski, maszynowy. 1514 zwycięstwo wojsk pol.-litew. nad armią moskiewską; 1564 M. Radziwiłł zadał klęskę wojskom moskiewskim. Orsza HELENA →Radlińska Helena, orszak, grono ludzi uroczyście towarzyszących komuś; asysta, poczet, świta. orsztyn, zwarta warstwa rudawca w glebie, złożona gł. z tlenków żelaza; brunatny; występuje w dolnych warstwach gleb podmokłych (np. sapów); utrudnia wegetację roślin. ort, moneta srebrna, początkowo o wartości 1/4 talara, bita w XVI-XVIII w. w różnych krajach eur.; w Polsce o. — = 10 gr, później — 18 gr; bito od XVII w. do 1766. ortalion, tkanina z włókien ciągłych poliamidowych, b. cienka, gęsta i gładka, barwiona lub drukowana, powleczona po lewej stronie błonką z żywicy; mało przewiewna, nieprzemakalna, stosowana na płaszcze, kurtki, śpiwory itp. Ortegal [-gal], przylądek na Płw. Iberyjskim (Hiszpania); 43°45'N, 7°54'W. Ortega y Gasset [o. i -set] JOSE, 1883-1955, hiszp. filozof i pisarz; zwolennik „filozofii życia"; w swej antydemokr. filozofii społ. głosił tezę o kryzysie kultury zachodniej; La rebelión de las masas. Orteliusz (Ortelius, właśc. Abraham Ortels), 1520-98, flam; geograf i wydawca map; najwybitniejszy po Merkatorze przedstawiciel kartograficznej szkoły flam. XVI w.; opublikował pierwszy nowoż. atlas. ortęć →amalgamat. ortikon, rodzaj lampy analizującej; działanie zbliżone do ikonoskopu, od którego różni się m.in. tym, że rzutowanie obrazu odbywa się z jednej strony półprzezroczystej mozaiki, a wybieranie, wiązką elektronową z przeciwnej strony. Ortles, masyw górski w Alpach Wsch. (pn. Włochy); wys. do 3899 m; silnie zlodowacony. orto-, w wyrazach złożonych znaczy: prosty, prawidłowy, słuszny; np. ortofo-nia, ortodoncja. orto- (o-), chem. w nazwach dwupodstawionych pochodnych benzenu oraz terpenów oznacza położenie podstawników w pierścieniu w pozycji 1, 2. ortocentrum, punkt przecięcia trzech wysokości (lub ich przedłużeń) trójkąta.ortochromatycznośc, cecha materiału światłoczułego oznaczająca jego czułość na wszystkie barwy z wyjątkiem czerwonej. ortodoksja, niezachwiane wyznawanie jakiejś określonej doktryny — polit., filoz., a zwł. religijnej — we wszystkich, nawet najdrobniejszych szczegółach bez jakiegokolwiek odstępstwa od jej sformułowań. ortodoksja, rel.: 1) prawowiernośé, uznawanie wszystkich tez danej religii i

ścisłe przestrzeganie wszystkich jej nakazów; przeciwieństwo heterodoksji; 2) →prawosławie. ortodoksyjne kościoły →prawoslawne kościoły. ortodoksyjny, prawowierny, trzymający się ściśle wyznawanych zasad, zwł. religijnych. ortodoncja, dział stomatologii, nauka o wrodzonych i nabytych wadach narządu żucia (zgryzu), ich rozpoznawaniu i leczeniu (gł. za pomocą specjalnych aparatów). ortodonta, stomatolog leczący wady i nieprawidłowości narządu żucia (zgryzu). ortodroma, najkrótsza linia łącząca dwa punkty na zakrzywionej powierzchni (np. na pow. Ziemi) i leżąca na niej. ortoepia, poprawność wymowy; poprawność w używaniu form językowych; dział językoznawstwa obejmujący zagadnienia poprawności i kultury języka. ortoestry R—C(OR')3, trójetery hipotetycznych alkoholi trójwodorotlenowych R— C(OH)3; najważniejszy jest tzw. ester ortomrówkowy HC(OC2H5)3. ortofonia, zasady poprawnej wymowy, ustalone w danym języku; także nauka poprawnej wymowy. ortofosforowy kwas →fosforowe kwasy. ortogenezy teoria, biol. koncepcja z końca XIX w. (G.H.Th. Eimer) zakładająca bezwładnie przebiegający w jednym kierunku rozwój ewolucyjny szczepów, wskutek działania wewn. tendencji rozwojowych. ortognatyzm, pionowy zarys profilu twarzowej części czaszki, charakterystyczny gł. dla człowieka współcz. odmiany białej. ortogonalne funkcje, każde dwie funkcje z danej przestrzeni funkcyjnej, dla których iloczyn skalarny równa się Zeru. ortogonalne trajektorie, mat. dwie rodziny linii o tej własności, że każda linia jednej rodziny przecina pod kątem prostym każdą linię rodziny drugiej. ortogonalne wektory, wektory prostopadłe. ortogonalny, prostopadły, tworzący kąt prosty. ortogonalny szereg, szereg funkcyjny, w którym każde dwa wyrazy są funkcjami ortogonalnymi. ortografia (pisownia): 1) ogólnie przyjęty i obowiązujący system pisania w danym języku; 2) ogół zasad i przepisów dotyczących poprawnego pisania. ortokineza, jedna z kinez, reakcja ruchowa zwierząt (np. ryb) polegająca na zmianie szybkości ruchu pod wpływem zmiany nasilenia bodźca, np. temp., oświetlenia. ortoklaz, minerał z grupy skaleni, glinokrzemian potasu; bezbarwny lub biały, czerwony, żółtawy; stanowi min. gł. składnik kwaśnych skał magmowych; używany w przemyśle ceramicznym. ortolan (Emberiza hortulana), gatunek trznadla; dł. 15 cm; grzbiet brązowy, spód jaśniejszy, głowa oliwkoWoszara, podgardle żółte; Eurazja; chroniony. ortopeda: 1) chirurg-specjalista w dziedzinie ortopedii; 2) specjalista wykonujący aparaty, urządzenia lub obuwie ortopedyczne. ortopedia, dział medycyny klinicznej i nauka zajmująca się rozpoznawaniem, zapobieganiem i leczeniem wad rozwojowych, schorzeń i urazów układu kostno-mięśniowo-stawowego. ortoptyka, dział okulistyki zajmujący się przywracaniem prawidłowego widzenia obuocznego w zezie towarzyszącym, za pomocą ćwiczeń tzw. ortoptycznych i przy użyciu specjalnej aparatury. ortoskop, przyrząd do badania ciał kry-stal. w spolaryzowanym świetle równoległym; składa się z dwóch ńikoli ustawionych jeden nad drugim. ortoskopowe badania kryształów, badania kryształów w spolaryzowanym liniowo świetle równoległym, przeprowadzane

w celu np. rozpoznawania pleochroizmu, oznaczania dwójłomności. ortostaty, prostokątne płyty kam., zwykle zdobione reliefem, wzmacniające i zdobiące cokoły monumentalnych budowli (gł. na terenach staroż. Wschodu). ortotropizm, wzrost kryształów w kierunku prostopadłym do powierzchni, na której te kryształy powstały. ortowodór i parawodór, dwa stany cząsteczek wodoru H2, różniące się wzajemną orientacją spinów protonów; w ortowodo-rze spiny skierowane są równolegle; w temp. pokojowej naturalny wodór stanowi mieszaninę 75% ortowodoru i 25% para-wodoru. Ortwin OSTAP (właśc. Oskar Katzenellenbogen), 1876-1942, krytyk lit.; szkice; o dramacie modernist. i S. Wyspiańskim; wydawca pism S. Brzozowskiego; zamordowany przez hitlerowców. ortyle, w dawnej Polsce pouczenia prawne udzielane sądom mniejszych miast przez sądy miast większych (początkowo gł. Magdeburga, następnie Chełmna, Torunia, Wrocławia, Krakowa i Poznania). ortyt (allanit), minerał, krzemian wapnia, ceru i glinu, z domieszkami toru i uranu; brunatnoczarny lub czarny; silnie promieniotwórczy; występuje gł. w głębinowych skałach magmowych. Orunia, dzielnica mieszkaniowo-przem. Gdańska. Oruro, m. w środk. Boliwii, ośrodek adm. dep. O.; 93 tys. mieszk. (1964); hutnictwo metali nieżel., przemysł chem., spoż.; uniwersytet. Orużejnaja pałata [ros., 'zbrojownia']. dawna zbrojownia i zespół pracowni artystycznych na Kremlu moskiewskim (w 2 pol. XVII w. — gł. ośrodek produkcji artyst. i kształcenia artystów w Rosji); obecnie jedno z najbogatszych na świecie muzeów rzemiosła artyst. (liczne polonica); pierwsze muzeum publ. w Rosji; budynek O.p. z 1 poł. XIX w. Orvieto, m. we Włoszech (Umbria); 25 tys. mieszk. (1961); znany ośr. turyst; muzea; zabytki etruskie; słynna got. katedra (XIII, XIV-XVIII w.> z fasadą z mozaikami i rzeźbami, romańskie, got. i barokowe kościoły, pałace (XIII-XVI w.). Orwell [o:ruəl] GEORGE (właśc. Eric Blair), 1903-50, pisarz ang.; powieści początkowo o tendencjach postępowych, później groteski wymierzone w komunizm (anty-utopia 1984). Orwicz JERZY (właśc. Natalia Dzierżkówna), 1861-1931, pisarka; opowiadania, utwory dram., powiastki dla młodzieży, powieść o Kościuszce Żywot wodza narodu. ORWO, znak firmowy wytwórni foto-chem. VEB Filmfabrik Wolf en w NRD; skrót Original Wolfen. Orygenes, ok. 185-ok. 254, gr. filozof, teolog i apologeta wczesnochrześc; z filozofii staroż. czerpał uzasadnienie dla zasad religii chrześcijańskiej. oryginał, rzecz autentyczną nie będąca kopią, przeróbką, naśladownictwem; pierwowzór. oryginał, roln. kwalifikowany materiał nasienny roślin uprawnych, otrzymywany z rozmnożenia zbioru nasion wyższego stopnia odsiewu — elity. oryks (Oryx gazella), afryk. antylopa o krępej budowie i długich, lekko odchylonych rogach (u obu płci); wys. w kłębie ok. 2 m; pokrewne: beisa, algazel. oryl, drwal budujący tratwy i spławiający je rzeką; częściej nazywany flisakiem. oryniacka kultura, archeol. kultura górnego paleolitu we wsch. i środk. Europie, również w Azji i Afryce Pn.-Zach.; łowiectwo; wyroby krzemienne (wiórowe noże, drapacze, rylce) i kościane (szydła, groty); rysunki naskalne (Altamira, Grimaldi), rzeźba figuralna; nazwa od jaskini Auri-gnac (Francja). orzacha →orzeszki ziemne. orzech, typ owocu suchego, o zdrewniałej owocni, zw. łupiną owocową, pękają-

836 orzech amerykański cy w czasie kiełkowania nasienia; np. o. laskowy, żołądź, bukiew. orzech amerykański (orzech brazylijski, orzesznića amerykańska, Bertholettia), drzewo brazyl, do 50mwys.; nasiona, tzw. orzeszki para, jadalne; z okryw nasiennych gumy, z kory garbniki; drewno cenne. orzech kokosowy, owoc palmy kokosowej, wielkości głowy ludzkiej; w rzeczywistości jest pestkowcem; młode nasiona wypełnia płyn, zw. mlekiem kokosowym. orzech laskowy →leszczyna. orzechowa palma (kariota parząca, Ca-ryota urens), palma z Archip. Malajskie-go; owoce — jadalne jagody; z rdzenia pnia mączka sago; z liści włókna; bywa uprawiana w palmiarniach. Orzechowo, w. w pow. wrzesińskim, woj. pozn., nad Wartą; duża wytwórnia sklejek i płyt wiórowych. Orzechowski STANISŁAW, 1513-66, pisarz polit. i rel.; w języku łac. i znakomitą prozą pol. wyrażał stanowisko ruchu egzekucyjnego, później kontreformacji (Quin-cunx). Orzechowski-Oksza TADEUSZ, 1837-1902, działacz emigr.; agent Rządu Nar. 1863 w Stambule; kierownik Biura Korespondencyjnego na Bałkanach (placówka wywiadowcza Hotel Lambert). orzechowy olej, olej otrzymywany z orzechów włoskich, używany do celów spoż.; makuchy stanowią cenną paszę. orzechówka (Nucifraga caryocatactes), ptak lasów iglastych; dł. 30 cm; upierzenie brązowe, biało nakrapiane; żywi się orzechami laskowymi, bukwią, żołędziami; Eurazja; chroniona. orzech włoski (Juglans regia), długowieczne drzewo gł. obszarów śródziemno-raor.; owoce zw. orzechami; nasiona jadalne, wyrabia się z nich chałwę i olej orzechowy, z okryw nasiennych i kory — garbniki; liście leczn., drewno b. cenne. orzech wodny →kotewka orzech wodny. orzeczenie (predykat), językozn. część zdania, osobowa forma czasownika lub grupa wyrazowa czasownika nazywająca cechę (stosunek) przypisywaną przedmiotowi (pojęciu); niekiedy występuje tzw. o. imienne (łącznik+orzecznik). orzeczenie sądowe, rozstrzygnięcie konkretnej sprawy przez sąd wydane w postaci wyroku lub postanowienia. orzecznictwo, działalność sądów i in. organów rozstrzygających, polegająca na wydawaniu orzeczeń w konkretnych sprawach. orzecznictwo lekarskie, ustalanie stanu zdrowia człowieka, jego zdolności do pracy, wskazań do leczenia sanatoryjnego, do urlopu zdrowotnego itd.; do orzecznictwa w sprawie inwalidztwa powołane są KIZ. „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych", miesięcznik prawniczy publikujący orzeczenia sądów i komisji arbitrażowych, wraz z glosami, ukazujący się od 1957; organ Instytutu Nauk Prawnych PAN. orzecznik (predykat), językozn. część zdania, część grupy wyrazowej czasownika: imię lub grupa wyrazowa imienna, występująca w związku gram. z łącznikiem, a nazywająca cechę przypisywaną przedmiotowi (pojęciu). orzecznik, log. wyrażenie, które w funkcji zdaniowej typu „x jest P" (zw. funkcją orzecznikową) występuje na miejscu zmiennej P; wyrażenie stanowiące część orzeczenia w zdaniu, określającą podmiot tego zdania. Orzegów, dzielnica Rudy Śląskiej; kopalnia węgla kam. i koksownia. orzekanie (predykacja), językozn. związek gram., szczególna postać związku zgody; w języku pol. cecha konieczna konstrukcji zdaniowych. Orzelski SWIĘTOSŁAW, 1549-98, starosta radziejowski od 1590, obrońca postulatów różnowierczych; autor opisu wypadków 157276 (Bezkrólewia ksiąg ośmioro...). orzeł, w heraldyce znak herbowy wielu

narodów i państw; o. bywają 1- lub 2-gło-we, najczęściej ze skrzydłami rozpostartymi do lotu; różnią się kształtem ogona, zwrotem głowy, barwą i znakami szczególnymi. orzeł, zool. →orły. Orzeł, jeden z gwiazdozbiorów. Orzeł, m. obw. w Ros.FSRR, nad Oką; 232 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., obuwn., mat. budowlanych. „Orzeł", pol. okręt podwodny; internowany w Tallinnie, 17/18 IX 1939 uciekł z portu i przedarł się do W. Brytanii; w służbie patrolowej; zatopił transportowiec niem.; 8 VI 1940 zatopiony wraz z całą załogą. „Orzeł Biały", gazeta pol. emigracji zarobkowej, pierwsza w USA, wyd. 1870-72 w stanie Missouri (Washington, Kraków, Union j. orzeł przedni (zys, Aquila chrysaëtos), ptak drapieżny z grupy orłów; dł. 80 cm; rdzawobrunatny; zamieszkuje gł. wysokie góry Eurazji, Afryki, Ameryki; chroniony. Orzesze, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 9,4 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn, i szklarski; got.-renes. kościół (XVI w.); prawa miejskie 1962. W XIX w. huta żelaza, później szkła; udział mieszkańców O. w powstaniach śląskich 1919-21. orzeszki para, jadalne nasiona orzecha amerykańskiego, eksportowane z Brazylii, używane w cukiernictwie i do wytłaczania oleju jadalnego. orzeszki ziemne (orzacha, Arachis hypogaea), brazyl. roślina zielna z rodziny motylkowatych; po przekwitnieniu zalążnia zagłębia się w ziemię, gdzie dojrzewa strąk; uprawiane w klimacie ciepłym dla nasion zw. o.z. lub arachidami. Orzeszkowa ELIZA, 1841-1910, pisarka; powieści i nowele o aktualnej problematyce społ. i bliskiej pozytywizmowi tendencji; realist. obraz wsi (Dziurdziowie), żyd. miasteczek (Meir Ezofowicz)y zie-miaństwa po 1863 (Nad Niemnem); publicystyka m.in. wyprawie emancypacji kobiet. miejsce ur. Grodno orzesznica {Muscardinus avellanarius), nadrzewny gryzoń z rodziny pilchowatych; wielkość myszy; żywi się nasionami i owocami; zimę przesypia; lasy Europy i Azji Mn.; chroniona. orzesznica amerykańska, bot. →orzech amerykański. orzesznik (przeorzech, hikora, Carya), wysokie drzewo gł. północnoamer., uprawiane dla jadalnych nasion; w Polsce sadzony w parkach o. owłosiony; drewno cenne, m.in. na narty (tzw. hikory). Orzęcki MICHAŁ, 1891-1941, prawnik, adwokat, obrońca w procesach polit.; organizator społ. pomocy prawnej w Warszawie; zginął w Oświęcimiu. orzęski (wymoczki, Infusoria), typ pierwotniaków; ok. 6 tys. gat.; mają podwójny aparat jądrowy; ciało okrywa pellikula i z reguły liczne rzęski; rozmnażają się przez podział i koniugację; wolno żyjące, osiadłe, symbionty lub pasożyty. Orzyc, rz., pr. dopływ dolnej Narwi; dł. 146 km, dorzecze 2144 km2; w dolnym biegu przepływa przez Puszczę Myszynie-cką. Orzysz, jezioro na Pojezierzu Mazurskim, na wsch. od jez. Śniardwy (woj. olsztyńskie); pow. 1155 ha, głęb. do 36 m; przepływa rz. Orzysz; nad O. m. Orzysz. Orzysz, m. w pow. piskim, woj. olsztyńskim, w pobliżu jez. O.; 5,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł. — Prawa miejskie 1725; do końca XVIII w. zamieszkany niemal wyłącznie przez ludność polską. Os, symbol pierwiastka chem. osmu. osa, zool. →osy. Osa, rz., pr. dopływ dolnej Wisły; dł. 95 km, dorzecze 1691 km2. OSA →Obszczestwo Sowriemiennych Architiektorow. osaczanie zwierzyny, łow. zatrzymywanie zwierza przez psa do czasu dojścia myśliwego.

osad, chem. faza stała, możliwa do wyodrębnienia z cieczy metodą filtrowania lub dekantacji. osada, mała jednostka osadnicza, z reguły nieroln., nie posiadająca praw osiedla czy miasta (np. o. rybacka, leśna itp.). Osada STANISŁAW, 1869-1940, publicysta, organizator Sokolstwa Pol. w Ameryce; od 1893 w USA; red. „Dziennika Milwa-uckiego", „Zgody" w Chicago, „Sokoła" w Pittsburgu i in.; autor wielu prac o emigracji. osadczy pierścień, pierścień na czopie walcowym wału, osi itp.; jest powierzchnią oporową, np. dla łożyska. osadnictwo, proces osiedlania się na określonym terenie, ściśle związany z formami gospodarki i całokształtem kultury osiedlającego się ludu. osadnictwo wojskowe w Polsce Ludowej, akcja osiedleńcza byłych żołnierzy lud. WP i byłych partyzantów na terenie Ziem Zach. i Pn., prowadzona 1945-48. osadnik (odstojnik), zbiornik, w którym następuje grawitacyjne osadzanie niepożądanych zawiesin wody zanieczyszczanej w kopalni, zakładzie przem. itp. osadowe skały, skały powstałe na pow. Ziemi w wyniku procesów sedymentacji; dzielą się gł. na: okruchowe, chem. i or-ganogeniczne. osadowe złoża (złoża sedymentacyjne), złoża powstałe w wyniku sedymentacji substancji miner, na lądzie, w rzekach, morzach lub jeziorach; dostarczają największych ilości kopalin użytecznych; dzielą się na: mechano-, chemogeniczne i ewaporacyjne. osady, geol. utwory powstałe na pow. Ziemi w wyniku nagromadzenia materiału przez różne czynniki (np. wodę, lodowce, organizmy); ogólnie dzielą się na: okruchowe, chem. i organogeniczne; ze względu na miejsce powstania na: kontynent, (np. rzeczne, lodowcowe) i mor. (np. przybrzeżne, głębokomorskie). osady atmosferyczne, produkty kondensacji pary wodnej osadzającej się w stanie ciekłym lub stałym na pow. Ziemi i na przedmiotach znajdujących się w atmosferze ziemskiej (rosa, szron, szadź, goło-ledź). osady palowe, archeol. →nawodne osady. osadzarka, urządzenie hydrauliczne do wzbogacania kopaliny użytecznej. Osagowie, Indianie Ameryki Pn. (USA); ok. 8 tys.; rolnicy, potem łowcy bizonów, obecnie farmerzy; zmieszani z ludnością białą zatracili swój język z grupy Siu. Osaka, drugie pod względem wielkości m. i jeden z gł. portów Japonii (Honsiu), ośr. adm. prefektury O.; 3,1 mln mieszk. (1967); wielki ośr. przem., handl. i kult.-nauk.; węzeł komunik.; uniw.; muzea; wzgórze zamkowe otoczone buddyjskimi i shintoistycznymi świątyniami. Osaragi JIRO, ur. 1897, pisarz jap.; autor popularnych powieści o tematyce historycznej. osazony, produkty reakcji chem. monosacharydów lub oligosacharydów z fenylohydrazyną; wykorzystywane w badaniach ukształtowania przestrzennego cząsteczek cukrów. r Osborn [ozbə n] HENRY FAIRFIELD, 18571935, paleozoolog amer.; prof. Columbia University, dyr. Amer. Muzeum Historii Naturalnej; monografie paleontologiczne kręgowców lądowych. Osborne [ozbərn] JOHN, ur. 1929, dramatopisarz ang.; czołowy reprezentant grupy „młodych gniewnych"; sztuki o współcz. problematyce społ.-psychol. (Miłość i gniew, Nie do obrony). Oscar [oskər], doroczna nagroda amer. Academy of Motion Picture Arts and Sciences (stylizowana statuetka mężczyzny z brązu), przyznawana od 1928 filmom, aktorom i realizatorom (amer. i zagr.). Oscarsson [oskaszszon] PER, ur. 1927, szwedz. aktor teatr, i film.; psychol. role

Oslderko 837 w filmach szwedz. i duń. nowej fali (Głód, Moja siostra, moja miłość). Oschatz [o:szac], m. w pd. części NRD; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, włók., spożywczy. Oschersleben [oszərs-], m. w zach. części NRD; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., chem., spożywczy. oscylacja, drganie, falowanie, ruch wahadłowy, drgający. oscylacje, fiz. termin stosowany niekiedy jako synonim drgań. oscylacji teoria, teoria geotektoniczna (E. Haarmann, 1930) wyjaśniająca powstanie gór fałdowych kolejnym podnoszeniem się i obniżaniem (oscylacje) poszczególnych części skorupy ziemskiej pod wpływem sił kosmicznych, wywołujących przemieszczanie się magmy; z części wypiętrzonej osady ześlizgują się wskutek grawitacji ulegając fałdowaniu. oscylator, układ fiz. (mech., elektr.) wykonujący drgania o określonej częstotliwości; w radiotechnice — rezonator lub obwód rezonansowy. oscylatoria, bot. →drgalnica. oscylograf, przyrząd do badania i rejestracji przebiegów różnych zjawisk, np. zmian napięcia elektr., ruchu mech., tętnienia tętnic. oscylografia, dział miernictwa elektr. zajmujący się pomiarowymi zastosowaniami oscyloskopów i oscylografów. oscylografia, med. metoda badania, polegająca na rejestrowaniu w formie wykresu (oscylogramu) fali tętna i amplitudy ciśnienia krwi. oscylograficzna lampa → oscyloskopowa lampa. oscylometria, med. metoda badania, polegająca na pomiarach odchyleń od normy rytmicznych ruchów pewnych narządów, np. tętnienia i stopnia wypełnienia tętnic krwią. oscylopolarografia, odmiana polarografii, w której zależność natężenia prądu e-lektrolizy od napięcia obserwuje się na ekranie oscyloskopu. oscyloskop, przyrząd do wizualnej obserwacji i pomiaru zmieniających się wielkości fiz.; najczęściej używany o. elektroniczny zawiera tzw. lampę oscyloskopową. oscyloskopowa lampa (lampa oscylograficzna), lampa elektronopromieniowa z ekranem luminescencyjnym, na którym promień elektronowy kreśli świecące linie; stosowana w oscyloskopie. Oseberg [usəberj] (miejscowość w Norwegii, u zach. wybrzeży Oslofjordu), archeol. kurhan z IX w., w którym odkryto łódź ze zwłokami królowej (bogate wyposażenie: wóz, sanie i wiele innych zdobionych przedmiotów). osełedec, kosmyk włosów na czubku ogolonej głowy, noszony przez dawnych Kozaków zaporoskich. osełka →pilnik ścierny, osesek, dziecko lub małe ssaka w pierwszym okresie życia, gdy podstawą jego wyżywienia jest mleko. oset (Carduus), roślina zielna z rodziny złożonych, o pędach kolczasto ząbkowanych; Eurazja, pn. Afryka; w Polsce 9 gat., m.in. o. kędzierzawy, pospolity chwast polny do 1,5 m wys.; potocznie — także inne rośliny o klujących pędach, gł. ostrożeń polny. osetnik (rusałka osetnik, Vanessa car-dui), duży czerwono-czarny motyl dzienny; gąsienica żyje gł. na oście; w Polsce pospolity. Osetyjczycy, mieszkańcy Północnoosetyjskiej ASRR i Południowoosetyjskiego OA; ok. 550 tys.; potomkowie staroż. Alanów; zróżnicowani kulturowo; bogaty folklor. osetyjski język, z grupy irańskich; język Osetyjczyków w środk. Kaukazie; literatura od XIX w.; alfabet rosyjski. Oshawa [oszəuə], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Ontario; 78 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu samochodowego.

Oshkosh [oszkosz], m, w USA (Wiscon-sin), nad jez. Winnebago; 52 tys. mieszk. (1970); przemysł papierń., drzewny, maszyn., włók., samoch.; ośr. handl.; uniwersytet. Oshogbo [oszo-], m. w pd.-zach. Nigerii; 209 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., włókienniczy. osiadanie budowli, obniżanie się z upływem czasu poziomu posadowienia budowli wskutek odkształceń gruntu pod funda-mentem; zależy od struktury gruntu, rodzaju fundamentu oraz działających nań sił pochodzących od budowli. osiągi, lotn. charakterystyki techn. lotu statku latającego, np. maksymalna prędkość pozioma i pionowa, zasięg lotu, pułap, dł. i czas startu i lądowania; sprowadzone do warunków atmosfery wzorcowej. osiec korówkowy (Aphelinus mali), maleńka amer. błonkówka, przechodząca rozwój w mszycach; sprowadzony do Europy w celu biol. zwalczania w sadach baweł-nicy korówki. Osiecka AGNIESZKA, ur. 1936, autorka tekstów piosenek, muz. widowisk teatr. (Niech no tylko zakwitną jabłonie, Apetyt na czereśnie) i telew. (Listy śpiewające). Osiecki STANISŁAW, 1875-1967, działacz lud.; od 1919 w PSL-„Piast", wieloletni czł. Zarządu Gł. i Prezydium Rady Nacz.; kilkakrotnie minister; 1919-22 wicemarszałek sejmu; podczas II wojny świat. czł. kierownictwa ROCH; po wojnie czł. PSL. Osieczna, m. w pow. leszczyńskim, woj. pozn., nad Tez. Łoniewskim; 1,8 tys. mieszk. (1968); letnisko; kościół (XVI, XVIII w.), poreformacki klasztor (XVII w.) i kościół (XVIII w.); prawa miejskie w końcu XIV w. — Udział mieszkańców O. w powstaniu wielkopol. 1918-19. osiedle, jednostka osadnicza o charakterze nieroln.; stanowi jednostkę podziału terytorialnego PRL wchodzącą w skład powiatu; mogą być o. robotn., uzdrowiskowe, rybackie; dla celów statyst. ludność o. zaliczana jest do ludności miast. osiedle mieszkaniowe, strukturalna jednostka urbanist. (ok. 6-10 tys. mieszk.) o wewn. komunikacji pieszej, obejmująca zgrupowanie budynków mieszkalnych, u-rządzenia rekreacyjne i wychowawcze dla dzieci (np. szkoła podstawowa, żłobki), niewielki ośr. handlu i rzemiosła oraz tereny zieleni. Osiek, w. w pow. oświęcimskim, woj. krak.; późnogot. drewniany kościół (XVI w.), pałac i park (XIX w.). Osiek (w. w pow. staszowskim, woj. kieleckim), 1939 (11-12 IX) ciężkie walki 55 dyw. piechoty (dowódca płk S. Kala-biński) z oddziałami niem. 7 korpusu. osierdzie (worek osierdziowy), błona surowicza obejmująca w postaci dwuścien-nego worka serce kręgowców; między blaszką trzewną o. (nasierdzie) pokrywającą mięsień sercowy i zewn. blaszką ścienną występuje wąska szczelina, jama o., wypełniona płynem surowiczym zwilżającym o. osiewniki (Agriotes), drobne chrząszcze z rodziny sprężyków; szkodniki upraw zbóż, warzyw, ziemniaków; larwy (dru-towce) podgryzają korzenie roślin i uszkadzają kłęby ziemniaka. Osijek, m. w Jugosławii (Chorwacja), gł. m. Sławonii; 84 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., maszyn.,, obuwniczy. osika (topola osika, osina, Populus tre~ mula), drzewo leśne, gat. topoli o niskich wymaganiach glebowych i dużej wydajności masy drzewnej; w Polsce pospolita na niżu, rzadsza w górach. Osinniki, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski); 67 tys. mieszk. (1969); ośr. wydobycia węgla kamiennego. Osiny, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim, nad Wartą; kopalnia rudy żelaza. Osiński ALOJZY, 1770-1842, filolog i słownikarz, pijar; czł. Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk; liczne prace, m.in. słownik

pisarzy pol. oraz frazeologiczny (Bo-gactwa mowy polskiej). Osiński ANTONI, XVIII w., przedstawiciel pol. rzeźby rokokowej; posągi świętych, rzeźby rel. w kościołach lwowskich, w Leżajsku i Zbarażu. Osiński LUDWIK, 1775-1838, pisarz i krytyk; 1814-30 dyr. Teatru Nar., prof. literatury na uniw. w Warszawie; wybitny przedstawiciel klasyków warsz.; przekłady utworów scenicznych. Osiński WACŁAW, 1868-1945, działacz nar. na Warmii, ksiądz; 1905 red. „Warmiaka", 1919 wiceprezes pol. Rady Lud. na Warmii, 1920 współzałożyciel i prezes Związku Polaków w Prusach Wsch., 1939-45 więzień obozów hitlerowskich. osioł domowy, zwierzę gospodarskie juczne i pociągowe, pochodzące od dzikich osłów: nubijskiego i somalijskiego; wyhodowano różne rasy i odmiany; wys. w kłębie 80-160 cm; wytrzymały i odporny na niekorzystne warunki bytowe; ciąża 12 mies.; żyje 18-20 lat. osiowanie (środkowanie, centrowanie), łechn. łączenie elementów maszyn w sposób zapewniający ich współosiowośé. osiowa turbina, turbina, w której przepływ czynnika pracującego jest w przybliżeniu równoległy do osi wirnika. osiowce (kormofity), rośliny składające się z pędów i korzeni (paprotniki i rośliny nasienne); w systematyce roślin typ, zw. też organowcami (Cormophyta), do którego oprócz paprotników i nasiennych zalicza się mszaki. osiowe, w kolejnictwie: dodatkowa opłata za postój wagonu z ładunkiem ponad określony czas. Osipowicze, m. w Białorus.SRR (obw. mohylewski); 17 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny. Osjan, rzekomy bard szkoc. i autor średniow. poematów celt., w rzeczywistości napisanych przez J. Macphersona; postać popularna w romant. literaturze. Oskar I, 1799-1859, król Szwecji i Norwegii od 1844, syn Karola XIV Jana; przekazał rządy synowi, Karolowi XV. Oskar II, 1829-1907, król Szwecji i Norwegii od 1872, syn O. I; 1905 utracił tron Norwegii po zerwaniu przez nią unii ze Szwecją. oskard, wygięta łukowato nasada stal. z ostrzami na końcach osadzona na drewn. trzonku; używany W górnictwie i budownictwie do ręcznego odspajania gruntów spoistych, fragmentów muru itp. Oskarshamn [-aszhamn], m. i port w pd.wsch. Szwecji, nad M. Bałtyckim; 25 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczniowy. oskarżenie, skarga wniesiona do sądu przez uprawnioną osobę lub organ, z żądaniem ukarania sprawcy określonego przestępstwa. oskarżony, osoba fiz., przeciwko której został wniesiony akt oskarżenia. oskarżyciel, osoba lub organ składający i popierający w trakcie postępowania karnego żądanie ukarania oskarżonego. oskarżyciel posiłkowy, w prawie pol. pokrzywdzony działający jako strona w postępowaniu o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego. oskarżyciel prywatny, pokrzywdzony wnoszący i popierający oskarżenie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. oskarżyciel publiczny, oskarżyciel wnoszący oskarżenie jako przedstawiciel władzy państw.; w PRL o.p. przed wszystkimi sądami jest prokurator; w określonych sprawach o.p. może być również inny organ. Oskierka ALEKSANDER, 1830-1911, działacz polit.; czł. Komitetu Włościańskiego guberni náńskiej w powstaniu 1863, zwolennik obozu „białych", czł. Wydziału Zarządzającego Prowincjami Litwy; zesłany na Syberię. Oskierko ZYGMUNT (właśc. Mieczysław Ehrlich, pseud. Ostrowski i in.), 1901-46,

838 oskoma działacz ruchu robotn.; czł. PPS-Lewicy, KPP, współpracownik m.in. „Kultury Robotniczej", i „Trybuny Robotniczej"; od 1933 działacz FPK. oskoma: 1) apetyt na coś, chęć, chętka zjedzenia lub wypicia czegoś; 2) potocznie cierpnięcie, drętwienie zębów. oskomian (aweroa, Averrhoa), niskie drzewo uprawiane w strefie tropik, dla smacznych owoców (jagoda); drewno używane w budownictwie i meblarstwie. osko-umbryjskie języki, grupa języków italskich, wymarłych na początku n.e.: oskijski, umbryjski i zespół sabelski (wolski, marsyjski, sabiński, ekwański, westyń-ski, pelignijski i marucyński). Oskowie (Opikowie), w starożytności plemię italskie osiadłe w Kampanii. oskórek (kutykula, kutikula), zewn. warstwa ochronna ciała wielu bezkręgowców i niższych strunowców, zbudowana z substancji będących wytworem naskórka. oskrzela, odgałęzienia tchawicy wnikające do pluć, gdzie dzielą się na coraz drobniejsze i liczniejsze przewody; wysłane błoną śluzową, większe wzmocnione rusztowaniem chrzęstnym. oskrzeliki, odgałęzienia oskrzeli mające średnicę mniejszą niż 0,85 mm — przewody zrazików płucnych i dalsze rozgałęzienia, kończące się pęcherzykami płucnymi. oskrzeli nieżyt, ostre lub przewlekle schorzenie błony śluzowej oskrzeli wywołane zakażeniem drobnoustrojami, podrażnieniem fiz. lub chem.; objawia się gł. kaszlem i gorączką. Oslinyj chwost [ros., 'ośli ogon'], ros. awangardowe ugrupowanie artyst, zał. 1911 w Moskwie przez Michaiła F. Łario-nowa. Oslo, stol. Norwegii, nad Oslofjordem; 488 tys. mieszk. (1969), zespół miejski 579 tys. (1960); gł. ośrodek przem., handl., kult, nauk. (uniw.) i gł. port kraju; muzea; zamek Akershus (XIV-XVII w.), katedra (XVII w.), budowle użyteczności publ. (XIX w.); park Frogner z rzeźbami G. Vigelanda. Oslofjord, fiord w pd. Norwegii, część cieśn. Skagerrak; dł. 100 km, szer. 15-S0 km; głęb. do 354 m. osłabiacz stopniowy, urządzenie do osłabiania światła w znanym stosunku, stosowane gł. w densytometru. osłabianie fotograficzne, zmniejszenie gęstości obrazu fot. przez zamianę części srebra na sole rozpuszczalne w wodzie i wypłukanie ich. osłomuł (oślik), mieszaniec ze skrzyżowania ogiera konia z oślicą; bezpłodny; bardziej podobny do konia niż do osła. osłona, łechn. konstrukcja lub element konstrukcji do osłaniania innych elementów w celu ich ochrony przed wpływami zewn. lub dla bezpieczeństwa obsługi. osłonice (Tunicata), podtyp zwierząt mor. z typu strunowców; ok. 1600 gat., od 0,3 mm do 50 cm dł.; ciało workowate lub beczułkowate; formy osiadłe lub planktonowe, pojedyncze lub kolonijne. osłony przeciwwiatrowe, wąskie pasy zadrzewień (np. topole, świerki) chroniące sady od wiatrów; sadzone na linii gł. kierunków wiatrów. osłuchiwanie (auskultacja), metoda badania lekarskiego, polegająca na słuchowej ocenie szmerów oddechowych płuc, tonów i szmerów serca oraz odgłosów przesuwania się jelit. osłupienie, występujący w różnych chorobach psych, stan całkowitego lub częściowego zahamowania wszystkich czynności psych., przy ograniczeniu i spowolnieniu ruchów (objawy katalcpsji, mu-tyzmu i negatywizmu). osły, nazwa 2 gat. ssaków z rodziny koniowatych: azjat. kułana i afryk. gat. Equus asinus; wys. w kłębie do 140 cm; ogon z kitą włosów na końcu, uszy długie; od gat. afryk. pochodzą wszystkie Fasy o. domowego.

osm Os, pierwiastek chem. o liczbie atom. 76, z podgrupy platynowców; metal; wartościowość maksymalna +8; związki są trujące. Osman, ok. 574-656, kalif arab. od 644; krewny i zięć Mahometa; jako kalif opierał się gł. na plemieniu Kurajszytów, co powodowało bunty ludności. Osman I, 1259-między 1324 a 1326, sułtan tur. od 1299; założyciel dynastii osmańskiej; władca państewka w rejonie Söğüt, rozszerzonego kosztem sąsiednich ziem. Osmanis JAZEPS, ur. 1932, poeta łot.; tłumacz dzieł literatury pol., nagroda ZAIKS-u (1965) za przekład Pana Tadeusza. Osmaniye [-nije], m. w pd. Turcji; 34 tys. mieszk. (1965). Osmańczyk EDMUND, ur. 1913, publicysta, działacz polit.; współpracownik pism Związku Polaków w Niemczech; po II wojnie świat. m.in. korespondent zagr.; Sprawy Polaków; Niemcy 1945-50. osmańskie imperium, państwo tur. w okresie sułtanatu 1299-1922, za panowania dyn. osmańskiej (Osmanów), zał. przez Osmana I; w dawnej Polsce zwane także państwem otomańskim lub Porta Otomań-ską (Wysoka Porta). osmoforowa grupa, grupa atomów (np. alkoholowa, aldehydowa, ketonowa, nitrowa), której obecność w cząsteczce związku chem. nadaje mu zapach. osmologia, nauka o właściwościach i działaniu zmysłu węchu oraz jego zabu rzeniach. . . osmometr, przyrząd do mierzenia ciśnie nia osmotycznego; porowate naczynie osłonięte błoną półprzepuszCzalną i zao patrzone w manometr; o. umieszcza się w rozpuszczalniku, a wewnątrz o. — ba dany roztwór. Osmond [osmą] FLORIS, 1849-1912, fr. metaloznawca i metalurg; opracował m.in. badania mikroskopowe stopów, analizę termiczną, hartowanie stali. osmoregulacja, utrzymywanie stałego ciśnienia osmotycznego w organizmie; u człowieka i ssaków zależna od osmorecep-torów w podwzgórzu mózgu, decydujących o poziomie wydzielania wazopresy-ny, hormonu regulującego uwodnienie organizmu, a więc jego ciśnienie osmotycz-ne. osmotyczne ciśnienie, ciśnienie powstające na granicy roztworu i rozpuszczalnika przedzielonych półprzepuszCzalną błoną; wynika z dążności układu do wyrównania stężeń; wartość co. jest równa ciśnieniu, jakie należy wywrzeć dla zapobiegnięcia osmozie. osmoza, samorzutne przenikanie rozpuszczalnika przez półprzepuszczalną błonę z roztworu o mniejszym stężeniu do roztworu o stężeniu większym; odgrywa dużą rolę w procesach biologicznych. Osnabrück [-brük], m. w NRF (Saksonia Dolna), u podnóża Lasu Teutoburskie-go, ośr. adm. okręgu O.; 140 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i kult.; węzeł kol., port. śródlądowy. 1644-48 miejsce rokowań (równolegle z Münster), które doprowadziły do pokoju Westfalskiego. osnowa, lit. sytuacja przedstawiona w utworach fabularnych, na tle której rozgrywa się akcja. osnowa, włók. układ nitek biegnących wzdłuż tkaniny lub układ nitek osnowych w dzianinie osnowowej; także przędza przeznaczona na o. (bardziej skręcona niż wątkowa). osnowarka (dziewiarka osnowowa), maszyna dziewiarska do wytwarzania dzianin osnowych. osnuje (Acantholyda), kilka gat. błon-kówek, szkodników drzewostanów sosnowych, np. o. gwiaździsta; larwy żyją w oprzędach i żywią się igłami. osnujka świerkowa (Cephaleia abietis), błonkówka z rodziny niesnujowatych; lar-

wy żyją w oprzędach na świerku, żywią się igłami; szkodnik. O.S.O. (Orbiting Solar Observatory), amer. sztuczny satelita z przyrządami do badań promieniowania słonecznego. osoba, językozn. forma czasownika, wyrażająca jego relację jako orzeczenia względem podmiotu, w zależności od tego, czy podmiotem jest mówiący (o. 1), adresat wypowiedzi (o. 2), czy ani mówiący, ani adresat (o. 3). osoba fizyczna, prawo każdy człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci. osoba prawna, prawo jednostka organizacyjna powołana do określonych celów, którą przepis prawny uznaje za samodzielny podmiot prawa cywilnego. osobiste prawa, niezbywalne prawa, które służyć mogą tylko ściśle określonym osobom (np. członkostwo w stowarzyszeniu). osobliwa macierz, mat. macierz kwadratowa o wyznaczniku równym zeru. Osobłoga, rz., 1. dopływ górnej Odry; źródła w 2Czechosłowacji; dł. 58 km, dorzecze 1020 km . osobniczy rozwój, biol. →ontogeneza. osobowość, całość względnie stałych cech psych, i mechanizmów wewn. regulujących zachowanie się człowieka i przebieg jego procesów psych.; kształtuje się w toku rozwoju społ. jednostki, pod wpływem emocjonalnego oddziaływania najbliższego otoczenia, wychowania i własnej aktywności; najważniejsze składniki o.: wytworzone potrzeby, motywacje, zainteresowania, poglądy, wartości, postawy, mechanizmy obronne oraz temperament, zdolności i inteligencja. osobowość nauczyciela, zdatność oddziaływania wychowawczego nauczyciela, będąca swoistym zbiorem cech psychofiz. umożliwiających wychowanie. osobowość społeczna, socjol. ogół społ. wzorów, jakie realizuje, i ról, jakie pełni jednostka wobec innych ludzi jako członków społeczeństwa. osocze krwi (plazma krwi), płynny składnik krwi, w którym zawieszone są krwinki; złożony roztwór wodny substancji org., gł. białek (m.in. o znaczeniu odpornościowym oraz czynnych — fibry-nogen — w procesie krzepnięcia krwi), i nieorg., np. sole mineralne. osocze limfy, płynna część limfy zbliżona składem do osocza krwi. Osogowska Płanina, masyw górski na granicy Jugosławii i Bułgarii; wys. do 2251 m (Rujen); lasy dębowe i sosnowe. Osorno, m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. O.; 67 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., drzewny. Osostowicz STANISŁAW, 1906-39, malarz; współtwórca Grupy Krak.; obrazy o treści społ. i polit; grafika, malarstwo ścienne, scenografia. Osóbka-Morawski EDWARD, ur. 1909, działacz ruchu robota.; 1944 współzałożyciel KRN, przewodn. PKWN, 1944-45 premier i min. spraw zagr. Rządu Tymczasowego RP, 1945-47 premier Tymczasowego Rządu Jedności Nar., 1944-47 przewodn. CKW PPS. ospa (ospa prawdziwa, czarna ospa), wirusowa, zakaźna choroba endemiczna, b. zaraźliwa; toksemia, wysypka kolejno: plamista, grudkowa, pęcherzykowa, kro-stowa, pozostawiająca blizny; pozostawia trwałą odporność; leczenie objawowe, zapobieganie przez szczepienia (obowiązkowe). ospa ptaków →ospobłonica ptaków. ospa wietrzna, wirusowa, ostra, epidemiczna choroba zakaźna, gł. wieku dziecięcego; przebieg łagodny, z gorączką i wysypką kolejno plamkową, pęcherzykową lub grudkową; pozostawia trwałą odporność; leczenie objawowe. ospianka, łagodna postać ospy prawdziwej, wskutek zakażenia osoby szczepionej; wykwity skąpe i wielopostaciowe. ospobłonica ptaków (ospa ptaków), zaraźliwa choroba wirusowa gł. kur, indy-

Ostranica 839 ków i gołębi; postać skórna — guzki na nieopierzonych częściach głowy, postać błonicowa — włóknikowe zapalenie błon śluzowych jamy ustnej, gardła, przełyku i tchawicy. ospowatość śliw (szarka śliw), wirusowa choroba drzew pestkowych; objawy: na liściach mozaikowate plamy, na owocach wgłębione pierścienie lub ospowate zagłębienia; miąższ gąbczasty, brunatny. ospowatość ziemniaków (rizoktonioza), choroba wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: na bulwach ziemniaka grudkowate, ciemne skupienia przetrwalników, gnicie kiełków, zwijanie się liści i szarawy nalot u podstawy łodygi. osprzęt (armatura), pomocnicze wyposażenie urządzenia techn. umożliwiające jego pełne wykorzystanie i właściwą eksploatację. Oss, m. w Holandii (Brabancja Pn.); 37 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., spożywczy. Ossa (Kisawos), masyw górski we wsch: Grecji, nad Zat. Salonicką; wys. do 1978 m. Ossendowski FERDYNAND, 1878-1945, pisarz i podróżnik; egzotyczne powieści przygodowo-sensacyjne (Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów). „Osservatore Romano", rzym. dziennik rel.polit., oficjalny organ Watykanu; zał. 1861 przez papieża Piusa IX. Ossietzky [osiecki] CARL VON, 1889-1938, publicysta niem., działacz pacyfistyczny; red. „Die Weltbühne"; sekretarz Niem. Ligi Pokoju; 1933-35 w obozie koncentracyjnym; pokojowa nagr. Nobla. Ossolineum →Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossoliński HIERONIM, ?-1576, kasztelan sandomierski od 1570, kalwin; jeden z przywódców ruchu egzekucyjnego. Ossoliński JERZY,, 1595-1650, kanclerz w. kor. od 1643, polityk i dyplomata; doradca Władysława IV i Jana Kazimierza, zwolennik wzmocnienia władzy król.; 1649 doprowadził do zawarcia ugody Zborowskiej; Pamiętnik 1595-1621. Ossoliński JÓZEF MAKSYMILIAN, 1748-1826, fundator Zakładu Nar. im. Ossolińskich we Lwowie, pisarz; dialogi, dydaktyczne powiastki (Wieczory bodeńskie), historycznolit. szkice. Ossoliński KRZYSZTOF, 1587-1645, wojewoda sandomierski od 1638; usunął arian z Rakowa, zbudował zamek Krzyżtopór w Ujeździe. Ossoliński ZBIGNIEW, 1555-1623, ojciec Jerzego i Krzysztofa, wojewoda sandomierski od 1613; przeciwnik rokoszu M. Zebrzydowskiego i wyprawy Zygmunta III Wazy przeciw Moskwie, Ossowska MARIA, ur. 1896, filozof, etyk i socjolog, uczennica T. Kotarbińskiego; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się analizą źródeł i istoty moralności różnych epok; Podstawy nauki o moralności, Socjologia moralności. Ossowski GOTFRYD, 1835-97, archeolog; badacz m.in. jaskiń ojcowskich i kultury pomorskiej;, autor mapy geol. Wołynia i archeol. Prus Zachodnich. Ossowski JULIUSZ, 1855-82, etnograf; badania na terenie Prus Wsch.; O Mazurach Pruskich. Ossowski MICHAŁ, 1743-?, projektodawca reform finansowych w okresie Sejmu Czteroletniego; O urządzeniu starostw. Ossowski MICHAŁ, ok. 1864-86, działacz ruchu robotn., czł. I Proletariatu; 1884 dokonał zamachu na prowokatora; skazany w procesie 29 proletariatczyków, stracony na stokach Cytadeli warszawskiej. Ossowski STANISŁAW, 1897-1963, socjolog i filozof, uczeń T. Kotarbińskiego i S. Czarnowskiego; prof. Uniw. Łódź. i Warsz.; zajmował się gł. teorią kultury i metodologią nauk społ., estetyką; O osobliwościach nauk społecznych. Ostade ADRIAEN VAN, 1610-85, malarz hol.; uczeń F. Halsâ, jeden z najwybitniejszych hol. malarzy rodzajowych; sce-

ny- z życia chłopów o subtelnych zestawieniach barwnych. Ostade ISAAC VAN, 1621-49, uczeń i brat Adriaena, malarz hol.; poet. pejzaże wiejskie, zimowe, ożywione postaciami ludzi i zwierząt. Ostaijen [-a:iə] PAUL ANDRE VAN, 18961928, belg. poeta i prozaik, piszący w języku flam.; ekspresjonista, dadaista; lir. poezje eksperymentalne; eseje teoretycz-noliterackie. ostaniec, odosobnione wzniesienie, które jest pozostałością dawnej powierzchni niszczonej przez nierównomiernie działające czynniki denudacji. Ostankino, klasycyst. zespół pałacowoparkowy (2 poł. XVIII w.) w obrębie Moskwy (obecnie muzeum), z cerkwią Troicką (XVII w.). ostatki →mięsopust. Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci [o. 1. da winczi], malowidło ścienne w dawnym refektarzu klasztornym przy kościele S. Maria delie Grazie w Mediolanie, namalowane przez Leonarda 1495-97; jedno z najsłynniejszych dzieł mal. renesansu, z powodu złego stanu zachowania wielokrotnie konserwowane. Östberg [ustberj] RAGNAR, 1866-1945, architekt szwedz.; m.in. ratusz w Sztokholmie. Ostenda (Oostende), m. i port w Belgii (Flandria), nad M. Północnym; 58 tys. mieszk. (1967); kąpielisko i uzdrowisko o świat, sławie; przemysł stoczn.; rybołówstwo. ostentacja, sposób zachowania się obliczony na pokaz, mający na celu zwrócenie czyjejś uwagi, demonstracyjny, manifestacyjny. osteoblasty (komórki kościotwórcze), komórki wytwarzające tkankę kostną, czynne w okresie budowy kości i jej regeneracji (np. po złamaniu). osteocyty (komórki kostne), komórki tkanki kostnej leżące w jamkach substancji międzykomórkowej, połączone wypustkami z sąsiednimi o.; powstają z osteoblastów. osteodystrofia, schorzenie kośćca, którego istotą- jest zwyrodnienie włókni-sto-torbielowe i odwapnienie kości wskutek zaburzeń czynności nerek (o. nerkowa) lub przytarczyc, też z przyczyn nieznanych — u dziewcząt w okresie pokwita-nia. osteoklasty (komórki kościogubne), duże wielojądrzaste komórki niszczące kość (znaczenie w kształtowaniu się powstających kości). osteologia, nauka o kośćcu, dział anatomii. osteomalacja →rozmiękanie kości. osteometria, w antropometrii techniki pomiarów kości szkieletu postkranialncgo (poza czaszką). osteon (system Haversa), podstawowa jednostka budowy kości długich, zespół blaszek kostnych ułożonych koncentrycznie dokoła tzw. kanału Haversa, w którym biegną naczynia i włókna nerwowe; między blaszkami leżą komórki kostne — osteocyty. osteoporoza →zrzeszotnienie kości. osteosynteza, zabieg ortopedyczny polegający na operacyjnym zespoleniu kości, w prawidłowym ustawieniu, za pomocą metal, płytek, bolców, gwoździ lub śrub. osteotomia, zabieg ortopedyczny polegający na przecięciu kości w celu przywrócenia prawidłowej osi kończyny lub nadania jej innego skręcenia. osteria, gospoda, oberża we Włoszech. Österling [östərlin] ANDERS, ur. 1884, szwedz. poeta i krytyk lit.; sielankowe poezje związane z krajobrazem i życiem Skanii. Osterø [östərö:] (farerskie Eysturoy), wyspa w archipelagu W. Owczych; 286 km2, 8 tys. mieszk. (1966). Österreichische Volkspartei [östəraiśyszə folkspartai] (ÖVP) →-ustriacka Partia Ludowa.

Östersund [östəszund], m. w pn. Szwecji, ośr. adm. okręgu Jämtland; 27 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spożywczy. Osterwa JULIUSZ, 1885-1947, aktor, reżyser, pedagog; założyciel Reduty, gdzie realizował swoje koncepcje reformy teatru pol.; gł. role we własnych inscenizacjach (Książę niezłomny Calderona — Słowackiego, Uciekła mi przepióreczka S. Żeromskiego, Wyzwolenie S. Wyspiańskiego). ostew (ostrew, rogal), wbijana w ziemię żerdź z promienistymi poprzeczkami do układania siana w celu jego wysuszenia; używana gł. w okolicach górskich. ostęp, leên. jednostka podziału w lasach zagospodarowanych zrębowo, ograniczona liniami ostępowymi. ostęp, łow. część kniei, w której zalega zwierzyna. Ostforschung [ostforszun; niem., 'badania nad Wschodem'], badania dotyczące problematyki krajów wsch. i pd.-wsch. Europy podjęte w celu kształtowania i uzasadniania polityki „Drang nach Osten", zapoczątkowane w końcu XIX w. w Niemczech i Austrii, obecnie kontynuowane w NRF, włączone we front walki z komunizmem. Ostia (w pobliżu Lido di Roma, Włochy), rzym. osada, potem port handl. i woj.; rozkwit w I w. p.n.e.-II w. n.e., obecnie ruiny — forum, kurii, bazylik, świątyń, term, teatru (czynny), insul, składów, portu; nekropole. ostiacki język (język chantyjski), z grupy ugrofiń., język Ostiaków (Chantów) w Chantyjsko-Mansyjskim ON; piśmiennictwo od XX w., w alfabecie rosyjskim. Ostiacy →Chantowie. ostinato [wł.], muz. struktura melodyczna lub harmoniczna wielokrotnie powtarzana, gł. w basie (basso ostinato). ostki, formy bot. pszenicy zwyczajnej o kłosie ościstym. Ostmarkenverein [ostmarkənfera,n] → Hakata. ostmarkier, daw. członek nacjonalistycznej organizacji niem. Ostmarkenverein; hakaty sta. ostnica (Stipa), kserofityczna trawa strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej (stepy, sawanny, półpustynie); ziarniaki ości-ste; w Polsce 2 gat., pod ochroną. ostoja (refugium), biol.: 1) obszar o lokalnych warunkach sprzyjających przeżyciu gat. lub innej jednostki systematycznej zwierząt i roślin, gdy na otaczających terenach wyginęły wskutek zmian (gł. klimat.) środowiska; 2) miejsce stałego przebywania zwierzyny, zapewniające ochronę przed niesprzyjającymi czynnikami, np. drapieżnikami. ostoja, łechn. rama lokomotywy lub wagonu, na której spoczywa nadwozie pojazdu, podtrzymywana przez zestawy kołowe. Ostoja, szlachecki herb pol.; 2 półksiężyce złote odwrócone od siebie i miecz ostrzem w dół w polu czerwonym; występował od XIV w., gł. w Małopolsce; używało go ponad 100 rodzin. ostojnica, podłużna belka stanowiąca część ramy (Ostoi) pojazdu szynowego. ostracyzm (sąd skorupkowy), w staroż. Atenach wprowadzone przez Klejstenesa (507 p.n.e.) głosowanie w Ekklezji w sprawie usunięcia z kraju obywateli groźnych dla demokracji; nazwiska obwinionych wypisywano na ostrakach; wygnany (na 10 lat) nie tracił praw obywatelskich i majątkowych. ostraka, w starożytności skorupki gliniane służące do sporządzania krótkicK notatek (np. pokwitowań). ostrakodermy (Ostracodermi), kopalne bezszczękowce (od ordowiku do dewonu), do 0,5 m dł.; szkielet skostniały, pancerz z płyt; zbliżone do wśpółcz. krągło-ustych. Ostranica JAKUB, ?-1641, jeden z przywódców powstania ukr. 1638; pokonany pod Żołninem.

840 Ostrawa Ostrawa (Ostrava), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), ośr. adm. kraju pótaocnomorawskiego; 275 tys. mieszk. (1968)'; ośr. Zagłębia Ostrawsko-Karwiń-skiego; hutnictwo żel., przemysł metal., maszyn., chemiczny. Ostrawsko-Karwińskie Zagłębie Węglowe, największe zagłębie węgla kam. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), stanowi przedłużenie Zagłębia Górnośląskiego; hutnictwo żel., przemysł chem., elektromaszyn.; gł. m. Ostrawa. ostrężyna (jeżyna fałdowana, Rubus fruticosus)y krzew, gat. jeżyny; w Polsce na słonecznych stanowiskach wśród pól, na nieużytkach, tworzy zarośla; owoce smaczne. ostroboki (Carangidae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; ponad 200 gat.; drapieżne, stadne; morza ciepłe i gorące; gosp. znaczenie duże. ostroga, anat. ostry, pokryty rogową warstwą wyrostek kostny na tylnej stronie kości śródstopia niektórych ptaków; także wyrostek kości piętowej niektórych nietoperzy, wzmacniający brzeg błony lotnej. ostroga, bud. budowla wodna w postaci palisady, usypana z kamieni lub piasku i wzmocniona faszyną, betonowa itp., prowadzona od brzegu w kierunku morza lub koryta rzeki w celu ochrony brzegu albo formowania nurtu rzeki przy jej regulacji. ostroga, wojsk, część składowa nóżek dwójnogu ręcznego karabinu maszynowego. ostroga, żegl. podwodna część stewy okrętu woj., najczęściej ostro zakończona, służąca do przebijania (taranowania) kadłubów statków nieprzyjacielskich; od XIX w. stopniowo wyszła z użycia. ostrogi, kabłąki metal, z kolcem lub zębatym kółkiem, gwiazdką itp., przypinane do butów, ułatwiające jeźdźcom prowadzenie konia (gł. przyspieszenie jego biegu). Ostrogoci, lud germ., wsch. odłam Gotów; 375 rozbici przez Hunów nad M. Czarnym, ruszyli na zachód; 489-493 pod wodzą Teodoryka W. podbili Italię i założyli tu państwo, w poł. VI w. rozbite przez Bizancjum. ostrogony (Xiphosura), rząd staroraków; kilka gat. mor. zwierząt dennych, dł. 2-60 cm; ciało okrywa gruby, tarczowaty pancerz; znane od paleozoiku; do o. należy skrzypłocz. Ostrogorski GIEORGIJ, ur. 1902, bizantynolog jugosł., z pochodzenia Rosjanin; prof. uniw. w Belgradzie, czł. Serbskiej Akad. Nauk, dyr. jej Instytutu Bizantyno-logicznego; Historia Bizancjum. Ostrogski JANUSZ, książę, 1554-1620, wojewoda wołyński od 1585, kasztelan krak. od 1593; w okresie rokoszu Zebrzydowskiego pośredniczył między królem a rokoszanami; założyciel ordynacji Ostrog-skich. Ostrogski KONSTANTY, książę, 1460-1530, hetman w. litew. od 1497; zwycięzca w bitwie pod Orszą (1514); opiekun kościoła prawosławnego. Ostrogski KONSTANTY WASYL, książę, 15271608, wojewoda kijowski od 1559; opiekun kościoła prawosławnego; mecenas nauki. ostrokątny trójkąt, trójkąt o wszystkich kątach ostrych (tzn. mniejszych od 90°). ostrokół →palisada. ostrokrzew (Ilex), tropik, krzew lub drzewko; dostarcza kofeiny, glikozydów, tłuszczów, wosków, barwników, kauczuku; w Polsce sadzony o. kolczasty, roślina ozdobna. ostrokrzew paragwajski →mate. Ostrołęcka Fabryka Celulozy i Papieru, w Ostrołęce, zbudowana 1957-65, jedna z największych i najnowocześniejszych w Polsce fabryk papieru. Ostrołęka, m. pow. w woj. warsz., nad Narwią; 22,0 tys. mieszk. (1970); wielkie zakłady celulozowo-papiern.; elektrociepłownia; węzeł kol.; prawa miejskie

przed 1373. — W 1831 wielka bitwa wojsk pol. (J. Skrzynecki) z armią ros. (LI. Dy-bicz), wsławił się w niej J. Bem; miasto w XIX w. zamienione w twierdzę, silnie zniszczone podczas obu wojen świat.; w okresie okupacji hitlerowcy dokonali masowych egzekucji, m.in. 1939/40 ok. 500 osób, 1944 w pobliskich Naklach ponad 1000 osób; rejon działania Al i AK. ostrołuk, łuk zakończony ostro, charakterystyczny dla sztuki gotyckiej. Ostromecko, w. w pow. chełmińskim, woj. bydgoskim, w pobliżu Wisły; letnisko; źródła miner.; barok, pałac (XVIII w.); niegdyś miasto. ostromlecz, bot. →wilczomlecz. ostronos rudy, zool. →koati. ostropłetwce (Pholidae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; liczne gat.; brzuszne wyrostki kręgów tworzą kanał hemalny; drapieżne; pn. rejony O. Spokojnego i Atlantyckiego. Ostroróg JAN, 1436-1501, kasztelan pozn. 1476-1500, wojewoda pozn. od 1500, pisarz polit.; zwolennik centralizacji państwa i wzmocnienia władzy król. oraz uniezależnienia Polski od papiestwa; Monumentom pro Rei Publicae ordinatione. Ostroróg JAN, 1565-1622, wojewoda pozn. od 1611, pisarz; stronnik Zygmunta III Wazy; pamiętnik Wojna wołoska... Ostroróg LEON, 1867-1932, prawnik; 18931919 w Turcji, dyr. departamentu długu publ., a następnie wicemin. sprawiedliwości. Ostroróg MIKOŁAJ, ?-1651, podczaszy kor. od 1638; słynny mówca (zw. Łaciną); 1648 jako jeden z regimentarzy poniósł klęskę pod Piławcami, 1649 uczestnik obrony Zbaraża. Ostroróg, m. w pow. szamotulskim, woj. pozn., na Pojezierzu Pozn.; 1,5 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie przed 1412; w XVI w. ośr. braci czes. (szkoła); udział mieszkańców O. w powstaniu wielkop. 1918-19. ostrosłup, wielościan, którego jedną ścianą (zw. podstawą o.) jest wielokąt, a pozostałe ściany są trójkątami mającymi jeden wspólny wierzchołek (zw. wierzchołkiem o.). ostrość obrazu fotograficznego, stopień odtworzenia na obrazie fot. drobnych szczegółów fotografowanego obiektu. Ostrouchow ILJA S., 1858-1929, malarz ros.; członek stów. pieriedwiżników; rea-list. pejzaże; kolekcjoner dzieł sztuki ruskiej. Ostroumowa-Lebiediewa ANNA P., 18711955, radz. graficzka i malarka; czł. grupy Mir iskusstwa; barwne drzeworyty i litografie o tematyce pejzażowej. Ostrowiec Świętokrzyski, m., pow. miejski w woj. kieleckim, nad Kamienną; 50,0 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; huta żelaza im. Nowotki, zakłady materiałów ogniotrwałych, odzieżowe, cukrownia; muzeum regionalne. — Prawa miejskie 1624; rozwój przem. od XIX w. (huta, cukrownia); od 1900 teren działalności PPS i SDKPiL (1905 powstanie tzw. Republiki Ostrowieckiej), następnie KPP (1921-38 czynny Dzielnicowy Kom. KPP, strajki 1926); w okresie okupacji hitlerowcy zamordowali w O.Ś. i okolicy ok. 16 tys. osób; silny ośr. działalności ruchu oporu, PPR, Gl i AL (siedziba Obwodu Radomsko-Kieleckiego i Okręgu Radomskiego), ZWM, AK. Ostrowska BRONISŁAWA, 1881-1928, pisarka; modernist. wiersze (Chusty ofiarne. Pierścień życia), proza poet., nowelistyczne miniatury psychol., utwory dla dzieci, przekłady (Liryka francuska). Ostrowski ALEKSANDER, 1810-97, uczestnik powstania 1830-31; 1863 dyr. Komisji Rządowej Spraw Wewn. i Policji, czł. Rady Stanu, przedstawiciel kierunku zachowawczego. Ostrowski ALEKSANDR N., 1823-86, dramaturg ros.; dramaty realist. ukazujące satyr, obraz obyczajów i stosunków społ. Rosji XIX w., zwł. wśród kupiectwa mo-

skiewskiego (Burza, Intratna posada. Pamiętnik szubrawca...); wpłynął na rozwój ros. dramaturgii. Ostrowski ANTONI, 1782-1845, senator kasztelan w Królestwie Pol., publicysta; w powstaniu 1830-31 dowódca Gwardii Nar., stronnik kaliszan. Ostrowski EDWARD, 1816-59, lekarz wet., dyr. Szkoły Wet. w Warszawie; prof. Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnego w Marymoncie; opracował pierwszą pol. ustawę weterynaryjną. Ostrowski GRISZA, ur. 1918, bułg. reżyser teatr, i film.; współcz. filmy psychol. (Objazd) realizowane z T. Sto janowem. Ostrowski JÓZEF, 1850-1924, polityk; od 1905 czł. Stronnictwa Polityki Realnej; 1907-11 prezes Koła Pol. w Dumie Państw.; 1917-18 czł. Rady Regencyjnej. Ostrowski JULIUSZ, 1854-1917, heraldyk; Księga herbowa rodów polskich (z. 1-19, do herbu Sylm). Ostrowski KAZIMIERZ, ur. 1917, malarz; obrazy o tematyce z życia portowego Gdyni (cykl Stocznie); malarstwo ścienne (kamienice na Długim Targu w Gdańsku). Ostrowski KRYSTYN, 1811-82, poeta; uczestnik powstania 1830-31, emigrant; tłumacz Mickiewicza na język fr.; pol. i fr. wiersze, dramaty, pisma polityczne. Ostrowski NIKOŁAJ A., 1904-36, pisarz ros.; powieść o rewolucji Jak hartowała się stal, oparta na motywach autobiograficznych. Ostrowski STANISŁAW KAZIMIERZ, 18791947, mąż Bronisławy, rzeźbiarz, od 1940 w USA; plakiety portretowe wykazujące wpływ impresjonizmu, później popiersia o cechach secesyjnych, nagrobki, epitafia. Ostrowski TADEUSZ, 1881-1941, chirurg; prof. uniw. we Lwowie; prace gł. z chirurgii kostno-stawowej, brzusznej, tarczycy; zamordowany przez hitlerowców. Ostrowski TEODOR, 1750-1802, prawnik i historyk, pijar; postulował zmianę praw w duchu humanitaryzmu; Prawo cywilne narodu polskiego, Dzieje i prawa kościoła polskiego. Ostrowski TOMASZ ADAM, 1735-1817, kasztelan czerski od 1777; podskarbi król. 1791; prezes senatu Księstwa Warsz. i Król. Polskiego. Ostrowski WACŁAW, ur. 1907, urbanista; prof. Polit. Warsz.; współorganizator Biura Urbanist. Warszawy i IUA; publikacje z dziedziny urbanistyki współcz. i hist. oraz ochrony hist. ośrodków miejskich, m.in. Contemporary Town Plan-ning. Ostrowski WIKTOR, ur. 1905, alpinista, podróżnik; po II wojnie świat, osiadł w Argentynie; uczestnik pol. wypraw w Andy (1934) i Kaukaz (1935) oraz argent. do pd. Patagonii (1952); organizował własne wyprawy po Afryce i Ameryce Pd.; autor licznych książek. Ostrowski WŁADYSŁAW TOMASZ, 17901869, marszałek sejmu 1830-31, związany z kaliszanami, potem z konserwatystami. Ostrowy Górnicze, dzielnica mieszkaniowa w Kazimierzu Górniczym. ostrożeń (Cirsium), roślina zielna strefy umiarkowanej z rodziny złożonych; liście pierzaste, o brzegach kolczastych; w Polsce m.in. o. polny, zw. ostem. Ostróda, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad Jez. Drwęckim; 21,4 tys. mieszk. (1970); zakłady naprawcze taboru kol., drzewne, spoż.; ośr. turyst.; przystań żeglugi śródlądowej. — Prawą miejskie przed 1330; w XIX w. ośrodek walki o prawa ludu mazurskiego (działalność H.M. Gizewiusza); w czasie II wojny świat, zniszczona w 60%, po wojnie odbudowana. ostróg, nieduże umocnienie drewn. w kształcie czworokąta z narożnymi basztami, otoczone palisadą, wałem ziemnym i rowem; występował w krajach słow. od średniowiecza do XVII w. Ostróg, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. rówieński), nad rz. Horyń; 8,4 tys. mieszk. (1959); przemysł spoż., drzewny;

ośmina 841 muzeum; zamek książąt Ostrogskich (XIV, XVI i XVII w.), cerkiew (XVI-XIX w.), synagoga (XVI-XVII w.). ostrów, daw. wyspa. Ostrów Lednicki (wyspa na Jez. Lednickim, w pow. gnieźnieńskim, woj. pozn.), archeol. ślady osadnictwa od mezolitu; osada prapol. z VII w.; gródek z IX/X w. (ruiny kościoła i palatium przedľomańskiego z X w.); po zniszczeniu w XI w. — nowy gród (ślady m.in. konstrukcji mostowych, cmentarzyska); obecnie we wsi O.L. — muzeum Rezerwat Początków Państwa Polskiego. Ostrów Lubelski, m. w pow. lubartowskim, woj. lubelskim, nad Tyśmieni-cą; 1,9 tys. mieszk. (1968); barok, kościół (poł. XVIII w.); prawa miejskie 1548. — W czasie okupacji do 1948 hitlerowcy wymordowali ok. 1,6 tys. osób (33%); 1944 (III) rozstrzelali 147 mieszk. przedmieścia Jamy; rejon zaciętych walk GL, AL, BCh (1942-44 miasto 7-krotnie zajmowane przez partyzantów); od II 1944 siedziba konspiracyjnej Lubelskiej Woj. Rady Narodowej. Ostrów Mazowiecka, m. pow. w woj. warsz.; 15,0 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., drzewny, spoż.; prawa miejskie 1434. — W 1905-07 liczne manifestacje patriot.; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 60% mieszkańców; w pobliskich obozach w Grądach i Komorowie wymordowano ok. 65 tys. jeńców radz.; w działaniach woj. zniszczona w ok. 60%, po wojnie odbudowana. Ostrów Tumski we Wrocławiu, jedna z najstarszych części miasta; got. katedra z XIIIXVI w., kościoły: św. Idziego z XIII w., got. św. Marcina i św. Krzvża z XIII-XIV w., św. Piotra i Pawła z XV w. Ostrów Tumski w Poznaniu, najstarsza część miasta, między Wartą a Cybiną; m.in. got. katedra z XIII-XVI i XVII w., kościół NMP z XV w., budynek Akad. Lubrańskiego z XVI w., pałac biskupi z 1 poł. XVIII w. (P. Ferrari). Ostrów Wielkopolski, m. pow. w woj. pozn.; 49,7 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu środków transportu i precyzyjnego (tabor kol., części samoch., automatyka przem.), przemysł odzieżowy, drzewny, mat. bud., spoż.; ważny węzeł kol.; prawa miejskie przed 1404. — Udział mieszkańców O..W. w walkach 1848 i powstaniach 1863, 1918-19; w czasie okupacji hitlerowskiej ośrodek ruchu oporu, gł. AK. ostróżka (Delphinium), bylina strefy umiarkowanej; kwiaty niebieskie lub fioletowe; w Polsce (w górach) — o. wyniosła i o. tatrzańska; kilka gatunków rabatowych. ostruda, bot. -ryż wodny. ostryga (Ostrea), małż ciepłych i umiarkowanych mórz przybrzeżnych; jedną połówką masywnej muszli (do 40 cm dl.) przyrasta do podłoża; tworzy ławice; poławiana i hodowana do celów spożywczych. ostrygojad (Haematopus ostralegus), ptak z rzędu mew-siewek; dł. ok. 45 cm; czarno-biały, dziób i nogi czerwone; żywi się bezkręgowcami wodnymi; wybrzeża mórz całego świata; w Polsce na przelotach; chroniony. ostry kąt →kąt ostry. ostryż, bot. →kurkuma. ostrzarka, szlifierka do ostrzenia narzędzi nowych i stępionych. ostrzegacz, element do uruchamiania urządzenia alarmowego; samoczynny lub ręczny, np. w postaci przycisku za osłoną szklaną. ostrzenie, przywracanie stępionemu ostrzu jego właściwego kształtu (metodami obróbki ściernej lub erozyjnej). ostrze ręczne, archeol. narzędzie występujące w paleolicie, wykonane z odłupka krzemiennego. Ostrzeszowskie Wzgórza, wsch. część morenowego Wału Trzebnickiego; wys. do 284 m (Kobyla Góra). Ostrzeszów, m. pow. w woj. pozn,; 8,4 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.,

mat. bud., drzewny, spoż., chemiczny. — Prawa miejskie 1283(?); w XIX/XX w. działalność licznych pol. organizacji gosp. i kult.-oświat.; 1906-07 strajki szkolne; udział mieszkańców w powstaniu wiel-kopol. 1918-19; w czasie okupacji hitlerowskiej obóz dla jeńców pol. oraz innych narodowości (Stalag XII A i Oflag XXI C/H); przeszło przez niego 100 tys. jeńców. ostrzowa dioda, dioda półprzewodnikowa złożona z kryształu półprzewodnika — jako jednej elektrody, i stykającego się z nim ostrza metal. — jako drugiej elektrody. ostrzowy tranzystor, tranzystor mający postać płytki półprzewodnika z umieszczonymi blisko siebie 2 metal, ostrzami; obecnie nie stosowany. ostrzyca trzcinowata →mozga trzcinowata. Ostrzyckie Jezioro, jez. na Pojezierzu Kaszubskim (woj. gdańskie), wśród wysokich wzgórz morenowych; pow. 309 ha, głęb. do 21 m; przez jezioro przepływa Radunia. Ostrzyhom →Esztergom. ostuda, brązowe, o nieregularnym kształcie przebarwienie skóry, gł. twarzy, występujące często u kobief ciężarnych lub chorujących na wątrobę. Ostuni, m. we Włoszech (Apulia); 32 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Ostużew ALEKSANDR A., 1874-1953, aktor ros.; od 1898 w Teatrze Małym; przedstawiciel romantyzmu w sztuce aktorskiej; gł. role w dramatach Szekspira. Ostwald WILHELM, 1853-1932, niem. chemik i filozof; badania powinowactwa chem., procesów katalitycznych, roztworów elektrolitów; sformułował tzw. prawo rozcieńczeń O.; nagr. Nobla. Ostwald WOLFGANG, 1883-1943, chemik niem.; prof. uniw. w Lipsku; prowadził badania koloidów, ultrafiltracji, flotacji, adsorpcji. Ostwalda metoda, metoda otrzymywania kwasu azotowego HNO3 przez utlenianie amoniaku NH3 powietrzem przy użyciu kontaktu — blachy platynowej; na jej modyfikacjach oparta jest cała współczesna produkcja kwasu azotowego. OST/WKS, skrót radz. normy przem. używany do 1940; obecnie GOST. Osuchowski ANTONI, 1849-1928, działacz nar. na Śląsku, Warmii i Mazurach; 1905 współzałożyciel i prezes ZG Pol. Macierzy Szkolnej w Warszawie; założyciel Tow. Opieki Kult. nad Polakami Zagranicą im. A. Mickiewicza. Osuchy, w. w pow. biłgorajskim, woj. lubelskim; 25 VI1944 rejon walk oddziałów AK i BCh z hitlerowcami (końcowa faza bitwy w janowskich i lipskich lasach). osuszacz, element urządzenia chłodniczego do usuwania z pary czynnika chłodniczego kropelek nieodparowanego czynnika; zabezpiecza sprężarkę przed uderzeniami cieczy. osuszanie →odwadnianie. osutka, bot. groźna choroba drzew iglastych (gł. sosny), wywoływana przez pasożytnicze grzyby; objawy: igły z żółtawymi plamkami, potem czerwonawe, przedwcześnie opadają. osutka, med. →wysypka. osuwisko, szybkie zsuwanie się mas skalnych po stoku pod wpływem siły ciężkości; także nazwa nagromadzonego w ten sposób materiału skalnego. Oswestry [ozuəs-], m. w W. Brytanii (Anglia); 12 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn,, skórz., chem.; ośr. handlowy. oswojenie, niedziedziczne, często czasowe wygaszenie u zwierząt dzikich wrodzonej nieufności do człowieka i instynktowego odruchu ucieczki i obrony przed nim. osy (Vepidae), rodzina błonkówek z grupy żądłówek; ok. 3 tys. gat; duże owa-

dy, zwykle czarno-żółte; żyją w gniazdach, które budują z przeżutego drewna zmieszanego ze śliną; gł. drapieżne, niektóre niszczą owoce (szerszeń). osyfikacja, fizjol. →kostnienie. Osym, rz. w Bułgarii, pr. dopływ Dunaju; dł. 333 km (od źródeł Czarnego O.). Osz, m. obw. w Kirgis.SRR, w Kotlinie Fergańskiej; 120 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., mat. bud., oczyszczalnie bawełny. Oszacki JAN, ur. 1915, chirurg; prof. Akad. Med. w Krakowie, czł. PAN; prace dotyczące gł. patofizjologii schorzeń chirurgicznych. oszczep, broń myśliwska i bojowa; kij z ostrym zakończeniem opalonym w ogniu lub zaostrzonym; także z przymocowanym grotem. oszczep, sport sprzęt do rzutów wykonany z drewna, tworzywa sztucznego lub metalu, ze stal. grotem; dla mężczyzn dł. 260 cm, cięż. 800 g, dla kobiet i juniorów dł. 220 cm, cięż. 600 g. oszczepnik: 1) sportowiec uprawiający rzut oszczepem; 2) dawny żołnierz lub myśliwy uzbrojony w oszczep. oszczerstwo, przestępstwo polegające na świadomym podnoszeniu lub rozgłaszaniu nieprawdziwych zarzutów o postępowaniu innej osoby (osób) lub instytucji w celu poniżenia ich w opinii publ. lub narażenia na utratę zaufania; ścigane z oskarżenia prywatnego. oszczypek, twardy ser podpuszczkowy z mleka owczego wyrabiany w rejonie Tatr; formowany w drewn., często artystycznie wykonanych formach, solony i wędzony. Oszmiana, m. w Białorus.SRR (obw. grodzieński); 7,7 tys. mieszk. (1961). 1831 klęska Polaków w bitwie z wojskami rosyjskimi. oszustwo, przestępstwo polegające na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez wprowadzenie jej w błąd albo wykorzystanie błędu lub niezdolności do należytego pojmowania działania. oś, geom. prosta, na której jeden ze zwrotów wyróżniono (jako dodatni). oś, techn. zwykle wydłużony pręt, na którym obraca się osadzony element, albo który obraca się wraz z tym elementem; nie przenosi momentu obrotowego. oś Berlin-Rzym, nazwa porozumienia Niemiec i Włoch zawartego 1936; zapoczątkowała realizację polityki podbojów; po przystąpieniu 1937 Włoch do paktu antykominternowskiego, zawartego 1936 między Niemcami i Japonią, przekształciła się w oś Berlin-Ŕzym-Tokio. ości, szpilkowate kosteczki występujące między mięśniami szkieletowymi ryb kostnoszkieletowych, powstałe przez skostnienie ścięgien. oścień (ość, bodor), prymitywne narzędzie połowu ryb złożone z żeliwnych lub stal. ostrych widełek, osadzonych na dłu- gim drewn, trzonku; w Polsce poławianie na o. jest prawnie zabronione (kłusownictwo). ościeże, bud. wewn. powierzchnia otworu okiennego lub drzwiowego w ścianie budynku, prostopadła lub nachylona (tzw. glif) do lica ściany. ościeżnica (futryna), bud. rama przylegająca do ościeża drzwiowego (o. drzwiowa, odrzwia) lub okiennego (o. okienna, oboknie). ość, zootechn. →oścień. ośla figa, bot. →sykomora. ośliczka (Asellus aquaticus), słodkowodny skorupiak równonogi; dł. do 15 mm; żywi się szczątkami roślin. ośli grzbiet, arch. łuk o kształcie przypominającym g.o.; typowy gł. dla sztuki islamu. oślik →osłomuł. ośli ogórek →tryskacz. ośmina (ośminnik): 1) jednostka powierzchni gruntów; w Rosji = ok. 3642 m2 (= 0,3642 ha); 2) →achtel.

842 ośmiornice ośmiornice (Octopoda), rząd glowono-gów; muszla zanikła; otwór gębowy otoczony 8 ramionami; u wielu o. jedno ramię samca przekształca się w hektokoty-lus; zwykle mają gruczoł czernidłowy; niektóre jadalne. ośmiościan, wielościan o 8 ścianach trójkątnych, 6 wierzchołkach i 12 krawędziach. ośnik, nóż z ostrzem prostym lub wygiętym, dwuchwytowy, używany do korowania lub strugania i wygładzania powierzchni elementów drewnianych. Ośno Lubuskie, m. w pow. sulęcińskim, woj. zielonogórskim, na Pojezierzu Lubuskim; 3,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; got. kościół (XIII-XV w.) i mury miejskie (XIV-XV w.); prawa miejskie przed 1252. — W czasie działań woj. 1945 zniszczone w 70°/«, po wojnie odbudowane. oś obrotu, geom. prosta, względem której rozpatruje się obrót danej figury. oś obrotu Ziemi, prosta, wokół której Ziemia dokonuje jednego obrotu w ciągu doby. oś optyczna, prosta łącząca środki krzywizny powierzchni łamiących soczewki lub środek krzywizny ze środkiem geom. zwierciadła. oś optyczna kryształu, kierunek w krysztale optycznie anizotropowym, wzdłuż którego prędkość rozchodzenia się promieni zwyczajnego i nadzwyczajnego jest jednakowa. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, towarzystwo nauk. zał. 1963 z Fundacji Naukowej im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie (zał. 1961); zajmuje się badaniami dotyczącymi Olsztyna i regionu gł. w zakresie historii, etnografii i socjologii oraz kultury. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, instytucja centr. podległa Zarządowi Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, powstała 1962; współpracuje z odpowiednimi ośrodkami w kraju i za granicą, gromadzi materiały dokumentacyjne i konserwatorskie (archiwalne i współcz.); „Ochrona Zabytków" (kwartalnik), wydawnictwa ciągłe nieperiodyczne: «Muzealnictwo», «Teka Konserwator-ska», «Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków» (seria A i B). ośrodek przystosowania społecznego, w prawie pol. środek ochronno-wychowaw-czy stosowany wobec recydywisty po odbyciu przezeń kary pozbawienia wolności; czas pobytu w ośrodku nie może być krótszy niż 2 lata ani dłuższy niż 5 lat. ośrodek zdrowia, placówka służby zdrowia sprawująca opiekę zdrowotną nad ludnością określonego terenu, w Polsce gl na wsi. ośrodki nerwowe, skupiska neuronów (komórek nerwowych) w ośrodkowym układzie nerwowym, zawiadujące określoną funkcją, np. ośrodki wzroku, równowagi, pracy mięśni; zasadniczy element luku odruchowego. ośrodki zainteresowań w nauczaniu, jednasz metod całościowego nauczania, stworzona przez O. Decroly; odrzuca podział materiału nauczania na przedmioty i lekcje, a koncentruje go wokół zagadnień (ośrodków) odpowiadających zainteresowaniom dzieci. ośrodkowy układ nerwowy, część układu nerwowego; u kręgowców: mózg i rdzeń kręgowy. oś symetrii, prosta (lub jej część), względem której dowolny punkt figury ma swój punkt symetryczny należący również do danej figury. oś świata, prosta przechodząca przez środek sfery niebieskiej, równoległa do osi obrotu Ziemi. oś urbanistyczna, linia prosta stanowiąca trzon kompozycji przestrzennej miasta lub jego części; układy osiowe były typowe dl? baroku i klasycyzmu.

oświadczenie woli, prawo uzewnętrzniony przejaw woli, wyrażający zamiar wywołania określonego skutku prawnego; wg prawa pol. nieważne jest o.w. złożone przez osobę, która: albo nie ma zdolności do czynności prawnych, albo znajduje się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne o.w., albo złożyła o.w. dla stworzenia pozoru. oświata, wykształcenie, znajomość nauk, stan wiedzy w społeczeństwie; upowszechnienie wykształcenia ogólnego i zawodowego, osiągane przez działalność zarówno szkolnictwa, jak i wielu różnych instytucji pozaszkolnych; stanowi kulturalną więź narodu, opartą na jego historii i świadomym dążeniu w przyszłość. oświata dorosłych, działalność wychowawcza mająca na celu stworzenie osobom dorosłym i młodzieży pracującej możliwości uzupełniania wykształcenia oraz zaspokajania potrzeb kulturalnych. oświata rolnicza, zespół form przekazywania rolnikom współczesnej wiedzy i techniki w celu podniesienia produkcji rolnej; obejmuje system szkół roln., poradnictwo (państw, służba rolna), rozpowszechnianie wiedzy roln. przez wydawnictwa, radio, telewizję itp. oświata zdrowotna, działalność wychowawcza mająca na celu uświadomienie społeczeństwa o sposobach zachowania zdrowia i zapobiegania chorobom; w Polsce szerzenie o.z. należy m.in. do PCK. oświecenie, prąd społ.-kult. w Europie XVIII w., zapoczątkowany w Anglii na podstawach racjonalist. światopoglądu; opozycja do feudalizmu; kult rozumu i wiedzy; rozwój oświaty publ., prasy, publicystyki politycznej. oświetlenie: 1) padanie światła na dany obiekt; 2) instalacja oświetleniowa; 3) natężenie oświetlenia. Oświęcim (Oświęcim) STANISŁAW, ok. 160557, stolnik bełski od 1650; dworzanin Władysława IV i Koniecpolskich; autor diariusza. Oświęcim, m. pow. w woj. krak., nad Wisłą; 39,7 tys. mieszk. (1970); wielkie zakłady chem. „O.", (w Dworach), przemysł maszyn., środków transportu, spoż., walcownia; węzeł kol.; zamek książąt oświęcimskich (XIII-XVII w.); kościoły: got.-barok. parafialny (XIV-XVII w.) i got. dominikanów (XIV, XIX-XX w.); prawa miejskie w XIII w.; gród kasztelańskie stolica księstwa oświęcimskiego. Oświęcim (Oświęcim-Brzezinka, niem. Auschwitz-Birkenau,w pobliżu miasta O.), 1940-45 największy hitlerowski obóz koncentracyjny i ośrodek masowej zagłady; ok. 40 podobozów; przeszło przez niego 4,5 mln osób, zginęło ok. 4 mln; 1967 Rada Państwa PRL nadała ofiarom zamordowanym i zmarłym w tym obozie Krzyż Grunwaldu I klasy; na mocy uchwały Sejmu PRL teren obozu uznany został za pomnik męczeństwa i walki narodu pol. i innych narodów; obecnie — Państw. Muzeum w O. oraz Międzynar. Pomnik Męczeństwa (1967, wg projektu J. Jarnuszkiewicza, J. Pałki i zespołu wł., m.in. P. Cascella i G. Simoncini). „Oświęcim" →Zakłady Chemiczne „Oświęcim". Oświęcimska Kotlina, obniżenie między Pogórzem Karpackim a Wyżyną Śląską; środkiem płynie Wisła; stożki napływowe rzek Soły i Skawy; stawy rybne; gł. m. Oświęcim. oświęcimskie księstwo, powstałe w wyniku podziałów dzielnicowych 1313-17; od 1327 lenno czeskie; 1445 z części powstało księstwo Zatorskie; 1457 wykupione i złączone unią personalną z Polską; 1564 włączone do Kerony. Oświn, jezioro na Niz. Staropruskiej (woj. olsztyńskie), w pobliżu granicy z ZSRR; pow. 638 ha, głęb. do 3,5 m; rezerwat przyrody (ptactwo wodne i żółw błotny). otaczarka, zespół urządzeń do wytwarzania asfaltobetonu; zawiera suszarkę do

suszenia kruszywa, urządzenie wagowe do dawkowania składników, kocioł do podgrzewania asfaltu oraz mieszarkę do otaczania cząstek kruszywa warstwą asfaltu. Otago, port miasta Dunedin (Nowa Zelandia). otaklowanie, żegl. →olinowanie. otalgia, nerwoból uszny lub uszno-skroniowy, zwykle jednostronny, wywołany gł. ogniskiem zakażenia w szczycie martwego zęba. otamowanie psychiczne, nagłe zahamowanie czynności psych., szczególnie biegu myśli; występuje w stanach chorobowych, niekiedy krótkotrwale pod wpływem napięcia emocjonalnego. Otanmäki [o-], osiedle górn. w środk. Finlandii; ośr. wydobycia rud żel., tytanu i wanadu. otarie, zool. →uchatki. Otaru, m. i port w Japonii (Hokkaido), nad M. Japońskim; 206 tys. mieszk. (1967); przemysł gumowy, maszyn., drzewny, rybny; baza rybołówstwa. otawa →potraw. Otawi, my w pn. Namibii; ok. 2 tys. mieszk.; ośr. regionu górn. (wydobycie rud miedzi, cynku, ołowiu i wanadu). Otčenášek JAN, ur. 1924, pisarz czes.; opowiadania i powieści o budowie socjalizmu; tematyka okupacyjna w noweli Romeo, Julia i mrok. „Oteczestwen Front", dziennik bułg. wydawany od 1942, organ Krajowej Rady Frontu Patriotycznego. Otelu Roşu [ocelu roszu], m. w pd.-zach. Rumunii; 10 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel.; w pobliżu wydobycie rud żelaza. o tempora, o mores! [łac], „o czasy, o obyczaje!" (z mowy Cycerona przeciwko Katylinie). Otero Silva MIGUEL, ur. 1908, pisarz wenezuelski; powieści poruszające problemy społeczne. otępienie (demencja), stały, postępujący spadek sprawności intelektualnej wskutek org. choroby ośrodkowego układu nerwowego. Otetea [ocetia] ANDREI, ur. 1894, historyk rum.; czł. Rum. AN. Otfried von Weissenburg [otfri:t fon wai-], IX w., pierwszy znany z imienia poeta niem.; rymowana mesjada z komentarzem teol.moralnym. Othris, pasmo górskie we wsch. Grecji, ograniczające od pd. Niz. Tesalską; wys. do 1726 m (Jerakowuni). otiatria (otologia), dział otorynolaryngologii, nauka o budowie, czynności i schorzeniach narządu słuchu i równowagi; obejmuje też diagnostykę, leczenie i profilaktykę schorzeń tych narządów. „Otieczestwiennyje zapiski" [ros., *zeszyty krajowe'], miesięcznik wydawany 182030 w Petersburgu, publikujący gł. artykuły o treści hist. i etnograficznej. „Otieczestwiennyje zapiski" [ros., 'zeszyty krajowe'], miesięcznik nauk.-lit. i społ.-polit. wydawany 1839-84 w Petersburgu; organ nurtu demokratycznego. Otira [-rə], tunel kol. w Alpach Południowych (Nowa Zelandia), pod Przełęczą Arthura; dł. 8450 m. Otlet [otlę] PAUL, 1868-1944, prawnik belg.; współzałożyciel (z H. Lafontainem) międzynar. instytutu bibliogr. (od 1958 — Fédéralion Internationale de Documenta-tion); prace teoret. z nauki o książce. otłuszczenie, chorobowy rozrost tkanki tłuszczowej w narządzie lub jego sąsiedztwie, np. o. serca, które prowadzi do jego niewydolności. Otmęt, dzielnica Krapkowic; Śląskie Zakłady Przemysłu Skórzanego Otmęt, zakład wapienniczy. Otmuchowskie Jezioro, sztuczny zbiornik wodny na Nysie Kłodzkiej, k. Otmuchowa (woj. opolskie); 20 km2, 143 mln m5, wys. zapory 20 m; elektrownia wodna; sporty wodne.

Oudenaarde 843 Otmuchów, m. w pow. grodkowskim, woj. opolskim, nad Nysą Kłodzką; 3,9 tys. mieszk. (1968); cukrownia, przemysł metal.; barok, kościół (XVII w.), renes. ratusz (XVI w.), kamienice (XVIII-XIX w.). — Prawa miejskie 1347; gród kasztelański, w XII w. (do 1810) własność biskupów wrocławskich (ośr. księstwa biskupiego). otoczak, geol. fragment skały zaokrąglony i wygładzony podczas transportu, np. przez wody płynące; o. wchodzą w skład żwirów i zlepieńców. otoczakowa kultura, archeol. najstarsza kultura paleolitu Afryki; przewodnim narzędziem — zaostrzony otoczak kamienny. otolity, biol. →statolity. otologia, med. →otiatria. otomana →sofa. Otomi, autochtoniczna ludność środk. Meksyku; ok. 350 tys.; uprawa roli, plecionkarstwo; język otomi. O'Toole [otu:l] PETER, ur. 1932, ang. aktor teatr, i film., pochodzenia irl.; kreacje szekspirowskie; film. role bohaterów o skomplikowanej psychice (Lawrence z Arabii, Becket, Lord Jim). otorbienie, oddzielenie ciała obcego od sąsiadujących tkanek przez wytworzenie wokół niego torebki łącznotkankowej (np. wokół larwy włośnią), niekiedy wytworzenie takiej torebki wokół ogniska chorobowego. otorynolaryngologia, dział medycyny klinicznej i nauka o chorobach uszu, nosa, gardła i krtani; obejmuje też naukę o fonacji, o zmyśle węchu i słuchu. otoskleroza, przewlekłe schorzenie ucha wewn. o nieznanych przyczynach, objawiające się postępującą głuchotą i stałym szumem w uszach; leczenie operacyjne. otoskop, wziernik uszny; przyrząd posiadający własne źródło światła i niekiedy lupę, służący do oglądania przewodu słuchowego zewn. i błony bębenkowej w celach diagnostycznych. otoskopia, wziernikowanie ucha, oglądanie przewodu słuchowego i błony bębenkowej za pomocą rurki prostującej przewód słuchowy lub przyrządu z własnym źródłem światła, zw. otoskopem. Otranto, cieśnina między Płw. Apenińskim a Płw. Bałkańskim, łącząca M. Adriatyckie z M. Jońskim; głęb. do 1100 m. Otranto, m. we Włoszech (Apulia), nad cieśn. O.; 4 tys. mieszk. (1961). Otrębski JAN, ur. 1889, językoznawca indoeuropeista; prof. uniw. w Wilnie i Poznaniu, czł. PAU; liczne prace z języków bałt., słow., klas., gramatyka języka litewskiego. otręby, produkt uboczny z przemiału ziarna na mąkę lub kaszę; zawierają łuski i zarodki ziarn; cenna pasza treściwa. otręt, zaraźliwa choroba wirusowa, gł. koni i bydła, rzadko owiec-i świń; na błonie śluzowej zewn. narządów rozrodczych u obu płci obrzęki, zaczerwienienie i guzki, później pęcherzyki, nadżerki i owrzodzenia. Otrokovice-Kvitkovice, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Morawą; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł skórzanoobuwn., gumowy. otrzewna, błona surowicza okrywająca większość narządów jamy brzusznej i miednicznej — o. trzewna, oraz wyściełająca ściany tych jam — o. ścienna; zawieszenie dla narządów wewn.; wąską szczelinę między o. ścienną i trzewną, jamę o., wypełnia płyn surowiczy. otrzewnej zapalenie, ostre schorzenie powstające wskutek bakteryjnego zakażenia jamy otrzewnowej, np. w następstwie perforacji jednego z narządów układu pokarmowego (wyrostka robaczkowego, żołądka). otrzęsiny, średniow. zwyczaj poddawania każdego nowo wstępującego na uniwersytet żaka różnym żartobliwym próbom, po których przebyciu zaliczano go w poczet studentów. Otsu, m. w Japonii (środk. Honsiu),

nad jez. Biwa, ośr. adm. prefektury Shi-ga; 158 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. włók.; ośr. turystyczny. Otta obieg (obieg Beau de Rochas), teoret. obieg termodynamiczny realizowany w przybliżeniu w silniku spalinowym tłokowym z zapłonem iskrowym; doprowadzanie i odprowadzanie ciepła — izo-choryczne, sprężanie i rozprężanie czynnika — izentropowe. Otta silnik, spalinowy silnik tłokowy niskoprężny, w którym zapłon sprężonej mieszanki palnej następuje zwykle od iskry elektrycznej. u Ottawa [otə ə], rz. w Kanadzie, 1. dopływ Rzeki Św. Wawrzyńca; dł. 1120 km, dorzecze ok. 200 tys. km2; bystrza i wodospady; żeglowna od m. Ottawa. Ottawa [otəuə], stol. Kanady, w prow. Ontario, nad rz. Ottawa; 291 tys. mieszk., zespół miejski 495 tys. (1966); przemysł drzewny, papierń., poligraf., maszyn.; ośr. nauk. (2 uniw.) i kult.; muzea; neo-got. gmach Parlamentu, neoklas. budowle użyteczności publ., neorenes. hotel Châ-teau Laurier. Otto BERTHOLD. 1859-1933, pedagog niem.; pionier i gł. przedstawiciel całościowego nauczania w Niemczech; reformator szkolnictwa. Otto LEOPOLD, 1819-82, działacz nar. w Warszawie w okresie manifestacji patriot. i w Cieszynie 1866-75; pastor; wydawca „Zwiastuna Ewangelicznego"; kazania i rel. pisma. Otto NIKOLAUS AUGUST, 1832-91, niem. konstruktor i przemysłowiec; 1878 zbudował (z E. Langenem) spalinowa silnik tłokowy (silnik O.), w którym zrealizowano obieg cieplny podany przez A. Beau de Rochas. Otto RUDOLF KARL LUDWIG, 1869-1937, niem. teolog protest., religioznawca; przedstawiciel psychologizmu; wprowadził pojęcie „świętości" („święte") jako istoty religii (Das Heilige). Otto TEO, ur. 1904, szwajc. scenograf i malarz; dekoracje do dramatów Szekspira (Ryszard III) i sztuk współcz. (m.in. B. Brechta). Otto ZYGMUNT, 1874r-1944, rzeźbiarz; gł. rzeźby dekoracyjne, m.in. w tympanonie na gmachu Zachęty; kartusze herbowe na przyczółkach mostu Poniatowskiego; płaskorzeźby w Teatrze Polskim i pałacu Staszica — wszystkie w Warszawie. Otto Habsburg VON, ur. 1912, następca ostatniego cesarza austr. Karola I; od 1950 w Bawarii; wyraziciel idei przywrócenia monarchii Habsburgów w Austrii i na Węgrzech. ottomany, ogólna nazwa tkanin z przerywanymi poprzecznymi prążkami; prawa strona przypomina ryps, lewa prawie gładka. Otton, ok. 1060-1139, biskup Bambergu, kanclerz ces. Henryka IV; z inicjatywy Bolesława Krzywoustego podjął wyprawę misyjną na Pomorze Zach.; czczony jak święty. Otton I, 1815-67, król gr. 1832-62, z dyn. Wittelsbachów; narzucony przez Anglię, Francję i Rosję, niepopularny; 1843 pod presją nadał konstytucję i utworzył parlament; zdetronizowany. Otton II, 955-983, król niem. od 961, cesarz od 967 (rządził od 973), kontynuował politykę ojca, O. I Wielkiego. Otton III, 980-1002, król niem. od 983 (od 995 regencja), cesarz od 996, syn O. II; dążył do stworzenia uniwersalnego imperium rzym.; na zjeździe w Gnieźnie (1000) zjednał dla swych planów Bolesława Chrobrego. Otton IV Welf, ok. 1175-1218, król niem. od 1198, cesarz od 1209, syn Henryka Lwa; walki z Hohenstaufami — anty królami Filipem Szwabskim i Fryderykiem II. Otton I Wielki, 912-973, król niem. od 936, cesarz od 962, z dyn. saskiej; rozbił opozycję książąt; 951 zdobył pn. i środk. Włochy, uzależnił od siebie papieży; pod-

porządkował sobie Czechy, Mieszka I i Danię; pokonał Węgrów. Otton I Wittelsbach, ok. 1120-83, książę Bawarii od 1180, założyciel dynastii panującej, w Bawarii do 1918. Otton z Chodcza, ?-1534, kasztelan lwowski od 1505, wojewoda krak. od 1534; u-czestnik bitwy pod Wiśniowcem i Oberty-nem. Otton z Fryzyngi, ok. 1111-58, niem. kronikarz, biskup w Freising; jego koncepcja historiozoficzna (dzieje świata jako historia walki „państwa bożego" z „państwem szatana") inspirowana była przez walkę papiestwa z cesarstwem. ottońska sztuka, sztuka przedromańska rozwijająca się na terenie cesarstwa niem. od ok. poł. X do poł. XI w.; silne wpływy bizant. i spirytualizm; kościoły centr. i bazylikowe bez sklepień, często z emporami i westwerkiem; iluminacje, złotnictwo. otunit, miner. →autunit. otwartych drzwi polityka, doktryna polityczna głoszona przez USA od 1899, zmierzająca do ułatwienia ekon. podboju Chin. otwarty przedział, zbiór liczb rzeczywistych zawartych między liczbami a i b (a < b), tzn. a < x < b; p.o. oznacza się (a,b) lub (>a,b<). otwarty zbiór, mat. zbiór mający tę własność, że wraz z każdym swym punktem zawiera jeszcze pewne otoczenie tego punktu. Otway [otuej] THOMAS, 1652-85, dramaturg ang. okresu restauracji; adaptacje utworów Racine'a, heroiczne tragedie białym wierszem. Otwinowski ERAZM, ok. 1526-1614, poeta i działacz ariański; antykat. wiersze satyr, i moralizatorskie; zaginione dzieje reformacji pol.; bywał identyfikowany z tzw. Anonimem Protestantem. Otwinowski SAMUEL, między 1575 a 1585po 1650, orientalista; tłumacz (z tur.) Gulistanu Saadiego i opisu państwa tureckiego. Otwinowski STEFAN, ur. 1910, pisarz; powieści i powiadania psychol. (Życie trwa cztery dni, Samosąd), utwory o tematyce okupacyjnej (Czas nieludzki), szkice wspomnieniowe i felietony. Otwock, m. pow. w woj. warsz.; 39,9 tys. mieszk. (1970); ośr. wypoczynkowy i leczn. (sanatoria, prewentoria); ośr. badań jądrowych (Świerk); obserwatorium geofizyczne (Świder); prawa miejskie 1916. Otwock Wielki, w. w pow. otwockim, woj. warsz.; barok, pałac i park (XVII-XVIII w.). otwornice (Foraminifera), gromada głównie mor. pierwotniaków; ciało okrywa zwykle wapienna skorupka (wapienie otwornicowe) z otworkami, przez które wychodzą nibynóżki; do o. należą: fuzuli-ny, globigeryny, numulity. otwór tęczowy, arch. → tęcza. otwór względny obietytywu fotograficznego, stosunek średnicy wejściowej obiektywu do jego ogniskowej. Otyń, w. w pow. nowosolskim, woj. zielonogórskim; złoża gazu ziemnego; w XVI W.1945 miasto. otzowiści, przedstawiciele oportunistycznego kierunku w SDPRR, który ukształtował Się 1908; wzywali do wycofania się ze wszystkich organizacji legalnych oraz odwołania posłów socjaldemokr. z Dumy Państw.; 1909 usunięci z partii bolszewickiej. Ouchy [uszi], przedmieście Lozanny (Szwajcaria), ośr. turyst-wypoczynkowy nad Jez. Genewskim. Oud JACOBUS, 1890-1963, architekt hol.; współtwórca grupy De Stijl; funkcjonalne budowle o prostych formach bez dekoracji (m.in. zespół domów bliźniaczych w Hoek van Holland). Oudenaarde [oudöna:rdö], m. w Belgu (Flandria), nad Skaldą; 22 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; późnogot. ratusz z beffroi — obecnie muzeum, got. kościoły, kamienice (XVI-XVIII w.).

844 Oudinot Oudinot [udino] NICOLAS CHARLES, 17671847, marszałek Francji; 1807 gubernator Gdańska; walczył pod Austerlitz, Frydlandem i w wyprawie na Moskwę; od 1814 w służbie Ludwika XVIII. Oudry [udri] JEAN BAPTISTE, 1686-1755, fr. malarz i grafik; kierował manufakturami gobelinów w Beauvais i Paryżu; kartony do gobelinów, sceny polowań, ale-gor. portrety, ilustracje do bajek La Fon-taine'a. Oudtshoorn [outszuərn], m. w pd. części Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 26 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż;; hodowla strusi. Ouessant [uesã], wyspa fr. u wybrzeży Bretanii; nizinna; ludność trudni się hodowlą owiec; turystyka; najpotężniejsza na świecie latarnia morska. Ou-jang Siu, 1007-72, chin. pisarz, mąż stanu, uczony; dzieła hist. eseje, poezje. Oullins [ulg], m, we Francji, w zespole miejskim Lyonu, w dolinie Rodanu; 27 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal.j chem., elektrotechniczny. Oulu [oulu], jezioro w środk. Finlandii, na wys. 123 m; pow. 900 km2, głęb. do 38 m; liczne wyspy; odpływ do Zat. Botnic-kiej; żegluga. u Oulu [o lu] (szwedz. Uleaborg), m. i port w środk. Finlandii, nad Zat. Botnicką, ośr. adm. okręgu O.; 85 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, papierń., chem., skórz.; uniwersytet. OUN →Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów. u Ounas [o -]> rz. w pn. Finlandii, pr. dopływ Kemi; dł. ok. 340 km; wypływa z jeziora O,; zamarza na ok. 8 miesięcy. Ouro Prêto [ouro p.], m. w Brazylii (Minas Gerais); 9 tys. mieszk. (1960); wydobycie boksytów; hutnictwo żel. i aluminium, przemysł włók.; ośr. turyst; muzeum; pałace, barok, kościoły (XVIII w.). Ourthe [urt], rz. w Belgii, pr. dopływ Mozy; dł. 166 km; przy ujściu m. Liège. Ouse [u:z], rz. w W. Brytanii (Anglia); dł. 251 km; uchodzi do zat. Wash; żeglowna od m. Bedford. Ousmane [usman] SEMBENE, ur. 1923, senegalski pisarz i reżyser film.; absolwent szkoły film. w Moskwie; autor pierwszych afryk. filmów dokumentalnych (Borom Saret) i fabularnych (Przekaz). Outardes [u:ta:rd], rz. w Kanadzie, 1. dopływ Rzeki Św. Wawrzyńca; dł. ok. 320 km; liczne wodospady; kaskada dużych elektrowni wodnych. u Outokumpu [o -], osiedle górn. we wsch. Finlandii; ośr. wydobycia pirytów oraz rud miedzi, cynku i kobaltu. Outremont [u:trəmą:], m. w Kanadzie (Quebec), w zespole miejskim Montrealu; 31 tys. mieszk. (1966). outsider →autsajder. Ovambo, grupa plemion z grupy Bantu, w pn. części Afryki Pd.-Zach i pd. części Angoli; ok. 500 tys.; język z rodziny bantu. overall [ouwəro:l; ang.], kombinezon ochronny używany przez pracowników techn. i przez sportowców. r Overbeck [o:wə bek] JOHANN FRIEDRICH, 1789-1869, niem. malarz i grafik; czł. grupy Nazareńczyków; kompozycje o treści rel., nawiązujące do sztuki Perugina i Rafaela. Overflakkee [o:wərflake:], wyspa hol. w delcie Renu i Mozy; objęta Planem Delta. Overijssel [orwəre^əl], prowincja we wsch. Holandii; 3,8 tys. km2, 907 tys. mie^ szkańców (1969); ośr. adm. Zwolle. Øverland [ö:wər-] ARNULF, 1889-1968, poeta norw.; zaangażowana polit. i społ. liryka, m.in. patriot., krążąca nielegalnie podczas okupacji Norwegii; także nowele i dramaty; 1941-45 więziony przez hitlerowców. „Overlord" [ouwər-], kryptonim operacji morsko-powietrznej aliantów w II wojnie świat, w pn. Francji 6 VI-koniec sier-

pnia 1944; operacja ta zapoczątkowała bitwę o Normandię i otworzyła drugi front. ovicydy (środki jajobójcze), org. substancje chem. niszczące jaja owadów i przędziorków. Oviedo [obiedo], m. w Hiszpanii (Astu-ria), ośrodek adm. prow. O.; 137 tys. mieszkańców (1966); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem.; muzeum; got. katedra, klasztor S. Vicente (XV-XVII w.), uniw. (XVI-XVII w.), domy i pałace (XIV-XVII w.); w pobliżu O. kościoły przedromańskie. 1934 ośrodek antyfaszystowskiego powstania robotników. ovosiston, preparat złożony z hormonu progestagennego i estrogenu; doustny środek antykoncepcyjny dla kobiet. owacja, głośne, manifestacyjne, spontaniczne wyrażenie uznania, podziwu, zachwytu dla kogoś. owacja, w staroż. Rzymie mniej uroczysta forma triumfu. owadobójcze środki (insektycydy), substancje stosowane do zwalczania szkodników ze świata owadów (też np. pajęczaków) na polach, w sadach, ogrodach, lasach, magazynach, mieszkaniach i in., działające zabójczo lub ograniczające rozwój; do ś.o. należą: substancje syntet. (np. fosforoorg., chlorowcowęglowodory), substancje naturalne (np. nikotyna), preparaty mikrobiol., czyli biopreparaty (zawierające żywe mikroorganizmy chorobotwórcze). owadopylność (entomogamia), zapylanie kwiatów przez owady; kwiaty owado-pylne zwabiają owady (błonkówki, motyle) gł. barwą i zapachem, zwykle dając im pożywienie (pyłek lub nektar). owadożerne {lnsectivora), rząd drobnych ssaków łożyskowych, o pyszczku silnie wydłużonym; ok. 400 gat., w Polsce 10; żywią się owadami i in. bezkręgowcami, które zjadają w dużych ilościach; wszystkie kontynenty, prócz Ameryki Pd., Australii i Antarktydy; pożyteczne, chronione. owadożerne rośliny (rośliny mięsożerne), samożywne rośliny zielone siedlisk ubogich w składniki miner., dożywiające się częściowo związkami azotu z ciał chwytanych owadów; w Polsce rosiczka, tłus-tosz, pływacz. owady (Insecta), gromada stawonogów, których liczbę ocenia się na kilka mln gat.; ciało składa się z głowy (opatrzonej w czułki, oczy, przyoczka i narządy gębowe), tułowia (z 3 parami nóg i zwykle 2 parami skrzydeł) i odwłoka; tchawkodyszne; ja-jorodne, wyjątkowo żyworodne; odgrywają ważną rolę w przyrodzie i gospodarce (np. zapylają rośliny, wytwarzają miód); dzielą się na o. uskrzydlone i bezskrzydłe. owadziarki (Terebrantes), błonkówki przechodzące rozwój w innych owadach lub pajęczakach, rzadziej w roślinach; liczne pożyteczne (np. gąsieniczniki, ble-skotki), inne szkodniki (np. galasówki). owal, krzywa płaska, zamknięta, ograniczona, mająca z dowolną prostą albo co najwyżej dwa punkty wspólne, albo jeden tylko wspólny odcinek, np. okrąg, elipsa. owca domowa, zwierzę gospodarskie hodowane dla wełny, mięsa, skór i futra oraz mleka; zależnie od rasy ciężar maciorki — 2590 kg, tryka — 35-150 kg; dojrzałość rozpłodowa ok. 18 mieś.; ciąża ok. 150 dni; rocznie do 15 leg wełny (dł. do 40 cm). owca grzywiasta, zool. →arui. owca stepowa (urial, Ovis orientalis), azjat. dzika owca, jeden z przodków owcy domowej; wys. w kłębie ok. 90 cm; rogi duże, obecne u obu płci. owce (barany, Ovis), ssaki z rodziny pustorożców; zwykle obie płci mają rogi, ale u samic są one mniejsze; gat. dzikie gł. w górach półkuli pn.; łowne; należy tu np. muflon, argali, o. stepowa i pochodząca od nich o. domowa. owczarek niemiecki, niem. rasa psów przypominająca pokrojem wilka; pies o-bronny, policyjny, używany w wojsku, w służbie sanitarnej, jako przewodnik ocie-

mniałych; wys. w kłębie 55-65 cm, budowa mocna, maść czarna podpalana, brun.; sierść przeważnie gładka. owczarki, grupa ras psów wyhodowanych gł. do pomocy przy pasieniu owiec, używane też jak obronne, policyjne, wojsk, itp.; szata, maść i wielkość różne. owczarnia, budynek (lub zespół budynków) służący za pomieszczenie dla owiec. owczarstwo, gałąź produkcji zwierzęcej obejmująca chów i hodowlę owiec. Owczary, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim; drewn. cerkiew z wystrojem borok. (XVII w.). Owcze Wyspy (duń. Færoerne, farerskie Foroyar), archipelag górzystych wysp na O. Atlantyckim;2 autonomiczna prowincja Danii; 1,4 tys. km , 38 tys. mieszk. (1968); ludność posługuje się językiem farerskim; hodowla owiec, rybołówstwo; ośr. adm. i gł. port Thorshavn. owełnica lucernianka (Subcoccinella 24punctata), biedronka czerwonobrunatna w czarne plamki; szkodnik — żeruje na liściach, gł. lucerny; w Polsce pospolita. Owen [ouyn] SIR RICHARD, 1804-92, zoolog ang.; prof. w Royal College of Sur-geons w Londynie, dyr. działu przyrodn. w British Museum; prace z anatomii porównawczej i paleontologii u kręgowców. Owen [o yn] ROBERT, 1771-1858, ang. socjalista utopijny, działacz polit.; pionier ruchu spółdzielczego, zwolennik filozofii oświecenia; próbował powiązać idee socjalizmu z powstającym ruchem robotn., pozostając przeciwnikiem rewolucji społecznej. Owen [ouyn] WILFRED, 1893-1918, poeta ang.; liryka żołniersko-wojenna. Owena Wodospad [w. ouyna], wodospad na rz. Nil Wiktorii, w Ugandzie, w pobliżu Jez. Wiktorii; w związku z budową przy W.O. elektrowni wodnej (150 MW) znaczna jego część uległa zatopieniu. Owendo, miejscowość w Gabonie, w pobliżu Libreville, nad O. Atlantyckim; w budowie port dla wywozu rud żel. odkrytych w regionie Mekambo. u Owens [o ynz] JESSE (JAMES CLEVE-LAND), ur. 1913, lekkoatleta amer., Murzyn; zdobywca 4 złotych medali olimpijskich 1936 (biegi na 100 i 200 m, skok w dal oraz sztafeta 4 x 100 m). Owensboro [ouynzbərə], m. w USA (Kentucky), nad rz. Ohio; 50 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; różnorodny przemysł, Owen Sound [ouyn saund], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Huron; 18 tys. mieszk. (1966). Owen Stanleya Góry [g. ouyn stänleja], góry w pd.-wsch. części Nowej Gwinei (Papua); wys. do 4073 m (Victoria). Owernia (Auvergne), kraina hist. w pd. Francji, w Masywie Centralnym; obszar roln. (hodowla bydła, owiec, uprawa zbóż); liczne uzdrowiska z ciepłymi źródłami miner. (Vichy); rozwinięta turystyka; gł. m. Clermont-Ferrand. Owidiusz, 43 p.n.e.-ok. 17 n.e., liryk rżym.; m.in. elegie miłosne Amores, fikcyjne listy bohaterek Heroides, Ars aman-di i Remedia amoris, komentarz do kalendarza rzym. Fasti, Przemiany, elegie z wygnania w Tomi (obecnie Konstanca w Rumunii), Tristia ['żale'], Epistulae ex Ponło ['listy znad M. Czarnego']. Owidzka-Horodecka JOLANTA, ur. 1927, plastyczka; tkactwo dekoracyjne, gł. gobeliny. Owidzki ROMAN, ur. 1912, malarz, grafik; uprawia sztukę bezprzedmiotową; także ilustracja książkowa i scenografia. Owieczkin WALENTIN W., 1904-68, pisarz ros.; opowiadania i reportaże o życiu i problemach wsi radz.; sztuki teatr, o współcz. tematyce. owies (Avena), roczna lub wieloletnia roślina z rodziny traw, rosnąca dziko oraz uprawiana jako pastewna i zbożowa (kasza, płatki) w strefie umiarkowanej, gł. Europy i Azji; wys. 60-150 cm, kwiatostan— wiecha; w Polsce jako pospolity chwast rośnie o. głuchy (A. fatua), w upra-

oznaczanie 845 wie jego podgatunek ssp. sativa, i o. szorstki (A. strigosa). owiewka, opływowa osłona wystających części statku powietrznego (np. kół podwozia, silników), zmniejsza opór aerodynamiczny. Owińska, w. w po w. i woj. pozn.; opactwo cystersek (1242, fundacji Przemysława II i Bolesława Pobożnego): późnoba-rokowy kościół (XVIII w.), budynek klasztorny i park (XVIII w.) — W 1939-40 hitlerowcy zamordowali w zakładzie psychiatrycznym ok. 1000 chorych. Owo, m. w pd.-zach. Nigerii; 90 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł spoż., drzewny. owoc, organ roślin okrytozalążkowych, osłaniający nasiona i rozsiewający je; powstaje z zalążni słupka kwiatowego, ściany zalążni przekształcają się w owocnię; o. suche pękające — np. mieszek, strąk, torebka, łuszczyna; o. suche niepę-kające — np. niełupka, orzech, ziarniak; o. soczyste (mięsiste) — pestkowce i jagody. owocanka południówka (Ceratitis capitata), ciepłolubna muchówka, szkodnik owoców; larwy żerują w miąższu, np. gruszek, śliwek, roślin cytrusowych; w Polsce nie występuję. owocnia, ściana owocu; może być stwardniała, skórzasta lub soczysta; rozwija się ze ściany zalążni. owocnice (Haplocampa), drobne błon-kéwki z rodziny pilarzy; larwy wyjadają miąższ zawiązków owoców i powodują ich opadanie; w Polsce np. o. żółtoroga (szkodnik śliw), o. jabłkowa. owocnik, bot. wytwór grzybni u grzybów wyższych (workowców i podstawcza-ków), zbudowany ze zbitych strzępek (ni-bytkanka); zawiera warstwę (obłócznia) produkującą zarodniki. owocolistki, części składowe słupka kwiatowego; są ze sobą zrośnięte, tworząc komorę zalążni, w której osadzone są zalążki. owocostan, zgrupowanie owoców powstające z kwiatostanu; np. o. morwy, ananasa. owocowe wina, napoje winne otrzymywane przez fermentację naturalnych soków owocowych, z wyjątkiem winogronowego, często dosłodzonych i rozcieńczonych wodą; mogą być jedno- lub wieloowocowe. owocowiec (statek owocowy), statek wodny z chłodzonymi i często klimatyzowanymi ładowniami do przewozu owoców. owocówki (Laspeyresia), drobne motyle nocne, których gąsienice powodują roba-czywienie owoców; w Polsce pospolita o. jabłko weczka i o. śliwóweczka. owodnia, błona płodowa otaczająca bezpośrednio zarodek gadów, ptaków, ssaków i człowieka, wypełniona płynem — wodami płodowymi. owodniowce (Amniota), zwierzęta kręgowe, których rozwój zarodkowy odbywa się w osłonie błon płodowych: gady, ptaki, ssaki; zw. też kręgowcami lądowymi, ponieważ zawsze oddychają płucami. owogeneza, biol. →oogeneza. owologia, zool. →oologia. OWP →Obóz Wielkiej Polski. OWPPS →Organizacja Wojskowa Pogotowia Polskich Socjalistów. owręż (wrężnica główna), żegL linia powstała przez przecięcie powierzchni kadłuba statku w środku jego długości płaszczyzną poprzeczną, prostopadłą do płaszczyzny symetrii statku. owrężenie, żegl. zespół wrężnic na rysunku linii teoret. charakteryzujących kształt kadłuba. owrzodzenie, rozszerzający się ubytek śluzówki lub skóry, powodujący postępujące uszkodzenie tkanek głębiej położonych; np. o. błony śluzowej żołądka lub dwunastnicy (choroba wrzodowa). owrzodzenie goleni, trudny do wyleczenia ubytek skóry (wrzód) powstający

wskutek zaburzeń odżywczych na podudziach w przebiegu żylaków kończyn dolnych. owrzodzenie żołądka lub dwunastnicy →wrzodowa choroba. owsiane korzonki →salsefia. owsica (enterobioza), nagminna choroba pasożytnicza człowieka, zwł. dzieci, wywoływana przez owsiki; samice składają jaja w okolicy odbytu, wywołując dokuczliwy świąd; zarażenie doustne jajami. owsica omszona (owies omszony, Avenastrum pubescens), wieloletnia trawa luźnokępkowa, do 1,2 wys.; występuje na wyjałowionych łąkach i pastwiskach, polanach itp. owsiki (Enterobius vermicularis), nicienie (do 12 cm dł.) pasożytujące gł. w jelicie grubym człowieka, najczęściej dzieci; pokrewne gat. u koni, osłów i in. owsik wyniosły →rajgras wyniosły. owsik złocisty →konietlica łąkowa. Owsiński KAZIMIERZ, 1752-99, aktor Teatru Narodowego; role komiczne (Fircyk — Fircyk w zalotach F. Zabłockiego) i -dram. (Bewerley — B. Saurina wg E. Moora). owulacja, fizjol. →jajeczkowanie. owuliści, biol. zwolennicy preformacji, głosili, że w jaju zawarty jest miniaturowy osobnik dorosły. Oxelösund [ukselö: sünd], m. i port w środk. Szwecji, nad M. Bałtyckim; 15 tyś. mieszk. (1969); huta żelaza. Oxenstierna [uksənsze:rna] AXEL, 15831654, szwedz. mąż stanu, najbliższy współpracownik Gustawa II Adolfa; od 1612 kanclerz Szwecji; od 1632 regent za ma-łoletniości królowej Krystyny. Oxenstierna [uksənsze :rna] BENGT GABRIELSSON, 1623-1702, szwedz. mąż stanu, kierownik polityki zagr. za Karola XI; negocjator pol.-szwedz. traktatu pokojowego w Oliwie 1660. Oxford [oksfərd], tkanina bawełn. tkana w barwne paski lub kratę. Oxford [oksfərd], m. w W. Brytanii (Anglia), nad Tamizą, ośr. adm. hrabstwa Oxfordshire; 109 tys. mieszk. (1968); słynny uniw.; przemysł samoch., maszyn., elektrotechn., papiern., poligraf.; węzeł komunik.; ośr. turyst.; muzea; kościoły; romańskie (katedra XII w., przebudowana XVI w.) i got. (XII-XV w.); got. budynki kolegiów uniw. (przebudowane XVII-XIX w.), gmachy senatu (XVII w.), biblioteki (XVIII w.). Oxford University [oksfərd ju:nywə:rsyty], najstarszy (obok uniw. w Cambridge) uniw. w W. Brytanii i jeden z najstarszych w świecie, zał. 1214. Oxnard, m. w USA (Kalifornia), w pobliżu wybrzeży O. Spokojnego; 70 tys. mieszk. (1970), zespół miejski O.-Ventura 336 tys. (1966); przemysł spoż.; ośr. handlowy. Oxner MIECZYSŁAW, 1879-1944, zoolog; wicedyr. Muzeum Oceanograficznego w Monako; prace z biologii morza, artykuły popularnonauk.; zginął w Oświęcimiu. oxycort (terracortril), preparat złożony z antybiotyku oxyterracyny i hydrokorty-zonu; działa przeciwzapalnie; stosowany w okulistyce i w schorzeniach skóry. oxyterracyna (oxytetracyklina, terramycyna), antybiotyk z grupy tetracyklin, wytwarzany przez promieniowce Streptomy-ces rimosus, o działaniu bakteriostatycz-nym i bakteriobójczym; stosowany w leczeniu zapalenia płuc, dróg żółciowych, trzustki itd. oxytetracyklina →oxyterracyna. Oyama IKUO, 1880-1955, jap. postępowy działacz społ.; prof. nauk polit.-społ. na uniw. w Tokio; od 1950 czł. Świat. Rady. Obrońców Pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. Oyapock [ojapok] (Oiapoque), rz. na granicy Gujany Fr. i Brazylii; dł. 460 km; uchodzi do O. Atlantyckiego.i Oybin [o bi:n], uzdrowisko, ośr. tu-ryst.wypoczynkowy i sportów zimowych w pd.wsch. części NRD, w G. Łużyckich.

oz, wąski, długi wal, często o krętym przebiegu i falistej linii grzbietowej; zbudowany jest z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące pod lodowcem. Ozaki [odzaki] KOYO, 1867-1903, pisarz jap.; realist. powieści, opowiadania; eseje. Ozark [ouza:rk], wyżyna w USA, między rz. Arkansas i Missouri, część Wyżyn Wewnętrznych; wys. do 823 m (w górach Boston); zalesiona; uprawa kuku-rdzy, pszenicy, drzew owocowych; złoża rud ołowiowocynkowych. Ozd [o:zd], m. w pn.-wsch. Węgrzech; 40 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żelaza. ozdobne rośliny (rośliny dekoracyjne), gatunki i odmiany roślin o pięknych kwiatach, ulistnieniu lub pokroju, uprawiane w celach dekoracyjnych. ozdobnik (ornament drukarski), druk. materiał zecerski, którego oczko przedstawia ozdobną linię, figurę, motyw itp. ozdobniki (ornamenty), muz. zdobnicze dźwięki opisujące gł. dźwięk, zwł. w melodyce, np. przednutka, mordent, obiegnik, tryl; notowane skrótowymi znakami. ozdóbka (kosmarium, Cosmarium), jednokomórkowy glon słodkowodny (sprzęż-nica), mikroskopijnej wielkości, o bogatej ornamentacji błony komórkowej. ozdrowieniec, med. →rekonwalescent. ozena, przewlekły nieżyt nosa objawiający się ropnymi, cuchnącymi strupami w jamach nosa, zanikiem i wysychaniem śluzówki nosa. Ozenfant [ozãfã] AMÉDÉE, 1886-1966, fr. malarz i teoretyk sztuki; jeden ż twórców puryzmu, ogłosił z Le Corbusierem manifest puryzmu Après le cubisme; publikacje teoret.; martwe natury, kompozycje figuralne, malowidła ścienne. ozębna, unaczyniona i unerwiona tkanka łączna otaczająca korzeń zęba; wiąże go ze ścianą zębodołu; tworzy więzadła zęba. Ozga Michalski JÓZEF, ur. 1919, działacz ruchu lud., pisarz; podczas okupacji red. .,Znicza", ,,Promienia"; współorganizator konspiracyjne! WRN w Kielcach, 1945 jej przewodn.; 1949-56 sekr. NKW, od 1956 wiceprezes NK ZSL; od 1957 czł., od 1972 wiceprzewodn. Rady Państwa. Ozieriecki NIKOŁAJ I., 1893-1955, radz. psychiatra i psycholog; autor testu psychomotorycznego (skala O.) i badań nad rozwojem ruchowym. Ozierow WŁADISŁAW A., 1769-1816, ros. dramaturg i poeta; utwory sceniczne łączące konwencje klasycyst. z tendencjami sentymentalnymi (Dmitrij Donskoj). oziębiające mieszaniny, mieszaniny lodu i niektórych soli, np. chlorku wapniowego; rozpuszczaniu się CaCl2 towarzyszy pochłanianie ciepła i roztwór oziębia się do ok. —52°; stosowane w laboratoriach. oziębianie, szybkie chłodzenie (np. w wodzie) metalu lub stopu poddawanego obróbce cieplnej. oziębłość płciowa, niechęć lub unikanie stosunków płciowych przez kobietę wskutek braku orgazmu przy prawidłowym stosunku płciowym. Ozimek, m. w pow. i woj. opolskim, nad Małą Panwią; 4,4 tys. mieszk. (1968); Huta Małapanew (zał. 1754, obecnie wytwórnia odlewów staliwnych); prawa miejskie 1962; jeden z gł. ośrodków rozwijającego się od średniowiecza okręgu hutniczego nad Małą Panwią. — W czasie okupacji hitlerowskiej filia Stalagu VIII B w Łambinowicach. ozime rośliny, jednoroczne rośliny uprawne, wysiewane jesienią i dojrzewające latem następnego roku, np. żyto, pszenica ozima. OZN →Obóz Zjednoczenia Narodowego. oznaczanie, funkcja semantyczna dotycząca relacji między daną nazwą a poszczególnymi przedmiotami, do których się ona odnosi (nazwa oznacza swoje desygnaty).

846 oznaczona całka oznaczona całka, liczba oznaczona symh

bolem f(x)dx; jedno z podstawowych a pojęć rachunku całkowego; za pomocą co. można obliczać pola, objętości brył, długości łuków, pracę sił zmiennych, momenty bezwładności i in. oznaczony układ równań, mat. układ równań mający skończoną ilość rozwiązań. ozokeryt (wosk ziemny), naturalna mieszanina węglowodorów, gł. parafinowych; zwykle czarny lub brun., plastyczny; używany do wyrobu cerezyny. ozon O3, alotropowa odmiana tlenu o cząsteczce trójatomowej; gaz o silnym zapachu; utleniacz; stosowany gł. do odkażania wody i odświeżania powietrza. ozonizator, przyrząd do wytwarzania ozonu z tlenu pod działaniem cichych wyładowań elektrycznych. ozonki, związki org. powstające przez przyłączenie ozonu do podwójnego wiązania między atomami węgla; wybuchowe. ozonosfera, warstwa atmosfery ziemskiej na wys. od 10 do 50 km, odznaczająca się dużym stężeniem ozonu (O3); największa zawartość ozonu — na wys. 20-25 km. Ozorków, m. w pow. łęczyckim, woj. łódzkim; 18,3 tys. mieszk. (1970); przemysł wełn., bawełn., odzieżowy i pończoszniczy; prawa miejskie 1816. — W czasie okupacji hitlerowskiej wymordowa-

P p, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. π (pi) od północnosemickiej (fenickiej) litery pe, która była znakiem spółgłoski dwuwargowej, wybuchowej, bezdźwięcznej. p, skrót przedrostka piko-. p, symbol jednostki pond. p- →para-. P, symbol jednostki puaz. P, symbol pierwiastka chem. fosforu. Pa, symbol jednostki paskal. Pa, symbol pierwiastka chem. protaktynu. Paál [pa:l] LÁSZLÓ, 1846-79, malarz węg.; wybitny pejzażysta związany z barbizończykami.r Paarl [pa: l], m. w pd. części Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 49 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu uprawy winorośli i drzew cytrusowych; przemysł winiarski, włók., tytoniowy. Paasikivi [pa-.sji-] JUHO KUSTI, 18701956, fiń. mąż stanu; i920 i 1940 podpisał pokój z ZSRR; jako premier (1944 -46) i prezydent (1946-56) zapoczątkował politykę neutralności i przyjaznych stosunków z ZSRR. Paasio [pa:sjo] RAFAEL KUSTAA, ur. 1903, polityk fiń.; od 1938 red. nacz. dzienników socjaldemokr.; od 1963 przewodn. socjaldemokratów; 1966-68 premier. pabialgina (cibalgin), farm. preparat złożony z piramidonu i dialu o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym i uspokajającym; stosowana w bólach różnego pochodzenia. pabiamid, farm. →sulfanilamid. Pabianice, m., pow. miejski w woj. łódzkim; 62,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł włók., chem., odzieżowy, metal., farm., elektrotechn., maszyn., papierń.; renesans, dwór z XVI w. (obecnie muzeum regionalne) i kościół (XVI w.), kościół poewang. (XIX w.), neoklas. kamienice z 1 poł. XIX w., domy tkaczy

no ponad 6 tys. mieszkańców; ruch oporu GL, AL. Ozu [odzu] YASUJIRO, 1903-63, jap. reżyser film.; klasyk filmu jap.; filmy nawiązujące do tradycji nar., przedstawiające bohaterów pochodzenia robotn. i mieszcz. (Zycie urzędnika, Opowieść Tokijska, Późna wiosna). ozyriak, posąg boga Ozyrysa w kształcie mumii owiniętej bandażami, występujący w świątyniach staroż. Egiptu. Ozyrys, mit. egip. władca i sędzia zmarłych, bóstwo odradzającej się przyrody; brat i mąż Izydy; ojciec Horusa; zabity przez Seta i dzięki Izydzie przywrócony do życia; wyobrażany z berłem i biczem w rękach. ożaglenie →ożaglowanie. ożaglowanie (ożaglenie), zespół wszystkich żagli podnoszonych na statku żaglowym; zasadnicze rodzaje; rejowe, skośne (bermudzkie, gaflowe, łac. itp.) i mieszane (zwykle połączenie rejowego z gaflowym). Ożarowski PIOTR, ?-1794, hetman w. kor. od 1793, targowiczanin; 1794 powieszony przez lud warszawski. Ożarów, w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim; 1569-1869 miasto; w XVI/XVII w. ośr. kalwinizmu. Ożarów, w. w pow. wieluńskim, woj. łódzkim; barok, dwór drewn. (XVIII w.). Ożarów Mazowiecki, m. w pow. pruszkowskim, woj. warsz.; 6,5 tys. mieszk. (1968); fabryka kabli, huta szkła; prawa miejskie 1967.

Ożogowska HANNA, ur. 1904, pisarka; red. „Płomyka"; powieści dla dzieci i młodzieży (Złota kula. Dziewczyna i chłopak). ożóg, kij (często zakrzywiony) do poprawiania ognia w piecu piekarskim, do wygarniania żużlu i popiołu z pieca kowalskiego; pogrzebacz. Ożóg JAN BOLESŁAW, ur. 1913, poeta; wyznawca tzw. autentyzmu; liryka refleksyjno-nastrojowa o tematyce wiejskiej (zbiory Wyjazd wnuka, Gdzie powój woła), opowiadania (Qdstępca). ożyna →jeżyna. ożywianie (reanimacja, resuscytacja), med. przywracanie do życia osób znajdujących się w stanie śmierci klinicznej; stosuje się różne zabiegi, jak masaż serca, sztuczne oddychanie, oraz środki farmakologiczne pobudzające czynność układu krążenia i oddechowego. ożywianie (awiważowanie), włók. nadawanie jedwabiowi tzw. chrzęszczącego chwytu oraz żywej barwy przez działanie odpowiednimi kwasami organicznymi. ożywienie, ekon. faza cyklu koniunkturalnego, dla której charakterystyczny jest stopniowy wzrost produkcji, zatrudnienia i cen. ósemka, muz. w notacji muz. znak graf. wartości rytmicznej dźwięku równej polowie ćwierćnuty. ósemka, sport łódź wioślarska dla 8 wioślarzy i sternika, półwyścigowa lub wyścigowa, na 8 długich wioseł. ósmak →achtel.

(1 poł. XIX w.). — Prawa miejskie 1297; od XIX w. rozwój przemysłu, gł. tekstylnego; od pocz. XX w. silny ośr. rewol. ruchu robotn. (SDKPiL, PPS, KPP), strajki 1929, 1933 i 1936; w okresie okupacji hitlerowskiej masowe zbrodnie w Chełmnie nad Nerem (ok. 8350 osób) i w lasach k. Luśmierza; od 1942 działalność organizacji PPR (19 kół), ośrodek ruchu oporu GL, AL, AK. Pabna, m. w zach. części Pakistanu Wsch.; 41 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Pabst GEORG WILHELM, 1885-1967, austr, reżyser teatr, i film.; działał w Niemczech i in. krajach eur.; realist. filmy nieme (Zatracona ulica) i dźwiękowe o wymowie społ. i akcentach satyr. (Opera za trzy grosze). Pac KRZYSZTOF, 1621-84, kanclerz w. litew. od 1658; przeciwnik Jana III Sobieskiego; przyczynił się do wzrostu znaczenia rodu na Litwie, rywalizował z Radziwiłłami. Pac MICHAŁ JAN, ok. 1728-1787, marszałek konfederacji barskiej; zaufany K.S. Radziwiłła; po upadku konfederacji przebywał na emigracji w Niemczech i Francji. Pac MICHAŁ KAZIMIERZ. P-1682, hetman w. litew. od 1667, wojewoda wileński öd 1669; uczestnik rokowań z Moskwą w Andruszowie (1667). Pac MICHAŁ LUDWIK, 1780-1835, generał; uczestnik kampanii napoleońskich: w powstaniu 1830-31 przejściowo naczelny wódz. Pac STEFAN, 1587-1640. sekretarz król. od 1611, podkanclerzy litew. od 1635, doradca Zygmunta III; Obraz dworów europejskich na początku XVII w. paca, bud. drewn. deseczka z uchwytem do ręcznego rozprowadzania zaprawy przy tynkowaniu. Pacanów, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; ok. 1279-1869 miasto; kościół (2 poł. XIII w., 2 poł. XVII-XX w.) z kaplicą późnoreneśans: (1640). Pacasmayo [pakazmajo], m. i port w pn.-zach. Peru, nad O. Spokojnym; 12 tys. mieszk. (1961); przemysł cementowy. Pacem in terris [łac], encyklika Jana XXIII (1963) poświęcona sprawie utrzymania pokoju między narodami.

Pachacamac [paczakamak], ruiny staroż. miasta w zach. Peru ze świątynią boga P. i budowlami Inków (świątynia Słońca i klasztor Dziewic Słońca); znaleziska archeol. (X-XI w.). Pachacuti [paczakuti], ok. 1438-ok. 1471, władca Inków, wg tradycji twórca imperium Inków; podbił tereny obecnego Peru i Boliwii; stworzył administrację i pocztę kurierską. pachciarz, dawne pol. określenie dzierżawcy. Pacheco Areco [paczeko -ko] JORGE, ur. 1920, polityk urugwajski; wiceprezydent i przewodn. Senatu (wybrany 1966, objął urzędowanie 1967); od 1967 prezydent i szef rządu Urugwaju. Pacheco [paczrko] MARIA, ?-1531, uczestniczka powstania comuneros w Kastylii, żona J. de Padilli. Pacher MICHAEL, ok. 1435-98, austr. malarz i rzeźbiarz, wybitny reprezentant późnego gotyku; ołtarze (w St. Wolfgang, w Gries). pachnotka uprawna (Perilla ocimoides), jednoroczna roślina oleista, uprawiana gł. w pd. Azji dla nasion, zawierających do 50% tłuszczu. pacholę, daw.: 1) chłopiec, wyrostek; 2) chłopiec do posług (zwykle we dworze szlacheckim), giermek, paź. pachoł (pachołek), bud. słupek ostrzegawczo-ochronny ustawiany co ok. 1 m po zewn. stronie łuku zakrętu drogi, malowany, zaopatrzony często w szkła odblaskowe. pachoł (knecht, poler), żegl. słupek na pokładzie statku, nabrzeżu itp. służący do nakładania na niego cum. pachołek, daw: człowiek używany dawniej do posług; służący; przen. osoba wysługująca się komuś. pachołek, bud. →pachoł. Pachołowiecki STANISŁAW, 2 poł. XVI w., sekretarz kancelarii król. i kartograf; autor map wypraw woj, Stefana Batorego. Pachoński HENRYK, 1878-1957, działacz nar. na Śląsku, historyk; współzałożyciel Związku Powstańców Śląskich, 1922 prezes Tow. Obrony Zach. Kresów Polski. Pachoński JAN ZBIGNIEW, ur. 1907, historyk; prof. Uniw. Śląskiego w Katowicach; badacz historii wojskowości i miast.

Pagan 847 pachówka strąkóweczka (Laspeyresia nigricana), drobny motyl nocny, którego gąsienica żeruje na roślinach strączkowych; szkodnik. pacht, w dawnym prawie pol. określenie dzierżawy. Pachuca [paczuka] (Pachuca de Soto), m. w Meksyku, stol. stanu Hidalgp; 70 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu wydobycia srebra, rud cynku i ołowiu; rafineria srebra, przemysł spoż., włókienniczy. Pa Cin, ur. 1905, pisarz chin.; powieści o tematyce społ.-obyczajowej; Gdy bogowie odchodzą. paciorecznik (kanna, Canna), bylina strefy międzyzwrotnikowej; niektóre gatunki uprawiane na kwietnikach; nasiona używane na naszyjniki; p. jadalny dostarcza z kłączy odżywczej mączki. Paciorkiewicz TADEUSZ, ur. 1916, kompozytor, pedagog; rektor PWSM w Warszawie; balet Legenda Warszawy, opera radiowa Ushiko, utwory kameralne, wokalne. paciorkowce (streptokoki), bakterie właściwe, kształt kulisty; układają się parami lub w łańcuszki; Gram-dodatnie; niektóre są chorobotwórcze dla człowieka i zwierząt. paciorkowiec (cystozyra, Cystoseira), krzaczkowaty glon (brunatnica) mórz ciepłych. paciornice (Contarinia), drobne muchówki z rodziny pryszczarków; larwy żerują np. w zawiązkach gruszek, nasion zbóż, szyszkach chmielu; szkodniki. Paciurea [pacziuria] DUMITRU, 1873-1932, rzeźbiarz rum.; początkowo reprezentował impresjonizm, później rzeźby o charakterze symbol., tematyka alegoryczna. pacjencja, daw. cierpliwość, wytrzymałość. pacjent, chory zwracający się po poradę do lekarza lub pozostający pod jego opieką. packa, bud. płytka drewn. lub stal. ż uchwytem do wyrównywania i wygładzania zaprawy przy tynkowaniu. pacta convenia (pakta konwenta), w dawnej Polsce umowa szlachty z nowo obieranym królem, określająca gł. zobowiązania polit. i finans. elekta; po raz pierwszy sformułowane 1573. pacta servanda sunt [łac], wyrażenie używane na określenie obowiązku wykonywania przyjętych w umowach zobowiązań, jedna z gł. zasad prawa międzynarodowego . pacyficzna orogeneza, nazwa orogenezy kimeryjskiej i laramijskiej w Ameryce. Pacyfik →Spokojny Ocean. pacyfikacja: 1) tłumienie, uśmierzanie buntów, powstań nar., ruchów rewol. itp. przy użyciu siły zbrojnej; 2) daw. układy w celu zawarcia pokoju. pacyfikał, relikwiarz w kształcie krzyża lub monstrancji, zazwyczaj srebrny, bogato zdobiony. pacyfizm, liberalno-burż. ruch społ.-polit. powstały pod koniec XIX w. potępiający wszelkie wojny; także postawa i pogląd. pacynka, lalka teatr, nakładana na dłoń i poruszana palcami aktora (tzw. lalka rękawiczkowa). paczenie się drewna, zniekształcenie postaci półwyrobów i wyrobów z drewna w następstwie nierównomiernego wysychania warstw wewn. i zewn. oraz anizotropii skurczu w kierunku stycznym i promieniowym. Paczkowski JERZY, 1909-45, poeta i satyryk; red. „Cyrulika Warszawskiego"; uczestnik fr. ruchu oporu, zginął w obozie hitlerowskim; Poezje i satyry. Paczków, m. w pow. nyskim, woj..opolskim, nad Nysą Kłodzką; 7,9 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, maszyn., mat. bud., chem.; jedne z najlepiej zachowanych w Polsce średniow. fortyfikacji miejskich; got.-renes. kościół obronny, mury z bramami i 9 basztami (XIV-XVI w.), kamienice (XVI-XVIII w.), klasycyst. ra-

tusz z wieżą (XVI w.); prawa miejskie 1254. Paczoski JÓZEF, 1864-1942, botanik; prof. uniw. w Poznaniu; badacz zbiorowisk roślinnych, m.in. Puszczy Białowieskiej; twórca nowej gałęzi wiedzy o świecie roślinnym, której nadał nazwę fitosocjologii. paczula (pokrzywa amerykańska, Coleus), bylina lub krzew międzyzwrotnikowej Afryki i Azji; kwiaty drobne, w gronach; bulwy korzeniowe jadalne; roślina kwietnikowa i doniczkowa. paczulowy alkohol C15H26O, trzeciorzędowy alkohol terpenowy, bezbarwna, krystal., bezwonna substancja; występuje w olejku paczulowym; octan a.p. stosa'wany jest jako utrwalacz zapachów. paczulowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z liści paczuli. paczyna (drygawka), duże wiosło jednopiórowe używane gł. na tratwach. Pad (Po), największa rzeka Włoch; dł. 652 km, dorzecze 70 tys. km2; uchodzi deltą do M. Adriatyckiego; gł. dopływy: Adda, Oglio (1.); żeglowna 540 km; gł. m.: Turyn, Cremona, Ferrara. padaczka (epilepsja), choroba objawiająca się napadami drgawek z częściową lub całkowitą utratą przytomności (grand mal), niekiedy tylko napadową utratą przytomności (petit mal); przyczyny nie wyjaśnione, znaczenie ma wrodzona skłonność, często ogniskowe uszkodzenie mózgu. padalec (Anguis fragilis), beznoga jaszczurka, do 45 cm dł.; ciało wężowate; brązowozłoty; żyworodny; wilgotne lasy i zarośla Europy; w Polsce chroniony. Padalica TADEUSZ →Fisz Zenon. Padang, m. w Indonezji, ośr. adm. prow. Sumatra Zach.; 144 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; przemysł spoż., cementowy; portem P. jest Telukbajur. padania kąt, fiz. →kąt padania. padanie liściem, figura akrobacji lotn.: samolot (lub szybowiec) opada ślizgając się ze skrzydła na skrzydło raz w jedną, raz w drugą stronę. Padańska Nizina, niz. między Alpami, Apeninami i M. Adriatyckim; większa część leży poniżej 100 m; przez N.P. przepływa Pad; gęsta sieć kanałów nawadniających i osuszających; najlepiej rozwinięty region gosp. Włocha gł. m.: Mediolan, Wenecja. paddock [pädək; ang.], ogrodzony zwykle koliście, nieduży plac przy torze wyścigowym, po którym oprowadzane są konie przed koleiną gonitwą; także nazwa ogrodzonego wybiegu lub pastwiska dla koni. Paderborn [-born], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 63 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i kult.; węzeł kol.; liczne zabytki. Paderewski IGNACY JAN, 1860-1941, pianista świat, sławy, kompozytor, polityk, działacz społ.; 1919-20 premier i min. spraw zagr., przedstawiciel Polski w Lidze Narodów; 1936 współzałożyciel Frontu Morges; 1940-41 przewodn. Rady Nar. rządu emigr. w Londynie; opera Manru, symfonia, utwory fortepianowe (Menuet, Krakowiak fantastyczny), pieśni; Pamiętniki. Padilla [-lja] JUAN DE, ok, 1490-1521, przywódca powstania comuneros w Kastylii 1520-21; stracony. Padlewski ROMAN, 1915-44, kompozytor, skrzypek; utwory kameralne, pieśni; zginął w powstaniu warszawskim. Padlewski STANISŁAW, 1857-91, działacz ruchu robotn; 1879-82 organizator kółek socjaliśt. w Krakowie i Poznaniu, 1890 organizator pierwszego obchodu 1-majowego w Polsce. Padlewski WŁADYSŁAW, 1810-63, uczestnik powstania 1830-31; 1863 przywódca powstania na Ukrainie; rozstrzelany w Kijowie. Padlewski ZYGMUNT, 1835-63, generał; 1862-63 działacz lewicy „czerwonych",

czł. Centr. Komitetu Nar., naczelnik m. Warszawy, dowódca oddziałów powstańczych w Płockiem; rozstrzelany. Padmasabhawa, ok. VIII w., misjonarz buddyjski przybyły z Nalandy do Tybetu, propagator tantryzmu; uważany za twórcę lamaizmu i Czerwonego Kościoła. Padovano JAN MARIA (właśc. Cianmaria Mosca), 1493-1574, rzeźbiarz wł. działający w Polsce, przedstawiciel renesansu; medale (Zygmunta I), nagrobki (P, Gamrata na Wawelu, Tarnowskich w Tarnowie); attyka i schody zewn. Sukiennic w Krakowie. Paducah [pədju:kə], m. w USA (Kentucky), port nad rz. Ohio; 31 tys. mieszk. (1970); przemysł taboru kol., obuwn., włók., jądrowy. paduk, drewno afryk. drzew z rodzaju sandalin; barwy czerwonej, twarde, b. trwałe, używane m.in. w stolarstwie, snycerstwie, na okleiny, łodzie. paduna, żegl. lina biegnąca od szczytu stengi lub bramstengi do burty statku, nieco za wantami. Padura TOMASZ (Tymko), 1801-71, poeta pol. i ukr.; czł. Nar. Tow. Patriotycznego; liryka, dumki i piosenki z własną muzyką, oparte gł. na ukr. folklorze. Padwa (Padova), m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), ośrodek adm. prow. P.; 224 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł, słynny uniw. (zał. 1222); międzynar. znaczenie turyst.; muzeum; romańsko-got. bazylika S. Antonio; got. kaplica degli Scrovegni (freski Giotta); kościoły i pałace (XIII-XVIII w.). padwan, taniec wł. z XVI w. w tempie powolnym, takcie dwudzielnym, niekiedy trójdzielnym. padwan, lit. pieśń miłosna wywodząca się z poezji wł.; nazwa od miasta Padwy. padyszach, tytuł władców pers., następnie sułtanów tureckich. paenula, wierzchnie okrycie zbliżone do peleryny, często z kapturem, używane w staroż. Rzymie, gł. w wojsku; forma p. zachowała się w kat. szatach liturgicznych. Paestum →Pestum. Páez [paes] JOSE ANTONIO, 1790-1873, polityk wenezuelski, Indianina; współdziałał z S. Bolivarem, 1810 na czele ruchu antyhiszp., 1829 na czele powstania, w wyniku którego Wenezuela oderwała się od Wielkiej Kolumbii, 1831-63 kilkakrotnie prezydent; obalony. „Pafawag" (Fabryka Wagonów „Pafawag"), we Wrocławiu, uruchomiona 1945; produkuje m.in. wagony osobowe i towarowe, lokomotywy elektr. i elektr. jednostki wieloczłonowe. Pafos (Nea Pafos), m. w zach. części Cypru, ośr. adm. okręgu P.; port mor.; 11 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; staroż. osada gr. (kult Afrodyty i jej świątynia); w czasach rzym. stol. wyspy; wykopaliska pol.: wspaniała mozaika (labirynt i scena figuralna). Pag, przybrzeżna wyspa jugosł. na M. Adriatyckim (należy do Chorwacji); 287 km2, ok. 7 tys. mieszk.; turystyka. Pagaczewski JULIAN, 1874-1940, historyk sztuki; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace o pol. sztuce od okresu romańskiego do XVIII w., gł. z zakresu rzemiosła artyst. i rzeźby nowożytnej. Pagadian, m. w Filipinach, port na zach. wybrzeżu Mindanao; 42 tys. mieszk. (1960). pagaj, rodzaj krótkiego wiosła z jednym piórem do wiosłowania bez dulki. Pagan, królestwo w Birmie, zał. ok. 850, ze stol. w P.; w XI w, włączone przez króla Anawrathę do zjednoczonego królestwa Birmy. Pagan (obecnie miejscowość w Birmie), archeol. stolica państwa P.; zał. ok. 847, rozkwit w XI w.; 1287 zniszczona przez Mongołów; w X-XIII w. wzniesiono tu ok. 5 tys. świątyń, gł. buddyjskich (znaczna ich część zachowała się do dziś).

848 Paganini Paganini NICCOLO, 1782-1840, wl. skrzypek o legendarnej sławie i kompozytor; 2 koncerty, 24 kaprysy i wariacje skrzypcowe (gł. na tematy operowe), utwory kameralne. Páger ANTAL, ur. 1899, węg. aktor film. i teatr.; głośne role dram., m.in. w filmach: Trzydziesty, Skowronek, 20 godzin. pagina [łac], stronica książki, także liczba wskazująca numer kolejny stronicy. paginacja, numeracja kolejnych stron druku lub rękopisu. Pagnol [panjol] MARCEL, ur. 1895, fr. pisarz i reżyser film.; czł. Akad. Fr.; komedie bulwarowe (Pan Topaz, tzw. trylogia marsylska Mariusz, Fanny, Cezar). pagoda, eur. nazwa buddyjskich świątyń i innych budowli kultowych pd. i wsch. Azji. pagodyt, miner, →agalmatolit. Pago Pago, ośr. adm. i gł. port Samoa Amerykańskiego, na wyspie Tutuila; 1,5 tys. mieszk. (1968); baza mor. i lotnicza. pagóry mrozowe →bugry. pagrus (Pagrus pagrus), ryba z rodziny prażmowatych, do 70 cm dł.; środk. i pn.wsch. Atlantyk; gospodarcze znaczenie — duże. pagus (gau): 1) w plemiennych państwach germ. jednostka podziału terytorialnego z grodem jako gł. ośrodkiem; 2) w państwie Franków okręg adm. zarządzany przez hrabiego (później hrabstwo). Pahang, największy na Płw. Malajskim stan Malajzji; 36 tys. km2, 425 tys. mieszk. (1967); stol. Kuantan; dżungla (ok. 90% pow.); wydobycie rud cyny i żelaza. pahlawi, językozn. →pehlewi. Pahlawi, dynastia panująca w Iranie od 1925, zał. przez Rezę Szaha Pahlawi. Pahlawi (Bandar Pahlawi, dawniej Enzeli), m. w Iranie (Gilan), jeden z gł. portów mor. i ośr. rybołówstwa, nad M. Kaspijskim; 42 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., metal.; kąpielisko morskie. Pahlen PIOTR A., 1745-1826, polityk ros.; uczestnik spisku na życie Pawła I. Päijänne [pejjenne], jezioro w pd. Finlandii, na wys. 78 m; pow. 1065 km2, głęb. do 93 m; liczne wyspy; wypływa Kymi; żegluga. Pailleron [pajrą] ÉDOUARD, 1834-99, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; wiersze satyr., komedie obyczajowe. Paine [pejn] THOMAS, 1737-1809, ang. pisarz społ.-polit. i działacz demokr.; jeden z gł. przedstawicieli oświecenia amer.; zwolennik deizmu i racjonalizmu; uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjedn., następnie w państw, służbie cyw.; Common Sense, The Rights of Man, The Age of Reason. Painlevé [pęlwy] PAUL, 1863-1933, fr. matematyk i polityk; czł. Partii Radykalnej; autor licznych prac z dziedziny matematyki; propagator lotnictwa; 191533 wielokrotnie minister, dwukrotnie (1917 i 1925) premier. „Pais, El" [el pais], dziennik kolumbijski, skrajnie prawicowy, wydawany od 1950. „Pais, El" [el pajs], dziennik paragwajski, oficjalny organ rządu, wydawany od 1950. Paisley [pejzly], m. w W. Brytanii (Szkocja), ośr. adm. hrabstwa Renfrew; 96 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., stoczn., maszyn., spoż., chem. oraz drzewny. paiża, krótka, metal, tarcza używana przez konnych rycerzy. paja, artykuły spoż. z ciasta oraz owoców albo warzyw, mięsa lub przetworów; rozprowadzane zamrożone, spożywane pieczone. pajac: 1) postać z dawnej lud. komedii wł., błazen, arlekin; trefniś jarmarczny

lub cyrkowy w charakterystycznym stroju; przen. osoba zachowująca się niepoważnie; 2) zabawka dziecinna lub maskotka, często o ruchomych kończynach poruszanych za pomocą sznurka. pająk, rzem. artyst. świecznik wiszący służący do oświetlania wnętrz świecami; zazwyczaj metal., od XVIII w. również z porcelany i szkła. pająki (Araneida), rząd pajęczaków; ok. 20 tys. gat.; mają na odwłoku kądziołki przędne, w szczękoczułkach gruczoł jadowy; drapieżne; gł. lądowe (wodny — topik). pajdocentryzm, pogląd przyznający dziecku centr. miejsce w procesie wychowawczym; zgodnie z nim wychowanie powinno sprowadzać się do opieki nad naturalnym, spontanicznym rozwojem dziecka. pajdokracja, przecenianie potrzeb dzieci wynikających z ich indywidualności na niekorzyść ich wychowania społ.; także rządy ludzi b. młodych. Pajestka JÓZEF, ur. 1924, ekonomista; prof. Uniw. Warsz.; zastępca przewodn. Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, prezes Zarządu Gł. Pol. Tow. Ekonomicznego 1966-70. pajetki, ozdobne blaszki różnej wielkości i kształtu, pozłacane, posrebrzane lub kolorowe, używane w narciarstwie do ozdoby ubiorów. pajęczaki (Arachnoidea), gromada gł. lądowych stawonogów; ok. 30 tys. gat.; ciało składa się z głowotułowia (na którym mieszczą się oczy proste, szczękoczułki i nogogłaszczki oraz 4 pary nóg) i odwłoka; oddychają płucotchawkami lub tchawkami; rozdzielnopłciowe; drapieżne, pasożyty lub saprofagi. Pajęczno, m. pow. w woj. łódzkim; 3,9 tys. mieszk. (1968); przemysł metal.; prawa miejskie przed 1276 (do 1870) i 1958. — W czasie okupacji hitlerowskiej P. utraciło 1/3 ludności (ponad 1 tys. mieszk.). pajęczyna, nici powtałe z krzepnącej na powietrzu wydzieliny gruczołów przędnych pająków i niektórych owadów. pajęczynówka, środk. delikatna opona mózgowo-rdzeniowa, oddzielona od wewnętrznej opony miękkiej tzw. przestrzenią podpajęczynówkową, wypełnioną płynem mózgowo-rdzeniowym. Pajonios, 2 poł. V w. p.n.e., rzeźbiarz gr., przedstawiciel stylu mokrych szat; tzw. Nike Pajoniosa. pajsa, drobna jednostka monetarna w Birmie równa setnej części kiata. pajuk: 1) pokojowiec dworski, czł. straży magnata towarzyszący mu w czasie jazdy powozem; 2) pokojowiec sułtana tur., żołnierz z sułtańskiej gwardii przybocznej. Pajuci, Indianie Ameryki Pn.; ok. 6 tys.; myślistwo, rybołówstwo; obecnie w rezerwatach; posługują się językiem z rodziny aztek-tano. pajza (proso japońskie, chwastnica zbożowa, Echinochloa frumentacea), jednoroczna roślina zbożowa, uprawiana na kaszę, gł. w środk. Azji. Pajzderski NIKODEM, 1882-1940, historyk sztuki i muzeolog; dyr. Muzeum Nar. w Poznaniu; praca w służbie konserwatorskiej; pisał gł. o historii architektury Wielkopolski. pak, wieloletni lód mor., tworzący zwykle wielkie pola lodowe; występuje gł. na obszarach Arktyki, w mniejszym stopniu w Antarktyce. pak, chem. stała pozostałość po oddestylowaniu ciekłych frakcji smoły węglowej; twarda, kruchą, czarna masa używana do wyrobu brykietów, papy, izolacji wodoodpornej itp. paka (Cuniculus paca), gryzoń południowoamer.; dł. ok. 80 cm; rdzawobrązowa, z boków podłużne rzędy jasnych plamek; roślinożerna; szkodnik upraw, np. trzciny cukrowej, melonów.

Pakaing (ang. Patkai Range), pasmo górskie na granicy Indii i Birmy, między Brahmaputrą i Czinduin; wys. do 3826 m (Sarametu); lasy tropikalne. pakamera, pomieszczenie służące do przechowywania bagaży, towarów; skład, magazyn. Pakanbaru, m. w Indonezji, na Sumatrze, ośrodek adm. prow. Riau; 71 tys. mieszk. (1961). pakarana (Dinomys branickii) t gryzoń południowoamer.; dl. do 80 cm; ciemna w białe cętki; roślinożerna. Pak Den Ai, ur. 1907, koreańska działaczka rewol.; od 1950 czł. Świat. Rady Pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. Pak Dzi-won, 1737-1805, koreański uczony i pisarz; prace z dziedziny rolnictwa, prawa, oświaty; zbiory opowiadań, powieści obyczajowe. pakiet, rzeczy zapakowane, zawinięte; nieduża paczka. pakiet falowy, w mechanice kwantowej funkcja falowa y opisująca cząstkę o dużej amplitudzie wewnątrz obszaru o skończonych rozmiarach i pomijamie małą poza nim. pakietowce (Sarcina), bakterie kuliste, gromadzące się w rodzaj pakietów; występują gł. w glebie i wodach. Pakistan (Muzułmańska Republika Pakistanu), państwo w pd. Azji; 804 tys. km2, 53,5 mln mieszk. (1971); stol. Islamabad; największe miasto i port mor. Karaczi; j.u. urdu i angielski. Na zach. — Wyż. Irańska, Hindukusz, na wsch. — Niz. Hin dustańska; klimat gorący, suchy; gł. rzeka Indus. Podstawą gospodarki — rolnictwo (sztuczne nawadnianie); uprawa gł. pszenicy, bawełny, herbaty, roślin strączkowych; hodowla bydła, owiec; przemysł bawełn., spoż.; rozwinięte rzemiosło, rybołówstwo. — Powstał 1947 w wyniku podziału Indii, początkowo jako państwo Bryt. Wspólnoty Narodów (dominium); od 1956 republika związkowa (do 1971 obejmująca 2 prowincje: P. Zachodni i P. Wschodni, rozdzielone obszarem Indii), czł. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1947; od 1954 w SEATO; konflikt z Indią o Kaszmir (zbrojny 1965-66), zakończony deklaracją taszkiencką; 1969 wojsk, zamach stanu (rozwiązanie parlamentu, wojsk. Rada Adm.); faktyczne wycofanie się z SEATO: 1970 konflikt na tle wysuwanych przez P. Wschodni żądań szerokiej autonomii, III-IV 1971 zbrojne powstanie w tej prowincji (separatystyczne hasła — utworzenia niepodległej republiki Bengalu), krwawo stłumione przez wojska rządowe; jesienią 1971 zbrojny konflikt pakist.-ind., zakończony zwycięstwem wojsk ind. i partyzantów bengalskich; XII 1971 powstanie z dawnego P. Wschodniego — niepodległej republiki Bangla Desz (Bengalia); przewrót rządowy. Pakistan Wschodni, do 1971 jedna z 2 prowincji Pakistanu (ośrodek adm. Dhaka). obecnie niepodległe państwo Bengalia. Pakistan Zachodni, do 1971 jedna z 2 prowincji Pakistanu. paklon (klon polny, Acer campestre), drzewo lub krzew, gat. klonu; lasy i zarośla pd. Polski; używany na żywopłoty; drewno na meble, forniry i narzędzia roln. Pakoskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Gnieźnieńskim (woj. bydgoskie); pow. 806 ha, głęb. do 15,9 m; przepływa Noteć Zach.; nad J.P. —Pakość. ' Pakość, m. w pow. inowrocławskim, woj. bydgoskim, nad Notecią; 5,0 tys. mieszk. (1968); przemysł lniarski. — Prawa miejskie 1359; w 2 poł. XVIII w. (do 1820) czynne kolegium jezuitów. Pakse, m. w pd. Laosie, port nad Mekongiem, ośrodek adm. prow. Sedone; 19 tys. mieszk. (1962); ośr. handlowy. pakt, prawo jedna z nazw używanych na określenie umowy międzynar., z reguły o charakterze politycznym.

paleobotanika 849 pakt bagdadzki (Organizacja Paktu Bagdadzkiego), układ wojsk.-polit. zawarty 1955 przez Turcję, Irak, W. Brytanię, Pakistan i Iran; miał na celu utrzymanie wpływów mocarstw imperialist. na Bliskim i Środk. Wschodzie; zastąpiony 1959 przez pakt centralny. pakt bałkański →bałkański pakt. pakt centralny (Organizacja Paktu Centralnego, GENTO), pakt wojsk.-polit. zawarty 1959 przez Pakistan, Turcję, Iran i W. Brytanię; zastąpił podpisany 1955 pakt bagdadzki po wycofaniu się z niego 1959 Iraku. Paktol, rz. w Azji Mn. (Turcja), w jej piasku znajdowano w starożytności złoto i srebro; związana z legendą o królu Midasie. pakt o nieagresji →nieagresji pakt. paktować, porozumiewać się w sprawie warunków zawieranego pokoju, rozejmu itp.; prowadzić rokowania, pertraktować. pakt południowo-wschodniej Azji (Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej, SEATO), układ wojsk.-polit. zawarty 1954 w Manili przez USA, W. Brytanię, Australię, Nową Zelandię, Francję, Filipiny, Pakistan i Syjam; gł. cel — zwalczanie ruchów wyzwoleńczych w Azji; Francja i Pakistan faktycznie wycofałý się z paktu. pakt północnoatlantycki (Organizacja Paktu Północnego Atlantyku, NATO), układ wojsk.-polit. zawarty 1949 w Waszyngtonie; do NATO należą: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, NRF, Portugalia, Turcja, USA, W. Brytania, Włochy; stanowi centr. ogniwo bloków wojsk, wymierzonych przeciw państwom socjalist.; poważną rolę w p.p. odgrywają siły zbrojne NRF; 1966-67 Francja wycofała się z wojsk, organizacji paktu. pakt wschodni, nazwa projektowanych w 1. 30-tyeh XX w. umów mających zabezpieczyć terytorialne status quo w Europie Wśch.; nie doszedł do skutku z powodu odmowy udziału w nim Niemiec hitlerowskich. Pakty Praw Człowieka, konwencje uchwalone 1966 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, obejmują: Pakt Praw Obywatelskich i Polit. oraz Pakt Praw Gosp., Społ. i Kult.; Polska podpisała Pakty 1967. Pakulski JÓZEF, ur. 1900, grafik, pedagog; gł. kolorowe litografie o tematyce pejzażowej i rodzajowej, także kompozycje abstrakcyjne. pakuły, krótkie, splątane włókna lnu, konopi, juty uzyskiwane przez ich międlenie, trzepanie itp.; używane m.in. do wyrobu grubej przędzy. pal, konstrukcyjny element bud. z drewna, betonu, żelbetu lub stali, wbijany w grunt w celu przeniesienia obciążenia na warstwy gruntu o większej nośności, położone głębiej. PAL →Polska Akademia Literatury. PAL →Polska Armia Ludowa. Palacio Valdés [palątio baldes] ARMANDO, 1853-1938, powieściopisarz hiszp.; realist. powieści obyczajowe (Siostra Sulpicja). Palacký FRANTIŚEK, 1798-1876, czes. historyk i polityk; wydawca gł. źródeł hist.; zwolennik austroslawizmu, przywódca staroczechów. Palacz JAN, ?-1891, działacz Związku Plebejuszy, chłop; uczestnik powstania 1846; czł. Komitetu Nar. Poznańskiego 1848; więziony przez władze pruskie. Palacz MACIEJ, 1812-85, działacz Związku Plebejuszy, sołtvs; uczestnik powstań 1830-31, 1846, 1848, czł. Dyrekcji Gł. Ligi Pol.; poseł do prus sejmu. paladyn, znakomity rycerz towarzyszący panującemu, pierwotnie — towarzysz Karola W. lub legendarnego króla Artura; rycerz sławny ze swych czynów. palafity, archeol. →nawodne osady. Palafox y Melzi [-foks i melti] JosÉ DE, 1776-1847, generał hiszp.; dowódca obrony Sarragossy 1808-09.

Palakkat (ang. Palghat), m. w Indii (Kerala); 78 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., włókienniczy Palamas KOSTIS, 1859-1943, poeta gr.; czł. Akad. Ateńskiej; zwolennik wprowadzenia do poezji języka lud.; mistrzowskie w formie utwory o treści polit., społ. i filoz., poezje patriotyczne. Palamedesz (Pąlamedes) ANTHONIE, 1601-73, malarz hol.; portrety, sceny towarzyskie i żołnierskie. palankin, nazwa lektyki używanej na Dalekim Wschodzie; bywał bogato zdobiony. Palanpur, m. w Indii (Gudżarat); 29 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; rzemiosło; ośr. handlowy. palant, młodzieżowa gra na punkty 2 drużyn po 12 graczy, na boisku 25 x 60 m; czas gry 2X30 min; gracze wybijają małą piłkę (śred. 5-7 cm) specjalną pałką zw. też p. palatalizacja, zmiękczenie spółgłoski wskutek wzniesienia środk. części języka ku podniebieniu twardemu; jeden z najważniejszych procesów hist. rozwoju spółgłosek słowiańskich. palatium, dawny pałac, zamek (zwł. biskupi lub królewski). palatogram, wykres, przedstawiający zasięg i rodzaj kontaktów (zwarcie, szczelina, otwór) górnej powierzchni języka z podniebieniem twardym w czasie wymawiania poszczególnych głosek. palatyn (comes palatinus): 1) w średniowieczu (od VIII w.) zarządca dworu panującego; 2) w Polsce piastowskiej tytuł wojewody; 3) najwyższy dygnitarz w feud. Węgrzech. Palatyn, wzgórze w staroż. Rzymie; wg tradycji kolebka miasta; w okresie republiki dzielnica bogatych obywateli, od I w. n.e. — pałaców cesarskich. Palatynat, kraina hist. Niemiec (w NRF, Nadrenia-P.); od XI w. władztwo palatynów reńskich (od 1356 elektorów); od XIII w. we władaniu Wittelsbachów, 1777 połączony z Bawarią. palatynka, rodzaj szerokiego szala lub krótkiej pelerynki damskiej, gł. z drogiego futra i strusich piór, modny: w 2 poł. XVII i w XVIII w. Palau (Pelew), grupa wysp w Karolinach; 487 km2, 11 tys. mieszk. (1967); gł. wyspy: Babelthuap, Koror, Peleliu, Angaur. Palawan, wyspa w Archip. Filipińskim; 11,7 tys. km2, 133 tys. mieszk. (1960); uprawa ryżu, palmy kokosowej; rybołówstwo; gł. m. Puerto Princesa. Palazzeschi [-acceski] ALDO (właśc. A. Giurlani), ur. 1885, pisarz wł.; w twórczości widoczna ewolucja poprzez poezję zmierzchu, futuryzm — do prozy pamiętnikarskiej i fantast.; zbiory poezji, powieści. Palazzo Vecchio [palącco wękkio] (Palazzo delia Signoria), dawna siedziba rady miejskiej we Florencji, surowa budowla got., ze strzelistą wieżą, wzniesiona w XIII w. przez Arnolfa di Cambio, rozbudowywana w XIV-XVI w.; mieści m.in. reprezentacyjne sale (freski Vasariego) z cennymi zbiorami sztuki. palcaty, rodzaj szermierki na kije w dawnej Polsce; kije były różnej grubości; gdy było więcej bijących i walczyli ze sobą w kole, najlepszy zostawał tzw. marszałkiem. palce, obwodowy odcinek ręki i stopy, wykazujący największą zmienność — różną liczbę, np. u Naczelnych 5, u koni 1 (pozostałe zredukowane), i różne ukształtowanie; zakończone pazurami, paznokciami, kopytem itp.; szkielet p. tworzą kostki zw. paliczkami. palczak (aj-aj, Daubentonia madagascariensis), maďagaskarska małpiatka wielkości kota; czarnobrązowa; palce chwytne, długie, zakończone pazurami (pierwsze paznokciem); owadożerna.

palczaki, używana w praktyce rybackiej nieprawidłowa nazwa narybku, jak i drobnych gat. ryb, dł. ok. 8-12 cm. Palczewska TERESA, 1805-58, aktorka; związana gł. z Warszawą i Krakowem; role lir. i dram. (Joanna — Dziewica, Orleańska F. Schillera). Paldiski, m. w Est.SRR, port nad Zat. Fińską; 3,4 tys. mieszk, (1959); rybołówstwo. pale ale [pejl ejl], ang. piwo silnie chmielone, o gorzkim, wytrawnym smaku. palearktyczna kraina (Palearktyka),, kraina zoogeogr. obejmująca Europę, Afrykę na pn. od Sahary i Azję na pn. od Himalajów; fauna stosunkowo uboga; brak m.in. małp człekokształtnych, mało gadów i płazów. Palearktyka →palearktyczna kraina. palec, dawna pol. nazwa cala. palec, techn. element maszyny w postaci krótkiego pręta do przekazywania lub ograniczenia ruchu in. elementu. Paleckis JUSTAS, ur. 1899, litew. i radz. działacz ruchu robotn., poeta; od 1940 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej Litew.SRR, od 1962 zastępca przewodn. Rady Najwyższej ZSRR, 1966-70 przewodn. Rady Narodowości ZSRR; publicystyka, poezje agitacyjno-rewolucyjne. Palej SEMEN (właśc. S. Hurko), ?-1710, przywódca powstania kozacko-chłopskiego na Ukrainie 1702. Palembang, m. w Indonezji, nad rz. Musi, ośr. adm. prow. Sumatra Pd.; 563 tys. mieszk. (1968); gł. ośr. wydobycia i rafinacji ropy naft. w kraju; port dostępny dla statków mor.; uniw.; kam. budowle sakralna, posąg Buddy (VVI w.). — Od XIII w. sułtanat na Sumatrze, ze stolicą w Palembang; 1825 opanowany przez Holendrów. Palencia [-tia], m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), ośrodek adm. prow. P.; 53 tys. mieszk. (1968); hutnictwo miedzi; przemysł włókienniczy. Palenica, wzniesienie na Podhalu, na zach. od Zakopanego; 1182 m. palenisko, urządzenie do spalania paliwa; stanowi część kotła parowego lub pieca; p. na paliwo stałe mają ruszty, na paliwo ciekłe i gazowe — palniki. Palenque [-enke], miejscowość w Meksyku (Chiapas); w pobliżu ruiny miasta, gł. ośr. kultowego Majów (VII-IX w.); ruiny tzw. pałacu, świątynie-piramidy, place do rytualnej gry w piłkę, resztki akweduktu; dekoracje reliefowe w stiuku; inskrypcje. paleo-, w wyrazach złożonych oznacza: dawny, przedhistoryczny, starożytny; np. paleografia. paleoamerykańskie języki, najstarsze języki Indian Ameryki Pd., m.in. yamana i akalauf (Ziemia Ognista), czou (Argentyna), waikuru (Parana i Paragwaj), maskoi (Paragwaj), że-tapuja (Wyżyna Brazylijska), pano i tukano (górna Amazonka). paleoamerykańskie ludy, pierwotna indiańska ludność Ameryki Pd. mówiąca językami paleoamer.; w pd. i zach. części Ziemi Ognistej, pd. Argentynie, Paragwaju, na Wyż. Brazylijskiej, w dorzeczu górnej Amazonki. paleoantropologia, dział antropologii; bada zróżnicowanie kopalnych form człowiekowatych. paleoazjaci, od poł. XIX w. nazwa obejmująca Czukczów, Koriaków, Itelmenów, Jukagirów, Czuwaszów, Niwchów, Ketów, pochodzących od autochtonicznej ludności Azji Pn.; zróżnicowani kulturowo i językowo. paleobiologia, kierunek w paleontologii, zajmujący się wykrywaniem związków między budową a funkcjami kopalnych organizmów i trybem ich życia, przez porównanie z organizmami współczesnymi i ich życiem. paleobotanika (paleofitologia), dział paleontologii i botaniki, nauka o roślinach i składzie roślinności minionych epok geol.; bada kopalne szczątki roślin;

850 paleocen najnowsza metoda badawcza — analiza pyłkowa. paleocen, epoka starszego trzeciorzędu (paleogenu), od ok. 70 do ok. 55 mln lat temu. paleoekologia, kierunek w paleontologii, zajmujący się badaniem zależności między budową i funkcjami kopalnych organizmów a warunkami ekologicznymi ich życia, przez wnioskowanie z danych dotyczących pokrewnych gat. współczesnych. paleofitologia →paleobotanika. paleogen, starszy podokres trzeciorzędu, od ok. 70 do ok. 23 mln lat temu; dzieli się na epoki: paleocen, eocen, oligocen; największe nasilenie orogenezy alpejskiej; typowe skały: wapienie, flisz, węgiel brunatny. paleogeografia, nauka zajmująca się badaniem i odtwarzaniem warunków geogr. panujących na pow. Ziemi w ubiegłych epokach geologicznych. paleogeomorfologia, dział geomorfologii zajmujący się badaniem rzeźby pow. Ziemi w ubiegłych okresach geologicznych. paleografia, nauka pomocnicza historii badająca dzieje i rozwój dawnego pisma (także narzędzi i materiałów piśmiennych); jej celem jest ułatwienie poprawnego odczytywania dawnych tekstów oraz ustalenie miejsca i czasu ich powstania; rozwija się od XVII w. paleografia muzyczna, nauka zajmująca się dawnymi muz. systemami notacyjnymi i metodami ich transkrypcji na współcz. notację. paleoklimatologia, nauka o klimatach w minionych epokach geol. i hist., gałąź klimatologii; bada zmiany, wahania i rozmieszczenie klimatu w historii Ziemi. paleolit, archeol. starsza epoka kamienia, pierwszy etap rozwoju kultury ludzkiej; w Europie — dolny (starszy): ok. 1 mln-100 tys. lat temu, środkowy: 10040 tys., górny (młodszy): 40-14 tys., późny: 14-8 tys. p.n.e. Paleologowie, dynastia panująca 12581453 w cesarstwie bizant.; m.in. Michał VIII Paleolog, Manuel II, Konstantyn XI; obrona przed Turkami i upadek państwa* boczne linie P. — w despotacie Morei 1383-1460 i Montferratu 1306-1533. paleontologia, nauka o kopalnych organizmach — roślinach (paleobotanika) i zwierzętach (paleozoologia); Odtwarza ich budowę na podstawie skamieniałości. paleosyberyjskie języki (języki paleoazjatyckie), grupa języków pn.-wsch. Syberii: ainu, gilacki, czukocki, koriacki, kamczadalski (itelmeński) i in.; pismo pierwotnie obrazkowe, w latach 30-ych XX w. — łac, następnie alfabet rosyjski. paleotypy, zabytki dawnej sztuki druk.; inkunabuły. paleozoiczna era, geol. →paleozoik. paleozoik (era paleozoiczna), trzecia era w dziejach Ziemi, od ok. 600 do ok. 220 mln lat temu; dzieli się na 6 okresów: kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon i perm; dwie wielkie orogenezy: kaledońska i hercyńska; występowanie znanych współcześnie oraz wymarłych (np. archeocjatów, trylobitów) gł. grup (typów) świata zwierzęcego; świat roślinny przeszedł ewolucję od pierwotnych glonów do paprotników i roślin nagonasiennych. paleozoologia, dział paleontologii, nauka o zwierzętach wymarłych, które żyły w minionych epokach geologicznych. Palermo, m. i port we Włoszech, nad M. Tyrreńskim, stol. Sycylii; 659 tys. mieszk. (1969); ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzea; zabytki rzym.: pałace król. (XI, XVI-XVIII w.) z kaplicą (XII w.); katedra (XII, XVIII w.); liczne kościoły i pałace (XIIXVIII w.). palestra, w staroż. Grecji pierwotnie plac do ćwiczeń w zapasach i walce na pięści, później budynek z odkrytym dziedzińcem otoczonym kolumnadą, z szatniami, łaźniami itp. przeznaczony do ćwiczeń

gimnastycznych 8-12-letnich chłopców; w Rzymie stanowiła wyposażenie term. palestra, tradycyjna nazwa ogółu adwokatów. Palestrina (właśc. Giovanni Pierluigi da P.), 1525-94, kompozytor wł.; najwybitniejszy przedstawiciel renes. polifonii wokalnej a cappella, uznanej za wzór muzyki kościoła rzymskokat.; msze, motety, lamentacje, Stabat Mater, madrygały. Palestrina (staroż. Praeneste), m. we Włoszech (Lacjum); 10 tys. mieszk. (1961); grób z VI w. p.n.e. (fibula z najstarszym napisem łac); wielkie sanktuarium Fortuny (I w. p.n.e.). Palestyna, kraina hist. na Bliskim Wschodzie, nad M. Śródziemnym; obejmuje gł. terytorium Izraela oraz część obszaru Jordanii; zasiedlona od okresu paleolitu, w epoce brązu (3000-1200 p.n.e.) — przez Kananejczyków; w XIII-XI w. podbita przez plemiona izrael.; w XI w. — państwo Izrael, od X w.— Izrael i Juda, podbijane. kolejno przez mocarstwa Bliskiego Wschodu; od 6 n.e. prowincja rzym.; kolebka chrystianizmu; zajęta w VII w. przez Arabów, w XI w. — przez Krzyżowców (Królestwo Jerozolimskie), w XIII w. — przez sułtanów egip.; w XVI w .-1918 w imperium osmańskim; rozwój syjonizmu w XIX/XX w. spowodował napływ Żydów do P.; 192248 mandat bryt.; mimo uchwały ONZ o podziale P. na państwa arab. i żyd. 2/3 P. w wyniku wojny 1948/49 z Arabami zajął Izrael, resztę Jordania i Egipt; po agresji 1967 Izrael okupuje arab. część P.; 1968 powstała wyzwoleńcza organizacja Arab. Zjednoczony Ruch Oporu dla Wyzwolenia Palestyny. paleta, w staroż. Egipcie płytka kam. do rozcierania szminki; często używana jako ex-voto i wtedy zdobiona plastycznie (p. Narmera). paleta, płytka z twardego materiału (gł. z drewna), służąca do rozrabiania i mieszania farb. paleta, techn. →ładunkowa podstawka. pali, średnioind. język tekstów rel. buddyzmu hinajany; bogata literatura z IV w. p.n.e.-VI w. n.e. palia (golec, Salvelinus), rodzaj z rodziny łososiowatych; ponad 10 gat. ryb, do 70 cm dl,; wody słodkie gł. Arktyki; w Polsce aklimatyzowany jeden z gatunków — pstrąg źródlany (S. fontinalis). paliatyw, zabieg operacyjny lub środek leczn. łagodzący na pewien czas objawy choroby, nie usuwający jednak jej przyczyn; stosowany w stanach nieuleczalnych. paliczki, człony kostne palców, połączone stawowo; u człowieka i Naczelnych po 3 w każdym palcu, z wyjątkiem pierwszego — dwuczłonowego. palijski kanon {Tipitaka), księgi kanoniczne buddyzmu spisane ok. I w. p.n.e. w języku pali, przechowywane na Cejlonie; 3 działy: Winajapitaka, Suttapitaka, Abhidhammapitaka. Palimé [-my], m. w pd. Togo; 16 tys. mieszk. (1968). palimpsest, staroż. lub średniow. rękopis pisany na pergaminie, z którego wytarto tekst pierwotny. palindrom, wyraz lub zdanie, które odczytywane wprost i wspak zachowuje to samo lub tworzy nowe znaczenie. palingeneza, biol. wg E. Haeckla występowanie u zarodka cech odpowiadających kolejnym etapom rozwoju rodowego szczepu; p. pozwala na jego odtworznie. palingeneza, geol. proces zachodzący w głębi skorupy ziemskiej prowadzący dó nagromadzenia wtórnej magmy, powstałej przez stopienie skał w procesie zw. anateksis. palinodia, utwór lit., gł. poet., odwołujący stanowisko autora wyrażone uprzednio w innym utworze. palinologia (palynologia), najmłodsza gałąź botaniki, zajmująca się badaniem

ziaren pyłku i zarodników roślin, zarówno współcześnie żyjących jak i kopalnych; wzięła początek z analizy pyłkowej. palinologiczna analiza, bot. →pyłkowa analiza. Paliński IRENEUSZ, ur. 1952, ciężarowiec; złoty medalista olimpijski w podnoszeniu ciężarów w wadze półciężkiej (1960) i brązowy w wadze lekkociężkiej (1964). Palis ALEKSANDROS, 1851-1935, gr. poeta i tłumacz; wiersze dla dzieci, zbiory poezji; tłumacz Kanta, Eurypidesa, Szekspira. palisada (ostrokół, częstokół), w starożytności i średniowieczu ogrodzenie o charakterze obronnym, ściana z grubych pali naostrzonych u góry, wkopanych w ziemię. palisander, drewno drzew klimatu tropik, z rodzaju Dalbergia; barwy brunatnej, ciężkie, twarde; używane gł. na meble i przedmioty artyst., instrumenty muzyczne. Palissy [-si] BERNARD, ok. 1510-ok. 1589, fr. architekt, planista ogrodów, teoretyk sztuki ogrodowej i ceramik (fajansowe naczynia z glazurowaną dekoracją plast.). Palissy'ego fajanse [f. palisjego], wyroby z delikatnego fajansu, produkowane w XVI w. przez fr. artystę ceramika B. Palissy'ego; pokryte wielobarwną dekoracją plast. (m.in. motywy roślinne i zwierzęce — gł. gady i płazy). paliwa, palne produkty, gł. pochodzenia org.: stałe (węgiel, koks, drewno), ciekłe (benzyny, oleje napędowe, oleje opałowe, alkohole) i gazowe (gaz ziemny, gaz węglowy) stosowane gł. do napędu silników oraz w urządzeniach przemysłowych. paliwo jądrowe, wprowadzane do reaktora jądrowego substancje zawierające materiał rozszczepialny, zwykle uran 235 lub pluton 239. paliwomierz (paliwowskaz), przyrząd wskazujący ilość ciekłego paliwa w zbiorniku; miarą ilości paliwa jest zwykle wysokość położenia pływaka lub różnica ciśnień na dnie zbiornika i nad powierzchnią paliwa. paliwo umowne, paliwo o wartości opałowej 7000 kcal/kg; 1 tona p.u. = 7.106 kcal — jednostka energii używana w energetyce. paliwowa pompa, w spalinowym silniku tłokowym pompa do zasilania paliwem gaźnika lub pompy wtryskowej; często przeponowa. paliwowe elementy, kształtki o określonych rozmiarach ze stałego paliwa jądrowego. paliwowe ogniwo (ogniwo spaleniowe), rodzaj ogniwa galwanicznego, w którym energia elektr. powstaje kosztem energii chem. utlenianego paliwa, np. wodoru doprowadzanego do jednej elektrody (katody) pod wpływem tlenu doprowadzanego do drugiej. paliwowskaz →paliwomierz. paliwowy zakład energetyczny, zakład przetwarzający energię cieplną otrzymywaną z chem. energii paliwa gł. na energię elektryczną. Palk [po:k], cieśnina między Płw. Indyjskim a Cejlonem; szer. ok. 135 km. Palkovič JiŔi, 1769-1850, słowac. poeta klasycystyczny; filolog; zwolennik czeszczyzny jako języka literackiego. palla, w staroż. Rzymie wierzchnie okrycie kobiece, rodzaj płaszcza drapowanego różnorodnie z wełn. tkaniny o kształcie prostokąta. pallad Pd, pierwiastek chem. o liczbie atom. 46, z podgrupy platynowców; metal szlachetny; używany jako katalizator, w jubilerstwie. Palladio ANDREA (właść. Andrea di Pietro), 1508-80, wybitny wł. architekt i teoretyk późnego renesansu, gł. przedstawiciel kierunku klasycyzującego; pałace, wille (Rotonda pod Vicenzą) i kościoły (S. Giorgio Maggiore w Wenecji); studia nad antykiem; traktaty m.in. Cztery księgi o

pałąk 851 architekturze; wpływ na architekturę eur. XVII i XVIII w. Palladion (łac. Palladium), posążek bogini z włócznią i tarczą (utożsamiany z Ateną Pallas), zapewniający obronność i niezależność danemu miastu. Pallady THEODOR, 1871-1956, malarz rum.; pejzaże często miejskie, martwe natury, wnętrza często z postacią kobiecą. Pallas (Pallada), mit. gr. przydomek Ateny jako bogini wojny. Pallas, druga pod względem wielkości planetoida. Pallas PETER SIMON, 1741-1811, niem. podróżnik w służbie ros., przyrodnik; 1768-74 i 1793-94 kierował ekspedycjami do Powołża, Uralu, Syberii i pn. Kaukazu. Pallawowie, ind. dynastia tamilska królów Kończiweram (Kańczi), ok. II w.740; ważniejsi władcy: Mahendra-warman (600-25), Narasinha-warman (625-45); ok. 740 podbici przez Czalukjów. pallium, w staroż. Rzymie wierzchnie okrycie męskie, rodzaj płaszcza z wełn. tkaniny w kształcie prostokąta, drapowanego różnorodnie; znany od III w. p.n.e., używany gł. przez uczonych i pedagogów. Palloni MICHAŁ ANIOŁ, 1637-ok. 1719, malarz wł.; od ok. 1674 w Polsce; artysta nadworny Jana III; wybitny twórca barok, polichromii (Wilanów, Łowicz). Pallottino MASSIMO, ur. 1909, archeolog wł.; prof. uniw. w Rzymie; etruskolog, kier. wykopalisk w Veii, Pyrgi, na Sardynii; Etruskowie, Testimonia linguae etruscae. palm →dłoń. Palm AUGUST, 1849-1922, działacz szwedzkiej socjaldemokracji; założyciel (1885) „Social-Demokraten"; przeciwnik umiarkowanej polityki H. Brantinga. palma, gałązka barwnie ozdobiona, poświęcana w niedzielę, zw. palmową, na pamiątkę wjazdu Chrystusa do Jerozolimy; przechowywana przez cały rok, służyła do lud. praktyk magicznych. Palma RICARDO, 1833-1919, pisarz peruwiański; poezje, Tradiciones peruanas — cykl obejmujący kroniki hist.-obyczajowe i stare legendy. Palma, wulkaniczna wyspa hiszp. na O. Atlantyckim (W. Kanaryjskie); 726 km2, 64 tys. mieszk. (1960); gł. m. Santa Cruz de la Palma. „Palma" →Pomoc Lekarska Młodzieży Akademickiej. Palma de Mallorca [p. de -ljorka], m. i port w Hiszpanii, na Majorce, ośrodek adm. prow. Baleary; 199 tys. mieszk. (1966); słynne kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy; muzea; ruiny łaźni arab.; kościoły got. (m.in. katedra) i barok.; domy i pałace (XV-XVI w.). Palma II Giovane [p. il dżiowane], 15441629, wł. malarz; manierystyczne malowidła ścienne (m.in. w Pałacu Dożów); akwaforty. Palmas, Las, m. i port w Hiszpanii, na wyspie Gran Canaria (W. Kanaryjskie), ośrodek adm. prow. L.P.; 244 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., chem.; ośr. turyst, kąpielisko.; muzea; katedra (XV-XVI, XVIII-XIX w.), pałace (XV w.), kościół (XVI w.). Palma Soriano, m. na Kubie, u pn. podnóży Sierra Maestra; 34 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Palma Vecchio [p. wekjo], ok. 14801528, wł. malarz epoki renesansu, przedstawiciel szkoły weneckiej; obrazy rel. i mit. (Dwie nimfy). Palme OLOF, ur. 1927, szwedz. polityk socjaldemokr.; od 1965 kilkakrotnie w rządzie; bliski współpracownik T. Erlandera; od 1969 przewodn. Szwedz. Socjaldemokratycznej Partii Roboto., równocześnie premier. Palmer [pä:mər] EDWARD VANCE, 18851959, pisarz austral.; wiersze, powieści i opowiadania, dramaty, szkice lit. i publicystyczne związane z aktualnymi problemami austral. społeczeństwa. Palmera Półwysep →Grahama Ziemia.

Palmerston [pa:mərstn] HENRY JOHN 1784-1865, ang. mąż stanu; kilkakrotnie minister, od 1855 premier; popierał ruchy nar. w Europie; rzecznik ang. polityki kolonialnej w Chinach. Palmerston North [pamərstn no:rt], m. w Nowej Zelandii, w pd. części W. Północnej; 49 tys. mieszk. (1968); ośr. handlu bydłem; przemysł maszyn., spoż.; węzeł komunik.; uniwersytet. palmeta, szt. plast, motyw dekoracyjny w formie symetrycznego, rozłożonego wachlarzowato, stylizowanego liścia palmy w układzie ciągłym (rytmicznym) lub występujący pojedynczo; stosowany w architekturze, malarstwie i artyst. rzemiośle. Palmgren SELIM, 1878-1951, fiń. kompozytor, pianista i pedagog; dzieła oparte na motywach lud.; opery, koncerty fortepianowe. palmiarnia. szklarnia o wys. 18-25 m i umiarkowanej temperaturze, przeznaczona do uprawy gł. palm wysoko rosnących, też sagowców, bananów, figowców i in. palmiczka, bot. →karłatka. Palmira (Palmyra), obecnie Tadmur (środk. Syria), staroż. m. w oazie na Pustyni Syryjskiej; ośr. handl. i polit., rozkwit w II-III w.; ruiny obwarowanego miasta, świątyń, ulic z kolumnadami; Obóz Dioklecjana i Dolina Grobów (pol. wykopaliska). Palmira, m. w pd.-zach. Kolumbii, w dolinie rz. Cauca; 167 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., skórz.; uzdrowisko. Palmiry (w. w pow. nowodworskim, woj. warszawskim), 1939-41 miejsce masowych egzekucji (gł. więźniów Pawiaka) dokonanych przez hitlerowców w ramach Akcji A-B; zginęło ponad 1700 osób. palmitynowy kwas C16H33COOH, nasycony kwas tłuszczowy; wchodzi w skład większości tłuszczów; stosowany do produkcji mydeł. palmowe wino, napój alkoholowy zawierający 3-5% alkoholu, otrzymywany z soku rożnych gatunków palm, popularny w krajach tropikalnych. palmowy olej, olej z ziarn olejowca, używany gł. w celach spoż., lub też z miąższu owoców tej palmy, cenny surowiec do wyrobu mydeł, kosmetyków, smarów. Palm Springs [pa:m sprynz], m. w USA (Kalifornia); 20 týs. mieszk. (1970); ośr. turyst.-wypoczynkowy na obszarze pustynnym. palmy (Palmae), rodzina roślin drzewiastych z klasy jednoliściennych; strefa tropik.; kwiaty drobne, w wiechach lub kolbach; liczne gat. są szeroko uprawiane, m.in. dla owoców (np. daktyle, kokosy), nasion oleistych, jadalnej mączki z rdzenia pnia, soku na wino, włókna; wiele gat. ozdobnych. Palmy Akademickie, wyróżnienie przyznawane przez Akad. Francuską za osiągnięcia na polu literatury, nauki i sztuki. Palmyra →Palmira. palnik, urządzenie do mieszania paliwa ciekłego, gazowego lub pyłowego z powietrzem lub tlenem i spalania powstałej mieszaniny; p. używa się np. w paleniskach kotłów, do spawania metali (np. p. acetylenowo-tlenowych, tlenowo-wodorowych). palniki laboratoryjne, palniki na paliwo gazowe, w których gaz miesza się z powietrzem wewnątrz palnika. Palo Alto [pälou ältou], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim San Francisco; 55 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., lotn.; uniw. Stanford (zał. 1885). palolo, wolno pływająca, płciowa postać wieloszczeta Eunice viridis, ok. 25 cm dł.; spożywana przez krajowców wysp , Fidżi, Samoa, Tonga. Palos (Palos de la Frontera), m. w Hiszpanii (Andaluzja), przy ujściu rz. Tinto; 7 tys. mieszk. (1960); dawny port mor., z którego 1492 wyruszyła wyprawa K. Kolumba.

palowe, cło pobierane w miastach portowych (Elbląg, Gdańsk) w XIV w. przez Hanzę, w XV w. przez Krzyżaków, a od XVI w. przez Polskę. palowe osady, archeol. →nawodne osady. Palowie, dynastia ind. w Bengalu zał. ok. 750 przez Gopalę; ważniejsi władcy: Dharmapala, Sewapala, Mahipala; najazd Czolów ok. 1030 zakończył panowanie ostatniego władcy Najapali. palpacja, med. →omacywanie. palpitacja (kołatanie serca), przyśpieszenie i wzmożenie skurczów serca, np. jako następstwo wzmożonej pobudliwości nerwowej, w nerwicach serca. palto, wierzchnie okrycie damskie lub męskie, zwykle zimowe (dawniej — paltot). paluch, pierwszy, dwuczłonowy palec stopy człowieka oraz Naczelnych (jest u nich przeciwstawny pozostałym). Paluch MIECZYSŁAW, 1888-1942, działacz niepodległościowy; jeden z przywódców powstania wielkopol..; 1939-42 szef Centrali Wychowania Fiz. organizacji konspiracyjnej na Górnym Śląsku. paluch koślawy, znieksztacenie stopy, zwykle u kobiet, w następstwie gł. płaskostopia i ciasnego obuwia, polegające na ustawieniu palucha pod kątem do kości śródstopia i pozostałych palców stopy; leczenie gł. operacyjne. paluch młotkowaty, nadmierne i utrwalone zgięcie podeszwowe palucha wskutek urazów lub ciasnego obuwia; leczenie zachowawcze lub operacyjne. Paludan [pa-] JACOB, ur. 1896, powieściopisarz duń.; ostra krytyka zmaterializowanego społeczeństwa duń. i amer. po I wojnie światowej. Paludan-Müller [pa-] FREDERIK, 1809-76, poeta duń.; ideałom romant. przeciwstawił filozofię wyrzeczenia; poemat satyr. Adam Homo, poematy epickie i dram., powieść; wyrażał solidarność z pol. powstaniem 1830/31. paludologia, nauka o bagnach, część hydrologii. palusznik krwawy (proso krwawe, Digitaria sanguinalis), jednoroczna roślina zbożowa, uprawiana dawniej w Europie gł. na kaszę, obecnie — w Ameryce Pn. na paszę. palynologia, bot. →palinologia. pałac, reprezentacyjna budowla mieszkalna pozbawiona cech obronnych, od XIX w. także okazałe gmachy rządowe i użyteczności publ.; znany od starożytności, rozwój od renesansu. Pałac Dożów (Palazzo Ducale), w Wenecji, dawna siedziba władz Rep. Weneckiej; położony nad Canale di San Marco; wzniesiony w poł. XIV w. w stylu got., rozbudowany w okresie renesansu (XVXVI w.); liczne reprezentacyjne sale zdobione freskami i obrazami. pałacowe szkoły, szkoły istniejące na dworach król. i magnackich; pierwsze powstały w XVIII w.; rozwój w okresie odrodzenia. Pałana, osiedle w Ros.FSRR (obw. kamczacki), ośr. adm. Koriackiego ON; 2 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny. pałanki (Phalangeridae), nadrzewne torbacze drobne i średniej wielkości; kciuk i często palec wskazujący — przeciwstawne; ogon długi, chwytny; niektóre mają fałdy skórne umożliwiające lot (np. lotopałanka); owado- lub roślinożerne; Nowa Gwinea, wsch. Australia, Tasmania; futro cenne. pałasz, broń sieczna pochodzenia wsch., o prostej jedno- lub obosiecznej głowni; w Polsce używany przez ciężką jazdę w XVI-XVIII W. pałasz (Trichiurus lepturus), ryba z rzędu okoniokształtnych, do 1,5 m dł.; wstęgowata, brak łusek; morza ciepłe i ujścia rzek; mięso smaczne. pałąk, rodzaj odbieraka prądu w pojazdach o trakcji elektr.; wychodzi z użycia.

852 pałeczki pałeczki, bakterie właściwe, zgrupowane w licznych rodzajach; ciało cylindryczne, o biegunach zaokrąglonych; Gram-ujemne; liczne gatunki są chorobotwórcze dla człowieka i zwierząt. pałka (rogoża, Typha), kosmopolityczna bylina bagienna; kwiaty w gęstych, brunatnych kolbach; liście i pędy używane w koszykarstwie, młode pędy i kłącza — na paszę. Pałka JULIAN, ur. 1923, grafik; docent ASP w Warszawie; czł. Alliance Graphique International (AGI); gł. plakat (film., społ.-polit.) i wystawiennictwo; współautor Międzynar. Pomnika Męczeństwa w Oświęcimiu. Pałładin ALEKSANDR W., ur. 1885, biochemik radz.; prof. Instytutu Med. w Charkowie i uniw. w Kijowie; czł. AN ZSRR i PAN; prace dotyczące witamin, połączeń węglowodanów z kwasem fosforowym, biochemii układu nerwowego i mózgu; Biochemia. Pałładin WŁADIMIR I., 1859-1922, ros. fizjolog i chemik; prof. m.in. uniw. w Petersburgu; badał proteolizę białek: twórca teorii procesów oddychania roślin. Pałuki, region hist. i etnogr. w pn. Wielkopolsce między Wełną a Notecią; zachowane bogate elementy kultury lud.; budownictwo, strój, zwyczaje. Pałukowie, średniow. ród rycerski, osiadły między Notecią a Wełną, wywodzący się prawdopodobnie od Sobiebora, brata św. Wojciecha; w XV w. ród P. utracił większe znaczenie. Pamekasan, m. w Indonezji, na wyspie Madura; ok. 30 tys. mieszk. (1961). Pamfilia, w starożytności kraina w pd. Azji Mn., od końca II tysiąclecia p.n.e. kolonizowana przez Greków; od poł. VI w. pod władzą kolejno: Lidii, Persji, Seleucydów, Pergamonu, od końca II w. p.n.e. — Rzymu. pamflet, utwór lit.-publicystyczny, często anonimowy, będący napastliwą, demaskatorską krytyką określonej osoby, grupy społ., instytucji politycznej. Pamiers [pamjy], m. w pd. Francji, na przedgórzu Pirenejów, nad rz. Ariège; 15 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł włókienniczy. pamięciowa lampa, lampa elektronopromieniowa do magazynowania informacji (np. na ekranie luminescencyjnym, płycie półprzewodnika) i odtwarzania ich po pewnym czasie (do kilku dni). pamięci rodzaje: p a m i ę ć 1 o g i c z n a, której gł. warunkiem jest zrozumienie sensu materiału, pamięć mec h a n i c z n a , której podstawą jest wielokrotne powtarzanie. pamięci typy, rozróżnia się t.p. wzrokowej, słuchowej i ruchowej w zależności od rodzaju bodźców, jakie dana osoba łatwiej zapamiętuje. pamięć, właściwość istot żywych pole-, gająca na zdolności utrwalania, zachowywania i odtwarzania ubiegłych doświadczeń oraz kierowania się nimi w przyszłości; fazy procesu pamięciowego: zaszyfrowanie informacji zmysłowej (odbieranej przez receptory) w formie impulsów nerwowych przesyłanych do mózgu, przekształcenie jej w engram (ślad pamięciowy), odczytanie informacji zawartej w engramie i przekształcenie tego odczytu w proces nerwowy, analogiczny do tego, który posłużył do sformowania engramu. pamięć, techn. urządzenie zdolne do przyjmowania informacji, magazynowania ich (np. na taśmie magnetofonowej), wybierania i odtwarzania w postaci niezmienionej; występuje np. w maszynach matematycznych. pamięć operacyjna, Wewn. pamięć maszyny mat., magazynująca dane wykorzystywane doraźnie w obliczeniach; bardzo szybka; zwykle ferrytowa. pamięć pomocnicza, wewn. lub zewn. pamięć maszyn mat., o praktycznie nieograniczonej pojemności, magazynująca

dane wykorzystywane stosunkowo rzadko; zwykle magnetyczna. pamiętnik, lit. opowiadanie o wydarzeniach będących przedmiotem bezpośredniej obserwacji, wspomnień, przeżyć autora. pamiętnikarstwo, socjol. ruch pisarstwa biogr.-dokumentalπego członków różnych zbiorowości społ., np. klas, grup zawodowych, inspirowany przez socjologów (konkursy). „Pamiętnik Literacki", nauk. kwartalnik hist.- i teoretycznolit., wydawany we Lwowie 1902-39, Warszawie 1946-50, Warszawa-Wrocław od 1950; wydawca — IBL PAN (od 1952). „Pamiętnik Polityczny i Historyczny", miesięcznik wydawany 1782-92 w Warszawie; łączył poglądy fizjokratyczne z merkantylizmem; popierał stronnictwo reform w Sejmie Czteroletnim; zamknięty przez targowiczan, kontynuowany 1792-93 p.n. „Zabawy Obywatelskie". „Pamiętnik Teatralny", kwartalnik wydawany od 1952 w Warszawie (zał. przez L. Schillera), poświęcony historii i krytyce teatru. „Pamiętnik Warszawski", tytuł kilku miesięczników nauk.-lit.: 1) wyd. 1809-10 pod red. L. Osińskiego; 2) wyd. 1815-23, nieoficjalny organ TPN; reprezentował program umiarkowanego klasycyzmu. „Pamiętnik Warszawski", kwartalnik nauk.-lit. (od 1930 miesięcznik), wydawany w Warszawie 1929-31; red.: W. Berent, L.H. Morstin i J. Parandowski. Pamir, wyżyna w Azji Środk. (gł. w ZSRR); średnia wys. 4000 m, maks. — 7495 m (Pik Kommunizma); z P. rozchodzą się promieniście: Hindukusz, Karakorum, Kunlun i Tien-szan; silne trzęsienia ziemi; roślinność półpustynna i pustynna, w P. Zach. powyżej 2500 m — stepowa; granica wiecznego śniegu na wys. 4400 m na zach., 5200 m — na wsch.; lodowce. pamirskie języki, języki irańskie w Pamirze, znacznie zróżnicowane: szughni, roszani, oroszori, hufi, bartangi, jazgulami, iszkaszmi, wachani i in. pampa (pampas), formacja roślinna o charakterze stepowym; zajmuje znaczne obszary w Ameryce Pd., użytkowane przeważnie (gł. w części wsch.) na pastwiska. Pampa, kraina geogr. w środk. Argentynie, pd. część Niz. La Platy; na wsch. stepy, na zach. i pn.-zach. półpustynie; ważny region roln. (uprawa pszenicy, kukurydzy, lnu, słonecznika, lucerny, hodowla bydła i owiec). Pampa, La, prowincja w środk. Argentynie, w zach. części Pampy; 143,4 tys. km2, 181 tys. mieszk. (1968); stol. Santa Rosa; hodowla owiec i bydła. Pampeluna (Pamplona), m. w Hiszpanii, ośrodek adm. prow. Nawarra; 129 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., włók., uniw.; ośr. turyst.; muzea; got. katedra z klasycyst. fasadą (XVIII w.); barok, budowle. pampero, chłodny, silny wiatr z kierunków pd., w Argentynie i Urugwaju; powoduje gwałtowny spadek temperatury. Pamplona →Pampeluna. Pamporowo (dawniej Wasił Kołarow), ośrodek sportów zimowych i turystyki w Bułgarii, w Rodopach, na wys. 1600 m. Pan, mit. gr. koźlonogi i rogaty bóg pasterzy oraz opiekun ich stada; wynalazca syringi; rozgniewany, krzykiem wzbudzał wśród ludzi i zwierząt lęk („strach paniczny") i wywoływał popłoch („panika"). PAŃ →Polska Akademia Nauk. panaceum, hipotetyczny środek leczn. przeciw wszystkim chorobom, poszukiwany w starożytności i średniowieczu. panafrykanizm, doktryna polit. głosząca geogr., ekon., kult. wspólnotę i jedność wszystkich (zwł. młodych) państw Afryki. Panagiuriszte, m. w Bułgarii, u podnóży Średniej Góry; 18 tys. mieszk. (1965);

przemysł odzieżowy; 1949 odkryto tu skarb (9 złotych naczyń z pocz. III w. p.n.e.), obecnie w muzeum archeol. w Płowdiw. Panajew IWAN I., 1812-62, ros. pisarz i publicysta; satyr, opowieści piętnujące stosunki kapitalist. w Rosji, zagr. modę i pseudôromant. poezję. Panajotow PANAJOT, ur. 1909, malarz bułg.; sceny z życia współcz. wsi bułg., pejzaże, portrety. panama, letni kapelusz o płaskiej główce i szerokim rondzie, wyplatany z liści palmy, rosnącej w Ameryce Pd.; modny w końcu XIX i na pocz. XX w. Panama (Republika Panamy), państwo w Ameryce Środk.; 75,7 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1969), gł. Metysi; stol. P.; j.u. hiszpański. Powierzchnia górzysta, klimat gorący, b. wilgotny. Kraj roln.; uprawa bananów, kakao, trzciny cukr., ryżu, kukurydzy; P. obsługują porty Balboa i Cristóbal, leżące w Strefie Kanału Panamskiego; kraj „taniej bandery". — Odkryta ok. 1501, posiadłość hiszp.; od 1821 część Kolumbii; od 1903 odrębna republika (oderwanie się P. sprowokowane przez USA w związku z nieprzyjęciem przez Kolumbię niekorzystnych warunków eksploatacji planowanego Kanału Panamskiego); uzależnienie ekon., wojsk, i polit. od USA, umocnione po I wojnie świat.; w II wojnie świat, od 1941 udział po stronie aliantów; czł. ONZ od 1945; 1964-65 konflikt z USA, zakończony obietnicą uznania suwerenności P. nad Strefą Kanału; 1968 zamach stanu (rozwiązanie parlamentu, rządy junty wojsk.). Panama, stol. Panamy, nad O. Spokojnym, w pobliżu wejścia do Kanału Panamskiego; 306 tys. mieszk. (1963); ośr. handl., przem. i turyst.; obsługa Kanału Panamskiego; uniw.; muzeum; katedra (XVIII w.); zabytkowe kościoły i budowle reprezentacyjne. Panama City [pänəmə syty], m. w USA (Floryda), port nad Zat. Meksykańską; 31 tys. mieszk. (1970); przemysł papiern., chem., mat. bud.; rybołówstwo; ośr. wypoczynkowy. Pan American Highway [pänəmerykən hajuej] →Panamerykańska Droga. panamerykanizm, doktryna polit. głosząca geogr., ekon. i kult.'wspólnotę krajów kontynentu amer. pod egidą USA; realizowała ją Unia PanamerykańsKa, a po II wojnie świat. — Organizacja Państw Amerykańskich. Panamerykańska Droga (hiszp. Carretera Panamericana, ang. Pan American Highway), system dróg w Ameryce Łac, od Nuevo Laredo (Meksyk) do Buenos Aires; odgałęzienia do Caracas i Rio de Janeiro; poprzez system dróg USA i Kanady połączenie z Alasca Highway. panamerykańska konferencja, 1890, w Waszyngtonie; powołała Biuro Handl. Republik Amer., przekształcone 1910 w Unię Panamerykańska. Panamerykańska Unia, powstała 1910; obejmuje 21 państw kontynentu amer. w celu zacieśnienia i regulowania wzajemnych stosunków na zasadzie równouprawnienia; 1948 przekształcona w sekretariat Organizacji Państw Amer., który odgrywa rolę jej stałego organu centr,; faktycznie narzędzie polityki USA. Panamska Zatoka, zat. O. Spokojnego, u zach. wybrzeży Panamy; szer. ok. 185250 km, głęb. do 200 m; na pn. wejście do Kanału Panamskiego. Panamskiego Kanału Strefa (Panama Canal Zonę), część terytorium Panamy stanowiąca dzierżawę USA; obejmuje pas szer. ok. 16 km po obu stronach Kanału Panamskiego oraz wody jez. Gatun i Madden; 1,4 tys. km2, 56 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Balboa Heights; bazy mor. i lotn. USA. — Wydzierżawiona przez nowo utworzone państwo Panamę rządowi USA (nierównoprawny traktat 1903) w celu budowy Kanału Panamskiego; odtąd przez USA administrowana (Administracja Strefy Kanału, z gubernatorem na czele).

panislamizm 853 Panamski Kanał, droga wodna łącząca O. Atlantycki (przez M. Karaibskie) z O. Spokojnym, dł. 85 km (łącznie z torami wodnymi przez płytkie wody przybrzeżne), w tym 65 km na lądzie; 3 zespoły śluz; zbudowany 1904-14 przez USA. Panamski Przesmyk, największe przewężenie Ameryki, między 79° a 80°W; połączenie lądowe Ameryki Pn. i Pd.; najmniejsza szer. 47 km; przecięty przez Kanał Panamski. panamy, zbiorcza nazwa tkanin o wzorze kostkowym (z prześwitami), powstałym przez przeplatanie grupami nitek osnowy i wątku. panarabizm, ruch związany z narodzinami nacjonalizmu arab. w końcu XIX w., uznający ludy mówiące po arabsku za jeden naród i postulujący ich zjednoczenie (m.in. unia Egiptu i Syrii, utworzenie Ligi Państw Arab., federacja Egiptu, Libii i Syrii). Panatenaje, w staroż. Atenach największe święto ku czci Ateny; gł. jego część stanowiła procesja (zw. panatenajską) na Akropol. panatenajska amfora, w staroż. Grecji rodzaj amfory zdobionej techniką czarnofigurową; p.a. napełnione oliwą, stanowiły nagrodę dla zwycięzców ateńskich igrzysk panatenajskich. Panay [pana1], wyspa w Archip. Filipińskim; 11,5' tys. km2, ok. 1,5 mln mieszk.; uprawa ryżu, palmy kokosowej, trzciny cukr.; rybołówstwo; gł. m. Iloilo. Pancer FELIKS, 1798-1851, inżynier bud.; projektował mosty na Wieprzu, Narwi, Bugu; 1844-46 zbudował Nowy Zjazd w Warszawie; prace z dziedziny budownictwa drogowego i mostowego. pancerne ryby (plakodermy, Placodermi), kopalne ryby paleozoiczne o silnym pancerzu; żyły od syluru do końca dewonu. pancerni, w dawnej Polsce od XVII w. średniozbrojna jazda, zw. kozacką (na Litwie — petyhorcami); 1776 weszła w skład brygad kawalerii narodowej. pancernik, żégl, →okręt liniowy. pancerniki (Dasypodidae), rodzina amer. szczerbaków; ok. 20 gat.; dł. od kilkunastu cm do 1,5 m (z ogonem); pancerz rogowokostny, na brzuchu włosy; kopią nory; żywią się gł. mrówkami i termitami; łowne. pancerz, anat. twarda, mocna okrywa ciała niektórych zwierząt tworząca ich szkielet zewn., np. u skorupiaków, żółwi, pancerników. pancerz, elektrotechn. warstwa ochronna kabla układanego bezpośrednio w ziemi, wykonana z taśm lub drutów stalowych. pancerz, wojsk.: 1) dawniej część uzbrojenia ochronnego rycerzy, miękka osłona tułowia gł. kolczuga, później i zbroja płytowa (kirys); 2) rodzaj osłony ze stali pancernej chroniącej wojska i sprzęt przed pociskami i odłamkami bomb. pancerzowce (skorupiaki wyższe, Malacostraca), podgromada skorupiaków; mają stałą liczbę segmentów w odróżnieniu od członowców; do p. należą obunogi, równonogi, dziesięcionogi. pancerzownica, ręczna bezodrzutowa broń przeciwpancerna strzelająca pociskami rakietowymi na odległość kilkuset metrów; wprowadzona w II wojnie świat., najbardziej znane typy p.: bryt. piat, amer. bazooka, niem. panzerfaust. Pancevo, m. w Jugosławii (Wojwodina), nad rz. Temesz, w pobliżu Ujścia do Dunaju; 52 tys. mieszk. (1965); rafinacja ropy naft., przemysł chem. (nawozy sztuczne), włókienniczy. Pancewicz-Leszczyńska LEOKADIA, ur. 1890, żona Jerzego Leszczyńskiego, aktorka; role w dramatach klas., zwł. romant.; występy gł. w Teatrze Polskim w Warszawie. panchromatyczność, cecha materiału światłoczułego oznaczająca jego czułość na wszystkie barwy.

Panckoucke [pãkuk], rodzina fr. wydawców i księgarzy XVIII i XIX w.; m.in. CHARLES JOSEPH (1736-98), wydawca Woltera; CHARLES LOUIS (1780-1844), dzieła o charakterze encyklopedycznym. Pancz PETRO (właśc. P. Panczenko), ur. 1891, pisarz ukr.; powieści z okresu rewolucji socjalist. i wojny domowej (Oleksandr Parchomenko). Pan Czao, 32-102, chiń. generał i dyplomata, brat Pan Ku i Pan Czao; w końcu I w. n.e. odzyskał dla Chin „jedwabny szlak". Pan Czao, ok. 50-ok. 120, pisarka chiń.; ukończyła kronikę dyn. Han — dzieło swego brata Pan Ku; traktat moralizatorski, utwory poetyckie. panczenlama (taszilama), tytuł najważniejszego (obok dalajlamy) dostojnika lamaickiego w Tybecie, uważanego za wcielenie Buddy Amitabhy; rezyduje w klasztorze Taszilungpo. panczeny, typ łyżew używanych do jazdy szybkiej na lodzie. Panczykowski LUDWIK, 1805-71, aktor WTR; znakomite role epizodyczne (Dyndalski — Zemsta A. Fredry). pandan (pochutnik, Pandanus), drzewo lub pnący się krzew; wybrzeża mor. strefy tropik. Starego Świata; niektóre gat. uprawiane w doniczkach jako ozdobne. pandemia, med. epidemia określonej choroby, najczęściej zakaźnej, obejmująca b. duże obszary (kraj, kontynent). pandemonium, rel. skupisko złych duchów (demonów); również miejsce ich pobytu. Pander CHRISTIAN I., 1794-1865, ros. embriolog, anatom i paleontolog, pochodzenia niem.; czł. Petersburskiej AN; stwierdził wytwarzanie 'się 3 listków zarodkowych w rozwoju ptaków; jeden z inicjatorów badań paleontologicznych w Rosji. pandit, ind. tytuł nauk., nadawany uczonym — znawcom gramatyki, filozofii, teologii, prawa — zazwyczaj braminom. Pandjowie, dynastia panująca na pd. Indii, IV w. p.n.e.-ok. 1300; stol. Maduraj; liczne zabytki dawnej architektury. Pandora, mit. gr. pierwsza kobieta; posąg wykonany przez Hefajstosa, ożywiony przez bogów i wyposażony we „wszystkie dary" (stąd imię); narzędzie kary Zeusa za czyn Prometeusza („puszka P."). „Pandory puszka", mit. gr. gliniane naczynie, dar bogów; wbrew ostrzeżeniu Pandora otworzyła ją i uwolniła plagi i strapienia, gnębiące odtąd ludzkość. pandurzy, do XIX w. zbrojni słudzy magnatów węg. i chorw., urzędów miejskich i gminnych w Chorwacji i Sławonii oraz oddziały nieregularnej piechoty w Austrii, Francji, Rosji. pandy (Ailurinae), ssaki azjat. z rodziny szopów; 2 gat.; owocożerna p. mała (Ailurus fulgens, wielkości lisa) i żywiąca się pędami bambusa p. wielka (Ailuropoda melanoleuca, czarno-biała, wielkości niedźwiedzia). panegiryk, wypowiedź pochwalna wysławiająca, często w przesadnie pochlebczy sposób, osobę, czyn, wydarzenie. panegirysta, autor panegiryków; człowiek przesadnie wychwalający kogoś lub coś. Panek JERZY, ur. 1918. grafik, malarz; drzeworyty o tematyce figuralnej. panekla, rodzaj aksamitu z jedwabną okrywą włókienną i z dodatkowymi przepleceniami (kolorowymi, złotymi lub srebrnymi). panem et circenses [łac], „chleba i igrzysk"; w okresie cesarstwa rzym. zasadnicze (wg Juwenalisa) żądanie plebsu rzym., utrzymywanego w znacznym stopniu przez państwo. Paneuropa, druk. rodzaj pisma druk., odmiana grotesku. paneuropejski ruch, po I wojnie świat, zmierzał do stworzenia polit. i ekon. wspólnoty państw eur.; 1923 powstała Unia Paneuropejska, 1948 przekształcona

w Ruch Eur., propagujący idee integracji krajów zach. Europy. panew (panewka), techn. część łożyska ślizgowego osadzona w jego kadłubie, o którą opiera się czop łożyskowanego wału lub osi; jednolita (pełna) lub dzielona. Panew BOJAN, 1882-1927, historyk literatury bułg.; prof. uniw. w Sofii, czł. Bułg. AN; pierwszy opracował literaturę okresu bułg. odrodzenia narodowego. panewka, anat. okrągła lub owalna wklęsła powierzchnia stawowa; zagłębienie w kości mieszczące główkę drugiej kości. panewka, techn. →panew. panewka, wojsk, zagłębienie pod kurkiem broni palnej skałkowej, w którą wsypywano proch do odpalania nabojów. Panfilow IWAN W., 1893-1941, bohater z okresu II wojny świat.; dowódca 316 dyw. piechoty, która 17 XI 1941 zagrodziła drogę wojskom hitlerowskim na szosie Moskwa-Wołokołamsk; zginą} w walce. panfiłowcy, żołnierze słynnej 316 dyw, piechoty (przemianowanej na 8 dyw. gwardii) pod dowództwem gen. I. Panfiłowa. Panfiorow FIODOR I., 1896-1960, pisarz ros.; nowele, szkice i powieści z życia wsi radz. (Bruski). Pangani (Ruvu>, rz. w Tanzanii; dł. 400 km; źródła na stokach Kilimandżaro; uchodzi do O. Indyjskiego; liczne progi; żeglowna 40 km od ujścia. pangermanizm, niem. doktryna nacjonalist. z XIX/XX w., głosząca zjednoczenie wszystkich ludów germ.; Wywarł duży wpływ na ideologię hitleryzmu. pangolin olbrzymi (Manis gigantea), ssak afryk. zaliczany do łuskowców; dł. do 165 cm; owadożerny, nocny. Pangwe, lud zach. grupy Bantu, w Gabonie, Kongu; ok. 80 tys.; zachowana trad. kultura i organizacja społeczna. panhellenizm (Wielka Idea), nowogr. ruch nar. (XIX i pocz. XX w.) zmierzający do zjednoczenia Greków rozproszonych w granicach dawnego cesarstwa bizant.; domagano się Tesalii, Epiru, Macedonii, W. Egejskich z Kretą i Cyprem, wybrzeży Azji Mn.; żądania częściowo zrealizowane przez konferencję lozańską 1923. Pani MARIO, ur. 1911, architekt meksyk.; wille, budowle użyteczności publ.; współprojektant planu miasteczka uniwersyteckiego w Meksyku. paniczny, powstały na skutek paniki, szerzący panikę; nagły i niepohamowany, powszechny (o strachu, lęku). panier [panjy] (rogówka), wcześniejsza odmiana krynoliny (XVIII w.), spódnica rozpięta na 3 wiklinowych obręczach, początkowo okrągłych, w czasach Marii Antoniny spłaszczonych z przodu i z tyłu, na bokach poszerzona na kształt owalny. panierowanie, otaczanie mięsa przeznaczonego do smażenia warstwą mąki, rozmąconych jaj i warstwą tartej bułki. panika, nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, popłoch, ogarniający zwykle większą liczbę ludzi. Panikkar KAYALAM MADHAWA, 1895-1963, ind. pisarz, poeta, historyk, piszący w języku malajalam i ang.; zbiory poezji, publicystyka, prace hist. (Dzieje Indii). Panin NIKITA I., 1718-83, ros. polityk i dyplomata; 1772 pełnomocnik przy I rozbiorze Polski. Panini, V lub IV w. p.n.e., najstarszy znany gramatyk ind.; twórca algebraicznie zapisanej gramatyki sanskrytu; szereg pojęć i terminów P. przyjęło językoznawstwo XIX w. Panipat, m. w Indii (Hariana); 67 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; rzemiosło. panis bene merentium [łac], „chleb dobrze zasłużonych"; w dawnej Polsce dobra król. dawane dożywotnio niektórym urzędnikom i osobom zasłużonym. panislamizm, rel.-polit. doktryna powstała w XIX w. w krajach Bliskiego Wschodu, głosząca potrzebę polit. i kult.

854 Pankhurst zjednoczenia muzułmanów — reakcja na ingerencję mocarstw eur. w tych krajach. Pankhurst [pärjknə :rst] EMMELINE, 18581928, sufrażystka ang.; walczyła o prawa polit. kobiet organizując manifestacje. Panki, w. w pow. kłobuckim, woj. katowickim; w pierwszej poł. XIX w. jeden z największych ośr. hutnictwa żel. w Polsce. Pankiewicz EUGENIUSZ, 1857-98, brat Józefa, kompozytor, pianista; utwory na fortepian, pieśni. Pankiewicz JÓZEF, 1866-1940, malarz, grafik, pedagog; czł. stów. Sztuka; prof. ASP w Krakowie; od 1925 we Francji; impresjonist. i postimpresjonist. portrety, pejzaże, kompozycje figuralne (Wizyta, Targ na kwiaty); akwaforty i suchoryty. Pankiewicz KRZYSZTOF, ur. 1933, scenograf; dekoracje m.in. w warsz. Teatrze Powszechnym (Zbrodnia i kara F. Dostojewskiego) i we Wrocł. Teatrze Pantomimy. panklastyt, kruszący materiał wybuchowy; mieszanina ciekłego dwutlenku azotu z ciekłymi związkami org.; obecnie stosowany do napędu rakiet. Pankow, dzielnica w pn. części Berlina — stolicy NRD; siedziba rządu NRD. pankracjon, rodzaj walki na pięści w starożytnych igrzyskach olimpijskich. Pankratowa ANNA M., 1897-1957, historyk radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR, Węg. AN, Niem. AN i Rum. AN; badacz dziejów ros. ruchu robotniczego. pankreatyna (festal), lek zawierający enzymy rozkładające tłuszcze, białka i skrobie; stosowany w niewydolności trzustki, w schorzeniach przewodu pokarmowego. pankreozymina, hormon tkankowy powstający w dwunastnicy; wzmaga produkcję enzymów trzustki. Pan Ku, 32-92, chin. historyk i poeta; autor pierwszej kroniki dynastycznej, którą ukończyła jego siostra Pan Czao; poematy w formie fu. panlogizm, filoz. pogląd, wg którego wszelkie zdarzenia i zjawiska w rzeczywistości stanowią etap log. rozwoju myśli („wszystko, co rzeczywiste, jest rozumne" — G.W. Hegel). panmiksja, swobodne, przypadkowe kojarzenie się w populacji (roślin lub zwierząt) osobników zapładniających się krzyżowo. Panna, jeden z gwiazdozbiorów. Panna Maria, miejscowość w USA (Teksas, na pd.-wsch. od m. San Antonio), najstarsza na pd. USA pol. osada roln.; zał. 1854 przez wychodźców ze Śląska (L. Moczygemba). panneau [pano], wypukła lub wklęsła płycina ściany pokryta dekoracyjną tkaniną, malowidłem albo reliefem, zwykle w obramieniu; typowa dla wnętrz baroku i rokoka. Panofsky ERWIN, 1892-1968, amer. historyk sztuki, pochodzenia niem.; od 1933 działał w USA; rozwinął teorię interpretacji ikonologicznej, jego prace wywarły wpływ na rozwój zainteresowań treścią dzieła sztuki; Studies in Iconology, Early Netherlandish Painting. panoftalmia, ropne zapalenie całej gałki ocznej w następstwie urazu lub przerzutu bakterii z innych ognisk zakażenia; niekiedy konieczne jest wyłuszczenie gałki ocznej. panogen →zaprawa nasienna R. Panonia, w starożytności prow. rzym., utworzona w widłach Dunaju i Sawy po podboju (35 p.n.e.) iliryjskich Panonów. panońska kultura, archeol. kultura z I okresu epoki brązu, powstała na Niz. Węgierskiej (część dawnej Panonii); piękna ceramika z białą inkrustacją. panoplia, szt. plast, motyw dekoracyjny złożony z elementów broni, sztandarów, proporców, wkomponowany zwykle w płycinę o geom. kształcie. panoptikum (panopticum), wystawa,

muzeum osobliwości; gabinet figur woskowych. panorama: 1) rozległy obraz lub widoh miasta; 2) uzupełnione rekwizytami duże malowidło rozpięte na wewn. ścianie okrągłego, z góry oświetlonego budynku dające widzom znajdującym się wewnątrz złudzenie sceny naturalnej. Panorama Racławicka, panorama bitwy pod Racławicami składająca się z malowidła wykonanego 1893-94, gł. przez J. Stykę i W. Kossaka (olej, wymiary 15 x 120 m; rozpięte na kole o średnicy ok. 30 m) i sztafażu z rekwizytami. panoramiczny film, film dający na ekranie obraz szer. ponad 1,6 raza większej od wysokości; często stereofoniczny; systemy f.p.: 1) z taśmą film. 35 mm kaszetowaną (kaszetowany film) lub przesuwaną poziomo, 2) z wieloma (3-22) taśmami, z których rzutuje się oddzielne wycinki obrazu, 3) z 1 taśmą, z zastosowaniem anamorfozy optycznej, 4) z taśmą 70 mm (z anamorfozą lub bez). panosza, w Polsce i Czechach nazwa służebnego rycerstwa, które przekształciło się we włodyków bądź chłopów. Panowa WIERA F., ur. 1905, pisarka ros.; powieści z okresu II wojny świat. (Towarzysze podróży}; opowiadania o dzieciach, m.in. Sierioża. panowanie, utrwalony i ustalony prawnie nierówny rozdział władzy — posiadanie przez daną klasę wyłącznej lub zasadniczej władzy nad podstawowymi ekon., polit. i ideologicznymi funkcjami społeczeństwa. panowanie cech, genet. →dominowanie. panowanie ekonomiczne, wykonywanie przez daną klasę społ. władzy nad środkami, procesem i produktem pracy. panowanie ideologiczne, posiadanie przez daną klasę społ. władzy nad środkami kształtowania poglądów innych ludzi i zdolność zapewnienia dominacji określonej ideologii. panowanie polityczne, posiadanie przez daną klasę społ. określonych przywilejów ustalonych prawnie, gwarantujących nienaruszalność danego układu stosunków społ.-ekon., prawne organizowanie i wyznaczanie określonego układu stosunków społ.-ekonomicznych. panpsychizm, jiloz. odmiana hylozoizmu, pogląd na strukturę rzeczywistości, przypisujący całej materii nie tylko życie, lecz także naturę psych, (świadomość). panslawizm, ruch ideowy i polit. w XIX w. mający na celu zjednoczenie Słowian; p. demokratyczny — wolnych i równych w państwie federacyjnym; p. reakcyjny — pod egidą Rosji (m.in. zjazd słow. w Moskwie 1868). pansofia, nazwa ruchu filoz.-rel. (XVI w., Paracelsus) zmierzającego do osiągnięcia wiedzy uniwersalnej; elementy p. występują też w pedagogice J.A. Komeńskiego. panspermii teoria, biol. koncepcja z pocz. XX w. (S. Arrhenius), wg której zarodniki odwiecznej materii żywej, przenoszone przez promieniowanie świetlne, przedostały się na Ziemię z Wszechświata, dając na niej początek żvciu. Panta Koina (Związek Przyjaciół), tajny, rewol. związek studencki, działający 1817-22 w Warszawie (L. Mauersberger). Pantalone [wł.], postać-maska starca z commędia delľarte (kupiec rodem z Wenecji). pantalony, długie, szerokie spodnie noszone przez chłopów i ubogą ludność miejską w XVI-XVIII w. pantałyk, potocznie tylko w zwrocie: zbić z p. — wywołać czyjeś zmieszanie, dezorientację; zbić kogoś z tropu. panta rei [gr.], „wszystko płynie" (słowa przypisywane Heraklitowi); wszystko jest zmienne, nietrwałe. pantarki, zool. →perlice. panteizm, pogląd rel.-filoz. utożsamiający boga z przyrodą, przeciwstawny teizmowi; był często etapem przejścia do

ateizmu i materializmu (gł. G. Bruno, B. Spinoza). panteon, w okresie cesarstwa rzym. świątynia poświęcona wszystkim bóstwom czczonym w danym kraju; budowla charakterystyczna dla religii synkretycznych (Panteon w Rzymie). panteon, rel. w religiach politeistycznych ogół bóstw powiązanych z sobą w system hierarchicznej zależności. Panteon, świątynia wszystkich bogów wzniesiona w Rzymie w I w. p.n.e., przebudowana w II w.: rotunda przesklepiona kopułą (53 m średnicy) i z prostokątnym przedsionkiem; obecnie kościół z grobami Rafaela i królów Włoch. Panteon, monumentalna budowla w Paryżu — dawny kościół Ste Geneviève (T.G. Soufflot 1758-80, ukończony 1790), 1791 przekształcony na panteon nar.; w którym znajdują się groby i pomniki wybitnych ludzi, m.in. Mirabeau, Woltera, J.J. Rousseau, V. Hugo, E. Zoli. „Panteon", miesięcznik społ.-lit., wydawany w Paryżu 1907-08; pismo postępowej pol. młodzieży akademickiej; red.: T. Wasowski; współpracownicy: H. Lukrec, S. Brzozowski. pantera (lampart, leopard, Panthera pardus), drapieżnik z rodziny kotów; dł. do 1,5 m i ogona do 90 cm; tworzy wiele podgat.; lasy Afryki i ciepłych obszarów Azji. pantera śnieżna, zool. →irbis. panterka, potocznie ubiór wojsk, (bluza, skafander itp.) barwy ochronnej, ciemnozielonej w żółtobrunatne plamy. Pantielejew Ł. (właśc. Aleksiej I. Jeriemiejew), ur. 1908, pisarz ros.; opowiadania i szkice ukazujące młodzież bezdomną w czasie wojny domowej i II wojny świat.; utwory o blokadzie Leningradu. Pantikapajon (Pantikapeum, obecnie m. Kercz w Ukr.SRR), staroż. kolonia gr.; od V w. p.n.e. stolica Królestwa Bosporańskiego (rozkwit w IV w. p.n.e.). Pantin [pãtę], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, port nad kanałem Ourcq; 48 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. (gł. młynarski), metal., maszyn., elektrotechniczny. pantofagi, zwierzęta wszystkożerne, odżywiające się różnymi pokarmami roślinnymi i zwierzęcymi; np. dzik. pantofelek (Paramecium), słodkowodny pierwotniak z typu orzęsków; kształt pan-( tofelka, dł. do 0,2 mm; bywa hodowany w celach doświadczalnych. pantofelnik (kalceolaria, Calceolaria), bylina lub krzew Ameryki Pd.; kwiaty dwuwargowe, żółte lub purpurowe, często plamiste; roślina doniczkowa. pantograf: 1) przyrząd (także mechanizm), którego 2 określone punkty poruszają się w taki sposób, że stosunek ich odległości od określonego punktu stałego jest stały; 2) rodzaj odbieraka prądu w pojazdach o trakcji elektrycznej. Pantoja de la Cruz [-ocha de la krut] JUAN, 1559-1609, malarz hiszp.; nadworny portrecista Filipa II i Filipa III; obrazy o tematyce rel. i reprezentacyjne portrety dworskie. pantokaina, silny środek miejscowo znieczulający, stosowany gł. do znieczuleń powierzchniowych. Pantokrator, szt. plast, półpostaciowe przedstawienie Chrystusa jako sędziego z księgą w ręku; gł. w sztuce starochrześc, bizant. i romańskiej (mozaiki, malowidła ścienne, miniatury, płaskorzeźby w tympanonach). pantomima, rodzaj widowiska teatr., w którym treść przekazywana jest przez aktorów tylko za pomocą ruchów i gestów, niekiedy także mimiki. pantopizm, pogląd (J. Paczoski) o możliwości jednoczesnego powstawania danego gat. organizmów w wielu ośrodkach o b. podobnych warunkach środowiska. pantopon, farm. →omnopon. pantotenowy kwas, witamina z grupy B, składnik koenzymu A; rozpowszechniony

Państwowe Wydawnictwo Naukowe 855 w przyrodzie; w większej ilości występuje w drożdżach, wątrobie, jajach. pantun, charakterystyczna forma lud. improwizowanej poezji malajskiej; czterowiersz o swoistej precyzyjnej konstrukcji, treść najczęściej miłosna. panturkizm, doktryna powstała w pocz. XX w. w Turcji, głosząca jedność etniczną ludów tur. i konieczność ich integracji kult. i politycznej. panty, poroże wschodnioazjat. jeleni jeszcze nie skostniałe i pokryte scypułem, użytkowane we wsch. medycynie jako środek leczn. i wzmacniający. panzerfaust [pancər-; niem.], wojsk. →pancerzownica. Panzini [-cini] ALFREDO, 1861-1939, pisarz wł.; znawca kultury antycznej; nowele, powiastki filoz. (Ksantypa), reportaże z podróży (Latarka Diogenesa), powieści. panzootia, rodzaj epizootii obejmującej duże obszary, np. cały kraj; odpowiednik terminu „pandemia". Pańcza Sila, nazwa 5 zasad pokojowego współistnienia w stosunkach międzynar., sformułowanych 1954 przez Czou En-laja i J. Nehru: wzajemne poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności, niemieszanie się w sprawy wewn., nieagresja, równość i wzajemne korzyści pokojowego współistnienia. Pańczatantra, najpopularniejszy sanskr. zbiór bajek dydaktycznych, z pierwszych wieków n.e.; liczne adaptacje i przeróbki (Hitopadesia, wersja syryjska Kalila i Dimna), przekłady na wiele języków (bajki Ezopa i La Fontaine'a). pańdżabi (pendżabski), język ind., w stanie Pendżab i w Pakistanie Zach.; wraz z odmianą lahnda ok. 44 mln; literatura od XII w.; pismo ind. — gurmukhi, w Pakistanie — arabskie. Pańdżim (Nova Goa), m. w Indii (Goa), ośr. adm. terytorium związkowego Goa, Daman i Diu, port nad M. Arabskim; ok. 40 tys. mieszk.; rybołówstwo. Pańdżnad, dolny bieg rz. Satledż w Pakistanie Zach., od ujścia rz. Gzenab; dł. 96 km. państwa roślinne, jednostki geobotanicznego podziału kuli ziemskiej oparte na kryteriach florystyczno-genetycznych; odpowiadają historycznie uwarunkowanemu zróżnicowaniu flory świata. państwo, organizacja polit. obejmująca zakresem swojego działania ogół członków społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium, istniejąca dla zapewnienia panowania polit. klasie panującej pod względem ekon. i wyposażona w tym celu w zorganizowany aparat przymusu; p. powstało w wyniku podziału społeczeństwa rodowego na klasy, z chwilą powstania prywatnej własności środków produkcji. W rozwoju hist. ukształtowały się 4 typy p.: 1) p. niewolnicze, 2) p. feudalne, 3) p. kapitalistyczne (burż.), 4) p. socjalistyczne, pierwsze p., w którym władza należy do mas pracujących. W ramach tego samego typu mogą występować różne formy p. (formy władzy, formy rządów), np. w państwie kapitalistycznym: monarchia, republika, w p. socjalistycznym: republika rad, demokracja ludowa. „państwo dobrobytu" (ang. „welfare state"), wg współcz. „ekonomii dobrobytu", koncepcja ekon. głosząca, iż system kapitalist. przy pewnych reformach będzie zdolny do zapewnienia stałego powszechnego wzrostu dobrobytu ludności. państwo eksploatatorskie, państwo zapewniające panowanie polit. klasie, której dominacja ekon. opiera się na wyzysku klas stanowiących większość społeczeństwa; są to państwa niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne. państwo faszystowskie, państwo burż., w którym panującą doktryną społ.-polit. jest faszyzm; realizacja tej doktryny wiąże się zawsze z likwidacją demokr. instytucji polit., ograniczeniem praw jednostki, sto-

sowaniem terroru; jednym z rodzajów p.f. było państwo nazistowskie (nazizm). państwo feudalne, typ państwa eksploatatorskiego, w którym panującą ekonomicznie i politycznie była klasa feudałów. „Państwo i Prawo", nauk. miesięcznik prawniczy, ukazujący się od 1946; organ Instytutu Nauk Prawnych PAN. państwo kapitalistyczne (państwo burżuazyjne), typ państwa eksploatatorskiego, w którym panującą ekonomicznie i politycznie jest klasa kapitalistów; ukształtowało się w wyniku zwycięstwa rewolucji burż. w XIX w.; panowanie klasy kapitalistów występowało najpierw w formie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, w okresie imperializmu przybiera postać interwencjonizmu państwowego. państwo korporacyjne, państwo oparte na organizacji społeczeństwa w przymusowych korporacjach zawodowych zrzeszających pracodawców i pracowników; koncepcja p.k., stanowiąca element doktryny faszyst., realizowana była we Włoszech Mussoliniego (1922-43) oraz w Hiszpanii i Portugalii; celem p.k. była realizacja solidaryzmu społ., przy stopniowej faszyzacji kraju. Państwo Kościelne, średniow. państwo w środk. Włoszech; na czele, jako świecki monarcha, stał papież; powstało w wyniku nadania papiestwu 754 i 756 przez Pepina Małego dawnych ziem bizant; zależne od Franków, następnie od cesarzy rzym.; 1859-60 wszystkie prowincje P.K. weszły w skład królestwa wł. (Rzym — 1870); 1929 rząd wł. uznał suwerenną władzę papieży w obrębie Watykanu. państwo lenne, w okresie feudalnym państwo, którego władca korzystał z ograniczonej suwerenności, uznając nadrzędność innego monarchy. państwo policyjne, państwo, w którym system prawny lub praktyka funkcjonowania aparatu państw, pozbawia obywatela ochrony przed organami bezpieczeństwa publ., które w sposób niekontrolowany stosować mogą środki represji; p.p. były np. monarchie absolutne. państwo socjalistyczne, typ państwa ukształtowany w wyniku zwycięstwa rewolucji proletariackiej, w którym władza należy do ludu pracującego; w pierwszym okresie istnienia p.s. jest dyktaturą proletariatu, w miarę likwidacji antagonistycznych sprzeczności klasowych przekształca się w państwo ogólnonarodowe. państwo stanowe, forma państwa feud., w którym ukształtowały się zamknięte grupy społ. (stany): szlachta, duchowieństwo i tzw. stan trzeci korzystający z samorządu wewn.; przewagę miały: szlachta i duchowieństwo. Państwo Środka (chiń. Czung-kuo), nazwa Chin używana dawniej w eur. literaturze. państwo totalne, państwo ingerujące swym aparatem kontrolnym we wszelkie sfery życia społeczeństwa; nazwa użyta przez B. Mussoliniego na określenie stworzonego przez niego państwa faszystowskiego. państwo unitarne, określenie ustroju państwa z punktu widzenia struktury wewn.; p.u. jest wewnętrznie jednolite, jego jednostki adm.-terytorialne są ściśle podporządkowane organom centr. i nie posiadają autonomii (przeciwnie niż w państwie związkowym). państwo związkowe, określenie ustroju państwa z punktu widzenia struktury wewn.; p.z. składa się z jednostek adm.terytorialnych, które są wyposażone w atrybuty państwowości, konstytucja gwarantuje im określone prawa; p.z. są np. ZSRR, Jugosławia. Państwowa Inspekcja Sanitarna, instytucja sprawująca nadzór nad stanem sanitarnym Polski; zajmuje się zapobieganiem i zwalczaniem chorób zakaźnych, zatruć masowych itp.; działa poprzez stacje sanitarno-epidemiologiczne.

Państwowa Komisja Cen, centr. organ administracji opracowujący i opiniujący wnioski dotyczące ustalania cen, opłat i stawek taryfowych w sprawach należących do kompetencji Rady Ministrów oraz ustalający je w dziedzinach nie należących do Rady Ministrów. Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego (PKPG), centr. organ planowania i zarządu gosp. działający 1949-56. Państwowa Komisja Wyborcza, centr. organ wyborczy; P.K.W. powołuje Rada Państwa dla przeprowadzenia wyborów do Sejmu i rad narodowych. Państwowa Rada Górnictwa, centr. organ opiniodawczy w zakresie rozwoju górnictwa i racjonalnego wykorzystania zasobów geol.; działa przy Prezesie Rady Ministrów. Państwowa Rada Ochrony Przyrody, naczelny organ doradczy i opiniodawczy władz państw, w sprawach ochrony przyrody i jej zasobów. Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi (PWSFTiT), pierwsza pol. uczelnia film. i telewizyjna zał. 1945 w Krakowie (Kurs Przysposobienia Filmowego); przeniesiona 1947 do Łodzi; 1959 PWSF połączyła się z PWST; wydziały: reżyserii film. i realizacji telewizyjnej, operatorski i aktorski. Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. A. Zelwerowicza (PWST) w Warszawie, zał. 1946; do 1949 w Łodzi; wydziały: aktorski i reżyserski; nazwa od 1955. Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. L. Solskiego (PWST) w Krakowie, zał. 1946; wydział aktorski, oddział lalkarski; nazwa od 1955. Państwowe Biuro Notarialne, organ państw., którego zadaniem jest dokonywanie czynności notarialnych, m.in. sporządzanie aktów notarialnych, testamentów, protestów weksli i czeków. Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), wielkie gospodarstwa rolne będące przedsiębiorstwami państw.; do zadań PGR należy gł. prowadzenie gospodarki roślinnej i hod., zaopatrywanie gospodarstw chłopskich w kwalifikowane nasiona i materiał zarodowy. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, zał. 1926; zbiory: archeologia od epoki brązu do wczesnego średniowiecza (gł. obiekty z wykopalisk z terenu Polski, m.in. z Biskupina); wydaje rocznik ,,Wiadomości Archeologiczne''; oddziały: Muzeum w Biskupinie, Rezerwat Muzealny w Krzemionkach Opatowskich. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, powstało 1888; 1945 p.n. Muzeum Kultur Lud.; od 1965 P.M.É. w W.; zbiory etnograficzne pol. (m.in. stroje lud., ceramika, sprzęty domowe i roln.) i obce (m.in. z Afryki, Oceanii, Indonezji i Ameryki); wydaje „Zeszyty Etnograficzne". Państwowe Przedsiębiorstwo Imprez Sportowych (PPIS), zał. 1952 dla organizacji i obsługi wszystkich centr. międzypaństwowych i międzynar. imprez i obozów sport, oraz eksploatacji obiektów przydzielonych przedsiębiorstwu dla potrzeb imprez i obozów. Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażu Prasy i Książki „Ruch" →„Ruch". Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych (PPWK), powstało 1951; opracowuje i reprodukuje mapy, atlasy; także książki o tematyce kartogr. i geodezyjnej. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne (PWE), powstało 1949 w Warszawie; literatura ekon.: nauk. i popularnonauk., także podręczniki. Państwowe Wydawnictwo Naukowe (PWN), największe pol. wydawnictwo, powstało 1951 w Warszawie; publikacje dydaktyczne (podręczniki, książki pomocnicze i skrypty akademickie), prace PAN i tow. nauk., encyklopedie uniwersalne, specjalistyczne, słowniki, publikacje po-

856 Państwowe Wydawnictwo

Rolnicze i Leśne

pularnonauk., czasopisma nauk. i popularnonaukowe. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne (PWRiL), powstało 1947 w Warszawie; podręczniki dla szkół roln. i leśnych wszystkich typów, publikacje nauk., encyklopedie, czasopisma. Państwowe Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego (PWSZ), powstało 1951 w Warszawie; podręczniki do przedmiotów zawodowych i ogólnych dla szkół zaw. i techników. Państwowe Wyższe Szkoły Sztuk Plastycznych (PWSSP), uczelnie artyst. w Gdańsku (zał. 1945; przez parę lat z siedzibą w Sopocie), w Łodzi (zał. 1947), w Poznaniu (zał. 1946), we Wrocławiu (zał. 1946), początkowo działające pod różnymi nazwami. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych (PZWS), powstały 1945 w Warszawie; podręczniki dla szkół ogólnokształcących, książki dydaktyczne, pedag., czasopisma. Państwowy Fundusz Ziemi, instytucja dysponująca całym zasobem ziemi państw. w Polsce. Państwowy Instytut HydrologicznoMeteorologiczny (PIHM), utworzony 1945 (kontynuacja działających w okresie międzywoj.: Instytutu Hydrograficznego i Państw. Instytutu Meteorologicznego) organizuje sieć pomiarową, prowadzi badania i obsługuje całość gospodarki nar. w zakresie hydrologii, meteorologii i oceanologii. Państwowy Instytut Nauczycielski (PIN): 1) 1921-27 uczelnia w Warszawie dla czynnych nauczycieli z pełnymi kwalifikacjami; 2) 1930-35 uczelnia w Warszawie pogłębiająca kwalifikacje nauczycieli szkół podstawowych. Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW), roln. instytut nauk.-badawczy w Puławach, działający 1918-51; miał 9 wydziałów, niektóre w filiach PINGW (np. w Bydgoszczy); gł. organ „Pamiętnik Puławski". Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej (PIPS), zał. 1921 przez M. Grzegorzewską zakład kształcenia i dokształcania nauczycieli i wychowawców dzieci upośledzonych; placówka nauk.-badawcza i usługowa w zakresie bezpośredniej pomocy dzieciom upośledzonym. Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej (PIST), szkoła teatr, działająca 1932-45 w Warszawie (1940-45 tajna); wydziały: aktorski i reżyserski; 1946 przekształcona w PWST w Warszawie (do 1949 w Łodzi). Państwowy Instytut Telekomunikacji (PIT), placówka nauk.-badawcza w dziedzinie teletechniki, radiotechniki i techniki pocztowej, zał. 1933-34; 1951 podział na: Instytut Łączności, Instytut Tele- i Radiotechniczny, Przemysłowy Instytut Telekomunikacji. Państwowy Instytut Wydawniczy (PIW), powstał 1951 w Warszawie; wydawnictwo literatury pięknej, prac z zakresu historii teatru, literatury i kultury. Państwowy Korpus Bezpieczeństwa (PKB), 1943-45 organ o charakterze policyjnym Dep. Spraw Wewn. Delegatury Rządu na Kraj. Państwowy Ośrodek Maszynowy (POM), przedsiębiorstwo państw. dysponujące parkiem maszynowym; zadaniem POM jest obsługa gospodarstw rolnych w zakresie prac polowych, remontów maszyn i transportu. Państwowy Zakład Higieny (PZH), w Warszawie, założona 1923 placówka nauk.badawcza, metodol. i szkoleniowa w zakresie problematyki mikrobiol., sanitarnohigienicznej i epidemiologicznej. Państwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU), przedsiębiorstwo powstałe 1952; prowadzi krajowe ubezpieczenia majątkowe i osobowe i działalność zapobiegawczą. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich (PZWL), powstał 1949 w Warszawie;

podręczniki med., monografie nauk., wydawnictwa oświat.-sanitarne i popularnonauk., czasopisma. Pańszczyca Dolina, dol. w Tatrach Wysokich, wsch. odgałęzienie Doi. Suchej Wody. pańszczyzna (renta odrobkowa), hist. forma renty gruntowej w okresie feudalizmu, polegająca na wykonywaniu przez chłopów, w zamian za użytkowanie swych gospodarstw, różnego rodzaju prac i posług na rzecz pana feud., gł. przy uprawie roli; w Polsce w XVIII-XIX w. zamieniana na czynsz, ostatecznie zniesiona w XIX w. (uwłaszczenie). Pao, El, ośr. eksploatacji rud żel., w Wenezueli (stan Bolivar), na Wyż. Gujańskiej. Paoci, m. w Chinach (Szensi), nad rz. Wej-ho; 182 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu włók.; węzeł kolejowy. Paoli [pa-] PASQUALE, 1725-1807, bojownik o niepodległość Korsyki; 1793 poddał Korsykę Anglikom. Paoting, m. w Chinach (Hopej); 265 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu spoż., włók., skórz. i maszynowego. Paotou, m. w Chinach (Mongolia Wewnętrzna), nad Huang-ho; 700 tys. mieszk. (1959); duży ośr. przemysłu ciężkiego (hutnictwo żel.); węzeł kolejowy. PAP →Polska Agencja Prasowa. papa, tektura nasycona masą smołową, pakową lub asfaltową, zwykle posypana piaskiem lub inną substancją mineralną, używana do krycia dachów, na izolacje wodoszczelne itp. Papa [pa:po], m. w zach. Węgrzech; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., elektrotechniczny. papacha, męska wysoka czapka futrzana noszona przez mieszkańców Kaukazu i w Rosji przez Kozaków; w czasie I wojny świat, stanowiła część umundurowania ros. żołnierzy i oficerów, w armii radz. noszona przez pułkowników, generałów i marszałków. Papadat-Bengescu [-dat bendżesku] HORTENSIA, 1878-1955, pisarka rum.; powieści psychol. (wpływy Prousta), poezje lir., dramat. Papadiamandis ALEKSANDROS, 1851-1911, pisarz gr.; powieści hist., realist. opowiadania społ.-obyczajowe z życia mieszkańców rodzinnej wyspy Skiathos. Papadopulos JEORJOS, ur. 1919, gr. polityk, generał; jeden z organizatorów faszyst. zamachu stanu 1967; premier nowego rządu, min. spraw zagr. i obrony narodowej. Papagos ALEKSANDROS, 1883-1955, gr. marszałek i prawicowy polityk; monarchista; 1940-41 nacz. dowódca armii gr.; 1949-51 ponownie dowódca, kierował działaniami przeciw Armii Demokr. Grecji; od 1952 premier. papaina, enzym owoców drzewa melonowego, należący do klasy hydrolaz; hydrolizuje peptydy, amidy i estry. Papajoanu EZEKIAS, ur. 1908, cypryjski działacz komunist., narodowości gr.; górnik; od 1931 czł. KP w W. Brytanii; 1936 uczestnik Brygad Międzynar. w Hiszpanii; 1944-46 sekr. londyńskiej AKEL; od 1946 na Cyprze; od 1949 sekr. gen. i czł. Biura Polit; od 1960 deputowany do Izby Reprezentantów Rep. Cypru. Papanastasiu ALEKSANDROS, 1876-1936, gr. polityk, przywódca Unii Demokr.; po I wojnie świat, występował przeciwko monarchii; 1924-25 i 1932 premier. Papandonios ZACHARIOS, 1871-1940, gr. poeta i prozaik; poezje lir., hist. opowiadania i powieści, utwory dla dzieci. Papandopulo BORIS, ur. 1906, jugosł. dyrygent . i kompozytor; utwory symf., kameralne, koncerty, balety, opery (Amfitrion), muzyka do filmów. Papandreu ANDREAS, ur. 1919, syn Jeorjosa, gr. polityk, prawnik i ekonomista; 1964-65 poseł do parlamentu i min. w rządzie J. Papandreu; od 1968 na emigra-

cji, przywódca Ogólnohelleńskiego Ruchu Wyzwoleńczego. Papandreu JEORJOS, 1888-1968, gr. polityk liberalny; przeciwnik dyktatury I. Metaksasa; 1944 na czele rządu emigr. (w Egipcie); 1945 dymisjonowany; 1958 założyciel Partii Liberalno-Demokr., 1961 współtwórca Unii Centrum; 1963 i 1964-65 premier, 1967 aresztowany przez faszyst. juntę wojskową. Papanin IWAN D., ur. 1894, radz. badacz polarny; 1937-38 kierował pracami pierwszej w świecie stacji badawczej na dryfującej krze lodowej w Arktyce. Papantla (Papantla de Olarte), m. w Meksyku (stan Veracruz), u podnóży Sierra Mądre Wsch.; 19 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; w okolicy uprawa wanilii. Papas NIKOS, ur. 1909, poeta gr.; utwory o tematyce osobistej i społecznej. papatacz, ciastko drożdżowe z cynamonem i rodzynkami. papaweryna, alkaloid izochinolinowy występujący w opium, o działaniu przeciwskurczowym; stosowany w leczeniu stanów spastycznych przewodu pokarmowego, dychawicy oskrzelowej itd. Papée FRYDERYK, 1856-1940, historyk; dyr. Biblioteki Jag., czł. PAU; Polska i Litwa na przełomie wieków średnich. Papeete [-pete], stol. i gł. port Polinezji Francuskiej, na wyspie Tahiti; 22 tys. mieszk. (1967); ośr. turystyczny. Papen FRANZ VON, 1879-1969, polityk niem.; 1932 kanclerz Rzeszy, utorował drogę dyktaturze Hitlera; 1933-34 wicekanclerz; w procesie norymberskim uniewinniony. paperback [pejpərbäk; ang.], książka tania, wydana estetycznie, w miękkiej okładce. papeteria: 1) komplet kopert i papierów listowych do korespondencji prywatnej; materiały piśmienne; 2) daw. sklep z materiałami piśmiennymi. Papi JADWIGA (pseud. Teresa Jadwiga), 1843-1906, pisarka dla młodzieży, pedagog; 1871-86 dyr. pensji w Warszawie; powieści i opowiadania hist. i obyczajowe. papier, produkt przem. otrzymywany w wyniku osadzania na sicie, spilśnienia i dalszej obróbki wodnej zawiesiny włókien gł. roślinnych; podstawowe grupy p.: drukowy, do pisania, pakowy, przem.techn. itp.; w węższym znaczeniu 8 — wytwór papiern, o gramaturze 30-165 G/m . papier bezdrzewny, papier otrzymany z masy celulozowej bez dodatku ścieru drzewnego. papier czerpany, papier wytwarzany w arkuszach ręcznie, przy użyciu sita, przeznaczony do specjalnych celów, np. do druków bibliofilskich, dyplomów, na banknoty. papier drzewny, papier zawierający ścier drzewny otrzymany przez mech. przerób drewna. papier fotograficzny, światłoczuły materiał fot., w którym podłożem warstwy światłoczułej jest papier; służy najczęściej do otrzymywania obrazów pozytywowych. papier maché [papjy maszy], masa z mieszaniny papki papierowej i kleju; stosowana od XVIII w. do wykonywania motywów dekoracyjnych w kukielkarstwie oraz do użytkowych i okolicznościowych dekoracji plastycznych. papiernia, zakład przem. wytwarzający papier, karton, tekturę itp. papiernica (maszyna papiernicza), urządzenie o działaniu ciągłym do otrzymywania wytworów papiern, z masy papiern, przez jej spilśnienie, a następnie odwodnienie, suszenie i wykończenie pilśni. papiernictwo, dział przemysłu zajmujący się produkcją papieru, tektury itp.; ściśle związany z celulozownictwem. papiernicza masa, zawiesina wodna włókien celulozowych (masa celulozowa, ścier drzewny, szmaty, makulatura itp.)

para cząstka-antycząstka 857 z odpowiednimi dodatkami (środkami zaklejającymi, wypełniaczami, barwnikami itd.), służąca do produkcji papieru. papiernicza maszyna →papiernica. papiernicze przetwory (papierowe przetwory), produkty przerobu wytworów papiern, przez impregnowanie, krepowanie, zaklejanie itp.; do p.p. zalicza się m.in. opakowania, papiery uszlachetnione, materiały techn., higieniczne, do rysowania i pisania. papierniczy wytwór, pilśń ukształtowana w postaci arkuszy lub wstęg z rozdrobnionych w procesie produkcji włókien zawieszonych w wodzie i osiadłych na sicie; znajduje zastosowanie bezpośrednie lub jest przerabiany na przetwór papierniczy. papieroplastyka, technika wykonywania z papieru figurek, kukiełek, ozdób itp.; jako nowa dziedzina sztuki od 2 ćwierci XX w. w związku z rozwojem okolicznościowych lub użytkowych dekoracji. papierosy, wyrób z drobno pokrojonego tytoniu otoczonego bibułką, posiadający kształt walca, bez ustnika, z filtrem lub z ustnikiem; najpopularniejszy wyrób tytoniowy; szkodliwy dla zdrowia. papierówka, sortyment drewna, zwykle w postaci okrąglaków tartacznych, pozbawionych kory i łyka; używana do produkcji ścieru drzewnego i mas celulozowych. Papierówka (Oliwka Żółta, Inflancka), najwcześniejsza odmiana jabłoni, pochodzenia nadbałtyckiego; owoce żółtawe, smaczne. papier pergaminowy, papier otrzymany z gładko utartej i mocno zmielonej masy, odporny na działanie wody. papier welinowy →welin. papiery wartościowe, papiery (np. akcje, obligacje) uosabiające prawa majątkowe ich właściciela. papiestwo, instytucja najwyższej, centralistycznej i absolutnej władzy w kościele rzymskokat. sprawowanej przez papieża; W przeszłości miała charakter władzy polit., stopniowo ograniczany w wyniku postępujących procesów laicyzacji życia polit. i społecznego. papież, od VI w. tytuł biskupów rzym., najwyższych zwierzchników kościoła rzymskokat.; absolutny charakter władzy p. jest współcześnie ograniczany na rzecz zasady kolegialności (II Synod Biskupów 1969). papilarne linie, linie na dłoni i stopie wyznaczone przez listewki skórne; układ l.p. jest trwały i u każdego odmienny, ma znaczenie — gł. l.p. opuszek palców dłoni — w identyfikowaniu osób (daktyloskopia), także w klasyfikacji ras ludzkich. papilot, zwitek skręconego papieru, szmatka itp. używane do zakręcania loków; pasmo włosów zakręcone na taki zwitek. Papin [papę] DENIS, 1647-1714, fizyk fr.; czł. Royal Society; 1679 wynalazł autoklaw (tzw. kocioł Papina), następnie piec do topienia szkła, podnośnik wody i wiele in.; 1698 zbudował atm. silnik parowy. Papina kocioł [k. papena], hermetycznie zamknięte naczynie zaopatrzone w manometr, termometr i zawór bezpieczeństwa, stosowane do doprowadzania wody do wrzenia pod zwiększonym ciśnieniem. Papineau [-no] Louis JOSEPH, 1786-1871, polityk kanad.; przywódca Kanadyjczyków fr. w walce o autonomię Dolnej Kanady. Papini GIOVANNI, 1881-1956, pisarz wł.; autor głośnej książki Dzieje Chrystusa; powieść autobiogr. Skończony człowiek, poezje, prace filoz. i kryt. (Żywy Dante). Papinian (Papinianus) EMILIUSZ, ?-212, jeden z najwybitniejszych prawników rzym.; m.in. Quaestiones, Responsa. papirologia, nauka zajmująca się odczytywaniem i interpretacją staroż. tekstów gr. (rzadziej łac), pisanych gł. na papirusie.

papirus, materiał pisarski sporządzony z włókien rośliny cibory, rosnącej w delcie Nilu; wyrabiany ręcznie (pocz. ok. 3000 p.n.e.-XI w.), później fabrycznie, gł. w Aleksandrii. papista, gorliwy zwolennik papieża; we współcz. sporach o charakter władzy w kościele zwolennik trad. absolutnej władzy papieża. Paplin, w. w pow. węgrowskim, woj. warsz.; późnobarok. dwór drewn. (XVIII, XIX w.). Papliński EUGENIUSZ, ur. 1908, tancerz i choreograf; m.in. solista warsz. Teatru Wielkiego, choreograf w zespole „Mazowsze"; założyciel i kier. artyst. Pol. Zespołu Tańca (1954-61). Papp LASZLO, ur. 1926, bokser węg.; trzykrotny złoty medalista olimpijski (1948 w wadze średniej, 1952 i 1956 w wadze lekkośredniej); zawodowy mistrz Europy. paprocie (Filicinae), klasa paprotników; kosmopolityczne rośliny zarodnikowe (ponad 9 tys. gat.), gł. w lasach; w Polsce są bylinami, w tropikach często drzewami do 10 m wys.; liście zwykle pierzaste, z kupkami zarodni na dolnej stronie; wiele gat. uprawia się jako rośliny ozdobne (np. złotowłos, paprotkę, nefrolepis). Paprocki BARTOSZ, 1540-1614, heraldyk, historyk, poeta moralista; autor herbarza Herby rycerstwa polskiego. Paprocki BOGDAN, ur; 1919, śpiewak (tenor) Opery Śląskiej i warsz.; także repertuar oratoryjny i kantatowy. paprotka (Polypodium vulgare), paproć o liściach pojedynczopierzastych, zimotrwałych; w Polsce w lasach; odmiany ozdobne uprawia się w ogródkach, a gat. P. aureum (z tropik. Ameryki) — w szklarniach. paprotniki (Pteridophyta), gromada rodniowców; zarodnikowe rośliny naczyniowe; 5 klas: paprocie, skrzypy, widłaki, porybliny i psylofity; w rozwoju przemiana pokoleń: gametofit (zw. przedroślem) drobny, krótkotrwały; sporofit — roślina z korzeniami, łodygą i liśćmi z zarodniami. papryka, przyprawa kudienna otrzymywana z wysuszonych i zmielonych dojrzałych owoców papryki rocznej, gł. odmian ostrych. papryka roczna (pieprz turecki, pieprznik, Capsicum annuum), jednoroczna roślina warzywna, pochodzenia amer.; owoc czerwoný, okrągły lub owalny, jadany (niedojrzały) na surowo i po ugotowaniu, używany też (po spreparowaniu) jako przyprawa, zw. papryką. paprykarz, potrawa z cielęciny, drobiu lub ryb; kawałki mięsa obsypuje się mąką i solą, smaży, dusi, zwykle z cebulą, następnie zalewa sosem zawierającym paprykę. Papua, związkowe terytorium zamorskie Australii; 223 tys. km2, 620 tys. mieszk. (1969, w tym ok. 15 tys. Europejczyków); obejmuje pd.-wsch. część Nowej Gwinei, oraz wyspy: Triobriandzkie, Woodlark, d'Entrecasteaux, Luizjady; gł. m. Port Moresby. Papuasi, pierwotna ludność N. Gwinei i pobliskich wysp, zepchnięta w głąb wysp przez Melanezyjczyków; ok. 2 mln; wiele plemion; wojownicy; myślistwo, rybołówstwo; sporadycznie uprawiają kanibalizm. papuaskie języki, języki Papuasów w Nowej Gwinei, częściowo w Melanezji i Australii; odrębne rodziny językowe (ok. 620); ok. 2 mln ludzi. papugi (Psittaciformes), rząd ptaków strefy tropik.; ok. 320 gat.; barwne, dziób mocny, hakowaty, pomocny przy wspinaniu się po drzewach; gł. owocożerne; np. amazonki, ary, kakadu, lory, nestory, żako. papugoryby (Scaridae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; ok. 100 gat.; pysk przypomina papuzi dziób; barwne; zamieszkują rafy koralowe, jeden gat. w M. Śródziemnym. Papusza (właśc. Bronisława Wajs), ur. 1908, poetka cygańska; liryka w zbiorze Pieśni Papuszy (tłum. i wyd. J. Ficowski).

papuzia choroba (papuzica), wirusowa zakaźna choroba przenoszona na człowieka przez papugi; nietypowe, niekiedy ciężkie, zapalenia ogniskowe płuc; leczenie antybiotykami oraz ogólne. papużka falista (Melopsittacus undulatus), austral. papuga stepowa; dł. 18 cm; upierzenie żółtozielone w poprzeczne, faliste prążki; ćwierka melodyjnie; ulubiony ptak pokojowy (liczne odmiany). papużki, potoczna nazwa drobnych i średniej wielkości papug stepowych Australii, Nowej Zelandii, Nowej Gwinei, Polinezji; barwne; ziarnojady. par [łac, 'równy'], w średniowieczu członkowie grupy feud. równych sobie wasali podległych jednemu seniorowi; w W. Brytanii członkowie Izby Lordów. para, ciało w stanie lotnym w temperaturze niższej od krytycznej; p. nasycona — p. będąca w równowadze termodynamicznej z cieczą; p. nienasycona — p. o prężności mniejszej (w danej temperaturze) od prężności p. nasyconej. para- (p-), w nazwach dwupodstawionych pochodnych penzenu oraz terpenów oznacza położenie podstawników w pierścieniu w pozycji 1,4. Para [para], pd. odgałęzienie ujścia Amazonki do O. Atlantyckiego; dł. ok. 200 km; gł. droga wodna w górę Amazonki; nad P. leży m. Belém. Para [para], stan w pn. Brazylii, nad dolną Amazonką; 1248 tys. km2, 2,0 mln mieszk. (1969); stol. Belém; hodowla bydła. Para [para], dawna nazwa brazylijskiego miasta Belém. parabaza, lit. zwrócenie się autora utworu lit. zwłaszcza dram. wprost do odbiorców. parabellum, niem. samopowtarzalny pistolet 8-strzałowy, kaliber — 9 mm. parabioza, fizjol. stan zespolenia chirurgicznego dwóch zwierząt, u których dla celów doświadczalnych (głównie badania endokrynologiczne) wytwarza się wspólny układ krążenia. parabola, miejsce geom. punktów płaszczyzny równo oddalonych od ustalonego punktu F (ogniska p.) i od ustalonej prostej k (kierownicy p.). parabola, lit. →przypowieść. parabola stopnia trzeciego →sześcienna parabola. paraboliczny walec, powierzchnia utworzona przez prostą (zw. tworzącą) ślizgającą się równolegle wzdłuż paraboli.. paraboloida eliptyczna, powierzchnia powstająca w wyniku równoległego przesuwania paraboli, której wierzchołek ślizga się po drugiej nieruchomej paraboli leżącej w płaszczyźnie prostopadłej do płaszczyzny ruchomej paraboli, przy czym ramiona obu parabol wychylone są jednakowo (np. ku górze). paraboloida hiperboliczna, powierzchnia powstająca w wyniku równoległego przesuwania paraboli, której wierzchołek ślizga się po drugiej nieruchomej paraboli leżącej w płaszczyźnie prostopadłej do płaszczyzny ruchomej paraboli, przy czym ramiona obu parabol są wychylone w przeciwne strony (jednej ku górze, drugiej ku dołowi). Paracelsus (właśc. Theophrastus Bombastus von Hohenheim), 1493-1541, niem. lekarz i filozof, jeden z prekursorów nowożytnej medycyny, uważany za twórcę jatrochemii; przedstawiciel renes. filozofii przyrody. paracenteza, zabieg operacyjny polegający na przecięciu błony bębenkowej specjalnym nożykiem; jedna z metod leczenia zapalenia ucha środkowego. parachora, wielkość empiryczna charakteryzująca budowę cząsteczkową substancji. Paraćin, m. w Jugosławii (Serbia), w dolinie Morawy; 18 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., szklarski. para cząstka-antycząstka, dwie cząstki (np. elektron i pozyton) mogące jedno-

858 para czerwień cześnie powstawać (kreacja par) oraz znikać (anihilacja par). para czerwień, syntet. barwnik lodowy, stosowany do barwienia tkanin z włókien roślinnych; jako pigment używany do wyrobu farb, kredek. parada, popis, uroczysta ceremonia; przegląd wojsk z okazji święta, połączony z defiladą. parada, sport: 1) zasłona, działanie obronne w szermierce; także zasłonięcie bronią, aby broń nacierającego przeciwnika natrafiła na zasłonę; atakowany ma prawo odpowiedzi pchnięciem lub cięciem; 2) obrona rzutem ciała górnych piłek przez bramkarza w piłce nożnej i ręcznej. parada, teatr krotochwilne widowisko grywane przed teatrami jarmarcznymi w celu przyciągnięcia publiczności (XVIIXIX w.). paradentoza →parodontoza. Paradip (ang. Paradeep), m. w Indii (Orisa), port mor. przy ujściu rz. Mahanadi do Zat. Bengalskiej; wywóz rud żelaza. paradny: 1) przeznaczony na jakąś uroczystość, odświętny, galowy, reprezentacyjny; 2) śmieszny, pocieszny, zabawny; wyborny (ironicznie). paradoks, pogląd, twierdzenie zaskakująco sprzeczne z ugruntowanymi przekonaniami; często ujęte w formę aforyzmu. paradoks, log. rozumowanie o pozornie oczywistej prawdziwości jego elementów, ale wskutek zawartego w nim błędu prowadzące do wniosków jawnie sprzecznych ze sobą. paradoksalny, sprzeczny z tym, co jest lub wydaje się oczywiste; nieoczekiwany, dziwny. paradoksy starożytnych, popularne w staroż. gr. szkołach filoz., gł. eleatów i megarejskiej (zwł. Zenona z Elei i Eubulidesa z Miletu), rozumowania mające rzekomo dowodzić prawdziwości par zdań sprzecznych. paradygmat, wzorzec, model; zestaw form odmiany poszczególnych wyrazów, obejmujący całość ich deklinacji lub koniugacji. paradyz (jaskółka), najwyżej położone i najtańsze miejsca widowni teatr.; górna część galerii. Paradyż →Gościkowo. Paradżanow SERCE, ur. 1924, ormiański reżyser film., fotografik i malarz; oryginalne dzieła o dawnym świecie Hucułów (Cienie zapomnianych przodków) i Armenii (Sajat-Nowa). parafa, skrót podpisu, zwykle urzędowego; inicjały jako podpis. parafia, w kościołach chrześc, podstawowa, najmniejsza jednostka adm. zarządzana przez proboszcza. parafialne szkoły, szkoły zakładane przy parafiach, w których przygotowywano chłopców do usług kościelnych, uczono śpiewu w chórze kościelnym, modlitw i czasem czytania; rozwój od XIII w. parafimoza med. →załupek. parafina, mieszanina stałych węglowodorów nasyconych, wydzielana z frakcji ropy naft. wrzących w temp. 350-520°; biała krystal. substancja, bez zapachu, o temp. topn. 48-66°, stosowana m.in. do wyrobu świec, past do podłóg, w przemyśle spożywczym. parafina ciekła →olej parafinowy. parafinoterapia, leczn, stosowanie (gł. w przypadkach blizn i przykurczów) kąpieli lub okładów z rozgrzanej do temp. ok. 55° parafiny. parafiny →węglowodory nasycone. paraformaldehyd (CH2On, polimer aldehydu mrówkowego; ciało stałe; stosowany w przemyśle tworzyw sztucznych. parafować: 1) stawiać parafę, podpisywać wstępnie inicjałami uzgodniony tekst urzędowy np. umowy międzynar.; 2) zabezpieczać księgi, akta itp. przez ponumerowanie stronic oraz przeciągnięcie przez nie sznura, którego końce pieczętuje się na ostatniej stronicy.

parafowanie umowy, stadium postępowania zmierzającego do zawarcia umowy międzynar., polegające na opatrzeniu uzgodnionego tekstu umowy inicjałami pełnomocników; p.u. nie rodzi żadnych skutków prawnych. parafraza, lit. swobodna przeróbka litworu lit., rozwijająca i modyfikująca treść pierwowzoru. parafraza, muz. utwór instrumentalny wirtuozowski, w formie swobodnej fantazji na tematy z innych kompozycji, np. z oper. parageneza, wspólne występowanie różnych minerałów uwarunkowane tworzeniem się ich w tym samym środowisku fizykochem., np. granit stanowi p. kwarcu, skaleni i łyszczyków. paragon, kwit z bloczku kasowego stanowiący dowód zapłaty za kupiony towar. paragon, daw. porównanie z kimś; współzawodnictwo, konkurencja. paragraf: 1) przepis prawny będący częścią artykułu ustawy, zarządzenia, rozporządzenia; fragment tekstu stanowiący pewną całość, opatrzony znakiem § i kolejnym numerem; 2) znak §. paragrafowiec, statek konstruowany z myślą o uzyskaniu możliwie dużej nośności przy wykorzystaniu ulg konstrukcyjnych przewidzianych przepisami. paragram, kalambur powstały przez zamianę litery w wyrazie. Paraguaná [-guana], półwysep w Wenezueli, wysunięty w M. Karaibskie; połączony z lądem wąskim przesmykiem; górzysty; gł. m. — Las Piedras; wielkie rafinerie ropy naftowej. Paragwaj (Paraguay), rz. w Ameryce Pd., pr. dopływ Parany; dł. 2200 km, dorzecze 1150 tys. km2; żeglowna od m. Corumbá; nad P. — Asunción. Paragwaj (Paraguay, Republika Paragwaju), państwo w Ameryce Pd.; 406,8 tys. km2, 2,3 mln mieszk. (1969), gł. Metysi; stol. Asunción; j.u. hiszpański (w powszechnym użyciu — guarani). Powierzchnia na zach. nizinna (Gran Chaco), na wsch. częściowo wyżynna; gł. rzeki: P., Parana. Słabo rozwinięty kraj roln.; hodowla bydła, uprawa kukurydzy, trzciny cukrowej, bawełny; eksploatacja lasów (kebraczo), zbiór maté; produkcja taniny. — Od pocz. XVI w. kolonizowany przez Hiszpanów; od XVII w. ośrodkami kolonizacji — „republiki" jezuickie (tzw. redukcje paragwajskie); 1776 włączony do wicekróieśtwa La Plata; od 1811 (powstanie antyhiszp.) niezależna republika; w XIX/ /XX w. uzależnienie od obcych kapitałów; w 1. 30-ych rządy dyktatur wojsk.; po II wojnie świat, zwiększenie wpływów USA; czł. ONZ od 1945; 1954-67 faktyczne rządy dyktatury; po 1967 (konstytucja) formalna liberalizacja, polityka proamerykańska Paraiba, rz. w pd.-wsch. Brazylii; dł. 1060 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; elektrownie wodne; wykorzystywana do nawadniania. Paraiba, stan w pn.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim i na Wyż. Brazylijskiej; 56,4 tys. km2, 2,3 mln mieszk. (1969); gł. m: João Pessoa (stol.), Campina Grande; region uprawy bawełny, trzciny cukrowej. paraklet, rzecznik, obrońca, pocieszyciel. Parakou [-ku], m. w środk. Dahomęju; 20 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; oczyszczalnie bawełny. paralaksa, astr. kąt między kierunkami ku ciału niebieskiemu z dwu różnych punktów; p. dzienna — kąt między prostymi łączącymi ciało ze środkiem Ziemi i punktem obserwacji, p. roczna — kąt, pod jakim widać promień orbity Ziemi z danego ciała; pomiary p. służą do wyznaczania odległości. paralaksa, fiz. błąd w odczytywaniu wskazań przyrządów zaopatrzonych w podziałkę; wynika z niewłaściwego ustawienia oka względem podziałki. paralaksa fotograficzna, niepokrywanie się obrazu tworzącego przez obiektyw apa-

ratu fot. i obrazu tworzonego przez celownik. paralaktyczny montaż, ustawienie teleskopu, przy którym może on być obracany wokół dwóch osi: osi godzinnej (równoległej do osi obrotu Ziemi) oraz prostopadłej do niej osi deklinacyjnej. paralaktyczny trójkąt, sferyczny kąt na sklepieniu nieba, którego wierzchołkami są: zenit, biegun nieba i badane ciało niebieskie. paraldehyd →octowy aldehyd. paralela, zestawienie cech analogicznych w rzeczach porównywanych, porównanie; cechy podobne, analogiczne. paralelizm, równoległość, zgodność, współrzędność. paralelizm, lit. tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne, składniowe kilku części utworu, zdań, wersów, częsty w pieśniach ludowych. paralelizm psychofizyczny, teoria XIX w. uznająca równoległe występowanie zjawisk fiz. i psych, jako dwóch samodzielnych, niezależnych od siebie szeregów zjawisk. paralelny, równoległy, zgodny z czymś, równoczesny; analogiczny. paralipsa, lit. rzekome, zapowiedziane pominięcie w wypowiedzi przedmiotu, na który chce się w ten sposób zwrócić uwagę. paralityk, osobnik dotknięty porażeniem postępującym. paraliż, med. → porażenie. paralogizm, log. rozumowanie niepoprawne wskutek popełnienia błędu log., wynikającego z naruszenia tych praw log., których respektowanie jest koniecznym warunkiem poprawności danego rozumowania. paramagnetyki, ciała o przenikalności magnet. nie wiele większej od jedności, w nieobecności, zewn. pola magnet. nie wykazujące makroskopowego momentu magnet. ; w polu magnet. słabo magnesujące się. paramagnetyzm, zespół zjawisk magnet. występujących w niektórych ciałach, tzw. paramagnetykach. Paramaribo [-wo], ośrodek adm. i gł. port Surinamu, nad O. Atlantyckim; 111 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż., drzewny. parametr, nazwa zmienej w tych przypadkach, gdy chce się podkreślić odmienną jej rolę w porównaniu 2 z innymi zmiennymi; np. w równaniu ax +bx+c = 0 występują trzy p. a, b, c. parametr, techn. wielkości charakterystyczne różnych ośrodków, urządzeń lub procesów (np. do parametrów pary wodnej zalicza się jej ciśnienie, stopień wilgotności i objętość właściwą). parametr paraboli, odległość ogniska paraboli od jej kierownicy. parametryczne przedstawienie funkcji, przedstawienie zależności między zmienną niezależną x oraz zmienną zależną y za pomocą pomocniczej zmiennej, np. t, zw. parametrem. paramilitarny, mający charakter wojsk., ale nie wchodzący w skład wojska (o orga? nizacjach, oddziałach). paramnezja, zaburzenie pamięci, fałszywe przekonanie, że przeżywane aktualnie zdarzenie zaszło już kiedyś w przeszłości. paramo (paramos), wysokogórska, trawiasto-krzewiasta formacja roślinna o charakterze stepowo-pustynnym, sięgająca granicy wiecznych śniegów w pn. Andach. Parana, rz. w Ameryce Pd.; powstaje z połączenia rz. Paranaiba i Grande; dł. 4700 km (z Paranaiba), dorzecze 3,1 mln km2; tworzy z rz. Urugwaj estuarium — La Plata; liczne progi i wodospady; żeglowna, do Rosario dostępna dla statków mor.; elektrownie wodne. Parana [-na], stan w pd. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej i nad O. Atlantyckim; 199,6 tys. km2, 7,7 mln mieszk. (1969); stol. Kurytyba; gł. w kraju region uprawy ka-

pariasi 859 wy; największe skupisko emigracji pol. w Ameryce Pd. Paraná [-na], m. w Argentynie, port nad Paraną, stol. prow. Entre Rios; 175 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., cementowy, skórzany. Paranagua [-gua], m. i port w Brazylii (Parana), nad O. Atlantyckim; 28 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. Paranaiba, rz. w Brazylii, jedna ze źródłowych rz. Parany; dł. 900 łan; elektrownie wodne. Paranam, ośr. wydobycia boksytów, w Surinamie; huta aluminium. Paranapanema, rz. w Brazylii, 1. dopływ Parany; dł. ok. 800 km; elektrownie wodne. Parandowski JAN, ur. 1895, pisarz; od 1933 prezes pol. PEN-Clubu; eseje i opowiadania o tematyce klas. (Mitologia, Dysk olimpijski), szkice lit. (Alchemia słowa, Godzina śródziemnomorska), powieść Niebo w płomieniach; przekład prozą Odysei. parandża, długi płaszcz szczelnie okrywający ciało, noszony przez kobiety muzułmańskie w Afganistanie; uzupełnieniem był czarczaf. paranoja, med. →obłęd. parantela, związki pokrewieństwa, powinowactwa (zwł. z osobami należącymi do znanego rodu); ogół krewnych należących do jednego rodu; ród. parantrop, jedna z form australopiteków z dolnego plejstocenu; b. duże zęby trzonowe, prawie poziomo ustawione czoło; znaleziska szczątków kilkunastu osobników w jaskiniach Kromdraai i Swartkrans (Transwal). parapet →podokiennik. parapiteki, grupa kopalnych małp z dolnego oligocenu; prawdopodobnie przodek małp wąskonosych; znaleziska w Egipcie. parapodia, rodzaj odnóży wieloszczetów; płatowate wyrostki boczne ciała, po parze na segmencie, z pęczkami szczecinek. parapsychologia, dziedzina badań z pogranicza psychologii, zajmująca się zjawiskami psych., których nie można wyjaśnić na podstawie praw i sił przyrody, np. telepatia. Paraschivescu [-skiwesku] MIRON RADU, 1911-71, poeta rum.; poezje lir. oraz antyfaszyst. i zaangażowane społ.; tłumacz literatury świat., m.in. Mickiewicza. para sił, w mechanice dwie siły równej wartości, o równoległych kierunkach i przeciwnych zwrotach; wywołują obrót ciała. „Parasol", batalion dywersyjny KG AK; utworzony 1943 z członków Szarych Szeregów jako kompania; od 1944 batalion; dowódca mjr Adam Borys („Pług", „Dyrektor"); przeprowadził szereg akcji przeciw funkcjonariuszom hitlerowskim; w powstaniu warsz. walczył na Woli, Starym Mieście, Czerniakowie, Powiślu i Mokotowie. parastezje, subiektywne odczucia patologiczne, jak mrowienie, cierpnięcie, które są albo spaczonymi reakcjami na bodźce, albo zjawiają się samorzutnie. parasympatyczny układ nerwowy →przywspółczulny układ nerwowy. parasympatykolityczne środki, związki chem. (m.in. atropina, skopolamina, bantyna) porażające układ przywspółczulny (parasympatyczny); działają antagonistycznie w stosunku do leków parasympatykotonicznych. parasympatykotoniczne środki, związki chem. pobudzające układ przywspółczulny (parasympatyczny); wywołują m.in. zwolnienie akcji serca i przemiany materii, obniżenie ciśnienia, poziomu cukru we krwi, zwiększenie wydzielania większości gruczołów; są to estry i sole choliny, niektóre alkaloidy. paraszyt, w dawnym Egipcie — członek najniższej kasty zajmujący się przygotowywaniem zwłok do balsamowania.

parataksa, współrzędny układ części zdania (brała i siostrę) lub zdań składowych w zdaniu złożonym (ułożono drzewo i rozpalono ognisko). parathormon, biochem. →paratyreoidyna. paratyfus, med. →dur rzekomy. paratyfusy zwierząt (salmonellozy zwierząt), choroby zakaźne wywoływane przez bakterie z rodzaju Salmonella, którymi została zakażona pasza; krwotoczne zapalenie żołądka i jelit, biegunka, obrzęk śledziony, u samic ciężarnych — ronienie; spożywanie mięsa zwierząt chorych powoduje u ludzi zatrucie pokarmowe. paratyreoidyna (parathormon), hormon wytwarzany przez przytarczyce; reguluje zawartość jonów wapniowych i fosforanowych we krwi i w tkankach; niedobór p. prowadzi do obniżenia poziomu wapnia; jako lek p. stosuje się w tężyczce i innych hipokalcemiach. parawan, rodzaj przenośnej ścianki o kilku ruchomych skrzydłach łączonych zawiasami, o ramach wypełnionych najczęściej tkaniną, często malowaną; pochodzi z Chin, w Europie od końca XVI w. parawodór →ortowodór i parawodór. parazytologia, nauka o organizmach prowadzących pasożytniczy tryb życia, gł. o pasożytach zwierzęcych, oraz o pasożytnictwie; znaczenie w medycynie t(p. lekarska) i weterynarii (p. weterynaryjna). parazytozy →pasożytnicze choroby. parcela, mały kawałek (działka) gruntu, zwykle powstały z podziału większego obszaru (np. folwarku); rozgraniczony w terenie, użytkowany np. rolniczo lub przeznaczony pod zabudowę. parcelacja, podział gruntów większych gospodarstw rolnych przez sprzedaż lub nadanie, dobrowolny lub unormowany ustawą. parcelant: 1) właściciel, nabywca parceli; 2) osoba, która parceluje grunt, posiadłość ziemską. parch, lud. określenie chorób skóry z grupy grzybic, występujących ú ludzi i zwierząt. parch, roln. objaw chorobowy, także nazwa chorób różnych roślin, wywoływanych przez pasożytnicze grzyby lub chorobotwórcze promieniowce; groźnymi chorobami są: p. zwykły i p. prószysty ziemniaka (na bulwach strupy lub ranki), p. jabłoni i gruszy parch, wet. →strupień woszczynowy. Parchim [-śym], m. w pn.-zach. części NRD, nad rz. Elde; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., mat. budowlanych. parcie, fiz. w mechanice płynów siła, z jaką płyn działa na ścianę naczynia, pow. zanurzonego ciała itp.; punkt przyłożenia wypadkowej p. nosi nazwę środka p. parcie, fizjol. odczucie wywołane silnym rozciągnięciem ścian odbytnicy przez kał lub ścian pęcherza moczowego przez mocz. parcie porodowe, aktywnie wywoływane napięcie mięśni brzusznych podczas porodu, ułatwiające wydalenie płodu. parcjalny: 1) dotyczący tylko części; cząstkowy; 2) daw. stronniczy. Parczew, m. pow. w woj. lubelskim, na Polesiu Lubelskim; 6,9 tys. mieszk. (1968); huta szkła, przemysł spoż. — Prawa miejskie 1401; do 1564 miejsce zjazdów pol.litew. i sejmów. W czasie okupacji hitlerowskiej w P. i okolicy silny ośrodek GL, AL, BCh, AK i partyzantki radz.; wskutek terroru okupanta liczba ludności zmniejszyła się z ponad 10 tys. do ok. 5 tys. Parczewski ALFONS, 1849-1933, działacz polit. i społ., prawnik, historyk; prof. uniw. w Warszawie i Wilnie, czł. PAU; założyciel „Nowin Śląskich", współzałożyciel „Gazety Ludowej" w Ełku. Parczewskie Lasy, obszar leśny na pd. od Parczewa; podczas okupacji hitlerowskiej teren walk partyzanckich, m.in. 18-21 VII 1944 bitwa zgrupowania AL z hitlerowcami.

Pardessus [-dösü] JEAN MARIE, 1772-^ 1853, fr. prawnik; czł. Académie des Inscriptions et Belles-Lettres; wydal zbiór źródeł prawa mor.; gł. praca: Cours de droit commercial. Pardo MANUEL, 1834-78, polityk peruwiański, reformator; 1865-68 min. skarbu, 1869-71 burmistrz Limy, od 1872 prezydent Peru; protektor Polaków. Pardo Bazán [p. batan] EMILIA, 18521921, pisarka hiszp.; prof. literatury romańskiej na uniw. w Madrycie; powieści realist. z życia Galicji, eseje krytycznolit. propagujące naturalizm. pardon [-dą; fr.], przepraszam. pardon, daw. przebaczenie, darowanie winy; darowanie życia przeciwnikowi (na wojnie); bez p. (do dziś używane) — nie zważając na nic, nie oszczędzając nikogo. Pardubice, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Łabą; 70 tys. mieszkańców (1968); przemysł chem., elektrotechn.; tor wyścigów konnych. pardwa (Lagopus lagopus), ptak z rzędu kuraków; dł. do 40 cm; upierzenie zimą białe, latem szarobrązowe; roślinożerna; mszary, tundry Starego i Nowego Świata; w Polsce sporadyczna. Paré [pary] AMBROISE, 1509(?)-90, lekarz fr.; nadworny lekarz królów fr., prekursor nowocz. chirurgii; wprowadził podwiązywanie tętnic, wynalazł wiele narzędzi chirurgicznych i ortopedycznych. pareczniki (Chilopoda), stawonogi zaliczane do wijów; ok. 3,5 tys. gat.; ciało segmentowane, z licznymi odnóżami; na szczękonóżach ujście gruczołów jadowych; drapieżne; do p. należą np. drewniak, skolopendra. parejazaury (Pareiasaurus), kopalne gady z grupy kotylozaurów, do 3 m dł.; roślinożerne; perm pd. Afryki, pn. Azji i Szkocji. paremiologia, dyscyplina zajmująca się gromadzeniem i krytycznym opracowaniem przysłów; pocz. — XVI w.; w Polsce m.in. zajmowali się p. w XIX w. S. Adalberg, w XX w. J.S. Bystroń, obecnie J. Krzyżanowski. Parenago PAWIEŁ, 1906-60, astronom radziecki; czł. AN ZSRR; badał rozmieszczenie materii międzygwiazdowej; autor prac w dziedzinie gwiazd zmiennych, nowych i nowo podobnych. parenchyma, anat. tkanka wypełniająca przestrzenie między narządami a ścianą ciała u niższych bezkręgowców, złożona z luźno powiązanych, różnokształtnych komórek; także część narządu pełniąca swoistą dla tego narządu funkcję. parenchyma, bot. →miękiszowa tkanka. pareneza, nakłonienie, napomnienie; utwór lit.; zdanie lub zwrot o treści pouczającej. Parentis-en-Born [parãti zã born], gł. ośr. eksploatacji ropy naft., we Francji (Landy); wydobycie ok. 1,2 mln t rocznie. Parepare, m. w Indonezji, na pd.-zacłi. wybrzeżu Celebesu; 68 tys. mieszk. < (1961). Pareto VILFREDO, 1848-1923, wł. socjolog i ekonomista; twórca teorii „elit społ." (jako decydujących o strukturze społeczeństwa i państwa); w ekonomii współtwórca szkoły lozańskiej (szkoły równowagi ogólnej). par excellence [parekselã-.s; fr.], w całym tego słowa znaczeniu; w najwyższym stopniu. pareza, med. →niedowład. par force [p. fors; fr.] gwałtem, przemocą, bezceremonialnie. parfors (par force), polowanie konno za psami gończymi, obecnie najczęściej na lisa, rozpowszechnione gł. w Anglii. Parhon CONSTANTIN, 1874-1970, rum. lekarz i biolog; czł. Rum. Akad. Nauk i AN ZSRR; prace dotyczące neurologii, endokrynologii, biochemii, gerontologii; 194752 przewodn. Wielkiego Zgromadzenia Narodowego. pariasi (bezkastowcy), w Indiach członkowie grupy społ. znajdującej się poza systemem kast, nie należący do żadnej z

860 Paricutin nich; przenośnie ludzie pozbawieni wszelkich praw, upośledzeni społecznie. Paricutin [-kuti:n], wulkan w Kordylierze Wulkanicznej, w pd. Meksyku; 2773 m; powstał 1943. Parigi [-idżi], rodzina wł. scenografów; GIULIO (przed 1580-1635?), architekt i inżynier związany z dworem Medyceuszów we Florencji, twórca iluzjonistycznych dekoracji i fantast. efektów teatr.; ALFONSO (?-1656), syn Giulia. Pariñas [parińas], najdalej na zach. wysunięty przylądek Ameryki Pd. (Peru); 4°40'S, 81°20'W. Parini GIUSEPPE, 1729-99, wł. poeta oświecenia, ksiądz; czł. Arcadii; sonety miłosne i rel., epigramaty, ody, poemat satyr.-dydakt. U Giorno (nie ukończony). Paris [paris] GASTON, 1839-1903, filolog fr.; czł. Akad. Fr.; prof. College de France; znawca literatury średniowiecznej. Paris-Nord [parino:r], port lotn. we Francji, budowany od 1966, 20 km na pn.wsch. od centrum Paryża; częściowe uruchomienie portu przewiduje się 1972. Paris vaut bien une messe [parj wobjg ünmęs], „Paryż wart jest mszy"; gra warta świeczki (słowa przypisywane Henrykowi IV, gdy 1593 przechodził na katolicyzm dla zdobycia Paryża i tronu). park, obszerne założenie ogrodowe powiązane przestrzennie i kompozycyjnie z warunkami naturalnymi i otaczającym krajobrazem; p. powstał w związku z rozwojem ogrodów krajobrazowych od 1 poł. XVIII w.; od XIX w. nazwa wszystkich większych założeń ogrodowych, również większe obszary będące pod ochroną przyrody — p. natury i p. narodowe. Park MUNGO, 1771-ok. 1806, szkoc. badacz Afryki, lekarz; w 2 wyprawach badał bieg rz. Niger. parkan, ogrodzenie, zwykle drewniane; płot. Parkany (obecnie m. Štúrovo, w Czechosłowacji), 1683 wojska pol.-austr. dowodzone przez Jana III Sobieskiego, po początkowej porażce odniosły zwycięstwo nad armią turecką. Parker CHARLES (ZW. Charłie Bird), 192055, murzyński saksofonista i kompozytor jazzowy (USA); jeden z twórców.stylu bebop. Parker DOROTHY, 1893-1967, pisarka amerykańska; opowiadania o zabarwieniu satyrycznym łączące tematykę kobiecą z krytycyzmem społecznym. Parker SIR HORATIO GILBERT, 1862-1932, pisarz kanad.; powieści o tematyce związanej z historią Kanady. Parkersburg [pa:rkərzbə:rg], m. w USA (Wirginia Zach.), nad rz. Ohio; 43 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., szklarski, drrewny. parkeryzowanie →fosforanowanie. Parkes [pa:rks] HENRY, 1815-96, polityk austral.; współdziałał na rzecz powstania federacji austral.; 1891 przewodn. konwencji federacyjnej. Parkes [pa:rks], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), na zach. od Sydney; 8,4 tys. mieszk. (1966); węzeł komunikacyjny. parkesowanie, oddzielenie srebra (również złota, miedzi, platynowców) zawartego w ołowiu przy użyciu cynku. Pârkhurst [pa:rkhə:rst] HELEN, ur. 1892, nauczycielka amer.; twórczyni daltońskiego planu laboratoryjnego. parki, mit. rzym. pierwotnie Parka, bogini urodzin; po utożsamieniu z gr. mojrami 3 bóstwa przeznaczenia (losu). parkiet, posadzka wykonana z pojedynczych klepek drewn. układanych w tzw. jodełkę lub mozaikę. parkietowanie, umocowanie na odwrocie obrazu malowanego na desce — parkietu, tj. konstrukcji w formie kratownicy, zabezpieczającej obraz przed paczeniem się, ale pozwalającej na ruchy drewna przy zmianach wilgotności powietrza. parking, miejsce przystosowane do czasowych postojów pojazdów samoch. w formie zatok przy jezdni, wydzielonych pla-

ców otwartych lub krytych, jedno- lub wielokondygnacjowe; dzielą się na publ. i zamknięte (ograniczone) oraz na strzeżone i niestrzeżone. Parkinsona choroba (drżączka poraźna), powoli postępująca zwyrodnieniowa choroba układu nerwowego; sztywność mięśni, drżenie kończyn, języka i warg, upośledzenie równowagi; prowadzi do bezradności chorego. park kultury i wypoczynku, park służący wypoczynkowi, dydaktyce i rozrywce o charakterze masowym; obejmuje duże tereny parkowe bogato wyposażone w urządzenia kult.-oświat. (wystawy, czytelnie), rozrywkowe (kręgi taneczne, wesołe miasteczka, amfiteatry), sport, (boiska, kąpieliska), gastronomiczne. park maszynowy, maszyny stanowiące wyposażenie danego zakładu przemysłowego. park narodowy, duży obszar (w Polsce od 500 ha) o szczególnych wartościach przyrodn., nauk., hist.-kult. i in., podlegający ochronie przyrody; w Polsce 12 p.n. o łącznej pow. 91 890 ha. parkopan, lek wykazujący działanie antycholinergiczne, stosowany m.in. w chorobie Parkinsona, w zatruciach tlenkiem węgla. Parkoszowic JAKUB (Jacobus Parcossii), (?)-między 1452-60, autor pierwszego pol. traktatu ortograficznego; prof. i relctor Uniw. Jagiellońskiego. parkoty, łow. okres godowy zajęcy (3-4 razy w roku), podczas którego samce staczają pozorne walki. Parkus HEINZ, ur. 1909, mechanik austr.; prof. Wyższej Szkoły Techn. w Wiedniu, czł. Austr. AN oraz PAN; zajmuje się gł. termosprężystością. parlament, najwyższy organ przedstawicielski sprawujący z reguły funkcję ustawodawczą, uchwalający budżet państwa oraz — przeważnie — kontrolujący organy wykonawcze. parlament, hist. we Francji XIIIXVIII w. najwyższy sąd król.; pierwotnie jedyny w Paryżu, później ponadto 13 p. prowincjonalnych. parlament angielski, organ państw, powstały z członków Rady Król. oraz przedstawicieli rycerstwa i miast; XIV w. podział na Izby Lordów i Gmin; wzrost znaczenia od XVII w. (rewolucja 1640-60); obecnie ciało ustawodawcze. parlamentariusz, osoba wysyłana przez jedną ze stron wojujących do sił zbrojnych nieprzyjaciela, w celu przekazania jakiejś wiadomości lub rozpoczęcia rokowań. parlamentarno-gabinetowy system, układ stosunków między parlamentem a rządem (gabinetem) w niektórych państwach burż.; rząd jest powoływany i odwoływany przez głowę państwa, a odpowiedzialność polit. ponosi przed parlamentem. parlamentaryzm burżuazyjny, system rządów w państwie burż., w którym parlament stanowi ustawy i posiada pewne uprawnienia w zakresie kontroli rządu; parlamentaryzm jest nieodzownym ele"mentem burż. demokracji. Parlament Długi, zwołany 3 XI 1640; do 1648 kierownicza siła rewolucji ang. 164060; po 1648 zw. Parlamentem Kadłubowym. Parlament Kadłubowy, nazwa ang. Parlamentu Długiego po usunięciu zeń 1648 większości prezbiteriańskiej; skazał na śmierć Karola I. Parlament Krótki, zwołany 13 IV 1640 przez króla Anglii Karola I i po 23 dniach rozwiązany wskutek opozycji wobec polityki króla. Parlamentu gmach w Budapeszcie, w dzielnicy Peszt, nad brzegiem Dunaju, monumentalna budowla neogot., wzniesiona 1883-1902 przez I. Steindla. parlatorium, pokój w klasztorze do rozmów z osobami z zewnątrz, rozmównica. Parler, rodzina budowniczych i rzeźbiarzy działających w XIV-XV w.; w Niem-

czech i Czechach; gl. przedstawiciele: HEINRICH (I) z Gmünd; jego syn PETER (ok. 1330-99), najwybitniejszy artysta, prowadził budowę katedry św. Wita i mostu Karola w Pradze; synowie Petera: VACLAV i JOHANN prowadzili dalej warsztat praski; w Norymberdze działał HEINRICH BEHEIM; w Krakowie HENRICUS Parlirer de Cracovia; we Fryburgu i Bazylei JOHANN (III); inni przedstawiciele rodziny P. wzmiankowani przy wielu budowlach; wywarli wpływ na rozwój późndgot. architektury i rzeźby. Parma, m. we Włoszech (Emilia-Romania), ośrodek adm. prow. P.; 170 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn., chem.; uniw.; muzea; romańsko-got. katedra i baptysterium; liczne got. i renes. kościoły i pałace. Parma, w średniowieczu samodzielne księstwo; od 1745 pod władzą Burbonów hiszp., od 1801 pod rządami fr.; 1861 w składzie Włoch. Parma [pa:rmə], m. w USA (Ohio), w zespole miejskim Cleveland; 100 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe. Parmenides z Elei, ok. 540-ok. 470 p.n.e., filozof gr., twórca szkoły eleatów; głosił koncepcję jedynego, niezmiennego bytu, negował istnienie ruchu i zmiany w świecie. Parmentier [-mãtjy] ANTOINE, 1737-1813, fr. farmaceuta, agronom; czł. Akad. Nauk w Paryżu; rozpowszechnił we Francji uprawę ziemniaka; ulepszenia w dziedzinie przemysłu spożywczego. parmezan (grana), wybitnie twardy ser podpuszczkowy, wyrabiany we Włoszech; b. trwały, dojrzewający 2-4 lat, spożywany najczęściej po utarciu jako przyprawa do potraw. Parmigianino [-dżia-] (Parmegianino), (właśc. Francesco Mazzola), 1503-40, wł. malarz, jeden z gł. przedstawicieli manieryzmu; obrazy rel. (Madonna z długą szyją), freski i portrety o wydłużonych proporcjach postaci i subtelnym kolorycie. Parnaiba, rz. w pn.-wsch. Brazylii; dł. 1450 km; uchodzi deltą do O. Atlantyckiego; w górnym biegu progi i wodospady; żeglowna od m. Teresina. Parnaiba, m. i port w Brazylii (Piaui), w pobliżu ujścia rz. P.; 40 tys. mieszk. (1960). Parnas JAKUB KAROL, 1884-1949, biochemik i fizjolog, jeden z twórców współcz. biochemii; prof. uniw. w Warszawie i Lwowie, czł. PAU i AN ZSRR; jeden z pierwszych zastosował izotopy do badań biochem.; badał m.in. przemianę cukrową i jej powiązania z przemianą fosforanów w organizmie. Parnas, wapienny masyw górski w środk. Grecji; wys. do 2457 m; w mitologii gr. jedna z siedzib muz i Apollina. parnasizm, kierunek w poezji fr. 2 poł. XIX w.; reakcja na subiektywizm i formalną niedbałość romantyzmu; wywodził się z hasła „sztuka dla sztuki", postulował erudycyjną opisowość i kunsztowną formę. Parnawa (Pärnu), m. w Est.SRR, port nad Zat. Ryską; 43 tys. mieszk. (1969); przemysł rybny; uzdrowisko (kąpiele błotne). Parnell [-nel] CHARLES STEWART, 184691, irl. działacz nar.; przywódca home rule, ruchu na rzecz autonomii Irlandii; 1879 współtwórca i przewodn. Ligi Rolnej. Parnell FELIKS, ur. 1898, tancerz i choreograf; występy m.in. 1935-39 we własnym zespole, 1957-64 w operze w Łodzi; układy choreograficzne baletów oparte na stylizacji tańców polskich. Parnicki TEODOR, ur. 1908, pisarz; 194467 w Meksyku; powieści hist. o problemach wielkich przełomów cywilizacyjnych i wzajemnego przenikania odrębnych kultur, religii i ras; Srebrne orły, 6-tomowy cykl Nowa baśń. parnik, roln. urządzenie do parowania, tj. rozgotowywania w przegrzanej parze

Partia Centrum 861 ziemniaków na karmę dla zwierząt gospodarskich; elektr. lub węglowy. Parnon, pasmo górskie w pd.-wsch. części Peloponezu (Grecja); wys. do 1935 m (Malewos); zbudowane z wapieni i marmurów. Parnowie, w starożytności na pół koczowniczy lud scytyjski; założyciele (poł. III w. p.n.e.) państwa partyjskiego (Partii). Parny [-ni] ÉVARISTE DÉSIRÉ DE, 17531815, poeta fr.; czł. Akad. Fr.; pełne melancholii wiersze miłosne, poemat satyryczny. parobek, najemny robotnik rolny, zatrudniany dawniej na stałe lub np. na rok w gospodarstwach bogatych chłopów i w folwarkach. parociąg, przewód rurowy prowadzący parę wodną. parodia, wypowiedź lub utwór będący karykaturalnym i ośmieszającym naśladowaniem jakiegoś stylu, dzieła, gatunku lit., konwencji językowej. parodontopatie, ogólna nazwa schorzeń ozębnej, zębodołów i dziąseł, o podłożu nowotworowym (np. nadziąślak), zapalnym (zapalenie dziąseł) i zanikowym (np. parodontoza); leczenie przyczynowe. parodontoza (paradentoza, przyzębica), przewlekłe schorzenie, o nieznanej przyczynie; zanik wyrostków zębodołowych, obniżanie się dziąseł, ropotok, rozchwianie się zębów. parodos, lit. w staroż. tragedii gr. wejście chóru na orchestrę i jego wstępna pieśń. paroksyton, lit. akcent padający na przedostatnią sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego. paroksyzm, med. nagły nawrót lub zaostrzenie objawów chorobowych. parol, daw.: 1) umówione, tajne hasło rozpoznawcze w wojsku; 2) słowo honoru. paromierz, przyrząd do pomiaru natężenia przepływu i ilości przepływającej przez przewód pary (zwykle wodnej); często w postaci zaworu grzybkowego, dyszy lub kryzy mierniczej. Paronian AKOP, 1842-91, orm. pisarz, dramaturg, satyryk żyjący w Turcji; jeden z twórców realist. prozy orm.; opowiadania, komedie, satyry, paronomazja (annominacja), lit. gra słów, zestawienie wyrazów o zbliżonym brzmieniu, lecz różnych znaczeniach. Paropamis, góry w Afganistanie i ZSRR (Turkm.SRR); dł. ok. 600 km, wys. do 4231 m (Kuh-i Hisar); roślinność półpustynna. Paroritis KOSTAS (właśc. Leonidas Sureas), 1878-1931, gr. nowelista i powieściopisarz; jeden z pierwszych pisarzy gr. podejmujący tematykę robotniczą. Paros, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim (Cyklady); 186 km2, 8 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek, eksploatacja marmurów; w mieście P. muzeum i średniow. zamek (na miejscu dawnej akropolis); w pobliżu miasta ruiny budowli staroż. i bizant. kościół. parosmia, zaburzenie węchu, wyczuwanie zapachów nie istniejących w otoczeniu lub wyczuwaniu innych zapachów niż te, które są. parostki, łow. poroże samców (kozłów) sarny. parowa maszyna →parowy silnik tłokowy. parowanie, przechodzenie cieczy w stan lotny; szybkość p. — masa cieczy wyparowanej w jednostce czasu z jednostki powierzchni. parowa smarownica, urządzenie do rozpylania oleju strumieniem pary wodnej i doprowadzania wytworzonej mgły olejowej do miejsca smarowania. parowa turbina, turbina, w której czynnikiem pracującym jest para, najczęściej wodna, doprowadzana z kotła parowego; znane są turbiny Curtisa, Lavala, Ljungströma, Parsonsa, Roedera.

parowiec, statek wodny z napędem parowym, tzn. taki, którego gł. silnikiem napędowym jest parowy silnik tłokowy lub turbina parowa; symbol SS lub s.s. parownik, wymiennik ciepła, w którym zachodzi parowanie cieczy kosztem pochłanianego ciepła; w chłodziarce p. znajduje się w komorze chłodniczej. parowozownia, lokomotywownia, której zadaniem jest bieżące utrzymanie parowozów w stanie sprawności techn.-eksploatacyjnej. parowozowy kocioł, kocioł parowy płomienicowo-płomieniówkowy instalowany w parowozach i lokomobilach; składa się ze stojaka (ze skrzynią ogniową), walczaka, dymnicy, popielnika i urządzeń sterowniczych. parowóz (lokomotywa parowa), lokomotywa napędzana tłokowym silnikiem parowym (lub 2 silnikami), niekiedy turbiną parową, zasilanymi parą wodną wytworzoną w kotle parowozowym; zapasy paliwa i wody przewożone na tendrze lub, rzadziej, na samym p. (tendrzak). parowy, poruszany za pomocą pary wodnej; wytwarzany, uzyskiwany przy jej użyciu. parowy silnik tłokowy (maszyna tłokowa, dawniej maszyna parowa), silnik tłokowy, w którym tłok porusza się w cylindrze pod działaniem nacisku pary wodnej, przenosząc siłę napędową — za pośrednictwem mechanizmu korbowego — na wał napędowy; rozróżnia się p.s.t. jednostronnego lub dwustronnego działania, o pojedynczym, podwójnym i potrójnym rozprężaniu pary. parowy zakład energetyczny, cieplny zakład energetyczny, w którym nośnikiem przetwarzanej energii cieplnej jest para wodna otrzymywana w kotle parowym. parów, sucha dolina o szerokim, płaskim dnie i stromych (lecz nie urwistych) zboczach; powstaje przez przeobrażenie wąwozu. parposz (finta, Clupea finta), ryba z rodziny śledziowatych, do 45 cm dł.; morza eur.; tarło odbywa w rzekach. Parr (Bahr) JAKUB, (?)-1575, architekt pochodzenia wł. działający na Śląsku, przedstawiciel renesansu; gimnazjum, przebudowa zamku i ratusza w Brzegu. Parral [-rąl] (Hidalgo del Parral), m. w Meksyku (Chihuahua), u podnóży Sierra Mądre Zach.; 42 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu wydobycia srebra, złota, rud cynku, ołowiu; hutnictwo metali nieżelaznych. Parramatta [pärəmätə], m. w zespole miejskim Sydney (Nowa Pd. Walia), najstarsze w Australii (zał. 1788); 107 tys. mieszk. (1966). Parras (Parras de la Fuente), m. w Meksyku (Coarmila); 20 tys. mieszk. (1960). Parras jos, 2 poł. V w. p.n.e., malarz gr.; mistrz iluzjonizmu; tematyka mit.; twórczość znana ze źródeł literackich. Parry [päry] SIR WILLIAM EDWARD, 1790-1855, ang. żeglarz, badacz Arktyki; próbował przebyć Przejście Pn.-Zach. i osiągnąć Biegun Północny. Parry'ego Wyspy [w. päryego], grupa wysp w Archipelagu Arktycznym (Kanada), zach. część Wysp Królowej Elżbiety; m.in. W. Melville'a, Bathurst, W. Księcia Patricka. Parsa →Persepolis. parsek (pc lub ps), jednostka długości w astronomii, odległość, przy której paralaksa roczna jest równa 1 sekundzie łuku; 1 ps = 3,08.1013 km. Parsęta, rz. na Pojezierzu i Pobrzeżu Zachodniopomorskim; dł. 153 km, dorzecze 3145 km2; uchodzi do M. Bałtyckiego w Kołobrzegu; gł. dopływ Radew. Parsifal (Perceval, Parzival, Percyvelle), postać z legend celt., rycerz Artura, bohater fr. i niem. romansów rycerskich z XII i XIII w. Parsons [pa:rsnz] ALBERT RICHARD, 1848-87, rewolucjonista amer., działacz ruchu związkowego; mimo braku dowodów

winy, skazany na śmierć za rzucenie bomby podczas wiecu rna policjantów. Parsons [pa: snz] CHARLES ALGEBNON, 1854-1931, ang. inżynier i przemysłowiec; 1884 zbudował wielostopniową reakcyjną turbinę parową (turbina P.) i 1894 zastosował ją do napędu statku. Parsons [pa:rsnz] TALCOTT, ur. 1902, socjolog amer.; prof. Harvard University; jeden z gł. przedstawicieli funkcjonalizmu w socjologii; Osobowość a struktura społeczna. parsowie, wyznawcy mazdaizmu, żyjący obecnie w Indii i w Iranie, gdzie zw. są też gwebrami. pars pro toto [łac, 'część zamiast całości'], lit. zastąpienie nazwy całości przez nazwę części, odmiana synekdochy. parsuna, nazwa portretu typowego dla Rusi od końca XVI do pocz. XVIII w.; najstarsze p. malowane na drewnie nawiązywały do ikon; od 2 poł. XVII w. bardziej realist. tendencje; wpływ pol. portretu sarmackiego. Parśwanatha, VIII w. p.n.e., założyciel gminy dżinijskiej, zreformowanej później przez Mahawirę Wardhamanę. part: 1) grube płótno konopne lub lniane; 2) taśma pleciona ze szpagatu, używana w rymarstwie. partenogeneza (dzieworództwo), rozwój zarodka z niezapłodnionej komórki jajowej; naturalny sposób rozrodu niektórych roślin (m.in. wielu grzybów) i zwierząt (m.in. niektórych skorupiaków, owadów); p. można też wywołać sztucznie. partenokarpia, wytwarzanie owoców bez nasion, a więc bez zapłodnienia zalążków (np. u bananów); p. można wywołać sztucznie (np. heteroauksyną — u pomidora, winorośli). Partenon, świątynia Ateny na Akropolu w Atenach, zbudowana 448-432 p.n.e. (Iktinos i Kallikrates); bogaty wystrój rzeźb, (warsztat Fidiasza), najdoskonalsza synteza doryckiego i jońskiego porządku arch., szczytowe osiągnięcie sztuki gr.: od V w. kościół, później meczet, częściowo zniszczony 1687; 1816 lord Th.B. Elgin wywiózł część rzeźb do Londynu; w XX w. częściowa rekonstrukcja. Partenopejska Republika, utworzona 1799 przez Napoleona I z byłego Królestwa Neapolu. parter, bud.: 1) najniższa kondygancja nadziemna budynku, zw. tèż przyziemiem; 2) najniższa kondygnacja wnętrza sali widowiskowej (np. teatr.). parter, szt. ogrod, dywan kwiatowy lub trawnik gładki albo ornamentalny, obramowany często pionowymi akcentami plast, i roślinnymi; typowy dla ogrodów baroku. partia: 1) stronnictwo polityczne; 2) grupa ludzi zebranych w pewnym celu, zespół; 3) określona część całości, fragment czegoś; pewna ilość towaru, jakaś liczba przedmiotówpartia, teatr rola lub część roli aktora w dramacie, operze; w zespołowym utworze — głos, rola wykonawcy indywidualnego lub grupy wykonawców. partia, wojsk.: 1) w XVII-XVIII w. oddziały jazdy rozlokowane na jakimś obszarze na leżach, wykonujące określone zadanie; 2) w powstaniu styczniowym oddział partyzancki. Partia, w starożytności prowincja pers. w pn.-wsch. Iranie, zamieszkana przez Partów; od poł. III w. p.n.e. państwo Arsakesa, wodza Parnów; stol. w Seleucji, od I w. w Ktezyioncie; III-II w. p.n.e. okres rozkwitu; I-II w. n.e. stopniowy upadek; od 226 w granicach Persji. Partia Centrum, fiń. partia polit., zał. 1906 (do 1965 p.n. Unii Agrariuszy); reprezentuje chłopów. Partia Centrum (dawniej agrariusze), szwedz. partia polit., zał. 1913; zrzesza chłopów i właścicieli warsztatów rzemieślniczych. Partia Centrum, partia norw. grupująca chłopów, zał. 1921 p.n. Partii Chłopskiej;

862 Partia Koalicyjna od 1958 pod obecną nazwą; od 1965 wchodzi do koalicji rządowej. Partia Koalicyjna, fiń. partia polit., reprezentująca wielką burżuazję i kler, zał. 1918. Partia Konserwatywna (Høyre), partia norw. wielkiej burżuazji, zał. 1885; od 1965 wchodzi do koalicji rządowej. Partia Lewicowych Socjalistów, duń. partia polit. utworzona 1967 przez secesję lewicowej grupy posłów z Socjalist. Partii Ludowej. Partia Lewicy — Komuniści, do 1967 KP Szwecji, szwedz. partia polit. zał. 1917 p.n. Lewicowa Socjalist. Partia Szwecji; centr. organ prasowy tygodnik „Ny Dag". Partia Liberalna (Venstre), partia norw., skupiająca mieszczaństwo i inteligencję, zał. 1884; od 1965 wchodzi do koalicji rządowej. Partia Liberalno-Agrarna (Venstre), duń. partia polit., reprezentująca interesy chłopów; zał. 1872; od 1968 w rządzie koalicyjnym. Partia Ludowa, szwedz. liberalna partia polit. skupiająca średnią burżuazję. Partia Narodowo-Liberalna (Nationalliberale Partei), partia niem. 1867-1918, reprezentująca interesy wielkiej burżuazji; 1871-81 najsilniejsza partia w Reichstagu; antypol.; podczas I wojny świat, popierała politykę aneksji terytorialnych Niemiec. Partia Niemców Sudeckich (Sudetendeutsche Partei), hitlerowska partia mniejszości niem. w Czechosłowacji, zał 1933 przez K. Henleina; pomogła Hitlerowi w anektowaniu Sudetów do Niemiec 1938. Partia Niepodległości, isl. partia konserwatywna, reprezentująca burżuazję przem.-finans.; zał. 1897. partia nowego typu, opracowany przez Lenina model partii marksistowskiej, zawierający zasady struktury i działalności tej partii; model ten zakłada, że p.n.t. ma być awangardą proletariatu — jednolitą, zdyscyplinowaną, sprężystą organizacją, skupiającą najbardziej świadomą i rewol. część klasy robotn.; zasadą organizacyjną p.n.t. jest centralizm demokr., zespalający harmonijnie demokrację wewnątrzpartyjną z centralizmem w kierowaniu działalnością partii. partia polityczna, organizacja społ. jednocząca swoich członków na podstawie programu polit. (doktryny, ideologii) wyrażającego interesy określonych grup (klas, warstw) społ. i dążąca do realizacji tego programu przez zdobycie i sprawowanie władzy państw, lub przez wpływanie na działalność ośrodków aktualnie dysponujących władzą. Partia Postępowa (progresiści), isl. partia prawicowa, reprezentująca ludność roln. i mieszczaństwo. Partia Pracy (Labour Party), jedna ź 2 gł. bryt. partii polit., o programie socjaldemokr.; zał. 1900 jako federacja związków zaw., organizacji spółdzielczych i in., od 1922 zrzesza także indywidualnych członków; w okresach sprawowania rządów wprowadziła szereg społ. i ekon. reform. Partia Pracy, ugrupowanie polit., zał. 1925 przez grupę byłych posłów PSL-„Wyzwolenie"; 1928 weszła w skład BBWR, następnie ze Związkiem Naprawy Rzeczypospolitej utworzyła Zjednoczenie Naprawy Rzeczypospolitej. Partia Radykałów (Partia Liberałów Radykalnych), duń. partia polit., reprezentująca inteligencję i średnią burżuazję, zał. 1905; od 1968 w rządzie koalicyjnym. Partia Robotnicza „Solidarność", grupa rozłamowa, przeciwna walce polit., która wystąpiła z I Proletariatu; działała III— VI 1883; następnie większość członków wstąpiła powtórnie do Proletariatu. Partia Socjaldemokratyczna (dawna Partia Ludowa), isl. partia polit., zał. 1916. Partia Wiejska, fiń. prawicowa partia polit., zał. 1964.

participium [łac.], gram. imiesłów. partita, muz. termin używany w XVIIXVIII w., oznaczający pierwotnie cykl wariacji, następnie, suitę. partner: 1) współuczestnik (gry, zabawy, rozmowy itp.); towarzysz, wspólnik; 2) artysta, aktor współgrający z kimś innym. Partowie, na wpół koczownicze plemię z grupy ludów irańskich, zamieszkujące w starożytności Partię. partycypować, brać (w czymś) udział; uczestniczyć. partyjny, związany z jakąś partią polit., należący do niej; dotyczący jej członków. partyjny system, mechanizm współdziałania bądź rywalizacji partii polit. w walce o władzę lub w jej sprawowaniu. Na s.p. w danym kraju składają się wszystkie legalnie w nim działające partie polit., we współdziałaniu czy rywalizacji oddziałujące na państwo, niezależnie od tego, czy mają na celu samodzielne sprawowanie władzy czy też uczestnictwo w jej sprawowaniu; w krajach socjalist. istnienie wielopartyjnego systemu nie narusza kierowniczej roli partii marksist.-leninowskiei. partyjny system w PRL, system współdziałania partii polit.: PZPR — partii kierowniczej i ZSL oraz SD— partii sojuszniczych w sprawowaniu władzy państwowej. partykularny: 1) właściwy partykularzowi; prowincjonalny, zaściankowy; 2) dato. prywatny, osobny, szczegółowy. partykularyzm, dążenie do wyodrębnienia sie z całości (do zachowania odrębności polit., kult., gosp. itp.); dbałość o własne sprawy przy lekceważeniu interesów całości. partykularz, głucha prowincja (odcięta od ośrodków życia umysłowego); zapadły kąt, świat zabity deskami. partykuły, wyrazy nieodmienne, wyróżniające inne wyrazy w zdaniu, nadające im, a także całym zdaniom swoistv odcień znaczeniowy (chodź)no, (daj)że, (znasz) li, niech(piszé). Partynia, w. w pow. mieleckim, woj. rzeszowskim; eksploatacja ropy naftowej. partytura, muz. zapis utworu zespołowego, w którym poszczególne partie (głosy) są zestawione jedna nad drugą. partyzana, broń drzewcowa o długim obosiecznym grocie, służąca do rąbania i kłucia; używana w XV w., następnie broń straży pałacowej. partyzancka wojna, forma walki zbrojnej jednej ze stron, polegająca na działaniach nieregularnych i innych formach walki, przy poparciu ludności przeciwko okupantowi lub rodzimym rządom; w.p. przeradzały się zwykle w ogólnonar. powstania. Paru, rz. w Brazylii, 1. dopływ Amazonki; dł. 600 km; żeglowna ok. 80 km. paruzja, rel. wg N. Testamentu i wczesnego chrześcijaństwa ponowne przyjście Jezusa na świat przed sadem ostatecznym; wiara w rychłą p. jest elementem doktryn chiliastycznych. Pârvan [pyrwan] VASILE, 1882-1927, rum. archeolog i historyk; prof. uniw. w Bukareszcie i Rzymie; dyr. Muzeum Nar. Starożytności, red. „Dacia". Parvi ZENON, 1872-1910, dramatopisarz, dziennikarz; melodramat naturalist. Knajpa, dramat o Berku Joselewiczu Rok 1794. Parwati →Kali. parweniusz, dorobkiewicz, który wszedł do warstwy ludzi zamożnych i stara się ich naśladować; nowobogacki. Parys, bohater Iliady, syn Priama i Hekuby, drugi mąż Heleny; wobec przepowiedni, że ma być zgubą Troi, usunięty po urodzeniu z domu; odnaleziony po latach, sędzia w sporze o „jabłko niezgody' („Parysa sąd"). „Parysa sąd", mit. gr. wyrok Parysa w sporze Hery, Afrodyty i Ateny o tytuł „najpiękniejszej"; Afrodyta za przyznanie jej „jabłka niezgody" dała Parysowi

Helenę za żonę; porwanie jej stało się przyczyną wojny trojańskiej. paryska konferencja 1858, zwołana w celu przygotowania zjednoczenia Księstw Naddunajskich (Mołdawii i Wołoszczyzny), z udziałem Francji, Rosji, Anglii, Austrii, Turcji, Sardynii i Prus. paryska konferencja pokojowa 1919-20, konferencja państw zwycięskiej Ententy w I wojnie świat.; w wyniku której zawarto traktaty pokojowe z państwami centralnymi; rezultatem konferencji były traktaty z Niemcami, Austrią, Bułgarią, Węgrami i Turcją; tzw. system wersalski, który powstał w wyniku tych traktatów zaciążył na polityce świat, okresu międzywojennego. paryska konferencja pokojowa 1946, 29 VII-15 X 1946, konferencja państw zwycięskiej koalicji antyhitlerowskiej w II wojnie świat., w wyniku której zawarto paryskie traktaty 1947. Paryski WITOLD, ur. 1909, taternik, alpinista; uczestnik pol. wypraw w Andy (1937) i do Ameryki Środk. (1938-39); od 1928 czł. Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego; red. „Taternika"; Tatry Wysokie (przewodnik). Paryski Basen, nizinny obszar w pn. Francji, z koncentrycznie rozmieszczonymi wapiennymi i piaskowcowymi progami morfologicznymi (kuestami) i kredowymi wysoczyznami; ważny region gosp.; w B.P. leży Paryż. paryski błękit →berliński błękit. paryskie układy 1954, zawarte między państwami członkowskimi NATO; utworzenie Unii Zachodnioeur., remilitaryzacja NRF, przystąpienie NRF do NATO. paryski traktat 1783, zawarty po wojnie między Stanami Zjedn. a W. Brytanią; uznał niepodległość Stanów Zjednoczonych. paryskie traktaty 1947, zawarty (10 II) z Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Wiochami przez państwa, które były z nimi w stanie wojny (problemy terytorialne, polit, wojsk., odszkodowań i in.). paryski traktat pokojowy 1763, zawarty po wojnie siedmioletniej; wprowadził nowy nodział kolonii W. Brytanii, Francji i Hiszpanii w obu Amerykach i części Afryki. paryski traktat pokojowy 1814, zawarty po pierwszej abdykacji Napoleona I przez Francję z koalicja antyfr.; Francja straciła zdobycze z okresu rewolucji i cesarstwa. paryski traktat pokojowy 1815, zawarty po wtórnej abdykacji Napoleona I, między Francją a koalicją antynapoleońską; Francja straciła m.in. szereg twierdz i miast na rzecz państw koalicji. paryski traktat pokojowy 1856, zawarty po wojnie krymskiej, między Anglią, Francja, Turcją i Sardynią a Rosją; m.in. ogłaszał neutralność i demilitaryzację M. Czarnego oraz W. Alandzkich. zamknięcie Bosforu i Dardaneli dla okrętów wojennvch. paryski traktat pokojowy 1898, zawarty po wojnie hiszp.-amer.; Hiszpania utraciła m.in. Kubę, W. Filipińskie. parytet, ekon. stosunek wymienny dwóch lub więcej walut. parytet złota, stosunek wartości pieniądza do jednostki złota (kg, uncji). Paryż (Paris), stol. Francji, port nad Sekwaną; 2.6 mln mieszk., zespół miejski 8.2 mln (1968); największy we Francji ośr. przem. (gł. przemysł samoch., elektrotechn., maszyn., odzieżowy); ośr. handl., kult., nauk. (Sorbona, Collège de France) i turyst. o znaczeniu świat.; muzea (Luwr); got. katedra Nôtre Dame i Sainte Chapelle; Hôtel des Invalides z kościołem (XVII w.), Panteon (XVIII w.) oraz La Madeleine i Łuk Gwiazdy (XIX w.); eklektyczny gmach Opery; wieża Eiffla; gmachy UNESCO, radia i telewizji (XX w.).

pasmanteria 863 1944 (19-25 VIII) powstanie, które zapobiegło planowanemu przez Niemców zniszczeniu miasta; udział pol. ruchu oporu. parzenica, ozdobny haft na sukiennych spodniach góralskich; także drewn. rzeźbiona forma służąca do wyrobu sera; ozdobny ornament rytowany w drewnie i w metalu. parzydełka, aparaty ataku i obrony, u niektórych zwierząt, różnej « budowy i pochodzenia; u pierwotniaków są to trychocysty, u jamochłonów — knidy. parzydełkowce (Cnidaria), podtyp jamochłonów, u których występują w ektodermie parzydełka; obejmują stułbiopławy, krążkopławy i koralowce; przeciwstawiane żebropławom, jako nieparzydełkowcom. parzysta funkcja, funkcja f(x) spełniająca warunek f(x) = f(— x) dla każdego x ze swej dziedziny; np. cos.. parzysta liczba, każda liczba ciągu 2, 4, 6, 8,... parzystokopytne (Artiodactyla), rząd palcochodnych ssaków łożyskowych; ok. 200 gat.; najsilniej rozwinięte palce III i IV, zakończone kopytami (racicami); pozostałe palce w różnym stopniu uwstecznione; do p. należą świnie, hipopotamy, wielbłądy i przeżuwacze. parzystość, fiz. w mechanice kwantowej własność funkcji falowej (opisującej stan układu fiz.), charakteryzująca jej zachowanie się, gdy kierunek wszystkich osi współrzędnych zmienia się na przeciwny. PAS, kwas paraaminosalicylowy; silny środek tuberkulostatyczny stosowany w leczeniu gruźlicy, gł. w postaci soli sodowej, potasowej lub wapniowej. Pasadena [päsədicnə], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 112 tys. mieszk. (1970); przemysł precyzyjny; ośr. kult. i nauk. (politechnika); coroczna „parada róż". Pasadena [päsədi:nə], m. w USA (Teksas), w zespole miejskim Houston; 89 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu chemicznego. pasamon, daw.: 1) taśma, lamówka do obszywania sukni, liberii itp.; 2) liberia. pasamonictwo (szmuklerstwo), rzemiosło związane z wyrobem pasmanterii (m.in. sznury, pętlice, guziki, galony) służącej do ozdoby stroju, zasłon, mebli itp. Pasargade, staroż. m. w pd.-zach. Iranie, stol. Persji w VI w. p.n.e.; grobowiec i resztki zespołu pałacowego Cyrusa II Starszego (3 pałace, apadana). pasaty, stałe wiatry z kierunków wsch. w strefach poniżej 30° szer. geogr.; ogólnie na półkuli pn. — pn-wsch., na pd. — pd.-wsch.; rozgraniczone pasem ciszy równikowej. Pasawa (Passau), m. i port w NRF (Bawaria), nad Dunajem, u ujścia rz. Inn, przy granicy austr.; 31 tys. mieszk. (1968); ośr. przem., turyst., kult. i naukowy. pasawski układ, 1552, zawarty między Habsburgami a książętami protest.; zniósł augsburskie interim, przygotował pokój religijny. Pasay [-saj] (Rizal), m. w Filipinach, na wyspie Luzon, na pd. od Manili; 163 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł bawełniany. pasaż, muz. melodyczne następstwo dźwięków należących do jednego akordu. pasażer, osoba korzystająca z płatnego środka lokomocji. pasażowanie bakterii, kolejne, wielokrotne przeszczepianie bakterii z jednej pożywki na następną lub z jednego organizmu żywego na drugi — w celu zmiany ich właściwości chorobotwórczych (osłabienie działania). pas barkowy, anat. →barkowa obręcz. Pascal [paskal] BLAISE, 1623-62, fr. matematyk, fizyk, pisarz i filozof; sformułował zasadę indukcji mat., badał zjawiska dotyczące ciśnienia atm. i hydrostatyki (Pascala prawo), współtwórca rachunku prawdopodobieństwa, prekursor rachunku

nieskończonościowego; głosił autonomię racjonalnego myślenia i zasadę rozdziału między rozumem a wiarą; Myśli, Prowincjałki. Pascala prawo [p. paskala], jeżeli na ciecz działają tylko siły powierzchniowe, to w każdym jej punkcie panuje jednakowe ciśnienie, równe ciśnieniu zewn.; słuszne przy dużych ciśnieniach zewn., kiedy można pominąć ciążenie. Pascala trójkąt [t. paskala], trójkątna tablica liczb naturalnych, służąca do wyznaczania współczynników n dwumianu Newtona. k Pascani [paszkani], m. w pn.-wsch. Rumunii; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; ważny węzeł kolejowy. Pascarella [paska-] CESARE, 1858-1940, poeta wł., piszący gwarą ludu rzym.; cykl sonetów, humoryst. powieść o wyprawie Kolumba. pascha, tradycyjny ros. sernik wielkanocny, uformowany w ścięty ostrosłup, ozdobiony rodzynkami i in. bakaliami. Pascha, rel. w judaizmie największe, wiosenne święto Pesach, obchodzone jako pamiątka wyjścia Izraelitów z Egiptu; w chrześcijaństwie — Wielkanoc. paschalne tablice, używane w średniowieczu zestawienia dat Wielkanocy, zawierające też wykaz najważniejszych elementów potrzebnych do budowy kalendarza kościelnego. paschał, ozdobna wielka świeca woskowa używana w niektórych kość. obrzędach wielkanocnych. Paschen [paszən] FRIEDRICH, 1865-1947, fizyk niem.; prof. uniw. w Tybindze i Berlinie; prace w dziedzinie spektroskopii i kwantowej teorii promieniowania. Pascin [pasę] JULES (właśc. Julius Pincas), 1885-1930, malarz i rysownik działający we Francji, później w USA; przedstawiciel École de Paris; portrety, sceny rel., kompozycje figuralne (akty kobiece). Pascoaes Teixeira [paszkoãińsz tejszejra] JOAQUIN DE, 1878-1952,'poeta portug.; dążył do oczyszczenia literatury portug, z obcych wpływów; poezje, powieści, proza programowa. Pascoli [paskoli] GIOVANNI, 1855-1912, poeta wł.; wykładowca literatury wł. w Bolonii; sielskie wiersze lir., patriot., poematy opisowe. Pascua, Isla de [i. de paskua] →Wielkanocna Wyspa. pas drogi granicznej, obszar przylegający do granicy brzegu wód, stanowiący drogę obchodową organów ochrony granic (w PRL szer. 15 m). paseizm, umiłowanie przeszłości, a negatywny lub obojętny stosunek do teraźniejszości; tradycjonalizm (np. w sztuce). Pasejn, m. i port w Birmie, w delcie Irawadi, ośrodek adm. prow. Irawadi; 62 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., drzewny. Pasek JAN CHRYZOSTOM, ok. 1636-1701, pamiętnikarz; pamiętniki 1656-88, zachowane w niepełnym odpisie z XVIII w., wyd. 1836; wywarły znaczny wpływ na pisarzy XIX w. pasemko, przędza (np. do cerowania) o dł. 100 m (w numeracji włók. metrycznej) lub 120 jardów (dla bawełny w numeracji ang.), zwinięta w motek i przewiązana. paserstwo, popełniane w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przestępstwo polegające na nabyciu, przyjęciu albo udzielaniu pomocy w sprzedaży lub ukryciu rzeczy uzyskanej w drodze czynu zabronionego. Pasewalk [pa:z-], m. w pn. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., mięsny; węzeł kolejowy. pasiak, wełniana tkanina o poprzecznym pasowym ornamencie, pierwotnie dwukolorowa, następnie wielobarwna, rozpowszechniona w środk. i pn.-wsch. Polsce; wyrabia się z niej zapaski, spódnice, narzuty na łóżka i wozy.

( )

Pasiak JAN (pseud. Wiater, Jawor), 191462, działacz ruchu lud. i ruchu oporu; 1935-36 sekr. Zarządu Pow. ZMWRP „Wici" w Siedlcach i 1938 w Puławach; 1940-43 komendant BCh Obwodu Puławy, następnie Okręgu Lublin. pasiastość liści, objaw helmintosporiozy jęczmienia, rozdzielanie się liści w pasemka. Pašić NIKOLA, 1845-1926, polityk serb.; 1881 współtwórca Stronnictwa Radykalnego; wielokrotny premier Serbii, 1921-25 — SHS. pasieka, ule z pszczołami (lub pawilon pasieczny) wraz z pasieczyskiem i znajdującymi się na nim urządzeniami. pasierb, syn męża lub żony z poprzedniego małżeństwa; pasierby — dzieci w stosunku do macochy, ojczyma. Pasierbiński TADEUSZ, 1901-68, pedagog; prof. uniw. w Warszawie; zajmował się gł. problemami analfabetyzmu, pedagogiką porównawczą, ustrojem szkolnictwa i realizacją polityki oświatowej. Pasig, m. w Filipinach, w pd. części Luzonu, nad jez. Bai; 62 tys. mieszk. (1960). pasikoniki (Tettigonioidea), duże owady prostoskrzydłe (ok. 4 tys. gat.) z długimi czułkami i pokładełkiem (u samic); wydają charakterystyczne dźwięki; w Polsce np. drapieżny p. zielony. Pasionaria (La Pasionaria) →Ibárruri Dolores. pasja: 1) silne, namiętne przejęcie się czymś, zamiłowanie do czegoś; przedmiot czyjejś namiętności; 2) silny gniew, furia. pasja, muz. utwór wokalny lub wokalno-instrumentalny do tekstu o męce Chrystusa; w okresie baroku zbliżona do oratorium. pasja, szt. plast, cykl scen przedstawiających mękę Chrystusa (od wjazdu do Jerozolimy do zmartwychwstania). pasjans, jednoosobowa gra 1 lub 2 taliami kart, polegająca na rozkładaniu kart wg pewnych zasad (różnych w licznych rodzajach p.) aż do uzyskania określonego ich układu, niekiedy łączonego z wróżbą. pasjonować, przejmować kogoś do głębi; pochłaniać, porywać. paskal, Pa, jednostka ciśnienia w układzie MKS; ciśnienie wywierane przez siłę 1 N (niutona) na powierzchnię 1m2; 1 Pa = 1 N/m2. Paskiewicz IWAN F., 1782-1856, feldmarszałek ros., namiestnik Królestwa Pol. 1832-56; stłumił powstanie 1830-31; zaciekły rusyfikator. paskówka (ropucha paskówka, Bufo calamita), gatunek ropuchy, do 8 cm dł.; szara, żółty pas wzdłuż grzbietu; nie skacze; zach. i środk. Europa; w Polsce rzadka, chroniona. pas krystalograficzny (pas ścian na krysztale), zespół ścian na krysztale równoległych do jednej i tej samej prostej, zw. osią. pasa. pas kulisty, część sfery zawarta między dwiema przecinającymi ją równoległymi płaszczyznami. Pasłęk, m. pow. w woj. olsztyńskim; 7,8 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż.; mury obronne, baszty, bramy (XIII-XV w.), got. ratusz (XIV-XV w.), ruiny zamku (XIII w.); prawa miejskie 1297. — W czasie II wojny świat, zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. Pasłęka, rz. na Pojezierzu Mazurskim i Pobrzeżu Wschodniopomorskim; dł. 211 km, dorzecze 2330 km2; uchodzi do Zalewu Wiślanego; elektrownie wodne w Braniewie i Pierzchałach. Pašman, wyspa jugosł. na M. Adriatyckim, u wybrzeży Dalmacji; 60 km2, ok. 5 tys. mieszk.; region turystyczny. pasmanteria, wyroby włók. tkane lub (rzadziej) plecione z różnych surowców używane do ozdoby np. mundurów, mebli; do p. zalicza się taśmy, borty, kantyle, żyły, gimpy, frędzle, sutasz, sznelki itp.

864

pas miednicowy

pas miednicowy, anat. →miedniczna obręcz. pasmo, kilka {np. 10 w numeracji włók. metrycznej, 7 w numeracji ang.) pasemek przędzy, zwiniętych i przewiązanych tzw. przewiązkami. pasmo lnu, groźna choroba lnu, wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: na liściach i łodygach żółtozielone, potem brunatne plamistości; liście przedwcześnie opadają; objęta kwarantanną. pasmo przepustowe, zakres (pasmo) częstotliwości drgań elektr., w którym tłumienność (falowa, skuteczna itp.) układu jest dostatecznie mała.rPasmore [päsmo: ] VICTOR, ur. 1908, ang. malarz i rzeźbiarz; pejzaże inspirowane impresjonizmem, później kubizmem; od 1947 jeden z czołowych przedstawicieli sztuki abstrakc. w Anglii. pasmo tłumieniowe, zakres (pasmo) częstotliwości drgań elektr., w którym tłumienność układu jest duża. pasmowa prasa, prasa do formowania ciągłego materiału plast. (np. rozrobionej wodą gliny) za pomocą specjalnego ustnika; po uformowaniu pasmo jest cięte na odcinki; używana w produkcji cegieł, dachówek itp. pas napędowy (pas pędny), cięgno zamknięte, ze skóry, gumy, tkaniny itp., przenoszące ruch i moment obrotowy między kołami przekładni pasowej; płaski, klinowy lub okrągły. Pasolini [pazo-] PIER PAOLO, ur. 1922, wł. pisarz, reżyser, scenarzysta i teoretyk film.; poezje, powieści; kontrowersyjne filmy filoz. {Ptaki i ptaszyska); poet. rekonstrukcje gr. klasyki (Król Edyp). pasowanie, techn. dobór wymiarów łączonych ze sobą elementów, zapewniający ich właściwą współpracę ruchową (p. ruchowe) lub spoczynkową (p. spoczynkowe); zwykle polega na wybraniu z tablic znormalizowanych odchyłek wymiarów i tolerancji wykonania elementów współpracujących. pasowanie na rycerza, średniow. ceremonia przyjęcia młodzieńca (giermka) do rycerstwa: wręczenie pasa rycerskiego, ostróg, uderzenie mieczem po ramieniu. pasowa przekładnia, przekładnia cięgnowa, w której ruch i moment obrotowy są przenoszone od koła czynnego do biernego za pośrednictwem pasa napędowego. pasowe koło, element przekładni pasowej, na który zakłada się pas napędowy; gładkie (pod pas płaski) lub z rowkiem (pod pas klinowy, okrągły). pasożytnictwo, forma współżycia organizmów dwu różnych gatunków, z których jeden — pasożyt — wykorzystuje drugiego — żywiciela, szkodząc mu w różnym stopniu; pasożytami są np. tasiemce, przywry, wszy, kanianka; rozróżnia się endoi ektopasożyty. pasożytnictwo społeczne, termin potoczny, używany najczęściej na określenie próżniaczego trybu życia osoby zdolnej do pracy. pasożytnicze choroby (inwazyjne choroby, parazytozy), choroby człowieka i zwierząt, wywoływane przez pasożyty ze świata zwierzęcego; protozoozy (przez pierwotniaki), heltnintozy (przez robaki), artropbdozy (przez stawonogi). pasożytnicze rośliny, rośliny cudzożywne (heterotrofizm) czerpiące pokarm (asymilaty i wodę) z żywych organizmów; gł. bakterie i grzyby; rośliny półpasożytnicze, np. jemioła, same asymilują, a z innych, roślin czerpią wodę z solami mineralnymi. pasożyty wewnętrzne →endopasożyty. pasożyty zewnętrzne →ektopasożyty. pas polski →kontuszowy pas. Pasquariello [paskua-; wł.], komiczna postać zakochanego starca z commedia delľ arte. passa, pomyślny lub niepomyślny okres życia, działalności. passacaglia [-kalja; wł.], hiszp. pieśń z wtórem gitary i taniec (pocz. XVII w.); z reguły w metrum trójdzielnym.

passacaglia wariacyjna [-kalja w.], muz. instrumentalny cykl wariacji opartych na stałej formule basowej. Passaic [pəsejyk], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 54 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., metal., chem., elektro techn., odzieżowy. passamezzo [-medzdzo], wł. taniec z 2 poł. XVI w., w metrum dwudzielnym; łączony z następującym po nim saltarellem. Passavant [-wã:] JOHANN DAVID, 17871861, niem. historyk sztuki; badacz malarstwa i grafiki, monografista Rafaela i autor katalogu jego dzieł. Passendorfer ARTUR, 1864-1936, pedagog; autor cenionych poradników językowych i ortograficznych (Poradnik gramatyczny, wraz z H. Gaertnerem). Passendorfer EDWARD WŁADYSŁAW, ur. 1894, geolog; prof. uniw. w Wilnie, Toruniu i Warszawie, czł. PAN; badacz Tatr, Wileńszczyzny i Pomorza, popularyzator nauk o Ziemi. Passendorfer JERZY, ur. 1923, reżyser film.; filmy fabularne o walce zbrojnej Polaków w czasie II wojny świat. (Zamach, Barwy walki, Kierunek Berlin). passe-partout [paspartu; fr.]: 1) stały bilet wolnego wstępu (np. do teatru, na koncerty); 2) kartonowe, tekturowe obramienie rysunku, sztychu, fotografii itp. Passero [pa-], najdalej na pd. wysunięty przylądek Sycylii (Włochy); 36°41'N, 15°07,E. passim [łac], „mimochodem"; określenie używane w przypisach, przy powołaniu się na tekst, w którym można znaleźć wzmianki o danym przedmiocie w wielu miejscach. passivum [łac], gram. strona bierna w odmianie czasownika. passodoble, taniec w żywym tempie, metrum 6/8, popularny ok. 1925. Passo Fundo, m. w Brazylii (Rio Grande do Sul); 47 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., ważny węzeł kolejowy. pas startowy, betonowa, gładka droga w kształcie wydłużonego prostokąta, ułożona na lotnisku, służąca do startu i lądowania statków powietrznych. passus →krok. pasta, masa o półstałej zazwyczaj konsystencji, będąca mieszaniną określonych substancji, o zastosowaniu zależnym od składników (np. do butów, podłóg, zębów). pasta lecznicza, rodzaj maści o konsystencji półstałej, umożliwiającej pokrywanie skóry warstwą dowolnej grubości; podłoże p.l. stanowią tłuszcze stałe i substancje lecznicze. pastel, rodzaj farb artyst. w postaci miękkich kredek, wykonanych z barwników, obciążalników i małej ilości spoiwa. pasterelozy, grupa ostrych, zakaźnych chorób zwierząt i ludzi, wywoływanych przez bakterie z rodzaju Pasteurella; p. zwierząt: posocznica krwotoczna bydła, cholera drobiu, zaraza świń i in.; p. ludzi: dżuma, tularemia. Pasternak BORIS L., 1890-1960, ros. poeta i prozaik; liryki refleksyjne (Powierch barjerow); poematy i szkice autobiogr., przekłady z literatury ang-, niem., pol.; nagr. Nobla (nie przyjęta). Pasternak LEON, 1910-69, poeta, satyryk, prozaik; związany z rewol. lewicą, w czasie wojny w I Dyw. im. T. Kościuszki; zbiór W marszu i na biwaku, powieść Komuna miasta Łomży. pasternak zwyczajny (Pastinaw sativa), dwuletnia roślina warzywna o jadalnym, pachnącym korzeniu spichrzowym, okrągłym lub wydłużonym; obecnie rzadko uprawiany. pasterska scena →fête champêtre. pasterskie psy, grupa ras psów używanych do pędzenia, pilnowania oraz ochrony stad zwierząt na pastwiskach przed drapieżnikami. pasterstwo, stadny chów zwierząt domowych (bydło, owce, konie, wielbłądy) na obszarach stepowych i halach gór-

skich; związane z p. koczownictwo wpłynęło na słaby rozwój kultury materialnej u ludów pasterskich. pasteryzacja, niszczenie drobnoustrojów, gł. w produktach spoż. (metoda utrwalania żywności), przez ogrzewanie do temp. powyżej 60°, ale poniżej 100°; p. wprowadził L. Pasteur. Pasterze [paster-ce], lodowiec w masywie Grossglockner (Austria), największy w Alpach Wsch.; pow. ok. 32 km2, dł. ok. 10 km. pasterz różowy (Pastor roseus), ptak stepowy, krewniak szpaka; dł. 24 cm; upierzenie czarno-różowe, na głowie czub; żywi się gł. szarańczą; Eurazja. Pasteur [-tö:r] Louis, 1822-95, fr. chemik i mikrobiolog; prof. Sorbony, czł. Akad. Fr.; twórca podstaw mikrobiologii i immunologii; obalił teorię samorództwa; odkrycia dotyczące fermentacji; udowodnił, że chorobę zakaźną wywołuje swoisty dla niej zarazek; opracował metody szczepień ochronnych; odkrył niektóre drobnoustroje. pastewne rośliny, uprawne rośliny polowe, też rośliny łąk i pastwisk, dostarczające paszy (zielonka, nasiona, pastwisko) dla zwierząt gospodarskich. pastisz, dzieło plast., utwór lit. lub muz., będące świadomym naśladownictwem stylu lub maniery innego twórcy, także kierunku. Pasto (San Juan de Pasto), m. w pd.zach. Kolumbii, w Andach, ośrodek adm. dep. Narino; 121 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; uniwersytet. pastoforia, arch. w kościołach starochrześc. rodzaj zakrystii dwudzielnej po obu stronach apsydy w przedłużeniu naw bocznych; prothesis dla przygotowania naczyń liturgicznych i diakonikon — miejsce przechowywania sprzętu liturgicznego. pastor, duchowny w niektórych kościołach protest.; odpowiednik kat. księdza. pastoralny, mający tematykę wiejską; idylliczny, sielankowy, pasterski. pastorał, wysoka laska zakończona u góry spiralą, zazwyczaj metal., bogato zdobiona; oznaka władzy biskupa. pastorałka, muz. pieśń lud., utwór wokalno-instrumentalny (XVII-XVIII w.) o tematyce związanej z Bożym Narodzeniem. Pastorino ENRIQUE, ur. 1918; działacz urugwajskiego ruchu robotn.; od 1961 sekretarz gen. Jednolitej Centrali Pracowników Urugwaju; 1957-69 wiceprzewodn., od 1969 przewodniczący ŚFZZ. Pastorius JOACHIM, 1610-82(?), pisarz pedag. i historyk, z zawodu lekarz i nauczyciel; sekretarz króla Władysława IV. Pastrana Borrero MISAEL, ur. 1923, polityk kolumbijski; m.in. 1961-66 min. finansów; 1966-68 min. spraw wewn.; od 1970 prezydent i szef rządu Kolumbii. pastuszkowie (pastorrelli), uczestnicy antyfeud. powstania chłopskiego we Francji 1251. pastwisko, teren porośnięty zwartą okrywą roślinną (gł. niskie trawy luźnokępkowe i rośliny motylkowate), zwykle z ogrodzeniem stałym lub przenośnym, użytkowany do wypasu zwierząt gospodarskich przez 130-180 dni okresu wegetacyjnego roślin. Pasuruan, m. w Indonezji, na pn.-wsch. wybrzeżu Jawy; 55 tys. mieszk. (1961). pasygrafia, międzynar. system znaków pisanych, wyrażających określone desygnaty z zakresu jakiejś dziedziny, np. cyfry, symbole chem., nuty. pasy leśne →leśne pasy wiatrochronne. Pasym, w. w pow. szczycieńskim, woj. olsztyńskim, nad jez.: Kałwą i Leleskim; przetwórnia owocowo-warzywna, mleczarnia, tartak; fragmenty got. murów miejskich, got. kościół (XIV, XVIII w.); 13851945 miasto. pasynkowanie (uszczykiwanie), ręczne usuwanie pędów bocznych niektórych roślin w celu uzyskania dorodniejszych liści, np. tytoniu, lub owoców, np. pomidora.

patogen 865 pasywa (stan bierny), długi i zobowiązania jednostki gospodarczej. pasywacja →pasywowanie. pasywiści, orientacja polityków proros. (endecji, chadecji, realistów), powstała 1915; utworzyli oni Koło Międzypartyjne, współpracowali z Radą Regencyjną i KNP w Paryżu; 1917 zmieniła orientację na Ententę. pasywny, nie przejawiający inicjatywy; nieaktywny, bierny, obojętny. pasywowanie (pasywacja), wytwarzanie na powierzchni przedmiotów metal, (cynkowanych, kadmowanych itp.) cienkiej, antykorozyjnej błonki tlenków (lub innych związków) przez zanurzenie w odpowiednim roztworze lub samoczynne pod wpływem powietrza (np. na aluminium). pasza (basza), hist. honorowy tytuł dostojników cyw. i wojsk, w Turcji osmańskiej; używany też w tytulaturze drobnych dynastii tureckich. pasza, zootechn. produkty pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub miner, służące za pokarm dla zwierząt gospodarskich. paszałyk, prowincja pozostająca pod zarządem paszy (w dawnej Turcji). paszarnia, pomieszczenie do przechowywania i przyrządzania karmy dla zwierząt. Paszenna WIERA N., 1887-1962, ros. aktorka, pedagog; reorganizatorka (1918) i prof. (od 1941) szkoły dram. przy Teatrze Małym; przedstawicielka realist. stylu gry. Paszerstnik ARON J., 1900-58, prawnik radz., specjalista w dziedzinie prawa pracy; prof. uniw. w Moskwie. Paszkiewicz AŁAIZA (pseud. Ciotka), 1876-1916, białorus. poetka i działaczka społ.; zbiór wierszy o rewolucji 1905 (Chrest na swabodu). Paszkiewicz GUSTAW, 1892-1954, generał; 1926 dowódca Szkoły Podchorążych; 193539 dowódca 12 dyw. piechoty; 1943-45 zastępca dowódcy 1 Korpusu Pol. w Szkocji; od 1945 w lud. WP. dowódca 18 dyw. piechoty i Warsz. Okręgu Wojskowego. Paszkiewicz LUDWIK, 1878-1967, lekarz anatomopatolog; prof. uniw. i Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; prace z różnych dziedzin anatomii patologicznej; Anatomia patologiczna. paszkot {Turdus viscivorus), ptak leśny; dł. do 29 cm; upierzenie brun., spodem jasne w czarne strzałki; Eurazja; łowny. Paszkowiak STANISŁAW, 1878-1954, działacz polonijny w Niemczech, górnik; 1934-39 czł. Rady Naczelnej ZPwN, po 1945 wiceprezes Związku Polaków w NRF, prezes Związku Polaków „Zgoda" w NRF. Paszkowska MARIA GERTRUDA, 18591925, działaczka ruchu robotn., nauczycielka; czł. II Proletariatu, PPS, PPSFrakcji Rewolucyjnej. Paszkowski BOHDAN, ur. 1916, elektronik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z dziedziny lamp elektronowych, optyki elektronowej i in.; współtwórca techniki laserowej w Polsce. Paszkowski FRANCISZEK, 1778-1856, generał; adiutant J. Murata (1807), uczestnik kampanii napoleońskich. Paszkowski JÓZEF EDMUND, 1817-61, poeta; jeden z najwybitniejszych pol. tłumaczy dramatów Szekspira. Paszkowski LECH, ur. 1919, działacz polonijny w Australii, inżynier elektrotechnik, historyk amator: Polacy w Australii i Oceanii 1790-1940, Londyn 1962. Paszkowski WACŁAW, 1881-1950, inżynier bud.; prof. Polit. Warsz.; prace teoret. i projektowe w zakresie konstrukcji żelbetowych; projektant (1908) i budowniczy wiaduktu mostu Poniatowskiego w Warszawie. paszkwil, utwór lit. skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób oszczerczy i obraźliwy. paszport: 1) dokument osobisty stwierdzający tożsamość danej osoby, uprawniający do przekroczenia granicy państwa; 2) w niektórych państwach nazwa dowodu osobistego.

paszport dyplomatyczny, paszport wydawany osobie udającej się za granicę w celu wykonania zadania dyplomatycznego. paszport konsularny, paszport wydawany obywatelowi pol. zamieszkałemu za granicą, który udaje się do kraju. paszport maszynowy (karta maszynowa), dokument zawierający dane ogólne — charakterystykę techn. maszyny, wykaz wyposażenia normalnego, schematy kinematyczne, elektr. itp., wykaz części zamiennych, instrukcję obsługi i konserwacji oraz dane indywidualne. paszportowa wkładka, dokument dołączony do dowodu osobistego, na podstawie którego obywatel pol. może udać się za granicę do określonych państw; wydawany na okres 5 lat. paszport zbiorowy, paszport wydawany grupie osób wyjeżdżającej wspólnie za granicę (np. wycieczce). pasztet, produkt spoż. sporządzany z kilku rodzajów mięsa i podrobów; niekiedy ryb; składniki po zmieleniu i przyprawieniu piecze się lub gotuje; także konserwa. pasztu →afgański język. Paszuto WŁADIMIR T., ur. 1918, historyk radz., specjalista z zakresu historii średniow. Rusi i Litwy; Oczerki po istorii Galicko-Wolynskoj Rusi. Paszyn JAN (pseud. Czarny i'in.), 18921937, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL, KPP (od 1925 w KC i Biurze Polit.); przedstawiciel KPP w Międzynarodówce Komunistycznej. paść, samołówka łow. działająca na zasadzie nietrwałej , równowagi głazu lub kłody drzewa. paśnik, urządzenie do zakładania karmy dla zwierzyny w łowisku, w postaci koryta i jasła pod dachem (dla zwierzyny płowej, żubrów, muflonów) lub miejsca na karmę osłoniętego daszkiem (dla zajęcy i ptactwa wodnego). pat, sytuacja w grze szachowej, gdy król zawodnika mającego ruch przy każdym możliwym posunięciu wchodzi na pole zaszachowane przez przeciwnika. PAT →Polska Agencja Telegraficzna. Patachou [pataszu] (właśc. Henriette Bilon-Ragon), ur. 1918, piosenkarka fr.; odtwórczyni piosenek poet.; liczne tournées po Europie i Ameryce. Patagonia, kraina geogr. w pd. Argentynie, na pd. od rz. Negro, między Andami i O. Atlantyckim; wyżynna; roślinność półpustynna; hodowla owiec; wydobycie ropy naftowej. Patagończycy, dawni indiańscy mieszkańcy Patagonii, prawie całkowicie wyniszczeni przez białych kolonizatorów; ok. 1,5 tys.; łowcy, zbieracze. Patan (Lalitpur), m. w Nepalu, w kotlinie Katmandu; 49 tys. mieszk. (1961); rzemiosło; stupy buddyjskie (III w. p.n.e.?), pałace, świątynie hinduistyczne (XVIIXVIII w.), zabytkowe domy mieszkalne. Patańdżali, ok. II w. p.n.e., ind. filozof; autor Jogasutry, klas. systemu jogi. patarafka, daw. ozdobna podkładka pod lampę lub lichtarz. patareni, członkowie, zwolennicy patarii. pataria, ruch społ.-rel. w Lombardii w XI w., skupiający biedotę i warstwy średnie w walce o odnowę kościoła; początkowo popierany, później zwalczany przez papiestwo; 1058.przerodziła się w powstanie zbrojne przeciw duchownym i świeckim feudałom. patefon, używany dawniej gramofon mech.; nazwa od fr. firmy Pathé. Patek ANTONI, 1811-77, zegarmistrz; powstaniec z 1830-31, emigrant; założył w Genewie wytwórnię zegarków (firma Patek-Philippe działająca do dziś). Patek STANISŁAW, 1866-1945, prawnik, dyplomata, działacz społ.; związany z PPS; od 1905 obrońca w procesach polit.; organizator sądownictwa w Polsce nie-

podległej; 1919-20 min. spraw zagr.; wielokrotnie ambasador. patena, okrągła tacka, zazwyczaj srebrna pozłacana, używana podczas mszy do kładzenia hostii i nakrywania kielicha. Patenier [-ni:r] JOACHIM →Patinir Joachim. patent, akt stwierdzający własność wynalazku i wyłączne prawo jego stosowania. Pater [pejtər] WALTER HORATIO, 1839-94, ang. krytyk lit.; znawca starożytności i renesansu, propagator kultu „sztuki dla sztuki"; powieść Marius the Epicurean. patera, naczynie w kształcie spłaszczonej misy na nóżce; w staroż. Grecji i Rzymie naczynie ofiarne, w czasach nowoż. używane do dekoracji stołu, podawania owoców itp. pater familias, w staroż. Rzymie głowa rodziny, której władzy (patria potestas) podlegała najbliższa rodzina i niewolnicy. Paternô [-no], m. we Włoszech (Sycylia), u podnóży Etny; 43 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ośr. handl. i turystyczny. paternoster, techn. przenośnik pionowy, w którym do 1 lub 2 łańcuchów, przewijających się przez bębny, doczepione są człony w postaci otwartych kabin lub kołysek. pater patriae, "ojciec ojczyzny"; tytuł władców rzym., nadany" przez senat po raz pierwszy Cyceronowi. Paterson [pätərsn] ANDREW BARTON (pseud. Banjo), 1864-1941, austral. poeta i prozaik; pieśni, ballady, opowiadania, wiążące lud. humor z idealizacją patriarchalnej społeczności osadniczej. Paterson [pätərsn], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 143 tys. mieszk. (1970); przemysł jedwabn., chem., lotn., elektrotechn., metal., meblarski. patesi (ensi), tytuł władców miast-państw sumeryjskich; p. skupiali w swych rękach władzę świecką i duchowną. Pathankot, m. w Indii (Pendżab); 55 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; rzemiosło (tkaniny); ośr. handl.; węzeł komunikacyjny. Patijala (ang. Patiala, Puttiala), m. w Indii (Pendżab); 151 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektro techn., obuwniczy. Patin [patę] Gui, 1601-72, pisarz fr.; medyk związany z libertynami; korespondencja opisująca obyczaje epoki. Patinir [-ni:r] (Patenier) JOACHIM, między 1475 a 1480-1524, malarz niderl.; fantast. pejzaże panoramiczne; wpływ na rozwój malarstwa pejzażowego. patinsonowanie, przeprowadzany dawniej proces oddzielania srebra od ołowiu. patio, wewn. dziedziniec hiszp. i południowoamer. pałaców i domów. patka, pasek materiału przyszyty (przypięty na guzik, klamerkę) 'do ubrania, służący do ściągnięcia luźnej części ubrania albo — jako ozdoba. Patkowski JÓZEF, 1887-1942, fizyk; prof. uniw. w Wiinie; prace z dziedziny promieniotwórczości i spektroskopii. Patkul JOHANN REINHOLD, 1660-1707, szlachcic inflancki, w służbie Augusta II, potem Piotra I; autor projektów rozbioru Polski; stracony przez Szwedów. Patlejna, miejscowość we wsch. Bułgarii, k. Presławia; resztki cerkwi klasztornej i ceramicznej dekpracji z X wieku. Patmore [pätmo:r] COVENTRY, 1823-96, ang. poeta i eseista; późny romantyk; zbliżony do prerafaelitów; poematy, refleksyjna liryka. Patna, m. w Indii, stol. stanu Bihar, port nad Gangesem; 441 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., spoż., metal.; rzemiosło; węzeł komunik.; ośr. kult.nauk.; uniwersytet. patogen, żywy czynnik chorobotwórczy: bakterie, wirusy, grzyby, pasożyty zwierzęce, też pasożytnicze rośliny wyższe.

866 patogeneza patogeneza (wywód chorobowy), ustalenie sposobu powstania choroby, przeniknięcie czynnika chorobotwórczego do ustroju, sposobów szerzenia choroby i rozwoju objawów chorobowych. patogeniczność, zdolność żywego czynnika chorobotwórczego do wywoływania zmian chorobowych w organizmie zaatakowanym. patogenny, chorobotwórczy. patognomoniczny, określający swoiste cechy charakteryzujące daną chorobę. patoka, płynny, nieskrystalizowany miód naturalny. patologia, nauka o przyczynach, objawach, rodzajach oraz skutkach chorób, zawężana zwykle do nauki o zmianach strukturalnych chorego ustroju (patomorfologia) i o zmianach czynnościowych (patofizjologia). patologfa społeczna, socjol.: 1) zjawiska społ. — zachowania jednostek i określonych grup sprzeczne z wartościami danej kultury; 2) typ refleksji i badań socjol. nad p.s. patologiczny, odnoszący się do patologii; chorobowy, chorobliwy. patomorfologia, część patologii zajmująca się chorobowymi zmianami strukturalnymi ustroju: narządów, tkanek i komórek. Paton [pejtn] ALAN, ur. 1903, południowoafryk. pisarz i działacz społ.; pisze w języku ang.; występuje przeciw dyskryminacji rasowej z pozycji liberała i moralisty. Paton JEWGIENIJ O., 1870-1953, radz. specjalista w zakresie budowy mostów i spawania metali; czł. AN ZSRR; opracował teorię spawania elektr. i metodę spawania pod warstwą topników. patos, kategoria estetyczna w literaturze, muzyce, teatrze; ton, styl potęgujący wzniosłość i intensywność stanów emocjonalnych, czasem w znaczeniu pejoratywnym. Patos, jezioro lagunowe w pd. Brazylii; pow. ok. 8 tys. km2; połączone z O. Atlantyckim oraz kanałem — z jez. Mirim. Patos de Minas, m. w Brazylii (Minas Gorais), nad Paranaibą; 32 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., eksploatacja diamentów. Patras (Patre), m. i port w Grecji, na Peloponezie, nad M. Jońskim, ośr. adm. nomosu Achaja; 102 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spoż., metal., cementowy; ośr. turyst.; muzeum; ruiny rzym. odeonu i akweduktu: cytadela wenecka rozbudowana przez Turków. Patria o muerte! Venceremos! [hiszp.], ,.Ojczyzna albo ' śmierć! Zwyciężymy!" (hasło rewolucji kubańskiej). patria potestas [łac], „władza ojcowska"; w staroż. Rzymie władza głowy rodziny rzym. nad zstępnymi z prawego małżeństwa i przysposobionymi. patriarcha: 1) w kościele wsch. najwyższy dostojnik duchowny (w kat. — podność tytularna); 2) p. biblijni — legendarni praojcowie ludzkości (i Izraela), m.in. Adam, Noe, Abraham, Izaak. patriarchalny: 1) odnoszący się do patriarchatu lub patriarchy; 2) oparty na poszanowaniu starszeństwa, związków rodzinnych i tradycji; mający ojcowski stosunek do wszystkich; sędziwy, poważny. patriarchat, etnogr. rodowy ustrój społ., w którym dominującą rolę odgrywa mężczyzna, sprawujący silną władzę ojcowską. patriarchat, rel. w kościołach wsch. jednostka adm. zarządzana przez patriarchę; w prawosławiu kościół autokefaliczny z patriarchą na czele. patrioci z São Matheus, oddział powstańczy pol. kolonistów w wojnie domowej 1892-95 w Brazylii (występowali z pol. sztandarem). patriota, człowiek kierujący się patriotyzmem w działaniu, postępowaniu. patriotyczne stronnictwo, ugrupowanie polit., bez form organizacyjnych, w okresie Sejmu Czteroletniego; dążyło do prze-

prowadzenia reform polit. i społ., odzyskania pełni suwerenności państw. Rzeczypospolitej. patriotyczny, właściwy patriocie, mający na względzie dobro ojczyzny; obywatelski. patriotyzm, postawa społ.-polit. i ideologia miłości i przywiązania do ojczyzny, lojalność wobec niej; poczucie więzi społ.-kult. z narodem. patriotyzm lokalny →patriotyzm regionalny. patriotyzm regionalny (patriotyzm lokalny), poczucie więzi i przywiązania do miejscowości lub regionu, z którego się pochodzi lub z którym jest się w inny sposób związanym. patriotyzm socjalistyczny, typ patriotyzmu łączący postępowe treści trad. postawy patriot. z ideologią socjalist., proletariackim internacjonalizmem oraz z socjalist. wzorcami osobowymi i aktualnie tworzoną tradycją narodu. patrochy, łow. niejadalne wnętrzności zwierzyny, np. jelita. Patroklos (Patrokles), bohater Iliady; przyjaciel Achillesa; zabity przez Hektora. patrol, grupa żołnierzy przeznaczona do określonych zadań, rozróżnia się p.: bojowe, rozpoznawcze, garnizonowe. patrologia, stosowana czasem inna nazwa patrystyki; zbiorowe wydania piśmiennictwa patrystycznego. patron, w staroż. Rzymie obywatel sprawujący opiekę materialną i prawną nad swymi klientami; pozostawał z nimi w układzie stosunków zw. patronatem. patron, prawo adwokat, notariusz, prokurator lub sędzia sprawujący bezpośrednią pieczę nad pracą aplikanta. patron (opiekun), rel. w katolicyzmie i prawosławiu święty, którego imię nadawane jest przy chrzcie i któremu oddawano w opiekę osoby lub określone grupy społ. (średniow. cechy, gildie). patron (szablon), szt. plast, tektura lub deseczka z wyciętym deseniem, który przez zamalowanie przenosi się na płaszczyznę przeznaczoną do dekorowania. patron, wojsk, →patrontasz. patronat, w staroż. Rzymie układ stosunków między osobą sprawującą opiekę (patronem) a osobą oddającą się w opiekę (klientem); opierał się na obustronnej wierności; złamanie jej było karalne. patronimiczny, pochodzący, utworzony od imienia ojca; odojcowski, rodowy. patronimik (patronimicum), imię, nazwisko albo nazwa syna, utworzone od imienia, nazwiska albo urzędu ojca (np. Piastowicz — od Piast; starościc — od starosta). patrontasz (patron), ładownica używana w piechocie pol. w XVIII w.; skórzana torba. patryca, druk. stempel litery, cyfry itp. wygrawerowany w twardej stali; służy do wykonywania matrycy czcionkowej w miększym metalu (np. miedzi). patryca, technol. narzędzie do wykonywania wykrojów w matrycach kuźniczych i tłoczniczych. patrycjat, najzamożniejsza grupa mieszczaństwa średniow. (wielcy kupcy, bankierzy, posiadacze gruntów miejskich), sprawująca zwykle rządy w mieście. patrycjusz, tytuł honorowy wysokich urzędników; wprowadzony w IV w. w cesarstwie rzym., utrzymał się w Bizancjum; nosili go też królowie Franków. patrycjusze, w staroż. Rzymie warstwa, która w okresie król. i wczesnej republiki miała pełne prawa obywatelskie. patrylineat, zasada pokrewieństwa włączająca dziecko do rodu ojca; regulując dziedziczenie własności . i przywilejów społ., stała się podstawą organizacji społeczeństw patriárchalnych. patrystyczny okres, okres w historii literatury chrześc, od II w. (tzw. czasy poapostolskie) do VII w. na Zachodzie i do VIII w. we wsch. chrześcijaństwie,

związany z działalnością pisarską tzw. ojców kościoła. patrystyka, zespół dyscyplin humanistycznych (literatura, historia religii i filozofii i in.) zajmujących się dziełami tzw. ojców kościoła. Päts KONSTANTIN, 1874-1943, polityk est.; 1918 na czele Komitetu Ocalenia Publ.; w okresie międzywoj. wielokrotny premier z ramienia partii lud., 1934-40 prezydent. Patschke STANISŁAW, 1871-1917, mechanik; jeden z organizatorów i rektor Polit. Warsz.; prace z termodynamiki technicznej. Pattadakal (w. w Indii, stan Majsur), zespół 10 wczesnośredniow. świątyń hinduskich z VII-VIII w. Patti ADELINA, 1843-1919, wł. śpiewaczka (sopran koloraturowy), jedna z najsłynniejszych artystek operowych; śpiewała też partie lir. i dram. (Aida G. Verdiego). Patton [pätn] GEORGE SMITH, 1885-1945, generał amer.; dowódca aliancki w II wojnie świat, (kampania tunezyjska, inwazja na Sycylię, walki w zach. Europie). patyczaki (Cheleutoptera). rząd tropik, owadów; ok. 2 tys. gat., dł. 1,5-35 cm; roślinożerne, też szkodniki; czasami rozmnażają się dzieworodnie; niektóre gat. są cennym materiałem doświadczalnym. patyna (śniedź, grynszpan szlachetny), jasnozielona warstwa zasadowych węglanów, którą pokrywają się przedmioty z miedzi lub jej stopów pod wpływem czynników atm.; w celach ozdobnych wytwarzana sztucznie. patynki: 1) pantofle damskie na wysokich drewn. podstawkach, noszone w XVI-XVIII w.; 2) rodzaj trepów na grubej podeszwie nakładanych na miękkie obuwie w XI-XVIII w. u Pátzcuaro [patsk aro], m. w Meksyku (Michoacán), nad jez. P.; 14 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo, rzemiosło artyst.; słynny ośr. turyst. i wypoczynkowy. Pau [po], m. w pd. Francji, na przedgórzu Pirenejów, ośrodek adm. dep. Basses-Pyrénées; 74 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko i ośr. turyst.; przemysł metal., włók., obuwniczy. PAU →Polska Akademia Umiejętności. Paukszta EUGENIUSZ, ur: 1916, pisarz; powieści z życia i przeszłości pol. Ziem Zach. i Pn. (Trud ziemi nowej, Wrastanie). Paul HERMANN, 1846-1921, niem. germanista i teoretyk języka; współtwórca szkoły młodogramatyków; prof. uniw. we Fryburgu Bryzgowijskim i Monachium; fundamentalne prace (Prinzipien der Sprachgeschichte). Paul-Boncour [pol baku:r] JOSEPH, UΓ. 1873, polityk fr.; 1909-31" działacz SFIO; wielokrotnie minister, 1932-33 premier. Paulhan [polã] JEAN, 1884-1968, fr. krytyk i eseista; red. „Nouvelle Revue Française"; opowiadania, liczne rozprawy krytyczne. Pauli WOLFGANG, 1900-58, szwajc. fizyk teoretyk; prof. Związkowej Wyższej Szkoły Techn. w Zurychu; autor podstawowych prac z mechaniki kwantowej i kwantowej teorii pól; przewidział istnienie neutrina: nagr. Nobla. Pauli ŻEGOTA, 1814-95, etnograf i historyk, kustosz Biblioteki Jagiellońskiej; zbieracz pieśni lud.; Pieśni ludu polskiego, Pieśni ludu ruskiego w Galicji. Pauliego zasada wykluczenia (zakaz Pauliego), podstawowa zasada fizyki współcz.: w każdym stanie kwantowym układu fiz. złożonego z identycznych cząstek o spinie połówkowym (np. elektronów) może znajdować się najwyżej jedna cząstka. paulinia, bot. →cierniopląt. Pauling [po:lyn] LINUS CARL, ur. 1901, amer. fizyk i chemik; czł. PAN; badania dotyczące budowy cząsteczki, wiązań chem., opracował teorię rezonansu, model cząsteczki białka; nagr. Nobla, poko-

Pawłow 867 jowa nagr. Nobla, międzynar. nagr. Leninowska. Paulo Afonso, wodospad w dolnym biegu rz. São Francisco (Brazylia); wys. 84 m; elektrownia wodna. paulownia, ozdobne drzewo chin.; p. puszysta sadzona w parkach pd. i środk. Europy, w Polsce tylko w najcieplejszych stanowiskach. Paulus FRIEDRICH, 1890-1957, feldmarszałek niëm.; dowódca 6 armii w bitwie pod Stalingradem; od 1943 w niewoli radz., współzałożyciel Kom. Nar. „Wolne Niemcy". Paulus JULIUSZ, II/III w., prawnik rzym.; m.in. komentarze do edyktu pretorskiego, monografie wielu ustaw; fragmenty jego pism weszły do Corpus iuris cwilis. Paunisi, Indianie Ameryki Pn. (w rezerwacie stanu Oklahoma); ok. 1,5 tys.; uprawa ziemi, polowanie na bizony; obecnie rolnictwo. pauper, w czasach średnio w. uczeń, który środki do życia zdobywał wykonując posługi kościelne lub żebrząc. pauperyzacja (ubożenie), zubożenie mas pracujących; spadek udziału klasy robotn. w dochodzie nar. lub obniżenie się stopy życiowej klasy robotniczej. pauperyzm, daw. stan zubożenia, ubóstwo (mas pracujących). Paustowski KONSTANTIN G., 1892-1968, pisarz ros.; reportaże, opowiadania i powieści nacechowane romant. koncepcją życia; cykl autobiogr. Opowieść o życiu; szkice o sztuce pisarskiej Złota róża. Pauszer-Klonowska GABRIELA, ur. 1908, pisarka; utwory dla dzieci i młodzieży, powieści biogr. o E. Orzeszkowej (Pani Eliza), B. Prusie (Trudne życie). Pautsch FRYDERYK, 1877-1950, malarz; przedstawiciel Młodej Polski; prof. ASP w Krakowie; sceny z życia Hucułów, portrety. pauza, przerwa w jakiejś czynności, zajęciu, procesie. pauza, znak druk. w postaci poziomej kreski, odpowiada myślnikowi. pauza, muz. przerwa między dźwiękami ściśle określona rytmicznie. Pauzaniasz, ?-ok. 470 p.n.e., spartiata z rodu Agiadów; regent w imieniu syna Leonidasa; zwycięzca Persów pod Platejami (479); oskarżony o dążenie do przewrotu w Sparcie, został skazany na śmierć. Pauzaniasz, II w., gr. geograf i podróżnik; autor Przewodnika po Helladzie, zawierającego opisy krain gr. oraz cenne wiadomości z zakresu historii architektury i sztuk plastycznych. Pavelić ANTE, 1889-1959, chorw. polityk faszyst.; 1934 współorganizator zamachu na Aleksandra I; 1941 na czele marionetkowego państwa chorw.; po II wojnie świat, na emigracji. Pavese [paweze] CESARE, 1908-50, pisarz wł.; zbiory poezji, opowiadania, powieści (Księżyc i ognisko); przekłady współcz. literatury ang. i amerykańskiej. Pavie [pawi] AUGUSTĘ JEAN, 1847-1925, fr. dyplomata, badacz Indochin; relacje z podróży La mission Pavie. Pavolini PAOLO EMILIO, 1864-1942, wł. indianista i slawista; prof. uniw. we Florencji; czł. akad. wł., wybitny znawca poezji Mickiewicza, Słowackiego, K. Przerwy-Tetmajera. paw (Pavo cristatus), egzotyczny ptak leśny z rzędu kuraków; dl. ok. 120 cm; u samca wspaniały, rozkładany wachlarzowato ogon (dł. do 1,5 m) mieniący się „okami"; na głowie czubek; Indie, Cejlon; p. domowy, ozdobny i hodowany dla wykwintnego mięsa. Paw, jeden z gwiazdozbiorów. pawana, powolny dworski taniec w metrum parzystym (XVI-XVII w.); poprzer dzała galiardę. Paweł, 8~67(?), wg N. Testamentu obywatel rzym. (Szaweł) nawrócony na chrześcijaństwo, które krzewił w Azji

Mniejszej i pd. Europie („apostoł narodów"); pierwszy teoretyk doktrynalnych i społ.-polit. założeń chrześcijaństwa; czczony jako święty; Listy. Paweł I, 1754-1801, cesarz ros. od 1796, syn Piotra III i Katarzyny II; przeciwnik rewol. Francji; zamordowany przy współudziale syna, Aleksandra I. Paweł I, 1901-64, król gr. od 1947, syn Konstantyna I; 1940-41 uczestnik walk przeciwko wojskom osi; rządy prawicowe za jego panowania nie zdołały zapewnić stabilizacji polit. ani uzdrowić gospodarki kraju. Paweł VI (Giovanni Montini), ur. 1897, papież od 1963; kontynuator soboru watykańskiego II; rzecznik pokojowego współistnienia i reform kośc. (gł. encyklika Populorum progressio). Paweł Diakon, ok. 720-ok. 797, kronikarz longobardzki, poeta; autor historii Longobardów (do 744). Paweł Karadziordziewicz, ur. 1893, książę jugosł.; 1934-41 regent Jugosławii; zwolennik przystąpienia Jugosławii do paktu trzech. Pawełko MIECZYSŁAW, ur. 1908, plastyk; wykłada w PWSSP we Wrocławiu; ceramika artyst; także prace teoret. z tej dziedziny. Paweł Włodkowic →Włodkowic Paweł. Paweł z Przemankowa, ?-1292, kanclerz Bolesława Wstydliwego, biskup krak. od 1266; 1282 przywódca buntu możnowładców przeciw Leszkowi Czarnemu. pawęż, wojsk, prostokątna tarcza drewn. pokryta skórą lub blachą, ozdobiona malowidłami, używana w XIV-XVI w. w piechocie; żołnierzy nazywano pawężnikami. pawęż, żegl. płaskie, zwykle pionowe zakończenie rufy jachtu lub łodzi nad linią wodną. pawężowa rufa, rufa zakończona płaszczyzną (pawężą) w przybliżeniu prostopadłą do przekroju symetrii statku wodnego. Pawia (Pavia), m. we Włoszech (Lombardia), ośrodek adm. prow. P.; 85 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszyn.; muzeum; kościoły romańskie i got., renesansowa katedra, zamek (XIV w.), pałace (XII-XVIII w.). 1525 klęska fr. wojsk Franciszka I w bitwie z armią ces. Karola V. Pawiak, więzienie w Warszawie; od 1835 w zaborze ros. i następnie w Polsce międzywoj. więzienie kryminalne i polit.; oddział kobiecy zw. Serbia; 1939-44 jedno z gł. hitlerowskich więzień śledczych policji bezpieczeństwa; z 90 tys. więźniów — 30 tys. zamordowano; obecnie Muzeum Więzienia „Pawiak" oraz pomnik upamiętniający walkę i męczeństwo więźniów (wg projektu Z. Kann-Pociłowskiej). pawiaki →pawiki. pawian czakma, zool. →czakma. pawian masajski, zool. →babuin. pawiany (Papio), małpy wąskonose, gł. afryk.; dość duże i b. silne; pysk podobny do pyska psa, modzele siedzeniowe czerwone; roślinożerne; popielatoszary p. płaszczowy (P. hatnadryas) był czczony w staroż. Egipcie. pawice (Saturniidae), rodzina dużych, gł. tropik, motyli nocnych; ok. 1200 gat.; na skrzydłach oczka; niektóre dostarczają jedwabiu; w Polsce spotykana p. gruszówka (Saturnia pyri), największy motyl europejski. pawik (rusałka pawik, Vanessa io), motyl dzienny, czerwonobrunatny, z plamkami w kształcie pawich oczek; gąsienica żeruje na pokrzywach; w Polsce pospolity. pawiki (pawiaki), ozdobna rasa gołębia domowego; ogon duży, wachlarzowaty, b. wypukła pierś i nisko za nią osadzona głowa; barwa upierzenia różna. pawilon, arch.: 1) niewielki, niski budynek zwykle parterowy, stawiany w ogrodach XVI-XIX w.; 2) wolno stojąca budowla wchodząca w skład zespołu arch.

(np. szpitala, wystawy); 3) część lub boczne skrzydło budowli (gł. pałacowej) nakryte osobnym dachem. Pawiński ADOLF, 1840-96, historyk; prof. Uniw. Warsz., czł. AU; od 1875 dyr. Archiwum Gł. w Warszawie; badacz gł. ustroju polit. Polski XVI w.; inicjator «Źródeł Dziejowych". Pawlenko PIOTR A., 1899-1951, pisarz ros.; powieści (Szczęście) o tematyce woj. i odbudowie kraju; scenariusze filmowe. Pawlewski BRONISŁAW, 1852-1917, chemik; prof. Polit. Lwowskiej; prace w dziedzinie analizy chem., technologii ropy naftowej. Pawlica WŁADYSŁAW, 1886-1919, petrograf; prace dotyczące gł. skał magmowych i metamorficznych Tatr oraz skał osadowych G. Świętokrzyskich. Pawlicki STEFAN, 1839-1916, filozof, ksiądz; prof. Uniw. Jag.; zajmował się gł. historią filozofii, zwł. staroż.; Historia filozofii greckiej. Pawlik BRONISŁAW, ur. 1926, aktor; od 1952 w teatrach warsz.; m.in. rola Smierdiakowa — Bracia Karamazow F. Dostojewskiego; występy w teatrze telewizji, filmie i radiu. Pawlik STEFAN, 1864-1926, ekonomista rolny, historyk rolnictwa, działacz spot.; prof. Akad. Roln. w Dublanach i polit. we Lwowie; Rys dziejów nauki rolnictwa w Polsce. Pawlikowska-Jasnorzewska MARIA → Jasnorzewska-Pawlikowska Maria. Pawlikowski JAN GWALRERT, 1860-1939, publicysta, działacz społ., ekonomista, badacz literatury pol.; rozprawy (Mistyka Słowackiego); edytor Króla Ducha Słowackiego; działacz ruchu ochrony przyrody, założyciel pisma „Wierchy". Pawlikowski JÓZEF, ok. 1768-1829, publicysta polit., jakobin pol.; współorganizator powstania 1794; na emigracji współtwórca Deputacji Pol. 1795; czł. Nar. Tow. Patriotycznego Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość? Pawlikowski MICHAŁ, 1887-1970, syn Jana Gwalberta, pisarz; red. kwartalnika „Lamus" i wydawnictwa Biblioteka Medycka; po 1939 w Anglii; liryka rel., szkice, wspomnienia. -79 Pawlikowski MIECZYSŁAW, ur. 1920, aktor teatrów warsz.; gł. role komediowe; występy w filmach (Zagłoba — Pan Wołodyjowski) i na scenach estradowych. Pawlikowski TADEUSZ, 1861-1915, reżyser, dyr. teatrów w Krakowie (1893-99 i 1913-15) i Lwowie (1900-06); propagator współcz. dramaturgii i nowoez. środków inscenizacji w teatrze pol.; Warszawianka S. Wyspiańskiego, Tkacze G. Hauptmanna. Pawliszak WACŁAW, 1866-1905, malarz; obrazy batalist. i rodzajowe; pejzaże, ilustracje do baśni Tysiąc i jedna noc. Pawluk (właśc. Paweł Michnowicz), ?1638, przywódca powstania ukr. 1637; ścięty w Warszawie. Pawłodar, m. obw. w Kazach. SRR, port nad Irtyszem; 187 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., hutnictwo aluminium. Pawłograd, m. w Ukr.SRR (obw. dniepropetrowski); 69 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spoż., włókienniczy. Pawłow IWAN N., 1872-1951, grafik radziecki; czł. AChRR; krajobrazy i widoki miejskie w technice drzeworytu barwnego i linorytu. Pawłow IWAN P., 1849-1936, fizjolog ros., twórca fizjologii wyższych" czynności nerwowych; prof. Wojsk. Akademii Med. w Petersburgu, czł. Petersburskiej AN, AN ZSRR i Royal Society; ustalił prawa wytwarzania się i wygasania odruchów warunkowych; nagr. Nobla za badania nad fizjologią trawienia. Pawłow MICHAIŁ A., 1863-1958, metalurg radz.; m.in. prof. Instytutu Stali w Moskwie; kierował pracami konstrukcyjnymi i budową wielu radz. wielkich pieców; Mietałłurgija czuguna.

868 Pawłow Pawłow TODOR, ur. 1890, bułg. filozof i działacz społ.; czł. Bułg. Akad. Nauk; zajmował się gł. problemami materializmu dialektycznego i hist. oraz historią bułg. myśli filoz. (zwł. estetyki) i społ.-politycznej. Pawłowa ANNA P., 1881-1931, tancerka ros.; wybitna przedstawicielka tańca klas.; primabalerina Teatru Maryjskiego w Petersburgu; od 1914 tournee świat, z własnym zespołem; gł. role w baletach (Giselle), tańce solowe (Umierający łabędź) . Pawłowa KAROLINA K. (Z domu Jaenisch), 1807-93, poetka ros.; powieść Dwojnaja żyzń; wiersze o charakterze polemicznym; przekłady poezji europejskiej. Pawłowice, w. w pow. leszczyńskim, woj. pozn.; klasycyst. pałac (dekoracja wnętrz) i park krajobrazowy z XVIII w. Pawłowicz NIKOŁAJ, 1835-94, bułg. malarz i grafik; współtwórca świeckiego realistycznego malarstwa bułg.; sceny hist. i patriot., portrety. Pawłowo, m. w Ros.FSRR (obw. gorkowski), nad Oką; 62 tys. mieszk. (1969); przemysł samoch. (autobusy), metalowy. pawłowska rzeczpospolita, zał. 1769 przez P.K. Brzostowskiego w dobrach Merecz (k. Wilna), nazwanych Pawłowem; „rz.p." stanowiła próbę zwiększenia praw, swobód i inicjatywy chłopów w dobrach feudalnych. * Pawłowski ANDRZEJ, ur. 1925, malarz; czł. Grupy Krak.; formy przem., filmy eksperymentalne, wystawiennictwo; teoria sztuki. Pawłowski BOGUMIŁ, 1898-1971, botanik, florysta i fitosocjolog; prof. Uniw. Jag., dyr. Instytutu Botaniki PAN w Krakowie, czł. PAN; liczne prace nauk.; monografia Flora Tatr. Pawłowski BRONISŁAW, 1883-1962, historyk wojskowości XVIII/XIX w.; 1918-33 organizator Archiwum Wojsk.; prof. uniw. w Toruniu; wydawca źródeł. Pawłowski JAKUB, 1884-1954, działacz lud., inżynier; 1922-85 działał kolejno w PSL-,,Piast", Związku Chłopskim, Stronnictwie Chłopskim, Stronnictwie Ludowym. Pawłowski JERZY, ur. 1932, szermierz; zdobywca złotego (1968) i srebrnego (1956) medalu olimpijskiego w szabli, trzykrotny mistrz świata; zyskał miano najlepszego szablisty wszechczasów. Pawłowski JEWGIENIJ N., 1884-1965, zoolog, parazytolog radz.; dyr. Instytutu Zoologii AN ZSRR; czł. AN ZSRR i PAN; rozwinął badania ekologiczne nad pasożytami i ich przenosicielami. Pawłowski KRZYSZTOF, ?-1602, kupiec i podróżnik; pozostawił opis drogi mor. z Portugalii do Indii. Pawłowski STANISŁAW, 1882-1940, geograf; prof. uniw. w Poznaniu; 1938 wiceprzewodn. Międzynar. Unii Geogr.; prace z geomorfologii i geografii Polski; zamordowany przez hitlerowców. Pawłowski STANISŁAW, ur. 1910, geofizyk, geolog i geodeta; prof. Instytutu Geologii w Warszawie; odkrywca złóż siarki w okolicach Tarnobrzegu, gazu ziemnego w Lubaczowie i in. bogactw naturalnych. Pawłowski Posad, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad Klaźmą; 66 tys. mieszk. (1969); przemysł włókienniczy. Pawłyczko DMYTRO, ur. 1929, poeta ukr.; zbiory poezji odzwierciedlające gł. życie radz. zach. Ukrainy; tłumacz literatury ang., hiszp. i narodów słowiańskich. Pawłyk MYCHAJŁO, 1853-1915, ukr. pisarz i działacz społ.; popularyzator idei socjalist.; współpracownik I. Franki; opowiadania, powieści. Pawtucket [po:takyt], m. w USA (Rhode Island), w zespole miejskim Providence; 76 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., maszyn., elektrotechn., odzieżowy. Pax (Stowarzyszenie „Pax"), organizacja świeckich działaczy kat., zał. 1945 wokół „Dziś i Jutro"; od 1947 prowadzi działalność społ.-polit., wydaje „WTK Ty-

godnik Katolików", „Kierunki", „Słowo Powszechne"; przewodn. B. Piasecki. paxil (ondasil), preparat złożony z glimidu i raupasilu, zmniejszający napięcie emocjonalne, pobudzenie psychoruchowe i lęki. Paxton [päkstən] JOSEPH, 1803-65, ang. ogrodnik i architekt; parki, pałace; gł. dzieło Pałac Kryształowy w Londynie, w którym jako jeden z pierwszych zastosował żel. konstrukcję szkieletową z elementów prefabrykowanych. Paya Lebar, międzynar. port lotn. Singapuru. Payer [paiər] JULIUS VON, 1842-1915, austr. podróżnik polarny; odbył kilka wypraw polarnych, m.in. wyprawę, podczas której odkryto Ziemię Franciszka Józefa. Payerne [pajern], m. w Szwajcarii (Vaud); 6,1 tys. mieszk. (1960); bazylika romańska (XI w.). Payne [pejn] JOHN HOWARD, 1791-1852, amer. aktor, dramatopisarz; role romant. (w sztukach A. Kotzebuego); występy w Europie. Paysandú [paisandu], m. w zach. Urugwaju, port nad rz. Urugwaj, ośrodek adm. dep. P.; 58 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., skórzany. paz, w budownictwie lud. rowek wycięty w łątce. Paz, La [la pas], faktyczna stol. Boliwii (siedziba rządu), w Andach, na wys. ok. 3700 m; gł. ośr. przem. i handl. kraju; uniw.; muzeum; barok, katedra; kościół S. Francisco (XVIII w.). Paz, La [la pas], m. w Meksyku, nad Zat. Kalifornijską, ośr. adm. terytorium Dolna Kalifornia Pd.; 24 tys. mieszk. (1963); port handl. i rybacki. Pazardżik, m. w Bułgarii, nad Maricą, ośr. adm. okręgu P.; 55 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włók., chemiczny. Paz del Rio [pas d. rrio], osiedle przem. w środk. Kolumbii, w Andach; huta żelaza. pazdur, pionowa nasada umieszczona na szczycie dachu chałupy, ozdobnie wycięta z kawałka drewna; najbogatsze formy na Podhalu i Sądecczyźnie. paziowate (witezie, Papilionidae), rodzina dużych motyli dziennych; ok. 600 gat.; gł. strefa podzwrotnikowa; w Polsce paź królowej i żeglarek, niepylak apollo i mnemozyna — chronione. paznokcie, lekko wypukłe blaszki rogowe na powierzchni grzbietowej końca palców u człowieka i Naczelnych; wywodzą się z pazurów. pazucha, zanadrze. pazury, stożkowate, zagięte twory rogowe obejmujące ostatnie człony palców u niektórych płazów, większości gadów, u ptaków i wielu ssaków; wytwór naskórka. Pazyfae, mit. gr. żona Minosa, króla Krety, matka Minotaura. Pazyryk (w Ros.FSRR, Gornoałtajski OA, w dolinie rz. Wielki Ułagan), archeol. kurhany scytyjskie z V-III w. p.n.e. ze zmumifikowanymi zwłokami "ludzi i szczątkami koni; tkaniny, ubiory skórz., instrumenty muz., naczynia drewniane, zwierciadła. Pazyteles, I w. p.n.e., gr. rzeźbiarz i teoretyk sztuki pochodzący z pd. Italii; założył w Rzymie szkołę kopistów, w której wykonywano kopie gr. rzeźb. paź, chłopiec ze szlacheckiego rodu, pełniący służbę przy określonej osobie na dworze panującego lub magnata. październikowcy (oktiabristy, właśc. Związek 17 Października), ros. partia polityczna, zał. w listopadzie 1905; skupiała gł. burżuazję i obszarników; postulowała utworzenie monarchii konstytucyjnej; 1917 rozpadła się; byli działacze występowali przeciw władzy radzieckiej. paździerze, zdrewniałe części suchych łodyg lnu lub konopi, oddzielane od włókien łykowych przez międlenie i trzepanie. paździerzowa płyta, płyta ze sprasowanych paździerzy, połączonych klejem syn-

tetycznym, stosowana w przemyśle meblarskim i budownictwie. Paździor KAZIMIERZ, ur. 1935, bokser; złoty medalista olimpijski w wadze lekkiej (1960), mistrz Europy (1957). paź królowej (jaskółczy ogon, Papilio machaon), duży motyl dzienny, żółty z czarnym deseniem; gąsienice żerują gł. na dzikiej marchwi; w Polsce pospolity. paź żeglarz, zool. →żeglarek. Pażwak Abd ur-Rahman, ur. 1919, afgański pisarz i filozof; zbieracz zabytków folkloru; zbiór lud. opowiadań i legend; nowele, poematy, dramat historyczny. pączek, część komórki lub kompleks komórek, tkanek, wyodrębniony z organizmu na jego powierzchni lub w jego wnętrzu (np. gemule gąbek) i rozwijający się w organizm potomny. pączek, bot. →pąk. pączek regeneracyjny →blastema regeneracyjna. pączkowanie, rozmnażanie bezpłciowe przez wyodrębnienie z organizmu macierzystego tzw. pączka, rozwijającego się w organizm potomny; u pierwotniaków, stułbiopławów, drożdży i in. pączkowce (blastoidy, Blastoidea), gromada szkarłupni kopalnych (ordowik do permu); ciało kielichowate, osadzone na krótkiej łodyżce lub bez niej. Pągowska TERESA, ur. 1926, malarka; pedagog (PWSSP w Gdańsku); kompozycje figuralne (gł. akty); malarstwo ścienne (kamienice przy Długim Targu w Gdańsku). pąk (pączek), zawiązek pędu (p. pędowy) lub kwiatu (p. kwiatowy); zwykle ochraniany przez łuski (gł. p. zimowe); p. pachwinowe (w pachwinach liści) są często w stanie spoczynku — p. śpiące, tzw. oczka śpiące. pąkle (Balanidae), mor., przybrzeżne, drobne, osiadłe skorupiaki wąsonogie; ciało okryte płytkami wapiennymi; w M. Bałtyckim pospolite. pąs: 1) intensywny kolor jasnoczerwony; 2) zwykle w l.mn. — rumieniec, zarumienienie się. pątlik, daw: 1) ozdobna siatka albo mycka na włosy; 2) ozdobny czub na hełmie. pątnik, daw. pielgrzym. Pątnów, w. w pow. konińskim, woj. pozn., nad Jez. Pątnowskim, w Konińskim Zagłębiu Węgla Brun.; odkrywkowa kopalnia węgla brun. „P." i elektrownia „P." (1200 MW). Pb, symbol pierwiastka chem. ołowiu. pc →parsek. pchacz, statek wodny z napędem, specjalnej budowy, do pchania przed dziobem zestawów barek, gł. na wodach śródlądowych. pchełki ziemne (Halticinae), maleńkie roślinożerne chrząszcze; liczne są szkodnikami roślin uprawnych, np. płeszka rzepakowa, susówki. pchlica wodna (Podura aquatica), maleńki owad bezskrzydły, żyjący na powierzchni wód stojących, porosłych np. rzęsą; w Polsce występuje na nizinach. pchła ludzka (Pulex irritans), drobny owad wtórnie bezskrzydły; pasożytuje na człowieku i ssakach domowych; zapobieganie przez utrzymywanie czystości, zwalczanie środkami owadobójczymi. pchła piaskowa, zool. →tunga. pchły (Aphaniptera), rząd owadów ok. 1500 gat., w Polsce ok. 70; małe, wtórnie bezskrzydłe; mają narządy gębowe kłująco-ssące, tylne nogi skoczne; zewn. pasożyty kręgowców; mogą przenosić choroby, np. dżumę, tularemię. pchnięcie kulą, konkurencja lekkoatletyczna: wypchnięcie metalowej kuli jedną ręką z barku, po doskoku do krawędzi koła; waga kuli: 4 kg dla kobiet, 7,257 kg dla mężczyzn, 5 kg dla juniorów. PCK →Polski Czerwony Krzyż. PCNB →terrafun. PCP →pięciochlorofenol. PCW →polichlorek winylu. Pd, symbol pierwiastka chem. palladu.

pegmatytowe złoża 869 Peabody [pi:body], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 48 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu skórzanego. Peace [pi:s], rz. w zach. Kanadzie, uważana za górny bieg Mackenzie; dł. 1930 km (od źródeł Finlay do połączenia z Rzeką Niewolniczą); wodospady; zamarza na ok. 8 miesięcy. Peacock [pi:kok] THOMAS LOVE, 17851866, ang. pisarz romant.; satyr, powieści o współczesnych, romanse na motywach legend walijskich. pean, hymn ku czci Apollina; pieśń pochwalna, gł. dziękczynna, po zwycięstwie nad wrogiem. Péan [peã] JULES ÉMILE, 1830-98, chirurg fr.; twórca wielu metod operacyjnych, wynalazca narzędzi chirurgicznych. Pearl Harbor [pə:rl ha:rbər], baza marynarki woj. USA na Hawajach, na wyspie Oahu. 1941 (7 XII) niespodziewany atak lotnictwa jap. (ok. 200 samolotów); zapoczątkował przystąpienie Japonii do wojny po stronie osi, a USA por stronie koalicji. Pearl Poet [pə: l pouyt], nie znany autor ang. poematu The Pearl (XIV w.), zawierającego żale ojca po śmierci córki i wizyjne obrazy raju.r Pearson [piə sn] KARL, 1857-1936, ang. matematyk, filozof i biolog; współtwórca współcz. statystyki; w filozofii rozwijał scjentystyczną koncepcję nauki, podkreślając jej społ., moralne i polit. funkcje; prace z zakresu eugeniki i teorii ewolucji, zastosowania metod statyst. w biologii. Pearson [piərsn] LESTER BOWLES, ur. 1897, polityk kanad.; 1958 przywódca Partii Liberalnej; 1948-57 min. spraw zagr., (1963-68 premier; pokojowa nagr. Nobla. Peary [piəry] ROBERT EDWIN, 1856-1920, amer. badacz polarny; udowodnił wyspowość Grenlandii; 6 IV 1909 dotarł jako pierwszy do Bieguna Północnego. Peary'ego Ziemia [z. pierego], najbardziej na^pn. wysunięta część Grenlandii, nie pokryta lodem; klimat polarny. pebryna (plamica), zakaźna i zaraźliwa choroba gąsienic jedwabnika morwowego i dębowego, wywoływana przez sporowce; na ciele czarne plamy z jaśniejszą obwódką; nieruchliwość. pech, niepomyślny, fatalny zbieg okoliczności, brak szczęścia. Pechelbronn [peszelbron], ośr. eksploatacji ropy naft. we Francji (Alzacja). Pechstein [peśsztain] MAX, 1881-1955, malarz i grafik; czł. Die Brücke; reprezentant tendencji ekspresjonistycznych; kompozycje figuralne, pejzaże, portrety. Peck [pek] GREGORY, ur. 1916, amer. aktor film.; postacie szlachetnych i odważnych bohaterów w filmach psychol., melodramatach i westernach (Akt oskarżenia, Rzymskie wakacje, Biały Kanion, Zabić drozda). Pecka JOSEF, 1848-97, działacz czes. ruchu robotn.; pionier prasy robotn., współorganizator socjaldemokr. partii robotn.; autor pieśni robotniczych. Pecleta liczba [1. pekleta] Pe, liczba podobieństwa termodynamicznego charakteryzująca zjawisko ruchu ciepła; iloczyn liczby Reynoldsa i liczby Prandtla. Pecos [pejkous], rz. w pd.-zach. części USA, 1. dopływ Rio Grande; dł. ok. 1200 km; wykorzystywana do nawadniania; gł. m. Carlsbad. Pecqueur [pekö:r] CONSTANTIN, 1801-87, fr. ekonomista i socjalista utopijny; postulował przebudowę istniejącego porządku społ. w drodze kolektywizacji własności. pecunia non olet [łac], „pieniądz nie cuchnie"; zysk zawsze jest dobry, niezależnie od źródła (słowa przypisywane cesarzowi rzym. Wespazjanowi). Pecz (Pécs), m. w pd. Węgrzech, u podnóży gór Mecsek, ośr. adm. komitatu Baranya; 134 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., ceram., chem.; ośr. kult., nauk. (uniw.) i ruryst.; muzeum; katakumby; ka-

tedra (XI, XIX w.), kościół (XI w.), meczety (XVI w.). Peczerska Ławra, klasztor w Kijowie (poł. XI w., wielokrotnie rozbudowywany) z soborem Uspieńskim- (XI, XVIII w., zniszczony w II wojnie świat.), cerkwią Troicką (XVIII w.) i in. budowlami: dawny ośr. latopisarstwa; obecnie w części muzeum. Peczora, rz. w eur. części ZSRR; dł. 1809 km, dorzecze 322 tys. km2; uchodzi do M. Barentsa; zamarza na ok. 8 mies.; żeglowna; spław drewna. Peczorskie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla kam. w Ros.FSRR, w Korni ASRR i obw. archangielskim; eksploatacja od 1934; gł. m. Workuta. Peć, m. w Jugosławii (Kosowo); 32 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. pedagogiczny, dotyczący pedagogiki lub pedagogii; dotyczący nauczania i wychowania; wychowawczy. pedagogika, nauka o wychowaniu; przedmiotem jej jest wychowanie jako proces społ.; początki p. jako nauki wiążą się z działalnością J.A. Komeńskiego (XVIII w.); w p. wyodrębnia się wiele działów: p. ogólną, dydaktykę, teorię wychowania moralnego i estetycznego; p. społ., porównawczą, teorię planowania oświat, i ekonomikę oświaty; p. przedszkolną, szkoły ogólnokształcącej i zawodowej, p. dorosłych; p. przemysłową, rolniczą, leczniczą itp. pedagogika czasu wolnego, działalność wychowawcza mająca na celu przygotowanie młodzieży do umiejętnego wykorzystania czasu wolnego. pedagogika ogólna, zajmuje się podstawami, strukturą i celami wychowania, metodologią badań, analizą ogólnych doktryn pedag. i filoz. problematyką wychowania. pedagogika porównawcza, dział pedagogiki zajmujący się badaniem i porównywaniem systemów oświat, różnych krajów w powiązaniu z ich ekon. i społ. rozwojem. pedagogika specjalna (pedagogika lecznicza), dział pedagogiki zajmujący się działalnością wychowawczą mającą na celu społ. rewalidację dzieci odchylonych od normy. pedagogika społeczna, dział pedagogiki zajmujący się wychowaniem pozaszkolnym i poszkolnym w środowisku. pedagogika szkolna, dział pedagogiki zajmujący się wychowaniem w środowisku szkolnym. pedagogium, w okresie odrodzenia zakład wychowawczy zał. w Wittemberdze dla kandydatów na studia, niewystarczająco do nich przygotowanych; później także inne szkoły, np. w Polsce międzywoj. — dwuletni zakład kształcenia nauczycieli. pedagogizacja, działalność zmierzająca do szerzenia wiedzy i.kultury pedag. w społeczeństwie, zwł. wśród rodziców. pedał, muz. klawiatura nożna w organach; dźwignie do przedłużania i ściszania dźwięków w fortepianie, do włączania rejestrów w klawesynie, do skracania strun w harfie. pedał, techn. dźwignia napędowa lub włączająca, uruchamiana nogą. pedałówka (pedał, tygiel), maszyna druk. z tyglem dociskającym zadrukowywany papier do formy drukarskiej. pedant, człowiek przesadnie dokładny, odznaczający się pedanterią, formalista. pedanteria (pedantyzm), przesadna, drobiazgowa dokładność, małostkowość. pedantyczny, przesadnie, drobiazgowo dokładny, skrupulatny. pedecja →Związek Postępowo-Demokratyczny. pedel (bedel), daw. woźny w zakładzie naukowym. pederastia, homoseksualizm męski. Pedersen [pe-] CHRISTIERN, okr 14801554, duń. humanista i działacz reformacyjny; jeden z gł. autorów pierwszego

duń. przekładu Biblii; autor modlitewnika i postylli. pedeutologia, dział pedagogiki zajmujący się zagadnieniami zawodu nauczycielskiego (kształcenie i samokształcenie nauczycieli, osobowość i inne problemy). pediatria, dział medycyny klinicznej oraz nauka obejmująca całokształt wiedzy o dziecku,, o jego rozwoju psych, i fiz. oraz o schorzeniach wieku dziecięcego i ich leczeniu. pedicelarie, kolce jeżowców lub rozgwiazd przekształcone w rodzaj trzyramiennych szczypczyków, do oczyszczania ciała lub do obrony (mają gruczoły jadowe). pedicure [-kü:r], zabieg kosmetyczny i leczn., pielęgnowanie paznokci palców stóp, wycinanie stwardniałego naskórka itp. pedikiurzystka, kobieta trudniąca się zawodowo robieniem pedicure'u. pedogeneza, biol. wytwarzanie przez larwy niektórych zwierząt, np. pewnych owadów, jaj zdolnych do rozwoju bez zapłodnienia (partenogeńetycznie). pedologia, roln. →gleboznawstwo. pedologia, nauka pierwszej ćwierci XX w. zajmująca się fiz. i psych, rozwojem dzieci i młodzieży; obecnie problematyka p. wchodzi w zakres psychologii wychowawczej i rozwojowej. pedotriba, w staroż. Atenach nauczyciel gimnastyki we własnym zakładzie zw. palestrą. Pedrell [-rel] FELIPE, 1841-1922, hiszp. kompozytor i historyk muzyki; zainicjował nar. styl w muzyce hiszp.; opery, kantaty, utwory orkiestrowe. Pedro I, 1798-1843, cesarz Brazylii 1822-31, król Portugalii (jako Pedro IV) od 1826, z dyn. Bragança; 1822 oderwał Brazylię od Portugalii; abdykował. Pedro II, 1825-91, cesarz Brazylii 183189, z dyn. Bragança; popierał kolonizację eur., zniósł niewolnictwo; zdetronizowany. Pedro Juan Cabalłero [p. chuan kawaljero], m. w Paragwaju, ośrodek adm. dep. Amamby; 10 tys. mieszk. (1962); przemysł spożywczy. pedyplena, rodzaj powierzchni zrównania powstającej w klimacie suchym o gwałtownych, okresowych opadach, przez zmywanie nagromadzonej zwietrzeliny i osadzanie jej u podstawy wzgórz. Peel [pi:l] ROBERT, 1788-1850, ang. mąż stanu, ekonomista; przywódca konserwatystów, reorganizator partii torysów; 181218 min. do spraw Irlandii; 1822-27 i 182830 min. spraw wewn.; 1834-35 premier; rzecznik wolnego handlu; przeprowadził reformę kodeksu karnego i finansów państwa. Peele [pi:l] GEORGE, 1556-96, ang. poeta i dramaturg epoki elżbietańskiej; jeden z pierwszych twórców komedii dworskiej. Peenemünde (miejscowość w NRD, na wyspie Uznam, przy ujściu rz. Peene), w okresie II wojny świat, zakłady nauk.konstrukcyjne (zbudowane 1935) i poligon doświadczalny pocisków V-l i V-2 — 1943 wykryte przez wywiad AK i całkowicie zniszczone przez lotnictwo alianckie. Pegaz, mit. gr. koń skrzydlaty; wyskoczył z szyi Meduzy, ściętej przez Perseusza; uderzeniem kopyta wydobył źródło (Hippokrene) na Helikonie, siedzibiemuz; symbol natchnienia poetyckiego. Pegaz, jeden z gwiazdozbiorów. pegmatyt, magmowa skała żyłowa, składająca się gł. z kwarcu, skalenia i muskowitu; grubokrystal. (kryształy — do kilkunastu m), jasny; znaczenie gosp. mają p. bogate w cenne minerały (np. turmalin, beryl, wolframit). pegmatytowe złoża, złoża powstałe z resztek stopu magmowego wzbogaconych składnikami lotnymi; występują w nich gł.: kwarc, skalenie, łyszczyki oraz liczne kamienie szlachetne, np. beryl, topaz, chryzoberyl.

870

Pégoud

Pégoud [pegu] ADOLPHE, 1888-1915, pilot fr., mistrz akrobacji lotn.; 1913 wykonał pętlę oraz skok na spadochronie z samolotu lecącego z pełną prędkością. Pegu, państwo w Birmie ze stol. w P., zał. w IX w.; po okresie przynależności do zjednoczonego królestwa (XI-XIII w.) usamodzielniło się do chwili ponownego zjednoczenia kraju w XVIII w. Pegu, m. w Birmie, na pn.-wsch. od Rangunu, nad rzeką P. (dorzecze Irawadi); 35 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., drzewny; ośr. kultu rel. buddystów; liczne świątynie, m.in. wielka stupa Szwe Hmaudau. Pegu Joma, pasmo górskie na Płw. Indochińskim (Birma), między rzekami Irawadi i Sittaung; wys. do 1518 m (Popa); lasy tropikalne. Péguy [pegi] CHARLES, 1873-1914, pisarz fr.; początkowo związany z ruchem socjalist., później zwrócił się ku katolicyzmowi; rozprawy polit., polemiki, poezje rel., dramaty. pehametr, przyrząd służący do mierzenia pH roztworu; ogniwo, którego siła elektromotoryczna zależy od pH roztworu. pehlewi (pahlawi), język średniopers., z grupy irańskich, w Persji, w okresie Arsacydów i Sasanidów (III w. p.n.e.-VIII w. n.e.); i zabytki gł. zoroastryjskie. Peine [pa nə], m. w NRF (Saksonia Dolna), port nad Kanałem Śródlądowym; 30 tys. mieszk. (1968); stalownia, rafineria ropy naft.; w pobliżu wydobycie ropy naft. i rudy żelaza. Peiper TADEUSZ, 1891-1969, poeta i krytyk lit.; teoretyk Awangardy Krakowskiej (szkice Nowe usta, Tędy); red. „Zwrotnicy"; zbiory wierszy: A, Żywe linie, Raz, utwory dram., powieści. Peirce [pə:rs] CHARLES, 1839-1914, amer. filozof, logik i matematyk; jeden z twórców pragmatyzmu; przyczynił się do rozwoju nowocz. logiki, zwł. teorii relacji, opracował zero-jedynkową metodę sprawdzania twierdzeń. peireskia (Peireskia), krzew lub drzewo z rodziny kaktusowatych; tropik. Ameryka; owoce i młode liście p. kolczastej, uprawianej w wielu krajach, jadalne; roślina doniczkowa. Peixoto [pejszoto] FLORIANO, 1839-95, brazyl. mąż stanu, marszałek; prezydent 1891-94; sprawował rządy dyktatorskie. pejcz, krótki, pleciony bicz; szpicruta. Pejhaj (Pakhoj), m. w Chinach (Kuangtung), port nad Zat. Tonkińską; 90 tys. mieszk. (1957); przemysł rybny. pejoratyw (peiorativum), wyraz o znaczeniu ujemnym, forma gram. nadająca wyrazom znaczenie ujemne. pejoratywny, mający odcień ujemny; nadający znaczenie ujemne (o wyrazach, suf iksach). Pejpus (Jezioro Czudzkie), jez. w ZSRR, na wys. 30 m; pow. 4,3 tys. km2, głęb. do 15 m; odpływ przez rz. Narwa do Zat. Fińskiej; żegluga. 1242 zwycięstwo Aleksandra Newskiego nad wojskami Kawalerów Mieczowych. pejzanka, zupa jarzynowa; kartoflanka. pejzaż, krajobraz naturalny lub przedstawiony w dziele sztuki. pejzażowe malarstwo →krajobrazowe malarstwo. Pekalongan, m. w Indonezji, na pn. wybrzeżu Jawy; 102 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Pekař JOSEF, 1870-1937, historyk czes.; prof. uniw. w Pradze, czł. Czechosł. AN; badacz m.in. okresu husytyzmu. pekari (Tayassuidae), południowoamer. ssaki parzystokopytne pokrewne, świniom; 2 gat., dł. ok. 1 m; kończyny przednie 4-, tylne 3-palczaste; łowne, cenione ze względu na mięso i skórę. Pekdze, 18 p.n.e.-660 n.e. państwo feud. w pd.-zach. części Płw. Koreańskiego, ze stol. w Ungdzin; podbite przez państwo Silla. Pekin, stol. Chin; 10,0 mln mieszk.

(1968); duży ośr. przem. (przemysł ciężki, włók., spoż.) i kult.-nauk. (Akad. Nauk, uniw., Biblioteka Nar.); węzeł komun ik.; w środk. części m. tzw. Miasto Cesarskie, w jego obrębie — Miasto Zakazane (dawna rezydencja ces. — obecnie muzeum); Biała Pagoda (XVII w.); Ściana Dziewięciu Smoków (XVIII w.); liczne świątynie, m.in. zespół świątyń Nieba (XV w.); wielki zespół ces. Pałacu Letniego. pekinekla, rodzaj krepy bawełn.-jedwabnej, z drobnymi i nieregularnymi podłużnymi fałdami (tkanina marszczy się w szerokości). pekińczyk, stara azjat. rasa karłowatych (wys. w kłębie ok. 20 cm) psów pokojowych; głowa płaska, pysk b. krótki, uszy zwisające, sierść długa, prosta, obfita, białoruda lub czarna. pekińskie kaczki, rasa kaczek mięsnych, pochodząca z Chin; upierzenie białe; cięż. 3-4 kg, rocznie 60-120 jaj. pekiński traktat, 1860, po 3 wojnie opiumowej; dalsze ustępstwa Chin na rzecz kapitalist. mocarstw. Pekkala [pe-] MAUNO, 1890-1952, fiń. polityk, przywódca lewicy socjalist.; 1926-27 min. rolnictwa, 1939-42 — finansów; rzecznik współpracy z KP Finlandii; 1946-48 premier. peklowanie, utrwalanie mięsa przez nasycanie 15-20% roztworem soli kuchennej (solanką) z dodatkiem cukru (1%), saletry (0,2%) i niekiedy przypraw. pektoralik, mały ozdobny zegarek o różnorodnych kształtach, noszony w kieszonce na łańcuszku, używany w 2 poł. XVIIXVIII w. pektorał, b. ozdobny przedmiot, często o cechach amuletu, noszony na piersiach jako oznaka władzy; znany w czasach staroż. gł. w Egipcie, a także w prekolumbijskiej Ameryce; ozdobny krzyż ze szlachetnego metalu, zawierający relikwie, noszony przez dostojników chrześc, kościoła. Pektu-san (chiń. Pajtou-szan), wulkan na granicy Chin i KRL-D; 2744 m; ostatni wybuch 1904; wypływają rzeki: Jalu-ciang, Sungari. pektynowe preparaty, preparaty (gł. suche) zawierające pektynę, używane do produkcji dżemów i galaret w celu wytworzenia żelu; p.p. otrzymuje się gł. z wytłoków jabłkowych oraz z albeda owoców cytrusowych. pektyny, wielkocząsteczkowe związki org., polimery kwasu poligalakturonowego; występują gł. w owocach i warzywach; mają zdolność galaretowacenia, dlatego są wykorzystywane w sporządzaniu np. galaretek, dżemów. pela, daw. włókno jedwabne, cienkie nici używane do haftu; tkanina jedwabna. pelagial, wody otwarte mórz, oceanów i wielkich jezior; toń wodna ponad stokiem kontynent.; sięga strefy afotycznej; styka się wodami ze strefą nerytyczną; dzieli się na eupelagial — prześwietlony, i batypelagial — mroczny; organizmy planktonu i nektonu. pelagianizm, pogląd w teologii chrześc, negujący kat. tezę o konieczności łaski bożej do zbawienia; głoszony przez Pelagiusza V/VI w.; mimo ostrego zwalczania przez kościół miał wielu zwolenników. Pelagić VASA, 1833-99, działacz serb. ruchu socjalist., publicysta, pedagog; autor książek dla ludu popularyzujących idee socjalistyczne. Pelagijskie Wyspy, grupa 3 wysp wł. (Lampedusa, Linosa, Lampione), na M. Śródziemnym, między Sycylią i Tunezją; 26 km2, 4,8 tys. mieszk. (1961). pelagra (rumień lombardzki), schorzenie wywołane niedoborem witaminy PP i zespołu witamin B (nieodpowiednie odżywianie); objawia się zaczerwienieniem i obrzękiem skóry oraz zaburzeniami psych, i nerwowymi. pelamida, zool.→bonito pelargonia (muszkatel, Pelargonium), bylina ozdobna (kwietnikowa i doniczko-

wa) lub podkrzew, pochodzenia afryk.; kwiaty różnej barwy w baldachach; z niektórych gat. otrzymuje się olejek geraniowy. Pelazgowie, pierwotna ludność Grecji, zamieszkująca m.in. pn.-wsch. Tesalię. Pele (właśc. Edson Arrantes de Nascimento), ur. 1940, piłkarz brazyl., uznawany za najwybitniejszego piłkarza świata wszystkich czasów; doskonale wyszkolony technicznie i świetny taktyk, zdobywca ponad 1000 bramek w oficjalnych spotkaniach. peled (Coregonus peled), gat. siei, do 50 cm dł.j planktonożerna; rzeki i jeziora zlewiska M. Arktycznego; cenna. Pelée [pöly], wulkan w pn.-zach. części Martyniki (Małe Antyle); 1397 m; wybuch 8 V 1902 zniszczył m. Saint-Pierre (zginęło ok. 30 tys. mieszk.). pêle-mêle [pe:l me:l; fr.], mieszanina rzeczy różnorodnych; groch z kapustą. peleng →namiar. pelentan, lek przeciwzakrzepowy; stosowany w zawale serca, w profilaktyce zakrzepów i zatorów pooperacyjnych, w chirurgii, ginekologii itd. peleton, w wyścigu kolarskim zwarta grupa zawodników. Peleus, mit. gr. ojciec Achillesa; z weselem jego i Tetydy był związany incydent z „jabłkiem niezgody" — pośrednią przyczyną wojny trojańskiej. Pelew →Palau. pelikany (Pelecanidae), rodzina ptaków z rzędu wiosłonogich; 6 gat.; dł. 127183 cm; upierzenie białe, brązowe lub szare; dziób duży, ze skórzastym workiem; rybożerne; wody całego świata, gł. strefy tropik.; w staroż. Egipcie otaczane kultem. pelisa, zimowy, damski płaszcz podbity futrem. pelity, osadowe skały okruchowe o średnicy ziaren poniżej 0,01 mm; do p. należą gł. skały ilaste. Pella, w starożytności stol. Macedonii; miejsce urodzenia Aleksandra W. Pellan [pelən] ALFRED, ur. 1906, malarz kanad., osiadły w Paryżu; przedstawiciel abstrakcjonizmu; (malowidła ścienne w ambasadzie kanad, w Rio de Janeiro). Pelletier [pel(ö)tjy] JOSEPH, 1788-1842, farmaceuta fr.; odkrywca wielu alkaloidów, m.in. kofeiny, brucyny (z BJ. Caventou), chininy i strychniny. Pellico [pelliko] SILVIO, 1789-1854, wl. pisarz okresu romantyzmu (więziony za przynależność do karbonariuszy); autor pamiętników Moje więzienia, poezji lir., powieści poet., tragedii. pellikula, plazmatyczna osłonka ciała pierwotniaków; działa wybiórczo w wymianie gazowej i w wymianie substancji odżywczych. pelmatoskopia →podoskopia. Pelopidas, ok. 410-364 p.n.e., przywódca demokratów tebańskich; przyjaciel Epaminondasa; 379 uwolnił Teby od władzy oligarchów i Sparty. peloponeska wojna, 431-404 p.n.e., wojna o hegemonię w Grecji, prowadzona przez Spartę i Związek Peloponeski przeciw Atenom i ich sprzymierzeńcom; klęska Aten i rozwiązanie Ateńskiego Związku Morskiego. Peloponeski Związek, w staroż. Grecji organizacja polit. (symmachia) skupiająca większość państw peloponeskich pod hegemonią Sparty (2 poł. VI W.-371 p.n.e.). Peloponez, półwysep w Grecji, najdalej na pd. wysunięta część Płw. Bałkańskiego; 21,6 tys. km2; górzysty (wys. do 2407 m); silnie rozczłonkowany; rozwinięte zjawiska krasowe; turystyka. Pelops, mit. gr. syn Tantala; władca Peloponezu; rzekomy inicjator igrzysk olimpijskich. pelorus, przyrząd nawigacyjny używany do zdejmowania namiarów (pelengów); zwykle zamontowany na otwartych skrzydłach pomostu nawigacyjnego statku wodnego.

Pengpu 871 pelota, stara gra baskijska, uprawiana stwa, a jednocześnie ponoszenia odpowie- mowego i spiżarni, łączone w kulcie z larami; wyobrażane w postaci dwóch młow Hiszpanii i Ameryce Łac, rodzaj teni- dzialności prawnej. pełnomocnictwo (plenipotencja), upo- dzieńców. sa; zawodnicy (zwykle 2 pary) odbijają ważnienie osoby drugiej do dokonywania penbritin, farm. →ampicylina. piłkę od muru długą rękawicą z wikliny. Pelotas, rz. w Brazylii, górny bieg rz. czynności prawnych w imieniu i na rzecz Penck [penk] ALBRECHT, 1858-1945, geomocodawcy. graf niem.; prof. w Wiedniu i Berlinie; Urugwaj. pełnomocnictwo procesowe, upoważnie- współtwórca geomorfologii, znawca glaPelotas, m. i port w Brazylii (Rio do zastępowania w postępowaniu cjologu Alp. Grande do Sul), port nad Kanałem São nie PEN-Club [pen klab], międzynar. orGonçalo; 121 tys. mieszk. (1960); przemysł przed sądem. pełnomocnik, osoba, która w sposób ganizacja pisarzy, zał. 1922 w Londynie spoż., skórz., chem., włókienniczy. wyraźny lub dorozumiany została upo- (sekcja pol. 1924, prezes J. Parandowski — peloteza, prasa ślimakowa stosowana w ważniona do działania w imieniu moco- od 1933). produkcji mydła toaletowego do zgniatadawcy. Pencz GEORG, ok. 1500-1550, niem. mania przewalcowanych płatów mydła w pełnomocnik rządu, członek rządu lub larz i grafik, uczeń, i współpracownik jednolitą plast. masę. Pelplin, m. w pow. tczewskim, woj. urzędnik państw., któremu zlecono dzia- A. Dürera; portrety, kompozycje rel., mit. gdańskim, nad Wierzycą; 6,0 tys. mieszk. łanie w zakresie spraw nie należących do i alegor. (Caritas Romana, Muzeum Nar. Warszawa). (1968); cukrownia; got. opactwo pocyster- sfery jego zwykłych uprawnień. pełnorożce, zool. →jeleniowate. pendant [pãdã], szt. plast, dzieło stanoskie (XIII, XIV-XVI w.) — bogaty wypełny kąt →kąt pełny. wiące odpowiednik kompozycyjny drugiestrój wnętrza; prawa miejskie 1931. — pełzacz (Certhia), zool. nazwa 2 gat. go dzieła (np. w malarstwie 2 obrazy do Siedziba opactwa cysterskiego 1276-1823, od 1824 — biskupstwa chełmińskiego; drobnych ptaków leśnych z rzędu wróblo- symetrycznego zawieszenia, w architektuw XIX w. ośr. życia pol., działalność Zw. watych; sztywny ogon służy im za pod- rze 2 pawilony itp.). pendentyw (żagielek) rodzaj małego, Plebejskiego i Tow. Rolniczego; w okresie porę podczas wspinaczki po drzewach; okupacji hitlerowcy zamordowali 1939 dziób cienki, długi; owadożerne; Europa; narożnego sklepienia w kształcie trójkąta sferycznego, stosowany w kopułach jako (X-XI) w lesie szpęgawskim ponad 50 osób chronione. pełzacz, zegl. metal, okucie przymoco- przejście od jej kolistej podstawy do (gł. nauczycieli i księży). pomieszczenia, zastosowaPelše ARVID, ur. 1899, działacz łot. wane do liku (brzegu) żagla, służące do kwadratowego ruchu robotn., historyk; 1951 I sekr. KC umocowania żagla do masztu jachtu; prze- ny po raz pierwszy w architekturze bizanKP Łotwy; od 1966 czł. Biura Polit. KC suwa się w prowadnicy przymocowanej tyjskiej. Penderecki KRZYSZTOF, ur. 1933, kompoKPZR; autor prac o ruchu rewol. na Ło- do masztu. pełzak (Entamoeba), pierwotniak żyjący zytor, wybitny przedstawiciel pol. awantwie. peltaści, w staroż. Grecji i państwach w przewodzie pokarmowym kręgowców; gardy muz.; utwory orkiestrowe, wokalhellenistycznych piechota lekkozbrojna; u człowieka występuje komensal — p. ne; Ofiarom Hiroszimy — tren, Stabat uzbrojenie: kilka włóczni, miecz, skórz. okrężnicy (E. coli) i p. czerwonki (E. hi- mater, Pasja wg św. Łukasza, Dies irae — pamięci zamordowanych w nagolenice i skórz. tarcza, zw. peltę — stolitica), wywołujący chorobę — pełzako- oratorium wicę. Oświęcimiu, Koncert skrzypcowy, opera stąd nazwa formacji. pełzaki, zool. →-ameby. Diabły z Loudun, Jutrznia. Peltier [-tjy] JEAN CHARLES, 1785-1845, pełzakowaty ruch, sposób poruszania się Pendżab (Pięciorzecze), kraina w Indii fr. fizyk i meteorolog; badacz zjawisk pierwotniaków, śluzowców, nie- i Pakistanie Zach.; odwadniana przez pięć termpelektr. i elektromagnet. oraz elek- wielu których komórek zwierząt wielokomórko- rzek: Satledż, Bias, Rawi, Czenab i Dżitryczności atmosferycznej. Peltiera zjawisko, wydzielanie lub po- wych, np. leukocytów; polega na przele- hlam; obszar rolniczy. Od ok. 3500 p.n.e. chłanianie ciepła na spojeniu dwu różnych waniu się plazmy i wytwarzaniu niby- w obrębie kultury Indusu; ok. 1500 p.n.e. zajęty przez Ariów; od XI w. pod panometali, przez które przepływa prąd elektr.; nóżek. pełzakowce (Amoebozoa), gromada waniem dynastii muzułm.; w XVIII w. jedno ze zjawisk termoelektrycznych. Pelton [-tn] LESTER ALLEN, 1829-1908, pierwotniaków; wytwarzają płatowate ni- w obrębie państwa Marathów, od 1805 technik ang.; 1880 zbudował akcyjną tur- bynóżki będące organem ruchu i zdoby- w państwie Sikhów; 1849 włączony do kowania pożywienia; do p. należą ameby lonii bryt.; 1947 podzielony między Pakibinę wodną (tzw. turbinę P.). stan i Indię. Peltona turbina, wodna turbina akcyj- i tekameby. pełzakowica (czerwonka pełzakowa, Pendżab (ang. Puniab), stan w pn.na, której wirnik z łopatkami czarkowymi na Niz. Hindustańskiej;. 50,4 obraca się pod działaniem strumienia ameboza), choroba pasożytnicza człowie- zach. Indii, ka wywoływana przez pierwotniaki — pełtys. km2, 13,4 mln mieszk. (1966); stol. wody, kierowanego przez dysze iglicowe na łopatki; używana przy spadach powy- zaki czerwonki (Entamoeba histolytica); Czandigarh; uprawa (sztuczne nawadniazaburzenia jelitowe, krwawe biegunki; nie) pszenicv, kukurydzy, roślin strączkożej 400 m. wych, bawełny, ryżu, trzciny cukr.; hopelur, cienki papier satynowany o gra- zarażenie doustne cystami. pełzanie, mech. powolne zwiększanie dowla bydła, bawołów, owiec, kóz; rzematurze 30-40 G (m2), używany m.in. do się odkształceń materiału poddanego dłu- miosło; do 1966 obejmował też obszar wyrobu bloków z kopiami, na przebitki. stanu Hariana i część terytorium związpeluszka (groch błękitnopurpurowy, gotrwałemu obciążeniu. pełzarka, mech. urządzenie do badania kowego Himaczal-Pradesz. groch polny, Pisum arvense), jednoroczna pełzania materiałów. pendżabski język →pańdżabi. roślina, uprawiana na paszę (nasiona, ziepełzatka (Caulerpa), osiadły glon (ziePenedo, m. w Brazylii (Alagoas), nad lonka) i zielony nawóz. Pelvoux [pelwu], masyw górski w Al- lenica) mórz międzyzwrotnikowych; cała rz. São Francisco, w pobliżu ujścia do pach Delfinackich, między Durance a roślina jest jedną komórką (komórczak) O. Atlantyckiego; 17 tys. mieszk. (1960); port dostępny dla statków morskich. Isère (Francja); wys. do 4101 m (Barre- dł. do 1 m. Pematangsiantar, m. w Indonezji, w pn. Penelopa, mit. gr. żona Odyseusza, -des-Écrins); zlodowacony. części Sumatry; 115 tys. mieszk. (1961); matka Telemacha; czekała na męża 20 lat; pelwimetr, med. →miednicomierz. wzór wierności małżeńskiej. Pełczewski WŁADYSŁAW, ur. 1917, elek- przemysł włókienniczy. Pemba, wyspa koralowa na O. Indyjpeneplena (prawierównia), rodzaj potrotechnik; prof. Polit. Łódzkiej, czł. PAN; prace z dziedziny maszyn elektr., skim, u wsch. wybrzeży2 Afryki; wchodzi wierzchni zrównania, lekko falisty obw skład Tanzanii; 985 km , 164 tys. mieszk. szar, o płaskich działach wodnych i szeautomatyki, zwł. napędu elektrycznego. Pełczyce, m. w pow. myśliborskim, woj. (1967); gł. m. Chake Chake; plantacje rokich dolinach o łagodnych zboczach; jest wynikiem długotrwałej denudacji szczecińskim, nad jez. Pełcz; 2,2 tys. goździkowca. Pembroke [-bruk], m. w Kanadzie (On- przy niezmienionym położeniu podstawy mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1290. Pełczyński TADEUSZ, ur. 1906, technolog tario), nad rz. Ottawa; 16 tys. mieszk. erozyjnej. (1966); przemysł drzewno-papierniczy. penetracja, przedostawanie się, przenii metaloznawca; prof. Polit. Warsz. i Pembroke [-bruk], m. w W. Brytanii kanie (np. wpływów); docieranie dokąd, WAT, czł. PAN; specjalista w zakresie przeróbki plast, metali i technologii uzbro- (Walia), w pobliżu ujścia rzeki P. do zwykle w celach badawczych; przeszukiO. Atlantyckiego; 13 tys. mieszk. (1966); wanie czegoś, badanie czegoś. jenia. penetracja, genet. prawdopodobieństwo Pełkinie (w. w pow. jarosławskim, woj przemysł stpczn., metal., włók.; port ry(częstość) przejawiania się jakiegoś genu rzeszowskim), 1941-42 hitlerowski obóz backi; duża elektrownia cieplna. pemmikan, pocięte w paski i wysuszone w stanie homozygoty. dla jeńców radz. (Stalag 327); przeszło Penfield [-fi:ld] WILDER GRÂVES, ur. przez niego ok. 100 tys. osób, zginęło na słońcu mięso utłuczone na proszek i zmieszane z tłuszczem; potrawa Indian 1891, kanad, neurolog i neurochirug; dyr. 2-6 tysięcy. pełnia, faza Księżyca, przy której znaj- Ameryki Pn., gł. podczas podróży i po- Inst. Neurologicznego w Montrealu, czł. chodów wojennych. PAN; gł. prace dotyczą chirurgicznego duje się on w opozycji. penakordancja, geol. prawie zgodność leczenia padaczki i lokalizacji funkcji w pełnik (Trollius), bylina strefy umiarwe wzajemnym ułożeniu młodszych korze mózgowej. kowanej; liście dłoniaste; kwiaty okazałe, Penghu (Peskadory), wyspy chiń. w złocistożółte; w Polsce na wilgotnych łą- warstw skalnych leżących na warstwach Cieśn. Tajwańskiej; administracyjnie nakach p. europejski, chroniony; pokrewne starszych. Peñarroya [peńarroja], m. w Hiszpanii leżą do Tajwanu; l27 km2, ok. 80 tys. gat. ogrodowe. pełnoletność, osiągnięcie wieku (w PRL (Andaluzja), w górach Sierra Morena; mieszk.; gł. m. Makung; rybołówstwo i 18 lat, z pewnymi wyjątkami) konieczne- 24 tys. mieszk. (1960); wydobycie rud cyn- przetwórstwo ryb. Pengpu, m. w Chinach (Anhuej), port go do uzyskania pełnej zdolności korzysta- ku i ołowiu, hutnictwo cynku i ołowiu, penaty, mit. rzym. bóstwa wnętrza donad rz. Huaj-ho; 253 tys. mieszk. (1957); nia z uprawnień obywateli danego pań-

872

Peng Te-huaj

przemysł gł. maszyn, i spoż.; węzeł kole- częścią układu celowniczego lustrzanki; jowy. daje obraz prosty i prawidłowy stronami. Peng Te-huaj, ur. 1900, chin. działacz pentagram, pięciokąt foremny w kształwojsk, i polityk; 1935-65 czł. Biura Polit. cie gwiazdy. KC KPCh; zastępca dowódcy nacz. Chin. pentametr, lit. w wersyfikacji antyczArmii Lud.-Wyzwoleńczej do 1954; 1954- nej wiersz złożony z 5 stóp daktylicznych; 59 min. obrony, 1954-65 wicepremier. w połączeniu z heksametrem tworzył penicylina, grupa antybiotyków o zbli- dystych elegijny. pentan C5H12, alifatyczny węglowodór żonej budowie, wytwarzanych przez pędzb. lotny składnik benzyn; laki (Penicillium); działają na drobno- nasycony; ustroje Grám-dodatnie, słabiej na Gram- ciecz. pentaptyk, szt. plast, czteroskrzydłowy ujemne; pierwszy antybiotyk wprowaołtarz szafiasty, charakterystyczny dla godzony do lecznictwa (1942). tyku. penis →prącie. pentatlon, pięciobój rozgrywany w penitencjarny system, zespół metod i środków stosowanych w czasie wykonywa- staroż. Grecji na igrzyskach olimpijskich: bieg krótki, skok w dal, rzuty dyskiem nia kary pozbawienia wolności. i oszczepem, zapasy. peniuar (podwłośnik, pudermantel): pentatonika, muz. skala 5-dźwiękowa w 1) rodzaj pelerynki używanej przy ukła- obrębie oktawy (np. c, d, ey g, a), poddaniu i pudrowaniu fryzury w XVIII w.; stawa tonalna w muzyce chin., jap.; spo2) od XIX w. kobiecy poranny ubiór do- tykana także w eur. muzyce lud., m.in. mowy. polskiej. Penn ARTHUR, ur. 1922, amer. reżyser Pentelikon, masyw górski w Grecji, w telewizyjny i film.; oryginalne filmy gł. pobliżu Aten; wys. do ll09 m; eksploatao tematyce moralnej (Cudotwórczym, cja marmuru (od starożytności). Bonnie i Clyde). pentera, starogr. okręt woj. o 5 rzęPenn WILLIAM, 1644-1718, reformator dach...wioseł w każdej burcie; był b. rzadrel. i społ., pisarz; kwakiem założyciel kolonii Pensylwania**' (osada* na zasadzie ko używany. Pentezylea, mit. gr. królowa Amazonek; tolerancji rel. i przyjaźni z Indianami) wojny trojańskiej; zabita oraz miasta Filadelfia; traktat No Cross, uczestniczka przez Achillesa. No Crown. pentimento, zmiana lub poprawka w Penner, rz. w pd. Indii; dł. 560 km; obrazie wykonana przez artystę w czasie uchodzi do Zat. Bengalskiej. Penney [peny] WILLIAM GEORGE, ur. malowania. pentlandyt, minerał, siarczek żelaza i 1909, fizyk ang.; czł. Royal Society, dyr. ośrodka badań nad bronią atomową w niklu; brązowożółty, o połysku metalicznym; tworzy złoża w zasadowych skałach Aldermaston. Pennińskie Góry, góry w środk. części magmowych; ruda niklu. pentoda, lampa elektronowa z 5 elekW. Brytanii; wys. do 893 m (Cross Feli); bezleśne; u podnóża złoża węgla kamien- trodami: katodą, anodą i 3 siatkami (1 sterująca); stosowana jako lampa nego. Penrhyn [-ryn] (Tongareva), 2atol w pn. wzmacniająca. pentozany, polimery pentoz; wchodzą części Wysp Cooka; 9,8 km , ok. 600 w skład roślinnych struktur podporowych mieszk.; połów pereł, muszli. Penrith [-ryt], m. w Australii (Nowa i gum roślinnych. pentozofosforanowy cykl →pentozowy Pd. Walia), w zespole miejskim Sydney; 6 tys. mieszk. (1966); przemysł petroche- cykl. pentozowy cykl (cykl pentozofosforanomiczny. Pensacola [-səkoulə], m. w USA (Flo- wy), boczny szlak przemian glukozy w orcykl reakcji enzymatycznych, ryda), port nad Zat. Meksykańską; 65 tys. ganizmie; mieszk. (1970), zespół miejski 224 tys. w wyniku których glukoza zostaje rozłożona na dwutlenek węgla i wodór zwią(1965); przemysł chem., papiern.; miejzany z koenzymem NADP; znaczenie c.p. scowość wypoczynkowa. polega gł. na dostarczeniu organizmowi Pensi, m. w Chinach (Liaoning); 449 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu cięż- NADPH2 i pentoz. pentozy, cukry prGste zawierające 5 atokiego (wydobycie węgla kam. i rud żel., mów węgla w cząsteczce. hutnictwo żel.); węzeł kolejowy. pentra, żegl. niewielkie pomieszczenie pensja, stała płaca, wynagrodzenie. pensja, pedag. ogólnokształcąca szkoła na statku do skompletowania posiłków przynoszonych z kuchni, przed podaniem żeńska nie dająca uprawnień do studiów wyższych, często połączona z internatem; ich do mesy. pentrit, farm. →pentaerythritol. w Polsce (XVIII w.) dwu- i trzyletnie, pentrolit (pentolit), kruszący materiał później (XIX w.) sześcio- i siedmioletnie. mieszanina (po połowie) pensum: 1) określona liczba godzin za- wybuchowy; pentrytu i trotylu; dzięki wielkiej sile jęć dydaktycznych i nauk., do której obowybuchowej stosowany m.in. do napełwiązany jest pracownik instytucji dydaktycznej, nauk.; 2) daw. materiał z jakie- niania granatów przeciwczołgowych. pentryt (czteroazotan pentaerytrytu) goś przedmiotu przeznaczony do opanoC(CH2ON02)4, kruszący materiał wybuwania w określonym czasie. otrzymywany przez nitrowanie Pensylwania (Pennsylvania), stan w chowy 2 pentaerytrytu; szeroko stosowany do cepn.-wsch. części USA; 117 tys. km , 11,7 mln mieszk. (1970); hutnictwo żel., lów wojsk., także w medycynie zamiast przemysł, odzieżowy, maszyn., elektro- nitrogliceryny. Penza, m. obw. w Ros.FSRR, w dorzetechn.; wydobycie węgla kam.; hodowla bydła typu mlecznego, uprawa zbóż; gł. czu Wołgi; 374 tys. mieszk. (1970); przem.: Filadelfia, Pittsburgh, Harrisburg mysł maszyn., elektrotechn., spożywczy. (stol.). Penzance [-zäns], m. w W. Brytanii pentada, okres złożony z pięciu jed- (Anglia), nad kanałem La Manche; 19 tvs. nostek czasu (np. z 5 dni, 5 lat); zestaw mieszk. (1966); kąpielisko; port rybacki. pięciu przedmiotów. peon, lit. w wersyfikacji antycznej stopentaerythritol (pentrit), lek długo- pa z 4 sylab długich i krótkich w różnym trwale rozszerzający naczynia, gł. wień- układzie; spośród 4 rodzajów p. w procowe; stosowany w chorobie wieńcowej. zodii pol. występuje p. II , pentagon, pięciokąt, pięciobok. ———— Pentagon, potoczna nazwa departamen, tu obrony, kierującego siłami zbrojnymi i p. III — — — —, a w metryce prawie USA; nazwa od pięciokątnego kształtu wyłącznie p. III. gmachu w Waszyngtonie — siedziby depeonaż, w krajach Ameryki Łac. (a takpartamentu. że w pd. stanach USA) forma zależności pentagonalny pryzmat, szklany grania- robotników (peonów) plantacji lub kopalstosłup o specjalnym kształcie, będący ni, rozpowszechniona gł. w XIX w., polegająca na ich stałym zadłużeniu wobec pracodawcy.

peonia →piwonia. Peoria [pyo:rjə], m. w USA (Illinois), nad rz. Illinois; 126 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 335 tys. (1967); ośr. handl. regionu roln.; przemysł-maszyn., metal., spoż.; węzeł kolejowy. Pepe GUGLIELMO, 1783-1855, rewolucjonista wł., karbonariusz; 1820 przywódca powstania w Neapolu przeciw Burbonom; 1848 na czele 2000 . ochotników (obok D. Manina) bronił Wenecji. pepesza, potoczna nazwa radz. pistoletu maszynowego, skonstruowanego 1940 przez G. Szpagina. Pepin I, 803-838, król Akwitanii od 814, syn Ludwika I Pobożnego; 830 i 833 podniósł, razem z braćmi, bunt przeciw ojcu. Pepinka Litewska →Glogierówka. Pepin Mały (zw. też Krótkim,) 714-768, król Franków od 751, pierwszy z dyn. Karolingów, syn Karola Młota; majordom od 741, zdetronizował ostatniego Merowinga (Childeryka III); zdobyte na Longobardach ziemie ofiarował papieżowi — zawiązek Państwa Kościelnego. Pepin z Heristalu, ok. 635-714, pierwszy majordom Austrazji (od ok. 679), z rodu Karolingów; 687 opanował Neustrię i Burgundie, stając się faktycznym władcą zjednoczonego państwa Merowingów. pepita, tkanina w drobną kratę dwubarwną; także deseń na materiale w postaci takiej kratki. peplos, ubiór kobiet w staroż. Grecji, z prostokąta wełn. materii zagiętej na 1/4 szer. od góry, spinany na ramionach, przepasany w talii. Pepłowski ADOLF, 1841-1916, prawnik, adwokat; uczestnik powstania styczniowego, sądzony i zesłany w głąb Rosji; od 1874 adwokat w Warszawie, wybitny obrońca w sprawach karnych. pepsyna, gł. enzym soku żołądkowego, należący do endopeptydaz; w środowisku silnie kwaśnym hydrolizuje większość białek; wytwarzana jest w formie nieczynnego pepsynogenu. pepsynogen, proenzym pepsyny; w kwaśnym środowisku lub pod wpływem pepsyny przechodzi w aktywną pepsynę. peptony, polipeptydy o różnej długości łańcucha powstające w początkowym etapie hydrolizy białek. peptydazy (proteazy), enzymy z klasy hydrolaz, katalizujące rozszczepienie wiązań peptydowyeh; rozróżnia się egzopeptydazy i endopeptydazy; biol. funkcja większości p. polega ha udziale w procesach trawienia. peptydy, związki org. powstające przez połączenie wiązaniem peptydowym (—CONH—) grupy karboksylowej jednego aminokwasu z grupą aminową drugiego; budowę peptydową mają niektóre hormony, antybiotyki, glutation i in. peptyzacja, proces odwrotny do koagulacji; przejście żelu w stan koloidowy (zol). Pepys [pi:ps] SAMUEL, 1633-1703, pamiętnikarz ang.; Dziennik z lat 1660-69, bezcenny dokument umysłowości i obyczajów mieszczaństwa epoki restauracji. Perai, m. w Malajzji (Pinang), nad cieśn. Pinang; ok. 10 tys. mieszk. (1965); huta żelaza. Perak, stan w Malajzji, na Płw. Malajskim, nad cieśn. Malakka; 20,8 tys. km2, 1,6 mln mieszk. (1967); stol. Ipoh; gł. w kraju region wydobycia rud cyny (Kinta); uprawa kauczukowca. per aspera ad astra [łac], „przez ciernie do gwiazd"; przez trudy, cierpienia do sukcesu. percepcja, postrzeganie, postrzeżenie, uświadomienie sobie przedmiotu (zjawiska) spostrzeganego, zaobserwowanie (p. zmysłowe). perceptron, urządzenie do automatycznego rozpoznawania obrazów (liter alfabetu, figur geom. itp.) zbudowane przez F. Rosenblata; rodzaj cybernetycznego układu uczącego się.

perkołyski 873 Percier [persjy] CHARLES, 1764-1838, architekt fr.; współtwórca empire'u; pałace i dekoracje wnętrz pałacowych (wspólnie z P.F. Fontaine'em). percorten, farm. →decort. Percy [pə:rsy] THOMAS, 1729-1811, ang. pisarz i uczony, biskup; wydawca staroang. ballad lud., które wpłynęły na romant. zainteresowania średniowieczem i folklorem. perć, wąska, nikła ścieżka górska, najczęściej powstała w sposób naturalny (wydeptana przez ludzi lub zwierzęta). Perdu, Mont [mą perdü], wapienny masyw górski w Pirenejach, na granicy fr.hiszp.; wys. do 3355 m; niewielkie lodowce. Perec ICCHAK LEJB, 1852-1915, żyd. prozaik, poeta, dramatopisarz; klasyk literatury jidysz w Polsce; wprowadził do literatury żyd. treści społ.; poezje, nowele (Kpiarz, Wybór opowiadań), sztuki teatralne. Pereda JOSÉ MARIA DE, 1833-1906, pisarz hiszp.; skrajny konserwatysta; realist. powieści regionalne, opowiadania. peregrynacja, daw. dłuższa podróż, wędrówka; pielgrzymka. i Pereira [-e ra], m. w środk. Kolumbii, u podnóża Andów, ośrodek adm. dep. Risaralda; 217 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., skórzany. Perejasław Chmielnicki, m. w Ukr.SRR (obw. kijowski); 19 tys. mieszk. (1967); przemysł spdż., drzewny. perejasławska ugoda, 1654, porozumienie między radą kozacką (z B. Chmielnickim) a Rosją; wywołała wojnę pol.-ros., a następnie podział Ukrainy między Rosję i Polskę. Pére-Lachaise [per lasze:z], największy cmentarz w Paryżu, zał. 1803 (nazwa od François La Chaise, spowiednika Ludwika XIV); groby zasłużonych Francuzów, także Polaków (m.in. F. Chopina); pod murami P.-L. rozstrzelano 200 bojowników Komuny Paryskiej 1871 (,,ściana komunardów"). perełki, szt. plast, ornament ciągły w formie szeregu kulek, ułożonych czasem naprzemian z płaskimi krążkami lub cekinami stosowany w architekturze, rzeźbie i artyst. rzemiośle. perełkowiec japoński (szupin japoński, Sophora japonica), ozdobne drzewo parkowe; drewno używane w meblarstwie; z pączków otrzymuje się żółty barwnik, z kory garbniki, z owoców kumarynę. Peresław Zaleski, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. jarosławski); 27 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., bawełn.; rybołówstwo; muzeum; sobór Spaso-Preobrażeński (XII w.), cerkiew (XVI w.), monastyry (XVI-XVIII w.). Péret [pere] BENJAMIN, 1899-1959, pisarz fr.; jeden z gł. przedstawicieli surrealizmu; zbiory poezji, eseje. Peretiatkowicz ANTONI, 1884-1956, prawnik; specjalista w dziedzinie prawa państw., teorii państwa i prawa oraz historii doktryn polit.; prof. uniw. we Lwowie i Poznaniu. Peretti PIĘTRO, zm. ok. 1726, sztukator wł. działający w Polsce; barok, dekoracje stiukowe w kościele św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie. Perewalsk, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 34 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł mat. budowlanych. Perez [peret] MATEO ALEŚIO DE (ZW. Matteo da Lecce lub Lecchio), 1547-ok. 1600, malarz pochodzenia hiszp. (?); działał w Rzymie, na Malcie, w Sewilli (freski w katedrze) i w Limie (Peru). Pérez de Ayala [peret de ajala] RAMÓŃ, 1881-1962, pisarz hiszp.; powieści realist., często z elementami satyry, liryki refleksyjne, nowele, eseje, Pérez de Hita [peret de ita] GINÉS, 1544(?)-1619(?), pisarz łiiszp.; autor utworu hist. opisującego dzieje Grenady, za-

wierającego obraz życia i obyczajów mauretańskich; zapoczątkował powieść historyczną. Pérez Galdós [peret -dos] BENITO, 18431920, pisarz hiszp.; gł. przedstawiciel XIX-wiecznego realizmu hiszp.; cykl powieści hist., realist. powieści psychol.obyczajowe z życia środowiska mieszcz. (Złota fontanna), dramaty. per fas et nefas [łac], godziwymi i niegodziwymi sposobami; nie przebierając w środkach. perfectum [łac], gram. czas przeszły dokonany. perfekcja, doskonałość (w wykonywaniu czegoś), biegłość, sprawność absolutna. perfekcjonizm, postawa wyrażająca się w dążeniu do osiągnięcia doskonałości w wykonywaniu czegoś. perfekcjonizm, filoz. stanowisko etyczne przyjmujące doskonałość osobistą za najwyższe dobro moralne, a dążenie do jej osiągnięcia za wyznacznik moralnego postępowania; wiąże się często z rygoryzmem moralnym. perfidia, przewrotność, wyrafinowana przebiegłość, chytrość. perforacja, med. przedziurawienie chorobowe zmienionej ściany narządu, np. żołądka w chorobie wrzodowej, lub przypadkowe przebicie ściany narządu w czasie zabiegu, np. ściany macicy podczas jej wyłyźeczkowania. perforacja, techn. układ dziurek np. na taśmie film. w kartach maszyn licząco- analitycznych lub na taśmie papierowej programowanej na rastrze monotypu. perforator →dziurkarka. perfumy, alkoholowe roztwory substancji zapachowych naturalnych lub syntet. o odpowiednio dobranej kompozycji. perfuzja wątroby, zabieg stosowany jako próba leczenia tzw. śpiączki wątrobowej, polegający na włączeniu do krwiobiegu choiego człowieka wyizolowanej wątroby zwierzęcia (zwykle świńskiej) na czas kilku do kilkunastu godz; krew chorego zostaje przy tym oczyszczona z toksyn. pergameński ołtarz, monumentalny ołtarz Zeusa z 1 poł. II w. p.n.e. w Pergamonie, z dwoma fryzarni: wielkim (przedstawienie gigantomachii) i małym (mit o Telefosie); wspaniałe dzieło sztuki hellenistycznej; obecnie zrekonstruowany w muzeum w Berlinie (NRD). pergamin, materiał pisarski sporządzany ze specjalnie wyprawionej skóry (gł. owczej, cielęcej, koziej); znany już w starożytności, używany powszechnie do XII w.; jego miejsce zajął papier pergaminowy. Pergamino, m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 31 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; ośr. handlowy. Pergamon, staroż. m.. w pn.-zach. Azji Mn., stol. państwa pergameńskiego (dyn. Attalidów); rozkwit w II w. p.n.e. (Eumenes II); opanowanie znacznej części Azji Mn., rozwój handlu, rzemiosła (pergamin); wielki ośr. kultury hellenistycznej (biblioteka, szkoły: filol. i rzeźb.); 133 p.n.e. przekazane Rzymowi; obecnie m. Bergama w Turcji. pergola, budowla ogrodowa w formie 2 rzędów słupów z poziomą konstrukcją kratową lub belkowaniem dla podtrzymania pnączy. Pergolesi [-lezi] GIOVANNI BATTISTA, 1710-36, kompozytor wł., ze szkoły neapolitańskiej; zapoczątkował rozkwit wł. opery buffa (opery komicznej; Służąca panią); nadto opery seria (opera poważna), kantaty, msze, sonaty. perhydrol, 30-procentowy, wodny roztwór nadtlenku wodoru H2O2; środek utleniający, bielący i dezenfekujący (po rozcieńczeniu). Peri JACOPO, 1561-1633, kompozytor wł.; twórca pierwszej historycznie opery Dafne (1597).

periaktoi (telari), urządzenie teatr, (system obrotowych graniastosłupów) służące do szybkiej zmiany dekoracji; stosowane gł. w okresie renesansu i baroku. Periander, VII/VI w. p.n.e., tyran Koryntu (ok. 627-ok. 585), syn Kypselosa; przyczynił się do gosp. i kult. rozkwitu miasta; protektor artystów i poetów (Arion); zaliczany do 7 gr. mędrców. periastron, punkt orbity okołogwiazdowej ciała niebieskiego, najbliższy gwiazdy obieganej przez to ciało. periculum in mora [łac], „niebezpieczeństwo w zwłoce" (Liwiusz); potrzebna szybka pomoc Périer [perjý] CASIMIR, 1777-1832, polityk fr.; 1831 premier i min. spraw wewn.; odmówił Polsce pomocy w powstaniu listopadowym. perigeum, punkt orbity okołoziemskiej Księżyca, sztucznego satelity, najbliższy Ziemi. Pérignon [-inją] PIERRE, 1638-1715, benedyktyn fr., wynalazca win musujących, znanych później jako szampańskie; autor dzieła o winorośli i winie. perigordzka kultura, archeol. kultura górnego paleolitu, 24-20 tys. p.n.e., w Europie Zach.; krzemienne ostrza tylcowe, drapacze wiórowe; płaskorzeźby w Laussel (Francja); nazwa od miejscowości Périgord (Francja), Perigueux [-gö], m. w pd.-zach. Francji, ośr. adm. dep. Dordogne; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż., obuwn.; muzeum; zabytki rzym., katedra St. Front (XI-XIV, XIX w.), kościół (XII w.), zamek (XII-XV w.); got. i renes. domy i pałace; ratusz (XVIII w.). perihelium, punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego najbliższy Słońca. Perilla olej, olej schnący otrzymywany z nasion pachnotki uprawnej; jasnożółta, gęsta ciecz o smaku i zapachu podobnym do oleju lnianego; stosowany do nasycania tkanin techn., wyrobu pokostów, lakierów itp. perillus (Perillus bioculatus), kanad, pluskwiak, dł. 9-12 mm; pasożyt wszystkich stadiów rozwojowych stonki ziemniaczanej; odgrywa ważną rolę w jej biol. zwalczaniu; bywa hodowany. Perim (arab. Majun), wyspa wulkaniczna w cieśn. Bab el-Mandeb; wchodzi w skład Jemenu Pd.; 13 km2, ok. 1,5 tys. mieszk.; nizinna, bezwodna; rybołówstwo. period, fizjol. →miesiączka. periodyczny, powtarzający się regularnie co pewien czas; okresowy, rytmiczny. periodyk, czasopismo o stałej nazwie i ciągłej numeracji, ukazujące się w określonych odstępach czasu. periodyzacja, podział na okresy, fazy, epoki itp. periojkowie, w staroż. Sparcie ludność wolna, bez praw polit., lecz pełniąca służbę wojsk, i płacąca świadczenia; gł. zajęcia: handel i rzemiosło. perizonium, szt. plast, przepaska biodrowa okrywająca ukrzyżowanego Chrystusa; początkowo długa, w XII-XIII w. do kolan, w okresie gotyku przewiązywana na boku, w sztuce nowoż. — zwykle pośrodku. Perk JACQUES FABRICE HERMAN, 1859-81, poeta hol.; uznany za prekursora modernizmu przez poetów hol. zgrupowanych wokół ,,De Nieuwe Gids"; cykl sonetów. perkal, lekkie płótno bawełn. bielone, barwione lub drukowane. Perkin [pə:rkyn] SIR WILLIAM HENRY, 1838-1907, ang. chemik organik; otrzymał pierwszy barwnik syntet. — moweinę, opracował metodę otrzymywania aromatycznych kwasów nienasyconych. perkolacja, uzyskiwanie wartościowych substancji z surowców roślinnych lub zwierzęcych przez wymywanie rozpuszczalnikami przepływającymi w sposób ciągły przez warstwę surowca. perkołyski (Heliornithidae), rodzina obejmująca 3 gat. ptaków wodnych z rzę-

874 Perkowski du chruścieli; podobne do perkozów i łysek; Ameryka Pd. i środk. Afryka, Indochiny. Perkowski PIOTR, UΓ. 1901, kompozytor, pedagog; utwory symf., wokalne, balety (Swantewit). perkozek (Podiceps ruficollis), najmniejszy ptak z rzędu perkozów; dł. 24 cm; Eurazja, pn. Afryka, Australia; chroniony. perkozy (Podicipediformes), rząd kosmopolitycznych ptaków wodnych; 20 gat.; skrzydła krótkie, ogon uwsteczniony, 3 palce nóg zaopatrzone w piaty skórne; żywią się rybami i bezkręgowcami wodnymi; gniazdo w formie tratwy, pływające; w Polsce 4 gat. (największy p. dwuczuby), chronione. Perkun, mit. główny bóg Litwinów; poświęcony mu był dąb; stosunek P. do słow. Peruna jest przedmiotem dyskusji w nauce. perkusja, grupa instrumentów muz., obejmująca membranofony i idiofony uderzane; tradycyjnie dzieli się na: instrumenty o określonej (kotły, ksylofon, dzwony, czelesta) i nieokreślonej wysokości dźwięku (bęben, talerze, trójkąt, kastaniety). perkusja, med. →opukiwanie. perl, druk. stopień czcionki równy 5 punktom typograficznym. Perl FELIKS (pseud. Res i in.), 18711927, działacz ruchu robotn.; współzałożyciel i teoretyk PPS, PPS-Frakcji Rewol. i PPS-Opozycji; od 1919 czł. Rady Nacz. PPS i Centr. Kom. Wykonawczego PPS, od 1924 jego przewodn.; poseł, publicysta (red. nacz. „Robotnika" od 1915). perlak, w młynarstwie maszyna służąca do obłuskiwania ziarna przy produkcji kaszy; elementem roboczym jest ruchomy bęben pokryty masą cierną. perlak, med. guz składający się gł. ze złuszczonych komórek nabłonka, powstający w przebiegu przewlekłego zapalenia ucha środk.; leczenie operacyjne. Perblach MAX, 1848-1921, niem. historyk i bibliotekarz; współpracownik „Kwartalnika Historycznego"; Preussisch-polnische Studien... Perleberg [per-], m. w pn.-zach. części NRD; 14 tyś. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. perlica, potoczna nazwa gruźlicy zwierząt. perlica pospolita (perliczka, pan tarka), ptak z rzędu kuraków, z pd. i środk. Afryki, hodowany dla mięsa i ozdoby; upierzenie białe, perłowoszare lub niebieskie z białymi błyszczącymi kropkami; na głowie upierzony „hełm"; cięż. 1,8-2 kg; rocznie ok. 100 jaj. perlice (pantarki, Numididae), rodzina afryk. ptaków z rzędu kuraków; 7 gat.; ciało krępe, upierzenie sute, upstrzone, głowa naga, z upierzonym „hełmem"; p. pospolita hodowana od czasów rzymskich. Perlis, stan w Malajzji, na Płw. Malajskim i przybrzeżnych wyspach,2 przy granicy z Syjamem; 0,8 tys. km , 118 tys. mieszk. (1967); stol. Kangar; uprawa ryżu. perlit, geol. rekrystalizujące szkliwo wulkaniczne; szary, o przełamie kuleczkowatym i perłowym lub woskowykn połysku. * perlit, techn. składnik strukturalny stali; eutektoid złożony z ferrytu i cementytu; ok. 0,8% węgla. perlon, nazwa handl. włókien poliamidowych produkowanych w NRF. perłopław (Pteria), małż ciepłych mórz przybrzeżnych; czasem tworzy ławice; muszla średnicy do 30 cm, masywna; niektóre gat. poławiane od czasów staroż. dla pereł i grubej macicy perłowej. perłoródka (skójka perłorodna, Margaritifera margaritifera), małż słodkowodny o muszli ok. 12 cm dł., z grubą warstwą macicy perłowej; czasem tworzy perły; w Polsce unikalny, chroniony. perłowa esencja (emalia perłowa), produkt o srebrzystym blasku otrzymywany

z łusek ryb, np. uklei, używany do wyrobu imitacji pereł. perłowa kasza (perłówka), kasza z oczyszczonego, obłuszczonego, pokrajanego, zaokrąglonego i wypolerowanego ziarna jęczmienia. Perłowa Rzeka →Czu-ciang. perłowiec (dostojka, Argynnis), motyl o perłowych plamkach na spodniej stronie skrzydeł tylnych; w Polsce m.in. pospolity dostojka malinowiec. perłowy: 1) mający kolor perły; jasnoszary, srebrzystobiały; 2) ozdobiony perłami, zrobiony z pereł. perłówka →perłowa kasza. perły, wapienne wytwory płaszcza niektórych małżów, zwykle kuliste, o pięknym połysku; wysoce cenione w jubilerstwie są p. perłopławów, też perłoródki. perm, szósty okres paleozoiku, od ok. 270 do ok. 220 mln lat temu; dzieli się na epoki: p. dolny (czerwony spągowiec) i p. górny (cechsztyn); typowe skały: zlepieńce, piaskowce oraz wapienie, łupki miedzionośne, sól kam., gipsy i in.; wymarcie niektórych zwierząt, m.in. trylobitów, rozwój ramienionogów, ryb i płazów tarczogłowych, silny rozwój gadów kotylozaurów i gadów ssakokształtnych; wymarcie drzewiastych paprotników i kordaitów, wzrost udziału roślin iglastych, miłorzębów i sagowców. Perm, m. obw. w Ros.FSRR, duży port nad Kamą; 850 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem. ZSRR; przemysł maszyn., chem., elektro techn., papierń., rafineria ropy naft.; uniw.; elektrownia wodna. permaloj (permalloy), żelazoniklowy stop magnet. miękki, zawierający 36-85% Ni; duża przenikalność magnet,; stosowany na rdzenie wzmacniaczy magnet., transformatorów. permanencja, ciągłe, nieprzerwane trwanie. permanencji teoria, teoria geotektoniczna zakładająca, ze już od kambru położenie bloków kontynent, nie ulegało zmianom; pogląd przeciwny — epejroforeza. permanentny, trwający stale, nieprzerwanie; ustawiczny, stały, ciągły. permeametr, przyrząd do wyznaczania charakterystyki magnesowania próbek materiałów ferromagnet., tzn. zależności indukcii magnet. od natężenia pola magnet. w próbce. Permeke [permökë] CONSTANT, 18861952, belg. malarz, rysownik rrzeźbiarz; przedstawiciel ekspresjonizmu; sceny wiejskie, pejzaże, akty. permendur, stop zawierający 50% żelaza i 50% kobaltu, mało plastyczny; stosowany jako materiał magnetycznie miękki do budowy elektromagnesów. perminvar, stop żelaza, niklu i kobaltu, stosowany jako materiał magnetycznie miękki. permisja, dato. pozwolenie, zezwolenie; zwolnienie z jakiejś funkcji; urlop. Permoser [permo:zər] BALTHASAR, 16511732, rzeźbiarz austr., reprezentant dworskiego baroku; rzeźby w kamieniu, drewnie i kości słoniowej; dekoracja rzeźbiarska Zwingeru. permutacja, uporządkowanie, ustawienie danych przedmiotów (np. liczb, liter) w pewnym określonym porządku; np. trzy litery dają 6 różnych p.: abc, acb, bac, bca, cab, cba. permutyty, grupa jonitów (kationitów); naturalne i syntet. uwodnione glinokrzemiany, zdolne do wymiany kationów metali alkalicznych na kationy metali ziem alkalicznych. Pernambuco [-buko], stan w pn.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim i na Wyż. Brazylijskiej; 98,3 tys. km2, 4,8 mln mieszkańców (1969); stol. Recife; gł. w kraju region uprawy trzciny cukrowej. Pernambuco [buko], dawna nazwa brazylijskiego miasta Recife. pernazina (taxilan), lek uspokajający o słabym działaniu nasennym.

Pernik (1949-62 Dimitrowo), m. w Bułgarii, nad Strumą, ośr. adm. okręgu P.; 76 tys. mieszk. (1965); ośr. zagłębia węgla brun.; hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., cementowy. Pernis, port naft. w Holandii, w zespole portowym Rotterdamu; wielkie rafinerie ropy naftowej. Perón [-ron] EVA (Z domu Duarte), 1919-52, żona Juana Domingo P., argent. działaczka związkowa i polityczna. Perón [-ron] JUAN DOMINGO, ur. 1895, argent. polityk i generał; 1943 jeden z przywódców reakcyjnego przewrotu; od 1946 prezydent; 1955 obalony. perora, uroczysta przemowa, oracja, rozwlekłe, nudne upominanie, pouczanie kokoś. perowskit. minerał, tlenek wapnia i tytanu; szarawoczarny, ciemnobrun. lub żółty; występuje w niektórych skałach magmowych. per pedes [łac], pieszo (dziś żartobliwie). perpendykularny styl (Perpendicular Style, Rectilinear), ostatnia faza gotyku ang. 2 poł. XIV-1 poł. XVI w.; charakterystyczne cechy: wielkie, szerokie okna, bogate podziały ścian i okien (laskowania), skomplikowana dekoracja sklepień wachlarzowych, ozdobne stropy drewniane. perpendykuł, daw. wahadło zegara. Perpessicius [-czius] (właśc. Dimitrie Panaitescu), ur. 1891, rum. poeta, krytyk lit. i wydawca; poezje pod wpływem symbolistów fr.; prace z historii literatury. perpetuum, techn. rodzaj dźwignika hydraulicznego do stopniowego podnoszenia ciężaru na znaczną wysokość dzięki kolejnemu podkładaniu podkładek pod cylinder, a potem tłok p. perpetuum mobile [łac, 'wiecznie się poruszające'], nierealna maszyna działająca sprzecznie z prawami fizyki, (zasadą zachowania energii — p.m. I rodzaju, lub II zasadą termodynamiki — p.m. II rodzaju). Perpignan [-pinjã], m. we Francji, w pobliżu M. Śródziemnego, ośr. adm. dep. Pyrénées-Orientales; 102 tys, mieszk. (1968); przemysł metal., spoż.; ośr. turyst.; muzea; got. katedra (XIV-XV w.), średniowieczne kościoły, budowle warowne (XIII-XVII w.), ratusz (XVI w.). per procura [wł.], działania pełnomocnika na podstawie pełnomocnictwa, które wiążą bezpośrednio osobę wystawiającą pełnomocnictwo. Perrault [-ro] CHARLES, 1628-1703, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; przywódca tzw. nowożytników, dowodzących wyższości literatury współcz. nad antyczną; Bajki Babci Gąski. Perrault [-ro] CLAUDE, 1613-88, fr. architekt, teoretyk architektury, lekarz, matematyk i fizyk; przedstawiciel barokowego klasycyzmu Ludwika XIV; współtwórca wsch. fasady Luwru. Perréal [-real] JEAN (Jehan de Paris), ok. 1455-ok. 1530, fr. malarz przełomu gotyku i renesansu, utożsamiany z Mistrzem z Moulins; tryptyk w katedrze w Moulins. Perret [-rę] AUGUSTĘ, 1874-1954, architekt fr.; współtwórca architektury nowoczesnej, zw. ojcem żelbetu; prof. szkoły architektury W Paryżu; kościół Notre Dame w Raincy, gmachy w Paryżu, dzielnice w Amiens i Hawrze, ratusz i kościół St. Jean w Hawrze. Perrin [-rę] JEAN BAPTISTE, 1870-1942, fizyk fr.; prof. Sorbony, czł. i przewodn. Akad. Nauk; badacz promieni katodowych, promieni X i ruchów Browna; nagr. Nobla. Perronet [-ne] JEAN RODOLPHE, 1708-94, fr. budowniczy licznych dróg i mostów kam.; czł. Akad. Nauk; 1747 zorganizował École des Ponts et Chaussées. Perronneau [-no] JEAN BAPTISTE, 1718-83, malarz fr.; portrecista, działał m. in. w Polsce, portretował Stanisława Augusta.

Peru 875 Perrot [-ro] JULES, 1810-92, fr. tancerz i choreograf; występy m.in. w Paryżu, Londynie i Petersburgu; autor choreografii baletów romantycznych. Perry [pery] RALPH, 1876-1957, filozof amer.; głosił koncepcję poznania jako funkcji organizmu oraz koncepcję wartości uwarunkowanych przez potrzeby ludzkie (relatywizm). persak, zool. →zadomka. per saldo [wł.], (jako reszta) do wyrównania (na koncie rachunkowym); przem. ogółem, w sumie, w rezultacie. persantin, lek rozszerzający silnie i długotrwale naczynia wieńcowe; stosowany w niewydolności krążenia wieńcowego, w dusznicy bolesnej, zawale mięśnia sercowego itd. per se (ipsum) [łac], samo przez się, samo z siebie. Persefona (Kora), mit. gr. bogini kiełkującego ziarna; córka Zeusa i Demeter; uprowadzona przez Hadesa, stała się panią świata zmarłych; okres wegetacji roślin spędzała na ziemi z matką; mit. rzym. Proserpina. Perseidy, rój meteorów. Persepolis (Parsa), staroż. m. w pd.-zach. Iranie, stol. Achemenidów; ruiny ogromnego zespołu pałacowego na sztucznym tarasie (propyleje, apadana, sala Stu Kolumn, skarbiec, pałace), liczne dzieła sztuki i archiwum (30 tys. dokumentów). Perseusz, jeden z gwiazdozbiorów. Perseusz, mit. gr. syn Zeusa i Danae; pogromca Meduzy; mąż Andromedy. perseweracja, występujące w niektórych chorobach psych, zaburzenie czynności mowy lub motoryki pewnych części ciała, polegające na powtarzaniu tych samych słów lub ruchów. r Pershing [pə: szyn] JOHN JOSEPH, 18601948, generał amer.; 1917 dowódca amer. sił ekspedycyjnych w Europie w I wojnie światowej. Persja, państwo w pd.-zach. Azji, utworzone w VII w. p.n.e.; okres potęgi polit. i stabilizacji wewn. za Achemenidów (pol. VI-poł. IV w. p.n.e.); 334-330 podbita przez Aleksandra W.; od pocz. III w. pod władzą Syrii; ok. 240-130 Iran i Mezopotamia w granicach państwa Partów; od 226 pod rządami nar. dyn. Sasanidów; w VII w. podbita przez Arabów, odtąd część kalifatu; od IX w. pod rządami dynastii lokalnych, od XIV w. — muzułm. dynastii mong. Hulagidów, następnie podbita przez Timura; za panowania szyickiej dyn. Safawidów (1502-1736) rozkwit gosp. i kult.; od 1779 dyn. Kadżarów; penetracja eur. od XVI w.; od poł. XIX w. wzrost zależności od mocarstw eur. (od 1907 podział na strefy wpływów — bryt. i ros.), po I wojnie świat. — zależność od W. Brytanii; 1919-21 nacjonalist. przewrót wojsk., obalenie dynastii Kadżarów, od 1925 rządy dyn. Pahlawi; reformy zmierzające do europeizacji kraju; 1935 zmiana nazwy państwa na Iran. persjarnia, w XVIII w. w Polsce nazwa manufaktury wykonującej pasy i tkaniny, przeważnie lite, wg wzorów pers.; najsłynniejsze p.: w Słucku, Grodnie, Kobyłce, Korcu, Krakowie i Gdańsku. Persjusz, 34-62, poeta rzym.; autor 6 satyr o charakterze filoz.-moralnym, utrzymanych w duchu filozofii stoickiej. Perska Zatoka, pn.-zach. część M. Arabskiego, połączona2 z nim cieśn. Ormuz; pow. 239 tys. km , głęb. do 104 m, zasolenie 38-40‰ (miejscami do 50‰); wyspy; uchodzi rz. Szatt al-Arab; połów perłopławów; gł. porty: Kuwejt, Basra. Perski LUDWIK, ur. 1912, reżyser filmów dokumentalnych o różnorodnej tematyce; Portret dyrygenta, Za waszą i naszą wolność (z15 L. Machnaczem), Zamek — godzina 11 perskie kobierce, kobierce wyrabiane w Persji; rozkwit p.k. XV w.-l poł. XVIII w.; najważniejsze ośrodki — Tebriz, Kaszan, Isfahan, Chorasan — wytworzyły styl lokalny i dały nazwę'rodzajom kobierców.

perskie wojny, 500-449 p.n.e., między Persją a Grekami o wyzwolenie gr. miast w Azji Mn. i niezawisłość państw Grecji eur.; po stłumieniu powstania jońskiego (500-494) 3 wyprawy Persów: I (492) — rozbicie floty pers. u przyl. Athos; II (490) — zwycięstwo gr. pod Maratonem; III (480479) — klęska Greków pod Termopilami, zwycięstwo pod Salaminą i Platejami; 449 korzystny dla Greków pokój Kalliasa. perski język, z grupy irańskich, język Persów, urzędowy w Iranie; epoki: staropers. (VI-IV w. p.n.e.), zabytki w piśmie klinowym; średniopers., zw. pehlewi (III w. p.n.e.-VIII w. n.e.); nowopers. (od IX w. n.e.), pismo arab.; ok. 10 mln ludzi. persona, ważna osoba, osobistość, figura. persona grata, osoba, której kandydatura na stanowisko przedstawiciela dyplomatycznego nie budzi zastrzeżeń państwa przyjmującego. personalia, dane biogr., szczegóły życiorysu. personalizm, psychol. kierunek psychol. rozbudowany przez W. Sterna, przyjmujący istnienie „władz" niematerialnej duszy; podkreślał ścisły związek funkcji psych, z osobowością. personalizm katolicki, nurt we współcz. neotomizmie stworzony przez J. Maritaina, koncentrujący się na problematyce osoby ludzkiej i rozwiązaniu w duchu kat. zagadnień polit. i społ. współcz. świata. personalizm otwarty, odmiana personalizmu kat. stworzona przez E. Mouniera, usiłująca łączyć idee chrześc, z ruchem socjalist. i akceptująca program rewolucji społ. jako środek odrodzenia idei chrześcijańskiej. personalny, dotyczący osoby lub osób; osobowy, osobisty. personalny, potocznie kierownik biura personalnego. persona non grata, przedstawiciel dyplomatyczny lub członek personelu dyplomatycznego, którego obecność na terytorium państwa przyjmującego stała się niepożądana. personat, dato. ważna osoba, osobistość; persona. personel, zespół pracowników jakiejś instytucji, sklepu, biura itp. personifikacja (uosobienie), lit. przypisywanie przedmiotom, zjawiskom, pojęciom abstrakc. cech ludzkich (drzewo rozpaczające); także przedstawienie w postaci ludzkiej pojęć, zjawisk przyrody itp. Persowie, lud od pocz. I tysiąclecia p.n.e. zasiedlający zach. tereny Wyż. Irańskiej i krainę Parsa (obecnie Fars); w poł. VI w. zjednoczeni przez Cyrusa II St., stali się trzonem państwa Achemenidów, później Sasanidów. perspektywa, mat. rzut środkowy, metoda odwzorowania figury geom. na płaszczyźnie za pomocą prostych rzutujących o wspólnym wierzchołku (zw. środkiem p.); podstawowa metoda geometrii rzutowej. perspektywa barwna, wykorzystywane w kompozycji mal. zjawisko, w którym przedmioty na otwartej przestrzeni w miarę oddalania się od oka stają się coraz mniej wyraźne i zmieniają kolor. perspektywa linearna, perspektywa geometryczna, zbieżna, centralna, pozorne zmniejszanie się przedmiotów w miarę ich oddalania się od oka oraz pozorna zbieżność ku horyzontowi wszelkich linii biegnących w głąb oka. perspektywa malarska, umiejętność ukazywania trójwymiarowych przedmiotów na płaszczyźnie zgodnie z prawami widzenia. perspektywa ogrodowa →prospekt. perspektywa równoległa (aksonometria), dział geometrii wykreślnej zajmujący się sposobami przedstawiania figur przestrzennych na płaszczyźnie (tzw. rzutni aksonometrycznej); proste łączące odpowiadające sobie punkty figury i jej rzutu na płaszczyznę są równoległe.

perspektywiczna kolineacja →homologia. perspektywiczny rzut (rzut środkowy, perspektywa środkowa), rzut figury na rzutnię, w którym proste rzutujące przechodzą przez wspólny punkt zw. środkiem rzutowania. perswazja, przekonywanie kogoś o czymś, nakłanianie do czegoś. persyflaż, szyderstwo zamaskowane pozorami uprzejmości. persymon wirgiński (hurma amerykańska, Diospyros virginiana), drzewo owocowe uprawiane na pd. USA dla słodkich, deserowych owoców (jagód). persz, drążek służący artystom cyrkowym do wykonywania skomplikowanych zbiorowych ewolucji (trzymany w ręku lub na głowie). perszerony, fr. rasa ciężkich koni pociągowych; cięż. 650-900 kg, wys. w kłębie 160-165 cm; maść siwa lub kara. PERT (ang. Program Evaluation and Review Technique), metoda planowania i kontroli oparta na analizie kolejności i czasu wykonywania fragmentów przedsięwzięcia i na określaniu jego „trasy krytycznej" (ciągu czynności trwającego najdłużej), określającej czas trwania całości przedsięwzięcia. perta, żegl. lina rozciągnięta pod reją między jej nokami, na której marynarze pracujący przy żaglach opierają nogi. Perth [pə:rt], m. w Australii, w pobliżu ujścia rz. Swan do O. Indyjskiego, stol. i gł. ośr. gosp. Australii Zach.; 606 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł metal., środków transportu, chem., mat. bud.; duży ośr. kult.-nauk.; węzeł komunik.; uniwersytet. Perth [pə:rt], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad rz. Tay, óśr. adm. hrabstwa Perthshire; 41 tys. mieszk. (1967); ośf. handl., turyst.; przemysł chem.,rwłókienniczy. Perth Âmboy [pə: t ämboj], m. w USA (New Jersey), port nâd O. Atlantyckim, w zespole miejskim Nowego Jorku; 39 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Perthées [-ty] KAROL DE, 1739-1817, najwybitniejszy kartograf pol. XVIII w., pochodzenia fr.; autor kilku map województw i mapy hydrograficznej Polski. Perthes [-tes] JOHANN GEORG, 1749-1816, wydawca niem.; założyciel (1785) zakładu kartograf. J. Perthesa w Gotha (obecnie im. H. Haacka). pertinaks, nazwa handl. materiału elektroizolacyjnego o strukturze getinaksu, wytwarzanego w postaci kształtek: prętów, rurek itp.; używany w układach elektr. wysokiego napięcia i częstotliwości. pertraktacje, rozmowy prowadzone przez przedstawicieli państw w sprawach układów polit., handl., kult.; negocjacje, rokowania. perturbacje, zakłócenia stanu lub ruchu ciał rozważanego układu przez siły pochodzące od ciał spoza układu. perturbacji rachunek (rachunek zaburzeń), metoda przybliżonego rozwiązywania pewnych równań (np. równania Schrödingera w mechanice kwantowej). Pertz [perc] GEORG HEINRICH, 17951876, historyk niem.; współzałożyciel i wieloletni red. Monumenta Germaniae Historia. Peru (Republika Peru),2 państwo w Ameryce Pd.; 1285,2 tys. km , 13,9 mln mieszk. (1969), gł. Indianie i Metysi; stol. Lima; dzieli się na 24 departamenty; j.u. hiszpański. Na zach. Niz. Nadbrzeżna i Andy, na wsch. Niz. Amazonki; wybrzeże pustynne (wpływ Prądu Peruwiańskiego), na Niz. Amazonki lasy równikowe; gł. rzeki: Ucayali, Marańón. Kraj roln. z rozwijającym się przemysłem; na wybrzeżach uprawa trzciny cukr., bawełny, ryżu (sztuczne nawodnienie), w Andach uprawa zbóż i ziemniaków, hodowla owiec i lam; największe połowy ryb w świecie; wydobycie rud żel., miedzi, cynku, ołowiu i

876 „Peruano, El". antymonu, srebra, ropy naft.; hutnictwo metali nieżel.; produkcja mączki rybnej; przemysł cukr.; gł. port Callao. — Od XIII w. drobne państewka Indian; w XV w. rozległe państwo Inków, 1531-34 podbite przez F. Pizarra; liczne antyhiszp. powstania Indian; od 1821 niezależna republika; w 2 poł. XIX w. uzależnienie od obcych, kapitałów, po I wojnie świat, wzrost wpływów USA; w II wojnie świat. 1945 wypowiedzenie wojny Niemcom i Japonii; czł. ONZ od 1945; wojsk, zamachy stanu 1948 (dyktatura do 1956), 1962, następnie 1968 (zawieszenie konstytucji, Rewolucyjna Junta Wojsk. — program reform, m.in. nacjonalizacja ropy naft., reforma rolna). „Peruano, El", peruwiański, oficjalny dziennik rządowy, wydawany od 1825. Perugia [-udżia], m. we Włoszech, stol. Umbrii; 125 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny; uniw.; muzea; zabytki etruskie i rzym.; kościoły got. (katedra), renes. i barok.; ratusz (XIII-XIV w.); średniow. i renes. bramy; zamek (XVI w.), pałace (XV-XVIII w.). Perugino [-dżino], ok. 1450-1523, wł. malarz epoki renesansu; obrazy i freski rel. (m.in. w kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie i w Collegio del Cambio w Perugii); portrety; nauczyciel Rafaela. peruka, przykrycie głowy w formie fryzury, wykonane z włosów, nici lub tworzyw sztucznych, znane już w starożytności.-treska,szynion,onkos,harcap perukarz, rzemieślnik zajmujący się wykonywaniem peruk. perukarz (perukowiec), łow. kozioł lub jeleń byk, mający w miejsce poroża narośl kostną, tzw. perukę. perukarze (kapucynki), amatorska rasa gołębia domowego, o obfitym upierzeniu szyi i karku, tworzącym rodzaj puszystego kołnierza. perukowiec, łow. →perukarz. per ultimo [wł.], (do uiszczenia) w ostatnim (dniu miesiąca). Perun, mit. słow. bóg piorunów, czczony na Rusi; po wprowadzeniu chrystianizmu niektóre wierzenia związane z P. przeniesiono na kult św. Eliasza. Perutz [peruc] MAX FERDINAND, ur. 1914, biochemik ang., pochodzenia austr.; prof. uniw. w Cambridge; odkrycia dotyczące struktury cząsteczki białek: hemoglobiny ludzkiej i mioglobiny kaszalota; nagr. Nobla. Peruwiański Prąd (Prąd Humboldta), zimny prąd mor. na O. Spokojnym; płynie z pd. na pn. wzdłuż zach. wybrzeża Ameryki Pd.; wpływa ochładzająco na klimat wybrzeża. Peruzzi [-ucci] BALDASSARE, 1481-1536, wł. architekt i malarz okresu późnego renesansu; freski rel., mit.; twórca perspektywicznych dekoracji teatr.; pałac Massimo alle Colonne w Rzymie. perwersja →zboczenie płciowe. perwityna, związek org., lek stosowany w stanach depresji oraz fiz. i umysłowego wyczerpania; wywołuje euforię i może doprowadzić do nałogu. Perwomajski ŁEONID (właśc. Ilia Hurewycz), ur. 1908, pisarz ukr.: opowiadania, poezje, dramaty o wojnie domowej i powieści (Gorzki miód) o tematyce woj.; przekłady, m.in. W. Broniewskiego. perydotyt, magmowa skała głębinowa, czarna lub zielonkawa; składa się gł. z oliwinu. peryferie, krańce jakiejś powierzchni, obszaru; odległe od centrum dzielnice miasta. peryfraza (omówienie), lit. zastąpienie potocznie używanego wyrażenia przez rozbudowany równoważnik znaczeniowy (często opis). peryglacjalna rzeźba, ukształtowanie powierzchni terenu w strefie występowania wiecznej zmarzliny pod wpływem procesów wywołanych sezonowym zamarzaniem i rozmarzaniem gruntu.

peryglacjaine utwory, utwory geol. powstałe na przedpolu lodowca, np. gleby poligonalne. peryklaz, minerał, tlenek magnezu; bezbarwny, biały, szarawy, o szklistym połysku; występuje w skałach metamorficznych. Perykles, ok. 500-429 p.n.e., ateński mąż stanu, od 444 przywódca ludu; zdolny wódz, świetny mówca; przebudował i umocnił ustrój demokr.; Ateny uczynił pierwszą potęgą militarną Grecji i ośr. kult. („złoty wiek P."); Ateński Związek Morski przekształeił w silną organizację państwową. Peryklesa herma, portretowe popiersie Peryklesa w hełmie, wykonane przez Kresilasa wkrótce po śmierci stratega; rzym. kopia w British Museum. perylimfa (przychłonka), płyn wypełniający szczelinowatą przestrzeń między błędnikiem kostnym i błoniastym ucha. perymetr, med. →polomierz. perypatetycy: 1) uczniowie Arystotelesa, nazywani tak ze względu na zwyczaj prowadzenia wykładów i dysput filoz. podczas przechadzek (gr. peripatetikos); 2) zwolennicy arystotelizmu. perypetia: 1) lit. zmiana losu bohatera, przełom w jego życiu, odmieniający zasadniczo kierunek biegu akcji w utworze; 2) powikłanie, trudność. perypteros, w staroż. Grecji typ świątyni opartej na planie prostokąta, w której naos otoczony jest ze wszystkich stron kolumnadą (pteron). peryskop: 1) przyrząd optyczny do obserwacji obiektów nie znajdujących się bezpośrednio w polu widzenia obserwatora; 2) obiektyw fot. składający się z dwóch soczewek wklęsło-wypukłych. perysperm, bot. →obielmo. perystaltyka (ruchy perystaltyczne, robaczkowe), automatyczne ruchy jelit, przełyku, żołądka, moczowodów, powodowane falami skurczów mięśni okrężnych w ścianach tych narządów, przesuwającymi się wzdłuż narządu (np. w przewodzie pokarmowym — doodbytowo); wywołują przemieszczanie zawartości narządu. perystom, miejsce, zwykle wgłębione, na powierzchni ciała pierwotniaka (gł. orzęska) prowadzące do cytostomu (wchłania pokarm). perystyl, w staroż. Grecji i Rzymie wewn. dziedziniec domu lub ogródek otoczony kolumnadą. perytektyka, charakterystyczny punkt w dwuskładnikowym układzie równowagi, w którym faza ciekła, najuboższa w składnik wysokotopliwy, reaguje (w stałej temperaturze zw. perytektyczną) z fazą stałą, najbogatszą w składnik wysokotopliwy, na skutek czego powstaje nowa faza stałą, o składzie pośrednim (perytektycznym). Perzanowska STANISŁAWA, ur. 1898, aktorka teatrów warsz. (Reduta, Ateneum, Narodowy, Współczesny), reżyser, pedagog; role w sztukach klas. i współcz. oraz w radiu (Matysiakowie). perz właściwy (Agropyron repens), wieloletnia trawa rozłogowa, do 1,5 m wys.; uciążliwy chwast polny i ogrodowy. perzyna, zniszczenie spowodowane pożarem; zgliszcze. Perzyński WŁODZIMIERZ, 1877-1930, pisarz; komedie obyczajowe (Lekkomyślna siostra, Aszantka, Szczęście Frania), nowele, powieści, felietony, szkice, poezje. Pesaro [peza-], m. i port we Włoszech (Marche), nad M. Adriatyckim, ośrodek adm. prow P. i Urbino; 81 tys. mieszk. (1969). Pescara [-kara], m. we Włoszech (Abruzja), nad M. Adriatyckim, ośrodek adm. prow. P.; 116 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spoż.; port rybacki. Peschel [peszəl] OSCAR, 1826-75, geograf niem.; prof. uniw. w Lipsku; jeden z prekursorów geomorfologii; prace z historii geografii. Peskadory →Penghu. Pesne [pen] ANTOINE, 1683-1757, malarz fr., przedstawiciel rokoka; działał gł. w

Niemczech; portrety, sceny hist., rodzajowe, malowidła dekoracyjne (plafony). pessarium, med. →krążek maciczny. Pessi VILLE, ur. 1902, fiń. działacz komunist; 1935-44 na robotach przymusowych; 1944-66 sekretarz gen. KP Finlandii i czł. Biura Politycznego. Pessoa [-soa] FERNANDO, 1888-1935, poeta portug., piszący również w języku ang.; jeden z przywódców portug. modernizmu. Pestalozzi [-locci] JOHANN HEINRICH, 1746-1827, szwajc. pedagog i pisarz; twórca nowoż. systemu i metod nauczania początkowego, zw. „ojcem szkoły ludowej"; Jak Gertruda uczy swoje dzieci. Pestel PAWIEŁ I., 1793-1826, oficer ros., dekabrysta; przywódca Związku Pd., autor jego programu polit. Prawdy Ruskiej; stracony. pestkowiec, owoc mięsisty, zwykle jednonasienny; zewn. część owocni soczysta (często jadalna), wewn. — zdrewniała (tzw. pestka, zawierająca nasienie); np. śliwka, wiśnia, daktyl. pestkowiec złożony, owoc mięsisty, powstający z kwiatów wielosłupkowych, np. malina. Pestum (Paestum), w starożytności port gr. (zał. ok. 600 p.n.e.) w pd. Italii; ruiny miasta z murem obronnym i świątyniami, m.in. 3 doryckimi:. dwie poświęcone Herze (VI i V w. p.n.e.), jedna — Atenie (VI/V w. p.n.e.). pestycydy, substancje syntet. lub naturalne stosowane m.in. do ochrony człowieka, zwierząt hod., roślin uprawnych, produktów żywnościowych, tworzyw sztucznych, dzieł sztuki i in. przed szkodliwymi organizmami roślinnymi i zwierzęcymi; p. są np. insektycydy, rodentycydy, herbicydy, środki impregnujące, środki dezynfekcyjne, stosowane m.in. w postaci proszków do opylania, fumigantów, aerozoli. pesymizm, postawa wyrażająca się dostrzeganiem negatywnych cech danych zjawisk, a pomijaniem ich pozytywów; przeciwieństwo optymizmu. Peszawar (ang. Peshawar), m. w pn. części Pakistanu Zach., ośr. adm. akręgu P.; 285 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż.; ważny ośr. handl.; rzemiosło; uniwersytet. — Kultowy ośrodek buddyzmu w księstwie Gandhary i królestwie Kuszanów, w VIII w. opanowany przez Afganów. Peszka JÓZEF, 1767-1831, malarz; prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie; portrety, kompozycje hist. i alegor., widoki architektoniczne. Peszt (Pest), wsch. część Budapesztu, na lewym, niskim brzegu Dunaju. Pesztera, m. w Bułgarii, u podnóży Rodopów; 15 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny; ośr. turystyki. peszwa, tytuł premiera w dawnym państwie Marathów w Indiach. peszyć, pozbawiać kogoś pewności siebie, zbijać z tropu, onieśmielać. Pet (1898-1901 Czerwona Róża, 1901-02 X, od 1902 Przyszłość), organizacja konspiracyjna pol. młodzieży gimnazjalnej, zał. 1898 w zaborze prus.; od 1900 w pozostałych zaborach; organizacyjnie związana z Zet-em; w czasie I wojny świat, wchodziła (p.n. Związek Młodzieży Nar.) w skład Centralnego Kom. Nar., a po ustąpieniu Rosjan z Królestwa Pol. działała gł. w Warszawie i Lublinie jako Organizacja Młodzieży Narodowej. Petach-Tikwa, m. w środk. Izraelu; 74 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. chem., gumowy, metalowy. Pétain [petę] PHILIPPE, 1856-1951, marszałek Francji, polityk; 1916 dowódca obrony Verdun; 1917-18 nacz. dowódca wojsk fr.; 1940-44 szef współpracującego z hitlerowskimi Niemcami rządu Vichy; 1945 skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywotnie więzienie. Petaling Jaya, m. w Malajzji (Selangor), w pobliżu Kuala Lumpur; ok.

Petrović 877 40 tys. mieszk. (1965); nowy ośr. przemysłowy. Pétange [petã:ż], m. w pd. części Luksemburga; 12 tys. mieszk. (1966); wydobycie rud żel., hutnictwo żelaza. petarda: 1) w XVI-XVIII w. ładunek prochowy umieszczony w pojemniku drewn., przymocowany do deski i zaopatrzony w lont; używana w XVI-XVII w. do wysadzania bram, krat okiennych; 2) środek imitujący wybuchy granatów, bomb, pocisków artyleryjskich, używany w czasie manewrów wojsk, i ćwiczeń taktycznych. Petelscy, małżeństwo: EWA (ur. 1920) i CZESŁAW (ur. 1922), reżyserzy film.; wspólne filmy fabularne (Ogniomistrz Kaleń, Jarzębina czerwona), także telewizyjne. petent, osoba ubiegająca się o coś, zwracająca się z prośbą, podaniem do kogoś. Peter [pe:-] JANOS, ur. 1910, węg. działacz polit.; od 1953 poseł do Zgromadzenia Nar., czł. Rady Prezydialnej WRL (1957-61), od 1961 min. spraw zagr., od 1966 czł. KC WSPR. Peterborough [pi:tərbrə], m. w W. Brytanii (Anglia); 66 tys. mieszk. (1966); przemysł taboru kol., maszyn., spoż.; romańsko-got. katedra (XIIXV w.), ratusz (XVII w.), zabytkowe domy (XVIII w.). Peterborough [pi:tərbrə], m. w Kanadzie (Ontario); 56 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., elektrotechniczny. Peterhof →Petrodworec. Peterlee [pi:tərli:], m. w W. Brytanii (Anglia), w pobliżu Newcastle-(up)onTyne; od 1948 miasto-ogród (New Town); 22 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. Peterloo [pi:tərlu:], nazwa (ironicznie skojarzona ze zwycięstwem pod Waterlooj masakry wiecu robotn. przez wojsko 1819 na St. Peter's Field w Manchesterze. Petermann [pe:-] AUGUST, 1822-78, niem. geograf i kartograf; założyciel (1855) czasopisma geogr. wydawanego obecnie w Gotha pt. Petermanns Geographische Mitteilungen. „Petermanns Geographische Mitteilungen" [pe- -grefyszə myttailunən], niem. czasopismo geogr., kwartalnik, organ Tow. Geograficznego NRD; wydawane od 1855 w Gotha (od 1938 pod obecnym tytułem). Peters CARL, 1856-1918, niem. polityk i publicysta; współzałożyciel Tow. dla Niem. Kolonizacji (1884) i Związku Wszechniem. (1891); 1891-95 komisarz Rzeszy w Afryce Wschodniej. Petersburg →Leningrad. Petersburg [pi:tərzbə:rg], m. w USA (Wirginia), nad rz. Appomattox; 36 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (tytoń); przemysł tytoniowy, odzieżowy. Petersen [ped-] NILS, 1897-1943, pisarz duń.; zdobył rozgłos świat, powieścią hist. o Rzymie w II w. Ulica Sandalników; powieści, poezje. Petersen [pe:tərzən] PETER, 1882-1952, pedagog niem.; prof. uniw. w Jenie; twórca jenajskiego planu. Peterson ERNST (E. Särgava-Peterson), 1868-1958, pisarz est.; czołowy przedstawiciel realizmu krytycznego w literaturze est.; nowele ukazujące stosunki społ. na wsi, powieści, dramaty. Peterson [pi:tərsn] OSCAR, ur. 1925, murzyński pianista jazzowy (Kanada); jeden z najwybitniejszych pianistów współcz. modern jazzu. Pétion [petją] ALEXANDRE (właśc. A. Sabés), 177Ó-1818, polityk haitańśki, pierwszy prezydent (od 1807) rep. Haiti, twórca jej konstytucji. Petipa [pötipa] MARIUS, 1822-1910, fr. tancerz i choreograf, działający od 1847 w Petersburgu; twórca choreografii monumentalnych widowisk baletowych (Je-

zioro łabędzie — wraz z L. Iwanowem, Śpiąca królewna). petit, druk. stopień czcionki równy 8 punktom typograficznym. Petit [pöti] ALEXIS THÉRÈSE, 1791-1820, fizyk fr.; prof. École Polytechnique w Paryżu; badacz zjawisk cieplnych. Petit [pöti] ROLAND, ur. 1924, fr. tancerz i choreograf; założyciel (1948) i dyr. zespołu Les Ballets de Paris. petit-beurre [p(ö)tibö:r; fr.], suche, kruche ciasteczko, rodzaj herbatnika. Petit-Couronne, Le [lö p(ö)tikuron], m. we Francji, w zespole miejskim Rouen; 4,9 tys. mieszk. (1968); wielka rafineria ropy naftowej. petitgrain olejek [o. p(ö)tigrg], olejek eteryczny otrzymywany z liści, gałązek, owoców pomarańczy gorzkiej. petitio principii [łac], log. błąd w dowodzeniu, wynikający z przyjęcia w nim za przesłankę zdania bezpodstawnie uznanego za prawdziwe. Petitjean [pötiżã] →Sidi Kasem. petit mal [p(ö)ti mal; fr.], postać padaczki o objawach krótkotrwałych, łagodnych, często zaledwie zauważalnych. Petitpierre [pötipje:r] MAX, UΓ. 1899, polityk szwajc, prawnik; 1945-61 kilkakrotnie dyr. departamentu polit. (min. spraw zagr.); 1950, 1955 i 1960 prezydent. petits-fours [p(ö)tifu:r; fr.] →ptifurki. Petlad, m. w Indii' (Gudżarat); 35 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. Petlura SEMEN, 1877-1926, polityk ukr.; od 1918 na czele ukr. rządu nacjonalist., pokonany przez Armię Czerwoną; 1919 zawarł układ z Polską; 1920 uczestnik wyprawy na Kijów; od 1921 na emigracji. petocje, drobne plamy na skórze przypominające ukąszenia pchły i spowodowane uszkodzeniem naczyń włosowatych krwionośnych. Petőfi [petö: fi] SANDOR, 1823-49, poeta węg.; twórca poezji nar.; udział w rewolucji 1848, zginął jako adiutant J. Bema; nowatorska liryka oparta na poezji lud.; Wybór poezji. Petozyrysa grobowiec, grób egip. arcykapłana (IV w. p.n.e.) w Tuna el-Gebel k. Hermopolis (Egipt); bogato zdobiony w stylu egip.-greckim. Petra, ruiny stol. Nabatejczyków, w pobliżu Wadi Musa (pd. Jordania); zespół grobowców i świątyń wykutych w stromych zboczach skalnych (pocz. n.e.) oraz ruiny fragmentów miasta z okresu rzymskiego. Petrarca [-rka] FRANCESCO, 1304-74, poeta wł., otwierający okres humanizmu eur.; arcydzieło literatury świat. II canzoniere — zbiór sonetów i kancon opiewających idealną miłość P. do Laury; łac. pisma polemiczne, poemat epicki Africa. Petraşcu [-szku] GHEORGHE, 1872-1949, malarz rum.; martwe natury i kwiaty, widoki miast (m.in. Wenecji), pejzaże, portrety. Petrassi GOFFREDO, ur. 1904, kompozytor wł.; opery, koncerty (m.in. na orkiestrę), utwory wokalne (Magnificat). Petrażycki LEON, 1867-1931, prawnik, filozof i socjolog; jeden z gł. przedstawicieli psychol. teorii państwa i prawa; twórca oryginalnego systemu socjologii i polityki prawnej; prof. uniw. w Petersburgu i Warszawie; Teoria prawa i państwa, Wstęp do nauki prawa i moralności. petrel lodowy (fulmar, Fulmarus glacialis), ptak mor. z rzędu rurkonosych; dł. 50 cm; biało-szary; doskonały lotnik; morza północne. Petrescu [-sku] CAMIL, 1894-1957, rum. pisarz i publicysta; autor wierszy antywoj., dramatów i powieści; Ostatni dzień miłości, pierwszy dzień wojny. Petrescu [-sku] CEZAR, 1892-1961, rum. pisarz i publicysta; opowiadania i powieści o tendencji antyurbanistycznej; filrok. Petrescu [-sku] IRINA, ur. 1941, rum. aktorka film.; role psychol. i dram. (Sta-

tek z dynamitem, Opowieść sentymentalna). Petri EGON, 1881-1962, pianista niem., pochodzenia hol.; znany odtwórca dzieł Bacha i Liszta; 1926-39 w Polsce, potem w USA. Petricz, m. w pd.-zach. Bułgarii; 21 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Petrie [pi:try] SIR WILLIAM MATTHEWS FLINDERS, 1853-1942, egiptolog ang.; prof. uniw. w Londynie; założyciel bryt. szkoły archeol. w Egipcie; twórca metody szybkich orientacyjnych poszukiwań terenowych. Petriego płytki, szklane, małe pojemniki do hodowli bakterii; kształt cylindryczny; pokrywka o podobnym kształcie i nieco większej średnicy. Petrila, m. w Rumunii (Siedmiogród), w Karpatach Pd.; 27 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia węgla kamiennego. Petri Laurentius →Lars Petersson. Petri Olaus →Olof Petersson. petrochemia, dział technologii chemicznej org. obejmujący produkcję i przeróbkę surowców chem. otrzymywanych z ropy naft. i gazu ziemnego. Petrodworec (do 1944 Peterhof), m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki), nad Zat. Fińską; 22 tys. mieszk. (1959); produkcja zegarków; ośr. turyst.; barok, zespół pałacowo-parkowy (XVIII w.) — dawna rezydencja carska; m.in. Pałac Wielki, park fr. z zespołem fontann i pawilonami; 1944 zniszczony, po wojnie prawie całkowicie odbudowany. petrografia, nauka o skałach, ich własnościach fiz. i chem., powstawaniu, przeobrażaniu się i występowaniu w skorupie ziemskiej. petrograficzna prowincja, część skorupy ziemskiej, w której występują skały magmowe pochodzące z tego samego ogniska magmowego. Petrokrepost (do 1944 Szlisselburg), m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki), nad jez. Ładoga; 7,1 tys. mieszk. (1959); przemysł stoczniowy. petrologia, dawniej nauka badająca zagadnienia powstawania i przeobrażania się skał w skorupie ziemskiej; obecnie problematyka ta wchodzi w zakres petrografii. Petroniusz, ?-66, satyryk rzym.; doradca Nerona w sprawach dobrego smaku, stąd zw. Arbiter elegantiae; epigramy, romans awanturniczo-obyczajowy Satiricon (zachowany fragment Uczta Trymalchiona). Petropawłowsk, m. w Kazach.SRR, ośr. adm. obwodu północnokazachstańskiego, nad rz. Iszym; 173 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem.; duża elektrownia cieplna. Petropawłowska twierdza, zbudowana przez Piotra I na Wyspie Zajęczej u ujścia Newy (obecnie Leningrad); od końca XVIII w. do 1917 — więzienie polit. (m.in. więziony T. Kościuszko); sobór (1 poł. XVIII w., D. Trezzini) z dzwonnicą zwieńczoną iglicą, obecnie muzeum. Petropawłowsk Kamczacki, m. w Ros. FSRR, ośr. adm. obw. kamczackiego, port nad O. Spokojnym; 154 tys. mieszk. (1970); przemysł rybny, stocznia remontowa. Petrópolis [petro-], m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro); 94 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., drzewny, włók., znane uzdrowisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy. Petrosjan TIGRAN, ur. 1929, szachista radz.; mistrz świata 1963-67, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli gry pozycyjnej. Petroszany (Petroseni), m. w pd.-zach. Rumunii, w Karpatach; 39 tys. mieszk. (1968); ośr. głównego w kraju zagłębia węgla kam.; przemysł maszynowy. Petrovaradin, m. w Jugosławii (Wojwodina), nad Dunajem; 9 tys. mieszk. (1965). Petrović ALEKSANDAR, UΓ. 1929, jugosł. reżyser i pedagog film.; filmy dokumentalne; dramaty współcz. nawiązujące do

878 Petrović folkloru (Spotkałem nawet szczęśliwych Cyganów, Wkrótce będzie koniec świata). Petrović NADEŹDA, 1873-1915, malarka serb.; początkowo twórczość zbliżona do impresjonizmu, potem wpływ fowizmu i ekspresjonizmu; pejzaże, portrety, kompozycje figuralne. Petrović RASTKO, 1898-1949, pisarz serb.; przedstawiciel awangardy; liryka, reportaże lit., powieści. Petrović VELJKO, 1884-1967,pisarz serb.; poezja patriot.; realist. opowiadania, gł. z życia mieszczaństwa Wojwodiny. Petrovici [-wjczi] EMIL, 1899-1969, językoznawca rum.; prof. uniw. w Klużu, czł. Rum. AN; autor prac z fonetyki, onomastyki, dialektologii rumuńskiej. Petrow ILIJA, ur. 1903, bułg. malarz i grafik; realist. kompozycje hist., portrety, malowidła monumentalne, ilustracje. Petrow NIKOŁA, 1881-1916, malarz bułg.; twórczość pod wpływem impresjonizmu; pejzaże miejskie (gł. Sofii), portrety. Petrow WALERI (właśc. W. Meworach), ur. 1920, poeta bułg.; wiersze antyfaszystowskie; poematy o współcz. problematyce etycznej; scenariusze filmowe. Petrowicz-Niegosz, dynastia panująca w Czarnogórze 1697-1918, zał. przez metropolitę Daniłę, który po zwycięstwie nad Turkami został również jej władcą świeckim. Petrowsk Zabajkalski, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. czytyjski); 29 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł szklarski. Petrozawodzk, m. w Ros.FSRR, stol. Karelskiej ASRR, port nad jez. Onega; 185 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., drzewny, mat. bud.; uniw., filia Akad. Nauk. ZSRR. Petrusewicz KAZIMIERZ, 1872-1949, działacz ruchu robotn.; czł. SDPRR; prof. prawa uniw. w Wilnie; w Polsce niepodległej organizator sądownictwa, inicjator protestu w sprawie procesu brzeskiego; 1945-48 sędzia Sądu Najwyższego. Petrusewicz KAZIMIERZ, ur. 1906, zoolog, działacz polit.; czł. KPP; prof. Uniw. Warsz., organizator i kier. Instytutu Ekologii PAN, czł. PAN; prace z ekologii populacji i ewolucjonizmu. Petrus Lombardus, ?-ok. 1164, średniow. filozof; kodyfikator teologii, autor pierwszych sentencji. Petrycy SEBASTIAN (S. Petrycy z Pilzna), ok. 1554-1626, lekarz i filozof; prof. Akad. Krakowskiej; przedstawiciel renesansowego arystotelizmu, a jako lekarz (wybitny praktyk i dydaktyk) — szkoły padewskiej; komentarze do Arystotelesa, prace medyczne; De natura, causis, symptomatis morbi gallici. petryfikacja, bud. →zeskalanie. Petrykozy, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim; kościół (XVIII w., J.Ćh. Kamsetzer). petrynał, jeden z pierwszych typów broni palnej, o krótkiej lufie i długiej wąskiej kolbie opieranej o napierśnik zbroi; używany w XIV-XV w. Pettazzoni [-cconi] RAFFAELE, 18831959, wł. historyk religii, twórca wł. religioznawstwa; prof. uniw. w Rzymie, przewodn. IAHR, red. czasopism i serii religioznawczych; w badaniach koncentrował się na. religiach pierwotnych i antycznych, stosował metodę historyczną. Pettenkofer [pe-] MAX JOSEPH, 18181901, niem. lekarz higienista; prof. uniw. w Monachium; twórca podstaw nowocz. higieny i nauki o żywieniu; rozwinął badania gleby, wody, powietrza. Petty WILLIAM, 1623-87, ang. ekonomista i statystyk; jeden z twórców klas. ekonomii i statystyki ekonomicznej. petunia, roślina ozdobna (kwietnikowa i balkonowa), pochodząca z pd. Brazylii i Argentyny; kwiaty lejkowate, białe, różowe, fioletowe. petycja, pismo zawierające prośbę (zwykle zbiorową), skierowane do władz; podanie.

Petycja o prawo, dokument z 1628, przedstawiony przez ang. parlament Karolowi I, domagający się przestrzegania podstawowych praw obywatelskich; zaliczany do ang. aktów konstytucyjnych. petyhorcy, nazwa pancernych na Litwie w XVI-^XVIII w. petyneta, daw. cienka tkanina jedwabna lub bawełn. przypominająca tiul. petytoryjny proces, najczęściej występujący rodzaj procesu cyw., w którym sąd rozstrzyga o konkretnym uprawnieniu i zmierza do jego ochrony. Petzold [pecolt] ALFONS, 1882-1923, poeta austr.; robotnik, samouk; poezja społ.-polit. w duchu socjaldemokr.; autobiogr. powieść. Peugeot [pöżo] (Société Anonyme Automobiles Peugeot), fr. koncern samoch.; produkuje też rowery, traktory, silniki spalinowe i in. „Peuple, Le" [lö pöpl], dziennik, organ Belg. Partii Socjalist., zał. 1885. Pevsner ANTOINE, 1886-1962, malarz i rzeźbiarz pochodzenia ros.; jeden z inicjatorów i gł. przedstawiciel konstruktywizmu; od 1923 działał gł. we Francji; rzeźby konstruktywistyczne. pewnik →aksjomat. pewności stopień, mech. →bezpieczeństwa współczynnik. peyotl, odurzająca używka alkaloidowa; pokrajane w plasterki i wysuszone łodygi lub wyciąg alkoholowy z niektórych meksyk, gat. echinokaktusa; rozpowszechniony w Meksyku i pd. stanach USA; częste używanie prowadzi do narkomanii i zatruć przewlekłych. Peyrefitte [perfit] ROGER, ur. 1907, powieściopisarz fr.; powieści psychol. (Les amitiés particulières), społ.-obyczajowe (Klucze Piotrowe). pęcherz, med. wykwit skórny lub śluzówkowy w postaci ograniczonego podminowania naskórka, wypełniony płynem (np. krwią, ropą), powstający w następstwie uszkodzenia skóry, np. oparzenia. pęcherza moczowego zapalenie, schorzenie wywołane zakażeniem różnymi drobnoustrojami chorobotwórczymi; objawia się gł. częstym i bolesnym oddawaniem małych ilości moczu. pęcherzowce (cystoidy, Cystoidea), gromada szkarłupni kopalnych (kambr do permu); ciało workowate lub kuliste, przytwierdzone do podłoża. pęcherzyca, przewlekła choroba skóry o nieznanej przyczynie; pęcherze różnej wielkości, gorączka, ogólne wyniszczenie. pęcherzyca noworodków, ostre bakteryjne schorzenie skóry noworodków; liczne pęcherzyki skórne wypełnione płynem; następstwo braku higieny i niewłaściwej pielęgnacji noworodka. pęcina, odcinek kończyny konia i in. koniowatych nad koroną kopyta ustawiony pochyło do pionu, co przyczynia się do amortyzacji wstrząsów podczas ruchu. pęczak (pęcak), kasza z całych (nie łamanych) ziarn jęczmienia lub pszenicy, otrzymywana przez ich obłuskanie i polerowanie, niekiedy sortowanie wg wielkości. Pęczarski FELIKS, 1804-62, malarz; głuchoniemy; portrety, sceny rodzajowe (Lichwiarz przy świecy) pod wpływem hol., obrazy religijne. v pęcznienie, zwiększenie objętości żelu w wyniku wchłaniania cieczy dobrze zwilżającej cząstki koloidu; np. p. żelatyny w wodzie. pęd, podstawowa wektorowa wielkość fiz. charakteryzująca ruch układu, w przypadku punktu materialnego o masie m i prędkości v równa mv. pędnia (transmisja), zespół przekładni pasowych do napędzania grupy maszyn roboczych jednym silnikiem; wyszła z użycia. pędnia nastawcza, w kolejnictwie urządzenie do przenoszenia ruchu z dźwigni nastąwczej na elementy nastawcze semaforów, zwrotnic itp.; zawiera cięgna w

postaci drutów stal., prowadzonych przez krążki. pędnik, żegl. urządzenie wytwarzające siłę poruszającą statek w wyniku wytwarzania energii dostarczanej przez urządzenia napędowe lub pobieranej z zewnątrz; np. wiosło, żagiel, koło łopatkowe, śruba okrętowa. pędnik cykloidalny (pędnik VoithaSchneidera), pędnik statku wodnego, tarcza o pionowej osi obrotu z kilkoma skrzydełkami pionowymi zamocowanymi obrotowo na jej obwodzie; statek z p.c. nie wymaga steru. pędraki, larwy chrząszczy, gł. z rodziny żukowatych i jelonkowatych; białawe, łukowato wygięte, o dobrze ukształtowanych odnóżach tułowiowych; szkodniki — podgryzają korzenie roślin. pęd roślinny, zasadnicza część roślin naczyniowych, składającą się z łodygi i liści; u wielu bylin występują też pędy podziemne: bulwy, cebule, kłącza. pędrusie (Apion), b. małe chrząszcze z rodziny ryjkowców; szkodniki gł. roślin motylkowatych; np. larwy p. koniczynowca (A. apricans) żerują w kwiatostanach koniczyny. pęd skrócony, bot. →krótkópęd. pędu moment →kręt. pędu zasada zachowania, pęd układu, na który nie działają siły zewn., pozostaje wielkością stałą. pęd wydłużony, bot. →długopęd. pędzenie roślin, pobudzanie warzyw i roślin ozdobnych zimą i wczesną wiosną, w warunkach szklarniowych, do wydawania plonu kosztem zapasów nagromadzonych w korzeniach spichrzowych, cebulach itp. pędzlak (Penicillium), saprofityczny grzyb z klasy workowców; pospolity w miejscach wilgotnych, tworzy błękitnozieloną pleśń; P. notatum wytwarza penicylinę, niektóre gat. stosowane w serowarstwie. Pękalski LEONARD, 1896-1944, malarz; czł. Pryzmatu i Jednorogu; prof. ASP w Warszawie; malarstwo ścienne (Wawel, kamienice Starego Miasta w Warszawie), pejzaże, kompozycje figuralne. Pękiel BARTŁOMIEJ, ?-1670(?), kompozytor, kapelmistrz król. w Warszawie, od 1658 w katedrze wawelskiej; zachowane msze, motety, kantata Audite mortales. pęk płaszczyzn, nieskończony zbiór płaszczyzn przechodzących przez jeden wspólny punkt. pęk prostych, nieskończony zbiór prostych przechodzących przez jeden wspólny punkt. pępek, miejsce w ścianie brzucha u zarodków owodniowców, od którego odchodzi pępowina; u człowieka, po jej odpadnięciu — bliznowate zagłębienie w skórze. pępowina (sznur pępkowy), unaczyniony przewód łączący zarodek z błonami płodowymi; u człowieka dł. do 50 cm, odcinany przy porodzie. pęseta →pinceta. pętla (looping), lotn. figura akrobacji lotn.: samolot zatacza okrąg w płaszczyźnie pionowej; zwykła — gdy pilot znajduje się wewnątrz zataczanego okręgu, odwrócona — gdy na zewnątrz. pętówka babienica (Alytes obstetricans), płaz bezogonowy z rodziny ropuszek, do 5 cm dł.; samiec owija sobie sznury skrzeku na tylnych nogach; Europa zach., w Polsce b. rzadka, chroniona. Pęzino, w. w pow. stargardzkim, woj. szczecińskim; późnogot. zamek (XVI w.), renes. pałac (XVII w., przebudowany częściowo w XIX w.). Pfanhauser FRANCISZEK, 1797-1865, malarz; portrety mieszczańskie, obrazy mit. i hist.; od 1848 we Florencji. Pfister JAN, 1573-przed 1642, rzeźbiarz; przedstawiciel manieryzmu; liczne nagrobki; współtwórca dekoracji kaplicy Boimów we Lwowie.

piaskowanie 879 Pflüger EDUARD FRIEDRICH WILHELM, 1829-1910, fizjolog niem.; prof. uniw. w Bonn; odkrył m.in. zjawisko zw. elektrotonusem fizjol. oraz szereg prawidłowości skurczów mięśni. Pforr FRANZ, 1788-1812, niem. malarz i grafik z kręgu nazareńczyków; kompozycje nawiązujące do średniow. legend i historii Niemiec. Pforzheim [-rc-haim], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), na pn. skraju Schwarzwaldu; 88 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny, włók., wyrób sztucznej biżuterii. Pful KRESĆAN BOHUWĚR, 1825-89, łużycki językoznawca, pedagog; jeden z pierwszych kodyfikatorów języka górnołużyckiego, autor słownika i gramatyk. Pfungstadt [pfunsztat], m. w NRF (Hesja), k. Darmstadtu; 16 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia gazu ziemnego, przemysł drzewny, chemiczny. PGR →Państwowe Gospodarstwa Rolne. ph, symbol jednostki fot. pH (wykładnik stężenia jonów wodorowych), liczba (dla roztworów wodnych zawarta w przedziale od 0 do 14) określająca odczyn roztworu; ujemny logarytm ze stężenia (w molach na litr roztworu) jonów wodorowych: pH = —log [H+]. Phaan, m. w Birmie, nad rz. Saluin, ośr. adm. stanu Karen; ok. 4 tys. mieszk. (1960). Phalaborwa, ośrodek górn. w pn.-wsch. części Republiki Pd. Afryki (Transwal); eksploatacja rud miedzi i fosforytów; przemysł chemiczny. Pham Van Dong [fam wan d.], ur. 1906, wietn. polityk, działacz niepodległościowy i rewol.; czł. Biura Polit. Wietn. Partii Pracujących; od 1955 premier DRW. Phelps [felps] SAMUEL, 1804-78, aktor ang.; role w dramatach Szekspira (Makbet); 1844-62 dyr. Sadler's Wells Theatre w Londynie. Phenian, tymczasowa stolica i siedziba władz KRL-D, port nad rz. Tedong; 1,0 mln mieszk. (1968); duży ośr. przem. (wydobycie węgla kam., przemysł włók., maszyn, i spoż.), kult. i nauk. (Akad. Nauk. uniw.); port lotn.; zachowane bramy Pothong-mun i Tedong-mun (XV-XVII w.). Phet Buri, m. w Syjamie, nad rzeką Ph.B., w pobliżu jej ujścia do zat. Bangkok, ośrodek adm. prow. Phet; 25 tys. mieszk. (1960). philantropinum, zakład wychowawczy zał. przez J.B. Basedowa 1774 w Dessau, w którym wychowywano w duchu przyjaźni i życzliwości dla ludzi. Philipe [filip] GERARD, 1922-59, fr. aktor teatr, i film.; wybitne kreacje, dram. (Rodrygo — Cyd P. Corneille'a i w teatrze J. Vilara; różnorodne, znakomite role film. (Diabeł wcielony, Fanfan Tulipan, Czerwone i czarne). Philippe [filip] CHARLES Louis, 18741909, Disarz fr. związany z naturalizmem; powieści gł. z żvcia prowincji i ubogich dzielnic paryskich. Philippeville [filipwil] →Skikda. Philippide [filipide] ALEXANDRU, ur. 1900, poeta rum.; liryka refleksyjna; wpływy fr. symbolizmu; tłumacz literatury świat. (Szekspir, Th. Mann, Lermontow). Philips [fi:lyps], wielki hol. koncern przemysłu elektrotechn.; ma zakłady w wielu krajach, także w Polsce w okresie między woj. — filia Ph. (fabryka żarówek i urządzeń elektrotechnicznych). Phillips [fylyps] WENDELL, 1811-84, radykalny abolicjonista amer.; 1865-70 przewodn. Amer. Tow. przeciw Niewolnictwu. Phitsanulok, m. w Syjamie, port nad rz. Menam, ośr. adm. prow. P.; 30 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu uprawy ryżu. Phnom Penh, stol. Kambodży, port nad Mekongiem; 600 tys. mieszk. (1968); gł. ośr. gosp., kult. i nauk. kraju; przemysł

spoż., włók., drzewny; uniw.; muzeum ny wyłącznie jako materiał termoizolanar.; świątynie (XIX-XX w.). cyjny. Phobos, mit. gr. →Fobos. piano nobile (bel-étage), arch. kondygPhobos, pierwszy wg oddalenia od pla- nacja pałacu mieszcząca apartamenty renety satelita Marsa. prezentacyjne, wyróżniająca się od pozoPhoebe, mit. gr. →Febe. stałych większą wysokością, wielkością Phoebe, dziesiąty wg oddalenia od pla- okien oraz bogatszą dekoracją. nety satelita Saturna. Pianosa [pjanoza], wyspa wł. na M. Phoenix [fi:nyks], m. w USA, stol. sta- Tyrreńskim (Archipelag Toskański); nu Arizona; 580 tys. mieszk. (1970), ze- 10 km2. spół miejski 859 tys. (1967); przemysł pianosylikat (pianobeton wapienny), lotn., maszyn., spoż., hutnictwo miedzi; lekkie tworzywo bud., rodzaj pianobetoośr. handl. i turyst.-wypoczynkowy; uni- nu (spoiwem jest zaprawa wapienna z dowersytet. datkiem cementu); używany na ścianki Phuket, wyspa syjamska, przy zach. działowe, jako materiał termoizolacyjny. wybrzeżu Płw. Malajskiego; 533 km2, ok. Piańdż, nazwa górnego biegu Amu50 tys. mieszk. (1960); eksploatacja boga- -darii, do połączenia z rz. Wachsz. tych złóż rud cyny; plantacje kauczukoPiaoziero, jezioro w ZSRR (Karelska wca; gł. m. Phuket. ASRR); pow. 755 km2, głęb. do 46 m. Phuket (Puket), m. w Syjamie, port na piarg, nagromadzenie okruchów skalwsch. wybrzeżu wyspy P.; 28 tys. mieszk. nych u podnóża stromych, skalistych zbo(1960); duży ośr. regionu wydobycia rud czy lub w żlebach; często ma postać stożcyny. ka (stożek nasypowy). phylum, biol. →typ. piasawa, nazwa handl. włókna (twardePhysiologos (Księga przyrodnicza), go) otrzymywanego z liści wielu gatunanonimowy utwór bizant.; XV-wieczna ków palm; używana do wyrobu szczotek, poet. wersja średniow. podręczników opi- mat itp. sujących zwierzęta, rośliny, postacie mito- Piasecki BOLESŁAW, ur. 1915, działacz logiczne. polit., publicysta; jeden z przywódców pi, π, liczba wyrażająca stosunek dłu- ONR, w okresie okupacji hitlerowskiej — gości okręgu do jego średnicy: π≈ „-Konfederacji Narodu; po II wojnie świat, ≈ 3,14159≈ 31/7. →ludolfina przewodn. Stów. „Pax"; od 1971 czł. RaPiacentini [pjaczen-] MARCELLO, 1881- dy Państwa. 1960, architekt wł., gł. przedstawiciel Piasecki EUGENIUSZ, 1872-1947, teoretyk akademickiego neoklasycyzmu; przebu- wychowania fiz., lekarz; prof. uniw. w dowa urbanist.-arch. osi bazyliki św. Pio- Poznaniu; propagator gimnastyki szwedz. tra, współautor miasteczka uniwersytec- w Polsce; jeden z pionierów harcerstwa; kiego w Rzymie. autor licznych prac. Piacenza [pjaczenca], m. we Włoszech Piasecki PAWEŁ, 1579-1649, biskup ka(Emilia-Romania), ośrodek adm. prow. mieniecki i przemyski, działacz polit., P.; 103 tys. mieszk. (1968); przemysł historyk; autor łac. Kroniki... (do 1636). spoż.; muzea; liczne kościoły (XIIPiasecki STANISŁAW, 1900-41, publicysta XVIII w., m.in. romańsko-got. katedra), i krytyk lit.; działacz polit. związany ratusz (XIII w.), zamek (XIV w.); pała- z ND i ONR; red. tygodnika „Prosto z ce (XV-XVII w.). mostu"; w czasie okupacji hitlerowskiej Piaf EDITH (właśc. E. Gassion), 1915-63, w NOW: rozstrzelany w Palmirach. fr. piosenkarka o silnym, dram. głosie; piasecznica, techn. urządzenie do policzne nagrania płytowe, występy na ca- dawania piasku pod koła napędowe połym świecie. jazdu szynowego w razie ślizgania się Piaget [pjaźe] JEAN, ur. 1896, szwajc. kół, np. w czasie hamowania. filozof, psycholog i pedagog; gł. prace piasecznik, urządzenie do oczyszczania z zakresu psychologii rozwojowej; Mowa masy celulozowej lub papiern, z mech. i myślenie u dziecka. zanieczyszczeń cięższych od wody; rozPiai, przylądek na Płw. Malajskim, naj- dzielanie zachodzi na zasadzie sedymendalej na pd. wysunięty punkt Azji; tacji w p. płaskich, a siły odśrodkowej 1°16'N, 103°31'E. w p. wirowych. piana, układ koloidowy, w którym piasecznik, zool. →nalepian. ośrodkiem dyspersyjnym jest ciecz, a fazą Piaseczno, m. pow. w woj. warsz., nad rozproszoną gaz; w p. stałych ośrodkiem rz. Jeziorną; 20,5 tys. mieszk. (1970); dyspersyjnym jest ciało stałe (np. pumeks). zakłady lamp oscyloskopowych i nadawPiana (Peene), cieśnina łącząca Zalew czych (Iwiczna); prawa miejskie 1429 (do Szczeciński z Zat. Pomorską, między kon- 1869) i 1916. tynent, częścią NRD a wyspą Uznam; Piaseczno, w. w pow. tarnobrzeskim, dł. ok. 52 km. woj. rzeszowskim, na lewym brzegu Wipianino, instrument muz., odmiana for- sły; kopalnia odkrywkowa rudy siarki tepianu z pionowo ułożonymi strunami; (Tarnobrzeski Okręg Siarkowy). skonstruowany 1811. Piaseczno, w. w pow. tczewskim, woj. pianissimo [wł.] (skrót: pp), muz. bar- gdańskim; got. kościół (XIV w., barok, dzo cicho. przebudowa i dekoracja XVII, XVIII w.). pianka morska, miner, →sepiolit. piasek, luźna skała osadowa, składająca piano [wł.] (skrót: p), muz. cicho. się z ziaren miner, o średnicy 0,1-2 mm; pianobeton, lekkie tworzywo bud. otrzy- może być jednoskładnikowy (np. p. kwarmywane z mieszaniny spoiwa (cementu, cowy, wapienny) lub wieloskładnikowy; gipsu, wapna, magnezji), kruszywa (np. b. rozpowszechniony stosowany w bupiasku), wody i emulsji pianotwórczej; downictwie, przemyśle szklarskim, ceram., materiał konstrukcyjny i termoizolacyjny. w metalurgii; ważne znaczenie gosp. mapianoforte, muz. →fortepian. ją p. bogate w cenne minerały, np. p.mopianogazosilikat, lekkie tworzywo bud., nacytowe, złotonośne, diamentonośne. rodzaj gazobetonu (spoiwem jest w nim piasek moczowy, kryształki kwasu mowapno palone); używany na bloki oraz czowego i jego soli, sole kwasu szczawiopłyty ścienne i stropowe. wego i fosforanów powstające gł. w kiepianogips (pianobeton .gipsowy), lekkie lichach miedniczek nerkowych"; objaw tworzywo bud., rodzaj pianobetonu (spoi- chorobowy. wem jest wysokogatunkowy gips); użyPiasina, rz. w azjat. części ZSRR; dł. wany na ścianki działowe oraz jako ma- 820 km; uchodzi do M. Karskiego; zateriał termoizolacyjny. marza na ok. 9 miesięcy. pianola, mech. instrument muz.; taśma piaskarka, samochód z urządzeniem do papierowa perforowana przesuwa się nad posypywania materiałem sypkim (piaszespołem kanalików, uruchamiając me- kiem, solą, zmielonym żużlem itp.) oblochanizm gry pianina. dzonej nawierzchni drogowej. pianomagnezyt (pianobeton magnezjopiaskołaz, zool. →małgiew. wy), lekkie tworzywo bud., rodzaj pianopiaskowanie, oczyszczanie powierzchni betonu (spoiwem jest magnezja); używaprzedmiotów (lub nadawanie im chro-

880

piaskowanie torfowisk

powatości) strumieniem piasku lub ścierniwa (śrutu) wyrzucanego z dużą prędkością. piaskowanie torfowisk, zabieg melioracyjny; pokrywanie powierzchni gleby torfowej warstwą piasku grub. 5-10 cm, która przeciwdziała uszkodzeniom roślin uprawnych przy zamarzaniu torfu.piaskowe gleby, zawierające w swym składzie przewagę piasku i mniej niż 20% cząstek ilastych; g.p. w Polsce należą gł. do typu gleb bielicowych. piaskowiec (Gyroporus), grzyb z rodziny borowikowatych; w Polsce 2 gat. jadalne: p. kasztanowaty — o brązowym kapeluszu, i p. modrzak, siniak — o miąższu jasno błękitniejącym po uszkodzeniu; oba w lasach. piaskowiec (Crocethia alba), ptak z rzędu mew-siewek; dł. 18 cm; szaro-biały, w szacie godowej pierś biała; tundry Azji, Ameryki; w Polsce na przelotach zimą; chroniony. piaskowiec, geol. osadowa skała okruchowa, powstała przez scementowanie piasku; materiał bud., drogowy, rzeźb., używany też do celów przem. (np. na toczydła, kamienie młyńskie). piaskowiec pstry, geol. starsza epoka → triasu. piaskowy zegar →klepsydra (1). Piast, legendarny władca Polan, założyciel dynastii panującej w Polsce średniowiecznej. Piast →Polskie Stronnictwo Ludowe„Piast". „Piast", tygodnik polit, społ. i oświat, wydawany w Krakowie 1913-r39 i 1945-49; do 1931 organ PSL-,,Piast", następnie SL; red. i współpracownicy m.in.: J. Bojko, J. Dębski, W. Kiernik, M. Rataj, W. Witos; po wojnie pismo PSL. piasta, część koła lub tarczy (np. sprzęgła), stykająca się z wałem albo osią. Piastowie, dynastia panująca w Polsce do 1370; na Mazowszu ostatni jej przedstawiciel zmarł 1526, na Śląsku 1675, pierwszym hist. władcą z tej dynastii był Mieszko I. Piastów, m. w pow. pruszkowskim, woj. warsz.; 17,4 tys. mieszk. (1970); zakłady gumowe, fabryka akumulatorów; prawa miejskie 1952. piastun, łow. jednoroczny wilk samiec opiekujący się szczeniętami w gnieździe podczas żerowania rodziców; także niedźwiedź w drugim roku życia. piaszczaki, przepojone solami wapnia ciałka skrobiowate, będące produktami rozpadu komórek, powstałe w przebiegu zwyrodnienia skrobiowatego (skrobiawicy). Piaścik FRANCISZEK, ur. 1902, architekt; prof. Polit. Warsz.; gł. budownictwo wiejskie, m.in. projekty typowych zagród wiejskich; liczne publikacje z zakresu budownictwa wiejskiego. Piaśnica Wielka, w. w pow. puckim, woj. gdańskim; IX 1939-IV 1940 masowe egzekucje dokonane przez hitlerowców; zginęło 12 tys. osób. piat →pancerzownica. Piatigorsk, m. w Ros.FSRR, w Kraju Stawropolskim, na Przedkaukaziu; 84 tys. mieszk. (1969); znane uzdrowisko (radioaktywne źródła miner., kąpiele błotne). Piatigorski GREGOR, ur. 1903, wiolonczelista amer., pochodzenia ros.; koncertuje jako solista i kameralista. Piatra-Neamt [p. niamc], m. w pn.wsch. Rumunii, ośr. adm. okręgu Neamt; 56 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. Piattoli SCIPIONE, 1749-1809, działacz polit. w 7 okresie Sejmu Czteroletniego, ksiądz, W łoch; w Polsce od 1783; współred. projektów Konstytucji 3 maja; 180405 sekr. AJ. Czartoryskiego. Piaui [piaui], stan w pn.-wsch. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej i nad O. Atlantyckim; zach. granicę stanowi rz. Parnaiba; 250,9 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1969); stol. Teresina; uprawa woskowca.

Piawa, rz. w pn. Włoszech; dł. 220 km; uchodzi do Zat. Weneckiej; żeglowna w dolnym biegu. 1918 (15-24 VI) natarcie i sforsowanie rzeki przez wojska austr. w celu odciążenia Niemców na froncie zachodnim. Piazza Armerina [pjacca a.], m. we Włoszech (Sycylia); 26 tys. mieszk. (1961); ośr. turystyczny. Piazzetta [pjacce-] GIOVANNI BATTISTA, 1682-1754, wł. malarz i grafik, przedstawiciel szkoły weneckiej; malowidła ścienne, obrazy rel. i sceny rodzajowe. Piazzetta [pjacce-], mały plac w Wenecji, łączący się od pn. z placem św. Marka, od pd. otwarty, ku Canale di San Marco, znajdują się przy nim: od wsch. słynny Pałac Dożów, od zach. — renes. Libreria. „piąta kolumna": 1) określenie zamaskowanej agentury wroga; pochodzi z czasów hiszp. wojny domowej 1936-39, kiedy 4 kolumny wojsk. gen. Franco maszerowały na republ. Madryt, piąta (dywersantów i szpiegów) miała opanować go od wewnątrz; 2) określenie działalności dywersyjnej mniejszości niem. w Polsce w okresie międzywojennym. Piątek, w. w pow. łęczyckim, woj. łódzkim, nad Moszczenicą; zakłady mech.; w XIV W.-1867 miasto; 1939 (13-16 IX) oddziały Wehrmachtu zdobyły P., mieszkańców pobliskich wsi zmuszono do naprawy mostu na rz. Malinie, a następnie wszystkich rozstrzelano. 1939 (9-10 IX) zacięte walki (w ramach bitwy nad Bzurą) 57 pułku piechoty z niem. 30 dyw. piechoty, przełamanie obrony niem. i zdobycie wsi. Piątkowski HENRYK, 1853-1932, malarz; rysownik, krytyk sztuki, pisarz; sceny rodzajowe i antyczne, portrety, obrazy religijne. Pič JOSEF LADISLAV, 1847-1911, archeolog czechosł., badacz dziejów Słowian; doc. uniw. w Pradze, red. „Památek Archeologických". Picabia [pikabja] FRANCIS, 1879-1953, malarz fr.; ewolucja od impresjonizmu przez kubizm, dadaizm, surrealizm do abstrakcji. Picard [pika:r] JEAN, 1620-82, astronom fr.; prof. College de France; zastosował lunetę w przyrządach pomiarowych, wykonał 1669-70 pomiar łuku południka ziemskiego. picaro [pikaro; hiszp.], włóczęga bez określonego zawodu, cyniczny, sprytny oszust; postać z realist. powieści hiszp. XVI i XVII w. (Łazik z Tormesu), zw. powieścią łotrzykowską (pikarejską). Picasso [pikaso] PABLO, ur. 1881, malarz hiszp., jeden z najbardziej wszechstronnych i aktywnych artystów wspólcz.; od 1904 we Francji; przeszedł od maniery błękitnej, różowej, prekubizmu i kubizmu (współtwórca) do indywidualnego, syntet. stylu; Rodzina arlekina, Panny z Avignonu, Trzej muzykanci, martwe natury (m.in. collage), portrety; Guernica, Wojna i pokój; grafika, rzeźba, ceramika; międzynar. Leninowska nagroda pokoju. Piccard [pika:r] AUGUSTĘ, 1884-1962, szwajc. fizyk, badacz stratosfery i głębin mor.; 1932 wzniósł się z M. Cosynsem balonem na wys. 16 940 m, 1948 zbudował z nim batyskaf, w którym 1953 zanurzył się na głęb. 3150 m. piccolo [pikkolo] →pikolo. Piccolomini [pikkolo-] OTTAVIO, 1599 (1600)-1656, wybitny dowódca w wojnie trzydziestoletniej, Włoch; 1648 nacz. dowódca wojsk cesarskich. Piccolo Teatro [pikkolo t.], teatr w Mediolanie, zał. 1947 przez P. Grassiego; nowocz. inscenizowany repertuar sztuk od Szekspira do współcz.; liczne tournées krajowe i zagraniczne. Pic du Midi Observatoire [pik dü midi opserwatu:r], obserwatorium astr. na Pic du Midi de Bigorre w Pirenejach Środk. we Francji.

Picelj IVAN, ur. 1924, jugosl. malarz i grafik; przedstawiciel abstrakcjonizmu. Pichegru [pisz(ö)grü] CHARLES, 17611804, generał fr., dowódca wojsk rewol.; spiskował przeciw Napoleonowi I. Pichette [piszet] HENRI, ur. 1924, pisarz fr., związany z surrealizmem; zbiory liryków, poematy dram. (Nucléa). Pichincha [piczincza], wulkan w Andach Ekwadorskich, w Kordylierze Zach., w pobliżu Quito; 4783 m; wieczne śniegi i lodowce; ostatni wybuch 1881. Pickelherring [pykəlheryn], postać niem. błazna odgrywającego w XVII w. rolę konferansjera przedstawień ang. komediantów na terenie Niemiec. Pickering [pykəryŋ] EDWARD CHARLES, 1846-1919, astronom amer.; obserwator i organizator prac z dziedziny fotometrii i spektroskopii gwiazdowej. Pickford [pykfərd] MARY (właśc. M. Gladys Smith), ur. 1893, amer. aktorka film.; gwiazda filmu niemego; typ pełnej naiwnego wdzięku kobiety (Mała księżniczka, Najlepsza dziewczyna); role w filmach dźwiękowych. pick-up [pykap] →pikap. Pico [piko], wulkaniczna wyspa portug. na O. Atlantyckim (Azory); 433 km2, 23 tys. mieszk. (1960). Pico delia Mirandolá [piko d.m.] GioVANNI, 1463-94, wł. filozof i filolog, humanista, dominikanin; przedstawiciel idealist. synkretyzmu usiłującego pogodzić różne systemy filoz. i religijne. Picon [piką] GAËTAN, ur. 1915, fr. krytyk i eseista; prace monograficzne, eseje, antologie (fr. literatury współcz., myśli współcz.). Pictet [pikte] RAOUL PIERRE, 1846-1929, fizyk szwajc; prof. uniw. w Genewie; badacz niskich temperatur; twórca projektu pierwszej maszyny chłodniczej. Picton [pyktən], port w Nowej Zelandii, na pn. wybrzeżu W. Południowej; 2,6 tys.1 mieszk. (1968); baza wielorybnicza. Piczeta WŁADIMIR I., 1878-1947, historyk radz.; prof. uniw. w Mińsku, następnie w Moskwie (Katedra Historii Słowian Zach. i Pd.); autor prac z historii Rosji, Białorusi, Ukrainy, Polski i Litwy. Pidgin-English [pydżyn yŋglysz; ang.], język mieszany o słownictwie gł. ang. i chin., uproszczonej morfologii i składni; język handl. Azji Wsch. i Oceanii. Pidmohylny WALERJAN, 1901-41, ukr. pisarz i tłumacz; nowele, powieści społ.psychol. (Miasto); przekłady z literatury francuskiej. Pidurutalagala, najwyższy szczyt Cejlonu; 2524 m. pidżak, kurtka, marynarka. pidżama (piżama), nocny ubiór złożony ze spodni i bluzy. piec, łechn. urządzenie do ogrzewania różnych materiałów w celu doprowadzenia ich do odpowiedniej temperatury, koniecznej do przeprowadzenia przemian fiz. lub reakcji chem. przewidzianych w procesie technol.; praca p. może się odbywać w sposób ciągły (p. obrotowy, szybowy, tunelowy) lub okresowo (p. komorowy, tyglowy itp.); rozróżnia się p. ceram., szklarskie, cementowe, wapienne, prażalnicze, gazownicze, metalurgiczne itp. Piec, jeden z gwiazdozbiorów. piec do obróbki cieplnej, piec do wygrzewania przedmiotów podlegających obróbce cieplnej, np. p. hartowniczy, p. do odpuszczania. pièce à thèse [pjes ate:z; fr. 'sztuka z tezą'], dramat z wyraźną tendencją udowodnienia słuszności określonego stanowiska społ. lub postawy moralnej. Piechal MARIAN, UΓ. 1905, poeta i krytyk lit.; członek grupy lit. Kwadryga; klasycyzująca liryka refleksyjna i społ.; zbiory Elegie całopalne, Miara ostateczna, szkice O Norwidzie. Piechcin, w. w pow. szubińskim, woj. bydgoskim; przemysł wapienniczy.

„pielgrzymi" 881 piechota, jeden z podstawowych rodzajów wojska: w starożytności gł. rodzaj wojska; w średniowieczu pomocnicza silą zbrojna; w czasach nowożytnych początkowo podział na pikinierów i muszkieterów, od XVIII w. jednolita; w XX w. różne rodzaje: górska, mor., zmotoryzowana; po II wojnie świat, tradycyjną p. przekształcono w zmechanizowaną; specjalnym rodzajem p. są oddziały powietrznodesantowe. Piechotkowie, architekci, małżeństwo: KAZIMIERZ (ur. 1919), MARIA (ur. 1920); projektują gł. budownictwo mieszkaniowe z elementów wielkowymiarowych; autorzy tzw. systemu otwartego budownictwa mieszkaniowego; osiedle na Bielanach w Warszawie. Piechowice, m. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, u podnóża Karkonoszy, nad Kamienną; 5,0 tys. mieszk. (1968); fabryka silników elektr., huta szkła, zakłady papierń.; muzeum kryształów; prawa miejskie 1967. — Od/XIV w. ośr. produkcji szkła, później huta i szlifiernia kryształów. Piechowski WOJCIECH, 1849-1911, malarz; realist. sceny rodzajowe, portrety. piec hutniczy, ogólna nazwa pieców stosowanych, w metalurgii do wytapiania i przetapiania metali, np. wielki piec, piec martenowski. piec indukcyjny, piec elektr. do wytapiania i topienia metali, w którym metal nagrzewa się prądem powstałym wskutek indukcji elektromagnet.; p.i. bezrdzeniowe i rdzeniowe. Pieck [pi:k] WILHELM, 1876-1960, działacz niem. i międzynar.- ruchu robotn., polityk NRD; czł. SPD, współzałożyciel Związku Spartakusa i KPD; 1928-43 czołowy działacz KW Międzynarodówki Komunist; od 1933 na emigracji; o.d 1935 przewodn. KPD; współorganizator (1943) Kom. Nar. „Wolne Niemcy"; współzałożyciel (1946) SED; od 1949 prezydent NRD. piec komorowy, piec przem. z jedną (lub więcej) komorą grzejną (zwykle w kształcie prostopadłościanu), w której się umieszcza wsad. piec łukowy, piec elektr., w którym źródłem ciepła jest łuk elektr. przebiegający między grafitowymi elektrodami (często przez sam wsad); stosowany do rafinacji stali, wytopu żeliwa (zwł. wysoko jakościowego), żelazostopów, niklu, kobaltu. piec martenowski (piec Siemensa-Martina), piec wannowy opalany gazem, który wraz z dmuchem podgrzewany jest zazwyczaj w regeneratorach; służy do wytopu stali z surówki i stal. złomu. piec mieszkaniowy, urządzenie do indywidualnego ogrzewania pomieszczeń w wyniku spalania węgla, koksu, nafty, gazu miejskiego itp. piec odlewniczy, piec do otrzymywania ciekłego metalu przeznaczonego na odlewy; istnieją p.o. tyglowe i bębnowe, elektr. (indukcyjne i łukowe), gazowe oraz na paliwo płynne i stałe. piec oporowy, piec elektr. ogrzewany ciepłem powstającym podczas przepływu prądu przez elementy grzejne nie będące częścią wsadu (p.o. pośredni) lub wywiązującym się we wnętrzu wsadu odgrywającego rolę opornika (p.o. bezpośredni). piec Siemensa-Martina [p. zim- martena] →piec martenowski. piec szybowy, piec przem, z komorą grzejną w kształcie pionowego walca (lub ściętego stożka); przeznaczone do przeróbki materiały doprowadzane są do górnej części szybu, a produkty odprowadzane są gł. z jego dolnej części; p.sz. stosowane są w przemyśle ceräm., metalurgicznym itp. piec tyglowy, piec przem. do topienia materiałów, gł. metali, w ogrzewanych z zewnątrz naczyniach (grafitowych, szamotowych, staliwnych itp.), zw. tyglami.

Piecuch KONRAD, 1897-1932, śląski działacz ruchu robotn., od 1925 w KP Niemiec; zamordowany przez hitlerowców. piecuszek (Phylloscopus trochilus), ptak leśny z rzędu wróblowatych; dł. 12 cm; oliwkowozielony, spodem jaśniejszy; owadożerny; Europa; chroniony. piec wannowy, piec przem. (grzewczy lub wy topowy), którego komora grzejna zawiera naczynie do wkładania wsadu, tzw. wannę piecową, lub sama ma kształt wanny. pieczarka (Agaricus), jadalny grzyb z rodziny bedłkowatych, często uprawiany w pieczarkarniach; kapelusz biały lub brązowawy, blaszki białe; w Polsce na brzegach lasów i łąkach rosną dziko 2 gat., białe. pieczarkarnia, pomieszczenie o odpowiedniej temperaturze służące do produkcji pieczarek na grzędach z przefermentowanego nawozu końskiego. pieczeń, potrawa mięsna otrzymywana przez obsmażenie i uduszenie w całości kawałka mięsa pozbawionego kości; spożywana na zimno lub na gorąco. pieczęciowe drzewa →sygilarie. pieczęć, znak własnościowy i rozpoznawczy osoby fiz. lub instytucji, wyciskany za pomocą stempla (tłoka); stanowi świadectwo wiarygodności i nadaje moc prawną pismu lub dokumentowi; również środek zabezpieczający nienaruszalność zamkniętego pisma lub przedmiotu. pieczęć wielka, w sfragistyce najważniejsza pieczęć panującego, np. pieczęć wielka koronna i litewska królów polskich. Pieczka FRANCISZEK, ur. 1928, aktor; występy m.in. w teatrach Nowej Huty, Krakowa i Warszawy; Woyzeck — G. Büchnera; gł. rola w filmie Żywot Mateusza. Pieczyngowie, lud tur. osiadły w IX w. na stepach nad M. Czarnym; 1036 rozgromieni przez Jarosława Mądrego. pieczywo, produkt spoż. otrzymywany z ciasta wyrośniętego (przez dodanie zakwasu, drożdży lub pulchników) i wypieczonego w temp. 200-250°; rozróżnia się p. żytnie, pszenne, mieszane, specjalne, dietetyczne, półcukiernicze i cukiernicze. pieď-à-terre [pjetate:r; fr.], mieszkanie, z którego korzysta się dorywczo. pied-de-poule [pied pul; fr.] →kurza stopka. piedestał, podstawa pomnika, posągu, kolumny; postument, cokół; przén. wywyższenie moralne. Piedmont [pi.:d-], wsch. część pd. Appalachów; na żach. przechodzi w Pasmo Błękitne, na wsch. oddzielony linią uskokową od Niz. Atlantyckiej. Piedras Negras, m. w Meksyku (Coahuila), nad Rio Bravo, naprzeciw amer. miasta Eagle Pass; 43 tys. mieszk. (1960); hutnictwo żel., przemysł metalowy. piegi, drobne, liczne, żółtobrunatne plamki na skórze gł. twarzy, powstające wskutek zaburzeń barwnikowych; występują częściej u osób rudych i blondynów. piegża (Sylvia curruca), gatunek pokrzewki; dł. ok. 13 cm; upierzenie szarobrązowe, pod okiem ciemny pasek, podgardle i zewn. pióra ogona białe; Europa, pn. Afryka; chroniona. Piekałkiewicz JAN, 1892-1943, polityk, ekonomista; od 1924 prof. Szkoły Nauk Polit. w Warszawie; od 1931 w SL; od 1942 Delegat Rządu na Kraj; zamordowany przez hitlerowców. Piekara ARKADIUSZ, ur. 1904, fizyk; prof. Polit. Gdańskiej, uniw. w Poznaniu i Warszawie, czł. PAN; prace z fizyki dielektryków, fizyki emulsji i koloidów, elektro- i magnetooptyki. piekarnia, zakład rzem. lub przem., produkujący różnego rodzaju pieczywo; gł. działy: ciastownia, obrabialnia i piecownia. piekarnictwo (piekarstwo), dział przemysłu spoż. związany z wyrobem i wypiekiem pieczywa; wyrazem postępu w

p. jest budowa nowoczesnych, całkowicie zmechanizowanych piekarń, tzw. fabryk chleba. piekarnik, urządzenie do pieczenia i duszenia mięsa, pieczenia drobiu, ciast, pasztecików oraz potraw zapiekanych; może być wbudowany w trzon kuchenny i wolno stojący. Piekarski EDWARD, 1858-1934, jakutolog; 1881 zesłany do obwodu jakuckiego badał język, etnografię i historię Jakutów ; fundamentalny, encyklopedyczny słownik języka jakuckiego. Piekarski KAZIMIERZ, 1*893-1937, historyk książki, bibliotekarz; kustosz Biblioteki Nar.; twórca metody typograf. badania inkunabułów. Piekarski MICHAŁ, ?-1620, szlachcic z Sandomierszczyzny; 1620 dokonał nieudanego zamachu na Zygmunta III Wazę; stracony. Piekarski WITOLD (pseud. Rola), 18571909; działacz ruchu robotn., publicysta i rysownik; współpracownik pism socjalist. „Równość" i „Przedświt". piekarski piec, urządzenie do wypiekania pieczywa, składające się z paleniska i komory wypiekowej, której dolna powierzchnia (tzw. trzon) w nowoczesnych piecach jest ruchoma. Piekary (w. w pow. i woj. krakowskim), archeol. jaskinie ze śladami pobytu człowieka z dolnego i górnego paleolitu (wyroby krzemienne, paleniska). Piekary Śląskie, m. w pow. tarnogórskim, woj. katowickim, nad Brynicą; 36,4 tys. mieszk. (1970); kopalnie rudy cynku i ołowiu, węgla kam.; prawa miejskie 1939 (faktycznie od 1947). — w XIX w. ośr. kultury pol. na Śląsku (czasopisma, drukarnia pol. 1840); udział mieszkańców P.S. w powstaniach śląskich 1919-21; IX 1939 byli powstańcy śląscy i harcerze wzięli udział w obronie miasta; hitlerowcy dokonali wielu egzekucji, zginęły 53 osoby. piekielnica (szweja, Alburnoides bipunctatus), ryba z rodziny karpiowatych, do 12 cm dł.; gł. planktonożerna; wody stojące i rzeki zach. Europy; mięso niesmaczne. piekło, w kosmologii i eschatologii wielu religii (zoroastryzm, judaizm, chrześcijaństwo, islam i in.) miejsce czasowej lub wiecznej kary pozagrobowej; zwykle kraina podziemna, siedziba złych duchów i dusz potępionych. Piekosiński FRANCISZEK KSAWERY, 18441906, historyk; prof. Uniw. Jag., czł. AU; m.in. O powstaniu społeczeństwa polskiego..., Rycerstwo polskie wieków średnich; wydawca źródeł. pielenie, ręczne usuwanie chwastów, stosowane gł. w ogrodnictwie, też w uprawach, np. lnu, buraków, tytoniu. pielesz, gniazdo ptaków drapieżnych. pielesze, własny dom, mieszkanie, dom rodzinny (zwykle żartobliwie). pielęgniarka, pracownica służby zdrowia ze średnim wykształceniem med., uprawniona do pielęgnowania chorych i do wykonywania prostszych zabiegów leczniczych. pielęgnicowate (Cichlidae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; ok. 300 gat., 5-40 cm dł.; jaskrawe; opiekują się potomstwem; rzeki środk. Afryki, Ameryki Pd. i pd. Azji; tępią larwy komarów; mięso niektórych smaczne; hodowane w stawach, niektóre akwariowe. pielęgnowanie lasu, ogół czynności z zakresu hodowli lasu, wykonywanych w celu podniesienia produkcji leśnej; są to m.in. czyszczenia, trzebieże, podkrzesywanie. pielgrzan →podróżnych drzewo. „Pielgrzym", pismo dla ludu o kierunku rel.-kat. wydawane 1869-1939 w Pelplinie; odegrało znaczną rolę w walce z germanizacją. „pielgrzymi", grupa purytanów przybyła 1620 z Anglii do Ameryki Pn. (102

882 pielgrzymka osoby) na statku „Mayflower"; założyli znaną kolonię Plymouth. pielgrzymka, indywidualna lub zbiorowa wędrówka do miejsc „świętych"; popularny obrzęd rel., np. w islamie — p. do Mekki, w katolicyzmie — do Lourdes i innych. pielgrzymowanie (walcowanie pielgrzymowe), sposób wykonania rur na walcarkach (pielgrzymowych) z grubościennych tuleji przesuwanych na trzpieniu ruchem posuwowo-zwrotnym. „Pielgrzym Polski", czasopismo emigracyjne wyd. XI 1832-XII 1833 w Paryżu przez E. Januszkiewicza i B. Jańskiego przy współpracy Mickiewicza, który ogłaszał tu artykuły. pielik, sól sodowa kwasu 2,4-dwuchlorofenoksyoctowego (2,4-D); selektywny środek chwastobójczy (herbicyd) stosowany do zwalczania chwastów w uprawach żyta, pszenicy, owsa, jęczmienia. Pielis, jezioro we wsch. Finlandii, na wys. 94 m; pow. 850 km2, głęb. do 48 m; żegluga. pielografia, rentgenograficzne badanie miedniczèk nerkowych i moczowodów po zastosowaniu środka cieniującego, podanego dożylnie lub przez cewnik moczowy (p. wstępująca). Piemont (Piemonte), region (kraina hist.) w pn.-zach. Włoszech, w dorzeczu górnego Padu; 25,4 tys. km2, 4,4 mln mieszk. (1969); rozwinięty przemysł; uprawa pszenicy, kukurydzy, ryżu, winorośli, hodowla; stol. Turyn. — Od 1424 księstwo pod panowaniem książąt sabaudzkich, od 1720 część królestwa Sardynii; 1831-49 jeden z gł. ośrodków wł. ruchu narodowowyzwoleńczego przeciw Austrii. pieniactwo, częste wytaczanie spraw sądowych (zwł. z błahego powodu), zamiłowanie do procesowania się. pieniactwo (kwerulencja), med. chorobliwa skłonność do dochodzenia rzeczywistych czy urojonych krzywd; w skrajnej postaci często w obłędzie i w psychopatiach. pieniądz, powszechny i stały ekwiwalent towarów, tzn. środek wyrażania wartości towarów oraz ich wymiany; w gospodarce kapitalist. nieplanowe wahania ilości p. w obiegu są istotnym czynnikiem zaburzeń ekon.; w gospodarce socjalist. ilość p. w obiegu jest planowo dostosowywana do rozmiarów produkcji. pieniądz papierowy, znak pieniężny, reprezentant wartości. Pieniążek SZCZEPAN, ur. 1913, biolog, pomolog; prof. SGGW, czł. PAN; organizator i dyr. Instytutu Sadownictwa w Skierniewicach; liczne prace nauk., popularnonauk. i podręczniki (Sadownictwo). Pieniążck-Odrowąż PROKOP, 1536-89, starosta nowotarski, admirał floty maltańskiej (rozbił korsarzy śródziemnomorskich) ; od 1577 w służbie Stefana Batorego. pieniążkowce (Clypeastroidea), grupa jeżowców przybrzeżnych, o symetrii wtórnie dwubocznej; silnie spłaszczone. Pieniężno, osiedle w pow. braniewskim, woj. olsztyńskim, nad rz. Wałsza; 2,0 tys. miesżk. (1968); mleczarnia, wytwórnia pasz; 1295-1945 miasto. — W czasie II wojny świat, zniszczone w 90%, po wojnie odbudowane. Pieniężny SEWERYN, 1890-1940, działacz nar. na Warmii; od 1918 kierował „Gazetą Olsztyńską", wydawca „Mazura", „Życia Młodzieży", „Kalendarza dla Mazurów"; wiceprezes KC Związku Polaków w Prusach Wsch.; działacz ZPwN; zginął w obozie koncentracyjnym w Hohenbruch. Pieniny, część Wewnętrznych Karpat Zach., w Polsce i Czechosłowacji, między Czorsztynem a Szczawnicą i doi. Leśnicy; wys. do 982 m (Trzy Korony); malowniczy przełom Dunajca; Pieniński Park Narodowy, Pieniński Park Narodowy, zał. 1932, pow. 2708 ha, w środk. części pasa skałek wapiennych Pienin, z przełomem Dunajca (dł. 9 km); trzy rezerwaty ścisłe; unikalny

pod względem geol., biocenotycznym i krajobrazowym; bogata fauna i flora (endemity, relikty). Pienza [pienca], miejscowość we Włoszech (Toskania), zał. w poł. XV w.; jednolity renes. plan urbanist. i wiele budowli z tego okresu, m.in. katedra i liczne pałace. pień, bot. silnie zdrewniała łodyga drzewa; p. typu strzały — z wyraźną osią główną (u wielu iglastych), typu kłody — rozdziela się na konary. pień, łow. wyrostek kości czołowej jeleniowatych, na którym osadzone jest poroże; niekiedy zw. możdżeniem. Pieńkowski ADOLF, 1837-67, działacz patriot., współpracownik E. Jurgensa; naczelnik cywilny pow. stopnickiego w powstaniu 1863, komisarz Rządu Nar. 1863 woj. krakowskiego. Pieńkowski IGNACY, 1877-1948, malarz; czł. stów. Sztuka; prof. SSP w Warszawie i ASP w Krakowie; postimpresjonist. portrety, pejzaże, akty, sceny rodzajowe. Pieńkowski ROMUALD, 1906-55, urbanista i architekt; autor pierwszego w Polsce projektu regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego GOP. Pieńkowski STANISŁAW, 1875(?)-1944, pisarz; krytyka artyst. i lit., szkice Maski życia, poezje. Pieńkowski STEFAN, 1883-1953, fizyk; prof. i kilkakrotny rektor uniw. w Warszawie, organizator Instytutu Fizyki, czł. PAU i PAN; badania z zakresu fizyki molekularnej i zastosowań promieni X do badań strukturalnych ciał. pień pszczeli, ul z pszczołami i ich gniazdem; nazwa pochodzi z okresu, kiedy pszczoły hodowano w pniach, kłodach. Pieńsk, m. w pow. zgorzeleckim, woj. wrocławskim, nad Nysą Łużycką; 5,4 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu szklarskiego; prawa miejskie 1962. — W działaniach woj. 1945 zniszczony w ponad 60°/o, po wojnie odbudowany. Piepka JAN (pseud. Staszków Jan), ur. 1926, prozaik i poeta kaszubski; opowiadania i powieści z życia Kaszub (Purtkowe Stegny, Dzierzby w głogach). pieprz, przyprawa kuchenna z wysuszonych owoców pieprzu czarnego, zawierających olejki eteryczne i alkaloid piperynę, nadającą im ostry, piekący smak. pieprz czarny (Piper nigrum), pnącze dł. do 12 m, pochodzenia azjat., uprawiane w strefie klimatów zwrotnikowych; z owoców (jagód) otrzymuje się ostre przyprawy: pieprz biały i czarny. pieprznik (Cantharellus), grzyb z klasy podstawczaków, szeroko rozprzestrzeniony w lasach całej kuli ziemskiej; w Polsce pospolity p. jadalny, zw. kurką, i niejadalny — p. pomarańczowy. pieprzojady →tukany. Pieprzowe Góry, wsch. kraniec Wyż. Sandomierskiej, opadający wysoką (60 m), stromą krawędzią ku dolinie Wisły; geol. przedłużenie G. Świętokrzyskich.. pieprzówka (Peperomia), roślina zielna lub krzewinka gł. tropik. Ameryki, używana czasem na sałatę; niektóre gat. o barwnych, ozdobnych liściach; uprawiane w doniczkach. pieprz turecki →papryka roczna. pieprzyca siewna (Lepidium sativum), zw. niekiedy rzeżuchą ogrodową, roślina roczna z rodziny krzyżowych, używana na sałatę; służy do szybkiego zazieleniania powierzchni (tradycyjnie na Wielkanocy. Pieracki BRONISŁAW, 1895-1934, polityk, pułkownik; 1930-31 min. bez teki, od 1931 min. spraw wewn.; zamordowany przez nacjonalistów ukraińskich. Piercew WŁADIMIR N., 1877-1960, historyk radz.; czł. AN Białorus.SRR; autor prac z historii powszechnej, m.in. Ekonomiczeskoje razwitije Anglii w XIX w. Piercow WIKTOR O., ur. 1898, ros. krytyk i historyk literatury; działacz LEF-u; monografia o W. Maj akowskim, szkice o literaturze radz.; artykuły krytyczno-literackie.

pieriedwiżnicy, artyści ros. zgrupowani w Tow. Objazdowych Wystaw Artyst. (Towariszczestwo pieriedwiżnych chudożestwiennych wystawok), działającym 1870-1923 (założyciele m.in. G. Miasojedow, I. Kramskoj, N. Gay, W. Pierow); propagowali sztukę realist. o charakterze demokr. i patriot., przeciwstawiali się akademizmowi, a później hasłu „sztuka dla sztuki". Pierieswietow IWAN Ś., XVI w., ros. pisarz i doradca I. Groźnego; pamflety polit. i utwory alegor. opiewające absolutyzm I. Groźnego i jego antybojarską politykę. Pieriewał („przełęcz"), ros. ugrupowanie lit. 1923-32, propagujące tendencje idealist. w literaturze i teorie A. Woronskiego; organ „Krasnaja now'"; gł. teoretycy: Dmitrij Gorbow i Abram Leżniew. Piermiak JEWGIENIJ A., ur. 1902, pisarz ros.; bajki i utwory popularnonauk. dla dzieci i młodzieży. piernacz, rodzaj buzdyganu lub buławy; oznaka władzy starszyzny kozackiej XVII w. piernat, rodzaj materaca wypełnionego pierzem i nie przeszywanego. piernik, pieczywo cukiernicze barwy brunatnej, o charakterystycznym smaku korzennym, wyrabiane z mąki zwykle pszennej, syropu miodowo-cukrowego i przypraw. Piero delia Francesca [p. d. -czeska] → Francesca Piero delia. pierogi, potrawa z ciasta przygotowanego z mąki, jaj, wody i soli, z nadzieniem z mięsa, sera, owoców, kaszy itp.; nadzienie oblepia się ciastem i gotuje w wodzie. Pierow WASILIJ G., 1834-82, ros. malarz i grafik; sceny rodzajowe o akcentach społ. {Pogrzeb wiejski), portrety. Pierowska SOFJA L., 1853-81, rewolucjonistka ros.; czł. Ziemli i Woli, następnie Narodnej Woli; uczestniczka zamachu na Aleksandra II 1881, stracona. pieróg, tradycyjna potrawa ros. w kształcie rulonu z ciasta i nadzienia (zwykle mięsnego), upieczona w piekarniku, po upieczeniu pokrojona i podawana z masłem lub sosem. r Pierre [piə ], m. w USA, stol. stanu Dakota Pd., nad rz. Missouri; 9,7 tys. mieszkańców (1970); ośr. handi. regionu roln. (pszenica). Pierrefonds [pjerfą], miejscowość w pn. Francji, w pobliżu Compiègne; got. zamek (XIV/XV w.) — w 2 poł. XIX w. całkowicie zrekonstruowany przez E.E. Viollet-le*Duca. Pierrot, gł. postać pantomimy w jarmarcznym teatrze fr., do którego przedostała się z wł. commedia delľarte. piersiopławka indyjska (Halicore dugong), ssak z rzędu syren, najbardziej znany gat. diugonia. piersiówka, wet. →zaraza piersiowa koni. pierścienica prządka (pierścienica jabłoniowa, Melacosoma neustria), motyl nocny; składa jaja w pierścieniowatych złożach; larwy objadają liście drzew, w sadach powodują gołożer. pierścienice (Annelida), typ zwierząt bezkręgowych; ok. 7 tys. gat.; ciało zwykle robakowate, złożone z pierścieni {segmentów); morskie, słodkowodne, glebowe; należą tu: prapierścienice, skąposzczety, wieloszczety, pijawki. pierścieniopłat (coleopter, koleopter), statek powietrzny, który zamiast skrzydeł ma płat nośny w postaci pierścienia otaczającego kadłub; startuje i ląduje pionowo, w czasie lotu przyjmuje pozycję poziomą; nie ma jeszcze konstrukcji przydatnej do eksploatacji. pierścieniowa waga (manometr pierścieniowy), przyrząd do pomiaru różnicy ciśnień; zamknięte naczynie w kształcie pierścienia, przedzielone u góry przegrodą i napełnione do połowy cieczą (np. rtęcią); miarą różnicy ciśnień po obu stronach przegrody nad cieczą jest kąt obrotu naczynia.

Pieskowa Skała 883 pierścień, ozdoba palców, w kształcie obrączki (najczęściej ze szlachetnego metalu) z tzw. oczkiem; używany w większości kultur i środowisk etnicznych. pierścień, mat. jedno z podstawowych pojęć współczesnej algebry; zbiór elementów, dla których zdefiniowane jest mnożenie i dodawanie i które nadto spełniają pewne aksjomaty dotyczące tych działań. pierścień, techn. element maszyny w postaci bryły obrotowej, powstałej przez obrót figury płaskiej, np. prostokąta, wokół osi nie przecinającej figury i leżącej w jej płaszczyźnie. pierścień czarownic, bot. →czarcie koło. Pierścień Rybaka, pieczęć sygnetowa papieży z wyobrażeniem św. Piotra zarzucającego sieć z łodzi. pierścień tłokowy, pierścień osadzony na tłoku; służy do uszczelniania komory roboczej cylindra (p.t. uszczelniający) lub do usuwania nadmiaru oleju ze ścian cylindra (p.t. zgarniający). pierśnica, średnica drzewa stojącego na pniu mierzona na wysokości piersi człowieka (1,3 m nad ziemią). pierwiastek →arytmetyczny pierwiastek, algebraiczny, pierwiastek. pierwiastek chemiczny, rodzaj atomów o tej samej liczbie atomowej; substancja zbudowana tylko z 1 p.ch. jest substancją prostą; dany p.ch. może mieć wiele izotopów; za pomocą zwykłych środków fiz. i chem. nie można go rozłożyć; przejście jednych p.ch. w inne zachodzi w reakcjach jądrowych; znane są 104 p.ch.: 88 naturalnych i 16 sztucznych. pierwiastek równania, każde rozwiązanie danego równania (np. p.r. x2—4x—21 = = 0 są liczby 7 oraz —3). pierwiastek stopnia n z liczby zespolonej z=r , każda liczba zespolona w spełniająca warunek wn = z; dana liczba zespolona z ≠ 0 ma dokładnie n różnych pierwiastków wk = n√ n (cos + i sir

|, przy czym k przyjmuje

kolejno wartości 0, 1, 2, ..., n—l. pierwiastka, med. →pierworódka. pierwiastki elektrododatnie, pierwiastki chem. łatwo oddające elektrony z utworzeniem kationu; p.e. są metale. pierwiastki elektroujemne, pierwiastki chem. łatwo pobierające elektrony z utworzeniem anionów; p.e. są niemetale. pierwiastki przejściowe, pierwiastki chemiczne (metale) o niecałkowicie zapełnionych elektronami powłokach wewn., np. powłokach d, f; pierwiastki od skandu do cynku, od itru do srebra i od lutetu do rtęci. pierwiastki ziem rzadkich →lantanowce. pierwiastkowa funkcja, funkcja postaci n _

y = √x (n = 2, 3,...).

pierwiastkowanie, obliczanie pierwiastka z danej liczby. pierwiastkowe równanie, równanie niewymierne, równanie, w którym niewiadoma występuje pod znakiem pierwiastka, np. ]/x+2 + √x-3 =5 (tu x = 7). Pierwiencew ARKADIJ A., ur. 1905, pisarz ros.; powieści i opowiadania ukazujące wydarzenia z okresu rewolucji, wojny domowej i Wielkiej Wojny Ojczyźnianej; scenariusze film.; reportaże z podróży. pierwiosnek (prymula, Primula), bylina pochodząca gł. z górskich obszarów Eurazji; kwiaty barwne, lejkowate lub dzwonkowate; w Polsce rośnie dziko 7 gat., m.in. żółto kwitnący p. lekarski (P. officinalis) o zielu leczn.; jako ozdobne (doniczkowe) uprawia się P. obconica i P. sinensis. pierwiosnek (Phylloscopus collybita), ptak leśny z rzędu wróblowatyeh; dł. 13 cm; upierzenie zielonkawe, spodem jaśniejsze; gł. owadożerny; Europa; chroniony.

pierwociny: 1) początki, zalążki czegoś; 2) pierwsze plony, owoce; 3) pierwsze utwory jakiegoś autora lub danego gatunku literackiego. pierwodruk (editio princeps), najwcześniejsze wydanie tekstu; określenie używane gł. w odniesieniu do wydań klasyków gr. i rzym. oraz inkunabułów. pierwogonki (Protura), rząd b. małych owadów bezskrzydłych; ok. 80 gat., w Polsce 2; narządy gębowe kłująco-ssące; pobierają pokarm płynny; żyją w glebie. pierwokupu prawo, ustawowe lub umowne uprawnienie do pierwszeństwa w nabyciu określonej rzeczy w razie chęci zbycia jej przez osobę zobowiązaną. Pierwomajsk, m. w Ukr.SRR (obw. nikołajewski), nad Bohem; 54 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., zakłady naprawcze taboru kolejowego. Pierwomajsk, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 48 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., mat. budowlanych. pierwopis, pierwszy tekst (zwykle rękopis) czyjegoś utworu; pismo, dokument napisany po raz pierwszy. pierworódka (pierwiastka), kobieta rodząca po raz pierwszy. pierworództwo (primogenitura), prawo pierwszeństwa dziedziczenia, przysługujące najstarszemu synovd lub najstarszemu potomkowi w linii prostej; w PRL nie obowiązuje. pierwotek (Pleurococcus vulgaris), jednokomórkowy glon (zielenica); pospolity na korze drzew, plotach, wilgotnych kamieniach. pierwotna funkcja, funkcja F(x), której pochodna F'(x) równa jest funkcji danej f(x) (F'(x) =f(x). pierwotna jama ciała, biol. →blastocel. pierwotniaki (Protozoa), podkrólestwo zwierząt; ogromna i b. zróżnicowana grupa mikroskopijnych organizmów, których ciało stanowi grudka plazmy z zawartym w niej jądrem (lub pewną liczbą jąder) i in. organellami, jak mitochondria, wodniczki; obejmują wiciowe, zarodziwe i orzęski — charakteryzujące 3 gł. gałęzie ewolucyjne. Pierwouralsk, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu, nad rz. Czusowa; 117 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chemiczny. pierwowije (Symphyla), maleńkie stawonogi zaliczane ďo wijów; ok. 150 gat.; żyją w wilgotnej glebie, gnijącym drewnie, pod kamieniami; w Europie np. Scutigerella immaculata. pierwowzór: 1) wzór, model wg którego coś się tworzy, który się naśladuje; prototyp; 2) rzecz autentyczna, oryginalna, nie będąca kopią, naśladownictwem lub przeróbką (zwł. o utworach lit.); oryginał. Pierwsza Armia Wojska Polskiego (1 AWP), sformowana 1944 w ZSRR (IIIVII 1 Armia Polska); kolejni dowódcy: gen. Z. Berling, gen. W. Korczyc i gen. S. Popławski; 100 tys. żołnierzy; uczestniczyła w wyzwoleniu wsch. terenów Polski, w walkach o przyczółki na Wiśle, o wyzwolenie Warszawy, przełamanie Wału Pomorskiego i zdobycie Kołobrzegu; uczestniczyła w operacji berlińskiej i w szturmie na Berlin. Pierwsza Brygada Legionów Polskich, jednostka wojsk, sformowana XII 1914; dowódca T. Piłsudski; toczyła m.in. zacięte walki z wojskami ros. pod Łowczówkiem 1914 (22-25 XII) k. Tarnowa, nad Nidą, na Lubelszczyźnie, na Podlasiu; od 1916 (IX) w składzie Pol. Korpusu Posiłkowego. Pierwsza Dywizja Grenadierów Polskich, jednostka armii pol. we Francji zorganizowana 1939 w Bretanii; ok. 16 tys. żoł nierzy; dowódca gen. B. Duch; udział w obronie Francji 1940 (m.in. bitwa pod Lagarde); 21 VI 1940 rozwiązana. Pierwsza Dywizja Pancerna, jednostka pol. sił zbrojnych w W. Brytanii, organi-

zowana w Szkocji 1942-44; dowódca gen. S. Maczek; brała udział w walkach w Europie Zach. (we Francji — ważna rola w bitwie pod Falaise, w Belgii, Holandii i w Niemczech). pierwsza liczba, liczba mająca tylko dwa różne podzielniki: jedynkę i samą siebie, np. 2, 3, 5, 7, 11, 13,... pierwsza pomoc, proste zabiegi wykonywane przez osoby niefachowe w wypadkach i nagłych schorzeniach zagrażających życiu lub zdrowiu, przed przejęciem opieki przez lekarza. Pierwsza Warszawska Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki, najstarsza jednostka lud. WP, utworzona 1943 (V) w Sielcach nad Oką; 1943 (X) stoczyła bitwę pod Lenino; w składzie 1 Armii WP uczestniczyła we wszystkich walkach; dowódcy: 1943 (V-XI) gen. Z. Berling, 1943-45 gen. W. Bewziuk. Pierwszy Drezdeński Korpus Pancerny, związek operac. pol. sił zbrojnych w ZSRR następnie WP; sformowany VII 1944 pod Żytomierzem; w składzie 2 Armii WP walczył pod Budziszynem, Dreznem i w rejonie Mielnika. Pierwszy Korpus Polski, formacja wojsk, utworzona V 1917 w rejonie ŻłobinBobrujsk; dowódca gen. J. DowbórMuśnicki; 1918 (I) walczył z wojskami radz., VI-VII zdemobilizowany. Pierwszy Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, pol. jednostka wojsk, powstała 1943 w Sielcach (32,4 tys. żołnierzy): I 1944 przerzucony pod Smoleńsk; w III przekształcony w 1 Armię Polską. Pierwszy Maja (Święto Pracy), międzynar. święto mas pracujących, dzień solidarności klasy robotn.; obchodzony corocznie od 1890 (także w Polsce), w formie masowych demonstracji, wieców i pochodów; w krajach, socjalist. święto państwowe. Pierydy, mit. gr.: 1) 9 córek króla trackiego Pierosa; współzawodniczki muz w śpiewie: pokonane i zmienione w ptaki; 2) epitet muz nawiązujący do pochodzenia ich z Pierii (Tracja). Pierzchała JAN, ur. 1921, prozaik i publicysta; powieści o tematyce śląskiej, szkice Legenda Zagłębia. pierzenie się ptaków, okresowa zmiana upierzenia, 1-2 razy w roku, co 2 lata; całkowita (np. u łabędzi) lub częściowa i stopniowa (np. u gołębi); p.s.p. wiosenne — związane z okresem godowym, letnie lub zimowe — przystosowanie gł. do zmienionych warunków klimatycznych. pierzga, ubite przez pszczoły robotnice obnóże pyłkowe z dodatkiem miodu, zmagazynowane w komórkach plastrów pszczelich jako zapas pokarmu białkowego dla pszczół. pies domowy, wszystkożerny ssak z rodziny psów; wywodzi się od wilka, udomowiony przed ok. 8 tys. lat; ok. 300 ras i odmian, różniących się wys. w kłębie (18-110 cm), ciężarem (0,6-70 kg), pokrojem, owłosieniem i maścią oraz przydatnością dla człowieka; ruja 2 razy w roku, ciąża 58-63 dni, w miocie od 5-8 do 1520 szczeniąt; żyje do 20 lat. piesiec (lis polarny, lis biały, Alopex lagopus), drapieżnik z rodziny psów; dł. do 70 cm i ogona do 42 cm; biały, niekiedy dymnoszary (futro cenne, tzw. niebieskie lisy); tundra półkuli pn.; powszechnie hodowany. pieski preriowe, zool. →pieski stepowe. pieski stepowe (pieski preriowe, Cynomys), północnoamer. .gryzonie z rodziny wiewiórek; 5 gat., dł. ok. 30 cm i ogona ok. 9 cm; żyją gromadnie na stepach; kopią nory; roślinożerne; zimę częściowo przesypiają. Pieskowa Skała, część wsi Sułoszowa w pow. olkuskim, woj. krakowskim, na terenie Ojcowskiego Parku Nar.; got. zamek (XIV w., rozbudowa renes. w XVI w.), obwarowania (XVII w.), jeden z najpiękniejszych zamków w Polsce (obecnie muzeum).

884 pies latający pies latający, zool. →kalong. Pies Mały, jeden z gwiazdozbiorów. Piestrak FILIP, ur. 1903, prozaik białorus.; liryki, opowiadania o treści patriot.; powieść Sustreniemsia na barykadach poświęcona walce narodu białorus. o wyzwolenie społ. i narodowe. piestrzenica kasztanowata (Gyromitraesculenta), wiosenny grzyb leśny z klasy workowców; kapelusz brązowy, pofałdowany; trująca, bywa mylona ze smardzem. Pies Wielki, jeden z gwiazdozbiorów. Pieszczany (Pieštany), m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), w dolinie Wagu; 22 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (gorące źródła) o międzynar. sławie. Pieszyce, m. w pow. dzierżoniowskim, woj. wrocławskim, u podnóża G. Sowich; 9,7 tys. mieszk. (1968); zakłady bawełn., fabryka zegarów; barok, pałac (pocz. XVIII w.); prawa miejskie 1962. —W 1844 powstanie tkaczy śląskich; w czasie II wojny świat, obóz hitlerowski, w którym zginęło ok. 2 tys. osób. pieśń, lit. stroficzny utwór wierszowany z powtórzeniami, paralelizmami, refrenami, przeznaczony do śpiewu; podstawowy gatunek liryki ludowej. pieśń, muz. utwór wokalny do poet. tekstu, przeznaczony do wykonania solowego, zespołowego (chóralnego), przeważnie z akompaniamentem; p. solową romant. stworzył F. Schubert. pieśń bez słów, tytuł utworów fortepianowych (F. Mendelssohn-Bartholdy) naśladujących w formie i wyrazie artyst. pieśń wokalną. Pieśń nad pieśniami, poet. księga St. Testamentu o nie ustalonym autorstwie (VIII-II w. p.n.e.), jeden z najpiękniejszych w literaturze świat, zbiór liryków miłosnych. Pieśń o Nibelungach →Nibelungenlied. Pieśń o Rolandzie (Chanson de Roland), najstarszy fr. epos rycerski (koniec XI w.) należący do ohansons de gęste; napisany w dialekcie anglo-normańskim. Pieśń o wójcie krakowskim Albercie, zabytek poezji łac. z XIV w., wyd. 1815; wiersz o buncie Alberta (1311) odzwierciedla antagonizm pol.-niem. w średniow. pol. miastach. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, wiersz pol. o antymieszcz. tendencji, powstały w związku z zabiciem kasztelana Tęczyńskiego przez krak. mieszczan 1461; wyd. 1824. Pieta [pjeta; wł.], szt. plast, przedstawianie boleściwej Marii z martwym Chrystusem na kolanach; znana od XIV w.; słynna P. Michała Anioła w bazylice św. Piotra w Rzymie. Pieter JÓZEF, ur. 1904, psycholog, prof. Uniw. Śląskiego, gł. prace z dziedziny psychomotoryki, uczenia się i nauczania szkolnego, psychologii twórczości naukowej. Pietermaritzburg [pi: tərmärytsbə :rg], m. we wsch. części Republiki Pd. Afryki, ośr. adm. Natalu; 111 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., metal., mat. bud., drzewny, skórz.-obuwn.; węzeł kol.; uniw.; w pobliżu wydobycie rud żelaza. Pietersburg [pi:tərzbə:rg], m. w pn. części Republiki Pd. Afryki (Transwal); 36 tys. mieszk. (1967); ośr. wydobycia złota, azbestu, rud manganu; uniwersytet. Pietilä [pietile:] REIMA, ur. 1925, architekt fiń.; ośr. studencki Dipoli w Otaniemi, katedra w Tampere. Pietkiewicz ANTONI (pseud. Adam Pług), 1823-1903, pisarz i dziennikarz; red. pism warsz.; powieści i opowiadania oraz postromant. gawędy i obrazki wierszem. Pietkiewicz KAZIMIERZ (pseud. Fakir), 1861-1934, działacz ruchu robotn.; czł. I i II Proletariatu, od 1893 PPS; po rewolucji 1905 zesłany do guberni irkuckiej; 1922 powrócił do Polski; red. ,,Pod sztandarem rewolucji".

Pietkiewicz KAZIMIERZ, 1903-65, rzeźbiarz; rzeźby figuralne, studia portretowe (głowy kobiece), posągi bohaterów nar., lit. (Zagłoba), projekty rozwiązań arch. i pomników. Pietkiewicz RAJMUND, ur. 1920, malarz; prof. PWSSP w Gdańsku; kolorystyczne pejzaże, portrety, akty, sceny rodzajowe. Pietkiewicz STANISŁAW, ur. 1894, geograf i kartograf; prof. Uniw. Warsz.; prace z kartografii i geografii fiz., Klimaty kuli ziemskiej, Wody kuli ziemskiej. pietraszewcy, członkowie tajnych kółek młodzieży w Petersburgu 1844-49, skupieni wokół M. Pietraszewskiego; krytykując kapitalizm, głosili rewol. idee odnowy społ., socjalizm utopijny; 1849 wielu p. skazano na zesłanie. Pietraszewski IGNACY, 1796-1869, orientalista; wicekonsul ros. w Jaffie; 1842-57 prof. języka tur. w Petersburgu i Berlinie; dragoman poselstwa prus. w Persji. Pietraszewski MICHAIŁ W., 1821-66, ros. działacz społ.; propagator socjalizmu utopijnego, materialist. filozofii i republ. idei polit.; twórca tajnych kółek młodzieży (tzw. pietraszewców). Pietraszkiewicz ONUFRY, 1793-1863, współzałoż. Tow. Filomatów; 1824-60 na zesłaniu; klasycyst. wiersze studenckie. pietrasznik, bot. →szczwół plamisty. Pietrkiewicz (Peterkiewicz) JERZY, ur. 1916, poeta, prozaik, tłumacz; od 1939 w Anglii; zbiory wierszy, powieści w języku ang., antologie liryki pol. i ang. we własnych przekładach. Pietroasa [-truasa] (miejscowość w pd. Rumunii), stanowisko archeol., gdzie odkryto skarb, zawierający 34 złote przedmioty (wagi 18,8 kg) pochodzenia gr.rzym. i germ. z IV w. Pietroş [-trosz], najwyższy szczyt G. Rodniańskich (Rumunia); 2305 m. Pietrow JEWGIENIJ P. (właśc. J.P. Katajew), 1903-42, brat W. Katajewa, ros. dziennikarz i satyryk: satyr, powieści (z J. Ilfem — Dwanaście krzeseł, Złote cielę); sztuki teatr., felietony. Pietrow NIKOŁAJ P., 1836-1920, inżynier ros.; prace z dziedziny kolejnictwa; 1883 opracował podstawy hydrodynamicznej teorii tarcia w maszynach przy stosowaniu smarów. Pietrowski IWAN G., ur. 1901, matematyk radz.; prof. i rektor uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; autor prac z zakresu równań różniczkowych cząstkowych. Pietrow-Wodkin KUŹMA S., 1878-1939, malarz radz.; syntet. kompozycje nawiązujące m.in. do ikon rus. (Kąpiel czerwonego konia), obrazy o tematyce rewol., portrety, ilustracje, scenografia; wpływ na twórczość współcz. malarzy radzieckich. Pietrucha JÓZEF (pseud. Józef), 1909-45, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; 1930-38 w KPP; m.in. sekr. Kom. Podokręgu KPP Rzeszów; organizator RPPS w Krakowskiem; od II 1944 szef sztabu Obwodu AL Kraków; wiceprzewodn. konspiracyjnej krak. WRN; zamordowany przez hitlerowców. Pietrusiński JAN, 1864-86, działacz ruchu robotn., tkacz; czł. I Proletariatu; skazany w procesie 29 proletariatczyków, stracony na stokach Cytadeli warszawskiej. Pietruski STANISŁAW KONSTANTY, 181174, zoolog; czł. Niem. Akademii Przyrodników w Halle; prace z faunistyki, biologii ptaków, entomologii stosowanej i in.; 1833 założył w Podhorcach ogród zoologiczny. Pietruszczyński ZYGMUNT, 1886-1965, agronom; prof. uniw. w Poznaniu, potem WSR tamże; współzałożyciel studium roln. na uniw. w Wilnie; liczne prace nauk. i podręczniki. Pietruszewski DMITRIJ M., 1863-1942, historyk radz.; prof. uniw. w Warszawie, następnie w Leningradzie, czł. AN ZSRR; badacz historii Europy Zach., gł. Anglii.

Pietruszka, komiczna postać (garbus z długim nosem) ros. teatru lalek, popularna w XVHI-XIX w.; nazwa wszystkich teatr, lalek ros.; tytułowa postać baletu I. Strawińskiego. pietruszka zwyczajna (Petroselinum sativum), dwuletnia roślina warzywna (przyprawowa) z rodziny baldaszkowatych, pochodzenia śródziemnomor.; uprawiana dla mięsistego korzenia spichrzowego (pietruszka korzeniowa) i liści (pietruszka naciowa). Pietrzak TADEUSZ, ur. 1926, działacz*, ruchu młodzieżowego i robotn., generał, historyk; 1943 współzałożyciel ZWM i oddziału AL „Czwartacy"; 1963 dowódca WSW; 1965-71 Komendant Gł. MO; od 1968 wicemin. spraw wewn. i zastępca czł. KÇ PZPR. Pietrzak WŁODZIMIERZ, 1913-44, krytyk lit., poeta, prozaik; związany z ,,Prosto z mostu", później ze „Sztuką i Narodem"; Rachunek z dwudziestoleciem; od 1948 wydawnictwo Pax przyznaje nagrodę lit. im. P. Pietrzycki JAN, 1880-1944, poeta i tłumacz; klasycyzująca liryka opisowa, szkice lit., przekłady poetów gr., rzym. i pol.łacińskich. Pietsch ANDRZEJ, ur. 1932, grafik; twórczość figuratywna (gł. akwaforty). pietyzm, głęboki szacunek, cześć. pietyzm, rel. nurt w luteranizmie przeciwstawiający się racjonalizmowi i deizmowi, propagujący ascezę i rozbudzanie uczuć rel. (gł. w XVII i XVIII w.). piewca, pisarz, poeta, opisujący, sławiący coś lub kogoś. Piewcow MICHAIŁ W., 1843-1902, ros. badacz Azji Środk.; podróże po Dżungarii i Mongolii; w wyprawie P. do Kaszgarii i w góry Kunlun brał udział pol. geolog K. Bohdanowicz. piewiki (cykady, Cicadidae), rodzina dużych pluskwiaków równoskrzydłych, gł. strefy tropik.; ok. 4 tys. gat.; samce wydają donośne dźwięki; w starożytności były trzymane w klatkach dla „śpiewu". Pieyre de Mandiargues [pje:r dö mãdjarg] ANDRE, ur. 1909, pisarz fr.; łączy tendencje surrealistyczne z estetyką „nouveau roman"; poematy prozą, opowiadania. pieza, pz, jednostka ciśnienia w układzie MKS; 1 pz = 103 N/m2. piezoelektryczność, zjawisko polegające bądź na pojawianiu się na przeciwległych ścianach kryształu ładunków elektr. przeciwnego znaku pod wpływem ściskania lub rozciągania kryształu, bądź na mech. deformacji kryształu pod wpływem zewn. pola elektrycznego. piezoelektryki, kryształy, w których występuje zjawisko piezoelektryczności, np. kwarc, sól Seignette'a. pięciobój lekkoatletyczny, konkurencja obejmująca dla mężczyzn: skok w dal, rzut oszczepem, bieg na 200 m, rzut dyskiem, bieg na 1500 m, dla kobiet: pchnięcie kulą, skok wzwyż, bieg na 200 m, bieg na 100 m przez płotki, skok w dal. pięciobój nowoczesny, dyscyplina sport, złożona z terenowej jazdy konnej z przeszkodami (koń wylosowany), szermierki na szpady, strzelania z rewolweru lub pistoletu na 25 m do sylwetki, pływania kraulem na 300 m i biegu na przełaj na 4000 m. pięciochlorofenol (PCP), środek chwastobójczy (herbicyd), grzybobójczy (fungicyd) i defoliant, stosowany gł. do zwalczania chwastów w warzywnictwie, usuwania liści bawełny, impregnacji drewna; toksyczny dla organizmów stałocieplnych. Pięcioksiąg, pierwsze 5 ksiąg St. Testamentu przypisywanych Mojżeszowi (opis dziejów świata i narodu żyd., zbiór norm rel.-moralnych); kompilacja utworów z XI-V w. p.n.e. Pięcioksiąg konfucjański (Wu-cing), zbiór dzieł, których autorstwo lub redakcję przypisuje się Konfucjuszowi; za-

pikowanie 885 wiera 5 ksiąg: Przemian, Pieśni, Dokumentów, Zapiski o obyczajach oraz Wiosny i jesienie (kronika księstwa Lu). pięciolinia, muz. system 5 poziomowych linü równoległych, na którym umieszcza się znaki notacji muzycznej. pięciornik kurze ziele (Potentilla erecta), bylina z rodziny różowatych; liście owłosione, kwiaty żółte; rośnie na pastwiskach, w zaroślach i widnych lasach; kłącza, bogate w garbniki, są surowcem zielarskim. Pięciorzecze →Pendżab. Pięciu Dynastii epoka, 907-960, okres rozbicia Chin na niezależne państwa; na pn. panowały niechiń. dynastie Liao, Cin, Si-sia, na pd. — dynastie narodowe. Pięciu Stawów Polskich Dolina, polodowcpwa doi. w Tatrach Wysokich, górna część Doliny Roztoki; jeziora: Wielki Staw, Czarny Staw, Przedni Staw, Zadni Staw, Wole Oko; ze 100 metrowego progu D.P.S.P. spada wodospad — Siklawa. piędzik przedzimek (Operophtera brumata), motyl z rodziny miernikowców; samica ma uwstecznione skrzydła i jest mniejsza od samca; gąsienice żerują na liściach i zawiązkach owoców; szkodniki. piędź, jednostka długości znana od czasów staroż.; odpowiadała odległości od końca kciuka do małego palca, mierzonej przy rozwartej dłoni; 1 p. rzym.-gr. = 0,23 i więcej m; 1 p. = 0,23-0,40 m, także 1/3 łokcia lub 1/4 arszyna. Piękna Madonna, szt. plast, przedstawienie Marii stojącej jako młodej, pięknej dziewczyny, zwykle z dzieciątkiem na ręku; gł. w got. rzeźbie. piękno, filoz. podstawowa, wartościująca dodatnio kategoria estet., różnie definiowana; w estetyce rozumianej jako „nauka o p." stanowi wartość naezelną; przeciwieństwem p. jest brzydota. pięknoduch, człowiek wyżywający się w estet. wzruszeniach, zmanierowany pod tym względem. piękny trójkąt, trójkąt o katach 30°, 60°, 90°. Piękoś DOMINIK, 1873-1912, poeta lud. i publicysta; poemat Z lat męczeństwa ludu. pięściarstwo →boks. Piętak STANISŁAW, 1909-64, poeta i prozaik; liryka nastrojowa i wizyjna o tematyce wiejskiej; zbiory wierszy (Alfabet oczu, Zaklinania), powieść autobiogr. Młodość Jasia Kunefała, opowiadania. piętno: 1) znamię, znak, odbite, wyciśnięte, wypalone na czymś; 2) cecha charakterystyczna; 3) plama na skórze; blizna, znamię. piętnówki, drobne motyle nocne (ok. 20 gat.) z rodziny sówek; w Polsce np. p. brukiewka (Polia oleracea), żeruje na kapuście i buraku cukr., p. grochówka (P. pisi), niszczy ziarna grochu w strąkach. piętowa kość, największa kość stępu u człowieka i ssaków (gł. stopochodnych); guz piętowy na tylnej powierzchni k.p. jest miejscem przyczepu ścięgna Achillesa. piętowe ścięgno →Achillesa ścięgno. piętro, bud. nadziemna kondygnacja budynku powyżej parteru. piętro, geol. jednostka podziału utworów geol. — zespół skał powstałych w ciągu jednego wieku; dzieli się na poziomy. piętrząca budowla, budowla wodna wytwarzająca różnicę poziomów zwierciadeł wody przed budowlą i za nią w wyniku przegrodzenia cieku wodnego, np. jaz, zapora. Pigafetta ANTONIO, między 1480 a 1491ok. 1534, uczestnik wyprawy Magellana; pozostawił dziennik podróży. Pigalle [pigal] JEAN BAPTISTE, 1714-85, rzeźbiarz fr.; reprezentant rokoka, później klasycyzmu; rzeźby dekoracyjne (Merkury przypi7iający skrzydełka), grobowce, portrety, rzeźby dzieci.

Piggott [pygət] STUART, ur. 1910, archeolog ang., badacz gł. neolitu; prof. uniw. w Edynburgu, prezes Tow. Prehist.; British Prehistory, The Down of Cimlisation. Pigmalion, mit. gr. król Cypru, rzeźbiarz; zakochał się w wykonanym przez siebie posągu kobiety, ożywionym na jego prośbę przez Afrodytę. pigmalionizm, podniecanie się płciowe widokiem rzeźb, posągów, obrazów. Pigmeje, niskorosłe ludy Afryki Równikowej; ok. 200 tys.; koczownicy, zbieracze; bogata tradycja ustna, urozmaicone tańce; języki rodziny bantu. pigmejka (Cebuella pygmaea), małpa szerokonosa najmniejsza w rzędzie Naczelnych; dł. do 16 cm i ogona do 20 cm; żyje w dorzeczu górnej Amazonki. pigmentacja, ubarwienie organizmów przez wytwarzane w nich pigmenty różnej barwy i rozmieszczenia; rola p. w fotosyntezie, jako przystosowania ochronne, godowe, w termoregulacji, w ochronie przed promieniowaniem ultrafioletowym i in. pigmenty: 1) stałe, naturalne lub syntet., nieorg. lub org. substancje barwne, nierozpuszczalne w wodzie i wielu rozpuszczalnikach org. (np. barwniki azowe, laki, biel cynkowa); stosowane m.in. do wyrobu farb, emalii, barwienia tworzyw sztucznych, gumy; 2) barwniki występujące w świecie zwierząt i roślin, o różnorodnej budowie i funkcji w organizmie (np. hemoglobina, karoteny, indy go). Pigoń STANISŁAW, 1885-1968, historyk literatury, filolog, edytor; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; badacz literatury pol. XIX i pocz. XX w. (gł. Mickiewicza, Fredry, Orkana i Żeromskiego), studia o literaturze ludowej. Pigou [pygu:] ARTHUR C 1877-1959, ekonomista ang.; zwolennik neoklas. szkoły w ekonomii, jeden z twórców ekonomii dobrobytu. Pigulewska NINA W., 1894-1970, historyk radz.; czł. AN ZSRR; zajmowała się historia Bliskiego i Środk. Wschodu, a także Bizancjum w średniowieczu. pigwa (Cydonia vulgaris), azjat. krzew lub drzewko z rodziny różowatych; uprawiana (w Polsce rzadko, w parkach) gł. dla aromatycznych owoców typu jabłka, używanych na przetwory. pigwica, bot. →sączyniec. PIHM →-Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny. Pijade MOŠA, 1890-1957, jugosł. działacz ruchu robotn., publicysta; w czasie 11 wojny świat, jeden z nrzywódćów walki narodowowyzwoleńczej; czł. Biura Polit. KCKP Jugosławii; od 1954 przewodn. Skupsztiny. pijanica, bot. →łochynia. Pijanowski EUGENIUSZ, ur. 1906, technolog żywności i przemysłu rolno-spoż.; prof. SGGW, czł. PAN i Komisji Ekspertów FAO; Zarys chemii i technologii mleczarstwa. pijarskie szkoły, szkoły prowadzone przez pijarów od XVII do poł. XIX w.; początkowo szkółki dla ubogich, później 7-letnie szkoły średnie — kolegia; 1754 zreformowane. pijarzy, zakon kat. zał. 1669 w celu prowadzenia działalności oświat.; w Polsce XVII/XVIII w. p. wywarli duży wpływ na rozwój oświaty i kultury (S. Konarski). pijawczak (Branchiobdella astaci), skąposzczet pasożytujący na rakach, ok. 12mm dł.; podobny do pijawki, pijawka lekarska (Hirudo medicinalis), pijawka ok. 10 cm dł., używana w lecznictwie do upustu krwi; ślina jej zawiera przeciwkrzepliwą hirudynę. pijawki (Hirudinea), gromada pierścienic; ok. 300 gat.; ciało robakowate, do 30 cm dł., z przyssawką przednią (otacza otwór gębowy) i tylną; obojnaki; słodkowodne, wyjątkowo mor. lub lądowe; krwiopijne (półpasożyty) lub drapieżne.

pijawki, med. znany od starożytności zabieg leczn. upustu krwi, polegający na przystawieniu pijawki lekarskiej do ciała (np. za uchem), stosowany np. w zakrzepowym zapaleniu żył. Pijper [peipər] WILLEM, 1894-1947, hol. kompozytor i pedagog; symfonie, koncerty, opery, utwory kameralne. pik, jeden z kolorów w kartach oznaczany czarnym, sercowatym listkiem. pik, żegl. górny róg żagla gaflowego, przymocowany do noku gafla. Pik FRANCISZEK →Mirandola Franciszek. pika, włók. gęsta tkanina bawełn., dwustronna o prążkowanej (bruzdkowanej) powierzchni; po lewej stronie drapana. pika, wojsk, broń drzewcowa o dł. ok. 5 m, używana w XV-XVIII w. przez piechotę, zw. pikinierami. pikada, linia wyznaczona za pomocą tyczek; przesieka w lesie; ścieżka utorowana w miejscu trudnym do przebycia. pikador, konny zapaśnik corridy. Pikador, kawiarnia poetów Pod Pikadorem, warsz. kabaret artyst., w którym 1918-19 występowali późniejsi poeci grupy ,,Skamandra". pikanteria, drastyczność, nieprzyzwoitość, dwuznaczność (dowcipu, żartu, sytuacji); złośliwa aluzja. pikantny: 1) ostry w smaku, szczypiący, zawierający dużo przypraw; 2) nieprzyzwoity, drastyczny, pieprzny. pikap (pick-up), samochód półciężarowy, mający zamiast tylnych siedzeń platformę bagażową. Pikardia (Picardie), kraina hist. w pn. Francji, w dorzeczu Sommy; urodzajny region roln.; liczne kąpieliska mor.; gł. m. Amiens. — W średniowieczu politycznie rozbita; jeden z ważniejszych okręgów gosp. Francji; teren powstań chłopskich 1251 i 1358. Pike [pajk] ZEBULON MONTGOMERY, 1779-1813, podróżnik amer.; badacz Missisipi i ziem leżących na zach. od niej. Pikes Peak [pajks pi:k], masyw górski w G. Skalistych, w pd.-wsch. części łańcucha Front Range (USA); wys. do 4301 m. pikfał, żegl. lina do podnoszenia noku (wolnego końca) gafla, zwykle wraz z przymocowanym do niego pikiem (rogiem) żagla. pikieta, w dawnej pol. terminologii wojsk, niewielka czujka lub placówka. pikinierzy, piechota uzbrojona w piki, szpady, hełmy i półzbroje; zadaniem p. osłona muszkieterów na polu walki; występowali w XV-XVII w. pikle, ostre marynaty warzywne sporządzane najczęściej jako mieszanki krojonych ogórków, marchwi, dyni, cebuli, korniszonów, zielonych pomidorów, przypraw itp. piklingi, całe śledzie świeże lub mrożone, wędzone na gorąco; zawartość soli 1,5-3%. piknik, zabawa towarzyska (składkowa), zwykle na wolnym powietrzu; majówka, wycieczka. piknometr, szklane naczynie o ściśle określonej objętości do wyznaczania gęstości cieczy za pomocą ważenia. piko-, p, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (podwielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 10-12 -12 danej wielkości; np. 1 pF (pikofarad) = 10 F (farada). pikolo (pikulina, piccolo), instrument muz., flet mały; -transponuje o oktawę w górę. pikotyt, minerał z grupy spineli, tlenek żelaza, manganu, glinu i chromu; czarny; występuje w zasadowych skałach magmowych. pikowanie, lotn. wykonywanie lotu nurkowego. pikowanie, roln. wyjmowanie gęsto rosnących siewek i sadzenie ich pojedynczo, stosowane np. przy produkcji wczesnej rozsady.

886 pikowanie pikowanie, włók. przeszywanie wyrobów włók. wielowarstwowych, często zawierających watę, luźne włókno sztuczne, wełnę, puch itp., przecinającymi się ściegami tworzącymi wzór. pikrotoksyna, bezazotowy związek org. występujący w owocach rybitrutki; stosowany jako lek cucący w zatruciach barbituranami. pikrynowy kwas, 2,4,6-trójnitrofenol, żółte kryształy o gorzkim smaku, trujące, źle rozpuszczalne w wodzie; ma silne właściwości wybuchowe; używany do barwienia jedwabiu, środek bakteriobójczy do leczenia oparzeń, w analizie chem. i in. pikryt, magmowa skała żyłowa, składająca się gł. z oliwinu, piroksenu i hornblendy. Piksanow NIKOŁAJ K., 1878-1969, ros. historyk literatury; prof. uniw. w Leningradzie, Moskwie i Saratowie; prace z zakresu historii literatury ros., twórczości lud., bibliografii, dziejów dramaturgii i teatru. piktograficzne pismo →obrazkowe pismo. piktogram, znak pisma zw. obrazkowym (piktograficznym), przedstawiający rzeczy, zdarzenia, bez powiązania z wyrazami i dźwiękami konkretnego języka. Piktowie, ludność, prawdopodobnie celtycka, zamieszkująca w starożytności pn. Irlandię i Kaledonię; 844 połączyli się z królestwem Szkotów. pikulina, muz. →pikolo. Pilař JAN, ur. 1917, poeta czes.; oryginalne liryki w zbiorach m.in. Takiego drzewa się nie grzebie; autor antologii poezji polskiej. pilarka, ogólna nazwa obrabiarki do drewna, wyposażonej w różnego rodzaju piły maszynowe. pilarka ramowa (trak), obrabiarka do rozpiłowywania (przecierania) kłód (na tarcicę) lub brył kam. (na płyty, bloki itp.); pracuje piłami prostymi napiętymi w ramie wykonującej ruch posuwisto-zwrotny. pilarka tarczowa (tarczówka), obrabiarka stosowana najczęściej do obróbki drewna, pracująca piłami tarczowymi; służy do obróbki drewna okrągłego, tarcicy i elementów drewnianych. pilarka taśmowa (taśmówka), obrabiarka (gł. do drewna), której narzędziem jest piła taśmowa napięta poziomo (p.t. pozioma) lub pionowo (p.t. pionowa) między 2 kołami; wykonuje ruch w jednym kierunku; rozróżnia się p.t. do kłód, rozdzielcze i stolarskie. pilarze {Tenthredinidae), rodzina blonkówek z grupy rośliniarek; ok. 3,5 tys. gat.; larwy żerują na liściach, łodygach lub wewnątrz tkanek (mogą powodować wyrosła); do p. należy np. gnatarz rzepakowiec. pilaster, płaski filar przyścienny (z bazą i głowicą), pełniący funkcję konstrukcyjną oraz dekoracyjną. Pilat ROMAN, 1846-1906, historyk literatury; prof. uniw. we Lwowie, pierwszy prezes Tow. Lit. im. Mickiewicza; jeden z pionierów metody filol. w lit. badaniach. Pilat STANISŁAW, 1881-1941, chemik; prof. Polit. Lwowskiej; specjalista w dziedzinie technologii przerobu ropy naft.; zamordowany przez hitlerowców. Pilâtre de Rozier [pilatr dö rozjy] JEAN FRANÇOIS, 1756-85, fr. pilot balonowy; 1783 dokonał pierwszego lotu balonem wolnym (konstrukcji braci Montgolfier) nad Paryżem (z pasażerem markizem François ďArlandes). Pilatus, wapienny masyw w Alpach Zach. (Szwajcaria), nad Jez. Czterech Kantonów; wys. do 2132 m (Tomlishorn); kolejka zębata do wys. 2070 m. pilaw, potrawa popularna w krajach bałk. i Bliskiego Wschodu, sporządzana z ryżu lub łamanej pszenicy, z dodatkiem kawałków mięsa (baranina, drób, ryby) i dużej ilości przypraw.

Pilawa, szlachecki herb pol.; krzyż srebrny o dwóch i pół ramionach w polu błękitnym; występował od XIV w., gł. w ziemi sandomierskiej; używany był m.in. przez Potockich. Pilawa →Bałtyjsk. Pilawa, w. w pow. garwolińskim, woj. warsz.; fabryka farb i lakierów; węzeł kolejowy. Pilbara, region górn. w pn.-zach. Australii (Australia Zach.); eksploatacja bogatych złóż rud żelaza (w górach Hamersley), manganu, złota i azbestu. pilch, zool. →popielica. Pilch JÓZEF, 1846-1926, podhalański pamiętnikarz lud.; Pamiętnik o powstaniu chochołowskim. pilchowate (Gliridae), nadrzewne lub naskalne gryzonie; ogon długi, puszysty; na zimę zapadają w sen; Europa, pn. Afryka, zach. i środk. Azja, Japonia; w Polsce: orzesznica, popielica, koszatka, żołędnica — chronione. Pilchowice, w. w pow. lwóweckim, woj. wrocławskim, nad Bobrem; wapiennik, fabryka tektury; elektrownia wodna przy sztucznym 2 zbiorniku —3 Jez. Pilchowickie (2,4 km , 50 mln m , wys. zapory 62 m). Pilchowski DAWID, 1735-1803, biskup sufragan wileński od 1795, pedagog; wizytator szkół z ramienia Komisji Edukacji Nar.; O poddanych polskich. Pilcomayo [-komąjo], rz. w Ameryce Pd., pr. dopływ Paragwaju; dł. 1200 km; w dolnym biegu wytycza granicę między Argentyną i Paragwajem. Pildtown [-taun], rzekome stanowisko antropologiczne tzw. eoantropa; okazało się fałszerstwem — mózgoczaszka ludzka, żuchwa orangutana spreparowana. Pile, jezioro na Pojezierzu Drawskim (woj. koszalińskie); pow. 1072 ha, głęb. do 54 m. Pilecki JERZY, 1908-62, archeolog i historyk sztuki; doc. Uniw. Jag.; badacz kultury świata egejskiego. pilers, podpora podpokładowa ustawiana między dnem a pokładem statku wodnego lub między dwoma pokładami. Piles [pil] ROGER DE, ok. 1635-1709, fr. teoretyk sztuki, malarz; prace teoret., gł. na temat malarstwa. pileus: 1) mała czapeczka z czterech klinów przykrywająca tonsurę u duchownych rzymskokat., w kolorze odpowiadającym godności; 2) czapeczka noszona przez Rzymian w czasie uroczystości. Pilgram [pyl-] ANTON, ok. 1450-60-ok. 1515, rzeźbiarz i budowniczy austr., prawdopodobnie pochodzenia czes.; reprezentant późnego gotyku; czynny przy przebudowie katedry św. Stefana w Wiedniu. Pilica, rz., najdłuższy 1. dopływ Wisły; dł. 342 km, dorzecze 9244 km2; gł. dopływy: Czarna, Drzewiczka (1.); zaopatruje w wodę Łódź (ujęcie pod Tomaszowem Mazowieckim, drugie w budowie, poniżej Sulejowa). Pilica, w. w pow. olkuskim, woj. krak., u źródeł rz. P.; got.-barok. kościół (XVIXVIII w.), fortyfikacje (XVII, XIX w.); XIV W.-1869 miasto. Pilichowski CZESŁAW, ur. 1914, socjolog i historyk; 1945-65 sekr. gen. Pol. Związku Zach. i TRZZ; od 1965 dyr. Gł. Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. piliki (trogony, Trogoniformes), rząd tropik, ptaków leśnych; 34 gat.; upierzenie jaskrawe; gł. owadożerne; Ameryka, Afryka, Płw. Indyjski, Jawa, Filipiny; np. kwezal. Piliki, w. w pow. bielskim, woj. białostockim; w okresie okupacji w pobliskim lesie hitlerowcy zamordowali ponad 1000 osób. Pilinszky [pilinski] JANOS, ur. 1921, poeta węg., związany z grupą pisarzy neokat.; wiersze wyrażające niepokoje współcz. człowieka. Piliński ADAM, 1810-87, paleograf i ry-

townik, emigrant; założyciel (1844) w Clermont-Ferrand (Francja) zakładu litograf.; reprodukcje rzadkich zabytków piśmienniczych (większość w Bibliotece Kórnickiej). Pilion, pasmo górskie we wsch. Grecji, na wybrzeżu Tesalii; wys. do 1651 m; w mitologii gr. teren walki bogów z gigantami i siedziba centaurów. Pillati GUSTAW, 1874-1931, syn Ksawerego, malarz; prof. SSP w Warszawie; sceny rodzajowe, pejzaże. Pillati HENRYK, 1832-94, brat Ksawerę-^ go, malarz i rysownik; obrazy rodzajowe, hist., batalistyczne, pejzaże, ilustracje. Pillati KSAWERY, 1843-1902, brat Henryka, malarz i rysownik; gl. ilustracje książek i czasopism. i Pillecijn [pyləse n] FILIP DE, 1891-1962, pisarz belg. piszący w języku flam.; opowiadania i krótkie powieści w duchu neoromant. o tematyce hist. i współcz.; wybitny stylista. Pillement [pijmã] JEAN BAPTISTE, 17281808, malarz fr.; rokokowa dekoracja Zamku Król. w Warszawie; pejzaże, sceny rodzajowe, kwiaty. Pillnitz [pylnyc], dzielnica Drezna, dawna rezydencja królów saskich; zespól pałacowo-parkowy — późnobarok. pałace (XVIII w., M.D. Pöppelmann), nowy pa-* łac (XIX w.), kościół barok. (XVIII w.), oddział galerii drezdeńskiej. 1791 wspólna deklaracja austr.-prus.; stanowiła zapowiedź interwencji przeciw rewol. Francji. Pilniak BORIS A. (właśc. B.A. Wogau), 1894-1937, pisarz ros.; powieści gloryfikujące rewolucję i poetyzujące dawną Ruś; głośna powieść Wołga wpada do morza Kaspijskiego o planie 5-letnim. pilnik, narzędzie skrawające wieloostrzowe do obróbki powierzchni kształtowych, rzadziej płaszczyzn; obróbka ręczna — p. ślusarskie, p. ździeraki i in.; obróbka w pilnikarkach — p. podłużne, p. tarczowe. pilnik ścierny (osełka), narzędzie ścierne w postaci sztabki; w obróbce ręcznej służy do wykańczania powierzchni kształtowych, wygładzania narzędzi skrawających (p.ś. diamentowe), w obróbce maszyn. — do gładzenia i dogładzania. pilokarpina, alkaloid z liści pd.amer. krzewu pilokarpus; silna trucizna; też środek leczn., stosowany w jaskrze, jako odtrutka w zatruciach atropiną i napotny. pilokarpus (Pilocarpus), krzew lub niskie drzewo tropik. Ameryki; suszone liście (surowiec leczn.) zawierają alkaloidy (pilokarpina), olejek lotny i związki garbnikowe, Pilon [pilą] GERMAIN, 1535-90, rzeźbiarz fr.; przedstawiciel renesansu, przejawiający cechy manieryzmu; współtwórca typu nagrobka, przedstawiającego postać zmarłego w sposób naturalistyczny; m.in. grobowiec Walentyny Balbiani. Pilos (Pylos, wł. Navarino), m. w Grecji, na Peloponezie (Mesenia), nad M. Jońskim; ruiny rozległego pałacu (XIII w. p.n.e., domniemana siedziba mit. Nestora), resztki fresków, zespół tabliczek z pismem linearnym B.; groby kopułowe; cytadela tur. (XVI w.) z meczetem. pilot (Naucrates ductor), ryba z rodziny ostroboków, do 60 cm dł.; pelagial mórz tropik., odbywa dalekie wędrówki w bliskości rekinów, wielorybów i statków. pilot, lotn. osoba odpowiednio wyszkolona i mająca uprawnienia do kierowania statkiem powietrznym. pilot, żegl. osoba przeprowadzająca statki wodne mor. przez miejsca trudne do żeglugi i wymagające dokładnej znajomości warunków lokalnych, np. w porcie (p. portowy), na określonych trasach (p. trasowy), w kanałach. pilot automatyczny (autopilot, pilot samoczynny), urządzenie do samoczynnego sterowania samolotem; umożliwia utrzy-

pingwiny 887 manie kursu założonego, zmienianego programem lotu lub zdalnie, a także lądowanie. pilotaż, prowadzenie statków latających na podstawie obserwacji (np. Ziemi), wskazań przyrządów i poleceń przesyłanych drogą radiową. pilotówka →kuter pilotowy. Piloty KARL VON, 1826-86, malarz niem.; przedstawiciel szkoły monachijskiej; akademickie kompozycje historyczne. Pilsko, szczyt w Beskidzie Żywieckim, na granicy z Czechosłowacją; 1557 m (po stronie Czechosłowacji); schronisko PTTK. pilśnienie →spilśnianie. pilśniowa płyta, płyta wyprodukowana z włókien drzewnych sprasowanych (p.p. twarda) lub nieprasowanych (p.p. porowata); stosuje się m.in. w budownictwie, meblarstwie, budowie wagonów i nadwozi samochodowych. pilśń, gęsty zbity materiał z włosa króliczego, zajęczego itp. (rodzaj filcu). Piltz [pilc] ERAZM, 1851-1921, publicysta, polityk; jeden z przywódców Stronnictwa Polityki Realnej; w czasie I wojny świat. czł. Komitetu Nar. Pol. w Paryżu, współzałożyciel Centr. Agencji Pol. (Prasowej) w Lozannie. pilum, broń drzewcowa, dł. ok. 1,2 m, służąca do rzucania, używana przez ciężką piechotę rzymską. pilzneńskie piwo, słynne jasne piwo produkowase w Pilźnie (CSRS); na wysoką jakość p.p. wpływa specjalna technologia oraz jakość wody z miejscowych źródeł. Pilzno (Plzeň), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), ośr. adm. kraju zachodnioczes.; 146 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu, piwowarski (słynne piwo pilzneńskie); muzeum; got. kościół (XV-XVI w.), renes. ratusz (XVI w.), klasztor franciszkanów (XIII w.). Pilzno, m. w pow. dębickim, woj. rzeszowskim; 3,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1354. piła, techn.: 1) przecinarka — narzędzie wieloostrzowe do cięcia materiału; p. płaskie, p. tarczowe, p. taśmowe; 2) nie zalecana nazwa przecinarki (obrabiarki). piła (Pristis), zool. ryba z grupy płaszczek; 6 gat., do 6 m dł.; pysk w kształcie piły; żyworodne; morza gorące i ciepłe. Piła, m. w woj. pozn., nad Gwdą; 43,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; zakłady naprawcze taboru kol., fabryka żarówek, odlewnia aluminium, przemysł spoż., mat. bud., roszarnia; ważny węzeł kol.; Muzeum Stanisława Staszica; prawa miejskie 1513. — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19; 1945 (1-14 II) bardzo ciężkie walki uliczne wojsk radz. 1 Frontu Białorus, z Niemcami; pozostałe w okolicznych lasach oddziały niem! zlikwidowano (18 II) przy udziale oddziałów 1 armii WP; w czasie II wojny świat, zniszczone w 75%, po wojnie odbudowane. Piłat Poncjusz, I w., prokurator Judei; wg N. Testamentu zatwierdził, mimo wątpliwości, wyrok na Jezusa (symboliczny gest umycia rąk). Piława Górna, m. w pow. dzierżoniowskim, woj. wrocławskim; 7,8 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, jedwabn., mat. bud.; prawa miejskie 1962. Piławce (w. w Ukr.SRR), 1648 klęska wojsk pol. w bitwie z wojskami kozacko-tatar., w okresie powstania B. Chmielnickiego. Piławki, w. w pow. ostródzkim, woj. olsztyńskim, nad Jez. Drwęckim; ośr. wypoczynkowy. piłka koszykowa (koszykówka), gra sport. 2 drużyn (po 5 graczy), na boisku 24x14 m (w hali lub otwartym); czas gry 2x20 min; punkty zdobywa się z rzutów piłką (obwód 75-80 cm) do tzw.

kosza (metal, obręcz o śred. 45 cm, z otwartą siatką, przymocowana do tablicy na wys. 3,05 m); wywodzi się z USA (tzw. basket-ball). piłka lekarska, rodzaj sprzętu sport., służy do ćwiczeń wyrabiających siłę; ciężar 2 lub 3 kg. piłka nożna (futbol), gra sport. 2 drużyn po 11 zawodników, w tym w każdym zespole: bramkarz, obrońcy, pomocnicy i napastnicy, prowadzona na boisku (dl. 90-120 m, szer. 45-90 m) z 2 bramkami (szer. 7,32 m, wys. 2,44 m), piłką o wadze 396-453 g; czas gry 2x45 min. piłka ręczna, gra sport. 2 drużyn po 11 (boisko 90-110X55-65 m) lub 7 graczy (boisko 36-50x18-25 m) piłką o obwodzie 58-60 cm (dla mężczyzn), 54-56 cm (dla kobiet); czas gry dla mężczyzn 2x30 min, dla kobiet i juniorów 2x20 min; dawniej w Polsce zw. szcżypiorniakiem (11-osobowa). piłka rowerowa, gra 2 drużyn po 2 graczy, na specjalnie przystosowanych rowerach; boisko 12-15 m dł. i 9-12 m szer., czas gry 2x7 min, piłkę (śred. 18-20 cm) odbija się kołami (przednim i tylnym). piłka siatkowa (siatkówka), gra sport, na punkty między 2 drużynami po 6 graczy, na boisku 9x18 m; po tzw. zagrywce przebijanie rękami piłki (obwóçl 6568,5. cm, ciężar 250-300 g) nad siatką (wys. 2,43 m dla mężczyzn i 2,24 m dla kobiet) na pole przeciwnika w sposób utrudniający jej odbiór; mecz składa się z 3 (przy 3 kolejnych wygranych), 4 lub 5 setów. piłka uszata, rodzaj sprzętu sport, do ćwiczeń siły i rzutów; piłka skórzana wypełniona włosiem i zaopatrzona w rzemienny uchwyt; cięż. 2 kg. piłka wodna (waterpolo), gra sport. 2 drużyn po 7 graczy w basenie 20-30 m dł. i 8-20 m szer., z 2 bramkami (dł. 3 m, wys. 0,90 m), piłką 400-450 g; czas gry 4x5 min. piłodzioby (Momotidae), rodzina ptaków leśnych; 8 gat; upierzenie jaskrawe zielono-niebiesko-brązowe; brzegi dzioba ząbkowane; gniazda zwykle w dziuplach; Ameryka Pd. i Środkowa. piłowanie: 1) kształtowanie powierzchni przedmiotu pilnikiem; 2) potocznie przecinanie materiałów (np. drewna) piłą. Piłsudski BRONISŁAW, 1866-1918, etnograf; zesłany na Sachalin, podjął studia nad językiem i kulturą Ajnów i Gilaków. Piłsudski JÓZEF, 1867-1935, polityk, mąż stanu; 1906 przywódca PPS-Frakcji Rewol., 1914 założyciel POW, Legionów Pol. (Komendant I Brygady); 1918 Tymczasowy — a 1919-22 — Naczelnik Państwa, od 1920 nacz. dowódca WP i marszałek Polski; 1926 dokonał zamachu stanu; założył BBWR; 1926-28 i 1930 premier; od 1926 faktycznie miał decydujący wpłvw na politykę państwa. „Piłsudski", motorowiec transatlantycki, zbudowany 1935, o takiej samej charakterystyce jak „Batory"; 1939 zatonął u brzegów Anglii, pełniąc służbę wojskową. pimentowe drzewo (Pimenta), niskie drzewo amer. uprawiane też w Indii; suszone jagody P. officinalis są leczn., stanowią przyprawę zw. angielskim zielem i dostarczają olejku pimentowego do wyrobu kosmetyków. Pimienow JURIJ I., ur. 1903, radz. malarz; grafik i scenograf; obrazy rodzajowe, portrety, scenografie. Pimowie, Indianie Ameryki Pn. (Arizona); ok. 15 tys.; uprawa ziemi, myślistwo, rybołówstwo; język z rodziny aztek-tano. pinakiel (fiala), w architekturze got. strzelista kam. sterczyna ozdobiona tzw. żabkami i zakończona kwiatonem, wieńcząca zwykle przypory, wieżyczki, portale itp. pinakony trzeciorzędowe alkohole dwuwodorotlenowe, np. glikol czterometyloetylenowy (CH3)2C(OH)C(OH)(CH3)2.

pinakoteka: 1) w starożytności słynny zbiór obrazów mieszczący się w bocznej sali Propylejów, na Akropolu w Atenach; 2) niekiedy określenie galerii malarstwa. pinang, bot. →areka. Pinang (Pulau Pinang), stan w Malajzji, na Płw. Malajskim i na przybrzeżnych wyspach (największa — P.); 1,0 tys. km2, 752 tys. mieszk. (1967); stol. P.; uprawa kauczukowca, ryżu; hutnictwo cyny. Pinang (Georgetown), m. i port w Malajzji, na wyspie P.; stol. stanu P.; 235 tys. mieszk. (1965); ośr. przemysłowy. Pinar del Rio [pinar del rrio], m. w zach. Kubie, ośrodek adm. prow. P. del R.; 87 tys. mieszk. (1967); przemysł tytoniowy, cementowy. pinasa (pinka), mały okręt żaglowy o 2-3 masztach z żaglami skośnymi, małym zanurzeniu, niewielkimi kasztelami, smukły i szybki; odmiana fleuty, budowana gł. na Bałtyku; stosowany we flocie pol. od XV do XVII w. Pinay [pine] ANTOINE, ur. 1891, polityk fr.; 1950-60 wielokrotnie minister różnych resortów; min. spraw zagr. 1955-56, przyczynił się do realizacji układów paryskich. Pincel ADAM, 1864-1933, założyciel i właściciel pierwszego pol. cyrku objazdowego w końcu XIX wieku. pince-nez [pesny] (binokle), okulary w metal, oprawie, osadzone na nosie za pomocą sprężynki, modne w 2 poł. XIX i pocz. XX w. pinceta (pęseta), narzędzie chirurgiczne (też laboratoryjne) o sprężystych ramionach, zakończonych tępo lub ząbkami, służące gl. do chwytania tkanek lub materiału opatrunkowego podczas zabiegu operacyjnego. Pinck FRANCISZEK, ok. 1733-98, rzeźbiarz i sztukator; prace dekoracyjne w Łazienkach, posąg Jana III Sobieskiego na Agrykoli w Warszawie. pinczery, grupa ras niem. psów obronnych i stróżujących; sierść gładko- lub szorstkowłosa; różnią się także wzrostem; do p. należą: brodacze — sznaucery, małpi p., doberman-p. Pindar, 518-446 p.n.e., liryk gr. z Teb w Beocji; przedstawiciel gr. poezji chóralnej ; zachowane 4 księgi epinicjów, sławiących zwycięzców w igrzyskach. Pindos, góry w zach. Grecji; wys. do 2637 m (Smolikas); lasy dębowo-bukowe, wyżej jodłowe. Pine Bluff [pajn blaf], m. w USA (Arkansas), nad rz. Arkansas; 56 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (bawełna); przemysł włók., drzewny, papierń., chemiczny. Pinel [pinel] PHILIPPE, 1745-1826, psychiatra fr.; jeden z twórców nowocz. psychiatrii, opracował metody postępowania z chorymi, m.in. leczenie pracą. pinen C10H16, cykliczny węglowodór nienasycony, terpen; ciecz o zapachu terpentyny; występuje w olejkach eterycznych wielu roślin. Pine Point [pajn pojnt], osiedle w pn. Kanadzie (Terytoria Pn.-Zach.), nad Wielkim Jez. Niewolniczym; złoża rud cynkowo-ołowianych. Pinerolo, m. we Włoszech (Piemont), u podnóży Alp; 26 tys. mieszk. (1961); ważny ośr. przem. i turystyczny. pinezka, rodzaj krótkiego gwoździa z szeroką, płaską główką służącego do przypinania papieru, tektury itp., pluskiewka. Pinget [pęże] ROBERT, ur. 1920, pisarz fr.; przedstawiciel „nouveau roman"; powieści (Wokół Mortina), dramaty. pingo, okrągły lub owalny pagórek o wys. do 40 m z soczewą lodu w jądrze, powstały w strefie występowania zmarzliny. ping-pong →tenis stołowy. PINGW →Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego. pingwiny (bezlotki, Sphenisciformes), rząd nielatających ptaków; 17 gat.; przystosowane do środowiska wodnego (wiosłowate skrzydła, palce nóg osadzonych

888 Pini w tyle ciała spięte błoną, upierzenie gęste, łuskowate); żywią się rybami, mięczakami, skorupiakami; kolonie p. liczą do kilku tys. osobników; gł. Antarktyda; największy p. cesarski (dł. do 1,2 m). Pini TADEUSZ, 1872-1937, historyk literatury, edytor; badacz epoki romantyzmu; wydawca pism Krasińskiego, Mickiewicza, Słowackiego i Norwida. pinia (Pinus pinea), śródziemnomor., ozdobny gat. sosny (do 25 m wys.); korona płaska; nasiona (tzw. piniole) jadalne. Piniński LEON, 1857-1938, konserwatywny polityk galic, prawnik; 1898-1903 namiestnik Galicji, działacz Podolaków. piniole, nasiona pinii, do 2 cm dł.; bogate w tłuszcz, używane w cukiernictwie. Pinios, rz. we wsch. Grecji; dł. ok. 200 km; uchodzi do Zat. Salonickiej. pinka, żegl. →pinasa, Pinneberg [py-], m. w NRF (SzlezwigHolsztyn), w pobliżu Hamburga; 34 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włók., elektrotechniczny. Pinocci [-czczi] HIERONIM, ?-1676, sekretarz Władysława IV i Jana Kazimierza, burmistrz Krakowa od 1649; 1661 wydawca i red. „Merkuriusza Polskiego Ordynaryjnego''. pinocytoza, pobieranie przez komórkę płynów, wraz z rozpuszczonymi w nich substancjami, przez wpuklanie się błony komórkowej z porcją płynu do wnętrza komórki i tworzenie pęcherzyków pinocytotycznych. pinola, tuleja przesuwna stanowiąca element obrabiarki skrawającej; w niej jest ułożyskowane wrzeciono konika lub inny element (np. kieł). Pinos, nizinna wyspa kubańska na M. Karaibskim; 3,1 tys. km2, 11 tys. mieszk. (1961); gł. m. Nueva Gerona. Pinter [pajn-] HAROLD, ur. 1930, dramatopisarz ang.; przedstawiciel teatru absurdu, twórca tzw. komedii zagrożenia (comedy of menace); Dozorca, Powrót do domu. Pinter TOMISLAV, ur. 1926, jugosł. operator film.; autor zdjęć do filmów krótkometrażowych i fabularnych (Prometeusz z Dalmacji). Pinturicchio [-rikkjo], ok. 1454-1513, wł. malarz epoki renesansu; obrazy i freski (m.in. w apartamentach Borgii w Watykanie) o tematyce rel. i portrety. Pinzel, XVIII w., rzeźbiarz pol. rokoka; oosągi na fasadzie katedry św. Jura we Lwowie, rzeźby na fasadzie ratusza w Buczaczu; rzeźby w drewnie. Pinzón [pinton], hiszp. żeglarze, uczestnicy pierwszej wyprawy Kolumba, bracia: MARTIN ALONSO, ok. 1440-93, VINCENTE YÁNEZ, 1450-1523, w samodzielnej wyprawie (1499-1500) dotarł do wybrzeży Ameryki Południowej. Pińczów, m. po w. w woj. kieleckim, nad Nidą; 6,4 tys. mieszk. (1968); pTzemysł mat. bud.; muzeum; klasztory z kościołami wczesnobarok. (XVII w.), późnorenes. kaplica (XVI/XVII w.), synagoga (XVI/XVII w.), barok.-klasycyst. pałac (XVIII w.) w parku geom. (XVIXVIII w.). — Prawa miejskie 1429; w XVI w. jeden z gł. ośr. ruchu reformacyjnego (zbór kalwiński, szkoła i drukarnia ariańska, synody); w XVI-XVII w. ośr. handlu i przemysłu kamieniarskiego; 1720 szkoła pod patronatem Akademii Krakowskiej. W czasie okupacji hitlerowskiej liczba ludności zmalała z 8,6 tys. do 3 tys.; rejon działalności AL, BCh, AK, które w sierpniu 1944 zajęły cały teren tzw. Republiki Pińczowskiej; w działaniach woj. zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. Pińsk, m. w Białorus.SRR (obw. brzeski), port przy uiściu Piny do Prypeci; 62 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny. pioktanina, farm. →gencjanowy fiolet. Piola JÓZEF, ?-1715, architekt pochodzenia wł.; od 1693 w Polsce, architekt

król.; barok, kościół Paulinów w Warszawie (z J.Sz. Bellottim). piołun (bylica piołun, Artemisia absinthium), eurazjat. bylina do 1 m wys.; ziele b. gorzkie, używane jako lek, przyprawa, też do nalewek (absynt) i wermutów. Piołun Noyszewski STANISŁAW ->Noyszewski Piołun Stanisław. Piombino, m. i port we Włoszech (Toskania) nad M. Tyrreńskim; 60 tys. mieszk. (1968); wielka huta żelaza. Piombo SEBASTIANO DEL, ok. 1485-15477 wł. malarz okresu późnego renesansu; nastrojowe obrazy rel., mit. i portrety. pion: 1) linia pokrywająca się z kierunkiem siły ciężkości na powierzchni Ziemi; 2) przyrząd do wyznaczania kierunku pionowego. „Pion", tygodnik lit.-społ., wydawany w Warszawie 1933-39; red.: T. Święcicki, W. Antonowicz, L. Piwiński, R. Kołöniecki; pismo o orientacji prosanacyjnej. Pion MAURYCY (Maurice), 1801-69, pol. tancerz i choreograf, pochodzenia fr.; pierwszy tancerz (od 1818) i dyr. (182643) baletu warsz.; kierownik i reformator warsz. szkoły baletowej. pion giroskopowy →horyzont sztuczny. pionier, wojsk, żołnierz wojsk inżynieryjnych. Pionier (Pionierska Organizacja imW.I. Lenina), dziecięca organizacja komunist. w ZSRR, zał. 1922. Pionier, dziecięca organizacja komunist. w Polsce 1924-38, współpracująca ze Związkiem Młodzieży Komunist. i Czerwonym Harcerstwem. Pionier, typ amer. próbnika kosmicznego do badań przestrzeni kosmicznej. Pionierska Organizacja im. W.I. Lenina →Pionier. pionierskie organizacje, organizacje dziecięce powstałe po I wojnie świat., związane z ruchem robotn., mające na' celu demokr. — bądź też socjalist. — wychowanie; isvtnieją w wielu krajach kapitalist., w socjalist. mają charakter masowy. pionierskie rośliny, gatunki (porosty, psammofity) pojawiające się na nie zajętym poprzednio przez rośliny terenie, jak nagie skały, ruchome wydmy; r.p. są b. wytrzymałe na zmiany temperatury i suszę, pionierzy amerykańscy, nazwa białych osadników kolonizujących (często siłą) pierwotne tereny Indian w Stanach Zjednoczonych. pion instalacyjny, bud. odcinek sieci przewodów instalacji (np. wodociągowej) biegnący pionowo przez kilka kondygnacji budynku lub przez wszystkie. pionizacja, wyprostowana postawa człowieka i kopalnych człowiekowatych; przejawia się gł. pełnym wyprostowaniem stanu kolanowego i biodrowego; łączy się z dwunożnością. Pionki, m. w pow. kozienickim, woj. kieleckim, w Puszczy Kozienickiej; 13,7 tys. mieszk. (1970); zakłady chem. ,,Pronit", tartak; prawa miejskie 1954. — W okresie międzywoj. największa w Polsce wytwórnia prochu (od 1923); w czasie okupacji hitlerowskiej P. straciły ponad 2 tys. mieszkańców. Piontek HEINZ, ur. 1925, pisarz niem. (NRF); liryka, opowiadania, powieści, słuchowiska, o problematyce egzystencjalnej. piony, termin stosowany na określenie mezonów π. piorące środki, substancje powierzchniowoczynne o właściwościach zwilżających, pieniących i emulgujących, zdolne do usuwania brudu w kąpielach wodnych z zanieczyszczonych tkanin; należą do nich mydło oraz detergenty syntetyczne. piorun, potężne wyładowanie elektryczności atm. zachodzące między chmurą a powierzchnią Ziemi. piorunochron, metal, pręt połączony przewodem (tzw. zwodem) z ziemią, umieszczany w najwyższym miejscu bu-

dowli w celu zabezpieczenia jej przed bezpośrednim uderzeniem pioruna. piorunowy kwas H—C = N=0, związek izomeryczny z kwasem cyjanowym; nietrwały, lotny, trujący; sole k.p. — pioruniany — mają własności wybuehowe. piorunująca mieszanina, mieszanina wodoru z tlenem; zapalona wybucha b. gwałtownie; temp. wybuchu sięga 2500°. piosenkarstwo, rodzaj sztuki estradowej wykształconej na przełomie XIX i XX w., spopularyzowanej zwł. od 1940; dwa gł. "nurty: 1) piosenka lit. (kabaretowa); 2) tzw. przebój, piosenka najczęściej rytmiczna, taneczna, wywodząca się z USA. Piotr (Szymon), ?-ok. 64. wg N. Testamentu apostoł, któremu Jezus przyznał pierwszeństwo i — wg interpretacji kat. — zwierzchnictwo hierarchii kośc; stąd uznany za pierwszego papieża; czczony jako święty. Piotr II, 1715-30, cesarz ros. od 1727, wnuk Piotra I; faktyczne rządy A. Mienszykowa; na nim wygasł w linii męskiej ród Romanowów. Piotr III, 1728-62, książę Holstein-Gottorp, cesarz ros. I-VII 1762, syn Anny, córki Piotra I, mąż Katarzyny II; zabity w spisku inspirowanym przez żonę. Piotra I Góry, góry w Tadż.SRR, w Pamirze Zach.; wys. do 6785 m (Moskwa); lodowce. Piotra I pomnik (tzw. Miedziany Jeździec), w Leningradzie, odsłonięty 1782 (wg projektu E.M. Falconeta); rzeźba z brązu przedstawiająca cara na wspinającym się koniu, ustawiona na skale; najpiękniejszy barok, pomnik konny w Europie. Piotra Wielkiego Zatoka, zat. M. Japońskiego, u wybrzeży ZSRR; szer. ok. 200 km; porty: Władywostok. Nachodka. Piotrawin, w. w pow. opolsko-lubelskim, woj. lubelskim; późinogot. kościół i kaplica (XV w.). Piotra I Wyspa, antarktyczna wyspa pochodzenia wulkanicznego, na M. Bellingshausena, ok. 430 km od 2 wybrzeży Antarktydy Zach.; ok. 249 km ; górzysta (do 1753 m); pokryta lodowcami. Piotr I Karadziordziewicz, 1844-1921, król Serbii od 1903, SHS — od 1918, syn Aleksandra Karadziordziewicza; pierwszy faktycznie konstytucyjny władca.Serbii. Piotr II Karadziordziewicz, 1923-70, król Jugosławii 1934-45. syn Aleksandra I; zdetronizowany 1945; na emigracji. Piotrkowczyk ANDRZEJ, XVI w., drukarz kralc; oficyna od 1574; wydawca Kazań P. Skargi, rozpraw jezuickich; firma przetrwała w rodzinie do 1672, przejęta następnie przez Drukarnię Akademicką. Piotrkowice, w. W pow. buskim, woj. kieleckim; późnobarok. kościół pobernardyński (XVII, XVIII w.). Piotrkowice, w. w pow. trzebnickim, woj. wrocławskim; barok, pałac (XVII w.). Piotrków Trybunalski, m. pow. w woj. łódzkim; 59,7 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł szklarski (huty szkła), dziewiarski, maszyn (maszyny górn.), drzewny, spoż., metal.; got. i barok, klasztory z kościołami, got.-renes. zamek (obecnie muzeum); kamienice z barok, i klasycyst. fasadami (XVII-XVIII w.).— Prawa miejskie ok. 1313; miejsce licznych zjazdów szlachty, w XV-XVI w. — sejmów, siedziba Trybunału dla Wielkopolski i Mazowsza; w XIX/XX w. ośr. ruchu robotn. (1932 wielki strajk w hucie Hortensja); 1939 (5 IX) ciężkie walki 19 dyw. piechoty (dowódca gen. J. Kwaciszewski) z oddziałami niem. 16 korpusu pancernego; w czasie okupacji hitlerowskiej w P.T. — pierwsze getto na ziemiach pol.; hitlerowcy dokonali masowych egzekucji, m.in. 1940 — 100 osób w Rakowie-Lesie, 1941 — 110 osób w Moszczenicy, 1942 — 450 w Rakowie-Lesie; silny ośr. ruchu oporu GL (pierwszy oddział im. S. Czarnieckiego — dowódca F. Zubrzycki). Piotr Krzesimir IV, 1059-74, król chorw.; reforma kościoła (łacina do liturgii).

Pireus 889 Piotrogród, nazwa Leningradu 1914-24. piotrosz (Zeus faber), ryba z rzędu okoniokształtnych, do 60 cm dł.; drapieżna; wszystkie morza. Piotrowicz EDMUND, ur. 1915, grafik; pedagog (Wydział Sztuk Pięknych uniw. w Toruniu); tematyka pejzażowa (techniki metal.). Piotrowicz LUDWIK, 1886-1957, historyk starożytności; prof. uniw. w Poznaniu i Krakowie, czł. PAU; więzień Sachsenhausen;" Dzieje rzymskie; tłumacz Polityki Arystotelesa. Piotrowin, wg hagiograficznej opowieści z XIII w. człowiek wskrzeszony wskutek modłów św. Stanisława w 3 lata po śmierci; stąd przysłowiowy żałosny wygląd P. Piotrowski ANTONI, 1853-1924, malarz i rysownik; obrazy o tematyce hist., batalistycznej i rodzajowej; portrety, pejzaże. Piotrowski GRACJAN, 1724-85, pisarz i pedagog, pijar; współpracownik „Monitora"; satyry gł. obyczajowe; kazania. Piotrowski GRZEGORZ, ur. 1881, pionier lotnictwa; 1910 ustanowił świat, rekord długości przelotu z pasażerem. Piotrowski JAN, 1875-1964, inżynier mechanik; organizator pol. przemysłu obrabiarkowego przed II wojną świat, i po niej. Piotrowski MAKSYMILIAN ANTONI, 181375, malarz; kompozycje hist., obrazy rodzajowe i rel., portrety. Piotrowski MIECZYSŁAW, ur. 1910, grafik karykaturzysta, rysownik, pisarz (powieść Ogrodnicy); ilustracje książek, gł. dla dzieci. Piotrowski ROMAN, ur. 1895, architekt; kierownik techn. Tow. Osiedli Robotn., czł. Praesensu; po wojnie współtwórca i kierownik BOS; 1949-56 min. budownictwa miast i osiedli, 1956-61 ambasador PRL w Berlinie. Piotrowski ROMAN (pseud. Capitaine Maurice)., 1911-44, działacz ruchu oporu we Francji;, szef pol. grup bojowych w FTPF w zagłębiu Masywu Centr. i dep. Tarn; poległ. Piotrowski RUFIN, 1806-72, uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP; 1843 emisariusz w kraju; organizator pułku kozaków sułtańskich w Turcji (1853). Piotrowski STEFAN, ur. 1910, astronom; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; od 1965 kierownik Zakładu Astronomii PAN; prace z astrofizyki teoretycznej. Piotr II Petrowicz-Niegosz (Petar II Petrović-Njegoś), 1813-51, władca Czarnogóry, metropolita prawosł., wybitny poeta serb.; wiersze i poematy patriot.-filoz. oparte na tradycji pieśni lud. (Górski wieniec), wyrażające romant. ideologię narodową. Piotr I Wielki, 1672-1725, car ros. od 1682 (cesarz od 1721), syn Aleksego Michajłowicza; twórca Rosji nowoż. (centralizacja, reorganizacja armii, zbudowanie floty i in.); 1700-21 zwyciężył Szwedów i uzyskał dostęp do Bałtyku; 1703 założył Petersburg. Piotr Włostowic →Włostowic Piotr. Piotr z Amiens [p. z amję], ok. 10501115, kaznodzieja wędrowny, eremita; organizator i przywódca krucjaty chłopskiej (1096), rozbitej przez Turków pod Niceą. Piotr z Goniądza, ok. 1525-30-1573, przedstawiciel wczesnej radykalnej ideologii braci polskich. Piotr z Lubeki, ok. 1417-1513, kupiec, księgarz; pierwszy znany księgarz poznański. Piovene GUIDO, ur. 1907, wł. pisarz i publicysta; opowiadania, powieści (Litość przeciwko litości), reportaże. pióra, pokrywające ciało ptaków charakterystyczne zrogowaciałe wytwory naskórka; p. pokrywowe, czyli konturowe, składające się z osi i tzw. chorągiewki, decydują o ogólnym wyglądzie (ubarwienie, kształt) i grają ważną rolę w locie (lotki i sterówki); p. puchowe (puch) — gł. warstwa izolacyjna.

pióro lejkowe, pióro do opisywania tuszem rysunków techn. pismem o stałej grubości linii; składa się z obsadki i lejka kreślarskiego. piórolotki (rozstrzępiaki, Pterophoridae), rodzina drobnych motyli; ok. 6 tys. gat.; mają na skrzydłach głębokie wycięcia imitujące piórka; gąsienice żerują na roślinach zielnych. pióropusznik, używana niekiedy nazwa korońców lub p. uwieńczonego. pióropusznik strusi (Matteucia struthiopteris), paproć do 1,5 m wys., o liściach płonnych podwójnie pierzastych; rośnie na brzegach potoków; w Polsce chroniony. pióro Redis (redisówka), nazwa firmowa pióra (stalówki) do opisywania tuszem rysunków techn.; konstrukcja zapewnia stałą grubość linii. pióroskrzelce (Pterobranchia), gromada zwierząt mor. z typu przedstrunowców, 1-50 mm dł.; osiadłe, wytwarzają mieszkalne rurki. piórówki (pióra morskie, Pennatulacea), mor. koralowce kolonijne w kształcie piór, wys. do 30 cm; wytwarzają szkielet rogowy; z reguły tkwią w mule; niektóre fosforyzują. piperazyna, lek stosowany w skazie moczanowej oraz jako środek prżeciwrobaczy (zwalczanie glist i owsików). piperonal →heliotropina. piperydyna C5H11N, heterocykliczna amina drugorzędowa otrzymywana przez uwodornienie pirydyny; ciecz, silna zasada. pipeta, kalibrowana rurka szklana o zwężonym wylocie, używana w laboratoriach do odmierzania cieczy. Pipkow LUBOMIR, ur. 1904, bułg. kompozytor, pianista i pedagog; dyr. Opery Narodowej i prof. konserwatorium w Sofii; opery, utwory symf., kameralne. PIPS →Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej. Piracicaba [pirasikaba], m. w Brazylii (stan São Paulo); 81 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włók., papierniczy. piractwo (rozbójnictwo morskie), bezprawne akty przemocy (rabunek, pozbawienie wolności) dokonywane na pełnym morzu przez prywatne statki działające w prywatnym interesie; również tego rodzaju akty dokonywane przez prywatne samoloty. Piraikon Theatron, gr. teatr w Pireusie zał. 1957; przedstawienia gł. sztuk antycznych w inscenizacjach nawiązujących do tradycji staroż. teatru greckiego. piramida: 1) w staroż. Egipcie monumentalny grobowiec władcy, a z czasem element zespołu grobowego osób prywatnych; kształt ostrosłupa (p. schodkowa, p. Chufu); 2) w prekolumbijskich kultach Meksyku i Peru wysoka schodkowa podbudowa świątyń. piramida Chufu w Gizie, największa z piramid staroż. Egiptu (pierwotna wys. 146 m, bok podstawy 230 m); grobowiec faraona Chufu (XXV w. p.n.e.). piramida ekologiczna (piramida liczb, piramida Eltona), biol. graficzne przedstawienie zależności pokarmowych w biocenozach ż punktu widzenia liczebności gat., na poszczególnych poziomach troficznych, ich biomasy lub energii. piramidalne liczby, liczby naturalne postaci n(n + 1) (n + 2)/6, gdzie n oznacza dowolną liczbę naturalną 1, 2, 3, ... piramidalny: 1) mający kształt piramidy; 2) olbrzymi, kolosalny, nadzwyczajny, niezwykły. piramida schodkowa w Sakkarze, najstarsza ze znanych piramid staroż. Egiptu (XXVII w. p.n.e.), w formie sześciu coraz mniejszych prostopadłościanów ułożonych jeden na drugim; stanowi centrum zespołu grobowego faraona Dżesera; budowniczy — Imhotep. piramida ziemna, geol. stromościenny słup zbudowany z niewysortowanego osa-

du, uwieńczony głazem, który przeciwdziała rozmyciu osadu przez wody opadowe. piramidon (amidopiryna), lek o działaniu przeciwgorączkowym, przeciwbólowym, uspokajającym; stosowany też w mieszaninie z barbituranami (weramon, pabialgina). piramidowe drogi, drogi korowo-rdzeniowe, duża wiązką włókien nerwowych ruchowych łącząca korę mózgową z rdzeniem kręgowym u człowieka i ssaków; przenoszą impulsy decydujące o ruchach dowolnych. piramidowe komórki, komórki nerwowe w kształcie piramid lub stożków, wchodzące w skład kory mózgowej. Piramidy („bitwa pod piramidami"), bitwa 1798 w pobliżu Gizy (Egipt), zwycięstwo Napoleona Bonaparte nad wojskami mameluckimi. Piramowicz GRZEGORZ, 1735-1801, pedagog, działacz oświat, i pisarz, ksiądz; sekretarz Komisji Edukacji Nar. (współred. jej Ustaw...) i Tow. do Ksiąg Elementarnych; Powinności nauczyciela... piran, hipotetyczny, sześcioczłonowy związek heterocykliczny, w którego pierścieniu znajduje się jeden atom tlenu. Piran, m. w Jugosławii (Słowenia), nad M. Adriatyckim; 6 tys. mieszk. (1965); kąpielisko. Pirandello LUIGI, 1867-1936, pisarz wł.; wybitny dramaturg (Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora, Henryk ľV) i nowelista (Czerwona książeczka, Pierwsza noc, Czarny szal); jego twórczość przenika ironiczny relatywizm skupiony wokół problemu osobowości zmiennej i nieuchwytnej; nagr. Nobla. Piranesi [-ezi] GIAMBATTISTA, 1720-78, wł. grafik i architekt; studia nad architekturą i sztuką staroż.; graf. widoki budowli antycznych i fantazje arch.; wpływ na ukształtowanie klasycyzmu. piranie, nazwa kilkunastu gat. słodkowodnych ryb z grupy kąsaczy, do 30 cm dł.; drapieżne; zęby ostrej atakują gromadnie większe zwierzęta; atlantyckie zlewisko Ameryki Pd. pirantron, syntet. barwnik kadziowy; daje oranżowe wybarwienia bawełny, o dobrych trwałościach użytkowych. pirargiryt, minerał, siarczek srebra i antymonu; ciemnoczerwony lub ołowianoszary, o połysku diamentowym; produkt procesów hydrotermalnych; ruda srebra. pirat, członek załogi okrętu (samolotu) uprawiającego piractwo; rozbójnik morski (powietrzny). Pirat, żegl. klasa jachtu żaglowego, mieczowego, jednomasztowego, z ożaglowaniem typu slup, 10 m2 żagla. pirazol C3H4N2, pięcioczłonowy związek heterocykliczny; jego pochodne stosowane są do produkcji leków, np. piramidonu. Pirdop, m. w Bułgarii, u podnóży Bałkanu; 8 tys. mieszk. (1965); huta miedzi. Pire [pi:r] DOMINIQUE GEORGES, 1910-69, belg. teolog dominikański, działacz społ.charytatywny; rozwinął i zorganizował szeroką akcję pomocy społ. opartej na ideach ponadrasowych i pokojowych — w Europie, Indii, Afryce; pokojowa nagr. Nobla. Pireneje, góry w Europie, na granicy Francji i Hiszpanii; dł. ok. 430 km, wys. do 3404 m (Pico de Aneto); sfałdowane w orogenezie alpejskiej; lasy gł. dębowe; rudy żel., manganu, niklu, boksyt; liczne źródła miner.; trudne do przebycia; w P. leży Andora. pirenejski pokój, 1659, po wojnie fr.hiszp.; położył kres hegemonii Hiszpanii w Europie. Pirenejski Półwysep →Iberyjski Półwysep. Pirenne [piren] HENRI, 1862-1935, historyk belg.; prof. uniw. w Gandawie; wybitny mediewista i historyk gosp.; autor 7-tomowej historii Belgii. Pireus (Pireefs), m. w Grecji, w zespole miejskim Aten; 184 tys. mieszk. (1961);

890 Pirgos największy port kraju; ważny ośr. przera. i handl.; staroż. Arsenał (nie zachowany), Długie Mury; 1959 odkryto 6 brązowych i marmurowych posągów (VI-IV w. p.n.e.). Pirgos, m. w Grecji, na Peloponezie, ośr. adm. nomosu Elida; 21 tys. mieszk. (1961). Pirin, masyw górski w pď.-zach. Bułgarii; wys. do 2915 m (Wichren); rozcięty dolinami rzek; lasy dębowo-bukowe, iglaste, jałowiec i kosodrzewina. Piri Reis, ?-1555, tur. admirał i kartograf; autor mapy świata z Odkryciami Kolumba i przewodnika podróży po M. Śródziemnym. Pirmasens [pyrmazens], m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), w górach Pfälzer Wald; 55 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz.obuwniczy. Pirmez [-my] OCTAVE, 1832-83, pisarz belg. piszący w języku fr.; jeden z prekursorów Młodej Belgii; liryka refleksyjna, proza psychol. i filozoficzna. Pirna, m. i port w pd. części NRD, nad Labą, w pobliżu Drezna; 45 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszyn., papiern, i in.; ośr. turystyczny. 1756, podczas wojny siedmioletniej, kapitulacja wojsk saskich. pirochlor, minerał, niobian wapnia i sodu, z domieszkami ceru, lantanu, tantalu, uranu, toru; zwykle czarny lub brun., czasem silnie promieniotwórczy; występuje w niektórych pegmatytach; ruda niobu, tantalu i pierwiastków ziem rzadkich. pirodynamika, dział balistyki wewn. badający prawa spalania się prochu w zmiennej objętości, np. za pociskiem w przewodzie lufy. piroelektryczność, powstawanie ładunków elektr. na powierzchni niektórych kryształów dielektrycznych podczas ich równomiernego ogrzewania lub ochładzania. piroelektryki, kryształy, w których występuje zjawisko piroelektryczności, np. kryształ turmalinu. piroforyczne substancje, substancje trudno palne w postaci litej, które w postaci b. rozdrobnionej ulegają samozapłonowi na powietrzu, np. sproszkowane żelazo. pirofyllit (pirofilit), minerał, krzemian glinu; biały, żółtawy, zielonawy; występuje w utworach hydrotermalnych i w skałach metamorficznych. piroga, łódź wiosłowa wyżłobiona z jednego pnia drzewa; używana w Ameryce Srodk., także w Afryce, na Polinezji i in. pirogalol C6H3(OH)3, fenol trójwodorotlenowy; kryształy; trujący; stosowany m.in. do oznaczania tlenu w gazach. Pirogow NIKOŁAJ I., 1810-81, ros. chirurg i anatom; prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, czł Petersburskiej Akad. Nauk; twórca anatomiczno-doświadczalnego kierunku w chirurgii; liczne mefody operacyjne. pirogronowy kwas CH3COCOOH, kwas a-ketopropionowy, pośredni produkt metabolizmu cukrów, białek i tłuszczów. pirokatechina C6H4(OH)2, fenol dwuwodorotlenowy; kryształy; stosowana jako wywoływacz w fotografii i jako antyseptyk; barwnik do futer i włosów. piroklastyczne skały, skały powstałe wskutek sedymentacji materiału wulkanicznego (gł. popiołu wulkanicznego), np. tui, aglomerat; stanowią ogniwo przejściowe od skał magmowych do osadowych. piroksenit, magmowa skała głębinowa, brunatnoczarna, zielonkawa; składa się gł. z piroksenów. pirokseny, grupa minerałów, krzemianów magnezu, żelaza i wapnia, niekiedy sodu, o różnorodnym składzie chem.; barwa ciemna do czarnej; pospolite składniki skał magmowych i metamorficznych; do p. należy np. augit, enstatyt, hipersten. piroksylina →bawełna strzelnicza. pirol C4H5N, pięcioczłonowy związek heterocykliczny; ciecz; pierścień p. wystę-

puje w barwnikach naturalnych (np. w chlorofilu). piroliza, proces termicznego (pod wpływem temperatury powyżej 600°) rozpadu cząsteczek chem. o większym ciężarze cząsteczkowym na cząsteczki mniejsze; występuje np. podczas odgazowania węgla, krakowania ciężkich frakcji ropy naftowej. piroluzyt, minerał, dwutlenek manganu; czarny lub stalowoszary, matowy; powstaje w strefie utlenienia złóż innych minerałów manganu; ważna ruda manganu, stosowany też w przemyśle chemicznym. piromania, patologiczny popęd do podpalania; występuje niekiedy w padaczce i w psychopatii. pirometalurgia (metalurgia ogniowa), dział metalurgii zajmujący się otrzymywaniem metali (np. surówki wielkopiecowej, stali, ołowiu, miedzi, niklu, cynku) w wysokich temperaturach. pirometr, przyrząd do pomiaru temperatury, wykorzystujący zależność natężenia promieniowania emitowanego przez nagrzane ciało od temperatury tego ciała. pirometryczne stożki, ceramiczne wzorce w kształcie ostrosłupa trójkątnego stosowane gł. do określenia ogniotrwałości wyrobów ceram. oraz temperatur w piecach i paleniskach. piromorfit, minerał, chlorofosforan ołowiu; zielony, żółty lub brun., o połysku diamentowym lub tłustym; występuje w strefie utlenienia złóż rud ołowiu. pirop,. minerał z grupy granatów, krzemian magnezu i glinu; krwisty, ciemnoczerwony; kamień szlachetny. piroplazmoza bydła (babeszjoza, choroba leśna), choroba bydła wywoływana przez pierwotniaki z grupy piróplazm (przenoszone przez kleszcze), pasożytujące w krwinkach czerwonych; krwiomocz i żółtaczka. piroplazmy (Piroplasmoidea), pierwotniaki zaliczane do sporowców pełzakowatych; pasożytują w krwinkach kręgowców, wywołując choroby — piroplazmozy. pirosiarkowy kwas H2S2O7, higroskopijne kryształy; powstaje z kwasu siarkowego HoSO i trójtlenku siarki SOs; stosowany jako środek sulfonujący; tworzy sole — pirosiarczany. Pirosmanaszwili NIKO, 1862-1918, malarz-samouk gruz.; przedstawiciel malarstwa „naiwnego"; szyldy, kompozycje rodzajowe, portrety, pejzaże. pirostatyka, dział balistyki wewn. badający prawa spalania się prochu w stałej objętości. Pirot, m. w Jugosławii (Serbia); 21 tys. mieszk. (1965); słynie z wyrobu dywanów. pirotechnika, technika sporządzania wyrobów służących do wywoływania efektów świetlnych i akustycznych (rakiety sygnalizacyjne, ognie sztuczne) i do przenoszenia płomienia (lonty). pirotyn (piryt magnetyczny), minerał, siarczek żelaza; brązowożółty, o połysku metalicznym; występuje gł. w zasadowych skałach magmowych. pirozole, układy koloidowe trwałe tylko w wysokiej temperaturze; stopione sole zawierające koloidalnie rozdrobniony metal. Pir Pańdżal, pasmo górskie w Indii, w zach. części Himalajów; dł. ok. 450 km, wys. do 5130 m; lasy iglaste. Pirquet [pirke] CLEMENS, 1874-1929, austriacki lekarz pediatra; prof. uniw. w Wiedniu; współtwórca nauki o alergii; badania nad chorobą posurowiczą i alergią w gruźlicy (odczyn P.). Pirqueta odczyn [o. pirketa], reakcja skórna na tuberkulinę wtartą w skaryfikowaną skórę; odczyn dodatni — zaczerwieniona grudka po 48 godz — świadczy o przebytym zakażeniu gruźlicą. pirraur, u niektórych plemion austral. okresowy związek między żonatym mężczyzną i żoną innego mężczyzny; partnerów wyznaczają starsi plemienia; prawdopodobnie przeżytek małżeństwa grupowego.

pirs, pomost do cumowania statków wodnych, przeładunku towarów itp., zbudowany w akwenie (np. portowym) prostopadle lub ukośnie do brzegu; także pas suchego terenu pozostawiony między sąsiednimi basenami portu wodnego. piruecik, lotn. →piruetka. piruet: 1) szybki obrót dookoła siebie (w tańcu — na palcach jednej nogi, na lodzie — na jednej łyżwie); 2) obrót konia na tylnych nogach z podniesionymi przednimi. piruetka (piruecik), złożona figura akrobacji lotn.; przejście z lotu poziomego do pionowego, wykonanie beczki i na moment przed utratą prędkości wyprowadzenie samolotu do lotu poziomego na początkowy kurs. pirydoksal, pochodna pirydyny; fosforan p. jest grupą czynną różnych enzymów (aminotransferaz i dekarboksylaz oraz rozmaitych liaz i syntetaz), biorących udział w przemianie białkowej ustroju. pirydoksyamina, pochodna pirydyny; fosforan p. jest grupą prostetyczną wielu enzymów istotnych dla metabolizmu aminokwasów. pirydoksyna (adermina), związek chem. będący pochodną pirydyny, niezbędny do przemiany białkowej ustroju; łatwo ulega odwracalnej przemianie w pirydoksal, a ten z kolei w pirydoksyaminę; związki te obejmuje się wspólną nazwą witaminy B6. pirydyna C5H5N, sześcioczłonowy związek heterocykliczny; otrzymywana ze smoły węglowej; cuchnąca ciecz; zasada wykazująca własności aromatyczne; stosowana m.in. jako surowiec chem. i rozpuszczalnik. pirymidyna C4H4N2, sześcioczłonowy związek heterocykliczny; substancja macierzysta wielu związków o dużvm znaczeniu biol. (pirymidynowe zasady, puryny, alkaloidy). pirymidynowe zasady, trzy naturalne pochodne pirymidyny, o charakterze zasadowym: uracyl, tymina, cytozyna; składniki kwasów nukleinowych i alkaloidów. piryt, minerał, pospolita odmiana polimorficzna siarczku żelaza; mosiężnożółty, o silnym połysku metalicznym; najpospolitszy siarczek w skorupie ziemskiej; powstaje w b. różnorodnych warunkach; surowiec do produkcji kwasu siarkowego. piryt cynowy →stannin. piryt magnetyczny →pirotyn. PIS →Polski Instytut Socjologiczny. Pisa, rz., pr. dopływ środk. Narwi; dl. 80 km, dorzecze 4362 km2; płynie zach. skrajem Puszczy Piskiej i Myszynieckiej; połączona kanałami prawie ze wszystkimi większymi jeziorami mazurskimi; żeglowna. Pisanello [piza-] (właśc. Antonio Pisano), 1395-1455, wł. malarz, medalier i rysownik przełomu gotyku i renesansu; portrety i medale portretowe, malowidła ścienne, liczne rysunki (studia zwierząt). pisanki, jaja malowane na Wielkanoc barwnikami naturalnymi, pokrywane rysunkiem o rozmaitych wzorach; malowane gładko noszą nazwę kraszanki. Pisano [piza-] ANDREA, ok. 1290-ok. 1349, wł. rzeźbiarz, architekt i złotnik okresu gotyku; brązowe nłaskorzeźbione drzwi do baptysterium we Florencji. Pisano [piza-] ANTONIO →Pisanello. Pisano [piza-] GIOVANNI, ok. 1250-po 1314, wł. rzeźbiarz i architekt okresu gotyku, syn i uczeń Niccola; wpływy gotyku fr. i sztuki staroż.; rzeźby na fasadzie katedry w Sienie, ambona w katedrze w Pizie. Pisano [piza-] NICCOLÓ, między 1220 a 1225-między 1278 a 1287, wybitny wł. rzeźbiarz i architekt okresu gotyku; nawiązywał do staroż. sztuki rzym.; rzeźby (zwł. reliefy) o tematyce rel.; ambony w baptysterium w Pizie i katedrze w Sienie. Pisano [piza-] NINO, 1315-68, wł. rzeźbiarz, złotnik i architekt, syn i uczeń Andrea; nagrobek biskupa Scarlattiego w

Pittioni 891 kościele S. Caterina w Pizie, posągi Madonn. Pisanski JERZY KRZYSZTOF, 1725-90, historyk, pedagog; pastor; prof. uniw. w Królewcu; prace dotyczące m.in. języka pol.; Historia litteraria Prussiae (tu m.in. pierwsze opracowanie dziejów książki pol. w Prusach). Pisarek MARIAN, 1913-42, pilot, major; uczestnik wojny obronnej Polski 1939, 1940 walczył we Francji i w bitwie o W. Brytanię, dowódca Skrzydła Myśliwskiego (1942); zestrzelił 12 samolotów; zginął nad Francją. Pisariew DMΓTRIJ L, 1840-68, ros. publicysta i krytyk lit., zbliżony do rewol. demokratów; głosił idee rewolucji społ., z pozycji materializmu krytykował idealist. filozofię i religię. Pisarska-Nitowa JANINA, ur. 1906, plastyczka; malarstwo (m.in. collage) i tkactwo artyst. (dywany, gobeliny). pisarz, w dawnej Polsce urzędnik zatrudniony przy każdym urzędzie grodzkim i ziemskim. pisarz hipoteczny, dawniej urzędnik sprawujący nadzór nad prowadzeniem ksiąg hipotecznych, kierownik biura hipotecznego. pisarz polny, w dawnej Polsce wyższy urzędnik administracji wojskowej. Piscator [pyska-] ERWIN, 1893-1966, reżyser niem.; twórca teatru polit. i koncepcji artyst. tzw. teatru-maszyny, opartego na nowocz. osiągnięciach techn.; inscenizacje w stylu ekspresjonistycznym (Wojna i pokój L. Tołstoja); 1920-31 i od 1962 dyr. Berliner Volksbühne. piscina, szt. plast, misa kam. z wodą, umieszczana najczęściej w ozdobnej niszy obok ołtarza, służąca do ablucji kapłańskich i mycia naczyń liturgicznych. Pisco [-ko], m. i port w środk.-zach. Peru, nad O. Spokojnym; 22 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Pisek, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 23 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włókienniczy. Pisides GEORGIOS, VII w., poeta bizant.; diakon; poezje hist., traktaty filoz.-teol., epigramaty rel. i świeckie. Pisiemski ALEKSIEJ F., 1821-81, pisarz ros.; opowiadania ukazujące zastój prowincji ros., pierwszy dramat z życia chłopstwa (Gor'kaja suďbina); głośna powieść Tysiąc dusz — ostra krytyka ros. społeczeństwa. Pisis FILIPPO DE (właśc. Luigi Tibertelli), 1896-1956, wł. malarz i krytyk sztuki, związany z malarstwem metafizycznym; martwe natury i pejzaże zbliżone do impresjonizmu. Piska Puszcza, kompleks leśny na Pojezierzu Mazurskim, między Piszem, Szczytnem i Mrągowem; pow. ok. 1000 km8; drzewostan gł. sosnowy i świerkowy; jeziora (Nidzkie, Bełdany, Mokre). Piskor TADEUSZ LUDWIK, 1889-1951, generał; 1926-31 szef Sztabu Gł., 1931-39 inspektor armii; we wrześniu 1939 dowódca armii „Lublin"; 1939-45 w niewoli niem.; potem na emigracji. piskorz (Misgurnus fossilis), eur. ryba słodkowodna, do 30 cm dł.; łyka powietrze atm. iako dodatkowe źródło tlenu. PISM →Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. pismak (literak, Graphis scripta)y szary, skorupiasty porost; rośnie na gładkiej korze drzew (buków, grabów); jego czarne owocniki przypominają kształtem hieroglify. pismo, system znaków służący do utrwalenia języka lub zastąpienia języka mówionego przez pisany; najwcześniejsza forma — faktografia i ideografia. pismo niewidomych, system stworzony przez L. Braille'a umożliwiający niewidomym czytanie; stosuje punkty nakłuwane na papierze. Pismo Św., w chrystianizmie nazwa ksiąg St. i N. Testamentu (Biblii); analogiczną nazwę „ksiąg świętych" noszą

Koran w islamie, Wedy w hinduizmie, Tora w judaizmie. pisownia →ortografia. Pissarro [pisaro] CAMILLE, 1830-1903, fr. malarz i grafik; przedstawiciel impresjonizmu, później neoimpresjonizmu; gł. pejzaże oraz widoki miejskie, sceny rodzajowe, portrety, prace graficzne. PIST →Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej. pistacja (Pistacia), drzewo lub krzew obszaru śródziemnomor.; p. terpentynowa dostarcza terpentyny zw. chios; p. właściwa (pistacjowe drzewo) — jadalnych nasion, zw. orzeszkami pistacjowymi. Pistoia, m. we Włoszech (Toskania), ośr. adm. prow. P.; 91 tys. mieszk. (1969); przemysł włók.; ośr. turyst.; muzea; kościoły (XII-XVIII w., m.in. romańska katedra); pałace (XIII-XVI w.). pistol, złota moneta hiszp. o ciężarze ok. 6 g, bita w XVI-XVII w. pistolet, krótka ręczna broń palna, w użyciu od XVI w.; od pocz. XX w. samopowtarzalny, kaliber 6,35-9 mm, odtylcowy, z magazynkiem w kolbie. pistolet maszynowy, broń samoczynna, szybkostrzelna, ogień ciągły, seriami lub pojedynczy, kaliber 7,62-11,43 mm, w powszechnym użyciu w II wojnie światowej^. piston, muz. →-wentyl. Piston [pystən] WALTER, ur. 1894, amer. kompozytor i pedagog; utwory symf., kameralne; podręczniki harmonii, kontrapunktu, orkiestracji. pisuar, muszla w ubikacji męskiej; ustęp publ. z takimi muszlami. Pisuerga, rz. w Hiszpanii, pr. dopływ Duero; dł. 275 km. Pisz, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad Pisą i jez. Roś; 11,1 tys. mieszk. (1970); fabryka sklejek; ośr. turyst.; prawa miejskie 1645. — W czasie II wojny świat, zniszczony w 70%, po wojnie odbudowany. piszczałka, muz. drewn. lub metal, rura, w której wskutek drgania słupa powietrza powstaje dźwięk; p. wargowe (tarcie powietrza o wargę otworu), stroikowe (drganie stroika); także lud. instrument muz. (fujarka). piszczela (cybuch), rurka stalowa zakończona z jednej strony ustnikiem, z drugiej końcówką ze stali żaroodpornej, stosowana w przemyśle szklarskim do wydmuchiwania wyrobów szklanych. piszczelowa kość (piszczel, kość goleniowa), jedna z dwu kości goleni; u ssaków o kończynach podporowo-nośnych, np. u konia, samy — rozrośnięta, masywna (druga kość uwsteczniona). Piszczkowski MIECZYSŁAW, ur. 1901, historyk literatury; prof. PWSP w Krakowie; studia o problematyce wiejskiei w literaturze pol., monografia I. Krasickiego. Pi Szeng, XI w., chin. rzemieślnik, wynalazca czcionki; 1041 zastosował ruchome elementy drukujące z wypalonej gliny (tzw. hieroglify) i stemple z żywicy. piśmiennictwo, dziedzina kultury obejmująca ogół wypowiedzi językowych utrwalonych na piśmie, pełniących określone funkcje społeczne. Pitagoras, ok. 572-ok. 497 p.n.e., gr. matematyk i filozof; przypisuje mu się stworzenie początków teorii liczb, sformułowanie tzw. twierdzenia P. oraz stworzenie kierunku filoz. zw. pitagoreizmem. Pitagorasa twierdzenie: w trójkącie prostokątnym kwadrat przeciwprostokątnej równa się 2sumie kwadratów obu przyprostokątnych (c = a2+b2). pitagoreizm, kierunek filoz.-rel. i nauk. rozwijany przez uczniów i kontynuatorów Pitagorasa; w filozofii — rel. koncepcje orfickie; nauk. dociekania w zakresie matematyki (gł. liczby), kosmologii, muzyki (akustyki); gł. V/IV w. p.n.e.; wpływ na gr. idealizm. pitagorejskie liczby, liczby naturalne x, y, z spełniające równanie x2+y2 = z2 (np. 3, 4, 5 lub 5, 12, 13). pitagorejski trójkąt →egipski trójkąt.

Pitass JAN KANTY, 1844-1913, działacz emigr., ksiądz; od 1873 proboszcz parafii św. Stanisława w Buffalo; 1891 założyciel „Polaka w Ameryce"; organizator szkół, kongresów pol. duchowieństwa. Pitaval [-wal] FRAŃÇOIS, 1673-1743, prawnik fr., wydawca zbioru opisów głośnych procesów karnych Causes célèbres et intéressantes. pitawal, zbiór sprawozdań z procesów kryminalnych lub opisów głośnych przestępstw (np. Pitawal warszawski S. Szenica); nazwa od nazwiska autora pierwszego takiego zbioru — F. Pitavala. Pitcairn (pytkeərn], wulkaniczna wyspa na O. Spokojnym, w Polinezji; z pobliskimi .niezamieszkałymi wyspami Henderson, 2Ducie, Oeno — kolonia bryt.; ok. 5 km , 0,1 tys. mieszk. (1969); gł. miejscowość Adams ton. pitch pine [pycz pajn], cenne drewno sosny pn.amer. Pinus palustris; barwy czerwonawej, żywiczne, b. twarde, trwałe; używane gł.w budownictwie, meblarstwie, na pokłady okrętowe. Pite, rz. w pn. Szwecji; dł. 365 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; spław drewna Piteå [piteo], m. i port w pn. Szwecji, nad Zat. Botnicką; 33 tys. mieszk. (1969); przemysł papiern., maszynowy. pitekantrop (praczłowiek. Homo erectus), kopalny gatunek człowiekowatych ze środk.3 plejstocenu (mózg obj. 7801200 cm ); posługiwał się narzędziami i ogniem; znaleziska na Jawie, w Chinach, Afryce. PiteŞti [-szt1], m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, ośr. adm. okręgu Arges; 60 tys. mieszk. (1966); przemysł samoch., włók., chem., spoż., drzewny. Pitiuzy (Islas Pitiusas), grupa wysp hiszp. na M. Śródziemnym, najbardziej na zach. wysunięta część Balearów; 760 km2, ok. 45 tys. mieszk. (1960); gł. wyspy: Ibiza, Formentera. Pitoëff [-oef], rodzina aktorów fr., pochodzenia ros.: GEORGES (1884-1939), reżyser, dyr. teatru; inscenizacje dramatów ros.; jego żona LUDMILLA (1895-1951) i syn SACHA (ur. 1920). pitos, w starożytności duże naczynie gliniane w formie beczki, służące do przechowywania żywności. Pitot [pito] HENRI, 1695-1771, inżynier fr.; 1732 wynalazł przyrząd (zw. rurką P.) do pomiaru prędkości względnej płynu i zanurzonego w nim ciała stałego. Pitota rurka, przyrząd do pomiaru prędkości przepływu płynu (cieczy, gazu) lub poruszającego się w nim ciała (np. samolotu); rurka z zagiętym pod kątem prostym końcem, ustawionym otworem przeciw strumieniowi; miarą prędkości jest różnica ciśnienia w rurce i ciśnienia statycznego (mierzonego np. drugą r.P., ustawioną przeciwnie). Pitschmann [picz-] JÓZEF, 1758-1834, malarz; klasycyst. portrety olejne i pastelowe (Stanisława Augusta), obrazy rel., mit. i historyczne. Pitt [pyt] WILLIAM st., 1708-78, ang. mąż stanu; 1756-61 min. spraw zagr.; 1766-68 premier; rozszerzył ang. posiadłości kolonialne (zdobycie Kanady i Indii); rzecznik załagodzenia sporu z koloniami w Ameryce Pn. Pitt [pyt] WILLIAM ml., 1759-1806, ang. mąż stanu; od 1783 przez 17 lat premier; 1800 narzucił Irlandii unię z Anglią; przeprowadził reformy wewn., zwalczał ruchy demokr.; 1793 wojna z rewol. Francją. Pittermann [py-] BRUNO, ur. 1905, austr. polityk, działacz austr. i międzynar. socjaldemokracji; 1957-66 wicekanclerz, od 1964 przewodn. Międzynarodówki Socjalistycznej. Pittioni [py-] RICHARD, ur. 1906, archeolog austr.; prof. uniw. w Wiedniu; badania prahist. kopalń miedzi i żelaza w Austrii.

892 Pittsburgh Pittsburgh [pytsbə:rg], m. w USA (Pensylwania), nad rz. Ohio; 513 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 2,4 mln (1967); wielki ośr. hutnictwa żel.; przemysł maszyn.,, elektrotechn., szklarski; ośr. handl.-bankowy; węzeł komunikacyjny; ośr. kult. i nauk.; muzeum; fort (XVIII w.), neogot. kościoły (XIX w.). pittsburska umowa, 30 V 1918, układ zawarty w Pittsburghu (USA) między przewodn. Czechosł. Rady Nar. T.G. Masarykiem a przedstawicielami Słowaków w USA, gwarantujący Słowacji autonomię. Pittsfield [pytsfi:ld], m. w USA (Massachusetts), nad rz. Housatonic; 57 tys. mieszk. (1966); przemysł elektrotechn., chem., włók., papiern., skórz.obuwniczy. Pittston [pytstən], m. w USA (Pensylwania), nad rz. Susquehanna; 11 tys. mieszk. (1970); w zespole miejskim Wilkes-Barre; ośr. eksploatacji antracytu; przemysł maszyn., odzieżowy. Piura, m. w pn.-zach. Peru, ośrodek adm. dep. P.; 102 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Pius IX (Giovanni Ferretti), 1792-1878, papież od 1846; potępił ruchy narodowowyzwoleńcze (powstanie styczniowe 1863) i prądy liberalne (Syllabus 1870); ogłosił dogmat o nieomylności papieża (sobór watykański I) Pius X (Giusseppe Sarto), 1835-1914, papież od 1903; potępił modernizm (Pascendi Dominici gregis...); kanonizowany 1954 przez Piusa XII. Pius XI (Achille Ratti), 1857-1939, papież od 1922; doprowadził do podpisania traktatów laterańskich, zawarł konkordaty z 11 państwami; zorganizował Akcję Kat.; teoretyk antykomunizmu (encyklika Quadragesimo anno). Pius XII (Eugenio Pacelli), 1876-1958, papież od 1939; ogłosił dogmat o wniebowzięciu Marii; potępił oficjalnie marksizm i komunizm; powszechną krytykę wywołała jego postawa w czasie II wojny świat. — brak potępienia zbrodni hitlerowskich. piuska, mała okrągła czapeczka zakrywająca tonsurę; element stroju dostojnika kość. (papieża, kardynała, biskupa). Pivka (Pojk, Ljubljanica), rz. w Jugosławii, pr. dopływ Sawy; dł. 85 km; na dł. 800 m przepływa przez Postojnę. pivot, zwód obrotowy stosowany w koszykówce. PIW →Państwowy Instytut Wydawniczy. Piwarski ADOLF, 1817-70, syn Jana Feliksa, miniaturzysta i rysownik. Piwarski JAN FELIKS, 1794-1859, malarz, rysownik i grafik; prof. SSP w Warszawie; obrazy rodzajowe i pejzaże, typy lud. (gł. rysunki i litografie). Piwarski KAZIMIERZ, 1903-68, historyk dziejów Śląska, Prus Wsch. i XX w.; prof. uniw. w Krakowie i Poznaniu, czł. PAN. Piwiński LEON. 1889-1942, krytyk lit., edytor; red. „Pionu", współpracownik „Wiadomości Literackich", „Przeglądu Warszawskiego'. Piwnica pod Baranami, teatr studencki w Krakowie, zał. 1956; kabaretowe programy satyr, i poet., muz. i piosenkarskie. Piwnice, obserwatorium astr. uniw. w Toruniu; zał. 1948 przez W. Dziewulskiego i W. Iwanowską we wsi P. w pobliżu Torunia. Piwniczna, m. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Popradem; 5,2 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy żelaziste) i ośr. wypoczynkowy; przemysł skórz., drzewny; drogowe przejście graniczne do Czechosłowacji; prawa miejskie 1348. piwniczy, w dawnej Polsce do XIV w. zarządca piwnicy panującego lub magnata, później urząd honorowy. piwo, napój niskoalkoholowy otrzymywany przez fermentację słodu jęczmiennego z dodatkiem wyciągu chmielowego

i drożdży; rozróżnia się p. jasne i ciemne, także lekkie, pełne i mocne. Piwocki KSAWERY, ur. 1901, historyk sztuki i etnolog; prof. ASP w Warszawie i uniw. w Poznaniu; zajmuje się gł. zagadnieniami teoretycznymi. piwonia (peonia, Paeonia), bylina ozdobna lub krzew, występujący w Eurazji, Ameryce Pn., Peru; kwiaty duże, białe, różowe lub purpurowe; uprawiana na kwietnikach i na kwiat cięty. Piwowarski EDWARD, ur. 1910, rzeźbiarz; dekoracyjne, groteskowe w charakterze rzeźby ceram. związane tematycznie z folklorem warszawskim. piwowarstwo, dział przemysłu fermentacyjnego zajmujący się produkcją piwa w zakładach zw. browarami; także sztuka tzw. warzenia piwa; produktami ubocznymi są: młóto, chmieliny, osady brzeczkowe — używane na pasze. Piwowski MAREK, ur. 1935, reżyser film.: filmy dokumentalne o nastawieniu publicystycznym (Psychodrama), komedia Rejs. Pixérécourt [piksereku:r] RENÉ DE, 1773-1844, dramatopisarz fr.; autor ponad 100 melodramatów (Ruiny Babilonu). Piza (Pisa), m. we Włoszech (Toskania), nad rz. Arno, ośrodek adm. prow. P.; 103 tys. mieszk. (1969); międzynar. znaczenie turyst; uniw.; muzeum; zabytki rzym.; słynna romańska katedra z kampanilą (tżw. krzywa wieża, XIIXIV w.) oraz baptysterium (XII-XIII w.), cmentarz — campo santo (XII-XIII w.), kościoły i pałace (XII-XVII w.). pizang, gat. banana najpowszechniej uprawiany dla smacznych, pożywnych owoców. Pizzaro [-ta-] FRANCISCO, ok. 14711541, konkwistador hiszp., zdobywca Peru (1531-34); stłumił powstanie Manko Kapaka; 1535 założył Limę; swoją polityką przyczynił się do upadku i zagłady cywilizacji Inków. Pizzaro [-ta-] GONZALO DE, ok. 150548, brat Francisca, konkwistador hiszp.; 1531-34 uczestnik podboju Peru; dowodził wyprawą (1539-42) w poszukiwaniu domniemanej krainy złota Eldorado, w czasie której dokonano odkrycia Amazonki; 1544 na czele buntu przeciw wicekrólowi; ścięty. pizolity, kuliste skupienia miner., podobne do oolitów, lecz o średnicy powyżej 2 mm. Pizydia, w starożytności kraina w pd.zach. Azji Mn.; w VI w. p.n.e. podbita przez Persów, później okresowo niezależna, od III w. poct władzą Seleucydów, od poł. II w. p.n.e. — Rzymu. Pizystrat, ok. 605-527 p.n.e., tyran Aten od 546; przyczynił się do gosp. i kult. rozkwitu miasta; realizator rozdziału ziemi rolnikom kosztem arystokracji; protektor rzemiosła i handlu; wzniósł wiele świątyń, wprowadził W. Dionizje; polecił spisanie eposów Homera. Pizystratydzi,. tyrani Aten, synowie Pizystrata i jego następcy: Hipparch (527514 p.n.e.), zamordowany; Hippiasz (527510 p.n.e.), usunięty przez Klejstenesa. pizzicato [piccikato; wł.], muz. szarpiąc struny palcem (na instrumentach smyczkowych). Pizzinato [picci-] ARMANDO, ur. 1910, malarz wł.; początkowo przedstawiciel koloryzmu (pejzaże, martwe natury) i abstrakcji, potem neorealizmu (tematyka społ.). piżmak (Ondatra zibethica), północnoamer. gryzoń ziemnowodny; dł. do 32 cm, ogon bocznie spłaszczony; samce mają gruczoł wydzielający piżmo; roślinożerny; 1905 sprowadzony do Europy; niszczy groble i obwałowania rzek; futro cenne. piżmo naturalne, wysuszona wydzielina gruczołów piżmowca, której gł. składnikiem jest muskon; stosowane do utrwalania i ujednolicania zapachu perfum oraz do kompozycji zapachowych.

piżmo syntetyczne, związki chem. przypominające zapachem piżmo naturalne; rozróżnia się p.s.: nitrowe, cykliczne, dwuhydroindanowe oraz czterohydronaftalenowe; stosowane iako utrwalacze i składniki kompozycji zapachowych. piżmowiec (Moschus moschiferus), azjat. ssak bezrogi z rodziny jeleniowatych; wys. w kłębie ok. 60 cm; u samca kły do 10 cm dł.; żywi się gł. porostami; gruczoły napletka wydzielają piżmo, cenione w przemyśle perfumeryjnym. . piżmowół, zool. →wół piżmowy. Pji (ang. Prome), m. w pd. Birmie, port nad rz. Irawadi; 40 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., drzewny. PKB →Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. PKF →Polska Kronika Filmowa. PKN →Polski Komitet Normalizacyjny. PKO: 1) →Powszechna Kasa Oszczędności; 2) popularny skrót Banku Polska Kasa Opieki. PKOL →Polski Komitet Olimpijski. PKPG →Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego. PKWN →Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. PKWN →Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we Francji. PKZ →Pracownie Konserwacji Zabytków. plac, nie zabudowana przestrzeń w obrębie miasta o określonym układzie przestrzennym (często z obudową arch.), przeznaczona do spełniania określonych funkcji publ. (m.in. na zebrania publ., uroczystości państw., imprezy sport., do celów handl.). placebo, substancja chem. lub preparat nie mający działania farmakologicznego, podawany pacjentom gł. w badaniach kontrolnych nad działaniem farmakologicznym różnych leków, także w psychoterapii. placek→podpłomyk placenta, anat. →łoźysko. placenta, daw. skórz. dyscyplina szkolna do bicia po dłoniach. placet, zezwolenie, zgoda (na coś). Placetas [plase-], m. w środk. Kubie; 39 tys. mieszk. (1967); przemysł cukr., tytoniowy, włókienniczy. Placidi FRANCISZEK, ok. 1710-82, architekt wł.; od 1742 w Polsce, architekt król.; przedstawiciel późnego baroku; kościół Trynitarzy i fasada kościoła Pijarów w Krakowie; przebudowa pałacu biskupiego w Wolborzu; nagrobki, ołtarze. plafon: 1) sufit z dekoracją rzeźb, lub mal.; typowy dla baroku i rokoka; 2) dekoracyjne malowidło na suficie. plaga, klęska, nieszczęście, kara. plagi, daw. baty, kara, chłosta. plagiat, przywłaszczenie cudzego utworu, pracy nauk., dzieła artyst. itp., a także zapożyczenie z cudzych dzieł podane jako własne i opublikowane pod własnym nazwiskiem. plagiator, osoba, która popełniła plagiat. plagioklazy, minerały z grupy skaleni, glinokrzemiany sodu i wapnia: tworzą szereg izomorficzny, którego skrajnymi członami są: glinokrzemian sodu — albii i glinokrzemian wapnia — anortyt; białe, szarobiałe, o szklistym połysku; pospolite składniki wielu skał magmowych i metamorficznych. plagiotropizm, rodzaj tropizmu, zwrot, wygięcie części ciała rośliny lub zwierzęcia pod kątem do źródła bodźca kierunkowego, np. światła. plaidoyer [pleduajy; fr.], mowa obrończa adwokata przed sądem. Plainfield [plejnfi: ld], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego" Jorku; 47 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., samoch., chem., odzieżowy. plajta, bankructwo (zwł. umyślne); klapa, krach, fiasko.

plan regionalny 893 plakat, ogłoszenie, reklama lub hasło ujęte w artyst. formę druk., graf. lub mai., wykonywane wg projektu artysty. plakieta, płytka dekoracyjna malowana lub płaskorzeźbiona, będąca samodzielnym obiektem lub nakładana na przedmioty rzemiosła artystycznego. plakodermy →pancerne ryby. plamiak (łupacz, Melanogrammus aeglefinus), ryba z rodziny dorszowatych, do 85 cm dl.; pn. O. Atlantycki, czasem w M. Bałtyckim; gosp. znaczenie duże. plamica (purpura), objaw chorobowy, występowanie samoistne wylewów krwi do skóry, stawów i błon śluzowych; jest wynikiem nieszczelności naczyń krwionośnych. plamica, wet. →pebryna. plamiec agreściak (Abraxas grossulariata), motyl nocny średniej wielkości, biały w ciemne plamki; gąsienica żeruje gł. na agreście i porzeczkach; szkodnik. plamistości, u różnych roślin miejscowe zmiany zabarwienia na liściach, też pędach, w postaci regularnych lub rozlewających się plam; towarzyszą wielu chorobom roślin. plamka ślepa (ślepa plamka Mariotte'a), obszar siatkówki oka niewrażliwy na bodźce świetlne, miejsce położenia tarczy nerwu wzrokowego. plamka żółta, najwrażliwsza na światło część siatkówki oka, najgęstsze skupienie elementów światłoczułych — pręcików i czopków. plamy opadowe, pośmiertne plamy skóry powstałe wskutek odpływu krwi do żył i przenikania do tkanek barwnika krwi, występujące w najniżej położonych częściach zwłok. PLAN →Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa. planarny tranzystor, tranzystor krzemowy otrzymywany w procesie kolejnych dyfuzji domieszek przez „okna", wykonane w warstwie SiO2, pokrywającej powierzchnię płytki krzemowej. Planchon [plãszą] ROGER, ur. 1931, fr. reżyser, aktor i dramatopisarz; dyr. Théâtre de la Cité w Villeurbane od 1957; inscenizacje utworów B. Brechta, Szekspira, Moliera, A. Adamova, powstałe pod wpływem koncepcji teatru Brechta. Planck [plaŋk] MAX KARL, 1858-1947, fizyk niem.; prof. uniw. w Kilonii i Berlinie, twórca podstaw klasycznej teorii kwantów; wprowadził pojęcie kwantu energii; nagr. Nobla. Plancka prawo promieniowania [p. p. pianka], prawo rozkładu energii w widmie promieniowania ciała doskonale czarnego; dające wyniki zgodne z doświadczeniem dla całego zakresu widma. Plancka stała [s. pianka], h, jedna z uniwersalnych stałych fiz. występująca w mikrofizyce; kwant działania; h — - 6,6256.10-34 J.s. plandeka, płótno nieprzemakalne do przykrywania towarów, ciężarówek, wozów itp. planet (pielnik), ręczny opielacz taczkowy o wymiennych częściach roboczych (do podcinania chwastów, obsypywania roślin, także siewu nasion i in.). plan etapowy, urbanist. plan zagospodarowania przestrzennego opracowany na okres bieżącego i następnego wieloletniego planu rozwoju gospodarki nar. (zwykle 5-letniego) w celu koordynacji przestrzennej realizowanych inwestycji. planetarium, urządzenie do odtwarzania wyglądu nieba w różnych szerokościach geogr. i ruchów ciał niebieskich; również zespół urządzeń i budynków przeznaczonych do popularyzacji astronomii, zawierających oprócz p. — teleskopy, biblioteki, sale odczytowe itp. planetarna przekładnia →obiegowa przekładnia. planetarny mechanizm →obiegowa przekładnia. planetoida (asteroida, planetka), ciało niebieskie wchodzące w skład Układu

Planetarnego, bryła skalna o średnicy do kilkuset km poruszająca się po orbicie na ogół zawartej między orbitami Marsa i Jowisza. planety, typ obiektów astr., do którego należy Ziemia; ciała niebieskie o średnicach większych od ok. 1000 km, obiegające gwiazdę i nie mające własnych źródeł energii, widoczne dzięki oświetleniu ich promieniowaniem gwiazdy; w Układzie Słonecznym znamy 9 planet (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton). plan filmowy, miejsce dokonywania zdjęć („na planie"); także pojemność kadru — odległość filmowanego obiektu od kamery (rodzaje: pełny, ogólny, średni, amer., bliski, zbliżenie). plan geodezyjny, płaski obraz terenu w skali nie mniejszej niż 1:10 000. plan Gomułki, wysunięta 1964 przez I sekr. KC PZPR W. Gomułkę propozycja zamrożenia zbrojeń jądrowych w Europie Środk., poprzez zobowiązanie do niepowiększania zapasów broni jądrowych znajdujących się na terytorium NRF, NRD, Polski i CSRS; nie zrealizowany wskutek braku zgody państw NATO. plan gospodarczy, program określający cele działalności gosp. i środki ich realizacji; p.g. w krajach socjalist. dotyczą całokształtu życia gosp., dzięki uspołecznieniu środków produkcji mogą one zawierać obok środków oddziaływania ekon. również dyrektywne nakazy adm.; programy w krajach kapitalist. obejmują zwykle tylko niektóre dziedziny gospodarki nar. lub określają tylko gł. kierunki rozwoju gosp.; plany te nie mają zazwyczaj charakteru dyrektywnego. planigloby, mapa obu półkul Ziemi, wykonana w rzucie kartograficznym wiernopowierzchniowym Lamberta. planimetr, przyrząd do pomiaru pola powierzchni figur płaskich; przy obwodzenia wodzikiem wzdłuż konturu figury wyznacza pole ograniczonej nim powierzchni; rodzaj integratora mechanicznego. planimetria, dział geometrii poświęcony badaniu własności figur geom. płaPlaniol [-njol] MARCEL, 1853-1931, prawnik fr.; prof. prawa cyw. w Paryżu. planista, osoba opracowująca plany w zakresie gospodarki nar. łub plany gosp. instytucji, przedsiębiorstwa. plan kierunkowy, urbanist. studium zagospodarowania przestrzennego opracowane na czas przekraczający okres perspektywy gosp. (zwykle nie więcej niż 40 lat); nie odnosi się ściśle do określanej daty, lecz określa ogólną koncepcję rozwoju. plan kont, wykaz nazw i symboli kont, jakie mają być prowadzone w księgowości w określonych jednostkach organizacyjnych. plan krajowy, urbanist. plan zagospodarowania przestrzennego opracowany dla całego kraju, stanowiący integralną część perpsektywicznego planu rozwoju

gospodarki nar.; określa generalne rozmieszczenie sił wytwórczych, skupisk ludności oraz podstawowe elementy w zakresie transportu, energetyki i gospodarki wodnej; aktualizowany w zasadzie co 5 lat. plankton, biol. ogół najczęściej drobnych organizmów roślinnych (fitoplankton) i zwierzęcych (zooplankton), unoszących się biernie w toni wodnej mórz i jezior; pokarm wielu zwierząt, np. ryb. planometria, stosowanie metod ekonometrycznych do potrzeb gospodarki planowej w krajach socjalistycznych. planować: 1) układać, snuć plany, projekty; zamierzać coś; 2) opracowywać plany gosp., projektować coś; 3) równać powierzchnię gruntu, niwelować teren; plantować. planowanie gospodarki narodowej, procesy sporządzania planów, a także procesy kierowania gospodarką zgodnie z poprzednio zbudowanym planem; efektywne p.g.n. możliwe jest tylko na podstawie socjalist. własności ogólnar. obejmującej podstawowe środki produkcji. planowanie przestrzenne, urbanist. całokształt działań w celu zapewnienia prawidłowego rozwoju poszczególnych obszarów kraju z uwzględnieniem ich wzajemnych powiązań i nadrzędnych interesów ogólnokrajowych; dyscyplina złożona, korzystająca z rezultatów badawczych wielu nauk, jest jednocześnie sztuką organizowania przestrzeni dla potrzeb człowieka; wywodzi się z urbanistyki, obejmuje ponadto ruralistykę i planowanie wielkoprzestrzenne. planowanie wielkoprzestrzenne, urbanist. planowanie przestrzenne większych obszarów, np. w skali regionu, kraju lub większej; termin stosowany w odróżnieniu od planowania miejscowego, tzn. w skali urbanistycznej. plan perspektywiczny, urbanist. plan zagospodarowania przestrzennego opracowany na okres perpsektywy gosp., obejmujący zwykle 20 lat i aktualizowany cyklicznie w miarę realizacji kolejnych planów etapowych i w dostosowaniu do aktualnych warunków; p.p. opracowywane są dla kraju, regionów oraz dla jednostek osadniczych. plan puławski, wysunięty przez AJ. Czartoryskiego 1804-05, zakładający atak Rosji i Austrii na Prusy (podejrzewane o porozumienie z Napoleonem I), odebranie im ziem pol. i — po odstąpieniu Galicji przez Austrię — stworzenie państwa pol. pod berłem Aleksandra I; niezrealizowany. plan Rapackiego, wysunięta 1957 przez pol. ministra spraw zagr. A. Rapackiego propozycja stworzenia w Europie Środk. strefy bezatomowej, poprzez zobowiązanie do nieumieszczania broni jądrowych na terytorium NRF, NRD, Polski i Czechosłowacji; nie zrealizowany wskutek sprzeciwu NRF i USA. plan regionalny, urbanist. plan zagospodarowania przestrzennego sporządzony dla regionu wg wytycznych planu kra-

Planety Elementy orbity Nazwa

Merkury Wenus Ziemia Mars Towisz Saturn Uran Neptun Pluton

Okres obiegu w latach 0,24 0,62 1,00 1,88 11,86 29,46 84,02 164,78 248,40

półoś wielka w mln km 58 108 150 228 778 1426 2868 4494 5910

nachylęMasa mimośród nie wzglę- _ (masa orbity dem Ziemi =1) ekliptyki

średnica w km

0,206 0,007 0,017 0,093 0,048 0,055 0,050 0,010 0,250

4 840 12 610 12 756 6 800 ok. 143 000 ok121000 ok. 54 000 ok. 50 000 ?

7°00 3°39 0° 1°85 1°18 2°49 0°77 1°77 17°13

0,05 0,83 1 0,11 318,36 95,22 14,58 17,26 0,9

894 plansza jowego i ustalenia planów rozwoju gospodarki nar.; określa rozmieszczenie sił wytwórczych, skupisk ludności oraz podstawowych elementów transportu, energetyki i gospodarki wodnej regionu. plansza, sport, pole walki szermierzy. plantacja, duży obszar zajęty pod wieloletnią uprawę jednej rośliny (np. trzciny cukrowej, herbaty, bawełny); także pole obsiane roślinami kontraktowanymi (np. tytoń, burak cukr.); p. nasienna dostarcza nasion siewnych. Plantageneci, dynastia panująca w Anglii 1154-1485, zał. przez Henryka II; od 1400 — młodsze linie: Lancastrowie, później Yorkowie. Plantin [plãtę] CHRISTOPHE, 1520-89, flam. drukarz i introligator; oficyna w Antwerpii słynna z wysokiego poziomu artyst. dzieł, gł. nauk. (przywilej na wyłączny druk ksiąg liturgicznych dla Hiszpanii i Niderlandów). plantować: 1) wyrównywać powierzchnię gruntu; niwelować teren; planować; 2) prowadzić hodowlę roślin wymagających szczególnie starannego pielęgnowania. Planudes MAXIMOS, 1260-ok. 1310, bizant. filolog i teolog, mnich; podręczniki i antologie, przeznaczone gł. dla szkół, zbiór bajek Ezopa. planula, stadium rozwojowe jamochłonów; powstaje przez bruzdkowanie zapłodnionego jaja; jakiś czas pływa swobodnie, następnie osiada i przekształca się w polipa. plany perpsektywiczne, długofalowe plany gosp. obejmujące zwykle okres 1520 lat, opracowywane w krajach socjalist.; określają gł. kierunki rozwoju ekonomicznego. plany roczne, plany gosp. opracowywane w krajach socjalist. na okres 1 roku; określają bezpośrednie kierunki działania jednostek gospodarczych. plany wieloletnie, plany gosp. opracowywane w krajach socjalist. na okres kilku (zwykle 5) lat; ich podstawą są kierunki rozwoju . gosp. określone w planie perspektywicznym. plan zagospodarowania przestrzennego, urbanist. plan, który na podstawie wszechstronnego studium środowiska geogr. i społ. oraz danych planowania gosp. określa rozmieszczenie oraz sposób i intensywność wykorzystania terenów na cele produkcji, osadnictwa i usług wszelkiego rodzaju oraz sieci transportu, zaopatrzenia w energię i gospodarki wodnej. Plapis WITOLD, 1905-68, architekt; prof. Polit. Warsz.; współtwórca BOS, organizator i kier. pierwszego w Polsce Zakładu Nauk. Architektury Krajobrazu (w IUA); prace z zakresu architektury i ochrony krajobrazu. plastelina, materiał plast, o konsystencji pasty, nie twardniejący na powietrzu; najczęściej mieszanina gliny, wosku, oliwy, mielonej siarki, tlenku cynku i pigmentu o dowolnej barwie; służy do modelowania. plaster, farm. postać leku do użytku zewn.; tkanina pokryta z jednej strony warstwą środka leczn. wymieszanego z podłożem przyklejającym p. do skóry. plaster pszczeli, woskowy element gniazda pszczelego w postaci komórek 6-kątnych, osadzonych obustronnie na ściance środk.; służy do wychowu potomstwa pszczół, do magazynowania miodu i pierzgi. plastomery →termoplasty. plastron, sport skórzany miękki napierśnik, chroniący przed ciosami przy nauce szermierki. plastron, zool. tarcza brzuszna pancerza żółwi, z płytek kostnych i rogowych. plastyczna obróbka (przeróbka plastyczna), obróbka bezwiórowa, gł. metali mająca na celu zmianę kształtu i wymiarów przedmiotów przez trwałe odkształcanie plast.; do o.p. zalicza się m.in. walcowa-

nie, kucie, prasowanie, ciągnienie, tłoczenie. plastyczne materiały wybuchowe, materiały wybuchowe o konsystencji (w normalnych warunkach) umożliwiającej łatwe urabianie i formowanie; zawierają prócz kruszących materiałów wybuchowych, dodatki uplastyczniające (np. tłuszcze, kauczuk). plastyczne odkształcenia (odkształcenia trwałe), mech. odkształcenia ciała pozostające po usunięciu wywołujących je sił zewn. (np. obciążeń). plastyczne operacje (wytwórcze operacje), zabiegi chirurgiczne przywracające właściwy kształt i gładkość powierzchni ciała, gł. twarzy, w przypadkach wrodzonych lub nabytych wad, ubytków i blizn. plastyczności granica (niekiedy zw. granicą płynności), mech, wartość naprężeń, przy których przyrost odkształceń trwałych (plast.) w materiale następuje bez przyrostu siły. plastyczności teoria, nauka o odkształceniach i naprężeniach występujących w materiałach po przekroczeniu pewnej wartości naprężeń, zw. granicą plastyczności; stosowana w obliczeniach konstrukcji i plast, obróbce-metali. plastyczności warunek, techn. warunek pojawienia się w materiale odkształceń trwałych (plast.), określany przez hipotezy wytrzymałościowe. plastyczność, techn. zdolność ciał do zachowywania zmiany kształtu (bez pęknięcia) po usunięciu wywołującego tę zmianę obciążenia. plastyczność cech, biol. podatność cech osobnika na bodźce środowiska; np. duża plastyczność ciężaru ciała zmieniającego się pod wpływem zmian odżywiania. plastyczność organizmów, zdolność organizmów (gł. form filogenetycznie młodych) do rozwoju w różnych warunkach środowiska, warunkowana składem genetycznym. plastyczny film (film stereoskopowy, trójwymiarowy), film, którego obraz na ekranie wywołuje wrażenie bryłowatości (trójwymiarowości); polega na jednoczesnej projekcji 2 obrazów z 2 taśm; dzięki specjalnym okularom (lub konstrukcji ekranu) każde oko widzi inny obraz przedmiotu. plastydy, drobne, bryłkowate ciałka w cytoplazmie większości komórek roślinnych; podstawowa funkcja — metaboliczna; bezbarwne (leukoplasty), zielone (chloroplasty) i pomarańczowe (chromoplasty). plastyfikatory (zmiękczacze), substancje chem. dodawane do tworzyw wielkocząsteczkowych w celu zwiększenia ich plastyczności, giętkości, a także ułatwiające ich przetwórstwo. Plastyka, ugrupowanie plastyków wielkopolskich działające 1925-39 w Poznaniu; propagowało sztukę m.in. przez organizowanie wystaw; członkowie m.in.: T. Dobrowolski (historyk sztuki), L. Dołżycki, W. Lam. „Plastyka", czasopismo wydawane 193539 w Warszawie przez Blok Zawodowy Artystów Plastyków, poświęcone sztukom plast.; organ ugrupowań związanych z pracownią T. Pruszkowskiego, gł. z Bractwem św. Łukasza. plastyki, potoczna nazwa tworzyw sztucznych. Plata, La, m. i port w Argentynie, nad rz. La P., stol. prow. Buenos Aires; 330 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem., rafinacja ropy naft.; uniwersytet. platan (Platanus), drzewo dekoracyjne; w Polsce w miastach sadzi się gł, p. klonolistny; drewno używane w przemyśle meblarskim, papierniczym i zapałczanym. platanna (żaba szponiasta, Xenopus laevis), wodna żaba afryk., do 7 cm dł.; w górnej szczęce zęby; pazury rogowe; hodowana jako zwierzę laboratoryjne. Plateau [-to] JOSEPH ANTOINE, 1801-83, fizyk belg.; prof. uniw. w Gandawie; od-

krywca zjawiska stroboskopowego; prace dotyczące teorii widzenia i teorii barw. Plateje (m. w staroż. Grecji, Beocja), 479 p.n.e. zwycięstwo Greków nad Persami. Platen-Hallermünde [p. halər-] AUGUST VON, 1796-1835, poeta niem.; liryka wyrażająca tendencje demokr. i wolnościowe (Polenlieder); komedie. Plater CEZARY, 1810-69, uczestnik powstania 1830-31; prezes Tow. Lit. Pol. i współzałożyciel Śtow. Nauk. Pomocy "w Paryżu. Plater EMILIA, 1806-31, uczestniczka powstania 1830-31 w oddziale partyzanckim na Żmudzi; postać jej stała się tematem literatury i sztuki. Plater LUDWIK, 1775-1846, leśnik, działacz polit.; sekretarz stanu Królestwa Pol.; prof. Szczególnej Szkoły Leśnictwa; unowocześnił gospodarkę w lasach rządowych; 1830-31 poseł Rządu Nar. w Paryżu. Plater WŁADYSŁAW, 1806-89, działacz emigr. po 1831; założyciel Muzeum Nar. Pol. w Rapperswilu, red. „Dziennika Narodowego", wydawca „Der Weisse Adler". plateresco [-ko], styl w architekturze hiszp. końca XV-poł. XVI w., łączył motywy muzułm., późnogot. i renes.; bogactwo dekoracji ornamentalnej zbliżonej do wyrobów złotniczych — platero (stąd nazwa). platerownie, nakładanie powłok metal, przez walcowanie na gorąco (nawalcowywanie); p. nazywa się niekiedy galwaniczne nakładanie powłok (gł. z metali szlachetnych). platerowanie, rzem. artyst. mech. pokrywanie metalu mniej szlachetnego warstwą metalu szlachetniejszego. platerowanie, włók. nazwa określająca gł. formowanie oczek dzianiny z dwóch pokrywających się nitek (podstawowej i tzw. platerującej) różnych rodzajów przędzy. platery, przedmioty platerowane. platforma, geol. duża część skorupy ziemskiej składająca się ze sfałdowanego podłoża i osadzonej na nim pokrywy osadowej. platforma, techn. płaska konstrukcja nośna wsparta na podporach, kołach lub środku transportowym, z niskimi, odejmowanymi ścianami lub bez ścian bocznych; także mający taką p. pojazd, np. p.-wagon. platforma wyborcza, program polit. stanowiący podstawę ubiegania się przez partię lub grupę partii o poparcie społeczeństwa w wyborach. platfus →płaskostopie. Platon, ok. 427-347 p.n.e., filozof gr., twórca pierwszego systemu idealizmu obiektywnego zw. platonizniem; wg P. świat rzeczywisty stanowi niedoskonałe odbicie istniejącego realnie (realizm pojęciowy) świata doskonałych idei, prototypów rzeczy; poznanie jest przypominaniem sobie przez duszę (anamneza) wrodzonej wiedzy o ideach; rzecznik arystokratycznej formy rządów. platoniczny, poprzestający na przeżyciach wewn., psych., duchownych; nie dążący do praktycznej realizacji; idealny. platonizm: 1) system filoz. Platona oraz jego uczniów i kontynuatorów (Akad. Platońska, chrześc, augustynizm, neoplatonizm); 2) stanowisko filoz. związane z uznawaniem platońskiej teorii idei, realizmu pojęciowego. platońskie konstrukcje, konstrukcje geometryczne wykonywane na płaszczyźnie za pomocą cyrkla i liniału, np. wykreślenie odcinka o długości √3. Platte [plät], rz. w USA, pr. dopłvw Missouri; dł. ok. 500 km, od źródeł P.Pn. — ok. 1400 km; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. platyna Pt, pierwiastek chem. o liczbie atom. 78, z podgrupy platynowców; metal szlachetny, srebrzystobiały, trudno topliwy; tworzy liczne związki kompleksowe; wartościowość gł. +2 i +4; używana do

plenność 895 wyrobu naczyń laboratoryjnych, narzędzi, biżuterii i jako katalizator gł. utleniania i uwodorniania. platynit, stal stopowa zawierająca ok. 46% niklu o współczynniku rozszerzalno** ci cieplnej, zbliżonym do współczynnika rozszerzalności szkła i platyny; używany na przewody elektr. wtapiane w szkło (np. w żarówkach). platynorod, stop platyny i rodu używany do wyrobu termoelementów. platynowa czerń, platyna o dużym stopniu rozdrobnienia; b. aktywny katalizator uwodorniania i utleniania; stosowana również w elektrochemii. platynowa gąbka, platyna-w postaci porowatej masy; otrzymywana przez termiczny rozpad chloropłatynianu amonu (NH4)2PtCl4; katalizator. platynowanie, wytwarzanie na metalach (lub stopach) galwanicznych powłok z platyny w celach techn. lub dekoracyjnych. platynowce, pierwiastki chem. należące do drugiej i trzeciej triady VIII grupy układu okresowego: ruten Ru, rod Rh, pallad Pd, osm Os, iryd Ir, platyna Pt; ciężkie, trudno topliwe metale szlachetne: tworzą liczne związki kompleksowe, katalizują wiele reakcji chemicznych. platynowy: 1) zawierający platynę, zrobiony z platyny; 2) mający kolor platyny, srebrzystobiały (często o kolorze włosów). platynowy lis, mutacyjna odmiana lisa srebrzystego; maść jasnoszara, uszy czarne; pysk, pręga wzdłuż nosa i głowy, łapy, pierś i brzuch oraz znaczna część ogona (kwiat)u— białe. Plauen [- ən] HENRYK VON, ok. 13701429, w. mistrz krzyżacki 1410-13; 1410 obronił Malbork, 1411 doprowadził do zawarcia pokoju toruńskiego; zwolennik dalszej wojny z Polską i Litwą. Plauen [-uən], m. w pd. części NRD, u podnóży Rudaw; 82 tys. mieszk. (1968): przemysł włók. (koronkarstwo), odzieżowy, maszyn.; węzeł kol.; ośr. kult. i naukowy. Plaut (Plautus), ok. 250-184 p.n.e.. ko. mediopisarz rzym.; autor ok. 130 sztuk, przeważnie swobodnych przeróbek sztuk autorów gr.; m.in. Amfitrion, Żołnierz samochwał. Plávka ANDREJ, ur. 1907, pisarz słowac; poezja patriot. i zaangażowana społecznie; utwory prozatorskie. playa, nazwa pustyni pylastej w Ameryce Pn. playback [plejbäk; ang.], metoda realizacji filmu dźwiękowego, programu telewizyjnego; polega na wykonywaniu niektórych zdjęć lub partii programu zgodnie z zapisanym wcześniej podkładem dźwiękowym, odtwarzanym na planie. playboy [plejboj], bogaty młodzieniec unikający pracy, oddający się gł. zabawie i uciechom życia. Plaza [plasa] NICANOR, 1844-1917, rzeźbiarz chilijski, przedstawiciel realizmu. Plaza Huincul [-sa uinkul], ośrodek wydobycia i rafinacji ropy naft., w Argentynie (prow. Neuquén). plazma, biol. →protoplazma. plazma, geol. minerał, ciemnozielona odmiana chalcedonu; kamień półszlachetny. plazma, fiz. zjonizowany gaz będący mieszaniną swobodnych jonów dodatnich i elektronów, przy czym ładunek dodatni i ujemny układu jest taki sam; występuje m.in. w łuku elektr., w atmosferze gwiazd. plazma krwi →osocze krwi. plazmalogeny, fosfatydy, w których 2 cząsteczki kwasów tłuszczowych są zastąpione przez 1 cząsteczkę aldehydu, związanego acetalowo z gliceryną; dają histochemiczną reakcję aldehydową, stosowaną w histologii. plazmatyczne komórki, owalne komórki tkanki łącznej właściwej, wytwarzające białka o właściwościach przeciwciał. plazmina →fibrynolizyna. plazmochina, związek syntet., stosowany w leczeniu zimnicy wraz z chininą lub

innymi lekami; działa toksycznie, jest zatem coraz rzadziej używany plazmodium, biol. wielojądrowa komórka (komórczak) roślinna lub zwierzęca powstała wskutek podziałów jądra komórkowego, którym nie towarzyszyły podziały cytoplazmy. plazmodium, zool. →zarodziec. plazmogamia, łączenie się cytoplazmy komórki jajowej i plemnika przy zapłodnieniu; także zlewanie się cytoplazmy dwu lub więcej innych komórek bez łączenia się jąder komórkowych. plazmogeny, pozachromosomowe czynniki dziedziczne, zdolne do samoreprodukcji i nie podlegające prawom Mendla; np. chloroplasty, mitochondria. plazmoliza, zjawisko polegające na kurczeniu i oddzieleniu się plazmy od błony komórkowej w żywej komórce roślinnej na skutek dyfuzji wody na zewnątrz. plazmon, całość pozachromosomowych czynników dziedzicznych komórki. plazmotron, urządzenie do wytwarzania strumienia plazmy niskotemperaturowej w wyniku przepuszczania strumienia gazu przez łuk elektr. i przyśpieszania gazu zjonizowanego; używany np. do cięcia trudno topliwych materiałów. plazmowa obróbka (obróbka jonowa), obróbka polegająca na erozji materiału obrabianego przez odparowanie wskutek działania strumienia jonów; stosowana do przecinania oraz w spawalnictwie i topieniu metali. plaża, pas wybrzeża mor. lub jeziornego zalewany przez fale; utworzona z piasków lub żwirów; także potoczna nazwa piaszczystego, płaskiego brzegu rzeki. plądrować: 1) zabierać bezprawnie cudzą własność, grabić, łupić; 2) szperać w cudzych rzeczach; przetrząsać, myszkować. pląsawica przewlekła, choroba dziedziczna wieku średniego, w której oprócz pląsawicznych ruchów mimowolnych występuje otępienie umysłowe. pląsawica zwykła, choroba ośrodkowego układu nerwowego na tle gośćcowym; występują ruchy mimowolne, brak koordynacji ruchów dowolnych, osłabienie siły mięśniowej. pląsy, potocznie taniec, zwł. skoczny; tany. pleban →proboszcz. plebania, dom należący do parafii, przeznaczony na mieszkanie dla proboszcza. Plebański JERZY, ur. 1928, fizyk teoretyk; prof. Uniw. Warsz.; autor prac dotyczących gł. teorii względności i teorii pola. Plebański JÓZEF KAZIMIERZ, 1831-96, historyk (gł. XVII w.); prof. Szkoły Głównej Warsz.; red. „Biblioteki Warszawskiej". plebejusze, w pocz. republiki rzym. część wolnej ludności nie mająca pełnych praw obywatelskich; zdobyli je w walce z patrycjuszami (V i IV w. p.n.e.). plebiscyt, głosowanie ludności jakiegoś terytorium w celu wypowiedzenia się w sprawie przynależności państw, tego terytorium lub określenia jego międzynar. statusu; w niektórych krajach terminem p. określa się również referendum. plebiscyty w Polsce 1920-21, głosowanie mieszkańców na terenach spornych między Polską a Niemcami — na Warmii, Mazurach i Powiślu (1920) oraz na Górnym Śląsku (1921) — w celu określenia przynależności państw, tych ziem; plebiscyt na Górnym Śląsku poprzedziły I i II powstania śląskie. plebs, w staroż. Rzymie pełnoprawna uboga ludność. plebs miejski, najniższa, pozbawiona majątku i praw miejskich warstwa spol. miast średniow. (czeladnicy, służba domowa, żebracy), odsunięta od udziału w życiu polit. miasta. plecha, jedno- lub wielokomórkowa (nitkowata, blaszkowata, rurkowata) tkanka

plechowców, nie zróżnicowana na korzeń, łodygę i liście. Plechanow GIEORGIJ W., 1856-1918, ros. myśliciel i krytyk lit., działacz ros. i międzynar. ruchu robotn.; wybitny teoretyk i propagator marksizmu w Rosji, 1883 współzałożyciel Wyzwolenia Pracy, współtwórca II Międzynarodówki; Przyczynek do zagadnienia monistycznego pojmowania dziejów. plechowce (Thallophyta), niższe rośliny zarodnikowe, których ciało wegetatywne stanowi plecha; bakterie, glony, śluzówce, grzyby i porosty. plecionka (ornament plecionkowy), szt. plast, ornament w formie splatających się linii, wstęg, taśm, pasów, z wkomponowanymi niekiedy ciałami zwierzęcymi i motywami roślinnymi. plecionkarstwo, rzemiosło zajmujące się wykonywaniem różnych przedmiotów codziennego użytku przez splatanie trawy, słomy, wikliny itp.; znane prawdopodobnie od paleolitu, dało początek tkactwu. plecionkowy ornament →plecionka. pled →koc. Plehwe WIACZESŁAW K., 1846-1904, polityk ros.; min. spraw wewn. od 1902; skrajny reakcjonista (pacyfikacje, pogromy żyd.); zginął w wyniku zamachu. Plejada, fr. grupa poet. XVI w.; przywódca P. Ronsard; głosiła obronę praw języka nar., odnowiła i udoskonaliła poezję opierając się na wzorach antycznych. plejada aleksandryjska, 7 tragediopisarzy działających w III w. p.n.e. w Aleksandrii; m. in. Homer z Bizancjum, Likofron z Chalkis, Filikos, Sosyteos i Aleksander Etolczyk. Plejady, mit. gr. 7 córek Atlasa i Plejony; ścigane przez Oriona przeniósł Zeus między gwiazdy. Plejady, otwarta gromada gwiazd w gwiazdozbiorze Byka. Plejone, mit. gr. matka Plejad, Hiad i Hiasa; wraz z Plejadami przeniesiona między gwiazdy. plejotropia, jednoczesny wpływ jednego genu na kilka różnych cech organizmu. plejstocen, starsza epoka czwartorzędu, od ok. 1 mln do ok. 10 tys. lat temu; wielkie zlodowacenie, które objęło ogromne obszary kuli ziemskiej. plektron, płytka służąca do szarpania strun, zw. też piórkiem. Plélo [-lo] Louis ROBERT DE BRÉHAN DE, hrabia, 1699-1734, dyplomata fr., uczestnik bitwy korpusu fr. wysłanego na pomoc Stanisławowi Leszczyńskiemu, zginął w Wisłoujściu pod Gdańskiem. plemię, grupa rodów wywodząca się od wspólnego, najczęściej mitycznego, przodka, zamieszkująca wspólnie terytorium i związana wspólnotą organizacji społecznych. plemnia (anterydium), męski organ rozmnażania się (gametangium) glonów i grzybów oraz mszaków i paprotników; produkuje plemniki. plemniki, męskie komórki 'rozrodcze (płciowe) roślin i zwierząt, gamety męskie, zapładniające komórkę jajową; p. człowieka i zwierząt wytwarzane są w jądrze, p. większości typów roślin w plemniach. plenarny, ogólny walny (o zebraniach, posiedzeniach). plener, otwarta przestrzeń pod gołym niebem — jako miejsce i temat pracy malarza, miejsce przedstawień teatr, oraz naturalna sceneria przy wykonywaniu zdjęć filmowych. pleniówka, zool. →ziemiórka pleniówka. plenipotenci miast, hist. przedstawiciele miast w organach rządowych (Komisie) ustanowieni przez Konstytucję 3 maja 1791 w liczbie 24; mieli prawo uczestniczyć w obradach sejmu z głosem doradczym w sprawach miast, handlu i przemysłu. plenipotencja →pełnomocnictwo. plenipotent, osoba mająca czyjąś plenipotencję; pełnomocnik. plenność, wydawanie licznego potomstwa, silne mnożenie się, np. chwastów.

896 pleno titulo much; liczba nasion, bulw roślin uprawnych, cechująca poszczególne odmiany; liczba noworodków w miocie. pleno titulo [łac] (skrót: P.T.), „pełnym tytułem"; z zachowaniem należnych tytułów. plenum: 1) ogół, wszyscy członkowie stowarzyszenia obecni na zebraniu; 2) zebranie członków organu kolegialnego w pełnym składzie. pleń, larwy muchówki Sciara militarls wędrujące grupą w kształcie taśmy dł. do 3 m; w Polsce spotykane w lasach karpackich. pleochroizm (wielobarwność, polichroizm), zależność współczynnika absorpcji promieni zwyczajnego i nadzwyczajnego w krysztale od częstotliwości i kierunku rozchodzenia się fali świetlnej; kryształ pleochroiczny zmienia barwę przy obracaniu go w świetle spolaryzowanym liniowo. pleograf, przedkinematograficzny aparat do zdjęć i projekcji filmów, zbudowany 1894 przez K. Prószyńskiego. pleonazm, lit. wypowiedź złożona z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących (ubogi nędzarz), nadmiar określeń bliskoznacznych. pleoptyka, dział ortoptyki zajmujący się leczeniem niedowidzenia jednoocznego, występującego w zezie jednostronnym, za pomocą ćwiczeń przy użyciu aparatu zw. pleoptoforem. plereza: 1) potocznie uczesanie męskie, w którym zaczesane do tyłu długie włosy zakrywają kark; 2) dato. strusie pióro noszone przez kobiety u kapelusza. Plersch JAN BOGUMIŁ, 1732-1817, syn Jana Jerzego, malarz, dekorator teatr.; twórca wystroju wnętrz pałacu w Łazienkach i teatru w Pomarańczami (1788); dekoracje dla teatru dworskiego, od ok. 1800 dla Teatru Narodowego. Plersch JAN JERZY, ok. 1704-74, rzeźbiarz; prace rzeźb, w pałacu w Wilanowie i na Zamku Król. w Warszawie, rzeźby kam. i dekoracje sztukatorskie w warsz. kościołach; ołtarz gł. w kolegiacie w Łowiczu. Pleszczejew ALEKSIEJ N., 1825-93, poeta ros.; zwolennik socjalizmu utopijnego; należał do pietraszewców; liryka o motywach społ.; tłumacz Syrokomli. Pleszew, m. pow. w woj. pozn.; 13,4 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn, (fabryka obrabiarek), papiern., spoż. — Prawa miejskie 1283; w XVI/XVII w. ośr. protestantyzmu; w XIX w. jeden z ośrodków pol. ruchu nar. w Wielkopolsce (1848), udział mieszkańców w powstaniu 1918-19; podczas okupacji hitlerowskiej liczne zbrodnie na ludności P. i powiatu. pleszka (Phoenicurus phoenicurus), ptak leśno-parkowy z rzędu wróblowatych; dł. do 14 cm; samica szarobrunatna, samiec szaro-rudo-czarny; owadożerna; gniazdo zwykle w dziupli; Eurazja; chroniona. pleśniak (Mucor), saprofityczny grzyb z klasy glonowców; p. biały rozwija się na nawozie, p. groniasty — na produktach mącznych i w glebie (uczestniczy w tworzeniu próchnicy). pleśniaki, dawna, nieścisła nazwa grzybów glonowców. pleśniawka drobiu →aspergiloza drobiu. pleśniawki, grube, białawe naloty grzybicze na błonie śluzowej jamy ustnej u źle pielęgnowanych niemowląt oraz u ludzi starszych w przebigu chorób wyniszczających. pleśnie, potoczna nazwa saprofitycznych grzybów z różnych grup systematycznych (np. pleśniak, pędzlak, kropidlak); ich grzybnia rozwija się na pokarmach roślinnych, nawozie, skórze; niektóre gat. tzw. p. szlachetnych stosuje się w technologii żywności. pleśnienie produktów spożywczych, rozwój pleśni na produktach spoż. przy odpowiednio wysokiej wilgotności podłoża (chleb, owoce, przetwory owocowe); powoduje psucie się żywności. pleśnie szlachetne, gatunki lub odmiany

pleśni stosowane w technologii żywności, np. PenicilUum roquefortii (sery) lub Botrytis cinerea (wina ciężkie deserowe). pleśń śniegowa, groźna choroba zbóż ozimych, gł. żyta, wywołana przez pasożytniczy grzyb; objawy: po stopnieniu śniegów na roślinach szarawy, watowaty nalot grzyba, zamieranie. Plettenberg [ple-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 30 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żelaza. pletysmograf, fizjol. przyrząd do zapisywania zmian objętości części ciała (przeważnie kończyn), będących następstwem zmian w ukrwieniu tych części. pleuston, ogół roślin pływających na powierzchni wód, gł. jezior; np. rzęsa. Plewen (Plewna), m. w Bułgarii, na Niz. Naddunajskiej, ośr. adm. okręgu P.; 79 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., samoch., chem., spoż., cementowy; rafinacja ropy naftowej. 1877 podczas wojny ros.-tur. 1877-78 gł. tur. punkt strategiczny, zdobyty 10 XII przez Rosjan (zdecydowało to o wyniku wojny). plewy, odpadki przy młóceniu i czyszczeniu dojrzałych roślin, zwł. zbóż, stanowiące plewki i ości kłosów, łuszczki; stanowią suchą paszę objętościową o małej wartości pokarmowej. plexiglas, nazwa handl. szkła org. (polimetakrylanowego). i Pleydenwurff [pla dən-] HANS, ?-1472, malarz niem.; działał w Norymberdze; późnogot. obrazy sakralne (Ukrzyżowanie). Pleyel [plaiəl] IGNAZ JOSEPH, 1757-1831, założyciel znanej fabryki fortepianów w Paryżu (1807); instrumenty o świat, sławie. plezjozaury (Plesiosaurus), kopalne gady mor., do 15 m dł.; kończyny płetwowate; od triasu do kredy; Europa i Ameryka Pn. Plichta ANDRZEJ, 1797-1866, działacz patriot. i publicysta; czł. Nar. Tow. Patriotycznego; sekretarz Rządu Nar. 1831; na emigracji zaufany współpracownik A.T. Czartoryskiego, sekretarz Tow. Lit. Polskiego. Plievier [pliwie:] THEODOR, 1892-1955, nisarz niem.; 1933-45 rta emigracji w ZSRR, następnie w NRF; powieści polit. z pogranicza reportażu i prozy artyst.; Cesarz odszedł, generałowie zostali. Stalingrad-Moskwa-Berlin. plik (plika), większa liczba ułożonych jedne na drugich papierów, dokumentów banknotów itp. plimutroki (Plymouth Rocks), amer. rasa kur ogólnoużytkowych; cięż. odmiany białej 3-4,5 kg, jarzębiatej — 2-4 kg; nogi i dziób żółte; rocznie 160-200 jaj. Pliniusz Młodszy, ok. 61-ok. 114, pisara rzym., siostrzeniec Pliniusza St.; m.in. 9 ksiąg listów o charakterze lit. oraz księga korespondencji, którą P. Mł. jako namiestnik Bitynii prowadził z ces. TraJanem. Pliniusz Starszy, 23-79, pisarz i wyższy urzędnik rzym.; jego encyklopedyczne dzieło Historia naturalis zawiera opis przyrody żywej i nieożywionej, dane o lecznictwie, psychologii, przemyśle i uprawie roślin, stanowi też ważne źródło dotyczące sztuki antycznej. plinta, płaska czworoboczna płyta umieszczona pod bazą kolumny lub filaru, albo na głowicy doryckiej; także górna część głowicy jońskiej i korynckiej. piiocen, epoka młodszego trzeciorzędu (neogen), od ok. 12 do ok. 1 mln lat temu. pliopitek, kopalna małpa z przełomu oligocenu i miocenu; prawdopodobnie przodek gibbonów; znaleziska w Europie, najstarsze w Afryce. plisa: 1) mocno zaprasowana zakładka w sukni, spódnicy; fałda; 2) pasek materiału naszywany na ubranie jako ozdoba lub służący do podszywania jego brzegów; listwa, lamówka.

Plisiecka MAJA M., ur. 1925, tancerka ros.; primabalerina Teatru Wielkiego w Moskwie; występy w baletach klas. i nowoczesnych. Pliska (w Bułgarii, w pobliżu m. Szumen), archeol. stolica pierwszego państwa bułg. 679-893 (zniszczona 811); w IX-XI w. jeden z gł. ośrodków polit.gosp. Bułgarii; obecnie ruiny — fragmenty murów kam., dwóch pałaców, cerkwi, cmentarzyska. Plisnier [plinjy] CHARLES, 1896-1952, pisarz belg., tworzący w języku fr.; czł. Belg. Król. Akademii Nauk; powieści analizujące strukturę mieszcz. społeczeństwa. plisowanie, układanie i zaprasowywanie fałd tkaniny (plis) ręcznie (za pomocą żelazka) lub maszynowo. pliszki (Motacillidae), rodzina ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 48 gat.; gł. owadożerne; brzegi wód i łąki Starego Świata; w Polsce 7 gat.; np. świergotki, p. siwa, p. górska, p. żółta; chronione. Plitwickie Jeziora, grupa 16 jezior w Jugosławii, w górach Kapela; pow. 1,9 km2; największe — Kozjak (0,8 km2); park narodowy. Ploče, m. i port w Jugosławii (Chorwacja), przy ujściu rz. Neretva; 20 tys. mieszk. (1967). Ploeszti (Ploiesti), m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, ośr. adm. okręgu Prahova; 156 tys. mieszk. (1968); wydobycie i. rafinacja ropy naft., przemysł maszynowy. plomba dentystyczna, wypełnianie ubytku w zębie, wykonane gł. z amalgamatu srebra, porcelany, złota lub srebra. plombowanie zęba, zabieg stomatologiczny polegający na dokładnym oczyszczeniu ubytku w zębie (wywołanego zwykle próchnicą) i wypełnieniu go plomba. Plomer [plsmər] WILLIAM, ur. 1903, pisarz południowoafryk. piszący w języku ang.; powieści cenione za konstrukcję i wyrazistą obrazowość, nowele, poezje. plon, zbiór części użytkowych roślin uprawnych (np. ziarno zbóż, korzenie okopowych) z jednostki powierzchni pola, np. z hektara; p. główny — zasiew zajmujący pole przez większą część okresu wegetacyjnego. ploniarka zbożówka (mucha - szwedzka, Oscinella frit), maleńka muchówka; larwy żerują na zbożach; szkodnik, gł. owsa i jęczmienia. Plotyn, ok. 204-ok. 269, filozof gr., twórca neoplatonizmu; łącząc platonizm z elementami filozofii hellenistycznej, stworzył system panteistyczny oparty na teorii emanacji; Enneady. pludry, krótkie bufiaste spodnie z sukna lub aksamitu, rozcinane w wąskie pasy, spod których wysuwała się podszewka z barwnej tafty; pojawiły się w Niemczech w 1 poł. XVI w. plujka (Calliphora), dość duża muchówka składająca jaja w padlinę (przyczynia się do jej rozkładu) lub rany zwierząt; może niszczyć niezabezpieczone mięso. plum pudding [plam -dyn], potrawa ang., rodzaj puddingu z mąki lub miękiszu chlebowego, śliwek, rodzynek, porzeczek i innych owoców, łoju, jaj, przypraw. plurale tantum [łac], gram. rzeczownik występujący tylko W liczbie mnogiej. pluralis [łac], gram. liczba mnoga. pluralis màiestaticus [łac], użycie 1 osoby liczby mnogiej zamiast 1 osoby liczby pojedynczej; forma używana zwykle w wypowiedziach monarchów dla podkreślenia ich autorytetu. pluralizm, filoz. pogląd, wg którego w rzeczywistości lub w poznaniu istnieje (działa) wiele różnych, niezależnych od siebie podstawowych elementów — substancji (p. ontologiczny), zasad, czynników, sił itp. plus catholique que le pape [plükatoljk köl(ö)pap; fr.], bardziej katolicki niż sam papież; zbyt gorliwy.

płaszczowina 897 plusk, ogon bobra; dawniej spożywany i uważany za przysmak postny. plusknia (jagodziak, Dolicoris baccarum), brązowy pluskwiak różnoskrzydly, dł. do 14 mm; wysysa płyny z tkanek roślin i owadów; pospolita; wydziela przykrą woń. pluskolec (grzbietopławek, Notonecta glauca), wodny pluskwiak różnoskrzydly, dł. do 16 mm; nogi tylne przystosowane do pływania; drapieżny. pluskwa burakowa, zool. →płaszczyniec burakowy. pluskwa domowa (Cimex lectularius), pluskwiak różnoskrzydly, zewn. pasożyt człowieka; atakuje też inne ssaki, ptaki i nawet gady. pluskwiaki, nazwa 2 rzędów owadów — p. równoskrzydłych i p. różnoskrzydłych, łączonych do niedawna w 1 rząd (Hemiptera, Rynchota); kilkadziesiąt tys. gatunków, szeroko rozprzestrzenionych; mają narządy gębowe kłująco-ssące; przechodzą na ogół przeobrażenie niezupełne; pobierają pokarm płynny. pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera), rząd owadów lądowych, zwykle o 2 parach błoniastych skrzydeł; wysysają soki roślin; niektóre pojawiają się masowo i wyrządzają znaczne szkody, np. mszyce, mączliki, tarczniki. pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera), rząd wodnych i lądowych owadów, o skrzydłach przednich przekształconych w tzw, półpokrywy, tylnych błoniastych; drapieżne bądź pasożyty zwierząt (pluskwa domowa) i roślin (płaszczyniec burakowy, warzywnica). płusquamperfectum [łac], gram. czas przeszły oznaczający czynność wcześniejszą w stosunku do innej czynności przeszłej (w języku pol. szczątkowy); czas zaprzeszły. plusz, tkanina z okrywą włókienną powstałą przez miejscowe przecięcie niektórych nitek osnowy (p. osnowowy) lub wątku (p. wątkowy) i częściowe rozwłóknienie utworzonych końców; okrywa włókienna p. wątkowych może być rozłożona równomiernie (welwet) lub tworzyć podłużne prążki (genua-cord, manchester) albo drobne wzory; stosowany na ubrania, tkaniny dekoracyjne itp. pluszcz (Cinclus cinclus), ptak z rzędu wróblowatych; dł. ok. 20 cm; brunatnordzawy, gardziel i pierś białe; w poszukiwaniu pożywienia (owady, skorupiaki) nurkuje do wody; nad potokami Eurazji i pn. Afryki; chroniony. Pluszne, jezioro na Pojezierzu Olsztyńskim (woj. olsztyńskie); pow. 603 ha, głęb. do 51,5 m. Pluta ANDRZEJ, 1869-1936, działacz lud.; od 1918 w PSL-„Piast", od 1923 w ZCh, od 1926 wiceprezes Zarządu Gł. SCh. od 1931 w SL. Plutarch, ok. 45-po 120, gr. biograf i fiłozof-moralista z Cheronei; Moralia i tzw. Żywoty równoległe — 46 życiorysów sławnych Greków i Rzymian zestawionych parami (wybór poL Żywoty sławnych mężów). plutokracja: 1) forma rządów, sprawowanie władzy przez ludzi najbogatszych; 2) warstwa społ. składająca się z ludzi najbogatszych. pluton, pododdział w różnych rodzajach wojsk; wchodzi w skład kompanii (baterii, szwadronu). pluton Pu, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 94, z podgrupy aktynowców; aktywny chemicznie metal; stosowany jako paliwo jądrowe, użyty jako źródło energii w bombie atomowej; otrzymany sztucznie 1940. Pluton, mit. gr. drugie imię Hadesa. Pluton, , dziewiąta, ostatnia wg oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego, odkryta 1930 przez C. Tombaugha. plutoniczne skały→głębinowe skały.

plutonizm, geoľ.: 1) teoria przypisująca magmie decydujący wpływ na zjawiska geol. i na powstanie skał; głoszona gł. w 2 poł. XVIII w., m.in. przez J. Huttona; 2) procesy magmowe zachodzące w głębszych partiach skorupy ziemskiej. Plutos, mit. gr. bóg bogactwa, uchodzący za syna Demeter; wyobrażany najczęściej w postaci dziecka z rogiem obfitości. Plutyńska ELEONORA, 1886-1969, plastyczka; prof. ASP w Warszawie; współzałożycielka Ładu; tkactwo dekoracyjne (kilimy, tkaniny dwuosnowowe). pluviôse [plüwjo:z], 5-ty miesiąc w rewol. kalendarzu fr.; od 20-22 I do 18-20 II. pluwialny okres, okres wzmożonych opadów atm. w strefie międzyzwrotnikowej odpowiadający okresowi zlodowacenia w umiarkowanych i wysokich szerokościach geograficznych. pluwiograf, deszczomierz rejestrujący automatycznie ilość, czas trwania i natężenie opadów atmosferycznych. pluwiometr →deszczomierz. Plymouth [plymət], m. w W. Brytanii (Anglia), nad kanałem La Manche; 246 tys. mieszk. (1968); port handl.; baza marynarki woj.; przemysł stoczn., maszyn., obuwn., spoż., chemiczny. Plymouth [plymət], ośr. adm. i gł. port bryt. kolonii Montserrat; 4 tys. mieszk. (1964). Plymouth Rocks [plymət roks] →plimutroki. płaca, kategoria podziału związana z pracą najemną i towarowym charakterem konsumpcji indywidualnej; jest konkretną formą indywidualnego dochodu. płaca minimalna, ustawowo ustalona wysokość płac, poniżej której nie mogą się kształtować zarobki przy normalnym czasie pracy. płaca nominalna, kwota pieniężna otrzymywana jako wynagrodzenie za pracę. płaca podstawowa, wynagrodzenie za czas przepracowany lub wykonaną pracę; składa się z płacy zasadniczej oraz dopłat stanowiących dodatkowe wynagrodzenie, uzależnionych od wykonywania pracy lub szczególnych uprawnień. płaca realna, suma dóbr i usług, które można kupić za dane wynagrodzenie pieniężne. płaca uzupełniająca, wynagrodzenie za czas nie przepracowany oraz wynagrodzenie i świadczenia, które otrzymuje pracownik zgodnie z przepisami i zbiorowym układem pracy (np. płace za urlop, deputat, bezpłatne umundurowanie). płaca zasadnicza, część wynagrodzenia obejmująca płace czasowe, płace ryczałtowe (np. dodatek funkcyjny) oraz płace akordowe. płac dynamiki indeks, wskaźnik obrazujący zmiany poziomu płac w czasie, wyrażony przez stosunek przeciętnej płacy w okresie badanym do przeciętnej płacy w okresie przyjętym za podstawę porównania. płac fundusz, suma wynagrodzeń wypłaconych w - określonej jednostce organizacyjnej (przedsiębiorstwie, instytucji, gospodarce nar.) w danym okresie. płac fundusz bezosobowy, część funduszu płac przeznaczona gł. na wynagrodzenia za prace zlecone. płac fundusz osobowy, część funduszu płac obejmująca wszystkie składniki zarobków, wartość deputatów, bezpłatnego umundurowania, bezpłatnych usług na rzecz pracowników. płach (plech), daw. blacha pancerzowa osłaniająca piersi i plecy żołnierza przed ciosami. płac polityka, dobór środków i metod pozwalających na ustalenie wielkości i systemów płacowych, podporządkowanych konkretnym celom, jak: kształtowa-

nie stopy życiowej, aktywizacja siły roboczej itp. płac siatka (płac taryfa), wykaz grup zaszeregowania pracowników oraz stawek płac. płacy realnej wskaźnik, wielkość wynikająca z podzielenia wskaźnika zmiany płacy nominalnej przez wskaźnik zmiany kosztów utrzymania. płaczki, kobiety głośno okazujące rozpacz na uroczystościach pogrzebowych; zapraszane i wynagradzane (zapłata, prezent). Płakowice, w. w pow. lwóweckim woj. wrocławskim; renes. pałac z dziedzińcem arkadowym (XVI w.). płanetnik (obłocznik, chmurnik), wg słow. wierzeń lud. półczłowiek-półdemon przesuwający chmury po niebie; zsyłał ,grad i deszcz. płaska krzywa, krzywa całkowicie położona w jednej płaszczyźnie. płaski druk, druk przy użyciu formy której elementy drukujące i nie drukujące znajdują się na jednej płaszczyźnie. płaski haft, nieregularne, różnej długości ściegi, biegnące w różnych kierunkach, stosowane w celu uzyskania efektu światłocienia. płaski kąt →kąt. płaskonos (Spatula clypeata), gatunek kaczki; dł. ok. 50 cm; dziób szeroki, łyżkowaty; upierzenie samca barwne, lusterko czarne; żywi się planktonem; Eurazja, Ameryka Pn.; łowny. płaskorzeźba, rzeźb, →relief.; płaskostopie (platfus), obniżenie lub spłaszczenie fizjol. sklepień podłużnych i poprzecznych stopy, powodujące jej czynnościową niewydolność; leczenie wkładkami ortopedycznymi lub operacyjne. Płaskowicka FILIPINA, 1847-80, działaczka ruchu robotn.; 1876 współorganizatorka pierwszych kółek socjalist. w Królestwie Pol.; zmarła w drodze na zesłanie. Płaskowicka-Dziankowska ZOFIA (pseud. Jaskółka), 1854-?, działaczka ruchu robotn.; organizatorka kółek socjalist. w Królestwie Pol.; 1884 czł. KC I Proletariatu; 1885 zesłana na Syberię. płaskownik, płaski pręt metal, o prostokątnym przekroju poprzecznym. płaskowyż, obszar wyżynny o płaskiej lub lekko falistej powierzchni. płaskurka (Triticum dicoccum), najstarszy gatunek pszenicy o ościstym, luźnym kłosie (zazwyczaj 1 ziarno w kłosku); uprawiana gl. w krajach śródziemnomorskich. Płastow ARKADIJ A., ur. 1893, radz. malarz i grafik; przedstawiciel realizmu socjalist.; obrazy z życia współcz. wsi ros., ilustracje. płastugi (Pleuronectiformes), rząd mor. ryb dennych; wiele gat.; ciało spłaszczone, asymetryczne; oczy przemieszczone na stronę pigmentowaną; np. flądry, nagład, sola, turbot. płaszcz, techn. warstwa otaczająca urządzenie techn. w celu izolacji, ochrony, ogrzewania lub chłodzenia, np. warstwa wody przepływającej między podwójnymi ściankami bloku silnika spalinowego. płaszcz, zool. fałd skórny okrywający częściowo lub całkowicie ciało mięczaków, wytwarzający muszlę; w jamie p., między nim a tułowiem, znajdują się skrzela. płaszczka, narzędzie robocze maszyny dziewiarskiej (płytka z twardej stali) współpracujące z igłami w procesie formowania oczek. płaszczki (Hypotremata), ryby spodouste; ok. 320 gat.; ciało spłaszczone grzbietobrzusznie, zwykle tarczowate, od 0,5 do kilku m dł.; drapieżne; morza i wody słonawe;m.in:raja,drętwa. płaszczowina, geol. masy skalne, sfałdowane i przesunięte poziomo na znaczną odległość (od kilku do kilkudziesięciu km); występują w wielu górach fałdowych (m.in. Alpy, Karpaty).

898 płaszczowinowa teoria płaszczowinowa teoria, geol. teoria, wg której góry fałdowe w większości utworzone są z płaszczowin. płaszczyniec burakowy (pluskwa burakowa, Piesma quadrata), drobny pluskwiak różnoskrzydły; przenosi wirusy kędzierzawki płaszczyńcowej buraków, wysysa sok z liści. płaszczyzna, jedno z pierwotnych pojęć geometrii; trzy punkty niewspółliniowe lub też prosta i nie leżący na niej punkt wyznaczają p. płaszczyzna rzutów →rzutnia. płaszczyzna symetrii, płaszczyzna dzieląca daną figurę na dwie części, z których każda jest odbiciem zwierciadlanym drugiejpłaszczyzna zorientowana, płaszczyzna, na której ustalony został kierunek dodatni i ujemny kąta płaskiego. płaszcz Ziemi, środkowa sfera kuli ziemskiej, między dolną granicą skorupy ziemskiej (na głęb. średniej ok. 33 km) i powierzchnią jądra (na głęb. 2900 km). Płaszów (dzielnica Krakowa), 1942-45 obóz hitlerowski — początkowo obóz pracy, od poł. 1943 filia obozu w Majdanku, od IV 1944 samodzielny obóz koncentracyjny; łącznie przez obóz przeszło ok. 150 tys. więźniów (obywatele pol., radz., wł., węg., rum.), zginęło ponad 80 tys.; na miejscu byłego obozu pomnik dla uczczeni pamięci ofiar faszyzmu (1964, wg projektu W. Cęckiewicza i R. Szczypczyńskiego). płatew, bud. element więźby dachowej; belka pozioma równoległa do okapu, podpierająca krokwie: płatki śnieżne (flokeny), techn. wady materiałowe w postaci drobnych pęknięć, występujące niekiedy w elementach konstrukcyjnych ze stali stopowej. płatki zbożowe, dietetyczny produkt spoż. otrzymywany przez parzenie, zgniatanie, suszenie i często prażenie szlifowanych kasz (pszennej, kukurydzianej, ryżowej i in.) przeznaczony do bezpośredniego spożycia, np. po zalaniu mlekiem. płatki ziemniaczane, produkt otrzymywany z wysuszonej miazgi parowanych lub tartych ziemniaków, używany do celów spoż. lub jako pasza. płatnerz, od średniowiecza do XVIII w. rzemieślnik wyrabiający zbroje płytowe i broń białą. płatnica, rodzaj ręcznej piły z jednym uchwytem. płatność, obowiązek wykonania świadczenia pieniężnego (zapłaty) w określonym terminie — w związku z zobowiązaniem. płat nośny, część konstrukcyjna statku powietrznego, wytwarzająca podczas ruchu w powietrzu aerodynamiczną siłę nośną, równoważącą ciężar statku wraz z ładunkiem; może być stały (para skrzydeł samolotu) lub ruchomy (np. łopata wirnika nośnego). Płatonow ANDRIEJ P., 1899-1951, pisarz ros.; czł. grupy Pieriewał; opowiadania lir.-satyr., przechodzące od groteski do prozy realistycznej. płatowiec, zespół kadłuba statku wraz ze skrzydłami, usterzeniem, podwoziem i mechanizmami sterującymi. pława (boja), pływający znak nawigacyjny dla potrzeb żeglugi, zakotwiczony, do oznaczania torów wodnych i przeszkód nawigacyjnych, np. mielizn, wraków. pławice (węże morskie, Hydrophiidae), rodzina jadowitych węży; 39 gat.; gł. żyworodne; rybożerne; morza tropik., gł. pd.-wsch. Azji; mięso i skóra użytkowane. pławik →spławik. pławikoniki →koniki morskie. Pławilszczikow PIOTR A., 1760-1812, ros. dramaturg, aktor i teoretyk teatru; dążył do stworzenia repertuaru nar.; klasycyst. komedie obyczajowe o tendencji demokratycznej. Pławiński JÓZEF, 1854-80, działacz ruchu robotn.; 1878 organizator kółek socjalist. w Warszawie; więziony w X Pa-

wilonie Cytadeli warsz.; współred. „Głosu Więźnia". Pławiński KAZIMIERZ, 1859-86, działacz ruchu robotn.; 1878 organizator kółek socjalist.; węziony w X Pawilonie Cytadeli warsz.; od 1883 na emigracji; tłumacz I tomu Kapitału. pławnica, sieciowe narzędzie połowu ryb pelagicznych (gł. śledzi, sardyn, łososi), w kształcie wydłużonego prostokąta; p. łączone są w zestawy, zwykle o dł. do 1 km (niekiedy do 5 km), i swobodnie spławiane z prądem w górnych warstwach toni wodnej. pławny pęcherz, zool. występujący u wielu ryb błoniasty pęcherz wypełniony mieszaniną gazów, położony nad przewodem pokarmowym, uchodzący do przełyku lub zamknięty; narząd hydrostatyczny, niekiedy też oddechowy i wytwarzający dźwięki. pławny pęcherzyk, bot. wypełniona powietrzem część plechy, gł. brunatnie; umożliwia roślinie unoszenie się w wodzie. pławy (pływaki), lekkie elementy z korka lub innego tworzywa osadzone na górnych linach sieci, utrzymujące je w pozycji pionowej i na zamierzonej głębokości. płazińce (Plattyhelminthes), typ bezkręgowców o ciele spłaszczonym; układu krążenia i oddechowego brak; przewód pokarmowy, jeśli istnieje, bez odbytu; pasożyty (przywry, tasiemce) lub wolno żyjące (wirki). płazowina (płazowizna), leśn. powierzchnia leśna porośnięta rzadko drzewami, nie tworzącymi zwarcia. płazy (Amphibia), zmiennocieplne kręgowce ziemnowodne; ok. 2 tys. gat.; w skórze liczne gruczoły śluzowe; oddychają płucami i skórą (larwy skrzelami), w krwiobiegu wyodrębniony obieg płucny; rozdzielnopłciowe; rozwój z przeobrażeniem; występują wszędzie poza strefą polarną; rozróżnia się: p. beznogie (morszczelce), p. bezogonowe (huczki, żaby, ropuchy, rzekotki i in.), p. ogoniaste (salamandry, traszki). Płażek FELIKS, 1882-1950, dramaturg; dramaty o tematyce antycznej (Elektra, Eirene) i hist. (Topór z czasów piastowskich). Płażewski JERZY, ur. 1924, krytyk, historyk i teoretyk filmu; popularyzator sztuki film.; Język filmu, Historia filmu dla każdego. płciowe chromosomy (allosomy, heterochromosomy), chromosomy decydujące o płci. różniące się liczba lub typem u osobników męskich i żeńskich większości gat. roślin dwupiennych i zwierząt. płciowe gruczoły →gonady. płciowe komórki, komórki rozrodcze męskie i żeńskie, czyli gamety — u większości organizmów komórki jajowe i plemniki; także linia kolejnych komórek potomnych, z których u zwierząt i człowieka powstają jaja i plemniki. płciowe narządy (narządy rozrodcze, generatywne), ogół narządów organizmu zwierzęcego służących do rozmnażania płciowego; n.p. męskie człowieka i wyższych ssaków: jądra, najądrza, nasieniowody, cewka moczowo-płciowa, prącie, gruczoły ołciowe dodatkowe (m.in. gruczoł krokowy); n.p. żeńskie: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom, gruczoły przedsionkowe. płciowe narządy roślin →generatywne organy roślin. płciowe rozmnażanie (rozmnażanie generatywne), rozmnażanie przez łączenie się dwu komórek rozrodczych (gamet) — morfologicznie jednakowych lub zróżnicowanych — w zygotę, rozwijającą się w nowy organizm; rzadziej rozmnażanie się przez partenogenezę; r.p. jest powszechne u wyższych zwierząt i roślin. płciowy cykl, zmiany zachodzące okresowo w organizmie kobiety (cykl miesięczny) i samic ssaków, gł. w jajnikach

i drogach rodnych, związane z jajeczkowaniem i stworzeniem odpowiednich warunków do ciąży; regulowane hormonalnie. płciowy popęd, skłonność do kontaktu płciowego osobników przeciwnej płci; u wyższych kręgowców zależy od działania hormonów gonadotropowych przysadki mózgowej i płciowych oraz od układu nerwowego (u człowieka — czynnik dominujący). płeć, zespół cech samiczych (p. żeńska) lub samczych (p. męska), warunkujących rozród za pośrednictwem komórek rozrodczych żeńskich — jaj, i męskich —plemników; cechy pierwszorzędowe — gonady (jądra i jajniki), drugorzędowe — drogi płciowe, narządy kopulacyjne, trzeciorzędowe — wielkość, kształt, owłosienie, ubarwienie i in. płeć →cera. płeszka rzepakowa (Psylliodes chrysocephala), maleńki chrząszcz metalicznie niebieski; szkodnik roślin krzyżowych, gł. kapusty i rzepaku. płetwal błękitny (Balaenoptera musculus), wieloryb zaliczany do fiszbinowców; największy ssak, do 33 m dł., ciężar 150 t; b. liczne płyty fiszbinu służą do odcedzania planktonu; wszystkie oceany; poławiany dla tłuszczu i skóry; rzadki. płetwiarstwo (płetwonurkowanie →płetwonurkowy sport. płetwonogie (Pinnipedia), rząd ssaków mor.; ok. 30 gat.; ciało wrzecionowate, kończyny przekształcone w płetwy; okres rozrodu i linienia na lądzie lub lodzie; do p. należą uchatki, morsy i foki; poławiane gł. dla tłuszczu i skóry. płetwonurek, nurek zaopatrzony w płetwy ułatwiające poruszanie się w wodzie i aparat tlenowy lub powietrzny umożliwiający oddychanie. płetwonurkowy sport (płetwiarstwo, płetwonurkowanie), pływanie pod wodą przy użyciu płetw gumowych (wkładane na stopy), maseczki (okular), rurki oddechowej, także małego aparatu tlenowego lub powietrznego. płetwy, narządy ruchu zwierząt wodnych; u ryb błoniaste, z promieniami kostnymi lub chrzęstnymi, w części obwodowej — rogowymi; p. parzyste — piersiowe i brzuszne, oraz p. nieparzyste — grzbietowe (1-3), ogonowa i odbytowe (1-2); u ssaków morskich (płetwonogie, walenie) przekształcone kończyny lub fałdy skórne. płocha, grzebień tkacki osadzony w rowku belki bidłowej krosna; szczeliny p. służą do przewlekania nitek osnowy wykonywanej tkaniny. płochacze (Prunellidae), rodzina ptaków z rzędu wróblowatych; 11 gat.; szarobrunatne; Eurazja, pn. Afryka; w Polsce 2 gat.: p. halny (w piętrze halnym) i p. pokrzywnica (w piętrze kosówki); chronione. płochacze, psy myśliwskie używane gł. do wypłaszania ptactwa wodnego z szuwarów lub lądowego z zarośli; należą do nich spaniele, większość terierów i niektóre jamniki. Płock, m. pow. w woj. warsz., nad Wisłą; 71,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. i kult.; wielkie zakłady rafineryjne i petrochem. (ropa naft. dostarczana z ZSRR rurociągiem „Przyjaźń"), fabryka maszyn żniwnych, stocznia; port rzeczny; filia wyższej uczelni; ogród zool.; 2 muzea; zespół zabytków na Górze Tumskiej: romańska katedra (XII, XVI, przebudowana XX w.), pozostałości got. zamku, dawne opactwo benedyktynów (XVI-XIX w.); klasycyst. ratusz, rogatki i kamienice. — Od XI w. stol. Mazowsza, od 1075 siedziba biskupstwa, od 1138 — książąt mazowieckich (potem płockich); ważny ośr. artyst. (szkoła miniatorska); w XIV/XV w. handel wiślany z Gdańskiem; w XIX w. ośr. życia kult. i nauk. (1820 Płockie Tow. Nauk.); w okresie międzywoj. teren działalności KPP; 1939-45 w granicach Rzeszy;

płużyca 899 w okresie okupacji hitlerowcy zamordowali ok. 11 tys. osób; działalność konspiracyjnej organizacji (1941) Młot i Sierp, następnie PPR; rejon walk partyzanckich GL. AL, AK. płoć (płotka, Rutilus rutilus), ryba z rodziny karpiowatych, do 35 cm dl.; wiele ras; wody nizinne Europy i pn. Azji; mięso smaczne, gosp. znaczenie duże. płodność, zdolność do rozrodu, mierzona liczbą sztuk żywo narodzonego potomstwa — p. rzeczywista, lub np. liczbą owulacji samicy ssaka, jaj w ikrze ryb — p. potencjalna. płodowe błony, błony otaczające zarodek gadów, ptaków, ssaków i człowieka (owodnia, omocznia, kosmówka, pęcherzyk żółtkowy), połączone z zarodkiem pępowiną; chronią zarodek przed wysychaniem i urazami, pośredniczą w pobieraniu substancji odżywczych z organizmu matki lub z żółtka, w wymianie gazowej, usuwaniu wydalin. płodowe wody, płyn surowiczy wypełniający jamy błon płodowych (gł. uwodni). płodozmian, system gospodarki rolnej dostosowany do roln. i ekon. warunków gospodarstwa, ustalający na szereg lat stałą rotację upraw kolejno następujących po sobie na określonym obszarze, podzielonym na pola. płomienica, rura znacznej średnicy, zamocowana w walczaku kotła, w której umieszczone jest palenisko. płomienicowy kocioł, kocioł parowy mający walczak z wbudowanymi płomienicami, przez które przepływają gorące spaliny. Płomienie, grupa młodzieży socjalist. w Warszawie 1941-45, wywodząca się z ZNMS i Spartakusa, związana z Socjalist. Organizacją Bojową i AK; nazwa od wydawanego przez nią 1942-45 pisma „Płomienie". płomieniówka, rura o niewielkiej, w porównaniu z płomienica, średnicy, zamocowana w dennicach walczaka kotła, którą przepływają gorące spaliny. płomieniówkowy kocioł, kocioł parowy mający walczak z wbudowanymi płomieniówkami. płomienisty haft, ściegi płaskie, prostopadłe, raz dłuższe, raz krótsze, podobnie jak wybuchający lub przygasający płomień. płomień, przestrzeń wypełniona gazami rozżarzonymi na skutek przebiegających w nich reakcji chem., np. spalania (utleniania). Płomieński JERZY EUGENIUSZ, 1893-1969, krytyk lit., publicysta; Twórcy bez masek (wspomnienia). płomyk, bot. →floks. płomykówka (Tyto alba), gatunek sowy; dł. ok. 35 cm; upierzenie szaroniebieskie, spodem gliniastożółte, upstrzone, miękkie; szlara sercowata; żywi się gł. gryzoniami; kosmopolityczna; chroniona. Płonczyński ALEKSANDER, 1820-58, malarz; prof. krak. SSP; pejzaże, widoki arch.; album Groby i pomniki królów. Płonia, rz. na Pojezierzu Pomorskim; dł. 75 km, dorzecze 1173 km2; przepływa przez jeziora Płoń i Miedwie, w dolnym biegu przez Puszczę Bukową; uchodzi do jez. Dąbie. płonica (szkarlatyna), ostra epidemiczna choroba zakaźna gł. u dzieci, wywołana przez paciorkowce hemolizujące; zapalenie gardła, wysypka rumieniowa, uszkodzenie naczyń włosowatych, następnie łuszczenie się naskórka; liczne powikłania, np. uszkodzenie nerek; serca; pozostawia trwałą odporność; leczenie antybiotykami i ogólne. płonnik (Polytrichum), kosmopolityczny mech do 60 cm wys.; w Polsce 4 gat., m.in. p. błotny, tworzący zwarte darnie na torfowiskach i w wilgotnych lasach. płonność, bot. niepłodność kwiatów roślin (brak pręcików, słupków), np. kwiatów pełnych u licznych roślin ozdobnych.

Płoń, jezioro na Równinie Pyrzycko-Starogardzkiej (woj. szczecińskie); pow. 791 ha, głęb. do 4,5 m; przepływa Płonia; rezerwat przyrody (florystyczny). Płońsk, m. pow. w woj. warsz., nad Płonką; 11,6 tys. mieszk. (1970); fabryka mebli, drobny przemysł spoż., poligraficzny; prawa miejskie 1400. — W okresie okupacji hitlerowcy zamordowali 9570 osób; rejon walk partyzanckich GL, AL, AK. Płoński MICHAŁ, 1778-1812, rysownik, grafik, malarz; uczeń J.P. Norblina; typy charakterystyczne i lud., scenki rodzajowe. Płoski EDMUND (pseud. Blondyn), 18591942, działacz ruchu robotn., prawnik; jeden z przywódców I Proletariatu; zesłany na Sachalin; 1905 wrócił do kraju. Płoski STANISŁAW, 1899-1966, historyk; szef Wojsk. Biura Hist. w KG AK; założyciel po wojnie Instytutu Pamięci Nar., kier. Zakładu Historii Polski w II Wojnie Świat. PAN; red. „Najnowszych Dziejów Polski". płoszczyca (Nepa cinerea), duży, drapieżny pluskwiak różnoskrzydły, pospolity w wodach stojących. Płoszewski LEON, 1890-1970, historyk literatury, edytor; prof. IBL PAN; red. krytycznej edycji Dzieł Wyspiańskiego i Wydania Nar. Dzieł Mickiewicza. płotek faszynowy, umocnienie stopy skarpy melioracyjnego rowu otwartego w postaci kołków wbitych w dno rowu, oplecionych faszyną. płot elektryczny, ogrodzenie dla zwierząt wykonane z gołego przewodu elektr. zasilanego słabym prądem elektr. z impulsatora; po doznaniu lekkiego wstrząsu zwierzęta nabywają odruchu warunkowego i nie zbliżają się do przewodu. płotka →płoć. płotki (bieg przez płotki), konkurencja lekkoatletyczna; dla kobiet 100 i 200 m, dla mężczyzn 110 i 400 m (p. niskie). Płoty, m. w pow. gryfickim, woj. szczecińskim, nad Regą; 3,7 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; fragmenty renes. zamku (XVI w.); prawa miejskie 1277. Płowce (w. w pow. radziejowskim, woj. bydgoskim), 1331 zwycięstwo wojsk Władysława Łokietka nad wojskami krzyżackimi. Płowdiw (dawniej Filipopol), m. w Bułgarii, nad Maricą, ośr. adm. okręgu P.; 223 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. przem., handl. (międzynar. targi) i turyst.; muzea; resztki murów rzym.; minaret (XV w.) i meczet (XV-XVI w.), cerkwie i domy (XIX w.). płowe gleby (gleby lessivés), typ gleb wydzielonych ostatnio z gleb bielicowych; różnią się od nich przemyciem górnych warstw, słabszym wyługowaniem związków zasadowych i in. płoza ogonowa, lotn. sprężysty lub sprężyście zamocowany pręt, wystający ze spodu tvlnej części kadłuba samolotu, na którym opiera się on o ziemię podczas postoju i jazdy. płócienny splot, splot tkacki, w którym każda nitka osnowy pokrywa na przemian co drugą nitkę wątku. płód, anat. zarodek ssaków w późniejszym stadium rozwoju; u człowieka określa się tak zarodek od 3 miesiąca ciąży. plótniarka, maszyna roln. do oczyszczania nasion gł. buraków cukr. — na zasadzie wykorzystania różnicy przyczepności nasion i zanieczyszczeń do ruchomej taśmy płótna, ustawionej ukośnie. płótno, tkanina lniana, konopna, jutowa tub bawełn., o splocie płóciennym, różnej grubości i przeznaczeniu; może być b. cienkie (batyst) lub grube i usztywnione (p. krawieckie). płótno introligatorskie →kaliko. płóz hamulcowy, w kolejnictwie urządzenie nakładane na szynę w celu zatrzymywania toczących się wagonów. płuca, narząd oddechowy kręgowców oddychających tlenem atm.; p. człowieka i ssaków leżą w jamie klatki piersiowej, oddzielone przeponą od jamy brzusznej;

pokryte opłucną i podzielone głębokimi szczelinami na płaty (zwykle 3); gł. elementy budowy p.: drzewo oskrzelowe (oskrzela) i pęcherzyki płucne. płuca sztuczne (żelazne płuca), aparat (rodzaj metalowej rury obejmujący ściśle tułów chorego) do sztucznego oddychania dla chorych dotkniętych porażeniem mięśni oddechowych międzyżebrowych i przepony. płucne pęcherzyki, pęcherzykowate zakończenia najdrobniejszych odgałęzień oskrzeli w płucach, miejsce wymiany gazowej między powietrzem wdychanym a krwią naczyń włosowatych oplatających gęstą siecią p.p. płucnica islandzka (skórnica islandzka, porost islandzki, „mech islandzki", Ce~ traria islandica), listkowaty, naziemny porost darniowy; gł. borealna strefa Eurazji i Ameryki Pn.; w Polsce gł. w borach sosnowych (w górach masowo); surowiec farmaceutyczny. płucnik, bot. →granicznik płucnik. płuco-serce sztuczne, aparat zapewniający tzw. krążenie pozaustrojowe, włączany do krwiobiegu pacjenta i zastępujący czasowo pracę serca i płuc, co umożliwia wykonanie operacji na otwartym sercu, zastawkach i wielkich naczyniach krwionośnych. płucotchawki (worki płucne), narządy oddechowe niektórych pajęczaków; wgłębienia ciała (w liczbie 1-4 par) w przedniej części odwłoka, uchodzące na zewnątrz przetchlinką. płuc zapalenie (pneumonia), schorzenie pęcherzyków płucnych, oskrzeli i tkanki śródmiąższowej, wywołane zakażeniem drobnoustrojami chorobotwórczymi; objawia się gł. gorączką, kaszlem, bólami w klatce piersiowej i dusznością. płuczka, zespół urządzeń stosowanych w przemyśle i górnictwie do rozdzielania lub oczyszczania mieszaniny ciał stałych, przy użyciu cieczy jako czynnika rozdzielającego. płuczka wiertnicza, ciecz używana podczas wiercenia do wynoszenia rozdrobnionej skały z dna otworu wiertniczego na powierzchnię, utrzymywania ścian otworu w równowadze oraz do chłodzenia narzędzia wiercącego; p.w. może być wodna, iłowa, olejowa i in. płuczkowy olej, frakcja otrzymana podczas destylacji smoły węglowej, wrząca w temp. 235-285°; stosowany w gazowniach i koksowniach do pochłaniania z gazu węglowego benzolu lub naftalenu. pług, konne lub ciągnikowe narzędzie roln. do orki; gł. część — korpus płużny, złożony z lemiesza, odkładnicy, słupicy i płozu; zależnie od ilości korpusów p. są jedno- i wieloskibowe; p. konne: bezkoleśne, koleśne (z koleśnicą), ramowe (gł. dwuskibowe); p. Ciągnikowe — wieloskibowe. pług, średniow. jednostka powierzchni gruntów; mały p. (radło) = 8,8-17 ha, średni p. = 18,32 ha, duży p. = 27-50 ha. Pług APAM → Pietkiewicz Antoni. pług melioracyjny, ciągnikowy pług specjalny do wykonywania melioracyjnych rowów otwartych. pług odśnieżny, pojazd specjalny do oczyszczania torów i dróg ze śniegu; zgarniający lub wirowy. Płużański IGNACY, ok. 1803-79, uczestnik powstania 1830-31; działacz lewego skrzydła Tow. Patriot.; na emigracji czł. Komitetu Nar. Pol., współtwórca TDP i współautor tzw. Małego Manifestu TPP. Płużański STANISŁAW, 1879-1951, mechanik; prof. Polit. Warsz., czł. ANT; prace z dziedziny silników spalinowych, obróbki skrawaniem i organizacji produkcji; 1941 zorganizował w Londynie pol. studium techniczne. Płużnyk IEWHEN, 1898-1942, poeta ukr.; liryki refleksyjne (Rannia osin); powieści i dramaty. płużyca, dawne narzędzie roln. do orki, z żel. radlicą (lemieszem) i krojem oraz

900 płycina drewn. odkładnicą; powstała z radia; znana w Europie od czasów rzym. do XIX w. płycina, arch. lekko wklęsła lub wypukła płaszczyzna (gł. o kształcie prostokąta), będąca elementem podziału ściany, boazerii, mebla itp. płycina (filunek), bud. wypełnienie ramy skrzydła drzwiowego w tzw. drzwiach płycinowych, wykonane z desek, sklejki lub płyty pilśniowej wpuszczonej w żłobki w wewn. powierzchni ranty. płyn, fiz. ośrodek nie wykazujący sprężystości postaci, nieściśliwy (ciecz) lub ściśliwy (gaz); w mechanice płynów zw. też czynnikiem lub medium. płynięcie materiału, techn. ciągły wzrost odkształceń obciążonego ciała; rozpatrywany przez reologię. płynności granica, mech. → plastyczności granica. płynny owoc, sok pitny otrzymywany przez wytłoczenie świeżych owoców, utrwalony przez pasteryzację; nie zawiera chem. środków konserwujących. płyta, geol. część platformy zbudowana ze sfałdowanego (często zmetamorfizowanego) i zdenudowanego podłoża oraz z poziomo ułożonych na nim warstw skalnych. płyta, łechn. płaski element konstrukcyjny o jednym wymiarze (zw. grubością) znacznie mniejszym od pozostałych. płyta fotograficzna (klisza), płyta szklana pokryta emulsją światłoczułą; obecnie zastępowana przez błonę płaską. płyta maszynowa, kadłub w postaci płyty, na której są zmontowane pozostałe elementy maszyny. płytka interferencyjna, okrągła płvtka szklana płasko-równoległa o b. gładkich powierzchniach roboczych; używana do wywołania zjawiska interferencji. płytka wzorcowa (płytka Johanssona), wzorzec długości w kształcie prostopadłościanu, w którym ograniczeniem miary (wymiar nominalny) są 2 przeciwległe ścianv (powierzchnie pomiarowe). płytki krwi (płytki Bizzozera, krwinki płytkowe, trombocyty), drobne, płaskie, bezjądrzaste krwinki ssaków, biorące udział w procesie krzepnięcia krwi. pływacz (Eschrichtius glaucus), wieloryb zaliczany do fiszbinowców; dl. do 16 m; płyty fiszbinu krótkie, nieliczne; O. Spokojny; rzadki i chroniony; pokrewny E. rabustus wytępiony w XIX w. pływacz (Utricularia), kosmopolityczna, wodna lub błotna roślina (bylina) owadożerna; liście pocięte, z pęcherzykowatymi aparatami chwytnymi; w Polsce 6 gat., m.in. p. zwyczajny. pływak, lołn. wodoszczelny element z drewna, metalu itp., wypełniony powietrzem, podtrzymujący na wodzie wodnosamolot lub jego elementy (np. skrzydła). pływaki (Dytiscidae), rodzina wodnych chrząszczy; ok. 2 tys. gat.; tylne nogi przystosowane do pływania; drapieżne. pływaki, w rybactwie →pławy. pływak żółtobrzeżek (Dytiscus marginalis), drapieżny chrząszcz słodkowodny, dł. do 4 cm; może wyrządzać szkody w narybku. pływalność, żegl. zdolność statku wodnego do utrzymywania się na wodzie w określonym położeniu. pływanie, biol. utrzymywanje się zwierząt i roślin na wodzie lub w jej toni — p. bierne, oraz ruch lokomocyjny zwierząt w wodzie — p. czynne. pływanie, fiz. unoszenie się ciała na powierzchni lub wewnątrz cieczy. pływanie, sport konkurencja obejmująca wyczynowe pływanie na czas 4 stylami: kraulem na piersiach (styl dowolny), kraulem na grzbiecie (kraul B, styl grzbietowy), klasycznym na piersiach (żabka) i stylem motylkowym, w basenach dł. 25-100 m (głęb. powyżej 1 m), na dystansach od 25 do 1500 m, w zależności od płci i wieku, pływik, zool. →nauplius. pływka (zoospora), bot. organ bezpłciowego rozmnażania się glonów i grzybów niższych; komórka poruszająca się w wo-

dzie za pomocą wici lub rzęsek; p. tworzą się w zarodniach plywkowych (zoosporangiach). pływowy zakład energetyczny, zakład hydroenergetyczny przetwarzający energię pływów (przypływów i odpływów) morza gł. na energię elektr. (elektrownia). pływy (przypływy, odpływy, zjawiska pływowe), zjawiska w hydrosferze, atmosferze lub litosferze, polegające na okresowych odkształceniach powierzchni jednakowych gęstości, wywoływane przyciąganiem grawitacyjnym Księżyca i Słońca. Pm, symbol pierwiastka chem. prometu. PN (Polska Norma), państw, norma techn., ustanawiana przez PKN; zakres tematyczny: konstrukcje, budowle, procesy technol., metody badań techn., projekty techn., definicje pojęć, symbole techn. itp.; pierwszą PN wydano 1925. pnącza, światłolubne rośliny o długich łodygach wymagających podpór; p. wijące się oplatają podporę (powój, wiciokrzew), p. czepne przyczepiają się do niej za pomocą wąsów, kolców, korzeni czepnych (groch, pnące róże, bluszcz); p. zdrewniałe — liany. p.n.e. (skrót: przed naszą erą), określenie przvięte współcześnie na oznaczenie lat przed początkiem ery chrześcijańskiej. pneumatofor, zool. komora powietrzna (wyspecjalizowany osobnik) na szczycie kolonii rurkopławów; stanowi część aparatu hydrostatystycznego kolonii. pneumatofory (korzenie oddechowe), korzenie nadziemne, doprowadzające powietrze do systemu korzeniowego drzewiastych roślin bagiennych (gł. tropik.), np. namorzynów. pneumatolityczne złoża, złoża powstałe w wyniku procesów pneumatolizy; występują w nich np.: kasyteryt, wolframit, molibdenit, fluoryt. pneumatoliza, geol. proces powstawania lub przeobrażania minerałów i skał pod wpływem pochodzących z magmy gorących gazów i par. pneumatyczna poczta, transport przedmiotów (np. pism) w pojemnikach poruszających się wewnątrz zamkniętego przewodu pod wpływem wytworzonej różnicy ciśnienia. pneumatyczne kości, kości zawierające jamy wypełnione powietrzem; występują u ssaków — niektóre kości czaszki (jamy zw. są zatokami przynosowymi) i u ptaków — kości (gł. długie), do których wnikają worki powietrzne (zmniejszenie ciężaru jest tu przystosowaniem do lotu). pneumatyczne sterowanie, sterowanie za pomocą elementów i układów pneumatycznych. pneumatyczny napęd, napęd za pomocą sprężonego powietrza, wykonującego pracę w przetwornicy energii, zw. silnikiem pneumatycznym; używany np. w młotach, hamulcach, urządzeniach transportowych. pneumatyczny silnik (silnik powietrzny), silnik napędzany powietrzem, np. ze sprężarki; używany w napędach i regulatorach pneumatycznych. pneumatyczny transport, przenoszenie ciał stałych za pomocą powietrza płynącego zamkniętym przewodem wskutek panującego w nim pod- lub nadciśnienia; używany do transportu materiałów sypkich, w poczcie pneumatycznej itp. pneumatyka (automatyka pneumatyczna), dziedzina automatyki mech., w której elementy i układy są zasilane energią sprężonego powietrza i mają mech. części ruchome. pneumokoki, dwoinki zapalenia płuc, jeden z chorobotwórczych dla człowieka gatunków paciorkowców; Gram-dodatnie. pneumonia →płuc zapalenie. pneumonika, używana niekiedy nazwa techniki strumieniowej, pniaki, łow. →haki. Pniewski BOHDAN, 1897-1965, architekt; prof. ASP i Polit. Warsz., czł. PAN; budowle mieszkalne, sakralne, użyteczności publ.; hotel Patria w Krynicy, gmachy

Sądów Grodzkich, zespół budynków mieszkalnych NBP, Ministerstwo Komunikacji oraz rozbudowa kompleksu gmachów Sejmu i Teatru Wielkiego w Warszawie. Pniewski JERZY, ur. 1913, fizyk; prof. Uniw. Warsz. i dyr. Instytutu Fizyki Doświadczalnej, czł. PAN; współodkrywca hiperfragmentów i izomerii hiperjądrowej. Pniewski WŁADYSŁAW, 1893-1940, historyk, nauczyciel Gimnazjum Pol. w Gdańsku 1924-39, twórca jego biblioteki udostępnianej ludności pol.; współpracownik Instytutu Bałt.; autor prac dotyczących zagadnień kaszubskich i historii języka pol., także bibliogr.; zamordowany w Stutthofie. Pniewy, m. w pow. szamotulskim, woj. pozn., nad Jez. Pniewskim; 4,6 tys. mieszk. (1968); przemysł metal, i drzewny; prawa miejskie w XIV w. Po →Pad. Po, symbol pierwiastka chem. polonu. poakcja (niem. Nachgeschichte), lit. informacja o losach bohaterów po zakończeniu wydarzeń przedstawionych w utworze fabularnym, czasem wydzielona w osobną część kompozycyjną jako epilog. Poalej Syjon [hebr., 'robotnicy Syjonu'] (Poale-Sjon. Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poale-Sjon), żyd. nacjonalistyczna partia robotn., działająca od ok. 1900 gł. w Rosji i Królestwie Pol.; wiązała sprawy społ. z dążeniem do odbudowy niepodległego państwa żyd. w Palestynie; 1907 powstała Świat. Federacja P.S.; w Polsce 1920 nastąpił rozłam na lewicę i prawicę; podczas okupacji część lewicy w ruchu oporu; rozwiązała się 1949. pobicie, prawo czynna napaść dwóch lub więcej osób na inną osobę (osoby); wg prawa pol. w przypadkach określonych ustawą sam udział w p. jest przestępstwem. Pobieda, najwyższy szczyt G. Czerskiego (ZSRR); 3147 m. pobiedit, nazwa produkowanych w ZSRR węglików spiekanych. Pobiedonoscew KONSTANTIN P., 18271907, reakcyjny polityk ros.; od 1881 wywierał decydujący wpływ na politykę wewn. (m.in. rusyfikacja mniejszości narodowych). Pobiedy Pik, najwyższy szozyt w Tienszanie (ZSRR), w paśmie Kokszaał-tau; 7439 m; lodowce. Pobiedziska, m. w pow. i woj. pozn.; 5,6 tys. mieszk. (1968); huta szkła; prawa miejskie przed 1266. — W latach okupacji hitlerowskiej znaczną część mieszkańców P. wysiedlono bądź zesłano do obozów koncentracyjnych; w okolicy działalność pol. i radz. partyzantki. pobielanie →cynowanie. Pobierowo, w. w pow. kamieńskim, woj. szczecińskim, nad Bałtykiem; kąpielisko morskie. pobocze, bud. pas ziemi biegnący z każdej strony drogi o nawierzchni twardej; zwiększający trwałość drogi oraz bezpieczeństwo ruchu pieszego i kołowego. pobocznica, powierzchnia boczna walca, stożka, stożka ściętego. pobojowisko, miejsce, na którym stoczono bitwę; plac boju. Pobożniak TADEUSZ, ur. 1916, indianista i iranista; docent Uniw. Jag.; prace językoznawcze (Grammar of the Lovari dialect). pobór: 1) w dawnej Polsce nadzwyczajny podatek gruntowy, pobierany na podstawie uchwały sejmu w zwielokrotnionej wysokości zwykłego łanowego; 2) powoływanie do odbycia zasadniczej służby wojskowej. pobratymstwo, etnogr. utrwalenie przyjaźni między dwoma niespokrewnionymi mężczyznami, obowiązujące do obrony; trwało całe życie lub odnawiano je co rok; u Słowian pd. istniało do XIX w. „Pobrzeże", miesięcznik społ.-kult. wydawany od 1969 w Koszalinie, poświęcony

podatek gruntowy 901 regionowi koszalińskiemu; jest kontynuacją „Zapisków Koszalińskich"; organ PTH. pobrzeżek (brzegówka, Littorina), mor. ślimak przodoskrzelny, o grubościennej, stożkowatej muszli; L. littorea (wys. muszli ok. 3 cm) jest jadalna. Pobudka, organizacja konspiracyjna powstała po rozłamie w Falandze; działała 1939-44, gł. w Warszawie; skrajnie prawicowa, następnie centrowo-demokr.; współpraca z ZWZ, następnie AK. pobudliwości próg, fizjol. najmniejsze natężenie (siła) bodźca konieczne do wyzwolenia impulsu w tkance nerwowej i mięśniowej. pobudliwość, fizjol. zdolność żywych komórek lub ich elementów do reagowania pobudzeniem na zadziałanie właściwych bodźców, np. w przypadku czopków i pręcików siatkówki oka — na działanie bodźców świetlnych. pobudzające środki (excitantia)i leki pobudzające ośrodkowy układ nerwowy; stosowane w stanach fiz. lub psych, zmęczenia, w atonii narządów; np. kofeina, kokaina, strychnina, aminy cucące. pobudzenie, fizjol. wywołanie lub zwiększenie reakcji żywej komórki przez bodziec; polega kolejno na: zmianie przepuszczalności+ błony komórkowej dla jonów, gł. K , Na+, Cl-, zmianie pola elektr., zmianie polaryzacji błony i reakcji (np. sekrecja); w większości tkanek — p. lokalne; niektóre tkanki, np. nerwowa, wytwarzają wędrujący stan p. — impuls. Pocatello [poukətelou], m. w USA (Idaho); 39 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.przem. regionu roln. (tereny sztucznie nawadniane). pochodna funkcji, podstawowe pojęcie rachunku różniczkowego: p.f. y = f(x) jest to granica, do której dąży iloraz różnicowy gdy przyrost Δx , dąży do zera; oznacza się f'(x), df/dx lub dy/dx. pochodne, chem. związki org. wywodzące się z innego związku org., zazwyczaj prostszego; np. chlorek etylu jest p. etanu. pochodne proporcje, proporcje wynikające z danej proporcji wyjściowej a:b — — c : d; np. a : c = b : d, (a + b) : a — - b) = (c + d) : (c - d) itp. pochodne wyższych rzędów, pochodne pochodnych danej funkcji; oznaczenie: f'(x) — pochodna I-go rzędu; f"(%) — pochodna 2-go rzędu, czyli pochodna pochodnej 1-go rzędu itd. pochodnie, astr. nieregularne pola na Słońcu o jasności powierzchniowej większej od otaczającej je fotosfery. pochrzyn (ignam, jams, yam, Dioscorea), pnąca się bylina tropik., także uprawiana; bulwy (zwykle podziemne, do 18 kg) bogate w skrobię, spożywane. pochutnik, bot. →pandan. pochwa, anat. końcowy odcinek żeńskich dróg rozrodczych (płciowych) człowieka i ssaków, przedłużenie macicy. Pochwalski KAZIMIERZ, 1855-1940, malarz; prof. akad. w Wiedniu; portrety wybitnych osobistości (m.in. profesorów Uniw. Jag. i pisarzy). pochwica, nerwica pochwy; bolesny skurcz mięśni okolicy sromu i krocza przy próbie stosunku płciowego lub badania ginekologicznego. pochwiki, zool. →krobniki. pochylenie, techn. wielkość geom. określająca położenie wzajemne 2 przecinających się prostych lub płaszczyzn, równa tangensowi kąta zawartego między nimi. pochylnia, żegl. budowla w stoczni, z pochyłą płaszczyzną górną o spadzie w kierunku wody, stanowiąca podstawę, na której buduje się kadłuby statków; próg p. zanurzony w wodzie — przy wodowaniu wzdłużnym, lub ponad powierzchnią wody — przy wodowaniu poprzecznym (bocznym). pochylnia kopalniana, w kopalniach podziemnych nachylone wyrobisko korytarzo-

we łączące dwa chodniki znajdujące się na różnych poziomach; w kopalniach odkrywkowych — pochyły wykop łączący poziomy między sobą lub z powierzchnią terenu. pochyłomierz (pochylnik, eklimetr), geod. przyrząd do pomiaru kątów pionowych; składa się z ruchomego ramienia z celownikiem i koła z podziałką, w środku którego zawieszony jest pion. pociąg, zespół połączonych ze sobą wagonów i 1 lub kilku lokomotyw albo wagonów silnikowych, odbywający podróż wzdłuż wytyczonej trasy. pociąg drogowy, zespół co najmniej 3 pojazdów drogowych, z których jeden ciągnie pozostałe, zwykle złożony z samochodu lub ciągnika i kilku (do kilkunastu) przyczep. pociągowa jednostka, zespół kilku (2-4) stale sprzęgniętych ze sobą wagonów, z których co najmniej jeden jest wagonem silnikowym; z j.p. zestawia się pociągi 1-; 2- lub więcej członowe. pociąg pancerny, pociąg kol. składający się z opancerzonych wagonów i parowozów, uzbrojonych w działa i broń maszynową; używany do działań bojowych wzdłuż linii kol.; użyty po raz pierwszy przez Francuzów w wojnie fr.-prus. 187071. Pociecha WŁADYSŁAW, 1893-1958, historyk odrodzenia; wicedyr. Biblioteki Jag.; Królowa Bona 1494-1557, źródła Acta Tomiciana (t. 14-16). Pociej ADAM (HIPACY), 1541-1613, metropolita kijowski od 1600; jeden z twórców unii brzeskiej. pocierniec (Spinachia spinachia), ryba do 15 cm dł.; płetwa grzbietowa z 14-17 kolcami; buduje gniazdo; strefa przybrzeżna eur. mórz. pocięgiel, pas rzemienny używany przez szewców do przytrzymywania buta podczas roboty. pocisk, ciało o określonym kształcie i właściwościach, wyrzucane dawniej z broni miotającej (łuku, procy, katapulty), obecnie — z palnej lub wyrzutni; służy do rażenia celów na odległość lub innych zadań (zadymianie, oświetlanie, zapalanie obiektów); zależnie od rodzaju broni rozróżnia się p.: strzeleckie, artyleryjskie, rakietowe. pocisk kierowany, pocisk wyposażony w urządzenia do zdalnego kierowania jego ruchem po wymaganym torze; ze względu na rozwiązania konstrukcyjne jest to pocisk-samolot lub sterowana rakieta. pocket-book [pokyt buk], przejęta z ang. nazwa książki kieszonkowej. Poços de Caldas [posos de kal-], m. w Brazylii (Minas Geraiś); 32 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia boksytów, rud uranu; zakłady produkcji tlenku glinu. Po Cü-i, 772-846, poeta chin.; piastował wysokie godności na dworze ces.; jego utwory, pisane prostym stylem, zawierają krytykę stosunków społecznych. początkowe zagadnienie, problem znalezienia funkcji spełniającej dane równanie różniczkowe oraz mającej z góry zadaną wartość dla pewnej (tzw. początkowej) wartości jej argumentu. Poczdam (Potsdam), m. w środk. części NRD, w pobliżu Berlina, port nad Hawelą, ośr. adm. okręgu P.; 111 tys. mieszk. (1968); ośr. przem., kult., nauk. i turyst; słynny zespół pałacowo-parkowy Sanssouci z rokokowym pałacem (XVIII w., G.W. von Knobelsdorff) — obecnie muzeum; dwór Cecilienhof (pocz. XX w.) — miejsce obrad konferencji poczdamskiej. poczdamska konferencja (konferencja berlińska), 1945, z udziałem W. Brytanii, li SA i ZSRR, w celu uregulowania problemów związanych z likwidacją skutków II wojny świat, w Europie; postanowiono m.in. demilitaryzację, dekartelizację, denazyfikację Niemiec, ukaranie zbrodniarzy hitlerowskich; ustalono granicę Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. poczet, w pol. wojskach zaciężnych w

2 poł. XV-XyiII w. zastęp żołnierzy dostarczony przez towarzysza (zw. dziesiętnikiem) i pełniący z nim służbę w chorągwi. poczet sztandarowy, honorowa asysta sztandaru. poczęcie →koncepcja. Poczobut-Odlanicki MARCIN, 1728-1810, astronom; prof. (od 1780 rektor) Akad. Wileńskiej. Poczobutt-Odlanicki MICHAŁ, ur. 1910, geodeta; prof. AGH; autor prac i podręczników z zakresu geodezji. poczta, potoczna nazwa placówki lub służby pocztowej zajmującej się przekazywaniem przesyłek od nadawcy do adresata, od XIX w. organizującej także łączność telegr. i telefoniczną. „Poczta Królewiecka", tygodnik informacyjny wydawany 1718-20 w Królewcu, dla ludności pol. w Prusach Wsch. i na Litwie; kolportowany w całym kraju. pocztowa łączność, łączność w przestrzeni realizowana przez pocztę. pocztowe gołębie, rasa gołębia domowego o wielu odmianach lokalnych, odznaczająca się zdolnością powracania ptaków do gołębnika z dużych odległości; dawniej używane do przenoszenia wiadomości, obecnie hodowane gł. dla sportu; prędkość lotu 60-100 km/godz. pocztowiec, żegl. statek przewożący pocztę na podstawie specjalnej umowy. pocztowy, wojsk, żołnierz wchodzący w skład pocztu. pocztowy znaczek, środek uiszczania opłaty za usługi pocztowe w postaci prostokątnego lub trójkątnego druczka naklejanego na przesyłkę pocztową. pocztylion, daw. woźnica dawnego pojazdu pocztowego; listonosz. poczucie niższości, psychol. często całkowicie nieuzasadnione poczucie, że się jest gorszym od innych pod jakimś względem, ukształtowane w wyniku dziecięcych doświadczeń i utrzymujące się w wieku dojrzałym. poczucie winy, psychol. skłonność do oskarżania siebie, nadmiernego reagowania „wyrzutami sumienia" nieuzasadniona realną sytuacją; wywodzi się z dziecięcych przeżyć i konfliktów. poczwarka, stadium rozwojowe owadów o przeobrażeniu zupełnym, poprzedzające ich postać dorosłą; zwykle nieruchoma. poczwarówki (Vertiginidae), ślimaki lądowe płucodyszne, zwykle drobne, pospolite w różnych środowiskach. poczytalność, wg prawa pol. stan, w którym człowiek może rozpoznać znaczenie swego czynu i pokierować swoim postępowaniem. Podaga, mit. słow. bogini Połabian; utożsamiana przez niektórych badaczy z Pogodą. podagra, dna stawu śródstopno-palcowego, najczęściej palucha. podajnik (zasilacz), techn. urządzenie doprowadzające materiały sypkie i w kawałkach, półfabrykaty itp. z zasobników (stanowiących niekiedy część składową p.) do aparatury (np. przetwórczej); może być taśmowy, tłokowy, ślimakowy, bębnowy, pneumatyczny. podajnik węgla, urządzenie mech. do podawania węgla lub pyłu węglowego do kotła parowego; talerzowy, ślimakowy, taśmowy. Podalejros, mit. gr. lekarz, syn Asklepiosa; uczestnik wojny trojańskiej. podanie, pismo skierowane do organu lub instytucji zawierające prośbę lub żądanie. podanie, lit. opowieść lud. o postaciach bądź wydarzeniach hist. lub legendarnych, utrwalonych w pamięci mieszkańców określonego regionu. podatek, przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pobierane przez państwo. podatek dochodowy, podatek wymierzony od dochodu (zysku). podatek gruntowy, podatek obciążający

902 podatek obrotowy przychody z gospodarstwa rolnego; w PRL obciąża właścicieli i posiadaczy gospodarstw rolnych (z wyjątkiem PGR). podatek obrotowy, podatek obciążający pbroty przedsiębiorstw przem, i handl.; stanowi — wraz z dochodowyni — podstawę systemu podatkowego wszystkich państw. podatek od nieruchomości, podatek obciążający właścicieli i posiadaczy nieruchomości miejskich; w PRL dotyczy nieruchomości nie związanych z gospodarstwem rolnym. podatek od wynagrodzeń, podatek obciążający dochody z pracy, potrącany przy wypłacie wynagrodzenia; skala podatku jest progresywna; istnieją ulgi i zwyżki uzależnione od sytuacji rodzinnej podatnika oraz szereg zwolnień. podatek wyrównawczy, podatek wprowadzony 1957 w PRL jako dodatkowe obciążenie podatników, których dochody po zapłaceniu podatku dochodowego i od wynagrodzeń przekraczają 96 tys. zł rocznie; od 1971 wprowadzono ulgi dla twórców i pracowników nauki (opodatkowywane są dochody powyżej 120 i 200 tys. zł rocznie). podatki bezpośrednie, podatki nakładane na dochód lub majątek podatnika (np. podatek dochodowy, gruntowy, od wynagrodzeń). podatki pośrednie, podatki nakładane na przedmioty spożycia, czynności obrotu i wymiany (np. podatek obrotowy). podatkowa degresja, opodatkowanie, przy którym w miarę zmniejszania się podstawy wymiaru zmniejsza się stawkę podatkową. podatkowa progresja, opodatkowanie, przy którym w miarę wzrostu podstawy wymiaru stosuje się coraz wyższą stawkę podatkową. podatkowa regresja, opodatkowanie, przy którym w miarę wzrostu podstawy stosuje się coraz niższą stawkę podatkową. podatność akustyczna, wielkość charakteryzująca własności sprężyste małych zamkniętych przestrzeni, określona stosunkiem wychylenia drgającej cząstki do działającej siły. podatność magnetyczna, wielkość charakteryzująca zdolność substancji do zmiany momentu magnet. w zewn. polu magnetycznym. podaż, ilość dóbr zaofiarowanych w celu sprzedaży w określonym czasie. podaży i popytu prawo, uogólnienie współzależności między podażą, popytem i ceną; ze zwiększeniem się popytu cena rośnie, z jego zmniejszeniem — spada; zwiększenie się podaży pociąga za sobą spadek cen, jej zmniejszenie — wzrost cen. podbaldach, bot. →baldachogrono. podbiał (Tussilago farfara), bylina z rodziny złożonych; Eurazja, Afryka, Ameryka Pn.; kwitnie złocistożółto, przed wytworzeniem liści; liście leczn. (gł. na syropy). podbierak, worek sieciowy rozpięty na ramie z długim trzonkiem, służący w wędkarstwie do wyjmowania z wody złowionych ryb. podbijanie podkładów kolejowych, podsuwanie podsypki pod podkłady kol. i jej zagęszczanie; ręczne lub za pomocą podbij akó w elektr. albo pneumatycznych. podbrzeźniak →brzozowy grzyb. podbrzusznik, część łącząca w uprzęży, pas zapinany luźno pod brzuchem konia. podcałkowa funkcja, funkcja f(x) występująca pod znakiem całki: ∫f(x)dx lub f(x)dx. podchloryny, sole słabego kwasu podr chlorawego HClO; nietrwałe ciała stałe; środki dezynfekcyjne i bielące. podchorąży, słuchacz szkół podchorążych i oficerskich. podchód, łow. sposób polowania polegający na pieszym podkradaniu się do zwierzyny na odległość strzału. podciąg, bud. belka wsparta na słupach i ścianach bocznych budowli podpierająca strop o dużej rozpiętości.

podciąg, mat. część danego ciągu; np. zbiór naturalnych liczb parzystych jest p. ciągu wszystkich liczb naturalnych. podciąg, techn. część konstrukcji ramy parowozu wzmacniająca ostojnicę w środk. części, między zestawami kołowymi. podcień, otwarte zewn. pomieszczenie w przyziemiu budynku, wzdłuż jego elewacji, nie występujące z lica muru, ograniczone kolumnami lub filarami. podciśnienie, niedobór ciśnienia w stosunku do ciśnienia otoczenia. podciśnienie tętniczne (niedociśnienie tętnicze, hipotensja, hipotonia), stan chorobliwego obniżenia ciśnienia skurczowego krwi poniżej 110 mm Hg. podczaszy, w Polsce do XIV w. urzędnik dworski, zastępca cześnika; później godność tytularna. Podczaszyński BOLESŁAW PAWEŁ, 182276. architekt, archeolog i sfragistyk; prof. SSP w Warszawie; wzniósł neogot. kościół w Starej Wsi k. Węgrowa; zgromadził duży zbiór pieczęci; prace z zakresu architektury i archeologii. Podczaszyński KAROL, 1790-1860, architekt; późnoklasycyst. kościół ewang.-reformowany w Wilnie. podczerwone promienie (infraczerwone promienie), niewidzialne promieniowanie elektromagnet. o dł. fali od ok. 0,76 µm do ok. 1000 µm; emitowane przez nagrzane ciała i niektóre lampy wyładowcze; stosowane m.in. w analizie chem., w diatermii, do suszenia, ogrzewania, obserwacji w ciemności. poddaństwo: 1) podstawowa forma prawnego i pozaekon. uzależnienia od feud. właściciela ziemi chłopów (lub mieszczan użytkujących tę ziemię), wyrażająca się wobec chłopów m.in. w przywiązaniu (przypisaniu) do ziemi, obowiązku propinacyjnym, sądownictwie patrymonialnym; w krajach zach. Europy zanikło bez oficjalnych aktów prawnych; w Polsce — zaostrzone w XV-XVI w., zniesione przez konstytucję Księstwa Warszawskiego; 2) w okresie monarchii absolutnej pojęcie oznaczające przynależność państw, ogółu mieszkańców kraju, niezależnie od ich stanu. poddasze, przestrzeń między stromym dachem i ostatnią kondygnacja budynku, wykorzystywana jako strych lub pomieszczenia. Poddębice, m. pow. w woj. łódzkim, nad Nerem; 4,1 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy. — Prawa miejskie przed 1400(?) do 1870 i 1934; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2,1 tys. mieszk. (ponad 50%). poddźwiekowy przepływ, przepływ płynu z prędkością mniejszą od prędkości rozchodzenia się w nim dźwięku. Podedworny BOLESŁAW, ur. 1898, działacz ruchu lud.; od 1945 wiceprezes NKW SL; 1947-54 min. leśnictwa; 1956-71 wiceprezes NK ZSL; 1957-71 zastępca przewodn. Rady Państwa. podejrzany, osoba fiz., co do której w toczącym się przygotowawczym postępowaniu karnym wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów; po wniesieniu aktu oskarżenia p. staje się oskarżonym. podejźrzon (Botrychium), kosmopolityczna paproć o liściach pierzastych; przedrośle rozwija się saprofitycznie, dzięki mikoryzie; w Pol sce 6 gatunków. podest, bud. →spocznik. podesta, naczelnik adm. i wojsk, w niektórych miastach i republikach wł. XIIXVI w.; powoływany przez cesarza, później przez władze miejskie spośród obcych książąt lub rycerzy, nie związanych z miejscowymi walkami stronnictw. podeszwica, zool. →sola. Podgaje (w. w pow. szczecineckim, woj. koszalińskim), 1945 (31 I-3 II) ciężkie walki 1 dyw. piechoty (1 armia WP) w ramach walk o przełamanie Wału Pomorskiego; wziętych do niewoli jeńców (31 żołnierzy) Niemcy spalili żywcem.

podgatunek (rasa geograficzna, subspecies)y biol. jeden z taksonów w systematyce organizmów; jednostka niższa od gatunku, obejmująca różne odmiany; w nomenklaturze łac. określany nazwą trójczłonową. podglebie, potoczna nazwa wszystkich poziomów glebowych (np. eluwialnego, iluwialnego) znajdujących się między warstwą orną a podłożem gleby (skałą macierzystą). podgłośniowe zapalenie krtani (dławiec rzekomy), ostre, wirusowe schorzenie krtani, tchawicy i oskrzeli, polegające na tworzeniu się (gł. pod strunami głosowymi) nalotów znacznie utrudniających oddychanie; szczególnie niebezpieczne u dzieci; leczenie szpitalne. Podgorny NIKOŁAJ W., ur. 1903, radz. działacz ruchu robotn., inżynier; 1957-63 I sekr. KC KP Ukrainy, od 1960 czł. Biura Polit. KC, 1963-65 sekr. KC KPZR; od 1965 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. podgorzałka (Aythya nyroca), gatunek kaczki; dl. do 42 cm; upierzenie ciemnobrązowe, spód biały, lusterko białe; Europa; łowna. Podgórski STANISŁAW, 1882-1964, malarz; peizaże, kwiaty, portrety. Podgórze, dzielnica adm. w Krakowie; funkcje gł. przem.; dawne miasto, 1914 włączone do Krakowa. Podgórzyn, w. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, u podnóża Karkonoszy; ośr. wypoczynkowy; przemysł maszyn, i gumowy. podgrodzie, hist.: 1) osada położona pod grodem, skupiająca zwykle ludność rzem. i kupiecką; często przekształcała się w ośrodki miejskie; 2) nazwa zespołu zabudowań gosp. związanych z grodem. podgrzewacz powietrza, część kotła parowego w postaci wymiennika ciepła, w którym podgrzewa się powietrze potrzebne do spalania paliwa kosztem ciepła spalin odlotowych. podgrzewacz wody (ekonomizer), część kotła parowego w postaci wymiennika ciepła, w którym podgrzewa się wodę zasilającą kosztem ciepła spalin odlotowych. podgrzybek (Xerocomus), jadalny grzyb leśny z rodziny borowikowatych; w Polsce częste: p. brunatny, o brunatnym kapeluszu (lasy sosnowe), i p. zajączek. Podhajce (m. w zach. części Ukr.SRR, obw. tarnopolski), 1667 zwycięska bitwa wojsk pol. pod Wodzą J. Sobieskiego z siłami tatar.-kozackimi; 1698 zwycięstwo wojsk pol. pod wodzą F. Potockiego nad Tatarami. Podhalanie, góralska ludność Podhala; zachowane budownictwo drewniane, góralski strój lud.; bogata sztuka, zdobnictwo i folklor. podhalański owczarek, rasa psów hodowanych i używanych gł. na Podhalu do pasienia owiec; wys. w kłębie 60-65 cm; sierść biała, długa, gęsta, lekko falista. Podhale, kotlina między Beskidami a Tatrami; najwyższe wzniesienie Rzepisko 1267 m; częste wiatry halne; mało urodzajne gleby; bogaty folklor. Podhorce, w. w Ukr.SRR (obw. tarnopolski); późnorenes. zamek (XVII w.); późnobarok. kościół (XVIII w.). Podhorska-Okołów STEFANIA, 1884-1962, pisarka i publicystka; red. tyg. „Bluszcz"; ODOwieści biogr., wspomnienia warsz., przekłady z literatury fr. i rosyjskiej. Podhorski-Okołów LEONARD, 1891-1957, poeta, badacz życia i twórczości Mickiewicza (Realia Mickiewiczowskie), tłumacz klasyków rosyjskich. Podiebrady (Poděbrady), m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.), nad Łabą; 13 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko ze źródłami miner.; znany ośr. turystyczny. podium, podwyższenie w sali lub na wolnym powietrzu, przeznaczone na występy artystów, koncerty, dla mówców: estrada

pododdział 903 podium zwycięzców, trzystopniowe podwyższenie, na którym dekorowani są zwycięzcy (indywidualni lub zespołowi) w zawodach sport., mistrzostwach itp. Podjaczew SIEMION P., 1866-1934, pisarz ros.; opowiadania z życia wsi ukazujące wyzysk biedoty chłopskie! przed rewolucją październikową i problematykę wsi radzieckiej. podjazd, łow. sposób polowania polegający na zbliżeniu się pojazdem konnym do zwierzyny na odległość strzału. podjazd, wojsk, pododdział kawalerii przeprowadzający rozpoznanie. podkamionka, zool. →białorzytka. podkanclerzy, w dawnej Polsce jeden z najwyższych dostojników, zastępca kanclerza; zasiadał w radzie król., później w senacie. podkarły, gwiazdy o jasnościach absolutnych mniejszych od jasności absolutnych gwiazd ciągu głównego; wyodrębnia się 2 grupy: gwiazdy populacji II w początkowych stadiach ewolucji oraz gwiazdy w końcowych stadiach ewolucji przekształcające się w białe karły. podkładka, roln. młode drzewko owocowe lub ozdobne, na którym szczepi się pęd (zraz) lub pączek liściowy (oczko) odmiany szlachetnej. podkładka, techn. płytka (często pierścieniowa) wprowadzana między elementy konstrukcji w celu ich właściwej współpracy, oddzielenia itp., np. pod łeb śruby lub nakrętkę. podkład kolejowy, element toru szynowego w postaci ułożonej poprzecznie pod szynami belki drewn., stal. lub żelbetowej; przenosi na podłoże obciążenia szyn pochodzące od kół pojazdu szynowego. podkolan {Platanthera), bylina z rodziny storczykowatych; Europa, pn. Afryka, Azja; w Polsce gł. p. biały, o wonnych kwiatach w kłosie, chroniony. Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej, organ Nacz. Rady Ludowej dla Górnego Śląska w Bytomiu w okresie XII 1918-V 1919; prowadził działalność propagandową o kierunku nar.-demokr., usiłował wpłynąć na decyzję aliantów w sprawie Górnego Śląska. podkomorzy, w Polsce do XIV w. zarządzający dworem panującego, w XIVXVIII w. pierwszy w hierarchii urzędnik ziemski, rozstrzygający spory o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. podkoniuszy, w dawnej Polsce urzędnik nadworny, zastępca koniuszego, od XIVXVI w. godność honorowa. Pod Kopą Kondracką Przełęcz, przełęcz w Tatrach Zach., na granicy z Czechosłowacją, między Suchym Kondrackim a Kopą Kondracką; wys. 1863 m. podkopywacz, konne lub ciągnikowe narzędzie roln. do głębokiego spulchniania gleby w międzyrzędziach buraków, marchwi i in.; ułatwia ręczne wyciąganie korzeni. podkowa, żelazna sztabka wykuta stosownie do kształtu podeszwy kopyta końskiego, przybijana doń podkowiakami w celu zabezpieczenia przed jego zdzieraniem. Podkowa Leśna, m. w pow. pruszkowskim, woj. warsz.; 3,6 tys. mieszk. (1968); zabudowa willowa; letnisko; prawa miejskie 1969. — Podczas okupacji hitlerowskiej ośrodek konspiracyjny AL i AK. podkowce (Rhinolophidae), rodzina nietooerzy; ok. 80 gat.; na nosie podkowiaste narośle; Stary Świat; w jaskiniach Polski p. mały (Rhinolophus hipposideros, dł. 4,5 cm), chroniony. podkowiak (hufnal), specjalny gwóźdź do przymocowywania podkowy do kopyta zwierząt. Podkowińska ZOFIA, ur. 1894, archeolog; badacz neolitu, kierownik wykopalisk w Ćmielowie; prof. IHKM PAN; Człowiek w czasach przedhistorycznych. Podkowiński WŁADYSŁAW, 1866-95, malarz; impresjonist. pejzaże i kompozycje figuralne (Dzieci w ogrodzie), portrety,

obrazy symbol. (Szał uniesień); ilustracje do warsz. czasopism. podkoziołek, zabawa lud. urządzana ze składek dziewcząt w ostatni dzień zapustów; w Wielkopolsce i na Pomorzu taniec młodych mężatek zapewniający urodzaj. podkrzesywanie, lesn. obcinanie dolnych gałęzi i sęków, tuż przy pniu, u drzew rosnących; powoduje zarastanie sęków i przyrost drewna bezsęcznego. podkrzew →półkrzew. podkultura (subkultura), socjol. wzory, normy itp. obowiązujące w grupie społ. stanowiącej część szerszej zbiorowości, odmienne od obowiązujących ogół społeczeństwa. podkultura młodzieżowa, zasady, wzory, określony styl życia przyjęty i obowiązujący w grupie młodzieży. podkultura przestępcza, zasady i określony styl życia przyjęty i obowiązujący w zbiorowości, która weszła w konflikt z prawem; wykazuje dużą trwałość i odporność na wpływy z zewnątrz. Podkumok, rz. w ZSRR, w Kaukazie, pr. dopływ Kumy; dł. 160 km; nad P. — Kisłowodzk, Piatigorsk. podkurzacz, przyrząd do odymiania (podkurzania) pszczół w czasie przeglądu pni pszczelich; dym wytwarzający się przy spalaniu paliwa nie dającego płomienia wdmuchuje się do ula za pomocą mieszka. Podlacha WŁADYSŁAW, 1875-1951. historyk sztuki; prof. uniw. we Lwowie i Wrocławiu; prace o pol. malarstwie średniow. i z zakresu metodologii historii sztuki. Podlasianie, grupa ludności obszaru Podlasia; zachowana trad. kultura materialna i duchowa, w której mieszają się elementy mazowieckie i ruskie. Podlasie, hist. dzielnica Polski, po obu stronach środk. Bugu; po unii lubelskiej (1569) część P. weszła w skład Korony, część przypadła Litwie; w okresie rozbiorów podzielone między Prusy i Austrię: 1809 część P. włączono do Księstwa Warsz. (bez obwodu białostockiego); 1815 weszło do Królestwa Pol.; od 1918/19 w granicach państwa polskiego. Podlaska Nizina, równina w dorzeczu górnej Narwi i środk. Bugu; nad Narwią i Biebrzą obszary bagienne; duże kompleksy leśne: puszcze Białowieska i Knyszyńska; gł. m. Białystok. podlinniki, wzorniki dla malarzy ikon używane w XVI-XVII w. na Rusi (przepisy technol., schematy kompozycyjne i ikonograficzne). podłoga, element wykończenia budynku, ukiadany na stropie lub gruncie; składa się zwykle z 2 warstw: górnej — posadzki, i dolnej — podkładu; p. ślepa — podkład ze stykaiących się z sobą desek; p. biała — p. z desek przybitych bezpośrednio do belek stropowych lub legarów. podłoża bakteryjne (pożywki bakteryjne), substancje, na których hoduje się bakterie; naturalne, półsyntetyczne lub syntetyczne; muszą być jałowe, o odpowiednim oddziaływaniu i wartości odżywczej. podłoże, szt. plast, →podobrazie. podłucze, arch. dolna wewn. powierzchnia łuku. podłużnica, techn. →wzdłużnica. podmalówka, w technice mal. olejnej i temperowej jednolita warstwa farby szybkoschnącej kryjącej albo półkryjącej, leżąca bezpośrednio na podobraziu lub zaprawie. podmiot (subiekt), część zdania, imię lub imienna grupa wyrazowa nazywająca przedmiot (pojęcie), o którym się w zdaniu orzeka, połączona związkiem zgody z orzeczeniem. podmiot liryczny, lit. osoba będąca podmiotem wypowiedzi w utworze lir., jeden z podstawowych elementów wewn. budowy utworu lir.; p.l. nie należy utożsamiać z autorem. podmiot prawa, osoba fizyczna lub prawna mogąca posiadać prawa i obowiązki.

Podmoskiewskie Zagłębie Węglowe, największe zagłębie węgla brun. w eur. części Ros.FSRR; eksploatacja gł. w regionie Tuły i Nowomoskowska. podmuch: 1) dopływ powietrza do komory paleniskowej kotła za pomocą wentylatora; 2) fala powietrza powstała na skutek wybuchu. podnajem, oddanie do używania osobie trzeciej rzeczy wynajętej przez najemcę; najemca odpowiada wobec wynajmującego za niezgodne z treścią umowy postępowanie podnajemcy. podnawki (remory, Echeneidae), ryby z rzędu okoniokształtnych; ok. 10 gat, do 90 cm dł.; owalną przyssawką na głowie przywierają do dużych zwierząt mor. i statków; żywią się odpadkami; morza ciepłe. podniebienie, sklepienie jamy ustnej stanowiące też dno jamy nosowej; u ssaków i człowieka ciągłe, umożliwia ssanie; przedni odcinek — p. twarde, kostne; pokrywająca je błona śluzowa przedłuża się w stronę gardła w umięśniony fałd — p. miękkie. podniebienie, arch. dolna wewn. powierzchnia sklepienia; nazwa używana zwł. w odniesieniu do kopuły. podniebienie (podniebie), rzem. artyst. baldachim nad łóżkiem; termin używany w XV-XVIII w. podniebienna kość, parzysta kość trzewioczaszki, u wyższych kręgowców; wchodzi w skład podniebienia twardego. podniecenie, psychol. nadmierna aktywność ruchowa i słowna, wywołana zwykle sytuacjami oczekiwania i napięciem psych.; w ostrej formie towarzyszy niektórym chorobom psychicznym. podnieta, fizfol. →bodziec. podnoszenie ciężarów, dyscyplina sport, polegająca na podnoszeniu metal, sztangi; zawody rozgrywa się w 9 wagach (od muszej — 52 kg wagi ciała, do superciężkiej — ponad 110 kg) w tzw. trójboju olimpijskim (rwanie, wyciskanie, podrzut). podnośnia okrętowa, urządzenie umożliwiające pokonywanie przez statki wodne znacznych różnic poziomów drogi wodnej na jej krótkim odcinku, np. w kanałach; śluza, pochylnia, podnośnia płytowa. podnośnik, ogólna nazwa grupy dźwignic obejmującej dźwigniki i cięgniki; także synonim dźwignika, niekiedy również podnośnika kubełkowego. podnośnik cieczy, urządzenie do podnoszenia cieczy z poziomu niższego na wyższy. podnośnik torowy, zespół dźwigników do podnoszenia odcinków toru szynowego stosowany do wymiany szyn lub uzupełnienia podsypki i jej zagęszczenia. podobieństwo, mat. powinowactwo, przy którym kąty między odcinkami nie ulegają zmianie. podoblenie, żegl. stopniowy wznios dna statku od stępki do obła; polepsza własności nawigacyjne statku. podobne figury, takie dwie figury, w których odcinki jednej są proporcjonalne do odpowiednich' odcinków drugiej figury. podobne jednomiany, jednomiany różniące się jedynie czynnikiem liczbowym, np. —3xy i 7xy. podobne wielokąty, wielokąty, które mają jednakową liczbę boków, odpowiednie kąty równe i odpowiednie boki proporcjonalne. podobne wielościany, wielościany, które mają jednakową liczbę ścian, odpowiadające sobie ściany są wielokątami podobnymi, a odpowiednie kąty dwuścienne są wzajemnie równe. podobne Wyrazy, jednomiany różniące się jedynie współczynnikiem liczbowym, np. — 2xy oraz 3xy. podobrazie (podłoże), materiał (drewno, płótno, papier, tynk itp.), na którym wykonywane jest malowidło. pododdział, wojsk, jednostka organiza-

904 podoficer cyjna mniejsza od pułku; drużyna, pluton, kompania, batalion. podoficer, żołnierz WP, w wojskach lądowych i lotn. — od kaprala do st. sierżanta sztabowego, w marynarce woj. — od mata do st. bosmana sztabowego. podogonie, część uprzęży w postaci pętli zakładanej pod ogon oraz przystuły, łączącej ją ze szczytem chomąta lub z nakarcznikiem bądź nagrzbietnikiem w uprzęży szorowej. podokiennik (parapet), poziome pokrycie muru podokiennego; p. wewn. (z drewna, kamienia itp.) uszczelnią otwór okienny od wewnątrz i osłania wnękę podokienną; p. zewn. (z blachy) zapobiega ściekaniu wody opadowej po ścianie. podolacy, ziemiańskie ugrupowanie polit. powstałe w 2 poł. XIX w. we wsch. Galicji, o tendencjach konserwatywnych i nacjonalist. (hasło autonomii Galicji); prowadzili walkę z nar. ruchem ukr.; gł. działacze: D. Abrahamowicz, A. Gołuchowski (st.). podolbrzymy, gwiazdy IV klasy jasności o absolutnych jasnościach i innych cechach fiz. pośrednich między olbrzymami i karłami. Podole, hist. dzielnica Rusi, następnie Rzeczypospolitej, obejmująca obszary nad środk. biegiem Dniestru i Bohu (obecnie w Ukr.SRR); do XIV w. należało do Rusi; zach. część 1366 włączona przez Kazimierza W. do Polski; 1772 — do Austrii, 191839 należała do Polski. Wsch. część pozostała w rękach książąt litew.; zach. jej tereny 1430 włączone do Korony jako woj. podolskie, wsch. 1569 — jako woj. bracławskie. Podolecki JAN KANTY, 1800-55, działacz społ.-polit., ekonomista, publicysta; uczestnik powstania 1830-31 i rewolucji 1848 we Lwowie, czł. Centralizacji TDP; autor artykułów i broszur zawierających elementy socjalizmu utopijnego. Podolsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 169 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., mat. bud.; dom-muzeum W.I. Lenina. podorywka, płytka orka wykonywana bezpośrednio po sprzęcie gł. zbóż. podosiniak →czerwony grzyb. Podoski GABRIEL, 1719-77, prymas od 1767; przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego i Familii; współtwórca konfederacji radomskiej. Podoski ROMAN, 1873-1954, inżynier; prof. Polit. Warsz.; pionier elektryfikacji kolei w Polsce; opracował m.in. projekt elektryfikacji węzła warszawskiego. Podoski WIKTOR, 1901-71, grafik i krytyk sztuki; czł. Rytu, osiadł w USA; portrety, martwe natury, kompozycje figuralne (drzeworyty). podoskopia (pelmatoskopia), dział kryminalistyki zajmujący się badaniem linii papilarnych na stopach w celu ustalenia tożsamości. podpiwek, staropolska nazwa słabego pośledniejszego piwa domowej roboty, pochodzącego z wtórnego wyciągu słodowego. podpłomyk, płaski placuszek przeważnie tylko z mąki, wody i soli, pieczony na blasze kuchennej, w piecu chlebowym, także na rozpalonych kamieniach. podpora, techn. pozioma opora, na której urządzenie techn. opiera się stosunkowo niewielką częścią swej dolnej powierzchni; np. łożysko wału, filar mostu. podprokurator, stanowisko służbowe w organach prokuratury, wyższe od asesora, a niższe od wiceprokuratora; p. można zostać po roku asesury. podpuszczka (chymozyna, renina), enzym trawienny soku żołądkowego, należący do hydrolaz; powoduje ścinanie się białka mleka; używana do produkcji serów twardych. podręcznik, książka zawierająca zbiór podstawowych wiadomości z określonej dziedziny wiedzy.

podręczniki programowane, podręczniki używane przy programowanym nauczaniu. podroby, produkty mięsne poubojowe obejmujące gł. jadalne narządy wewn. (płuca, wątroba, serce, nerki); także pośledniejsze części tuszy (nogi, ogony). podrost (podrośl), leśn. młode pokolenie drzew wyrosłe z nalotu pod okapem drzewostanu; w przeciwieństwie do podszytu może wejść w górną warstwę drzewostanu. podrośl, leśn. →podrost. podrozjazdnica, podkład kolejowy (dłuższy od normalnego) ułożony pod rozjazdem. podrożce, zool. →pomrowiki. podróżniczek (Luscinia svecica), gatunek słowika; dł. ok. 14 cm; upierzenie gł. oliwkowobrunatne, u samca podgardle niebieskie z białą plamką; zarośla nadrzeczne Eurazji; w Polsce rzadki, chroniony. podróżniczek (twardzioszek przydrożny, Marasmius oreades), grzyb jadalny o korzennym zapachu, używany na zupę; przydroża, pastwiska. podróżnych drzewo (pielgrzan, Ravenala), bylina o pokroju drzewiastym z Madagaskaru, Gujany i pn. Brazylii; woda gromadzona w pochwach liściowych może służyć podróżnym. podrywka, narzędzie do połowu ryb, gł. rzecznych, wykonane z tkaniny sieciowej rozpiętej i zawieszonej na 2 skrzyżowanych pałąkach, ruchomo osadzonych na długim trzonku. podrzut, jedna z konkurencji trójboju olimpijskiego w podnoszeniu ciężarów. podsadzka, górn. materiał (np. piasek) służący do wypełniania (podsadzania) wyrobisk w kopalni po wybraniu z nich kopaliny użytecznej; stosowana w celu ochrony nadległych warstw skalnych przed nadmiernym spękaniem lub zapadnięciem. podscenie w teatrze miejsce poniżej sceny, przeznaczone dla orkiestry. podsekretarz stanu, urzędowy tytuł wiceministra we wszystkich ministerstwach z wyjątkiem Ministerstwa Obrony Nar.; mianowany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów. podsędek, w dawnej Polsce zastępca sędziego ziemskiego wchodzący w skład kompletu sądowego. podsiarczyny, sole nieznanego w stanie wolnym kwasu podsiarkawego H2S204; silne reduktory; stosowane gł. w farbiarstwie, np. w farbowaniu barwnikami kadziowymi; najważniejszy — p. sodowy Na2S204 (tzw. hydrosulfit). podsienie, daszek wsparty na słupkach, filarach u wejścia do budynku; miejsce, ganek pod takim daszkiem. podsiew, dodatkowy, uzupełniający obsiew łąk i pastwisk, a także pól już obsianych, lecz o roślinności przerzedzonej, np. wskutek wymarznięcia. podskarbi, w dawnej Polsce urzędnik zarządzający skarbem; od XVI w. p. wielki (koronny) zarządzał skarbem państwa, p. nadworny — skarbem króla; od 1569 oddzielne urzędy dla Litwy i Korony. podskórna tkanka, najgłębsza warstwa skóry zbudowana gł. z tkanki tłuszczowej; warstwa izolacyjna i ochronna, także magazyn materiałów zapasowych (tłuszcz). podstacja, zespół urządzeń do przetwarzania i ewent. rozdziału energii elektr.; instalowana w punktach rozdzielczych sieci elektroenergetycznej (p. transformatorowa), zasilania sieci trakcyjnej (p. trakcyjna) itp. podstacja trakcyjna, podstacja przetwarzająca zmienny prąd elektr. (doprowadzany z elektrowni) na prąd stały o napięciu stosowanym do zasilania pojazdów o trakcji elektr. oraz doprowadzająca go do sieci trakcyjnej. podstarości, w dawnej Polsce zastępca starosty, wykonujący funkcje adm.; od końca XIV w. sądził wraz z sędzią grodz-

kim; tytułu tego używali też zarządcy folwarków w dobrach prywatnych. podstawa, techn. pozioma opora, na której urządzenie techn. opiera się całą dolną powierzchnią lub dolną jej częścią. podstawa erozyjna (baza erozyjna), poziom zbiornika wodnego, do którego uchodzi rzeka; jest teoret. granicą, do której może działać erozja wgłębna rzeki (rzeczywistą granicą — tzw. profil równowagi). podstawczaki (Basidiomycetes), klasa grzybów o wielokomórkowej grzybni; do p. należy większość tzw. grzybów kapeluszowych oraz głownio we i rdzawnikowe; wiele gat. tworzy mikrozę z drzewami leśnymi. podstawiania reakcja (reakcja pojedynczej wymiany), reakcja chem., w której pewne atomy lub jony związku chem. zostają wymienione na inne wg schematu: AB+C→AC+B, np. CuS04+Fe→FeS04+ +Cu. podstawiania reguła, log. reguła wnioskowania, zgodnie z którą, jeśli uznane jest jakieś wyrażenie zawierające zmienne log., zawsze wolno uznać inne wyrażenie, powstałe z uznanego przez podstawienie w nim za zmienne wyrażeń sensownych. podstawienie, powołanie w testamencie innej osoby na wypadek, gdyby spadkobierca nie mógł dojść do spadku (tzw. p. pospolite) albo zobowiązanie spadkobiercy do przekazania spadku określonej osobie na wypadek śmierci spadkobiercy (tzw. p. powiernicze, w prawie pol. zakazane). podstawowa przemiana materii, najniższa przemiana materii, do jakiej organizm może się ograniczyć; u dorosłego człowieka wynosi ok. 1 cal/godz/kg wagi ciała. podstawowe zagadnienie filozofii, wg sformułowania F. Engelsa — zagadnienie wzajemnego stosunku materii i świadomości (bytu i myślenia), tj. odpowiedzi na pytanie o genetyczną i funkcjonalną pierwotność materii (rozstrzygnięcie materialistyczne) czy też świadomości (idealizm). podstawowy stan, chem. →standardowy stan. podstoli, w dawnej Polsce do XIV w. urzędnik nadworny, zastępca stolnika, później — samodzielny, honorowy urząd ziemski. podsufitka, oddolne odeskowanie drewn. stropów; deski przybite do belek stropowych, malowane lub tynkowane. podsuszka (zgorzel podstawy źdźbła), groźna choroba zbóż (gł. pszenicy), wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: uszkodzenie korzeni, przedwczesne bielenie źdźbeł, niewykształcanie ziarna. podsypka, bud. warstwa materiału sypkiego, na której się układa tory kol., legary itp. podszybie, zespół wyrobisk znajdujących się w sąsiedztwie szybu na danym poziomie kopalni podziemnej. podszyt (podszycie lasu), warstwa roślinności (gł. krzewów) w lesie, wysokości do kilku m, która nigdy nie wyrasta ponad dolne piętro drzewostanu. podszywarka, maszyna szwalnicza do wykonywania krytych ściegów łączących tkaniny od strony spodniej. podśluzowa błona, warstwa tkanki łącznej luźnej leżąca pod błoną śluzową narządów wewn.; zawiera naczynia krwionośne, sploty nerwowe, czasem gruczoły uchodzące na powierzchni błony śluzowej. podświadomość, psychol. pojęcie używane zamiennie z nieświadomością lub odróżniane od niej jako pośrednia, między świadomością i nieświadomością, warstwa psychiki, w której tkwią treści wyparte, kiedyś świadome. podtlenki, dwuskładnikowe związki z tlenem, w których pierwiastek chem. występuje na najniższym stopniu utlenienia, np. p. azotu N20, p. węgla C302. podtorze, podłoże, na którym jest ułożony tor kol. lub tramwajowy. •

podtrzymka (luneta, okular), element służący do podparcia długich i cienkich przedmiotów lub narzędzi osadzonych na trzpieniu walcowym; stosowana na tokarkach, szlifierkach i frezarkach. podudzie →goleń. Podurale, równina w ZSRR, na pd. od Uralu, między Mugodżarami i Niz. Nadkaspijską; wys. 100-400 m. podusta, zool. →świnka. poduszka, techn. ograniczona przestrzeń wypełniona parą (p. parowa) lub powietrzem (p. powietrzna), zamknięta z jednej strony powierzchnią przenoszącą ciśnienie, np. tłokiem, zwierciadłem cieczy lub dnem pojazdu. poduszka piaskowa, bud. warstwa piasku układana pod fundamentem w celu równomiernego rozłożenia jego nacisku na podłoże. poduszkowiec, statek poruszający się na małej wysokości ponad powierzchnią lądu lub wody, utrzymywany nad nią dzięki poduszce powietrznej, utworzonej przez nadmuch powierza pod dno statku, np. przez szczelinę znajdującą się na jego obwodzie. podwalina, bud.: 1) dolna drewn. belka ścian budynków drewn. układana ną podmurowaniu (cokole); 2) belka podpierająca słupy rusztowania. Pod Wiatrem Wyspy (iles Sous-le-Vent), grupa wysp w archip. Wysp Towarzystwa (Polinezja Fr.)- gł. wyspy: Huahiné, Raiateá, Bora Bora. Podwiązki Order, najwyższe odznaczenie ang., ustanowione w poł. XIV w.; nadawane wyłącznie panującym, najwybitniejszym mężom stanu oraz członkom czołowych rodzin arystokratycznych. Podwietrzne Wyspy (Leeward Islands), część Małych Antyli; obejmują wyspy: Dziewicze, Saint Eustatius, Saba, Saint Martin, Saint Christopher, Nevis, Anguilla, Barbuda, Montserrat, Gwadelupa. podwika (podwijka, podwiczka), płócienna chusta osłaniająca szyję i podbródek, wiązana na czubku głowy po nałożeniu czepca lub kołpaka, noszona przez kobiety zamężne w Polsce w XV-XVII w. podwinięcie powieki →entropion. podwłośnik →peniuar. podwoda: 1) furmanka z zaprzęgiem dostarczana do przewiezienia kogoś lub czegoś; 2) obowiązek dostarczenia przez ludność środka transportu do dyspozycji organu administracji państw.; w dawnej Polsce — posługa świadczona na rzecz monarchy i jego urzędników. podwodzie, żegl. figura przestrzenna utworzona przez zanurzoną część kadłuba statku wodnego. podwoje, okazałe, dwuskrzydłowe drzwi. podwojenie sześcianu →delijski problem. Podwojski NIKOŁAJ I., 1880-1948, radz. działacz ruchu robotn., historyk, publicysta; 1917 przewodn. Komitetu Wojsk.-Rewol. w Piotrogrodzie kierującego powstaniem zbrojnym; 1919 komisarz lud. spraw wojsk. Ukrainy radzieckiej. podworowe →narzaz. podwozie, dolna część pojazdu lądowego lub przystosowana do lądowania dolna część statku latającego; p. pojazdu zawiera ramę, zespoły napędowe, jezdne, kierowania, zawieszenia, hamulcowe itp. podwój (Mesidotea entomon), duży, denny skorupiak równonogi; pospolity w strefie arkt.; w M. Bałtyckim—relikt polodowcowy. podwójna nierówność, układ dwóch nierówności jednoczesnych (np, układ x < 3x—1, 3x—1 < 4 można zapisać jako n.p. x < 3x-l < 4). podwójnego przeczenia zasada, log. prawo rachunku zdań, wg którego negacja negacji (podwójne zaprzeczenie) zdania nie powoduje zmiany wartości log. tego zdania. podwójne podporządkowanie, podporządkowanie organu administracji państw, organowi przedstawicielskiemu — radzie nar. na tym samym (np. powiatowym)

szczeblu organizacyjnym (podporządkowanie poziome) i jednocześnie właściwemu organowi adm. szczebla wyższego (podporządkowanie pionowe). podwyznacznik, wyznacznik powstały z danego wyznacznika przez skreślenie pewnej liczby wierszy i tyluż kolumn. podwzgórze, anat. dolna część międzymózgowia, tworząca dno III komory mózgowej; mieści nadrzędne ośrodki autonomicznego układu nerwowego, m.in. regulujące stałość wewnętrznego fiz.-chem. środowiska organizmu. podymne →narzaz. podzamcze, teren pod zamkiem, w pobliżu zamku, zwykle zasiedlony. podzbiór, część danego zbioru, np. zbiór róż jest podzbiorem wszystkich kwiatów. podzerowa obróbka (wymrażanie), oziębianie uprzednio zahartowanej stali do dostatecznie niskich temperatur (zwykle poniżej —70°C) w celu przemiany szczątkowego austenitu w martenzyt. podział, ekon. →dystrybucja. podziałka (skala), w metrologii zespół wskaźników (nn. kres, wrębów) narzędzia pomiarowego, umożliwiający odczytywanie wartości wielkości mierzonych. podziałka (skala), mat. stosunek, w jakim zmniejszono lub zwiększono wymiary na rysunku, mapie, modelu itp. w porównaniu z wymiarami rzeczywistymi; np. p. 1:100 oznacza, że 1 cm na rysunku odpowiada 1 cm x100 = 1 m w naturze.. podział komórki, proces zachodzący nieustannie u wszystkich żywych organizmów, w wyniku którego z komórki macierzystej powstają dwie komórki potomne; sprzężony podział jądra komórkowego i cytoplazmy; typy p.k.: mitoza, mejoza, amitoza. podział logiczny, podział zbioru na części zw. podzbiorami, nie mające elementów wspólnych (rozłączne) i obejmujące łącznie wszystkie elementy zbioru dzielonego (wyczerpujące); wielostopniowy p.l. jest podstawą klasyfikacji. podział organizmu, sposób rozmnażania bezpłciowego; rozdzielenie organizmu macierzystego na dwie lub liczne, równe części i odtworzenie przez nie struktur ciała organizmów potomnych; gł. u jednokomórkowców. podział pracy, wyodrębnienie różnych uzupełniających się i zależnych rodzajów działalności gosp. związane z rozwojem sił wytwórczych; współcześnie w wyniku społ. p.p. cała gospodarka nar. rozczłonkowana jest na szereg działów i gałęzi. podział pracy międzynarodowy, specjalizacja poszczególnych krajów w zakresie produkcji i wymiany określonych towarów; jest szczególną, rozwiniętą formą społ. podziału pracy. podział w danym stosunku, podział wielkości (np. kwoty pieniędzy, odcinka, bryły) na takie dwie części a i b, żeby iloraz alb był równy z góry danej liczbie k (stosunek podziału). podział wewnętrzny odcinka, znalezienie wewnątrz odcinka AB takiego punktu C, żeby AC:BC = a:b (a, b — odcinki dane). podział zewnętrzny odcinka, znalezienie na prostej zawierającej odcinek AB takiego punktu C, leżącego na zewnątrz odcinka AB, żeby AC:BC = a.b (a, b — odcinki dane). podzielnia, w metrologii część narzędzia pomiarowego zawierająca podziałkę. podzielnica, przyrząd obrabiarkowy umożliwiający dzielenie na części obwodów przedmiotów obrabianych (np. kół zębatych); przystosowana też do obracania ciągłego przy frezowaniu rowków śrubowych na walcu. podzielności cechy, kryteria pozwalające stwierdzać, czy dane liczby naturalne dzielą się przez inne liczby naturalne; np. liczba 171 dzieli się przez 3, gdyż suma jej cyfr dzieli się przez 3 (c.p. przez 3). podzielność wielomianów, własność wielomianów wyrażająca się następująco:

poglądodowości zasada w nauczaniu 905 wielomian W(x) jest podzielny przez wielomian P(x), a ich ilorazem jest wielomian I(x), jeżeli zachodzi tożsamość W(x) — = I(x).P(x). podziemna kolej, kolej szynowa umieszczona poniżej powierzchni ziemi, budowana w tunelach lub wykopach, np. jako metro. podziemne wody, wody występujące w skorupie ziemskiej; wyróżnia się wśród nich: wody gruntowe, adhezyjne i kapilarne; ze względu na pochodzenie dzielą się na: wadyczne, juwenilne i reliktowe. podziomek, w dawnych wierzeniach ludu pol. istota przebywająca w dziurach pod podłogą i zamieniająca nowo narodzone dzieci ludzkie na swoje własne. podżeganie, umyślne nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa. Poe [pou] EDGAR ALLAN, 1809-49, amer. poeta, nowelista, krytyk lit.; wybitny reprezentant romantyzmu; pesymist. liryka (Kruk)," fantast.-sensacyjne opowiadania, przesycone atmosferą grozy, prace kryt. i teoretyczne. Poelaert [pula:rt] JOSEPH, 1817-79, architekt belg., przedstawiciel eklektycznego historyzmu; Pałac Sprawiedliwości w Brukseli. Poelzig [pölcyś] HANS, 1869-1936, architekt niem.; czł. Deutscher Werkbund; reprezentant ekspresjonizmu; w późniejszych projektach łączył funkcjonalizm z monumentalizmem; budownictwo przem., teatry. poemat, dłuższy utwór, zwykle wierszowany, o charakterze epickim lub lir.; odmiany: p. opisowy, dydaktyczny, heroikomiczny (parodia eposu bohaterskiego), dygresyjny (wątek fabularny przeplatany dygresjami autora). poemat symfoniczny, orkiestrowy utwór programowy, o formie zależnej od idei pozamuz. zasugerowanej tytułem, komentarzem lit., przeważnie jednoczęściowy; twórca — F. Liszt. poeta laureatus [łac], poeta wyróżniony wieńcem laurowym; zwyczaj praktykowany w staroż. Grecji i Rzymie, przejęty następnie przez wł. humanistów. poetyka, nauka obejmująca analizę i systematykę (p. opisowa) oraz rozwój hist. (p. historyczna) form artyst.-lit.; p. normatywna — zbiór postulatów, zadań i reguł określających w danym okresie prawidłowość dzieła literackiego. poezja, ogół lit. utworów, gł. lir., pisanych w odróżnieniu od prozy mową wiązaną — wierszem. „Poezja", miesięcznik poet. wydawany w Warszawie od 1965; współcz. poezja pol., przekłady, eseistyka lit.-kulturalna, dział informacji kulturalnej. poezja chóralna, w staroż. Grecji rodzaj lit. jednoczący słowo, muzykę i taniec; m.in. hymny, peany, dytyramby, epinicja. Pogačić VLADIMIR, ur. 1919, jugosł. reżyser film.; filmy fabularne o tematyce woj. (Dorośli i dzieci) i obyczajowej (Niebo bez miłości). poganin, w dawnej terminologii chrześc, zwł. kat., wyznawca religii niechrześc, szczególnie politeistycznych. Pogezania, terytorium między jez. Druzno a górną Łyna, zamieszkałe (od VTVIII w.) przez bałtycki lud Prusów; w 1 poł. XIII w. podbita przez Krzyżaków. Poggendorff [po-] JOHÀNN CHRISTIAN, 1796-1877, fizyk niem.'; prof. uniw. w Berlinie; inicjator wydania słownika biogr. nauk mat.-przyrodniczych. Poggibonsi [podżdżi-], m. we Włoszech (Toskania); 19 tys. mieszk. (1961); przemysł winiarski, szklarski; ośr. turystyczny. Poggio Bracciolini [podżdżo -czolini] GIAN FRANCESCO, 1380-1459, humanista wł., piszący w języku łac; komentator tekstów łac; zbiór anegdot (Liber facetiarum), poglądowości zasada w nauczaniu, jedna z zasad dydaktycznych domagająca się, aby w nauczaniu wychodzić od zmysłowego poznawania rzeczywistości i na tej

906 „Pomady" Pogorzelski WITOLD, 1895-1963, matema- jedwabiu na tiulowym tle; wyrabiany od podstawie dochodzić — przez abstrakcję tyk; prof. Połit. Warsz.; autor 11 podręcz- poł. XVII w. we Francji (Sedan, Reims, i uogólnienia — do pojęć. „Poglądy", dwutygodnik społ.-kult. wy- ników akademickich oraz ok. 100 prac Arras, Alençon). dawany w Katowicach od 1962; problema- nauk. z zakresu teorii równań różniczkopointe [puęt], kroki taneczne wykonytyka polit.-społ., gosp. i kult.-lit. Śląska wych i całkowych. wane przez tancerkę na czubkach palców. Pogotowie Bojowe Polskiej Partii Soi Zagłębia Dąbrowskiego. Pointe-à-Pierre [p"ęt a pje :rj, port na pogłębiacz, roln. narzędzie roln. z le- cjalistycznej (zw. też Samoobroną Robot- Trynidadzie; wielka rafineria ropy naft., mieszem, dłutem lub sprężystą łapą do niczą), utworzone I 1918 w Królestwie Pol. wywóz produktów naftowych. spulchniania głębokich warstw gleby; o- (faktycznie od 1917 jako grupy bojowe Pointe-à-Pitre [puęt a pitr], największe becnie zwykle część pługa ustawiona za PPS); m.in. ochraniało demonstracje i że- m. i gł. port Gwadelupy, nad O. Atlanbrania robotn.; trzon utworzonej XI 1918 tyckim; 28 tys. mieszk. (1966). korpusem płużnym. pogłębiacz, techn. narzędzie skrawające Milicji Ludowej. Pointe-des-Galets [puęt de gale], m. i gł. pogotowie milicyjne, w Polsce wydzie- port na wyspie Reunion (dep. zamor. kilkuostrzowe do częściowego powiększania istniejących otworów (p. waleowo- lona, zmotoryzowana służba MO, działa- Francji), nad O. Indyjskim; ok. 15 tys. czołowe) lub powierzchni przy otworach jąca w większych miastach; zadanie — na- mieszkańców. (p. czołowe), do pogłębień stożkowych (p. tychmiastowa interwencja w nagłych wyPointe Noire [puęt nua:r], m. i port padkach. stożkowe) w Kongu (Brazzaville), nad O. AtlantycPogotowie Opiekuńcze, w Polsce plapogłębianie, obróbka skrawaniem istniekim; 84 tys. mieszk, (1963); ośr. handl.; jących otworów (zmiana ich kształtu lub cówka obserwacyjno-rozdzielcza dla dzieci przemysł spoż., metal., obuwn., drzewny. wymiarów) za pomocą narzędzia (pogię- i młodzieży od 3 do 18 lat; ma za zadanie [pojntər], ang. rasa psów z grupoznanie, zakwalifikowanie i przekazanie pypointer biacza). wyżłów; wys. w kłębie 60-68 cm, maśé opiekuńczo-wychowawczym najczęściej pogłębiarka (bagier, bagrownica, dra- placówkom biała w żółte, brązowe lub ga, czerpaczka, czerparka, szlamownik), lub rodzinom dzieci pozbawionych nagle czarne łaty; cenny pies myśliwski. urządzenie pływające do wydobywania opieki lub skierowanych do niej na podPoint Fortin [pojnt fo:rtyn], m. i port gruntu z dna wód, gł. w celu ich pogłę- stawie orzeczenia sądowego. na Trynidadzie; 7 tys. mieszk. (1960); rapogotowie ratunkowe, instytucja służby bienia; ze względu na sposób wydobywafineria ropy naftowej. nia gruntu dzielą się na: chwytakowe, zdrowia zajmująca się udzielaniem doraźpointować →puentować. nej pomocy w nagłych wypadkach i zachoczerpakowe, ssące. pointylizm [puęty-], metoda malarska pogłos, stopniowy zanik dźwięku w po- rowaniach oraz przewożeniem chorych. wynikła z dywizjonizmu, a polegająca na Pogórzanie, ludność wsi między Dumieszczeniu zamkniętym (po wyłączeniu pokrywaniu powierzchni źródła), spowodowany opóźnieniem, z ja- najcem a Sanem; kultura zawiera ele- równomiernym obrazu drobnymi punktami czystej farby; kim dochodzą do słuchacza fale odbite od menty góralskie. zapoczątkowana przez impresjonistów, pogórze, obszar przejściowy między góścian. rozwinięta przez neoimpresjonistów. pogłosowa komora, pomieszczenie o rami a równiną, o rzeźbie pagórkowatej. poise →puaz. Pograbka ANDRZEJ, ?-1602, lekarz, karścianach silnie odbijających fale akustyczPoiseuille [puazöj] JEAN LOUIS, 1799tograf; autor mapy Polski wydanej 1570 ne; przeznaczona do pomiarów akustyczw Wenecji. 1869, fizyk fr.; 1840-41 odkrył doświadczalnych w warunkach pola rozproszonego Pogradeci, m, w Albanii, nad J. Ochry- nie, niezależnie od G.H. Hagena, prawo (np. do pomiarów współczynnika pochła- dzkim; 9,7 tys. mieszk. (1967). przepływu lepkiej cieczy przez cienką rurniania materiałów akustycznych i mocy pogrobowiec, dziecko urodzone po kę (prawo P.). akustycznej źródeł dźwięku). śmierci ojca. Poiseuille'a prawo [p. puazöja] (Hagepogłosu czas, czas, po którym natężenie pogrom, całkowita klęska, rozbicie, roz- na-Poiseuille'a prawo), prawo przepływu dźwięku w pomieszczeniu zamkniętym gromienie wojsk nieprzyjacielskich; wy- laminarnego cieczy przez poziomą rurkę: zmaleje, po wyłączeniu źródła dźwięku, mordowanie, wybicie. π Δp r4 do Jednej milionowej wartości początkopogrzeb, obrzędy towarzyszące grzebawej w stanie ustalonym. niu lub paleniu zwłok; zróżnicowanie Q = 8 l η (Q — natężenie przepłypogłowie, ogół zwierząt, zazwyczaj jed- form zależy od kultu rel., ustroju społ. wu, l — długość, r — promień rurki, Δp — nego rodzaju, gatunku, rasy, płci lub wie- i poziomu kulturalnego. różnica ciśnień na końcach rurki, η — ku, występujących na określonym terenie Pogubie Wielkie, jezioro na Pojezierzu współczynnik lepkości dynamicznej). i w określonym czasie. Mazurskim, w Puszczy Piskiej (woj. olPoisson [puasą] SIMÉON DENIS, 1781-1840, pogłówne, w Polsce przedrozbiorowej sztyńskie); pow. 696 ha, głęb. do 2 m; podatek pobierany bez względu na posia- w znacznej części zarośnięte roślinnością fr. fizyk i matematyk; prof. Sorbony i École Polytechnique, czł. Akad. Nauk; dany majątek („od głowy") — od szlach- wodną; rezerwat przyrody. prace z teorii sprężystości, teorii ciepła, ty gołoty, Żydów, od końca XVI w. takPohaj, zatoka M. Żółtego, u wybrzeży rachunku wariacyjnego i równań różniczże od chłopów. Chin; głęb. do 40 m. kowych szeregów Fouriera. pogoda, chwilowy stan zespołu elemenPohlens EDWARD, 1819-62, leśnik; prof. tów meteorol., gł. temperatury i wilgot- Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Le- Poissona równanie [r. puasona], równaopisujące przemianę adiabatyczną; ności powietrza, zachmurzenia, opadów śnictwa w Marymoncie; rządowy komi- nieχ atm., widzialności, kierunku wiatru oraz sarz leśny w Królestwie Pol.; Nauka za- pV = nst (p χ — ciśnienie, V — objętość gazu, — współczynnik adiabaty); ciśnienia atmosferycznego. chowania lasów. Pogoda, mii. słow. rzekome bóstwo SłoPohorje, pasmo górskie w Alpach Wsch. sformułowane przez S.D. Poissona. Poissona współczynnik [w. puassona] wian, wymieniane przez J. Długosza. (Jugosławia); wys. do 1543 m (Črni Vrh); (liczba Poissona), mech. stosunek odkształPogodin MICHAIŁ P., 1800-75, ros. histo- zalesione; hodowla bydła; turystyka. ryk i publicysta; działacz panslawizmu; Pohutu, gejzer na W. Północnej, naj- cenia względnego (zmiany odległości 2 wydawca pisma „Moskowskij wiestnik". większy w Nowej Zelandii; wys. do punktów ciała podzielonej przez ich początkową odległość) w kierunku poprzeczPogodin NIKOŁAJ F. (właśc. N.F. Stu- 18-20 m. kałow), 1900-62, dramatopisarz ros.; głopohybel, daw. zguba, zatracenie; szu- nym do wywołującego je odkształcenia względnego w kierunku wzdłużnym pręta, śne dramaty poświęcone W. Leninowi i re- bienica. wolucji (Człowiek z karabinem); sztuki poidło automatyczne, samoczynne urzą- rozciąganego lub ściskanego wzdłuż osi; dany materiał. o budownictwie socjalistycznym. dzenie do pojenia wodą zwierząt gospo- charakteryzuje Poissy [puasj], m. we Francji, w zespole pogody mapa →synoptyczna mapa. darskich w oborach itp.; napełnianie mipogonofory (Pogonophora), typ zwie- sek zwykle przez naciśnięcie przycisku miejskim Paryża, nad Sekwaną; 34 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch., metal., rząt mor.; ok. 80 gat., 5,5-36 cm dł.; przez zwierzę. nitkowate, tkwią w dnie głębin w rurkoPoincaré [puękary] HENRI, 1854-1912, elektrotechniczny. Poitiers [pujtjej] SIDNET, ur. x924, watych domkach; rozdzielnopłciowe. fr. matematyk, fizyk i filozof; jeden z gł. Pogoń, godło dawnej Litwy; w polu przedstawicieli^ konwencjonalizmu; prof. amer. aktor film., Murzyn; wybitne role czerwonym rycerz na koniu, z mieczem Sorbony, czł. Akad. Nauk; współtwórca w filmach antyrasistowskich i in. {NauczyW upale nocy). wzniesionym i owalną tarczą czerwoną współcz. topologii; autor wielu prac ciel z przedmieścia, Poitiers [puatjy] DIANA DE, 1499-1566, faz podwójnym krzyżem złotym na ramie- z fizyki mat., jeden z prekursorów szczeworyta króla fr. Henryka II. niu. gólnej teorii względności. Poitiers [puatjy], m. w zach. Francji, pogońce, pająki z rodziny Lycosidae Poincaré [puękary] RAYMOND, 1860i Pisauridae; dł. 4 mm do 2 cm; biegają 1934, polityk fr., adwokat; od 1893 wielo- ośr. adm. dep. Vienne; 71 tys. mieszk. po powierzchni wód lub niskich roślinach, krotnie minister, 1913-20 prezydent; 1912- (1968); przemysł metal., chem., skórz.-obuwn.; uniw.; muzea; baptysterium (IV, zdobycz łowią w biegu. 13, 1922-24 i 1926-29 premier. Pogorzela, m w pow. krotoszyńskim, poinsecja [puęsę-] (wilczomlecz piękny, VII, XI w.), romańskie kościoły, m.in. Nowoj. pozn.; 2,0 tys. mieszk. (1968); drobny Euphorbia pulcherrima), roślina ozdobna tre-Dame-la-Grande (dekoracja rzeźb, faprzemysł; prawa miejskie XV w. (doniczkowa i na kwiat cięty) pochodzą- sady), got. katedra (XII, XIII w.); pałace Pogorzelica, w. w pow. gryfickim, woj. ca z Meksyku i Ameryki Pd.; liście duże, i kamienice (XV-XVIII w.). szczecińskim, nad Bałtykiem; ośr. wypo- szczytowe przekształcone w szkarłatne, róPoitou [puatu] kraina hist. w zach. czynkowy. żowe lub białe przykwiatki. Francji; w okresie karolińskim hrabstwo w Pogorzelska ZULA (ZOFIA), ok. 1898pointa →puenta. składzie królestwa Akwitanii; od 152 w 1936, aktorka i piosenkarka rewiowa; wypoint ďAlençon [puę dalãsą], rodzaj ko- posiadaniu Plantagenetów; od 1225 apastępy w kabaretach warsz., m.in. w Qui ronki klockowej, z białego lnu i czarnego naż dla młodszych synów król., od 1417 pro Quo; role filmowe. — delfina Karola (późniejszego Karola VII

pokrzywnica 907 — stąd ośrodek walki o wyzwolenie Francji w wojnie stuletniej). Pojang-hu, jezioro we wsch. Chinach; pow. zmienna (ok. 2700-5100 km2); połączone z Jangcy; żegluga. pojazd, urządzenie do transportu lądowego przystosowane do poruszania się na kołach, gąsienicach, płozach, ślimakach lub poduszce powietrznej; szynowy lub bezszynowy (drogowy, terenowy); bezsilnikowy —- napędzany przez człowieka (np. rower), zwierzę (np. p. konny) lub inny pojazd (np. przyczepa), albo mechaniczny — napędzany silnikiem (np. samochód, lokomotywa, ciągnik). pojazd mechaniczny, pojazd napędzany silnikiem, zdolny do samodzielnego poruszania się po trasach lądowych. pojazd szynowy, pojazd poruszający się po torze szynowym, utworzonym najczęściej przez 2 szyny, rzadziej przez 3 lub 1 szynę (w kolejach jednoszynowych). pojedynek, forma uzyskiwania zadośćuczynienia za doznaną zniewagę w walce prowadzonej wg ustalonych zasad; przeciwnicy walczyli na białą broń lub pistolety w obecności sekundantów; w Polsce uszkodzenie ciała lub zabójstwo w p. jest przestępstwem. pojedynek, łow. zwierzę, które odłączyło się od stada i żyje samotnie, np. odyniec. pojedynek, roln. pojedyncza roślina o pożądanych cechach użytkowych, wybrana z populacji do dalszej hodowli. pojedynka (jednorurka), łow. jednolufowa i jednostrzałowa strzelba śrutowa. pojemnik: 1) zasobnik do gromadzenia i ewent. przechowywania płynów, drobnych przedmiotów lub materiałów sypkich; 2) →kontener. pojemnikowiec →kontenerowiec, pojemnościomierz (faradomierz), przyrząd do pomiaru pojemności elektr. (np. kondensatora); oporowy, mostkowy, balistyczny itp. pojemność cieplna, C, stosunek elementarnej ilości ciepła δQ dostarczonej ciału w jakimś procesie do odpowiadającej mu zmiany temperatury dT ciała: C = δQ/dT. pojemność elektryczna, C, wielkość skalarna równa stosunkowi ładunku elektr. Q przewodnika do potencjału elektr. V tego przewodnika: C = Q/V; jednostka — farad (F). pojemność skokowa →skokowa objętość. pojemność statku (tonaż rejestrowy), suma objętości zamkniętych pomieszczeń statku wodnego, wyrażona w tonach rejestrowych; p.s. b r u t t o (BRT) — objętość wszystkich pomieszczeń, p.s. n e t t o (NRT) — objętość pomieszczeń użytkowych (przeznaczonych dla pasażerów i ładunków). pojezierze, młody obszar polodowcowy, na którym występują liczne jeziora oraz formy powstałe wskutek nagromadzenia osadów przez lodowiec, np. moreny, drumliny, ozy. „Pojezierze" →Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze". pojęcie, filoz. wytwór myślenia abstrakcyjnego (abstrakcja), forma odbicia rzeczywistości w umyśle, odzwierciedlająca jej istotne elementy. pojęcie, log. znaczenie nazwy (konotacja), myślowy odpowiednik zespołu istotnych cech przedmiotów, do których dana nazwa się odnosi (desygnatów). pojkilotermia, fizjol. →zmiennocieplność. pojkilotermiczne zwierzęta →zmiennocieplne zwigrzęta. pokarm (pożywienie), substancje pobierane z otoczenia przez organizm roślinny i zwierzęcy, stanowiące materiał budulcowy i źródło energii dla organizmu; p. większości roślin stanowią proste związki nieorg., zwierząt — złożone substancje org. (gł. białka, tłuszcze, cukry). pokarmowy przewód →pokarmowy układ. pokarmowy układ (przewód pokarmowy, układ trawienny), zespół narządów or-

ganizmu zwierzęcego służących do przyjmowania pokarmu, trawienia, wchłaniania i usuwania substancji nieużytecznych; u człowieka: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze, biodrowe) i jelito grube (jelito ślepe, okrężnica, odbytnica) oraz ślinianki, wątroba, trzustka. pokątnik złowieszczyk (Blaps mortisaga), czarny chrząszcz, dł. do 3 cm; pospolity w wilgotnych, ciemnych pomieszczeniach; żywi Się szczątkami organicznymi. poker, hazardowa gra w karty talią 32kartową, rozgrywana między 2, 3, 4 (też 5) osobami w serii rozdań. poklask, uznanie publ, pochwala, aplauz. poklat (celt, tent), żegl. płaski dach z płótna żaglowego lub brezentu, rozpinany nad pokładem statku na specjalnych stojakach. pokląskwa (Saxicola rubetra), ptak z rzędu wróbłowatych; dł. do 14 cm; grzbiet brunatny, srokaty, spód biały, gardziel i pierś ceglaste; owadożerna; łąki i ugory Europy, Afryki; chroniona. pokład, geol. forma złoża, gł. osadowego, odgraniczona od skał płonnych równoległymi (w przybliżeniu) powierzchniami. pokład, żegl. konstrukcja zamykająca od góry kadłub lub nadbudówkę statku albo stanowiąca poziomą ich przegrodę; min.: p. g ł ó w n y — p. wodoszczelny, biegnący nieprzerwanie na całej długości kadłuba; p. dolny — p. poniżej p. gł.; p. g ó r n y — p. pokrywający górną część kadłuba. pokładełko, rurkowaty (często wysuwalny) narząd na końcu odwłoka u samic wielu owadów; służy do składania jaj; p. żądłówek przekształciło się w żądło. pokładnik (bims), żegl. poprzeczne wiązanie szkieletu statku do podpierania po-4 kładu i usztywniania kadłuba, pozioma belka łącząca górne krawędzie wręgów; część zładu. pokładowe przyrządy, przyrządy na statku latającym, przeznaczone do pomiaru parametrów jego ruchu, położenia oraz pracy silników i instalacji. pokładówka: 1) zamknięte pomieszczenie na górnym pokładzie statku wodnego, nie sięgające burt; 2) barka bez napędu używana w pracach portowych, przyjmująca ładunek na pokład. pokładziny, jeden ze starosłow. obrzędów towarzyszących zawarciu małżeństwa, podkreślający fakt jego fiz. spełnienia; jeszcze w XV w. miał istotne znaczenie w małżeńskim prawie majątkowym.. pokłosie, daw. kłosy pozostałe na ściernisku po żniwach; przen. (dziś żywa) plon, wynik działalności, zwłaszcza lit., społecznej. pokojowe rośliny →doniczkowe rośliny. pokojowe współistnienie (koegzystencja), sformułowana przez W. Lenina zasada dotycząca współistnienia państw o przeciwstawnych ustrojach społ.-polit. zakładająca: współzawodnictwo gosp., walkę polit. i ideologiczną socjalizmu z kapitalizmem, zmierzająca jednocześnie do wyeliminowania wojny jako metody tej walki. pokojowy traktat →traktat pokojowy. „Pokolenia", kwartalnik zał. 1959, poświęcony historii ruchu młodzieżowego w Polsce; organ Komisji Hist. ZMS i ZMW. pokolenie, grupa ludzi w jednakowym wieku. pokolenie, socjol. zbiorowość ludzi, których postawy i światopogląd ukształtowane zostały przez wspólnotę doświadczeń, zwł. głównych wydarzeń hist. epoki. „pokolenie 98", termin oznaczający grupę pisarzy hiszp. debiutujących ok. 1898; w swej twórczości analizowali przyczyny upadku ojczyzny, szukali dróg odrodzenia jej; gł. przedstawiciele: M. de Unamuno, A. Machado, P. Baroja. „Pokolenie", dwutygodnik lit.-społ. wydawany w Warszawie 1946-47, redagowany przez grupę młodych pisarzy — byłych

uczestników ruchu oporu (R. Bratny, T. Borowski, B. Czeszko, J. Piórkowski, Z. Stolarek, W. Zalewski). pokora, w dawnej Polsce (gł. na Śląsku) obrzęd pubł. upokorzenia się przestępcy (gł. zabójcy) wobec poszkodowanych; zanikł pod koniec XV w. Pokorny JULIUS, 1887-1970, niem. indoeuropeista i celtolog; prof. uniw. w Berlinie, Zurychu, Monachium; autor wielu prac (Indogermanisches etymologisches Wörterbuch). Pokorny KAREL, 1891-1962, rzeźbiarz czes.; realist. rzeźby monumentalne, gł. pomniki. pokos, pas skoszonej trawy lub zboża układający się na łące lub polu za kosiarzem lub kosiarką; także trawa skoszona z łąki w jednych sianokosach. pokosty, wyroby powłokotwórcze otrzymywane przez ogrzewanie olejów schnących z sykatywami; stosowane do impregnacji np. drzewa, tynków, gruntowania drewna, produkcji kitów, szpachlówek. pokot (rozkład), łow. upolowana zwierzyna ułożona po polowaniu lub zawieszona szeregiem, wg jej łow. hierarchii. pokój, prawo stan w stosunkach między państwami polegający na powstrzymywaniu się od użycia siły wobec siebie, utrzymywaniu stosunków polit., gosp. i kulturalnych. pokrewieństwo, stosunek wiążący osoby pochodzące od wspólnego przodka; p. oblicza się w liniach: prostej (wstępni i zstępni) i bocznej (np. rodzeństwo), oraz w stopniach (obliczanych wg liczby urodzeń od wspólnego przodka dzielących określone osoby).→agnacja pokrewieństwo Heraldyczne, powiązanie między rodzinami szlacheckimi używającymi tego samego herbu (ród heraldyczny). pokrętło, element mechanizmu do ręcznego nadawania ruchu obrotowego innemu elementowi. Pokrowski MICHAIŁ N., 1868-1932, historyk radz.; m.in. kierownik Instytutu Czerwonej Profesury; współorganizator radz. nauki hist.; Russkaja istorija s driewniej~ szych wriemion. pokrój, biol. całokształt cech morfologicznych, ogólny Wygląd zewn. zwierzęcia (eksterier) i rośliny, charakterystyczny dla danego gatunku, rasy, odmiany. pokrycie malarskie, jedno- lub wielowarstwowy układ powłok malarskich, nałożonych na daną powierzchnię; stanowi zabezpieczenie ochronne i wykończenie dekoracyjne przedmiotu. pokrywy, pierwsza zesklerotyzowana para skrzvdeł chrząszczy, prostoskrzydłych i pluskwiaków różnoskrzydłych. pokrzewki (gajówki, Sylviidae), rodzina ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 400 gat.; owadożerne; lasy i parki Eurazji, pn. Afryki, Ameryki; w Polsce m.in. p. ogrodowa, trzciniaki; chronione. pokrzyk wilcza jagoda (belladonna, Atropa belladonna), bylina z rodziny psiankowatych o trujących owocach; w Polsce na pd., chroniona; roślina leczn., zawiera (gł. w liściach) atropinę. pokrzywa (Utrica), kosmopolityczna roślina zielna o parzących włoskach (kwas mrówkowy); w Polsce pospolita p. zwyczajna, bylina do 1,5 m wys., o liściach jadalnych i leczn.; z łodyg włókno. pokrzywa amerykańska →paczula. pokrzywdzony, prawo osoba, której dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone w wyniku przestępstwa albo wykroczenia. pokrzywka, wykwity skórne w postaci swędzących bąbli, będące objawem uczulenia organizmu na alergeny zawarte najczęściej w pokarmach. Pokrzywna, w. w pow. nyskim, woj. opolskim, u stóp Biskupiej Kopy; ośr. turyst. -wypoczynkowy. pokrzywnica (Prunnela modularis), ptak z rodziny płochaczy; dł. do 15 cm; Euraz-

908 pokrzywnik ja; w Polsce w górach, gł. w piętrze halnym. pokrzywnik (rusałka pokrzywnik, Vanessa urticae), motyl brunatnoczerwony w czarne i niebieskie plamy; w Polsce pospolity. Pokucie, hist. dzielnica Rusi, nad górnym Prutem i Czeremoszem (obecnie w Ukr.SRR); w 1 poł. XVI w. obiekt walk między Polską a Mołdawią, 1531 przyłączone do Polski; 1772-1918 w granicach Austro-Węgier, do 1939 — Polski. pokuć, w wierzeniach lud. jedna z postaci ubożęcia. pokuna, sztuczna sadzawka — zbiornik wody służący także do rytualnych ablucji, budowany przy klasztorach buddyjskich na Cejlonie. pokunt, wg wierzeń Indian Ameryki Pn. bezosobowa siła magiczna znajdująca się w każdym zjawisku natury, istocie, przedmiocie. pokuta, w wielu religiach dobrowolna lub nałożona przez władze rel. kara za przewinienia, o charakterze ekspiacji; w katolicyzmie sakrament p. (spowiedź). Pokutyński FILIP, 1829-79, architekt; prof. krak. Instytutu Techn.; przedstawiciel historyzmu; neorenes. budynek PAU w Krakowie. pokwitanie, okres dojrzewania płciowego, charakteryzuje się wystąpieniem u dziewcząt miesiączki, u chłopców wytwarzaniem w jądrach plemników. Pol WINCENTY, 1807-72, poeta, geograf; prof. pierwszej w Polsce katedry geografii na Uniw. Jag., czł. AU; ewolucja od romant. demokratyzmu o zabarwieniu patriot. (Pieśni Janusza, Pieśń o ziemi naszej) do szlacheckiego tradycjonalizmu (gawędy wierszem, rapsod rycerski Mohort) Rzut oka na północne stoki Karpat. Polacolor [-ko-], dyfuzyjny proces fot., metoda momentalnej fotografii barwnej (barwny pozytyw po 60 s od wykonania zdjęcia), opracowana w amer. firmie Polaroid Land Corporation. „Polacy za Granicą", miesięcznik społ., gosp. i kult. wydawany 1929-39 w Warszawie; organ Świat. Związku Polaków z Zagranicy. Polaczkówna HELENA, 1884-1942, historyk; wybitna znawczyni heraldyki średnio w., wydawczyni źródeł. Pola Elizejskie, mit. gr. →Elizjum. Pola Elizejskie (Champs Elysées), reprezentacyjna ulica Paryża łącząca Plac Ch. de Gaulle'a (dawniej Plac Gwiazdy) z Placem Zgody. pola fizyczne (pola sił), formy materii (np. pole grawitacyjne, pole elektromagnetyczne) pośredniczące we wzajemnym oddziaływaniu jej form korpuskularnych (np. ciał niebieskich, cząstek elementarnych). pola indukujące, biol. →organizatory. Polak ADOLF, 1890-1967, mechanik; prof. Polit. Lwowskiej, następnie Gdańskiej, czł. PAN; konstruktor wysokoprężnych silników spalinowych i okrętowych silników parowych. Polak JAKUB, 1545(?)-1605(?), lutnista i kompozytor lutniowy; ok. 1588 muzyk na dworze król. w Paryżu. Polak (Polonus) JAN, ?-1519, malarz późnogot; działał w Bawarii i Polsce; freski, obrazy ołtarzowe, portrety. „Polak", dziennik wydawany 1905-26 w Katowicach; organ ND, od 1919 NSR i NPR. „Polak w Brazylii", pismo polonijne wydawane przez K. Warchałowskiego w Kurytybie 1904-19 (kontynuacją był „Lud"). „Polak w Niemczech", miesięcznik wydawany 1924-39 w Berlinie (druk w Opolu); organ Związku Polaków w Niemczech; dodatki miesięczne: „Młody Polak w Niemczech", „Mały Polak w Niemczech". polamidon (methadon), lek o działaniu przeciwbólowym; działa silniej i dłużej niż morfina, jest mniej toksyczny w stosunku do ośrodka oddechowego.

polana, nie zalesiony obszar w lesie; pole, łąka lub pastwisko otoczone lasem. polana, pol. nazwa handl. ciętych włókien poliamidowych. „Poland and Germany"' [poulənd ənd dżə:rməny], kwartalnik wydawany od 1955 w Londynie przez Ośrodek Badań Pol.Niem. przy Związku Pol. Ziem Zach.; zajmuje się problematyką pol.-niem., m.in. walczy z niem. rewizjonizmem. „Poland Historical, Literary, Monumental Picturesque, dedicated to the u People of the U.S. of America" [po lənd hystorykl lytrəry monjumentl pykczəresk dedykejtyd tu də pi:pl ow də ju: es ow əmerykə; ang.], pierwszy pol. magazyn lit.-nauk. w USA, wydawany w Nowym Jorku 1841-42 w języku ang. przez P. Sobolewskiego i E. Wyszyńskiego. Polanica Zdrój, m. w pow. kłodzkim, woj. wrocławskim, w Kotlinie Kłodzkiej; 5,5 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy) i ośr. wypoczynkowy; przemysł szklarski; prawa miejskie 1945. Polanie, plemię słow. zamieszkałe w VIII-X w. w dorzeczu środk. Warty; jednocząc większość ziem między Odrą, Bugiem, Karpatami i Bałtykiem, dali początek państwu polskiemu. Polanie, plemię wschodniosłow. osiadłe nad środk. Dnieprem; w 1 poł. IX w. podlegali Chazarom, później — niezależni -— podporządkowali Drewlan, Drehowiczów i Siewierzan; odtąd ziemie P. nazywano Rusią. Polanow DIMITYR (właśc. D. Popów), 1876-1953, ooeta bułg.; twórca bułg-poezji proletariackiej; wiersze poświęcone budownictwu socjalist. i walce o pokój. polanowski pokój, 1634, zawarty między Polską a Moskwą po wojnie 1632-34; Moskwa przekazała Polsce większość ziem odstąpionych rozejmem w Deulinie, nadto zrzekła się praw do Inflant; Władysław IV zrzekł się praw do tronu rosyjskiego. Polanów, m. w pow. sławieńskim, woj. koszalińskim, nad rz. Grabową; 2,6 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud.; prawa miejskie XIV w. — W czasie działań woj. 1945 zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. Polański DMITRIJ S., ur. 1917, radz. działacz ruchu robotn.; od 1960 w Biurze Polit. KC KPZR; 1958-62 premier Ros. FSRR; od 1962 wicepremier, od 1965 I wicepremier ZSRR. Polański HIPOLIT, 1896-1966, rysownik, malarz; czł. formistów, Praesensu i Pryzmatu; prof. PWSSP w Poznaniu; gł. rysunki węglem (pejzaże). „Polarnaja zwiezda", almanach lit. i społ.-polit. wydawany 1855-62 w Londynie przez A. Hercena; nawiązywał do tradycji dekabrystów; drukował utwory zakazane przez cenzurę carską. polarnik, badacz stref polarnych, uczestnik wypraw polarnych. polarografia, instrumentalna metoda jakościowej i ilościowej analizy chem.; polega na badaniu zmian natężenia prądu elektr. (proporcjonalnego do stężenia oznaczanego jonu) podczas elektrolizy roztworu badanej substancji na rtęciowej katodzie kroplowej, w zależności od przykładanego z zewnątrz, liniowo wzrastającego napięcia. polarograficzna krzywa, krzywa zależności natężenia prądu elektrolizy od napięcia, rejestrowana za pomocą polarografu. polaroid, dyfuzyjny proces fot., metoda fotografii momentalnej (pozytyw czarnobiały po 15-120 s od wykonania zdjęcia), opracowana przez E.H. Landa w amer. firmie Polaroid Land Corporation. polaroid →polaryzująca błona. polarymetr, przyrząd do pomiaru kąta skręcenia płaszczyzny polaryzacji przez substancje optycznie czynne. polaryzacja, różnicowanie się aż do przeciwstawności, powstawanie dwubiegunowości. polaryzacja, fiz. występujące tylko w przypadku fal poprzecznych zjawisko upo-

rządkowania drgań bądź cząstek ośrodka (fale sprężyste), bądź wektorów natężenia pola elektr. i magnet. (fale elektromagnes); np. w przypadku D. liniowej drgania zachodzą w jednej płaszczyźnie. polaryzacja dielektryku, powstawanie elektr. momentu dipolowego dielektryku umieszczonego w zewn. polu elektrycznym. polaryzacja jąder i cząstek elementarnych, uporządkowanie ustawień spinów w wiązce jąder lub w strumieniu cząstek elementarnych odpowiednio: względem wyróżnionego kierunku lub wyróżnionej płaszczyzny. polaryzacja społeczna, socjol. proces głębokiego rozwarstwiania się społeczeństwa w taki sposób, iż tworzą się dwa przeciwstawne „bieguny społ."; np. wg socjologii marksistowskiej — bieguny burżuazji i proletariatu, tworzące model społeczeństwa kapitalistycznego. polaryzacja światła, całkowite lub częściowe uporządkowanie drgań fali świetlnej w wyniku odbicia, podwójnego załamania, rozpraszania na małych cząstkach; może być liniowa, kołowa lub eliptyczna. polaryzacji płaszczyzna, płaszczyzna prostopadła do płaszczyzny drgań (cząstek ośrodka lub wektora natężenia pola elektr.). polaryzacyjne przyrządy, przyrządy do wytwarzania (polaryzatory), wykrywania i badania (analizatory) światła spolaryzowanego. polaryzator, przyrząd do polaryzacji światła, np. nikol, polaryzująca błona. polaryzowalność, miara łatwości wzbudzenia momentu dipolowego w cząsteczce lub atomie przez pole elektryczne. polaryzująca błona (polaroid), element (błona) do polaryzacji światła; polaryzacyjny filtr świetlny. polatucha (wiewiórka latająca, Sciuropterus volans), nadrzewny gryzoń; owłosiony fałd skórny rozpięty z boków między kończynami umożliwia lot ślizgowy; roślinożerna; gł. lasy Syberii. polbary, pol. rasa kur ogólnoużytkowych; upierzenie prążkowane, czarno-popielate; cięż. 2,2-3,5 kg; rocznie 140-180 jaj. polder, osuszone, depresyjne tereny przymorskie, odgrodzone od otwartego morza wydmami lub groblami; nadmiar wód z p. wypompowuje się; występują gł. w Holandii, NRF, Polsce (Żuławy); żyzne gleby p. są intensywnie uprawiane. pole, obszar roli, na którym uprawia się zboża, rośliny przem., pastewne. pole, łow. teren, na którym odbywa się polowanie. pole eksploatacyjne, górn. część złoża przygotowana do wybierania kopaliny użytecznej lub będąca już w eksploatacji. pole figury, nieujemna liczba rzeczywista podporządkowana w jednoznaczny sposób danej figurze; wyraża się w jednostkach kwadratowych, np. w m2, km8. pole herbowe, powierzchnia tarczy herbowej barwiona heraldycznymi barwami. Polejowski MACIEJ, 2 pol. XVIII w., rzeźbiarz, architekt; przedstawiciel lwowskiego rokoka; rzeźby w kościołach Lwowa, Przemyśla, Sandomierza, Opatowa. Pole Marsowe (Campus Martius), równina w pn. części staroż. Rzymu (miasta), miejsce zgromadzeń lud. oraz ćwiczeń i przeglądów wojsk.; od I w. p.n.e. zabudowywane wspaniałymi budowlami publicznymi. Pole Marsowe (Champ-de-Mars), największy plac Paryża, na lewym brzegu Sekwany, z wieżą Eiffla. polemika, spór, dyskusja publ., słowna lub prowadzona na łamach pism na tematy polit., nauk., społ. itp. polemista, autor utworów polemicznych; pisarz, mówca biorący udział w polemikach, polemizujący z kimś. polemizować, prowadzić spór słowny lub pisemny, dyskutować z kimś mając odmienne zdanie, zbiiać czyjeś argumenty.

poligonalne gleby 909 Polenlieder [po:lənli:-; 'pieśni o Polsce'], utwory poetów niem. i austr. wyrażające solidarność z walką narodowowyzwoleńczą Polaków 1830-31 (także 1846-48 i 1863); autorzy: A. von Chamisso, F. Freiligrath, F. Grillparzer, A. Grün, N. Lenau, Julius Mosen, L. Uhland. polenta, papka lub gęsta zupa przyrządzana w staroż. Rzymie z gotowanego ziarna zbóż lub mąki; także lud. potrawa wł. w formie gotowanego ciasta z mąki kukurydziane j. polepa, bud. warstwa gliny z sieczką, suchego piasku, żużlu, pianobetonu itp. układana na drewn. stropie w celu uzyskania izolacji cieplnej i akustycznej w budynkach wiejskich. poler, żegl. →pachoł. polerka, obrabiarka skrawająca do polerowania za pomocą tarcz polerskich (p. tarczowa), taśm (p. taśmowa) lub sznurów (p. sznurowa). polerowanie, obróbka wykańczająca, nadająca gładkość i połysk przedmiotowi obrabianemu; dokonywana za pomocą polerek lub chemicznie. polerowanie chemiczne (chemiczne Wybłyszczanie, bezprądowe polerowanie), proces wybłyszczania i częściowego wygładzania powierzchni metalu przez obróbkę w odpowiednich kąpielach; polega na selektywnym rozpuszczaniu mikronierówności (gł. mikrowzniesień). polerowanie elektrochemiczne →polerowanie elektrolityczne. polerowanie elektrolityczne (polerowanie elektrochemiczne, elektropölerowanie), wygładzanie powierzchni metalu przez poddanie go elektrolitycznej obróbce anodowej, polegające na selektywnym rozpuszczaniu wierzchołków nierówności powierzchni. Polesie, nizina w Białorus.SRR i Ukr. SRR i Polsce, w dorzeczu Prypeci; bagna, torfowiska, bory sosnowe i łęgi, łąki; obecnie osuszana. Polesie Lubelskie, zach. część Polesia, na zach. od Bugu; zjawiska krasowe, liczne jeziora (Uściwierz, Wytyckie); torfowiska (Krowie Bagno); kanał Wieprz-Krzna. polewa →szkliwo. polewaczka →polewarka. polewarka (polewaczka), samochód specjalny ze zbiornikiem na wodę oraz urządzeniem do polewania ulic i zmywania z nich zanieczyszczeń. polewka, w dawnej kuchni pol. każda zupa nie mająca własnej nazwy; czarną p. podawano starającemu się o dziewczynę na znak odmowy. Polewka ADAM, 1903-56, pisarz i publicysta, działacz KPP; autor krak. szopek polit.; widowisko lgrce w Barbakanie, felietony. Polewoj BORIS N. (właśc. B.N. Kampow), ur. 1908, ros. pisarz i publicysta; nowele, powieści, m.in. Opowieść o prawdziwym człowieku, relacjonująca autentyczne dzieje bohaterskiego lotnika A. Mariesjewa. Polewoj NIKOŁAJ A., 1796-1846, ros. pisarz, krytyk i historyk; rzecznik rozwoju mieszczaństwa i uprzemysłowienia kraju, później przeszedł na pozycje reakcyjne; gł. dzieło Istorija russkogo naroda; powieści w stylu romantycznym. Polewskoj, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 55 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł chem.; wydobycie rud miedzi, azbestu. Poleżajew ALEKSANDR I., 1804(?)-38, poeta ros.; przedstawiciel romantyzmu; kontynuator nurtu poezji dekabrystowskiej; poemat satyr. Saszka; realist. poematy o walkach na Kaukazie, liryki. polędwica, część lędźwiowa tuszy mięsnej, cenny surowiec do wyrobu wędliny o tej samej nazwie; spożywana jest również po usmażeniu w plastrach lub w całości. Polhem [po:lhe:m] CHRISTOPHER, 16611751, szwedz. mechanik, budowniczy maszyn i wynalazca; zbudował m.in. tokarkę, nożyce do blachy, pompę, piłę mech., ma-

szynę do odspajania skał; budował też mosty i kanały. polhodia →centroida. poliaddycja (polimeryzacja kondensacyjna), polireakcja między 2 różnymi monomerami, przebiegająca z przeskokiem (wędrówką) atomu wodoru, bez wydzielenia produktów ubocznych. Poliakoff SERCE, 1906-69, fr. malarz i grafik, pochodzenia ros.; przedstawiciel École de Paris; reprezentant abstrakcji. poliakrylany, rodzaj żywic akrylowych, stosowanych m.in. do wyrobu klejów, kauczuków akrylowych, impregnacji tkanin. polialkohol winylowy, produkt hydrolizy polioctanu winylu; służy do wyrobu klejów, zagęszczaczy, tworzyw sztucznych (np. do produkcji przewodów do benzyny), jako emulgator. poliamidy, produkty polikondensacji kwasów dwukarboksylowych z dwuaminami oraz produkty polimeryzacji aminokwasów lub ich laktamów (kaprolaktam); stosowane do wyrobu włókien syntet, tworzyw sztucznych (artykułów gospodarstwa domowego i in.). poliandria (wielómęstwo), małżeństwo między jedną kobietą i więcej niż jednym mężczyzną; forma b. rzadka, współcześnie występuje u kilku szczepów w Tybecie i pd. Indiach. polibazyt, minerał, siarczek srebra, miedzi i antymonu; żelazistoczarny, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych; ruda srebra. Polibiusz, ok. 200-ok. 118 p.n.e., historyk gr. z Megalopolis w Arkadii; autor Dziejów, pierwszej historii powszechnej (gł. źródło do wojen punickich). Polica, szczyt w Beskidzie Wysokim, na pn.-wsch. od Babiej Góry; 1367 m. Police, m. w pow. i woj. szczecińskim, nad Odrą; 12,8 tys. mieszk. (1970); wielka fabryka nawozów fosforowych i kompleksowych — Zakłady Chemiczne Police; port rzeczny; prawa miejskie 1260. — Podczas II wojny świat, zakłady benzyny syntet. (koncern I.G. Farben) zatrudniające kilkadziesiąt tys. więźniów obozów pracy; 1944-45 filie obozów Stutthof i Ravensbrück; w działaniach woj. 1945 prawie całkowicie zniszczone; odbudowane. policentryzacja kultury, równomierne rozmieszczanie ośrodków kult. na danym terenie zgodnie z zasadą policentryzmu. policentryzm (politopizm), biol. pogląd o powstawaniu danego gatunku organizmów w wielu ośrodkach o podobnych warunkach bytowania; w antropologii — pogląd o niezależnym powstawaniu człowieka w kilku różnych obszarach. policentryzm, socjol. zasada organizacyjna wielości równorzędnych ośrodków kult., gosp. i in., mająca na celu równomierny rozwój regionów; przeciwieństwo monocentryzmu. polichlorek winylidenu, produkt polimeryzacji chlorku winylidenu, stosowany (gł. jako kopolimer z chlorkiem winylu) do produkcji włókien syntet., tworzyw sztucznych (folii, rur i in.). polichlorek winylu (PCW), produkt polimeryzacji chlorku winylu; stosowany gł. do wyrobu tworzyw sztucznych (wykładzin, rur, płyt). polichloropren →chloroprenowy kauczuk. polichóralność, muz. technika kompozytorska (XVI/XVII w.) polegająca na podzieleniu zespołu na kilka grup, umieszczonych z dala od siebie, śpiewających i grających na przemian. polichroizm →pleochroizm. polichromia, wielobarwne malowidło na ścianach, stropach, sklepieniach budowli; także dekoracja mai. rzeźb i wyrobów rzemiosła artystycznego. policja: 1) organ państw, działający jako specjalny korpus osobowy, powołany do ochrony porządku i bezpieczeństwa publ., zorganizowany na sposób wojsk.; 2) daw-

niei określenie całokształtu działalności adm. państwa. Policja Plebiscytowa, siły policyjne powołane VIII 1920 przez Międzysojusznicza Komisję Rządzącą i Plebiscytową w Opolu dla obszaru plebiscytowego Górnego Śląska; złożona z Polaków i Niemców, zastąpiła policję niemiecką. policja sesyjna, prawo zespół uprawnień sądu służących zapewnieniu powagi, spokoju i porządku podczas posiedzenia. policmajster, wyższy urzędnik policji w carskiej Rosji. policykliczne związki →wielopierścieniowe związki. policzterofluoroetylen, produkt polimeryzacji czterofluoroetylenu, niewrażliwy na działania chemikaliów, rozpuszczalników, wysokiej temperatury; stosowany gł. do wyrobu tworzyw sztucznych (uszczelek, wykładzin aparatury chem. i in.). polidaktylia, med. →wielopalcowość. poliembrionia, bot. powstanie wielu zarodków w zalążku; np. u roślin cytrusowych wskutek wrastania do zalążka dodatkowych zarodków powstających z komórek sporofitu. poliembrionia, zool. rozwój wielu zarodków z jednego zapłodnionego jaja w wyniku podziału zarodka we wczesnym stadium na części; m.in. u niektórych owadów. polieny, węglowodory łańcuchowe z wieloma wiązaniami podwójnymi; występują w przyrodzie, np. karoten, kauczuk. poliera, starogr. wiosłowiec woj. o więcej niż 3 rzędach wioseł z każdej burty. poliestry, produkty polikondensacji wielofunkcyjnych alkoholi z wielokarboksylowymi kwasami; stosowane do wyrobu włókien syntet. i in. polietylen, produkt polimeryzacji etylenu; stosowany do wyrobu włókien syntet., tworzyw sztucznych (folii, galanterii, kształtek). polifagi, zwierzęta wielożerne, odżywiające się rozmaitymi pokarmami pochodzącymi od wielu gatunków roślin lub zwierząt; np. zwierzęta kopytne, jeż, płomykówka. Polifem, wg Odysei najdzikszy z Cyklopów, jednooki syn Posejdona; oślepiony przez Odyseusza. polifiletyzm (poligenia), biol. pochodzenie danej jednostki systematycznej od dwu lub więcej jednostek jednakowej rangi taksonomicznej, np. psa domowego — od wilka i szakala. polifonia, muz. rodzaj faktury, polegającej na jednoczesnym prowadzeniu samodzielnych linii melodycznych (głosów); przeciwieństwo homofonii. poliformaldehyd, produkt polimeryzacji formaldehydu; stosowany do wyrobu artykułów techn., gospodarstwa domowego. poligamia, biol. współżycie samca z wieloma samicami; np. antylopy, jeleniowate, kuraki. poligamia (wielożeństwo), małżeństwo między jednym mężczyzną i więcej niż jedną kobietą lub między jedną kobietą i więcej niż jednym mężczyzną; współcześnie występuje rzadko. poligenia, biol. →polifiletyzm. poliglota, człowiek władający wieloma językami. Polignac [-njak] AUGUSTĘ JULES ARMAND DE, hrabia, 1780-1847, polityk fr.; 1829-30 premier i min. spraw zagr.; m.in. jego polityka spowodowała wybuch rewolucji lipcowej; wygnany. Polignot, 1 poł. V w. p.n.e., najwybitniejszy malarz staroż. Grecji; stosował 4 barwy, dążył do oddania perspektywy; wielkie malowidła ścienne o tematyce mit. i hist. (Bitwa pod Maratonem), nie zachowane. poligon, wydzielony teren do ćwiczeń wojskowych. poligonalne gleby, formy gleby powstające gł. w klimacie polarnym w strefie występowania zmarzliny, wskutek ciągłego zamarzania i odmarzania gruntu nasyco-

910 poligonalny mur nego wodą; są to wieloboki utworzone z materiału drobnoziarnistego, ograniczone grzędami zbudowanymi z grubszych okruchów skalnych. poligonalny mur, mur wzniesiony z wielobocznych głazów o obrobionych krawędziach stycznych. poligonizacja (poligonometria), metoda wyznaczania współrzędnych punktów w terenie za pomocą pomiaru kątów i długości, tworzących tzw. ciągi poligonowe. poligonometria →poligonizacja. poligrafia, gałąź przemysłu obejmująca wszystkie rodzaje techniki druku i procesy pomocnicze (np. introligatorstwo). poligraficzna siatka →raster. poligrafika, nauka o wszystkich rodzajach techniki drukarskiej. „Poligrafika", miesięcznik wydawany od 1947 w Warszawie, organ Sekcji Poligrafów SIMP; omawia zagadnienia produkcji i techniki poligraficznej (również za granicą); przeznaczony dla inżynierów i techników oraz praktyków poligrafów. poligynia, małżeństwo między jednym mężczyzną i więcej niż jedną kobietą; obecnie stopniowo zanika, dawniej w krajach muzułm., Chinach, w wielu częściach Afryki i Oceanii. polihalit, minerał, uwodniony siarczan potasu, wapnia i magnezu; czerwonawy, rzadziej biały, szary lub brun.; rozpowszechniony w złożach solnych; używany do produkcji nawozów sztucznych. polihistor, człowiek mający wszechstronne wiadomości z różnych dziedzin; encyklopedysta. Polihymnia, mit. gr. muza, opiekunka sztuki mimicznej; bez atrybutu. poliizobutylen, produkt polimeryzacji izobutylenu, zaliczony do elastomerów; otrzymywany w postaci olejów, kauczukowatej masy; stosowany m.in. do wyrobu klejów, rur, dodawany do kauczuku naturalnego. polikaprolaktam, produkt polimeryzacji laktamu kwasu ε-aminokapronowego; stosowany gl. do wyrobu włókien syntet. (np. stilonu, polany) i tworzyw sztucznych. Poliklet z Argos, 2 poł. V w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy gr. (toreuta), teoretyk sztuki; twórczość znana gł. z kopii; celował w posągach atletów, stworzył kanon aktu męskiego, proporcje przysadziste, kontrapost; Doryforos, Diadumenos. poliklinika, med. →przychodnia. polikondensacja, polireakcja między monomerami (jednego lub kilku rodzajów) przebiegająca z wydzieleniem cząsteczek produktu ubocznego, np. wody. Polikrates, VI w. p.n.e., tyran Samos (od ok. 540) o przysłowiowym szczęściu („pierścień P."); twórca potężnego, lecz krótkotrwałego państwa korsarskiego; protektor poetów i artystów. „Polikratesa pierścień", ulubiony pierścień tyrana Samos rzucony w morze (w celu przerwania ciągłej pomyślności) i odnaleziony we wnętrzu ofiarowanej mu ryby; symbol nieustannego powodzenia. polikrystaliczne ciało, ciało składające się z licznych, drobnych — mikroskopowej lub submikroskopowej wielkości — kryształów lub krystalitów. poliksen, minerał, odmiana platyny rodzimej zawierająca żelazo i inne platynowce; srebrzysty lub stalowoszary; występuje w zasadowych skałach magmowych; nagromadza się w niektórych piaskach i żwirach. polikwasy, produkty kondensacji prostych, nieorg. kwasów tlenowych; mogą mieć budowę łańcuchową lub pierścieniową; pochodne zwł. fosforu, molibdenu, wolframu, np. kwas trójfosforowy H5P3O10. Polillo, grupa wysp filipińskich przy wsch. wybrzeżu Luzonu; 764 km2, ok. 8 tys. mieszk.; gł. wyspa — P. (696 km2, 6,7 tys. mieszk.).

polimastia, med, wrodzona nieprawidłowość polegająca na istnieniu więcej niż jednej pary sutków. polimery, substancje wielkocząsteczkowe otrzymywane z monomerów w wyniku polireakcji, zwł. polimeryzacji; podstawo* wy, niekiedy jedyny składnik tworzyw sztucznych, włókien syntet., kauczuków. polimeryzacja, reakcja łączenia się wiciu cząsteczek tego samego związku chem. w jedną cząsteczkę o wielokrotnym ciężarze cząsteczkowym i odmiennych własnościach fiz. i chem.; w reakcji p. nie powstają produkty uboczne. polimeryzacja kondensacyjna →poliaddycja. polimetakrylany, rodzaj żywic akrylowych, stosowanych do wyrobu tworzyw sztucznych, m.in, szkła org. (gł. z polimetakrylanu metylu), artykułów technicznych. polimetria, muz. jednoczesne występowanie w różnych glosach utworu różnego rodzaju metrum. polimorfizm (heteromorfizm, wielopostaciowość), biol. zróżnicowanie postaci osobników jednego gatunku na tym samym terenie, jednoczesne lub w kolejnych pokoleniach, warunkowane genetycznie, hormonalnie lub zmianami w środowisku. polimorfizm (wielopostaciowość), występowanie tego samego ciała krystal. (o tym samym składzie chem.) w dwu lub więcej odmianach, różniących się budową wewn. (strukturą); polimorficznymi odmianami np. CaCO3 są: kalcyt, aragonit i vateryt. polimorfizm sezonowy, biol. →cyklomorfoza. polimyksyny (aerosporyny), antybiotyki peptydowe wyizolowane z hodowli bakterii Bacillus polymyza, działające na drobnoustroje Gram-ujemne; w lecznictwie stosowane najczęściej w przypadkach oporności drobnoustrojów na inne antybiotyki. Polinezja, wyspy w środk. części O. Spokojnego: Hawaje, Linę, Feniks, Tokelau, Ellice, Samoa, Tonga, Cooka, Tubuai, Towarzystwa, Tuamotu, Gambiera, Pitcaim, Markizy, Wielkanocna. Polinezja Francuska, terytorium zamorskie Francji w Oceanii; 4,0 tys. km2, 103 tys. mieszk. (1969); stol. Papeete; obejmuje wyspy: Towarzystwa, Tuamotu, Tubuai, Gambiera, Markizy, Clipperton; plantacje palmy kokosowej, wanilii; połów pereł; turystyka. — W XIX w. protektoraty fr. na poszczególnych wyspach; od końca XIX w. kolonia fr. (p.n. Oceania Fr.), od 1958 terytorium zamorskie. Polinezyjczycy, mieszkańcy Oceanii; ok. 400 tys.; doskonali żeglarze; rybołówstwo, prymitywne rolnictwo, hodowla, wysoko rozwinięte rzemiosło. polinezyjskie języki, z rodziny austronezyjskiej, w Polinezji i Nowej Zelandii, enklawy w Melanezji; maori, rarotonga, mangarewa, rapanui, tahitański, hawajski i in. Polinik, mit. gr. syn Edypa i Jokasty, brat Antygony i Eteoklesa; wygnany z Teb, zorganizował wyprawę 7 wodzów; zginął w pojedynku z bratem. polinukleotydy →nukleinowe kwasy. Polińska-Lewicka MATYLDA, 1881-1968, śpiewaczka (sopran lir.-dram.) o międzynar. sławie, związana z operą warsz.; wybitna odtwórczyni Halki i partii wagnerowskich. Poliński ALEKSANDER, 1845-1916, historyk i krytyk muz.; pierwsza synteza historii muzyki pol.: Dzieje muzyki polskiej w zarysie. Poliński WŁADYSŁAW, 1885-1930, zoolog; prof. SGGW; prace dotyczące mięczaków (m.in. reliktowej fauny jez. Ochryda) i wyoławków. polio (poliomyelitis) →Heinego-Medina choroba. polioctan winylu, produkt polimeryzacji octanu winylu, stosowany m.in. do wyrobu klejów, lakierów, farb drukarskich.

poliozy →polisacharydy. polip, tned. guzowaty twór, pojedynczy lub mnogi, miękki, o gładkiej powierzchni, zazwyczaj uszypułowany, wyrastający zwykle ze śluzówki; leczenie gł. operacyjne. polip, zool. osiadła postać jamochłonów; otwór gębowy otoczony wieńcem czułków; może tworzyć kolonie osiadłe (koralowce) lub pływające (rurkopławy); rozmnaża się przez pączkowanie, strobilację lub płciowo. polipeptydy, peptydy zawierające powyżej dziesięciu aminokwasów w cząsteczce. poliploidalność, geneł. występowanie w jądrach komórek somatycznych więcej niż dwóch zespołów chromosomów. poliploidy, genet. organizmy, u których zachodzi zjawisko poliploidalności; gł. rośliny, np. liczne rośliny uprawne; dają na ogół większy plon, stąd sztuczne ich otrzymywanie ma duże gosp. znaczenie. polipropylen, produkt polimeryzacji propylenu, stosowany do wyrobu włókien syntet., tworzyw sztucznych (np. folii, artykułów techn.). poliptyk, szt. plast, wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku; w zależności od liczby skrzydeł rozróżnia się: dyptyk, tryptyk i pentaptyk. polireakcje, reakcje chem., w wyniku których z monomerów powstają cząsteczki związków wielkocząsteczkowych; wśród p. wyróżnia się: polimeryzację, polikondensację, poliaddycję. polirytmia, muz. jednoczesne występowanie w różnych głosach utworu kontrastujących struktur rytmicznych. polisa, dokument stwierdzający zawarcie umowy ubezpieczenia. polisacharydy (poliozy, wielocukry wielkocząsteczkowe, glikany), polimery monosacharydów połączonych wiązaniami glikozydowymi; zbudowane z jednego lub z kilku rodzajów monosacharydów albo sprzężone ze związkami niecukrowymi; b. rozpowszechnione w przyrodzie, spełniają liczne, różnorodne funkcje w organizmie. polisemia (wieloznaczność), zjawisko polegające na tym, że jednemu elementowi językowemu odpowiada więcej niż jedno znaczenie, np. róg (ulicy i krowi). Polish Clubs [poulysz klabz] (Polskie Kluby), polonijne kluby w USA; organ kierujący — American Council of Polish Cultural Clubs; od 1950 biuletyn „The Quarterly Review". „Polish Socioiogical Bulletin, The" [də poulysz sousjəlodżykəl bulytyn], półroçznik wydawany od 1957 w Warszawie, propagujący socjologię pol. w świecie; organ Pol. Tow. Socjologicznego. polispermia, wniknięcie kilku plemników do komórki jajowej przy zapłodnieniu; jeden zlewa się z jej jądrem, inne ulegają degeneracji; m.in. u niektórych owadów, ryb. polistyren, produkt polimeryzacji styrenu; używany do wyrobu tworzyw sztucznych stosowanych m.in. w elektrotechnice, radiotechnice, gospodarstwie domowym. polisyfonia, bot. →rurecznica. polisyndeton (koniunkcja), konstrukcja składniowa, w której wszystkie związki między członami zdania lub następującymi po sobie zdaniami wyrażone są za pomocą spójników. Poliszynel, komiczna postać fr. teatru lalek, wywodząca się z wł. commedia delľarte. politechnika, wielokierunkowa wyższa uczelnia techn. o poziomie uniwersyteckim. Politechnika Częstochowska, wyższa uczelnia techn. utworzona 1955 z WSI; 3 wydziały; ok. 3 tys. studentów. Politechnika Gdańska, wyższa uczelnia , techn. zał. 1945; 10 wydziałów; ok. 8,4 tys. studentów. Politechnika Krakowska, wyższa uczelnia techn. utworzona 1954 z wydziałów

„Pologne Litteraire" 911 AGH i WSI; 5 wydziałów; ok. 6,5 tys. studentów. Politechnika Łódzka, wyższa uczelnia techn. żał. 1945; 6 wydziałów; ok. 9,2 tys. studentów. Politechnika Poznańska, wyższa uczelnia techn. utworzona 1955 że Szkoły Inżynierskiej (zał. 1945); 5 wydziałów; ok. 6,3 tys. studentów. Politechnika Szczecińska, wyższa uczelnia techn. utworzona 1955 ze Szkoły Inżynierskiej (zał. 1946) i WSE (zał. 1950); 5 wydziałów; ok. 6 tys. studentów. Politechnika Śląska im. Wincentego Pstrowskiego, wyższa Uczelnia techn. w Gliwicach, zał. 1945; 10 wydziałów; 3 filie: w Dąbrowie Górniczej, Katowicach i Rybniku; ok. 14,7 tys. studentów. Politechnika Warszawska, wyższa uczelnia techn. zał. 1915; 11 wydziałów; filia w Płocku; ok. 21,4 tys. studentów. Politechnika Wrocławska, wyższa uczelnia techn. zał. 1945; 11 wydziałów; ok. 10,6 tys. studentów. politechnizacja, szerzenie w społeczeństwie znajomości zagadnień i zastosowań współcz. techniki; uwzględnianie w programach szkolnych przedmiotów technicznych. politeizm (wielobóstwo), wiara w istnienie wielu zindywidualizowanych bogów osobowych; przeciwieństwo monoteizmu; etap w rozwoju religii wyższy od religii pierwotnych. politereftalan etylenowy, polimer liniowy kwasu tereftalowego i glikolu etylenowego; biała masa, lekko przeświecająca i opalizująca; stosowany gł. do wyrobu włókien syntet. (np. elana, tergal). Politianus ANGELUS (właśc. Angelo Ambrogini), 1454-94, wł. filolog, poeta i filozof, humanista; rozprawy filol. o języku i kulturze klas., poematy, ody, dramaty. „Politiken", dziennik duń., organ radykałów, wydawany od 1884 politologia →nauki polityczne. politonalność, muz. zasada równoczesnego stosowania dwu (bitonalność) lub więcej tonacji w utworze; gł. na pocz/ XX w. politopizm, biol. →policentryzm. politropa, linia przedstawiająca na wykresie termodynamicznym politropową przemianę. politropowa przemiana, odwracalny termodynamiczny proces zmiany stanu gazu opisywany równaniem: pVn = const (p — ciśnienie, V — objętość gazu, n — wykładnik). politurowanie, pokrywanie politurą odpowiednio przygotowanej powierzchni wyrobów drewn. w celu ostatecznego wykończenia jej i nadania połysku. politury, roztwory szelaku lub rzadziej żywic syntet. w alkoholu etylowym; pokrywa się nimi wyroby drewn. (politurowanie). polityczny: 1) dotyczący zagadnień ustroju państw., działalności rządu, partii, stosunków między państwami, związany z polityką; 2) daw. dobrze wychowany, roztropny, układny, dyplomatyczny. Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), utworzony II 1940; polit. organ doradczy przy dowództwie ZWZ, potem przy Delegaturze Rządu na Kraj; od III 1943 Krajowa Reprezentacja Polit.; od I 1944 Rada Jedności Nar.; w skład PKP wchodziły: SL, SN, SP, okresowo WRN, PS. polityk: 1) mąż stanu kierujący polityką państwa; działacz polit.; 2) człowiek układny, przebiegły, sprytny. polityka, sfera działalności społ. związana z dążeniem do zdobycia i wykonywaniem władzy wewnątrz państwa (p. wewnętrzna) i w stosunkach międzypaństwowych (p. zagraniczna); panowanie polit. — trzeci obok ekon. i ideologicznego przejaw panowania klasowego. „Polityka", tygodnik społ.-polit. wydawany od 1957 w Warszawie; omawia zagadnienia społ., gosp., kult., w kraju i na świecie; nakład 191 821 egz. (1969).

polityka budowania (przerzucania) mostów, amer. polityka wobec eur. państw socjalist. powstała w okresie prezydentury J.F. Kennedy'ego, dążąca różnymi pokojowymi środkami do rozluźnienia więzi wewnątrz obozu socjalist. (m.in. za pomocą dywersji ideologicznej); Zastosowanie doktryny pokojowego zaangażowania. polityka gospodarcza (polityka ekonomiczna), działalność, zwykle państwa, polegająca na określaniu celów społ.-gosp. oraz ich realizacji metodami i środkami wynikającymi z zasady racjonalnego gospodarowania. polityka kulturalna, celowa i zorganizowana działalność, zwykle państwa, zmierzająca do określonego kształtowania zjawisk wchodzących w zakres kultury; rozwinęła się zwł. w państwach socjalistycznych. polityka oświatowa, działalność państwa zmierzająca do usytuowania systemu oświaty i wychowania odpowiednio do potrzeb i postulowanych kierunków ekon., polit. i społ. rozwoju kraju. polityka powstrzymania, doktryna powstrzymania. polityka „selektywnego współistnienia", amer. polityka wobec krajów socjalist. będąca reakcją na politykę pokojowego współistnienia realizowaną przez kraje socjalist.; polega na zróżnicowaniu zasad polityki wobec krajów socjalist. oraz zróżnicowaniu środków oddziaływania na te kraje; dąży do dezintegracji obozu socjalistycznego. polityka socjalna →polityka społeczna. polityka społeczna (polityka socjalna), celowa i zorganizowana działalność, zwykle państwa, zmierzająca do określonego ukształtowania warunków bytu ludności; także nauki o sposobach celowego oddziaływania na te warunki; w ustroju socjalist. p.s. stanowi jeden z gł. składników działalności państwa; w jej zakres wchodzi kształtowanie warunków życia i pracy ludności, ochrona pracy i zdrowia, zabezpieczenie społ., zwiększenie społ. funduszu spożycia i rozbudowa infrastruktury społecznej. polityka wyzwalania →doktryna wyzwalania i odpychania. polityka z pozycji siły, amer. polityka (zwł. 1947-52) stosowana wobec krajów socjalist. jako całości; wynikała z założeń doktryny powstrzymania; elementy tej polityki — w przekształconej postaci — utrzymują się stale jako jedno z założeń generalnych polityki USA wobec obozu socjalistycznego. politykier, lichy, marny polityk; osoba pozująca na polityka. polityp, czcionka zawierająca całe słowo. poliuretany, produkty poliaddycji dwulub trój izocyjanianów gł. z alkoholami wielo wodorotlenowymi; stosowane do wyrobu b. elastycznych syntet. włókien, klejów, tworzyw sztucznych (gł. piankowych, elastomerów). poliuria, med. →wielomocz. poliwęglany, produkty polikondensacji fosgenu z fenolami wielowodorotlenowymi; stosowane gł. do wyrobu tworzyw sztucznych (folii elektroizolacyjnych, artykułów techn.). poliwinyloacetale, produkty reakcji polialkoholu winylowego z aldehydami (gł. mrówkowym, masłowym); stosowane m.in. do wyrobu klejów, lakierów, tworzyw sztucznych (folii). poliwinylopirolidon, produkt polimeryzacji winyłopirolidonu, rozpuszczalny w roztworze fizjol.; stosowany w lecznictwie jako środek zastępujący krew. poliwizja filmowa, widowisko film. polegające na jednoczesnej projekcji na kilku ekranach sali widowiskowej filmów powiązanych wspólnym wątkiem treściowym. polja, rozległa kotlina o płaskim dnie i stromych zboczach powstała w wyniku procesów krasowych; podczas intensyw-

nycłi opadów przekształca się w okresowe jezioro. polka, czes. taniec nar., żywy, w metrum 2/4; powstał ok. 1830; także w formie stylizowanej. Polkowice, m. w po w. lubińskim, woj. wrocławskim, w Łegnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym; 3,6 tys. mieszk. (1968): kopalnia rudy miedzi; prawa miejskie 1291 (do 1945) i 1967. Polkowski-Krzywda FRANCISZEK, 18811949, architekt; prof. ASP, SGGW i Polit. Warsz.; budynki mieszkalne, użyteczności publ., wnętrza; gł. założenia ogrodowe, m.in. park w Żelazowej Woli. Poliack [polok] MIHÁŁT, 1773-1855, architekt węg.; przedstawiciel klasycyzmu; gmach Muzeum Nar. w Budapeszcie. Pollaiuolo [-jolo] ANTONIO DEL, 1432-98, brat Piera, wł. rzeźbiarz, złotnik, malarz i grafik epoki renesansu; przedstawiciel szkoły florenckiej; obrazy mit. (Czuny Herkulesa, wspólnie z bratem Piero), rel., nagrobki. Pollaiuolo [-jolo] PIERO DEL, 1446-96, wł. rzeźbiarz, złotnik, malarz i grafik epoki renesansu; przedstawiciel szkoły florenckiej; obrazy mit., rel. (Męczeństwo św. Sebastiana, z bratem Antonio), alegor. {Cnoty), nagrobki. Pollaiuolo [-jolo] SIMONE (ZW. IL Cronaca), 1457-1508, wł. architekt i rzeźbiarz epoki renesansu; prace przy Palazzo Strozzi we Florencji. Pollak KAROL FRANCISZEK, 1859-1928, elektrotechnik; autor wielu wynalazków, gł. z dziedziny budowy akumulatorów elektr. i prostowników. Pollak ROMAN, ur. 1886, historyk literatury, edytor; prof. uniw. w Poznaniu; badacz literatury staropol. i pol.-wł. stosunków kult.; edycje nieznanych zabytków lit. XVII-XVIII w. Pollak SEWERYN, ur. 1907, poeta, krytvk lit., tłumacz; zbiory wierszy (Pocisk i słowo. Przenikanie), przekłady i antologie poezji ros., szkice Wyprawy za trzy morza. Pollitt [polyt] HARRY, 1890-1960. bryt i międzynar. działacz robota.; współtwórca KP W. Brytanii, 1929-56 jej gen. sekretarz, od 1956 przewodn. Komitetu Wykonawczego. Pollock [polək] JACKSON, 1912-56, malarz amer., przedstawiciel surrealizmu, potem abstrakcjonizmu; współtwórca action painting. pollucyt (polluks), minerał, glinokrzemian cezu; bezbarwny, o szklistym połysku; produkt procesów hydrotermalnych; najważniejsza ruda cezu. polluks, miner, →pollucyt. Polluks, mit. gr. →Kastor i Polluks. Polluks, β Gem, gwiazda w gwiazdozbiorze Bliźniąt o jasności 1,m2, polniki, zool.→norniki. polnik zwyczajny (Microtus arvalis), eur.-azjat., drobny gryzoń zaliczany do norników; roślinożerny; groźny szkodnik upraw rolnych, co kilka lat pojawia się masowo (tzw. lata mysie). polo (polo konne), gra 2 drużyn po 4 graczy, zbliżona do hokeja; zawodnicy jeżdżąc konno w tempie galopu podbijają młoteczkami (o długich uchwytach) piłkę drewn. do bramki przeciwnika. Polo, kupcy weneccy, bracia: NICCOLÓ (?-1300), ojciec Marca, i MATTEO (?-ok. 1310); w podróżach handl. na Wschód dotarli do Chin; w drugiej podróży towarzyszył im Marco Polo. Polo MARCO, 1254-1323, najwybitniejszy eur. podróżnik średniow., Wenecjanin; po 3-letniej (od 1271) wędrówce lądem dotarł do Chin, gdzie przebywał ok. 17 lat; powrócił do Wenecji 1295, opływając morzem Azję Pd.-Wsch. do Ormuzu; Opisanie świata. polodia →centroida. „Pologne Litteraire" [poloń -re:r; fr.], miesięcznik lit.-artyst. dla zagranicy wydawany 1926-36 w Warszawie; informował

912 polokaina o pol. współcz. życiu lit.; red. M. Grydzewski. polokaina, farm. →nowokaina. polo mierz (perymetr), med. przyrząd do badania' pola widzenia przez ustalenie kąta percepcji światła. polon Po, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 84, z grupy tlenowców; odkryty 1898 przez M. SklodowskąCurie. Polonceau [poląso] ANTONIE RÉMY, 17781847, fr. budowniczy dróg; 1830 pierwszy użył walców drogowych; prace z dziedziny budownictwa wodnego, mostowego, drogowego, mechaniki. polonez, pol. taniec nar. (dawniej dworski), w tempie umiarkowanym, metrum 3/4, z charakterystycznymi formułami rytmicznymi; rozwinął się z tzw. tańca polskiego XVIII w. (w XVII w. typ tańca chodzonego). Polonezköy [-koj] →Adampol. Polonia, tajna młodzieżowa organizacja niepodległościowa działająca 1817-24 we Wrocławiu; zał. przez grupę pol. młodzieży akademickiej. „Polonia", wydawnictwo istniejące 195467; publikowało książki w językach obcych, wydawało czasopisma („Polska"). „Polonia", dziennik wydawany 1924-39 w Katowicach; organ ChD, od 1936 związany z Frontem Morges. „Polonia", tygodnik wydawany w Paryżu 1914-17, jedyne wówczas pol. pismo w zach. Europie; prowadziło akcję propagandową na rzecz Polski. „Polonia" (Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia"), zał. 1955 w Warszawie; współpracuje ze środowiskami polonijnymi za granicą; organ „Nasza Ojczyzna". „Polonia", pol. liniowiec transatlantycki, zbudowany 1910 w Anglii, zakupiony 1930; 7500 BRT, prędkość 14 węzłów; zabierał 800 pasażerów; złomowany 1938. „Polonia", popularna nazwa klubów sport, w kraju (m.in. zał. 1915 „P." Warszawa, „P." Bytom) oraz wśród zespołów Polonii, zwł. amerykańskiej. Polonia Restituta -^Odrodzenia Polski Order. polonicum (l.mn. polonica), dokument (rękopis, druk, dzieło sztuki) pol. — w języku pol., autora pol. lub dotyczący Polski (tematycznie z nią związany); określenie gł. biblioteczne, dotyczy publikacji wydanych na trenie Polski lub za granicą. „Polonistyka", kwartalnik metodyczny dla nauczycieli literatury i języka pol., wydawany od 1948 w Warszawie.

Polonnaruwa, m. na Cejlonie, w Prowincji Pn.-Centralnej; liczne zabytki, gł. z XII-XIII w.; resztki pałacu król., świątynie śiwaickie i buddyjskie, trzy kolosalne posągi kamienne Buddy. polonus, typ staroświeckiego Polaka. polopiryna (aspiryna), kwas acetylosalicylowy; środek przeciwgośćcowy, przeciwbólowy i napotny. poloplast, farm. →przylepiec. polor: 1) ogłada, kultura towarzyska; 2) daw. połysk. polot: 1) inwencja twórcza, lotność w sposobie rozumowania, wyrażania się, pisania; 2) daw. latanie w górze, wzlot; bieg, pęd. polowa emisja (autoemisja), emisja elektronów zachodząca pod wpływem silnego pola elektr., wytworzonego przy powierzchni ciała. polowanie, tropienie, ściganie, strzelanie oraz łowienie zwierzyny zgodne z prawem łowieckim. Polscy Socjaliści (PS), konspiracyjna organizacja polit. zał. IX 1941 przez lewicę przed woj. PPS; IV 1943 przekształcona w RPPS; organizacja wojsk. — Formacje Bojowo-Milicyjne PS. Polska (Polska Rzeczpospolita Ludowa, PRL), państwo w środk. Europie; 312 677 km2, 32,6 mln mieszk. (1970); ogólna długość granicy państw. 3538 km (w tym mor. 524 km — M. Bałtyckie); na pn.wsch. i wsch. graniczy z ZSRR (1244 km), na pd. z Czechosłowacją (1310 km), na zach. z NRD (460 km); dzieli się na 17 województw i 5 województw miejskich; stol. — Warszawa, inne gł. m.: Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Katowice, Bydgoszcz, Lublin. P. jest krajem nizinnym; średnia wys. wynosi 174 m, najwyższy punkt (Rysy, w Tatrach) — 2499 m, najniższy (w delcie Wisły, k. Elbląga) — 1,8 m p.p.m.; na pd. P. leżą Karpaty, w obrębie których rozróżnia się: Tatry, Podhale, Pieniny, Beskidy oraz Pogórze Karpackie, na pd.zach. — Sudety; oddzielony od gór kotlinami Sandomierską i Oświęcimską ciągnie się pas wyżyn; najbardziej rozległa jest Wyż. Małopolska; w obrębie niej wyróżnia się: Wyż. Śląską, Krakowsko-Częstochowską, Kielecko-Sandomierską (z G. Świętokrzyskimi); na wsch. od Wisły leży Wyż. Lubelska oraz Roztocze; na pn. i zach. od wyżyn ciągnie się rozległy obszar nizinny (Niz. Podlaska, Mazowiecka, Wielkopolska, Śląska); pn. część P.

zajmują pojezierza Pomorskie i Mazurskie; wzdłuż M. Bałtyckiego ciągnie się pas nizin nadmorskich. P. ma klimat umiarkowany, przejściowy, między mor. (wpływ O. Atlantyckiego) a kontynent.; duża zmienność pogody. 99,8% po w. kraju należy do zlewiska M. Bałtyckiego, 0,2% do M. Północnego (dorzecze Łaby) i M. Czarnego (dorzecze Dunaju i Dniestru); gł. rzeki: Wisła, Odra; na pn. kraju liczne polodowcowe jeziora (największe Śniardwy, Mamry). P. jest krajem jednolitym narodowościowo (mniejszości nar. — ok. 1,4% ogółu ludności); ponad 50% ludności mieszka w miastach (834) i osiedlach (55); 24 miasta liczą ponad 100. tys. mieszk.; 1968 w przemyśle pracowało 27% ogółu zawodowo czynnych, w rolnictwie 42%, w budownictwie 7%, w obrocie towarowym 6%, w transporcie i łączności 6%, w oświacie, nauce i kulturze 4%. Najważniejsze surowce miner.: węgiel kam. (5 miejsce w świecie pod względem wydobycia), bogate zasoby rudy miedzi, siarka, sól kam., rudy cynku, żel., węgiel brun., ropa haft., gaz ziemny, duże zasoby skał budowlanych. Rozwój gospodarki P. opiera się na dokonanych podstawowych reformach społ.: reformie rolnej, upaństwowieniu przemysłu kluczowego oraz na wprowadzeniu monopolu handlu zagr.; państwo dąży do umacniania uspołecznionego sektora gospodarki, a jednocześnie popiera rozwój produkcji drobnotowarowej w gospodarstwach chłopskich i warsztatach rzemieślniczych. Społ. własność podstawowych środków produkcji umożliwia centr. planowanie gospodarki, pozwalające na optymalne wykorzystanie zasobów. Dochód nar. P. 1969 wyniósł 696,1 mld zł w cenach bieżących (w 1965 —- 531,3 mld zł); 1951-63 (a więc już po zakończeniu odbudowy zniszczeń woj.) średnie roczne tempo wzrostu wytwarzanego dochodu nar. wynosiło 7,1%, a w krajach kapitalist. — 4,2%; wraz ze wzrostem dochodu nar. nastąpił poważny wzrost konsumpcji. W okresie 1971-75 w myśl założeń planu 5-letniego dochód nar. wytworzony wzrośnie o ok. 38%, płace realne o 17-18%. Podstawą wzrostu dochodu nar. jest założony wzrost produkcji przém. o ok. 48% oraz zwiększenie produkcji rolnej o ok. 18-21%. Największy udział w wartości globalnej produkcji prżem. mają: przemysł spoż., środków transportu, chem., maszyn, i metal., włók., paliw, hutnictwo żel., elektrotechn.; najważniej-

Podział administracyjny Polski Województwo

Warszawa m. Kraków m. Łódź m. Poznań m. Wrocław m. Białostockie Bydgoskie Gdańskie Katowickie Kieleckie Koszalińskie Krakowskie Lubelskie Łódzkie Olsztyńskie Opolskie Poznańskie Rzeszowskie Szczecińskie Warszawskie Wrocławskie Zielonogórskie Polska

Powierzchnia w km2

Ludność (1970) w tys.

446

1 308,9

230 214 220 229 23 153 20 892 11 036 9 550 19 512 18 104 15 355 24 876 17 097 21 064 9 554 26 849 18 637 12 754 29 410 18 919 14 576 312 677

584,9 762,0 469,6 523,7 1 173,1 1 913,4 1466,3 3 694,7 1 888,7 793,7 2 181,7 1921,5 1 669,5 978,4 1 057,9 2 191,4 1 757,4 897,1 2 513,9 1 973,8 883,1 32 604,7

Liczba miast

Liczba powiatów ogółem

— — — — 20

26 18 33 24 15 21 22 21 19 18 34 24 14 33 31 16 389

miejski

— — — — 1 5 5 19 5 2 4 3 5 1 4 5 3 1 5 4 2 74

-

_ — — — — 35

58 28 76 36 35 49 32 37 37 33 98 43 38 68 84 42 834

Liczba osiedli -

— — — —1 —4 15 1

—3 —3

2 3 3 3 2 1 14

—

55

Władze PRL (tabela) 913 szym skupiskiem przemysłu jest Górnośląski Okręg Przem. (gł. górnictwo węgla kam. i hutnictwo żel.). Podstawą produkcji rolnej są gospodarstwa indywidualne (83,8% pow. użytków rolnych); państwo, popierając rozwój sektora socjalist. (PGR — 14,5% pow. użytków rolnych, spółdzielnie produkcyjne — 1,2%), jednocześnie udziela pomocy gospodarstwom chłopskim, gł. za pośrednictwem Funduszu Rozwoju Rolnictwa, kółek roln,. i przez wpływ na kierunki i intensyfikację produkcji rolnej (kontraktacja, skup, służba agro- i zootechn., państw, ośr. maszyn.); największą powierzchnię upraw zajmują: żyto, ziemniaki, rośliny pastewne, pszenica, owies; gł. uprawy przem.: buraki cukrowe, rzepak; hodowla gł. trzody chlewnej, bydła i drobiu. Rozwinięta jest gospodarka leśna (ok. 27% pow. kraju zajmują lasy) i rybołówstwo (gł. morskie). Podstawową gałęzią transportu w P. jest kolej (44,0% krajowych przewozów ładunków w tonokilometrach i 56,8% przewozów pasażerów w pasażerokilometrach); dł. linii 2kol. 26,6 tys. km (8,5 km na 100 km ), w tym zelektryfikowanych 3477 km; dł. dróg kołowych o nawierzchni twardej — 128,3 tys. km (41,2 km na 100 km*). Głównymi partnerami P. w handlu zagr. są kraje socjalist. (zwł. ZSRR, NRD, Czechosłowacja) — 65,8% (1969) ogólnych obrotów; obroty z krajami kapitalist. rozwiniętymi gosp. 1969 wyniosły 27,3% ogólnych obrotów; PRL bierze czynny udział w realizacji programu dalszego pogłębiania i doskonalenia współpracy i rozwoju socjalist. integracji krajów członkowskich RWPG; eksport obejmuje gł. maszyny i urządzenia (tabor pływający, kompletne obiekty przem.), węgiel kam. (2 miejsce w eksporcie świat.), towary rolno-spoż. i towary konsumpcyjne pochodzenia przem. (tkaniny, odzież, wyroby farm.); w imporcie przeważają paliwa i surowce (ropa naft., rudy żel., bawełna), maszyny i urządzenia, produkty chem., wyroby hutn. i zboża (gł. pszenica). Rozwija się ruch turyst.; 1969 przyjechało do P. 1974,9 tys. turystów zagranicznych. U s t r ó j . P. jest państwem demokracji lud., w którym władza należy do ludu pracującego miast i wsi; lud sprawuje władzę przez swych przedstawicieli w Sejmie i radach nar.; ustrój społ.-gosp. opiera się na uspołecznieniu środków produkcji, wymiany, komunikacji i kredytu, zarządzanych i rozwijanych na podstawie nar. planu gosp.; w myśl Konstytucji z 22 VII 1952 (zmiany: 25 IX 1954, 13 XII 1957, 22 XII 1960, 15 V 1961, 19XII 1963) najwyższym organem władzy państw, jest Wybierany na 4 lata Sejm; uchwala on ustawy, kontroluje działalność innych organów władzy i administracji, wybiera Radę Państwa (kolegialna głowa państwa), powołuje Radę Ministrów (nacz. organ wykonawczy i zarządzający); terenowymi organami władzy państw, są rady nar., powoływane na 4 lata w wyborach przeprowadzanych w gromadach, osie-

dlach, dzielnicach, miastach, powiatach i województwach. Kontrola państw, wykonywana jest przez Najwyższą Izbę Kontroli (organ niezależny od rządu), która składa sprawozdania Sejmowi i Radzie Państwa. Wymiar sprawiedliwości sprawują: Sąd Najwyższy, sądy wojewódzkie, powiatowe i szczególne — przez niezawisłych sędziów (sądy woj. i pow. z udziałem ławników); organem powołanym do strzeżenia praworządności i ścigania przestępstw jest Prokuratura PRL (Prokurator Gen. i podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojsk, jednostek organizacyjnych Prokuratury). Historia. Pierwsze organizacje państw plemiennych w IX i X w.; powstanie państwa pol. za Mieszka I, 966 przyjęcie chrześcijaństwa; zwycięskie wojny z Niemcami i umocnienie P. pod rządami Bolesława Chrobrego (1025 koronacja); od 1138 rozbicie dzielnicowe; w XIV w. zjednoczenie P. przez Władysława Łokietka i ukształtowanie się monarchii stanowej za Kazimierza W.; za panowania Władysława Jagiełły unia personalna P. z Litwą (1386); klęska Krzyżaków pod Grunwaldem (1410) zapoczątkowała załamanie ich potęgi (1466 pokój toruński za Kazimierza Jagiellończyka, 1525 hołd pruski złożony Zygmuntowi Staremu); w XV-XVI w. rozwój gospodarki folwarcznej i przywilejów szlacheckich; rozkwit kultury (Odrodzenie); 1569 połączenie Litwy z Koroną (unia lubelska za Zygmunta Augusta); od 1573 monarchia elekcyjna; w 2 poł. XVI-XVII w. liczne wojny i powstania antyfeud.; od 2 poł. XVII w. upadek polit. i gosp.; w 2 poł. XVIII w., za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, próby podźwignięcia P. z upadku przez odbudowę gosp. i kult. kraju (Oświecenie), walka o reformy polit. i społ. (m.in. Konstytucja 3 maja 1791, powstanie kościuszkowskie 1794); 1772, 1793, 1795 rozbiory P. (Prusy, Rosja, Austria). Po upadku państwa podjęto — w kraju i na emigracji — walkę o niepodległość P., wysuwając różne programy społ.polit.; 1807 (traktat tylżycki) powstało Księstwo Warsz., 1815 — Królestwo Pol.; 1830-31 powstanie listopadowe w Królestwie Pol.; 1846 rewolucja krakowska; 1848 powstanie wielkopolskie, 1863-64 powstanie styczniowe, uwłaszczenie chłopów; rozwój kapitalizmu, walka klasy robotn. (robotniczy ruch — Proletariat, PPS, SDKPiL), chłopów (ludowy ruch — SL, PSL) i in. partii polit. o zmiany polit.społ.; 1905-07 rewol. walka proletariatu pol. z caratem. I wojna świat, i rewolucja socjalist. w Rosji spowodowały upadek rządów zaborczych i stworzyły warunki dla wywalczenia przez naród pol. niepodległości (XI1918); 1918-21 walka o granice (powstania w Wielkopolsce i na Śląsku, plebiscyty na Mazurach, Warmii i Śląsku) i o przemiany ustrojowe (działalność RDR, utworzenie KPRP); uchwalenie konstytucji 1921; 1922-26 parlamentarne rządy prawicy społ.; 1926 przewrót majowy Piłsud-

Władze RP 1918-39 XI 1918-XII 1922 XII 1922 XII 1922-V 1926 VI 1926-IX 1939 1919-1922 1922-1927 1928-1930 1930-1935 1935-1938 1938 1938-1939

skiego pod hasłami sanacji; 1932 układ o nieagresji z ZSRR, 1934 z Niemcami; tendencje do faszyzacji życia społ. i polit.; 1935 antydemokr. konstytucja kwietniowa; 1935-37 powstanie frontu lud. (strajki, wystąpienia robotn. i chłopskie). 1 IX 1939 napad hitlerowskich Niemiec na P., bohaterska wojna obronna do 5 X; na okupowanych terenach pol. hitlerowcy prowadzili politykę terroru i eksterminacji ludności (obozy hitlerowskie, egzekucje, pacyfikacje); od pocz. okupacji rozwijał się konspiracyjny ruch oporu; w styczniu 1942 powstała PPR (kolejni sekretarze: M. Nowotko, P. Finder, W. Gomułka), która wysunęła program walki z okupantem w sojuszu z ZSRR, skupiając wokół siebie postępowe siły narodu pol., i walki o władzę lud., o przemiany ustrojowe; walkę zbrojną prowadziły: GL, AL, BCh, AK i in., oraz formacje wojsk, w ZSRR i na Zachodzie (pol. siły zbrojne). We Francji, potem Anglii działał rząd emigracyjny. I 1944 powstała KRN jako polit. reprezentacja narodu; 21 VII 1944 powstał PKWN, który 22 VII ogłosił Manifest zapowiadający reformy demokr. (zrealizowane: IX 1944 reforma rolna, I 1946 nacjonalizacja przemysłu). VIII-IX 1944 powstanie warsz.; 1944-45 P. została wyzwolona przez Armię Radz. i Wojsko Polskie. XII 1944 KRN przekształciła PKWN w Rząd Tymczasowy, a VI 1945 powstał Tymczasowy Rząd Jedności Nar.; IV 1945 układ pol.-radz. o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej (1965 układ z ZSRR został przedłużony; podobne układy P. zawarła z pozostałymi krajami obozu socjalist.). Konferencja poczdamska ustaliła ostatecznie zach. granice Polski (powrót ziem zach. i pn.). 1944-47 okres szczególnego nasilenia walki między blokiem stronnictw demokr. (PPR, PPS, SL, SD) a reakcją (mikołajczykowskie PSL i zbrojne podziemie), zakończony zwycięstwem sił demokr.; 1947-49 (plan 3-letni) odbudowa kraju ze zniszczeń woj.; XII 1948 powstanie PZPR (I sekretarz B. Bierut) z połączenia PPR i PPS; 1949 utworzenie ZSL z połączenia SL i PSL. 1950-55 (plan 6-letni) dokonana została socjalist. industrializacja (budowa nowych gałęzi przemysłu) i przebudowa społ. kraju, uchwalono konstytucję 1952. VIII Plenum KC PZPR (X 1956) dokonało krytycznej oceny okresu tzw. kultu jednostki i wytyczyło kierunek dalszego rozwoju P.; I sekretarzem KC PZPR został W. Gomułka. Nastąpił dalszy rozwój wielu dziedzin gospodarki i kultury narodowej. W końcu lat 60-ych ujawniły się dysproporcje i opóźnienia, gł. w dziedzinie polityki socjalnej i wzrostu stopy życiowej, pogłębiane arbitralnym stylem pracy w części kierownictwa PZPR; spowodowało to naruszenie więzi z klasą robotn. i doprowadziło do ostrego kryzysu polit.; VII Plenum KC PZPR (XII 1970) powołało na I sekretarza KC E. Gierka i zainicjowało nową politykę partii; pełna jej konkretyzacja nastąpiła na VIII Plenum KC ( II 1971), a XI Plenum KC (IX 1971) zapoczątkowało ogólnonar. dyskusję nad

Władze PRL Józef Piłsudski — Naczelnik Państwa P r e z y de n c i RP Gabriel Narutowicz Stanisław Wojciechowski Ignacy Mościcki

M a r s z a ł ko wie S e j m u RP Wojciech Trąmpczyński Maciej Rataj Ignacy Daszyński Kazimierz Świtalski Stanisław Car Walery Sławek Wacław Makowski

Bolesław Bierut (I-XII 1944 Przewodn. Prezydium KRN, I 1945-II 1947 Prezydent KRN, II 1947-VIII 1952 Prez. RP) P r z e w o d n i c z ą c y Rady P a ń s t w a PRL

VII 1944-VIII 1952

XI 1952-VIII 1964 Aleksander Zawadzki VIII 1964-IV 1968 Edward Ochab IV 1968-XII 1970 Marian Spychalski XII 1970-III 1972 Józef Cyrankiewicz od III 1972 Henryk Jabłoński M a r s z a ł k o w i e S e j m u PRL 1947-1952 Władysław Kowalski 1952-1956 Jan Dembowski 1957-1971 Czesław Wycech 1971-72 Dyzma Gałaj od 1972 Stanisław Gucwa

914 „Polska" wytycznymi dalszego socjalist. rozwoju PRL. W polityce zagr. P. prowadzi ożywioną działalność na arenie międzynar., inicjuje akcje rozbrojeniowe, dąży do utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa w Europie i na świecie. Podstawą polityki zagr. P. jest przyjaźń i współpraca z ZSRR i in. krajami socjalist.; P. jest członkiem założycielem ONZ oraz aktywnym członkiem RWPG i Układu Warszawskiego. „Polska", ilustrowany miesięcznik przeznaczony dla zagranicy, wychodzący w Warszawie od 1954 w kilku językach, wydawany przez Pol. Agencję Interpress. Polska Agencja Interpress, powstała 1967 z Zach. Agencji Prasowej i Wydawnictwa „Polonia"; informuje opinię zagr. o Polsce: wydaje m.in. „Polskę", „Naszą Ojczyznę". Polska Agencja Prasowa (PAP), zał. w 1944 w Lublinie (do 1945 p.n. Polpress); dzieli się na redakcje krajową i zagr.; podstawowe źródło informacji dla prasy pol., radia i telewizji; otrzymuje informacje od 25 agencji z całego świata. Polska Akademia Literatury (PAL), instytucja działająca 1933-39; liczyła 15 członków dożywotnich, wybieranych spośród wybitnych pisarzy (prezes — W. Sieroszewski); pełniła funkcje oficjalnej reprezentacji piśmiennictwa pol., przyznawała nagrody lit. (m.in. złoty i srebrny Wawrzyn Akademicki). Polska Akademia Nauk (PAN), najwyższa instytucja nauk. w PRL, autonomiczna organizacja uczonych, kontynuatorka dorobku Pol. Akad. Umiejętności i Tow. Naukowego Warsz.; działa od 1952, z siedzibą w Warszawie; w ramach PAN wyodrębniony jest pion korporacyjny, skupiający wybitnych uczonych, mający uprawnienia nacz. organu państw., oraz pion placówek nauk.-badawczych —centrum badań rozwijanych we własnych ośrodkach nauk.; badania nauk. prowadzi 66 (1969) samodzielnych placówek nauk.; 263 członków krajowych i 79 zagranicznych. Polska Akademia Umiejętności (PAU), do 1919 Akademia Umiejętności (AU), naczelna pol. instytucja nauk. w okresie zaborów i w okresie międzywojennym, z Siedzibą w Krakowie; miała na celu organizowanie i popieranie badań nauk.; formalnie powstała 1871 (działalność od 1873); istniała do 1951. Polska Armia Ludowa (PAL), konspiracyjna organizacja wojsk, założona IV 1943 przez RPPS; powiązana z NKL, 1944 z Centralizacją Stronnictw Demokr., Socjalist. i Syndykalistycznych; rozwiązana 1945. Polska Komisja Likwidacyjna, zał. 1918 w Krakowie, tymczasowy organ władzy dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego; 1919 (I) połączona z lwowskim Tymczasowym Kom. Rządzącym w Komisję Rządzącą dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Orawy i Spiszu, zlikwidowana III 1919. Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, zał. 1916 przez niem. władze okupacyjne dla emitowania marek pol.; 1918-24 jedyna instytucja emisyjna w Polsce. Polska Kronika Filmowa (PKF), periodyk film., dokumentalna relacja film. z aktualnych wydarzeń krajowych i zagr. z komentarzem; zalążkiem PKF były kroniki Czołówki Filmowej WP. Polska Ludowa, konspiracyjna organizacja komunist. zał. XII 1939; działała w Krakowie i woj. krakowskim; 1942 weszła w skład PPR. „Polska Ludowa", konspiracyjny miesięcznik teoret.-programowy SL, wyd. w Warszawie 1943 (IV)-1944 (VI); kontynuacja „Przebudowy". Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (PLAN), lewicowa organizacja konspiracyjna zał. 1939 przez byłych członków Związku Polskiej Młodzieży Demokr.; 1942-43 zbliżona do PS, później RPPS; uczestniczyła w tworzeniu PAL i NKL. Polska Macierz Szkolna w Gdańsku, sto-

warzyszenie oświat, zał. 1921; prowadziło akcje oświat, i połit. do 1939. Polska Macierz Szkolna w Warszawie, stowarzyszenie oświat, zał. 1905; prowadziła szkoły elementarne i średnie, uniwersytety lud., domy lud., kursy dla analfabetów, biblioteki, ochronki; działała do 1939, z przerwą 1907-16. Polska Misja Katolicka, we Francji, powstała 1863 z kościoła pol. w Paryżu (zał. 1850, ul. St. Honoré); dekanaty: paryski, pn., środk., pd., wschodni. Polska Niepodległa (PN), konspiracyjna organizacja wojsk.-polit. 1939-44; zał. przez byłych działaczy POW; od 1942 pion wojsk, w AK (częściowa autonomia); 1944 pion cywilny wszedł do Zjednoczenia Demokratycznego. Polska Norma →PN. Polska Obrona Obywatelska (POO), konspiracyjna organizacja wojsk. 1940-42 na Śląsku; skupiała gł. robotników i rzemieślników; rozbita w wyniku masowych aresztowań. Polska Organizacja Narodowa (PON), zał. 1914 w Kielcach przez J. Piłsudskiego; patronowała Legionom, wcielona do NKN. Polska Organizacja Powstańcza (POP konspiracyjna organizacja młodzieżowa na Śląsku X 1939-IV 1940; działalność sabotażowa, wydawnicza i propagandowa. Polska Organizacja Walki o Niepodległość (POWN, Polska Organizacja „Niepodległość"): 1) tajna organizacja (kryptonim „Monika") działająca 1841-44 we Francji z ramienia rządu pol. w Londynie; 2) po wojnie organizacja byłych kombatantów pol. We Francji. Polska Organizacja Wojskowa (POW). tajna organizacja wojsk. zał. 1914 w Warszawie z inicjatywy J. Piłsudskiego; działała w Królestwie Pol., Galicji, na Ukrainie i w Rosji (działalność wywiadowczo-dywersyjna); 1917-18 działania przeciw okupantom niem., 1918 wcielona do WP; 1918 powstała odrębna POW w Poznaniu, a 1919 — POW Górnego Śląska. Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska (POW Górnego Śląska), organizacja konspiracyjna powstała 1919 na Górnym Śląsku; stanowiła gł. pol. siłę zbrojną w powstaniach śląskich 1919-21. Polska Organizacja Zbrojna (POZ), konspiracyjna organizacja młodzieżowa na Śląsku X 1939-XI 1942; rozbita wskutek masowych aresztowań. Polska Partia Ludowa, 1922-33 partia wyborcza organizacji pol. w Niemczech, powoływana przez Związek Polaków w Niemczech w okresie wyborów do ogólnoniem. i prus. ciał ustawodawczych i samorządów terytorialnych. Polska Partia Postępowa →Związek Postępowo-Demokratyczny. Polska Partia Robotnicza (PPR), rewol. marksistowska partia poi. klasy robotn., zał. 5 I 1942; skupiła działające 1939-41 organizacje i grupy komunist.; program — walka zbrojna z okupantem hitlerowskim o niepodległość i władzę lud.; organ kierowniczy — KC, organizacja wojsk. — GL; inicjatorka utworzenia 1943 ZWM, 1944 KRN i AL; po wyzwoleniu gł. siła polit. kraju; 15 XII 1948 połączona z PPS w PZPR. Polska Partia Socjalistyczna (PPS), zał. 1892 na zjeździe w Paryżu; za granicą Związek Zagr. Socjalistów Pol.; idee utworzenia samodzielnej republiki demokr. i stopniowego uspołecznienia środków produkcji; 1906 rozłam na PPS-Frakcję Rewol. i PPS-Lewicę; 1919 PPS-Frakcja Rewol. z PPSD i PPS zaboru prus. utworzyły jednolitą PPS; 1926 w opozycji przeciwrządowej; 1929 zainicjowała utworzenie Centrolewu; odbudowana po II wojnie świat, przez lewicę; 1948 zjednoczyła się z PPR w PZPR. Polska Partia Socjalistyczna dawna Frakcja Rewolucyjna (PPS dawna Frakcja Rewolucyjna), powstała 1928 z rozła-

mu w PPS; działała gł. w Warszawie i na Śląsku; propiłsudczykowska; działała do 1939, następnie część działaczy weszła w skład WRN. Polska Partia Socjalistyczna-Frakeja Rewolucyjna (PPS-Frakcja Rewolucyjna); prawicowy odłam PPS 1906-19; podczas I wojny świat, pod wpływami piłsudczyków; współpraca z Legionami Pol. i udział w CKN i Tymczasowej Radzie Stanu; 1919 wraz z PPSD i PPS zaboru prus. utworzyła jednolitą PPS. Polska Partia Socjalistyczna-Lewica (PPS-Lewica), lewicowy odłam PPS 190618, współpracujący z SDPRR; XII 1918 wraz z SDKPiL utworzyła KPP. Polska Partia Socjalistyczna-Lewica, (PPS-Lewica), zał. przez lewicowych działaczy PPS; działała 1926-31. Polska Partia Socjalistyczna-Opozycja (PPS-Opozycja), 1912-14 odłam PPS-Frakcji Rewol., występujący przeciwko piłsudczykowskiemu kierownictwu. Polska Partia Socjalistyczna-Opozycja, (PPS-Opozycja), 1919-20 grupa lewicowa w PPS; 1920 weszła w skład KPP. Polska Partia Socjalistyczna zaboru pruskiego (PPS zaboru pruskiego), zał. 1893 jako część Socjaldemokr. Partii Niemiec (SPD); idee walki o Polskę i ustrój demokr.; 1919 połączyła się z PPS-Frakcją Rewol. i PPSD w zjednoczoną PPS. Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD; do 18a7 Galicyjska Partia Socjaldemokratyczna); 1892-1919, partia o charakterze reformistycznym; 1919 połączyła się z PPSFrakcją Rewol. i PPS zaboru prus. w zjednoczoną PPS. Polska Poczta, Telegraf i Telefon (PPTT), przedsiębiorstwo państw., działające od 1928; ma wyłączność na zarobkowy przewóz i doręczanie korespondencji pisemnej oraz na zakładanie i eksploatację linii i urządzeń telekomunikacyjnych. „Polska Prawda" („Prawda"), pierwszy w Rosji pol. dziennik socjalist. o kierunku bolszewickim; wydawany XI 1917-II 1918 w Mińsku. Polska Rada Ekumeniczna; pol. międzywyznaniowa organizacja większości kościołów chrześc, (poza rzymskokat.), zał. 1945; propaguje ekumenizm; jest członkiem Świat. Rady Kościołów. Polska Siła Zbrojna (PSZ, niem. Polnische Wehrmacht), pol. oddziały wojsk, podległe władzom niem., tworzone 1917 w Królestwie Pol. pod patronatem Tymczasowej Rady Stanu, następnie Rady Regencyjnej; w kwietniu do PSZ weszły Legiony Polskie, których część pozostała w PSZ po odmowie przysięgi w lipcu 1917 11 XI 1918 wcielona do WP. polska szkoła w filmie, dominujący w końcu 1. 50-ych nurt twórczości film. powstały w kręgu młodego pokolenia filmowców, gł. absolwentów łódzkiej szkoły film.; głęboko zaangażowane, krytyczne spojrzenie na okres wojny i okupacji z artyst. wyrażonymi, ogólniejszymi wnioskami na temat stosunku Polaków do historii narodu; gł. przedstawiciele A. Wajda, A. Munk. „Polska Sztuka Ludowa", czasopismo wydawane w Warszawie przez Instytut Sztuki PAN od 1947 (miesięcznik, od 1951 dwumiesięcznik, od 1958 kwartalnik), poświęcone teorii i historii sztuki lud., także sztuce artystów prymitywów i sztuce amatorskiej. Polska Sztuka Stosowana, towarzystwo działające 1901-14 w Krakowie, zał. m.in. przez J. Czajkowskiego, W. Tetmajera, K. Tichego, E. Trojanowskiego, J. Warchałowskiego; członkowie: K. Frycz, J. Mehoffer, J. Stanisławski, S. Witkiewicz, S. Wyspiański i in.; czasopismo „Sztuka Stosowana", konkursy, wystawy. Polska Walczy (Grupa Olgierda), konspiracyjna grupa byłych członków Legionów Pol. i POW, zał. VII 1940; podporządkowana wojskowo ZWZ, potem AK; 1944

weszła w skład Zjednoczenia Demokratycznego. „Polska Zachodnia", dziennik wydawany 1926-35 w Katowicach; zajmował się problematyką ziem zach., reprezentował kierunek polit. sanacji; kontynuacją (do 1939) „Ilustrowany Dziennik Śląski Polska Zachodnia". „Polska Zbrojna", dziennik wydawany 1921-39 w Warszawie, organ półoficjalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. „Polska Zbrojna", dziennik wojsk, wydawany 1945-50 w Lublinie, Łodzi i Warszawie; jego kontynuacją jest „Żołnierz Wolności". Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), marksistowsko-leninowska partia pol. klasy robotn. i narodu pol., polit. siła kierownicza PRL; utworzona 15 XII 1948 na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS (I Zjazd PZPR); PZPR jest przewodnią siłą FJN, jako naczelny cel wysuwa zbudowanie w Polsce socjalizmu; łączy socjalist. patriotyzm z proletariackim internacjonalizmem; wspólnie z KPZR i innymi partiami komunist. walczy o jedność i współpracę sił socjalist. na całym świecie. Kolejni I sekretarze: B. Bierut, E. Ochab, W. Gomułka, od 1970 E. Gierek. Zjazdy: II (III 1954), III (III 1959), IV (VI 1964), V (XI 1968), VI (XII 1971). Polska Żegluga Morska, państw, przedsiębiorstwo żeglugowe, zał. 1951, z gł. siedzibą w Szczecinie; żegluga trampowa, gł. przewozy węgla, rudy, drewna, zboża. Polska Żyje, konspiracyjna organizacja wojsk. 1939-42 na Pomorzu Gdańskim; weszła do Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Kaszubski. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, organizacja największego (poza rzymskokat.) wyznania rel. w PRL; uznana przez władze państw, i patriarchat moskiewski; siedziba władz w Warszawie. Polski Czerwony Krzyż (PCK),stowa-

nazjum Matematyczno-przyrodnicze; po 1945 wkroczyło w nowy okres rozwoju. Polskie Gimnazjum w Kwidzynie, jedyna pol. szkoła średnia na obszarze Prus Wsch., zał. 1937; kształciło Polaków z całych Niemiec; utrzymywał je Związek Pol. Tow. Szkolnych w Niemczech; 25 VIII 1939 władze hitlerowskie aresztowały wszystkich uczniów i nauczycieli. polskie kobierce, nazwa używana na określenie kobierców pers. (isfahan) wykonywanych na zamówienie magnackich rodów pol.; niekiedy z ich herbami. Polskie Koleje Państwowe (PKP), przedsiębiorstwo państw, zajmujące się budowa i eksploatacją linii kol. na terenie Polski; początki sieci kol. PKP sięgają 1842; łączna dł. linii (1969) ok. 26 600 km, w tym normalnotorowych ok. 23 200 km. Polskie Komitety Patriotyczne, tworzone wśród emigracji pol. we Francji 1943/44 w celu jednoczenia sił patriot. Polonii; były zalążkiem PKWN we Francji. Polskie Linie Lotnicze „LOT", państw, przedsiębiorstwo transDortu lotn., zał. 1929; łączna dł. linii (1969) — ok. 40 tys. km, w tym zagr. ok. 34 tys. km. Polskie Linie Oceaniczne (PLO), państw, przedsiębiorstwo żeglugowe, zał. 1951; eksploatuje gł. linie o zasięgu oceanicznym, np. transatlantycką do Kanady. Polskie Nagrania, przedsiębiorstwo państw, nagrań dźwiękowych utworów muz.; powstało 1955, połączone 1956 z Warsz. Fabryką Płyt Gramofonowych „Muza". Polskie Odczynniki Chemiczne P.P., w Gliwicach, jedyna w Polsce fabryka odczynników chem., zbudowana 1946-47. Polskie Organizacje Wojskowo-Niepodległoáciowe 1908-14, działające gł. w Galicji, tworzone z inicjatywy J. Piłsudskiego (Związek Walki Czynnej, Pol. Związek Wojsk., Pol. Drużyny Strzeleckie i in.); od 1912 kierowała nimi Komisja

rzyszenie społ., zał. 1919; gł. zadania: oświata zdrowotna, masowe szkolenie sanitarne, organizacja społ. zespołów sanitarnych i opiekuńczych, propaganda krwiodawstwa, pomoc ludności w klęskach żywiołowych, międzynar. współpraca. Polskie Biuro Polityczne w Stambule (Biuro Korespondencyjne), pol. placówka o charakterze wywiadowczym na Bałkanach 1864-77, którą prowadził z ramienia Hotelu Lambert T. Orzechowski-Oksza. Polskie Drużyny Strzeleckie, organizacje wojsk.-niepodległościowe działające 190814 w Galicji. polskie formacje wojskowe w I wojnie światowej, powstałe jako wyraz dążenia do odzyskania niepodległości, organizowane przez partie i ośrodki polit.; m.in. po stronie państw centralnych — Legiony Pol., po stronie Rosji — Legion Puławski; w Rosji powstały Korpusy Wsch., a po rewolucji 1917 wiele jednostek walczących po stronie radz., m.in. Czerwony Pułk Warszawy; we Francji — bajończycy, armia pol. J. Hallera. Polskie Gimnazjum Realne w Orłowej (Polskie Gimnazjum Realne im. Juliusza Słowackiego), szkoła prywatna zał. 1909 z inicjatywy Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, stanowiąca ośrodek krzewienia kultury pol. na terenie Śląska Cieszyńskiego; II wojna świat, przerwała pracę szkoły; reaktywowana 1945 jako szkoła państwowa. Polskie Gimnazjum w Bytomiu, zał. 1932 w wyniku wieloletnich starań Związku Polaków w Niemczech i Związku Pol. Tow. Szkolnych w Niemczech; początkowo jako Prywatna Wyższa Szkoła dla Chłopców; istniało do 1939, mimo represji stosowanej względem uczniów i ich rodzin. Polskie Gimnazjum w Cieszynie, zał. 1895 dzięki akcji Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego; 1903 uznane za szkołę państw.; 1929 podzielone na 2 odrębne szkoły: Państw. Gimnazjum Klasyczne im. A. Osuchowskiego i Państw. Gim-

tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych; większość członków 1914 wstąpiła do Legionów. polskie owce górskie, uszlachetniona odmiana cakla; ciężar maciorki do 50 kg; rocznie 3,5 kg wełny. polskie prawo (zw. także obyczajem wolnych gości), prawo stosowane gł. w początkowym okresie lokacji wsi w Polsce (do XIII w.), oparte na zasadach prawa zwyczajowego, regulujące prawa i obowiązki osadników wiejskich względem pana. Polskie Radio i Telewizja →Komitet do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja". polskie siły zbrojne w II wojnie światowej, regularne formacje wojsk., lądowe, mor. i powietrzne walczące z wojskami hitlerowskimi na wszystkich frontach II wojny świat.: w wojnie obronnej 1939, we Francji (Lagarde) i Norwegii (Narwik), w bitwie o W. Brytanię i na Atlantyku, w Afryce (Tobruk), we Włoszech (Monte Cassino), we Francji (Falaise), Belgii i Holandii (Arnhem), w ZSRR (Lenino, Darnica), w Polsce (Studzianki, Warszawa, Wał Pomorski, Kołobrzeg, nad Odrą, Nysą i Bałtykiem) i w Niemczech (Budziszyn. Berlin); również oddziały partyzanckie. (GL, AL. BCh. AK) i in. formy ruchu oporu w kraju i poza granicami. Polskie Stowarzyszenie Demokratyczne, w Kanadzie, organizacja polonijna zał. 1944, z siedzibą w Toronto; organ: „Kronika Tygodniowa". Polskie Stronnictwo Demokratyczne (PSD, Stronnictwo Polskiej Demokracji, demokraci galicyjscy, demokraci bezprzymiotnikowi), stronnictwo o charakterze liberalno-konserwatywnym działające w III 1848 we Lwowie, wznowione 1861; obejmowało gł. zach. Galicję; współpracowało z endecją; poparło Nacz. Komitet Nar.; rozwiązane 1918. Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), działające 1895-1913 (do 1903 jako Stronnictwo Lud.) w Galicji; postulowało wal-

Polskie Towarzystwo Filozoficzne 915 kę o demokratyzację i umiarkowane reformy społ.; 1913 rozłam na PSL-„Piast" i PŚL-Lewicę. Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), 1915-18 nazwa Polskiego Stronnictwa Lud.Wyzwolenie*' " Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), stronnictwo lud., zał. 1945 z członków byłego SL-„ROCH"; weszło do Tymczasowego Rządu Jedności Nar., kontynuowało politykę rządu emigr.; po ucieczce S. Mikołajczyka 1947 kierownictwo PSL objęli działacze lewicowi; 1949 połączenie z SL w ZSL. Polskie Stronnictwo Ludowe-Lewica (PSL-Lewica), powstało 1914 po rozłamie w PSL; skupiało radykalnych działaczy lud., domagało się przeprowadzenia reformy rolnej bez odszkodowania; 1922 po rozłamie część działaczy przeszła do PSL„Wyzwolenia", reszta po połączeniu z secesjonistami z PSL-„Piast" 1924 utworzyła Związek Chłopski. Polskie Stronnictwo Ludowe-Lewica, frakcja PSL, wyodrębniona 1947; poparła Blok Stronnictw Demokratycznych. Polskie Stronnictwo Ludowe-„Nowe Wyzwolenie", ugrupowanie chłopskie utworzone 1946 przez opozycję antymikołajczykowską w PSL; poparło Blok Stronnictw Demokr.; 1947 połączyło się z SL. Polskie Stronnictwo Ludowe-„Piast" (PSL-„Piast"), zał. 1914 przez grupę działaczy PSL; w okresie międzywoj. jedno z wielkich stronnictw polit. w Polsce; po 1926 w opozycji do sanacji; 1929-30 weszło do Centrolewu, 1931 w wyniku połączenia ruchu lud. — do Stronnictwa Lud. Polskie Stronnictwo Ludowe-„Wyzwolenie" (PSL-„Wyzwolenie"), zał. 1915 w Królestwie Pol. przez działaczy „Zarania", ZCh i części Związku Ludu Pol. (dawny NZCh); w okresie międzywoj. w lewicy parlamentarnej; 1926 secesjoniści z PSL-„Wyzwolenie" utworzyli ze ZCh Stronnictwo Chłopskie; po 1926 w opozycji do sanacji; 1929-30 należało do Centrolewu, od 1931 do Stronnictwa Lud. Polskie Stronnictwo Postępowe →Stronnictwo Postępowo-Demokratyczne. Polskie Towarzystwo Archeologiczne (PTA), stowarzyszenie nauk. zał. 1920, z siedzibą w Warszawie; 26 oddziałów; wydawnictwa: „Z Otchłani Wieków", „Wiadomości Numizmatyczne". Polskie Towarzystwo Astronautyczne,. stowarzyszenie nauk. zał. 1954, z siedzibą w Warszawie; ma na celu popieranie badań w dziedzinie astronautyki i jej popularyzację. Polskie Towarzystwo Astronomiczne, stowarzyszenie nauk., zał. 1923, z siedzibą w Warszawie; zrzesza astronomów zawodowych. Polskie Towarzystwo Botaniczne (PTB), stowarzyszenie nauk. botaników pol., zał. 1922, z siedzibą w Warszawie; organ: „Acta Societatis Botanicorum Poloniae" oraz inne wydawnictwa. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne (PTE), stowarzyszenie nauk. skupiające ekonomistów i statystyków, zał. 1946, z siedzibą w Warszawie; zadania: rozwijanie i upowszechnianie wiedzy ekon.; wydaje: dwumiesięcznik „Ekonomista" i kwartalnik „Przegląd Statystyczny". Polskie Towarzystwo Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej (PTETS), stowarzyszenie nauk. elektryków,- zał. 1961, z siedzibą w Warszawie; 7 oddziałów. Polskie Towarzystwo Emigracyjne, organizacja społ. działająca 1904-39; miała na celu opiekę nad wychodźcami i utrzymanie ich łączności z krajem. Polskie Towarzystwo Filologiczne (PTF), stowarzyszenie nauk., zał. 1893 we Lwowie, obecnie z siedzibą w Warszawie; zrzesza filologów klas. i sympatyków antyku; działalność nauk. i popularyzatorska; organ: rocznik „Eos". Polskie Towarzystwo Filozoficzne (PTF), stowarzyszenie nauk., zał. 1904 we Lwowie przez K. Twardowskiego, obecnie z sie-

916 Polskie Towarzystwo Fizjologiczne dzibą w Warszawie; ma na celu popieranie rozwoju nauk filoz. w Polsce; wydaje „Ruch Filozoficzny" (od 1911). Polskie Towarzystwo Fizjologiczne, stowarzyszenie nauk., zał. 1937 w Warszawie, skupiające naukowców zajmujących się fizjologią człowieka i zwierząt; wydaje „Acta Physiologica Polonica". Polskie Towarzystwo Fizyczne, stowarzyszenie nauk., zał. 1920, z siedzibą w Warszawie; ma na celu popieranie badań nauk. w dziedzinie fizyki i jej popularyzację. Polskie Towarzystwo Geofizyczne (PTG), stowarzyszenie nauk., zał. 1947 (do 1966 p.n. Pol. Tow. Meteorol. i Hydrologiczne), z siedzibą w Warszawie; 8 oddziałów; organ: „Przegląd Geofizyczny". Polskie Towarzystwo Geograficzne (PTG), stowarzyszenie nauk., zał. 1918, z siedzibą w Warszawie; działalność nauk., dydaktyczna, popularyzatorska; 15 oddziałów; organ: „Czasopismo Geograficzne". Polskie Towarzystwo Geologiczne (PTG), stowarzyszenie nauk., zał. 1921, z siedzibą w Krakowie; 8 oddziałów; organ: „Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego". Polskie Towarzystwo Gleboznawcze (PTG), stowarzyszenie nauk., zał. 1936, z siedzibą w Warszawie; ma na celu popieranie badań nauk. z zakresu gleboznawstwa i chemii rolnej; organ: „Roczniki Gleboznawcze". Polskie Towarzystwo Handlowo-Geograficzne (Polskie Towarzystwo Kolonizacyjne, Związek Kolonialno-Wywozowy), organizacja społ.-handl. we Lwowie 18941904; m.in. opiekowała się emigrantami. Polskie Towarzystwo Historyczne, nacz. organizacja historyków pol., zał. 1886 we Lwowie; od 1950 siedziba władz w Warszawie; 39 oddziałów terenowych: gł. organy: „Kwartalnik Historyczny" (do 1953), „Przegląd Historyczny". Polskie Towarzystwo Historyczno-Muzealne w Ameryce, stowarzyszenie zał. 1937, z siedzibą w Chicago; gromadzi i popularyzuje wiedzę o historii osadnictwa pol. w Ameryce. Polskie Towarzystwo Językoznawcze, stowarzyszenie nauk., zał. 1925 w Krakowie (przy współudziale językoznawców z innych ośrodków); ma na celu rozwijanie wiedzy lingwistycznej przez prace badawcze, publikacje i zebrania nauk.; organ: „Biuletyn PTJ". Polskie Towarzystwo Kolonizacyjne → Polskie Towarzystwo Handlowo-Geograficzne. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (PTK), stowarzyszenie społ., zał. 1906 w Warszawie, propagujące krajoznawstwo; 1950 połączyło się z Pol. Tow. Tatrzańskim w PTTK. Polskie Towarzystwo Lekarskie (PTL), organizacja zawodowa i nauk. lekarzy, powstała 1951 w Warszawie z połączenia towarzystw regionalnych; wydawnictwa: „Polski Tygodnik Lekarski", „Wiadomości Lekarskie", „Przegląd Lekarski". Polskie Towarzystwo Leśne (PTL), stowarzyszenie nauk., zał. 1925, z siedzibą w Warszawie; powstało z Małopolskiego Tow. Leśnego (zał. 1882); ma na celu rozwój nauk leśnych i leśnictwa; organ: „Sylwan". Polskie Towarzystwo Ludoznawcze (PTL), stowarzyszenie nauk., zał. 1895 we Lwowie, obecnie z siedzibą we Wrocławiu; skupia miłośników kultury lud. i kultury ludów prymitywnych; ma na celu popularyzację wiedzy o kulturze różnych ludów i osiągnięciach teoret. etnografii; organ: „Lud". Polskie Towarzystwo Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej (PTMTS), stowarzyszenie nauk. mechaników, zał. 1958, z siedzibą w Warszawie; ma 9 oddziałów; organ: „Mechanika Teoretyczna i Stosowana". Polskie Towarzystwo Miłośników Astro* nomu. stowarzyszenie zrzeszające miłoś-

ników astronomii, zał. 1921, z siedzibą w Warszawie. Polskie Towarzystwo Nauk Weterynaryjnych (PTNW), stowarzyszenie nauk., zał. 1952, z siedzibą w Warszawie; zrzesza specjalistów z dziedziny weterynarii i nauk z nią związanych. Polskie Towarzystwo Orientalistyczne (PTO), stowarzyszenie nauk., założone 1922 we Lwowie, obecnie z siedzibą w Warszawie; popularyzuje wiedzę o Wschodzie; wydaje „Przegląd Orientalistyczny"; oddziały w Krakowie i Gdańsku. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, pierwsze pol. stowarzyszenie przyrodn., zał. 1875 we Lwowie; siedziba — Warszawa; popularyzuje wiedzę różnych dziedzin przyrodoznawstwa; czasopisma: „Kosmos" (od 1876), „Wszechświat" (od 1930), „Przyroda i Technika" (1922-58). Polskie Towarzystwo Radiotechniczne (PTR), wytwórnia sprzętu radiotechn. (spółka akcyjna), zał. 1923, z siedzibą w Warszawie; pierwsza w Polsce fabryka lamp radiowych; 1924 PTR zbudowało pierwszą w Polsce radiostację nadawczą. Polskie Towarzystwo Religioznawcze (PTR), pierwsze nauk. stowarzyszenie religioznawcze w Polsce, zał. 1958, z siedzibą w Warszawie; organ: „Euhemer. Przegląd Religioznawczy". Polskie Towarzystwo Socjologiczne (PTS), stowarzyszenie nauk., zał. 1957, z siedzibą w Warszawie; czł. Międzynar. Tow. Socjol. (ISA); organ: „Polish Socjological Bulletin". Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT), pierwsze pol. stowarzyszenie turyst; powstało 1873 w Krakowie (jako Tow. Tatrzańskie) i obejmowało swą działalnością góry z całego obszaru Polski; 1950 połączyło się z Pol. Tow. Krajoznawczym w PTTK. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK), organizacja społ. zrzeszająca osoby uprawiające turystykę i krajoznawstwo oraz działające w tych dziedzinach; powstało 1950 w Warszawie z połączenia Pol. Tow. Krajoznawczego i Pol. Tow. Tatrzańskiego; propaguje turystykę, krajoznawstwo, ochronę przyrody i opiekę nad zabytkami; prowadzi schroniska, wypożyczalnie sprzętu itp. Polskie Towarzystwo Wydawców Książek (PTWK), stowarzyszenie reprezentujące interesy wydawców; współdziała w realizacji polityki wydawniczej; istnieje (z przerwami) od 1926; siedziba zarządu w Warszawie. Polskie Towarzystwo Zoologiczne (PT Zool.), stowarzyszenie nauk. zoologów pol., zał. 1935 w Warszawie; wydaje „Zoologica Poloniae" (rozprawy nauk.), „Przegląd Zoologiczny" (popularnonauk.). Polskie Towarzystwo Zootechniczne im. M. Oczapowskiego, stowarzyszenie zrzeszające zootechników, zał. 1927, z siedzibą w Warszawie," ma na celu doskonalenie zawodowe i propagowanie wiedzy zootechnicznej. Polskie Wydawnictwo Muzyczne (PWM), powstało 1945 w Krakowie z inicjatywy T. Ochlewskiego; obejmuje całokształt zagadnień muz. (nuty, książki, albumy); jedno z największych wydawnictw muz. świata. Polskie Zjednoczenie Postępowe →Związek Postępowo-Demokratyczny. Polski Grzebień, przełęcz w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), między Szczytem Wielickim a Małą Wysoką; wys. 2208 m. Polski Instytut Socjologiczny (PIS), instytut nauk.-badawczy, zał. przez F. Znanieckiego 1927 w Poznaniu, reaktywowany 1945 w Łodzi; od 1930 wydaje „Przegląd Socjologiczny". Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM), placówka nauk. MSZ, zał. 1947, z siedzibą w Warszawie; prowadzi prace badawcze z dziedziny spraw mię-

dzynar.; organ: „Sprawy Międzynarodowe". Polski Instytut Sztuki i Nauki w Ameryce (Polish Institute of Arts and Sciences in America), placówka nauk.-badawcza w Nowym Jorku, zał. 1942; oddziały w Chicago i Toronto; wydaje (od 1955) kwartalnik „The Polish Review". Polski Instytut w Kanadzie (Polish Research Institute in Canada, Institut ďÉtudes Polonaises au Canada), placówka nauk. w Toronto, zał. 1956 dla badań nad Polonią w Kanadzie. polski język, z grupy zachodniosłow.; język narodu pol. (ok. 32 mln w kraju i 4,5 mln za granicą); wyodrębniony z zespołu lechickiego w IX-X w.; gł. dialekty: wielkopol., małopol., śląski, mazowiecki, kaszubski; piśmiennictwo od XIV w.; język ogólny, lit., na podstawie dialektów wielkopol. i małopolskiego. Polski Komisariat Plebiscytowy, 1920-21 organ do spraw plebiscytu na Górnym Śląsku powołany w Bytomiu przez rząd pol.; m.in. prowadził akcję propagandową i przygotowywał zręby pol. administracji. Polski Komitet Narodowy →Komitet Narodowy Polski. Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), centr. organ administracji państw, kierujący działalnością normalizacyjną; m.in. ustala i zatwierdza wszystkie PN; powstał 1924, obecny zakres uprawnień od 1961. Polski Komitet Obywatelski do Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami, 1941-44 na Węgrzech; organizował życie polit. i kult. wychodźstwa polskiego. Polski Komitet Ochrony Środowiska Człowieka, powołany 1970 w celu koordynacji działalności wszystkich resortów i instytucji zajmujących się ochroną naturalnego środowiska człowieka, współpracą w tej dziedzinie z organizacjami wyspecjalizowanymi ONZ i in. organizacjami międzynar., czuwania nad postępem w dziedzinie ochrony środowiska człowieka. Polski Komitet Olimpijski (PKO)), powołany 1919, z siedzibą w Warszawie; reprezentuje sport pol. na arenie międzynar.; czł. MKOl od 1919. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), tymczasowy organ władzy wykonawczej w Polsce, powołany ustawą KRN z 21 VII 1944 na wyzwolonych obszarach kraju, z siedzibą w Chełmie, następnie w Lublinie; ogłosił hist. Manifest lipcowy; 31 XII 1944 przekształcony przez KRN w Rząd Tymczasowy RP; przewodn. E. Osóbka-Morawski. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we Francji (PKWN), reprezentacja polit. demokr. nurtu pol. ruchu niepodległościowego we Francji, powstała z Pol. Komitetów Patriotycznych, działająca 1944; uznała KRN i PKWN w kraju; siłą zbrojną bvłv Milicja Patriot. i Zgrupowania Piechoty Polskiej. Polski Korpus Posiłkowy, nazwa nadana 20 IX 1916 Legionom Pol. w I wojnie świat., w związku ze zmianą ich statutu prawnego i przewidywanym wcieleniem do tworzonej przez dowództwo niem. Polskiej Siły Zbrojnej. Polski Kościół Chrześcijan Baptystów, uznana przez władze PRL protest, grupa wyznaniowa baptystów; siedziba władz w Warszawie. Polski Narodowy Kościół Katolicki, grupa wyznaniowa niezależna od kościoła rzymskokat, zał. 1897 w Stanach Zjedn. przez F. Hodura (tło — konflikt narodowościowo-ekon. pol. górników w USA z tamtejszą wyższą hierarchią kośc. pochodzenia niem. i irl.); zalicza się do wyznań starokat.; w Polsce — Kościół Polskokatolicki. polski owczarek nizinny, rasa psów wyhodowanych na Pomorzu; wys. w kłębie 40-52 cm, muskularny, krępy, niewybredny i odporny na choroby; sierść gęsta, długa, białoszara, szara, piaskowa lub ruda.

Południowoatlantycki Grzbiet 917 Polski Skarb Wojskowy (PSW), organizacja polit., utworzona VIII 1912 w Zakopanem z inicjatywy Związku Strzeleckiego i Pol. Drużyn Strzeleckich; jego zadaniem bvło gromadzenie funduszów dla przyszłej armii pol.; działał w Galicji, Kongresówce, od 1914 w zaborze prus:; podlegał Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Polski Społeczny Komitet Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, komitet społeczny powołany IX 1971 w Warszawie w celu popierania wysiłków międzynar. zmierzających do szybkiego przygotowania konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy na naszym kontynencie. Polski Sztab Partyzancki →Sztab Polskich Partyzantów. Polski Związek Krótkofalowców (PZK), stowarzyszenie wyższej użyteczności zrzeszające radioamatorów, zał. 1930, z siedzibą w Warszawie; koordynuje całokształt spraw krótkofalarskich w kraju, reprezentuje pol. ruch krótkofalarski za granicą; współpracuje z ZHP, LOK, ZMS, ZMW. Polski Związek Kulturalno-Oświalowy (PZKO), w Czechosłowacji, zorganizowany 1946 w Cieszynie Czes.; ok. 20 tys. członków w ok. 100 kołach terenowych; wydaje miesięcznik „Zwrot". Polski Związek Ludowy (PZL), 1904-07 w Królestwie Pol., zbliżony do ruchu socjalist.; wywierał wpływ na stowarzyszenia spółdzielcze; przywódcy: S.J. Brzeziński, S. Osiecki, P. Koczara. Polski Związek Łowiecki (PZŁ), organizacja społ. zajmująca się łowiectwem, zał. 1936 w Warszawie; członkostwo PZŁ jest jednym z warunków uprawniających do polowania; podstawowa komórka organizacyjna — koło łowieckie. Polski Związek Wędkarski (PZW), organizacja społ., której członkowie mają wyłączne prawo legalnego sport, połowu ryb na wędkę; przekształcony 1950 ze Związku Sport. Tow. Wędkarskich, zał. 1933 (pierwszą organizacją zrzeszającą wędkarzy był zał. 1899 Klub Wędkarski); siedziba — Warszawa; należy do Międzynar. Federacji Wędkarstwa (CIPS). Polski Związek Wojskowy, tajna organizacja wojsk. 1908-10 w Galicji; 1910 przekształcona w „Armię Polską". Polski Związek Zachodni (PZZ, do 1934 p.n. Związek Obrony Kresów Zachodnich), pol. organizacja społ., zał. 1921 przez czł. Komitetu Obrony Śląska; gł. cel: kierowanie uwagi społeczeństwa pol. i władz państw, na zagrożenie ze strony niem. imperializmu; współinicjator utworzenia 1934 Świat. Związku Polaków z Zagranicy; 1950 wszedł w skład TRZZ. Polsko-Amerykańskie Towarzystwo Historyczne (Polish-American Historical Association), placówka nauk., zał. 1942, z siedzibą w Orchard Lake; organ: „Polish American Studies". polsko-brytyjski układ o pomocy wzajemnej, podpisany 25 VIII 1939 w Londynie; przewidywał wzajemną pomoc zbrojną w wypadku zagrożenia niezawisłości którejś ze stron. polsko-francuska umowa sojusznicza, podpisana 1921 w Paryżu przez ministrów spraw zagr. E. Sapiehę i A. Brianda; przewidywała m.in. wspólne ustalanie polityki zagranicznej. polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy, układ podpisany 26 I 1934 w Berlinie na 10 lat; przewidywała rozwiązywanie zagadnień spornych środkami pokojowymi; 28 IV 1939 Niemcy wypowiedziały układ. polsko-niemiecki układ o wytyczeniu granicy państwowej, 1950 →ukłaď zgorzelecki. polsko-radziecki pakt o nieagresji, zawarty 1932 w Moskwie; zobowiązywał do wzajemnego wstrzymania się od agresji skierowanej przeciwko jednej ze stron. polsko-radziecki układ o przyjaźni, po-

mocy wzajemnej i współpracy powojennej, zawarty 21 IV 1945 w Moskwie na 20 lat; podstawa bezpieczeństwa Polski i jej granic zach.; 8 IV 1965 zawarto nowy układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. poluchy →gołębie polne. polucja →zmaza. nocna. Poluszyński GUSTAW, 1887-1959, zoolog, parazytolog; prof. Akademii Medvcyny Wet. we Lwowie oraz uniw. i WSR we Wrocławiu; prace z parazytologii, cytologii, genetyki; red. „Zoologica Poloniae". Połabianie: 1) plemię słow. z grupy Obodrzyców, osiadłe w średniowieczu nad dolną Łabą; 2) używana niekiedy nazwa dla Słowian połabskich. połabski język, z grupy zachodniosłow.; język Drzewian połabskich, wymarły w 1 poł. XVIII w., zachowane zabytki z XVII/ /XVIII w. połaniecki Uniwersał →uniwersały Kościuszkowskie. poławiacz min, żegl. używana niekiedy nazwa okrętu woj. do wykrywania i niszczenia pól minowych przeciwnika, czyli trałowca. połączenia elementów maszyn, konstrukcyjne powiązania elementów maszyn, rurociągów, mechanizmów drobnych itp. oraz służące do tego celu ustroje; rozróżnia się: połączenia spoczynkowe i ruchowe (zw. w teorii mechanizmów węzłami) oraz rozłączne i nierozłączne. połączenie elektryczne, rodzaje połączeń w sposób przewodzący źródeł, odbiorników energii elektr. i elementów łączeniowych; p.e. szeregowe, równoległe, szeregowo-równoległe, w gwiazdę, trójkąt. Połąga (Palanga), m. w Litew.SRR, nad M. Bałtyckim; 7,5 tys. mieszk. (1969); kąpielisko z rozległą plażą. Połczyn Zdrój, m. w pow. świdwińskim, woj. koszalińskim, na Pojezierzu Drawskim; 8,2 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy żelaziste, borowina); browar. — Gród pomorski (potem zamek) wymieniony 1331; prawa miejskie prawdopodobnie w XIV w.; 1939-45 hitlerowski obóz germanizacyjny dla pol. dzieci. Połczyński-Janta ROMAN (pseud. Roman Bończa), 1849-1916, działacz polit. (ruch młodokaszubski) i gosp. na Pomorzu Gdańskim. Połock, m. w Białorus.SRR (obw. witebski), nad Dźwiną; 64 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., mat. bud.; muzeum; sobór Sofijski (XI, XVIII w.), monastyr (XII w.). Połoczanie, plemię wschodniosłow. wchodzące w skład związku plemiennego Krywiczów; u schyłku I tysiąclecia utworzyli terytorialną organizację polit. z ośr. w Połocku. połogowe zakażenie, schorzenie wywołane wtargnięciem drobnoustrojów chorobotwórczych do krwiobiegu lub tkanek narządu rodnego kobiety w okresie połogu; rzadkie po wprowadzeniu surowych zasad aseptyki. Połom, szczyt w G. Kaczawskich (Sudety Zach.); 667 m; kamieniołom wapienia. Połomski JERZY, ur. 1933, piosenkarz, aktor; wiele popularnych piosenek; występy za granicą. połonina, regionalna nazwa hali w Karpatach Wschodnich. Połonina Caryńska, szczyt w Bieszczadach Zach., kulminacja bezleśnego grzbietu między Ustrzykami Górnymi a Potokiem Nasiczniańskim; 1297 m. Połonina Wetlińska, szczyt w Bieszczadach Zach., kulminacja bezleśnego grzbietu między Potokiem Nasiczniańskim a szczytem Smerek; 1253 m. Połonne, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. chmielnicki); 22 tys. mieszk. (1967); przemysł porcelanowy, celulozowo-papierniczy. Połonski JAKOW P., 1819-98, poeta ros.; liryka łącząca wpływy estetyzmu i realist.

poezji N. Niekrasowa; do wielu wierszy — muzyka P. Czajkowskiego i A. Rubinsteina. Połowcy (Kumani), lud tur. osiadły w XI w. na stepach nad M. Czarnym; po 1237 rozproszyli się, m.in. na terenach Bizancjum, Węgier i Bułgarii. połowice, leśn. →wańczosy. Połowniak HENRYK (pseud. Zvgmunt), 1914-71, działacz ruchu oporu, pułkownik; od 1942 czł. PPR i GL: XII 1943 dowódca GL Okręgu Radom; od VII 1944 dowódca Bryg. (1) AL im. Ziemi Kieleckiej. połownictwo, system dzierżawy ziemi, w którym właściciel ziemi otrzymuje od użytkownika połowę zbiorów; rozpowszechnione w feudalizmie, występuje do dziś w niektórych krajach kapitalist. (gł. w Azji). połozy (Coluber), niejadowite, ciepłolubne węże, do 2 m dł.; drapieżne; pd. Europa. położna (akuszerka), pracownik służby zdrowia mający średnie wykształcenie w zakresie położnictwa, uprawniony do udzielania pomocy w porodach prawidłowych. położnictwo, dział medycyny klinicznej i nauka o fizjologii i patologii ciąży, porodu i połogu oraz o sposobach postępowania w porodach prawidłowych i patologicznych; specjalizacja lekarska. położnik, pracownik służby zdrowia mający wyższe wykształcenie w zakresie położnictwa i ginekologii, mający uprawnienia do wszelkiego postępowania lekarskiego w tych dziedzinach. połóg, okres od ukończenia porodu do cofnięcia się zmian ciążowych w organizmie kobiety; trwa ok. 6-8 tygodni. Połtawa, m. obw. w Ukr.SRR, nad Worskłą; 220 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., skórz.-obuwn., maszyn., mat. bud.; węzeł kolejowy. 1709 zwycięstwo armii ros. pod wodzą Piotra I nad armią szwedz. Karola XII. południca (przypołudnica), wg wierzeń lud. demoniczna istota ukazująca się ludziom w południe w postaci kobiety okrytej białą płachta, bezustannie obracającej się w koło; mogła krzywdzić ludzi i niszczyć plony. południce (Nymphalidae), rodzina motyli dziennych; ok. 3 tys. gat.; gąsienice kolczaste, żerują na roślinach zielnych; do p. należą np. rusałki, mieniaki. południe: 1) moment kulminacji górnej Słońca; 2) jedna ze stron świata. „Południe", czasopismo wydawane 1921-25, początkowo w Wilnie, potem w Warszawie, poświęcone sztuce i krytyce artystycznej. południk: 1) połowa koła wielkiego na powierzchni Ziemi przechodzącego przez bieguny; 2) niebieski p.—połowa koła wielkiego na sferze niebieskiej, przechodzącego przez bieguny świata i zenit. Południowa Wyspa, jedna z 2 gł. wysp Nowej Zelandii, w pd.-zach. części O. Spokojnego; 153,9 tys. km', 2,8 mln mieszk. (1968); wybrzeże pd.-zach. fiordowe; górzysta, na wsch. niziny; wieczne śniegi i lodowce; gęsta sieć rzek, liczne jeziora, wodospady; endemiczna flora i fauna. Południowe Zakłady Skórzane Chełmek, w Chełmku, jeden z największych zakładów obuwia w Polsce, zał. 1932 przez T. Batę; obejmują również zakłady obuwia w Będzinie oraz zakłady garbarskie w Skoczowie, Jaworznie-Szczakowej, Żywcu, Łodygowicach i Oświęcimiu; produkują (również na eksport): obuwie, skóry na obuwie i skóry techn. oraz wyroby gumowe. Południowoarabska Federacja, założona 1959 przez państewka Protektoratu Arabii Pd. (od 1963 także kolonia Aden), zalążek republiki Jemen Południowy. Południowoatlantycki Grzbiet, podwodny grzbiet, na O. Atlantyckim, pd. część Pasma Sródatlantyckiego.

918 Południowoaustralijski Basen Południowoaustralijski Basen, zagłębienie dna w pd.-wsch. części O. Indyjskiego, między Australią a podwodnym Wzniesieniem Australijsko-Antarktycznym; głęb. do 5670 m. Południowochińskie Góry (Nan-ling), góry w pd.-wsch. Chinach; dł. ok. 1200 km, wvs. do 2120 m; zjawiska krasowe; lasy laurowe; eksploatacja bogatych złóż rud wolframu. Południowochińskie Morze, zach. część O. Spokojnego, między pd.-wsch. Azją a Tajwanem, Luzonem, 2 Palawanem i Borneo; pow. 3447 tys. km , głęb. do 4424 m, zasolenie 31,5-34‰; wyspy, rafy koralowe; częste tajfuny; uchodzi rz. Mekong. Południowoosetyjski OA, obwód autonomiczny w Gruz.SRR; 3,9 tys. km8, 100 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Cchinwali; wydobycie rud polimetałi; uprawa zbóż, buraków cukr.; sadownictwo; hodowla owiec. Południowopacyficzne Wzniesienie, podwodny, rozległy grzbiet w pd. części O. Spokojnego; na zach. przechodzi w Australijsko-Antarktyczne Wzniesienie, na wsch. — we Wschodniopacyficzne Wzniesienie. Południowopacyficzny Basen, zagłębienie dna w pd.-zach. części O. Spokojnego, między Nową Zelandią, wyspami Kermadec i Tonga a Grzbietem Południowopacyficznym i Wschodniopacyficznym; głęb. do 6250 m. Południoworównikowy Prąd (Prąd Pasatowy), prąd mor. na półkuli pd. w przyrównikowych szer. geogr., płynący ze wsch. na zach. na oceanach: Atlantyckim, Spokojnym i Indyjskim, wywołany pd.-wsch. pasatem; prędkość 1-3 km/godz. Południowoszkocka Wyżyna, wyżyna w pd. Szkocji (W. Brytania); wys. do 842 m (Merrick); wrzosowiska i torfowiska. Południowo-Wschodni Przylądek, najdalej na pd. wysunięty przylądek Tasmanii; 43°39'S, 146°50'E. Południowych i Północnych Dynastii epoka, 317-589, okres rozbicia Chin na wiele niezależnych państw (na północy dynastie niechiń., na południu — chińskie). Południowy Kanał (Canal du Midi), kanał żeglowny we Francji, łączący (poprzez Garonnę) O. Atlantycki z M. Śródziemnym; dł. 241 km; zbudowany 1661-81. Południowy Związek Robotników Rosyjskich, pierwsza robotn. rewol., organizacja w Rosji, zał. 1875 w Odessie; dużą w niej rolę odegrali Polacy; rozbity przez aresztowania. Połujański ALEKSANDER, 1814-66, leśnik; rządowy komisarz leśny w Królestwie Pol.; założyciel i red. „Rocznika Leśnego"; Opisanie lasów Królestwa Polskiego..., Leśnictwo Polskie. Połzunow IWAN I., 1728-66, mechanik ros.; 1765 zbudował siłownię parową — pierwowzór przem. maszyny parowej. Pomacy, Bułgarzy wyznający islam; gł. w Bułgarii, także w Jugosławii, Grecji; ok. 450 tys.; zachowali elementy odrębnej kultury; język bułgarski. pomada, substancja złożona z tłuszczu, wosku i pachnideł, używana dawniej do smarowania włosów dla nadania im połysku. pomadki, cukierki z pomady cukierniczej, o miękkiej konsystencji, zawierające znaczną ilość wody (do 12,5%) i często dużo tłuszczu; są nadziewane lub nie nadziewane (irysy, toffi, krówki). pomagmowe złoża, złoża powstałe wskutek krystalizacji tych pozostałości miner., które zachowały się w roztworach i gazach podczas krzepnięcia zasadniczej masy magmowej; dzielą się na: pegmatytowe, pneumatolityczne i hydrotermalne. pomarańcza gorzka (pomarańcza kwaśna, Citrus aurantium), drzewo (krzew) cytrusowe pochodzenia ind., uprawiane gł. w Hiszpanii, Włoszech; z gorzkawych owoców o jaskrawopomarańczowej skórce m.in. dżemy, likiery, olejki eteryczne.

pomarańczarnia (oranżeria), wydłużony budynek ogrodowy ze ścianą z dużymi oknami lub oszkloną w całości, przeznaczony do przechowywania w zimie roślin cytrusowych, laurów, mirtów itp.; występuje od XVI w. pomarańcza słodka (Citrus sinensis). drzewo cytrusowe pochodzenia chin.; liście skórzaste, błyszczące, kwiaty białe; uprawiana w krajach tropik, i subtronik. dla owoców (średn. do 10 cm), slodkokwaśnych, deserowych i na przetwory; ze skórki, kwiatów, pędów — olejki eteryczne. pomarańczowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany ze skórki owocu pomarańczy. pomba, piwo z prosa wyrabiane w pd. Afryce, zawierające duży procent alkoholu; wyrabia się je także z bananów. Pombal [pabal] SEBASTIAN JOSE, 16991782, polityk portug.; przedstawiciel oświeconego absolutyzmu, 1756-77 pierwszy minister Józefa I; wygnał jezuitów z Portugalii. pombeiros [-bej-], handlarze niewolnikami w Kongo i Angoli (często niewolnicy lub wyzwoleńcy kupców portug.); urządzali wyprawy w głąb Afryki równikowej po niewolników i kość słoniową. pomelioracyjne zagospodarowanie, zabiegi, gł. agrotechn., wykonywane w celu zwiększenia produkcyjności gleb po ich zmeliorowaniu; z.p., gł. użytków zielonych, obejmuje uprawę mech., nawożenie, podsiew lub siew roślin łąkowych i in. Pomerania, łac. nazwa Pomorza, od schyłku średniowiecza ograniczona do Pomorza Zachodniego. Pomezania, terytorium nad Wisłą i Nogatem, pierwotnie zamieszkałe przez Słowian, następnie (VI-VIII w.) opanowane przez bałtycki lud Prusów; 1233-36 podbite przez Krzyżaków; 1466 część pn. przyłączona do Polski; obecnie w woj. gdańskim i olsztyńskim. Pomiałowski NIKOŁAJ G., 1835-63, prozaik ros.; prekursor naturalizmu w Rosji; opowiadania o systemie pedag. ros. szkół duchownych; powieści wyrażające idee raznoczyńców. Pomian, szlachecki herb pol.; głowa żubra czarna, przeszyta mieczem, w polu złotym; występował ôd pocz. XIV w., gł. w Wielkopolsce i na Kujawach; używało go kilkadziesiąt rodzin, m.in. Łubieńscy. Pomianowski KAROL, 1874-1948, hydrotechnik; prof. Polit. Lwowskiej. Warsz. i Gdańskiej, czł. ANT; prace z dziedziny kanalizacji rzek (Dunajec, Wisła, San), wodociągów i kanalizacji (Warszawa, Gdynia). pomiar, zabieg poznawczy mający na celu ustalenie miary badanej wielkości; polega na porównaniu z odpowiednią dokładnością (zwykle za pomocą narzędzi pomiarowych) wartości mierzonej wielkości z wartością tej wielkości przyjętą umownie za jednostkę miary. pomiara włóczna, reforma rolna na Litwie przeprowadzona 1557; polegała na zastąpieniu dawnych świadczeń czynszem, proporcjonalnym do posiadanych włók gruntu. pomiarowa maszyna, urządzenie służące do dokładnych pomiarów dużych długości; p.m. są wyposażone we wzorce kreskowe, śruby mikrometryczne, mikroskopy, czujniki, głowice pomiarowe itp. pomiarowa metoda, sposób wykonywania pomiaru polegający na doborze określonego rodzaju narzędzi pomiarowych, warunków pomiaru i czynności, nadający się do wielokrotnego stosowania; najważniejsze m.p.: bezpośrednia, różnicowa i zerowa. pomiarowe narzędzia, łączna nazwa obejmująca wzorce miar (np. odważniki, płytki wzorcowe) i przyrządy pomiarowe (np. mierniki elektr., termometry). pomiarowy hamulec →hamulec mierniczy.

pomiarowy luk, luk na pokładzie ochronnym statku wodnego nie mający wodoszczelnego zamknięcia; wymagany przepisami. pomiarowy przyrząd, urządzenie do wykonywania pomiarów, rodzaj narzędzia pomiarowego; p.p. są wskaźniki (np. poziomu cieczy), mierniki (np. amperomierz, manometr), liczniki (np. gazomierz), urządzenia porównawcze (np. waga). pomiaru błąd (uchyb), wielkość określająca niedokładność pomiaru; b.p. bezwzględny — różnica między wynikiem pomiaru a rzeczywistą wartością mierzonej wielkości, b.p. względny — stosunek bezwzględnego b.p. do wartości rzeczywistej mierzonej wielkości; b.p. mogą być systematyczne lub przypadkowe oraz związane z narzędziem pomiarowym, metodą albo eksperymentatorem. pomidor (Lycopersicon esculentum), jednoroczna roślina warzywna, pochodząca z Ameryki Pd.; powszechnie uprawiany dla jadalnych, czerwonych lub żółtych owoców (jagód), bogatych w witaminy, sole miner, i in., spożywanych na surowo lub w przetworach (soki, pasty, przeciery). pomidorowy koncentrat, produkt otrzymywany przez zagęszczenie przecieru pomidorowego do zawartości suchej masy 12-20% (purée) lub 30-40% (pasta). Pomiechówek, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad Wkrą; ośr. wypoczynkowy. pomiestje, w Rosji w XV-XVIII w. dobra ziemskie nadawane przez monarchę w użytkowanie jako wynagrodzenie za służbę państw.; od 2 poł. XVI w. —dziedziczne. Pomigliano ďArco [-milja- darko], m. we Włoszech (Kampania); 22 rys. mieszk. (1961); przemysł lotn., maszynowy. pomiot ptasi, nawóz organiczny, bogatszy w cenne składniki od obornika; odchody drobiu zbierane z kurników itp.; stosowane do nawożenia gleby po zmieszaniu z torfem lub ziemią. Pomirowski LEON, 1891-1943, krytyk lit.; szkice o współcz. krytyce, prozie i dramacie (Doktryna a twórczość); Nowa literatura w nowej Polsce. pomnik, dzieło plast. (gł. rzeźb, lub arch.-rzeźb.) wzniesione ku czci osoby lub dła upamiętnienia wydarzenia, najczęściej w formie posągu, grupy rzeźb., obelisku, budowli. Pomniki Dziejowe Polski →Monumenta Poloniae Historica. pomnik przyrody, twór przyrody cenny ze względów nauk., zabytkowych i in., prawnie chroniony; np. stare drzewa, głazy narzutowe, aleje, formacje skalne. pomoce naukowe, ogół przedmiotów (podręczniki, mapy, tablice, przyrządy) ułatwiających naukę, nauczanie, wykonywanie zawodu itp. Pomoc Lekarska Młodzieży Akademickiej („Palma"), powstała 1945 organizacja pomocy leczn. i opieki zdrowotnej dla studentów wyższych uczelni; po wprowadzeniu jednolitego systemu służby zdrowia włączona w jej zakres. pomocnictwo, przestępstwo polegające na umyślnym ułatwianiu innej osobie przestępstwa, żwł. przez dostarczenie jej środków, udzielenie rady lub informacji. pomoc prawna: 1) całokształt zadań adwokatury obejmujący zastępstwo przed sądami i innymi organami państw.; 2) pomoc sądowa; 3) dokonywanie przez organ administracji czynności związanych z postępowaniem toczącym się przed innym organem. pomoc sądowa (rekwizycja sądowa), przeprowadzenie przez sąd czynności procesowej na żądanie innego sądu w tym samym państwie, a także sądu zagr., jeśli jest zapewniona wzajemność. pomoc własna, prawo forma dochodzenia prawa bez udziału sądu, stosowana powszechnie w okresie przedpaństw.; jej pozostałości utrzymały się w późniejszym prawie karnym i prywatnym.

Poniatowa 919 Pomodoro, rzeźbiarze wł., bracia i współpracownicy; ABMALDO (UΓ. 1926) i Gio (ur. 1930); początkowo scenografia i złotnictwo (nowocz. biżuteria), następnie rzeźby abstrakc, często polichromowane. pomologia, dział sadownictwa obejmujący całokształt wiedzy o odmianach drzew i krzewów owocowych (odmianoznawstwo owocowe). Pomona, mit. rzym. bogini sadów; małżonka Wertumnusa. Pomona [pəmounə] →Mainland. Pomona [pəmôunə], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 88 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; różnorodny przemysł. pomonit, sól potasowa kwasu a-naftylooctowego; regulator wzrostu roślin; stosowany w sadownictwie do zapobiegania przedwczesnemu opadaniu jabłek oraz do lepszego ukorzeniania sadzonek. Pomorie, m. w Bułgarii, nad M. Czarnym: 9 tys. mieszk. (1965); uzdrowisko i kąpielisko; saliny morskie. pomorska gęś, pol. rasa gęsi wyhodowana na Pomorzu; upierzenie białe, także szare lub szare z białym (tzw. siodłate); cięż. 4-6 kg (tuczonych 8-10 kg); rocznie 12-18 jaj. pomorska operacja, 10 II-31 III 1945, działania wojsk radz. 1 i 2 Frontu Białorus, i 1 Armii WP, w wyniku których wyzwolone zostało Pomorze Zachodnie. pomorska owca, odmiana owiec o wszechstronnej użytkowości, wyhodowana w woj. gdańskim; wys. w kłębie 80-90 cm, cięż. 50-80 kg; rocznie 3,8-5,6 kg białej wełny. Pomorska Zatoka, zat. w pd.-zach. części M. Bałtyckiego, u wybrzeży Polski i NRD; przez Dziwne, Świnę i Pianę łączy się z Zalewem Szczecińskim; głęb. do 20 m; port. Świnoujście. Pomorskie Pojezierze, część pasa pojezierzy między dolną Odrą a Pasłęka; wys. do 329 m (Wieżyca); liczne jeziora (Wdzydze, Wielimie, Drawsko); puszcze: Barlinecka, Drawska, Bory Tucholskie; rozróżnia się: Pojezierze Zachodniopomorskie, Wschodniopomorskie i Południowopomorskie. Pomorski Wał, fragment niem. systemu fortyfikacji nadgranicznych zbudowanych przed II wojną świat.; gł. pozycja, leżąca na linii: Szczecinek, Nadarzyce, Wałcz, została 1939 wykorzystana jako osłona koncentracji wojsk niem. do inwazji na Polskę; w lutym 1945 przełamany przez 1 armię WP. pomort, dawny instrument muz., aerofon (dęty drewn.) z podwójnym stroikiem; budowany w różnych wielkościach. Pomorzanie, mieszkańcy Pomorza; w średniowieczu pojęcie polit. nie pokrywające się z podziałami plemiennymi. Pomorzany, dzielnica Szczecina; elektrownia cieplna. Pomorze, hist. dzielnica Polski obejmująca ziemie nadmorskie; odróżnia się P. Gdańskie i Zachodnie. „Pomorze", dwutygodnik społ.-kult. wydawany w Bydgoszczy od 1955. Pomorze Gdańskie, hist. dzielnica Polski; w X w. przyłączone do Polski; w poł. XI w. samodzielne księstwo; ok. 1119 podporządkowane Pelsce; w 2 poł. XII w. księstwo dzielnicowe; 1309 zagarnięte przez Krzyżaków; 1466 odzyskane przez Polskę; po I rozbiorze w granicach Prus; 1918 wróciło do Polski (bez Gdańska); 1945 całe w granicach Polski. Pomorze Zachodnie, hist. dzielnica Polski; ok. 967-972 podporządkowane Polsce; w pocz. XI w. uniezależniło się; ok. 1122 lenno pol.; XIII-XIV w. rozbicie feud. i stopniowe uzależnianie od cesarzy niem.; w XIV-XVI w. próby zbliżenia z Polską; 1637 opanowane przez Szwecję; 1648 część wsch. przeszła pod panowanie Brandenburgii (od 1701 Prus), reszta pod rządami Szwecji (do 1815); 1945 powróciło do Polski. pomost, techn. konstrukcja zawieszona lub wsparta na podporach umożliwiająca

komunikację na pewnej wysokości nad poziomem odniesienia, np. p. wagonowy: p. mostowy — górna część mostu, p. roboczy— kładka na rusztowaniach lub ramieniu dźwignicy. pomost (mostek), żegl. pokład nadbudówki statku z pomieszczeniem o dobrej widoczności wokół statku; nawigacyjny, namiarowy. pomór kur, ostra, zaraźliwa choroba wirusowa drobiu, gł. kur; wysoka temperatura, wyciek z nosa, zsinienie grzebienia, biegunka, drgawki; chore sztuki wybija się. pomór świń, ostra, zaraźliwa choroba wirusowa świń i dzików; brak apetytu, osowiałość, wysoka temperatura, zaparcia lub biegunka, wyciek ropny z nosa, wybroczyny na skórze, kaszel. pompa, fiz. w laserach i maserach urządzenie do wzbudzania tzw. czynnych atomów ośrodka za pomocą silnego pola elektromagnet. lub strumienia nośników prądu. pompa, techn. przenośnik cieczy z obszaru o ciśnieniu niższym do obszaru o ciśnieniu wyższym lub z niższego poziomu na wyższy; wyporowa lub wirowa. pompa, przen. przesadna wystawność, przepych; napuszoność, uporczywość b. wystawna, parada. Pompa, jeden z gwiazdozbiorów. pompa ciepła → cieplna pompa. Pompadour [pąpadu:r] JEANNE ANTOINETTE DE, markiza, 1721-64, faworyta króla fr. Ludwika XV. pompatyczny, pełen pompy, okazałości (zwykle przesadnej); napuszony, nadęty, uroczysty. pompejańskie malarstwo, ścienne malarstwo dekoracyjne znane gł. z zabytków Pompei z II w. p.n.e.-I w. n.e.; dzieli się na 4 okresy, tzw. style: inkrustacyjny, arch., egiptyzujący i iluzjonistyczny; etap w rozwoju rzym. malarstwa. pompejańskie wykopaliska, jedne z pierwszych wykopalisk archeol., "prowadzone w staroż. Pompei od 1748, z przerwami, do dziś; odkrycia wywarły wpływ na kulturę eur. 2 poł. XVIII i 1 poł. XIX w. (klasycyzm). Pompeje, staroż. m. w Italii u podnóżv Wezuwiusza, zniszczone przez wybuch wulkanu (79); wykopaliska od XVIII w.; odsłonięto 2/3 miasta: ruiny ulic, forum, budynków publ. i prywatnych, świątyń; malowidła ścienne; nekropole. Pompejusz Wielki, 106-48 p.n.e., wódz rzym., optymata, rzecznik Sulli; zlikwidował korsarstwo na M. Śródziemnym; zdobył Pont i Syrie; czł. I triumwiratu (60); po jego rozpadzie (53) w wojnie z Cezarem poniósł (48) klęskę pod Farsalos. pompela (pumela, szadok, Citrus grandis), wysokie drzewo cytrusowe pochodzące z pd.-wsch. Azji, uprawiane dla dużych (do 2 kg), jadalnych owoców. Pompidou [pąpidu] GEORGES, ur. 1911, polityk fr.; bliski współpracownik gen. de Gaulle'a; 1959-62 czł. Rady Konst.; od 1962 premier, od 1969 prezydent. pompier: 1) lekceważąco o artyście akademickim, którego twórczość (mal. lub lit.) pełna jest pompatyczności; 2) daw. strażak (zwł. obsługujący sikawkę). pompka wodna, rodzaj inżektora; służy do obniżania ciśnienia gazu w urządzeniach laboratoryjnych. pompon, puszysta kulka z przyciętych nici (wełn., jedwabn. itp.), przyszywana jako ozdoba. Pompon [pąpą] FRANÇOIS, 1855-1933, fr. rzeźbiarz i medalier; rzeźby animalistyczne i portrety; Biały niedźwiedź. Pomponazzi [-nacci] PIETRO, 1462-1525, filozof wł., wybitny przedstawiciel renesansowego arystotelizmu; przeciwstawiał się scholastyce, nawiązywał do naturalistycznej interpretacji Arystotelesa. Pomponiusz (Pomponius Mela), I w., geograf rzym., autor pierwszego dzieła geogr. w języku łac. De Orbis Situ libri tres, opracowanego wg źródeł greckich.

Pomponiusz SEKSTUS, II w., prawnik rzym.; m.in. komentarze do edictum perpetuum oraz krótkie kompendium historii prawa rzym.; wiele prac weszło do Corpus Iuris Civilis. pompowa elektrownia, elektrownia wodna, w której woda dopływa do turbin ze zbiorników napełnianych przez pompowanie w okresach małego zapotrzebowania na energię elektr.; wyrównuje wahania mocy w sieci. pompowa stacja →pompownia pompownia (pompowa stacja, stacja pomp), zakład z zespołem urządzeń do przetłaczania lub tłoczenia cieczy z obszaru ssawnego do tłocznego, np. wody do sieci wodociągowej. pompowy zakład energetyczny, zakład hydroenergetyczny, w którym woda dopływa do turbin wodnych ze zbiorników napełnionych przez pompowanie; zwykle elektrownia. pomroczny stan, med.→zamroczenie. pomrowiki (podrożce, Limacidae), lądowe ślimaki płucodyszne; muszla zredukowana, ciało wydłużone, nawet ponad 20 cm dł.; niektóre są szkodnikami. pomrów polny (Agriolimaz agrestis), jeden z pospolitych ślimaków z rodziny pomrowików; szkodnik ozimin, ziemniaków, buraków, roślin warzywnych i in. pomuchel (dorsz bałtycki, Gadus morhua callarias), rasa dorsza, swoista dla M. Bałtyckiego, do 85 cm dł.; duże znaczenie gosp. lokalne. pomurnik (Tichodroma muraria), ptak górski z rzędu wróblowatych; dl. ok. 18 cm; upierzenie łupkowoszare, na skrzydłach różowe plamy; owadożerny; Eurazja; w Polsce tylko w Tatrach i Pieninach; chroniony. pomurnik lekarski (Parietaria officinalis), wieloletnia roślina zielna z obszaru śródziemnomor.; w Polsce spotykany w stanie zdziczałym; dawniej leczn. ziele. PON →Polskau Organizacja Narodowa. Ponape [po na:pej], wulkaniczna wyspa w Karolinach; 334 kma, 18 tys. mieszk. (1964). Ponce [-SE], m. i port w pd. części Puerto Rico, nad M. Karaibskim; 114 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. Ponce de León [ponte de leon] JUAN, 1460-1521, hiszp. konkwistador i odkrywca; 1493 towarzyszył Kolumbowi w jego drugiej wyprawie; 1513 odkrył Florydę. poncho [ponczo; hiszp.], wierzchnie okrycie Indian Ameryki Środk. i Pd.; czworoboczny kawałek sukna z wyciętym otworem na głowę. Poncini [czini] TOMASZ →Poncino Tomasz. Poncino [-czjno] (Poncini) TOMASZ, ?1659, architekt wł. działający w Polsce; pałac biskupi w Kielcach, kościół Jezuitów w Poznaniu (wg planów B.N. Wąsowskiego). Poncjańskie Wyspy (Ponziane). grupa wysp wł. na M. Tyrreńskim; 10 km2, 5,7 tys. mieszk. (1961). poncz, napój alkoholowy gorący, którego zasadniczymi składnikami są: wino, arak, rum, herbata, cukier, cytryna, cynamon. pond, p, jednostka siły równa gram-siłe; 1 p = 1 G 9,81.10-3 N. ponderabilia, rzeczy konkretnie istniejące, uchwytne, dające się zważyć, zmierzyć, dokładnie określić. Pondichéry [pądiszeri] obecnie Puttuczczeri, terytorium związkowe w Indii, kolonia fr. 1802-1954. Ponferrada, m. w Hiszpanii (León), w G. Kantabryjskich; 38 tys. mieszk. (1960); wydobycie rud żelaza. pongé [pą:ży], b. lekkie tkaniny jedwabne o splocie płóciennym. Ponge [pą:ż] FRANCIS, ur. 1899, poeta fr.; poematy prozą wywodzące się z egzystencjalizmu. Poniatowa, m. w pow. opolsko-lubelskim, woj. lubelskim; 5,1 tys. mieszk.

920 Poniatowski (1968); zakłady sprzętu instalacyjnego; prawa miejskie 1962. — W okresie okupacji hitlerowskiej 1941-42 obóz jeńców radz., zginęło 18 tys.. 1941-43 obóz pracy - podobóz Majdanka, zginęło ponad 15 tys. osób. Poniatowski JÓZEF, książę, 1763-1813, bratanek Stanisława Augusta, min. woinv i nacz. wódz Księstwa Warsz., marszałek napoleoński; uczestnik wojny 1792, powstania 1794, kampanii napoleońskich 1809, 1812; w bitwie pod Lipskiem raniony, utonął w Elsterze. Poniatowski JÓZEF, 1816-73, syn Stanisława, synowiec król., zw. Prince de Monte Rotondo, śpiewak, kompozytor (m.in. opera Gelmina), dyplomata w służbie Toskanii (1848-49) i Francji (od 1855). Poniatowski JULIUSZ, ur. 1886, polityk; 1918 działacz POW i PSL-„ Wyzwolenie"; 1920-21 i 1935-39 min. rolnictwa; 1922-27 wicemarszałek sejmu. Poniatowski KAZIMIERZ, książę, 17211800, brat Stanisława Augusta, podkomorzy w. kor. 1742-73; zasłynął z pojedynku z A. Tarłą (1744); założyciel ogrodów w Warszawie „Na Książęcym". Poniatowski MICHAŁ JERZY, książę, 173694, brat Stanisława Augusta, prymas Polski od 1784; przeciwnik reform; 1794, po ujawnieniu dowodów zdrady na rzecz Prus, popełnił samobójstwo. Poniatowski STANISŁAW, 1676-1762, ojciec Stanisława Augusta, wojewoda mazow., kasztelan krak. od 1752; stronnik Stanisława Leszczyńskiego; zwolennik Familii. Poniatowski STANISŁAW, książę, 17551833, syn Kazimierza, podskarbi w. litew. 1784-91; w dobrach swych oczynszował chłopów; przywódca stronnictwa król.; przeciwny Konstytucji 3 maja, wyjechał z kraju. Poniatowski STANISŁAW, 1884-1945, etnograf; prof. uniw. w Warszawie; badania ludów wsch. Syberii, prace z etnografii Polski i ogólnej; zginął w obozie hitlerowskim w Litomierzycach. Poniatowski STANISŁAW AUGUST →-Stanisław August Poniatowski. Poničan JÁN, UΓ. 1902, pisarz słowac; prekursor literatury proletariackiej; liryka, dramaty, krytyka lit.; tłumacz m.in. W. Majakowskiego. Poniec, m. w pow. gostyńskim, woj. pozn.; 2,8 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1309. Poniecki CZESŁAW (pseud. Szczepan), ur. 1909, działacz ruchu lud.; w okresie między woj. działacz Związku Młodzieży Wiejskiej i SL; w okresie okupacji hitlerowskiej przewodn. kierownictwa woj. SL„ROCH" w Kielcach. Poniewież (Panevèżys), m. w Litew. SRR, nad Niewiażą; 72 tys. mieszk. (1969); ośr. przemysłowy. ponik, daw. potoczek, strumyk wytryskujący spod ziemi łub znikający pod ziemią. Ponikowski ANTONI, 1878-1949, polityk i działacz społ.; 1918-22 dwukrotnie premier i min. oświaty; prof. (1945-46 rektor) Polit. Warszawskiej. Ponikowski WACŁAW, 1884-1944, ekonomista rolny; prof. Polit. Lwowskiej; red. „Rolnika Ekonomisty"; rozwinął metodologię i teorię ekonomiki rolnictwa; zamordowany przez hitlerowców. Poniński ADAM, 1732-98, podskarbi w. kor. od 1773; jeden z przywódców konfederacji radomskiej 1767; marszałek sejmu rozbiorowego 1773; skazany 1790 na banicję. Poniński STANISŁAW, 1806-60, uczestnik powstań 1830-31 i 1848, czł. Stow. Demokracji Pol. XIX w. i TDP. Poniszowice, w. w pow. gliwickim, woj. katowickim; późnogot. kościół drewn. (XV, XVII, XVIII w.) i dzwonnica (XVI w.). Poniż WENCZESŁAW, 1900-67, inżynier; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z dziedziny teorii konstrukcji stal., statyki budowli.

Ponomariow BORIS N., UΓ. 1905, radz. działacz ruchu robotn., historyk; działacz Międzynarodówki Komunist.; od 1961 sekretarz KC KPZR. ponor, miejsce na powierzchni obszarów krasowych, w którym znikają pod powierzchnię wody rzek, potoków. ponowa, łow. świeżo spadły śnieg, na którym wyraźnie odciskają się tropy zwierzyny. „Ponowa", pismo poświęcone poezji i sztuce, wydawane w Warszawie 1921-22; zespół red.: R. Czekańska-Heymanowa, J. Brzęczkowski, W. Bunikiewicz i in. Pons [pą:s] JEAN LOUIS, 1761-1831, astronom fr.; odkrył 37 komet. Pons [pą:s] LILY, ur. 1904, fr. śpiewaczka (sopran koloraturowy), osiadła w USA; występy w Metropolitan Opera, nabrania płytowe z orkiestrą Kostelanetza, role filmowe. Pont, w starożytności kraina w pn.-wsch. Azji Mn.; od końca IV w. p.n.e. królestwo, potężne za Mitrydatesa VI Eupatora; od 63 p.n.e. rzym. prowincja. Ponta Delgada, m. i port na portug. wyspie São Miguel (Azory), ośr. adm. okręgu P.D.; 22 tys. mieszk. (1960); ważna stacja łączności radiowej i kablowej; ośr. turystyczny. Ponta Grossa, m: w Brazylii (Parana); 91 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., drzewny; ważny węzeł kolejowy. pontał (pontalik), staropol. nazwa klejnotów, ozdób metalowych, naszywanych na suknię zamiast haftu. Pont-à-Mousson [pątamusą], m. w pn. Francji (Lotaryngia), nad Mozelą; 13 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł metalowy. Pontano GIOVANNI, 1426-1503, poeta wł., piszący w języku łac, humanista; czł. Akad. Neapolitańskiej (stąd Akad. Pontaniana); traktaty o tematyce filoz. i hist., poematy, poezje. Pontarlier [pątarljy], m. we wsch. Francji, w górach Jura, nad rz. Doubs; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., drzewny, metalowy. Pont-Aven [pątawen] (szkoła z PontAven), nazwa grupy malarzy skupionych 1888-90 wokół P. Gauguina, w bretońskich miejscowościach P.-A. i La Pouldu; twórczość ich była jednym z przejawów symbolizmu; podstawą programu artyst. — teoria syntetyzmu i cloisonizmu, źródłami inspiracji — grafika jap., sztuka archaiczna i ludowa. Pont-du-Gard [pą dü gar], fragment akweduktu rzym. z końca I w. p.n.e. nad rz. Gard w pd. Francji; obecnie wykorzystywany jako most. Pontecorvo [-korwo] GILLO, ur. 1923, wł. reżyser film.; kontynuator tradycji wł. neorealizmu; filmy o problematyce społ. i polit. (Wielki, błękitny szlak, Bitwa o Algier). Pontedera, m. we Włoszech (Toskania), nad rz. Arno; 24 tys. mieszk. (1961); przemysł środków transportu, maszyn., włókienniczy. Ponte di Rialto, słynny most rozpięty lukiem nad Canal Grande w Wenecji; wzniesiony 1588 przez V. Scamozziego. Ponte Vecchio [p. wekkio], słynny most nad rz. Arno, we Florencji; wzniesiony w XIV w.; zabudowany licznymi sklepikami (gł. złotników). Pontevedra, m. w Hiszpanii (Galicja), nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. prow. P.; 63 tvs. mieszk. (1966); przemysł maszyn., spoż.; port handl. i rybacki. Ponti Gio, ur. 1891, architekt wł.; początkowo budowle w duchu neoklas. (Instytut Matematyki w miasteczku uniw. w Rzymie), później funkcjonalne wieżowce (m.in. Pirelli w Mediolanie); założył czasonismo „Domus". Pontiac [pontyäk], ok. 1720-69, wódz Indian szczepu Ottawa, przywódca powstania przeciw Anglikom 1763-66. Pontiac [pontyäk], m. w USA (Michigan), w zespole miejskim Detroit; 85 tys.

mieszk. (1970); ośr. przemysłu samochodowego. Pontianak, m. i port w Indonezji, ośrodek adm. prow. Borneo Zach.; 150 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., stoczniowy. pontifex maximus, w staroż. Rzymie najwyższy kapłan, przewodniczący kolegium pontyfików; za cesarstwa (do 382) godność tę sprawowali panujący. Pontoise [pątua:z], m. we Francji, w Basenie Paryskim, ośrodek adm. dep. Val-ď-Oise; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechniczny. pontok, szałas Murzynów afryk.; kształt ulowy lub kopulasty, żerdzie pokryte trawą lub matami, czasem oblepiony gliną lub nawozem. ponton, pływająca konstrukcja o prostych kształtach, np. w postaci prostopadłościennego zbiornika, do utrzymywania na wodzie różnych urządzeń (np. przęseł mostu), ludzi, podnoszenia wraków itp, pontonierzy, oddziały wojsk techn. wyszkolone w budowie mostów pontonowych; w XVIII w. zaliczani do korpusu inżynierów. Pontoppidan [-to-] HENRIK, 1857-1943, pisarz duń.; najwybitniejszy przedstawiciel naturalizmu; powieści (Ziemia obiecana) i nowele; nagr. Nobla. Pontormo JACOPO, 1497-1557, malarz wł., przedstawiciel manieryzmu florenckiego; pełhe ekspresji i dynamizmu wielofiguralne obrazy rel. (Historia Józefa) i freski. Pontriagin LEW S., ur. 1908, radz. matematyk, topolog; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; autor licznych prac z topologii, teorii grup, geometrii różniczkowej, algebry, równań różniczkowych, zastosowań matematyki; od 14 roku żvcia niewidomy. pontyfikat, okres sprawowania funkcji przez danego papieża. pontyfikowie, w staroż. Rzymie kolegium kapłanów czuwające nad formalną strona kultu rel.; do IV/III w. p.n.e. jedyni rzeczoznawcy w zakresie prawa sakralnego i świeckiego; przewodniczył im pontifex maximus. Pontyjskie Błota, obszar nizinny we Włoszech, na wybrzeżu M. Tyrreńskiego, na pd. od Rzymu; dawniej zabagniony. po osuszeniu (1932-39) żyzny region rolniczy. Pontyjskie Góry, góry w Turcji, wzdłuż pd. wybrzeża M. Czarnego; dł. ok. 1000 km, wys. do 3937 m (Kaçkar); sejsmicznie czynne; lasy bukowe; wydobycie węgla kamiennego. pontyjskie organizmy, gatunki organizmów występujące w strefie stepowej pd.wsch. Europy i centr. Azji; np. susły, drop, miłek wiosenny; w Polsce rzadkie. Pontypool [-pu:l], m. w W. Brytanii (Walia); 38 tys. mieszk. (1966); eksploatacja węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł metal., chemiczny. Pontypridd [-pri:d], m. w W. Brytanii (Walia), nad rz. Taff; 39 tys. mieszk. (1966); eksploatacja węgla kam.; hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł maszyn., elektrotechn., chemiczny. ponur, bud. podwodna część budowli wodnej, piętrzącej lub upustowej, położona powyżej progu wodnego. pony, ang. nazwa małych kuców z W. Brytyjskich (m.in. Szetlandów, Hebrydów), np. kuców szkoc, irl., czy najmniejszych (wys. w kłębie 80-105 cm) szetlandzkich. pończoszarka, maszyna dziewiarska do wytwarzania pończoch, skarpet itp. (np. falowarka, szydełkarka). pool [pu:l; ang.], krótkoterminowe porozumienie przedsiębiorców kapitalist. (np. w sprawie uzgodnienia cen, rynków zbytu, rozmiarów produkcji). Poole [pu:l], m. w W. Brytanii (Anglia), port i kąpielisko nad kanałem La Manche; 99 tys. mieszk. (1968); przemysł ceram., maszyn., chemiczny. Poopó [-po], słone jezioro w Boliwii, w Andach Śroďk., na wys. 3690 m; pow

Poprawa 921 (zmienna) ok. 2,5 tys. km2; do P. uchodzi rz. Desaguadero. pop, duchowny prawosł. i greckokat; odpowiednik kat. księdza. Popa VASKO, ur. 1922, poeta serb.; nowatorskie eksperymenty językowe w liryce; tragiczne widzenie świata obok elementów groteski i humoru. popadia, żona popa. pop-art [p. a:rt] (skrót od ang. popular art), tendencja w sztuce współcz. polegająca na tworzeniu kompozycji z gotowych przedmiotów techniką assemblage'u, niekiedy poruszanych mechanicznie, często z towarzyszeniem efektów dźwiękowych, naśladująca styl reklam, komiksów itp.; różnorodność środków i technik (collage, frottage, mech. techniki odtwórcze); nieograniczona swoboda twórcza; próba przedstawienia symultanicznej wizji cywilizacji wielkomiejskiej. Popayán [-jan], m. w pd.-zach. Kolumbii, nad rz. Cauca, ośrodek adm. dep. Cauca; 77 tys. mieszk. (1964); dawna katedra z XVI w., kościoły i kaplice z XVIXVIII w., klasztory z XVII-XVIII w., wieża z XVIII w. POP Dukljanin, 1 poł. XII w., ksiądz kat., autor kroniki poświęconej historii Zety (Czarnogóry). Pope [poup] ALEXANDER, 1688-1744, ang. poeta klasycyst.; racjonalista; poemat heroikomiczny Pukiel włosów ucięty, satyr. — The Dunciad, listy poet., eseje obyczájowo-filoz.; przekłady Iliady i Odysei. popelina, tkanina bawełn., jedwabna, pół jedwabna lub wełn., o splocie płóciennym, z b. drobnymi poprzecznymi prążkami. Poperinge [po:pörinö], m. w Belgii (Flandria); 13 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., ceramiczny. Popescu [-sku] STEFAN, 1872-1948, rum. malarz i grafik; sceny z życia wsi rum., pejzaże. Popescu-Gopo [-sku g.] ION, ur. 1923, rum. reżyser film.; wybitne filmy animowane (Krótka historia) i fabularne (Skradziono bombę). popęd, psychol. biologicznie uwarunkowany wewn. czynnik motywacyjny wywołany przez określoną potrzebę organizmu, warunkujący określone formy zachowania się zmierzające do zaspokojenia tej potrzeby (np. płciowy). popęd siły (impuls siły), wektorowa wielkość fiz. równa iloczynowi siły działającej na ciało przez czas jej działania Popiel, legendarny książę gnieźnieński, poprzednik Piasta, wzmiankowany przez Galla Anonima. Popiel ANTONI, 1865-1910, rzeźbiarz; pomniki: Mickiewicza we Lwowie, Kościuszki w Waszyngtonie. , Popiel JAN SYKSTUS EUSTACHY, 1817(?)83, ojciec R. Popiel-Święckiej, tancerz; solista charakterystyczny baletu WTR. Popiel KAROL, ur. 1887, polityk; współorganizator i jeden z przywódców NPR i SP; w czasie II wojny świat. min. w rządzie emigr., 1945-46 na czele SP. Popiel MIECZYSŁAW, ur. 1904, działacz ruchu robotn.; czł. ZG ZPP w ZSRR; 1950-56 min. żeglugi; 1948-54 czł., 1954-64 zastępca czł. KC PZPR. Popiel PAWEŁ, 1807-92, konserwatywny polityk galic, publicysta; współzałożyciel „Czasu"; działacz Stańczyków. popielarstwo, rozwinięta w lasach pol., gł. w XVI-XVIII w., produkcja popiołu ze spalanego w dołach lub mielerzàch drewna; z popiołu wytwarzano potaż; oba produkty eksportowano. popielec, w liturgii kat. pierwszy dzień wielkiego postu (siódma środa przed Wielkanocą); znany obrzęd posypywania głowy popiołem; wiele zwyczajów ludowych. Popielewskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Gnieźnieńskim (woj. bydgoskie); pow. 308,5 ha, głęb. do 45,8 m. popielica (jeżyna sinojagodowa, Rubus

caesius), bot. gatunek jeżyny o płożących pędach; pospolita w całej Polsce, w zaroślach, przy drogach, na miedzach; owoce kwaśne, pokryte sinym nalotem. popielica (pilch, Glis glis), zool. eur.azjat. gryzoń nadrzewny; mniejsza od wiewiórki; szaropopielata; zimę przesypia; w Polsce nieliczna, chroniona. popielnica (urna), archeol. naczynie grobowe służące do przechowywania prochów zmarłego. popielnik, bot. →cyneraria. popielnik, zbiornik pod komorą paleniskową do gromadzenia popiołu. Popielno, ośrodek doświadczalny Instytutu Genetyki \ Hodowli Zwierząt PAN, nad jez. Śniardwy (woj. olsztyńskie); m.in. hodowla tarpanów. Popiel-Święcka ROMANA, 1849-1933, córka J. Popiela, aktorka; występy gł. w WTR, w komediach (role tzw. naiwnych) i dramatach. popiersie (biust), szt. plast, przedstawienie górnej części postaci (głowy i części piersi lub głowy i ramion), gł. w rzeźbie. Popiołek FRANCISZEK, 1868-1960, historyk dziejów Śląska Cieszyńskiego; 1897-32 dyr. gimnazjum w Cieszynie. Popiołek KAZIMIERZ, ur. 1903, historyk; badacz dziejów nowoż. i najnowszych Śląska; prof. uniw. we Wrocławiu i Krakowie. popiół, składniki miner, pozostałe po spaleniu substancji pochodzenia org., zwykle paliwa; p. topiący się w temperaturze spalania tworzy tzw. żużel. popiół drzewny i torfowy, cenny nawóz mineralny, zawierający m.in. potas, fosfor, wapń i mikroelementy. poplecznictwo, gorliwe, stronnicze popieranie kogoś; protekcja, opieka; rola poplecznika. poplecznictwo, prawo przestępstwo polegające na udzieleniu pomocy sprawcy przestępstwa już po jego popełnieniu, w celu uniknięcia przez sprawcę odpowiedzialności. Poplewski ROMAN, 1894-1948, anatom; prof. Uniw. Warsz.; autor wielu prac, gł. z zakresu biomechaniki; Anatomia ssaków. poplon, rośliny — gł. pastewne, a także warzywa — uprawiane w okresie między sprzętem a siewem dwóch roślin uprawianych na tym samym polu jako plonv gł.; rozróżnia się p, ozimy, p. ścierniskowy i wsiewki poplonowe. popław: 1) fala unosząca się, poruszająca się naprzód oieg, nurt, prąd; 2) łąka położona wśród pól na niższym poziomie; łąka mokra, bagnista. Popławski ANTONI, 1739-86, pedagog, ekonomista, pijar; prof. Collegium Nobilium; autor projektu reformy szkolnej (1775); zwolennik i propagator fizjokratyzmu. Popławski JAN LUDWIK, 1854-1908, publicysta; współtwórca Ligi. Nar., współred. „Przeglądu Wszechpolskiego", red. m.in. „Polaka" i „Słowa Polskiego". Popławski STANISŁAW, ur. 1902, generał; 1944 dowódca 2 Armii WP, następnie 1 Armii WP; 1947 dowódca Wojsk Lądowych WP, 1949-56 wicemin. obrony narodowej. Popławski-Horno STANISŁAW →HornoPopławski Stanisław. popłoch, strach nagle ogarniający ludzi, zmuszający zwykle do ucieczki; panika, tumult, zamieszanie wywołane trwogą. popłód, łożysko wraz z błonami płodowymi i pępowiną wydalane z macicy po porodzie płodu. Popocatépetl [-pokate-], czynny wulkan w Kordylierze Wulkanicznej (Meksyk); 5452 m; ostatni wybuch 1947. popolarzy, członkowie Wł. Partii Lud. (od ok. 1870), poprzedniczki Wł. Partii Chrześc.-Demokr. (1919-26). popoło grasso [po- g.J, odłam średniow. mieszczaństwa wł.; skupiał przedstawicieli „szlachetnych cechów" (bogatych kupców, bankierów, lekarzy); od XIII w. opanował władzę w komunach miejskich.

popolo minuto [po- m.], najliczniejsza grupa ludności w średniow. miastach wł.; skupiała drobnych kupców, rzemieślników i wyrobników. Popović JOVAN STERIJA, 1806-56, pisarz serb.; twórca serb. komedii, gł. o tematyce mieszcz.; powieści satyr.; liryka refleksyjna; dramaty historyczne. Popović KOCA, UR. 1908, działacz jugosł. ruchu robotn.; w czasie II wojny świat, jeden z dowódców armii wyzwoleńczej; 1953-64 min. spraw zagr.; od 1966 czł. Prezydium KC ZKJ. Popović MILENTIJE, 1913-71, polityk jugosł.; w czasie II wojny świat, jeden z organizatorów oddziałów partyzanckich w Serbii, czł. AVNOJ; czł. Prezydium KCZKJ, od 1969 przewodn. Skupsztiny Związkowej. Popovici [-wicz1] TITUS, ur. 1930, pisarz rum.; opowiadania i powieści o tematyce społ. i przemianach socjalist. na wsi rum.; scenariusze filmowe. Popow ALEKSANDR S., 1859-1906, ros. pionier łączności radiowej; 1895-97 zbudował (niezależnie od G. Marconiego)) radiotelegraf; 1897 uzyskał łączność radiową na odległość 5 km, 1901 —112 km. Popow ALEKSIEJ D., 1892-1961, ros. aktor, reżyser, pedagog; nowatorskie inscenizacje klasyki ros. i obcej, dążące do syntezy osiągnięć K. Stanisławskiego, W. Niemirowicza-Danczenki i J. Wachtangowa. Popow OLEG K., ur. 1930, ros. artysta cyrkowy; akrobata-ekwilibrysta; clown specjalizujący się w numerach parodystycznych. Popowice, w. w pow. wieluńskim, woj. łódzkim; późnogot. kościół drewn. (pocz. XVI w.). Popowicz PAWIEŁ R., ur. 1930, radz. pilot kosmonauta; odbył pierwszy w świecie grupowy lot kosmiczny na statku Wostok 4 (12-15 VIII 1962), wraz ze statkiem Wostok 3 pilotowanym przez A. Nikołajewa. Popowo, m. w pn. Bułgarii; 16 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., spożywczy. Popowo Stare, w. w pow. kościańskim, woj. pozn.; późnobarok. pałac (XVIII w.). Poppea Sabina, ?-65, słynna z piękności druga żona Nerona; sprawczyni śmierci jego matki i żony Oktawii; zabita przez niego w gniewie(?). Pöppelmann [pö~] CARL FRIEDRICH VON, ok. 1697-1750, architekt niem.; od 1724 w Warszawie; barok, przebudowa pałacu Kazimierzowskiego, rozbudowa pałacu Saskiego. Pöppelmann [pö-] MATHÄUS DANIEL, 1662-1736, architekt niem; przedstawiciel późnego baroku; działał na dworze Augusta Mocnego; twórca barokowego Drezna; projekty przebudowy Zamku król. w Warszawie; Zwinger (Drezno), plany założeń osi saskiej w Warszawie. Popper KARL, ur. 1902, austr. logik i filozof (od 1938 przebywający w Anglii), przedstawiciel neopozytywizmu; zajmował się gł. zagadnieniami metodologii nauk (zwł. weryfikacją hipotez, wartością indukcji, strukturą nauki); twórca tzw. hipotetyzmu w metodologii nauk przyrodn.; przeciwnik historyzmu marksistowskiego w metodologii nauk społecznych. Poprad, rz. w Czechosłowacji i Polsce, pr. dopływ Dunajca; dł. 154 km (w tym w Polsce 59 km), dorzecze 2081 km8; gwałtowne wezbrania; częściowo graniczna. Poprad, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), nad górnym P.; 20 tys. mieszk. (1968); fabryka wagonów; ośr. turystyczny. Popradzki Staw, jezioro w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w Dol. Mięguszowieckiej, na wys. 1513 m; pow. 6,8 ha, głęb. do 16,4 m; schronisko. Poprawa MARCIN, 1888-1953, działacz lud.; od 1921 czł. PSL-„Piast", następnie SL; 1942-45 delegat rządu londyńskiego na terenie ziem wcielonych do Rzeszy; po

922 poproch cetyniak wojnie współorganizator Lewicy-PSL w Poznańskiem. poproch cetyniak, zool. →cetyniak. popromienna choroba, schorzenie wywołane działaniem promieniowania jonizującego; istotą jej jest uszkodzenie struktury molekularnej związków chem., gł. kwasów nukleinowych i białek. „Poprostu", dwutygodnik społ.-lit. wydawany w Wilnie 1935-36 przez Związek Lewicy Akademickiej ,,Front"; zespół red.: H. Dembiński, S. Jędrychowski, A. Mikułko, K. Petrusewicz, J. Putrament, M. Tank i in.; pismo antyfaszyst. frontu ludowego. „Po Prostu", pismo społ.-polit. wydawane 1947-57 w Warszawie, początkowo miesięcznik AZWM „Życie", 1948-56 dwutygodnik ZMP. poprzeczka, techn. rzadka nazwa poprzecznicy. poprzeczka regulacyjna, bud. budowla wodna łącząca brzeg rzeki z tamą podłużną, wzniesioną w pewnej odległości od niego; przyspiesza zamulenie odciętej przez tamę części koryta rzeki przy jej regulacji. poprzecznica (poprzeczka, trawersa), techn. poprzeczny element w niektórych konstrukcjach, np. belka poprzeczna mostu suwnicy, ramy lokomotywy. poprzednik, Zog. pierwszy z członów (zdań) implikacji. pop-song [-son; ang.] (pop-tune), pieśń albo muzyka instrumentalna pośrednia między lud. a artyst., często o charakterze plebejskim, nie mająca cech przeboju. populacja, biol. grupa krzyżujących się ze sobą osobników jednego gatunku, zajmująca określony teren i izolowana rozrodczo od innych p. tego gatunku; np. p. sarn w Puszczy Białowieskiej. populacja, ekon →zaludnienie. populacje gwiazd →gwiazd populacje. „Populaire, Le" [lö popüle:r], tygodnik fr. wydawany 1833-35 i 1841-50; propagował zasady republ. oraz idee socjalizmu utopijnego. „Populaire de Paris, Le" [lö popüle:r dö pari], fr. dziennik socjalist., zał. 1916; od 1921 organ SFIO. popularny: 1) przedstawiony w sposób przystępny, prosty, zrozumiały; 2) cieszący się uznaniem ogółu, znany wśród szerokich kręgów społeczeństwa, mający wziętość, rozgłos. popularyzacja, uprzystępnianie i upowszechnianie wiedzy, nauki, sztuki i innych szerokim kręgom społeczeństwa. popularyzator, człowiek zajmujący się popularyzacją, upowszechnianiem czegoś. popularzy, w staroż. Rzymie postępowe ugrupowanie polit., powstałe w 2 poł. II w. p.n.e.; rzecznicy interesów drobnych rolników i plebsu miejskiego; przeciwnicy optymatów; gł. przedstawiciele: T. i G. Grakchowie. populiści, członkowie i zwolennicy zał. 1891 w USA Partii Lud., reprezentującej interesy farmerów i drobnomieszczaństwa. Populorum progressio, encyklika Pawła VI (1967) dotycząca problemów społ.-gosp. krajów rozwijających się; uznaje konieczność przebudowy przestarzałych struktur społ., ujmuje własność społ. jako jedną z możliwych form posiadania. poputcziki (ros. 'towarzysze podróży, chwilowi sprzymierzeńcy'), nazwa nadawana ros. pisarzom okresu rewolucji i 1. 20-ych należącym do grup „Sierapionowy bratja", „Pieriewał", „Lef", konstruktywistów, imażynistów i in. popychacz, techn. człon mechanizmu krzywkowego współpracujący z krzywką. popyt, zapotrzebowanie na dobra ekon. w określonym czasie. popyt efektywny, zapotrzebowanie na dobra ekon. określone poziomem dochodów. por (Allium porrum), dwuletnia, cebulowa roślina warzywna, pochodząca z Azji Mn.; pęd kwiatowy do 2 m wys.; cebula

i liście (lancetowatotaśmowate) jadalne i przyprawowe. Por, rz., 1. 2dopływ Wieprza; dł. 62 km, dorzecze 597 km . poradlne, w dawnej Polsce danina zależna od rozmiarów ziemi uprawnej; później łanowe. poradnia lekarska, komórka organizacyjna przychodni udzielająca specjalistycznych świadczeń profilaktycznych, leczn. i orzeczniczych; np. p. reumatologiczna, przeciwgruźlicza, dla dzieci. poradnictwo psychologiczne, praktyczna działalność psychol., której celem jest udzielanie rad i wskazówek, badanie zdolności, cech psych, itp.; reprezentowane jest gł. przez poradnie zaw., wychowawcze, małżeńskie i zdrowia psychicznego. poradnictwo zawodowe →preorientacja zawodowa. „Poradnik Bibliotekarza", miesięcznik instruktażowy wydawany od 1949 przez SBP; przeznaczony gł. dla bibliotekarstwa powszechnego. „Poradnik dla Ludu Górnośląskiego", dwumiesięcznik (bezpłatny) wydawany 1851-53 w Bytomiu; dostarczał chłopom informacji z zakresu obowiązujących przepisów, gospodarstwa i rzemiosła; wydawcy: K. Kosicki, J. Lompa, £. Smółka. „Poradnik dla Samouków", wydawnictwo zapoczątkowane 1898 w Warszawie przez S. Michalskiego; do 1905 służyło celom oświat., później — naukowym; zawierało rozprawy z różnych dziedzin wiedzy; ostatni tom — 1932. „Poradnik Językowy", miesięcznik zał. 1901 w Krakowie przez R. Zawilińskiego, od 1932 wydawany w Warszawie, poświęcony poprawności języka; publikacje z dziedziny językoznawstwa, stała rubryka: objaśnienia wyrazów i zwrotów. „Poradnik Muzyczny", miesięcznik wydawany przez Lud. Instytut Muz. w Łodzi od 1947, poświęcony problemom upowszechniania i metodyce nauczania muzyki. Poraj, szlachecki herb pol.; róża biała w polu czerwonym; występowa! gł. w Wielkopolsce i woj. sandomierskim; używany był m.in. przez Kurozwęckich, Rusieckich, na Litwie — Giedroyciów, Mickiewiczów. Poraj, osiedle w pow. myszkowskim, woj. katowickim, nad Wartą; 3,8 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. Poraj Koszyc ALEKSANDR J., 1877-1949, chemik radz.; czł. ANZSRŔ; badania związków aromatycznych, gł. barwników. Porazińska JANINA, 1888-1971, pisarka; utwory dla dzieci i młodzieży (W Wojtusiowej izbie, Kto mi dal skrzydła), wspomnienia. porażenie (paraliż), med. utrata siły mięśniowej, bezwład wywołany uszkodzeniem elementów ruchowych ośrodkowego lub obwodowego układu nerwowego. porażenie dziecięce →Heinego-Medina choroba. porażenie połowicze (hemiplegia), bezwład połowy ciała występujący bezpośrednio po uszkodzeniu szlaków ruchowych; przyczyną jest najczęściej krwotok gałązki tętnicy środk. mózgu; porażeniem objęta jest przeciwległa strona ciała. porażenie poporodowe, choroba gł. wysokomlecznych krów, kóz, owiec i macior, występująca w 2-3 dni po porodzie, na tle naruszenia równowagi w przemianie soli wapnia i magnezu w organizmie. porażenie poprzeczne (paraplegia), bezwład symetryczny, obejmujący np. obie dolne kończyny, spowodowany przez uszkodzenie rdzenia kręgowego na różnych poziomach lub uszkodzenie mózgu o szczególnym umiejscowieniu. porażenie postępujące, późna postać kiły układu nerwowego; ujawnia się po 10-20 latach od zakażenia, jako przewlekłe zwyrodniające zapalenie mózgu i opon mózgowych; zaburzenia psych., otępienie, zaburzenia mowy, drżenie. porażenie słoneczne →udar słoneczny.

Porąbka, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim; 8,7 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1967. Porąbka, w. w pow. żywieckim, woj. krak., nad Sołą; zapora (wys. 38 m) i zbiornik wodny — Jez. Międzybrodzkie (3,8 km2, 32 mln m3); elektrownia (13 MW); w budowie (1971) elektrownia szczytowo-pompowa Porąbka-Żar (500 MW). Porbandar, m. w Indii (Gudżarat), port mor. na płw. Kathijawar; 75 tys. mieszk. (1961); przemysł cementowy, chem.; eksploatacja kamieni budowlanych. porcelana, wyroby ceram. o czerepie białym, spieczonym, nieprzepuszczalnym dla wody i gazów, otrzymywane przez spiekanie masy zawierającej kaolin, kwarc, skaleń; p. twarda — odporna na czynniki mech., zmiany temperatury, dobry dielektryk (gł. wyroby techn., artyst.), p. miękka — o gorszych własnościach mech. i dielektr. (wyroby artyst., gosp.); wynaleziona w Chinach (VII w.), w Europie od 1710. porcelana sztuczna, wyroby o składzie zbliżonym do szkła, zawierające jako gł. skiadnik frytę szklaną zmieszaną z marglem i kredą, pokrywane szkliwem ołowiowym. porcelanki {Cypraeldae), mor. ciepłolubne ślimaki przodoskrzelne, o muszli jajowatej, barwnej, ze szczelinowym ujściem, np. monetka; przez Górali podhalańskich muszle używane do przystrajania kapelusza. porcelit →półporcelana. porcja, ilość żywności, pokarmu, płynu przeznaczona do jednorazowego spożycia lub do spożycia w określonym czasie; racja żywnościowa, dawka. Porcupine [po:rkjupajn], rz. w Kanadzie i USA, pr. dopływ Jukonu; dł. ok. 800 km; zamarza na ok. 7-8 miesięcy; gł. m. Old Crow. Pordenone (właśc. Giovanni Antonio de Sacchi), ok. 1484-1539, wł. malarz okresu późnego renesansu; obrazy i freski religijne. Pordenone, m. we Włoszech (Friuli-Wenecja Julijska), ośrodek adm. prow. P.; 44 tvs. mieszk. (1961); przemysł maszynowy. Porec, kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy w Jugosławii (Chorwacja), na zach. wybrzeżu Istrii; 4 tys. mieszk. (1965). Porenut, mit. slow. bóstwo Słowian połabskich, utożsamiane z Porewitem i Peronem. Porewit, mit. słow. bóstwo Słowian połabskich, utożsamiane z Perunem; przedstawiane z 5 głowami. poręba (zrąb zupełny), powierzchnia leśna, z której drzewostan został usunięty w jednym cięciu. Poręba, osiedle w pow. zawierciańskim, woj. katowickim; 7,8 tys. mieszk. (1968); fabryka obrabiarek. Poręba Wielka, w. w pow. limanowskim, woj. krak., w Gorcach; letnisko; ciepłe źródła solankowe (27°). W 1901 H. Jordan zorganizował tu pierwsze kolonie dla dzieci miejskich. Porębowicz EDWARD, 1862-1937, historyk literatury, tłumacz; prof. uniw. we Lwowie; zarysy syntetyczne dziejów literatur romańskich, prace o pol. baroku i modernizmie; przekład Boskiej komedii DantegoPorębski MIECZYSŁAW, ur. 1921, historyk i krytyk sztuki, pedagog (ASP w Krakowie); badania nad sztuka i krytyką artyst. XIX i XX w., teorią sztuki i kultury. poręczenie, umowa pisemna, w której osoba trzecia (poręczyciel) zobowiązuje się wobec wierzyciela do wykonania zobowiązania dłużnika w razie, gdy ten go nie wykonał. poręczenie majątkowe, wg prawa pol. pieniądze, papiery wartościowe, zastaw ub hipoteka złożone jako gwarancja, że oskarżony, pozostając na wolności, stawi się na każde wezwanie oraz nie będzie utrudniał postępowania.

Porter 923 poręczenie społeczne, w prawie pol.: 1) zapewnienie zakładu pracy, kolektywu, organizacji lub osoby godnej zaufania, że oskarżony stawi się na wezwanie i nie będzie utrudniał postępowania; 2) zobowiązanie się do podjęcia starań, bv sprawca przestępstwa przestrzegał porządku prawnego; stosowane w przypadku warunkowego umorzenia postępowania. poręczyciel →żyrant. poręka, poręczenie, gwarancja, zapewnienie. porfina, cykliczny układ zbudowany z 4 pierścieni pirolowych połączonych ze sobą grupami metynowymi (=CH-; w przyrodzie występują pochodne p. — porfiryny. porfir, dawna nazwa magmowych skał żyłowych lub wylewnych o strukturze porfirowej (w zbitej lub drobnoziarnistej masie skalnej, z w. ciastem skalnym, tkwią duże, wcześniej wykrystalizowane kryształy). porfira, bot. →szkarłatnica. Porfiriusz z Tyros, ok. 233-ok. 303, filozof gr., przedstawiciel neoplatonizmu i uczeń Plotyna; jego Isagoga stanowiła punkt wyjścia scholastycznego sporu o uniwersalia. porfiryny, alkilowe pochodne porfiny, powstałe przez zastąpienie rodnikami 8 atomów wodoru pierścieni pirolowych; b. ważne biologicznie są p. zawierające metale, np. żelazo (hemoproteidy), magnez (chlorofile). Pori (szwedz. Björneborg), m. i port w pd.-zach. Finlandii, nad Zat. Botnicką; 72 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., drzewny, papiern., huta miedzi. Poriecki PŁATON SV, 1846-1907, logik ros.; prekursor logiki mat. w Rosji; zajmował się gł. algebrą logiki i teorią wnioskowania. Porikologos ['księga pomologiczna'], anonimowy utwór bizant. z XII w.; satyra na biurokrację i tytułomanię. poriomania, patologiczny popęd do wędrowania, występujący zasadniczo bez przyczyny, niecelowy i niepohamowany. Porjus [-jü:s], elektrownia wodna w pn. Szwecji, na rz. Lule. pornografia, pisma, druki, wizerunki i inne przedmioty wykonane lub rozpowszechniane z chęci zysku w celu wywołania u odbiorców podniecenia seksualnego; sporządzanie i rozpowszechnianie p. jest karalne w większości państw, m.in. w Polsce. porocefaloza, pasożytnicza tropik, choroba małp, wężów i in., wyjątkowo człowieka, wywoływana Drzez wrzęchv. porofory, substancje ulegające rozkładowi (pod wpływem czynników chem. lub ogrzewania) z wydzieleniem znacznych ilości produktów gazowych; stosowane gł. do otrzymywania tworzyw porowatych. poroh, nazwa progu rzecznego na Dnieprze. Poronajsk, m. w Ros.FSRR (obw. sachaliński), port nad M. Ochockim; 23 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowo-papiern., cementowy, rybny. poronienie (abortus), samoistne lub sztuczne zakończenie ciąży i wydalenie jaja płodowego przed ukończonym 16 tygodniem ciąży. Poronin, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., na Podhalu, nad Białym Dunajcem; ośr. turyst.-wypoczynkowy; Muzeum Lenina. poronna postać choroby, choroba o przebiegu b. lekkim, o obrazie niepełnym, niekiedy nie zauważona przez otoczenie; świadczy o wzmożonej odporności osoby zakażonej. poroskopia, dział kryminalistyki zajmujący się badaniem i porównywaniem kształtu i rozmieszczenia porów znajdujących się na liniach papilarnych. porost islandzki →płucnica islandzka. „porost mannowy" (krusznica jadalna, Lecanora esculenta), porost w postaci szarych lub rdzawych grudek do 4 cm średn.;

stepy i pustynie zach. Azji i pn. Afryki; prawdopodobnie jest to bibl. ,,manna". porostnica (Marchantia), roślina z klasy wątrobowców; plecha skórzasta, do 2 cm szer.; organy płciowe na parasolowatych podpórkach; w Polsce p. wielokształtna — na wilgotnych łąkach, pogorzeliskach. porosty (Lichenes), rośliny symbiotyczne, zbudowane z glonów (sinic lub zielenic) i grzybów; plecha krzaczkowata, listkowata lub skorupiasta, rozmnaża się płciowo (przez zarodniki) lub wegetatywnie; 18-20 tys. gat. na całej kuli ziemskiej, gł. w miejscach nieurodzajnych (rośliny pionierskie). porośla, bot. →epifity. porowatość, własność substancji stałych polegająca na istnieniu w nich porów; p. bezwzględna — stosunek objętości wszystkich wolnych przestrzeni do całkowitej objętości, p. względna (nasiąkliwość) — stosunek objętości porów otwartych do całkowitej objętości materiału. porowaty, mający pory, charakteryzujący się nieścisłą, gąbczastą budową. porozumienie międzynarodowe, uzgodnienie stanowiska w określonej kwestii przez dwa lub więcej państw; może przyjąć formę umowy międzynarodowej. poroże, parzyste, duże, rozgałęzione wyrostki kostne na kości czołowej samców u jeleniowatych (u renifera także samic); corocznie zrzucane; odrastające p. jest z wiekiem grubsze, większe i bardziej rozgałęzione (z wyjątkiem sarn). poród, wydalenie jaja płodowego (płodu i popłodu) z macicy ssaka; u kobiety p. prawidłowy odbywa się ok. 40 tygodnia ciąży, niewczesny między 17 a 28, przedwczesnv po ukończeniu 28 tygodnia. porównanie, lit. zestawienie zjawisk za pomocą spójników jak, niby, jakby; p. homeryckie — rozbudowane do rozmiarów samodzielnego obrazu. Porsgrunn [poszgrün], m. i port w pd.wsch. Norwegii; 32 tys. mieszk. (1969); przemysł ceramiczny. Porszniew BORIS F., ur. 1905, historyk radz.; prof. uniw. w Moskwie; badacz stosunków międzynar. w XVII w. port: 1) port wodny; 2) port lotniczy. Porta GIACOMO PELLA, ok. 1540-1602, wł. architekt okresu przejściowego od manieryzmu do baroku; fasada kościoła II Gesü w Rzymie. Portage-la-Prairie [po:rtydż lə preərv], m. w Kanadzie (Manitoba); 13 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu rolniczego. portal, arch.-rzeźb, ozdobne obramienie otworu drzwiowego. r Port Alberni [po: t älbə:rny], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), na wyspie Vancouver; 14 tys. mieszk. (1966); port rybacki; przemysł drzewny. Portalegre, m. w Portugalii (Alentejo), ośr. adm. okręgu P.; 11 tys. mieszk. (1960); przetwórstwo korka. r Port Alfred [po: t älfryd], m. w Kanadzie (Quebec), nad rz. Saguenay; 9,6 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny. Port Amelia, m. i port w pn. Mozambiku, nad Kanałem Mozambickim; 56 tys. mieszk. (1960). Porta Nigra, rzym. obronna brama miejska z pocz. IV w. w Trewirze. Porta Ot(t)omańska →Wysoka Porta. Porta Pia (brama w murach starego Rzymu), 1870 symboliczna potyczka wojsk król. i papieskich, po której nastąpiło zajęcie Rzymu, likwidacja państwa kośc. i ostateczne zjednoczenier Włoch. Port Arthur [po: t a:rtər], m. w USA (Teksas), w zespole miejskim Beaumont, port nad Zat. Meksykańską; 57 tys. mieszk. (1970); przemysł petrochem.; wywóz ropy naft. i produktów naftowych. Port Arthur [po:rt a:rtər], m. w Kanadzie (Ontario), port nad Jez. Górnym; 48 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., drzewny. Port-Artur (obecnie Lüszun, m. w Chinach), chin. port woj. wydzierżawiony 1898 Rosji (twierdza); 1904, w czasie woj-

ny ros.-jap., oblegany przez Japończyków ze strony lądu i blokowany z morza, bronił się pół roku. portatyl, szt. plast, mały przenośny ołtarz gł. z metalu lub kości słoniowej. portatyw, dawny instrument muz., mały przenośny pozytyw; używany w muzykowaniu domowym i w procesjach. portatywny, dający się nosić ze sobą; przenośny. Port Augusta [po:rt o:gastə], m. w Australii (Australia Pd.), port nad Zat. Spencera; 10 tys. mieszk. (1966); zakłady naprawczo taboru kol.; węzeł komunik.; duże elektrownie cieplne. Port-au-Prince [p. o prę:s], stol. i gł. port Haiti; 250 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., cementowy, rafineria ropy naft.; ośr. handl.; uniw.; katedra (XVIII w.). Port-aux-Basques [port o bask], m. w Kanadzie, port rybacki na wyspie Nowa Fundlandia; 5,7 tys. mieszk. (1966). Port Blair [po:rt bleər], m. na wyspie Andaman Pd. (Andamany), ośr. adm. ind. terytorium związkowego Andamany i Nikobary; 14 tys. mieszk. (1961); przemysł drzewny. Port Chalmers [po:rt cza:mərz], m. w Nowej Zelandii, w zespole miejskim Dunedin; 3,0 tys. mieszk. (1968); stocznie remontowe, przemysł chem., cementowy, mięsny. Port Colborne [po:rt kolbərn], m. w Kanadzie (Ontario), port nəd jez. Erie, u wejścia do kanału Welland; 18 tys. mieszk. (1966); huta niklu. Port-de-Paix [por dö pe], m. i port w Haiti, ośr. adm. Departamentu Pn.-Zach.; 7 tys. mieszk. (1965). r Port Dickson [po: t dyksn], m. w Malajzji (Negeri Sembilan), port nad cieśn. Malakka; ok. 5 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naftowej. porte-épée [-tepy; fr.], frędzla na taśmie przyczepionej do rękojeści broni białej. porte-fenêtre [portöf(ö)netr; fr.], okno sięgające do podłogi, czasem z zewn. balustradą, charakterystyczne dla pałaców XVII-XIX w. Port Elizabeth [p. ylyzəbət], m. i ważny port w Republice Pd. Afryki (Kraj | Przylądkowy), nad O. Indyjskim; 374 tys. mieszk. (1967); przemysł samoch., stoczn., maszyn., chem., włók.; rybołówstwo; węzeł komunik.; uniwersytet. porte-parole [portöparol; fr.]: 1) postać lit. przedstawiająca w utworze punkt widzenia twórcy; 2) osoba przemawiająca w imieniu innych. porter, gatunek ciemnego piwa, o charakterystycznym, słodowym aromacie oraz chmielowo-winnym smaku, o zawartości co najmniej 5,5% alkoholu; wywodzi się z Anglii. Porter [po:rtər] ARTHUR KINGSLEY, 18831933, amer. historyk sztuki, znawca rzeźby romańskiej we Francji i Hiszpanii; Romanesque Sculpture on the Pilgrimage Roads, Lombard Architecture. Porter [po:rter] COLE, 1893-1964, kompozytor anier., czołowy przedstawiciel amer. muzyki rozrywkowej; 25 musicali (Km Me, Kate, Can-Can), muzyka do filmów, liczne piosenki.. Porter [po:rtər] EDWIN STRATTION, 18691941, amer." fotograf, operator i reżyser film.; odkrywca nowych środków wyrazu, m.in. montażu; twórca pierwszych westernów (Zycie amerykańskiego strażaka, Napad na ekspres). Porter [po:rtər] GEORGE, ur. 1920, chemik bryt.; prace w dziedzinie fotochemii, fotosyntezy, kinetyki chem., współtwórca chemii stanów wzbudzonych; nagr. Nobla. Porter [po:rtər] JANE, 1776-1830, pisarka ang.; powieści sentymentalne, wyrażające sympatie dla idei wolnościowych; Thaddeus of Warsaw (m.in. o pol. powstaniu 1794). r r Porter [po: tə ] KATHERINE ANNĘ, ur. 1894, pisarka amer.; psychol.-nastrojowe

924 Porter opowiadania, antywoj. powieść Statek szaleńców, analizująca psychol. podłoże faszyzmu. Porter [po:rtər] WILLIAM SYDNEY (pseud. O. Henry), 1862-1910, pisarz amer.; przesycone humorem i ironią nowele z życia Dzikiego Zachodu i Nowego Jorku. Port-Étienne [p. etjen] →Nuadhibu. Portevin [portöwę] ALBERT, 1880-1962, metaloznawca fr.; prof. uniw. w Paryżu, czł. Akad. Nauk i ang. Royal Sóciety; prace dotyczące gł. hartowania i odpuszczania stali, grafityzacji żeliwa i obróbki cienlnej stopów. portfel, rodzaj małej torebki kieszonkowej z przegródkami, służącej do przechowywania pieniędzy, dokumentów itp.; także określenie ogółu weksli lub papierów wartościowych znajdujących się w banku lub przedsiębiorstwie. Port-Francqui [por frãki] →Ilebo. Port-Gentil [por żãnti], m. i port w Gabonie, nad O. Atlantyckim; 25 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naft., przemysł drzewny, chem.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Port Glasgow [po:rt -gou], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad zat. Firth of Clyde, w regionie Glasgow; 23 tys. mieszk. (1961); przemysł stoczn., maszyn., metal., drzewny. Port Harcourt [po:rt ha:rkərt], m. i ważny port w pd. Nigerii, w delcie Nigru; 180 tys. mieszk. (1963); rafineria ropy naft., przemysł cementowy, spoż., metal., chem., włók., gumowy, papiern.; ośr. regionu eksploatacji ropy naftowej. Port Hedland [po:rt -lənd], port wywozu rud żel. na pn. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 1,8 tys. mieszk. (1966). Port Hope [po:rt houp], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Ontario; 8,6 tys. mieszk. (1966); produkcja materiałów rozszczepialnych. Port Huron [po:rt hju:rən], m. w USA (Michigan), port nad jez. Huron; 36 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł samochodowy. Portici [porticzi], m. we Włoszech (Kampania), nad Zat. Neapolitańską; 68 tys. mieszk. (1968); kąpielisko. portier: 1) osoba pełniąca służbę przy wejściu do jakiejś instytucji, odźwierny; 2) urzędnik hotelowy zajmujący się recepcją, zawiadujący pokojami. portiera, zasłona u drzwi (rzadziej u okien), zwykle z ciężkiej materii. portiernia, pomieszczenie dla portiera, zwykle przy wejściu do jakiejś instytucji. Portillo [-ljo], znany ośrodek sportów zimowych w środk. Chile, u podnóża masywu Aconcagua. Portinari CANDIDO, 1903-62, malarz brazyl.; monumentalne malowidła ścienne (m.in. w gmachu ONZ w Nowym Jorku) i obrazy o walorach dekoracyjnych; gł. sceny z życia ludu brazylijskiego. Port Kaiser [p. -zər], port wywozowy boksytów na pd. wybrzeżu Jamajki, zakłady produkcji tlenku glinu. Port Kembla, port w Australii (Nowa Pd. Walia), w granicach m. Greater Wollongong; największy austral. ośr. hutnictwa żelaza. Por- Láirge (ang. Waterford), m. w pd.-wsch. Irlandii, port przy ujściu rz. An tSiúir do O. Atlantyckiego; 30 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., mat. bud., spoż., włókienniczy. Portland [po:rtlənd], m. w USA (Oregon), port nad rz. Kolumbia; 375 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 908 tys. (1966); przemysł drzewny, spoż., stoczn., maszyn., papiern., elektrotechn.; ośr. handl.; uniwersytet. r Portland [po: tlənd], m. w USA (Maine), port nad O. Atlantyckim; 64 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 121 tys. (1960); rybołówstwo, przemysł papiern., spożywczy. Portland [po:rtlənd], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad kanałem La Man-

che; 12 tys. mieszk. (1966); eksploatacja wapieni; przemysł rmat. budowlanych. Portland [po: tlənd], m. i port na pd. wybrzeżu Australii (Wiktoria); 6,7 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż. (rybny). portlandzki cement (potocznie cement), cement otrzymywany przez zmielenie mieszaniny margli lub wapieni z gliną, spieczenie jej, a następnie dokładne zmielenie powstałego klinkieru z dodatkiem gipsu; powszechnie używane spoiwo w budownictwie lądowym i wodnym. Port Lincoln [po:rt lynkən], m. w Australii (Australia Pd.), port nad Zat. Spencera; 8,9 tys. mieszk. (1966); przemysł rybny; wywóz zbóż; ośr. turystyczny. port lotniczy (aeroport), lotnisko komunik. (lądowe lub wodne), wyposażone w urządzenia zapewniające sprawną organizację transportu ludzi i ładunków. Port Louis [po:rt luys], stol. i port Mauritiusa, na wyspie Mauritius, na O. Indyjskim; 135 tys. mieszk. (1967); przemysł cukr., tytoniowy. Port-Lyautey [por ljotę]r→Kenitra. Port Macquarie [po: t məkuory], m. na wsch. wybrzeżu Australii (Nowa Pd. Walia), na pn. od Newcastle; 7,1 tys. mieszk. (1966); kąpielisko. portmonetka, mała kieszonkowa torebka na pieniądze, zwł. bilon. r Port Moresby [po: t mo:rzby], m. i port na pd. wybrzeżu Nowej Gwinei, ośr. adm. Papua i Nowej Gwinei Austral.; 41 tys. mieszk. (1966); uniwersytet. porto [wł.], opłata za przesyłki pocztowo-telegraficzne. porto →portwein. Porto [portu] (Oporto), m. i port w Portugalii, nad lejkowatym ujściem Duero, ośr. adm. okręgu P.; 303 tys. mieszk., zespół miejski 746 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. przem., handl. i turyst.; muzea; katedra (XII-XIII, XVII-XVIII w.); kościoły (XII-XVIII w., m.in. romański Cedofeita i barok. S. Pedro dos Clérigos), szpital S. Antonio (XVIII w.), pałace (XVII-XVIII w.). Porto Alegre, m. i port w Brazylii, nad jez. Patos, stol. stanu Rio Grande do Sul; 1,0 mln mieszk. (1969); duży ośr. przem. i handl.; 2 uniwersytety. Porto Bello [p. beljo], miejscowość w Panamie, nad M. karaibskim, ok. 600 mieszk.; dawne miasto, zał. 1597 — ważny port handl., zniszczony w XVII w. przez ang. korsarzy. Portoferraio, gł. m. i port wł. wyspy Elby; 10 tys. mieszk. (1961); wywóz rud żel., przemysł spożywczy. Portofino, słynne kąpielisko i miejscowość wypoczynkowa na Riwierze Wł.; 1,0 tys. mieszk. (1961). porto-franko [p. -ko; wł.], bez opłacania kosztów pocztowych przez osobę, dla której jest przeznaczonarprzesyłka. Port of Spain [po: t ow spejn], stol. i gł. port Trynidadu i Tobago, na wyspie Trynidad; 100 tys. mieszk. (1961); -przemysł spoż., włók., cementowy, ośr. handlowy. portolany, dawne mapy morskie, oparte na siatce róży wiatrów. Porto Novo, stol. i port Dahomeju, nad Zat. Gwinejską; 85 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spoż.; rzemiosło. Porto-Riche [-to risz] GEORGES DE, 18491930, dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; sztuki teatr, zawierające wnikliwą analizę psychologiczną. Porto Rico [po:rto ri:kou] →Puerto Rico. Portorož, kąpielisko w Jugosławii (Słowenia), nad M. Adriatyckim. Porto Tòrres, m. i port we Włoszech (Sardynia), nad M. Śródziemnym; 11 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. Pôrto Velho [p. -lio], m. w Brazylii, nad rz. Madeira, ośr. adm. terytorium Rondônia; 88 tys. mieszk. (1969). Portoviejo [-biecho], m. w zach. Ekwadorze, ośrodek adm. prow. Manabi; 32 tys. mieszk. (1962).

portowa żegluga, żegluga uprawiana w granicach portu wodnego (wraz z obszarem redy portowej). r Port Pirie [po: t pyry], m. w Australii (Australia Pd.), port nad Zat. Spencera; 14 tys. mieszk. (1966); hutnictwo cynku i ołowiu; przemysł chem.; węzeł kolejowy. Port Radium [po:rt rejdjəm], osiedle w Kanadzie (Terytoria Pn.-Zach.), nad Wielkim Jez. Niedźwiedzim; eksploatacja rudy uranu. portret, dzieło sztuki plast, (mal., rzeźb., graf.) przedstawiające określonego, rzeczywistego człowieka, z zachowaniem jego podobieństwa; jeden z najczęściej uprawianych rodzajów mal. i rzeźbiarskich. portretować: 1) malować, wykonywać portret; 2) opisywać, charakteryzować kogoś, odtwarzać jakąś postać, sylwetkę w utworze literackim. portret pamięciowy (rysopis), prawo opis człowieka sporządzony do celów śledczych, wg najbardziej charakterystycznych cech zewn. i wg określonego schematu przyjętego w praktyce organów śledczych. portret sarmacki, typ portretu rozpowszechniony w Polsce w XVII-XVIII w., związany z kulturą szlachecką, odznaczający się realist. charakterystyką modela i płaskim dekoracyjnym charakterem wizerunku. Port Said (Bur Said), m. w pn. części Egiptu, ważny port nad M. Śródziemnym, przy pn. wejściu do Kanału Sueskiego; 283 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., włok., chem., spoż., rafinacja ropy naftowej. . Portsmoulh [po:rtsmət], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad kanałem La Manche; 219 tys. mieszk. (1968); baza marynarki woj.; przemysł stoczn., maszyn., chem., samoch., odzieżowy, spoż., mat. budowlanych. Portsmouth [po:rtsmət], m. w USA (Wirginia), nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Norfolk; 110 tys. ..mieszk. (1970); ośr. przemysłu stoczn.; baza marynarki wojennej. Portsmouth [po:rtsmət], m. w USA (Ohio), port nad rz. Ohio; 28 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł chem., skórzany. Portsmouth [po:rtsmət], m. w USA (New Hampshire), port nad O. Atlantyckim; 20 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., skórz.-obuwn.; domy i kościół (XVIII w.), neoklas. kapitol i biblioteka (pocz. XIX w.). 1905 traktat pokojowy po wojnie ros.jap. 1904-05; m.in. Rosja odstąpiła Japonii pd. część Sachalinu. Port Sudan, m. i gł. port Sudanu, nad M. Czerwonym; 79 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naft., oczyszczalnie bawełny, stocznia remontowa; miejsce kwarantanny pielgrzymek do Mekki. Port Sulman, m. w Bahrajnie, na wyspie Bahrajn, port nad Zat. Perską; ok. 20 tys, mieszk. (1968). Port Sulphur [po:rt salfər], m. w USA (Luizjana), nad Missisipi; 2,8 tys. mieszk. (1960); ośr. eksploatacji siarki. Port Swettenham [po:rt suetnəm], m. i gł. port Malajzji (Selangor), przy ujściu rz. Kelang do cieśn. Malakka; 58 tys. mieszk. (1964). Port Talbot [port to:lbət], m. w W. Brytanii (Walia), port nad Kanałem Bristolskim; 52 tys. mieszk. (1966); ośr. hutnictwa żel. i cyny, przemysł petrochem., metal., spoż.; eksploatacja węgla kamiennego. Portugalete, m. i port w Hiszpanii (Baskonia), nad Zat. Biskajską; 13 tys. mieszk. (1960); wywóz rud żelaza. Portugalia (Portugal, Republika Portugalska), państwo w Europie, na Płw. Iberyjskim 2i wyspach Azorach i Maderze; 92,0 tys. km , 9,6 mln mieszk. (1969); gł. m. i porty mor.: Lizbona (stol.), Porto; dzieli się na 22 okręgi; j.u. portugalski. Na pn. góry, na pd. wyżyny, przy ujściach rzek niziny; gł. rzeki: Tag, Duero; klimat śród-

Pospiełow 925 ziemnomorski. Jeden z najsłabiej rozwiniętych krajów Europy; uprawa pszenicy, kukurydzy, winorośli, oliwek, zbiór korka (1 miejsce w świecie), rybołówstwo; wydobycie pirytów, rud wolframu, cyny, uranu; przemysł winiarski, rybny, przetwórstwo korka; turystyka. — W X w. hrabstwo zależne od Leonu, od 1139 królestwo; 1580-1640 w unii personalnej z Hiszpanią; od 1820 monarchia konstytucyjna, od 1910 republika; w I wojnie świat, od 19^6 udział po stronie Ententy, w II — neutralna; od 1926, następnie 1932-68 faktycznie dyktatura (wg konstytucji 1933 ,,jednolita republika korporacyjna"); poparcie antyrepubl. rebelii w Hiszpanii, bezwzględna polityka kolonialna; czł. ONZ od 1955; od 1949 w NATO. portugalski język, z grupy romańskich; oficjalny w Portugalii i Brazylii, na Azorach i Maderze; mówi nim ok. 90 mln ludzi; język lit. oparty na dialekcie pn., literatura od XII w. portugal, złota moneta o wartości 10 lub 5 dukatów, bita w środk. i pn. Europie w XVI i XVII w. na wzór złotych monet portugalskich. Portuguesa [-ge-], stan w pn.-zach. Wenezueli, 2na Niz. Ôrinoko i w Andach; 15,2 tys. km , 291 tys. mieszk. (1969); stol. Guanare. portwein (porto), wina deserowe alkoholizowane do ok. 20% alkoholu, z dorzecza Duero (Portugalia), eksportowane z miasta Porto, gł. do Anglii. port wodny, obszar na styku lądu i wody wyposażony w urządzenia zapewniające bezpieczny postój i techn. obsługę stattków wodnych oraz często przeładunek towarów i ludzi ze statków na ląd i odwrotnie; śródlądowy, mor. lub mieszany, woj. lub cywilny (np. handl., rybacki); obejmuje obszary wodne i lądowe. portyk, zewn. część budowli wysunięta ku przodowi albo wgłębiona, otwarta przynajmniej z jednej strony rzędem kolumn lub filarów, osłaniająca zwykle gł. wejście; w staroż. architekturze gr. niekiedv osobny budynek. Porvoo [-wo:] (szwedz. Borgâ), m. i port w pd. Finlandii, nad Zat. Fińską; 14 tys. mieszk. (1966); rafineria ropy naft., przemysł papiern., elektrotechniczny. 1809 uznanie przez sejm fiń. zwierzchnictwa ces. Aleksandra I jako w. księcia Finlandii. porwak, geol. blok skalny oderwany od podłoża i przesunięty przez nasuwającą się płaszczowinę (p. płaszczowinowe) lub potok lawy (p. wulkaniczne). porwanie, prawo →kidnaperstwo. Porwit MARIAN, ur. 1895, pułkownik, pisarz wojsk.; we wrześniu 1939 dowódca zach. przedmościa obrony Warszawy; m.in. Obrona Warszawy. Wrzesień 1939. poryblin (Isoëtes), paprotnik różnozarodnikowy; ok. 60 gat. (o liściach szydłowatych, w rozetce!, rosnących w jeziorach; w pn. Polsce — p. jeziorny, chroniony. pory roku, okresy klimatyczne (wiosna, lato, jesień, zima), będące następstwem ruchu Ziemi wokół Słońca i nachylenia osi ziemskiej do płaszczyzny orbity. Porz [porc], m. w NRF (Nadrenia Pn.Weśtfalia), nad Renem; 73 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., szklarski, chemiczny. porządek dzienny, zestawienie spraw, które stanowią przedmiot obrad posiedzenia ciała kolegialnego. porządki architektoniczne, systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy są powiązane określonymi proporcjami (obliczonymi wg modułu) i odznaczają się jednolitą formą; gł. składniki: kolumna (zwł. głowica) i belkowanie; podstawowe typy p.a. powstały w staroż. Grecji (dorycki, joński, koryncki) i Rzymie (toskański i kompozytowy). porządkowa liczba →atomowa liczba. porządkująca relacja, relacja między elementami danego zbioru pozwalająca orzec

co do pewnych par elementów tego zbioru, który z elementów jest wcześniejszy (poprzedzający), a który późniejszy (następujący); np. relacja mniejszości < jest r.p. w zbiorze liczb rzeczywistych. porzeczka (Ribes), krzew klimatu umiarkowanego; owoc — zwykle jadalna jagoda; w Polsce dziko rosną m.in. p. czerwona, p. czarna, p. zwyczajna; w uprawie — ich mieszańce. Porzeziński JAN WIKTOR, 1870-1929, językoznawca; prof. uniw. w Moskwie i Warszawie; liczne prace z fonetyki porównawczej języków indoeuropejskich. porzucenie, prawo przestępstwo polegające na pozostawieniu w położeniu grożącym niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia osoby, względem której sprawca ma obowiązek troszczenia się. porzucenie mienia, utrata posiadania rzeczy ruchomej w zamiarze wyzbycia się własności; rzecz porzucona jest niczyja. posada, stałe zajęcie, zwykle w jakiejś instytucji; urząd, stanowisko. Posada JOSE GUADELUPE, 1851-1913 (1920?), grafik meksyk.; gł. drzeworyt; cykle ilustrujące ballady lud. oraz o treści społ.-rewol.; często groteskowe; nawiązywał do sztuki ludowej. posada chłopska, w dawnej Polsce forma dzierżawienia ziemi przez kmieci osadzanych na prawie pol., zbliżona do dzierżawy dziedzicznej. Posadas, m. w Argentynie, port nad Paraną, stol. prow. Misiones; 78 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Posadowo, w. w pow. nowotomyskim, woj. pozn.; stadnina koni; geom. park tarasowy (XVIII w.). posadzka, górna warstwa podłogi, ułożona na podkładzie; rodzaje: p. spoinowe — z klepek drewn. (parkiet), płyt kam., płytek z tworzywa sztucznego itp., p. bezspoinowe — z lastrico (jako jastrych). posag, majątek wnoszony, w związku z zawarciem małżeństwa, przez żonę lub inne Osoby (np. rodziców) na rzecz męża; stanowił współudział żony w ponoszeniu kosztów utrzymania małżeństwa; w ustroju socjalist. utracił znaczenie prawne. posąg (statua), pełnoplastyczna rzeźba przedstawiająca postać ludzką. Posejdon, mit. gr. bóg morza, opiekun żeglarzy i rybaków; syn Kronosa i Rei, brat Zeusa i Hadesa, mąż Amfitryty; atrybutem — trójząb; mit. rzym. Neptun. poseł: 1) dyplomatyczny przedstawiciel państwa wysyłany w misji stałej lub specjalnej; 2) deputowany, członek parlamentu; w PRL p. na Sejm — członek najwyższego przedstawicielskiego organu władzy państw, w PRL; mandat poselski uzyskuje się na 4 lata drogą wyborów beznośrednich, powszechnych, równych, tajnych. poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny, tytuł przedstawiciela dyplomatycznego drugiej klasy (wg regulaminu wiedeńskiego z 1815 i konwencji 1961 o stosunkach dyplomatycznych). poseł sprawozdawca, przedstawiciel komisji sejmowej powołany do zreferowania na plenarnym posiedzeniu Sejmu opinii i wniosków komisji dotyczących projektu rozpatrywanego przez nią aktu. posesja: 1) nieruchomość, plac z budynkiem, posiadłość; 2) daw. dzierżawa. posesjonat, daw. właściciel większej posiadłości ziemskiej lub nieruchomości miejskiej. posesor, daw. posiadacz, właściciel; dzierżawca. posesoryjny proces, rodzaj procesu cyw., którego celem jest przywrócenie posiadania naruszonego samowolnie przez inną osobę. posesywny, dzierżawczy (o zaimku, przymiotniku). posiadania naruszenie, prawo samowolne pozbawienie kogoś posiadania rzeczy; dla odparcia n.p. można zastosować obronę konieczną. posiadanie, prawo faktyczne władanie

rzeczą własną lub cudzą we własnym interesie (np. przez właściciela, dzierżawcę, użytkownika). posiedzenia Sejmu, plenarne zebrania ogółu posłów odbywające się w terminach ustalonych przez Prezydium Sejmu lub uchwałą Sejmu. posiedzenie niejawne, posiedzenie sądu bez udziału publiczności i (w zasadzie) bez udziału stron; odbywa się w przypadkach, w których nie jest wymagana rozprawa. posiew bakterii, przenoszenie na pożywki bakteryjne określonych drobnoustrojów w celach naukowo-badawczych lub użytkowo-diagnostycznych. posiewnica (gęś zbożowa, Asner fabalis), gatunek gęsi; dł. ok. 75 cm; szarobrązowa; Grenlandia, Islandia, pn.-wsch. Eurazja; w Polsce na przelotach, rzadka; łowna. Poška DIONIZAS (właśc. Dionizy Paszkiewicz), 1757-1830, litew. poeta, filolog i historyk; badacz kultury litew.; poematy, wiersze satyr, w języku pol. i litew., ukazujące niedolę chłopa pańszczyźnianego. poskoczki, zool. →skoczki mułowe. poskok (rozpiętość zezwoju), elektrotechn. stała odległość (mierzona liczbą żłobków lub wycinków komutatora) między bokami tego samego zezwoju w uzwojeniu roboczym maszyny elektrycznej. poskrom (stoisko operacyjne), wet. urządzenie uniemożliwiające zwierzęciu wykonywanie ruchów obronnych podczas zabiegu. posłowie, umieszczone na końcu książki uwagi, wyjaśnienia komentatora, wydawcy lub autora. posługi, w średniow. Polsce obowiązki ciążące na ludności wolnej i poddanej na rzecz księcia (stacja, podwoda, posługi łowieckie i wojsk.). Posmysz ZOFIA, ur. 1923, pisarka; powieść obozowa Pasażerka (adaptacja film. A. Munka), opowiadania reportażowe, słuchowiska. Posner STANISŁAW (pseud. Henryk Bezmaski), 1868-1930, działacz ruchu robotna czł. PPS (1906 w Centr. Komitecie Robotn.); współzałożyciel Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; wiceprzewodn. ZG TUR; 1922-30 senator z ramienia PPS. posobnik, opornik elektr. włączony szeregowo w dany obwód elektryczny. posocznica (septicemia, sepsa), stan chorobowy wskutek obecności we krwi drobnoustrojów i wytworzonych przez nie trucizn; p. towarzyszą dreszcze, obfite poty, gorączka o dużych wahaniach dobowych i b. złe samopoczucie. posocznica karpi, ostra, bakteryjna choroba ryb karpiowatych, gł. karpia, objawiająca się m.in. wytrzeszczem gałek ocznych, wygórowaniem odbytu, wodobrzuszem; powoduje masowe śniecia. posocznica krwotoczna bydła (zaraza bydła i dziczyzny, choroba Bolingera), zakaźna i zaraźliwa choroba z grµpy pastereloz; zapada na nią bydło, także jelenie, sarny i inne przeżuwacze; wysoka temperatura, obrzęki głowy, szyi, gardła i przedpiersia, zapalenie spojówek i obfite łzawienie. posocznica pszczół →rozpadnica. posoka, łow. krew grubej zwierzyny czworonożnej, z wyjątkiem niedźwiedzia. posoka, med. płynny, o odrażającym zapachu wytwór tkanek dotkniętych procesem ropno-zapalnym, z jednoczesną zgorzelą wywołaną bakteriami gnilnymi. posokowce, grupa ras psów myśliwskich do tropienia postrzelonej zwierzyny po śladach krwi (posoka): blo^dhound, p. hanowerskie i bawarskie, jamniki; jako p. używane są też wyżły i teriery. Pospiełow GIENNADIJ N., ur. 1899, ros. historyk i teoretyk literatury; badacz literatury ros. XVIII i XIX w.; Istorija russkoj litieratury XIX wieka. Pospiełow PIOTR N., ur. 1898, radz. działacz ruchu robotn., historyk; 1953-60 se-

926 Pospieszyński kretarz KC; 1949-52 i 1961-67 dyr. Instytutu Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR. Pospieszyński FRANCISZEK, 1873-po 1907, księgarz, drukarz; od 1903 właściciel drukarni i „Księgarni Mazurskiej" w Ostródzie; wydawca m.in. kalendarzy, red. ,,Gońca Mazurskiego". pospolite ruszenie, ludność kraju zdolna do noszenia broni, powoływana pod broń w czasie wojny. pospólstwo, w miastach średniow. ogół ludności posiadającej prawa miejskie (drobni kupcy, samodzielni rzemieślnicy); w walce z patrycjatem p. zdobywało w wielu miastach dostęp do współrządów. Possart ERNST VON, 1841-1921, niem. aktor, reżyser i dyr. teatru; gł. role dram.; współorganizator festiwali oper W.A. Mozarta w Monachium. Pössneck [-nek], m. w pd.-zach. części NRD; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., skórzany. post, czasowe ograniczenie (jakościowe lub ilościowe) w zaspokajaniu różnych potrzeb życiowych, gł. spożywania pokarmów; forma ascezy znana wielu religiom (np. buddyzm, judaizm, chrześcijaństwo). Post FRANS, ok. 1612-80, brat Pietera, malarz hol.; 1637-44 przebywał w Brazylii; m.in. egzotyczne krajobrazy brazylijskie. Post PIETER, 1608-69, brat Fransa, hol. architekt i malarz, pejzażysta; przedstawiciel klasycvzującego baroku. Post [poust] WILEY, 1899-1935, lotnik amer.; odbył loty dookoła świata (1931, 1933) i pionierskie loty stratosferyczne (1934); zginął w katastrofie lotniczej. postać literacka, fikcyjna osoba w utworze literackim. Postan [poustən] MICHAEL, ur. 1898, historyk ang.; prof. uniw. w Cambridge; badacz historii gosp. średniowiecza zachodnioeur.; pierwszy prezes Międzynar. Stow. Historyków Gosp., współred. „Economic History Review". postanowienie sądu, orzeczenie sądu nie będące wyrokiem, zaskarżalne w drodze zażalenia. postaw, staropol. jednostka miary tkanin (sukna); lp. = 12-64 łokci, zazwyczaj ok. 32 łokci. Postawna, najwyższy szczyt G. Bialskich (Sudety Wsch.), na terenie Czechosłowacji, w pobliżu granicy z Polską; 1120 m. postawy, nabyte, względnie trwałe składniki osobowości wyrażające się w skłonności do zachowywania się w określony, stereotypowy sposób wobec określonych osób, sytuacji itp.; jedno z podstawowych pojęć teorii osobowości w psychologii spo łecznej. postconcillium [łac], okres po soborze watykańskim II (1965); świat kat. wiązał z nim nadzieję na realizację zapowiadanych na soborze reform kośc. i religijnych. postdatowanie, umieszczanie na druku datv wcześniejszej niż rzeczywista data publikacji. poste restante [postörestã:t; fr.], sposób wysyłania i otrzymywania przesyłek pocztowych adresowanych do urzędu pocztowego i odbieranych osobiście przez adresata (po podaniu nazwiska lub hasła). posterunek ruchu, w kolejnictwie punkt eksploatacyjny linii kol. do bezpiecznego regulowania i sprawnego prowadzenia ruchu pociągów. postęp, filoz.: 1) proces, ciąg ukierunkowanych przemian, w toku którego dokonuje się przechodzenie obiektów (zjawisk, układów) danego rodzaju od niższych, mniej doskonałych form lub stanów rozwoju do form i stanów doskonalszych pod danym względem; 2) rezultat tego procesu. postęp arytmetyczny →arytmetyczny ciąg. postęp geometryczny →geometryczny ciąg. Postępowa Demokracja →Związek Postępowo-Demokratyczny.

postępowanie administracyjne, postępowanie przed organami administracji w sprawach, w których organy te są powołane do wydania decyzji. postępowanie doraźne, postępowanie karne w sprawach o ciężkie przestępstwa, w którym od wyroku nie przysługuje odwołanie do sądu II instancji; w PRL zniesione 1970. postępowanie egzekucyjne, postępowanie w sprawach cyw., którego celem jest przymusowe wykonanie orzeczeń sądowych w wypadku braku dobrowolności ich realizacji przez osobę zobowiązaną. postępowanie egzekucyjne w administracji, postępowanie zmierzające do przymusowego wykonania decyzji organu administracji (np. przymusowa rozbiórka budynku w razie niezastosowania się właściciela do decyzji organu adm. nakazującej mu jego usunięcie). postępowanie karne, postępowanie w sprawie o przestępstwo; gł. stadia: przygotowawcze, przed sądem I instancji, odwoławcze, wykonawcze (po uprawomocnieniu się orzeczenia); w PRL obowiązuje kodeks p.k. z 1969. postępowanie karne wojskowe, postępowanie w sprawie podlegającej orzecznictwu sądów wojsk.; reguluje kodeks postępowania karnego z 1969. postępowanie nieprocesowe (dawniej niesporne), postępowanie rozpoznawcze przed sądem w określonych sprawach cyw. (np. spadkowych, opiekuńczych), toczące się z urzędu lub na wniosek uprawnionego; występują w nim uczestnicy p.n., a nie strony procesowe. postępowanie niesporne →postępowanie nieprocesowe. postępowanie pojednawcze, w pol. postępowaniu cyw. postępowanie zmierzające do zawarcia ugody sądowej na wniosek strony przed wniesieniem pozwu, chyba że sąd uzna ugodę za niedopuszczalną; p.p. jest obowiązkowe przed wyznaczeniem rozprawy w sprawach o rozwód. postępowanie polubowne, w pol. prawie cyw. czynności przed sądem niepaństw., powołanym wolą stron do rozstrzygnięcia ich sporu. postępowanie przygotowawcze, stadium postępowania karnego; p.p. prowadzi organ ścigania w celu przygotowania sprawy do rozpatrzenia przez organ wymiaru sprawiedliwości; formy: śledztwo, dochodzenie; kończy się sporządzeniem aktu oskarżenia lub umorzeniem postępowania. postępowanie przyspieszone, postępowanie karne, w którym nie prowadzi się dochodzenia, lecz sprawę schwytanego na gorącym uczynku doprowadza się do sądu w celu niezwłocznego rozpoznania sprawy. postępowanie uproszczone, w prawie pol. postępowanie rozpoznawcze przed sądem powiatowym w składzie jednoosobowym, prowadzone w sprawach karnych mniejszej wagi, dopuszczające pewne uproszczenia procesowe. postępowanie w sprawach o wykroczenia, postępowanie uprawnionego organu zmierzające do wymierzenia kary za wykroczenie; w PRL obowiązuje kodeks p. w s. o w. z 1971. Postępowy Blok, utworzony 1915 w ros. IV Dumie Państw, na podstawie porozumienia frakcji burż. w sprawie ograniczonych reform i powołania „rządu zaufania"; po rewolucji lutowej 1917 wyłonił Komitet Tymczasowy Dumy i pierwszy gabinet Rządu Tymczasowego. postęp techniczny, wprowadzanie nowocz. metod produkcji i nowocz. sprzętu techn. w celu osiągnięcia większych efektów produkcyjnych z danych zasobów lub też osiągnięcia dotychczasowych efektów przy zużyciu mniejszych zasobów. postęp urabiania, góra. odległość, o jaką przesuwa się czoło przodku w określonym czasie w miarę urabiania kopaliny lub skały płonnej. „Postępy Astronomii", kwartalnik wydawany od 1953, poświęcony upowszechnia-

niu wiedzy astr. na poziomie wyższym; organ Pol. Tow. Astronomicznego. „Postępy Fizyki", dwumiesięcznik wydawany od 1950, poświęcony upowszechnianiu wiedzy fiz.; organ. Pol. Tow. Fizycznego. post factum [łac], po fakcie, po wydarzeniu. postglacjał, okres następujący po zlodowaceniu; termin używany gł. dla określenia okresu po ostatnim zlodowaceniu w czwartorzędzie. postglosatorowie, następcy glosatorów albo komentatorzy; od końca XIII w. uczeni prawnicy zajmujący się dostosowaniem zasad prawa rzym. do potrzeb praktyki. postimpresjonizm, termin określający ziawiska artyst. występujące we Francji od 1896 (ostatnia wystawa impresjonistów) do 1905 (wystąpienie fowistów); cechą tego oKresu jest odwrót od impresjonizmu i różnorodność poszukiwań artyst., zarówno poszczególnych malarzy (P. Cézanne, H. Toulouse-Lautrec, P. Gauguin, V. van Gogh), jak i grup (neoimpresjoniści, symboliści, fowiści). Postmasburg, duży ośrodek eksploatacji rud manganu w środk. części Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 10 tys. mieszk. (1967). Postojna, jaskinia w słoweń. Krasie (Jugosławia); ogólna dł. systemu grot i korytarzy 23 km; przez P. płynie rz. Pivka; popularny obiekt turystyczny. Postojna, m. w Jugosławii (Słowenia), na obszarze Krasu; 5 tys. mieszk. (1961); óśr. turyst., w pobliżu jaskinia P. postoły, u ludów słow. obuwie plecione ze skóry lub łyka. postpenitencjarna opieka, działalność mająca na celu udzielanie pomocy osobom zwalnianym z zakładów karnych w pierwszym okresie ich życia na wolności; w Polsce o.p. zajmują się m.in. rady nar., sądy, zakłady karne, organizacje społ. i Pol. Kom. Pomocy Społecznej. postpozycja, umieszczenie wyrazów pomocniczych (np. przyimków, rodzajników. partykuł) po rzeczownikach lub zaimkach; wyraz umieszczony w takiej pozycji; p. występuje w niektórych językach. postpozycyjne języki, języki, w których morfemy gram. wyrazów stoją po morfemach leksykalnych; w złożeniach człon określony po członie określającym; np. języki indoeuropejskie. postrącanie, w analizie chem. zjawisko powolnego strącania się osadu innego jonu na powierzchni wcześniej strąconego osadu jonu oznaczanego. postrzał, med. →lumbago. postrzałek, łow. zwierzyna zraniona kulą lub śrutem. postrzyganie tkanin, skracanie, przy użyciu maszyn (postrzygarek), włókien wystających nad powierzchnię tkaniny. postrzyżyny, obrzędowe obcięcie włosów chłopcu, połączone z nadaniem imienia i przejściem spod opieki matki pod opiekę ojca; znane u ludów staroż. i u dawnych Słowian. postscriptum [łac], dopisek do listu, artykułu itp., umieszczony na końcu po podpisie (skrót: P.S). postsynchronizacja, zapisywanie dźwięku (dialogów, tła muz.) towarzyszącego obrazowi film. po wykonaniu zdjęć film.; stosowana m.in. przy dubbingu. postulat, filoz. wypowiedź wyrażająca jakąś normę, regułę postępowania, wymóg itp., zapewniające realizację pewnych wartości. postulat, log. nałożenie, teza przyjmowana bez dowodu jako aksjomat (zwł. w systemie dedukcyjnym). postulaty wyborcze, wnioski zgłaszane przez obywateli w toku kampanii wyborczej pod adresem nowo wybieranych organów przedstawicielskich. postulować, wysuwać jako postulat, domagać się, żądać czegoś.

potencjał termodynamiczny 927 postument, podstawa (zwykle przenośna) w formie kolumny, konsoli itp., na której ustawia się rzeźbę, wazon, kandelabr itp. postura, daw. postać, wygląd zewn. człowieka; postawa, prezencja. postylla, zbiór kazań objaśniających w popularny sposób fragmenty Biblii; gł. w czasach średniowiecza i reformacji. posurowicza choroba, reakcja organizmu na wstrzyknięcie obcej surowicy krwi; objawia się gl. gorączką i wysypką; w ciężkiej postaci daje obraz wstrząsu anafilaktycsnego. posusz, leśn. martwe drzewa w lesie, które uschły w wyniku naturalnego procesu selekcji, tzw. wydzielania się, lub wskutek uszkodzenia, np. przez szkodniki, mróz. posuw (prędkość posuwu), prędkość ruchu roboczego (realizującego proces skrawania) narzędzia lub przedmiotu obrabianego; określa go stosunek przebytej drogi do czasu lub drogi do jednego cyklu ruchu, np. obrotu. posybilizm, oportunistyczny kierunek we fr. ruchu robotn. w końcu XIX i pocz. XX w., zw. polityką możliwości; przeciwny rewol. metodom walki; wiązał się ściśle z rewizjonizmem i reformizmem. poszlaka, prawo okoliczność dotycząca faktów ubocznych, z których w drodze wnioskowania można przypisać oskarżonemu popełnienie czynu przestępczego. poszur, bud. podwodna część budowli wodnej, piętrzącej lub upustowej, położona poniżej progu wodnego, chroniąca dno cieku wodnego przed rozmywaniem. poszycie: 1) słomiane pokrycie dachu, strzecha; 2) pokrycie szkieletu statku wodnego, samolotu itp. wykonane ze sklejki, klepki, blachy, tworzyw sztucznych. pościgowiec, lotn. →przechwytujący samolot. pościgowiec, żegl. rzadko używana nazwa ścigacza. pościgu zagadnienie, problem wyznaczenia toru punktu A (np. psa) goniącego punkt B (np. królika), który ucieka po linii prostej. poślad, źle wykształcone lub uszkodzone ziarno zbóż lub nasiona innych roślin, używane gł. na paszę. poślizg, przesunięcie się, obsunięcie się czegoś śliskiego lub po śliskiej powierzchnia ; poślizg, elektrotechn. stosunek różnicy prędkości obrotowej (kątowej) ns pola magnet. (prędkości synchronicznej) stojana i prędkości obrotowej n wirnika maszyny indukcyjnej do prędkości synchronicznej (s = 1—n/ns). poślizgi, zool. →nartniki. pośmieciuszka, zool. →dzierlatka. pośpiechy, roln. u roślin dwuletnich (ΠD. burak, marchew) osobniki wytwarzające pędy kwiatowe już w pierwszym roku uprawy; niekorzystnemu tworzeniu się p. sprzyjają niskie temperatury w okresie wschodów roślin. pośrednia, roln. →przewodnia. pośrednictwo, umowa, w której jedna strona zobowiązuje się do nastręczania sposobności zawarcia umowy lub do.pośredniczenia przy jej zawarciu.→faktor poświata, nikłe, blade światło; poblask. poświata ujemna, jeden z obszarów świecących w wyładowaniu elektr. jarzeniowym. Poświatowska HALINA, 1935-67, poetka; liryka refleksyjno-miłosna (zbiory Hymn bałwochwalczy, Oda do rąk); autobiogr. Opowieść dla przyjaciela. poświąteczna choroba, wet. →mięśniochwat. poświerka szponiasta (Calcarius lapponicus), ptak z rzędu wróblowatych; dł. 14 cm; obszary tundrowe półkuli pn.; w Polsce rzadki gość zimowy, chroniona. poświętnik, zool. →skarabeusz. pot, wodnista wydzielina gruczołów potowych zawierająca drobne ilości różnych związków org. i nieorg. (m.in. mocznika, chlorku sodu—sól); duże znaczenie w

termoregulacji (ochrona ustroju przed przegrzaniem) i częściowo w wydalaniu. Potala, zamek w Lhasie (Chiny), hist. siedziba dalajlamy, władcy Tybetu i zwierzchnika kościoła lamaickiego. potamologia, nauka o rzekach, część hydrologii; zajmuje się badaniem sposobu zasilania rzek w wodę, wahań poziomu wody, przepływu, zjawisk lodowych, składu chem. wody oraz badaniem życia organizmów w rzekach. Potanin GRIGORIJ N., 1835-1920, ros. podróżnik, geograf i etnograf; jego wyprawy do Mongolii, Chin i Tybetu znacznie wzbogaciły wiedzę o mało wówczas znanych obszarach Azji Środkowej. Potanina Lodowiec, największy lodowiec w Ałtaju (Mongolia), w masywie Tabun Bogdo; pow. 50 km2, dł. 19 km. Potapow MAKARIJ W., 1887-1949, hydrotechnik radz., specjalista w dziedzinie budownictwa wodnego i gospodarki wodnej; twórca teorii ruchu śrubowego płynu. potas K, pierwiastek chem. o liczbie atom. 19, z grupy potasowców; miękki, lekki, niskotopliwy, srebrzystobiały metal; b. aktywny chemicznie; wartościowość +1; stosowany m.in. jako czynnik chłodzący w elektrowniach atomowych. potasowce (litowce, metale alkaliczne), pierwiastki chem. tworzące I grupę główną układu okresowego: lit Li, sód Na, potas K, rubid Rb, cez Cs, frans Fr (promieniotwórczy); lekkie, miękkie, łatwo topliwe metale; chemicznie b. aktywne; rozkładają wodę; wartościowość +1. potasowe nawozy, nawozy mineralne zawierające potas niezbędny do życia roślin (m.in. do asymilacji CO2); niskoprocentowe — tzw. kainity oraz wysokoprocentowe — sole potasowe, siarczan potasu i in. potasowe sole, nazwa handl. wysokoprocentowych nawozów potasowych; mielone minerały (np. kainit, karnalit) z dodatkiem koncentratu o wysokiej zawartości chlorku potasu. potasowy octan, farm. związek chem. stosowany w stanach niedoboru potasu, a także przy objawach nadpobudliwości mięśnia sercowego, w profilaktyce i leczeniu zatruć glikozydami nasercowymi. potasu azotan KNO3 (saletra potasowa), kryształy łatwo rozpuszczalne w wodzie; stosowane m.in. jako środek utleniający, do wyrobu czarnego prochu, do konserwacji mięsa i jako nawóz sztuczny. potasu bromek KBr, kryształy dobrze rozpuszczalne w wodzie; stosowany m.in. do wyrobu światłoczułych emulsji fot. i w lecznictwie jako środek uspokajający. potasu chloran KClO3 (sól Bertholleta), substancja krystal.; silny utleniacz — ogrzewany z substancjami org. wybucha; używany w przemyśle zapałczanym, papiern., w pirotechnice. potasu chlorek KCl, substancja krystal.; występuje w przyrodzie np. jako minerał sylwin; stosowany m.in. do otrzymywania innych soli potasu, w rolnictwie jako nawóz sztuczny, w lecznictwie — w stanach niedoboru potasu. potasu chromian K2CrO4, żółte kryształy; roztwór ma odczyn zasadowy; po zakwaszeniu przechodzi w dwuchromian. potasu dwuchromian K2Cr2O7, czerwonopomarańczowe kryształy; utleniacz; stosowany m.in. w garbarstwie, analizie chem., do światłodruku. potasu jodek KJ, kryształy łatwo rozpuszczalne w wodzie; w wodnych roztworach j.p. rozpuszcza się jod, tworząc KJ3; używany w syntezach org., lecznictwie, analizie chemicznej. potasu nadmanganian KMnO4, fioletowe kryształy; silny utleniacz; stosowany m.in. w analizie chem. i w lecznictwie jako środek dezynfekujący (do przemywania ran, owrzodzeń, do odkażania błon śluzowych jamy ustnej i gardła). potasu nadtlenki, krystal. substancje powstające podczas spalania potasu przy nadmiarze tlenu: K2O2, K2O3, K2O4; sil-

niejsze utleniacze niż tlen; stosowane jako źródło tlenu w aparatach oddechowych. potasu siarczan K2S04, kryształy rozpuszczalne w wodzie; stosowany jako nawóz, do wyrobu ałunu i szkła potasowego. potasu tlenek K20, substancja krystal.; łatwo utlenia się na nadtlenki; z wodą tworzy wodorotlenek potasu. potasu węglan K2CO3 (potaż), krystal. substancja dobrze rozpuszczalna w wodzie; stosowany m.in. do wyrobu szkła trudno topliwego, mydeł miękkich. potasu winian K2C4H4O6, kryształy łatwo rozpuszczalne w wodzie; kwaśny w.p. KHC4H4O6 (kryształy trudno rozpuszczalne w wodzie) wydziela się w postaci tzw. kamienia winnego podczas fermentacji soku gronowego; stosowany m.in. do wyrobu kwasu winowego, przy srebrzeniu, w lecznictwie, jako składnik proszków do pieczenia. potasu wodorotlenek KOH (potaż żrący), silnie higroskopijne ciało stałe; roztwór wodny jest b. mocną zasadą; otrzymywany przez elektrolizę chlorku potasu. potasu żelazicyjanek K3[Fe(CN)6], czerwone kryształy; w roztworach wodnych pod wpływem światła ulega rozkładowi z wydzieleniem cyjanowodoru HCN; stosowany do produkcji niebieskich pigmentów oraz w fotografii barwnej. potasu żelazocyjanek K4[Fe(CN)6].3H2O, cytrynowożółte kryształy; stosowany m.in. do uszlachetniania wina; dawniej z w. żółtą solą Gmelina. potaż →potasu węglan. potaż żrący →potasu wodorotlenek. Potchefstroom [poczəfstru: m], m. w pn.wsch. części Republiki Pd. Afryki (Transwal); 52 tys. mieszk. (1967); uniw.; w pobliżu eksploatacja złota. Potebnia ANDRIJ, 1838-63, rewolucjonista ukr.; organizator tajnej organizacji oficerów ros. w Polsce współpracującej z lewicą „czerwonych", 1863 walczył w oddziale M. Langiewicza, zginął. Potebnia OŁEKSANDR, 1835-91, ukr. filolog slawista; prof, uniw. w Charkowie; autor prac m.in. z gramatyki hist. języka ros. i ukr., semazjologii, folklorystyki. potencja, siła, moc. potencja (możność), filoz. u Arystotelesa i w scholastvce (gł. tomizmie) to, co możliwe, co dopiero powstanie — w odróżnieniu od tego co rzeczywiste, co już jest. potencja, fizjol. zdolność mężczyzny do aktu płciowego; termin używany w przeciwstawieniu do impotencji, czyli niemocy płciowej. potencjalny, możliwy, tkwiący w czymś, mogący się ujawnić, wystąpić w określonych warunkach. potencjał, wielkość charakteryzująca tzw. potencjalne pole sił; p. w danym punkcie — praca wykonana przy przesunięciu z danego punktu do nieskończoności jednostkowego ładunku clektr. (p. elektr.), jednostkowego bieguna magnet. (p. magnet.) lub jednostki masy (p. grawitacyjny). potencjał biotyczny, biologiczna zdolność organizmu do życia i rozmnażania się, ograniczana w przyrodzie wpływem środowiska (tzw. oporem środowiska). potencjał dyfuzyjny, różnica potencjałów powstających na granicy roztworów o różnych stężeniach (aktywnościach) jonów. potencjał jonizujący, potencjał zewn. pola elektr. powodującego jonizację atomu. potencjał kontaktowy, różnica energii na zewnątrz ciała i energii potencjału chem. (charakteryzującego energię wiązania elektronu w tym ciele). potencjał normalny elektrody, wartość potencjału elektrody metalicznej zanurzonej w roztworze własnych jonów dodatnich o stężeniu (aktywności) 1 mola w litrze. potencjał termodynamiczny, funkcja termodynamiczna charakteryzująca stan ukła-

928 potencjału bariera du; samorzutne przemiany chem. biegną zawsze w kierunku zmniejszenia wartości p.t. potencjału bariera, fiz. obszar podwyższonego potencjału rozdzielający obszary o mniejszej wartości potencjału. potencjału studnia (jama potencjału), fiz. obszar małej wartości potencjału otoczony obszarem dużej wartości potencjału (np. elektron w atomie znajduje się w s.p.). potencjału teoria, mat. dział matematyki poświęcony badaniu pewnych szczególnych funkcji, zw. potencjałami, które można interpretować jako potencjały różnych pól siłowych rozważanych w fizyce (np. pola elektrostatycznego, grawitacyjnego) i które znajdują zastosowanie przy rozwiązywaniu zagadnień brzegowych w teorii równań różniczkowych cząstkowych. potencjometr, oporowy dzielnik napięcia do płynnej regulacji napięcia elektr. w obwodzie elektrycznym. potencjometria, metoda instrumentalnej analizy chem. stosowana do pomiaru stężenia jonów w roztworze, oparta na pomiarze siły elektromotorycznej ogniwa zbudowanego z odpowiednich elektrod zanurzonych w badanym roztworze; wykorzystywana najczęściej do pomiaru pH i ustalania końca miareczkowania. potentat, człowiek możny, bogaty, wpływowy; dato. magnat, władca. Potenza [-ca], m. we Włoszech, stol. regionu Basilicata; 53 tys. mieszk. (1969). potęga, iloczyn n jednakowych czynników: an = a.a....a; a — podstawa p., n — wykładnik p.; uogólnia się na dowolne wykładniki rzeczywiste lub zespolone. potęga punktu P względem okręgu (o promieniu r i środku O), liczba rzeczywista równa różnicy kwadratu odcinka PO i kwadratu promienia (tzn. P02—r2). potęgowa funkcja, funkcja postaci y = xa, gdzie a jest ustaloną liczbą rzeczywistą. potęgowa linia →potęgowa oś. potęgowanie, mat. obliczanie potęgi. potęgowa oś (linia potęgowa), miejsce geom. punktów płaszczyzny, których potęgi względem danvch dwóch okręgów są jednakowe; jest linią prostą lub zbiorem pustym (gdy dane okręgi o różnych promieniach są współśrodkowe). potęgowy szereg, szereg funkcyjny postaci ao+a1(z—z0)+a2(z—z0)2+a3(z—z0)3+...; z — zmienna zespolona, z0 — stała liczba zespolona, a0, a1 ai2 a3,... — liczby zespolone zw. współczynnikami sz.p. Potężna Gromadka (ros. Moguczaja kuczka), grupa kompozytorów ros. 2 poł. XIX w.: M.A. Bałakiriew, CA. Cui, M.P. Musorgski, A.P. Borodin, N.A. RimskiKorsakow; krystalizacja nar. stylu. Potgieter [potchi:tər] EVERHARDUS JOHANNES, 1808-75, hol. poeta i eseista; zwolennik zwrotu do tradycji nar. literatury XVII w. Potgietersrus, m. w pn.-wsch. części Re-» publiki Pd. Afryki (Transwal); 13 tys. mieszk. (1967); eksploatacja platyny i rud cyny. Poti, m. w Gruz.SRR, nad M. Czarnym, przy ujściu Rioni; 46 tys. mieszk. (1967); port wywozu rudy manganu. Potiomkin GRIGORIJ A., 1739-91, feldmarszałek ros., faworyt Katarzyny II; 1783 zajął Krym, w wojnie ros.-tur. 1787-91 zdobył twierdzę Oczaków. „Potiomkin", pancernik ros. floty czarnomorskiej, na którym 27 VI 1905 wybuchło powstanie marynarzy. Potkański FLORENTY, 1711-49, nauczyciel w kolegiach pi jarskich, prefekt w Collegium Nobilium. Potkański KAROL, 1861-1907, historyk mediewista; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; Lechici, Polanie, Polska. Wybór pism. potnica, med. liczne, drobne, śródskórne pęcherzyki występujące gł. na bocznych powierzchniach palców rąk i stóp; przyczyny nie są znane, często tło alergiczne.

potnice, deski biegnące wzdłuż ładowni statku wodnego chroniące ładunek przed zetknięciem z burtą statku. Potocka ANNA, Z TYSZKIEWICZÓW, 17791867, pamiętnikarka; jedna z najgłośniejszych pol. dam Księstwa Warsz. i Królestwa Pol.; fr. pamiętniki 1794-1820. Potocka DELFINA, Z KOMARÓW, 1805 (1807?)-77, słynna z urody i talentów artyst. bohaterka legendy lit. romantyzmu pol.; romans z Chopinem i Z. Krasińskim. Potocka KLAUDYNA, Z DZIAŁYŃSKICH, 1802-36, działaczka patriot.; prowadziła akcję charytatywną w powstaniu 1830-31 i na emigracji. Potocki ADAM, hrabia, 1822-72, konserwatywny politvk galie; jeden z przywódców Stańczyków, prezes galie. Tow. Gospodarczego. Potocki ALEKSANDER, 1756-1812, komisarz cywilno-wojsk. komisji porządkowej woj. krakowskiego 1790, czł. Sądu Najwyższego Kryminalnego Koronnego 1794; min. policji Księstwa Warszawskiego. Potocki ALFRED, hrabia, 1817-89, konserwatywny polityk galie.; 1870 prezes gabinetu austr., 1875-83 namiestnik Galicji. Potocki ANDRZEJ, ?-1692, syn Stanisława Rewery, hetman-polny kor. od 1684; uczestnik wyprawy chocimskiej 1673; rozbił Tatarów pod Kałuszem 1675. Potocki ANDRZEJ, hrabia, 1861-1908. konserwatywny polityk galie; namiestnik Galicji od 1902; zamordowany przez ukr. studenta M. Siczyńskiego. Potocki ANTONI, 1867-1939, krytyk lit. i artyst; zarys syntetyczny okresu 1860-1910 Polska literatura współczesna. Potocki ANTONI PROTAZY (ZW. Protem), 1761-1801, wojewoda kijowski od 1791; założyciel kantorów bankowych i manufaktur; 1782 kierował Kampanią Handlu Czarnomorskiego. Potocki EUSTACHY, 1720-68, generał artylerii litew. od 1759; 1762 założył w Warszawie jurydykę Mariensztat. Potocki FELIKS KAZIMIERZ, ?-1702, wojewoda krak. od 1683, hetman polny kor. od 1692; uczestnik wyprawy wiedeńskiej, zwycięzca w bitwie pod Podhajcami 1698. Potocki FRANCISZEK SALEZY, ?-1772, wojewoda kijowski od 1756; jeden z przywódców stronnictwa staroszlacheckiego i konfederacji radomskiej. Potocki IGNACY, 1750-1809, brat Stanisława Kostki, marszałek w. litew. 1791-94; czł. Komisji Edukacji Nar.; współtwórca Konstytucji 3 maja; w powstaniu 1794 czł. Rady Najwyższej Nar.; współautor O u~ stanowieniu i upadku Konstytucji Polskiej 3-go Maja. Potocki JAN, 1761-1815, archeolog i pisarz; pionier archeologii słow.; opisy podróży, powieść fantast.-filoz. Rękopis znaleziony w Saragossie, jednoaktówki dla teatru dworskiego; pisał w języku francuskim. Potocki JOACHIM, ?-1796, podczaszy litew. od 1763; uczestnik konfederacji barskiej, po jej upadku na emigracji. Potocki JÓZEF, ?-1751, hetmani w. kor. od 1735; tłumił powstanie chłopskie S. Paleja 1703 na Ukrainie; stronnik Stanisława Leszczyńskiego; 1708 poniósł klęskę pod Koniecpolem. Potocki JÓZEF KAROL (pseud. Marian Bohusz), I854-ok. 1898, publicysta; czł. Ligi Pol., współred. m.in. „Głosu", „Wędrowca" i „Prawdy". Potocki MIKOŁAJ, ?-1651, kasztelan krak. i hetman w. kor. od 1646; walczył z Tatarami; tłumił powstanie Pawluka i D. Huni na Ukrainie; 1648 poniósł klęskę pod Korsuniem. Potocki STANISŁAW KOSTKA, 1755-1821, brat Ignacego, polityk, pisarz; współtwórca ustaw Sejmu Czteroletniego; współzałożyciel Tow. Przyjaciół Nauk; prezes Rady Stanu w Księstwie Warsz. i min. wyznań rel. i oświecenia publ. w Królestwie Pol.; zajmował się teorią sztuki, archeologią (O sztuce u dawnych czyli Winkelman

polski) i architekturą, był wybitnym kolekcjonerem; Podróż do Ciemnogrodu. Potocki STANISŁAW REWERA, 1579-1667, hetman w. kor. od 1654, wojewoda krak. od 1658; uczestnik bitwy pod Cecora (1620), Chocimiem (1621); współtwórca konfederacji tyszowieckiej. Potocki STANISŁAW SZCZĘSNY, 1751-1805, syn Franciszka Salezego, wojewoda ruski, generał artylerii kor.; przeciwnik reform; współtwórca i marszałek konfederacji targowickiej 1792. Potocki TOMASZ (pseud. Adam Krzysztopór), 1809-61, ekonomista i publicysta; liberalny działacz ziemiański. Potocki WACŁAW, 1621-96, poeta; w wierszach okolicznościowych, polemicznych, satyr., refleksyjnych i w eposie Transakcja wojny chocimskiej — obraz życia szlacheckiego w XVII w.; utwory epickie i rel. wiersze. Potoczek STANISŁAW, 1849-1919, działacz lud.; założyciel i przywódca chłopskiej organizacji w Nowosądeckiem — Związku Stronnictwa Chłopskiego, red. jej organu „Związku Chłopskiego". Potomac [pətoumək], rz. we wsch. części USA; dł. ok. 800 km, dorzecze ok. 39 tys. km2; uchodzi estuarium do zat. Chesapeake; dostępna dla statków mor. (do Waszyngtonu), ok. 185 km od ujścia. potomność, przyszłe pokolenia; potomkowie, następcy. potop, wg Biblii wielka powódź, -z której Noe uratował zagrożone istnienie ludzkości i zwierząt (arka Noego); częsty wątek legend rel. na terytoriach nawiedzanych powodziami; potocznie wielki rozlew wód, powódź obejmująca duże obszary. Potosi [-si], m. w pd.-zach. Boliwii, na wys. ponad 4000 m, ośrodek adm. dep. P.; 58 tys. mieszk. (1968); uniw.; w okolicy wydobycie srebra i rud metali nieżel.; muzeum; kościoły (XVI-XVIII w.), pałac Casa de Moneda (XVIII w.). potowe gruczoły, gruczoły skórne większości ssaków wydzielające pot; przewody g.p. uchodzą na powierzchni naskórka (ujścia te zw. są porami) lub do pochewki włosa. Potowska-Rose ERNESTYNA LUIZA, 181092, działaczka polonijna i społ. w USA; walczyła o równouprawnienie kobiet i z dyskryminacją rasową. potówki, drobne, przezroczyste pęcherzyki śródskórne, powstające z gruczołów potowych gł. u dzieci, wskutek przegrzania lub stanów powodujących nadmierne pocenie się. potpourri [popuri; fr.], utwór instrumentalny, wiązanka popularnych melodii. potraw (otawa), plon z łąki skoszonej podczas ostatnich (jesiennych) sianokosów. potrawa, pożywienie przygotowane przez gotowanie, smażenie, pieczenie, przeznaczone do bezpośredniego spożycia, sporządzone w sposób podnoszący walory smakowo-zapachowe i wizualne. potrącenie, prawo umorzenie części długu przez odliczenie sumy, którą wierzyciel jest winien dłużnikowi. Potrerillos [-riljos], osiedle górn. w pn. Chile, na pustyni Atacama; wydobycie rud miedzi, wielka huta miedzi. potrzask (samotrzask), łow. samozatrzaskująca się pułapka do chwytania zwierzyny: żelaza chwytne, pułapki skrzynkowe, kosze zatrzaskujące się; narzędzia kłusownicze. potrzeba, psychol. stan braku czegoś wprowadzający organizm w przykro odczuwany, niepożądany stan; czynnik stanowiący motyw działania mającego na celu zniesienie tego stanu czyli zaspokojenie potrzeby. potrzeby, staropol. nazwa ozdób (szamerowania, guziki, pętlice) w ubiorach męskich i kobiecych. potrzeszcz (Emberiza calandra), ptak polny z rzędu wróblowatych; dł. ok. 18 cm; upierzenie szare, czarno kreskowane;

powietrze 929 głos trzeszczący; Eurazja, pn. Afryka; chroniony. potrzos (Emberiza schoeniclus), ptak z rzędu wróblowatych, zw. też wróblem trzcinowym; dł. 15 cm; czarnobrunatny, na szyi biała obwódka; bagna i brzegi wód stojących Eurazji; chroniony. Pott PERCIVALL, 1713-88, chirurg ang.; twórca metod operacyjnych; opisał m.in. gruźlicze zapalenie kręgosłupa z garbem (choroba P.), raka moszny. Potter PAULUS, 1625-54, hol. malarz i grafik; wybitny animalista i pejzażysta. Potulice (w. w po w. i woj. bydgoskim), 1940-45 obóz hitlerowski: II-VII 1940 obóz przesiedleńczy, następnie obóz pracy; przeszło przez niego 34 tys. osób, m.in. dzieci, zginęło ok. 5 tysięcy. potwal, zool. →kaszalot. potworniak, guz zawierający elementy różnych tkanek, z narządów nieraz odległych (np. włosy w p. macicy); powstaje w wyniku nieprawidłowego zróżnicowania się tkanek w okresie płodowym. Potworowski GUSTAW, 1800-60, działacz polit. w Wielkopolsce, ziemianin; inicjator pracy org.; 1848 czł. Komitetu Nar. Poznańskiego. Potworowski TADEUSZ PIOTR, 1898-1962, malarz; prof. PWSSP w Sopocie i Poznaniu; kolorystyczne pejzaże (Kornwalia) — niekiedy bliskie abstrakcji, wnętrza, akty. potylica, okolica głowy wyznaczona zasięgiem kości potylicznej (lub potylicznych); termin używany gł. w odniesieniu do człowieka i ssaków. potyliczna kość, nazwa jednej lub kilku kości mózgoczaszki osłaniających mózg od dołu i od tyłu; u ptaków, ssaków i człowieka pojedyncza, powstała ze zrośnięcia kilku części. potyliczny otwór wielki, otwór w kości potylicznej, w obrębie którego rdzeń przedłużony przechodzi w rdzeń kręgowy. Pouchet [pusze] FÉLIX ARCHIMÈDE, 180072, biolog fr.; dyr. i prof. Muzeum Historii Naturalnej w Rouen; bronił tezy o możliwości samorództwa (spór z L. Pasteurem). Poughkeepsie [pəkypsy], m. w USA (stan Nowy Jork), port nad rz. Hudson; 31 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., odzieżowy. Pougny [puni] JEAN, 1892-1956, malarz fr., pochodzenia fiń.; zbliżony do kubizmu i abstrakcji, potem kompozycje przedstawieniowe. Poulenc [pul.ę:k] FRANCIS, 1899-1963, kompozytor fr.; opery, balety, koncerty, utwory kameralne, rel. (Stabat Mater), pieśni. Poulik JOSEF, ur. 1910, archeolog czechosł., badacz przeszłości Moraw (wykopaliska w Mikulćicach); prof., dyr. Instytutu Archeol. Czechosł. AN w Brnie; Jizni Morava, Země davných Slovanů, Z hlubin věku. u Poulsen [po lsən] VALDEMAR, 1869-1942, duń. fizyk i elektrotechnik; 1898 wynalazł urządzenie do magnet. zapisywania dźwięków na jednorodnej taśmie stal. (pierwsza taśma magnet.); 1903 ulepszył generator łukowy. pound [paund] →funt. Pound [paund] EZRA, ur. 1885, poeta amer.; inicjator i czołowy reprezentant imagizmu; zintelektualizowana, erudycyjna poezja, precyzyjna w obrazowaniu, o oryginalnej rytmice (zbiór Personae, poemat Canłos). u Pound [pa nd] ROSCOE, 1870-1964, amer. filozof i prawnik, teoretyk prawa; prof. Harvard University; twórca tzw. teorii interesu społ. (odmiany teorii funkcjonalistycznej); jeden z czołowych przedstawicieli socjologii prawa. Pourbus [pu:rbüs], rodzina malarzy niderl.; PIETER (ok. 1510-84), obrazy rel., portrety; syn i kontynuator Pietera FRANS ST. (1545-81), sceny rel. i portrety; syn i uczeń Fransa st. FRANS MŁ. (1569-1622), portrety dworskie, nadworny malarz Marii Medici.

Pour le Mérite [pur lö merit; fr., 'za zasługę'], order prus., nadawany 1740-1918 za zasługi wojsk, i cywilne; 1952 przywrócony w NRF. pourpoint [purpuę; fr.], obcisły kaftan, sznurowany z przodu lub po bokach, często watowany, noszony pod zbroją w XV i XVI w., gł. we Francji. Pourrat [pura] HENRI, 1887-1959, pisarz fr.; powieści związane tematycznie z Owernią; zbiór bajek i legend. Pourtalès [purtales] GUY DE, 1881-1941, pisarz szwajc, tworzący w języku fr.; vies romancées, gł. muzyków (Wagner), eseje. Pousseur [pusö:r] HENRI, ur. 1929, belg. komnozytor i muzykograf; reprezentant awangardy muz.; utwory kameralne, elektroniczne. Poussin [pusę] NICOLAS, 1593(1594?)1665, malarz fr.; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu klasycyzującego w malarstwie barok.; sceny mit. (Królestwo Flory), rel. (Siedem Sakramentów), alegor., pejzaże (Cztery pory roku). Považská Bystrica, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), nad Wagiem; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; w pobliżu wielka elektrownia wodna. Povoa de Varzim [po- de -ziń], m. w pn. Portugalii, nad O. Atlantyckim; 18 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., maszyn.; port rybacki. POW →Polska Organizacja Wojskowa. powaga rzeczy osądzonej, moc wiążąca prawomocnego orzeczenia sądu, oznaczająca niedopuszczalność ponownego rozstrzygnięcia tej samej sprawy. powała, w drewn. stropie pokład z desek ułożonych na belkach stropowych, rodzaj pułapu. poważanie społeczne, socjol. →prestiż społeczny. Powązki, dzielnica Warszawy; 2 duże cmentarze: Cmentarz Powązkowski zał. 1790 oraz Cmentarz Komunalny (dawniej Wojskowy) zał.u 1912. Powell [po əl] CECIL FRANK,.. 1903-69, fizyk ang.; prof. uniw. w Bristolu, czł. Royal Society; odkrywca mezonów π i mezonów K; nagr.u Nobla. Powell [po əl] EARL (ZW. Bud Powell), 1924-66, murzyński pianista i kompozytor jazzowy (USA); reprezentant modern jazzu (styl be-bop). Powell River [pauəl rywər], osiedle w Kanadzie (Kolumbia Bryt), nad O. Spokojnym; przemysł drzewny. powiastka filozoficzna, utwór z pogranicza prozy fabularnej i eseju filoz., ilustrujący określoną tezę filoz. lub moralistyczną; charakterystyczny dla literatury fr. oświecenia. powiat, w PRL podstawowa jednostka terytorialnego podziału państwa; wchodzi w skład województwa, obejmuje gromady, osiedla oraz mniejsze miasta; równorzędnymi jednostkami o stopniu organizacyjnym p. są miasta stanowiące samodzielne p. oraz dzielnice w miastach wydzielonych z województw. Powicke [pouyk] SIR FREDERICK MAURICE, 1879-1963, historyk ang.; prof. uniw. w Oxfordzie, czł. Akad. Bryt.; prezes Król. Tow. Hist.; badacz dziejów średniow. Anglii oraz okresu reformacji. powidła, koncentrat z owoców, gł. śliwek węgierek, w postaci pasty, bez dodatku lub z niewielkim dodatkiem cukru; zawartość ekstraktu powyżej 60%. powidok, fizjol. utrzymywanie się wrażenia wzrokowego (1 sek do kilku minut) po ustaniu działania silnego bodźca świetlnego, który wywołał to wrażenie. Powidz, w. w pow. gnieźnieńskim, woj. pozn., nad Jez. Powidzkim; ośr. wypoczynkowy i sportów wodnych; tartak; 1243-1934 miasto. Powidzkie Jezioro, jez. na Pojezierzu Gnieźnieńskim (woj. poznańskie); pow. 1190 ha, głęb. do 46 m. powieki, dwa umięśnione ruchome fałdy skórne, wysłane spojówką, ochrona gałki ocznej; u płazów, gadów, ptaków, nie-

licznych ssaków ponadto p. trzecia — migotka, błona migawkowa (fałd spojówki), nasuwająca się na gałkę z wewn. kąta oka. powielacz, urządzenie do wykonywania większej liczby odbitek lub rysunków; rozróżnia się p.: hektograficzne, spirytusowe, białkowe oraz offsetowe (małoformatowe). powielacz częstotliwości (krotnik częstotliwości), układ elektr., w którym częstotliwość przebiegu elektr. wyjściowego stanowi określoną wielokrotność częstotliwości przebiegu Wejściowego. powiernictwo międzynarodowe →powierniczy system. powiernicze terytoria, obszary zarządzane przez państwo (lub państwa) pod kontrolą ONZ, na podstawie Karty NZ i odpowiednich umów. Powiernicze Wyspy Pacyfiku (Trust Territory of the Pacific Islands), terytorium powiernicze 2ONZ pod administracją USA; 1,8 tys. km , 98 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Saipan; obejmuje Karoliny, Wyspy Marshalla, Mariany (bez Guam). powierniczy system (powiernictwo międzynarodowe), system stosunków oparty na układach między ONZ a państwami, które zarządzają na tej podstawie powierzonymi im przez ONZ terytoriami. powierzchnia, dwuwymiarowa figura geom., np. sfera, p. walcowa; jest miejscem geom. punktów o danej własności; jedno z podstawowych pojęć geometrii. powierzchnia zrównania, geql. obszar o zrównanej powierzchni powstały w wyniku długotrwałej denudacji; rozróżnia się gł. peneplenę i pedyplenę. powierzchniowoczynne substancje, substancje obniżające napięcie powierzchniowe; rozróżnia się substancje jonoczynne anionowe lub kationowe, niejonowe oraz amfoteryczne; substancje anionowe i niejonowe — emulgatory i dyspergatory oraz składniki środków myjących i piorących, kationowe — składniki środków dezynfekujących. powieść, obszerny utwór epicki prozą o swobodnej kompozycji i rozbudowanej fabule, przedstawiający rozległy obraz dowolnych zjawisk (liczne odmiany: p. społeczno-obyczajowa, psychol., hist., fantast.-nauk., sensacyjna). powieść epistolarna, odmiana powieści, na której fabułę składają się listy wymieniane przez bohaterów — narratorów. powieść grozy (zw. też gotycką), odmiana powieści znamienna dla romant. literatury, zwł. ang., o sensacyjnej akcji rozgrywającej się W atmosferze tajemniczości i fantastyki. powieść łotrzykowska (zw. też pikaryjską lub szelmowską), romans awanturniczy z silnie uwydatnioną postacią przebiegłego i pomysłowego bohatera, którego włóczęgowskie losy dają okazję do przedstawienia satyr, obrazu epoki; wyrosła z plebejskich opowieści o Sowizdrzale. Powieść minionych lat, kronika rus. z XII w.; pierwszy latopis (trzy redakcje 1113, 1116 i 1118), obejmuje dokumenty, podania rodowe, opowieści, legendy; głosi apoteozę jedności Rusi. powieść poetycka, dłuższy, wierszowany utwór epicko-lir. będący odmianą poematu epickiego, związany z poetyką romantyzmu (W. Scott, G. Byron). powieść rzeka (fr. roman fleuve), rozbudowana, cykliczna powieść wieloczęścioWa, przedstawiająca zwykle dzieje rodziny w kilku pokoleniach. powieść z kluczem (fr. roman à clef), odmiana powieści przedstawiająca prawdziwe zdarzenia i osoby pod fikcyjnymi nazwami. powieść z tezą (fr. roman à thèse), odmiana powieści ilustrująca określoną tezę dydaktyczną. powietrze, mieszanina gazów tworząca atmosferę ziemską; składa się z azotu (ok. 78% obj.), tlenu (ok. 21% obj.), gazów szlachetnych, dwutlenku węgla i pary

930 powietrzna turbina wodnej; skroplone p. służy do otrzymywania tlenu i azotu. powietrzna turbina, turbina gazowa, w której czynnikiem pracującym jest powietrze sprężone za pomocą sprężarki i nagrzane następnie w wężownicy umieszczonej w komorze paleniskowej. powietrznik, zbiornik wypełniony częściowo cieczą, a częściowo powietrzem, łagodzący uderzenia hydrauliczne w przewodzie wywołane nierównomierną pracą pompy. powietrzny podnośnik cieczy (Mamut, pompa Mamut), pompa podnosząca ciecz zanurzoną w niej rurą, do której wlotu doprowadza się sprężone powietrze; powstała piana o mniejszym od cieczy ciężarze właśc. wypływa pod ciśnieniem hydrostatycznym cieczy; wysokość podnoszenia do 600 m. powietrzny silnik →pneumatyczny silnik. powietrzny silnik turbinowy, silnik turbinowy złożony z turbiny powietrznej, sprężarki, komory paleniskowej i wymienników ciepła. powiększalnik, urządzenie mech.optyczne do otrzymywania odbitek fot. o formacie innym od negatywu. powiększenie, kopia fot. otrzymana metodą optyczną; ma format inny niż kopiowany negatyw. powiększenie obrazu: 1) liniowe — stosunek wielkości obrazu do wielkości przedmiotu; 2) kątowe — stosunek tangensów kątów tworzonych z osią optyczną przez promień wychodzący i wchodzący do układu. powięzie, mocne, elastyczne) błony otaczające poszczególne mięśnie szkieletowe, grupy mięśni oraz całą mięśniówkę ciała (p. powierzchowna, wspólna). powijaki, pasy płótna służące dawniej do owijania niemowląt. powinność: 1) obowiązek, zobowiązanie, moralny nakaz; 2) daw. czynność, funkcja związana z czyimś zawodem, stanowiskiem. powinowactwo, stosunek prawny zachodzący między jednym z małżonków i jego krewnymi a krewnymi drugiego małżonka. powinowactwo (kolineacja, przekształcenie afiniczne), mat. przekształcenie, które punktowi P o wektorze wodzącym r przyporządkowuje punkt Pt o wektorze wodzącym przy pomocy wzoru _ gdzie M — macierz nieosobliwa, a — dowolny stały wektor. powinowactwo chemiczne, wielkość charakteryzująca zdolność składników układu do reagowania ze sobą; miarę p.ch. jest maksymalna praca, którą układ może wykonać bez zmiany objętości wskutek zachodzących reakcji chem.; dla procesów samorzutnych — mniejsze od zera, dla procesów wymuszonych — większe. Powiśle, grupa plastyków — dawnych wychowanków warsz. ASP (mieszczącej się na Powiślu), reprezentujących gł. kierunek realist.; wystawiają wspólnie od 1948; członkowie: E. Arct, E. Bartłomiejczyk, T. Breyer, M. Bylina, W. Golakowska, W. Jastrzębowski, A. Karny, E. Kokoszko, T. Kulisiewicz, B. Linke, A. Łyżwański, F. Masiak, L. Nitschowa, K. Sopoćko i in. powlekające substancje, farm. środki stosowane do powlekania tabletek; składają się zwykle z cukru, gumy arab., żelatyny, talku, masy czekoladowej itp. powlekarka, maszyna do powierzchniowego pokrywania tkaniny, papieru itp. cienką warstwą elastyczną (np. z tworzywa sztucznego). powłoka, warstwa materiału wytworzona w sposób naturalny lub nałożona sztucznie na powierzchnię przedmiotu (najczęściej metal.) w celu uzyskania określonych własności techn. lub dekoracyjnych. powłoka ciała, osłona ciała izolująca od środowiska i jednocześnie z nim kontak-

tująca; u kręgowców skóra i jej wytwory, np. włosy, pióra, u bezkręgowców różnorodna — gł. tworzą ją wytwory cienkiego naskórka, np. oskórek, pancerz, muszla. powłoka dendrytyczna, wadliwa powłoka galwaniczna z charakterystycznymi choinkowo rozgałęzionymi, krzaczastymi narostami, powstająca w niektórych warunkach procesu elektrolitycznego osadzania metali. powłoka malarska, wyschnięta warstwa farby, emalii, pokostu lub lakieru o grubości uzyskanej przez jednokrotne nałożenie danego materiału malarskiego. POWN →Polska Organizacja Walki o Niepodległość. powojnik (klematis, Clematis), ozdobne pnącze strefy umiarkowanej półkuli pn.; używane do pokrywania ścian domów, murów, pni starych drzew; w Polsce rodzime 4 gat., często uprawiane w parkach. powołanie, skłonność, zdolność, zamiłowanie do czegoś (zwykle do jakiegoś zawodu, zajęcia). powołowe, w Polsce do XIII w. gł. danina ludności chłopskiej na rzecz panującego, płacona w zależności od liczby posiadanych wołów; potem poradlne. Powołże, obszar wzdłuż Wołgi (ZSRR), od ujścia Kamy do M. Kaspijskiego. powonienie →węch. powód, w procesie cyw. strona wnosząca powództwo do sądu. powód cywilny, pokrzywdzony dochodzący w procesie karnym roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa. powództwo, zgłoszony do sądu wniosek o przeprowadzenie procesu cyw. i wydanie orzeczenia w danej sprawie. powódź, zalanie przez wodę terenów, zwykle nadbrzeżnych, gł. w wyniku wezbrania rzeki, powodujące znaczne szkody gosp.; w Polsce rozróżnia się p.: roztopowe, onadowe, sztormowe, zatorowe. powój (Convolvulus), roślina zielna o wijącej się łodydze i lejkowatych, białych lub różowych kwiatach; niektóre gat. ozdobne i leczn.; w Polsce p. polny — chwast polny i ogrodowy. powóz, pojazd konny 4-kołowy, na resorach, z podnoszoną budą, dla 4-6 osób; wprowadzony w W. Brytanii w czasach wiktoriańskich (stąd zw. też p.-victoria), rozpowszechniony w całej Europie. powroźnicze wyroby, wyroby otrzymywane przez skręcenie lub splecenie kilku żyłek (grup skręconych nitek) przędzy, najczęściej włókien lnu, konopi; do w.p. należą powrozy, liny, sznurki itp. Powroźnik, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak.; barok, cerkiew drewn. z 1643. powrót do przestępstwa, prawo →recydywa. Powsin, dzielnica Warszawy; ośr. wypoczynku świątecznego (Las Kabacki). powstania serbskie, wystąpienia zbrojne Serbów 1804-12 i 1815 przeciw Turkom; w wyniku walki, a następnie rokowań Serbia otrzymała autonomię. powstania śląskie, trzykrotne zbrojne wystąpienia pol. ludności Górnego Śląska 1919-21 w celu przyłączenia tych ziem do państwa pol.; I powstanie śląskie (VIII 1919), upadło wskutek ogromnej przewagi (liczebnej i w uzbrojeniu) wojsk niem. nad oddziałami powstańczymi; wobec decyzji traktatu wersalskiego o przeprowadzeniu plebiscytu, władzę na Górnym Śląsku objęła międzynar. Komisja Międzysojusznicza; II p o w s t a nie ś l ą s k i e (VIII 1920), wywalczyło powołanie pol.-niem. policji plebiscytowej; plebiscyt, przeprowadzony w warunkach terroru niem., nie odzwierciedlał dążeń ludności pol.; III p o w s t a n i e ś l ą s k i e (V-VI 1921), wpłynęło na decyzję Ligi Narodów i Rady Ambasadorów przyznania Polsce znacznie większej, niż poprzednio planowano, części Górnego Śląska. powstanie 1830-81 →powstanie listopadowe. powstanie 1863 →powstanie styczniowe.

„Powstaniec", czasopismo związane z ruchem powstańczym na Śląsku, wydawane 1919 (organ Komisariatu Rad Lud. Śląskich) i 1921 (organ nacz. dowództwa wojsk powstańczych), następnie — 1927-39 przez Związek Powstańców Śląskich w Katowicach (miesięcznik, od 1938 ilustrowany tygodnik społ.-kult.). powstanie chłopskie w Galicji 1846, żywiołowe, antyfeud. wystąpienie chłopów II-IV 1846, gł. w Tarnowskiem; przywódca J. Szela; wykorzystane przez Austriaków w celu niedopuszczenia do wybuchu powstania narodowego. powstanie kościuszkowskie. 1794, powstanie nar. przeciw Rosji i Prusom; 24 III akt powstania — T. Kościuszko naczelnikiem; zwycięstwo pod Racławicami; 7 IV wybuch insurekcji warsz., 22/23 IV oswobodzenie Wilna; 7 V wydanie uniwersału połanieckiego; klęski pod Szczekocinami, Chełmem, Maciejowicami, zdobycie Pragi przez wojska ros., kapitulacja Warszawy (5 XI) — przyśpieszyły jego upadek (16 XI). powstanie krakowskie 1846 →rewolucja krakowska 1846. powstanie krakowskie 1923, zbrojne wystąpienie robotników Krakowa 6 XI przeciw wprowadzonej przez rząd ChjenoPiasta militaryzacji kolei i sądom doraźnym; zginęło 18 osób cywilnych, wiele zostało rannych. powstanie listopadowe (powstanie 183031), powstanie nar. przeciw Rosji, rozpoczęte 29 XI 1830; kierowane przez sejm i Rząd Nar.; hamowane przez konserwatystów, podsycane przez elementy rewol.; bitwy: m.in. Stoczek, Grochów, łganie, Ostrołęka, Warszawa; po upadku (X 1831) Rosja zniosła odrębność państw. Królestwa Polskiego. powstanie ludowe w Polsce ok. 1038, zaburzenia wewn. po śmierci Mieszka II — ruch społ. przeciwko ciężarom feud., a także przeciw kościołowi; nie objęło Mazowsza (silna władza Masława). powstanie polskie nad Bajkałem 1866, wystąpienie zbrojne zesłańców pol. na Syberii; krwawo stłumione przez wojska rosyjskie. powstanie styczniowe (powstanie 1863), powstanie nar. przeciw Rosji; rozpoczęte 22 I 1863 (wybuch przyśpieszyła branka), poprzedzone manifestacjami i powstawaniem tajnych kółek patriot.; ogłoszenie przez Centr. Komitet Nar. (jako Tymczasowy Rząd Nar.) Manifestu i dekretów uwłaszczeniowych; początkowo kierowane przez „czerwonych", następnie kierownictwo usiłowali przejąć „biali"; od X 1863 próba reorganizacji akcji powstańczych przez R. Traugutta; ostatnie walki — jesień 1864. powstanie tkaczy śląskich 1844, rewol. wystąpienia tkaczy w Bielawie i Pieszycach na Dolnym Śląsku; stłumione przez wojsko pruskie; pod wpływem p.t.ś. rozruchy w innych ośrodkach przemysłowych. powstanie tkaczy wrocławskich 1333, wystąpienie pospólstwa i biedoty (plebs) przeciw patrycjuszowskiej radzie miejskiej; stłumione dzięki pomocy księcia wrocławskiego. powstanie warszawskie, 1 VIII-2 X 1944, rozpoczęte na rozkaz Komendanta Gł. AK, skierowane przeciw hitlerowcom; zmierzało do opanowania stolicy przez organa rządu emigr. przed jej wyzwoleniem przez Armię Radz., co miało być argumentem w walce polit. z PKWN i KRN oraz w rokowaniach z aliantami, gł. ZSRR; przerodziło się w powstanie nar.; udział AL, KB. PAL, ludności cyw. i lud. WP; poległo 16-18 tys. powstańców, a ok? 25 tys. zostało rannych, zginęło ok. 150 tys. ludności cyw.; podczas walk i następnie w wyniku planowej akcji hitlerowców Warszawa została zniszczona w ponad 80%. powstanie w getcie warszawskim, 19 IVVI 1943 walka zbrojna z okupantem hitlerowskim, gł. ŻOB i Żyd. Związku Wojsk.; pomoc GL, AK, Milicji Lud. RPPS.

pozycyjne języki 931 powstanie wielkopolskie 1794, narodowowyzwoleńcza walka zbrojna przeciw Prasom; wraz z wyprawą J.H. Dąbrowskiego zmusiło Prusaków do porzucenia akcji zaczepnych przeciw insurekcji kościuszkowskiej. powstanie wielkopolskie 1806-07, narodowowyzwoleńcza walka zbrojna przeciw Prusom, zorganizowana przez J.H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego w czasie wkraczania wojsk Napoleona I; było jedną z przesłanek utworzenia Księstwa Warszawskiego. powstanie wielkopolskie 1846, narodowowyzwoleńcza walka zbrojna przeciw Prusom; miało być częścią ogólnopol. powstania we wszystkich zaborach; niepowodzenia ruchu zbrojnego w pozostałych zaborach oraz aresztowania rozbiły organizację spiskową w Wielkopolsce, nie dopuszczając do wybuchu powstania. powstanie wielkopolskie 1848, narodowowyzwoleńcza walka zbrojna przeciw Prusom, związana z Wiosną Ludów; kierowane było przez Komitet Nar. w Poznaniu; po ugodzie jarosławieckiej pacyfikacja prus. napotkała na opór powstańców; po zwycięstwach pod Miłosławiem i Sokołowem lewica próbowała rozwinąć partyzantkę w wojnę lud., prawica zabiegała o autonomię W. Księstwa Pozn.; 9 V 1848 podpisano kapitulację. powstanie wielkopolskie 1918-19, walka zbrojna ludności pol. z Niemcami o przyłączenie do Polski ziem zaboru prus.; kierowane przez Komisariat Rady Lud.; zakończone rozejmem w Trewirze 1919 i przyłączeniem wyzwolonych ziem do Polski. Powstańców Śląskich Pomnik, pomnik w centrum Katowic, wzniesiony 1967 wg projektu K. Zemły, we współpracy z architektem W. Zabłockim. Powszechna Kasa Oszczędności (PKO), instytucja bankowa, centr. instytucja oszczędnościowa w Polsce; powstała 1950 w miejsce Pocztowej Kasy Oszczędności. Powszechna Organizacja Służba Polsce (Służba Polsce), masowa organizacja młodzieżowa 194&-55; przygotowywała młodzież do pracy zawodowej i obrony kraju. powszechniki, filoz. →uniwersalia. Powszechny Niemiecki Związek Robotników (Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein), pierwsza organizacja robotn. w Niemczech, zał. 1863 przez F. Lassale'a (stąd lassalczycy). Powszechny Związek Pocztowy →Światowy Związek Pocztowy. powulkaniczne zjawiska, zjawiska występujące podczas przejściowego lub ostatecznego zamierania wulkanizmu na danym obszarze; do z.p. należą ekhalacje wulkaniczne i gejzery. Powys [pouys] JOHN COWPER, 1872-1963, pisarz ang.; powieść filoz. Wolf Solent, eseistyka, poezje. Poynting [pojntyn] JOHN HENRY, 18521914, fizyk ang.; czł. Royal Society; podał wzór na gęstość strumienia energii przenoszonej przez pole elektromagnetyczne. Poyntinga-Umowa wektor [w. pojntynga u.], wielkość charakteryzująca gęstość strumienia energii przenoszonej przez fale elektromagnetyczne. poza: 1) układ, ułożenie ciała, postawa, pozycja; 2) nienaturalne, przesadne zachowanie się, maniera, zmanierowanie. Požarevac, m. w Jugosławii (Serbia); 25 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż.; ośr. handlowy. Poza Rica [posa rrika], m. w Meksyku (Veracruz); 15 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia i rafinacji ropy naftowej. pozbawienie praw (utrata praw), w PRL kara dodatkowa polegająca na pozbawieniu praw publ., rodzicielskich lub opiekuńczych, na zakazie zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub działalności, prowadzenia pojazdów mechanicznych. pozbawienie wolności, w prawie pol.

kara zasadnicza za przestępstwo; może trwać najmniej 3 miesiące, najwyżej 15 lat; za przestępstwa zagrożone karą śmierci oraz w wypadkach określonych ustawą może być orzeczone na okres 25 lat. pozer, człowiek pozujący na kogoś, zachowujący się nienaturalnie, udający kogoś. pozew, pismo procesowe rozpoczynające proces cywilny. poziom, geol. jednostka podziału utworów geol. — zespół skał powstałych w ciągu doby i oznaczonych skamieniałością przewodnią. poziom głośności, poziom ciśnienia akustycznego danego dźwięku oceniany przez słuchacza jako identycznie głośny z poziomem ciśn. akustycznego tonu o częstotliwości 1000 dB; wyrażany w fonach. poziomica, bud. →poziomnica. poziomica, geod. →warstwica. poziom istotności hipotezy statystycznej (współczynnik istotności), liczba a (0
-adm. całej Wielkopolski; XIV-XVI w. ośrodek handlu, rzemiosła, ognisko ruchu umysłowego i reformacji; od 1793 w granicach Prus (1807-15 w Księstwie Warsz.); 1829-39 do 1900 silna prus. forteca; opór ludności pol. wobec germanizacji: zwiększenie pol. wpływów w życiu ekon., przygotowania do ruchu zbrojnego; udział w powstaniach 1846 i 1848; 1830-48 ośr. pçJ. myśli nauk. i polit.-społ., różnorodność inicjatyw oświat, i gosp. (m.in. towarzystwa nauk., Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych, pol. Bazar); w 2 poł. XIX w. rozbudowa przemysłu (H. Cegielski); teren działalności PPS zaboru prus.; oswobodzone przez powstańców wielkopol. 1918, powróciło do Polski; w okresie II wojny świat, siedziba namiestnika Rzeszy dla tzw. kraju Warty; 1939-45 masowe egzekucje, zginęło 5 tys. mieszk. P. i powiatu; ciężkie więzienia przy ul. Młyńskiej i w Forcie VII; 1939-43 obóz przesiedleńczy, przeszło przez niego 100 tys. Polaków; w pobliskim Żabikowie obóz karny; silny ruch oporu — akcje sabotażowe (m.in. w fabryce H. Cegielski) i dywersyjne przeprowadzone przez AK i PPR; I-II 1945 ciężkie walki o wyzwolenie P. (gł. punkt oporu hitlerowców — Cytadela); zniszczony w 55%; odbudowany. Poznański STANISŁAW, ur. 1909, malarz, grafik; prof. ASP w Warszawie; pejzaże, tematyka okupacyjna. Poznańskie Pojezierze, środk. część Pojezierza Wielkopolskiego, między Odrą a Wartą; wys. do 154 m; niewielkie jeziora; na pd. od Poznania Wielkopolski Park Narodowy. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN), towarzystwo nauk. ogólne, zał. 1857 w Poznaniu; zrzesza pracowników wszystkich dziedzin nauki; zasługi w rozwijaniu kultury pol.; gł. instytucja nauk. i kult. w zaborze pruskim (m.in. gromadzenie dzieł sztuki i pamiątek nar.). poznańskie województwo, woj. w środk.zach. Polsce; 26 849 km2, 2,2 mln mieszk. (1970); powierzchnia nizinna, w środk. i pn. części woj. — Pojezierze Wielkopolskie. Gosp. charakter roln.-przem.; uprawa żyta, jęczmienia, pszenicy, ziemniaków, buraków cukr., rzepaku, roślin pastewnych; rozwinięta hodowla; przemysł spoż., drzewny, środków transportu, włók., maszyn., metal., odzieżowy, paliw, mat. bud.; eksploatacja węgla brun. (w rejonie Konina), soli kam. i gazu ziemnego; gł- ni. i ośr. przem.: Kalisz, Ostrów Wielkopolski, Gniezno, Piła. Poznańskie Zakłady Nawozów Fosforowych, w Luboniu k. Poznania, zał. 1913; po zniszczeniach woj* podczas II wojny świat, uruchomione 1945; produkują gł. kwas siarkowy, superfosfat, sole fosforowe, klej kostny. Poznańskie Zakłady Opon Samochodowych „Stomil", w Poznaniu, zał. 1928, jedna z najstarszych w Polsce fabryk przemysłu gumowego; produkują gł. opony do samochodów, ciągników, maszyn rolniczych, dętki, pasy klinowe. poznański koń, odmiana konia wielkopolskiego. Pozner VLADIMIR, UΓ. 1905, fr. pisarz i publicysta, pochodzenia ros.; powieści (Szlakiem klęski) i opowiadania (Miejsce kaźni) poświęcone problemom pokoju i postępu. pozować: 1) służyć jako model malarzowi, fotografowi itp.; 2) zachowywać się nienaturalnie, udawać kogoś, przybierać jakąś pozę. pozwany, strona w procesie cyw., przeciwko której zostało wniesione powództwo. pozycja społeczna (status społeczny), socjol. położenie jednostki lub grupy w społeczeństwie, wyznaczane gł. przez zawód, stosunek do własności, zakres władzy, dochody, prestiż itp. pozycyjne języki (języki izolujące), typ morfologiczny języków, w których występują wyłącznie nieodmienne wyrazy, a

932

pozycyjny system liczbowy

stosunki gram. wyraża szyk wyrazów i tzw. wyrazy puste; np. chiń.-tybet., zwł. starochiń., niektóre zachodnioafrykańskie. pozycyjny system liczbowy, sposób zapisywania liczb oparty na tym, że znaczenie cyfr zależy od miejsca (pozycji), na jakim się one znajdują; przykładami p.s.l. są dziesiątkowy i dwójkowy system liczbowy. pozyton (pozytron), lekka cząstka elementarna, antycząstka negatonu; elektron o ładunku elektr. dodatnim. pozytron →pozyton. pozytyw, fot. obraz fot. o skali tonalnej (czarno-białej lub barwnej) zgodnej ze skalą fotografowanego obiektu. pozytyw, muz. dawny instrument, małe organy z piszczałkami wargowymi. pozytywizm (tzw. warszawski, polski), ruch polit-społ. i publicystyczno-lit. 186390, przeciwstawiający romantyzmowi wiarę w zdobycze nauki, kult pracy, dążenie do gosp. i kult. podniesienia kraju; rozkwit realist. powieści i noweli. pozytywizm, filoz. jeden z gł. nurtów w filozofii XIX i XX w.; p. postulował uorawianie poznania nauk., tj. opartego na faktach doświadczenia, oczyszczenie wiedzy z wszelkiej metafizyki, negację wartości poznawczej ocen i norm, program jedności metodol. nauk, preferowanie nauk. metod eksperymentalnych i indukcyjnych; traktując wszelkie twierdzenia o charakterze i strukturze rzeczywistości jako wykraczające poza doświadczenie, prowadził często do subiektywnego idealizmu, zwł. agnostyeyzmu; gł. przedstawiciele: A. Comte, J.S. Mill, H. Spencer; gł. tezy p. przejął później neopozytywizm. pozytywizm prawniczy, kierunek teoret. panujący w 2 poł. XIX i pocz. XX w., wg którego zadaniem prawoznawstwa jest opracowywanie podstawowych pojęć prawnych i systematyzacja prawa obowiązującego (tzw. pozytywnego); odrzuca elementy socjol., hist., psychol. i wartościujące, nie uwzględnia związków prawa z podłożem społ.-ekon. i politycznym. pozytywka, mech. instrument muz. (idiofon), złożony z metal, wałka z kolcami, stal. „grzebienia" i sprężyny; popularny w XIX w.; dawniej często stosowany w zegarach. pozytywny: 1) twierdzący, aprobujący; 2) dodatni, korzystny, pomyślny. pozytywowa kopia (kopia eksploatacyjna), kopia filmu wykonana zwykle z kopii dubnegatywowej, przeznaczona do projekcji. pozytywowy proces, chem. obróbka naświetlonego materiału pozytywowego czarno-białego lub barwnego. Pozzo [pocco] ANDREA, 1642-1709, wł. malarz i architekt, jeden z gł. przedstawicieli barokowego malarstwa iluzjonistycznego; malowidła ścienne i plafonowe, ołtarze, dekoracje, portrety, projekty arch., traktaty. Pozzuoli [poccuoli], m. we Włoszech (Kampania), nad Żat. Neapolitańską; 62 tvs. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; liczne zabytki rzym. (m.in. amfiteatr); katedra (XI, XVII, XVIII w.). Poźniak WŁODZIMIERZ, 1904-67, muzykolog; kierownik katedry muzykologii Uniw. Jag.; monografie, podręczniki. pożar, samorzutne, nie kontrolowane rozprzestrzenianie się ognia, powodujące straty; do walki stosuje się środki ochrony przeciwpożarowej. pożar kopalniany, jedna z najgroźniejszych katastrof występujących w kopalniach podziemnych (gł. węgkr); spowodowany najczęściej samozapaleniem się węgla; gaszenie polega gł. na odcięciu dopływu powietrza do ogniska pożaru lub wypełnieniu objętego pożarem wyrobiska podsadzką płynną. pożarnictwo →przeciwpożarowa ochrona. pożarnicza pompa, sprzęt gaśniczy do tłoczenia wody gaśniczej pod odpowied-

nim ciśnieniem do węży pożarniczych lub przewodów rurowych układu gaśniczego; rodzaje: autopompa, motopompa, sikawka. pożarniczy samochód, samochód do szybkiego przywożenia na miejsce pożaru strażaków, sprzętu pożarniczego i środków gaśniczych; rozróżnia się samochody gaśnicze i samochody specjalne (np. beczkowozy, autodrabiny). pożarniczy sprzęt, maszyny, urządzenia, narzędzia itp. używane do walki z pożarami oraz w innych akcjach ratowniczych (np. w razie katastrof bud., drogowych); podstawowy sprzęt gaśniczy: samochody gaśnicze, pompy i węże, gaśnice itp. pożarniczy wąż, długi elastyczny przewód rurowy do prowadzenia środka gaśniczego (np. wody); ssawny — od zbiornika do pompy, tłoczny — od urządzenia tłoczącego do prądownicy. Pożarski DMITRIJ M., 1578-ok. 1642, bojar ros.; 1612 na czele pospolitego ruszenia wyparł wojska pol. z Moskwy. Pożaryski MIECZYSŁAW, 1875-1945, elektrotechnik; prof. Polit. Warsz.; pierwszy prezes Stow. Elektrotechników Pol.; prace z zakresu elektrotechniki, maszyn elektr.; prostowników. Pożaryski WŁADYSŁAW, ur 1910, geolog; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; prace dotyczące mikropaleontologii, stratygrafii, tektoniki oraz poszukiwań surowców mineralnych. Pożerski Pomian EDWARD, 1875-1964, lekarz, fizjolog żywienia, gastronom; założyciel i wykładowca wyższej szkoły gastronomicznej w Paryżu; autor licznych prac nauk. i książek kucharskich. pożoga, szerzący się wielki ogień, pożar. pożyczka, ekon. →kredyt. pożytek pszczeli, substancje odżywcze (nektar, pyłek, spadź) zbierane przez pszczoły i wykorzystywane jako ich pokarm oraz jako surowiec, z którego powstaje miód i pierzga. pożytki, prawo przychód, korzyści uzyskane z rzeczy bez naruszenia jej substancji. pożywienie →pokarm. pożywki bakteryjne →podłoża bakteryjne. pójdźka (Athene noctua), gatunek sowy; dł. ok. 22 cm; szarobrązowa w białe plamki; żywi się myszami i owadami; Eurazja, Afryka Pn.; chroniona. pól harmonicznych analogie, łechn. analogie fiz. między zjawiskami (elektr., mech., cieplnymi) opisywanymi równaniami różniczkowymi cząstkowymi typu eliptycznego. pól popielnicowych kultura, archeol. kultura epoki brązu, ok. 1300-ok. 700 p.n.e., w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Francji, Hiszpanii; rozległe cmentarzyska z popielnicowymi, płaskimi grobami; rozwinięte rolnictwo, hodowla. pól prawo (zw. także II prawem Keplera), prawo wiążące odległość i prędkość w ruchu dwu ciał; jest konsekwencją zasady zachowania momentu pędu. pól reguła, lotn. reguła kształtowania współcz. szybkich samolotów o smukłych kadłubach i małym wydłużeniu skrzydeł; całkowity przekrój poprzeczny samolotu powinien się zmieniać w sposób ciągły wzdłuż osi statku, a zastępcza bryła obrotowa o tak zmieniającym się przekroju — wykazywać możliwie mały opór. półanalfabetyzm brak umiejętności pisania. półautomat, nazwa urządzenia wykonującego cykl czynności samoczynnie, lecz wymagającego do jego zainicjowania interwencji człowieka. półautomat obróbkowy (tokarka półautomatyczna), obrabiarka wykonująca automatycznie wszystkie ruchy i czynności związane z obróbką — z wyjątkiem zamocowania i zdjęcia przedmiotu obrabianego oraz uruchomienia obrabiarki.

półbramownica, suwnica, której konstrukcja nośna (zw. mostem) jest wsparta na jednej podporze niskiej (jeżdżącej po torze ułożonym na występie muru) i drugiej wysokiej (jeżdżącej po torze na ziemi). półbrygada, jednostka odpowiadająca pułkowi, utworzona we Francji 1793; składała się z 3 batalionów i kompanii artylerii (łącznie 3231 ludzi). półcień, obszar za przeszkodą, do którego światło dochodzi częściowo. półdrzewo, forma pośrednia między krzewem a drzewem, np. głóg. półfabrykat (półwyrób), produkt otrzymywany w poszczególnych zakończonych fazach produkcji, przeznaczony do dalszej obróbki lub przeróbki. półfajans (półmajolika), wyroby ceram. ze zwykłej gliny, pokrywane białą polewą, na której się maluje dekoracje i następnie pokrywa przejrzystym szkliwem; charakterystyczne dla ceramik muzułm. na Bliskim Wschodzie (od IX w.). półfiret, ślepy (nie drukujący) materiał zecerski (rodzaj justunku); pozwala zachować między literami odstęp równy połowie stopnia czcionek użytych do składania. półgęsek, rodzaj wędliny otrzymywanej z piersi gęsich po usunięciu kości; poddaje się peklowaniu, sznurowaniu i wędzeniu; ma kształt nieformnego walca. półgniazdowniki, ptaki, których pisklęta po wykluciu z jaj przez krótki czas są pod opieką rodziców; niektóre mogą być okryte puchem; np.: drapieżne, perkozy, siewki. półgroszek, srebrna moneta bita w Polsce i na Litwie w XIV-XVI w., naśladowana też w krajach sąsiednich. półhak, w XV w. mała lekka hakownica; później rodzaj pistoletu. półinternat, rodzaj internatu, w którym dzieci lub młodzież przebywają w dzień (poza godzinami szkolnymi), a na noc wracają do domu. półka, w alpinistyce wąski występ skalisty lub trawiasty, biegnący poziomo lub ukośnie w poprzek ściany górskiej. półkluza, żegl. okucie umocowane na krawędzi pokładu statku, z otwartym otworem, w który wkłada się linę cumowniczą w celu zapobieżenia ścieraniu burty przez linę. półkoks (koks niskotemperaturowy), produkt wytlewania naturalnych paliw stałych (np. węgli, torfu); stała, porowata, łatwopalna substancja stosowana m.in. do produkcji koksu formowanego, karbidu, do celów opałowych. półkoliste kanały (przewody półkoliste), błoniaste przewody w wewn. uchu kręgowców, siedlisko zmysłu równowagi; z reguły 3, ustawione w prostopadłych do siebie płaszczyznach; część błędnika. półkolumna, kolumna wtopiona w lico ściany do ok. połowy swojej grubości. półkoszek, jedna z dwóch części kosza wiklinowego zakładanego na wóz konny; także wóz wyłożony takimi częściami kosza. Półkozic ALEKSANDER →Niewiarowski Aleksander. Półkozic, szlachecki herb pol.; głowa ośla czarna w polu czerwonym; występował od XIV w. gł. w Małopolsce, we wsch. Wielkopolsce i na Rusi; używany był m.in. przez Ligęzów, Świdzińskich. półkrwi konie, konie uszlachetnione, wytworzone przez krzyżowanie pogłowia miejscowego z końmi czystej krwi arab. (k.p. arabskiej) lub pełnej krwi ang. (k.p. angielskiej); w Polsce gł. konie wielkopolskie i konie małopolskie. półkryształ →czeskie szkło. półkrytek, pojazd 4-kołowy, 2-konny, z budą nad tylną częścią nadwozia, używany w XVII-XVIII w. w Polsce. półkrzew (podkrzew), krzew o drewniejącej tylko dolnej części pędów, np. ruta. półksiężyc (arab. hilal), symbol islamu; wraz z gwiazdą godło wielu państw mu-

półwózek 933 zułm. (m.in. Turcji, Tunezji, Pakistanu); Czerwony P. (Hilal al-Ahmar) — muzułm. odpowiednik Czerwonego Krzyża. półkule mózgowe, gł. część kresomózgowia; u ssaków i człowieka — prawa i lewa p.m. — mają postać dość regularnych półkul z wyraźnie wyodrębnioną korą mózgową i są silnie rozwinięte (u człowieka zakrywają od góry inne części mózgu). półkwadrat, druk. jednostka miary w druk. systemie miar równa 24 punktom typograf.; także czcionka lub justunek wielkości 24 punktów. półlogarytmiczny papier (papier semilogarytmiczny), odmiana papieru logarytmicznego. półmajolika →półfajans. półmaszt, żegl. niska kolumna stal., podobna do masztu, służąca do zawieszenia bomów ładowniczych, a także często wentylacji ładowni statku. półmetale, pierwiastki chem. wykazujące niektóre własności metali i niektóre niemetali, np. antymon, german, krzem. półmikroanaliza, w analizie chem. metody analityczne, w których bada się próbki o masie 10-100 mg. północ: 1) moment kulminacji dolnej Słońca; 2) jedna ze stron świata. Północna Droga Morska, najkrótszy szlak mor. łączący eur. część ZSRR z Dalekim Wschodem, wzdłuż pn. wybrzeży ZSRR; dł. ok. 5600 km; gł. porty: Murmańsk, Archangielsk, Dikson, Tiksi. północna wojna 1655-60 (zw. II wojną północną), wojna prowadzona przez Szwecję (przejściowo w przymierzu z Brandenburgią i Siedmiogrodem) przeciw Polsce (tzw. potop, wojny polsko-szwedzkie), a później Austrii, Danii, Brandenburgii i Holandii; zakończona pokojem w Oliwie . 1660 (z Polską) i w Kopenhadze 1660 (z Danią). północna wojna 1700-21 (zw. Wielką Wojną Północną), prowadzona w pn.wsch. Europie między Danią, Saksonią, Polską i Rosją (później Prusami i Hanowerem) a Szwecją, zakończona pokojem w Nystadzie 1721; Rosja zdobyła dostęp do Bałtyku. północna wojna siedmioletnia 1563-70 (zw. I wojną północną), wojna między Danią a Szwecją oraz między Polską a Szwecją i Rosją — o Inflanty i o panowanie nad Bałtykiem; zakończona kongresem szczecińskim 1570. Północna Wyspa, jedna z 2 gł. wysp Nowej Zelandii, w pd.-zach. części O. Spokojnego; 114,7 tys. km2, ok. 2,0 mln mieszk. (1968); linia brzegowa silnie rozwinięta; w części środk. wulkaniczny płaskowyż, na pn. i wzdłuż wybrzeża — niziny; wygasłe i czynne wulkany; częste trzęsienia ziemi; gejzery; źródła miner.; endemiczna flora i fauna. Północna Ziemia, archipelag na M. Arktycznym (Ros.FSRR); ok. 37 tys. km2; 50% pow. pokrywają lodowce. Północne Morze, część O. Atlantyckiego, między W. Brytanią, Danią, pd.-zach. Norwegią i Szetlandami; pow. ok. 544 tys. km2, głęb. do 463 m, zasolenie 31-35%o; rybołówstwo; złoża ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla kam.; gł. porty: Rotterdam, Londyn, Antwerpia, Hamburg. Północnoalbańskie Góry (Prokletije), góry na granicy Albanii i Jugosławii; dł. ok. 100 km, wys. do 2692 m (Jezerca); zjawiska krasowe; lasy dębowe i iglaste. Północnoamerykański Basen, zagłębienie dna w pn.-zach. części O. Atlantyckiego, na wsch. od Ameryki Pn.; głęb. do 6996 m. Północnoatlantycki Grzbiet, podwodny grzbiet na O. Atlantyckim, pn. część Pasma Śródatlantyckiego. Północnoatlantycki Prąd, przedłużenie Prądu Zatokowego na O. Atlantyckim. północno-górskie organizmy (organizmy borealno-alpejskie), gatunki zwierząt i roślin żyjące zarówno na dalekiej północy, jak i w górach innych rejonów klimat-

niespotykane na terenach pośrednich; np. zając bielak. Północno-Holenderski Kanał (Noordhollandsch Kanaal), śródlądowa droga wodna w Holandii; łączy Amsterdam z portem Den Helder nad M. Północnym. Północnoosetyjska ASRR, republika autonomiczna w Ros.FSRR (Kaukaz); 8 tys. km2, 553 tys. mieszk. (1970); stol. Ordżonikidze; wydobycie i hutnictwo cynku i ołowiu; rozwinięte rolnictwo (uprawa zbóż, winorośli, warzyw, hodowla owiec, kóz). — W IX-X w. wczesnofeud. państwo przodków Osetyjczyków — Alanów; w XVI w. pod zwierzchnictwem Gruzji; od poł. XVII w. protektorat ros., 1774 wcielona do Rosji; od 1918 władza radz.; od 1921 Okręg Osetyjski w składzie Górskiej ASRR, 1924-36 Północnoosetyjski Obwód Autonomiczny w składzie Ros.FSRR. Pólnocnopacyficzny Prąd, ciepły prąd mor. w pn. części O. Spokojnego, przedłużenie prądu Kuro Siwo; płynie z zach. na wsch. między ok. 35° a 42°N; prędkość do 2 km/godz. Północnorównikowy Prąd (Prąd Pasatowy), prąd mor. na półkuli pn., między 4° a 20°N, płynący ze wsch. na zach. na O. Atlantyckim i Spokojnym, wywołany pn.-wsch. pasatem; prędkość 1-3 km/godz. Północnosyberyjska Nizina, niz. w ZSRR, między dolnym biegiem Jeniseju a G. Czekanowskiego; dł. do ok. 1400 km, szer. do 500 km. Północno-Wschodnia Ziemia (Nordaústlandet), wyspa 2 norw. w archip. Spitsbergen; 14,8 tys. km , bezludna; lodowce. Północno-Wschodni Basen, rozległe zagłębienie dna w pn.-wsch. części O. Spokojnego, między Ameryką Pn. a wyspami Polinezji; głęb. do 6367 m. Północno-Wschodnie Przejście, droga mor. z O. Atlantyckiego na O. Spokojny, wzdłuż pn. wybrzeży Azji; po raz pierwszy przebyta 1878-79 przez N.A. Nordenskiölda na statku „Vega". Północno-Wschodni Przylądek (Nordost Rundingen), przylądek, , pn.-wsch. kraniec Grenlandii; 81°21'N, 11°40 W. Północno-Zachodni Basen, rozległe obniżenie dna w pn.-zach. części O. Spokojnego, między W. Kurylskimi i W. Japońskimi a podwodnym Grzbietem Hawajskim; głęb. do 6391 m. Póinocno-Zachodnie Przejście, droga mor. z O. Atlantyckiego na O. Spokojny, wzdłuż wybrzeży Ameryki Pn.; po raz pierwszy przebyta 1903-06 przez R. Amundsena, na kutrze ,,Gjöa". Północny Kanał (North Channel), cieśnina między W. Brytanią a pn.-wsch. Irlandią; szer. 20-40 km, głęb. do 272 m. Północny Przylądek (Nordkapp), skalisty przyl. , na wyspie Mageroy (Norwegia); 71°10 20"N, 25°47'E. Północny Przylądek, najdalej na pn. wysunięty przylądek , Wyspy Północnej (Nowa Zelandia); 34°25 S, 173°05'E. i Północny Związek Robotników Rosyjskich, jedna z najstarszych organizacji robotn. w Rosji, zał. 1878 w Petersburgu przez W. Obnorskiego i S. Chałturina; 1880 wykryty i zlikwidowany. półnuta, w tonacji muz. znak graf. wartości rytmicznej dźwięku równej połowie całej nuty. półogniwo, układ faza metaliczna-elektrolit, w elektrochemii nazywany elektrodą., półoś, techn. wał przenoszący napęd z mechanizmu różnicowego samochodu na koło jezdne napędowe; 2 p. tworzą oś dzieloną. półpanew, techn. panew obejmująca czop wału lub osi na połowie obwodu. półpasiec, wirusowe zapalenie nerwu, zwykle po jednej stronie ciała i w obrębie klatki piersiowej; wzdłuż nerwu występują b. bolesne plamki, następnie pęcherzyki i strupki. półpełny kąt →kąt półpełny. półpłaszczyzna, geom. każda z dwóch

części płaszczyzny, na jakie dzieli ją dowolna prosta leżąca w tej płaszczyźnie. półporcelana (porcelit), wyroby ceram. o właściwościach pośrednich między fajansem a porcelaną; pokryte szkliwem, o czerepie spieczonym, białym lub kremowym, wyroby stołowe, sanitarne, sprzęt laboratoryjny. półpoście, tradycyjny zwyczaj u ludu pol. będący przypomnieniem połowy Wielkiego Postu; rozbijanie garnków napełnionych popiołem o drzwi domów lub przed ludźmi. półprosta, geotn. każda z dwóch części prostej, na jakie dzieli ją dowolny jej punkt. półprzekrój, na rysunkach techn. forma przedstawiania wewn. kształtów przedmiotu; połowę przedmiotu przedstawia się w widoku, a połowę w przekroju. półprzepuszczalna błona, błona odznaczająca się zdolnością przepuszczania cząsteczek rozpuszczalnika, a zatrzymująca cząsteczki substancji rozpuszczonej. półprzestrzeń, geom. każda z dwóch części przestrzeni, na jakie dzieli ją dowolna płaszczyzna. półprzewodnik domieszkowany, półprzewodnik, którego własności są uwarunkowane obecnością obcych atomów (domieszek), powodujących defekty w jego sieci krystalicznej. półprzewodniki, ciała o przewodności elektr. właściwej pośredniej między przewodnością metali i izolatorów (w temperaturze pokojowej), szybko rosnącej wraz ze wzrostem temperatury (krzem, german i in.); samoistne Mb domieszkowane (niesamoistne); stosowane np. w tranzystorach, laserach półprzewodnikowych. półprzewodnikowy przyrząd (element półprzewodnikowy), przyrząd, w którym wyzyskuje się własności półprzewodników; no. tranzystor, termistor, warystor, fotodioda. półprzewodnik samoistny, ciało naturalnie półprzewodzące. półprzewodnik typu n, półprzewodnik domieszkowany, w którym dzięki przewadze domieszek donorowych nośnikami większościowymi prądu elektr. są elektrony. półprzewodnik typu p, półprzewodnik domieszkowany, w którym dzięki przewadze domieszek akceptorowych nośnikami większościowymi prądu elektr. są dziury. półsamogłoski →jery. półskórek, rodzaj oprawy książki; grzbiet i narożniki pokryte skórą, okładki płótnem lub papierem. półsześcienna parabola →Neila parabola. półślizg, statek wodny pośredni między wypornościowym a ślizgiem; ciężar kadłu^ ba równoważony częściowo siłą wyporu hydrodynamicznego, częściowo hydrostatycznego. Półtawski ADAM JERZY, 1881-1952, drukarz i grafik; twórca (1929) tzw. antykwy polskiej, ekslibrisów (wielokrotnie nagradzanych), prac graf. (m.in. ozdobniki w „Chimerze"). półton, muz. najmniejszy interwał w stroju równomiernie temperowanym, dwunasta część oktawy. półtorak, moneta srebrna wartości 11/2 grosza (3 półgrosze), bita w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII w. półtorak, miód pitny otrzymywany przez przefermentowanie jednej objętości płynnego miodu (patoki) i 0,5 objętości wody lub soku owocowego. półtorapłat, lotn. samolot o dwóch płatach nośnych różnej wielkości umieszczonych jeden nad drugim. półwolni, kategoria wczesnośredniow. ludności o ograniczonej swobodzie osobistej i prawach publ. (wyzwoleńcy, liti); później, jako poddani, traktowani na równi z chłopami. półwózek, techn.: 1) rodzaj wózka jezdniowego mający tylko 1 oś, tj. 2 koła; współpracuje z odpowiednią 2-kołową na-

934 półwyrób czepą, która się na nim wspiera; 2) 1-osiowy wózek podwoziowy parowozu. półwyrób →półfabrykat. półwysep, część lądu wysunięta w morze lub jezioro. PPIS →Państwowe Przedsiębiorstwo Imprez Sportowych. PPR →Polska Partia Robotnicza. PPS →Polska Partia Socjalistyczna. PPSD →Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego. PPS dawna Frakcja Rewolucyjna → Polska Partia Socjalistyczna dawna Frakcja Rewolucyjna. PPS-Frakcja Rewolucyjna →Polska Partia Socjalistyczna-Frakcja Rewolucyjna. PPS-Lewica →Polska Partia Socjalistyczna-Lewica. PPS-Opozycja →Polska Partia Socjalistyczna-Opozycja. Pr, symbol pierwiastka chem. prazeodymu. Prabhakara, ok. VII w., filozof ind. teoretyk systemu mimansy. Prabuty, m. w pow. iławskim, woj. olsztyńskim; 6,1 tys. mieszk. (1968); zakład sprzętu okrętowego. — Osada staroprus., XIII-XVI w. rezydencja biskupów pomezańskich; prawa miejskie przed 1330; od XVI w. znaczny wzrost ludności pol.; w działaniach woj. 1945 zniszczone w 55%, po wojnie odbudowane. praca, celowa działalność człowieka, w procesie której przystosowuje on przedmioty pracy za pomocą narzędzi pracy do swoich potrzeb materialnych i pozamaterialnych; p. stanowi podstawową kategorię antropologii marksistowskiej — w społ. procesie p. człowiek poznaje i przekształca przyrodę, a zarazem zmienia samego siebie i oddziałuje na innych ludzi. praca, L, jedna z podstawowych wielkości mech. określająca wartość energii wydatkowanej na przemieszczenie ciała, w przypadku stałej siły F równa: L = Fs cos a (s — droga, a — kąt między kierunkiem siły i drogi); jednostka — erg, dżul, kGm. „Praca", dwutygodnik wydawany 187892 we Lwowie, zał. przez J. Daniluka; kontynuacja pisma drukarzy „Czcionka"; pod wpływem L. Waryńskiego stało się socjalist. organem robotniczym. praca dodatkowa, nadwyżka pracy ponad pracę niezbędną; p.d. tworzy produkt dodatkowy; w niewolniczej, feudalnej formacji społ. oraz w kapitalizmie rezultaty p.d. przywłaszczają sobie właściciele środków produkcji — wyzyskiwacze; w socjalizmie rezultaty p.d. — „pracy dla społeczeństwa" — służą całemu społeczeństwu; uzyskiwany dzięki niej produkt dodatkowy przeznacza się na rozszerzanie produkcji, utrzymanie sfery działalności nieprodukcyjnej itp. „Praca Księgarska", tygodnik wydawany od 1953 w Warszawie, poświęcony problematyce sprzedaży i upowszechniania książki. praca nieprodukcyjna, praca wykonywana poza sferą produkcji materialnej i nie tworząca bezpośrednio dochodu nar.; obejmuje m.in. działalność oświat., kult., ochronę zdrowia. praca niezbędna, praca wydatkowana na wytworzenie środków niezbędnych dla utrzymania pracownika i jego rodziny; rezultatem p.n. jest produkt niezbędny. praca produkcyjna, praca wykonywana w sferze produkcji materialnej; jej celem jest przystosowanie dóbr przyrody do potrzeb człowieka; tworzy dochód narodowy. praca uprzedmiotowiona, praca ucieleśniona w produktach. praca w ruchu ciągłym, praca prowadzona bez przerwy przez wszystkie dni tygodnia, nie wyłączając świąt, ze względu na proces produkcyjny wymagający zabezpieczenia ciągłej pracy urządzeń wytwórczych (np. wielkie piece w hutach). praca wyjścia, praca, jaką należy wykonać w celu wyprowadzenia elektronu z

metalu do otaczającej go przestrzeni; wy- chert, A. Pronaszko, H. Stażewski, W. Strzemiński, H. i Sz. Syrkusowie, J. Szarażana w elektronowoltach (eV). praca żywa, celowe wydatkowanie ener- najca i in.) dążyli do syntetycznej jedności gii człowieka, ucieleśnianej stopniowo w sztuk plast, i do funkcjonalizmu w archinowym produkcie; p.ż. tworzy nową tekturze; czasopismo „Praesens". Praesepe, otwarta gromada gwiazd w wartość. „Prace", dziennik czechosł. wydawany gwiazdozbiorze Raka. praesumptio boni viri [łac], „domniew Pradze od 1945, organ związków zawomanie niewinności"; zasada głosząca, że dowych. „Prace Filologiczne", językoznawcze oskarżonego nie należy uważać za winneczasopismo nauk., wydawane od 1885 w go, dopóki wina nie zostanie mu udowodWarszawie; zawiera prace z zakresu indo- niona. europeistyki, slawistyki i polonistyki. praeter legem [łac], obok prawa. „Prace Komisji Historii Sztuki PAU" → Praga RAFAŁ, 1916-53, dziennikarz; w „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki". czasie okupacji w Socjalist. Organizacji pracochłonność, ilość pracy potrzebnej Bojowej; 1946 czł. Rady Nacz. PPS; 1946(lub zużytej) na wykonanie jednostki pro- 48 organizator i red. nacz. Socjalist. Agendukcji lub określonego zadania; wyraża- cji Prasowej, założyciel „Expressu Wiena jest w jednostkach czasu pracy na jed- czornego". nostkę produkcji. Praga (Praha), stol. Czechosłowacji i pracownicze ogrody działkowe, w mia- Czeskiej Rep. Socjalist., nad Wełtawą; 1,1 stach i osiedlach ogrodzone tereny dzia- mln mieszk. (1968); największy ośr. łek, użytkowane rolniczo, wyposażone w przem., handl., kult., nauk. (uniw., Akad. wodociąg lub studnię, budynki adm., u- Nauk) i turyst. Czechosłowacji; muzea; rządzenia socjalne itp. wzgórze Hradczany z got. katedrą św. WiPracownie Konserwacji Zabytków (PKZ), ta, zamkiem król. (XIV-XVIII w.); got. przedsiębiorstwo państw. (Zarząd w War- kościół Tynski, most Karola, Ratusz Staszawie), zał. 1950; prace z zakresu konser- rego Miasta, barok, kościół św. Mikołaja wacji zabytków architektury i dzieł sztu- na Małej Stranie i pałace, m.in. Waldsteiki w kraju i za granicą; opracowują do- nów, Clam Gallas; budowle z XIX w. kumentację nauk.-hist. i fot.; oddziały w Praga, prawobrzeżna część Warszawy; 2 większych miastach wojewódzkich. dzielnice adm.: P. Pd., P. Pn. o funkcjach Pracownie Sztuk Plastycznych (PSP), mieszkaniu wo-przemysłowych. przedsiębiorstwo państw. (Dyrekcja NaPrager [prägər] WILIAM, ur. 1903, meczelna w Warszawie), zał. 1951; prace z chanik amer.; prof. Univ. of Caiifornia, zakresu plastyki: projekty wnętrz, realiza- czł. American Academy of Arts and Sciencje projektów plast. (np. pomników), roz- ces oraz PAN; zajmuje się zagadnieniami wiązania plast, wystaw krajowych i zagr.; konstrukcji metal, i teorii plastyczności. współpraca z wybitnymi plastykami, arpragęba (prausta, blastoporus, prostochitektami i fotografikami; oddziały we ma), biol. otwór prowadzący do prajelita, wszystkich miastach wojewódzkich. czyli jamy gastruli — wczesnego stadium prac przygotowanych zasada (zasada rozwoju zarodka. Lagrange'a), jedno z podstawowych praw Pragier ADAM (pseud. Kord), ur. 1886, statyki układu punktów materialnych. działacz PPS i Centrolewu, więzień brzepracy wykres (wykres Clapeyrona), wyski; 1944-45 min. informacji i dokumenkres termodynamiczny we współrzędnych tacji w rządzie emigr.; od II wojny świat, p — ciśnienie i V — objętość właściwa. w antykomunistycznych emigr. organizapraczłowiek →pitekantrop. cjach socjaldemokratycznych. Pradier [-djy] JEAN JACQUES, 1790-1852, Pragierowa EUGENIA, 1888-1964, dziarzeźbiarz fr.; przedstawiciel klasycyzmu; łaczka ruchu robotn., prawnik; czł. PPS, portrety, rzeźby dekoracyjne (na Łuku 1925-33 Egzekutywy KC OM TUR, dziaGwiazdy w Paryżu), grupy mit., nagrobki. łaczka Czerwonego Harcerstwa TUR; po Prado MARIANO IGNACIO, 1826-1901, po1945 m.in. wiceprzewodn. Świat. Demokr. lityk peruwiański; 1865-67 i 1876-79 preFederacji Kobiet. zydent Peru. pragmatyka, dział semiotyki badający Prados EMILIO, ur. 1899, poeta hiszp.; stosunki, jakie w procesie komunikowania liryka pod wpływem poezji ludowej. się ludzi zachodzą między znakami słowPrado y Ugarteche [p. i -tecze] MANUEL, nymi a tymi, którzy się nimi posługują (tj. 1889-1967, polityk peruwiański; jeden z wypowiadającymi je i słuchaczami, czyli przywódców Peruwiańskiego Ruchu De- tzw. nadawcami i odbiorcami znaków). mokr.; 1939-45 i 1956-62 prezydent; obalopragmatyka służbowa, przepisy reguluny. jące prawa i obowiązki pracowników pańpradrapieżne, zool. →kreodonty. stwowych. Pradt DOMINIQUE DE FOURT DE, 1759pragmatyzm, filoz. kierunek powstały w 1837, fr. dyplomata i publicysta, arcybis- końcu XIX w. w Stanach Zjedn., postulukup Malines; 1812 rezydent napoleoński w jący prakt. sposób myślenia i działania, uWarszawie. zależniający prawdziwość twierdzeń od Pradziad, szczyt w Sudetach Wsch. ich prakt. skutków (użyteczność jako kry(Czechosłowacja), najwyższy w Jesioni- terium prawdy); gł. przedstawiciele: Ch. kach; 1492 m. S. Peirce, W. James, J. Mead, J. Dewey. Pradżapati, w religiach ind. stwórca pragnienie, fizjol. czucie wyrażające się świata, również bogów i demonów, utoż- potrzebą pobierania płynów; powstaje samiany z Brahmą; w filozofii twórczy przez pobudzenie różnych receptorów, pierwiastek bytu. m.in. osmoreceptorów, gł. wskutek zmniejpraeambulum (preambulum) →prelu- szenia się ilości płynów ustrojowych. dium. pragrzyby (grzyby pierwotne, ArchimyPraed [prejd] ROSA CAROLINE, 1851-1935, cetes), klasa grzybów b. prymitywnych, pisarka austral.; powieści realist., odzwier- mikroskopijnej wielkości; wewnątrzkociedlające życie pioniersko-pasterskie, tak- mórkowe pasożyty roślin wyższych, gloże psychoanalityczne (Nadine). nów i grzybów wodnych. praemissis praemittendis [łac], „postaprahistoria (prehistoria), okres dziejów wiwszy na początku, co powstawić nale- ludzkości do czasu ukazania się pierwżało"; grzecznościowe nagłówek okólni- szych dokumentów pisanych; nauka zajków handl. (skrót P.P.). mująca się badaniem tego okresu. „Praesens", czasopismo wydawane 1926prahistoryczna sztuka, sztuka społe30 (wyszły 3 numery) w Warszawie, pod czeństw w epokach poprzedzających pored. H. i Sz. Syrkusów; organ grupy Prae- jawienie sie pisma; najstarsze przykłady sens. — z młodszego paleolitu: rysunki, maloPraesens, awangardowe ugrupowanie ar- widła, reliefy w grotach północnohiszp. i tyst. działające 1926-39 w Warszawie, sku- fr., figurki kobiet związane z kultem płodpiające dawnych członków Bloku i archi- ności, drobna plastyka zwierzęca; mezolit tektów; członkowie P. (B. i S. Brukalscy, reprezentują m.in. malowidła na ścianach wąwozów (sceny zbiorowe) we wsch. HiszJ. Golus, K. Kobro-Strzemińska, B. La-

pratchawce 935 panii, neolit — plastyka kultowa (np. idole bogini-matki) i ceramika malowana, epokę brązu — metalurgia i właściwe jej zdobnictwo. Prahova [pra-], rz. w Rumunii, 1. dopływ Jałomicy; dł. 176 km. Praia [-ja] (Porto Praia), stol. kolonii portug. Wyspy Zielonego Przylądka, na wyspie Sao Tiago; ok. 32 tys. mieszk.; port mor.; przemysł spoż.; rybołówstwo. praindoeuropejski język →indoeuropejskie języki. prairial [prerjal], 9 miesiąc w rewol. kalendarzu fr.; od 20-21 V do 19-20 VI. prajelito, biol. →gastrocel. prakolczatki {Zaglossus), ssaki z rodziny kolczatek; 3 gat.; dł. do 77 cm; żywią się mrówkami i termitami; Nowa Gwinea. prakopytne (Condylarthra), ssaki kopalne znajdowane na wszystkich kontynentach, prócz Australii; formy małe do wielkich, o kończynach 5-palczastych, zakończonych kopytem lub pazurem; od górnej kredy do dolnego oligocenu. prakriti, w ind. filozofii prasubstancja, natura, podłoże, materialna podstawa rzerzywistości, źródło aktywności; zwykle przeciwstawiana pojęciu purusza — pierwiastkowi duchowemu. prakryształy, kryształy idiomorficzne występujące w drobnokrystal. skałach wylewnych (np. kryształy oliwinu w bazaltach). prakryty, języki indoaryjskie potoczne i lit. w V w. p.n.e.-X w. n.e.; gł. odmiany lit.: pali, ardhamagadhi, maharasztri, siauraseni, magadhi. prakseologia, teoria sprawnego działania, dziedzina badań nauk. dotyczących wszelkiego celowego działania ludzkiego (zwł. racjonalności i skuteczności, efektywności jego metod); jednym z twórców i czołowych przedstawicieli p. jest T. Kotarbiński. Praksyteles, I pol. IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy gr.; twórczość znana gł. z kopii; posągi młodzieńczych bóstw: miękki modelunek, kontrapost; Hermes z małym Dionizosem (oryginał?); wprowadził akt kobiecy (Afrodyta z Knidos). praktycyzm, filoz. pogląd ograniczaiący praktykę jedynie do działalności techn.organizacyjnej, odrywający ją od wszelkiej teorii. praktyk, człowiek mający duża praktykę, doświadczenie w jakiejś dziedzinie. praktyka: 1) świadoma i celowa działalność ludzka; doświadczenie zdobyte dzięki tej działalności; 2) okres szkolenia, wprawiania się w wykonywaniu jakiegoś zawodu; 3) wykonywanie zawodu (zwykle przez lekarza lub prawnika). praktyka [gr.], filoz., socjol, jedna z podstawowych kategorii filozofii marksistowskiej, oznaczająca całokształt społ.hist., materialnej działalności ludzi rozwijanej w toku przekształcania i dostosowywania do ludzkich potrzeb rzeczywistości przyrodn. i społ.; tak rozumiana, jest zarówno podstawą, źródłem i celem poznania, jak i naczelnym kryterium prawdy. praktyka konstytucyjna, zespół precedensów i zwyczajów wykształconych w procesie stosowania postanowień konstytucji. praktykant, osoba odbywająca praktykę zawodową w fabryce, szpitalu, sklepie itp. praktyka parlamentarna, zespół precedensów i zwyczajów wykształconych w procesie stosowania norm prawnych regulujących sposób działania parlamentu. praktyka pedagogiczna: 1) wykonywanie zawodu nauczyciela; 2) praktyczne przygotowanie do pracy w zawodzie nauczyciela, stanowiące składnik procesu kształcenia pedagogicznego. praktyka robocza studentów, włączona do planu studiów odpłatna praca fiz. studentów w okresie wakacji letnich w uspołecznionych przedsiębiorstwach i zakładach pracy; organizowane od 1969; udział wzięło ponad 43 tys. studentów (1969).

praktyka zawodowa, suma wiadomości i doświadczeń zdobytych w czasie wykonywania danego zawodu; także czas wykonywania danego zawodu. praliny, wyroby cukiernicze otrzymywane przez oblanie masą czekoladową masy pomadkowej, w skład której wchodzi gł. syrop cukrowy, substancje zapachowe i smakowe. pralka elektryczna, urządzenie do prania materiałów włók.; ruch względny materiału i środka piorącego nadawany: wirnikiem (p.e. wirnikowa), drgającą przeponą (p.e. wibracyjna), mieszadłem (p.e. mieszadłowa) — napędzanymi elektrycznie. pralnica, włók. urządzenie stosowane w farbiarstwie do prania, płukania lub napawania tkanin. prałat, tytuł wyższego dostojnika w kościele kat. (biskup, wyższy przełożony zakonów, szambelan papieski itp.). Prambanan, miejscowość w Indonezji, w środk. części Jawy, na wsch. od Djokjakarty; w VIII-X w. ważne centrum kult.; zabytki architektury sakralnej, m.in. kompleks świątynny Lara-Djonggrang (X w.)-. pramięsożerne, zool. →kreodonty. pramonoteizm, pogląd, wg którego najstarszą i najpierwotniejszą formą religii był czysty monoteizm, ulegający z czasem degeneracji i ustępujący miejsca magii, animizmowi, politeizmowi, aż do odrodzenia się w chrześcijaństwie; głoszony przez kierunki chrześc, (gł. W. Schmidt); odrzucony przez nauk. religioznawstwo. Prampolini ENRICO, 1894-1956, malarz wł.; początkowo związany z futuryzmem i dadaizmem, podczas pobytu w Paryżu czł. Cercle et Carré i Abstraction-Creàtion. pionier wł. malarstwa abstrakcyjnego. Prandocin, w. w pow. miechowskim, woj. krak.; kościół romański (przed 1130), prezbiterium późnogot. u(XV w.). Prandtauer [pranta ər] JACOB, 1660-1726, architekt austr., przedstawiciel dojrzałego baroku; przebudowa opactwa benedyktynów w Melk nad Dunajem. Prandtl LUDWIG, 1875-1953, fizyk niem.; prace z dziedziny aero- i hydrodynamiki, teorii sprężystości i plastyczności, wytrzymałości materiałów oraz przewodnictwa ciepła; odkrył analogię błonową; twórca teorii warstwy przyściennej (1904) i teorii profilu aerodynamicznego. Prandtla analogia, techn. →błonowa analogia. Prandtla liczba, liczba podobieństwa termodynamicznego charakteryzująca zdolność płynu do przenoszenia ciepła; stosunek współczynnika lepkości kinematycznej do współczynnika wyrównywania temperatury dla danego płynu. Prandtla rurka, przyrząd do pomiaru prędkości przepływu płynu lub poruszającego się w nim ciała stałego (np. samolotu); miarą prędkości jest różnica ciśnień w nrzewodach wyjściowych r.P., ustawionej otworem W głowicy pomiarowej naprzeciw strumieniowi płynu. pranercze (śródnercze, ciało Wolffa), parzysty narząd wydalniczy krągłoustych, ryb i płazów (u wyższych kręgowców tylko u zarodka), stanowiący drugą rozwojowo formę nerki; część p. służy do wyprowadzania nasienia. pranie chemiczne, usuwanie zanieczyszczeń z tkanin za pomocą rozpuszczalników org., np. benzyny, tri, czterochloroetylenu. Prantl KARL (st.), 1820-88, niem. filozof i filolog; zajmował się gł. badaniami z zakresu historii logiki. Prantl KARL (mł.), 1849-93, botanik niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; współtwórca wielotomowego dzieła Die Natürlichen Pflanzenfamilien. prapierścienice (Archiannelida), gromada mor. pierścienic o budowie prymitywnej; nieliczne gat.; niekiedy pasożyty. prapłaziec (Lepidosiren paradoxa), ryba dwudyszna, do 120 cm dł.; skrzela słabo rozwinięte, 2 worki płucne; muliste wody

słodkie dorzecza Amazonki; mięso smaczne. prapłetwce (Prolopterus), ryby dwudyszne; 3 gat., ok. 1,5 m dł.; rzeki tropik. Afryki; mięso smaczne, znaczenie gosp. lokalne. prapolska kultura, archeol. termin używany niekiedy na określenie kultury ziem pol. w VI-XI w. prapremiera, pierwsze wystawienie sceniczne dramatu po jego napisaniu (p. światowa) lub przełożeniu na obcy język (np, p. polska). praptak, zool. →archeopteryks. prasa, urządzenie ręczne, mech. lub hydrauliczne do wywierania nacisku na obrabiany materiał narzędziami o ruchu posuwowo-zwrotnym; p. używa się m.in. do obróbki plast, metali, do tłoczenia przedmiotów z tworzyw sztucznych, do wytłaczania oleju z nasion, soku z owoców, do wytwarzania tabletek, brykietów itp. prasa, ogół czasopism, zwł. wychodzących w danym czasie w danym kraju. „Prasa" (Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa", RSW „Prasa"), prasowa organizacja wydawnicza i poligraficzna członków zrzeszonych w spółdzielni; wydaje przeszło 170 gazet i czasopism. Prasad RAJENDRA, 1884-1963, ind. polityk, prawnik; prof. uniw. w Kalkucie; pełnił szereg funkcji w Ind. Kongresie Nar.; wielokrotny minister, 1950-62 prezydent. prasa zbierająca, ciągnikowa maszyna roln. do zbierania siana z wałów oraz prasowania go i wiązania w bele; stosowana gł. w agregacie z przetrząsaczo-zgrabiarką. praska, w XVIII w. w Polsce komoda do przechowywania wyprasowanej bielizny, często fornirowana, intarsjowana. praska operacja, 6-19 V 1945, działania wojsk radz. (1, 2 i 4 Frontu Ukr.), 2 armii WP, 1 Korpusu Czechosł. i 1 i 4 armii rum., które doprowadziły do wyzwolenia stolicy Czechosłowacji. praski pokój 1635, zawarty między cesarzem a Saksonią, w czasie wojny trzydziestoletniej; przyznał Saksonii Łużyce jako lenno czeskie. praski pokój 1866, zawarty po wojnie austr.-prus.; organizacja Niemiec bez udziału Austrii, zrzeczenie się Austrii praw do Szlezwiku-Holsztynu. prasłowiański język, prajęzyk, z którego się rozwinęły języki słow.; ok. V-VI w. n.e., pierwotnie zapewne w dorzeczu Odry i Wisły. prasmoła →smoła wytlewna. prasowanie, wygładzanie powierzchni skóry, tkanin lub dzianin (zwykle nawilżonych) przez nacisk gorącej płyty, np. żelazka (ręcznie) lub prasownicy (maszynowo) . prasowanie, techn. kształtowanie przedmiotów z materiałów rozdrobnionych albo plast, kształtowanie brył metalu na prasach prasowe prawo, przepisy regulujące wydawanie i rozpowszechnianie druków oraz rozpowszechnianie wiadomości za pomocą innych niż prasa środków przekazu (radia, filmu, telewizji). prassaki (Prototheria), ssaki reprezentowane dziś przez stekowce, do których należy dziobak i kolczatki; znane od plejstocenu. praszczur: 1) ojciec prapradziada; ogólniej — daleki przodek; 2) syn prawnuka albo nrawnuczki, praprawnuk. Praszka, m. w pow. wieluńskim, woj. łódzkim, nad Prosną; 2,7 tys. mieszk. (1968); zakłady sprzętu mech.; prawa miejskie 1392 (do 1865) i 1919. — W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 2/3 mieszk. — ok. 4 tys. osób. pratchawce {Protracheata), grupa zwierząt tchawkodysznych; zajmują pośrednie stanowisko między pierścienicami i stawonogami; ok. 70 gat.; ciało walcowate, dł. 1,4-15 cm; strefa tropik, i subtropik. półkuli pd.; lądowe.

936 Prater Prater, park w Wiedniu, między Dunajem a Kanałem Dunajskim; tereny rozrywkowe i sportowe. Prato, m. we Włoszech (Toskania); 137 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przemysłu wełn.; katedra (XIII-XIV w.), zamek (XIII w.), kościoły (XIII-XV w., m.in. renes. S. Maria delie Carcerii), pałace (XIII-XVI w.). Pratolini VASCO, ur. 1913, pisarz wł.; przedstawiciel neorealizmu; powieści opisujące życie mieszkańców robotn. dzielnic Florencji (Ulica ubogich kochanków), trylogia {Una storia italiana). pratotechnika, całokształt zabiegów związanych z uprawą łąk i pastwisk, ich użytkowaniem i pielęgnowaniem. Pratt [prät] EDWIN JOHN, 1883-1964, poeta kanad.; prof. uniw. w Toronto; liryki o morzu, poematy (The Titanic). Prauss KSAWERY FRANCISZEK (pseud. A.G. i in.), 1874-1925, działacz ruchu robotn.; czł. PPS, współzałożyciel TUR; 1918-19 minister oświaty; działacz ZNP. Praussowa ZOFIA, 1876-1945, działaczka ruchu robotn.; czł. PPS (1920-28 we władzach), potem PPS dawnej Frakcji Rewol.; zginęła w Oświęcimiu. prausta, biol. →pragęba. „Pravda", dziennik słowac. zał. 1920 w Bratysławie; organ KP Słowacji. prawa nauki, metodol. uzasadnione i sprawdzone twierdzenia ogólne (tzw. o* gólne p.n.) lub w przybliżeniu ogólne (tzw. statyst. p.n.), odzwierciedlające właściwości oraz konieczne i powszechne związki zjawisk i prawidłowości zachodzące w świecie; wykrywanie p.n. jest jednym z gł. celów badań naukowych. prawa polityczne obywatela, zespół uregulowanych konstytucją i ustawami uprawnień obywatela określających jego udział w wykonywaniu władzy państw, (m.in. prawo wyborcze, wolność stowarzyszeń, wolność zgromadzeń). prawa rozwoju społecznego, obiektywne związki i zależności między elementami procesu społ., składające się na prawidłowości rozwoju społ.; u podstaw marksistowskiej teorii rozwoju społ. leżą trzy dialektyczne procesy: 1) postępujący rozwój sił wytwórczych dokonujący się w procesie pracy na gruncie wzajemnego oddziaływania człowieka i przyrody (prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych), 2) nieustanne powstawanie i przezwyciężanie sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji; sprzeczność ta zanika przez przystosowanie istniejących stosunków produkcji do nowych sił wytwórczych (prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych), 3) powstawanie i przezwyciężanie sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji, tj. nową bazą ekon., a nadbudową instytucjonalno-ideologiczną; sprzeczność ta zanika przez przystosowanie starej nadbudowy do nowej bazy ekon. (prawo koniecznej zgodności nadbudowy z bazą ekon.). prawa społeczno-ekonomiczne obywatela, zespół uregulowanych konstytucją i ustawami uprawnień, z których wynika obowiązek państwa zaspokajania określonych potrzeb społ. i ekon. obywatela (m.in. prawo do pracy, nauki, ochrony zdrowia). prawda, filoz. wg klasycznej definicji p. (Arystoteles) — zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy; takie rozumienie p. wiąże się z realizmem epistemologicznym i jest przyjęte również przez filozofię marksistowską, która pojmuje p. jako ciągły proces gromadzenia p. cząstkowych i zbliżania się do p. absolutnej, podkreśla obiektywność i względność wszelkich p.; wg nieklasycznych defincji p. — zgodność myśli poznającego podmiotu z przyjętymi zasadami (normami) lub jego własnymi doznaniami; takie rozumienie p. wiąże się z reguły z subiektywizmem.

prawda, log. podstawowa (obok fałszu) wartość log. sądów w logice dwuwartościowej. „Prawda", tygodnik społ.-polit. i lit., wydawany 1881-1915 w Warszawie; organ pozytywistów. „Prawda", dziennik radz., centr. organ KC KPZR, zał. 5 V 1912 w Petersburgu jako jedyny masowy legalny marksistowski dziennik robotn. Rosji; prześladowany przez władze carskie, wychodził pod zmienionymi nazwami. Prawda Ruska, najstarszy zbiór prawa na Rusi Kijowskiej; znany z trzech redakcji: Krótka Prawda (XI w.), Obszerna Prawda (XII w.) i Skrócona Prawda (XV w.). Prawda Ruska, podstawowy dokument Związku Pd. dekabrystów, przygotowany przez P. Pestla; zawierał program m.in. zniesienia pańszczyzny, wprowadzenia ustroju republikańskiego. „Prawda Ukrainy", dziennik ukr., organ KC KP Ukrainy, Rady Najwyższej i Rady Ministrów Ukr.SRR; wydawany od 1938 w Kijowie. „Prawda Wostoka", dziennik, organ KC KP Uzbekistanu, Rady Najwyższej i Rady Ministrów Uzb.SRR, wydawany od 1925, w Taszkencie w języku rosyjskim. prawdopodobieństwa rachunek (probabilistyka), dział matematyki poświęcony wyznaczaniu rozkładów prawdopodobieństwa zjawisk losowych; ma szerokie zastosowania w fizyce teoret., technice, naukach przyrodniczych, ekonomice i in. prawdopodobieństwa rozkład, funkcja ilustrująca związek między wartościami zmiennej losowej a prawdopodobieństwami, z jakimi te wartości występują. prawdopodobieństwo, możliwość zajścia jakiegoś zdarzenia. prawdopodobieństwo, log. stopień pewności, z jaką można uznać jakieś zdanie na podstawie innego, prawomocnie (zasadnie, w pełni zgodnie z prawami log.) uznanego zdania. prawdopodobieństwo, mat. liczba, zawarta w przedziale [0,1], będąca miarą zajścia zdarzenia losowego; w najprostszym przypadku p. danego zdarzenia losowego (np. p. wyrzucenia ,,5" kostką do gry) wyraża się stosunkiem liczby przypadków sprzyjających danemu zdarzeniu do liczby wszystkich możliwych przypadków występujących przy rozważaniu danego zdarzenia losowego. prawdopodobieństwo a posteriori, prawdopodobieństwo realizacji pewnego zdarzenia po zajściu innego zdarzenia. prawdopodobieństwo a priori, prawdo* podobieństwo realizacji pewnego zdarzenia przed zajściem innego zdarzenia. prawdopodobieństwo warunkowe, prawdopodobieństwo zajścia danego zdarzenia losowego A, przy założeniu, że zaszło inne zdarzenie B warunkujące tamto; oznaczenie: P(A/B). prawdy materialnej zasada, prawo zasada zobowiązująca organ prowadzący postępowanie, aby podstawę jego rozstrzygnięć stanowiły ustalenia faktycznie odpowiadające prawdzie. prawdy teoria →-teoria prawdy. Prawdzie, szlachecki herb pol.; lew złoty, trzymający w łapach pierścień, na murze czerwonym w polu białym; występował od XIV w.; używali go m.in. Arciszewscy. Łaszczowie, Radzanowscy. prawdziwek (borowik szlachetny, grzyb prawdziwy, Boletus edulis), jadalny grzyb leśny z rodzaju borowik; kapelusz do 25 cm śred., jasnobrązowy, z rurkowatym hymenoforem; duża wartość gosp.; spożywany w potrawach i w postaci przetworów. prawej dłoni reguła, reguła mnemotechniczna określająca zwrot siły elektromotorycznej indukowanej w przewodniku poruszającym się w polu magnet. jako zgodny z kierunkiem wyciągniętych 4 palców prawej dłoni, gdy kciuk ustawiony do nich pod kątem 90° wskazuje kierunek ruchu

przewodnika, a linie sił pola wchodzą w dłoń. prawica, termin powstały w okresie walki mieszczaństwa przeciwko feudalizmowi i absolutyzmowi, gdy przedstawiciele mieszczaństwa zasiadali w parlamencie po lewej stronie, a przeciwnicy reprezentowanego przez nich postępu i demokracji — po prawej; od tego czasu pojęcie p. dotyczy nie tylko ugrupowań parlamentarnych i ma różny sens klasowy w różnych okresach i warunkach, zawsze jednak jest związane z kierunkami wstecznymi — konserwatywnymi lub oportunistycznymi, przeciwstawnymi lewicy; także konserwatywny odłam, frakcja partii polit. (p. partyjna). prawidłowość, filoz. obiektywne, stale powtarzające się związki (np. przyczynowe, strukturalne) lub relacje cech i zdarzeń (stanów rzeczy, zjawisk, procesów) zachodzących w rzeczywistości przyrodn. i społecznej. prawidłowy graniastosłup, graniastosłup prosty, którego obie podstawy są wielokątami foremnymi. prawidłowy ostrosłup, ostrosłup, którego podstawą jest wielokąt foremny i wszystkie krawędzie boczne są równe. prawierównia -→peneplena. prawnicze zawody, grupa zawodów wymagających wykształcenia prawniczego i dodatkowego przygotowania fachowego (np. aplikacji); w Polsce zawody: sędziego, prokuratora, adwokata, arbitra arbitrażu gosp., radcy prawnego. prawo, reguły zachowania się (normy prawne), których realizacja jest zabezpieczona zorganizowanym przymusem państw.; służą określonym klasom i siłom społ. jako środek celowego oddziaływania na stosunki społeczne. prawo administracyjne, przepisy regulujące działalność państw, organów adm., a zwł. sytuacje, w których organy te występują wobec obywateli w charakterze reprezentantów władzy państwowej. Prawocheński ROMAN, 1877-1965, biolog, zootechnik; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; autor wielu prac z hodowli i żywienia zwierząt gospodarskich, m.in. klasycznego dzieła — Hodowla koni. prawo cywilne, zespół norm prawnych regulujących stosunki majątkowe między równorzędnymi podmiotami prawa oraz stosunki osobiste między obywatelami; w PRL gł. źródłem p.c. jest kodeks cyw. z 1964. prawodawstwo, działalność polegająca na ustanawianiu norm prawnych; również wytwór tej działalności. prawo do korzystania ze zdobyczy kultury, konst. prawo obywatela PRL; realizowane dzięki stworzeniu i rozwijaniu przez państwo różnych form i środków udostępniania zdobyczy kultury — bibliotek, teatrów, muzeów itp. prawo do nauki, konst. prawo obywatela PRL realizowane przez obowiązkowe szkolnictwo podstawowe, rozbudowę szkolnictwa średniego i wyższego, pomoc materialną dla uczących się, szkolnictwo zaoczne i wieczorowe. prawo do ochrony własności osobistej, konst. prawo obywatela PRL gwarantujące nienaruszalność własności osobistej obywatela; tylko ustawa przewidywać może przyczyny i tryb ograniczania lub pozbawienia własności. prawo do ochrony zdrowia, konst. prawo obywatela PRL realizowane dzięki istnieniu państw, służby zdrowia, rozbudowie urządzeń sanitarnych, nadzorowi, nad ochroną i higieną pracy. prawo do pracy, konst. prawo obywatela PRL do uzyskania zatrudnienia za wynagrodzeniem wg ilości i jakości pracy oraz na zasadzie równej płacy za równą pracę. prawo do ubezpieczenia społecznego, konst. prawo obywatela PRL realizowane poprzez system ubezpieczeń na wypadek choroby, starości i niezdolności do pracy;

prawo wojenne zasady korzystania z p.d.u.s. określają ustawy. prawo do wypoczynku, konst. prawo obywatela PRL realizowane poprzez ustalenie ośmiogodzinnego dnia pracy, corocznych płatnych urlopów oraz dni wolnych. prawo dwunastu tablic, pierwsza kodyfikacja prawa rzym. z V w. p.n.e.; obejmowała gł. normy zwyczajowe z zakresu Drawa karnego, cyw., procesowego i sakralnego; odznaczała się formalizmem i kazuistyką. prawo finansowe (prawo skarbowe), ogół norm prawnych regulujących stosunki społ. powstające w proeesie gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych przez państwo. prawo formalne, określenie całokształtu norm prawnych regulujących zasady i sposób postępowania (procedurę) określonego organu przy rozstrzyganiu spraw. „Prawo i Życie", dwutygodnik prawnospoł., wydawany od 1956 w Warszawie; organ Zrzeszenia Prawników Polskich. prawo jedności i walki przeciwieństw, jedno z podstawowych praw dialektyki marksistowskiej odpowiadające na pytanie, co jest siłą napędową, źródłem rozwoju; prawo to zostało nazwane przez Lenina „jądrem dialektyki"; głosi ono, że rozwój dokonuje się przez powstawanie wewnątrz danych całości (procesów, zjawisk) wewn. przeciwieństw, wzajemnie wykluczających się tendencji, których „walka" — ścieranie się stanowi wewn. impuls do przejścia danej całości w nową jakość; w społeczeństwie działanie tego prawa ilustruje najlepiej współistnienie i walka klas. prawo karne, zespół norm prawnych zakazujących pod groźbą kar popełniania czynów, które, jako społecznie niebezpieczne, zostały przez ustawę określone jako przestępstwa (p.k. materialne); podstawowym źródłem p.k. jest w PRL kodeks karny z 1969. prawo karne międzynarodowe, ogół norm regulujących: zasady obowiązywania ustawy karnej pod względem miejsca i osób, odpowiedzialność za przestępstwa międzynar., zwł. za zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości oraz wojenne. prawo karne procesowe, zespół norm prawnych regulujących zasady i tok postępowania w sprawach o przestępstwa; gł. źródłem polskiego p.k.p. jest kodekj postępowania karnego z 1969. prawo karne wykonawcze, zespół norm prawnych regulujących zasady i tryb wykonania orzeczeń sądowych w sprawach karnych; podstawowym źródłem p.k.w jest w PRL kodeks karny wykonawczy z 1969. prawo karno-administracyjne, zespół norm prawnych zakazujących pod groźbą kar popełniania czynów określonych przez ustawę jako wykroczenia; rogulujących za sady i przebieg postępowania w sprawach o wykroczenia, ustalających ustrój i organizację organów orzekaj ącýéłk prawo kolizyjne →prawo międzynarodowe prywatne. prawo konstytucyjne, przyjęta za wzorem krajów romańskich i anglosaskich nazwa działu prawa regulującego podstawowe instytucje ustroju polit. państwa; w Polsce powszechnie używa sie nazwy: prawo państwowe. prawo książęce, w dawnej Polsce uprawnienia księcia do świadczeń ze strony ludności (danin i posług). prawo litewskie, prawo powstałe w W. Księstwie Lite w. obowiązujące do 1840; początkowo zwyczajowe, skodyfikowane w 3 kolejnych tzw. statutach litew. (XVI w.). prawo magdeburskie, prawo miejskie powstałe w Magdeburgu; od XII w. było wzorem prawno-organizacyjnym dla innych miast wschodnioniem.; od XIII w. przyjmowane w miastach pol. lokowanych w prawie niemieckim.

prawo materialne, określenie norm prawa regulujących pierwotne uprawnienia i obowiązki (w odróżnieniu od tzw. prawa formalnego, tj. norm służących ich urzeczywistnieniu). prawo mazowieckie, powstała w okresie samodzielności polit. Mazowsza (do 1526) odmiana prawa pol. spisana w statutach miejscowych książąt oraz Zwodach (zbiorach) w 1 pol. XVI w. prawo międzynarodowe prywatne (prawo kolizyjne), obowiązujący w danym państwie zespół norm, które ustalają jakie prawo cyw. (tzn. którego państwa) ma być stosowane dla dokonania prawnej oceny konkretnej sytuacji osobistej lub majątkowej. prawo międzynarodowe publiczne → międzynarodowe prawo publiczne. prawomocność, nieodwołalność i niedopuszczalność zmiany lub uchylenia orzeczenia. prawo natury, w naukach społ. okręcenie reguł zachowania się lub ocen^ØWre mają wynikać z „istoty" lub „natury" zjawiska i zgodnie z którymi winny kształtować się instytucje ekon., społ.-polit. lub prawne; również określenie poglądów stwierdzających obowiązywanie takich reguł lub ocen (doktryny p.n.); koncepcje p.n. rozwijające się głównie w XVII i XVIII w. poszukujące źródeł moralności w naturze i rozumie człowieka miały doniosłe znaczenie dla uniezależnienia etyki i prawa od religii i były traktowane jako podstawa obowiązywania aktualnych norm prawnych, którym w razie sprzeczności z p.n. odmawiano mocy obowiązującej. prawo negacji negacji (dialektyczne prawo sprzeczności), jedno z podstawowych praw dialektyki marksistowskiej, wskazujące na zasadę „rozwoju po linii spiralnej" jako na podstawę przemian zachodzących w przyrodzie i społeczeństwie; stwierdza ono, że rozwój dokonuje się przez dialektyczną negację poprzednich etapów rozwoju, a także przez nawrót do pewnych cech już przebytych etapów rozwojowych na wyższych szczeblach rozwoju (negacja negacji); aspekt rozwoju wyrażany w p.n.n. można przedstawić obrazowo za pomocą wznoszącej się spirali. prawo o ubogich, nazwa ustaw o opiece społ. w Anglii; p. o u. z 1834 przyznawało pomoc ubogim jedynie w „domach pracv" o niezwykle ciężkich warunkach życia (ustawa ta stała się jedną z bezpośrednich przyczyn powstania ruchu czartystów). prawo o wykroczeniach, ustawa regulująca zasady odpowiedzialności, określająca kary za wykroczenia oraz zawierająca ich katalog; w PRL obowiązuje p. o w. z 1971. prawo państwowe, dział praya regulujący podstawowe instytucje ustroju polit. i społ.-gosp. państwa, normuje panujące stosunki własnościowe; p.p. wskazuje podmiot władzy państw, oraz prawa i obowiązki obywateli. prawo podmiotowe, uprawnienie adresata normy prawnej do określonego zachowania, uzależniające od jego decyzji powstanie określonego obowiązku u innej osoby (np. prawo wierzyciela do żądania zapłaty długu). prawo polskie, w węższym znaczeniu: tzw. prawo ziemskie, tj. prawo, którym się rządził początkowo ogół ludności nie objętej immunitetem, a od XIV w. szlachta; w szerszym znaczeniu: wszelkie prawa obowiązujące w dawnej Polsce, miejskie (np. magdeburskie czy chełmińskie), kanoniczne, żyd., orm., prus., litew., wołoskie; również specjalne prawa jak: górn., wojsk, i in. prawo porównawcze, metoda badań w zakresie nauk prawnych, polegająca na porównywaniu instytucji i systemów prawnych różnych krajów i epok. prawo pozytywne, termin używany na określenie prawa aktualnie obowiązującego.

937

prawo pracy, ogół norm prawnych regulujących stosunki pracy i zagadnienia ściśle z nimi związane. prawo prywatne, określenie działów prawa regulujących sferę prywatnych interesów obywateli (np. prawo cyw., rodzinne^ stosowane w systemach prawa opartych na prywatnej własności środków produkcji. prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe, jedno z podstawowych praw dialektyki marksistowskiej odsłaniające najbardziej ogólny mechanizm rozwoju; prawo to stwierdza, że rozwój dokonuje się w drodze przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe, które następują wtedy, kiedy nagromadzenie zmian ilościowych osiąga określoną granicę. prawo przedmiotowe, normy obowiązującego prawa. prawo publiczne, określenie działów prawa regulujących sferę interesów p.ubl. (np. prawo państw., adm.), używane jako przeciwstawienie tzw. prawa prywatnego. prawo rodzinne, zespół norm prawnych regulujących stosunki prawne dotyczące małżeństwa, stosunki między rodzicami i dziećmi, adopcję i opiekę; w PRL gł. źródłem p.r. jest kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964. prawo rolne, w PRL całokształt norm prawnych regulujących stosunki społ. związane z ustrojem rolnym i formami jego socjalist. przebudowy. prawo rycerskie, w dawnej Polsce ogół uprawnień i obowiązków (zwł. obowiązek służby wojsk.) rycerza — szlachcica związany z posiadaniem przezeń immunizowanej ziemi. praworządność, utrwalanie i przestrzeganie przepisów prawa w praktyce, zarówno przez organy państw, i społ., jak i przez obywateli. prawo rzymskie, ogół przepisów obowiązujących w staroż. Rzymie; skodyfikowane w VI w. (Corpus Iuris Civilis); zmodyfikowane przez średniow. prawników, gł. wł., wywarło wpływ na prawo zach. i środk. Europy. prawo sądowe, określenie działów prawa (zwł. karnego i cyw.) mających największe zastosowanie w działalności sądów. prawo skarbowe →prawo finansowe. prawo składu, przywilej nadawany niektórym miastom od 2 poł. XIII w. przez panującego; przejeżdżający przez nie kupcy musieli wystawiać na sprzedaż część (częściowe p.s.) lub wszystkie towary (całkowite p.s.). prawoskrętny, chem. związek optycznie czynny skręcający płaszczyznę polaryzacji światła w prawo; związki p. oznacza się za pomocą znaku (+) lub d—. prawosławie (ortodoksja), doktryna, liturgia i organizacja kościołów chrześc, odłączonych od Rzymu 1054; doktryna oparta na Piśmie Św. i Tradycji (pisma ojców kościoła, orzeczenia pierwszych 7 soborów); odrzuca prymat papieża, celibat niższego duchowieństwa; stosuje chrzest przez zanurzenie, komunię pod 2 postaciami; język liturgiczny — cerkiewnosłow. i narodowy; w organizacji — autokefalia. prawosławne kościoły (rzadziej: kościoły ortodoksyjne), niezależne od siebie administracyjnie i hierarchicznie społeczności kość. wyznające prawosławie (patriarchaty Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii, Jerozolimy, Moskwy i patriarchaty uar. w krajach eur. np. w Polsce). prawoślaz lekarski (Althaea officinalis). bylina z okolic M. Czarnego; w Polsce rzadki, na niżu (łąki, solniska); korzeń, kwiaty i liście są surowcem leczniczym. prawoślaz wysoki (Althaea rosea), bylina aziat., roślina ozdobna (tzw. malwy), uprawiana zwł. w ogródkach wiejskich; kwiaty różnej barwy; odmiany o kwiatach pełnych. prawo wojenne, część międzynar. prawa publ. regulująca prawa i obowiązki państw uczestniczących w konflikcie zbrojnym.

938 prawo wybieralności prawo wybieralności →wyborcze prawo bierne. prawo wybierania →wyborcze prawo czynne. prawoznawstwo, nauki prawne. prawo zwyczajowe, normy prawne powstałe nie wskutek ustanowienia ich przez państwo, lecz w wyniku uznania przez organy państw, panującego zwyczaju za prawo obowiązujące. prawybory, w niektórych stanach USA forma wysuwania kandydatów partii polit. w wyborach prezydenckich w drodze głosowania, w którym uczestniczą członkowie i sympatycy danej partii. praz (prazem), minerał, zielonawa, przeświecająca odmiana kwarcu; używany w zdobnictwie. Praz [prac] MARIO, ur. 1896, wł. filolog i krytyk lit.; prof. uniw. w Rzymie i Florencji; tłumacz i badacz literatury ang. i francuskiej. prazem, miner, →praz. prazeodym Pr, pierwiastek chem. o liczbie atom. 59, z podgrupy lantanowców; metal. prażak, piec, w którym się praży rudę (żelaza) w celu jej wzbogacenia w metal. prażenie, proces nagrzewania substancji (np. rud), zazwyczaj poniżej ich temperatur topnienia, w celu spowodowania w nich przemian fiz. i chem. umożliwiających wykorzystanie składników tych substancji lub dalszą ich przeróbkę. Prażmowski ADAM, 1821-85, pierwszy polski astrofizyk; pionierskie prace z zakresu obserwacji astrofiz. Słońca; 1860 potwierdził istnienie polaryzacji światła korony słonecznej. Prażmowski ADAM, 1853-1920, mikrobiolog, agronom, jeden z twórców pol. mikrobiologii; prof. Uniw. Jag., czł. AU; pierwszy wyodrębnił bakterie fermentacji masłowej; współodkrywca bakterii brodawkowych i bakterioryzy; działacz spółdzielczości rolniczej. Prażmowski MIKOŁAJ, 1617-73, kanclerz w. kor. od 1658, prymas od 1666; przeciwnik Michała Korybuta Wiśniowieckiego, zwolennik reform; 1672 pozbawiony urzędu przez konfederację gołąbską. Prażmowski-Belina WŁADYSŁAW, 18881938, pułkownik; w czasie I wojny świat, w Legionach Pol. organizator i dowódca 1 pułku ułanów („beliniacy"); 1918-20 dowódca brygady kawalerii; 1933-37 wojewoda lwowski. prącie (penis), narząd kopulacyjny wielu zwierząt i człowieka; u ssaków zbudowane z 2 ciał jamistych (przy pobudzeniu płciowym wypełniają się krwią powodując erekcję) oraz ciała gąbczastego, które obejmuje cewkę moczową i tworzy żołądź p. prąd: 1) bieg, nurt wody; 2) strumień przepływającego powietrza, gazu; 3) kierunek, tendencja, dążność (w sztuce, literaturze i nauce). prąd czynnościowy, fizjol. prąd elektr. powstający podczas pobudzenia w różnych tkankach człowieka i zwierząt (np. nerwowej, mięśniowej) i niektórych tkankach roślin; zapisy (wykresy) p.cz. serca i mózgu — elektrokardiografia, elektroencefalografia. prąd elektryczny, uporządkowany przepływ ładunków elektr. w przewodniku pod wpływem istniejącej różnicy potencjałów elektr.; w metalach związanych z ruchem elektronów, w półprzewodnikach — elektronów i dziur, w elektrolitach i gazach — jonów; towarzyszy mu m.in. wydzielanie ciepła, powstawanie pola magnet., reakcje chemiczne. prądnica elektryczna (generator prądu elektrycznego, dawniej: dynamomaszyna), maszyna elektr. przetwarzająca energię mech. ruchu obrotowego na energię elektr. prądu stałego lub zmiennego; działanie oparte na indukowaniu się siły elektromotorycznej w przewodniku poruszającym się w polu magnetycznym. Prądnik (Białucha), rz., 1. dopływ górnej Wisły; dł. 34 km, dorzecze 195 km2; doli-

na środk. biegu P. stanowi część Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik Czerwony, dzielnica mieszkaniowa w Krakowie, nad Prądnikiem. prądownica, sprzęt gaśniczy do formowania strumienia środka gaśniczego, wyrzucanego w kierunku ogniska pożarowego; stanowi zakończenie tłocznego węża pożarniczego; wodna, proszkowa, pianowa itp. prądów podskorupowych teorie, teorie geotektoniczne, w myśl których gł. źródłem energii powodującej ruchy fałdowe i powstawanie gór są przemieszczenia półplastycznych mas w głębi skorupy ziemskiej, np. teoria prądów konwekcyjnych. prąd strumieniowy →jet stream. prądu stałego maszyna, maszyna elektr. zasilana stałym prądem elektr. lub generująca albo przetwarzająca taki prąd. prądu zmiennego maszyna, maszyna elektr. zasilana zmiennym prądem elektr. lub generująca albo przetwarzająca taki prąd. prądy błądzące, prądy elektr. płynące w ziemi wzdłuż nieokreślonych dróg, powstające w wyniku pracy urządzeń prądu stałego o uziemionym jednym biegunie; jedna z przyczyn korozji przedmiotów metal, ułożonych w ziemi. prądy morskie, postępowe ruchy mas wodnych w oceanach i morzach, wywołane gł. stałymi wiatrami, zmianami ciśnienia atm. i różnicą gęstości wody; w zależności od kryterium rozróżnia się p.m. wiatrowe, grawitacyjno-gradientowe, przypływowo-odpływowe, gęstościowe, stałe, okresowe, czasowe, powierzchniowe, głębinowe, denne oraz ciepłe i zimne; są ważnym czynnikiem wpływającym na klimat i geogr. rozmieszczenie życia w oceanach. prądy pionowe w atmosferze, ruchy powietrza o przeważającej składowej pionowej, wstępujące lub zstępujące; odgrywają ważną rolę np. w procesach powstawania chmur. prądy wirowe (prądy Foucaulta), prądy elektr. powstające w jednolitej masie przewodnika umieszczonego w zmiennym polu magnetycznym; odkryte przez J.B. Foucaulta. Prądzyński IGNACY, 1792-1850, generał, wybitny strateg; uczestnik kampanii napoleońskich 1809, 1812-14; w powstaniu 183031 szef sztabu gł.; zwycięzca w bitwie pod Iganiami; 1822-24 opracował projekt i (do 1830) budował Kanał Augustowski. prątki, bakterie mające kształt cienkich pręcików, prostych lub lekko zgiętych, rzadko wytwarzających rozgałęzienia; Gram-dodatnie; kwasooporne; z chorobotwórczych najważniejsze p. gruźlicy i trądu. prątnik (Bryum), kosmopolityczny mech do 10 cm wys.; w Polsce 46 gat., najpospolitszy p. srebrny — tworzący srebrzyste darnie na murach i przy drogach. prążkowane ciało, anat. zespół mózgowych jąder podkorowych kresomózgowia — ośrodków nerwowych kierujących czynnościami mięśni szkieletowych; części: prążkowie, gałka blada. preadaptacja, cecha nie mająca znaczenia dla osobników danej populacji, nie podlegająca selekcji; w nowych warunkach środowiska może się stać korzystną cechą przystosowawczą. Prealpy, zewn. pasma górskie Alp wapiennych i fliszowych, gł. po zach. i pn. stronie strefy krystal.; wys. 2000-3000 m. preambuła →arenga. preanimizm, rel. wiara w bezosobowe siły działające w przyrodzie (wiatr, grzmot); wczesne stadium animizmu; pierwsza faza powstawania wyobrażeń rel. (gł. cywilizacje pierwotne). Preapeniny, obszar pagórkowaty i górzysty we Włoszech, wzdłuż Apeninów: po stronie zach. — Preapenin Tyrreński, po wsch. — Preapenin Adriatycki. prebenda, w kościele kat. część docho-

dów kośc. jako wynagrodzenie za wykonywanie obrzędów przez duchownego; w praktyce p. były często nadawane bez wyraźnych obowiązków kultowych. precedens, rozstrzygnięcie* będące przykładem lub nawet wiążące dany organ przy rozstrzyganiu spraw podobnych. precel, wyrób z ciasta o kształcie zbliżonym do ósemki. preceptor, daw. nauczyciel, wychowawca. precesja, ruch osi wirującej bryły pod wpływem siły usiłującej zmienić jej kierunek w przestrzeni; w astronomii wywołane przyciąganiem Księżyca i Słońca zjawisko cofania się punktów równonocy wskutek ruchu precesyjnego osi Ziemi, która w ciągu 26 000 lat opisuje w przestrzeni stożek. préciosité [-sjozitý], tendencja obyczajowa i lit. powstała we fr. salonach arystokratycznych XVII w., w których głoszono ideał subtelnej uczuciowości wyrażanej najbardziej wyszukanym językiem. precjoza, rzeczy drogocenne; kosztowności, klejnoty, biżuteria. precypitacja, chem. →strącanie. precypitacja, med. swoista reakcja serologiczna — wytrącanie antygenu w postaci koloidowej w surowicy krwi, zawierającej przeciwciała zw. precypitynami. precypitat (dwufosfat), miner, nawóz fosforowy, zawiera fosfor w postaci fosforanu dwuwapniowego; dorównuje superfosfatowi. precyzja, dokładność, ścisłość, skrupulatność. Preda MARIN, ur. 1922, pisarz rum.; nowele i powieści analizujące stosunki społ. nowej wsi rum. oraz problemy środowiska inteligenckiego; Marnotrawcy. Predeal [-dial], przełęcz w Karpatach Pd. (Rumunia); wys. 1033 m; linia kol. Braszów-Bukareszt. Predeal [-dial], znane uzdrowisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy w Rumunii (Siedmiogród), przy przełęczy P.; 7 tys. mieszk. (1968). predella, szt. plast, część ołtarza spoczywająca na mensie, stanowiąca podstawę retabulum; często rzeźbiona lub zdobiona malowidłem. predestynacja, rel. →przeznaczenie. Predić UROŠ, 1857-1953,' malarz jugosł., przedstawiciel realizmu; obrazy rodzajowe, hist., alegor., portrety. Předmosti (w. w Czechosłowacji, Morawy), stanowiska archeol. i antropologiczne z młodszego paleolitu; grób zbiorowy człowieka kopalnego (29 osobników, obok 2 tys. kości mamutów) nawiązującego do człowieka neandertalskiego; wśród pozostałości ogromnego obozowiska — wyroby krzemienne i kościane. prednizon, farm. →encorton. predykacja, językozn. →orzekanie. predykant, protestancki kaznodzieja. predykat, językozn. →orzeczenie, orzecznik. predykat, log. w znaczeniu trad. — orzeczenie; we współcz. znaczeniu: wyrażenie, które wraz z nazwą (lub zmienną nazwową) tworzy zdanie proste (lub funkcję zdaniową); wyrażenie opisujące pewną własność lub relację. predykcja, przewidywanie realizacji lub własności statyst. procesu stochastycznego w chwilach przyszłych na podstawie znajomości realizacji lub własności statyst. tego procesu w chwilach wcześniejszych. predylekcja, upodobanie, zamiłowanie, skłonność. predyspozycja →dyspozycja (psychologiczna). predyspozycja, med. →usposobienie. preegzystencja, rel. przedistnienie; wiara w p. bogów, dusz itp. przed ich egzystencją ziemską; występuje w wielu religiach (np. w pitagoreizmie, w koncepcjach uznających reinkarnację). prefabrykacja, bud. wykonywanie prefabrykatów.

pressing 939 prefabrykat (element prefabrykowany), bud. gotowa część fundamentu, ściany itp. lub część budowli, w postaci bloku budowlanego i in., wykonana w wytwórni lub na placu budowy i przeznaczona do montażu budowli. prefabrykowany element →prefabrykat. prefekt, w staroż. Rzymie tytuł różnych wyższych urzędników cyw. i wojsk., np. p. pretorianów. prefekt, w niektórych państwach (np. Francja, Włochy) wyższy urzędnik administracji lokalnej, także naczelnik policji miejskiej. prefekt, rel. w niektórych kościołach chrześc, ksiądz nauczający religii, katecheta; również opiekun alumnów; w kościele kat. także kardynał zarządzający kongregacją rzymską. preferans, gra w karty 3- lub 4-osobowa, talią 32-kartową; zapis punktowy. preferendum ekologiczne, biol. strefa wybierana przez organizm w obrębie danego środowiska, o optymalnych warunkach życia lub optymalnej wartości określonego czynnika, np. temperatury. prefiguracja, fakt, zjawisko zawierające cechy charakterystyczne dla czegoś, co nastąpi później, będące jak gdyby zapowiedzią czegoś, co nastąpi później. prefiks (przedrostek), językozn. morfem poboczny, który poprzedza rdzeń i modyfikuje zawarte w nim podstawowe znaczenie wyrazu, np. od-, przy-, do-, w- {chodzić). prefiksacja, językozn. dodawanie prefiksów do tematów wyrazowych i tworzenie w ten sposób nowych wyrazów. prefiksalny, będący prefiksem; zawierający prefiks, utworzony przez prefiksacię. preformacja, biol. mylna teoria (XVIIXVIII w.) zakładająca powstanie nowego organizmu nie przez rozwój tkanek i narządów zarodka, lecz przez wzrost miniaturowego, całkowitego ukształtowanego osobnika zawartego w jaju lub w plemniku. Pregelj MARIJ, 1913-67, jugosł. malarz i grafik; wielkie kompozycje figuralne (mozaiki, freski, sgrafitta), pejzaże, martwe natury, portrety, ilustracje. Pregl FRITZ, 1869-1930, austr. chemik i fizjolog; prof. m.in. uniw. w Innsbrucku; opracował metody mikroanalizy substancji org., badał kwasy żółciowe, produkty hydrolizy albumin; nagr. Nobla. preglacjał, geol. okres poprzedzający zlodowacenie; termin używany gł. dla określenia okresu przed najstarszym zlodowaceniem w czwartorzędzie. Pregoła, rz. w eur. części ZSRR; dł. 125 km; uchodzi do Zalewu Wiślanego (M. Bałtyckie); przy ujściuum.r Kaliningrad. Prehauser [preha zə ] GOTTFRIED, 16991769, austr. aktor charakterystyczno-komiczny występujący gł. w widowiskach improwizowanych. prehistoria →prahistoria. Prehyba →Przehyba. Preisler JAN, 1872-1918, malarz czes.; lir. i symbol, w nastroju, odznaczające się dekoracyjną stylizacją kompozycje figuralne, mozaiki, malowidła ścienne. Prejs JULIAN WALENTY (pseud. Sjerp Polaczek), 1820-1904, publicysta, drukarz, zw. ,,ojcem dziennikarstwa pomorskiego"; redagował i wydawał w Toruniu czasopisma lud. i ilustrowane kalendarze. prejudykat, wyrok sądu będący wiążącą wytyczną dla wyrokowania w podobnych sprawach w przyszłości. prekambr, nazwa obejmująca dwie najstarsze ery w dziejach Ziemi; archaik i proterozoik; w p. znaleziska (gł. w postaci odcisków) śladów zwierząt bezszkieletowych, z organizmów roślinnych znane gł. bakterie i pierwotne glony. prekaria, w średniowieczu: 1) nadanie ziemi w użytkowanie chłopom przez instytucję kośc. w zamian za czynsz i pańszczyznę; 2) nadanie ziem kośc. rycerzom lub duchownym jako dożywotnie uposażenie.

prekluzja, prawo wyznaczony dla dokonania czynności termin, po upływie którego dokonana czynność pozbawiona jest skutku prawnego. prekolumbijska sztuka, sztuka rozwijająca się w Ameryce, zwł. w Ameryce Środk. (gł. Meksyk) i Pd. (gł. Peru) przed odkryciami Kolumba; wysoki poziom artyst. (sztuka Azteków, Inków, Majów, Tolteków, Zapoteków i in.); ośrodki sz.p. zniszczone w większości w XVI w. przez Hiszpanów; od pocz. XX w. wzrost zainteresowania sz.p., prace archeol. i konserwatorskie. Prekordyliery, łańcuch górski w pn.zach. Argentynie, po wsch. stronie gł. pasma Andów, między ok. 28° a 32°S. prekursor, poprzednik, twórca wyprzedzający w jakiejś dziedzinie współcz. mu epokę i wnoszący nowe wartości. prekursorski, odkrywczy, nowatorski, zapowiadający nowy kierunek. prelegent, osoba wygłaszająca odczyt, prelekcję. prelekcja, odczyt, wykład o treści popularnonaukowej . preliminaria pokojowe, wstępna umowa między państwami wojującymi, w której strony przyrzekają zawrzeć traktat pokoju albo przywracają pokój, pozostawiając kwestie szczegółowe do uregulowania w późniejszej umowie. preliminarz: 1) zestawienie planowanych dochodów lub wydatków jednostki budżetowej; 2) projekt budżetu państwa. Preller FRIEDRICH (st.), 1804-78, malarz niem., pejzażysta; krajobrazy z mit. sztafażem, cykle malowideł ściennych ze scenami z Odysei. Preller FRIEDRICH (ml.), 1838-1901, malarz niem., syn i uczeń Friedricha (st.); krajobrazy, mariny, sceny rodzajowe, malowidła ścienne (m.in. w zamku Albrechta w Miśni). Prelog MILAN, 1879-1931, historyk chorw.; prof. uniw. w Zagrzebiu; badacz średniow i nowoż. historii pd. Słowian. preludin, farm. →fenmetrazyna. preludium (praeambulum), krótki utwór improwizacyjny na organy, lutnię (XVI w.): wstęp np. do fugi, suity; także samodzielny utwór instrumentalny. Prem Chand [p. czand] (właśc. Dhanpat Ray), 1880-1936, pisarz ind., tworzący w języku hindi; współzałożyciel i prezes Zw. Postępowych Pisarzy Ind.; powieści (Rangbhumi) i nowele. premedytacja, świadome, po rozważeniu warunków i skutków, powzięcie decyzji dokonania przestępstwa, w przypadku dokonania przestępstwa z p., sąd wymierza surowszą, karę. premia: 1) nagroda, dodatkowe wynagrodzenie; 2) ruchoma część płacy roboczej przyznawana gł. zależnie od ilości i jakości wykonywanej pracy. premier, pierwszy minister, szef rządu; w Polsce oficjalny tytuł Prezesa Rady Ministrów. premiera: 1) pierwsze przedstawienie utworu dram. w danej inscenizacji; 2) pierwsza publ. projekcja nowego filmu. Premik JÓZEF, 1890-1963, geolog i paleontolog; badacz gł. utworów jury i plejstocenu. Preminger [premyndżər] OTTO, ur. 1906, amer. reżyser film. i teatr., pochodzenia austr.; twórca m.in. cenionych kryminałów (Anatomia morderstwa) i musicali (Porgy and Bess). Preneste, staroż. m. w Italii, obecnie m. Palestrina. prenit, minerał, krzemian wapnia i glinu; biały, szary, zielonawy, o szklistym połysku; stanowi m.in. produkt procesów hydrotermalnych. prenumerata: 1) zapłacenie z góry (przedpłata) za czasopismo lub dzieło wielotomowe dla zapewnienia ciągłości otrzymywania; 2) suma stanowiąca zapłatę za dostarczanie pisma lub dzieła. Prenzlau [prenclau], m. w pn.-wsch. części NRD, na Pojezierzu Meklembur-

skim; 21 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż.; ważny węzeł kolejowy. preorientacja zawodowa (poradnictwo zawodowe), zespół działań i środków, które mają pomóc w wyborze zawodu; ma na celu m.in. zorientowanie młodzieży w jej możliwościach psychofizycznych, informowanie o możliwościach szkolenia zawodowego, zaznajomienie się ze specyfiką różnych zawodów. preparandy nauczycielskie, organizowane od 1854 dwuletnie kursy przy czteroletnich szkołach elementarnych, przygotowujące do nauczania w szkołach jednoklasowych; od 1932 — kursy wstępne do seminariów nauczycielskich; poziomem odpowiadały 6 i 7 klasie szkoły elementarnej. preparatyka, metody otrzymywania i wyodrębniania pierwiastków oraz związków chem. na skalę laboratoryjną; rozróżnia się p. org. i nieorganiczną. preproletariat, socjol. warstwa społ. składająca się gł. ze zbiegłych chłopów, zdeklasowanych rzemieślników itp. biedoty, powstała u schyłku formacji feud.; zaczątek proletariatu. Preradović PETAR, 1818-72, poeta chorw., przedstawiciel romantyzmu; liryka patriot., refleksyjna; w myśl haseł iliryzmu głosił idee zjednoczenia Słowian pol.; tłumacz Krasińskiego. Prerafaelici (P.R.B., Preraphaelite Brotherhood), późnoromant. (1848-51) grupa ang. malarzy i poetów, wzorujących się na sztuce wł. XIV i XV w.; wspólne cechy twórczości: symbolizm, mistycyzm. preria, formacja roślinna o charakterze stepowym w Ameryce Pn. (Wielkie Równiny), na wsch. od Gór Skalistych; obszary p. (na czarnoziemiach) zajęte są obecnie w większości pod uprawę. prerogatywa, szczególne prawo, przywilej związany z zajmowanym stanowiskiem. preromantyzm, kierunek w kulturze eur. 2 poł. XVIII w. i pocz. XIX w.; tendencje przejściowe między klasycyzmem i romantyzmem; odrzucenie norm estet. na rzecz ekspresji; zainteresowanie średniowieczem, ludowością. Přerov, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), nad Beczwą; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., chem.; ważny węzeł kolejowy. preser, pracownik zecerni sporządzający na specjalnej prasie próbne odbitki składu zecerskiego do korekty. Prešeren FRANCE, 1800-49, czołowy poeta słoweń.; gł. liryka miłosna, sonety; wyraziciel romant. idei wolnościowych i patriotycznych. Presidente Prudente [-zi- p.], m. w Brazylii (stan São Paulo); 82 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., maszynowy. Presidios →Hiszpańska Afryka Północna. Presl, bracia, botanicy czes.: JAN SVATOPLUK (1791-1849) i KAREL BOŘIVOJ (17941852), profesorowie uniw. w, Pradze; pierwsi rozwinęli szeroko badania czes. flory; Flora Čechica. Presley [prezly] ELVIS AARON, ur. 1935, piosenkarz amer.; spopularyzował swymi nagraniami rock and roli; występy w filmach. Presław, m. we wsch. Bułgarii; 5 tys. mieszk. (1965); ośr. ruryst.; resztki murów obronnych (IX-X w.), tzw. Małego i Wielkiego Pałacu i świątyni chrześc. (X w.); stol. Bułgarii w IX-X w. presoreceptory, fizjol. →baroreceptory. presostat (barostat), przyrząd do utrzymywania stałej (w przybliżeniu) wartości ciśnienia gazu lub par w danej przestrzeni. Prespa, jezioro na granicy Albanii, Jugosławii i Grecji, na wys. 853 m; pow. 274 km2, głęb. do 54 m. „Presse, Die" [di p.], dziennik austr. wydawany od 1948 w Wiedniu, związany z kołami przem. i Austr. Partią Ludową. pressing, sport w grze w koszykówkę agresywne krycie na całym boisku.

940 Prestea Prestea, m. w pd.-zach. Ghanie, nad rz. Ankobra; 13 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia złota. Prestes [-sztisz] Luis CARLOS, ur. 1898, działacz brazyl. i międzynar. ruchu robota.; przywódca powstań antyrządowych 1924 i 1935; 1943 sekretarz gen. KP Brazylii, od 1960 przewodn. jej krajowego kierownictwa; 1966 zaocznie skazany na 10 lat więzienia. prestidigitator →iluzjonista. prestissimo [wł.], muz. jak najszybciej. prestiż społeczny, socjol. uznanie, autorytet, poważanie jakim cieszą się określone jednostki i grupy społ. w ramach danego społeczeństwa, klasy, warstwy, grupy. prestiżu hierarchia, socjol. rozkład społ. poważania w społeczeństwie, klasie, warstwie, przyporządkowywany danym grupom zgodnie z hierarchią wartości w nich przyjętą. presto [wł.], muz. bardzo szybko. Preston [-stn], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad estuarium rz. Ribble, ośr. adm. hrabstwa Lancashire; 104 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., chem., elektrotechn.; ośr. handlowy. Preston [-stn], m. w Kanadzie (Ontario); 13 tys. mieszk. (1966); uzdrowisko. Prestwich [-tuycz], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 34 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., chemiczny. presumpcja →domniemanie. Preszburg, do 1918 niem. nazwa Bratysławy. preszburski pokój, pokój 1805 w Preszburgu (Bratysławie) zawarty między Napoleonem I a Austrią, która utraciła Wenecję, Tyrol, Vorarlberg i posiadłości w Górnej Szwabii, a otrzymała Salzburg. Preszów (Prešov), m. w Czechosłowacji (Słowac. Ren. Socjalist); 40 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechn., spoż., odzieżowy. preszpan, tektura gładzona sztywna, wytwarzana w arkuszach o grub. 0,1-4 mm; wytrzymała mechanicznie i elektrycznie; używana jako materiał elektroizolacyjny, na uszczelki, w introligatorstwie itp. pretekst, zmyślony powód podany dla ukrycia właściwej przyczyny; pozór. pretendent, człowiek ubiegaiący się o coś, roszczący sobie prawo do czegoś; konkurent, kandydat. pretendować, ubiegać się o coś, starać się, rościć sobie prawo do czegoś (np. do stanowiska, urzędu, tronu); konkurować. pretensja: 1) prawo, które ktoś rości sobie do czegoś; wymaganie, żądanie, roszczenie; 2) przesadnie wysokie mniemanie o sobie, pretensjonalność; 3) żal, uraza. pretensjonalny, nienaturalny, sztuczny. pretor, w staroż. Rzymie urzędnik do spraw sądownictwa, o 1-rocznej kadencji: p. urbanus rozstrzygał sprawy obywateli rzym., p. peregrinus — cudzoziemców z obywatelami rzym.; w 367 — 1 p., w I w. p.n.e. było 16 p.; przysługiwało im po 2 liktorów. Pretoria, stol. Republiki Pd. Afryki, ośrodek adm. prow. Trans wal; 480 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przem. (gł. w kraju ośr. hutnictwa żel.); węzeł komunik.; 2 uniw.; w pobliżu eksploatacja diamentów, platyny, rud żelaza. pretorianie, w staroż. Rzymie straż przyboczna wodzów, później cesarzy; w okresie cesarstwa 9, później 10 kohort (po 500, a od pocz. III w. po 1000 ludzi) pod władzą prefektów; p. odgrywali dużą rolę polit. i wojsk., np. przy osadzeniu cesarzy; rozwiązani 312 przez Konstantyna W. pretorium, w staroż. Rzymie namiot lub kwatera wodza, umieszczona pośrodku obozu. Pretorius ANDRIES WII.HELMUS, 17991853, przywódca Burów, organizator republik Natalu (1838) i Transwalu (1852). Pretorius MARTHINUS WESSEL, 1818-1901, prezydent Republiki Transwalu 1856-71 i

Oranii 1855-63; jeden z organizatorów oporu przeciw ekspansji bryt. w Afryce Pd. Prévert [-we:r] JACQUES, ur. 1900, fr. poeta i scenarzysta film.; pełna prostoty poezja codziennego życia (zbiory: Paroles, Spectacle); scenariusze do filmów M. Carnégo (Ludzie za mgłą, Komedianci). Prévost [-wo] JEAN, 1901-44, pisarz fr.; powieści populistyczne, prace krytyczne m.in. o Ch. Baudelaire i Stendhalu, eseje, tłumaczenia poezji F. Garcii Lorki. Prévst d'Exiles [-wo degzil] ANTOINE FRANÇOIS, 1697-1763, powieściopisarz fr., ksiądz; słynna powieść psychol. Historia Manon Lescaut i kawalera Des Grieux. Prewelakis PANTELIS, ur. 1909, pisarz gr.; powieści hist., społeczno-obyczajowe, studia o sztuce; Słońce śmierci. prewencja, zapobieganie; w prawie — działanie polegające na zapobieganiu naruszeniom norm prawa, np. wymierzenie kary, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przestępstwa w przyszłości przez ukaranego (p. szczególna), a jednocześnie dla zapobieżenia popełnianiu przestępstw przez innych (p. ogólna). prewencyjny, zapobiegający czemuś, zapobiegawczy, ochronny. prewentorium, zakład zapobiegawczo-leczniczy dla dzieci do lat 14, zagrożonych jakąś chorobą, najczęściej gruźlicą. Preweza, m. i port w Grecji (Epir), u wejścia do zat. Ambrakia, ośr. adm. nomosu P.; 11 tys. mieszk. (1961); ruiny tur. fortu. Prey Veng, m. w pd. Kambodży, ośrodek adm. prow. P.V.; 8,8 tys. mieszk. (1962); ośr. regionu uprawy ryżu. prezbiopia, med. →starczowzroczność. prezbiter, we wczesnym chrześcijaństwie przełożony gminy; współcześnie w niektórych kościołach chrześc, nazwa kapłanów mających pełne święcenia. prezbiterianie, początkowo wyznawcy kalwinizmu w Anglii i Szkocji, którzy nie przyjęli anglik. episkopalizmu; obecnie tworzą odrębne organizacje religijne. prezbiterium (chór), w świątyniach chrześc, część mieszcząca główny ołtarz, zwykle oddzielona od nawy balustradą. prezencja: 1) piękna, wytworna, okazała powierzchowność, postawa; 2) daw. obecność. prezent, podarunek, upominek. prezentacja: 1) przedstawienie kogoś, zapoznanie kogoś z kimś; 2) wystawienie czegoś na widok publ.; pokaz, popis. prezerwatywa (kondom), środek antykoncepcyjny; wydłużony woreczek z cienkiej gumy zakładany przed stosunkiem płciowym na prącie. prezerwy rybne, produkty spoż. z ryb mor. świeżych, mrożonych, solonych lub wędzonych, niesterylizowane, przeznaczone do szybkiego spożycia. prezes, człowiek stojący na czele jakiegoś stowarzyszenia, jakiejś organizacji lub instytucji; przewodniczący. Prezes Rady Ministrów, przewodniczący rządu PRL powoływany i odwoływany przez Sejm; posiada prawo przedstawiania wniosków co do obsadzania stanowisk w rządzie, którego pracami kieruje na bieżąco, przewodniczy obradom Rady Ministrów i Prezydium Rządu; obsadza ważniejsze stanowiska w administracji państw.; wydaje rozporządzenia i zarządzenia. prezes sądu, sędzia kierujący pracą sądu woj. lub pow., pełniący czynności adm. oraz inne przewidziane w przepisach postępowania sądowego. Prežihov VORANC (właśc. Lovro Kuhar), 1893-1950, pisarz słoweń.; działacz komunist.; kontynuator tradycji realist.; opowiadania i powieści z życia wsi i o I wojnie światowej. prezydencki system, układ stosunków między organem przedstawicielskim a organami wykonawczymi w niektórych państwach burż.; w. p.s. prezydent wyłoniony w wyborach powszechnych jest szefem

rządu, którego członkowie są odpowiedzialni politycznie wyłącznie przed nim. prezydent, jednoosobowa głowa państwa w republice; w państwach burż. nie odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, w państwach socjalist. (CSRS, Jugosławia, Kuba, DRW) ponosi odpowiedzialność i może być odwołany przez parlament. prezydialny, dotyczący prezydium, należący do prezydium; związany z funkcją przewodniczącego. prezydium: 1) organ wykonawczy liczniejszego organu kolegialnego; 2) wyłonione spośród uczestników zgromadzenia ciało dla kierowania jego pracami. prezydium komitetu centralnego, w niektórych partiach komunist. (np. KPZR, KPCz) nazwa naczelnej instancji partyjnej kierującej pracą polit. partii (odpowiednik Biura Polit. PZPR). prezydium parlamentu, organ parlamentu powołany dla kierowania i organizowania jego prac oraz reprezentowania parlamentu w stosunkach z innymi organami. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, kolegialny organ wybierany przez Radę Najwyższą, wykonujący szereg funkcji Rady Najwyższej w okresie między sesjami oraz sprawujący funkcje głowy państwa; P.R.N. ZSRR składa się z przewodn., zastępców przewodn., sekretarza i członków. prezydium rady narodowej, kolegialny organ zarządzająco-wykonawczy rady nar.; organizuje pracę sesji rady nar., wykonuje uchwały rady i kieruje pracą wydziałów; p.r.n. podlega radzie nar. oraz p.r.n. wyższego szczebla. Prezydium Rządu, wewn.. organ Rady Ministrów powołany 1969, kierujący pracami rządu, sprawujący operatywne kierownictwo gospodarką nar. i czuwający nad działalnością resortów; skład P.Rz. — Prezes Rady Ministrów, zastępcy prezesa, przewodn. Komisji Planowania. Prezydium Sejmu PRL, organ Sejmu, kierujący tokiem jego prac; P.S. reprezentuje Sejm na zewnątrz i czuwa nad prawidłowym stosowaniem regulaminu; P.S. tworzą marszałek i trzej wicemarszałkowie Sejmu. Prezydium Zgromadzenia Federalnego, organ Zgromadzenia Federalnego w CSJIS, kierujący tokiem jego prac oraz reprezentujący Zgromadzenie na zewnątrz; między sesjami Zgromadzenia Federalnego wykonuje niektóre jego funkcje. Prezydium Zgromadzenia Ludowego ARL, kolegialny organ władzy państw, wybierany przez alb. Zgromadzenie Lud., w okresie między sesjami wykonujący niektóre funkcje w zastępstwie Zgromadzenia Lud. oraz sprawujący funkcje głowy państwa. Prezydium Zgromadzenia Ludowego LRB, kolegialny naczelny organ władzy państw, wybierany przez bułg. Zgromadzenie Lud., w okresie między sesjami wykonujący niektóre funkcje w zastępstwie Zgromadzenia oraz sprawujący funkcje głowy państwa. Prezzolini [precco-] GIUSEPPE, ur. 1882, pisarz wł.; zwolennik Mussoliniego; eseje, powieści. pręcik, bot. męski organ rozmnażania płciowego, element kwiatu produkujący pyłek; p. okrytozalążkowych składa się z nitki i główki (ta zaś z 2 pylników). pręciki siatkówki, receptory wzroku wrażliwe na słabe bodźce świetlne (odróżniają tylko odcienie szarości), wypustki nerwowych komórek pręcikowych siatkówki oka. pręcisko, hutn. kęs nie podlegający przewalcowaniu, przeznaczony do przeróbki przez tłoczenie. prędkościomierz, przyrząd do pomiaru prędkości kątowej (np. wirnika) lub liniowej (np. pojazdu, przepływu płynu); np. tachometr, młynek hydrometryczny, rurka Pitota. anemometr.

Pro Arte 941 prędkość (szybkość), podstawowa wektorowa wielkość fiz. charakteryzująca ruch (postępowy — p. liniowa, obrotowy — p. kątowa); p. średnia — stosunek przyrostu drogi (kąta) do czasu, w jakim została ona przebyta; p. chwilowa — granica p. średniej, gdy czas zmierza do zera. pręgierz, w średniowieczu slup ustawiany zwykle przed ratuszem; miejsce kary hańbiącej, połączonej z karą chłosty. pręt, dawna jednostka długości; zależnie od miejsca i czasu 1 p. = 3,5-5 m; p. staropol. = ok. 4,47 m, p. nowopol. = 4,32 m, p. reński (prus.) = ok. 3,77 m, p. litew. = ok. 4,87 m. pręt, techn.: 1) element zawarty między węzłami konstrukcji, np. kratownicy; 2) element konstrukcji o długości znacznie większej od wymiarów poprzecznych. pręt, technol. metal, wyrób hutn. dużej długości i o stałym pfzekroju poprzecznym, otrzymany przez: walcowanie, kucie, ciągnienie lub wyciskanie. prężność roztwórcza, wielkość hipotetyczna, charakteryzująca tendencję materiału elektrody do przechodzenia w postaci jonów do roztworu. Priam, mit. gr. ostatni król Troi; z żoną Hekubą miał 19 dzieci, m.in. Hektora, Parysa i Kasandrę; zabity przez Neoptolemosa, syna Achillesa. Prianisznikow DMITRIJ N., 1865-1948, radz. chemik rolny, fizjolog roślin; prof. akad. roln. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badania gł. z zakresu nawożenia; twórca tzw. ros. szkoły agrochemicznej. Priap, mit. gr. falliczny bóg urodzaju; opiekun sadów i winnic. priapizm, uporczywy, bolesny wzwód prącia nie związany z podnieceniem płciowym; występować może wskutek uszkodzenia rdzenia kręgowego, schorzeń dróg moczowych (kamica nerkowa), chorób prostaty, uszkodzenia prącia. priapulidy (Priapulida), zwierzęta denne mor., o ciele robakowatym, do 10 cm dł.; stanowisko systematyczne nie ustalone: przednia część, ciała, z brodawkami i kolcami, może być wciągana. Pribićević SVETOZAR, 1875-1936, jugosł. polityk, publicysta; 1927 współtwórca Koalicji Chłopsko-Demokr. (pierwszy jej przewodniczący) . Pribyłowa Wyspy, grupa wysp na M. Beringa, część terytorium USA (Alaska); 470 km2. Price [prajs] GEORGE, ur. 1919, polityk Hondurasu Bryt.; 1950 twórca Zjednoczonej Partii Lud.; 1964 premier i minister finansów. Price [prajs] LEONTYNE, ur. 1927, amer. śpiewaczka (sopran), Murzynka; znana z wykonań zwł. oper Verdiego, Pucciniego. Prichard [pryczərd] JAMES COWLES, 17861848, ang. lekarz i antropolog; badacz ras ludzkich, pionier badań chorób umysłowych. Prichard [pryczərd] KATHARINE SUSANNAH, ur. 1883, austral. pisarka i postępowa działaczka społ.; trylogia powieściowa obrazująca przemiany ekon.-społ. Australii. pridazol (priscol), związek org. stosowany jako środek rozszerzający naczynia krwionośne, np. w chorobach naczyń obwodowych (choroba Buergera, choroba Raynauda). Priego de Córdoba [p. de kordowa], m. w Hiszpanii (Andaluzja), u podnóża G. Betyckich; 27 tys. mieszk. (1960). Priene, w starożytności miasto gr. na wybrzeżu Azji Mn. (Turcja), wzniesione na nowo w poł. IV w. p.n.e. (obecnie ruiny); ze względu na prawidłowość planu (zw. hippodamejskim), doskonałe wykorzystanie terenu i rozłożenie akcentów arch. — uważane za jedno z najdoskonalszych rozwiązań urbanistyki hellenistycznej. Prieobrażenska OLGA J., 1870-1962, ros. tancerka i pedagog; primabalerina Teatru Maryjskiego w Petersburgu; dyr. szkoły baletowej w Paryżu (zał. 1921).

Priessnitz [pri:snyc] VINZENZ, 1799-1851, niem. twórca nowoczesnego wodolecznictwa, samouk; w swym gospodarstwie w Gräfenbergu urządził zakład wodoleczniczy. Priestley [pri:stly] JOHN BOYNTON, ur. 1894, pisarz ang.; powieści i dramaty (Pan inspektor przyszedł) o tendencji społ.; reportaże, studia lit., eseje o współcz. kulturze. Priestley [pri:stly] JOSEPH, 1733-1804, ang. chemik, fizyk i filozof; odkrył m.in. tlen (niezależnie od K.W. Scheelego), chlorowodór, amoniak; prace z dziedziny optyki i elektryczności; w filozofii zwolennik empiryzmu, determinizmu i deizmu, twórca koncepcji aktywności materii. Prieto ALEJANDRO, ur. 1924, architekt meksyk., przedstawiciel meksyk, funkcjonalizmu; współautor planów nowocz. zabudowy dzielnic Meksyku (m.in. dzielnica prezydenta Juareza). Prievidza, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), w dolinie górnej Nitry; 25 tys. mieszk. (1966); funkcje mieszkaniowe dla pobliskich ośrodków przem. (Handlová, Nováky). Přihoda Váša, 1900-60, skrzypek czes. o znakoxnitej technice gry; od 1940 w Austrii. Prijedor, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), u podnóży masywu Kozara; 14 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny. prikazy, organa centr. zarządu państw, w Rosji w XV-XVIII w.; zastąpione przez Piotra W. przez kolegia. Prilep, m. w Jugosławii (Macedonia); 44 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy, ośr. handl. i turyst.; cerkwie (XIV w.); monastyr Treskavac z cerkwią z freskami (XIV w.). Prim JUAN, 1814-70, polityk hiszp., generał; uczestnik spisku 1843 R.M. Narváeza; 1859-60 stłumił powstanie Rifenów w Maroku; 1868 min. wojny, później premier; zginął w zamachu. prima: 1) najlepszy gatunek, najwyższa jakość czegoś; coś pierwszorzędnego, doskonałego; 2) potocznie doskonale, świetnie, jak najlepiej. prima aprilis, trad. nazwa pierwszego dnia kwietnia i zwyczaju żartobliwego oszukiwania się tego dnia; pochodzi ze staroż. Rzymu, rozpowszechniony w całej niemal Europie. primabalerina, pierwsza tancerka zespołu baletowego, solistka wykonująca gł. partie w baletach. primadonna, śpiewaczka wykonująca gł. role w operze, operetce.→diwa prima facie [łac], na pierwszy rzut oka, bez zagłębiania się w sprawę. primary school [prajməry sku:l], państw, szkoła elementarna w Anglii złożona z 2 cykli (dzieci 5-7-letnie i 7-11-letnie). Primaticcio [-ticzczo] FRANCESCO, 150470, wł. malarz, rzeźbiarz i architekt, jeden z gł. przedstawicieli manieryzmu i szkoły Fontainebleau; malowidła ścienne o tematyce mit., alegor. (m.in. w pałacu w Fontainebleau), dekoracje stiukowe. Primo de Rivera [p. de ribera] JosÉ ANTONIO, 1903-36, syn Miguela, prawicowy polityk hiszp. ; 1934-36 twórca i przywódca Falangi; stracony przez republikanów. Primo de Rivera [p. de ribera] MIGUEL, 1870-1930, prawicowy polityk hiszp., generał; 1923 dokonał wojsk, zamachu stanu; 1930 ustąpił. primogenitura →pierworództwo. Primoli JUAN BAUTISTO, 1673-1743, architekt argent., przedstawiciel baroku. Primorsko, znane kąpielisko i ośr. turyst. w Bułgarii, nad M. Czarnym. primo voto [łac], z pierwszego małżeństwa, zwana po pierwszym mężu (stawiane przed nazwiskiem kobiety, najczęściej na nagrobkach, nekrologach). Primrose [prymrouz] WILLIAM, UR. 1903, altowiolista ang., wybitny wirtuoz; od 1937 w USA.

primum non nocere [łac], przede wszystkim nie szkodzić (zasada lecznicza Hipokratesa). primum vivere, deinde philosophari [łac], najpierw (móc) żyć, potem filozofować. primus inter pares [łac], pierwszy między równymi. Prince Albert [pryns älbərt], m. w Kanadzie (Saskatchewan), nad rz. Saskatchewan; 24 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; przemysł drzewny. Prince George [pryns dżo:rdż], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), nad rz. Frazer; 24 tys. mieszk. (1966); węzeł komunik.; przemysł drzewny. Prince Rupert [pryns ru:pərt], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), port nad O. Spokojnym; 15 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny. Princeton [prynstən], m. w USA (New Jersey); 12 tys. mieszk. (1970); ośr. nauk.: uniw., instytuty badawcze. Princip GAVRILO, 1894-1918, uczestnik zamachu sarajewskiego 1914, Serb; zmarł w więzieniu. principium, daw. zasada, prawidło, dewiza; podstawa. Pringle [pryngl] THOMAS, 1789-1834, szkoc poeta i prozaik; występował przeciw niewolnictwu i kolonizacji; relacje z pobytu w Afryce Pd. stały się zalążkiem literatury tego rkraju. Prior [prajə ] MATTHEW, 1664-1721, ang. poeta i dyplomata; poematy satyr., epigramaty i wiersze okolicznościowe pełne liryzmu i humoru. „Priroda", ros. miesięcznik zał. 1912 w Moskwie; poświęcony popularyzacji nauk przyrodniczych. priscol, farm. →pridazol. Priština, m. w Jugosławii, ośr. adm. autonomicznego obwodu Kosowo, 46 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., chemiczny. Priszwin MICHAIŁ M., 1873-1954, pisarz ros.; miniatury prozą, poet. opowieści poświęcone przyrodzie (Korzeń życia...); powieść autobiogr. Łańcuch Kościeja. Pritchett [pryczyt] VICTOR SAWDON, ur. 1900, pisarz ang.; powieści i nowele nawiązujące do prozy Dickensa, eseje, recenzje. Prithiwi, wedyjska bogini Ziemia, małżonka Djausa Pitara. Privas [-wa], m. we Francji, na wsch. Masywu Centralnego, ośrodek adm. dep. Ardèche; 10 tys. mieszk. (1968). privilegium fori [łac], „przywilej sądu"; w dawnej Polsce nadana (1210) przywilejem wyłączna właściwość sądów duchownych (biskupich) dla osób ze stanu duchownego będących pozwanymi (z wyłączeniem spraw o dobra ziemskie dziedziczne). privin, farm. →-rhinazin. Priwina, ?-860, książę słow. panujący w Nitrze (Słowacja); ok. 833 przyjął chrzest; fundator wielu kościołów. prix fixe [prifiks; fr.], cena stała. Prix Italia [pri -lja], międzynar. nagroda za oryginalną twórczość radiową i telewizyjną (za dzieło lit., muz., telew., audycie dokumentalną); Polska uczestniczy w konkursie od 1957 (P.I. uzyskały pol. filmy telew. — Mistrz 1969 i Gry 1970). Prizren, m. w Jugosławii (Kosowo), u podnóży Szar Płaniny; 31 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., ośr. turyst; ruiny zamku, klasztor i cerkiew Bogorodicy Ljeviškiej z cennymi freskami bizant. (XIV w.); meczet (XVII w.). pro-, przedrostek określający pozytywny, przychylny stosunek do tego, co oznacza drugi człon przymiotnika (np. prorządowy) albo wskazujący na funkcję zastępczą lub fazę wstępną tego, co oznacza rzeczownik bez tego przedrostka (np. prodziekan, progimnazjum). pro arte [łac], dla sztuki. Pro Arte, grupa artyst. działająca 192239, skupiająca malarzy nawiązujących do tradycji XIX w. (m.in. A. Augustynowicz,

942 probabilistyczny B. Kopczyński, W. Kossak, S. Masłowski, H. Piątkowski, J. Rapacki, H. Weyssenhoff). probabilistyczny, powiązany z prawdopodobieństwem. probabilistyka →prawdopodobieństwa rachunek. probabilizm, filoz. doktryna zapoczątkowana przez sceptyków, wg której człowiek w teorii i praktyce powinien kierować się zasadami prawdopodobnymi, ze względu na brak rzetelnych kryteriów prawdy i sposobów odróżniania dobra od zła. probabilizm, rel. kazuistyczna doktryna jezuitów (XVII w.) zalecająca w wypadku konfliktu moralnego kierowanie się opinią (zwykle dogodną) jakiegokolwiek teologa. probierczy, odnoszący się do probierza; służący do przeprowadzania prób, do sprawdzania czegoś. probiernictwo, badanie zawartości metali szlachetnych (np. złota, srebra) w wyrobach przeznaczonych do obrotu handl. oraz jakości kamieni szlachetnych. probierz, miernik służący za podstawę oceny czegoś; sprawdzian, kryterium. problem, zagadnienie wymagające rozwiązania, rozstrzygnięcia. problemat, sprawa trudna do rozwiązania. problematyczne zdanie, log. zdanie wyrażające możliwość istnienia określonego stanu rzeczy. problematyka, ogół problemów wiążących się z jakąś dziedziną. problematyzować, formułować problemy, ujmować zjawiska w kategoriach problemów. problem n ciał (zagadnienie n ciał), zagadnienie ruchu n punktów materialnych, oddziaływających na siebie siłami grawitacji. problemowe nauczanie, metoda nauczania Dolegająca na samodzielnym rozwiązywaniu przez ucznia (pod kierunkiem nauczyciela) celowo zorganizowanej sytuacji problemowej. „Problemy",- miesięcznik wydawany od 1945 w Warszawie, organ Tow. Wiedzy Powszechnej; poświęcony popularyzacji różnych dziedzin wiedzy, gł. nauk mat. i przyrodn. oraz historii nauki i techniki. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze", miesięcznik, wydawany od 1961 w Warszawie, poświęcony problemom opieki i wychowania dzieci w szkołach oraz placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Probolinggo, m. w Indonezji, port na pn.-wsch. wybrzeżu Jawy; 69 tys. mieszk. (1961). Probosz JERZY, 1901-42, śląski pisarz lud., związany z regionem beskidzkim; widowisko sceniczne Wesele górali istebniańskich; zginął w Dachau. proboszcz (pleban), w kościołach chrześc, duchowny, zwierzchnik parafii. probówka, rurka szklana zamknięta z jednego końca; służy do przeprowadzania prób chem. z małymi ilościami substancji. proca, broń miotająca w postaci złożonego we dwoje rzemienia lub sznura, z którego wyrzuca się pocisk kam.; broń myśliwska i woj. ludów pierwotnych (obecnie w Ameryce Pd., Oceanii, Indonezji); używana także przez wojowników pieszych w starożytności i średniowieczu. Procajłowicz ANTONI, 1876-1949, malarz, uczeń J. Stanisławskiego; pejzaże, malowidła ścienne oraz gł. ilustracja książkowa; współzałożyciel stów. Polska Sztuka Stosowana. proceder: 1) sposób postępowania, zarobkowania, zwł. niemoralny, niecny; 2) daw. fach, zajęcie. procedura, prawo postępowanie, przepisy obejmujące tryb i sposób przeprowadzania spraw (karnych, cyw., adm.). procent, ekon. kwota płacona za użytkowanie wypożyczonego kapitału pieniężnego. procent (%), mat. setna część jakiejś wielkości, np. 2% od 50 zł wynosi 1 zł.

procentowa stopa, ekon. procent liczony za sto jednostek kapitału na jednostkę czasu. procent prosty, taki sposób oprocentowania kapitału, że roczny dochód z kapitału nie jest do niego dołączany i nie bierze udziału w oprocentowaniu w roku następnym. procent składany, taki sposób oprocentowania kapitału, że roczny dochód doliczany jest do kapitału i procentuje wraz z nim w roku następnym. proces, zmiany zachodzące w następujących po sobie stadiach rozwoju; szereg zmian zachodzących w materii, prowadzących do jej przeobrażenia. proces, prawo działalność sądów i innych organów oraz stron mająca na celu doprowadzenie do wymierzenia sprawiedliwości; potocznie rozprawa sądowa. „Proces 23", proces wytoczony grupie bojowców FTPF przez hitlerowców w lutym 1944 w celu zdyskredytowania ruchu oporu na terenie Francji, jako ruchu zorganizowanego i realizowanego przez obcokrajowców ze szkodą dla Francji. proces adhezyjny, postępowanie karne, w którym sąd rozpoznaje również wniesione przez pokrzywdzonego powództwo cyw. o roszczenia majątkowe. proces brzeski, proces polit. w Warszawie 1931-32, wytoczony przez władze sanacyjne 11 przywódcom opozycji parlamentarnej (Centrolewu), więzionym w twierdzy brzeskiej (m.in. S. Dubois, W. Witos, H. Lieberman); wywołał powszechne oburzenie. proces cywilny, postępowanie rozpoznawcze w sprawach cyw., toczące się najczęściej z inicjatywy strony (powoda), w jej bezpośrednim interesie, przed sądem, który rozpoznaje i rozstrzyga sporną sprawę. proces inkwizycyjny, typ procesu karnego, w którym wszystkie funkcje (ściganie, oskarżanie, obrona i orzekanie) były skupione w ręku jednego sędziego. procesja, rel. uroczysty pochód połączony ze śpiewem i noszeniem sakralnych przedmiotów kultu, znana wszystkim religiom (np. w gr. misteriach, w chrześcijaństwie). proces karny, postępowanie organów państw, i in. podmiotów prawa (np. stron) zmierzające do zastosowania represji karnej. proces kobryński, proces w trybie doraźnym 2-8 IX 1933 w Kobryniu przeciwko 8 chłopom białorus. oraz pełnomocnikowi KC KPZB Reginie Kapłan, oskarżonym o zbrojny opór i solidaryzowanie się z chłopami w Krakowskiem; kary dożywotniego więzienia, R. Kapłan — 15 lat. proces krakowski, proces 16 II-16 IV 1880 przeciw 35 pol. socjalistom (m.in. L. Waryński) oskarżonym o spisek przeciw monarchii austro-węg.; oskarżeni wykorzystali go dla propagowania idei socjalist.; zakończony uniewinnieniem. proces łucki, proces 1930-34 przeciwko 57 działaczom KPZU; wywołał masowe akcje protestacyjne; większość oskarżonych skazano na więzienie. procesor, centr. jednostka maszyny mat., zawierająca arytmometr, blok sterowania i pamięć operacyjną. proces podwójny (proces duplex), hutn. wytapianie stopu kolejno w 2 różnych piecach, np. w żeliwiaku i w piecu elektrycznym. proces skargowy, typ procesu karnego, który się wszczyna tylko na żądanie uprawnionego oskarżyciela, a funkcje oskarżenia, obrony i orzekania są oddzielone. proces społeczny, socjol. szereg zmian zachodzących w społeczeństwie, powodujący określone skutki społ., gł. przeobrażenia społ., np. p.s. socjalizacji, uprzemysłowienia, urbanizacji, profesjonalizacji. proces świętojurski, proces 22 XI 192211 I 1923, we Lwowie, wytoczony przeciwko uczestnikom krajowej konferencji

KPZU obradującym w cerkwi św. Jura we Lwowie. Prochaska ANTONI, 1852-1930, historyk dziejów pol.-litew. XIV-XV w.; kustosz archiwum we Lwowie; czł. PAU; wydawca źródeł. proch bezbłyskowy (proch bezpłomienny), bezdymny proch zawierający substancje, które obniżają temperaturę gazów poniżej ich temperatury zapłonu lub w inny sposób uniemożliwiają ich zapłon; do p.b. należą też prochy gudolowe. proch bezdymny, proch strzelniczy, który podczas spalania nie tworzy dymu; podstawowym składnikiem p.b. jest nitroceluloza, dodatkowymi — nitrogliceryna i nitrozwiązki. proch czarny, mieszanina azotanu potasu, węgla drzewnego i siarki; ma słabe własności wybuchowe; jeden z najdawniej znanych materiałów wybuchowych. Procheiron [gr.], zbiór prawa rzym. w języku gr.; ogłoszony 879 przez Bazylego I jako podręcznik obowiązującego prawa. Prochładny, m. w Ros.FSRR, w Kabardyjsko-Bałkarskiej ASRR, na Przedkaukaziu; 36 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.. mat. budowlanych. Prochorow ALEKSANDR M., ur. 1916, fizyk radz.; prof. Instytutu Fizyki im. Lebiediewa, czł. AN ZSRR; współtwórca pierwszego masera amoniakalnego; nagr. Nobla. Prochowice, m. w pow. legnickim, woj. wrocławskim, nad Kaczawą; 2,9 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., skórz.; got.-renes. zamek (XIV-XVI w.); prawa miejskie 1280. prochownica (pulwersak), pojemnik na proch z drzewa, metalu, rogu, używany przez piechotę XVI-XVII w. i myśliwych do XIX w. prochowy spisek, zawiązany 1605 przez katolików ang. w celu wysadzenia w powietrze parlamentu wraz z Jakubem I; spisek wykryto, przywódców stracono. proch strzelniczy, materiał wybuchowy o własnościach miotających; spala się równomiernie, wydzielając dużą ilość gazów; rozróżnia się prochy bezdymne i dymne (czarny); służy m.in. do miotania pocisków broni palnej. Procjon, a Canis Minoris, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Psa Małego o jasności 0,m 4. Procki ADAM, ur. 1909, rzeźbiarz; m.in. pomnik-mauzoleum na terenie hitlerowskiego obozu w Gross-Rosen, pomnik poległych w Puławach. r Proctor [proktə ] ROBERT, 1868-1904, ang. bibliograf, badacz inkunabułów; twórca typograficznej metody ich badania (analiza zasobów druk. dawnych oficyn). prodiż, metalowe naczynie ze szczelną pokrywą służące do pieczenia ciast, drobiu i mięs, ogrzewane gazem lub prądem elektrycznym. pro domo sua [łac], „dla swego domu"; we własnej sprawie, dla własnej korzyści, dla siebie. prodrom, med. →zwiastun. Prodromos THEODOROS, 1 poł. XII w., poeta bizant.; wiersze, poematy rel., dramaty. producenci, biol. organizmy wytwarzające ze związków nieorg. (gł. przez fotosyntezę) materię org. ich ciała; rośliny zielone, niektóre bakterie; jedno z ogniw łańcuchów pokarmowych w biocenozach. produkcja, zespół skoordynowanych procesów pracy, w których świadoma i celowa działalność ludzka (praca) przekształca przedmioty pracy, używając do tego środków pracy; w p. następuje zespolenie pracy ludzkiej i środków p., którego rezultatem jest produkt; niekiedy również — ogół wyrobów powstałych wskutek procesów pracy. produkcja czysta, wartość nowo wytworzona w danym okresie przez jednostkę gosp., dział lub gałąź gospodarki nar. itd.; suma p.cz. w skali całej gospodarki nár. stanowi dochód narodowy.

programowane nauczanie 943 produktywność środków trwałych, stoprodukcja globalna, dobra oraz usługi materialne wytworzone w danym okresie sunek produkcji globalnej bądź produkcji czystej do wartości początkowej środprzez jednostkę gospodarczą, dział gospoków trwałych. darki itp. produktywny, dający dobre wyniki, duprodukcja jednostkowa, wytwarzanie wyrobów pojedynczych (lub kilku sztuk), żo wytwarzający, wydajny. prodziekan, zastępca kierownika wyróżniących się pod względem rozmiarów, działu szkoły wyższej — dziekana. konstrukcji itp. proenzymy, enzymy, których centra kaprodukcja kooperacyjna, produkcja półsą zablokowane, aktywizujące fabrykatów, części, zespołów itp. dla in- talityczne nych zakładów, które produkują dobra fi- się pod działaniem odpowiednich aktywatorów, usuwających blokujące substannalne. produkcja masowa, stałe wytwarzanie cje; wytwarzanie p. zabezpiecza komórki tych samych wyrobów, związane zwykle przed autokatalizą. profagi, bakteriofagi (wirusy bakteryjze specjalizacją zakładów i stanowisk rone) włączone w materiał dziedziczny — boczych. produkcja niezakończona (produkcja w DNA — zaatakowanej bakterii. profam (IPC), org. środek chwastobójtoKu), wyroby i usługi znajdujące się w toku dokonywania zabiegów produkcyj- czy (herbicyd) i regulator wzrostu roślin; stosowany do zwalczania chwastów jednych. produkcja pomocnicza, produkcja wy- noliściennych m.in. w uprawach roślin robów i usługi wykonywane w wyodręb- okopowych: hamuje kiełkowanie ziemnianionych wydziałach przedsiębiorstwa, ków w kopcach. przeznaczone w zasadzie na jego wewn. profan: 1) człowiek nie mający wystarczającej wiedzy w jakiejś dziedzinie; laik; potrzeby. produkcja seryjna, wytwarzanie takich 2) w staroż. Rzymie — człowiek nie dosamych wyrobów w oznaczonych ilościach, puszczony do tajemnic kultu religijnego. tworzących tzw. serie, powtarzane w o- profanacja, okazywanie braku szacunku dla powszechnie uznawanych wartości. kreślonych odstępach czasu. profanacja, rel. znieważenie przedmioprodukcja towarowa, wytwarzanie produktów przeznaczonych do wymiany w tów (lub miejsc) kultu religijnego. profanacja zmarłego, przestępstwo podrodze kupna-sprzedaży; również — ogół produktów 1 usług przeznaczonych na legające na znieważeniu zwłok, prochów ludzkich lub miejsca spoczynku zmarłego. zbyt. profanator, człowiek, który dopuścił się produkcja w toku →produkcja niezakończona. profanacji. produkcji specjalizacja, wytwarzanie taprofaza, genet. faza podziału jądra kokich samych lub podobnych wyrobów w mórkowego, w której rozpoczyna się forsposób skoncentrowany i w wielkich se- mowanie wrzeciona podziałowego, a z riach, co przyczynia się do obniżki jed- masy jądra wyróżnicowują się chromosonostkowych kosztów, wzrostu wydajności my. pracy, podniesienia jakości wyrobów. profesja, praca zawodowa; fach, zawód. produkcyjność biologiczna, biol. całość profesjonalista, specjalista, fachowiec w materii org. (lub energii) wytworzonej w jakiejś dziedzinie, dobrze znający swój danym czasie przez organizmy ekosyste- zawód. mu; np. p.b. lasu, łąki, jeziora. profesjonalizacja, proces przekształcania produkcyjny proces, zespół wszystkich się pewnego zespołu czynności w zawód; czynności związanych z wytworzeniem powstawanie nowych specjalności zawodoproduktu. wych w ramach już istniejących zawodów. produkt, dobro powstałe w wyniku proprofesjonalizm, uprawianie zawodowo cesu produkcji. produkt, chem. substancja otrzymywa- jakiejś sztuki, dyscypliny sport. itp. profesjonalny, zawodowy. na z substratu w wyniku reakcji chemiczprofesor, tytuł nauk. nadawany za osiągnej. nięcia nauk. i dydaktyczne pracownikom produkt dla siebie →produkt niezbędny. wyższych szkół i instytutów. produkt dodatkowy, produkt wytwarzaprofesor nadzwyczajny, tytuł nauk. sany w dodatkowym czasie pracy (praca zużyta na jego wytworzenie nazywa się modzielnego pracownika nauk., wyższy od pracą dodatkową); w ustroju socjalist. docenta a niższy od profesora zwyczajneczęść dochodu nar. przeznaczona do po- go. profesor zwyczajny, najwyższy tytuł działu między pracowników sfery nieprodukcyjnej i na zaspokojenie różnych nauk. samodzielnego pracownika nauk. w potrzeb społ.; w ustroju kapitalist. przy- szkole wyższej. profesura: 1) stanowisko profesora wyżbiera formę wartości dodatkowej i stanowi szej uczelni; tytuł profesora; 2) grono prodochód klasy kapitalistów. produkt globalny, wszystkie dobra oraz fesorskie. profetyzm, rel. zjawisko występowania usługi materialne wytworzone przez społeczeństwo w ciągu określonego czasu proroków; znane wielu religiom (zwł. sta(roku); p.g. jest obliczany zarówno jako roż. judaizm). suma wytworzonych wartości użytkowych, profil, widok przedmiotu z boku; w jak też jako suma wytworzonej wartości. sztukach plast. — kontur twarzy widziany produkt netto, część wartości produktu z boku. globalnego powstała po odjęciu funduszu profilaktyczny, związany z profilaktyka; odtworzenia zużytych na jego wytworze- zabezpieczający przed czymś, zapobiegawnie środków produkcji; stanowi dochód czy. narodowy. profilaktyka, wszelka działalność zapoprodukt niezbędny (produkt dla siebie), biegająca zjawiskom szkodliwym: chorocześć dochodu nar. przeznaczona na wy- bom, wypadkom, przestępstwom itd., nagrodzenie za pracę pracowników sfery przez zwalczanie przyczyn. produkcji materialnej. „Profile", miesięcznik regionalny o chaproduktywizacja, zatrudnienie w pro- rakterze popularnonauk. i społ.-kult., wydukcji, uczynienie produktywnym. dawany w Rzeszowie od 1969; kontynuacja produktywność, wielkość efektu produk- „Kwartalnika Rzeszowskiego". cyjnego uzyskanego z danych nakładów profilograf, przyrząd do mierzenia chrowyrażona za pomocą wartości ułamka, w powatości powierzchni oraz wykonywania którym licznik zawiera wielkość produk- powiększonych wykresów lub fotografii cji, a mianownik wielkość poniesionych tych nierówności. na nią nakładów. profilometr, przyrząd do mierzenia chroproduktywność inwestycji, stosunek war- powatości powierzchni przedmiotów. tości przyrostu produkcji globalnej bądź profilowanie, szt. plast, rodzaj dekoracji przyrostu produkcji czystej do wartości polegającej na rozczłonkowaniu elemeninwestycji oddanych do użytku w danym tów arch. za pomocą ciągłych, równoleokresie. głych żłobków, wałków, listew, opasek.

profilowanie, techn. kształtowanie wzdłużne taśm metal, między rolkami maszyny zwanej giętarką rolkową. profil równowagi (krzywa równowagi), geol. linia spadku rzeki, przy którym w określonych warunkach rzeka nie eroduje już w głąb ani nie osadza transportowanego materiału; najniższym punktem p.r. jest podstawa erozyjna. profit, daw. korzyść, zysk, pożytek. profitka, część świecznika, talerzyk pod świecą zbierający topiący się wosk. profitować, daw. korzystać, ciągnąć zyski z czegoś. pro forma [łac], dla formy, dla zachowania pozorów. profos: 1) w dawnym wojsku pol. dowódca żandarmerii przy sztabie hetmana; 2) komendant aresztu wojsk, w Polsce w okresie międzywojennym. profundal, strefa w jeziorach; mroczne wody głębinowe i część dna, na głęb. od ok. 30 m. pro futuro [łac], „dla przyszłości", na przyszłość. profuzja, wielka obfitość, nadmiar. progenia, wrodzony, nadmierny rozrost żuchwy w stosunku do prawidłowo rozwiniętej szczęki górnej, upośledzający żucie i wymowę; leczenie zachowawcze lub operacyjne. progenitura, daw. potomstwo, dzieci. progesteron (luteina), żeński hormon płciowy (sterydowy), wytwarzany przez ciałko żółte, łożysko (w czasie ciąży) i korę nadnerczy; umożliwia inplantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąży. progimnazjum, niepełna (4 lub 6 klas) szkoła średnia ogólnokształcąca w carskiej Rosji (od 1864) i w Niemczech (od pocz. XIX w. do lat 30-ych XX w.). proglotydy, człony, z których się składa ciało większości tasiemców; po oderwaniu się mają zdolność pełzania; dojrzały p. ma rozwinięte narządy płciowe męskie i żeńskie. prognatyzm, silne wysunięcie ku przodowi części twarzowej czaszki (gł. okolicy szczękowej) typowe dla kopalnych człowiekowatych i czarnej odmiany człowieka; u odmiany białej jest wadą rozwojową wymagającą leczenia ortodontycznego lub operacyjnego. prognostyk, przepowiednia, wróżba, zapowiedź; omen. prognostyka, działalność poznawcza zmierzająca do ukazania kierunku, tempa przemian społ. i tendencji rozwojowych; umiejętność formułowania prognoz. prognoza, med. →rokowanie. prognoza, socjol. teza, o przyszłości, przewidywanie przyszłych faktów, zdarzeń itp.. oparte na uzasadnionych przesłankach, formułowane przez specjalistów w danym zakresie, np. p. społeczna formułowana przez socjologów. prognoza wiodąca, prognoza dotycząca kluczowej sfery życia społ.: ludności, gospodarki, kultury itp. prognozować, sporządzać, stawiać prognozy. program, techn. zbiór instrukcji określających całkowicie i jednoznacznie ciąg czynności, które należy wykonać, aby zadany proces (obliczeniowy, technol. itp.) przebiegał w sposób zaplanowany; wynik programowania. program finansowy państwa (bilans finansowy państwa), jeden z syntet. planów finans. w gospodarce socjalist.; przedstawia podstawowe przepływy funduszów w gospodarce. programista, specjalista w zakresie programowania maszyn matematycznych. programowa muzyka, muzyka wywołująca skojarzenie pozamuz. (lit., ideowe, obrazowe) określone tytułem lub komentarzem, tzw. programem. programowane nauczanie, metoda nauczania polegająca na używaniu maszyn uczących lub specjalnie skonstruowanych podręczników.

944 programowanie programowanie, czynność polegająca na doborze środków dla osiągnięcia danego celu wtedy, gdy środki są wymierne i gdy dopuszczalne są różne stopnie realizacji celu; termin używany niekiedy zamiennie z terminem „planowanie". programowanie dynamiczne, programowanie mat. dotyczące optymalizacji decyzji wielostadialnych; p.d. opiera się na rachunku wariacyjnym i równaniach funkcyjnych. programowanie liniowe, metoda optymalizacji zagadnień planistycznych dających się opisać układami równań i nierówności nie zawierających kwadratów i wyższych potęg niewiadomych. programowanie maszyn cyfrowych, zespół czynności, w wyniku których powstaje program maszyny cyfrowej; obejmuje: analizę problemu, kodowanie i testowanie. programowanie matematyczne, zespół metod mat. umożliwiających efektywne rozwiązywanie dużych i skomplikowanych zagadnień optymalizacyjnych;" p.m. stanowi podstawę badań operacyjnych. programowanie nieliniowe, metoda optymalizacji zagadnień planistycznych opisywanych układami równań i nierówności zawierających co najmniej kwadraty niewiadomych. programowanie stochastyczne, zespół metod mat. umożliwiających efektywne rozwiązywanie takich zagadnień optymalizacyjnych, w których pewne parametry występujące w ekstremalizowanych funkcjach są zmiennymi losowymi. programowe urządzenie, urządzenie steruiące zapewniające przebieg procesu (regulowanego lub sterowanego automatycznie) wg określonego z góry programu. program urbanistyczny, całość zadań inwestycyjnych przeznaczonych do rozmieszczenia na danym obszarze; całokształt skoordynowanych zamierzeń instytucji planujących rozwój danego obszaru. program wyborczy, polit. program partii lub organizacji polit., który zobowiązuje się ona realizować w przypadku zwycięstwa w wyborach; w PRL wspólny program wyborczy wszystkich partii i organizacji społ.-polit. przedstawia Front Jedności Narodu. progres, daw. postęp, rozwój. progresizm katolicki, we współcz. katolicyzmie stanowisko akceptujące postęp społ.: najbardziej postępowe odmiany p.k. akceptują socjalist. przeobrażenia społeczne. progresja, stopniowe wzrastanie, postęp; stopniowe podwyższanie; np. p. podatkowa. progresja (sekwencja), muz. przenoszenie motywu melodycznego, harmonicznego o określony interwał w górę lub w dół. Progreso, port w Meksyku, na płw. Jukatan; 2 tys. mieszk. (1960); wywóz henequenu, cukru. progressive jazz [prougresyw dżäz], kierunek w muzyce jazzowej, rozwinięty 1940-50; poszukiwania nowych brzmień przez duże orkiestry jazzowe. progresywność (postępowość), postawa wyrażająca się wyznawaniem postępowych ideałów i wprowadzaniem ich w życie; przeciwieństwo tradycjonalizmu. progresywny, postępujący naprzód, wciąż rosnący; rozwijający się, wzrastający, postępowy. progynon, preparaty estradiolu (gł. jego estry), stosowane w leczeniu zaburzeń miesięczkowania, zaburzeń okresu przekwitania i in. prohibicja, zakaz; termin używany na określenie wydanego przez państwo zakazu działalności społ. niepożądanej lub szkodliwej, np. produkcji lub sprzedaży napojów alkoholowych (p. alkoholowa). prohibicjonizm, metoda stosowana w celu ochrony krajowej produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagr.; polega na całkowitym zakazie importu danego artykułu do kraju.

prohibita, druki zastrzeżone ze względu na ich treść, udostępniane czytelnikom za specjalnym pozwoleniem. pro i kontra, za i przeciw. projekcja, geom. rzutowanie. projekcja, psychol. rzutowanie własnych pragnień i uczuć na zewnątrz i przypisywanie innym ludziom własnych motywów działania, myśli, postaw itp. projekcja, łechn. rzutowanie na ekran projekcyjny powiększonego obrazu klatek kopii film., diapozytywów itp.; przednia lub tylna. projekcja przednia, projekcja na ekran nieprzezroczysty; obserwator i urządzenie projekcyjne znajdują się z tej samej strony ekranu. projekcja tylna (reprojekcja), projekcja na ekran półprzezroczysty; obserwator i urządzenie projekcyjne znajdują się po przeciwnych stronach ekranu. projekcyjne metody, metody psychol. badania osobowości polegające na stawianiu człowieka w sytuacji niejasno określonej, wymagającej wyboru jednej z wielu form reagowania. projekcyjny ekran, powierzchnia, na którą dokonuje się projekcji; wykonany z białej tkaniny (np. płóciennej), tworzywa sztucznego, warstwy proszku metalowego. „Projekt", dwumiesięcznik wyd. od 1956 (początkowo jako kwartalnik) w Warszawie; poświęcony współcz. pol. plastyce, także architekturze; bogato ilustrowany. projektor filmowy, aparat do rzutowania na ekran projekcyjny obrazu z taśmy film. i (często) do odczytywania zapisanego na niej dźwięku. projektor pomiarowy, służy do pomiaru drobnych przedmiotów kształtowych (łuki, uzębienia) metodą bezstykową (pomiar obrazu przedmiotu odtworzonego na ekranie w wielokrotnym powiększeniu). projektor telewizyjny, układ optyczny rzutujący powiększony obraz telew. na ekran projekcyjny; stosowany w niektórych krajach gł. w kinach telewizyjnych. projektowanie konstrukcji, dobór gł. parametrów, cech i właściwości oraz formy konstrukcji (np. statku wodnego), spełniających najlepiej założenia funkcjonalne z uwzględnieniem wszystkich ograniczeń. projektów metoda w nauczaniu, opracowana w Stanach Zjedn. w pocz. XX w. przez W.H. Kilpatricka i J-A. Stevensona; polega na rozwiązywaniu wybranego zagadnienia w jego naturalnych warunkach przez samodzielne rozumowanie i działanie. projekt techniczny, zespół dokumentów (rysunki, obliczenia, opisy, kosztorysy itp.) dotyczących danego urządzenia. projekt wynalazczy, nazwa używana w prawie pol. na określenie wynalazków, wzorów użytkowych i projektów racjonalizatorskich. prokaina, farm. →nowokaina. prokainamid (pronestyl), związek org. zmniejszający pobudliwość i kurczliwość mięśnia sercowego; stosowany w zaburzeniach rytmu serca. Prokimascope [-skoup], system filmu panoramicznego o analogicznym rozwiązaniu jak Cinemascope. proklamacja: 1) uroczyste obwieszczenie, podanie do wiadomości publ., odezwa; 2) ulotka, drukowane wezwanie o charakterze agitacyjnym. Prokletije →Północnoalbańskie Góry. proklityki, językozn. wyrazy nie akcentowane, najczęściej jednosylabowe, łączące się w całość akcentową z wyrazami następującymi (do'domu, na poďłodze). prokliza, językozn. podporządkowanie akcentuacyjne wyrazu następującemu po nim wyrazowi. Proklos z Lykki, 410-485, filozof gr., przedstawiciel neoplatonizmu; zainteresowania nauk. (filoz., mat., astr. i in.) łączył z tendencjami mistycznymi. Prokocim, dzielnica mieszkaniowa w Krakowie.

Prokofjew ALEKSANDR A., 1900-71, poeta ros.; wiersze lir. i epickie związane tematycznie z okresem wojny domowej, kolektywizacją i II wojną światową. Prokofjew SIERGIEJ S., 1891-1953, kompozytor ros. o świat, znaczeniu; oryginalny język muz., skłonność do parodii i groteski; symfonie, opery (Miłość do trzech pomarańczy, Wojna i pokój), balety (Romeo i Julia, Kopciuszek), kantaty, koncerty, utwory fortepianowe, muzyka do filmów. prokonsul, w staroż. Rzymie były konsul; namiestnik prowincji senackiej. prokonsul, kopalne afryk. małpy z miocenu; jedna z ewolucyjnych linii driopiteków, o cechach budowy słabo wyspecjalizowanych; prawdopodobnie przodek małp człekokształtnych; znaleziska w Afryce (Kenia). Prokopiusz z Cezarei, ?-562, historyk bizant.; sekretarz i doradca Belizariusza; historia wojen z Gotami, Persami i Wandalami; Historia sekretna. Prokopjewsk, m. w Ros.FSRR (obw. kemerowski); 275 tys. mieszk. (1970); duży ośr. wydobycia węgla w Kuźnieckim Zagłębiu Węglowym; przemysł maszyn., mat. bud., chemiczny. Prokopowicz FIEOFAN, 1681-1736, pisarz ros., arcybiskup nowogrodzki; zwolennik reform Piotra I; rzecznik oświeconego absolutyzmu; traktaty teol., kazania, wiersze lir., tragikomedia Władimir. Prokopowicz PIOTR I., 1775-1850, pszczelarz ros.; pionier racjonalnej hodowli pszczół; konstruktor jednego z pierwszych uli ramowych. Prokop Wielki, ?-1434, wódz husycki, ideolog taborytów; rozgromił 3 wyprawy cesarskie na Czechy (1426, 1427, 1431); zginął pod Lipanami. Prokrust, mit. gr. zbój attycki; schwytanych podróżnych rozciągał na łożu i do jego długości dopasowywał (naciągając lub obcinając członki) ich ciała. „prokrustowe łoże", w znaczeniu przenośnym — dostosowywanie czegoś do sztywnego schematu; trudna sytuacja przysparzająca cierpień. proksenia, w staroż. Grecji reprezentowanie przez obywatela danego miasta-państwa interesów obcego miasta-państwa. proksenos, w staroż. Grecji obywatel miasta-państwa pełniący obowiązki związane z proksenia. proktologia, gałąź chirurgii obejmująca swoim zakresem choroby odbytu i odbytnicy. proktor, w przemyśle tytoniowym urządzenie do suszenia i wyrównywania wilgotności liści tytoniowych. Prokulianie, nazwa szkoły prawniczej zał. przez M. Labeo, prawnika rzym. z czasów Oktawiana. Prokulus, I w., prawnik rzvm. z czasów Tyberiusza; uczeń M. Labeo, kierownik szkoły tzw. Prokúlianów; fragmenty prac P. weszły do Corpus luris Civilis. Prokuplje, m. w Jugosławii (Serbia); 16 tys. mieszk. (1965). prokura, rodzaj pełnomocnictwa handl. upoważniającego do podejmowania w imieniu kupca wszelkich czynności związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa. prokuracja, daw.: 1) zwykle w wyrażeniu: przez p. — w zastępstwie, za pośrednictwem pełnomocnika; 2) żywność, prowiant. prokurator: 1) funkcjonariusz prokuratury upoważniony do samodzielnego wykonywania czynności prokuratorskich; 2) stopień służbowy w systemie organów prokuratury. Prokurator Generalny PRL, naczelny organ państw, w zakresie zabezpieczenia praworządności; P.G. PRL powołuje i odwołuje Rada Państwa. prokuratorska kontrola legalności, uprawniertie prokuratora do kontrolowania określonych aktów organów państw, pod względem ich zgodności z prawem; ustawa o prokuratorze z 1967 nadała p.k.l. na-

promieniowanie elektromagnetyczne 945 zwę prokuratorskiej kontroli przestrzegania prawa (uprzednio zw. prokuratorskim nadzorem ogólnym). prokuratorski nadzór ogólny →nadzór ogólny. prokuratura, system organów państw., których zadaniem jest ochrona praworządności, ściganie przestępstw, zapewnienie poszanowania praw obywateli; p. stanowią Prokurator Generalny i podlegli mu prokuratorzy. prokuratura wojskowa, system organów prokuratury powołany dla ścigania przestępców podlegających właściwości sądów wojskowych. prokurent, w niektórych krajach pełnomocnik przedsiębiorstwa handl. lub bankowego upoważniony do działania w jego imieniu. prokurować, sporządzać, przygotowywać. prolactin (luteotropin), prolaktyna otrzymywana z przysadek mózgowych zwierzęcych; lek stosowany w przypadkach zahamowania laktacji na skutek niedoczynności przedniego płata przysadki mózgowej. prolaktyna (LTH, laktotropina, hormon luteotropowy), hormon wytwarzany przez przedni płat przysadki mózgowej; wzmaga laktację, pobudza ciałko żółte do wytwarzania progesteronu. prolaminy, białka proste o dużej zawartości kwasu glutaminowego i proliny, pozbawione tryptofanu i lizyny; obok glutelin stanowią gł. składnik białkowy nasion zbóż. prolan A, biochem. →folikulizujący hormon. prolan B, biochem. →luteinizujący hormon. prolegomena [gr.], rozprawa stanowiąca wprowadzenie do dzieła nauk. lub jakiegoś zagadnienia. proletariat, w staroż. Rzymie warstwa najuboższych obywateli wolna w zasadzie od podatków i służby wojsk., u schyłku republiki w znacznym stopniu utrzymywana przez państwo (rpzdawnictwo zboża). proletariat, jedna z dwóch podstawowych klas społeczeństwa kapitalist. składająca się z robotników najemnych, pozbawionych własności środków produkcji i zmuszonych do sprzedawania siły roboczej kapitalistom; zorganizowany w partię jest gł. siłą antykapitalist. rewolucji; w ustroju socjalist. p. (klasa robotn.) stał się przodującą klasą społ. i sprawuje władzę w sojuszu z chłopstwem pracującym. Proletariat I (Wielki Proletariat, właśc. Międzynarodowa Soçjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat), 1882-86 pierwsza pol. partia robotn. w Królestwie Pol., zał. przez L. Waryńskiego; idee: obalenie kapitalizmu, socjalizm, internacjonalizm; na skutek aresztowań działalność I P. została przerwana (1885 proces 29 proletariatczyków). Proletariat II, partia robotn. zał. przez L. Kulczyckiego i M. Kasprzaka; kontynuacja I Proletariatu 1888-93 w Królestwie Pol.; część członków wstąpiła później do PPS, część do SDKPiL. Proletariat III (właśc. PPS Proletariat), partia robotn. 1900-09 powstała po wystąpieniu z PPS sekcji lwowskiej (z L. Kulczyckim); idee autonomii Królestwa Pol. i hasła polit. terroru. „Proletariat", pismo nielegalne wydawane 1883-84 w Warszawie; organ partii Proletariat; kolejni redaktorzy: L. Waryński, E. Płoski, T. Rechniewski, A. Dębski, S. Kunicki. „Proletarij", nielegalne pismo ros., wydawane jako organ Moskiewskiego i Petersburskiego Kom. SDPRR, faktycznie centr. organ partii, wydawane za granicą 1906-09 (50 numerów); red. nacz. W. Lenin. Proletariusz, konspiracyjna organizacja komunistów i radykalnych ludowców utworzona VII 1941 w Warszawie; 1942 weszła w skład PPR.

„Proletariusze wszystkich krajów łączcie się", hasło solidarności międzynar. proletariatu; po raz pierwszy sformułowane 1847 przez Marksa i Engelsa jako hasło Związku Komunistów i opublikowane w Manifeście Komunistycznym. proletaryzacja, proces ubożenia, utraty środków produkcji i przechodzenia w szeregi proletariatu drobnych producentów, zachodzący w wyniku działania praw rozwojowych kapitalizmu. Proletkult (Proletarskaja kultura), radz. masowa organizacja kult.-oświat. 191732, zmierzała do wypracowania modelu odrębnej, „czystej" kultury proletariackiej; gł. teoretycy: A. Bogdanów, A. Łunaczarski. proliferacja, rozprzestrzenienie środków do produkcji i przenoszenia broni jądrowej; przeciwieństwo nieproliferacji. prolina, aminokwas endogenny, o budowie cyklicznej; składnik większości białek, gł. białek włókienkowych tkanki łącznej oraz zeiny i gliadyny, należących do prolamin. prolog, lit. wstępna część utworu fabularnego informująca o okolicznościach poprzedzających zawiązanie akcji. prolongata, przedłużenie terminu ważności umowy, układu, płatności weksla itp. prolongować, przedłużać, przesuwać, odraczać termin ważności, płatności, wykonania czegoś. prom, statek wodny do przewozu między 2 odcinkami drogi lądowej, rozdzielonymi rzeką, kanałem, wąskim akwenem mor. itp., ludzi, towarów oraz środków transportowych samodzielnie wjeżdżających na pokład; zwykle z napędem własnym lub za pomocą liny rozwieszonej między brzegami. „Prom", miesięcznik poet. wydawany w Poznaniu 1932-39; wydawca i red.: E. Morski. promazin (sparine), pochodna fenotiazyny; lek stosowany w leczeniu chorób psychicznych. u Prome [pro m] →Pji. pro memoria [łac], dla pamięci, na pamiątkę czegoś. promenada, spacerowa droga parkowa lub bulwarowa, zwykle atrakcyjnie położna pod względem widokowym. promenada dzika, część regularnego ogrodu uformowana jako naturalny las z malowniczymi drogami wiodącymi do grot, pustelni, altan itp. promenować, daw. przechadzać się, spacerować. promesa, zobowiązanie się organu państwowego do wydania określonej decyzji, jeżeli osoba zainteresowana dopełni odpowiednich formalności (np. p. wydania wizy po przedłożeniu paszportu); także dokument zawierający dane zobowiązanie. promet Pm, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 61, z podgrupy lantanowców; sztucznie otrzymany 1947. prometazyna (fenergan), środek przeciwhistaminowy, działający również przeciwwymiotnie, uspokajająco, spazmolitycznie. prometeizm, poświęcenie dla idei, postępowanie jednostki mające na celu dobro całej zbiorowości lub dobro ludzkości; postawa moralno-społ. propagowana przez etykę marksistowską. prometejski, przypominający Prometeusza, jego dzieła, czyny, buntujący się przeciw bogom, losowi, złu. Prometeusz, mit. gr. tytan, który skradł bogom ogień i nauczył ludzi z niego korzystać; przykutemu do skały Kaukazu orzeł (lub sęp) szarpał odrastającą wątrobę; uwolniony przez Heraklesa; symbol cierpienia dla dobra ludzkości. promieniak (gwiazda ziemna, gwiazdosz, Geastrum), grzyb z grupy wnętrzniaków; owocnik składa się z dwuwarstwowej okrywy i zawartości (tzw. gleby); po dojrzeniu okrywa pęka rozchylając się w kształcie gwiazdy.

promienica, zakaźna choroba ludzi i zwierząt (gł. bydła), wywoływana przez promieniowce powodujące tworzenie, się twardvch guzów, najczęściej w jamie ustnej łha języku) oraz na skórze, u świń — w gruczołach mlecznych. promienice, planktonowe pierwotniaki mor. z gromady Radiolaria i Acantharia; ich szkieleciki krzemionkowe lub z siarczanu strontu wchodzą w skład radiolarytów. promienie X →rentgenowskie promienie. promienioczułość, wrażliwość biol. komórek i tkanek na pochłonięte promieniowanie jonizujące (promienie rentgenowskie, gamma); termin stosowany gł. w odniesieniu do nowotworów; ich p. zależy od rodzaju nowotworów, stopnia zróżnicowania, dojrzałości. promienionóżki (Actinopoda), pierwotniaki z typu zarodziowych; mają na ogół sferyczną budowę i promieniście ułożone nibynóżki; do p. należą promienice i słonecznice. promieniopłetwe (Actinopterygii), podgromada ryb kostnoszkieletowych, obejmująca większość współczesnych gat.; wyodrębniły się w środk. dewonie z trzonopłetwych, w końcu triasu opanowały różne środowiska wodne. promieniotwórcza aktywność, liczba rozpadów promieniotwórczych zachodzących w jednostce czasu w danym preparacie promieniotwórczym. promieniotwórcza równowaga, stan, w którym aktywności promieniotwórcze pierwiastka A i powstałego z jego rozpadu pierwiastka B są takie same. promieniotwórcze opady, pyły promieniotwórcze, powstające gł. podczas wybuchów bomb jądrowych; groźny pośredni skutek użycia broni jądrowej. promieniotwórcze rodziny (szeregi promieniotwórcze), zespół pierwiastków promieniotwórczych, z których każdy następny powstaje z poprzedniego przez rozpad promieniotwórczy. promieniotwórczość (radioaktywność), zdolność emitowania przez różne pierwiastki promieniowania alfa (cc), beta (β) i gamma (γ) wskutek rozpadu promieniotwórczego jąder atomowych. promieniotwórczość naturalna, promieniotwórczość występujących w przyrodzie pierwiastków, ulegających rozpadowi promieniotwórczemu a lub β. promieniotwórczość sztuczna, promieniotwórczość pierwiastków otrzymanych w wyniku reakcji jądrowych. promieniotwórczy rozpad, samorzutna przemiana jednych jąder atomowych w inne połączona z emisją promieniowania gamma, cząstek a, pozytonów, negatonów, fragmentów rozszczepienia jądrowego lub wychwytem elektronu orbitalnepromieniowa kość, jedna z 2 kości przedramienia, położona po stronie pierwszego palca; b. rozwinięta m.in. u koni, przeżuwaczy (przy jednoczesnym uwstecznieniu kości łokciowej). promieniowania dawki, miary ilości energii promieniowania jonizującego pochłoniętej przez napromieniony ośrodek; jednostka rad. promieniowanie, strumień cząstek (fotonów, elektronów, neutronów i in.) emitowanych przez układy materialne (np. cząsteczki, atomy, jądra atomowe), także sam akt emisji. promieniowanie cieplne (promieniowanie temperaturowe, termiczne), promieniowanie elektromagnet. emitowane przez atomy i cząsteczki wzbudzone kosztem dostarczonego ciepła lub energii wewn. ciała, wysyłane przez każde ciało; wywołuje wrażenie wzrokowe, gdy temp. ciała przekracza 500°. promieniowanie elektromagnetyczne (fotonowe), promieniowanie emitowane m.in. przez wzbudzone atomy i cząsteczki, a także wskutek zmian zachodzących wewnątrz jądra atomowego, rozpatrywane

946

promieniowanie hamowania

bądź jako fale elektromagnet., bądź jako strumienie cząstek — fotonów (dualizm falowo-korpuskularny); obejmuje m.in.: promieniowanie świetlne, rentgenowskie, gamma. promieniowanie hamowania, promieniowanie elektromagnet. powstające podczas zmiany pędu cząstki naładowanej. promieniowanie jądrowe, strumień cząstek zwykle o b. dużej energii, np. a, β, γ emitowanych z jądra atomowego podczas przemian promieniotwórczych. promieniowanie jonizujące: 1) med. promieniowanie szkodliwe dla organizmów żywych (choroby popromienne); 2) fiz. → jonizujące promieniowanie. promieniowanie optyczne →światło. promieniowanie rekombinacyjne, promieniowanie elektromagnet. emitowane w wyniku rekombinacji jonów (dodatnich i ujemnych). promieniowanie szczątkowe Wszechświata, promieniowanie radiowe docierające ze wszystkich kierunków, o rozkładzie widmowym odpowiadającym promieniowaniu ciała doskonale czarnego o temp. ok. 3°K; być może pozostałość z wczesnych etapów ewolucji Wszechświata. promieniowa turbina, turbina, w której przepływ czynnika pracującego jest w przybliżeniu prostopadły do osi wirnika — dośrodkowy lub odśrodkowy. promieniowce, rodzina bakterii; tworzą rozgałęzione plechy; Gram-dodatnie; rozmnażają się przez poprzeczny podział lub za pośrednictwem oidiospor; nieliczne są chorobotwórcze dla zwierząt i człowieka. Promieniści (Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej Zabawy), patriot. organizacja wileńskich studentów, V 1820 zał. przez T. Zana, rozwiązana przez władze rosyjskie. Promieniści, konspiracyjna organizacja młodzieży robotn., zał. 1940 w Łodzi; prowadziła walkę zbrojną z okupantem; ścisła współpraca z PPR i GL; 1944 rozbita aresztowaniami; organ „Promienisty". promiennik, sztuczne źródło promieni podczerwonych lub nadfioletowych, np, specjalna żarówka, lampa kwarcowa. promień: 1) p. okręgu (koła) — odcinek łączący środek okręgu z dowolnym punktem okręgu; 2) p. sfery (kuli)—odcinek łączący środek sfery z dowolnym jej punktem. promień światła, jedno z podstawowych pojęć optyki geom.; zwykle prosta wyznaczająca kierunek rozchodzenia się światła; podlega prawom odbicia i załamania. promień zwyczajny i nadzwyczajny, dwa promienie świetlne powstające w wyniku podwójnego załamania światła w niektórych ośrodkach optycznie anizotropowych. promil (‰) (promille), tysiączna część jakiejś wielkości, np. 2‰ od 500 zł wynosi 1 zł. prominent (prominencja), osoba wyróżniająca się w jakimś środowisku, zajmująca jedno z naczelnych stanowisk. Promiński MARIAN, 1908-71, pisarz; powieści psychol. i obyczajowe (Twarze przed lustrem, Sezon w Górach Jowiszowy eh), opowiadania, dramaty. promiscue [łac], bez rozróżnienia, bez różnicy, wymiennie. promiskuityzm, brak istniejących reguł współżycia seksualnego i małżeńskiego u ludów pierwotnych. promocja: 1) przejście ucznia do następnej klasy; 2) nadanie stopnia oficerskiego absolwentowi szkoły wojsk.; 3) uroczystość nadania stopnia naukowego. promotor: 1) inicjator, projektodawca, protektor; 2) profesor lub docent kierujący pracą doktoranta. promotor, chem. →aktywator. promować: 1) udzielać uczniowi promocji do następnej klasy; 2) nadawać stopień nauk. lub wojskowy. promulgacja, ogłoszenie aktu normatywnego, będące zazwyczaj warunkiem ko-

niecznym uzyskania przez ten akt mocy obowiązującej. Promyk KAZIMIERZ →Prószyński Konrad. pronaos, w architekturze staroż. Grecji cześć przednia świątyni, stanowiąca przedsionek do naos; ograniczony po bokach przez anty (przedłużenia ścian bocznych), między którymi były kolumny. Pronaszko ANDRZEJ, 1888-1961, malarz, scenograf; prof. PWST w Warszawie; współtwórca formizmu; projektował dekoracje (w części wspólnie z bratem Zbigniewem) gł. dla teatrów Warszawy, Krakowa i Lwowa m.in. do inscenizacji L. Schillera (Dziady Mickiewicza, Powrót Odysa Wyspiańskiego); nowatorskie projekty architektury. Pronaszko ZBIGNIEW, 1885-1958, malarz, rzeźbiarz, grafik, scenograf; współtwórca formistów, czł. Zwornika; prof. Wydz. Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie i ASP w Krakowie; kolorystyczne portrety (Solskiego), kompozycje figuralne (Gitarzysta), martwe natury, pejzaże; projekt pomnika Mickiewicza w Wilnie. pronestyl, farm. →prokainamid. „Pronit" →Zakłady Chemiczne „Pronit" im. Bohaterów Studzianek. pronomen [łac], gram. zaimek. prontalbina, farm. →sulfanilamid. prontosil czerwony (prontosil rubrum), pierwszy sulfonamid zastosowany (1935) w lecznictwie jako środek przeciwbakteryjny; zarzucony z powodu stosunkowo dużej toksyczności. pronunciamiento [-untia-], wojsk, zamach stanu w Hiszpanii, Portugalii i krajach Ameryki Łac; p. jest najczęściej początkiem dyktatury wojskowej. pronuncjacja, daw. sposób wymawiania, wymowa. Prony [-ni] GASTON FRANÇOIS DE, 17551839, fr. fizyk i inżynier; prace z dziedziny mechaniki ogólnej i hydromechaniki; czł. Akad. Nauk; 1821 wynalazł hamulec mierniczy. proof [pru:f; ang.], miara zawartości alkoholu w wyrobach alkoholowych, używana w krajach anglosaskich; np. w W. Brytanii 100°p. — 57,15% obj., a w USA — 50% obj. alkoholu. propagacja, techn. nazwa obejmująca całokształt zjawisk związanych ze swobodnym rozchodzeniem się fal (najczęściej elektromagnet.) w ośrodku. propaganda, celowe, perswazyjne, motywowane politycznie, ideologicznie, ekonomicznie oddziaływanie na zbiorowość, zmierzające — przez kształtowanie ludzkich postaw — do wywoływania pożądanych zachowań. propagator, osoba propagująca coś, krzewiciel, popularyzator. propagować, szerzyć, upowszechniać poglądy, idee, hasła. propan CH3—CH2—CH3, węglowodór nasycony otrzymywany gł. z produktu krakowania ropy naft.; używany jako surowiec chem. i paliwo (w mieszaninie z butanem, jako tzw. gaz płynny). propanole →propylowe alkohole. proparoksyton, lit. akcent padający na trzecia od końca sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego. pro patria [łac], za ojczyznę, dla ojczyzny. propedeutyczny, odnoszący się do propedeutyki; przygotowawczy, wstępny. propedeutyka, wprowadzenie do jakiejś dziedziny wiedzy, zapoznanie z niektórymi jej zagadnieniami. Propercjusz, ok. 50-ok. 15 p.n.c, liryk rzym.; elegie miłosne, żałobne, ajtiologiczne (o powstaniu kultów rel., legend itp.). properdyna, substancja białkowa surowicy krwi człowieka i wyższych zwierząt; neutralizuje niektóre wirusy i fagi, działa zabójczo na pierwotniaki i bakterie, hemolizuje niektóre krwinki czerwone. propergol →katergol.

propinacja, w dawnej Polsce (do XIX w.) wyłączne prawo pana feud. do produkcji i sprzedaży trunków w obrębie dóbr. propionowy kwas CH3CH2COOH, nasycony kwas tłuszczowy; otrzymywany fermentacyjnie i syntetycznie; ciecz o ostrym zapachu; jego estry stosowane są jako środki zapachowe i rozpuszczalniki. propliopitek, kopalna małpa z oligocenu, linia ewolucyjna prowadząca ku człekokształtnym i gibbonom; znaleziska w Fajum (Egipt). propolis →kit pszczeli. proponować: 1) występować z propozycją, zgłaszać pomysł, projekt; 2) nakłaniać kogoś do wzięcia, kupienia, spożycia czegoś. proporcja, współmierność, równowaga, symetria; stosunek jednej części do drugiej lub do całości, harmonijność takiego stosunku. proporcja, mat. równość dwóch stosunków, np. a:b = c:d (co oznacza: a ma się tak do b, jak c do d); w p. iloczyn a.d wyrazów skrajnych równa się iloczynowi b.c wyrazów środkowych (ad = bc). proporcja złożona, równość x:y:z=a:b:c, która oznacza, że prawdziwe są następujące proporcje (proste) x:y = a:b, y:z = b:c, x:z = a:c. proporcje, szt. plast, zespół ujętych liczbowo stosunków między częściami a całością dzieła sztuki; p. prawidłowo wyważone wiążą się z pojęciami harmonii, rytmu i ładu; w dążeniu do doskonałych p. podejmowano próby ustalenia reguł artyst. (kanon, moduł). proporcjonalna średnia n liczb dodatnich, średnia geometryczna tych liczb. proporcjonalności granica (granica Hooke'a), mech. największa wartość naprężenia przy rozciąganiu lub ściskaniu materiału, dla której obowiązuje jeszcze prawo Hooke'a — proporcjonalności odkształcenia do naprężenia. proporcjonalność odwrotna, taka zależność między dwiema wielkościami zmiennymi x i y, że ich iloczyn jest stały, tzn. xy = k (k — stała dodatnia); wielkości x i y nazywają się odwrotnie proporcjonalne. proporcjonalność prosta, taka zależność między dwiema wielkościami zmiennymi x i y, że ich iloraz jest stały, tzn. y/x = k (k — stała dodatnia zw. współczynnikiem proporcjonalności); wielkości x i y nazywają się wprost proporcjonalne. proporzec (proporczyk, chorągiewka), barwny płat materii przytwierdzony do drzewca lancy; dawniej oznaka bojowa pułku kawalerii. propozycja, to, co się komuś proponuje; projekt, wniosek. propretor, w staroż. Rzymie były pretor; namiestnik prowincji. proprioreceptory, fizjol. receptory w mięśniach i ścięgnach, wrażliwe na zmiany ich napięcia i bierny naciąg, oraz w torebkach stawowych, wrażliwe na zgięcia w stawach; umożliwiają wykonywanie precyzyjnych ruchów. pro publico bono [łac], dla dobra publicznego, dla dobra ogółu. propyl —C3H7, jednowartościowy rodnik alkilowy wywodzący się od propanu C3H8. propyleje, w staroż. Grecji monumentalna brama na planie prostokąta, mająca jedno lub kilka przejść, prowadząca zwykle do wielkich sanktuariów (Propyleje Ateńskie). Propyleje Ateńskie, monumentalna brama prowadząca na Akropol w Atenach, zbudowana 437-432 p.n.e. (Mnesikles) w porządku doryckim; wybitne dzieło gr. architektury. propylen C3H6, węglowodór nienasycony otrzymywany przez krakowanie np. benzyn; gaz; b. ważny surowiec w produkcji gliceryny, tlenku propylenu, propanom, kumenu, polipropylenu i in. propylenowy glikol CH3—ĆHOH— —CH2ÓH, alkohol dwuwodorotlenowy; stosowany zamiast gliceryny.

protargol 947 propylowe alkohole (propanole), jednowodorotlenowe alkohole alifatyczne; npropanol CH3CH2CH2OH (wyodrębniany z fuzli) i izopropanol CH3CH(OH)CH3 (otrzymywany przez uwodnienie propylenu); ciecze; rozpuszczalniki; z izopropanolu przez odwodornienie otrzymuje się aceton. prorgol, farm. →protargol. prorocy izraelscy, w starożytności izrael. reformatorzy rel., kaznodzieje, interpretátorzv historii nar. (gł. Amos, Ezechiel, Izajasz, Jeremiasz, Daniel, Ozeasz). prorogatio fori [łac], „odłożenie roków"; w dawnej Polsce zasada wyboru sądu przez strony, umożliwiająca oddanie do rozstrzygnięcia sporu sądowi bez względu na jego właściwość miejscową czy osobową. prorok, rel. przywódca lub reformator rel., któremu przypisuje się szczególne posłannictwo boże i zdolność przepowiadania przyszłości (np. bibl. prorocy izrael.). Prorok LESZEK, ur. 1919, pisarz; utwory o tematyce marynistycznej (Lądu nieuniknione), szkice lit., antologia Poeci i morze. Prorokow BORIS I., ur. 1911, grafik radz.; rysunki, karykatury i plakaty polityczne. prosaki, twarde torbielki gruczołów potowych wielkości ziarna prosa lub mniejsze, występujące gł. w skórze powiek, skroni, policzków lub narządów płciowych. proscenium, w staroż. teatrze gr. — proskenion, podium dla aktorów ustawione wzdłuż ściany budynku skene; we współcz. teatrze — p. lub przedscenie, prostokątna lub półkolista część sceny wysunięta w kierunku widowni. prosektor, asystent przy katedrze anatomii prawidłowej lub patologicznej, do którego obowiązków należy wykonywanie sekcji i sporządzanie preparatów anatomicznych. prosektorium, pomieszczenie, w którym wykonuje się sekcje zwłok lub preparuje zwłoki formalinowane. proseminarium, forma dydaktyczna stosowana w szkołach wyższych — ćwiczenia przygotowujące do seminarium. Proserpina, mit. rzym. imię Persefony. prosię ziemne, zool. →mrównik. prosionek (stonóg piwniczny, Porcellio scaber), skorupiak równonogi; ciało owalne, dł. do 16 mm; żywi się szczątkami org.; pospolity np. w wilgotnych piwnicach, inspektach. proskrybować, daw. wyjąć spod prawa, skazać na banicję. proskrypcje, w staroż. Rzymie początkowo ogłoszenie o licytacji majątku dłużnika, później — wykaz osób wyietvch z przyczyn polit. spod prawa; majątek ich konfiskowano. proskyneza, padanie na twarz przed władcą; rodzaj hołdu przyjęty na Wschodzie; wprowadzony do Grecji przez Aleksandra W., do Rzymu — przez Dioklecjana. proskyneza, szt. plast, w sztuce bizant. przedstawienie adorującej postaci, dotykającej w pokłonie czołem do ziemi. Prosna, rz., 1. dopływ Warty; dł. 229 km, dorzecze 4895 km2; gł. dopływy; Pokrzywnica, Swędrnia (pr.); nad P. — Kalisz. Prosnak WŁODZIMIERZ JULIUSZ, ur. 1925, aero- i hydromechanik; prof. Polit.Warsz., czł. PAN; prace w dziedzinie fal uderzeniowych; podał teorię profilu z klapą strumieniową. proso afrykańskie →korakan. proso japońskie →pajza. proso krwawe →palusznik krwawy. proso zwyczajne (Panicum miliaceum), jednoroczna, b. stara roślina zbożowa, uprawiana gł. we wsch. Europie i pd.wsch. Azji; z ziarna otrzymuje się kaszę jaglaną, jest też karmą drobiu. prosówka, ostra, uogólniona gruźlica, następstwo nagłego zakażenia krwi (bakteriemia) wielką ilością prątków; prowadzi

do rozwoju typowych dla gruźlicy zmian zapalnych w licznych narządach i tkankach. prospekt, publikacja stanowiąca reklamę, zapowiedź, program jakiegoś przedsięwzięcia (np. wydawnictwa, imprezy). prospekt, muz. zewnętrzna, artyst. obudowa organów. prospekt (perspektywa ogrodowa), szt. ogr. widok oglądany z pewnego punktu w ogrodzie wzdłuż osi; p. wprowadzono w ogrodach renes. i barok, w celu powiązania poszczególnych członów założenia w całość kompozycyjną; p. w ogrodach krajobrazowych obejmowały gł. okoliczny pejzaż. prospekt, szt. plast, →weduta. prospekt, teatr zasłona lub ściana umieszczona na najdalszym planie sceny, wyznaczająca perspektywę obrazu scenicznego. prospektywny, zwrócony, zorientowany ku przyszłości. prospektywny układ, układ odosobniony, spełniający postulat determinizmu lokalnego (każda reakcja jest wyznaczona przez równoczesne i wcześniejsze bodźce). prosperity [-peryty], rozkwit, faza cyklicznego rozwoju w kapitalizmie; charakteryzuje ją osiągnięcie najwyższego poziomu przez produkcję, zatrudnienie i ceny. prosperować, pomyślnie się rozwijać, działać, funkcjonować z powodzeniem. prosta, jedno z pojęć pierwotnych geometrii; dwa różne punkty wyznaczają jedną prostą. prostata, anat. →krokowy gruczoł. prostaty przerost, stan chorobowy powstały wskutek gruczolaka prostaty, nowotworu łagodnego, który rosnąc uciska cewkę moczową i utrudnia oddawanie moczu; leczenie operacyjne. Prostějov, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist); 37 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, maszynowy. prostetyczna grupa, niebiałkowy składnik proteidów, mocno związany z białkiem, warunkujący ich biol. funkcje, będący najczęściej org. związkiem drobnocząsteczkowym lub metalem, np. hem w hemoglobinie. prostka rurowa, klasyfikacyjna nazwa odcinka rury prostej do łączenia innych rur. Prostki, osiedle w pow. grajewskim, woj. białostockim, nad rz. Ełk; 2,6 tys. mieszk. (1968); tartak. 1656 hetman W.A. Gosiewski pokonał pod P. oddziały szwedz.-brandenburskie. prostnica, anat. →odbytnica. prostnica, bot.→woszeria. prostokąt, równoległobok o wszystkich czterech kątach prostych. prostokątna macierz, mat. macierz, w której ilość wierszy nie jest równa ilości kolumn. prostokątny rzut, taki rzut figury na płaszczyznę rzutów, w którym proste rzutujące są prostopadłe do rzutni. prostokątny trójkąt, trójkąt mający jeden kąt prosty. prostokreślna powierzchnia, powierzchnia utworzona przez ruch prostej (tzw. tworzącej); przykłady p.p.: walec, stożek, hiperboloida jednopowłokowa, paraboloida hiperboliczna. prostoma, biol.→pragęba. prostopadła (normalna), linia prosta przecinająca daną linię krzywą lub powierzchnię pod kątem prostym (jaki tworzy ona w punkcie przebicia ze styczną do krzywej lub płaszczyzną styczną do powierzchni). prostopadłe proste, dwie linie proste przecinające się pod kątem prostym. prostopadłościan, graniastosłup prosty, którego obie podstawy są prostokątami. prostoskrzydłe (Orthoptera), rząd dużych owadów; ok. 15 tys. gat., w Polsce ok. 90; skrzydła przednie tworzą skórząste pokrywy, tylne są błoniaste; narządy gębowe gryzące; nogi tylne skoczne; przechodzą przeobrażenie niezupełne; większość wy-

daje dźwięki; drapieżne lub roślinożerne (np. szarańcza); do p. należą np. świerszcze, pasikoniki. prostowanie prądu elektrycznego, przekształcenie prądu zmiennego (przemiennego) na prąd płynący w jednym tylko kierunku, często stały; rodzaje: jednopołówkowe, dwupołówkowe. prostownica (prostowarka), techn. maszyna do prostowania taśm, prętów, rur, kształtowników lub blach przez przeginanie; rozróżnia się p. rolkowe, stemplowe, rozciągające. prostownicza lampa, lampa elektronowa przeznaczona do prostowania prądu elektr. (zmiennego); dioda próżniowa, kenotron, gazo tron, ignitron, tyratron. prostownik elektryczny, urządzenie do prostowania prądu zmiennego; element lub układ elementów przepuszczających prąd elektr. w jednym tylko (w przybliżeniu) kierunku; elektrolityczny, lampowy, półprzewodnikowy. prostowód (mechanizm prostoliniowy), przyrząd (także mechanizm), którego określony punkt porusza się po linii w przybliżeniu prostej; używany np. w indykatorach. „Prosto z mostu", tygodnik liit.-artyst., wydawany w Warszawie 1935-39; red.: S. Piasecki; pismo związane z ONR. prostracja, skrajne wyczerpanie nerwowo-psych., ze spadkiem sił i zobojętnieniem. prosty graniastosłup, graniastosłup, którego krawędzie boczne są prostopadłe do jego podstaw. prosty kąt →kąt prosty. prostylos, w staroż. Grecji typ świątyni opartej na planie prostokąta, z kolumnadą tylko w fasadzie głównej. prostytucja, uprawianie stosunków płciowych w celach zarobkowych. prostytucja sakralna, prostytucja związana z kultem bóstw miłości i płodności; znana u ludów staroż. Wschodu i łączona m.in. z kultem Isztar, Anahity, Kybele, w Grecji — Afrodyty (gł. w Koryncie). prosty ułamek, ułamek algebraiczny właściwy o postaci: 2A/(x—a) lub (Bx+C)/(x2+ +px+q), gdzie p —4q < 0; np. 2/(x—3) lub (x+l)/(x2+x+l) itp. proszek do pieczenia →pulchnik. proszek do prania, produkt stanowiący mieszaninę substancji powierzchniowoczynnych i napełniaczy (gł. alkaliów); stosowany do prania tkanin. Proszowice, m. pow. w woj. krak., nad Szreniawą; 4,9 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1358 (do 1869) i 1923; w okolicy żyzne gleby. prośność, ciąża świni; trwa od 104 do 120 dni, zależnie głównie od rasy. protagonista, w staroż. teatrze gr. pierwszy aktor, prowadzący dialog z chórem; we współcz. teatrze najwybitniejszy aktor zespołu lub odtwórca gł. roli w sztuce. Protagoras z Abdery, ok. 480-410 p.n.e., filozof gr., sofista; przyjaciel Peryklesa; przedstawiciel nowej orientacji filoz., przesuwającej zainteresowania z zagadnień kosmologicznych na antropologiczne; rzecznik antropocentryzmu. protaktyn Pa, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 91, z podgrupy aktynowców; ciężki, trudno topliwy metal. protaminy, białka proste o małym cięż. cząsteczkowym, dużej zawartości azotu, wykazujące silny charakter zasadowy; występują gł. w plemnikach ryb, zwł. łososiowatych. protandria, bot. →przedprątność. protandria, zool. u zwierząt hermafrodytycznych wcześniejsze dojrzewanie plemników niż jaj, zapobiegające samozapłodnieniu. protargol (prorgol), proteinian srebra; środek antyseptyczny stosowany do odkażania błon śluzowych, słabszy od soli nieorg. srebra, ale mniej drażniący; p. wkrapla się także do oczu noworodków, aby uchronić je od zakażenia.

948 Protazanow Protazanow JAKÓW A., 1881-1945, ros. reżyser film.; przed rewolucją 1917 liczne ekranizacje dzieł lit. (Wojna i pokój); od 1922 pierwsze głośne filmy radz. (Kelner z restauracji „Jar", Odpust św. Jorgena). proteazy, biochem. →peptydazy. proteidy, białka złożone, zbudowane z białka i składnika niebiałkowego (tzw. grupa prostetyczna); w zależności od chem. charakteru składnika niebiałkowego rozróżnia się: nukleoproteidy, fosfoproteidy, glikoproteidy, chromoproteidy, metaloproteidy. proteinoidy, biochem. →skleroproteidy. proteinoplasty, bot. leukoplasty (bezbarwne plastydy) w komórkach organów zapasonośnych, produkujące białka. proteinowe włókna →białkowe włókna. proteiny, białka proste, zbudowane wyłącznie z aminokwasów; p. dzieli się na: protaminy, histony, prolaminy, gluteliny, albuminy, globuliny i skleroproteidy. protekcja, poparcie, pomoc okazywane komuś przez wpływową osobę lub jakąś instytucję. protekcjonalny, wyniośle pobłażliwy, podkreślający swą wyższość. protekcjonizm, polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagr., gł. za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary. protektor, ten, kto popiera jakąś osobę lub sprawę; opiekun. protektorat, kraj zachowujący swoje instytucje, rząd i administrację, a znajdujący się pod kontrolą obcego państwa, które z reguły przejmuje jego obronę i prowadzenie spraw zagranicznych; p. jest niezgodny ze współcz. prawem międzynarodowym. Protektorat Czech i Moraw, nazwa nadana w marcu 1939 przez III Rzeszę części okupowanej Czechosłowacji; forma pozornej autonomii (władze hitlerowskie miały prawo zawieszania zarządzeń czes.); nominalnie istniał do maja 1945. proteoliza, enzymatyczny rozkład białek na aminokwasy pod wpływem peptydaz; zachodzi w przewodzie pokarmowym i umożliwia przyswajanie białek z pokarmu. proteroginia, bot. →przedsłupność. proteroginia, zool. u zwierząt hermafrodytycznych wcześniejsze dojrzewanie jaj niż plemników, zapobiegające samozapłodnieniu. proterozoiczna era, geol. →proterozoik. proterozoik (era proterozoiczna, algonk, eozoik), druga era w dziejach Ziemi, od ok. 2500 do 600 mln lat temu; potężne ruchy górotwórcze (powstały np. Karelidy); pierwsze ślady zwierząt bezszkieletowych (gł. odciski), bakterie, pierwotne glony. protest, ostre wystąpienie przeciw jakiemuś działaniu uważanemu za niesłuszne; przeciwstawienie się, sprzeciw; także pismo zawierające ten sprzeciw. protest, prawo w prawie cyw. urzędowe stwierdzenie niewykonania zobowiązania z weksla, czeku, konosamentu lub innego, dokumentu zbywanego przez indos. protestacja, daw. wystąpienie przeciw czemuś, zgłoszenie protestu; protestowanie. protestacyjny, będący wyrazem protestu, wyrażający protest. protestantyzm, łączna nazwa wyznań chrześc, powstałych w wyniku reformacji; współcześnie obejmuje gł. luteranizm, kalwinizm, anglikanizm i wiele ugrupowań rel. powstałych później, gł. w XVII w. (tzw. druga reformacja); doktryna oparta na Biblii i zasadzie „usprawiedliwienia przez wiarę"; odrzuca hierarchię kośc, zwł. władzę papieża, kult Marii i świętych, relikwii, odpusty, sakramenty (prócz chrztu i komunii), celibat duchownych; brak władzy centralnej; udzjał wiernych w wyborze władz kościelnych. protest religijny, wszelkie formy wewn. opozycji wobec panujących, zinstytucjonalizowanych postaci danej religii; często prowadzi do rozłamu, tworzenia się nowych wyznań i organizacji kościelnych.

Proteus, mit. gr. bóstwo mor.; wg Odysei pasterz fok Posejdona, znany z daru wieszczego i zdolności przybierania różnych kształtów. proteza akustyczna →słuchowy aparat. proteza dentystyczna (proteza zębowa), sztuczne, stałe lub ruchome, zastępcze uzębienie przywracające lub korygujące upośledzoną wskutek braku zębów czynność fizjol. jamy ustnej. proteza kończyny, aparat uformowany sztucznie w celu uzupełnienia brakującej części kończyny, zastępujący częściowo jej funkcję lub służący tylko celom estetycznym. proteza naczyniowa, przewód o różnej średnicy wykonany z tworzyw sztucznych, wszczepiany operacyjnie w miejsce ubytków lub zmienionych naczyń krwionośnych, np. aorty. proteza sercowa, aparat, którego zasadniczą częścią jest pompa ssąco-tłocząca, wszczepiany do organizmu i zastępujący okresowo pracę serca; p.s. nie wyszła dotychczas poza zakres prób doświadczalnych. Protić MIODRAG, ur. 1922, malarz jugosł.; przedstawiciel abstrakcji lirycznej; prace krytyczne i teoretyczne. protistologia, tradycyjna nazwa protozoologii. Protobułgarzy, umowna nazwa ludu tur., znanego w IV w. pod nazwą Bułgarów; część w dorzeczu środk. Wołgi utworzyła Bułgarię Wołgo-Kamską, część zajęła obecną Bułgarię; ulegli slawizacji. protoginia, bot. →przedsłupność. protogwiazdy, gwiazdy w pierwotnym stadium rozwoju, przed rozpoczęciem w ich wnętrzu reakcji jądrowych. Protohetyci (Hattu), umowna nazwa pierwotnej ludności środk. Azji Mn. (III-II tysiąclecie p.n.e.), posługującej się najstarszym, ze znanych obecnie grup etnicznych, językiem (zw. protohetyckim); drobne państewka P. w 1 poł. II tysiąclecia weszły w skład państwa Hetytów. protokolant (protokólant), osoba protokołująca, zapisująca przebieg rozprawy, posiedzenia itp. protokolarne zdanie, filoz. wg neopozytywizmu, uznane za podstawę wiedzy najprostsze zdanie o faktach, czyli rejestracja danych bezpośredniego (subiektywnego) doświadczenia. protokolarny (protokólarny), odnoszący się do protokołu, zapisany do protokołu, stwierdzony protokołem. protokołować (protokółować), sporządzać protokół, zapisywać przebieg rozprawy, posiedzenia itp. protokół: 1) wstępna część średniow. dokumentu; 2) pisemne sprawozdanie, zawierające opis stanu faktycznego lub przebiegu jakiegoś działania (narady, oględzin, zeznań itd.). protokół dyplomatyczny, zespół zasad postępowania i zachowania się przyjęty w stosunkach międzynarodowych. protokół handlowy, rodzaj umowy międzynar. ustalającej rodzaje i ilości towarów podlegających wymianie w ustalonym okresie między państwami-stronami p.h. protokół sądowy, dokument, w którym się zapisuje przebieg posiedzenia sądu; sporządzany przez pracownika sądu lub zaprzysiężonego protokolanta. protoliza, dysocjacja elektrolityczna substancji z utworzeniem jonu wodorowego. protoma, motyw dekoracyjny lub element konstrukcyjny w architekturze i rzeźbie staroż.: plast, wyobrażenie zwierzęcej głowy z szyją. proton, ciężka cząstka elementarna, o dodatnim ładunku elektr. i masie ok. 1,6724. 10-27 kg; składnik jądra atomowego. protoneandertalczyk →przedneandertalczyk. protonefrydia, narządy wydalnicze płazińców, obleńćów i kolcogłowów oraz larw niektórych pierścienic i mięczaków; system kanalików z rzęskami lub komórkami płomykowymi.

protonema, bot. →splątek. protoplast, protoplazma jednej komórki, złożona najczęściej z jednego jądra komórkowego (niekiedy z wielu) i otaczającej je cytoplazmy. protoplasta, najdawniejszy przodek, poza którego nie sięga historia rodziny. protoplazma (plazma, zaródź), substancja żywa komórek roślinnych i zwierzęcych: cytoplazma i jądro komórkowe; złożony układ koloidowy, którego gł. składnikiem są białka związane z wodą, sta-, nowiący podłoże wszelkich procesów życiowych. protopterydy (Protopteridales), rząd pierwotnych paproci kopalnych, znanych ze środk. dewonu; uważa się je za ogniwo filogenetyczne między psylofitami a paprociami. prototyp, pierwszy egzemplarz wyrobu nowego; jest przedmiotem prób i badań w celu sprawdzenia dokumentacji, oceny przydatności, wyznaczenia jego charakterystyki techn. i eksploatacyjnej. protozoologia, dział zoologii zajmujący się badaniem pierwotniaków.^ protraktor, żegl. przyrząd nawigacyjny do szybkiego oznaczania na mapie pozycji statku na podstawie zmierzonych sekstantem 2 kątów poziomych między 3 charakterystycznymi punktami pow. Ziemi. protrombina (trombogen), białko (globulina) biorące udział w procesie krzepnięcia krwi; p. przechodzi w trombinę pod wpływem trombokinazy, jonów wapnia i innych aktywatorów krzepnięcia, które znajdują się w osoczu i w płytkach krwi. protuberancje (wyskoki słoneczne), obłoki gazów w koronie Słońca wyrzucane do wys. ok. 2 mln km lub spływające ku powierzchni chromosfery. Proudhon [prudą] PIERRE JOSEPH, 180965, fr. przedstawiciel socjalizmu drobnomieszczańskiego, jeden z twórców anarchizmu indywidualistycznego; zwalczając ustrój kapitalist. opowiadał się za zachowaniem drobnej własności prywatnej; jego koncepcje były krytykowane przez Marksa. Proust [prust] JOSEPH LOUIS, 1754-1826, chemik fr.; czł. Akad. Nauk w Paryżu: badał cukry, sformułował prawo stosunków stałych, zw. prawem P. Proust [prust] MARCEL, 1871-1922, pisarz fr.; cykl powieściowy W poszukiwaniu straconego czasu łączący subtelną analizę psychol. i obserwację życia epoki z rozważaniami estet.-filozoficznymi. Prousta prawo [p. prusta] (prawo stosunków stałych): pierwiastki chem. łączą się w związki chem. w stałym, ściśle określonym stosunku wagowym; np. stosunek liczby gramów wodoru do liczby gramów tlenu 1 w reakcji syntezy wodv (H2+ /2O2 = H2uO) wynosi 1:8. Prout [pra t] WILLIAM, 1785-1850, ang. chemik i lekarz; badania w dziedzinie chemii fizjol.; ogłosił tzw. hipotezę P. Prouta hipoteza [h. prauta], wygłoszona 1815 przez W. Prouta hipoteza, wg której atomy wszystkich pierwiastków chem. są zbudowane z atomów wodoru. Prouvé [pru:w] JEAN, ur. 1901, fr. inżynier, konstruktor i architekt; jeden z pierwszych we Francji zastosował ściany kurtynowe (pawilon klubu lotn. w Buc k. Paryża 1936); prototypowe budowle prefabrykowane. Prouvost [pruwo] JEAN, ur. 1885, fr. finansista i właściciel największego koncernu prasowego we Francji. Providence [prowydəns], m. w USA, stol. stanu Rhode Island, port nad O. Atlantyckim; 177 tys. mieszk. (1970), zespół miejski P.-Pawtucket 749 tys. (1967); przemysł włók., maszyn., chem., metal., elektrotechn., wyrób biżuterii; uniw.; muzea; budowle reprezentacyjne, sakralne i użyteczności publ., domy (XVIII-poł. XIX w.). Provincetown Players [prowynstaun plejərz], amer. zespół teatr. i915-29, ściśle związany z twórczością E. O'Neilla.

próżniowa pompa 949 Provo [prouwou], m. w USA (Utah), nad jez. Utah; 53 tys. mieszk. (1970), zespół miejski P.-Orem 118 tys. (1965); ośr. handl.; w pobliżu duża huta żelaza. Prowadija, m. w pn.-wsch. Bułgarii; 14 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. prowadnica, techn. przedmiot odpowiednio ukształtowany do prowadzenia ślizgającego się lub toczącego po nim innego przedmiotu, np. przesuwającego się stołu frezarki. prowadnica falowa, rzadko używana nazwa falowodu. prowadnik, techn. przedmiot prowadzony przez prowadnicę. prowadzący mechanizm (mechanizm kierujący), mechanizm, którego określony punkt opisuje żądaną linię, np. cykloidograf, elipsograf, kardiograf, prostowód. Prowansalczycy, autochtoniczni mieszkańcy Prowansji; zachowane trad. budownictwo, ubiór, tańce, muzyka; język prowansalski. prowansalski język (język oksytański), z grupy języków romańskich; używany w pd. Francji; 2 okresy: staroprowansalski (XI-XVII w.) i nowoprowansalski (od XIX w.); język urzędowy, obok fr., w pd. Francji. Prowansja (Provence), kraina hist. w pd.-wsch. Francji, nad M. Śródziemnym; uprawa pszenicy, oliwek, winorośli, roślin cytrusowych; wydobycie boksytów; gł. m. i ośr. przem.: Marsylia, Tulon; ważny region turyst. (Lazurowe Wybrzeże, Alpy). — Rzym. Galia Narbońska; od 880 odrębne państwo — królestwo Arelatu, w poł. X w. połączone z Burgundią, następnie pod rządami dyn. katalońsko-aragońskiej; 1481 włączona do Francji (z zachowaniem autonomii); 1790 ostateczne zniesienie odrębności. Prowazek [prowacek] STANISLAUS, 18751915, niem. zoolog i mikrobiolog; kier. działu zool. w Instytucie Chorób Tropik, w Hamburgu; badania nad powstawaniem wielu chorób zakaźnych. proweniencja, pochodzenie; termin stosowany najczęściej w praktyce bibliotecznej. prowent, w dawnej Polsce dochód z folwarku, wsi, zakładu przem. (np. młyna); urzędnik wyliczający p. nazywany był pisarzem prowentowym. prowiant, żywność, zapas żywności. prowidencjalizm, koncepcja historiozoficzna, wg której losami jednostki, społeczeństwa i świata kieruje nieustannie opatrzność (gł. filozofia chrześc, ponadto XIX-wieczny tradycjonalizm, mesjanizm pol.). prowidować, daw. ekwipować, zaopatrywać, zwł. w żywność. prowincja: 1) w niektórych państwach nazwa jednostki adm.-terytorialnej (np. ChRL, Belgia) lub części składowej federacji (Kanada); 2) część kraju lub miejscowość odległa od stolicy; 3) jednostka adm. w organizacji kościelnej. prowincje, tereny pozaitalskie, opanowywane przez staroż. Rzym od poł. II w. p.n.e. prowincjonalizm, ogół cech przypisywanych komuś z prowincji; zaściankowość, zacofanie. prowincjonalizm, językozn. wyraz, wyrażenie, forma gram., zapożyczone z języka określonego obszaru lub miejscowości, różniące się od form języka ogólnonar. (fiakier — dorożkarz). prowincjonalny: 1) dotyczący prowincji, związany z prowincją; 2) małomiasteczkowy, zacofany, parafiański. prowitaminy, związki chem., które w organizmie pod wpływem enzymów lub energii promienistej przekształcają się w witaminy, np. β-karoten jest p. witaminy A. prowizja, wynagrodzenie za pośrednictwo przy zawieraniu transakcji; ustala się w procentach od wartości zawieranej transakcji.

prowizorium, stan tymczasowy, przejściowy. prowizoryczny, mający trwać tylko pewien czas; tymczasowy, chwilowy, dorywczy. prowizyjny system płacy, system płac stosowany w przedsiębiorstwach handl., uzależniający wysokość zarobku od obrotu. prowodyr, przywódca jakiejś grupy; dziś zwykle pogardliwie o przywódcy kliki, bandy. prowokacja, podstępne działanie mające na celu nakłonienie kogoś do określonego postępowania, zwykle zgubnego w skutkach dla tej osoby i osób z nią związanych; podstępna działalność tajnych agentów w jakiejś organizacji działających na jej szkodę. prowokacja, prawo nakłanianie innej osoby do dokonania przestępstwa w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego. Proxima Centauri, gwiazda w gwiazdozbiorze Centaura o jasności 10, 7; jest gwiazdą najbliższą Słońca. proza, mowa niewiązana w przeciwieństwie do poezji; utwory powieściowe, nowele, opowiadania. prozaiczny, pisany prozą; przen. powszedni, pospolity, przyziemny, niepoetyczny. prozaik, autor piszący prozą, twórca powieści, nowel, opowiadań. prozaizm, wyraz lub konstrukcja frazeologiczna czy składniowa, nie przyjęte w poezji, a używane w mowie potocznej lub w językach specjalnych (np. niniejszym). prozelita, nowo nawrócony; również nowy wyznawca jakiegoś światopoglądu, idei itp. prozelityzm, rel. dążenie do pozyskania nowych wyznawców; występuje gł. w religiach uniwersalistycznych. prozodia, dział językoznawstwa zajmujący się opisem i sposobami artyst. kształtowania w mowie wiązanej — akcentu, iloczasu i intonacji. prozopopeja, lit. rodzaj personifikacji, wprowadzenie przedmiotów nieożywionych lub pojęć abstrakc. jako osób przemawiających. Prozor KAROL, 1759-1841, oboźny w. litew.; czł. Rady Najwyższej Nar. na Litwie w okresie powstania 1794. próba: 1) badanie mające na celu sprawdzenie jakości; doświadczenie; 2) usiłowanie, wysiłek podjęty w celu dokonania czegoś; 3) zdarzenie (zw. niekorzystne), które spotyka kogoś, poddające go p. próba, statyst. zespół elementów pewnej zbiorowości podlegającej badaniu statyst. (populacji generalnej), na podstawie którego wnioskuje się o całej tej zbiorowości. próba, teatr przygotowanie sztuki, koncertu, audycji itp. do odegrania przed publicznością; np. p. czytana, sytuacyjna, kamerowa, generalna. próba, technol. badanie materiału mające na celu sprawdzenie jego własności (np. wytrzymałości); w jubilerstwie określenie zawartości szlachetnego metalu w stopie, obecnie w tysięcznych częściach ciężaru stopu (p. pierwsza 960, druga 750, trzecia 583); również sprawdzenie prawidłowości działania jakiegoś urządzenia. próba łamania klina →klinowa próba. prób i błędów metoda, metoda rozwiązywania zadań i problemów polegająca na wykonywaniu, często chaotycznie, wielu różnych czynności tak długo, aż wreszcie natrafi się na właściwy sposób. próbka średnia, próbka mająca ten sam skład i właściwości, co średnio cała duża partia badanego materiału. próbnik kosmiczny (sonda kosmiczna), statek bez załogi przeznaczony do badania przestrzeni międzyplanetarnej, Księżyca, planet, Słońca. próby państwowe (homologacja), urzędowe próby sprzętu lotn., zwł. prototypów, w celu sprawdzenia poprawności je-

go działania w różnych warunkach pracy i wydanie orzeczenia dopuszczającego do użytkowania; p.p. obejmują także wyznaczanie osiągów statków powietrznych. próby statku, próby mechanizmów i urządzeń statku wodnego, pomiary jego szybkości i innych cech przeprowadzane po ukończeniu budowy lub remontu. Próchniak EDWARD (pseud. Sewer), 18881937, działacz ruchu robotn.; czl. SDKPiL i KPP (1925-37 we władzach); uczestnik rewolucji październikowej; czł. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. próchnica (humus), swoista, bezpostaciowa substancja org. gleby, produkt procesu humifikacji resztek roślin i zwierząt; jest jednym ze źródeł składników pokarmowych dla roślin; zwiększa żyzność. próchnica zębów, tworzenie się w tkance zębowej ognisk martwicy, demineralizacji i ubytków, m.in. wskutek zalegania resztek pokarmów i zakażenia bakteryjnego; leczenie przez plombowanie zębów. próchniczne gleby, potoczna nazwa gleb różnych typów o znacznym procencie próchnicy, np. czarnoziemów, rędzin, mad, a także gleb innych o wysokiej kulturze rolnej. Próchnik ADAM (pseud. Henryk Swoboda), 1892-1942, historyk, działacz PPSD i PPS, publicysta, działacz oświat, i spółdzielczy; podczas okupacji współtwórca Pol. Socjalistów; m.in. Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej. próchno, produkt (zwykle sypki) rozkładu drewna przez drobnoustroje tlenowe, gł. grzyby; wykazuje czasem zjawisko luminescencji (jarzenia). próg bólu, największa wartość natężenia dźwięku nie wywołująca jeszcze wrażenia bólu ucha. próg podniety, najmniejsza siła bodźca, zdolna już do wywołania określonej reakcji. . , , próg rzeczny, poprzeczny stopień w korycie rzecznym; powstaje wskutek różnej odporności na erozję skał, w których rzeka żłobi swe koryto; p.rz. wpływają b. istotnie na ruch wody, wysokie — tworzą wodospady. próg słyszalności, najmniejsza wartość natężenia dźwięku wywołująca jeszcze wrażenia słuchowe. prószkowskie fajanse, wyroby fajansowe produkowane 1763-1880 w manufakturze w Prószkowie na Śląsku Opolskim; najwyższy poziom wyrobów w XVIII w. Prószków, w. w po w. i woj. opolskim; barok, kościół (XVII w.), późnorenes. pałac z arkadowym dziedzińcem (XVI, XVII, XIX w.). Prószyński KAZIMIERZ, 1875-1945, syn Konrada, jeden z pierwszych wynalazców w dziedzinie techniki film.; konstruktor pleografu, biopleografu, aeroskopu; autor pierwszych pol. filmów; zamordowany w Mauthausen. Prószyński KONRAD (pseud. Kazimierz Promyk), 1851-1908, działacz oświat., prawnik; założyciel tajnego Tow. Oświaty Nar., mającego na celu rozpowszechnianie oświaty wśród ludu; red. i wydawca ,,Gazety Świątecznej"; autor elementarzy i czytanek. próżnia (wakuum), obszar pozbawiony cząstek materialnych, w praktyce — obszar wypełniony gazem o ciśnieniu dużo mniejszym od. ciśnienia atm.; wysoka p. — poniżej 1 10-3 Tr; pomiaru stopnia p. dokonuje się za pomocą wakuometrów. próżniomierz →wakuometr. próżniowa dioda, lampa elektronowa próżniowa z 2 elektrodami: katodą (zwykle żarzoną) i anodą; przewodzi prąd tylko od anody do katody. próżniowa lampa, lampa elektronowa, w której panuje tak niskie ciśnienie, że obecność cząsteczek tzw. gazów szczątkowych,, nie wpływa na przebieg zjawisk związanych z przepływem elektronów. próżniowa pompa, pompa do wytwarzania i utrzymywania w zbiorniku ciśnienia

950

próżniowa technika

znacznie mniejszego od atm.; niskopróżniowe: sprężarkowe i strumieniowe; wysokopróżniowe: molekularne, dyfuzyjne, jonowe. próżniowa technika, dział techniki zajmujący się wytwarzaniem, utrzymywaniem i pomiarem ciśnień niższych (zwykle znaczenie) od ciśnienia atmosferycznego. próżniowe aparaty, urządzenia do prowadzenia procesów fiz. lub chem. pod ciśnieniem mniejszym od atm., np. suszarki próżniowe, próżniowe aparaty destylacyjne. pruderia, pozorna, fałszywa skromność, przesadna, udana wstydliwość. Pruďhon [prüdą] PIERRE PAUL, 17581823, fr. malarz, rysownik; łączył elementy klasycyzmu i romantyzmu; portrety, obrazy alegor., mit. (Porwanie Psyche). Prudnik, m. pow. w woj. opolskim; 20,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu bawełn., obuwn., drzewnego, spoż.; wieża dawnego got. zamku książąt opolskich (XIII-XV w.), got. mury miejskie (m.in. w tzw. arsenale — muzeum); kamienice (XVI-XIX w.), barok, kościół (XVIII w.). — Prawa miejskie przed 1302; w XIVXVI w. w posiadaniu Piastów opolskich; w XVIII/XIX w. rozwój przem. (tkactwo, obuwnictwo); pod rządami prus. znaczny ośr. ludności pol.; w okresie międzywoj. działalność Związku Polaków w Niemczech i Pol.-Kat. Tow. Szkolnego; 1945 hitlerowcy rozstrzelali w P. kilkuset więźniów z Oświęcimia; w działaniach woj. P. zniszczony w ok. 30%, po wojnie odbudowany. Prüffer JAN, 1890-1959, zoolog, entomolog; prof. uniw. w Wilnie i w Toruniu; prace dotyczące motyli (faunistyka, anatomia) i entomologii stosowanej. Prugar-Ketling BRONISŁAW, 1891-1948, generai; we wrześniu 1939 dowódca 11 dyw. piechoty, następnie w kampanii fr.niem. 1940 — 2 Dyw. Strzelców Pieszych; od 1945 w lud. WP. prunel (prunela), tkanina jedwabna o splocie atłasowym z silnie skręconej przędzy; używana m.in. do wyrobu obuwia (tekstylnego). Prus, szlachecki herb pol.; znany w kilku odmianach; półtora krzyża srebrnego w polu czerwonym lub tenże krzyż wsparty na wilczych kosach; związany ze znanym od XIII w. rodem Prusów. Prus BOLESŁAW (właśc. Aleksander Głowacki), 1847-1912, pisarz i publicysta; odegrał przełomową rolę w unowocześnieniu powieści pol.; współtwórca pol. realizmu krytycznego, bliski pozytywizmu; humoreski, nowele i powieści współcz. (Placówka, Emancypantki, Lalka), powieść hist.polit. Faraon; kroniki tygodniowe w prasie warszawskiej. Prus KONSTANTY, 1872-1961, dziennikarz i historyk piśmiennictwa śląskiego; uczestnik akcji plebiscytowej; więziony w Oświęcimiu; monografia Józef Lompa, prace o śląskich nazwach miejscowych. prusak (Blattella germanica), duży, brunatny owad synantropijny; nocny; wszystkożerny, szkodnik spiżarni i magazynów; może przenosić choroby. Prusinowski ALEKSY, 1819-72, kaznodzieja i publicysta; poseł na sejm prus.; redaktor czasopism zachowawczo-klerykalnych: „Wielkopolanin", ,,Wiarus", „Tygodnik Katolicki". pruska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie, rozwój kapitalizmu w rolnictwie przez stopniowe przekształcanie się majątków feud. w przedsiębiorstwa kapitalist.; teorię „pruskiej drogi" opracował W. Lenin. pruski błękit →berliński błękit. pruski język (język staropruski), z grupy bałtyckich; język Prusów, wymarły w XVII w.; znany z tekstów, zapisanych w XV i XVI w. (niem.-pruski słownik elbląski, kronika Szymona Grunaua). pruski kwas →cyjanowodór. pruski zabór, ziemie pol. włączone do Prus w okresie rozbiorów; I rozbiór (1772)

— Warmia, województwa: pomorskie, malborskie, chełmińskie, pas ziem nad Notecią i Gopłem; II rozbiór (1793) — Gdańsk, Toruń, województwa: pozn., gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemia dobrzyńska, część woj. rawskiego i inowrocławskiego; III rozbiór (1795) — tereny po Pilicę, Bug i Niemen; 1919 część, a 1945 całość wróciła do Polski. Prusowie, lud bałtycki dzielący się na szereg plemion (m.in. Pomezanowie, Pogezanowie, Sambowie, Warmowie), zamieszkujący tereny między dolną Wisłą i Niemnem, spokrewniony z Łotyszami i Litwinami; 1233-83 podbity przez Krzyżaków; uległ wyniszczeniu lub germanizacji. prustyt, minerał, siarczek srebra i arsenu; czerwony, o połysku diamentowym; produkt procesów hydrotermalnych; ważna ruda srebra. Prus-Więckowski MIKOŁAJ, 1889-1964, generał; 1929-39 dowódca 4 pułku strzelców konnych i zastępca dowódcy Mazow. Bryg. Kawalerii; od 1944 w lud. WP, m.in. dowódca dyw. piechoty i Krak. Okręgu Wojskowego. Prusy, kraina hist. między dolnym Niemnem a dolną Wisłą zamieszkana gł. przez bałtycki lud Prusów; 1233-83 opanowana przez Krzyżaków; także nazwa zagarniętego 1308-09 przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, które po 1466 dla odróżnienia od P. zakonnych, potem (1525) P. Książęcych, nazywano P. Królewskimi. Prusy, królestwo niem.(od 1701) powstałe z Brandenburgii i Prus Książęcych, od 1618 połączonych przez Hohenzollernów; państwo o charakterze militarystycznym i biurokratycznym, rozrost terytorialny kosztem ziem pol.; po zwycięstwie nad Francją 1871 proklamowanie Cesarstwa Niem. pod hegemonią P.; do 1945 jedno z państw związkowych (zlikwidowane 1947). prusydki, sole kompleksowe żelaza dwui trójwartościowego, w których jon żelaza występujący w anionie wiąże koordynacyjnie pięć jonów cyjankowych CN- i jeden rodnik lub jon innego rodzaju, np. NO, CO, NO3; prakt. znaczenie w chemii analitycznej ma nitroprusydek sodowy. Prusy Królewskie, prowincja pol. utworzona 1466 z Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej oraz Warmii, z okręgami Malborka i Elbląga; początkowo autonomia prawno-ustrojowa, niemal zupełnie zniesiona 1569; po I i II rozbiorze zagarnięte przez Prusy. Prusy Książęce, księstwo prus., lenno Polski (1525-1657) utworzone po likwidacji państwa krzyżackiego 1525 (hołd prus.); stolica Królewiec; 1618 objęcie tronu w P.K. przez elektorów brandenburskich; 1657 część państwa brandenbursko-prus.; 1701 weszły w skład Królestwa Prus. Prusy Nowowschodnie, prowincja Prus utworzona z ziem pol. III zaboru prus.; departamenty: płocki i białostocki; 1807 wsch. część przyłączona do Rosji, reszta do Księstwa Warszawskiego. Prusy Południowe, prowincja Prus utworzona z ziem pol. II i III zaboru prus.; departamenty: pozn., kaliski i warsz.; 1807 weszła w skład Księstwa Warszawskiego. Prusy Wschodnie, prowincja Prus utworzona z dawnych Prus Książęcych i Warmii; rejencje: królewiecka i gąbińska; 1945 weszły w skład Polski i ZSRR. Prusy Zachodnie, prowincja Prus utworzona z ziem pol. I zaboru prus. (dawne Prusy Król. bez Warmii oraz okręg notecki); departamenty: kwidzyński i bydgoski (później część W. Księstwa Pozn.); większa część wróciła do Polski 1919, reszta 1945. Pruszcz Gdański, m. pow. w woj. gdańskim, nad Radunią; 13,0 tys. mieszk. (1970); cukrownia, przemysł maszyn.; got. kościół (XIV-XV w.). — W 1920-39 w obrębie Wolnego Miasta Gdańska; prawa miejskie 1941; podczas II wojny świat. 3

podobozy Stutthofu; III 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze. Pruszkowski TADEUSZ, 1888-1942, malarz, pedagog; czł. Rytmu, inicjator m.in. Bractwa św. Łukasza; prof. SSP, potem ASP w Warszawie; portrety, kompozycje figuralne; zamordowany przez hitlerowców. Pruszkowski WITOLD, 1846-96, malarz i rysownik; sceny z lud. baśni (Rusałki), rodzajowe (Umizgi przy studni); pejzaże, obrazy symboliczne. Pruszków, m. pow. w woj. warsz., nad Utratą; 43,1 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; fabryki obrabiarek, ołówków, porcelitu; warsztaty kol.; ośr. lecznictwa psychiatrycznego (Tworki). — Prawa miejskie 1916; w okresie międzywoj. powstało kilka większych zakładów przem.; strajki robotn. (1931); podczas okupacji hitlerowskiej zginęło 2,6 tys. mieszk.; silny ośr. ruchu oporu; 1940-41 działalność Stow. Przyjaciół ZSRR, Związku Walki Wyzwoleńczej, od 1942 PPR; rejon działań oddziałów partyzanckich GL, AL, AK, PAL; w czasie powstania warsz. obóz przejściowy (Dulag 121) dla ludności Warszawy (przeszło przez niego ok. 650 tys. osób). Pruszyński ANDRZEJ, 1836-95, rzeźbiarz; rzeźby rel. (posąg Chrystusa przed kościołem Św. Krzyża w Warszawie), nagrobki, epitafia (Chopina w kościele Św. Krzyża) Pruszyński KSAWERY, 1907-50, prozaik i publicysta, dyplomata; reportaże Podróż po Polsce, W czerwonej Hiszpanii; w czasie II wojny świat, uczestnik walk pol. na Zachodzie; powieść Droga wiodła przez Narvik, opowiadania o losach pol. wychodźstwa (Trzynaście opowieści, Karabela z Meschedu). Prut, rz. na granicy ZSRR i Rumunii, 1. dopływ Dunaju; dł. 910 km; źródła w Ukr.SRR; żeglowna ok. 225 km. prycza, prymitywny sprzęt do spania, rodzaj szerokiej ławy zbitej z desek. Pryliński TOMASZ, 1842-95, architekt; gł. restauracja budowli zabytkowych (Sukiennice w Krakowie). Pryłuki, m. w środk. części Ukr.SRR (obw. czernihowski); 59 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., chem., spoż., obuwniczy. pryma, muz.: 1) interwał, którego oba składniki są tym samym stopniem (bez względu na alterację) podstawowego szeregu dźwięków, np. c-c; 2) podstawowy dźwięk trój dźwięku. prymarny, pierwszy, pierwotny, początkowy. prymas, w kościele kat. tytuł arcybiskupa dający mu pierwszeństwo przed innymi biskupami; w dawnej Polsce rzeczywisty zwierzchnik biskupów, miał uprawnienia interrexa (od 1572). prymas, muz. pierwszy skrzypek w kapeli zwł. cygańskiej. prymat, pierwszeństwo, pierwsze miejsce; przewodzenie w czymś, dominująca rola. prymicja, w kościele kat. pierwsza msza odprawiana przez nowo wyświęconego kapłana. prymityw: 1) niski stan, poziom czegoś, zacofanie, pierwotność; 2) człowiek prymitywny, pierwotny; prostak. prymitywista, artysta tworzący dzieła mające cechy prymitywizmu. prymitywizm, sztuka współczesnych prymitywów, twórczość malarzy lub rzeźbiarzy samouków, nie związana z tradycjami sztuki lud. ani ze współcz. kierunkami artyst.; swoisty naiwny realizm — dbałość o precyzyjne określenie kształtu i wszystkich szczegółów przedmiotu, swobodne przeplatanie się elementów zaczerpniętych z obserwacji natury z tworami wyobraźni. prymitywny, będący na niskim stopniu rozwoju, pierwotny, prostacki; b. prosty, surowy, nieskomplikowany. prymitywy, szt. plast, termin stosowany (gł. w XIX w.) na określenie późnogot. lub wczesnorenes. malarstwa wł., niderl. i francuskiego.

przeciwbólowe środki 951 prymka, tytoń do żucia w postaci laseczek do krojenia, wyrabiany z liści mocnego tytoniu z dodatkiem lukrecji, cukru, soli kuchennej i wyciągu z owoców. prymula →pierwiosnek. prymus, pierwszy, najlepszy uczeń w klasie, w szkole. prymus, przenośna kuchenka naft., w której naftę wprowadza się do palnika przez wpompowywanie powietrza. pryncypalny, główny, naczelny, najważniejszy pod jakimś względem. pryncypał, daw. zwierzchnik, szef, kierownik; właściciel zakładu w stosunku do swych pracowników. pryncypat, forma ustrojowa państwa rzym. od rządów Oktawiana do Diokleciana (27 p.n.e.-284 n.e.); przy zachowaniu republ. urzędów i instytucji cesarz, uważany za pierwszego (princeps) obywatela, skupiał w swych rękach pełnię władzy. pryncypat w Polsce, forma władzy wprowadzona w testamencie Bolesława Krzywoustego 1138, w myśl której najstarszy książę dzielnicowy (senior) miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi (juniorami). pryncypia, początki, podstawy, zasady. pryncypialny, zasadniczy; trzymający się określonych zasad. pryncypium, daw. zasada, prawidło, dewiza; podstawa. Prypeć, rz. w ZSRR, pr. dopływ Dniepru; dł. 775 km; żeglowna; gł. m. Pińsk. prysiudy, rytmiczne przysiady wykonywane w wielu ukr. i ros. tańcach ludowych. pryskawka, anat. →tryskawka. Prystor ALEKSANDER, 1874-1941, polityk sanacyjny; 1929-30 min. pracy i opieki społ., 1930-31 przemysłu i handlu; 1931-33 premier; 1935-38 marszałek senatu. pryszcz, wykwit skórny, drobny, wyniosły ponad powierzchnię skóry, wypełniony płynem surowiczym lub surowiczo-ropnym, powstający zwykle z gruczołów łojowych. pryszczarek heski (mucha heska, Mayetiola destructor), drobna, czarna muchówka; szkodnik zbóż; larwy wysysają soki; w Polsce pojawia się masowo co kilka lat, obniża plon ziarna. pryszczarki (Itoniidae), rodzina drobnych muchówek, zwykle z czerwonawo przeświecającym odwłokiem; ok. 4 tys. gat.; larwy drapieżne lub roślinożerne, niektóre — szkodniki upraw, np. zbóż i warzyw (p. heski, p. kapustnik). pryszczyca (zaraza pyska i racic), wet. ostra, zaraźliwa choroba wirusowa przeżuwaczy, także świń; wypełnione płynem surowiczym pęcherzyki na śluzawicy, błonie śluzowej jamy gębowej, na skórze wymienia i w szparze międzyracicznej; często epizootie, niekiedy panzootie; wypadki zakażenia ludzi rzadkie (gorączka, wykwity pęcherzykowe na dłoniach, stopach i śluzówkach). prytan, w staroż. Atenach członek prytanii. prytanejon, w miastach-państwach staroż. Grecji budynek, w którym znajdowało się ognisko państw, i pełnili funkcje prytanowie. prytania, w staroż. Atenach 1/10 część rady (bule); również okres jej kandencji (35 lub 38 dni). prywata: 1) stawianie własnych interesów ponad interes publ., dbałość przede wszystkim o własne dobro; 2) daw. sprawa prywatna. prywatny, dotyczący kogoś osobiście, czyichś spraw osobistych, stanowiący osobistą własność; nie związany z żadną instytucją, urzędem itp.; niepaństwowy, nieurzędowy, nieoficjalny, domowy. pryz, żegl. zdobycz mor.; w czasie wojny zdobyty statek nieprzyjacielski wraz z ładunkiem. pryzma, w przemyśle drzewnym część kłody otrzymana po odcięciu opołów i de-

sek bocznych, przeznaczona do przecierania na deski pełnowymiarowe. pryzma, bud. usypisko materiału sypkiego (np. piasku) składowanego luzem, w kształcie regularnej bryły, np. ostrosłupa prostokątnego ściętego. pryzma, geom. sześciościan, którego podstawami są prostokąty leżące w dwóch płaszczyznach równoległych; przeciwległe ściany boczne są jednakowo nachylone do podstawy, ale po przedłużeniu nie przecinają się w jednym punkcie. pryzmat, fiz. graniastosłup z przezroczystego materiału o podstawie trójkątnej, stosowany do zmiany kierunku wiązki światła oraz do rozszczepiania światła. pryzmat, mat. graniastosłup o podstawie trójkątnej. Pryzmat, grupa artyst. zał. 1930 przez uczniów F.Sz. Kowarskiego, interesujących się gł. problemami kolorystycznymi; uprawiali też malarstwo ścienne; czł.: L. Adwentowicz, J. Dutkiewicz (teoretyk), K. Larisch, K. Łada-Studnicka, L. Pękalski, J. Sokołowski, J. Studnicki, W. Taranczewski i in. pryzmat odwracający, pryzmat prostokątny zmieniający bieg promieni o 180° i równocześnie odwracający obraz; stosowany m.in. w lornetkach pryzmatycznych. pryzmatoid, wielościan, którego wszystkie wierzchołki leżą na dwóch płaszczyznach równoległych. Przasnysz, m. pow. w woj. warsz.; 11,1 tys. mieszk. (1970); drobny przemysł spoż., metal., drzewny; późnogot. kościół parafialny (XVI w.), klasztor bernardynów (XVI, XVII w.), ratusz (XVIII w.). — Prawa miejskie 1427; w XV-XVI w. jedno z największych miast Mazowsza; ośr. rzem.-handl. (targi); w czasie I wojny świat. 1914 i 1915 rejon P. terenem walk ros.-niem.; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 3 tys. mieszkańców. przaśne ciasto, ciasto, które nie przeszło procesu fermentacji, używane tylko do wypieku przaśnych placków. prządki (Malacosoma), motyle nocne średniej wielkości; niektóre są poważnymi szkodnikami drzew liściastych, np. w sadach p. pierścienica (M. neustria). prządki, etnogr. u ludu pol. zwyczaj zbierania się kobiet na wspólne przędzenie, urozmaicone opowiadaniem baśni, wspólnym śpiewem i tańcami z udziałem mężczyzn. Prządki, grupa malowniczych skał zbudowanych z piaskowca ciężkowickiego, na Pogórzu Dynowskim, na pn. od Krosna; rezerwat przyrody. Przebendowski JAN JERZY, 1638-1729, wojewoda malborski od 1697, podskarbi w. kor. od 1702; 1729 twórca układu handl. ze Śląskiem (swobodny tranzyt towarów między Śląskiem a Ukrainą). przebicie, eletrotechn. przepływ prądu elektr. przez dielektryk wskutek nagłej utraty własności izolacyjnych; zachodzi gdy napięcie elektr. przyłożone do dielektryku przekroczy wartość zw. napięciem przebicia. przebieg elektryczny, przebieg zmian wartości wielkości elektr. (np. natężenia prądu, napięcia), rozpatrywany w danym punkcie przestrzeni w funkcji czasu; stały lub zmienny (np. okresowy). przebiśnieg, bot. →śnieżyczka przebiśnieg. „Przebudowa", konspiracyjny miesięcznik ideowo-programowy SL-,,ROCH", wydawany 1941-43 w Warszawie; kontynuacją była „Polska Ludowa". przechłodzenie, ochłodzenie cieczy poniżej jej temperatury krzepnięcia (bez wywołania krzepnięcia) lub ochłodzenie roztworu powodujące powstanie roztworu przesyconego. przechodniość (tranzytywność), mat. własność relacji R między elementami a, b, c polegająca na tym, że jeżeli a jest w relacji R do b, zaś b jest w relacji R do c, to również a jest w relacji R do c;

np. relacje „równości", „mniejszości" mają tę własność. przechowalnictwo, dział przemysłu spoż. zajmujący się składowaniem płodów rolnych, zapewniającym im jak najdłuższą przydatność; np. ziemniaków, buraków w kopcach, zbóż w spichrzach, owoców w specjalnych przechowalniach i chłodniach. przechowanie, prawo umowa, przez którą przechowawca zobowiązuje się czuwać przez pewien czas nad złożoną u niego rzeczą ruchomą i wydać ją w stanie nie pogorszonym. przechód, łow. →przesmyk. przechwytujący samolot (pościgowiec), b. szybki samolot myśliwski, przystosowany do zwalczania celów powietrznych w każdych warunkach meteorol. za pomocą dział lub pocisków rakietowych; naprowadzanie na cel w znacznym stopniu zautomatyzowane. przechył, pochylenie statku wodnego lub powietrznego na jedną z burt lub skrzydło, przechyłomierz, żegl. przyrząd do pomiaru kąta przechyłu statku — kąta między płaszczyzną pionową a płaszczyzną symetrii statku; często w postaci wahadła. przeciągacz, technol. narzędzie skrawające o stopniowo rosnących wymiarach poprzecznych szeregu ostrzy, z których pierwsze skrawają, następne wykańczają, ostatnie wygładzają obrabianą powierzchnię. przeciąganie, technol. obróbka skrawaniem, w której cały naddatek na obróbkę jest skrawany jednym przejściem przeciągacza; stosowane np. przy obróbce otworów, rowków wpustowych. przeciągnięcie, geol. →kaptaż rzeczny, przeciągnięcie, lotn. utrata siły nośnej i sterowności samolotu (lub szybowca) wywołana przekroczeniem krytycznego kąta natarcia skrzydła i oderwaniem strug powietrza od jego górnej powierzchni; grozi katastrofą; niebezpieczeństwo p. zmniejszają skrzela. przeciążalność, zdolność urządzenia techn. do przejmowania w ciągu ograniczonego czasu obciążeń większych niż przy normalnej pracy. przecier, w przetwórstwie owocowo-warzywnym półprodukt lub produkt gotowy uzyskany przez przetarcie na zimno lub gorąco rozdrobnionych owoców lub warzyw. przeciętna wartość, mat. →średnia wartość. przeciętne odchylenie, mat. →średnie odchylenie. przecinak, narzędzie ręczne jednoostrzowe; p. ślusarski — do przecinania na zimno, p. kowalski — do przecinania na gorąco kutego materiału. przecinarka: 1) obrabiarka do przecinania materiałów prętowych i rur ściernicami (szlifierka przecinarka) lub nożami (tokarka przecinarka); 2) →piła. przecinek →interpunkcja. przecinka, górn. krótki chodnik łączący dwa sąsiednie wyrobiska w kopalni podziemnej. przecinka (wizurka), leśn. wąska dróżka (linia) wycięta w gęstych drzewostanach dla ułatwienia dostępu, pomiaru powierzchni itp., wykorzystywana też w czasie polowań. przecinka, w rolnictwie i warzywnictwie wstępne przerzedzanie zasiewów roślin motyką, planetem lub wypielaczem; zwykle poprzedza przerywkę. przecinkowce, bakterie tlenowe o kształcie przecinka, żywo poruszające się, przeważnie jednorzęse; Gram-ujemne: do p. chorobotwórczych dla człowieka należy p. cholery. przecinkowiec, zool. →skorupik jabłoniowy. przeciwblask, przeciwległy do Słońca, najjaśniejszy obszar w pasie zodiakalnego światła. przeciwbólowe środki (analgetica), leki znoszące lub osłabiające uczucie bólu, większość ś.p. działa równocześnie prze-

952 przeciwciała ciwgorączkowo; związki chem. o różnej budowie, np. antypiryna, pyralgina. przeciwciała (niweczniki, antytoksyny), swoiste ciała wytworzone w ustroju wyższych zwierząt i człowieka pod wpływem antygenów; p. są zmienionymi białkami surowicy krwi i swoiście reagują z antygenami. przeciwciężar (przeciwwaga), przedmiot, zwykle o dużej masie, równoważący siły działające na urządzenie techniczne. przeciwdrgawkowe środki (anticonvulsiva), leki obniżające pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego, gł. ośrodków ruchowych kory mózgowej, np. metionina. przeciwdziałanie, fiz. →reakcja. przeciwgorączkowe środki (antipyretica), leki powodujące spadek gorączki; wskutek rozszerzenia naczyń krwionośnych i wzmożenia wydzielania potu następuje intensywne oddawanie ciepła. przeciwgruźlicze środki (tuberculostatica), związki chem. działające bakteriostatycznie na prątki gruźlicy, np. PAS, rimifon, streptomycyna. przeciwhistaminowe środki (antihistaminica, histaminolytica), leki zabezpieczające organizm przed zatruciem histaminą i usuwające objawy jej działania; stosowane w leczeniu alergii. przeciwieństwo, filoz. podstawowa kategoria dialektyki, oznaczająca współwystępujące i ścierające się przeciwstawne tendencje, siły w przedmiotach i zjawiskach rzeczywistości, ujawniające się zwł. we wzajemnych stosunkach zjawisk i zdarzeń, których współistnienie pociąga za sobą ich wzajemne przeciwdziałanie. przeciwieństwo nazw (zdań), log. stosunek między zakresami nazw nie mającymi wspólnych desygńatów lub między zakresami zdań, które nie mogą być zarazem prawdziwe, ale mogą być fałszywe. przeciwkrwotoczne środki (antihaemorrhagica), leki stosowane w tzw. skazach krwotocznych, np. fibrynogen, wit. K. przeciwmolowe środki, substancje chem. stosowane w celu zabijania lub odstraszania moli w pomieszczeniach domowych, magazynach itp.; p.ś. są m.in. molotox, naftalen (naftalina). przeciwnakrętka, nakrętka użyta w połączeniu gwintowym do zabezpieczenia przed odkręceniem drugiej nakrętki. przeciwnatarcie (kontratak, kontrofensywa), rodzaj natarcia, polegający na przejściu z bitwy obronnej w celu ostatecznego rozbicia nieprzyjaciela. przeciwne liczby, liczby a i b dające w sumie liczbę zero (a+b=0). przeciwoblodzeniowe urządzenia, lołn. urządzenia zapobiegające oblodzeniu statków latających, np. w postaci instalacji ogrzewniczej, prowadzonej pod pokryciem skrzydeł i usterzenia. przeciwodblaskowa warstwa, w fot. materiałach światłoczułych zabarwiona (i odbarwiająca się w czasie obróbki) warstwa pochłaniająca promieniowanie, powodujące odblaski; rolę warstwy przeciwodblaskowej może spełniać również odpowiednio zabarwione podłoże materiału światłoczułego. przeciwporostowe farby (farby antifouling), farby, które obok podstawowych substancji wchodzących w skład farb zawierają związki chem. działające trująco na faunę i florę morską; stosowane gł. do malowania zanurzonych w wodzie części okrętów. przeciwpowodziowa ochrona, zespół środków zapobiegających powodziom lub ograniczających znacznie ich rozmiary; p.o. czynna za pomocą układu zbiorników retencyjnych, p.o. bierna — przez obwałowanie, regulację rzeki. przeciwpożarowa ochrona (pożarnictwo), ogół środków i metod zabezpieczania życia i mienia przed pożarami; obejmuje zapobieganie pożarom i ich rozprzestrzenianiu się (np. przepisy przeciwpożarowe, przegrody izolacyjne) oraz

zwalczanie powstałych pożarów (sygnalizacja przeciwpożarowa, straże pożarne, sprzęt pożarniczy itp.). przeciwprostokątna, bok trójkąta prostokątnego leżący naprzeciw kąta prostego. przeciwprzepięciowa ochrona, metody i środki zabezpieczające urządzenia elektr. pTzed przepięciami. przeciwrdzewne farby, rodzaj farb stosowanych do wytwarzania wielowarstwowego pokrycia mal., zapobiegającego rdzewieniu metali. przeciwrefleksowa warstwa, warstwa wytwarzana na powierzchniach soczewek obiektywów fot.; zmniejsza straty światła, spowodowane odbiciem od powierzchni soczewek, zwiększa kontrast obrazu tworzonego przez obiektyw. przeciwrobacze środki (anthelminthica), leki używane do tępienia pasożytów, tzw. robaków, żyjących w przewodzie pokarmowym, np. atebryna, piperazyna, gencjanowy fiolet. przeciwskarpa, mur oporowy otaczający rów forteczny od zewnątrz, mniej narażony na ostrzał nieprzyjaciela niż skarpa; stosowany do I wojny świat, jako przeszkoda dla piechoty i czołgów. przeciwsobny układ, elektrołechn. czwórnik elektr. symetryczny względem osi równoległej do kierunku przetwarzania wejściowych przebiegów elektr.; w symetrycznych punktach przebiegi elektr. są przesunięte w fazie o 180°. przeciwsprawdzian, narzędzie kontrolne do sprawdzania lub nastawiania sprawdzianów na odpowiednie wymiary. przeciwster →kontraster. przeciwśruba →kontraśruba. przeciwtarczycowe środki (thyreostatica), leki hamujące nadczynność przysadkowo-tarczycową, np. jod, metizol. przeciwutleniacze (antyutleniacze), substancje org. (np. fenole, aminy) dodawane do gumy, kauczuku w celu zapobiegania ich starzeniu. przeciwwaga →przeciwciężar. przeciwwymiotne środki (antiemetica), leki działające deprymująco na ośr. wymiotny, np. pochodne piperazyny, prometazyna. przeciwzakrzepowe środki (anticoagulantia), leki przeciwdziałające powstawaniu zakrzepów krwi; stosowane w stanach wzmożonej krzepliwości krwi oraz zapobiegawczo po operacjach i w czasie połogu, np. heparyna, dikumarol, pelentan. przeciwzapalne środki (antiphlogistica), leki łagodzące lub hamujące stany zapalne tkanek, np. anestezyna, efedryna, rutyna, niektóre witaminy. przeciwzimnicze środki (antimalarica), leki stosowane w leczeniu zimnicy; chinina, atebryna i in. Przecław z Pogorzeli, ?-1376, biskup wrocławski od 1341; uznał zwierzchnictwo Jana Luksemburskiego nad Śląskiem (1342). przecznica, ulica prostopadła do głównej arterii lub innej ulicy. przecznica (przekop), górn. obszerne, poziome wyrobisko korytarzowe drążone w warstwie skały płonnej; łączy szyb z nachylonymi pokładami lub pokłady ze sobą. przeczos, med. powierzchowny, linijny ubytek skóry powstający wskutek mech. urazów, np. drapania. przeczucie, przewidywanie zdarzeń oparte na intuicji, a nie obiektywnych przesłankach i świadomym rozumowaniu. przeczulica (hiperestezja), zaburzenia czucia, percepcja nieproporcjonalnie silna w stosunku do siły bodźca czuciowegoPrzeczyce, w. w pow. zawierciańskim, woj. katowickim; zapora i zbiornik wodny na Czarnej Przemszy. przeczyszczające środki (laxantia), leki przyspieszające przesuwanie się zawartości jelit i szybsze wypróżnienie; podawane doustnie, np. sól gorzka, olej rycynowy.

przeczyszczenie, med. usunięcie zalegającej zawartości przewodu pokarmowegoza pomocą leków działających na mechanikę ruchową jelit lub wydzielanie śluzówki jelit. Przeczytański PATRYCY, 1750-1817, filozof i kaznodzieja; pijar, wykładowca filozofii, matematyki i fizyki w konwiktach zakonu; czł. Tow. Przyjaciół Nauk. przedakcja (Vorgeschichte), lit. informacje w utworze fabularnym o poprzedzających rozpoczęcie akcji losach bohaterów; czasem wydzielone w osobną część kompozycyjną jako prolog. przedawnienie odpowiedzialności karnej, ustanie karalności przestępstwa lub zakaz wykonania kary po upływie określonego czasu od popełnienia przestępstwa lub wydania wyroku. przedawnienie roszczenia, w prawie cyw. utrata możliwości sądowego dochodzenia swoich praw majątkowych po upływie ustawowo określonego terminu. przedbitka, wydanie wstępne, część dzieła ogłoszona w czasopiśmie przed opublikowaniem całości w formie książki. Przedbórz, m. w pow. koneckim, woj. kieleckim, nad Pilicą; 3,9 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1405. przeddziedziniec, w większych założeniach pałacowych (gł. w barokowych pałacach typu entre cour et jardin) mniejszy dziedziniec (avant-cour) obudowany oticynami i budynkami gosp., poprzedzający dziedziniec honorowy (cour ďhonneur). Przedecz, m. w pow. włocławskim, woj. bydgoskim, nad jez. P.; 2,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1383 (do 1867) i 1919. przedęcie, muz. bezpośrednie wydobycie jednego z alikwotów dźwięku instrumentów dętych przez potęgowanie siły zadęcia, napięcia warg. przedgłowie, obrzęk porodowy powstający na główce płodu w wyniku procesów adaptacyjnych, w miejscu wstawiania się główki w kanał porodowy. przedgon, w gorzelnictwie frakcja łatwolotnych substancji przechodząca w czasie destylacji spirytusu surowego przed gł. składnikiem (z powodu niższej temp. wrz.). Przedkaukazie, pn. część Kaukazu (ZSRR), między Wielkim Kaukazem a Obniżeniem Kumsko-Manyckim. przedłużycka kultura, archeol. kultura z II okresu epoki brązu, ok. 1300-1200 p.n.e., na Śląsku, ziemi lubuskiej, w Wielkopolsce; groby szkieletowe płaskie lub kurhanowe, bogato wyposażone (gł. ozdoby metalowe). Przedmieście, zespół lit. działający 193337 (współzałożyciele: H. Boguszewska, J. Kornacki); grupował pisarzy uprawiających reportaż społ.-środowiskowy i powieść dokumentalną z życia ludzi pracy. przedmiotowowybiórczy system nauczania, system różnicujący program ogólnokształcącej szkoły średniej; polega na swobodnym wyborze przedmiotów nauczania, obok kilku przedmiotów obowiązkowych; stosowany w USA oraz częściowo w niektórych krajach Europy Zachodniej. przedmioty pracy, materiał (zasoby przyrody, surowce), na który człowiek oddziałuje w procesie produkcji i z którego zostaje ukształtowany wytwarzany produkt. przedmoście →przyczółek. przedmowa, omówienie charakteru, historii powstania, intencji dzieła, zamieszczone na początku książki, pochodzące od autora lub wydawcy. przedmurze, geol. obszar usztywniony, leżący na zewnątrz sfałdowanego łańcucha górskiego, nie objęty ruchami fałdowania, na który fałdy są nasunięte lub obalone. przednarkotyczne środki (praemedicantia), leki stosowane w celu przygotowania chorego do zabiegu chirurgicznego (usu-

Przegląd Socjaldemokratyczny" nięcie stanu pobudzenia, skrócenie czasu zasypiania) i zmniejszenia dawki narkotyku; są to zwykle pochodne kwasu barbiturowego. przedneandertalczyk (protoneandertalczyk), wcześniejsza forma neandertalskiego człowieka, o delikatniejszej budowie niż późniejszy neandertalski człowiek klasyczny. przednercze, najwcześniejsza rozwojowo forma nerki, występująca tylko u zarodków i larw kręgowców. przednutka, muz. ozdobnik, dźwięk dodany (w interwale sekundy) przed dźwiękiem właściwym. przedpalenisko (palenisko przednie), palenisko kotłowe odsunięte od kotła i otoczone obmurzem; przenoszenie ciepła na powierzchnię ogrzewalną kotła — wyłącznie przez konwekcję (za pomocą spalin). przedpiersie, nasyp ziemny przed przednią ścianą transzei, okopu strzeleckiego itp., chroniący przed ogniem przeciwnika. przedplon, każda roślina poprzedzająca uprawę kolejnej rośliny na tym samym polu; też wczesne warzywa (np. sałata, rzodkiewka) uprawiane przed warzywami późnymi. przedpłużek, mały pług przymocowany przed właściwym korpusem płużnym w niektórych typach pługów; ścina górną warstwę skiby i odkłada ją na dno bruzdy. przedpole, obszar, teren stykający się bezpośrednio z czymś (np. z granicami miasta, kraju), leżący w bezpośredniej bliskości czegoś (np. przed stanowiskiem myśliwego). przedporcie →awanport. przedprątność (protandria), przystosowanie do obcopylności u roślin o kwiatach obupłciowych; pylniki dojrzewają wcześniej niż słupek, co utrudnia samozapylenie. przedramię, odcinek kończyny piersiowej (przedniej, górnej) od stawu łokciowego do nadgarstka; szkielet p.: kość promieniowa i łokciowa, często uwsteczniona. przedromańska sztuka., twórczość artyst. wczesnego średniowiecza; obejmuje sztukę: przedkarolińską chrześc, państw barbarzyńskich (V-VIII w.), karolińską (2 poł. VIII-IX w.) i pokarolińską (X-l poł. XI w.), zw. na terenie Niemiec — ottońską; wielorakość stylistyczna, łączenie tradycji późnoantycżnych i starochrześc. z cywilizacją ludów barbarzyńskich zamieszkujących Europę. przedrostek →prefiks. przedrośle, bot. nazwa gamctofitu paprotników; p. jest drobne, podziemne lub naziemne; wytwarza rodnie i plemnie. przedrzeźniacz (urąg, Mimus polyglottus), ptak z rzędu wróblowatych; dł. ok. 26 cm; znakomicie naśladuje wszystkie zasłyszane głosy; Ameryka Pn. (gł. część pd.). Przedrzymirski-Krukowicz EMIL, 188619ö7, generał; we wrześniu 1939 dowódca armii „Modlin", a następnie tzw. armii gen. Przedrzymirskiego; 1939-45 w niewoli niem.; po wojnie na emigracji. przedsiębiorstwo, jednostka gosp. wyodrębniona pod względem ekon., organizacyjnym i prawnym; p. socjalist. opiera się na społ. własności środków produkcji; działa w ramach nar. planu gospodarczegoprzedsiębiorstwo kluczowe, przedsiębiorstwo państw, o znaczeniu ogólnonar., rozliczające się z budżetem państwa. przedsiębiorstwo patronackie, przedsiębiorstwo, które świadczy przedsiębiorstwom współdziałającym pomoc techn. i organizacyjną. przedsiębiorstwo prowadzące, przedsiębiorstwo powołane w zjednoczeniu wielobranżowym w celu sprawowania funkcji koordynacyjnych w zakresie jakiejś grupy wyrobów. przedsiębiorstwo rolnicze, gospodarstwo rolne, którego gł. celem jest produkcja towarowa lub wykonywanie usług, np.

PGR, spółdzielnia produkcyjna, także PUM. przedsiębiorstwo spółdzielcze, zrzeszenie osób fiz. i prawnych mające na celu prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa. przedsiębiorstwo terenowe, przedsiębiorstwo mające na celu zaspokajanie lokalnych potrzeb ludności, nadzorowane przez radę narodową. przedsionek, pomieszczenie oddzielające wnętrze budynku od wejścia, często sytuowane przed sienią, przedpokojem, hallem; także kryta przybudówka przed drzwiami budynku. przedsłupność (protoginia, proteroginia), przystosowanie do obcopylności u roślin o kwiatach obupłciowych; znamię słupka dojrzewa wcześniej niż pylniki. przedsmak, wrażenie smaku przed skosztowaniem czegoś; przen. zapowiedź, próbka tego, co ma nastąpić. przedstawiciel, osoba upoważniona do podejmowania czynności prawnych w cudzym imieniu na podstawie pełnomocnictwa lub ustawy. przedstawicielski organ, organ, którego członkowie powoływani są w drodze wyborów powszechnych; w PRL p.o. są Sejm i rady narodowe. przedstawicielski system, forma sprawowania władzy państw, przez lud poprzez przedstawicieli wybieranych do organów wykonujących władzę; w PRL p.s. tworzą: najwyższy (Sejm) i terenowe (rady nar.) organy przedstawicielskie. przedstawiciel społeczny, w prawie pol. uczestnik procesu karnego reprezentujący organizację społ. w zakresie obrony interesu społ. objętego zadaniami statutowymi tej organizacji. przedstrunowce (jelitodyszce, Enteropneusła), typ zwierząt mor., obejmujący pióroskrzelce, graptolity i żołędziogłowce. przedszkole, instytucja wychowawcza dla dzieci 3-7-letnich; pierwsze p. powstały we Francji w XVIII w., w Polsce 1836; dawniej ochronka, freblówka. „Przedświt", pismo socjalist. (kontynuacja „Równości"), wydawane 1881-1905 (Genewa, Lipsk, Londyn, Paryż, Kraków), organ I Proletariatu, II Proletariatu, Związku Zagr. Socjalistów Pol. i PPS. „Przedświt", miesięcznik polit.-społ., wydawany 1907-18 (Warszawa, Kraków, Lwów, Warszawa); organ PPS-Frakcji Rewol., 1918-20 teoret. organ PPS. przedtakt, muz. pojedyncza nuta (odbitka) lub grupa nut na początku utworu lub jego części przed pierwszą kreską taktową. przedtrzonowe zęby (przedtrzonowce), zęby ssaków i człowieka położone między kłem a trzonowcami; budowa różna — od stożkowatej do przypominającej ząb trzonowy; zwykle dość szeroka korona. przedwał (fosebreja), w fortyfikacji przestrzeń między skarpą wału twierdzy a skarpą fosy, zabezpieczona przed ostrzałem nieorzyjaciela murkiem wznoszącym się na skarpie fosy. przedwiośnie (wczesna wiosna), pora roku w Polsce, między zimą a wiosną właściwą, o średnich temp. dobowych od 0° do 5°. przedział, zbiór liczb rzeczywistych zawartych między dwiema liczbami (wraz z tymi liczbami — p. domknięty, bez nich — p. otwarty). przedzimie (szaruga jesienna, późna jesień), pora roku w Polsce, między jesienią właściwą a zimą, o średnich temp. dobowych od 5° do 0°. przedżołądki, pierwsze 3 komory czterokomorowego żołądka przeżuwaczy: żwacz, czepiec, księgi; w p. zachodzi fermentacja i częściowe trawienie przez drobnoustroje oraz mech. rozdrobnienie pokarmu. przeglądarka, urządzenie służące do indywidualnego oglądania przezroczy fotograficznych. „Przegląd Artystyczny", czasopismo poświęcone gł. pol. sztuce współcz., zał.

953

1946 w Krakowie, od 1950 wydawane w Warszawie, jako dwumiesięcznik. „Przegląd Biblioteczny", kwartalnik wydawany od 1927 w Warszawie, organ nauk. SBP; dodatek bibliogr. „Przegląd Piśmiennictwa o Książce" (od 1955). „Przegląd Drobnej Wytwórczości", dwutygodnik wydawany od 1951 w Warszawie, organ Komitetu do Spraw Drobnej Wytwórczości i Sekcji Przemysłu Drobnego SIMP; czasopismo poświęcone zagadnieniom drobnego przemysłu państwowego i spółdzielczego oraz rzemiosłu. „Przegląd Emigracyjny", dwutygodnik ekon.-społ., zał. przez J. Okołowicza; wydawany 1892-94 we Lwowie. „Przegląd Filozoficzny", czasopismo filoz. wydawane 1898-1949 w Warszawie; pierwsze tego rodzaju pismo w Polsce, założone przez W. Weryhę. „Przegląd Geograficzny", kwartalnik nauk. wydawany oď 1918/19 w Warszawie; do 1954 organ Pol. Tow. Geograficznego, następnie — Instytutu Geografii PAN. Przegląd Historyczno-Oświatowy", kwartalnik ZNP, wydawany od 1958 w Warszawie, poświęcony dziejom wychowania i oświaty. „Przegląd Historyczno-Wojskowy", czasopismo wydawane 1929-39 w Warszawie, poświęcone historii wojskowości pol. i obcej. „Przegląd Historyczny", czasopismo hist. wydawane od 1905 w Warszawie; od 1906 organ Tow. Miłośników Historii. „Przegląd Hodowlany", miesięcznik zootechn., zał. 1927 w Warszawie przez Pol. Towarzystwo Zootechniczne; poświęcony zagadnieniom z dziedziny hodowli bydła, trzody chlewnej, koni i owiec. „Przegląd Humanistyczny", naukowy dwumiesięcznik historycznoi teoretycznolit., wydawany od 1957 w Warszawie. „Przegląd Krytyki Artystycznej i Literackiej", dwutygodnik, wydawany w Warszawie 1909-13; red.: P. Ambroziewicz; sprawozdania i recenzje. „Przegląd Księgarski i Wydawniczy", dwutygodnik wydawany od 1963 w Warszawie; organ księgarzy i wydawców. „Przegląd Kulturalny", tygodnik kult.społ. wydawany w Warszawie 1952-63: 1952-56 organ Rady Kultury i Sztuki. „Przegląd Mechaniczny", dwutygodnik wydawany od 1935 w Warszawie, organ SIMP; czasopismo poświęcone zagadnieniom projektowania i konstrukcji maszyn oraz urządzeń, organizacji, ekonomiki i planowania w przemyśle; przeznaczony dla inżynierów. „Przegląd Naukowy", pismo nauk.-polit. wydawane 1842-48 w Warszawie przez E. Dembowskiego (do 1843) i H. Skimborowicza; nieoficjalny organ rewol. demokratów, po 1843 ewoluował ku liberalizmowi. „Przegląd Orientalistyczny", czasopismo popularnonauk., organ Pol. Tow. Orientalist.; wyd. 1948-53 jako rocznik, od 1953 kwartalnik; artykuły z historii, literatury, zagadnień współcz. Wschodu i Afryki; przekłady z orientalnych i afryk. literatur. „Przegląd Polski", miesięcznik nauk.lit. wydawany w Krakowie 1866-1914; organ tzw. stronnictwa stańczyków (miejsce druku 1869 programowej Teki Stańczyka). „Przegląd Poznański", czasopismo polit.-społ. i lit. wydawane 1845-65 w Poznaniu przez S.E. i J. Koźmianów; konserwatywny organ kół ziemiańsko-klerykalnych. „Przegląd Poznański", tygodnik społ.lit. wydawany w Poznaniu 1894-96; red.: W. Rabski; pismo związane z Ligą Narodową. „Przegląd Robotniczy", popularnonauk. organ SDKPiL wydawany 1900-01 (Zurych) i 1904-05 (Kraków). „Przegląd Socjaldemokratyczny", centralny organ teoret. SDKPiL (miesięcznik) wydawany 1902-04 (Berlin) i 1908-10 (Kraków).

954 „Przegląd Socjologiczny" „Przegląd Socjologiczny", czasopismo, zał. 1930 przez F. Znanieckiego w Poznaniu; wznowiony po wojnie wychodził do 1949; od 1957 rocznik Pol. Instytutu Socjol. w Łodzi. „Przegląd Społeczny", tygodnik nauk., lit., społ. i polit. wydawany 1906-07 w Warszawie; red.: J.W. Dawid z żoną, Jadwigą; pismo lewicowej inteligencji, kontynuacja „Głosu"; kontynuacją „P.S." było „Społeczeństwo". „Przegląd Społeczny", miesięcznik nauk. i lit. wydawany 1886-87 we Lwowie, redagowany przez B. Wysłoucha; trybuna pol. ruchu lud., robotn. i socjalistycznego. „Przegląd Sportowy", jedno z najstarszych pol. czasopism sport., wydawane w Warszawie, zał. 1921; poświęcone problematyce sport, w kraju i za granicą. „Przegląd Techniczny", tygodnik wydawany od 1875 w Warszawie, organ główny NOT; poświęcony rozwojowi techniki, produkcji oraz sprawom społ. i zawodowym inteligencji technicznej. „Przegląd tygodniowy życia społecznego, literatury i sztuk pięknych", tygodnik społ.-artyst. wydawany 1866-1905 w Warszawie, zał. i redagowany przez A. Wiślickiego; pierwszy i najbardziej radykalny organ warsz. pozytywistów. „Przegląd Warszawski", nauk. miesięcznik lit.-artyst. wydawany w Warszawie 1921-25; red.: W. Borowy, S. Kołaczkowski, M. Treter; inedita Mickiewicza i CK. Norwida. „Przegląd Współczesny", nauk. miesięcznik lit.-artyst. wydawany w Krakowie 1922-34, Warszawie 1935-39; red.: S. Wędkiewicz. „Przegląd Wszechpolski", pismo społ.polit. wydawane przez Ligę Nar. od 1895 we Lwowie; 1902-05 w Krakowie, organ Stronnictwa Nar.-Demokr.; redagowany m.in. przez R. Dmowskiego; kontynuacją były „Przegląd Narodowy" (Warszawa 1908-15) i „Sprawa Polska" (Piotrogród 1915-17); wznowiony 1922 w Poznaniu; 1926 połączył się z „Myślą Narodową". „Przegląd Zachodni", kwartalnik, zał. 1945; poświęcony problematyce Ziem Zach. i zagadnieniom niemcożnawczym; organ Instytutu Zach. w Poznaniu. „Przegląd Zachodnio-Pomorski", dwumiesięcznik, záł. 1968; organ Instytutu Zach.-Pomorskiego poświęcony dziejom Pomorza Zach.; jest kontynuacją miesięcznika „Szczecin". przegłęhienie (trym), żegl. przechylenie statku w stronę dzioba lub rufy. przegłos, językozn. zmiana barwy samogłoski pod wpływem otoczenia dźwiękowego; zachodzi np. w językach indoęur. (germ., słow. i in.), w języku pol. zachodził po spółgłoskach palatalnych a przed« przedniojęzykowymi (niesie — niosę). przegony, wyorywane na polach (gł. jesienią) głębokie bruzdy, odprowadzające nadmiar wody opadowej i roztopowej. Przegrodzki IGOR, ur. 1926, aktor teatrów wrocławskich: Robespierre — Sprawa Dantona S. Przybyszewskiej, Zygmunt — Życie snem Calderóna. przegrzanie, ogrzanie cieczy powyżei jej temp. wrzenia bez wywołania wrzenia. przegrzebek (Pecten), małż mor. o muszli śred. do 17 cm, promieniście żebrowanej; umie pływać skokami, kłapiąc połówkami muszli; niektóre jadalne; muszle służą do podawania potraw, np. móżdżku. przegrzewacz pary, w kotle parowym wymiennik ciepła do osuszania i przegrzewania pary. przegub, anat. miejsce zgięcia kończyny, ruchome połączenie kości, zwł. nasada dłoni. przegub, jot. część statywu służąca do obracania aparatem w różnych kierunkach. przegub, techn. połączenie ruchowe elementów umożliwiające ich względny obrót — w jednej płaszczyźnie (p. płaski) lub względem 3 wzajemnie prostopadłych osi (p. kulisty, przestrzenny).

przegubowiec, zespół 2 lub więcej pojazdów drogowych lub tramwajowych o nadwoziach połączonych przegubowo, z przejściami osłoniętymi, tzw. harmoniami. przegubowy mechanizm →dźwigniowy mechanizm. Przehyba (Prehyba), rozległa hala w środk. części Pasma Radziejowej (Beskid Sądecki); schronisko PTTK. przejazd kolejowy, skrzyżowanie drogi kol. z drogą kołową w jednym poziomie. przejście, technol. czynność główna operacji technologicznej, w czasie której jest zdejmowana jedna warstwa materiału. przekaz, prawo czynność, przez którą przekazujący upoważnia drugą osobę do spełnienia osobie trzeciej „świadczenia na rachunek przekazującego; formy p.: p. bankowy i p. pocztowy, a także czeki, weksle trasowane i przelew bankowy. przekaźnictwo synaptyczne, przekazywanie stanu pobudzenia z komórki nerwowej na inną komórkę pobudliwą (mięśniową, gruczołową lub drugą komórkę nerwową) poprzez synopsy; najczęściej chemicznie— za pośrednictwem tzw. mediatorów, w niewielkiej liczbie synaps — elektrycznie. przekaźnik, urządzenie o charakterystyce nieciągłej; przy przekroczeniu pewnej wartości wielkości wejściowej, wielkość wyjściowa zmienia się skokowo; np. p. elektr. przy pewnej wartości napięcia na jego wejściu otwiera lub zamyka jeden lub kilka obwodów elektr.; stosowany w łączności, zabezpieczeniach, automatyce. przekaźnik mocy, urządzenie w ciągnikach roln. do przekazywania momentu obrotowego z układu napędowego ciąenika do mechanizmów ciągnionych maszyn rolniczych. przekaźnik rozruchu, przekaźnik w lokomotywach i wagonach elektr. do sterowania nastawników samoczynnego rozruchu wyposażony w cewkę elektr. włączoną szeregowo w obwód prądowy silników napędowych. przekątna: 1) p. wielokąta — odcinek łączący dwa niekolejne wierzchołki wielokąta, 2) p. wielościanu — odcinek łączący dwa wierzchołki wielościanu i nie leżący na żadnej z jego ścian. przekład: 1) tłumaczenie tekstu, dzieła z jednego języka na drugi; 2) tekst lub dzieło przełożone. przekładnia, lit. →metateza. przekładnia, łechn. urządzenie przenoszące najczęściej ruch obrotowy między 2 wałami, z jednoczesną zmianą prędkości i momentu obrotowego; cierna, cięgnowa, zębata itp., o stałym albo zmiennym (p. stopniowa lub bezstopniowa) przełożeniu. przekładnia transformatora, stosunek napięcia na uzwojeniu pierwotnym do indukowanego napięcia na uzwojeniu wtórnym (odpowiada stosunkowi liczby zwojów tych uzwojeń). przekładnia zygzakowa (meander), przekładnia zębata uwielokrotniająca, stosowana w skrzyni posuwów gwintowych tokarek. przekładnik (transformator miernikowy), rodzaj transformatora do obniżania mierzonego napięcia lub natężenia prądu zmiennego; zwiększa zakres pomiarowy miernika (amperomierza, woltomierza, watomierza), oddziela aparaturę i obsługę od wysokiego napięcia. przekłuwany haft, równomiernie wykonywane ściegi, przykrywające w granicach ornamentu obie strony tkaniny; h.p. może być również wykonywany na podwleczeniu z nici lub cienkiego kartonu o kształcie zgodnym z ornamentem. przekonanie, mniej lub bardziej trwałe i silne uznawanie prawidłowości lub fałszywości jakiegoś sądu, teorii, doktryny itp. przekop, bud. wykop ziemny przecinający grzbiet wzgórza. przekop, góra. →przecznica. przekopnica (Triops cancriformis), słodkowodny skorupiak liścionogi, dł. ok.

6 cm; przód ciała okrywa tarczowaty pancerz; na odwłoku widełkowate przysadki; zbiorniki okresowo wysychające. przekora, skłonność do wyrażania sprzeciwu, postępowania sprzecznego z życzeniami i oczekiwaniami innych ludzi. przekory reguła →Le Chateliera-Brauna reguła. przekraski (Cleridae), rodzina chrząszczy; OK. 3,5 tys. gat.; niektóre b. pożyteczne, np. p. mróweczka (Thanasimus apiarius) żywiąca się kornikami. przekrawarka, obrabiarka do drewna, pracująca nożami przeważnie prostymi; służy m.in. do dzielenia na arkusze cienkich materiałów drzewnych (np. forniry), ułożonych pojedynczo lub w pakiety. przekroje stożka, zbiory punktów powstałe z przecięcia powierzchni stożkowej kołowej płaszczyzną; są to elipsa, okrąg, parabola, hiperbola, prosta, dwie proste lub punkt. przekroju wskaźnik, mech. →wytrzymałości przekroju wskaźnik. przekrój, figura płaska powstała w miejscu przecięcia przedmiotu płaszczyzną; na rysunkach techn. forma przedstawiania wewn. kształtów przedmiotu, powstająca przez umowne usunięcie tej części przedmiotu, która znajduje się między obserwatorem a płaszczyzną p. „Przekrój", tygodniowy magazyn ilustrowany, wydawany od 1945 w Krakowie; nakład 504 132 egz. (1969). przekrój czynny, wielkość stosowana w fizyce jądrowej do określenia prawdopodobieństwa zajścia zderzenia cząstek; jednostka barn. przekrwienie (hiperemia), zaburzenie krążenia krwi w częściach ciała, w narządzie lub w tkance, nadmiar krwi; czynne, gdy wzmożony jest dopływ krwi tętniczej, bierne, gdy utrudniony jest odpływ krwi przez żyły. przekrycie, bud. konstrukcja nośna wsparta na ścianach lub słupach, osłaniająca od góry przestrzeń zamkniętą (np. w budynku strop łub dach) lub pewien obszar przestrzeni otwartej (np. wiata peronowa). przekształcenia układów elektrycznych, w teorii obwodów elektr. zastępowanie wydzielonej części obwodu, stanowiącej układ elektr., układem równoważnym, np. gwiazdy odpowiednim trójkątem. przekształcenie, nadanie czemuś innej postaci, formy, wyglądu, kształtu, charakteru; przeobrażenie. przekształcenie (transformacja), mat. przyporządkowanie elementom pewnego zbioru (np. punktom pewnej figury) elementów innego zbioru (np. punktów innej figury); mówi się więc np. o p. okręgu w elipsę; p. są np. przesunięcie figury, jej obrót, jak również jej odbicie zwierciadlane w płaszczyźnie; przejście od jednego układu współrzędnych do drugiego również jest p. (np. p. Lorentza). przekształcenie afiniczne (kolineacja), wzajemnie jednoznaczne przekształcenie płaszczyzny (przestrzeni) na siebie, przy którym proste (płaszczyzny) przechodzą na proste (np. przesunięcia równoległe, obroty, podobieństwa); znajdują zastosowanie m.in. w teorii sprężystości. przekształcenie wzajemnie jednoznaczne, przekształcenie geom., przy którym każdemu punktowi A zbioru X odpowiada dokładnie jeden punkt B zbioru Y, i na odwrót, każdemu punktowi B zbioru Y odpowiada dokładnie jeden punkt A zbioru X. przekształtnik, elektrotechn. urządzenie do przekształcania (zmiany kształtu) prądu elektr.; np. prostownik, falownik. przekupstwo →łapownictwo. przekwitanic (klimakterium), okres w życiu kobiety, w którym następuje powolny zanik czynności gruczołów płciowych i zdolności rozrodczej; miesiączkowanie stopniowo zanika. przelew, ekon. przeniesienie sumy pie-

przenik 955 niężnej z jednego konta na drugie; jedna z form rozliczeń bezgotówkowych. przelew, techn. urządzenie lub budowla zabezpieczające zbiornik wodny przed przepełnieniem; nadmiar wody wypływa przez otwory w ścianie zbiornika lub przez wierzch przegrody. przelew mierniczy, urządzenie do pomiaru natężenia przepływu cieczy w przewodzie otwartym, pionowa przegroda poprzeczna, zaopatrzona w wykrój; miarą natężenia przepływu jest wysokość spiętrzenia cieczy ponad krawędzią wykroju. przeliczalny zbiór, zbiór, którego elementy można ponumerować, tzn. ustawić w ciąg (skończony lub nieskończony). przelicznik, urządzenie do wykonywania pewnej wąskiej klasy obliczeń, np. wyspecjalizowana maszyna mat.; często także podejmuje decyzje sterownicze, np. steruje złożonym procesem technologicznym. przelotki, element wędki, kółka do przewlekania żyłki umocowane wzdłuż wędziska. przelotowy silnik, silnik odrzutowy wytwarzający ciąg przez przyspieszenie masy gazów przepływających przez jego kanał; przez wlot kanału dopływa powietrze atm. zawierające tlen potrzebny do spalania paliwa, a z dyszy wypływają spaliny; rodzaje s.p.: turboodrzutowy, strumieniowy, dwúprzepływowy i pulsacyjny. przelot pospolity (Anthyllis vulneraria), dwu- lub wieloletnia roślina zielna z rodziny motylkowatych; występuie na suchych łąkach, też uprawiana jako roślina pastewna oraz lecznicza. przeludnienie, nadmiar ludności na danym terytorium; mówi się o p., gdy spadek zaludnienia przyniósłby korzyści pozostałej liczbie ludności lub gdy występuje brak możliwości pełniejszego wykorzystania rąk roboczych w procesie produkcji; p. łagodzi się przez aktywizację gosp. danych obszarów, ruchy migracyjne, propagowanie ograniczenia liczby urodzeń. przełaje, konkurencja sport, w lekkiej atletyce i kolarstwie rozgrywana w terenie gł. wczesną wiosną. przełącznica telefoniczna (kros), urządzenie automatycznej centrali telefonicznej z zespołem końcówek wejściowych i wyjściowych, umożliwiające ich odpowiednie łączenie ze sobą. przełącznik, łącznik elektr. do otwierania jednego, a zamykania innego obwodu elektrycznego. przełęcz, obniżenie w przebiegu grzbietu górskiego. przełom, nagła zmiana, zwrot, moment zwrotny. przełom, geol. odcinek doliny o wąskim dnie i stromych zboczach, w którym rzeka przedziera się przez pasmo górskie lub inną wyniosłość terenu; np. p. Dunajca przez Pieniny. przełom (kryzys), med.: 1) moment zwrotny, gwałtowna zmiana w przebiegu ostrej choroby zakaźnej wyrażająca się m.in. spadkiem gorączki, silnymi zlewnymi potami, zmianami w krążeniu krwi; 2) p. żołądkowy — bóle żołądka, niekiedy z wymiotami, występujące w różnych odstępach w przebiegu pewnych chorób przewodu pokarmowego i w wiądzie rdzenia. „Przełom", konspiracyjne czasopismo społ.-lit., wydawane w Warszawie 1942-43 przez PPR; red.: W. Bieńkowski, przy współudziale: M. Jastruna, S. Pollaka, S. Żółkiewskiego. przełożenie, techn. w przekładni stosunek prędkości kątowych wału napędzającego (czynnego) i napędzanego (biernego); dawniej określany przeciwnie. przełyk, odcinek przewodu pokarmowego kręgowców łączący gardło z żołądkiem; u niektórych ptaków ma stałe rozszerzenie — wole; także przedni odcinek przewodu pokarmowego bezkręgowców. Przemęt, w. w pow. wolsztyńskim, woj. pozn., nad Południowym Kanałem Obry; ośr. turyst.; barok, kościół pocysterski (XVII, XVIII w.), pozostałości klasztoru

(XVIII w.), późnorenes. kościół (XVII w.); w XIV W.-1797 miasto. przemiał ziarna, rozdrabnianie ziarna na mąkę (pozostałością są otręby) po jego oczyszczeniu i niekiedy kondycjonowaniu; rozróżnia się p.z. prosty (razowy) i złożony (wielorazowy). przemiana częstotliwości, zmiana częstotliwości sygnału elektr. z zachowaniem zawartej w nim informacji; dokonywana za pomocą przemienników częstotliwości. przemiana materii (metabolizm), całokształt przemian chem. i energetycznych zachodzących w organizmie żywym; są to procesy syntezy (anabolizm) oraz rozpadu (katabolizm), dostarczające energii do czynności życiowych; dzięki enzymom p.m. przebiega stosunkowo szybko w niskiej temp. (20-40°). przemiana pokoleń, następstwo pokoleń danego gat, którego osobniki różnią się w kolejnych pokoleniach sposobem rozmnażania, postacią, budową anatomiczną. Przemiany, pol. tytuł →Metamorfoz. przemienne łąki i pastwiska, polowe uprawy mieszanek pastewnych (gł. koniczyna, lucerna, trawy pastewne), użytkowane 4 do 8 lat jako łąka lub pastwisko, przemiennik częstotliwości, urządzenie elektr. do przemiany częstotliwości sygnału elektr. składające się zwykle z heterodyny, mieszacza i filtru elektrycznego. przemienno-odłogowa gospodarka, pierwotny system roln., w którym pole po kilkuletniej uprawie zostawiano na szereg lat odłogiem, co przywracało żyzność wyczerpanej glebie. przemiennopłat →zmiennopłat. przemienność (komutatywność), własność pewnego działania wyrażająca się równością np. działania dodawania i mnożenia mają własność p.: a+b=b+a, . .

a b=b a.

przemienny szereg, szereg liczbowy postaci a1-a2+a3-a4+..., przy czym ciąg dodatnich wyrazów a1 a2, a3,... maleje do zera; każdy sz.p. jest zbieżny. przemilczenie, sposób nabycia prawa wskutek niewykonania tego prawa przez uprawnionego (np. nie odebrane rzeczy przechodzą na własność państwa). Przemków, m. w pow. szprotawskim, woj. zielonogórskim; 5,1 tys. mieszk. (1968); zakłady metalurgiczne; prawa miejskie przed 1305 (do 1945) i 1959. — W czasie II wojny świat, koło P. podobóz obozu Gross-Rosen. przemoc, prawo sposób działania przestępnego polegający na zastosowaniu fiz. przymusu. Przemski LEON, ur. 1901, prozaik i publicysta; powieści hist.-biogr. (Szary jakobin), szkice (Fin de siècle po polsku). Przemsza, rz., 1. dopływ górnej Wisły; dł. (od źródeł 2 Czarnej P.) 88 km, dorzecze 2121 km ; żeglowna 27 km; zanieczyszczona ściekami; w Przeczycach zbiornik retencyjny zaopatrujący w wodę GOP. przemysł, dział produkcji materialnej, w którym wydobywanie zasobów przyrody i dostosowywanie ich do potrzeb ludzi odbywa się w dużych rozmiarach, na zasadzie podziału pracy i przy użyciu maszyn; rozwój p. wpływa decydująco na poziom i tempo rozwoju gosp., gdyż jest jedynym działem gospodarki wytwarzającym środki pracy. przemysł, archeol. jednostka podziału kulturowego paleolitu, oznaczająca pewną grupę wytworów o pokrewnych cechach charakterystycznych. Przemysł, ?-1331, książę głogowski i pozn. od 1312, żagański od 1318, syn Henryka III głogowskiego; 1314 utracił Wielkopolskę na rzecz Władysława Łokietka. Przemysł I, ok. 1220-57, książę wielkopol. od 1241, syn Władysława Odonica; odzyskał utraconą przez ojca Wielkopolskę. Przemysł II, 1257-96, książę pozn. od ok. 1276, wielkopol. od 1279, król pol. od 1295, syn Przemysła I; 1290 przejściowo zajął Kraków; 1295 objął rządy na Pomorzu

Gdańskim; zdradziecko zamordowany w Rogoźnie z inspiracji Brandenburgii, przy współudziale Nałęczów i Zarębów. „Przemysł Chemiczny", miesięcznik zał. 1917 we Lwowie (do 1920 ukazywał się pod nazwą „Metan"); wydawany w Warszawie, organ Ministerstwa Przemysłu Chem. i Stów. Naukowo-Techn. Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego. Przemysł I Nosak, ?-1409, książę cieszyński od 1358; związany z Luksemburgami; zjednoczył przez kupno kilku księstw, część Śląska. Przemysł Ottokar I, 1155-1230, książę czes. 1192-93 i 1197-98, król od 1198; 1212 wydał złotą bullę ograniczającą ingerencję cesarza w sprawy Czecha Przemysł Ottokar II, ok. 1230-78, król czes. od 1253; zdobył Styrię, Karyntię i Krainę. przemysłowe budownictwo, dział budownictwa zajmujący się wznoszeniem budowli dla potrzeb przemysłu, np. hal, kopalni, kominów. przemysłowe prawo, w krajach kapitalist. nazwa używana na określenie przepisów regulujących stosunki prawne związane z prowadzeniem działalności przemysłowej. przemysłowe rośliny, rośliny dostarczające surowca (nasiona, łodygi, liście, lateks, korzenie) do przetwarzania w skali przem.; np. rośliny oleiste, kauczukodajne, włókniste, lecznicze. przemysł przetwórczy, uszlachetnianie i przetwarzanie surowców i materiałów w celu przystosowywania ich do potrzeb konsumpcyjnych i produkcyjnych. „Przemysł, Rzemiosło, Sztuka" →„Rzeczy Piękne". przemysł wydobywczy, bezpośrednie opanowywanie zasobów przyrody (górnictwo węgla, rud metali, ropy naft., kamieniołomy itp.). Przemyśl, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Sanem; 53,3 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., spoż., drzewny, elektrotechn., odzieżowy, mat. bud.; węzeł kol.; 2 muzea; późnorenes. zamek (XVII w.), fragmenty palatium i kaplicy (X/XI w.), kościoły późnogot. (XV/XVI w.) i barok. (XVII-XVlII w.), kamienice (XVI/XVII w.). — Wczesnośredniow. gród na pograniczu pol.-rus., przedmiot walk obu państw; w XI w. ośr. odrębnego księstwa ras., od XIII w. — siedziba biskupstwa prawosławnego, od XIV — kat.; 1340 opanowany przez Kazimierza W.; prawa miejskie 1389; w XIV-XVII w. ośr. handl.rzem.; po 1831 rozwój patriot. ruchu spiskowego; 1915 oblężenie i zdobycie (22 III) twierdzy (zbudowanej 1876) przez wojska ros., następnie przez niem. i austro-węg. (3 VI); w okresie międzywoj. ośr. ruchu lewicowego; strajki robotn., w powiecie — chłopskie. W czasie okupacji hitlerowskiej ludność P. zmniejszyła się o 50% (o ponad 25 tys.); 1939 obóz jeńców pol. (12 tys.); 1941-44 w dzielnicy Przekopana, pobliskich Pikulicach i Nehrybce obozy jeńców radz. i wł. (zginęło ok. 80 tys.); ośrodek konspiracji i rejon działania AL, BCh i AK; 1944 w działaniach woj. znacznie zniszczony; odbudowany; po wyzwoleniu w okolicach działalność band UPA. Przemyślidzi, pierwsza dynastia książąt i królów czes. wywodząca się od Przemysła Oracza, męża Libuszy, panująca od VIII/IX w. do 1306. przemyt (kontrabanda), przestępstwo lub wykroczenie polegające na przeprowadzaniu przez granicę państwa (przywozie lub wywozie) wartości dewizowych lub innych przedmiotów bez zezwolenia władz. przeniesienie (transferencja), psychol. skierowanie uczuć żywionych uprzednio wobec osób, które odgrywały znaczącą rolę w życiu danego człowieka na inną osobę, w stosunku do której nie są uzasadnione. przenik, zakłócenia sygnału elektr. przesyłanego danym torem telekomunik. prze-

956 przenikalność dielektryczna wodowym przez prądy elektr. płynące torem (telekomunik., energet.) sąsiednim. przenikalność dielektryczna (przenikalność elektryczna), ε, wielkość charakteryzująca zachowanie się ciał w polu elektr., równa stosunkowi wektora indukcji elektr. do wektora natężenia pola elektrycznego. przenikalność magnetyczna, µ, wielkość charakteryzująca zachowanie się ciał w polu magnet., równa stosunkowi wektora indukcji magnet. do wektora natężenia pola magnetycznego. przenikanie figur, takie położenie w przestrzeni 2 (lub więcej) figur, przy którym figury te mają pewne części wspólne. przenośnia →metafora. przenośnik, w kreślarstwie — cyrkiel z 2 zaostrzonymi nóżkami do odmierzania i przenoszenie odcinków na rysunku techn., mapie itp. przenośnik, książka →reklamant. przenośnik, techn. urządzenie transportowe do przenoszenia ładunków lub ludzi na niewielką odległość w sposób ciągły; p. cięgnowe (m.in. p. taśmowe, linowe, łańcuchowe, kubełkowe, schody ruchome) i p. bezcięgnowe (m.in. p. wałkowe, ślimakowe, wstrząsowe, pneumat., samotoki). przenośnik cieczy, urządzenie do przenoszenia cieczy z jednego miejsca w drugie; do p.c. należą: pompy, strumienice, tarany hydrauliczne, powietrzne podnośniki cieczy, przenośniki czerpakowe itp. przenośniki, fizjol. →mediatory. przeobrażenie (metamorfoza, rozwój pośredni), całokształt zmian zachodzących w procesie przejścia larwy w postać dorosłą, np. kijanki w żabę, gąsienicy w motyla; u owadów wyróżnią się p. zupełne (ze stadium poczwarki) i p. niezupełne (bez tego stadium). przeor(ysza), w niektórych zakonach przełożony (a) klasztoru; także zastępca opata. przeorzech, bot. →orzesznik. przepadanie, lotn. strome opadanie samolotu lub szybowca z małą prędkością postępową, z przodem zadartym do góry; odbywa się przy dużym kącie natarcia. przepadek rzeczy, w PRL kark dodatkowa za przestępstwo lub wykroczenie; obejmuje przepadek przedmiotów służących do popełnienia lub pochodzących z przestępstwa. przepaska Wenery (Cestus veneris), pelagiczny żebropław; ciało taśmowate, dł. do 150 cm; ma zdolność świecenia. przepierzenie, lekka ścianka działowa w budynku. przepięcie, nagły wzrost napięcia elektr. w dowolnym punkcie sieci elektr. ponad wartość dopuszczalną; grozi przebiciem izolacji. przepiórka (Coturnix coturnix), ptak łowny z rzędu kuraków; dł. ok. 20 cm; brązowoszara w białe i szare kreski; wszystkożerna; stepy, pola, suche łąki Eurazji i pn. Afryki. przepiórka, zwyczaj pozostawiania na polu kilku nie zżętych kłosów, mający zapewnić urodzaj i zabezpieczyć zbiory przed szkodą. Przepiórka DAWID, 1880-1940, szachista, wielokrotny mistrz Polski; wybitny problemista szachowy; zamordowany przez hitlerowców. przepiórniki (Turnicidae), rodzina ptaków z rzędu chruścieli; pokrojem zbliżone do przepiórek; 15 gat.; Eurazja, Afryka, Australia, Archip. Malajski, Filipiny. przepis prawny, część aktu prawnego (prawodawczego) wyodrębniona najczęściej jako artykuł, paragraf lub w ich obrębie jako punkt, ustęp itp. przepisy przechodnie, dział wyodrębniany niekiedy w ustawie o przepisach wprowadzających, ustalający zakres obowiązywania nowych przepisów w stosunku do sytuacji zaistniałych przed ich wydaniem. przepisy przejściowe, dział (rozdział) ustawy ustalający stosunek zawartych w niej przepisów do przepisów uprzednio obowiązujących.

przepisy wprowadzające, nazwa ustawy uchwalanej jednocześnie z nowym kodeksem (łub innym ważnym aktem prawnym), zawierającej normy, które ustalają stosunek nowo ustanowionych przepisów do przepisów obowiązujących dotychczas. przepławka, rzeczna budowla lub urządzenie umożliwiające rybom wędrownym przejście przez zaporę, wodospad itp. w drodze na tarło i z powrotem; układ basenów tworzących stopnie wodne, rynny, wyciągi, śluzy itp. przepływ, w hydrologii ilość wody przepływająca w jednostce czasu przez dany przekrój poprzeczny rzeki, kanału, rowu — wyrażone w m3/sek, 1/sek lub m3/godz. przepływomierz, przyrząd do samoczynnego pomiaru natężenia przepływu łub ilości przepływającego płynu; np. gazomierz, wodomierz, benzynomierz. przepływowa maszyna, maszyna, w którei przetwarzaniu jednego rodzaju energii na inny towarzyszy ciągły przepływ gazu, pary lub cieczy; m.p. są turbiny, pompy i sprężarki wirowe, śruby okrętowe itp. przepływ płynu, ruch cieczy i gazów, w którym następuje przemieszczanie płynu z jednego obszaru do drugiego; rodzaje p.p.: laminarny (uwarstwiony) i turbulentny (burzliwy), poddźwiękowy, okołodźwiękowy i naddźwiękowy. przepływy międzygałęziowe (analiza nakładów i wyników produkcji, input-output analysis), sposób ilościowego badania procesu tworzenia i podziału produktu społecznego. przepona (diafragma), anat. szeroki, płasKi mięsień oddzielający u człowieka i ssaków jamę piersiową od brzusznej; główny mięsień oddechowy. przepona, łechn.: 1) cienka przegroda rozdzielająca 2 ośrodki, umożliwiająca ich oddziaływanie, np. wymianę ciepła (w wymiennikach przeponowych); 2) →membrana. przeponowa pompa (pompa membranowa), pompa wyporowa, w której organem roboczym jest zamocowana na brzegu ruchoma, gumowa lub skórz. przepona, zaopatrzona w zawór zwrotny (grzybkowy). przeponowa sprężarka, sprężarka wyporowa o takiej samej budowie jak pompa przeponowa. przeprócha, szt. plast, przenoszenie wzoru na dekorowaną ścianę, sufit itp., przez patron, rozpyloną farbą; sposób stosowany najczęściej przez artystów lud. przy zdobieniu np. wiejskich kościołów. przepuklina (hernia, ruptura), wrodzone lub nabyte przemieszczenie się trzewi, zwykle jelit, w ich naturalnych otoczkach, z położenia prawidłowego — pod skórę lub do sąsiednich jam ciała. przepuklina kapuściana →kiła kapuściana. przepuklinowy pas, rodzaj pasa wykonanego ze skóry lub tworzyw sztucznych uciskający otwór przepukliny; i zapobiegający zsuwaniu się trzewi do worka przepuklinowego. przepust, bud. otwór lub koryto umożliwiające przepływ wody pod nasypem drogowym (np. w celach melioracyjnych), przez budowlę piętrzącą itp. przepustnica: 1) w silniku tłokowym urządzenie do regulacji dopływu do cylindrów powietrza, mieszanki paliwowej, pary wodnej; 2) w parowozie urządzenie do otwierania i zamykania dopływu pary wodnej z kotła do silnika parowego; uruchamiana dźwignią z budki maszynisty. przepuszczalność, wielkość fiz. charakteryzująca zdolność ośr. absorbującego i rozpraszającego do przepuszczania światła. przeraza, zool. →chimera. przerost, górn. warstwa skałv płonnej występująca w pokładzie kopaliny użytecznej. przerost (hipertrofia), med. powiększenie objętości i wagi części ciała lub narządu, też jego części, bez powiększenia liczby komórek; może być adaptacyjny (w wyniku przystosowania ustroju do

zmiennych warunków), wyrównawczy (gdy narząd lub tkanka wykazuje wzmożoną czynność), zastępczy. przerysowanie (dystorsja), fot. zniekształcenie wzajemnych proporcji elementów obrazu fot., polegające na przesadnie wielkim oddaniu jego fragmentów pierwszoplanowych; występuje przy fotografowaniu ze zbyt bliskiej odległości. przerywacz, urządzenie do szybkiego przerywania obwodu elektr. z prądem; mech. (np. w tarczy numerowej), kamertonowy, elektromagnet. (np. młoteczek Neffa). przerywka, ręczne przerzedzanie młodych roślin, np. buraka w rzędach, zapewniające pozostawionym, pojedynczym roślinom optymalne warunki wzrostu. przerywnik, drobna ozdoba graf. oddzielająca części tekstu (rozdziały, ustępy, zdania), zwykle motyw roślinny, linearny. Przerzeczyn Zdrój, w. w pow. dzierżoniowskim, woj. wrocławskim; niewielkie uzdrowisko (źródło siarczkowe); zakłady kamienia budowlanego. przerzut (metastaza), med. wtórne, niekiedy ouiegłe od pierwotnego ognisko chorobowe, powstałe wskutek przeniesienia z prądem krwi lub limfy czynnika chorobowego (zwykle komórek nowotworowych) z ogniska pierwotnego. przerzutka, urządzenie w rowerach wyścigowych i niektórych turyst. do przerzucania łańcucha w przekładni łańcuchowej z jednego koła na drugie o innej liczbie zębów; umożliwia zmianę przełożenia. przerzutnia (enjambement), lit. rozdzielenie zdania lub cząstki składniowej .między koniec jednego wersu i początek następnego. przerzutnik, układ o 2 wzajemnie wykluczających się stanach stabilnych, reprezentowanych przez 2 wyróżnione poziomy wielkości wyjściowej (np. napięcia elektr.); zmiana stanu zachodzi pod wpływem zmiany sygnału wejściowego (sterującego); stosowany gł. w urządzeniach cyfrowych. przesadki, w rybactwie stawy do wychowu narybku: letniego (staw zw. p. I) i jesiennego (staw zw. p. II). przesadzanie roślin, przeniesienie rosnących roślin z jednego miejsca uprawy (np. inspektu, szkółki, rozsadnika) na inne miejsce; np. wiosenne przesadzanie ozdobnych roślin doniczkowych, rozsady, pikowanie siewek. przesącz, ciecz oddzielona od osadu za pomocą sączenia. przesączalność zarazków, przenikanie wirusów i niektórych bakterii przez filtry bakteryjne, nawet o najmniejszych porach. przesiąg, metoda obróbki materiału światłoczułego umożliwiającego bezpośrednie otrzymywanie pozytywu na materiale użytym do fotografowania. Przesiedleńców Partia (Block der Heimatvertriebenen und Entrechteten, BHE), rewizjonistyczna partia w NRF, zał. 1950; od 1961 w Partii Ogólnoniemieckiej. Przesiedleńców Związek (Bund der Vertriebenen-Vereinigte Landsmannschaften und Landesverbände, BDV), nacjonalist. i rewizjonistyczne zrzeszenie społ.-polit. ziomkostw w NRF, zał. 1957. Przesieka, w. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, na pn. stokach Karkonoszy; ośr. wypoczynkowy i sportów zimowych. przesiewacz (rafa, arfa), roln. siatka druciana rozpięta na pochyłej ramie, do przesiewania ziemi kompostowej, piasku, żwiru, dawniej także ziarna zbóż. przesiewacz, techn. maszyna do rozdzielania materiału sypkiego wg wielkości ziaren; gł. część robocza — sito; rozróżnia się p. bębnowe, wahliwe, drgające. przesięk, chorobowe przedostawanie się płynu surowiczego przez naczynia krwionośne do jam ciała; powstaje w związku z zaburzeniami przepuszczalności błon komórkowych. przesilenie (solstycjum), moment, w którym Słońce osiąga największe odchy-

]enie od równika; p. letnie ok. 22 VI, zimowe ok. 22 XII. przesłanie (envoi), lit. zakończenie utworu będące dedykacją lub bezpośrednim zwrotem do określonej osoby. przesłanka, log. zdanie stanowiące punkt wyjścia wnioskowania, podstawę uznawania jego rezultatów, tj. wniosków. przesłuch, rodzaj przeniku, gdy sygnałem zakłócanym i zakłócającym są sygnały telefoniczne. Przesmycki FELIKS, ur. 1892, lekarz bakteriolog; prof. Akad. Med. w Warszawie, dyr. Państw. Zakładu Higieny tamże; prace gł. z wirusologii; zasłużony w wprowadzeniu w Polsce szczepień przeciwko chorobie Heinego-Medina. Przesmycki ZENON (pseud. Miriam), 18611944, krytyk lit., poeta, tłumacz; red. warsz. „Zycia" i „Chimery"; propagator symbolizmu; „odkrywca", wydawca i komentator utworów CK. Norwida. przesmyk, szczególnie wąskie międzymorze. przesmyk (przechód), łow. stała ścieżka w lesie, po której ciągnie lub spłoszona uchodzi zwierzyna płowa i drapieżniki czworonożne. przesmyk tkacki, przestrzeń między nitkami osnowy powstająca wskutek ruchu nicielnic w procesie tkania na krośnie; przez p.t. przebiega czółenko tkackie. przestawka, językozn. →metateza. przestawnia →inwersja. przestępca, człowiek popełniający przestępstwo i podlegający odpowiedzialności karnej przed sądem. przestępczość, ogół przestępstw popełnionych w pewnym okresie w danym kraju lub środowisku społ. albo przez określoną kategorię sprawców; również popełnianie przestępstw. przestępna funkcja, funkcja analityczna określona na całej płaszczyźnie zmiennej zespolonej z pominięciem skończonej ilości punktów nie będąca funkcją algebraiczną (np. sin z, cos z, ez). przestępna liczba, każda liczba, dla której nie istnieje żadne równanie algebraiczne o współczynnikach całkowitych, którego pierwiastkiem byłaby ta liczba (np. liczby e i π). przestępne równanie, równanie, w którym niewiadoma stoi pod symbolem funkcji przestępnej,vnp. sinx = 0,3, logx = = 0,7 itp. przestępstwo, zawinione zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie niebezpieczne; wg prawa pol. p. dzielą się na zbrodnie i występki, nie są natomiast nimi wykroczenia. przestępstwo prawa narodów (delictum iuns gentium), przestępstwo ścigane na mocy porozumienia międzynar., przez wszystkie państwa, które to porozumienie zawarły, niezależnie od miejsca popełnienia czynu i obywatelstwa sprawcy. przestój, ekon. przerwa w procesie produkcyjnvm, np. na skutek awarii; mierzona ilością godzin przestoju maszyn lub zatrudnionych. przestój, leśn. drzewo na powierzchni leśnej nie wycięte w terminie przewidzianym koleją rębności. przestrzenna krzywa, każda krzywa, która nie jest krzvwą płaską. przestrzenna sieć, trójwymiarowy schemat wewn. budowy ciał krystal.; jest to nieskończony zbiór jednakowych równoległościanów (tzw. komórek elementarnych), ułożonych względem siebie równolegle i ściśle wypełniających przestrzeń; istnieje 14 typów s.p. (zw. sieciami Bravais'go) różniących się między sobą symetrią i tzw. centrowaniem komórek elementarnych. przestrzenne grupy, różne możliwe w strukturach kryształów kombinacje makroskopowych i strukturalnych elementów symetrii; istnieje 230 g.p. przestrzeń, filoz., fiz. wielowymiarowa rozciągłość (obszar), jednorodna, nieskoń-

przetwornica elektryczna 957 czona i nieograniczona, w której zachodzą wszystkie zjawiska fiz.; także miejsce zajmowane przez dany przedmiot materialny; podstawowa, obok czasu, forma istnienia materii, we współcz. nauce ujmowana łącznie z czasem jako czasoprzestrzeń. przestrzeń, mat. zbiór dowolnych przedmiotów (funkcyj, wektorów, liczb, figur geom., stanów pewnego układu fiz.), między którymi ustalone zostały pewne relacje natury geom. (np. wprowadzono odległość takich przedmiotów); same te przedmioty nazywają się elementami lub punktami p.; jedno z podstawowych pojęć matematyki współczesnej. przesunięcie fazowe, wielkość fiz. wprowadzona przy jednoczesnym rozpatrywaniu dwóch (lub więcej) przebiegów wielkości, fiz. zmieniających się okresowo z tą samą częstotliwością (np. napięcia i natężenia prądu elektr.). przesunięcie przygotowane (przesunięcie wirtualne), fiz. przesunięcie w układzie mech. zgodne z więzami nałożonymi na ruch. przesuwnica, urządzenie transportowe do przenoszenia pojazdu szynowego z jednego toru na drugi, do niego równoległy; platforma z odcinkiem toru kol. przetaczana po torze prostopadłym, położonym niżej. przesuwnik fazowy, elektrotechn. urządzenie do zmiany przesunięcia fazowego w przebiegu elektr.; transformatorowy, mostkowy, komutatorowy. przesycanie, obróbka cieplna polegająca na wygrzewaniu stopów (np. aluminium, magnezu) powyżej temperatury granicznej rozpuszczalności składnika stopowego i gwałtownym oziębieniu; celem zabiegu jest zatrzymanie rozpuszczonego składnika w stopie w stanie stałym przesyconym. przeszczep (transplantat), tkanka (skóra, kości) lub narząd (nerka, serce, rogówka) podlegające chirurgicznemu przeszczepieniu; niektóre p. mogą być konserwowane i przechowywane w tzw. bankach. przeszczepianie (transplantacja), operacyjne przeniesienie tkanki (skóry, kości) łub całego narządu (nerki, serca) w celu zastąpienia ich braku lub z powodu ich znacznego uszkodzenia; dokonywane w obrębie jednego organizmu albo między dwoma organizmami. przeszczepianie drzew owocowych, ulepszanie starych, słabo owocujących drzew owocowych przez szczepienie na nich (po odcięciu części konarów) wartościowych odmian. przeszukanie (rewizja), w postępowaniu karnym czynność zmierzająca do znalezienia przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie. prześwietlanie (fluoroskopia, radioskopia, rentgenoskopia), med. metoda badania rentgenowskiego, polegająca na przepuszczaniu przez badaną część ciała promieni, których źródłem jest lampa rentgenowska, i oglądaniu obrazu narządów wewn. na ekranie fluoryzującym pod wpływem tych promieni. prześwietlenie, fot. dostarczenie zbyt dużej ilości energii świetlnej do materiału światłoczułego; pogarsza jakość obrazu, w przypadku krańcowym może prowadzić do solaryzacji. prześwietlenie drzewostanu, naturalne przerzedzenie się starszych drzewostanów w wyniku zamierania słabszych drzew zacienianych przez silniejsze; także cięcie pielęgnacyjne. prześwit, odstęp między dwoma przedmiotami lub dwoma elementami czegoś; odległość między bokami otworu; średnica otworu. przetaczanie krwi (transfuzja), zabieg leczn. polegający na wprowadzeniu do układu krwionośnego chorego (biorcy), gł. metodą wlewu kroplowego, świeżej lub konserwowanej krwi odpowiedniej grupy, pobranej od dawcy.

przetaczanie krwi wymienne (transfuzja wymienna), wprowadzanie do układu krążenia chorego (biorcy) krwi świeżej lub konserwowanej z jednoczesnym upustem krwi chorego aż do chwili niemal całkowitej wymiany; stosowane w konflikcie serologicznym, białaczce. przetacznik (Veronica), nazwa wielu gat. roślin zielnych, rzadziej krzewów lub niskich drzew strefy gł. zimnej i umiarkowanej: w Polsce liczne gat. w lasach i na łąkach, niektóre gat. obce — ozdobne (doniczkowe i gruntowe). przetak (rzeszoto), sito z dziurkowanej skóry lub wyplatane z łyka, drutu; służy do oczyszczania zboża po wymłóceniu i in. czynności gospodarskich. przetamowanie, budowla wodna przegradzająca koryto rzeki, stosowana przy jej regulacji w celu skierowania wody do nowego koryta. przetapianie (przetop), hutn. zabieg mający na celu, wprowadzenie w stan ciekły metalu lub stopu, aby nadać mu po odlaniu odpowiednie kształty z niewielkimi zmianami (lub bez) składu chemicznego. przetarg, forma udzielania zamówień na wykonanie określonych robót i usług przez publ. zaproszenie do składania ofert. przetarg publiczny: 1) potocznie publ. sprzedaż ruchomości i nieruchomości osobie oferującej najwyższą cenę; 2) rodzaj konkursu organizowanego w celu uzyskania najdogodniejszych warunków wykonania robót, dostawy towarów. przetchlinka (stigma), zool. u bezkręgowców otwór w ścianie ciała przechodzący w ścianę tchawki, płucotchawki lub płuc; opatrzony w aparat filtrujący (powietrze) i zamykający. przetchlinki, bot. otworki w tkance okrywowej (korkowicy) łodyg i korzeni, wypełnione luźno ułożonymi komórkami; łączą przestwory powietrzne organu z atmosferą, umożliwiając wymianę gazową. przetężenie, elektrotechn. nadmierne zwiększenie się natężenia prądu w obwodzie elektr. wywołane przepięciem. przetłaczanie, odmiana ciągnienia na prasach polegająca na zmniejszaniu wymiarów poprzecznych wytłoczki (naczynia) z jednoczesnym jej wydłużeniem. przetoka (fistuła), owrzodzenie w postaci kanału łączącego różne jamy lub jamę z powierzchnią ciała; może być pourazowa, wrodzona lub powstaje w procesie ropnym w głęboko położonym obszarze ciała. przetoka chirurgiczna, przewód wytworzony na drodze operacyjnej; np. przetoka jelitowa (kałowa) — wszycie jelita w powłoki brzuszne w celu odprowadzania kału, gdy usunięta zostanie odbytnica. przetrenowanie, groźny stan organizmu zawodnika wywołany zbyt forsownym treningiem; p. cechuje m.in. ubytek wagi ciała, bóle mięśni i ścięgien, powiększenie gruczołów limfatycznych, znużenie, bezsenność oraz znaczne obniżenie wyników sportowych. przetrwalniki bakteryjne, twory wytwarzane wewnątrzkomórkowo przez laseczki (bakterie cylindryczne); charakteryzują się dużą opornością na wysuszenie i temperaturę (nie giną w 100°); z p.b. rozwijają się w sprzyjających warunkach bakterie. przetrząsacz, roln. konna lub ciągnikowa maszyna do przyspieszania wysychania skoszonych roślin przy zbiorze siana; budowane są p. widłowe i bębnowe. przetrząsaczo-zgrabiarka, roln. ciągnikowa maszyna do zgrabiania pokosów siana, zielonek lub słomy (z kombajnu) w wały lub (zależnie od regulacji) do ich przetrząsania. przetwarzanie danych, opracowanie dużych ilości danych pomiarowych w celu uzyskania określonych informacji wynikowych: bilansów materiałowych i finans., wskaźników ekon. itp.; do p.d. stosowane są maszyny mat. (cyfrowe). przetwornica elektryczna, maszyna elektr. do przetwarzania jednego rodzaju

958 przetwornica energii energii elektr. w inny, np. prądu stałego na zmienny; zawiera 2 sprężone mechanicznie układy elektr. — jeden pracuje jako silnik, drugi jako prądnica. przetwornica energii (przetwornik energii), urządzenie do przetwarzania jednego rodzaju energii w drugi. przetwornik, geod. przyrząd używany w fotogrametrii do opracowywania zdjęć lotniczych. przetwornik, techn. przyrząd lub urządzenie do przetwarzania jednej (wejściowej) wielkości fiz. na inną (wyjściową)8, np. dogodniejszą do operowania; mikrofon, głośnik, czujnik, tensometr, silnik itp. przetworzenie, muz. współczynnik formy sonatowej, w którym materiał tematyczny ekspozycji poddany zostaje przekształceniom (praca tematyczna). przetwórstwo owocowo-warzywne, dział przemysłu spoż. obejmujący utrwalanie owoców i warzyw (np. konserwy, mrożonki) lub ich przetwarzanie (np. pulpy, przeciery, soki). przetyczka, techn. pręt o przekroju kołowym, prostokątnym lub innym, wciskany lub wbijany w przelotowe otwory łączonych przedmiotów. Przewalsk, m. w Kirgis.SRR, w pobliżu jez. Issyk-kul; 40 tys. mieszk. (1967); nazwane na cześć zmarłego tu podróżnika N. Przewalskiego. Przewalski NIKOŁAJ M., 1839-88, podróżnik ros., badacz Azji; 1870-85 odbył 4 wielkie wyprawy do Azji Srodk.; odkrył m.in. dzikiego wielbłąda i dzikiego konia (koń Przewalskiego). Przewalskiego Góry →Arka-tag. Przewalskiego Lodowiec, lodowiec w Ałtaju,2 w masywie Tabun Bogdo; po w. 30 km , dł. 12 km. przewartościowanie →rewaloryzacja. przewężenia Ranviera [p. rã-] (węzły Ranviera), przewężenia w mielinowanych włóknach nerwowych w odstępach ok. ľmm, nie pokryte mieliną odcinki włókna, dł. ok. 1 µ; zwiększają szybkość rozchodzenia się impulsów nerwowych. przewężenie, mech. stosunek zmniejszenia się przekroju pręta z materiału^badanego na rozciąganie w miejscu zerwania do przekroju początkowego; charakteryzuje plast, własności materiału. , przewiązka, techn. poprzeczne połączenie kształtowników wchodzących w skład ściskanego pręta kratownicy, zapobiega jego wyboczeniu. przewiercień (kapryfolium, wiciokrzew przewiercień, kozilistek, Lonicera caprifolium), gat. wiciokrzewu, ozdobne pnącze pd. Europy i zach. Azji; kwiaty wonne, owoce szkarłatne; w Polsce uprawiany w parkach. przewieszka, w alpinistyce fragment górskiej ściany skalnej nachylonej pod kątem większym niż 90°; p. często występują również w tzw. kominach. przewietrzanie →wentylacja. przewijanie, techn. sposób tłoczenia, przy którym zewn. ściana wytłoczki (np. naczynia, tulei) staje się wewnętrzną. przewlekły (chroniczny), med. określenie stanu lub procesu wskazującego na jego długie trwanie i powolnie przebiegające zmiany. przewłoka, zootechn. →przywłoka. przewłoka, żegl. kołnierz przymocowany do pokładu lub hadburcia statku, z otworem do prowadzenia lin cumowniczych. przewodnia (pośrednia), roln. odporna na mróz lub choroby, szczepiona na podkładce odmiana, z której wyprowadza się pień drzewa owocowego; nap. szczepi się szlachetną odmianę, dającą koronę. przewodnictwo ciepła, jedna z form rozchodzenia się ciepła w ciałach, polegająca na przekazywaniu, wskutek zderzeń, energii kinetycznej jednych cząstek drugim. przewodnictwo elektryczne, zjawisko przewodzenia prądu elektr. przez ciała. przewodnictwo nerwowe, przewodzenie impulsu nerwowego wzdłuż neuronu, w warunkach normalnych — od receptora

do ośrodków nerwowych i efektorów; istotny warunek przekazywania informacji w układzie nerwowym; prędkość p.n. — 0,1-120 m/sek, zależnie od rodzaju włókna nerwowego. przewodniczący prezydium rady narodowej, przewodn. terenowego organu zarządzające-wykonawczego; reprezentuje prezydium, kieruje jego pracą, czuwa nad wykonaniem uchwał rady, prezydium i wytycznych organów nadrzędnych; wybierany przez radę nar.; wybór wymaga zatwierdzenia organu nadrzędnego. Przewodniczący Rady Państwa, przewodniczący naczelnego organu państw, sprawującego funkcje głowy państwa; P.R.P. reprezentuje Radę Państwa i działa w jej imieniu; wybiera go i odwołuje Sejm. przewodnie organizmy, gatunki roślinne i zwierzęce najbardziej typowe dla danego środowiska lub zbiorowiska; np. larwy muchówek Chiromus w jeziorach eutroficznych. przewodnik, elektrotechn. ciało zdolne do przewodzenia prądu elektr.; p. I rodzaju — np. metale i węgiel, p. II rodzaju — elektrolity, zjonizowane gazy. „Przewodnik Bibliograficzny", pol. bieżąca bibliografia nar.; tygodnik, publikowany przez Instytut Bibliograficzny Biblioteki Nar., rejestrujący na podstawie egzemplarza obowiązkowego całość pol. produkcii wydawniczej; kontynuacja „Urzędowego Wykazu Druków". przewodniki, fiz. ciała dobrze przewodzące prąd elektr. (np. metale, niektóre elektrolity oraz gazy przy odpowiednio niskich ciśnieniach). „Przewodnik Naukowy i Literacki", miesięczny dodatek lit. do „Gazety Lwowskiej", wydawany 1872-1919; red. Władysław Łoziński, A. Krechowiecki. przewodność elektryczna, wielkość fiz. charakteryzująca zdolność ciał do przewodzenia prądu elektr.; odwrotność oporności; jednostka simens. Przewodowski ANDRZEJ, 1806-82, inżynier, uczestnik powstania 1830-31; na emigracji w Anglii i Brazylii prowadził prace inżynieryjno-wodne (brazyl. stan Babia). Przewodowski STANISŁAW, 1843-1903, wyższy oficer marynarki brazyl.; za zasługi w wojnie Brazylii z Paragwajem wpisany do „Złotej Księgi". Przeworsk, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad rz. Mleczką; 8,7 tys. mieszk. (1968); cukrownia „P.", przemysł chem., dziewiarski; zabytkowe zespoły klasztorne bernardynów i bożogrobców, ratusz (XVII, XIX w.) — obecnie muzeum, klasycyst. pałac w krajobrazowym parku (XIX w.); prawa miejskie 1394. — W okresie międzywoj. P. i powiat były terenem manifestacji i strajków chłopskich; podczas II wojny świat, obóz jeńców radz.; rejon działania GL, AL, BCh i AK. przeworska kultura (zw. niekiedy wenedzką), archeol. kultura późnego okresu lateńskiego i rzym., I w. p.n.e.-IV w. n.e., w Polsce pd. i środk.; wysoki poziom rzemiosła; handel dalekosiężny (wyroby kowalskie, miód, wosk); nazwa od cmentarzyska k. Przeworska. Przeworski JAKUB, 1875-1935, księgarz, wydawca; od 1903 księgarnia-antykwariat w Warszawie, sieć kolporterów, kontakty z całym krajem; jeden z założycieli ZKP. Przeworski STEFAN, 1900-40, hetytolog i archeolog; Grecs et Hittites, Azja Zachodnia; rozstrzelany w Palmirach. przewód, anat. rurkowate narządy Wewn. organizmu "zwierzęcego (np. przewód pokarmowy, moczowód, naczynia krwionośne) i roślinnego (np. naczynia, cewki). przewód, techn. urządzenie mające postać rury, kanału, przewodnika elektr. itp. umożliwiające przepływ wzdłuż wytyczonej nim trasy cieczy, gazu, ciał sypkich, prądu elektr. itp. przewód elektryczny, element do przesyłania energii elektr. wzdłuż wytyczonej

nim trasy; jedno- lub wielożyłowy; goły, izolowany, lub w tzw. odzieży. przewód jezdny, przewód elektr., którym doprowadzany jest lub odprowadzany prąd do ślizgającego się po nim odbieraka prądu pojazdu o trakcji elektr.; element sieci trakcyjnej. przewód sądowy, w procesie karnym najważniejsza część rozprawy gł., obejmująca przeprowadzenie dowodów, trwająca od odczytania aktu oskarżenia do głosów stron. przewód wodny, budowla wodna prowadząca wodę wzdłuż określonej trasy, np. kanał, akwedukt, rurociąg wodny, sztolnia wodna. przewóz, prawo umowa o transport rzeczy i osób zawierana-z przewoźnikiem; zależnie od rodzaju przewoźnika i środka p. dzieli się na: p. morski, lotn., kol., drogowy itp. przewóz morski, prawo umowa o transport rzeczy (czarter, umowa bukingowa) i osób statkiem mor. za wynagrodzeniem (fracht), zawierana z przewoźnikiem (gł. armator). przewrót (renversement), lotn. figura akrobacji lotn.: samolot z lotu poziomego przechodzi w stromo wznoszący, zatacza łuk o 180° i lotem nurkowym schodzi na pierwszą wysokość w kierunku przeciwnym. przewrót majowy, zamach stanu dokonany 1926 przez J. Piłsudskiego; zapoczątkował okres zw. rządami sanacji. przewrót pałacowy →rewolucja pałacowa. przewrót przemysłowy →rewolucja przemysłowa. przeziernik, geod. szczelina służąca do wycelowania przyrządu mierniczego lub astronomicznego. przeziernik, rzem. artysł. otwór w drzwiach, bramie itp. służący do wyglądania; także krata umieszczona w takim otworze. przezierniki (Aegeriidae), rodzina motyli dziennych, podobnych pokrojem do błonkówek; ok. 900 gat.; larwy roślinożerne, niektóre są szkodnikami technicznymi drewna, np. p. topolowiec. przeziębienie, nieżyt górnych dróg oddechowych, powstały w warunkach obniżenia odporności ustroju wskutek chłodu i wilgoci; w rozwoju p. odgrywać może rolę zakażenie wirusowe, bakteryjne lub mieszane, czasami odczyn alergiczny. przezmianki, szczątkowe skrzydła owadów wachlarzoskrzydłych (pierwsza para) i muchówek (druga para); pełnią rolę stymulatorów ruchu i stabilizatorów lotu. przeznaczenie (predestynacja), wg niektórych wierzeń rel. odwieczna, niewzruszona decyzja sił nadnaturalnych stanowiąca o kolejach życia i losie pośmiertnym człowieka (np. gr. fatum, p. w kalwinizmie). przezrocze, arch. nieoszklony otwór w ścianie, zwykle o dekoracyjnym wykroju, często podzielony kolumienkami (np. biforium, triforium), lub wypełniony ozdobnym ażurem; występował w architekturze romańskiej, got. i islamu. przezrocze fot. →diapozytyw. przezroczystość, wielkość fiz. charakteryzująca zdolność ośrodka tylko absorbującego promieniowanie do przepuszczania światła padającego na niego prostopadle bez zmiany kierunku. przeźrotki (Vitrinidae), małe, lądowe ślimaki płucodyszne; muszla cienka, szklista. przeżuwacze (Ruminantia), podrząd ssaków parzystokopytnych; żołądek złożony ze żwacza, czepca, ksiąg i trawieńca; roślinożerne; obejmują kanczyle, pełnorożce (jeleniowate), pustorożce, widłorogie, żyrafy. przeżuwanie (ruminacja), powtórne dokładne żucie pokarmu u przeżuwaczy, zwracanego ze żwacza do jamy gębowej (przed przejściem do trawieńca); związane gł. z koniecznością rozdrobnienia bogatego w celulozę pokarmu roślinnego.

przyczółek 959 przeżytek (relikt), element wywodzący się z przeszłych epok, utrzymujący się w danym społeczeństwie, mimo że znikły warunki, które go powołały do życia. przeżytki kulturowe, pozostałości kultury dawnych epok występujące współcześnie: materialne, np. narzędzia; niematerialne, np. pieśni lud., stroje regionalne. przeżytki społeczne, poglądy, instytucje ito. urządzenia społ. utrzymujące się, mimo iż nie odpowiadają już obiektywnym potrzebom społecznym. przędna masa →przędziwo. przędne gruczoły, różnej budowy narządy wielu zwierząt wydzielające lepką substancję, zastygającą w nić; służy ona do budowy osłon dla jaj lub zwierząt dorosłych, pomostów ułatwiających poruszanie się. przędność, zespół właściwości mech. i użytkowych surowca włók.; zdolność przędną surowca można określić najwyższym numerem, tzn. najcieńszą przędzą osiągalną w normalnych warunkach przędzenia przy spełnieniu warunków teehnol. i użytkowych przędzy (np. wytrzymałość, równomierność grubości, gładkość). przędza, nitka skręcona z włókien naturalnych lub sztucznych (ciągłych lub staplowych) otrzymywana w wyniku przędzenia; pojedyncza lub nitkowana; p. wełn. bez czesania (p. zgrzebna) lub z czesaniem (p. czesankowa). przędzalnictwo, dział włókiennictwa obejmujący przerób włókien na przędzę. przędzalnicza dysza (filierka), element (w kształcie naparstka lub krążka) z otworkami, formujący włókna z przetłaczanego przezeń roztworu lub stopu przędzalniczego. przędzarka, maszyna włók. do wytwarzania przędzy (np. z niedoprzędu); p. do włókien naturalnych m.in. obrączkowe i wózkowe (selfaktory); w p. do włókien sztucznych półprodukt jest przetłaczany przez dysze przędzalnicze. przędzenie, wytwarzanie przędzy z surowców włók., obejmujące następujące operacje: oczyszczanie, ułożenie równolegle włókien (ewent. czesanie), wytwarzanie niedoprzędu, skręcanie właściwe, nawijanie. przędzenie włókien chemicznych (formowanie włókien chemicznych), przetłaczanie płynu przędzalniczego (otrzymanego gł. przez stopienie lub rozpuszczenie surowców włóknotwórczych) przez dyszę przędzalniczą, a następnie zestalenie powstałych strumyków płynu. przędzina, wyrób włók. nietkany, otrzymywany przez przeszywanie odpowiedniego układu przędzy lub jej wszycie (tzw. okrywa zewn.) w tkaninę spodnią; np. p. puszyste (sztuczne futra), p. pętelkowe (ręczniki). przędziorki (Tetranychidae), rodzina roztoczy; mają gruczoły przędne w głowotułowiu; wysysają soki roślin; liczne wyrządzają szkody, np. p. owocowiéc. przędziwo (masa przędna), materiał roślinny lub zwierzęcy (włókno naturalne), z którego wyrabia się przędzę. przęsło, arch.: 1) jednostka przestrzenna wnętrza budowli określona rozpiętością sklepienia i długością ściany między 2 podporami; 2) element sklepienia oddzielony żebrami lub gurtami; 3) odcinek ściany ograniczony 2 pionowymi podporami. przęsło, bud. część konstrukcji między dwiema podporami, np. p. mostu, ramy, ściany, sklepienia; w kolejnictwie — odcinek toru kol. między 2 złączami szyn. przęśl (efedra, Ephedra), krzew z klasy gniotowców; Eurazja, Ameryka; pędy miotlaste, liście łuskowate; zawiera efedrynę, używaną w medycynie. przęślica, przyrząd do umocowania kądzieli; razem z wrzecionem służył do przędzenia nici, z czasem zastąpiony kołowrotkiem. przęślik, archeol. ciężarek służący do obciążania wrzeciona, najczęściej glinia-

nv, z kamienia, ołowiu, rzadziej —- z kości, rogu, bursztynu. przodek, etnogr. człowiek będący poprzednikiem w "rodzinie, plemieniu, ludzie; ojciec lub matka, także oboje rodzice; u prymitywnych ludów kult p. wypływa z wiary w opiekę p. nad żyjącymi. przodek, górn. wyrobisko, w którym odbywa się urabianie kopaliny użytecznej; pow. urabiania nosi nazwę czoła p. przodek działowy, pojazd dwukołowy będący podporą ogona działa i stanowiący jego przednie pół wozie w czasie marszu; p.dz. przewoził również skrzynie z amunicją; p.dz. stosowano od 2 poł. XV w. przodomózgowie, część mózgu kręgowców powstająca z pierwszego z 3 pęcherzyków mózgowych; dzieli się on następnie na dwa, z których rozwija się kresomózgowie i międzymózgowie. Przybajkale, obszar górski w ZSRR, przylegający od wsch. i zach. do jez. Bajkał. przybicie, prawo czynność egzekucyjna polegająca na przygnaniu osobie biorącej udział W licytacji prawa własności rzeczy sprzedanej. przybierka, górn. powiększanie wyrobiska przez wybieranie skał płonnych, przylegających do stropu lub spągu pokładu kopaliny. przybitka, górn. materiał niepalny, którym wypełnia się resztę otworu strzałowego po załadowaniu go mat. wybuchowym. przybliżenie dziesiętne, zapis danej liczby w postaci skończonego ułamka dziesiętnego, np. π ≈ 3,14. przybliżeń kolejnych metoda, metoda polegająca na utworzeniu ciągu zbieżnego do granicy będącej rozwiązaniem badanego równania (lub równań); kolejne wyrazy tego ciągu nazywają się: przybliżeniem pierwszym, drugim itp. Przybora JEREMI, ur. 1915, satyryk, reżyser; autor tekstów (m.in. piosenek) do programów radiowych (1948-58 — Eterek) i telew. (Kabaret Starszych Panów, także wykonawca). przybornik rysunkowy (przybornik kreślarski), zestaw przyborów rysunkowych umieszczony w specjalnym futerale, obejmujący cyrkle, grafiony itp. Przyborowski JÓZEF, 1823-96, archeolog i językoznawca; prof. Szkoły Głównej w Warszawie; red. „Wiadomości Archeologicznych". Przyborowski WALERY, 1845-1913, pisarz i historyk; krytyczne prace hist. o powstaniu 1863; patriot. powieści hist. dla młodzieży; wspomnienia o ruchu pozytywistycznym. Przyboś JULIAN, 1901-70, poeta i eseista; współtwórca i czołowy kontynuator Awangardy Krakowskiej; zbiory wierszy (Równanie serca, Póki my żyjemy, Najmniej słów) i szkiców lit. (Czytając Mickiewicza, Linia i gwar, Sens poetycki). przybój →kipiel. Przybram (Přibram), m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalisb); 30 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia rud cynku i ołowiu, hutnictwo metali nieżelaznych. przybrzeżna żegluga, żegluga uprawiana w pasie wód przybrzeżnych — do 20 mil morskich. Przybylski CZESŁAW, 1880-1936, architekt; prof. Polit. Warsz.; nawiązywał do stylów hist., później dążył do upraszczania form; budowle użyteczności publ., m.in. Teatr Polski w Warszawie. Przybylski JACEK, 1756-1819, tłumacz, ksiądz; prof. greki w Szkole Gł. Koronnej; tłumacz gł. pisarzy gr. (Homer, Hezjod) i rzym. (Wergiliusz, Horacy). Przybylski WACŁAW, 1828-72, działacz polit.; w powstaniu 1863 sekretarz do soraw Litwy przy Rządzie Nar., naczelnik m. Warszawy, kier. Wydziału Prasowego, nadzwyczajny komisarz poza granicami zaboru rosyjskiego. Przybyłko-Potocka MARIA, 1871-1944, żona A. Szyfmana, aktorka; występy gł. w

WTR i Teatrze Polskim w Warszawie; Eliza — Pigmalion G.B. Shawa, George Sand — Lato w Nohant J. Iwaszkiewicza. Przybyłowski KAZIMIERZ, ur. 1900, prawnik, specjalista z zakresu prawa cyw. i międzynar. prywatnego; prof. uniw. we Lwowie i Krakowie, czł. PAU; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP i w PRL. Przybyszewska DAGNY, Z domu JUEL, 1867-1901, żona S. Przybyszewskiego, norw. pianistka, i pisarka; znaczna rola w życiu cyganerii berlińskiej i krakowskiej. Przybyszewska STANISŁAWA, 1901-35, córka Stanisława, pisarka i malarka; dramaty o rewolucji fr. Sprawa Dantona, Thermidor. Przybyszewski BOLESŁAW, 1892-1937, muzyk; czł. Biura Pol. KC WKP(b), 1921-25 komisarz szkoły Czerwonych Komunardów, od 1929 rektor Konserwatorium Moskiewskiego. Przybyszewski EUGENIUSZ (pseud. Czesław Jasiński), 1889-1940, działacz ruchu robotn., historyk-marksista; czł. PPS-Lewicy i KPP; od 1927 w ZSRR. Przybyszewski STANISŁAW, 1868-1927, pisarz; modernista; red. krak. „Życia"; jeden z pierwszych ekspresjonistów w literaturze eur.; powieści (Dzieci szatana, Homo sapiens), dramaty (Śnieg), poematy prozą, szkice, wspomnienia Moi współcześni; początkowo pisał w języku niemieckim. Przybyszewski STEFAN (pseud. Józef), 1903-43, działacz ruchu robotn., major; od 1942 sekr. Kom. Okr. PPR WłocławekKutno, czł. i sekr. Kom. Obw. PPR Łódź; zamordowany przez hitlerowców. przybyszowe organy, bot. pędy i korzenie powstające z pąków przybyszowych (tworzących się wtórnie w dowolnych miejscach dojrzałych organów). przybytek: 1) przyrost, wzrost czegoś; 2) budowla, pomieszczenie będące czyjąś siedzibą, świątynia, miejsce przebywania kogoś lub czegoś. przychłonka, fizjol. →perylimfa. Przychocki GUSTAW, 1884-1957, filolog klas.; prof. uniw. w Warszawie i Uniw. Jag.; prace z zakresu dramatu rzym. (Plautus) oraz twórczości Owidiusza, Wergiliusza, Cycerona i Grzegorza z Nazjanzu. przychodnia (ambulatorium, poliklinika), zakład lecznictwa otwartego przeznaczony do udzielania porad lekarskich; w społ. służbie zdrowia — jednostka organizacyjno-administracyjna obejmująca ludność określonego obszaru (p. obwodowa, rejonowa). przyciągarka (kabestan), urządzenie do poziomego przesuwania przedmiotów za pomocą napędzanego bębna, na którym przewija się lub nawija lina doczepiona do przedmiotu. przyciągnik, przenośna przyciągarka mająca zamiast bębna suwadło z zapadką przesuwane ręczną dźwignią wzdłuż zębatki. przycieś, podstawa wykonana z odpowiednio spojonych belek, na której opiera się ściana (w budownictwie drewn.); podwalina. przyczepa, bezsilnikowy pojazd drogowy, przystosowany do ciągnięcia go przez pojazd silnikowy; używany do transportu ludzi, ładunków lub jako pomieszczenie (np. p. mieszkalne). przyczepność, fiz. →adhezja. przyczepność, techn. zjawisko przenoszenia sił między powierzchnią drogi i stykającymi się z nią kołami napędowymi pojazdu, wywołane gł. tarciem; współczynnik p., zw. także p., jest określony stosunkiem siły napędowej do nacisku kół napędowych pojazdu, np. lokomotywy. przyczepowiec, żegl. →trejlerowiec. przyczółek, arch. →fronton. przyczółek, bud. budowla umacniająca brzeg lub nasyp przy przeszkodzie terenowej (rzeka, wąwóz), stanowiąca wsparcie

960 przyczółek dla wznoszonej budowli, np. skrajnego przęsła mostu lub wiaduktu, jazu. przyczółek (przedmoście), wojsk, teren zdobyty za przeszkodą wodną i wykorzystywany jako podstawa wyjściowa do przyszłego natarcia. przyczyna, filoz. sprawczy i pierwszy w czasie człon związku przyczynowo-skutkowego zjawisk i zdarzeń, zespół warunków (koniecznych i wystarczających) wywołujących dane zjawisko; potocznie czynnik wywołujący (w sposób konieczny lub przypadkowy) dane zjawisko jako swój skutek; powód danego zjawiska. przyczynkarstwo, twórczość polegająca na pisaniu, gromadzeniu przyczynków, bez ogólniejszej myśli przewodniej. przyczynowość, filoz. forma powszechnej i koniecznej współzależności zjawisk (zdarzeń) zachodzących w rzeczywistości, wyrażająca ich wzajemne powiązanie stosunkiem sprawstwa; z a s a d a p. głosi, że każde zjawisko ma swoją przyczynę. przydacznia (Tridacna), potężny małż mórz cieplnych; muszla trójkątna, żebrowana, osiąga dł. 1,5 m. przydatki, med. część narządu rodnego kobiety: jajniki i jajowody, przydatków zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie powstające wskutek zakażenia przydatków i okolicy różnymi drobnoustrojami chorobotwórczymi; leczenie gł. antybiotykami i balneologiczne. przydawka (atrybut), część zdania, człon podrzędny imiennej grupy wyrazowej, nazywający cechę członu nadrzędnego i pozostający z nim w związku zgody lub w związku rządu. przydech →aspiracja. przydomek: 1) nadane komuś charakterystyczne miano, przezwisko; 2) dato. wyróżniająca nazwa jednej z gałęzi, linii rodu. Przydonica, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak.; późnogot. kościół drewn. z 1527 (bogate wyposażenie wnętrza). przyducha, wyczerpanie się w zbiorniku wodnym tlenu rozpuszczonego w wodzie, powodujące duszenie się, śniecie ryb oraz innych zwierząt wodnych. przydźwięk, zakłócenia sygnału elektr. wywołane nakładającym się nań przebiegiem elektr. ze źródła zasilania. przygacanie, roln. →mulczowanie. przygotowanie do przestępstwa, czynności podjęte przez sprawcę, poprzedzające usiłowanie przestępstwa, a polegające na stworzeniu warunków do popełnienia przestępstw lub na porozumieniu w tym celu; w prawie pol. karalne tylko w wypadkach wyraźnie określonych w ustawie. przygrywka, muz. krótki wstęp instrumentalny. przygrywka chorałowa, utwór organowy oparty na chorale protestanckim, grany przed śpiewaniem chorału. przyimki, wyrazy pomocnicze, łączące się zwykle z rzeczownikami lub zaimkami w przypadkach zależnych i tworzące z nimi określenia względem innych wyrazów (z czym, do domu); niektóre łączą się z przymiotnikami i przysłówkami (na dobre, na długo). „Przyjaciel Ludu", tygodnik konserwatywny, wydawany 1834-49 w Lesznie pod mecenatem E. Raczyńskiego; pierwszy periodyk poświęcony folklorowi polskiemu. „Przyjaciel Ludu", pierwsze pol. polit. pismo lud., wydawane 1889-1902 we Lwowie, 1903-14 i 1919-33 w Krakowie; zał. przez B. Wysłoucha; od 1895 organ SL, PSL; po 1919 związane z PSL-Lewicą; od 1926 ze Stronnictwem Chłopskim. „Przyjaciel Ludu Łęcki", pierwsze na Mazurach czasopismo pol., wydawane 1842-45 w Ełku; jego współzałożycielem był H.M. Gizewiusz, który dążył do utworzenia ośrodka walki z germanizacją. Przyjacielskie Wyspy →Tonga. „Przyjaciółka", popularny tygodnik dla kobiet, wydawany od 1948 w Warszawie; nakład ok. 1,85 mln egz. (1970). „Przyjaźń", najdłuższy w świecie ruro-

ciąg transportujący ropę naft z ZSRR (Wołżańsko-Uralskie Zagłębie Naft.) do rafinerii w Polsce (Płock), NRD (Schwedt), CSRS (Bratysława i Záluźi) i na Węgrzech (Százhalombatta); dł. 5200 km. „Przyjaźń", tygodnik, popularny magazyn ilustrowany, wydawany od 1948 w Warszawie; pismo Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej; nakład 118,8 tys. egz. (1970). Przyjezierze, ośr. turyst.-wypoczynkowy w pow. mogileńskim, woj. bydgoskim, nad Jez. Ostrowskim. przykluczowe znaki, muz. znaki chromatyczne umieszczone przy kluczu na początku pięciolinii, odnoszą się do wszystkich dźwięków tej samej nazwy np. c (choć w różnych oktawach). przykładnica, przybór rysunkowy w postaci liniału z poprzeczką na końcu, opieraną o bok rysownicy; umożliwia wykreślanie prostych wzajemnie równoległych. przykopy (aprosze), wojsk, rowy zygzakowate umożliwiające oblegającym podejście do murów twierdzy. przykurcz, ograniczenie ruchomości i ustawienie pod kątem w stosunku do położenia spoczynkowego kończyny, kręgosłupa lub szyi wskutek zmian chorobowych w stawach, mięśniach lub ścięgnach. przylaszczka pospolita (trojanek, Hepatica nobilis, H. triloba), zimozielona bylina półkuli pn.; kwiaty niebieskie zakwitają wczesną wiosną; cieniste lasy i zarośla. przylądek, niewielki występ lądu wybiegający w jezioro lub morze.→cypel Przylądkowe Góry (ang. Cape Mountains), góry w Republice Pd. Afryki, między ujściem rz. Olifants do O. Atlantyckiego a zat. Algoa (O. Indyjski); wys. do 2325 m. Przylądkowy Kraj (Cape of Good Hope Province), prowincja w zach. i pd. 2części Republiki Pd. Afryki; 721 tys. km , 5,4 mln mieszk. (1960); ośr. adm. Kapsztad; uprawa pszenicy, drzew owocowych, winnej latorośli; hodowla merynosów, bydła; eksploatacja diamentów i rud manganu; gł. ośrodki przem. i porty: Kapsztad, Port Elizabeth, East London. przyleganie, fiz. →adhezja. przyległe kąty →kąty przyległe. przylepiec (leukoplast, poloplast), tkanina pokryta z jednej strony składnikami przylepiającymi, np. Kauczukiem z dodatkiem tłuszczów, wosków itp.; służy do przymocowywania opatrunków. przylgi, zwykle płaskie i rozszerzone powierzchnie gł. na stopach zwierząt; umożliwiają przywieranie do gładkiej powierzchni na zasadzie adhezji i swobodne poruszanie się, nawet grzbietem w dół (np. muchy, gekony). przylżeńce (Thysanoptera), rząd małych owadów, o przeobrażeniu niezupełnym; ok. 2 tys. gat, w Polsce ok. 100; mają 2 pary skrzydeł, narządy gębowe kłująco-ssące; drapieżne lub wysysają soki roślin; niektóre są szkodnikami, np. wciornastki. przyłącze, krótkie odgałęzienie przewodowe, łączące elektroenerget. lub telekom, sieć zewn. z siecią instalacyjną budynku. przyłbica, wojsk, hełm z ruchomą zasłoną twarzy, używany w Europie XIV-XVII w. przez ciężkozbrojną jazdę rycerską. przyłbica (Cassis), zool. płytkowodny ślimak przodoskrzelny mórz ciepłych; muszla (do 25 cm) używana do celów dekoracyjnych, z jej barwnego, wywiniętego brzegu rżnięto kamee. przyłbica spawacza, osłona, z szybą ze szkła optycznego, nakładana na głowę; zabezpiecza spawacza przed szkodliwym działaniem promieniowania łuku elektr. i odpryskami metalu. Przyłęcki STANISŁAW, 1891-1944, chemik; prof. uniw. w Poznaniu i w Warszawie, czł. PAU; badania gł. białek, enzymów, wirusów; zamordowany przez hitlerowców. Przyłuski LEON, 1789-1865, arcybiskup gnieźnieński i pozn.; 1848 przewodn. deputacji pozn. do Berlina.

przymacicze, pozaotrzewnowa przestrzeń dookoła szyjki macicy i częściowo pochwy, wypełniona tkanką łączną; w p. biegną więzadła macicy, naczynia, nerwy, moczowody. Przymanowski JANUSZ, ur. 1922, publicysta, pisarz; pułkownik; korespondent woj. w 1 Armii WP; reportaż dokument. Studzianki, opowieść dla młodzieży Czterej pancerni i pies (adaptacja telew.). przymarzanie lodu →regelacja. przymiar, narzędzie pomiarowe (wzorzec) w postaci pręta, taśmy itp. z naniesioną podziałką kreskową. przymierze (sojusz), dwustronna lub wielostronna umowa międzynar., w której kontrahenci zobowiązują się do współpracy polit. i wojsk, oraz udzielania sobie wzajemnej pomocy w określonej przez p. sytuacji. przymiot, med. →kiła. przymiotniki, części mowy nazywające jakość lub stosunek przedmiotów; w zdaniu określenia w związkach zgody lub orzeczniki; odmiana przez przypadki, stopniowanie; np. biały, krakowski, najładniejszy. przymiotno kanadyjskie (Erigeron canadensis), roślina zielna z rodziny złożonych, pochodząca z Ameryki Pd.; w Polsce pospolity chwast polny i roślina ruderalna. przymrozek, spadek temperatury powietrza poniżej 0° w warstwie przygruntowej wieczorem lub w nocy w okresie dodatnich temperatur powietrza we dnie. przymus administracyjny, przewidziany przez prawo środek zmierzający do zapewnienia wykonania decyzji adm. (np. grzywna w celu przymuszenia, wykonanie zastępcze, przymus bezpośredni). przymus drogowy, w Europie średnio w. obowiązek korzystania przez kupców z określonych dróg; wiązał się z pobieraniem ceł i prawem składu. przymus państwowy, zespół środków stosowanych przez państwo w celu zapewnienia przestrzegania prawa; występuje pod postacią różnego rodzaju sankcji (np. kar) stosowanych przez organy państwowe. przynależność rzeczy, prawo samoistna rzecz ruchoma należąca do właściciela rzeczy głównej pozostająca z nią w związku i, służąca do korzystania z niej (np. inwentarz żywy). przynęty, chem. →atraktanty. Przyniczyński FRANCISZEK, 1844-96, działacz społ.-nar. na Śląsku, ksiądz; red. „Katolika , współzałożyciel „Gazety Górnośląskiej" i Związku Robotników PolskoKatolickiego. przynokcica, ropne zapalenie wału skórnego paznokcia wskutek np. urazu, pękania naskórka. przynosowe zatoki, wypełnione powietrzem jamy w niektórych kościach czaszki ssaków i człowieka, łączące się z jamą nosową: zatoki szczękowe (jamy Highmore'a), czołowe, podniebienne, klinowa, sitowa. przyoczka (oczy proste), oczy punktowe wielu owadów lub ich larw. przypadek, filoz. zdarzenie (zjawisko) będące wynikiem działania przyczyn ubocznych (nie istotnych); potocznie nieprzewidziane zdarzenie, zbieg okoliczności. przypadek, gram. forma rzeczownika cechująca jego użycie jako określenia w związkach rządu (p. zależne) lub jako nadrzędnego wyrazu określanego (mianownik); w przymiotnikach forma dostosowująca się do form rzeczownika; liczba p. różna w różnych językach — w pol. siedem p. (mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, wołacz, narzędnik, miejscownik). przypadkowa zmienna →losowa zmienna. przypadkowość, filoz. kategoria filoz. przeciwstawna pojęciu konieczności; cecha zdarzeń przypadkowych (przypadków), zanikająca przy ich masowym powtarzaniu się.

przywileje parlamentarne 961 przypalona powłoka, wadliwa powłoka galwaniczna uzyskana przy zbyt dużej gęstości prądu; ma charakterystyczne drobne narosty, gł. na krawędziach. przypiek, przyrost wagowy pieczywa w stosunku do wagi użytej mąki, wyrażony w procentach; wielkość p. wynosi od 15 do 50%. przypis, objaśnienie dodane przez autora lub wydawcę do tekstu dzieła; umieszczany u dołu strony, na końcu rozdziału lub książki. przypisańcy (adscripticii), w Polsce od XII w. chłopska ludność zależna, nie mająca prawa odejścia z ziemi (gł. w dobrach kośc). Przypkowski SAMUEL, ok. 1592-1670, pisarz, działacz i ideolog braci polskich, zwolennik socynianizmu; autor pism rel, i polit.; propagował zasady racjonalizmu rel., tolerancji i rozdziału kościoła od państwa. przypływy →pływy. przypołudnica →południca. przypołudnik (Mesembryanthemum), roślina zielna lub krzewinka pustyń pd. Afryki i Kalifornii; różnopostaciowe sukulenty łudząco podobne do podłoża (tzw. żywe kamienie); liczne gat. doniczkowe i uprawiane w ogródkach skalnych. przypon, końcowa część wędki stanowiąca przedłużenie żyłki, używana na grubsze ryby; do p. żyłkowego przywiązuje się haczyk, do stal. — kotwiczkę lub błystkę, przypora (skarpa), arch. pionowe wzmocnienie zewn. ściany budowli w formie wysuniętej do przodu klinowatej części muru (często uskokowej i zwieńczonej wieżyczką); typowe dla architektury gotyckiej. przypora, bud. rusztowanie, przylegające do ściany i podparte ukośnie zastrzałami, zabezpieczające ścianę przed zawaleniem. przyporowy system, system konstrukcji typowy dla kościołów got., umożliwiający zasklepienie dużych przestrzeni o znacznej wys.; polega na odciążeniu filarów wewn. dźwigających ciężar sklepienia krzyżowożebrowego przez łuki przyporowe (przewieszone ponad dachami naw bocznych lub ukryte w poddaszach) i zewn. przypory. przypowieść (parabola), alegor. opowieść moralno-dydaktyczna lub rel. (np. w Biblii); przysłowie, sentencja, bajka. przypozwanie, zawiadomienie osoby trzeciej o toczącym się procesie cyw., którego wynik może mieć bezpośredni wpływ na jej prawa i obowiązki; przypozwany może przystąpić do procesu obok jednej ze stron albo zamiast strony. przyprawy, dodatki aromatyczne polepszające smak i zapach produktów spoż. (np. p. ziołowe, korzenne, koncentraty bulionowe, glutaminian sodu). przyprostokątna, bok trójkąta prostokątnego leżący przy kącie prostym. Przyrembel ZYGMUNT, 1874-1943, chemik, cukrownik, historyk przemysłu; wykładowca historii pol. przemysłów na Polit. Lwowskiej; red. „Gazety Cukrowniczej". przyrodolecznictwo, leczenie różnych schorzeń za pomocą naturalnych czynników przyrody; klimat., balneologiczne, hydropatyczne i in. przyrostek, językozn. →sufiks. przyrost funkcji, różnica wartości funkcji f(x) odpowiadająca dwom wartościom argumentu x; oznaczenie Δy = Δf(x) = = f(χ+h)-f(x). przyrost miąższości, leśn. różnica między objętością (miąższością) drzewa lub całego drzewostanu w końcu i na początku pewnego okresu. przyrost naturalny, różnica między liczbą urodzeń i liczbą zgonów w danym okresie na danym terytorium; gdy liczba urodzeń przewyższa liczbę zgonów, występuje dodatni p.n., gdy liczba urodzeń jest mniejsza od liczby zgonów — ujemny p.n. (ubytek naturalny).

przyrost wtórny, produkcja wtórnego drewna i wtórnego łyka przez miazgę oraz korka przez fellogen, gł. w łodygach i korzeniach roślin dwuliściennych i nagonasiennych. przyrosty skończone (twierdzenie o przyrostach skończonych) →Lagrange'a twierdzenie. przyrost zmiennej niezależnej x, różnica dwóch jej wartości; oznaczenie Δx=x2—x1. przyrządy do kontroli biernej, przyrządy o różnym stopniu zmechanizowania, stosowane do kontroli biernej wymiarów liniowych, kątowych, połączeń wielowypustowych itp. przyrzeczenie, w postępowaniu sądowym uroczyste zapewnienie ze strony świadka, tłumacza, biegłego, że złoży prawdziwe zeznanie lub opinię. przyrzeczenie publiczne, prawo ogłoszona publicznie obietnica wypłacenia nagrody za wykonanie określonej czynności (np. przyrzeczenie nagrody konkursowej). przysadka mózgowa, mały gruczoł dokrewny położony w czaszce u podstawy mózgu (u człowieka w zagłębieniu kości klinowej — tzw. siodełku tureckim), mający b. ważne znaczenie dla organizmu; wydziela liczne hormony, m.in. regulujące czynność innych gruczołów dokrewnych oraz wzrost. Przysiecki FELIKS, 1888-1935, poeta; zbliżony do Skamandra; liryka symbolistyczna (zbiór Śpiew w ciemnościach). przysieczna kość →międzyszczękowa kość. przysięga, prawo uroczyste zapewnienie o prawdziwości tego, co się mówi; w pol. postępowaniu sądowym odpowiednikiem p. jest przyrzeczenie. przysiółek, odrębne skupienie domów, położonych poza właściwą wsią, ale należące do niej administracyjnie; mała wioska, folwark. przysłona, urządzenie mech. wbudowane w obiektyw fot., służące do zmniejszania ilości światła przechodzącego przez obiektyw. przysłowie, zdanie utrwalone w ustnej tradycji, gł; lud., ujmujące w obrazowo-aiegor. formie — sentencję, wskazówkę, przestrogę. przysłówki, nieodmienna część mowy, określająca cechę czasownika, przymiotnika lub innego p. (głośno, ładnie); p. zaimkowe (wczoraj, tutaj). przysposobienie (adopcja), prawo przyjęcie de rodziny osoby obcej; w PRL przysposobić można jedynie małoletniego i tylko dla jego dobra. przysposobienie rolnicze, forma oświaty roln. w zespołach p.r. dla młodzieży wiejskiej lub szkołach p.r., obejmująca przygotowanie w ciągu 3 lat do zawodu rolnika, bez odrywania od pracy. przysposobienie zawodowe, szkolenie, przygotowanie do wykonywania określonego zawodu. przyssawki, anał. gładkie, zwykle koliste twory na ciele zwierząt umożliwiające silne przywieranie do różnych przedmiotów; m.in. u tasiemców, pijawek, ośmiornic, niektórych ryb. przystawanie liczb →kongruencja. przystań: 1) mały port śródlądowy z pomostami, miejsce postoju małych jednostek sport., rybackich lub hanďl.; 2) pływający pomost-barka, do którego dobijają statki pasażerskie lub towarowe. przystawanie figur, własność figur geom.: dwie figury są przystające, jeżeli jedną z nich można otrzymać z drugiej przez wykonanie pewnej ilości przesunięć, obrotów i symetrii (dają się wzajemnie nałożyć). przystawka, potrawa podawana przed głównym posiłkiem; np. śledzie, zimne mięsa, sałatki. przystawka powiększająca, fot. urządzenie umożliwiające wykonanie powiększenia przy użyciu normalnego aparatu do zdjęć; p.p. stanowi niejako głowicę powiększalnika.

przystawka reprodukcyjna, fot. urządzenie do makrofotografii za pomocą aparatów małoobrazkowych bez lustra i matówki. przystępka, młoda owca, która osiągnęła dojrzałość hod. i może być użyta do rozpłodu. przystosowanie społeczne (adaptacja społeczna), socjol., psychol. proces lub wynik procesu, jakiemu podlega psychika człowieka w dążeniu do osiągnięcia stanu równowagi między jednostkowymi potrzebami a wymaganiami otoczenia społecznego. przystosowanie organizmów →adaptacja organizmów. przystosowawczość, biol. →adaptabilność. przystała, pasek rzemienny podogonia, łączący pętlę podogonia z chomątem lub z nakarcznikiem, a w uprzęży szorowej z nagrzbietnikiem. Przysucha, m. pow. w woj. kieleckim; 3,3 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., metal.; barok.-klasycyst. kościół i synagoga (XVIII w.). — Prawa miejskie 1710 (do 1869) i 1958; w XVIII w. ośrodek górn.hutn.; od 1918 pierwsza w Polsce średnia szkoła spółdzielcza; 1939-40 rejon działania Hubalczyków; IX 1944 w pobliskich lasach bitwa partyzancka AK z hitlerowcami. Przyszłość →Pet. przyszynka (szołdra, Pinna), małż mórz ciepłych, o muszli trójkątnej, do ok. 1 m dl.; z jedwabistego bisioru p. wyrabiano na Płw. Apenińskim cenną tkaninę. przyśpieszenie, jedna z podstawowych wielkości wektorowych charakteryzujących ruch (postępowy — p. liniowe, obrotowy — p. kątowe); p. średnie — stosunek przyrostu prędkości do czasu, w jakim ten przyrost nastąpił; p. chwilowe — granica p. średniego, gdy czas zmierza do zera. przyśpieszenie ziemskie, g, przyśpieszenie ciał swobodnie spadających w próżni na Ziemię; dla szerokości 2geogr. 0°, na poziomie morza g = 9,7805 m/s . pośpieszeniomierz (akcelerometr), przyrząd do pomiaru przyśpieszeń; zwykle oparty na pomiarze sił bezwładności; mech., elektr., optyczny. przyśpiesznik (inspekt), roln. skrzynia z oszklonymi ramami (okna), ogrzewana ciepłem rozkładającego się obornika, okrywana matami; służy do uprawy w okresie wiosny i zimy roślin ozdobnych, warzyw, rozsady itp. przyśpiesznik, techn. →akcelerator. przyśpiew, refren obojętny dla treści, niekiedy nawet powtórzenie dźwięków bez znaczenia (oj dana, hej! hej!), najczęściej występuje w pieśniach. przytarczyczne gruczoły (przytarczyce), gruczoły dokrewne kręgowców wydzielające hormon paratyreoidynę, który reguluje przemianę wapniową i fosforową; u człowieka mają postać drobnych ziarenek (2 pary) przylegających do tarczycy. przytuliki (Ancylidae), sładkowodne, niewielkie ślimaki płucodyszne, o muszli czapeczko watę j, nie skręconej. przyuszna ślinianka (przyusznica), parzysty gruczoł ślinowy człowieka i ssaków położony przy uchu, zwykle większy od innych ślinianek, uchodzący do jamy ustnej w błonie śluzowej policzków przy zębach trzonowych. przywara, wada zasługująca na naganę, zła skłonność, złe przyzwyczajenie, ujemna cecha charakteru. przywianek, w dawnym prawie pol. część wiana będąca darem męża. przywilej, w okresie feud. akt monarchy nadający pewnym osobom lub stanom określone uprawnienia lub uchylający w stosunku do nich prawo powszechne. przywileje nieszawskie →statuty nieszawskie. przywileje parlamentarne, szczególne uprawnienia przysługujące osobie piastującej mandat deputowanego lub senatora;

962 przywileje poselskie niemal powszechnymi p.p. są: immunitet sądowy, nietykalność, prawo do diet. przywileje poselskie, uprawnienia przysługujące z tytułu sprawowania mandatu posła na Sejm PRL; należą do nich: zakaz wszczynania przeciwko posłowi postępowania karno-sądowego (immunitet) i aresztowania (nietykalność) bez zgody Sejmu lub Rady Państwa, prawo do diet i bezpłatnych przejazdów. przywilej generalny, w Polsce XIVXV w. zapewniał specjalne uprawnienia szlachcie całego kraju; ograniczał m.iń. władzę króla, który postanowieniami p.g. był ustawowo związany (pierwszy — 1355 w Budzie). przywilej ziemski, w Polsce od XIII w. przywilej wydawany przez króla dla wszystkich członków jednego lub kilku stanów w jednej dzielnicy lub ziemi (np. p.z. 1228 w Cieni). przywłaszczenie, przestępstwo polegające na rozporządzeniu jak swoją własnością cudzym mieniem ruchomym już posiadanym przez sprawcę. przywłoka (przewłoka), ciągnione narzędzie połowu ryb używane gł. na jeziorach, krótko przed ich zamarznięciem; różni się od niewodu w zasadzie tylko wielkością (dł. skrzydeł do 180 m). przywódca, socjol. członek grupy społ., który dzięki specyficznym cechom osobowości lub zajmowanemu stanowisku narzuca innym swoje przekonania, inicjuje, kieruje i zespala działalność grupy; p. można być na zasadzie autorytetu osobistego lub instytucjonalnego. przywóz →import. przywrotnik (Alchemilla), kosmopolityczna roślina zielna z rodziny różowatych; w Polsce gł. w górach, kilkadziesiąt gat; korzenie i liście niektórych gat. zawierają garbniki i barwniki. przywry (Trematoda), grupa płaziçiców; drobne do kilku cm dł.; wyłącznie pasożyty; z reguły obojnaki; p. monogeniczne (ok. 900 gat.), pasożyty zewn. kręgowców zmienno-cieplnych, mają tarczę czepną, rozwój prosty; p. dygeniczne (ok. 3 tys. gat.), pasożyty wewn. kręgowców, mają na ogół 2 przyssawki; rozwój skomplikowany (kilka postaci larwalnych, 1-3 żywicieli pośrednich). przywspółczulny układ nerwowy (układ nerwowy parasympatyczny), część autonomicznego układu nerwowego; ośrodki w śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym i części krzyżowej rdzenia kręgowego; unerwia narządy wewn., m.in. hamuje akcję serca, pobudza wydzielanie gruczołów trawiennych. przyzba, wał usypany z ziemi dokoła podmurówki wiejskiego domu (czasami pokryty deskami). przyzębica, med. →parodontoza. przyziemie →parter (1). przyzwoitka, daw. starsza osoba towarzysząca młodej kobiecie dla przyzwoitości lub dla zachowania pozorów przyzwoitości (dziś żartobliwie). przyżegające środki, związki chem. stosowane do przyżegania tkanek w celach leczn. lub kosmetycznych, np. stężone kwasy, zasady, sole metali ciężkich. ps →parsek. PS →Polscy Socjaliści. PS, symbol jednostki mocy koń mech., stosowany w niem. literaturze technicznej. P.S. →postscriptum. psalm, rel. pieśń hebr. ze St. Testamentu; utwór lir. wzorowany na p. biblijnych. psalterium, instrument muz., chordofon szarpany; najczęściej w kształcie trapezu; popularny w Europie średniow., obecnie jako instrument lud., np. w ZSRR, Finlandii. psałterz, księga zawierająca zbiór psalmów St. Testamentu. Psałterz floriański (Psałterz królowej Jadwigi), psałterz w wersji łac, niem. i pol. zapisany w XIV/XV w., znaleziony 1827 w austr. opactwie Św. Floriana, wyd.

1834; autor nieznany, miejsce powstania i przeznaczenie sporne. Psałterz królowej Jadwigi →Psałterz floriański. Psałterz puławski, przekład pol. z XIV7 XV w. psałterza i fragmentów St. Testamentu, zachowany w późniejszym odpisie w zbiorach Czartoryskich (dawniej w Puławach), wyd. 1880; autor nieznany, czas powstania sporny. Psametyk I, ?-ok. 609 p.n.e., król Egiptu od ok. 663, założyciel XXVI dyn. (ok. 663-525), tzw. saickiej; uniezależnił kraj od Asyrii; zreorganizował armię; pismo demotyczne uznał za urzędowe. psamity, osadowe skały okruchowe o średnicy ziaren 0,1-2 mm; do p. należą piaski i piaskowce. psammofity, rośliny pionierskie siedlisk piaszczystych, zwł. wydm nadmorskich (np. wydmuchrzyca, piaskownica) i śródlądowych (np. szczotlicha); budowa kseromorficzna; wiatrosiewność. psammon, ogół organizmów żyjących w wilgotnych piaskach strefy brzegowej mórz, jezior i rzek; np. niektóre gat. pierwotniaków, glonów, nicieni, skąposzczetów, wrotków, PSD →Polskie Stronnictwo Demokratyczne. psefity, osadowe skały okruchowe o średnicy ziaren powyżej 2 mm; do p. należą żwiry, brekcje, zlepieńce. Psellos MICHAEL, 1018-ok. 1096, bizant. pisarz, poeta, uczony; rozprawy filoz., teol., astr., komentarze filol., wiersze satyr, i panegiryczne. pseudo-, w wyrazach złożonych znaczy: niby, rzekomo; np. pseudoludowy. pseudoaldehydy, substancje zw. aldehydami, nie mające grupy aldehydowej; bezbarwne ciecze o zapachu owoców; najważniejsze: aldehyd C 14 (brzoskwiniowy), C 16 (poziomkowy), C 18 (kokosowy); otrzymywane syntetycznie; stosowane jako składniki olejków smakowych. pseudoallele, silnie sprzężone jednostki genet. wpływające na tę samą cechę organizmu, których efekt w heterozygocie jest zależny od rozmieszczenia ich zmutowanych form w chromosomach homologicznych. Pseudo-Dionizy (D.-Areopagita), legendarny pierwszy biskup Aten; utożsamiany z anonimowym autorem (V/VI w.) traktatów zawierających chrześc, koncepcję hierarchicznej struktury świata. pseudoklasycyzm, lit. kierunek schyłkowego okresu pol. oświecenia, zw. klasycyzmem warszawskim; naśladownictwo stylu klasyków, zwł. fr. XVII-XVIII w., w dziedzinie ideologii umiarkowanie reformatorska myśl liberalna, obywatelski ideał człowieka i tradycjonalist. patriotyzm; kunsztowność formy, elitarny charakter utworów. pseudoklasycyzm, szt. plast, termin stosowany czasem na określenie sztuki klasycyzmu 1800-30, którą cechują silniejsze niż w klasycyzmie XVIII w. tendencje naśladowcze antyku. pseudokod →-kod zewnętrzny. pseudokras, procesy, w wyniku których powstają formy wyglądem zbliżone do form krasowych, lecz różniące się od nich sposobem powstania, np. termokras. pseudologia, chorobliwa skłonność do mijania się z prawdą, kłamania; objaw niektórych chorób psychicznych. pseudomorfoza (kryształ fałszywy), twór krystal., którego postać zewn. nie odpowiada budowie wewn. i składowi chem., lecz jest postacią pierwotnego minerału, który np. został wyługowany, a miejsce po nim zajął inny minerał. pseudonim, nazwisko zmyślone, przybrane, używane zamiast właściwego przez pisarzy, artystów, działaczy konspiracyjnych. pseudopodia, zool. →nibynóżki. pseudosolaryzacja (zjawisko Sabatiera), częściowe odwrócenie wartości tonalnych obrazu fot., spowodowane pod-

daniem materiału fot. działaniu światła aktynicznego w czasie wywoływania. pseudosymetria (symetria fałszywa), występowanie kryształów w postaciach pozorujących wyższą symetrię niż rzeczywista symetria kryształu. psianka (Solanum), roślina zielna lub krzew z rodziny psiankowatych; najwięcej gat. w Ameryce Pd.; niektóre gat. doniczkowe i rabatowe; w Polsee m.in. p. słodkogórz, dająca surowiec leczn. z liści. psiankowate (Solanaceae), rodzina roślin zielnych, krzewów i drzew z klasy dwuliściennych; strefa tropik, i umiarkowana; niektóre gat. uprawne, np. ziemniak, pomidor, papryka, tytoń. psiarnia, ogół psów myśliwskich w dawnym gospodarstwie; też budynek, w którym trzymano te psy. Psicharis JANIS, 1854-1929, gr. pisarz i językoznawca; inicjator i realizator idei wprowadzenia do literatury języka lud.; prace językozn., szkice lit., powieści, sztuki teatr., poezje, opowiadania. Psie Pole (obecnie dzielnica Wrocławia), 1109 miejsce zwycięskiej bitwy wojsk Bolesława Krzywoustego nad wojskami ces. Henryka V. Psiloritis →Idi. Pskowskie Jezioro, jez. w eur. części ZSRR, tworzy jeden zbiornik2 wodny z Jez. Czudzkim; pow. 710 km , głęb. do 12 m. Psków, m. obw. w eur. części Ros.FSRR; 127 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., maszyn., lniarski, mat. bud., rybny; węzeł kol.; muzeum; kreml (XIIIXVI w.), cerkwie i sobory (XII-XV w.). PSL →Polskie Stronnictwo Ludowe. PSL-Zjednoczenie Niezawisłych Ludowców, powołane 1912 przez działaczy tzw. frondy lwowskiej — wewn. opozycji w galicyjskiej PSL (B. Wysłouch, J- Dąbski); 1914 weszła do PSL-„Piast'\ psofometr, przyrząd do pomiaru tzw. napięcia psofometrycznego, będącego miarą zakłóceń sygnałów telefonicznych lub radiofonicznych. psotniki (gryzki, Psocoptera), rząd małych owadów, o przeobrażeniu niezupełnym; ponad 1 tys. gat.; mają zwykle 2 pary skrzydeł, narządy gębowe gryzące; żywią się glonami, szczątkami org. (niektóre niszczą np. zbiory zool.). PSP →Pracownie Sztuk Plastycznych. Pstra Pustynia (Painted Desert), najsuchszy obszar na wyż. Kolorado, w USA (Arizona); skąpe zbiorowiska trawiaste, rzadkie zarośla niskich krzewów, widne lasy złożone z niskich sosen i drzewiastych jałowców. pstrągi, ryby słodkowodne z rodziny łososiowatych; czyste wody wartko płynące; w Polsce p. potokowy (Salino trutta fario), do 35 cm dł.; inne gat. aklimatyzowane; mięso b. smaczne. pstrągowiec, geol. →troktolit. Pstrowski WINCENTY, 1904-48, górnik; inicjator socjalist. współzawodnictwa pracy w PRL. psy (psowate, Canidae), rodzina ssaków drapieżnych; kończyny przednie 5-, tylne 4-palczaste (palec 5 szczątkowy); uzębienie tnąco-kruszące; węch dobrze rozwinięty; wszystkie kontynenty, prócz Antarktydy; do p. należą np. wilk, kojot, szakal, pies domowy, lis. psychastenia, rodzaj nerwicy cechującej się brakiem aktywności, męczeniem się przy pracy, lękami i natręctwami. psyche, lustro stojące, o ruchomej tafli; zmienne nachylenie tafli możliwe jest dzięki poziomej osi, umocowanej na pionowych listwach ramy; popularne zwł. w empirze. Psyche, królewna, z powodu urody prześladowana przez Afrodytę; miłość P. i Erosa, utrata i odzyskanie ukochanego jest tematem powieści Apulejusza Eros i Psyche. psychedryna (benzedrine, amfetamina), lek silnie pobudzający ośrodkowy układ nerwowy, gł. korę mózgową; środek sto-

pszczela wesz 963 sowany w stanach depresji, podciśnienia, otyłości itd. psychiatria, dział medycyny traktujący o pochodzeniu, rozpoznawaniu i leczeniu chorób psychicznych. psychiczne choroby, psychozy oraz inne zaburzenia psychiki (nerwice, psychopatie, niedorozwój umysłowy i in.); mogą być zewnątrzpochodne (pourazowe, zakaźne, reaktywne, starcze) i wewnątrzpochodne, ö nieznanym pochodzeniu (schizofrenia, psychoza maniakalno-depresyjna i in.). psychiczny proces, przebieg zjawisk psych.; funkcja mózgu polegająca na odzwierciedlaniu świata zewn. i regulacji zachowania się osobnika; wszelkie świadome i nieświadome treści i przeżycia psychiczne. psychiczny rozwój, proces przekształcania się i doskonalenia psychiki człowieka od chwili urodzenia do okresu dojrzałości. psychika, całokształt psych, procesów i cech psych, istot żywych; funkcja mózgu. psychoanaliza, w szerokim ujęciu koncepcja teoret. stworzona przez S. Freuda, wyjaśniająca strukturę, funkcjonowanie i rozwój osobowości człowieka działaniem nieświadomych popędów pozostających we wzajemnym konflikcie; w węższym znaczeniu metoda diagnozy i terapii zaburzeń psych, polegająca na odkrywaniu i interpretacji nieświadomych konfliktów emocjonalnych pacjenta. psychochirurgia, stosowanie zabiegów chirurgicznych w leczeniu chorób psych.; znaczenie maleje w związku z wprowadzeniem skutecznych leków psychotropowych. psychodrama, przedstawianie w formie improwizowanych scen różnych przeżyć, ról społ., sytuacji konfliktowych itp.; metoda wprowadzona przez J. Moreno, stosowana gł. w leczeniu zaburzeń psych, i pedagogice. psychofizjologia,, zakres badań z pogranicza psychologii eksperymentalnej i fizjologii, obejmujący problemy wzajemnego związku procesów psych, i fizjologicznych. psychofizyczne prawa, wyrażone mat. prawa ustalające zależności między cechami fiz. bodźców i cechami odbieranych przez człowieka wrażeń zmysłowych. psychofizyka, dział psychologii badający zależności między fiz. cechami bodźców a odpowiadającymi im cechami wrażeń zmysłowych; zapoczątkowany przez G.Th. Fechnera, rozwijał się gł. w II poł. XIX w. psychogram, graf. przedstawienie wyników badań psychol. (testów, eksperymentów). psycholamarkizm, hiol. odłam neolamarkizmu z końca XIX w., o zabarwieniu witalistycznym; przyjmuje wpływ wewn., „duchowych" czynników na powstawanie przystosowań ewolucyjnych. psychologia, nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem psych, procesów, cechami psych, człowieka i regulacją jego stosunków z otoczeniem; jako samodzielna nauka empiryczna ukształtowała się w poł. XIX w.; w ramach p. powstało wiele samodzielnych kierunków różniących się sposobem ujmowania zjawisk psych, oraz szereg samodzielnych działów zależnie od dziedziny zastosowania (np. p. kliniczna, p. rozwojowa, p. wychowawcza, p. społeczna, p. pracy). psychologia dynamiczna, jeden z gł. współcz. kierunków psychol. wywodzący się z psychoanalizy; akcentuje wpływ motywacji na wszystkie dziedziny zachowania się ludzi. psychologia fizjologiczna, dział psychologii zajmuiacy się badaniem neurofizjol. mechanizmów poszczególnych procesów psychicznych. psychologia funkcjonalna, kierunek w psychologii akcentujący funkcję i rolę procesów psych, w przystosowaniu się człowieka do warunków życia;' gł. przedsta-

wiciele: J. Dewey, R.S. Woodworth, E. Claparède. psychologia głębi, trad. nazwa trzech kierunków psychol. przypisujących nieświadomości podstawową rolę w przebiegu procesów psych.: freudyzmu, psychologii analitycznej C.G. Junga i psychologii indywidualnej A. Adlera. psychologia kliniczna, dział psychologii zajmujący się zaburzeniami w życiu psych, i w zachowaniu się ludzi, diagnozą przyczyn tych zaburzeń (badania testowe, wywiady) i terapią zaburzeń emocjonalnych (psychoterapia). psychologia ogólna, dział psychologii zajmujący się prawidłowym przebiegiem procesów psych, człowieka dorosłego, ich rodzajami, klasyfikacją, analizą struktury. psychologia postaci →gestaltyzm. psychologia pracy, dział psychologii zajmujący się praktycznym zastosowaniem wiedzy psychol. we wszystkich dziedzinach pracy (przemyśle, handlu itp.). psychologia rozwojowa, dział psychologii zajmujący się rozwojem psych., jego prawami, czynnikami, od których zależy, fazami, jakie przechodzi. psychologia różnic indywidualnych, dziedzina badań psychol. zapoczątkowanych przez F. Galtona, dotyczących wykrywania i pomiaru różnic między poszczególnymi jednostkami w zakresie cech psych, (inteligencji, zdolności). psychologia społeczna, dział psychologii zajmujący się procesami zachodzącymi w zespołach ludzkich i stosunkami międzyludzkimi. psychologia wychowawcza, dział psychologii stosowanej zajmujący się psychol. problemami nauczania i wychowania. psychologia zwierząt →zoopsychologia. psychologiczne teorie prawa, teorie w nauce prawa, rozpatrujące prawo jako zjawisko psych., badane metodami psychol.; gł. przedstawiciel L. Petrażycki. psychologiczny profil, przedstawienie w postaci wykresu wyników pomiaru określonych cech psych.; stosowany w wielu testach. psychologizm: 1) stanowisko filoz. związane z idealizmem subiektywnym, sprowadzające rzeczywistość do zjawisk psych. (np. przeżyć, treści świadomości); 2) stanowisko metodoL w naukach społ., występujące gł. w 2 poł. XIX w., wg którego przedmioty badań tych nauk można (lub należy) wyjaśniać za pomocą metod, pojęć, praw i teorii psychol.; G. Tarde, K. Lamprecht, W. Wundt, Ch. Sigwart i in. psychologizm, językozn. wprowadzenie analizy faktów psych, do opisu języka lub pojmowanie języka jako zespołu faktów psych. (Herbert, Wundt). psychologizm, lit. kierunek badań lit. w pocz. XX w. uznający dzieło lit. za dokument życia psych, autora; tendencja twórcza określająca postać lit. w kategoriach psychol., z pominięciem społ.-obyczajowych (M. Proust). psychologizm, pedag. teoria rozwinięta w XIX w., wg której zasadnicza treść i zadania pracy wychowawczej mają być wyznaczone przez rozwój psychofiz. jednostki. psychometria, dział psychologii zajmujący się opracowywaniem i stosowaniem metod mat. w psychologii oraz teorią i konstrukcją testów. psychomotoryczne reakcje, reakcje ruchowe związane z wrażeniami i przeżyciami psychicznymi. psychomotoryka, całość zjawisk i procesów psych, zachodzących przy wykonywaniu przez człowieka czynności ruchowych. psychonerwice, czynnościowe zaburzenia psych., nerwice, w których dominują objawy psych.; obecnie synonim nerwic. psychopatia, stała i wyraźna nieprawidłowość osobowości w zakresie jej pewnych cech, nie naruszająca inteligencji, lecz utrudniająca adaptację społeczną.

psychopatologia, nauka o zaburzeniach psych., gl. w zakresie ich rozpoznawania i badania przyczyn. psychosomatyczny, dotyczący wzajemnych stosunków między psychiką a ciałem. psychosomatyka, dziedzina badań z pogranicza medycyny i psychologii; dotyczy przyczyn i leczenia chorób somatycznych związanych z przeżyciami psych. (np. choroba wrzodowa). psychotechnika, dział psychologii zajmujący się badaniem określonych cech psych, człowieka w celu stwierdzenia przydatności i dokonania selekcji kandy- , datów do określonych zawodów, szkół, stanowisk. psychoterapia, metoda leczenia zaburzeń psych., gł. nerwic, polegająca na oddziaływaniu na psychikę pacjenta przez pomoc w zrozumieniu i rozwiązaniu jego konfliktów emocjonalnych (p. wglądowa, dynamiczna), sugestię i rady (p. racjonalna) lub perswazję i uspokajanie (p. podtrzymująca). psychoterapia grupowa, prowadzona w grupie pacjentów psychoterapia zwykle w połączeniu z analizą wzajemnych stosunków i postaw członków grupy. psychotoniczne środki, związki chem. mające swoisty, tonizujący wpływ na ośrodkowy układ nerwowy; należą do nich: psýchostimulantia — wzmagające aktywność umysłową, oraz antidepressiva — poprawiające samopoczucie. psychotropowe środki, związki chem. działające na ośrodkowy układ nerwowy, których istotną cechą jest swoisty i wybiórczy wpływ na procesy psych.; należą do nich środki psychozomimetyczne, kojące (trankwilizatory) i psychotoniczne. psychoza, choroba psych, w ścisłym znaczeniu, z zaburzeniami procesów myślenia, spostrzegania, pamięci, sfery uczuciowej, z brakiem przystosowania do życia społ., rodzinnego i zawodowego. psychoza maniakalno-depresyjna (cyklofrenia), psychoza cykliczna, choroba psych., w której występują na przemian okresy depresji i wzmożonego samopoczucia (manii). psychoza zbiorowa, powstawanie u większych grup ludzkich przemijających objawów zaburzeń psych, pod wpływem sugestii lub przez tzw. zarażanie emocjonalne. psychozomimetyczne środki, związki chem., które wywołują stany imitujące choroby psych., tzw. modele psychoz; używane są w pracach badawczych. psychrometr, przyrząd do pomiaru wilgotności (a także temperatury) gazów, gł. powietrza, metodą psychrometryczną; układ 2 termometrów i ewent. wentylatora, poruszanego silniczkiem. Psy Gończe, jeden z gwiazdozbiorów. psylofity (Psilophytinae), klasa paprotników kopalnych; pojawiły się w górnym sylurze, wymarły w karbonie; najpierwotniejsze, przybrzeżne, zielne rośliny naczyniowe. psylomelan, minerał, uwodniony tlenek manganu; brunatnoczarny lub czarny; b. rozpowszechniony; występuje gł. w strefie utlenienia złóż rud manganu; ważna ruda manganu. pszczela matka, jedyna w pszczelej rodzinie samica o dobrze rozwiniętych narządach rozrodczych; składa 1,5-2,5 tys. jaj dziennie, żyje 3-5 lat. pszczela rodzina, trwałe społeczeństwo pszczele złożone z 1 matki pszczelej, 1080 tys. robotnic i paru tysięcy trutni, zasiedlające 1 gniazdo pszczele. pszczelarstwo (pszczelnictwo), gałąź rolnictwa zajmująca się całokształtem zabiegów związanych z hodowlą pszczół i ich użytkowaniem. „Pszczelarstwo", miesięcznik wydawany od 1950 w Warszawie, od 1958 organ Pol. Związku Pszczelarskiego. pszczela wesz (wszolinka pszczela, Brauia coeca), maleńka bezskrzydła mucho w-

964 pszczeli jad ka, zewn. pasożyt pszczół; larwy wyjadają schematyczne powieści o życiu na teremiód i pyłek. nach nadgranicznych. pszczeli jad, wydzielina większego z ptactwo łowne, ptaki uznane przez pragruczołów związanych z aparatem żądło- wo łow. za zwierzynę: drop, głuszec, ciewym samiczych postaci pszczół; zawiera trzew, jarząbek, bażant, kuropatwa, przeenzymy o właściwościach toksycznych, he- piórka, czapla siwa, słonka, derkacz, dumoiitycznych, antybiotycznych; stosowany belt, bekas kszyk, bekasik, batalion, łysjako lek przeciw chorobom gośćcowym. ka, dzikie kaczki, dzika gęś, grzywacz, pszczelnictwo →pszczelarstwo. kwiczoł, paszkot. pszczelnik (Dracocephalum), roślina roPtah, mit. egip. bóg miasta Memfis, czna lub bylina, rozpowszechniona gł. opiekun rękodzielników i artystów; mąż na obszarach śródziemnomor. i w Azji; Sachmet; wyobrażany jako człowiek z łyjako roślinę miododajną i olejkodajną u- są głową i berłem w dłoniach. prawia się p. mołdawski (D. moldavica), Ptak WŁADYSŁAW, ur. 1920, metalurg; kwitnący biało lub fioletowo. prof. AGH, czł. PAN; prace poświęcone Pszczew, w. w pow. międzyrzeckim, gł. termodynamicznej teorii roztworów woj. zielonogórskim, na Pojezierzu Lubus- oraz równowagi reakcji metalurgicznych. kim; przemysł wikliniarsko-trzciniarski; ptaki (Aves), gromada stałocieplnych przed 1326-1945 miasto; kręgowców; ok. 8500 gat.; ciało pokryte pszczolinka (Andrena), błonkówka piórami; kończyny przednie w postaci mniejsza od pszczoły miodnej; buduje skrzydeł; głowa zaopatrzona w dziób; gniazda w gliniastych glebach; jako po- kości długie są pneumatyczne; dodatkożywienie dla larw gromadzi pyłek (zapyla we worki płucne umożliwiają tzw. podkwiaty). wójne oddychanie; jajorodne; rozróżnia pszczoła miodna (Apis mellifica), owad się bezgrzebieniowce i grzebieniowce, z z dawna udomowiony i hodowany na ca- licznymi rzędami. łym świecie dla miodu i wosku; żyje w Ptak Rajski, jeden z gwiazdozbiorów. rodzinach; najbardziej cenione rasy: półptasie mleko (mleko gołębie), płynna nocna, włoska, kraińska i kaukaska. serowata wydzielina wola gołębi służąca pszczołojad (Pernis apivorus), ptak dra- jako pokarm dla piskląt w pierwszych pieżny; dł. do 62 cm; łuskowate pióra dniach ich życia. osłaniają oczy p. przed ewent. ukłuciem Ptasiński JAN, ur. 1921, działacz ruchu owadów; żywi się gł. trzmielami, osami, robotn.; w okresie okupacji w PPR, GL pszczołami; Eurazja, Afryka; W Polsce i AL; 1957-60 zastępca Komendanta Gł. nieliczny, chroniony. MO; 1960-67 I sekr. KW PZPR w Gdańpszczoły (Apidae), rodzina błonkówek z sku; czł. KC PZPR; 1967-71 ambasador grupy żądłówek; ok. 2 tys. gat.; żyją w Polski w ZSRR. tzw. społeczeństwach (w skład ich wchoptaszarnia, osobny budynek lub podzą: królowa zw. matką, robotnice i trut- mieszczenie przeznaczone do hodowli nie) lub samotnie; zapylają rośliny* niek- ptactwa (gl. bażantów, pawi i drobiu oztóre są hodowane ze względu na miód dobnego); początkowo przy zwierzyńcach; i wosk (p. miodna). od baroku wznoszono oddzielne p. ogro„Pszczółka", pierwsza na terenach wy- dowe.→woliera zwolonych spod okupacji hitlerowskiej ptasznictwo (łowiectwo ptaszę), dawniej polska radiostacja, działająca (11 VIII powszechny sposób łowienia ptactwa: w 1944-9 III 1945) w Lublinie. sidła, sieci, samołówki i in.; także handloPszczyna, m. pow. w woj. katowickim, wanie nimi. nad Pszczynką; 18,0 tys. mieszk. (1970); ptaszniki (Aviculariidae), rodzina b. duprzemysł maszyn, (produkcja elektrofilt- żych, tropik., jadowitych pająków; polurów); pałac (XVIII-XIX w.) — obecnie ją na małe kręgowce, niektóre groźne i dla muzeum; park krajobrazowy. — Prawa człowieka — ich jad powoduje porażenie miejskie w XIV w.; od XII do pocz. mięśni. XVI w. dwukrotnie w posiadaniu Piastów ptaszory (ryby latające, Exocoetidae), śląskich, następnie różnych niem. rodzin rodzina ryb; kilkadziesiąt gat., do 50 cm magnackich; przewaga ludności pol., któ- dł.; długie płetwy piersiowe ułatwiają ra wzięła udział w powstaniach śląskich szybowanie w powietrzu; morza ciepłe. 1919-21; 1939 udział powstańców śląskich Ptaszycki TADEUSZ, UΓ. 1908, architekt i harcerzy w walkach w obronie miasta; i urbanista; gen. projektant planu odbudohitlerowski obóz germanizacyjny dla dzie- wy Wrocławia i budowy Nowej Huty; ci pol. i 2 filie Oświęcimia; w okolicy współautor projektu Cmentarza-Pomnika obozy jenieckie. Poległych 2 Armii WP i Korpusu PancerPszczyńskie Lasy (Puszcza Pszczyńska), nego w Zgorzelcu nad Nysą. kompleks lasów w pd. części Wyż. Śląsptaszyniec →seradela. kiej; drzewostan gł. sosnowy; rezerwat Ptaśnik JAN, 1876-1930, historyk, badacz żubrów. kultury średniow. i dziejów miast; prof. pszenica (Triticum), jednoroczna ro- uniw. we Lwowie; wydawca źródeł; m.in. ślina z rodziny traw, uprawiana na wszyst- Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce. kich kontynentach jako najważniejsze zboPTE →Polskie Towarzystwo Ekonomiczże chlebowe;" kłos ościsty lub bezostny; ne. ziarno zawiera białko — gluten; najwiękpteranodon, kopalny gad latający; rozsze znaczenie gosp. mają: p. zwyczajna piętość skrzydeł do 8 m; dobrze pływał; (T. vulgare), wys. 1,5 m, ozima lub jara, górna kreda Ameryki Północnej. oraz p. twarda (T. durum)→ostka pterodaktyle, kopalne gady latające; Pszenicki ANDRZEJ, 1869-1941, inżynier krótkie, szerokie skrzydła, ogon zredukobudownictwa; prof. instytutów w Peters- wany; jura i kreda. burgu, Polit. Warsz.; budował mosty pteroiloglutaminowy kwas →foliowy (m.in. w Petersburgu, Krakowie, Płocku), kwas. hangary, maszty antenowe. pteron →perypteros. pszenżyto (Triticale), nowy gat. zboża, pterozaury (jaszczury latające, Pterosauzyskany przez zapylenie pszenicy pył- uria), kopalne gady latające, z grupy gakiem żyta i podwojenie w mieszańcu licz- dów naczelnych; podobne do nietoperza; by chromosomów. jura (drobne) i kreda (olbrzymie). „Pszonka", czasopismo satyr., związane pterylia (opierzki), anat. upierzone parz TDP, wydawane 1839-42 w Strasburgu, tie skóry ptaków. 1842-44 w Paryżu; red. L. Zienkowicz. ptialina, a-amylaza śliny, enzym traPszów, m. w pow. wodzisławskim, woj. wienny z grupy hydrolaz glikozydpwych, katowickim; 12,9 tys. mieszk. (1970); ko- rozkładający skrobię i glikogen na mniejpalnia węgla kam.; prawa miejskie 1954. sze fragmenty. Pt, symbol pierwiastka chem. platyny. ptifurki [petits-fours; fr.], drobne, kruP.T.→pleno titulo. che ciasteczka. Ptáčnik KAREL, ur. 1921, pisarz czes.; PTK →Polskie Towarzystwo Krajoznawpowieść o młodym pokoleniu w latach II cze. wojny świat. (Ročnik jedenadvacet); antyPTL →Polskie Towarzystwo Lekarskie.

Ptolemais, m. w Grecji (Macedonia); 8 tys. mieszk. (1961); ośr. wydobycia węgla bram., wielka elektrownia, przemysł chemiczny, Ptolemeusz II Filadelfos, 808-246 p.n.e., król Egiptu od 282; reformy adm. i gosp.; walczył pomyślnie z Syrią i Macedonią; wprowadził kult władcy za jego życia. Ptolemeusze (Lagidzi), dynastia pochodzenia maced., panująca w staroż. Egipcie 305-30 p.n.e. (tzw. okres gr.); m.in. P. I Soter (założyciel dyn.), P. II Filadelfos, Kleopatra VII. Ptolemeusz Klaudiusz, ok. 100-ok. 168, gr. matematyk, astronom i geograf; autor Almagesiu (geocentryczny pogląd na budowę Wszechświata) i Wstępu do geografii (zasady konstruowania map oraz zestawienie ok. 8 tys. nazw geogr. z całego znanego wówczas świata). Ptolemeusz I Soter, ok. 367-282(?) p.n.e., król Egiptu od 305, założyciel dyn. Ptolemeuszów, wódz Aleksandra W.; Aleksandrię uczynił ośrodkiem nauk. i kult. (Biblioteka, Muzeum), Egipt doprowadził do wspaniałego rozkwitu politycznego. ptomainy (trupi jad), dwuaminy powstające przez dekarboksylację aminokwasów w procesach gnicia białek; z lizyny powstaje kadaweryna, z ornityny — putrescyna.) PTR →Polskie Towarzystwo Religioznawcze. PTS →Polskie Towarzystwo Socjologiczne. PTT →Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. PTTK →Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Ptuszko ALEKSANDR Ł., ur. 1900, ros. reżyser film.; twórca pełnometrażowych filmów animowanych z udziałem aktorów; nawiązuje do ros. baśni lud. (Sadko, Bajka o carze Saltanie). PTWK →Polskie Towarzystwo Wydawców Książek. Pu, symbol pierwiastka chem. plutonu. puaz (poise), P, jednostka lepkości dynamicznej w układzie CGS: 1 P= = 1g =cm 10. -1s N.s/m2. pub [pab; ang.], w krajach anglosaskich rodzaj baru z napojami alkoholowymi oraz zakąskami. public relations [pablyk rylejsznz; ang.], socjol. termin w socjologii amer. oznaczający ogół postaw i opinii szerokich kręgów, dotyczący działania danej organizacji, instytucji itp. public school [pablyk sku:l], ang. męska internatowa, elitarna szkoła średnia; program zbliżony do grammar schopl; nazywana college' em. publicystyka, dziedzina piśmiennictwa zajmująca się omawianiem aktualnych problemów polit, gosp., społ. i kult.; obejmuje małe formy: artykuł, felieton, recenzję, reportaż, szkic itp. publiczna gospodarka lokalami, przekazanie spraw przydziału lokali organom państw.; poddanie lokalu p.g.l. oznacza pozbawienie zarządcy właściciela budynku swobody zawierania umowy najmu lokalu i zawiązywanie stosunku najmu na podstawie decyzji organu adm. o przydziale lokalu. publiczność, socjol. forma życia zbiorowego; zbiorowość ludzi oczekujących podobnych przeżyć bądź zainteresowanych tym samym przedmiotem lub zjawiskiem. publikacja →wydawnictwo (1). publikacja aktów prawnych, ogłaszanie aktów normatywnych w przeznaczonych do tego celu wydawnictwach; są nimi w PRL: „Dziennik Ustaw PRL", „Monitor Polski", dzienniki urzędowe resortów oraz dzienniki woj. rad narodowych. publikanie, w staroż. Rzymie dzierżawcy podatków państw, w prowincjach, przeważnie ekwici. Pucallpa [pukaljpa], m. we wSch. Peru, port nad Ucayali; 25 tys. mieszk. (1961); rafinacja ropy naft., przemysł drzewny.

Pugilista 965 Puccini [puczczini] GIACOMO, 1858-1924, kompozytor wł.; opery w stylu weryzmu, przy zachowaniu tradycji wł. belcanta. (Cyganeria, Tosca, Madame Butterfly, Tu~ randot). Pucelle [püsel] JEAN, 1 poł. XIV w., miniaturzysta fr.; reprezentant paryskiej szkoły iluminatorskiej; Brewiarz z Belleville. puch, anat. drobne, miękkie pióra, o b. krótkiej stosinie i rozpierzchłych promieniach; tworzą podszycie piór pokrywowych u dorosłych ptaków i wyłączną osłonę ciała u piskląt; także krótkie, miękkie włosy ssaków. puchacz (Bubo bubo), gatunek sowy; dł. ok. 68 cm; upierzenie żółtobrunatne, pstre, na głowie dwa pęczki piór, tzw. uszy; poluje nocą na ptaki i drobne ssaki; lasy Eurazji; w Polsce rzadki, chroniony. Puchalski WŁODZIMIERZ, ur. 1908, reżyser, scenarzysta i operator film., fotografik; pionier pol. filmu popularnonauk. o tematyce przyrodniczej. puchar →kielich. Puchar, jeden z gwiazdozbiorów. pucharów dzwonowatych kultura, archeol. kultura schyłku neolitu i pocz. epoki brązu w Europie; hodowla, w niewielkim zakresie uprawa roli. pucharów lejkowatych kultura, archeol. kultura neolityczna, ok. 3500-2000 p.n.e., w Europie; uprawa roli (zapoczątkowanie, orki), hodowla, tkactwo, górn. eksploatacja krzemienia; kult zwierząt hodowlanych. Puchewicz KAZIMIERZ, 1858-84, działacz ruchu robotn.; współtwórca I Proletariatu (współautor programu); 1883 założyciel Solidarności; więziony 1883 i 1884. puchlina, nagromadzenie się płynu przesiąkowego w jamach ciała lub tkankach, gł. w tkance podskórnej; występuje np. w chorobach serca, nerek, krwi, naczyń krwionośnych. puchowiec (Ceiba pentandra), drzewo Ameryki Pd., uprawiane w strefie tropik, dla krótkiego włókna nieprzędnego (tzw. kapok), wydobywanego z torebek nasiennych. Puchta GEORG, 1798-1846, prawnik niem.; jeden z założycieli niem. hist. szkoły prawa. Pucioasa [puczio-], m. w pd. Rumunii, u podnóża Karpat; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Puck, m. po w. w woj. gdańskim, nad Zat. Pucką; 8,9 tys. mieszk. (1968); port rybacki; przemysł maszynowy. — Prawa miejskie 1348; za Władysława IV twierdza i port woj.; w okresie między woj. jedyny pol. port mor. do czasu zbudowania portu w Gdyni; 1945 (II i III) ogzekucje 234 więźniów ewakuowanych ze Stutthofu. Pucka Kępa, wysoczyzną morenowa na Pobrzeżu Kaszubskim, nad Zat. Pucką. Pucka Zatoka, płytka, zach. część Zat. Gdańskiej. pucolany (puzzolany), bud. zagęszczone w procesie naturalnego starzenia popioły (pyły) pochodzenia wulkanicznego; kruszywo do betonów, dodatek do zapraw bud. zwiększający ich wodotrwałość. pucz, przewrót wojsk., zamach stanu dokonany przez grupę spiskowców. pud, dawna ros. jednostka masy, zwyczajowo używana do dziś; 1 p. = ok. 16,3805 kg. pudding, potrawa ang. o konsystencji kremu lub stałej, sporządzana z kaszy, mąki, owoców, mleka, jaj, mięsa i in. składników, z dodatkiem przypraw. puder, środek kosmetyczny służący do ochrony skóry przed szkodliwymi wpływami atm., do jej wysuszenia lub natłuszczania i upiększania. pudermantel →peniuar. pudlarski proces (pudlingowanie), dawny sposób świeżenia stali w piecu płomiennym; stal uzyskaną w postaci ciastowatej bryły przekuwano w celu usunięcia żużla (otrzymania stali zgrzewnej).

pudle, rasa psów pokojowych, dawniej używanych do polowań na ptactwo wodne; b. podatne do tresury; wys. w kłębie ao 60 cm (karłowaty poniżej 35 cm); sierść gęsta, długa, kędzierzawa, jednolicie czarna, biała, brązowa, niebieska lub szara. pudlingowanie →pudlarski proces. Pudliszki, w. w pow. gostyńskim, woj. pozn.; duża przetwórnia owocowo-warzywna. pudło, potocznie chybiony strzał. pudło wagonu, nadwozie wagonu kol. lub tramwajowego. Pudowkin WSIEWOŁOD I., 1893-1953, ros. reżyser i teoretyk film.; klasyk kinematografii radz.; autor wybitnych dzieł wytyczających drogi rozwoju kinematografii radz. {Matka, Burza nad Azją). pudreta, nawóz org. wytwarzany z fekalii (z domieszką kwasu siarkowego) po ich odwodnieniu; produkowany rzadko, ze względu na wysokie koszty odparowywania wody. Pudsey [padzy], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds; 37 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., skórz., metalowy. pudu (Pudu pudu), ssak południowoamer. z rodziny jeleniowatych; wys. w kłębie do 41 cm; rdzawobrązowy w żółte cętki; poroże małe, nie rozgałęzione. pudża, w hinduizmie ofiara, adoracja bóstwa, jedna uz dróg do zbawienia. Puebla [p e-], stan w środk. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 33,9 tys. km2, 2,6 mln mieszk. (1969); stol. P.; uprawa kukurydzy, trzciny cukr., hodowla bydła. Puebla [pue-] (Puebla de Zaragoza), m. w Meksyku, stol. stanu P.; 384 tys. mieszk. (1969); jeden z gł. ośr. przem. i handl. kraju; uniw.; muzeum; kościoły (XVIXVII w.), katedra (XVII w.), domy i pałace (XVI-XIX uw.). pueblo [p e-], budowle Indian Pueblo; paropiętrowe, budowane z drewna, kamienia, cegieł lub wykuwane w skale; charakter obronny; zamieszkiwane przez jedną wspólnotę rodzinną. Pueblo [pue-], indiańskie plemiona w stanach Arizona i Nowy Meksyk (USA); ok. 40 tys.; rolnictwo; twórcy wysokiej kultury (X-XIII w.); obecnie zaliczani do najbardziej rozwiniętych ludów indiańskich. Pueblo [pueblou], m. w USA (Kolorado), nad rz. Arkansas; 97 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł poligraf., mat. bud., spoż.; ośr. handl.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. „Pueblo" [pue-] dziennik, organ Hiszp. Organizacji Związkowej, wydawany öd 1940. puenta (pointa), kulminacyjny, końcowy moment opowiadania, wypowiedzi itp. wyrażający jego sens;uesencja dowcipu. Puente Genil [p e- chenil], m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad rz. Genil; 31 tys. mieszk. (1960). puentować (pointować), ukazywać, podkreślać puentę. Puerto Aisén [pue- -en], m. i port w pd. Chile, ośrodek adm. prow. Aisén; 5,4 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny; wywóz drewna. Puerto Arrecife [pue- -tife], gł. m. i port hiszp. wyspy Lanzarote (W. Kanaryjskie); 10 tys. mieszk. (1960). Puerto Ayacucho [pue- ajakuczo], m. w Wenezueli, nad Orinoko, ośr. adm. terytorium Amazonas; 5,5 tys. mieszk. (1961). Puerto Barrios [pue- b.], m. i port w Gwatemali, nad M. Karaibskim; 32 tys. mieszk. (1964); rafineria ropy naft., wywóz kawy. Puerto Cabello [pue- kabeljo], m. i port w Wenezueli (Carabobo), ńad M. Karaibskim; 68 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., skórz., drzewny. u Puerto Cabezas [p e- kabesas], m. i port w Nikaragui, nad M. Karaibskim; 4 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny. Puerto Cortés [pue- kortes], m. i port w Hondurasie, nad M. Karaibskim; 17 tys.

mieszk. (1964); miasto zał. 1525 pod nazwą Puerto Caballos. Puerto la Cruz [pue- la krus], m. i port w Wenezueli (Anzoátegui), nad M. Karaibskim; 79 tys. mieszk. (1969); wielki ośr, rafinacji ropy naft., przemysł spożywczy. Puertollano [puertoljano], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia); 51 tys. mieszk. (1960); wydobycie węgla kam., rafineria ropy naft.; przemysł chem., maszynowy. Puerto Montt [pue- m.], m. i port w środk. Chile, ośrodek adm. prow. Llanquihue; 48 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., drzewny. Puerto Ordaz [pue- -das], port wywozu rud żel. w Wenezueli, przy ujściu Caroni do Orinoko; wchodzi w skład miasta Santo Tomé de Guayana. u Puerto Plata [p e- p.] (San Felipe de Puerto Plata), m. i port w pn.-zach. Dominikanie, ośrodek adm. prow. P.P.; 22 tys. mieszk. (1969). Puerto Princesa [pue- -sesa], m. w Filipinach, port ná wsch. wybrzeżu wyspy Palawan; 23 tys. mieszk. (1960). Puerto Rico [pue- rrikoj, najgłębszy rów oceaniczny na O. Atlantyckim, po pn.wsch. stronie Wielkich Antyli; głęb. do 9219 m. Puerto Rico [pue- rriko] (Porto Rico), terytorium stowarzyszone z USA, na wyspie2 P.R. i sąsiednich wysepkach; 8,9 tys. km , 2,7 mln mieszk. (1968); stol. i gł. port San Juan; j.u. angielski i hiszpański. Powierzchnia górzysta; kraj roln.-przem.; uprawa trzciny cukr., bananów, tytoniu, kawy; przemysł spoż., włók.; ważny region turystyczny. — Od pocz. XVI w. kolonizowane przez Hiszpanów, posiadłość hiszp.; od 1898 amer.; od 1951 częściowa autonomia, od 1952 „wolne państwo stowarzyszone" z USA (sprawy obrony i polityki zagr.). Puerto Vallarta [pue- baljarta], kąpielisko i ośr. wypoczynkowy w Meksyku (Jalisco), nad O. Spokojnym; 8 tys. mieszk. (1960). puerylizm, chorobliwe cofnięcie się do dziecięcych sposobów zachowania, dziecięcej wymowy słów, zabaw itp. puf, tapicerski cylindryczny taboret, kryty całkowicie tkaniną lub skórą; używany od poł. XIX w. Pufendorf [pu-] SAMUEL (pseud. Severinus de Monzambano), 1632-94 niem. prawnik i filozof; jeden z twórców teorii prawa natury; historiograf okresu panowania króla szwedz. Karola Gustawa. Puffke KAZIMIERZ, 1854-1921, dziennikarz; 1908-19 red. „Dziennika Poznańskiego". Pugaczow JEMIELJAN I., ok. 1742-75, kozak doński, przywódca największego w dziejach Rosji powstania chłopskiego 177375; zajął znaczną część Powołża; po stłumieniu powstania stracony. Pugaczow, m. w Ros.FSRR (obw. saratowski), w dorzeczu Wołgi; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Puget (Puszet) JACEK, ur. 1904, syn Ludwika, rzeźbiarz; studiował u X. Dunikowskiego i A. Bourdelle'a; prof. ASP w Krakowie; gł. rzeźby portretowe (portret S. Jaracza); projekty scenograf, dla teatru „Cricot 1". Puget (Puszet) LUDWIK, 1877-1942, ojciec Jacka, rzeźbiarz i historyk sztuki; czł. m.in. Sztuki, Pol. Sztuki Stosowanej; małe rzeźby gł. o tematyce animalistycznej; również portrety o cechach impresjonist. i secesyjnych; zginął w Oświęcimiu. Puget [püże] PIERRE, 1620-94, fr. rzeźbiarz, malarz i architekt; przedstawiciel baroku; rzeźby rel., mit., dekoracyjne, portretowe. pugilares: 1) portfel; 2) daw. notes, notatnik. Pugilista, brązowy posąg siedzącego pięściarza, być może Amykosa, króla Bebryków, poł. I w. p.n.e., dzieło Apolloniosa; Museo Nazionale delie Terme — Rzym.

966 Pugin Pugin [pju:dżyn] AUGUSTUS WELBY NORTHMORE, 1812-52, architekt ang., pochodzenia fr.; jeden z gł. przedstawicieli neogotyku w ang. architekturze; siedziby wiejskie, kościoły, współtwórca gmachów Parlamentu w Londynie. puginał, krótka broń sieczna pochodzenia wsch., używana do końca XV w. „Pugwash" [paguosz; ang.] (Konferencje Pugwash w sprawie nauki i problemów światowych), ruch uczonych na rzecz obrony pokoju, rozbrojenia atomowego i złagodzenia napięcia międzynar.; zainicjowany 1954 przez B. Russela; nazwa od miejscowości P. w Kanadzie (miejsce pierwszego spotkania). Pu I, 1906-67, ostatni cesarz Chin 190812, z dyn. Cing; 1932-34 prezydent, 193445 cesarz Mandżukuo; więziony do 1956. Pujmanová MARIE, 1893-1958, pisarka czes.; powieści i opowiadania psychol. o środowisku mieszcz. i inteligenckim; szeroka panorama społ. w trylogii Ludzie na rozstajach, Igranie z ogniem, Życie zwycięża śmierć. puklerz, wojsk, dawniej potoczna nazwa tarczy. puklowanie, w złotnictwie dekorowanie przedmiotu półkolistymi lub łezkowatymi guzkami; stosowane gł. do zdobienia naczyń srebrnych i miedzianych w XVI i XVII w. Pukou, dzielnica Nankinu (dawniej samodzielne miasto); duży port nad Jangcy, wielki most kolejowy. Pukowiec JÓZEF (pseud. Chmura), 190442, harcmistrz, redaktor, nauczyciel; w czasie okupacji hitlerowskiej organizator konspiracyjnego harcerstwa, komendant Chorągwi Śląskiej i czł. Gł. Kwatery Szarych Szeregów; ścięty przez hitlerowców. pula: 1) stawka w grze, ogół stawek w banku (w grze hazardowej), bank; 2) partia, tura w grze w karty, w bilard, w kręgle; 3) ilość, liczba materiałów, surowców, artykułów, będąca do dyspozycji lub do sprzedaży w danym okresie. Pula, m. i port w Jugosławii (Chorwacja), na pd.-zach. wybrzeżu Istrii; 44 tys. mieszk. (1965); przemysł stoczniowy; kąpielisko, ośr. turyst.; muzeum; rzym. amfiteatr wzniesiony przez Augusta, powiększony przez Wespazjana; katedra (V-VI, XV w.), kościół i klasztor franciszkanów (XIV w.). pularda, utuczona kura w wieku 4-6 mieś.; mięso delikatne, smaczne; zamiast p. produkuje się obecnie brojlery. Pulaski [puläsky], m. w USA (Wirginia); 10 tys. mieszk. (1970); ośr. handlowy. Pulaski [puläsky], miejscowość w USA (Wisconsin); ok. 1 tys. mieszk.; polonijny ośrodek rolniczy. pulchnik (proszek do pieczenia), mieszanina gł. węglanu sodu i kwasu np. cytrynowego, spulchniająca ciasto przez wydzielenie CO2 podczas pieczenia. Pulci [-czi] LUIGI, 1432-84, poeta wł.; żartobliwe i satyr, sonety, poematy okolicznościowe (Morgante — oparty na anonimowych pieśniach wędrownych śpiewaków). Pulcinella [-czinella; wł.], komiczna postać z commedia delľarte i teatru lalek. Pulgar [-gar] HERNANDO DEL, 1436-93, kronikarz hiszp.; historiograf Ferdynanda Kat.; autor kroniki stanowiącej podstawowe źródło do dziejów Hiszpanii tego czasu. puli, węg. rasa niewielkich psów (wys. w kłębie do 40 cm) z grupy owczarków; sierść obfita, czarna, ruda lub szara. Pul-i Chumri, m. w pn.-wsch. Afganistanie; 10 tys. mieszk. (1960); przemysł bawełn., cementowy, metalowy. Pulitzer [pju:lytsər] JOSFPH, 1847-1911, dziennikarz amer.; wydawca dziennika „World"; fundator (1903) szkoły dziennikarskiej i (1917) corocznych nagród (m.in. dziennikarskich).

Pullman [pulmən] GEORGE MORTIMER, 1831-97, amer. konstruktor wagonów kol. 4-osiowych na wózkach, sypialnych i in. pulman, potocznie wagon osobowy ustawiony na 2 wózkach 2-3-osiowych. pulment →bolus. Pulologos (Ornitolog), anonimowy utwór bizant. z poł. XIV w., satyra na średniow. stosunki społ., polit. i rel. w cesarstwie bizantyjskim. pulpa owocowa, półprodukt z umytych i oczyszczonych owoców (gł. truskawek, malin, śliwek, porzeczek), utrwalony metodą chem. (np. sulfitacja) lub fiz. (mrożenie, pasteryzacja), przerabiany np. na dżem. pulpa ziemna, grunt zmieszany z wodą — o konsystencji papki; powstaje np. podczas hydromech. urabiania gruntu. pulpa ziemniaczana, miazga z surowych ziemniaków otrzymywana przez ich przetarcie; półprodukt w przemyśle krochmalniczym. pulpety, dodatek do zup, rosołu lub flaków, w postaci gotowanych kulek sporządzanych z mielonego mięsa, podrobów lub ryby, z dodatkiem jaj, bułki, cebuli i przypraw. pulpit, podstawa na książki, nuty itp. w formie pochylonej deski umocowanej na trzonie; używany od wczesnego średniowiecza; także ukośnie umieszczona deska w niektórych meblach (np. biurko). pulque [pulke; hiszp.], przefermentowany sok z agawy, nar. napój meksykański. puls, fizjol. →tętno. pulsacja, fiz.: 1) określona zmiana jakiejś wielkości fiz., najczęściej wielkości określającej natężenie procesu fiz.; 2) częstotliwość kołowa, wielkość równa iloczynowi 2π i częstotliwości f: w =2πf. pulsacje gwiazd, związane ze zmianami jasności, regularne (okresowe), półregularne lub nieregularne procesy kurczenia się i rozkurczania pewnych typów gwiazd zmiennych fizycznie. pulsacji teoria, teoria geotektoniczna (W.B. Bucher 1939, W. Obruczew 1940), wg której w rozwoju tektonicznym skorupy ziemskiej występują cyklicznie powtarzające się okresy (pulsacje) rozszerzania się i kurczenia podłoża skorupy ziemskiej, wywołane m.in. energią rozpadu pierwiastków promieniotwórczych. pulsacyjny silnik, przelotowy silnik odrzutowy, w którym wypływ czynnika roboczego z dyszy jest nieciągły (pulsujący;; sterowany zaworem. pulsary, typ obiektów astr. odkrytych na drodze obserwacji radiowych, wysyłających promieniowanie w postaci krótkotrwałych błysków powtarzających się z okresem ok. 1 sek i krótszym; prawdopodobnie gwiazdy neutoronowe pozostałe po wybuchach supernowych. pulsometr →tętnik. Pulszky [-ski] FERENC, 1814-97, węg. archeolog i polityk; 1848 wicemin. spraw zagr. w rządzie rewol.; dyr. Muzeum Nar. w Peszcie. Pulu Laut, wyspa indonez. przy pd.wsch. wybrzeżu Borneo; ok. 2,1 tys. km2, ok. 20 tys. mieszk.; wydobycie rud żelaza. pulwersak →prochownica. pulweryzaçja →rozpylanie. pułap, bud. w drewn. stropie pokład z desek, przymocowany pod belkami stropowymi (podsufitka) lub na nich (powała). pułap, lotn. maksymalna wysokość, jaką może osiągnąć dany statek powietrzny. pułapka magnetyczna, urządzenie zapobiegające ucieczce naładowanych cząstek; rodzaj pojemnika, w którym rolę ścianek spełnia pole magnetyczne. pułapki, rodzaj samołówek; rozmaite urządzenia do chwytania zwierząt: niekaleczące, zabijające i kaleczące (obecnie w łow. zabronione). Pułaski (Puławski) ALEKSANDER, 180038, działacz rewol., ksiądz; w powstaniu 1830-31 lewicowy działacz Tow. Patriot.

(wiceprezes); współzałożyciel TDP, czł. Zemsty Ludu. Pułaski ANTONI, 1750-1815, hetman polny kor. od 1793; uczestnik konfederacji barskiej, więziony w Kazaniu; marszałek gen. konfederacji targowickiej. Pułaski JÓZEF, 1704-69, współtwórca konfederacji barskiej 1768, po zdobyciu Baru przez Rosjan uszedł do Turcji, gdzie zmarł w więzieniu. Pułaski KAZIMIERZ, 1747-79, generał; uczestnik konfederacji barskiej; od 1777 walczył o niepodległość Stanów Zjedn. (Legion P.); zginął pod Savannah. „Pułaski", pol. liniowiec transatlantycki, zbudowany 1912 w Anglii, zakupiony 1930; 6345 BRT, 6150 DWT, prędkość 14 węzłów, zabierał 789 pasażerów; sprzedany 1946, złomowany 1949. Pułaskiego pomnik w Savannah, pomnik wg projektu rzeźbiarza H. Dmochowskiego wzniesiony dla upamiętnienia śmierci gen. K. Pułaskiego (1779) podczas oblężenia Savannah. puławska rasa świń, pol. rasa świń tłuszczo wo-mięsnyeh, żw. dawniej gołębską; cięż. 200-300 kg; odporna, mało wybredna; obecnie prowadzi się selekcję w kierunku mięsnym. Puławski FRANCISZEK, 1875-1956, polityk konserwatywny; 1918 marszałek Rady Stanu Królestwa Pol.; 1918-21 ambasador RP w USA, od 1926 dyr. Biblioteki Pol. w Paryżu; Biblioteka Polska w Paryżu. Puławski ZYGMUNT, 1901-31, pilot i konstruktor rodziny samolotów myśliwskich PZL, m.in. P-l, P-7, i P-11; zginął w katastrofie lotniczej. Puławy, m. po w. w woj. lubelskim, nad Wisłą; 35,0 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu chem. (wielkie zakłady nawozów azotowych, fabryka żelatyny, surowic i szczepionek); instytuty roln. (IUNG); słynny klasycyst.-romant. zespół pałacowo-parkowy; w krajobrazowym parku romant. budowle (XVIII/XIX w.) — m.in. Domek Gotycki i świątynia Sybilli, mieszczące najstarsze muzeum w Polsce (zał. 1809). — W 1784-1831 rezydencja Czartoryskich, ośr. pol. życia kult.; prawa miejskie 1906; teren działalności m.in. L. Waryńskiego i F. Dzierżyńskiego, w okresie międzywoj. — KPP. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 5 tys. mieszk.; VII-VIII1944 rejon ciężkich walk I Armii WP. „Puławy" →Zakłady Azotowe „Puławy". pułk, samodzielna jednostka organizacyjna w różnych rodzajach wojsk; składa się z 3-5 batalionów, z zasady wchodzi w skład brygady, dywizji. Pułkowo, gł. obserwatorium astr. AN ZSRR, zał. 1839, ok. 20 km na pd. od Leningradu. Pułtusk, m. pow. w woj. warsz., nad Narwią; 12,7 tys. mieszk. (1970); drobny przemysł elektrotechn., spoż., skórz., mat. bud.; muzeum historyczne; kolegiata (XIV w., przebudowa renes. XVI w.), późnogot. kościoły i ratusz, zamek biskupów płockich (XIV-XVIII w.), klasycyst. kamienice (XIX w.). — Prawa miejskie 1257(?); w XV-XVII w. jeden z gł. ośrodków gosp. i kult. Mazowsza; w okresie okupacji hitlerowskiej liczba mieszk. zmniejszyła się z 17,4 tys. do 8,8; 1944-45 ciężkie walki wyzwoleńcze, w działaniach woj. zniszczony w 85%, odbudowany. puma (kuguar, Felis concolor), wielki dranieżnik amer. z rodziny kotów; występuje w wielu odmianach; może wyrządzać szkody w hodowli. pumeks, szkliwo wulkaniczne, jasne, lekkie, gąbczaste (ponad 50% porów); używany m.in. do szlifowania i polerowania, jako środek filtracyjny, materiał termoizolacyjny. pumela, roln. →pompela. pumi, węg. rasa niewielkich psów z grupy owczarków; używane gł. do pilnowania stad bydła i trzody chlewnej.

Purrmann 967 pumpernikiel, rodzaj pieczywa z mąki żytniej, o charakterystycznym gorzkawosłodkim smaku i ciemnobrunat. barwie uzyskanej podczas ok. 20-godz wypieku w temp. do 150°. Pumpurs ANDREJS, 1841-1902, łot. poeta i publicysta; przedstawiciel romant. ruchu młodołot; wiersze patriot. i satyr, o tematyce społ., epos hist. Lāčplêsis. puna, półpustynia w wysokich rejonach Andów Srodk. i właściwa dla niej formacja roślinna o charakterze półpustynnym, w której dominują suchoroślowe trawy kępkowe, krzewinki i rośliny poduszkowe. Puna, przybrzeżna, nizinna wyspa ekwadorska, na O. Spokojnym. Puna (Puneń, ang. Poona), m. w Indii (Maharasztra); 704 tys. mieszk., zespól miejski 861 tys. (1968); duży ośr. przem. i kult.-nauk.; przemysł włók., papiern., metal., chem.; węzeł komunik.; uniwersytet. — Od XVII w. ośrodek walk Marathów przeciw Wielkim Mogołom, w XIX w. — przeciw Anglikom. Punakha, zimowa stol. i gł. m. Bhutanu; 30 tys. mieszk. (1968). punalua, forma małżeństwa grupowego na Hawajach; współżycie grupy sióstr z grupą mężczyzn niekoniecznie spokrewnionych lub grupy braci z grupą kobiet. punca: 1) stal. narzędzie złotnicze do wybijania zagłębień w metal, przedmiotach; 2) młotek do wybijania sygnatury złotnika; 3) sygnatura artysty lub inny znak wybity na wyrobie złotniczym. Punch [pancz], postać z ang. teatru lalek wywodząca się z commedia delľarte; okrutny garbus zabijający podczas przedstawienia żonę Judy i inne postaci. „Punch" [pancz], ang. ilustrowany tygodnik satyr.-humorystyczny, wydawany w Londynie od 1841. puncowanie, technika wykańczania wyrobów metal, przez zmatowanie powierzchni jednostajnym wzorem wybijanym za pomocą puncy. punickie wojny, 3 zwycięskie wojny Rzymu z Kartaginą o panowanie nad M. Śródziemnym; 264-241 p.n.e., zdobycie przez Rzym Sycylii (Sardynii i Korsyki); 218-201, zwycięstwa Hannibala (Ticinus, Trebbia, Jez. Trazymeńskie, Kanny) i jego klęska pod Zamą (Scypion St.); 149-146, zburzenie Kartaginy (Scypion ML). Punijczycy, u staroż. Rzymian nazwa Kartagińczyków. punkcja, med. →nakłucie. punkt, jedno z podstawowych pojęć matematyki mające wiele różnych określeń; w geometrii elementarnej np. p. jest pojęciem pierwotnym. punkt Barana, punkt przecięcia się ekliptyki z równikiem, w którym znajduje się Słońce w czasie równonocy wiosennej. punkt brzegowy zbioru, punkt, w którego dowolnym otoczeniu znajdują się punkty należące do zbioru i punkty doń nie należące. punkt izolowany, każdy punkt zbioru nie będący jego punktem skupienia. punkt materialny, fiz. model ciała fiz. zakładający jako jedyne własności ciała masę i punkt przestrzeni określający jego położenie. punkt nieciągłości funkcji, punkt, w którym dana funkcja jest nieciągła, np. nie ma w nim wartości lub ma wartość, lecz różną od granicy funkcji w tym punkcie. punktochwila (punkt świata), punkt czasoprzestrzeni odpowiadający zdarzeniu fiz. zlokalizowanemu w czasie i przestrzeni. punkt osobliwy, punkt krzywej lub punkt powierzchni nie będący jej punktem regularnym. punktowanie, rodzaj retuszu w konserwacji dzieł sztuki; wykonywane kreskami lub kropkami, często małym pędzelkiem, dla uzupełnienia ubytków farby.

punktowany miedzioryt, odmiana miedziorytu, w której rysunek złożony z szeregu drobnych punktów wykonuje się na płycie puncą lub dłutkami. punktowe grupy →krystalograf iczne klasy. punktowiec, bud. wielopiętrowy, wolno stojący budynek mieszkalny lub biurowy o podstawie zbliżonej do kwadratu, górujący nad otoczeniem. punkt potrójny, punkt równowagi trzech faz (stałej, ciekłej i gazowej); odpowiadają mu określone: temperatura i ciśnienie. punkt przebicia, punkt, w którym prosta (krzywa) przecina rzutnię (lub jakąś powierzchnię). punkt przegięcia, punkt krzywej, w którym przechodzi ona z jednej strony stycznej na drugą. punkt regularny, punkt krzywej (lub powierzchni), w którym istnieje dokładnie jedna styczna (płaszczyzna styczna). punkt skupienia, taki punkt P zbioru Z, że w każdym otoczeniu tego punktu znajduie się jakiś punkt zbioru Z różny od P. punkt styczności, punkt krzywej (lub powierzchni), w którym istnieje styczna (płaszczyzna styczna). punkt świata →punktochwila. punktualizm, muz. technika kompozytorska brzmień izolowanych (pojedyncze dźwięki, struktury interwałowe) oddzielonych pauzami; stosowana w muzyce XX w. punktualny, przybywający, wykonujący coś lub wykonywany w ściśle określonym czasie; terminowy. punkt wewnętrzny zbioru, każdy punkt zbioru nie będący punktem brzegowym tego zbioru. punkt zerowy funkcji f(x), taka liczba x0, że f(x0) = 0; np. funkcja sin x ma nieskończenie wiele p.z. x0 = 0, ± 180°, ± ± 360°,... Puno, m. w pd. Peru, port nad jez. Titicaca, ośrodek adm. dep. P.; 25 tys. mieszk. (1966); w pobliżu wydobycie rud antymonu; katedra (XVIII w.) i liczne zabytkowe kościoły. Punt, w starożytności kraj na pd.-wsch. od Egiptu, z którym już na pocz. III tysiąclecia p.n.e. prowadzono handel; dokładna lokalizacja jest sporna: pd. Arabia lub Somali. Punta Arenas, m. w Chile, port nad Cieśn. Magellana, ośrodek adm. prow. Magellanes; 45 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., drzewny. Punta Cardón [p. kardon], port naft. w Wenezueli, nad M. Karaibskim, na płw. Paraguaná; wielka rafineria ropy naftowej. Punta del Este, kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy o międzynar. sławie w pd. Urugwaju, nad O. Atlantyckim. 1961 i 1962 dwie konferencje Organizacji Państw Amerykańskich. Puntarenas, m. i port w Kostaryce, nad O. Spokojnym; 29 tys. mieszk. (1967); rafineria ropy naft., przemysł spoż., chem.; rybołówstwo. Punto Fijo [p. ficho], m. w Wenezueli (Falcón), na piw, Paraguaná; 51 tys. mieszk. (1969); funkcje mieszkaniowe dla pobliskich portów naft. Amuay i Punta Cardón. pupil, ulubieniec, faworyt; wychowanek, podopieczny. Pupin MIHAJLO, 1858-1935, fizyk amer., pochodzenia serb.; 1899 wynalazł metodę zmniejszania tłumienia sygnałów elektr. przesyłanych torem kablowym (pupinizacja). pupinizacja, metoda zwiększania indukcyiności toru przewodowego (zwł. telefonicznego) przez włączenie w równomiernych odstępach cewek elektr.; ma na celu zmniejszenie tłumienności toru (zwiększenie zasięgu łączności). Pupy →Spychowo. Puracé [-se], wulkan w Andach Pn. (Ko-

lumbia), w Kordylierze Środk.; 4646 m; ostatni wybuch 1869. purany, staroind. utwory anonimowe, powstałe w I tysiącleciu n.e.; zawierają legendy i podania, genealogie dynastii król., wiadomości z rytuału rel., dyscyplin nauk.; są podstawą wierzeń rel. hinduizmu. Purbach (Peurbach) GEORG, 1423-61, austr. astronom i matematyk; napisał wprowadzenie do ptolemeuszowskiej teorii planet; rozpoczął pracę nad odtworzeniem oryginalnego tekstu Almagestu Ptolemeusza. Purcell [pə:rsl] EDWARD MILLS, ur. 1912, fizyk amer.; prof. Harvard University; odkrywca jednej z metod detekcji rezonansu jądrowego; autor podręcznika Elektryczność i magnetyzm; nagr. Nobla. r Purcell [pə: sl] HENRY, 1659-95, czołowy kompozytor ang. okresu baroku; opery (Dydona i Eneasz), kantaty, fantazje, sonaty, suity. Purchas SAMUEL, 1577-1626, wydawca (po 1600) materiałów R. Hakluyta dotyczących odkryć geogr. i podróży — Hakluytus Posthumus, or Purchas his Pilgrimes. purchawka (Lycoperdon), kosmopolityczny grzyb z grupy wnętrzniaków; owocniki kuliste lub maczugo watę; zarodniki wewnątrz owocnika, w postaci ciemnego proszku. purée [püry], produkty żywnościowe rozgotowane i roztarte, np. p. ziemniaczane, p. z grochu, marchwi; także przecier pomidorowy zawierający do 20% suchej masy. pure nonsens [pjuə nonsəns; ang.], rodzaj dowcipu oparty na niedorzecznym skojarzeniu pojęć lub zjawisk; absurd. purga, gwałtowny wicher pn.-wsch. z burza śnieżna. Puri, m. w Indii (Orisa), nad Zat. Bengalską; 61 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; kąpielisko mor.; ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu; zespół świątyń hinduistycznych (gł. Dżagannathy z XII-XIII w., wokół ok. 70 mniejszych). Puriszkiewicz WŁADIMIR M., 1870-1920, polityk ros., monarchista; 1905-07 współtwórca organizacji czarnosecinnych; 190717 poseł do Dumy Państw.; udział w zabójstwie G. Rasputina; 1918-20 jeden z przywódców kontrrewolucji. Purkyně (Purkinje) JAN EVANGELISTA, 1787-1869, czes. fizjolog i anatom; prof. uniw. we Wrocławiu i Pradze; odkrycia z zakresu anatomii mikroskopowej i fizjologii zmysłów; wprowadził termin protoplazma; zasłużony dla rozwoju czes. kultury nar.; 1836-50 prezes Tow. Lit-Słow. we Wrocławiu. Purkyně KAREL, 1834-68, malarz czes., przedstawiciel realizmu; sceny rodzajowe, martwe natury, portrety. Purkyniego zjawisko, fizjol. zmiana wrażliwości na barwy, podczas adaptacji oka do ciemności; np. o zmroku najjaśniejsza wydaje się barwa zielononiebieska. Purman LEON (pseud. Kazik), 1892-1933, działacz ruchu robotn.; czł. PPS-Lewicy, KPP (1923-30 czł. KC), współorganizator RDR w Zagłębiu Dąbrowskim; działacz Międzynarodówki Komunistycznej. purpura, barwnik czerwony otrzymywany w starożytności z wydzieliny ślimaków Purpura lapillus, obecnie produkowany syntetycznie z p-bromo-o-toluidyny; używany do barwienia bawełny, wełny i jedwabiu. purpura, med. →plamica. purpurat, człowiek noszący purpurowe szaty oznaczające wysoką godność; dziś zwykle — kardynał. purpura wzrokowa →rodopsyna. purpurowiec, zool. →szkarłatnik. Purrmann HANS, 1880-1966, niem. malarz i grafik; tworzył pod wpływem Matisse'a; martwe natury, pejzaże, kompozycje figuralne.

968 Pursat Pursat, m. w zach. Kambodży, ośrodek adm. prow. P.; 16 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Purtal ANTONI, 1895-1943, działacz ruchu robotn.; czł. PPS-Frakcji Rewol., 1918 wykonawca zamachu na niem. komisarza Schultzego; działacz PPS i WRN; 1939 wiceprez. Łodzi; zamordowany przez hitlerowców. Purús [purus], rz. w Brazylii' i Peru, pr. dopływ Amazonki; dł. 3200 km; żeglowna ok. 3000 km. purusza, ind. termin filoz., inteligencja pobudzająca siły twórcze świata, pierwiastek duchowy, dusza jednostkowa, pierwiastek męski w odróżnieniu od żeńskiej prakriti. Purvits VILGELOM, 1872-1945, malarz łot.; przedstawiciel postimpresjonizmu; głównie pejzaże. puryna, związek heterocykliczny złożony z pierścienia pirymidyny skondensowanego z imidazolowym, otrzymywany syntetycznie; pochodne p. występują w przyrodzie. purynowe zasady (puryny), grupa naturalnych, hydroksylowych i aminowych pochodnych puryny; gł. z.p. są: adenina, guanina, hipoksantyna i ksantyna; składniki kwasów nukleinowych, nukleotydów, koenzymów. puryny →purynowe zasady. purysta: 1) człowiek dbający (niekiedy przesadnie) o poprawność i czystość języka; 2) człowiek rygorystycznie dbający o przestrzeganie reguł, zwł. moralnych. purytanie, ang. i szkoc. wyznawcy kalwinizmu, przeciwnicy episkopalizmu; propagowali surowy, wstrzemięźliwy styl życia; odegrali rolę w ang. rewolucji 1649; po restauracji monarchii emigrowali do USA.; przen. purytanin — człowiek o b. surowych zasadach moralnych i obyczajowych. puryzm: 1) dbałość o czystość i poprawność języka (czasem przesadna); 2) rygorystyczne przestrzeganie zasad moralnych, przesadna dbałość o czystość i surowość obyczajów. puryzm, kierunek w malarstwie 1916-2S stanowiący konsekwencję kubizmu syntet.; realizując program czystej formy (pastelowy koloryt, zwarta kompozycja złożona ze zrytmizowanych, zgeometryzowariych form); próbował dać wizję rzeczywistości „wieku maszyny"; związki z architekturą; twórcy i teoretycy: A. Ozenfant i Le Corbusier. Pusan, m. i gł. port Korei Pd., nad Cieśn. Koreańską; 1,4 mln mieszk. (1966); duży ośr. przem. (przemysł maszyn., włók., spoż.). Pusch (Pusz) GEORG GOTTLIEB, 17901846, niem. geolog i górnik; prof. w Szkole Górn. w Kielcach; prace dotyczące geologii Królestwa Pol. i Galicji. pustak, bud. blok ceram., z gipsu, betonu itp., z kanałami lub komorami, używany do budowy ścian i stropów; lekki, o dobrych właściwościach termoizolacyjnych i dźwiękochłonnych. pustelnia, mieszkanie pustelnika; przen, siedziba człowieka stroniącego od ludzi. pustelnia, arch. →ermitaż. pustelnia, szt. ogrod, pawilon ogrodowy wznoszony zwykle na uboczu (XVIIXIX w.). pustelnik, człowiek żyjący w odosobnieniu i oddający się modlitwom, kontemplacji; pustelnictwo — rozpowszechnione zwł. we wczesnym chrześcijaństwie i średniowieczu — było z reguły formą protestu przeciwko formalizmowi rel. kościoła. pustelniki (Paguridae), rodzina dużych, mor. skorupiaków pancerzowców; ponad 500 gat; miękki odwłok chowają w pustych muszlach ślimaków; na nich osiedlają się jamochłony, z którymi żyją w symbiozie.

Pustelnik z Krakowskiego Przedmieścia →Witowski Gerard. Pustertal [pus-], tektoniczna dolina górnej Drawy i jej dopływu Rienz, w Alpach Wsch. (Włochy, Austria). pustki, hist. łany nie mające stałych właścicieli (z powodu zbiegostwa, epidemii). Pustków, w. w pow. dębickim, woj. rzeszowskim, nad Wisłoka; zakłady tworzyw sztucznych „Pustków". — W okresie okupacji obóz hitlerowski, przez który przeszło ogółem 17 tys. więźniów; 194142 wymordowano w obozie ok. 4 tys. jeńców radzieckich. pustorożce (krętorogie, Bovidae), rodzina przeżuwaczy; ssaki duże i średniej wielkości, u których w okolicy czołowej występują pozostające na stałe rogi; roślinożerne; wiele gat. udomowiono (m.in. bydło domowe, kozy,owce) liczne są cenną zwierzyną łowną.→takin Pustowojtówna HENRYKA, 1838-81, pol. działaczka patriot., córka generała ros.; w powstaniu 1863 adiutant M. Langiewicza. pustułeczka (Falco naumanni), ptak drapieżny; dł. ok. 32 cm; owadożerna; gł. kraje śródziemnomor.; w Polsce sporadyczna, chroniona. pustułka (Falco tinnunculus), ptak drapieżny; dł. ok. 33 cm; poluje na myszy i owady; Eurazja, Afryka; chroniona. pustynia, obszar pozbawiony widocznych przejawów życia lub o nikłej szacie roślinnej i zaludnieniu ze względu na niskie temperatury lub brak wody; częściej pojęcie „p." odnosi się dó obszarów gorących o znacznych wahaniach termicznych i parowaniu wielokrotnie przekraczającym sumę opadów (poniżej 100 mm rocznie). pustynna roślinność, skąpe zbiorowiska roślin obszarów skrajnie suchych i gorących; dość bogaty skład gatunkowy, lecz b. słabe zwarcie; gł. terofity, kserofity i słonorośla. pustynnik (Syrrhaptes paradoxus), ptak stepowy z rzędu gołębi; dł. ok. 30 cm; upierzenie zachodzi na nogi do pazurów; palce nóg spięte błoną ułatwiającą chodzenie po piasku; ziarnojad; Azja. pustynno-stepowe gleby, gleby półpustyń i suchych stepów — buroziemy, szaroziemy, gleby słone; mało urodzajne przy braku wody. pusty zbiór, mat. zbiór nie mający ani jednego elementu, np. zbiór kwadratowych kół; z.p. oznacza się symbolem 0. Pu Sung-ling, 1640-1715, pisarz chin.; autor zbioru opowieści fantast. — obrazu obyczajów i wierzeń chin.; Mnisi-czarnoksiężnicy... Puszan, wedyjski bóg dróg i trzody, dawca obfitości. puszcza, obszar lasu pierwotnego albo naturalnego o znacznej powierzchni; w Polsce np. P. Białowieska, P. Jodłowa; także trad. nazwa niektórych większych kompleksów leśnych (np. P. Kampinoska). Puszcza Solska →Solska Puszcza. . puszczyk (Strix aluco), gatunek sowy; dł. ok. 42 cm; odzywa się donośnym hukaniem; poluje gł. na myszy; Eurazja; chroniony. Puszczykowo, m. w pow. i woj. pozn., nad Wartą, na skraju Wielkopolskiego Parku Nar.; 7,3 tys. mieszk. (1968); letnisko; prawa miejskie 1962. Puszet JACEK →Puget Jacek. Puszet LUDWIK →Puget Ludwik. puszka, bot: typ torebki (owoc), otwierający się w części szczytowej; np. u maku. puszka, wojsk, nazwa broni palnej w Polsce w XV i na pocz. XVI w. puszkarz, rzemieślnik produkujący broń palną, gł. działa; późniejszy artylerzysta. Puszkin ALEKSANDR S., 1799-1837, poeta ros.; twórca nowoż. literatury ros.; realizator idei romantyzmu; wyraziciel rewol. poglądów dekabrystów (poematy bajroniczne Jeniec Kaukazu, Cyganie); po-

emat dygresyjny Eugeniusz Oniegin; dramaty (tragedia hist. Borys Godunow): historiozof. poemat Jeździec Miedziany; liryki i powieści o buntach chłopskich. Puszkin (do 1917 Carskie Sioło, do 1937 Dietskoje Sieło), m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki); 73 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn.; zespół ogrodów i pałaców późnobarok. i klasycyst. (XVIII-1 poł. XIX w.), zniszczony 1941-44, częściowo odbudowany. puszkowa pompa, pompa wyporowa, w której organem roboczym jest tłok poruszający się ruchem obiegowym po ściankach komory cylindrycznej. puszta, rozległe, bezleśne obszary na Niz. Węgierskiej; roślinność p. tworzą stepy kostrzewowe i ostnicowe, na których wypasano bydło; obecnie przeważająca część zamieniona w obszary rolnicze. puśliska, skórzane pasy do strzemion. Puteaux [püto], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 38 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, elektrotechn., chemiczny. Putek TÓZEF, ur. 1892, działacz lud., prawnik; od 1923 w PSL-„Wyzwolenie", od 1931 w SL, wiceprezes (1933-35), prezes (1946-48) Rady Nacz. SL; więzień m.in. Oświęcimia i Mauthausen; Mroki średniowiecza. Puterman-Sadłowski JULIAN, 1892-1953, architekt; prof. Polit. Warsz.; budowle użyteczności publ. (gł. budynki poczt, m.in. przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie), mieszkalne. Putinas →Mykolaitis Vincas. Pumam [patnəm] HERBERT, 1861-1955, bibliotekarz amer.; dyr. Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie; współtwórca jednego z systemów klasyfikacji bibliotecznej. Putorana, góry w ZSRR, w pn. części Wyż. Srodkowosyberyjskiej; wys. do 1701 m (Kamień); liczne jeziora; tundra. Putowski STEFAN, ur. 1903, architekt; współautor planu gen. Warszawy; budowle użyteczności publ. (m.in. Dom Słowa Polskiego, kino Moskwa w Warszawie, z K. Marczewskim) i mieszkalne. Putrament JERZY, ur. 1910, prozaik, publicysta, działacz polit.; członek grupy poet. Żagary; w czasie wojny współorganizator ZPP i 1 Armii WP w ZSRR; powieści polit. Rzeczywistość, Wrzesień, Małowierni, Boldyn, opowiadania (Święta kulo), felietony, wspomnienia Pól wieku. putto, szt. plast, element dekoracyjny w postaci małego, nagiego, pulchnego chłopca; częsty w rzeźbie i malarstwie. Puttuczczeri, terytorium związkowe w pd. Indii, nad Zat. Bengalską; 4/3 km2, 412 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. P.; obejmuje byłe kolonie fr. — Pondichéry, Karaikkal, Mahe, Janam. Puttuczczeri, m. w Indii, ośr. adm. terytorium związkowego P., port nad Zat. Bengalską; 40 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spożywczy; wraz z przyległym obszarem stanowiło do 1954 kolonię francuską. Putumayo (w dolnym biegu Ica), rz. w Ameryce Pd., 1. dopływ Amazonki; dł. 1580 km; żeglowna ok. 1400 km. Puvis de Chavannes [püwi d szawan] PIERRE CÉCILE, 1824-98, malarz fr.; monumentalne, poet. w nastroju malowidła ścienne o tematyce mit., alegor., rel. (sceny z życia św. Genowefy — Panteon, Paryż). Puy, Le [lö pui], m. we Francji, w Masywie Centralnym, nad Loarą-, ośrodek adm. dep. Haute-Loire; 26 tys. mieszk. (1968); gł. fr. ośr. produkcji koronek; ośr. turyst.; muzeum; romańska katedra (XII w.) z baptysterium (XI w.) i krużgankiem, kościół (XI w.) usytuowany na szczycie stożkowatej skały, zabytki z XIV-XVIII w. Fuy-de-Dôme [pui dö do:m], wygasły wulkan w Masywie Centralnym, w Owernii (Francja); 1465 m; oberwatorium meteorologiczne.

PZZ 969 Puy de Sancy [pui dö sãnsi], najwyższy szczyt Masywu Centralnego (Francja); 1886 m. puzdro, skrzynka dekoracyjna lub pudlo wyściełane, niekiedy bogato zdobione, do Drzechowywania flakonów, sztućców itp., używane w XVIL-XIX w. gł. w podróży. puzon, instrument muz., aerofon (dęty blaszany) z ruchomą częścią rury (suwak), wysuwaną ręcznie. Puzyna JAN, 1842-1911, książę, biskup sufragan lwowski od 1886, biskup krak. od 1895, kardynał od 1901; konserwatysta, 1909 sprzeciwił się przeniesieniu na Wawel zwłok J. Słowackiego. Puzyna JÓZEF, 1878-1949, genealog; badacz historii i powiązań rodów kniaziowskich litew.-ruskich. Puzyna JULIAN, 1856-1919, matematyk; pror. i rektor uniw. we Lwowie; autor dzieła Teoria funkcji analitycznych, będącego przez wiele lat niemal encyklopedią analizy matematycznej. Puzynina GABRIELA, 1815-69, pamiętnikarka; pamiętniki wydane częściowo (1815-43) pt. W Wilnie i w dworach litewskich. puzzolany [pucco-] →pucolany. Pużak KAZIMIERZ (pseud. Bazyli), 18831950, publicysta; czł. PPS, PPS-Frakcji Rewol., od 1919 we władzach naczelnych PPS; współtwórca WRN. PWE →Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. s PWM →Polskie Wydawnictwo Muzyczne. PWN →Państwowe Wydawnictwo Naukowe. PWRiL →Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. PWSSP →Państwowe Wyższe Szkoły Sztuk Plastycznych. PWST →Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. L. Solskiego w Krakowie. PWST →Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. A. Zelwerowicza w Warszawie. PWSFTiT →-Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera. pychówka, łódź wiosłowa, poruszana długim wiosłem jednopiórowym przez odpychanie od dna lub brzegu. Pydna (staroż. miasto w pobliżu obecnego m. Kitros w Grecji, Macedonia Grecka), 168 p.n.e. ostateczne zwycięstwo Rzymian w III wojnie macedońskiej. pyknik, jeden z typów konstytucjonalnych człowieka wg klasyfikacji E. Kretschmera; niski, zażywny, szeroki. pyksis, w staroż. Grecji okrągłe naczyńko na 3 szerokich nóżkach, z pokrywką; służyło do przechowywania kosmetyków. Pylades, mit. gr. przyjaciel i nieodstępny towarzysz Orestesa. pylica, med. przewlekłe schorzenie płuc, powstające wskutek długotrwałego wdychania różnyclv pyłów, np. azbestowego (azbestoza), krzemowego (krzemica), węglowego. pylnik, część składowa główki pręcika; zwykle składa się z dwu worków pyłkowych, a worek z dwu komór pyłkowych produkujących ziarna pyłku. pylony, w świątyniach staroż. Egiptu para trapezoidalnych budowli kam., flankujących gł. wejście; często zdobione (inskrypcje, reliefy). pył, układ koloidowy zbliżony do dymu. pyłek (ziarna pyłku), męskie elementy rozrodcze roślin nasiennych, tworzące się w pylnikach; młode ziarno jest mikrosporą, dojrzałe kiełkujące ziarno (łącznie z łagiewką pyłkową) — zredukowanym ga» metofitem. pyłki krwi, b. drobne cząstki — gł. kuleczki tłuszczu i fragmenty rozpadłych komórek — zawieszone w osoczu krwi. pyłkowa analiza (analiza palinologiczna), metoda paleobotaniczna: rozpozna-

wanie ziarn pyłku i zarodników roślin w pokładach torfu, węgla, iłów itp. dla określania składu szaty roślinnej danego okresu geol. lub oznaczania bot. składu kopalin. pyłomierz (konimetr), przyrząd do badania stopnia zanieczyszczenia pyłami powietrza. pyłowa komora (komora odpylająca), komora z przegrodami używana do wstępnego odpylania gazów przemysłowych. pyłowość kopalni, cecha kopalni określająca stopień zanieczyszczenia powietrza w wyrobiskach pyłem produkcyjnym (np. węglowym); zależnie od ilości i rodzaju pyłu w kopalni obowiązują odpowiednie środki ostrożności oraz sposoby eksploatacji złoża. Pym JOHN, 1584-1643, polityk ang., jeden z przywódców rewolucji ang. 164060; doprowadził do sojuszu ze Szkotami i poddania administracji kraju parlamentowi. pypeć, białawe, niekiedy zrogowaciałe zgrubienie na języku drobiu (gł. kur), powstające wskutek wysychania błony śluzowej jamy gębowej; utrudnia pobieranie pokarmu. Pypin ALEKSANDR N., 1833-1904, ros. historyk literatury i etnograf; czołowy przedstawiciel szkoły kult.-hist.; czł. Petersburskiej AN; prace z etnografii, folkloru, literatury starorus. i słowiańskich. pyralgina (nowalgina), lek o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym, przeciwzapalnym, przeciwwysiękowym, uspokajającym i zmniejszającym napięcie mięśni gładkich; stosowany w bólach różnego pochodzenia. pyretrum, środek owadobójczy (insektycyd) otrzymywany z kwiatów złocienia dalmatyńskiego i kaukaskiego; stosowany do zwalczania szkodników domowych, gł. much, nieszkodliwy dla organizmów stałocieplnych. pyrex, nazwa handl. laboratoryjnego szkła krzemowo-borowego (zawierającego ok. 80% krzemionki i ok. 13% tlenku boru), produkowanego w NRD; ma mały współczynnik rozszerzalności termicznej, jest odporne na działanie czynników chem.; stosowane gł. do wyrobu szkła laboratoryjnego, rur szklanych. pyrgeometr, przyrząd do pomiaru efektywnego promieniowania Ziemi. pyrheliometr (pirheliometr), przyrząd służący do mierzenia promieniowania słonecznego. Pyrjew IWAN A., 1901-68, ros. reżyser film.; popularne komedie, filmy muz., woj. i dramaty psychol. (Świniarka i pastuch, Sekretarz Rejkomu, Bracia Karatnazow). Pyrkosz WITOLD, ur. 1927, aktor; występy w Teatrze Lud. w Nowej Hucie, od 1964 w teatrach wrocławskich; George — Myszy i ludzie J. Steinbecka, Sganarel — Don Juan Moliera; występy w filmach i telewizji. pyroceram, nazwa handl. tworzywa szklanokrystalicznego produkowanego w USA, otrzymywanego w wyniku krystalizacji szkieł krzemowo-glinowo-litowych; odznacza się dużą wytrzymałością mechaniczną. pyrosalofen, lek złożony z piramidonu, salicylanu sodowego i kofeiny; środek przeciwbólowy, przeciwgorączkowy, przeciwzapalny i przeciwgośćcowy. pyrotron, urządzenie do wywoływania reakcji termojądrowej, w którym plazma jest prowadzona przez pułapkę magnetyczną. Pyrron z Elidy, ok. 365-ok. 275 p.n.e., filozof gr., twórca sceptycyzmu; kładł nacisk na problematykę etyczną; głosił, że powstrzymywanie się od sądów jest warunkiem osiągnięcia spokoju i obojętności wobec cierpień Pyrrus, 319-272 p.n.e., król Epiru; w wojnie z Rzymem (280-275) odnosił

zwycięstwa kosztem zbyt wielkich strat; stąd „pyrrusowe zwycięstwo". Pyrzyce, m. po w. w woj. szczecińskim; 7,5 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; węzeł kol.; got. kościół św, Maurycego (XIII-XV w.), fragmenty średniow. murów miejskich z basztami i bramami (XIIIXVI w.) — Stary gród zachodniosłow., ośrodek plemienia Pyrzyczan (IX w.), w XII w. — gród kasztelański; prawa miejskie 1263; II-III 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze; w działaniach woj. zniszczone w 50%, odbudowane. Pyrzyczanie, plemię słow. na Pomorzu Zach., osiadłe już w IX w. na pd. od jez. Miedwie. Pyskowice, m. w pow. gliwickim, woj. katowickim; 23,1 tys. mieszk. (1970); duże osiedle mieszkaniowe dla pracowników GOP; ośr. wypoczynkowy (Dzierżno); prawa miejskie ok. 1260. — Za rządów prus., mimo germanizacji P. przewaga ludności pol.; udział mieszkańców w powstaniach śląskich 1919-21. Pyszniańska Przełęcz, przełęcz w Tatrach Zach., na granicy z Czechosłowacją, między szczytami Kamienistą a Błyszczem; wys. 1788.. pytajnik →interpunkcja. Pyteasz z Marsylii, IV w. p.n.e., gr. żeglarz i podróżnik; odbył podróż mor. z Marsylii na pn. Europy do legendarnej „wyspy Thule*' (dotarł do Norwegii). pytel, prymitywny odsiewacz mąki w kształcie rękawa z wełn. tkaniny, zawieszonego na sztalugach i wstrząsanego; także dawna nazwa wszystkich typów odsiewaczy. Pytia, w staroż. Grecji wieszczka Apollina w Delfach; jej wyrocznie cechowała wieloznaczność, stąd „pytyjska odpowiedź". Pytlakowski JERZY, ur. 1916, prozaik; uczestnik powstania warsz. (zbiór opowiadań Wielki cień, powieść Życie przed śmiercią); Fundamenty — o odbudowie Ziem Odzyskanych. Pytlasiński WŁADYSŁAW, 1863-1933, zapaśnik; zawodowy mistrz świata w walce fr. (Paryż 1900) i zdobywca mistrzostwa świata (amatorskiego) w walce wolnoszwajc. (Bazylea 1904); organizator sportu pol. pod zaborem ros. i po odzyskaniu niepodległości; dla uczczenia jego pamięci rozgrywany jest memoriał im. P. Pyton, mit. gr. smok-wąż; strażnik wyroczni bogini Ziemi u stóp Parnasu; zabity przez Apolliną, który wziął w posiadanie wyrocznię i na pamiątkę tego faktu ustanowił igrzyska pytyjskie. pytony (Python), węże z rodziny dusicieli; 27 gat., do 4 m dł.: masywne, plamiste; jajorodne; nadwodne lasy pd. Azji, zach. Afryki i Australii. pytyjskie igrzyska, w staroż. Grecji zawody ku czci Apolliną, jako pogromcy Pytona, w Delfach; początkowo muz., od VI w. p.n.e. również sport.; co 4 lata; nagrodą — wieniec z liści laurowych. pyuria, med. →ropomocz. Pyzdry, m. w pow. wrzesińskim, woj. pozn., nad Wartą; 3,0 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny i włók.; zabytkowy dom (2 poł. XVIII w.) — obecnie muzeum regionalne. — W 1 poł. XIII w. gród książęcy, prawa miejskie. 1247 (do 1870) i 1919; w XIV-XVI w. miejsce zjazdów i sejmików, ośr. rzem.-handl.; 1390 złożenie przez Warcisława VII, ks. słupskiego, hołdu lennego W. Jagielle; 1905 strajk szkolny, pz, symbol jednostki pieza. PZH -Państwowy Zakład Higieny. PZL →Polski Związek Ludowy. PZP (Polski Związek Powstańczy), kryptonim ZWZ, następnie AK. PZPR →Polska Zjednoczona Partia Robotnicza PZU →Państwowy Zakład Ubezpieczeń. PZZ →Polski Związek Zachodni.

q q, litera alfabetu łac. pochodząca od semickiej (fenickiej) litery qôph; używana w pisowni języków eur. z literą u i odpowiadająca w tym połączeniu spółgłoskom typu k lub kw. q, symbol jednostki kwintal. Q-metr, przyrząd do pomiaru dobroci układu drgającego (rezonansowego). Quadragesimo anno [łac], encyklika Piusa XI (1931); uaktualniała społ. doktrynę kościoła wobec świat, kryzysu, potępiała socjalizm i ruch robotniczy. quadrivium, część sztuk wyzwolonych — arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka— wykładanych w szkołach staroż. Rzymu i średniow. Europy. Quadro [kuadro] GIOVANNI BATTISTA, ?-1590, architekt wł.; od 1550 architekt miejski Poznania; renes. ratusz i kaplica biskupa Konarskiego przy katedrze w Poznaniu; 1569-72 kierował budową Zamku Król. w Warszawie. quae nocent, docent [łac], „co szkodzi, to uczy"; ponosząc straty, doznając szkód nabywa się doświadczenia. quaestiones perpetuae [łac], w staroż. Rzymie nazwa stałych trybunałów karnych sądzących od II w. p.n.e. określone przestępstwa (np. nadużycia namiestników w prowincjach). Quai ďOrsay [ky dorse], bulwar w Paryżu, przy którym znajduje się siedziba fr. Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Quarenghi [kuarengi] GIACOMO, 17441817, architekt wł.; od 1779 w Rosji; przedstawiciel klasycyzmu; pałace i budowle użyteczności publ. (Bank Asygnacyinv i Instytut Smolny w Leningradzie). Quartier Latin [kartjy latg] →Łacińska Dzielnica. quarto (4°) [od łac. in quarto], bibliogr. określenie formatu książki; arkusz złożony 2 razy, ma 8 stron, czyli 4 karty. Quarton [kartą] ENGUERRAND, ok. 1410-?, malarz fr.; działał w Awinioniě; przedstawiciel malarstwa późnogot. {Koronacja Marii). quasi [łac], jakoby, niby, rzekomo, pozornie. quasiceram →tworzywo szklanokrystaliczne. Quasimodo [kuazi-] SALVATORE, 1901-68, poeta wł.; twórczość początkowo pesymistyczna, związana ze szkołą hèrmetystów, później głęboko humanist.; przekłady z literatury gr. i łac; Wybór poezji; nagr. Nobla. Quatrefages de Bréau [katröfa:ż dö breo] JEAN LOUIS, 1810-92, fr. zoolog i antropolog; prof. anatomii i etnologii w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu; prace dotyczące m.in. kraniometrii. quattrocento [kuatroczento; wł.], nazwa określająca epokę wczesnego renesansu we Włoszech (XVuw.). Quebec [k ybek], prowincja we wsćh. Kanadzie; 1,5 mln km2, 6 mln mieszk. — 1969 (ok. 4/5 pochodzenia fr.); gł. miasta; Montreal, Q. (stol.); najważniejsza obok Ontario pod względem gosp. prowincja Kanady; eksploatacja licznych surowców miner.; gospodarka leśna; hodowla bydła; ludność i przemysł skupione w dolinie Rz. Sw. Wawrzyńca. Quebec [kuybek], m. w Kanadzie, stol. prow. Q., port nad Rz. Św. Wawrzyńca; 167 tys. mieszk., zespół miejski 413 tys. (1966); różnorodny przemysł; ośr. nauk., kult. i turyst.; muzea; szpital i klasztor (XVII w.), kościoły (XVII-XVIII w.), domy i budowle użyteczności publ. (XVIIIXIX w.). 1943 (11-24 VIII) konferencja z udziałem F.D. Roosevelta, W. Churchilla, W.L.

Kinga i przedstawiciela Chin w celu koordynacji działań alianckich w II wojnie świat.; tajne porozumienie amer.-bryt. w sprawie budowy bomby atomowej; 1944 (13-17 IX) konferencja amer.-bryt. w sprawie zwiększenia udziału W. Brytanii w działaniach woj. w Europie, Azji i na O. Spokojnym; rozpatrywano także problem powój. Niemiec. Quebecu Partia [p. kuybeku], kanad, partia polit. zał. 1968, grupująca autonomistów i separatystów kanad, pochodzenia fr.; program niezależności polit. i eKon. prowincji (ludność pochodzenia fr.) od reszty Kanady; 7 mandatów w wyborach 1970. quebracho [kebraczo], garbnik otrzymywany z drewna kebrączo; pokrywa ok. 40% -świat, zapotrzebowania na garbniki roślinne. quebracho, bot. →kebraczo. Quedlinburg [kwe:dlyn-], m. w zach. części NRD, u stóp Harzu; 31 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst., kult. i nauk.; kolegiata romańska; kaplica (X w.) z przedromańską kryptą; romańsko-got. i barok, kościoły, got.-renes. ratusz, zamek (XVI w., obecnie muzeum), zabytkowe domy. 1054 zjazd, na którym ces. Henryk lii przyznał Kazimierzowi Odnowicielowi Śląsk pod warunkiem płacenia na rzecz Czech trybutu.u Queen [k i:n] ELLERY, pseudonim autorów, a zarazem gł. bohater powieści detektywistycznych, pisanych przez dwóch pisarzy amer.: Frederica Dannay (ur. 1905) i Manfreda B. Lee (ur. 1905). u „Queen Elisabeth" [k i:n ylyzəbət], ang. parowiec transatlantycki, zbudowany 1939; największy statek pasażerski świata; 83 673 BRT; zabiera 2283 pasażerów. „Queen Mary" [kui:n meəry], ang. parowiec transatlantycki, zbudowany 1936; 81237 BRT, prędkość 30,99 węzłów; zabiera 1995 pasażerów. Queens [kui:nz], dzielnica (borough) Nowego Jorku. Queensland [kui;nzlənd], stan Związku Austral.; 1,7.mln km2, 1,8 mln mieszk. (1968); stol. Brisbane, inne gł. m.: Townsville, Toowoomba, Rockhampton, Mount Isa; wydobycie węgla kam., rud miedzi, cyny, cynku i ołowiu, boksytów, złota; uprawa kukurydzy, trzciny cukr., ananasów, bananów; hodowla owiec, bydła; przemysł spoż.; hutnictwo metali nieżel.; połów pereł, żółwi. Queenstown [kui:nztaun], m. w pd. części Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 42 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spożywczy. u Queenstown [k i:nztaun], m. w Australii, w zach. części Tasmanii; 4,3 tys. mieszk. (1966); hutnictwo miedzi. Queirós [keirosz] (Quirós) PEDRO FERNANDES DE, 1565-1614, portug. żeglarz i odkrywca w służbie hiszp.; odkrył liczne wyspy na O. Spokojnym (1606 Tahiti). Quelch [kuelcz] HARRY, 1858-1913, ang. działacz robotn.; przywódca Bryt. Partii Socjalist.; współdziałał z Leninem w wydawaniu „Iskry"w Londynie 1902-03. Quelimane [kelimane], m. i port w Mozambiku, nad Kanałem Mozambickim; 12 tys. mieszk. (1960). Quellinus [kue-], rodzina artystów flam.: ERASMÜS (1607-78), malarz, uczeń, współpracownik P.P. Rubensa; ARTUS st. (160968), rzeźbiarz; dekorował ratusz w Amsterdamie; ARTUS mł. (1625-1700), rzeźbiarz. Quelpart →Dzedzu-do. Quemoy →Cinmen. Queneau [köno] RAYMOND, ur. 1903, pisarz fr.; jego twórczość cechuje wyczulenie na problemy języka, skłonność do groteski i pastiszu, satyra społ.; poezje, szkice lit., powieści (Zazie w metro). Quental [kętel] ANTHERO DE, 1842-91, poeta portug.; wyraziciel poglądów liberalno-demokr.; poezje lir., później inspi-

rowane przez idee rewol., prace histfilozof iczne. Que-Que, m. w środk. Rodezji; 33 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł metal., spoż.; wydobycie złota i rud żelaza. Ouerard [kera:r] JOSEPH MARIE, 17971865, fr. księgarz, bibliograf; autor fr. bibliografii nar. obejmującej XVIII i XIX w. Quercia [kuercza] JACOPO DELLA, ok. 1374-1438, wł. rzeźbiarz okresu przełomu gotyku i renesansu; nagrobki, rzeźby rel., fontanny. Querétaro [kere-], stan w środk. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 11,8 tys. km2, 467 tys. mieszk. (1969); stol. Q. Querétaro [kere-], m. w Meksyku, stol. stanu Q.; 74 tys. mieszk. (1963); przemysł włók., metal., gumowy; muzeum; katedra (XVI-XVIII w.), klasztory (XVII-XIX w.), pałace (XVIII w.). Quesnay [kene] FRANÇOIS, 1694-1774, ekonomista fr.; twórca fizjokratyzmu, którego gł. koncepcje przedstawił w Tableau économique. Quesnoy [(dü)kenua] FRANÇOIS DU →DUquesnoy François. Questa [kuestə], ośrodek eksploatacji rudy molibdenu w USA (Nowy Meksyk). Quevedo y Villegas [kewedo i biljegas] FRANCISCO GOMËZ DE, 1580-1645, pisarz hiszp.; wybitny przedstawiciel baroku; traktaty hist., polit. i teol.; proza satyr., powieść łotrzykowska, poezje pod wpływem konceptyzmu. Quezaltenango [kesalte-], m. w pd. zach. Gwatemali, ośrodek adm. dep. Q.; 57 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż., włók.; ośr. handlowy. Quezón [keson] MANUEL, 1878-1944, polityk filipiński; 1899-1901 uczestnik powstania antyamer.; pierwszy prezydent Filipin (od 1935). Quezon [keson], stol. konstytucyjna Filipin, na wyspie Luzon, na wsch. od Manili; 502 tys. mieszk. (1966); uniwersytet. Quibdó [kibdo], m. w pn.-zach. Kolumbii, ośrodek adm. dep. Choco; 43 tys. mieszk. (1964). Quidde [kwydə] LUDWIG, 1858-1948, historyk niem., działacz ruchu pacyfistycznego; pokojowa nagr. Nobla. qui errat consentire non videtur [łac], kto pozostaje w błędzie, nie uchodzi za wyrażającego zgodę. Quillet [kije] ARISTIDE, 1880-1955, fr. publicysta i wydawca; założyciel istniejącego do dziś wydawnictwa, znanego z wielu dzieł encyklopedycznych. Quillota [kiljota], m. w środk. Chile; 35 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., włókienniczy. Quilmes [ki-], m. w Argentynie, nad La Platą, w zespole miejskim Buenos Aires; 318 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., rafinacja ropy naft.; kąpielisko. Quilpué [kilpue], m. w środk. Chile; 34 tys. mieszk. (1965). Quimper [kępe: r], m. i port we Francji (Bretania), ośr. adm. dep. Finistère; 62 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., fajansowy; muzeum w pałacu biskupim (XVIXVIII w.); romański kościół (XI, XII w.), got. katedra (XHI-XVI w.). Quinault [kino] PHILIPPE, 1635-88, dramatopisarz fr.; autor wielu sztuk stanowiących odbicie ówczesnych upodobań lit.; libretta; czł. Akad. Francuskiej. Quincke [kwynkə] HEINRICH IRENAEUS, 1842-1922, lekarz niem.; prof. uniw. w Kilonn; opisał obrzęk naczyniowo-nerwowy pochodzenia alergicznego (obrzęk Q.). Quinckego obrzęk [o. kwynkego], rodzaj reakcji uczuleniowej organizmu; obrzęki i pokrzywka występujące w obrębie twarzy, gardła, szyi i narządów płciowych. Quincy [kuynzy], m. w USA (Massachusetts), nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Bostonu; 88 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy.

Rachmaninow 971 Quincy [kuynsy], m. w USA (Illinois), nad Missisipi; 45 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł maszyn., spoż., elektrotechn., papierniczy. Quine [kuajn] WILLARD, ur. 1908, amer. logik, matematyk i filozof; prof. Harvard University; przedstawiciel neopozytywizmu; zajmuje się zwł. problemami logiki mat., semantyki log. i metamatematyki; Z punktu widzenia logiki. Quinet [kine] EDGAR, 1803-75, fr. historyk, pisarz i polityk; prof. College de France; uczestnik rewolucji 1848, 1851-70 na emigracji; autor prac historiozoficznych (Création, Nowy duch) i lit. (poematy prozą). Quinn [kuyn] ANTHONY, ur. 1915, amer. aktor film.; występuje też w Europie; wybitne kreacje charakterystyczne i dram. (Viva Zapata, La słrada, Grek Zorba), Quintana [kin-] MANUEL JOSE, 1772-1857, hiszp. pisarz i mąż stanu; klasycyst. poezje wyrażające idee patriotyzmu i postępu, tragedie, hist. biografie. Quintana Roo [kin- rroo], terytorium we wsch. Meksyku, nad M. Karaibskim; 42,0

tys. km2, 80 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Chetumai; eksploatacja lasów. qui pro quo [łac.], „jeden zamiast drugiego"; pomyłka, nieporozumienie. Qui pro Quo, kabaret artyst.-lit. w Warszawie 1919-32, wyróżniający się wysokim poziomem tekstów lit. i aktorskiej sztuki estradowej; kierownik artyst. J. Boczkowski. Quirino [ki-] ELPIDIO, 1890-1956, polityk filipiński; 1985-36 min. finansów; 1946-48 spraw zagr., 1948-53 prezydent. Quiroga [ki-] HORACIO, 1878-1937, pisarz urugwajski; poezje i opowiadania związane tematycznie z przyrodą i folklorem Urugwaju. Quisling [kwislin] VIDKUN, 1887-1945, faszysta norw.; po inwazji Norwegii przez wojska hitlerowskie (1940) premier rządu współpracującego z okupantem 1942-45; stracony; odtąd nazwisko Q. symbolem kolaboracji. qui tacet consentire videtur [łac], kto milczy, uchodzi za wyrażającego zgodę. Quito [kito], stol. Ekwadoru, w Andach, na wys. 2800 m; 402 tys. mieszk. (1965);

r, litera alfabetu łac. (i pol.) pochodząca poprzez gr. o (rho) od semickiej (fenickiej) litery reSt która była znakiem spółgłoski przednio-językowo-dziąsłowej, sonornej, wibrującej. R, symbol jednostki Redwooda sekunda. R, fiz. oznaczenie stałej gazowej. °R, symbol stopnia temperatury wg skali Réaumura. Ra, symbol pierwiastka chem. rad. Ra, mit. egip. →Re. RA, symbol jednostki Redwooda Admirality sekunda. „Ra II", łódź z etiopskiego papirusu, zbudowana na wzór łodzi egip. przez boliwijskich Indian, na której Th. Heyerdahl z 7 towarzyszami przepłynął 17 V-12 VII 1970 O. Atlantycki z Maroka do wyspy Barbados (Antyle). Raab JULIUS, 1891-1964, polityk austr., chrześc, demokrata; 1953-61 kanclerz, przyczynił się do zawarcia austr. traktatu państw. 1955 przywracającego Austrii pełną suwerenność. Raabe HENRYK, 1882-1951, zoolog, działacz polit. i społ.; organizator i pierwszy rektor UMCS w Lublinie; z ramienia PPS radny Warszawy, poseł do KRN i Sejmu Ustawodawczego; ambasador PRL w Moskwie 1945r46; prace z protozoologii i protoparazytologii. Raabe LESZEK (pseud. W. Lechowicz, Marek), 1913-43, działacz ruchu młodzieżowego; od 1931 w socjalist. organizacjach młodzieżowych; członek kierownictwa PS; 1943 komendant Socjalist. Organizacji Bojowej. Raabe WILHELM, 1831-1910, powieściopisarz niem.; wybitny przedstawiciel realizmu krytycznego, zbliżony do Ch. Dickensa; Stopfkuchen. Raabe ZDZISŁAW, UΓ. 1909, zoolog; prof. UMCS, dyr. Instytutu Zool. Uniw. Warsz., czł. PAN; założyciel i red. „Acta Protozoologica"; prace z protozoologii i protoparazytologii; Zarys protozoologii. rab, daw. sługa, niewolnik. Rab, wyspa jugosł. na M. Adriatyckim (należy do Chorwacji); 94 km2, 8 tys. mieszk. (1960); turystyka. Raba, rz. w Austrii i na Węgrzech, pr. dopływ Dunaju; dl. ok. 400 km; żeglowna od m. Körmend. Raba, rz., pr. dopływ górnej Wisły; dl. 129 km, dorzecze 1527 km8; gwałtowne wezbrania. rabant, żegl. →refbant. rabarbar (rzewień, Rheum), bylina pochodząca z pd.-wsch. Azji, wytwarzająca kłącze o właściwościach leczn.; jako warzywa uprawia się r. ogrodowy i r. kędzie-

rzawy, o jadalnych, mięsistych ogonkach liściowych (gł. na kompoty). Rabas VÁCLAV, 1885-1954, czes. malarz i grafik; pejzaże i kompozycje figuralne. rabat, ustępstwo procentowe od cen, gł. na rzecz nabywców płacących gotówką (skonto), kupujących dużą ilość towaru jednorazowo lub w określonym czasie. Rabat, stol. i port Maroka, nad O. Atlantyckim, przy ujściu rz. Bu Regreg; 410 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., skórz.-obuwn., metal., mat. bud.; rzemiosło; muzeum; meczety (XII-XVIII w., m.in. pozostałości meczetu Hasana z potężnym minaretem), cytadela (XII-XVII w.), liczne medresy. rabata, pas ziemi obsadzony roślinami ozdobnymi: sezonowymi lub bylinami; r. zakładane są na trawnikach, wzdłuż alejek, murów, pergol itp. rabaty, barwne wyłogi mundurów wojsk.; w wojsku pol. od XVIII w. typowe dla kurtek ułańskich. Rabaul, gł. m. i port w Archip. Bismarcka, na pn. wybrzeżu Nowej Brytanii; 11 tys. mieszk. (1966). Rabbach, ?-1900, wódz sudański; walczył z Anglikami; utworzył państwo w środk. Sudanie; zginął w walce z Francuzami. rabbi →rabin. Rabelais [rable] FRANÇOIS, ok. 1494-1553, pisarz fr.; arcydzieło fr. renesansu Gargantua i Pantagruel, zawierające ostrą satyrę na średniow. instytucje i propagujące wzór społeczeństwa rządzonego wg ideałów renesansowych. Rabi ISIDOR ISAAC, ur. 1898, fizyk amer.; prof. uniw. Columbia; prace z fizyki jądrowej, mechaniki kwantowej i magnetyzmu; nagr. Nobla. Rabia Kuzdari Balchi, X w., pierwsza poetka pers., pochodzenia arab.; poezje w języku arab. i perskim. rabin (rabbi), początkowo znawca Talmudu, egzegeta Pisma Św.; od średniowiecza również wybierany urzędnik gminy i duszpasterz; r. stworzyli literaturę rel. i prawną. Rabiriusz, I w., architekt rzym.; nadworny budowniczy ces. Domicjana, twórca jego wielkiego pałacu na Palatynie w Rzymie. Rabka, m. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Rabą; 10,7 tys. mieszk. (1970); duże uzdrowisko, gł. dziecięce; lecznictwo klimat, i balneologiczne (solanka, borowina); teatr; drewn. kościół (XVII, XVIII w.) — obecnie muzeum im. Władysława Orkana; prawa miejskie 1953. — W okresie okupacji hitlerowskiej masowe

ośr. handl., przem., kult., nauk. (2 uniw.); muzea; barok, katedra, kościoły i klasztory (XVI i XVII w.); uniw. i pałac rządowy (XVIII w.); dawne miasto indiańskie zdobyte przezu Hiszpanów 1533. quiz [k yz] →kwiz. Qumran (w Jordanii, nad M. Martwym), archeol. ruiny staroż. osady; w 11 okolicznych jaskiniach ok. 600 rękopisów hebrajskich i aramejskich z II w. p.n.e.-68 n.e. (większość z nich — cennym materiałem do hist.-lit. krytyki tekstów Biblii). quod erat demonstrandum [łac], co było do udowodnienia; zwrot używany dla zaznaczenia, że dowód jakiegoś twierdzenia, najczęściej filoz. lub mat., został zakończony. quodlibet [łac], muz. forma żartu muz., zestawienie jednoczesne (q. polifoniczny) lub sukcesywne różnych dobrze znanych melodii bądź tekstów. quod licet Iovi, non licet bovi [łac], co wolno Jowiszowi, tego nie wolno wołowi. quorum [łac] →kworum. quot capita, tot sensus [łac], ile głów, tyle zdań.

r egzekucje mieszkańców miasta i okolic „Rabotniczesko deło", dziennik bułg. zał. 1927, organ Bułg. Partii Komunist.; 1935-44 ukazywał się nielegalnie. rabowanie obudowy, usuwanie obudowy kopalnianej z wyrobisk po wybraniu z nich kopaliny użytecznej. Rabowski FERDYNAND, 1884-1940, geolog; badacz budowy geol. Alp, Tatr i Karpat. Rabski WŁADYSŁAW (pseud. Kaprys), 1865-1925, pisarz, publicysta, działacz polit.; red. „Przeglądu Poznańskiego"; felietony, krytyka lit. i teatr.; poezje, nowele, dramaty. Rabsztyn, w. w pow. olkuskim, woj. krak.; letnisko; sanatorium przeciwgruźlicze; ruiny got. zamku (XIV, XVII w.). rabunek →rozbój. rabuś kokosowy (Birgus latro), krab z wysp strefy tropik., dł. do 20 cm; zatrzymująca wodę gąbczasta tkanka jamy skrzelowej umożliwia oddychanie powietrzem atm.; częsty na lądzie; rozród w morzu; żywi się orzechami kokosowymi. raca, pocisk przeznaczony do sygnalizacji świetlnej lub oświetlenia terenu; rakieta. Race [rejs], przylądek, najbardziej na pd.-wsch. wysunięty punkt Nowej Fundlandii (Kanada), na płw. Avalon; 46°40'N, 53°5'W. racemat, optycznie nieczynna mieszanina równocząsteczkowych ilości dwóch antypodów optycznych, tj. izomerów lewo- i prawoskrętnych. rachatłukum, słodki przysmak wsch. o konsystencji galaretowatej, wyrabiany ze skrobi pszennej lub ryżowej, cukru, syropu ziemniaczanego, z dodatkiem środków barwiących i aromatyzujących. Rachel [raszel] (właśc. Elisabeth R. Félix), 1821-58, aktorka fr.; odnowicielka klas. stylu gry w tragedii; Fedra J. Racine'a. rachityczny (krzywiczy), dotknięty krzywicą, odznaczający się cechami typowymi dla tej choroby, np. kabłąkowatość nóg; w przenośni osobnik słabo fizycznie rozwinięty. Rachmaninow SIERGIEJ W., 1873-1943, ros. kompozytor i pianista świat, sławy; od 1917 w USA; koncerty i utwory fortepianowe, symf., opery (Aleko, Francesca da Rimini) t pieśni.

972 rachmistrz rachmistrz: 1) osoba umiejąca biegle rachować; 2) pracownik wykonujący obliczenia, prowadzący rachunki. Rachoń STEFAN, ur. 1906, skrzypek i dyrygent; od 1945 kierownik Orkiestry Pol. Radia w Warszawie; występy za granicą. rachunek: 1) obliczanie za pomocą działań arytmetycznych; działanie na liczbach; liczenie, rachowanie, 2) podsumowany spis należności za towar lub usługi, wystawiany przez sprzedawcę lub wykonawcę usług; należność do zapłacenia. rachunek ekonomiczny, porównywanie nakładów i wyników w różnych wariantach przyszłej działalności gosp. i wybór wariantu najkorzystniejszego; będąc zastosowaniem zasad prakseologii do ekonomii, stanowi podstawę podejmowania decyzji gospodarczych. rachunek różnic skończonych →różnicowy rachunek. rachunki, arytmetyka jako przedmiot nauczania w szkole podstawowej. rachunkowość, obserwacja, badanie, pomiar wartościowy, rejestrowanie i przedstawienie w postaci zestawień liczbowych tych zjawisk i procesów gosp., które wywierają wpływ na majątek i wyniki działalności jednostki gospodarującej. Raciąż, m. w pow. sierpeckim, woj. warsz.; 3,7 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. — Gród w XI w.; prawa miejskie 1425 (do 1869) i 1922; w XVI-XVIII w. stolica powiatu i miejsce sejmików; w okresie okupacji hitlerowskiej liczba mieszkańców zmniejszyła się o 1,6 tys. osób. Raciążek, w. w pow. aleksandrowskim, woj. bydgoskim; miasto przed 1459 do 1867; 1404 zawarcie ugody Władysława Jagiełły z Krzyżakami; utrzymali oni Żmudź, zwracając Polsce ziemię dobrzyńską. Racibor (RATIROR), ?-1044, książę Obodrzyców; przyjął chrzest;, poległ w walce z Duńczykami. Racibor I, ?~-1156, książę Pomorza Zach., brat Warcisława I; 1136 dokonał wyparawy łupieżczej na Norwegów. Raciborski MARIAN, 1863-1917, botanik; prof. uniw. we Lwowie i Uniw. Jag., czł. AU; jeden z pionierów ochrony przyrody w Polsce; prace nauk. z cytologii, anatomii, "morfologii i fizjologii roślin. Raciborzanie, grupa ludności pd. części woj. opolskiego; zachowane nieliczne odrębności w zwyczajach, ubiorze. Racibórz, m. pow. w woj. opolskim, nad Odrą; 40,5 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; fabryka kotłów, wytwórnia elektrod węglowych, cukrownia; węzeł kol.; muzeum; got. zamek (XIII, XVII, XIX w.) i 3 kościoły got., kościół barok. (XVIII w.). — Gród wzmiankowany 1108, od XII w. stolica księstwa piastowskiego; prawa miejskie w poł. XIII w.; w XIX/XX w. wybitny ośr. polskości (m.in. Tow. Pol.Górnośląskie 1888-1939, pol. księgarnia, czasopisma, Dom Pol. „Strzecha"), udział mieszkańców w powstaniach śląskich 1919-21; po 1933 wzmożenie represji wobec ludności pol.; w działaniach woj. 1945 zniszczony w 80%, odbudowany. racice, puszki rogowe otaczające obwodowe człony stykających się z podłożem palców III i IV u parzystokopytnych, np. krowy, jelenia, dzika. racicznica (Dreissena polymorpha), pospolity małż słodkowodny i słonowodny, o muszli trójkątnej, do 4 cm dł.; przytwierdza się do podłoża bisiorem, często występuje ławicami. Racin Kočo (właśc. Kosta Apostolov Solev), 1908-43, maced. pisarz i działacz komunist.; twórca podstaw nowej literatury maced.; liryka rewoL, opowiadania, eseje. Racine [rasin] JEAN BAPTISTE, 1639-99, dramatopisarz fr., jeden z gł. przedstawicieli klasycyzmu; pełne poet. siły tragedie (Berenika, Fedra), zawierające wnikliwą analizę ludzkich cierpień i namiętności; czł. Akad. Francuskiej. Racine [rəsi:n], m. w USA (Wisconsin),

nad jez. Michigan; 95 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., chemiczny. Raciszówna ALICJA, ur. 1929, aktorka Teatru Polskiego w Warszawie; Rena — Kobieta bez skazy G. Zapolskiej; występy w telewizji. racja, powód, rozumna przyczyna lub słuszność. racja, log. pierwsze ze zdań, między którymi zachodzi stosunek wynikania. racjonalizacja, ekon. działalność zmierzająca do osiągnięcia celu w sposób doskonalszy od poprzednio stosowanego; może dotyczyć konstrukcji i jakości wyrobu, technologii lub organizacji wytwarzania itp. racjonalizacja, psychol. uzasadnianie wobec samego siebie i innych ogólnie uznawanymi argumentami i motywami swoich czynów i postaw mających swe istotne źródła w innych uczuciach i motywach, do których człowiek nie chce się przyznać przed samym sobą. racjonalizacja, socjol. w teorii ideologii mechanizm zastępowania istotnych motywów działania motywami, które mogłyby być uznane — z punktu widzenia norm współżycia społ. — za motywy właściwe. racjonalizatorski projekt, nowy pomysł mogący mieć pozytywną wartość w gospodarce nar., nie będący wynalazkiem ani wzorem użytkowym. racjonalizm: 1) przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz o konieczności kierowania się nim we wszelkim działaniu; przeciwieństwo irracjonalizmu; 2) kierunek filoz. — przeciwstawny empiryzmowi — upatrujący w rozumie gł. źródło poznania i kryterium jego wartości (prawdy) oraz przyjmujący istnienie poznania niezależnego od doświadczenia i możliwość czysto rozumowego uzasadniania wiedzy; gł. przedstawiciele: Platon, R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz, I. Kant. racjonalizm genetyczny (zw. też natywizmem), filoz. pogląd, wg którego istnieje poznanie niezależne od doświadczenia, wywodzące się z pewnych pojęć wrodzonych. racjonalizm metodologiczny (zw. też aprioryzmem), filoz. stanowisko, wg którego istnieje pełnowartościowa wiedza a priori, obejmująca nie tylko sądy analityczne, ale i syntet.; w wersji skrajnej r.m. negował wartość wszelkiej wiedzy opartej na doświadczeniu. racjonalnego gospodarowania zasada (zasada gospodarczości), zasada, wg której maks. stopień realizacji celu osiąga się postępując tak, aby przy danym nakładzie środków osiągnąć maks. stopień realizacji celu, albo tak, aby przy danym stopniu realizacji celu użyć minimum nakładu środków. racjonalny, rozumny, rozumowo uzasadniony, przemyślany, oparty na zasadach poprawnego myślenia i skutecznego działania. Rački FRANJO, 1828-94, chorw. historyk i polityk, ksiądz; pierwszy prżewodn. Jugosł. Akad. Nauk i Sztuk w Zagrzebiu. Racławice, w. w pow. miechowskim, Woj. krak.; późnogot. kościół drewn. z 1511 z got.-renes. wyposażeniem. 1794 zwycięska bitwa wojsk pol. pod wodzą T. Kościuszki z oddziałami ros.; atak kosynierów pod wodzą W. Bartosza (W. Głowackiego) zadecydował o zwycięstwie. „Racławice" →Chłopska Organizacja Wolności „Racławice'*. Racot, w. w pow. kościańskim, woj. pozn., w dolinie Obry; państw, stadnina koni (konie wielkopolskie), zał. 1929. raczarnia, niewielki zbiornik do chowu młodych raków; ma kształt rowu, z regulowanym przepływem wody oraz kryjówkami dla raków. Raczkiewicz WŁADYSŁAW, 1885-1947, polityk; 1921, 192S-26 i 1930 min. spraw

wewn.; 1930-35 marszałek senatu; 1939-45 prezydent RP na emigracji. racznik (bucz), pułapkowe narzędzie połowu raków, w kształcie ażurowego walca z drewn. listewek, zaopatrzonego w zamykany otwór do zakładania przynęty i wyjmowania raków. Raczyński ATANAZY, hrabia, 1788-1874, kolekcjoner i znawca malarstwa, dyplomata; prace o sztuce niem. i portugalskiej. Raczyński EDWARD, hrabia, 1786-1845, konserwatywny polityk wielkopolski, mecenas sztuki i nauki; 1829 ofiarował gmach i swe zbiory bibliotece w Poznaniu (nazwana jego imieniem); wydawca źródeł i dzieł historycznych. Raczyński EDWARD, ur. 1891, dyplomata; 1934 ambasador w Londynie; 1942-43 min. spraw zagr. rządu emigr.; przebywa na emigracji. Raczyński KAZIMIERZ, 1729-1824, marszałek nadworny kor. 1783-93; targowiczanin, współtwórca ustaw sejmu grodzieńskiego. rad Ra, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 88, z grupy wapniowców; wartościowość +2; stosowany do zwalczania nowotworów złośliwycn; odkryty 1898 przez małżonków M. i P. Curie. rad, symbol jednostki radran. Rada JERONIM DE, 1814-1903, poeta italoalb.; prekursor i działacz ruchu odrodzeniowego; uczestnik rewolucji 1848; założyciel 1848 pierwszego społ.-lit. czasopisma alb. i 1881 miesięcznika polit.-lit.; liryki, poematy. Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, centr. organ rządowy, część Rady Stanu; składała się z namiestnika, 5 ministrów i osób powołanych przez króla; 1826 objęła uprawnienia namiestnika, 1841 Rady Stanu; 1867 zlikwidowana. rada adwokacka, organ samorządu adwokackiego; wybierany przez zgromadzenie delegatów woj. izby adwokackiej; na czele r.a. stoi dziekan. Rada Bezpieczeństwa ONZ, jeden z gł. organów ONZ, na którym spoczywa odpowiedzialność za utrzymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa; od 1965 — 15 członków, w tym 5 stałych: Chiny, Francja, ZSRR, W. Brytania i USA (do 1971 miejsce ChRL zajmował przedstawiciel reżimu Czang Kaj-szeka). Rada Centralna Ukrainy →Ukraińska Rada Centralna. Rada Czterystu, w staroż. Atenach najwyższy organ władzy państw., liczący po reformie Solona (594 p.n.e:) 400 osób. Rada Ekonomiczna, społ. ciało kolegialne działające 1957-62 jako organ doradczy Kady Ministrów; jego zadaniem było prowadzenie analiz sytuacji gosp. oraz opracowywanie założeń doskonalenia metod zarządzania i planowania. Rada Główna Opiekuńcza (RGO), nacz. organizacja pomocy ofiarom wojny działająca 1916-18 w Królestwie Polskim. Rada Główna Opiekuńcza (RGO), centr. pol. instytucja opieki społ. działająca 1940-45 w GG. \ Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ; jeden z gł. organów ONZ, do którego zadań należy rozwiązywanie międzynar. problemów ekon., kult., zdrowia publ., ochrony praw człowieka — przez inicjowanie badań przeprowadzanych w organach pomocniczych, opracowywanie konwencji, zwoływanie konferencji, koordynację prac organizacji wyspecjalizowanych; od 1965 — 24 członków. Rada Jedności Narodowej (RJN), konspiracyjna reprezentacja polit. pol. partii i ugrupowań związanych z rządem emigr. w Londynie, zał. 1944 w Warszawie; organ doradczy Delegata Rządu na Kraj; rozwiązana 1 VII 1945. Rada Komisarzy Ludowych, 1917-46 w ZSRR i poszczególnych republikach związkowych i autonomicznych — nacz. kolegialny organ zarządzająco-wykonawczy (rząd).

rada królewska, w średniow. monarchiach eur. zespół najwyższych urzędników państw, (świeckich i duchownych); z czasem przekształcona w izbę wyższą parlamentu, np. w senat w Polsce (XV/ XVI w.). Rada Ligi Narodów, jeden z gł. organów Ligi Narodów; w jej skład wchodziły wielkie mocarstwa oraz 12 (1939) państw spośród pozostałych członków; w ważniejszych sprawach uchwały wymagały jednomyślności. Radamantys, mit. gr. mądry i sprawiedliwy syn Zeusa i Europy, brat Minosa; za życia przeniesiony na Pola Elizejskie; sędzia zmarłych - w Hadesie. rada miejska, w średniowieczu samorządowa władza miasta, składająca się z rajców i burmistrza (jednego lub kilku), kierująca ustawodawstwem i sądownictwem; w Polsce od schyłku XIII w. do 1939 organ samorządu miast o różnych uprawnieniach. Rada Ministrów PRL, nacz. organ zarządzająco-wykonawczy; jest powoływana przez Sejm i przed nim odpowiedzialna, w okresie między sesjami Sejmu jej członków powołuje i odwołuje Rada Państwa; w skład R.M. PRL wchodzą: Prezes Rady Ministrów, zastępcy prezesa, ministrowie oraz określeni ustawą przewodniczący komisji i komitetów. Rada Motoryzacyjna, organ opiniodawczy i doradczy Rady Ministrów PRL powołany 1957 w celu zapewnienia właściwego rozwoju motoryzacji. rada nadzorcza, organ osoby prawnej (np. spółki) powołany do stałego nadzorowania i kontrolowania jej działalności; w spółdzielniach — rada. Rada Najwyższa, w ZSRR i w jego poszczególnych republikach związkowych i autonomicznych najwyższy organ władzy państw, (parlament); R.N. ZSRR składa się z Rady Związku oraz Rady Narodowości; obie izby mają równe prawa; wybory — bezpośrednie, powszechne, równe, tajne, kadencja — 4 lata; wybiera Prezydium i powołuje Radę Ministrów. Rada Najwyższa Narodowa, cyw. władza powstania 1794, z siedzibą w Warszawie; powołana przez T. Kościuszkę; działała od 28 V do 4 XI1794. Rada Narodowa, organizacja w Królestwie Pol., zał. 15 XI1916 przez stronnictwa i ugrupowania polit. popierające akt 5 listopada; rozwiązana 1917. Rada Narodowa, powołana na emigracji XII 1939 przez rząd gen. W. Sikorskiego, jako ciało mające zastępować sejm; rozwiązana VII 1945; przewodn.: I. Paderewski, od 1942 S. Grabski. Rada Narodowa Lwowska, utworzona przez liberalne ziemiaństwo i inteligencję; działała IV-XI1848; wysuwała hasła niepodległości Polski i zniesienia pańszczyzny. Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego (Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego), reprezentacja ludności pol. Śląska Cieszyńskiego 1918-20; powołała Tymczasowy Rząd Krajowy Księstwa Cieszyńskiego. Rada Narodowości, izba Rady Najwyższej ZSRR; zapewnia równouprawnienie części składowych ZSRR; obywatele każdej republiki związkowej wybierają do R.N. 32 deputowanych, republiki autonomicznej — 11, obwodu autonomicznego — 5, okręgu narodowościowego — 1. Rada Nieustająca, kolegialny organ rządowo-adm. w Polsce 1775-89; zlikwidowana przez Sejm Czteroletni, reaktywowana przez sejm grodzieński 1793. Rada Obrony Narodu (RON), polit. reprezentacja demokr. organizacji konspiracyjnych, które XI 1943 utworzyły KB; 1944 uznała KRN i PKWN. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, organ powołany 1947 jako opiniodawczy i doradczy w sprawach związanych z upamiętnieniem miejsc walki i męczeństwa narodu pol.; przewodn. J. Wieczorek.

rada państwa: 1) nazwa kolegialnego organu sprawującego funkcje głowy państwa w PRL, NRD, SRR; 2) nazwa rządu w niektórych krajach (ChRL, Kongo-Brazzaville). Rada Państwa NRD, kolegialny nacz. organ władzy państw., wybierany przez Izbę Lud. (parlament); sprawuje funkcje głowy państwa, kieruje pracą parlamentu, w okresie między posiedzeniami zastępuje go w niektórych funkcjach; składa się z przewodniczącego, jego zastępców, sekretarza i członków. Rada Państwa PRL, kolegialny nacz. organ władzy państw., wybierany przez Sejm; sprawuje funkcje głowy państwa, w okresie między sesjami Sejmu wykonuje pewne funkcje w jego zastępstwie, m.in. sprawuje zwierzchni nadzór nad radami nar., wybiera sędziów Sądu Najwyższego, powołuje sędziów sądów powszechnych i Prokuratora Gen., mianuje profesorów; składa się z Przewodniczącego, 4 jego zastępców, sekretarza i 11 członków. Rada Państwa RP, 1947-52 nacz. organ państw., m.in. sprawujący nadzór nad radami nar., zatwierdzający rządowe dekrety z mocą ustawy; w skład R.P. RP wchodził prezydent, marszałek i wicemarszałkowie Sejmu, prezes NIK oraz członkowie wybrani przez Sejm (na jej wniosek). Rada Państwa SRR, kolegialny nacz. organ władzy państw, w Socjalist. Republice Rumunii, wybierany przez Wielkie Zgromadzenie Nar. (parlament); sprawuje funkcje głowy państwa i w okresie między sesjami parlamentu zastępuje go w niektórych funkcjach. Rada Pięciuset, w staroż. Atenach najwyższy organ władzy państw., liczący po reformach Klejstenesa (510 p.n.e.) 500 osób. Rada Pięciuset, we Francji w okresie dyrektoriatu 1795-99 jedna z 2 izb parlamentu. Rada Polonii Amerykańskiej (American Relief for Poland), centr. organizacja charytatywna Polonii w USA, zał. 1940 dla udzielania pomocy Polsce; centrala w Chicago, przedstawicielstwo w Warszawie. Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego, utworzona 1917 w Moskwie przez przedstawicieli pol. partii i grup polit. działających w Rosji; rozwiązana 1918. Rada Pomocy Żydom (RPŻ, kryptonim Żegota), 1942-45 tajna organizacja, utworzona w Warszawie przy Delegaturze Rządu na Kraj; udzielała pomocy Żydom, przekazywała za granicę materiały dotyczące eksterminacji Żydów przez hitlerowców. Rada Powiernicza ONZ, ieden z gł. organów ONZ, który sprawuje opiekę nad obszarami niesamodzielnymi (powiernicze terytoria); obecnie jej rola jest znikoma, gdyż większość terytoriów powierniczych uzvskała niepodległość. Rada Prezydialna WRL, kolegialny nacz. organ władzy państw, w Węg. Republice Lud., sprawujący funkcje głowy państwa; w okresie między sesjami Zgromadzenia Państw, (parlamentu) wykonuje niektóre jego funkcje; wybierana jest przez parlament, składa się z przewodniczącego, jego zastępców, sekretarza i członków. radar, urządzenie do radiolokacji działające na zasadzie obserwacji (na wskaźniku radiolokacyjnym) echa, występującego w wyniku odbicia wysyłanych fal elektromagnet. od napotkanych przeszkód; stosowane w nawigacji, meteorologii itp. Rada Regencyjna, namiastka władzy najwyższej w Królestwie Pol.; utworzona 1917 przez Niemcy i Austro-Węgry, miała peinić funkcje do chwili powołania króla lub regenta; rozwiązana XI 1918. Rada Republiki, nazwa drugiej (wyższej) izby parlamentu fr. 1946-58. rada robotnicza, w PRL organ samorządu robotn. powstały 1956, realizujący prã-

Radcliffe-Brown 973 wo załogi do udziału w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Rada Skandynawska (Rada Północna, Rada Nordycka), organ współpracy państw skand., utworzony 1952 przez Danię, Islandię, Norwegię i Szwecję; 1955 przyłączyła się Finlandia; podejmuje zalecenia dla rządów we wszystkich dziedzinach poza polityką zagr. i obroną państwa. Rada Stanu, we Francji organ opiniujący projekty aktów rządu z punktu widzenia ich zgodności z prawem oraz wykonujący pewne funkcje w zakresie sądownictwa administracyjnego. Rada Stanu Królestwa Polskiego, centr. organ rządowy utworzony na mocy konstytucii 1815; dzieliła się na Radę Adm. i Ogólne Zgromadzenie; obradom przewodniczył monarcha lub namiestnik; kompetencje Rady ograniczono 1832; zlikwidowana 1841, wznowiona 1861, ostatecznie zniesiona 1867. Rada Stanu Królestwa Polskiego, namiastka władzy ustawodawczej, powołana II 1918 na mocy ustawy Rady Regencyjnej; reprezentowała interesy klas posiadających; rozwiązana X 1918. Rada Stanu Księstwa Warszawskiego, utworzona na mocy konstytucji 1807 na wzór napoleońskiej Rady Państwa; przewodniczył jej król, od 1810 gł. czynności sądowe. rada starców, grupa mężczyzn kierujących rodem, plemieniem; rozpowszechniona w starożytności, obecnie u ludów prymitywnych. Rada Szkolna Krajowa, nacz. autonomiczny organ szkolnictwa pol. w zaborze austr. 1867-1921. u i Rădăuti [rədd uc ], m. w pn.-wsch. Rumunii; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spożywczy. Rada Wyzwolenia, kierownictwo duń. ruchu oporu w okresie II wojny świat.; obejmowała przedstawicieli wszystkich sił patriot. i stała się faktycznym rządem podziemnym. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG, ros. Sowiet ekonomiczeskoj wzaimopomoszczi), organizacja gosp. eur. krajów socjalist. (wraz z Mongolią), powstała 1949, z siedzibą w Moskwie; cel: przyczynianie się do planowego rozwoju gospodarki nar., przyspieszenia postępu techn, i gosp. oraz podnoszenie dobrobytu krajów członkowskich. Rada Zaburzeń (zw. Krwawą Radą), sąd wyjątkowy utworzony 1567 w Antwerpii przez hiszp. namiestnika ks. F.A. Albę. rada zakładowa, organ zakładowej organizacji związków zaw.; reprezentuje zawodowe interesy pracowników, współdziała w wykonaniu planów produkcyjnych. Rada Zastępcza Tymczasowa Księstwa Mazowieckiego, cywilna władza powstania 1794, z siedzibą w Warszawie; działała 19 IV-27 V 1794. Radbruch GUSTAW, 1878-1949, prawnik niem., specjalista z zakresu prawa karnego i filozofii prawa; jeden z gł. teoretyków relatywizmu prawniczego; prof. uniw. w Królewcu, Kolonii i Heidelbergu. radca, urzędnik w administracji państw., np. w ministerstwie, odpowiedzialny za pewien dział. radca prawny, prawnik zatrudniony w instytucji państw., spółdzielczej-lub społ., który udziela porad i opinii prawnych oraz występuje w imieniu instytucji przed sadami i organami arbitrażowymi. Radcliffe [rädklyf] ANN, 1764-1823, powieściopisarka ang.; preromant. „romanse grozy" (The Mysteries oj Udolpho). Radcliffe [rädklýf], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 27 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., chem., papiern., metalowy; Radcliffe-Brown [rädklyf braun] ALFRED REGINALD, 1881-1955, ang. antropolog społ.; prof. uniw. w Kapsztadzie, Sydney, Chicago, Oxfordzie; twórca (obok B. Malinowskiego) kierunku funkcjonalnego w etnografii.

974 Radeberg Radeberg [ra-], m. w pd.-wsch. części NRD; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł ełektrotechn., spoż., szklarski, meblarski. Radebeul [ra:dəboil], m. w pd.-wsch. części NRD, nad Łabą, w pobliżu Drezna; 41 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., chem., maszyn., obuwniczy. Radecki WACŁAW, 1888-1953, lekarz; prof. uniw. i założyciel Instytutu Psychologii w Buenos Aires. Radek KAROL (właśc. K. Sobelson), 18851939, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn., publicysta; 1919-24 czł. Prezydium Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunist., redaktor pism partyjnych. radełkowanie (moletowanie), wygniatanie na metal, przedmiotach drobnych wgłębień dla ułatwienia ręcznego pokręcania. Radetzky [-cki] JOHANN, 1766-1858, feldmarszałek austr.; odniósł zwycięstwa nad armią sardyńską pod Custozzą 1848 i Novarą 1849. Radew WYŁO, ur. 1923, bułg. operator i reżyser film.; hist. i woj. dramaty społ.psychol. (Złodziej brzoskwiń, Car i generał). Radewski CHRISTO, ur. 1903, bułg. poeta, publicysta i polityk; uczestnik ruchu antyfaszyst.; wiersze rewol., utwory satyr., przekłady poezji rosyjskiej. Radhakrishnan [-krisznan] SARVEPALLI, ur. 1888, ind. filozof i polityk; 1962-68 prezydent Indii; prof. uniwersytetów ind. i zagr. w zakresie religioznawstwa i filozofii porównawczej (Filozofia indyjska). radiacja, promieniowanie (w znaczeniu aktu emisji), np. ciepła. radiacja adaptatywna, biol. w rozwoju rodowym rozszczepienie się jednolitej grupy organizmów na liczne, zróżnicowane linie rozwojowe, wskutek powstania swoistych cech w odmiennych warunkach środowiskowych; np. r.a. ssaków w trzeciorzędzie. radiacyjna chemia, dział chemii fiz. zajmujący się reakcjami chem. spowodowanymi promieniowaniem jonizującym. radiacyjne pasy, obszary o podwyższonej gęstości cząstek elektrycznie nieobojętnych utrzymywanych w pobliżu planet przez pole magnetyczne. radialny (promieniowy), o kierunku promienia wodzącego. radian, rad, uzupełniająca jednostka kąta płaskiego w układzie SI; kąt płaski zawarty między 2 promieniami koła, wycinający z okręgu tego koła łuk długości równej promieniowi; 1 rad ≈ 57°17'4''. „Radianśka Ukrajina", dziennik ukr., organ KC KP Ukrainy, Rady Najwyższej i Rady Ministrów Ukr.SRR, wydawany od 1919 w Kijowie. radiant, punkt lub niewielki obszar na niebie, z którego pozornie rozbiegają się drogi meteorów tworzących rój. radiator, bud. →kaloryfer. Radić STJEPAN, 1871-1928, polityk chorw.; współzałożyciel Koalicji Chłopsko-Demokratycznej. Radičević BRANKO, 1824-53, poeta serb.; optymistyczna liryka patriot. i miłosna; pesymistycznor-melancholijne elegie. Radiguet [-ge] RAYMOND, 1903-23, pisarz fr.; powieści Opętanie i Bal u hrabiego d'Orgel, łączące subtelną analizę psychol. z pełnym finezji stylem. radio, ogólna nazwa radiokomunikacji, radiofonii, radiotechniki i przemysłu radiotechn.; potocznie — także nazwa odbiornika radiofonicznego lub radiostacji. radioabonent, osoba mająca zarejestrowany odbiornik radiowy, opłacająca abonament radiowy. radioaktywność →promieniotwórczość. radioastronomia, dział astronomii obejmujący obserwacje promieniowania radiowego ciał astr. oraz badania bliskich obiektów astr. przy użyciu odbitych od nich fal radiowych emitowanych z Ziemi.

radiobiologia, nauka o wpływie promieniowania jonizującego na procesy biofiz., biochem. i fizjol. organizmów oraz na reakcje komórek, tkanek, narządów, osobników i ich populacji. radiochemia, dział chemii zajmujący się badaniem pierwiastków i izotopów promieniotwórczych oraz chemią procesów wzbudzanych przemianami jądrowymi. radiochronologia, metoda określania wieku wykopalisk i minerałów na podstawie poziomu ich promieniotwórczości. radiodewiacja, kąt między kierunkiem faktycznym na radiolatarnię a kierunkiem wynikającym z pomiarów radiowych spowodowany zakłóceniami (np. przez otoczenie radiostacji statku). radiodroma, krzywa, po której porusza się samolot utrzymujący kierunek za pomocą wskaźnika kursu rádiokompasu. radioelektronika, dział techniki obejmujący zagadnienia wspólne dla radiotechniki i elektroniki. radiofonia, system rozpowszechniania audycji radiowych do publicznego odbioru; przewodowa — za pomocą odbiorników abonenckich połączonych przewodami z radiowęzłem, bezprzewodowa — za pośrednictwem fal radiowych emitowanych z radiostacji. radiofoniczny odbiornik, odbiornik radiowy przeznaczony do odbioru audycji radiowych nadawanych przez różne radiostacje; lampowy, tranzystorowy. radiofonizacja, rozpowszechnianie urządzeń radiofonii oraz stan ich rozpowszechnienia; stopień r. określany m.in. liczbą radioabonentów, stacji nadawczych. radiogoniometr (radionamiernik, radiopelengator), odbiornik radiowy z anteną kierunkową do określenia kierunku położenia radiostacji nadawczej. radiogoniometria, dział radiolokacji zajmujący się określeniem położenia obiektów przy wyzyskaniu zjawiska prostoliniowego rozchodzenia się fal radiowych; do pomiarów stosuje się radiogoniometry. radiografia, szt. plast, w dziełach sztuki wykrywanie promieniami Roentgena wad struktury, przemalowań, reperacji, uszkodzeń, zmian kompozycji, stanu drewn. podłoża. radiografia, techn. wykonywanie na materiale światłoczułym zdjęć różnych obiektów przy użyciu promieni X lub gamma; jedna z metod defektoskopii; w medycynie podstawowa metoda badania rentgenowskiego. radiointerferometr (interferometr radiowy), przyrząd służący do odbioru promieniowania radiowego, działający na podstawie zjawiska interferencji fal docierających do dwu odległych anten; stosowane obecnie r. dają zdolność rozdzielczą rzędu 0,"001, większą od teleskopów optycznych. „Radio i Telewizja", ilustrowany tygodnik poświęcony programom radia i telewizji; wydawany od 1958 w Warszawie; omówienia, recenzje, artykuły teoret. i historyczne. radioizotopy →izotopy (promieniotwórcze). radiokompas, rodzaj radiogoniometru, w którym dostrajanie odbiornika do długości fali namierzanej radiostacji i obracanie anteny kierunkowej przebiegają samoczynnie. radiokomunikacja, dział telekomunikacji wyzyskujący do łączności między obiektami (stałymi lub ruchomymi) fale radiowe. radiolarie, zoot. promienice z gromady Radiolaria. radiolaryt, skała osadowa pochodzenia org., czerwona, zielona lub czarna; składa się gł. z krzemionkowych skorupek radiolarii (promienie). radiolatarnia, nieruchoma radiostacja nadawcza (lub nadawczo-odbiorcza), emitująca w stałych odstępach czasu sygnały rozpoznawcze dla celów radionawigacji.

radiolinia, tor telekomunik. radiowy utworzony z pary anten kierunkowych skierowanych ku sobie. radioliza, przemiany chem. zachodzące w substancji pod wpływem promieniowania jonizującego. radiologia, dział medycyny klinicznej i nauka zajmująca się zastosowaniem promieniowania jonizującego do celów leczn. i diagnostycznych (r. lekarska); w szerszym znaczeniu — nauka o wszelkich rodzajach energii promienistej. radiologiczna ochrona, całokształt postępowania (odzież ochronna, izolacja, okresowe badania) mający na celu zabezpieczenie ludzi, zwierząt i środków żywności przed promieniowaniem jonizującym i jego skutkami. radiolokacja, wykrywanie i wyznaczanie położenia lub parametrów ruchu (kierunku, prędkości) obiektów za pomocą fal radiowych; aktywna — wysyłanie wiązki fal i odbieranie echa lub sygnału odzewowego, pasywna — odbieranie fal wysyłanych przez lokalizowany obiekt lub nadajnik pomocniczy. radiolokacyjny wskaźnik, lampa oscyloskopowa lub obrazowa w radarze służąca do przetwarzania odbieranych ech na sygnały informacyjne o lokalizowanych obiektach. radioluminescencja, świecenie ciał pod wpływem padającego promieniowania o wielkiej energii, np. promieni a, /?, γ ciał promieniotwórczych. radiometeorologia, dział meteorologii zajmujący się badaniem zjawisk atm. za pomocą urządzeń radioelektr. oraz badaniem wpływu warunków meteorol. na radiokomunikację. radiometeorograf →radiosonda. radiometr, przyrząd do pomiaru natężenia promieniowania optycznego wykorzystujący zjawisko radiometryczne. radiometria, pomiary promieniowania jądrowego oraz wydajności źródeł tego promieniowania. radiometryczne zjawisko, powstawanie siły działającej na cienką płytkę (umieszczoną w odpowiednio rozrzedzonym gazie), której różne strony mają różne temperatury. radiomigracyjna teoria, teoria geotektoniczna (W.W. Biełousow, 1949), wg której przyczyną procesów tektonicznych jest energia cieplna wydzielająca się podczas rozpadu pierwiastków promieniotwórczych. radionamiar (radiopeleng), rodzaj namiaru oparty na wyzyskaniu fal radiowych; stosowany w radiogoniometrii. radionamiernik →radiogoniometr. radionawigacja, rodzaj nawigacji wykorzystujący fale radiowe (od aiugich do ultrakrótkich); oparta na pomiarze: 1) dwóch kątów, 2) odległości od 2 punktów nawiązania, 3) kąta i odległości — w tzw. systemach biegunowych, 4) różnicy odległości od 2 punktów nawiązania — w tzw. systemach hiperbolicznych. radionuklid, nuklid, którego jądro ulega przemianie i emituje promienie korpuskularne alfa, beta lub elektromagnet. gamma. radioodbiornik, potoczna nazwa odbiornika "radiowego. radiopajęczarstwo, bezprawne korzystanie z odbiornika radiowego nie zarejestrowanego i nie opłacanego. radiopeleng →radionamiar. radiopelengator →radiogoniometr. radioreportaż, audycja radiowa odtwarzająca przebieg uroczystości, imprezy sport, itp.; reportaż nadawany przez radio. radiosekstans (radiosekstant), czuły odbiornik radiowy z anteną kierunkową do wyznaczania położenia Słońca na podstawie odbieranego promieniowania słonecznego w paśmie mikrofal; używany w nawigacji. radiosekstant →radiosekstans. radioskopia, med. →prześwietlanie.

Radwański 975 radiosonda (radiometeorograf), meteoro- pol. organizacji społ.; udział mieszkańców graf do automatycznego przekazywania w powstaniach śląskich 1919-21; w okresie drogą radiową wyników pomiaru elemen- II wojny świat. 1942-45 obóz jeńców ratów meteorol. (np. ciśnienia atm.) na róż- dzieckich. nych wysokościach (do 30 km) swobodnej Radlińska HELENA (pseud. Helena Oratmosfery; zwykle unoszona przez balon, sza), 1879-1954, pedagog i historyk oświaradiospektroskopia, dział spektroskopii ty, działaczka oświat, i polit., teoretyk obejmujący badania widm w obszarze fal bibliotekarstwa; prof. Wolnej Wszechnicy radiowych (w zakresie od ok. 1 mm); wy- Pol. i Uniw. Łódzkiego. korzystywana m.in. do Badań własności Radliński IGNACY, 1843-1920, filolog i budowy substancji. klas., orientalista; jeden z twórców pol. radiostacja, zespół urządzeń umożliwia- religioznawstwa; propagator poglądów E. jących nadawanie (r. nadawcza), odbiera- Renana; prace na temat pochodzenia nie (r. odbiorcza) lub nadawanie i odbie- chrześcijaństwa. ranie (r. nadawczo-odbiorcza) sygnałów Radliński ZYGMUNT, 1874-1941, chirurg; radiowych. prof. uniw. w Warszawie; wybitny operaradiotechnika, dział nauki i techniki tor i dydaktyk; prace dotyczące gł. chizajmujący się badaniem drgań elektr. i fal rurgii jamy brzusznej, nerek i układu elektromagnet. oraz ich wyzyskaniem do kostnego. celów łączności, przenoszenia sygnałów radło, najstarsze roln. narzędzie sprzępomiarowych, kontrolnych i sterujących, żajne do orki (bez odwracania skiby); nagrzewania, przyspieszania cząstek nała- pierwsze r. drewniane w Europie — z epodowanych itp. ki brązu; w Polsce zanikło ok. XII w.; też radiotelefon, urządzenie złożone z tele- nazwa obsypnika. fonu i małej radiostacji nadawczo-odbiorRadłow WASILIJ W., 1837-1918, ros. jęczej stanowiących konstrukcyjną całość; zykoznawca, archeolog i etnograf; badacz zapewnia łączność telefoniczną bezprze- Ałtaju, Mongolii; wspólnie z W. Thomwodową. senem odczytał napisy orchońskie i opraradiotelefonia, rodzaj telefonii, w której cował porównawczą fonetykę tur. języdo przesyłania sygnałów telefonicznych ków. wyzyskuje się fale radiowe. Radnicki ZYGMUNT, ur. 1894, malarz; radiotelegrafia (telegrafia bezprzewodo- czł. formistów i Jednorogu; prof. ASP wa), rodzaj telegrafii, w której do przesy- w Krakowie; postimpresjonist. pejzaże, łania sygnałów telegr. wyzyskuje się fale martwe natury, kompozycje figuralne. radiowe. Radnóti [rodno :ti] MIKLÓS, 1909-44, poradioteleskop, instrument astr. służący eta węg.; mistrz formy poet.; początkowo do odbioru promieniowania radiowego do- pod wpływem surrealizmu, później zwrot cierającego spoza atmosfery Ziemi. do neoklasycyzmu; proza poet. Pod znaradioterapia, gałąź radiologii zajmująca kiem Bliźniąt, poezje antyfaszyst.; zamorsię leczeniem, gł. schorzeń nowotworo- dowany przez hitlerowców. wych, za pomocą promieniowania jonizuradny, w PRL członek rady nar.; wybiejącego (promieni rentgenowskich, promie- rany na 4 lata (wybrany może być obyni gamma radu i izotopów promienio- watel, który ukończył 18 lat); jest przedtwórczych). stawicielem wyborców, przed którymi odradiowa lampa, dawna nazwa lampy powiada i przez których może być odwoelektronowej (odbiorczej). łany. radiowe fale, fale elektromagnet. od Radochowska Jaskinia, jaskinia w G. kilku mm do kilkunastu km dł.; podział Złotych (Sudety Wsch.), w pobliżu wsi f.r.: mikrofale (dł. poniżej 1 m, częstotli- Radochowa; dł. 265 m; kości zwierząt wość powyżej 800 MHz), ultrakrótkie (1-10 plejstoceńskich i zabytki paleolityczne. m, 300-30 MHz), krótkie (10-100 m, 30-3 Radocki MARCIN, ?-1651, nauczyciel, jeMHz), średnie (100-1000 m, 3-0,3 MHz), den z przywódców chłopów podhalańdługie (powyżej 1 km, poniżej 300 kHz). skich; za udział w ruchu A. Kostki Napierradiowęglowa metoda (metoda C14), me- skiego ścięty. toda pozwalająca na określenie wieku Radogost, mit. slow. nacz. bóstwo Wiewszelkich substancji pochodzenia orga- leckiego plemienia Redarów, znane równicznego na podstawie pomiaru aktyw- nież jako Swarożyc. ności promieniotwórczej zawartego w nich Radogoszcz (dzielnica w pn. części Łowęgla; ważna m.in. w archeologii. dzi), 1939-45 hitlerowski obóz-więzienie; radiowęzeł, zestaw aparatury odbiorczej, początkowo policyjny obóz karny, od 1943 rejestrującej i wzmacniającej do przeka- więzienie; ogółem przeszło 40 tys. osób, zywania radioabonentom drogą przewo- zginęło ok. 20 tys.; na terenie byłego dową programów radiowych. obozu pomnik-mauzoleum (1961, wg proradiowóz, samochód wyposażony w małą jektu T. Łodziany, we współpracy z T. radiostację nadawczo-odbiorcza. Herburtem i W. Baldem). radiowysokościomierz, przyrząd pokłaRadogoszcz, arçheol. gród Redarów (jeddowy statku powietrznego (np. samolotu) nego z plemion Słowian połabskich), ośr. do pomiaru jego wysokości nad powierz- kultu Swarożyca; zburzony 1068 przez chnią Ziemi; działanie oparte na pomiarze Sasów; lokalizacja nie ustalona. czasu upływającego od wysłania fali elekRadom, m. pow. w woj. kieleckim, nad tromagnet. do jej powrotu po odbiciu od rz. Mleczną; 158,8 tys. mieszk. (1970); ośr. powierzchni Ziemi. przem.: przemysł metal., skórz.-obuwn., radioźródła, odrębne źródła promienio- elektrotechn., tytoniowy, mat. bud., wania radiowego położone poza Układem drzewny, warsztaty kol.; węzeł kol.; teatr; Słonecznym; do r. należą: jasne mgławice muzeum; kościół farny (XV-XVII, XX w.); w naszej Galaktyce, jej jądro, wiele typów klasztory: got. bernardynów (XV-XVI w.) galaktylć, kwazary. i barok.-kiasycyst. pijarów (XVIII-XIX w.); Radiszczew ALEKSANDR N., 1749-1802, klasycyst. gmach dawnej Komisji Wojeros. pisarz i filozof; czołowy przedstawi- wództwa (A. Corazzi), ratusz, pałace i dociel oświecenia; ideolog deizmu i anty- my (XIX w.). — Prawa miejskie w XIV w.; feud. rewolucji społ.; oda Wolność, po- od XV w. miejsce zjazdów szlachty; rozwieść Podróż z Petersburga do Moskwy; wój przemysłu w XIX w,; 1905-07 ośr. ruwywarł wpływ na dekabrystów. chu rewol.; w okresie okupacji hitlerowRadków, m. w pow. noworudzkim, woj. skiej siedziba gubernatora dystryktu; w wrocławskim, u podnóża G. Stołowych; 11 publ. egzekucjach zginęło 1,3 tys. osób; 2,7 tys. mieszk. (1968); zakłady dziewiar- miejscem masowych egzekucji — m.in. skie, kamieniołom piaskowca; got.-barok, Firlej; w okolicy R. 4 obozy jenieckie; kościół (XVI-XVIII w.); prawa miejskie silny ośr. ruchu oporu o rejon działalności 1341. oddziałów partyzanckich GL, AL i AK. Radlin, m. w pow. wodzisławskim, woj. Radomka, rz., 1. dopływ środk. Wisły; katowickim; 20,3 tys. mieszk. (1970); ko- dł. 99 km, dorzecze 2146 km2; w dolnym palnia węgla kam., koksownia; prawa biegu płynie przez Puszczę Kozienicką. miejskie 1955. — W XIX/XX w. działalność radomska konfederacja, 1767 zawiązana

w Radomiu pod laską K.S. Radziwiłła, z inicjatywy ambasadora ros. N.W. Repnina, przeciw królowi i reformom Familii; na sejmie 1767-68 uchwaliła tzw. prawa kardynalne. Radomskie Towarzystwo Naukowe, towarzystwo nauk. ogólne, zał. 1963 z siedzibą w Radomiu; inicjuje i prowadzi badania dotyczące Radomia i regionu w zakresie problematyki społ., gosp. i historycznej. Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego Radoskór, w Radomiu, jeden z największych zakładów obuwia w Polsce, zał. 1938; produkują obuwie, skóry na obuwie i skóry techn. oraz galanterię skórzaną (ok. 25% produkcji — na eksport). Radomsko, m. pow. w woj. łódzkim, nad Radomką; 31,2 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.: fabryka mebli giętych, zakłady metal., maszyn., huta szkła; prawa miejskie XIII w. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 8 tys. mieszk. (ok. 30%); 1943, 1944 udane zamachy AK i AL na wyższych funkcjonariuszy niemieckich. Radomyśl Wielki, m. w pow. mieleckim, woj. rzeszowskim; 1,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie ok. 1581 (do XIX w.) i 1934; w pobliżu złoża gazu ziemnego. — Podczas okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 1,3 tys. osób (60% mieszkańców); w działaniach woj. 1945 zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. radon Rn (emanacja radowa), promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 86, z grupy helowców; gaz szlachetny; powstaje w wyniku rozpadu radu. Radoskór →Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego Radoskór. Radosławow WASIŁ, 1854-1929, polityk bułg., przywódca partii liberalnej; 18991900 min. spraw wewn.; 1886-87 i 1913-18 premier; krwawo tłumił rozruchy chłopskie. Radostowa Góra, bezleśne wzniesienie w G. Świętokrzyskich, w pn.-zach. przedłużeniu Łysogór; 451 m. Radoszkowski OKTAWIUSZ, 1820-95, entomolog, generał w armii ros.; współzałożyciel i prezes Ros. Tow. Entomologicznego; działacz społ. w Warszawie; prace dotyczące gł. błonkówek. Radoszyce, w. w pow. koneckim, woj. kieleckim; 1428-1869 miasto. — W 1794 pod R. rozwiązanie ostatnich oddziałów wojsk powstańczych. Radość, dzielnica mieszkaniowa w Warszawie; zabudowa willowa, radula, zool. →tarka. Radunia, rz., 1. dopływ Motławy; dł. 69 km, dorzecze 863 km2; przepływa przez liczne jeziora; wyzyskiwana energetycznie. Raduńskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Kaszubskim (woj. gdańskie); dzieli się na J.R. Górne i Dolne; pow. 1124 ha, głęb. do 43 m (J.R. Górne); przepływa Radunia. Radwan, szlachecki herb pol.; chorągiew złota z 3 strefami, na drzewcu krzyż, w polu czerwonym; znany z kilku odmian; używany był od XV w. przez kilkadziesiąt rodzin, m.in. Przypkowskich, Siemionowiczów, Uchańskich. Radwański ANDRZEJ, 1711-62, malarz; barokowe, iluzjonistyczne polichromie (Jędrzejów), obrazy ołtarzowe. Radwański FELIKS (st.), 1756-1826, architekt; prof. Uniw. Jag.; klasycyst. budynek Collegium Physicum i Obserwatorium Astr. (wg projektu S. Zawadzkiego) w Krakowie. Radwański FELIKS (mł.), 1789-1861, architekt; z F. Straszewskim założył Planty krakowskie. Radwański TADEUSZ (pseud. Witold), 1884-1960, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL i WKP(b), 1920 kier. wydziału informacji, propagandy, agitacji i prasy przy Tymczasowym Kom. Rewol. Polski w Białymstoku; w okresie między woj. działał w Niemczech i USA.

976 Rady Delegatów Robotniczych Rady Delegatów Robotniczych (RDR), polit. przedstawicielstwa robotników, chłopów i żołnierzy w Polsce, ok. 100 rad XI 1918-VII 1919; gł. pod wpływami PPS i KPRP, w dawnym zaborze austr. — PPSD; najsilniejsze w Warszawie, Zagłębiu Dąbrowskim i Lublinie. Rady Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich, polit. instytucje przedstawicielskie mas pracujących; powstały podczas rewolucji ros. 1905-07; kierowały walką proletariatu w toku rewolucji październikowej 1917; po jej zwycięstwie podstawa ustroju dyktatury proletariatu. radykalizm, postawa i działanie skrajne co do środków i celów; ruchy i ideologia społ.-polit. domagające się zasadniczych zmian istniejących stosunków społ.-politycznych. Radykalna Partia (właśc. Partia Radykalna i Radykalno-Socjalistyczna), fr. burż. stronnictwo polit. ukonstytuowane 1901, wywodzące się z lewego odłamu fr. obozu republ. w XIX w.; wysuwała hasła postępu, demokracji i laicyzmu; gł. przywódcy m.in.: G. Clemenceau, E. Daladier, E. Faure. rady ludowe, organy polit. stanowiące 1918-19 w byłym zaborze prus, przejściową władzę terenową. Radymicze, plemię wschodniosłow., zajmujące tereny między Dnieprem a Desną; w końcu X w. przyłączeni do Rusi Kijowskiej. Radymno, m. w pow. jarosławskim, woj. rzeszowskim, nad Sanem; 3,7 tys. mieszk. (1968); zakłady eksploatacji kruszywa; prawa miejskie 1431. rady narodowe, terenowe organy władzy państw, w PRL działające we wszystkich jednostkach adm.-terytorialnych (województwie, powiecie, mieście, dzielnicy, gromadzie, osiedlu); są organami przedstawicielskimi — członków wybiera się na 4 lata w wyborach bezpośrednich, powszechnych, równych i tajnych; zorganizowane są hierarchicznie; działają na sesjach oraz przez organy: komisje, prezydium, wydziały prezydium. radziecki system, ustrój państw., w którym pełnia władzy państw, spoczywa w organach przedstawicielskich — radach delegatów ludu pracującego — powołanych we wszystkich jednostkach podziału terytorialnego, z Radą Najwyższą (lub Zjazdem Delegatów Rad) na szczycie tego systemu; historycznie ukształtowany w toku rewolucji proletariackiej w Rosji, stanowi system jednorodnych klasowo organów i jest przeciwieństwem klasycznego burż. parlamentaryzmu. Radziejowa, najwyższy szczyt w Beskidzie Sądeckim, kulminacja Pasma Radziejowej; 1262 m; porośnięty lasem (na pn. stoku rezerwat jodłowo-bukowy — Braniska). Radziejowej Pasmo, zach. część Beskidu Sądeckiego; wys. do 1262 m (Radziejowa). Radziejowice, w. w pow. grodziskomazowieckim, woj. warsz.; cegielnia; barok.klasycyst. pałac (XVII, XIX w.), klasycyst. kościół (XIX w.). Radziejowski HIERONIM, 1622-67, podkanclerzy kor. od 1651; skazany za zbrodnię stanu zbiegł do Szwecji; 1655 towarzyszył wojskom szwedz. w najeździe na Polskę. Radziejowski MICHAŁ, 1641-1705, podkanclerzy kor. do 1684, prymas od 1687; doprowadził do zawiązania konfederacji warsz. (1704) i detronizacji Augusta II. Radziejów, m. pow. w woj. bydgoskim; 4,1 tvs. mieszk. (1968); prawa miejskie 1252 (do 1867) i 1919. Radzikowski Eliasz WALERY - rel="nofollow">EMasz Radzikowski Walery. Radzimiński KAROL, 1805-58, uczestnik powstania 1830-31; następnie w USA, oficer w wojnie z Meksykiem 1846-48; zginął w walce z Inďianami w Oklahoma, gdzie jedną z gór nazwano jego imieniem.

Radzionków, m. w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; 27,9 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1951. — Na pocz. XX w. przewaga ludności pol. (pol. związki zaw., organizacje społ.), która wzięła udział w powstaniach śląskich 1919-21; 1939 samoobrona Kopalni „Radzionków" przed niem. bandami dywersyjnymi. Radziszewski BRONISŁAW, 1838-1914; chemik; prof. uniw. we Lwowie; badania gł. związków aromatycznych; hipoteza o powstawaniu ropy naft. z substancji pochodzenia roślinnego. Radziszewski MIECZYSŁAW (pseud. Ślaz), 1872-1900, inżynier górnik, publicysta; od 1895 na emigracji w Brazylii, red. „Polonii", „Kuriera Parańskiego", „Gazety Polskiej w Brazylii". Radziwie, dzielnica Płocka, na lewym brzegu Wisły; port rzeczny, stocznia. Radziwiliszki (Radviliškis), m. w pn. części Litew.SRR; 15 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., spożywczy. Radziwiłł ALBRYCHT STANISŁAW, książę, 1595-1656, kanclerz w. litew. od 1623; przeciwnik różnowierców; pozostawił pamiętniki z 1632-55. Radziwiłł ANTONI, książę, 1775-1833, brat Michała Gedeona, namiestnik W. Księstwa Poznańskiego 1815-31, kompozytor. Radziwiłł BOGUSŁAW, książę, 1620-69, koniuszy litew., kalwin; 1655, wraz z bratem stryjecznym Januszem, przyjął protekcję Karola Gustawa króla szwedz. i walczył po stronie najeźdźcy. Radziwiłł FERDYNAND, książę, 1834-1926, konserwatywny działacz polit. w Wielkopolsce. Radziwiłł JANUSZ, książę, 1579-1620, podczaszy litew. od 1599, kalwin; przeciwnik Zygmunta III Wazy; wraz z M. Zebrzydowskim stanął na czele rokoszu (1606-09). Radziwiłł JANUSZ, książę, 1612-55, hetman w. litew. od 1654; protektor kalwinizmu; 1648 walczył z Kozakami i Moskwą; 1655 poddał Litwę Karolowi Gustawowi. Radziwiłł JANUSZ, 1880-1967, polityk konserwatywny; jeden z przywódców Stronnictwa Prawicy Nar., wiceprezes „Lewiatana". Radziwiłł JERZY, 1480-1541, hetman w. litew. od 1531; uczestnik wyprawy przeciw w. mistrzowi krzyżackiemu Albrechtowi 1519; walczył z Tatarami i Moskwą. Radziwiłł KAROL STANISŁAW (ZW. Panie Kochanku), książę, 1734-90, wojewoda wileński; przeciwnik Familii; marszałek konfederacji radomskiej i barskiej. Radziwiłł KRZYSZTOF, książę, 1585-1640, wojewoda wileński od 1633, hetman w. litew. od 1635; walczył ze Szwedami (w Inflantach) i z Moskwą (pod Smoleńskiem — 1633). Radziwiłł KRZYSZTOF MIKOŁAJ (ZW. Piorunem), książę, 1547-1603, hetman w. litew. od 1589; uczestnik wojen z Moskwą i Szwecją. Radziwiłł MICHAŁ GEDEON, książę, 17781850, generał, senator Królestwa Pol.; I-II 1831 nominalny wódz nacz. powstania 1830-31. Radziwiłł MICHAŁ KAZIMIERZ (ZW. Rybeńko), książę, 1702-62, hetman w. litew. od 1742; przeciwnik Familii i jej reform polit.; przyczynił się do rozwoju manufaktur. Radziwiłł MIKOŁAJ (ZW. Rudym), książę, 1512-84, brat Barbary Radziwiłłówny, hetman w. litew. od 1553, kanclerz w. litew. od 1566; przeciwnik unii pol.-litew.; protektor kalwinizmu. Radziwiłł MIKOŁAJ KRZYSZTOF (ZW. Czarnym), książę, 1515-65, kanclerz w. litew. od 1550; przyczynił się do przyłączenia Inflant do Rzeczypospolitej; przeciwnik unii pol.-litew.; protektor kalwinizmu; wydał Biblię brzeską. Radziwiłł MIKOŁAJ KRZYSZTOF (ZW. Sierotką), książę, 1549-1616, marszałek w. litew. od 1579, podróżnik pamiętnikarz; po-

dróże do zach. Europy, Egiptu i Palestyny (Peregrynacja abo pielgrzymowanie do Ziemi Świętej}. Radziwiłłowa FRANCISZKA URSZULA, 1705-53, żona Michała Kazimierza zw. Rybeńko, pierwsza pol. dramatopisarka; sztuki dla teatru dworskiego w Nieświeżu. Radziwiłłowicz RAFAŁ, 1860-1929, lekarz psychiatra; prof. uniw. w Wilnie; prace z psychologii i psychiatrii; działacz społ.: pierwszy w. mistrz masońskiej Wielkiej Loży Polskiej. Radziwiłłówna BARBARA →Barbara Radziwiłłówna. Radzymin, m. w pow. wołomińskim, woj. wąrsz.; 7,5 tys. mieszk. (1968); cegielnia silikatowa, przemysł spoż.; prawa miejskie 1475. — W 1944 (30 VII) w rejonie R. wielka bitwa pancerna wojsk 1 Frontu Białoruś, z niem. dywizjami pancernymi; podczas II wojny świat, zginęło ponad 4 tys. mieszk. (50%). Radzyń Chełmiński, m. w pow. wąbrzeskim, woj. bydgoskim; 2,0 tys. mieszk. (1968); ruiny got. zamku (XIII/XIV w.); got. kościół (XIV w.); prawa miejskie w XIII w. Radzyń Podlaski, m. pow. w woj. lubelskim; 7,5 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; barok, pałac (XVII w.) w geom. parku (XVIII w.), późnorenes. kościół (XVII w.); prawa miejskie 1468. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 4 tys. mieszk. (50%). radża, tytuł lokalnych władców w Indiach; u ind. Ariów obierany przez lud — zwierzchnik wojsk, i sędzia; później rozwinęła się teoria o boskości r. — jako władcy, właściciela całej podległej mu ziemi. Radżamahendri (ang. Rajahmundry), m. w Indii (Andhra-Pradesz), nad rz. Godawari; 152 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż. (gł. cukr.), papiern.; w pobliżu hydrowęzeł na Godawari. Radżaradża Czola, ?-1035, władca ind. imperium Czolów od 985; przyłączył Maduraj, Malabar, Cejlon, skolonizował Sumatrę, Malaje, Nikobary, Andamany; z czasów jego panowania — liczne zabytki, świątynie (Tandżur). Radżasthan (ang. Rajasthan), pustynny stan w pn.-zach. Indii; 342,3 tys. km2, 23,5 mln mieszk. (1966); stol. Dżajpur; uprawa (sztuczne nawadnianie) prosa, sorga, pszenicy, roślin oleistych; hodowla (gł. pasterska) owiec, kóz, wielbłądów; wydobycie rud cynku i ołowiu, miki, rud miedzi, srebra, soli kamiennej. Radżasthański Kanał (ang. Rajasthan Canal), system budowli wodnych w Indii (Radżasthan, Pendżab), na pustyni Thar, w budowie od 1958; obejmuje zaporę Harik na rz. Satledż oraz sieć kanałów nawadniających (gł. kanał ok. 700 km dł.). Radżkot (ang. Rajkot), m. w Indii (Gudżarat), na płw. Kathijawar; 261 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. bawełn.; ośr. handl.; węzeł komunik.; uniwersytet. Radżnandgańw (ang. Rajnandgaon), m. w Indii (Madhja-Pradesz); 45 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spożywczy. Radżputana, kraina hist. Indii (obecnie w stanie Radżasthan), od ok. XII w. zamieszkała przez radżputów (stąd nazwa); obejmowała szereg księstw. radżputowie, ind. rody rycerskie uważające się (często niesłusznie) za potomków indoaryjskich wojowników kszatrijów; po ugruntowaniu się w Indiach władzy muzułm. (X-XII w.) osiadli gł. w Gudżaracie i Radżputanie; przestrzegają zasad hinduizmu i społ. odrębności. Radższahi (ang. Rajshahi), m. w Pakistanie Wsch., ośr. adm. okręgu R., przy zach. granicy z Indią; 57 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; uniwersytet. Raeburn [rejbə:rnj SIR HENRY, 17561823, malarz szkoc; portrecista arystokracji i mieszczaństwa szkoc. (Portret mężczyzny, Muzeum Nar. w Warszawie).

rajgras 977 Raeder [re:-] ERICH, 1876-1960, admirał niem.; 1935-43 nacz. dowódca marynarki woj.; za zbrodnie woj. skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze na dożywotnie więzienie, 1955 zwolniony. RAF →Royal Air Force. rafa, wał lub grzbiet podmorski, czasem wyniesiony nieco ponad poziom morza, powstały z nagromadzenia wapiennych szkieletów gl. koralowców, mszywiołów i glonów. rafa, roln. →przesiewacz. Rafacz JÓZEF, 1890-1944, historyk prawa; prof. uniw. w Warszawie; od 1941 dziekan tajnego Wydziału Prawa w Warszawie; rozstrzelany przez hitlerowców; Dawny proces polski. Rafael (właśc. Raffaelo Santi), 14831520, wł. malarz i architekt, jeden z największych artystów epoki renesansu; obrazy rel., a zwł. Madonny (Piękna Ogrodniczka, Madonna Sykstyńska), portrety (Leon X z kardynałem Giulio Medici i Luigi Rossi), freski (w Stanzach i Loggiach Watykańskich); kierował budową bazyliki św. Piotra w Rzymie; styl pełen harmonii i klasycznego piękna, wielki wpływ na eur. sztukę. Rafaela [rra-], m. w Argentynie (prow. Santa Fé); 24 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Rafalski JULIAN, 1879-1949, leśnik; prof. uniw. w Poznaniu; autor licznych prac nauk. z leśnictwa i drzewnictwa. Rafałowski ALEKSANDER, ur. 1894, malarz; czł. Bloku i Praesensu; prof. ASP w Warszawie; martwe natury, pejzaże; malarstwo ścienne. Raffi (właśc. Akop Melik Akopian), 1835-88, pisarz ormiański; patriot. powieści i opowiadania, tłumaczone na języki europejskie. Raffles [räflz] SIR THOMAS STAMFORD, 1781-1826, generał ang.; inicjator i uczestnik ekspedycji w celu podporządkowania Jawy; 1811-16 gubernator bryt. w Indonezji: 1819 opanował Singapur. rafia (palma iglasta, igliszcza, Raphia), palma tropik. Afryki i Ameryki; z liści r. włóknodajnej otrzymuje się włókno zw. r.; z soku pnia r. winodajnej — wino palmowe; oba wymienione gatunki zw. też palmą bambusową. rafia, włókno twarde otrzymywane z liści palm (gł. Raphia ruffia), używane w ogrodnictwie, do wyrobu kapeluszy, mat itp. rafinacja, proces oczyszczania i uszlachetniania substancji naturalnych lub produktów przem. w celu nadania im odpowiedniej czystości, barwy, zapachu itp.; w przemyśle metalurgicznym usuwanie zanieczyszczeń z surowego metalu lub stopu. rafinada (cukier rafinowany), cukier konsumpcyjny najwyższej czystości (powyżej 99,9% sacharozy) otrzymywany przez oczyszczenie cukru surowego lub białego. rafinat, produkt otrzymywany w procesie ekstrakcji w wyniku usunięcia z surowca wyjściowego (za pomocą rozpuszczalnika) jednego lub więcej składników. rafiner (młyn rozbijający), urządzenie o działaniu ciągłym, służące do mielenia i ujednorodnienia masy papierniczej. rafineria cukru, zazwyczaj część cukrowni (niekiedy oddzielny zakład przem.), w której oczyszcza się cukier surowy lub biały na cukier rafinowany (rafinada). rafineria nafty, zakład przem. wytwarzający gł. paliwa, oleie, smary, asfalty z ΓODV naft. w procesach destylacji, przeróbki destruktywnej (np. krakingu), rafinacji. rafineria oleju, zakład przemysłu tłuszczowego zajmujący się oczyszczaniem (rafinacją) olejów surowych ze śluzów, wosków, barwników, białek itp., w celu poprawienia smaku i zapachu. rafka (sortownik papierniczy), urządzenie do usuwania z masy papiern, zanie-

czyszczeń o cięż. właśc. zbliżonym do cięż. właśc. masy, np. pęczków włókien, drzazg. rafia, sieć rybacka w kształcie walca z otworami z obydwu stron. raflezja (bukietnica, Rafflesia), wieloletnia, bezzieleniowa roślina pasożytnicza; Indie, Archip. Malajski, Filipiny; organy wegetatywne w tkankach korzeni i pni drzew; na zewnątrz kwiat do 1 m średnicy. Ragaz [-gac] (Bad Ragaz), słynne uzdrowisKo z gorącymi źródłami radioaktywnymi, w Szwajcarii (kanton Sankt Gallen), w dolinie Renu. ragi →korakan. Raginis WŁADYSŁAW, 1908-39, kapitan, dowódca odcinka obrony Wizna we wrześniu 1939; po zaciętych walkach i po wdarciu się Niemców na pozycje pol. popełnił samobójstwo. raglan (reglan), fason rękawów skrojonych razem z częścią ramieniową sięgającą aż do wycięcia szyi; płaszcz, suknia o takim kroju rękawów. ragnarek (ragnarök), mit. germ. zagłada bogów i świata — wynik walki bogów z demonicznymi olbrzymami; ogień spali świat, morze pochłonie ziemię, która po latach wynurzy się znów do nowego życia. ragoût [ragu; fr.], potrawa z pokrajanego mięsa baraniego (mostek, łopatka), duszonego z jarzynami, cebulą i ostrymi przyprawami, spożywana z ziemniakami, kaszą, ryżem lub jarzynami. ragtime [rägtajm; amer.], kierunek muzyki jazzowej 1895-1920, wykonywanej gł. na fortepianie (potem także przez zespoły); połączenie elementów folkloru muz. zach. Afryki i muzyki, eur. (formy taneczne). Raguba, ośrodek eksploatacji ropy naft. w Libii, połączony rurociągiem z portem naft. Marsa el-Burajka. Ragusa [-za], m. we Włoszech (Sycylia), ośrodek adm. prow. R.; 60 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spożywczy. Rahimjar Chan (ang. Rahimyar Khan), m. w środk. części Pakistanu Zach.; 44 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., bawełn., chem.; rzemiosło (tkaniny). Rahimzoda BOKI, ur. 1910, poeta tadż.; zbiory wierszy poświęcone socjalist. ojczyźnie i jej ludziom; czterowiersze. Rahman ABDUL TENGKU, ur. 1903, polityk malajski; od 1957 premier Federacji Malajskiej; od 1963 — Federacji Malajzji, której był współinicjatorem. Rahner [ra:nər] KARL, ur. 1904, niem. teolog kat. (NRF); prof. uniw. w Innsbrucku i Monachium; zwolennik tzw. odnowy teol., niedogmatycznego ujmowania tez teol.; rzecznik ekumenizmu. Rahoza MICHAŁ, ?-1599, metropolita kijowski; jeden z twórców unii brzeskiei. Raiffeisen [raif-aizən] FRIEDRICH WILHELM (1818-88), niem. działacz spółdzielczy, jeden z pionierów świat, ruchu spółdzielczego; założyciel kasy pożyczkowej, której zasady zdobyły sobie popularność w wielu krajach (także w Polsce). „Railplan" [rajplã; fr.], kolej jednoszynowa o szynie górnej, po której toczą się na kołach .podwieszone pod nią wagony; zbudowana we Francji 1910. Raimondi [raj-], MARCANTONIO, 1480-ok. 1534, wł. grafik epoki renesansu; miedzioryty wg dzieł słynnych mistrzów (zwł. Rafaela), ilustracje. Raimu [remü] (właśc. Jules Muraire), 1883-1946, fr. aktor teatr, i film.; role gł. komediowe; występy w utworach Moliera, M. Pagnola (Mariusz). Raimund FERDINAND, 1790-1836, austr. pisarz i aktor; jeden z twórców tzw. wiedeńskiej komedii ludowej. Rainaldi [raj-] CARLO, 1611-91, architekt wł., przedstawiciel baroku rzym.; monumentalne kościoły (S. Maria in Campitelli w Rzymie).

Rainald z Dassel, ok. 1120-67, kanclerz niem. od 1156, arcybiskup koloński od 1159; gł. doradca polit. Fryderyka I Barbarossy. Rainer ROLAND, UΓ. 1910, architekt austr.; od 1958 gł. urbanista Wiednia; budownictwo mieszkaniowe, hale sport, i miejskie (w Wiedniu, Bremie). Rainier [rejniər], wulkan w pd. części G. Kaskadowych (USA); 4391 m; ostatni wybuch 1S70; od 1899 park nar. (Mt. R. National Park). Rainier III [renjy] (Louis Henri de Polignac), ur. 1923, książę Monako od 1949. Rainis (właśc. Jãnis Pliekšãns), 18651925, lot. pisarz i poeta; poezje symbolist, dramaty hist., publicystyka, przekłady, utwory dla dzieci. Rais KAREŁ VÁCLAV, 1859-1926, pisarz czes.; realist. powieści i opowiadania z życia wsi. Raj, m. w Iranie, k. Teheranu; 103 tys. mieszk. (1966); przemysł cementowy, ceram., chem.; ośr. wydobycia rud żelaza. raj (eden), w kosmologii i eschatologii wielu religii (gr., chrześc, muzułm. i in.) kraina szczęśliwości; miejsce pobytu bóstw i ich wybrańców (np. bibl. Adam i Ewa) oraz duchów sprawiedliwych zmarłych. raja, w dawnej Turcji w późnym średniowieczu chłop feud. przywiązany do ziemi feudała; od XVIII w. — niemuzułm. ludność chłopska. raja, ryba z rodziny płaszczek właściwych; w M. Północnym żyje R. batis (płaszczka naga), rzadko spotykana w M. Bałtyckim, mająca do 2,5 m dł.; mniejsza i częstsza w M. Bałtyckim jest R. clavata (płaszczka nabijana). Raja Ampat, grupa wysp indonez. przy pn.-zach. wybrzeżu Nowej Gwinei; gł. wyspy: Waigeo, Misoöl. rajca, członek rady miejskiej; znani w Polsce od XIII w.; początkowo wybierani na 1 rok, później w wielu miastach mianowani dożywotnio spośród patrycjatu miasta orzez starostę lub wojewodę. Rajchman LUDWIK, 1881-1965, lekarz bakteriolog i higienista; pierwszy dyr. Państw. Zakładu Higieny w Warszawie; dyr. Sekcji Zdrowia Ligi Narodów; współorganizator UNICEF, pierwszy prezes jego Rady Zarządzającej. Rajcza, w. w pow. żywieckim, woj. krak., nad Sołą; prewentorium i sanatorium przeciwgruźlicze. Rajczew ALEKSANDYR, ur. 1922, kompozytor bułg.; dzieła oparte na motywach folkloru bułg.; utwory sceniczne, kameralne, pieśni. Rajczur (ang. Raichur), m. w Indii (Majsur); 63 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spożywczy. Rajczychińsk, m. w azjat. części Ros. FSRR (obw. amurski); 27 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla brun.; przemysł mat. bud., elektrotechniczny. rajd, konkurencja sport, lub turyst. polegająca na przebyciu określonej trasy w oznaczonym czasie; r. pieszy, wodny (np. kajakowy), narciarski, samoch., motocyklowy, lotn. i in. rajdowiec, uczestnik rajdu, zawodnik specjalizujący się w konkurencji rajdowej w jakiejś dyscyplinie sportu. Rajecka ANNA, ok. 1760-1832, malarka; pastelowe portrety, miniatury. rajer, czaple pióro ozdabiające kapelusze lub fryzury damskie. Rajewski ZDZISŁAW ADAM, ur. 1907, archeolog i muzeolog; dyr. Państw. Muzeum Archeol. w Warszawie; badacz Biskupina i Grodów Czerwieńskich. rajfur, daw. pośrednik, zwł. stręczyciel nierządu. Rajgarh, m. w Indii (Madhja-Pradesz); 37 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. rajgras, potoczna nazwa traw z rodzaju życica, uprawianych gł. dla wartościowego siana; np. r. angielski (życica trwała),

978 rajgras wyniosły używany też do obsiewu trawników, r. włoski (życica wielokwiatowa). rajgras wyniosły (rajgras francuski, owsik wyniosły, Arrhenatherum elatius), wieloletnia, cenna trawa pastewna, luźnokępkowa, do 1,2 m wysokości. Rajgrodzkie Jezioro, jez. na Pojezierzu Ełckim (woj. białostockie); pow. 1505 ha, głęb. do 52 m; wody jeziora wykorzystywane do nawadniania Kuwasów; nad J.R. — Rajgród. Rajgród, m. w pow. grajewskim, woj. białostockim, nad Jez. Rajgrodzkim; 1,7 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny. — W XII-XIII w. gród Jaćwieży (zw. Raj); prawa miejskie 1566 (do 1870) i 1924; 1831 pod R. zwycięstwo wojsk pol. nad oddziałami rosyjskimi. Rajk [rojk] LÁSZLÓ, 1909-49, działacz węg. ruchu robotn.; 1945-48 czł. Biura Polit., 1946 zastępca sekr. gen. KPW; 194648 min. spraw wewn., od 1948 — spraw zagr.; 1949 skazany na podstawie niesłusznych oskarżeń i stracony; 1955 zrehabilitowany. rajka →rajska jabłoń. Rajmund IV (Rajmund z St. Gilles), 1042-1105, hrabia Tuluzy; jeden z wodzów I krucjaty; założyciel (1098) hrabstwa Trypolisu. Rajmund VI, 1156-1222, hrabia Tuluzy; popierał albigensów; wyklęty przez papieża, pokonany 1213 przez krzyżowców, uciekł do Anglii; ziemie jego zajął przywódca krucjaty Szymon z Montfort. Rajmund VII, 1197-1249, hrabia Tuluzy, svn Rajmunda VI; próba odzyskania posiadłości zakończona niepowodzeniem; 1271 hrabstwo Tuluzy włączone do domeny królewskiej. rajonizm (łuczyzm), kierunek w malarstwie abstrakc, zainicjowany w Moskwie ok. 1910 przez M.F. Łarionowa; wysuwał na pierwszy plan zagadnienie światła i koloru (kompozycje złożone z wiązek linii równoległych, krzyżujących się lub rozchodzących promieniście). Rajpur, m. w Indii (Madhja-Pradesz); 197 tys. mieszk. (1968); przemysł cementowy, jutowy, spoż., chem.; węzeł komunik.; uniwersytet. Rajsk, w. w pow. bielskim, woj. białostockim; 16 VI 1942 w czasie pacyfikacji hitlerowcy zamordowali 142 osoby i spalili wieś. rajska jabłoń (rajka, Malus pumila var. paradisiaca), krzew owocowy (też ozdobny); owoce drobne, żółte lub czerwone, tzw. rajskie jabłka, użytkowane jako ozdobne i w cukiernictwie. rajskie ptaki (Paradisaeidae), rodzina leśnych ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 43 gat.; upierzenie samców barwne i strojne; gniazda w kształcie donicy; Nowa Gwinea, Australia, Celebes. rajtarzy, we Francji w XVI w. jazda lekkozbrojna, w Niemczech w XVI-XVIII w. jazda ciężka; w Polsce w XVI-XVII w. lżejsza jazda autoramentu cudzoziemskiegorajtrok, daw. surdut mający z tyłu rozcięcie, używany zwykle do konnej jazdy. rajtuzy, długie spodnie, używane w XVIII w. do konnej jazdy w ubiorach cyw. i wojskowych. rajzbret →rysownica. Rajzman JULIJ J., ur. 1903, ros. reżyser film.; adaptator wielu dzieł lit. (Zorany ugór); także filmy współcz. o ważkiej tematyce społ.-polit. (Twój współczesny). rak, lit. utwór wierszowany o budowie umożliwiającej odczytanie go wspak przy jednoczesnej zmianie sensu (np. z pochwalnego na obraźliwy). rak (nabłoniak), med. nowotwór złośliwy pochodzenia nabłonkowego; wzrasta bezładnie i nacieka w tkanki otaczające; złośliwość r. polega nadto na skłonności do przerzutów drogami limfatycznymi; rokowanie stosunkowo często niepomyślne. Rak, jeden z gwiazdozbiorów.

Rak JAN, 1820-1909, poeta i rzeźbiarz lud. z okolic Łańcuta; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli samorodnej poezji chłopskiej; wiersze satyr, i refleksyjne. rakarz, osoba zajmująca się wyłapywaniem bezpańskich psów; hycel. Rakas, jezioro w Chinach, w Himalajach2 Zach., na wys. 4544 m; pow. ok. 360 km ; połączone z jez. Manasarowar; wypływa Satledż; wg wierzeń buddystów — święte jezioro. raki, nazwa skorupiaków dziesięcionogów lub tylko r. właściwych (Reptantia); w faunie Polski występuje r. rzeczny (Astacus fluviatilis) i r. stawowy (A. leptodactylus); mięso smaczne (tzw. szyjki rakowe). raki (żabka), podstawka ze stal. kolcami przymocowywana do butów, ułatwiająca pokonywanie stromych pól śnieżnych i lodowych, używana przez ludy Azji, Bałkanów, Kaukazu oraz w alpinistyce (zwykle 10-kolcowe). Rakić MILAN, 1876-1938, poeta serb.; modernistyczna liryka nastrojowa, cykl wierszy patriot. o tematyce historycznej. rakiel, druk. listwa stal. z ostrym brzegiem, służąca do zbierania farby druk. z nie drukującej powierzchni formy (cylindra) przy druku wklęsłym (rotograwiurowym). rakieta, obiekt latający (statek, pocisk), napędzany silnikiem rakietowym, służący zwykle do przenoszenia ładunku użytecznego, np. ładunku bojowego, statku kosmicznego, aparatury badawczej; r. jednolub wielostopniowa — złożona z kolejno pracujących członów, z których każdy ma własny silnik rakietowy. rakieta, sport przyrząd w postaci ramy ze sprężynującym naciągiem (siatką), osadzonej na trzonku, służący do odbijania piłki w tenisie; waga ok. 400 g. „Rakieta" („The Rocket"), pierwszy parowóz mający zasadnicze części parowozu współcz., zbudowany 1829 przez G. Stephensona; ciężar 4,5 T, prędkość do 46,5 km/h. rakieta sygnalizacyjna, amunicja rakietnic przeznaczona do sygnalizacji i oświetlania terenów za pomocą barwnych ogni i dymów. rakietka, sport mała rakieta z naciągiem z siatki — do odbijania lotki w badmintonie, lub pokryta cienką warstwą gumy — do odbijania piłeczki w tenisie stołowym. rakietnica, pistolet o kalibrze 26-27 mm, przeznaczony do strzelania rakietami sygnalizacyjnymi. rakietnictwo, dział modelarstwa zajmujący się wykonywaniem modeli rakiet; dawniej — technika walki za pomocą rakiet zapalających. rakietnicy, w XIX w. oddziały wojsk, wyposażone w wyrzutnie rakiet bojowych; w wojsku pol. korpus r. sformowany 1823. rakietowe sanie, pojazd na płozach napędzany silnikiem rakietowym, przeznaczony do poruszania się po śniegu lub lodzie. rakietowy napęd, napęd za pomocą silnika (silników) rakietowego. rakietowy pocisk, pocisk napędzany silnikiem rakietowym, rodzaj rakiety; często kierowany zdalnie. rakietowy silnik, silnik odrzutowy wytwarzający ciąg wskutek reakcji wypływającego z dużą prędkością strumienia cząstek, powstałych wyłącznie z substancji znajdujących się w zbiornikach silnika; nie wymaga do działania powietrza atm.; używany do napędu rakiet, samolotów, torped itp. rakiety →karple. Rakiewiczowa ALEKSANDRA, Z ŁADNOWSKICH, 1840-98, aktorka WTR; role dram. (Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego). Rakiszki (Rokiškis), m. w pn.-wsch. części Litew.SRR; 5,5 tys. mieszk. (1959); fabryka maszyn rolniczych. rak jasnokomórkowy nerki →nadnerczak. Rakka (dawniej Nikeforion, Kallinikon),

m. w pn. Syrii, ośrodek adm. prow. R., nad Eufratem; 19 tys. mieszk. (1967); półkoliste wysokie mury miejskie (dł. ok. 2 km), ruiny wielkiego meczetu z zachowanym minaretem, meczet z czworobocznym minaretem; grobowce świętych muzułmańskich. Rakoczy Franciszek II, 1676-1735, książę Siedmiogrodu od 1704, Węgier od 1705; przywódca powstania kuruców przeciw Habsburgom 1703-11; po jego upadku na emigracji w Polsce; od jego nazwiska Marsz Rakoczego — węg. marsz narodowy. Rakoczy Jerzy I, 1593-1648, książę Siedmiogrodu od 1630; brał udział w wojnie 30-letniej przeciw ces. Ferdynandowi III; dążył do zjednoczenia Węgier, przyłączył 7 komitatów (pokój w Linzu 1645). Rakoczy Jerzy II, 1621-60, książę Siedmiogrodu od 1648, lennik Turcji (Mołdawia i Wołoszczyzna); sprzymierzony ze Szwecją, planował rozbiór Polski; 1657 najechała na Polskę (poniósł klęskę). Rakoniewice, m. w pow. wolsztyńskim, woj. pozn.; 2,2 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. i szklarski; prawa miejskie 1662. Rakoń, szczyt w zach. części Tatr Zach., na granicy z Czechosłowacją; 1879 m. Rákosi [ra:koszi] MÁTYÁS, 1892-1971, działacz węg. ruchu robotn.; 1918 współzałożyciel KPW; 1921-24 sekr. Międzynarodówki Komunist.; 1945-56 stał na czele partii; ustąpił po ujawnieniu faktów naruszenia praworządności socjalist.; 1962 usunięty z partii. Rakovnik, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 12 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., ceramiczny. Rakowicz FRANCISZEK TADEUSZ, 1839-78, działacz oświat, i ekon.; wydawca „Gazety Toruńskiej" i „Kalendarza Polskiego"; od 1873 dyr. Banku Włościańskiego w Poznaniu. Rakowiecki IGNACY BENEDYKT, 1783-1839, historyk prawa i zwyczajów dawnych Słowian; przetłumaczył Prawdą Ruską... Rakowiecki JERZY, ur. 1920, reżyser i aktor; 1961-69 dyr. Teatru Lud. w Warszawie; Zawisza Czarny i Złota Czaszka Słowackiego. Rakowski CHRISTIAN, 1873-1941, działacz bułg. i międzynar. ruchu robotn.; 1918-23 przewodn. Rady Komisarzy Lud. Ukrainy, 1923-27 w radz. służbie dyplomatycznej, jeden z przywódców opozycji trockistowskiej w partii. Rakowski GEORGI (właśc. Sawa Stojkow), 1821-67, bułg. rewolucjonista; poeta; organizator oddziałów powstańczych przeciw Turkom; twórczość inspirowana przez idee narodowowyzwoleńcze. Rakowski SEWERYN APOLINARY, 1810-87, działacz emigr.; 1831-53 w Anglii, następnie w Australii; agent Rządu Nar. w czasie powstania 1863. Raków, w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim; wczesnobarok. kościół Sw. Trójcy (XVII, w., wystrój z XVIII w.), barok, kościół poreformacki (XVII, XVIII w.), tzw. dom ariański (XVI/XVII w.). — W 1567-1869 miasto; w XV-XVII w. (do 1638) gł. ośr. braci pol. (drukarnia, akademia od 1602, zbór, synody). W okresie okupacji hitlerowskiej 1940-44 koło R. egzekucje ok. 1700 osób (gł. mieszk. Piotrkowa Trybunalskiego). Raków, dzielnica Częstochowy; stara część Huty im. B. Bieruta; rezerwat archeologiczny. rak roślin, grupa groźnych chorób wywoływanych przez grzyby pasożytnicze, np. rak ziemniaka (ciemne, gnijące naroślą na bulwach i stolonach), przez bakterie i działanie mrozu (zwł. wiosną), np. raki drzewne (nekroza, wykruszanie kory, gł. na pniach i gałęziach). raks (raksa), żegl. metal, okucie wygięte w podkowę, przymocowane do liku żagla trójkątnego podnoszonego na szlagu; suwa się po sztagu.

Bamus 979 raksoloty (koraliki), żegl. drewn. kulki z otworem, nawleczone na linkę lub drut zamykający szponę gafla wokół masztu statku; ułatwiają przesuwanie się gafla wzdłuż masztu. rakszasa, w hinduizmie demon przybierający różne postaci, pomocnik boga Kubery. Rakvere, m. w pn. części Est.SRR; 16 tys. mieszk. (1967); jedno z najstarszych miast republiki. rak wodny, niewłaściwie stosowana nazwa zgorzeli wargi i policzka, czyli nomy. Ralea [ralia] MIHAIL, 1880-1961, mm. psycholog, eseista i polityk; prof. uniw. w Jassach i Bukareszcie, czł. Akad. Rum.; przeciwnik estetyzmu; krytyki literackie. Raleigh [ro:ly] (Ralegh) SIR WALTER, 1552?-1618, ang. żeglarz, pisarz i poeta, faworyt Elżbiety I; liczne wyprawy mor. (Ameryka Pn. 1584, Gujana 1595, Kadyks 1598); oskarżony o spisek na Jakuba I, ścięty; liryki, pisma polit., relacje z podróży. Raleigh [ro:ly], m. w USA, stol. stanu Karolina Pn.; 118 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 169 tys. (1960); ośr. handl.; przemysł włók., spoż.; uniw.; zabytkowe domy (XVIII, XIX w.), kapitol (XIX w.). Ralik, zach. część W. Marshalla; gł. atole: Eniwetok, Bikini, Kwajalein, Jaluit. rama →-ramownica. Rama, nawiązujące do mitologii staroind. imię królów w niektórych państwach Azji Pd.-Wsch.; w Syjamie nazwa królów z dvn. Czakkri. Rama, bohater ind. epopei Ramajana, z czasem deifikowany i uznany za awatarę Wisznu. ramadan (ramazan), dziewiąty miesiąc roku muzułm., w którym wiernych obowiązuje post od wschodu do zachodu słońca. Ramadi, Ar-, m. w środk. Iraku, ośrodek adrn. prow. Ar-R., nad Eufratem; 40 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., szklarski. Ramajana, sanskr. epopeja rycerska, osnuta na tle dziejów Ramy, przypisywana legendarnemu poecie Walmikiemu; najpopularniejszy utwór w literaturze ind., wywarł ogromny wpływ na literatury Indochin i Indonezji; liczne przeróbki i tłumaczenia (najważniejsza — Tulsidasa). Ramakrishna [-krisz-] (właśc. Gadadhar Chatterji), 1834-86, ind. mistyk i filozof, twórca systemu opartego na uznaniu jedności wszystkiego w absolucie; znany dzięki działalności organizacji p.n. Misja R., utworzonej przez jego uczniów. Ramalla, m. w pn.-zach. Jordanii, na pn. od Jerozolimy; ok. 30 tys. mieszk. (1968); ośr. handlowy. Raman SIR CHANDRASEKHARA VENKATA, 1888-1971, fizyk ind.; prof. uniw. w Kalkucie i Ind. Instytutu Nauki w Bangalurze; czł. m.in. AN ZSRR; odkrywca zjawiska kombinacyjnego rozpraszania światła; nagroda Nobla, międzynar. nagr. Leninowska. Ramananda, XIV lub XV w., ind. asceta, krzewiciel kultu Ramy, propagator bhakti oraz idei braterstwa wszystkich ludzi; założyciel gminy rel. awadhutów. Ramana zjawisko (rozpraszanie kombinacyjne, ramanowskie), rozpraszanie światła przez cząsteczki połączone ze zmianą jego częstotliwości; odkryte przez Ch.V. Ramana. Ramann EMIL, 1851-1926, niem. gleboznawca, chemik rolny; prof. uniw. w Monachium; jeden z pionierów gleboznawstwa nauk.; Die Bodenkunde. Ramanouski MIKOŁAJ (pseud. Kuźma Czorny), 1900-44, pisarz białorus.; powieści o tematyce współcz., przekłady utworów m.in. Puszkina, Gogola, Gorkiego. Ramanudża, 1017-1137, ind. filozof, teoretyk wedanty, rzecznik monizmu względnego; świat i dusze są atrybutami, nie częścią Boga pojętego personalistycznie; gł. droga — bhakti. rama pojazdu, zespół podwozia stanowiący jego szkielet, do którego są mo-

cowane nadwozia i inne zespoły podwozia pojazdu; r.p. szynowego nazywa się ostojąRamat-Gan, m. w środk. Izraelu, kolo Tel-Awiwu; 107 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. włók., elektrotechn.; uniwersytet. Rama Thibodi I, ?-1369, król Syjamu od 1350; twórca potężnego państwa; kodyfikator praw. Ramazzini [-ccini] BERNARDINO, 16331/14, lekarz wł.; prof. uniw. w Modenie; prace z dziedziny epidemiologii; sformułował pojęcie choroby zawodowej; De morbis artificum diatriba. Rambaud [rãbo] ALFRED, 1842-1905, fr. historyk i polityk; prof. Sorbony; badacz dziejów polit. Francji. (gł. okresu rewolucji) oraz stosunków fr.-rosyjskich. Ramberl MARIE, ur. 1888, ang. pedagog tańca, pochodzenia pol.; dyr. szkoły (zał; 1920) i zespołu baletowego w Londynie. Rambouillet [rãbuje] CATHERINE DE, markiza, 1588-1665, jedna z najsłynniejszych postaci XVII w. we Francji; prowadziła salon lit. będący ośrodkiem préciosité. Rambouillet [rãbuje], m. we Francji, na pd.-zach. od Paryża; 14 tys. mieszk. (1968); podparyski öśr. wypoczynkowy; zespół pałacowo-ogrôdowy (XVI-XVIII w.) z pawilonami (XVIII w.). Rameau [ramo] JEAN PHILIPPE, 16831764, fr. kompozytor i teoretyk muzyki; sformułował zasady harmoniki systemu dur-moll; opery, balety, zbiory miniatur klawesynowych. Ramelli AGOSTINO, ok. 1530-ok. 1590, wł. inżynier wojsk.; konstruował i opisywał ówczesne maszyny (opis z 1558 stanowi cenny dokument hist). Ramesseum, ruiny świątyni grobowej faraona Ramzesa II w Tebach Zach. (Egipt). Rameszwaram (ang. Rameswaram, Pamban), ind. wyspa koralowa między zat. Manar i cieśniną Palk; wchodzi w skład stanu Tamilnadu; ok. 20 tys. mieszk.; gł. m. — R.; połów ryb, pereł; kompleks świątyń Siwy i Parwati (XVI-XIX w.). ramforynchus (Rhamphorhynchus), kopalny gad latający z grupy pterozaurów; ok. 0,5 m dł., rozpiętość skrzydeł do 1 m, ogon długi; górna jura Europy i wsch. Afryki. rami →szczmiel biały. ramia, włókno otrzymywane z łodyg rośliny szczmiel biały (zw. też r. kibrami) o dużej zawartości celulozy; używane do wyrobu tkanin, papieru itp. ramienica (Chara), glon słodkowodny (zielenica), pospolity w płytkich jeziorach i stawach (tworzy podwodne łąki); krzaczkowata plecha do 1 m wys., okółkowo rozgałęziona, przypomina roślinę naczyniową. ramieniec, używana dawniej nazwa semafora kolejowego, ramienionogi (Brachiopoda), typ gł. osiadłych zwierząt mor.; ok. 250 gat. (kopalnych ponad 30 tys.); dwubocznie symetryczne, w dwuklapkowej muszli, od wewnątrz wyścielonej płaszczem, tworzącym jamę płaszczową, wypełnioną czułkami lofoforu; liczne od dolnego kambrü; ważne skamieniałości przewodnie, m.in. w G. Świętokrzyskich. ramienna kość, wydłużona kość stanowiąca szkielet ramienia; zestawia się w stawie barkowym z kośćmi obręczy barkowej, w stawie łokciowym z kośćmi przedramienia. ramienny staw →barkowy staw. ramię, anat. odcinek kończyny piersiowej (przedniej, 1 górnej) łączący się z tułowiem; szkielet r. tworzy kość ramienna. ramię koła (szprycha), część koła łącząca piastę z wieńcem. Ramla, m. w środk. Izraelu, ośr. adm. okręgu Środk.; 29 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., chem.; węzeł drogowy. Rammelsberg [ramə-], góra w NRF

(Saksonia Dolna), na pd. od m. Göslar, w górach Harz, znana od X w. z bogactwa rud (srebro, złoto, ołów, cynk, miedź). rammelsbergit, minerał, arsenek niklu; srebrzystobiały z odcieniem czerwonym, o połysku metalicznym; rozpowszechniony w utworach hydrotermainych. Ramón y Cajal [rramon i kachal] SANTIAGO, 1852-1934, histolog hiszp.; prof. uniw. w Walencji, Barcelonie i Madrycie; stworzył podstawy neuronowej teorii budowy układu nerwowego; nagr. Nobla. Ramorino GIROLAMO, 1792-1849, generał; w powstaniu 1830-31 dowódca korpusu (pierwszy złożył broń, przechodząc do Galicji); dowódca dywizji w rewolucji wł. 1849; rozstrzelany za niesubordynację w Turynie. Ramos GRACILIANO, 1892-1953, brażyl. pisarz i działacz socjalist.; powieści psychol. (poruszające często problemy społ.), pamiętniki. Ramos [rra-] OLIVEIRA ANTONIO, ur. 1907, historyk hiszp., socjalista; działacz antyfaszyst, 1934 więziony; od 1939 na emigracji; specjalista historii najnowszej Hiszpanii; Historia de Espana. ramota, lit. utwór satyr.-humorystyczny; banalny utwór lit., pozbawiony wartości. Ramovš FRAN, 1890-1952, językoznawca słoweń.; prof. uniw. w Lublanie, czł. i prezes Słoweń. Akad. Nauk i Sztuk; czł. PAU; gł. prace na temat historii i dialektów słoweńskich. ramowa konstrukcja →ramowniea. ramownica (rama, konstrukcja ramowa), konstrukcja złożona z prostych lub zakrzywionych prętów (słupka i rygla) połączonych sztywno w węzłach; najczęściej metal., żelbetowa; używana w budownictwie szkieletowym, halowym itp. rampa, teatr rząd lamp oświetlających scenę od przodu, umieszczony wzdłuż górnej i dolnej linii portalu scenicznego (r. górna i r. dolna). rampa, techn.: 1) pomost, nasyp na stacjach kol., w kopalniach, portach umożliwiający przeładunek towarów; 2) ruchoma bariera do otwierania i zamykania drogi na przejazdach kol., rogatkach. rampa świetlna, odpowiednio ukształtowana półka umieszczona na ścianie w pobliżu sufitu, osłaniająca i podtrzymująca źródła światła. Rampur, m. w Indii (Uttar-Pradesz); 136 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. cukr., skórz.; rzemiosło (tkaniny). Ramsar (dawniej Szachtsar), m. w Iranie (Gilan), nad M. Kaspijskim; 26 tys. mieszk. (1967); znane kąpielisko mor. i uzdrowisko (źródła miner.). Ramsay [rämzy] ALLAN, 1685-1758, poeta szkoc.; klasycyst. elegie, satyry, dramat pastoralny; wydawca dawnych szkoc. i ang. pieśni ludowych. Ramsay [rämzy] ALLAN, 1713-84, malarz szkoc; działał gł. w Londynie; sentymentalne portrety kobiece. Ramsay [rämzy] SIR WILLIAM, 18521916, ang. chemik i fizyk; współodkrywca gazów szlachetnych w powietrzu; badania w dziedzinie promieniotwórczości; nagr. Nobla. Ramsey [rämzy] FRANK, 1903-30, ang. logik, matematyk i semantyk; zajmował się gł. analizą funkcji mat. i log., antynomiami; sformułował uproszczoną teorię typów logicznych. Ramsgate [rämzgyt], m. w W. Brytanii (Anglia), port i kąpielisko nad M. Północnym; 39 tys. mieszk. (1966). ramszów metoda (Svalöwska metoda), metoda stosowana w hodowli roślin samopylnych; z dużej populacji roślin, będącej potomstwem krzyżówki, wybiera się cenne pojedynki do dalszej hodowli. Ramułt STEFAN, 1859-1913, językoznawca i etnograf; badacz kaszubszczyzny, autor Słownika języka pomorskiego czyli kaszubskiego. Ramus [ramüs] PETRUS (właśc. Pierre de La Ramée). 1515-72, fr. filozof, logik, matematyk, filolog i pedagog; uczony epoki

980 Ramusio renesansu, o wszechstronnych zainteresowaniach. Ramusio [-zio] GIOVANNI BATTISTA, 14851557, wł. geograf, historyk, dyplomata; jeden z pionierów historii geografii. Ramuz [ramüz] CHARLES FERDINAND, 1878-1947, pisarz szwajc., tworzący w języku fr.; poezje i powieści (Pastwisko na Derborence) inspirowane życiem górali szwajc, zwł, walką człowieka z silami przyrody. Ramzes II, ?-ok. 1234 p.n.e., król Egiptu od ok. 1301, z XIX dyn.; syn Setiego I; zwycięstwa w Palestynie i Libii; budowle, m.in. w Abu Simbel, Karnaku, Ramesseum. Ramzin LEONID K., 1887-1948, radz. konstruktor kotłów parowych; zbudował kocioł przepływowy (tzw. kocioł R.). rana, przerwanie ciągłości skóry lub błony śluzowej w żywym organizmie, niekiedy z uszkodzeniem narządów wewn. lub otwarciem jam ciała; np. r. kłuta, cięta, szarpana, postrzałowa. Rana →Mo i Rana. Ranavalona I, ok. 1790-1861, królowa Madagaskaru od 1828; przeciwstawiała się penetracji Francuzów i Anglików. Ranavalona III, 1862-1917, królowa Madagaskaru 1883-97; dążyła do uwolnienia kraju od supremacji fr.; zdetronizowana. Rancagua [rrankagua], m. w árodk. Chile, ośr. adm. prow. OsBiggins; 62 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spożywczy. rancho [-czo; hiszp], gospodarstwo hodowlane w Ameryce Łac, obecnie także w Ameryce Pn. Randers [-nərs], m. w Danii (pn,-wsch. Jutlandia), ośr. adm. okręgu R.; 42 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spożywczy. Randfontein, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), k. Johannesburga; 45 tys. mieszk. (1967); eksploatacja złota i uranu; przemysł chemiczny. Randżit Singh, 1780-1839, maharadża ind.; założyciel państwa sikhów w Pendżabie; zorganizował armię, poszerzył granice do rz. Satledż; po jego śmierci potęga państwa upadła. ranga, stopień służbowy w hierarchii wojsk.; przen. znaczenie; stanowisko, godność. Ranganathan SHIYALI, UΓ. 1892, bibliotekarz ind.; twórca systemu klasyfikacji bibliotecznej (Colon Classification)', prace teoretyczne. Rangawis (Rangabê) ALEKSANDRO? RIZOS, 1810-92, gr. pisarz, poeta, archeolog, dyplomata; prof. archeologii uniw. w Atenach; powieści, utwory dram.; prace z archeologii, nauki o literaturze, językoznawstwa, Ranger [rejndżər], typ amer. próbników kosmicznych używanych do badań Księżyca. Rangpur, m. w pn. części Pakistanu Wsch.; 41 tys. mieszk. (1981); przemysł spoż., cementowy. Rangun, stol. i gł. port Birmy, nad rzeką R. (odnoga Irawadi); 1,8 mln mieszk. (1969); gł. ośr. gosp. kraju; przemysł spoż., drzewny, bawem.; uniw.; muzea; słynny zespół świątyń pagody Szwe Dagon (VIXVIII w.). rani, królowa, księżna, panująca księżniczka, żona radży (w Indiach i na Malajach). Ranigańdż (ang. Raniganj), m. w Indii (Bengal Zach.), w dolinie rz. Damodar; 30 tys. mieszk. (1961); ośr. największego w kraju zagłębia węglowego, raniuszek (Aegithalos caudatus), ptak leśnv z rzędu wróblowatych; dl. 15 cm; upierzenie czarno-biało-różowe; owadożerny; buduje misterne kuliste gniazdo z otworem z boku; Eurazja; chroniony. Rank [ränk] SIR JOSEPH ARTHUR, ur. 1888, ang. przemysłowiec film.; 1935 założył przedsiębiorstwo, które się rozwinęło w duży obecnie koncern wytwarzający filmy i sprzęt kinematograficzny.

Ranke LEOPOLD, 1795-1886, historyk niem.; prof. uniw. w Berlinie; twórca szkoły hist. (pierwsze uniwersyteckie seminarium hist); m.in. Historia papieży i papiestwa. rankery, typ gleb kwareowo-krzemieniowych: w górach gleby kamienisto-rumoszowe, na nizinach — powstałe z różnych skał klastycznych; nieurodzajne. Rankina obieg (obieg Clausiusa-Rankina), teoret. obieg termodynamiczny realizowany w przybliżeniu w siłowni z silnikiem parowym tłokowym lub z turbiną parową. Rankine [ränkyn] WILLIAM JOHN, 182072, szkoc. fizyk i inżynier; prof. uniw. w Glasgow; prace z termodynamiki, budownictwa i miernictwa; opracował teoret. obieg cieplny silnika parowego. ranking, sport klasyfikacja wyników sport, przeprowadzana przez redakcje pism zagranicznych. rankor, daw.: 1) gniew, złość, uraza; 2) ochota do czegoś, zapał, Ranković ALBKSANDAB, ur. 1909, działacz jugosł, ruchu robotn.; podczas II wojny świat. Jeden z przywódców walki narodowowyzwoleńczej; 1948-53 min. spraw wewn., czł. Biura Polit. ZKJ, od 1963 wiceprezydent; 1966 zwolniony ze wszystkich stanowisk. Ranoszek RUDOLF, ur. 1894, asyrolog i hetytolog; prof. Uniw. Warsz.; organizator Katedry Filologii Wschodu Staroż.; Kronika króla hetyckiego Tuthaljasa IV. Ranowie, lud słow. zamieszkujący średniow. Rugię; etnicznie bliscy Lutykom. Ranshofen [rans-I, miejscowość w Austrii (Górna Austria), w pobliżu m. Braunau; wielka huta aluminium. Ransom [ränsəm] JOHN CRÖWE, ur. 1888, amer. krytyk i teoretyk literatury; przedstawiciel regionalistycznych tendencji Południa; poezja, eseistyka, prace badawcze (New Criticism). rant, brzeg, kant, krawędź. Rantekombola, najwyższy szczyt Celebesu (Indonezja); 3455 m. ranterowanie, w krawiectwie zaciąganie szwu, po prawej stronie zszytych brzegów tkaniny, nitką identycznej co tkanina barwy. Ranvier [rãwjy] Louis ANTOINE, 18351922, histolog fr.; prof. w Collège de France, czł. Akad. Nauk; opisał przewężenia w osłonkach mielinowych włókien nerwowych (zw. przewężeniami R.). Rańczi (ang. Ranchi), m. w Indii (Bihar), na wyż. Czhota Nagpur; 135 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; węzeł komunik.; uniwersytet. Raoul [rau:l] (Sunday), największa wyspa w grupie Kermadec (Nowa Zelandia); 28,5 km2; stacje: meteorol. i sejsmologiczna. Raoult [rau] FRANÇOIS MARIE, 18301901, chemik fr,; sformułował tzw. prawo R.; opracował metodę oznaczania ciężarów cząsteczkowych. Raoulta prawo [p. rauta]: cząstkowe prężności par składników roztworu doskonałego są w danej temperaturze proporcjonalne do ich stężeń w roztworze. Rapa [rapa], wulkaniczna wyspa w pd. części O. Spokojnego (Polinezja Fr.); administracyjnie należy do wysp Tubuai; 42 km2, ok. 300 mieszk. Rapacki ADAM, 1909-70, syn Mariana, działacz ruchu robotn., ekonomista; 1946 czł. władz PPS; 1948-68 czł. Biura Polit. KC PZPR, 1947-50 min. żeglugi, 1950-56 szkolnictwa wyższego; 1956-68 min. spraw zagranicznych. Rapacki JÓZEF, 1871-1929, syn Wincentego (st,), malarz; krajobrazy i sceny rodzajowe. Rapacki MARIAN, 1884-1944, działacz i teoretyk spółdzielczości; zwolennik kooperatyzmu. Rapacki WINCENTY (ojciec), 1840-1924, aktor, reżyser, pisarz, historyk teatru; występy w Krakowie, ód 1870 w WTR; role fredrowskie, molierowskie i szekspirow-

skie; popularne powieści i dramaty; Sto lat sceny polskiej w Warszawie. Rapacki WINCENTY (syn), 1865-1943, syn Wincentego (st.), aktor, pisarz, kompozytor; powieść Romans pani majstrowej, piosenki, monologi, opera. Rapackiego plan →plan Rapackiego. Rapallo, m. we Włoszech (Liguria); 21 tys. mieszk. (1961); słynny ośr. turyst.-wypoczynkowy i kąpielisko na Riwierze Wł.; przemysł włókienniczy. 1922 traktat o ustanowieniu stosunków dyplomatycznych i gospodarczych między ZSRR i Niemcami, rapana, mor. ślimak przodoskrzelny, o masywnej muszli; zawleczona do M. Czarnego, stała się tam szkodnikiem hodowli ostryg. Rapa Nui [rrapa nui] →Wielkanocna Wyspa. rapaport, rodzaj tkaniny z wełny czesankowej na ubrania męskie. raphacholin, preparat ziołowy o działaniu żółciopędnym, żółciotwórczym i wzmagającym perystaltykę jelit. Rapid City [räpyd syty], m. w USA (Dakota Pd.); 44 tys. mieszk.. (1970); ośr. regionu Black Hills (eksploatacja złota, litu, berylu; turystyka); przemysł spożywczy. rapier, broń biała, kłująca, o długiej wąskiej głowni i rękojeści z koszem; używany w Europie w XVI i XVII w. przez piechotę i kawalerię. raport, ustne lub pisemne sprawozdanie, doniesienie o czymś, zwykle zwierzchnikowi, instytucji nadrzędnej itp..; relacja, meldunek podwładnego. raport, włók. podstawowy wzór druku na wyrobie włók., względnie splot tkacki powtarzający się rytmicznie przez całą szerokość lub długość tkaniny; także najmniejsza liczba nici wątku powtarzająca się okresowo. raportówka, skórz. torba na raporty, dokumenty itp., noszona przez wojskowych i milicjantów. RAPP (Rossijskaja assocyacyja proletarskich pisatielej), radz. organizacja lit.-polit. 1925-^2, walcząca o hegemonię literatury proletariackiej; od 1928 wchodziła w skład WOAP. Rapperswil [-wi:l], m. w Szwajcarii (kanton Sankt Gallen), nad Jez. Zurychskim; 8,4 tys. mieszk. (1967); ośr. turyst.; zamek (XIII-XIV w.) — siedziba Muzeum Zamków oraz Tow, Przyjaciół Pol. Muzeum w R.; ratusz i kościół (XV w.). rapsod, fragment epopei lub poet. utwór opiewający bohaterskie czyny, doniosłe wydarzenia hist,; także śpiewak, twqrca nar. pieśni epickich. rapsodia, lit. utwór poet. mający charakter improwizacji, fragmentaryczny, bez stałej miary wierszowej. rapsodia, muz. utwór instrumentalny, rodzaj fantazji na tematy lud., występujący także w formie 3-częściowej, sonatowej, wariacyjnej. rapt, daw.: 1) uprowadzenie, porwanie kobiety; 2) napad, najazd. raptularz, w dawnej Polsce księga do odręcznego notowania wydarzeń, spostrzeżeń, anegdot; źródło wiedzy o epoce. raptus, człowiek gwałtowny, porywczy, popędliwy. Rarańcza (m. w Ukr.SRR., Bukowina), 1915 (11-17 VI) pod R. walki II Brygady Legionów Pol.; 1918 (15/16 II) przedarcie się w rejonie R. części II Brygady (dowódca płk J. Haller) przez front austr. i połączenie się jej z 2 Korpusem Polskim. Rarotonga, największa wyspa w grupie W. Cooka; 68 km2, 9,8 tys. mieszk. (1966); wulkaniczna; sejsmologiczna stacja; gł. m. Avarua. raróg (Falco cherrug), ptak drapieżny; dł. do 58 cm; dawniej ceniony w sokolnictwie; Eurazja, Meksyk; w Polsce tylko na przelotach, chroniony. rarytas, rzecz rzadka, b. cenna, osobliwość; coś b. smacznego.

ratyna 981 ras, tytuł wysokich dostojników w Etiopii, pierwszy po tytułach należnych członkom rodziny cesarskiej. rasa, w zootechnice grupa zwierząt w obrębie gatunku, odznaczających się zespołem swoistych, dziedzicznych cech, gl. użytkowych. Rasa, osiedle górn. w Jugosławii (Chorwacja), na płw. Istria; ok. 3 tys. mieszk.; wydobycie węgla kamiennego. rasa geograficzna, biol. →podgatunek. Ras al-Chajma, szejkat na Płw. Arabskim, wchodzący w skład Omanu Traktatowego; 25 tys. mieszk. (1968); stol.—R. al-Ch.; uprawa palmy daktylowej; połów ryb i pereł. Ras al-Chajma, m. w Omanie Traktatowym, stol. szejkatu R. al-Ch., nad Zat. Perską; 8,8 tys. mieszk. (1968). Raschig [raszyś] FRIEDRICH AUGUST, 1863-1928, chemik niem.; badał proces otrzymywania kwasu siarkowego metodą komorową; zastosował tzw. pierścienie R. Raschiga pierścienie [p. raszyga], ceram. kształtki cylindryczne, wewnątrz puste, stosowane do wypełniania kolumn destylacyjnych lub absorpcyjnych w celu zwiększenia powierzchni zetknięcia fazy ciekłej z gazową. Ras Daszan, szczyt w górach Semien, najwyższy na Wyż. Abisyńskiej i w Etiopii; 4620 m. Ras Gharib, m. we wsch. Egipcie, port nad Zat. Sueską; 9,6 tys. mieszk. (1966); ośr. eksploatacji ropy naftowej. rasizm, zespół poglądów oparty na nienaukowej tezie o nierówności ras ludzkich, fałszywie interpretujący podstawy biol., psychol. i kult. ich zróżnicowania; r. był podstawą hitleryzmu i prowadził do ludobójstwa; obecnie r. jest podstawąapartheidu. Rask RASMUS CHRISTIAN, 1787-1832, germanista duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; pierwszy wybitny reprezentant metody hist.-porównawczej w językoznawstwie; fundamentalna praca o powstaniu języka staronordyjskiego, czyli islandzkiego. raskolnicy (staroobrzędowcy, starowiercy), ruch rel.-społ. w Rosji XVII w., skierowany przeciwko oficjalnemu prawosławiu, wywołany reformą nikoniańską; udział w powstaniu J. Pugaczowa; prześladowani, emigrowali. Ras Lanuf, port naft. w Libii, nad zat. Wielka Syrta; połączony rurociągami z polami naft. Beda i Dahra. Rasmussen [rasmüssən] KNUD, 1879-1933, duń. badacz polarny; w wyprawie 1921-24 dotarł z Grenlandii do Cieśn. Beringa; założyciel (1910) stacji Thule, bazy wypraw nauk. na pn.-zach. wybrzeżu Grenlandii; prace etnogr. dotyczące Eskimosów. rasogeneza, powstawanie ras geogr. organizmów przez tworzenie się różnic genet. między populacjami jednego gatunku, wskutek ich izolacji rozrodczej i działania selekcji w odmiennych warunkach środowiskowych. rasotherm [ra:zoterm], nazwa handl. laboratoryjnego szkła krzemowo-borowego, produkowanego W NRD; odznacza się dużą odpornością chem. i termiczną; stosowane do produkcji aparatury chem. i medycznej. rasowo-antropologiczna szkoła w socjologii, kierunek naturalistyczny w XIXXX w. głoszący istnienie nierównych ras ludzkich oraz podkreślający wyższość jednej rasy nad inną; gł. przedstawiciele: A. Gobineau, H.S. Chamberlain. Rasputin GRIGORIJ J. (właśc. G.J. Nowych), 1872-1916, faworyt rodziny cesarza ros. Mikołaja II, rzekomy mnich; podejrzany o współpracę z Niemcami; zamordowany. Ras Szamra, wzgórze w Syrii, na wybrzeżu M. Śródziemnego, gdzie odkryto staroż. miasto Ugarit. Ras Tannura, m. w Arabii Saudyjskiej (Al-Hasa), gł. port naft. kraju, nad Zat.

Perską; ok. 50 tys. mieszk. (1968); duża rafineria ropy naftowej. Rastatt [rasztat], m. w NRF (BadeniaWirtembergia), na Niz. Górnoreńskiej; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł taboru kol., metal., precyzyjny; węzeł kolejowy. 1714 traktat austr.-fr., po hiszp. wojnie sukcesyjnej, potwierdzający warunki pokoju w Utrechcie 1713. Rastawiecki EDWARD, 1805-74, kolekcjoner, historyk sztuki i geograf; Słownik malarzów polskich, Słownik rytowników polskich, Mapografia dawnej Polski. raster (siatka poligraficzna), druk, płyta, zwykle szklana, pokryta siatką wzajemnie prostopadłych linii; służy do rozkładania reprodukowanego w druku oryginału wielotonalnego (np. fotografii) na elementy punktowe; gęstość siatki wynosi od 20 linii na cm (w druku gazetowym) do 80 linii na cm (w reprodukcji najwyższej jakości). rastral, przyrząd do rysowania pięcio-^ linii na papierze nutowym. Rastrelli CARLO BARTOLOMEO, ok. 16701744, rzeźbiarz wł.; od 1716 w Rosji; późnobarok. portrety, rzeźby monumentalne i dekoracyjne. Rastrelli WARFQŁOMIEJ (BARTOLOMEO FRANCESCO), 1700(1701?)-1771, architekt ros., pochodzenia wł.; najwybitniejszy przedstawiciel późnego baroku ros.; pałace m.in. w Carskim Siole (obecnie Puszkin), Zimowy w Leningradzie, cerkiew Andrejewska w Kijowie. rasy ludzkie, podgatunki człowieka; populacje różniące się częstością występowania niektórych cech dziedzicznych (np. grupy krwi, pigmentacja, oprawa oka); klasyfikacja u różnych autorów różna. Raszewski ZBIGNIEW, ur. 1925, historyk teatru; od 1956 współred. „Pamiętnika Teatralnego"; prace o teatrze pol. (Staroświecczyzna i postęp czasu). Raszid ad-Din (zw. Tabib 'lekarz'), 12471318, historyk pers., nadworny lekarz mong. władców Persji (Hulagidów) i wielki wezyr; autor słynnej historii Mongołów, władców pers. i kalifów. raszka, zool, →rudzik. Raszka JAN, 1871-1945, rzeźbiarz i malarz; prof. Szkoły Przem., następnie prof. i dyr. Szkoły Przemysłu Artyst. w Krakowie; rzeźby symbol., rel., portretowe, pomniki (Powstańców Śląskich, Mieszka w Cieszynie), medale. Raszków, m. w po w. ostrowskim, woj. pozn., nad rz. Ołobok; 1,3 tys. mieszk. (1968); zał. 1444. — Udział mieszkańców R. w powstaniu wielkopol. 1918-19. raszpla, zool. →anioł morski. Raszydow SZARAF, ur. 1917, radz. działacz ruchu robotn.; 1950-59 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej Uzb.SRR i zastępca przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR; od 1959 I sekr. KC KP Uzbekistanu; od 1971 zastępca czł. Biura Polit. KC KPZR. Raszyn, w. w pow. piaseczyńskim, woj. warsz.; duża radiostacja nadawcza (500 KW, wys, masztu antenowego 335 m). 1809 bitwa 12-tysięcznego korpusu pol. (ks. J. Poniatowski) z 25-tysięcznym korpusem austr. (arcyks. F. ďEste). rata, część należności pieniężnej, długu płatna w oznaczonym terminie. ratafia, słodka wódka owocowa sporządzana z nalewów, soków lub suszonych owoców różnych gatunków i spirytusu, niekiedy z dodatkiem wanilii, cynamonu, goździków itp. Rataj MACIEJ, 1884-1940, działacz lud., publicysta, czł. PSL-„Piast", PSL-„Wyzwolenie", rzecznik zjednoczenia ruchu lud. i współtwórca SL; 1935-39 p.o. prezesa SL; 1922-28 marszałek sejmu; 1940 powołał kierownictwo ruchu lud.; rozstrzelany w Palmirach; Pamiętniki 1918-27. Ratajski CYRYL, 1875-1942, działacz polit.; 1922-24 i 1925-34 prezydent Poznania; 1924-25 min. spraw wewn.; od 1937 w SP; 1940-42 Delegat Rządu na Kraj. Ratak, wsch. część Wysp Marshalla; gł. atole: Erikub, Mili.

ratalna sprzedaż, forma sprzedaży ułatwiająca zakup towarów o wysokiej cenie dzięki regulowaniu zapłaty stopniowo (ratami). Ratazzi [-cci] URBANO, 18Q8-73, polityk wł.; oď 1848 przywódca lewicowych liberałów w parlamencie Królestwa Sardynii; 1853-58 w gabinetach C. Cavoura; 1882 i 1867 premier Włoch. Rat Buri, m. w Syjamie, port nad rz. Mae Khlong, w pobliżu jej ujścia do Zat. Bangkok, ośr. adm. prow. R.B.; 20 tys. mieszk. (1980); ośr. handl. regionu uprawy ryżu. Ratdolt ERHARD, 1443-ok. 1528, drukarz niem.; działał w Wenecji; jako pierwszy próbował druku 4-kolorowego i stosował ozdobne inicjały. Rateau [rato] CAMILLE AUGUSTĘ, 18631930, fr. konstruktor maszyn; czł. Akad. Nauk; 1902 zbudował wielostopniową akcyjną turbinę parową; wynalazł urządzenie zmniejszające odrzut działa. ratel (miodożer, Mellivora capensis), ssak z rodziny łasicowatych; dł. ok. 75 cm i ogona do 30 cm; strona grzbietowa biaława, brzuszna czarna; żyje w norach; wszystkożerny; Afryka, pd.-zach. i środk. Azja. ratha; 1) ind. ozdobny wóz procesyjny, służący do przewożenia posągu bóstwa; 2) typ świątyni w kształcie wozu (m.in. w Konaraku, Widżajanagarze, Mahabalipuram); 3) uskokowy występ w ścianie świątyni. Rathenau [ra:tə-] WALTHEK, 1867-1922, polityk niem., współorganizator niem. przemysłu woj.; 1922 min. spraw zagr., podpisał traktat w Rapallo; zamordowany. Rathenow [ra:təno:], m. w środk. części NRD, nad Hawelą; 29 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjno-optyczny. Rätikon [re:ti-], grupa górska w Alpach Wsch. (Austria, Szwajcaria, Liechtenstein), na pd. od Jez. Bodeńskiego; wys. do 2968 m (Scesaplana). Ratingen [ra:tynən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), k. Düsseldorfu; 40 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłowy. ratki, anat. szczątkowe pokrywy rogowe uwstecznionych palców II i V u parzystokopytnych, np. jelenia, krowy, świni. Ratlam (ang. Rutlam), m. w Indii (Madhja-Fradesz), na wyż. Malwa; 88 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. ratler, rasa małych (wys. w kłębie do 30 cm) psów pokojowych; sierść krótka, twarda i gładka, czarna podpalana lub brązowa. Ratnapuraja, m. w Cejlonie, nad rz. Kału Ganga, ośrodek- adm. prow. Sabaragamuwa; 23 tys. mieszk. (1986); ośr. regionu eksploatacji kamieni szlachetnych i grafitu. ratownictwo górskie, niesienie pomocy w sytuacjach zagrażających zdrowiu i życiu osób, które uległy wypadkowi lub zaginęły w górach; w Polsce ratownicy skupieni są w GOPR. ratownictwo morskie (ratownictwo okrętowe), ogół środków i metod ratowania życia ludzkiego na morzu i niesienia pomocy statkom mor. znajdującym się w niebezpieczeństwie; objęte międzynar. konwencją. ratusz, budynek będący siedzibą władz miejskich, wznoszony gł. w centrum miasta (rynek), na planie czworoboku z więżą, niekiedy wolno stojącą; rozkwit budownictwa r. w okresie gotyku i renesansu. Ratusz w Poznaniu, jeden z najcenniejszych ratuszy renes., 1550-60 (G.B. Quadro); pozostałości got.; siedziba Muzeum Historii m. Poznania. ratyfikacja, zatwierdzenie umowy międzynar, przez upoważniony do tego organ państw, (w PRL —Rada Państwa); nie wszystkie umowy wymagają r., decydują o tym postanowienia umowy. ratyna, gruba miękka tkanina wełn. drapana i kędzierzawiona (rodzaj flauszu).

982 Ratyzbona Ratyzbona (Regensburg), m. w NRF (Bawaria), port nad Dunajem, ośr, adm. okręgu Górny Palatynat; 125 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i turyst; muzea; resztki rzym. murów i bramy; zabytki średniow., m.in. got. kościoły (katedra św. Piotra XIII-XVI w.); sakralne i świeckie budowle okresu renesansu, baroku, rokoka i klasycyzmu. Ratzel [racəl] FRIEDBICH, 1844-1904, niem. geograf i etnograf; prof. uniw. w Lipsku; jeden z twórców antropogeografii i głównych przedstawicieli determinizmu geograficznego. raubritter [raupry-], w średniow. Niemczech (XIII-XV w.) rycerz zajmujący się rozbojem. Rauch CHRISTIAN DANIEL, 1777-1857, rzeźbiarz niem., reprezentant klasycyzmu; posągi, popiersia portretowe (Goethego). Raud MART, ur. 1903, poeta est.; wiersze i poematy nasycone folklorem i symboliką, opiewające rewolucję, jej zdobycze, piękno ziemi est., głoszące idee przyjaźni i pokoju. Rauma [ra-], m. i port w pd.-zach. Finlandii, nad Zat. Botnicką; 25 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, papiern., stoczniowy. Raunkiaer [raunkier] CHRISTEN, 18601938, botanik duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; sklasyfikował farmy życiowe roślin wg ich przystosowania się do niekorzystnej pory roku. raupasil (serpasil), lek zawierający rezerpinę; działa uspokajająco i obniża tętnicze ciśnienie krwi; stosowany w chorobie nadciśnieniowej i stanach psych, podniecenia. Rauschning [rausznyn] HERMANN, ur. 1887, polityk niem.; początkowo zwolennik, po 1935 przeciwnik hitleryzmu; 193334 przewodn. senatu Wolnego Miasta Gdańska; od 1935 na emigracji. rausz, oszołomienie, podniecenie wywołane najczęściej alkoholem. raut, zebranie towarzyskie, przyjęcie, zwykle wieczorne, bez tańców. raut, motyw dekoracyjny w kształcie szlifowanego diamentu, stosowany gł. w jubilerstwie, rzeźbie arch., meblarstwie. Rautenstrauchowa ŁUCJA, 1798-1886, pisarka; powieści sentymentalne (Emmelina i Arnolf), opisy podróży. Ravaisson-Mollien [rawesą molję] JEAN, 1813-1900, fr. filozof, archeolog i historyk sztuki; zwolennik spirytualizmu i woluntaryzmu. Ravel [rawel] MAÜRICE, 1875-1937, wybitny kompozytor fr.; w twórczości wykazał mistrzostwo instrumentacji, wrażliwość harmoniczną i rytmiczną; balet Dafnis i Chloe, opery (Godzina hiszpańska, Dziecko i czary), utwory orkiestrowe (Bolero, Walc, Rapsodia hiszpańska), fortepianowe (koncerty), kameralne. Ravensbrück [ra:wənsbrük] (w pobliżu m. Fürstenberg w NRD, Meklemburgia), 1939-45 hitlerowski obóz koncentracyjny dla kobiet; 25 podobozów; przeszło przez niego 132 tys. kobiet (w tym 30 tys. Polek), zginęło 92 tys. (w tym 17 tys. Polek). Ravensburg [ra:fəns-] m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), na przedgórzu Alp; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók.; ośr. turystyczny. ravigotte [-got], sos z majonezu lub beszamelu z dodatkiem szpinaku (ugotowanego i przetartego przez gęste sito), masła i octu estragonowego. Rawalpindi, m. w pn. części Pakistanu Zach., ośr. adm. okręgu R.; 1959-67 stol. Pakistanu; 439 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przemysłu (gł. włók., środków transportu, mat. bud., chem., spoż., rafinacja ropy naft.); ośr. handlu i rzemiosła; uniwersytet. — W XIX w. ośrodek sikhów; 1907 centrum powstania chłopskiego. Rawa Mazowiecka, m. pow. w woj. łódzkim, nad Rawką; 10,7 tys. mieszk. (1969); fabryka ostrzy do golenia; w baszcie dawnego zamku got. Muzeum Ziemi Raw-

skiej. W XIV w. stol. jednego z księstw mazowieckich; prawa miejskie przed 1374; 1559 utworzenie na zamku rawskim skarbu kwarcianego (kwarta); w okresie międzywoj. teren strajków chłopskich (1919 i 1931). W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2 tys. mieszk. (25%) w czasie działań woj. zniszczone w 78%, odbudowana. Rawa Ruska, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski); 6,5 tys. mieszk. (1959); przemysł spoż., mat. budowlanych. rawelin, w fortyfikacji bastionowej XVIXVIII w. „dzieło" wysunięte przed linię umocnień, w kształcie trójkąta i umieszczane naprzeciw kurtyny dla jej osłonięcia i skuteczniejszego ostrzału przedpola sąsiadujących z nią bastionów. Rawenna (Ravenna), m. we Włoszech (Emilia-Romania), ośrodek adm. prow. R.; 130 tys. mieszk. (1968); port połączony kanałem z M. Adriatyckim; przemysł chem.; międzynar. znaczenie turyst.; muzea; zabytki staroż.; unikalny zespół budowli starochrześc. i bizant. o wnętrzach zdobionych mozaikami; mauzolea — Gallii Placydii (V w.) i Teodoryka (VI w.); baptysteria — Ortodoksów (V w.) i Arian (VI w.); słynny oktogonalny kościół S.Vitale i bazyliki S. Apolinare Nuovo i S. Apolinare in Classe (wszystkie z VI w.). — W 565-751 stolica egzarchatu raweńskiego. Rawi, rz. w Indii i Pakistanie Zach., 1. dopływ Czenabu; dł. ok. 720 km; wykorzystywana do nawadniania; gł. m. Lahor. Rawicz (Rawa), szlachecki herb pol.; panna w koronie, w sukni czerwonej, siedząca na czarnym niedźwiedziu, w polu złotym; występował gł. w Wielkopolsce; używało go ponad 100 rodzin, m.in. Dembińscy, Ostrowscy, na Litwie — Niemcewiczowie. Rawicz WŁADYSŁAW, 1822-63, naczelnik cywilny woj. podlaskiego w powstaniu 1863, związany z „białymi"; stracony. Rawicz, m. pow. w woj. pozn.; 14,1 tys. mieszk. (1970); przemysł metal, (odlewnia), odzieżowy, drzewny, spoż.; węzeł kolejowy. — Prawa miejskie 1638; w XVII-XIX w. duży ośr. sukienniczy; w okresie międzywoj. więzienie, m.in. dla działaczy komunist; 1939 bohaterskie walki obronne; w okresie okupacji hitlerowskiej w miejscowym więzieniu zginęło kilka tys. Polaków. Rawienskich BORIS I., ur. 1914, reżyser ros.; współpraca z teatrem im. Meyerholda, od 1960 kier. Teatru im. A. Puszkina w Moskwie; inscenizacje sztuk współcz. i barwnych, nar. komedii. Rawka, rz., pr. dopływ Bzury; dł. 95 km, dorzecze 1232 km2. Rawlinson [ro:lynsn] SIR HENRY CRESWICKE, 1810-95, dyplomata ang., jeden z twórców asyrologii; 1836 odkrył, skopiował i odczytał napis z Behistun. Rawson [rrau-], m. w Argentynie, nad rz. Chubut, w pobliżu ujścia do O. Atlantyckiego, stol. prow. Chubut; 17 tys. mieszk. (1960). Ray [rej] JOHN, 1627-1705, biolog ang.; prekursor prac nad naturalnym układem systematycznym roślin; ogłosił pierwszy opis flory Wysp Brytyjskich; w zoologii udoskonalił układ systematyczny Arystotelesa, określił pojęcie gatunku. Ray [rej] MAN, ur. 1890, amer. malarz i fotografik; założył (wraz z M. Duchampem i F. Picabią) grupę New York Dada; od 1921 gł. w Paryżu; kompozycje i filmy dadaistyczne, eksperymentalne fotogramy (tzw. rayogramy). Ray [rej] NICHOLAS (wlaśc. Raymond Nicholas Kienzle), ur. 1911, amer. reżyser i aktor film.; głośne filmy o różnorodnej problematyce (Gorzkie zwycięstwo, Król królów, Buntownik bez powodu). Ray SATYAJIT, ur. 1921, ind. reżyser film.; przywódca tzw. szkoły bengalskiej w Kalkucie; filmy realist., nacechowane liryzmem (Droga do miasta, Aparajito, Świat Apu).

Rayleigh [rejly] JOHN WILLIAM, 18421919, fizyk ang.; prof, uniw. w Cambridge; badacz w dziedzinie akustyki, optyki, elektryczności; współodkrywca argonu; nagr. Nobla. Rayleigha-Jeansa prawo promieniowania [p.p. rejleja dżi:nza], prawo rozkładu energii w widmie promieniowania ciała doskonale czarnego, pozostające w zgodzie z doświadczeniem jedynie dla fal długich. Rayleigha krążek [k. rejleja] (tarcza Rayleigha), krążek zawieszony na cienkiej nici, wykorzystywany do pomiaru prędkości akustycznej w warunkach laboratoryjnych. Rayleigha tarcza [t. rejleja] →Rayleigha krążek. Raynal [renal] GUILLAUME, 1713-96, fr. filozof i historyk oświecenia; związany z fr. encyklopedystami. Raynauda choroba [ch. renoda], nerwica naczyniowo-ruchowa (gł. u kobiet), polegająca na występowaniu napadów sinicy palców rąk, rzadziej nóg, pod wpływem zimna lub urazów psychicznych. Rayski FERDINAND VON, 1806-90, malarz niem., realist. portrety arystokracji saskiej, pejzaże, kompozycje o tematyce myśliwskiej. Rayski JERZY, ur. 1917, fizyk teoretyk; prof. uniw. w Toruniu i Uniw. Jag.; prace z kwantowej teorii pola i teorii cząstek elementarnych. Rayski LUDOMIŁ ANTONI, ur. 1892, pilot, generał, inżynier; 1926-39 dowódca lotnictwa; przebywa na emigracji. Razdan (Zanga), rz. w Arm.SRR, 1. dopływ Araksu; dł. 146 km; wypływa z jez. Sewan; kaskada elektrowni; gł. m. Erewan. Razelm, limanowe jezioro w Rumunii, w delcie Dunaju, na wybrzeżu M. Czarnego; pow. 394 km2, głęb. 0,5-3 m; rybołówstwo. Razgrad, m. w pn.-wsch. Bułgarii; ośr. adm. okręgu R.; 26 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., chemiczny. Razin STIEPAN T., ?-1671, Kozak doński, przywódca powstania Kozaków i chłopów 1669-71; po jego stłumieniu stracony. raznoczyńcy, określenie inteligencji ros. powstałej w XVIII-XIX w., pochodzącej z różnych stanów: gł. zdeklasowanej szlachty, mieszczaństwa, duchowieństwa; odgrywali istotną rolę w ros. ruchu rewol. 1. 60-70-ych XIX w. razura, daw. zakład fryzjerski. Rázus MARTIN, 1888-1937, pisarz słowac; ppezja inspirowana wypadkami I wojny świat., potem problematyką nar.; proza o tematyce współczesnej. rąbek, brzeg, skraj czegoś, np. chusty, płótna, odzieży; krawędź, kant. rąbek, rodzaj szala z płótna samodziałowego, ozdobiony haftem lub koronką; noszony przez kobiety do odzieży lekkiej. Rąblów, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim; 1944 (14 V) bitwa zgrupowania AL (dowódca M. Moczar) i oddziałów partyzantów radz. z 5 dyw. pancerną SS „Wiking"; 1944 (16 V) oddziały żandarmerii i SS dokonały karnej ekspedycji, mordując kilkudziesięciu mieszkańców. Rączewski KONSTANTY, 1875-1935, architekt; prof. uczelni w Rydze; opublikował prace z dziedziny architektury i rzeźby klasycznej. rączka, dawna miara miodu; 1 r = 1840 1; później także handl. jednostka pojemności. Raczkowski FELIKS, UR. 1906, organistawirtuoz; prof. PWSM w Warszawie. rącznik (rycynus, kleszczowina, Ricinus communis), bylina oleista (także krzew lub drzewo), pochodzące z tropik. Afryki: roślina jednopienna o kwiatach rozdzielnopłciowych, uprawiana na obszarach tropik, i subtropik. dla nasion (zawierających do 50% tłuszczu) do wyrobu cennego oleju rycynowego. rącznikowy olej →rycynowy olej.

realizm krytyczny 983 rączyce (Larvaevoridae), rodzina gl. Re, symbol pierwiastka chem. renu. tropik, muchówek; ok. 3 tys. gat.; larwy Re (Ra), mit. egip. ubóstwione Słońce; pasożytują w innych owadach, często gł. bóg panteonu egip.; stwórca świata, szkodnikach; przyczyniają się do utrzy- władca bogów, ludzi i świata podziemmania równowagi w biocenozie. nego; utożsamiano z nim wielu bogów Rb, symbol pierwiastka chem. rubidu. egip. wyniesionych ze względów polit. do rd →rutherford. bóstw naczelnych; symbolem Re — oberdest (Polygonum)t kosmopolityczna ro- lisk. ślina zielna; w Polsce 18 gat. (często Ré [ry], wyspa fr. w Zat. Biskajskiej, chwasty), m.in. r. ptasi, zw. świńską tra- naprzeciw portu La Rochelle; 85 km2, wą, leczn.; niektóre gat. jadalne i ozdob- 10 tys. mieszk. (1962); rybołówstwo i tune. rystyka; gł. m. i port Saint-Martin. RDR →Rady Delegatów Robotniczych. rea, zool. →nandu. rdza, krucha, porowata warstwa (gł. u-Rea, mit. gr. jedna z tytanid, córka wodnionego tlenku żelaza tworząca się Uranosa i Gai; siostra i żona Kronosa; una wyrobach żelaznych pod wpływem wil- tożsamiona z Kybele. gotnego powietrza. Rea DOMENICO, ur. 1921, nowelista wł.; rdzawiec (Pollachius pollachius), ryba zbiory opowiadań o tematyce społ., często z rodziny dörszowatych, do 50 cm dł.; O. z życia Neapolu. Atlantycki, w M. Bałtyckim rzadki; mięso Read [ri:d] SIR HERBERT, 1893-1968, smaczne. ang. poeta, eseista, krytyk sztuki i literardzawnikowe (rdze, Uredinales), rząd tury; liryka pacyfistyczna* studia z zagrzybów z klasy podstawczaków; ok. 6 kresu psychologii twórczości i oddziałytys. gat.; pasożyty roślin wyższych; pora- wania społ. sztuki (Sztuka a przemysł). żają narządy wegetatywne, powodują znaReade [ri:d] CHARLES, 1814-84, pisarz czne zmniejszenie plonów. dramaty i powieści rozwijające trardza źdźbłowa zbóż, najgroźniejsza cho- ang.; dycję dickensowską; powieść hist. o Erazroba zbóż, wywoływana przez pasożytni- mie z Rotterdamu. czy grzyb (początek cyklu rozwojowego Reading [redyn], m. w W. Brytanii na berberysie); rdzawe i czarne, kreskowate skupienia zarodników gł. na źdźbłach (Anglia), nad Tamizą, ośr. adm. hrabstwa Berkshire; 127 tys. mieszk. (1968); przei pochwach liściowych. rdze, nazwa pasożytniczych grzybów, mysł maszyn., spoż.; ośr. handl.; uniwerwywołujących choroby różnych roślin, też sytet. Reading [redyn], m. w USA (Pensylnazwa tych chorób, objawiających się gł. rdzawymi skupieniami zarodników na liś- wania), nad rz. Schuylkill; 86 tys. mieszk. ciach (też pędach); do najgroźniejszych (1970), zespół miejski 291 tys. (1967); przenależy r. źdźbłowa zbóż, r. brunatna psze- mysł włók., hutnictwo żel., samoch., elektro techn., odzieżowy, maszynowy. nicy, r. żółta zbóż. ready made [redy mejd], termin wprordzeniarka, maszyna do wykonywania przez dadaistów, określający rdzeni do form odlewniczych; rozróżnia wadzony się r. dmuchające, prasujące, strzałowe, przedmioty codziennego użytku lub kompozycje z „nieartyst." przedmiotów, któwyciskające, wypychające. rdzeniowa masa, odpowiednio przygo- rym przez sam fakt wyboru nadawano rangę dzieła sztuki. towana mieszanina materiałów formierreakcja, działanie, postępowanie, zajęcie skich (piasek, glina, spoiwa), używana do jakiegoś stanowiska jako odpowiedź na wyrobu rdzeni do form odlewniczych. rdzeniowe nerwy, nerwy odchodzące pa- coś, zwykle na czyjeś postępowanie, dziarami od rdzenia kręgowego (u człowieka łanie, czyjąś wypowiedź. 31 par), unerwiające mięśnie i skórę tureakcja, w cybernetyce oddziaływanie łowia i kończyn. wyodrębnionego z otoczenia układu (zw. rdzennica, część kompletu modelowego układem względnie-odosobnionym) na odo wykonywania rdzeni odlewniczych; toczenie. rozróżnia się r. ramkowe, skrzynkowe, reakcja (przeciwdziałanie), /te. dodatpancerzowe, wzornikowe. kowa siła występująca podczas ruchu nierdzeń, bot. środkowa, miękiszowa część swobodnego punktu materialnego. łodygi (u paproci i roślin nasiennych), reakcja, med. →odczyn. rzadziej korzenia (u okrytonasiennych). reakcja chemiczna, przemiana substrardzeń (pierwiastek), językozn. gł. mor- tów w produkty połączona z rozerwaniem fem wyrazu, który zawiera jego podstawo- wiązań chem. w substratach i wytworzewe znaczenie; element wspólny wyrazom niem nowych w produktach; towarzyszy pokrewnym (dom-ek, dom-eczek, bez- jej wymiana energii z otoczeniem (r. egzo-dom-ny). i endoenergetyczne); jej stechiometryczny rdzeń kręgowy, część ośrodkowego u- przebieg zapisywany jest równaniem kładu nerwowego kręgowców położona w chem.; r.ch. są w zasadzie odwracalne; kanale kręgosłupa, łącząca się z mózgiem; ich szybkość zależy od stężenia reagenod r.k. odchodzą nerwy rdzeniowe; istota tów, temperatury i katalizatorów. szara wewnątrz r.k. zbudowana jest z neureakcja fizjologiczna, normalna odporonów; włókna nerwowe tworzące zewn. wiedź organizmu na bodźce, waistotę białą łączą mózg z neuronami r.k., runek żywego przystosowania, zachowania życia a za ich pośrednictwem z całym ciałem. osobniczego oraz gatunku; ze względu na rdzeń krzemienny, archeol. bryła krze- mechanizm rozróżnia się np. reakcje hormienia służąca do wyrobu narzędzi. monalne, nerwowe, na znaczenie — złordzeń magnetyczny, część obwodu ma- żone reakcje obronne, pokarmowe, odgnet. wykonana z ferromagnetyku otoczo- pornościowe itp. na przez uzwojenie cewki elektrycznej. reakcja jonowa, reakcja chem., w którdzeń przedłużony, część mózgu łącząreagentami są jony, np. reakcja zoca się z rdzeniem kręgowym; mieści rej bojętniania kwasów zasadami. ośrodki podstawowych dla życia czynności reakcja odwracalna, reakcja chem., w (np. oddychanie, praca serca) oraz twór której zarówno substraty tworząc siatkowaty; z r.p. wychodzi większość produkty,reagują jak i produkty tworząc substranerwów czaszkowych. jest osiągnięcie stanu rówrdzeń przekroju, mech. miejsce geom. ty; wynikiem w którym współistnieją ze sobą punktów przekroju pręta, w których przy- nowagi, łożona siła rozciągająca lub ściskająca, wszystkie reagenty. reakcja podwójnej wymiany, reakcja wywołuje w pręcie naprężenie o tym sachem., w której reagujące substancje wymym znaku. mieniają swe składniki wg schematu: re-, pierwsza część wyrazów złożonych np. AgNO3+NaCl→ oznaczająca powtórzenie czynności, np. AB+CD→AC+BD, reedukacja, lub czynność przeciwstawną, →AgCl+NaNO3. reakcja pojedynczej wymiany →podstanp. reakcja. re, muz. sylabowa nazwa dźwięku d sto- wiania reakcja. reakcja przyłączania →addycja. sowana w solmizacji.

reakcja rozkładu (reakcja analizy), reakcja chem., w której z jednej substancji powstaje kilka, np. CaCO → CaO+CO2. reakcja społeczna, opór przeciwko postępowym zmianom; dążenie do przywrócenia dawnego stanu zmienionego przez rewolucję społ.; także grupa wykazująca takie dążenia, wyznająca wsteczną ideologię. reakcja syntezy, reakcja chem., w której z prostych substancji powstaje złożona, np. synteza wody 2H2+O2 → 2H2O. reakcje charakterystyczne, w analizie chem. reakcje danego jonu z pewnymi odczynnikami przebiegające w charakterystyczny sposób. reakcji chemicznej rząd, suma wykładników potęgowych, w jakich występują stężenia reagentów w równaniu opisującym szybkość reakcji chemicznej. reakcyjna turbina, turbina, w której czynnik pracujący (woda, para, spaliny) oddaje wirnikowi swoją energię kinetyczną uzyskaną w wyniku rozprężania w przyrządzie ekspansyjnym i kanałach między łopatkami wirnika. reakcyjności stopień, wielkość określająca, jaka część energii kinetycznej czynnika pracującego, uzyskanej wskutek jego rozprężania w przyrządzie ekspansyjnym i wirniku turbiny, przypada na wirnik. reaktor (aparat reakcyjny), chem. ogólna nazwa aparatów, w których przeprowadzane są reakcje (procesy) chemiczne. reaktor jądrowy, urządzenie do przeprowadzania kontrolowanej łańcuchowej reakcji rozszczepienia jąder atomowych; źródło energii oraz promieniowania neutronowego, stosowanego m.in. do produkcji sztucznych izotopów. reaktywne barwniki, barwniki mające zdolność (dzięki obecności w cząsteczce barwnika specjalnych reaktywnych atomów lub grup atomów) do chem., trwałego wiązania się z włóknami pochodzenia roślinnego, zwierzęcego oraz syntetycznymi. reaktywować (reaktywizować), zorganizować na nowo, przywrócić do dawnego stanu, wznowić. real [rreal; portug. rjal], moneta bita w XIV-XIX w. w Hiszpanii i Portugalii; początkowo srebrna (o ciężarze 3,48 g), od XVI w. także miedziana. realgar, minerał, siarczek arsenu; pomarańczowoczerwony lub ciemnoczerwony, o połysku diamentowym i tłustym; produkt procesów hydrotermalnych zachodzących w niskich temperaturach. realia, rzeczy realne, konkretne; w dziele lit., artyst.: elementy tła hist., społ., obyczajowego. realiści →Stronnictwo Polityki Realnej. realizator, osoba realizująca, wprowadzająca coś w życie; wykonawca. realizm, postawa życiowa polegająca na trzeźwej, bezstronnej ocenie rzeczywistości, oparta na doświadczeniu i rozumowaniu, pozwalająca na wybór takich środków działania, które prowadzą skutecznie do zamierzonego celu. realizm, lit. metoda twórcza polegająca na przedstawieniu wybranych przez artystę najbardziej istotnych cech rzeczywistości, zgodnie z obserwacją i poziomem poznania na danym etapie hist. rozwoju. realizm, szt. plast, kierunek artyst. w poł. XIX w., początkowo w malarstwie fr., później w innych krajach; przeciwstawił się akademizmowi i schyłkowemu romantyzmowi; tematyka z życia codziennego oparta na bezpośredniej obserwacji natury; sceny obyczajowe i rodzajowe, pejzaże, martwe natury. realizm epistemologiczny, filoz. przeciwstawne idealizmowi subiektywnemu stanowisko w teorii poznania, przyjmujące istnienie rzeczywistości obiektywnej, która jest przedmiotem i źródłem poznania; wiąże się z reguły z materializmem i teorią odbicia. realizm krytyczny, kierunek w literaturze i sztuce 2 poł. XIX i pocz. XX w.,

984 realizm pojęciowy związany z postępowymi tendencjami społ.-polit.; ujawnianie sprzeczności ustroju kapitalist., krytycyzm z pozycji humanizmu. realizm pojęciowy, filoz. jedno z gł. stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia, przeciwstawne nominalizmowi; uznaje realne istnienie odpowiedników pojęć ogólnych (cech, relacji itp.) — nazwanych uniwersaliami. realizm socjalistyczny, kierunek w literaturze, filmie i sztukach plast, nawiązujący do realizmu krytycznego i postępowych tradycji nar.; związany z filozofią marksist, głosi zaangażowanie polit. i ideowe sztuki w budowie ustroju komunist., podejmowanie aktualnej tematyki, komunikatywność środków wyrazu; gł. założenia sformułował M. Gorki; po 1945 rozwinął się także w innylh krajach socjalistycznych. realna umowa, prawo umowa, która dochodzi do skutku przez oświadczenie woli stron i wydanie rzeczy (np. przechowanie). realny: 1) istniejący rzeczywiście, prawdziwy, faktyczny; 2) możliwy do wykonania, osiągalny; 3) odznaczający się zdrowym rozsądkiem, trzeźwy. reanimacja →ożywianie. reanimator, lekarz specjalista w zakresie reanimacji. reasekuracja, przejęcie przez zakład ubezpieczeń części ubezpieczonych ryzyk w innym zakładzie. reasekuracyjny traktat 1887-90, tajny układ między Niemcami a Rosją, gwarantujący stronom obopólną neutralność w wypadku wojny z innym mocarstwem. Réaumur [reomü:r] RENÉ ANTOINE DE, 1683-1757, fr. fizyk i przyrodnik; badacz życia zwierząt bezkręgowych; wprowadził skalę termometryczną (skala R.). Réaumura skala temperatur [s. t. reomüra], skala o punkcie 0° odpowiadającym temperaturze zamarzania chemicznie czystej wody i punkcie 80° odpowiadającym temperaturze jej wrzenia. rebelia, bunt. Rebello da Silva [rrebeljo da sylwa] Luiz AUGUSTO, 1822-71, portug. historyk, pisarz i polityk; autor historii Portugalii XVII i XVIII w., wydawca źródeł. Rebreanu [-rjanu] LIVIU, 1885-1944, pisarz rum.; jeden z twórców realist. powieści rum.; nowele i powieści odzwierciedlające problematykę społ. wsi; łon. rebus, zagadka przedstawiona za pomocą rysunków i liter. rebus sic stantibus [łac.], „w takim stanie rzeczy"; klauzula rzekomo zawarta domyślnie w każdej umowie międzynar., przewidująca, że w razie zmiany stosunków umowa przestaje obowiązywać i wolno ją jednostronnie wypowiedzieć; jest sprzeczna z powszechnie obowiązującą zasadą pacta servanda sunt. Récamier [rekamjy] JEANNE FRANÇOISE, 1777-1849, przyjaciółka F.R. Chateaubrianda, słynna z dowcipu i urody; prowadziła salon lit.; pośmiertnie ogłoszone wspomnienia i korespondencja. recenzja, wypowiedz, zwykle w czasopiśmie, oceniająca krytycznie książkę, przedstawienie teatr., wystawę itp. recepcja: 1) przyjmowanie gości w hotelach i biurach podróży; biuro hotelowe przyjmujące gości, dysponujące pokojami; 2) przyswajanie czegoś, przejmowanie; 3) daw. galowe przyjęcie. recepcja prawa, przejęcie obcego systemu prawa lub źródła prawa. recepis, daw. pokwitowanie nadania lub odbioru listu, przesyłki; kwit. recepta, pisemne zlecenie lekarskie, na podstawie którego apteka sporządza i wydaje lekarstwa. receptariusz, bloczek do wypisywania recept; zbiór recept, przepisów na coś. receptor, w teorii sterowania każdy organ, za pomocą którego układ sterujący zbiera informacje o stanie procesu sterowanego i warunków otoczenia.

receptorowe komórki →zmysłowe komórki. receptory, fizjol. wyspecjalizowane struktury organizmu człowieka i zwierząt reagujące pobudzeniem na określone bodźce ze środowiska zewn. lub narządów wewn.: komórki zmysłowe lub zakończenia nerwowe w narządzie zmysłowym; typy r.: interorecèptory (np. chemoreceptory), proprioreceptory, r. zmysłu równowagi, eksteroreceptory (np. r. dotyku), nocyceptory (r. bólu), telereceptory (np. r. wzroku). receptura, nauka o przyrządzaniu i postaciach leków; znajomość reguł r. jest niezbędna do bezbłędnego i jednoznacznego porozumiewania się lekarza z farmaceutą. receptywny, przyswajany, przyjmowany z zewnątrz, przejęty; odbiorczy. reces: 1) w prawie staropol. odstąpienie od procesu, zaniechanie go; 2) zwłoka, odłożenie; 3) ugoda spadkobierców; 4) w prawie handl. — pozostały dług. recesja, cofanie się czegoś, ustępowanie. recesja gospodarcza, określenie dwóch faz cyklu koniunkturalnego — kryzysu i depresji — używane w ekonomii burżuazyjnej. recesywnosć (ustępowanie cech), genet. nie przejawianie się zupełne lub częściowe danej cechy w organizmie — mimo istnienia genu warunkującego tę cechę — wskutek przewagi oddziaływania drugiego odpowiadającego mu (allelicznego) genu. Rechniewski TADEUSZ (pseud. Karski), 1862-1916, działacz ruchu robotn., prawnik; czł. KC I Proletariatu; 1885 zesłany; od 1906 w PPS-Lewicy; redaktor socjalist. pism. Rechowicz HENRYK, ur. 1929, historyk; prof., od 1967 dyr. Śląskiego Instytutu Nauk.; Sejm Śląski 1922-1939, Czerwone Zagłębie. Rechowot, m. w środk. Izraelu; 34 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., spoż.; ośr. naukowy. Recife [resife] (Pernambuco), m. w Brazylii, nad O. Atlantyckim, stol. stanu Pernambuco; 1,1 mln mieszk. (1969); gł. ośr. handl., przem., turyst. i gł. port pn.wsch. Brazylii; 2 uniw.; muzeum; klasztory i fort (XVII w.); kościoły (XVIII w.), neoklas. budowle (XIX w.); zał. 1531. recipe! (Rp.) [łac], „przyjmij! weź!"; napis na receptach lekarskich. recital [reczi-], muz. koncert, którego program wypełniony jest występem solisty. recitativo [reczi-; wł.], muz. →recytatyw. Recja, w starożytności prowincja rzym. (tereny wsch. Szwajcarii, Tyrolu i pd. Bawarii), utworzona po podboju (15 p.n.e.) Retów. Recklinghausen [reklyŋhauzən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Wéstfalia), w Zagłębiu Ruhry; 126 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; przemysł metal., chem., włók.; port nad Kanałem Ren-Herne. Reclam [-klam] ANTON PHILIPP, 180796, wydawca niem.; 1828 firma w Lipsku, od 1947 w Stuttgarcie; literatura klas., słowniki, popularna seria wybitnych dzieł świat, literatury. Reclus [röklü] ÉLISÉE, 1830-1905, geograf fr.; autor obszernej geogratii regionalnej świata Nouvelle géographie universelle. recommandé (R) [rökomãdy; fr.], polecony (o przesyłce pocztowej). reconquista [rrekoŋkista], walka królestw Płw. Pirenejskiego o wyzwolenie ziem zdobytych w VIII w. przez Arabów; trwała do XV/XVI w. recto [łac], pierwsza stronica karty w rękopisie średniow., znajdująca się po prawej stronie czytającego. recydywa, med. →nawrót.

recydywa (powrót do przestępstwa), prawo ponowne popełnienie przestępstwa przez tę samą osobę, w okolicznościach powodujących dodatkowe ujemne skutki prawne dla sprawcy. recydywista, przestępca powrotny, wobec którego prawo przewiduje obostrzony wymiar kary. recypować, przyjmować, przyswajać sobie coś. recytacja, typ mowy scenicznej; umiejętność wygłaszania tekstu lit. wchodząca w zakres gry aktorskiej. recytatyw (recitativo), śpiew zbliżony do deklamacji, służący w muzyce dram. do prezentacji akcji scenicznej. Recz, m. w pow. choszczeńskim, woj. szczecińskim, nad Iną; 2,2 tys. mieszk. (1968); fabryka sprzętu okrętowego. — Gród pomorski, wymieniony 1269, prawa miejskie przed 1296; przy mieście osada słow., która przez długi czas zachowała swą odrębność. W czasie działań woj. 1945 zniszczony w 70%, odbudowany. Reczyński CZESŁAW, 1878-1936, fizyk, prof. polit. w Charkowie i Lwowie; badacz wyładowań elektrycznych. Red, rz. w USA, pr. dopływ Missisipi; dł. 1920 km, dorzecze 240. tys. km2; gł. dopływ Washita (1.); żeglowna od m. Shreveport; wykorzystywana do nawadniania; elektrownia wodna. Red (Red River of the North), rz. w USA i Kanadzie; dł. ok. 500 km; uchodzi do jez. Winnipeg; żeglowna od m. Fargo; wykorzystywana do nawadniania; gł. m. Winnipeg. reda, obszar wodny przed wejściem do portu mor., przeznaczony do kotwiczenia statków oczekujących na wprowadzenie do portu przez pilota. Reda, rz. na Pobrzeżu Kaszubskim; dł. 57 km, dorzecze 509 km2; uchodzi do Zat. Puckiej, Reda, m. w pow. wejherowskim, woj. gdańskim, nad rz. R.; 5,4 tys. mieszk. (1968); przemysł prefabrykatów bud.; prawa miejskie 19,67. redakcja: 1) opracowanie, przygotowanie tekstu do druku; 2) tekst zredagowany, wersja, wariant tekstu; 3) zespół redaktorów wydających pismo lub pracowników edytorskich w wydawnictwie. redaktor, pracownik redakcji wydawnictw książkowych, dzienników, czasopism, radia, telewizji, zajmujący się pisaniem tekstów lub zbieraniem, ocenianiem, opracowywaniem i przygotowywaniem do druku albo do nadania w radiu i telewizji materiału redakcyjnego. i redan, wojsk, w XVII w. narys fortyfikacyjny w kształcie ramion pod kątem 60°. redan, żegl. próg w dnie ślizgowej łodzi motorowej albo pływaka lub kadłuba wodnosamolotu, powoduje przechylenie statku na rufę i zmniejsza powierzchnię styku dna z wodą. Redarowie, jedna z 4, najpotężniejsza organizacja plemienno-terytorialna Związku Wieleckiego (Lutyków). Redcliffe [-klyf], m. w Australii (Queensland), w zespole miejskim Brisbane; 28 tys. mieszk. (1967); kąpielisko morskie. Red Deer [fr. diər], m. w Kanadzie (Alberta); 26 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. redemptoryści, zgromadzenie zakonne zał. 1732 (A. Liguori) w celu prowadzenia misji i rekolekcji; w Polsce od 1787. Redgrave [-grejw] SIR MICHAEL, ur. 1908, aktor ang., znany z ról szekspirowskich (Ryszard II) i współcz.; występy w filmach. Redgrave [-grejw] VANESSA, ur. 1937, ang. aktorka teatr, i film.; wybitne teatr, role szekspirowskie; film. kreacje dram. (Powiększenie, Szarża lekkiej brygady, Isadora). Redi FRANCESCO, 1626-98, wł. lekarz, biolog i humanista; odkrył larwy przywr; wykonał doświadczenia przeczące teorii samorództwa; napisał poezje lir. i poemat mitologiczny.

reformizm 985 redingote [rdęgot; fr.], wierzchni ubiór męski, rodzaj płaszcza z szerokimi połami i podwójnym lub potrójnym kołnierzem; noszony w XVIII-XIX w. redisówka →pióro Redis. Redler JAN CHRYZOSTOM, XVIII w., rzeźbiarz; przedstawiciel rokoka; rzeźby figuralne w pałacach w Białymstoku, Tykocinie i Radzyniu Podlaskim. redlica, roln. robocza część składowa siewnika żłobiąca w glebie bruzdki, do których wpadają ziarna siewne. Redlich [re:tlyś] OSWALD, 1858-1944, historyk austr.; prof. uniw. w Wiedniu; prezes Austr. Akad. Nauk; badacz dziejów Austrii XIII w., wydawca źródeł. redlina, roln. niewysoki wał ziemi usypany najczęściej obsypnikiem wzdłuż rzędów roślin, np. ziemniaków, ograniczony z dwóch stron bruzdami. Redłowska Kępa, niewielka wysoczyzną na Pobrzeżu Kaszubskim, nad Zat. Gdańską; wys. do 91 m; na K.R. — dzielnice mieszkaniowe Gdyni. Redmond [-mənd] JOHN EDWARD, 18561918, irl. działacz nar.; rzecznik home rule; 1900 zjednoczył irl. ruch narodowy. Redo JÓZEF, 1872-1941, śpiewak operetkowy (baryton), aktor i tancerz; występy w Warszawie, gł. w rolach amantów. redoksy układy →utleniająco-redukujące układy. Redon [rödą] ODILON, 1840-1916, fr. grafik i malarz; przedstawiciel symbolizmu; kompozycje obrazujące świat marzeń, snów, wizji, kwiaty (Wazon z anemonami). Redonda [rydondə], wyspa w ąrchip. Małych Antyli; 1,3 km2; należy do Antigui. redresja, przywrócenie prawidłowych stosunków anat. i czynnościowych, gł. kończyn, wykonywane często etapami, w przypadku wad wrodzonych i nabytych kośćca i stawów. reducenci, biol. organizmy rozkładające materię org. obumarłych roślin i zwierząt na związki nieorg.; gł. bakterie i grzyby; jedno z ogniw łańcuchów pokarmowych. reductio ad absurdum [łac] (dowód nie wprost), dowód przez sprowadzenie do niedorzeczności. redukcja, sprowadzenie czegoś do mniejszych rozmiarów, mniejszej liczby itp. redukcja, chem.: 1) reakcja chem., w której maleje wartościowość pierwiastka chem. wskutek przyłączenia elektronów; 2) reakcja odtlenienia (odebrania tlenu) lub przyłączenia wodoru do związku chemicznego. redukcja, log. dobieranie do zdania uznanego za prawdziwe takiego zdania, z którego to pierwsze logicznie wynika. redukcja wyrazów podobnych, zastąpienie kilku jednomianów (wyrazów) podobnych jednym jednomianem, np. 5ab— —4ab+ab=2ab. redukcje paragwajskie, osady indiańskie zakładane w pocz. XVII w. w Paragwaju przez iezuitów z ramienia króla hiszp. Filipa III: stanowiły ośrodki kolonizacji, przetrwały do 1767. redukcyjna przekładnia, przekładnia o stałym przełożeniu, mniejszym od 1; zmniejszą prędkość kątową wału biernego w stosunku do czynnego. redukcyjne wnioskowanie, log. wnioskowanie zawodne, tzw. uprawdopodabniające, prowadzące od wniosku będącego następstwem do przesłanki, która stanowi jego rację. redukcyjne wzory, wzory pozwalające wyrazić funkcje trygonomeryczne dowolnego kąta przez funkcje trygonometryczne kąta ostrego (np. sin 120° = sin (90° + +30°) = 30°). reduktor, chem. substancja zdolna do oddania elektronów innej substancji i przez to zredukowania jej; w trakcie redukcji ulega utlenieniu. reduktor, techn. przekładnia redukcyjna

stanowiąca samodzielną jednostkę konstrukcyjną, zamknięta w obudowie. reduktor ciśnienia, urządzenie do obniżania ciśnienia gazu wypływającego z butli lub przewodów gazowych albo przepływającego z jednej części gazociągu do drugiej; zapewnia stałe, wymagane ciśnienie gazu w części odbiorczej. redundancja →rozwlekłość. reduplikacja, powtórzenie całego wyrazu lub jego części, stosowane w języku dla celów słowotwórczych, fleksyjnych, ekspresywnych. reduta, fortyfikacja polowa zamknięta, przystosowaną do samodzielnej obrony, występująca od XVI w. do I wojny światowej. reduta, daw. .publiczny bal maskowy. Reduta, instytucja teatr. 1919-39 zał. i kierowana przez J. Osterwę i M. Limanowskiego, obejmująca zespół i studio aktorskie (Instytut R.); występy w Warszawie (do 1924 teatr-laboratorium), Wilnie, Grodnie i w objeździe. Redwater [reduo:tər], miejscowość w Kanadzie (Alberta); ośr. wydobycia ropy naftowej. Redwooda sekunda [s. reduuda], R, jednostka lepkości względnej cieczy używana w W. Brytanii; lepkość cieczy w s.R. określana jest odpowiednim wiskozymetrem, w stosunku do oleju rzepakowego; w USA: s.R. Admirality (symbol RA) — lepkość określana przy innych warunkach pomiaru. Redwood City [reduud syty], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim San Francisco; 54 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł, m.in. skórzany. redyk, gromadny wypęd owiec na odległe hale (w poł. maja), także powrót z wypasów (we wrześniu), dozorowany przez bacę i juhasów, połączony z tradycyjnymi uroczystościami. Reed [ri:d] SIR CAROL, ur. 1906, ang. reżyser film. i teatr.; filmy psychol. i społ. o ludziach skłóconych ze światem i sobą (Gwiazdy patrzą na nas, Niepotrzebni mogą odejść, Stracone złudzenia). Reed [ri:d] EDWARD JAMES, 1830-1906, ang. konstruktor okrętów; autor licznych projektów, m.in. nowocz. krążownika. Reed [ri:d] JOHN, 1887-1920, amer. działacz robotn., dziennikarz i poeta; autor książki o początkach rewolucji październikowej Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem (po pobycie w Rosji 1917); współzałożyciel Komunist. Partii Robotn. Ameryki. reedukacja, ponowna edukacja, psych, i fiz. przystosowanie się do ponownego wejścia w życie społ. (np. r. psychiczna i zawodowa). reedycja, ponowne wydanie dzieła. reeksport, eksport towaru uprzednio importowanego do kraju i poddanego tu ewentualnie niewielkim przeróbkom. reeksporter, osoba, instytucja, państwo zajmujące się reeksportem. reelekcja, ponowne obranie kogoś (np. na prezydenta). reemigracja, powrót byłych emigrantów do ojczyzny; przeciwieństwo emigracji. refbant (rabant), żegl. wąski pas płótna naszyty na żagiel dla wzmocnienia go w miejscach, w których znajdują się otwory (remizki) do przeprowadzania lin przy refowaniu żagla. refektarz, arch. klasztorna jadalnia. referat: 1) pisemne opracowanie jakiegoś zagadnienia dla przedstawienia w gronie zainteresowanych; 2) dział instytucji, urzędu itp. zajmujący się określonym rodzajem spraw. referendarz: 1) w dawnej Polsce urzędnik król.; od końca XVI w. r. uzyskali w senacie głos doradczy i prawo samodzielnego sądzenia chłopów w dobrach król.; 2) od XIX w. tytuł różnego rodzaju urzędników. referendum (głosowanie ludowe), instytucja polegająca na rozstrzyganiu lub wyrażaniu opinii przez wszystkich obywateli

sowania powszechnego: pod r. poddaje się albo określone problemy, albo projekty posiadających prawa polit. w drodze głoaktu normatywnego (konstytucji, ustawy). referent: 1) osoba pisząca lub wygłaszająca referat; osoba referująca jakąś sprawę, projekt; 2) urzędnik kierujący referatem, załatwiający sprawy jakiegoś działu. refleks: 1) odruch, reakcja na bodźce środowiska; 2) odblask, odbijanie się fal świetlnych, gra światłocieni. refleks, sport zdolność do szybkiej oceny sytuacji połączona z błyskawiczną reakcją ruchową; np. r. bramkarza, boksera. refleksja, namysł, zastanowienie, rozmyślanie połączone z rozumowaniem. refleksywność, mat. →zwrotność. reflektant, osoba reflektująca na coś, ubiegająca się o coś (np. o zajęcie, posadę/. reflektor: 1) element odbijający promieniowanie, np. świetlne (odbłyśnik), elektromagnes, lub substancja (np. grafit) odbijająca neutrony w reaktorze jądrowym; 2) potoczna nazwa lampy lub oprawy oświetleniowej, wypromieniowującej strumień świetlny w postaci wiązki równoległej. reflektor, astr. teleskop, w którym promienie światła są skupione przez wklęsłe zwierciadło paraboloidalne. reflektor, radiotechn. pręt ustawiony równolegle za dipolem; odbija część energii elektromagnet. i kieruje ją z powrotem ku dipolowi. „Reflektor", czasopismo lit.-artyst., wydawane w Lublinie 1924-25; także nazwa grupy poet. (K. Bielski, J. Czechowicz, W. Gralewski, S. Grędziński i in.), zbliżonej do tzw. Awangardy Krakowskiej. reformacja, ruch rel.-społ. w XVI w. domagający się reform doktrynalnych, organizacyjnych i obyczajowych w kościele; gł. składnikiem r. była działalność M. Lutra, J. Kalwina i U. Zwingliego, zapoczątkowująca protestantyzm. reformackie pigułki, środek łagodnie przeczyszczający, zawierający jako gł. składniki sok aloesu i korę kruszyny; obecnie nie wyrabiane. reforma rolna, zmiany ustroju rolnego w celu poprawy sytuacji w rolnictwie; dotyczy stosunków własnościowych ziemi (określenie dopuszczalnego maksimum posiadanej ziemi), sposobów parcelacji, melioracji, komasacji; w Polsce r.r. konsekwentnie likwidująca własność obszârniczą została przeprowadzona na podstawie dekretu PKWN z 6 IX 1944. reforma teatru, całokształt postulatów i dążeń (XIX/XX w.), które wprowadziły nowe rozumienie teatru (jako sztuki samodzielnej, o swoistych środkach wyrazu) i roli reżysera-inscenizatora (jako gł. twórcy widowiska i znawcy wszechrzemiosł teatr.); gł. twórcy r.t.: E.G. Craig, A. Appia, G. Fuchs. reformator, inicjator reformy, reform, ten, kto przeprowadza reformę, reformuje coś. Reformatski SIERGIEJ N., 1860-1934, chemik ros.; gł. prace nad syntezą związków org.; opracował m.in. metodę otrzymywania hydroksykwasów, zw. reakcją R. reforming (aromatyzacja benzyny), termiczny lub katalityczny proces odwodorniania, prowadzony w temp. 450-520°, pod ciśn. 10-50 at stosowany w celu podwyższenia liczby oktanowej benzyny przez zwiększenie w niej zawartości związków aromatycznych. reformizm, rewizjonistyczna koncepcja strategii i taktyki walki polit. oraz oportunistyczny kierunek w ruchu robotn.; odrzuca rewol. metody walki o socjalizm na rzecz reform nie naruszających podstaw ustroju kapitalist. i jest wyrazem kompromisu klasowego z burżuazją; pojawił się pod koniec XIX w. i dominował w działalności większości partii II Międzynarodówki; współcześnie reprezentowany przez zachodnioeur. partie socjaldemokr., wiąże się często z rezygnacją

986 reformy szkolne walki o socjalizm jako ostatecznego celu ruchu robotniczego. reformy szkolne, zmiany struktury całego szkolnictwa lub pewnych typów szkół i powiązań między szkołami oraz uwarunkowań ich funkcjonowania, programów, organizacji i metod pedag.; w wyniku reform szkoły dostosowane są do rzeczywistości społ.-gosp. i kulturowej danego kraju; w 2 poł. XX w. stały się zjawiskiem powszechnym. refowanie (skracanie żagli), zmniejszanie powierzchni żagla przy zbyt silnym wietrze, dokonywane przez zwijanie lub nawijanie na bom albo zbieranie żagla w fałd i związywanie. refpatent (refmaszynka), żegl. urządzenie do obracania bomu w celu nawijania nań żagla przy refowaniu. refrakcja atmosferyczna, załamanie światła przy przejściu przez atmosferę; powoduje pozorne zwiększenie wysokości nad horyzontem ciał niebieskich. refrakcja fali →załamanie fali. refrakcja molowa, wielkość wiążąca współczynnik załamania światła danej substancji z jej gęstością, w odniesieniu do 1 mola. refrakcja oka, załamywanie promieni świetlnych przechodzących przez poszczególne struktury optycznego układu oka, gł. rogówkę, soczewkę, ciało szkliste. refraktometr, przyrząd do pomiaru współczynnika załamania światła w różnych ośrodkach. refraktometria, dział optyki zajmujący się pomiarami współczynników załamania i dyspersji światła w różnych ośrodkach. refraktor (teleskop dioptryczny), teleskop, którego zasadniczą częścią jest luneta. refren, lit. w utworach poet., zwł. pieśniach, fragment wersu, wers lub ich zespół powtarzające się w określonych miejscach utworu, najczęściej po każdej strofie. refren, muz. odcinek melodii powtarzający się w określonych miejscach, np. po każdej zwrotce w pieśni zwrotkowej; w rondzie instrumentalnym temat- gł. oddzielający kuplety. refugium [łac], biol. →ostoja. refuler, urządzenie transportowe do przepompowywania pulpy ziemnej z miejsca urabiania do odstojnika; składa się z pompy i rurociągu. refundacja, wewn. operacja finansowa jednostki gosp. przejawiająca się w zwrocie środków wydatkowanych niezgodnie z ich przeznaczeniem. refundować, zwrócić równowartość czegoś (np. pewnej sumy pieniędzy). Rega, rz. na Pobrzeżu i Pojezierzu Zachodniopomorskim; wypływa z jez. Resko Przymorskie; dł. 199 km, dorzecze 2672 km2; uchodzi do M. Bałtyckiego; gł. dopływ Ukleja; wyzyskiwana energetycznie. regalia: 1) w średniowieczu uprawnienia do czerpania dochodów z pewnych dziedzin gosnodarki (cła, bicia monety, wydobywania kruszców itp.), przysługujące wyłącznie panującemu; 2) symbole władzy monarszej (berło, korona, jabłko król. itp.). regał, sprzęt składający się z szeregu półek, zwykle bez tylnej ścianki; służy do umieszczania książek, towarów itp., regał, druk. drewn. lub metal, szafka (z pochyłym pulpitem) do przechowywania kaszt z materiałem zecerskim. regał, muz. dawny instrument, małe przenośne organy o piszczałkach wyłącznie stroikowych; popularny w XVI-XVII w. Régamey [-me] KONSTANTY, ur. 1907, kompozytor szwajc. (wykształcony w Polsce), językoznawca; prof. uniw. w Lozannie i Fryburgu; muzyka symf., kameralna. regaty, zawody (wyścigi) jachtów, łodzi wiosłowych, motorowych oraz kajaków. i kanadyjek.

regelacja (przymarzanie lodu), zjawisko powtórnego zamarzania wody, powstałej ze stopionego wskutek podwyższonego ciśnienia lodu, przy powtórnym obniżeniu ciśnienia; przyczyna powolnego przesuwania się lodowców. Regelinda, 989-po 1014, córka Bolesława Chrobrego, żona margrabiego Miśni, Hermana. regencja, w państwie prus. i na ziemiach pol. zaboru prus. jednostka adm. pośrednia między powiatem a prowincją. regencja, rządy opiekuńcze, sprawowanie władzy król. przez osobę ustanowioną na okres małoletności, dłuższej choroby lub dłuższej nieobecności panującego. regencji styl: 1) w sztuce fr. — styl w meblarstwie i dekoracji wnętrz okresu regencji Filipa Orleańskiego (meble fornirowane, zdobione złoconymi brązami; motywy ornamentalne: muszle, kwiaty, romboidalna kratka z różyczkami, atrybuty pastoralne i miłosne); 2) w sztuce ang. — pseudoklas. kierunek 1800-30; w architekturze formy klasycyst. i neogot.; w meblarstwie i dekoracji wnętrz eklektyzm łączący motywy gr., rzym., egip. oraz fr. dyrektoriatu i empire'u. regeneracja, biol. odtworzenie przez podział komórek i ich różnicowanie się w tkanki utraconej, zniszczonej lub zużytej części ciała; r. reparatywna — np. ogona u jaszczurki, gojenie się rany; r. fizjol. — np. naskórka. regeneracja, techn. odzyskiwanie w procesach technol. wartościowych substancji (np. rozpuszczalników), energii (np. ciepła) lub przywracanie zużytym substancjom (np. katalizatorom) albo elementom ich pierwotnych własności. regenerator ciepła, bezprzeponowy wymiennik ciepła służący do ogrzewania powietrza lub gazów palnych doprowadzanych do pieca (hutn., kuźniczego, szklarskiego itp.) ciepłem spalin odlotowych; przez komorę r.c. przepuszcza się na przemian gorące gazy spalinowe i chłodne powietrze. Regensburg [re:-] →Ratyzbona. regent: 1) osoba sprawująca regencję (najczęściej matka panującego, jego babka, żona lub najbliżsi pełnoletni krewni męscy); 2) w dawnej Polsce: urzędnik zarządzający kancelarią król., sekretarz kanclerza lub podkanclerza; także urzędnik dokonujący wpisów do ksiąg sądowych. Reger MAX, 1873-1916, kompozytor niem.; w twórczości nawiązania do polifonii i form baroku; dzieła symf. (Wariacje i fuga na temat Mozarta), kameralne, fortepianowe (wariacje, preludia i fugi), pieśni. Reger TADEUSZ, 1872-1938, działacz pol. ruchu robotn., publicysta; współzałożyciel (189i) Stów. „Siła" w Krakowie i (1908) Stów. Kult.-Oświat. „Siła" na Śląsku Cieszyńskim; 1918-20 wiceprezes Rady Nar. Śląska Cieszyńskiego; od 1924 czł. Rady Nacz. PPS; 1919-35 poseł na sejm. regest, hist. krótkie wyłożenie treści tekstu, streszczenie dokumentu lub aktu, zwykle z podaniem wystawcy i odbiorcy. regestr, hist. →rejestr. Reggiani [-dżdża-] MAURO, ur. 1897, malarz wł.; początkowo przedstawiciel abstrakcji, później kompozycje figuralne, pejzaże i martwe natury. Reggio di Calabria [redżdżo di ka-], m. we Włoszech, port nad Cieśn. Mesyńską, ośrodek adm. prow. R. di C; 165 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włókienniczy. Reggio nelľEmilia [redżdżo n.e.], m. we Włoszech (Emilia-Romania), ośr. adm. prow. R. nelľE.; 127 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn.; muzea; katedra (IX, XIII, XVI w.), średniow. mury obronne, pałace (XIII-XVIII w.), kościoły (XVI-XVIII w.). Reghin [regin], m. w Rumunii (Siedmiogród), nad Marusza; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, maszynowy.

regiel, nazwa podhalańska oznaczająca lasy górskie oraz piętro wysokościowe, w którym występują; naturalnym zbiorowiskiem roślinnym r. dolnego — las jodłowo-bukowy, r. górnego — bór świerkowy. regiment, w XVII-XVIII w. w Polsce puiK piechoty, rajtarów, dragonów, arkebuzerów w wojskach autoramentu cudzoziemskiego. regimentarz, w wojsku pol. od XVII w. wódz zastępujący hetmana. Regina [rydżajnə], m. w Kanadzie, stol. prow. Saskatchewan; 131 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., petrochemiczny, Regiomontanus (Johannes Müller), 143676, niem. matematyk i astronom; autor wykładu trygonometrii De triangulis, tablic astr. i trygonometrycznych. region, obszar jednorodny, odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi i nabytymi; pojęcie stosowane dla wydzielenia zróżnicowanych jednostek przestrzennych (regionalizacji); rozróżnia się r. fiz.-geogr. (naturalny — klimatyczny, glebowy itp.) i gosp. (roln., przem. itp.), w urbanistyce — r. gosp.-adm., będące przedmiotem planowania i zarządzania (np. województwa). regionalizm: 1) prąd spot-kult. dążący do odnowy, zachowania i propagowania kultury danych obszarów; 2) regionalny ruch. regionalizm, językozn. cecha fonetyczna, forma gram., wyraz, znaczenie wyrazu lub konstrukcja składniowa, właściwe mowie pewnego regionu. regionalne komisje gospodarcze, organizacje państw określonej strefy geogr. powoływane przez Radę Społ.-Gosp. ONZ, w celu rozwoju współpracy gosp. między nimi i prowadzenia prac badawczo-statyst. w zakresie ekonomiki. regionalne umowy międzynarodowe, umowy międzynar. zawierane przez państwa określonej strefy geograficznej. regionalny ruch, ruch społ.-kult. pogłębiania wiedzy o kulturze danego obszaru, prowadzony przez regionalne towarzystwa kult. oraz inne instytucje i osoby zainteresowane zachowaniem odrębności regionalnej swego regionu. Registan, pustynia w pd. Afganistanie; ok. 40 tys. km2; piaszczysta; suma roczna opadów ok. 50 mm; oazy w dolinie rz. Helmand. registratura: 1) rejestrowanie dokumentów; zbiór dokumentów bieżących danego urzędu; 2) akta wycofane z bieżącego użytku i złożone w składnicy akt danego urzędu lub instytucji; 3) składnica akt albo spis haseł, pod którymi kancelaria prowadzi i przechowuje akta. reglamentacja, ograniczenie, podporządkowanie jakiejś działalności przepisom prawnym. reglamentacja, ekon, wyłączenie niektórych towarów ze swobodnego obrotu towarowego, spowodowane zwykle ich niedoborem; stąd konieczność racjonowania ich. reglamentowany, obięty reglamentacją (o artykułach, towarach, surowcach). reglan →raglan. Regnard [rönja:r] JEAN FRANÇOIS, 16551709, komediopisarz fr.; błyskotliwe, dowcipne komedie o skomplikowanej intrydze. Regnault [rönjo] HENRI VICTOR, 1810-78, fr. chemik i fizyk; czł. Akad. Nauk.; badania w dziedzinie chemii org. i termochemii; pomiary współczynników rozszerzalności cieczy i gazów, gęstości gazów. Regnica (Recknitz), rz. w NRD we wsch. Meklemburgii, 955 bitwa między wojskami Ottona I i margrabiego Gerona a Słowianami połabskimi. Régnier [renjy] HENRI FRANÇOIS DE, 1864-1936, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; poezje ewoluuiące od parnasizmu poprzez symbolizm do neoklasycyzmu; powieści (Małżeństwo o północy).

Reid 987 Régnier [renjy] MATHURIN, 1573-1613, poeta fr.; przeciwnik doktryny F. Malherbe'a; satyry łączące realizm opisu z subtelną analizą psychologiczną. regolity (ilaste skały rezydualne), ogólna nazwa osadowych skał ilastych składających się z materiału skalnego, który pozostał na miejscu wietrzenia, np. lateryt, terra rossa. regradacja gleby, przywracanie glebie żyzności utrąconej wskutek degradacji gleby; w celu r.g. przeprowadza się prace melioracyjne i agrotechn. (np. nawożenie). regres, cofanie się w rozwoju, przeciwieństwo postępu. regres, prawo →roszczenie zwrotne. regresja, cofanie się, ustępowanie. regresja, psychol. dezorganizacja funkcji psych, przejawiająca się w powrocie do bardziej prymitywnych, dziecięcych form reagowania, następstwo silnej frustracji, stressu. regresja morza, cofanie się morza z zalanych lądów; zachodzi wskutek ruchów epejrogenicznych lub zmian klimat, (np. intensywne parowanie wody). regressus ad infinitum [łac], „wracanie w nieskończoność"; mówienie w kółko tego samego; w logice — rodzaj błędu log. (błędnego koła). regulacja: 1) ujmowanie czegoś w pewne przepisy, normy; porządkowanie, normowanie; 2) doprowadzenie czegoś do stanu używalności, prawidłowego funkcjonowania. regulacja, w automatyce oddziaływanie na określony proces w celu zmniejszenia odchyleń od pożądanego przebiegu; ręczna lub automatyczna; zwykle sterowanie w układzie zamkniętym — ze sprzężeniem zwrotnym. regulacja ekologiczna, biol. procesy utrzymujące jednostki ekologiczne (biocenozy, populacje) w równowadze, przeciwdziałające powstawaniu większych zmian ilościowych i jakościowych. regulacja nadążana, regulacja, w której pożądany przebieg wielkości regulowanej nie jest z góry znany, lecz zależy od stanu aktualnego innego obiektu (procesu). regulacja programowa, regulacja, w której wielkość regulowana ma przyjmować określone wartości w czasie, zadane zwykle przez urządzenie programowe. regulacja rzeki, nadanie korytu rzeki odpowiedniego profilu poprzecznego i podłużnego za pomocą budowli regulacyjnych, np. obwałowań, ostróg, opasek brzegowych, tam podłużnych, przetamowań; poprawia warunki żeglugi, ochrony przeciwpowodziowej, melioracji oraz wykorzystania wód dla celów przem., energetycznych i komunalnych. regulacja stałowartościowa, regulacja, której zadaniem jest utrzymanie stałej, określonej wartości wielkości regulowanej procesu sterowanego. regulacja zdalna →teleregulacja. regula falsi [łac] →siecznych metoda. regulamin, zbiór postanowień określający zasady postępowania organu państw, lub organizacji, zasady funkcjonowania instytucji lub zasady użytkowania zakładu lub urządzenia. regulamin obrad, zespół postanowień ustalających sposób odbywania obrad ciała kolegialnego. Regulamin Organiczny, statut autonomiczny nadany księstwom Mołdawii i Wołoszczyzny (znajdującym się w składzie imperium tur.) przez Rosję, która po wojnie z Turcją 1828-29 rozciągnęła nad nimi swój protektorat. regulamin parlamentarny, akt normatywny określający szczegółowo organizację i tryb pracy parlamentu. regulamin pracy, akt normatywny określający prawa i obowiązki pracowników danego przedsiębiorstwa. regulamin rady narodowej, uchwała rady nar. określająca na podstawie ustaw

organizację i tryb pracy rady nar. jako organu przedstawicielskiego. regulamin Sejmu PRL, uchwała Sejmu określająca wewn. organizację Sejmu, tryb jego pracy, prawa i obowiązki posłów oraz formy ich organizacji, obowiązki niektórych organów państw, wobec Sejmu i jego organów; aktualnie obowiązuje r.S. PRL z 1 III 1957. regularny: 1) oparty na regułach, zasadach, prawidłowy; 2) mający kształty symetryczne, foremny, kształtny; 3) odbywający się, zachodzący stale co jakiś czas, miarowy, systematyczny; 4) potocznie normalny, zwyczajny. regularny układ, jeden z układów krystalograficznych; charakterystyczne elementy symetrii: dwie trójkątne osie symetrii. regulator: 1) urządzenie samoczynne utrzymujące określone wymagane warunki przebiegu jakiegoś procesu, pracy maszyny itp.; 2) czynnik regulujący, normujący coś. regulator, w automatyce urządzenie do formowania sygnału sterującego obiektem regulacji na podstawie zadania regulacji i mierzonego sygnału regulowanego; podstawowy element w układach regulacji automatycznej. regulator temperatury →termoregulator. regulatory wzrostu roślin, naturalne lub syntet. związki chem. wpływające na przebieg procesów życiowycb roślin; pobudzają lub hamują wzrost roślin, kwitnienie, dojrzewanie owoców itd.; naturalne r.w.r. — hormony roślinne (np. giberelina), syntet. — m.in. pochodne kwasu fenoksyoctowego (np. pielik). regulować: 1) ujmować coś w pewne normy, przepisy, reguły; porządkować, normować: 2) nastawiać odpowiednio przyrząd, mechanizm, urządzenie; doprowadzać coś do stanu prawidłowego; 3) wpływać dodatnio na prawidłowość czegoś. regulówka, zabieg uprawowy polegający na przekopaniu łopatą i spulchnieniu głębokiej warstwy ziemi, stosowany dawniej gł. w ogrodnictwie. Regulski JAN, ok. 1760-1807, rzeźbiarz zajmujący się gł. gliptyką; sceny mit. i portrety, medale portretowe (Stanisława Augusta, ks. J. Poniatowskiego). Regulus, α Leo, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Lwa o jasności 1, 4. reguła, ogólnie sprawdzające się twierdzenie; prawidło postępowania, zasada, przepis. reguła trzech, reguła pozwalaiąca z danej proporcji a:b=c:d obliczyć jedną z niewiadomych (tzw. czwartą proporcjonalną), gdy pozostałe trzy są dane. reguła zakonna, normy postępowania ustalone dla zakonników przez założyciela zakonu, zatwierdzane przez papieża. reguły wnioskowania, log. reguły przekształcania zdań, w których wymienia się założenia (uznane za aksjomaty) oraz wskazuje sposoby poprawnego (tj. zgodnego z prawami log.) wprowadzania nowych twierdzeń log.; gł. r.w.: reguła odrywania, reguła podstawiania i reguła zastępowania. reguły wyboru, w mechanice kwantowej zbiór warunków określających, które z energetycznie możliwych przejść między stanami układu (np. jądra atomu) mogą być rzeczywiście zrealizowane. rehabilitacja, med. →rewalidacja. rehabilitacja, prawo przywrócenie praw utraconych na mocy wyroku sądowego lub zatarcie skazania; również uniewinnienie skazanej uprzednio osoby wskutek ujawnienia nieprawidłowości w procesie, który doprowadził do niesłusznego skazania. Rehfisch [re:fysz] HANS JOSE, 1891-1960, pisarz niem. (NRF); dramaty o postępowej, często antyfaszyst. wymowie, powieści. Rehman ANTONI, 1840-1917, geograf, geomorfolog, botanik i podróżnik; prof.

uniw. we Lwowie; podróże na Kaukaz i Krym, po Afryce Pd.; zgromadził bogate zbiory roślin. Reichan ALOJZY, 1807-60, syn Józefa, malarz i litograf; portrety (olejne, akwarele miniatury), obrazy rel. i rodzajowe. Reichan JÓZEF, 1762-1817, malarz; portrety, obrazy rel.; rysunki (typy lud.). Reichenau [raiśənau], wyspa na Jez. Bodeńskim 2w ŃRF (Badenia-Wirtembergia); 4,5 km , ok. 4 tys. mieszk.; ośr. wypoczynkowe i kąpieliska; kościoły z zespołu dawnego opactwa benedyktynów (zał. w VIII w.): wczesnoromańska bazylika NMP (X-XI w.); romański kościół św. Piotra i Pawła (XI-XII w); ottoński — św. Jerzego (X-XI w.) z cennym zespołem malowideł ściennych (X w.). Reichenbach [rajszenbak] FRANÇOIS, ur. 1924, fr. operator i reżyser film.; filmy fabularne i dokumentalne (Ameryka oczami Francuza). Reichenbach [raiśən-] HANS, 1891-1953, niem. filozof i logik; prof. uniw. w Berlinie i University of California; jeden z gł. przedstawicieli neopozytywizmu; zajmował się zwł. problemami przyczynowości, czasu i przestrzeni oraz zasadnością indukcji i teorią prawdopodobieństwa; Powstanie filozofii naukowej. Reichenbach [raiśən-], m. w pd. części NRD, na przedgórzu Rudaw; 29 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., odzieżowy. Reichenbach [raiśən-] (obecnie Dzierżoniów), 1790, konwencja podpisana przez ces. Leopolda II, gwarantowała integralność terytorialną Turcji i rezygnację Austrii ze zdobyczy woj.; 1813 traktat między Austrią a Prusami i Rosją (przejście Austrii na stronę koalicji antynapoleońskiej). Reichenhall, Bad [b. raiśenhal], m. w NRF (Bawaria), w Alpach; 15 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (solanki) i ośr. sportów zimowych. Reicher ELEONORA, ur. 1884, lekarz reumatolog; prof. Akad. Med. w Warszawie, organizator i dyr. Instytutu Reumatologicznego w Warszawie; prace z medycyny wewn., gł. z dziedziny reumatologii; Choroby reumatyczne. Reicher MICHAŁ, ur. 1888, anatom i antropolog: prof. uniw. w Wilnie i Akad. Med. w Gdańsku, czł. PAU; prace z anatomii, embriologii i antropologii. Reichman MIKOŁAJ, 1851-1918, lekarz, jeden z pionierów gastrologii w Polsce; opisał m.in. sokotok żołądkowy (choroba R.); Nauka o chorobach narządu trawienia. Reichsdeputation 1801-03 [raiśsdeputacjo:n], komisja ustalająca odszkodowania dla książąt Rzeszy, którzy utracili posiadłości na rzecz Francji. Reichstadtu książę [k. raiśsztatu] →Napoleon II. Reichstag [raiśsta:k], nazwa parlamentu niem. 1871-1945. Reichstagu pożar [p. raiśs-], 1933, prowokacyjne podpalenie gmachu Reichstagu (27 II) przez hitlerowców, którzy obciążyli winą działaczy komunist. (lipski proces); miało uzasadnić konieczność ustalenia władzy dyktatorskiej Hitlera. Reichstein [raichsztain] TADEUSZ, UΓ. 1897, chemik szwajc, pochodzenia pol.; prof. uniw. w Bazylei; badał hormony kory nadnercza, wyizolował m.in. kortyzon; zsyntetyzował kwas askorbinowy; nagr. Nobla. Reichswehr [raiśswe:r], niem. armia zawodowa utworzona na podstawie traktatu wersalskiego; ograniczono wówczas jej liczebność do 100 tys., zakazano posiadania lotnictwa, zredukowano marynarkę woj.; 1935 zastąpiona Wehrmachtem. Reid [ri:d] THOMAS, 1710-96, filozof szkoc; prof. uniw. w Aberdeen i Glasgow; twórca tzw. filozofii zdrowego rozsądku; założyciel szkoc. szkoły filoz., kontynuującej jego poglądy. Reid [ri:d] THOMAS MAYNE, 1818-83, pisarz ang.; przygodowe powieści dla mło-

988 Reidy dzieży (Łowcy skalpów, Jeździec bez głowy). Reidy [-di] AFFONSO EDUARDO, 1909-64, architekt brazyl.; budowle użyteczności publ. (m.in. Muzeum Sztuki Nowocz. w üio de Janeiro), osiedla; plany urbanistyczne. reifikacja, urzeczowienie, uprzedmiotowienie. reifikacja, filoz. kategoria antropologii filoz., oznaczająca utrwalanie się ludzkiej działalności w postaci jej materialnych wytworów lub urzeczowionych stosunków społ. (prowadzących do alienacji, zwł. w ustroju kapitalist.). Reigate [rajgyt], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 42 tys. mieszk. (1966); przemysł skórz., szklarski. Reil [rail] JOHANN CHRISTIAN, 1759-1813, niem. lekarz i anatom; prof. uniw. w Halle; badacz mózgu i móżdżku, procesów w czasie gorączki; prace nad organizacją lecznictwa psychiatrycznego. Reimann [rai-] MAX, UT. 1898, działacz niem. ruchu robota.; czł. Związku Spartakusa, od 1919 — KPD; 1939-45 więziony przez hitlerowców; 1948-54 przewodn. KPD, od 1954 I sekretarz; we wrześniu 1971 przyjęty w poczet członków Niem. Partii Komunist. (DKP). Reims [rę:s], m. w pn. Francji (Szampania); 153 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, włók., winiarski; duży ośr. kult."; węzeł kol.; uniw.; ośr. turyst.; muzea; słynna got. katedra Nôtre Damę (XIII w.), z bogatą dekoracją rzeźb.; zabytki rzym.; kościoły średniow., pałac arcybiskupi (XIII-XVIII w.), ratusz (XVIII w.). Reinach [renak] SALOMON, 1858-1932, fr. archeolog, historyk sztuki i religioznawca; prof. École du Louvre, dyr. Muzeum w St.-Germain-en-Laye; wykopaliska w Myrinie k. Izmiru, na Tasos, Imroz, Lesbos. Reinach [renak] THÉODORE, 1860-1928, fr. archeolog, historyk i numizmatyk; prof. Collège de France; red. „Revue des Etudes Grecques"; czł. Akad. Francuskiej. Reinaerde, van den Vos [wan den fos raina:rdə], hol. epos dydaktyczno-satyr. powstały przed 1250; cz. I — wzorowana na fr. Roman de Renart, cz. II oryginalna; późniejsza o 100 lat przeróbka znacznie powiększona.i Reinecke [ra nəkə] PAUL, 1872-1958, archeolog niem. (NRF); twórca schematu chronologicznego okresów halsztackiego i lateńskiego. Reinefarth [rainəfart] HEINZ, ur. 1903, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; od I 1944 wyższy dowódca SS i policji, pełnomocnik Komisarza Rzeszy do Spraw Umacniania Niemczyzny w tzw. kraju Warty; VIII 1944 dowódca oddziałów tłumiących powstanie warsz.; po wojnie w NRF.i Reiner [ra nər] FRITZ, 1888-1963, dyrygent amer.; wybitny interpretator klasyków i muzyki XX w. Reiner VÁCLAV VAVRINEC, 1689-1743, malarz czes., przedstawiciel baroku; gł. rel. malowidła ścienne oraz obrazy ołtarzowe, portrety, sceny batalistyczne, pejzaże. reinfekcja, ponowne zakażenie takim samym zarazkiem jak poprzednio, przemawiające za brakiem swoistej odporności. Reinfuss ROMAN, ur. 1910, etnograf; prof. uniw. we Wrocławiu i Lublinie; organizator badań z zakresu sztuki lud. w Polsce; Malarstwo ludowe. Reinhardt [rainhart] MAX (właśc. M. Goldmann), 1873-1948, niem. aktor, reżyser i dyr. teatru; wybitny inscenizator dramatów modernistycznych, klasyków niem. i Szekspira, korzystający z metod reformv teatru; twórca widowisk masowych. Reinhold [rain-] KARL, 1758-1823, filozof niem.; prof. uniw. w Jenie; jeden z pierwszych propagatorów kantyzmu; akceptując aktywną rolę umysłu w procesie poznania, rozwinął kantyzm w kierunku idealizmu obiektywnego.

reinkarnacja (metempsychoza), rel. wędrówka dusz, przechodzenie duszy przez kolejne wcielenia; odradzanie się człowieka po śmierci w ciele innej istoty (gł. religie staroż. i ind.). Reinosa [rrei-], m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), w G. Kantabryjskich; 10 tys. mieszk. (1960); przemysł metal., elektrotechn., zakłady naprawcze taboru kolejowego. Reis [rais] JOHANN PHILIPP, 1834-74, wynalazca niem.; 1860 zbudował praprototyp telefonu. i Reiske [ra -] JOHANN JACOB, 1716-74, niem. filolog klas. i arabista; prof. arabistyki uniw. w Lipsku. Reiss JÓZEF, 1879-1956, muzykolog, pedagog; prace z historii muzyki pol.; Encyklopedia muzyki. Reiss-Andersen [rejs a-] GUNNAR, ur. 1896, poeta norw.; liryka osobista, podczas II wojny świat. — walcząca poezja patriot; przeniknięte liryzmem powieści. Reit BENEDYKT, ok. 1454-1534, architekt czynny w Czechach, przedstawiciel późnego gotyku; udział w przebudowie zamku na Hradczanach (sala Władysławowska). reizm (konkretyzm), filoz. pogląd, wg którego naprawdę istnieją tylko rzeczy (konkrety), zaś zdarzenia, stosunki, własności nie mają samodzielnego istnienia; twórcą koncepcji r. jest T. Kotarbiński. Rej MIKOŁAJ, 1505-69, pierwszy wybitny pisarz pol., zw. ojcem literatury pol.; zwolennik reformacji i programu egzekucji praw; Postylla, dialog satyr. Krótka rozprawa między ... Panem, Wójtem i Plebanem, moralitety, traktaty dydaktyczne (Żywot człowieka poczciwego), epigramaty i fraszki. reja, żegl. poziome drzewce omasztowania statku, przytwierdzone w środku swej długości do masztu, służy do rozpinania żagla czworokątnego (rejowego), mocowanego do r. górnym likiem; otrzymuje dodatkowo nazwę masztu, np. fokreja. Réjane [reżan] (właśc. Gabrielle Réju), 1856-1920, fr. 'aktorka i dyr. teatru; role gł. w repertuarze bulwarowym i w wodewilach (Madame Sans-Gêne — V. Sardou). rejent, w dawnej Polsce pomocnik pisarza sądowego (notarius), później jego zastępca; z czasem urzędnik sporządzający akty notarialne. rejentalny, sporządzony, poświadczony przez rejenta. Rejer STEFAN, 1874-1940, działacz polonijny, górnik; 1902 prezes Zjednoczenia Zaw. Pol. w Westfalii; od 1907 we Francji, organizator pol. Tow. Gimnastycznego „Sokół"; prezes Związku Robotników Pol. we Francji. rejestr (regester), hist. uporządkowany wg jednego kryterium spis (wykaz), np. pism wpływających do kancelarii, spraw sądowych. rejestr, muz. w instrumentach część skali (w organach komplet piszczałek) o wspólnej barwie dźwięku; w głosie ludzkim r. piersiowy i r. głowy różnią się oparciem rezonansu na niższych (gardłowych) lub wyższych (nosowych) częściach organu głosowego. rejestr, techn. układ zapamiętujący, przechowujący informacje w postaci np. zbinaryzowanej; złożony z przerzutników lub układów opóźniających; używany m.in. w maszynach cyfrowych, centralach telefonicznych. rejestracja, wpisanie, zgłoszenie czegoś do rejestru; spisanie, zarejestrowanie czegoś. rejestracja umów międzynarodowych, wciągnięcie umowy międzynar. zgłoszonej przez państwa-strony do rejestru prowadzonego przez Sekretariat ONZ. rejestrator, przyrząd pomiarowy samoczynnie zapisujący wyniki pomiarów. rejestr handlowy, urzędowy, jawny spis przedsiębiorstw, prowadzony gł. przez sądy; w PRL wpisowi do r.h. nie podlegają przedsiębiorstwa państw, ani spółdzielcze.

rejestr karny (rejestr skazanych), prowadzony w PRL przez Ministerstwo Sprawiedliwości zbiór kart karnych z odnotowanymi prawomocnymi skazaniami za przestępstwa i niektóre wykroczenia. rejestr przedsiębiorstw państwowych, w PRL urzędowy spis przedsiębiorstw państw, prowadzony przez organ adm.; z chwilą wpisu do r.p.p. przedsiębiorstwo staje się osobą prawną; r.p.p. nie jest jawny. rejestr spółdzielni, urzędowy, jawny spis spółdzielni prowadzony w PRL przez sądy po w.; z chwilą wpisu do r.s. spółdzielnia staje się osobą prawną. rejestr statków: 1) księga publ. prowadzona przez izbę mor. właściwą dla portu macierzystego statku, do której obowiązkowo wpisywane są statki handlowe; 2) klasyfikacyjne towarzystwo. rejon, określony teren, okręg; obwód, okolica. rejonizacja: 1) podział ze względu na rejony; 2) planowe rozmieszczenie w odpowiednich rejonach (np. fabryk, instytucji). rejonizacja w rolnictwie, badanie i rozpowszechnianie w poszczególnych rejonach kraju (różniących się pod względem ekon. i przyrodn.) najodpowiedniejszych dla nich odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich. rejowiec, statek wodny z ożaglowaniem rejowym. Rejowiec, w. w pow. chełmskim, woj. lubelskim; cukrownia. — 1547-do XIX w. miasto, zał. przez M. Reja; w XIV-XVII w. ośr. kalwinizmu. Rejowiec Fabryczny, m. w pow. chełmskim, woj. lubelskim; 4,0 tys. mieszk. (1968); duża cementownia; prawa miejskie 1962. rejs, żegl. podróż, którą odbywa statek wodny wykonując określone zadanie. Rejtan TADEUSZ, 1746-80, poseł nowogródzki; na sejmie 1773 wsławił się niezłomnym oporem przeciw rozbiorowi Polski; popełnił samobójstwo. rejterada, daw. cofanie się wojska, odwrót, ucieczka (dziś żartobliwie). rej wodzić: 1) przewodzić, zajmować pierwsze miejsce; dyrygować, rządzić; 2) daw. przodować w tańcu, prowadzić tańce, tańczyć w pierwszej parze. Rejzen MARK O., ur. 1895, radz. śpiewak (bas); solista Teatru Wielkiego w Moskwie, i rek, poziomy drążek do ćwiczeń gimnastycznych. Rek TADEUSZ, 1906-68, działacz ruchu lud.; 1933-38 czł. NKW SL; 1940 red. „Ku Zwycięstwu"; wiceprezes „Żegoty"; 1946 współzałożyciel i prezes PŚL-„Nowe Wyzwolenie"; 1949-67 czł. NK ZSL, działacz ZBoWiD. rekalescencja, zjawisko samorzutnego rozżarzania się ciemniejącej w miarę stygnięcia stali, gdy temp. stygnięcia osiąga ok. 720° (temperatura przemiany perlitycznej); przyczyną r. są zmiany budowy wewn. stali, przy tej temperaturze połączone z wydzielaniem ciepła. rekamiera, odmiana szezlongu, z dwoma wysokimi oparciami; charakterystycz-, na dla meblarstwa fr. okresu empire. rekapitulacja, streszczenie wykładu, dyskusji, rozmowy itp. rekapitulacji teoria, biol. →biogenetyczne prawo. Rekared I (zw. Katolickim), ?-601, król Wizygotów od 586; przeszedł z arianizmu na katolicyzm, przyspieszając w ten sposób asymilację Wizygotów w Hiszpanii. rekcja, językozn. →związek rządu. rekin (rękaw wentylacyjny), żegl. przenośne urządzenie z płótna żaglowego do doprowadzania powietrza do wewn. pomieszczeń statku wodnego; rodzaj nawiewnika. rekinek psi (Scylliorhinus canicula), gatunek rekina, do 70 cm dł.; wsch. pobrzeża O. Atlantyckiego; mięso niesmaczne.

relief 989 rekiny (Pleurotremata), ryby spodouste; ok. 200 gat.; do 30 m dł.; drapieżne, żarłoczne, wyjątkowo planktonożerne; wszystkie morza pełnosłone; większość współczesnych r. to żarłacze. reklama, czynności i środki stosowane ctla zwrócenia uwagi na dany towar, danego producenta, daną placówkę handl. — w celu zachęcenia do zakupu. reklamacja, skarga, zażalenie lub żądanie sprostowania niedokładności. reklamant (przenośnik), w rękopisach i starych drukach wyraz lub sylaba składki następnej powtarzana na ostatniej stronie składki poprzedniej, zastąpiona później paginacją. Reklewski WINCENTY, 1786-1812, poeta; uczestnik kampanii 1812; poezje (sielanki) łączące poetykę sentymentalizmu z inspiracją ludową. rekognicja, daw. uznanie tożsamości jakiejś osoby lub rzeczy, stwierdzenie prawdziwości dokumentu. rekolekcje, w kościele kat. zajęcia rel. (kazania, nabożeństwa), zwykle zbiorowe, zakończone spowiedzią i komunią. rekombinacja, genet. występowanie u potomstwa odmiennych kombinacji genów — a w następstwie i innych zespołów cech — niż u form rodzicielskich. rekombinacja jonów, tworzenie się obór jętnych atomów lub cząsteczek w wyniku oddziaływania dodatnich i ujemnych jonów (elektronów); połączona często z emisją promieniowania elektromagnetycznego. rekomendacja, daw.: 1) opinia o kimś, zazwyczaj pochlebna, polecenie kogoś; 2) przedstawienie kogoś komuś, prezentacja. rekompensata, wynagrodzenie, zwł. .poniesionych strat, wyrównanie szkód, krzywd. rekon, gen ujmowany jako jednostka rekombinacji materiału dziedzicznego, tj. najmniejszy jego element, w obrębie którego nie może zajść proces crossing-over. rekonesans, wstępne badanie czegoś, zapoznawanie się z czymś na jakimś terenie; zwiad. rekonstrukcja, odtworzenie, odbudowa, uzupełnienie brakujących fragmentów, zwł. budowli, dzieła sztuki wg zasad konserwacji. rekontra, w grze w brydża — odpowiedź na kontrę przeciwnika, powodująca zwielokrotnienie wygranej lub przegranej. rekonwalescencja, stopniowe powracanie do zdrowia po przebyciu choroby; także okres takiego stanu. rekonwalescent (ozdrowieniec), człowiek powracający do zdrowia po przebyciu choroby. rekord, najlepszy wynik osiągnięty w indywidualnej lub zespołowej konkurencji sport, przy zachowaniu warunków określonych regulaminem. rekord olimpijski, najlepszy wynik sport, w danej konkurencji osiągnięty podczas igrzysk olimpijskich. rekord świata, najlepszy wynik w dane) konkurencji sport, uzyskany w określonych warunkach (m.in. oficjalny charakter zawodów, uprawniony komplet sędziowski), zgodnych z wymogami regulaminu międzynar. federacji sport, danej dyscypliny i przez nią zatwierdzony. rekordzista, zawodnik, który osiągnął rekord w jakiejś dyscyplinie sport.; ten, kto osiągnął jakikolwiek rekordowy wynik. rekreacja, różnorodnie formy działalności podejmowane poza obowiązkami zawodowymi, społ., domowymi i nauką dla odpoczynku, rozrywki i rozwoju własnych zainteresowań. rekrut, żołnierz nowo wcielony do wojska, przed złożeniem przysięgi. rekrutacja: 1) zaciąg rekrutów; 2) przyjmowanie, werbowanie (np. członków, uczestników czegoś, uczniów).

rekryminacja, występowanie z zarzutami przeciw komuś, wzajemne obwinianie się. rekrystalizacja, chem. rozpuszczenie i ponowna krystalizacja substancji dla uwolnienia jej od zanieczyszczeń. rekrystalizacja, geol proces przekształcania się skupień miner, drobnokrystalicznych w bardziej grubokrystaliczne lub też skupień bezpostaciowych (np. szkliwa wulkanicznego) w zespoły krystaliczne. rekrystalizacja, techn. regeneracja struktury krystal. i przywrócenie własności zgniecionego metalu (lub stopu) do stanu, jaki istniał przed zgniotem, tzn. do stanu równowagi strukturalnej. rekrystalizowanie (wyżarzanie rekrystalizujące), obróbka cieplna polegająca na wyżarzaniu metalu lub stopu uprzednio poddanego obróbce plast, na zimno (zgniecionego), w celu usunięcia ujemnych skutków zgniotu. reks (kastoreks), rasa królików futerkowych z niedorozwiniętymi włosami pokrywowymi; maść brązowa (uzyskiwana w wieku 12-18 miesięcy); cięż. 3-4 kg, uszy stojące (dł. do 14 cm). rektascensja, wznoszenie proste (a), kąt dwuścienny mierzony z zachodu na wschód między półpłaszczyznami, z których jedna przechodzi przez bieguny świata i punkt równonocy wiosennej, a draga przez bieguny świata i dany punkt na sferze niebieskiej. rektor: 1) przełożony szkoły wyższej i jej senatu, wybierany spośród profesorów; 2) przełożony różnego typu szkół, gł. kościelnych. rektorat: 1) stanowisko, godność rektora; 2) biuro rektora szkoły wyższej. rektyfikacja (destylacja frakcjonowana), proces rozdzielania mieszanin ciekłych, których składniki mają zbliżone temperatury wrzenia, oparty na zasadzie wielokrotnej destylacji. rektyfikacja okręgu, wykreślenie za pomocą cyrkla i liniału odcinka o długości równej długości okręgu. rektyfikacja spirytusu, proces oczyszczania spirytusu surowego z ubocznych produktów fermentacji (np. estrów, kwasów) oraz zmniejszania w nim zawartości wody, dokonywany za pomocą destylacji frakcjonowanej, tj. rektyfikacji. rektyfikacyjna kolumna, urządzenie do przeprowadzania rektyfikacji; wysoki aparat w kształcie walca, wewnątrz którego znajduje się wypełnienie (np. półki dzwonowe, sitowe, pierścienie ceram.), zapewniające dobre warunki stykania się cieczy z parą. rektyfikat (spirytus rektyfikowany), produkt uzyskiwany przez rektyfikację spirytusu surowego, zawierający ok. 95-96% objętościowych alkoholu. rekultywacja, kierunek działalności nauk., techn. i organizacyjnej, mający na celu przywrócenie gospodarce leśnej lub rolnej terenów zniszczonych po eksploatacji, gł. górn. (wyrobiska, zwałowiska). rekuperacja energii elektrycznej, odzyskiwanie energii elektr. przez przełączenie maszyn elektr. w pewnych okresach czasu z pracy silnikowej na prądnicową; stosowane w pojazdach o trakcji elektrycznej. rekuperator ciepła, przeponowy wymiennik ciepła; dwa płyny (lub gazy), między którymi następuje wymiana, przepływają po obu stronach ścianki dzielącej; r.c. służą m.in. do nagrzewania powietrza (lub gazów doprowadzanych do pieca) ciepłem gazów spalinowych odlotowych. rekurencyjny wzór, wzór wyrażający ogólny (n-ty) wyraz ciągu przez wyrazy poprzedzające, np. an=2an-1+3an-2(a0 = - 0, a1 = 1). rekurs, odwołanie się od decyzji organu niższego do wyższego. rekuza, daw. odmówienie ręki panny (wdowy) starającemu się o nią. rekwirować, dokonywać rekwizycji, zajmować, zabierać z nakazu władzy.

rekwizycja, zajęcie określonych dóbr lub nakładanie świadczeń w naturze dla potrzeb wojska; zajęcie, zabranie czegoś. rekwizycja sądowa →pomoc sądowa. rekwizyty, przedmioty używane przez aktorów w czasie przedstawienia lub kręcenia filmu, autentyczne albo wykonane wg projektu scenografa. relacja, sprawozdanie, opowiadanie. relacja, log. stosunek zachodzący między przedmiotami, pojęciami, wielkościami itp., oznaczany zwykle symbolem xRy {„x jest w stosunku R do y"). relacja, techn. w telekomunikacji połączenie 2 punktów umożliwiające przekazywanie między nimi sygnałów. relacji rachunek, log. teoria stosunków, dział logiki, zajmujący się analizą własności różnych typów relacji oraz formułowaniem i badaniem praw log. nimi rządzących. relacjonizm, filoz. pogląd, wg którego wszelkie wypowiedzi (twierdzenia) należy formułować uwzględniając „kąt widzenia" zależny od pozycji społ. jednostki, która je głosi (K. Mannheim); r. w konsekwencji sprowadza się do relatywizmu. relacyjne przymiotniki, przymiotniki utworzone od rzeczowników, wiążące treść tycn rzeczowników z wyrazem, który określają. relaks, odprężenie psych, i fiz.; odpoczynek polegający na kilkuminutowym rozluźnieniu mięśni i na zmniejszeniu do minimum aktywności myślowej. relaksacja naprężeń, mech. powolne zmniejszanie się naprężeń w materiale poddanym długotrwałemu niezmiennemu odkształceniu. Relander LAURI KRISTIAN, 1883-1942, polityk fiń.; jeden z przywódców agrariuszy (obecnie Partia Centrum); 1925-31 prezydent Finlandii. relata refero [łac], powtarzam to, co mi opowiedziana, co słyszałem. relatywistyczna teoria →względności teoria. relatywistyczny przyrost masy, zwiększanie się masy ciał poruszających się z prędkościami bliskimi prędkości światła w próżni; obserwowany m.in. w przypadku elektronów przyspieszonych, np. w betatronie. relatywizacja, określenie jakiejś rzeczy przez odniesienie jej (stosunek, uzależnienie) do innych rzeczy; ujmowanie danej rzeczy jako względnej. relatywizm, filoz. odmiana subiektywizmu, pogląd, wg którego określone (lub wszelkie) wartości mają charakter względny; r. etyczny i estet. odnosi to przekonanie do wszelkich ocen i norm i stanowi przeciwieństwo absolutyzmu. relatywizm kulturowy, socjol. dyrektywa metodol. zalecająca dostrzeganie swoistych cech kultury badanej, a nie widzenie jej przez pryzmat kultury, z której badacz się wywodzi. relatywizm socjologiczny, dyrektywa metodol. nakazująca odniesienie wypowiadanych tez do warunków hist., kult., polit. i innych społeczeństwa badanego. relatywizm teoriopoznawczy, filoz. przekonanie o względności i subiektywnym charakterze wiedzy ludzkiej; prowadzi do agnostycyzmu i sceptycyzmu. relatywność prawdy →względność prawdv. relatywny, względny, warunkowy, uzależniony od czegoś. Relay [ri:lej], nazwa jednego z pierwszych amer. satelitów telekomunik., aktywnych. relegacja, usunięcie, wydalenie ucznia ze szkoły lub studenta z uczelni. Relidzyński JÓZEF, 1886-1964, poeta i prozaik; wiersze patriot., poematy, pieśni, satyry, powieści, nowele, poemat dramatyczny. relief (płaskorzeźba), kompozycja rzeźb, wydobyta z tła (gł. kam., metal., drewn.), przeznaczona wyłącznie do oglądania z przodu; w zależności od stopnia wypu-

990 reliefowy haft kłości rzeźby rozróżnia się r.: płaski (basr.), wypukły (haut-r.) i wklęsły (kompozycja cofnięta w stosunku do tła). reliefowy haft →wypukły haft. religia, zjawisko społ.-kult., forma świadomości społ., będące ufantastycznionym — w wyniku alienacji — odbiciem realnego świata, powstałym w warunkach bezsilności wobec sił przyrody i sił społ.; na r. składają się: zespół wierzeń (doktryna), związanych z nimi praktyk (kult) i instytucji społ. (organizacja); r. podlega zmianom w zależności od warunków bytu społ., prawom rozwoju i zaniku. religie ksiąg (świętych), religie znajdujące się na etapie rozwoju doktryny, kultu i organizacji, w którym następuje spisanie i — zwykle — zdogmatyzowanie ustnych dotychczas tradycji; np. hinduizm, judaizm, chrześcijaństwo, islam. religie pierwotne, religie we wczesnym etapie rozwoju wierzeń i praktyk kultowych (religie ludów prahist. i współcz. ludów żyjących w ustroju rodowo-plemiennym). religie uniwersalistyczne (religie światowe), religie, które w odróżnieniu od religii nar., plemiennych itp., obejmują w swym założeniu wszystkich ludzi (buddyzm, islam, chrześcijaństwo). religijność, przeżycie rel. wraz z jego zewn. przejawami; część składowa religii będąca niejako jej stroną wewn.; także pobożność. religioznawstwo, nauka o religiach; dyscyplina empiryczna zajmująca się badaniem religii jako zjawisk społ.-kult., prawidłowościami ich powstawania, rozwoju i zaniku, ich miejsca w życiu społ. i indywidualnym; powstało w XIX w.; obejmuje gł. r. ogólne, historię, socjologię, psychologię religii; w Polsce po II wojnie świat. — rozwój r. marksistowskiego. relikt →przeżytek. relikt, gatunek rośliny lub zwierzęcia należący do grupy systematycznej bliskiej dziś wyginięciu (np. miłorząb, latimeria) lub mający obecnie ograniczony zasięg, a niegdyś szeroko rozprzestrzeniony, np. brzoza niska. reliktowe wody, wody podziemne będące zachowanymi w osadach resztkami zanikłych mórz i innych zbiorników wodnych. relikwiarz, sprzęt do przechowywania relikwii, wykonywany ze szlachetnych metali, kości słoniowej lub szkła o różnorodnym kształcie, m.in. ampułki, skrzynki, sarkofagi, hermy. relikwie, rel. szczątki osób uznawanych za święte lub przedmiotów z nimi związanych, stanowiące przedmiost czci; przypisuje im się własności cudotwórcze; przen. przedmiot, z którym się wiąże dużą wartość uczuciową, droga pamiątka. reling, żegl.: 1) barierka, np. wokół pokładu statku wodnego, złożona z pionowych słupków i przeciągniętych przez otwory lub ucha w słupkach lin, prętów lub łańcuchów; niekiedy chroniony siatką; 2) na statkach sport, obramowanie pokładu listwą. reluktancyjny silnik, silnik elektr. prądu zmiennego pracujący na zasadzie zmiennej oporności magnet. dla różnych położeń wirnika; synchroniczny, bez uzwojenia wzbudzającego. rem, dawka promieniowania, przy której 10-6 .m3 -6 tkanki mięśniowej pochłania energię 9,3 10 J (dżuli). Remak ROBERT, 1815-65, niem. fizjolog, embriolog i neurolog; prof. uniw. w Berlinie; odkrył m.in. bezrdzenne włókna nerwowe; opracował ostatecznie teorię listków zarodkowych; pierwszy zastosował prąd elektr. do leczenia schorzeń nerwów. remake [ri:mejk; ang.], powtórka; ponowna realizacja scenariusza filmu raz już nakręconego; nowa wersja dawnych, popularnych filmów. remarka, graf. mały próbny rysunek na marginesie płyty rytowniczej, odbijany

tvlko na próbnej odbitce, potem usuwany. Remarque [rəmark] ERICH MARIA (właśc. E. Paul Remark), 1898-1970, pisarz niem.; od 1932 na emigracji; głośna po I wojnie świat, powieść antywoj. Na Zachodzie bez zmian; powieści m.in. o losach emigrantów z III Rzeszy. Rembek STANISŁAW, ur. 1901, prozaik; powieści z wojny 1920 (Nagan, W polu) i okupacji niem. (Wyrok na Franciszka Kłosa). Rembertów, dzielnica Warszawy; 193957 miasto. — Podczas okupacji hitlerowskiej 1943 egzekucja ok. 500 osób podejrzanych o udział w ruchu oporu; 1941-44 obóz jeńców radzieckich. Rembieliński RAJMUND, 1775-1841, działacz polit., prawnik; czł. Tow. Republikantów Pol.; 1820 marszałek sejmu Królestwa Polskiego. Rembowski ALEKSANDER, 1847-1906, historyk; czł. AU; zajmował się gł. badaniem ustroju polit. dawnej Polski. Rembowski JAN, 1879-1923, rysownik, malarz, grafik i rzeźbiarz; przedstawiciel Młodej Polski; obrazy symbol., portrety; projekty witraży, meble. Rembrandt (właśc. R. Harmenszoon, Harmensz van Rijn), 1606-69, hol. malarz i grafik; jeden z najwybitniejszych, najbardziej wszechstronnych i płodnych twórców w dziejach sztuki; działał w Lejdzie i Amsterdamie; sceny rel., bibl. alegor., rodzajowe, portrety (Wymarsz strzelców), autoportrety, pejzaże (Krajobraz z miłosiernym samarytaninem, Muzeum Nar., Kraków), martwe natury; liczni uczniowie i naśladowcy; wpływ na sztukę europejską. remburs, rodzaj kredytu w handlu zagr.; polega na przyjęciu przez bank wystawionego na nabywcę (importera) weksla sprzedawcy (eksportera) jako zapłaty za towar znajdujący się w drodze. remedium, daw. środek zaradczy, lekarstwo. Remer JERZY, ur. 1888, historyk sztuki, konserwator, muzeolog; prof. i dyr. Muzeum Okręgowego w Toruniu; organizator ochrony zabytków w Polsce; prace z dziedziny konserwacji, krytyki i historii sztuki. remilitaryzacja, powrót do polityki zbrojeń lub zbrojenie się państwa uprzednio rozbrojonego, np. Niemiec po obu wojnach światowych. Remington [remyntən] PHILO, 1816-89, amer. przemysłowiec i wynalazca; 1870 zbudował karabin odtylcowy, uruchomił produkcję maszyn do szycia i maszyn do pisania (Ch.L. Sholesa). reminiscencja: 1) samorzutne pojawianie się w świadomości dawnych doznań, wspomnień, obrazów z przeszłości. 2) w utworze artyst. — oddźwięk obcego utworu. remis, nie rozstrzygnięty wynik współzawodnictwa sport., gry towarzyskiej itp. wyrażony jednakową ilością zdobytych punktów. remisja, przejściowe zniknięcie lub osłabienie objawów choroby, także okres, w którym stwierdzono osłabienie objawów choroby. remitent, osoba, na rzecz której ma nastąpić wypłata z tytułu weksla trasowanego. remiz (Remiz pendulinus), ptak zaroślowy terenów wilgotnych, z rzędu wróblowatych; dł. 11 cm; rdzawy, spodem białawy, głowa szara z 2 czarnymi plamami po bokach; buduje workowate gniazda wiszące na cienkich gałązkach; Eurazja; chroniony. remiza, śródpolne skupisko drzew i krzewów leśnych z bujnym podszyciem (r. stalą) albo plantacja wysoko wyrastających roślin zielonych (r. czasowa), zakładane jako osłona dla zwierzyny oraz źródło dodatkowego żeru zimą; także w celu ułatwienia gniazdowania ptakom pożytecznym.

remizka (luwers), obszyty nicią żaglową lub obkuty otwór w żaglu do przewlekania linek, zamocowania raks, pełzaczy. remonstracja, dato. perswazja, argumentowanie; domaganie się zmiany decyzji u zwierzchnika lub wyższej instancji, która ją powzięła. remonstracja, w dawnym prawie fr. uprawnienie parlamentu paryskiego (sądu) do odmowy zarejestrowania ordonansu krol., gdy był uznany za niezgodny z prawem. remonstracja, w niektórych państwach — środek zmierzający do zmiany lub uchvlenia decyzji administracyjnej. remonstranci, rel. →arminianie. remont, przywrócenie wartości użytkowej maszyny, urządzenia, budynku itp. przez częściowe lub całkowite usunięcie zużycia fiz. (niekiedy i ekon.). remontanty, formy hod. roślin (gł. ozdobnych) powtarzające kwitnienie (także owocujące dwukrotnie) w ciągu jednego okresu wegetacji; np. niektóre goździki ogrodowe, róże, odmiany truskawek. remont bieżący, remont obejmujący częściowy lub całkowity demontaż, naprawę lub wymianę części wymiennych zużywających się najszybciej, montaż obiektu i próbę techniczną. remont kapitalny, remont, którego celem jest usunięcie fiz., a często i ekon. zużycia obiektu: obejmuje m.in. wymianę wszystkich części wymiennych, naprawę części niewymiennych, często również modernizację obiektu. remont stada, w hodowli uzupełnienie stanu liczbowego stada podstawowego zwierząt gospodarskich, uszczuplonego, wskutek wyeliminowania w trakcie selekcji lub padnięcia pewnej liczby osobników. Remscheid [-szait], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), na pd. od Zagłębia Ruhry; 134 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., włók., hutnictwo żelaza. rem tene, verba sequentur [łac], trzymaj się tematu, słowa podążą za nim (z Katona St.). remuneracja, dato. wynagrodzenie wyrównawcze, rekompensata pieniężna, odszkodowanie. Remus, mit. rzym. bliźni brat Romulusa; zabity przez niego w sporze przy zakładaniu Rzymu. ren, zool →renifer. ren Re, pierwiastek chem. o liczbie atom. 75, z podgrupy manganowców; srebrzysty metal odporny chemicznie i termicznie; wartościowość od —1 do +7; stosowany na powłoki ochronne, do termoelementów. Ren, główna rz. Europy Zach.; dł. 1320 km, dorzecze 224,4 tys. km2; powstaje z połączenia Vorderrhein i Hinterrhein (źródła w Alpach Zach.); uchodzi do M. Północnego 2 ramionami (Waal i Lek); gł. dopływy: Aaré, Mozela (1.), Neckar, Men, Ruhra (pr.); wielkie znaczenie komunik.; w górnym biegu elektrownie wodne; gł. m.: Bazylea, Kolonia, Rotterdam. Renan [rönã] ERNEST, 1823-92, fr. historyk, filolog i filozof; reprezentant sceptycyzmu humanist.; wybitny przedstawiciel fr. prozy lit. i eseistyki 2 pol. XIX w.; zajmował się gł. filologią orientalną filozofią kultury oraz historią religii (Żywot Jezusa). Renard [röna:r] CHARLES, 1847-1905, inżynier fr.; wynalazł m.in. zawór do sprężonego powietrza i podnośnik pneumatyczny; prace z aerodynamiki i mechaniki lotu; z A.C. Krebsem zbudował sterowiec „La France"; opracował normalne liczby (tzw. ciągi R.). Renard [röna:r] JULES, 1864-1910, pisarz fr.; powieści (Marchewka) i dramaty psychol.-obyczajowe z elementami autobiogr.; pozostawił dziennik — jeden z ciekawszych dokumentów epoki. Renaud [röno] MADELEINE, ur. 1903, aktorka fr., żona J.L. Barraulta; role w re-

rentgenowska analiza 991 pertuarze klas. (utwory Moliera, P. Marivaux) i współcz. (sztuki S. Becketta). Renau ďEliçagaray [röno delisagare] BERNARD, 1652-1719, fr. inżynier, teoretyk i konstruktor okrętów; czł. Akad. Nauk; zbudował maszynę do rysowania kadłubów okrętowych. Renault [röno] Louis, 1877-1944, fr. mechanik i przemysłowiec; 1897-98 zbudował samochód własnej konstrukcji i założył fabrykę samochodów. Renault [röno] (Régie Nationale des Usines Renault), największe fr. zakłady przemysłu samoch., zał. 1898; 1945 upaństwowione; mają przedsiębiorstwa w wielu krajach. rendez-vous [rãdywu; fr.], randka, schadzka, spotkanie w umówionym miejscu i czasie. Rendsburg [rents-], m. i port w NRF (Szlezwik-Holsztyn), nad Kanałem Kilońskim; 36 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł metal., stoczn.; przejście kol. (most) i drogowe (tunel) przez Kanał Kiloński. René LUDWIK, ur. 1914, reżyser; inscenizacje gł. w Teatrze Dramatycznym w Warszawie; Wizyta starszej pani F. Dürrenmatta, Kroniki królewskie wg S. Wyspiańskiego. renegat, odstępca, odszczepieniec, zdrajca. rener, lina stal. przechodząca przez blok na końcu bomu ładunkowego na statku mor.; jeden jej koniec idzie do windy, na drugim jest zawieszony hak. renesans →odrodzenie. renesansowa filozofia przyrody, jeden z gł. kierunków filoz. odrodzenia, rozwijający się w XV-poł. XVII w., gł. we Włoszech, głoszący koncepcję wszechświata opartą na zasadach jednorodności substancji materialnej, identyfikacji Boga z naturą, dynamizmu i dialektycznego ujęcia rozwoju przyrody; gł. przedstawiciele: Mikołaj z Kuzy, Paracelsus, G. Bruno, B. Telesio. renesansowy ogród, typ kompozycji ogrodowej o układach geom. osiowych lub wieloosiowych i symetrycznych, powiązany z architekturą; znane ogrody kwaterowe, tarasowe, dziedzińcowe; gł. elementy: strzyżone szpalery, drzewa i krzewy formowane na kształt geom. figur, rzeźby, kaskady, fontanny, mury oporowe, schody; powstał we Włoszech. renesansu sztuka →odrodzenia sztuka. renety, grupa odmian jabłoni (także typ owocu); owoce soczyste i aromatyczne, ważniejsze odmiany: Królowa Renet, Koksa Pomarańczowa. Renéville [(dö) rönewil)] ROLAND DE, ur. 1903, pisarz fr.; poezje, eseje zawierające rozważania na temat poezji i procesu jej tworzenia. renga (wiersz łączony), jap. rodzaj poet. uprawiany w XIII-XIX w.; treść lir., także satyr., budowa stroficzna nierymowana; kilku autorów tworzyło kolejne strofy. Ren-Herne, Kanał, śródlądowa droga wodna w NRF, dł. 46 km, łączy Duisburg nad Renem poprzez m. Herne z Kanałem Dortmund-Ems. Reni GUIDO, 1575-1642, malarz wł., przedstawiciel wczesnego baroku, obrazy i freski rel. i mit. (Aurora w Palazzo Rospigliosi w Rzymie), hist. i portrety. Reni, m. w Ukr.SRR (obw. odeski), port nad Dunajem; 18 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. renifer (ren, Rangifer tarandus), ssak z rodziny jeleniowatych; wys. w kłębie do 1,4 m; poroże rozgałęzione, obecne u obu płci; pn. Eurazja, Ameryka Pn. (karibu), Grenlandia; ogólnoużytkowy. Reniferowe Jezioro, jez. w Kanadzie, na granicy prowincji Saskatchewan i2 Manitoba, na wys. 350 m; pow. ok. 6330 km . renina →podpuszczka. renklody, grupa odmian śliw (także typ owocu); owoce duże, kuliste, o miąższu soczystym, zielonawym.

Renkum [-ŋkəm], m. w Holandii (Geldria), nad rz. Lek; 32 tys. mieszk. (1966); przemysł papiern., gumowy. Ren-Men-Dunaj, Kanał, śródlądowa droga wodna w NRF, dł. ok. 600 km, w budowie, połączy zlewiska M. Północnego i M. Czarnego poprzez skanalizowane rzeki Men i Altmühl oraz zmodernizowany Ludwigskanal. Renn LUDWIG (właśc. Arnold Vieth von Golssenau), ur. 1889, pisarz niem. (NRD); uczestnik hiszp. wojny domowej {Wojna hiszpańska); powieści (antywoj. Wojna). Rennenkampf PAWIEŁ K., 1854-1918, generał ros.; podczas I wojny świat, jako dowódca 1 armii ros. poniósł klęskę pod Tannenbergiem (obecnie Stębark) w sierpniu 1914; rozstrzelany z wyroku Trybunału Rewolucyjnego. Renner KARL, 1870-1950, polityk austr., socjaldemokrata; 1918-20 pierwszy kanclerz Austrii; 1945 premier, 1945-50 prezydent. Rennes [ren], m. we Francji (Bretania), ośr. adm. dep. Ille-et-Vilaine; 181 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch., maszyn., obuwn., papiern.; węzeł kol.; uniw.; muzea; kościoły, pałac arcybiskupi i Pałac Sprawiedliwości (XVII-XVIII w.), ratusz (XVIII w.). Rennie [reny], rodzina szkoc. inżynierów i wynalazców: JOHN (1761-1821) zastosował (1788) koła zębate w napędzie mech., wznosił budowle wodne i mosty; synowie Johna: GEORGE (1791-1866) i JOHN (1794-1874) — budowali drogi kol. i mosty; 1840 George zbudował pierwszy śrubowy okręt marynarki bryt. „Dwarf". Reno [ri:nou], m. w USA (Nevada), nad rz. Truckee; 72 tys. mieszk. (1970); ośr. turyst.; kasyna gry. Renoir [rönua:r] AUGUSTĘ, 1841-1919, fr. malarz, rzeźbiarz; jeden z gł. przedstawicieli impresjonizmu; kompozycje rodzajowe (Moulin de la Galette), portrety (Czytająca), akty, pejzaże, kwiaty; rysunki, grafiki, rzeźby. u Renoir [rön a:r] JEAN, ur. 1894, syn Augusta, fr. reżyser film.; wybitne filmy fabularne (Towarzysze broni, Marsylianka). renoma, opinia, sława, rozgłos, wziętość. renons, brak kart w jakimś kolorze u jednego z graczy, np. w brydżu. renormalizacja masy i ładunku, metoda pozwalająca usunąć nieskończoność wyrażeń, pojawiająca się w kwantowej teorii pól. Renou [rönu] Louis, 1896-1966, indianista fr.; prof. Sorbony, czł. Institut de France; liczne prace z języka, literatury, kultury Indii; wydawca (wraz z J. Filliozatem) L'Inde classique. Renouvier [rönuwjy] CHARLES, 18151903, filozof fr., twórca fr. neokrytycyzmu, zwolennik kantyzmu; starał się łączyć kantyzm z wątkami personalizmu. Renouvin [rönuwę] PIERRE, ur. 1893, historyk fr.; prof. Sorbony, czł. Institut de France; badacz dziejów najnowszych, red. i współautor Histoire des relations internationales (8 t.). renowacja, restauracja, odnowienie, odświeżenie czegoś. renta: 1) świadczenia pieniężne mające na celu zapewnienie uprawnionemu środków utrzymania (r. starcza, inwalidzka); 2) dochód z posiadanego kapitału. renta absolutna, dochód uzyskiwany z gospodarowania na ziemi dzięki prywatnej własności ziemi; jest częścią wartości (a zarazem wartości dodatkowej) wytwarzanej w rolnictwie i przynosi ją każda uprawiana działka gruntu. renta feudalna, forma produktu dodatkowego właściwa feud. sposobowi produkcji; wytwarzana przez chłopa poddanego, przywłaszczana przez pana feud.; istniały 3 formy r.f.: odrobkowa, naturalna, pieniężna.

renta gruntowa, dochód otrzymywany z tytułu posiadania ziemi. renta naturalna, forma renty feud. — przekazywana panu część produktów wytworzonych przez chłopa na ziemi przydzielonej mu do uprawy. renta odrobkowa, forma renty feud. — określona suma pieniędzy płacona panu przez chłopa (czynsz), uzyskana za sprzedane przez niego produkty. renta pieniężna, forma renty feud. — przywłaszczana przez pana praca chłopa, wykonywana bezpłatnie na ziemiach folwarcznych (pańszczyzna). renta różniczkowa, dochód uzyskiwany z posiadania ziemi będący wynikiem różnic w urodzajności gleby, różnego oddalenia od rynków zbytu oraz różnych stopni intensyfikacji produkcji; r.r. przynoszą tylko lepsze grunty. rentgen, R, jednostka dawki promieniowania γ lub X; -6ilość3 promieniowania wytwarzająca w 10 m suchego powietrza, pod ciśn. 1 atm i temp. 0°C 2,1 .109 par jonów. rentgenodiagnostyka, dział radiologii; wykorzystanie promieni rentgenowskich do rozpoznawania schorzeń różnych narządów: podstawowymi sposobami r. są prześwietlanie i wykonywanie zdjęć rentgenowskich (rentgenografia). rentgenofluorografia (fluorografia), metoda badania rentgenowskiego, fotografowanie obrazu powstającego na ekranie fluorescencyjnym podczas prześwietlania; pozwala na uzyskanie dużej ilości zdjęć w krótkim czasie. rentgenografia, med. wykonywanie na materiale światłoczułym zdjęć narządów wewn. przy użyciu promieni rentgenowskich. rentgenografia (defektoskopia rentgenowska), łechn. metoda wykrywania wewn. wad w wyrobach, np. metal., polegająca na prześwietlaniu ich promieniami rentgenowskimi. rentgenogram →rentgenowskie zdjęcie. rentgenokimografia, metoda badania rentgenowskiego umożliwiająca uwidocznienie na błonie fot. zarysu badanego narząuu (zwykle serca) w różnych fazach jego czynności. . rentgenokinematografia, metoda badania nolegająca na wykonywaniu serii zdjęć film. narządów wewn. uwidocznionych na ekranie rentgenowskim, po uprzednim wprowadzeniu do nich środków kontrastujących lub też bez nich. rentgenologia, nauka o wytwarzaniu i właściwościach promieni rentgenowskich oraz o ich zastosowaniu do celów leczn. i diagnostycznych. rentgenoluminescencja, świecenie ciał wywołane padającym na nie promienio waniem rentgenowskim. rentgenoluminofory, luminofory świecące pod wpływem promieniowania rentgenowskiego; stosowane do wizualnej obserwacji na ekranie aparatów rentgenowskich. rentgenometria, dział miernictwa radiologicznego obejmujący pomiary dawki promieniowania rentgenowskiego. rentgenometria kryształów →krystalografia rentgenowska. renigenoskopia, med. →prześwietlanie. rentgenostrukturalna analiza (strukturalna analiza), zespół metod mających na celu określenie pozycji atomów lub jonów w komórce elementarnej kryształu — na podstawie natężeń promieni rentgenowskich ugiętych przez kryształ. rentgenoterapia, metoda leczenia, gł. stanów zapalnych, nowotworów i chorób skóry, za pomocą promieni rentgenowskich o różnej długości fali (różnej twardości). rentgenowska analiza, wspólna nazwa dla trzech technik badań substancji za pomocą promieni X: prześwietleń (rentgenografia), analizy widmowej i analizy strukturalnej.

992 rentgenowska lampa rentgenowska lampa, lampa elektronoreologia, dział mechaniki techn. badawa, zwykle próżniowa, do wytwarzania jący powstawanie odkształceń i ich zmiapromieni rentgenowskich; źródłem pro- ny z upływem czasu (np. pełzanie) w ciamieni jest anoda (antykatoda), w którą u- łach rzeczywistych. derzają z dużą siłą rozpędzone w silnym reorganizacja, zorganizowanie czegoś na polu elektr. (między anodą i katodą) elek- nowo, w inny sposób; zmiana organizacji trony emitowane przez katodę. czegoś. rentgenowski aparat, urządzenie do wyreorientacja, zmiana orientacji, kieruntwarzania i wyzyskiwania promieni rent- ku (zwł. w polityce). genowskich; składa się m.in. z lampy reotaksja, jedna z taksji, kierunkowa rerentgenowskiej, ekranu rentgenowskiego, akcja ruchowa zwierząt wód bieżących, uzasilacza, układu sterowania. stawianie i utrzymywanie ciała przeciw rentgenowski ekran, ekran luminescen- prądowi wody; np. ryby w strumieniach. cyjny do przetwarzania promieniowania rep, dawka promieniowania wywołująrentgenowskiego na promieniowanie wi- ca takie same skutki biol., jak 1 rentgen dzialne. twardego promieniowania X. rentgenowskie promienie (promienie X, reparacje wojenne, świadczenia państwa Roentgena promienie), promieniowanie zwyciężonego na rzecz państw zwvcięelektromagnet. o dł. fali od ok. 10-4 µm skich, będące wynagrodzeniem za szkody do ok. 10 µm; dzielone na twarde (bar- i straty poniesione przez nie w związku z dzie] przenikliwe) i miękkie (mniej prze- prowadzeniem działań wojennych. nikliwe); wykrywane za pomocą ekranu repartycja, rozdział, podział. luminescencyjnego, emulsji fot., komory repartycja, ekon. rozdział dóbr bezpojonizacyjnej; wykorzystywane m.in. w średnio państwo, zwykle w okresie diagnostyce, lecznictwie, analizie rentge- wojnv i przez w okresach niedoboru pewnych nowskiej. dóbr. rentgenowskie widmo, rozkład natężeń repasacja, podnoszenie oczek w pończopromieniowania rentgenowskiego w zależ- chach; zniszczonych części ności od długości fali; r.w. ciągłe sta- pończoch. dorabianie nowi widmo promieniowania powstającerepatriacja, powrót obywateli jakiegoś go wskutek hamowania elektronów, r.w. państwa (jeńców, uchodźców przesiedleńliniowe charakteryzuje atomy pierwiast- ców) do ojczyzny. ków emitujących promieniowanie i jest repatriant, obywatel jakiegoś kraju pozwiązane z przeskokiem ich wewnętrznych wracający do ojczyzny po dłuższym pobyelektronów. cie na ooczyźnie. rentgenowskie zdjęcie (rentgenogram), repelenty środki), czynobraz narządu wewn. uzyskany na mate- niki chem. i(odstraszające fiz. (np. światło, dźwięk) riale światłoczułym za pomocą promieni działające odstraszająco na szkodniki; storentgenowskich przenikających przez ba- sowane gł. w celu ochrony roślin, np. dany narząd, po uprzednim wprowadzeniu przed gryzoniami, a także do ochrony luśrodka kontrastującego lub bez niego. dzi i zwierząt gospodarskich przed owarentier, w państwach kapitalist. osoba dami. utrzymująca się z procentów stanowiących reper, znak żel. utrwalający w terenie dochód z posiadanych przez nią papierów punkt sieci niwelacyjnej. wartościowych (np. akcji) lub wkładów reperacja, naprawianie uszkodzenia; nabankowych. prawa. rentowność, osiąganie w działalności reperkusja, następstwo, reakcja, odgosp. nadwyżki przychodów nad koszta- dźwięk, echo. mi; termin używany zamiennie z termirepertorium: 1) spis, rejestr, wykaz, skonem „zyskowność". rowidz ułatwiający znalezienie potrzebnej rentowność brutto, stosunek zysku binotatki w księgach, aktach lansowego, powiększonego o podatek ob- wiadomości; sądowych; 2) inwentarz archiwalny, szczerotowy i podatek od operacji nietowaro- gółowy skorowidz regesty (strewych do kosztów własnych sprzedanej szczenia) dokumentówpodający lub akt. produkcji towarowej. repertuar, zestaw sztuk granych w tearentowność netto, stosunek zysku bilansowego do kosztów własnych sprzedanej trze, filmów w kinie; role lub utwory wykonywane przez aktora, muzyka, śpiewaprodukcji towarowej. rentowny, przynoszący zysk, dochód; ka. repetent: 1) uczeń powtarzający daną dochodowy, intratny; opłacający się, opłaklasę: uczeń drugoroczny; 2) daw. pomoccalny. renuncjacja, dato. zrzeczenie się, zanie- nik nauczyciela odbywający z uczniami repetycje. chanie czegoś. repetier, zegarek, zwykle kieszonkowy, renversement [rãwersömã], lotn. → wyposażony w mechanizm wydzwaniająprzewrót. cy godzinv, kwadranse i minuty; obecnie Reńskie Góry Łupkowe, góry w NRF, po obu stronach środk. Renu; dł. ok. 400 nie produkowany. repetitio est mater studiorum [łac], pokm, wys. do 880 km (Grosser Feldberg); wtórne lasy, wrzosowiska; wydobycie wę- wtarzanie jest matką wiedzy. repetować: 1) powtarzać; pozostawać gla kam., rud żel.; uzdrowiska (Wiesbadrugi rok w tej samej klasie; 2) przygotoden). wywać broń powtarzalną do strzału; ładoreńskie wina, wina z reguły białe, najczęściej wytrawne, rzadziej słodkie, od- wać. repetycja, powtórzenie przerobionej lekznaczające się pięknym bukietem i wysoką kwasowością; produkowane w Nad- cji przepytanie uczniów z przerobionego materiału lekcyjnego. renii. repetycja (powtórzenie), lit. wielokrotreński pakt →lokarneńskie traktaty. Reński Związek, 1806-13, związek ne użycie tego samego wyrazu, zwrotu, zdania. państw zachodnioniem. (bez Prus i Ausrepetytor, ucząca maszyna używana w trii) pod protektoratem Francji; formalnauczaniu programowanym do powtarzanie rozwiązany 1815. nia przerobionego materiału. Reński Związek Miast, związek miast repetytorium: 1) wykład, ćwiczenie bęniem. 1254-1389, w celu zapewnienia podące powtórzeniem przerobionego matekoju zagrożonego anarchią feud. w Rzeriału; 2) publikacja zawierająca skrót wyszy. kładów. reobaza, fizjol. najmniejsze (progowe) replika, językozn. →kalka. natężenie prądu elektr. wystarczające do replika, lit. odpowiedź na zarzuty, krypobudzenia nerwu lub mięśnia; zależy od tykę, wypowiedź polemiczna. rodzaju tkanki i czasu przepływu prądu. replika, prawo uprawnienie strony do reofile, zwierzęta bystrych, chłodnych przemawiania na rozprawie po raz drupotoków, żyjące w nurcie wodnym (np. pstrąg) lub przytwierdzone do kamieni ło- gi w celu odpowiedzi na argumenty strony przeciwnej. żyska (np. wypławki).

replika, szt. plast, powtórzenie dzieła sztuki wykonane przez tego samego artystę (w odróżnieniu od kopii). replikacja DNA (duplikacja DNA), podwajanie się, samoodtwarzanie łańcucha DNA w jądrze komórkowym: synteza z wolnych nukleotydów 2 identycznych cząsteczek DNA przez 1 cząsteczkę macierzystą, w obecności polimerazy DNA, ATP i jonów magnezu. replikacja wirusów, cykl odtwarzania i rozmnażania wirusów wewnątrz zaatakowanej komórki; po połączeniu się komponentów w dojrzałe, zakaźne cząstki wirusów są one wyrzucane poza obręb komórki, która ginie. Repnin NIKOŁAJ W., 1734-1801, generał ros.; ambasador w Warszawie 1764-69; dowódca armii ros. na Litwie tłumiącej powstanie kościuszkowskie 1794. repolonizacja, polonizowanie (się) wynarodowionej ludności pochodzenia polskiego. reportaż, gatunek twórczości dziennikarskiej; zapis faktów znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji i autentycznych materiałów; ze względu na tematykę wyróżnia się m.in.: r. społ., obyczajowy, podróżniczy, polit, woj.; formy: r. film., fotoreportaż, r. dźwiękowy; r. literacki — artvst. przedstawienie rzeczywistych faktów. repoussoir [r(ö)pusua:r], pierwszy plan kompozycji mai. w tonacji ciemniejszej niż dalsze partie obrazu, wprowadzony w celu zwiększenia iluzji głębi przestrzennej. repozycja, zabieg ortopedyczny przywracający prawidłowe stosunki anat. i czynnościowe, stosowany w przypadkach złamań kości i zwichnięć stawów; wraz z unieruchomieniem umożliwia prawidłowe gojenie. represalia, odwetowe środki przymusu uchylające zwykłe normy prawa międzynar., stosowane wówczas, gdy nastąpiło uprzednie złamanie prawa przez państwo, przeciwko któremu są wymierzone. represja, karanie, surowe środki odwetu. represja karna, karanie przez państwo sprawców czynów zabronionych pod groźbą kary. reprezentacja: 1) grupa osób, instytucja występująca w czyimś imieniu, reprezentująca czyjeś interesy; przedstawicielstwo; 2) okazałość, wystawność w czyimś sposobie życia (zwł. w chęci popisania się przed kimś). reprezentacja, fiz. sposób przedstawienia wielkości fiz. zapisanych w postaci abstrakc, za pomocą zbioru liczb zw. reprezentantami. reprezentacyjna metoda, stałyst. metoda szacowania wielkości liczbowych dotyczących całej zbiorowości na podstawie części tej zbiorowości wylosowanej lub wybranej (tzw. próby reprezentatywnej); metoda ta, jako nie dość dokładna, znajduje zastosowanie wtedy, gdy badanie pełne jest zbyt kosztowne lub długotrwałe. reprezentacyjny (reprezentatywny): 1) reprezentujący kogoś lub coś; typowy; 2) nadający się do reprezentowania, okazały, wystawny, mający dobrą prezencję (o człowieku). reprezentatywna próba, wylosowana zgodnie z określonymi zasadami mat. część dużej zbiorowości, posiadająca taKie same cechy, jakie posiada ta duża zbiorowość. reprezentowanie, log. funkcja semantyczna, polegająca na zastępowaniu (reprezentowaniu) przez dane wyrażenie czegoś innego niż ono samo. reproducer, maszyna licząco-analityczna do samoczynnego dziurkowania kart informacyjnych zgodnie z informacją odczytywaną z innych kart. reprodukcja, odtworzenie reprodukcja, ekon. odtwarzanie wszystkich czynników biorących udział w procesie produkcji w celu ciągłego jej kontynuowania.

respirator 993 reprodukcja fotograficzna (fotokopia), kopia czarno-biała lub barwna płaskiego oryginału, wykonana metodą fot.; również proces otrzymywania takich kopii. reprodukcja fotograficzna kreskowa, wykonana metodą fot. kopia oryginału kreskowego czarno-białego lub barwnego. reprodukcja fotograficzna półtonowa, wykonana metodą fot. kopia oryginału póitonowego czarno-białego lub barwnego. reprodukcja prosta, ekon. kontynuowanie procesu produkcji w niezmienionych rozmiarach. reprodukcja rozszerzona, ekon. kontynuowanie procesu produkcji w rozmiarach rozszerzonych; r.r. umożliwia akumulacja. reproduktor →rozpłodnik. reprografia, ogół metod i środków służących do sporządzania kopii (reprodukcji); obejmuje metody: fotokopiową, termokopiową, wyświetleniową, mikrofilm., kserograficzną. reprojekcja →projekcja tylna. reprymenda, wymówka, nagana, upomnienie. reprywatyzacja, zwrócenie prywatnym właścicielom mienia upaństwowionego lub zarządzanego przez państwo. repryza, muz. w formie sonatowej powtórzenie ekspozycji z pewnymi zmianami (po przetworzeniu); potocznie powtórzenie na końcu formy złożonej odcinka początkowego. Repton [reptən] HUMPHREY, 1752-1818, ang. projektant ogrodów; parki krajobrazowe; An Inguiry into the Changes of Taste in Landscape Gardening. Repty Stare, w. w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; w średniowieczu ośrodek górn.; rozległy park — rezerwat przyrody. republika, forma ustroju państw., w którym najwyższe organy państw, powoływane są na czas określony w drodze wyborów bezpośrednich lub pośrednich, lub wybierane są przez ciała pochodzące z takich wyborów. Republika Francuska, I Republika, 1792-. 1808, republ. forma ustroju Francji przyjęta po obaleniu monarchii, zlikwidowana przez Napoleona I; II Republika, 184852 proklamowana w okresie rewolucji lutowej, obalona przez Napoleona III; III Republika, 1870-1940; proklamowana przez tymczasowy rząd Obrony Nar. po upadku II Cesarstwa; IV Republika, 1946-58, powstała po wyzwoleniu Francji, istniała do wprowadzenia nowej konstytucji, która zapoczątkowała V Republikę. „Republikanin", pierwsze pol. czasopismo w Anglii, zał. 1837 przez A.N. Dybowskiego; związane z grupą młodopol. Ogółu Londyńskiego. Republikańska Partia, jedna z 2 gł. partii USA, zał. 1854; początkowo wyrażała interesy burżuazji przem. oraz części klasy robotn., poparła m.in. abolicjonizm; w miarę rozwoju, zdominowana przez finansjerę stała się rzecznikiem polityki konserwatyzmu i imperializmu; symbol P.R. — słoń. Republika Ostrowiecka, nazwa ośrodka masowych wystąpień 1905-07 w Królestwie Pol. (Ostrowiec, Ćmielów i okolice); kierowana przez Ostrowiecki Kom. Robotn. P.PS. Republika Pińczowska (Partyzancka Republika Pińczowska), obszar regionu pińczowskiego wyzwolony przejściowo (VIIVIII 1944) spod władzy okupanta hitlerowskiego w wyniku walk partyzanckich i ruchu oporu. Republika Południowej Afryki (RPA, Republiek van Suid-Africa, Republic of South Africa), państwo w Afryce; 1221,0 tys. km2, 19,6 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu oraz Burowie, Anglicy, Hindusi; stol. Pretoria; inne gł. m.: Johannesburg, Kapsztad, Durban, Port Elizabeth; administracyjnie dzieli się na 4 prowincje; j.u.: afrikaans i angielski. Powierzchnia wy-

żynno-górzysta; klimat gorący, suchy, na pd. ciepły, mor.; gł. rz.: Oranje, Limpopo; stepy, sawanny. Kraj przem.-roln.; eksploatacja złota, platyny, rud chromu, antymonu, manganu (pierwsze miejsca w świecie kapitalist.), diamentów, uranu, azbestu, węgla kam., rud żel., miedzi, srebra; rozwinięty przemysł ciężki (hutnictwo, maszyn., chem., środków transportu): hodowla owiec, bydła; uprawa kukurydzy, pszenicy, trzciny cukr., winorośli, drzew owocowych. — W ciągu XVIII w. osadnictwo eur., gł. hol. (pierwsza kolonia Kapsztad, zał. 1652) — tzw. Burów, w XIX w. także ang.; 1806 kraj anektowany przez W. Brytanię; od poł. XIX w. republiki burskie Orania i Transwal, po wojnie ang.-burskiej 1899-1902 — kolonie ang.; od 1910 Związek Pd. Afryki (utworzony z 4 kolonii: Kraj Przylądkowy, Natal, Orania, Transwal) — dominium bryt.; w I i II wojnie świat, udział po stronie aliantów; czł. ONZ od 1945; wzrost dyskryminacji rasowej (apartheid), 1949 bezprawna aneksja Afryki Pd.-Zach. (Namibia); od 1961 republika (ograniczona autonomia 4 prowincji); uchwały ONZ potępiające politykę apartheidu. Republika Tarnobrzeska, proklamowana w XI 1918 (po obaleniu władzy austr.) w czasie masowych rewol. wystąpień chłopskich w pow. tarnobrzeskim (woj. rzeszowskie); organizatorzy: T. Dąbal i ksiądz E. Okoń, Komitet Rewol.; w pocz. 1919 w wyniku pacyfikacji zlikwidowana. Republika Zagłębiowska, nazwa ośrodka masowych wystąpień 1905-07 w Zagłębiu Dąbrowskim połączonych z próbami organizowania władzy; kierowana przez Międzypartyjny Kom. Bezpieczeństwa (gł. SDKPiL i PPS). republika związkowa, w ZSRR i Jugosławii nazwa składowej części federacji; r.z. jest w ramach federacji państwem suwerennym wykonującym wszystkie funkcje państw, z wyjątkiem zastrzeżonych dla federacji. repulsyjny silnik, jednofazowy elektr. silnik komutatorowy, w którym uzwojenie stojana jest zasilane z sieci prądu zmiennego; szczotki ślizgające się po komutatorze wirnika są przestawialne i zwarte; duży moment rozruchowy, regulowana prędkość obrotowa i kierunek obrotów. repusowanie (trybowanie), technika kształtowania wyrobów z blachy przez wykuwanie na zimno odpowiedniej formy; stosowana gł. do wyrobów ze złota, srebra, miedzi i żelaza; znana od starożytności, stosowana do dziś. reputacja, opinia (w ogóle), renoma, dobre imię; rozgłos, sława. Requeséns [rrekesęns] Luis (właśc. L. Züniga y Requeséns), 1528-76, hiszp. wódz i polityk, od 1573 namiestnik w Niderlandach. requiem [łac], w kościele kat. rodzaj muz. utworów żałobnych na głosy i orkiestrę; również msza żałobna. requiesca(n)t in pace [łac], „niech odpoczywają) w pokoju"; wezwanie w kat. obrzędach żałobnych; napis na nagrobkach (R.I.P.). Rerum novarum [łac], encyklika Leona XIII (1891) formułująca po raz pierwszy społ. doktrynę kościoła, potępiająca socjalizm. Reşat Nuri Güntekin [reszat n. g.], 1892-1956, pisarz tur.; odegrał znaczną rolę w rozwoju teatru tur.; sztuki teatr., powieści społ.-obyczajowe, nowele, krytyki teatr., utwory satyr., przekłady. resekcja, operacyjne usunięcie części chorego narządu, np. żołądka, jelita, płuca. resentyment, daw. niezadowolenie, niechęć. reservatio mentalis [łac], prawo potajemne zastrzeżenie; zamierzona niezgodność między rzeczywistą wolą a oświadczeniem woli; dokonanie r.m. (z wyjątkiem testamentu) nie ma żadnego znaczenia prawnego.

Resetar MILAN, 1860-1942, językoznawca chorw.; prof. uniw. w Wiedniu i Zagrzebiu; dialektolog i historyk języka, wydawca zabytków literatury chorwackiej. Resich ZBIGNIEW, ur. 1915, prawnik, specjalista z zakresu procesu cyw. i prawa międzynar. publ.; prof. Uniw. Warsz.; od 1967 Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego; czł. Komisji Praw Człowieka ONZ. residuum, geol. materiał skalny pozostały po usunięciu przez wietrzenie i erozję niektórych składników skały. Resina →Ercolano. Resistencia [rresistensia], m. w Argentynie, stol. prow. Chaco; 84 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., włókienniczy. Reşita [reszica], m. w pd.-zach. Rumunii, u podnóża Karpat, ośr. adm. okręgu Caras-Severin; 66 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn.; w pobliżu wydobycie węgla i rud żelaza. res iudicata pro veritate habetur [łac], sprawę osądzoną uważa się za rozstrzygniętą zgodnie z prawdą. Resko, m. w pow. łobeskim, woj. szczecińskim, nad Regą; 3,7 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., drzewny. — Gród słow.; prawa miejskie przed 1288; do XIX w. w posiadaniu pomorskiego rodu Borków. Resko Przymorskie, jezioro przybrzeżne na Wybrzeżu Słowińskim (woj. szczecińskie), odcięte mierzeją od M. Bałtyckiego; pow. 577 ha, głęb. do 2,5 m. reskrypt: 1) w staroż. Rzymie pisemna odpowiedź cesarza udzielana na pytanie urzędników lub osób prywatnych w kwestiach prawnych; 2) w wielu państwach rozporządzenie panującego lub zarządzenie władz wyższych. Resnais [rene] ALAIN, ur. 1922, czołowy reżyser fr. nowej fali; twórca filmów intelektualnych o postępowej wymowie i nowatorskiej formie (Hiroszima moja miłość, Zeszłego roku to Marieńbadzie, Wojna jest skończona). res nullius [łac], rzecz niczyja, bezpańska. res nullius cedit primo occupanti [łac], rzecz niczyja staje się własnością tego, kto pierwszy nią zawładnął. resocjalizacja, oddziaływanie wychowawcze na jednostki źle przystosowane do środowiska społecznego. resor, nośny sprężysty element lub zespół maszynowy w zawieszeniu kół jezdnych pojazdu szynowego lub drogowego; łagodzi wstrząsy powstające na nierównościach dróg; najczęściej piórowy lub śrubowy. resorować, zaopatrywać (pojazd) w resory w celu zmniejszenia wstrząsów. resorpcja, fizjol. →wchłanianie. resort, dział administracji państw, obejmujący wyodrębnioną dziedzinę, organizacyjnie podporządkowaną jednemu ministrowi. resort gospodarczy, dział administracji państw, obejmujący wyodrębnioną administracyjnie dziedzinę gospodarki nar., kierowaną bezpośrednio lub pośrednio przez oznaczonego ministra. respective [łac], odnośnie, względem (kogoś lub czegoś). respekt, poważanie, szacunek. respektować: 1) brać pod uwagę, liczyć się z czymś, przestrzegać czegoś; 2) daw. otaczać respektem, poważać, szanować. respice finem [łac], patrz końca, uważaj na koniec. Respighi [-igi] OTTÓRINO, 1879-1936, kompozytor wł.; w twórczości wpływy impresjonizmu; poematy symf. (Fontanny rzymskie), koncerty, balety, utwory kameralne, pieśni. respiracja, termin używany dawniej na określenie oddychania. respirator (resuscytator), med. aparat leczn. służący do ożywiania, zapewniający rytmiczne sztuczne oddychanie; używany gł. w przypadku zahamowania czynności oddechowej.

994 respondent respondent, socjol. osoba odpowiadająca na pytania zadawane podczas wywiadu socjol. lub zawarte w ankiecie. respons, daw. odpowiedź. res sacra miser [łac.], nieszczęśliwy jest rzeczą świętą (Seneka). Ressel JOSEPH LUDWIG, 1793-1857, wynalazca austr.; 1829 zastosował drewn. śrubę do napędu statku „Civetta". Ressu CAMIL, 1880-1962, malarz rum.; realist. sceny z życia ludu, akty, portrety. restauracja, odnowienie, przywrócenie (no. obalonej poprzednio dynastii). restauracja, zakład, lokal gastronomiczny, w którym spożywa się posiłki i napoje przy stolikach. restauracja, szt. plast, dawna nazwa konserwacji lub odbudowy zabytków. restauracja Burbonów, okres panowania Burbonów we Francji po upadku Napoleona: I r.B. 1814-15 — panowanie Ludwika XVIII po I abdykacji Napoleona do jego powrotu z Elby; II r.B. 1815-30 — ponowne panowanie Ludwika XVIII, następnie Karola X do jego abdykacji w czasie rewolucji lipcowej. restauracja Stuartów, powrót 1660 na tron ang. i szkoc. dynastii Stuartów w osobie Karola II, w wyniku zamachu gen. G. Monka i uchwały zwołanego przezeń parlamentu; zakończenie rewolucji ang. 1640-60. Restif de la Bretonne [retif dö la bröton] (właśc. Nicolas Restif), 1734-1806, pisarz fr.; 200 tomów moralizatorskich powieści pełnych obserwacji z życia epoki. restinga, zimozielone zarośla niskich drzew i krzewów na piaszczystych, mor. wybrzeżach Brazylii; liczne kaktusy oraz epifity, gł. z rodziny ananasowatych. restitutio in integrum [łac.], →restytucja. restrykcja, ograniczenie, zastrzeżenie. restrykcja, ekon. ograniczenia w handlu (przywozu i wywozu), w bankowości (wysokości wypłaty), w obrocie walutowym (nabywania walut). restytucja (restitutio in integrum), prawo przywrócenie stanu pierwotnego jako forma naprawienia wyrządzonej szkody. resublimacja, przechodzenie ciała ze stanu gazowego (pary) bezpośrednio w stan stały, np. pary wodnej w szron. résumé [rezümy; fr.], krótkie streszczenie, podsumowanie (dyskusji, rozprawy itp.). resurs, okres pracy sprzętu lotn., w czasie którego zagwarantowane jest bezpieczeństwo i sprawność eksploatacji. resursa, daw. klub towarzyski (kupców, obywateli ziemskich itp.); lokal takiego klubu. resuscytacja, med. →ożywianie. resuscytator, med. →respirator. Reszel, m. w pow. biskupieckim, woj. olsztyńskim; 5,1 tys. mieszk. (1968); fabryka maszyn dla leśnictwa; got. kościół (XIV w.) i zamek (XIV-XV w.); fragmenty murów miejskich (XIV w.); prawa miejskie 1337. Reszke, śpiewacy o świat, sławie, rodzeństwo: JAN (1850-1925), tenor; EDWARD (1853-1917), bas; JÓZEFINA R.-Kronenberg (1855-91), sopran koloraturowy. Reszt, m. w Iranie, ośr. adm. prow. Gilan; 143 tys. mieszk. (1967); przemysł jedwabn., spoż.; rzemiosło; węzeł drogowy. resztówka, pozostałość po rozparcelowanym większym gospodarstwie rolnym; najczęściej ośrodek dawnego folwarku z niewielkim obszarem ziemi, parkiem itp. retabulum, szt. plast, płaskorzeźbiona lub malowana nastawa ołtarzowa, ustawiona w tylnej części ołtarza na mensie lub osobnej podbudowie. u Retalhuleu [rretalule ], m. w pd.-zach. Gwatemali, ośrodek aďm. dep. R.; 32 tys. mieszk. (1964). retardacja, biol. w toku ewolucji organizmów lub w ich ontogenezie opóźnienie rozwoju danego narządu w stosunku do innych narządów lub całego organizmu.

retardacja, lit. opóźnienie biegu akcji retransmisja, w telekomunikacji odbiera w utworze fabularnym. nie sygnałów (np. telegr.) z jednego odretardanty, środki chem. opóźniające cinka łącza i nadawanie ich (ewent. po wzrost roślin, stosowane w rolnictwie (np. wzmocnieniu) do następnego odcinka. w celu zapobieżenia wylęganiu zbóż), saretroakcja, prawo stosowanie normy downictwie, warzywnictwie i kwiaciarprawnej do faktów, które zaszły zanim stwie; np. CCC (chlorek chlorocholiny). norma zaczęła obowiązywać. retasulfin (kynex), sulfonamid o przeretrospekcja, odwoływanie się do faktów dłużonym działaniu; stosowany w leczewcześniejszych jakiegoś zjawiska; odtwaniu infekcji dróg moczowych, zapalenia rzanie przeżyć doznanych wcześniej; rzut dróg żółciowych, płuc, dróg oddechowych oka w przeszłość. itd. retrospektywa: 1) spojrzenie wstecz; fakretencja, prawo →zatrzymanie. ty z przeszłości; 2) wystawa retrospektywretencja, magazynowanie wody opadona będąca podsumowaniem czyichś osiągwej w gruncie, w rzekach i jeziorach — nięć. również w postaci śniegu i lodu; rozróżnia retrospektywny, zwrócony ku przeszłosię r. powierzchniową i podziemną. ści, rozpatrujący przeszłość; wynikający retencyjny zbiornik, zbiornik wodny po- z retrospekcji. retrospektywny układ, w cybernetyce wstały w wyniku przegrodzenia doliny rzeki zaporą; gromadzi wodę w okresach układ odosobniony spełniający postulat gwałtownego jej spływu, zasila rzekę i te- paraaeterminizmu lokalnego (każdy boreny rolne w okresach suszy; wyzyskiwa- dziec jest wyznaczony przez równoczesne i późniejsze reakcje). ny także do celów energetycznych. Rettel LEONARD, 1811-85, członek spisku Retezat, masyw górski w Karpatach Pd. podchorążych 1830; czł. TDP; współorga(Rumunia); wys. do 2509 m (Peleaga); nizator Legionu Mickiewicza; agent Rząpark narodowy. Rethel [re:təl] ALFRED, 1816-59, niem. du Nar. 1863 w Hiszpanii. return, w tenisie ziemnym odbicie piłki malarz i grafik; kompozycje o tematyce hist., rysunki, drzeworyty (Auch ein To- serwisowej (podania). retusz, archeol. obróbka narzędzia kam.; tentanz — cykl inspirowany rewolucją powierzchniowy — polegający na obrabia1848). niu całej powierzchni, krawężny — na obreticella [-czella], rodzaj koronki igłowej z białych nici lnianych; wzory geom. rabianiu krawędzi narzędzia. retusz, fot. korektura obrazu fot. (metowypełnione ornamentem roślinnym; wyradami chem. lub mech.) w celu usunięcia biana gł. w XVI i w pocz. XVII w. retikulocyty, niedojrzałe erytrocyty, w lub osłabienia jego fragmentów nieistotktórych specjalne barwienie wykazuje nych lub wzmocnienia, podkreślenia fragstruktury siateczkowe; duża liczba r. we mentów istotnych. retuszer, osoba wykonująca retusz. krwi dowodzi silnej odnowy erytrocytów. Retz [res] JEAN FRANÇOIS PAUL DE GONDI retikulum endoplazmatyczne (siateczka DE , 1613(1614?)-79, fr. kardynał, polityk śródplazmatyczna), skomplikowana sieć bion — tzw. cytomembran — w cytoplaz- i pisarz; uczestnik Frondy; Pamiętniki, mie komórki, łączących się z błoną ją- zawierające obraz ówczesnych wydarzeń postaci epoki. drową i komórkową; w części r.e. wystę- i portrety wybitnych Retzius [re:tsius] ANDERS ADOLF, 1796pują ziarnistości — rybosomy, biorące u1860, szwedz. anatom i antropolog; prof. dział w syntezie białka. retman, kierownik nawigacyjny spławu w Instytucie Karolińskim w Sztokholmie; stworzył podstawy antropometrii. (starszy flisak) w dawnej żegludze po rzeReubenbauer TADEUSZ, ur. 1909, genekach pol.; płynął w łodzi przed statkami lub tratwami, wyszukując i oznaczając tyk, hodowca roślin; prof. WSR w Krakowie, czł. PAN; wyhodował nowe odmiany szlak dogodny do przejścia statków. retor: 1) wspaniały mówca, orator; kra- zboża; prace gł. z igenetyki stosowanej. Reuchlin [ro ś-] JOHANNES, 1455-l522, somówca; 2) daw. doskonały interpretator humanista niem.; twórca podstaw nowoż. tekstów, recytator; nauczyciel wymowy. hebraistyki eur.; tłumacz St. Testamentu Retoromanie, lud uważany za potomków dawnych Retów, mieszkańcy Włoch na łacinę; polemista antyscholastyczny; pisma filoz., komedie łacińskie. (ok. 400 tys.) i Szwajcarii (ok. 55 tys.); Reuleaux [rölo:] FRANZ, 1829-1905,niem. dialekty języka retoromańskiego. budowy maszyn, jeden z twórców retoromański język, z grupy romańskich; teoretyk kinematyki mechanizmów. występuje w Alpach, na pograniczu Włoch podstaw Reumann MIKOŁAJ, 1801-56, leśnik; ini Szwajcarii (gdzie jest jednym z języków spektor rządowych lasów w Królestwie urzędowych); dialekty znacznie zróżnico- Pol.; autor prac z leśnictwa, botaniki leśwane; literatura od XIV w. nej, łowiectwa; Gospodarstwo łowieckie... retorsja, prawo →odwet. reumatologia, dział medycyny klinicznej retorta, szczelna komora ceram. lub sta- zajmujący się chorobami gośćcowymi. lowa, stanowiąca podstawowy element odreumatyczne choroby, grupa ostrych powiedniego pieca; stosowana m.in. do lub przewlekłych schorzeń tkanki łącznej, przeprowadzania suchej destylacji węgla, polegających na zmianach zapalnych lub drewna. zwyrodnieniowo-wytwórczych, gł. w naretorta →mufla. rządzie ruchu (stawy, mięśnie, ścięgna, retoryczne pytanie, pytanie, na które nerwy); przyczyny różne, często niedostanie oczekuje się odpowiedzi słuchacza tecznie poznane. (słuchaczy), stawiane w celu wywołania reumatyzm →gościec. silniejszego efektu. Réunion [reünją], wyspa wulkaniczna na retoryczne szkoły, szkoły w staroż. Gre- O. Indyjskim, w archip. Maskareny; decji i Rzymie, w których uczniowie pozna- partament zamorski Francji; 2,5 tys. km8, wali teorię wymowy oraz ćwiczyli się 436 tys. mieszk. (1969), gł. Mulaci i Malw układaniu i wygłaszaniu mów; zapo- gasze; ośr. adm. Saint-Denis; powierzczątkowały szkoły wyższe. chnia górzysta; wiecznie zielone lasy, saretoryczny, dotyczący retoryki; orator- ( wanny; uprawa trzciny cukr.; przemysł ski, krasomówczy. cukrowniczy. — Odkryta 1513 przez Porturetoryka, sztuka lub teoria wymowy, galczyków, w XVII w. zajęta przez Fankrasomówstwo; nauka zasad sprawnego i cuzów; departament zamorski od 1947. ozdobnego wysławiania się, powstała reuniony, prowincje i miasta wcielone w staroż. Grecji, wykładana w szkołach do Francji przez Ludwika XIV po pokoju eur. do poł. XVIII w.; także podręcznik westfalskim. u wymowy. Reus [rre s], m. w Hiszpanii (KataloRetowie, lud prawdopodobnie pocho- nia); 41 tys. mieszk. (1960); przemysł włódzenia etruskiego, zamieszkujący w sta- kienniczy. i rożytności tereny zw. od nich Recją; Reuss [ro s], rz. w Szwajcarii, pr. dow ciągu wieków ulegli zmieszaniu z Cel- pływ Aare; dł. 160 km; przepływa Jez. tami. Czterech Kantonów.

rewolucja kubańska 1956-59 995 Reuter [roi-] CHRISTIAN, 1665-ok. 1712, satyryk niem.; w komediach i powieści parodystycznej Schelmuffsky zjadliwa satyra na niem. drobnomieszczaństwo. Reuter [roi-] PAUL JULIUS (właśc. Israel Beer Josaphat), 1816-99, księgarz niem.; założyciel trzeciej z kolei w Europie agencji prasowej, którą 1851 przeniósł z Niemiec do Londynu. Reutera Agencja [a. roi-], najstarsza bryt. agencja prasowa, jedna z największych na świecie, zał. 1851 przez P.J. Reutera. Reutlingen [roitlyŋən], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), w Jurze Szwabskiej; 75 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn, włók., skórzany. Reutt GUSTAW, 1841-1902, jeden z przywódców młodzieży millenerskiej 1861-63, adiutant M. Langiewicza w powstaniu 1863. Reutt JÓZEF, ur. 1901, psycholog; prof. UMCS, kierownik Katedry Psychologii Ogólnej i Rozwojowej. Revell [rewel] VILJO, 1910-64, architekt fiń.; reprezentant międzynar. stylu w architekturze; gmach ratusza w Toronto (z zespołem). revenons à nos moutons [röw(ö)ną (z)anomutą; fr.], „powróćmy do naszych baranów"; wróćmy do właściwego tematu, do przerwanej rozmowy. Reventlov [re:wəntlo] CHRISTIAN DITLEV, 1748-1827," duń. mąż stanu; jeden z twórców reform agrarnych, m.in. zniesienia poddaństwa chłopów. Reverdy [röwerdi] PIERRE, 1889-1960, pisarz fr.; jeden z gł. przedstawicieli fr. awangardy lit., związany z kubistami; poezje (Main ďoeuvre), proza poet., eseje o sztuce. Revilla Gigedo [rrebilja chichedo], grupa wysp meksyk., pochodzenia wulkanicznego, na O. Spokojnym; 829 km2; złoża guano. „Revolution Africaine", [rewolüsją -ken], tygodnik alg., organ Frontu Wyzwolenia Nar., wydawany od 1963. „Revue Blanche" [röwü blã:sz], fr. czasopismo lit.-artyst. wydawane 18911903 w Paryżu; współpracowali z nim wybitni pisarze, poeci, malarze; było odzwierciedleniem postępowych dążeń w życiu artyst. Francji w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. „Revue des Deux Mondes" [röwü de dö mą:d], fr. czasopismo społ.-lit. (dwumiesięcznik), wydawane od 1829 w Paryżu; w XIX w. skupiało wielu wybitnych pisarzy francuskich. u Revueltas [rrew e-] SILVESTRE, 18991940, meksyk, kompozytor, dyrygent i skrzypek; poematy symf., balety, pieśni. rewakcynacja, ponowne szczepienie zapobiegawcze, po wygaśnięciu odporności nabytej przez poprzednie szczepienie. Rewakowicz HENRYK, 1837-1907, działacz demokr. i lud., dziennikarz; uczestnik powstania 1863; 1884-1907 red. nacz. i współwłaściciel „Kuriera Lwowskiego"; 1894 współtwórca Pol. Tow. Demokr.; wiceprezes, od 1897 prezes Stronnictwa Ludowego. Rewal, w. w pow. gryfickim, woj. szczecińskim, nad Bałtykiem; kąpielisko morskie. rewalidacja (rehabilitacja), zorganizowane współdziałanie lecznictwa ogólnego i usprawniającego, reedukacji psych, i zawodowej w celu przystosowania do normalnego życia w społeczeństwie osób, które wskutek wad wrodzonych lub nabytych są inwalidami na trwałe lub okresowo. rewaloryzacja (przewartościowanie), powtórna ocena danego przedmiotu itp., ułożenie dawnej hierarchii wartości wg nowych kryteriów oceny. rewaloryzacja pieniądza, przywrócenie przez władze dawnej wartości jednostki pieniądza, przeprowadzane przez zmniejszenie ilości pieniędzy papierowych w obiegu.

rewaluacja pieniądza, proces wzrostu siły nabywczej pieniądza. rewanż: 1) odpłacenie się, odwzajemnienie się komuś za co czymś podobnym; odwet; 2) powtórne spotkanie w grze, w zawodach, dające pokonanemu przeciwnikowi sposobność do odegrania się. rewanżyzm, dążenie do odwetu; termin powstały we Francji po I wojnie świat., oznaczający dążenia niemieckie. Rewda, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 58 tys. mieszk. (1969); hutnictwo miedzi i żel.; w pobliżu wydobycie rud miedzi i żelaza. Rewel →Tallinn. rewelacja, coś niezwykłego, zdumiewającego, odkrywczego dla kogoś; odkrycie, objawienie. rewelersi, męski kwartet wokalny wykonujący utwory muzyki rozrywkowej z towarzyszeniem instrumentu. rewerans, daw. głęboki ukłon wyrażający szacunek. rewerencja, dato. uszanowanie, poważanie; okazywanie czci, ukłon. rewers, dokument zawierający pokwitowanie na otrzymaną sumę pieniężną lub przedmiot. rewers, odwrotna strona monety, medalu, skrzydła ołtarzowego — w przeciwieństwie do strony gł., zw. awersem. rewersja (antymetateza, odwrotnia), lit. dwuzdaniowa konstrukcja polegająca na zamianie podmiotu przez dopełnienie i odwrotnie, oraz na jednoczesnej negacji jednego ze zdań (nie suknia zdobi kobietę, lecz kobieta zdobi suknię). reweryna, antybiotyk, syntet. pochodna tetracykliny, łatwiej rozpuszczalna w wodzie (nadająca się do iniekcji). rewia: 1) przegląd, pokaz, np. r. wojsk., r. mody; 2) rozrywkowe widowisko złożone z „numerów" (skecze, tańce, piosenki, anegdoty itp.). rewident, osoba upoważniona do kontrolowania, badania działalności instytucji, przedsiębiorstw, ksiąg handl. itp. rewindykacja, prawo odzyskanie utraconej własności; również dochodzenie w drodze prawnej zwrotu własności. rewir: 1) obszar lasu nadzorowany przez leśniczego; rejon łow.; 2) daw. obwód, dzielnica. rewizja, poddanie krytyce czegoś w celu wniesienia poprawek, uzupełnień, dokonania zmian; sprawdzanie stanu nauki, teorii, poglądów itp. w celu wniesienia jakichś zmian, obalających ich podstawę. rewizja, druk. ostateczna korekta przeprowadzana na próbnych odbitkach uzyskanych z maszyny drukującej. rewizja, prawo →przeszukanie. rewizja nadzwyczajna, zaskarżenie do Sądu Najwyższego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie sądowe w danej sprawie. rewizja sądowa, środek odwoławczy zmierzający do zmiany lub uchylenia wyroku sądu przez sąd wyższej instancji. rewizjonizm, w polityce zagr. — dążność do obalenia istniejącego stanu rzeczy, zwl. obowiązujących traktatów, umów międzynar.; dążenie do rewizji traktatów pokojowych. rewizjonizm terytorialny w Niemczech, nurt polit.: po I wojnie świat. — zmierzał do rewizji postanowień granicznych traktatu wersalskiego; odrodzony w NRF (rewizjonizm zachodnioniem.) — dąży do zmiany granic Niemiec powstałych w wyniku bezwarunkowej kapitulacji Niemiec 1945, wysuwa roszczenia terytorialne, gł. wobec Polski, NRD, CSRS i ZSRR; hołdują mu prawicowe partie i organizacje społ. (m.in. CDU/CSU, BdV, AKON). rewizjonizm w ruchu robotnicznym, kierunek ideologiczny zmierzający do „rewizji" marksizmu, a w istocie zrywający z marksizmem i programem rewol. walki o socjalizm; ukształtował się w końcu XIX w. w niem. ruchu robota. (E. Bernstein), od pocz. XX w. stał się zjawiskiem o zasięgu międzynar. i jako wrogi mark-

sizmowi prąd wewnątrz marksizmu występuje w różnych odmianach aż do współczesności; negując lub podważając podstawowe, potwierdzone przez praktykę walki klasowej zasady marksizmu, odrzucając doświadczenia rewol. ruchu robota. — stanowi teoret. podstawę reformizmu; współczesne odmiany r. pojawiające się w krajach socjalist. zmierzały do likwidacji marksizmu-leninizmú na rzecz socjaldemokratyzmu, do podważenia kierowniczej roli partii marksistowsko-leninowskiej w systemie demokracji socjalist. i do deformacji ustroju socjalist. w kierunku burżuazyjnym. rewizor, daw. urzędnik dokonujący kontroli; kontroler, rewident. rewizyta, odwzajemnienie złożonej wizyty. rewokacja, odwołanie z placówki zagr. przedstawiciela państwa; odwołanie z urzędu kościelnego. rewolta, zbrojny spisek; rozruchy, bunt. rewolucja: 1) w szerokim znaczeniu: proces gwałtownych zmian jakościowych, powodujących zasadnicze przekształcenie danego stanu rzeczy, nagłe przejście z jednego stadium rozwoju w drugie; 2) w węższym znaczeniu: rewolucja społeczna. rewolucja 1848 →Wiosna Ludów. rewolucja agrarna, termin w literaturze społ.-ekon., zwł. XIX w., oznaczający rewol. przeobrażenia dążące do wyzwolenia chłopów z zależności feud.; niekiedy także określenie ogółu przemian społ.ekon. wsi, dokonanych w krajach socjalistycznych. rewolucja angielska 1640-60, ang. rewolucja burż., przewrót wywołany absolutyzmem Karola I; zwycięstwo wojsk parlamentu pod wodzą O Cromwella, ścięcie króla; 1649-53 republika, od 1653 rządy Cromwella; 1660 restauracja Stuartów; r.a. umożliwiła dojście do władzy burżuazji i tzw. nowej szlachcie. rewolucja angielska 1688-89 (zw. Wspaniałą Rewolucją), przewrót kończący zwycięstwem walkę o ustrój parlamentarny w Anglii; zdetronizowanie dążącego do absolutyzmu Jakuba II i powołanie na tron jego córki Marii wraz z mężem Wilhelmem Orańskim; uchwalenie ustawy Bill of Rights ograniczającej silnie władzę król. na rzecz parlamentu. rewolucja belgijska 1830, wybuchła 2527 VIII pod hasłami obrony swobód obywatelskich i oderwania Belgii od Holandii; zakończona zwycięstwem (ogłoszenie niepodległości Belgii). rewolucja burżuazyjna, typ rewolucji antyfeud., w której siłą kierowniczą jest burżuazja (np. rewolucja fr. 1789) i w wyniku której ustala się panowanie burżuazji jako klasy. rewolucja burzuazyjno-demokratyczna, typ rewolucji antyfeud., w której masy lud. występują z własnymi demokr. żądaniami ekon.-polit. i stają się jej kierowniczą sił«j: w imperializmie może przerodzić się w rewolucję socjalist. (np. rewolucja 1905-07). rewolucja francuska 1789-99 (Wielka Rewolucja Francuska), rewolucja burż., która obaliła fr. monarchię absolutną; rozpoczęta 14 VII 1789 zdobyciem Bastylii; władzę kolejno sprawowali: żyrondyści, jakobini, termidorianie, dyrektoriat; zakończona 18 brumere'a (9 XI 1799) zamachem stanu N. Bonapartego. rewolucja krakowska 1846, walka narodowowyzwoleńcza przeciw Austriakom, podjęta 20/21 II w Rzeczypospolitej Krak. w ramach planowanego ogólnopol. powstania; wydanie przez Rząd Nar. Manifestu, który zapowiadał zrównanie stanów, uwłaszczenie chłopów i przydział ziemi bezrolnym; aresztowania w zaborze prus. i ros. oraz klęski powstańców (śmierć E. Dembowskiego) przyczyniły się do upadku powstania; Kraków włączono do Austrii. rewolucja kubańska 1956-59, demokr. i nar. rewolucja, która obaliła dyktaturę

996 rewolucja kulturalna F. Batisty i doprowadziła do powstania pierwszego w Ameryce Łac. państwa socjalist. (przywódca F. Castro). rewolucja kulturalna, całokształt przemian kult. dokonujących się w społeczeństwie w wyniku rewolucji socjalistycznej. „rewolucja kulturalna" w ChRL, termin wprowadzony w Chinach na oznaczenie polityki realizowanej w 1. 60-ych przez Mao Ce-tunga i jego współtowarzyszy, zmierzającej do obalenia opozycji w KPCh i oparcia działalności partii na zasadach maoizmu. rewolucja lipcowa we Francji, 27-29 VII 1830, obaliła Karola X (tym samym gł. linie Burbonów), powołała na tron Ludwika Filipa I; zapoczątkowała okres konst. monarchii burżuazyjnej. rewolucja listopadowa 1918 w Niemczech, rewolucja burż.-demokr., której wynikiem była abdykacja ces. Wilhelma II i proklamowanie republiki; opanowanie przez socjaldemokratów Rady Pełnomocników Lud. i stłumienie wystąpień rewol. przez wojsko zdecydowały o wprowadzeniu burż.-demokr. formy rządów. rewolucja lutowa we Francji, 22-24 II 1848; obaliła Ludwika Filipa I, odebrała władzę oligarchii finans.; proklamowała II Republikę; zapoczątkowała tzw. Wiosnę Ludów w Europie. rewolucja lutowa 1917 w Rosji, rewolucja burż.-demokr., która obaliła monarchię; rozpoczęta 3 III (18 II st. stylu); 15 III abdykacja cara Mikołaja II; powstanie 2 ośrodków władzy: Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robota, i Żołnierskich oraz Rządu Tymczasowego — tzw. dwuwładza; w VII stłumienie demonstracji robota.; w XI obalenie Rządu Tymczasowego przez rewolucję październikową. rewolucja meksykańska 1910-20, rewolucja burż.-demokr., która obaliła dyktatorskie rządy P. Piaza; przyniosła ona częściowe zwycięstwo chłopom (reforma rolna) i doprowadziła do rozwoju przemysłu narodowego. rewolucja narodowowyzwoleńcza, typ rewolucji antyimperialist. występujący w krajach kolonialnych i zależnych; dąży do wyzwolenia społ. i narodowego. rewolucja naukowo-techniczna, dokonujący się od 1. 40-ych XX w. podczas gwałtownych zmian w nauce i technice powodujący, iż powstaje wzajemne oddziaływanie i ścisła współzależność między nauką, techniką i produkcją, a nauka przekształca się stopniowo w bezpośrednią siłę wytwórczą. rewolucja pałacowa (przewrót pałacowy), obalenie panującego lub innej osoby sprawującej rządy (bez zmiany systemu rządów), jako wynik spisku dostojników państw, lub wojska. rewolucja październikowa 1917 (Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa), pierwsza w świecie rewolucja socjalist., dokonana w Rosji przez SDPRR(b) pod przywództwem Lenina; w wyniku powstania zbrojnego robotników i żołnierzy w Piotrogrodzie 7 XI (25 X st. stylu) 1917 obaliła Rząd Tymczasowy i proklamowała niepodzielną władzę rad; po rozgromieniu kontrrewolucji wewn. i interwencji Ententy stworzyła warunki do budowy ustroju socjalistycznego. rewolucja przemysłowa (przewrót przemysłowy), całokształt przemian techn., ekon. i społ. związanych z powstawaniem wielkiego przemysłu fabrycznego i nowocz. cywilizacji przem.; najwcześniej wystąpiła w Anglii (1760-1830); u podstaw jej legły wynalazki techn. (wytop żel. przy użyciu węgla kam., maszyna parowa, zastosowanie energii pary). rewolucja socjalistyczna, rewolucja dokonywana przez proletariat w sojuszu z pracującym chłopstwem, prowadząca do obalenia ustroju kapitalist i ustanowienia ustroju Şpcjalist.; otwiera okres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu; klasycznym przykładem — rewolucja październikowa 1917.

rewolucja społeczna, najwyższe stadium walki klasowej; polega na zdobyciu władzy państw, przez postępową klasę społ., tj. zapewnieniu sobie przez nią panowania polit.; pociąga gwałtowne przeobrażenie ustroju społ.-ekon. i polit. danego społeczeństwa, gdyż wprowadza zasadniczą zmianę jego struktury klasowej. rewolucja 1905-07 w Rosji, rewolucja burż.-demokr. skierowana przeciw feud. reliktom w strukturze polit. i ekon. państwa ros i przeciw caratowi; 22 I 1905 „krwawa niedziela"; strajki, wystąpienia chłopskie, bunty żołnierzy i -marynarzy, powstanie rad delegatów robota.; ogłoszenie przez cara manifestu październikowego (podstawowe swobody demokr.); X 1905 powstanie zbrojne w Moskwie; 16 VI 1907 rozwiązanie Dumy. rewolucja 1905-07 na ziemiach polskich, walka o zniesienie ucisku nar., autonomię, język pol. w urzędach i szkołach oraz o poprawę warunków ekon.; gł. siłą — proletariat, ruch rewol. ogarnął również wieś; I-II 1905 strajk powszechny; szczytowe momenty — obchody 1 V 1905, 22-24 VI 1905 walki w Łodzi, 27 X-21 XI 1905 strajk powsz.; PPS, SDKPiL, Bund rozwinęły się w partie masowe; rewolucja objęła swoim zasięgiem gł. ziemie ros. zaboru. rewolucja we Włoszech 1848-49, powstanie antyaustr.; cel — wyzwolenie i zjednoczenie Włoch; rozpoczęła się na Sycylii (I 1848), wkrótce ogarnęła Sardynię, Toskanię, Wenecję (ogłoszenie republiki) i in. części Włoch; wypowiedzenie przez Sardynię wojny Austrii (udział Legionu Mickiewicza), załamanie się ruchu po klęsce pod Custozzą (VII 1848); drugi etap rewolucji od jesieni 1848; II1849 proklamowanie Republiki Rzymskiej (G. Mazzini); porażka wyprawy gen. W. Chrzanowskiego pod Novarą (III 1849) i L. Mierosławskiego pod Katanią (IV 1849); rewolucja została stłumiona przez wojska austr., fr. i hiszpańskie. rewolucja węgierska 1848-49, wybuchła na wieść o rewolucji lutowej w Paryżu; objęcie władzy przez Komitet Ocalenia Publ.; wyparcie wojsk austr. z całych niemal Węgier; 7 IV powstanie niezależnego rządu (m.in. zniesienie pańszczyzny); powstanie Komitetu Obrony Nar.; zajęcie Pesztu przez wojska austr. (I 1849), ponowne wyparcie wojsk austriackich z Węgier (J. Bem w Siedmiogrodzie); ogłoszenie niepodległości Węgier, detronizacja Habsburgów (IV 1849); stłumiona przy pomocy wojsk rosyjskich (V-X 1849). rewolucja wrześniowa we Francji, 4 IX 1870 (po klęsce pod Sedanem), obaliła Napoleona III i ustanowiła III Republikę. Rewolucji Pik, szczyt w Pamirze (Tadż. SRR), najwyższy w G. Jazgulemskich; 6974 m; śniegi i lodowce. rewolucyjni demokraci, przedstawiciele ideologii i ruchów XIX w. (w różnych krajach eur.) związanych z rewToL, radykalnie demokr. modelem przemian społ.; w Polsce — postulowali walkę o odzyskanie niepodległości i rewolucję agrarną; w historiografii radz. — działacze i teoretycy poł. XIX w. walczący o likwidację caratu i radykalne rozwiązanie kwestii chłopskiej. rewolwer, ręczna broń palna, o krótkiej lufie, z obrotowym bębnem nabojowym; używany w XIX i pocz. XX w. rewolwerówka →tokarka rewolwerowa. Reychman JAN, ur. 1910, orientalista i historyk; prof. Uniw. Warsz.; badacz stosunków Polski ze Wschodem i historii orientalistyki pol.; Orient w kulturze polskiego, oświecenia. Reyes [rrejes] ALFONSO, 1889-1959, pisarz meksyk.; eseje krytycznolit., studia hist., opowiadania, dramat. Reykjavik [rej-], stol. Islandii, 80 tys. mieszk., zespół miejski 120 tys. (1967); największy ośr. przem. (gł. przemysł rybny, stoczn., włók.), handl., kult. i nauk. (uniw.); gł. port handl. i rybacki kraju; muzeum; katedra (XVIII w.), gmach parlamentu (XIX w.).

Reyles [rrejles] CARLOS, 1868-1938, pisarz urugwajski; powieści pod wpływem naturalizmu, odznaczające się wnikliwą analizą psychologiczną. Reymont WŁADYSŁAW STANISŁAW (właśc. W.S. Rejment), 1867-1925, pisarz; powieści obyczajowe (Komediantka, Fermenty), powieść o środowisku kapitalistów łódzkich Ziemia obiecana, epopeja Chłopi, trylogia hist. Rok 1794, nowele naturalist, opowiadania psychol.; nagr. Nobla. Reynaud [reno] ÉMILE, 1844-1918, fr. pionier techniki film., prekursor filmu rysunkowego; 1877 zbudował tzw. praksinoskop, umożliwiający obserwację ruchomych obrazów; 1888 założył w Paryżu Teatr Optyczny i wyświetlał filmy rysunkowe. Reynaud [reno] PAUL, 1878-1966, polityk fr.; od 1930 wielokrotnie min. różnych resortów, 1940 premier, min. spraw zagr. i obrony, rzecznik kontynuowania walki przeciw Niemcom; 1940-42 internowany przez władze Vichy i więziony przez hitlerowców; po wojnie rzecznik integracji Europy Zach.; 1953-54 wicepremier. Reynolds [renldz] SIR JOSHUA, 1723-92, malarz ang.; rektor Akad. Król. w Londynie, wybitny portrecista; portrety psychol., reprezentacyjne wizerunki kobiet i dzieci, kompozycje o tematyce hist. i mit., pejzaże; wpływ na malarstwo ang. XVIII w. Reynolds [renldz] OSBORNE, 1842-1912, fizyk ang.; prof. uniw. w Manchester, czł. Royal Society; podstawowe prace w dziedzinie hydromechaniki i teorii smarowania; 1883 podał warunek przejścia przepływu laminarnego w burzliwy (prawo podobieństwa R.). Reynoldsa liczba [1. renol-], Re, liczba podobieństwa dynamicznego charakteryzująca zjawisko mech., zwł. przepływu cieczy rzeczywistych, zachodzące gł. pod wpływem sił tarcia wewn.; stosunek sił bezwładności do sił tarcia wewn.; l.R. krytyczna odgranicza przepływ laminárny od turbulentnego. Reynosa [rrei-], m. w Meksyku (Tamaulipas), nad Rio Bravo, przy granicy z USA; 150 tys. mieszk. (1969); wydobycie gazu ziemnego i ropy naft., rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. Rezáč VÁCLAV (właśc. V. Vońavka), 1901-56, pisarz czes.; powieści psychol. z okresu międzywoj. i okupacji (Krawędź), powój, o budowie socjalizmu w Czechosłowacji (Powrót, Bitwa). Rezaije, jezioro w Iranie →Urmia. Rezaije (dawniej Urmia), m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Azerbejdżan Zach., na zach. od jez. Urmia; 110 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr., winiarski, drzewnyrezaminowe barwniki, pol. nazwa handl. pigmentów org. (gł. barwników azowych) stosowanych do barwienia kauczuku i gumy. Reza Szah Pahlawi, 1879-1944, szach Iranu 1925-41, założyciel, dyn. Pahlawi; prowadził politykę proniem.; zmuszony do abdykacji. rezeda (Reseda), roślina zielna lub półkrzew obszaru śródziemnomor.; w Polsce 3 gat.; na wzgórzach, przydrożach, zdziczałe; na rabatach uprawia się r. pachnącą. Rezekne →Rzeżyca. rezerpina, alkaloid występujący gł. w korzeniach rauwolfii; ma działanie uspokajające, znosi stany drażliwości, lęku i niepokoju, nadto obniża ciśnienie tętnicze krwi. rezerwa: 1) zapas zrobiony w przewidywaniu jakiejś potrzeby; kapitał zapasowy w przedsiębiorstwie przeznaczony na pokrycie ewentualnych strat; 2) powściągliwe odnoszenie się do kogoś albo czegoś. rezerwa, w dekoracji ceram. białe pole otoczone barwnym tłem, przeznaczone do dekoracji malarskiej.

Rhodes 997 rezerwa, wojsk, stan osobowy przeznaczony do uzupełniania mobilizowanych jednostek, tworzenia nowych i uzupełniania strat; stanowią ją gł. mężczyźni, którzy odbyli służbę wojsk, i powoływani są na krótkie ćwiczenia w czasie pokoju. rezerwacja, zamówienie, zastrzeżenie miejsca (np. w samolocie), pokoju (w hotelu itp.); rezerwowanie. rezerwat łowiecki →zwierzyniec otwarty. rezerwat przyrody, obszar cenny ze względów przyrodn., krajobrazowych, hist., objęty ochroną ścisłą lub częściową; np. resztki puszcz, stanowiska rzadkich roślin, ostoje zwierząt. rezerwaty, obszary zamieszkania wyznaczane- przez eur. kolonizatorów od poł. XIX w. autochtonicznej ludności Afryki, Ameryki i Australii; na ogół niekorzystne warunki powodują wymieranie ludności. rezerwista, żołnierz należący do rezerwy. rezerwuar →-biornik. rezokart, laminaty fenolowo-formaldehvdowe na nośniku papierowym; materiał elektroizolacyjny. rezolucja, postanowienie, uchwała zjazdu, zebrania lub innego zgromadzenia. rezolutny, nie dający się onieśmielić, umiejący sobie zręcznie radzić w każdej sytuacji; roztropny, zaradny, wygadany. rezolwometr, przyrząd do mierzenia zdolności rozdzielczej warstw fotograficznych. rezelwometria, dział sensytometrii zajmujący się pomiarami zdolności rozdzielczej warstw fotograficznych. rezon, pewność siebie, rezolutność, śmiałość. rezonacyjne narządy (rezonatory), anat. specjalne narządy niektórych zwierząt wzmacniające głos oraz wpływające na jego wysokość i barwę, np. worki krtaniowe u kopytnych i niektórych małp. rezonans, znaczne wzmożenie drgań układu mech., elektr. lub optycznego wywołane działającą na nie siłą zewn. o częstotliwości zbliżonej do częstotliwości drgań własnych tych układów. rezonanse (rezonansowe stany cząstek elementarnych), krótkożyciowe (10-22-10-23 s) cząstki powstające w wyniku wzajemnego oddziaływania cząstek elementarnych. rezonans elektronowy, pochłanianie fal elektromagnet. o częstości radiowej przez umieszczone w polu magnet. substancje zawierające cząsteczki, atomy lub słabo z nimi związane elektrony wykazujące stały moment magnetyczny. rezonans jądrowy, absorpcja fal elektromagnet. o częstości radiowej przez jądra atomowe o momencie magnet. różnym od zera, w stałym polu magnetycznym. rezonansowa krzywa, linia charakteryzująca zdolność układu do drgań rezonansowych. rezonansowy mostek, rodzaj elektr. mostka pomiarowego przystosowanego do pomiaru indukcyjności, pojemności elektr. lub częstotliwości rezonansowej układu drgającego. rezonansowy obwód, obwód elektr. złożony z kondensatora elektr. i cewki indukcyjnej, w którym przez doprowadzenie energii elektr. wzbudzane są drgania elektr.; szeregowy lub równoległy. rezonansu teoria, matematyczne ujęcie teorii mezomerii. rezonator, układ mech., akustyczny lub elektr. zdohw do wykonywania drgań rezonansowych (np. wahadło mat., r. Helmholtza, rezonansowy obwód elektr.). rezonatory, anat. →rezonacyjne narządy. rezoner, człowiek lubiący rozprawiać, pouczać, ganić; moralizator. rezoner, lit. postać lit., której autor wyznacza rolę komentatora interpretującego bieg wydarzeń z punktu widzenia określonego stanowiska ideologicznego.

rezoner, teatr, postać w przedstawieniu wygłaszająca opinie (zwykle pochodzące od autora sztuki) na temat akcji utworu i występujących osób. rezonerstwo, skłonność do przesadnego, niepotrzebnego, często bezprzedmiotowego rozprawiania, pouczania, moralizowania lub ganienia. rezorcyna (m-dwuhydroksybenzen) C6H4(OH)2, fenol; kryształy; stosowana m.in. w przemyśle farbiarskim i garbarskim, w lecznictwie jako środek odkażający. rezotekst, laminaty fenolowo-formalüehydowe na nośnikach tkaninowych; r.A — tkanina azbestowa, r.B — bawełniana, r.S — szklana; materiał izolacyjny. rezultanta, wyznacznik utworzony w określony sposób ze współczynników dwóch danych wielomianów; równość zeru r. jest równoważna temu, że dwa dane wielomiany mają wspólny czynnik (co najmniej liniowy). rezurekcja, w kościele kat. uroczyste nabożeństwo wielkanocne w sobotę wieczorem lub w niedzielę rano. rezus (Macaca mulatta), małpa wąskonosa południowoazjat., cenne zwierzę laboratoryjne; żyje gromadnie; na tym gatunku wykryto układ grupowy krwi Rh. rezydencja, budowla lub zespół arch. (np. zamek, pałac wraz z otoczeniem) stanowiące siedzibę o charakterze reprezentacyjnym. rezydencjonalny, odnoszący się do rezydencji, będący czyjąś rezydencją. rezydent: 1) minister rezydent; 2) daw. ubogi krewny, przyjaciel lub wysłużony oπcjalista mieszkający na dworze szlacheckim i będący na utrzymaniu gospodarza. rezydualne złoża, złoża wietrzeniowe powstałe wskutek wietrzenia chem., dzięki koncentracji na miejscu wietrzenia zmienionych chem. składników skały; występują w nich: lateryt, boksyt, kaolin. rezygnacja, zrzeczenie się, zaniechanie czegoś. rezygnacja, psychol. zaprzestanie dążeń do realizacji jakichś pragnień, potrzeb, ambicji; następstwo frustracji; towarzyszy jej zwykle apatia, przygnębienie. rezynoidy →zapachowe żywice. rezystencja, med. →oporność. rezystor →opornik elektryczny. reżyseria, ogół czynności kierowniczych związanych z realizacją — wg ustalonej koncepcji artyst. — przedstawienia teatr., filmu, audycji radiowej lub spektaklu telewizyjnego. rębak, urządzenie do rozdrabniania drewna na zrębki za pomocą wirującej tarczy z nożami. rębnia, leśn. zespół zasad określających sposób użytkowania (wybór drzew do cięcia) i odnowienia lasu; zależnie od warunków i potrzeb stosuje się r. zupełną, częściową lub przerębową. rędziny, grupa typów gleb powstałych ze zwietrzenia skał wapiennych (wapienie, margle, gipsy); najżyźniejsze, próchniczne — r. czarnoziemne (wśród nich kredowe zw. borowinami). ręka, odcinek kończyny piersiowej (przedniej, górnej); dzieli się na nadgarstek, śródręcze, palce; termin używany gł. w odniesieniu do człowieka i Naczelnych (r. z przeciwstawnym pierwszym palcem). rękaw, lotn. stożkowaty worek płócienny z otwartymi końcami, usztywniony pierścieniami, używany jako wiatrowskaż (r. lotniskowy) lub jako cel holowany za samolotem. rękawice bokserskie, duże, skórz., jednopalcowe rękawice z wyściółką wewnątrz; ciężar r.b. seniorów 228 g każda, juniorów od 285 do 342 g (w zależności od wagi); ciężar części skórz. nie może przekraczać 50%. rękawka, festyn lud. w Krakowie, obchodzony w pierwszy wtorek lub niedzielę po Wielkanocy; na wzgórzu Lasota

(zw. R.) obdarzano ubogich słodyczami, resztkami święconego. rękaw wentylacyjny →rekin. rękodzieło, forma drobnej produkcji oparta na pracy ręcznej, będąca jednocześnie formą działalności artystycznej. rękojmia, poręczenie, zagwarantowanie czegoś; gwarancja, zabezpieczenie, pewność; zapewnienie o czymś, przyrzeczenie czegoś. rękojmia za wady, prawo odpowiedzialność majątkowa sprzedawcy za wady fiz. i prawne sprzedanej rzeczy; jest niezależna od winy, a nawet wiedzy sprzedawcy. rękopis (manuskrypt), wszelki tekst sporządzony ręcznie; także maszynopis autorski przed oddaniem do składu; w praktyce bibliotecznej termin stosowany w odniesieniu do zwoju i kodeksu. Rgieł, mit. słow. →Siem i Rgieł, RGO →Rada Główna Opiekuńcza. Rh, symbol pierwiastka chem. rodu. Rh czynnik (antygen Rh), gł. składnik antygenowy krwinek czerwonych małp rezusów; występuje również we krwi większości ludzi (grupa krwi Rh+). Rhea, szósty wg oddalenia od planety satelita Saturna. Rheden [re: də], m. w Holandii, w zespole miejskim Arnhem; 47 tys. mieszk. (1969); przemysł maszynowy. Rheine [rainə], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad rz. Ems; 51 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; uzdrowisko (solanki); węzeł kolejowy. Rheinfelden [rain-], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), port nad Renem; 16 tys. mieszk. (1968); huta aluminium. Rheinfelden [rain-], m. w Szwajcarii (Argowia); 6,7 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko (solanki); elektrownia na Renie. Rheinhausen [rainhauzən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port nad Renem; 71 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żelaza. „Rheinische Zeitung für Politik, Handel und Gewerbe" [rainyszə caitun f.p.h.u.g.], dziennik niem. poświęcony polityce, handlowi i przemysłowi, wydawany 1842-43 w Kolonii; od kwietnia 1842 red. — K. Marks; zawieszony przez władze pruskie. Rheinkamp [rain-'], osiedle w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 43 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. i Rheinsberg [ra ns-], m. w pn. części NRD, na Pojezierzu Meklemburskim; 5,2 tys. mieszk. (1965); elektrownia jądrowa uruchomiona 1966. Rheydt [rait], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), na zach. od Dusseldorfu; 100 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., metal., elektrotechn., skórzany. rhinazin (privin), lek o działaniu sympatykotonicznym, stosowany jako środek zwężający naczynia krwionośne błon śluzowych (np. w katarze nosa) i hamujący krwawienie. Rhinda papirus, jeden z najstarszych dokumentów mat., którego autorem jest matematyk egip. Ahmes (1650 p.n.e.); odkryty 1858 przez ang. uczonego, Rhinda. Rho [ro], m. we Włoszech (Lombardia); 35 tys. mieszk. (1964); rafinacja ropy naft., przemysł chem., spoż., włókienniczy. Rhode PAWEŁ PIOTR, 1870-1945, pierwszy biskup Polak w USA; podczas I wojny świat, prezes Komitetu Obrony Nar. i Pol. Rady Nar. w Ameryce.u Rhode Island [ro d ajlənd], stan w pd.wsch. części USA; 3144 km2 (najmniejszy stan USA), 922 rys. mieszk. (1970); stol. Providence; rozwinięty przemysł; warzywnictwo, hodowla bydła typu mlecznego; turystyka. Rhodes [roudz] CECIL JOHN, 1853-1902, polityk bryt.; imperialist. działacz kolonialny, od 1890 premier Kraju Przylądkowego; inicjator najazdu na Transwal, uczestnik II wojny burskiej.

99S Rhön lub pajączkami; Rhön [rö:n], wulkaniczne góry na graRicaud de Tirregaille [riko d tirgąj] wypełnionym słupkami nicy NRD i NRF; wys. do 950 m (Wasser- PIERRE, XVIII w., fr. inżynier i architekt znany od pocz. XIX w., stosowany do kuppe); zalesione. działający w Polsce; projekt przebudowy dziś. Rhondda [rondə], m. w W. Brytanii pałacu w Wiśniczu; sztychowany plan Richelieu [riszöljö] ARMAND JEAN DU PLESSIS DE, książę, 1585-1642, fr. mąż sta(Walia), nad rzeką R.; 96 tys. mieszk. Warszawy (1762). (1968); ośr. wydobycia węgla kam.; hutRicci [rjczczi] MATTEO, 1552-1610, wł. nu, Kardynał; od 1624 pierwszy min. Ludnictwo żelaza. podróżnik, misjonarz; dwukrotnie odwie- wika XIII. rhythm and blues [rydm ənd blu:z; dził Chiny; pozostawił dzieła nauk. w ję- Richepin [riszp.ę] JEAN, 1849-1926, pisarz ang.], kierunek współcz. muzyki; łączy zyku chin., m.in. o geografii powszech- fr.; czł. Akad. Fr.; zbiory poezji, dramaelementy jazzu i muzyki rozrywkowej; nej oraz pierwszą chin. mapę świata ty wierszem, powieści (Lep). Richet [risze] CHARLES ROBERT, 1850pierwotnie jego źródłem był jazz, auten- (wyd. 1938). tyczne bluesy i pieśni rel.; od 1960 zainteRicci [riczczi] RUGGIERO, ur. 1920, skrzy- 1935, fr. fizjolog, immunolog i lekarz; resowanie r. and b. zwł. w zespołach mło- pek amer., wirtuoz świat, sławy; liczne prof. uniw. w Paryżu, czł. Akad. Nauk; nagr. Nobla za prace nad anafilaksją. dzieżowych (big-beat). tournées koncertowe. Riccio [riczczo] (Rizzo) ANDREA, 1470- Richier [riszjy] GERMAINE, 1904-59, fr. Riabuszkin ANDRΓEJ P., 1861-1904, marzeźbiarka i rysowniczka; związana ze śro1532, wł. rzeźbiarz, złotnik i medalier, larz ros.; czł. stowarzyszenia pieriedwiżników, Miru iskusstwa; sceny z życia lu- przedstawiciel renesansu; drobne rzeźby dowiskiem surrealistów, ulegała wpływom A. Giacomettiego; figuralne rzeźby z brądu, hist., rodzajowe z życia Rosji w z brązu, nagrobki. Riccione [riczczone], m. we Włoszech zu o wydłużonych kształtach. XVII w. rias, strome, skaliste, poszarpane wy- (Emilia-Romania), nad M. Adriatyckim; Richland [ryczlənd], m. w USA (stan brzeże mor. przy ujściu rzek, zwł. w Hi- 20 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko Waszyngton), nad rz. Kolumbią; 26 tys. mieszk. (1970); zakłady produkcji maośr. turyst.-wypoczynkowy. szpanii. Riau, grupa wysp indonez. u pd. wy- Riccoboni [rikko-] LUIGI ANDREA (ZW. teriałów rozszczepialnych. brzeży Płw. Malajskiego; 3,4 tys. km2, Lelio), 1675-1753, wł. aktor commedia Richmond [ryczmənd], m. w USA, stol. ok. 80 tys. mieszk.; gł. wyspy: Bintan, delľarte; od 1716 we Francji; wykonawca stanu Wirginia, port nad rz. James; 248 batam; lasy tropik, z małymi ośrodkami ról w napisanych dla niego sztukach P. tys. mieszk. (1970), zespół miejski 508 tys. Mariveaux (m.in. Igraszki trafu i miłości). (1967); przemysł tytoniowy, chem., metal., upraw; rybołówstwo. Riazań, m. obw. w Ros.FSRR, port nad Riccobono [rikko-] SALVATORE, 1864- odzieżowy, papiern.; ośr. handl.; uniw.; Oką; 351 tys. mieszk. (1970); rafineria 1958, prawnik wł,; prof. prawa rzym. na muzea; zabytkowy dom (XVII w.), kościół ropy naft., przemysł maszyn., chem., uniw, w Camerino, Sassari, Palermo i kapitol (XVIII w.), domy i kościoły (1 poł. XIX w.). i Rzymie. elektrotechn.; węzeł kolejowy. Rice [rajs] ELMER, 1892-1967, dramato- Richmond [ryczmənd], m. w USA (KaRiażski GIEORGIJ G., 1895-1952, malarz radz., czołowy przedstawiciel realizmu so- pisarz amer.; ekspresjonist. fantazja (Ma- lifornia), port nad zat. San Francisco, szyna do liczenia), naturalist. dramat z ży- w zespole miejskim San Francisco; 78 tys. cjalist.; portrety. mieszk. (1970); przemysł stoczn., maszyn., Ribalta [rri-] FRANCISCO DE, 1565-1628, cia slumsów Nowego Jorku (Ulica). ricercar [riczerkar; wł.], forma muzyki chem., spoż., rafinerie ropy naftowej. malarz hiszp.; malowidła ścienne (m.in. w Richmond [ryczmənd], m. w USA (Ininstrumentalnej XVI-XVIII w.; r. imitaklasztorze kapucynów w Walencji) i obrazy o tematyce rel. przepojone mistycyz- cyjny — przeprowadzający kolejno kilka diana); 44 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł; ośr. handl. regionu roln.; hotematów w imitacji; r. jednotematowy — mem i dramatyzmem. dowla róż. Ribar IVAN, 1881-1968, polityk chorw.; wstępna forma fugi. Richmond [ryczmənd], m. w USA po 1929 przeciwnik dyktatury król.; od Richarda Blacka Wybrzeże [w. ryczar1937 przywódca lewicy Partii Demokr.; od da bläka], część wybrzeża Ziemi Graha- (Kentucky); 16 tys. mieszk. (1970). 1862 największe w amer. wojnie secenad M. Weddella. 1942 w KP Jugosławii; 1942-45 przewodn. ma (Antarktyda Zach.), Richards [ryczərdz] DICKINSON WOOD- svinej zwycięstwo armii Południa nad wojAVNOJ; 1945-53 przewodn. Skupsztiny. Ribar IVO-LOLA, 1916-43, jugosł. boha- RUFF, ur. 1895, lekarz amer.; prof. uniw. skami Unii. Richmond [ryczmənd], dzielnica (boter nar.; od 1940 czł. KC KP Jugosławii, Columbia w Nowym Jorku; badania nad rougn) Nowego Jorku. od 194L czł. Sztabu Najwyższego Wojsk fizjologią układu krążenia, m.in. za po- Richter [ryś-] ADRIAN LUDWIG, 1803-84, serca; nagr. Nobla. Narodowowyzwoleńczych; zginął w wal- mocą cewnikowania r niem. malarz i rysownik, reprezentant Richards [ryczə dz] I VOR A RMSTRONG , ce z Niemcami. późnego romantyzmu; ilustracje do utworibat, ufortyfikowany klasztor muzułm., ur. 1893, ang. krytyk i teoretyk literatury; lit., sentymentalne pejzaże. położony zwykle w pobliżu granicy; budy- zajmuje się gł. strukturą znaczeniową (se- rów [ryś-] HANS THEO, ur. 1902, manek otoczony murem z wieżą, zawierający mantyczną) utworu, wpłynął na wspólcz. larzRichter i grafik niem. (NRD); cykle graf., gł. salę modlitw (czasem meczet); słynny r. anglo-amer. literaturoznawstwo. Richards (ryczərdz] THEODOBE WILLIAM, o tematyce macierzyństwa. w m. Susa (Tunezja). Richter [ryś-] HANS WERNER, ur. 1908, Ribbentrop [rybən-] JOACHIM VON, 1893- 1868-1928, chemik amer.; badania w dzie1946, jeden z gł. przywódców Niemiec dzinie termochemii i elektrochemii; ozna- pisarz niem. (NRF); współzałożyciel Grupy 47; powieści związane tematycznie z II hitlerowskich; 1938-45 min. spraw zagr.; czył dokładnie ciężary atomowe 25 pierwojną światową. zbrodniarz woj. skazany przez Międzynar. wiastków; nagr. Nobla.r Richter [ryś-] JEAN PAUL FRIEDRICH → Trybunał Wojsk, w Norymberdze, straco- Richardson [ryczə dsn], DOROTHY, 1873- Jean Paul. 1957, pisarka ang.; powieści psychol., walny. Richter [ryś-] JEREMIAS BENJAMIN, 1762Ribe, m. w Danii (pd.-zach. Jutlandia), czące o społ. pozycję kobiety (cykl Pil- 1807, chemik niem.; badał reakcję zoboosr. adm. okręgu R.; 8 tys. mieszk. (1968); grimage). r kwasów zasadami; stworzył podromańska katedra, kościół i klasztor be- Richardson [ryczə dson] HENRY HANDEL jętniania stawy stechiometrii. nedyktynów (XII, XV w.), ratusz (XVI (ETHEL FLORENCE), 1870-1946, powieścioRichter SWIATOSŁAW T., ur. 1914, piapisarka austral.; „saga rodzinna", obrazuw.). radz. świat, sławy; zaliczany do najRibeirão Preto [-bejrã p.], m. w Brazy- jąca trudny los imigrantów, powieści psy- nista wybitniejszych współcz. wykonawców. lii (stan Sao Paulo); 116 tys. mieszk. chologiczne. r Richthofen [ryśt-] FERDINAND VON, 1833(1960); przemysł spoż., włók., chem., ma- Richardson [ryczə dsn] HENRY HOBSON, 1905, niem. podróżnik, geolog, geograf; 1838-86, architekt amer.; budynki użyteczszyn.; hutnictwo żelaza. badacz Chin; prof. uniw. w Bonn, Lipsku Ribeiro [-bejro] AQUILINO, 1885-1963, pi- ności publ., gł. w uproszczonym stylu neo- i Berlinie; współtwórca geomorfologii; odkościoły, domy wiejskie; sarz portug., twórca portug. powieści re- romańskim; wypraw nauk.-badawczych w głąb gionalnej; powieści gł. z życia chłopów, wpływ na rozwój tzw. szkoły chicagow- był Chin. skiej. eseje historycznolit., lit. portrety. r Rickentunnel [rykən-], tunel kol. w Richardson [ryczə dsn] S IR O WEN W IL Ribera [rri-] JUSEPE (JOSE), ok. 1590Szwajcarii (kanton Sankt Gallen); dł. 1652, hiszn. malarz i grafik okresu baro- LANS, 1879-1959, fizyk ang.; prof. Kings 8,6 km. ku; od 1616 działał w Neapolu (wpływy College w Londynie, czł. Royal Society; Rickert [rykərt] HEINRICH, 1863-1936, fiCaravaggia); obrazy rel. (zwł. sceny eks- podstawowe prace dotyczące termoemisji; lozof niem., jeden z gł. przedstawicieli taz, męczeństw), mit., rodzajowe; akwa- nagr. Nobla. r Richardson [ryczə dsn] SAMUEL, 1689- tzw. badeńskiej szkoły neokantyzmu; zajforty. mował się gł. teorią poznania, aksjologią Ribičič MITJA, ur. 1919, działacz ju- 1761, pisarz ang.; przedstawiciel wczesne- oraz teorią kultury i metodologią humanigo sentymentalizmu, jeden z twórców nogosł. ruchu robotn.; czł. KC ZKJ, 1969-71 woż. powieści psychol.-obyczajowej (Pa- styki; głosił tezę o idiografizmie nauk hipremier Jugosławii. storycznych. Ribnitz-Damgarten [rybnyc dam-], m. mela, Clarissa). r Ricos JANIS, ur. 1909, poeta gr.; w twórw pn.-wsch. części NRD; 15 tys. mieszk. Richardson [ryczə dsn] TONY, UΓ. 1928, czości aktualna tematyka społ.-polit.; zbio(1968); przemysł drzewny, spoż.; wyroby ang. reżyser i producent film.; czołowy ry liryków i wolnych wierszy. twórca z kręgu „młodych gniewnych"; filz bursztynu. Ridderkerk [rydər-], m. w Holandii, my krytykujące hist. tradycje i współcz. Ricardo [ryką:rdou] DAVID, 1772-1823, stosunki społ. (Samotność długodystan- w zespole miejskim Rotterdamu; 40 tys. ekonomista ang.; współtwórca ekonomii mieszk. (1969). sowca, Tom Jones, Szarża lekkiej bryklasycznej, rzecznik liberalizmu gosp.; caRidgway [rydżuej] MATTHEW BUNKER, gady). ły system ekonomii podporządkował prarichelieu [riszöljö], rodzaj haftu o wzo- ur. 1895, generał amer.; jeden z dowódców wu wartości; Zasady ekonomii politycznej alianckich w II wojnie świat.; 1952-53 rze ażurowym, wycinanym z tła tkaniny, i opodatkowania. nacz. dowódca sił zbrojnych NATO.

Rinser 999 riebekit, minerał z grupy amfiboli, o b. skomplikowanym składzie chem.; ciemnogranatowy lub czarny; występuje w niektórych skałach magmowych i metamorficznych. Rieger FRANTIŠEK, 1818-1903, czes. polityk i ekonomista; jeden z przywódców partii staroczechów. Rieger ROMAN, 1870-1947, specjalista w dziedzinie górnictwa; prof. AGH; konstruktor urządzenia do transportu urobKU — przenośnika wstrząsowego. Riegl [ri:gəl] ALOIS, 1858-1905, austr. historyk i teoretyk sztuki; głosił autonomiczność nauki o sztuce; Die Spätrömische Kunst-Industrie nach den Funden in Oesterreich Ungarn. i Riego y Nuñez [rr ego i nuńet] RAFAEL, 1785-1823, generał hiszp.; uczestnik kampanii antynąpoleońskiej 1808-09; organizator powstania 1820-23; stracony. Riemann [ri:man] BERNARD, 1826-66, niem. matematyk i fizyk; prof. uniw. w Getyndze; twórca wielowymiarowej geometrii metrycznej (zw. geometrią R.), która znalazła zastosowanie w teorii względności Einsteina; autor podstawowych prac z teorii funkcji i teorii szeregów trygonometrycznych. Riemann [ri:man] HUGO, 1849-1919, wybitny niem. muzykolog, także kompozytor i dyrygent; kilkaset dzieł hist, teoretycznych. Riemanna geometria [g. rima-], rodzaj geometrii odmiennej od geometrii euklidesowej; bada się w niej własności figur położonych na dwuwymiarowych powierzchniach; szczególnym przypadkiem g.R. jest geometria eliptyczna (g.R. w sensie węższym), badająca własności figur położonych na sferze. Riemenschneider [ri:mənsznaidər] TILMAN, 1470-1531, rzeźbiarz niem., reprezentant późnego gotyku; ołtarze, rzeźby sakralne i nagrobki, m.in. w Würzburgu.. Riemizow (Remizow) ALEKSIEj M., 18771957, pisarz ros.; przedstawiciel ros. prozy modernistycznej nawiązującej do folkloru i motywów starorus.; powieści, opowiadania, legendy; od 1921 na emigracji. Rienzi [rijenci] COLA DI, ok. 1313-54, przywódca powstania lud. w Rzymie 1347; 1354 trybun lud.; zginął w czasie rozruchów. Riepin ILJA JM 1844-1930, najwybitniejszy malarz ros., przedstawiciel realizmu; czł. stowarzyszenia pieriedwiżników; tematyka rodzajowa (Burłacy na Wołdze), hist. (Zaporożcy piszący list do sułtana tureckiego), portrety (M.P. Musorgskiego), tematy rewol. (Aresztowanie agitatora). Riesa [ri:za], m. w pd. części NRD, port nad Łabą; 49 tys. mieszk. (1968); huta żel.; węzeł kolejowy. riesling [ri:zlyŋ], typ białego wytrawnego wina gronowego, o pięknym korzennym bukiecie; stanowi podstawę świat, sławy win reńskich i mozelskich; także nazwa szlachetnej odmiany winorośli. Riesz [ri:s] FRIGYES, 1880-1956, matematyk węg.; prof. uniw. w Klużu, Szegedzie i Budapeszcie, czł. Węg. Akad. Nauk; współtwórca analizy funkcjonalnej. Rieszetnikow (Reszetnikow) FIODOR M., 1841-71, pisarz ros.; naturalistyczne powieści i opowiadania, ukazujące wstrząsający obraz nędzy ludu rosyjskiego. Rieszetnikow FIODOR P., ur. 1906, malarz radz., przedstawiciel realizmu socjalist.: obrazy rodzajowe (z życia dzieci), karykatury, portrety. Rieti, m. we Włoszech (Lacjum), w Apeninach, ośrodek adm. prow. R.; 39 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż.; muzeum; katedra (XII, XIV, XVIII w.), z kryptą z XII w.; mury obronne i pałac biskupi (XIII w.); kościoły i pałace (XVIXVIII w.). Rietveld [ri:twelt] GERRIT, 1888-1964, architekt hol.; czł. grupy de Stijl, współzałożyciel CIAM; tworzył pod wpływem neoplastycyzmu; m.in. dom Schröder-

Rietveld w Utrechcie; projektował wnętrza i meble. Rif, góry w pn.-zach. Maroku, jedno z pasm Atlasu; najwyższy szczyt Tidighin 2456 m; wydobycie rudy żelaza. Rifenowie, lud berberyjski w Maroku, w górach Rif; ok. 600 tys.; hodowla, uprawa ziemi; rozwinięte tkactwo, kowalstwo, garncarstwo; 1919-26 powstanie przeciw władzy fr. i hiszp. (republika Rif). Rigas KONSTANDINOS (właśc. Andonios Kiriazis), 1757(?)-98, poeta gr.; twórczość pod wpływem idei oświecenia i rewolucji fr.; uczestnik walk o niepodległość; utwory patriotyczne. Rigaud [rigo] HYACINTHE, 1659-1743, malarz fr.; reprezentacyjne portrety (gł. męskie), Portret Ludwika XIV. rigaudon [-godą; fr.], taniec prowansalski z XVII w.,' w tempie żywym, metrum parzystym; wszedł do opery fr. i do suity. Rigault [rigo] RAOUL GEORGE ADOLPHE, 1846-71, generalny prokurator Komuny Paryskiej 1871; rozstrzelany przez wojska wersalskie. Rigel, β Ori, gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona o jasności 0,m2. Righi [-gi] TOMMASO, 1727-1802, wł. rzeźbiarz i sztukator, działający także w Polsce; klasycyst. rzeźby dekoracyjne w Łazienkach w Warszawie. Rigi, masyw górski w Alpach Zach. (Szwajcaria), między jeziorami Czterech Kantonów a Zug; wys. do 1801 m (Kulm); zalesiony. Rigweda, najstarsza z ind. Wed; zawiera poet. hymny do bóstw powstałe w okresie 1500-1200 p.n.e.; reprezentuje najdawniejszą formę religii hinduskiej. Rihand, hydrowęzeł w Indii (Uttar-Pradesz), na rz. R. (dorzecze Gangesu); nawadnia ok. 850 tys. ha w stanach UttarPradesz i Bihar. Riihimäki [ri:himeki], m. w pd. Finlandii; 23 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., ceram., maszyn., ważny węzeł kolejowy. Rijad, stol., Arabii Saudyjskiej; 225 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., cementowy; rzemiosło (tkaniny); gł. ośr. kult. kraju; uniwersytet. Ŕijeka, m. w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim; 116 tys. mieszk. (1965); największy port kraju, przemysł stoczn., maszyn., rafinacja ropy naftowei. Rijsvijk [reisweik], m. w Holandii, w zespole miejskim Hagi; 49 tys. mieszk. (1969); ośr. turystyczny. riketsje, rząd drobnoustrojów zajmujących pograniczne miejsce między bakteriami i wirusami; pasożyty wewnątrz- lub pozakomórkowe owadów lub ssaków, wielkości 0,1-1 mikrona; pałeczkowate i ziarenkowate; r. chorobotwórcze są przyczyną riketsjoz. riketsjozy, grupa ostrych chorób zakaźnycn człowieka i zwierząt, wywoływanych przez riketsje; szerzą się za pośrednictwem stawonogów; wywołują odporność; do r. należy np. dur plamisty. Riksdag, dwuizbowy parlament szwedz. o 2 izbach równoprawnych; Izba Pierwsza (wyższa) — 151 członków (wybieranych na 6 lat przez Landstingi); Izba Druga (niższa) — 233 członków (wybieranych na 4 lata w głosowaniu powszechnym). riksza →ryksza. Riley [rajly] BRIDGET, ur. 1931, malarka ang.; malarstwo abstrakc. oparte na efektach iluzji optycznej; czołowa przedstawicielka ang. op-artu. Riley [rajly] JAMES WHITCOMB, 1849l916, poeta amer.; pełna prostoty liryka, opisująca krajobraz, folklor i codzienne życie rodzimego stanu Indiana. Rilke [ry-] RAINER MARIA, 1875-1926, poeta austr.; liryka, w której problemy metafiz. uzyskały precyzyjny wyraz artyst. (Elegie duinejskie, Sonety do Orfeusza); wywarł silny wpływ na poezję niem i eur.;

powieść Maltę, ballada prozą, studium o A. Rodinie. rillmarki, geol. drobne bruzdki erozyjne utworzone przez spływającą po brzegu wodę mor. (tzw. falę powrotną); znane w stanie kopalnym. Rilski monastyr, monastyr w Bułgarii w górach Riła, 120 km na pd. od "Sofii; zał. w X w., w okresie tur. niewoli ośr. kultury bułg.; obecny stan z XIX w., budynki mieszkalne, cerkwie, baszta z XIV w.; w muzeum zabytki piśmiennictwa. Riła, masyw górski w zach. Bułgarii, najwyższy na Płw. Bałkańskim; wys. do 2tf25 m (Musała); liczne jeziora; zalesiony; klasztor zał. w IX w. Rimanóczy [rimono:ci] GYULA, 1903-58, architekt węg.; przedstawiciel modernizmu; budowle użyteczności publ., gł. w Budapeszcie, Veszprém i Györ. Rimavská Sobota, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist); 13 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Rimbaud [rębo] JEAN ARTHUR, 1854Γ-91, poeta fr.; jeden z gł. przedstawicieli symbolizmu; tworzył do 20 roku życia; poezje (Statek pijany), poematy prozą (Sezon iv piekle). rimifon, farm. lek przeciwgruźliczy. Rimini, m. i port we Włoszech (EmiliaRomania); 115 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn.; znane kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy; muzea; zabytki rzym.; kościół S. Francesco (XIII w., przebudowany w XV w. przez L.B. Albertiego na mauzoleum Malatestów). Rimnicu-Sarat [rymniku sərat], m.wpd. Rumunii, u podnóży Karpat; 23 tys. mieszk. (1968); wydobycie i rafinacja ropy naftowej. Rimnicu Vilcea [rymniku wylczia], m. w Rumunii, nad Aluta, u pd. podnóży Karpat, ośr. adm. okręgu Vilcea; 24 tys. mieszk. (1966); przemysł chemiczny. Rimouski [rymu:sky], m. w Kanadzie (prow. Quebec), port nad Rz. Św. Wawrzyńca; 20 tys. mieszk. (1966). Rimski-Korsakow NIKOŁAJ A., 1844-1908, kompozytor ros., z grupy Potężna Gromadka; w twórczości elementy lud., tematyka baśniowa, mistrzostwo instrumentacji; opery (Sadko, Złoty Kogucik), utwory symf. (Şzeherezada), kameralne, pieśni. „Rinascita, La" [la rinąszita], tygodnik wł., organ teoret. Wł. Partii Komunist., wydawany od 1944 w Rzymie. Rincón del Bonete [rrinkon d. b.], elektrownia wodna, w Urugwaju, na rz. Negro. Rineanna →Shannon. ring, sport miejsce walki bokserów, kwadratowa (bok 4,9-6,1 m) podłoga pokryta filcem lub brezentem grub. 2 cm, umieszczona na wys. 0,3-1,5 m, otoczona 3 linami. Ringelblum EMANUEL, 1900-44, żyd. historyk i działacz społ.; autor prac o historii Żydów; zorganizował w getcie archiwum, stanowiące źródło informacji o życiu i zagładzie Żydów w gettach; zginął na Pawiaku. Ringelnatz [ryŋəlnac] JOACHIM (właśc. Hans Bötticher), 1883-1934, niem. pisarz i aktor; mistrz piosenki kabaretowej (autor i wykonawca); proza autobiogr., opowiadania. Ringera roztwór, roztwór wodny zawierający drobne ilości chlorku sodowego, potasowego i wapniowego oraz kwaśnego węglanu sodowego; jest to roztwór fizjol. stosowany m.in. dożylnie w celu doraźnego uzupełnienia strat krwi. Ringvassøy [rinwasöj], górzysta wyspa przybrzeżna w pn. Norwegii; 656 km2, ok. 1,5 tys. mieszk. (1960). Rinser [rynzər] LUISE, ur. 1911, powieściopisarka niem., obecnie we Włoszech; problemy moralne naświetlone z punktu widzenia humanizmu chrześc; Przygoda życia.

1000 rio rio, gatunek kawy brazyl., o drobnym, ciemnozielonym ziarnie, posiadającym ostry, nieprzyjemny smak i zapach. Riobamba [rrio-], m. w Ekwadorze, w Andach, ośrodek adm. prow. Chimborazo; 42 tys. mieszk. (1962); przemysł włók., cementowy. Rio Branco [rijo -nko], m. w Brazylii, stol. stanu Acre; 76 tys. mieszk. (1969). Rio Bravo [rrio b.] (Rio Bravo del Norte), meksyk, nazwa rz. Rio Grande. Rio Claro [rijo klaro], m. w Brazylii (stan São Paulo); 49 tys. mieszk. (1960); przemysł włókienniczy. u Rio Cuarto [rrio k a-], m. w Argentynie (prow. Cordoba); 70 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., metalowy. Rio de Janeiro [rijo de żanejro], stan w pd.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim; 42,9 tys. km2, 4,7 mln mieszk. (1969); stol. Niterói; rozwinięty przemysł. Rio de Janeiro [rijo de żanejro], m. w Brazylii, nad O. Atlantyckim i zat. Guanabara, stol. stanu Guanabara, do 1960 stol. Brazylii; 4,3 mln mieszk. (1969); jeden z gł. ośr. przem., handl., kult., nauk. (2 uniw.) i turyst. Ameryki Łac; największy port kraju; muzea; katedra (XVIII w.), kościoły i klasztory (XVI-XVπi w.), pałace (XIX w.). Rio de Oro [rrio de o.] →Hiszpańska Afryka Zachodnia. Rio Galłegos [rrjo galję-], m. i port w Argentynie, stol. prow. Santa Cruz; 16 tys. mieszk. (1960); przemysł mięsny. Rio Grande [rijo g.], m. i port w Brazylii (Rio Grande do Sul), przy wejściu do laguny Patos; 83 tys. mieszk. (1960); rafinacja ropy naft., przemysł chem.. spoż., włókienniczy. Rio Grande [rrio g.] (Rio Bravo, Rio Bravo del Norte), rz. w USA, w środk. i dolnym biegu na granicy z Meksykiem; dł. 2870 km, dorzecze 580 tys. km2; uchodzi do Zat. Meksykańskiej; duże wahania stanu wód; gł. dopływy: Pecos (1.) Conchos (pr.); wykorzystywana do nawadniania; gł. m.: Albuquerque, El Paso, Ciudad Juárez. Rio Grande do Norte [rijo g. do n.j, stan w pn.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim; 53,0 tys. km2, 1,3 mln mieszk. (1969); stol. Natal; ważny region uprawy bawełny i agawy sizalskiej. Rio Grande do Sul [rijo g. do s.], stan w pd. Brazylii, nad O. Atlantyckim i na Wyż. Brazylijskiej; 282,2 tys. km2, 6,7 mln mieszk. (1969); stol. Porto Alegre; uprawa ryżu, pszenicy; hodowla; rozwinięty przemysł. Riohacha [rrjoacza], m. i port w pn. Kolumbii, nad M. karaibskim, ośr. adm. intendencji La Guajira; 32 tys. mieszk. (1964). Rioja, La [la rriocha], prowincja w pn.zach. Argentynie, w Andach i na pogórzu Andów; 92,3 tys. km2, 149 tys. mieszk. (1968); stol. La R. i Rioja, La [la rr ocha], m. w Argentynie, u podnóża Andów, stol. prow. La R.; 40 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Riom [rją], m. we Francji (Owernia), w Masywie Centralnym; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł tytoniowy, elektrotechn., metalowy. Rio Muni [rrio m.], kontynent, część Gwinei Równikowej; 26 tys. km2, 183 tys. mieszk. (1960); ośr. adm. Bata; uprawa Kawy, kakaowca, manioku, palmy oliwnej; eksploatacja lasów. Rio Negro [rrio n.], prowincja w pd. Argentynie, nad O. Atlantyckim, na pograniczu Pampy i Patagonii; 203,0 tys. km2, 227 tys. mieszk. (1968); stol. Viedma; hodowla owiec. Rioni, rz. w Gruz.SRR; dł. 327 km; uchodzi do M. Czarnego; elektrownie: Riońska, Gumacka. Riopelle [rjopel] JEAN PAUL, ur. 1923, malarz kanad., od 1946 w Paryżu; przedstawiciel taszyzmu. Rios Amador de los [-dor de los rrios] JOSÉ, 1818-78, hiszp. historyk, krytyk lit.

i pisarz; historia literatury hiszp., prace hist. i lit., poezje, dramaty. Rio Tercero [rrio tersero], m. w Argentynie (prow. Cordoba); 10 tys. mieszk. (1960); przemysł maszyn., chem.; elektrownia wodna. Riotinto [rrio-] (Minas de Riotinto), osiedle rzem. w Hiszpanii (Andaluzja), w górach Sierra Morena; 9 tys. mieszk. (1960); wydobycie pirytów; przemysł obuwniczy. ripason, farm. →hepason. riposta, celna, bezzwłoczna odpowiedź. riposta, sport w szermierce cięcie lub pchnięcie następujące bezpośrednio po skutecznej własnej zasłonie. ripplemarki, geol. regularne zmarszczki na powierzchni luźnego osadu (zwykle piasku) powstałe wskutek działania prądu wody (r. prądowe), falowania (r. falowe) lub wiatru; znane są w stanie kopalnym. Rippl-Rónai [r. ro:noj] JÓZSEF, 18611927, węg. malarz i grafik; 1884-1902 w Paryżu, czł. grupy nabistów; obrazy rodzajowe, portrety, plakaty, dekoracje wnętrz. risberma, bud. ubezpieczenie dna poniżej progu wodnego budowli piętrzącej lub upustowej. Rişnov [rysznow], m. w Rumunii (Siedmiogród); 10 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., chemiczny. risorgimento [-rdżi-], okres walk narodu wł. w XIX w. o wyzwolenie nar. i zjednoczenie państwa; nurt demokr.-republ. — G. Mazzini, G. Garibaldi, umiarkowany C.B. Cavour. risotto [-zo-], potrawa przyrządzana przez zapiekanie gotowanego ryżu, mięsa i przypraw (sos pomidorowy, ser parmezan), podawana z surowymi lub gotowanymi jarzynami. Ristori ADELAIDE, 1822-1906, wł. aktorka; uważana za największą tragiczkę w swej epoce; Fedra J. Racine'a, Lady Makbet w Makbecie Szekspira; występy w Europie i Ameryce. riszi, md. legendarny wieszcz, mędrzec; r. byli twórcami Rigwedy. Riszon-le-Syjon, m. w środk. Izraelu; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., metal., mat. bud.; ośr. regionu uprawy drzew cytrusowych i winorośli. riszta (drakunkulus medyński, Dracunculus medinensis), nicień; samica (do 1 m dł.) pasożytuje w tkance podskórnej kończyn dolnych człowieka, wywołując chorobę drakunkulozę. Risztin Sadikullah, ur. 1917, afgański pisarz i filolog; prof. uniw. w Kabulu, czł. Akad. Afgańskiej; prace z historii języka i literatury pasztu, reportaże, proza historyczna. rita, w religii Wed odwieczne prawo, ład wszechświata; potęga władająca porządkiem kosmicznym i moralnym, strzeżona przez boga Warunę. ritardando [wł.] (ritenuto, skrót: rit.), muz. coraz wolniej. ritenuto [wł.], muz. →ritardando. ritornel, muz.: 1) w madrygale XIV w. ostatnie 2 wiersze zwrotki; 2) w operze XVII w. rodzaj interludium; 3) w niem. pieśni XVII w. instrumentalny refren po każdej zwrotce. ritournelle [-turnel], fr. taniec z XVII w., szybki, w metrum trójdzielnym. Ritter [ry-] GEORG DIETRICH, 1826-1908, mechanik niem.; 1862 podał analityczną metodę obliczania kratownic (metoda R.). Ritter [ry-] KARL, 1779-1859, geograf niem.; prof. uniw. i czł. Akad. Nauk w Berlinie; obok A. Humboldta, twórca nowoż. geografii. Rittner TADEUSZ, 1873-1921, dramaturg i prozaik; jeden z twórców nowocz. komedii pol. (W małym domku, Głupi Jakub, Wilki w nocy); nowele, szkice, recenzje teatr., powieści; pisał w języku pol. i niemieckim. Ritz [ryc] -WALTER, 1878-1909, fizyk niem.; autor prac z zakresu fizyki atomowej (zasada kombinacji R.).

Ritzaus Bureau [ritsaus büro], duń. agencja prasowa, zał. 1866, w Kopenhadze. Riuldu (Ryukyu, Nansei-shoto), archipelag wysp jap. między Kiusiu a Tajwanem; wyspy Sakishima i Okinawa od 1945 pod administracją wojsk. USA; 2196 km2, 965 tys. mieszk. (1968); gl. m. Naha. Riva [riwa] EMMANUELLE, ur. 1927, fr. aktorka teatr, i film.; znana z wybitnych ról psychol. w filmach, m.in. Hiroszima moja miłość. Klimaty, Teresa Desqueyroux. Riva, m. we Włoszech (Trydent-Górna Adyga), nad jez. Garda; 11 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.-wypoczynkowy. Rivai APIN, ur. 1927, indonez. poeta; działa również w dziedzinie filmu, teatru, dziennikarstwa i urbanistyki; red. postępowego czasopisma kult. „Zaman Ba^ ru". Rivarol [-rol] ANTOINE, 1753-1801, pisarz fr., pochodzenia wł.; zbiór sentencji i maksym; rozprawa o języku francuskim. Rivas [rriwas] ÂNGEL DE SAAVEDRA DE, 1791-1865, hiszp. pisarz i polityk; autor romanc, legend, poematu hist. oraz dramatu romant. Don Álvaro... Rive-de-Gier [riw dö żjy], m. we Francji, we wsch. części Masywu Centralnego; 17 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł metal., szklarski. Rivera [rribera] DIEGO, 1886-1957, meksyk, malarz i grafik, jeden z największych artystów Ameryki Łac; współtwórca programu nar. sztuki meksyk, nawiązującej dö tradycji prekolumbijskich; malowidła ścienne, mozaiki, obrazy i grafika; gł. sceny z życia ludu meksyk, i historii Meksyku. Rivera [rribera] JOSE EUSTASIO, 18891928, pisarz kolumbijski; sonety, powieść La vorãgine ukazująca walkę ludu z dziką przyrodą. Rivera [rribera], m. w pn. Urugwaju, przy granicy z Brazylią, ośrodek adm. dep. R.; 42 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Riverina [rywəri:nə], region roln. w Australii (Nowa Pd. Walia), w dorzeczu Murrumbidgee; uprawa pszenicy, w części zach. — hodowla merynosów; gł. m. — Wagga Wagga. r Rivers [rywə z] WILLIAM HALSE, 18641922, amer. psycholog i etnograf; prof. uniw. w Cambridge; badania nad marzeniami sennymi, działaniem narkotyków; prowadził badania w Melanezji; Psychology and Ethnology. Riverside [rywərsajd], m. w USA (Kalifornia), nad rz. Santa Ana, na wsch. od Los Angeles, w zespole miejskim San Bernardino; 139 tys. mieszk. (1970); przetwórstwo owoców i warzyw, przemysł lotn., maszyn., mat. bud.; ośr. handlowy. Rivière [riwje:r] JACQUES, 1886-1925, pisarz fr.; powieści psychol., szkice krytyczne, korespondencja z H. Alain-Fournierem i P. Claudelem. Rivoli JÓZEF, 1838-1926, leśnik; red. „Przeglądu Leśniczego"; autor m.in. pionierskiej pracy O wpływie lasu na temperaturę dolnych warstw powietrza. Rivoli PAULINA, 1817-81, pol. śpiewaczka (sopran); rola tytułowa w warsz. premierze Halki. Rivoli [ri-], m. we Włoszech (Piemont), na przedgórzu Alp; 20 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spoż.; ośr. turyst.-wypoczynkowy. riwiera, rodzaj kolii lub naszyjnika diamentowego, ozdobionego dużą ilością kamieni o silnym migotliwym blasku. Riwiera Francuska →Lazurowe Wybrzeże. Riwiera Włoska (La Riviera), wł. wybrzeże M. Liguryjskiego, od granicy fr. do m. La Spezia; część zach. (do Genui) — Riviera di Ponente, część wsch. — Riviera di Levante; region turyst. o świat, znaczeniu; liczne kąpieliska i ośrodki turyst.-wypoczynkowe (San Remo, Albisola, Alasio, Rapallo, Chiavari).

Robotniczo- Chłopska Organizacja Bojowa 1001 Rixes [riks], ugrupowanie artyst. zal. 1949 w Paryżu; skupiało malarzy reprezentujących surrealizm i abstrakcję typu informel. Riza-i Abbasi, ?-1637, pers. malarz miniaturzysta i kaligraf. Rizal [-sal] JOSE, 1861-96, filipiński działacz polit.-społ.; przywódca ruchu narodowo-wyzwoleńczego, inicjator reform społ.; założył Ligę Filipina. Rize, m. w pn.-wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. R., port nad M. Czarnym; 27 tys. mieszk. * (1965); przemysł spoż., drzewny; ośr. regionu uprawy herbaty. rizoktonioza →ospowatość ziemniaków. Rizzio [riccjo] (Riccio) DAWID, ok. 153366, muzyk wł., faworyt Marii Stuart; zamordowany na polecenie H.S. Darnleya. Rjukan [rü:-], m. w pd. Norwegii, w G. Skandynawskich; 6 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrochem., atomowy; elektrownie wodne. RKP(b) (Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików) →Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. Rn, symbol pierwiastka chem. radonu. RNA, biochem. →rybonukleinowe kwasy. mRNA, tzw. informacyjny kwas rybonukleinowy (ok. 5% całkowitego RNA komórki); powstaje na matrycy cząsteczek kwasu dezoksyrybunukleinowego DNA (w jądrze komórkowym) i przekazuje informację genetyczną z DNA do cytoplazmy. rRNA, tzw. rybosomowy kwas rybonukleinowy (80-90% całkowitego RNA komórki), gł. składnik rybosomów. tRNA, tzw. przenoszący kwas rybonukleinowy (ok. 15% całkowitego RNA komórki); występując w płynie komórkowym — przenosi aktywowane aminokwasy do rybosomów, gdzie odbywa się biosynteza białek. Roa Bastos [rroa b.] AUGUSTO, ur. 1918, pisarz paragwajski; powieści i opowiadania ukazujące życie i obyczaje Indian, poezje. roadster [roud-], rodzaj nadwozia samochodu, o 2-6 miejscach siedzących, ze składanym dachem (r. sportowy) lub bez dachu (r. wyścigowy).u Road Town [ro d taun], ośrodek adm. Bryt. W. Dziewiczych, port na wyspie Tortola; 1,5 tys. mieszk. (1960). Roan Antelope [roun äntyloup], m. w pn. Zambii; ok. 20 tys. mieszk.; ośr. eksploatacji i hutnictwa miedzi w Pasie Miedzionośnym. Roanne [roan], m. we Francji, w Masywie Centr., port nad Loarą; 53 tys. mieszk. (1968); przemysłu gł. włókienniczy. Roanoke [ro ənouk], rz. we wsch. części USA; dł. ok. 600 km; uchodzi do zat. Albemarle (O. Atlantycki); żeglowna ok. 300 km. Roanoke [rouənouk], m. w USA (Wirginia); 91 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 173 tys. (1965); przemysł chem., włók.; ośr. handlowy. roba, strojna suknia kobieca, rozpięta na wielkim panier, z fałdowanym trenem w tyle, używana w Polsce w 2 poł. XVIII w. na oficjalne wystąpienia. robaczek świętojański (świetlik, Lampyris noctiluca), chrząszcz dł. do 12 mm; samica bezskrzydła; owady dorosłe i larwy mają narządy świetlne. robaczkowe ruchy, fizjol. →perystaltyka. robaczyca (ślepica, ammocoetes), larwa minogów; biaława, robakowata, do 18 cm dł.; po 3-6 latach dorasta; żyje w mule dennym. robaczyce (helmintozy), choroby pasożytnicze człowieka i zwierząt wywoływane przez tzw. robaki; trematodozy, cestodozy (tasiemczyce), nematodozy, akantocefalozy. robaki, potocznie — zwierzęta o ciele robakowatym; w medycynie i weterynarii — określenie pasożytniczych przywr, tasiemców, nicieni, kolcogłowów.

Robbe-Grillet [rob grije] ALAIN, UR. 1922, pisarz fr.; jeden z gł. przedstawicieli i teoretyk „nouveau roman"; powieści {Gumy), prace teoret., scenariusze film. {Zeszłego roku u) Marienbadzie). Robbers HERMAN (pseud. Phocius), 18681937, pisarz hol.; realist. powieści i opowiadania z życia hol. mieszczaństwa. Robbia ANDREA DELLA, 1435-1525, wł. rzeźbiarz epoki renesansu, bratanek, uczeń i współpracownik Luki; rzeźby terakotowe (medaliony na fasadzie Ospedale degli Innocenti we Florencji; tondo — Madonna z dzieciątkiem w kościele kolegiackim w Łasku); współpracowało z nim jego pięciu synów. Robbia LUCA DELLA, ok. 1399-1482, Wł. rzeźbiarz okresu renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; rzeźby w brązie i marmurze, a zwł. z glazurowanej terakoty (m.in. w kaplicy Pazzich we Florencji). Robbins [-bynz] FREDERICK CHAPMAN, ur. 1916, amer. pediatra i wirusolog; prof. uniw. w Gleveland; opracował metodę hodowli wirusów choroby Heinegc—Medina na podłożu z żywych tkanek zwierzęcych; nagr. Nobla. Robbins [-bynz] JEROME, ur. 1918, amer. choreograf i tancerz; twórca nowocz. układów choreograficznych baletów {Fancy Free) i musicali {West Side Story). robdeszan, męski i kobiecy luźny, długi ubiór domowy, używany w XVIII w. rober, w brydżu towarzyskim drugi (po tzw. partii) i ostatni etap gry, osiągany przez daną parę po uzyskaniu z rozgrywki określonego limitu punktów (w zapisie międzynar. na partię i r. po 100 punktów). Robert [robe:r] HUBERT, 1733-1808, malarz fr.; łączył elementy klas. z preromant.; obrazy przedstawiające ruiny antyczne, sceny parkowe, rodzajowe. Robert I Bruce [r. də fe:rst bru:s], 12741329, król Szkocji od 1306; prowadził wojny z Anglią, jego zwycięstwo 1314 zapewniło Szkocji niezależność. Robert II Courte Heuse [-ber dö kurtö ö:z], ok. 1054-1134, książę Normandii 1087-1106; jeden z przywódców I krucjaty; od 1100 walczył o koronę ang. z bratem, Henrykiem I; pokonany (1106); zmarł w niewoli. Robert Guiscard [r. giska:r], ok. 101585, wódz normański, po podbiciu pd. Włoch (od 1057) książę Apulii i Kalabrii; 1084 przybył na pomoc pap. Grzegorzowi VII, obleganemu przez ces. Henryka IV; zdobył i złupił Rzym. Robert II Stuart [r. də seknd stjuərt], 1316-90, król Szkocji od 1371, pierwszy z dyn. Stuartów. Roberts KENNETH LEWIS, 1885-1957, pisarz amer.; powieści z historii Stanów Zjedn. {Arundel, Szlak Północno-Zachodni). Roberts RICHARD, 1789-1864, wynalazca ang.; udoskonalił krosno oraz skonstruował (1830) automatyczną przędzarkę wózkową. Robertson [robərtsn] WILLIAM, 1721-93, historyk szkoc; wybitny przedstawiciel historiografii oświecenia. Robeson [roubsn] PAUL, ur. 1898, amer. śpiewak (bas) i aktor film., Murzyn; działacz świat, ruchu obrońców pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. Robesona Cieśnina, cieśn. między Grenlandią a pn.-wsch. częścią W. Ellesmere'a; najmniejsza szer. 20 km, głęb. do 751 m. Robespierre [-pje:r] MAXIMILIEN DE, 1758-94, jakobin, jeden z przywódców W. Rewolucji Fr., adwokat; od 1789 czł. Stanów Gen. i kolejnych Zgromadzeń Nar.; jako przewodn. Komitetu Ocalenia Publ., wprowadził dyktaturę i terror; obalony przez przewrót 9 thermidora i ścięty. Robinet [-ne] JEAN BAPTISTE, 1735-1820, filozof fr., kontynuator materialist. filozofii oświecenia oraz monadologii G.W. Leibniza; zwolennik deizmu. Robin Hood [robyn hud], ang. legendarny bohater lud. z XII, XIII lub XIV

w.; wspominany w kronikach XV w.; przywódca leśnego oddziału walczącego przeciw magnatom w obronie biednych i uciskanych. robinia akacjowa (robinia biała, grochodrzew, Robinia pseudoacacia), amer. drzewo miododajne i ozdobne z rodziny motylkowatych, błędnie zw. białą akacją; szeroko uprawiana (w parkach); drewno cenne. Robinson [robynsn] EDWIN ARLINGTON, 1869-1935, poeta amer.; związany z kult. tradycją purytańską Nowej Anglii; intelektualna liryka, poematy arturiańskie {Merlin, Lancelot, Tristram). Robinson [robynsn] JOAN, ur. 1903, ekonomistka ang., zwolenniczka teorii J.M. Keynesa; zajmuje się gł. teorią konkurencji i teorią wzrostu gospodarczego. Robinson [robynsn] MARY DARBY, 17581800, aktorka ang.; gł. role szekspirowskie. Robinson [robynsn] SIR ROBERT, ur. 1886, chemik ang.; czł. Royal Society; badania alkaloidów, antycyjanów; dokonał syntezy penicyliny; nagr. Nobla. robinsonada, w piłce nożnej i ręcznej obrona przez bramkarza nisko lecącej piłki polegająca na wykonaniu poziomego rzutu ciała w bok i jej wyłapaniu lub wybiciu. Robinson Gruzoe [rrowinson krusoe] (Mas a Tierra), wyspa chilijska, pochodzenia wulkanicznego, na O. Spokojnym, największa w grupie Juan Fernández; 95 km2, ok. 300 mieszkańców. roboczy bieg (ruch roboczy), techn. ruch maszyny, podczas którego wykonuje ona pracę użyteczną. robot, nazwa nadawana różnym urządzeniom imitującym wygląd lub działanie człowieka, a także urządzeniom, żwł. domowym, odznaczającym się pewnym stopniem zautomatyzowania. robotnicy, ogół pracowników najemnych wykonujących pracę gł. fizyczną, nie posiadających środków produkcji i utrzymujących się z płacy; zakres pojęcia r. ulega współcześnie zmianom wraz z postępem procesów automatyzacji i zacierania się granic między pracą umysłową i fizyczną. Robotnicza Brygada Obrony Warszawy 1939, ochotnicza formacja wojsk, utworzona z inicjatywy PPS we wrześniu 1939 w Warszawie; dowódca kpt. M. Kenig; formowana z robotników, członków PPS, komunistów; rozwiązana po kapitulacji Warszawy. robotnicza klasa, ogół robotników, jedna z 2 podstawowych klas w społeczeństwie kapitalist. i socjalist.; w kapitalizmie klasa uciskana; w socjalizmie podstawowa siła społ. realizująca program budownictwa socjalistycznego. Robotnicza Partia Polskich Socjalistów (RPPS), powstała 11 IV 1943, kontynuacja PS; organizacja wojsk. — Milicja Lud. RPPS, następnie PAL; inicjatorka Centralizacji Stronnictw Demokr., Socjalist. i Syndykalistycznych; 1943 lewica nawiązała kontakt z PPR, V 1944 uzyskała większość; weszła do KRN i PKWN; od IX 1944 PPS. Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa" (RSW „Prasa") →„Prasa". Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (RTPD), zał. 1919 w Warszawie jako Robom. Wydział Wychowania Dziecka i Opieki nad Nim przy CKW PPS; prowadziło zakłady wychowawczo-opiekuńcze, organizowało kluby, poradnie zdrowia, szkoły, przedszkola itp.; 1949 połączyło się z Chłopskim Tow. Przyjaciół Dzieci, tworząc TPD. robotnicze ustawodawstwo (ustawodawstwo fabryczne), nazwa aktów prawnych wydawanych pod wpływem żądań organizacji robotn., dotyczących ochrony pracy z okresu kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (ochrona pracy dzieci, kobiet, ograniczenie czasu pracy). Robotniczo-Chłopska Organizacja Bojowa, konspiracyjna organizacja komuni-

1002 robotniczy ruch stów i radykalnych ludowców VII 1941-III 1942 na Lubelszczyźnie, w Radomskiem i Warszawie; weszła w skład PPR. robotniczy ruch, działalność i walka klasy robotn. przeciwko wyzyskowi ze strony kapitalistów, o zdobycie władzy i zbudowanie ustroju socjalist; obejmuje walkę klasową, prowadzoną w 3 płaszczyznach: ekon., ideologicznej i polit.; formy organizacyjne: komitety strajkowe, związki zaw., stowarzyszenia kult.-oświat. i — najwyższa forma r.r. — partie polityczne. robotniczy ruch w Polsce, zapoczątkowany w 2 poł. XIX w. — strajki żywiołowe, kółka socjalist., kasy oporu, pierwsze pismo socjalist. „Równość", pierwsza partia — I Proletariat; w 1. 90-ych nurt lewicowy — internacjonalist i rewol. (SDKPiL) oraz reformistyczno-nacjonalist. (PPS); kierunek lewicowy kontynuowany 1918-38 przez KPP, następnie działaczy komunist., od 1942 PPR, która powołała KRN; działacze komunist. i lewicowi utworzyli w ZSRR Związek Patriotów Pol.; 1944 reaktywowana PPS; 1948 połączenie PPR, PPS w PZPR. „Robotnik", dwutygodnik socjaldemokr. wydawany 1890-99 we Lwowie; od 1892 organ Socjaldemokr. Partii Galicji. „Robotnik", nielegalne pismo, organ PPS, wydawane 1894-1906; po rozłamie PPS — dwa pisma: organ PPS-Lewicy (do 1918) i PPS-Frakcji Rewol.; 1915-39 legalny dziennik, organ PPS. ,,Robotnik", konspiracyjny dwutygodnik, potem tygodnik wydawany 1942-45 w Warszawie; do 1943 organ PS, następnie RPPS (CKL). „Robotnik", konspiracyjny tygodnik RPPS (KRN) wydawany I-V 1944 w Warszawie. „Robotnik", konspiracyjny tygodnik WRN wydawany VI-VII 1944 w Warszawie; kontynuacja „Robotnika w walce" (IX 1943-VI 1944). „Robotnik", dziennik, centr. organ PPS, wydawany XI 1944-XII 1948, następnie połączony z „Głosem Ludu" w „Trybunę Ludu". roboty publiczne, prace organizowane i finansowane w krajach kapitalist. prze2 państwo lub samorząd terytorialny w celu produkcyjnego zatrudnienia bezrobotnych. robron, balowa dworska suknia kobieca o spódnicy z przodu spłaszczonej, z tyłu wydłużonej w tren, noszona w Polsce od pocz. XVIII w. Robson [robsn], najwyższy szczyt kanad, części G. Skalistych; 3954 m; pokryty wiecznym śniegiem i lodowcami. Roca [rokə], skalisty przylądek na Piw. Iberyjskim (Portugalia), najdalej na zach. wysunięty punkt lądu eur.; 38°47/N, 9°30'W. rocaille [rokaj] (muszlowy ornament), szt. plast, ornament charakterystyczny dla rokoka, o formie asymetrycznej, naśladujący stylizowane kształty małżowin i muszli; czasem z tzw. kogucim grzebieniem; stosowany w rzemiośle artyst., rzeźbie arch., dekoracji wnętrz. „ROCH" →Stronnictwo Ludowe„ROCH". Rocha [rosza] GLAUBER, ur. 1938, brazyl. scenarzysta i reżyser film.; dramaty społ. związane z tradycjami lud. kultury brazyl, (Ziemia w transie, Antonio Zabijaka). Rocha [rrocza], m. we wsch. Urugwaju, ośrodek adm. dep. R.; 19 tys. mieszk. (1963). Rochdale [roczdejl], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 86 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem., maszyn., elektrotechn., gumowy, papiern., mat. budowlanych. — W 1844 tkacze R. założyli Roczdelskie Stów. Sprawiedliwych Pionierów, uważane za pierwszą wzorową spółdzielnię spożywców. Roche [rosz] MAZO DE LA, 1885-1961, pisarka kanad., tworząca w języku ang.; cykl powieści obyczajowych Rodzina Whiteoaków. Rochebrune [roszbrün] FRANÇOIS DE,

1830-71, generał fr.; dowódca „Żuawów śmierci" w pol. powstaniu 1863; poległ podczas wojny fr.-pruskiej. Rochefort [roszfo:r], m. we Francji, port nad rz. Charente, w pobliżu jej ujścia do Zat. Biskajskiej; 29 tys. mieszk. (1968); przemysł lotn., chem., drzewny. Rochelle, La [la roszel], m. w zach. Francji, port rybacki nad Zat. Biskajską, ośr. adm. dep. Charente-Maritime; 73 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, stoczn., metal.; ośr. turyst; muzea; fragmenty obwarowań portowych (XIII-XV w.), ratusz (XVI-XVII w.), kościoły (XVII-XIX w.), domy i pałace (XVI-XVIII w.). — Od poł. XVI w. ośr. i najważniejsza twierdza hugonotów; 1628 oblegana przez wojska król., skapitulowała. Rochester [roczystər] (właśc. John Wilmot, earl of Rochester), 1647-80, poeta ang.; dworska liryka miłosna, satyry o tendencjach libertyńskich. r Rochester [roczestə ], m. w USA (stan Nowy Jork), nad jez. Ontario; 294 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 839 tys. (1967); przemysł optyczny, elektro techn., maszyn., spoż., poligraf.; uniw.; muzea; kościół i budowle reprezent. (XIX w.). Rochester [roczystər], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, nad estuarium rz. Medway; 54 tys. mieszk. (1966); przemysł środków transportu; muzeum i romańsko-got. katedra (XI-XV w.), fragmenty murów miejskich (XIII w.) zabytkowe domy (XVI w.),r ratusz (XVII w.). Rochester [roczestə ], m. w USA (Minnesota) ; 52 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., metalowy. Roche-sur-Yon, La [la rosz sür ją], m. w zach. Francji, ośrodek adm. dep. Vendée; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. Rochet [rosze] WALDECK, ur. 1905, fr. działacz robotn., jeden z przywódców FPK; uczestnik ruchu Francji Walczącej; od 1950 czł. Biura Polit.; od 1964 sekretarz gen. FPK. Rochow [rocho:] FRIEDRICH EBERHARD VON, 1734-1805, pedagog prus., magnat; propagował oświatę ludu; uwłaszczał chłopów w swych dobrach i zakładał szkoły lud.; założył pierwsze seminarium dla nauczycieli. rock-and-roll [roknroul; ang.], amer. taniec 4towarzyski w tempie szybkim, metrum /4, z akcentami na drugiej i czwartej części taktu; spopularyzowany 1955-60. Rockefeller [rokə-] JOHN DAVISON, 18391937, amer. przemysłowiec i finansista; założyciel Standard Oil Company. „Rocket, The" [ďə rokyt; ang.] →„Rakieta". Rockford [rokfərd], m. w USA (Illinois), nad rz. Rock; 145 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 210 tys. (1960); rozwinięty przemysł maszyn., metal., środków transportu; ośr. handlu regionu rolniczego. Rockhampton [rokhämptən], m. we wsch. Australii (Queensland), nad rz. Fitzroy; 46 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., chem., wełn.; węzeł komunik.; portem R. jest Port Alma. Rock Island [rok ajlənd], m. w USA (Illinois), nad Missisipi, w zespole miejskim Davenport; 49 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., środków transportu, chem., gumowy, spoż.; ośr. handlowy. Rockland [roklənd], m. w USA (Maine), nad O. Atlantyckim; 8,2 tys. mieszk. (1970); port rybacki. Rocky Mount [roky maunt], m. w USA (Karolina Pn.), nad rz. Tar; 33 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., chem., maszyn., spoż.; ośr. handl. regionu uprawy tytoniu. „Rocznik Białostocki", czasopismo wydawane od 1961, poświęcone dziejom Białostocczyzny; organ Muzeum i Oddziału PTH w Białymstoku. „Rocznik Elbląski", czasopismo wydawane od 1961, poświęcone dziejom Elbląga; organ Oddziału PTH w Elblągu. „Rocznik Gdański", czasopismo wydawane od 1956 jako kontynuacja „R.G."

wydawanego 1927-55, poświęcone dziejom Gdańska; organ Gdańskiego Tow. Naukowego. „Rocznik Grudziądzki", czasopismo Wydawane od 1960, poświęcone przeszłości Grudziądza; organ Oddziału PTH w Grudziądzu. roczniki (annały), chronologiczne zapisy wydarzeń, najczęściej bez dbałości o formę lit.; najwcześniejsza forma historiograficzna; w średniowieczu zapiski sporządzane na bieżąco na marginesach wykazów świąt ruchomych. „Roczniki Biblioteczne", organ nauk. bibliotek szkół wyższych, wydawany od 1957 we Wrocławiu. „Roczniki Chemii", miesięcznik zał. 1921 przez J. Zawidzkiego jako organ Pol. Tow. Chem.; wydawany w Warszawie, od 1953 jako organ PAN. „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego", czasopismo wydawane od 1959, poświęcone dziejom ruchu lud. w Polsce; organ Zakładu Historii Ruchu Lud. przy NK ZSL. „Roczniki Polskiego Towarzystwa Matematycznego", czasopismo mat. powstałe przez połączenie „Prac Matematyczno-Fizycznych" (zał. przez S. Dicksteina, wychodziły 1888-1951) oraz „Wiadomości Matematycznych" (1897-1939). „Rocznik Koszaliński", czasopismo wydawane od 1965, poświęcone dziejom regionu koszalińskiego; organ Koszalińskiego Tow. Społ.-Kulturalnego. „Rocznik Krakowski", czasopismo wydawane od 1898 w Krakowie przez Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa; red. m.in.: J. Muczkowski, A. Bochnak. „Rocznik Literacki", almanach lit. wydawany przez Romualda Druckiego Podbereskiego 1843-44 w Petersburgu, 1849 w Wilnie; m.in. utwory kaukaskiej grupy poetów. „Rocznik Literacki", wydawnictwo ciągłe, podsumowujące roczny dorobek literatury pięknej pol. i przekładowej, krytyki lit. oraz życia kult. i lit.; wydawany w Warszawie 1933-39 i od 1956. „Rocznik Lubelski", czasopismo wydawane od 1958, poświęcone dziejom regionu lubelskiego; organ Oddziału PTH w Lublinie. „Rocznik Łódzki", czasopismo wydawane od 1958 jako kontynuacja „Rocznika" (1928-39 w Łodzi); organ Oddziału PTH w Łodzi. „Rocznik Olsztyński", czasopismo wydawane od 1958, poświęcone dziejom Warmii i Mazur; organ Stów. Społ.-Kult. „Pojezierze". „Rocznik Polityczny i Gospodarczy", publikacja o charakterze encyklopedycznym, wydawana od 1957 przez PWE w Warszawie; zawiera aktualne informacje o ustroju i strukturze państwa, o stanie gospodarki, kultury i nauki oraz o polityce zagr. PRL. „Rocznik Przemyski", czasopismo zał. 1958 jako kontynuator „R.P." (1909-27), poświęcone dziejom Przemyśla; organ Tow. Przyjaciół Nauk w Przemyślu. „Rocznik Sanocki", czasopismo wydawane od 1963, poświęcone dziejom Sanoka; organ Tow. Rozwoju i Upiększania m. Sanoka. „Rocznik Sądecki", czasopismo wydawane od 1949 jako kontynuacja „R.S." (1939), poświęcone dziejom pow. sądeckiego; organ Oddziału PTH w Nowym Sączu. „Rocznik Slawistyczny", czasopismo nauk. poświęcone językoznawstwu słow., zał. w Krakowie 1908; artykuły, recenzje i bieżąca bibliografia słow. językoznawstwa. Rocznik Statystyczny, wydawnictwo ciągłe wydawane przez GUS; zawiera dane liczbowe charakteryzujące rozwój gospodarki nar. i życia społ.-kult. w Polsce oraz ważniejsze dane z zakresu statystyki międzynarodowej.

Rodzianko 1003 „Rocznik Świętokrzyski", czasopismo wydawane od 1962, poświęcone historii kielecczyzny; organ Oddziału PTH w Kielcach. „Rocznik Warszawski", czasopismo nauk. poświęcone dziejom Warszawy, wydawane od 1960 z inicjatywy Archiwum Państw, i Rady Nar. m. st. Warszawy. „Rocznik Województwa Rzeszowskiego", czasopismo wydawane od 1958, poświęcone historii Rzeszowszczyzny; organ Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki w Rzeszowie. rod Rh„ pierwiastek chem. o liczbie atom. 45, z triady platynowców; metal szlachetny; wartościowość gł. +3; stosowany (w stopach) m.in. do wyrobu narzędzi chirurgicznych, ogniw termoelektrycznych. rodajlendy (karmazyny), amer. rasa kur ogólnoużytkowych; upierzenie barwy mahoniowej, nogi i skóra żółte; cięż. ok. 2-3 kg; rocznie ponad 200 jaj. Rodakowski HENRYK, 1823-94, malarz, jeden z najwybitniejszych pol. portrecistów; odznaczające się wnikliwą charakterystyką psychol. portrety (gen. H. Dembińskiego, matki); kompozycje hist. (Wojna kokosza). rodaminy, zasadowe barwniki z grupy barwników ksantenowych; stosowane gł. do barwienia wełny, jedwabiu, bawełny, a także skóry, papieru, artykułów spoż. i in. Rodan (Rhône), rz. w Szwajcarii i Francji; dł. 812 km, dorzecze 98,9 tys. km2; wypływa z Lodowca R.; uchodzi deltą do Zat. Lwiej; przepływa Jez. Genewskie; żeglowna; duże elektrownie wodne; gł. m.: Genewa, Lyon. rodanki (siarkocyjanki), sole kwasu rodanowodorowego HCNS; r. potasu i amonu stosowane m.in. w farbiarstwie, lecznictwie. rodanowy kwas H—N=C=S (rodanowodorowy kwas), bezbarwny gaz o przenikliwym zapachu; trwałe są tylko jego roztwory rozcieńczone; sole — rodanki. Rodan-Ren, Kanał, kanał żeglowny we wsch. Francji; dł. 320 km; zbudowany 1784-1833; transport gł. węgla z Zagłębia Ruhry do Marsylii. Rodczenko ALEKSANDR M., 1891-1956, radz. artysta plastyk; zbliżony do suprematyzmu, związany z ruchem Konstrűktywistycznym; abstrakc. kompozycje mai., sztuka użytkowa, scenografia, fotografika. Rode HELGE, 1870-1937, poeta duń.; w liryce, dramatach, komediach i esejach przeciwstawiał ideałom pozytywistycznym postawę neoromantyka. Rodecki ALEKSY (pseud. Aleksander Turobińczyk), ?-1606, drukarz; oficyna w Krakowie i Rakowie; pracował gł. dla zboru braci polskich. Rodenbach [-bak] ALBRECHT, 1856-80, poeta belg. piszący w języku fr.; liryka o zabarwieniu intelektualnym, dramat Gudrun. Rodenbach [-bak] GEORGES, 1855-98, pisarz belg. piszący w języku fr.; symbolista, współtwórca Młodej Belgii; liryki, powieści wskrzeszające atmosferę starej Brugii. rodentycydy (środki gryzoniobójcze), środki chem. (np. chloropochodne kamfenu) do zwalczania szkodliwych gryzoni; stosowane w przynętach pokarmowych lub do opylania chronionych plantacji roślinnych. Rodenwaldt [ro:-] GERHART, 1886-1945, niem. archeolog i historyk sztuki; prof. w Giessen i w Berlinie. rodeo: 1) w Ameryce Pn. — gromadzenie, przepędzanie i podział stada bydła przez kowbojów; 2) publ. popisy kowbojów we władaniu lassem, w jeździe na nie ujeżdżonych koniach, siłowanie się z byczkami itp. Rodez [rodes], m. we Francji, w Masywie Centr., ośrodek adm. dep. Aveyron;

23 tys. mieszk. (1968); produkcja tworzyw sztucznych; ośr. turystyczny. Rodezja (Rhodesia), kolonia W. Brytanii w pd. Afryce; 389,4 tys. km2, 5,1 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu, biali ok. 5%; stol. Salisbury, inne gł. m.: Bulawayo, Umtali, Gwelo. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, suchy; sawanny. Podstawą gospodarki — rolnictwo i górnictwo; uprawa kukurydzy, tytoniu, orzeszków ziemnych, trzciny cukr., sorga, prosa; hodowla bydła; wydobycie rud chromu, miedzi, cyny, azbestu, złota; na Zambezi wielki hydrowęzeł Kàriba. — W XV-poł. XIX w. częściowo w państwie Monomotapa; od końca XIX w. posiadłość bryt., od 1923 kolonia p.n. R. Południowa (1953-63 w składzie Federacji R. i Niasy); od 1964 odrębna kolonia R. (gubernator bryt., szeroka autonomia wewn.); 1965 jednostronne proklamowanie niepodległości (1969 — republiki), nie uznane przez W. Brytanię; reżim (stosujący dyskryminację ludności murzyńskiej) potępiany przez świat, opinię publ. (uchwały ONZ), popierany przez RPA i Portugalię. Rodezja Południowa, kolonia bryt. 192363 (początkowo odrębna, od 1953 w składzie Federacji Rodezji i Niasy), od 1964 — p.n. Rodezja. Rodezja Północna, protektorat bryt. 1911-53, następnie w składzie Federacji Rodezji i Niasy (od 1964 niepodległa Zambia). Rodezji i Niasy Federacja, posiadłość bryt. 1953-63 utworzona z kolonii Rodezja Pd. oraz 2 protektoratów — Rodezji Pn. i Niasy; po jej rozwiązaniu powstały: jako niepodległa Zambia (Rodezja Pn.) i Malawi (Niasa) oraz kolonia bryt. Rodezja. Rodgers [rodżərz] RICHARD, ur. 1902, jeden z czołowych kompozytorów amer. muzyki rozrywkowej; liczne musicale (Oklahoma, South Pacific); piosenki. Rodin [rodę] AUGUSTĘ, 1840-1917, rzeźbiarz fr.; jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach rzeźby; łączył elementy impresjonizmu, symbolizmu, sztuki staroż.; tematyka mit., symbol. (Katedra), lit. (Paolo i Francesco, Pocałunek); portrety, pomniki (Mieszczanie z Calais); wpływ na rozwój rzeźby XX w. rodinal, wywoływacz fot. w formie stężonego roztworu; substancją wywołującą jest p-aminofenol. rodinol, lewoskrętna odmiana cytronelolu. Rodło, znak Związku Polaków w Niemczech międzywoj., symbol zjednoczenia ziem pol. od Karpat do Bałtyku. rodnia (archegonium), żeński organ rozmnażania się (gametangium) mszaków, paprotników i roślin nagozalążkowych; produkuje komórki jajowe. Rodniańskie Góry, masyw krystal. w Karpatach Wsch. (Rumunia); wys. do 2305 m (Pietrosul). rodnik: 1) pojęcie formalne, charakterystyczne ugrupowanie atomów (część cząsteczki), które w serii przemian chem. nie zmienia swego składu i budowy, np. alkil, aryl; 2) grupa atomów zawierająca niesparowane elektrony (tzw. wolny r.), b. reaktywna, o czasie trwania zwykle poniżej 0,001 sek; wolne r. powstają m.in. w reakcjach fotochem. i wysokotemperaturowych. rodniowce (Archegoniatae), grupa roślin zarodnikowych wytwarzających rodnie, w których tworzą się komórki jajowe; w plemniach powstają plemniki; r. przechodzą przemianę pokoleń; dzieli się je tradycyjnie na 2 gromady: mszaki i paprotniki. Rodó [-do] JOSÉ ENRIQUE, 1872-1917, pisarz urugwajski; przedstawiciel modernizmu w literaturze Ameryki Łac; eseje filoz. i krytycznolit.; filoz.-alegor. utwór dla młodzieży Ariel. rodochrozyt (dialogit), minerał, węglan manganu; różowy, malinowy lub brunatnoczerwony, o szklistym połysku; występuje gł. w osadach mor., także w utwo-

rach hydrotermalnych; ważna ruda manganu, także kamień dekoracyjny. Rodoć →Biernacki Mikołaj. rododendron, bot. →różanecznik. rodonit, minerał, krzemian manganu; różowy, różowoczerwony, o połysku szklistym lub perłowym; powstaje gł. wskutek zmetamorfizowania osadowych rud manganu; kamień rzeźb, i dekoracyjny. rodopsyna (purpura wzrokowa), światłoczuły barwnik w pręcikach siatkówki oka; w awitaminozie A synteza r. nie zachodzi, co objawia się upośledzeniem widzenia o zmroku (kurza ślepota). Rodopy, góry w Bułgarii i Grecji; dł. ok. 240 km, wys. do 2191 m (Golam Perelik); uprawa tytoniu i winorośli (do 700 m), lasy bukowe i iglaste; złoża rud ołowiu, cynku i chromu.* Rodos, górzysta wyspa gr., największa w archip. Sporady Pd.; 1,4 tys. km2, 64 tys. mieszk. (1961); uprawa oliwek, winorośli, fig; rozwinięta turystyka; gł. m. i port — R. Rodos, m. i port na gr. wyspie R., ośr. adm. nomosu Dodekanez; 27 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; turystyka; resztki zabudowy antycznej; niegdyś słynne z Kolosa Rodyjskiego (jeden z 7 cudów świata). rodowanie, galwaniczne osadzanie na metalach lub stopach powłoki z rodu w celach dekoracyjnych i techn. (np. w elektronice — do pokrywania styków przełączników). rodowe drzewo →filogenetyczne drzewo. rodowód: 1) pochodzenie, początek, genealogia; 2) zestawienie genealogiczne, obejmujące potomstwo męskie i żeńskie w granicach tego samego nazwiska (niekiedy w formie schematu graf., np. tzw. drzewo genealogiczne). rodowód hodowlany, zestawienie przodków danego zwierzęcia uszeregowanych pokoleniami; oprócz nazw i numerów ewidencyjnych poszczególnych zwierząt zawiera dane o wydajności, pokroju, miejscu pochodzenia; służy do oceny zwierząt na podstawie wartości hodowlanej przodków rodowy rozwój, biol. →filogeneza. rodyjskie prawo, prawo mor. wyspy Rodos, powstałe w II lub III w. p.n.e., rozpowszechnione u wybrzeży śródziemnomorskich. rodymenia (Rhodymenia), glon (krasnorost) mor., do 50 cm dł.; Rh. palmata, z M. Śródziemnego, jadalna. rodzaj (genus), biol. jeden z taksonów w systematyce organizmów; jednostka niższa od rodziny, obejmująca blisko spokrewnione gat.; w nomenklaturze łac. nazwa r. jest pierwszym członem nazwy gatunków. rodzaj, językozn. kategoria gram. właściwa w wielu językach rzeczownikowi, charakteryzująca go za pomocą morfemu słowotwórczego lub sposobu odmiany; w języku pol. — męski, żeński i nijaki. rodzaj literacki, podstawowa jednostka systematyki form lit.; zespół utworów lit. o wspólnych cechach genet., kompozycyjnych i językowo-stylistycznych; wyróżnia się 3 gł. r.l: epikę, lirykę, dramat. rodzajnik, element towarzyszący w niektórych językach rzeczownikowi i komunikujący, czy desygnat rzeczownika jest wymieniony jako jednostka wiadoma (określony) czy tylko jako przedstawiciel klasy (nieokreślony), np. ang. the table — a labie (ten stół — jakiś stół). rodzajowe malarstwo (rodzajowe przedstawienie, genre), przedstawienie scen z życia codziennego, zwyczajów, obrzędów; jako odrębny gatunek mai. rozwinęło się od XVI w. rodzanice, mit. slow. →rodzianice. rodzianice (rodzanice), mit. slow. demony losu; bóstwa opiekuńcze rodziny, darzące płodnością. Rodzianko MICHAIŁ W., 1859-1923, polityk ros.; 1911-17 przewodn. Dumy Państw. (III i IV), jeden z przywódców Związku

1004 rodzicielska władza 17 Października i organizator kontrrewolucji na pd. Rosji; od 1920 na emigracji. rodzicielska władza, zespół praw i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka (np. kierowanie nim, piecza nad jego majątkiem, przedstawicielstwo ustawowe). Rodziewicz-Bielewicz ANTONI, 1870-1923, metalurg; prof. polit. w Nowoczerkasku i prof. AGH; prace z zakresu walcownictwa. Rodziewiczówna MARIA, 1863-1944, pisarka; poczytne powieści i nowele gł. z życia ziemiaństwa i ludu pol. z kresów białorus.-litew. (Straszny dziadunio, Dewajtis, Lato leśnych ludzi). rodzina, grupa społ. złożona z małżeństwa i dzieci (r. mała) oraz ogółu krewnych obojga małżonków (r. wielka); podstawowa komórka społeczeństwa. rodzina (familia), biol. jeden z taksonów w systematyce organizmów; jednostka niższa od rzędu, obejmująca blisko spokrewnione rodzaje. „Rodzina i Szkoła", miesięcznik dla rodziców i wychowawców, wydawany od 1949 (do 1959 pt. „Szkoła i Dom"). rodzina językowa, grupa języków, które powstały wskutek nieprzerwanej, a różnej na różnych obszarach, ewolucji jednego wspólnego prajęzyka; są to języki pokrewne (np. indoeur., semickie). rodzina linii lub powierzchni, zbiór krzywych lub powierzchni mających jakąś wspólną własność. Rodziński ARTUR, 1894-1958, dyrygent świat, sławy; od 1926 w USA. rodzynki, suszone na słońcu lub w suszarniach jagody różnych gatunków i odmian winorośli, używane do wyrobu win, jako dodatek do ciast oraz do bezpośredniej konsumpcji. Roebling [rö:blyn] JOHN, 1806-69, amer. budowniczy mostów wiszących, niem. pochodzenia. Roedera turbina [t. rö-], turbina parowa reakcyjna osiowa o 2 przeciwbieżnych wirnikach, z których każdy jest jednocześnie przyrządem ekspansyjnym dla drugiego. Roelants [ru:lants] MAURICE, ur. 1895, pisarz belg. piszący w języku flam.; powieści psychol., klasycyzujące liryki. Roemer [rö-] CARL FERDINAND, 1818-91, geolog niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; badacz gł. Śląska i Moraw. Roemer [rö:-] THEODOR, 1833-1951, niem. agronom, hodowca roślin; prof. uniw. i dyr. instytutu roln. w Halle; twórca nowych odmian roślin; autor licznych prac nauk. i podręczników. Roentgen [rön-] WILHELM CONRAD, 18451923, fizyk niem.; prof. uniw. w Strasburgu i Monachium; odkrywca promieni X (zw. promieniami rentgenowskimi); nagr. Nobla. Roentgena promienie [p. rön-] →rentgenowskie promienie. Roerich NIKOŁAJ K., 1874-1947, ros. malarz i scenograf; czł. Miru iskusstwa; od 1920 za granicą; obrazy o tematyce związanej z historią Rusi, sagami nordyckimi, kompozycje rel., symbol, pejzaże. Roermond [ru:rmont], m. w Holandii (Lirnburgia), port nad Mozą; 37 tys. mieszk. (1966); przemysł papiern., chemiczny. Roeselare [rusöla:rö], m. w Belgii (Flandria); 40 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż., maszynowy. Roessner JAN GOTFRYD, 1658-1724, prezydent Torunia od 1706; 1724 uznany odpowiedzialnym za antykat. wystąpienia protestantów toruńskich, ścięty. Roethke [retki] THEODORE, 1908-63, poeta amer.; refleksyjno-symboliczna liryka, dążąca do uchwycenia pierwotnych związków człowieka ze światem natury. Roga BŁAŻEJ, ur. 1895, chemik; prof. Polit. Wrocław., czł. PAN; badania własności i klasyfikacji węgli kam.; twórca metody oznaczania spiekalności węgla (liczba R.).

rogacz, łow. samiec sarny, kozioł. Rogala (Czambory), szlachecki herb pol.; na tarczy pionowo dwudzielnej róg jeleni czerwony w polu białym i róg bawoli czarny w polu czerwonym; występował od XIII w. na Śląsku i w Małopolsce; używany był m.in. przez Krasickich. Rogala WOJCIECH, 1884-1946, geolog; prof. uniw. we Lwowie; badacz gł. fauny kredowej i trzeciorzędowej Karpat fliszowych oraz utworów kredy Podola i Roztocza. Rogalin, w. w pow. i woj. pozn., nad Wartą; pałac barok.-klasycyst. w parku geom.-krajobrazowym (XVIII w.), obecnie muzeum (zabytkowe wnętrza, rzemiosło artyst.; galeria malarstwa pol. i eur XVIII-XX w.). Od XVIII w. w posiadaniu Raczyńskich. Rogalski STANISŁAW, UΓ. 1904, konstruktor samolotów; od 1927 z J. Drzewieckim i S. Wigurą budował samoloty RWD; po II wojnie świat, przebywa na emigracji. Rogaska Slatina, znane uzdrowisko ze źródłami miner, w Jugosławii (Słowenia), u podnóża Karawanek; 1,7 tys. mieszk. (1965); przemysł szklarski i porcelanowy. rogatka, niewielki budynek na granicy miasta, u wylotu gł. arterii; do końca XIX w. posterunek miejski, gdzie pobierano opłaty wjazdowe. rogatywka: 1) krakuska — sukienna czapka męska, bez daszka o główce z kwadratowym denkiem, obszyta barankiem, używana w Polsce od XVI do końca XIX w.; występuje też w lud. ubiorach pd.wsch. Europy i u Lapończyków; 2) 1918-50 pol. wojsk, czapka z daszkiem, obecnie czapka polowa. Rogawski KAROL, 1819-88, działacz polit.; sekretarz Rządu Nar. 1846 w Krakowie; czł. TDP; 1861 poseł do sejmu galie, potem parlamentu wiedeńskiego. Roger I, 1031-1101, książę Sycylii; 106191 podbił ją wraz z Maltą, wypierając Arabów; po śmierci brata, Roberta Guiscärda (1085), stanął na czele wł. Normanów. Roger II, ok. 1095-1154, hrabia od 1101, potem król Sycylii od 1130; zjednoczył księstwa noπnańskie, utworzył silne, scentralizowane państwo; stolicę państwa Palermo uczynił ośrodkiem kultury i nauki. Rogers [rodżers] ERNESTO, 1909-69, architekt wł.; czł. zespołu B.B.P.R.; budowle mieszkalne, przem., projekty urbanist., wystawiennictwo; współautor wieżowca Torre Velasco i przebudowy muzeum Castello Sforzesco (oba w Mediolanie) . Rogers [rodżərz] GINGER, ur. 1911, amer. tancerka i aktorka film.; wieloletnia partnerka F. Astaire'a; role w filmach muz. i komediach (Wesoła rozwódka, Kitty Feyle). Roggeveen [rochəwe:n] JACOB, 16591729, żeglarz hol.; w podróży 1721-22 odkrył na O. Spokojnym kilka wysp, m.in. W. Wielkanocną. rogi, anat. otoczone pochwami rogowymi, wewnątrz puste, parzyste wyrostki kostne (możdżenie) na kości czołowej u pustorożców, np. krowy, żubra; zwykle stałe i większe u samców, nierozgałęzione; także rogowe wyrostki u nosorożców; tzw. r. jeleniowatych —upoprawnie poroże. Rogosin [rəgo zyn] LIONEL, ur. 1924, amer. reżyser film.; przedstawiciel tzw. niezależnej szkoły nowojqrskiej; postępowe dzieła dokumentalne (Dzielnica Bovery, Wróć Afryko). Rogosz JÓZEF, 1844(1846 ?)-96, dziennikarz i pisarz; uczestnik powstania 1863; zwolennik liberalizmu; cykl felietonów Choroby Galicji; powieści; pod koniec życia nacjonalista. Rogoszówna ZOFIA, 1888(?)-1921, pisarka dla dzieci; Dzieci Pana Majstra, przekłady (J. Barrie Przygody Piotrusia Pana, W.M. Thackeray Pierścień i róża); opowiadania. rogowacenie (keratynizacja), tworzenie się i odnawianie zrogowaciałej zewn.

warstwy naskórka (podlegającej stałemu złuszczaniu); zachodzi przez stałe odkładanie się w jego komórkach substancji rogowej — keratyny; także podobny proces powstawania wytworów rogowych naskórka, np. paznokci, rogów, kopyt. rogowacenie białe (leukoplakia), mlecznobiałe twarde plamy na skórze i błonach śluzowych gł. jamy ustnej i narządów płciowych; skutek długotrwałego drażnienia, np. przez dym tytoniowy, upławy; uważane jest za stan przedrakowy. Rogowicz WACŁAW, 1879-1960, pisarz i tłumacz; opowiadania, powieści, utwory dram.; liczne przekłady z klasyki fr. i ros.; wspomnienia. rogowiec, geol. warstwowa skała osadowa pochodzenia chem. lub org., w której krzemionka uległa rekrystalizacji na chalcedon; szary lub brun., zwięzły i twardy. rogowiec (Macoma), zool. małż mor. przybrzeżny o jasnej muszli, w M. Bałtyckim do 3 cm długości. Rogowski LUDOMIR, 1881-1954, kompozytor i dyrygent; od 1926 w Jugosławii; symfonie, balety, opery, utwory kameralne. Rogoyski KAZIMIERZ, 1870-1940, chemik rolny, agronom; prof. Uniw. Jag., współzałożyciel i kier. studium roln, na uniw. w Wilnie; badania z zakresu fizjologii, hodowli i uprawy gł. zbóż. rogoząb, zool. →barramunda. Rogozińska HELENA (pseud. Hajota), 1862-1927, żona Stefana, powieściopisarka i tłumaczka; nowele i powieści o tematyce egzotycznej. Rogoziński JULIAN, UT. 1912, tłumacz i krytyk lit.; przekłady klasyków fr. XVIIXX w. (Lesage, Balzac, Proust, Gide, Sartre). Rogoziński (Szolc-Rogoziński) STEFAN, 1861-96, podróżnik i badacz Kamerunu; 1882-85 organizator pol. wyprawy do Kamerunu (opracował mapy zbadanych terenów); 1884 wraz z L. Janikowskim dokonał wejścia na najwyższy szczyt masywu Kamerun — Fako (4070 m). Rogoźnica, w. w pow. świdnickim, woj. wrocławskim, w regionie Wzgórz Strzegomskich; kamieniołom granitu. — W czasie II wojny świat, hitlerowski obóz koncentracyjny Gross-Rosen. Rogoźno, m. w. pow. obornickim, woj. pozn., nad rz. Wełną i jez. Rogozińskim; 8,3 tys. mieszk. (1968); fabryka maszyn roln., mebli; węzeł kolejowy. — Prawa miejskie 1280; w XVIII w. jeden z gł. ośr. sukiennictwa w Wielkopolsce; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. W okresie okupacji w okolicznych lasach hitlerowcy zamordowali ok. 12 tys. osób (m.in. pacjentów Zakładu Psychiatrycznego w Owińskach). rogoża, bot.→pałka. Rogów, w. w pow. brzezińskim, woj. łódzkim; tartak; ośrodek nauk. badań leśnych SGGW. rogówka →panier. rogówka, zewn. przezroczysta błona gałki ocznej; ku tyłowi oka przechodzi w nieprzejrzystą twardówkę; składnik optycznego układu oka. Roguski WŁADYSŁAW, 1890-1940, malarz, grafik; czł. formistów i Rytu; prof. Państw. Szkoły Sztuk Zdobniczych w Poznaniu; stylizowane obrazy rel., portrety. Roguszczak FRANCISZEK, 1880-1941, polityk, publicysta; działacz Nar. Stronnictwa Robotn. w Westfalii, następnie na Górnym Śląsku; uczestnik akcji plebiscytowej i III powstania śląskiego. Rohan [(dö)roã] HENRI DE, książę, 15791638, przywódca hugonotów za Ludwika XIII; brał udział w wojnie trzydziestoletniej. Rohatka, przełęcz w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pn. od szczytu Mała Wysoka; wys. 2290 m. rohatyna, broń drzewcowa, dł. 2 m (z hakiem przy grocie), używana gł. w dawnym łowiectwie oraz w chorągwiach petyhorskich.

rolnictwo 1005 rohatyniec (nosoróg, Oryctes nasicornis), duży chrząszcz kasztanowobrązowy; na głowie samca „róg"; larwy żyją np. w drewnie, trocinach; w Polsce pospolity. Rohlfs [ro:lfs] CHRISTIAN, 1849-1938, niem. malarz i grafik; realista; później impresjonista, na koniec ekspresjonista; pejzaże, kompozycje figuralne, kwiaty. Röhm [rö:m] ERNST, 1887-1934, jeden z gł. działaczy ruchu hitlerowskiego, współtwórca NSDAP; 1930 objął kierownictwo SA; zamordowany na rozkaz Hitlera (,,noc długich noży"). Röhr [rör] JAN, 1815-77, uczestnik spisków niepodległościowych w 1. 40-ych; komisarz na Prusy Wsch. w powstaniu 1863. Rohtak, m. w Indii (Hariana); 88 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Roidis EMANUIL, 1835-1904, gr. powieściopisarz, nowelista i krytyk lit.; autor antyklerykalnej, satyr. powieści Papież Joanna. rojaliści, zwolennicy ustroju monarchicznego we Francji po obaleniu monarchii przez W. Rewolucję Francuską. regaliści Rojas [rrochas] FERNANDO DE, ok. 14651541, pisarz hiszp.; domniemany autor dialogowanej powieści Celestyna. Rojas Zorrilla [rrochas torrilja] FRANCISCO DE, 1607-48, dramatopisafz hiszp.; komedie z elementami groteski, dramaty rel. i obyczajowe, autos sacramentales. rojenie →rójka. Rojewski MARIAN, ur. 1921, grafik; pedagog (ASP w Warszawie); grafika artyst. (linoryty, drzeworyty) i użytkowa; wystawiennictwo. rojnica, kosz, zwykle osadzony na drążku, służący do zbierania rojów pszczelich. rojnik (Sempervivum), bylina z rodziny gruboszowatych; Europa, Kaukaz, pn. Afryka, gł. w górach; w Polsce m.in. r. pospolity, o żółtych kwiatach; niektóre gat. ozdobne. rojownik, bot. →melisa. rok, jednostka rachuby czasu równa okresowi obiegu Ziemi wokół Słońca (potocznie r. słoneczny); rozróżnia się: r. gwiazdowy (syderyczny) — Słońce pojawia się znów na tle tych samych gwiazd (= 365 dni 6 godz 9 min 10 sek) i r. zwrotnikowy — ponowne przejście Słońca przez punkt równonocy wiosennej (= 365 dni 5 godz 48 min 46 sek). rokambuł (Allium ophioscorodon), cebulowa bylina warzywna do 1 m wys., pochodząca ze środk. Azji; uprawiany dla przyprawowych cebul, zwykle nie dzielących się. Rok Geofizyczny →Międzynarodowy Rok Geofizyczny, rokiet (Hypnum), kosmopolityczny mech; tworzy płaskie, zbite darnie, najczęściej na pniach drzew i skałach; w Polsce najpospolitszy r. cyprysowy. roki sądowe: 1) w dawnej Polsce termin, w którym dany sąd (ziemski, wiejski, miejski) działał w określonym z góry miejscu i czasie; 2) obecnie stałe sesje sądowe odbywane poza siedzibą sądu. rokita (Salix rosmarinifolia), krzewiasty gatunek wierzby; w Polsce pospolita gł. na wilgotnych łąkach i torfowiskach. Rokita →Boruta. „Rokita" →Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Organicznego „Rokita". Rokitansky KARL, 1804-78, austr. lekarz anatomopatolog, pochodzenia czes.; prof. uniw. w Wiedniu; twórca anatomoparologicznej szkoły wiedeńskiej; opisał podstawy anatomopatologiczne wielu chorób; zwolennik kierunku humoralnego w patologii oraz tzw. nihilizmu terapeutycznego. Rokitnica, dzielnica Zabrza; kopalnia węgla kam.; kliniki Śląskiej Akad. Medycznej. rokitniczka (Acrocephalus schoenobaenus), ptak z rzędu wróblowatych; dł. ok. 13 cm; upierzenie rdzawo-brązowo-białe; owadożerna; zarośla terenów podmokłych Eurazji, pn. Afryki; chroniona.

rokitnik (rozmarynowiec, Hippophae rhamnoides), euroazjat. krzew ozdobny; owoc, pomarańczowy pestkowiec (wit. C), na przetwory; w Polsce gł. na Wybrzeżu; stosowany do zadrzewiania wydm i nieużytków. rok jubileuszowy, w kościele kat. rok, w którym pielgrzymi uzyskują specjalne odpusty w Rzymie; po raz pierwszy ogłoszony 1300, obchodzony co 50. 33 lub 25 lat. Rok Kopernikański →Kopernikański Rok. rok kościelny (rok liturgiczny), roczny cykl świąt przyjęty w religii kat.; dzieli się na okres Bożego Narodzenia, Wielkanocy i Zielonych Świąt; rozpoczyna się w pierwszą niedzielę adwentu, najbliższą dnia św. Andrzeja Apostoła (30 XI). rokoko, styl w sztuce eur. ok. 1720-ok. 1770-80, uważany często za ostatnią fazę baroku; gł. cechy: związek z kulturą dworską, tendencje sentymentalne, sielankowość, lekkość i wykwint formy, motywy egzotyczne; znalazł odbicie gł. w architekturze wnętrz, ornamentyce (rocaille), rzemiośle artyst. (gł. porcelana i meble), malarstwie (sceny fête galante i fête champêtre) i rzeźbie (snycerstwo). Rokossowski KONSTANTY, 1896-1968, marszałek ZSRR i Polski; w II wojnie świat, m.in. dowódca 1 i 2 Frontu Białoruś.; 1949-56 min. obrony PRL; 1956-62 wicemin. obrony ZSRR. rokosz, w dawnej Polsce początkowo zjazd całej szlachty („sejm konny"), następnie zbrojna konfederacja szlachty skierowana przeciw królowi. Rokotow FIODOR S., 1735(1736?)-1808, malarz ros.; jeden z gł. portrecistów 2 poł. XVIII w.; portrety arystokracji i inteligencji ros. (Portret Darii Dmitriew-Mamonowej — Muzeum Nar., Warszawa). rokowania (negocjacje), wspólnie wyjaśnienie, przedstawienie poglądów i układy, prowadzone przez upoważnionych przedstawicieli dwu lub większej liczby państw w formie rozmów lub wymiany pisemnych dokumentów. rokowanie (prognoza), med. przewidywanie przebiegu choroby, jej zakończenia i skutków, oparte na podstawie obserwacji stanu chorego i badań tzw. dodatkowych. „Rok ... pod względem oświaty, przemysłu i wypadków czasowych", czasopismo nauk. wydawane 1843-46 w Poznaniu; zał. z inicjatywy ideologów TDP. Roksana, ?-310 p.n.e., Baktryjka, żona Aleksandra W. i matka jego syna (pogrobowca), Aleksandra; wraz z nim stracona. Roksolana (Hurrem Sultan), ok. 1505-61, żona tur. sułtana Sulejmana II, Ukrainka porwana w jasyr.; wywierała wpływ na rządy. rok świetlny, jednostka długości w astronomii — odległość, którą. światło przebywa w ciągu roku: 1 r.ś. = 9,46 1015 m. roku początek, był w Europie różny w zależności od okresu i kraju; przypadał najczęściej na: II, 1 III, 25 III, w piątek lub sobotę wielkanocną, 1 IX, 25 XII. . Rokyčana JAN (właśc. Jan z Rokyćan), 1397-1471, arcybiskup praski 1435-37, uczony; przedstawiciel utrakwistów. Rokyčany, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 13 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszynowy. rok zwrotnikowy, czas obrotu Ziemi wokół Słońca; okres między dwoma kolejnymi przejściami Słońca przez punkt Barana (równonocy wiosennej); wynosi 365 dni 5 godz 48 min 46 sek; odpowiada cyklowi pór roku. rola: 1) tekst wypowiadany przez jedną z osób występujących w utworze dram.; 2) postać sceniczna lub film. będąca dziełem aktora. rola, roln. uprawna warstwa gleby, podlegająca bezpośredniemu działaniu narzędzi rolniczych. Rola, szlachecki herb pol., znany od 1398; róża biała, otoczona trzema krojami od pługa, w polu czerwonym; spotykany

gł. na Kujawach; używali go m.in. Lubienieccy. rolada, rodzaj ciasta biszkoptowego upieczonego w kształcie prostokąta pokrytego kremem i zwiniętego; także potrawa (zakąska) z mielonego mięsa lub ryb z dodatkiem przypraw, zawiniętego w cienki płat mięsa. Roland, ?-778, bohater starofr. eposu rycerskiego Pieśni o Rolandzie; wg Einharda hrabia Marchii Bretońskiej, dowódca tylnej straży wojsk Karola W. powracających z Hiszpanii, napadnięty i zabity przez Basków w wąwozie Roncesvalles w Pirenejach. Roland Holst [-lant h.] ADRIAAN, ur. 1888, pisarz hol.; jeden z gł. przedstawicieli ugrupowania antynazistowskiego; liryka mistyczno-wizyjna, opowiadania. Roland de la Platière [rolã dla -tje:r] JEANNE MARIE (MANON), 1754-93, żona polityka fr. Jean Marie R. de la P.; żyrondystka, ścięta. rola społeczna, socjol. zespół oczekiwań, funkcji, zachowań i postaw wynikających z zajmowanej pozycji społ. w różnych grupach społ.; jednostka może pełnić wiele r.s., np. ojca, pracownika i in. roleta, zasłona w oknie podnoszona i opuszczana za pomocą sznurka nawiniętego na bloczek. rolka, techn. element toczny w postaci krążka lub wałka. rolki, sport urządzenie w postaci metal, ramy z 3 obracającymi się walcami, na których ustawia się rower; umożliwiają prowadzenie treningu kolarskiego w dowolnym pomieszczeniu zamkniętym, zwł. w okresie zimy. rolkowanie, techn. dogniatanie rolkami Rolland [rola] ROMAIN, 1866-1944, fr. pisarz, eseista, muzykolog i działacz społ.; powieści gł. psychol.-obyczajowe (Jan Krzysztof, Dusza zaczarowana, Colas Breugnon), dramaty {Gra miłości i śmierci), biografie wielkich twórców (Zycie Beethovena); nagr. Nobla. Rolle ANTONI JÓZEF (pseud. Dr Antoni J.), 1830-94, pisarz hist, lekarz; autor gawęd polit., obyczajowych i hist. z przeszłości Podola i Ukrainy. Rolle [rol] MICHEL, 1652-1719, matematyk fr.; czł. Akad. Nauk; autor tzw. twierdzenia .R. Rolle'a twierdzenie [t. rola]: jeżeli funkcja f(x) jest ciągła w przedziale domkniętym [a, b], różniczkowania wewnątrz niego oraz f(a) = f(b), to wewnątrz tego przedziału istnieje przynajmniej jeden taki punkt c, że pochodna funkcji w tym punkcie jest równa zeru (f'i (c) = 0). RolleifIex [rola fleks], aparat fot., lustrzanka dwuobiektywowa 6X6 cm, produkowany od 1929 przez firmę Franke i Heidecke w Brunszwiku; liczne naśladownictwa. Rollin [rolę] CHARLES, 1661-1741, pedagog fr.; prof. i dyr. kolegium w Beauvais, rektor Sorbony; zwolennik jensenizmu; udoskonalił i zmodernizował oderwaną od życia łac. szkołę średnią. Rolls' [roulz] CHARLES STEWART, 18771910, ang. przemysłowiec, pilot i kierowca samoch.; założył przedsiębiorstwo, które 1906 połączyło się z firmą Royce Ltd. rollwerk, szt. plast, →zwijany ornament. rolmops, połówka oczyszczonego śledzia, na którą nakłada się ostre marynaty, zwija, spina i marynuje w zalewie octowej. rolnice, średnie lub duże motyle nocne, gł. z rodzaju Agrotis, Euxoa, Rhyacia; larwy żerują nocą na roślinach zielnych (często uprawnych) i wyrządzają szkody. rolnictwo, jedna z najstarszych dziedzin wytwórczości materialnej człowieka, której celem jest uzyskiwanie produktów roślinnych i zwierzęcych w wyniku uprawy roli i roślin (agrotechnika) oraz chowu i hodowli zwierząt (zootechnika); także zespół nauk roln.; w szerokim znaczeniu — obejmuje również ogrodnictwo, leśnictwo, rybactwo śródlądowe i in.; stanowi

1006 rolnicze maszyny jeden z podstawowych działów gospodarki mieszk. (1969); przemysł cukr., chemicznarodowej. ny. rolnicze maszyny, trwałe środki produkroman à thèse [romã a te:z; fr.] → pocji służące do zmechanizowania różnorod- wieść z tezą. nych prac w rolnictwie; w Polsce postęromanca, hiszp. utwór epicko-lir., popem w konstrukcji m.r. zajmuje się Przem. krewny balladzie, uprawiany od XV w. Instytut Maszyn Rom. w Poznaniu. Romanche [romã:sz], głębia na O. rolnicze organizacje, zrzeszenia zaw. i Atlantyckim, przedzielająca Pasmo Sródspoł. rolników mające na celu podno- atlantyckie w okolicy równika; głęb. do szenie ich umiejętności zaw., produkcji 7758 m. Roman de la Rose [romã dla ro:z, oporolnej oraz poziomu życia społ. i polit. wsi; w Polsce gł. o.r.: Centrala Roln. wieść o róży'], starofr. poemat alegor.-dySpółdzielni „Samopomoc Chłopska", daktyczny z XIII w.; pierwsza część (napisana przez G. de Lorris) zawiera kodeks Związek Kółek i Organizacji Rolniczych. rolnicze systemy, sposoby uprawy roli miłości dworskiej, w drugiej (J. de Meung) i roślin, nawożenia, zmianowania i in., za- przeważają elementy obyczajowe i dydakleżne gł. od rozwoju społeczeństwa i tech- tyczne. Roman de Renart [romã d röna:r; 'poniki; s.r. pierwotne: np. kopieniactwo, gospodarka żarowa; współczesne: płodo- wieść o lisie'], starofr. epos alegor. z XII i pocz. XIII w. zawierający satyrę na ówzmian, monokultura. „Rolnik", nazwa spółdzielni zaopatrze- czesne społeczeństwo. roman fleuve [romã flöw; fr.] → ponia i zbytu organizowanych w Poznańskiem w okresie zaborów; kontynuowały wieść rzeka. Romania, kraina hist. w pn.-wsch. Włoswą działalność w ograniczonym zakresie szech; 540-751 ośr. egzarchatu raweńskiew okresie międzywojennym. rolno-spożywczy przemysł, przemysł go, 756 włączona do Państwa Kościelnego. przetwarzający produkty pochodzenia Romania, średniow. nazwa cesarstwa biroln. na żywność i używki, związany z rol- zantyjskiego. nictwem gł. przez surowiec (np. cukrow„România Liberă" [romynija liberə], nictwo, mleczarstwo, młynarstwo, prze- dziennik rum. wydawany od 1943 w Bumysł mięsny, tytoniowy). kareszcie, od 1968 organ Krajowej Rady rolny przemysł, przemysł, którego za- Frontu Jedności. kłady są zlokalizowane w gospodarstwach romanistyka, nauka o językach i literarolnych, przetwarzający surowce roln. na turach romańskich; studium, wydział filoprodukty spoż. (np. gorzelnictwo ziem- logii romańskiej uniwersytetu. niaczane) lub pasze przem. (mieszanki romanizacja, poddawanie albo uleganie paszowe). wpływom kultury romańskiej lub staroż. rolny spis, badanie statyst. dostarczają- Rzymu. ce podstawowych danych o gospodarromanizm, wyraz, jego forma lub znastwach rolnych (gł. indywidualnych); w czenie, zwrot, konstrukcja składniowa Polsce sporządzane są s.r. powszechne (w przejęte z języków romańskich lub na zasadzie co 10 lat) i coroczne (w czerw- nich wzorowane. cu). Romanka, szczyt w Beskidzie Żywiecrolowanie, techn. →krążkowanie. kim, między dopływami Soły: Sopotnią Rolow-Miałowski KAROL, 1842-1907, ge- Wielką, Sopotnią Małą i Żabnicą; 1366 m. nerał w walkach o niepodległość Kuby Roman Kosz, najwyższy szczyt G. Krym1869-98, gen. inspektor wojsk kubańskich, skich (Ukr.SRR); 1545 m. min. skarbu. Romano Giulio →Giulio Romano. Roma, m. w Australii (Queensland), na Romanow PANTIELEJMON S., 1884-1938, zach. od Brisbane; 6,0 tys. mieszk. (1966); pisarz ros.; powieści obyczajowe ukazująośr. handlu bydłem; w pobliżu wydoby- ce społeczeństwo ros. w przededniu I wojcie gazu ziemnego i ropy naftowej. ny świat, i po rewolucji (Trzy pary jedRomadin NIKOŁAJ M., ur. 1903, malarz wabnych pończoch). radz.; tematyka hist.-rewol., pejzaże. Romanowicz TADEUSZ, 1843-1904, przyromadur, ser miękki, dojrzewający, w wódca tzw. demokratów galic, dziennikształcie cegiełek; wyrabiany w wielu karz; wydawca „Wiadomości Statystyczkrajach (gł. w Bawarii), jedna z odmian nych", współzałożyciel „Nowej Reformy", sera limburskiego. „Słowa Polskiego", „Nowego Słowa PolRomains [romę] JULES (właśc. Louis Fa- skiego". rigoule), ur. 1885, pisarz fr., twórca uRomanowowie, dynastia panująca w Ronanimizmu; czł. Akad. Fr.; poezje, po- sji 1613-1762, zał. przez Michała Fiodorowieści (cykl Ludzie dobrej woli), sztuki wicza; jej nazwę przyjęła następnie sposatyr. (Knock czyli triumf medycyny). krewniona z R. boczna linia Oldenburgów Romalho Ortigão [-malio -gã] JOSE (Piotr III), panująca jako Holstein-GotDUARTE, 1836-1915, pisarz portug.; książki torp-Romanow, zdetronizowana 1917. podróżnicze o wybitnych walorach styliRomanowski MIECZYSŁAW, 1843-63, postycznych. eta; w romant. liryce, powieściach poet. Roma locuta, causa finita [łac], ,,Rzym (Dziewczę z Sącza) i dramatach wyraziprzemówił, sprawa skończona"; wypo- ciel idei czynu zbrojnego; poległ w powiedź kościoła jest wiążąca dlà wiernych. wstaniu styczniowym. romanowskie owce, radz. rasa krótkoRoman, ?-1205, książę halicko-wołyński; zjednoczył Ruś Halicko-Wołyńską; ogoniastych owiec kożuchowych; wysokozw. królem całej Rusi; popierał Leszka nożne; głowa garbonosa; maść popielatoBiałego, 1205 wystąpił przeciw niemu niebieskawa z białymi plamami na czarzbrojnie i zginął w bitwie pod Zawicho- nej głowie, nogach i końcu ogona; cięż. stem. 32-64 kg. Romanówna JANINA, ur. 1906, aktorka Roman ANTONI, 1892-1951, ekonomista, dyplomata; 1932-34 wykładowca na uniw. teatrów warsz. (gł. Teatr Polski); prof. we Lwowie; 1934-36 poseł w Szwecji, PWST w Warszawie; Eliza — Pigmalion 1936-39 min. przemysłu i handlu, 1938-39 G.B. Shawa, Idalia — Fantazy Słowackiego. senator. romans, lit. gatunek epiki przedpowieRoman WŁADYSŁAW, 1868-1905, aktor; utwór przygodowo-awanturniczy występy m.in. w Krakowie i Lwowie; role ściowej; charakterystyczne i dram. (zwł. szekspi- o fabule bogatej w niezwykłe zdarzenia i powikłaną intrygę, zwł. miłosną; nazwa rowskie). Roman, m. w pn.-wsch. Rumunii; 39 powieści o tematyce miłosnej, współczetys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., prze- śnie odnoszona do utworu o wątpliwej wartości artystycznej. mysł spożywczy. romans, muz. typ pieśni lir.-sentymenroman à clef [romã a kly; fr.] →potalnej (XVIII w.), popularny we Francji, wieść z kluczem. Romana, La, m. i port we wsch. Domi- Włoszech i w Rosji; także w muzyce instrumentalnej. nikanie, ośrodek adm. dep. La R.; 30 tys.

romans, potocznie przygoda miłosna, miłostka, flirt. Romanshorn [ro:-], miejscowość w Szwajcarii (Turgowia), nad Jez. Bodeńskim; 9 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., farm.; ośr. turystyczny. Romański STOJAN, 1882-1959, bułg. językoznawca i etnograf; prof. uniw. w Sofii, czł. Bułg. AN; prace z językoznawstwa bułg., etnografii, bałkanistyki, historii, bibliografii. Romans-sur-Isère [romã sür ize:r], m. we wsch. Francji (Delfinat), nad Izerą; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz. i obuwniczy. romantyczny ogród, typ krajobrazowej kompozycji ogrodowej o malowniczych założeniach powiązanych z dużymi obszarami łąk i lasów, zabudowaniami wiejskimi itp.; liczne pawilony o formach neogot., egzotycznych i staroż., mieszczące często zbiory pamiątek; pomniki; charakterystyczny dla 1 poł. XIX w. (odbicie idei romantyzmu). romantyk: 1) przedstawiciel, zwolennik romantyzmu; 2) człowiek o usposobieniu romant., poetycznym; idealista, marzy ciel, fantasta. romantyka, niezwykłość, fantastyczność, tajemniczy urok, poetyczność. romantyzm, prąd ideowy, lit. i artyst. w Europie 1 poł. XIX w., określony przez ruchy wolnościowe nawiązujące do ideałów rewolucji fr. i nowy porządek społ.; dążenie do pełnego rozwoju ludzkiej osobowości, kult natury, uczucia i fantazji; idee patriot. i niepodległościowe; motywy lud., hist, egzotyczne. romantyzm ekonomiczny, określenie twórczości ekonomistów z 1 poł. XIX w., krytykujących kapitalizm w imię interesów warstw i klas niszczonych wskutek jego rozwoju (drobnomieszczaństwa i feudałów). romantyzmu literatura, dominujący prąd w literaturach eur. 1 poł. XIX w.; przeciwstawienie regułom klasycznym swobody stylu i kompozycji; nowy typ bohatera, samotnie walczącego ze światem; gatunki: dramat lir., powieść poet., ballada, poemat dygresyjny. romantyzmu muzyka, dominujący kierunek w muzyce eur. XIX w.; idea więzi muzyki z innymi rodzajami sztuk, wydobycia odrębności stylów nar.; rozwój liryki wokalnej i miniatury instrumentalnej, obok form symf. i opery. romantyzmu sztuka, dominujący prąd w sztuce eur. 1820-60; gł. cechy: indywidualizm, swoboda twórcza pozwalająca nawiązywać do różnych tradycji, bez popadania w eklektyzm; różnorodna tematyka szukająca inspiracji we współczesności i epokach dawnych (m.in. sceny hist., rel., orientalne); w malarstwie — ekspresja, bogactwo kolorytu i efektów świetlnych; w architekturze — historyzm (zwł. neogotyk); w rzeźbie — dynamizm form. romańska sztuka, styl w sztuce średniow.; powstał w XI w. we Francji i trwał w Europie do XIII w.; gł. sztuka rel., związana z zakonami benedyktynów i cystersów; klasztory i kościoły o prostych, masywnych bryłach, kształtowane wg zasad geometrii; sklepienia krzyżowe i kolebkowe; łuki półkoliste; grube mury, małe okna; bogata dekoracja rzeźb, podporządkowana formom arch.; rel. malarstwo ścienne i iluminacje. Romański JERZY, 1909-68, architekt; docent Polit. Warsz.; gł. realizacje: CDT w Warszawie, Zakłady Naprawcze Taboru Kol. w Mińsku Maz. (oba z Z. Ihnatowiczem). „Elana" w Toruniu (z zespołem), RSW „Prasa" w Łodzi; pawilony wystawowe. romańskie języki, z rodziny indoeur.; wywodzą się z łaciny lud.; portug., hiszp., kataloński, prowansalski, fr., retoromański, sardyński, wł., rum., wymarły dalmatyński. Romas JAKOW D., 1902-69, malarz radz.; sceny rodzajowe z życia ludzi radz., pej-

Roper 1007 zaże; dekoracja m.in. pawilonu radz. na Wystawie Świat, w Nowym Jorku 1939. Romaszow BORIS S., 1895-1958, dramaturg ros.; komedia Wozdusznyj pirog o spekulantach okresu NEP-u; dramat Wielikaja siła, poświęcony walce z konserwatyzmem w nauce. romb (ukośnik), czworokąt o wszystkich bokach równych; przekątne r. są wzajemnie prostopadłe i dzielą się na połowy. Rombas [rąba], m. w pn. Francji (Lotaryngia), nad rz. Orne; 12 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł cementowy; wydobycie rud żelaza. romboedr, równoległościan, którego wszystkie ściany są równymi rombami; w krystalografii jedna z postaci prostych. romboid, niekiedy stosowana nazwa deltoidu. rombowy układ, jeden z układów krystalograficznych; charakterystyczne elementy symetrii: dwie wzajemnie prostopadłe dwukrotne osie symetrii lub dwukrotna oś symetrii i równoległa do niej płaszczyzna symetrii. Rome [roum], m. w USA (stan Nowy Jork), nad rz. Mohawk, w zespole miejskim Utica; 48 tys. mieszk. (1970); hutnictwo miedzi (m.in. produkcja brązu), przemysł metal., maszyn., włók., odzieżowy. Rome [roum], m. w USA (Georgia), nad rz. Coosa; 30 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., chem., papiern., elektrotechn.; ośr. handlowy. Romé de L'Isle [romy dö lil] JEAN BAPTISTE, 1736-90, fr. krystalograf i mineralog; wykazał słuszność prawa stałości kątów dla wszystkich kryształów, przyczynił się do skonstruowania goniometru kontaktowego. römer, kielich do winą, zwykle ze szkła zielonego, z ozdobami w formie łusek i brodawek; używany w Nadrenii i Niderlandach od XVII w. Romer EUGENIUSZ, 1871-1954, geograf, twórca nowocz. kartografii pol.; prof. uniw. we Lwowie i Uniw. Jag., czł. PAU, następnie PAN; wiceprezes Międzynar. Unii Geogr.; autor doniosłych syntez dotyczących klimatu Polski i cenionych podręczników; Geograficzno-statystyczny atlas Polski, Polski atlas kongresowy, Powszechny atlas geograficzny, Epoka lodowa w Tatrach. Romer [rö-] OLE, 1644-1710, astronom duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; pierwszy obliczył prędkość światła z obserwacji zaćmień satelitów Jowisza; wynalazł instrument przejściowy, instrument uniwersalny, ekwatoriał i koło południkowe. Romer WITOLD, 1900-67, syn Eugeniusza, fotochemik i fotograf artysta; prace z dziedziny sensytometrii i teorii procesu fot.; wynalazca izohelii. Romera Lodowiec, lodowiec w pd.-wsch. części Alaski, na pd. krańcu G. Św. Eliasza, nad Zat. Lodowcową (O. Spokojny); nazwa nadana na cześć E. Romera. Romer-Ochenkowska HELENA, 18751948, pisarka, działaczka oświat.; powieść Majaki, opowiadania regionalne Tutejsi, sztuki dla teatrów młodzieżowych. Romincka Puszcza, kompleks leśny w pn.-wsch. Polsce (na pn. od Gołdapi) i w ZSRR; pow. 250 km2 (w Polsce 95 km2). Romm MICHAIŁ I., 1901-71, ros. scenarzysta, aktor i reżyser film., teoretyk dramaturgii i reżyserii, pedagog; wybitne filmy: Lenin w Październiku, Dziewięć dni jednego roku, Zwyczajny faszyzm. Rommel ERWIN, 1891-1944, feldmarszałek niem.; 1941-43 na czele Afrika-Korps, 1944 we Francji; po wykryciu jego współudziału w spisku przeciwko Hitlerowi popełnił samobójstwo. Romney [-ny] GEORGE, 1734-1802, malarz ang.; portrety, gł. kobiety (Lady Hamilton), obrazy hist. i mitologiczne. Romny, m. w Ukr.SRR (obw. sumski), nad Sułą; 43 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., skórz.-obuwn., włókienniczy.

Rømø [rö:mö], wyspa duń. na M. Północnym, w 2 grupie W. Północnofryzyjskich; 100 km , ok. 1 tys. mieszk. (1965). Romowe, legendarny, gł. ośrodek kultowy Bałtów, lokalizowany w dorzeczu górnej i średniej Pregoły. Romulus, mit. rzym. założyciel Rzymu i jego pierwszy władca; syn Marsa; bliźni brat Remusa, wraz z nim wykarmiony przez wilczycę. Romulus Augustulus, ok. 460-?, ostatni cesarz zachodniorzym. (475-476); upadek jego rządów przyjmuje się często za koniec okresu starożytnego. Ronald [ronld] WILLIAM, ur. 1926, kanad, malarz i grafik; działa gł. w Nowym Jorku; początkowo grafika użytkowa i karykatura, potem gł. obrazy abstrakcyjne. Roncesvalles [rronteswaljes], znany ośrodek sportów zimowych i turyst.-wypoczynkowy w Hiszpanii (Nawarra), w Pirenejach. Ronco, Tunel [t. -ko], tunel kol. we Włoszech, w Apeninach Pn., na linii Genua-Mediolan; dł. 8,3 km. Ronda [rron-], m. w Hiszpanii (Andaluzja), w G. Betyckich; 40 tys. mieszk. (1960). Rondiris DIMITRIOS, ur. 1899, gr. reżyser i aktor; dyr. teatrów; inscenizacje sztuk antycznych (Elektra Sofoklesa) i świat, repertuaru klas.; 1957 założył Piraikon Theatron. rondo: 1) brzeg kapelusza okalający jego główkę; 2) ozdobne, okrągłe pismo o pogrubionych liniach. rondo, lit. kompozycja stroficzna, gł. w poezji średniow.; początkowe wyrazy każdego wersu stanowią refren dzielący zwrotki. rondo, muz. średniow. forma pieśni tanecznej, od XVIII w. forma instrumentalna, w której refren przedzielony jest kupletami; utwór samodzielny lub ostatnia część sonaty. rondo, urban. kolisty plac, od którego rozchodzą się promieniście ulice lub drogi; skrzyżowanie dwóch lub więcej ulic uformowane w kształcie placu z wyspą pośrodku oraz okalającej ją jezdni o 3-5 pasmach ruchu, z sygnalizacją świetlną lub bez. Rondônia (do 1956 Guaporé), terytorium federalne w pn.-zach. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej i Niz. Amazonki; 243 tys. km2, 121 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Porto Velho. rondówka, stalówka o szerokim, ściętym końcu, używana do pisma, zw. rondem. rongalit, formaldehydosulfoksylan sodowy NaHSO2.CH2O.2H2O; ważny środek redukujący, stosowany m.in. w drukarstwie włókienniczym. Rongo, jedno z gł. bóstw polinezyjskich, czczone w całej prawie Polinezji; różne ludy przypisują mu różne funkcje. ronienie zakaźne, wet. ogólna nazwa chorób powodujących u zwierząt poronienia płodów wskutek zakażenia narządów rodnych samic. Ronikier ADAM, 1881-?, polityk; współzałożyciel SN; 1916-17 i 1940-43 prezes ZG RGO; red. „Głosu". ronin, w dawnej Japonii człowiek, który utracił swoje miejsce w hierarchii społ.; początkowo nazywano tak chłopów zbiegłych od panów feud., potem samurajów, którzy utracili swych seniorów. Ronisz WINCENTY, ur. 1934, reżyser filmów dokumentalnych o tematyce woj. i hist; Przerwana podróż, Skok na Arnhem. Ronkalskie Pola (równina w pn. Włoszech), 1158 zjazd ces. Fryderyka I Barbarossy z niem i wł. feudałami i przedstawicielami miast północnowł.; cesarz ograniczył autonomię miast, ogłosił prawo o religiach. Ronne FINN, ur. 1899, amer. podróżnik polarny, z pochodzenia Norweg; 1939-41 i 1946-48 odbył wyprawy badawcze na Antarktydę.

Rønne [rönə], m. w Danii, gł. m. Bornholmu; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., ceram.; port handl. i rybacki. Ronsard [rąsa:r] PIERRE, 1524-85, poeta fr., gł. przedstawiciel poezji fr. odrodzenia, przywódca Plejady; liryki miłosne, poezje polit. pełne symboli i erudycyjnych aluzji, łączące doskonałość formy z wyrafinowanym językiem. Ronse [-sö] (fr. Renaix), m. w Belgii (Flandria); 25 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. ront, w dawnej Polsce (do XIX w.) patrol wojsk, kontrolujący w nocy warty i posterunki. Roodeport-Maraisburg [roudypo:rt mərajəsbə:rg], m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), w zespole miejskim Johannesburga; 116 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., mat. bud.; wydobycie złota. Roosendaal [ro: sənda :l] (Roosendaal en Nispen), m. w Holandii (Brabancja Pn.); 46 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrotechn., spożywczy. Rooses [ro:-] MAX, 1839-1914, belg. pisarz i historyk sztuki; praca z historii sztuki Flandrii oraz publikacje monograficzne (Rubens, van Dyck i ih.). Roosevelt [rouzəwelt] ANNA ELEANOR, 1884-1962, żona Franklina Delano, amer. działaczka społ. i polit., publicystka; 1947-51 przewodn. Komisji Praw Człowieka ONZ. Roosevelt [rouzəwelt] FRANKLIN DELANO, 1802-1945, amer. mąż stanu, prezydent USA 1933-44 (wybierany czterokrotnie); twórca programu reform ekon. i społ. (New Deal); rzecznik ścisłej współpracy aliantów w II wojnie świat.; współtwórca ONZ. Roosevelt [rouzəwelt] THEODORE, 18581919, polityk amer., prezydent USA 1901-09; rzecznik polityki dominacji USA w Ameryce Środk. i Pd. (uzależnienie Panamy, Kuby, Dominikany); pokojowa nagr. Nobla. Roosevelta Wyspa [w. rouzəwelta], antarktyczna wyspa w zach. części Lodowca Szelfowego Rossa; dł. ok. 170 km, szer. ok. 70 km. Root [ru:t] ELIHU, 1845-1937, polityk amer.; przygotował opanowanie Filipin i Kuby przez USA; zwolennik arbitrażu w stosunkach międzynar.; pokojowa nagr. Nobla. ropa, gęsta, żółtawa lub żółtozielonkawa ciecz o mdlącym zapachu, zawierająca oprócz płynu wysiękowego masy białych ciałek krwi, enzymy rozpuszczające tkanki, elementy krwi, żywe i martwe drobnoustroje i resztki tkanek; wytwór tkanki dotkniętej procesem zapalnym. Ropa, rz., 1. dopływ Wisłoki; dł. 66 km, dorzecze 974 km2; gwałtowne wezbrania; dorzecze R. jest najstarszym w Polsce obszarem eksploatacji ropy naftowej. Ropa, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim; barok, kościół drewn. (XVII w.), barok.-neoklas. dwór (1803, późnorenes. fragmenty XVI, XVII w.), park geom. i krajobrazowy (XVIII-XIX w.). ropa naftowa, ciekła kopalna mieszanina węglowodorów, gł. parafinowych, naftenowych i aromatycznych; zwykle żółtobrunatna; najczęściej przyjmuje się, że powstaje wskutek przeobrażenia, w warunkach beztlenowych, szczątków org. nagromadzonych w osadach mor.; z r. n. otrzymuje się m.in. paliwa płynne (np. benzynę, naftę), parafinę, asfalt, oleje smarowe. Ropczyce, m. pow. w woj. rzeszowskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; prawa miejskie 1362. — W 1933 w R. i powiecie masowe antysanacyjne wystąpienia chłopów. Ropelewski STANISŁAW, 1813-65, krytyk lit. i poeta; red, pisma emigr. „Młoda Polska"; wspomnienia z emigracji, wiersze; niedoszły pojedynek ze Słowackim. Roper [roupər], rz. w pn. Australii; dł. ok. 400 km; uchodzi do zat. Karpentaria.

1008 ropienie ropienie, proces zapalny, którego produktem jest wysięk zawierający w przeważającej części upostaciowane składniki krwi (ciałka białe). ropień (absces), ograniczone zbiorowisko ropy w przestrzeni zamkniętej, powstałej z rozpłynięcia tkanki pod wpływem enzymów wyzwolonych z ciałek białych; wynik działania drobnoustrojów ropotwórczych. →czyrak ropniak, zbiorowisko ropy wskutek ściekania ropy wytworzonej w procesie zapalenia ropnego na dno jamy ciała, np. jamy opłucno we j, stawowej. ropnica, stan zakażenia krwi, gdy bakterie ropotwórcze z krwiobiegu tworzą zatory bakteryjne w tkankach, zapoczątkowując rozsiane ropnie. ropociąg, rurociąg do przesyłania na odległość (często dużą) ropy naft.; obejmuje przewód rurowy i urządzenia niezbędne do jego eksploatacji, np. pompowanie, urządzenia do sterowania, kontroli. ropomocz (pyuria), obecność w moczu dużej ilości białych ciałek krwi; wskazuje na proces zapalny w drogach moczowych. roponercze, zakażenie nerki i miedniczki nerkowej bakteriami ropotwórczymi, gł. w przypadku zastoju moczu; objawia się gorączką i bólem w okolicy chorej nerki; leczenie operacyjne. ropowica (flegmona), rozległe, głębokie ropne zapalenie tkanek miękkich, gł. luźnej tkanki łącznej podskórnej, rozszerzające się naciekowo; objawy: gorączka, obrzęk, zaczerwienienie, ból; niekiedy prowadzi do ropnicy. ropowiec, rzadko używana nazwa statku wodnego zbiornikowca do przewozu ciekłego paliwa. Rops FÉLICIEN, 1833-98, belg. malarz i grafik; wybitny karykaturzysta, zał. pismo satyr. „Mylen Spiegeľ', litografie i akwaforty o tematyce satanicznej, krajobrazy, mariny. ropuchy (Bufonidae), liczna rodzina płazów bezogonowych, do 25 cm dł.; skaczą rzadko; w skórze gruczoły jadowe; Eurazja, Afryka, Ameryka; w Polsce chronione. ropuszki (Discoglossidae), rodzina lądowych i wodnych płazów bezogonowych; 8 gat.; Eurazja, w Polsce kumaki (2 gat.) i pętówka. roquefort [rokfo:r; fr.], dojrzewający, półtwardy ser podpuszczkowy o pieczarkowym smaku, otrzymywany z mleka gł. owczego, z dodatkiem pleśni Penicillium roqueforti, wyrabiany w rejonie Roquefort (Francja). Roraima [-raj-], masyw górski w Ameryce Pd., najwyższy na Wyż. Gujańskiej, w górach Serra Pacaraima; wys. do 2772 m. Roraima [-raj-], stan w pn.-wsch. Brazylii, na Niz. Amazonki i Wyż. Gujańskiej; 230,1 tys. km2, 43 tys. mieszk. (1969); stol. Boa Vista. — Do 1963 terytorium federalne Rio Branco. roraty, w kościele kat. wczesna msza ku czci Marii odprawiana w adwencie. Røros [rö:ro:s], ośr. wydobycia pirytów i rud miedzi w środk. Norwegii, w G. Skandynawskich. Rorschacha metoda [m. -szacha], psychol. projekcyjna metoda badania osobowości, stworzona przez szwajc. neurologa i psychiatrę H. Rorschacha. rosa, zbiór kropelek wody osadzających się na powierzchni gruntu, roślinach itd. wskutek kondensacji pary wodnej zawartej w atmosferze ziemskiej. Rosa [roza] SALVATORE, 1815-73, wł. malarz, grafik i poeta epoki baroku; dynamiczne obrazy batalistyczne i nastrojowe pejzaże. Rosachate, w: w pow. łomżyńskim, woj. białostockim; późnogot. kościół z 1546. rosa miodowa →spadź. Rosario, m. w Argentynie (prow. Santa Fe), port nad Paraną, dostępny dla statków mor.; 591 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem., włók., rafinacja ropy

naft.; duży ośr. handl.; skupisko emigracji polskiej. Rosas JUAN MANUEL, 1793-1877, dyktator argent. 1835-52; obalony. rosa śmierci →luizyt. Roscellinus JOHANNES, ok. 1050-ok. 1124, średniow. filozof; jeden z pierwszych przedstawicieli nominalizmu; nauczyciel P. Abélarda. Roschach [ro:s-], m. w Szwajcarii (kanton Sankt Gallen), nad Jez. Bodeńskim; 24 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); hutnictwo aluminium, przemysł włók.; ośr. turystyczny. Roscjusz (Quintus Roscius), ?-62 p.n.e., rzym. aktor komiczny, przyjaciel Cycerona. Roscoe [roskou] SIR HENRY ENFIELD, 1833-1915, chemik ang.; prof. Owens College w Manchester; współodkrywca tzw. prawa Bunsena i R.; otrzymał metaliczny wanad. Rose [ro:zə] HEINRICH, 1795-1864, chemik niem.; prof. uniw. w Berlinie; stwierdził występowanie w minerale kolumbicie pierwiastków tantalu i niobu, badał tytan i jego związki. Roseau [rozo:], stol. i gł. port Dominiki; 10 tys. mieszk. (1960). Rosegger [ro:ze-] PETER, 1843-1918, pisarz austr.; powieści i opowiadania z życia wsi styryjskiej. Rosego stop, stop o zawartości 24,525,5% bizmutu, 13-14% cyny, reszta ołów; temp. topn. ok. 90°C; stosowany m.in. w odlewnictwie precyzyjnym. Rosejres, Er-, m. we wsch. Sudanie, nad Nilem Błękitnym; 3,9 tys. mieszk. (1956); w pobliżu zapora, zbiornik wodny (wyzyskiwany do nawadniania) i elektrownia wodna. Rosen JAN, 1854-1936, malarz; sceny batalistyczne z wojen napoleońskich i powstania listopadowego, wojsko Królestwa Polskiego. Rosenberg [ro:zən-] ALFRED, 1893-1946, czołowy ideolog hitleryzmu, autor książki Mit XX wieku; od 1933 kierownik wydziału zagr. NSDAP; od 1941 min. dla okupowanych terenów radz., odpowiedzialny za popełnione tam zbrodnie; skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, stracony. Rosenberg [ru:sənberj] HILDING CONSTANTIN, ur. 1892, szwedz. kompozytor 1 dyrygent; utwory symf., kameralne, koncerty, opery i oratoria. Rosenbusch [ro:zənbusz] HERMANN KARL, 1836-1914, petrograf niem.; prof. m.in. uniw. w Heidelbergu; badania mikroskopowe skał i minerałów; przeprowadził podział skał magmowych na głębinowe, żyłowe i wylewne. i Rosenheim [ro:zənha m], m. w NRF (Bawaria), nad rz. Inn, u podnóża Alp; 35 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i turystyczny. rosenobel [rouznobl], złota moneta ang. o ciężarze ok. 7,7 g, bita w XV-XVI w.; odmiana wcześniejszego nobla. Rosenthal MAURYCY, 1862-1946, pianista pol., świat, sławy wirtuoz. rosenthalowska porcelana [p. rozenta-], wyroby fabryki porcelany, zał. 1879 w Selb (Bawaria). Rosetta (Raszid), m. w Egipcie, port w delcie Nilu; 37 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; rybołówstwo. Rosi [rozi] FRANCESCO, ur. 1922, wł. reżyser film.; dzieła ö demaskatorskiej tematyce społ. (Salvatore Giuliano, Ręce nad miastem). rosiczka (Drosera), kosmopolityczna bylina torfowiskowa, owadożerna; liście z włoskami przytrzymującymi owady, wydzielają enzymy i wchłaniają pokarm; w Polsce 3 gat., chronione. Rosinkiewicz KAZIMIERZ (pseud. Rojan), 1863-ok. 1931, pisarz i publicysta; powieści, książki dla młodzieży (Stary wyga Cwirk, Sam, Hultaj). Rosiński BOLESŁAW, 1884-1964, antropolog, ksiądz; prof. Uniw. Warsz.; badania

nad dziedzicznością u człowieka; studia nad emigracją eur. w USA. i i Rosiori de Vede [rosz or de w.], mv w Rumunii, na Niz. Wołoskiej; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn.; ważny węzeł kolejowy. Rosja, państwo we wsch. Europie i pn. Azji, które objęło do XX w. (z niewielkimi odchyleniami) terytorium późniejszego ZSRR; rozwinęło się z księstwa moskiewskiego; od XVI w. państwo wielonarodowościowe z carami na tronie (od 1721 cesarzami), w XIX w. rozwój ruchu rewol. — m.in. dekabryści, narodnicy i rewol. ruch robotn. (SDPRR kierowana przez Lenina); rewolucja październikowa 1917 zlikwidowała carską Rosję. Roskilde [roskilə], m. i port w Danii (Zelandia); 39 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn.; ośr. turyst.; muzeum; romańsko-got. katedra (XII-XV w.), kościoły (XI i XII w.), pałac biskupi (XVII w.); w pobliżu R. zamek Ledreborg (XVIII w.). 1658 pokój po wojnie duń.-szwedz. przyznał Szwecji kilka prowincji duń. na pd. Płw. Skandynawskiego. Roslin [rusli:n] ALEXANDER, 1718-93, malarz szwedz., przedstawiciel rokoka; portrety arystokracji; Dama z wachlarzem. Rosław, m. w Ros.FSRR (obw. smoleński), w dorzeczu Dniepru; 46 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., szklarski. rosnąca funkcja, funkcja, której wartości w danym przedziale wzrastają w miarę wzrastania argumentu, np. funkcja sina: jest rosnąca w przedziale (—90°, +90°). rosnący ciąg, ciąg, którego wszystkie wyrazy spełniają nierówność an+1 > an. Rosner ALEKSANDER, 1867-1930, chirurg, ginekolog, położnik; prof. Uniw. Jag.; opracował szereg modyfikacji operacyjnych; prace z fizjologii ciąży oraz onkologii i endokrynologii kobiecej; Ginekologia. Rosner IGNACY, 1865-1926, polityk, prawnik; 1899-1911 radca ministerialny dla Galicji; 1920-26 red. nacz. „Kuriera Polskiego'*, 1926 założyciel „Nowego Kuriera Polskiego". Rosner JÓZEF, ur. 1892, fotografik i działacz ruchu fot.; portrety, pejzaże, fotografia użytkowa. Rosny J.-H. [roni], wspólny pseudonim powieściopisarzy fr. (braci) Josepha Henri Boex, 1856-1940, i Séraphina Justina Boex, 1859-1948; powieści fantast.-nauk.; cykl o czasach prehist. (Kot olbrzymi). rosochy, łow. poroże łosi byków. Rosołowicz JERZY, ur. 1928, malarz, czł. Grupy Wrocławskiej; dekoracyjne obrazy, czasem o charakterze surrealist.; rysunki, akwarele; teoria sztuki. rosomak (Gulo gulo), drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. do 90 cm i ogona do 20 cm; tundra i tajga Eurazji i Ameryki Pn.; pożywieniem — jagody, bezkręgowce, a zimą duże ssaki; futro nie ma większej wartości. Rosół ANTONI, 1882-1902, działacz ruchu robotn.; 1899 współodnowiciel (wraz z ojcem, Janem) SDKP, czł. jej KC, 1901 zesłany. Rosół JAN, 1843-1914, działacz ruchu robotn.; czł. I Proletariatu i ZRP, współorganizator SDKP; dwukrotnie na zesłaniu. Rospond STANISŁAW, UΓ. 1906, językoznawca; prof. Uniw. Wrocł.; prace z zakresu historii języka, dialektologii, onomastyki (Dzieje polszczyzny śląskiej). Rospuda →Netta. Rospuda, jezioro, pn. odnoga jez. Necko; pow. 107 ha, głęb, do 9,5 m. Ross SIR JAMES CLARK, 1800-62, bratanek Johna, ang. badacz polarny; w wyprawie 1829-33 ustalił położenie pn. bieguna magnet.; 1839-43 odbył wyprawę antarktyczną, w czasie której odkrył m.in. Ziemię Wiktorii i Barierę Lodową Rossa.

roszczenie 1009 Ross SIR JOHN, 1777-1856, ang. badacz polarny; 1818-19 i 1829-33 odbył wyprawy poszukujące Przejścia Pn.-Zach.; odkrył płw. Boothia. Ross SIR RONALD, 1857-1932, ang. parazytolog i patolog; prof. uniw. w Liverpoolu, dyr. Ross Institute and Hospital for Tropical Diseases, czł. Royal Society; udowodnił, że komar jest przenosicielem zimnicy; nagr. Nobla. Rossa Bariera Lodowa, nadmorska krawędź antarktycznego Lodowca Szelfowego Rossa, pokrywającego pd. część M. Rossa; dł. ok. 950 km, wys. 30-40 m; zmienne położenie i konfiguracja na skutek ciągłego obłamywania się gór lodowych. Rossa efekt, zmiana wielkości i wzajemnej odległości elementów obrazu fot. wskutek skurczu spowodowanego nierównomiernym zgarbowaniem żelatyny przez produkty utleniania niektórych substancji wywołujących. Rossa Morze, część O. Spokojnego u wybrzeży Antarktydy, między 2 170°E a 158°W; pow. ok. 960 tys/ km , głęb. do 700 m, zasolenie ok. 34‰; na pd. — Lodowiec Szelfowy Rossa. Rossa Wyspa, antarktyczna wyspa wulkaniczna na M. Rossa; czynny wulkan Erebus, 3794 m. Rossby [-bü] CARL GUSTAF, 1898-1957, meteorolog szwedz.; prof. m.in. Harvard University; jeden z gł. twórców teoret. podstaw prognozy pogody metodami numerycznymi. Rosselini ROBERTO, ur. 1906, wł. reżyser film.; współtwórca i gł. przedstawiciel neorealizmu (Rzym miasto otwarte, Paisa). rosselino, rodzaj koronki igłowej, o wypukłym ornamencie z wici roślinnokwiatowej; wyrabiana w XVII-XVIII w. Rosselli COSIMO, 1439-1507, wł. malarz epoki renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; obrazy i freski rel., portrety. Rossellino ANTONIO, 1427-79, brat Bernarda, wł. rzeźbiarz epoki renesansu; rzeźby rel., nagrobki, popiersia portretowe. Rossellino BERNARDO, 1409-64, brat Antonia, wł. rzeźbiarz i architekt epoki renesansu; urbanist.-arch. założenie placu katedralnego oraz pałace w Pienzy, przyścienny nagrobek L. Bruni w kościele S. Croce we Florencji. Rossendorf [ro-], miejscowość w NRD, w pobliżu Drezna; instytut badań jądrowych z pierwszym w kraju reaktorem atomowym. Rosset ALEKSANDER, 1866-1933, działacz polit; 1905 prezes Związku PostępowoDemokr.; red. pism polit.; 1919 założyciel Zjednoczenia Mieszczańskiego. Rosset EDWARD, ur. 1897, demograf i statystyk; prof. Uniw. Łódzkiego, czł. PAN. Rossetti [rosety] CHRISTINA GEORGINA, 1830-91, siostra Dantego Gabriela, poetka ang.; tworzyła pod wpływem prerafaelitów; melancholijne erotyki, wiersze baśniowo-fantastyczne. Rossetti [rosety] DANTE GABRIEL (właśc. GABRIEL CHARLES), 1828-82, ang. malarz i poeta, pochodzenia wł.; współzałożyciel bractwa prerafaelitów; kompozycje inspirowane poezją Dantego i malarstwem weneckim; ballady i poematy wzorowane na średnio w. literaturze. Rossi ERNESTO, 1827-96, aktor wł.; słynny wykonawca ról szekspirowskich (Otello, Król Lear, Ryszard III); liczne świat, tournées. Rossi GIOVANNI BATTISTA DE, 1822-94, wł. archeolog, epigrafik i historyk sztuki; badacz dziejów wczesnego chrześcijaństwa; odkrywca katakumb św. Kaliksta w Rzymie. Rossi KARŁ L, 1775-1849, architekt ros., pochodzenia wł.; jeden z gł. przedstawicieli klasycyzmu ros.; zespoły arch.-urbanist. w Leningradzie (m.in. zespół placu Teatralnego, ul. Teatralnej i placu Czernyszewa).

Rossi [rosi] TINO (CONSTANTINO), ur. 1907, fr. pieśniarz i aktor pochodzenia wł.; występy w Casino de Paris, w filmach: wiele nagrań płytowych. Rossini GIOACCHINO, 1792-1868, kompozytor wł.; opery komiczne (Cyrulik Sewilski), poważne (Wilhelm Tell); Stabat Mater. Rosskopf WENDEL, ok. 1480-1549, architekt działający na Śląsku; przedstawiciel renesansu; m.in. wzniósł w Zgorzelcu Piękny Dwór i ratusz. Rossiau, m. w środk. części NRD, port nad Łabą; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszyn., stocznia rzeczna. Rosso (Rossi) GIOVANNI BATTISTA (ZW. też Fiorentino Rosso), 1494-1540, malarz wł., jeden z gł. przedstawicieli wczesnego manieryzmu florenckiego; obrazy i freski rel., mit. (m.in. w Galerii Franciszka I w Fontainebleau). Rosso MEDARDO, 1858-1928, rzeźbiarz wł.; impresjonist. rzeźby o tematyce figuralnej, odznaczające się miękką fakturą, płynną formą i efektami światłocienia. Rosso di San Secondo [r. di s. seko-] PIER MARIA, 1887-1956, pisarz wł., przeciwnik weryzmu; powieści, nowele, dramaty. Rossowski JAN, P-1633, drukarz; 1620-24 w Poznaniu; następnie w Warszawie, założył tu pierwszą stałą oficynę druk. dla potrzeb kancelarii królewskiej. Rossowski STANISŁAW, 1861-1940, pisarz, dziennikarz; liryki (Tempi passati), satyry, nowele (Z teki impresjonisty), dramaty (Nawojka, Cyrce), przekłady. ROSTA →Rosyjska Agencja Telegraficzna. Rostafiński JAN, 1882-1966, zootechnik; prof. SGGW, czł. PAU; autor prac ż hodowli i żywienia zwierząt gospodarskich (Owce); więziony m.in. w Stutthofie za prowadzenie tajnych studiów SGGW. Rostafiński JÓZEF, 1850-1928, botanik; prof. Uniw. Jag.; znawca śluzowców; zapoczątkował rozwój florystyki i stworzył podstawy słownictwa bot. w Polsce. Rostand [rostã] EDMOND, 1868-1918, fr. poeta i dramatopisarz; kontynuator tradycji romant. (Cyrano de Bergerac). rostbef, część lędźwiowa wołowej tuszy mięsnej położona równolegle do polędwicy; także potrawa z tego mięsa, smażonego do stanu półsurowego, następnie pieczonego. rostbratel (rozbratel), zasadnicza część przedniej ćwierćtuszy wołowej, składająca się z mięsa z kością i chrząstką łopatkową; także potrawa mięsna smażona. Rostek JÓZEF, 1859-1929, działacz oświat, na Śląsku, lekarz; 1886 zorganizował w Raciborzu pol. księgarnię; od 1889 wydawał „Nowiny Raciborskie". Rostock [-tok], m. w pn. części NRD, ośr. adm. okręgu R., nad rz. Warnow, w pobliżu Zat. Meklemburskiej; 192 tys. mieszk. (1968); gł. port handl. i rybacki kraju; przemysł stoczn., maszyn., rybny; uniw.; muzea; got. kościoły i bramy miejskie, późnogot. ratusz. Rostow [-tou] WALT, ur. 1916, amer. ekonomista i polityk; czołowy przedstawiciel tzw. teorii konwergencji w antykomunist. sowietologii, doradca L. Johnsona; Stages of Economic Growth. Rostowcew (Rostovtzeff) MICHAIŁ I., 1870-1952, ros. archeolog i historyk starożytności; prof. uniw., m.in. w Petersburgu, od 1920 prof. w USA; prace z historii gosp. i społ. świata starożytnego. Rostów, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. jarosławski); 31 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., Iniarski; kreml (XVII w.) z murami obronnymi i cerkwiami nadbramnymi (obecnie muzeum), sobory i cerkwie (XV-XVII w.); w pobliżu klasztor (XVI w.). Rostów nad Donem, m. obw. w Ros. FSRR, port nad Donem; 789 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. produkcji maszyn roln., przemysł spoż., obuwn., chem.; uniw.; węzeł kolejowy.

1941-43 rejon zaciętych walk wojsk radz. z hitlerowcami (IX 1941, VII 1942, II 1943). Rostra, w staroż. Rzymie mównica na Forum Romanum; ozdobiona dziobami okrętów (rostra) — stąd nazwa. Rostropowicz MSTISŁAW L., ur. 1927, wiolonczelista radz. świat, sławy; prof. konserwatorium w Moskwie. Rostworowski KAROL HUBERT, 1877-1938, dramaturg; dramaty Judasz z Kariothu, Kajus Cezar Kaligula, misterium Miłosierdzie, naturalistyczna trylogia dram. Niespodzianka, Przeprowadzka, U mety; poezje, publicystyka. Rostworowski STANISŁAW (pseud. Odra, Rola), 1888-1944, działacz ruchu oporu, generał; szef sztabu w III powstaniu śląskim; od 1941 w KG AK, 1944 komendant Okręgu AK Kraków. Røsvatn [rö:swatn], jezioro w pn. Nor2 wegii; pow. i89 km , głęb. do 25 fit. Roswell [rozuel], m. w USA (Nowy Meksyk); 40 tys. mieszk. (1960); ośr. handl. regionu roln.-hod.; przemysł spoż., petrochemiczny. Rosyjska Agencja Telegraficzna (Rossijskoje tielegrafnoje agientstwo, ROSTA), centr. organ informacyjny państwa radz. 1918-25; po utworzeniu TASS działała w granicach Ros.FSRR. Rosyjska FSRR, największa republika związkowa ZSRR, we wsch. Europie i pn. Azji; obejmuje 16 republik autonomicznych, 5 obwodów autonomicznych, 10 okręgów narodowościowych i 6 krajów; 17,1 mln km2 (76% pow. ZSRR), 130,1 mln mieszk. (1970; 54% ludności ZSRR); stol. Moskwa, inne gł. m.: Leningrad, Gorki, Nowosybirsk, Kujbyszew. Pod względem potencjału gosp. zajmuje 1 miejsce w ZSRR; największa koncentracja przemysłu w regionach Moskwy, Leningradu i na Uralu. — Republika socjalist. proklamowana w styczniu 1918; od 1922 republika związkowa ZSRR. Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików), RKP(b), nazwa Komunist. Partii Związku Radzieckiego 1918-25. Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalne, organizacja społ.-kult. ludności ros. w Polsce, zał. 1950; Zarząd Gł. w Łodzi; organ prasowy „Russkij gołos". rosyjski język, z grupy wschodniosłow.; język Rosjan (ok. 114 mln), rozpowszechniony jako państw, w ZSRR; 3 zespoły dialektów: pn., pd. i przejściowe; współcz. język lit. od XVIII" w., na podłożu dialektu moskiewskiego (przejściowego); alfabet oparty na cyrylicy. rosyjski zabór, ziemie dawnej Rzeczypospolitej włączone do Rosji w okresie rozbiorów; I rozbiór (1772) — pol. Inflanty, pn. część woj. połockiego, prawie całe witebskie, mścisławskie i pd.-wsch. część mińskiego; II rozbiór (1793) — województwa: kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wsch. część wołyńskiego i brżesko-litew., mińskie i część wileńskiego; III rozbiór (1795) — tereny litew., białorus., ukr. na wsch. od linii Niemirów, Grodno, Bug; 1815 (utworzenie Królestwa Pol.) doszła część zaboru prus.; 1917 dekrety władzy radz. unieważniły traktaty rozbiorowe. rosyjsko-chińskie porozumienie 1898, układ oddający Rosji w dzierżawę port Talien i twierdzę Port Artur. roszada, w grze w szachy jednoczesny ruch króla i wieży; króla przesuwa się o 2 pola w stronę wieży, a wieżę poza króla, na pole sąsiednie. Roszak THEODORE, ur. 1907, amer. rzeźbiarz i malarz, pochodzenia pol.; od 1909 w USA; przestrzenne kompozycje abstrakc. o charakterze konstruktywistycznym, później abstrakc-org. struktury o dynamicznej formie i zróżnicowanej fakturze. roszczenie, w prawie cyw. uprawnienie do żądania od określonej osoby określonego zachowania się (np. r. wierzyciela w stosunku do dłużnika o zapłatę).

1010 roszczenie zwrotne roszczenie zwrotne (regres), prawo uprawnienie do żądania zwrotu całości lub części dokonanej zapłaty; zachodzi np. wówczas, gdy dłużnik odpowiadający za dług częściowo zaspokoi w całości wierzyciela, a następnie dochodzi od współdłużników zwrotu przypadających na nich Części długu. roszenie, wstępna obróbka słomy lnianej lub konopnej w celu oddzielenia włókna od drewna metodami biol. (przez słanie lub moczenie); r. metodą przem. — moczenie w basenach z wodą ogrzewaną. Roszkowska TERESA, UT. 1904, scenograf; dekoracje gł. dla teatrów warsz. (m.ini. do inscenizacji E. Wiercińskiego); Obrona Ksantypy L.H. Morstina, Fantazy Słowackiego. Roszkowski GUSTAW, 1847-1915, prawnik; prof. filozofii prawa i prawa narodów na uhiw. we Lwowie; poseł do parlamentu austr., czł. Instytutu Prawa Międzynarodowego. Roszkowski WACŁAW, 1886-1944, zoolog; prof. uniw. w Warszawie, dyr. Państw. Muzeum Zool.; wyprawy badawcze do Egiptu, Brazylii, pd. Afryki; podczas okupacji współorganizator tajnego nauczania uniw. w Warszawie; zastrzelony przez hitlerowców podczas powstania warszawskiego. roszponka warzywna (roszpunka warzywna, Valerianella olitoria), roczna lub dwuletnia roślina warzywna, pochodzenia śródziemnomor., uprawiana dla jadalnych (jak sałata) liści, Zebranych w rozetę. Roś, jezioro na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie), na pd.-wśch. od jez. Śniardwy; pow. 1888 ha, głęb. do 31,8 m; wypływa Pisa. Rościsław, IX w., książę wielkomorawski 846-870; uzyskał tron przy poparciu Ludwika Niem., 855 odparł jego najazd; chcąc się wyswobodzić od kośc. wpływów niem., sprowadził na Morawy (863) Cyryla i Metodego; obalony w wyniku spisku możnowładców. Rościszewski WITOLD (właśc. W. Rościszewski-Rothenburg), 1901-43, działacz polit, adwokat; czł. ONR, ONR-Falanga; przywódca Pobudki; zamordowany przez gestapo. roślina, organizm o komórkach okrytych ścianą komórkową, najczęściej samożywny (autotrofizm) dzięki zdolności do fotosyntezy; stąd od f. zależy utrzymanie życia na Ziemi; do r. cudzożywnych (heterotrofizm) należą saprofity oraz r. pasożytnicze; r. są przeważnie trwale przytwierdzone do podłoża, rosną przez całe życie; nauka o r. — botanika. rośliniarki (Symphyta), błonkówki składające jaja w tkanki roślin (też w drewno); pokładełko samic piłeczkowate lub w postaci wiercących szczeci; larwy żerują na roślinach; liczne szkodniki, np. osnuja, gnatarz rzepakowiec. roślinność, ogół zbiorowisk roślinnych danego terenu; przedmiot badań fitogeografii i fitosocjologii, także geografii; strefy r. zależą od stref klimat.; piętra r. — w górach, np. piętra reglowe, kosodrzewiny, alpejskie (halne). rośliny użytkowe, liczne gatunki roślin z różnych grup systematycznych i różnych szerokości geogr., od prawieków pozyskiwane dla różnych celów ze stanu dzikiego i z upraw (rośliny uprawne); do r.u. Zalicza się m.in. rośliny leczn., włóknodajne, rolnicze. rota, w Polsce w XVI-XVII w. podstawowa jednostka organizacyjna i taktyczna piechoty^ zaciężnej (80-300 żołnierzy), odpowiadająca kompanii w armiach cudzoziemskich. Rota (Nie rzucim ziemi skąd nasz ród), pol. pieśń patriot; słowa M. Konopnickiej (1908), muzyka F. Nowowiejskiego (1910). Rota [rro-], m. i port w Hiszpanii (Andaluzja), nad O. Atlantyckim; 10 tys. mieszk. (1960); baza lotn. USA.

rotacyjna maszyna, maszyna druk., w której forma — w postaci płyt stereotypowych — jest umocowana na obracającym się cylindrze; proces druku odbywa się w sposób ciągły (na papierze z roli lub w arkuszach); m.r. stosowane są gł. do druku gazet i czasopism. rotacyjna pompa, pompa wyporowa, w której organem roboczym jest wirnik, pełniący funkcję tłoka; krzywkowa, łopatkowa, śrubowa, wałeczkowa, zębata itp. rotacyjna sprężarka, sprężarka wyporowa, której organ roboczy — wirnik — wykonuje ruch obrotowy; łopatkowa, krzywkowa, śrubowa, z pierścieniem cieczy itp. rotalit, walcowa kształtka szklana umieszczona w stropach i ścianach, przepuszczająca światło; rodzaj luksferu. rotametr, przyrząd do pomiaru natężenia przepływu płynu; zwykle pionowa, stożkowa (rozszerzająca się ku górze) rurka szklana, w której przepływający od dołu płyn unosi cięższy od siebie pływak; miarą natężenia przepływu jest wysokość ustawienia się pływaka. rotang (trzcinopalma, trzcina hiszpańska, Calamus rotang), krzewiąca się kolczasta palma z Bengalu i Asamu; owoc jadalny; łodygi do wyrobu lasek, plecionych mebli. rotaniny, pol. nazwa handl. syntanów. Rotaprint, nazwa firmowa małoformatowej maszyny druk. offsetowej do druku publikacji niskonakładowych. Rotary Club [routəry klab], klub skupiający przedstawicieli poszczególnych zawodów w celu ugruntowania stosunków międzyludzkich na zasadach humanizmu; pierwszy R.C. zał. 1905 w Chicago. rotator, fiz. dowolny obracający się układ fizyczny. Rotbaum JAKUB, ur. 1901, reżyser, aktor; od 1930 kierował żyd. zespołami teatr. eur. i amer.; od 1952 reżyser Teatrów Dramatycznych (1952-62 dyr.) we Wrocławiu; Człowiek z karabinem Ń. Pogodina, Opera za trzy grosze B. Brechta. „Rote Fahne, Die" [di r. fa:nə], dziennik niem. zał. 1918 w Berlinie; organ Związku Spartakusa, potem KP Niemiec; 1933-39 wydawany nielegalnie. rotenon →derris. Roth [ro:t] HIERONIM, 1606-78, przywódca opozycji mieszczańskiej w Prusach Książęcych 1661-62, rzecznik przyłączenia ich do Polski. Roth [ro:t] JOSEPH, 1894-1939, powieściopisarz austr.; kontynuator realizmu psychol. XIX-wiecznej powieści fr. i ros.; malował gł. upadek monarchii austro-węg.; Hiob. Roth [ro:t] PHILIP, ur. 1933, pisarz amer.; nowele i powieści społ.-obyczajowe, ukazujące kryt. obraz współcz. struktury społ. w USA (Goodbye, Columbus). Rotha [ro:tə] PAUL, UΓ. 1907, ang. historyk filmu, scenarzysta i reżyser; filmy dokumentalne o tematyce społ. i antyfaszyst. (O miejsce pod słońcem, Życie Adolfa Hitlera). Rothemburg [ro:tən-], m. w NRF (Bawaria) nad rz. Tauber; 12 tys. mieszk. (1966); galeria malarstwa; średniow. zespół staromiejski: mury obronne z wieżami i bramami (XIV-XV w.), got. kościoły, liczne got. i renes. kamienice szczytowe. Rotherham [rodərəm], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Don, w zespole miejskim Sheffield; 86 tys. mieszk. (1968); ośr. hutnictwa żel.; przemysł elektrotechn., metal., chem., szklarski, ceram.; wydobycie węgla kamiennego. Rothert ALEKSANDER, 1870-1937, elektrotechnik; prof. Polit. Lwowskiej, czł. ANT; opracował metodę obliczania maszyn elektrycznych. Rothert WŁADYSŁAW KAROL, 1863-1916, botanik, anatom i fizjolog; prof. uniw. w Kazaniu, Charkowie i Odessie, czł. AU; prace nauk. z anatomii i fizjologii roślin (m.in. o heliotropizmie).

Rothko MARK, 1903-70, malarz amer., pochodzenia ros.; od 1913 w USA; kompozycje figuralne, później abstrakc, złożone z przenikających się płaszczyzn barwnych. Rothschild [ro:tszylt] MEYER AMSCHEL, 1743-1812, bankier; założył dom bankowy we Frankfurcie n. Menem, jego synowie — banki w Londynie, Paryżu, Wiedniu, Neapolu; obecnie rodzina R. ma duże wpływy finans. we Francji i W. Brytanii. Roti, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 1,2 tys. km2, ok. 60 tys. mieszk.; uprawa ryżu, kukurydzy; gł. miejscowość Baa. rotmistrz, w wojsku pol. w XVI-XVIII w. dowódca roty piechoty lub chorągwi jazdy; w kawalerii do XX w. rotodynamiczna pompa →wirowa pompa. rotograwiura, technika druku wklęsłego; reprodukowany obraz kopiuje się na papier pigmentowy łącznie ze specjalnym rastrem, następnie przenosi na cylinder miedziany; przez wytrawienie cylindra uzyskuje się formę drukarską. rotor →wirnik. rotorowy statek, statek wodny z pędnikiem w postaci rotora Flettnera (lub kilku rotorów) napędzanego silnikiem; nie używany. Rotorua, m. w Nowej Zelandii, na W. Północnej, nad jez. R.; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż.; uzdrowisko (źródła miner.). rototrol, maszyna elektr. prądu stałego do wzmacniania sygnałów elektr.; układ 2 połączonych szeregowo prądnic elekrtrycznych. Rotrou [rotru] JEAN DE, 1609-50, fr. poeta i dramatopisarz; tragedie pisane pod wpływem hiszp. teatru. Rottenhammer [rotən-] HANS, 15641625, malarz niem., przedstawiciel manieryzmu; obrazy rel., alegor. i mitologiczne. Rotterdam, m. w zach. Holandii, przy ujściu Renu do M. Północnego; 699 tys. mieszk., zespół miejski 1,1 mln (1969); największy pod względem przeładunków port świata; wielki ośr. przem., handl., kult. i nauk.; muzea; pomniki: Erazma z Rotterdamu (XVII w.), Rozdarte miasto (1953). Rottmann CARL, 1797-1850, malarz niem.; heroizowane pejzaże wł. i greckie. Rottweil [-wail], m. w NRF (BadeniaWirtembergia), nad Neckarem; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł włókien sztucznych. rotunda, arch.: 1) budowla centr., zał. na planie centr., często kryta kopułą; 2) reprezentacyjna okrągła sala, typowa dla pałaców baroku i klasycyzmu. rotunda, krój pisma druk. (odmiana pisma got.) o zaokrąglonym kształcie liter. rotunda, długi płaszcz damski, skrojony w kształcie koła, zapinany od góry do dołu na małe guziczki, z małym kołnierzykiem i pionowymi rozcięciami na ręce; modny w XIX w. Rotwand STANISŁAW, 1839-1916, finansista, przemysłowiec w Królestwie Pol.; czł. i prezes wielu towarzystw handl.; współzałożyciel (z H. Wawelbergiem) Szkoły Technicznej. u Rouault [r o] GEORGES, 1871-1958, fr. malarz i grafik; początkowo fowista, później zbliżony do ekspresjonizmu; wypracował własny styl przypominający średniow. witraże; obrazy rel., o tematyce społ.-obyczajowej; pejzaże, portrety; dekoracje dla baletu S. Diagilewa. Rouba MICHAŁ, 1893-1941, malarz, grafik; współtwórca Wileńskiego Tow. Artystów Plastyków; postkubistyczne, nastrojowe pejzaże z okolic Wilna i Polesia. Roubaix [rube], m. w pn. Francji (Flandria), w zespole miejskim Lille; 115 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. (gł. wełn.), chemiczny. Rouch [rusz] JEAN, ur. 1917, fr. reżyser film.; przedstawiciel cinéma-vérité; wybitny dokumentalista i autor filmów

rozciągarka 1011 etnogr. (Ja, czarny, Piramida ludzka, Historia jednego lata). Rouché [ruszy] JACQUES, 1862-1957, fr. krytyk teatr, i dyr. teatrów; współpracownik J. Copeau; autor pracy o eksperymentach inscenizacyjnych reformy teatru. Rouen [ruã], m. we Francji (Normandia), nad Sekwaną, ośr. adm. dep. SeineMaritime; 120 tys. mieszk., zespół miejski 370 tys. mieszk. (1968); duży port mor.rzeczny; przemysł metal., stoczn., chem., włók.; węzeł kol.; uniw.; muzea (m.in. Joanny ďArc); got. katedra Notre Dame (XIII, XVI w.), póżnogot. Pałac Sprawiedliwości (XV, XVI w.); kościoły (XIVXVIII w.), zabytki renes.; pałace (XVXVIII w.), ratusz (XVIII w.). Rougemont [ruż(ö)mą] DENIS DE, ur. 1906, eseista fr.; w licznych pracach (Miłość a świat kultury zachodniej) podejmuje problemy cywilizacji, polityki, sztuki. Rouget de Lisle [rużę d lil] CLAUDE JOSEPH, 1760-1836, fr. oficer, poeta; twórca słów i muzyki Marsylianki; autor wielu pieśni rewolucyjnych. Roullier (Rulje) KARL F., 1814-58, ros. zoolog i paleontolog; prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej w Moskwie; propagator i popularyzator w Rosji idei ewolucji w okresie przeddarwinowskim. Rouppert KAZIMIERZ STEFAN, 1885-1963, botanik; prof. Uniw. Jag.; prace z zakresu mikologii oraz anatomii, patologii i teratologii roślin; popularyzator i propagator ochrony roślin. Rous [raus] FRANCIS PEYTON, 1879-1970, patolog amer.; czł. Rockefellerowskiego Inst. Badań Med., Nar. Akademii Nauk w Waszyngtonie, Ŕoyal Society w Londynie; odkrywcze prace nad rakotwórczym działaniem wirusów; nagr. Nobla. Rousseau [ruso] HENRI (ZW. Celnikiem), 1844-1910, fr. malarz-samouk; jeden z gł. przedstawicieli prymitywizmu; sceny figuralne (Bryczka ojca Juniet), portrety, pejzaże, kompozycje fantast, kwiaty. Rousseau [ruso] JEAN BAPTISTE, 16711741, poeta fr.; ody, kantaty, komedie, libretta operowe. Rousseau [ruso] JEAN JACQUES, 1712-78, fr. pisarz i filozof; czołowy myśliciel oświecenia, teoretyk wychowania, prekursor idei W. Rewolucji Fr.; krytykował ustrój feud., głosił idee egalitaryzmu oraz hasło kultu natury i uczucia; Umowa społeczna, Emil..., Wyznania, Nowa Heloiza. Rousseau [ruso] THÉODORE, 1812-67, fr. malarz i grafik; przywódca grupy barbizończyków; plenerowe pejzaże (Dęby). Roussel [rusel] ALBERT CHARLES, 18691937, kompozytor fr.; balety, opery (opera-balet Pâdmavati), symfonia, utwory kameralne. Rousselot [ruslo] JEAN PIERRE, 1846-1924, fr. językoznawca; twórca fonetyki eksperymentalnej; prof. Institut Catholique i College de France; liczne prace, m.in. Principes de phonétique experimentale. Roussillon [rusija], kraina hist. w pd. Francji; w pocz. VIII w. podbita przez Arabów; od 759 w państwie Franków; 1172 przyłączona do Aragonii; 1659 ostatecznie włączona do Francji Roux [ru] PIERRF PAUL ÉMILE, 18531933, mikrobiolog fr.; dyr. Instytutu Pasteura w Paryżu; wyodrębnił toksyny błonicy, pracował nad surowicą przeciwbłoniczą (niezależnie od E. Behringa), opublikował jedną z pierwszych prac o wirusach. Roux [ru:] WILHELM, 1850-1924, anatom niem.; prof. uniw. we Wrocławiu, w Innsbrucku i Halle; jeden z twórców embriologii doświadczalnej. Rouyn [ruę], m. w Kanadzie (Quebec); 19 tys. mieszk. (1966); eksploatacja rud miedzi, cynku oraz złota i srebra. rovamycyna, farm. →spiramycyna. Rovaniemi [rowa-], m. w pn. Finlandii, w pobliżu koła podbiegunowego, ośr. adm.

okręgu Lappi (Laponia Fińska); 28 tys. mieszk. (1969); znany ośr. turystyczny. Rovereto, m. we Włoszech (TrydentGórna Adyga), nad Adygą; 26 tys. mieszk. (1961); przemysł chemiczny. Rovigo, m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), ośrodek adm. prow. R.; 49 tys. mieszk. (1969). Rovinj, m. i port w Jugosławii (Chorwacja), na zach. wybrzeżu Istrii; 8 tys. mieszk. (1965); wywóz boksytów; kąpielisko, ośr. turystyczny. ROW →Rybnicki Okręg Węglowy. rowachol, farm. →terpichol. rowatinex, farm. →terpinex, Rowecki STEFAN (pseud. Grot), 18951944, działacz ruchu oporu, generał; 194042 komendant gł. ZWZ, 1942-43 AK; zamordowany przez hitlerowców. rower, pojazd drogowy napędzany siłą mięśni ludzkich, za pomocą pedałów, zwykle o 2 kołach jednakowej średnicy, umieszczonych jedno za drugim; w układzie 3-kołowym budowane są r. ciężarowe (np. ryksza) i r. dla dzieci. Rowicki WITOLD, ur. 1914, dyrygent i kompozytor; kier. artyst. Filharmonii Narodowej; liczne występy za granicą. Rowid HENRYK, 1877-1944, pedagog; czołowy przedstawiciel szkoły twórczej (odmiana szkoły pracy); reformator systemu kształcenia nauczycieli; red. „Ruchu Pedagogicznego" (1912-33) i „Chowanny" (1934-39); gł. prace: Szkoła twórcza, Podstawy i zasady wychowania; zginął w obozie hitlerowskim w Brzezince. Rowiński MICHAŁ, 1860-1925, historyk literatury, wersolog; Uwagi o wersyfikacji polskiej. rowkowanie (bigowanie), w introligatorstwie wytłaczanie w kartonie rowka ułatwiającego zaginanie kartonu; przeprowadzane na maszynach zw. bigówkami. rowkowanie, u technol. →żłobkowanie. Rowland [ro lənd] HENRY AUGUSTUS, 1848-1901, fizyk amer.; wynalazca siatki dyfrakcyjnej odbiciowej; badania w dziedzinie elektromagnetyzmu. Rowlanda doświadczenie [d. roula-], doświadczenie wykazujące magnet. oddziaływanie naładowanego elektrycznie ciała pozostającego w ruchu. Rowlandson [rouləndson] THOMAS, 17561827, ang. rysownik i grafik; sceny z życia codziennego, karykatury, ilustracje książkowe. Rowokół, wzgórze na Wybrzeżu Słowińskim, na pd. od jez. Gardno; 115 m. Rowy, ośrodek wypoczynkowy w po w. słupskim, woj. koszalińskim, nad Bałtykiem i jez. Gardno, przy ujściu Łupawy. Roy BIMAL, 1912-66, ind. reżyser film.; reprezentant tendencji realisty krytyk stosunków społ. w swoim kraju (Dwa hektary ziemi, Więzienny ptak). Roy [rua] CLAUDE (właśc. C. Arland), ur. 1915, pisarz fr.; reportaże,(Klucze do Chin) i artykuły społ.-polit, monografie twórców, poezje, powieści (Nieszczęścia kochania). Roy JAMINI, ur. 1887, malarz ind., jeden z najwybitniejszych artystów ind. XX w.; syntet. malarstwo, inspirowane przez ind. sztukę ludową. Roy (Ray) RAMMOHAN, 1772-1833, ind. filozof, prozaik bengalski; założyciel gminy rel. Brahmą Samadż, dążył do odnowienia religii i filozofii indyjskiej. Royal Air Force [rojəl ear fo:rs] (RAF), wojska lotn. W. Brytanii utworzone 1918; odznaczyły się w bitwie o W. Brytanię 1940; dowództwu RAF podlegało lotnictwo pol. w W. Brytanii w II wojnie światowej. Royal Dutch Shell Group [rojəl dacz szel gru:p], bryt.4iol. koncern naft., zał. 1907; szyby naft. i rafinerie na Bliskim Wschodzie, Archipelagu Malajskim i w Ameryce Pd. Royal Oak [rojəl ouk], m. w USA (Michigan), w zespole miejskim Detroit; 84 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe.

Royal Shakespeare Company [rojəl szejkspiər kampəny], ang. zespół teatr, zał. 1961, grający sztuki Szekspira na scenie Royal Shakespeare Theatre w Stratford-on-Avon oraz sztuki klas. i współcz. w Aldwych Theatre w Londynie. Royal Shakespeare Memorial Theatre [rojəl szejkspiər mymo:rjəl tiətər], ang. teatr, działający 1879-1961 w Stradfordon-Avon; przedstawienia gł. sztuk Szekspira. Royal Society, the [də rojəl səsajəty} (The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge, Towarzystwo Królewskie), ang. towarzystwo nauk. (jedno z pierwszych w świecie) pełniące funkcję akademii nauk, zał. 1660; skupia wybitnych przedstawicieli nauk mat. i przyrodniczych. u Royan [r ajã], m. i port rybacki we Francji, nad Ó. Atlantyckim, przy ujściu Garonny; 17 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko morskie. Royce [rojs] JOSIAH, 1855-1916, filozof amer., gł. przedstawiciel amer. neoheglizmu; w poglądach filoz. głosił idealist. monizm, pojmował rzeczywistość jako przejaw absolutu determinującego jej rozwój. rozanilina →fuksyna. rozarium (różanka), część ogrodu, zwykle o układzie geom., obsadzona różnymi gatunkami i odmianami róż; popularne od XIX w. rozbieg, lotn. początkowa faza startu statku powietrznego, od rozpoczęcia rozpędzania do oderwania się od ziemi (wody); także długość drogi przebytej przez statek w tej fazie. rozbieg, sport krótki bieg poprzedzający wykonanie zasadniczej próby, np. skoku, rzutu oszczepem, ćwiczenia gimnastycznego; także teren przeznaczony na r. oraz część skoczni narciarskiej przed progiem. rozbieżna całka, całka oznaczona nie mająca sensu liczbowego. rozbieżnia, sport fragment boiska lekr koatletycznego (np. r. do skoków), na którym zawodnik wykonuje pierwszą fazę (zw. rozbiegiem) odbywanej konkurencji. rozbieżny ciąg, ciąg nie mający granicy (np. an = (-1)n). rozbieżny szereg, szereg, który nie jest szeregiem zbieżnym, np. 1+ 1 + 1+ ••• 2 3 rozbiory Polski, trzy podziały terytorium Rzeczypospolitej dokonane przez Rosję, Prusy i Austrię — I rozbiór 1772, II rozbiór 1793 (bez uczestnictwa Austrii), III rozbiór 1795. rozbłyski, gwałtowne, krótkotrwałe (rzędu minut) pojaśnienia niewielkich obszarów w chromosferze słonecznej. rozbój (rabunek), prawo kradzież dokonana przy użyciu (lub groźbie natychmiastowego użycia) gwałtu na osobie albo przy doprowadzeniu człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, rozbójnictwo morskie →piractwo. rozbrojenie, ograniczenie lub likwidacja sił zbrojnych i uzbrojenia państw dokonane na podstawie umowy międzynar. w celu utrwalenia bezpieczeństwa międzynar.; r. częściowe (np. broń jądrowa), r, całkowite (wszystkie rodzaje sił zbrojnych). rozchodnik (Sedum), roślina zielna z rodziny gruboszowatych; strefa umiarkowana, Meksyk; w Polsce kilka gat., o kwiatach żółtych lub czerwonych; niektóre gat. doniczkowe i rabatowe. rozciąganie, mech, odkształcanie ciał za pomocą 2 równych i działających w kierunkach od siebie sił P; naprężenia przy r.: a = P/F, gdzie F — pole przekroju poprzecznego rozciąganego ciała; podstawowa próba przy badaniu własności wytrzymałościowych materiałów. rozciągarka (zrywarka), mech. maszyna do wytrzymałościowych badań próbek

1012 rozciągarka materiału na rozciąganie; wyznacza wydłużenia próbki w zależności od siły rozciągającej (aż do zerwania). rozciągarka, włók. maszyna, z grupy przędzalniczych, do wyrównania grubości taśm przędzy i równoległego układania włókien. rozcięgno, anat. ścięgno mięśniowe w postaci szerokiej, płaskiej błony. rozcięża (awicenia, Avicennia), wiecznie zielony krzew z wybrzeży mor. w strefie międzyzwrotnikowej obu półkul; składnik namorzynów na bagnistych, mor. brzegach. rozdrabniacz uniwersalny, roln. rodzaj śrutownika z bębnem i bijakami; służy do rozdrabniania różnorodnych pasz. rozdrobnienie feudalne, etap rozwoju polit. państw feud., następujący w wyniku rozpadu wielkich, ale luźno powiązanych imperiów na niewielkie jednostki terytorialne; w Polsce zapoczątkowane 1138 testamentem Bolesława Krzywoustego, a pogłębione przez możnych zainteresowanych w osłabieniu władzy panującego; próby zjednoczenia państwa pol. podejmowane w XIII w. zostały uwieńczone sukcesem Władysława Łokietka, który zjednoczył znaczną część ziem pol. i 1320 koronował się na króla; r.f. osłabiło Polskę i przyczyniło się do utraty Pomorza i Śląska. rozdrobnienie gospodarstw rolnych, ujemne zjawisko ekon.-społ. wywołane dzieleniem gospodarstw chłopskich na zbyt małe, karłowate jednostki produkcyjne; w PRL hamowane ustawą o ograniczeniu podziału gospodarstw. rozdział kościoła od państwa, zasada określająca wzajemne stosunki między władzą państw, a kościołem; wprowadzenie r.k. od p. pozbawia kościół szczególnej ochrony ze strony państwa, gwarantowana jest jednocześnie nieingerencja państwa w sprawy związane z wykonywaniem kultu religijnego; zasada r.k. od p. wywodzi się z ideałów rewolucji fr., wprowadzona uzupełnieniem do konstytucji Stanów Zjedn. (1791), we Francji ustawą 1905; w PRL na mocy Konstytucji 1952. rozdzielacz, szklane naczynie z rurką odpływową zaopatrzoną w kran; służy do rozdzielania cieczy nie mieszających się. rozdzielacz zapłonu, w bateryjnej instalacji zapłonowej spalinowego silnika tłokowego urządzenie sterujące zapłonem w poszczególnych cylindrach. rozdzielcza tablica, płyta z materiału elektroizolacyjnego z zamontowanymi wyłącznikami, bezpiecznikami, przyrządami pomiarowymi itp., instalowana w punkcie rozdziału energii elektr. niskiego napięcia (np. w budynkach). rozdzielcza zdolność, wielkość charakteryzująca zdolność rozpoznawczą układów optycznych (np. obiektywu) oraz fot. materiały światłoczułe, równa odwrotności najmniejszej odległości dwu punktów (linii) obrazu jeszcze rozróżnialnych. rozdzielnia elektryczna, zespół urządzeń (wraz z pomieszczeniem) do rozdzielania energii elektr., np. wytwarzanej w elektrowni lub dopływającej z innej r.e. rozdzielnica, w rozdzielni elektr. lub podstacji transformatorowej urządzenie pulpitowe do zdalnego sterowania rozdziałem energii elektrycznej. rozdzielnopłciowość (gonochoryzm), zróżnicowanie osobników jednego gatunku na żeńskie i męskie; powszechna u wyższych zwierząt, z reguły u roślin nagozalążkowych, niektórych okrytozalążkowych. rozdzielność (dystrybutywność), własność pary działań . wyrażająca się. w tzw. prawach r., np. a (b ± c) = a b ± a.c, (b ± c):a = (b:a) ± (c:a). rozdźwięk, rozbieżność, sprzeczność wynikająca z różnicy zdań, stanowisk; niezgoda, dysharmonia. rozedma płuc, przewlekłe schorzenie płuc polegające na nadmiernym rozdęciu i pękaniu pęcherzyków płucnych wskutek znacznego zmniejszenia ich sprężystości.

rozejm, układ między stronami wojującymi (zawierany przeważnie przez głównodowodzących), na podstawie którego następuje przerwanie działań woj. na wszystkich frontach oraz dotyczy całości sił zbrojnych. rozeta (różyca), arch. okrągłe okno zdobione przeważnie maswerkiem i witrażem (dekoracja geom. o układzie koncentrycznym), typowe dla kościołów got., umieszczone zwykle w fasadzie nad portalem. rozeta, szt. plast, motyw ornamentalny o układzie koncentrycznym, w kształcie stylizowanego, rozwiniętego kwiatu. Rozewie, przylądek na Pobrzeżu Wschodniopomorskim, najdalej na pn. wysunięty punkt Polski; 54°50'N; latarnia morska. rozgałęźnik (rozwidlacz), elektrotechn. element z kilkoma nasadkami lub gniazdami wtyczkowymi umożliwiający zasilanie kilku odbiorników energii elektr. z jednego sieciowego gniazda wtyczkowego. rozgardiasz, zamęt, zamieszanie wywołane czymś; tumult, bezład, rwetes, chaos. rozgarniarka, bud. →równiarka. rozgłośnia, zespół studiów radiowych, taśmotek, płytotek, pomieszczeń redakcyjnych i środków techn. umożliwiający opracowanie i przesyłanie audycji radiowych do radiostacji lub innych r. rozgrzewka, sport poprzedzające start ćwiczenia ruchowe przystosowane do danej konkurencji, przygotowujące organizm zawodnika do maks. wydolności. rozgwiazdy {Asteroidea), gromada szkarłupni dennych; ok. 2 tys. gat.; ciało w postaci gwiazdy, zwykle 5-ramiennej (niekiedy ramion do 40); szkielet z płytek wapiennych zestawionych ruchomo, niektóre płytki z kolcami; duża zdolność regeneracji; zwykle drapieżne. rozjaśniacze optyczne, fluoryzujące substancje chem., otrzymywane syntetycznie, stosowane do wybielania różnych wyrobów przem., gł. włókienniczych. rozjazd, połączenie torów szynowych umożliwiające przejazd pojazdów szynowych lub ich zestawów z jednego toru na drugi; w skład r. wchodzą: zwrotnica, krzyżownica oraz urządzenie nastawcze i zamykające. rozjemca, osoba rozstrzygająca w trybie międzýnar. arbitrażu spór między państwami. rozjemstwo →arbitraż międzynarodowy. rozkaz przełożonego, w pol. prawie karnym wojsk. — okoliczność uchylająca odpowiedzialność wykonawcy bezprawnego polecenia, jeżeli ten nie wiedział, że wykonując je popełnia przestępstwo. rozkład, łow. →pokot. rozkładarka, bud. →układarka. rozkład jazdy, dobowy plan ruchu pociągów lub autobusów w postaci tablicy lub wykresu ruchu, sporządzany m.in. przy uwzględnieniu zasad bezpieczeństwa ruchu, zapotrzebowania na pracę przewozową w określonych godzinach, połączenia z innymi środkami transportu; w podobny sposób opracowuje się rozkłady lotów i rejsów statków. rozkład liczby na czynniki pierwsze, przedstawienie danej liczby całkowitej w postaci . . iloczynu liczb pierwszych, np. 210 = 2 3 5.7. rozkładowe napięcie, napięcie, które należy przyłożyć do elektrod w elektrolizerze, by uzyskać szybki przebieg elektrolizy. rozkład prostokątny (rozkład jednostajny), taki rozkład zmiennej losowej skokowej, że każdej z możliwych wartości tej zmiennej odpowiada jednakowe prawdopodobieństwo. rozkład wektora, przedstawienie wektora w postaci sumy wektorów równoległych do danych kierunków. rozkład zmiennej losowej skokowej, odpowiedniość między wartościami zmiennej losowej i prawdopodobieństwami przyjęcia przez nią każdej z tych wartości; może być wyrażony graficznie za porno-

cą histogramu lub wzorem P (X = xi) = = Pi (co znaczy: prawdopodobieństwo, że zmienna losowa X przyjmie wartość xi , wynosi pi). rozkojarzenie (inkoherencja), med. zaburzenie toku myślenia polegające na niezrozumiałych przeskokach od jednej treści do drugiej lub na kojarzeniach nie opartych na związkach logicznych. rozkolec (Murex), ślimak przodoskrzelny mórz ciepłych; muszla z kolcami, dekoracyjna; w czasach staroż. otrzymywano z wydzieliny płaszcza r. cenny barwnik — purpurę. rozkruszki {Tyroglyphidae), rodzina roztoczy; groźne szkodniki magazynów żywnościowych, np. r. mączny, r. serowy, r. korzeniowy. rozkuwanie, technol. operacja kucia swobodnego mająca na celu zwiększenie średnicy pierścienia metal, kosztem jego grubości. rozkwit, ekon. jedna z 4 faz cyklu koniunkturalnego; stan, w którym produkcja, zatrudnienie i ceny osiągają najwyższy poziom. rozliczenia bezgotówkowe, dokonywanie zapłaty przelewem z rachunku bankowego płatnika na rachunek bankowy wierzyciela; w gospodarce socjalist. obowiązują większość przedsiębiorstw i instytucji. rozliczenia gotówkowe, dokonywanie zapłaty za pomocą pieniądza, czeku gotówkowego, przekazu lub pobrania pocztowego. rozliczenia międzynarodowe, rozliczenia finans., których celem jest pokrycie należności i zobowiązań powstałych z tytułu międzynar. stosunków ekon., polit. i kulturalnych. rozluźnianie, włók. rozdrabnianie skupisk włókien na włókna pojedyncze z jednoczesnym usuwaniem zanieczyszczeń; przeprowadzane na maszynach o działaniu zgrzeblącym lub trzepiącym. rozłogi, pędy roślin podziemne (np. u perzu) albo płożące się (np. u poziomki); organ rozmnażania wegetatywnego (z pąków powstają nowe pędy). rozłupany ścieg, w hafcie wprowadzenie igłą nitki w poprzednio wykonany ścieg na ok. 1/3 długości, stosowany w celu uzyskania efektów zlewających się kolorów. rozłupka, typ owocu jednonasiennego; np. u roślin baldaszkowatych, ślazowatych. rozłupywacz (rozłupiec), archeol. krzemienne narzędzie służące do rozłupywania skorup mięczaków i owoców; używane w epoce kamienia. Rozmaitości, teatr w Warszawie działający 1829-1919; zał. jako filia Teatru Narodowego, 1833-1915 w ramach WTR; w okresie zaborów „pierwsza scena polska". rozmaryn (Rosmarinus officinalis), wiecznie zielony niski krzew obszaru śródziemnomor.; z liści i kwiatów leczn. olejek eteryczny; roślina ozdobna, gł. doniczkowa; dawniej cięta na bukiety ślubne. Rozmaryn STEFAN, 1908-69, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa państw, i porównawczego; prof. Uniw. Warsz.j od 1950 dyr. gen. Urzędu Rady Ministrów; Konstytucja jako ustawa zasadnicza PRL. rozmarynek, bot. →chamedafne północna. rozmarynowiec, bot. →rokitnik. rozmarynowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z liści rozmarynu. rozmaz, preparat do badania mikroskopowego, rozpostarta na płytce szklanej cienka warstwa materiału badanego (np. zawiesiny bakterii, krwi), utrwalona i odpowiednio zabarwiona. rozmieszczenie, mat. dowolny k-wyrazowy ciąg elementów wybrany ze zbioru n-elementowego. rozmiękanie, w przebiegu martwicy rozpływnej stopniowe rozpływanie się tkanki i zanikanie cech budowy komórkowej;

rozsadnik 1013 rozwija się wtedy, gdy ognisko martwicy nie uległo zakażeniu bakteriami gnilnymi. rozmiękanie kości (osteomalacja), powolne odwapnienie , kości zmniejszające ich odporność mech. i potęgujące łamliwość; występuje gł. u kobiet w okresie ciąży, karmienia i przekwitania, nadto z braku witaminy D i wskutek zaburzeń hormonalnych. rozmiękanie mózgu (encefalomalacja), martwica pewnego obszaru mózgu, spowodowana nagłym niedokrwieniem w następstwie zakrzepu przyściennego lub zatoru tętnicy mózgowej zaopatrującej ten obszar. rozmnażanie, wytwarzanie nowych organizmów płciowo i bezpłciowo, przez organizmy rodzicielskie; powiększenie liczby osobników danego gatunku. rozmnóżki (gemmy), jedno- lub wielokomórkowe organy rozmnażania wegetatywnego roślin zarodnikowych i nasiennych; np. części plechy u porostnicy, pąki zimujące roślin wodnych, pąki na rozłogach truskawki. Rozmowa Mistrza ze Śmiercią (Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią), moralistyczny utwór wierszowany nieznanego autora (przeróbka z łaciny), o akcentach satyr., zachowany w odpisie z końca XV w., wyd. 1886. Rozmyślanie przemyskie, apokryficzna opowieść prozą o życiu Matki Boskiej, nieznanego autora z XV w., zachowana w niepełnym odpisie z ok. 1500, wyd. 1907. Rožňava, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), u podnóży Rudaw Słowackich; 11 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud żel. i antymonu, magnezytów. Roznoy, osiedle przem. w pn.-wsch. Rumunii; ok. 2 tys. mieszk. (1960); przemysł chemiczny. Rozoga, rz., pr. dopływ Narwi; dł. 70 km, dorzecze 506 km2; przepływa przez Puszczę Kurpiowską. rozpad alfa, rozpad promieniotwórczy jądra atomowego z emisją jądra helu (cząstki α). rozpad beta, rozpad promieniotwórczy jądra atomowego z emisją negatonu i antyneutrino (rozpad β-), pozytonu i neutrino (rozpad β+) lub wychwytem elektronu powłokowego i emisją neutrino. rozpadnica (posocznica pszczół), zakaźna, choroba bakteryjna pszczół dorosłych; utrata części włosków, niezdolność do lotu, rozpad martwych pszczół. rozpadu połowicznego okresu, czas, po którym połowa jąder danego pierwiastka ulegnie rozpadowi promieniotwórczemu; nie zależy od początkowej liczby jąder, lecz jedynie od ich rodzaju. rozpadu stała, λ, wielkość określająca prawdopodobieństwo rozpadu promieniotwórczego jądra atomowego w ciągu 1 s, równa liczbie jąder rozpadających się w czasie 1 s. rozpestlin, roln. →śliwiec. rozpęczanie, odmiana tłoczenia polegająca na miejscowym poszerzeniu rury, tulei itp. przez roztłaczanie w kierunku promieniowym. rozpiętość zezwoju →poskok. rozpiór (siniec, Abramis ballerus), ryba z rodziny karpiowatych, do 80 cm dł.; dolne biegi rzek i zalewy Europy. rozpiórek (Plumatella repens), przedstawiciel mszywiołów; tworzy drzewko watę, kolonie w wodach słodkich; pospolity. rozpłaszczka (widliczka rozpłaszczka, Selaginella selaginoides), drobna, płożąca się bylina z klasy widłaków; tworzy w górach żywozielone darnie na trawiastych upłazach. rozpłodnik (reproduktor), dorosły samiec zwierząt gospodarskich przeznaczony do rozpłodu. rozpora, bud. element konstrukcyjny drewn., stal. itp. rozpierający np. 2 słupy, ściany. rozporządzenie, akt prawodawczy wydany przez nacz. organ administracji

państw, na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie; w PRL r. wydaje Rada Ministrów lub minister; ogłaszane są w Dzienniku Ustaw PRL. rozpoznanie, wojsk, działalność wojslc na polu walki mająca na celu zdobycie informacji o nieprzyjacielu, gł. przez obserwację, walkę i wywiad agencyjny. rozpoznawanie obiektów, w automatyce rozpoznawanie obrazów, dźwięków, sytuacji itp. przez urządzenia techn.; ma na celu zastąpienie człowieka na tych etapach przetwarzania informacji, w których występuje b. duża liczba danych i wymagane są szybkie decyzje w zależności od rozpoznania. rozpór, bud. siła rozpierająca dwa przeciwległe elementy konstrukcyjne, np. słupy, ścianki. rozpraszanie cząstek, zmiana stanu cząstek wskutek zderzeń z innymi cząstkami; źródło informacji o wewn. strukturze mikrocząstek i o charakterze ich wzajemnych oddziaływań. rozpraszanie dźwięku, zjawisko występujące przy padaniu fali akustycznej na powierzchnie wypukłe; wykorzystywane m.in. w akustyce wnętrz. rozpraszanie fal, zmniejszenie energii fal (elektromagnet., sprężystych) rozchodzących się w kierunku pierwotnym i skierowanie części energii fal w innych kierunkach; zachodzi w ośrodku niejednorodnym lub przy odbiciu fal od powierzchni oddzielających dwa ośrodki. rozpraszanie światła, rozpraszanie fal świetlnych zachodzące szczególnie silnie w ośrodkach mętnych oraz przy odbiciu od niektórych powierzchni, np. papieru; może zachodzić bez zmiany długości fali (r.ś. rayleighowskie) lub z jej zmianą (r.ś. ramanowskie). rozprawa: 1) dyskusja; debata; 2) rozstrzygnięcie konfliktu przy pomocy akcji; 3) szczegółowe opracowanie nauk. zagadnienia z określonego stanowiska. rozprawa, prawo publ. posiedzenie sądu lub innego organu orzekającego, wyznaczone dla rozpoznania określonej sprawy w celu jej rozstrzygnięcia. rozprawa główna, rozprawa w sprawie karnej przed sądem I instancji. rozprątki (Schizophyta), najprymitywniejsze roślinne organizmy jednokomórkowe lub kolonijne; bakterie i sinice; komórki bez wyodrębnionych jąder i chromatoforów. rozprężanie, zmniejszanie ciśnienia czynnika termodynamicznego, połączone zwykle z wykonywaniem pracy przez czynnik lub ze wzrostem jego energii kinetycznej. rozprężnica →ekspansyjny przyrząd. rozproszenie, statyst. →dyspersja. rozproszenie magnetyczne, wypływanie części strumienia magnet. z obwodu magnet. do otaczającej przestrzeni; przyczyna powstawania strat energii w wielu układach elektr. (m.in. transformatorach). rozproszony układ, chem. →dyspersyjny układ. rozprza (rozprze), zegl. drzewce do rozpinania żagla czworokątnego przy ożaglowaniu rozprzowym; biegnie od dolnej części masztu do górnego rogu żagla po jego przekątnej. Rozprza, w. w pow. piotrkowskim, woj. łódzkim; tartak; 1372(?)-1870 miasto. rozprzowe ożaglowanie, rodzaj ożaglowania skośnego, w którym czworokątny żagiel jest umocowany przednim likiem do masztu statku i nanięty ukośnym rozprzem; na łodziach rybackich i ratunkowych. rozpuszczalniki, substancje ciekłe tworzące z rozpuszczanymi w nich substancjami roztwory; w układzie ciecz-ciecz r. jest cieczą będącą w nadmiarze. rozpuszczalność, maksymalna ilość substancji rozpuszczająca się w określonej ilości ciekłego rozpuszczalnika w określonej temperaturze i pod danym ciśnieniem.

rozpylacz, rurka z kalibrowanym otworem umieszczona w gaźniku silnika spalinowego, którą wypływa paliwo do strumienia przepływającego powietrza. rozpylanie (pulweryzacja), rozbijanie cieczy na b. drobne krople lub mgłę. rozrachunek gospodarczy, zespół metod zarządzania socjalist. przedsiębiorstwami państw.; przedsiębiorstwa na r.g. powinny pokrywać swoje wydatki z przychodów pochodzących ze sprzedaży własnej produkcji i dążyć do osiągnięcia rentowności produkcji. rozrodcze gruczoły →gonady. rozrodcze komórki, męskie i żeńskie dojrzałe komórki płciowe roślin i zwierząt, gamety męskie i żeńskie, gł. plemniki i jaja; także zarodniki roślin. rozrodcze narządy →płciowe narządy. rozrodczość, biol. zdolność osobników populacji zwierząt danego gatunku do wytwarzania potomstwa; czynnik decydujący — obok śmiertelności — o rozwoju ilościowym populacji. rozrost (hiperplazja), med. powiększenie objętości narządu lub tkanki spowodowane przez zwiększenie się liczby komórek, których wielkość nie ulega zmianie. rozród, bliskoznacznik rozmnażania; termin używany często łącznie z towarzyszącymi zjawiskami, np. opieką nad potomstwem, zjawiskami okresu godowego. rozróżek (Ceramium), glon (krasnorost) mor., o miotlastej piesze. rozruch, uruchamianie i doprowadzanie do stanu normalnej pracy lub pełnej produkcji maszyny, zakładu przem. itp. rozrusznik: 1) starter — urządzenie do uruchamiania tłokowego silnika spalinowego, pneumatyczne, elektr. lub bezwładnościowe; 2) regulowany opornik elektr., transformator lub przełącznik (gwiazdatrójkąt) ograniczający początkowy prąd w momencie przyłączania silnika elektr. do sieci. rozrusznik serca (stymulator serca), elektr. aparat pobudzający i regulujący szybkość pracy mięśnia sercowego; źródło prądu wszczepione jest pod skórę, zwykle klatki piersiowej lub brzucha, a elektrody przewodzące impulsy podłączone bezpośrednio do mięśnia sercowego; stosowany w przypadkach niewydolności mięśnia sercowego lub zaburzeń jego rytmu. rozrywanie, mech. rozciąganie materiału aż do jego pęknięcia. „Rozrywki dla Dzieci", pierwsze pol. pismo dla dzieci, miesięcznik wydawany w Warszawie 1824-28 przez K. Hoffmanową. rozrywkowa muzyka, potoczne określenie muzyki lekkiej, nie obejmujące muzyki tanecznej. rozrządczy mechanizm (rozrząd), złożony mechanizm do rozrządu silnika lub sprężarki tłokowej; zaworowy, suwakowy lub tłokowy. rozrząd silnika lub sprężarki, sterowanie napełnianiem i opróżnianiem cylindrów spalinowych i parowych silników tłokowych oraz sprężarek tłokowych; także zespół mechanizmów służących do tego celu. rozrządzanie pociągów (rozrządzanie składów pociągowych), segregowanie składów pociągów i sortowanie przetaczanych wagonów w celu ich zestawienia w nowe składy, przekazania uszkodzonych wagonów do naprawy itp. Rózsa [ro:żo] FERENC, 1906-42, działacz węg. ruchu robotn.; 1938 kierował rozbudową nielegalnych komórek komunist. w partii socjaldemokr. i związkach zaw.; 1941 czł. KC KPW; aresztowany i stracony. rozsada, młode rośliny (gł. warzywne) otrzymane z nasion w inspekcie, szklarni lub na tzw. rozsadniku, przeznaczone do sadzenia na miejsca stałe. rozsadnik, leśn. →szkółka leśna.

1014 rozsądek rozsądek, filoz. władza poznawcza umysłu, umożliwiająca prawidłowe rozumowanie i formułowanie myśli; także tyle co rozum. rozsądek, psychol. umiejętne posługiwanie się i kierowanie w działaniu własnym doświadczeniem życiowym, inteligencją i wiedzą praktyczną. rozstawny bieg →sztafeta. rozstęp zmiennej losowej, różnica b—a dla zmiennej losowej przyjmującej wartości z przedziału liczbowego (a, b); np. dla rzutu kostką do gry r.z.l. = 6—1 = 5. rozstrzępiaki, zool. →piórolotki. rozstrzygalność teorii, log. cecha teorii występująca wówczas, gdy istnieje metoda sprawdzenia, czy zdanie sformułowane w jej języku jest, czy nie jest twierdzeniem tej teorii. rozsył światła, w technice świetlnej zależność natężenia światła emitowanego przez dane źródło od kierunku w przestrzeni. rozszczepialne materiały, nuklidy ulegające, pod wpływem zderzeń z neutronami, rozszczepieniu z jednoczesnym233 wyrzuceniem nowych neutronów, np. U, 235U, 239 Pu. rozszczepienie jądra, podział jądra atomowego zwykle na dwa fragmenty, zachodzący samorzutnie lub wskutek pochłonięcia przez jądro, np. neutronu lub fotonu. rozszczepienie kręgosłupa, wada rozwojowa kręgosłupa, niezarośnięcie w pewnych odcinkach kanału rdzeniowego lub utrzymywanie się szczelin w trzonie kręgów. rozszczepienie podniebienia →wilcza paszcza. rozszczepienie światła →dyspersja światła. rozszczepienie wargi →zajęcza warga. rozszerzalność cieplna (dylatacja cieplna), zwiększanie rozmiarów (liniowych, objętościowych) ciał podczas ogrzewania; anormalna r.c. — zmniejszanie rozmiarów podczas ogrzewania w pewnym przedziale temperatur (np. woda, bizmut, żeliwo). rozściełacz, bud. →układarka. roztargnienie, psychol. trudność w skupieniu uwagi na jednej czynności lub tak silne skoncentrowanie uwagi na jakiejś czynności, że nie dostrzega się nic innego. roztocza, bot. →saprofity. roztocze (Acarina, Acari), rząd maleńkich pajęczaków; ok. 10 tys. gat.; głowa, tułów i odwłok zlane w jedną całość; segmentacja niewidoczna; pasożyty zwierząt i człowieka (kleszcze, świerzbowce), szkodniki roślin (przędziorki) i magazynów (rozkruszki). Roztocze, region wyżynny w Polsce i ZSRR; ciągnie się w formie wału od okolic Kraśnika do okolic Lwowa; wys. 300350 m, maks. — 390 m (Wielki Dział); lasy bukowe i jodłowe. roztoczek (Saprolegnia), grzyb z klasy glonowców, najczęściej saprofityczny; rozwija się na szczątkach roślin i zwierząt w wodach słodkich i w bagnistych glebach. roztoczobójcze środki →akarycydy. roztoczol extra, środek roztoczobójczy (akarycyd), którego aktywnym składnikiem jest czterochlorodwufenylosulfon; stosowany do zwalczania przędziorków, gł. w sadownictwie i szklarniach. roztoczowa choroba pszczół, zaraźliwa choroba pszczół dorosłych, wywoływana przez roztocza pasożytującego w tchawkach. Roztoki Dolina, polodowcowa dol. w Tatrach Wysokich, zach. odgałęzienie Dol. Białej Wody; górna część — Dol. Pięciu Stawów Pol.; na potoku Roztoka — wodospady zw. Wodogrzmotami Mickiewicza; stanowi rezerwat przyrody. roztruchan, wielki srebrny puchar, zwykle w kształcie zwierzęcia, rozpowszechniony gł. w 2 poł. XVI-XVII w.; szczególnie ozdobne wyrabiano w Anglii, Niemczech i w Polsce. roztrząsacz obornika, maszyna roln. do

nawożenia pól obornikiem; zwykle przyczepa ciągnikowa ze zbiornikiem, urządzeniem przesuwającym i rozrzucającym. roztwarzanie, w papiernictwie poddawanie surowców roślinnych działaniu chemikaliów w podwyższonej temperaturze i przy zwiększonym ciśnieniu w celu rozpuszczania jednych składników (np. ligniny), a wyodrębniania innych (np. celulozy). roztwór, układ jednorodny utworzony z 2 lub więcej czystych substancji; rozróżnia się r. gazowe (mieszaniny dowolnych gazów), ciekłe i stałe (np. stopy). roztwór doskonały, roztwór wykazujący addytywnośé właściwości fizykochem. składników; ciepło mieszania składników r.d. jest równe zeru, a siły oddziaływania między wszystkimi cząsteczkami są jednakowe; spełnia prawo Raoulta. roztwór nasycony, roztwór zawierający maks. w danej temperaturze i ciśnieniu ilość substancji rozpuszczonej. roztwór nienasycony, roztwór, w którym może się rozpuścić dalsza porcja tej samej substancji. roztwór przesycony, roztwór o stężeniu większym niż rozpuszczalność substancji w danych warunkach; układ termodynamicznie nietrwały, łatwo przechodzi w roztwór nasycony przez wydzielenie nadmiaru substancji rozpuszczonej (np. kryształów). roztwór rzeczywisty, wieloskładnikowy układ jednofazowy nie wykazujący addytywności własności fizykochem. składników; nie spełnia prawa Raoulta. roztwór stały, fiz. jednorodna mieszanina dwu lub więcej ciał stałych (pierwiastków albo związków); rozróżnia się r.s. nienasycone, nasycone (graniczne) i przesycone. rozum, filoz.: 1) umysł jako podmiot indywidualnego postrzegania, pamięci, wyobrażeń, uczuć ludzkich; 2) umysł w ogóle, jako substancja jakościowo różna od materii, przenikająca indywidualne umysły — gł. pojęcie racjonalizmu; 3) władza poznawcza, umożliwiająca odkrywanie przyczyn i istoty zjawisk (wg Hegla). rozumienie, psychol. jedna z form myślenia polegająca na uchwyceniu sensu zjawisk, procesów i przedmiotów. rozumienie, socjol. wyjaśnianie zjawisk społ. polegające na włączeniu ich w kontekst kulturowy, w którym występują. rozumowanie, log. proces rozwiązywania zagadnień za pomocą wnioskowania lub wyprowadzania jednych zdań z drugich (na podstawie ich stosunku wynikania log.); wg logiki współcz. gł. typami r. są: dowodzenie, sprawdzanie, wnioskowanie i wyjaśnianie; w węższym znaczeniu — proces myślowego rozwiązywania zadań. Rozwadowski FLORESTAN, 1805-73, uczestnik powstania 1830-31 i rewolucji węg. 1848; od 1850 w Brazylii, badał dorzecze Amazonki; organizator marynarki powstańczej 1863. Rozwadowski JAN MICHAŁ, 1867-1935, językoznawca, indoeuropeista; prof. uniw. w Krakowie, prezes PAU, czł. akad. i towarzystw zagr.; fundamentalne prace z różnych dziedzin językoznawstwa (Wybór pism). Rozwadowski TADEUSZ, 1866-1928, generał; 1918 i 1920 szef Sztabu Gen.; 192126 inspektor gen. kawalerii; 1926 (podczas przewrotu majowego) dowódca wojsk rządowych. Rozwadowski ZYGMUNT, 1870-1950, malarz; obrazy batalistyczne, rodzajowe, portrety. Rozwadów, m. w pow. tarnobrzeskim, woj. rzeszowskim, nad Sanem; 3,5 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; drobny przemysł; prawa miejskie 1693. — W okresie okupacji hitlerowskiej R. stracił ok. 60% ludności. rozwałek sosnowy, zool. →korowiec sosnowy. rozwarstwienie, socjol. nierównomierny

rozkład różnych dóbr w społeczeństwie, gromadzenie się ich w rękach klasy uprzywilejowanej ekonomicznie, gdy klasa uciskana jest tych dóbr pozbawiona. rozwartokątny trójkąt, trójkąt, w którym jeden z jego kątów jest większy od 90°. rozwarty kąt →kąt rozwarty. rozwidlacz, elektrotechn. →rozgałęźnik. rozwielitka (dafnia, Daphnia), planktonowy skorupiak słodkowodny zaliczany do wioślarek; dł. ok. 1 mm; pokarm zwierząt, gł. ryb (r. suszone są karmą ryb akwariowych). rozwierak, narzędzie do rozwierania zębów piły do drewna; za pomocą r. odgina się górne części zębów piły naprzemian w prawo i w lewo, co zwiększa szerokość rzazu i zapobiega zakleszczaniu się piły. rozwiercanie, obróbka skrawaniem już wykonanych otworów rozwiertakami dla nadania im większej dokładności i gładkości. rozwiertak, narzędzie skrawające kilkuostrzowe do ręcznego lub maszyn, wykonywania dokładnych otworów walcowych lub stożkowych. rozwijająca krzywej, mat. →ewolwenta krzywej. rozwinięcie dziesiętne, przedstawienie danej liczby w postaci ułamka dziesiętnego, np. 1/8 = 0,125. rozwinięcie funkcji na szereg, przedstawienie danej funkcji w postaci pewnego nieskończonego szeregu funkcyjnego, np. szeregu Taylora. rozwinięta krzywej, mat. →ewoluta krzywej. rozwlekłość (redundancja), w teorii informacji nadmiar informacji w wiadomości, np. w wyrażeniu ,,w miesiącu maju"; wprowadzana niekiedy celowo dla eliminacji błędów przy przekazywaniu wiadomości. rozwlekłość struktury, nadmiar liczby elementów w sieciach cybernetycznych, wprowadzany niekiedy celowo dla zwiększenia niezawodności ich działania. rozwłóknianie drewna, obróbka rozdrabniająca drewno; ma na celu podzielenie drewna na pasemka włókien przy jednoczesnym działaniu środków rozmiękczających je. rozwłókniarka, maszyna do rozdrabniania drewna, masy celulozowej itp.; używana w przemyśle papiern., do wyrobu płyt pilśniowych. rozwolnienie, med. →biegunka. rozwora (rygiel), bud. w drewn. konstrukcji szkieletowej (np. budynku, rusztowaniu) pozioma belka połączona ze słupami. rozwora (rygiel), roln. belka łącząca przednią i tylną część podwozia wozu gospodarskiego. rozwód, rozwiązanie ważnego związku małżeńskiego przez sąd na żądanie jednego z małżonków lub obojga; wg prawa pol. przesłanką r. jest trwały i zupełny rozkład małżeństwa. rozwój, filoz. długotrwały proces ukierunkowanych zmian, w którym można wyróżnić następujące po sobie prawidłowo etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu, wykazujące różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem; ma charakter postępowy, jeśli w jego wyniku powstaje nowa, wyższa jakość. „Rozwój" (właśc. Towarzystwo Popierania Przemysłu i Handlu Polskiego), zał. 1913 jako ekspozytura skrajnie prawicowego skrzydła ND; po 1923 stopniowy upadek. rozwój gospodarczy, proces zmian w gospodarce wywołany rozwojem sił wytwórczych i pociągający za sobą zmiany w stosunkach produkcji i sposobie produkcji; używając terminu „r.g." ma się na myśli gł. zmiany jakościowe struktury własnościowej, ekon. stosunków między klasami, sposobu produkcji. rozwój organizmów, zmiany budowy i czynności zachodzące w ciągu życia osób-

równonoc 1015 nika — rozwój osobniczy (ontogeneza), lub w kolejnych pokoleniach — rozwój rodowy (filogeneza). rozwój pośredni, zool. →przeobrażenie. rozwój społeczny: 1) wieloetapowy proces przemian społ. przebiegających w określonym kierunku, których kolejność nie jest dowolna, lecz wykazuje prawidłowość wynikającą z wewn. praw procesu hist.; marksistowska teoria r.s. wynika z gł. założeń materialist. pojmowania dziejów; 2) postęp społeczny. rozwój wsteczny, biol. →inwolucja. Rożdiestwienski DMITRIJ S., 1876-1940, fizyk radz.; prof. i dyr. Państw. Instytutu Optycznego w Leningradzie; autor prac z optyki. Rożdiestwienski ROBERT I., ur. 1932, poeta ros.; liryka publicystyczna; patriot. poemat Reguiem poświęcony poległym w II wojnie światowej. Rożdiestwienski WSIEWOŁOD A., ur. 1895, poeta ros.; liryka osobista w stylu poezji akmeistów, później społ.; tłumacz poezji francuskiej. Rożdzieński WALENTY (właśc. W. Brusiek), ok. 1560-przed 1622, poeta, hutnik z zawodu; autor poematu o życiu i pracy hutników śląskich. rożec, żegl. →gafel. Rożek MARCIN, 1885-1944, rzeźbiarz; czł. ugrupowania Plastyka; pomniki (Bolesława Chrobrego w Gnieźnie), rzeźby rel. (płaskorzeźba św. Marcina dla kościoła św. Marcina w Poznaniu); zginął w obozie hitlerowskim. rożek angielski, instrument muz., altowa odmiana oboju. rożen, długi spiczasty pręt metal, (dawniej drewn.), służący do pieczenia mięs i drobiu, obracanych na r. bezpośrednio nad ogniem. rożeniec (Anas acuta), gatunek kaczki; dł. do 73 cm; upierzenie brunatno-czarno-szare, spodem białe, lusterko zielone; długi ogon; pn. Eurazja, Ameryka Pn. i pn. Afryka; w Polsce nieliczny; łowny. Rożkow NIKOŁAJ A., 1868-1927, ros. historyk, socjolog; prof. uniw. w Moskwie; związany z ruchem socjaldemokr.; badacz historii gosp. Rosji. Rożniecki ALEKSANDER, 1774-1849, generał; w okresie Księstwa Warsz. czł. sztabu ks. J. Poniatowskiego; w Królestwie Pol. zaufany w. ks. Konstantego i szef tajnej policji tropiącej sprzysiężenia patriotyczne; w chwili wybuchu powstania 1830 uciekł z Warszawy. Rożnowo, w. w po w. obornickim, woj. pozn.; podczas okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje w okolicznych lasach (zginęło ok. 12 tys. osób, w tym ok. 1000 pacjentów Zakładu Psychiatrycznego w Owińskach). Rożnowskie Jezioro, sztuczny zbiornik na3 Dunajcu, k. Rożnowa; 16 km2, 229 mln m , wys. zapory 49 m; sporty wodne; nad J.R. ośrodki turyst.-wypoczynkowe. Rożnów, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Dunajcem; w pobliżu wielkie sztuczne Jez. Rożnowskie i elektrownia wodna (50 MW); barok, kościół drewn. (1661), ruiny zamku (XIV w.), obwarowania twierdzy (XVI w.), klasycyst. dwór (1 poł. XIX w.). ród, grupa rodzin pochodząca od wspólnego przodka; u wielu ludów niecywilizowanych samodzielna jednostka gosp.społ. w obrębie plemienia. ród, w zootechnice ogół potomstwa określonego przodka płci męskiej. ród, w hodowli roślin potomstwo pojedynczej, cennej rośliny, często krzyżówki. ród heraldyczny, związek między rodzinami szlacheckimi, oparty na używaniu wspólnego herbu i zawołania. ród rycerski, związek oparty na poczuciu związku krwi, zasiedleniu wspólnego terytorium oraz używaniu wspólnego herbu i zawołania. róg (waltornia), instrument muz. powstały z r. myśliwskiego, aerofon (dęty

blaszany), od XIX w. z wentylami; gł, w stroju F (transponuje o kwintę w dół). róg, arçheol. jeden z surowców do wytwarzania narzędzi, broni, ozdób; wykorzystywany od schyłku starszego paleolitu. Róg MICHAŁ, 1884-1940, działacz lud., publicysta; czł. PSL-„Wyzwolenie", 192324 red. „Wyzwolenia"; 1931-35 prezes Klubu Sejmowego SL; następnie przeszedł do sanacji. róg myśliwski, instrument z pochwy rogowej (rogu) żubra lub bydła domowego służący do wabienia jeleni byków w okresie godowym; dawniej także — do dawania sygnałów na polowaniu. „róg obfitości", mit. gr. ułamany róg kozy Amaltei, który z woli Zeusa napełniał się zgodnie z życzeniem posiadacza; symbol bogactwa. róg skórny, twardy, ograniczony, stożkowaty przerost warstwy rogowej naskórka, występujący na twarzy lub owłosionej skórze głowy, gł. wskutek zmian zwyrodnieniowych skóry. Róg-Świostek MIECZYSŁAW, ur. 1919, działacz ruchu oporu, dziennikarz; 1942 współzałożyciel grupy „Świt"; szef sztabu II bryg. AL „Świt"; red. nacz. „Chłopskiej drogi"; od 1963 wiceprezes ZG SDP; od 1964 zastępca czł. KC PZPR; czł. Prezudium ZG ZBoWiD i FIR. róg Trytona, zool. →tryton. rójka (rojenie), proces tworzenia się i oddzielenia od macierzystej rodziny pszczelej jednego lub kilku (do 5) rojów. rój pszczeli, nowa rodzina pszczela oddzielająca się od macierzystej i opuszczająca gniazdo w celu osiedlania się w wybranym miejscu. Rómmel JULIUSZ, 1881-1967, generał; 1928-39 inspektor armii; we wrześniu 1939 dowódca armii ,,Łódź", następnie „Warszawa"; wspomnienia Za Honor i Ojczyzną. Rómmel KAROL, 1890-1967, brat Juliusza, jeździec, wielokrotny reprezentant Polski, podpułkownik; jeden z pierwszych Polaków olimpijczyków. rów melioracyjny (rów otwarty), budowla wodna służąca gł. do odwadniania terenu meliorowanego, czasem także do nawadniania (podsiąkowego). równanie, równość dwóch wyrażeń zawierających symbole literowe, zw. niewiadomymi, np. 2x+8 = x—3; w r. niewiadomymi mogą być również funkcje (r. różniczkowe, r. całkowe), macierze (r. macierzowe), wektory (r. wektorowe). równanie krzywej, równanie opisujące kształt krzywej przy użyciu współrzędnych; np. x2+y2 — 1 przedstawia na płaszczyźnie okrąg o promieniu = 1 i środku w początku współrzędnych. równanie powierzchni, równość f(x, y, z) — 0 opisująca kształt powierzchni przy użyciu współrzędnych kartezjańskich x, y, z. równanie prostej, równanie liniowe ax+by+c = 0 przedstawiające na płaszczyźnie prostą, np. 2x+y—3 =0. Równe, m. obw. w zach. części Ukr. SRR; 116 tys. mieszk. (1970); przemysł ělektrotechn., włók., mat, bud., metalowy. Równia, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim; drewn. cerkiew z XVIII (?) w. równia pochyła, maszyna prosta w postaci pochyłej płaszczyzny; umożliwia podniesienie ciężaru mniejszą siłą na proporcjonalnie dłuższej drodze. równiarka (rozgarniarka), maszyna na kołach, samojezdna lub przyczepna, zaopatrzona w lemiesz, używana do wyrównywania terenu, rozgarniania materiałów sypkich, usuwania śniegu itp. Równica, szczyt w Beskidzie Śląskim, w bocznym paśmie odchodzącym od Baraniej Góry; 833 m; schronisko PTTK. równik, koło wielkie będące przecięciem powierzchni kuli o wyróżnionej osi przez płaszczyznę prostopadłą do tej osi i przechodzącą przez środek kuli.

równik Galaktyki, wielkie koło będące przecięciem sfery niebieskiej płaszczyzną Galaktyki. równik niebieski, wielkie koło będące przecięciem sfery niebieskiej płaszczyzną prostopadłą do osi świata i przechodzącą przez środek sfery niebieskiej. równikowe współrzędne, astr. współrzędne określające położenie ciała niebieskiego względem równika niebieskiego przy użyciu rektascensji i deklinacji lub kąta godzinnego i deklinacji. równikowy pas ciszy, strefa słabych wiatrów o zmiennych kierunkach lub ciszy, w pobliżu równika; w r.p.c. wystenuje duże zachmurzenie, obfite opady i częste burze. Równikowy Prąd Wsteczny, prąd mor. w przyrównikowych szer. geogr.; płynie z zach. na wsch. z prędkością 2-3 km/godz, na O. Atlantyckim w lecie, na O. Indyjskim w zimie, na O. Spokojnym przez cały rok. równik termiczny, równoleżnik z najwyższą średnią temperaturą powietrza roczną lub poszczególnych miesięcy; średnie roczne położenie — 10° N. równik ziemski, przecięcie powierzchni Ziemi płaszczyzną prostopadłą do jej osi i przechodzącą przez środek Ziemi. równina, płaski lub lekko falisty obszar powierzchni Ziemi; występuje na różnych wysokościach n.p.m., może być więc niziną lub wyżyną; powstaje wskutek akumulacji osadów w obszarach obniżonych lub długotrwałej denudacji usuwającej z danego obszaru część materiału skalnego. równokątne przekształcenie, przekształcenie, w którym kąty między krzywymi pozostają niezmienne. równoległa krzywa →ekwidystanta. równoległe połączenie, połączenie elementów (np. oporników elektr.), w którym mają one wspólne początki i końce. równoległe proste, w geometrii Euklidesa dwie proste na płaszczyźnie nie mające punktów wspólnych. równoległe przesunięcie (translacja), taki ruch figury, w którym wszystkie punkty tej figury zakreślają tory będące przystającymi odcinkami prostoliniowymi. równoległobok, czworokąt, w którym przeciwległe boki są równoległe. równoległobok przegubowy, równoległobok utworzony z 4 sztywnych prętów połączonych przegubowo; np. w równoległowodzie. równoległościan, graniastosłup, którego obie podstawy są równoległobokami. równoległościan elementarny →komórka elementarna. równoległości postulat →Euklidesa postulat równoległości. równoległowód (mechanizm równołegłowodowy), mechanizm dźwigniowy, którego określony człon zajmuje przy poruszaniu się położenie równoległe do początkowego; stosowany np. w przyrządzie rysunkowym. równoległy rzut, taki rzut figury na rzutnię, w którym proste rzutujące są równoległe. równoległy silnik →bocznikowy silnik. równoleżnik, koło będące przecięciem powierzchni kuli o wyróżnionej osi przez płaszczyznę prostopadłą do tej osi. równoleżnik niebieski, koło będące przecięciem sfery niebieskiej płaszczyzną prostopadłą do osi świata. równoleżnik ziemski, przecięcie powierzchni Ziemi płaszczyzną prostopadłą do jej osi. równoliczne zbiory →zbiory równej mocy. równonoc (ekwinokcjum), zrównanie dnia z nocą — chwila, gdy Słońce znajduje się w jednym z dwu punktów przecięcia się ekliptyki z równikiem niebieskim (punkty równonocy — Barana i Wagi); długość dnia równa się wówczas długości nocy; r. wiosenna ok. 21 III, r. jesienna ok. 23 IX.

1016 równonogi równonogi (Isopoda), rząd skorupiaków pancerzowców; gł. drobne, grzbietobrzusznie spłaszczone; słodkowodne (np. ośliczka), mor. (podwój) i lądowe (stonoga). równopostaciowość →izomorfizm. równoramienny trójkąt, trójkąt o dwóch bokach równych. równoskrzydłe, zool. →pluskwiaki równoskrzydłe. równość (identyczność), relacja między obiektami nieodróżnialnymi, tzn. mającymi wszystkie rozważane cechy jednakowe (równe); np. r. trójkątów równobocznych o jednakowych bokach; także forma zdaniowa powstała z 2 wyrażeń przez 2połączenie ich znakiem =, np. (a+b) = = a2+2ab+b2, x+7 = 2x; r., które są formami zdaniowymi zawsze prawdziwymi (jak np. pierwsza z przytoczonych r.), nazywają się tożsamościami. równość przybliżona, relacja między dwoma obiektami oznaczona znakiem ≈, np. π ≈ 3,14. równość społeczna, staro stosunków społ., w którym nie istnieje podział społeczeństwa na uprzywilejowanych i upośledzonych i w którym wszyscy członkowie społeczeństwa mają równe szanse życiowe; ustanowienie pełnej r.s. jest jednym z gł. celów budownictwa socjalizmu. równość wobec prawa, zasada polegająca na jednakowym traktowaniu wszystkich obywateli, którzy znaleźli się w określonej sytuacji przewidzianej przez normę prawną. równowaga biocenotyczna, biol. stan biocenozy, w którym nie ulega ona większym zmianom ilościowym i jakościowym w wyniku działania procesów regulacyjnych. równowaga chemiczna, stan dynamiczny odwracalnej reakcji chem., w którym szybkości reakcji w obydwu kierunkach są jednakowe, a stężenia reagentów w dowolnie długim czasie nie ulegają zmianie. równowaga ciał, stan, w którym wszystkie punkty ciała sztywnego znajdują się w spoczynku; dla ciała umieszczonego w polu sił grawitacyjnych może być trwała, nietrwała lub obojętna. równowaga genetyczna, niezmienna częstość genów danej cechy w kolejnych pokoleniach populacji; przeciwieństwo ewolucji; objawem — np. stały poziom utrzymywania się w populacjach hemofilii. równowagi chemicznej stała, wielkość wynikająca z prawa działania mas; stosunek iloczynu stężeń substratów do iloczynu stężeń produktów reakcji chem. w stanie równowagi; jej wartość dla danej reakcji zależy od temperatury i ciśnienia. równowagi zmysł, czucie położenia i ruchów ciała w przestrzeni; narządem z.r. człowieka i kręgowców jest część błędnika błoniastego (ucho wewn.): 3 przewody półkoliste, łagiewka i woreczek, u bezkręgowców — statocysta. równoważnia, przyrząd gimnastyczny w postaci poziomej belki opartej na dwu stojakach. równoważnik chemiczny, liczba jednostek wagowych pierwiastka chem., która łączy się z 8 jednostkami wagowymi tlenu lub 1,008 jednostkami wodoru albo zastępuje te ich ilości w związku chem.; gramorównoważnik — liczba gramów substancji odpowiadająca jej r.ch. równoważnik cieplny pracy, A, współczynnik proporcjonalności między ilością pracy L a odpowiadającą jej ilością ciepła Q; Q = AL; A = 0,2386 cal/J. równoważnik energetyczny światła, współczynnik proporcjonalności pozwalający przeliczyć strumień świetlny wyrażony w lumenach na odpowiadającą mu ilość watów. równoważnik mechaniczny ciepła, R, współczynnik proporcjonalności między ilością ciepła Q a odpowiadającą jej ilością pracy L; L = RQ; R = 4,186 J/cal.

równoważnikowe przewodnictwo, przewodnictwo elektr. warstwy roztworu o grub. 1 cm i takiej objętości, aby był w niej zawarty 1 gramorównoważnik elektrolitu. równoważnościowa relacja, relacja dwuczłonowa (oznaczana ≡) między pewnymi przedmiotami (np. liczbami) mająca następujące własności: zwrotność (a ≡ a dla każdego o), symetryczność (jeżeli a ≡ b, to b ≡ a) oraz przechodniość (jeżeli a ≡ b oraz b ≡ c, to a ≡ c); r.r. są np. równość i równoległość. równoważność (ekwiwalencja), log. zdanie złożone ze zdań połączonych spójnikiem „wtedy i tylko wtedy, gdy"; r. jest prawdziwa, gdy wszystkie jej zdania składowe mają tę samą wartość logiczną. równoważność figur, geom. relacja między figurami płaskimi (przestrzennymi) wyrażająca się w równości pól (objętości) tych figur. równoznaczność, log. stosunek zachodzący między wyrażeniami wtedy i tylko wtedy, gdy wyrażenia te mają to samo znaczenie (jak np. synonimy). rów oceaniczny, podłużnie, wąskie zapadliskowe obniżenie dna oceanicznego ponad 6000 m, występujące zwykle wzdłuż stoków kontynent, lub łańcuchów wysp. rów przedgórski, wąski rów powstający na przedpolu gór fałdowych równocześnie z wypiętrzaniem pasma górskiego; zwykle zalewany przez morze; miejsce gromadzenia się osadów zw. molasą. rów tektoniczny, wydłużone, wąskie zapadlisko ograniczone z 2 stron uskokami biegnącymi najczęściej równolegle do siebie (np. rowy wsch. Afryki, rów Renu). Rózga LECH, ur. 1924, grafik, malarz; twórczość o charakterze metaforycznym; monotypie, akwaforty, linoryty. rózgi liktorskie →fasces. róża (Rosa), kolczasty krzew, wys. do 6 m, z rodziny różowatych, rosnący w strefie klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych półkuli pn.; owoc czerwony, bogaty w wit. C; w Polsce rośnie 20 gat., najczęstszy — r. dzika (szypszyna); r. uprawiana jest jako ozdobna i olejkodajna od czasów staroż.; ok. 10 tys. odmian (pienne, czepne, krzaczaste, karłowe) na kwiat cięty, na rabatach, w rozariach

itp.

róża, łow. zgrubienie nasady tyki poroża zwierzyny płowej. róża, med. ostre zakażenie skóry paciorkowcem hemolizującym, umiejscowione zwykle na twarzy; zapalenie i obrzęk skóry oraz tkanki podskórnej, purpurowe zabarwienie, gorączka; powikłania: zropienie, martwica, bakteriemia; leczenie antybiotykami. róża chińska (Hibiscus rosa sinensis), gatunek ketmii; ozdobny krzew z pd. Azji; kwiaty osadzone pojedynczo w kątach liści; uprawiana w szklarniach i w doniczkach. róża dzika, bot: →szypszyna. róża jerychońska (zmartwychwstanka), nazwa 2 gatunków pustynnych, drobnych, jednorocznych roślin zielnych: Anastatica hierochuntica ze wsch. części obszaru śródziemnomor. i Asteriscus pygmaeus z Algierii po Beludżystan; obydwa mają szczególne przystosowania do suszy. róża kompasowa: 1) tarcza układu kierującego kompasu z podziałką stopniową i rumbową; 2) wydrukowany na mapie mor. okrąg koła z podziałką stopniową i rumbową i zaznaczoną deklinacją. Różan, m. w pow. makowskim, woj. warsz., nad Narwią; 1,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1378 (do 1869) i 1919. — W 1939 zacięte walki obronne; w okresie okupacji hitlerowskiej ludność R. zmniejszyła się z 5 tys. do 750; w wyniku działań woj. zniszczony w 95%, odbudowany. różanecznik (rododendron, azalia, Rhododendron), ozdobny krzew lub drzewo z rodziny wrzosowatych; w Polsce pod Leżajskiem rezerwat r. żółtego (azalii pon-

tyjskiej); w szklarniach uprawiany gł r indyjski. różane drewno, nazwa drewna ok. 30 gat. drzew rosnących na różnych kontynentach; odznacza się albo czerwoną barwą, albo zapachem róży (niektóre d.r. dostarczają olejków eterycznych); najcenniejsze d.r. z Brazylii, używane gł. w stolarstwie. różaniec, rodzaj modlitwy wielokrotnie odmawianej i odliczanej na zestawie koralików; znany m.in. w buddyzmie, hinduizmie, chrześcijaństwie; również sam zestaw koralików. Różaniec, w. w pow. biłgorajskim, woj. lubelskim; w okresie międzywoj.. ośr. ruchu lud.; w czasie okupacji hitlerowskiej całkowicie zniszczona, zginęło ok. 200 mieszkańców. różaniec krzywiczy, jeden z objawów krzywicy; zgrubienia na pograniczu kości i chrząstek żeber. różanka (Rhodeus amarus), ryba z rodziny karpiowatych, do 8 cm dł.; składa ikrę pokładełkiem do jamy płaszczowej małży; eur. i azjat. wody słodkie wolno płynące. różanka, szt. ogród, →rozarium. różany olejek, olejek eteryczny otrzymywany z kwiatów róży damasceńskiej. Różany Stok, w. w pow. dąbrowskim, woj. białostockim; późnobarok. klasztor dominikanów z kościołem (XVIII w.). róża wiatrów, meteorol. graficzne przedstawienie rozkładu kierunków wiatrów w określonym punkcie lub obszarze. Różewicz STANISŁAW, ur. 1924, brat Tadeusza, reżyser i scenarzysta film.; prof. PWSFTiT; filmy o II wojnie świat. (Świadectwo urodzenia, Westerplatte) i psychologiczne. Różewicz TADEUSZ, UR. 1921, poeta, dramaturg, prozaik; od doświadczeń woj.okupacyjnych przeszedł ku problemom moralnym współcz. cywilizacji; zbiory wierszy i poematy (Niepokój, Glos Anonima), dramaty groteskowe (Kartoteka, Świadkowie), opowiadania. różnica, mat. wynik odejmowania dwóch obiektów (liczb, wektorów). różnica kwadratów, wyrażenie postaci a2—b2 równe (a-b).(a+b). różnica sześcianów, wyrażenie postaci a3—b3 równe (a—b).(a2+ab+b2). różnica zbiorów A i B, zbiór tych wszystkich elementów zbioru A, które nie są elementami zbioru B. różnicowa przekładnia (mechanizm różnicowy, dyferencjał), przekładnia, która ma jeden człon czynny i dwa bierne (lub odwrotnie), przy czym ruch każdego członu zależy od ruchu 2 pozostałych; zwykle obiegowa, zębata; używana w moście napędowym samochodu. różnicowy iloraz, wyrażenie AylÁx, w którym Δy = f(x+Δx)— f(x) oznacza przyrost funkcji y — f(x), a Δx — dowolny przyrost zmiennej niezależnej x. różnicowy rachunek (rachunek różnic skończonych), dział matematyki znajdujący zastosowanie w metodach numerycznych związanych z układaniem tablic mat., rozwiązywaniem równań, aproksymacją itp. różniczka funkcji, iloczyn pochodnej f'(x) funkcji y = f(x) przez przyrost dx zmiennej niezależnej; oznacza się dy = =f'(x).dx różniczkowa geometria, dział geometrii, w którym bada się rozmaite własności krzywych, powierzchni, a także ich rodzin, opierając się na metodzie geometrii analitycznej przy jednoczesnym szerokim stosowaniu metod rachunku różniczkowego. różniczkowalna funkcja, funkcja mająca pochodną w każdym punkcie swej dziedziny. różniczkowanie, obliczanie pochodnej. różniczkowe równanie cząstkowe, równanie funkcyjne, w którym występują m.in. pochodne cząstkowe niewiadomej funkcji wielu zmiennych.

ruch 1017 różniczkowe równanie zwyczajne, równanie funkcyjne, w którym występują m.in. pochodne 2niewiadomej3 funkcji jednej zmiennej (np. x y"+xy'—9x = 0; jest to r.r.z. drugiego rzędu, a funkcją niewiadomą jest funkcja y =f(x)). różniczkowy iloraz (pochodna), granica ilorazu różnicowego Δy/Δx, gdy przyrost Δx zmiennej niezależnej x dąży do zera. różniczkowy rachunek, dział analizy mat. poświęcony badaniu własności pochodnych funkcji i różniczek, technice obliczania pochodnych i ich zastosowaniom. różnoskrzydłe →pluskwiaki różnoskrzydłe. równowartościowa funkcja, funkcja y = = f(x), która ma następującą własność: jeżeli x1 ≠ x2, to f(x1) ≠ f(x2) dla każdej pary wartości x1, x2 z dziedziny tej funkcji. różokrzyżowcy, tajny ruch rel. w XVII w. we Francji i Niemczech, interpretujący doktrynę chrześc, w duchu teozofii (gł. J.V. Andreä, F. Fludd). różowate (Rosaceae), rodzina roślin zielnych, krzewów lub drzew (często z kolcami) z klasy dwuliściennych; do r. należy większość roślin sadowniczych strefy umiarkowanej i wiele gatunków ozdobnych. Róży Białej i Czerwonej wojna (wojna Dwóch Róż), 1455-85 walki o tron ang. 2 młodszych linii Plantagenetów: Lancastrów (w herbie czerwona róża) i Yorków (biała); zakończona objęciem tronu przez spokrewnionego z Lancastrami Henryka VII i jego małżeństwem z Elżbietą z Yorków. różyca, arch. →rozeta. różyca, med. odzwierzęca, bakteryjna choroba zakaźna, przenosząca się na człowieka (gł. przez zranienia) z chorych świń; obrzęk i zaczerwienienie skóry, gorączka, często zgrubienia stawów palców rąk. różyca świń, zaraźliwa choroba bakteryjna świń; gorączka, wysypka na skórze w postaci dużych czerwonych plam; r.ś. mogą się zarazić także inne zwierzęta i człowiek. Różycki EDMUND, 1827-93, generał; dowódca powstania 1863 na Wołyniu. Różycki JACEK, ?-1707(?), kompozytor, kapelmistrz kapeli król.; styl koncertujący wokalno-instrumentalny; kompozycje kościelne. Różycki KAROL, 1789-1870, pułkownik; 1831 dowódca pułku jazdy wołyńskiej, czł. Młodej Polski i TDP. Różycki LUDOMIR, 1884-1953, kompozytor; przedstawiciel Młodej Polski; poematy symf. (Bolesław Śmiały, Casanova), balety (Pan Twardowski), scherzo symf. Stańczyk, utwory kameralne, pieśni. Różycki SAMUEL, 1784-1834, generał; uczestnik kampanii napoleońskich i powstania 1830-31. Różycki STEFAN ZBIGNIEW, ur. 1906, geolog; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; badacz jury i czwartorzędu w Polsce oraz budowy geol. Spitsbergenu. Różycki ZYGMUNT, 1883-1930, pisarz modernistyczny; liryka nastrojowa, nowele, antologia Najmłodsza Polska w pieśni. różyczka (kur), wirusowa choroba zakaźna o łagodnym przebiegu: gorączka, obrzęk węzłów chłonnych, różowa, plamista wysypka; przebycie r. w pierwszych 3 mieś. ciąży często uszkadza płód powodując śmierć lub powstanie różnych wad rozwojowych, a także niedorozwój umysłowy. RPA →Republika Południowej Afryki. RPPS →Robotnicza Partia Polskich Socjalistów. RSHA →Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy. rtęci chlorki, chlorek rtęciawy Hg2Cl2 (kalomel) i rtęciowy HgCl2 (sublimat); stosowane m.in. jako środki ochrony roślin, w lecznictwie, w syntezie org. jako katalizatory.

rtęcioorganiczne związki, związki metaloorg. zawierające atom rtęci połączony bezpośrednio z atomem węgla; trujące; stosowane m.in. jako środki ochrony roślin. rtęciowa maść (szara maść), rtęć silnie rozdrobniona w tłuszczu; lek zewn., stosowany dawniej w leczeniu kiły i wszawicy. rtęci piorunian Hg(CNO)2, szare kryształy; silna trucizna; suchy p.r. wybucha pod wpływem uderzenia, iskry elektr., ogrzewania; stosowany do wyrobu spłonek. rtęci siarczek HgS, czerwone lub czarne ciało stałe; silnie trujący; w przyrodzie występuje jako minerał cynober, stanowiący podstawowe źródło rtęci; stosowany do produkcji farb. rtęci tlenek HgO, żółte lub czerwone kryształy; silna trucizna; podczas ogrzewania rozkłada się na rtęć i tlen; stosowany m.in. w lecznictwie, do wyrobu farb okrętowych i ceramicznych. rtęć Hg, pierwiastek chem. o liczbie atom. 80, z podgrupy cynkowców; jedyny w warunkach normalnych ciekły metal; wartościowość +1 i +2; używany m.in. do produkcji lamp kwarcowych, termometrów; pary r. i wszystkie jej związki są trujące; nazywana dawniej żywym srebrem. Ru, symbol pierwiastka chem. rutenu. Ruanda-Urundi, belg. terytorium powiernicze 1946-62 (poprzednio od 1922 terytorium mandatowe p.n. Urundi); 1962 powstały niepodległe: republika Rwanda i królestwo (od 1966 republika) Burundi. Ruapehu, czynny wulkan w Nowej Zelandii, najwyższy szczyt W. Północnej; 2797 m. rubajjat, epigramatyczna forma poezji pers. pochodzenia lud., prawdopodobnie z okresu przedmuzułm.; 4 półwiersze rymujące się, treść refleksyjno-filoz.; mistrzem r. był Omar Ghajjam. Rubakin NIKOŁAJ A., 1862-1946, bibliograf ros.; twórca bibliopsychologii— nauki badającej recepcję książek; 1919 założył Instytut Bibliopsychologii w Lozannie. Rub al-Chali, pustynia w pd. części Płw: Arabskiego; piaszczysta; roczna suma opadów do 100 mm. rubaszka (rubacha), koszula męska, wyrzucana na spodnie, przepasana pasem lub sznurem, używana powszechnie w Rosji w XIX w.; wcześniej lniana tunika z rękawami noszona na Rusi już w X w. rubasznica (grubosz, krasula, Crassula), roślina zielna lub krzew z rodziny gruboszowatych, gł. z pd. Afryki; kilkadziesiąt gat. uprawia się w doniczkach jako ozdobne. rubaszny, prostacko wesoły, poufale żartobliwy, swobodny w sposobie bycia, bezceremonialny; będący objawem takiego usposobienia (np. śmiech rubaszny). rabato [wł.], muz. określenie pewnych odchyleń od wyznaczonego rytmu i tempa w wykonywaniu utworu, gł. melodii. Rubcowsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Ałtajskim; 145 tys. mieszk. (1970); duży ośr. produkcji maszyn roln. i ciągników. Rubczak JAN, 1884-1942, grafik, malarz; czł. stów. Sztuka, współzałożyciel Jednorogu; mariny, pejzaże, portrety; akwaforty i litografie; zginął w Oświęcimiu. rubel, rus. i ros. jednostka pieniężna używana od XIII w. (początkowo w postaci sztabek srebrnych) lub jako jednostka obrachunkowa; od XVII/XVIII w. moneta srebrna. Rubens [rü:bəns] PETER PAUL, 1577-1640, malarz flam., jeden z największych twórców epoki baroku; liczni uczniowie i współpracownicy; obrazy rel. {Zdjęcie z krzyża), mit. (Sąd Parysa), portrety {Helena Fourment z dziećmi), sceny rodzajowe, pejzaże, malowidła dekoracyjne (hist.-alegor. cykl przedstawiający życie Marii Medycejskiej). rubid Rb, pierwiastek chem. o liczbie atom. 37, z grupy potasowców; metal

f

aktywny chemicznie; wartościowość 4-1; stosowany w komórkach fotoelektrycznych. rubież, część kraju leżąca blisko granicy, strefa nadgraniczna; granica, kresy, pogranicze. Rubikon, rz. we Włoszech, uchodząca do Adriatyku; w starożytności pn. granica Italii; przekraczając ją 49 p.n.e, Cezar rozpoczął wojnę domową („alea iacta est!"). rubin, minerał, czerwona, przezroczysta odmiana korundu; kamień szlachetny; używany w jubilerstwie, mechanice precyzyjnej, wykorzystywany w laserach. rubin miedziany, szkło o barwie ciemnowiśniowej (barwione miedzią metaliczną), stosowane do powlekania szkła bezbarwnego (zwykle kryształowego) w celu uzyskania po rzeźbieniu efektu dwubarwności. rubinowe szkło, rodzaj szkła o głębokiej czerwonej barwie, otrzymywanej przez dodanie do masy szklanej m.in. złota; wyrapiane w Europie od 1670. x Rubinowicz WOJCIECH, ur.\1889, fizyk teoretyk; prof. uniw. w Lublanie, Lwowie, Warszawie, czł. PAU i PAN; prace m.in. z kwantowej teorii promieniowania, teorii dyfrakcji. Rubinstein AKIBA, 1882-1961, szachista; zwycięzca międzynar. turniejów; jeden z pierwszych mistrzów nowocz. gry pozycyjnej. Rubinstein (Rubinsztejn) ANTON G., 1829-94, ros. pianista, kompozytor a dyrygent; 1859 założył Ros. Towarzystwo Muz., 1862 — Konserwatorium w Petersburgu; symfonie, opery (Demon), koncerty. Rubinstein (Rubinsztejn) IDA L., ok. 1885-1960, tancerka ros.; solistka m.in. Les Ballets Russes; dyr. zespołów baletowych. Rubinsztejn SIERGIEJ L., 1889-1960, radz. psycholog i filozof; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; Podstawy psychologii ogólnej, Byt i świadomość. rubin złoty, szkło o barwie purpurowej (barwione złotem metalicznym), stosowane do powlekania szkła bezbarwnego (zwykle kryształowego) w celu uzyskania po rzeźbieniu efektu dwubarwności. Rublow ANDRIEJ, ok. 1360-70-ok. 1430, najwybitniejszy malarz rus., przedstawiciel moskiewskiej szkoły mal.; freski (sobór Ławry Troicko-Siergijewskiej w Zagorsku), ikony (Sw. Trójca); wywarł wpływ na malarstwo ruskie. Rubnera prawo (izodynamii prawo), biochem.: energia uwalniana podczas przemian cukrów, tłuszczów i białek jest wykorzystywana przez organizm w jednakowej mierze, a więc składniki pokarmu mogą zastępować się wzajemnie, jeśli dostarczone są w ilościach energetycznie równoważnych. Rubruk (właśc. Willem de Ruysbroeck), ok. 1220-ok. 1270, podróżnik flam., franciszkanin; w misji od króla Francji odbył wielką podróż do chana mong. w Karakorum. rubryka: 1) w formularzach, księgach rachunkowych miejsce do wpisywania danych, pozycja; 2) stałe miejsce w czasopiśmie, poświęcone określonemu rodzajowi informacji. ruch, biol. jedna z podstawowych cech wszystkich żywych organizmów; u zwierząt np. ruch lokomocyjny (tradycyjne kryterium przynależności do świata zwierzęcego), u roślin np. wygięcie, wzrost w kierunku światła; zdolność do r. wykazują nie tylko osobniki czy poszczególne ich narządy, części, lecz również niektóre komórki (np. plemniki, leukocyty), a nawet elementy komórek (np. chloroplasty). ruch, filoz.: 1) zmiana położenia przedmiotu w przestrzeni lub względem danego układu odniesienia; 2) wszelkie przemiany obiektów materialnych w czasie, przestrzeni itp., także zmiany społ. i-zachodzące w organizmach żywych; wg materializmu, zwł. dialektycznego r. stanowi nieodłączną cechę materii, determinującą zmienność i rozwój rzeczywistości.

1018 ruch ruch, fiz. zmiana w czasie położenia ciała materialnego względem danego układu odniesienia, a także rozchodzenie się zaburzeń pól fiz. (elektromagnet., grawitacyjnego); jest charakteryzowany przez wielkości fiz., jak: tor, prędkość, przyspieszenie, pęd, moment pędu; może być prosto- lub krzywoliniowy, stały (ze stałą prędkością) lub zmienny, postępowy lub obrotowy. ruch, geom. przekształcenie figury złożone z przesunięć i obrotów tej figury. „Ruch", pismo konspiracyjne wydawane 1862-63 w Warszawie, zał. przez A. Gillera; organ Centr. Kom. Nar.; po wybuchu powstania monitor urzędowy Rządu Narodowego. „Ruch", zespół przedsiębiorstw państw, podległych Centr. Zarządowi Upowszechnienia Prasy i Książki „R.", zał. 1950; kolportaż prasy krajowej i zagr., publikacje (gł. czasopisma, literatura dziecięca, widokówki). „Ruch Filozoficzny", czasopismo filoz. wydawane od 1911 przez Pol. Tow. Filozoficzne we Lwowie, a od 1946 w Toruniu. „Ruch Literacki", miesięcznik poświęcony historii literatury pol. i krytyce lit., wydawany w Warszawie 1926-39; red.: B. Gubrynowicz, P. Grzegorczyk; bieżąca bibliografia literatury polskiej. „Ruch Literacki", dwumiesięcznik historycznolit., wydawany w Krakowie od 1960. ruchliwość, wielkość fiz. charakteryzująca zachowanie się nośników prądu w przewodniku pod wpływem przyłożonego zewn. pola elektrycznego. ruchliwość społeczna (mobilność społeczna), socjol. zmiana przez jednostki lub grupy ich miejsca w przestrzeni — migracja, lub miejsca w układzie pozycji społ. — awans społ. lub degradacja społeczna. ruch ludności, fakty i zjawiska powodujące zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności wg płci, wieku i stanu cyw. na określonym terytorium oraz wędrówki w celu zmiany miejsca zamieszkania. ruch ludności naturalny, zawieranie małżeństw i rozwody, urodzenia i zgony. ruch ludności wędrówkowy →migracja. „Ruch 4 maja", antyimperialist. wystąpienia 1919 w Chinach, zapoczątkowane 4 maja przez studencką demonstrację w Pekinie; zapoczątkował etap rewolucji narodowodemokr. w Chinach. „Ruch Muzyczny", tygodnik wydawany w Warszawie 1857-62 (następnie jako „Pamiętnik Muzyczny i Teatralny"). „Ruch Muzyczny", dwutygodnik wydawany 1945-59 (z przerwami) w Krakowie, od 1960 w Warszawie. Ruch na Rzecz Praw Obywatelskich Irlandii Północnej, organizacja zał. 1968 w Irlandii Pn., walcząca o równe prawa polit. i ekon. dla kat. ludności. ruch obrońców pokoju, demokr. ruch w obronie pokoju i bezpieczeństwa międzynar., zapoczątkowany na Międzynar. Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju (Wrocław 1948), ukształtowany na I Świat. Kongresie Obrońców Pokoju (Paryż i Praga 1949); organizuje m.in. podpisywanie orędzi pokojowych (1950 apel sztokholmski), marsze pokoju; organ kierujący — Świat. Rada Pokoju; w Polsce działa Ogólnopol. Komitet Pokoju. ruchomość, prawo rzecz niezaliczona przez przepisy prawne do nieruchomości. ruch oporu 1939-45, ruch narodowowyzwoleńczy w II wojnie świat, przeciw okupantowi hitlerowskiemu; wyrażał się w oporze czynnym i biernym oraz walce zbrojnej; stanowił samoobronę przeciw polityce eksterminacyjnej okupanta; objął wszystkie kraje okupowane; najsilniejszy na zach. obszarach ZSRR, Polsce, Jugosławii i Francji. ruch oporu w Polsce 1939-45, kierowany przez dwa gł. ośrodki walki podziemnej:

jeden — prawicowy, związany z rządem emigr., i drugi — lewicowy, kierowany gł. przez komunistów i część socjalistów i radykalnych działaczy ludowych. R.o. w P. miał szczególnie duży zasięg, wystąpił od pierwszych chwil okupacji, obok mężczyzn objął kobiety, młodzież, a nawet dzieci; przybierał różną postać: od żywiołowości (postawa wrogości wobec okupanta, manifestacja solidarności nar. i patriotyzmu, gotowość do zbiorowych wystąpień przeciw zarządzeniom hitlerowskiego okupanta) do zorganizowanej walki — przez świadome uczestnictwo w polit. ugrupowaniach konspiracyjnych i paramilitarnych organizacjach antyfaszyst. (gł. GL, AL, AK, BCh, ZWM, Szare Szeregi). „Ruch Pedagogiczny", dwumiesięcznik wydawany 1912-39 (wznowiony 1959) w Warszawie, organ ZNP. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", nauk. kwartalnik prawno-ekon.-socjol. wydawany 1921-39 i od 1958, organ uniw. i WSE w Poznaniu. ruch własny, kątowa zmiana położenia gwiazdy na sferze niebieskiej wynikająca z ruchu gwiazdy w przestrzeni. ruchy masowe, geol. termin obejmuiący wszystkie procesy zsuwania się mas skalnych lub ich zwietrzelin po stoku pod wpływem siły ciężkości; do r.m. należą: soliflukcja, osuwiska, obrywy. ruchy mimowolne (hiperkinezy), med. zaburzenia ruchowe wskutek uszkodzeń zwojów podstawowych mózgu, wykonywanie nieopanowanych ruchów, gł. mięśni mimicznych i rąk. ruchy społeczne, zbiorowe (masowe) dążenia ludzi do realizacji wspólnego, szczególnie doniosłego celu, powołujące się na wspólną ideologię, posługujące się wspólną metodą działania. Ruciane-Nida, m. w pow. piskim, woj. olsztyńskim, nad jez. Nidzkim; 3,4 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy; fabryka płyt pilśniowych i wiórowych (Nida), tartak; prawa miejskie 1966. ruczaj, potok, struga, strumień. Ruczyński TEOFIL, ur. 1896, mazurski poeta lud., nauczyciel; Wiersze, bajki i legendy mazurskie. ruda, surowiec miner, służący do otrzymywania metali; terminu r. używa się zwykle w połączeniu z nazwą metalu (np. r. miedzi) lub minerału (np. r. magnetytowa); potocznie r. nazywa się też niektóre surowce będące źródłem nieme* tali, np. r. siarki, r. azbestu. Ruda, rz., pr. dopływ górnej Odry; dł. 52 km, dorzecze 426 km2; w dolnym biegu zanieczyszczona ściekami przemysłowymi. Rudabánya [rudoba:ńo], ośrodek wydobycia rud żel., w pn.-wsch. Węgrzech, w pobliżu m. Miszkolc. Rudaki, ok. 860-940(?), pers. poeta i muzyk, zw. ojcem literatury; poematy romant., poezje lir. i refleksyjne. Rudanski STEPAN, 1834-73, poeta ukr.; ballady, poematy hist., wiersze humoryst.-satyr. (Spiwomowky) w stylu lud. kołomyjek; przekłady Homera i Wergiliusza. Ruda Pabianicka, dzielnica Łodzi; dawne miasto, 1946 włączone do Łodzi. Rudas [rudosz] LÁSZLÓ, 1885-1950, działacz węg. ruchu robotn., filozof; od 1949 czł. Węg. ĄN; jeden z założycieli KPW; od 1945 czł. KC KPW, od 1948 KC Węg. Partii Pracy. Ruda Śląska, m., pow. miejski w woj. katowickim; 142,6 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. przem. GOP; 8 kopalń węgla kam., huta żel., 2 koksownie, elektrownia; powstała z dwu połączonych 1959 miast: Rudy i Nowego Bytomia (prawa miejskie każdego z nich 1939, faktycznie 1947). — Rozwój przem. w XIX w.; 1812 zał. tu największą wówczas w Europie cynkownię; w XIX/XX w. działalność licznych pol. organizacji społ.-kult.; udział ludno-

ści w powstaniach śląskich 1919-21; 1939 zacięte walki obronne powstańców śląskich i oddziałów WP. rudawiec, nowotwory glebowe brun. barwy powstające gł. z tlenków żelaza, zwykle w glebach podmokłych; niekiedy tworzy orsztyn. Ruda-Woda, jezioro na Pojezierzu Iławskim (woj. olsztyńskie); po w. 617,7 ha, głęb. do 27,8 m; przechodzi Kanał Elbląski. Rudawy (Góry Kruszcowe), góry na granicy NRD i Czechosłowacji; dł. ok. 150 km, wys. do 1243 m (Klinovec); lasy świerkowe; źródła miner.; wydobycie rud wolframu, bizmutu, uranu; turystyka. Rudawy Janowickie, góry w Sudetach Zach., obrzeżające od wsch. Kotlinę Jeleniogórską; najwyższy szczyt Skalnik 935 m. Rudawy Słowackie, pasmo górskie w Karpatach Zach. (Czechosłowacja); dł. 140 km, wys. do 1477 m (Stolica); lasy i łąki; złoża rud żel. i miedzi. Rudawy Toskańskie, część Preapeninu Tyrreńskiego (pd. Włochy), nad Cieśn. Korsykańską; wys. do 1059 m. Rudbeck [rü:dbek] OLOF, 1630-1702, szwedz. anatom, lekarz, przyrodnik, pisarz; prof. uniw. w Uppsali; twórca koncepcji gotycyzmu, wywodzącego kulturę eur. ze źródeł skand.; rozgłos przyniosła mu praca o naczyniach limfatycznych. rudbekia (Rudbeckia), pn.amer. roślina zielna z rodziny złożonych; koszyczki kwiatowe żółte; jako ozdobną uprawia się m.in. r. nagą — roślinę trwałą, trującą. Rude [rüd] FRANÇOIS, 1784-1855, rzeźbiarz fr.; reprezentant klasycyzmu, później romantyzmu; relief Marsylianka na Łuku Triumfalnym na Placu Ch. de Gaulle'a (dawniej ľEtoile) w Paryżu; pomniki, popiersia. rudel, żegl. →ster. Rudenko MYKOŁA, ur. 1920, ukr. pisarz i poeta; wiersze o obronie Leningradu; opowiadania i szkice o budowniczych komunizmu. „Rudé právo", dziennik czechosł., organ KC KPCz, wydawany od 1920 w Pradze (1939-5 V 1945 nielegalnie). ruderalne rośliny (rumowiskowe rośliny), gatunki o małych wymaganiach występujące samorzutnie w miejscach pozbawionych roślinności pierwotnej — na wysypiskach, rumowiskach; np. łopian, bylica, komosa. Rüdersdorf [rü-], osiedle przem. w środk. części NRD, na wsch. od Berlina; 11 tys. mieszk. (1968); wielki kombinat wapienniczy, cementowy i betoniarski. Rudka, w. w pow. mińskim, woj. warsz.; sanatorium przeciwgruźlicze. Rudki, w. w pow. i woj. kieleckim, nad Pokrzywianka; kopalnia pirytu i syderytu. Rudlicki JERZY, ur. 1893, konstruktor lotn.; 1929 wynalazł tzw. usterzenie motylkowe; konstruktor wielu typów samolotów w Lubelskiej Wytwórni Samolotów; po II wojnie świat, pa emigracji. rudłonogie, zool. →wiosłonogie. Rudna, w. w pow. lubińskim, woj. wrocławskim; węzeł kol.; w budowie (1971) kopalnia rud miedzi; ok. 1300(?)-1945 miasto. Rudnay [rudnoj] GYÜLA, 1878-1957, węg. malarz i grafik; uczeń m.in. szkoły z Nagybánya; portrety, kompozycje figuralne, pejzaże. Rudniański STEFAN, 1887-1941, filozof i pedagog, działacz SDKPiL i KPP; prof. uniw. we Lwowie; zajmował się gł. filozofią materializmu fr. XVIII w. i filoz. koncepcjami B. Spinozy oraz wychowaniem społ. i technologią pracy umysłowej; popularyzator wiedzy społ.-filoz. i historycznej. Rudnicka HALINA, ur. 1909, pisarka; powieści dla młodzieży — hist. {Uczniowie Spartakusa, Król Agis) i współcz. (Chłopcy ze Starówki). Rudnicki ADAM, 1785-1838, lekarz medycyny i weterynarii; prof. Uniw. Jag.; dyr.

Miejscowość Order lub odznaczenia (rok przyznania) Anielpol, w. (pow. krasnostawski, woj. lubelskie) Antoniówka, w. (pow. krasnostawski, woj. lubelskie) Barłogi, w. (pow. puławski, woj. lubelskie) Bobrowe, w. (pow. krasnostawski, woj. lubelskie) Bójki, w. (pow. lubartowski, woj. lubelskie) Brzeszcze, m. (pow. oświęcimski, woj. krakowskie) Bydgoszcz, m. Chłaniów, w. (pow. krasnostawski, woj. lubelskie) Chotcza, w. (pow. lipski, woj. kieleckie) Gdańsk, m. Gdynia, m. (woj. gdańskie) Gniezno, m. (woj. poznańskie) Grabówka, w. (pow. kraśnicki, woj. lubelskie) Grudziądz, m. (woj. gdańskie) Jamy, m. (pow. lubartowski, woj. lubelskie) Jasło, m. (woj. rzeszowskie) Kampinos, gromada (pow. sochaczewski, woj. warszawski) Karpiówka, w. (pow. kraśnicki, woj. lubelskie) Katowice, m. i województwo Kłecko, m. (pow. gnieźnieński woj. poznańskie) Kraków, m. i województwo Lublin, m. Ludmiłówka, m. (pow. kraśnicki, woj. lubelskie)

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1967)

walka z okupantem hitlerowskim, pomoc więźniom obozu w Oświęcimiu

Krzyż Grunwaldu III klasy (1967) Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

walka z okupantem hitlerowskim aktywna pomoc partyzantom, walka z okupantem hitlerowskim

Krzyż Grunwaldu III klasy (1945)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1962) Krzyż Grunwaldu II klasy (1947) Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1947) Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

Olesin, w. (pow. krasnostawski, woj, lubelskie) Olszanka, w. (pow. krasnostawski, woj. lubelskie) Ostrów Lubelski, m. (pow. lubartowski, woj. lubelskie) Pabianice, m. (woj. łódzkie) Piotrków Trybunalski, m. (woj. łódzkie) Płock, m. (woj. warszawskie)

walka o polskość, osiągnięcia w PRL walka z okupantem hitlerowskim, odbudowa miasta i portu 1000-letnia walka z germanizacją aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

wkład w odbudowę miasta

'Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1968)

udział w rewol. ruchu robotn., walka z okupantem hitlerowskim walka z okupantem hitlerowskim

Krzyż Grunwaldu III klasy (1968) Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Order Budowniczych Polski Ludowej (1960] Sztandar Pracy I klasy (1967) Krzyż Grunwaldu III klasy (1968)

walka o polskość ziemi śląskiej, udział w rewol. ruchu robotn., wkład w budownictwo PRL bohaterska walka w 1939

Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1957) Order Budowniczych Polski Ludowej (1966 Krzyż Grunwaldu I klasy (1954) Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

Łódź, m. Nowy Sącz, m. (woj. krakowskie) Olchowiec, w. (pow. krasnostawski, woj. lubelskie)

Polski Odznaczone miejscowości Zasługi

Order Budowniczych Polski Ludowej (1960) Krzyż Grunwaldu III klasy (1945)

rozwój kultury i nauki wkład w budownictwo PRL walka z okupantem hitlerowskim aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej udział w rewol. ruchu robotn., wkład w budownictwo PRL walka z okupantem hitlerowskim

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Sztandar Pracy I klasy (1966)

udział w rewol. ruchu robotn., wkład w budownictwo PRL udział w rewol. ruchu robotn., walka z okupantem hitlerowskim, wkład w budownictwo PRL udział w rewol. ruchu robotn., wkład w budownictwo PRL

Sztandar Pracy I klasy (1967) Sztandar Pracy I klasy (1966)

1020 Rudnicki Miejscowość Pogonów, w. (pow. puławski, woj. lubelskie) Poznań, m. i województwo Rachodoszcze, w. (pow. zamojski, woj. lubelskie) Rudka, w. (pow. lubartowski, woj. lubelskie) Rudnik, gromada (pow. myślenicki, woj. krakowskie) Rzeczyca, w. (pow. kraśnicki, woj. lubelskie) Siedliska, gromada (pow. zamojski, woj. lubelskie) Skalbmierz, m(pow. kazimierski, woj. kieleckie) Sosnowiec, m. (woj. katowickie) Świeciechów, w. (pow. kraśnicki, woj. lubelskie) Tuszkowy, w. (pow. kościerski, woj. gdańskie) Warszawa, m« Włocławek, m. (woj. bydgoskie) Wólka Bodzechowska, w. (pow. opatowski, woj. kieleckie) Wrocław, m. Wysoka, w. (pow. suski, woj. krakowskie) Zaboreczno, w. (pow. tomaszowski, woj. lubelskie) Zakrzewo, w. (pow. złotowski, woj. koszalińskie) Zalesie, w. (pow. krasnostawski, woj. lubelskie) Zamość, m. (woj. lubelskie) Zawadka, w. (pow. myślenicki, woj. krakowskie)

Order lub odznaczenia (rok przyznania)

Zasługi

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitle| rowskiej

Order Budowniczych Polski Ludowej (1966) Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

udział w. rewol. ruchu robotn., wkład w budownictwa PRL walka z okupantem hitlerowskim

Krzyż Grunwaldu II klasy (1945)

walka z okupantem hitlerowskim

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitl|| rowskiej

Krzyż Grunwaldu II klasy (1945)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1969)

walka z okupantem hitlerowskim

Sztandar Pracy I klasy (1967)

udział w rewol. ruchu robotn., wkład w budownictwo PRL aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej *

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946) Sztandar Pracy II klasy (1966) Srebrny Krzyż Orderu Virtuti Militari (1940) Krzyż Grunwaldu I klasy (1945) Order Budowniczych Polski Ludowej (1970) Sztandar Pracy I klasy (1966) Krzyż Grunwaldu II klasy (1945)

walka w okresie polskości ziemi kaszubskiej, aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlö| rowskiej, wkład w budownictwo PRL bohaterska walka w 1939 walka z okupantem hitlerowskim wkład w budownictwo PRL udział w rewol. ruchu robotn., wkład w budownictwo PRL aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlej rowskiej

Order Budowniczych Polski Ludowej (1965) Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

rozwój kultury i nauki, wkład w budownictwo PRL bohaterska walka w 1939

[Krzyż Grunwaldu III klasy (1968)

walka z okupantem, aktywna pomoc partyzantom! w okresie okupacji hitlerowskiej

Sztandar Pracy II klasy (1966)

walka z germanizacją, wkład w budownictwo w PRL

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

walka z okupantem hitlerowskim

.Krzyż Grunwaldu III klasy (1946)

aktywna pomoc partyzantom w okresie okupacji hitlerowskiej

Instytutu Rządowego Weterynarii w Burakowie k. Warszawy; lekarz w powstaniu 1830-31; autor prac z weterynarii. Rudnicki ADOLF, ur. 1912, prozaik i eseista; w zbiorach Szekspir i Ucieczka z Jasnej Polany dał obraz zagłady Żydów pol. w II wojnie świat.; opowiadania psychol. (Niekochana), eseje i felietony Niebieskie kartki. Rudnicki LUCJAN, 1882-1968, działacz ruchu robotn., pisarz; poseł na Sejm; opowieść autobiogr. Stare i nowe, stanowiąca dokument walk rewol. i awansu kult. pol. klasy robotn. XIX/XX w. Rudnicki MIKOŁAJ, ur. 1881, językoznawca; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; liczne prace z językoznawstwa słow., pol., indoeur. (Praslowiańszczyzna, Lechia — Polska). Rudnicki SZYMON, 1552-1621, biskup warmiński 1604-21; doradca król. w sprawach prus.; mecenas sztuki i oświaty. Rudniew LEW W., 1885-1956, architekt radz.; przedstawiciel realizmu socjalist; Uniw. im. M. W. Łomonosowa w Moskwie, Pałac Kultury i Nauki w Warszawie. Rudnik, m. w pow. niżańskim, woj. rzeszowskim, nad Sanem; 6,3 tys. mieszk.

(1968); przemysł chem., wikliniarstwo; prawa miejskie 1552. Rudniki, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim; wielka cementownia, przemysł wapienniczy, chemiczny. Rudny, m. w Kazach. SRR (obw. kustanajski), nad rz. Toboł; 97 tys. mieszk. (1969); duży ośr. wydobycia i wzbogacania rud żelaza. Rudolf, 1858-89, arcyksiążę austr., jedyny syn ces. Franciszka Józefa 1; popełnił samobójstwo. Rudolf Szwabski, ?-1080, książę szwabski od 1057, antykról niem. 1077-80 (wysunięty przez stronnictwo papieskie); zginął w czasie walk z Henrykiem IV. Rudolf I Habsburg, 1218-91, król niem. od 1273; pokonał 1276 i 1278 Przemysła Ottokara II, zdobył Austrię i Styrię (przekazał synom jako dziedziczne lenna). Rudolf II, 1552-1612, cesarz rzym.-niem. od 1576, z dyn. Habsburgów; zwolennik kontrreformacji; zagrożony utratą tronu, przyznał 1609 wolność wyznania protestantom czeskim. Rudolfa Jezioro, słone jez. w Kenii, na wys. 375 m; pow. ok. 8 tys. km2, głęb. do 73 m.

Rudolph [-dolf] PAUL, ur. 1918, architeKt amer.; budynki użyteczności publ., ośrodki uniw. (np. pawilony uniw. w Yale). Rudolstadt [ru:dolsztat], m. w pd.-zach. części NRD, nad Soławą; 31 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszyn., ceram., elektrotechniczny. Rudomina JAN, 1588-1646, kasztelan nowogródzki; 1621 jako rotmistrz husarii walczył pod Chocimem; opisał wierszem wojnę chocimską. rudowęglowiec, statek wodny przeznaczony do przewozu węgla i rudy. Rudowicz TERESA, ur. 1928, malarka; czł. Grupy Krakowskiej II; uprawia sztukę bezprzedmiotową. rudowiec, statek wodny przeznaczony do przewozu rudy. Rudozem, ośrodek wydobycia rud cynku i ołowiu w Bułgarii, w Rodopach; 7 tys. mieszk. (1965). Rudra, wedyjski bóg wojny i burzy, póź niej utożsamiony z Siwą. Rudy, w. w pow. raciborskim, woj. opolskim, nad Rudą; betoniarnia; kościół i klasztor cystersów (XIII-XVII w.).

rudymenty (szczątkowe narządy), narządy uwstecznione lub zanikłe w rozwoju ewolucyjnym danego szczepu, w związku z częściowym lub całkowitym ograniczeniem ich funkcji i znaczenia dla organizmów. rudzik (raszka, Erithacus rubecula), ptak leśno-parkowy z rzędu wróblowatych; dł. ok. 14 cm; głowa i pierś ceglaste, grzbiet brun., spód biały; żywi się gł. owadami i dżdżownicami; Eurazja, pn. Afryka; chroniony. Rudziński WITOLD, ur. 1913, kompozytor, publicysta muz.; prof. PWSM w Warszawie; utwory symf., kameralne, opery (Janko muzykant). Rudzka-Cybisowa HANNA, ur. 1897, malarka; należała do kapistów; prof. ASP w Krakowie; postimpresjonist. pejzaże, martwe natury, portrety (Dunikowskiego). Rudzki KAZIMIERZ, ur. 1911, aktor i konferansjer; prof. PWST w Warszawie; występy gł. w teatrach i kabaretach warsz., także w radiu i telewizji; role filmowe. Rudzki MAURYCY PIUS, 1862-1916, geofizyk i astronom; prof. i dyr. Obserwatorium Astr. Uniw. Jag.; autor prac z geofizyki, astronomii, geodezji, geologii i matematyki, także podręczników uniwersyteckich. Rudzutak JAN, 1887-1938, radz. działacz ruchu robotn.; 1926 sekr. gen. Ogólnozwiązkowej Centr. Rady Związków Zaw., 1926 wiceprzewodn. Rady Komisarzy Lud. ZSRR; 1926-32 czł. Biura Polit. WKP(b). Ruebenbauer TADEUSZ, ur. 1969, hodowcą roślin, gnetyk; prof. WSR w Krakowie, cżł. PAN; prace nauk. w zakresie hodowli zbóż; podręcznik Hodowla roślin zbożowych. Rueda [rrueda] LOPE DE, po 1500-65, hiszp. dramatopisarz i aktor; komedie wzorowane na teatrze wł., intermedia. Rueil-Malmaison [rüej -mezą], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 61 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chem.; pałac (XVII w.) z empirową dekoracją i wyposażeniem — obecnie muzeum. ruelczycy, pol. oddział sformowany we Francji jesienią 1914 przez Komitet Wolontariuszów Pol.; działał z Legionem Bajońskim, następnie w armii J. Hallera. rufa, tylna czę'sć statku wodnego. Rufa, jeden z gwiazdozbiorów. Ruffer JÓZEF, 1878-1940, pisarz, rzeźbiarz i rytownik; modernista; bibliotekarz biblioteki Pol. w Paryżu; liryKa (Posianie do dusz), przekłady. Ruffo TITTA, 1877-1953, wł. śpiewak (baryton) świat, sławy; solista m.in. Metropolitan Opera. Rufidżi, rz. w Tanzanii; dł. 1400 km; uchodzi do O. Indyjskiego. Rufisque [rüfisk], m. i port w Senegalu, nad O. Atlantyckim; 50 tys. mieszk. (1962); przemysł spoż., włók., obuwn., cementowy. rufówka, nadbudówka w części tylnej statku wodnego, sięgająca od burty ao burty. rugby [ra-], gra sport. 2 drużyn po 11-15 graczy, na boisku 95-100x68,4 m, owalną piłką (368,5-411 g), którą odbija się oraz podaje rękami i nogami; czas gry 2X40 min; punkty zdobywa się przez położenie piłki na polu punktowym przeciwnika oraz przejście kopniętej piłki ponad poprzeczką (na wys. 3 m) bramki między słupkami o rozstawie 5,65 m. Rugby [ra-], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Avon; 26 tys. mieszk. (1966); przemysł elektrotechn.; ośr. handl.; znane szkoły dla chłopców. Rugia (Rügen), wyspa na M. Bałtyckim, należy do NRD, połączona z lądem groblą; pow. 973 km2, 86 tys. mieszk. (1967); Silnie rozczłonkowana (półwyspy), na pn.-wsch. strome wybrzeże kredowe; rolnictwo, rybołówstwo; wydobycie kredy; kąpieliska; gł. m.: Sassnitz, Bergen.

Rumohr 1021

rugi chłopskie, całkowite lub częściowe usuwanie chłopów z uprawianej przez nich ziemi w celu powiększania ziem folwarcznych; szczególnie często stosowane w 1 poł. XIX w. w Królestwie Polskim. rugi wyborcze, w dawnej Polsce sprawdzanie ważności mandatów posłów w sejmie przez głosowanie przed obradami. rugowanie, mat. →eliminacja. Ruhla [ru:la], m. w pd.-żach. części NRD, w Lesie Turyńskim; 7,9 tys. mieszk. (1965); przemysł precyzyjny (zegarki). Rühle EDWARD, ur. 1905, geolog; prof. i dyr. Instytutu Geol. w Warszawie; organizator wielu badań geol. w Polsce, badacz utworów trzeciorzędu i czwartorzędu. Ruhmkorffa induktor [i. ru:m-] (Ruhmkorffa cewka), urządzenie do przetwarzania prądu stałego niskiego napięcia na impulsy elektr. wysokiego napięcia; rodzaj transformatora elektr. z przerywanym (za pomocą przerywacza) obwodem pierwotnym; używany np. w instalacji zapłonowej silnika benzynowego. Ruhra [ru:ra] (Ruhr), rz. w NRF, pr. dopływ Renu; dł. 235 km; żeglowna; przy ujściu wielki port rzeczny Duisburg-Ruhrort. Ruhry Zagłębie [z. ru:ry] (Ruhrgebiet), największe zagłębie węgla kam. w zach. Europie, w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad rz. Ruhra; gł. okręg przem. kraju; hutnictwo żel., przemysł metal., maszyn., chem.; gł. m.: Essen, Dortmund, Duisburg. ruina, stan upadku, zniszczenia. ruiny, gruzy, rumowiska, szczątki budowli. Ruisdael [röisda:l] JACOB VAN, 1628(29?)1682, malarz hol., z zawodu lekarz; jeden z najwybitniejszych pejzażystów, twórca heroicznych i dram. krajobrazów hol. i widoków górskich z wodospadami; Wiatrak w Wijk.u Ruiz [rr it] JUAN (Arcipreste de Hita), 1283(?)-1350'(?), poeta hiszp.; poemat epicko-lir. Libro de buen amor. Ruiz de Alarcón y Mendoza [rruit de -kon i -dota] JUAN, ok. 1581-1639, dramatopisarz hiszp.; przeciwnik kultyzmu i konceptyzmu; moralizatorskie komedie charakterów. Ruiz Martinez [rruit -tinet] JosÉ (pseud. Azorin), ur. 1873, pisarz hiszp.; odnowiciel prozy hiszp.; powieści psychol., impresjonist. eseje krytycznolit., dramaty. ruja (estrus), związana z jajeczkowaniem faza aktywności narządów rozrodczych i wzmożonego popędu płciowego u ssaków; okres kopulacji; występuje raz w roku (np. u jeleni) lub kilka razy (np. niektóre gryzonie). Rujewit, mit. słow. bóstwo czczone na Rugii obok Swiętowita; wyobrażany z 7 twarzami. Rukwa, płytkie, słone jezioro w Tanzanii, na wys. 820 m; powierzchnia b. zmienna (w porze suchej prawie całkowicie wysycha). Rule Britannia [ru:l brytänjə; ang., 'panuj, Brytanio'], bryt. pieśń nar. o potędze Anglii i jej panowaniu na morzach. ruleta (ruletka), gra hazardowa; na obracającą się tarczę z 37 numerowanymi, czerwonymi lub czarnymi przegródkami, rzuca się kulkę; wygrywa ten, kto postawił na kolor lub numer przegródki, do którei wpadła kulka. Rulfo [rru-] JUAN, ur. 1918, pisarz meksyk.; powieści psychol.-obyczajowe silnie związane z folklorem. rulik (kraśnik, Lycogala), bot. śluzowiec koralowej barwy, występujący na butwiejącym drewnie. Rulikowski MIECZYSŁAW, 1881-1951, bibliolog, historyk teatru; organizator Instytutu Teatrologicżnego w Warszawie, jeden z założycieli Tow. Bibliofilów Pol.; prace bibliogr. z dziejów teatru pol.; Księgoznawstwo.

rulon, zwój o cylindrycznym kształcie; coś zwiniętego (lub ułożonego) zapakowanego na kształt walca (np. r. papieru, ceraty, monet). rum, napój alkoholowy o zawartości 5475% alkoholu, jasnobrązowy, o specyficznym zapachu, otrzymywany przez destylację odfermentowanego soku trzciny cukrowej. Ruma, m. w Jugosławii (Wojwodina); 21 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Rumajla, ośrodek wydobycia ropy naft. w pd. Iraku, na pd.-zach. od Basry. Rumajlan, ośrodek wydobycia ropy naft. w pn.-wsch. Syrii. rumak, staropol. nazwa konia bojowego, pochodzącego z eur. części Turcji; potocznie rasowy, piękny koń. rumb, geod.: 1) →czwartak; 2) 1/32 kąta pełnego. rumb, żegl. jednostka miary kąta, stosowana w nawigacji mor. do przybliżonego określania kierunku, np. kursu statku wodnego, równa 1/32 kąta pełnego; każdy r. określony w stosunku do linii N-S (pn.-pd.) ma swoją nazwę. rumba, kubański taniec lud. w tempie szybkim; metrum 4/4; rozpowszechniony po 1931. rumel → pikieta Rumelia, nazwa zdobytych na Bizancjum eur. posiadłości Turcji; po wyzwoleniu się narodów bałk. ograniczona do tur. części Tracji. Rumelia Wschodnia, autonomiczny okręg imperium tur., utworzony z części pd. Bułgarii decyzją kongresu berlińskiego 1878; 1908-09 połączona z Bułgarią. Rumford [ramfərd] SIR BENJAMIN (właśc. B. Thompson), 1753-1814, fizyk amer.; czł. Royal Society, twórca podstaw kinetycznej teorii ciepła. Rumia, m. w pow. wejherowskim, woj. gdańskim; 23,3 tys. mieszk. (1970); fabryka urządzeń okrętowych, garbarnia; prawa miejskie 1954. rumian (Anthemis), roślina zielna z rodziny złożonych; w Polsce kilka gat., m.in. r. szlachetny (zw. rumiankiem rzym.) — aromatyczna zach.eur. bylina uprawiana dla białych kwiatów (leczn. i ozdobnych). Rumiancew PIOTR A., 1725-96, polityk ros., feldmarszałek; w wojnie siedmioletniej zdobył (1761) Kołobrzeg; 1794 głównodowodzący wojsk ros. tłumiących powstanie kościuszkowskie. rumianek (Matricaria), roślina zielna z rodziny złożonych; w Polsce najważniejszy r. pospolity — aromatyczny chwast polny, uprawiany także jako roślina lecznicza. rumianek rzymski, nieścisła, lecz używana niekiedy nazwa rumianu szlachetnego. rumień guzowaty, zapalne guzy gł. na podudziach, z towarzyszącymi bólami stawów, mięśni i gorączką; u dzieci na tle gruźliczym, u dorosłych wskutek zakażenia gł. paciorkowcami. rumień lombardzki, med. →pelagra. rumień zakaźny, zakażenie wywołane przez wirusy; przebiega wraz z aseptycznym zapaleniem opon mózgowych: wysy ka plamisto-grudkowa przypominająca różyczkę lub ospę wietrzną; ogólne objawy podobne do grypy. ruminacja, fizjol. →przeżuwanie. Rumiński BOLESŁAW, 1907-71, działacz ruchu robotn.; 1949-51 min. przemysłu roln. i spoż., 1952-57 — chem.; od 1960 przewodn. ZG NOT; od 1969 czł., od 1971 zast. przewodn. Rady Państwa; od 1956 czł. KC PZPR. Rummel JULIAN, 1878-1954, działacz społ., inżynier; organizator i dyr. Ligi Mor. i Rzecznej, 1926-33 dyr. „Żeglugi Polskiej". Rumohr [-mo:r] CARL FRIEDRICH VON, 1785-1843, niem. krytyk i historyk sztuki; autor studiów o malarstwie wł. XII i XITI w.; sformułował metodologię historii sztuki w oparciu o wykształconą na gruncie

1022 rumor historii metodę krytyki źródeł; Italienische Forschungen. rumor, łoskot, łomot, hałas, zgiełk. rumowisko rzeczne, luźny materiał skalny przenoszony przez rzeki; rozróżnia się r. rz.: denne, toczone po dnie i unoszone przez prąd wody. rumowisko skalne, nagromadzenie okruchów, odłamków i bloków skalnych, powstałych przez rozpad skał wskutek wietrzenia mech., np. gołoborze, piarg. rumpel, żegl. →sterownica. rumsztyk, potrawa z mięsa wołowego (np. rostbefu, polędwicy) smażona lub duszona z dużą ilością cebuli, lub też na sposób ang. (w stanie półsurowym). Rumunia (Rominia, Socjalistyczna Republika Rumunii), republika socjalist. w pd.wsch., Europie; 237,5 tys. km2, 20,0 mln mieszk. (1969), gł. Rumuni, nadto Węgrzy i in.; stol. Bukareszt, inne gł. m.: Kluż, Timisoara, Braszów; dzieli się na 39 okręgów (judet) i 1 miasto wydzielone; j.u. rumuński. W środk. części Karpaty i Wyż. Siedmiogrodzka, we wsch., pd. i zach. przeważają niziny; gł. rz. Dunaj. Kraj przem.-roln.; wydobycie gazu ziemnego, ropy naft., węgla kam. i brun., rud żel. i metali nieżel.; przemysł chem., maszyn., spoż., włók., drzewny, hutnictwo żel. i metali nieżel.; uprawa kukurydzy, pszenicy, winorośli, słonecznika, buraków cukr., drzew owocowych, warzyw; hodowla bydła i owiec; leśnictwo; rozwinięta turystyka; gł. porty: Konstanca, Gałacz. — Państwo powstałe z połączenia Mołdawii i Wołoszczyzny (1859 unia personalna, 1862 wspólne Zgromadzenie Nar.) — hospodarstwo, od 1866 księstwo (1878 uznane przez kongres berliński), od 1881 królestwo; w I wojnie świat, po stronie Ententy; od 1938 sojusz z hitlerowskimi Niemcami, od 1940 wojsk.-faszyst. dyktatura, od 1941 w wojnie z ZSRR; antyfaszyst. ruch oporu, VIII 1944 powstanie nar. — obalenie dyktatury, wypowiedzenie wojny Niemcom; od 1945 rządy lud., od 1947 republika socjalist.; czł. ONZ od 1955; czł.-założyciel RWPG (1949), czł. Układu Warsz. (1955); 1965 nowa konstytucja. Rumuńska Partia Komunistyczna (RPK), powstała 1965 z Rum. Partii Robotn. (zał. 1948), przy nawiązaniu do tradycji Komunist. Partii Rumunii (1921-48); RPK jest czołową społ.-polit. siłą kraju; sekr. gen. — N. Ceausescu (od 1965); organ prasowy „Scinteia". rumuński język, z grupy romańskich; 4 dialekty: dakorum. (Rumunia, Mołd.SRR), macedorum., meglenorum., istrorum.; język lit. oparty na dakorumuńskim; literatura od XVI w., w piśmie cyrylickim, od 1860 w łacińskim. run, masowe wycofywanie pieniędzy i papierów wartościowych z banków przez klientów ogarniętych paniką giełdową. Runciman [ransymən] STEVEN? ur. 1903, arig. historyk i dyplomata; prof. uniw., m.in. w Istambule i Cambridge; badacz historii Bizancjum, krucjat i ideologii średniow.; A History of the Crusades, Schizma wschodnia. Runcimana misja [m. ransymena], 1938 misja bryt. min. W. Runcimana w Czechosłowacji w celu pośredniczenia między rządem Czechosłowacji a przywódcami mniejszości niem. w czasie tzw. kryzysu sudeckiego; przyczyniła się do zawarcia układu monachijskiego. Runcorn [rank-], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad estuarium rz. Mersey i Kanałem Manchesterskim, w zespole miejskim Liverpool; od 1964 miasto-ogród (New Town); 31 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., metal., skórz., stoczniowy. Rund ZDENKO KAROL, 1889-1962, kompozytor pol., pochodzący z Moraw; dyrygent orkiestr wojsk., pedagog; utwory gł. na orkiestry dęte. runda, sport: 1) starcie — część walki bokserskiej, trwająca 3 min (juniorzy 2 min); walka w boksie amatorskim składa

się z 3 r., w zawodowym — 12 r. (o mistrzostwo Europy) i 15 r. (o mistrzostwo świata); 2) cykl rozgrywek w ramach turnieju, mistrzostw itp.; 3) okrążenie toru, bieżni (w zawodach), także r. honorowa. Rundstedt [-sztət] GERD VON, 1875-1953, feldmarszałek niem.; udział w agresji na Polskę 1939, Francję 1940 i ZSRR 1941; 1942-45 nacz. dowódca na froncie zach.; współodpowiedzialny za zbrodnie Wehrmachtu, 1945-49 więziony przez władze brytyjskie. Runeberg [rü:nəberj] JOHAN LUDWIG, 1804-77, pisarz fiń.-szwedz.; jeden z najwybitniejszych budzicieli poczucia nar. Finów za panowania ros.; cykl patriot. ballad i pieśni, poematy epickie. Runge [runə] FRIEDLIEB FERDINAND, 1795-1867, chemik niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; wyodrębnił fenol i anilinę ze smoły pogazowej. Runge [runə] PHILIPP OTTO, 1777-1810, malarz niem., przedstawiciel wczesnego romantyzmu; kompozycje figuralne, portrety; Dzieci Hülsenbecków. Rungwe, wygasły wulkan w pd. Tanzanii, na pn. od jez. Niasa; 3175 m. runko, warstwa włókien w znacznym stopniu uporządkowanych schodząca z bębna zgrzebiarki, ewent. nawijana w postaci zwoju. runo, włók. okrywa włókienna niektórych tkanin (np. pluszu). runo, zootechn. okrywa włosowa owiec zestrzyżona w całości po osiągnięciu pełnego odrostu. runo leśne, najniższa warstwa roślin w lesie, poniżej warstwy podszytu; składa się z roślin zielnych, mchów, porostów i grzybów; dostarcza leśnych użytków niedrzewnych. runy, najstarszy typ pisma północnoeur., którym posługiwały się plemiona germ.; najstarsze napisy runiczne występują od III i IV w. na terenie Skandynawii; dwa gł. pisma: starszy futhark (do ok. VII w.) i młodszy futhark (VII-XI w.). ruń, zwarty porost roślinny o różnorodnym składzie bot., pokrywający łąkę lub pastwisko; także młody, zieleniący się zasiew, np. żyta. Rupert, 1619-82, hrabia palatyn Renu, wnuk Jakuba I; 1644 nacz. wódz armii król., pokonany przez O. Cromwella; po 1660 dowódca floty. Rupniewski ROCH, 1804-77, działacz polit.; belwederczyk w powstaniu 1830-31; na emigracji çzł. Kom. Nar. Pol. i TDP, wsDÓłtwórca Ludu Polskiego. rupnik (bylica rupnik, bylica cytwar, Artemisia cina), azjat. półkrzew; wysuszone koszyczki kwiatowe (tzw. cytwar) są lekiem przeciw pasożytniczym nicieniom. Ruprecht KAROL, 1821-75, działacz patriot.; w powstaniu 1863 czł. Rządu Nar., rzecznik obozu „białych". Ruprecht Wittelsbach, 1352-1410, elektor Palatynatu od 1398, król niem. od 1400. Ruptawa, w. w pow. wodzisławskim, woj. katowickim; barok, kościół drewniany (pocz. XVII w.). ruptura, med. →przepuklina rura, przewód o pierścieniowym przekroju poprzecznym, najczęściej kołowym lub prostokątnym, znacznej długości i małej grubości ścianki w stosunku do średnicy zewn.; ze stali, żeliwa, metali nieżel., szkła, materiałów ceram., tworzyw sztucznych; r. stal. wykonuje się przez walcowanie (r. bez szwu) lub spawanie albo zgrzewanie zwiniętych taśm (r. ze szwem). ruralista, specjalista w zakresie planowania i zabudowy wsi. ruralistyka, nauka o zasadach planowania przestrzennego wsi i obszarów rolnych oraz o jej powstawaniu i hist. rozwoju; termin używany jako synonim planowania przestrzennego wsi. ruralizacja, proces nadawania danym elementom charakteru wiejskiego, np. upodabniania osiedli miejskich do osiedli wiejskich; przeciwieństwo urbanizacji.

ruralizm, prąd społ.-kult. stawiający w centrum zainteresowań problematykę wsi oraz przywrócenie w życiu społ. tych cech, które są właściwe małym społecznościom: osobistej więzi społ. itp. rurecznica (polisyfonia, Polysiphonia), glon (krasnorost) mor. o nitkowatej piesze. rureczniki (tubifeksy, Tubificidae), skąposzczety słodkowodne, ok. 3-4 cm dł.; ryją w mule, tworząc z mułu i śluzu rurki; czasami występują w olbrzymiej ilości; znaczenie podobne do dżdżownic w glebie; ważny pokarm ryb. Rurkala, m. w Indii (Orisa), nad rz. Brahmani; 90 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żel., fabryka nawozów sztucznych. rurki spiętrzające (rurki piętrzące), przyrządy do pomiaru miejscowych prędkości przepływu płynu albo prędkości ciała stałego względem otaczającego płynu; do r.s. należą: rurka Pitota i rurka Prandtla. rurkonose (Turbinares), rząd kosmopolitycznych ptaków mor.; 93 gat.; z wyglądu i obyczajów podobne do mew; doskonale latają; otwory nosowe u nasady dzioba otaczają rurkowate zgrubienia; albatrosy, burzyki, petrele. rurkopławy (Siphonophora), mor. stułbiopławy kolonijne o b. zróżnicowanych polipach (pływne, odżywcze, płciowe); do r. należy np. żeglarz portugalski. rurkozębne, zool. →słupozębne. rurociąg, przewód zbudowany z rur i in. elementów, jak kształtki rurowe, zawory itp., odpowiednio ze sobą połączonych, podparty, do przesyłania gazu (gazociąg), ropy naft. (ropociąg) itp.; często obejmuje także urządzenia niezbędne do jego eksploatacji, np. do sterowania przepływem, pompowania, kontroli. rurosuszarka, w kotle parowym opalanym pyłem węglowym urządzenie w postaci pionowej rury do suszenia rozdrobnionego węgla strumieniem powietrza lub spalin. rurowe połączenie, połączenie rur, kształtek rurowych, zaworów itp. części rurociągu; wykonywane przez spawanie, lutowanie, klejenie, skręcanie, roztłaczanie. rurówka, zool. →serpula. Ruryk, ?-879, wg latopisów wojownik normański, książę Nowogrodu od 862, założyciel dyn. Rurykowiczów. Rurykowicze, dynastia książąt rus. i carów moskiewskich, wywodząca się od legendarnego wodza normańskiego Ruryka; panowała od 822 w Kijowie; rozgałęziona na liczne linie książęce; wygasła 1598 na Fiodorze I. Rus, legendarny założyciel państwa rus., brat Czecha i Lecha, postać lit. (po raz pierwszy w Kronice wielkopolskiej). Rusafi, ar- MARUF, 1875-1945, arab. poeta i krytyk lit. z Iraku; twórczość o tematyce społ., patriot., panarabskiej. rusałki, mit. słow. demony wodne i leśne czczone na Rusi, pierwotnie zw. beregyniami; na ziemiach pol. — boginki; wyobrażane w postaci pięknych dziewcząt z długimi, rozpuszczonymi włosami. rusałki, zool. duże, ładnie ubarwione motyle dzienne z rodzaju Yanessa, Pyrameis i in.; gąsienice kolczaste, często barwne; w Polsce np. admirał, pawik, pokrzywnik. Ruse, m. w Bułgarii, port nad Dunajem, naprzeciw rum. miasta Giurgiu, ośr. adm. okręgu R.; 128 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., chem., spoż., stoczn., włók.; graniczny most kol. i drogowy na Dunaju. Rusejfa, ośrodek wydobycia fosforytów i gipsu w pn. Jordanii, na pn.-wsch. od Ammanu. Rusiecki KANUTY, 1801-60, malarz; obrazy rel., portrety, sceny rodzajowe. Rusinek KAZIMIERZ, ur. 1905, działacz ruchu robotn.; IX 1939 twórca i komendant Czerwonych Gdyńskich Kosynierów; 1937-39 i 1945-48 czł. Rady Nacz., 1947-48

przewodn. CKW PPS; 1947-51 min. pracy rustyfikacja, przenoszenie elementów i opieki społ.; 1957-71 wicemin. kultury kultury, obyczajowości wiejskiej do miai sztuki; sekr. gen. ZBoWiD-u. sta. Rusinek MICHAŁ, ur. 1904, pisarz; sekr. rustyka, dekoracyjne opracowanie faktugen. pól. PEN-Clubu; powieści społ. (Bu- ry ściany za pomocą obróbki lica ciosów rza nad brukiem, Pluton z Dzikiej Łąki), kam. na wzór naturalnego łomu kam.; tyhist. (trylogia o K. Arciszewskim), wspom- powa dla architektury renesansu i baroku. nienia, reportaże. rustykalny ogród, typ ogrodu krajobraRusini, hist. nazwa plemion wschodnio- zowego powiązanego z elementami użytslow. na Rusi; Białorusini, Małorusini i kowymi (np. łąki, sady, budynki gosp.); Wielkorusini dali początek narodom bia- charakterystyczny dla okresu romantyzmu. łorus., ukr. i ros.; także rozpowszechniona rusycystyka, nauka o języku i literaturze w XIX w. nazwa ukr. ludności Galicji, ros.; studium filologii ros. na uniwersyPodkarpacia i Bukowiny. tecie. Rusiński WŁADYSŁAW, ur. 1911, historyk rusycyzm, wyraz, zwrot, konstrukcja gosp.; prof. uniw. i WSE w Poznaniu; od składniowa przejęte z języka ros. albo 1952 red. „Roczników Dziejów Społecz- wzorowane na nim. nych i Gospodarczych"; Zarys historii goRuszczyc FERDYNAND, 1870-1936, malarz, spodarczej powszechnej. grafik i scenograf; czł. stów. Sztuka; prof. Rusk [rask] DEAN, ur. 1909, polityk SSP w Warszawie, ASP w Krakowie, uamer.j 1961-69 sekretarz stanu; rzecznik niw. w Wilnie; pejzaże, często o charakinterwencji amer. w Wietnamie. terze symbol. (Ziemia); grafika użytkowa; Ruskin [raskyn] JOHN, 1819-1900, ang. dekoracje, m.in. do Balladyny Słowackieteoretyk i krytyk sztuki, socjolog, reforma- go i Wesela Wyspiańskiego. tor społ.; wyznawca irracjonalistycznego Ruszki (w. w pow. sochaczewskim, woj. estetyzmu, twórca utopijnych teorii na- warsz.), 1939 (16 IX) zniszczenie 22 czołprawy stosunków społ. przez wychowanie gów i 30 motocykli niem. przez 6 baterię w kulcie piękna. (dowódca kpt. L. Głowacki) z 17 pułku Russell [rasl] BERTRAND, 1872-1970, ang. artylerii lekkiej 17 dyw. piechoty. logik i matematyk, filozof i myśliciel Ruszkowski JAN, 1889-1961, zoolog; prof. społ.; czł. Royal Society; jeden z twórców uniw. i WSR we Wrocławiu; współorgawspółcz. logiki mat. oraz podstaw tzw. nizator służby ochrony roślin w Polsce; teorii typów log.; w filozofii łączył rea- prace z ochrony roślin i entomologii. lizm epistemologiczny z atomizmem log.; rusznica, jeden z najważniejszych typów działacz społ. i publicysta, rzecznik roz- ręcznej długiej broni palnej; używana w brojenia; współautor (z A.N. White- XV-XVII w. headem) Principia Mathematica; nagr. rusznikarz, rzemieślnik zajmujący się Nobla (w zakresie literatury). wyrobem i naprawą ręcznej broni palnej. Russell [rasl] GEORGE WILLIAM (pseud. Rusznyák [rusniak] ISTVÁN, ur. 1889, AE), 1867-1935, irl. poeta, dramaturg, pu- węg. lekarz, fizjopatolog; prof. uniw. w blicysta, działacz ruchu odrodzenia celt.; Budapeszcie, czł. (od 1949 prezes) Węg. liryka, dramat poet. Deirdre, szkice społ.- AN; czł. PAN. ekonomiczne. ruszt, techn.: 1) część paleniska na paRussell [rasl] HENRY NORRIS, 1877-1957, liwo stałe utworzona z rzędów beleczek astrofizyk amer.; prof. uniw. w Princeton; (zw. rusztowinami), między którymi popodał zależności między wielkością abso- zostają szczeliny; nieruchomy lub np. w lutną gwiazd i typem widmowym (diagram postaci przesuwającej się taśmy; 2) rzędy Hertzsprunga-R.); autor prac z astronomii rur, chłodzonych przepływającą przez nić gwiazdowej, teorii atmosfer gwiazdowych wodą, do granulacji żużla wypływającego oraz ewolucji gwiazd. z paleniska kotła, Russell [rasl] JOHN, 1792-1878, ang. mąż rusztowanie, pomocnicza konstrukcja z stanu; min. kolonii 1839-41, spraw zagr. drewna lub rur stal. ułatwiająca wznosze1852-55 i 1860-65, premier 1846-52; 1848 nie, wykańczanie lub remont budowli. stłumił czartyzm; rzecznik polityki interrusztowina, element rusztu. wencji w Chinach (wojny opiumowe). Ruś Biała, dawna nazwa Białorusi. Russell [rasl] MORGAN, 1886-1953, malarz Ruś Czarna, kraina hist. w dorzeczu amer.; współtwórca (z S. MacDonaldem- górnego Niemna (obecnie w Białoruś. Wrightem) synchronizmu; obrazy abs- SRR). trakc. i figuratywne. Ruś Czerwona, hist. nazwa pd.-zach. teRusselsheim [rüsəlshaim], m. w NRF renów dawnej Rusi Kijowskiej, w dorze(Hesja), nad Menem; 52 tys. mieszk. czu Sanu i Dniestru, na pn. po górną Pry(1968); przemysł samoch. (zakłady Opla). peć.' „Russkaja litieratura", kwartalnik poRuś Halicko-Wołyńska, państwo powstaświęcony historii i krytyce literatury ros., łe 1198-99 ze zjednoczenia dzielnic Rusi wydawany od 1958, organ Instytutu Lite- Kijowskiej — księstw halickiego i włodziratury Ros. AN ZSRR. miersko-wołyńskiego; 1352 podzielona Russo ALECU, 1819-59, pisarz rum.; u- między Polskę i Litwę. czestnik rewolucji 1848; autor poematu Ruś Kijowska, państwo utworzone w IX prozą Cántarea Romăniei. w. z plemion wschodniosłow. w dorzeczu Russo LUIGI, 1892-1961, wł. historyk li- środk. Dniepru, ze stol. w Kijowie; w teratury i krytyk; studia i monografie lit., X/XI w. rozpad na Ruś Włodzimierskoantalogie, edycje klasyków, eseje (I nar- Suzdalską i Ruś Halicko-Wołyńską. ratori). Ruś Mała (Małoruś, Małorosja), nazwa Russolo [rus-] LUIGI, 1885-1947, malarz nadawana — gł. w XVIII-XX w. — Ukraivl.;; przedstawiciel futuryzmu, wpływ nie. symbolizmu; obrazy zbliżone do abstrakRuś Włodzimiersko-Suzdalska, jedno z cji, inspirowane muzyką. księstw dzielnicowych Rusi Kijowskiej; Rustaweli SZOTA, XII/XIII W., poeta 1238 zniszczona przez Mongołów; w 2 poł. gruz.; autor wielkiego eposu nar. Wiciądz XIV w. połączona z posiadłościami ksiąw tygrysiej skórze, arcydzieła literatury żąt Moskwy (moskiewskie księstwo). świat., tłumaczonego na wiele języków. ruta (Ruta graveolens), szarozielona byRustawi, m. w Gruz.SRR, nad Kurą; 102 lina obszaru śródziemnomor., o silnej wotys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., prze- ni; w Polsce często uprawiana w ogródmysł chem., cementowy; duża elektrow- kach; niegdyś uważana za afrodyzjak (stąd nia cieplna. wianki ruciane dla oblubienic). Rustem JAN, 1762-1835, malarz; prof. u„ruta skalna" (zanokcica murowa, Asniw. w Wilnie; portrety (T. Kościuszki), plenium ruta-muraria), paproć o liściach klasycyst. sceny rel. i hist.; rysunki i gwa- zimotrwałych, pierzastych; pospolita na sze; miniatury. skałach (gł. wapiennych) i murach, na Rustenburg, m. w Republice Pd. Afry- niżu i w górach. ki (Transwal), k. Pretorii; 33 tys. mieszk. Rutba, Ar-, miejscowość w zach. Iraku, (1967); ośr. eksploatacji platyny, rud na Pustyni Syryjskiej; ważny węzeł szlachromu i niklu.

rutyna 1023 ków karawanowych i dróg łączącj/ch Irak z Syrią i Jordanią. Rutebeuf [rütböf], ok. 1230-ok. 1285, poeta fr.; liryki, utwory satyr., dramat rel., poemat Renart le Bestourné (jedna z wersji Roman de Renart). ruten Ru, pierwiastek chem. o liczbie atom. 44, z podgrupy platynowców; trudno topliwy metal szlachetny; wartościowość +1 do +8; stosowany m.in. do utwardzania stopów platyny. rutenistyka, nauka o języku i literaturze ukr. lub białoruskiej. rutenizm, wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z języków rus. (gł. z ukr.) lub wzorowane na tych językach, rutherford, rd, jednostka aktywności promieniotwórczej, równa 108 rozpadom na sekundę. Rutherford [radərfərd] ERNEST, OF NELSON, baron, 1871-1937, fizyk ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society; odkrywca promieni α i β, twórca planetarnego modelu atomu, współtwórca teorii rozpadu promieniotwórczego; 1919 przeprowadził pierwszą sztuczną reakcję jądrowa; nagr. Nobla. Ruthsa zasobnik [z. rü:tsa], zbiornik z wodą, do którego doprowadza się parę wodną o wysokim ciśnieniu, a odprowadza znacznie większą ilość pary o ciśnieniu mniejszym; rodzaj zasobnika ciepła (cieplarki). Rutkiewicz JAN (st.), 1875-1950, działacz ruchu robotn.; czł. PPS, PPS-Lewicy, współorganizator Związku Robotn. Stów. Spółdzielczych. Rutkiewicz JAN (mł.), ur. 1904, działacz ruchu robotn.; lekarz Czerwonej Pomocy w Polsce, 1940 organizator Tajnego Kom. Porozumiewawczego Lekarzy Demokr. i Socjalist; 1945-50 prezes Nacz. Izby Lekarskiej, 1951-55 prezes ZG PCK; 1959-69 wicemin. zdrowia i opieki społecznej. Rutkiewicz WINCENTY, 1906-45, działacz ruchu robotn.; czł. ZNMS, KPP, PPR, GL; współorganizator międzynar. grup ruchu oporu w Sachsenhausen, gdzie zginął. Rutkowski BRONISŁAW, 1898-1964, organista-wirtuoz, pedagog; red. pism muz.; od 1953 rektor PWSM w Krakowie. Rutkowski FELIKS, 1878-1964, geolog; prof. Instytutu Geol. w Warszawie; prace poświęcone stratygrafii, tektonice i hydrogeologii oraz złożom węgla brun. i kamiennego. Rutkowski HENRYK, 1903-25, działacz ruchu robotn.; czł. KZMP; stracony za próbę zamachu na prowokatora. Rutkowski JAN, 1886-1949, historyk, ekonomista; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; twórca pol. szkoły hist.gosp.; m.in. Historia gospodarcza Polski. Rutkowski MAKSYMILIAN, 1867-1947, chirurg; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; czołowy przedstawiciel krak. szkoły chirurgicznej; wprowadził szereg nowych technik operacyjnych, pionier chirurgicznego leczenia gruźlicy płuc. Rütli (Grütli), łąka (od 1860 sanktuarium nar.) w szwajc. kantonie Uri, gdzie wg podania przedstawiciele 3 kantonów złożyli 1291 przysięgę wspólnej walki o wolność przeciw Habsburgom. Rutowski TADEUSZ, 1850-1918, galie, działacz polit.; długoletni wiceprezydent następnie prezydent Lwowa; rzecznik uprzemysłowienia Galicji. Ruttkai [rutkoj] ÉVA, ur. 1927, węg. aktorka film. i teatr.; role współcz. i hist., komediowe i psychol. (m.in. w filmie Małe jasne). rutyl, minerał, pospolita odmiana polimorficzna dwutlenku tytanu; zwykle brunatnoczerwony lub czerwonoczarny, o połysku diamentowym lub tłustym; występuje m.in. w pegmatytach, skałach metamorficznych; źródło otrzymywania tytanu. rutyna, wprawa, biegłość nabyte przez długą praktykę: postępowanie wg utar-

1024 rutyna tych szablonów; tradycyjny sposób myślenia (w znaczeniu ujemnym). rutyna, biochem. glikozyd zbudowany z rutynozy (dwucukier) i kwercetyny; uszczelnia ściany naczyń włosowatych; jako środek leczn. stosowana np. w szkorbucie. rutyniarz, osoba działająca zgodnie z nabytą rutyną, trzymająca się form nabytych przez rutynę, mająca tradycyjny sposób myślenia i postępowania; niekiedy o kimś mającym dużą biegłość, wprawę w czymś. rutynowany, mający rutynę, wprawę, doświadczenie; biegły, doświadczony wytrawny. Ruud [rü:d] BIRGER, ur. 1911, narciarz norw.; wielokrotny mistrz świata w skokach narciarskich, twórca nowego stylu w tej konkurencji; dwukrotny zwycięzca w zimowych igrzyskach olimpijskich (1932, 1936). Ruvarac IIARION (JOVAN), 1832-1905, historyk serb., mnich; twórca nauk. krytycznej szkoły w serb. historiografii. Ruvuma, rz. we wsch. Afryce, wyznacza granicę między Tanzanią a Mozambikiem; dł. 800 km; uchodzi do O. Indyjskiego; odcinkami żeglowna. Ruwenzori, masyw górski na granicy Ugandy i Konga (Kinszasa); najwyższy szczyt Margherita 5119 m; powyżej 4400 m wieczne śniegi i lodowce. Ruxer MIECZYSŁAWA SABINA, 1891-1957, archeolog i filolog; prof. uniw. w Poznaniu; badacz staroż. złotnictwa. Ruysdael [röisda:l] SALOMON VAN, ok. 1600-70, malarz hol.; monochromatyczne pejzaże hol., najczęściej nadrzeczne. Ruyter [röitər] MICHIEL ADRIAANSZOON DE, 1607-76,' admirał hol.; odniósł szereg zwycięstw w wojnach Holandii z Anglią. Ruzajewka, m. w Ros.FSRR, w Mordwińskiej ASRR, w dorzeczu Wołgi; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., taboru kol., chem.; węzeł kolejowy, Ružička LEOPOLD, ur. 1887, chemik szwajc, pochodzenia jugosł.; prof. uniw. w Utrechcie i Wyższej Szkoły Techn. w Zurychu; czł. PAN; badania hormonów, terpenów, substancji zapachowych; nagr. Nobla. Ruziewicz STANISŁAW, 1889-1941, matematyk; prof. uniw. i polit. we Lwowie; autor prac z zakresu algebry i teorii liczb; zamordowany przez hitlerowców. Ružomberok, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist), nad górnym Wagiem; 21 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., papierniczy. Ruzyně, międzynar. port lotn. Pragi (Czechosłowacja). Ruzzante [rudzdza-] (właśc. Angelo Beolco), 1502-42, wł. aktor i dramatopisarz; role we własnych komediach o tematyce wiejskiej pisanych w dialekcie padewskim. rwa kulszowa (ischias), zespół objawów, na który składa się ból w okolicy lędźwiowej promieniujący wzdłuż tylnej powierzchni nogi, parestezje i bolesność mięśni chorej kończyny; przyczyny różne, m.in. przepuklina jądra galaretowatego tarczy międzykręgowej. Rwanda (Republika Rwandy),2 państwo we wsch. Afryce; 26,3 tys. km , 3,4 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Kigali; j.u. francuski. Obszar wyżynno-górzysty, pocięty rowami tektonicznymi; klimat gorący; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa kawy, herbaty, tytoniu, manioku, kukurydzy, batatów; hodowla bydła, owiec, kóz; wydobycie rud cyny i wolframu. — W XVII w. państwo ludu Watussi (utworzone po podboju plemion Bahutu), w końcu XIX w. podbite przez Niemców; od 1922 wraz z Urundi (obecnie Burundi) belg. terytorium mandatowe, od 1946 część terytorium powierniczego Ruanda-Urundi; od 1962 niepodległa republika; czł. ONZ od 1962; 1959-64 walki między Bahutu a Watussi (masowa eksterminacja plemienia Watussi).

rwanie, jedna z konkurencji trójboju olimpijskiego w podnoszeniu ciężarów. RWD, skrót nazwy spółki konstruktorskiej; Rogalski-Wigura-Drzewiecki; oznaczał typ samolotu i wytwórnię — Doświadczalne Warsztaty Lotn.; 1927-39 powstały samoloty RWD 1 do 23. RWPG →Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Rybacki SZCZEPAN, 1887-1941, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL i KPP, współorganizator RDR w Zagłębiu Dąbrowskim; czł. władz Związku Proletariatu Miast i Wsi. rybacki statek, statek wodny zbudowany do uprawiania rybołówstwa; połów ryb i innych zwierząt mor., odbieranie i przetransportowywanie złowionej ryby (s.r. baza), przeróbstwo ryby złowionej przez siebie (s.r. przetwórnia) lub przez inne statki (baza-przetwórnia). rybactwo śródlądowe, gałąź gospodarki obejmująca chów, hodowlę i pozyskiwanie ryb (i raków) ze stawów oraz zagospodarowywanie i eksploatację rybnych i rakowych zasobów rzek i jezior. Rybaczje, m. w Kirgis.SRR, nad jez. Issyk-kul; 28 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. budowlanych. Rybak NATAN, ur. 1913, pisarz ukr.; nowele i powieści hist. (Rada Perejasławska). Rybaki, w. w pow. krośnieńskim, woj. zielonogórskim, w pobliżu Odry; eksploatacja ropy naftowej. Rybakow BORIS A., ur. 1908, radz. archeolog i historyk, badacz dziejów Rusi; prof. uniw. w Moskwie, czł. ÁN ZSRR; Riemiosło Driewniej Rusi. rybakówka, osada rybacka, zespół budynków mieszkalnych, adm. i gospodarskich wraz z urządzeniami pomocniczymi w rybackim gospodarstwie stawowym, jeziorowym lub rzecznym. Ryba Latająca, jeden z gwiazdozbiorów. rybałt, średniow. śpiewak kośc. lub wędrowny aktor, sztukmistrz, śpiewak, muzykant; później pogardliwe określenie bakałarza, nauczyciela szkoły parafialnej. rybałtowskie komedie, anonimowe satyr, utwory dram. („aľbertusy" i farsy mięsopustne) z życia bakałarzy, żołnierzy, służby dworskiej i kośc; należą do literatury sowizdrzalskiej. ryba młot →młot. Ryba Południowa, jeden z gwiazdozbiorów. Rybarski ROMAN, 1887-1942, ekonomista i historyk, działacz nar. demokracji; prof. Uniw. Jag., Polit. Warsz. i uniw. w Warszawie; badacz historii gosp. Polski XVIXVIII w.; zginął w Oświęcimiu. Rybarz EDWARD, 1884-1940, działacz nar. na Śląsku; 1918 kier. Wydziału Prasowego Pol. Komisariatu Plebiscytowego; 1927 red. „Gońca Śląskiego". Rybczyński MIECZYSŁAW, 1873-1937, hydrotechnik; prof. Polit. Warsz., czł. ANT; projekty regulacji rz. Stryja, Świcy. rybia łuska, schorzenie skóry o nieznanej przyczynie, polegające na złuszczaniu się naskórka w postaci zrogowaciałych łusek; często występuje rodzinnie i jest dziedziczna. Rybicki MARIAN, ur. 1915, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa państw.; 195657 prokurator gen.; 1957-65 min. sprawiedliwości: od 1965 prof. Instytutu Nauk Prawnych PAN. Rybicki PAWEŁ, UR. 1902, socjolog i historyk nauki; prof. Uniw. Jag.; Początki i podstawy nauki o społeczeństwie. Rybicki ZYGMUNT, ur. 1925, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa adm.; prof. (od 1969 rektor) Uniw. Warsz.; Administracyjno-prawne zagadnienia gospodarki planowej. Rybiego Potoku Dolina, polodowcowa dol. w Tatrach Wysokich, zach. odgałęzienie Dol. Białej Wody; jeziora: Morskie Oko i Czarny Staw nad Morskim Okiem; rezerwat przyrody.

Rybienko, w. w pow. wyszkowskim, woj. warśz., nad Bugiem; miejscowość letniskowa. rybik cukrowy (Lepisma saccharina), owad bezskrzydły, dł. ok. 1 cm, okryty metalicznie lśniącymi łuseczkami; wśzystkożerny, szkodnik w magazynach, spiżarniach. Rybińsk (1946-57 Szczerbakow), m. w Ros.FSRR (obw. jarosławski), port nad Wołgą; 218 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., stoczn., drzewny; w pobliżu elektrownia wodna. Rybiński MACIEJ, 1784-1874, generał; ostatni wódz nacz. powstania 1830-31, na emigracji rzecznik sprawy pol. w parlamencie ang. i francuskim. Rybiński Zbiornik Wodny, jezioro zaporowe w Ros.FSRR, 2na Wołdze, w pobliżu Rybińska; 4580 km ; stanowi część Wołżańsko-Bałtyckiej Drogi Wodnej. rybi pęcherz, szt. plast, dekoracja w reliefie lub wykrój ażurowy w kształcie rybiego pęcherza; typowy dla architektury i rzeźby późnego gotyku. rybitwy (Sterninae), kosmopolityczne ptaki wodne z rzędu mew-siewek; ok. 60 gat.; smukła budowa ciała, skrzydła wąskie, długie, ogon rozwidlony; doskonale latają; o wado- i rybożerne. Rybka EUGENIUSZ, ur. 1898, astronom; prof. i dyr. 1945-58 Obserwatorium Astr. we Wrocławiu, 1958-68 w Krakowie, 195258 wiceprzewodn. Międzynar. Unii Astr.; autor prac z astrofotometrii i historii astronomii, podręczników licealnych i uniwersyteckich. rybka sargasowa (Pterophryne hisirio), ryba z rzędu nogopłetwych, do 12 cm dł.; złocista, płetwy piersiowe w formie palczastych wyrostków; żyje wśród gronorostów M. Sargasowego. Rybkowski JAN, ur. 1912, reżyser film.; filmy fabularne o różnej tematyce (Godziny nadziei, Sposób bycia, Album polski). Rybnica, m. w Mołd.SRR, nad Dniestrem; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Rybnicki Okręg Węglowy (ROW), region przem. w pd. części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego; ok. 1,3 tys. km2; złoża węgla kám. — zasoby ok. 7 mld t (w większości węgiel gazowo-koksowy) i metanu; 15 kopalń, w budowie (1971) kopalnia Pniówek; rozwinięty przemysł maszyn., metal., chem. (gł. koksochem.); ośrodki przem.: Rybnik, Knurów, Jastrzębie Zdrój. Rybnik, m. pow. w woj. katowickim; 43,5 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. i dyspozycyjny ROW; przemysł metal., maszyn., spoż.; węzeł kol.; filia wyższej uczelni; muzeum; w pobliżu w budowie wielka elektrownia .,R." (800 MW). — Prawa miejskie w XIV w.(?); do XV w. region o najsilniejszym rozwoju gospodarki rybnej; do 1532 w posiadaniu Piastów śląskich, w XV w. stol. księstwa; w XIX w. koło R. kopalnie węgla i huty żelaza; udział ludności w powstaniach śląskich 1919-21; 1939 zacięte walki obronne, udział ludności cywilnej; 1945 hitlerowcy zamordowali 358 więźniów z Oświęcimia. rybny przemysł, dział przemysłu spoż. przetwarzający dla celów konsumpcyjnych i przem. ryby mor., a także skorupiaki, mięczaki itp.; wędzenie, solenie, produkcja konserw, rybnych mączek, tłuszczów, klejów itd. ryboflawina (laktoflawina, witamina B ). pochodna izoalloksazyny; łatwo ulega redukcji i utlenieniu, dlatego iako grupa prostetyczna wielu enzymów odgrywa ważną rolę w procesach oksydoredukcyjnych komórki. rybojaszczury →ichtiozaury. rybołów (Pandion haliaëtus), ptak drapieżny; dł. do 70 cm; upierzenie brunatnobiałe; poluje na ryby nurkując z lotu; żyje nad wodami; szeroko rozprzestrzeniony; w Polsce rzadki, chroniony.

Ryl 1025 rybołówstwo, gałąź gospodarki obejmująca wydobywanie — w celach spoż., także przetwórczych — ryb i innych zwierząt (prócz wielorybów — wielorybnictwo) oraz roślin wodnych z mórz, jezior i rzek. rybonukleinowe kwasy (RNA), kwasy nukleinowe biorące udział w syntezie białek; występują gł. w cytoplazmie; rozróżnia się k.r. rybosorhowy (rRNA), informacyjny (mRNA) i przenoszący (tRNA). rybosomy, organelle komórkowe zawierające kwas rybonukleinowy, miejsce syntezy białek w komórce; uwidocznione w mikroskopie elektron, jako liczne ziarenka na błonach w cytoplazmie lub wolne. ryboza, cukier prosty (aldopentoza); składnik ważnych biologicznie związków: kwasów rybonukleinowych, nukleotydów (np. AMP, ADP, ATP, NAD, NADP, FAD), koenzymu A, witaminy B12. ryby (Pisces), gromada kręgowców wodnych, oddychających skrzelami; ok. 20 tys. gat. (w Polsce 57 gat. słodkowodnych i 39 mor.); większość ma postać wrzecionowatą, niektóre płaską, kulistą i in.; liczne gat. mają ciało okryte łuskami; przeważnie jajorodne, niektóre jajożyworodne; zapłodnienie zewn.; szkielet chrzestny lub kostny. Ryby→ jeden z gwiazdobiorów. rycerskie wychowanie, system wychowania warstwy rycerskiej; kandydat na rycerza pełnił najpierw służbę na dworze pana feud. jako paź, następnie uczestniczył w służbie woj. jako giermek, w 21 roku życia pasowano go na rycerza. rycerskie zakony, związki rel. rycerstwa, organizowane w Palestynie w okresie krucjat do obrony „miejsc świętych" przed muzułmanami (joannici, Krzyżacy, templariusze) i w Hiszpanii w okresie reconquiśty; podlegały papieżowi; na czele z.r. stał w. mistrz i komturowie; w XIII/XIV w. miały ogromne wpływy polit., niekiedy tworzyły własne organizmy państw, (np. państwo krzyżackie w Prusach). rycerstwo, w średniowieczu warstwa wojowników (gł. wasali); od X/XI w. tworzyło odrębną grupę społ., elitę ówczesnego społeczeństwa, z własną etyką, stylem życia, zwyczajami (jak pasowanie na rycerza, turnieje), techniką woj. i literaturą (epika rycerska); przemiany w organizacji polit. i wprowadzenie wojsk zaciężnych spowodowały przekształcenie się (XIII-XIV w.) r. w szlachtę. Rycheza (Ryksa), ?-1063, królowa pol., żona Mieszka II Lamberta, matka Kazimierza I Odnowiciela. Rychlicki ZBIGNIEW, ur. 1922, grafik, ilustrator; plakat, ilustracje książek dla dzieci i młodzieży. Rychliński JERZY BOGDAN, ur. 1892, pisarz i tłumacz; powieści marynistyczne o tematyce egzotycznej i hist. (Galeon kapitana Mory); przekłady z literatury ang., amer. i rosyjskiej. Rychliński STANISŁAW, 1903-44, socjolog, i ekonomista, uczeń L. Krzywickiego; zajmował się gł. badaniami struktury spot. Polski międzywoj.; zamordowany przez hitlerowców; Warstwy społeczne. Rychter JÓZEF, 1820-85, aktor, reżyser, pedagog; występy gł. w Warszawie i Krakowie; współtwórca szkoły krak. S. Koźmiana; role fredrowskie i molierowskie. Rychwał, m. w pow. konińskim, woj. pozn.; 1,8 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1458 (do 1870) i 1921. rycina (grawiura), graf. odbitka rysunku wykonanego uprzednio na płycie grat.; dawniej — także ilustracja książkowa. Rycymer, ?-472, wódz wschodniorzym., Sweb z pochodzenia; zwycięzca (456). Wandalów; drogą morderstw, detronizacji i podporządkowania sobie cesarzy sprawował od 457 władzę w państwie. rycyna, nazwa potoczna oleju rycynowego. rycynolowy kwas C17H32(OH)COOH, nienasycony hydroksykwas, otrzymywany przez hydrolizę oleju rącznikowego; su-

rowiec w produkcji środków powierzchniowoczynnych, heptanalu, kwasu sebacynowego. rycynowy olej (olej rącznikowy, rycyna), olej nieschnący otrzymywany z nasion rącznikaj lepka, bezbarwna lub jasnożółta ciecz; stosowany — po odpowiednim spreparowaniu — do wyrobu pokostów, spoiw lakierowych, jako zmiękczacz, smar i środek przeczyszczający, także do wyrobu oleju tureckiego. rycynus →-rącznik. ryczałt, ustalone z góry, sumaryczne wynagrodzenie za wykonanie określonych czynności. Ryczywół, w. w pow. kozienickim, woj. kieleckim, nad Radomką; XIV W.-1867 miasto. Rydberg [ri:dberj] JOHANN ROBERT, 1854-1919, fizyk szwedz.; prof. uniw. w Lund; badania nad systematyką widm atomowych. Rydberg [ri:dberj] VIKTOR, 1828-95, pisarz szwedz.; przeciwnik romantyzmu; poezje, opowieść średniow. Singoalla. Rydberga stała, stała fizyczna występująca we wzorze na częstotliwość promieniowania w widmach atomowych; wprowadzona przez J.R. Rydberga. Rydel LUCJAN, 1870-1918, poeta; liryka nastrojowa, baśń sceniczna Zaczarowane koło, jasełka Betlejem polskie, tragedia hist., poematy, opowiadania antyczne, przekłady. Ryder [rajdər] ALBERT PINKHAM, 18471917, malarz amer.; twórczość o charakterze symbolist.; pejzaże (gł. mariny), sceny z legend. Rydułtowy, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim; 19,4 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam. — W XIX/XX w. działalność pol. organizacji kult.; udział mieszkańców w powstaniach śląskich (rydułtowski batalion); prawa miejskie 1951. rydwan, pojazd zaprzęgowy 2-kołowy, z platformą i oparciem z przodu i z boków dla 1 lub 2 stojących osób, używany w starożytności do walk, wyścigów, wjazdów triumfalnych itp.; r. zaprzężony w 4 konie obok siebie nazywano w staroż. Grecji i Rzvmie kwadrygą. „Rydwan", miesięcznik kult.-lit. wydawany w Krakowie 1912-14, Warszawie 1919; red.: C. Jellenta; pismo reprezentowało tendencje neoklasyczne. Rydygier JULIUSZ, 1892-1942, działacz ruchu robotn.; czł. PPS, SDKPiL i KPP; w czasie okupacji hitlerowskiej współorganizator Proletariusza i PPR; zamordowany przez hitlerowców. Rydygier LUDWIG, 1850-1920, chirurg; prof. Uniw. Jag i uniw. we Lwowie; twórca lwowskiej szkoły chirurgicznej, jeden z najwybitniejszych chirurgów swojej epoki; autor nowych technik operacyjnych, m.in. wycięcia odźwiernika, zespolenia żołądkowo-jelitowego. rydz (mleczaj rydz, Lactarius deliciosus), smaczny grzyb jadalny z rodzaju mleczaj, o pomarańczowym soku mlecznym; trzon wewnątrz pusty, kapelusz pomarańczowy z koncentrycznymi pasami; zagajniki iglaste. Rydz-Śmigły EDWARD, 1886-1941, marszałek Polski od 1936; 1917-18 komendant POW; 1920 dowódca armii; 1921-35 inspektor armii, od 1935 gen. inspektor sił zbrojnych; orzywódca skrzydła sanacji o tendencjach totalitarnych, patron OZN; we wrześniu 1939 Nacz. Wódz; 17 IX 1939 przeszedł do Rumunii, internowany; 1941 powrócił do kraju. Rydzyna, m. w pow. leszczyńskim, woj. pozn.; 1,6 tys. mieszk. (1968); przetwórnia owocowo-warzywna; barok, pałac, kościoły, ratusz i kamienice (XVII-XVIII w.). — Prawa miejskie przed 1422; od 1736 w posiadaniu Sułkowskich; 1762 zał. tu szkołę rycerską; 1928-39 z inicjatywy T. Łopuszańskiego czynne eksperymentalne Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich. ryfej, geol. często używana nazwa górnego proterozoiku.

ryga, papier w grube poprzeczne linie podkładany pod papier nieliniowany dla ułatwienia równego pisania. ryga, nie drukujący (ślepy) materiał zecerski (justunek długi) używany w celu uzyskania większego odstępu między wierszami. Ryga, stol., gł. ośrodek kult. i nauk. Łot.SRR, ważny port nad M. Bałtyckim, przy ujściu Dźwiny; 733 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., środków transportu (gł. wagony), maszyn., chem., włók., mat. bud., spoż.; uniw., Akad. Nauk Łot.SRR; muzea; romańsko-got. katedra NMP, got. kościoły, zamek (XIV, XVI w.), cytadela (XVII-XVIII w.). rygiel, bud. →rozwora. rygiel, techn.: 1) przesuwny element mechanizmu do blokowania ruchu innych części mechanizmu lub urządzeń; 2) zasuwa, ruchomy element zamka do ryglowania drzwi. Rygier TEODOR, 1841-1913, rzeźbiarz; pomnik Mickiewicza w Krakowie, rzeźby alegor. i dekoracyjne; portrety. rygor, ustalony porządek zmuszający do zachowania ściśle określonych przepisów; zespół reguł ograniczających swobodę działania; karność, dyscyplina. rygorystyczny, ściśle przestrzegający przepisów, skrupulatny, pedantyczny, surowy; wymagający ścisłego przestrzegania przepisów, norm. rygoryzm, socjol. postawa surowego przestrzegania norm przyjętych w danej grupie, nie dopuszczająca odstępstw od nich. rygoryzm moralny, stanowisko w etyce uznające wypełnienie obowiązku za jedyny cel słusznego moralnego postępowania (gł. I. Kant); surowe, bezwzględne wypełnianie norm moralnych. ryjkowce (słoniki, Curculionidae), rodzina chrząszczy; ok. 40 gat.; głowa z typowym ryjkiem, na końcu którego mieszczą się narządy gębowe; roślinożerne; liczne szkodniki, np. wołek zbożowy. ryjoskoczki (Macroscelididae), afryk. drobne ssaki owadożerne; ryjek silnie wydłużony; kończyny tylne b. długie; pożyteczne. ryjówki (sorki, Soricidae), rodzina ssaków owadożernych; ok. 270 gat.; wielkością zbliżone do myszy; mają długi ryjek; żywią się owadami; wszystkie kontynenty oprócz Australii; pożyteczne; w Polsce np. r. aksamitna, zębiałek, rzęsorek; chronione. Rykaczow MICHAIŁ A., 1841-1919, meteorolog ros.; czł. Petersburskiej AN; pionierskie prace w zakresie teorii lotu, liczne prace z geofizyki. Ryki, m. pow. w woj. warsz.; 6,4 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., wytwórnia pasz; prawa miejskie 1782 (do 1810) i 1957. — Podczas okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 4 tys. mieszkańców (ok. 90%). rykoszet, odbicie się pocisku, piłki od jakiegoś przedmiotu powodujące zmianę kierunku dalszego lotu. Rykow ALEKSIEJ I., 18S1-1938, działacz radz. ruchu robotn.; po rewolucji październikowej czł. Biura Polit. RKP(b) i komisarz lud. spraw wewn., 1921-24 wiceprzewodn., a 1924-29 przewodn. Rady Komisarzy Lud. ZSRR; jako przeciwnik kolektywizacji rolnictwa usunięty z władz part. i państw.; za dalszą działalność opozycyjną skazany na śmierć i stracony. rykowisko, łow. okres godowy jeleni (wrzesień, październik), podczas którego samce wydają ryki o różnej tonacji (wabiące łanie, wyzywające rywali itd.) i staczają walki z rywalami; także miejsce godów. ryksza (riksza), pojazd 2-kołowy, z 1 lub 2 siedzeniami, ciągniony przez człowieka; w pocz. XX w. rozpowszechniła się we wsch. i pd. Azji; wypierana przez r. rowerową. Ryl HENRYK, ur. 1911, reżyser; współzałożyciel (1948) i kier. artyst. teatru „Arlekin" w Łodzi; przedstawienia lalkowe

1026 rylec sztuk Moliera i Słowackiego, Młynek do kawy K.I. Gałczyńskiego. rylec, archeol. krzemienne lub kam. narzędzie do obrabiania surowców twardych (np. rogu, kości). rylec, graf. narzędzie stalowe o przekroju czworobocznym i ostrym końcu, używane w rytownictwie, snycerstwie; w starożytności przyrząd do pisania. rylec, techn. ostro zakończone narzędzie ręczne służące do grawerowania. Rylec, jeden z gwiazdozbiorów. Rylejew KONDRATIJ F., 1795-1826, poeta ros., dekabrysta; liryki patriot.-rewol. w stylu klasycyst.; pieśni hist., poematy rewol.; pierwszy tłumacz Mickiewicza. Rylski MAKSYM, 1895-1964, poeta ukr.; liryka refleksyjna (Mosty); przekłady poetów pol.; studia o pol. poezji. Ryłło MAKSYMILIAN, 1802-48, jezuita, misjonarz; od 1845 prowikariusz apostolski w środk. Afryce; założyciel uniw. w Bejrucie (Collegio Asiatica). Ryłow ARKADIJ A., 1870-1939, malarz ros.; pejzaże, sceny rodzajowe. rym, lit. zgodność brzmienia końcowych części wyrazów, występująca najczęściej na końcu poszczególnych wersów utworu poet.; zwykle brzmienia są zgodne poczynając od samogłoski akcentowanej; r. żeński — gdy akcent pada na przedostatnią sylabę, r. męski -— gdy na ostatnią; w r. niedokładnym współbrzmienia nie są ścisłe (asonans, konsonans, dysonans). Rymanów, m. w pow. sanockim, woj. rzeszowskim, w Beskidzie Niskim; 3,4 tys. mieszk, (1968); uzdrowisko (solanka); drobny przemysł skórz., spoż., drzewny; prawa miejskie w 2 poł. XIV w. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2 tys. mieszk. (50%); 1941-42 obóz jeńców radz., zginęło ok. 10 tys. osób; zniszczony w 60%, odbudowany. Rymarkiewicz MAKSYMILIAN, 1815-57, działacz patriot., lekarz; organizator tajnego Związku Wiarusów w Poznańskiem; czł. TDP, legionu pol. we Włoszech 1848; osiadł w Argentynie. Rymarkiewicz STANISŁAW, 1829-1912, działacz patriot. i spółdzielczy w Poznańskiem, ksiądz; uczestnik powstań 1848 i 1863. rymarstwo, rzem. wytwarzanie wyrobów skórz. (prócz obuwia), np. uprzęży, teczek. rymarz, rzemieślnik wyrabiający i naprawiający uprząż, siodła, pasy itp. przedmioty ze skóry. Rymer JÓZEF, 1882-1922, górnik; od 1902 w Zjednoczeniu Zaw. Pol. w Westfalii; 1918 działacz Rad Lud. i wiceprezes Nar. Stronnictwa Robotn., od 1919 poseł na Sejm RP; uczestnik akcji plebiscytowej i III powstania śląskiego; od 1922 wojewoda śląski. Rymkiewicz ALEKSANDER, ur. 1913, poeta; członek grupy poet. Zagary; liryka refleksyjno-krajobrazowa i obywatelska (zbiory Potoki, Krajobrazy i ludzie). Rymkiewicz BRONISŁAW, 1843-1917, uczestnik powstania 1863, inżynier; od 1875 w Brazylii; budowniczy m.in. portu w Manaos i linii kol. z São Paulo do Santos. Rymkiewicz FRANCISZEK, 1756-99, generał; uczestnik kampanii 1792 i powstania 1794; 1798 dowódca 2 legii we Włoszech; zginął pod Adygą. Rymkiewicz JAROSŁAW MAREK, ur. 1935, poeta i krytyk lit.; klasycyzująca liryka erudycyjna; zbiory wierszy (Metafizyka), szkice (Czym jest klasycyzm?), przekłady poetów ang. i hiszp. okresu baroku. Rymkiewicz WŁADYSŁAW, ur. 1900, pisarz; powieści współcz. (Ludzie bez jutra) i hist. (Rycerze i ciury, Romans królewski). Ryn, m. w pow. giżyckim, woj. olsztyńskim, nad jez. Ryńskim; 2,0 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1723. rynek, w dawnych miastach gł. plac będący ośrodkiem życia gosp. i społ., o wielokondygnacjowej obudowie arch., czę-

sto z ratuszem, sukiennicami; miejsce targowisk, zebrań i uroczystości. rynek, ekon. sfera wymiany towarów określona w miejscu i w czasie, całokształt procesów wymiany towarów. rynek światowy (rynek międzynarodowy), forma rynku powstała na podstawie międzynar. podziału pracy; charakteryzuje ią stała więź między producentami towarów w różnych krajach, realizowana przez międzynar. wymianę towarową. Ryng JERZY →Heryng Jerzy. ryngraf, niewielka, wypukła blaszka, zwykle w kształcie tarczy z rysunkiem o tematyce rel., później także z godłem państw., noszona dawniej przez rycerzy na szyi. rynna, koryto z drewna, blachy, tworzywa sztucznego itp. przeznaczone do transportu cieczy lub ciał stałych pod ich własnym ciężarem (np. odprowadzanie wody z dachu, transport międzyoperacyjny przedmiotów okrągłych). rynna polodowcowa, długie, wąskie (do kilkudziesięciu km) zagłębienie terenu powstałe wskutek erozji wód podlodowcowych, płynących pod ciśnieniem. rynologia, dział otorynolaryngologii; dotyczy budowy, czynności i schorzeń nosa, ich rozpoznawania i leczenia. rynoskopia, wziernikowanie nosa, oglądanie jego jam przez nozdrza przednie za pomocą wziernika nosowego lub od strony gardła za pomocą lusterka. Ryn-Piaski, półpustynia na Niz. Nadkaspijskiej (Kazach.SRR), na dziale wodnym Wołgi i Uralu. rynsztok →ściek uliczny. rynsztunek, wyekwipowanie i uzbrojenie żołnierza, dawniej także i konia; zbroja. Ryńskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie); pow. 672 ha, głęb. do 50,8 m; na pd. przechodzi w jez. Tałty; nad J.R. — Ryn. ryolit, magmowa skała wylewna o składzie miner, zbliżonym do składu granitu; często występuje w postaci szkliwa; b. rozpowszechniony; materiał drogowy. Rypin, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Rypienicą; 10,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. i metalowy. — Opodal obecnego R. gród (później kasztelański) wzmiankowany 1065; w XIV/XV w. jedno z gł. miast ziemi dobrzyńskiej; prawa miejskie 1345. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 3,5 tys. mieszk. R. i okolic. Rypka JAN, 1886-1968, czes. iranista i turkolog; prof. uniw. w Pradze, czł. Czes. AN; Historia literatury perskiej i tadżyckiej. ryps, tkanina o wypukłych, podłużnych lub poprzecznych drobnych prążkach (bruzdach), na suknie, obicia meblowe itp. rys: 1) krótki, pobieżny opis, streszczenie czegoś, szkic; 2) charakterystyczna cecha, właściwość. rysa: 1) wyżłobiony ślad zrobiony czymś ostrym; draśnięcie, zadrapanie; 2) pęknięcie, szpara, szczelina w skale, murze itp. rysaki →kłusaki. Rysiewicz ZYGMUNT, 1911-54, językoznawca indianista; prof. Uniw. Warsz.; prace z językoznawstwa ind. i ogólnego {Studia językoznawcze). rysikowe kości, druga i czwarta uwsteczniona kość śródręcza i śródstopia u koni, osłów, zebr; odpowiadające k.r. palce zredukowane są całkowicie. Rysiński SALOMON, ok. 1570-1625, autor pierwszego zbioru przysłów polskich. Rysiówna ZOFIA, ur. 1920, aktorka, recytatorka; występy m.in. w Krakowie, Poznaniu, od 1955 w Warszawie, także w radiu i telewizji; Berenika J. Racine'a. Ryska Zatoka, zat. M. Bałtyckiego, u wybrzeży Łot.SRR i Est.SRR; głęb. do 54 m; gł. port Ryga. ryski traktat pokojowy, 1921 (18 III) układ między Polską a Ros.FSRR i Ukrainą; ustalił granicę pol.-radziecką. rysopis, opis rysów twarzy, także całej

powierzchowności, znaków szczególnych itp. rysopis, prawo →portret pamięciowy. rysownica (rajzbret), prostokątna płyta z miękkiego drewna (lipowego, topolowego, olchowego), służąca do podtrzymywania papieru rysunkowego podczas wykonywania rysunku technicznego. Rysselberghe [reiəlberchə] THÉO VAN, 1862-1926, belg. malarz, gratik; przedstawiciel neoimpresjonizmu; portrety, pejzaże, plakaty, projekty dla rzemiosła artyst.; typografia. rysunek, dział sztuk plast., którego istotą jest posługiwanie się linią na płaszczyźnie; również dzieło wykonane w ten sposób; wykonywany gł. ołówkiem, kredką, węglem, tuszem, przeważnie na papierze. rysunek techniczny, rysunek obiektu techn., np. budowli, aparatu, części maszyny, wykonany zgodnie z zasadami rzutowania (na wzajemnie prostopadłe płaszczyzny) i normami rysunkowymi; różne rodzaje r.t. (np. wykonawczy, montażowy, złożeniowy) umożliwiają wierne odtworzenie obiektu w naturze, np. w procesie produkcyjnym. rysunkowe materiały (kreślarskie materiały), materiały, na których lub którymi sporządza się szkice, rysunki, plany, mapy itp.; obejmują papiery rysunkowe (papier gruby, kalka kreślarska itp.), ołówki, pióra Redis i lejkowe, grafosy, tusz itd. rysunkowe pismo (pismo techniczne), pismo znormalizowane, stosowane gł. do opisywania rysunków techn., tablic, wykresów, napisów itp. rysunkowe przybory (przybory kreślarskie), przybory do sporządzania rysunków techn., wykresów, map itp.; obejmują m.in. komplet cyrkli i grafionów (lub grafosów), liniały, trójkąty rysunkowe, krzywiki, rysownicę z przykładnicą lub przyrządem rysunkowym. rysunkowy film →animowany film. rysunkowy przyrząd, przybór rysunkowy umożliwiający wykreślenie linii równoległych i prostopadłych do dowolnego kierunku na płaszczyźnie rysunkowej; zawiera 2 prostopadłe liniały połączone obrotowo z równoiegłowodem. rysy, układ, linie twarzy. Rysy, szczyt w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, najwyższy w Tatrach pol.; 2499 m. Ryszard, 1209-72, książę Kornwalii, król niém. od 1257, podczas „wielkiego bezkrólewia". Ryszard, ok. 1410-60, książę Yorku, regent za Henryka VI; odsunięcie go od władzy zapoczątkowało wojnę Róży Białej i Czerwonej. Ryszard I Lwie Serce, 1157-99, król anç. od 1189, syn Henryka II; jeden z wodzów III krucjaty; jego nieobecność spowodowała bunty baronów i nieład wewn.; zginął w walkach o ang. posiadłości we Francji. Ryszard II, 1367-1400, król ang. 1377-99; ograniczony przez możnowładców, zmuszony do abdykacji, zamordowany; za jego rządów powstanie chłopskie Wata Tylera. Ryszard III, 1452-85, król ang. od 1483; regent za małoletniości dzieci Edwarda IV, zgładził je i ogłosił się królem; pokonany przez późniejszego Henryka VII Tudora. ryś (Felis lynx), drapieżnik z rodziny kotów; dł. do 130 cm, ogona do 31 cm; brązowoszary w czarne cętki, na końcach uszu pędzelki czarnych włosów; lasy Eurazji; łowny. Ryś, jeden z gwiazdozbiorów. ryś polski, rodzima mięsna rasa gołębia domowego; krępy, gruby i niski; upierzenie przeważnie stalowoniebieskie, skrzydła jak gdyby pokryte czarną łuską. ryś stepowy, zool. →karakal. ryt, rel. →obrządek. Ryt (Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików), ugrupowanie działające 192539 w Warszawie; członkowie: E. Bartło-

rzeczpospolita 1027 miejczyk, W. Borowski, S. Ostoja-Chrostowski, T. Cieślewski (syn), W. Goryńska, I. Konarska, B. Krasnodębska-Gardowska, T. Kulisiewicz, S. Mrożewski, W. Skoczylas, W. Wąsowicz i in. Rytard JERZY MIECZYSŁAW (właśc. M. Kozłowski), 1899-1970, pisarz; zbiór wierszy Noże wiosny, opowieść poetycka Wniebowstąpienie, utwory o tematyce tatrzańskiej (Na wielkiej grani). Rytel PIOTR, 1884-1970, kompozytor i pedagog; opery, utwory symf., wokalne. Ryti [riti] RISTO, 1889-1956, długoletni prezes Banku Finlandii; 1939-40 premier, 1940-44 prezydent Finlandii. rytm, lit. równomierne powtarzanie się elementów składniowych i dźwiękowych w wierszu, np. regularny rozkład syiab, akcentów, rymów, podobieństw w budowie zdań. rytm, muz. czynnik wyznaczający relatywny czas trwania dźwięków i ich wzajemny stosunek czasowy (cała nuta, półnuta itd.) w przebiegu utworu. Rytm, ugrupowanie artyst. działające 1922-32 w Warszawie; członkowie m.in.: W. Borowski, R. Kramsztyk, H. Kuna, T. Pruszkowski, S. Rzecki, W. Skoczylas, E. Wittig, E. Zak; dążyli do dekoracyjności i zrytmizowanej kompozycji. rytmiczność produkcji, ekon. równomierność wykonywania zadań produkcyjnych w dniach, dekadach, miesiącach i kwartałach; jej naruszenie ujemnie rzutuje na wyniki osiągane przez przedsiębiorstwo. rytmika, muz.: 1) całokształt zjawisk rytmicznych w określonym utworze, twórczości kompozytora, danym okresie hist.; 2) metoda wychowania muz. za pomocą ćwiczeń słuchowych i ruchowych. ryton, w staroż. Grecji i Rzymie naczynie do picia, gliniane lub metal., w kształcie rogu z dolną częścią w formie głowy zwierzęcej. rytownictwo, dział grafiki obejmujący techniki polegające na wyryciu rysunku na płycie drewn. lub metal., z której po nałożeniu farby wykonuje się odbitkę. Rytro, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Popradem; ośr. turyst.-wypoczynkowy. rytuał, zespół czynności będących ustaloną formą zewn. aktu, obrzędu, ceremonii; w węższym znaczeniu ustalona forma zabiegów magicznych lub praktyk religijnych. Rytwiany, w. w pow. staszowskim, woj. kieleckim, nad Czarną; tartak; zespół poklasztorny z kościołem wczesnobarok. (XVII w.). rywal, człowiek współzawodniczący z kimś w osiągnięciu czegoś, w zdobyciu pierwszeństwa; często o kimś, kto ubiega się jednocześnie z kimś innym o wzajemność kobiety. rywalizacja, ubieganie się o pierwszeństwo, o zdobycie czegoś; współzawodnictwo. rywanol, barwnik akrydynowy; środek bakteriobójczy; w roztworach stosowany do odkażania śluzówek; doustnie podawany m.in. w leczeniu czerwonki pełzakowej. Ryx FRANCISZEK, 1732-99, kamerdyner Stanisława Augusta Poniatowskiego, starosta piaseczyński; 1776 otrzymał tzw. przywilej teatr, i organizowania redut. ryza, miara ilości papieru; 1 r. = 20 libr (Buch) = 480-500 arkuszy; r. podwójna — = 1000 arkuszy. ryza (ślizg), leśn. urządzenie do grawitacyjnego transportu drewna ze stoków górskich (często z wodą potoku), np. rynna wyżłobiona w ziemi, śniegu lub drewniana. ryzalit, część budynku wysunięta ku przodowi na wysokości wszystkich kondygnacji. ryzoidy, bot. →chwytniki. ryzomorfy, bot. sznury przetrwalne grzybów (np. opieńki); za pomocą r. grzybnia przytwierdza się do podłoża.

ryzosfera (strefa korzeniowa), najbliższe otoczenie młodych korzeni, podlegające ich wpływom (nasycenie wydzielinami korzenia); ma bogatą, symbiotyczną florę bakteryjną (bakterioryza) i grzybową (mikoryza). ryzyko, przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, niepewny, problematyczny; odważenie się na niebezpieczeństwo, ryzykowanie. ryzyko, prawo prawdopodobieństwo zajścia szkody; r. zagrażające wskutek określonego zdarzenia losowego (np. pożaru) może być objęte ubezpieczeniem. Ryżanówka (w. w Ukr.SRR, obw. czerkaski), archeol. grupa kurhanów scytyjskich (m.in. Wielki Kurhan Ryżanowski) z IV w. p.n.e. ryż dęty, koncentrat zbożowy spoż. otrzymywany przez gwałtowne rozdęcie ziarn ryżu poddanych uprzednio obróbce termicznej. Ryżko STANISŁAW, ur. 1910, radioelektryk; prof. Polit. Wàrsz., czł. PAN; prace w dziedzinie lamp mikrofalowych, elektronicznych mierników zliczających, urządzeń radionadawczych. ryżojad (Munia oryzivora), ptak leśnozaroślowy z rzędu wróblowatych; dł. 13 cm; barwny; ziarnojad; szkodnik pól ryżowych; Azja. ryżowa kasza, produkt spoż. otrzymywany z ziarn ryżu przez oczyszczenie, obłuskiwanie, obtaczanie i polerowanie; specjalnym gatunkiem k.r. są płatki ryżowe i ryż dęty. ryż siewny (Oryza sativa), jednoroczna roślina zbożowa z rodziny traw; wys. do 1,5 m, kwiatostan — wiecha o kłosach jednokwiatowych; uprawiany na obszarach tropik, i subtropik. dla konsumpcyjnego ziarna łuszczonego (kasza, ryż dęty, płatki, mąka), także na krochmal; produkcja świat. 280 500 tys. t (1968), gł. producenci: ChRL, Indie, Pakistan, Japonia. ryż wodny (ostruda, Zizania aquatica). trawa do 2,5 m wys., przybrzeżnej strefy wód słodkich Ameryki Pn.; ziarniaki były pokarmem Indian, obecnie uprawiany w stawach dla ryb. rzadkoskurcz (bradykardia), zwolnienie czynności serca poniżej 60 uderzeń na min; może być zjawiskiem fizjol., np. u sportowców. rzaz, szczelina powstająca w drewnie podczas piłowania. Rzączyński GABRIEL, 1665(64)-1737, przyrodnik, jezuita; wykładowca w szkołach jezuickich; dzieło Historia Naturalis Regni Poloniae, zawierające pierwszy pełny opis bogactw miner., fauny i flory ziem polskich. rząd, naczelny organ państw, sprawujący przede wszystkim funkcje wykonawcze; zazwyczaj składa się z kierowników poszczególnych działów administracji państw, pod przewodnictwem premiera albo prezydenta (system prezydencki); w PRL rz. jako najwyższy organ administracji nosi nazwę Rady Ministrów. rząd (ordo), biol. jeden z taksonów w systematyce organizmów; jednostka ł iższa od gromady, obejmująca blisko spokrewnione rodziny. Rząd emigracyjny (Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na emigracji, rząd londyński), utworzony IX 1939 we Francji; podstawą działalności konstytucja 1935; siedziba Paryż, następnie Londyn; gabinety: W. Sikorskiego (do 1943), S. Mikołajczyka (do 1944); popierały go na emigracji i w kraju: SL, SN, PPS i SP; podlegały mu Pol. Siły Zbrojne na zachodzie, w kraju — AK i Delegatura Rządu na Kraj; 1943 zerwał stosunki z ZSRR; 1945 po powstaniu Tymczasowego Rządu Jedności Nar. mocarstwa zach. cofnęły mu swoje uznanie. Rząd Jedności Narodowej →Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. rząd koński (rząd na konia), sprzęt do konnej jazdy umożliwiający właściwe do-

siadanie i powodowanie koniem; składa się z uzdy, siodła oraz czapraka. rząd lubelski →Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Rząd Narodowy 1831, najwyższy organ wykonawczy podczas powstania listopadowego; powołany przez Sejm, istniał 30 I-15 VIII 1831; AJ. Czartoryski, S. Barzykowski, N. Niemojewski, T. Morawski, J. Lelewel. Rząd Narodowy 1846, najwyższy organ wykonawczy podczas rewolucji krak. 1846; istniał 22-24 II 1846; L. Gorzkowski, J. Tyssowski, A. Grzegorzewski. Rząd Narodowy 1863, najwyższy organ wykonawczy podczas powstania styczniowego; wyłonił się 22 I 1863 z Centr. Kom. Nar. „czerwonych" jako Tymczasowy Rz. N.; od 10 V do 17 X 1863 jako Rz. N.; wskutek walki między „czerwonymi" a „białymi" skład rządu ulegał częstym zmianom (marcowy, majowy, wrześniowy). rządów zgromadzenia system, układ stosunków między organami państw, polegający gł. na prawie parlamentu do podejmowania rozstrzygania każdej spiawy rozpatrywanej przez podległe mu organy. Rząd Tymczasowy Litewski, powołany 1 VII 1812 w Wilnie; w jego skład weszli działacze polit. z okresu Sejmu Czteroletniego; gł. celem była organizacja sił zbrojnych na Litwie i zaopatrzenie armii Napoleona I. Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej, powołany 31 XII 1944 przez KRN, z E. Osóbką-Morawskim jako premierem; działał do utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej VI 1945. Rząd Tymczasowy w Rosji 1917, burż. organ władzy państw, o kompetencjach ustawodawczych i wykonawczych działający w okresie od obalenia caratu do zwycięstwa rewolucji październikowej. rząd wielkości, przybliżone oszacowanie wartości danej wielkości (liczby lub funkcji) pozwalające wyznaczyć z grubsza przedział, w którym się ta nieznana wielkość znajduje. Rządz (w. w pow. grudziądzkim, woj. bydgoskim), archeol. cmentarzysko; ok. 350 grobów, gł. z I w. p.n.e.; bogaty grób kowala z 8 narzędziami. rząp (rząpie), dolna część szybu leżąca poniżej najniższego poziomu wydobywczego, w której zbiera się spływająca ze ścian szybu woda. Rząsa ANTONI, ur. 1919, rzeźbiarz; uczeń A. Kenara; odznaczające się prostotą formy i ekspresją rzeźby drewn. o tematyce rel., hist., nawiązujące do sztuki ludowej. Rzecki (Szreniawa Rzecki) STANISŁAW, ur. 1888, rzeźbiarz, malarz, grafik i scenograf; związany z Zielonym Balonikiem, czł. Sztuki, Rytmu, Rytu; stylizowane rzeźby portretowe; kompozycje figuralne, martwe natury, pejzaże; karykatury. rzecz, prawo wyodrębniona, materialna część przyrody, pozostająca w stanie pierwotnym lub przetworzonym, stanowiąca samoistne dobro. rzeczna żegluga, żegluga śródlądowa uprawiana na żeglownych rzekach i kanałach oraz na jeziorach o pow. do 25 km* i szer. do 5 km. rzecznik patentowy, osoba powołana do udzielania porad i pomocy techn. oraz prawnej w sprawach ochrony projektów wynalazczych. rzeczowe prawo, dział prawa cyw. regulujący zagadnienia własności oraz niektórych innych form społ. korzystania z rzeczy. rzeczowniki, części mowy oznaczające osoby, przedmioty, cechy, czynności i stany; rz. pol. ma kategorie przypadku, rodzaju i liczby; w zdaniu pełni funkcje podmiotu, dopełnienia, także orzecznika, przydawki, okolicznika. rzeczoznawca →ekspert. rzeczpospolita [od łac. res publica 'republika'1, określenie państwa pol., wyra-

1028 „Rzeczpospolita" zające suwerenny stosunek narodu (bądź klasy, uważającej się za jego reprezentanta) do państwa. „Rzeczpospolita", dziennik wydawany 1944-50, kolejno — w Chełmie Lubelskim, Lublinie, Łodzi i Warszawie. Rzeczpospolita Krakowska →Krakowska Rzeczpospolita. Rzeczpospolita Polska, oficjalna nazwa państwa pol. w okresie od marca 1919 do 22 lipca 1952. „rzecz sama w sobie", filoz. wg teorii I. Kanta — realna, lecz niepoznawalna rzeczywistość, zewnętrza wobec ludzkiej świadomości, przejawiająca się przez dostępne poznaniu zjawiska i stanowiąca źródło wrażeń; noumenon — przedmiot myślny. Rzeczyca, m. w Białorus.SRR (obw. homelski), nad Dnieprem; 41 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, metalowy. Rzeczyca, w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim; w okresie okupacji hitlerowskiej ośrodek działalności polit.; 1941 powstanie Robotn.-Chłopskiej Organizacji Bojowej, siedziba Komitetu Obwodowego i Okręgowego PPR; rejon działań GL, AL (gł. dywersja kol.) oraz BCh. „Rzeczy Piękne", czasopismo wydawane 1918-32 przez Muzeum Techn.-Przem. w Krakowie (także pod nazwami: „Przemysł i Rzemiosło", „Przemysł, Rzemiosło, Sztuka"), pod red. A. Dobrodzickiego, następnie K. Witkiewicza; poświęcone sztukom plast., gł. rzemiosłu artystycznemu. rzeczywiste liczby, obejmują liczby wymierne i niewymierne. rzeka, naturalny ciek słodkowodny, stały lub okresowy, płynący w dolinie i łożysku wyżłobionym w wyniku działania erozyjnego; zasilana przez opady atm. spadłe w jej dorzeczu; ma źródła i ujście; rz. gł. wraz z donłvwami stanowi system rzeczny. Najdłuższe rzeki na Ziemi Nazwa Nil Missisipi (od źródeł Missouri) Amazonka (z Marañón) Jangcy Ob (z Irtyszem) Huang-ho Parana Mekong Amur (z Szyłką i Ononem) Lena Kongo (z Lualabą) Niger Jenisej Mackenzie (z Peace) Wołga

6671 6418

Pow. dorzecza w 2 tys. km 2870 3275

6400 5800 5410 4845 4700 4500 4440

7180 1808 2975 745 3100 810 1855

4400 4320 4160 4092 4045 3700

2490 3690 2092 2580 1660 1380

Dł. w km

rzeki międzynarodowe, rzeki przepływające przez kilka państw lub stanowiące ich granice, na których ustanowiono wolność żeglugi dla wszystkich państw (np. Dunaj, Ren, Amazonka, Kongo). rzekotki (Hylidae), rodzina płazów bezogpnowych; ponad 400 gat.; małe, jaskrawozielone; palce z przylgami; występują wszędzie poza strefą polarną; w Polsce rz. drzewna (Hyla arborea), chroniona. rzemieniec (Ligula intestinalis), tasiemiec do 1 m dł., pasożytujący w jelicie ptaków wodnych; larwy rz. pasożytują w jamie ciała ryb, gł. karpiowâtych, wywołując chorobę ligulozę. „Rzemieślnik", tygodnik wydawany od 1950 w Warszawie; organ Samorządu Gosp. Rzemiosła; omawia organizacyjne i gosD. sprawy rzemiosła. rzemiosło, samodzielna działalność gosp. na niewielką skalę, o charakterze produkcyjno-usługowym, prowadzona na rachunek właściciela warsztatu i przy jego

osobistym wkładzie pracy; największy rozwój w średniowieczu. rzemiosło artystyczne (sztuka zdobnicza), dziedzina sztuk plast, obejmująca rzemieślniczą wytwórczość artyst. przedmiotów dekoracyjnych lub użytkowych; termin stosowany gł. do sztuki dawnej. rzemlik (Saperda), chrząszcz z rodziny kózek; larwy żerują w drewnie drzew liściastych, gł. topoli; poważny szkodnik. rzepa (kapusta polna, Brassica rapa), dwuletnia roślina warzywna i pastewna, uprawiana dla mięsistych korzeni spichrzowych: płaskich lub okrągłych — u rz. ścierniskowej, wydłużonych — u rz. turnips. rzepak (Brassica napus var. oleifera), jednoroczna roślina oleista (najważniejsza w Polsce) z rodziny krzyżowych, uprawiana w Europie dla nasion (ok. 40u/o tłuszczu), także jako pastewna. rzepakowy olej, tłuszcz otrzymywany z nasion rzepaku przez wytłaczanie na zimno (do celów konsumpcyjnych) lub ekstrakcję na gorąco (do celów techn.). Rzepedź, w. w pow. sanockim, woj. rzeszowskim, w Bieszczadach; duży kombinat drzewny. Rzepicha (Rzepka), legendarna żona Piasta, matka Siemowita, wzmiankowana przez Galla Anonima. rzepień (Xanthium), kosmopolityczna roślina jednoroczna z rodziny złożonych; kwiatostany i owocostany kolczaste; w Polsce na przydrożach, m.in. rz. pospolity, do 1,2 m wys., chwast. rzepik (Brassica rapa var. oleifera), jednoroczna roślina oleista, także pastewna, z rodziny krzyżowych, odporna na surowe warunki klimatyczne. Rzepin, m. w pow. słubickim, woj. zielonogórskim; 5,0 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; prawa miejskie przed 1329. —W okresie II wojny świat, obozy pracy jeńców radz.; 1945 ciężkie walki wojsk radz.; zniszczony w 50%, po wojnie odbudowany. Rzepiński CZESŁAW, ur. 1905, malarz; czł. Zwornika; prof. ASP w Krakowie; przedstawiciel koloryzmu; postimpresjonist. pejzaże, martwe natury, kompozycje figuralne. rzepka, anat. mała spłaszczona kość (trzeszczka), u człowieka trójkątna z zaokrąglonymi brzegami, osłaniająca od przodu staw kolanowy. Rzepnikowski TEOFIL, 1843-1922, działacz polit., społ., spółdzielczy na Pomorzu, lekarz; 1910 współzałożyciel Banku Mazurskiego w Szczytnie; 1920 pierwszy starosta Lubawy. Rzesza (Deutsches Reich), skrócona nazwa państwa niem.; I Rz. nazwano w 2 poł. XIX w. dawne cesarstwo niem., tzw. cesarstwo rzym. narodu niem. (9621806); II Rz. — cesarstwo Hohenzollernów (1871-1918); III Rz. — Niemcy hitlerowskie (1933-45). Rzeszotarski ALFONS, 1847-1904, metaloznawca i metalurg; prof. Instytutu Technol. w Petersburgu; badania metalograficzne (gł. stali) oraz procesu konwertorowego i martenowskiego. rzeszoto →przetak. Rzeszowskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zał. 1945; zajmuje się badaniami dotyczącymi Rzeszowa i regionu; popularyzuje o nich wiedzę. rzeszowskie województwo, woj. w pd.wsch. Polsce; 18 637 km2, 1,8 mln mieszk. (1970); powierzchnia urozmaicona (Kotlina Sandomierska, Pogórze Karpackie, Beskid Niski, Bieszczady). Gosp. charakter przem.-roln.; przemysł maszyn., środków transportu, spoż., chem., paliw, drzewny, hutnictwo żel.; eksploatacja siarki (Tarnobrzeski Okręg Siarkowy), ropy naft. (Krośnieńsko-Jasielskie Zagłębie Naft.), gazu ziemnego; uprawa pszenicy, żyta, ziemniaków, owsa; hodowla bydła, koni; gł. m. i ośr. przem.: Rzeszów, Stalowa Wola, Mielec, Krosno, Przemyśl; ruch turyst. (Bieszczady).

Rzeszów, m. woj., pow., nad Wisłokiem; 82,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. i kult.; przemysł maszyn., metal., elektrotechn., spoż., poligraf.; węzeł kol.; port lotn.; 2 wyższe uczelnie; teatr, filharmonia, muzeum; got.-barok. kościół (XV, XVIII w.),- zespoły klasztorne bernardynów i pijarów; barok, wieża zamkowa i fortyfikacje bastionowe (XVII w.), synagoga (XVII i XVIII w.), pałac (XVIII w.).— Prawa miejskie przed 1354 (miasto prywatne); w XVI-XVII w. ośr. handl.-rzem.; dalszy rozwój Rz. hamowały napady Tatarów, liczne pożary; od 1772 (do 1918) pod zaborem austr.; 1895 w Rz. I Zjazd Stronnictwa Lud.; w okresie międzywoj. teren działalności partii lewicowych; 1923-33 strajki robotn. i chłopskie; 1939 zacięte walki obronne; w okresie okupacji 1939-45 zginęło ok. 11 tys. mieszk. Rz. (ponad 30%); ciężkie więzienie w Zamku; silny ośrodek ruchu oporu i działalności partyzanckiej GL, AL, BCh, AK; w czasie działań woj. znacznie zniszczony, odbudowany. Rzeuska MARIA, ur. 1908, teoretyk i historyk literatury; studium «Chłopi» Reymonta. rzewień →rabarbar. Rzewnicki JAN ADAM, 1871-1944, elektrotechnik i pisarz; prace z językoznawstwa i słownictwa elektrotechnicznego. Rzewuski ADAM WAWRZYNIEC, 1760-1825, polityk, publicysta; związany z obozem staroszlacheckim; przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja. Rzewuski HENRYK (pseud. Jarosz Bejła), 1791-1866, pisarz i publicysta z grupy „Tygodnika Petersburskiego"; gawęda szlachecka Pamiątki Soplicy, powieści hist. (Listopad); szkice publicystyczne. Rzewuski JAN, ur. 1916, fizyk; prof. uniw. we Wrocławiu, czł. PAN; prace dotyczące teorii cząstek elementarnych i kwantowej teorii pola. Rzewuski LEON, 1808-69, publicysta, oficer wojsk pol.; adiutant J. Chłopickiego w powstaniu 1830-31; zwolennik socjalizmu utopijnego. Rzewuski SEWERYN, 1743-1811, hetman polny kor. od 1774; przeciwnik dysydentów; jeden z przywódców obozu staroszlacheckiego; współtwórca konfederacji targowickiej. Rzewuski STANISŁAW, 1864-1913, dramaturg, krytyk lit., powieściopisarz; komedie (Na łaskawym chlebie), powieści i dramaty w języku fr., szkice Młoda Francja. Rzewuski WACŁAW, 1706-79, wojewoda krak. od 1762, hetman w. kor. 1773-74; 1767 podejrzany ó przygotowanie konfederacji, wywieziony na rozkaz N. Repnina do Kaługi, skąd powrócił 1773. Rzewuski WACŁAW (ZW. Emir Tadż ul-Fehr), ok. 1785-1831, podróżnik, orientalista; 1817-20 przebywał w Turcji i krajach arab.; uczestnik powstania 1830-31; autor wspomnień, poezji; bohater lit. legendy romantyzmu pol. (wiersze Mickiowicza, Słowackiego, Pola). Rzewuski WALERY, 1837-88, fotograf, prekursor zorganizowanego ruchu fot. na ziemiach pol.; fotografował m.in. sceny z powstania styczniowego. rzezaniec →eunuch. rzeźba, dziedzina sztàk plast., której dzieła są kompozycjami trójwymiarowymi, wykonanymi w zależności od materiału (kamień, drewno, metal, glina, masy ceramiczne, wosk, laka, kość słoniowa itp.) różnymi technikami rzeźb.; rz. dzieli się na: pełnoplast. i relief, zależnie od funkcji na: arch., rel., nagrobną, pomnikową itp., ze względu na temat m.in. na: figuralną, animalistyczną, dekoracyjną, abstrakcyjną. Rzeźbiarz, jeden z gwiazdozbiorów. rzeźnia, zakład produkcyjny, w którym dokonywany jest ubój zwierząt rzeźnych oraz tzw. obróbka poubojowa; gł. działy rzeźni: magazyn żywca, hala uboju, dział obróbki jelit. rzeżączka (gonorea, tryper, wiewiór),

rżysko 1029 choroba weneryczna wywołana przez dwoinki rz., objawiająca się w 3-5 dni po zakażeniu (gł. przez kontakt płciowy); u mężczyzn — ropny wyciek z cewki moczowej, u kobiet — obfite, ropne upławy; leczenie penicyliną. rzężenie, szmery słyszalne przy osłuchiwaniu płuc w czasie wdechu lub kaszlu, powstające wskutek obecności w oskrzelach lub jamach płuc patologicznej wydzieliny; też chrapliwe oddychanie spowodowane zaleganiem wydzieliny w drzewie oskrzelowym, np. w stanach agonalnych. rzeżucha (Cardamine), roślina zielna z rodziny krzyżowych, gł. strefy umiarkowanej; w Polsce 9 gat., m.in. rz. łąkowa i rz. gorzka, używane we Francji na sałatę; rz. ogrodową nazywa się pieprzycę siewną. Rzeżyca (Rezekne), m. we wsch. części Łot.SRR, nad rz. Rezekne; 29 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., lniarski. Rzędkowice (w. w pow. zawierciańskim, woj. katowickim), archeol. w pobliskiej jaskini Okiennik zabytki kultury łużyckiej oraz scytyjskie grociki strzał z ok. 500 p.n.e. (świadectwo najazdu). rzędna, liczba rzeczywista określająca położenie punktu na osi rzędnych. rzędnych oś, jedna z osi (zwykle rysowana pionowo) prostokątnego układu współrzędnych na płaszczyźnie. rzęsa (Lemna), pływająca bylina wód słodkich całej kuli ziemskiej; drobna blaszka o zredukowanych liściach i jednym korzonku; często tworzy kożuch na wodzie. rzęsistki (Trichomonas), pasożytnicze pierwotniaki z grupy wiciowców; rz. pochwowy (T. vaginalis) powoduje u kobiety rzęsistkowicę, rz. bydlęcy (T. foetus) — u krów. rzęsistkowica (trychomonadoza), choroba pasożytnicza wywołana przez rzęsistki pochwowe; występuje gł. u kobiet, objawia się obfitymi upławami, pieczeniem i swędzeniem okolicy sromu; zakażenie gł. przez kontakt płciowy z mężczyzną, u którego rzęsistek saprofituje w cewce moczowej. rzęski, liczne, krótkie cytoplazmatyczne wypustki ciała wielu pierwotniaków oraz na powierzchni niektórych nabłonków (migawki); aparat ruchowy. rzęsorki (Neomys), ziemnowodne, drobne ssaki owadożerne z rodziny ryjówek; 2 gat.; ślina zawiera jad; na nogach i ogonie szczeciniaste włosy, ułatwiające pływanie; Europa i zach. Azja; chronione. rzęsy, sztywne krótkie włosy na krawędzi powiek u człowieka i ssaków, ochrona oczu przed nadmiernym oświetleniem, pyłem itp. rzęśnia →esparceta siewna. Rzgów, w. w pow. i woj. łódzkim, nad Nerem; 1467-1870 miasto. rzodkiewka (Raphanus sativus var. sativus), odmiana rzodkwi zwyczajnej, jednoroczna, powszechnie uprawiana dla zgrubienia łodygowo-korzeniowego, o dużej wartości smakowej. rzodkiew oleista (Raphanus sativus var. oleiformis), odmiana bot. rzodkwi zwyczajnej, uprawiana dla nasion zawierających do 30% tłuszczu. rzodkiew zwyczajna (Raphanus sativus), jednoroczna lub dwuletnia roślina warzywna i pastewna z rodziny krzyżowych, uprawiana dla jadalnego, łodygowo-korzeniowego zgrubienia, o dużej wartości odżywczej i właściwościach leczniczych. rzucawka porodowa, występujące u kobiet w czasie ciąży, porodu lub połogu drgawki z utratą przytomności, nadciśnieniem, obrzękami i białkomoczem; najcięższa postać zatrucia ciążowego. Rzucewo (w. w pow. puckim, woj. gdańskim), archeol. neolityczna osada rybacka ludności kultury ceramiki sznurowej. rzut figury, figura płaska powstała przy rzutowaniu równoległym, prostokątnym,

ukośnokątnym lub środk. (perspektywicznym) danej figury na rzutnię. rzutka, cienka linka z ciężarkiem, którą się rzuca na nadbrzeże lub inny statek w celu podania cumy. rzutki, krążki z kruchej masy wyrzucane za pomocą przyrządu sprężynowego jako lotny cel w strzelaniu sport, (śrutowym). rzutnia, geom. płaszczyzna rzutów, płaszczyzna na którą rzutuje się daną figurę. rzutnia, sport fragment boiska lekkoatletycznego, na którym rozgrywane są rzuty; zasadniczą część rz. stanowi koło (np. w dysku) lub pasmo rozbiegu (w oszczepie). rzutnik →diaskop. rzutowa geometria, dział geometrii poświęcony badaniu tych własności figur, które nie ulegają zmianie (tj. zachowują się) przy przekształceniach rzutowych (perspektywicznych); własności takie (np. stopień krzywej algebraicznej, dwustosunek) nazywają się niezmiennikami rzutowymi. rzutowanie, specjalny rodzaj odwzorowania, które z danej figury pozwala otrzymać na rzutni nową figurę, zw. rzutem tamtej. rzutowe przekształcenie, takie wzajemnie jednoznaczne przekształcenie punktowe płaszczyzny lub przestrzeni (rzutowej), przy którym punkty leżące na jednej prostej przechodzą w punkty leżące na drugiej prostej; w przypadku p.rz. prostej rzutowej w siebie każda harmoniczna czwórka jej punktów pozostaje po p.rz. również czwórką harmoniczną. rzutowe współrzędne (współrzędne trójkątowe), trzy liczby x1, x2, x3 (nie równe jednocześnie zeru) określające w sposób jednoznaczny położenie punktu na płaszczyźnie rzutowej; wszystkie trójki liczb proporcjonalne ďo danej trójki określają położenie tego samego punktu; analogicznie określa się w.rz. w przestrzeni rzutowej. rzut rożny (korner), w piłce nożej i piłce ręcznej rzut z rogu boiska wykonywany z lewej lub prawej strony bramki. rzutująca prosta, prosta, wzdłuż której dokonuje się rzutowania danej figury na rzutnię. rzuty, sport konkurencje lekkoatletyczne: wyrzucanie dysku, młota lub oszczepu na jak największą odległość mierzoną od krawędzi koła lub (w oszczepie) od linii. rzygacz (gargulec), ozdobne, wystające zakończenie rynny dachowej, często w formie paszczy lub leżącej półpostaci fantast. zwierząt; znany od starożytności, typowy dla gotyku. Rzym (Roma), stol. Włoch, nad Tybrem; 2,7 mln mieszk. (1969); wielki ośr. handl., przem. i kult.-nauk. (uniw., liczne instytucje nauk.); świat, centrum turyst.; muzea (m.in. Watykańskie); zabytki staroż. (Forum Romanum, łuki, m.in. Tytusa i Konstantyna, Koloseum, termy Karakalli i Dioklecjanaj mauzoleum Hadriana, Ara Pacis, Panteon, kolumny Trajana i Marka Aureliusza, katakumby), starochrześc. (S. Constanza), średniow., renes. i barok, kościoły (S. Pietro in Montorio, bazylika św. Piotra, II Gesú, S. Agnese, S. Andrea al Quirinale) i pałace (Cancelleria, Farnese, Watykański, Laterański; Barberini). — Zał. (wg tradycji) 753 p.n.e.; zawiązek państwa rzym. i jego stolica w starożytności; jeden z gł. ośrodków chrześc; od poł. VIII w. stol. świeckiego państwa kość; w okresie renesansu świat, ośrodek artyst. i nauk.; od 1871 stol. Włoch. Rzymowski WINCENTY, 1883-1950, publicysta, polityk; 1944-45 min. kultury i sztuki Rządu Tymczasowego RP, 1945-47 min. spraw zagr.; od 1949 honorowy prezes SD. rzymska kolumna-pomnik, w sztuce staroż. Rzymu monumentalna kolumna, pokryta spiralną wstęgą płaskorzeźby, z brązowym posągiem na szczycie (kolumna Trajana, Marka Aureliusza).

Rzymska Republika, 1798-1800, państwo utworzone przez Napoleona I na terytorium Państwa Kościelnego. rzymska szkoła w muzyce, grupa kompozytorów kilku generacji (XVI-poł. XVIII w.) kultywujących w muzyce kośc. styl polifonii wokalnej a cappella, wzbogacony później elementami polichóralności: G. P. Palestrina, O. Benevoli, A. Caldara. rzymska sztuka, sztuka rozwijająca się na terenie staroż. państwa rzym., od IV w. p.n.e. do V w. n.e.; rozwinięta urbanistyka; architektura — modyfikacja arch. porządków gr. (kompozytowy porządek); sklepienia kolebkowe, krzyżowe; kopuła; świątynie, monumentalne budowle publ. (bazyliki, amfiteatry, akwedukty, termy), kompleksy arch. (fora cesarskie); materiały budowlane: kamień, cement, cegła; rzeźba: kopie rzeźb gr., portrety, płaskorzeźba hist.; ścienne malarstwo (pompejańskie) i mozaika; gliptyka, szkło, ceramika reliefowa (arretyńska); toreutyka. rzymski cyrk, w staroż. Rzymie budowla przeznaczona do wyścigów na rydwanach; zwykle na planie gr. stadionu, z murem (spina) rozdzielającym tory, zdobionym posągami, obeliskami itp.; monumentalne stajnie, bramy, loże (Circus Maximus w Rzymie). rzymskie drogi, system drogowy rozbudowywany na obszarze państwa rzym. od końca IV w. p.n.e.; znaczenie militarne, adm. i handl.; częściowo użytkowane do dziś. rzymskie ogrody, założenia ogrodowe powstałe w staroż. Rzymie (rozkwit w okresie cesarstwa); cechowało je powiązanie z architekturą, duży udział rzeźby i elementów wodnych, przy skromnym doborze roślinności; gł. typy: ogrody domowe (perystylowe), podmiejskie, pałacowe, publiczne. rzymskie państwo, państwo istniejące w starożytności; jego zawiązkiem — Rzym, rozwinięty pod władzą Etrusków (VI w. — ok. 475 p.n.e.) w miasto-państwo; po uzyskaniu niezależności okres republiki (ok. 475-30 p.n.e.): walka plebejuszów z patrycjuszami o prawa polit., społ. i ekon. (nadziały ziemi, zniesienie długów); podbój: Italii, Grecji, pn. Afryki, pd. Hiszpanii, części Azji Zach., Galii, Egiptu; po wojnach domowych okres cesarstwa (30 p.n.e.-476 n.e.): zdobycie terenów naddunajskich i Azji Zach.; kryzys gosp. (III w.) przyczyną osłabienia państwa; najazdy plemion barbarzyńskich i upadek zach. cesarstwa rzym. (476). rzymskie prawo →prawo rzymskie. rzymskie świątynie, budowle kultowe wznoszone w staroż. państwie rzym.; prostokątne, na wysokim podium, cela (początkowo trójdzielna) poprzedzona rozbudowaną częścią frontalną (elementy świątyni etruskiej), czasami z apsydą; rzadziej okrągłe (świątynia Westy, Rzym). rzymski obóz (castra), obronny obóz wojska rzym.; układ regularny; plan prostokątny, ulice krzyżujące się pod kątem prostym (cardo, decumanus), wyznaczone miejsca dla dowództwa (pretorium) i każdego oddziału. rzymski okres, archeol. w pradziejach środk. Europy okres wpływów imperium rzym., trwający od I w. do ok. 375-400. rzymski teatr, w staroż. Rzymie budowla przeznaczona dla widowisk teatr.; od końca I w. p.n.e. stała, kamienna, amfiteatralna widownia otaczająca półkolistą orchestrę, pulpit (obecna scena) i scenę (budynek stanowiący tło dla rozgrywającej się akcji, wewnątrz mieszczący urządzenia teatr. itp.). rzymskokatolicki kościół →katolicki kościół. Rżew, m. w Ros.FSRR (obw. kaliniński), nad Wołgą; 59 tys. mieszk. (1969); przemysł taboru kol., maszyn., metal., Iniarski. rżniączka pospolita →kupkówka pospolita. rżysko, roln. →ściernisko.

s s, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. o (sigma) od semickiej (fenickiej) litery šin; oznacza spirant przedniojęzykowo-zębowy, bezdźwięczny, twardy. s, symbol jednostki sekunda w układzie SI; dawniej używano skrótów sek lub sec. S, symbol pierwiastka chèm. siarki. S, symbol jednostki przewodności elektr. simens. SA →Oddziały Szturmowe NSDAP. Saadi (Szejch Saadi z Szirazu), ?-1292(?), poeta pers.; poematy dydaktyczne wierszem (Bustan) i prozą przeplataną wierszem (Gulistan), dywan poezji lirycznej. Saakadze GEORGI, 1580-1629, gruz. wódz i polityk; 1625 zadał klęskę Persom pod Marabdą. Saalfeld [za:l-], m. w pd. części NRD, nad Soławą; 33 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., precyzyjny, optyczny. 1806 porażka Prusaków w bitwie z Francuzami. Saami →Lapończycy. Saar [za:r] FERDINAND VON, 1833-1906, pisarz austr.; mistrz noweli psychol.; w liryce prekursor impresjonizmu. Saara, rz. we Francji i NRF, pr. dopływ Mozeli; dł. 246 km; żeglowna od m. Sarreguemines. Saara (Saarland), kraj związkowy w zach. części NRF; 2,6 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1968); stol. Saarbrücken; charakter przem. (Zagłębie Saary). Saarbrucken [zarrbrükən], m. w NRF, stol. kraju związkowego Saara; 133 tys. mieszk. (1968); gł. ośr. gosp. Zagłębia Saary; wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal.; uniwersytet. Saarinen [sa:-] AARNE, ur. 1913, fiń. działacz komunist. i związkowy; od 1957 czł. KC KP Finlandii; od 1961 we władzach Świat. Federacji Związków Zaw.; od 1966 przewodn. KP Finlandii. Saarinen [sa:-] ELIEL, 1873-1950, architekt fiń.; początkowo przedstawiciel modernizmu; od 1923 pracował w USA z synem (architektem) EERO (1910-61); port lotn. Idlewild im. J.F. Kennedy'ego w Nowym Jorku. Saarlouis [za:rlui], m. w NRF (Saara); 36 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł maszynowy. Saary Zagłębie (Saargebiet), zagłębie węgla kam. w NRF (Saara), nad rz. Saara; hutnictwo żel., przemysł metal., maszyn., chem.; gł. m.: Saarbrücken, Volkingen, Saarluis. Saavedra Lamas [-bedra 1.] CARLOS, 1878-1959, polityk argent; prof. prawa na uniw. w Buenos Aires; 1932-38 min. spraw zagr., autor uchwalonej 1933 na VII Międzynar. Konferencji w Montevideo zasady nieinterwencji; pokojowa nagr. Nobla. Saavedra y Ramirez [-bedra i rramiret] ÁNGEL, 1791-1865, hiszp. pisarz i liberalny polityk; dramaty romant., hist. romance nawiązujące do wzorów poezji narodowej. Saba FATHALICHAN, 1765-1822, pers. poeta panegiryczny; oprócz kasyd pisał także pochwalne eposy. Saba UMBERTO, 1883-1957, poeta wł.; autor kilkunastu zbiorów poezji lirycznych. Saba, górzysta wyspa pochodzenia wulkanicznego, 2 w Ameryce Środk. (Antyle Hol.); 13 km , ok. 1 tys. mieszk. (1967). Saba, X-II w. p.n.e. królestwo w pd.zach. Arabii (obecnie terytorium Jemenu); stolica w Marib; zamieszkiwane przez semickie plemiona sabejskie. Sabac, m. w Jugosławii (Serbia), nad Sawą; 32 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., hutnictwo cynku.

Sabadell [sawadel], m. w Hiszpanii (Katalonia); 146 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.,, maszyn., chemiczny. sabadyl, bot. →kichawiec. Sabah, stan w Malajzji, w pn.-wsch. części Borneo; 76,5 tys. km2, 454 tys. mieszk. (1960); stol. Kota Kinabalu; dżungla (ok. 95% pow.); uprawa kauczukowca, ryżu, palmy oliwnej; wydobycie rud miedzi; wywóz drewna. Sabahattin Ali, 1907-48, pisarz tur.; bojownik o demokrację; powieści, zbiory opowiadań i nowel; Wrogowie. Sabała (właśc. Jan Krzeptowski), 180993, góral, gawędziarz i pieśniarz lud., uważany za autora większości opowieści i pieśni góralskich oraz muzyki do nich; bohater licznych utworów lit. i muzycznych. Sabana (Archipielago de Sabana), grupa wysp u pn. wybrzeży Kuby. sabat (szabas), w judaizmie 7-my dzień tygodnia (sobota), kultowy dzień odpoczynku, trwający od piątkowego do sobotniego zachodu słońca. Sabata VITTORIO DE, 1892-1967, wł. dyrygent i kompozytor; utwory symf., opery (Lizystrata). Sabathégo obieg [o. -tego], teoret. obieg termodynamiczny realizowany w .przybliżeniu w szybkobieżnym tłokowym silniku spalinowym; pośredni między obiegami Otta a Diesla — doprowadzanie ciepła częściowo izochoryczne i częściowo izobaryczne. Sabatier [-tjy] PAUL, 1854-1941, chemik fr.; badania w dziedzinie katalizy, gł. procesów katalitycznego uwodorniania, kondensacji i izomeryzacji związków org.; nagr. Nobla. Sabatiera zjawisko →pseudosolaryzacja. Sábato [sawato] ERNESTO, ur. 1911, pisarz argent.; powieści psychol. (Tunel), Sabaudia (Savoie), kraina hist. we wsch. Francji, w Alpach; liczne elektrownie wodne; rozwinięte hutnictwo stali szlachetnych, aluminium, przemysł chem., precyzyjny; hodowla (produkcja serów); ważny region turystyki i sportów zimowych; liczne uzdrowiska; od XI w. hrabstwo wł., od XV w. księstwo; 1720-1860 w Królestwie Sardynii, następnie włączona do Francji. sabaudzka dynastia, panowała w XI-XIX w. w Sabaudii, Piemoncie, 1713-20 na Sycylii, 1720-1861 w Królestwie Sardynii, 1861-1946 w zjednoczonym Królestwie Włoch; zał. przez hrabiego Sabaudii Humberta I. Sabazjos, mit. gr. bóg tracko-frygijski; w Grecji utożsamiony z Dionizosem, później również z Zeusem; wyobrażany z brodą, w stroju i czapce frygijskiej. Sabbatini NICCOLÔ, 1574-1654, wł. architekt i scenograf; związany z miastem Pesaro, gdzie wybudował Teatro del Sole; opisał działanie maszynerii na scenie barokowej. Sabellowie, w starożytności osko-umbryjska grupa Italików (m.in. Sabinowie, Marsowie, Ekwowie, Pelignowie), w środk. części Płw. Apenińskiego; IV i III w. p.n.e. podbici przez Rzymian. Sabendé [sabãdy] (Fria), m. w zach. Gwinei, nad rz. Konkure; ok. 20 tys. mieszk.; zakłady tlenku glinu; w pobliżu wydobycie boksytów. sabil (sebil), w architekturze islamu studnia publ., umieszczana często w pawilonie otoczonym ozdobną kratą. Sabina KAREL, 1813-77, czes. pisarz, publicysta i polityk; uczestnik rewolucji 1848 w Pradze; 18 lat więziony; pod koniec życia skompromitowany współpracą z policją. Sabinas, m. w Meksyku (Coahuila); 16 tys. mieszk. (1960); wydobycie węgla kam.; przemysł chemiczny. Sabine [səbi:n], rz. w pd. części USA; dł. ok. 600 km; uchodzi do Zat. Meksykańskiej.

Sabine [səbi:n], szczyt w G. Admiralicji, na Ziemi Wiktorii (Antarktyda Wsch.); 3850 m. Sabinowie, w starożytności plemię italskie, grupy osko-umbryjskiej; 290 p.n.e. podbici przez Rzym; 268 p.n.e. uzyskali prawa obywatelstwa rzym.; S. odegrali istotną rolę w najwcześniejszym okresie dziejów Rzymu. „Sabinów", zakłady wzbogacania rud żel. w Brzezinach Wielkich k. Częstochowy. Sabinus, I w., prawnik rzvm. z okresu Tyberiusza i Nerona; przedstawiciel szkoły prawniczej, tzw. Sabinianów. Sabińskie Góry, wapienne góry w Apeninie Środk., na pn.-wsch. od Rzymu; wys. do 1287 m (Pizzuto); zjawiska krasowe; na stokach makia. Sabir, 1862-1911, poeta azerb.; liryki, erotyki, satyra polityczna. Sable [sejbl], przylądek na płw. Floryda, najdalej na pd. wysunięty punkt lądu USA; 25°07'N, 81°05'W. Sable [sejbl], przylądek na pd.-zach. Nowej Szkocji (Kanada); 43°23'N, 65°37'W. Sables-ďOlonne, Les [le sabl dolon], m. w zach. Francji, port rybacki nad Żat. Biskajską; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny; kąpielisko morskie. sabotaż, wroga działalność dążąca do osłabienia sił gosp., kult. i obronnych danego państwa — umyślne niszczenie jego zasobów, zakładów i urządzeń. saboty, obuwie z jednego kawałka drewna lub podeszwy drewn. i skórzanego wierzchu, używane od XVI w. w lud. ubiorach gł. Holandii i Bretanii. . Sabowski WŁADYSŁAW (pseud. Wołody Skiba), 1837-88, pisarz i dziennikarz; związany z „czerwonymi", red. ich tajnej prasy; w powieściach (Na paryskim bruku) losy pokolenia powstańców 1863; poezje, dramaty. Saburow ALEKSANDR N., ur. 1908, generał radz.; podczas II wojny świat, jeden z organizatorów ruchu partyzanckiego na Białorusi i Ukrainie. Sabzewar, m. w Iranie (Chorasan); 42 tvs. mieszk. (1966); przemysł spoż.; wyrób dywanów. Sacchetti [sakke-] ANTONI, 1790-1870, scenograf; współpracownik wielu teatrów eur., od 1829 Teatru Nar. w Warszawie; twórca pol. scenografii romant. (Halka S. Moniuszki). Sacchetti [sakke-] FRANCO, ok. 13301400, pisarz wł.; sonety, madrygały,^.ballady; gł. dzieło — zbiór 300 nowel zawierający anegdoty i facecje z życia wł. XIV w. Sacco di Roma [sakko di r.], zdobycie i złupienie Rzymu 1527 przez hiszp. i niem. wojska ces. Karola V podczas wojen z miastami wł. i Francją. Sacco i Vanzetti [sakko i wance-], amer. robotnicy, anarchiści: NICOLA SACCO (1891-1927) i BARTOLOMEO VANZETTI (1888-1927), niewinnie skazani 1921 na karę śmierci i straceni mimo protestów opinii światowej. Saccopastore [sakko-], stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego (czaszki o cechach prymitywnych i zaokrąglonej potylicy); paleolit środk.; przedmieście Rzymu. Săcele [səczele], m. w Rumunii (Siedmiogród); 24 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechniczny. Sachalin, wyspa na O. Spokojnym, u wsch. wybrzeży Azji (Ros.FSRR); 76,4 tys. km2; górzysta, na pn. nizinna; porośnięta tajgą; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, węgla; przemysł drzewny, celulozowo-papiern., rybny; gł. m. Jużno-Sachalińsk. sacharoza (cukier trzcinowy, cukier buraczany), dwucukier zbudowany z glukozy i fruktozy; łatwo krystalizuje; występuje obficie (do 20%) w trzcinie cukr. i korzeniu buraka cukr., z których otrzymuje się pospolity cukier konsumpcyjny

safraniny 1031 sacharydy →cukry. sacharymetr (cukromierz), przyrząd do pomiaru procentowej zawartości cukru w roztworze wodnym. sacharymetria, metoda oznaczania zawartości sacharozy w roztworach, stosowana gł. w cukrownictwie, przeprowadzana za pomocą sacharymetru. sacharyna, związek org.; substancja bardzo słodka (ok. 550 razy słodsza od cukru konsumpcyjnego), używana w lecznictwie jako środek słodzący dla chorych na cukrzycę. sachem, dziedziczny wódz plemienia (kilku plemion) u Indian Ameryki Pn. Sachmet, mit. egip. bogini-lwica, bóstwo zarazy; żona boga Ptah; jej kapłani tworzyli jedno z najstarszych zrzeszeń lekarzy i weterynarzy. Sachs [zaks] CURT, 1881-1959, muzykolog niem.; wybitny znawca historii instrumentów muz., muzyki antycznej i orientalnej; od 1937 w USA. Sachs FELIKS, 1869-1933, działacz ruchu robotn., lekarz; czł. PPS, PPS-Lewicy (1906-14 czł. Centr. Kom. Robotn.). Sachs [zaks] HANS, 1494-1576, najwybitniejszy przedstawiciel niem. renes. literatury mieszcz.; meistersinger; pieśni, wierszowane tragedie, komedie, facecje, farsy zapustne, alegor. poemat ku czci Lutra. Sachs [zaks] JULIUS, 1832-97, niem. botanik, fizjolog roślin; prof. uniw. we Fryburgu Bryzgowijskim i w Würzburgu; dał podstawy nowocz. fizjologii roślin. Sachs [zaks] NELLY, 1891-1970, poetka niem. (od 1940 Szwecja); w liryce, inspirowanej poezją bibl., dała poet. wyraz cierpieniu i zagładzie eur. Żydów; nagr. Nobla. Sachsen-Coburg-Gotha [zaksən ko:burk go:ta] →Koburgowie. Sachsenhausen [zaksənhąuzən], przedmieście Oranienburga (NRD); 1936-45 hitlerowski obóz koncentracyjny; 53 podobozy; przeszło przez niego ok. 200 tys. więźniów, zginęło ok. 100 tysięcy. Sackville [säkwyl] THOMAS, earl of Dorset, ok. 1536-1608, ang. poeta i dramaturg epoki elżbietańskiej; współautor (z Thomasem Nortonem) pierwszej ang. tragedii klas. Gorboduc. Sackville-West [säkwyl uest] VICTORIA MARY, 1892-1962, pisarka ang.; powieści psychol. z życia arystokracji (Pepita), poezje o przyrodzie wsi. Sacra Conversatione →Santa Conversazione. Sacramento [säkrəmentou], rz. w zach. części USA; 2dł. ok. 640 km, dorzecze ok. 153 tys. km ; uchodzi wspólnym ujściem z rz. San Joaquin do zat. San Francisco; żeglowna w dolnym biegu; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. Sacramento [säkrəmentou], pd. przedłużenie G. Skalistych w USA (Nowy Meksyk); wys. do 3659 m (Sierra Blanca). Sacramento [säkrəmentou], m. w USA, stol. stanu Kalifornia, nad rzeką S.; 258 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 765 tys. (1967); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., lotn., maszyn., drzewny; muzea; neoklas. kapitol, budowle reprezentacyine (XIX w.). Sacra Via, najstarsza i najsławniejsza ulica staroż. Rzymu, łączyła wzgórze Velia z Forum Romanum; szły nią pochody triumfalne i procesje rel., zdążające na Kapitol. sad, plantacja drzew i krzewów owocowych, dostarczająca owoców jadalnych. Sadat, es- ANWAR, ur. 1918,-81 polityk egip., działacz ruchu narodowowyzwoleńczego; współpracownik G. Nasera; 1964-68 i 1969-70 wiceprezydent, od 1970 prezydent Egiptu; od 1968 czł., od 1971 przewodn. Komitetu Wykonawczego KC Arab. Związku Socjalistycznego. Saddharmapundarika ['lotos dobrej nauki'], popularny utwór buddyzmu maha-

jany, zawierający życiorys Buddy, jego naukę, legendy. Sade [sad] DONATIEN ALPHONSE FRANÇOIS, MARKIZ DE, 1740-1814, pisarz fr.; psychol. powieści o tematyce związanej ze zboczeniami seksualnymi (stąd sadyzm). Sá de Miranda FRANCISCO DE, 1481 lub 1485-1558, portug. poeta, dramatopisárz, humanista; wprowadził wl. wzory renes. do poezji portug.; inicjator klas. komedii w literaturze portugalskiej. Sadi, as- ABDARRAHMAN, 1596-po 1655, kronikarz zachodniosudański; autor Tarich as-Sudan, podstawowego źródła do historii Sudanu Zach. (gł. nauki i islamu). Sadley WOJCIECH, ur. 1932, plastyk; tkactwo dekoracyjne (m.in. gobeliny); konstrukcje przestrzenne z tkanin. sadło, tkanka tłuszczowa gromadząca się wokół narządów wewn. (gł. nerek) świni; jest najlepszym surowcem do otrzymywania smalcu. Sado, wyspa jap. u zach. wybrzeży Honsiu; 857 km2; gł. m. Ryotsu. Sadoul [sadul] GEORGES, 1904-67, wybitny fr. historyk i krytyk film.; wykładowca filmologii na Sorbonie; autor marksist. Histoire generale du cinéma. Sadoveanu [-wianu] MIHAIL, 1880-1961, pisarz rum.; czł. Akad. Rum.; dyr. teatru nar. w Jassach; ok. 100 realist. powieści i nowel gł. o problematyce społ.-historycznej; międzynar, nagr. Leninowska. Sadowa (w. w Czechosłowacji, w pobliżu m. Hradec Králové), 1866 decydujące zwycięstwo armii prus. nad wojskami Austrii i Saksonii w wojnie austr.-pruskiej. sadownictwo, dział rolnictwa zajmujący się produkcją owoców jadalnych, też nauka o hodowli i uprawie roślin sadowniczych. Sadowscy, rodzina aktorów ros. XIX w. związana z Teatrem Małym; Pro w M. (1818-72): jego syn MICHAIŁ P. (1847-1910), oraz żona Michaiła P., OLGA O. (18491919); współtwórcy realist. stylu gry; znakomite role w sztukach A. Ostrowskiego. Sadowscy, rodzina pionierów osadnictwa pol. w Ameryce Pn., założyciele wielu osad w stanach Ohio, Kentucky i Illinois; pierwszy z rodu — ANTONI (Jan Antoni?), 1669-1736, przybył do Ameryki ok 1712. Sadowski JAN NEPOMUCEN, 1814-97, archeolog; czł. PAU; Drogi handlowe greckie i rzymskie przez porzecza Odry, Wisły i Niemna do Bałtyku. Sadowski WIESŁAW, ur. 1922, ekonomista i statystyk; prof. SGPiS, od 1965 jej rektor, czł. PAN. Sadowski-Jagmin JAN, ur. 1895, generał; we wrześniu 1939 dowódca grupy operac. „Śląsk" i „Jagmin", następnie w niewoli niem.; 1945 powrócił do kraju. sad pomologiczny →ogród pomologicznysaduceusze, rel.-polit. stronnictwo arystokracji rodowej i kapłańskiej w Judei II w. p.n.e.-70 r. n.e.; konserwatyści, rygorystyczni wyznawcy Tory; przeciwnicy faryzeuszy. sadyba, osiedle, siedlisko, miejsce zamieszkane. Sadyk Pasza →Czajkowski Michał. sadyzm, zboczenie płciowe: występowanie zadowolenia płciowego pod wpływem bólu zadawanego partnerowi; potocznie wszelka skłonność do dręczenia, znęcania się, zadawania bólu. sadz, ażurowa skrzynia do przetrzymywania, na przepływie wody, żywych ryb lub rozwijającej się ikry (np. sandacza). sadza, bezpostaciowa odmiana węgla pierwiastkowego C; czarny, lekki proszek; stosowany do wyrobu mieszanek gumowych, czarnej farby druk. itp. sadzarka, ciągnikowa maszyna roln. do sadzenia bulw ziemniaczanych (s. do ziemniaków), rozsady warzyw, np. pomidorów (s. do warzyw) lub młodych drzewek (s. leśna); zwykle półautomatyczna.

sadzeniaki, jednolite odmianowo, zdrowe bulwy (kłęby) ziemniaka lub topinamburu, przeznaczone do sadzenia. sadzenie, roln. umieszczanie w glebie ręczne lub mech. (sadzarką) bulw ziemniaka, cebul, korzeni buraka, młodych roślin (np. rozsada, drzewka). sadzenie lasu, sposób sztucznego odnowienia lasu; sadzonki lub zrzezy sadzi się na powierzchni leśnej za pomocą narzędzi, np. kostura sadzarskiego lub sadzarką. sadzonka, odcięta część pędu lub korzenia, liść lub jego część służące do wegetatywnego rozmnażania roślin; także korzeń buraka, cebula i in. — do otrzymywania nasienników. sadzonka, leśn. młode drzewko wyrosłe z nasienia (siewka, zw. też ziarnówką) od chwili wyjęcia go ze szkółki leśnej lub z nalotu w celu posadzenia w uprawie leśnej. sadź →szadź. sadżdżada, muzułm. dywanik modlitewny o symetrycznym rysunku, którego najbardziej wysunięty ku brzegom punkt wskazuje kierunek, w którym znajduje się Kaaba. sadżi, lit. forma w staroż. Egipcie; epicki utwór prozaiczny zbliżony do noweli; cykle s. bywały łączone osobą bohatera. Saefkow [zefko:] ANTON, 1903-44, działacz niem. ruchu oporu; od 1925 czł. KPD; 1933-39 więziony; współorganizator ruchu oporu na terenie Berlina i Brandenburga; zamordowany. Saenredam [sa:nrə-] PIETER, 1597-1665, hol. malarz i grafik; widoki wnętrz kościelnych. Safaga, m. w Egipcie, port nad M. Czerwonym; 2,3 tys. mieszk. (1966); w pobliżu eksploatacja fosforytów. Safakis (dawniej Sfaks), m. i ważny port Tunezji, nad zat. Mała Syrta; 70 tys. mieszk. (1966); przemysł olejarski, chem. (superfosfat, kwas siarkowy), włók.; rybołówstwo; w regionie rozległe sady oliwkowe. Safarewicz JAN, UR. 1904, językoznawca, indoeuropeista; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; prace z zakresu języków klas., słow., indoeur. językoznawstwa ogólnego, zebrane w Studiach językoznawczych. safari, wyprawa karawanowa w Afryce Wsch.; także dłuższa podróż, wyprawa myśliwska, wojenna. c Safarik (Šafařik) PAVEL JOSEF, 1795-1861, słowac. filolog i historyk, slawista; prof. uniw. w Pradze; prace z historii, literatury, folkloru słow.; fundamentalne dzieło: Starożytności słowiańskie. Safarydzi, dynastia pers. rządząca. 861900 w Sistanie, Chorasanie i Farsie po uniezależnieniu się od kalifów bagdadzkich; zwyciężeni przez Samanidów. Safawidzi, dynastia pers. panująca 15021736, zał. przez Ismaila I; przywrócili Persji jedność i niepodległość; rozwój gosp. kraju; stosunki dyplomatyczne i handl. z Europą (m.in. z Polską). safe [ang.] →sejf. Safi →Asfi. safian, skóra kozia garbowania roślinnego, barwiona na żywe kolory; używana dawniej na wierzchy obuwia, obecnie gł. na wyroby kaletnicze. saficka strofa, lit. w poezji klas. 2 rodzaje strof: s.s. większa z 2 wersów –U–U|–UU–|–UU–|–U–U| i dwóch –UU– U–U| ułożonych naprzemian; s.s. mniejsza z 3 wersów –U–U|–UU–|U–U| i jednego –UU|–U, występuje też w poezii polskiej. Safid-rud, rz. w pn; Iranie; dł. 720 km; uchodzi do M. Kaspijskiego. safizm, →Lesbijska miłość. saflor, bot. →krokosz barwierski. Safona, VII/VI w. p.n.e., poetka gr. z Mityleny na Lesbos; przedstawicielka liryki eolskiej; pieśni weselne, miłosne, hymny itp.; od niej pochodzi tzw. strofa saficka. safraniny, zasadowe oraz kwasowe barwniki należące do barwników azyno-

1032 Saga wych; dają jaskrawe wybarwienia bawełny i wełny; niektóre stosowane m.in. jako sênsybilizatory i desensybilizatory w fotografii. Saga, m. w Japonii (zach. Kiusiu), ośr. adm. prefektury S.; 151 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. spoż., włókienniczy. sagan, duży garnek do gotowania, żelazny lub miedziany. Sagan [sagã] FRANÇOISE (właśc. F. Quoirez), ur. 1935, pisarka fr.; powieści psychol. (Witaj smutku), sztuki teatr. (Zamek w Szwecji). Sagar (ang. Saugor), m. w Indii (Madhja-Pradesz); 98 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny; uniwersytet. Sagasta PRAXEDES MATEO, 1827-1903, polityk hiszp., przywódca partii liberalnej; m.in. 1881-1902 pięciokrotnie premier. sagi, w literaturze staroskand. opowieści prozą z historii Norwegii lub wielkich rodów isl.; przekazywane od wczesnego średniowiecza w ustnej tradycji, spisane w Islandii w XII-XIII w. Saginaw [sägəno:], m. w USA (Michigan), nad rz. Saginaw; 91 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 191 tys. (1960); w XIX w. ośr. przemysłu drzewnego, obecnie przemysł samoch., metal., maszyn., papiern., spoż., petrochemiczny. Sagnac [sańak] PHILIPPE, 1868-1954, historyk fr.; prof. Sorbony; badacz gł. okresu rewolucji fr., założyciel Centre ďétudes de la Révolution française. sago, mączka skrobiowa otrzymywana z rdzenia pni niektórych palm i sagowców przez wypłukiwanie skrobi i ewent. jej granulację; produkt spoż. lekkostrawny; namiastka — z mączki ziemniaczanej. sagowce (cykasy, Cycadinae), klasa tropikalnych drzew nagozalążkowych, podobnych do palm; grupa wymierająca (największy rozwój w mezozoiku); dostarczają sago; ozdobne, w Polsce szklarniowe. sagownica (sagowa palma, Metroxylon rumphii), drzewo do 8 m wys., tworzące lasy na Archip. Malajskim; z rdzenia pnia otrzymuje się odżywczą mączkę — sago. Sagua la Grande [sagua la g.], m. w środk. Kubie; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł cukr., metal., drzewny. Saguenay [sägənej], rz. w pd.-wsch. Kanadzie; dł. ok. 200 km; wypływa z jez. St. John; uchodzi do estuarium Rzeki Św. Wawrzyńca; elektrownie wodne. sagum, w staroż. Rzymie płaszcz wojsk, w formie peleryny; s. purpurowe haftowane złotem było strojem imperatorów. Sagunto, m. i port w Hiszpanii (Walencja), nad M. Śródziemnym; 40 tys. mieszk. (1960); hutnictwo żel., przemysł chem., spożywczy. Saha MAGHNAD, 1893-1956, ind. fizyk i astronom; prof. uniw. w Kalkucie, czł. Royal Society; zasłużony dla rozwoju kultury i nauki Indii; prace m.in. z teorii termicznej jonizacji gazów. sahajdaczny (hetman sahajdaczny), dawna godność wojsk, u Kozaków odpowiadająca stanowisku hetmana polnego; osoba piastująca tę godność. sahajdak (sajdak), daw. skórzany futerał na łuk i strzały; kołczan. Sahara, pustynia w pn. Afryce, największa na Ziemi; ok. 7 mln km2; większość powierzchni wyżynna, w środk. części masywy górskie (najwyższy Tibesti 3415 m); na S. występują pustynie kamieniste (hamady), gruzowo-żwirowe (seriry) i piaszczyste (ergi); ludność skupia się w oazach; eksploatacja bogatych złóż ropy naft. i gazu ziemnego (Algieria, Libia). Sahara Hiszpańska →Hiszpańska Afryka Zachodnia. Saharanpur, m. w Indii (Uttar-Pradesz); 219 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., papiern., warsztaty kolejowe. sahib, tytuł używany w Indii w stosunku do osób znakomitszych, a także do Europejczyków. Sahiwal (dawniej Montgomery), m. w środk. części Pakistanu Zach.; 75 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany.

sahn, dziedziniec meczetu, otoczony kolumnowymi galeriami; pośrodku s. znajduje się studnia do ablucji. Saib MIRZA MUHAMMAD ALI TABRIZI, 1601-77, poeta pers.; przedstawiciel kierunku ind. w poezji; gazele, kasydy, poematy epickie. Said Ahmed Chan, SIR, 1817-98, muzułm. działacz społ. w Indiach; rzecznik separatyzmu muzułm.; 1875 założył muzułm. uczelnię w Aligarh, przekształconą 1920 w uniwersytet. Saidpur, m. w pn. części Pakistanu Wsch.; 61 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., metalowy. Saigo TAKAMORI, 1827-77, polityk jap.; rzecznik władzy ces., uczestnik przewrotu Meiji; 1877, po odrzuceniu przez rząd jego projektu karnej wyprawy wojsk, na Koreę, przywódca buntu protestacyjnego. Saigyo (właśc. Sato Norikiyo), 1118-90, poeta jap., buddyjski mnich wędrowny; autor mistrzowskich wierszy tanka. Saiko [zaiko:] GEORGE, 1892-1962, pisarz austr.; w powieściach, bliskich prozie H. Brocha i R. Musila, ukazuje kryzys dawnego ładu w 1 poł. XX w.; Człowiek w sitowiu. Sailer [zailər] TONI (ANTON), ur. 1935, narciarz austr.; 7-krotny mistrz świata i 3-krotny złoty medalista olimpijski (1956) w konkurencjach alp.; po przejściu na zawodowstwo aktor film. i instruktor narciarski. Saillant [sajã] Louis, ur. 1910, działacz fr. mchu związkowego i robotn.; 1949-69 sekretarz gen. (od 1969 honorowy przewodn.) Świat. Federacji Związków Zaw.; od 1950 czł. Świat. Rady Pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. Saimaa (Wielka Saimaa), system jezior w pd.-wsch. Finlandii, na wys. 76 m; pow. 4400 km2 (właściwa S. — ok. 1800 km2), głęb. do 82 m; liczne wyspy; połączone kanałem S. z Zat. Fińską; żegluga. Saint Albans [snt o:lbənz], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 52 tys. mieszk. (1966); różnorodny przemysł; muzeum; fragmenty budowli rzym.; romańskogot. katedra (XI-XIV w.), got. kościoły, domy (XIII-XVIII w.). Saint-Amand-les-Eaux [sęt amã lezo], m. w pn. Francji, nad rz. Scarp; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., w!ók.; uzdrowisko (cieplice radioaktywne). Saint-Arnant [sęt amã] MARC ANTOINE GIRARD DE, 1594-1661, poeta fr.; czł. Akad. Fr.; mistrz języka poet.; poezje z elementami groteski, poemat satyryczny. Saint Andrews [snt ändru:z], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad M. Północnym; 10 tys. mieszk. (1961); uniw. (zał. 1410). Saint-Aubin [set obę], fr, rysownicy i graficy, bracia: CHARLES GERMAIN (172186), akwarelowe studia kwiatów, projekty tkanin, koronek; GABRIEL (1724-80), sceny rodzajowe z życia Paryża; AUGUSTIN (17361807), sceny rodzajowe, portrety (gł. kobiece). Saint Augustine [snt o:gəsti:n], m. w USA (stan Floryda), nad O. Atlantyckim; 12 tys. mieszk. (1970); najstarsze osiedle eur. na obszarze USA (zał. 1565 przez Hiszpanów); ośr. turyst.-wypoczynkowy. Saint-Barthélémy [sę bartelmi], wyspa w Ameryce Środk. (Małe Antyle); 21 km2 2,2 tys. mieszk. (1966); administracyjnie należy do Gwadelupy. Saint Boniface [snt bonyfejs], m. w Kanadzie (Monitoba), w zespole miejskim Winnipeg; 43 tys. mieszk. (1966); przemysł mięsny, młynarski. Saint-Brieuc [sę brijö], m. i port rybacki we Francji (Bretania), ośrodek adm. dep. Côtes-du-Nord; 50 tys. mieszk. (1968); stalownia, przemysł metal., włókienniczy. Saint Catharines [snt kätərynz], m. w Kanadzie (Ontario); 97 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; różnorodny przemysł; uniwersytet. Saint-Chamond [sę szamą], m. we Francji, w Masywie Centralnym, nad rz. Gier;

38 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włók.; wydobycie węgla kamiennego. r Saint Christopher [snt krystəfə ] (Saint Kitts), górzysta wyspa w archip. Małych Antyli, wchodzi w skład terytorium S.C.Nevis-Anguilla; 168 km2, 48 tys. mieszk. (1960); gł. m. Basseterre. Saint Christopher-Nevis-Anguilla [snt krystəfər ni:wys äŋguylə], terytorium stowarzyszone z W. Brytanią, w Ameryce Środk. (Małe Antyle); obejmuje wyspy: St. Christopher, Nevis i Anguilla; 396 km2, 56 tys. mieszk. (1968), gł. Murzyni i Mulaci; stol. Basseterre (na wyspie St. Christopher); j.u. angielski; podstawą gospodarki uprawa trzciny cukr. i bawełny. — Kolonia bryt. (1958-62 w ramach Federacji Indii Zach.), od 1967 terytorium stowarzyszone (gubernator, autonomia wewn.); 1967-69 próba secesji Anguilli, uniemożliwiona przez bryt. wojska interwencyjne (odtąd komisarz bryt. dla Anguilli). Saint Clair [snt kleər], jezioro na granicy USA i Kanady; pow. ok. 1200 km2; połączone z jez. Huron i Erie; żegluga. Saint Cloud [snt klaud], m. w USA (Minnesota), nad Missisipi; 39 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., mat. bud.; eksploatacja granitu. Saint-Cloud [sę klu], m. we Francji, nad Sekwaną, w zespole miejskim Paryża; 28 tys. mieszk. (1968); funkcje gł. mieszkaniowe; przemysł lotn., elektrotechn.; Międzynar. Biuro Miar i Wag. Saint Croix [snt kroj], największa wyspa z Amerykańskich Wysp Dziewiczych; 218 km2. 15 tys. mieszk. (1960); gł. m. i port Frederiksted; uprawa trzciny cukrowej. Saint-Cyr [sę si:r], fr. szkoła oficerska wojsk lądowych, zał. 1803 przez Napoleona w Fontainebleau, 1808 przeniesiona do S.-C; od 1946 w Coëtquidan. Saint-Denis [sę döni], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 99 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., środków transportu, chem., szklarski, papiern., skórz.; muzeum; opactwo benedyktynów zał. przez opata Sugera (XII w.); w kościele (XII-XIV, XVI, XVIII w.) zastosowano po raz pierwszy got. system konstrukcyjny; groby królów fr.; budynki klasztorne (XVIII w.). Saint-Denis [sę döni], m. i ośrodek adm. dep. zamor. Francji — Réunion; 78 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr., tytoniowy, produkcja rumu. Saint-Dié [sę djy], m. we wsch. Francji, w Wogezach, nad rz. Meurthe; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., włók., chemiczny. Saint-Dizier [sę dizjy], m. w pn. Francji, nad Marną; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., środków transportu (ciągniki). Sainte-Beuve [sęt bö: w] CHARLES AUGUSTIN, 1804-69, fr. krytyk lit. i poeta; czł. Akad. Fr.; twórca krytyki biografistycznej (Causeries du lundi); Histoire de PortRoyal. Sainte Chapelle [sęt szapel], got. kaplica króla Francji Ludwika IX Świętego na wyspie Cité w Paryżu (XIII w.); dwupoziomowa, w górnej kaplicy słynny zespół witraży. Sainte-Claire Deville [sęt kler döwil] HENRI ÉTIENNE, 1818-81, chemik fr.; badania dysocjacji gazów; opracował przem. metodę otrzymywania glinu i magnezu. Sainte-Marie-aux-Mines [sęt mari o min], m. we wsch. Francji, w Wogezach; 7,4 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Saintes [sę:t], m. w zach. Francji, port nad rz. Charente; 27 tys. mieszk. (1968); duży ośr. handlu artykułami roln.; przemysł obuwniczy; muzea; ruiny rzvm.; katedra St. Pierre (XII, XV, XVI w.), średniow. kościoły. Saintes, Les [lesę] (Isles des Saintes), grupa wysepek w pobliżu Gwadelupy (Małe Antyle); 13 km2, 2,8 tys. mieszk. (1966); administracyjnie należą do Gwadelupy.

Saint-Tropez 1033 Saint-Étienne [sętetjen], m. we Francji, w Masywie Centralnym, ośrodek adm. dep. Loire; 213 tys. mieszk., zespół miejski 331 tys. (1968); hutnictwo żel., przemysł metal., środków transportu, zbrojeniowy, włókienniczy. Saint-Évremond [sęt ewremą] CHARLES DE, 1613-1703, fr. filozof moralista, przedstawiciel libertynizmu; zwolennik sceptycyzmu i skrajnego hedonizmu (O sztuce życia i życiu sztuki). Saint-Exupéry [sęt egzüperi] ANTOINE DE, 1900-44, fr. pisarz i lotnik; przeniknięta humanizmem proza, często tematycznie związana z lotnictwem (Nocny lot. Ziemia planeta ludzi); powieść poet. Mały książę. Saint-Gaudens [sę godę:s], m. w pd. Francji, nad Garonną, u podnóży Pirenejów; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł ce lulozowy. Saint Georges [snt dżo:rdżyz], stol. i gł. port Grenady; 27 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Saint-Georges de Bouhélier [sę żorż dö bueljy], 1876-1947, fr. poeta i dramatopisarz, twórca ruchu poet. zw. naturyzmem, będącego reakcją przeciw symbolizmowi, dążącego do powszechnego braterstwa i sprawiedliwości społecznej. Saint-Germain-en-Laye [sę żermę ã le], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 38 tys. mieszk. (1968); funkcje gł. mieszkaniowe; zamek król. (XIIXIX w.) — obecnie muzeum; ogród tarasowy (XVII w.). 1679 zawarcie traktatu między Ludwikiem XIV a elektorem brandenburskim, który m.in. musiał zwrócić Szwecji ziemie na zach. od Odry; 1919 traktat pokojowy między państwami Ententy a Austrią, regulujący wraz z traktatem w Trianon 1920, sprawy związane z likwidacją austro-węg. monarchii. Saint Helens [snt helynz], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Liverpool; 102 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu szklarskiego, ceram.; wydobycie węgla kamiennego. Saint-Hélier [sęteljy] MONIQUE (właśc. Betty Briod), 1895-1955, pisarka szwajc., tworząca w języku fr.; cykle powieściowe z dziejów rodzin zamieszkujących szwajc. Jurę. Saint Helier [snt heljə], gł. m. i ośr. adm. wyspy Jersey (Wyspy Normandzkie); 28 tys. mieszk. (1963); port handl.; ośr. turys t. -wypoczynkowy. Saint James [snt dżejmz], m. w Kanadzie (Manitoba), w zespole miejskim Winnipeg; 36 tys. mieszk. (1966). Saint-Jean-de-Luz [sę żã dö lüz], m. i port rybacki we Francji, nad Zat. Biskajską; 11 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko morskie. Saint-Jean-de-Maurienne [sę żã dö morjen], m. we Francji, w Alpach Sabaudzkich; 8,7 tys. mieszk. (1968); hutnictwo aluminium, przemysł chem., metalowy. Saint John [snt dżon], rz. w USA i Kanadzie; dł. 724 km, dorzecze ok. 66 tys. km2; uchodzi do zat. Fundy; żeglowna od m. Fredericton. Saint John [snt dżon], wyspa w Ameryce 2Środk. (Amer. Wyspy Dziewicze); 52 km , ok. 1 tys. mieszk. (1964). Saint John [snt dżon], m. w Kanadzie (Nowy Brunszwik), port nad O. Atlantyckim; 52 tys. mieszk., zespół miejski 101 tys. (1966); ośrodek przem.; muzeum; kościoły i budowle z XIX w. Saint-John Perse [sę dżon pers] (właśc. Alexis Saint-Léger Léger), ur. 1887, fr. poeta, dyplomata; za pomocą nowatorskich metafor i alegorii konstruuje w swych poezjach oryginalną wizję świata; nagr. Nobla. Saint John's [snt dżonz], m. w Kanadzie, stol. prow. Nowa Fundlandia, port nad O. Atlantyckim; 80 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; rybołówstwo.

Saint John's [snt dżonz], stol. i gł. port Antigui; 22 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Saint Joseph [snt dżouzyf], m. w USA (Missouri), nad rz. Missouri; 72 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., papierniczy. Saint-Just [sę żüst] ANTOINE LOUIS DE, 1767-94, rewolucjonista fr., jeden z przywódców jakobińskich; teoretyk polityki terroru; ścięty. Saint-Lambert [sę lãbe:r] JEAN, 17161803, fr. moralista, poeta; czł. Akad. Fr.; rzecznik laickiej moralności; autor esejów filoz. o tendencjach materialist. oraz bajek i poematów. Saint Laurent [snt lornt] Louis STEPHEN, ur. 1882, polityk kanad., z Partii Liberalnej; minister różnych resortów, 1948-57 premier; spowodował udział Kanady w NATO. Saint-Laurent-des-Eaux [sęlorãdezo], miejscowość w środk. Francji, nad Loarą; elektrownia jądrowa o mocy 480 MW. Saint-Lô [sę lo], m. w zach. Francji (Normandia), ośrodek adm. dep. Manche; 19 tys. mieszk. (1968). Saint Louis [snt luys], m. w USA (Missouri), nad rz. Missisipi; 608 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 2,3 mln (1967); przemysł samoch., lotn., taboru kol., maszyn., metal., skórz., spoż., chem.; ośr. handl.bankowy; węzeł komunik.; 2 uniw.; muzea; neoklas. gmach sądu, kościoły i domy (1 poł. XIX w.). u Saint-Louis [sę l i], m. i port w Senegalu, nad O. Atlantyckim, u ujścia rz. Senegal; 60 tys. mieszk. (1966); przemysł rybny. Saint Lucia [snt lu:szə], terytorium stowarzyszone z W. Brytanią, w Ameryce Środk. (Małe Antyle), na wyspie S.L.; 616 km2, 108 tys. mieszk. (1968), gł. Murzyni i Mulaci; stol. Castries; j.u. angielski; powierzchnia górzysta; uprawa trzciny cukr., bananów. — Kolonia bryt. (1958-62 w ramach Federacji Indii Zach.), od 1967 terytorium stowarzyszone (gubernator, autonomia wewn.). Saint-Malo [sę malo], zatoka, część kanału La Manche wcinająca się w pn.-zach. wybrzeże Francji; głęb. do 51 m; pierwsza w świecie elektrownia wykorzystująca energię pływów. Saint-Malo [sę malo], m. we Francji, port nad kanałem La Manche, u wejścia do estuariüm rzeki Rance; 42 tys. mieszk. (1967); ośr. turyst.; przemysł rybny; w pobliżu elektrownia pływowa; zamek (XIV, XV w.) — obecnie muzeum; katedra St. Vincent (XII-XVIII w.), mury obronne (XII-XVIII w.). Saint-Martin [sę martę] Louis CLAUDE, 1743-1803, fr. teozof i mistyk; przeciwnik encyklopedystów. Saint-Martin [sę martęl (hol. Sint-Maarten), wyspa w Ameryce Środk., w pn. części Małych Antyli,2 część pn. stanowi posiadłość fr.; 52 km , 5 tys. mieszk. (1967); część pd. — posiadłości hol.; 34 km2, 5 tys. mieszk. (1967). Saint-Maur-des-Fossés [sę mor de fosy], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Marną; 77 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., papierniczy. Saint-Nazaire [sę naze-r], m. we Francji, duży port nad O. Atlantyckim, przy ujściu Loary; 63 tys. mieszk., zespół miejski 111 tys. (1968); gł. we Francji ośr. przemysłu stoczniowego. Saint-Omer [sętome:r], m. w pn. Francji (Flandria); 18 tys.mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., włók.; muzea; katedra Notre Dame (XIII-XV w), kościół (XIII, XV, XVIII w.),pałac sprawiedliwości i kaplica (XVIIu w.). Saint-Ouen [sęt ã], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 49 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., chemiczny. Saint Paul [snt po:l], m. w USA, stol. stanu Minnesota, nad rz. Missisipi, w zespole miejskim Minneapolis; 309 tys.

mieszk. (1970); przemysł poligraf., mięsny, maszyn., papiern.; węzeł komunikacyjny. Saint-Paul [sę pol], m. na wyspie Réunion (dep. zamor. Francji), nad O. Indyjskim; 41 tys. mieszk. (1966); produkcja cukru, rumu. Saint Petersburg [snt pi: tərzbə: rg], m. w USA (stan Floryda), nad Zat. Meksykańską, w zespole miejskim Tampa; 213 tys. mieszk. (1970); ośr. turyst.-wypoczynkowy; port rybacki; przemysł elektrotechh., spoż., poligraficzny. Saint Pierre [sę pje:r], grupa wysp w Ameryce Pn., w pobliżu wybrzeży Nowej Fundlandii; obejmuje wyspę S.P. i kilka wysepek; 26 km2, 4,6 tys. mieszk. (1967); należy do Francji. Saint-Pierre [sę pje:r], m. na wyspie Reunion (dep. zamor. Francji), port rybacki nad O. Indyjskim; 39 tys. mieszk, (1966}; produkcja cukru, rumu i konserw. Saint-Pierre [sę pje:r], m. i port na Martynice, nad M. Karaibskim; 6 tys. mieszk. (1961); dawny ośr. adm. Martyniki; 1902 całkowicie zniszczone przez wybuch wulkanu Pelée; ośr. turystyczny. Saint Pierre [sę pje:r], ośrodek adm. Saint Pierre i Miquelon, na wyspie S.P.; 4,3 tys. mieszk. (1963); port rybacki. Saint-Pierre Bernardin de [dö sę pje:r bernardę] →Bernardin de Saint-Pierre Jacques. Saint-Pierre i Miquelon [sę pje:r i miklą], terytorium zamorskie Francji, w Ameryce Pn., w pobliżu wybrzeży Nowej Fundlandii, na wyspach S.P. i M.; 242 km2, 5 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Saint Pierre; podstawą gospodarki rybołówstwo. — Posiadłość fr. od 2 poł. XVII w., od 1946 terytorium zamorskie (administrator gen.). Saint-Pol-Roux [sę pol ru] (zw. też Saint Pol Le Magnifique, właśc. Paul Roux), 1861-1940, poeta fr., symbolista; poezje, dramaty poet. zapowiadające surrealizm. Saint-Quentin [sę kãtę], m. w pn. Francji, nad Sommą; 64 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włókienniczy. 1557 klęska wojsk fr. zadana przez wojska hiszp.-niderlandzkie. Saint-Remy-de-Provence [sę remi dö prowã:s] (staroż. Glanum), m. w pd. Francji; 7,6 tys. mieszk. (1962); fragmenty miasta galijskiego, ruiny łuku monumentalnego, tzw. Monumentu Juliuszów (zapewne cenotafu wodza z dekoracją reliefową — walki Rzymian z Galami). Saint-Saëns [sę sã:s] CAMILLE, 18351921, kompozytor fr.; opery (Samson i Dalila), poematy symf. (Taniec szkieletów), symfonie, koncerty fortepianowe. Saint-Savin-sur-Gartempe [sę sawę sür -tã;p], miejscowość w środk. Francji; romański kościół Benedyktynów (XI, Xii, XV w.) z romańskimi freskami. Saint-Simon [sę simą] CLAÜDE HENRI, 1760-1825, fr. filozof i myśliciel społ,; gł. przedstawiciel socjalizmu utopijnego, zwolennik historyzmu w ujmowaniu przemian społ.; idee S-S. przejęli saint-simoniści. Saint-Simon [sę simą] Louis (L. de Rouvroy de S.-S.), 1675-1755, pamiętnikarz fr,; Pamiętniki stanowiące plastyczny obraz dworu Ludwika XIV. saint-simoniści [sę s.], zwolennicy idei C.H. Saint-Simona; postulowali konieczność ustalenia nowej struktury społ., w której zniesione byłoby prawo dziedziczenia i obowiązywałaby zasada każdemu wg zdolności. Saint Thomas [snt toməs], wyspa w Ameryce Środk. 2 (Amerykańskie Wyspy Dziewicze); 73 km , 20 tys. mieszk. (1964); gł. m. i port Charlotte Amalie. Saint Thomas [snt toməs], m. w Kanadzie (Ontario); 23 tys. mieszk. (1966); różnorodny przemysł. Saint-Tropez [sę tropez], m. we Francji, port rybacki nad M. Śródziemnym; 6,1 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko na Wybrzeżu Lazurowym.

1034 Saint-Venant Saint-Venant [sę wnã] ADHÉMAR BARRÉ 1797-1S86, inżynier 'fr.; çzł. Akad. Nauk.; prace z teorii sprężystości, wytrzymałości materiałów, teorii plastyczności i hydrauliki. Saint Vincent [snt wysŋt], terytorium stowarzyszone z W. Brytanią, w2 Ameryce Środk. (Małe Antyle); 388 km , 93 tys. mieszk. (1967), gł. Murzyni 2i Mulaci; obejmuje wyspę S.V. (344 km , 88 tys. mieszk.) i część Grenadyn; stol. Kingstown; j.u. angielski; uprawa bananów, palmy kokosowej, bawełny, trzciny cukrowej. — Kolonia bryt. (1958-62 w ramach Federacji Indii Zach.), od 1969 terytorium stowarzyszone (gubernator, autonomia wewn.). Saipan, wulkaniczna wyspa w Marianach; 122 km2, ok. 10 tys. mieszk.; gł. miejscowość S. (ośr. adm. Powierniczych Wysp Pacyfiku). Sais, staroż. m. w Dolnym Egipcie; ośr. kultu bogini Neit; stol. państwa w VIIVI w. p.n.e.; ruiny murów miejskich. Sait Faik Abasiyanik [s. f. -syjanyk], 1906-54, prozaik tur., mistrz noweli; tematyka zaczerpnięta z życia ubogich dzielnic Stambułu, biedaków, przestępców. Saito MOKICHI, 1882-1953, poeta jap.; utwory nawiązujące do tradycji klas. poezji jap.; zbiory poezji, krytyki lit., prace teoret. o poezji. SAiW →Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli. Sajama, wygasły wulkan w Andach Środk. (Boliwia), w Kordylierze Zach.; 6780 m; wieczne śniegi. sajan, obcisły męski kaftan, od linii stanu w kształcie krótkiej spódniczki z klinów, sięgający do pół uda; charakterystyczny dla epoki renesansu. Sajanow WISSARION M., 1903-59, ros. poeta i pisarz; wiersze i poematy poświęcone młodzieży komsomolskiej, wojnie domowej; powieść Niebo i ziemia o radz. lotnikach. Sajany, dwa łańcuchy górskie w ZSRR (pd. Syberia); S. Zach., dł. ok. 650 km, wys. do 3491 m (Munku Sardyk); S. Wsch., dł. ok. 1000 km, wys. do 3121 m (Kyzył Tajga); rudy żel. i miedzi, azbest, mika, węgiel kamienny. Sajańska Elektrownia Wodna, największa elektrownia wodna w ZSRR, budowana w azjat. części Ros.FSRR, na Jeniseju, w pobliżu osiedla Szuszeńskie; planowana moc 6400 MW. Sajat-Nowa (właśc. Arutin Sajadian), 1712-95, orm. lud. poeta — improwizator; poezje w języku gruz., orm. i azerb. opiewające miłość do kraju ojczystego i o tematyce społecznej. Sajda, m. w pn.-zach. Algierii, ośrodek adm. dep. S.; 38 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Sajda (staroż. Sydon), m. w pd. Libanie, ośrodek adm. prow. Liban Pd., nad M. Śródziemnym; 22 tys. mieszk. (1963); port naft. połączony rurociągiem z polami naft. w Arabii Saudyjskiej; rafineria ropy naft.; jedno z największych m. staroż. Fenicji, wielki ośrodek handl ; muzeum; nekropole (sarkofag Aleksandra), ruiny świątyni Eszmuna (czasy perskie); ruiny zamku krzyżowców (XIII, przebudowanv XVII-XVIII w.) i zamku św. Ludwika (XII w.), Wielki Meczet (przebudowany z dawnego kościoła Joannitów z XIII w.), karawanseraj (XVI-XVII w.), pałac (XIX w.). sajdak →sahajdak. Sajdak JAN, 1882-1967, filolog klas. i bizantynolog; prof. uniw. we Lwowie i Poznaniu, czł. PAU; twórca (obok W. Klingera) tzw. poznańskiej szkoły filol.; Zarys literatury bizantyjskiej. Sajetmjo, m. w pd. Birmie, nad rz. Irawadi; 9,3 tys. mieszk. (1960); przemysł cementowy. Sajf ad-Daula, 916-967, od 944 władca arab. z dyn. Hamdanidów; rządził pn. DE,

Syrią ze stolicą w Aleppo; mecenas nauki i sztuki. Sajgon, rz. w Republice Wietnamu Pd.; dł. 225 km.; źródła w Kambodży; uchodzi do M. Południowochińskiego; żeglowna, w dolnym biegu dostępna dla statków mor.; nad S. — m. Sajgon. Sajgon, gł. m. w Republice Wietnamu Pd., wielki port mor. nad rz. S., 80 km od ujścia; 1,6 mln mieszk. (1967); ważny ośr. przem. (gł. przemysł włók., spoż., chem.), kult. i nauk. (uniw.); muzeum. Ośrodek adm. reżimu popieranego przez interwentów amerykańskich. sajka (dorszyk polarny, Boreogadus saida), ryba z rodziny dorszowatych, do 30 cm dł.; rozsiedlenie arkt. wokółbiegunowe; mięso przerabiane na mączkę. sajmiri (trupia główka, Saimiri sciureus), południowoamer. małpa szerokonosa; dł. do 36 cm i półchwytnego ogona do 42 cm; żyje gromadnie w lasach; wszystkożerna. Sajno, jezioro na Pojezierzu Suwalskim, w Puszczy Augustowskiej (woj. białostockie); pow. 525,5 ha, głęb. do 27 m. Sajnszand, m. w pd. Mongolii; 9 tys. mieszk. (1960); lotnisko; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Sajó (słowac. Slaná), rz. w Czechosłowacji i na Węgrzech, pr. dopływ Cisy; dł. 229 km; żeglowna w dolnym biegu. sajra (Colabis saira), ryba z rzędu belonokształtnych, do 40 cm dł.; wody tropik, i umiarkowane O. Spokojnego; ceniona, przerabiana na konserwy. sak: 1) torba, worek podróżny; 2) sieć na ryby w kształcie worka rozpiętego na kabłąkach; 3) sidła, potrzask na ptaki; 4) daw. męski płaszcz wiosenny lub letni. Sakai, m. w Japonii (Honsiu), w zespole miejskim Osaki; 517 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel. i aluminium, przemysł stoczn., chem., maszynowy. Sakaide, m. w Japonii (Sikoku), nad Wewnętrznym M. Japońskim; 61 tys. mieszk. (1965); przemysł stoczn., spoż., włókienniczy. Sakarya, rz. w pn.-zach. Turcji; dł. 824 km; uchodzi do M. Czarnego; wykorzystywana do nawadniania. Sakata, m. i port w Japonii (pn. Honsiu), nad M. Japońskim; 96 tys. mieszk. (1965); przemysł chemiczny. sake, rodzaj wina (10-15% alkoholu), jap. napój nar., otrzymywany przez fermentację rozgotowanego ryżu za pomocą pleśni Aspergillus oryzae i drożdży. saki (małpeczki, Pitheciinae), południowoamer. drobne małpy szerokonose; ogon puszysty, nie chwytny; siekacze spiczaste, skierowane ukośnie i ku przodowi. Saki, m. w Ukr.SRR (obw. krymski), nad jez. S.; 21 tys, mieszk. (1967); uzdrowisko (kąpiele błotne); przemysł chemiczny. sakiewka (sakwa), podłużny woreczek na pieniądze z delikatnej skórki lub tkaniny, często zdobiony haftem, znany od średniowiecza, rozpowszechniony zwł. w XVIII i 1 poł. XIX w. Sakija el-Hamra →Hiszpańska Afryka Zachodnia. Sakkara, m. w Egipcie, k. Kairu; część nekropoli memfickiej; mastaby król. (XXXI-XXVI w. p.n.e.), piramida schodkowa, piramidy innych władców (XXVIIXVIII w. p.n.e.), nekropole dostojników (mastaba Ti), Serapeum. sakla, dom mieszkalny górali kaukaskich, z kamienia, gliny lub drewna o dachu płaskim, dobudowany często do zbocza górskiego. SAKO (System Automatycznego Kodowania), autokod opracowany i użyty w pol. maszynie cyfrowej ZAM-2. Sakon Nakhon, m. we wsch. Syjamie, nad jez. Nong La Han, ośrodek adm. prow. S.N.; 16 tys. mieszk. (1960); ośr. handl. regionu roln.; węzeł drogowy. Sakowicz-Korwin STANISŁAW, 1896-1969, ichtiolog; prof. WSR w Olsztynie, dyr. Instytutu Rybactwa Śródlądowego tamże; Węgorz, Zarys gospodarki rybackiej...

sakralizacja, rel. uświęcenie, nadawanie rel. charakteru sprawom pozarel. (np. normom moralnym, będącym wytworem społeczeństwa, panującym stosunkom społ.). sakrament, w większości religii zabieg rytualny mający sprowadzić łaskę bóstwa przez sam fakt jego wykonania, w sposób zniewalający bóstwo, niejako magiczny; w religiach chrześc, (prócz protest.) — 7 s. Saks STANISŁAW, 1897-1943, matematyk; docent Uniw. Warsz.; autor prac z teorii funkcji; zamordowany przez hitlerowców. saksauł {Haloxylon),. pustynne, niskie drzewo lub krzew Azji Srodk.; duże znaczenie gosp.: służy za opał i do umacniania piasków. Sakse ANNA, ur. 1905, łot. pisarka i publicystka; działaczka rewol. i międzynar. ruchu obrońców pokoju; nowele o tematyce rewol.-społ. i woj., powieści z życia wsi. saksofon, instrument muz., aerofon (zaliczany do dętych drewn., lecz wykonany z metalu) ze stroikiem pojedynczym; wynaleziony 1840 (A. Sax), budowany w różnych wielkościach; gł. w muzyce rozrywkowej. Saksonia, kraina hist. Niemiec (obecnie w pd. i zach. części NRD); teren dawnej marchii miśnieńskiej; od 1089 we władaniu Wettinów — od 1423 elektorów; odtąd nazwa S. objęła całość ich posiadłości; 1697-1763 unia personalna z Polską; 1806-1918 królestwo, od 1871 w składzie Cesarstwa Niem.; 1918-45 kraj Rzeszy niemieckiej. Saksonia Dolna (Niedersachsen), kraj związkowy w pn. części2 NRF, nad M. Północnym; 47,4 tys. km , 7,0 mln mieszk. (1968); gł. m.: Hanower (stol.), Brunszwik; silnie uprzemysłowiony, z rozwiniętym rolnictwem; wydobycie gazu ziemnego, ropy naft., węgla brun., soli potasowych. Sakulin PAWIEŁ N., 1868-1930, ros. historyk literatury; czł. AN ZSRR; szkice o metodzie socjol. w nauce o literaturze, teorii stylów lit.; historia literatury ros. do poł. XIX w. sakulina (worecznica, Sacculina carcini), mor. skorupiak wąsonogi, pasożytujący w krabach; larwa wolno żyjąca. Sakura, ?-1300, władca Mali 1285-1300, wyzwoleniec klanu Keita; ostatecznie pod- . porządkował Gao, 1300 odbył pielgrzymkę do Mekki. sakwa, rzem. artyst. →sakiewka. sakwa, daw.: 1) worek podróżny, często z podłużnym otworem pośrodku do przewieszania przez ramię lub po obu stronach siodła; 2) torba do obroku dla konia. sakwojaż, daw. torba podróżna, zwykle z zatrzaskiwanym zamkiem. sala, duży, przestronny pokój, duże pomieszczenie przeznaczone na zebrania, zabawy, widowiska itp.; duży pokój szpitalny. Sala SEBASTIAN, XVII w., rzeźbiarz i architekt wł. działający w Polsce; barok, nagrobki (W. Gembickiego w katedrze gnieźnieńskiej). Sala, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), nad Wagiem; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spożywczy. Salacrou [-akru] ARMAND, ur. 1899, dramatopisarz fr.; sztuki poruszające problematykę moralną, m.irt. z okresu okupacji niem. (Noce gniewu). Salado, rz. w Argentynie, pr. dopływ Parany; dł. 2000 km; wypływa jako Guachipas; przy ujściu— m. Santa Fé. Salado, rz. w Argentynie, 1. dopływ Colorado; dł. 1200 km; wypływa jako Bermejo, przyjmuje następnie kolejno nazwy: Desaguadero, S., Chodileo, Curacó. Saladyn →Salah ad-Din. salafijja, muzułm. ugrupowanie rel., zał. w pocz. XX w. przez syryjskiego uczonego i teologa — Raszida Ridę. Salah ad-Din (Saladyn), 1138-93, sułtan Egiptu (od 1171), Syrii, Nubii i Jemenu, założyciel dyn. Ajjubidów, Kurd; zwycię-

salmonella 1035 skie walki z krzyżowcami (1187 zdobycie Jerozolimy); zwalczał szyityzm; słynął z zalet umysłu i charakteru. Salajar (Kabia), wyspa indonez. na morzu Flores; 642 km2; uprawa palmy kokosowej. Salama MUSA, 1886-1956, pisarz arab., pochodzenia koptyjskiego; problematyka społ.; autobiografia, szkice lit. i językowe. salam alajkum [arab.], „pokój z tobą"; powitanie, pozdrowienie u muzułmanów. Salamanca [-manka], m. w Meksyku (Guanajuato), nad Lenną; 33 tys. mieszk. (1960); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. salamandra plamista (Salamandra salamandra) , płaz ogoniasty, do 30 cm dł.; czarna w żółtopomarańczowe plamy; żywi się bezkręgowcami; Eurazja, pn.-zach. Afryka, Ameryka, w Polsce chroniona. salamandry, niewielkie płazy ogoniaste; 39 gat.; w skórze często gruczoły jadowe; Eurazja, pn.-zach. Afryka i pn. Ameryka; w Polsce traszki i salamandra plamista. Salamanka (Salamanca), m. w Hiszpanii (León), ośrodek adm. prow. S.; 113 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz., spoż.; ośr. turyst.; znany uniw. (zał. 1218); most rzym.; kościoły (XII-XVIH w.), m.in. 2 katedry — z XII w. i XVI-XVIII w.; budynki uniw. (m.in. w stylu plateresco) i barok, zabudowa Plaza Mayor (m.in. ratusz); domy i pałace z XV-XVIIIw. 1520 ośrodek powstania çomuneros; 1936-39 siedziba rządu gen. Franco. salami, trwała, sucha kiełbasa wędzona, z charakterystycznym białym nalotem pleśni, wyrabiana gł. we Włoszech z mięsa oślego, obecnie także wieprzowego, czasem wołowego; także rodzaj sera. Salamija, m. w zach. Syrii, na pd.-wsch. od m. Hama; 30 tys. mieszk. (1967). Salamina (Salamis), wyżynna gr. wyspa w Zat. Sarońskiej, w pobliżu wybrzeży Attyki; 95 km2, 21 tys. mieszk. (1961). 480 p.n.e. słynna bitwa mor. koło S. i zwycięstwo Greków nad Persami. Salamucha JAN, 1903-44, filozof kat., logik; prof. Uniw. Jag.; przedstawiciel neotomizmu; badacz logiki średniow.; poległ jako kapelan w powstaniu warszawskim. salangana (Collocalia), rodzaj ptaków z rzędu długoskrzydłych; ze śliny i roślin budują gniazda, jadane pod nazwą jaskółczych (przysmak chin.); W. Sundajskie, Indie, Cejlon. Salar de Atacama [salar de -kama]', solnisko w pn. Chile, na pustyni Atakama, na wys. ok. 2400 m; złoża boraksu. Salar de Uyuni [salar de ujuni], solnisko w pd.-zach. Boliwii, na obszarze Altiplano, na wys. ok. 3680 m. salat →namaz. salaterka, naczynie stołowe, głębsze niż talerz, do podawania sałat, jarzyn, owoców. Salawati, wyspa indonez. przy pn.-zach. wybrzeżu Nowej Gwinei; ok. 1,7 tys. mieszk.; lasy tropikalne. Salazar ANTONIO DE OLIVEIRA, 1889-1970, portug. polityk prawicowy; 1932-69 premier, od 1939 faktycznie dyktator. salceson, wyrób wędliniarski z gotowanego mięsa z głów wieprzowych, wołowych, podrobów itp.; masą napełnia się żołądki wieprzowe lub pęcherze wołowe i gotuje. salchowy, rodzaj łyżew do jazdy figurowej. Šalda FRANTISEK XAVER, 1867-1937, czes. pisarz i krytyk lit.; prof. uniw. w Pradze; prace krytycznolit., wiersze, dramaty, opowiadania, powieści; przekłady literatur fr. i angielskiej. saldo (pozostałość), różnica między ogólnymi sumami prawej strony konta (kredyt) a lewej (debet), lub odwrotnie. Sale [sejl], m. w Australii (Wiktoria), nad rz. Thomson (dopływ Latrobe); 8,6 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu rolniczego.

Salé [saly], m. w Maroku, nad O. Atlantyckim, przy ujściu rz. Bu Regreg (naprzeciw Rabatu); 76 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., mat. bud., drzewny; rzemiosło; kąpielisko morskie. Sale [sejl], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Mersey, w zespole miejskim Manchester; 55 tys. mieszk. (1966); funkcje gł. mieszkaniowe. Salechard, m. w Ros.FSRR (obw. tiumeński), ośr. adm. Jamalsko-Nienieckiego ON, port nad Obem; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, drzewny. Salem, m. w Indii (Tamilnadu); 291 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu włók.; przemysł metal.; w pobliżu wydobycie rud chromu, żelaza, magnezytów. Salem [sejləm], m. w USA, stol. stanu Oregon, nad rz. Willamette; 68 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., drzewny, papiern., metal., poligraf.; uniwersytet. Salem [sejləm], m. w USA (Massachusetts), port nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Bostonu; 40 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., maszyn., elektrotechn., obuwn.; muzeum; ratusz, budynek sądu i domy (m.in. tzw. Dom Czarownicy) w stylu kolonialnym. — Słynne z procesu „czarownic" 1692 (20 z nich stracono). Salentyński Półwysep, płw. we Włoszech, pd.-wsch. odgałęzienie Płw. Apenińskiego; winnice, gaje oliwne. Salerno, m. we Włoszech (Kampania), nad Zatoką S., ośrodek adm. prow. S.; 150 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż.; muzea; katedra (XI, XVIII w.), z mozaikami (XI-XIII w.), romańsko-got. pałac biskupi, barok, kościoły. saletra (saletrzane nawozy), nazwa handl. naturalnych i sztucznych nawozów miner., zawierających azot w postaci azotanów, np. s. amonowa, s. chilijska; s. są łatwo przyswajalne przez rośliny. saletra chilijska →nitratyn. saletra indyjska →nitryt. saletrzak, mineralny nawóz azotowy; mieszanina saletry amonowej (azotanu amonu) z węglanem wapnia, który zmniejsza m.in. higroskopijność nawozu. Salève [sale:w], wapienne pasmo górskie w Prealpach Sabaudzkich; wys. do 1375 m. Salewski (Zalewski) KAROL EDWARD, 1831-1917, księgarz i drukarz w Ostródzie; pol. kalendarze; pisma i książki, rozprowadzane też na Śląsku Cieszyńskim. salezjanie, zgromadzenie zakonne zał. 1869 w Turynie przez Jana Bosco w celu wychowywania młodzieży; w Polsce od 1898. Salford [so:lferd], m. w W. Brytanii (Anglia), nad Kanałem Manchesterskim, w zespole miejskim Manchester; 140 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem., maszyn., elektrotechn., gumowy, papierniczy. Salgótarján [szolgo:ta:rja:n], m. w pn.wsch. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Nógrád; 37 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł metal., ceram.; wydobycie węgla brunatnego. salicka dynastia →frankońska dynastia. salicylowy kwas, kwas hydroksybenzoesowy; ma właściwości antyseptyczne; półprodukt w syntezie leków (salol, acetylosalicylowy kwas), środków zapachowych i barwników. Salima, miejscowość wypoczynkowa w Malawi, w pobliżu jez. Niasa; 2,3 tys. mieszk. (1966). Salimbene da Parma, 1221-87, kronikarz wł., franciszkanin; jego kronika {okres 1168-1287) jest cennym źródłem do historii średniow. Włoch. salina, zakład przem. produkujący sól z solanki. Salina, wulkaniczna wyspa wł. na M. Tyrreńskim (W. Liparyjskie); 27 km2, 2,8 tys. mieszk. (1961). Salina [səlajnə], m. w USA (Kansas); 37 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu

roln. (pszenica); przemysł spoż., maszynowy. Salina Cruz [s. krus], m. i port w Meksyku (Oaxaca), nad 0. Spokojnym; 15 tys. mieszk. (1960); wywóz gł. produktów naftowych. Salinas PEDRO, 1892-1951, pisarz hiszp.; liryki gł. o tematyce miłosnej, nowele, dramaty, prace krytycznoliterackie. Salinas [səli:nəs], m. w USA (Kalifornia), w pobliżu O. Spokojnego; 58 tys. mieszk., zespół miejski S.-Monterrey 249 tys. (1970); ośr. handl.; przemysł spoż.; w zespole miejskim kąpieliska: Monterrey, Seaside, Pacific Grove. Salinas Grandes, słone błota w pn.-zach. Argentynie, 2 na wys. ok. 170 m; pow. ok. 8,5 tys. km ; złoża soli potasowych i kam.; S. G. przecina linia kol. Tucumán-Córdoba. saling, żegl.: 1) dolne połączenie składowych części. masztu kilkuczęściowego; 2) rozpórka do naprężenia lin, gł. want, na mniejszych statkach i jachtach. Salinger [sälyndżər] JEROME DAVID, ur. 1919, pisarz amer.; psychol. powieść Buszujący w zbożu, uznana za „głos pokolenia" współcz. młodzieży, poprzedzający wystąpienie beatników. Saliński STANISŁAW MARIA (pseud. Jerzy Seweryn), 1902-69, prozaik i dziennikarz; utwory o tematyce przygodowo-egzotycznej, marynistycznej (Pożegnanie z Pacyfikiem) i obyczajowej; wspomnienia o Warszawie. saliowie, w staroż. Rzymie kolegium 24 kapłanów Marsa. Salisbura, belg. odmiana gruszy; owoce jesienne, butelkowate, smaczne. Salisbury [so:lzbəry] ROBERT ARTHUR, 1830-1903, ang. mąż stanu; od 1881 przywódca Partii Konserwatywnej; premier i min. spraw zagr. od 1885; niechętny reformom; rzecznik bryt. imperializmu. Salisbury [so:lzbəry], stol. i gł. ośrodek gosp. Rodezji; 386 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., metal., chem., środków transportu, włók., drzewny, mat. bud.; węzeł komunik.; uniw.; w pobliżu wydobycie złota, pirytów, rud wolframu i chromu. Salisbury [so:lzbəry], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Avon, ośr. adm. hrabstwa Wiltshire; 36 tys. mieszk. (iy66); przemysł środków transportu, metal., mat. bud., chem.; muzeum; got. katedra (XII, XIII w.) z wieżą o wys. 112 m, najwyższą w Anglii (XIV w.), got. kościoły, budowle z XIII, XV i XVI w.; domy (XVII-XIX w.). Salk [so:lk] JONAS EDWARD, ur. 1914, amer. lekarz bakteriolog i serolog; prof. uniw. w Pittsburghu; dyr. Salk Institute for Biological Studies w San Diego; wprowadził pierwszy szczepionkę przeciw chorobie Heinego-Medina. Sallal, as- ABD ALLAH, ur. 1917, jemeński oficer i polityk; 1948 uczestnik spisku, więziony do 1955; 1962 na czele przewrotu polit.; 1963-67 prezydent republiki Jemenu. Sallé [-ly] MARIE, ok. 1707-56, tancerka fr.; reformatorka stroju baletowego; występy w Paryżu i Londynie. Salman DŻAMAL UD-DIN, ok. 1300-76, poeta pers.; poematy i kasydy panegiryczne, wiersze lir., eposy romantyczne. Salmanassar III, ?-ok. 824 p.n.e., król Asyrii od ok. 858; toczył liczne wojny, zdobył znaczne tereny, następnie jednak utracił wszystkie zdobycze. salmiak →amonu chlorek. salmina, białko zasadowe o niewielkiej masie cząsteczkowej, należące do protamin, wyodrębnione z plemników łososia; zawiera ok. 80% argininy oraz serynę, prolinę i walinę. Salmon [sämən], rz. w pn.-zach. części USA, pr. dopływ Snake; dł. ok. 680 km; obfituje w łososie. salmonella, bakterie właściwe, pałeczki 3-4 mikronów dł., przeważnie urzęsione;

1036 salmonellozy Gram-ujemne; liczne s. są chorobotwórcze dla zwierząt i człowieka. salmonellozy, zatrucia pokarmowe, grupa chorób zakaźnych wywołanych przez różne pałeczki Salmonella, występujących u ludzi i zwierząt; objawy: ostry nieżyt żołądka i jelit, czasem z przewagą objawów toksycznych; zakażenie przez przewód pokarmowy; do s. należy m.in. dur brzuszny i dury rzekome. salmonellozy zwierząt →paratyfusy zwierząt. Saló (m. w pn. Włoszech, Lombardia), 1943-45 siedziba rządu republiki faszyst., utworzonej przez B. Mussoliniego na terenach okupowanych przez Niemców. salol, salicylan fenylu; środek odkażający stosowany w leczeniu zakażenia jelit i dróg moczowych. Salome, I w. n.e., córka Herodiady; z namowy matki tańcem skłoniła ojczyma, Heroda Antypasa, do zgładzenia Jana Chrzciciela; częsty motyw w sztuce. Salomea, ok. 1211-68, córka Leszka Białego, od 1214 żona Kolomana, króla halickiego; od 1241 klaryska w Zawichoście. Salomea z Bergu, 1101-44, żona Bolesława Krzywoustego od 1115, córka hrabiego Bergu, Henryka. Salomon, ?-ok. 930 p.n.e., król izrael., syn Dawida; rozwinął handel i flotę mor., zbudował pałac i świątynię w Jerozolimie; wg tradycji bibl. słynął z mądrości i sprawiedliwości (tzw. salomonowe wyroki). Salomona Wyspy, wulkaniczny archipelag na O. Spokojnym (Melanezja); pn. część należy do Australii (Nowa Gwinea Austral.), pd. — do W. Brytanii (Brytyjskie Wyspy Salomona); 42,5 tys. km2, ok. 190 tys. mieszk. (1960). 1942-44 rejon wielu bitew mor., lotn. i lądowych, w wyniku których wojska amer. wyparły wojska jap. z całego archipelagu. „salomońska" dynastia, dynastia panująca w Etiopii od 1270 do czasów obecnych; wg legendy wywodzi się ze związku Salomona i Makedy (królowej Saby). salon, arch. reprezentacyjne pomieszczenie przeznaczone gł. do przyjmowania gości, odznaczające się bogatym wystrojem; występuje w pałacach od baroku; we wnętrzach mieszczańskich — najbardziej reprezentacyjny pokój. salon, szt. ogrod, w ogrodach barok, prostokątny lub półkolisty plac o ścianach ze strzyżonych drzew, położony przy pałacu; ozdobiony m.in. parterami, basenami, rzeźbami; pełnił w lecie rolę s. pałacowego; biegły z niego gł. osie kompozycyjne i komunjk. ogrodu. Salon des Réalités Nouvelles [salą de reality nuwel], salon wystawowy w Paryżu, odbywający się co roku, od 1946; początkowo zrzeszał 87 artystów abstrakcjonistów, zorganizowanych w sekcje zagr.; od 1947 wydaje rocznik ,,Réalités Nouvelles". Saloni JULIUSZ, 1891-1963, historyk literatury, pedagog; prof. uniw. w Łodzi; wydawca i komentator dzieł S. Wyspiańskiego i in. Salonicka Zatoka, zat. M. Egejskiego, u wybrzeży Grecji, między Płw. Chalcydyckim a Tesalią; głęb. do 80 m; port Saloniki. Saloniki (Thesaloniki), m. w Grecji (Macedonia), ośr. adm. nomosu S.; 378 tys. mieszk. (1961); ważny port, ośr. handl. i przem.; resztki łuku Galeriusza (300 n.e.), rotunda (ok. 500 n.e.); liczne świątynie bizant. (m. in. Apostołów), bizant. obwarowania, tur. meczety. Salon Jesienny, stowarzyszenie artystów, zał. 1903 w Paryżu; wystawiało prace mai., nie przyjęte na salonie oficjalnym; wystawy retrospektywne, m.in. P. Gauguina, P. Cézanne'a; na S.J. wystawiają do dziś artyści związani z École de Paris. salon literacki, systematyczne spotkania towarzyskie połączone z dyskusjami lit., czytaniem nie publikowanych utworów itp., zwykle w domach arystokracji, boga-

tego mieszczaństwa, pisarzy, uczonych itp.; forma życia lit., częsta w XVIIXIX w. Salon Niezależnych, coroczna wystawa w Paryżu od 1884 (bez jury i nagród); pierwszy S.N. był protestem malarzy, których prace zostały odrzucone przez jury oficjalnego salonu; założyli oni (istniejące do dziś) Société des Artistes Indépendants (Stow. Artystów Niezależnych), najbardziej aktywną grupą S.N. byli początkowo ncoiinpresjoniści. Salon Odrzuconych, wystawa obrazów odrzuconych przez jury oficjalnego salonu paryskiego, zorganizowana 1863 w Palais dé ľ'Industrie (gdzie również odbywał się salon oficjalny); na S.O. wystawiono słynny obraz E. Maneta Śniadanie na trawie. salon sztuki: 1) czasowa wystawa stanowiąca przegląd dorobku współcz. sztuki, zwykle malarstwa, grafiki i rzeźby; 2) galeria wystawowa, jednocześnie miejsce handlu dziełami sztuki współcz., prowadzone przez prywatną osobę bądź plastyków. Salonta, m. w zach. Rumunii; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. salopa, wierzchnie okrycie damskie w formie peleryny, watowane lub na futrze, modne w XVIII i XIX w. salowy kościół, arch. jednonawowy kościół z nawą i prezbiterium tej samej szerokości i wysokości, o jednolitym, na kształt sali, wnętrzu. Salpaus selkä [s. selke], dwa ciągi wzgórz morenowych w pd. Finlandii; dł. ok. 550 km, wys. 30-150 m, maks. 223 m. salsefia (owsiane korzonki, kozibród lekarski, Tragopogon porrifolius), jednoroczna lub dwuletnia roślina warzywna, pochodzenia śródziemnomor., uprawiana (rzadko) dla jadalnego, wrzecionowatego korzenia spichrzowego. Salski Step, region roln. w ZSRR, na pd. od dolnego biegu rz. Sał (dopływ Donu); wielki zbożowy sowchoz „Gigant"; gł. m. Salsk. Salsomaggiore Terme [-madżdżore t.], m. we Włoszech (Emilia-Romania), na przedgórzu Apeninów; 17 tys. mieszk. (1961); znane uzdrowisko z gorącymi źródłami. SALT (Strategic Armaments Limitation Talks), rokowania ZSRR-USA w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych, rozpoczęte XI 1969 w Helsinkach i kontynuowane w Wiedniu i Helsinkach (1970, 1971). Salta, prowincja w pn.-zach. Argentynie; 154,8 tys. km2, 486 tys. mieszk. (1968); stol. S.; hodowla bydła; wydobycie ropy naft., rud ołowiu i miedzi. Salta, m. w Argentynie, stol. prow. S.; 123 tys. mieszk. (1960); rafinacja ropy naft., przemysł spoż., chem.; miasto zał. 1582 p.n. San Felipe de Lerma. saltarello, taniec wł. (XVI w.), w tempie szybkim, metrum trójdzielnym, wykonywany zwykle po passamezzo. Salt, Es-, m. w pn.-zach. Jordanii, ośr. adm. okręgu El-Belka; 18 tys. mieszk. (1964); przemysł farm., spożywczy. Saltillo [-tijo], m. w Meksyku, stol. stanu Coahuila; 135 tys. mieszk. (1969); hutnictwo metali nieżel., przemysł chem.; uniw.; muzeum; kościół S. Esteban (XVI w.), katedra (poł. XVIII-XIX w.), pałac gubernatora z parkiem (XVIII w.). Salt Lake City [so:lt lejk syty], m. w USA, stol. stanu Utah, na wsch. od Wielkiego Jez. Słonego; 177 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 532 tys. (1967); hutnictwo, przemysł maszyn., spoż., chem., mat. bud.; ośr. handl.; węzeł komunik.; gł. siedziba kościoła mormonów; uniwersytet. salto: 1) w gimnastyce sport, przewrót przez głowę wykonany bez żadnego podparcia; 2) w skokach do wody podstawowy element wielu rodzajów skoków. Salto, m. w zach. Urugwaju, port nad rz. Urugwaj, ośrodek adm. dep. S.; 38 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., skórzany.

Salto del Angel [s. d.anchel], najwyższy wodospad na Ziemi, na Wyż. Gujańskiej (Wenezuela), w dorzeczu Caroni; 1054 m; odkryty 1935. salto mortale [wł.], niebezpieczny skok akrobatyczny z dużej wysokości, przy jednoczesnym koziołkowaniu w powietrzu. Sallon [so:ltn], słone jezioro w USA (pd. Kalifornia); 85 m p.p.m.; pow. ok. 700 km2; odpływ przez rz. Kolorado do Zat. Kalifornijskiej. Saluin, rz. w Azji Pd.-Wsch.; dł. 3200 km, dorzecze 325 tys. km2; źródła w górach Tangla; uchodzi do zat. Martaban (M. Andamańskie); liczne progi; żeglowna odcinkowo; gł. m. Molamiaing (Birma). saluki →-hart perski. Salum, państwo w Sudanie Zach. w XVI-XIX w.; 1898 włączone do kolonii fr. Senegal. salus rei publicae suprema lex esto [łac], dobro rzeczypospolitej powinno być najwyższym prawem. Salustiusz, 86-35(?) p.n.e., historyk rzym.; Sprzysiężenie Katyliny, Wojna z Jugurtą, Historiae (dzieje lat 78-66). salut, uroczyste, oficjalne powitanie, pozdrowienie, zwykle oddanie salw artyleryjskich albo okrzyk; oddanie honorów wojskowych. Saluzzo [salucco], m. we Włoszech (Piemont); 17 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Salvador [-dor] (São Salvador, Bahia), m. i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim, stol. stanu Bahia; 933 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. handl., przem., kult., nauk. (2 uniw.) i turvst.: muzea; kościoły i klasztory (XVI-XVIII w.), forty (XVI i XVII w.), pałace (XVIII w.); zał. 1549. Salvatorelli LUIGI, ur. 1886, historyk wł., działacz antyfaszyst.; specjalista z zakresu nowoż. i najnowszej historii Włoch; Storia ďltalia ne periodo fascista. salve [łac], witaj. Salvemini GAETANO, 1873-1957, historyk wł., działacz antyfaszyst.; prof. uniw. w Messynie, Pizie i Florencji; 1919-21 poseł do parlamentu. Salvini TOMMASO, 1829-1915, wł. aktor teatr, znany ze wspaniałego głosu i warunków zewn.; gł. role w dramatach romant. i tragediach Szekspira. salwa, jednoczesny wystrzał z wielu strzelb lub armat. Salwa ZBIGNIEW, ur. 1926, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa pracy; prof. Uniw. Warszawskiego. Salwador (El Salvador, Republika Salwadoru),2 państwo w Ameryce Srodk.; 21,4 tvs. km , 3,4 mln mieszk. (1969), gł. Metysi; stol. San S.; j.u. hiszpański. Pow. górzysta, liczne wulkany; klimat gorący, wilgotny. Kraj rolniczy; uprawa kawy, bawełny, bananów, kukurydzy, prosa: gł. port Acajutla. — W XVI w. podbity przez Hiszpanię; kolonia hiszp., od 1821 niepodległa republika (1923-39 w składzie federacji państw środkowoamer.); od XIX/XX w. zależność gosp., gł. od USA; 1931-44 wojsk, dyktatura (1932 powstanie zbrojne); w II wojnie świat. 1942 wypowiedzenie wojny państwowm „osi"; czł. ONZ od 1945; od 1948 stabilizacja rządów, 1960-62 rządy junt wojsk.; republika (prezydent szefem rządu). salwarsan, związek arsenoorganiczny; klasyczny lek przeciwkiłowy, nie zastąpiony do czasu wprowadzenia w lecznictwie antybiotyków. salwinia (Salvinia), wodna paproć różnozarodnikowa, gł. tropik.; w Polsce (jeziora, stawy) spotyka się s. pływającą o 3 liściach w okółku: dwa owalne pływają, trzeci, podzielony (zastępujący korzenie) — zanurzony. Salwiusz JULIANUS, II w., jeden z najznakomitszych prawników rzym.; twórca edictum perpetuum (ok. 137). salwować, daw. ratować, wybawiać, ocalać.

Samojedzi 1037 salyrgan, związek rtęcioorg.; środek moczopędny, stosowany najczęściej łącznie z teofilina. Salzach [zalcach], rz. w Austrii, w dolnym biegu wyznacza granicę z NRF, nr. dopływ Innu; dł. 220 km; nad S. — Salzburg. Salzburg [zalc-], kraj związkowy w zach. Austrii, w Alpach; 7,2 tys. km2, 347 tys. mieszk. (1961); stol. S.; rozwinięty przemysł; hodowla bydła typu mlecznego, turystyka. Salzburg [zalc-], m. w Austrii, nad rz. Salzach, przy granicy z NRF, stol. kraju związkowego S.; 117 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst; muzea (m.in. Mozarta); twierdza (XI, XV-XVI w.), średniow. kościoły i klasztory, barok, kościoły (katedra z XVII w.) i pałace; miejsce urodzenia W.A. Mozarta. Salzgitter [zalcgy-], m. w NRF (Saksonia Dolna), u podnóży gór Harz; 117 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud żel., soli kam. i potasowych; hutnictwo żel.; przemysł maszyn., taboru kol.; uzdrowisko (solanki). Salzkammergut [zalc-], kraina w Austrii, w Alpach, na pograniczu Górnej Austrii i Styrii; wydobycie soli kam.; znany region turyst.; liczne uzdrowiska. Salzungen, Bad [ba:t zalc-], m. w pd.zach. części NRD, nad rz. Werra; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł metal.; uzdrowisko (solanki). Salzwedel [zalc-], m. w zach. części NRD, przy granicy z NRF; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., cukr.; węzeł kolejowy. Sał, rz. w eur. części ZSRR, 1. dopływ Donu; dł. 776 km; w lecie w górnym biegu wysycha. „sałata morska", hot. →błonica. „sałata morska czerwona", bot. →szkarłatnica. sałata siewna (Lactuca sativa), jednoroczna roślina warzywna z rodziny złożonych, uprawiana na obszarach klimatu umiarkowanego dla jadalnych liści, zwijających się niekiedy w główki (s, głowiasta); rzadziej dla jadalnych pędów. Saławat, m. w Ros.FSRR, w Baszkirskiej ASRR, nad rz. Bieła; 114 tys. mieszk. (1970); rafineria ropy naft., przemysł chem., maszyn., mat. bud., szklarski. Sałtykow-Szczedrin MICHAIŁ J. (właśc. M.J. Sałtykow), 1826-89, ros. pisarz satyr.; rewol. demokrata; powieści, szkice, bajki polit. i dramaty w stylu ironiczno-sarkastycznym krytykujące życie społ.-polit. Rosji (Szkice gubernialne, Dzieje pewnego miasta, Państwo Gołowlewowie). Sałustowicz ANTONI, 1899-1967, specjalista w dziedzinie górnictwa; prof. AGH, czł. PAN; prace gł. z mechaniki górotworu. Samad Said Abdul, ur. 1935, malajski prozaik i poeta młodego pokolenia, dziennikarz; zbiory wierszy, opowiadań, powieść. Samal →Zincirli. Samanidzi, jedna z pers. dynastii, które uniezależniły się od kalifatu bagdadzkiego; panowali ok. 900-999; ich stolica, Buchara, była ośrodkiem nauki i sztuki. Samaniego FELIX MARIA, 1745-1801, bajkopisarz hiszp.; rzecznik idei fr. oświecenia. samar Sm, pierwiastek chem. o liczbie atom. 62, z podgrupy lantanowców; metal. Samar, wyspa w Archip. Filipińskim; 13 tys. km2, ok. 945 tys. mieszk.; uprawa ryżu, konopi manilskich, paimy kokosowej; gł. m. Catbalogan. Samara, rz. w ZSRR, 1. dopływ Wołgi; dł. 575 km; u ujścia m. Kujbyszew. Samara, rz. w Ukr.SRR, 1. dopływ Dniepru; dł. 311 km. Samara →Kujbyszew. Samarai [-raj], m. i port na wyspie S., przy pd. wybrzeżu Nowej Gwinei (Papua); 3,7 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy.

Samaria, staroż. stol. Izraela, k. obecnego Sebastije (Jordania); ruiny pałacu król. z IX-VIII w. p.n.e., zabytki sztuki, ostraka z zapiskami w języku hebr. (IX w. p.n.e.). Samarin ALEKSANDR M., 1902-70, metalurg radz.; prof. Moskiewskiego Instytutu Stali, czł. AN ZSRR i PAN; badania w zakresie elektrometalurgii stali i żelazostopów. Samarin IWAN W., 1817-85, ros. aktor, pedagog; związany z Teatrem Małym; wybitne role w dramatach A. Gribojedowa, także szekspirowskie. Samarin JURIJ F., 1819-76, ros. historyk i publicysta, jeden z ideologów słowianofilów. Samarinda, m. w Indonezji, nad rz. Mahakan, ośrodek adm. prow. Borneo Wsch.; 70 tys. mieszk. (1961); port dostępny dla statków morskich. Samarkanda, m. obw. w Uzb.SRR, w dolinie rz. Zerwaszan, jedno z najstarszych miast Azji Środk.; 267 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., środków transportu, chem., włók., mat. bud., spoż.; uniw.; muzeum; budowle z XIV-XVIII w. z bogatą dekoracją mai., mozaikową i z płytek ceram., m.in. meczety (Bibi Chanum, XIV/XV w.), mauzolea (Timura, pocz. XV w.); obserwatorium i medresa Uług-bega (XV w.). — Stolica staroż. Sogdiany; 1369-1488 stol. państwa Timura, słynny ośr. kultury. 1924-30 stol. Uzb.SRR. Samaria, m. w pn. Iraku, nad Tygrysem; ok. 20 tys. mieszk. (1969); przemysł farm., mat. bud.; Wielki Meczet (IX w.), mihrab wyłożony rzeźbionym drewnem; pałac kalitów Balkuwara (ok. X w.), zamek Kasr al-Aszik, mauzoleum Kubbat as-Sulajbija. samarskit, minerał, tantaloniobian pierwiastków ziem rzadkich; czarny lub brunatnoczarny, silnie promieniotwórczy; występuje w pegmatytach; niekiedy źródło otrzymywania pierwiastków ziem rzadkich. Samarytanie, grupa etniczno-rel. w Palestynie, powstała (po upadku 721 p.n.e. królestwa Izrael) ze zmieszania się ludności okolic Samarii z ludnością asyr.; od IV w. p.n.e. odrębna gmina rel.; nieliczna grupa S. przetrwała dotąd w Jordanii i w Izraelu. Samawa, As-, m. w środk. Iraku, nad Eufratem; ok. 30 tys. mieszk. (1969); przemysł cementowy; wyrób dywanów. Samaweda, jedna z Wed, księga śpiewów liturgicznych. samba, 2 taniec towarzyski, szybki, w metrum /4, pochodzenia brazyl.; rozpowszechniony 1945-50. Sambalpur, m. w Indii (Orisa); 39 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; rzemiosło (tkaniny). Sambia, półwysep w ZSRR, między zalewami Wiślanym a Kurońskim; wys. do 89 m; wydobycie bursztynu. sambijskie powstanie, 1525, antyfeud. powstanie w Prusach Książęcych; objęło tereny Sambii i Natangii; powstańcy wysuwali postulaty wolności osobistej, zniesienia czynszów i pańszczyzny; powstanie upadło, wobec przewagi wojsk księcia Albrechta i pol. posiłków. sambo, odmiana walki zapaśniczej uprawiana w ZSRR, wywodząca się z walk lud. niektórych narodowości ZSRR. Sambo, potomek przedstawicieli czarnej i żółtej odmiany człowieka (gł. Murzynów i Indian amer.); liczniejsi w Brazylii, zw. tam Kafuzo. Sambor, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), nad Dniestrem; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. Samborski (Nacht-Samborski) ARTUR, ur. 1898, malarz; prof. WSSP w Gdańsku i ASP w Warszawie; reprezentant malarstwa kolorystycznego; portrety, pejzaże, martwe natury. Sambra, rz. we Francji i Belgii, 1. dopływ Mozy; dł. 190 km; żeglowna. Śambu DŻAMSARANGIJN, ur. 1895, mong. działacz ruchu robotn.; od 1954 przewodn.

Prezydium Wielkiego Churału Lud. i czł. Biura Polit. KC MPL-R; międzynar, nagr. Leninowska. Samczhok, m. w Korei Pd., port nad M. Japońskim; 30 tys. mieszk. (1960); przemysł mat. bud. i chemiczny. Samijłenko WOŁODYMYR, 1864-1925, poeta ukr.; wiersze satyr., dramaty hist. {Matusia Czurajiwna); przekłady z literatury ros., wł. i francuskiej. Samnici, w starożytności plemiona italskie, grupy osko-umbryjskiej, w pd. części Apeninu; pokonani w 3 wojnach samnickich (343-290 p.n.e.) przez Rzymian. samnolencja, chorobliwa skłonność do zasypiania. Samoa, grupa wysp na O. Spokojnym (Polinezja); gł. wyspy: Savaii, Upolu, Tutuila; politycznie dzieli się na S. Zachodnie i S. Amerykańskie. Samoa Amerykańskie, związkowe terytorium zamorskie USA w Oceanii; obejmuje wsch. część wysp Samoa; 197 km2, 32 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Pago Pago. — Posiadłość amer. od 1899 (Samoa Wsch.). Samoa Zachodnie, państwo w Oceanii; obejmuje zach. część wysp Samoa; 2,8 tys. km2, 141 tys. mieszk. (1969); stol. Apia; j.u. samoański i angielski; gł. wyspy: Savaii, Upolu. — Od XVIII w. penetracja fr., w XIX w. amer., niem. i bryt; od 1899 posiadłość niem.; od 1920 terytorium mandatowe, od 1947 terytorium powiernicze ONZ — pod administracją Nowej Zelandii; od 1962 niepodległe państwo, czł. bryt. Wspólnoty Narodów; monarchia konstytucyjna. samobójstwo, pozbawienie się życia, zwykle na tle zaburzeń psych.,' zawodu życiowego, nieuleczalnej choroby i in. samochodowy pojazd, pojazd napędzany silnikiem spalinowym, elektr. lub parowym, zdolny do poruszania się po droach lądowych; m.in. samochody, ciągnii drogowe, motocykle. samochodowy sport (automobilizm), dyscyplina sportów motorowych obejmująca samochodowe rajdy, wyścigi terenowe, uliczne i torowe oraz kartingowe* notuje się również rekordy szybkości. samochód, pojazd drogowy dwuśladowy napędzany' silnikiem, zwykle spalinowym tłokowym, poruszający się na kołach, rzadziej gąsienicach, przeznaczony do transportu ludzi lub ładunków; złożony z podwozia i nadwozia; autobusy, s. osobowe (do 8 osób wraz z kierowcą), ciężarowe i specjalne (np. s.-chłodnie, sanitarki, s. pożarnicze). samodławny generator, generator drgań elektr., generujący impulsy elektr. o krótkim czasie trwania (do kilkudziesięciu mikrosekund); stosowany np. w technice telew., radiolokacyjnej. samodział, tkanina z różnych surowców wytwarzana na krośnie ręcznym (obecnie b. rzadko). samogłoska →głoska. samogłów (Mola mola), ryba z rzędu zrosłoszczękich, do 4 m dł.; bocznie spłaszczona, ogon zupełnie zredukowany; gł. planktonożerna; pelagial mórz ciepłych. samogon, spirytus z nielegalnej produkcji domowej, odpowiadający gatunkowo spirytusowi nierektyfikowanemu, tzw. surówce. samograj, potocznie instrument samogrający albo aparat odtwarzający dźwięki (np. adapter, patefon); przen. atrakcyjny temat w dziele lit., plast.; rola w sztuce teatr, dająca aktorowi łatwe pole do popisu. samogwałt →masturbacja. samohartowność, zdolność niektórych stali (wysokostopowych) do hartowania się przy powolnym chłodzeniu na powietrzu. samoindukcja, szczególny rodzaj indukcji elektromagnet., zw. również indukcją własną. Samojedzi →Nieńcy.

1038 samojedzkie języki samojedzkie języki, z rodziny uralskiej, języki Samojedów w Syberii: juracki (nieniecki), tawgijski (nganasański), jenisejsamojedzki (eniecki), ostiak-samojedzki (selkupski) i kamasyjski (we wsch. Syberii) . Samojłowa TATIANA J., ur. 1934, ros. aktorka film.; role psychologicznie skomplikowanych, wartościowych kobiet (Lecą żurawie, Anna Karenina). samokontrola, umiejętność powstrzymywania się od impulsywnego zachowania, kontrolowania swoich reakcji. Samokow, m. w Bułgarii, u podnóży gór Riła; 22 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. samokrytycyzm, zdolność do obiektywnej, prawidłowej oceny własnego stanu, zdolności, cech charakteru oraz zachowania. samokształcenie, samodzielne zdobywanie wiadomości, umiejętności i sprawności prakt. z określonej dziedziny wiedzy; w szerszym ujęciu — samodzielne kształcenie w sobie określonego wzoru osobowego samolot, statek latający, cięższy od powietrza, napędzany silnikiem, unoszony dzięki dynamicznemu oddziaływaniu powietrza na płaty nośne, nieruchome względem kadłuba; "gł. części: płatowiec, zespół napędowy i wyposażenie (osprzęt); wojsk, lub cywilny; start i lądowanie na lądzie (s. lądowy), wodzie (wodnosamolot) lub na lądzie i wodzie (amfibia). samolot krótkiego startu i lądowania (KSL, STOL, samolot stromego startu i lądowania), samolot zdolny oderwać się od ziemi po krótkim rozbiegu, stromo wznosić się i zatrzymywać się po krótkim dobiegu. samolotowy sport, dyscyplina sportu obejmująca wiele konkurencji samolotowych, szybowcowych i spadochronowych; rozgrywana w relacji mistrzostw krajowych i świata. samolotów szyk, uporządkowany układ przestrzenny samolotów w locie grupowym, np. klucz, klin, kolumna, schody, front, tafla. samolot pionowego startu i lądowania (PSL, VTOL), samolot (ściślej zmiennopłat) zdolny oderwać się od ziemi bez rozbiegu i wznosić się pionowo oraz lądować z pionowego opadania bez dobiegu. samolot stromego startu i lądowania →samolot krótkiego startu i lądowania. samołówka, w rybactwie →odłówka. samołówka, łow. samoczynnie działająca pułapka nastawiona na zwierzęta, obecnie w łowiectwie zabroniona. samołusk, zool. →żółtopuzik. Samon, ?-659, założyciel (ok. 625) i władca państwa Słowian naddunajskich. samonaprowadzanie, sterowanie pociskiem kierowanym za pomocą urządzenia umieszczonego wewnątrz niego. samoczyszczenie wód, biochem. i chem. procesy stopniowego rozkładu substancji org. w starzejących się lub zanieczyszczonych ściekami zbiornikach wodnych, dokonywane gł. przez saprofityczne drobnoustroje. samookaleczenie, prawo przestępstwo polegające na uszkodzeniu własnego ciała lub nadwerężeniu zdrowia w celu uchylenia się od służby wojsk, lub wykonania wojsk, obowiązku. samookreślenie, uświadomienie sobie własnych poglądów (filoz., społ., polit.), określenie własnego stanowiska w danej sytuacji lub sprawie. samookreślenie narodów →samostanowienie narodów. samopał, wojsk, ręczna broń palna, rodzaj rusznicy, używana XVI-XVII w. w Rosji, na Ukrainie. samopał, łow. broń palna strzelająca po potrąceniu drutu lub sznura uruchamiającego spust; ustawiana przez kłusowników na ścieżkach (przesmykach) zwierzyny. samopłonność, niezdolność roślin do wy-

twarzania nasion po samozapyleniu; u gat. o kwiatach obupłciowych jest jednym z przystosowań do obeopylności. „Samopomoc Chłopska" →Centrala Rolnicza Spółdzielni „Samopomoc Chłopska". Samopomoc Mazurska, organizacja chłopska działająca 1922-24 na Mazurach, gł. w pow. szczycieńskim; obok haseł nar. silnie akcentowała program społ.; zdelegalizowana przez niem. władze. samopsza (Triticum monococcum), prymitywny gat. pszenicy, o ościstym, spłaszczonym kłosie, uprawiana gł. w krajach śródziemnomor., na Krymie, Zakaukaziu. samopylność (autogamia), zdolność rośliny (np. pszenicy) do wytwarzania nasion powstających z zapylenia się kwiatu własnym pyłkiem. samorództwo (abiogeneza, generatio spontanea), domniemane powstawanie istot żywych nie z form rodzicielskich, lecz z nieorg. lub org. materii nieożywionej; np. żab z mułu, much ze zgniłego mięsa; pogląd ze staroż. i średniow. czasów. Samory-Touré [-ri tu:r], ok. 1839/401900, kupiec z Górnej Gwinei; 1870-75 twórca scentralizowanego państwa Wassulu; dążył do zjednoczenia całego Sudanu Zach. do walki z Francuzami; od 1898 w niewoli, zesłany do Gabonu. samorząd, samodzielne i niezależne wykonywanie pewnych funkcji państw, o charakterze adm. przez określony organizm społ. (związek osób, instytucję). samorząd lokalny, samodzielne wykonywanie przez powołane do tego organy (komitety blokowe, rady osiedlowe, zebrania wiejskie), funkcji związanych z zaspokajaniem niektórych potrzeb mieszkańców danego terenu samorząd mieszkańców, samorząd osób zamieszkujących niewielką jednostkę urbanist. (dom, blok, osiedle mieszkaniowe). samorząd robotniczy, udział załóg w zarządzaniu przedsiębiorstwami przez oddziaływanie na proces produkcji i zaspokajanie potrzeb socjalno-bytowych załogi; także organizacja spełniająca takie funkcje; w Polsce s.r. opiera się na systemie rad robotn.; rozwój s.r. jest jedną z gł. zasad demokracji socjalistycznej. samorząd rzemieślniczy, gosp. samorząd rzemiosła indywidualnego; organami s.rz. są izby rzemieślnicze. samorząd terytorialny, system terenowych organów, którym państwo powierza wykonywanie określonych funkcji adm.; s.t. działa w państwie burż.; istniał przez pewien czas w Polsce Ludowej i został wchłonięty przez rady nar. (od 1950) jako organizację wyższego rzędu. samorząd zawodowy, samorząd osób wykonujących ten sam zawód; w PRL np. samorząd adwokacki. samos, wina z wyspy Samos, alkoholizowane dodatkiem spirytusu (typ wina mistella), dzięki czemu zachowują charakterystyczny aromat winogron odmiany Muskat. Samos, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim, w pobliżu wybrzeży Azji Mn.; 476 km2, 41 tys. mieszk. (1961); uRrawa winorośli; kamieniołomy marmuru; gł. m. Wathi; muzea, liczne zabytki starożytne. samosąd, osądzenie przestępcy i ukaranie go z pominięciem obowiązującej drogi postępowania sądowego. ' samosiew, leśn. sposób odnowienia lasu; powstawanie w odpowiednich warunkach (gł. dostęp światła) nowego pokolenia drzew z nasion opadających z drzew tzw. macierzystych. samostanowienie narodów (samookreślenie narodów), jedna z podstawowych zasad współcz. prawa międzynar. oznaczająca prawo narodów do decydowania o swoim statucie międzynar., o swoim ustroju ekon., społ. i polit.; zasada s.n. jest podstawą rozstrzygania kwestii nar. w marksizmie-leninizmie (zrealizowana m.in.

w Deklaracji Praw Narodów Rosji, 1917); włączona do Karty Narodów Zjednoczonych. samosterylność, biol. występująca u większości zwierząt obupłciowych niezdolność do samozapłodnienia. Samostrzelnik STANISŁAW, ok. 1485-1541, malarz renesansowy, zakonnik; miniatury, m.in. w Żywotach arcybiskupów gnieźnieńskich; polichromia w kościele w Mogile. Samosz (rum. Somes, węg. Szamos), rz. w Rumunii i na Węgrzech, 1. dopływ Cisy; dł. 411 km (od źródeł Somesul Mare); żeglowna w dolnym biegu. samotnia, miejsce odludne, odosobnione; pustelnia. samotok, hutn. przenośnik wałkowy (o wałkach napędzanych lub nie) do wzdłużnego transportu wyrobów walcowanych, wyciskanych lub ciągnionych. Samotraka (Samothraki), górzysta wyspa gr. w pn. części M. Egejskiego; 178 km2, 4 tys. mieszk. (1961); muzeum; resztki budowli staroż. (gł. z III i TTw. p.n.e.), m.in. nimfeum, niegdyś zwieńczone słynnym posągiem Nike. samotrzask, łow. →potrzask. samouczek, podręcznik do nauki jakiegoś przedmiotu bez pomocy nauczyciela. samoutlenianie (autooksydacja), reakcja utleniania przebiegająca samorzutnie pod wpływem tlenu atm.; najczęściej ulegają s. nienasycone związki organiczne. samowar, naczynie metal, do gotowania wody i parzenia herbaty, z grzejnikiem na węgiel drzewny; rozpowszechnione dawniej gł. w Rosji; obecnie elektryczne. samowystrczalność gospodarcza →autarkia. samowyzwalacz, urządzenie opóźniające otwarcie się migawki aparatu fot. po naciśnięciu spustu. samowzbudzenie: 1) samoczynne powstanie drgań w układzie elektr. lub mech. spowodowane jego niestabilnością; 2) wytwarzanie pola magnet. w stojanie prądnicy elektr. prądu stałego dzięki wyzyskaniu prądu elektr. wzbudzonego przez to pole. samowzmocnienie, mech. zwiększenie wytrzymałości grubościennej rury przez poddanie jej działaniu dużego ciśn. wewn. powodującego plast, odkształcenia wewn. warstw materiału; stosowane w produkcji luf. samozapłodnienie (autogamia), zapłodnienie jaj u zwierząt obojnaczych przez plemniki tego samego osobnika; zjawisko rzadkie; występuje m.in. u tasiemców. samozapłon, samorzutny zapłon substancji palnych w powietrzu lub w tlenie, gdy temp. jest wyższa od tzw. temperatury s.; wyzyskiwany w silnikach Diesla, niepożądany w silnikach z zapłonem iskrowym. samozatrucie (autointoksykacja), zatrucie organizmu produktami własnej przemiany materii wskutek nadmiernego ich wytwarzania lub upośledzonego wydalania, np. w cukrzycy. samozerwalność, przyjęte w papiernictwie określenie samozrywu. samozryw, miara wytrzymałości włókna (przędzy) lub wstęgi papieru na zerwanie; określona długością włókna (w km) lub papieru (w m), pod którego ciężarem ulega ono zerwaniu. samozwaniec, osoba, która przywłaszcza sobie bezprawnie jakiś tytuł, jakąś godność. Samozwaniec MAGDALENA, ur. 1899, córka W. Kossaka; pisarka satyr.; Na ustach grzechu (parodia Trędowatej H. Mniszkówny), opowieść autobiogr. Maria i Magdalena. samożywność, biol. →autotrofizm. sampan, mała łódź chin., jap., ind. lub malajska, do przewozu ludzi lub towarów, połowu ryb lub niekiedy — mieszkanie na wodzie. Samsø [-sö:], wyspa duń., w cieśn. Mały Bełt; 113 km2, 6 tys. mieszk. (1965).

Sandomierska Kotlina 1039 Samson, wg Biblii siłacz izrael. wydany podstępem przez Dalilę Filistynom; częsty motyw w sztuce. Samsonow ALEKSANDR W., 1859-1914, generał ros., podczas I wojny świat, dowódca 2 armii ros.; w sierpniu 1914 poniósł klęskę pod Tannenbergiem (obecnie Stębark); popełnił samobójstwo. Samsonowicz JAN, 1888-1959, geolog; prof. uniw. we Lwowie i Warszawie, czł. PAN; wszechstronny badacz G. Świętokrzyskich; odkrył złoża rud żel. w Rudkach k. Słupi Nowej oraz nadbużańskie zagłębie węglowe. Samsonów, w. w pow. i woj. kieleckim, nad Bobrzą; neoklas. zakład przem. (pocz. XIX w.), ruiny wielkiego pieca, hal produkcyjnych, Samsun, m. w pn. Turcji, ośrodek adm. prow. S., port nad M. Czarnym; 108 tys. mieszk. (1965); przemysł gł. tytoniowy. Samtredia, m. w Gruz. SRR, na Niz. Kolchidzkiej; 22 tys. mieszk. (1967). Samuel, ?-1014, car bułg. od 997; utworzył silne państwo (zach. Bułgaria, Serbia, Epir), z ośrodkiem w Macedonii; 1014 pobity przez cesarza bizant. Bazylego II. Samuelson [sämjuəlsn] PAUL ANTHONY, ur. 1915, amer. ekonomista statystyk i ekonometryk; prof. Massachusetts Institute of Technology w Cambridge; prace z zakresu analizy ekon., teorii wzrostu, problematyki równowagi gosp.; nagr. Nobla. Samujlonak EDUARD, 1907-39, prozaik białorus.; powieść Teoryja Kalenbrun demaskująca przejawy faszyzmu w Polsce oraz Buduczyniá wskrzeszająca lata walki o władzę radz. w Gruzji. Samulowski ANDRZEJ, 1840-1928, warmiński poeta i działacz społ.-oświat., księgarz; 1920 uczestnik akcji plebiscytowej; wiersze patriot. i religijne. samum, gorący, suchy i porywisty wiatr na pustyniach pn. Afryki, Płw. Arabskiego i przylegających doń od pn. obszarów. samura, łow. samica dzika. samuraj, rozpowszechniona w Europie nazwa jap. rycerza feud. (w Japonii zw. bushi); w XII w. -1868 s. byli klasą rządzącą w Japonii. Samut Prakan, m. w Syjamie, port w pobliżu ujścia rz. Menam do Zat. Syjamskiej, ośr. adm. prow. S.P.; 22 tys. mieszk. (1960). Samut Sakhon, m. w Syjamie, nad zat. Bangkok, ośr. adm. prow. S.S.; 28 tys. mieszk. (1960); łuszczarnie ryżu; port rybacki. San, rz., pr. dopływ Wisły; dł. 444 km, dorzecze 16732 km2; gł. dopływy: Wisłok (1.), Tanew (pr.); żeglowna 90 km; zbiorniki retencyjne i elektrownie wodne w Myczkowcach i Solinie. Sana, stol. Jemenu, ośr. adm. prow. S.; ok. 100 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż.; rzemiosło (gł. złotnictwo); ośr. handlowy. sanacja [łac], uzdrowienie. sanacja, nazwa obozu zwolenników J. Piłsudskiego, który 1926 dokonał przewrotu majowego i pod hasłem „sanacji moralnej" wprowadził dyktaturę w Polsce; organizacje — BBWR i OZN. Sanaga, rz. w Kamerunie; dł. ok. 900 km; uchodzi do Zat. Gwinejskiej; liczne progi i wodospady; koło miasta Edéa wielka elektrownia. San Agustin, m. w pd.-zach. Kolumbii; ruiny prekolumbijskiego miasta; świątynie, rzeźby kam., zdobione płaskorzeźbami baseny i kanały, grobowce, sarkofagi, ceramika i złote ozdoby. Sanai, ?-1130, poeta pers., związany z sufizmem; poematy mistyczne, masnawi. Sanandadż, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Kurdystan; 54 tys. mieszk. (1966); ośr. rzemiosła (dywany). San Andrés y Providencja [s. -res i -widensia], intendencja Kolumbii, obejmująca wyspy: S. Andres i Providencia na M. Karaibskim; 54 km2, 25 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. San Andres; turystyka.

San Angelo [sän ändżəlou], m. w USA (Teksas), nad rz. Concho; 64 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu hodowli owiec; przemysł spoż., skórz., mat. bud., rafinacja ropy naftowej. San Antonio [sän əntounjou], m. w USA (Teksas); 650 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 834 tys. (1967); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., odzieżowy, maszyn., poligraf., mat. bud.; węzeł komunik.; 2 uniw.; muzea; zabudowania dawnych misji i pałac gubernatora (XVIII w.); domy (XVIII-XIX w.). San Antonio, m. w środk. Chile, nad O. Spokojnym; 33 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., spoż.; kąpielisko. San Antonio de los Baños [s. a. de 1. bańos], m. w zach. Kubie, w pobliżu Hawany; 26 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy; uzdrowisko z gorącymi źródłami. sanatorium, zakład lecznictwa zamkniętego zorganizowany zwykle w miejscowości uzdrowiskowej, przeznaczony dla osób przewlekle chorych, wymagających rehabilitacji lub utrwalenia wyników leczenia szpitalnego; np. s. przeciwgruźlicze. San Benedetto del Tronto, m. we Włoszech (Marche), nad M. Adriatyckim; 31 tys. mieszk. (1961); gł. port rybacki kraju; kąpielisko. San Bernardino, przełęcz w Alpach, w grupie górskiej Adula (Szwajcaria); wys. 2065 m; szosa Chur-Bellinzona. San Bernardino [sän bə:rnərdi:nou], m. w USA (Kalifornia), na wsch. od Los Angeles; 107 tys. mieszk. (1970), zespół miejski S.B.-Riverside-Ontario 1,1 mln (1967); ośrodek handl.; przemysł spoż., mat. bud., elektrotechn., hutnictwo żelaza. San Bernardo, m. w środk. Chile, w pobliżu Santiago de Chile; 57 tys. mieszk. (1965); warsztaty kol., stalownie. San Buenaventura →Ventura. San Carlos [s. kar-], m. w Filipinach, port na wsch. wybrzeżu wyspy Negros; 154 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu uprawy trzciny cukrowej. San Carlos [-n kar-], m. w Wenezueli, stol. stanu Cojedes; 17 tys. mieszk. (l969). San Carlos de Bariloche [-n kar- de -cze], m. w Argentynie (Rio Negro), nad jez. Nahuel Huapi; 7 tys. mieszk. (1960); duży ośr. turyst.-wypoczynkowy. San Cataldo [s. kata-], m. we Włoszech (Sycylia); 23 tys. mieszk. (1961); wydobycie soli potasowych, przemysł chemiczny. Sánchez [sanczes] FLORENCIO, 1875-1910, dramatopisarz urugwajski; realist. dramaty poruszające gł. tematykę społeczną. Sanchez [-czez] HERNANDEZ FIDEL, ur. 1917, polityk Salwadoru; 1962-67 min. spraw wewn.; od 1967 prezydent i szef rządu. Sancho Pansa [sanczo p.], giermek Don Kichota; uosobienie zdrowego rozsądku i prozaiczności; bohater powieści Cervantesa Don Kichot z La Manczy. San Cristóbal [s. kristowal] (Chatham), górzysta2 wyspa w archipelagu Galapagos; 505 km , ok. 1 tys. mieszk. (1960). San Cristóbal [s. kristowal], m. w Wenezueli, w Andach, stol. stanu Táchira; 149 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., cementowy. San Cristóbal [s. kristowal] (Benemerita de San Cristóbal), m. w pd. Dominikanie, ośrodek adm. prow. S.C.; 23 tys. mieszk. (1969). San Cristóbal de las Casas [s. kristowal de 1. ką-j. m. w Meksyku (Chiapas); 23 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Sancti Spiritus [-kti spi-], m. w śród. Kubie; 63 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Sanctum Officium →inkwizycja. Sand [sã:d] GEORGE (właśc. Aurore Dudevant), 1804-76, pisarka fr., jedna z gł. postaci życia lit. romantyzmu; powieści m.in. o problemach obyczajowej emancy-

pacji kobiet, dramaty, pisma kryt., publicystyka; długotrwały romans z Chopinem. Sand [zant] KARL LUDWIG, 1795-1820, student niem., czł. Burschenschaftu; 1819 zasztyletował carskiego agenta A. Kotzebuego. sandacz (Lucioperca lucioperca), ryba z rzędu okoniokształtnych, do 85 cm dl.; drapieżna; duże, czyste zbiorniki zlewisk M. Bałtyckiego, Kaspijskiego i Czarnego; ceniony, mięso smaczne. Sandage [sändydż] ALLAN, ur. 1926, astronom amer.; prace z fotometrii gwiazd i galaktyk, podał obserwacyjne argumenty obecnej teorii ewolucji gwiazd, na nowo wyznaczył stałą Hubble'a; badania z kosmologii. Sandakan, m. w Malajzji, na pn.-zach. wybrzeżu Borneo, gł. port stanu Sabah; 33,3 tys. mieszk. (1967); wywóz drewna. sandalin (Pterocarpus), tropik, drzewo lub krzew; niektóre gat. dają cenne drewno zw. padukiem; sok z pnia, tzw. kino, używany w lecznictwie i farbiarstwie; do rodzaju s. należy dracena. sandałwiec (sandałowe drzewo, Santalum), niskie drzewo z pd.-wsch. Azji i Australii; niektóre gat. uprawiane; dają cenne, pachnące drewno (meble, galanteiia, olejek sandałowy). sandały, rodzaj lekkiego obuwia, mającego zwykle zamiast przyszwy rzemyki albo paski ze skóry lub płótna. Sandanski, m. w Bułgarii, u podnóży Pirinu; 13 tys. mieszk. (1965); uzdrowisko z cieplicami; ośr. turystyki. sandarak (cyprzyk czteroklapowy, żywiczlin czteroklapowy, Callitris quadrivalvis), drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych; pn.-zach. Afryka i pd. Hiszpania; dostarcza cennego drewna i żywicy. Sandauer ARTUR, ur. .1913, krytyk lit., prozaik; zbiory szkiców: Poeci trzech pokoleń, Bez taryfy ulgowej, Samobójstwo Mitrydatesa, Liryka i logika; opowiadania. Sandawe, buszmeńskie plemię w Tanganice; ok. 35 tys.; kopieniacza uprawa ziemi, hodowla, myślistwo; zachowane tradycyjne wierzenia i zwyczaje; język sandawe z rodziny khoisan. Sandburg [sändbə:rg] CARL, 1878-1967, poeta amer.; kontynuator idei i formy poet. Whitmana; liryki i poematy opiewające życie, pracę i tradycje ludu amer.; biografia A. Lincolna. Sandecka STANISŁAWA, ur. 1910. architekt, graficzka; od 1946 w USA; projekty arch., grafika reklamowa. Sandecki-Malecki JAN →Malecki-Sandecki Jan. sandhi, termin przejęty z gramatyki ind. na oznaczenie pewnego typu upodobnienia, zmian fonetycznych, zachodzących w wygłosie i nagłosie kolejnych wyrazów w zdaniu lub sąsiadujących morfemów w wyrazie. Sandia kultura, archeol. najstarsza kultura paleolityczna w Ameryce Pn.; łowiectwo; nazwa od jaskini Sandia (USA, Nowy Meksyk). San Diego [sän dyejgou], m. w USA (Kalifornia), port nad O. Spokojnym; 676 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 1,2 mln (1967); przemysł lotn. i rakietowy; baza lotn. i marynarki woj.; port rybacki; ośr. kult. i nauk. (2 uniw.); muzea; ruiny zabudowań misyjnych (koniec XVIII w.), domy (XVIII-XIX w.), kościół S. Diego de Alcará (pocz. XIX w.). Sandler RICKARD, 1884-1964, szwedż. polityk socjaldemokr.; od 1920 parokrotnie minister różnych resortów, 1932-39 spraw zagr.; 1925-26 premier. sandomierska konfederacja, 1704, zawiązana w okresie wojny północnej 1700-21 przez część szlachty popierającej Augusta II; mimo pomocy konfederatów i Rosji August II abdykował. Sandomierska Kotlina, część tektonicznego obniżenia podkarpackiego; wys. 150250 m; puszcze: Solska, Sandomierska, Niepołomicka; wydobycie siarki, gazu ziemnego, ropy naft., soli kamiennej.

1040 Sandomierska Puszcza Sandomierska Puszcza, duży niegdyś obszar lasów w Kotlinie Sandomierskiej; fragmenty lasów pierwotnych zachowały się nad Sanem i w środk. części obszaru; lasy sosnowe, mieszane, liściaste. Sandomierska Wyżyna, wsch. część Wyż. Małopolskiej; geol. przedłużenie G. Świętokrzyskich; wys. 200-300 m; w pokrywie lessowej liczne wąwozy; b. urodzajne gleby. sandomierska zgoda, 1570, porozumienie luteranów, kalwinów i braci czes. zawarte w Sandomierzu w celu wspólnej obrony przed kontrreformacją. Sandomierz, m. pow. w woj. kieleckim, nad Wisłą; 16,8 tys. mieszk. (1970); wielka huta szkła okiennego, stocznia rzeczna, wytwórnia pasz; port rzeczny; ośr. turyst.; 2 muzea; zabytkowy zespół urbanist.-arch. (XIII-XVIII w.), m.in. późnoromański zespół klasztorny dominikanów (XIII w.), got. katedra (XIV w., rozbudowa XVII i XIX w.), renes. ratusz, fragmenty murów miejskich (XIV, XVI w.) z Bramą Opatowską, zabytkowe kościoły i domy (tzw. Dom Długosza XV, XVII w.). — Najstarsza osada z VIII w., gród w X w.; ośr. grodowo-miejski w końcu XI w.; stolica księstwa w XII w.; prawa miejskie przed 1227; od XVI w. udział w handlu zbożem; miejsce zjazdów szlachty; ośr. ruchu umysłowego; 1570 zjazd różnowierców (sandomierska zgoda); od XVII w. upadek. W okresie okupacji hitlerowskiej 1939-45 zginęło ok. 2 tys. mieszk.; rejon działania „Jędrusiów"; VII-VIII 1944 ciężkie walki wyzwoleńcze; 1945 natarcie z przyczółka sandomierskiego zapoczątkowało styczniową ofensywę wojsk radzieckich. Sandomirydy, łańcuch górski powstały w kambrze na obszarze dzisiejszych G. Świętokrzyskich; w dolnym ordowiku został znacznie zdenudowany. San Donà di Piave [s. dona di pjawe], m. we Włoszech (Wenecja Eugenejska), nad rz. Piave; 25 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Sandong, ośrodek górn. w Korei Pd.; wydobycie rud wolframu i węgla kamiennego. sandosten, pochodna piperydyny; lek przeciwhistaminowy, stosowany w leczeniu chorób alergicznych i przy odczynach poprzetoczeniowych. sandr, rozległy, b. płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych przez wody topniejącego lodowca. Sandrart [za-] JOACHIM VON, 1606-88, niem. malarz, grafik i historyk sztuki; portrety, kompozycje hist. i religijne. Sandusky [səndasky], m. w USA (Ohio), port nad jez. Erie (eksport węgla kam.); 34 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., elektrotechn., metal., papiern., winiarski. Sandviken [sandwi:kən], m. w środk. Szwecji; 26 tys. mieszk. (1969); wielka huta żelaza. Sandwich [sänduycz], dawna nazwa Hawajów. Sandwich Island [sän(d)uycz ajlənd] → Efate. Sandwich Południowy [sän(d)uycz p.], rów oceaniczny w pd. części O. Atlantyckiego; głęb. do 8428 m. Sandwich Południowy [sän(d)uycz p.] (South Sandwich), archipelag wysp na Pd. Atlantyku; 335 km2, bezludne; stanowią dependencję Falklandów. sandwicz, przekąska w postaci dwu cienkich kawałków bułki lub chleba, posmarowanych masłem i przełożonych wędliną, mięsem, serem, rybą i in. sandżak, w Turcji do 1834 — lenno wojsk., potem (do 1922) — jednostka administracyjna. saneczkarstwo, dyscyplina sportów zimowych obejmująca wyścigi (na specjalnych torach) sanek sport., bobslejów i skeletonów. San Felipe, m. w Wenezueli, stol. stanu Yaracuy; 42 tys. mieszk. (1969). San Felipe, m. w środk. Chile, u pod-

nóży Andów, ośrodek adm. prow. Aconcagua; 22 tys. mieszk. (1965). San Fernando, m. i port w Hiszpanii (Andaluzja), nad O. Atlantyckim; 61 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., saliny mor.; rybołówstwo. San Fernando, m. w Filipinach, w środ. części Luzonu; 57 tys. mieszk. (1960); przemysł cukrowniczy. San Fernando, m. i port na Trynidadzie; 40 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. San Fernando, m. w Filipinach, port na zach. wybrzeżu Luzonu; ok. 38 tys. mieszk. (1960). San Fernando, m. w środk. Chile, u podnóża Andów, ośrodek adm. prow. Colchagua; 25 tys. mieszk. (1965). San Fernando de Apure, m. w Wenezueli, nad rz. Apure, stol. stanu Apure; 42 tys. mieszk. (1969); przemysł spożywczy. sanforyzacja, jeden z procesów wykończania tkanin, gł. bawełn., zmniejszający ich kurczliwość; tkaniny poddawane s. opatrzone są znakiem „Sanfor". San Francisco [s. frans-isko], przełęcz w Andach, na pn. od szczytu Ojos del Salado, na granicy Chile i Argentyny; wys. 4726 m. San Francisco [sän frənsyskou], m. w USA (Kalifornia), nad O. Spokojnym; 704 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 3,0 mln (1967); wielki port, ośr. handl.-bankowy; przemysł spoż., elektrotechn., metal., samoch., stoczn., lotn.; uniw. w Berkeley i w Pało Alto; muzea; zabudo-r wania misyjne i fortyfikacje hiszp. (XV J w.); kościoły i budowle świeckie (XIX w.). San Francisco de Macoris [s. frans-isko de makoris], m. w pn. Dominikanie, ośrodek adm. prow. Duarte; 36 tys. mieszk. (1969). Sangali, m. w Indii (Maharaśztra), nad rz. Kriszna; 74 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; rzemiosło (tkaniny). Sangallo ANTONIO DA (st.) (właśc. A. Giamberti), 1455-1534, brat i uczeń Giuliana, wł. architekt epoki renesansu; pałace, kościoły, fortyfikacje. Sangallo ANTONIO DA (mł.) (właśc. A. Cordini), 1483-1546, architekt wł., przedstawiciel renesansu; kościoły w Rzymie: S. Maria di Loreto i udział w budowie bazyliki św. Piotra, pałace (Farnese w Rzymie), założenie urbanist. miasta Castro, fortyfikacje. Sangallo GIULLIANO DA (właśc. G. Gambertti), 1445-1516, brat Antonia, wł. architekt epoki renesansu; pałace i wille, kościoły (S. Maria delie Carceri w Prato —pierwszy renes. kościół centr.), fortyfikacje. Sangay [-gaj], czynny wulkan w Andach Ekwadorskich, w Kordylierze Wsch.; 5230 m; wieczne śniegi. Sanger [sängər] FREDERICK, ur. 1918, biochemik ang.; pracownik nauk. uniw. w Cambridge; prace dotyczące struktury białek (określił m.in. budowę chem. insuliny) i kwasów rybonukleinowych; nagr. Nobla. Sänger [zenər] FRITZ, ur. 1901, dziennikarz niem. (NRF); 1949-61 red. nacz. Deutsche Presse-Agentur; od 1961 deputowany do Bundestagu. r u Sangerhausen [zanə ha zən], m. w zach. części NRD, u podnóży gór Harzu; 32 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud miedzi; przemysł maszyn.; słynne rosarium. sangha, termin buddyjski oznaczający gminę rel., lub zakon. Sangihe, grupa wysp indonez. na morzu Celebes;2 ok. 1 tys. km2; gł. wyspa S. (777 km ); rybołówstwo. San Gimignano [s.dżiminjano], m. we Włoszech (Toskania); 10 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.; muzea; zachowany średniow. plan urbanist. i mury obronne; katedra (XII, XIII, XV w.), romańskie kościoły (XI-XII w.), liczne średniow. domy (z wysokimi wieżami obronnymi) i pałace.

San Giovanni in Persiceto [s. dżowanni in -czeto], m. we Włoszech (Emilia-Romaniaj; 21 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., spożywczy. San Giovanni Rotondo [s. dżowanni r.], m. we Włoszech (Apulia), na płw. Gargano; 20 tys. mieszk. (1961); ośr. wydobycia boksytów. San Giovanni Valdarno [s. dżowanni w.], m. we Włoszech (Toskania), nad rz. Arno; 16 tys. mieszk. (1961); zakłady taboru kol.; wydobycie węgla brun.; wielka elektrownia. Sangiran, stanowisko antropologiczne pitekantropa i megantropa; wczesna faza środk. plejstocenu; k. Surakarty na Jawie. San Giuliano Terme [s. dżulia- t], m. we Włoszech (Toskania); 22 tys. mieszk. (1961); uzdrowisko "z ciepłymi źródłami; ośr. turystyczny. Sanguszko DYMITR, książę, 1530-54, starosta czerkaski; mąż Halszki z Ostroroga; w czasie ucieczki z żoną do Czech, zamordowany przez M. Zborowskiego. Sanguszko EUSTACHY, książę, 1768-1844, poseł na Sejm Czteroletni, powstaniec 1794, wiceregimentarz pospolitego ruszenia w Księstwie Warszawskim. Sanguszko EUSTACHY, książę, 1842-1903, konserwatywny polityk galic; 1895-98 namiestnik Galicji. Sanguszko ROMAN, książę, 1537-71, hetman polny litew. od 1567; 1560 uczestnik wojny o Inflanty; 1567 pokonał wojska moskiewskie między Ułą a Suszą; przeciwnik unii pol.-litewskiej. Sanguszko ROMAN STANISŁAW, książę, 1800-81, uczestnik powstania 1830-31; zesłany na Kaukaz; po powrocie zwolennik reform, w swoich dobrach zwolnił chłopów od pańszczyzny. Sanguszko WŁADYSŁAW HIERONIM, książę, 1803-70, ultrakonserwatywny i ugodowy polityk galic; prezes Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. sangwina: 1) czerwonobrunatna kredka z glinki z czerwonym żelazowym barwnikiem i woskiem lub olejem jako spoiwem; 2) rysunek wykonany s., czasem uzupełniony białą kredką. sangwinik, człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu, wrażliwy, o szybko przemijających reakcjach uczuciowych; jeden z temperamentów. sanhedryn, w staroż. Jerozolimie (III w. p.n.e.-IV w. n.e.) instytucja kolegialna mająca uprawnienia w zakresie sądownictwa cywilnego i rel. prawodawstwa. Sanherib, ?-ok. 681 p.n.e., król Asyrii od ok. 704, syn Sargona II; prowadził liczne wojny, zdobył i zburzył Babilon; rozwinął technikę wojenną, otoczył opieką rolnictwo i sadownictwo (budowa kanałów nawadniających). sanhita, ind. termin oznaczający podstawowy tekst każdej z Wed (hymny do bóstw, modlitwy, zaklęcia, formuły). sanidyn, minerał, wysokotemperaturowa odmiana ortoklazu; biały lub białawoszary; występuje w magmowych skałach wylewnych, np. ryolitach. sanie, pojazd na płozach, zaprzęgany w konie, psy, renifery, służący do jazdy →tobogan po śniegu; s. góralskie bogato zdobione. sanie silnikowe, pojazd na płozach poruszany śmigłem wprawianym w ruch przez silnik spalinowy; używane jako środek transportu w okolicach podbiegunowych. sanie wodne, motorówka ślizgowa z kadłubem o profilu dna w kształcie odwróconej litery V. sanie żaglowe, używana niekiedy nazwa ślizgu lodowego. San Isidro, m. w Argentynie, nad La Platą, w zespole miejskim Buenos Aires; 196 tys. mieszk. (1960); funkcje gł. mieszkaniowe; ośr. wypoczynkowy; przemysł spożywczy. sanitariusz, pracownik służby zdrowia, spełniający czynności pomocnicze w opiece nad chorymi, pod nadzorem pielęgniarki.

Sanojca 1041 sanitarna instalacja, bud. układ przewodów doprowadzających do pomieszczeń wodę bieżącą (instalacja wodociągowa), wodę ciepłą lub odprowadzających ścieki (instalacja kanalizacyjna), śmieci itp. sanitarna technika, zespół działów techniki obejmujący zagadnienia doprowadzania wody, kanalizacji, oświetlenia, ogrzewania, wentylacji, oczyszczania ścieków, zwalczania hałasu itp. w celu zapewnienia ludności najwłaściwszych — z punktu widzenia higieny — warunków bytu. sanitarne budownictwo, dział budownictwa zajmujący się budową urządzeń sanitarnych, jak ujęcia wód, wodociągi, kanalizacja, stacje pomp, oczyszczalnie ścieków. Sanitarne Konwencje Międzynarodowe, umowy dwu- lub wielostronne, określające warunki i sposoby zapobiegania szerzeniu się epidemii chorób zakaźnych w skali międzynar.; pierwsza 1881, obecnie inicjowane przez Świat. Organizację Zdrowia. sanitarne prawo, przepisy regulujące zapobieganie powstawaniu chorób, ich rozprzestrzenianiu oraz przestrzeganie zasad higieny w społeczeństwie. sanitarny węzeł, bud. prefabrykowany blok obejmujący odcinki sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i ciepłej wody obsługujące 1 lub 2 mieszkania; z w.s. montuje się instalację sanitarną całego budynku. Sanjines [sanchines] JORGE, ur. 1936, boliwijski reżyser fiim.; filmy dokumentalne i fabularne o akcentach krytyki społ. (Ukamau, Krew kondora). San Joaquin (sän uo:ki:n], rz. w zach. części USA; dł. ok. 560 km; uchodzi wspólnym ujściem z rz. Sacramento do zat. San Francisco; żeglowna ok. 200 km; wykorzystywana do nawadniania; gł. m. Stockton. San Jorge [s. chorche], zatoka O. Atlantyckiego, u pd. wybrzeża Argentyny. San José [s. chose], stol. Kostaryki; 322 tys. mieszk. — zespół miejski (1963); gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.) kraju; muzea; katedra (XVIII-XIX w.), kościół La Merced (XVIII w.), pałace i teatr (XIX w.). San Jose [sän houzej], m. w USA (Kalifornia), na pd.-wsch. od San Francisco; 437 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 959 tys. (1967); ośr. handl. żyznej doliny Santa Clara (sadownictwo, warzywnictwo); przemysł elektrotechn., spoż., maszyn., środków transportu. San José de Mayo [s. chose de majo], m. w pd. Urugwaju, ośrodek adm. dep. San Tose; 25 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. San Juan [s. chuan], stol. Puerto Rico; 734 tys. mieszk. — zespół miejski (1966); gł. ośrodek przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i gł. port kraju; ośr. turyst., kąpielisko. San Juan [s. chuan], prowincja w środk. -zach. Argentynie, w Andach i na pogórzu Andów; 86,1 tys. km2, 414 tys. mieszk. (1968); stol. S.J. San Juan [s. chuan], m. w Argentynie, stol. prow. S.J,; 107 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., cementowy. San Juan [s. chuan] (San Juan de los Morros), m. w Wenezueli, stol. stanu Guarico; 41 tys. mieszk. (1969). San Juan [s. chuan], m. i port w środk.-zach. Peru, nad O. Spokojnym; 7 tys. mieszk. (1961); wywóz rud żel.; w pobliżu wydobycie rud żel. (Marcona). San Juan de la Maguana [s. chuan de la maguana], m. w zach. Dominikanie, ośr. adm. prow. San Juan; 30 tys. mieszk. (1969). sankcja, prawo część normy prawnej (wg jej klas. definicji) określająca następstwa, jakie powinno pociągnąć zachowanie się adresata normy sprzeczne z jej treścią. sankcja, socjol. reakcja danej zbiorowości na zachodzące w niej wydarzenia i zachowania ludzkie.

sankcja karna, część przepisu karnego określająca ustawowy wymiar kary za dane przestępstwo wymienione w dyspozycji przepisu. sankcja negatywna, socjol. element kontroli społ., wszelka przykra dla członka grupy reakcja ze stroony grupy na jego zachowanie; kara. sankcja pozytywna, socjol. element kontroli społ., wszelka przyjemna dla członka grupy reakcja ze strony grupy na jego zachowanie, nagroda. sankcja pragmatyczna, edykt król. (cesarski) regulujący szczególnie ważne sprawy państw, (np. zasadę następstwa tronu). sankcja pragmatyczna 1713, edykt Karola VI głoszący niepodzielność posiadłości habsburskich i ich dziedziczenie także w linii żeńskiej. Sankeya wykres, wykres bilansu cieplnego, materiałowego itp. w postaci łączących lub rozdzielających się strumieni o szerokościach odpowiadających w przyjętej podziałce wartościom poszczególnych pozycji bilansu. sankhja, staroż. ind. system filoz., za którego twórcę uważa się Kapilę; wczesne koncepcje w Mahabharacie, puranach, upaniszadach (system monistyczny; panteizm); s. klasyczną reprezentuje Iśwarakriszna (dualizm prakriti i puruszy; ateistyczna). sanki, sport mały pojazd na metal, płozach, używany w zawodach saneczkarskich; także popularny zimowy sprzęt do jazdy, zwł. w terenie pagórkowatym. sankiuloci, pogardliwa nazwa nadana (noszącym długie, luźne spodnie) najradykalniejszym i najbiedniejszym uczestnikom W. Rewolucji Fr.; s. paryscy przyczynili się do obalenia monarchii i stracenia Ludwika XVI. Sankt Gallen [zankt g.], kanton w pn.-wsch. Szwajcarii, w Alpach 2 i na Wyż. Szwajcarskiej; 2,0 tys. km , 375 tys. mieszk. (1968); stol. S.G.; j.u. niemiecki. Sankt Gallen [zankt g.], m. w Szwajcarii, na Wyż. Szwajcarskiej, stol. kantonu S.G.; 79 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn.; ośr. turyst; późnobarok. zespół budynków opactwa (XVIII w.), na miejscu średnio w. klasztoru; zachowana krypta (X w.). Sankt Ingbert [zaŋkt yŋb-], m. w NRF (Saara); 29 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; hutnictwo żelaza. Sankt Moritz [zaŋkt mo:ryc] (retoromańskie San Murezzan), ośr. sportów zimowych i turyst.-wypoczynkowy o świat, sławie w Szwajcarii (Gryzonia), w Engadynie; 4 tys. mieszk. (1960); muzea. „Sankt-Pietierburgskije Wiedomosti", gazeta ros. wydawana 1728-1917; ważne źródło do historii Rosji XVIII w. Sankt Pölten [zaŋkt p.], m. w Austrii (Dolna Austria); 40 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn., włók., chemiczny. sanktuarium, miejsce o szczególnym znaczeniu kultowym (budowla sakralna lub jej najważniejsza część), miejsce przechowywania świętości; przen. miejsce szczególnie cenne, ważne dla kogoś, nie dla wszystkich dostępne. Sankt Wolfgang [zaŋkt w.], uzdrowisko i ośr. sportów zimowych w Austrii (Górna Austria), w krainie Salzkammergut. San kuo-czy jen-i ['dzieje trzech królestw'], chin. powieść hist. oparta na kronice cesarskiej opisującej dzieje Chin w III w.; autor Lo Kuan-czung (13301400); popularna do dziś; przeróbki sceniczne. Sankuru (w górnym biegu — Lubilash), rz. w Kongu (Kinszasa), pr. dopływ Kasai; dł. ok. 1000 km; w dolnym biegu żeglowna; elektrownie wodne. San Leandro [sän liä-], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Sän Francisco; 68 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., samoch., lotniczy. Sanlúcar de Barrameda [-lukar de b.], m. w Hiszpanii (Andaluzja), przy ujściu

Gwadalkiwiru; 35 tys. mieszk. (1960); port rybacki; saliny mor.;ukąpielisko. San Luis [s. l is], prowincja w środk. Argentynie; 76,7 tys. km2, 201 tys. mieszk. (1968); stol. S.L.; uhodowla bydła i owiec. San Luis [s. l is] (San Luis de la Punta), m. w Argentynie, stol. prow. S.L.; 49 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., cementowy. San Luis Potosi [s. luis -si], stan w środk. Meksyku; 62,8 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1969); stol. S.L.P.; wydobycie rud cynku, ołowiu, cyny, rtęci i arsenu, srebra; hutnictwo metali nieżelaznych; uprawa kukurydzy, hodowla bydła. San Luis Potosi [s. luis -si], m. w Meksyku, stol. stanu S.L.P.; 190 tys. mieszk. (1969); wydobycie rudy cynku, ołowiu i arsenu, srebra; hutnictwo metali nieżel., przemysł środków transportu; uniw.; katedra (XVIII w.) i liczne barok, kościoły. San Marino (Najjaśniejsza Republika San Marino), państwo w2 pd. Europie, na Płw. Apenińskim; 61 km , 18 tys. mieszk. (1969); stol. S.M.; j.u. włoski; region turyst. o świat, znaczeniu. — W średniowieczu pod zwierzchnictwem książąt Urbino, od XVII w. niezależne; od poł. XIX w. związane z Włochami (1897 układ o przyjaźni); republika (głową państwa — 2 kapitanowie-regenci); unia celna i monetarna z Włochami (układ z 1954). San Marino, stol. republiki S.M.; 3,4 tys. mieszk. (1967); słynny ośr. turyst.; ruiny murów obronnych (XIII-XVI w.), 3 twierdze (XI-XIX w.), kościoły (XIVXIX v/.), pałace. San Martin [s. -tin] JOSE, 1778-1850, bojownik o wolność krajów Ameryki Łac.; walczył w Argentynie, Chile i Peru. San Martin [s. -tin], m. w Argentynie, w zespole miejskim Buenos Aires; 279 tys. mieszk. (1960); przemysł-spoż., włók., maszynowy. San Mateo [sän -ejo], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim San Francisco; 79 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; funkcje mieszkaniowe. San Matias [sammatias], zatoka O. Atlantyckiego, u wybrzeża Argentyny, między ujściem Rio Negro a płw. Valdés. Sanmensia, duża elektrownia wodna (moc 1000 MW) i zbiornik wodny (2350 km2) na Huang-ho w Chinach (na granicy prow. Szansi i Honan). Sanmicheli [sammikeli] MICHELE, 14841559, architekt wł., jeden z czołowych artystów renesansu; liczne fortyfikacje (m. in. w Weronie), wille i pałace (m.in. Grimani w Wenecji). San Miguel [sammigel], m. we wsch. Salwadorze, ośrodek adm, dep. S.M.; 45 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spożywczy. San Miniato, m. we Włoszech (Toskania); 22 tys. mieszk. (1961); ośr. turystyczny. Sannazzaro [-dzaro] IACOPO, 1456-1530, poeta wł., humanista: alegor. powieść pasterska Arcadia (w języku wł.), kancony, sonety, łac. elegie. San Nicolás [s. nikolas] (San Nicolás de los Arroyos), m. i port w Argentynie, nad dolną Paraną; 56 tys. mieszk. (1960); huta żel., rafineria ropy naft., przemysł chem., cementowy. Sanniki, w. w pow. gostynińskim, woj. warsz.; mleczarnia; tradycje sztuki ludowej. Sannikowa Cieśnina, cieśn. na M. Arktycznym, między Ziemią Bungera a Wyspami Lachowskimi (Wyspy Nowosyberyjskie); szer. do 55 km. głęb. 10-20 m. sannjasin, w religiach ind. asceta wędrowny, odbywający czwarty okres życia (aśramę) wyższych kast hinduskich. Sanocka Fabryka Autobusów, w Sanoku, początki sięgają 1832; dawniej produkcją o profilu kol., obecnie gł. autobusy (san, sanok), furgony i przyczepy. Sanojca ANTONI (pseud. Kortum), ur. 1899, pułkownik, inżynier; od 1919 w WP; 1939-44 w KG SZP, ZWZ i AK (szef Od-

1042 Sanok działu Organizacyjnego i od 1943 zastępca szefa sztabu). Sanok, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Sanem; 21,6 tys. mieszk. (1970); fabryka autobusów san, przemysł spoż., gumowy; Muzeum Budownictwa Lud. (park etnogr. — regionalne budynki drewm. z XVIII-XIX w.); Muzeum Historyczne z cenna kolekcją ikon, w got.-renes. zamku. — Wczesnośredniow. gród rus. strzegący szlaku na Węgry; prawa miejskie 1339; od 1913 zakłady budowy wagonów (ob. fabryka autobusów); w okresie między woj. ośr. ruchu robotn., 1930 strajk robotników („marsz głodnych"). W czasie działań woj. poważnie zniszczony, odbudowany. San Pablo [sampa-], m. w Filipinach, w środk. części Luzonu; 81 tys. mieszk. (1964), San Pedro, miejscowość w pd.-zach. części Wybrzeża Kości Słoniowej, nad O. Atlantyckim; nowy port morski. San Pedro [sän pi:drou], dzielnica m. Los Angeles (USA, Kalifornia), nad O. Spokojnym; gł. port zespołu miejskiego Los Angeles. San Pedro de Macoris [s. p. de makoris], m. i port w zach. Dominikanie, ośrodek adm. prow. S.P. de M.; 23 tys. mieszk. (1969); przemysł cukr., chemiczny. San Pedro Sula, m. w pn. Hondurasie, ośrodek adm. dep. Cortés; 85 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. handl.; przemysł spoż., skórz., cementowy. San Pietro, wyspa wł. na M. Śródziemnym, u pd.-zach. wybrzeży Sardynii; 51 km2, 7,3 tys. mieszk. (1961). San Rafael [s. -el], m. w Argentynie (prow. Mendoza); 46 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. San Remo (Sanremo), m. we Włoszech (Liguria); 64 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko i kąpielisko o świat, sławie na Riwierze Włoskiej. San Salvador [s. ,-wador], hiszp. nazwa wyspy Watling (Bahama). San Salvador [s. -wador], stol. Salwadoru; 318 tys. mieszk. (1966); największy ośr. przem. (gł. przemysł włók., skórz., spoż.), handl., kult. i nauk. (uniw.) kraju; muzeum; zabytkowe budowle sakralne (XVIXVIII w.) i reprezentacyjne (XIX w.). sansara, w religiach i filozofii ind. wędrówka dusz; odpowiednik reinkarnacji. San Sebastian [s. sewastian], m. i port w Hiszpanii (Baskonia), naď Zat. Biskajską, ośrodek adm. prow. Guipúzcoa; 158 tys. mieszk. (1966); ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.); turystyka; słynne kąpielisko. San Severo, m. we Włoszech (Apulia); 52 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. sansewiera (Sansevieria), bylina z rodziny liliowatych; gł. tropik. Afryka i Indie; niektóre gat. uprawiane jako rośliny włókniste (do wyrobu lin, sieci), też doniczkowe (gł. s. cejlońska). sans gêne [sãżen; fr.], bez skrępowania, swobodnie, bez ceremonii. Sansia (Trzy Wąwozy), odcinek Jangcy w Chinach (na granicy prow. Syczuan i Hupej); w budowie duża elektrownia3 wodna (moc 2000 MW) i zbiornik (57 mld m ). sanskryt, język staroind.; gł. język cywilizacji aryjskiej w Indiach; 2 postaci: wedyjski i klas.; jako język eposów ind. Mahabharaty i Ramajany, tekstów rel., literatury pięknej i nauk. przetrwał do dziś; pismo dewanagari. Sanson [sãsą] NICOLAS, 1600-67, kartograf fr.; założyciel fr. szkoły kartograficznej, twórca siatki wiernopolowej dla całej Ziemi. Sansovino ANDREA (właśc. A. Contucci), ok. 1480-1529, wł. rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel renesansu; stworzył typ nagrobka ze swobodnie leżącą postacią (m. in. kardynała A.M. Sforzy w kościele S. Maria del Popolo w Rzymie). Sansovino JACOPO (właśc. J. Tatti), 14861570, wł. architekt i rzeźbiarz, przedstawiciel renesansu weneckiego; rzeźby mit. i

liczne budowle w Wenecji (m.in. Libreria i Loggetta). San Stefano (obecnie Yesilköy, miejscowość w Turcji, w pobliżu Stambułu), 1878 pokój preliminaryjny po wojnie ros.-tur. 1877-78; jego postanowienia zmienił kongres berliński. Santa [sza:nto] FERENC, ur. 1927, pisarz węg.; twórczość gł. poruszająca tematykę wiejską; Zdrajca. Santa Ana, m. w zach. Salwadorze, ośrodek adm. dep. S.A.; 89 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spoż.; ośr. handlowy. Santa Ana [säntə änə], m. w USA (Kalifornia), nad rz. S.A., w zespole miejskim Los Angeles; 55 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe; ośr. handl.; przemysł spoż., metal., chemiczny. Santa Anna ANTONIO, 1797-1876, generał meksyk.; 1833-47 kilkakrotnie prezydent; 1853-55 dyktator, obalony. Santa Barbara [säntə ba:rbərə], m. w USA (Kalifornia), nad Ó. Spokojnym; 70 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 243 tys. (1965); przemysł spoż., elektrotechn., metal., chem.; miejscowość wypoczynkowa; muzeum; zabudowania misji S.B. (koniec XVIII w.). Santa Catarina, stan w pd. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej i nad O. Atlantyckim; 96,0 tys. km2, 2,8 mln mieszk. (1969); stol. Florianópolis. Santa Clara [s. klara], m. w środk. Kubie, ośrodek adm. prow. Las Villas; 138 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., maszynowy. Santa Clara [säntə kleərə], m. w USA (Kalifornia), na pd.-wsch. od San Francisco, w zespole miejskim San Jose; 86 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł; ośr. handlowy. Santa Conversazione [s. -sacjone: wł.] (Sacra Conversatione), szt. plast, przedstawienie Marii z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych; gł. w malarstwie wł. XV w. Santa Cruz [s. krus) ANDRES, 1792-1865, polityk boliwijski, od 1829 dyktator; 1835 podbił Peru; 1839 wygnany. Santa Cruz [s. krus], rz. w pd. Argentynie; dł. 240 km; wypływa z jez. Argentino; uchodzi do O. Atlantyckiego wspólnym estuarium z rz. Chico. Santa Cruz [säntə kru:z], grupa wysp na O. Spokojnym, w Melanezji (Brytyjskie Wyspy Salomona); 958 km2, ok. 5 tys. mieszk.; największa wyspa Ndeni; szkutnictwo. Santa Cruz [s. krus], prowincja w Argentynie, nad O. Atlantyckim, w pd. części Patagonii; 243,9 tys. km2, 62 tys. mieszk. (1968); stol. Rio Gallegos; hodowla owiec. Santa Cruz [s. krus] (Santa Cruz de la Sierra), m. we wsch. Boliwii, ośrodek adm. dep. S.C.; 72 tys. mieszk. (1964); rafinacja ropy naft., przemysł spoż.; uniwersytet. Santa Cruz [säntə kru:z], m. w USA (Kalifornia), nad O. Spokojnym; 31 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; port rybacki. Santa Cruz de Quiché [s. krus de kicze], m. w środk. Gwatemali, ośrodek adm. dep. Quiché; 30 tys. mieszk. (1964). Santa Cruz de Tenerife [s. krus de t.], m. i port w Hiszpanii, na Teneryfie (W. Kanaryjskie), ośrodek adm. prow. S.C. de T.; 169 tys. mieszk. (1966); rafineria ropy naft., przemysł spożywczy. Santa Fé [s.fe], prowincja w pn.-wsch. Argentynie, nad Paraną; 133,0 tys. km2, 2,2 mln mieszk. (1968); stol. S.F.; gł. ośrodek gosp. Rosario; uprawa kukurydzy, pszenicy, hodowla bydła; rozwinięty przemysł. Santa Fé [s. fe], m. w Argentynie, port nad Paraną, dostępny dla statków mor., stol. prow. S.F.; 260 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., skórz., chem., metal.; uniw.; muzeum; liczne zabytkowe kościoły i klasztory. Santa Fe [säntə fej], m. w USA, stol. stanu Nowy Meksyk, nad rz. S.F.; 39 tys. mieszk. (1970); rzemiosło indiańskie; ośr.

turyst.; muzea; pałac gubernatora (pocz. XVII w.), zabudowania misyjne (XVII- XVIII w.), katedra (pocz. XIX w.). Santa Isabel [s. -bel], bryt. wyspa w archip. Wysp Salomona; 486 km2, ok. 5 tys. mieszk. (1960). Santa Isabel [s. -bel], stol. i gł. port Gwinei Równikowej, na wyspie Fernando Po; 37 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., drzewny. Santalowie, lud w stanach Bengal Zach., Bihar i Orisa (Indie) oraz w Bengalu Wsch. (Pakistan); ok. 3,5 mln; uprawa ziemi; język santali z grupy mundajskiej. Santa Margherita Ligure [s. -geri- li-], m. we Włoszech (Liguria); 12 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko na Riwierze Włoskiej. Santa Maria, m. w Brazylii (Rio Grande do Sul), u podnóży Serra Geral; 79 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., warsztaty kol.; ważny węzeł kol.; uniwersytet. „Santa Maria", największy z 3 statków pierwszej wyprawy Kolumba; uległ rozbiciu u wybrzeży Haiti 1492. Santa Maria delia Salute, słynny barok, kościół przy Canal Grande w Wenecji; wzniesiony w XVII w. przez B. Longhenę, na planie ośmioboku, z potężną kopułą; pierwowzór wielu kościołów eur. XVII i XVIII w. Santa Marta, m. i port w pn. Kolumbii, nad M. Karaibskim, ośr. adm. dep. Magdalena; 130 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; wywóz bananów; zamki (XVII w.), forty (XVIII w.), katedra (XVII-XVIII w.). Santa Monica [säntə monykə], m. w USA (Kalifornia), nad O. Spokojnym, w. zespole miejskim Los Angeles; 87 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., maszyn., elektrotechn., chem., odziéżowy; ośr. wypoczynkowy. Santana PEDRO, 1801-64, polityk dominikański; 1844 przywódca walki o oderwanie Dominikany od rep. Haiti; 1844-61 kilkakrotnie prezydent. Santander [-der], m. i port w Hiszpanii (Stara Kastylia), nad Zat. Biskajską; 136 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł stoczn., chem., rafinacja ropy naft.; uniwersytet. Sant'Antioco [s. -ko], wyspa wł. na M. Śródziemnym,2 u pn.-zach. wybrzeży Sardynii; 83 km , 13,7 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli; kąpieliska morskie. Santarém [-reń], m. w Brazylii (Para), port przy ujściu rz. Tapajós do Amazonki; 25 tys. mieszk. (1960). Santarém [-ręń], m. w Portugalii (Ribatejo), nad Tagiem, ośr. adm. okręgu S.; 16 tys. mieszk. (1960); przemysł włókienniczy. Santa Rosa [s. rrosa] (Santa Rosa de Toay), m. w Argentynie, stol. prow. La Pampa; 28 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; uniwersytet. Santa Rosalia [s. rrosalia], m. i port w Meksyku (Dolna Kalifornia Pd.); 5,3 tys. mieszk. (1960); huta miedzi; w pobliżu wydobycie rud miedzi i manganu. Santayana [-ja:-] GEORGE, 1863-1952, amer. filozof i pisarz; twórca eklektycznego systemu filoz.,' łączącego materializm z idealizmem obiektywnym (Realms of Being); krytyk amer. kultury masowej. Sant'Elia [s. elija] ANTONIO, 1888-1916, architekt wł., przedstawiciel futuryzmu; liczne projekty arch.-urbanist. miast przyszłości. Santi GIOVANNI, 1435-95, wł. malarz okresu wczesnego renesansu, ojciec i nauczyciel Rafaela; obrazy o tematyce religijnej. Santi RAFFAELO →Rafael. Santiago MIGUEL DE, XVI w., malarz, działał w Quito (Ekwador); gł. obrazy o tematyce rel., m.in. w kościele S. Augustin w Quito. Santiago (Rio Grande de Santiago), rz. w środk. Meksyku; dł. 965 km; wypływa jako Lerma, po przepłynięciu jez. Chapala przyjmuje nazwę S.; uchodzi do O. Spo-

saponale 1043 kojnego; wodospady; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. Santiago, stol. Chile; 2,3 mln mieszk. — zespół miejski (1966); gł. ośr. przem., handl., kult., nauk. (2 uniw.) i turyst. kraju; muzea; liczne kościoły i katedra (XVI-XVIII w.), ratusz, domy i pałace (XVIII-XIX w.); zał. 1541 jako Santiago de Nueva Estramadura. Santiago de Compostela [s. de kom-], m. w Hiszpanii (Galicja); 66 tys. mieszk. (1966); ośr. turyst. i kultu rel.; muzea; słynna katedra (XI-XII w.) z barok, fasadą, kościoły i klasztory (XH-XVIII w.), szpital Real (XVI w.), ratusz i uniw. (XVIII w.), domy i pałace (XVII-XIX w.). Santiago de Cuba [s. de kuba], m. i port we wsch. Kubie, nad M. Karaibskim, ośrodek adm. prow. Oriente; 259 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., chem., maszyn., włók.; uniwersytet. 1898 bitwa morska, która zdecydowała o klęsce Hiszpanii w wojnie hiszp.-amerykańskiej. Santiago del Estero, prowincja w pn.zach. Argentynie, na pograniczu Pampy i Gran Chaco; 135,3 tys. km2, 547 tys. mieszk. (1968); stol. S. del E. Santiago del Estero, m. w Argentynie, nad rz. Dulce, stol. prow. S. del E.; 103 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włók., cementowy; ośr. turyst.-wypoczynkowy; muzea; zabytkowa katedra i kościoły; klasztor S. Francisco (XVI w.). Santiago de los Caballeros [s. de los kawalje-], m. w pn. Dominikanie, ośrodek adm. prow. Santiago; 107 tys. mieszk. (1969); ośr. przem. i handl.; uniwersytet. Santifaller [zan-] LEO, ur. 1890, historyk austr.; prof. uniw, we Wrocławiu, następnie w Wiedniu; dyr. państw, archiwów austr., wydawca źródeł. Santillana [-lja-] IÑIGO LÓPEZ DE MENDOZA DE, markiz, 1398-1458, hiszp. poeta, rycerz, polityk i humanista, mecenas sztuki i nauki; poematy dydaktyczne wzorowane na Dantem i Petrarce, pierwsze w literaturze hiszp. sonety, rozprawa o poezji. Santo André, m. w Brazylii, w zespole miejskim São Paulo; 230 tys. mieszk. (1960); rafinacja ropy naft., przemysł chem., maszynowy. Santo Domingo (wyspa w Ameryce Środk. — obecnie p.n. Haiti), 1802 wysłanie przez Napoleona I ekspedycji fr. przeciw powstańcom murzyńskim; udział 2 półbrygad pol. (z byłych Legionów); znaczna część żołnierzy pol. wyginęła. Santo Domingo (1936-61 Ciudad Trujillo), stol. Dominikany, nad M. Karaibskim; 655 tys. mieszk. (1969); gł. ośrodek przem., handl., kult., nauk. (uniw., zał. 1536) i gł. port kraju; muzeum; katedra, pałace i domy (XVI w.), mury miejskie (XVI-XVII w.), kościoły (XVI-XVIII w.); najstarsze miasto eur. w Ameryce, zał. 1496. Santok (w. w pow. gorzowskim, woj. zielonogórskim), archeol. jeden z najważniejszych pol. grodów pogranicznych; 12 warstw osadniczych, najstarsza z IX w.; pierwszy gród otoczony palisadą, 3 następne — wałami drewn.-ziemnymi, z typowo pol. konstrukcją hakową. Santomaso [-mazo] GIUSEPPE, ur. 1907, malarz wł.; początkowo obrazy figuralne, później abstrakc. o poetyckim nastroju. Santoña [-ńa], m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), nad Zat. Biskajską; 10 tys. mieszk. (1960); znane kąpielisko; port rybacki. Santor IRENA, ur. 1934, jedna z czołowych piosenkarek pol.; do 1959 solistka „Mazowsza"; liczne nagrania płytowe, występy w radiu, telewizji oraz za granicą. Santoryn →Thira. santos, gatunek kawy brazyl. z okolic São Paulo, wywożony z portu Santos; ma zabarwienie zielonkawożółte, odznacza się dobrym smakiem i silnym aromatem. Santos, m. w Brazylii (stan São Paulo), nad O. Atlantyckim; 314 tys. mieszk.

(1968); gł. w świecie port wywozu kawy; przemysł spoż., chem., rafinacja ropv naft.; kościoły (XVI-XVIII w.). Santos-Dumont ALBERTO, 1873-1932, brazyl. konstruktor lotn. i pilot; budował sterowce (pierwszy 1898) i samoloty; 1901 okrążył na sterowcu wieżę Eiffla. Santo Tomé de Guayana [san tome de guajana], m. w Wenezueli (stan Bolivar), port przy ujściu Caroni do Orinoko; 100 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel. i aluminium, przemysł metal., wywóz rud żelaza. sanusijja, purytańska sekta-bractwo muzułm., zał. ok. 1837, rozpowszechnione gł. w Libii. San Valentin [sambalentin], najwyższy szczyt Andów Patagońskich (Chile); 4058 m; lodowce: granica wiecznego śniegu na wys. 1000 m. San Vicente [sam bisente], m. w środk. Salwadorze, ośr. dep. S.V.; 17 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., cukrowniczy. San Vitale w Rawennie, słynny oktogonalny kościół wczesnobizant., wzniesiony w 1 poł. VI w. z fundacji biskupa Eklezjusza, ces. Justyniana I i jego żony Teodory; we wnętrzu cenne mozaiki przedstawiające Justyniana i Teodorę wraz z orszakiem dworskim. Sańczi, miejscowość w środk. Indii, stan Madhja-Pradesz, na pn.-wsch. od Bhopal; słynny zespół sakralnej architektury buddyjskiej (III w. p.n.e -XI w. n.e.), z bogatą dekoracją rzeźbiarską. São Bernardo do Campo [sã b. do kampo], m. w Brazylii, w zespole miejskim São Paulo; 62 tys. mieszk. (1960); przemysł samoch., gumowy. São Caetano do Sul [sã kae- do s.], m. w Brazylii, w zespole miejskim São Paulo; 114 tys. mieszk. (1960); przemysł metal., elektrotechniczny. São Francisco [sã -sisko], rz. w Brazylii; dł. 2800 km, dorzecze 630 tys. km2; liczne progi i wodospady; żeglowna odcinkami; elektrownie wodne; wykorzystywana do nawadniania. São Gonçalo [sã gąsalo], m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro), nad zat. Guanabara; 64 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., cementowy. São João de Rei [sã żuã de rej], m. w Brazylii (Minas Gerais); 35 tys. mieszk. (1960); wydobycie rud cyny; hutnictwo cyny. São Jorge [sã żorże], wulkaniczna wyspa 2portug. na O. Atlantyckim (Azory); 238 km , 16 tys. mieszk. (1961). São José do Rio Prêto [sã żoze do rijo p.], m. w Brazylii (stan, São Paulo); 67 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. São Jose dos Campos [sã żoze dos kam-], m. w Brazylii (stan São Paulo), w dolinie rz. Paraiba; 55.tys. mieszk. (1960). São Leopoldo [sã 1.], m. w Brazylii (Rio Grandę do Sul), w pobliżu Porto,, Alegre; 41 tys. mieszk. (1960); przemysł chemiczny. São Luis [são luis], m. i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim, stol. stanu Maranhão; 232 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., włók.; uniwersytet. São Miguel [sã migel], wulkaniczna wyspa portug. na O. Atlantyckim, największa w archipelagu Azorów; 770 km2, 160 tys. mieszk. (1960); uprawa ananasów, winorośli, drzew cytrusowych; turystyka; gł. m. Ponta Delgada. Saona, rz we Francji, pr. dopływ Rodanu; dł. 480 km; żeglowna; przy ujściu m. Lyon. São Paulo [sã p.], stan w pd. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej2 i nad O. Atlantyckim; 247,9 tys. km ; 17,2 mln mieszk. (1969); stol. S.P.; gł. region przem. i roln. kraju; różnorodny przemysł; uprawa kawy, bananów, bawełny, trzciny cukr., kukurydzy, ryżu, hodowla. São Paulo [sã p.], m. w Brazylii, stol. stanu S.P.; 6,0 mln mieszk. (1969); największy w kraju i jeden z gł. w Ameryce

Łac. ośrodków przem. i handl.; wielki ośr. kult. i nauk. (2 uniw.) i turyst.; muzea; liczne nowocz. budowle (m.in. O. Niemeyera). São Paulo de Loanda [sã p. de 1.] →Luanda. São Salvador [sã -wador], dawna nazwa brazylijskiego miasta Salvador. São Tiago [sã tjagu], wyspa wulkaniczna na O. Atlantyckim, największa w archipelagu W. Zielonego Przylądka; 1,0 tys. km2, 89 tys. mieszk. (1960); uprawa kukurydzy, kawy, tytoniu, trzciny cukr.; rybołówstwo; gł. m. i port Praia. Sao Tomé [sã tome], m. i port na W. Św. Tomasza, stol. kolonii portug. Wyspy Św. Tomasza i Książęca; 7,8 tys. mieszk. (1968). São Vicente [sã wisente], m. w Brazylii (stan São Paulo), nad O. Atlantyckim, w pobliżu miasta Santos; 74 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; kąpielisko. SAP →Socjalistyczna Partia Robotników. sapa (Abramis sapa), ryba z rodziny karpiowatych, do 25 cm dł.; półwędrowna; zlewiska M. Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego; przerabiana na konserwy. Sapele, m. w pd. Nigerii, port nad rz. Benin, w pobliżu Zat. Gwinejskiej; 61 tys. mieszk. (1963); przemysł drzewny, spożywczy. sapere aude [łac.], odważ się być mądrym. saperzy →wojska inżynieryjne. Sapieha ADAM, książę, 1828-1903, polityk galie; rzecznik pracy org., prezes galic. Tow. Gosp., przeciwnik Stańczyków. Sapieha ADAM, 1867-1951, kardynał, biskup krak.; od 1946 kardynał Watykanu do spraw kościoła pol. województw pd. Sapieha ALEKSANDER MICHAŁ, 1730-93, hetman polny litew. od 1763, kanclerz w. litew. 1775; marszałek konfederacji targowickiej na Litwie. Sapieha EUSTACHY, 1881-1963, polityk konserwatywny; 1920-21 min. spraw zagr., od 1939 na emigracji. Sapieha IWAN, ok. 1450-1517, sekretarz król. od 1506, woiewoda witebski od 1511, podlaski od 1513, dyplomata; twórca maiatkowej potęgi rodu Sapiehów. Sapieha KAZIMIERZ JAN, 1637-1720, hetman w. litew. od 1682; walczył z Moskwą, Kozakami i Turkami. Sapieha KAZIMIERZ NESTOR, 1754-98, generał artylerii litew.; marszałek konfederacji litew. na Sejmie Czteroletnim. Sapieha LEON, książę, 1803-78, galic, działacz polit. i gosp.; 1861-75 marszałek sejmu krajowego; prezes Tow. Kredytowego Ziemskiego. Sapieha LEW, 1557-1633, kanclerz w. litew. od 1589, hetman w. litew. od 1625; doradca Zygmunta III; projektodawca unii z Moskwą (1600); współinicjator i uczestnik wypraw na Moskwę (1609-18). Sapieha PAWEŁ JAN, 1610-65, wojewoda wileński i hetman w. litew. od 1656; uczestnik walk z Kozakami; 1655 podczas najazdu szwedz. wierny królowi; przeciwnik elekcji vivente rege. sapienti sat [łac], „mądremu wystarczy"; mądrej głowie dość dwie słowie. Sapir [səpiər] EDWARD, 1884-1939, językoznawca amer.; prof. uniw. w Chicago i Yale University; jeden z pionierów amer. strukturalizmu, twórca teorii o modelach językowych, prekursor szkoły etnolingwistycznej; gł. praca: Language. sapka, ciężki, sapiący oddech u niemowlęcia; najczęściej przyczyną s. jest ostry, wirusowy nieżyt nosa. sapogen, nazwa handl. anionowei substancji powierzchniowoczynnej produkcji pol.; produkt kondensacji N-metylotauryny z chlorkiem kwasu oleinowego, stosowany we włókiennictwie, także składnik ciekłych środków piorących i myjących. saponale, nazwa handl. substancji powierzchniowoczynnych produkcji pol. otrzymywanych przez kondensację chlor-

1044 saponiny ków kwasów tłuszczowych z polipeptydami; stosowane we włókiennictwie. saponiny, trujące glikozydy sterydowe rozpowszechnione w świecie roślinnym; używane jako leki wykrztuśne i nasercowe, stosowane też jako środki piorące i emulgujące. Sapori ARMANDO, ur. 1892, historyk wł.; prof. historii doktryn i instytucji ekon. na uniw. w Ferrarze i we Florencji. Saporski-Woś EDMUND SEBASTIAN, 18441932, działacz emigr., geometra; od 1867 w Brazylii; współtwórca Tow. im. T. Kościuszki w Kurytybie; 1912 deputowany do sejmu parańskiego. Sapporo, m. w Japonii (Hokkaido), ośr. adm. prefektury Hokkaido; 88i tys. mieszk. (1967); gł. ośr. gosp. wyspy; przemysł metal., chem., spoż., włók.; węzeł komunik.; uniw.; ośrodek sportów zimowych. saprobionty, rośliny (saprofity) i zwierzęta (saprofagi) żyjące wyłącznie w środowiskach obfitujących w szczątki org. (ściółka leśna, gleba, muły denne) i odżywiające się nimi. saprobiów system, biol. układ klasyfikacyjny gat. wskaźnikowych, występujących w zbiornikach wodnych, określających stopnie zanieczyszczenia wód. saprofagi, organizmy odżywiające się rozkładającymi się szczątkami org., np. w glebie, w mule dennym zbiorników wodnych; np. dżdżownica. saprofity (roztocza), rośliny cudzożywne (heterotrofizm) czerpiące pokarm z martwych szczątków org.; m.in. liczne bakterie i grzyby; półsaprofity same asymilują, czerpiąc dodatkowo produkty rozkładu, np. ściółki leśnej. sapropel (szlam gnilny), muł denny starzejących się lub zanieczyszczanych zbiorników wodnych, ciemny od siarczków żelaza, bogaty w substancje org. rozkładane przez drobnoustroje. sapy, podmokłe gleby wytworzone z różnych skał macierzystych, gł. piaskowe, położone na stokach wzgórz z wodami wysiąkającymi; mało żyzne, często z rudawcem. Sára [szaro] SANDOR, UΓ. 1933, węg. operator i reżyser film.; autor zdjęć m.in. do filmu F. Kosy Dziesięć tysięcy dni; filmy dokumentalne i fabularne dramaty społ. (Kamień podrzucony to górę). sarabanda, taniec rozpowszechniony w Hiszpanii w XVI w., powolny, w metrum trójdzielnym; w XVII w. wszedł do suity. Saraceni, w starożytności nazwa nadana Arabom z pn.-zach. Arabii i Płw. Synajskiego, w średniowieczu — wszystkim Arabom, potem — wszystkim muzułmanom. saracenia, bot. →kapturnica. sarafan: 1) sukmana chłopów ros.; 2) długa, szeroka, często rozcięta z przodu i podbijana futrem suknia kobieca noszona gł. w Rosji, modna także w Europie (m.in. w Polsce w XVI/XVII w.); 3) spodnia ros. suknia domowa; 4) rodzaj damskiego i męskiego szlafroka noszonego m.in. w Turcji. Sarafow KRYSTJO, 1876-1952, bułg. aktor i dyr. Teatru Nar. (1915-20) w Sofii. Saragat [sa-] GIUSEPPE, ur. 1898, polityk wł., jeden z przywódców wł. socjalistów; 1947 utworzył Wł. Partię Socjaldemokr. (sekr. gen. do 1964); 1963-64 min. spraw zagr.; od 1964 prezydent. Saragossa (Zaragoza), m. w Hiszpanii, nad Ebro, gł. m. Aragonii, ośrodek adm. prow. S.; 114 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzea; mury rzym.; zamek arab. z meczetem (IX-XII w.), kościoły (XII-XVIII w.), m.in. 2 katedry (XII-XVI w.) i (XVII-XVIII w.), renes. i barok, pałace. 1808-09 bohatersko bronione (Palafox y Melzi) przed Francuzami; padło 21 II 1809; w składzie armii fr. — pol. Legia Nadwiślańska. Saraj Batu (Stary Saraj, obecnie w. w

ZSRR, obw. astrachański), gł. ośrodek polit. Złotej Ordy, zbudowany przez Batu-chana 1254; pałace, meczety, dzielnice rzemieślników, zburzony 1480. Sarajczyk (Mały Saraj, obecnie w. w Kazach.SRR, obw. gurjewski), miasto Złotej Ordy, 1395 zburzone przez Timura; odbudowany, ośrodek Nogajskiej Ordy; zniszczony 1580 przez Kozaków. Sarajewo (Sarajevo), m. w Jugosławii, stol. Bośni i Hercegowiny; 227 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włók., metal.; uniw.; ośr. turyst.; muzea; zabytki architektury islamu (meczety XV-XVI w.); cerkiew (XVI w.), cytadela, kat. katedra (XIX w.). sarajewski zamach, 28 VI 1914, udany zamach rewolucjonistów serb. na austr. następcę tronu, arcyks. Franciszka Ferdynanda wraz z żoną; bezpośrednia przyczyna wybuchu I wojny światowej. saran, nazwa handl. włókien syntet., produktów polimeryzacji chlorku winylidenu, wytwarzanych w USA; wytrzymałe na rozerwanie, stosowane do wyrobu tkanin tapicerskich, sieci rybackich. Sarandë, m. i port w pd. Albanii; 8 tys. mieszk. (1967). Sarań, m. w Kazach.SRR (obw. karagandzki); 54 tys. mieszk. (1969); duży ośr. wydobycia węgla w Karagandzkim Zagłębiu Węglowym. Sarańsk, m. w Ros.FSRR, stol. Mordwińskiej ASRR, w dorzeczu Wołgi; 190 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., maszyn., chem., włók.; uniwersytet. Sarapis, mit. egip. →Serapis. Sarapuł, m. w Ros.FSRR, w Udmurckiej ASRR, port nad Kamą; 94 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., elektrotechn., drzewny, skórz.-obuwniczy. Sarasate PABLO, 1844-1908, skrzypek hiszp., świat, sławy wirtuoz; także kompozytor. Sarasota [särəsoutə], m. w USA (stan Floryda), nad Zat. Meksykańską; 39 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. elektrotechn.; miejscowość wypoczynkowa. Saraswati, wedyjska nazwa „świętej rzeki" S.; później utożsamiona z małżonką Brahmy, boginią wymowy, pisma, nauki i sztuk. Sărata Monteoru [sə- -tioru] (w. w pd. Rumunii), archeol. cmentarzysko z VIVII w.; ponad 1000 grobów ciałopalnych, wyposażonych w ceramikę typuu praskiego. Saratoga Springs [särəto gə sprynz], m. w USA (stan Nowy Jork); 19 tys. mieszk. (1970); uzdrowisko (źródła miner.). 1777 dwie bitwy amer.-ang.; druga (17 X), przegrana przez Anglików — przełomowa w wojnie o niepodległość Stanów Zjedn.; w obu wyróżnił się T. Kościuszko. Saratowska Elektrownia Wodna, elektrownia w Ros.FSRR, na Wołdze, w pobliżu Bałakowa; moc 1400 MW. Saratów, m. obw. w Ros.FSRR, port nad Wołgą; 758 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu maszyn., chem., szklarskiego, rafineria ropy naft.; węzeł kol.; uniw.; wydobycie gazu ziemnego. Sarawak, stan w Malajzji, w pn. części wyspy Borneo; 125,2 tys. km2, 930 tys. mieszk. (1968); stol. Kuczing; dżungla (ok. 75% pow.); uprawa kauczukowca, ryżu, pieprzu, sago; wydobycie ropy naftowej. Sarbiewski MACIEJ KAZIMIERZ, 1595-1640, poeta pol.-łac. o eur. rozgłosie („Horacy chrześcijański"); jezuita; w pracach teoretycznolit. poetyka renes. z elementami konceptyzmu; wiersze liryczne. Sarbinowo, w. w pow. i woj. koszalińskim, nad Bałtykiem; kąpielisko morskie. Sarbsko, jezioro przybrzeżne na Wybrzeżu Słowińskim (woj. gdańskie); pow. 692 ha, głęb. do 2,8 m. Sarcey [sarse] FRANCISQUE (właśc. François Sarcey de Soutières), 1827-99, fr. krytyk lit. i teatr.; współpracownik pisma „Temps"; obrońca trad. gustów estetycznych.

sard, minerał, odmiana chalcedonu o barwie czerwonawej lub żółtawobrun.; używany jako kamień ozdobny. sardela (Engraulis encrasicholus), ryba z rzędu śledziokształtnych, do 20 cm dł.; występuje ławicami w pelagialu eur. części O. Atlantyckiego, w M. Czarnym i Śródziemnym; ceniona w rybołówstwie. Sardes, m. staroż. w Azji Mn. (zach. Turcja), stol. Lidii (1 poł. I tysiąclecia p.n.e.), potem — satrapii pers.; ośr. handl. i wytwórczy; obecnie ruiny, wykopaliska. sardoniczny śmiech, śmiech (uśmiech) ironiczny, złośliwy. Sardou [-du] VICTORIEN, 1831-1908, dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; autor zręcznych komedii obyczajowych i dramatów hist.; Madame Sans-Gêne. sardyna (sardynka, Sardina pilchardus), ryba z rodziny śledziowatych, do 26 cm dł.; ławicowa; ciepłolubna; O. Atlantycki, M. Śródziemne; duże znaczenie gosp. (konserwy). Sardynia (Sardegna), wyspa wł. na M. Śródziemnym; 23,8 tys. km2, 1,5 mln mieszk. (1969); wyżynno-górzysta; uprawa pszenicy, winorośli, oliwek, hodowla owiec i kóz; wydobycie rud metali nieżel. i węgla; gł. m.: Cagliari, Sassari. — W starożytności rzymska; V-VI w. pod rządami Wandalów, VI-VIII w. — Bizancjum, następnie Arabów; od XI w. obiekt rywalizacji między Pizą a Genuą; 17201860 tworzyła wraz z Sabaudią królestwo S. Sardynia (Sardegna), region autonomiczny Włoch; obejmuje wyspę S. i pobliskie mniejsze wyspy; 24,1 tys. km2, 1,5 mln mieszk. (1969); stol. Cagliari. sardynka →sardyna. Sardyńczycy, autochtoniczni mieszkańcy Sardynii; zachowane elementy kultury materialnej i sztuki, zwyczaje i obrzędy; język sardyński. sardyński język, język z grupy romańskich; język Sardynii; kilka zróżnicowanych dialektów; literatura od XVI w. Sarek (Sarektiåkko), zlodowacony masyw w G. Skandynawskich (pn. Szwecja), w parku nar. S.; wys. do 2090 m. Sarekat Islam, 1912-29 partia w Indonezji, początkowo głosząca hasła jedności muzułm., potem rewol.-demokr.; 1923 — rozłam i powstanie m.in. partii Sarekat Rajat zrzeszającej komunistów. Sarema, wyspa na M. Bałtyckim (Est. SRR); 2714 km2; nizinna; uprawa zbóż, ziemniaków, hodowla bydła, rybołówstwo; gł. m. Kingissepp. Sargassowe Morze, cześć O. Atlantyckiego, między 23° a 35°N i 30° a 68°W; wielkie skupisko pływających gronorostów. sargasy, bot. →gronorosty. Särgava-Peterson ERNST →Peterson Ernst. Sargent [sa:rdżənt] JOHN SINGER, 18561925, malarz amer.; działał gł. w Anglii i Francji; portrety ówczesnych osobistości; malowidła ścienne. Sargent [sa:rdżənt] SIR MALCOLM, 18951967, dyrygent ang.; kierownik orkiestry symfonicznej BBC. Sargodha, m. w środk. części Pakistanu Zach., ośr. adm. okręgu S.; 184 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełniany. Sargon II, ?-ok. 705 p.n.e., król Asyrii od ok. 721, założyciel dyn. Sargonidów; opanował obszar od Azji Mn. do granic Egiptu; rozgromił Babilonię i Urartu; doprowadził Asyrię do potęgi militarnej. Sargona głowa, rzekomy portret Sargona I, króla akadyjskiego, wykonany w brązie ok. 2300 p.n.e.; wybitne dzieło sztuki; muzeum w Bagdadzie. Sargon I Wielki, ?-ok. 2300 p.n.e., założyciel państwa Akad; podbił Sumer, Elam, Syrię, dotarł do Azji Mn. i M. Śródziemnego; m.in. zreformował system miar i wag, zorganizował stałą armię. sari, suknia kobieca ułożona w określony sposób z długiego prostokąta tkaniny,

Sassandra 1045 noszona w Indii, na Cejlonie i w Indonezji. Sari ADA (właśc. Jadwiga Schayer), 1886-1968, śpiewaczka (sopran koloraturowy) świat, sławy i pedagog. Sari, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Mazandaran; 42 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. sarin, związek fosforoorg.; toksyczna ciecz; zaliczany do gazów nerwów. sarissa, ciężka włócznia dł. do 6 m, używana przez piechotę macedońską w IV w. p.n.e. Sariyar [saryjar], hydrowęzeł w zach. Turcji, na rz. Sariyar. Sarjan MARTIROS, ur. 1880, malarz radz., Ormianin; krajobrazy, portrety, martwe natury, malowidła ścienne odznaczające się uproszczoną formą i żywym kolorytem. Sark, wyspa w grupie W. Normandzkich (W.2 Brytania), w kanale La Manche; 5 km , 0,6 tys. mieszk. (1961); warzywnictwo; turystyka. Sarkadi [szorkodi] IMRE, 1921-61, węg. prozaik i dramaturg; twórczość poświęcona gł. współcz. wsi i problemom postaw moralnych; powieści (Tchórzostwo), opowiadania, dramaty. sarkastyczny, pełen sarkazmu; zjadliwy, drwiący, szyderczy. sarkazm, złośliwa ironia; drwina, szyderstwo. sarkodowe, zool. →zarodziowe. sarkofag, trumna, zwykle w kształcie skrzyni, gł. z kamienia, drewna lub gliny, często bogato zdobiona; znany od starożytności. sarkoma med. →mięsak. sarkomycyna, antybiotyk otrzymywany z hodowli promieniowców Streptomyces erythrochromogenes; bakteriostatyczne działanie słabe; stosowana w leczeniu białaczki, raka macicy, sutka i jajników. Sarmaci, koczowniczo-pasterskie ludy pochodzenia irańskiego, w poł. I tysiąclecia p.n.e. zasiedlające tereny nad dolną Wołgą; w IV-II w. p.n.e. posuwając się na zachód, wypierali Scytów; w V w. n.e. rozbici przez Hunów, Gotów i Słowian, stopniowo zanikali. sarmata, Polak starej daty, hołdujący dawnym obyczajom i poglądom (zwykle zacofanym). sarmatyzm, nazwa stosowana do pol. kultury szlacheckiej XVII i I poł. XVIII w.; jej cechą konstytuującą jest przekonanie o naczelnej roli szlachty, która wywodzi się rzekomo od najeźdźców sarmackich (w przeciwieństwie do autochtonicznych chłopów). Sarmiento DOMINGO FAUSTINO, 1811-88, argent. pisarz i polityk, 1868-74 prezydent republiki; realist. powieść Facundo o tematyce społ.; prace polit., pamflety. Sarmizegetusa [-zedże-] (w Rumunii, pd. Siedmiogród): 1) ośrodek ekon., polit. i rel. Daków od I w. p.n.e., stol. państwa Decebala; zniszczona 106 (monumentalne ruiny); 2) rzym. Colonia Ulpia Traiana — S. (na pd.-zach. od dawnej S.), zał. 108110 (ruiny). sarna (Capreolus capreolus), euroazjat. ssak z rodziny jeleniowatych; wys. w kłębie ok. 1 m; poroże samców (parostki) zwykle z 3 odnogami; młode plamiste; pospolita; łowna. sarna, bot. →kolczak dachówkowaty. Sarnecki ZYGMUNT, 1837-1922, pisarz i dziennikarz; komedie i dramaty na wzór fr. dramatu mieszcz., później modernist.; powieści; red. krak. pisma „Świat". Sarnen [zar-], m. w Szwajcarii, stol. kantonu Obwalden; 6,6 tys. mieszk. (1967); ośr. turystyczny. Sarnia [sa:rnjə], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Huron; 55 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu petrochemicznego. Sarnia Skała (Mała Świnica), szczyt w pasie reglowym Tatr Zach., na pn. od Giewontu; 1377 m.

Sarnicki STANISŁAW, ok. 1532-97, polemista kalwiński, historyk; senior zborów kalwińskich w Krakowskiem; czł. rzeczypospolitej babińskiej; Statuta i metryka przywilejów koronnych... Sarno, m. we Włoszech (Kampania); 30 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy; Sarnowa, m. w pow. rawickim, woj. pozn.; 1,7 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1407. — Udział mieszkańców S. w powstaniu wielkopol. 1918-19. Sarny, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. rówieński); 10 tys. mieszk. (1959); przemysł spoż., drzewny; węzeł kolejowy. sarong, ozdobna tkanina w pd.-wsch. Azji; także rodzaj spódnicy upiętej z płata s., noszonej na Jawie, Malajach i w Syjamie. Saronno, m. we Włoszech (Lombardia); 25 tys. mieszk. (1961); przemysł środków transportu, elektrotechn., maszynowy Sarońska Zatoka (Saronikós Kôlpos), zat. M. Egejskiego, u wybrzeży Grecji; dł. 67 km, głęb. do 245 m; połączona Kanałem Korynckim z Zat. Koryncką; port Pireus. saros, w przybliżeniu okres, po którym powtarzają się podobne do siebie zaćmienia Słońca i Księżyca, w starożytności wg niego przewidywano momenty zaćmień; wynosi on 6585,32 dnia. Sárospatak [sza:roszpotok], m. w pn.-wsch. Węgrzech, u podnóży G. Tokajskich; 14 tys. mieszk. (1967); muzeum; got. zamek — twierdza Rakoczych z got. donżonem, renes. loggią; kolegium reformatów (XVIII w.). Saroyan [sərojən] WILLIAM, ur. 1908, pisarz amer., pochodzenia ormiańskiego; przesycone humorem i liryzmem opowiadania (Chłopiec na lotnym trapezie), powieści (Śmierć nie omija Itaki), dramaty. SARP →Stowarzyszenie Architektów Polskich. Sarpsborg, m. w pd.-wsch. Norwegii; 13 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny, papiern.; w pobliżu wielka elektrownia wodna. Sarraute [saro:t] NATHALIE, ur. 1900, pisarka fr.; jedna z gł. reprezentantek tzw. nowej powieści (Portret nieznajomego). Sarrazin [-razę] JACQUES, ok. 1592-1660, rzeźbiarz fr., przedstawiciel klasycyzującego nurtu baroku; rzeźby dekoracyjne, grobowce. Sarreguemines [sargömin], m. we Francji (Lotaryngia), nad rz. Saara; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., fajansowy. Sars [sasz] MICHAEL, 1805-69, zoolog norw., pionier badań oceanograficznych; prof. uniw. w Oslo; opisał wiele nowych gat. zwierząt mor. ri ich rozwój. Sarsfield [sa: sfi:ld] PATRICK, ?-1693, Irlandczyk, dowódca wojsk król. w czasie panowania Jakuba II Stuarta. Sarthe [sart], rz. w pn.-zach. Francji; dł. 285 km; po połączeniu z Mayenne tworzy Maine (dopływ Loary); żeglowna 132 km. Sarto ANDREA DEL →Andrea del Sarto. Sarton [sa:rtn] GEORGE, 1884-1956, amer. historyk nauki, pochodzenia belg.; prof. Harvard University; współorganizator nowocz. badań w zakresie historii nauki.Sartre [sartr] JEAN PAUL, ur. 1905, fr. filozof, pisarz i publicysta, gł. przedstawiciel fr. egzystencjalizmu (L'Étre et le Néant), który w późniejszym okresie próbował łączyć z marksizmem; powieści (Drogi wolności), opowiadania (Mur), dramaty (Diabeł i Pan Bóg); nagr. Nobla (nie przyjęta). Sarychanow NURMURAD, 1904-44, prozaik turkm.; przedstawiciel literatury realist. i inicjator noweli w literaturze turkm.; opowiadania, powieści. Sarycz, najdalej na pd. wysunięty przylądek Płw. Krymskiego (Ukr.SRR); 44°23'N, 33°47'E.

Sary Iszykotrau, pustynia w Kazach.SRR, na pd. od jez. Bałchasz; piaszczysta; zimowy wypas bydła. Sarykamyska Kotlina, bezodpływowa, pustynna kotlina w ZSRR, na pd. od Jez. Aralskiego; do 38 m p.p.m. Sarzyna Nowa →Nowa Sarzyna. Sas, szlachecki herb pol.; półksiężyc, 2 gwiazdy i strzała złota w polu błękitnym; związany od połowy XIV w. z rodem wołoskim Dragów-Sasów; używany był gł. przez ruską szlachtę zaściankową. sasafrzan lekarski (sasafras, Sassafras officinale), drzewo Ameryki Pń., uprawiane w Europie jako ozdobne; kora leczn.; z korzeni olejek aromatyczny; drewno na meble. Sasanidzi, pers. dynastia nar. (226-652), zał. przez potomka Sasana, Ardaszira I, po obaleniu Arsacydów; rządy S. okresem potęgi polit. i gosp. Persji; ostatni władca (Jezdegerd III) obalony przez Arabów. sasanka (Pulsatilla), bylina zakwitająca wiosną, gł. w górach Europy i Azji Srodk.; w Polsce 7 gat., chronionych, najczęstsza s. łąkowa o jasnofioletowych owłosionych kwiatach. Sasebo, m. i port w Japonii (zach. Kiusiu); 268 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., maszyn.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. saseksy (Sussex), ang. rasa kur mięsnonieśnych, rozpowszechnionych w Polsce; upierzenie białe z ciemnymi piórami na szyi, skrzydłach i ogonie, nogi białe; cięż. 2,3-4 kg; rocznie ok. 200 jaj. Sasek Wielki, jezioro na Pojezierzu Mrągowskim, na pn.-zach. od Szczytna (woj. olsztyńskie); pow. 954 ha, głęb. do 38 m. Sasi, lud zachodniogerm., osiadły we wczesnym średniowieczu na terenach obecnych pn.-zach. Niemiec; w V w. część z nich podbiła wraz z Anglami i Jutami Brytanię i założyła królestwa Wes* sex, Essex, Sussex; reszta uległa, w wyniku wojen 772-804, podbojowi przez Karola W. saska dynastia (Ludolfingowie), dynastia panująca w Niemczech 919-1024. Saska Kępa, dzielnica mieszkaniowa w Warszawie; nad Wisłą kąpieliska i przystanie sportowe. Saska Oś w Warszawie, pałacowo-ogrodowe założenie urbanist. o kierunku wsch.-zach., zaprojektowane 1727 na zlecenie Augusta II przez M.D. Pöppelmanna i J.Ch. Naumanna, częściowo zrealizowane (Ogród Saski, plac Zwycięstwa, dawniej Saski). saska porcelana →miśnieńska porcelana. Saska Szwajcaria, obszar górski w NRD, między Rudawami a G. Łużyckimi; przecięty głęboką, przełomową doliną Łaby; malownicze formy skalne; znany region turystyczny. Saskatchewan [səskäczyuən], rz. w pd. Kanadzie; powstaje z połączenia S. Pd. i S. Pn.; dł. ok. 1900 km (od źródeł S. Pd.); uchodzi do jez. Winnipeg; żeglowna; gł. m. Saskatoon. Saskatchewan [səskäczyuən], prowincja w środk. Kanadzie; 652 tys. km2, 955 tys. mieszk. (1966); gł. miasta: Regina (stol.), Saskatoon; powierzchnia równinna (prerie); uprawa pszenicy (70% produkcji Kanady); wydobycie ropy naft., rudy uranu, metali nieżelaznych. Saskatoon [säskətu:n], m. w Kanadzie (Saskatchewan); 116 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.; węzeł kol.; przemysł spoż., chemiczny Saskie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla brun. w pd.-zach. części NRD; liczne elektrownie; przemysł chem. (Leuna); gł. m.: Halle. Merseburg. sasko-koburska dynastia →Koburgowie. Sasolburg, m. w Republice Pd. Afryki (Orania), k. Vereeniging; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł chemiczny. Sassandra, rz. w Wybrzeżu Kości Sło-

1046 Sassari niowej; dł. 650 km; uchodzi do Zat. Gwinejskiej; liczne progi i wodospady. Sassari, m. we Włoszech (Sardynia), ośrodek adm. prow. S.; 105 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., metal., cementowy. Sassetta, ok. 1392-ok. 1450, malarz wł., przedstawiciel szkoły sieneńskiej; malowidła ołtarzowe; cechy got. i wczesnego renesansu. Sassnitz [zasnyc], m. i port w pn. części NRD, nad M. Bałtyckim, na Rugii; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, kopalnia kredy; prom kol. do Trelleborg (Szwecja); kąpielisko. sassolin, minerał, rodzimy kwas borpwy; biały, szary, żółtawy lub brunatnawy, o połysku perłowym; b. miękki; osad niektórych gorących źródeł. Sassoon [səsu:n] SIEGFRIED, 1886-1967, ang. poeta i prozaik; pacyfist. wiersze o brutalności wojny i przeżyciach żołnierskich, powieści autobioer., wspomnienia. Sastre ALFONSO, ur. 1926, pisarz hiszp.; powieści pod wpływem egzystencjalizmu. saszetka, mała torebka z przegródkami służąca do przechowywania pończoch lub chusteczek do nosa. Sata INEKO, ur. 1904, pisarka jap.; przedstawicielka .literatury proletariackiej; powieści autobiograficzne. sataniczny, mający cechy przypisywane szatanowi, zły, szatański, diabelski; związany z kultem szatana. Satanowski ROBERT, ur. 1918, dyrygent orkiestr symf., dyr. Opery w Poznaniu (do 1969); występy i działalność za granicą. satelita, księżyc, ciało niebieskie obiegające planetę; w Układzie Słonecznym znane są obecnie 32 s. naturalne; nazwą ,,s." określa się też mniejszy ze składników podwójnego układu gwiazd lub galaktyk. Satelity planet w Układzie Słonecznym Planeta macierzysta

Ziemia Mars ,,

Jowisz ,, ,, ,, ,, ,, „ ,, ,, ,,

,, Saturn ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,,

,, Uran ,, ,, ,, ,, Neptun „

Satelita

Księżyc Phobos Deimos V Almatea I Io II Europa III Ganimedes IV Callisto VI VII X XII XI VIII IX Janus Mimas Enceladus Tethys Dione Rhea Tytan Hiperion Iapetus Phoebe Miranda Ariel Umbriel Titania Oberon Tryton Nereida

Oddalenie od planety w tys. km

Promień

w km

384,4

1738

9,4 23,5 182 422 671 1069 1881 11400 11730 11750 21000 22 500 23 500 24 000 160 186 238 295 378 527 1222 1481 3562 12 961 130 192 267 439 587 354 8 000

~8 ~4 ~80 1660 1440 2470 2340 ~60 ~20 ~10 ~10 ~12 ~20 ~11 ?

?

~260 ~300 ~600 ~650 ~900 ~2500 ~200 ~600 ~150 ~300 ~200 ~500 ~400 ~2000 ~160

satelita sztuczny, sztuczny księżyc, obiekt wprowadzony przez człowieka na orbitę wokół planety lub jej naturalnego satelity. Sathe ANNABHAU, ur. 1920* ind. pisarz postępowy, tworzący w języku marathi; wiersze, opowiadania, dramaty (jedno-

aktówki tamasa); aktywny działacz ruchu pokoju. sati, ind. obyczaj spalania się wdowy na stosie wraz z ciałem męża; istniał od czasów eposu Mahabharaty, obecnie nie praktykowany. Satie [satj] ERIK, 1866-1925, kompozytor fr.; prekursor impresjonistów i neoklasyków fr.; utwory fortepianowe pełne humoru i groteski, balety {Parade). satis verborum [łac], dość słów. Satke WŁADYSŁAW, 1853-1904, meteorolog; prace poświęcone gł. ciśnieniu atm. i meteorologii górnych warstw atmosfery. Satledż (w odcinku ujściowym Pańdżnad), rz. w Chinach, Indii i Pakistanie Zach., gł. dopływ Indusu; dł. 1500 km, dorzecze 395 tys. km2; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. Sato EISAKU, ur. 1901, prawicowy polityk jap.; przewodn. partii Liberalno-Demokr.; od 1964 premier. Sato HARUO, ur. 1892, pisarz jap.; przedstawiciel kierunku estet.; powieści, szkice teoret.-literackie. Sátoraljaújhely [sza:toroljou:jhej], m. w pn.-wsch. Węgrzech, przy granicy z Czechosłowacją; 17 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Satpura, góry w pn. części Dekami (India), między rzekami Narbada i Tapti; dł. ok. 800 km, wys. do 1350 m< (Dhapgarh); lasy monsunowe. satrapa, w staroż. Persji zarządca prowincji (satrapii), początkowo o uprawnieniach adm. i sądowych, później także wojsk.; potocznie człowiek despotyczny, tyran. satrapia, w staroż. Persji prowincja zarządzana przez satrapę. Satu Marę, m. w pn.-zach. Rumunii, nad Samoszem, ośr. adm. okręgu S.M.; 74 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włókienniczy. saturacja, w technologii cukrowniczej przetłaczanie CO2 przez warstwę soku dyfuzyjnego, w celu usunięcia nadmiaru wapnia, wprowadzonego uprzednio w toku defekacji. saturacja, chem. proces nasycania cieczy gazem, stosowany np. w produkcji wód gazowanych. saturacji strefa (strefa nasycenia), geol. strefa występowania wody gruntowej w skorupie ziemskiej; górna jej granica znajduje się najczęściej w odległości od kilku do kilkudziesięciu metrów od pow. Ziemi, dolna — na głęb. 2-3,5 tys. m. saturator, aparat lub urządzenie stosowane do nasycania cieczy gazem. Saturn, mit. rzym. bóstwo pochodzenia etruskiego, utożsamione z gr. Kronosem; na pamiątkę jego rządów („złoty wiek" ludzkości) obchodzono w Rzymie święta — Saturnaliá. Saturn, , szósta wg oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego, najodleglejsza ze znanych już w starożytności. Saturnalia, w staroż. Rzymie wesołe święta ku czci Saturna (17-19, później 23 XII); w zabawach ludzi wolnych brali również udział niewolnicy. Satyłganow Toktoguł, 1864-1933, kirgis. lud. poeta — akyn; epos bohaterski, liczne wiersze. satyna, tkanina, której prawa strona jest matowa, a lewa o silnym połysku (rodzaj atłasu). satynaż →satynowanie papieru. satynowanie papieru (satynaż), nadawanie papierowi obustronnie połysku przez gładzenie cierne na kalandrze (po nawilżeniu papieru 10-30%). satynowy haft, przypominający powierzchnią satynę, o ściegach raz dłuższych, raz krótszych, wchodzących między nitki ściegów wcześniej wykonanych; stosowany w celu uzyskania efektów cieniowania. satyra, utwór lit. zjadliwie ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, zjawiska życia społ.-polit. i obyczajowego, konwen-

cje lit.; do XVIII w. odrębny gatunek poetycki. Satyra na leniwych chłopów, wiersz nieznanego autora — szlachcica pol. — z 2 poł. XV w., odzwierciedlający antagonizm szlachecko-chłopski. satyriasis (satyryzm), nadmierna aktywność płciowa u mężczyzn. satyrowie, mit. gr. bóstwa płodności i urodzaju; półludzie — półkozły, towarzysze Dionizosa; mit. rzym. faunowie. satyrowy dramat, odmiana dramatu w staroż. Grecji powstała z przekształcenia dytyrambu, zachowująca w chórze postaci satyrów uczestniczących w obrzędach dionizyiskich. satysfakcja: 1) uczucie zadowolenia, przyjemności; 2) zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę, dawniej zwł. pojedynek. Sauckel [zaukəl] FRITZ, 1894-1946, funkcjonariusz hitlerowski; organizator (od 1942) deportacji ludności z krajów okupowanych do pracy przymusowej w Niemczech; zbrodniarz hitlerowski skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, stracony. Sauda [söuda], m. w pd.-zach. Norwegii, nad Söudafjordem; 6 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żelaza. Saudyjska dynastia, dynastia panująca w Arabii Saudyjskiej, zał. w pocz. XVIII w.; pod egidą rel. ruchu wahhabitów podejmowali wyprawy na sąsiednie terytoria. Sauer [zauər] (fr. Sûre), rz. w Belgii i Luksemburgu, 1. dopływ Mozeli; dł. 173 km; żeglowna ok. 60 km. Sauerbruch [zauər-] ERNEST FERDINAND, 1875-1951, chirurg niem.; prof. uniw. w Monachium i Berlinie; jeden z twórców torakochirurgii; liczne metody operacyjne; wynalazł ruchomą protezę ręki. Sauerbrunn, Bad [b. zauər-], uzdrowisko ze źródłami miner, w Austrii (Burgenland). Saul, XI w. p.n.e., pierwszy król izrael., powołany przez proroka Samuela. Sault-Sainte-Marie [su:sejntməri:], m. w Kanadzie (Ontario), port nad Jez. Górnym; 75 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żelaza. Sault Sainte Marie [su:sejntməri:], m. w USA (Michigan), port nad kanałem łączącym Jez. Górne z jez. Huron; 15 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, skórz., włókienniczy. saum, post, jeden z podstawowych obowiązków muzułmanina. Saumur [somü:r], m. w zach. Francji (Andegawenia), nad Loarą; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; ośr. turyst.; muzeum w zamku (XIV, XVI, XIX w.), kościoły średniow., ratusz (XVI, XIX w.), budowle z XVIII w. sauna, rodzaj łaźni, w której po kąpieli w suchym powietrzu (temp. 70-90°) następuje kąpiel parowa zakończona zanurzeniem się w zimnej wodzie lub śniegu; rozpowszechniona w Finlandii. Saura ANTONIO, ur. 1930, malarz hiszp. czł. grupy El Paso; przedstawiciel ekspresjonizmu abstrakc., tworzy też kompozycje figuratywne. Saussure [sosü:r] FERDINAND DE, 18571913, językoznawca szwajc; prof. uniw. w Genewie i Paryżu; prekursor strukturalizmu, teoretyk języka, autor podstawowej pracy o wokalizmie eur. oraz Kursu językoznawstwa ogólnego. Saussure [sosü:r] HORACE BÉNÉDICT DE, 1740-99, szwajc. fizyk, geolog, paleontolog i alpinista; wszechstronny badacz Alp; pierwszy obliczył stopień geotermiczny; dokonał drugiego wejścia na Mont Blanc. Saussure [sosü:r] NICOLAS THÉODORE DE, 1767-1845, szwajc. botanik, fizjolog; prof. uniw. w Genewie; wskazał na udział wody w fotosyntezie i dowiódł, że roślina pobiera azot z roztworu glebowego. sautern [sotern], wysoko cenione wina białe, najczęściej słodkie, z grupy win bordoskich, produkowane w okręgu Sau-

sądeckie konie 1047 ternes we Francji, z winogron odmian Semillon i Sauvignon. sautrantikowie. ind. szkoła filoz. na gruncie hinajany; z kanonu s. uznają tylko Suttavitakę (kazania); uznają realność świata zewn. i poznanie pośrednie, poprzez wyobrażenia; gł. teoretycy: Kumaralabdha, Dharmottara, Jasiomitra. Sauvage [sowa:ż] Louis, 1786-1857, fr. konstruktor okrętowy; wynalazł maszynę do cięcia i polerowania marmuru. Savaii, największa wyspa w grupie Samoa (Samoa Zach.); 1,7 tys. km2, 36 tys. mieszk. (1966). Savannah [səwänə], rz. we wsch. części USA, dł. ok. 500 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna ok. 340 km; elektrownie wodne; gł. m. Augusta. Savannah [səwänə], m. w USA (Georgia), port nad O. Atlantyckim; 114 tys. mieszk. (1970); przemysł papiern., stoczn., chem., drzewny, spoż.; wywóz bawełny, drewna; zabytkowe budowle (XVIII, pocz. XIX w.), pomnik K. Pułaskiego (na placu Monterey); na wyspie u ujścia rz. S. fort im. Pułaskiego (poł. XIX w.). 1779, w wojnie o niepodległość Stanów Zjedn., bitwa w której został śmiertelnie ranny K. Pułaski. „Savannah" [səwänə], pierwszy parowy transatlantyk, zbudowany 1818 w Nowym Jorku; 320 BRT, prędkość 8 węzłów. „Savannah" [səwänə], pierwszy statek handl. z napędem jądrowym, towarowopasażerski, zbudowany 1961 w USA; 21 840 BRT, prędkość 22 węzły, 60 pasażerów. Savannakhet [-naket], m. w pd. Laosie, port nad Mekongiem, ośrodek adm. prow. S.; ok. 10 tys. mieszk. (1965); öśr. handlowy. Savanna-la-Mar, m. w pd.-zach. Jamajce, nad M. Karaibskim; 10 tys. mieszk. (1960). savart, jednostka używana w akustyce do wyrażania interwałów w skali logarytmicznej; interwał, którego logarytm dziesiętny jest równy 10-3 (stosunek częstotliwości dźwięków tworzących interwał wynosi ok. 1,0023). Savart [sawa:r] FÉLIX, 1791-1841, fizyk fr.; badacz zjawisk elektromagnet. i akustycznych, Save Our Souls [sejw auər soulz; ang.], „ratujcie nasze dusze"; błędne odczytanie sygnału SOS jako pierwszych liter tych słow. Savery [sejwəry] THOMAS, 1650(?)-1715, ang. inżynier wojsk.; 1698 zbudował parowy podnośnik wody, ulepszył urządzenia sterowe statków. Savigliano [-wilia-], m. we Włoszech (Piemont); 18 tys. mieszk. (1961); zakłady taboru kolejowego. Savigny [-wini] FRIEDRICH, 1779-1861, niem. filozof i historyk prawa; prof. m.in. uniw. w Berlinie, jego współzałożyciel i rektor; przedstawiciel niem. hist. szkoły prawa; wybitny znawca prawa rzymskiego. Săvinesti [sawineszti], osiedle przem. we wsch. Rumunii; 3 tys. mieszk. (1960); przemysł chemiczny. Savoia LUIGI AMEDEO DI (książę Abruzzów), 1873-1933, wł. podróżnik i alpinista; podróże badawcze na Alasce, do Bieguna Pn., w Afryce (pierwsze wejście na Ruwenzori 1906), w Karakorum. savoir-vivre [sawuarwi:wr; fr.], zasady dobrego wychowania, formy towarzyskie; znajomość tych form. Savona, m. i port we Włoszech (Liguria), nad M. Liguryjskim, ośrodek adm. prow. S.; 78 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszynowy. Savonarola GIOROLAMO, 1452-98, wł. kaznodzieja i reformator, dominikanin z Florencji; występował przeciw świeckiej władzy papieży, zwalczał zepsucie i zmaterializowanie duchowieństwa; 1494 na czele powstania; spalony na stosie. Savonlinna [sawon-], m. w pd.-wsch. Finlandii; 17 tys. mieszk. (1966); przemysł papiern.: ośr. turyst.; twierdza Ola-

vinlinna (XV-XVIII w., restaurowana w XIX w.) — w części muzeum. „Savon Sanomat" [sawon sa-], dziennik fiń. wydawany od 1907; organ Partii Centrum (dawnej Unii Agrariuszy). Sawa JAN →Konopnicka Maria. Sawa, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Dunaju; dł. 945 km; żeglowna od m. Sisak; gł. m.: Zagrzeb, przy ujściu — Belgrad. Sawa-Caliński, ?-1771, jeden z dowódców w konfederacji barskiej, Kozak; walczył prawie na całym terenie Rzeczpospolitej; zginął w potyczce pod Szreńskiem. Sava Nemanicz, 1174-1235, syn Stefana Nemani, pierwszy serb. arcybiskup, pisarz; uzyskał od cesarza nicejskiego autokafalię kościoła serbskiego. sawanna, zbiorowiska trawiaste, zwykle z domieszką drzew i krzewów, w obszarach międzyzwrotnikowych (Afryka, Ameryka Pd., Australia) o niedostatku opadów lub okresowo zalewanych. sawantka, kobieta uczona i zwykle chętnie popisująca się swoją erudycją. Sawczuk ANTONI, úr. 1927, inżynier budownictwa lądowego; prof. Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN, czł. PAN; prace w zakresie mechaniki konstrukcji i mechaniki ośr. ciągłych. Sawczuk KAJETAN, 1892-1917, poeta lud.; działacz ruchu niepodległościowego; pośmiertny wybór Pieśni. Sawicka HANKA (właśc. Hanna Szapiro), 1917-43, działaczka ruchu młodzieżowego podczas okupacji hitlerowskiej, współzałożycielka ZWM; ciężko ranna w starciu z hitlerowcami, zmarła na Pawiaku. Sawicka OLGA, UR. 1932, tancerka; solistka opery w Bytomiu i Warszawie, od 1963 primabalerina Opery w Poznaniu; występy za granicą. Sawicka STANISŁAWA, ur. 1895, historyk sztuki; prof. Uniw. Warsz.; badania w zakresie grafiki, rysunku, miniatury i muzealnictwa. Sawicki JAKUB, ur. 1899, historyk prawa i kanonista; 1941-44 wykładowca na tajnym uniw. w Warszawie; prof. Uniw. Warsz.; Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne. Sawicki JAN, 1859-1940, ojciec Jakuba, prawnik; 1919-22 prezes izby w Sądzie Najwyższym; 1922-28 pierwszy prezes Najwyższego Trybunału Administracyjnego, skąd został usunięty za sprzeciwianie się naciskom rządu na orzecznictwo Trybunału. Sawicki JERZY, 1910-67, prawnik, specjalista z zakresu prawa karnego; prof. Uniw. Warsz.; uczestniczył w pracach delegacji pol. na procesie norymberskim; liczne prace, publicystyka (pod pseud. „Lex"). Sawicki LUDOMIR, 1884-1928, geograf; prof. Uniw. Jag.; jeden z założycieli Pol. Tow. Geogr.; wyprawy badawcze do Syjamu i na Płw. Malajski, do Azji Mn., na Płw. Bałkański; wydawca nauk. prac geograficznych. Sawicki LUDWIK, ur. 1893, archeolog i geolog; badacz paleolitu; prof. PAN; kierownik Zakładu Paleolitu IHKM PAN. Sawicki-Stella JAN (pseud. Struś), 18311911, pułkownik w wojsku ros., lekarz; 1863 przeszedł na stronę powstania, organizator wojsk. Galicji Wschodniej. Sawieljewa LUDMIŁA M., ur. 1942, ros. tancerka i aktorka film.; debiut w roli Nataszy w filmie S. Bondarczuka Wojna i pokój. Sawina MARIJA G., 1854-1915, aktorka ros.; związana z Teatrem Aleksandryjskim; działamość społ.; role m.in. w sztukach A. Ostrowskiego, N. Gogola. Sawinkow BORIS W., 1879-1925, ros. działacz polit., jeden z przywódców partii socjalistów-rewolucjonistów; 1917-18 współinicjator kontrrewolucji. Sawira, Es- (dawniej Mogador), m. i port w zach. Maroku, nad O. Atlantyckim; 26 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., skórz.; rzemiosło artyst.; uzdrowisko klimatyczne.

Sawitzki GUSTAW, ur. 1893, działacz nar. na Mazurach, publicysta; bojownik o polskość Mazur; 1926 współzałożyciel Rady Mazurskiej; 1931-33 współred. ,,Cechu". „Sawra, es-" ['rewolucja'], dziennik libijski zał. 1969; organ Rady Rewolucyjnej. Sawrasow ALEKSIEJ K., 1830-97, malarz ros.; czł. stow. pieriedwiżników; realist. pejzaże (Przyleciały gawrony). „Sawri, as-" ['rewolucjonista'], tygodnik zał. 1967; organ Nar. Frontu Lud. Republiki Jemenu Pd. Sawrymowicz EUGENIUSZ, ur. 1904, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz.; badacz literatury romant, gł. życia i twórczości Słowackiego. Sawu, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; ok. 415 km2, 30 tys. mieszk.; hodowla kucyków; połów strzykw. Saxl [zaksl] FRITZ, 1890-1948, historyk sztuki, pochodzenia austr.; od 1933 w Anglii, pomocnik Warburga i współzałożyciel instytutu jego imienia; badacz związków ikonografii pogańskiej i chrześc, wydawca katalogów rękopisów astrologicznych i mitograficznych; Rinascimento delľ antichità. Saxo Grammaticus [-matikus], ok. 1150przed 1220, kronikarz duń.; w łac. dziejach Danii od czasów legendarnych przekazał najstarszą tradycję duń. i staroskandynawską. Saybolta sekunda [s. sejbou-], jednostka lepkości cieczy używana w USA; zależnie od rodzaju użytego wiskozymetru — symbol S lub SF. r Sayers [sejə z] DOROTHY, 1893-1957, pisarka ang,; powieści obyczaj o wo-kryminalne (Zbrodnia wymaga reklamy), dramat rel. o życiu Jezusa. sazan (Cyprinus carpio), dzika forma karpia; zlewiska M. Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Sazonow SIERGIEJ D., 1861-1927, dyplomata ros.; 1910-16 min. spraw zagr., 191820 przedstawiciel A. Kołczaka, a następnie Ą. Denikina w Paryżu; pozostał na emigracji. sączek, chem. krążek bibuły filtracyjnej lub naczynie z porowatą przegrodą do sączenia cieczy. sączek (dren), med. zwitek miękkiej gumy, taśma gazy lub gumowa, albo metal, rurka z bocznymi otworami, wprowadzana do jamy ciała, jamy naciętego ropnia lub rany pooperacyjnej w celu odprowadzenia wydzieliny. sączek, techn. →dren. sączenie →filtrowanie. sączkowanie (drenowanie), med. zabieg leczn. polegający na wprowadzeniu sączka do rany pooperacyjnej, jamy ciała lub jamy naciętego ropnia, w celu odprowadzenia wydzieliny. sączyniec (pigwica, Achras sapota), drzewo z Antyli, uprawiane w strefie tropik.; owoce jadalne, drewno cenne; sok mleczny z pnia — do produkcji gumy do żucia. sąd, przekonanie, pogląd, opinia, ocena. sąd, log. znaczenie zdania lub wyrażenie mające strukturę zdania log. (oznajmującego). sąd, prawo organ państw. rozstrzygaiacv na zasadzie niezawisłości i instancyjności, jakie skutki prawne pociągają za sobą określone zdarzenia. sąd asesorski →asesoria. sąd cywilny, wydział sądu powszechnego dla spraw cywilnych. sąd dla nieletnich, wydział sądu powszechnego właściwy dla orzekania w sprawach karnych przeciwko sprawcom, którzy w chwili popełnienia przestępstwa-nie ukończyli 17 albo 16 lat (w zależności od rodzaju przestępstwa określonego ustawą); s.d.n. wypełnia przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym funkcje sądu opiekuńczego. sąd dyscyplinarny, organ orzekający w sprawach dyscyplinarnych sędziów. sądeckie konie, lokalna odmiana wszechstronnie użytkowych koni, wyhodowana w

1048 sąd kamy pow. nowosądeckim; wys. w kłębie 150156 cm, cięż. ok. 450 kg, maść gł. gniada oraz kara. sąd karny, wydział sądu powszechnego dla spraw karnych. sąd koleżeński, w organizacjach społ. ciało powołane do rozstrzygania sporów pomiędzy członkami i orzekania o naruszeniach norm tej organizacji przez jej członków. sąd konstytucyjny →trybunał konstytucyjny. sąd marszałkowski, w dawnej Polsce sąd marszałka wielkiego w sprawach karnych, o naruszenie bezpieczeństwa i spokoju w miejscu pobytu króla. Sąd Najwyższy Kryminalny, sąd powołany 1794, w czasie insurekcji kościuszkowskiej, do walki z wrogami powstania. Sąd Najwyższy PRL, naczelny organ sądowy, sprawujący nadzór w zakresie orzecznictwa nad działalnością wszystkich sądów; S.N. PRL dzieli się na 4 izby: Cywilną, Karną, Pracy i Ubezpieczeń Społ. oraz Wojskową. sąd ostateczny, w wielu religiach (judaizm, islam, chrześcijaństwo) sąd, którego ma dokonać Bóg nad całą ludzkością przy końcu świata; pojęcie s.o. jest wersją wyobrażeń o sądzie pośmiertnym występującym w religiach babil., egip. i in. sąd ostateczny, szt. plast, przedstawienie Chrystusa, w otoczeniu Marii i św. Jana, sądzącego ludzi przy końcu świata; scenie s.o. towarzyszą m.in. potępieni i zbawieni, archanioł Michał ważący dusze, anioły i diabły; gł. w średniow. rzeźbie (tympanony) i malarstwie. Sąd Ostateczny Memlinga, tryptyk, jedno z najwybitniejszych dzieł H. Memlinga; powstał przed 1473 (Muzeum Pomorskie w Gdańsku). sądownictwo administracyjne, system sądów powołanych do rozstrzygania sporów dotyczących zgodności z prawem decyzji adm.; w PRL s.a. działa jedynie w zakresie ubezpieczeń społecznych. sąd penitencjarny, sąd sprawujący nadzór nad przebiegiem wykonania kary pozbawienia wolności oraz wydający orzeczenia w przedmiocie przedterminowego zwolnienia. sąd polubowny, ciało powołane na mocy umowy między stronami do rozstrzygnięcia sporu majątkowego między nimi; członków s.p. wyznaczają umawiające się strony. sąd powiatowy, w PRL od 1950 sąd powszechny rozpatrujący w I instancji sprawy karne i cyw. nie przekazane innym sądom. sąd przysięgłych, sąd, w którym rozprawą kieruje sędzia zawodowy, a o winie — lub o winie i karze — decyduje zespół obywateli powołanych do ławy przysięgłych; s.p. rozpatrują sprawy karne o przestępstwach zagrożone surowymi karami; system s.p. przyjęty jest w wielu krajach burżuazyjnych. sąd referendarski, od XVI w. w Polsce najwyższy sąd dominialny dla chłopów z dóbr królewskich. sąd rejestrowy, sąd prowadzący księgę publ. przeznaczoną do uwidocznienia przewidzianych przez prawo okoliczności dotyczących spółdzielni; s.r. jest powiatowy. sąd sejmowy, w dawnej Polsce sąd króla w czasie sejmu; od 1578 należały doń w pierwszej i ostatniej instancji: spory między stanami, zdrada stanu, przestępstwa urzędników, również sprawy szlachty osiadłej, za które groziła kara śmierci. Sąd Sejmowy, senat Królestwa Pol. przekształcony 1828 w trybunał konst. dla wydania wyroku w sprawie przywódców Tow. Patriot. (W. Łukasińskiego); pod naciskiem opinii publ. uwolnił ich od zarzutów zbrodni stanu. sąd skorupkowy →ostracyzm. sąd sześciu miast, utworzony w XIV w. w Polsce najwyższy sąd apelacyjny i wydający pouczenia prawne w sprawach

miast lokowanych na prawie niem. — dla przeciwdziałania odwoływania się sądów miejskich do Magdeburga; istniał do 1725. sąd ubezpieczeń społecznych, sąd szczególny rozpatrujący odwołania od decyzji adm. w sprawach rent i emerytur; s.u.s. I instancji jest sąd okręgowy, sądem II instancji — Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. sąd wojewódzki, w PRL od 1950 sąd powszechny rozpatrujący w I instancji najpoważniejsze sprawy karne i cyw. oraz w II instancji środki odwoławcze od orzeczeń sądów powiatowych. sąd wojskowy, sąd szczególny rozpatrujący sprawy karne o przestępstwa popełnione przez wojskowych w służbie czynnej i sprawy osób oskarżonych o szpiegostwo. sądy apelacyjne, w Polsce międzywoj. sąay II instancji, rozpatrujące odwołania od orzeczeń sądów okręgowych zapadłych w I instancji; od orzeczeń s.a. przysługiwała kasacja do Sądu Najwyższego; restytuowane 1945, istniały do 1950. sądy boże →ordalia. sądy dominialne, w dawnej Polsce od XIII w. sądy panów świeckich i duchownych nad chłopami z ich dóbr; powstały w wyniku otrzymania od króla immunitetu sądowego. sądy doraźne, sądy powoływane w okresie zagrożenia bezpieczeństwa państwa, rozpatrujące sprawy karne przy zastosowaniu skróconej procedury i uprawnione do orzekania surowszych kar aniżeli sądy powszechne; pol. ustawodawstwo nie przewiduje istnienia s.d. sądy grodzkie: 1) w dawnej Polsce od XIV w. jedne z najważniejszych sądów dla szlachty; sądził wyznaczony przez starostę sędzia w sprawach z artykułów grodzkich i w sprawach szlachty nieosiadłej; 2) w Polsce międzywojennej sądy I instancji rozpatrujące sprawy cyw. i karne mniejszej wagi; restytuowane 1945, istniały do 1950. sądy kapturowe, w dawnej Polsce od XVI w. sądy w czasie bezkrólewia dla spraw karnych o naruszenie bezpieczeństwa publ.; sędziami w s.k. byli delegaci szlachty. sądy kasztelańskie, w dawnej Polsce niższe sądy sądownictwa książęcego; podlegała im pierwotnie cała ludność kasztelanii; zniesione 1454. sądy kościelne, w wiekach średnich sądy biskupów i ich przedstawicieli rozpatrujące sprawy duchownych, a także sprawy osób świeckich pozostające w związku z religią; od reformacji ograniczono ich kompetencje. sądy książęce, w dawnej Polsce do XIIXIII w. (tzn. do ukształtowania się stanów) sądy dla całej ludności we wszystkich sprawach odbywane przez księcia lub jego zastępcę. sądy leńskie, w dawnej Polsce od XJII w. sądy dla wójtów, sołtysów; sądziła ława równych im, pod przewodnictwem landwójta; s.l. zanikały w XVI w. sądy miejskie, w dawnej Polsce w miastach lokowanych na prawie niem. specjalne sądy dla mieszczan; niższymi s.m. były: sąd ławy, wójta, sądy cechowe, burmistrza; wyższy był sąd rady, tworzący od XVI w., czasem wraz z ławą, sąd radziecko-ławniczy. sądy okręgowe, w Polsce międzywoj. sądy rozpatrujące w I instancji poważniejsze sprawy cyw. i karne (odwołania rozpatrywał sąd apelacyjny) oraz środki odwoławcze od orzeczeń sądów grodzkich i postanowień sędziów śledczych (kasacja do Sądu Najwyższego); restytuowane 1945, istniały do 1950. sądy podkomorskie, w dawnej Polsce od XIV w. sądy w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich; sprawował je podkomorzy lub wyznaczony przez niego komornik. sądy powszechne, sądy rozpatrujące wszystkie sprawy karne i cyw. z wyjąt-

kiem spraw wyłączonych dla innych sądów albo organów; w PRL s.p. są sądy pow. i wojewódzkie. sądy rugowe, w dawnej Polsce od XVI w. specjalne sądy we wsiach i miasteczkach, polegające na obowiązku ujawniania przestępstw na ogólnym zebraniu wsi; odbywały się 3 razy do roku. sądy sołtysie, w dawnej Polsce od XIII w. we wsiach lokowanych na prawie niem. sądy sołtysa i ławy nad chłopami (z wyjątkiem najcięższych przestępstw zostawionych jurysdykcji pana wsi). sądy społeczne, organy społ. działające w zakładach pracy i w miejscach zamieszkania do rozstrzygania konfliktów międzyludzkich i zabezpieczenia poszanowania prawa; stosują środki wychowawcze. sądy szczególne, sądy powołane dla orzekania w określonej specjalnej kategorii spraw (np. ubezpieczeń społ.) lub kategorii osób (np. wojsk.); s.sz. w PRL sądy ubezpieczeń społ. i sądy wojskowe. sądy wiecowe, w dawnej Polsce sądy wywodzące się z dawnego sądu księcia dzielnicowego na wiecu; na s.w. sądził wojewoda najważniejsze sprawy szlachty; zanikły w XV w. sądy ziemskie, w dawnej Polsce od XIV w. sądy dla szlachty osiadłei danej ziemi, złożone z sędziego, podsędka i pisarza, mianowanych dożywotnio przez króla spośród 3 kandydatów wybranych przez sejmik ziemski. sąg, leśn. stos zawierający 4 metry przestrzenne drewna jednego sortymentu. sąsiedztwo, socjol. typ więzi społ. powstały w małych społecznościach lokalnych w wyniku bliskości zamieszkania, stałych kontaktów, podobnego stylu życia itp. sąsiek (zapole), część stodoły oddzielonej od klepiska belkowaniem, do której składa się zboże, siano, słomę. sążeń (fathom), fm., anglosaska jednostka długości używana w żegludze mor.; 1 fm. ≈ 1,829 m. sążeń (siag), dawna jednostka długości równa rozpiętości rozstawionych ramion; 1 s. = 1,7-2,14 m; używany do pocz.XX w.; w Polsce zwykle 1 s. = 1,728-1,71 sążyca, mieszany zasiew pszenicy i żyta stosowany rzadko w surowych warunnkach klimatycznych. sb, symbol jednostki luminancji stilb. Sb, symbol pierwiastka chem. antymonu. sbojet, lit. forma w staroż. Egipcie; prozaiczny utwór dydaktyczno-morałizatorski w postaci sentencji lub przysłowia. SBP →Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Sc, symbol pierwiastka chem. skandu. scalanie gruntów (komasacja),działalność mająca na celu zlikwidowanie niekorzystnego rozbicia poszczególnych gospodarstw rolnych na części położone w różnych, oddalonych od siebie miejscach i stworzenie gospodarstw o zwartej powierzchni gruntu. Scaliger [ska-] GIULIO CESARA. 1558, humanista wł.. działający we cii; autor studiów krytycznych P libri septem, w których sformułował zasa dy poetyki klas.; poezje, rozprawy gramatyczne. Scaliger [skaliże:r] JOSEPH TUSTE, 15401609, syn Giulia Cesarego, fr. filolog klas.; prof. uniw. w Genewie i Lejdzie; twórca nauk. podstaw chronologii starożytnej. scalone układy, miniaturowe układy elektroniczne, formowane przez odpowiednią obróbkę technol. pojedynczego podłoża czynnego (w postaci płytki półprzewodnika). Scamozzi [skamocci] VINCENZO, 15521616, wł. architekt i teoretyk, przedstawiciel późnego renesansu; pałace, kościoły, budowle użyteczności publ.; Ponte Rialto i Procuratie Nuove w Wenecji; traktat Delľidea delľarchitettura uniwersale (w 6 księgach).

schemat 1049 Scapino [ska-; wł], postać chytrego służącego z commedia delľarte (pierwszy zanni). Scaramuccia [skaramuczcza; wł.], imię postaci Kapitana z commedia delľarte. Scarborough [ska:rbrə], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Północnym; 42 tys. mieszk. (1966); ośr. wypoczynkowy; port rybacki; w pobliżu bogate złoża gazu ziemnego. Scarborough [ska:rbrə], m. i port na wyspie Tobago (Antyle); 3 tys. mieszk. (1960). Scarlatti [ska-] ALESSANDRO, 1660-1725, kompozytor wł.; gł. przedstawiciel szkoły ńeapolitańskiej; opery, oratoria. Scarlatti [ska-] DOMENICO, 1685-1757, syn Alessandra, wł. kompozytor, organista i klawesynista; opery, sonaty klawesynowe. Scarpa [ska-] ANTONIO, 1752-1832, wł. chirurg i anatom; prof. uniw. w Pawii; odkrycia dotyczące anatomii ucha, nosa i elementów nerwowych; czołowy przedstawiciel kierunku anat. w medycynie XIX w. Scarron [skarą] PAUL, 1610-60, pisarz fr.; wprowadził termin burleska, utrwalił jej pozycję w teatrze; satyry, dramaty, realist. Opowieść ucieszna oparta na tradycji powieści łotrzykowskiej; przeciwnik préciosité. Scelba [szelba] MARIO, ur. 1901, polityk wł., z zawodu adwokat; współzałożyciel Włoskiej Partii Chrześc.-Demokr.; po wojnie kilkakrotnie minister; 1954-55 premier. scena, część budowli teatr, stanowiąca miejsce gry aktorów, składająca się z przestrzeni widocznej dla publiczności i z ukrytych urządzeń teatralnych. scena, część aktu w dramacie lub przedstawieniu teatr, wyznaczona liczbą występujących w niej osób. „Scena", miesięcznik społ. ruchu teatr., wydawany od 1970 w Warszawie; kontynuacja „Teatru Ludowego". scena obrotowa, tarcza obrotowa wmontowana w podłogę sceniczną, ułatwiająca szybką zmianę dekoracji i wykorzystywana jako źródło efektów widowiskowych. scenariusz, film materiał lit. przygotowany przez pisarza — scenarzystę, zawierający podstawowe elementy tabularne, dramaturgiczne i inne przyszłego filmu. sceneria, daw. tło akcji scenicznej; przen. plastyczne tło wydarzeń, otoczenie, okolica. scenografia: 1) sztuka kształtowania przestrzeni sceny teatr, i plast, oprawy przedstawień; 2) wizualna oprawa widowiska teatr., film., telew. itp. obejmująca środki plast.-mal. i świetlne oraz kostiumy i rekwizyty. scenopis, techn. plan realizacji filmu, tworzony przez reżysera i operatora na podstawie scenariusza. sceptycyzm, filoz. stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń nauk. przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu (wywodzi się od R. Descartesa). sceptyk, człowiek wątpiący w możliwość poznania prawdy, podważający powszechność obowiązywania przyjętych norm mocnych, wartości rel. i in.; także człowiek o wyostrzonym zmyśle krytycznym, niełatwowiemy. sceptyk, filoz. przedstawiciel staroż. szkoły filoz. sceptyków, zał. przez Pyrrona z Elidy, głoszącej niemożność poznania prawdy i konieczność powstrzymywania się od sądów. Scève [se:w] MAURICE, ok. 1501-ok. 1560, poeta fr. z tzw. szkoły liońskiej; poematy lir. wzorowane na Petrarce, pieśni miłosne. Scewola Mucjusz, VI/V w. p.n.e. legendarny bohater rzym.; usiłował zabić króla Etrusków Porsennę, oblegającego Rzym; schwytany, włożył dłoń w ogień na dowód, że nie lęka się tortur; Porsenna zawarł z Rzymem pokój.

SCh →Stronnictwo Chłopskie. schab, zasadnicza część półtuszy wieprzowej, z odcinka piersiowo-lędźwiowego; także potrawa, np. s. pieczony, s. duszony; również konserwa (s. konserwowy). Schacht [szacht] HJALMAR, 1877-1970, finansista niem.; 1924-29 i 1933-39 prezes Banku Rzeszy; 1937-43 min. bez teki; popierał Hitlera, realizował politykę zbrojeń; sądzony przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, uniewinniony. Schadenfreude [sza:dənfroidə; niem.], radość z cudzej szkody, z cudzego niepowodzenia, nieszczęścia. Schadow [sza:do:] JOHANN GOTTFRIED, 1764-1850, niem. rzeźbiarz i grafik; fclasycyst. rzeźby portretowe i arch., pomniki, nagrobki; Kwadryga na Bramie Brandenburskiej w Berlinie. Schadow [sza:do:] WILHELM VON, 17888.862, syn Johanna, malarz niem., z grupy nazareńczyków; kompozycje rel., hist., portrety. Schaff ADAM, ur. .1913, filozof; prof. Uniw. Warsz., obecnie IFiS PAN, czł. PAN; zajmuje się gł. teorią poznania, też semantyką; Język a poznanie. Schäffer BOGUSŁAW, ur. 1929, kompozytor, teoretyk muzyki; przedstawiciel awangardy muz.; Klasycy dodekafonii. Schaffhausen [szafhauzən] →Szafuza. Schamoni [sza:-] PETER, ur. 1934, niem. reżyser film. (NRF); współzałożyciel postępowej film. grupy z Oberhausen; filmy dokumentalne i fabularne (Czas ochronny dla lisów). Schamoni [sza:-] ULRICH, ur. 1939, brat Petera, niem. reżyser film. (NRF); prace dokumentalne i filmy fabularne (Ono). Schandau, Bad [b. szandau], m. w pd.wsch. części NRD, nad Łabą; 4,4 tys. mieszk. (1968); znane uzdrowisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy. Schapper [sza-] KARL, 1812-70, działacz niem. ruchu robotn.; współtwórca Związku Komunistów, czł. Rady Gen. I Międzynarodówki. Schardt [szart] HANS, 1858-1931, geolog szwajc, tektonik; prof. m.in. uniw. w Neuchâtel; współtwórca teorii płaszczowinowej budowy Alp. Schärf [szerf] ADOLF, 1890-1965, polityk austr., socjaldemokrata; 1957-65 prezydent. Scharff [szarf] EDWIN, 1887-1955, niem. rzeźbiarz, malarz i grafik (NRF); stylizowane rzeźby figuralne, popiersia portretowe, akwaforty, ilustracje książkowe. Scharnhorst [szar-] GERHARD VON, 17551813, generał prus.; po 1809 zreorganizował (wspólnie z A.N. Gneisenau) armię; twórca prus. sztabu generalnego. Scharrer [sza-] ADAM, 1889-1948, pisarz niem.; powieści i opowiadania ukazujące problemy społ.-polit. Niemiec (m.in. I wojna świat., hitleryzm) z pozycji komunisty. Schauder JULIAN PAWEŁ, 1896-1943, matematyk; prof. uniw. we Lwowie; autor prac z analizy funkcjonalnej, równań różniczkowych i rachunku wariacyjnego; zamordowany przez hitlerowców. Schaudinn [szaudyn] FRITZ RICHARD, 1871-1906, protozoolog niem.; odkrywca niektórych cykli rozwojowych pierwotniaków, współodkrywca zarazka kiły. Schäufelein [szoifəlain] HANS LEONHARD, ok. 1480-1540, niem. malarz i grafik; kompozycje rel. i alegor., portrety (Portret mężczyzny, Muzeum Nar. — Warszawa). Schaumburg-Lippe [szaumburk lypə], kraina hist. Niemiec (obecnie NRF, Dolna Saksonia); hrabstwo Schaumburg, odziedziczone 1640 przez hrabiów Lippe; 1807-1918 księstwo (od 1871 w Rzeszy niem.). Schayer STANISŁAW, 1899-1941, indianista i religioznawca; prof. uniw. w Warszawie; liczne prace z religioznawstwa i filologii ind. (Literatura indyjska); tłumacz Siakuntali Kalidasy.

Scheat [szęat] β Peg, gwiazda zmienna w gwiazdozbiorze Pegaza o jasności 2,m4m 2, 8. Schebesta [sze:-] PAUL, ur. 1887, etnolog i religioznawca kat., pochodzenia niem.; badacz ludów azjat. i afryk.; przeciwnik ewolucjonizmu, rzecznik pramonoteizmu. scheda, odziedziczony majątek lub jego część, zwł. odziedziczona ziemia. Scheel [sze:l] WALTER, ur. 1919, polityk NRF, 1967-69 wiceprzewodn. Bundestagu; od 1968 przewodn. FDP; od 1969 wicekanclerz i min. spraw zagr. NRF. Scheele [szę:lə] KARL WILHELM, 174286, chemik szwedz.; czł. Akad. Szwedz.; otrzymał m.in. fluorowodór, chlor, odkrył tlen (niezależnie od J. Priestleja), wolfram, otrzymał wiele kwasów organicznych. Scheelego zieleń [z. sze:-], arsenin miedziowy Cu3(AsO3)2; trujący, zielony pigment; obecnie nie stosowany. Scheffel [sze-] JOSEPH YICTOR, 1826-86, pisarz niem.; b. popularne pieśni burszowskie {Gaudeamus); powieść hist. Ekkehard. Scheffer [szefe:r] ARY, 1795-1858, hol. malarz i grafik działający we Francji; obrazy hist.-rodzajowe inspirowane utworami poet., portrety (m.in. pol. arystokracji). Schefferville [szefərwyl], m. w Kanadzie (Quebec), na płw. Labrador; 3,1 tys. mieszk. (1966); eksploatacja bogatych złóż rudy żel. (ośr. rejonu Knob Lakę). Scheffler [sze-] JOHANNES →Angelus Silesius; Scheibler i Grohman [szaiblər i gro:man], największe w okresie międzywoj. w Polsce zakłady włók., powstałe 1921 w Łodzi. Scheidegg (Kleine Scheidegg) [klainə szaidek], przełęcz w Alpach Berneńskich (Szwajcaria); wys. 2061 m; punkt początkowy kolei zębatej na Jungfrau. Scheidemann [szai-] PHILIPP, 1865-1939, polityk niem., ieden z przywódców prawicy SPD; od 1917 współprzewodn. SPD; 1919 na czele pierwszego rządu Republiki Weimarskiej; przyczynił się do stłumienia rewolucji listopadowej; od 1933 na emigracji. Scheidt FRANCISZEK, 1759-1807, chemik i fizyk; prof. Uniw. Jag.; jeden z pierwszych w Polsce wykładał teorię Lavoisiera. Scheinera skala [s. szai-], oznaczenia światłoczułości negatywowych materiałów fot., wg systemu opracowanego przez Scheinera; obecnie nie używana. Scheler [sze:lər] MAX, 1874-1928, niem. filozof i socjolog; prof. uniw. m.in. w Kolonii i Monachium; zwolennik fenomenologii, której zasady stosował w etyce (etyczny personalizm) i w psychologii; zajmował się też teorią wartości, socjologią wiedzy. Schell [szel] MARIA, ur. 1926, austr. aktorka film.; role lir. w filmach współcz. (Ostatni most) i adaptacjach klas. dzieł lit. (Białe noce). Schelling [szelyn] FRIEDRICH, 1775-1854, filozof niem., jeden z gł. przedstawicieli klas. filozofii niem. oraz myśli filoz. niem. romantyzmu; prof. uniw. m.in. w Monachium i Berlinie; twórca idealist. systemu filozofii przyrody; głosił prymat intuicji i wiary nad rozumem (irracjonalizm), kult sztuki (estetyzm), sformułował filoz.-rel. teorię absolutu (Boga), realizującego ideę tożsamości bytu realnego i idealnego. schemat: 1) przedstawienie czegoś w ogólnych zarysach; szkic, struktura, plan; 2) ustalony z góry wzór; model. schemat, techn. uproszczony rysunek techn. obiektu, układu lub urządzenia techn., przedstawiający zasadę działania (s. strukturalny, blokowy), połączenia wzajemne (s. ideowy) lub rozmieszczenie (s. montażowy) elementów składowych, oznaczanych zwykle umownymi symbolami graficznymi.

1050 schematyzacja schematyzacja: 1) układanie czegoś wg pewnego schematu, sprowadzanie czegoś do schematu; 2) nabieranie cech schematu, stawanie się schematycznym. schematyzm, opieranie się na schematach, trzymanie się utartych wzorów; szablonowość, schematyczność. Schendel [schen-] ARTHUR VAN, 18741946, pisarz hol.; przedstawiciel neoromantyzmu; tworzył również w języku ang. i wł.; powieści, utwory biogr., nowele (Fregata Johanna Maria). Schenectady [skənektədy],, m. w USA (stan Nowy Jork), nad rz. Mohawk, w zespole miejskim Albany; 77 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu elektrotechnicznego. Scherchen [szerśən] HERMANN, 18911966, dyrygent niem., osiadły w Szwajcarii; propagator muzyki współcz.; 1954 założył Studio elektroakustyczne w Gravesano. Scherfig [szer-] HANS, ur. 1905, duń. pisarz i malarz; współpracownik prasy komunist.; powieści o kryminalnej akcji i ostrej wymowie społ. (Skorpion). Schering AG. [sze:ryn], niem. zakłady farm. w Berlinie Zach.; zał. 1871; produkują m.in. preparaty farm., środki ochrony roślin. Scheringa mostek [m. szeryna], rodzaj elektr. mostka pomiarowego przystosowanego do pomiaru strat dielektr. w kondensatorach elektrycznych. scherzo [skerco; wł.], muz. pogodny utwór instrumentalny bądź wokalny o budowie 3 częściowej (z triem); część symfonii, sonaty, także samodzielny utwór instrumentalny (F. Chopin). Scheveningen [schewəniŋə], słynne kąpielisko nad M. Północnym, w zespole miejskim Hagi, w Holandii. Schiaparelli [skja-] GIOVANNI VIRGINIO, 1835-1910, astronom wł.; stwierdził, że roje meteorów powstają w wyniku rozpadu komet; odkrył tzw. kanały na Marsie. Schicka odczyn [o. szyka], wskazuje stopień odporności człowieka na błonicę; po doskórnym wstrzyknięciu rozcieńczonej toksyny sprawdza się po 5 dniach reakcję skórną. Schickele [szykələ] RENÉ, 1883-1940, pisarz niem.; głosiciel pacyfizmu, kosmopolityzmu, jedności kultury eur.; ekspresjonist. powieści, dramaty, liryka. Schiedam [schi:dam], m. i port w Holandii, w zespole miejskim Rotterdamu; 82 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., chemiczny. Schiele [szi:lə] EGON, 1890-1918, austr. malarz, rysownik i grafik; ekspresyjne akty i portrety. Schiermonnikoog [schie:rmonyko: g], wyspa hol., w grupie W. Zachodniotrýzyjskich. Schillebeeckx [schyləbe: ks] EDWARD, ur. 1914, hol. teolog kat.; rzecznik nowatorskiego, niedogmatycznego ujmowania tez teologicznych. r Schiller [szylə ] FERDINAND, 1864-1937, filozof ang.; czł. Akad.-Bryt.; twórca odmiany pragmatyzmu, zw. humanizmem; głosił skrajny relatywizm w teorii prawdy i w ontologii. Schiller [szy-] FRIEDRICH, 1759-1805, pisarz niem.; odegrał istotną rolę w rozwoju eur. (także pol.) romantyzmu (gł. wczesne dramaty Zbójcy, Intryga i miłość, Üon Karlos), twórca nowoż. dramatu hist. (trylogia o Wallensteinie, Maria Stuart), głosiciel społ. charakteru sztuki; wiersze (oda Do radości), ballady, pisma estetyczne. Schiller LEON, 1887-1954, inscenizator i reżyser, historyk, pedagog i działacz teatr.; więzień Oświęcimia; twórca monumentalnych inscenizacji dzieł poet. (Dziady Mickiewicza), widowisk muz. (Pastorałka) i polit. (Krzyczcie Chiny S. Trietiakowa); współzałożyciel ITI i SPATiF. Schimper [szympər] ANDREAS, 1856-1901, niem. botanik, fizjolog; prof. uniw. w

Bonn i Bazylei; współtwórca fizjol. kierunku w geografii roślin. Schinkel [szyŋkəl] KARL FRIEDRICH, 1781-1841, niem. architekt i malarz; budowle klasycyst. (Stare Muzeum, tzw. Nowa Wartownia w Berlinie) i neogot. (Zamek w Kamieńcu Ząbkowickim). Schio [skjo], m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), u podnóża Dolomitów; 28 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Schipa [skipa] TITO, 1889-1965, wł. śpiewak (tenor lir.) o świat, sławie; solista czołowych teatrów operowych wł., hiszp. i amerykańskich. Schiphol [schyphol], międzynar. port lotn. Amsterdamu; jeden z największych portów lotn. świata. Schirach [szi:-] BALDUR VON, ur. 1907, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; przywódca 1933-40 Hitlerjugend; 1940-45 gauleiter Wiednia; zbrodniarz hitlerowski, skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze na 20 lat więzienia. schistosomatoza, tropik, choroba pasożytnicza człowieka i niektórych zwierząt, wywoływana przez pewne przywry; zarażenie larwami (wodnymi) przez skórę; zaburzenia jelitowe, wątrobowe i in. schizma, rozłam w organizacji kość. na tle rozbieżności społ.-polit, nar., kult. i doktrynalnych (np. tzw. s. wsch. w chrześcijaństwie — oddzielenie się kościoła prawosł.). schizofrenia, choroba psych, o nieznanym pochodzeniu i różnorodnych objawach; najważniejsze: otępienie uczuciowe, osłabienie zainteresowań i aktywności, zamknięcie się w sobie, zaburzenia procesów myślenia; rozróżnia się s. prostą, paranoidalną, katatoniczną, hebefrenię. schizogonia, proces rozmnażania bezpłciowego pierwotniaków, gł. sporowców; polega na wielokrotnym podziale jądra i następnie całej komórki na wiele osobników. schizotymia, psychol.: 1) skłonność do zamykania się w sobie, odgradzania się od otoczenia; 2) typ usposobienia odznaczający cię nieśmiałością, marzycielstwem, zbytnim idealizowaniem, teoretyzowaniem, oschłością, wyniosłością, drażliwością. schizotymik, człowiek oschły uczuciowo, trudno nawiązujący kontakty z innymi, zamknięty w sobie; jeden z typów osobowości wyróżnionych przez E. Kretschmera. Schkeuditz [szkoidyc], m. w pd. części NRD, nad Białą Elsterą, w pobliżu Lipska; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., tytoniowy. Schkopau [szko:-], osiedle przem. w środk. części NRD, nad Soławą; 7 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., duża elektrownia cieplna. u Schlauch [szla ch] MARGARET, ur. 1898, językoznawca i historyk literatury ang.; prof. uniw. w Nowym Jorku, Chicago, Warszawie, czł. PAN; studia o języku ang. i literaturze, gł. średniowiecza. Schlegel [szle:-] AUGUST WILHELM, 17671845, brat Friedricha, niem. krytyk lit. i językoznawca; przywódca wczesnego romantyzmu niem.; jeden z twórców filologii indyjskiej. Schlegel [szle:-] FRIEDRICH, 1772-1829, brat Augusta Wilhelma, niem. filozof, uczony i krytyk lit.; gł. ideolog wczesnego romantyzmu niem.; jeden z twórców nowoż. językoznawstwa. Schleich [szlaiś] CARL LUDWIG, 18591922, chirurg niem.; wprowadził znieczulenie miejscowe za pomocą nastrzykiwania tkanek roztworemi kokainy. Schleicher [szla śər] AUGUST, 1821-68, językoznawca niem.; prof. uniw. w Pradze i Jenie; twórca teorii pokrewieństwa językowego; prace z językoznawstwa porównawczego. Schleicher [szlaiśər] KURT VON, 1882-

1934, niem. polityk prawicowy, generał; 1932 min. Reichswehry, ostatni kanclerz Rep. Weimarskiej; zamordowany w czasie ,,nocy długich noży". Schleiden [szlai-] MATTHIAS JACOB, 1804. 81, niem. botanik, anatom roślin; prof. uniw. w Jenie i Dorpacie; współtwórca teorii komórkowej budowy organizmów. Schleiermacher [szlaiər-] FRIEDRICH, 1768-1834, niem. filozof romantyczny, teolog protest.; prof. uniw. w Halle i Berlinie, czł. Prus. Król. Akad. Nauk; głosił tzw. religię serca, niezależność etyki od religii, rozdział kościoła od państwa; zwolennik metody rozumienia w humanistyce (gł. w krytyce lit.). Schlemmer [szle-] OSKAR, 1888-1943, niem. malarz i teoretyk sztuki; kompozycje figuralne, reliefy; Die Bühne im Bauhaus. Schlesinger [szlezyndżər] JOHN, ur. 1927, ang. reżyser i aktor film.; filmy analizu-, jące działanie człowieka we współcz. społeczeństwie (Billy kłamca, Darling). Schletter ZYGMUNT, 1803-76, księgarz, wydawca; od 1833 „Księgarnia Polska" we Wrocławiu; działalność wydawnicza, m. in. wiele cennych dzieł pol. (Niemcewicz, Lelewel, K. Koźmian i in.). Schlick [szlyk] MORITZ, 1882-1936, niem. filozof, matematyk i fizyk; prof. uniw. w Kilonii i Wiedniu; twórca Koła Wiedeńskiego, czołowy przedstawiciel neopozytywizmu; zajmował się też etyką, w której negował istnienie obiektywnych wartości moralnych. Schlieffen [szli:fən] ALFRED VON, 18331913, feldmarszałek prus., teoretyk wojskowości; 1891-1905 szef niem. sztabu gen.; twórca planu przewidującego prowadzenie wojny na dwa fronty (przeciwko Francji i Rosji). Schliemann [szli:man] HEINRICH, 182290, niem. archeolog amator; prowadził wykopaliska na wzgórzu Hisarlik (Troja), w Mykenach, Orchomenos i Tyrynsie, dając dowód realności świata Homera. Schlosser [szlosər] JULIUS VON, 18661938, austr. historyk sztuki, działa- w Wiedniu: 1901-22 dyr. Kunsthistorisches Museum, później prof. uniw. w Wiedniu; Die Kunstliteratur, Die Wiener Schule der Kunstgeschichte. Schlumberger [szlęberży] JEAN, 18771968, pisarz fr.; powieści i dramaty poruszające problemy moralne, szkice psychol. -filoz. i literackie. Schlüter [szlü:-] ANDREAS, ok. 1660-1714, gdański rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel baroku; rzeźby dla pałaców: w Wilanowie i Krasińskich w Warszawie; zworniki arsenału i pomnik W. Elektora w Berlinie. Schmalkalden [szmal-], m. w pd.-zach. części NRD, w Lesie Turyńskim; 14 tys. mieszk. (1968); wydobycięr rud żel. i manganu, przemysł metali, zabawkarski, drzewny; ośr. turystyczny. Schmarsow [szmar-zo:] AUGUST, 18531936, niem. historyk sztuki; prof. uniw. w Lipsku; autor studiów na temat baroku i rokoka; Grundbegriffe der Kunstwissenschaft. Schmeil [szmail] OTTO, 1860-1943, biolog niem.; prof. uniw. w Magdeburgu; zasługi w reformie nauczania nauk przyrodn.; w swych podręcznikach wprowadził ekologiczne ujęcie zagadnień biologicznych. Schmerling [szmerlyŋ] ANTON, 1805-93, polityk austr.; twórca tzw. patentu lutowego (1861), wprowadzającego w Austrii ustrój parlamentarny i swobody liberalne; zwolennik centralizmu. Schmid [szmyt] HEINRICH, 1896-1963, austr. historyk prawa; zajmował się historią Słowiańszczyzny, m.in. kolonizacją na prawie niem. w Polsce. Schmidt [szmyt] HELMUT, ur. 1918, polityk NRF, od 1958 czł. zarządu SPD; od 1967 przewodn. frakcji SPD w Bundestagu; od 1968 wiceprzewodn. SPD; od 1969 min. obrony.

Schreckhorn 1051 Schmidt STEFAN, UR. 1889, ekonomista i statystyk rolny; prof. Uniw. Jag. i WSR w Krakowie; autor licznych prac. Schmidt [szmyt] WILHELM, 1858-1916, niem. konstruktor parowych silników tłokowych; zastosował do ich napędu parę przegrzaną. Schmidt [szmyt] WILHELM, 1868-1954, niem. etnolog i religioznawca kat., działający gł. w Szwajcarii; badacz ludów azjat., amer. i afryk.; twórca tzw. szkoły kulturowo-hist. głoszącej pramonoteizm. Schmidta kamera [k. szmyta], specjalnego typu teleskop skonstruowany 1931 przez B. Schmidta, o dużej sile światła; składa się z wklęsłego zwierciadła sferycznego (wolnego od aberracji pozaosiowych) oraz płyty korekcyjnej umieszczonej w podwójnej odległości ogniskowej przed zwierciadłem, której celem jest usunięcie aberracji sferycznej. Schmidt-Rottluff [szmyt r.] KARL, ur. 1884, niem. grafik, malarz, rzeźbiarz; reprezentant ekspresjonizmu; współzałożyciel grupy Die Brücke; kompozycje o walorach dekoracyjnych. Schmitt HENRYK, 1817-83, historyk; badacz Polski XVIII-XIX w.; reprezentował w historiografii pol. kierunek lelewelowski. Schmoller [szmo-] GUSTAV VON, 18381917, ekonomista niem.; przedstawiciel młodszej szkoły historycznej. Schmolln [szmoln], m. w pd. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., obuwniczy. Schnaase [szna:zə] CARL, 1798-1875, niem. historyk sztuki, wybitny przedstawiciel historiografii artyst. XIX w.; pod wpływem Hegla interpretował dzieło sztuki jako wyraz momentu hist., w którym powstało, a historię sztuki jako historię ducha; Geschichte der Bildenden Künste, Niederländische Briefe. Schnabel [szna:-] ARTHUR, 1882-1951, pianista austr.; wybitny odtwórca .dzieł Beethovena. Schneeberg [szne:-], masyw górski w Alpach Wsch. (Austria), na pn. od przełęczy Semmering; wys. do 2075 m; kolej zębata z Puchberg. Schneeberg [szne:-], najwyższy szczyt Smreczanów (NRF)'; 1051 m. Schneeberg [szne:-], m. w pd. części NRD, w Rudawąch; 22 tys. mieszk. (1968); huta niklu; w pobliżu wydobycie rud niklu, uranu, cynku, kobaltu i bizmutu. Schneeberger [szne:-] ANTONI, 1530-81, botanik i lekarz, spolonizowany Szwajcar osiadły w Krakowie; opublikował alfabetyczny katalog roślin uprawianych i dziko rosnących. Schneider [sznai-] GEORG, 1876-1960, bibliograf niem.; autor klas. dzieł bibliogr., m.in. podręcznika obejmującego wszelkie bibliografie o świat, zasięgu. Schneider [sznai-] GERARD, ur. 1896, malarz szwajc; poprzez kubizm, surrealizm' doszedł do abstrakcjonizmu, w którym wyraźny jest wpływ kaligrafii japońskiej. Schneider [sznai-] REINHOLD, 1903-58, niem. pisarz kat. (NRF); eseje hist.; proza artyst., dramaty o humanist., antyfaszyst. wymowie; sonety. Schneider-Creusot [sznede:r krözo], wielki fr. koncern zbrojeniowy; jedna z największych grup finans. Francji, związana z koncernami przem. innych krajów (z Vickersem, grupą finans. Morgana); przed 1939 duże udziały w pol. gospodarce. Schneller [szne-] ERNST, 1890-1944, działacz niem. ruchu robotn.; od 1920 czł. KPD; 1933 aresztowany, od 1939 w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen, działacz ruchu oporu; zamordowany. Schnitzler [sznyc-] ARTHUR, 1862-1931, pisarz austr.; jeden z czołowych przedstawicieli impresjonizmu eur.; psychol. nowele (Lejtnant Gustl, Panna Elza), dramaty.

Schnorr von Carolsfeld [sznor fon ka:-] JULIUS, 1794-1872, niem. malarz i rysownik, z grupy nazareńczyków; obrazy rel., portrety, pejzaże. Schnür-Pepłowski STANISŁAW, 1859-1900, historyk amator; prace z dziejów Galicji, monografia Teatr Polski we Lwowie... Schober [szo:-] JOHANNES, 1874-1932, austr. polityk prawicowy; szef policji Wiednia 1918-21 i 1922-29; 1921-22 i 192930 kanclerz, 1930-32 wicekanclerz i min. spraw zagranicznych. schodkowanie, w narciarstwie turyst. podchodzenie lub schodzenie po stromym zboczu na nartach ustawionych w poprzek stoku. schodnia, schody na statku. schody, bud. konstrukcja umożliwiająca komunikację pieszą między różnymi poziomami, złożona z biegów ze stopniami, elementów poziomych (spoczniki) i poręczy. schody, lotn. szyk samolotów podczas lotu grupowego: samoloty ustawione skośnie na różnych poziomach i w jednakowej odległości od siebie. Schody Hiszpańskie (Scala di Spagna), monumentalne późnobarokowe schody (137 stopni) na placu Hiszpańskim w Rzymie, biegnące od placu ku wzgórzu z kościołem S. Trinita dei Monti, odznaczające się dynamiczną, pełną elegancji kompozycją; wzniesione 1721-25. schody ruchome (eskalator), przenośnik ciągnowy członowy do transportu ludzi między różnymi poziomami; człony przyczepione wahliwie do 2 łańcuchów przewijających się na bębnach tworzą, dzięki prowadnicom, poziome stopnie. Schoenflies [szö:nfli:s] ARTHUR MORITZ, 1853-1928, matematyk niem.; prof. m.in. uniw. w Getyndze; udowodnił (niezależnie od J. S. Fiodorowa i W. Barlowa) istnienie 230 grup przestrzennych w kryształach. Schoepf [szöpf] ALBIN FRANCISZEK, 182286, oficer legionu pol. na Węgrzech 1849; towarzysz J. Bema w Turcji; generał armii Północy w wojnie secesyjnej USA. Schöffer [szö-] PETER, ok. 1425-1502 lub 1503, drukarz niem.; współpracownik J. Gutenberga, wspólnik J. Fusta (Psałterz moguncki, Biblia 48-wierszowa); twórca czcionek o półgotyckim kroju. scholarcha, w starożytności i średniowieczu kierownik szkoły. scholarchat, w starożytności i średniowieczu prowadzenie, kierowanie szkołą; funkcja i kadencja scholarchy. scholastyczna filozofia, typ filozofowania koncentrujący się na problematyce dogmatów rel. i posługujący się tzw. metodą scholastyczna; dominujący w filozofii średniow.; współcześnie w neoscholastyce. scholastyczna metoda, system uprawiania filozofii polegający na pomijaniu danych empirycznych na rzecz autorytatywnych tekstów i budowaniu spekulatywnych konstrukcji wg zasad logiki; gł. w średniowieczu. scholastyk: 1) zwolennik filozofii scholastycznej; 2) w XII-XVIII w. członek kapituły, urzędnik kurii biskupiej sprawujący nadzór nad szkołami. scholastyka, okres w rozwoju filozofii średniow. (IX-XV w.) odznaczający się dominacją problematyki rel. i ustaloną metodą rozważań filoz.; gł. kierunki — albertyzm, tomizm, skotyzm, okhamizm; potocznie abstrakcyjne, jałowe i pedantyczne rozważania, pozbawione wartości naukowej. Scholl [szol], rodzeństwo niem.; HANS (1918-43) i SOPHIE (1921-43), współzałożyciele antyfaszyst. grupy Weisse Rosę (w Monachium); 1943 aresztowani i straceni. Schönbein [szö:nbain] CHRISTIAN FRIEDRICH, 1799-1868, chemik niem.; prof. uniw. w Bazylei; badania gł. w dziedzinie elektrochemii, nad pasywacją żelaza; odkrył ozon i nitrocelulozę. Schönberg [szö:n-] ARNOLD, 1874-1951, kompozytor austr.; ewolucja stylu od neo-

romantyzmu poprzez ekspresjonizm, do wypracowania techniki dodekafonii; utwory orkiestrowe, kameralne, wokalne, opera Mojżesz i Aaron, kantata Ocalały z Warszawy. Schönbrunn [szö:n-], letni barok, pałac ces. w Wiedniu (rozpoczęty 1696 przez J.B. Fischera von Erlach, ukończony w poł. XVIII w.); reprezentacyjne wnętrza, rozległy ogród fr. (XVIII w.); obecnie muzeum. 1805 podpisanie układu między Prusami a Francją; 1809 pokój narzucony Austrii przez Napoleona (m.in. rozszerzył granice Księstwa Warsz.). Schönebeck [szö:nəbek], m. w zach. części NRD, port nad Łabą; 45 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., chem., wydobycie soli kam.; uzdrowisko. Schönefeld [szö:-], międzynar. port lotn. Berlina, stolicy ŃRD. Schönerer [szö:-] GEORG, 1842-1921, polityk austr.; działacz tzw. ruchu wszechniem.; rzecznik polityki nacjonalist., zerwania z katolicyzmem; propagator antysemityzmu. Schöngarth [szö:ngart] KARL EBERHARD, 1903-46, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; m.in. od 1941 dowódca Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w GG; od 1943 w Holandii; zbrodniarz hitlerowski skazany przez bryt. sąd wojsk, w Enschede na karę śmierci. Schongauer [szo:n-] MARTIN, ok. 1430ok. 1491, niem, malarz i grafik; działał gł. w Alzacji; malowidła ścienne, miedzioryty (Kuszenie św. Antoniego). Schönherz [szönherc] ZOLTAN, 1905-42, działacz węg. ruchu robotn.; od 1940 czł. sekretariatu KPW, red. „Szabad Nép", nielegalnego organu partii; 1942 aresztowany i stracony. Schopenhauer [szo:-] ARTHUR, 17881860, filozof niem.; twórca systemu filoz., który cechował idealizm obiektywny i woluntaryzm w odniesieniu do życia społ.; S. głosił programowy ahistoryzm i skrajnie pesymistyczny pogląd na świat. Schorr MOJŻESZ, 1874-1942, asyrolog; prof. uniw. we Lwowie i Warszawie, czł. PAU; współzałożyciel i rektor (1933-34) Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie. Schott [szot] FRIEDRICH OTTO, 1851-1935, chemik niem.; badania w dziedzinie technologii szkła; współzałożyciel wytwórni szkła — Jenaer Glaswerk Schott und Genossen. Schottky [szotki] WALTER, űr. 1886, fizyk szwajc; autor prac w zakresie fizyki półprzewodników; wynalazca lampy elektronowej z siatką ekranującą. Schottky'ego zjawisko [z. szotkiego], obniżenie bariery potencjału na powierzchni przewodnika pod działaniem zewn., przyśpieszającego pola elektrycznego. Schouppé [szupy] ALFRED, 1812-99, malarz, ilustrator; współzałożyciel Tow. Zachęty Sztuk Pięknych; obrazy rel., pejzaże tatrzańskie. Schouten [schoutə] WILLEM CORNELISZOON, ok. 1580-1625, żeglarz hol., odkrywca Cieśniny Le Maire'a. Schoutena Wyspy [w. schou-], grupa wysp indonez. przy pn.-zach. wybrzeżu Nowej Gwinei; 3,2 tys. km2, ok. 25 tys. mieszk.; gł. wyspy: Biak, Supiori; lasy tropik.; połów ryb. Schramm HILARY, 1857-1940, chirurg; prof. Uniw. we Lwowie, czł. PAU; przedstawiciel lwowskiej szkoły chirurgicznej, uczeń L. Rydygiera, wybitny dydaktyk; Choroby chirurgiczne wieku dziecięcego. Schramm WIKTOR, 1885-1958, ekonomista rolny; prof. uniw. w Poznaniu, czł. Czechosł. Akad. Rom.; red. „Roczników Nauk Rolniczych i Leśnych"; liczne prace naukowe. Schreckhorn [szrekhorn] (Grosses Schreckhorn), szczyt w Alpach Berneńskicn (pd. Szwajcaria); 4078 m.

1052 Schreiner Schreiner [szrai-] OLIVË, .1855-1920, pisarka południowoafryk, tworząca w języku ang.; feministka; głośna powieść The Story of African Farm, wyrażająca protest przeciw konwencjom społ.-obyczajowym. Schröder [szrö:-], rodzina aktorów niem.: FRIEDRICH LUDWIG (1744-1816), aktor tragiczny (Król Lear Szekspira); SOPHIE (1781-1868), tragiczka, znana m.in. z ról szekspirowskich i w dramatach F. Schillera. Schröder [szrö:-] ERNST, 1841-1902, niem. matematyk i logik; rozwinął i usystematyzował algebrę logiki, rachunek relacji i kwantyfikatorów; twórca matryc logicznych. Schröder [szrö:-] GERHARD, ur. 1910, pclityk NRF, działacz CDU; 1953-61 min. spraw wewn., 1961-66 — spraw zagr., 1966-69 — min. obrony. Schrödinger [szrö:dynər] ERWIN, 18871961, austr. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Berlinie, Oxfordzie, Gandawie; współtwórca nierelatywistycznej mechaniki kwantowej; nagr. Nobla. Schrödingera równanie [r. szrödyn-], podstawowe równanie mechaniki kwantowej; równanie ruchu mikrocząstek w przypadku, gdy można pominąć efekty relatywistyczne, np. przyrost masy. Schroeder ARTUR, 1882-1934, pisarz i krytyk artyst; zbiory wierszy i nowel, powieści (Ostatni Hamlet), szkice o sztuce i teatrze. Schroeder [szrö:-] LEOPOLD VON, 18511920, niem. indianista i religioznawca; prof. uniw. w Innsbruchu i Wiedniu; liczne prace (Indiens Literatur und Kultur in hisiorischer Entwicklung). Schroeger (Szreger) EFRAIM, 1727-83, architekt; przedstawiciel klasycyzmu; fasada kościoła Karmelitów, przebudowa pałacu Prymasowskiego i kamienice w Warszawie. schronisko turystyczne, budynek na szlaku turyst. służący jako miejsce odpoczynku i noclegu dla turystów, często także zaopatrzenia w podstawowe produkty spoż.; w Polsce głównie s.t. PTTK i Tow. Schronisk Młodzieżowych. Schubart [szu:-] CHRISTIAN FRIEDRICH, 1739-91, poeta niem.; jeden z przywódców Sturm und Drang; liryka, antyfeudalna poezja polit. i publicystyka. Schubart [szu:-] JOHANN, 1734-87, agronom niem.; popularyzator postępowych metod gospodarowania, płodozmianu i in. Schubert [szu:-] FRANZ, 1797-1828, kompozytor austr. okresu romantyzmu; mistrz solowej pieśni romant.; ponad 600 pieśni, wiele ujętych w cykle (np. Piękna młynarka, Podróż zimowa); nadto utwory fortepianowe (sonaty, impromptus, tańce), kameralne, 8 symfonii (VIII — Niedokończona), opery, msze. Schuch [szuch] CARL, 1846-1903, malarz austr., kolorysta; pejzaże, wnętrza, portrety, martwe natury. Schuch [szuch] JAN CHRYSTIAN, 17521813, architekt, ogrodnik; twórca m.in. parku w warsz. Łazienkach. Schuchardt [szuchart] HUGO, 1842-1927, niem. romanista i indoeuropeista; prof. -uniw. w Grazu i Halle; prace zebrane pt. Hugo Schuchardt-Brevier. schudzające materiały, surowce (gł. mineralne, np. piasek) dodawane do mas ceramicznych w celu zapobiegania pękaniu i zniekształcaniu wyrobów podczas suszenia i wypalania. Schultens [schü-] ALBERT, 1686-1750, hol. arabista i hebraista; prof. uniw. w Lejdzie; twórca porównawczej metody w dziedzinie języków semickich. Schultz JERZY DANIEL, ok. 1620-83, malarz; wybitny przedstawiciel środowiska gdańskiego; nadworny portrecista królów pol. (wizerunki Jana Kazimierza, Ludwiki Marii). Schultze [szulcə] MAX, 1825-74, niem. histolog i anatom; prof. uniw. w Halle i Bonn; podał pierwszy nowoczesną defini-

cję komórki; wykazał podobieństwo pomiędzy komórkami zwierząt i roślin . Schulze-Delitzsch [szulcə delytsz] FRANZ HERMANN, 1808-83, pionier niem. spółdzielczości kredytowej, z zawodu prawnik; system kas spółdzielczych S.-D. był dostosowany do środowiska drobnomieszczańskiego. Schultz-Lupitz [szulc lu:pyc] ALBERT, 1831-99, agronom niem.; badania nad podniesieniem produkcyjności gleb, zwł. piaszczystych; liczne prace naukowe. Schulz BRUNO, 1892-1942, pisarz i grafik; cykle opowiadań Sklepy cynamonowe i Sanatorium pod Klepsydrą, tworzące swoistą groteskowo-fantastyczną autobiografię utrzymaną w poetyce snu; zamordowany przez hitlerowców. Schulz [szulc] FRIEDRICH, 1762-98, pisarz niem.; Kurlandczyk; autor cennej relacji z podróży po Polsce 1791-93. Schulz [szulc] KAREL, 1899-1943, pisarz czes.; przedstawiciel nurtu kat. w literaturze; nie dokończona trylogia powieściowa o Michale Aniele (Kamień i cierpienie). Schulze-Boysen [szulcə boizən] HARRO, 1909-42, działacz niem. ruchu oporu; współzałożyciel organizacji Rote Kapelle; zamordowany przez gestapo. Schumacher [szu:-] KURT, 1895-1952, działacz niem. socjaldemokracji; 1933-45 w hitlerowskich obozach koncentracyjnych; od 1946 przewodn. SPD w zach. strefach okupacyjnych Niemiec, a następnie w NRF. Schuman [szu:-] ROBERT, 1886-1963, polityk fr.; jeden z przywódców MRP; w II wojnie świat, w ruchu oporu; 1947-48 premier; jeden z inicjatorów integracji zachodnioeur. (współtwórca Eur. Wspólnoty Węgla i Stali). Schuman [szu:mən] WILLIAM HOWARD, ur. 1910, amer. kompozytor i pedagog; dyr. Juilliard School of Musie w Nowym Jorku; w twórczości elementy jazzu; symfonie, koncerty, balety, utwory chóralne. Schumann [szuman] MAURICE, ur. 1911, polityk fr.; jeden z przywódców MRP; w II wojnie świat, kierownik akcji propagandowej Wolnej Francji w Londynie; 1962 min. do spraw rozwoju, od 1968 — spraw zagranicznych. Schumann [szu:-] ROBERT, 1810-58, kompozytor niem. okresu romantyzmu; utwory fortepianowe (cykle obrazów poet.: Karnawał, Papillons, Sceny dziecięce), cykle pieśni, koncerty, 4 symfonie, oratoria, opera; jego żona CLARA (1819-96), była znakomitą pianistką. Schurtz [szurc] HEINRICH, 1863-1903, niem. etnolog i geograf; dyr. muzeum etnologicznego w Bremie; badania klas wieku oraz tzw. związków męskich; zwolennik ewolucjonizmu. Schuschnigg [szusznyk] KURT VON, UT. 1897, polityk austr., chrześc, demokrata; 1934-38 kanclerz, kontynuator antyrobotn. polityki E. Dollfussa; przeciwnik Anschlussu, 1941-45 więziony w obozach hitlerowskich; po wojnie na emigracji. Schütz [szüc] HEINRICH, 1585-1672, kompozytor niem., z pogranicza renesansu i baroku; madrygały, psalmy (styl polichóralny), motety, utwory typu oratoryjnego, pasje. Schütz [szüc] KLAUS, ur. 1926, polityk zachodnioberliński, czł. SPD; od 1967 nadburmistrz Berlina Zachodniego. Schutzbund [szuc-], organizacja zbrojna austr. socjaldemokracji 1924-33; przywódcą — J. Deutsch; zorganizowała powstanie robotn. 1934 przeciw rządowi E. Dollfussa, poparte przez komunistów, krwawo stłumione. Schützego metoda [m. szücego], jedna z metod oznaczania tlenu w substancjach org. przez wyodrębnianie go w postaci dwutlenku węgla. Schwab [szwa:p] GUSTAV, 1792-1850, niem. poeta późnoromant.; pieśni burszowskie, ballady, romanse; Polenlieder; po-

pularyzował mity staroż. i podania ludowe. Schwabach [szwa:], m. w NRF (Bawaria), k. Norymbergi; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., metalowy. Schwäbisch-Gmünd [szwe:bysz g.], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia); 39 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., szklarski, wyrób biżuterii. Schwann [szwan] THEODOR, 1810-82, niem. fizjolog i histolog; prof. uniw. w Louvain i Liège; współtwórca (z M.J. Schleidenem) teorii komórkowej budowy organizmów. Schwanthaler [szwa:nta:-] LUDWIG, 1802-48, rzeźbiarz niemi; klasycyst. grobowce, pomniki, rzeźby ogrodowe i architektoniczne. Schwartz [szuorts] DELMORE, 1913-66, amer. poeta, prozaik, krytyk lit.; zintelektualizowana poezja o problematyce moralno-egzystencjalnej, dramat, eseje, opowiadania. Schwartz [szwarc] LAURENT, ur. 1915, matematyk fr.; rozwinął teorię dystrybucji jako nowy dział matematyki; autor prac z zakresu analizy funkcjonalnej i fizyki matematycznej. Schwarzenberg [szwarcən-] FELIX, 180052, książę, polityk austr.; premier od 1848, brał udział w stłumieniu rewolucji; zwolennik centralizmu. Schwarze Pumpe [szwarcə p.] (łużyckie Corna Pumpa), osiedle przem. w pd.-wsch. części NRD, w Łużyckim Zagłębiu Węglowym; 7 tys. mieszk. (1965); wielki ośr. wydobycia i przeróbki węgla brun.; 3 elektrownie. Schwarzkopf [szwarc-] ELISABETH, ur. 1915, niem. śpiewaczka (sopran lir.) świat, sławy; wybitna odtwórczyni partii zwł. w operach Mozarta oraz pieśni. Schwarzschild [szwarcszylt] KARL, 18731916, astronom niem.; twórca teorii elipsoidalnej rozkładu prędkości gwiazd w Galaktyce; opracował katalog jasności 3522 gwiazd; podał teorię równowagi promienistej atmosfer gwiazd; wykrył i wyjaśnił prawo pociemnienia brzegowego tarczy Słońca. Schwarzschild [szwarcszylt] MARTIN, ur. 1912, astronom amer., pochodzenia niem.; prof. uniw. w Princeton; twórca podstaw ewolucji gwiazd; prowadzi prace w zakresie, obserwacji astr. spoza atmosfery ziemskiej; autor prac dotyczących budowy gwiazd i pulsacji cefeiď. Schwarzschilda zjawisko [z. szwarcszylda] (efekt), fot. zjawisko polegające na odstępstwie od prawa Bunsena i Roscoe'a; zmiana czasu otwarcia migawki i odpowiednia zmiana otworu przysłony prowadza do równych gęstości optycznych materiału fot. tylko w określonym zakresie czasów naświetleń. Schwarzwald [szwarc-], masyw górski w pd.-zach. części NRF, na prawym brzegu Renu; dł. ok. 160 km, wys. do 1493 m (Feldberg); zalesiony; hodowla bydła; uzdrowiska (Baden-Baden); turystyka. Schwatka (Szwatka) FRYDERYK, 1849-92, podróżnik amer., pochodzenia pol.; badacz Alaski; 1878-80 badał Wyspę Króla Williama szukając ekspedycji J. Franklina. Schwaz [szwa:c], m. w Austrii (Tyrol), nad rz. Inn; 10 tys. mieszk. (1961); przemysł ceram., tytoniowy; ośr. turyst. i sportów zimowych. Schwechat [szweśat], m. w Austrii (Dolna Austria); 13 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naft., przemysł spoż., chem.; międzynar. port lotn. Wiednia. Schwedt [szwe:t], m. we wsch. części NRD, port nad Odrą; 30 tys. mieszk. (1968); wielka rafineria ropy naft. połączona rurociągiem „Przyjaźń" z ZSRR; przemysł papierniczy. Schweidler [szwai-] EGON VON, 18731948, fizyk austr.; prof. uniw. w Wiedniu; prace gł. z zakresu fizyki atom. i promieniotwórczości.

Sczaniecki 1053 Schweinfurt [szwai-], m. w NRF (Bawaria), nad Menem; 59 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., precyzyjny, chemiczny. Schweitzer [szwajcər] ALBERT, 1875-1965, myśliciel fr., pochodzenia niem.; filozof moralista i teolog protest., lekarz-misjonarz, od 1913 w Lambaréné (Gabon) zał. i prowadził słynny ośr. leczniczy; sławny organista i muzykolog (znawca muzyki J.S. Bacha); twórca humanistycznej etyki „poszanowania życia"; pokojowa nagr. Nobla. Schweizera odczynnik [o. szwajcera], rozpuszczalnik celulozy, wodny roztwór wodorotlenku sodowego, amoniaku i siarczanu miedzi. Schwelm [szwelm], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), k. Wuppertalu; 33 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włókienniczy. Schwendener [szwen-] SIMON, 1829-1919, botanik niem.; pracą o budowie roślin jednoliściennych stworzył teoret. podstawy fizjol. anatomii roślin. Schwenningen [szwenyŋən], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), nad Neckarem; 34 tys. młeszk. (1968); przemysł precyzyjny (zegarki), elektroniczny. Schwerin [szweri:n], jezioro w NRD, na Pojezierzu Meklemburskim,na wys. 37 m; pow. 63,4 km2, głęb. do 54 m; nad S. — m. Schwerin. Schwerin [szweri:n], m. w pn.-zach. części NRD, nad jez. S., ośr. adm. okręgu S.; 94 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechn., drzewny, chem.; muzeum; got. katedra (XIII-XV w.), zamek (XIX w., fragmenty z XVI w.). Schwerle [szwe:-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad Ruhrą; 24 tys. mieszk. (1968); hutnictwo niklu i żelaza. Schwind [szwynt] MORITZ VON, 1804-71, austr. malarz i rysownik, reprezentant romantyzmu; akwarele, rysunki, malowidła ścienne (ilustrujące średniow. i lud. legendy). Schwinger [szwyŋər] JULIAN SEYMOUR, ur. 1918, fizyk amer.; prof. uniw. Harvard; współtwórca relatywistycznej elektrodynamiki kwantowej; nagr. Nobla. Schwob [szwob] MARCEL, 1867-1905, pisarz fr.; znawca kultury średniow.; baśnie i opowiadania oparte na staroż. i średniowiecznych motywach orient. (Krucjata dziecięca), eseje. Schwyz [szwi:c], kanton w środk. Szwajcarii, w Alpach, między Jez. 2Czterech Kantonów i Zurychskim; 908 km , 85 tys. mieszkańców (1968); stol. S.; j.u. niemiecki. Schwyz [szwi:c], m. w Szwajcarii, stol. kantonu S.; 12 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny. Schwyzer [szwi:cər] EDWARD, 1874-1943, szwa je. filolog klas. i indoeuropeista; prof. uniw. w Zurychu, Bonn i Berlinie; wiele prac, m.in. fundamentalna Griechische Grammatik. i Sciacca [sz akka], m. we Włoszech (Sycylia), nad M. Śródziemnym; 31 tys. mieszkańców (1961); uzdrowisko ze źródłami miner.; kąpielisko. Sciascia [sziaszia] LEONARDO, ur. 1891, pisarz wł.; powieści (Pirandello e la SiciUa), opowiadania (Dzień puszczyka — o działalności mafii sycylijskiej). „Science" [sajəns] tygodnik amer., zał. 1883, publikujący rozprawy i artykuły przeglądowe z zakresu nauk ścisłych i biologicznych. science fiction [sajəns fykszn; ang.], „fantazja nauk."; termin określający powieść fantast.-nauk. o fabule osnutej na przewidywanych osiągnięciach nauki i tchniki. scilicet (skróty: sc. i scil.), to jest, to znaczy, mianowicie. Scilly [syly], grupy wysepek na O. Atlantyckim, u pd.-zach. 2wybrzeży W. Brytanii (Anglia); 16 km , 2 tys. mieszk. (1961); uprawa wczesnych warzyw i kwiatów.

„Scinteia" [skynteja], dziennik rum. zał. 1931; organ KC Rum. Partii Komunist.; największy dziennik Rumunii. Scipio Del Campo [szipjo del ka-] MICHAŁ, ur. 1887, jeden z pierwszych pol. pilotów; prowadził pierwszą szkołę pilotażu w Polsce (w Warszawie). scjentyzm, filoz. pogląd związany z empiryzmem, pozytywizmem i przyrodn. materializmem, wg którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości można uzyskać tylko przez poznanie nauk., tj. oparte na konkretnych osiągnięciach poszczególnych dyscyplin naukowych. scjeny (orłoryby, Sciaenidae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; ok. 150 gat., do 2 m dł.; drapieżne; większość wydaje dźwięki; morza ciepłe; mięso smaczne. Sclavus WIESŁAW →Gąsiorowski Wacław. Scofield [skoufi:ld] PAUL, ur. 1922, ang. aktor teatr, i film.; nowocz. interpretacje postaci szekspirowskich (Król Lear); role w sztukach współczesnych. Scorel [scho:rəl] JAN VAN, 1495-1562, malarz niderl.; obrazy rel., portrety zbiorowe; tworzył pod wpływem wł. renesansu. Scoresby Sund [skourzby saund], fiord wcinający się we wsch. wybrzeże Grenlandii, na pd. od Ziemi Jamesona; dł. ok. 300 km. scotchgard [skoczga:rd], znak jakości wyrobów włók. informujący, że specjalnie impregnowana tkanina lub dzianina jest odporna na plamy wodne i z tłuszczu. Scotland Yard [skotlənd ja:rd; ang.], komenda stołecznej policji Londynu od 1829; dysponuje wysoko wykwalifikowanymi specjalistami z zakresu kryminalistyki. Scott [skot] DRED, P-1858, niewolnik murzyński w Stanach Zjedn.; wszczął precedensowy proces o uzyskanie wolności; sprawa S. zaostrzyła walkę Północy z Południem. Scott [skot] DUNCAN CAMPBELL, 18621947, poeta kanad.; wiersze wyrażające protest wobec prześladowań Indian przez białych. Scott [skot] GABRIEL, 1874-1958, pisarz norw.; powieści hist. z życia chłopów; opowiadania, liryczna proza, książki dla młodzieży, liryka, komedie. Scott [skot] SIR GEORGE GILBERT, 181178, architekt ang.; przedstawiciel późnej fazy neogotyku; kościoły, także neorenes. gmachy rządowe (m.in. Home Office w Londynie). Scott [skot] ROBERT FALCON, 1868-1912, ang. badacz polarny; 18 I 1912 osiągnął Biegun Pd. jako drugi po R. Amundsenie; w drodze powrotnej zmarł z wyczerpania. Scott [skot] SIR WALTER, 1771-1832, szkoc. poeta i powieściopisarż; wywarł wielki wpływ na romantyzm eur.; twórca powieści poet. (Pieśń ostatniego harda) i nowoż. powieści hist. (Waverley, Rob Roy, Ivanhoe). Scotta Wyspa [w. skota], mała antarktyczna wyspa na O. Spokojnym, ok. 580 km na pn.-wsch. od przyl. Adare (Antarktyda Wsch.). Scranton [skräntən], m. w USA (Pensylwania); 102 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 235 tys. (1960); ośr. zagłębia węglowego (antracyt); przemysł odzieżowy; uniwersytet. Scribe [skrib] AUGUSTIN EUGÈNE, 17911861, dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; komedie obyczajowe, wodewile, dramaty (Adrianna Lecouvreur), libretta, sztuki historyczne (często przy współpracy innych autorów). script-girl [skrypt gə:rl], sekretarka planu zapisująca przebieg zdjęć, realizację kolejnych ujęć; zawód wynikły z praktyki kręcenia filmów nie w kolejności scen, lecz w zależności, od dekoracji, w atelier, plenerze itp. scriptor →kopista. scriptorium →skryptorium.

Scrovegnich kaplica [k. skroweńjich], got. kaplica w Padwie (zw. też S. Maria delľArena), ozdobiona 1304-06 słynnymi freskami przez Giotta (sceny z życia Chrystusa i Marii). Scudéry [sküderi] GEORGES DE, 1601-67, brat Madeleine, pisarz fr., przeciwnik Corneille'a; czł. Akad. Fr.; dramaty, poematy, wiersze. Scudéry [sküderi] MADELEINE DE, 16071701, siostra Georgesa, powieściopisarka fr.; przedstawicielka préciosité; heroiczne romanse dworsko-pasterskie; prowadziła salon literacki. scukrzanie drewna (hydroliza drewna), rozkład zawartych w drewnie węglowodanów na cukry proste; zachodzi pod wpływem kwasów. sculpsit [łac] (skróty: sculps. i sc), wyrył, rytował; wyraz umieszczany przed nazwiskiem twórcy na sztychach, drzeworytach itp. sculptomalarstwo, kompozycje mal.rzeźb., w których zostały połączone techniki collage'u z malarstwem i rzeźbą, zainicjowane przez reprezentantów kubizmu syntetycznego. Scunthorpe [skanto :rp], m. w W. Brytanii (Anglia); 71 tys. mieszk. (1969); ośr. hutnictwa żel., przemysł chem., metal., mat. budowlanych. Scylla i Charybda, mit. gr. dwa potwory mor. czyhające na żeglarzy; uosobienie niebezpiecznych wirów w cieśninie utożsamianej z Cieśn. Mesyńską; przen. „między S. i Ch." — zagrożenie z obu stron. scynk aptekarski (śliga lekarska, Scincus scincus), pustynna jaszczurka, do 20 cm dł.; płowa; Azja Mn. i pn. Afryka; jadalna, przypisywano jej właściwości lecznicze. scyntygrafia (autoradiografia), metoda badania niektórych narządów (gł. tarczyca), polegająca na ocenie rozmieszczenia i stopnia natężenia promieniowania wprowadzonej do organizmu substancji promieniotwórczej na podstawie zaczernienia obrazu fot. badanego narządu. scyntylacje, astr. szybkie zmiany położeń, jasności i barw gwiazd (migotanie), wywołane nieregularnymi ruchami atmosfery Ziemi. scyntylacje, fiz. błyski światła wywoływane w substancjach fluoryzujących uderzeniami naładowanych cząstek (np. protonów, cząstek a). scyntylatory, substancje fluoryzujące (np. siarczek Cynku), w którym mogą wystąpić scyntylacje. Scypion Młodszy, ok. 185-129 p.n.e., wódz rzym., wnuk Scypiona St.; zburzeniem Kartaginy (146) zakończył III wojnę punićką i otrzymał przydomek „Afrykański"; w Hiszpanii zdobył (133) Numancję; krzewiciel kultury hellenistycznej. Scypion Starszy, ok. 236-184 p.n.e., wódź rzym., ojciec Kornelii, matki Grakchów; po zwycięstwie nad Hannibalem pod Zamą uzyskał przydomek „Afrykański"; mimo opozycji senatu przez wiele lat kierował polityką Rzymu. scypuł, owłosiona skóra pokrywająca poroże jeleniowatych w okresie jego wyrastania, później ścierana o pnie i gałęzie. scysja, ostra wymiana słów; sprzeczka, zatarg, kłótnia. Scytia, w starożytności gr.-rzym. nazwa terenów nadczamomor., zasiedlonych przez Scytów.. Scytowie, nazwa nadana przez staroż. Greków koczowniczym ludom pochodzenia gł. irańskiego, zamieszkującym stepy na pn. od M. Czarnego; twórcy wysokiej kultury (złotnictwo). Sczaniecka EMILIA, 1804-96, ziemianka z Poznańskiego, filantropka, założycielka Stow. Kobiet. Sczaniecki LUDWIK, 1789-1854, pułkownik; 1812 w sztabie J.H. Dąbrowskiego; szef 2 pułku jazdy kaliskiej w powstaniu 1830-31; powstaniec 1848; pamiętniRarz. Sczaniecki MICHAŁ, ur. 1910, historyk państwa i prawa Polski i Francji; prof.

1054 SD uniw. w Poznaniu i w Warszawie; ied. „Czasopisma Prawno-Historycznego" . SD →Służba Bezpieczeństwa Przywódcy SS. SD →Stronnictwo Demokratyczne. SDKPiL →Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. SDPRR (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji) →Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. Se, symbol pierwiastka chem. selenu. Seaborg [si:bo:rg] GLENN THEODORE, ur. 1912, amer. fizyk i chemik; prof. uniw. w Berkeley; autor prac z zakresu fizyki jądrowej i radiochemii; współtwórca pierwszej bomby atom.; odkrywca 7 pierwiastków transuranowych; nagr. Nobla. Sealsfield [si:lzfi:ld] CHARLES (właśc. Karl Postl), 1793-1864, powieściopisarz austr.; realist. obraz formowania się kapitalist. społeczeństwa amerykańskiego. Seanad, izba wyższa parlamentu w Republice Irl., licząca 60 członków. seans: 1),przedstawienie jednego programu film. w kinie; 2) daw. każdorazowe pozowanie malarzowi albo rzeźbiarzowi. SEATO (South East Asia Treaty Organization) →pakt południowo-wschodniej Azji. Seattle [syätl], m. w USA (stan Waszyngton), duży port nad zat. Puget Sound (O. Spokojny); 524 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 1262 tys. (1967); przemysł lotn., drzewny, spoż., maszyn., stoczn.; ośr. handl.; 2 uniwersytety. Sebastiani [-ni] HORACE, hrabia, 17721851, marszałek Francji, min. spraw zagr. za Ludwika Filipa I; niechętny Polakom. Sebastian z Felsztyna, ?-1544, kompozytor i teoretyk muzyki; pierwsze traktaty muz. w Polsce; motety. Sebeş [sebesz], m. w Rumunii (Siedmiogród); 21 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., skórz.-obuwniczy. Sebha, oaza w środk. Libii; ok. 7 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, warzyw, zbóż; węzeł drogowy. sebil →sabil. Sebnitz [ze:bnyc], m. w pd. części NRD, przy granicy z Czechosłowacją; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł włók, maszynowy. Sebyła WŁADYSŁAW, 1900-41, poeta i krytyk lit.; członek grupy i red. pisma ,,Kwadryga"; refleksyjna liryka filoz. i społ. (zbiory Pieśni szczurołapa, Koncert egotyczny, Obrazy myśli). sec, symbol funkcji trygonometrycznej secans. SECAM [-kam], fr. system telewizji kolorowej, którego stosowanie przewiduje się w Polsce i in. krajach socjalistycznych. secans (sec), nazwa jednej z funkcji trygonometrycznych; s. kąta α nazywa się odwrotność cosinusa kąta α (seccα = 1/cosα); s. jest funkcją okresową o okresie 360°. Secchi [sekki] PIETRO ANGELO, 1818-78, astrofizyk wł.; prof. w Collegio Romano; prowadził badania z zakresu fizyki Słońca oraz astrospektroskopii, opracował pierwszy system klasyfikacji widmowej gwiazd. Secemin, w. w pow. włoszczowskim, woj. kieleckim. — W 1401-1869 miasto; w XVI w. ośr. reformacji (zbór, synody, przejściowo filia szkoły rakowskiej). secesja, oddzielenie się, odłączenie, zwł. od pewnej grupy, organizacji itp. secesja, szt. plast.: 1) awangardowy ruch artyst. ok. 1895-1905 (zw. także Art Nouveau, Jugendstil, modernizm), skierowany przeciw akademizmowi i historyzmowi, dążący do stworzenia współcz. stylu; znalazł odbicie gł. w architekturze wnętrz, sztuce użytkowej i ornamentyce; sztukę s. cechowała swoboda kompozycji, stylizacja i dekoracyjność oraz zamiłowanie do asymetrii i giętkich, płynnych linii; 2) nazwa niem. i austr. stowarzyszeń artyst. występujących przeciw oficjalnej sztuce akademickiej (S. Monachijska, 1892; S. Wiedeńska, 1897; S. Berlińska, 1899). secesje plebejuszy, opuszczanie Rzymu przez plebejuszy; w początkach republiki

rzym. forma walki polit. plebejuszy przeciwko patrycjuszom; osiągnięcia: x m.in. 494 p.n.e. utworzenie urzędu trybuna lud.; 449 spisanie Prawa XII tablic; 287 p.n.e. przyznanie uchwałom zgromadzeń plebejskich mocy ustaw. secesyjna wojna, 1861-65 w USA, wojna domowa przem. stanów pn. z plantatorskim Południem, poprzedzona wystąpieniem z Unii 11 stanów pd. 1860-61 (secesja); zakończona klęską Południa i powrotem tych stanów do Unii. Sechira, Es-, port naft. we wsch. Tunezji, nad zat. Mała Syrta, połączony rurociągami z polami naft. Edżele (Algieria) i El-Borma; rafineria ropy naft., fabryka nawozów sztucznych. Sechura [seczura], pustynia na pn.-zach. wybrzeżu Peru. Secomski KAZIMIERZ, ur. 1910, ekonomista; prof. Uniw. Łódzkiego i SGPiS, czł. PAN; autor prac gł. z zakresu teorii planowania; Podstawy planowania perspektywicznego. Section d'Or [seksją do:r], ugrupowanie artystów związanych z kubizmem, powstałe z inicjatywy J. Villona; najważniejszym wystąpieniem grupy była wystawa (1912) w Paryżu, która ujawniła tendencje zapowiadające dadaizm i abstrakcjonizm^ wydano „Bulletin de la Section ďOr". secundo [łac], po drugie. secundum legem [łac], według prawa. SED -→-Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności. Sedaine [södęn] MICHEL JEAN, 1719-97, dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; komedie, libretta, jeden z pierwszych dramatów mieszcz. Le Philosophe sans le savoir. sedan, rodzaj nadwozia samochodu osobowego, zamkniętego* 2- lub 4-drzwiowego, o 2 stałych siedzeniach, 2 lub 3 oknach bocznych rozdzielonych stałymi słupkami lub obramowaniem drzwi, o szybach opuszczanych. Sedan [södã], m. w pn. Francji, nad Mozą; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., metalowy. 1870, w wojnie fr.-prus., bitwa i kapitulacja armii fr.; wzięcie do niewoli Napoleona III; 1940 (13 V) w rejonie S. walki niem.-fr. i sforsowanie Mozy przez gł. siły niem. wojsk pancernych uderzających na Francję. Seddin [zedi:n] (w. w pn.-zach. części NRD), archeoL kurhan książęcy z V okresu epoki brązu, ok. 900-700 p.n.e. Sederholm [sę:-] JAKUB JOHANNES, 18631934, fiń. petrograf i geolog, pochodzenia szwedz.; prace dotyczące gł. procesów metamorfizmu i granityzacji. Sedgwick [sędżuyk] ADAM, 1785-1873, geolog ang.; prof. uniw. w Cambridge; badacz utworów paleozoiku Anglii i in.; wyâzielił systemy: kambr i (z R. Murchisonem) dewon. Sedlacek AUGUST, 1843-1926, historyk czes.; wybitny specjalista w zakresie topografii, numizmatyki i genealogii. sedno, istota czegoś; to, co jest w czymś zasadnicze, podstawowe. Sedom (Sodoma), miejscowość w pd. Izraelu (Negew), w pobliżu M. Martwego; ośr. wydobycia soli potasowych, bromowych, soli kam. i magnezytów; przemysł chemiczny. sedymentacja, chem. zjawisko opadania cząstek fazy rozproszonej w płynie pod wpływem siły ciężkości; s. wykorzystywana jest np. do oddzielania ciał stałych od cieczy. sedymentacja, geol. proces osadzania się pod wpływem siły ciężkości materiałów niesionych przez wiatr, wody płynące, zawieszonych lub rozpuszczonych w wodzie mor. lub jeziornej; zachodzi wyłącznie na po w. Ziemi; w wyniku s. powstają skały osadowe: okruchowe, chem. i organogeniczne. sedymentacyjne złoża →osadowe złoża.

sedymentologia, nauka badająca mechanizm powstawania skał osadowych i czynniki warunkujące ich powstanie. Sée [sy] HENRI, 1864-1936, historyk fr.; prof. uniw. w Rennes; badacz zagadnień agrarnych w średniowieczu i czasach nowożytnych oraz genezy kapitalizmu. Seebeck [ze:bek] THOMAS JOHANN, 17701831, fizyk niem.; odkrywca jednego ze zjawisk termoelektrycznych (tzw. zjawiska S.). Seebecka zjawisko [z. ze:beka], powstawanie siły termoelektromotorycznej w obwodzie elektr. utworzonym z dwu różnych przewodników o spojeniach utrzymanych w różnych temperaturach; jedno ze zjawisk termoelektr.; odkryte 1821 przez Th.J. Seebecka. Seebohm [si:boum] FREDERICK, 18331912, historyk ang.; badacz zagadnień społ. i gosp. wsi angielskiej. Seeckt [ze:kt] HANS VON, 1866-1936, niem. polityk i generał; 1920-26 organizator i szef kierownictwa Reichswehry (kadry przyszłej armii niem.). Seefeld [ze:-], uzdrowisko i ośr. sportów zimowych w Austrii (Tyrol), Seferis JORGOS (właśc. J. Stilianos Seferiadis), 1900-71, gr. poeta i eseista; dyplomata; utwory lir., krytyki lit.; nagr. Nobla. Sefer-pasza →Kościelski Władysław. Segalen [sögalen] VICTOR, 1878-1919, pisarz fr.; powieści egzotyczne, poematy przeniknięte mistycyzmem orient., proza poet., wiersze liryczne. Segall [segal] LAZAR, 1891-1957, brazyl. malarz i grafik, pochodzenia litew.; pełne ekspresji obrazy i cykle graf. o tematyce społ.; ilustracja książkowa. Segantini GIOVANNI, 1858-99, malarz wł.; pejzaże górskie i sceny wiejskie zbliżone do impresjonizmu, później obrazy symboliczne. segars, żegl. pierścień osadzony luźno na maszcie statku wodnego, służący do zamocowania przedniego liku (krawędzi) żagla przy ożaglowaniu gaflowym. Šegedin PETAR, ur. 1909, pisarz chorw.; nowele i powieści psychol. o tematyce współcz.; eseje. Segera stożki [s. ze:-], najczęściej stosowane stożki pirometryczne. Segesta, staroż. m. na Sycylii, ruiny dużej gr. świątyni(?) z końca V w. p.n.e. i teatru (III w. p.n.e.?). Seghers [ze:gərs] ANNA (właśc. Netty Radvanyi), ur. 1900, pisarka niem. (NRD); ewolucja od realizmu krytycznego do socjalistycznego; powieści i opowiadania związane z losami i walką niem. i świat, klasy robotn.; Siódmy krzyż; międzynar. nagr. Leninowska. Seghers [se:chərs] DANIEL, 1590-1661, brat Gerarda, malarz flam.; kompozycje rodzajowe, rel., portrety otoczone girlandami kwiatów. Seghers [se:chərs] GERARD, 1591-1651, brat Daniela, malarz flam. tworzący pod wpływem Carravaggia i Rubensa; kompozycje ołtarzowe. Seghers [se:chərs] HERKULES, 1589 (1590?)-1638, hol. malarz i rytownik; pejzażysta, syntet. widoki równin hol. i dolin górskich; wpływ na pejzaże Rembrandta. segment, wyodrębniony element, część składowa jakiegoś urządzenia, przyrządu, konstrukcji, maszyny. segmentacja, anat. →metameria. segment budynku, powtarzająca się część budynku wynikająca z podzielenia go płaszczyznami pionowymi od dachu do fundamentów. Segner [ze:-] JOHANN ANDREAS VON, 1704-77, niem. lekarz i fizyk; 1750 zbudował prostą turbinę wodną (tzw. koło S.). Segnera koło [k. ze:-], wodna turbina reakcyjna o osiowym dopływie i obwodowym odpływie wody z wirnika; nie stosowana na skalę przemysłową. Segnera młynek [m. ze:-], urządzenie do zraszania trawników działające na zasadzie koła Segnera.

Sejny 1055 segnetoelektryki →ferroelektryki. Segni [seni] ANTONIO, ur. 1891, polityk wł.. działacz chrześc, demokracji; prof. prawa, wykładał (do 1962) na kilku uniw.; po 1945 wielokrotnie minister (1960-62 spraw zagranicznych) i dwukrotnie (195557 i 1959-60) premier; 1962-64 prezydent. Segno HENRYK, ur. 1882, jeden z pierwszych pilotów pol., instruktor pilotażu. segontin, farm. →corontin. Ségou [segu], państwo utworzone przez lud Bambara w dorzeczu środk. Nigru (obecnie pd. Mali i wsch. Gwinea), istniejące w XVII-XVIII w.; 1890-91 opanowane przez Francuzów. Ségou [segu], m. w zach. Mali, nad Nigrem; 32 tys. mieszk. (1964); ośr. handl.; zakład włók., oczyszczalnie bawełny, łuszczarnie ryżu. Segovia ANDRÉS, ur. 1893, gitarzysta hiszpański; najwybitniejszy gitarzysta współczesny. Segowia, m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), u podnóży Sierrą de Guadarrama, ośrodek adm. prow. S.; 36 tys. mieszk. (1968); znany ośr. turyst.; muzea; rzym. akwedukt, pozostałości średniow. murów, arab. alkazar, romańskie kościoły, katedra (XVII-XVIII w.), klasztory, domy i pałace (XV-XVIII w.). Segrè [-re] EMILIO GINO, ur. 1905, fizyk amer.; prof. uniw. w Berkeley; prace z fizyki jądrowej; odkrywca technetu, współodkrywca antyprotonu; nagr. Nobla. Segre, rz. w Hiszpanii, 1. dopływ Ebro; dł. ok. 260 km; źródła we Francji; wykorzystywana do nawadniania. segregacja, dzielenie czegoś na grupy, kategorie; porządkowanie, klasyfikacja. segregacja, socjol. faktyczne lub prawne oddzielenie od siebie w ramach jednego społeczeństwa życia dwóch (i więcej) grup uważanych za wzajemnie obce. segregacja (likwacja), technol. nierównomierność rozkładu składników stopowych, wytrąceń i zanieczyszczeń w metalu, powstała podczas jego krzepnięcia; s. strefowa i dendrytyczna. segregacja rasowa, faktyczne lub prawne oddzielenie od siebie w jednym społeczeństwie życia różnych ras, oparte na uprzywilejowaniu jednych i dyskryminacji drugich; występuje zwł. w Rep. Pd. Afryki, Rodezji i pd. stanach USA. segregator, rodzaj szafy z wieloma szufladami, pudło z ruchomymi przegródkami do przechowywania posegregowanych dokumentów, listów itp.; także teka z urządzeniem do wpinania dokumentów. seguidilla [segidilja], nar. taniec hiszp., zbliżony do bolera ale w tempie szybszym, wykonywany ze śpiewem, kastanietami i gitarą. Segura, rz. w pd.-wsch. Hiszpanii; dł. 325 km; uchodzi do M. Śródziemnego; wykorzystywana do nawadniania. Sei SHONAGON, ok. 966-po 1020, pisarka jap.; zbiory poezji, dziennik przekazujący atmosferę dworu ces. i stan kult. Japonii z końca X w. seicento [-czento; wl.], termin stosowany na określenie wł. sztuki barok. (XVII w.). Seidler GRZEGORZ, ur. 1913, prawnik, teoretyk państwa i prawa, specjalista w dziedzinie historii doktryn polit.; prof. UMCS (1959-69 rektor). Seidler JERZY ANTONI, ur. 1927, specjalista w zakresie teorii informacji i sterowania; prof. Polit. Gdańskiej, czł. PAN; prace dotyczące cybernetyki techn., zwl. optymalizacji adaptacyjnych systemów przetwarzania i przesyłania informacji. Seifert JAROSLAV, ur. 1901, poeta czes.; wiersze poświęcone tematyce proletariackiej; liryka refleksyjna i pejzażowa; przekłady poezji fr., ros. i gruzińskiej. Seignette'a sól [s. seńeta], winian sodowo-potasowy; stosowana w analizie chem., do wyrobu napojów orzeźwiających, w lecznictwie oraz przy srebrzeniu luster.

seigneur [seńö:r], dawny fr. tytuł przysługujący panom feudalnym. Seignobos [senjobos] CHARLES, 18541942, historyk fr.; prof. Sorbony; specjalista z zakresu dziejów nowoż. i najnowszych Europy oraz metodologii historii. Seikan, podmorski tunel kol. budowany od 1963 w Japonii, między wyspami Honsiu a Hokkaido; planowane zakończenie budowy 1975; S. będzie najdłuższym tunelem na świeciei (dł. 36,4 km). Seipel [za -] IGNAZ, 1876-1932, polityk austr., działacz Partii Chrześc.-Społ., ksiądz; 1922-24 i 1926-29 kanclerz, współudział w stłumieniu wystąpień robotn. w Wiedniu 1927; 1930 min. spraw zagranicznych. Seixal [sejszal], osiedle przem. i port w Portugalii, nad estuarium Tagu; huta żelaza. sejf (safe), ogniotrwała metalowa szafa lub skrzynia służąca do przechowywania pieniędzy i kosztowności, kasa pancerna; skrytka w skarbcu bankowym. Sefullina LIDIJA N., 1889-1954, pisarka ros.; opowiadania i powieści ukazujące wieś syberyjską na tle wydarzeń wojny domowej (Wiryneja); opowiadania o II wojnie światowej. sejid (seid, said, sidi), pan; tytuł grzecznościowy używany w krajach muzułm. w stosunku do osób znakomitego rodu lub zasłużonych; przywódca muzułmański. sejm, w Polsce od XV w. zjazd króla, jego rady oraz przedstawicieli szlachty, z czasem (od XVI w.) najwyższy organ ustawodawczy; z ograniczonymi uprawnieniami istniał również w Księstwie Warsz. i Królestwie Pol.; w Galicji tzw. S. Krajowy był wyrazem autonomii lokalnej; w okresie II Rzeczypospolitej jedna z izb parlamentu; w Polsce Lud. — jednoizbowy, najwyższy organ władzy państwowej. Sejm Czteroletni (zw. też Wielkim), obradujący w Warszawie 1788-92, zawiązany w konfederację; marszałkowie — S. Małachowski i K.N. Sapieha; stronnictwo patriot. przeprowadziło reformy społ. i polit. zmierzające do uratowania niepodległości i unowocześnienia kraju: uchwaliło aukcje wojska i Konstytucję 3 maja. sejm delegacyjny, obradował 1767-68 w Warszawie; na żądanie ambasadora ros. N.W. Repnina, wyłoniona delegacja sejmu została zmuszona do przyjęcia niemal pełnego równouprawnienia dysydentów i ustaliła prawa kardynalne. sejm ekstraordynaryjny, w dawnej Polsce sejm nadzwyczajny zwoływany przez króla w razie potrzeby; zwykle na 2 tygodnie. sejm elekcyjny, w dawnej Polsce sejm w czasie bezkrólewia obradujący, jako drugi z kolei (po konwokacyjnym), na Woli pod Warszawą dla obioru króla; na s.e. mógł przybyć i głosować każdy szlachcic. sejm grodzieński →sejmy rozbiorowe (2). sejmik, od XIV w. w Polsce organ szlacheckiego samorządu terytorialnego w obrębie województwa lub ziemi, posiadający szerokie uprawnienia (m.in. ustawodawcze); w zależności od celu, w jakim był zwołany, nosił różne nazwy. sejmik deputacki, w dawnej Polsce sejmik, na którym od 1578 wybierano deputatów do Trybunału Kor. (od 1581 do Trybunału Litew.). sejmik elekcyjny, w dawnej Polsce sejmik, na którym wybierano kandydatów na urzędy sądowe ziemskie. sejmik generalny, w dawnej Polsce sejmik każdej prowincji (np. Małopolski, Wielkopolski), na którym się zbierali posłowie i senatorowie dla uzgodnienia wspólnego stanowiska na sejmie. sejmik kapturowy, w dawnej Polsce sejmik, który w czasie bezkrólewia sprawował najwyższą władzę w województwie. sejmik powiatowy, pow. zgromadzenie wyborcze szlachty osiadłej w Księstwie Warsz. i Królestwie Pol. (1815-30); w zaborze prus. s.p. były oparte na zasadzie stanowej; w okresie II Rzeczypospolitej organ samorządu terytorialnego.

sejmik przedsejmowy, w dawnej Polsce rodzaj sejmiku ziemskiego, na którym wybierano posłów na sejm walny i uchwalano instrukcje poselskie. sejmik relacyjny, rodzaj sejmiku ziemskiego w Polsce, na którym posłowie składali sprawozdania z obrad sejmu i gdzie podejmowano uchwały w sprawie realizacji uchwal sejmowych. sejm konwokacyjny (konwokacja), w dawnej Polsce, pierwszy sejm w czasie bezkrólewia; ustalał miejsce i czas elekcji oraz przygotowywał pacta conventa. sejm koronacyjny, w dawnej Polsce ostatni sejm bezkrólewia (po elekcyjnym), na którym elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie oraz pacta conventa i był koronowany; zwoływany był do Krakowa. Sejm Krajowy, organ władzy ustawodawczej 1861-1914 w Galicji wybierany systemem kurialnym; ustawy wymagały sankcji cesarskiej. Sejm Królestwa Polskiego, dwuizbowy organ władzy ustawodawczej; miał zbierać się co 2 lata na 30 dni; zwołany 1818, 1820, 1825, 1830; w powstaniu 1830-31 najwyższa władza. Sejm Księstwa Warszawskiego, dwuizbowy organ władzy ustawodawczej; zwołany 1809, 1811; 1812 sejm nadzwyczajny ogłosił wskrzeszenie Królestwa Polskiego. Sejm Nauczycielski, ogólnopol. zjazd przedstawicieli 44 organizacji nauczycielskich i oświat, w Warszawie (14-17 IV 1919), poświęcony strukturze, unifikacji i unowocześnianiu szkolnictwa. Sejm Niemy, sejm 1717, który przyjął narzucony przez Rosję traktat (nie dopuszczono posłów do głosu); zapoczątkował protekcję Rosji nad Polską; przeprowadził pewne reformy ustrojowe. Sejm PRL, najwyższy organ władzy państw., którą wykonuje przez wytyczanie gł. kierunków rozwoju społ. i gosp. kraju w nar. planie gosp. i budżecie państwa, uchwalanie ustaw i sprawowanie kontroli nad działalnością wszystkich organów państw, podległych mu bezpośrednio (Rada Państwa, NIK, Rada Ministrów) oraz powoływanie tychże organów; S. PRL jest jednoizbowy, liczy 460 posłów, wybierany jest na 4 lata. sejm skonfederowany, w dawnej Polsce sejm zwoływany dla przeciwdziałania zasadzie liberum veto; stany sejmujące tworzyły konfederację, której uchwały zapadały większością głosów. Sejm Ustawodawczy, w Polsce nazwa sejmu, którego podstawowym zadaniem jest uchwalenie konstytucji; S.U. powołany w wyborach powszechnych 1919 uchwalił Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej 1921; S.U. powołany w wyborach powszechnych 19 I 1947 uchwalił Konstytucję PRL 22 VII 1952. sejm walny, w dawnej Polsce zgromadzenie prawodawcze, wywodzące się z dzielnicowych wieców feud.; od schyłku XV w. s.w. składał się z „trzech stanów" sejmujących (król, senat, izba poselska); zwoływany był co 2 lata na 6 tygodni. Sejm Wielki →Sejm Czteroletni. sejmy prowincjonalne pruskie (Landtagi), reprezentacyjne organa doradcze dla poszczególnych prowincji Prus, powołane 1823-24. sejmy rozbiorowe: 1) 1773, sejm zwołany pod naciskiem państw zaborczych, zatwierdził I rozbiór Polski i wprowadził pewne reformy ustroju polit.; 2) 1793, sejm grodzieński, ostatni sejm Rzeczypospolitej, obradujący pod naciskiem wojsk ros., ratyfikował II rozbiór Polski i obalił dzieło Sejmu Czteroletniego. sejner, rodzaj statku rybackiego zbudowanego do połowu ryb, gł. za pomocą okrężnicy. Sejny, jezioro we wsch. części Pojezierza Suwalskiego (woj. białostockie); pow. 64 ha, głęb. do 3,8 m; w pobliżu — m. Sejny.

1056 Sejny Sejny, m. pow. w woj. białostockim; 3,1 tys. mieszk. (1968); Zarząd Gł. Litewskiego Tow. Społ.-Kult; kościół późnorenes. (XVII w.); prawa miejskie przed 1602. sejsachteja, w staroż. Atenach umorzenie długów, zaciągniętych pod zastaw ziemi; przeprowadzone 594 p.n.e. przez Solona. sejsmiczne fale, rozchodzące się w Ziemi fale sprężyste powstające wskutek trzęsień ziemi lub wywołane sztucznie przez eksplozję materiałów wybuchowych. sejsmiczne strefy, obszary, na których występują trzęsienia ziemi. sejsmograf, przyrząd do rejestracji fal sejsmicznych wywołanych przez trzęsienie ziemi. sejsmogram, zapis fal sejsmicznych uzyskany za pomocą sejsmografu. sejsmologia, dział geofizyki, nauka o trzęsieniach ziemi (gł. ich energii, przyczynach, rozmieszczeniu na pow. Ziemi i związku z wewn. budową Ziemi) i o rozchodzeniu się fal sejsmicznych we wnętrzu Ziemi, sejsmologiczna stacja, obserwatorium geofiz. zajmujące się ^rejestracją drgań pow. Ziemi wywołanych trzęsieniem ziemi. sejsmonastia, jedna z nastii, reakcja ruchowa roślin na wstrząsy; np, opuszczanie ku dołowi gałązek i składanie listków mimozy po potrząśnięciu. sejsmoterapia (leczenie wstrząsowe), leczenie chorób psych, przez wywoływanie drgawek prądem elektr. lub środkami chem. (insulina, kardiazol i in.). sejsze, wahania poziomu wody w jeziorach i morzach wewn., zbliżone do okresowych, podczas których poziom wody w jednej części zbiornika podnosi się, a w drugiej jednocześnie opada; powstają pod wpływem wiatru lub różnicy ciśnień atm. nad różnymi częściami zbiornika wodnego. sejwal (Balaenoptera borealis), wieloryb zaliczany do fiszbinowców; dł. do 18 m; płyty fiszbinu — czarne; żyje we wszystkich oceanach; pojawiał się i w M. Bałtyckim. sekator, nożyce ogrodnicze ze sprężyną, do wycinania cienkich gałęzi; do cięcia w wysokich koronach drzew służy s. na tyczce, zw. pobocznikiem. sekciarstwo: 1) ciasne doktrynerstwo wynikające z nieliczenia się z rzeczywistością, uporczywe trzymanie się określonych zasad działania nie odpowiadających zmienionym warunkom i wynikającym z nich potrzebom i interesom ludzi; 2) w marksistowskim ruchu robotn. — postawa będąca praktycznym skutkiem dogmatyzmu, polegająca na nieumiejętności wcielania w życie zasad marksizmu-leninizmu w zmienionych warunkach hist; prowadzi do naruszania zasad demokracji wewnątrzpartyjnej i socjalist praworządności oraz staje się przyczyną oderwania partii od klasy robotn. i szerokich rzesz społeczeństwa. sekcja, dział, oddział organizacji, towarzystwa itp. sekcja zwłok (autopsja), badanie zwłok, polegające na otwarciu jam ciała w celu naocznego stwierdzenia zmian chorobowych i ustalenia przyczyny zgonu; wykonywana dla celów sądowo-lekarskich, naukowych, dydaktycznych. Seklucjan JAN, między 1510 a 1515-1578, pisarz luterański, wydawca; od 1544 w Królewcu; autor katechizmów, pieśni i dialogów rel., wydawca pierwszego ewang. kancjonału. Sekondi-Takoradi, m. i gł. port Ghany, nad Zat. Gwinejską, ośr. adm. Regionu Zach.; 128 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. gosp. kraju; przemysł spoż., drzewny, włók., mat. budowlanych. Sékou Touré [söku tu:rę] AHMED →TOuré Sékou Ahmed. sekować, daw. dokuczać komuś, dręczyć, nękać, prześladować kogoś. sekralizacja, wada kręgosłupa, nadmier-

ny rozwój wyrostków poprzecznych pięciu kręgów lędźwiowych, co sprawia wrażenie, że kręgi te stanowią część kości krzyżowej. sekrecja, fizjol. →wydzielanie. sekrecja, geol. skupienie miner, wypełniające wolną przestrzeń lub szczelinę w skale, osadzone przez krążące w niej roztwory mineralne. sekret: 1) sprawa, wiadomość, którą ktoś ukrywa przed innymi, o której nie należy nikomu opowiadać; tajemnica; 2) sposób wykonywania czegoś znany niewielu osobom. sekret, fizjol. →wydzielina. « sekretariat, dział instytucji załatwiający sprawy bieżące, korespondencję, interesantów; zespół pracowników tego działu; kancelaria, lokal, w którym się ten dział mieści. sekretarz, stanowisko służbowe w instytucjach i urzędach do kierowania pracą administracyjno-organizacyjną, kierownik sekretariatu; obieralna funkcja w organizacjach społ., nauk. i polit. (w PZPR — funkcja osoby kierującej pracą organów wykonawczych poszczególnych instancji partyjnych). sekretarz gromadzki, kierownik biura gromadzkiej rady narodowej. sekretarz miejski, kierownik biura miejskiej rady nar. w mniejszych miastach. sekretarz prezydium rady narodowej, stale urzędujący członek prezydium, odpowiedzialny za pracę podległych radzie organów administracji terenowej oraz za pracę społ.-organizacyjną prezydium. Sekretarz Rady Państwa, członek Rady Państwa odpowiedzialny za organizację prac Rady Państwa; sprawuje nadzór nad kancelarią Rady Państwa. sekretarz Sejmu, poseł wykonujący czynności pomocnicze w zakresie kierowania obradami Sejmu przez Marszałka. sekretarz stanu, stanowisko w hierarchii rządowej o różnym znaczeniu w poszczególnych systemach ustrojowych; w W. Brytanii — najwyższy rangą, po premierze, członek rządu wchodzący w skład gabinetu; w USA — odpowiednik min. spraw zagr.; w NRF i w V Republice we Francji, zastępca ministra odpowiadający rangą wiceministrowi. sekretarz wężojad (Sagittarius serpentarius), drapieżny ptak afryk.; dł. do 1,25 m; stalowoszary, wysokie nogi, długi ogon; żywi się wężami i padliną. sekretarzyk, biureczko, przeważnie z nadstawą z szufladkami i szafkami; nazwa używana w Polsce od końca XVIII w. sekretarz związkowy, w Jugosławii tytuł szefów niektórych organów administracji federalnej; s.z. nie są członkami rządu (Związkowej Rady Wykonawczej). sekretera, rodzaj biurka, dolna część w formie komody lub szafki, górna z szufladkami zasłoniętymi płytą; płyta po opuszczeniu stanowi blat do pisania. sekretny, nie przeznaczony do wiadomości ogółu, trzymany w sekrecie; poufny, tajny. sekretyna, polipeptydowy hormon, wytwarzany (u większości kręgowców) przez błonę śluzową jelita cienkiego, pod wpływem kwaśnej treści żołądka; s. pobudza trzustkę do wydzielania soku trzustkowego. seks, płeć; zespół cech działających pociągająco na osobę płci przeciwnej. seksagonalny, sześciokątny. seksta, muz. interwał, odległość 6 stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. o-a. sekstans, instrument astr. używany w nawigacji do pomiarów wysokości Słońca lub gwiazd w celu wyznaczenia współrzędnych geogr. statku powietrznego, wodnego itp. Sekstans, jeden z gwiazdozbiorów. sekstern, daw.: 1) arkusz papieru złożony w sześcioro; 2) książka nie oprawiona, zeszyt.

sekstet, muz.: 1) zespół złożony z 6 wykonawców; 2) utwór na taki zespół. Sekstus Empiryk, II w. n.e., lekarz i filozof sceptyk; działał w Rzymie; jego prace stanowią źródło znajomości sceptycyzmu i poglądów wcześniejszych filozofów. sekstylion, nazwa liczb 1036. sekstyna (sestyna), lit. strofa złożona z 6 wersów 11-zgłoskowych rymowanych a babce. seksuologia, nauka o życiu płciowym i o jego zaburzeniach u człowieka. sekt, wino musujące (szampańskie) z przejrzałych i częściowo podsuszonych winogron. sekta, rel. w kat. terminologii kość. termin pejoratywny na oznaczenie grupy wyznaniowej oddzielającej się od macierzystej organizacji kość. w wyniku protestu rel.; w innych religiach — grupa rel. w obrębie danej religii, kierunek rel., odłam wyznaniowy. sektor, część, wycinek jakiejś przestrzeni, terenu. sektor gospodarczy →układ (sektor) społeczno-ekonomiczny. sekularyzacja, zeświecczenie, zwł. dotyczące dóbr i prerogatyw organizacji rel., np. dóbr kośc, szkolnictwa. sekularyzacja szkolnictwa, przekształcanie szkół, pierwotnie kośc, w zakłady świeckie, niezależne od kościoła; gł. nasilenie w końcu XVIII w. Sekulić ISIDORA, 1877-1958, pisarka serb.; nowele psychol.; reportaże lit., eseje. sekunda, s, jednostka podstawowa czasu w układzie SI; 1:31 556 925, 9747 część roku zwrotnikowego 1900; zegary atomowe odtwarzają wzorzec s. z błędem względnym 10-10. sekunda, ", jednostka kąta płaskiego w mierze stopniowej; 1" = 1' /60 = 1°/ 2π 3600 =1 296 000 rad sekunda, muz. interwał, odległość 2 stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. c—d. sekundant, pośrednik i świadek uczestnika pojedynku; wg prawa pol., w przypadku gdy następstwem pojedynku było zabójstwo lub uszkodzenie ciała, s. odpowiadał karnie za tzw. pomocnictwo. sekundant, sport w boksie doradcą i opiekun zawodnika w czasie zawodów, może go poddać, gdy przeciwnik uzyska zbyt wielką przewagę. sekundarny, wtórny. sekundomierz →stoper. sekutnica, zła, kłótliwa, dokuczliwa kobieta; złośnica, jędza Sekwana (Seine), rz. w pn. Francji; dł. 776 km, dorzecze 78,5 tys. km2; uchodzi estuarium do kanału La Manche; gł. dopływ — Marna; ważna droga wodna (do Rouen dochodzą statki mor.); nad S. — Paryż. sekwencja, następstwo elementów. sekwencja, film. dramaturgicznie zamknięty fragment filmu; odpowiednik aktu w sztuce teatralnej. sekwencja, muz.: 1) rodzaj średniow. poezji liturgicznej, wyposażonej w melodię, występujący od ok. IX w., w późniejszej fazie (XII-XIII w.) zbliżonej do hymnu (Stabat mater); genezę s. wiąże się z podkładaniem tekstu pod melizmaty alleluja; 2) →progresja. sekwencja aminokwasów, kolejność występowania poszczególnych aminokwasów w peptydach lub białkach; s.a. stanowi pierwszorzędową strukturę białka. sekwens: 1) w grze w karty: kilka kolejnych co do wartości kart w jednym kolorze w ręku jednego z grających; 2) daw. koleiność, kolej, następstwo. sekwestr, prawo dawniej: 1) oddanie przez stronę rzeczy spornej na przechowanie osobie trzeciej do czasu wydania wyroku przez sąd; 2) zajęcie majątku celem zabezpieczenia dochodzonego roszczenia. sekwoja (Sequoia sempervirens), drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych; wys. do 100 m, średn. pnia 6-9 m; żyje do 2 tys.

Sembratowicz 1057 lat; nadbrzeżne góry Oregonu i Kalifornii; chroniona; spokrewniona z mamutowcem. Selangor, stan w Malajzji, na Płw. Malajskim, nad cieśn. Malakka; 8,2 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1967); stol. Kuala Lumpur; uprawa kauczukowca, palmy oliwnej; wydobycie rud cyny i żelaza. — Początkowo państwo zw. Klang, podległe sąsiednim państwom, niezależne od XVIII w.; od 1874 pod bryt. protektoratem. Selb [zelp], m. w NRF (Bawaria); 18 tys. mieszk. (1968); przemysł porcelanowy. Selbstschutz [zelpstszuc; niem. 'samoobrona'], formacja zbrojna mniejszości niem.; zorganizowany 1921 na Śląsku; stosował terror wobec rodzimej ludności pol., m.in. udział w zwalczaniu III powstania śląskiego; faktycznie tajna organizacja V kolumny; reaktywowany, działał 1939 na Pomorzu i w Poznańskiem; brał udział w aresztowaniach i masowych egzekucjach Polaków. Seldżucy (Seldżukidzi), tur. dynastia muzułm. zał. przez Seldżuka (zm. 1010) w Azji Środk.; rozszerzyli swe władanie po M. Śródziemne i Czarne; po ich upadku (1157) boczne linie panowały nadal, m.in. w Azji Mniejszej. selecka kultura, archeol. kultura młodszego paleolitu z Europy Środk.; łowiectwo; krzemienne groty oszczepów(?) w kształcie liścia lauru; nazwa od jaskini Szeleta w Bukowych Górach (Węgry), seledyn, kolor bladozielony, selekcja, wybór, dobór pewnych przedmiotów (faktów, założeń teoret., informacji nauk. itp.), przydatnych pod jakimś względem (np. z uwagi na konkretny cel badawczy), spośród szerszego ich zbioru. selekcja, psychol. wybór i kwalifikowanie ludzi do określonych zawodów, stanowisk, rodzajów szkół itp. dokonywany na podstawie wyników badań psychol., gł. testów. selekcja hodowlana →wybór hodowlany. selekcja naturalna, dobór naturalny, ujawniający się niejednakową wydajnością rozrodu osobników danej populacji; eliminując geny (cechy) szkodliwe, a rozpowszechniając korzystne, prowadzi do wytworzenia dziedzicznych cech przystosowawczych; nadaje kierunek ewolucji. selekcja pedagogiczna, dobór uczniów w zorganizowane grupy (klasy) wg wiedzy i zdolności do wykonywania określonych zadań, zgodnych z ich poziomem intelektualnym; dokonywany przez ciągłą obserwację uczniów, oceny, egzaminy i testy. selekcja szkolna, dokonywanie wyboru wśród kandydatów do szkół wymagających specyficznych uzdolnień (np. artyst.); także wyłączenie dzieci niedorozwiniętych umysłowo lub obarczonych jakimś kalectwem i skierowanie ich do szkół specjalnych. selekcja zawodowa, 'niedopuszczanie do określonego zawodu kandydatów uznanych za nieodpowiednich lub wybranie soośród kandydatów pewnej liczby najlepszych. selektor, elektrotechn. układ elektr. do wydzielania z doprowadzanych sygnałów tych, których amplituda (s. amplitudy) lub częstotliwość (s. częstotliwości) są w określonym przedziale wartości. selektor neutronów, urządzenie do wydzielania z wiązki neutronów o różnych energiach neutronów o określonej energii. „selektywne współistnienie" →polityka „selektywnego współistnienia". selektywność, wybiórczość, zdolność reagowania na określone bodźce z wyłączę-niem innych. selektywność, techn.: 1) zdolność układu elektr. do wydzielania sygnału o określonej częstotliwości spośród innych sygnałów; 2) wybiórczość — w elektroenergetyce zdolność do wydzielania spośród elementów układu elementu uszkodzonego. selektywny, reagujący tylko na pewne bodźce z pominięciem innych, zależny od pewnych ściśle określonych bodźców, sytuacji; wybiórczy.

Selemdża, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Zei; dł. 605 km. selen Se, pierwiastek chem. o liczbie atomowej 34, z grupy tlenowców; niemetal; występuje w 2 odmianach alotropowych; wartościowość —2, +4 i +6; stosowany m.in. w komórkach fotoelektrycznych. Selene, mit. gr. bogini księżyca; siostra Heliosa i Eos; przypisywano jej wpływ na stan zdrowia, życie seksualne i praktyki czarodziejskie; mit. rzym. Luna. Selenga, rz. w Mongolii i ZSRR; dł. (z Ider-goł) 1480 km, dorzecze 447 tys. km2; uchodzi deltą do jez. Bajkał; żeglowna; gł. m. Ułan Ude. selenit, minerał, grubokrystal., bezbarwna odmiana gipsu. selenodezja, nauka zajmująca się badaniem kształtu i wymiarów Księżyca i sporządzaniem map jego powierzchni. selenografia, dział astronomii zajmujący się opisem powierzchni Księżyca. seler zwyczajny (Apium graveolens), dwuletnia roślina warzywna z rodziny baldaszkowatych, pochodzenia śródziemnomorskiego; uprawiana dla przyprawowego, kulistego korzenia spichrzowego, a także dla ogonków liściowych i liści; zawiera olejki aromatyczne; leczniczy. Sélestat [-ta], m. we Francji (Alzacja), u podnóży Wogezów; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włókienniczy. Seleucja, staroż. m. w pd. Mezopotamii (środk. Irak), stol. Seleucydów, wielkie centrum handl. do II w. n.e,; resztki świątyń, pałaców, teatru, domów mieszkalnych, zabytki sztuki. Seleucydzi, dynastia panującą 312-64 p.n.e. w państwie syryjskim (stąd zw. monarchią S.); gł. przedstawiciele: Seleukos I Nikator (założyciel dyń.), Antioch III Wielki. Seleukos I Nikator, ok. 358-281 p.n.e., twórca monarchii syryjskiej, założyciel dyn. Seleucydów; oficer Aleksandra W.; zarządca Babilonii, wziął udział w walce diadochów; założyciel Antiochii nad Orontesem i wielu miast o nazwie Seleucja. selfaktor, używana niekiedy nazwa przędzarki wózkowej. self-made man [selfmeid män; ang.], człowiek, który o własnych siłach doszedł do stanowiska, wybił się w jakiejś dziedzinie, który sam sobie wszystko zawdzięcza. Selim I (zw. Jawuz), 1467/68 lub 1470/711520, sułtan tur. od 1512; zwycięskie wojny z Persją o Zakaukazie, podbój Syrii, Egiptu, Palestyny i Hidżazu. Selim II (zw. Mest), 1524-74, sułtan tur. od 1566; faktyczne rządy wielkiego wezyra Mehmeda Sokołłu; wojny z Persją, Węgrami i Wenecją, opanowanie Cypru. Selim III, 1761-1808, sułtan tur. 17891807; próby umocnienia władzy centr. przez reformy: wojsk., finans., administracyjne. Selinunt, staroż. kolonia gr. na Sycylii (Włochy); ruiny 8 świątyń z VI-II w. p.n.e., m.in. tzw. świątynia G (ze wspaniałymi metopami), jedna z największych zachowanych budowli antycznych. Seliškar TONE, ur. 1900, pisarz słoweń.; ekspresjonist, liryka rewol.; realist. opowiadania i powieści z życia przedmieścia; opowiadania i powieści dla młodzieży. Selkirk [-kə:rk], część G. Skalistych, w pd.-zach. Kanadzie; wysokość do 3533 m (Sir Sanford); złoża rud ołowiu i cynku; lasy; lodowce; 2 rparki narodowe. Selkirk [-kə: k], m. w Kanadzie (Manitoba), nad jez. Winnipeg; 9,2 tys. mieszk. (1966); rybołówstwo, przemysł włókienniczy. Selkirk [-kə:rk], m. w W. Brytanii (Szkocja), ośr. adm. hrabstwa Selkirkshire; 5,5 tys. mieszk. (1968). Selling-co, bezodpływowe jezioro w Chinach, na Wyż. 2Tybetańskiej, na wys. 4495 m; pow. 1825 km ; słone. Selmęt Wielki, jezioro na Pojezierzu Ełckim (woj. białostockie); pow. 1272,8 ha, głęb. do 21,9 m.

SEL-ROB (Ukraińskie Chłopsko-Robotnicze Socjalistyczne Zjednoczenie, Ukrajinśke Selanśko-Robitnycze Socialistyczne Objednannia), legalna rewol. partia chłopska działająca 1926-32 na Ukrainie Zach., związana z KPZU; 1927 rozłam na prawicę i lewicę, 1928 częściowe połączenie w S.-R.-Jedność; rozwiązana 1932. selskiny, skóry futerkowe z młodych kotików (niedźwiedzi mor.), także z fok, po uprzedniej depilacji ufarbowane na czarno. selsyn (autosyn), urządzenie przetwarzające położenie kątowe swego elementu ruchomego, zw. wirnikiem, na napięcie elektryczne. selsynowe łącze, układ 2 odpowiednio połączonych selsynów; napięcie elektr. na zaciskach selsynu odbiorczego jest proporcjonalne do różnicy położeń kątowych wirników selsynu nadawczego i odbiorczego; umożliwia przekazywanie na odległość położenia kątowego wałów. Selukwe, miejscowość w środk. Rodezji, duży ośr. eksploatacji rud chromu. selwas, rozległy obszar wiecznie zielonych lasów międzyzwrotnikowych (dżungli) w środk. Brazylii. sełedec (osełedec), kosmyk włosów na czubku ogolonej głowy, spleciony w warkocz lub rozpuszczony, noszony dawniej przez Kozaków zaporoskich. SEM, powszechnie stosowany skrót na oznaczenie siły elektromotorycznej. semafor, w kolejnictwie urządzenie do podawania pociągom sygnałów zatrzymania, ograniczenia prędkości lub zezwalających na dalszą jazdę; ramienny (mech.) lub świetlny. semafor, żegl.: 1) używana niekiedy nazwa alfabetu semaforowego; 2) urządzenie z przestawianymi ramionami używane w sygnalizacji mor., np. s. brzegowy wskazuje statkom kierunek i siłę wiatru w określonej części morza. Semangowie, plemię z Płw. Malajskiego; ok. 5 tys.; koczownicy (zbieractwo, łowiectwo); język z rodziny mon-khmer. Semani, rz. w Albanii; dł. 240 km (od źródeł Devolli); uchodzi do M. Adriatyckiego. semantyczna filozofia, w filozofii współczesnej nazwa koncepcji, wg której gł. (lub jedynym) przedmiotem badań fiłoz. powinien być język; f.s. wywodzi się z neopozytywizmu oraz łączy się z konwencjonalizmem i amer. pragmatyzmem (semiotyka Ch. Morrisa). semantyczne funkcje, funkcje, jakie pełnią znaki słowne (np. nazwy) w danym języku; gł. s.f. są: oznaczanie, znaczenie (współoznaczanie), wyrażanie; wyróżnia się także s.f. symbolizowania, reprezentowania i wypowiadania. semantyka (semazjologia), w znaczeniu ogólnym — nauka o języku (semiotyka); w ścisłym znaczeniu — dyscyplina badająca znaczenie wyrażeń językowych (dział semiotyki). semantyka lingwistyczna, nauka o znaczeniu iednostek leksykalnych, stanowiąca dział językoznawstwa. semantyka logiczna, dział semiotyki; jedna z gł. dvscvplin logiki współcz., nauka o związkach, jakie zachodzą między wyrażeniami języka a przedmiotami, do których się one odnoszą. Semarang, m. i port w Indonezji, ośrodek adm. prow. Jawa Środk.; 596 tys. mieszkańców (1968); przemysł spoż., włók., drzewny, stoczn.; węzeł komunikacyjny. semazjologia →semantyka. Sembrat KAZIMIERZ, ur. 1902, zoolog; prof. uniw. we Wrocławiu; prezes Pol. Tow. Zool., założyciel i red. „Przeglądu Zoologicznego"; prace z morfologii i embriologii eksperymentalnej, cytologii. Sembratowicz SYLWESTER, 1836-98, greckokatolicki arcybiskup metropolita lwowski, zwolennik umiarkowanego nar. ruchu ukraińskiego.

1058 Sembrich-Kochańska Sembrich-Kochańska MARCELINA, 18581935, śpiewaczka (sopran koloraturowy) świat, sławy; od 1898 działała w USA. Sembrzycki JAN KAROL, 1856-1919, działacz kult.-oświat, na Mazurach; m.in. 1883-84 redagował pismo „Mazur". Semele, mit. gr. córka Kadmosa; za sprawą Zeusa matka Dionizosa; spłonęła rażona piorunem, kiedy Zeus, na jej prośbę, ukazał się w boskim majestacie. semen, kozak nadworny w dawnej Rusi. Semeneńko PIOTR ADOLF, 1814-86, teolog, kaznodzieja; członek TDP, przeciwnik Towiańskiego; współzałożyciel zgromadzenia zmartwychwstańców. Semenko MYCHAJŁO, 1892-1937, poeta ukr.; twórca futuryzmu w literaturze ukr.; poezje (Kwerofuturyzm, Kobzar). Semerau-Siemianowski Mściwój, 18851953, lekarz internista; prof. Uniw. Warsz. i Akad. Medycznej tamże, czł. PAN; udział w tajnym nauczaniu w okresie okupacji; pionier kardiologii w Polsce; prace nauk. gł. z kardiologii; redaktor i współautor podręcznika Choroby wewnętrzne. Semeru wulkan i najwyższy szczyt Jawy (Indonezja); 3676 m; ostatni wybuch 1947. semestr, połowa roku akademickiegolub szkolnego; kurs nauki objęty tym okresem. semickie języki, z rodziny chamito-semickich, wywodzące się z Azji Zach.; 3 grupy języków: wsch. — akadyjski; pn.zach. — języki kananejskie, aramejski, ugarycki; pd.-zach. — południowoarab. epigraficzny, arabski i języki etiopskie. semickie pismo, typ pisma spółgłoskowego, który powstał na terenie Syrii-Palestyny w II tysiącleciu p.n.e.; 3 gł. gałęzie pisma pn.semickiego: fenickie, palestyńskie i aramejskie oraz pisma pd.arabskie. semikarbazyd H2N—CO—NHNH2, hydrazyd kwasu karbaminowego; kryształy; odczynnik analityczny na aldehydy i ketony. semilogarytmiczny papier →półlogarytmiczny papier. seminarium, zajęcia dydaktyczne dla studentów starszych lat, mające na celu dokładniejsze studium dziedziny wiedzy lub wybranych zagadnień; także lokal, w którym odbywa się s. seminarium duchowne, kośc. zakład dydaktyczny, przygotowujący duchownych. seminarium nauczycielskie, w Polsce zakład kształcenia nauczycieli szkół elementarnych i wychowawczyń przedszkoli; w okresie międzywojennym nauka trwała 5 lat, ukończenie nie uprawniało do wstępu na wyższe uczelnie; po 1932 — licea pedag. i dla wychowawczyń przedszkoli. Seminarium Polskie św. św. Cyryla i Metodego (SS Cyril Methodius Seminary), zał. 1885 w Detroit, od 1909 w Orchard Lakę (Michigan), jedna z wyższych uczelni pol. w USA; 2 wydziały świeckie i teol.; rocznik — „The Eagle . Seminolowie, Indianie Ameryki Pn.; w rezerwatach w stanie Oklahoma (USA) i pd. Florydzie; w skład S. wchodzą grupy plemienne Muskogi i mieszańcy indiańsko-murzyńscy. semiotyka, ogólna teoria znaku, nauka o rodzajach, właściwościach i funkcjach znaków, obejmująca jako swe gł. dyscypliny semantykę (w ścisłym znaczeniu), syntaktykę i pragmatykę. semiotyka, med. nauka o objawach chorobowych, ich znaczeniu dla rozpoznawania chorób i rokowania. semioza, proces, w którym ujawnia się znaczeniowa funkcja (znaczenie) znaku. Semipałatyńsk, m. obw. w Kazach.SRR, port nad Irtyszem; 236 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłowy. Semiramida, legendarna królowa asyr.; wg tradycji założycielka wiszących ogrodów w Babilonie. Semiramidy ogrody wiszące, ogrody zał. przez Nebokadnezara II na kilkupoziomowych tarasach w obrębie pałacu król. w Babilonie; przypisywane przez

Greków królowej Semiramidzie; jeden z tzw. siedmiu cudów świata. semitystyka, nauka zajmująca się badaniem języków, dziejów i kultury ludów semickiej grupy językowej. Semkow JERZY, ur. 1928, dyrygent; liczne występy za granicą, m.in. prowadzenie orkiestr symf. oraz teatrów operowych eur. i amer. (zwł. muzyka operowa ros.). Semkowicz ALEKSANDER, 1850-1923, historyk, badacz średniowiecza Polski; prof. uniw. we Lwowie, czł. AU; red. „Kwartalnika Historycznego'\ Semkowicz WŁADYSŁAW, 1878-1949, historyk; specjalista z zakresu średniowiecza i nauk pomocniczych; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791. Semmelweis [zeməlwais] IGNAZ PHILIPP, 1818-65, węg. lekarz położnik; prof. uniw. w Wiedniu; wykazał Drzvczvny gorączki połogowej, czym zapoczątkował ere antyseptyki w położnictwie i chirurgii; Semmering [zeməryŋ], przełęcz w Alpach Wsch. (Austria); wys. 985 m; linia kol. Wiedeń-Graz. Semmering [zeməryn], tunel kol. w Austrii, pod przełęczą S., na trasie najstarszej górskiej kolei świata (WiedeńKlagenfurt-Wenecja); dł. 1,4 km. Semmering [zeməryn], znany ośr. turyst. i sportów zimowych w Austrii (Dolna Austria), przy przełęczy S. Semna, miejscowość w Sudanie, koło II katarakty na Nilu; staroż, twierdza faraona Senusereta III; ruiny świątyń m.in. faraona Totmesa III. Semnan, m. w Iranie, ośr. adm. okręgu S., u podnóży gór Elburs; 31 tys. mieszk. (1966); przemysł włók.; w pobliżu wydobycie rud żel., siarki. Sempach [zem-] (miejscowość w Szwajcarii, kanton Lucerna), 1386 zwycięstwo Szwajcarów nad wojskami księcia austr. Leopolda III. Semper [zem-] GOTTFRIED, 1803-97, architekt niem.; przedstawiciel eklektycznego historyzmu; gmachy: opery i galerii malarstwa w Dreźnie, Kunsthistorisches i Naturhistorisches Museum, Burgtheater w Wiedniu. Semper JOHANNES, ur, 1892, est. prozaik, poeta i filolog; poezje symbolist., dramaty, powieści z życia społ.-polit. Estonii (Punaseã nelgid); reportaże, studia krytyczno- i historycznolit.; przekłady. semper idem [łac], zawsze ten sam, zawsze to samo. Semperit (obecnie Krakowskie Zakłady Przemysłu Gumowego), fabryka wyrobów gumowych w Krakowie; 17-20 III 1936 strajk okupacyjny (brutalna reakcja władz wywołała strajki solidarnościowe) zakończony sukcesem robotników. Sempoliński LUDWIK, ur. 1898, aktor i piosenkarz estradowy; prof. PWST w Warszawie; występy gł. w repertuarze fin de siècle'u; role filmowe. Sempołowska STEFANIA, 1870-1944, działaczka społ., pedagog, publicystka; zasłużona w organizowaniu tajnego ruchu oświat., pomocy więźniom polit. i w walce o demokratyzację szkolnictwa; prace o tematyce społ.-oświat., powieść dla młodzieży Na ratunek. Sempołowski ANTONI, 1847-1936, agronom, pionier hodowli roślin w Polsce; prof. Wyższej Szkoły Roln. w Żabikowie; organizator i kier. Stacji Oceny Nasion w Warszawie oraz roln. stacji doświadczalnej w Sobieszynie; Hodowla i uszlachetnianie roślin... sen, fizjol. stan obniżenia wrażliwości na bodźce, częściowej bezwładności i zwolnienia funkcji, połączony ze zniesieniem przytomności, występujący okresowo u człowieka i zwierząt wyższych, gł. w rytmie dobowym; znaczenie dla regeneracji organizmu, szczególnie ważny dla układu nerwowego; regulowany przez występujące w mózgu ośrodki s. i ośrodki wzbudzające. sen, psychol. →marzenie senne.

Senanayake DUDLEY SHELTON, UΓ. 1911, polityk cejloński, prawnik; 1965-70 premier, min. spraw zagr., planowania i gospodarki, przewodn. Zjedn. Partii Narodowej. Senancour [senãku:r] ÉTIENNE PIVEΠT DE, 1770-1846, pisarz fr.; powieść epistolarna Obermann o charakterze dziennika intymnego — zapowiedź powieści romantycznej. senat, w staroż. Rzymie początkowo organ doradczy króla; w okresie republ. określał politykę zagr. i wewn. państwa; w okresie cesarstwa jego kompetencje ograniczono. senat, w dawnej Polsce rada król., z czasem izba sejmu walnego, do której wchodzili: najwyżsi dostojnicy państwowi, biskupi, kasztelanowie i wojewodowie; s. złożony z król. nominatów występował również w sejmie Księstwa Warsz, i Królestwa Pol.; w II Rzeczypospolitej — izba wyższa parlamentu; w Wolnym Mieście Gdańsku — organ rządzący i administracyjny. senat: 1) w wielu krajach burż. (Francja, USA, Włochy, Belgia) nazwa izby wyższej dwuizbowego parlamentu; 2) nazwa izby sądowej (np. w CSRS); 3) organ wykonawczy (rząd) Berlina Zachodniego. senat akademicki, kolegialne ciało w szkole wyższej, współdziałające z rektorem we wszystkich sprawach dotyczących organizacji i rozwoju szkoły. senator, członek senatu jako wyższej izby parlamentu. senatorowie rezydenci, w Polsce w XVI w. instytucja utworzona do kontroli króla w okresie między sejmami, zniesiona 1775. Senat Rządzący: 1) w Rosji utworzony 1711 w miejsce Dumy Bojarskiej organ o szerokich kompetencjach adm.-kontrolnych i sądowych; od 1810 najwyższa instancja sądowa; 2) władza wykonawcza (rząd) Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815-46). senatus consultum [łac], uchwała senatu rzym., która z końcem republiki uzyskała moc równą ustawie. senatus consultum [łac], w dawnej Polsce rady udzielane królowi przez senatorów rezydentów i odczytywane na początku sejmu; instytucja s.c. zanikła w XVIII w. Sendai, m. w Japonii (pn. Honsiu), w pobliżu O. Spokojnego, ośr. adm. prefektury Miyagi; 504 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., spoż.; uniwersytet. Sender RAMON JOSE, ur. 1902, pisarz hiszp.; powieści związane z najnowszą historią Hiszpanii, opowiadania, eseje, poezje. Sendzimir TADEUSZ, ur. 1895, metalurg, wynalazca w dziedzinie walcownictwa, działający w USA; zw. polskim Bessemerem. Senebier [sönbjy] JEAN, 1742-1809, szwajc. fizjolog roślin; odkrywcze badania nad procesem fotosyntezy; autor pierwszego podręcznika fizjologii roślin. Senefelder [ze:-] ALOIS, 1771-1834, litograf niern., pochodzenia czes.; wynalazł m.in. litografię (1798), prasę wrzecionową. Senegal, rz. w zach. Afryce; dł, 1560 km, dorzecze 441 tys. km2; wypływa jako Bafing z masywu Futa Dżalon; uchodzi do O. Atlantyckiego; w porze deszczowej żeglowna od m. Kayes. Senegal (Republika Senegalu), państwo w zach. Afryce; 196,2 tys. km2, 3,8 mln mieszk. (1969), gł. ludy: Wolof, Fulbe, Serer; stol. i gł. port Dakar, inne gł. m.: Kaolack, Thiès, Rufisque, Saint-Louis; j.u. francuski. Powierzchnia nizinna; klimat gorący; gł. rz. Senegal; sawanny. Uprawa orzeszków ziemnych (ponad 60Vo eksportu) oraz prosa, sorga; hodowla bydła; wydobycie fosforytów; rybołówstwo. — W XIV-XVI w. drobne państewka; od XVII w. penetracja fr.; od XIX w.

septyczny 1059 kolonia fr., od 1904 w składzie Fr. Afryki Zach.; od 1958 republika autonomiczna (od 1959 w składzie Federacji Mali), od 1960 niepodległa, czł. Wspólnoty Fr.; czł. ONZ od 1960. Seneka Młodszy, ok. 3 p.n.e.-65, syn Seneki St., rzym. poeta, filozof i retor, wychowawca Nerona; dialogi filoz. w duchu stoickim, epigramy, satyry, 9 tragedii (Fedra, Edyp, Agamemnon). Seneka Starszy, ok. 55 p.n.e.-ok. 40 n.e., ojciec Seneki Mł., retor rzym. z Kordowy w Hiszpanii; m.in. Controversiae (fikcyjne mowy sądowe) i Suasoriae (tematy dowolne) . Sen(en)mut, XV w. p.n.e., architekt i wezyr w staroż. Egipcie, za Hatszepsut; twórca jej świątyni w Dejr el-Bahari. Senes WAWRZYNIEC, XVII w., architekt pochodzenia szwajc; ok. 1632-49 w Polsce; manierystyczno-barok. kolegiata w Klimontowie; zamek Krzyżtopór w Ujeździe. seneszal, w państwie Franków (VIIIXII w.) zarządca dworu, dóbr król. i dowódca wojska (w zastępstwie króla); od XII/XIII w. reprezentant władzy król. w okręgach adm. pd. i zach. Francji. Senftenberg [zen-] (łużyckie Zły Komorów), m. w pd.-wsch. części NRD; 24 tys. mieszk. (1968); ośr. Łużyckiego Zagłębia Węglowego (kopalnie i brykietownie węgla brun.). Senghor [sęgo:r] LEOPOLD SEDAR, UΓ. 1906, senegalski polityk i mąż stanu, poeta; od 1960 prezydent, od 1962 premier, od 1968 min. sił zbrojnych. Senigallia, m. we Włoszech (Marche), nad M. Adriatyckim; 35 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., mat. bud.; kąpielisko. senilizm, stan wywołany starczymi zmianami w mózgu: upór, płaczliwość, kłótliwość, senność o każdej porze dnia, ogólne zniedołężnienie. senior: 1) najstarszy wiekiem członek rodziny; najstarszy wiekiem lub latami pracy członek zespołu; 2) w sporcie — zawodnik powyżej określonej dla danej dyscypliny granicy wieku, najczęściej od 19 roku życia. senior, hist. we wczesnym średniowieczu możny, przyjmujący na mocy aktu koniendacji opiekę nad wasalem, później, w stosunkach lennych, feudał posiadający wasali. seniorat, zasada dziedziczenia dóbr przez najstarszego członka rodu lub rodziny bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym; stosowana czasem przy następstwie tronu. senioria, majętność feud. wraz z osiadłymi w niej ludźmi (wasalami, poddanymi). Senlis [sãlis], m. we Francji, w Basenie Paryskim; li tys. mieszk. (1968); muzea; got. katedra Notre Dame (XII-XVI w.), zabytki gallo-rzym., średniow. kościoły i ratusz, pałac biskupi (XIII, XVI w.). Sennar, m. we wsch. Sudanie, nad Nilem Błękitnym; ok. 8 tys. mieszk.; w pobliżu zapora, zbiornik wodny (wyzyskiwany do nawadniania urodzajnego regionu Dżezira) i elektrownia wodna. senne marzenie →marzenie senne. Sennet [senyt] MACK (właśc. Michael Sinnot), 1880-1960, amer. producent, reżyser i aktor film.; twórca film. burleski; komedie złożone z serii gagów mech. (Mickey, Stara stodoła, Nocni tatusiowie). Šenoa AUGUST, 1838-81, pisarz chorw.; twórca chorw. powieści hist. i realist.; powieści, opowiadania o tematyce współcz.; kontynuator romant. liryki patriot.; publicystyka. se non è vero è ben trovato [wł.], jeśli to nie jest prawdziwe, to jednak jest dobrze wymyślone. Senonowie, w starożytności plemiona celt. osiadłe: 1) w Italii (od IV w. p.n.e.) na wybrzeżu Adriatyku; gł. m. Sena Gallica (obecnie Senigalia); 2) w Galii

nad Sekwaną i Yonne; gł. m. Agendicum (obecnie Sens, Francja). señor [seńor; hiszp.], pan. señora [seńora; hiszp.], pani. señorita [seńo-; hiszp.], panna. senryu, gatunek poezji jap.; krótki, nierymowany, żartobliwy lub satyr, wiersz, często upowszechniany jako aforyzm lub przysłowie. Sens [sã:s], m. w środk. Francji, nad rz. Yonne; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz. (garbarnie), metal., chem.; muzea; got. katedra (XII, XIV-XVI w.), średniow. kościoły, pałac biskupi (XVIXVII w.). sensacja, wiadomość, wydarzenie zwracające powszechną uwagę, wywołujące żywe zainteresowanie, poruszenie, podniecenie; wrażenie wywołane takim wydarzeniem. sensu →ogi. sensualizm, filoz. pogląd, wg którego źródłem poznania (wiedzy) są wrażenia zmysłowe, rozumiane bądź jako odbicie rzeczywistości (materializm), bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość (idealizm subiektywny); gł. przedstawiciele: J. Locke, É. Condillac, G. Berkeley, D. Hume, empiriokrytycy. sensu stricto [łac], w ścisłym znaczeniu. sensybilizacja chemiczna, podwyższenie światłoczułości materiałów fot. przez dodatek niektórych substancji, jak sole złota, związki siarki i in. sensybilizacja optyczna, rozszerzenie czułości materiałów światłoczułych na promieniowanie o większej długości fali niż promieniowanie, na które są czule halogenki srebra; polega na dodaniu do emulsji fot. specjalnych barwników. sensytogram, naświetlona w sensytometrze próbka materiału światłoczułego; po obróbce chem. zawiera przedział gęstości optycznych. sensytometr, urządzenie do naświetlania próbek materiałów światłoczułych w celu określenia ich światłoczułości. sensytometria, nauka zajmująca się ilościowym charakteryzowaniem materiałów światłoczułych i obrazów fotograficznych. Senta, m. w Jugosławii (Wojwodina), port nad Cisą; 22 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włókienniczy. sentencja, lapidarnie sformułowana myśl natury filoz. lub moralnej. sentencja wyroku, zasadnicza część wyroku zawierająca rozstrzygnięcie sprawy. sentencje, średniow. zbiory tekstów wybranych z Pisma Św. i prac teol., pełniące rolę podręczników teol. (gł. retrus Lombardus). sentencjonalny, zawierający sentencję, bogaty w pouczające powiedzenia; aforystyczny. Sentinel Range [-tynl rejndż], najwyższe pasmo w G. Ellswortha, na Ziemi Tames'a Elswortha (Antarktyda); wys. do 5140 m (Vinson). sentyment, sympatia, skłonność, przywiązanie do kogoś lub czegoś. sentymentalizm, kierunek umysłowy i lit. w Europie w. 2 poł. XVIII w.; w opozycji do klasycyzmu, rygorów społ. i estet., głosił prymat uczuć nad rozumem; wywarł wpływ na sztukę rokoka i ukształtowanie się sentymentalnego stylu ogrodowego. sentymentalny, przesadnie uczuciowy, ckliwy, czułostkowy; będący objawem czyjejś przesadnej uczuciowości. sentymentalny ogród, typ krajobrazowego ogrodu odznaczający się małą skalą, bogatą dekoracją arch.-rzeźb.: gr. i rzym. świątynie, chiń. mostki i pagody, arab. altany, kioski i minarety, got. domki, złamane kolumny, sztuczne ruiny, chatki wiejskie, a nawet całe wioski z przebranymi pasterzami; ukształtowany w 2 poł.XVIII w. pod wpływem sentymentalizmu. Senufowie, murzyński lud z grupy Bantu, w Mali, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Górnej Wolcie, Senegalu; ok.

1,5 mln; gł. uprawa ziemi; język z rodziny bantu. Senuseret III (gr. Sesostris), ?-ok. 1841 p.n.e., król Egiptu od ok. 1878, z dyn. XII; podporządkował sobie Palestynę i Syrię; ograniczył wpływy nomarchów, kazał przebić kanał w skałach I katarakty Nilu. sen zimowy (hibernacja naturalna), zmniejszenie intensywności procesów życiowych u niektórych zwierząt stałocieplnych, np. świstaka, susła, chomika, jeża, jako przystosowanie do przetrwania zimy; w czasie s.z. następuje obniżenie temperatury ciała i poziomu przemiany materii. Seo de Urgel [s. de urchel], m. w Hiszpanii (Katalonia), w Pirenejach; 7 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. SEP →Stowarzyszenie Elektryków Polskich. separacja, rozdzielenie, rozłączenie. separacja, prawo rozdział od stołu i łoża; uchylenie wspólnoty małżeńskiej bez prawa wstępowania przez jednego z małżonków w nowy związek małżeński; prawo pol. nie przewiduje. separatka: 1) oddzielne, jednoosobowe pomieszczenie w szpitalu, więzieniu; 2) daw.: a) gabinet w restauracji; b) kobieta mająca prawną separację z mężem, żyjąca w separacji. seperator elektromagnetyczny (oddzielacz elektromagnetyczny), oddzielacz ciał w silnym stopniu magnet. od praktycznie niemagnet., którego działanie oparte jest na wykorzystaniu własności magnet. tych ciał. separatory, w technologii chem. urządzenia do wydzielania z niejednorodnej mieszaniny jednego lub więcej składników (najczęściej stałych); do s. zalicza się m.in. elektrofiltry, komory pyłowe, wirówki, wialnie, sita. separatyzm, dążenie do odrębności pod względem nar., polit., etnicznym, rel.; działalność mająca na celu wyodrębnienie się mniejszości społecznych. sepet, skrzynka do przechowywania klejnotów, dokumentów itp., zwykle z okuciami, zamkami, zdobiona; używana w Polsce w XVII-1 pol. XVIII w. sepia: 1) ciemnobrunatny barwnik; s. naturalna, b. trwała, otrzymywana jest z wydzieliny gruczołu atramentowego mątw; 2) rysunek lub akwarela wykonana s. sepia, zoot. →mątwa. Sepik [sejpyk], największa rz. Nowej Gwinei; dł. ok. 1300 km; uchodzi deltą do M. Nowogwinejskiego; żeglowna 280 km. sepiolit (pianka morska), minerał, uwodniony krzemian magnezu; biały z odcieniem żółtawym, szarawym, czerwonawym i in.; produkt przeobrażenia serpentynu; używany (zwł. dawniej) do wyrobu fajek. seplenienie (sygmatyzm), nieprawidłowa wymowa niektórych spółgłosek (np. s, z, c, ś, ź, ć) wskutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub złego ich ustawienia podczas wymowy. seppuku →harakiri. sepsa, med. →posocznica. septaria, skupienie miner., odmiana konkrecji, w której występują głębokie szczeliny wypełniane różnymi minerałami, np. kalcytem, gipsem. septet, muz.: 1) zespół złożony z 7 wykonawców; 2) utwór na taki zespół. septicemia, med. →posocznica. Sept-Iles [set jl] (Seven Islands), m. w Kanadzie (prow. Quebec), nad Zat. Św. Wawrzyńca; 19 tys. mieszk. (1966); eksport rudy żelaza. septoriozy, grupa chorób roślin, wywoływanych przez pasożytnicze grzyby; objawy: na liściach koliste, brunatne plamki nekrotyczne, zasychanie; do s. zalicza się białą plamistość, s. pomidora, selera, pszenicy i in. septyczny, powodujący zakażenie drobnoustrojami, ściślej — wywołujący posocznicę.

1060 septylion septylion, nazwa liczby 1042. septyma, muz. interwał, odległość 7 stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. c-h. Septymiusza Sewera łuk, trój arkadowy łuk triumfalny wzniesiony w Rzymie na Forum Romanum dla uczczenia zwycięstw tego cesarza nad Partami. Septymiusz Sewer, 146-211, cesarz rzyrn. od 193; oparł rządy na armii; ograniczył rolę senatu na rzecz rady ces. (udział słynnych prawników); po zwycięstwie nad Partami (197-199) utworzył prow. Mezopotamię. sepulkralna sztuka, wszelka twórczość artyst. związana gł. z wiarą w życie pozagrobowe i mająca na celu utrwalenie pamięci zmarłego Sepúlveda [sepul-] JUAN GINÉS DE, 14901573, teolog hiszp., humanista; historiograf ces. Karola V i Filipa II. ser, produkt spoż. otrzymywany z mleka przez wydzielenie z niego białka i tłuszczu w formie skrzepu podpuszczkowego lub kwasowego, który poddaje się dalszej obróbce, np. fermentacji w produkcji s. podpuszczkowych dojrzewających. seradela (ptaszyniec, Ornithopus), jednoroczna lub wieloletnia roślina zielna z rodziny motylkowatych; s. uprawna (s. pastewna, O. sativus)' jednoroczna, o liściach pierzastych, uprawiana na zielonkę, siano i zielony nawóz. seraficzny, anielsko piękny, wzniosły.* Serafin TULLIO, 1878-1968, dyrygent wł.; jeden z czołowych dyrygentów operowych XX w. Seraing [s(ö)rę], m. w Belgii, w zespole miejskim Liège; 41 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żelaza. seraj (saraj), w krajach muzułm. rezydencja władcy. seraki, wielkie bryły lodu powstające wskutek łamania się lodowca na stromym progu skalnym w dolinie lodowcowej. Seram (Ceram), wyspa indonez. w Monikach Pn.; 18,6 tys. km8, 106 tys. mieszk. (1952); uprawa ryżu, kauczukowca, palmy kokosowej, pieprzu i in. roślin dostarczających przypraw korzennych; gł. m. Wahai. Serao MATILDE, 1856-1927, wł. pisarka i dziennikarka; opowiadania i powieści pisane pod wpływem fr. naturalizmu, gł. o problemach kobiecych. Serapeum (Serapejon), katakumby świętych byków Apisów w Sakkara (Egipt, XIII-I w. p.n.e.); ośr. kultu boga Śerapisa. Serapis (Sarapis), mit. egip. bóg zbawca i uzdrowiciel; bóstwo płodności; pan świata zmarłych i wyroczni; opiekun żeglarzy, utożsamiany gł. z Ozyrysem; przedstawiany z koszem na głowie i Cerberem u nóg. Serbia (Srbija), republika związkowa we wsch. Jugosławii; 88,4 tys. km2, 8,2 mln mieszk. (1968), gł. Serbowie, nadto Albańczycy, Węgrzy; stol. Belgrad; j.u. serbochorwacki; kraj roln.-przem.; uprawa zbóż, drzew owocowych, winorośli, wydobycie rud metali nieżel.; w skład S. wchodzą obwody autonomiczne Kosowo i Wojwodina. — Zjednoczona w XII w.; od poł. XIV w. carstwo; od poł. XV w. pod panowaniem tur.; od ok. 1815 autonomia, od 1833 księstwo zależne od Turcji; od 1878 niepodległa, od 1882 królestwo (1913 powiększone o Macedonię); 1918 wraz z Chorwacją i Słowenią (oraz Bośnią i Hercegowiną i Czarnogórą) utworzyła SHS (od 1929 Jugosławia) — pod berłem dynastii serb.; 1941-44 walka narodowowyzwoleńcza; od 1945 jedna z republik Socjalist. Federacyjnej Republiki Jugosławii. serbochorwacki język, z grupy południowosłow.; wspólny język Serbów, Chorwatów i Czarnogórców, oficjalny w Jugosławii (ok. 16 mln); współcz. język lit. na podstawie dialektu wschodniohercegowińskiego; alfabety: cyrylicki i łaciński. Serbołużyczanie →Łużyczanie.

serce, mięśniowy narząd, którego praca warunkuje krążenie krwi; u człowieka, ssaków i ptaków składa się z 2 całkowicie oddzielonych od siebie części, lewej i prawej, a każda z nich — z przedsionka i komory, połączonych otworem (z zastawką); do przedsionka prawego uchodzą żyły główne, do lewego płucne, z lewej komory odchodzi aorta, z prawej tętnica płucna. serce sztuczne, aparat (rodzaj pompy ssącotłoczącej) służący do krótkotrwałego zastąpienia pracy wyłączonego z krwiobiegu serca podczas wykonywania na nim zabiegu operacyjnego. sercówka (chomątko, kausza), techn. metal, wkładka wzmacniająca i chroniąca pętle liny przed zgnieceniem. sercówka (Cardium), zool. mor. małż przybrzeżny, o muszli kolistej, średnicy do kilkunastu cm, żebrowanej; za pomocą nogi wykonuje skoki; niektóre gat. jadalne. serdab, część mastaby; pomieszczenie z posągiem zmarłego widocznym z sali ofiar przez specjalne okienko. serdak, rodzaj kamizelki; krótki kożuszek lub kurtka bez rękawów. Serdobsk, m. w Ros.FSRR (obw. penzeński), w dorzeczu Donu; 31 tys. mieszk. (1967); przemysł metalowy. serduszkowce (Spatangoidea), grupa jeżowców przybrzeżnych, o symetrii wtórnie dwubocznej; kształt sercowaty; otwór gębowy z przodu, odbytowy z tyłu; zanik latarni Arystotelesa. Sere (Seres), m. w Grecji (Macedonia Grecka), w dolinie Strumy; 40 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., tytoniowy; muzeum; kościół z bizant. mozaikami, twierdza, ruiny meczetów. serecznik (wełniak, Bombax), duże drzewa, rzadziej krzewy, gł. obszarów tropik.; torebka nasienna pokryta włoskami, które są stosowane gł. w tapicerstwie (kapok). Sereď, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.), nad Wagiem; 12 tys. mieszkańców (1968); przemysł spożywczy. Serednicki ALEKSANDER, 1886-1926, pilot wojsk.; podczas I wojny świat, latał na bombowcach „Ilja Muromiec"; od 1818 w lotnictwie pol., Inspektor Wojsk Lotn.; zginął w katastrofie lotniczej. Serejski MARIAN HENRYK, ur. 1897, historyk historiografii, mediewista; prof. uniw. w Łodzi i Instytutu Historii PAN; m.in. Przeszłość a teraźniejszość..., Europa a rozbiory Polski. Seremban, m. w Malajzji, stol. stanu Negeri Sëmbilan; 80 tys. mieszk. (1965); ośr. regionu uprawy kauczukowca. Serena, La, in. w pn. Chile, ośrodek adm. prow. Coquimbo; 48 tys. mieszk. (1965); ośr. handlowy. serenada, aria lub pieśń śpiewana do ukochanej; także utwór instrumentalny o charakterze lir.; w XVIII w. utwór zbliżony do divertimenta. Serengeti Park Narodowy, w Tanzanii, zał. 1949 (rezerwat od 1940), pow. 1152 550 ha; stepy między jez. Wiktorii i Ejasi; największe w Afryce stada zwierząt kopytnych. Sereni VITTORIO, ur. 1913, wł. poeta i krytyk lit.; początkowo poezja związana z hermetyzmem, po II wojnie świat, pełna treści humanistycznych. Seret (rum. Siret), rz. w ZSRR i Rumunii, 1. dopływ Dunaju; dł. 726 km; żeglowna w dolnym biegu. Sergipe [-żipe], stan w pn.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim; 22,0 tys. km2, 864 tys. mieszk. (1969); stol. Aracaju. Sergiusz, ?-641, patriarcha konstantynopolitański (od 610), doradca ces. Herakliusza, obrońca Konstantynopola przed Awarami (626); twórca monoteletyzmu. seria, pewna liczba identycznych lub podobnych rzeczy, czynności, zdarzeń układających się w pewien ciąg, w całość.

seria, geol.: 1) zespół następujących po sobie warstw skalnych o określonej litofacji; 2) →oddział. seria (szereg), muz. dowolny układ 12 dźwięków skali równomiernie temperowanej, podstawa materiałowa techniki dodekafonii; s. występuje w różnych postaciach (np. w inwersji). Seria, m. w Brunei, gł. ośr. wydobycia i rafinacji ropy naft.; ok. 10 tys. mieszk. (1968). serial, cykl filmów w telewizji (rzadziej w kinie), związanych wspólnymi postaciami bohaterów, tłem, charakterem akcji. seria wydawnicza, ciąg samoistnych publikacji o wspólnym założeniu ogólnym, objętych jedną nazwą serii, o jednolitej szacie graf.; niekiedy numerowana. Serifos, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim (Cyklady); 80 km2, 5 tys. mieszk. (1961). serigrafia, graf. technika, w której rysunek wykonuje się tuszem litograficznym na naciągniętej na ramę jedwabnej gazie (tzw. młyńskiej), całość pokrywa się roztworem impregnującym, nie przylegającym do tuszu; po zmyciu rysunku przez ażurowe partie przeciera się farbę na dowolne podłoże. serio: 1) poważnie, bez żartu; rzeczywiście, naprawdę; 2) poważny. serir, pustynia o powierzchni pokrytej żwirem. Seriwidjaja (Śriwidżaja), królestwo na Sumatrze ze stolicą w Palembang; wzmiankowane po raz pierwszy w VII w.; do XII w. najsilniejsze państwo Indonezji, panowało na Jawie, Borneo Pn. i Płw. Malajskim; upadek — 1365. serki topione, sery produkowane z serów naturalnych przez ich rozdrobnienie, stopienie w obecności topników i napełnienie płynną masą foľm wyłożonych cynfolią. Serlio SEBASTIANO, 1475-1554, wł. architekt i teoretyk architektury; autor traktatu, który przyczynił się do rozpowszechnienia form renesansu w Europie; twórca nowego typu sceny teatralnej. sermonizm, odmiana wczesnego nominalizmu głosząca, iż uniwersalia są jedynie słowami oznaczającymi podobieństwo cech wielości rzeczy (gł. P Abelard). sernice (Piophilidae), rodzina małych muchówek; larwy żywią się serem, mięsem i in., zanieczyszczając je; połknięte z pokarmem powodują różne zaburzenia. sernik, rodzaj ciasta cukierniczego z warstwą masy serowej. sernik, biochem. →kazeina. Serock, m. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad Jez. Zegrzyńskim; 2,8 tys. mieszk. (1968). — W XII w. gród, prawa miejskie 1417 (do 1869) i 1923; od 1807 twierdza; w czasie okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji zginęło 4 tys. (2/3) mieszkańców. Serocki KAZIMIERZ, ur. 1922, kompozytor; przedstawiciel dodekafonii, punktualizmu; utwory symf., fortepianowe, wokalne {Oczy powietrza. Serce nocy), Niobe. serodiagnostyka, metoda rozpoznawania chorób, gł. zakaźnych, przez badanie ciał odpornościowych w surowicy krwi; podstawowe reakcje serologiczne: aglutynacja, precypitacja, wiązanie dopełniacza. serologia, nauka o właściwościach surowicy krwi człowieka i zwierząt; jest działem immunologii; obejmuje serodiagnostykę, seroterapię i seroprofilaktykę. seroprofilaktyka, zapobieganie chorobom zakaźnym przez wstrzyknięcie surowicy odpornościowej. seroterapia, leczenie chorób, gł. zakaźnych, przez wstrzykiwanie surowic odpornościowych. serotonina (enteramina, 5-HT), 5-hydroksytryptamina, związek org. powstający z tryptofanu, zaliczany do neurohormonów; rola fizjol. nie jest całkowicie wyjaśniona; s. wykazuje silne i swoiste dziə-

Sesklo 1061 łanie na tkankę nerwową i niektóre mięśnie gładkie. serowacenie, proces martwiczy, tkanki przybierają wygląd podobny do sera; warunkiem s. jest obfitość młodych komórek w ognisku martwicy przy skąpym zaopatrzeniu w naczynia krwionośne (nowotwory) lub obecność swoistych jadów wytwarzanych przez drobnoustroje (kiła, gruźlica). serowarnia →serownia. serowarstwo, dział mleczarstwa obejmujący wyrób serów, gł. z mleka krowiego i owczego, zwykle podpuszczkowych dojrzewających. Serowe, m. we wsch. Botswanie; 34 tys. mieszk. (1964); ośr. handlu i rzemiosła. serowiatka (serojeszka), bot. →gołąbek. serownia (serowarnia), zakład produkujący sery; w skład s. wchodzą: właściwa serownia, czyli warzelnia, solownia (solarnia), dojrzewalnia i chłodne składy. serpasil, farm. →raupasil. serpent, instrument muz., basowa odmiana cynku używana gł. we Francji do poł. XIX w. serpentarium, rodzaj terrarium, pomieszczenie z urządzeniami do hodowli węży i in. gadów. serpentyn, minerał, krzemian magnezu; zielone lub czarne skupienia o budowie blaszkowatej (antygoryt) lub włóknistej (chryzotyl); produkt przeobrażenia gł. oliwinów i piroksenów; używany do wyrobu materiałów ogniotrwałych oraz do celów dekoracyjnych. serpentyna, zwinięta w rulon wąska taśma papierowa, rzucana na bawiących się podczas zabaw, zwł. karnawałowych. serpentyna, bud. droga prowadząca po zboczu góry zakosami łączonymi za pomocą łuków o stosunkowo małych promieniach. serpentyna, szt. ogrod, droga ogrodowa o linii wężowej; występuje od XVIII w., często w parkach krajobrazowych. serpentyna, wojsk.: 1) działo, rodzaj kolubryny, o długiej lufie i b. małym kalibrze, używana w XVI-XVII w.; 2) krzywa szabla niezdobiona, typu wsch., Używana przez uboższą szlachtę pol. w XVIIXVIII w. serpentynit, skała metamorficzna składająca się gł. z serpentynu; materiał drogowy i dekoracyjny, używany też do wyrobu materiałów ogniotrwałych i kwasőodpornych. Serpollet [-pole] LEON, 1858-1907, inżynier fr.; budował udane konstrukcje samochodów z napędem parowym. serpula (rurówka), mor. wieloszczet osiadły, żyjący w rurce, którą buduje z wydzieliny ciała i piasku; wokół otworu gębowego wyrostki (narząd oddychania i napędzania pokarmu). Serra do Espinhaço [s. do-niaso], pasmo górskie we wsch. części Wyż. Brazylijskiej; wys. do 2033 m (Itambé); wydobycie rud żelaza i manganu, złota, diamentów. Serra do Mar, wsch. krawędź Wyż. Brazylijskiej, na pd. od Rio de Janeiro; wys. do 1889 m; stromo opada do O. Atlantyckiego. Serra do Navio [s. do nawijo], region wydobycia rud manganu w Brazylii (Amapá). Serra dos Parecis [s. d. -sis], pasmo górskie w Brazylii, pn.-zach. krawędź Wyż. Brazylijskiej; wys. 450-600 m; stołowe masywy. Serrano y Dominiguez [s. i domiŋguet] FRANCISCO, 1810-85, hiszp. polityk, generał; od 1867 przywódca Partii Unii Liberalnej; 1868 brał udział w obaleniu królowej Izabeli II; w okresie republiki 1873-74 premier i prezydent; 1874 ułatwił powrót do władzy Burbonom. Serra Pacaraima [s. pakarajma], pasmo górskie w Ameryce Pd., w środk. części Wyź. Gujańskiej; wys. do 2772 m (Roraima); stołowe masywy; dział wodny między dorzeczami Amazonki i Orinoko.

Serra Parima, pasmo górskie na Wyż. Gujańskiej (na granicy Brazylii i Wenezueli); dł. ok. 200 km; wys. ok. 1500 m; stołowe masywy; źródła Orinoko. Serreau [sero] JEAN-MARIE, UΓ. 1915, fr. reżyser i aktor; inscenizacje współcz. utworów fr. (S. Becketta, E. Ionesco) i obcych (B. Brechta). Serres [se:r] OLIVIER DE, 1539-1619, agronom fr., zw. ojcem rolnictwa fr.; unowocześnił metody gospodarowania, rozpowszechnił uprawę kukurydzy, chmielu, morwy; Le théâtre ďagriculture... serso (cercean), gra rekreacyjna polegająca na podrzucaniu i chwytaniu wiklinowych kółek na specjalne laski; też nazwa tych kółek. r Sert [sə.: t] JOSE Luis, ur. 1902, architekt amer., pochodzenia hiszp., od 1939 w USA; stosuje zasadę integracji architektury i sztuk plast, oraz powiązania jej z krajobrazem, m.in. ambasada USA w Bagdadzie. Sertoriusz, ok. 122-72 p.n.e., wódz rzym., stronnik Mariusza w wojnie z Sullą; prowadził walkę w Hiszpanii, stojąc na czele zbiegłych z Italii zwolenników Mariusza i plemion iberyjskich. Sertürner [zer-] FRIEDRICH WILHELM, 1783-1841, aptekarz niem.; jeden z pionierów chemii alkaloidów; 1805 badając opium wyodrębnił morfinę. Sérusier [serüzjy] PAUL, 1863(?)-1927, fr. malarz i teoretyk; założyciel grupy nabistów; wpływ P. Gauguina; dekoracyjne kompozycje często o wymowie symbolicznej. Servandoni (Servando) GIOVANNI NICCOLÔ, 1695-1766, wł. architekt i scenograf; rokokowe dekoracje teatr.; klasycyzująca fasada kościoła St. Sulpice w Paryżu. Servan-Schreiber [-wã szrajber] JEAN JACQUES, ur. 1924, fr. działacz polit.,, dziennikarz; założyciel (1953) „L'Express"; od 1969 sekretarz gen. partii radykalno-socjalist. (twórca jej nowego manifestu); od 1970 deputowany do Zgromadzenia Narodowego. Servet(o) MIGUEL (Miguel De Vilanova), 1511-53, hiszp. teolog i lekarz; odkrywca płucnego krążenia krwi; za kwestionowanie dogmatu Trójcy Św. spalony na stosie. servus servorum Dei [łac], „sługa sług bożych"; tytuł papieży używany w oficjalnych dokumentach adresowanych do całego kościoła (przyjęty przez Grzegorza I W.). serw (serwis) →zagrywka. serwal (Felis serval)f afryk. drapieżnik z rodziny kotów; wys. w kłębie do 58 cm; szarożółty w czarne cętki; futro cenne. serwantka (witryna), niewielka szafka, zwykle oszklona, służąca do przechowywania szkieł, porcelany, drobiazgów artyst. itp. serwatka, mniej lub więcej klarowna ciecz wydzielająca się ze skrzepu mleka przy jego przeróbce na ser lub kazeinę; zawiera ok. 92,5% wody, ok. 4,7 laktozy, ok. 1% białek, ok. 0,7% tłuszczu i in.; karma bydła i trzody chlewnej, służy też do wyrobu niektórych serów, napojów. serweta, nakrycie na stół najczęściej z tkaniny kolorowej lub wzorzystej, obrus. Serwiańskie Mury, obwarowania staroż. Rzymu, wzhiesione w 1 poł. IV w. p.n.e., dawniej przypisywane królowi Serwiuszowi Tuliuszowi (VI/V w. p.n.e.). serwilizm, bezkrytyczne podporządkowanie, służalczość. serwis, zestawienie, komplet materiałów (informacyjnych, prasowych, film. itp.) zebranych w określonym celu lub dostarczanych regularnie. serwis, komplet naczyń do zastawy stołowej, np. obiadowej lub śniadaniowej (talerze, półmiski, salaterki, wazy, sosjerki, filiżanki i in.). serwitoriat, w Polsce od XVI w. przywilej wyłączający rzemieślników i kupców pracujących dla dworu król. spod władzy miejskiej (podlegali sądom król.), zwalniający ich od ceł i ciężarów miejskich.

serwitut →służebność. serwituty, w dawnym prawie służebności przysługujące chłopom na gruntach dworskich (np. prawo zbierania w lasach drewna na opał); s. przysługiwały też dziedzicom na gruntach chłopskich. Serwiusz Tuliusz, VI/V lub V w. p.n.e., wg tradycji szósty król rzym., zięć Tarkwiniusza Starego; S.T. przypisuje się m.in. podział społeczeństwa wg cenzusu majątkowego i otoczenie Rzymu murami, zw. stąd serwiańskimi. serwohamulec, hamulec z serwomechanizmem używany w samochodach do wytwarzania dużego nacisku na szczęki hamulcowe przy niewielkim nacisku na pedał hamulcowy. serwomechanizm, układ regulacji nadążnej do precyzyjnego sterowania położeniem obiektu (np. sterem statku) zgodnie ze zmianami położenia innego obiektu (np. nastawy nadajnika); wyzyskuje sprzężenie zwrotne ujemne. serwomotor (siłownik), urządzenie wykonawcze w układach regulacji; przetwarza sygnał sterujący na przesunięcie liniowe lub kątowe o dużej sile lub momencie siły; elektr., hydrauliczny lub pneumatyczny. serwo-sterowanie →sterowanie pośrednie. serwus, forma poufałego pozdrowienia; cześć. Serwy, jezioro w Puszczy Augustowskiej (woj. białostockie); pow. 456 ha, głęb. do 41,5 m; stanowi zbiornik retencyjny dla górnego odcinka Kanału Augustowskiego. serycyna (klej jedwabny), białko zaliczane do skleroproteidów, zlepiające włókna fibroinowe jedwabiu naturalnego. serycyt, minerał, mikrokrystal., łuseczkowata postać jasnych łyszczyków (np. muskowitu); występuje m.in. w łupkach krystalicznych. serycytyzacja, geol. proces przeobrażania różnych minerałów (gł. skaleni) w serycyt; zachodzi pod wpływem wietrzenia lub procesów hydrotermalnych. seryjny: 1) wykonywany, wytwarzany seriami, masowo, zwykle wg jednego wzoru; 2) następujący jeden po drugim, kolejny. seryna, aminokwas endogenny, występujący w licznych białkach, m.in. w serycynie i fibroinie jedwabiu naturalnego, w kazeinie mleka, a także w niektórych fosfatydach. serża →szarsza. sesja parlamentarna nadzwyczajna, sesja zwoływana w okresie między sesjami zwyczajnymi dla umożliwienia parlamentowi niezwłocznego rozpatrzenia wymagających tego spraw. sesja parlamentu, okres, w którym mogą odbywać się posiedzenia plenarne parlamentu zwoływane przez jego wewn. organ kierowniczy. sesja rady narodowej, posiedzenie plenarne rady nar.; zwyczajne i nadzwyczajne s.r.n. zwołuje prezydium rady nar.; wymagana prawem częstotliwość zwyczajnych s.r.n. zależy od szczebla rady narodowej. sesja sądowa, posiedzenie sądu lub szereg kolejnych posiedzeń wyznaczonych dla rozpoznania określonych spraw. sesja Sejmu PRL, okres, w którym Sejm może zbierać się na posiedzenia plenarne; zwyczajne s.S. PRL zwołuje Rada Państwa dwa razy w roku; nadzwyczajne sesje może zwołać Rada Państwa z własnej inicjatywy lub na żądanie 1/3 ogólnej liczby posłów. sesja wyjazdowa, posiedzenie sądu poza jego siedzibą wyznaczone dla przeprowadzenia dowodu lub rozpoznania całej sprawy. Sesklo, neolityczne stanowisko archeol. w Tesalii (Grecja); resztki zabudowy (m.in. dom na planie megaronu), ceramika malowana, posążki bogini płodności.

1062

sesleria błotna

sesleria błotna (Sesleria uliginosa), luźnokępkowa trawa, do 0,5 m wys.; występuje na torfowiskach niskich. Sesostris →Senuseret III. Sessa Aurunca [s. -ka], m. we Włoszech (Kampania); 29 tys. mieszk. (1961); przemysł chem.; elektrownia jądrowa. Sesshu [sesśiu], 1420-1506, malarz jap.; malarstwo tuszowe; pejzaże z postaciami ludzi, portrety, przedstawienia zwierząt. Sessions [sesznz] ROGER, ur. 1896, kompozytor amer.; symfonie, opery, koncerty, prace teoretyczne. Sestao, m. i port w Hiszpanii (Baskonia), nad Zat. Biskajską; 20 tys. mieszk. (1960); hutnictwo żel., przemysł stoczniowy. sestercjus, moneta srebrna lub brązowa (o wartości 21/2 asa), bita w staroż. Rzymie od III w. p.n.e. do III w. n.e. seston, biol. całość zawiesiny w zbiornikach wodnych; składa się z żywych organizmów planktonu oraz cząstek pochodzenia miner, i org. (tryptonu). Sesto San Giovanni [s. s. dżowanni], m. we Włoszech (Lombardia), w pobliżu Mediolanu; 85 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł środków transportu, maszyn., włókienniczy. Sestri Levante, m. we Włoszech (Liguria), nad M. Liguryjskim; 19 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; kąpielisko. sestyna →sekstyna. Seszele (Seychelles), kolonia W. Brytanii, w zach. części O. Indyjskiego; obejmuje kilkadziesiąt wysp (największa Mahé); łączna pow. 0,4 tys. km8, 51 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Victoria. Większość wysp pochodzenia wulkanicznego, część koralowego; lasy równikowe. Uprawa palmy kokosowej, wanilii, cynamonowca; eksploatacja guana. —• Skolonizowane w poł. XVIII w. przez Francuzów; od 1794 posiadłość bryt., od 1903 odrębna kolonia (gubernator). seszelska palma (Lodoicea seychellarum), palma występująca na Seszelach; owoce — pestkowce do 60 cm średnicy; z pestki, tzw. orzecha seszelskiego, ozdobne naczynia. set, część meczu: zdobycie w tenisie 6 gemów (przy różnicy wynoszącej co najmniej 2 gemy), w piłce siatkowej 15 punktów, w tenisie stołowym 21 punktów (w obu tych dyscyplinach przy różnicy co najmniej dwupunktowej), w badmintonie do 15 punktów dla mężczyzn i 13 dla kobiet, przy różnicy nawet 1 punktu. Set, mit. egip. bóg burzy i zła; brat i zabójca Ozyrysa; prowadził walkę o tron Egiptu z Horusem; przedstawiany m.in. jako chart. Sète [set] (Cette), m. we Francji, duży port rybacki nad M. Śródziemnym; 40 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft., przemysł stoczn., chem., rybny. Sete Lagoas, m. w Brazylii (Minas Gerais); 36 tys, mieszk. (1960); przemysł spoż.; w okolicy wydobycie kryształu górskiego. Sete Quedas [s. kiedas], wodospad na rz. Parana (na granicy Brazylii i Paragwaju); wys. 40 m; duża elektrownia wodna. setery, grupa ras psów myśliwskich wywodzących się od ang. wyżłów długowłosych; używane do polowań na ptactwo wodne i błotne; wys. w kłębie ok. 55 cm (s. ang., lawerak, biały nakrapiany) lub ok. 65 cm (s. szkoc. — czarny podpalany, i s. irl. — czerwonokasztanowaty). Seti I, P-1301 p.n.e., król Egiptu od ok. 1317, z dyn. XIX; ojciec Ramzesa II; przywrócił wpływy Egiptu w Palestynie; wybudował świątynię Ozyrysa w Abydos i grobowiec dla siebie w Dolinie Królów. Setif, m. w pn. Algierii, ośrodek adm. dep. S.; 98 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., drzewny, wyrób dywanów. Seton [si:tn] ERNEST THOMPSON (właśc. E. Thompson), 1860-1946, pisarz amer.,

pochodzenia ang.; popularne opowieści z życia zwierząt (Zwierzęta, które znałem). Settat, m. w zach. Maroku; 30 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł spoż., drzewny. settecento [-czento; wł.], termin stosowany na określenie sztuki wł. XVIII w. Setúbal, m. w Portugalii (Estramadura), nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. prow. S.;. 44 tys. mieszk. (1960); port handl. i rybacki; przemysł stoczn., chem., spoż., przetwórstwo korka; saliny. Seul, konstytucyjna stol. KRL-D, gł. m. i ośr. adm. Korei Pd.; 3,8 mln mieszk. (1966); duży ośrodek przem. (gł. przemysł włók., spoż. i maszyn.), kult. i nauk. (uniw., Akad. Nauk); muzea; mury obronne (XIV-XV w.), pałace (XV w.), pagody, m.in. Hion-mio-thap (XI w.). Seume [zoimə] JOHANN GOTTFRIED, 1763-1810, pisarz niem.; relacje z pieszych podróży po Europie, m.in. z Warszawy w czasie insurekcji 1794; liryki. Seurat [söra] GEORGES, 1859-91, malarz fr.; zapoczątkował kierunek neoimpresjonizmu; sceny figuralne (La grancie Jatte, La Cirque), pejzaże mor. i okolic Paryża. Seuren [zoi-] GUNTER, ur. 1932, powieściopisarz niem. (NRF); krytyka mieszcz. stylu życia i stosunku do hitlerowskiej przeszłości w NRF (Rezerwat); wiersze. Ševčik OTOKAR, 1852-1934, czes. skrzypek i pedagog rozwijający rewelacyjnie technikę gry; prace pedag.; szkoła gry na skrzypcach. Severing [ze:wəryn] CARL, 1875-1952, polityk niem., jeden z prawicowych przywódców SPD; za czasów Rep. Weimarskiej min. spraw wewn. Prus i Rzeszy. Severini GINO, 1883-1966, malarz wł.; przeszedł od futuryzmu (Taniec Pan Pan w Monico) i kubizmu przez swoisty neoklásycyzm aż po malarstwo abstrakcyjne. Severinus de Monzambano →Pufendorf Samuel. Severn [sewərn], rz. w W. Brytanii; dł. ok. 320 km; uchodzi estuarium (ok. 70 km) do Kanału Bristolskiégo; żeglowna; statki mor. dochodzą do Gloucester. Severn Tunel [t. sewərn], tunel kol. w W. Brytanii, pod estuarium rz. Severn; zbudowany 1873-86; dł. ok. 7 km; połączenie kol. między pd. Anglią a pd. Walią. Sévigné [sewińy] MARIE DE RABUTINCHANTAL DE, 1626-96, pisarka fr.; listy do córki o dużej wartości lit. i historycznej. Sevilla [sebilja], m. w środk. Kolumbii, u podnóży Andów; 105 tys. mieszk. (1964); ośr. handl. regionu uprawy kawy. Sèvre Nantaise [sewr nãte:z], rz. w zach. Francji, 1. dopływ Loary;. dł. 126 km. Sèvre Niortaise [sewr njorte:z], rz. w zach. Francji; dł. 150 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna 72 km. Sèvres [se:wr], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 20 tys. mieszk. (1968); muzeum ceramiki; w XVIII w. słynny ośr. produkcji artyst. wyrobów porcelanowych. 1920 traktat pokojowy między państwami Ententy a Turcją; przewidujący likwidację imperium osmańskiego, utratę niektórych ziem Turcji właściwej oraz ograniczenie jej suwerenności; postanowienia traktatu zrewidowano na konferencji lozańskiej .1923. SEW →Zachodnioberlińska Socjalistyczna Partia Jedności. Sewan, jezioro w Arm4SRR, na wys. 1906 m; pow. ok. 1,4 tys. km2; głęb. do ok. 86 m; wypływa Razdan. Seward [si:uərd] WILLIAM HENRY, 180172, polityk amer.; 1861-69 sekretarz stanu; zakup Alaski u1867. Seward [si: ərd], półwysep na zach. wybrzeżu Alaski" (USA), między zatokami Kotzebue a Norton; wys. do 1438 m (Osborne). Sewastopol, m. w Ukr.SRR, na Krymie, duży port nad M. Czarnym; 229 tys.

mieszk. (1970); przemysł precyzyjny, rybny, drzewny, stocznia remontowa. 1854-55 słynne 11-miesięczne oblężenie S. (jako gł. na M. Czarnym ros. portu woj.) w czasie wojny krymskiej; 1905 powstanie marynarzy na pancerniku „Potiomkin"; 1941-42 8-miesięczne oblężenie przez wojska niem.; 1944 (9 V) wyzwolony przez wojska radz. w wyniku tzw. operacji krymskiej. Sewenny, pasmo górskie, pd.-wsch. krawędź Masywu Centralnego (Francja); wys. do 1699 m (Lozère); opadają stromo ku dol. Rodanu; lasy kasztanowe i bukowe. Sewer →Maciejowski Ignacy. Sewerowie, dynastia cesarzy rzym. 193235: Septymiusz Sewer, Karakalla, Heliogabal i Sewer Aleksander; opierając się na armii, dążyli do monarchii absolutnej. Seweryn TADEUSZ, ur. 1894, etnograf, historyk sztuki, malarz; prof. Uniw. Jag.; prace z dziedziny folkloru, sztuki lud. i kultury materialnej. Sewilla (Sevilla), m. w Hiszpanii, nad Gwadalkiwirem, gł. m. Andaluzji, ośrodek adm. prow. S.; 598 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.); ośr. turyst. o międzynar. znaczeniu; muzea; arab. alkazar i wieża obronna (XIII w.), katedra (XV-XVI w., dzwonnica — dawny minaret); ratusz, giełda i szpital (XVI w.); kościoły, domy i pałace (XVI-XVIII w.). Sewlijewo, m. w pn. Bułgarii, na przedgórzu Bałkanu; 20 tys. mieszk. (1965); przemysł elektrotechn., włókienniczy. sewrska porcelana, wyroby porcelanowe produkowane od 1756 w Sèvres fc. Paryża; s.p. o wyszukanych barwach (szafir, zieleń, czerwień) zdobiona była dekoracją malarską. sex appeal [seks əpi.l; ang.], pociąg zmysłowy; atrakcyjność pod względem seksualnym; zespół cech, które działają pociągająco na osobnika płci odmiennej. Seyda MARIAN, 1879-1967, polityk; czł. KC Ligi Nar., następnie ND; od 1906 red. nacz. „Kuriera Poznańskiego"; czł. KNP w Paryżu; czł. władz naczelnych SN; 1923 min. spraw zagr.; 1939-44 w rządzie emigracyjnym. Seyda WŁADYSŁAW, 1863-1939, polityk; jeden z przywódców ND w zaborze prus.; 1914-18 prezes Koła Pol: w parlamencie niem.; 1918-19 czł. Komisariatu Naczelnej Radv Lud.; 1919-20 min. byłej dzielnicy pruskiej. Seyda ZYGMUNT, 1876-1925, polityk, czł. Ligi Nar., 1908 współzałożyciel i przywódca ND na Górnym Śląsku; prezes Śląskiego okręgu „Sokoła". Seydlitz JAN, 1832-61, malarz; ożywione sztafażem widoki Warszawy. Seydlitz JÓZEF NARCYZ KAJETAN, 17891845, malarz; weduty, miniatury. Seyferta galaktyki [g. sej-], typ galaktyk z małymi (pozornie punktowymi), b. jasnymi jądrami, o silnych i szerokich liniach emisyjnych w widmie promieniowania, świadczących o istnieniu ruchów gazów dochodzących do kilku tys. km/s; części zewn. S.g. na ogół nie różnią się od normalnych galaktyk spiralnych. Seymour [si:mo:r] CHARLES, 1885-1963, historyk amer.; prof. uniw. w Yale; badacz roli USA w I wojnie świat.; uczestnik konferencji pokojowej w Paryżu 1919. Seyss-Inquart [zais ynkwart] ARTHUR, 1892-1946, austr. polityk hitlerowski; 1938 kanclerz, doprowadził do Anschlussu; zastępca H. Franka w Generalnej Guberni 1939-40; hitlerowski „namiestnik" Holandii 1940-45; skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, s.tracony. Sezam, w baśniach Tysiąc i jednej nocy skarbiec zawierający nieprzebrane bogactwa. sezamki, wyrób cukierniczy trwały, w kształcie kwadratu lub prostokąta, formowany z mieszaniny jąder sezamu wschód-

Shaftesbury 1063 niego i skarmelizowanej masy cukrowosyropowej. sezamowy olej, cenny olej jadalny otrzymywany z nasion sezamu wschodniego, nadto surowiec do wyrobu margaryny. sezam wschodni (s. indyjski, łogowa wschodnia, kunżut, Sesamum indicum), jednoroczna roślina oleista, uprawiana na obszarach tropik, i subtropik. dla nasion — do wyrobu oleju sezamowego, chałwy itp. sezon, pora roku; okres dogodny, odpowiedni do czegoś; czas dojrzewania i zbioru owoców, warzyw; okres zbiorów. sezonowanie →stabilizowanie. sezonowanie drewna, składanie drewna na powietrzu w celu obniżenia jego wilgotności (suszenie na powietrzu) oraz ustabilizowania jego kształtu i wymiarów. sędzia, osoba wyposażona w prawo rozstrzygania w sprawach należących do jurysdykcji sądów; w PRL s. są niezawiśli i podlegają tylko ustawie. sędzia, sport, osoba mająca uprawnienia do prowadzenia zawodów sport, i oceniająca ich wyniki; s. główny, boczny, bramkowy, liniowy, punktowy, ringowy itp. sędzia penitencjarny, sędzia sprawujący nadzór nad przebiegiem wykonania kary pozbawienia wolności, tymczasowym aresztowaniem lub pobytem w ośrodku przystosowania społecznego. sędzia pokoju, w niektórych państwach (Anglia, USA) sędzia niezawodowy rozstrzygający samodzielnie sprawy drobniejsze, zagrożone niewysokimi karami. sędzia polubowny (arbiter), członek ciała kolegialnego powołanego na mocy umowy między stronami do rozstrzygnięcia sporu majątkowego. sędzia śledczy, sędzia prowadzący śledztwa w sprawach karnych; obowiązujące prawo pol. nie przewiduje istnienia tego urzędu. Sędzicki FRANCISZEK, 1882-1957, kaszubski poeta i działacz; wiersze i pieśni (Jestem Kaszuba), widowiska sceniczne, Baśnie kaszubskie. Sędziszów, m. w pow. ropczyckim, woj. rzeszowskim; 3,3 tys. mieszk. (1968); przemysł motoryzacyjny, drzewny; prawa miejskie 1483. Sędziwój MICHAŁ (Sendivogius Michael, Cosmopolita), 1566-1636, alchemik, filozof i dyplomata; działał m.in. na dworze Zygmunta III; autor cenionych traktatów alchemicznych. Sędziwój z Czechła, ?-1476, teolog, prof. Akad. Krak.; 1466 czł. delegacji pol. do Torunia w celu zawarcia pokoju z Krzyżakami; przyjaciel T. Długosza. Sędziwój z Szubina, ?-1403, starosta wielkopolski od 1372, krak. od 1377, wojewoda kaliski od 1381; jeden z pięciu wielkorządców Ludwika Węg.; doradca Władysława Jagiełły. sęk, podstawa gałęzi wrośnięta w drewno pnia i mająca niezależny od niego układ słojów; wada drewna. sękacz (baumkuchen), ciasto cukiernicze piaskowo-biszkoptowe, pieczone w specjalny sposób na obracającym się rożnie, w celu otrzymania zwisających nacieków (sęków) sękarka, urządzenie do wywiercania otworów w miejscach występowania sęków o niedopuszczalnej wielkości i jakości i wklejania w otwory odpowiednich wkładek. Sękowa, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim, w Beskidzie Niskim; wydobycie ropy naft.; późnogot. drewn. kościół (1 poł. XVI w.) — jeden z najstarszych zabytków pol. budownictwa drewnianego. Sękowski JÓZEF, 1800-58, arabista; prof. Uniw. w Petersburgu; wywarł wpływ na kształtowanie się zainteresowań orient. A. Mickiewicza; Collectanea z dziejopisów tureckich. Sępopol, osiedle w pow. bartoszyckim, woj. olsztyńskim, nad Łyna; 2,6 tys. mieszkańców (1968); roszarnia; 1351-1945 miasto.

Sępólno Krajeńskie, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Jez. Sępoleńskim; 6,0 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny; prawa miejskie przed 1360. — W 1939 ciężkie walki obronne; w okresie okupacji hitlerowskiej w pobliskim Rodzimiu zginęło 5 tys. osób, koło' Karolewa — 8-10 tys. Sępów stela, fragmenty steli z przedstawieniem figuralnym i opisem wojen Eannatum z miastem Ummą (poł. III tysiąclecia p.n.e.), jeden z najstarszych pomników hist. (Luwr). Sęp Szarzyński MIKOŁAJ, ok. 1550-81, poeta; nowatorska liryka rel.-filoz. zapowiadająca barok; wiersze patriot.; przypisywane przez niektórych badaczy erotyki. sępy, ptaki drapieżne, zw. też sępami Starego Świata; głowa i szyja nagie; b. długie skrzydła; padlinożerne; lot powolny, wytrwały; Eurazja, Afryka; do Polski zalatują s. płowy, s. kasztanowaty, białosęp, chronione; s. Nowego Świata — ścierwniki. SF, symbol jednostki Saybolta sekunda. Sfaks →Safakis. sfaleryt (blenda cynkowa), minerał, siarczek cynku; miodowożółty, brun. lub czarny, o połysku diamentowym lub tłustym; występuje w utworach hydrotermalnych i w skałach osadowych; najważniejsza ruda cynku. sfen, miner. →tytanit. sfenoid, jedna z krystalograficznych postaci prostych. sfera, powierzchnia kuli; pole s. = 4πr2 (r — promień s.). sfera niebieska (kula niebieska, firmament), twór geom., kula o dowolnym promieniu, w której środku znajduje się obserwator; w starożytności i średniowieczu wierzono w istnienie jednej lub kilku s.n. otaczających Ziemię i stanowiących twarde sklepienie niebieskie odgraniczające Ziemię od nieba. sferoida ziemska, powierzchnia obrotowa, zbliżona do elipsoidy, odtwarzająca kształt Ziemi. sferolit, krystal. kulisty agregat złożony z dużej ilości igiełkowatych kryształów ułożonych promieniście względem wspólnego początkowego punktu wzrostu. sferometr, przyrząd do pomiaru promieni krzywizny powierzchni sferycznych, np. soczewki. sferosyderyt, skała osadowa, żółta lub brun., zwięzła; składa się gł. z syderytu, kalcytu i minerałów ilastych; występuje w postaci konkrecji; stanowi rudę żelaza. sferyczna geometria, geometria badająca własności figur na sferze. sferyczny trójkąt, część powierzchni kuli ograniczona łukami trzech kół wielkich, sfigmograf, aparat stosowany dawniej do zapisywania krzywej fali tętna. sfigmografia, stosowana gł. w pracach doświadczalnych metoda badania tętna za pomocą aparatu zw. sfigmografem, polegająca na rejestrowaniu w formie wykresu krzywej fali tętna. sfigmomanometr, aparat do mierzenia (w milimetrach słupa rtęci) ciśnienia tętniczego krwi; stosowane są s. rtęciowe i sprężynowe. sfingolipidy, związki org. zbudowane z aminoalkoholu sfingozyny, kwasów tłuszczowych, gł. nasyconych, i fosfocholiny (sfingomieliny) lub. składnika cukrowego (glikolipidy); szczególnie obficie występują w mózgu. sfingomieliny, fosfatydy, w których grupa aminowa sfingozyny łączy się z kwasem tłuszczowym, a końcowa grupa hydroksylowa—z fosfocholiną; występuje w mielinowych osłonkach nerwów. sfinks, w staroż. Egipcie wyobrażenie leżącego lwa z głową ludzką lub barana; symbol władzy król.; także motyw w sztuce staroż. Azji Zachodniej. Sfinks, mit. gr. stwór o głowie kobiety i uskrzydlonym tułowiu lwa, pustoszył okolicę Teb i pożerał ludzi, którzy nie rozwiązali jego zagadki; kiedy dokonał tego Edyp, S. rzucił się ze skały.

„Sfinks", miesięcznik lit.-artyst. i nauk. wydawany 1908-17 w Warszawie; red.: W. Bukowiński i in.; współpracownicy: S. Żeromski, T. Miciński; od 1910 w bibliotece „S." dzieła M. Mochnackiego, Norwida, E. Abramowskiego i in. sfinks w Gizie, wykuty w monolitycznej skale olbrzymi sfinks; stanowił część zespołu grobowego faraona Chafre, zapewne jego portret. Sfintu Gheorghe [sfy- george], m. w Rumunii (Siedmiogród), ośr. adm. okręgu Covasna; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. SFIO (Section Française de L'lnternationale Ouvrière, Francuska Sekcja Międzynarodówki Robotniczej), partia socjalist. µtworzona 1905; 1920 większość członków utworzyła FPK. sfora, łow. para psów gończych razem uwiązanych i prowadzonych na polowanie; także rzemień służący do ich prowadzenia; potocznie — gromada psów. sformalizowane teorie, Jog., mat. teorie mat. i log. wyznaczone przez podanie zbioru ich wyrażeń oraz aksjomatów i reguł wnioskowania, opisujących zbiór ich twierdzeń; s.t. stanowią przedmiot badań metalogiki i metamatematyki. sformalizowany system, log. system dedukcyjny przedstawiony w postaci formuł (wyrażeń) zdaniowych, z których każda albo jest aksjomatem, albo została wywiedziona z aksjomatów przez zastosowanie pewnych reguł wnioskowania. Sforza |[sforca], wł. ród książęcy panujący w Mediolanie 1450-1535; twórca potęgi S. — kondotier Francesco (140166); z rodu S. pochodziła Bona, żona Zygmunta I. Sforza [sforca] CARLO, 1872-1952, wł. polityk liberalny, dyplomata; 1920-21 i 194751 min. spraw zagr.; zwolennik integracji zachodnioeuropejskiej. sforzando [-cando; wł.] (sforzato, skróty: sf, sfz, fz), muz. z akcentem, z naciskiem. sforzato [-cato; wł.], muz. →sforzando. sfragistyka (sigillografia), nauka pomocnicza historii zajmująca się badaniem pieczęci jako źródła historycznego. sfumato, w malarstwie olejnym stopniowe, łagodne przejścia z partii ciemnych do jasnych, powodujące mgliste, niebieskawe efekty; wprowadzone gł. w renesansie. sgabello, ciężkie krzesło drewn. o oparciu z jednej deski, pochodzenia włoskiego. Sganarel, postać komiczna teatru Moliera uosabiająca zdrowy rozsądek. SGGW →Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. SGPiS →Szkoła Główna Planowania i Statystyki. sgraffito, technika zdobnicza stosowana w architekturze gł. okresu renesansu, polegająca na nakładaniu na mur kilku warstw różnie zabarwionego tynku i zeskrobywaniu wg wzoru warstw wierzchnich, dzięki czemu powstaje dwu- lub wielobarwna kompozycja; stosowana także do zdobienia naczyń ceramicznych. Shaaban ROBERT,- 1910-62, pisarz i poeta z Tanganiki; przewodn. Wschodnioafryk. Kom. do Spraw Języka Suahili; pionier literatury w tym języku; tomy prozy i poezji. Shabani [sza-], m. w środk. Rodezji; 16 tys. mieszk. (1969); duży ośr. eksploatacji azbestu. Shackleton [szäkltən] SIR ERNEST HENRY, 1874-1922, irl. badacz Antarktydy; w wyprawie 1908-09 dotarł do miejsca odległego o ok. 180 km od Bieguna Południowego. Shaftesbury [sza:ftsbəry] ANTHONY, 1671-1713, filozof ang.; jeden z gł. przedstawicieli myśli moralnej ang. oświecenia; za źródło moralności uważał wrodzony człowiekowi „zmysł moralny". Shaftesbury [sza:ftsbəry] ANTHONY ASHLEY, 1621-83, polityk ang.; w rewolucji

1064 Shaftesbury 1640-60 działacz parlamentu; udział w restauracji Stuartów; 1661-72 kanclerz skarbu. Shaftesbury [sza:ftsbəry] ANTONY ASHLEY, 1801-85, polityk ang., konserwatysta, przeciwnik praw wyborczych dla robotników; rzecznik reform jako środka złagodzenia konfliktów społecznych. Shahn [sza:n] BEN, ur. 1898, malarz amer., pochodzenia litew., od 1906 w USA; twórczość o tematyce społ. i polit.; obrazy, malowidła ścienne, ilustracja książkowa, plakat. Shakespeare [szejkspiər] (Szekspir) WILLIAM, 1564-1616, ang. poeta, dramatopisarz i aktor; największy dramaturg świata; wszechstronna twórczość dram. łącząca tragizm z humorem, realizm z fantastyką, ukazująca współzależność losów ludzkich i historii; kroniki hist. (Ryszard III), tragedie (Romeo i Julia, Hamlet, Król Lir, Makbet), komedie (Sen nocy letniej, Burza); cykl sonetów. Shanidar →Szanidar. Shannon [szänən] (irl. Rineanna), port lotn. w pd.-zach. Irlandii, w pobliżu m. Luimneach, na trasie przelotów transatlantyckich; strefa wolnocłowa, zakłady przemysłowe. u Shapiro [szəpyro ] KARL, ur. 1913, amer. poeta i krytyk lit.; wiersze żołnierskie z okresu II wojny świat., traktat poet. Essay on Rhyme. Shapley [szäply] HARLOW, ur. 1885, astronom amer.; badał rozmieszczenie gromad kulistych w Galaktyce, wyznaczył kierunek ku środkowi Galaktyki, punkt zerowy zależności okres-wielkość absolutna cefeid, badał strukturę Galaktyki, Obłoków Magellana ri rozmieszczenie galaktyk. Sharp [sza: p] GRANVILLE, 1735-1813, filantrop ang.; założyciel (1797) Tow. Zniesienia Niewolnictwa; zwolennik niepodległości kolonii amerykańskich. Shasta [szästə], wygasły wulkan w pd. części G. Kaskadowych (USA); 4317 m; z S. spływa 5 lodowców; na stokach fumarole. Shastri [szas-] LAL BAHADUR, 1904-66, polityk ind. działający w Ind. Kongresie Nar. wraz z Gandhim i Nehru, wielokrotny minister, od 1964 premier, doprowadził do podpisania 1966 deklaracji pokojowej między Indiami a Pakistanem. Shaw [szo:] GEORGE BERNARD, 18561950, dramatopisarz ang., Irlandczyk; zwolennik socjalizmu fabiańskiego; pełne humoru i ironii sztuki atakujące społ.-moralne konwencje spoki (Profesja pani Warren, Pigmalion, Święta Joanna); nagr. Nobla. Shaw [szo:] IRWIN, ur. 1913, pisarz amerykański; powieści poruszające społ., polit. i moralne problemy współcz., głośne Młode lwy — o żołnierzach II wojny światowej, opowiadania. Shaw [szo:] SIR WILLIAM NAPIER, 18541945, meteorolog ang.; dyr. Meteorological Office w Londynie; prace dotyczące gł. fizyki atmosfery i meteorologii synoptycznej. Shawinigan [szo: ynygən], m. w Kanadzie (prow. Quebec), nad rz. Saint Maurice, przy wodospadach S. Falls; 31 tys. mieszk. (1966); huta aluminium, przemysł chem.; elektrownia wodna. Shays [szejz] DANIEL, ok. 1747-1825, farmer amer., uczestnik walk o niepodległość; 1786 przywódca powstania farmerów. Sheboygan [szybojgən], m. w USA (Wisconsin), nad jez. Michigan; 48 tys. mieszk. (1970'); przemysł metal., maszyn., meblarski, skórz., spoż.; ośr. handlowy. Sheerness [sziərnes], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, na wyspie Isle of Sheppey, w estuarium Tamizy; 14 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., maszyn., mat. bud., chem., odzieżowy. Sheffield [szefi:ld], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Don; 532 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przem.: hutnictwo żel., przemysł maszyn., zbrojeniowy, metal.; wydobycie węgla kam.; uniwersytet.

Shehu MEHMED, ur. 1913, alb. działacz robota.; od 1948 członek Biura Polit. KC APP; 1948-53 sekretarz KC; od 1954 premier. Shelburne [szelbərn] WILLIAM PETTY, 1737-1805, polityk bryt.; premier 1782-83; zawarcie traktatów paryskich przyznających niepodległość Stanom Zjednoczonym. Shelley [szely] PERCY BYSSHE, 1792-1822, poeta ang., wybitny przedstawiciel romantyzmu; liryki, wizyjne poematy wyrażające wiarę w zwycięstwo wolności i sprawiedliwości społ., dramat lir. Prometeusz rozpętany, tragedia Rodzina Cencich, esej Obrona poezji. Shellharbour [szelha:rbər], m. na wsch. wybrzeżu Australii (Nowa Pd. Walia), na pd. od Port Kembla; 22 tys. mieszk. (1966); ośr. wypoczynkowy. Shell Haven [szel hejwn], miejscowość w W. Brytanii, w regionie Londynu, nad estuarium Tamizy; ośr. rafinacji ropy naftowej. Shelving [szelwyn] PAUL, ur. 1888, ang. scenograf i kostiumolog; twórca dekoracji realist. i stylizowanych (m.in. do Tymona Ateńczyka Szekspira). Shepparton [szepərtən], m. w Australii (Wiktoria), nad rz. Goulburn; 18 tys. mieszkańców (1966); ośr. usługowy; przemysł spożywczy. Sheraton [szerəta] THOMAS, 1751-1806, ebenista ang.; twórca stylu w meblarstwie ang., nazwanego od jego nazwiska. sheratona meble [m. szeratona], meble wykonywane w Anglii w 2. poł. XVIIIpocz. XIX w. przez Th. Sheratona lub jego naśladowców; przeważnie mahoniowe lub z drzewa satynowego, wysmukłe, o lekkiej konstrukcji, często z dekoracją mal. lub reliefową, fornirowane i intarsjowane. Sherbrooke [szə:rbruk], m. w Kanadzie (prow. Quebec); 76 tys. mieszk. (1966); różnorodny przemysł; ośr. handl., uniwersytet. Sher-Gil[szer-gil] AMRΓTA, 1913-41, malarka ind.; malarstwo o cechach eur.; tematy z życia wsi (Toaleta panny młodej, Kobiety z gór). Sheridan [szerydn] PHILIP HENRY, 183188, generał amer.; jeden z najwybitniejszych dowódców wojsk Unii w wojnie secesyjnej; 1884 nacz. dowódca armii Stanów Zjednoczonych. Sheridan [szerydn] RICHARD BRINSLEY, 1751-1816, komediopisarz ang., pochodzenia irl.; dyr. teatru Drury Lane; działacz parlamentarny; komedie satyr.-obyczajowe (Szkoła obmowy). r Sherman [szə: mən] WILLIAM TECUMSEH, 1820-91, generał amer.; dowódca wojsk Północy w wojnie secesyjnej; 186984 nacz. dowódca armii Stanów Zjednoczonych. Shermana ustawa przeciwtrustowa [u.p. szermena], ustawa Kongresu USA 1890 (opracowana przez J. Shermana) przeciw, trustom i monopolom; wykorzystywana sporadycznie. Sherriff [szeryf] RORERT CEDRIC, ur. 1896, ang. dramaturg i powieściopisarz; głośna sztuka, oparta na przeżyciach frontowych Kres wędrówki. Sherrington [szeryntən] SIR CHARLES SCOTT, 1857-1952, ang. lekarz i fizjolog, współtwórca współczesnej neurofizjologii; prof. uniw. w Liverpoolu i Oxfordzie, czł. Royal Society; badania unerwienia mięśni, odruchowej czynności rdzenia kręgowego; wprowadził pojęcie synapsy, podał klasyfikację receptorów; nagr. Nobla. sherry [szery; ang.], nazwa wysoko cenionego wina hiszp. jerez, tradycyjnie eksportowanego do W. Brytanii. 's-Hertogenbosch [shertogən-], m. w pd. Holandii, ośrodek adm. prow. Brabancja Pn.; 82 tys. mieszk. (1969); przemysł obuwniczy, chem., odzieżowy. Sherwood LEONID W. →Szerwud Leonid W. Sherwood [szə:ruud] ROBERT EMMET, 1896-1955, dramaturg amer.; zaangażowany

dramat społ. i antywoj. (Zagubiony las, Idiot's Delight). Shichifukujin [śićifukudźin], grupa 7 bogów szczęścia, jap., chin. i ind., b. popularnych w Japonii. Shiga [śiga] NAOYA, 1883-1971, pisarz jap.; realist. powieści i zbiory opowiadań. Shigemitsu [śige-] MAMORU, 1887-1957, prawicowy polityk jap.; 1943-45 min. spraw zagr.; 1946 skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Tokio za zbrodnie wojenne, 1950 uwolniony; 1954-57 wicepremier i min. spraw zagranicznych. Shikitei [śiki-] SAMBA, 1776-1822, pisarz jap.; powieści obyczajowe i satyr, opisujące środowisko miejskie. Shimazaki [śimadzaki] TOSON, 18721943, pisarz jap.; założyciel jap. PENClubu; realist. i naturalist. powieści i nowele. Shimizu [śimidzu], m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym; 226 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., drzewny, rafineria ropy naft., hutnictwo aluminium. shimmy [szymy; ang.], amer. taniec towarzyski, rodzaj fokstrota, popularny w Stanach Zjedn. ok. 1918. shimmy [szymy],. lotn. drgania boczne samonastawnych kół podwozia samolotu pojawiające się po przekroczeniu określonej prędkości toczenia się samolotu po ziemi, np. podczas dobiegu; grożą katastrofą. Shimonoseki [śi-], m., ważny port Japonii (pd. Honsiu); 277 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., chem., spoż.; baza rybołówstwa; połączone z Kiusiu 2 tunelami podmor. (kol. i drogowym); muzeum; świątynia Kokubunji. — 1895 zawarcie traktatu po wojnie chiń.-jap. 1894-95; zrzeczenie się przez Chiny zwierzchnictwa nad Koreą, odstąpienie Japonii m.in. Tajwanu. Shindo [śi-] KANETO, ur. 1912, jap. reżyser film.; filmy opiewające pracę (Naga wyspa) i hist. filmy grozy (Kuroneko). shingon [śi-], sekta buddyzmu jap., zał. w IX w.; kult Buddy-Absolutu, zw. Dainichi. Shinran [śi-] (właśc. Hino), 1173-1262; jap. mnich buddyjski, założyciel sekty shin-shu. shin-shu [śin-śiu], jedna z najpopularniejszych sekt buddyzmu jap., zał. w XIII w. przez Shinrana; kult Amidy. Shintaishisho [śintaiśiśio], najstarsza w literaturze jap. antologia poezji na wzór eur., zawierająca na ogół przekłady poezji ang. (wyd. 1822); dała początek europeizacji poezji japońskiej. shinto [śi-] (shintoizm), rdzennie jap. politeistyczny kult rel., uformowany przez konsolidację kultów pierwotnych; mity o bóstwach (Amaterasu, Izanagi i Izanami), recytacje rytualne (norito), z czasem kult cesarza (tenno), świątynie (miya), rozwój sekt, obecnie 142 odłamy w Japonii. shintoizm [śi-] →shinto. Shiogama [śio-], m. i port w Japonii (pn. Honsiu), nad O. Spokojnym; 58 tys. mieszk. (1965); baza rybołówstwa. Shire [szi:re], rz. w Malawi i Mozambiku, 1. dopływ Zambezi; dł. ok. 400 km; wypływa z jez. Niasa. Shires →szajry. Shirley [szə:rly] JAMES, 1596-1666, ang. poeta i dramaturg renes.; tragedie, komedie satyr., tworzące obraz życia Londynu za Karola I. shirting [szə:rtyn], cienkie i dość rzadkie płótno bawełn., silnie krochmalone. Shizuoka [śidzu-], m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. adm. prefektury S.; 383 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, maszyn., spoż.; uniwersytet. shocking [ang. szokyn], rażący, niestosowny, wywołujący zgorszenie. Shockley [szokly] WILLIAM BRADFORD, ur. 1910, fizyk amer.; badacz ferromagnetyzmu i półprzewodników, współtwórca tranzystora; nagr. Nobla.

Sibawajh(i) 1065 shogun [śio-], w feud. Japonii najwyższy tytuł w hierarchii stanowisk państw., nadawany od VIII w. przez cesarza, początkowo na czas wojen, potem dożywotnio z prawem dziedziczenia; 11921868 s. sprawowali faktyczną władzę w państwie (system bakufu). shogunat [śio-] →bakufu, Sholes [szoulz] CHRISTOPHER LATHAN, 1819-90, amer. dziennikarz i wynalazca; 1872 uzyskał patent na pierwszą maszynę do pisania. shortening [szo:rtnyn], w przemyśle cukierniczym i piekarskim tłuszcz (np. smalec, ceres) dodawany gł, do ciast słodkich, niekiedy do chleba, w celu uzyskania odpowiedniej kruchości ciasta. Shorthorn, zootech.r →szorthorny. Short story [szo: t sto:ry; ang.], krótkie opowiadanie, nowela; gatunek lit. szczególnie rozwinięty w literaturze amer. (zasady kompozycyjne sformułował E.A. Poe). Shortta zegar [z. szorta], zegar skonstruowany 1924 przez W.H. Shortta; składa się z izolowanego wahadła sterującego elektrycznie chód zegara pomocniczego, na którym odczytuje się czas. Shotoku [śio-] (właśc. Umayado), ok. 574-622, jap. działacz społ. i rel.; przeprowadził reformy polit. i adm., propagował buddyzm, zakładał instytucje socjalne; czczony jako święty. Showboat [szoubout], amer. teatry rozrywkowe na statkach pływających po wielkich rzekach (gł. Missisipi, Ohio) w XIX w. Shreveport [szri:wpo:rt], m. w USA (Luizjana), nad rz. Red; 178 tys. mieszk. (1970). zespół miejski 288 tys. (1967); ośr. wydobycia i rafinacji ropy naft.; przemysł metal., drzewny, spożywczy. Shrewsbury [szru:zbəry], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Shropshire; 54 tys. mieszk. (1968); przemysł taboru kol., maszyn., elektrotechn., spoż.; ośr. handl. regionu rolniczego. shrinkproof [szrynkpru:f], oznaczenie wyrobów włók. informujące, że mają one apreturę przeciwkurczliwą. SHS →Stowarzyszenie Historyków Sztuki. SHS, skrót oznaczający Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców; utworzone 1918 (od 1929 Jugosławia). Shute [szu:t] NEVIL, 1899-1960, pisarz ang., lotnik; powieści ukazujące wpływ wojny na losy i psychikę ludzi (Requiem dla dziewczyny, Ostatni brzeg). Shutëriqi DHIMITËR SIMON, ur. 1915, alb. pisarz, historyk literatury, krytyk; prof. uniw. w Tiranie, prezes zw. literatów; poezje, powieści, artykuły krytycznolit., prace naukowe. si, muz. sylabowa nazwa dźwięku h stosowana w solmizacji. Si, symbol pierwiastka chem. krzemu. SI, skrótowe oznaczenie międzýnar. układu jedostek miar. Sia, 2205(?)-1767(?) p.n.e., legendarna dynastia chin., zał. przez Jii Wielkiego, panująca w okresie późnego neolitu chińskiego. Siajlendrowie, dynastia pochodzenia ind. panująca do ok. XI w. w Śriwidżaja (Sumatra i Malaje); państwo morskie; utrzymywali ścisłą łączność z królestwami Czolów i Pandjów w Indiach; protektorzy buddyjskiego uniw. w Nalandzie. siakti, w hinduizmie personifikacja energii boga w postaci żeńskiej; czczona zwykle jako małżonka boga, w buddyzmie tantrajana — jako towarzyszka Buddy lub bodhisattwy. siaktyzm, w religii hind. kult siakti, personifikacji energii boga w postaci żeńskiej ; wywodzi się z wierzeń lud.; wiąże się z tantryzmem, praktykowany przez wiele sekt. Siakuntala, bohaterka utworu z I księgi eposu Mahabharaty oraz sztuki Kalidasy pod tym tytułem; ulubiona postać kobieca ind. literatury.

sial, czasem używana nazwa zewn. części skorupy ziemskiej, zbudowanej gł. z granitów i skał pokrewnych, bogatych w krzem (Si) i glin (Al) — czyli tzw. warstwy granitowej; do s. włącza się też niekiedy leżącą niżej warstwę bazaltową skorupy ziemskiej. siamang (Symphalangus syndactylus), nadrzewna małpa wąskonosa, zaliczana do gibbonów; dł. do 90 cm; Płw. Malajski i Sumatra. Siamen (Amoj), m. w Chinach (Fucien), port nad Cieśn. Tajwańską; 300 tys. mieszk. (1957); przemysł gł. spoż. i maszyn.; uniwersytet. Si-an, m. w Chinach, adm. ośrodek prow. Szensi; 1,3 mln mieszk. (1957); przemysł gł. włók, spoż. i maszyn.; węzeł komunikacyjny; uniw.; dawna stol. Chin; baszty — Zegarowa i Bębna (XIV w.); w pobliżu Wielka i Mała Pagoda Dzikich Gęsi (VII-VIII w.). Siang-ciang, rz. w pd.-wsch. Chinach; dł. ok. 800 km; uchodzi do jez. Tungting-hu. Siangkang →Hongkong. Siangtan, m. w Chinach (Hunan), port nad rz. Siang-ciang; 250 tys. mieszk. (1957); przemysł ciężki (hutnictwo żel.), włók. i spoż.; węzeł kolejowy. Siankara, 788-820, ind. filozof i reformator rel., teoretyk klas. wedanty, rzecznik absolutnego monizmu spirytualistycznego, adwajty, dominującego kierunku wedanty. siano, wysuszony pokos porostu łąkowego (także pastwiskowego) lub uprawnych roślin motylkowych i mieszanek pastewnych; wysokowartościowa pasza objętościowa. sianokosy, koszenie porostu (runi) łąk oraz suszenie skoszonych roślin w celu otrzymania siana. Sianów, m. w pow. i woj. koszalińskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); fabryka zapałek (zbudowana 1845); prawa miejskie 1343. siara, żółtawy gęsty płyn wydzielany przez gruczoły mleczne kobiety i samic ssaków pod koniec ciąży i w pierwszych dniach po porodzie; zawiera więcej białka, soli mineralnych, witamin i ciał odpornościowych niż wydzielane później mleko, mniej zaś tłuszczów i cukrów. siarczany, pochodne nieorg. (sole) lub org. (estry) kwasu siarkowego H2SÓ4; s. nieorg. szeroko stosowane m.in. w przemyśle chem., papiern., farbiarskim, jako nawozy sztuczne. siarczany kwaśne →wodorosiarczany. siarczany kwiat, mikrokrystaliczna odmiana siarki; żółty proszek. siarczki, połączenia siarki z innymi pierwiastkami; występują w przyrodzie jako cenne kruszce; stosowane m.in. w garbarstwie, w otrzymywaniu celulozy. siarczyny, sole kwasu siarkawego H2SO3; silne reduktory; stosowane m.in. do bielenia tkanin, w produkcji celulozy. siarczyny kwaśne →wodorosiarczyny. Siargao [sia-], wyspa filipińska przy pn. wybrzeżu Mindanao; 438 km2, ok. 20 tys. mieszk.; uprawa palmy kokosowej. siarka S, pierwiastek chem. o liczbie atom. 16, z grupy tlenowców; niemetal; żółte kryształy; tworzy kilka odmian alotropowych; w przyrodzie występuje w związkach i w stanie rodzimym; służy m.in. do produkcji kwasu siarkowego, zapałek, środków leczn., do wulkanizacji kauczuku. siarkawy kwas H2SO3 słaby, nietrwały kwas, otrzymywany przez rozpuszczenie dwutlenku siarki SO2 w wodzie; sole — siarczyny. siarki chlorki, połączenia siarki z chlorem; najważniejszy — dwuchlorek dwusiarki S2C12; gęsta, pomarańczowa ciecz; stosowany do wulkanizacji kauczuku na zimno. siarki dwutlenek SO2, bezbarwny gaz o ostrej woni; otrzymywany przez prażenie siarczków i spalanie siarki; bezwod-

nik kwasu siarkawego H2SO3; służy do produkcji kwasu siarkowego H2SO4; środek bielący i dezynfekcyjny. siarki sześciofluorek SF6, bezbarwny gaz; chemicznie bierny; stosowany jako izolator wysokonapięciowy m.in. w generatorach van de Graaffa. siarki trójtlenek SO3, bezbarwna masa o wyglądzie lodu; bezwodnik kwasu siarkowego H2SO4; otrzymywany przez katalityczne utlenianie dwutlenku siarki SO3. siarkocyjanki →rodanki. siarkol-ekstra, siarka koloidalna stosowana w formie zawiesiny yt wodzie jako środek grzybobójczy (fungicyd), gł. w sadownictwie do zwalczania mączniaków właściwych i parcha jabłoni. siarkosole, sole tzw. tiokwasów, wywodzących się z kwasów tlenowych, w których atomy tlenu zostały zastąpione atomami siarki, np. tiosiarczany. siarkowce →tlenowce. siarkowe barwniki, grupa barwników syntet., nierozpuszczalnych w wodzie; po rozpuszczeniu w roztworze siarczku sodu dają wybarwienia włókien celulozowych odporne na działanie światła, pranie. siarkowodór H2S, gaz o przykrej woni (zgniłych jaj), silnie trujący; składnik niektórych wód miner.; stosowany m.in. w analizie chem., do otrzymywania siarki. siarkowy kwas H2SO4, mocny kwas nieorg.; ciężka oleista ciecz, silnie higroskopijna; produkowany na wielką skalę z dwutlenku siarki (metodą komorową i kontaktową); używany m.in. do produkcji nawozów sztucznych, materiałów wybuchowych, barwników, fenolu; roztwór SO3 w k.s. nosi nazwę oleum. Siatawahanowie, ind. dynastia Andhrów w środk. Indiach, ok. 50-225 n.e.; walczyli z Siakami; scalili pod swoim panowaniem pn. i pd. Indie; ważniejsi władcy: Sumukha, Kriszna, Siatakarni, Wasiszthiputra. siateczka śródplazmatyczna, biol. → retikulum endoplazmatyczne. siateczkowo-śródbłonkowy układ, pojęcie czynnościowe obejmujące zespół różnorodnych komórek organizmu zwierzęcego, które odgrywają rolę w mechanizmach obronnych, gł. przez fagocytozę drobnoustrojów atakujących organizm i wytwarzanie przeciwciał. siatka, sport silnie naciągnięta plecionka sznurowa obszyta taśmą, rozdzielająca boisko na połowy w siatkówce, tenisie, tenisie stołowym, badmintonie. siatka geograficzna, układ południków i równoleżników na powierzchni Ziemi. siatka kartograficzna, siatka współrzędnych na mapie, geogr. lub prostokątnych. siatka wielościanu, figura płaska powstała przez rozcięcie wielościanu wzdłuż pewnych linii i rozłożenie go na płaszczyźnie. siatkokreska, potoczna nazwa kliszy druk. zawierającej elementy kreskowe i siatkowe. siatkoskrzydłe, zool. →sieciarki. siatkowaty twór, skupienia komórek nerwowych w głębi mózgu, których włókna tworzą przestrzenną sieć; u człowieka i wyższych kręgowców reguluje i scala czynności poszczególnych partii ośrodkowego układu nerwowego, mieści ważne dla życia ośrodki, poprzez wpływ na korę mózgową decyduje o' stanie czuwania i snu. siatkówka →piłka siatkowa. siatkówka, anat. wewn. światłoczuła błona oka, złożona z 3 warstw komórek nerwowych; bodźce świetlne odbierane są przez wypustki komórek pręcikowych i czopkowych — pręciki i czopki. siąg →sążeń. Sibawajh(i), ?-ok.793, filolog arab., pochodzenia pers.; pierwszy opracował zasady gram. języka Koranu i poezji klas.; pierwszy podręcznik gramatyki arab. al-Kitab.

1066 Sibelius Sibelius JEAN, 1865-1957, kompozytor fiń.; najwybitniejszy przedstawiciel nar. stylu w muzyce fiń.; 7 symfonii, poematy symf., koncert skrzypcowy, utwory kameralne, pieśni. Sibircew NIKOŁAJ M., 1860-1900, gleboznawca ros.; współpracownik W.W. Dokuczajewa; prof. instytutu roln. w Puławach; opracował geogr.-genetyczną klasyfikację gleb; Poczwowiedienije. „Sibiriakow", radz. lodołamacz, na którym 1932 po raz pierwszy w ciągu jednego sezonu nawigacyjnego przebyto w 65 dni Przejście Pn.-Wschodnie. Sibiu [sibiu] m. w Rumunii (Siedmiogród), u podnóża Karpat, ośr. adm. okręgu S.; 110 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., włók., spożywczy; muzeum sztuki Brukenthal w pałacu barokowym, fortyfikacje (XIV, XVII w.), got. kościół (XIV w.). Sibolga, m. w Indonezji, port na pn.zach. wybrzeżu Sumatry; 39 tys. mieszk. (1961). Sibu, m. w Malajzji (Sarawak), port nad rz. Rajang, dostępny dla statków mor.; ok. 40 tys. mieszk.; handl. ośr. regionu rolniczego. sic! [łac], „(właśnie) tak!"; uwaga umieszczana po zacytowanym wyrazie albo zwrocie, stwierdzająca, że tak właśnie był wydrukowany (napisany) w tekście oryginalnym; ironiczna uwaga odręczna na marginesie tekstu. Sichote Aliń, góry w ZSRR (Daleki Wschód), między M. Japońskim a rz. Ussuri i dolnym biegiem Amuru; dł. 1200 km, wys. do 2078 m (Tardoki Jani); węgiel kam., brun., rudy cyny, złoto. Sichulski KAZIMIERZ, 1879-1942, malarz karykaturzysta; prof. ASP w Krakowie; tematyka huculska, obrazy rel., symboliczne; sztuka użytkowa. Si-ciang (Rzeka Zachodnia), rz. w pd. Chinach;2 dł. 2129 km, dorzecze ok. 357 tys. km ; uchodzi do M. Południowochińskiego, tworząc z rz. Pej-ciang i Tung -ciang rozległą deltę; w regionie ujściowym miasta: Kanton, Makau. Siciny, w. w pow. górowskim, woj. wrocławskim; późnobarok. kościół i pałac (XVIII w.). Siciński WŁADYSŁAW, ?-1664, stolnik upicki, poseł na sejmy; 1652 wprowadził do praktyki sejmu pol. po raz pierwszy liberum veto, sprzeciwiając się prolongacie obrad. Sickel [zykəl] THEODOR, 1826-1908, historyk austr.; prof. uniw. w Wiedniu; specjalista w zakresie nauk pomocniczych historii; Wydawca źródeł. Sickert [sykərt] WALTER RICHARD, 18601942, malarz ang.; gł. sceny uliczne z Londynu, także pejzaże i portrety. Sickingen [zykynən] FRANZ VON, 14811523, rycerz niem.; 1522 przywódca nieudanego powstania rycerstwa przeciwko arcybiskupowi Trewiru. Sicz, gł. ośrodek Kozaków ukr. (zaporoskich), zakładany od XVI w. na różnych wyspach Dniepru; w końcu XVII w. ustalił się w pobliżu obecnego Nikopola; zburzony 1709, odbudowany na rz. Podpolna, zlikwidowany 1775. sida, roślina włóknista, uprawiana w strefie międzyzwrotnikowej dla łodyg dostarczających włókno (gł. Sida rhombifolia). Siddons [sydnz] SARAH, 1755-1831, aktorka ang. uważana za najznakomitszą tragiczkę swoich czasów (Lady Makbet — Makbet Szekspira). Sider, Es-, port naft. w Libii, nad zat. Wielka Syrta; połączony rurociągiem z polem naft. Mobruk.u Sidgwick [sydż yk] HENRY, 1838-1900, ang. filozof i etyk; prof. uniw. w Oxfordzie; założyciel Society for Psychical Research; w etyce stał na stanowisku utylitaryzmu i intuicjonizmu. Sidi bel-Abbes, m. w pn.-zach. Algierii; 89 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regio-

nu roln. (zboża, winorośl, oliwki); przemysł spoż., mat. bud., włók., drzewny. Sidi Ifni, m. i port w pd. Maroku, nad O. Atlantyckim; 12 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; rzemiosło. Sidi Kasem (dawniej Petitjean), m. w pn.-zach. Maroku; 11 tys. mieszk. (1960); rafineria ropy naft., przemysł metal., drzewny, mat. bud.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. sidła →wnyki. Sidło JANUSZ, 1933-1993, lekkoatleta, jeden z najlepszych oszczepników świata; srebrny medalista olimpijski (1956); wielokrotny reprezentant i rekordzista Polski. Sidney [sydny] SIR PHILIP, 1554-86, ang. poeta i prozaik; reprezentant renes. kultury dworsko-rycerskiej; powieść pastoralna Arcadia, sonety, rozprawa Obrona poezji. Sidor KAZIMIERZ (pseud. Hardy, Kruk), ur. 1915, działacz ruchu oporu; organizator Związku Młodochłopskiego i Bojowej Organizacji Lud.; przewodn. konspiracyjnej lubelskiej Woj. Rady Nar.; po wojnie w służbie dyplomatycznej, autor książek. Sidorowicz ZYGMUNT, 1846-81, malarz; pejzaże, sceny rodzajowe, portrety. si duo faciunt idem, non est idem [łac], gdy dwaj robią to samo, to nie jest to samo. Siebeneicherowie [zi:bən-], rodzina drukarzy i księgarzy krak. XVI/XVII w.; MARCIN (pocz. XVI w.), księgarz i właściciel papierni; MATEUSZ (?-1572), przejął oficynę Szarffenbergów; wydawał gł. dzieła kat. (J. Wujek Postylla), podręczniki szkolne. Siebold [zi:bolt] CARL THEODOR, 180485, zoolog niem.; prof. w Monachium; rozwinął badania nad partenogenezą owadów, rozwojem przywr, tasiemców, pierwotniaków. Siechnice, w. w pow. i woj. wrocławskim; huta żel. (ferrostopy) i elektrownia cieplna (142 MW). sieciarki (siatkoskrzydłe, Neuroptera), rząd ciepłolubnych owadów, o przeobrażeniu zupełnym; ok. 4 tys. gat.; mają 2 pary błoniastych skrzydeł, narządy gębowe gryzące; drapieżne; w Polsce m.in. złotook, mrówkolew. Sieciech, 2 poł. XI w., możnowładca małopol., palatyn, wojewoda Władysława Hermana, wywierał decydujący wpływ na jego politykę; po 1097 wygnany przez Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego. Siecino, jezioro na Pojezierzu Drawskim (woj. koszalińskie); pow. 734 ha, głęb. do 44,2 m. Sieczenow IWAN M., 1829-1905, fizjolog ros.; prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, uniw. w Odessie, Petersburgu i Moskwie, czł. Petersburskiej AN; badania gł. układu nerwowego, odkrył m.in. zjawisko hamowania w układzie nerwowym. sieczka, słoma zbóż (niekiedy roślin strączkowych) pocięta na sieczkarni; stanowi paszę objętościową dla bydła i koni; wartość pokarmowa niska. sieczkarnia, maszyna roln. do cięcia słomy i roślin pastewnych na sieczkę; s. stacyjne (toporowe i bębnowe); s. ciągnikowe zbierają i tną materiał roślinny na polu. sieczna, linia prosta przecinająca krzywą lub powierzchnię w co najmniej dwóch punktach. siecznych metoda (reguła falsi), jedna z metod przybliżonego rozwiązywania równań algebraicznych lub przestępnych oparta na interpolacji liniowej. Sieć, jeden z gwiazdozbiorów. sieć astronomiczno-geodezyjna, podstawowa sieć triangulacyjria, uzupełniona pomiarami astr. i grawimetrycznymi, służy jako osnowa dla sieci bardziej szczegółowych oraz daje materiał do badań kształtu i wymiarów całego globu ziemskiego. sieć czasu, zespół urządzeń zapewnia-

jących jednakowe wskazania większej liczby zegarów w różnych, oddalonych punktach terenu. sieć dziwna, anat. sieć naczyń włosowatych między 2 tętnicami, np. w ciałku nerkowym, lub 2 żyłami, np. w wątrobie. sieć jezdna →trakcyjna sieć. sieć osadnicza, ogół jednostek osadniczych w konkretnych warunkach rozmieszczenia i wzajemnego powiązania na określonym obszarze. siedem cudów świata, 7 słynnych budowli i dzieł sztuki wyróżniających się wielkością i wspaniałością, uznanych przez staroż. Greków za cuda świata; są to: piramidy egip., ogrody Semiramidy, posąg Zeusa Olimpijskiego, Artemizjon w Efezie, Kolos Rodyjski, mauzoleum w Halikarnasie, latarnia morska na wyspie Faros. Siedlce, m. pow. w woj. warsz.; 39,1 tys. mieszk. (1970); przemysł dziewiarski, spoż., maszyn., zabawkarski; Węzeł kol.; muzeum; barok, kościół, barok.-klasycyst. ratusz i klasycyst. pałac (XVIII w.). — Prawa miejskie 1549 od XVII w. własność Czartoryskich; w 2 poł. XIX w. znany ośr. szkolnictwa średniego; rozwój przemysłu przetwórczo-rolnego; 1905-07 manifestacje robotn.; strajk szkolny; w okresie okupacji hitlerowskiej w egzekucjach zginęło ponad 3 tys. osób; 1943 akcja BCh na Komunalną Kasę Oszczędności. Siedlecki-Grzymała ADAM →GrzymałaSiedlecki Adam. Siedlecki FRANCISZEK, 1867-1934, brat Michała Mariana, grafik, malarz, krytyk sztuki; portrety, obrazy symbol., fantast. pejzaże (gł. akwaforty), ilustracje (Genesis z ducha Słowackiego, Salome Wilde'a); organizator życia artyst. w Warszawie. Siedlecki FRANCISZEK, 1902-42, teoretyk literatury, wersolog; zwolennik strukturalizmu w badaniach lit.; Studia z metryki polskiej; przekłady ros. formalistów. Siedlecki MICHAŁ MARIAN, 1873-1940, zoolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; współorganizator ochrony przyrody i mor. badań biol. w Polsce; czł. Międzynar. Rady Badań Morza; podróże nauk. do Egiptu, na Jawę, Cejlon; odkrycia dotyczące cyklów rozwojowych pierwotniaków; popularyzator; uwięziony przez hitlerowców, zmarł w Sachsenhausen. Siedlecki WŁADYSŁAW, ur. 1911, prawnik, specjalista w dziedzinie procesu cyw.; prof. uniw. w Poznaniu i Krakowie; czł. Komisji Kodyfikacyjnej w PRL. Siedlęcin, w. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, nad Bobrem; w pobliżu sztuczny zbiornik na Bobrze (Jęz. Modre) i elektrownia wodna; w wieży mieszkalnej got. zamku (XIV w.) sala z malowidłami (XIV w.). siedlisko, biol. całokształt warunków glebowych, wodnych, klimat, w miejscu występowania danego gat. roślin lub ich zespołów; s. zwierząt obejmuje również roślinność terenu ich zamieszkiwania. Siedlisko, w. w pow. nowosolskim, woj. zielonogórskim; pałac (XVI-XVIII w.) — częściowa ruina z kaplicą kopułową z 1615; budynek bramny (XVII w.). Siedmiogrodzka Wyżyna, rozległa wyżyna w Rumunii, między Karpatami Wsch. i Pd. a G. Bihorskimi; wys. ok. 500 m; roślinność stepowa; złoża gazu ziemnego, rud metali i soli kamiennej. Siedmiogród (Transylwania), kraina hist. w środk. Rumunii, na Wyż. Siedmiogrodzkiej, w G. Bihorskich i w Karpatach, gł. m.: Kluż, Braszów. — Od XI w. część Węgier; XVI-XVII w. odrębne księstwo wasalne; 1690 pod władzą Austrii (rewolucja 1848, armią dowodził J. Bem); po I wojnie świat, w składzie Rumunii. siedmiolatka (czosnek dęty, Allium fistulosum), cebulowa roślina warzywna i przyprawowa, pochodzenia chin., uprawiana dla łodyg (do 1 m wys.) i liści, o łagodnym smaku.

Sienkiewicz 1067 siedmioletnia wojna, 1756-63, wywołana zaborem Śląska przez Fryderyka II (wojny śląskie) oraz ang.-fr. rywalizacją kolonialną; prowadzona przez Prusy i Anglię przeciwko koalicji Austrii, Rosji, Francji, Saksonii, Szwecji i państw niem.; zakończona przyznaniem Śląska Prusom, Kanady i in. kolonii fr. w Ameryce i Indiach — Anglii. siedmiopalecznik błotny (Comarum palustre), miododajna roślina zielna wieloletnia lub półkrzew z rodziny różowatych; kwiaty duże, ciemnopurpurowe; w Polsce dość pospolity na torfowiskach i w olszynach. Siedow GIEORGIJ J., 1877-1914, ros. żeglarz, badacz Arktyki, hydrograf; 1912 i 1914 zorganizował wyprawy do Bieguna Pn., którego jednak nie osiągnął; zmarł z wyczerpania w pobliżu Wyspy Rudolfa. Siedow LEONID I., ur. 1907, fizyk radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badania w zakresie aerodynamiki, hydromechaniki, gazodynamiki. „Siedow", radz. lodołamacz; 1937 rozpoczęto na nim rejs badawczy, który trwał do 1940 na skutek przymusowego dryfu w lodach M. Arktycznego. siedzeniowa kość →kulszowa kość. Sieg [zi:k], rz. w NRF, pr. dopływ Renu; dł. 130 km. Siegbahn [si:gba:n] KARL MANNE, ur. 1886, fizyk szwedz.; dyr. Instytutu Fizyki Doświadczalnej Szwedz. Król. Akad. Nauk; prace dotyczące gł. spektroskopii promieni X; nagr. Nobla. Siegburg [zi:k-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad rz. Sieg; 34 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł włókien sztucznych. Siegen [zi:gən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad rz. Sieg; 58 tys mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., w okolicy wydobycie rud żelaza. Siegieża, m. w Ros.FSRR, w Karelskiej ASRR, port nad Kanałem BiałomorskoBałtyckim; 28 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowo-papiern., drzewny. sieja szlachetna (Coregonus lavaretus), gat. siei, do 50 cm dł.; planktonożerna; jez. Pełcz, Międzychodzkie i Mazurskie. sieje (Coregonus), liczna grupa ryb z rodziny łososiowatych, do kilkudziesięciu cm dł., np. muksun, omul, peled, sielawa, tugun; odcedzają plankton aparatem filtracyjnym łuków skrzelowych; jez. alpejskie i nadbałtyckie. siekacze, anat. zęby ssaków osadzone pośrodku szczęki górnej (w kości międzyszczękowej) i żuchwy; dłutowate; duże u gryzoni; u słoni 2 górne s. przekształcone w potężne ciosy. siekańce, fragmenty monet, ozdób lub bryłek srebrnych, używane we wczesnym średniowieczu jako środki płatnicze. siekiera, ręczne narzędzie do ścinania drzew i obróbki drewna składające się z klinowatego stal. żeleźca i drewn. toporzyska; znana od czasów neolitu (s. kamienna). Siekierki (w. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim); 1945 (16 IV) 1 dyw. piechoty (1 armia WP) toczyła pod S. krwawe walki, forsując Odrę; pomnik i cmentarz żołnierzy poległych w operacji berlińskiej; Muzeum Pamiątek Lud. Wojska Polskiego. Siekierki, dzielnica Warszawy; elektrociepłownia „S." (200 MW); przemysł mat. budowlanych. siekiernica (Hedysarum), bylina z rodziny motylkowatych; rośnie dziko w górach, niekiedy jest uprawiana (gł. na siano) s. górska (H. hedysaroides). Siekierski ALBIN, ur. 1920, prozaik; powieści o tematyce śląskiej (Czarne i białe pióropusze, Odchodzące niepokoje). Sieklucki TADEUSZ, ur. 1925, rzeźbiarz; kompozycje z gwoździ, rzeźby przestrzenne o charakterze monumentalnym; poszu-

kuje nowych form wyrazu nie zrywając kontaktu z naturą (Żołnierze, Ptaki). sielanka (bukolika, ekloga, idylla, pastorałka), pogodny utwór opiewający uroki życia wiejskiego, często o tematyce miłosnej. sielawa (Coregonus albula), gatunek siei, do 30 cm dl.; planktonożerna; pelagial głębokich jezior nadbałtyckich i rejonu górnej Wołgi; cenna. Sielce (w. w Ros.FSRR, nad Oką), 1943 w rejonie S. formowała się 1 Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki. Sielce, dzielnica mieszkaniowo-przem. w Warszawie. Sieliszczew AFANASIJ M., 1886-1942, slawista ros.; prof. uniw. w Kazaniu, Irkucku, Moskwie; prace na temat języków: maced., starosłow. oraz językoznawstwa słow. porównawczego. Sielpia Wielka, w. w pow. koneckim, woj. kieleckim; nad sztucznym jeziorem na Czarnej; ośr. wypoczynkowy; zakład przem. (XIX w.) — obecnie Muzeum Zagłębia Staropolskiego. Siemaszko OLGA, ur. 1914, graficzka; ilustracje książek dla dzieci i „Świerszczyka"; plakaty. Siemaszko WINCENTY, 1887-1943, fitopatolog i florysta; prof. SGGW, organizator Zakładu Fitopatologii tamże; prace nad rozprzestrzenianiem się grzybów, gł. pasożytniczych. Siemaszkowa WANDA, 1867-1947, aktorka; związana gł. z Krakowem; 1945-46 dyr. Teatru Ziemi Rzeszowskiej; wybitne role ibsenowskie i w tragediach S. Wyspiańskiego. Siemens [zi:məns] ERNST WERNER, 181692, pionier niem. przemysłu elektrotechn.; budował linie telegr.; 1866 wynalazł samowzbudną prądnicę elektr. prądu stałego; 1879 zbudował pierwszą doświadczalną linię kolei elektrycznej. Siemens [zi:məns] WILHELM, 1823-83, niem. inżynier i przemysłowiec, czł. Royal Society; od 1844 w Anglii; opracował silnik parowy z regeneracją ciepła w oparciu o opatentowany 1856 przez swego brata, FRIEDRICHA (1826-1904), regenerator ciepła; współpracował z P.E. Martinem w konstrukcji pieca do wytopu stali (tzw. pieca martenowskiego). Siemensa koncern [k. zi:mensa], koncern elektrotechn. w NRF, jeden z największych na świecie, zał. 1927; produkuje urządzenia elektr. dla przemysłu, rolnictwa, transportu, żeglugi. Siemianowice Śląskie, m., pow. miejski w woj. katowickim; 67,3 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. GOP; 2 kopalnie węgla kam., huta żel., zakłady metal. — Od końca XVIII w. rozwój górnictwa; w XIX w. osada robota.; jej ludność skutecznie opierała się germanizacji, udział w powstaniach śląskich 1919-21; prawa miejskie 1932; IX 1939 walki byłych powstańców śląskich w obronie miasta; w okresie okupacji hitlerowskiej podobóz Oświęcimia. Siemiatycze, m. pow. w woj. białostockim; 6,0 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud. i skórz.; barok, kościół NMP (XVII-XVIII w.) i dawny klasztor misjonarzy (XVIII-XIX w.). — Prawa miejskie 1542; w końcu XVIII w. największe miasto Białostocczyzny; 1863 bitwa powstańców z wojskami ros.; w czasie II wojny świat, zginęło ok. 5 tys. mieszk. (65%). Siemiec JAN, 1846-1919, organizator zakładów wychowawczych dla ubogiej młodzieży, ksiądz; prof. warszawskiego seminarium duchownego. siemie lniane, nasiona lnu zwyczajnego zawierające 38-42% tłuszczu, używane do produkcji oleju lnianego o wielostronnym użytkowaniu, też jako karma dla kanarków i w lecznictwie (lek śluzowy). Siemienowicz KAZIMIERZ, ?-po 1651, artylerzysta i teoretyk artylerii; prekursor techniki rakietowej; 1650 podał opis ra-

kiet, także wielostopniowych: Artis magnae artilleriae pars prima. Siemieński LUCJAN, 1807-77, pisarz z grupy demokr. pisarzy galicyjskich (dumki inspirowane przez lud. poezję ukr., nowele, poemat Trzy wieszczby); później czołowy krytyk lit. konserwatystów (red. „Czasu"). Siemiginowski-Szymonowicz JERZY → Szymonowicz-Siemiginowski Jerzy. Siemion WOJCIECH, ur. 1928, aktor i recytator, znany zwl. z interpretacji pol. twórczości lud.; występy gł. w teatrach warsz., w radiu i telewizji; liczne role filmowe. Siemionów NIKOŁAJ N., ur. 1896, fizykochemik radz.; prof. uniw. w Moskwie i in., czł. AN ZSRR; badania dielektryków oraz kinetyki i teorii reakcji łańcuchowych, procesów wybuchowych; nagr. Nobla. Siemionow-Tienszański PIOTR P., 18271914, ros. geograf i podróżnik; badacz Azji Środk.; jako pierwszy Europejczyk zbadał Tien-szan. Siemiradzki HENRYK, 1843-1902, malarz; obrazy o tematyce antycznej i męczeństwa chrześcijan (Pochodnie Nerona), mit., pejzaże; kurtyna dla Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie. Siemiradzki JÓZEF, 1858-1933, geolog i paleontolog; prof. uniw. we Lwowie; badacz budowy geol. wielu regionów Polski. Siem i Rgieł, mit. słow. domniemane bóstwa, czczone na Rusi; zapisywane w źródłach hist. jako Simargł. Siemonia, najstarsze pol. stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego (kalota); interglacjał Riss-Würm; k. Będzina. Siemowit (Ziemowit), wg Galla Anonima syn Piasta i Rzepichy, ojciec Leszka. Siem Réap, m. w pn. Kambodży, ośrodek adm. prow. S.R.; 10 tys. mieszk. (1962); ośr. regionu uprawy ryżu. Siena, m. we Włoszech (Toskania), ośrodek adm. prow. S.; 67 tys. mieszk. (1969); uniw.; ośr. turyst. o znaczeniu międzynar.; muzea; galeria malarstwa; romańsko-got. katedra, ratusz (XIIXIV w.), baptysterium (XIV w.), got. domy, pałace i mury obronne; biblioteka i pałac Piccolomini (XV w.). Sieniawa, m.. w pow. jarosławskim, woj. rzeszowskim, nad Sanem; 1,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1676. — W okresie okupacji hitlerowskiej liczba mieszk. S. zmniejszyła się z 2,1 tys. do 500 osób; zniszczona w 75%, odbudowana. Sieniawka, osiedle w pow. zgorzeleckim, woj. wrocławskim, w Kotlinie Turoszowskiej; 5,7 tys. mieszk. (1968); do 1945 przedmieście m. Żytawy. Sieniawska Przełęcz, przełęcz w Beskidzie Wysokim, między Gorcami a Pasmem Babiogórskim; wys. 711 m. Sieniawski ADAM MIKOŁAJ, 1666-1726, hetman w. kor. od 1706; zwolennik Augusta II, walczył ze Szwecją; dowódca wojsk konfederacji sandomierskiej (1704). Sieniawski KAROL EMILIAN, 1843-1921, historyk, nauczyciel gimnazjalny; czł. Tow. Naukowego w Toruniu. Sienicki MIKOŁAJ, ok. 1521-82, czołowy przywódca walki o egzekucję praw; poseł na sejmy; arianin, zwolennik zwołania synodu narodowego. Sienkiewicz HENRYK (pseud. Litwos), 1846-1916, pisarz; powieści hist. (Trylogia, Krzyżacy, Quo vadis), w których nadał temu gatunkowi wysoką rangę artyst. i patriot. wymowę; powieści współcz. o konserwatywnej tendencji (Rodzina Połanieckich), nowele, powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy; nagr. Nobla. Sienkiewicz JERZY, ur. 1897, historyk sztuki, muzeolog; prof. w Instytucie Sztuki PAN; znawca gł. historii malarstwa pol. XIX w. Sienkiewicz KAROL, 1793-1860, historyk, działacz kult. na emigracji; od 1834 w Paryżu, kierownik Biblioteki Pol.; wydawca źródeł historycznych.

1068 Siennicki Siennicki LUDWIK, 1677-1759, regimentarz dywizji białorus.; po powrocie z niewoli ros. wydał pierwszy opis Syberii; Dokument osobliwego miłosierdzia... Siennik MARCIN, XVI w., botanik, lekarz; autor jednego z wybitniejszych ówczesnych „zielników": Herbarz, to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie... Siepi [sje-] CESARE, ur. 1923, wl. śpiewak (bas), solista teatru La Scala; sukcesy w operach Mozarta, Verdiego. Sieradz, m. pow. w woj. łódzkim, nad Wartą; 18,5 tys. mieszk. (1970); przemysł dziewiarski, spoż.; muzeum — w kamienicy z XV-XVII w.; got.-barok. zespół klasztorny podominikański (XIV-XVIII w.), kościół parafialny (XVI, XVII w.). — Prawa miejskie w XIII w.; w XIII-XIV w. stolica księstwa; miejsce synodów biskupich i zjazdów polit.; 1939 ciężkie walki obronne; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 5 tys. mieszkańców. Sierafimowicz ALEKSANDR S. (właśc. A.S. Popów), 1863-1949, pisarz ros.; organizator radz. ruchu lit.; opowiadania i powieści poświęcone gł. rewolucji (Żelazny potok). Sierakowska HELENA, 1895-1939, żona Stanisława, działaczka nar. na Warmii i Powiślu; organizatorka szkół pol.; czł. Związku Polaków w Niemczech; zamordowana przez hitlerowców. Sierakowski JÓZEF, 1750-1817, generał; uczestnik powstania 1794, walczył w bitwie pod Krupczycami i Maciejowicami; od 1812 zastępca min. wojny. Sierakowski JÓZEF, ?-1814, starszy cechu rzeźników w Warszawie; jeden z cywilnych dowódców ludu w insurekcji warsz. 1794. Sierakowski JÓZEF, 1765-1831, sekretarz poselstwa pol. w Sztokholmie od 1789, czł. Rządu Tymczasowego Litew. 1812; czł. Komisji Rządowej Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. w Królestwie Polskim. Sierakowski SEBASTIAN, 1743-1834, architekt amator, teoretyk architektury; ksiądz jezuita; autor jednego z pierwszych pol. dzieł encyklopedycznych o architekturze. Sierakowski STANISŁAW, 1891-1939, działacz nar. na Warmii; 1922 współzałożyciel i prezes Związku Polaków w Niemczech; zamordowany (wraz z żoną Heleną) przez hitlerowców. Sierakowski ZYGMUNT, 1827-63, działacz lewicy „czerwonych"; 1857 organizator koła spiskowego oficerów w Petersburgu; 1863 dowódca powstańczy na Żmudzi; stracony w Wilnie. Sieraków, m. w pow. międzychodzkim, woj. pozn., nad Wartą; 4,7 tys. mieszk. (1968); huta szkła; ośr. turyst.-wypoczynkowy (w okolicy liczne jeziora); barok, kościół pobernardyński (XVII, XIX w. — wczesnobarok. wystrój), kościół ewang. (XVIII w.); prawa miejskie przed 1388. — Udział mieszkańców S. w powstaniach wielkopol. 1848 i 1918-19. Sierapionowy bratja ('bractwo Serafina'), ros. ugrupowanie lit. 1921-25 zakładające różnorodność postaw twórczych i maksymalny obiektywizm w ukazywaniu życia społ. Rosji porewolucyjnej. Sierawski JAN KANTY, 1777-1849, generał; uczestnik powstania 1794, Legionów Dąbrowskiego, kampanii napoleońskiej 1812, powstania 1830-31. Siergiejew KONSTANTIN M., ur. 1910, ros. tancerz i choreograf; od 1930 w Teatrze im. Kirowa w Leningradzie. Siergiejew WŁADIMIR S., 1883-1941,. radz. historyk starożytności; prof. uniw. w Moskwie; m.in. Historia starożytnej Grecji. Siergiejew-Censki SIERGIEJ N., 18751958, pisarz ros.; opowiadania z życia wsi ros.; powieść o wojnie krymskiej (Gorące dni Sewastopola). siermięga, rodzaj sukiennego płaszcza noszonego przez chłopów w dawnej Polsce; najuboższy typ odzieży.

Sierniki, w. w pow. wągrowieckim, woj. pozn.; pałac i 2 oficyny (XVIII w. J.Ch. Kamsetzer), park (XVIII/XIX w.), budynki gosp. (pocz. XIX w.). Sierno-Sołowjowicz NIKOŁAJ A., 183466, rewolucjonista ros.; 1865 zesłany na katorgę; organizator przygotowywanego 1865/66 na Syberii powstania pol. i ros. zesłańców. Sierociński TEODOZY, 1789-1857, polonista gramatyk, pedagog; autor popularnych podręczników gramatyki i stylistyki polskiej. Sieroszewski WACŁAW (pseud. Sirko), 1858-1945, pisarz, etnograf, działacz polit. i niepodległościowy; powieści i nowele przygodowo-podróżnicze i hist. z Syberii i Dalekiego Wschodu (Na kresach lasów, Risztau), baśnie, wspomnienia, praca etnogr. Dwanaście lat w kraju Jakutów, publicystyka. „Sierotki", w czasie wojen husyckich odłam taborytów, bardziej umiarkowany, związany z J. 2iżką; wsławili się wyprawą na Krzyżaków 1433. Sierow WALENTIN A., 1865-1911, jeden z najwybitniejszych malarzy ros. XIX/XX w.; kolorysta; portrety (Dziewczyna z brzoskwiniami), sceny rodzajowe, hist., pejzaże. Sierow WŁADIMIR A., 1910-68, malarz radz.; jeden z gł. reprezentantów realizmu socjalist., tematyka hist.-rewol. (Pałac Zimowy wzięty), ilustracje. Sierow, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 100 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł drzewny, spożywczy. sierp, najstarsze ręczne narzędzie żniwne; eliptycznie zakrzywione stal. ostrze na krótkiej rękojeści; znany od neolitu (kamienny); obecnie w zaniku. „Sierp", tygodnik pol. wydawany 192237 w Kijowie, Charkowie; poświęcony sprawom wsi; 1937-41 p.n. „Głos Radziecki"; organ KC KP(b)U. sierpak, nóż ogrodniczy (o ostrzu podobnym do sierpa) do wycinania niewielkich gałęzi drzew owocowych. Sierpc, m. pow. w woj. warsz.; 12,8 tys. mieszk. (1970); wytwórnia pasz, przemysł spoż.; węzeł kol.; prawa miejskie 1322. — W okresie międzywoj. liczne strajki; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 3,5 tys. mieszk. (35%); VI 1940 egzekucja 200 osób; I 1945 hitlerowcy w miejscowym więzieniu zamordowali 180 osób. sierpik, typ kwiatostanu wierzchołkowego; pędy boczne jednostronne i w jednej płaszczyźnie; np. u situ dwudzielnego. sierpik (Aphanizomenon flos-aquae), glon (sinica) wód słodkich i słonawych; tworzy swobodnie pływające, sierpowate kolonie dł. do 2 cm. „Sierp i Młot", medal radz., ustanowiony 1940; nadawany wraz z Orderem Lenina osobom, którym przyznano tytuł Bohatera Pracv Socjalistycznej. Sierpiński WACŁAW, 1882-1969, matematyk; prof. uniw. we Lwowie i Warszawie; czł. PAN (jej wiceprezes) oraz wielu zagr. akademii i towarzystw nauk.; autor ponad 600 prac z teorii funkcji rzeczywistych, teorii mnogości, teorii liczb, współzałożyciel „Fundamenta Mathematicae" red. nacz. „Acta Arithmetica". sierpówka (synogarlica turecka, Streptopelia decaocto), gatunek gołębia; dł. 28 cm; upierzenie brązowoszare, na karku czarna pręga; roślinożerna; pierwotnie Indie, Birma, Korea, Chiny, Azja Mn., w Europie od XVII w.; w Polsce od 1947, chroniona. Sierpuchow, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad Oką; 124 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., bawełn., mat. bud., metalowy. sierra [hiszp.], łańcuch, pasmo gór, góry (w Hiszpanii, Portugalii, Ameryce Pd.). Sierra de Córdoba [s. de kordowa], góry w Argentynie, w zach. części Pampy;

wyś. do 2884 m (Cerro Champaqui); wsch. stoki głęboko rozcięte dolinami rzek: wydobycie berylu, rud wolframu. Sierra de la Ventana, masyw górski w Argentynie, w pd. części Pampy; wys. do 1243 m (Tres Picos). Sierra Leone, państwo w zach. Afryce, nad Zat. Gwinejską; 71,7 tys. km2, 2,5 mln mieszk. (1969), gł. ludy Mende; stol. i gł. port Freetown; j.u. angielski. Powierzchnia na zach. nizinna, na wsch. wyżynna; klimat gorący, wilgotny; sawanny, lasy równikowe. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa olejowca, ryżu, kawy, kakaowca; wydobycie rud żel., diamentów, — Od poł. XV w. penetracja Portugalczyków, potem Anglików; od 1807 kolonia bryt. wokół m. Freetown, po podboju reszty kraju protektorat; 1958 konstytucja; od 1961 niepodległe, państwo Wspólnoty Narodów (gubernator gen.); czł. ONZ od 1961; zamachy stanu 1967 i 1968; od 1971 republika, czł. Wspólnoty Narodów. Sierra Madre Południowa (Sierra Madre del Sur), góry w pd. Meksyku, między Kordylierą Wulkaniczną a przesmykiem Tehuantepec; wys. do 3703 m (Teotepec); złoża rud antymonu. Sierra Madre Wschodnia (Sierra Madre Oriental), wsch. obrzeżenie Wyż. Meksykańskiej; dł. ok. 800 km, szer. 80-200 km, wys. do 4056 m (Pena Nevada). Sierra Madre Zachodnia (Sierra Madre Occidental), zach. obrzeżenie Wyż. Meksykańskiej; dł. ok. 1300 km, szer. 80200 km, wys. do 3150 m (Cerro Mohinora); wydobycie srebra. Sierra Maestra, góry na Kubie, w prów. Oriente; wys. do 2005 m (Pico Turquino). Sierra Morena, góry w pd. Hiszpanii; dł. ok. 600 km, wys. do 1323 m; rozcięte dolinami rzek; porośnięte makią; wydobycie rud rtęci, miedzi, pirytów. Sierra Nevada [syerə nəwädə], góry w USA, między Wielką Kotliną a Doliną Kalifornijską; dł. ok. 700 km, wys. do 4418 m (Whitney); 3 parki narodowe. Sierra Nevada, pasmo w G. Betyckich (pd. Hiszpania); wys. do 3478 m (Mulhacén); rzeźba alpejska (lodowiec); na pd. stokach sady, winnice. Sierra Nevada de Santa Marta, masyw górski w Kolumbii, na wybrzeżu M. Karaibskiego; wys. do 5800 m (Cristóbal Colón). Siersza →Trzebinia-Siersza. sierść, zwarta okrywa włosowa ciała większości ssaków; podlega okresowym zmianom (linienie). Siestrzyński JAN, 1788-1824, lekarz, litograf; wspólnie z A. Chodkiewiczem zastosował 1818 po raz pierwszy w Polsce technikę litograficzną. Sievers [zi:-] JAKUB JOHANN, 1731-1808, ambasador ros. w Polsce 1792-93; na sejmie grodzieńskim przeprowadził ratyfikację II rozbioru Polski. siew, rozmieszczenie ręczne lub mech. (siewnikiem) nasion w glebie w pewnych odstępach oraz przykrycie ich ziemią. „Siew" →Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej. „Siewba", organ tajnej organizacji lud. Związek Młodej Polski Lud. (tzw. ruch siewbiarski), wydawany 1906-08 w pow. radzymińskim; program: walka o niepodległość, postulaty ekon. i kult.; zamknięty przez władze rosyjskie. Siewiercow ALEKSIEj N., 1866-1936, ros. zoolog i embriolog, ewolucjönista; prof. uniw. w Kijowie i Moskwie, czł. AN ZSRR; prace dotyczące anatomii porównawczej kręgowców i ich rozwoju embrionalnego oraz związku ontogenezy z filogenezą. Siewiercow NIKOŁAJ A., 1827-85, ros. zoolog, zoogeograf i podróżnik; zgromadził bogate materiały fauny i flory, m.in. gór Tien-szan i Pamiru. Siewierianin IGOR (właśc. I.W. Łotariew), 1887-1942, poeta ros.; przedstawi-

sikwiaki 1069 ciel futuryzmu; poezja o charakterze ka baretowym, łącząca zdobycze słowotwórcze futuryzmu ros. z poetyką symbolizmu. Siewierodonieek, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Bonieckim Zagłębiu Węglowym; 80 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., mat. bud., maszynowy. Siewierodwińsk, m. w Ros.FSRR (obw. archangielski), port przy ujściu Dwiny do M. Białego; 145 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., mat. bud., spożywczy. Siewieromorsk, m. w Ros.FSRR (obw. murmański), nie zamarzający port nad M. Barentsa; 44 tys. mieszk. (1967). Siewierouralsk, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 26 tys. mieszk. (1967); wydobycie boksytów i rud żel.; przemysł mat. bud., drzewny. Siewierski MIECZYSŁAW, ur. 1900, prawnik, prof. procesu karnego uniw. w Łodzi; jako prokurator Najwyższego Trybunału Nar. oskarżał w procesach gł. zbrodniarzy hitlerowskich w Polsce; czł. Komisji Kodyfikacyjnej w Polsce Ludowej. siewierskie księstwo, część księstwa cieszyńskiego zakupiona 1443 od ks. Wacława I przez biskupa Z. Oleśnickiego; stanowiło do 1790 formalnie niezależne księstwo biskupów krak.; 1790 wcielone do Korony. Siewierz, m. w pow. zawierciańskim, woj. katowickim, nad Czarną Przemszą i sztucznym zbiornikiem; 4,6 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; kościoły: św. Jana Chrzciciela (XII, XVII w.), św. Macieja (XVI-XVII w.)} św. Walentego (XVII, XX w.); ruiny got.-renes. zamku biskupów krak. (XIV, XVI, XVII w.). — Gród kasztelański w XII w.; 1179-1443 wraz z ziemią siewierską własność Piastów śląskich, następnie biskupów krakowskich (siewierskie księstwo); prawa miejskie w XIII w. (do 1870) i 1962. Siewierzanie, plemię wsçhodniosłow. osiadłe w VIII-IX w. w dorzeczu Desny. Sejmu i Suły. siewka, młode drzewko lub krzew wyrosłe z nasienia; w szkółkarstwie s. używane są często jako podkładki. siewki (Charadriidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków nadwodnych z rzędu mew-siewek; ok. 60 gat.; upierzenie zmienne, często pstre; wytrwałe w locie. siew lasu, sposób sztucznego odnowienia lasu w drodze wysiewu nasion drzew leśnych (ręcznie lub siewnikiem leśnym) na powierzchni przeznaczonej do zalesienia. siewnica (Squatarola squatarola), ptak pn. terenów tundrowych, z rzędu mew-siewek; dł. ok. 30 cm; upierzenie szarawe; Eurazja, Ameryka Pn,; w Polsce sporadyczna, chroniona. siewnik, maszyna roln. do siewu nasion lub nawozów miner.; s. rzędowy rozmieszcza nasiona w glebie na właściwej głębokości w rzędach; s. rzutowy rozrzuca drobne nasiona (np. koniczyny) na powierzchni gleby; s. nawozowy równomiernie wysiewa nawozy na polu; s. kombinowany — do jednoczesnego wysiewu nasion i nawozów. siewruga (Acipenser steľlatus), ryba z rodziny jesiotrów, ponad 2m dł.; wędrowna, zlewiska M. Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego; mięso smaczne. Sieyès [sjejes] EMMANUEL JOSEPH, 17481836, fr. polityk i działacz rewol.; czł. Zgromadzenia Nar. i Konwentu Nar.; współzałożyciel klubu jakobinów; przygotował zamach 18 brumaire'a; jeden z 3 konsulów. Sigalin JÓZEF, ur. 1909, architekt, współorganizator BOS-u, pierwszy po wojnie nacz. architekt Warszawy; współautor pierwszego Planu Gen. Warszawy, tras: W-Z i im. Starzyńskiego, zespołów mieszkaniowych (m.in. Mariensztatu, MDM). Siger z Brabancji, ok. 1240-ok. 1281, średniow. filozof; przedstawiciel awerroizmu łacińskiego. Sighetu Marmatiei [sigetu -macijej]

(węg. Marmarosz Sziget), m. w pn.-zach. Rumunii, nad Cisą; 28 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny. u Sighişoara [sigisz ara], m. w Rumunii (Siedmiogród); 28 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. sigillografia →sfragistyka. Sigirija (dawniej Şinhagiri), miejscowość na Cejlonie, w Prow. Centralnej; ruiny twierdzy z V-VI w.; resztki kolosalnej rzeźby lwa; na skale słynne fryzowe malowidła, wyobrażające postaci kobiece. „Siglo, El" dziennik, organ KP Chile, wydawany od 1952. Sigmaringen [zi: kmaryŋən], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), nad Dunajem; 11 tys. mieszk. (1968); zamek Hohenzollernów; dawna stol. księstwa S. Sigmund MARIAN, ur. 1902, architekt wnętrz; prof. ASP w Krakowie; czł. Ładu; meble (współpraca z przemysłem); wystawiennictwo. sign (sgn), symbol funkcji y = signx (czyt. signum) równej 1 dla wartości x > 0, równej —1 dla x < 0 oraz równej zeru dla x = 0. Signac [sińak] PAUL, 1863-1935, malarz fr.; współtwórca i teoretyk neoimpresjonizmu; stosował technikę pointylistyczną; pejzaże nadrzeczne i nadmorskie; akwarele i grafika. signora [sińjora; wł.], pani; zwrot grzecznościowy używany we Włoszech. signore [sińjore; wł.], pan; zwrot grzecznościowy używany we Włoszech. Signorelli [sińjo-] LUCA, ok. 1441-1523, wł. malarz epoki renesansu; freski (m.in. Sąd Ostateczny w katedrze w Orvieto), obrazy rel. i mit., o monumentalnej formie i dram. napięciu. Signoret [sińore] SIMONE (właśc. S. Kaminker), ur. 1921, fr.aktorka teatr, i film.; role psychol. i dram., m.in. w filmach Złoty kask, Miejsce na górze, Czarownice z Salem. signoria [sińjo-]: 1) ustrój miast pn. i środk. Włoch (XIV, XV w.); na czele s. stał pan miasta (signore del commune) o nieograniczonej władzy; 2) wieloosobowy organ rządzący niektórych miast wł. XIII-XVI w. (np. Wenecja). signorina [sińjo-; wł.], panna. signum temporis [łac.j, znak czasu. Sigtuna [-tü:na], m. w środk. Szwecji, nad jez. Melar; 4 tys. mieszk. (1969); ośr. turystyczny. — Dawna stolica Szwecji, w XI-XII w. ośr. kultu rel. i handlu. Siguiri [sigiri], m. w pn.-wsch. Gwinei, nad Nigrem; 13 tys. mieszk. (1960); w pobliżu wydobycie złota. Sigurdsson [sigür-] JÓN, 1811-79, przywódca isl. ruchu o niezależność polit. i gosp.; współtwórca konstytucji 1874; wydawcą sag isl. i materiałów do historii Islandii. Sigwart [zi:k-] CHRISTOPH, 1830-1904, niem. filozof i logik; prof. uniw. w Tybindze; jeden z czołowych przedstawicieli psyçhologizmu w logice; zajmował się też etyką i historią filozofii. Sihanouk Norodom [-nuk n.] →Norodom Sihanouk. Sihanoukville [-nukwil], m. w Kambodży, port nad Zat. Syjamską; 15 tys. mieszk. (1965); przemysł samoch., rafineria ropy naftowej. Siirt, m. w pd.-wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. S.; 25 tys. mieszk. (1965); ośr. regionu wydobycia ropy naftowej. Sijalkot, m. w pn. części Pakistanu Zach.; 174 tys. mieszk. (1968); produkcja sprzętu sport., przemysł metal., mat. budowlanych,] sikawka, pożarnicza pompa tłokowa napędzana ręcznie za pomocą dźwigni 1- lub 2-rękojeściowej; używana w wypadku braku wodociągu wysokociśnieniowego. Sikelianos ANGELOS, 1884-1951, poeta gr.; liryki rel.-mistyczne, dramaty poet., wiersze patriot. z okresu gr. ruchu oporu w II wojnie światowej.

sikhara: 1) wieżowa część świątyni ind., najczęściej hinduskiej; !2) typ świątyni ind. z wieżą nad gł. sanktuarium. sikhów religia, utworzony ok. 1500 przez Guru Nanaka kierunek rel. o elementach hind. i muzułmańskich, uznający monoteizm, wiarę w karman i kult świętej księgi Adi-Granth; ok. 1700 sikhowie zorganizowali się w zakon rycerski. Sikkim, państwo pod protektoratem Indii,- we wsch. Himalajach; 7,1 tys. km8, 191 tys. mieszk. (1969), gł. Gurkhowie i Newarowie; stol. Gangtok; j.u. nepalski; uprawa ryżu, kukurydzy, kardamonów; hodowla bydła, owiec; rzemiosło. — Od XVII w. pod rządami dynastii tybetańskiej, w poł. XIX w. zagarnięte przez Anglików; od 1890 (na mocy układu ang.chiń.) pod zwierzchnictwem ang.; od 1947 pod protektoratem Indii; dziedziczna monarchia konstytucyjna, całkowita autonomia wewn. (układ z Indią 1950). siklawa, wodospad górski. Siklawa, wodospad w Tatrach Wysokich, na potoku Roztoka; spada z progu Doi. Pięciu Stawów Polskich do Dol. Roztoki; wys. 70 m (największy w Tatrach), Siklawica, wodospad w Tatrach Zach., na Potoku Strążyskim, w Doi. Strążyskiej; wys. ok. 21 m. Sikoku (Shikoku), najmniejsza z 4 wielkich wysp jap.; 18,8 tys. km2, 4 mln mieszk. (1965); gł. m.: Matsuyama, Takamatsu. Sikonda [szikondo], uzdrowisko ze źródłami miner, w pd. Węgrzech, w górach Mecsek. Sikora ADAM, 1819-71, poeta lud.; tkacz ze Śląska Cieszyńskiego; pieśni rel. i świeckie. Sikora IGNACY, 1882-1968, polityk, drukarz; od 1903 działacz konspiracyjny i społ. w Gliwicach; 1920-21 uczestnik akcji plebiscytowej i II powstania śląskiego; 1922-35 poseł do Sejmu Śląskiego; działacz SP; w czasie okupacji hitlerowskiej Delegat Rządu RP na Śląsk-. Sikora STANISŁAW, ur. 1911, rzeźbiarz, medalier; pomnik ofiar obozu hitlerowskiego w Mauthausen, Pomnik Czynu Chłopskiego w Warszawie; liczne projekty medali (medal z okazji 700-lecia urodzin Dantego). Sikorski (Sikorsky) IGOR I., ur. 1889, amer. konstruktor lotn., pochodzenia ros.; zbudował pierwsze samoloty wielosimikowe, m.in. 1912-13 samolot bombowy „Ilja Muromiec"; od 1919 w USA, gdzie budował również śmigłowce. Sikorski JÓZEF, 1813-96, krytyk, teoretyk muz., kompozytor; 1857 założy! „Ruch Muzyczny", współzałożyciel Warsz. Tow. Muzycznego. Sikorski KAZIMIERZ, ur. 1895, kompozytor, teoretyk muz., pedagog; 1957-66 rektor PWSM w Warszawie; utwory symf., kameralne, koncerty; podręczniki (Harmonia, Instrumentoznawstwo). Sikorski ROMAN, ur. 1920, matematyk; prof. Uniw. Warsz., czł: PAN; autor prac z podstaw matematyki, topologii, funkcji rzeczywistych, analizy funkcjonalnej. Sikorski WŁADYSŁAW, 1881-1943, polityk, generał; 1908-14 współtwórca organizacji niepodległościowych; 1921-22 'szef Sztabu Gen., 1922-23 premier i min. spraw wewn., 1924-25 min. spraw wojsk.; przeciwnik J. Piłsudskiego; 1936 współzałożyciel frontu Morges; 1939-43 premier rządu emigr. i naczelny wódz; zginął w katastrofie lotn. k. Gibraltaru. sikory (Paridae), rodzina kosmopolitycznych, gł. leśnych ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 65 gat.; gł. owadożerne, pożyteczne; w Polsce m.in.: s. bogatka, sosnówka, czubatka, modra, uboga; chronione. sikwiaki (Sipunculoidea), typ mor. zwierząt bezkręgowych dennych; ok. 250 gat.; ciało walcowate, do 25 cm dł., z wciąganym ryjkiem; otwór gębowy oto-

1070 silanole czony urzęsionymi czułkami; rozdzielnopłciowe. silanole, wodorotlenowe pochodne alkilosilanów, odpowiedniki alkoholi, trwałe są s. o wzorze R3SiOH; s. o wzorach R2Si(OH)2 i RSi(OH)3 b. łatwo odwadniają się tworząc polisiloksany i polimery usieciowane; stosowane do wyrobu olejów i kauczuków silikonowych. silany (krzemowodory), związki łańcuchowe analogiczne do nasyconych węglowodorów alifatycznych; w cząsteczce s. zamiast atomu węgla występuje atom krzemu; najprostszy — silan SiH4. silentium [łac], cisza, milczenie. silikażel (żel krzemionkowy), krzemionka o silnie rozwiniętej powierzchni wewn.; stosowany jako adsorbent, do suszenia gazów, jako nośnik katalizatorów. silikony (żywice krzemoorganiczne), produkty polimeryzacji związków krzemoorg. o ogólnym wzorze (—R2Si—O—SiR2—)n, gdzie R najczęściej grupa metylowa CH3 lub fenylowa C6H5; niepalne, nie zmieniają własności w temp. od —70 do +400°; stosowane do produkcji m.in. olejów, smarów, kauczuków. silikotermia, otrzymywanie metali (np. manganu) lub stopów (np. żelazomanganu, żelazochromu) przy użyciu krzemu jako reduktora. Silistra, m. w Bułgarii, port nad Dunajem, ośr. adm. okręgu S.; 33 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Silkeborg [selgəbor], m. w Danii (Jutlandia); 26 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók.; uzdrowisko; ośr. turystyczny. sill, żyła skał magmowych zastygłych zwykle blisko pow. Ziemi między dwiema warstwami skalnymi. Silla, 57 p.n.e.-935 n.e. królestwo feud. początkowo w pd.-wsch. części Płw. Koreańskiego, od 668 obejmowało całe jego terytorium; VIII-IX w. — rozkwit nauki, sztuki i literatury; podbite przez Korio. Sillanpää [sillanpe:] FRANS EEMIL, 1888-1964, pisarz fiń.; realist., przeniknięte liryzmem powieści z życia wsi; Śmierć i zmartwychwstanie; nagr. Nobla. Sillenpää [sillenpe:] MIINA, 1866-1952, fiń. działaczka społ.; długoletnia przewodn. Socjalist. Federacji Kobiet, 190647 czł. parlamentu; 1926-27 wicemin. opieki społecznej. u Sillitoe [sylyto ] ALAN, ur. 1928, pisarz ang.; powieści i opowiadania z życia współcz. ang. młodzieży robotn. (Z soboty na niedzielę, Samotność długodystansowca). silnia, mat. wyrażenie n! = l.2.3 ... n; np. 5! (czytaj pięć s.) = 1.2.3.4.5 = 120. silnik (motor), urządzenie przetwarzające określony rodzaj energii w energię mech.; s. pierwotny przetwarza energię pobraną bezpośrednio z przyrody, a s. w t ó r n y — wytworzoną w in. urządzeniach energetycznych; ważniejsze rodzaje s.: cieplne, elektr., wodne, wiatrowe, jądrowe, pneumatyczne. Silone IGNAZIO (właśc. Secondo Tranquilli), ur. 1900, wł. pisarz i publicysta; działacz antyfaszyst.; powieści (Fontamara, Chleb i wino). silos, zootechn. zbiornik do zakiszania pasz soczystych i przechowywania kiszonek. silos budowlany, zbiornik stały lub przenośny do przechowywania sypkich materiałów budowlanych. silos zbożowy, urządzenie do przechowywania, przewietrzania oraz dosuszania ziarna. silosokombajn (kombajn do zielonek), ciągnikowa maszyna roln. do zbioru i cięcia traw, kukurydzy i in. na sieczkę, która jest zwykle silosowana na kiszonki. silpasiastra, teksty ind. zawierające wskazówki rytualne, teoret. i praktyczne dotyczące sztulś plast, i architektury; najstarsze s. pochodzą ze średniowiecza. silumin (alpaks), stop odlewniczy aluminium z krzemem (ok. 12%) o dobrej lej-

ności; stosowany gł. w przemyśle motoryzacyjnym. Silva JosÉ AsuNcioN, 1865-96, poeta kolumbijski; prekursor modernizmu w Ameryce Łacińskiej. silva rerum [łac], zbiór najrozmaitszych wiadomości; w dawnej Polsce nazwa ksiąg domowych, w których zapisywano wydarzenia domowe, wypadki polit., przepisy, utwory literackie. „Silva Rerum", czasopismo bibliofilskie wydawane 1925-39 (z przerwami) przez Tow. Miłośników Książki w Krakowie. Silvestre [-westr] Louis DE, 1675-1760, malarz fr.; 1716-48 w Dreźnie na dworze Augusta II; barokowe reprezentacyjne portrety, obrazy hist., rel. i mitologiczne. s'il vous plait [silwuple; fr.], proszę (uprzejmie), bardzo proszę. Silvretta, grupa górska w Alpach Wsch., na granicy austr.-szwajc.; wys. do 3414 m (Piz Linard); zlodowacona. Silwasa, m. w Indii, ośr. adm. terytorium związkowego Dadra i Nagar Aweli. silwit, nazwa handl. laboratoryjnego szkła borowo-krzemowego produkcji pol.; stosowane do wyrobu naczyń laboratoryjnych, aparatury chem. i medycznej. siła, wektorowa wielkość fiz. będąca miarą oddziaływania ciał materialnych; w mechanice wielkość wywołująca zmianę ruchu ciał lub zmianę ich formy; jednostki: dyna, niuton, kilogram siły i in. siła nabywcza ludności, możliwości ludności w zakresie nabycia dóbr i usług określone jej dochodami. siła nabywcza pieniądza, ilość towarów, którą można nabyć za jednostkę pieniądza. siła pociągowa, siła wytwarzana przez pojazd trakcyjny (lokomotywę, wagon silnikowy, ciągnik) lub zwierzę pociągowe, pokonująca opór stawiany przez pojazd lub urządzenie ciągnione (wagon, przyczepę itp.). siła robocza, zdolność do pracy określona całokształtem uzdolnień fiz. i duchowych człowieka; w kapitalizmie podlega aktowi kupnarsprzedaży, jest towarem. siła wyższa (vis maior), prawo zdarzenie, któremu niepodobna zapobiec mimo dołożenia najwyższej staranności (np. klęska żywiołowa, wojna, zmiana ustawy). siła życiowa →vis vitalis. siłomierz →dynamometr. siłownia, zakład energetyczny lub zespół urządzeń dostarczający energię mech. do napędu maszyn. siłownia, sport w budownictwie sport, sala z przyrządami i przyborami do ćwiczeń siły. siłownia okrętowa, pomieszczenie na statku wodnym, w którym znajdują się urządzenia napędowe statku. siłownik →serwomotor. siły moment, wielkość fiz. równa iloczynowi siły przez ramię jej działania; odgrywa w dynamice ruchu obrotowego podobną rolę jak siła w ruchu postępowym. siły wytwórcze, środki produkcji, techn. metody wytwarzania oraz ludzie z ich umiejętnością posługiwania się środkami produkcji; s.w. rozwijają się i powodują zmiany w stosunkach produkcji i w sposobie produkcji. sił żywych zasada, fiz.: przyrost energii kinetycznej układu mech. równa się pracy sił zewnętrznych działających na ten układ. sima, czasem używana nazwa sfery we wnętrzu Ziemi, zbudowanej gł. ze skał typu perydotytów, bogatych w krzem (Si) i magnez (Mg); s. wchodzi w skład górnego płaszcza Ziemi. sima: 1) w staroż. architekturze klas. rynna o esowatym profilu, zakończona rzygaczem; 2) w profilowaniu wałek o kształcie s. sima (Oncorhynchus masu), gatunek łososia pacyficznego, do 70 cm dł.; wystę-

puje tylko u azjat. wybrzeży O. Spokojnego; ceniona. Sima JOSEF, 1891-1971, czes. malarz i grafik, od 1921 czynny we Francji; surrealistyczne pejzaże, kompozycje o tematyce mit., portrety, ilustracje. simazina, środek chwastobójczy (herbicyd) z grupy triazyn, stosowany do odchwaszczania upraw kukurydzy, a także do totalnego odchwaszczania torowisk, dróg. Simenon [simną] GEORGES, ur. 1903, pisarz fr., pochodzenia belg.; popularne powieści kryminalne (cykl o inspektorze Maigret), psychol.-obyczajowe. simens [zi:-], S, jednostka przewodności elektr. w układzie SI; odwrotność oma; 1 S = 1/1 Ω. simens [zi:-], aparat telegr. wskaźnikowy zbudowany 1847 przez E.W. Siemensa. simentalskie bydło (simentale), stara szwajc. rasa bydła mleczno-mięsnego; wys. w kłębie średnio 142 cm, cięż. 6501100 kg; maść biało-kremowa lub czerwono-biała, głowa biała; rocznie ok. 3500 kg mleka. Simeon Połocki (Samuił J. PietrowskiSitnianowicz), 1629-80, poeta ros., zakonnik; współzałożyciel Akad. SłowiańskoGrecko-Łacińskiej w Moskwie; pierwsze wiersze sylabiczne; psałterze i sztuki teatralne. Simeuluë, wyspa indonez. na O. Indyjskim, u wybrzeży Sumatry; 1,8 tys. kmł, ok. 20 tys. mieszk.; lasy tropik, z małymi ośrodkami upraw; połów ryb, koralowców; gł. m. Sinebang. Šimić ANTUN BRANKO, 1898-1925, chorw. poeta i krytyk lit.; przedstawiciel ekspresjonizmu; tom wierszy (Preobrażenja). simir, zool. →likaon. Şimleu Silvaniei [szimleu silwanijej], m. w pn.-zach. Rumunii; i3 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Simm KAZIMIERZ, 1884-1955, zoolog; prof. Wyższej Szkoły Roln. w Cieszynie i uniw. w Poznaniu; prace nauk. gł. z entomologii, podręczniki Entomologia i Zoologia, prace popularnonaukowe. Simmel [zyməl] GEORG, 1858-1918, niem. filozof, teoretyk kultury i socjolog; prof. uniw. w Berlinie i Strasburgu; zwolennik neokantyzmu; twórca gł. założeń formalizmu w socjologii. Simmera pierścień [p, zym-], elastyczny pierścień, zwykle z gumy, ze śrubową sprężyną na całym obwodzie, do uszczelniania wałków ruchowych. Simmler JÓZEF, 1823-68, malarz; obrazy hist. (Śmierć Barbary Radziwiłłówny), portrety. simmlerowskie meble, meble o cechach stylu Ludwika Filipa, produkowane w 1 poł. XIX w. w Warszawie przez warsztat J. Simmlera; także podobne wyroby innych warszawskich warsztatów tego czasu. Simms [symz] WILLIAM GILMORE, 180670, pisarz amer.; rzecznik konserwatywno-arystokr. tradycji Południa; bajroniczne poezje, powieści hist., opowiadania niesamowite. Simon ALICJA, 1879-1957, muzykolog; prof. uniw. w Łodzi; prace z historii muzyki. Simon [simą] CLAUDE, ur. 1913, powieściopisarz fr.; powieści pod wpływem W. Faulknera, łączące formalne eksperymenty nowej powieści z subtelną analizą psychologiczną. Simon [sajmən] JOHN ALLSEBROOK, 18731954, polityk bryt.; przywódca Partii Liberalnej 1930-40; min. spraw zagr. 1931, sekretarz spraw wewn. 1935-37. Simon LUDWIK, 1904-43, historyk teatru, pedagog; autor podstawowych prac o teatrze i dramacie pol. (Dykcjonarz teatrów polskich...); zamordowany przez hitlerowców. Simon [simą] MICHEL (właśc. François S.), ur. 1895, fr. aktor film.; wiele głośnych ról charakterystycznych (U

Sinnicolau Mare 1071 schyłku dnia, Urok szatana, Ten nieznośny dziadek). Simon [simą] PIERRE HENRI, ur. 1903, pisarz i krytyk lit.; czł. Akad. Fr.; powieści, prace kryt., monografie, felietony literackie. Šimon TOMÁS FRANTISEK, 1877-1942, czes. grafik i malarz; gł. widoki miast. Simonow JEWGIENIJ R., ur. 1925, syn i uczeń Rubena S., reżyser ros.; związany z Teatrem im. Wachtangowa; Irkucka historia — A. Arbuzowa, Wiryneja — L. Sejfulliny i W. Prawduchina. Simonow KONSTANTIN M., ur. 1915, pisarz ros.; liryki frontowe; powieści (Dni i noce) ukazujące walkę narodu radz. z hitlerowską agresją; utwory o aktualnej problematyce politycznej. Simonow RUBEN N., 1899-1968, ros. aktor, reżyser, pedagog; uczeń i asystent E. Wachtangowa; obok ról komediowych, tragiczne, psychol.; inscenizacje: Człowiek z karabinem N. Pogodina, Armia Konna wg I. Babla. Simonson [sajmənsənl LEE, 1888-1967, amer. scenograf i teoretyk teatru; związany z Washington Square Players i Theatre Guild. Simonstown [sajmənztaun], m. i port w Republice Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy), nad O. Atlantyckim; 8,9 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., chem., stoczn.; rybołówstwo; kąpielisko morskie. SIMP →Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich. simpleksów metoda, jedna z metod numerycznych stanowiąca podstawy algorytmu znajdowania rozwiązań programów liniowych, rozwiązywania nierówności liniowych oraz znajdowania nieujemnych rozwiązań równań liniowych. Simplon [sęplą], przełęcz między Alpami Pennińskimi a. Lepontyńskimi (Szwajcaria); wys. 2005 m; szosa BernoMediolan. Simploński Tunel, najdłuższy tunel kol. w Europie, w Alpach, na granicy Szwajcarii i Włoch, na trasie linii kol. BernoMediolan; dł. 19,8 km. Simpson [sympsnl SIR JAMES YOUNG, 1811-70, ginekolog szkoc; prof. uniw. w Edynburgu; pierwszy zastosował znieczulenie ogólne w czasie porodu; wynalazca narzędzi położniczych. Simpson [sympsn] THOMAS, 1710-61, matematyk ang.; podał metodę przybliżonego obliczania całek oznaczonych (tzw. wzór S.). Simpsona Pustynia (Arunta), pustynia w środk. Australii, na wsch. od transaustraliiskiej szosy; na pn. kamienista, w części środk. piaszczysta, na pd.-wsch. żwirowa; roczna suma opadów 350-450 mm. Šimunović DINKO, 1873-1933, pisarz chorw.; lir. opowiadania z życia wsi dalmatyńskiej; powieści psychol. o środowisku mieszcz.-inteligenckim. sin, symbol funkcji trygonometrycznej sinus. Sin (sumeryjskie Enzu), mit. babil.-asyr. bóg Księżyca; dawca życia; opiekun rolnictwa i kalendarza; ojciec Szamasza i Isztar; symbolem S. — sierp księżyca; świętym zwierzęciem — uskrzydlony byk; gł. ośr. kultu — Ur i Harran. Sin, dynastia chiń. 9-23 n.e. zał. przez Wang Manga. Sinaia, m. w pd. Rumunii, w Karpatach, nad rz. Prahova; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., ośr. turyst. i sportów zimowych o międzynar. sławie. Şinaloa, stan w zach. Meksyku, nad O. Spokojnym; 58,1 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969); gł. m.: Culiacán (stol.), Mazatlaπ; uprawa trzciny cukr., bawełny (sztuczne nawodnienie). Sinan (Chodża Mimar), 1489-1578, architekt tur., pochodzenia gr.(?); jeden z najwybitniejszych artystów muzułm.; gł. dzieła — meczety, m.in. Szehzade i Sülejmanije w Stambule, Selimije w Adrianopolu.

sinantrop, jedna z form pitekantropa ze środk. plejstocenu; znalezisko (m.in. 5 mózgöczaszek o obj. 1000-1200 cm5, 14 żuchw) w Czoukoutien k. Pekinu (Chiny). Sinatra [synätrə] FRANK (Francis), ur. 1915, amer. piosenkarz i aktor; liczne nagrania płytowe, role w filmach (Stąd do wieczności), występy w radiu i telewizji. Sincelejo [-selecho], m. w pn. Kolumbii, ośrodek adm. dep. Sucre; 56 tys. mieszk. (1964); przemysł cukrowniczy. Sinciang, dawna prow. w Chinach, od 1955 region autonomiczny Sinciang-Ujgur; ośrodek starych kultur neolitycznych (w 2 poł. I tysiąclecia p.n.e. podzielony na wiele państewek, m.in. Kaszgar); na przestrzeni dziejów ulegał na przemian wpływom chin. i ludów tur. (stąd hist. nazwy Turkiestan Wsch. i Dżungaria — pn.-zach. część S); 1755-59 włączony do cesarstwa chińskiego. Sinciang-Ujgur, region autonomiczny w pn.-zach. Chinach; 1,6 mln km2, 8 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Urumczi; uprawa (w oazach) zbóż, bawełny; hodowla owiec i koni; eksploatacja ropy naftowej. Sinclair [synkleər] SIR JOHN, 1754-1853, ang. ekonomista i agronom; założyciel i prezes ang. urzędu do spraw rolnictwa; wyhodował nowe rasy zwierząt gospodarskich; autor dzieł ekon. i rolniczych. Sinclair [synkleər] UPTON, 1878-1968, amer. pisarz i działacz społ.; naturalist. powieści demaskujące politykę koncernów kapitalist. (Grzęzawisko, Król Węgiel, Nafta). Sinczu, m. w Chinach (Tajwan); 184 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu wydobycia ropy naft. i węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł chemiczny. Sindelfingen [zyndəlfynən], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), w pobliżu Stuttgartu; 38 tys. mieszk. (1968); przemysł samochodowy. Sindh, kraina w pd.-wsch. części Pakistanu Zach., w dorzeczu Indusu; na wsch. pustynia Thar; uprawa (sztuczne nawadnianie) zbóż (gł. ryżu), bawełny; pasterska hodowla owiec, kóz, wielbłądów; gł. m.: Karaczi, Hajdarabad. Sinding CHRISTIAN, 1856-1941, kompozytor norw.; kontynuator tradycji muzyki skand.; opery, koncerty, utwory symf., kameralne i wokalne. Sindri, m. w Indii (Bihar); 41 tys. mieszk. (1961); wielka fabryka nawozów sztucznych; przemysł cementowy. sine anno [łac], bez (oznaczenia) roku (wydania książki itp.). sine die [łac], (odroczenie) bez dnia (następnego terminu); nigdy. sine ira et studio [łac], bez gniewu i bez upodobania; bezstronnie, obiektywnie (z Tacyta). sine loco [łac], skrót s.l., bez oznaczania miejsca (wydania książki itp.). Sinervo [si-] ELVI, ur. 1912, pisarka fiń.; w prozie (Wytrwaj, towarzyszu) i poezji ukazuje aktualną problematykę społ.-polit.; więziona podczas II wojny świat, za postawę antywojenną i proradziecką. Singapur (Republika Singapuru), państwo w Azji Pd.-Wsch., na wyspie S. i ok. 40 małych wyspach u 2wybrzeży Płw. Malajskiego; 0,6 tys. km , 2,0 mln mieszk. (1969), gł. Chińczycy, nadto Malajowie, Hindusi; stol. S.; j.u. angielski, chiński, malajski, tamilski; przemysł i handel skupione w m. Singapur. — Od 1867 kolonia bryt.; 1942-45 okupowany przez Japończyków; od 1959 państwo autonomiczne w ramach bryt. Wspólnoty Narodów (1963-65 w składzie Federacji Malajzji); od 1965 niepodległa republika, czł. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1965. Singapur, stol. Singapuru; 1,1 mln mieszk. (1968); największy port i gł. ośr. handl. Azji Pd.-Wsch.; hutnictwo cyny; przemysł spoż., stoczn., rafinacja ropy naft.; 2 uniw.; duży ośr. turystyczny. — W okresie międzywoj. bryt. baza wojsk, (mor.-lotn.); 1942 po kapitulacji załogi

bryt. (ok. 70 tys. żołnierzy) zajęta przez Japończyków (do VIII 1945). Singaradja, m. w Indonezji, ośrodek adm. prow. Bali; ok. 30 tys. mieszk. (1961). Singen [zynən], m. w NRF (BadeniaWirtembergia), w pobliżu Jez. Bodeńskiego; 38 tys. mieszk. (1968); hutnictwo aluminium, przemysł spoż., metalowy. singerie [sężri; fr.], szt. plast, dekoracja o motywach humorystycznych i karykaturalnych scen z małpami, stosowana w ornamentyce rokoka. Singhbhum, region górn. w Indii (Bihar), na wyż. Czhota Nagpur; wydobycie rud żel., miedzi, chromu, manganu; gl. ośr. przem. Dżamszedpur. Singier [sężjy] GUSTAVE, ur. 1909, fr. malarz, dekorator i grafik, pochodzenia belg.; przedstawiciel abstrakcji (wpływ P. Klee); projekty tkanin, witraży, malowidła ścienne. Singkep, wyspa w grupie Lingga (Indonezja);,828 km2; wydobycie rud cyny. singspiel [zynszpi:l; niem.] (śpiewogra), utwór sceniczny, często komediowy, oparty na tekście mówionym z wstawkami muz.; w Niemczech (J.A. Hiller) i w Austrii w XVIII w. — nar. forma sceniczna. singularis [łac], gram. liczba pojedyncza. singulety widmowe, linie widm atomowych nie wykazujące budowy złożonej (multipletowej). sinh (sinus hiperboliczny), symbol jednej z funkcji hiperbolicznych; 1 sinh x = 2(ex—e-x), gdzie e — podstawa logarytmów naturalnych. Sinhajlien →Lienjünkang. siniak, bot. grzyb jadalny z rodzaju piaskowiec. siniak, med. ograniczone, sinoczerwone zabarwienie skóry powstające wskutek podskórnego wylewu krwi w następstwie urazu lub samoistnego pękania naczyń krwionośnych. siniak (gołąb siniak, Columba oenas), zool. gatunek gołębia; dł. ok. 32 cm; upierzenie szarosine; ziarnojad; lasy Eurazji; w Polsce rzadki, chroniony. sinica (cyjanoza), sinoniebieskie zabarwienie skóry spowodowane niedotlenieniem organizmu i nagromadzeniem dwutlenku węgla w krwi, objaw wielu chorób serca i wielkich naczyń krwionośnych. sinice (Cyanophyta), typ jednokomórkowych, samożywnych glonów; komórki obłonione, bez wyodrębnionego jądra i chromatoforów (barwnik asymilacyjny sinozielony), często tworzą kolonie; organizmy pionierskie, obficie występują w wodach i miejscach wilgotnych (tzw. zakwity). Sining, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Cinghaj, nad rz. Sining-ho; 300 tys. mieszk. (1957); przemysł gł. spoż. i włók.; węzeł kol. i drogowy. sinizna drewna (barwica drewna), przebarwienie drewna na kolor sinoniebieski do czarnego, powodowane przez pasożytnicze grzyby; stanowi jedną z jego wad. Sinko GRZEGORZ, ur. 1923, syn Tadeusza, historyk literatury ang.; prof. Uniw. Warsz.; studia gł. z historii dramatu epoki restauracji i oświecenia. Sinko TADEUSZ, 1877-1966, filolog klas. i historyk literatury pol.; prof. uniw. we Lwowie i Krakowie, czł. PAN; m.in. Literatura grecka, Hellenizm Słowackiego, Mickiewicz i antyk, Hellada i Roma w Polsce. Sinn Fein [szin fejn], irl. organizacja niepodległościowa; ukształtowała się 1902-05; 1919 proklamowała Republikę Irlandzką, 1919-21 kierowała walką zbrojną przeciw wojskom bryt.; rozłam — na tle stosunku do autonomii — na partie: Fianna Fail (1926) i Fine Gael (1933). Sinnicolau Mare [synikolau m.] (węg. Nagy Szent Miklos), m. w pd.-wsch. Rumunii; 10 tys. mieszk. (1960). — archeol

1072 sinningia Odkryto tu skarb (23 złote ozdoby) z V w. (okres pobytu Hunów). sinningia, bylina ozdobna (doniczkowa), pochodząca z Brazylii; liście miękko owłosione; kwiaty duże, dzwonkowato-rurkowate, białe, różowe, fioletowe lub niebieskie. sinologia, nauka zajmująca się badaniem języka, dziejów i kultury Chin. Sinop (Synopa), m. w pn. Turcji, ośrodek adm. prow. S., port nad M. Czarnym; 13 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny. 1853, podczas wojny krymskiej, w pobliżu S. Rosjanie pokonali flotę turecką. Sintenis [zyntənys] RENÉE, 1888-1965, nierri. rzeźbiarka, graficzka i malarka; stylizowane rzeźby zwierząt, portrety, akty. Sint Eustatius [synt östa:tiüs], wyspa pochodzenia wulkanicznego, w2 Ameryce Środk. (Antyle Hol.); 21 km , 1,3 tys. mieszk. (1967). Sint-Maarten [synt ma:rtə] →Saint-Martin. Sint-Niklaas [synt ny:kla:s], m. w Belgii (Flandria); 49 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż., metalowy. Sintra, m. w Portugalii (Estremadura); 20 tys. mieszk. (1960); uzdrowisko, ośr. turys t,-wypoczynkowy. Sint-Truiden [synt tröidə], m. w Belgii (Limburgia); 21 tys. mieszk. (1967); przemysł metalowy. sinus (sin), nazwa jednej z funkcji trygonometrycznych; sina jest liczbą będącą miarą rzutu prostokątnego na oś rzędnych (kartezjańskiego układu współrzędnych prostokątnych) wersora wodzącego, tworzącego z dodatnim zwrotem osi odciętych kąt a; s. jest funkcją okresową o okresie 360° = 2π radianów; s. kąta α w trójkącie prostokątnym jest to stosunek przyprostokątnej przeciwległej temu kątowi do przeciwprostokątnej. sinus hiperboliczny →sinh. sinusoida, linia będąca wykresem funkcji sinus. sinusowy liniał →sinuśnica. sinusów twierdzenie: w dowolnym trójkącie płaskim stosunek któregokolwiek jego boku do sinusa kąta leżącego naprzeciw tego boku jest równy średnicy okręgu opisanego na tym trójkącie. sinuśnica (liniał sinusowy), techn. przyrząd do odtwarzania lub pomiaru z dużą dokładnością kątów; liniał oparty na 2 wałkach o jednakowej średnicy, ustawiany pochyło przez podkładanie płytek wzorcowych pod jeden z wałków. Sinyidzu, m. w KRL-D, port nad rz. Amnok; 250 tys. mieszk. (1962); ośr. przem.; stacja kol. na granicy chińsko-koreańskiej. siny kamień →miedzi siarczan. siodełko, zool. obrączkowate zgrubienie ciała skąposzczetów i pijawek, zawierające gruczoły, które wydzielają substancję służącą do budowy kokona. siodło, część rzędu końskiego, ułatwiająca jeźdźcowi dosiadanie konia; gł. części: terlica pokryta siedziskiem, tybinki, popręgi, puśliska ze strzemionami. siodło, geol. →antyklina. siodło tureckie (siodełko tureckie), zagłębienie w kości klinowej czaszki człowieka i wielu ssaków, w którym leży przysadka mózgowa. Siófok [szio:-], m. na Węgrzech, nad Balatonem; 15 tys. mieszk. (1967); słynne kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy. sioło, daw. wieś, osiedle wiejskie. Sion [sją] (niem. Sitten), m. w Szwajcarii, nad Rodanem, stol. kantonu Valais; 21 tys. mieszk. (1968); znany ośr. turyst.; muzeum; późnogot. katedrą (XV, XVI w.), romańsko-got. ufortyfikowany kościół Notre-Dame-de-Valére; zamek (XIII, XVI w.), ratusz (XVII w.). Sionna (ang. Shannon), rz. w Irlandii;' dł. ok. 350 km; uchodzi estuarium (dł. l00 km) do O. Atlantyckiego; żeglowna. siostry miłosierdzia →szarytki.

Sioux City [su: syty], m. w USA (Iowa), nad rz. Missouri; 84 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., elektrotechn., chem., maszyn.; węzeł komunikacyjny. Sioux Falls [su: fo:lz], m. w USA (Dakota Pd.), nad rz. Big Sioux; 73 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (pszenica); przemysł spoż., metal., poligraficzny. sipaje, eur. nazwa żołnierzy ind. w wojsku ang.; 1857 zapoczątkowali ogólnonar. powstanie antyang. w Indiach, zająwszy Delhi i ogłosiwszy władcą Bahadura Szaha II z dyn. Wielkich Mogołów. Sippar (obecnie Abu Habba, Irak) miejscowość w pd. Mezopotamii, ośrodek staroż. kultury sumeryjsko-akadyjskiej, ruiny pałacu i świątyni; wielkie archiwum tabliczek z tekstami klinowymi. Siqueiros [sikei-] DAVID ALFARO, UΓ. 1896, meksyk, malarz i grafik, współtwórca nar. programu sztuki meksyk.; monumentalne malowidła ścienne, obrazy, grafika (gł. sceny z życia i historii narodu meksyk.) odznaczające się dynamiczną, pełną ekspresji formą; międzynar. nagr. Leninowska. sir [sə:r], ang. tytuł szlachecki używany przed imieniem; także zwrot grzecznościowy. Siradżgańdż (ang. Sirajganj), m. w Pakistanie Wsch., port nad Brahmaputrą; 47 tys. mieszk. (1961); przemysł jutowy, spożywczy. Siren, architekci fiń., małżeństwo; HEIKKI (ur. 1918) i KAIJA (ur. 1920); budynki mieszkalne i użyteczności publ.; kaplica politechniki w Otaniemi. Sirge RUDOLF, ur. 1904, pisarz est.; powieści społ.-obyczajowe i hist., nowele (Krok za krokiem); przekłady z literatury ang., ros., fińskiej. Sirko →Sieroszewski Wacław. sirocco [-kko], ciepły lub gorący wiatr (często typu fenowego) nad M. Śródziemnym, pd. lub pd.-wsch.; wieje znad Afryki lub Płw. Arabskiego. Široky VILIAM, ur. 1902, działacz czes. ruchu robotn., współzałożyciel KPCz; 1930-63 we władzach naczelnych partii, 1953-63 premier. Sirola [si-] YRJÖ ELIAS, 1876-1936, współzałożyciel KP Finlandii; od 1918 czł. KC KP Finlandii; 1919-36 (z przerwami) we władzach Międzynarodówki Komunist.; tłumacz klasyków marksizmu-leninizmu. Sironi MARIO, 1885-1961, ' wł. malarz i rzeźbiarz; początkowo związany z futuryzmem i malarstwem metafizycznym; malarstwo ścienne, mozaiki, płaskorzeźby; dekoracje w smachu uniw. w Rzymie. Siros (Sira), górzysta wyspa gr. na M. Egejskim (Cyklady); 84 km2, 28 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek, drzew owocowych; gł. m. i port Ermupolis. Sisak, m. w Jugosławii (Chorwacja), port nad Sawą; 31 tys. mieszk. (1965); rafinacja ropy naft., hutnictwo żel., przemysł chem.; w. pobliżu wydobycie ropy naftowej. Si-sia, chiń. nazwa państwa i dyn. Tangutów, którzy 1032-1227 panowali w pn.zach. Chinach. Šišić FERDO, 1869-1940, historyk jugosł.; wydawca źródeł. Sisiunagowie, dynastia ind. królów Magadhy, panująca ok. 650-300 p.n.e.; ważniejsi władcy: Sisiunaga, założyciel Bimbisara, Adżatasiatru, Darsiaka (467-443), Udasin (443-410). Sisley [-le] ALFRED, 1839-99, malarz fr., pochodzenia ang., jeden z czołowych przedstawicieli impresjonizmu; pejzaże okolic Paryża, brzegów Sekwany i in.; Powódź to Marly. Sismondi [-mądi] JEAN CHARLES SIMONDE DE, 1773-1842, szwajc. ekonomista i historyk; krytyk ekonomii klasycznej z pozycji drobnomieszczaństwa.

Sisophon, ni. w pn.-zach. Kambodży; ok. 8 tys. mieszk. (1965); komunik. węzeł. Sistan, bezodpływowa kotlina na pograniczu Afganistanu i Iranu, zamieszkała gł, przez Tadżyków i Beludżów; słone jez. Hamun-e Helmand; klimat gorący, b. suchy; koczownicza hodowla; miejscami uprawa ziemi. sistrum, w staroż. Egipcie instrument muz., rodzaj grzechotki osadzonej na trzonku; związany z kultem bogini Hathor. sit (Juncus), kosmopolityczna roślina zielna; w Polsce w miejscach wilgotnych m.in. s. rozpierzchły, bylina do 1 m wys., o pędach stosowanych w koszykarstwie. sita młynarskie, ramy z rozpiętą gazą młyńską, część robocza odsiewacza. sitarstwo, rzemiosło wytwarzające przetaki ze skóry lub łyka, sita z włosia i drutu. sitek (sitarz, maślak sitarz, Suillus bovinus), grzyb jadalny z rodzaju maślak; kapelusz b. elastyczny, mięsisty, płowy; w Polsce pospolity w wilgotnych lasach sosnowych. Sitka [sytkə], m. w USA (Alaska), na Wyspie Baranowa; 3,3 tys. mieszk. (1970); port rybacki; przemysł drzewny, rybny. Sitkówka, w. w pow. i woj. kieleckim, w G. Świętokrzyskich, nad Bobrzą; wielki kombinat cementowo-wapienniczy „Nowiny"; zakłady wapiennicze i elementów żelbetowych. sito, przegroda z otworami stosowana gł. do przesiewania ciał sypkich. Sito JERZY STANISŁAW, ur. 1934, poeta i tłumacz; klasycyzująca liryka erudycyjna, przekłady Szekspira i poetów ang. baroku (antologia Śmierć i miłość). sitodruk (druk sitowy), drukowanie (także w kilku barwach) poprzez naciągniętą na ramę gęstą siatkę (np. jedwabn., nylonową), na której elementy nie drukujące pokryte są substancją nie przepuszczającą farby; s. stosuje się m.in. w przemyśle poligraficznym i włók. (tzw. filmodruk lub druk film.). sitowe komórki, bot. żywe komórki tworzące pasma zachodzące między siebie u roślin nagonasiennych; odpowiednik rurek sitowych u okrytonasiennych. sitowa kość, kość mózgoczaszki (nieparzysta) położona między oczodołami, na. pograniczu jamy czaszkowej i nosowej; u ssaków ma b. złożoną budowę, gł. tzw. błędnik sitowy, wysłany błoną śluzową zawierającą receptory węchu (związek z doskonale rozwiniętym węchem u ssaków). sitowe rurki, bot. słupy żywych komórek o porowatych błonach poprzecznych (tzw. sitach), przewodzące substancje org. (asymilaty); gł. składnik łyka roślin okrytonasiennych. sitowie (Scirpus), kosmopolityczne rośliny zielne (gł. byliny) podmokłych terenów; z rodziny turzycowatych; w Polsce pospolite w przybrzeżnej strefie wód s. leśne, do 1 m wys.; s. jeziorne zaliczone do rodzaju oczeret. Sitowski LUDWIK, 1880-1947, zoolog; prof. uniw. w Poznaniu; działacz ochrony przyrody; prekursor w Polsce biol. zwalczania szkodników; prace z entomologii. sitówka, bud. cegła z dużą liczbą drobnych kanalików, przechodzących przez całą jej grubość; mniejszy ciężar i przewodność cieplna niż cegły pełnej. Sittard [sytart], m. w Holandii (Limburgia); 34 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Sitte [zytə] CAMILLO, 1843-1903, architekt austr.; działał gł. w Salzburgu i Wiedniu; kościoły, projekty urbaniśt., prace teoretyczne. Sitter [sytər] WILLEM DE, 1872-1934, hol. astronom i matematyk; prof. i dyr. obserwatorium astr. w Lejdzie; autor prac z kosmologii i astrometrii. de Sittera świat, kosmologiczny model Wszechświata nie zawierający materii po-

skalp 1073 dany przez W. de Sittera; przedstawia Wszechświat rozszerzający się. sit tibi terra levis! [łac], ,,niech ci ziemia lekką będzie!''; napis na nagrobkach, zwrot używany na zakończenie mowy po« grzebowej. Sitting Bull [sytyŋ b.] (właśc. Tatanka Yokanta), ok. 1834-90, wódz Siuksów; walczył przeciw osadzaniu Indian w rezerwatach; zabity przy próbie aresztowania. Situe (ang. Akyab), m. i port w Birmie, nad Zat. Bengalską, ośrodek adm. prow. Arakan; 49 tys. mieszk. (1963); przemysł drzewny, włókienniczy. situla, rodzaj wiadra z brązu, często bogato zdobionego; s. występuje na terenach staroż. Wschodu, a w okresach halsztackim i lateńskim — w Italii i we wsch. Alpach. sit venia verbo [łac], niech mi wolno będzie powiedzieć; za pozwoleniem. sitwa → klika. Sitwell [sytuəl] DAMĘ EDITH, 1887-1964, poetka ang.; wraz z braćmi Sm OSBERTEM (1892-1969) i SACHEVERELLEM (ur. 1897) uprawiała eksperymentalną poezję awangardową; później symbolist. liryka refleksyjna, eseje. siudra, czwarta kasta ind.; należą do niej służący i rzemieślnicy pochodzenia niearyjskiego, Siudraka, ok. IV w., domniemany autor słynnego dramatu sanskr. Mriczczhakatika, opartego na wątku z utworu Bhasy Daridraczarudatta. Siukasaptati ['70 opowieści papugi'!, sanskr. zbiór opowieści napisany ok. XII w., nieznanego autora; b. popularny, wiele wersji i przeróbek (np. perska Tuti-name). Siuksowie, nazwa nadana przez białych Indianom Dakota. siunja, ind. termin filoz., wg Nagardżuny jedynie istniejąca ponadprzedmiotowà pustka, podstawa rzeczywistości. Sivas (staroż. Sebastia, Cabira), m. w środk. Turcji, ośrodek adm. prow. S.; 108 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. przemysłu spoż., mat. bud., środków transportu; meczety (XII, XV w.); medresy (XIII w.). si vis pacem, para belium [łac], jeżeli pragniesz pokoju, gotuj się do wojny. Siwa, ind. bóg, w siwaizmie najwyższy, niszczyciel świata, powołujący go na nowo z niebytu, boski asceta, opiekun tańca i dramatu, czczony także jako bóstwo płodności. Siwa, grupa oaz w zach. części Egiptu, na Pustyni Libijskiej; ok. 5 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, oliwek, zbóż; eksploatacja soli ze słonych jezior; węzeł dróg karawanowych; staroż. ośr. kultu Zeusa-Amona; ruiny świątyni. Siwadżi, 1627-80, przywódca Marathów w walce z Wielkimi Mogołami; zorgani-, zował księstwa maratyjskie w jedno państwo; inicjator odrodzenia nar. i hinduizmu w muzułm. Indiach. siwaizm, kierunek hinduizmu, wg którego Siwa jest bogiem najwyższym. siwasz, mieszaniec eskimoskiego psa z wilkiem. Siwasz, system płytkich zatok lagunowych przy wsch. wybrzeżu Płw. Krymskiego (Ukr.SRR), oddzielony od M. Azowskiego piaszczystą mierzeją (Arabacka Striełka); dł. 112 km, pow. ok. 2560 km2; woda silnie zmineralizowana. siwerniak (Anthus spinoletta), ptak z rzędu wróblowatych, zw. też świergotkiem nadwodnym; dł. ok. 16 cm; brązowo-kremowy; gł. owadożerny; Eurazja, Ameryka; chroniony. Siwertz [si:wəcz] SIGFRID, 1882-1970, powieściopisarz szwedz.; gł. przedstawiciel neorealizmu; Selambowie. siwienie, utrata barwnika włosów, najczęściej fizjol.; przyczyny nie są wyjaśnione. siwucha, wódka wyrabiana na owocach krajowych, o mocy ok. 40%, barwy jasno-

żółtej, o zapachu winnoowocowym, smaku cierpkawym; też każda pośledniejsza wódka. Sixteen~Lots [syksti:n 1.], kolonia rolna k. Brusque (Santa Catarina, Brazylia); 1870 niem. zarząd kolonizacyjny osadził tu emigrantów pol.; opuszczona 1871 przez Polaków, którzy udali się do Pilarzinho. sizal (sisal), nazwa handl. włókna twardego otrzymywanego z liści agawy (sizalskiej); używany na wyroby powroźnicze, maty itp. Sizewell [sajzuel], miejscowość w W. Brytanii (Anglia), nad M. Północnym; elektrownia jądrowa. Sjaczen, największy lodowiec Karakorum; pow. 1180 km2, dl. 75 km. sjesta, odpoczynek popołudniowy, poobiedni, drzemka poobiednia; odpoczynek połączony niekiedy z rozrywką, np. ze słuchaniem muzyki. Sjöberg [szö:berj] ALF, ur. 1930, szwedz. reżyser teatr, i film.; ekranizacje dramatów A. Strindberga (Panna Julia) i współcz. filmy obyczajowe {Skandal). Sjöberg [szö:berj] BIRGER, 1885-1929, poeta szwedz.; pieśni z własną muzyką, liryka katastroficzna, powieść. Sjöman [szö:-] VILGOT, ur. 1924, szwedz. reżyser i krytyk film.; współtwórca szwedz. nowej fali; autor drastycznych współcz. filmów obyczajowych (Jestem ciekawa w kolorze żółtym i niebieskim) i hist. (Moja siostra, moja miłość). Sjöström [szö:strö:m] VICTOR, 18791960, szwedz. reżyser, aktor teatr, i film.; współtwórca sukcesów szwedz. filmu niemego; filmy realizowane w USA i Anglii (Boska kobieta); gł. rola w filmie Tam, gdzie rosną poziomki. Sju, grupa plemion Indian Ameryki Pn., w rezerwatach USA i Kanady; ok. 100 tys.; tworzą odrębną rodzinę językową. skabioza, bot. →driakiew. skaczele (Salticidae), rodzina pająków; ok. 3 tys. gat.; krępe, dł. do 1 cm; zręcznie biegają i skaczą. skafander: 1) szczelny, odpowiednio wyposażony ubiór, umożliwiający człowiekowi przebywanie w ośrodku, do którego warunków nie jest przystosowany organizm ludzki; np. s. nurka, lotniczy, kosmonauty; 2) kurtka z kapturem używana przez turystów i narciarzy. Skagerrak [sga-], cieśnina między półwyspami jutlandzkim a Skandynawskim; dł. 300 km, szer. 110-130 km, głęb. do 809 m. skaj, rodzaj sztucznej skóry, składającej się z warstwy tkaniny, warstwy litego polichlorku winylu i niekiedy z warstwy środkowej ze spienionego polichlorku winylu; stosowany zamiast skóry do wyrobu przedmiotów galanteryjnych i wierzchów obuwia. skajlajt, żegl. →świetlik (1). skakanka, sport sznur lub linka z uchwytami służąca do ćwiczeń przeskoków; w niektórych dyscyplinach trening ze s. stanowi ważny element do wyrabiania skoczności. skala, geod. stosunek długości odcinka na mapie do długości tego samego odcinka w terenie. skala, muz.: 1) stały układ stosunków interwałowych charakterystyczny dla określonego zbioru dźwięków; rozumiana też jako uporządkowany wg wysokości układ dźwięków w obrębie oktawy; 2) zakres dźwięków instrumentu lub głosu ludzkiego. skala, w metrologii →podziałka. Skala JAN, 1889-1945, górnołużycki publicysta i poeta; liryki patriot. i miłosne, opowiadania. skala chromatyczna, ,muz. skala złożona z 12 kolejnych półtonów w obrębie oktawy. skala diatoniczna, muz. skala 7-stopniowa w obrębie oktawy, złożona z całych

tonów i półtonów, z dźwiękiem centralnym. skala durowa, muz. skala diatoniczna z półtonami między 3 a 4 oraz 7 a 8 dźwiękiem. Skala-Kukowski JAN, 1889-1945, działacz łużycki, publicysta, literat; 1925-36 red. „Kulturwehr"; walczył o prawo rozwoju kult. mniejszości narodowych. skala molowa, muz. skala diatoniczna, w swej naturalnej postaci z półtonami między 2 a 3 oraz 5 a 6 dźwiękiem, w postaci zaś tzw. harmonicznej — także między 7 a 8 dźwiękiem. skałar, wielkość scharakteryzowana podaniem wartości liczbowej, np. temperatura, masa; niekiedy s, nazywane są też liczby rzeczywiste lub zespolone. skalarne pole, płaski, powierzchniowy lub przestrzenny obszar, którego każdemu punktowi przyporządkowano wielkość skalarną, taką jak np. potencjał, gęstość, temperaturę. skalarny iloczyn wektorów a i b, liczba równa iloczynowi abcosα, gdzie a — kąt między tymi wektorami. skalary (Pterophyllum), ryby z rodziny pielęgnicowatych, do 15 cm dł.; ciepłe, zarośnięte wody dorzecza Amazonki; akwariowe. Skalbmierz, m. w pow. kazimierskim, woj. kieleckim, nad Nidzicą; 1,6 tys. mieszk. (1968); got. kościół z fragmentami romańskimi (XII, XIII, XV, XVII w.). — Prawa miejskie" w XIV w. (cło 1869) i 1927; 1944 w zasięgu Republiki Pińczowskiej; VIII 1944 pacyfikacja, zginęło ok. 100 osób; zniszczony w 50%, odbudowany. Skalda (fr. Escaut, flam. Schelde), rz. we Francji, Belgii i Holandii; dł. 430 km; uchodzi estuarium do M. Północnego; żeglowna; gł, m.: Antwerpia, Gandawa. skaldowie, poeci staroskand. na dworach królów norw. oraz możnych norw. i isl. od czasów wikingów do XIV w.; twórczość zachowana we fragmentach, skodyfikowana w Eddzie młodszej. skale kościelne (skale modalne), muz. system skal diatonicznych średniowiecza i renesansu: dorycka od d, frygijska od e, lidyjska od /, miksolidyjska od g, nadto (od XVI w.) eolska od a (molowa naturalna), jońska od c (durowa). skalenie, grupa minerałów skałotwórczych, glinokrzemianów potasu (np. ortoklaz, mikroklin) albo sodu i wapnia (plagioklazy); białe, szare, kremowe, różowe lub czerwone, o szklistym połysku; najbardziej rozpowszechnione składniki skorupy ziemskiej. skaleniowce (skalenoidy), grupa minerałów o składzie chem. zbliżonym do składu skaleni, lecz o mniejszej zawartości krzemionki, np. analcym, leucyt, nefelin. skalenoedr, jedna z krystalograficznych postaci prostych. skalenoidy, miner. →skaleniowce. skalikurki (Rupicola), ptaki dziewiczych lasów górskich Ameryki Pd.; upierzenie samców barwne, niezwykle strojne, na głowie wachlarzowaty czub. Skaliste Góry, wsch. łańcuch Kordylierów, w USA i Kanadzie; dł. ok. 4000 km, szer. 70-700 km, wys. do 4399 m (Elbert); obszar źródłowy Missouri, Rio Grande, Kolumbii, Kolorado,. Fraser i in.; wydobycie węgla kam., ropy naft., rud miedzi, molibdenu, uranu i złota; parki narodowe. skalnica (Sa.xifraga), drobna roślina zielna strefy umiarkowanej, o barwnych kwiatach; w Polsce, w górach, m.in. s. gronkowa, w zimozielonych, zbitych darniach; kilka gat. uprawia się w ogródkach skalnych. skalny ogród →alpinarium. skalp, skóra z włosami zdarta z czaszki zabitego wroga; trofeum wojenne dowodzące męstwa; zwyczaj skalpowania występował u Indian Ameryki Pn. i Pd., także u Scytów.

1074 skalpel skalpel, nóż chirurgiczny o jednostronnym ostrzu lub zakończony obosiecznym ostrzem. Skalski STANISŁAW, ur. 1915, pilot, pułkownik; uczestnik wojny obronnej Polski 1939, bitwy o W. Brytanię, walczył w Afryce Pn., we Włoszech i we Francji; zestrzelił 22 samoloty; po wojnie w lud. WP; Czarne krzyże nad Polską. skała, luźne lub zwięzłe skupienie jednego, częściej kilku lub kilkunastu minerałów, powstałe wskutek określonego procesu geol.; składnik skorupy ziemskiej; zależnie od sposobu powstania s. dzielą się na: magmowe, osadowe i metamorficzne. Skała, w. w pow. olkuskim, woj. krak.; drobny przemysł. 1863 zwycięstwo powstańców (M. Langiewicz, A. Jeziorański) nad wojskami ros.; w bitwie tej poległ A. Potebnia. Skała Fort, obserwatorium astr, Uniw. Jag. położone w odległości 19 km od Krakowa. skała macierzysta (podłoże gleby), zewn. warstwa skorupy ziemskiej, zwykle rozdrobniona, z której powstają gleby; z tej samej s.m. mogą tworzyć się różne typy gleb. skała płonna, skała, która przy eksploatacji określonej kopaliny użytecznej uważana jest za nieużyteczną. Skałka, część dzielnicy Kazimierz w Krakowie; barok.-rokokowy kościół (zw. Na Skałce) i klasztor Paulinów (1733-42, A.G. Müntzer, A. Solari); w krypcie kościoła groby zasłużonych Polaków. skałkowa broń, odprzodowa ręczna broń palna z zamkiem skałkowym, w którym odpalenie powodowała iskra z krzesiwa; używana w armiach eur. i amer. w XVII-XIX w. Skałkowski ADAM MIECZYSŁAW, 18771951, historyk; pröf. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; m.in. Jan Henryk Dąbrowski. skałodrzew (ksylolit), tworzywo otrzymywane z mieszaniny tlenku magnezu, chlorku magnezu, wypełniaczy (trociny, piasek itp.) i pigmentów; mała przewodność akustyczna i cieplna; używany na podkłady pod posadzki i na posadzki. Skałon GIEORGIJ A., 1847-1914, generał ros.; od 1905 generał-gubernator warsz.; krwawo tłumił rewolucję 1905 w Królestwie Pol.; 1906 OB PPS dokonała nań nieudanego zamachu. skałotocze (Pholas), małże mor. odznaczające się zdolnością drążenia skał, gł. wapiennych, w sposób mech. (ząbki na muszli) lub chem. (za pomocą wydzielanego kwasu); niektóre jadalne. skałotwórcze minerały, minerały tworzące skały skorupy ziemskiej; gł. krzemiany i glinokrzemiany, niektóre tlenki (np. kwarc) i węglany (np. kalcyt); stanowią ponad 90% wagowych całej skorupy ziemskiej. skałotwórcze organizmy, zwierzęta, w mniejszym stopniu rośliny, których szczątki są gł. składnikiem niektórych skał; np. z pierwotniaków otwornice (wapienie), radiolarie (krzemionkowe radiolaryty), ze szkarłupni liliowce (wapienie krynoidowe), z jamochłonów rafotwórcze koralowce, jak tabulaty, madrepory, z glonów pewne zielenice i krasnorosty litotamnia. Skamander (obecnie Menderes), rzeka w staroż. Troadzie (Azja Mn.) przepływająca obok Troi. „Skamander", miesięcznik poet. wydawany w Warszawie 1920-28, 1935-39; red.: M, Grydzewski; także nazwa grupy poet. (J. Iwaszkiewicz, J. Lechoń, A. Słonimski, J. Tuwim i K. Wierzyński), która odegrała wybitną rolę w literaturze międzywojennej. skamieliny →skamieniałości. Skamieniałego Lasu Park Narodowy, w USA (stan Arizona), zał. 1962, chroniony od 1906, pow. 37 664 ha; ruiny budowli indiańskich, skamieniałe araukarie sprzed 160 mln lat.

skamieniałości (skamieliny, fosylia), szczątki kopalnych organizmów zachowane w skałach; odciski, odlewy zmineralizowanych części szkieletowych lub całe ciała (np. mamuty w zmarzlinie, wosku ziemnym, owady w bursztynie); znaczenie w filogenetyce, stratygrafii; badaniem s. zajmuje się paleontologia. skamieniałości przewodnie, skamieniałości występujące na znacznych obszarach kuli ziemskiej wyłącznie w osadach jednej epoki czy wieku, a nawet doby geol.; są podstawą geochronologii względnej. skand Sc, pierwiastek chem. o liczbie atom. 21, z podgrupy skandowców; metal. Skanda (Karttikeja), ind. bóg wojny i planety Marsa, syn Rudry (Siwy). skandal, zdarzenie wywołujące zgorszenie, oburzenie; postępowanie przynoszące wstyd; awantura. Skanderbeg (właśc. Jerzy Kastriota), ok. 1405-68, władca Albanii od 1443, bohater nar.; zrzucił zwierzchnictwo Turcji; położył podwaliny państwowości Albanii. skandowanie, muz. śpiewanie frazy z podkreślaniem elementów metrycznych wiersza. skandowce, pierwiastki chem. tworzące podgrupę w III grupie układu okresowego; skand Sc, itr Y, lantan La, aktyn Ac; metale występujące w związkach na trzecim stopniu utlenienia. Skandynawskie Góry, góry na Płw. Skandynawskim; dł. ok. 1800 km, wys. do 2469 m (Galdhøpiggen); zach. i pn. stoki strome, rozcięte fiordami; płaskowyże i stoliwa (fjeldy); ok. 5000 km2 zajmują lodowce (największy — Jostedalsbre). skandynawskie języki (języki nordyjskie), pn. grupa języków germ., do której należą: szwedz., duń., norw., farerski i isl. (ok. 15 mln); najstarsze zabytki (runiczne) w języku pranordyjskim od III w. n.e. skandynawskie kraje, termin obejmujący kraje Europy Pn. — Szwecję, Norwegię, Danię, Finlandię i Islandię — powiązane ze sobą więzami hist. i kulturalnymi. Skandynawski Półwysep, największy płw. Europy; ok. 800 tys. km2; pn.-zach. część zajmują G. Skandynawskie; gęsta sieć rzek; liczne jeziora; linia brzegowa silnie rozwinięta (wybrzeże zach. fiordowe); klimat umiarkowany chłodny, na krańcach pn.-wsch. subpolarny, na zach. łagodzony wpływem Prądu Zatokowego; na P.S. leży Norwegia, Szwecja, część Finlandii; wydobycie rud żel. i metali nieżel., pirytów. Skania [Skåne], kraina w pd. Szwecji; żyzne gleby (uprawa pszenicy, buraków cukr.), rozwinięty przemysł; gł. m. Malmö. — W średniowieczu prow. Danii, przyznana Szwecji pokojem w Roskilde 1657. skansen, powszechnie przyjęte określenie parku etnogr.; nazwa od pierwszego na świecie muzeum etnogr. pod otwartym niebem, zał. 1891 w Skansen (park w Sztokholmie). skarabeusz (poświętnik, Scarabaeus), ponad 20 gat. ciepłolubnych, dużych, czarnych chrząszczy; żywią się nawozem; przedstawicielem jest s. czczony (S. sacer), dł. do 2 cm; czczony był przez staroż. Egipcjan pod imieniem Chępri, jako bóg wschodzącego, słońca; podobizny s. noszono jako amulety. Skara Brae [skeərə bręj], archeol. neolityczna osada na zach. wybrzeżu wyspy Mainland (Orkady); jednoizbowe domostwa kam.; ludność zajmowała się rybołówstwem, hodowlą. skarb, archeol. zespół wartościowych przedmiotów, ukryty w celu przechowania (często zakopany w ziemi); ważne źródło badań archeol., znane od neolitu. Skarbek ALEKSANDER, 1874-1921, polityk; od 1914 przywódca ND w Galicji, 1906-18 czł. austr. Rady Państwa; czł. CKN, NKN i Pol. Komisji Likwidacyjnej.

Skarbek FRYDERYK, 1792-1866, ekonomista, pisarz i działacz społ.; czołowy przedstawiciel pol. myśli ekon. w okresie Królestwa Pol., zwolennik liberalizmu gosp. (Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego): autor powieści (Pamiętniki Seglasa, Podróż bez celu) i komedii. Skarbek STANISŁAW, 1780-1848, fundator i dyr. teatru we Lwowie (otwarcie 1842). Skarbimir, XI/XII w., wojewoda Bolesława Krzywoustego; zasłużył się w walkach o Pomorze; 1117 oślepiony za bunt przeciw księciu. skarbniczek →skarbnik. skarbnik: 1) osoba zbierająca i przechowująca pieniądze jakiejś organizacji, stowarzyszenia itp.; 2) w Polsce średniow. urzędnik zarządzający archiwum i skarbem panującego (z wyjątkiem zasobów pieniężnych i kruszców). skarbnik (skarbniczek), pojazd 4-kołowy, obity skórą, kryty w całości lub tylko w tylnej części, używany w XVIIXVIII w. w Polsce do podróży, gł. jako bagażowy. skarbowość, dziedzina działalności publ. obejmująca wydatki i dochody państwa (finanse państw.), realizowane przez organy państw, i przez wyodrębnione państw, instytucje finans. (np. banki, zakłady ubezpieczeń). skarb państwa, państwo jako osoba prawna — podmiot stosunków majątkowych. Skarb Priama, zespół złotych przedmiotów z poł. III tys. p.n.e. znalezionych na terenie Troi przez H. Schliemanna, który błędnie sądził, iż należał on do mit. Priama, króla Troi. skarga, prawo w postępowaniu adm. odformalizowany środek kontroli społ., służący każdemu obywatelowi lub organizacji społ., dotyczący nieprawidłowości decyzji lub sposobu załatwienia sprawy przez organ państw, lub społ.; w postępowaniu cyw. termin na określenie powództwa. Skarga PIOTR, 1536-1612, teolog i pisarz, jezuita; kaznodzieja nadworny Zygmunta III; traktat polit. Kazania sejmowe — przeciw tolerancji rel., ale i wadom ustroju oraz egoizmowi szlachty; Żywoty świętych. Skarga umierającego (Żale umierającego), wiersz rel.-dydaktyczny z 1 poł. XV w. nieznanego autora, zachowany w 2 późniejszych odpisach, wyd. 1886 i 1893. skarn, skała metamorficzna, szara, zielonkawa lub pstra; składa się gł. z granatu, piroksenu, epidotu, amfibolu. skarp, zool. →turbot. skarpa, arch. →przypora. skarpa (szkarpa), bud. pochyła boczna powierzchnia nasypu, wykopu, grobli itp.; wzmocniona przez darniowanie, brukowanie itp. Skarszewski WOJCIECH, 1742-1827, biskup chełmsko-lubelski od 1790, prymas Królestwa Pol. od 1824; targowiczanin, 1794 skazany na karę śmierci (wyroku nie wykonano). Skarszewski-Żuk TADEUSZ, 1858-1933, powieściopisarz, publicysta; powieści psychol.-społ. (Rumak Światowida). Skarszewy, m. w pow. kościerskim, woj. gdańskim; 4,4 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, mat. bud.; prawa miejskie ok. 1320. — W okresie okupacji IX-XII 1939 hitlerowcy zamordowali ok. 1200 mieszk. S. i okolic. skartabellat, szlachectwo niepełne w dawnej Polsce, wprowadzone 1669; nobilitowani nie mieli, aż do trzeciego pokolenia, prawa piastowania urzędów i pełnienia funkcji posła. skaryfikacja, etnogr. tatuaż bliznowy, ozdoba ciała powstała przez nacięcie skóry nożem wg zaznaczonego wzoru; zachowana gł. w Afryce. skaryfikacja, med. zdrapanie naskórka bez spowodowania krwawienia, stosowa-

sklepienie 1075 ne przy szczepieniach; na zadrapanie nakłada się szczepionkę. skaryfikator, tned. przyrząd o kilku ostrych ząbkach, służący do zadrapania skóry (skaryfikacji) w celu powierzchownego wprowadzenia np. szczepionki przeciwospowej, tuberkuliny. skaryfikator, roln. rodzaj kultywatora łąkowego do przewietrzania darni łąk i pastwisk przez wycinanie rowków. Skaryszew, m. w pow. radomskim, woj. kieleckim; 2,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1264 (do 1869) i 1922. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ók. 1000 (1/3) mieszkańców. Skarżanka HANNA, ur. 1919, aktorka Teatru Ateneum w Warszawie; role charakterystyczne i dram. (także film.); występy w repertuarze muz. i estradowe. Skarżyński BOLESŁAW, 1901-63, lekarz, biochemik; prof. Uniw. Jag. i Akad. Med. w Krakowie, czł. PAN; prace z zakresu biochemii, m.in. biochemii nowotworów, witamin, hormonów, enzymów i antywitamin, metabolizmu bakterii, hydrolizy skrobi; także z historii medycyny. Skarżyński JERZY, ur. 1924, malarz, grafik, scenograf; współzałożyciel powoj. Grupy Krakowskiej; dekoracje teatr. (gł. w Krakowie) i film., realizowane często z żoną, Lidią Minticz-S.; malarstwo i rysunek o cechach fantastyki. Skarżyński STANISŁAW, 1899-1942, pilot wojsk.; 1931 dokonał lotu dookoła Afryki, 1933 samotnie przeleciał Atlantyk; zginął jako pilot RAF. Skarżysko-Kamienna, m., pow. miejski w woj. kieleckim, nad Kamienną; 39,3 tys. mieszk, (1970); ośr. przemysłu maszyn., metal., obuwn.; węzeł kol. — W 1905 jeden z ośrodków ruchu rewol.; w okresie międzywoj. wpływy KPP i PPS; prawa miejskie 1923; w okresie okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje, m.in. II 1940 360 osób, VI 1940 760 osób; 1942-44 w Zakładach Zbrojeniowych „Hasag" obóz pracy (przeszło 15 tys. więźniów); liczne akcje dywersji kol. — GL, AL, AK. skat, trzyosobowa gra w karty talią 32-kartową; grający biorą po 10 kart, a 2 (zw. s.) pozostają przykryte; b. popularny na Śląsku. skating, daw. ślizganie się na łyżwach, jazda na wrotkach. skatol C9H9N, metyloindol, bezbarwna, krystal. substancja o zapachu fekalii; w bardzo dużym rozcieńczeniu ma miły zapach; otrzymywany syntetycznie, stosowany w kompozycjach zapachowych. skaut [ang.], harcerz. skauting, system wychowania dziewcząt i chłopców oraz ruch młodzieżowy zapoczątkowany 1907-08 przez R. BadenPowella w W. Brytanii i rozpowszechniony w wielu krajach; do tradycji i metod wychowawczych s. nawiązywało częściowo harcerstwo. Skawa, rz., pr. dopływ górnej Wisły; dł. 79 km, dorzecze 1188 km2; gwałtowne wezbrania; dolina S. jest ważnym szlakiem komunik. (linia kol. i szosa) w poprzek Beskidów. Skawina, m. w pow. i woj. krak., nad Skawinką; 15,9 tys. mieszk. (1970); huta aluminium, wielka elektrownia (550 MW); przemysł mat. bud., spoż.; prawa miejskie 1364. skaz, lit. typ narracji w formie bezpośredniego potocznego monologu, w przeciwieństwie do przemówienia retorycznego i monologu wewn.; termin przejęty z ros. nauki o literaturze. skaza (diateza), szczególna skłonność ustroju do nieprawidłowych, nadmiernych reakcji tkanek na określone bodźce; np. s. moczanowa — skłonność do dny i kamicy moczanowej, s. wysiękowa — charakterystyczna dla dzieci skłonność do występowania wysięków skóry, śluzówek oraz skłonność do obrzęków, s. krwotoczna — skłonność do krwawień.

skazany, w karnym postępowaniu wykonawczym osoba, wobec której zapadł prawomocny wyrok skazujący. skaza wysiękowa, typowa dla dzieci w pierwszych latach życia skłonność do wyprysków, łojotoku i stanów wysiękowych skóry, powstająca wskutek niewydolności fizjol. mechanizmów obronnych organizmu. Skazkin SIERGIEJ D., ur. 1890, historyk radz., mediewista; czł. AN ZSRR; badacz historii chłopów na Zachodzie. skąpomocz (oliguria), wytwarzanie moczu w zmniejszonej ilości w stosunku do ilości przyswojonych płynów; wskazuje na upośledzenie czynności nerek. skąposzczety (Oligochaeta), gromada pierścienic; ok. 2500 gat.; ciało robakowate, dł. kilku mm do 2-3 m, z kilkoma szeregami szczecinek; obojnaki; gł. słodkowodne denne i glebowe; saprofagi; należą tu np. dżdżownice, wazonkowce. skąpotchawce (Pauropoda), stawonogi zaliczane do wijów; nieliczne gat,, dł. 2-8 mm; żyją np. w wilgotnej ściółce, w Europie — Pauropus huxleyi. skecz, krótki utwór sceniczny o lekkiej żartobliwej treści i żywym, dowcipnym dialogu. skeet [skit], jedna z dwóch konkurencji w strzelaniu sport, z myśliwskiej broni śrutowej do rzutków. skeleton, niskie, jednoosobowe, stal. sanki sport, o płozach szer. powyżej 8 mm, wadze do 50 kg; zawodnik leży na brzuchu, kierując sanki czubkami butów lub podrzutem ciała. Skellefteå [szęllefteo:], m. w pn. Szwecji, w pobliżu Zat. Botnickiej; 62 tys. mieszk. (1969); hutnictwo metali nieżel., przemysł metal., papierniczy. Skelton [skeltn] JOHN, 1460-1529, ang. poeta, duchowny; wychowawca Henryka VIII; alegor. poematy, m.in. satyry na sfery dworskie. skene, w staroż. teatrze gr. podłużny budynek ustawiony przy okręgu orchestry, naprzeciw widowni; pomieszczenie dla aktorów będące także tłem przedstawienia Skerlić JOVAN, 1877-1914, serb. krytyk i historyk literatury, działacz polit.; prof. uniw. w Belgradzie; recenzje, monografie, historia nowszej literatury serb.; ideolog ruchu na rzecz utworzenia Jugosławii. Skhul, stanowisko antropologiczne jaskiniowe człowieka neandertalskiego (szczątki 10 osobników, czaszka z bródką), na zboczu góry Karmel (Palestyna). ski [norw.], dawna nazwa nart. skiaskopia, obiektywna metoda badania wad wzroku za pomocą lusterka płaskiego (skiaskopu), które przez soczewkę o sile —1D rzuca wiązkę światła na dno oka; obserwuje się ruch cienia przy przesuwaniu lusterka. skiba, roln. wąski pas roli odcinany i odkładany przez lemiesz i odkładnicę pługa. Skiba WOŁODY →Sabowski Władysław. Skibine GEORGE (właśc. Jurij B. Skibin), ur. 1920, amer. tancerz i choreograf, pochodzenia ros.; solista wielu zespołów baletowych; 1957-62 dyr. baletu Opery w Paryżu. Skibiński KAROL, 1849-1922, inżynier kol.; prof. Polit. Lwowskiej; prace dotyczące budowy i wytrzymałości nawierzchni kolejowych. Skibniewska HALINA, ur. 1924, żona Zygmunta, architekt; projekty ośrodków kultury, urządzeń sport, i osiedli mieszkaniowych (m.in. Sady Żoliborskie w Warszawie); wicemarszałek Sejmu od 1971. Skibniewski ZYGMUNT, ur. 1906, architekt i urbanista; czł. Praesensu; prof. Polit. Warsz., wykładowca ASP w Warszawie; współorganizator BOS, współautor planu gen. Warszawy i Warsz. Zespołu Miejskiego.

Skidmore [skydmo:r] THOMAS, P-1832, działacz amer. ruchu robotn.; 1829 współzałożyciel Robotn. Partii. Skien [szi:n], m. i port. w pd.-wseh, Norwegii, ośr, adm. okręgu Telemark; 45 tys. mieszk, (1969); przemysł papiern.,, chemiczny. Skierniewice, m, pow. w woj. łódzkim, nad Skierniewką; 25,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przem,; wytwórnia konstrukcji stal., urządzeń chem., transformatorów radiowych, huta szkła; węzeł kol.; Instytut Sadownictwa; klasycyst. kościół św. Jakuba (XVIII w., E. Schroeger) i pałac arcybiskupi (XVII, XVIII, XIX w.) z bramą wjazdową (XVIII w.). — Prawa miejskie 1457 do 1795 ośr. dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich (od XVII w. rezydencja); 181438 zarząd dóbr księstwa łowickiego, potem jedria z rezydencji cesarskich (1884 zjazd 3 cesarzy państw rozbiorowych); w okresie międzywoj. (1934-36) strajki organizowane przez KPP; podczas okupacji hitlerowskiej zginęło wskutek eksterminacji 4 tys. mieszkańców. Skierniewka, rz.5 pr. dopływ Bzury; dł. 57 km, dorzecze 339 km8. Skierski KAZIMIERZ ZENON, 1908-61, pisarz; utwory o tematyce okupacyjnej (opowiadania Sztuka umierania) i powstaniu warsz. (powieść Powstaną synowie ognia), opowieści biograficzne. skif (skiff), jednoosobowa wyścigowa łódź sport.; jedynka. Skikda (dawniej Philippeville), m. i port w Algierii, nad M. Śródziemnym; 72 tys. mieszk. (1966); zakłady skraplania gazu ziemnego i rurociąg gazowy z Hassi Rmel; przemysł rybny. skikjöring [szisiö:riŋ; norw.], jazda na nartach za reniferem, koniem lub pojazdem mech.; narciarz trzyma przymocowaną do nich linkę. Skimborowicz HIPOLIT, 1815-80, dziennikarz, biografista, pamiętnikarz; związany z „entuzjastkami" i „entuzjastami"; wydawał m.in. „Przegląd Warszawski'' i „Przegląd Naukowy"; Gabryella i entuzjastki. skin-efekt, stosowana niekiedy nazwa zjawiska naskórkowości. skiofile, organizmy cieniolubne, znajdujące optymalne warunki życia w miejscach ocienionych; np. paprocie leśne. skip, górn. szybowe naczynie wyciągowe w postaci metal, skrzyni o dużej pojemności, służące gł. do przenoszenia urobku. skip, techn. wyciąg z nośnią (zwykle przechylnym wózkiem lub skrzynią; przesuwaną wzdłuż pochyłej prowadnicy; używany do ładowania pieców hutn., transportu urobku w kopalniach itp. Skirgiełło IWAN, ok. 1354-97, książę litew., namiestnik Litwy 1386-92, brat i współpracownik Władysława Jagiełły; zwolennik unii z Polską. Skiros, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim, największa w archip. Sporadów Pn.; 210 km2, 4 tys. mieszk. (1961). Skirowie, lud wschodniogerm. zasiedlający od końca III w. p.n.e. tereny nad M. Czarnym, w pocz. n.e. — nad dolnym Dunajem; w V w. podbici przez Hunów, 469 — Ostrogotów, ulegli rozproszeniu. SKJ →statystyczna kontrola jakości. Skjoldungowie, dynastia panująca w Danii ok. 936-1047; wg tradycji zał. przez. Gorma Starego. Skladanowsky MAX, 1863-1939, pionier kinematografii niem.; 1892 zbudował (z bratem Emilem) bioskop. Sklarenko SEMEN, 1901-62, pisarz ukr.; powieści o wojnie domowej (Droga na Kijów), także hist. z czasów Rusi Kijowskiej. sklejka, tworzywo drzewne otrzymane przez sklejanie arkuszy forniru w ten sposób, że włókna kolejnych warstw są do siebie prostopadłe; używana np. w budownictwie, meblarstwie. sklepienie, arch. konstrukcja o powierzchni wygiętej kryjąca określoną

1076 sklepienie niebieskie przestrzeń, wykonana z kamienia lub ceglanych klińców, betonu, żelbetu, wsparta na murach oporowych (s. zamknięte) albo na podporach, np. kolumnach, filarach (s.-otwarte); gł. typy s.: kolebkowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, kopulaste. sklepienie niebieskie →sfera niebieska. skierodermia, med. →twardzina. skleroma, med. →twardziel. sklerometr, przyrząd do oznaczania twardości kryształów przez zarysowanie ich ścian odpowiednio obciążonym ostrzem diamentowym lub metalowym. skleroproteidy (albuminoidy, proteinoidy), białka proste, o budowie włókienkowej, b. odporne na działanie enzymów i czynników chern.; substancje podporowe i strukturalne organizmów; np. kolagen, keratyna, elastyna. sklerotomy, zawiązki szkieletu osiowego u zarodka kręgowców (części sornitów). skleroty, bot. przetrwalniki niektórych grzybów; np. sporysz buławinki czerwonej. skleroza, med. →miażdżyca. skleryty, igiełki szkieletowe gąbek i jamochłonów (gł. koralowców). Sklifosowski NIKOŁAJ W., 1836-1904, chirurg ros.; prof. uniw. w Moskwie; wprowadził w Rosji aseptykę i antyseptykę; nowe metody operacyjne. skład, druk. powstały w wyniku składania (ręcznego lub maszyn.) zestaw kolejnych wyrazów i wierszy tekstu; rozróżnia się s. gorący i s. zimny. skład, roln. pas oranego pola zwykle ok.' 20-30 m szef., niekiedy do 100 m; orka na s., sposób wykonania orki, przy której skiby odkładane są do środka. składacz (zecer), wykwalifikowany pracownik druk. wykonujący ręczny lub maszyn, skład. składaczka, druk. linia metal, ustawiana w wierszowniku; zabezpiecza przed zaczepianiem się czcionek w poszczególnych wierszach i ułatwia wyjmowanie składu z wierszownika. składak, rodzaj turyst. kajaka o szkielecie składanym, obciągniętym nieprzemakalnym materiałem. składanie, druk. ręczne (przy użyciu wierszownika, czcionek, justunku) lub maszyn, (linotyp, monotyp) zestawianie wyrazów i wierszy formy druk.; s. metodami fotograf, (fotoskładanie) przeprowadzacie przy użyciu fotosettera, lumitypu itp. Składkowski-Sławoj FELICJAN, 18851962, polityk, generał; legionista, czł. PPS; 1926-29, 1930-31 i 1939 min. spraw, wewn.; 1936-39 premier; współodpowiedzialny za proces faszyzacji kraju; od 1989 na emigracji. składnia, dział nauki o języku zajmujący się budową zdania; s. opisowa bada zasób konstrukcji składniowych danego okresu; s. historyczna — zmiany rozwojowe, którym podlega system składniowy danego języka. składnia logiczna, dział logiki zajmujący się klasyfikacją różnych kategorii log. wyrażeń językowych, badaniem ich wzajemnych związków oraz warunków poprawnego budowania wyrażeń złożonych. Składnica Księgarska, przedsiębiorstwo państw, powstałe 1953; prowadzi hurtową sprzedaż książek i wydawnictw nieperiodycznych, pośrednicząc między wydawnictwami a księgarniami. składniki, mat. wyrazy występujące w sumie algebraicznej. składopis, elektr. maszyna do pisania wyposażona w automatyczne urządzenie do wyrównywania długości wierszy tekstu, o kroju czcionek zbliżonym do kroju czcionek druk.; odpowiednio zmontowany tekst ze składopisu (np. z rysunkami) służy do przygotowania formy druk. (np. dla techniki offsetowej). składowe wektora, liczby będące miarami względnymi rzutów danego wektora

na osie układu współrzędnych prostoliniowych. Skłoby (w. w pow. przysuskim, woj kieleckim), 1940 (11 IV) pacyfikacja; hitlerowcy zamordowali 215 osób. Skłodowska-Curie [s.-küri] MARIA, 18671934, fizyk i chemik, wielka uczona pol. pracująca we Francji; prof. Sorbony; współtwórczyni nauki o promieniotwórczości, autorka pionierskich prac z chemii jądrowej; współodkrywczyni polonu i radu; przyczyniła się do rozwoju badań nad promieniowaniem w Polsce, inicjatorka (1932) budowy Instytutu Radowego w Warszawie: dwukrotna nagr. Nobla. skłonność,, psyckol. tendencja do zachowywania się w określony sposób w sytuacjach, które mogą wywoływać rozmaite reakcje. Skobielcyn DMITRIJ W., ur. 1892, fizyk radz.; dyr. Instytutu Fizyki AN ZSRR: odkrywca pęków promieniowania kosmicznego. skoblica, narzędzie do strugania drewna; ma zastosowanie gł. w bednarstwie, skoczki (Dipodidae), rodzina drobnych gryzoni; poruszają się skacząc na tylnych kończynach, które są znacznie dłuższe od przednich; oczy duże; ogon długi, zwykle z pędzelkiem włosów; gł. stepy i pustynie Starego Świata. skoczki (Jassidae), rodzina pluskwiaków równoskrzydłych; drobne, barwne, skaczące owady (np. na trawach, zbożach); wysysają soki roślin, mogą przenosić wirusy roślinne; szkodniki, np. upraw owsa. skoczki mułowe (poskoczki, Periophthalmidae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; kilka gat,, do 15 cm dł.; oczy wypukłe, ruchliwe; płetwy piersiowe pełnią rolę podpórek; po odpływie pozostają na mule; pobrzeża Australii, pd.-wsch. Azji i Afryki, skocznia: 1) urządzenie sport, przeznaczone do wykonywania skoków w lekkiej atletyce; 2) →narciarska skocznia. skoczogonki (Collembola), rząd drobnych owadów bezskrzydłych; kilka tys. gat., w Polsce ok. 230; mają narządy gębowe gryzące lub ssące; żyją w środowiskach wilgotnych; mogą uszkadzać kiełkujące rośliny. Skoczów, m. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim, nad Wisłą; 7,5 tys. mieszk. (1968); przemysł wyrobów filcowych, włók., metal.; Muzeum Gustawa Morcinka; ratusz i kamienica (XVIII w.); prawa miejskie przed 1327. Skoczylas WŁADYSŁAW, 1883-1934, grafik, malarz, rzeźbiarz; prof. SSP w Warszawie; współzałożyciel Rytmu, Rytu i IPS; twórca nowocz. drzeworytu pol. (tematyka góralska, rel., arch., rodzajowa). Škoda EMIL, 1839-1900, czes. przemysłowiec i inżynier; 1869 odkupi! fabrykę maszyn w Pilznie i rozbudował ją (działa szybkostrzelne, samoloty, samochody). Skoda JOSEPH, 1805-81, lekarz czes.; prof. uniw. w Wiedniu; udoskonalił diagnostykę chorób wewn.; wyznawca tzw. nihilizmu terapeutycznego. Škoda, największe w Czechosłowacji przedsiębiorstwo przemysłu maszyn., zał. 1859 w-Pilznie; produkuje urządzenia techno!, dla elektrowni cieplnych, wodnych i jądrowych, silniki elektr., sprzęt walcowniczy, obrabiarki, lokomotywy elektr., trolejbusy (samochody — od 1945 zakłady im. W. Lenina w Pilznie) itp. skojarzenie, psychol. powiązanie ze sobą dwóch albo więcej myśli, uczuć, wyobrażeń powodujące, że wystąpienie jednego z tych zjawisk psych, wywołuje tendencję do pojawienia się również drugiego. skojec (szkojec), średnio w. jednostka masy i jednostka pieniężna; w Polsce równa 1/24 grzywny; w XIII w. s. = 10 denarów, w XV-XVI w. — 2 grosze. skok, anat. odcinek stopy ptaków, którego szkielet tworzy kość skokowa. Skok PETAR, 1881-1956, chorw, językoznawca, romanista; prof. uniw. w Zagrze-

biu; liczne prace z toponomastyki i etymologii na temat wpływów elementów romańskich na języki słowiańskie. skok funkcji, różnica granic lewo- i prawostronnej danej funkcji w danym punkcie. skoki, łow. nogi zająca i królika. Skoki, m. w pow. wągrowieckim, woj. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; 2,9 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł. — Prawa miejskie 1367; XVI-XVII w. ośrodek działalności braci czes.; 1818-19 udział mieszkańców S. w powstaniu wielkopolskim. skoki do wody, konkurencja sport, obejmująca skoki z trampoliny i z wieży (wys. 5 i 10 m), wykonywane z miejsca lub z rozbiegu, po 10 w konkursie (z wieży kobiety 7); o zwycięstwie decyduje punktacja za jakość wykonywanych ewolucji. Skokie [skouki], m. w USA (Illinois), w zespole miejskim Chicago; 68 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. skoki na łyżwach, ewolucja jazdy figurowej w łyżwiarstwie, w której zawodnicy wykonują obroty po odbiciu się jedną nogą lub dwiema; zwykle noszą nazwę od nazwisk łyżwiarzy, którzy pierwsi je wykonali; odmiana s. na ł. są skoki akrobatyczne, np. przez leżące beczki. skoki narciarskie, konkurencja w narciarstwie, podczas której zawodnicy na skoczni narciarskiej oddają w konkursie po 2 skoki oceniane przez sędziów; punktuje się długość i styl skoku, o zwycięstwie decyduje suma punktów. skoki przez przeszkody, konkurencja jeździecka polegająca na pokonaniu różnego typu przeszkód zbudowanych z ruchomych elementów; strąoenie części przeszkody daje punkty karne decydujące (obok czasu) o wyniku konkursu; rozróżnia się konkursy: dokładności, zwykłe i potęgi skoku; notuje się rekordy na wysokość i na szerokość skoku. skoki w lekkiej atletyce, grupa konkurencji obejmująca skok w dal, wzwyż, o tyczce i trójskok — dla mężczyzn, oraz skok w dal i wzwyż — dla kobiet. skokochron, sprzęt ratowniczy umożliwiający bezpieczny skok z wyższych pięter budynku objętego pożarem; pas brezentowy rozpinany nad ziemią, tworzący równię pochyłą. skokowa kość, u ssaków jedna z kości stepu; u ptaków kość stanowiąca szkielet skoku, powstała z zespolenia kości stepu (części) i śródstopia, niekiedy dość długa, np. u bociana. skokowa objętość (pojemność skokowa), objętość przestrzeni między skrajnymi (zwrotnymi) położeniami tłoka w cylindrze; o.s. cylindra — iloczyn powierzchni otworu cylindra i skoku tłoka; o.s. silnika — suma o.s. jego cylindrów. skokowa zmienna losowa (dyskretna zmienna losowa), zmienna losowa mogąca przybierać skończenie lub nieskończenie (przeliczalnie) wiele różnych wartości z odpowiednimi prawdopodobieństwami, np. ilość dzieci w przypadkowo wybranej rodzinie. skok tłoka, odległość między skrajnymi (zwrotnymi) położeniami tłoka, w których zmienia on — na przeciwny — kierunek ruchu w cylindrze silnika, pompy lub sprężarki tłokowej, prasy hydraul. itp. skoleks (czerwioch, główka), przednia część ciała tasiemców, zwykle opatrzona narządami czepnymi (przyssawki, haczyki, bruzdy), przechodząca w szyjkę, od której oddzielają się człony (proglotydy). Skolimowski JERZY, ur. 1936, reżyser i scenarzysta film.; filmy fabularne o nowatorskiej formie i narracji (Rysopis, Bariera); działa też za granicą (Start, Na samym dnie). Skolimów-Konstancin, dawne miasto (prawa miejskie 1952), od 1969 w obrębie m. Konstancin-Jeziorna. skolioza, boczne skrzywienie kręgosłupa w różnych jego odcinkach, powstające

skrajnia 1077 wskutek gł. wad postawy, zmian w kręgach i porażeń mięśni grzbietu. skolopendrium, bot. →języcznik. skolopendry (Scolopendridae), rodzina dużych, jadowitych, gł. tropik, pareczników; w pd. Europie żyje s. paskowana (Scolopendra cingulata), dł. do 10 cm. Skolwin, dzielnica Szczecina; fabryka celulozy i papieru. Skomorochy, w średniow. Rosji wędrowni aktorzy, kuglarze, muzykanci; przetrwali do XVIII w. Skonfederowane Stany Ameryki, nazwa związku 11 stanów pd. USA w dobie wojny secesyjnej 1861-65. skończony ciąg, ciąg mający wyraz ostatni. skop, wytrzebiony tryk. Skopanie, w. w pow. tarnobrzeskim, woj. rzeszowskim, k. Baranowa Sandomierskiego; fabryka firanek. Skopas, IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr., twórca stylu patetycznego w rzeźbie; celował w oddaniu przeżyć psych.: Meleager, Szalejąca Menada; współtwórca dekoracji rzeźb, mauzoleum w Halikarnasie. skopek, wiaderko z drewn. klepek na mleko lub śmietanę. Skopelos, wyżynna wyspa gr. na M. Egejskim (Sporady Pn.); 96 km2, 4 tys. mieszk. (1961). Skopenko WASYL, 1912-45, pułkownik radz.; 1944 dowódca 1180 pułku piechoty 350 dyw. 1 Frontu Ukr., który wsławił się w walkach o wyzwolenie Sandomierza; poległ w bitwie na przedpolu Wrocławia. Skopiec, najwyższy szczyt G. Kaczawskich (Sudety Zach.); 724 m. Skopin, m. w Ros.FSRR (obw. riazański); 21 tys. mieszk. (1967); ośr. wydobycia węgla w Podmoskiewskim Zagłębiu Węglowym; przemysł maszyn., mat. bud., szklarski. Skopin-Szujski MICHAIŁ W., 1587-1610, jeden z organizatorów walki z oddziałami Dymitra Samozwańca II i interwencyjnymi wojskami pol. w okresie „smuty"; wysuwany na tron carski. Skopje, m. w Jugosławii, nad Wardarem, stol. Macedonii; 228 tys. mieszk. (1965); przemysł spóż., metal., chem.; huta żel.; uniw.; ośr. turyst; muzea; tur. meczety, łaźnie, zajazdy (gł. z XV w.); akwedukt (XV w.), kościół (XIX w.). — Zniszczone przez trzęsienie ziemi 1963 (odbudowane m.in. przy udziale pol. architektów i urbanistów). skopolamina (hioscyna), alkaloid tropanowy, otrzymywany z pewnych gat. roślin z rodziny psiankowatych; działa porażająco na zakończenie nerwów przywspółczulnych oraz narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy; stosowana jako lek uspokajający w stanach podniecenia ruchowego, też w okulistyce itd. skorki (Dermaptera), rząd owadów gł. międzyzwrotnikowych; ok. 1 tys. gat.; mają skrzydła przednie skrócone (tzw. półpokrywy), narządy gębowe gryzące; odwłok zakończony cęgami; wszystkożerne, gł. nocne; potocznie, lecz błędnie zw. szczypawkami. Skorocice, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; w pobliżu rezerwat przyrody (wąwóz ze zjawiskami krasu gipsowego i roślinność stepowa). skorodyt, minerał, uwodniony arsenian żelaza; zielony lub brun., o szklistym połysku; produkt utlenienia arsenopirytu. Skoropadski PAWIEŁ P., 1873-1945, generał ros.; 1918 narzucony przez Niemców hetman Ukrainy, w grudniu 1918 obalony przez rewolucję, emigrował do Niemiec. skoroszyt, teczka kartonowa z przymocowanym wewnątrz urządzeniem do spinania luźnych kartek. skorowidz →indeks. skorpeny (Scorpaena), ryby mor. do 40 cm dł.; czerwone; drapieżnie; u nasady płetw grzbietowych gruczoły jadowe. skorpiony (Scorpiones), rząd dużych, gł. tropik, pajęczaków; ponad 600 gat.;

nogogłaszczki zakończone szczypcami; ciało kończy tzw. zaodwłok (właściwy tylko s.) z kolcem jadowym; jad niektórych s. jest niebezpieczny i dla człowieka; potocznie zw. niedźwiadkami. skorupa ziemska, zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej sięgająca średnio do głęb. 33 km (na kontynentach średnio 2540 km, pod oceanami — 7-15 km); składa się z warstw: osadowej, „granitowej" (zbudowanej gł. z granitów i skał pokrewnych) i „bazaltowej" (zbudowanej ze skał typu bazaltu). skorupiaki (Crustacea), gromada gł. wodnych, skrzelodysznych stawonogów; ok. 20 tys. gat.; ciało okryte twardym oskórkiem, składa się z głowotułowia i odwłoka; dwugałęziowe odnóża ulegają odpowiednio modyfikacji lub zanikają; na segmentach przednich tworzą zwykle 2 pary czułków, parę żuwaczek i 2 pary szczęk; z reguły rozdzielnopłciowe; członowce i pancerzowce. skorupik jabłoniowy (przecinkowiec, Lepidosaphes ulmi), czerwiec z rodziny tarczników; groźny szkodnik jabłoni i jesionu (wysysa soki); w Polsce pospolity. Skorupka STANISŁAW, ur. 1906, językoznawca polonista; prof. Uniw. Warsz.; prace z fonetyki, leksykografii, frazeologii porównawczej (Słownik frazeologiczny języka polskiego); współautor Stylistyki polskiej. Skoryna (Skaryna) FRANCISZAK, 1486 (?)1551 (?), białorus. drukarz i lekarz; drukował w Pradze, Wilnie (pierwsza drukarnia), wydawca Biblii w języku białoruskim. Skorzęcin, ośrodek wypoczynkowy w pow. gnieźnieńskim, woj. pozn., nad Jez. Skorzęcińskim. skorzonera →wężymord czarny korzeń. skośne ożaglowanie, typ ożaglowania przystosowanego gł. do pracy przy wiatrach bocznych i ukośnych; rodzaje: bermudzkie, gaflowe, łac, lugrowe i rozprzowe. skośne proste (proste wichrowate), dwie proste w przestrzeni nie leżące w jednej płaszczyźnie. skośnica, przyrząd do pomiaru i sprawdzania kątów wierzchołkowych stożków lub klinów; składa się z liniału stałego i liniału ruchomego. skośny splot, splot tkacki, w którym pokrycia nitek wątkowych przez osnowę przesunięte są w kolejnym wątku o jedną nitkę. Skotnicki CZESŁAW, 1871-1944, hydrotechnik, meliorant; od 1906 wykładowca w Tow. Kursów Nauk. i na Kursach Przem.-Roln. w Warszawie; prof. Polit. Warsz.; Nauka melioracji. Skotnicki JAN, 1876-1968, malarz, grafik; pejzaże, sceny rodzajowe, kompozycje fantastyczne. Skotnicki-Grzmot STANISŁAW, 1894-1939, generał; we wrześniu 1939 dowódca Pomorskiej Brygady Kawalerii, następnie zgrupowania i grupy operacyjnej kawalerii; poległ w walce. skotopaska, lit. staropol. nazwa sielanki. skotyzm, jeden z gł., obok tomizmu, kierunków w filozofii scholastycznej w XIII-XIV w., zapoczątkowany przez J. Dunsa Szkota; łączył augustynizm z arystotelizmem. Skövde [szöwdə], m. w pd.-zach. Szwecji; 29 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., cementowy. Skoworoda HRYHORIJ, 1722-94, ukr. filozof i poeta; traktaty filoz., bajki satyr., wiersze głoszące idee humanizmu. Skowron STANISŁAW, ur. 1900, zoolog, genetyk, ewolucjonista; prof. Uniw. Jag., i Akad. Med. w Krakowie, czł. PAN; prace gł. z zoologii doświadczalnej; Dziedziczność, Ewolucjonizm, Biologia ogólna. skowronek borowy →lerka. skowronek polny (Alauda arvensis), ptak polny z rzędu wróblo watych; dł. 18 cm; upierzenie szarobrun.; żywi się nasiona-

mi i owadami; zwiastun wiosny (melodyjny śpiew); kosmopolityczny; chroniony. Skowroński ALEKSANDER, 1863-1934, śląski działacz oświat, i polit., poeta, ksiądz; wiersze patriot.-religijne. Skowroński JERZY IGNACY, ur. 1901, elektrotechnik; prof. Polit. Wrocław., czł. PAN; prace z dziedziny techniki wysokich napięć i materiałoznawstwa elektrotechnicznego. Skowroński WŁADYSŁAW, 1891-1943, działacz ruchu robotn.; 1942 sekr. Kom. Okr. PPR Warszawa-Prawa Podmiejska, 1943 Kom. Obw. PPR Radomsko-Kieleckiego i p.o. dowódcy GL tamże; zamordowany przez NSZ. Skowroński ZDZISŁAW, 1909-69, dramatopisarz; satyryczne komedie obyczajowe i psychol. Imieniny pana dyrektora (z Józefem Słotwińskim, ur. 1908), Maturzyści, W czepku urodzona, dramat telewizyjny Mistrz, scenariusze filmowe. skójka (Unio), duży małż słodkowodny o masywnej muszli, do 18 cm dł.; pospolity; niektóre gatunki poławiane dla macicy perłowej. skójka pertorodna, zool. →perłoródka. skójkowate (Unionidae), grupa słodkowodnych małżów odznaczających się swoistym rozwojem, w którym występuje larwa glochidium, pasożytująca częściowo na skrzelach, płetwach i skórze ryb. skóra, zewn. powłoka ciała kręgowców; rola ochronna oraz w oddychaniu, regulacji temperatury ciała, wydalaniu (pot), gospodarce wodnej; receptory s. dostarczają informacji o otoczeniu; s. złożona jest z naskórka i jego wytworów, skóry właściwej (u ssaków mieszczącej gruczoły potowe i łojowe) oraz tkanki podskórnej. skóra sztuczna, grupa materiałów zastępująca skórę naturalną; są to gł.r 1) tkaniny, włókniny lub dzianiny powleczone warstwa tworzywa sztucznego, 2) folie ze zmiękczonych tworzyw sztucznych, 3) rozwłóknione odpady skór wyprawionych, spojone kauczukiem (skóra wtórna); stosowane do wyrobu galanterii, obuwia, tapicerki i in. Skórcz, m. w pow. starogardzkim, woj. gdańskim; 3,1 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł. — W 1866 w S. pierwszy na Pomorzu Bank Lud.; prawa miejskie 1934. Skórewicz KAZIMIERZ, 1866-1950, architekt i konserwator zabytków; prace konserwatorskie w Czersku, Nieborowie i gł. na Zamku Król. w Warszawie; prace arch.: sala obrad sejmu i przebudowa Instytutu Maryjskiego na siedzibę sejmu i senatu w Warszawie. skórka (epiderma), bot. powierzchniowa warstwa młodych organów roślinnych, składająca się z płytkowatych komórek; s. liści i łodyg pokryta jest kutykulą, wytwarza m.in. aparaty szparkowe i włoski, s. korzeni — gł. włośniki. skórnica islandzka, bot. →płucnica islandzka. skórniki (Dermestidae), rodzina małych chrząszczy; ok. 1 tys. gat.; żywią się produktami pochodzenia zwierzęcego; częste w magazynach, spiżarniach, mieszkaniach. skóroskrzvdłe, zool. →latawce. skórowanie, obróbka skrawaniem polegająca na zeskrawaniu z odlewu lub odkuwki warstwy wadliwej (uszkodzonej). Skórzewski EDWARD, ur. 1930, reżyser film.: filmv dokumentalne (Uwaga, chuligani) i fabularne (Gangsterzy i filantropi), realizowane z T. Hoffmanem. Skórzewski PAWEŁ, ?-1820. konfederat barski, generał-major woj. kaliskiego w powstaniu 1794, generał brygady Księstwa Warsz awski e go. skórznie (skórzenki, skórnie), staropol. i gwarowa nazwa długich butów z cholewami, podbitych podkówtami. SKP →Stowarzyszenie Księgarzy Polskich. skrajne wyrazy, wyrazy a i d występujące w proporcji a : b = c : d. skrajnia, w kolejnictwie linia granicz-

1078 skrajnik na, której nie może przekroczyć tabor kol. znajdujący się na torze ani obiekty w jego pobliżu; s. dla budowli oraz s. dla taboru są określone przepisami kolejowymi. skrajnik, w kolejnictwie urządzenie do sprawdzania, czy ładunek przewożony na odkrytych wagonach nie wystaje poza graniczną linię zw. skrajnią ładunkową. skrajnik (komora zderzeniowa), żegl. wodoszczelny przedział na dziobie lub rufie statku wodnego, sięgający od burty do burty i od dna do pokładu szczelnego, oddzielony od reszty pomieszczeń grodzią wodoszczelną; w razie uszkodzenia dzioba lub rufy zabezpiecza przed zatopieniem reszty pomieszczeń statku. Skram AMALIE, 1846-1905, powieściopisarka norw.; gł. przedstawicielka naturalizmu; cykl powieściowy obrazujący upadek rodziny rybackiej z okolic Bergen. skraplacz (kondensator), urządzenie do skraplania par cieczy, rodzaj wymiennika ciepła; używany np. w silnikach parowych, chłodziarkach. skraplanie (kondensacja), przechodzenie ciała ze stanu gazowego w ciecz, zwykle połączone z wydzielaniem ciepła. skraplarka, urządzenie do skraplania gazów, złożone ze sprężarki, skraplacza i aparatów pomocniczych. Skraup ZDENKO HANS, 1850-1910, chemik austr.; badania alkaloidów, węglowodanów, białek; synteza chinoliny. skrawające narzędzie, narzędzie, które przy swym ruchu względnym oddziela od przedmiotu obrabianego cząstki materiału w postaci wiórów; n.s. skrawa i kształtuje obrabianą powierzchnię klinową częścią roboczą — ostrzem (n.s. jedno-, i wieloostrzowe). skrawalność, podatność materiału w danych warunkach obróbki na zmiany objętości, kształtu i wymiarów przez zeskrawanie warstwy tego materiału. skrawanie drewna, obróbka drewna narzędziami tnącymi dla nadania obrabianym elementom żądanego kształtu, gładkości i wymiarów (skrawanie oddzielające — wiór stanowi odpad) lub dzielenie drewna na wióry określonych wymiarów (skrawanie dzielące), stanowiące cel produkcji (okleiny, fornir, wióry na płyty). skrawaniem obróbka, proces technol. polegający na mech. usuwaniu określonej objętości materiału (naddatku na obróbkę) narzędziem z klinowym ostrzem skrawającym, twardszym od obrabianego materiału; rozróżnia się o.s. wiórową i o.s. ścierną. skrawarka obwodowa (łuszczarka), obrabiarka do skrawania wzdłuż obwodu wyrzynka (po linii spiralnej) długiej taśmy forniru, dzielonej następnie na arkusze. skrawarka płaska, obrabiarka do dzielenia odcinków kłody na cienkie arkusze (okleiny, obłogi); pracuje ruchem posuwisto-zwrotnym. skrawarka-wiórkarka, obrabiarka służąca do dzielenia wyrzynków i szczap oraz drewna małowymiarowego i odpadowego na wióry o małych wymiarach, służące do produkcji płyt wiórowych. skrecz, sport odstąpienie od dalszego udziału w zawodach (np. z powodu kontuzji zawodnika, uszkodzenia sprzętu) i przyznanie przeciwnikowi zwycięstwa bez walki. Škréta KAREL, 1610-74, malarz czes.; wybitny przedstawiciel baroku w środk. Europie; obrazy rel. i realist. portrety. skręcanie, niech, odkształcanie ciała (np. pręta), przy którym poszczególne jego przekroje ulegają w swych płaszczyznach obróceniu względem siebie o pewien kąt. skręcarka, mech. maszyna do wytrzymałościowych badań próbek materiału na skręcenie; wyznacza odkształcenia próbki w zależności od momentu skręcającego. skręcarka, włók. maszyna (z grupy przędzalniczych) do skręcania taśmy włókien lub nitkowania przędzy.

skręcenie (torsja), mat. liczba będąca miarą odchylenia krzywej od płaskości (tj. od położenia w płaszczyźnie). skręcenie kończyny (dystorsja), rozciągnięcie lub naderwanie torebki stawowej i więzadeł stawowych wskutek nagłego, nieprawidłowego ustawienia obciążonej kończyny; objawia się bólem, ograniczeniem ruchomości, zasinieniem i obrzękiem stawu; konieczne unieruchomienie. skręt, włók. wielkość określająca stopień skręcenia włókien (podczas przędzenia) lub przędzy (podczas nitkowania); s. lewv oznacza się symbolem S, prawy Z. skrętak sosny (rdza sosnokrętna), choroba młodych pędów sosen (ulegających zniekształceniu), wywoływana przez pasożytniczy grzyb, który rozpoczyna cykl rozwojowy na osice lub białodrzewiu. skrętek (Funaria), drobny mech, rosnący na glebie wilgotnej; najbardziej rozpowszechniony (też w Polsce) s. wilgociomierczy, którego szczecinka z zarodnią wskutek nawilgocenia skręca się. skręt jelit, postać niedrożności jelit powstająca wskutek skręcenia się pętli jelita, gł. cienkiego, o 180-360°, w następstwie zrostów otrzewnej lub zbyt długiej krezki jelita. skrętka rurowa, tulejka z kołnierzem pośrodku i 2 gwintami na końcach, wkręcana w gwintowane otwory łączonych rur. skrętnica (Spirogyra), glon (sprzężnica) o piesze nitkowatej; tworzy watowate skupienia, gł. w wodach stojących; chloroplasty spiralnie skręcone, wstęgowate. skrętnik, bot. →strofantus. skrętomierz, lotn. →zakrętomierz. skrętu mechanizm, mechanizm umożliwiający skręcanie pojazdu gąsienicowego; do kierowania służą 2 dźwignie, dzięki którym można zatrzymać jedną (dowolną) gąsienicę, bez zmiany prędkości drugiej. Skriabin ALEKSANDR N., 1872-1915, kompozytor ros.; w twórczości elementy mistyczne, indywidualny system harmoniczny; utwory symf. {Prometeusz) i fortepianowe. Skriabin KONSTANTIN I., ur. 1878, parazytolog ros.; dyr. Ogólnozwiązkowego Instytutu Helmintologii; czł. AN ZSRR i PAN; badania nad pasożytami, chorobami pasożytniczymi i ich zwalczaniem; monografie, podręczniki {Zarys chorób inwazyjnych...). skrobacz (drapacz), archeol. narzędzie epoki kamienia (młodszy paleolit), wykonywane z wiórów i odłupków krzemiennych. skrobak, narzędzie jednoostrzowe do obróbki wykańczającej powierzchni metal, lub drewn. przedmiotów. skrobanie, b. dokładna obróbka wykańczająca dokonywana ręcznie skrobakami. skrobanka, med. →wyłyżeczkowanie jamy macicy. skrobia (krochmal) (C6H10O5)n, roślinny cukier zapasowy zbudowany z cząsteczek glukozy; produkt fotosyntezy; składa się z rozpuszczalnego polisacharydu amylozy i nierozpuszczalnego — amylopektyny; podstawowy składnik węglowodanowy pokarmu człowieka;.stosowana w przemyśle włók., papiern., poligraficznym, farm. i kosmetycznym. skrobiawica (amyloidoza), odkładanie w tkankach substancji będącej produktem zwyrodnienia skrobiowatego — amyloidu; proces ogólny lub obejmujący jeden narząd; wiąże się z długotrwałymi chorobami zakaźnymi, chorobami nerek, nowotworami i innymi chorobami wyniszczającymi. skrobiowość (wartość skrobiowa), w przemyśle ziemniaczanym — procent wagowy skrobi (łącznie z cukrami typu heksoz) w kłębach*ziemniaczanych. Skrodzki EUGENIUSZ (pseud. Wielisław), 1821-96, pisarz; gawędy i obrazki pamiętnikarskie.

skrofularia, bot. →trędownik. skrofuloza (zołzy), postać gruźlicy węzłów chłonnych szyi (obecnie rzadka), występująca gł. u dzieci żyjących w złych warunkach higienicznych i bytowych. skroniowa kość, kość mózgoczaszki (parzysta) człowieka i ssaków wchodząca w skład ścian bocznych i podstawy czaszki; budowa skomplikowana, m.in. część skalista k.s. (piramida) zawiera błędnik, część bębenkowa — jamę bębenkową ucha. skroń, okolica głowy człowieka i ssaków wyznaczona zasięgiem kości skroniowej; u niższych kręgowców okolicę skroniową tworzy kilka odrębnych kości. Skrowaczewski STANISŁAW, ur. 1923, dyrygent i kompozytor; od 1960 w Minneapolis (USA). skrót, symbol nazwy jednowyrazowej lub wielowyrazowej, powstały w celu uproszczenia nazw często używanych (np., dr, płk, PAN, PKP, itd.). skrótowiec, wyraz powstały z połączenia nazw pierwszych liter wyrazów tworzących jakąś nazwę wielowyrazową (np. pegeer — PGR) lub pierwszych sylab wyrazów złożonych (np. żelbet — żelazobeton). skrub, austral. odmiana buszu; twardolistne zarośla (przypominające śródziemnomor. makię) wiecznie zielonych, krzewiastych gat. eukaliptusa i akacji. skruber, aparat do usuwania z mieszaniny gazowej zanieczyszczających ją ciał stałych lub cieczy. skrupulatny, zwracający uwagę na szczegóły, drobiazgi; pedantyczny, drobiazgowy, sumienny, dokładny. skrupuł (scruple), sc, anglosaska jednostka apteczna masy; 1 sc. ≈ 1,296 g. skrutacyjny, obliczający głosy podczas głosowania (zwykle o komisji). Skrwa, rz., pr. dopływ dolnej Wisły; dł. 99 km, dorzecze 1539 km2. Skrwilno, w. w pow. rypińskim, woj. bydgoskim; 15 X-15 XI 1939 hitlerowcy rozstrzelali ponad 1400 osób, wśród nich uczniów gimnazjum w Grudziądzu. skryba, staroż. lub średniow. kopista (skryptor) przepisujący rękopisy; żartobliwie — urzędnik, literat. Skrypij STANISŁAW, 1914-43, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; od 1932 w OMS „Życie"; od 1942 w PPR i GL; IIIV1943 dowódca GL w Warszawie; rozstrzelany przez hitlerowców. skrypt, publikacja o charakterze podręcznika odbita techniką powielaczową, obejmująca zbiór wykładów z określonej dziedziny. skrypt dłużny, prawo dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu. skryptor →kopista. . skryptorium (scriptorium), pomieszczenie przy średniow. klasztorach lub katedrach, gdzie skrybowie (skryptorzy) przepisywali kodeksy rękopiśmienne; także mały, przenośny pulpit-skrzynka do pisania z pochyłym, otwieranym wiekiem. skryptura, daw. pismo, dokument, list. Skrzatusz, w. w pow. wałeckim, woj. koszalińskim; barok, kościół (XVII W.). skrzaty, w wierzeniach lud. drobne demony, w. zasadzie przychylne ludziom; np. s. domowe strzegły domostwa. skrzeczka, bot. →trzęsło. skrzek, jaja płazów, otoczone galaretowatą otoczką, składane w formie pakietów lub sznurów na dnie wód słodkich, często wśród roślin wodnych. skrzekot, niepłodny mieszaniec samca cietrzewia i samicy głuszca; wydaje skrzeczący głos. skrzela, anat. narządy wielu zwierząt wodnych, m.in. ryb, skorupiaków, mięczaków, służące do oddychania tlenem rozpuszczonym w wodzie; różnego kształtu, cienkościenne, rozgałęzione, bogato ukrwione wyrostki (uwypuklenia) skórne lub błony śluzowej; u bezkręgowców czę-

Skupsztina Związkowa 1079 ściej s. zewnętrzne; u ryb — s. wewnętrzne. skrzela (sloty), lotn. wysuwane lub stałe elementy na krawędzi natarcia skrzydeł, zwiększając ich siłę nośną przy starcie i lądowaniu; zapewniają prawidłowy opływ grzbietu skrzydeł przez powietrze, chronią przed przeciągnięciem i korkociągiem. skrzelodyszce (Branchiata), nazwa stosowana łącznie dla skorupiaków i wymarłych trylobitów. skrzelonogi (Euphyllopoda), skorupiaki liścionogie, żyjące w małych, wysychających zbiornikach wodnych; ich jaja mogą przetrwać w mule wiele miesięcy, a nawet lat. skrzelopływka bagienna, zool. →zadychra. skrzelotchawki, blaszkowate lub nitkowate narządy oddechowe larw owadów żyjących w wodzie. skrzelowe łuki, chrzestne lub kostne łuki — składnik trzewioczaszki — stanowiące rusztowanie dla skrzeli u krągłoustych, ryb i larw płazów (z wyjątkiem łuków przednich); u ryb I para ł.s., łuki żuchwowe, przekształcona w szczęki, II para, łuki gnykowe, służy gł. do umocowania I. skrzelowe pokrywy (wieczka skrzelowe), 2 ruchome tarczowate płytki, lewa i prawa, zamykające komory nad skrzelami u ryb kostnoszkieletowych. skrzelowe szczeliny, otwierające się na zewnątrz szczeliny w przednim odcinku przewodu pokarmowego krągłoustych, ryb i larw płazów, oddzielone łukami skrzelowymi (u wyższych kręgowców tylko w rozwoju zarodkowym). skrzep, hutn. →narost. skrzep, med. miękka, ciemnoczerwona lub żółtawa, rzadziej biała masa ściętej krwi utworzona z siatki włóknika krwi, w której tkwią białe i czerwone krwinki. skrzeplina, med. →zakrzep. skrzep mleka, mleko ścięte wskutek zakwaszenia lub dodania podpuszczki (wytworzenie nierozpuszczalnego parakazeinianu wapnia). Skrzeszewski STANISŁAW, ur. 1901, działacz pol. ruchu robotn.; 1944 kier. Resortu Oświaty PKWN, 1945 i 1947-50 min. oświaty, 1951-56 min. spraw zagr., 1956-57 sekretarz Rady Państwa. Skrzetuski FLORIAN, 1780-1872, uczestnik kampanii napoleońskich, powstania 1830-31; czł. TDP; uczestnik powstania badeńskiego 1848/49. Skrzetuski KAJETAN JÓZEF, 1743-1808, pijar, pedagog oświeceniowy; uczył m.in. w warsz. Korpusie Kadetów; Historia powszechna dla szkól narodowych na klasę Ul. Skrzetuski WINCENTY, 1745-91, pijar, prawnik, pedagog; autor podręcznika historii; propagator idei oświecenia. Skrzyczne, szczyt w Beskidzie Śląskim, w paśmie odchodzącym na pn. od Baraniej Góry; 1257 m; wyciąg krzesełkowy; schronisko PTTK. skrzydelnik {Strombus), płytkowodny ślimak przodoskrzelny mórz ciepłych; muszla (do 25 cm) używana do celów dekoracyjnych. skrzydełkowa pompa, pompa wyporowa, w której organem roboczym jest tłok z 2 skrzydłami zaopatrzonymi w zawory, wprawiany — za pomocą ręcznej dźwigni — w ruch obrotowo-zwrotny. skrzydlak (Myliobatis aquila), gatunek płaszczki, do 1,5 m dł.; ogon biczowały, z kolcem jadowym; M. Śródziemne, tropik, wody O. Atlantyckiego. skrzydlak, typ owoców rozsiewanych przez wiatr; zwykle oskrzydlony orzeszek (np. u klonu, jesionu, grabu). skrzydlica (Pterois volitans), ryba mor. do 20 cm dł.; u nasady płetw kolce jadowe; rafy koralowe strefy tropikalnej. skrzydlica (Alaria), glon (brunatnica) mórz pn.; plecha płaska, do 25 m dł.; A. esculenta jest pokarmem w Szkocji,

Irlandii i Francji, A. crassifolia — w Japonii. skrzydlik, med. trójkątny fałd spojówki wrastający na rogówkę od strony przyśrodk. kąta szpary powiekowej; grozi przysłonięciem źrenicy; występuje gł. u ludzi pracujących w kurzu. skrzydła, anat. narządy lotu owadów, ptaków, nietoperzy oraz mezozoicznych pterozaurów; s. owadów (zwykie 2 pary) — zbudowane są z błony chitynowej z żyłkami, wewnątrz których biegną tchawki, naczynia i nerwy; s. ptaków — przekształcone kończyny piersiowe, płaszczyznę lotną tworzą pióra (gł. lotki); s. nietoperzy — fałd skórny rozpięty między kończynami, tułowiem i często ogonem. skrzydło, arch. boczna, zwykle wydłużona część budowli (gł. pałacu), ustawiona w stosunku do gł. korpusu najczęściej pod kąteni prostym. skrzydło, lotn. element płatowca (samolotu lub szybowca) wytwarzający podczas jego ruchu aerodynamiczną siłę nośną; obrys przekroju poprzecznego s. ma kształt aerodynamicznego profilu; mogą być s. proste, skośne lub typu delta. skrzydłonogi {Pteropoda), mor., pelagiczne ślimaki tyłoskrzelne, o ciele półprzezroczystym, często barwnym; noga przekształcona , w 2 płetwy; muszle zredukowane, ich cząstki tworzą tzw. iły pteropodowe; pokarm ryb i waleni. skrzydłorzech (Pterocarya), azjat. drzewo parkowe; w Polsce najczęściej uprawiany s. kaukaski; cenne drewno na meble i okleiny. skrzydłoszpony (Anhimidae), rodzina dużych ptaków moczarowych z rzędu blaszkodziobych; 3 gat.; skrzydła opatrzone 2 rogowymi szponami; Ameryka Pd. skrzydłowiec (ornitopter), statek powietrzny o płatach nośnych, wykonujących ruchy podobne do ruchów skrzydeł ptaków; stosowany (bez sukcesów) przez pierwszych konstruktorów lotnictwa. skrzydłówka, instrument muz., aerofon (dęty blaszany), używany w orkiestrach wojskowych. Skrzynecki JAN ZYGMUNT, 1787-1860, generał; wódz nacz. powstania 1830-31; konserwatysta, zwolennik układów z carem; usunięty z dowództwa. skrzynia, techn. rodzaj kadłuba maszyny mającego zamkniętą budowę, np. skrzynia przekładniowa. skrzynia biegów (skrzynia prędkości), przekładnia stopniowa, o przełożeniu zmienianym przez włączanie i wyłączanie kół zębatych, sprzęgieł, hamulców itp. zamknięta w obudowie; używana w układach napędowych np. obrabiarki, samochodu. skrzynia korbowa →kartér. skrzynia prędkości →skrzynia biegów. skrzynia przekładniowa: 1) kadłub przekładni w postaci zamkniętej skrzyni z pokrywą; 2) przekładnia zębata stanowiąca samodzielną jednostkę konstrukcyjną, zwykle obudowaną; np. skrzynia biegów samochodu. skrzynka sekcyjna, element kotła opłomkowego łączący końce opłomek z walczakiem. Skrzynno, w. w pow. przysuskim, woj. kieleckim; wczesnobarok. kościół (XVII w.) z rzeźbą Pięknej Madonny (ok. 1420). Skrzyński ALEKSANDER, 1882-1931, polityk, dyplomata; 1922-23 i 1924-26 min. spraw zagr.; 1925-26 premier. Skrzyński LUDWIK, 1816-81, wiceprezes Galic. Tow. Gosp., poseł do sejmu galic, i austr. parlamentu. skrzyp (Equisetum), roślina zielna z klasy skrzypowych; liście drobne, łuskowate lub szydłowate; błony komórkowe przesycone krzemionką; 25 gat. (gł. Eurazja, Ameryka), w Polsce 9 — pospolite na obszarach podmokłych, m.in. s. polny (chwast polny, leczn.), s. leśny, s. błotny (trujący).

skrzypce, instrument muz., chordofon smyczkowy z 4 strunami strojonymi w kwintach; kształt i walory dźwiękowe zawdzięczają s. szkołom lutniczym XVIXVII w. skrzypłocz (mieczogon, Limulus), reliktowy denny stawonóg mor., współcz. przedstawiciel staroraków; dł. do 60 cm; ciało okryte tarczą, zakończoną kolcem; żywi się bezkręgowcami i wodorostami. skrzypowe (skrzypy, Equisetinae, Articulatae), klasa paprotników; łodyga o budowie członowej: z węzłów okółkowo wyrastają liście asymilacyjne; liście zarodniowe tarczkowate, w szczytowym kłosie; s. najbujniej rozwinęły się w górnym dewonie i w karbonie (drzewiaste kalamity), obecnie jeden rodzaj — skrzyp. skrzyżowanie torów, miejsce przecinania.się w jednym poziomie 2 nie łączących się torów szynowych. skua (Stercorarius skua), ptak nadwodny z rzędu mew-siewek, zw. też wydrzykiem wielkim; dł. do 62 cm; upierzenie gł. brązowe; morza stref przybiegunowych; w Polsce rzadki, chroniony. skublica, leśn. →capina. skul (skull), używana niekiedy nazwa łodzi wioślarskiej półwyścigowej dla 1 zawodnika, a więc jedynki. skulice (Glomeridae), rodzina dwuparców; dł. 2-20 mm; żyją w ściółce leśnej; żywią się butwiejącymi roślinami; niepokojone zwijają się w krążek. Skulik BERNARD, 1867-1924, działacz oświat, pochodzący ze Śląska, ksiądz; po 1893 w USA; pisma rel.-moralizatorskie, opowieści i bajki o tematyce śląskiej. Skulski LEOPOLD, 1878-między 1939 a 1945, polityk; założyciel „Sokoła" w Łodzi, 1915 Zjednoczenia Nar.; 1919-20 premier; 1920-21 min. spraw wewn.; od 1935 działacz OZN. Skulski STEFAN →Mertens Stanisław. skumbria, konserwa rybna sterylizowana, z oczyszczonych makreli, płoci, wzdręg, przyrządzona najczęściej w sosie pomidorowym z dodatkiem przypraw. skunks (śmierdziel, Mephitis), amer. drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. ciała do 40 cm, puszystego ogona do 43 cm; wystrzykuje z gruczołów przyodbytowych cuchnącą ciecz; futro cenne, bywa hodowany. skunksy, futro ze skór skunksa lub jego imitacja z mniej cennych skór futerkowych, np. króliczych. Skup MARIAN, ur. 1886, specjalista w dziedzinie górnictwa; konstruktor przenośnika z łańcuchem hamującym i przenośnych tam podsadzkowych. Skupa JOSEF, 1892-tl957, czes. aktor, dyr. i reżyser teatrów lalkowych; twórca postaci marionetek Spejbla i Hurvinka oraz oryginalnych sztuk dla teatru lalek. Skupieński FRANCISZEK KSAWERY, 18881962, botanik; prof. uniw. w Wilnie i Łodzi; prace dotyczące śluzowców oraz grzybów niszczących drewno. Skupiewski-Belina ANTONI, 1772-1836, oficer Legionów Dąbrowskiego; od 1813 w Ameryce Pd.; generał wojsk wyzwoleńczych Argentyny. skup produktów rolnych, w PRL planowe skupowanie produktów rolnych przez państwo, w formie dostaw obowiązkowych (do 1972), kontraktacji lub skupu wolnorynkowego. skupsztina, nazwa organu władzy i samorządu SFRJ; s. na wszystkich szczeblach organizacji terytorialnej (w gminie, powiecie, republice i federacji) są organami przedstawicielskimi. Skupsztina Związkowa, federalny parlament jugosł., wybierany na 4 lata; składa się z 5 Rad (izb): Narodowości, Społ.-Polit., Gosp., Oświaty i Kultury, Zdrowia i Spraw Socjalnych; w wyborach bezpośrednich, powszechnych i równych wybierana jest tylko Rada Społ.-Polit.; członków Rady Narodowości wybierają skupsztiny republik związkowych i pro-

1080 skup wolnorynkowy wincji autonomicznych, a pozostałych 3 rad — organy odpowiednich wspólnot pracujących; S.Z. liczy 620 posłów. skup wolnorynkowy, zakupywanie produktów rolnych przez jednostki gospodarki uspoł. na warunkach i w sposób zależny od uznania stron. Skura STANISŁAW, ur. 1909, plastyk; kowalstwo artyst.; m.in. kute w metalu elementy architektoniczne. skurcz mięśnia, zmiana kształtu lub zmiana napięcia mięśnia pod wpływem impulsów przekazywanych przez nerwy ruchowe z ośrodków nerwowych; źródłem energii mechanicznej s.m. jest energia chem. przemian zachodzących w mięśniu; podstawowy mechanizm różnego typu ruchów organizmów zwierzęcych oraz utrzymywania określonych postaw i kształtu niektórych narządów. skurcz odlewniczy, procentowe zmniejszenie liniowych wymiarów odlewu przy ochładzaniu od temperatury krzepnięcia do temperatury otoczenia. skurczowe naprężenia, techn. naprężenia w ciele wywołane jego ochłodzeniem (np. po uprzednim nagrzaniu) lub zmianami objętościowymi, przy ograniczeniu możliwości swobodnego kurczenia się. skurczowe połączenie, techn. połączenie elementów uzyskane dzięki wyzyskaniu cieplnej rozszerzalności ciał; elementy wykonuje się tak, że włożenie jednego w drugi możliwe jest dopiero po ogrzaniu zewn. (po wyrównaniu temperatur, zaciskają się). Skurzak LUDWIK, ur. 1901, indianista, historyk kultury; docent Uniw. Wrocł.; prace na temat ascetyzmu ind., związków kultury ind. i gr. (Megastenes), historii Indii. Skuszanka KRYSTYNA, ur. 1924, reżyser"; 1955-63 w Nowej Hucie (dyr. Teatru Ludowego), od 1965 we Wrocławiu; Sen srebrny Salomei Słowackiego, Jak wam się podoba Szekspira. Skutari →Üsküdar. skuteczność świetlna (sprawność źródła światła), stosunek światłości lub całkowitego strumienia świetlnego emitowanego przez źródło do całkowitej mocy dostarczonej źródłu; jednostka cd/W lub lm/W. skutek prawny (konsekwencja prawna), następstwo określonego faktu polegające na zmianie, wygaśnięciu lub powstaniu konkretnego stosunku prawnego. skuter, odmiana motocykla, wyróżniająca się małymi kołami, obudowaniem wszystkich mechanizmów, niskim położeniem silnika oraz umieszczeniem zbiornika paliwa pod siodełkiem. Skuza WOJCIECH, 1908-41, pisarz i publicysta lud.; działacz radykalnego ruchu chłopskiego; poematy (Kumać, Fornale), opowiadania i reportaże (Wieś tworząca). Škvorecký JOSEF, ur. 1924, pisarz czes.; głośna powieść Tchórze z okresu II wojny świat.; przekłady z literatur anglosaskich. Skwarczyńska STEFANIA, ur. 1902, teoretyk i historyk literatury; prof. uniw. w Łodzi, czł. PAN; Wstęp do nauki o literaturze, antologia Teoria badań literackich za granicą; studia z teorii dramatu. Skwarczyński ADAM, 1886-1934, polityk; czł. POW, legionista; od 1920 red. „Gazety Polskiej" i „Drogi"; jeden z ideologów sanacji. Skwarczyński STANISŁAW, ur. 1888, generał; czł. PO W, legionista; 1938 szef OZN; w czasie wojny obronnej Polski 1939 dowódca grupy operacyjnej w armii „Prusy"; od 1939 na emigracji. Skwarczyński ZDZISŁAW, ur. 1914, historyk literatury; prof. uniw. w Łodzi; badacz literatury przełomu XVIII i XIX w. skwaterzy, osadnicy w Stanach Zjedn. i Australii w XIX w., którzy zajmowali ziemię bez tytułu prawnego. skwer, szt. ogrod, →zieleniec. Skwierzyna, m. w pow. gorzowskim, woj. zielonogórskim, nad Wartą; 6,7 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny; prawa

miejskie w XIII w. — W czasie II wojny świat, obozy jeńców fr. i radzieckich. Skye [skaj], wyspa u wybrzeży W. Brytanii (Szkocja), największa w grupie Hebrydów Wewn.; 1,8 tys. km2, 7 tys. mieszk. (1961); górzysta; hodowla bydła i owiec. skye terrier [skaj terjə], rasa psów pokojowych o krótkich nogach (wys. w kłębie ok. 25 cm) i długich (do 20 cm), szorstkich włosach, rozdzielających się wzdłuż grzbietu na obie strony; maść srebrzysta lub kremowa. skyfos, w staroż. Grecji i Rzymie małe naczynie w kształcie filiżanki z dwoma uchwytami. SL →Stronnictwo Ludowe. slabing: 1) ciężka walcarka do walcowania wlewków na kęsiska; zgniatacz; 2) dział huty, w którym pracują zgniatacze; walcownia. Sládek JOSEF VÁCLAV, 1845-1912, poeta czes.; parnasistowska liryka elegijna, poezja obywatelska, wiersze dla dzieci; przekłady literatury światowej. Sládkovič ANDREJ (właśc. A. Braxatoris), 1820-72, słowac. poeta romant.; liryki, poematy (Marina, Detvan). Slagelse [sla:-], m. w Danii (Zelandia); 23 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. slajd, fot. →slide. slalom: 1) konkurencja narciarska polegająca na pokonaniu trasy z ustawionymi bramkami; s. specjalny i s. gigant; 2) w sportach wodnych — s. kajakowy. slalom gigant, konkurencja narciarska pośrednia między slalomem specjalnym i zjazdem; 30 bramek, różnica wzniesień dla kobiet minimum 300 m, dla mężczyzn 400 m, nachylenie stoku 25-30°. slalom kajakowy, przejechanie jak najszybsze trasy wodnej dł. do 800 m, z ok. 15 przeszkodami naturalnymi lub sztucznymi (bramki); w Polsce: na Dunajcu. slalom specjalny, dwukrotne jak najszybsze przejechanie na nartach trasy (zmienionej w 2 przejeździe), wyznaczonei na stoku 40-60 bramkami dla kobiet i 55-75 bramkami dla mężczyzn; różnica wzniesień 120-300 m. slang, ang. nazwa języka specjalnego, używanego przez grupę społ. lub środowiskową; odmienność słów, wyrażeń i wymowy od języka ogólnego; zwykle wartościowany ujemnie. Slănic Moldova [slənik -wa], m. we wsch. Rumunii, w Karpatach; 5,1 tys. mieszk. (1968); znane uzdrowisko (Băile Slanic) ze źródłami mineralnymi. Slansky RUDOLF (właśc. R. Salzmann), 1901-52, działacz czechosł. ruchu robotn.; od 1945 sekr. gen. KPCz; 1952 niesłusznie oskarżony o zdradę stanu i stracony; zrehabilitowany. Slaný, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist); 13 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechniczny. Slater [slejtər] FRANCIS CAREY, 18761959, południowoafryk. poeta i prozaik piszący po angielsku; przewodn. południowoafryk. PEN-Clubu; ceniona antologia rodzimej poezji. Slatina [sla-], m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, nad Aluta, ośr. adm. okręgu Olt; 19 tys. mieszk. (1966); huta aluminium. „Slavia Occidentalis", czasopismo nauk. (rocznik), zał. przez M. Rudnickiego, wydawane 1921-48 i od 1960 w Poznaniu przez Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk; poświęcone historii kultury zach. Słowian. „Slavia Orientalis", kwartalnik nauk., wydawany od 1952 w Warszawie, poświęcony literaturze, kulturze i językom grupy wschodniosłowiańskiej. Slavici [slawiczi] ION, 1848-1925, rum. pisarz i dziennikarz; realist. nowele i powieści o przemianach społ. wsi rum.; komedie, wspomnienia. Slaviček ANTONIN, 1870-1910, malarz czes.; wpływ impresjonizmu; pejzaże, widoki Pragi.

Slavonska Požega, m. w Jugosławii (Chorwacja); 16 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Slavonski Brod, m. w Jugosławii (Chorwacja), nad Sawą, naprzeciw Bosanskiego Brodu; 32 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., metal., środków transportu. slawistyka, dziedzina nauki obejmująca literaturę, języki i folklor słow., także historię Słowian i archeologię; twórca dyscypliny — J. Dobrovski; Polacy: m.in. Lelewel, Mickiewicz, Baudouin de Courtenay, Rozwadowski, Nitsch, Lehr-Spławiński. Slawonia, kraina hist. w Jugosławii (pn.-wsch. Chorwacja), między Sawą i Drawą; .region roln.; gł. m.: Osijek, Slavonski Bród. — W IX w. zw. Chorwacją Posawską, tworzyła odrębne księstwo pod władzą Ludewita; od X w. w składzie Chorwacji. sleeping [sli:pyŋ; ang.], kolejowy wagon sypialny. slegi, etnogr. podłużne belki w konstrukcji dachowej, na których leży dwuspadowe poszycie; konstrukcja znana na Słowiańszczyźnie, w pn. Europie i w niektórych państwach zachodnich. Slepcow ALEKSANDR A., 1835-1906, rewolucjonista ros.; współorganizator Ziemli i Woli; 1863 współautor skierowanej do żołnierzy ros. proklamacji Leje się kreto polska... Slepcow WASILIJ A., 1836-78, ros. pisarz i działacz społ.; założyciel bursy dla młodzieży, tzw. Komuny Slepcowa; opowiadania z życia ludu ros.; szkice etnograficzne. Slevogt [sle:fo:kt] MAX, 1868-1932, niem. malarz i grafik, czołowy reprezentant impresjonizmu niem.; krajobrazy, martwe natury, portrety. Sliač, uzdrowisko z gorącymi źródłami w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), w kotlinie górnego Hronu. slide (slajd), małoobrazkowe (2,4X3,6 cm lub mniejsze) przezrocze, oprawione w ramkę (5x5 cm), przeznaczone dla celów audiowizualnych; super s. — s. o wymiarach 4x4 cm (format ramki 5x5 cm). Sligeach (ang. Sligo), m. w pn.-zach. Irlandii, port nad O. Atlantyckim; 13 tys. mieszk. (1966); rybołówstwo; przemysł spożywczy. Sligo [slajgou] →Sligeach. slip (wyciąg stoczniowy), urządzenie do spuszczania na wodę i wyciągania małych statków wodnych; składa się z pochyłych, wchodzących głęboko w wodę torów i wózków, na których ustawia się statek. slipy, krótkie, głęboko wycięte, męskie spodenki kąpielowe i pływackie. Sliwen, m. w Bułgarii, u pd. podnóży Bałkanu, ośr. adm. okręgu S.; 68 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. Slobozia [-zjja], m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, ośr. adm. okręgu Ialomita; 13 tys. mieszk. (1968). Slochteren [slochtərə], ośrodek eksploatacji gazu ziemnego w pn.-wsch. Holandii, w pobliżu m. Groningen. Slocum [sloukəm] JOSHUA, 1844-1909, żeglarz ang., kapitan żaglowców; 1895-98, jako pierwszy samotny żeglarz, odbył rejs dookoła świata na „Spray"; Samotny żeglarz, Slodtz [sloc] RÉNÉ, 1705-64, rzeźbiarz flam.; tworzył pod wpływem baroku i fr. klasycyzmu; posągi rel., nagrobki, portrety. slogan, komunał, utarty zwrot; zdanie, hasło stosowane gł. w reklamie. slojd (slöjd), pierwszy uporządkowany dydaktycznie system nauczania pracy ręcznej; zapoczątkowany w Finlandii 1866 przez U. Cygnaeusa; w Polsce wprowadzony 1885-86. sloty, lotn. →skrzela. Slough [slau], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 92 tys. mieszk. (1968); ośr. przem.: hutnictwo, przemysł maszyn., precyzyjny, lotn., elektrotechn., chem., papiern., mat. budowlanych.

Słoneczny Układ 1081 slow-fox [sloufoks; ang.], taniec towarzyski pochodzenia amer., w tempie umiarkowanym, metrum 4/4; powolny foxtrot. SL-„ROCH" →Stronnictwo Ludowe„ROCH". Sluis [slöis] (fr. L'Écluse), m. w Holandii (Zelandia), w pobliżu M. Północnego; ok. 3 tys. mieszk.; dawny port mor.; obecnie 8 km od wybrzeży. 1340, w czasie wojny stuletniej, zniszczenie floty fr. przez marynarkę angielską. slumsy [slamsy], dzielnica biedoty w wielkim mieście (zwł. w Londynie); zaułki. slup, statek żaglowy 1-masztowy z ożaglowaniem skośnym, złożonym z grotżagla i fokżagla. Sluter [slü:ter] CLAUS, ?-ok. 1406, rzeźbiarz pochodzenia niderl., reprezentant późnogot. rzeźby eur.; rzeźby portalu i studni zw. Studnią Mojżesza w klasztorze Kartuzów w Champmol k. Dijon. Słancy, m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki); 39 tys. mieszk. (1967); duży ośr. eksploatacji i przeróbki łupków bitumicznych; przemysł mat. bud., chemiczny. Sława, m. w pow. wschowskim, woj. zielonogórskim, nad Jez. Sławskim; 2,7 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż.; ośr. turyst.-wypoczynkowy; prawa miejskie przed 1312. — W okresie II wojny świat. 1940-45 filia obozu Gross-Rosen oraz obóz jeniecki. Sławejkow PENCZO, 1866-1912, syn Petka Raczewa, poeta bułg.; liryka modernistyczna; jako epik kontynuował realist. i demokr. tradycje literatury bułg. (poemat Krywawa pesen) o powstaniu kwietniowym 1876. Sławejkow PETKO RACZEW, 1827-95, bułg. poeta i działacz polit.-oświat.; jako pierwszy stosował wiersz toniczny; elegie, satyry, epigramaty, liryki miłosne; zbieracz pieśni i przysłów ludowych. Sławek WALERY, 1879-1939, polityk sanacyjny; czł. Organizacji Bojowej PPS, legionista; założyciel i prezes BBWR; 1930, 1931 i 1935 premier; współautor konstytucji z 1935; 1938 marszałek sejmu. Sławgorod, ,m. w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Ałtajskim; 44 tys. mieszk. (1964); przemysł maszyn., mięsny. Sławianow NIKOŁAJ G., 1854-1897, metalurg ros.; opracował sposób łukowego spawania metali (1888) oraz spawania w atmosferze obojętnej. Sławiańsk, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 124 tys. mieszk. (1970); wydobycie soli kam.; przemysł chem., maszyn., mat. bud., spoż.; wielka elektrownia cieplna. Sławiańsk nad Kubaniem, m. w Ros. FSRR, w Kraju Krasnodarskim, nad rz. Protoka (odnoga Kubania); 54 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Sławięcice, osiedle w pow. kozielskim, woj. opolskim, nad Kanałem Gliwickim; 3,3 tys. mieszk. (1968); Zakład Budowy Urządzeń Spawalniczych; w XIII w. miasto. — W okresie II wojny świat, filia obozu Oświęcim oraz filia obozu w Łambinowicach — 8 obozów jenieckich (m.in. jeńcy radz., wł., fr., ang.). Sławik HENRYK, 1894-1944, działacz ruchu robotn.; czł. PPS; prezes Syndykatu Dziennikarzy Pol. Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego 1936-39; prezes Pol. Kom. Obywatelskiego do Spraw Opieki nad Pol. Uchodźcami na Węgrzech; zamordowany przez hitlerowców. Sławińska IRENA, UR. 1913, historyk i teoretyk literatury; prof. KUL; studia z teorii dramatu i twórczości Norwida; Tragedia w epoce Młodej Polski. Sławiński ADAM (właśc. A. Kaczorowski), 1885-1937, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; komisarz Zach. Dyw. Strzelców; 1921-24 komisarz lud. rolnictwa Białorus. SRR; czł. KC KPP i Se-

kretariatu Polit. Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. Sławiński BRONISŁAW, 1862-1936, działacz ruchu robotn.; czł. I Proletariatu, PPS, PPS-Lewicy. Sławiński JAN (pseud. Gruby Jan, Tyfus), 1908-44, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn. i ruchu oporu; czł. KPP; uczestnik walk w Hiszpanii; od 1942 w PPR, 1943 sekr. Kom. Obw. PPR Lublin; zamordowany przez NSZ. Sławiński JANUSZ, ur. 1933, teoretyk i historyk literatury; Koncepcja języka poetyckiego Awangardy Krakowskiej. Sławiński WITOLD, 1888-1962, botanik; prof. biologii Akad. Med. w Białymstoku i ekologii roślin w SGGW; prace dotyczące fitosocjologii, biogeochemii. Sławkowski Szczyt, szczyt w Tatrach Wysokich, między Doi. Staroleśną a Wielicką (Czechosłowacja); 2453 m. Sławków, m. w pow. olkuskim, woj. krak.,nad Białą Przemszą; 6,2 tys. mieszk. (1968); przemysł metal.; got. kościół (XIII-XV w.) z barok, plebanią (XVIII w.), barok, karczma drewn. (XVIII, XIX w.), domy drewn. (XVIII-XIX w.). — Prawa miejskie w XIII w. (do 1869) i 1958; ośr. średniow. górnictwa. Sławków (Slavkov u Brna, dawniej Austerlitz), m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 5 tys. mieszk. (1960). Sławniowice, w. w pow. nyskim, woj. opolskim, w Sudetach Wsch.; eksploatacja marmuru. Sławno, m. pow. w woj. koszalińskim, nad Wieprza; 10,8 tys. mieszk. ' (1970); przemysł spoż., drzewny; węzeł kol.; got. kościół (XIV w.) i mury miejskie z bramami (XV w.). — Gród pomorski (na terenie obecnego Sławska); w XII-XIII w. ośr. odrębnego księstwa pomorskiego; prawa miejskie 1317. Sławska OLGA, ur. 1915, tancerka, pedagog; solistka m.in. Opery w Warszawie; od 1951 dyr. szkoły baletowej w Poznaniu. Sławski FRANCISZEK, ur. 1916, językoznawca ślawista; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; autor m.in. Słownika etymologicznego języka polskiego i Zarysu dialektologii południowosłowiańskiej. Sławskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Sławskim (woj. zielonogórskie); pow. 828 ha, głęb. do 12,3 m; przepływa Obrzyca; nad J.S. — Sława. Sławuta, m. w Ukr.SRR (obw. chmielnicki), nad Horyniem; 22 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, papiern., mat. bud., spożywczy. słęp (gan), sieć rybacka w rodzaju drygawicy, lecz krótsza od niej i o silniej obciążonej części dolnej. Słobity, w. w pow. pasłęckim, woj. olsztyńskim; pałac (XVII w.) — częściowo ruiny; barok. budynki gosp. (XVIII w.). Słobodnik WŁODZIMIERZ, ur. 1900, poeta; czł. grupy poet. Kwadryga; zbiory wierszy lir. i satyr. (Modlitwa o słowo, Śpiew na dobranoc), przekłady z literatury rosyjskiej. Słobodskoj, m. w Ros.FSRR (obw. kirowski), nad Wiatką; 34 tys. mieszk. (1967); przemysł futrzarski, drzewny. słocza cukrowa, bot. →arenga. słodownia, dział produkcyjny browaru lub gorzelni, albo samodzielny zakład produkujący słód z ziarna, gł. jęczmienia; s. pneumatyczna może wyprodukować ponad 60 t słodu na dobę. słodyszek rzepakowy (Meligethes aeneus), mały chrząszcz, pospolity szkodnik rzepaku i in. roślin krzyżowych. słodzące środki sztuczne, syntetycznie otrzymywane związki org., słodsze od sacharozy od 30 do 500 razy (sacharyna, dulcyna, cyklaminiany itp.). słoistość, cecha drewna, współśrodk. układ warstw stanowiących roczne przyrosty drewna; s. określa średnia szerokość słojów mierzona w połowie długości promienia przekroju poprzecznego.

słoje roczne drewna, współśrodkowe warstwy drewna narastające w okresie wegetacji drzewa (wiosna i lato); składają się ze strefy drewna wczesnego i strefy drewna późnego. Słomczyński MACIEJ, ur. 1920, pisarz i tłumacz; zbiory opowiadań, powieści detektywistyczne (pod pseud. Joe Alex), przekład Ulissesa J. Joyce'a. słomiane płyty (solomit), płyty ze słomy prasowanej pod wysokim ciśnieniem i związanej drutem; używane na wykładziny termoizolacyjne ścian i stropów budynków. Słomiński ZYGMUNT, 1879-1943, działacz polit.; uczestnik demonstracji patriot i strajków polit. w zaborze ros.; 1918-19 komisarz rządu w Radomiu; 1927-34 prez. Warszawy. Słomka JAN, 1842-1932, pamiętnikarz lud.; Pamiętnik włościanina od pańszczyzny do dni dzisiejszych. Słomniki, m. w pow. miechowskim, woj. krak., nad Szreniawą; 4,3 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie 1358 (do 1869) i 1917. W XV-XVI w. ośr. handlu solą; 1554 miejsce pierwszego formalnego synodu zboru kalwińskiego; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2 tys. (1/3) mieszkańców. słoneczna aktywność, zespół zjawisk na powierzchni Słońca (słoneczne plamy, pochodnie, protuberancje, rozbłyski), występujących ze zmieniającym się okresowo natężeniem (okres średnio ok. 11,4 lat; 8-17 lat w różnych cyklach). słoneczna elektrownia →helioelektrownia. słoneczna stała, ilość energii promieniowania słonecznego padającej w jednostce czasu na jednostkę powierzchni ustawionej prostopadle do promieni słonecznych w odległości 1 jednostki astr. od Słońca, poza atmosferą Ziemi; wartość s.s. wynosi 1,99 cal/cm2min = 1,388.106 erg/cm2sek. słoneczne plamy, ciemne plamy na powierzchni Słońca o średnicach od kilkuset km (tzw. pory) do ponad 100 tys. km, chłodniejsze o ok. 1000oK od fotosfery; związane są z obszarami o silnym polu magnet. (do 4000 gausów); jeden z przejawów aktywności słonecznej. słonecznica (owsianka, Leucaspius delineatus), ryba z rodziny karpiowatych, do 9 cm dł.; smukła, srebrzysta; stadna; stojące i wolno płynące wody środk. i wsch. Europy, w Polsce pospolita. słonecznice (Heliozoa), gromada gł. słodkowodnych pierwotniaków o promieniście ustawionych nibynóżkäch, wzmocnionych nitką osiową; niektóre wytwarzają twory szkieletowe. słonecznik (Helianthus), jednoroczna roślina zielna lub bylina z rodziny złożonych, pochodzenia amer.; s. zwyc z a j n y (H. annuus), wys. do 4 m, o dużych koszyczkach kwiatowych, uprawiany (gł. ZSRR i pd.-wsch. Europa) jako oleisty (do 45% tłuszczu w nasionach); też pastewny i ozdobny. słonecznikowy olej, cenny olej jadalny, otrzymywany z nasion (najczęściej łuskanych) słonecznika; używany do bezpośredniej konsumpcji lub do wyrobu margaryny. Słoneczny Brzeg (Słynczew Briag), znane kąpielisko w Bułgarii, nad M. Czarnym, w ppbliżu m. Nesebyr. słoneczny piec, urządzenie do przetwarzania energii promieni słonecznych w energię cieplną; rodzaj zwierciadła, w którego ognisku umieszcza się ogrzewany przedmiot, np. topiony metal, kocioł parowy. słoneczny splot (splot trzewny), największy z autonomicznych splotów nerwowych; leży w jamie brzusznej. Słoneczny Układ (Układ Planetarny), zespół ciał niebieskich, złożony ze Słońca i obiegających dokoła niego — jako ciała centr. — 9 planet (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton) i 32 ich satelitów (księży-

1082 słoneczny zakład energetyczny ców), tysięcy planetoid oraz komet, meteorów i rozsianego w przestrzeni międzyplanetarnej gazu i pyłu. słoneczny zakład energetyczny →helioenergetyczny zakład. słoneczny zegar, przyrząd wskazujący czas na podstawie kierunku i długości cienia słonecznego rzucanego na powierzchnię tarczy z podziałką godzinową; znany od starożytności (gnomon); rozróżnia się z.s. przenośne, monumentalne i ogrodowe, często bogato zdobione. słone gleby, występujące wśród gleb stepowych i in. w klimacie kontynent., suchym; zawierają znaczne ilości soli, gł. sodowych; do g.s. należą sołonczaki, sołonce i sołodie; mało urodzajne. słonie (Elephantidae), rodzina wielkich trąbowców; trąba chwytna, powstała ze zrośnięcia nosa z wargą górną; siekacze szczęki górnej (zw. ciosami) dł. do 3 m; funkcjonuje 1 trzonowiec, wymieniany w miarę ścierania się; kłów brak; roślinożerne; 3 gat.: s. afrykański (Loxodonta africana), s. indyjski (Elephas maximus) i wymarły mamut. słonie morskie (Mirounga), ssaki mor., największe w rzędzie płetwonogich; 2 gat., o ciężarze do 3,5 t; na nosie rodzaj trąby, którą mogą nadymać (rezonator głosu). Słonim, m. w Białorus.SRR (obw. grodzieński); 29 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, lniarski Słonimski ANTONI, ur. 1895, poeta; współzałożyciel grupy poet. Skamander; liryka refleksyjna związana z tradycją pol. romantyzmu; poematy Czarna wiosna, Popiół i wiatr, zbiory Okno bez krat, Alarm, Wiek klęski; powieści, komedie satyr., felietony. Słonimski MICHAIŁ L., ur. 1897, pisarz ros.; czł. grupy Sierapionowy bratja; nowele z życia Żydów ros.; powieści o przemianach inteligencji ros. w dobie rewolucji. Słonimski PIOTR, 1893-1944, zoolog, histolog, lekarz; docent uniw. w Warszawie; prace z ekologii i systematyki wrotków i wypławków oraz przyżyciowego barwienia komórek i tworzenia się krwi u kręgowców; zginął w powstaniu warszawskim. słonina, warstwa tkanki tłuszczowej podskórnej, grub. 2-10 cm i więcej, z grzbietu, brzucha i karku trzody chlewnej; zawiera ok. 80% tłuszczu. słoniorośl (Phytelephas), palma tropik. Ameryki; owoce (złożone pestkowce) zw. orzechami tagua lub corozo; z twardego bielma nasion (tzw. roślinna kość słoniowa) otrzymuje się guziki. słoniowacizna (elefantiaza), przerost skóry i tkanki podskórnej, gł. kończyn dolnych (mogą przybierać monstrualne kształty) i krocza, powstający wskutek zmian zapalnych i zastoju w układzie limfatycznym. słonka (Scolopax rusticola), ptak z grupy bekasów; dł. do 38 cm; upierzenie rdzawobrązowe, spodem jaśniejsze; dziób długi, prosty; samce wykonują charakterystyczne loty godowe, zw. ciągami; Eurazja; łowna. Słonka, żegl. klasa jachtu żaglowego, mieczowego, jednomasztowego, z ożaglowaniem typu slup, 10 m2 żagla. słonorośla, bot. →halofity. Słońce, centr. ciało Słonecznego Układu, najbliższa gwiazda, gł. źródło energii docierającej do Ziemi, kula gazowa o masie 1,98.1033 g, temp. efektywnej fotosfery ok. 5800°K, średniej odległości od Ziemi 149,6 mln km, emitująca w ciągu sekundy energię 3,9.1033 ergów; energia produkowana jest we wnętrzu wskutek przemian termojądrowych wodoru w hel; S. jest gwiazdą o typie widmowym G, klasiem jasności V, m jasności obserwowanej —26, 7, absolutnej 4, 84. Słońsk, w. w pow. sulęcińskim, woj. zielonogórskim, nad Postomią; tartak;

przed 1341 do 1945 miasto. — W 1933-45 ciężkie więzienie (I 1945 egzekucja 800 więźniów) oraz pierwszy hitlerowski obóz koncentracyjny (Sonnenburg). Słoński EDWARD, 1872-1926, poeta; liryka nastrojowa, wiersze i pieśni patriot.żołnierskie (Ta co nie zginęła, Idzie żołnierz borem lasem), powieści, opowiadania. Słoński GABRIEL, ok. 1520-98, architekt i kamieniarz; budowniczy miejski Krakowa. Słoński STANISŁAW, 1879-1959, językoznawca slawista; prof. Uniw. Warsz., organizator i kierownik studiów slawistycznych; autor m.in. Historii języka polskiego i Gramatyki języka starosłowiańskiego. Słotwiński FELIKS, 1787-1863, prawnik i polityk; 1817-33 poseł na sejmy Rzeczypospolitej Krakowskiej; prof. Uniw. Jag.; wykładał filozofię prawa, prawo cyw., sądowe, rzym. i kościelne. Słotwiński KONSTANTY, 1793-1846, działacz kult., pisarz; od 1831 dyr. Ossolineum; za wydawanie broszur patriot. (m.in. utworów Mickiewicza) skazany na 8 lat twierdzy w słynnym procesie Ossolineum. Słoty (Złoty) wiersz o chlebowym stole, ok. 1400, najstarszy pol. wiersz świecki (o zachowaniu przy stole), nieznanego autora, zachowany w odpisie z 1410-20, wyd. 1891. Słowacja (Slovensko), kraina hist. we wsch. części Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); w pocz. IX w. państewko plemienne, 833 włączone do państwa wielkomorawskiego; od XI w. w państwie węg.; od XVI w., wraz z Czechami i Węgrami — w monarchii Habsburgów; od 2 poł. XVIII w. ruch nar.; od 1918 wraz z Czechami w składzie Czechosłowacji. Słowacka SALOMEA, Z JANUSZEWSKICH (2-voto Bécu), 1792-1855, matka Juliusza i adresatka jego listów; prowadziła w Wilnie salon; gromadziła spuściznę syna. Słowacka Partia Ludowa (ludacy), prawicowe stronnictwo słowac. 1918-45 (ks. A. Hlinka); 14 III 1939 pod jej naciskiem sejm proklamował „niezależne" państwo słowac. o ustroju faszystowskim. Słowacka Rada Narodowa, utworzona 1943, najwyższa władza w słowac. powstaniu nar. 1944; 1945-68 pełniła funkcje słowac. parlamentu. Słowacka Republika Socjalistyczna (Slovensko, Słowacja), republika związkowa Czechosłowacji; 49 tys. km2, 4,5 mln mieszk. (1969); stol. Bratysława, inne gł. m.: Koszyce, Bańska Bystrzyca; dzieli się na 3 kraje; j.u. słowacki; większość powierzchni zajmują Karpaty, na pd.-zach. i na pd.-wsch. niziny; charakter przem.roln.; rozwinięta turystyka. — Utworzona 1969 jako jedna z 2 republik federacyjnej CSRS. Słowacki EUZEBIUSZ, 1773(1772 ?)-1814, ojciec Juliusza, historyk i teoretyk literatury, dramatopisarz, tłumacz; prof. uniw. w Wilnie; rozprawy teoret. w duchu klasvcyst.; tragedie. Słowacki JULIUSZ, 1809-49, poeta; twórca pol. dramatu romant. (Kordian, Balladyna, Fantazy, Sen srebrny Salomei); nowator w zakresie środków artyst., również w liryce, poemacie dygresyjnym Beniowski i utworach z późnego okresu, w których głosił postęp społ. rozumiany jako bunt ducha wiecznego rewolucjonisty (Samuel Zborowski, Król-Duch). słowackie powstanie 1944, walka, zbrojna z niem. wojskami okupacyjnymi i faszystami słowac, kierowana przez komunistów; rozpoczęte 28/29 VIII w Bańskiej Bystrzycy; wojska powstańcze przez 2 miesiące wiązały poważne siły niemieckie. słowacki język, z grupy zachodniosłow.; jęzvk Słowaków, oficjalny (obok czes.) w CSRS; ok. 4 mln; 3 zespoły dialektów; współcz. język lit. od XIX w., na podłożu dialektów centralnych. Słowaczyński ANDRZEJ (JĘDRZEJ), 180747, dziennikarz; uczestnik powstania

1830-31, po jego upadku emigrował do Paryża; autor pierwszego słownika geogr. Polski; Atlas krain polskich. Słowenia (Slovenija), republika związkowa w zach. Jugosławii, między Alpami i M. Adriatyckim; 20,3 tys. km2, 1,7 mln mieszk. (1968), gł. Słoweńcy; stol. Lubiana; j.u. słoweński; kraj przem.; turystyka. — W VII w. w państwie Samona; od XVI w. pod rządami Habsburgów; od 1918 w składzie Królestwa SHS (od 1929 Jugosławii); 1941-45 okupowana przez Włochy; od 1945 w składzie Socjalist. Federacyjnej Republiki Jugosławii. słoweński język, z grupy południowosłow.; oficjalny w Rep. Słowenii w Jugosławii; ok. 1,7 mln; 7 zespołów dialektów; język lit. oparty na centr. dialektach Dolnej Krainy; literatura od XVI w. Słowianie, grupa ludów pochodzenia indoeur. osiadłych w II/I tysiącleciu p.n.e. między Odrą a środk. Dnieprem; na przełomie n.e. wyodrębniły się grupy: zachodnia (przodkowie Polaków, Czechów, Słowaków, S. połabskich), wschodnia (przodkowie Rosjan, Ukraińców, Białorusinów); w V-VII w. wyłoniła się grupa S. południowych (przodków Serbów, Chorwatów, Słoweńców, Macedończyków, Bułgarów). Słowianie połabscy, ogólna nazwa plemion zachodniosłow. zamieszkujących w średniowieczu tereny między M. Bałtyckim, Łabą i Soławą, Rudawami i Odrą; podbici przez Niemców, ulegli stopniowej germanizacji, jedynie potomkowie S.p. na Łużycach zachowali odrębność do dziś (Łużyczanie). słowianofile, ros. ideologowie i działacze 1840-70 krytykujący europeizację Rosji i domagający się powrotu do słow. zasad dawnej Rusi; I. Kirejewski, A. Chomiakow, K. Aksakow i inni. słowianofilstwo: 1) poglądy słowianofilów ros.; 2) w pol. literaturze nauk. określenie wspólnej cechy różnych ideologii głoszących kult. i polit. zjednoczenie Słowian lub upatrujących szczególną wartość w słow. cechach pol. historii narodowej. Słowian świątynie, świątynie na Pomorzu i Rugii; poświadczone są m.in. świątynie w Arkonie i Gardźcu (na Rugii), Radogoszczy, Szczecinie, Wołogoszczy; nie miały wspólnego, określonego stylu; pojawiły się zapewne za przykładem chrześcijaństwa. słowiańskie języki, z rodziny indoeur.; 3 grupy: języki zachodniosłow. — pol., połabski, pomorski, górno- i dolnołużycki, czes., słowac; języki wschodniosłow. — ros., ukr., białorus.; języki południowosłow. — słoweń., serbochorw., maced., bułg.; ok. 240 mln; zabytki lit. od IX w., w alfabetach: głagolickim, cyrylickim, później łacińskim. słowiański obrządek, obrządek w liturgii niektórych kościołów wsch., nawiązujący do tradycji Cyryla i Metodego, z językiem staro-cerkiewno-słowiańskim. słowiański zjazd 1848, zgromadzenie przedstawicieli narodów słow. monarchii habsburskiej; podjęte uchwały postulowały wspólne przeciwstawianie się germanizacji i madziaryzacji. Słowik, w. w pow. i woj. kieleckim, w G. Świętokrzyskich; miejscowość letniskowa. słowik rdzawy (Luscinia megarhynchos), ptak z rzędu wróblowatych; dł. 18 cm; upierzenie rdzawobrunatne; wraz ze s. szarym uchodzą za najlepszych naszych śpiewaków; Eurazja, Afryka; chroniony. słowik szary (bekwarek, Luscinia luscinia), ptak z rzędu wróblowatych, jeden z najlepszych śpiewaków — obok słowika rdzawego; dł. ok. 15 cm; upierzenie oliwkowobrązowe; Europa, Afryka. Słowińcy, etniczna grupa ludności pomorskiej spokrewniona z Kaszubami; w

smagliczka 1083 pow. słupskim nad jez. Gardno i Łebsko, we wsiach Kluki, Ciemińskie, Żelazo, Gardna Wielka i Smołdzino; zachowane budownictwo ludowe. Słowińskie Wybrzeże (Pobrzeże Słowińskie), gł. region Pobrzeża Zachodniopomorskiego, od ujścia Odry do Piaśnicy; jeziora przybrzeżne (Łebsko, Gardno, Jamno); ruchome wydmy k. Łeby (Słowiński Park Narodowy). Słowiński Park Narodowy, zał. 1967, pow. 18 068 ha, na terenie Mierzei Łebskiej, z jeziorami Łebskiem i Gardnem; największe w środk. Europie skupienie wydm ruchomych, cmentarzyska drzew, torfowiska śródwydmowe; bór nadmor.; roślinność piaskowa; ostoja ptaków przelotnych. słownictwo, zasób wyrazów danego języka, także dialektu, tek*stu, języka osobniczego; oprócz wyrazów używanych powszechnie, odrębne s. charakteryzuje język mówiony i pisany oraz poszczególne style funkcjonalne (urzędowy, dziennikarski). słownik, zbiór wyrazów ułożonych wg pewnej zasady (zwykle alfabetycznie), z objaśnieniami znaczeń; s. językowy zawiera wyrazy występujące w danym języku bądź podaje tłumaczenia na inny język (lub języki); s. rzeczowy podaje informacje o terminach z określonej dziedziny (s. specjalistyczny) bądź z wielu dziedzin (s. encyklopedyczny, np. leksykon). słowo, obietnica, pewnego rodzaju przysięga. słowo, językozn. czasownik; obecnie tylko w wyrażeniach: s. posiłkowe, s. osobowe. „Słowo", postępowy periodyk lit.-społ. intelektualistów pol., wydawany I-III 1859 w Petersburgu przez J. Ohryzkę. „Słowo", konserwatywny dziennik informacyjno-połit. wydawany 1882-1919 w Warszawie; do 1887 redaktorem nominalnym był H. Sienkiewicz. „Słowo Ludu", dziennik wydawany od 1949, organ KW PZPR w Kielcach; nakład 145 348 egz. (1969). słowo maszyny cyfrowej, uporządkowany zbiór symboli zero i jeden (np. 010001110...), przechowywany w pamięci i reprezentujący w kodzie (języku wewn.) danej maszyny cyfrowej przetwarzaną informację lub rozkaz wchodzący w skład programu maszyny. Słowo o wyprawie Igora, anonimowy poemat starorus. powstały między 1185 a 1187; opisuje nieudaną wyprawę księcia Igora Światosławowicza przeciw Połowcom 1185. „Słowo Polskie", dziennik, wydawany 1895-1934 (z przerwą 1915-18) we Lwowie; 1895-1902 organ Pol. Stronnictwa Demokr., od 1902 Stronnictwa Nar.-Demokr. w Galicji. „Słowo Powszechne", dziennik, wydawany od 1947 przez Stów. „Pax" w Warszawie, organ katolików; nakład 77 403 egz. (1969). słowotok, med. →logorea. słowotwórstwo, tworzenie wyrazów, procesy prowadzące do powstawania nowych wyrazów; dział językoznawstwa zajmujący się sposobami tworzenia wyrazów oraz budową wyrazów. słód, skiełkowane ziarno zbóż, gł. jęczmienia, bogate w enzymy, zwł. hydrolizujące skrobię; podstawowy surowiec w produkcji piwa, pomocniczy w gorzelnictwie. słój, w przemyśle spoż. opakowanie szklane gł, konserw; rozróżnia się s. z zamknięciem typu feniks, twist off, weck (do użytku domowego) i in. Słubice, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Odrą; 12,2 tys. mieszk. (1970); przemysł odzieżowy, drzewny. — W średniowieczu pol. wieś Śliwice, później (do 1945) dzielnica Frankfurtu nad Odrą; w działaniach woj. 1945 zniszczone w 60%, po wojnie odbudowane.

Słubice, w. w pow. gostynińskim, woj. warsz.; neoklasycyst. pałac (XVIII w.) z parkiem i romant. budowlami (XVIII/ /XIX w.). słuch (zmysł słuchu), zdolność odbioru przez człowieka i zwierzęta (kręgowce i stawonogi) fal dźwiękowych; człowiek słyszy dźwięki o częstotliwości 16 Hz20 kHz; niektóre zwierzęta, np. nietoperze, mogą odbierać ultradźwięki; receptorem s. u ssaków i człowieka jest narząd Cortiego w uchu wewnętrznym. słuchawka elektroakustyczna, przetwornik elektroakustyczny przetwarzający sygnały elektr. w akustyczne; działanie polega na wprowadzeniu w drgania mech. ciała stałego pod wpływem doprowadzonego przebiegu elektr.; magnetoelektr., elektromagnet. lub piezoelektryczna. słuchawka lekarska, przyrząd do osłuchiwania narządów wewn.; ma postać fonendoskopu lub stetoskopu. słuch muzyczny: 1) absolutny — wrodzona zdolność określania bezwzględnej wysokości dźwięku; 2) relatywny — zdolność określania interwałów. słuchowa trąbka (trąbka Eustachiusza), przewód łączący jamę bębenkową ucha z jamą gardła; rola m.in. w wyrównywaniu ciśnienia w jamie bębenkowej z ciśnieniem atmosferycznym. słuchowy aparat (proteza akustyczna), urządzenie elektroakustyczne do polepszania słyszalności dźwięków u osób z upośledzonym słuchem. słuchy, łow. uszy zająca, królika, dzika. Słuck, m. w Białorus. SRR (obw. miński), nad Słuczem; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., cukrowniczy. słucka konfederacja →konfederacje toruńska i słucka. Słucki BORIS A., ur. 1919, poeta ros.; liryka konfrontująca doświadczenia woj. z teraźniejszością; tłumacz poezji pol., m.in. Słowackiego, Broniewskiego. słuckie pasy, kontuszowe pasy wyrabiane w persjamiach w Słucku; także potoczna nazwa wszystkich pasów kontuszowych. Słucz, rz. w Ukr.SRR, pr. dopływ rz. Horyń; dł. 460 km. słup, bud. smukły, pionowy element konstrukcji bud. lub maszyn, obciążony siłą ściskającą; stosowany do podpierania stropów, zawieszania przewodów elektr., lin nośnych kolejek linowych itp. słup, techn. →kolumna. Słupca, m. pow. w woj. pozn.; 6,0 Jys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; kościoły: późnogot. " parafialny (XV-XVI w.) i drewn. (XVI, XVIII w.). — Prawa miejskie w końcu XIII w.; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 1800 osób. Słupecki JERZY, ur. 1904, logik i matematyk; prof. uniw. we Wrocławiu, organizator ośrodka nauk.-badawczego przy Wyższej Szkole Pedag. w Opolu; zajmuje się gł. wielowartościowym rachunkiem zdań. słupek, żeński organ rozmnażania płciowego, element kwiatu roślin okrytozalążkowych; składa się z zalążni (w niej rozwijają się zalążki), szyjki i znamienia, na którym kiełkują ziarna pyłku. Słupia, rz. na Pobrzeżu i Pojezierzu Zachodniopomorskim; dł. 188 km, dorzecze 1652 km2; przepływa przez kilka jezior; uchodzi do M. Bałtyckiego w Ustce; wyzyskiwana energetycznie. Słupia Nowa, w. w pow. i woj. kieleckim, u podnóża Łysogór; ośr. turyst.; Muzeum Staroż. Hutnictwa; w XIV w.1869 miasto. — W okresie okupacji hitlerowskiej liczba mieszk. N.S. zmniejszyła się wskutek eksterminacji o 2 tys. osób (60%); VII 1943 egzekucja 200 osób. Słupia Stara (w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim), archeol. piecowiska hutn. (ponad 300 pieców) z okresu rzymskiego. Słupiec, m. w pow. noworudzkim, woj. wrocławskim; 7,4 tys. mieszk. (1968); ko-

palriia węgla kam.; kamieniołom gabra; prawa miejskie 1967. słupki lodowe, opad kryształków lodu w kształcie igiełek, słupków lub blaszek; częsty w krajach polarnych. słupozębne (rurkozębne, Tubulidentata), rząd ssaków reprezentowany obecnie tylko przez afryk. mrównika; w pliocenie występowały też w Eurazji. Słupsk, m. pow. w woj. koszalińskim, nad Słupią; 68,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł drzewny, maszyn., środków transportu, spoż., obuwn.; węzeł kol.; wyższa uczelnia; teatr; kościoły got.: mariacki (XIV, XIX w.) i dominikanów (XV w.); fragmenty murów miejskich z bramami (XV, XVI w., w bramie Nowej — zbiory etnogr.); zamek książąt pomorskich (XVI, XIX w.) — obecnie muzeum. — Gród kasztelański, w XIII w. w posiadaniu książąt gdańskich; prawa miejskie 1310; od 1388 ośr. odrębnego księstwa, rozwój handlu mor., rzemiosł (gł. bursztyniarstwô); czł. Hanzy; jeden z pierwszych ośr. reformacji na Pomorzu Zach.; mimo akcji germanizacyjnej okolice S. zachowały do XIX w. charakter słow.; w okresie II wojny świat, podobóz Stutthofu; 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze. Słuszkiewicz EUGENIUSZ, ur. 1901, indianista i ormianista; prof. uniw. w Toruniu i Warszawie; prace z językoznawstwa, filologii, kultury ind. (Przyczynki do badań nad dziejami redakcyj Ramayany). Słuszków (w. w pow. kaliskim, woj. poznańskim), archeol. wielki skarb monet i ozdób z XI/XII w., ukrytych w naczyniu (ok. 13 350 monet, w tym 125 denarów palatyna Sieciecha). Służba Bezpieczeństwa Przywódcy SS (Sicherheitsdienst des Reichsführers SS, SD), niem. wywiad polit. NSDAP, zorganizowany 1931 w ramach SS (nazwa SD od 1933); umacniała system faszyst. w Niemczech; od 1939 w RSHA; współudział w zbrodniach hitlerowskich; uznana przez Międzynarl Trybunał Wojsk, w Norymberdze za organizację przestępczą. Służba Polsce →Powszechna Organizacja Służba Polsce. Służba Zwycięstwu Polski (SZP), konspiracyjna organizacja wojsk., zał. 1939; była zalążkiem ZWZ; organy: „Wiadomości Polskie", „Biuletyn Informacyjny". służebne osady, w Polsce we wczesnym średniowieczu osady zgrupowane wokół ośrodków zarządu dóbr książęcych, specjalizujące się w określonych świadczeniach (np. rybackie, rzem.); w miarę rozwoju miast zanikały. służebność (serwitut), obciążenie nieruchomości pozwalające uprawnionemu korzystać z niej w oznaczonym zakresie lub żądać, aby jej właściciel nie wykonywał pewnych uprawnień wynikających z prawa własności. Służewiec, dzielnica przem.-mieszkaniowa w Warszawie; wielka fabryka domów; nowocz. tor wyścigów konnych (otwarty 1939). służki, w architekturze got. smukłe kolumienki wtopione w mur lub filar jako pionowe przedłużenie gurtów i żeber, przenoszące na podporę ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego. słyszalność, reakcja narządu słuchu na sygnały akustyczne, polegająca na przekazywaniu przezeń wrażeń dźwiękowych. Sm, symbol pierwiastka chem. samaru. smaczliwka (gruszka awokado, Persea gratissima), drzewo z Ameryki Środk., uprawiane w całej strefie tropik, dla owoców, smacznych, gruszkowatych pestkowców. smagliczka (Alyssum), szaro owłosiona, drobna roślina zielna z rodziny krzyżowych; Eurazja i pn. Afryka; w ogródkach uprawia się A. maritimum, o wonnych, białych kwiatach.

1084 Smagłowski Smagłowski WINCENTY, 1806-83, działacz polit.; inicjator tzw. spisku koronacyjnego 1829, uczestnik powstania 1830-31; założyciel biblioteki Szkoły Pol. na Montparnasse w Paryżu. smak (zmysł smaku), zdolność oceny przez człowieka i zwierzęta pewnych chem. właściwości przyjmowanych pokarmów; u ssaków receptory s., tzw. kubki smakowe, mieszczą się gł. w nabłonku języka i podniebienia miękkiego; także wrażenie zmysłowe wywołane pobudzeniem receptorów s.; człowiek rozróżnia s. słodki, słony, kwaśny i gorzki. smakowe kubki, narządy zmysłu smaku kręgowców, u człowieka i ssaków leżące gł. w nabłonku niektórych brodawek językowych i nabłonku podniebienia miękkiego. Småland [smo:-], kraina hist. w pd. Szwecji; wyżynna, silnie zalesiona. smalec, tłuszcz wieprzowy o konsystencji mazistej i charakterystycznym smaku i zapachu, wytapiany z sadła, słoniny i tłuszczu otokowego jelit i żołądka. smalta (błękit królewski), sproszkowany krzemian potasowo-kobaltowy; pigment o barwie szafirowej; służy do wyrobu emalii, do szkła i porcelany. smaltyn, minerał, arsenek kobaltu; srebrzystobiały, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych; ruda kobaltu. smard (smerd, smurd), w Polsce, na Rusi i Łużycach we wczesnym średniowieczu nazwa wolnego rolnika podlegającego jedynie księciu. smardz (Morchella), wiosenny grzyb jadalny z klasy workowców; owocniki duże, puste; bywa mylony z trującą piestrzenićą kasztanowatą; w Polsce, w lasach, spotyka się s. stożkowaty i s. jadalny (we Francji uprawiany). Smardzewice, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim; w lasach smardzewickich rezerwat żubrów. S. Maria delia Salute, słynny barok, kościół przy Canal Grande w Wenecji; wzniesiony w XVII w. przez B. Longhenę, na planie ośmioboku z potężną kopułą; pierwowzór dla wielu kościołów eur. XVII i XVIII w. smar maszynowy (towot), smar stały do łożysk tocznych i powierzchni ślizgowych pracujących w temp. do 60°. smarowanie, wprowadzanie smaru między trące się powierzchnie elementów maszyn w celu zmniejszenia strat energii, zużycia elementów. smarowa praska, urządzenie do doprowadzania pod ciśnieniem (tłoczenia) smaru ciekłego lub mazistego do miejsc smarowanych. smarownica, urządzenie ze zbiorniczkiem na czynnik smarujący do smarowania trących się powierzchni elementów. smarujące czynniki, substancje zmniejszające tarcie między powierzchniami ruchomymi mechanizmów i maszyn; do cz.s. należą oleje smarowe i smary plastyczne. smary maziste →smary plastyczne. smary plastyczne (smary maziste, smary stałe), substancje o konsystencji od półpłynnej do stałej, służące do smarowania współpracujących urządzeń mech.; są to przeważnie oleje mineralne lub syntet. zagęszczone gł. mydłami lub stałymi węglowodorami, np. cerezyną. smary stałe →smary plastyczne. smash [ang.], sport →smecz. Smeaton [smi:tn] JOHN, 1724-92, ang. inżynier bud. i konstruktor maszyn; 1754 zastosował żeliwne wały i koła zębate w budowanych przez siebie młynach. smecz (smash), w tenisie lub badmintonie silne uderzenie (ścięcie) wysoko odbitej piłki (lotki), poprzedzone odchyleniem ciała i zamachem wykonanym sponad głowy; podobny do serwisu. Smederevo, m. w Jugosławii (Serbia), port nad Dunajem; 31 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żel., przemysł maszynowy.

Smederevska Palanka, m. w Jugosławii (Serbia); 15 tys. mieszk. (1965); przemysł środków transportu. Smekal ADOLF GUSTAV, ur. 1895, fizyk austr.; prof. uniw. w Grazu; badania gł. w zakresie fizyki ciała stałego. Smendzianka REGINA, ur. 1924, pianistka; laureatka Konkursu im. F. Chopina (1949); liczne tournées zagraniczne. Šmeral BOHUMIR, 1880-1941, działacz czechosł. ruchu robota.; współzałożyciel KPCz. smerkun, zool. →smrekun. Smet GUSTAVE DE, 1877-1943, belg. malarz i drzeworytnik; początkowo związany z postimpresjonizmem, po ok. 1918 czołowy ekspresjonista belg.; kompozycje figuralne, pejzaże, martwe natury. Smetáček VÁCLAV, ur. 1906, czes. dyrygent i kompozytor; suity baletowe, utwory kameralne. Smetana AUGUSTIN, 1814-51, czes. filozof i działacz demokr.; wykładając na uniw. w Pradze, skupił wokół siebie rewol. inteligencję. Smetana BEDŘICH, 1824-84, kompozytor czes.; twórca nar. stylu w muzyce czes.; w twórczości zespolenie elementów folkloru, osiągnięć F. Liszta i R. Wagnera; poematy symf. (cykl Moja ojczyzna), opery (Sprzedana narzeczona, Dalibór), utwory kameralne (kwartet Z mojego życia), fortepianowe (Czeskie tańce), wokalne. Smetona ANTANAS, 1874-1944, polityk litew.; 1919-22 i 1926-40 prezydent Litwy; od 1940 na emigracji. Smętek, diabeł występujący w lud. kaszubskich pieśniach i opowiadaniach, błędnie przypisywany folklorowi Warmii i Mazur. Smichov, przem. dzielnica Pragi (Czechosłowacja), w pd.-zach. części miasta. smilodont (Smilodon), amer. kopalny tygrys szablastozębny; górny pliocen i plejstocen. Smiła (Smieła), m. w środk. części Ukr. SRR (obw. czerkaski); 52 tys. mieszk. (1969); przemysł rmaszyn., spożywczy. Smirke [smə: k] SIR ROBERT, 1781-1867, architekt ang.; monumentalne, klasycyst. gmachy użyteczności publ. (m.in. British Museum w Londynie), neogot. zamki; wpływ na architekturę ang. XIX w. Smirnenski CHRISTO (właśc. Ch. Izmirlijew), 1898-1923, bułg. poeta proletariacki; satyry polit. i wiersze rewolucyjne. Smirnow WŁADIMIR I., ur. 1887, matematyk radz.; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; autor prac z zakresu równań różniczkowych, fizyki mat., teorii funkcji zmiennej zespolonej, autor 5-tomowego kursu matematyki wyższej (pierwsze 4 tomy przełożone na język pol.). Smith [smyt] ADAM, 1723-90, ekonomista ang.; twórca ekonomii polit. jako odrębnej nauki, a także — klas. ekonomii polit.; przedmiotem jego badań były problemy czynników wzrostu bogactwa nar.; rozwinął tezę, że praca jest podstawowym źródłem wartości i bogactwa; Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Smith [smys] ANTONIO, 1832-77, malarz chilijski; przedstawiciel romantyzmu; gł. pejzaże. Smith [smyt] DAVID, 1906-65, rzeźbiarz amer.; abstrakc. konstrukcje z elementów metal. (Australia). Smith [smyt] ELIZABETH (BESSIE), 18941937, jedna z najwybitniejszych murzyńskich śpiewaczek jazzowych (USA), zw. „cesarzową bluesa". Smith [smyt] SIR MATTHEW, 1879-1959, malarz ang.; zbliżone do fowizmu akty, martwe natury, pejzaże. Smith [smyt] WILLIAM, 1769-1839, ang. geolog i inżynier; twórca podstaw stratygrafii i paleontologii stratygraficznej; pierwszy przeprowadził stratygraficzny podział utworów geol. na podstawie zawartych w nich skamieniałości.

Smitha Cieśnina [c. smyta], cieśnina na M. Arktycznym, między W. Ellesmere'a a Grenlandią. Smitha wykres [w. smyta], mech. wykres zależności wytrzymałości na zmęczenie danego materiału od naprężenia średniego przy różnych cyklicznych zmianach obciążenia. Smithsonian Institution [smytsounjən ynstytju:szn], instytucja rozpowszechniająca i popierająca naukę, zał. 1846 w Waszyngtonie; fundacja ang. chemika i mineraloga J. Smithsona. smitsonit, minerał, węglan cynku; biały, szary, żółtawy lub brun., o szklistym połysku; powstaje w strefie utlenienia złóż rud cynku; składnik galmanów; ważna ruda cynku. smocze drzewo →dracena. Smocze Góry (Drakensberg), góry w Republice Pd. Afryki i Lesoto, wsch. krawędź wyżyn południowoafryk.; najwyższy szczyt Cathkin Peak 3650 m. smoczek, techn. →strumienica. smoczkouste, zool. →krągłouste. Smoczy Szczyt, szczyt w Tatrach Wysokich, na pd.-wsch. od szczytu Wysokiej (Czechosłowacja); 2523 m. smog [ang.], gęsta mgła unosząca cząstki dymu i spalin charakterystyczna dla wielkich miast, zwł. w Anglii. Smogorzewski ZYGMUNT, 1884-1931, arabista; prof. uniw. we Lwowie; zbieracz rękopisów arab.; prace z zakresu literatury i historii Arabów, gł. krajów Maghrebu. Smogulecki JAN MIKOŁAJ, 1610-56, jezuita, matematyk, misjonarz w Chinach (1645-56). smok, w wierzeniach lud. i baśniach potwór jednogłowy lub wielogłowy, często skrzydlaty, mający szpony i ogon węża. smok (kosz ssawny), techn. urządzenie na końcu rury ssawnej pompy, zabezpieczające przed przedostawaniem się do wnętrza pompy zanieczyszczeń z pompowanej cieczy. Smok, jeden z gwiazdozbiorów. smoking, uroczysty ubiór męski składający się ze spodni lamowanych jedwabną taśmą wzdłuż szwów bocznych i marynarki o błyszczących jedwabnych klapach, dopasowanej w talii, zapiętej na jeden guzik; modny od końca XIX w. smok latający (Draco volans), nadrzewna jaszczurka, do 20 cm dł.; skóra rozpięta na żebrach tworzy powierzchnie lotne; skoki ślizgowe do 20 m; Archip. Sundajski. smokowiec, bot. →dracena. Smokowski WINCENTY, 1797-1876, malarz i grafik; drzeworyty (gł. ilustracje); obrazy hist., o tematyce antycznej, pejzaże, portrety. Smoktunowski INNOKIENTIJ M., ur. 1925, ros. aktor teatr, i film.; nowocz. aktorstwo, kreacje bohaterów współcz. i klas., m.in. w filmach Dziewięć dni jednego roku, Hamlet. Smolan, m. w Bułgarii, w Rodopach, ośr. adm. okręgu S.; 17 tys. mieszk. (1965); ośr. turystyki. smolarstwo, dawny przemysł leśny dostarczający gł. smoły i dziegciu z drewna poddanego termicznej (suchej) destylacji rozkładowej w dołach i mielerzach; z czasem w specjalnych piecach. Smoleń JAN, 1901-45, działacz oświat.; w okresie okupacji hitlerowskiej organizator tajnego nauczania w woj. krak.; 1945 kurator śląskiego okręgu szkolnego. Smoleńsk, m. obw. w Ros.FSRR, nad Dnieprem; 211 tys. mieszk. (1970); wielka szlifiernia diamentów, przemysł maszyn., włók., mat. bud., spoż.; muzeum; cerkwie (XII i XVII w.), mury obronne (XVI, XVII 'w.), sobór Uspienski (XVII, XVIII w.). 1941 (10 VII-10IX) ciężkie walki obronne wojsk radz. Frontu Zach. w rejonie S.; odegrały dużą rolę w zahamowa-

Snella (Snelliusa) prawo 1085 niu ofensywy wojsk niem. idących na Moskwę. Smoleński DIONIZY, ur. 1902, chemik; prof. Polit. Wrocł. i Warsz., czł. i od 1969 sekretarz nauk. PAN; badania w dziedzinie materiałów wybuchowych i teorii spalania. Smoleński JERZY, 1881-1940, geograf; prof. Uniw. Jag.; prace gł. z geomorfologii, także rozległe zainteresowania innymi działami geografii; zginął w Sachsenhausen-Oranienburg. Smoleński KAZIMIERZ, 1876-1943, chemik; prof. Polit. Warsz., czł. PAU; specjalista w dziedzinie cukrownictwa i chemii węglowodanów; jeden z pierwszych w Polsce badaczy w dziedzinie tworzyw sztucznych; zamordowany przez hitlerowców. Smoleński TADEUSZ, 1884-1909, jeden z pierwszych pol. egiptologów; prowadził badania archeol. w Egipcie; autor prac i przekładów z literatury staroegipskiej. Smoleński WŁADYSŁAW, 1851-1926, historyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU; współtwórca tzw. warsz. szkoły hist.; Przewrót umysłowy w Polsce XVIII w., Szkoły historyczne w Polsce. Smoler JAN ARNOŚT, 1816-84, łużycki działacz nar., etnograf, publicysta; współzałożyciel Maticy Serbskiej; liczne prace językoznawcze; zbiór pieśni łużyckich. smoliki (Pissodes), chrząszcze z rodziny ryjkowców; szkodniki lasów iglastych; larwy drążą chodniki pod korą młodych sosen, jodeł, świerków. Smoliński ADAM KAROL, ur. 1910, radioelektronik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z dziedziny wzmacniania przebiegów elektr. oraz materiałów magnet. i ich zastosowań. Smoliński JÓZEF, 1807-86, uczestnik powstania 1830-31; pułkownik armii ang. w czasie wojny krymskiej; organizator Ułanów Stanów Zjedn. w armii Północy w czasie wojny secesyjnej. Smoliński JÓZEF, 1845-1912, kapitan armii Północy w wojnie secesyjnej USA; współorganizator Związku Nar. Pol.; wydawca korespondencji Pułaskiego i Kościuszki. Smolka FRANCISZEK, 1810-99, galie, działacz polit., prawnik; czł. konspiracji galie, i ruchu nar. 1848; poseł do parlamentu w Wiedniu; propagator koncepcji przekształcenia Austrii w federację 5 krajów (w tym Galicja). Smolka STANISŁAW, 1854-1924, historyk; przedstawiciel szkoły krak.; prof. uniw. we Lwowie, Krakowie i Lublinie, czł. AU; Mieszko Stary i jego wiek. Smollet [-lyt] TOBIAS GEORGE, 1721-71, pisarz szkoc.-ang.; satyr, polemiki, romanse łotrzykowskie (Niezwykłe przygody Roderyka Randoma), humorystyczna powieść epistolarna Wyprawa Onufrego Clinkera. Smolny, zespół gmachów w Leningradzie; od sierpnia 1917 siedziba WCIK, podczas rewolucji październikowej — kierownictwa powstania, później, do marca 1918 — nacz. władz Rosji Radz.; zespół arch., w skład którego wchodzą zabudowania dawnego klasztoru (1748-64, W.W. Rastrelli) i klasycyst. gmach Instytutu Smolnego (1805-09, G. Quarenhi). smolty, nazwa młodych łososi i troci, w wieku 1-3 lat, w okresie od zmiany ich młodocianego ubarwienia ciała na srebrzyste i rozpoczęcia wędrówki z rzeki ku morzu — do pierwszych tygodni pobytu w przybrzeżnych wodach morskich. Smoluchowski MARIAN, 1872-1917, jeden z największych fizyków pol.; prof. uniw. we Lwowie i Uniw. Jag.; autor prac z wielu dziedzin fizyki, gł. z kinetycznej teorii materii; sformułował teorię fluktuacji gęstości i, niezależnie od A. Einsteina, prawa rządzące ruchami Browna. smoła drzewna, mieszanina substancji org. otrzymywana w procesie suchej de-

stylacji drewna; stosowana m.in. do otrzymywania olejów flotacyjnych, olejów napędowych, impregnatów, terpentyny. smoła niskotemperaturowa →smoła wytlewna. smoła węglowa, czarna, mazista ciecz, produkt odgazowania węgla; źródło wielu cennych związków chemicznych. smoła wytlewna (prasmoła, smoła niskotemperaturowa), produkt wytlewania paliw stałych (gł. węgli); źródło wielu cennych związków chemicznych. Smołdzino, w. w pow. słupskim, woj. koszalińskim, nad Łupawą; ośr. turystyczny. — Wczesnośredniow. osada pomorska; do XIX w. zachowała charakter słowiński. Smołka (Smolka) EMANUEL, 1820-54, działacz nar. i kult. na Górnym Śląsku, zwł. w zakresie oświaty (czytelnia, Tow. Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego) . smołobeton, masa złożona z piasku, drobnego żwiru, smoły i asfaltu używana do budowy nawierzchni drogowych. smołowiec, szkliwo wulkaniczne, czarne, szare, brun. lub czerwone, o tłustym połysku. Smołycz JURIJ, ur. 1900, pisarz ukr.; autor pamfletów, powieści o tematyce społ. i przygodowej oraz fantast.-nauk., także z okresu rewolucji, budownictwa socjalist. i II wojny światowej. Smorgonie, m. w Białorus.SRR (obw. grodzieński); 6,5 tys. mieszk. (1959); znane niegdyś z hodowli i tresury niedźwiedzi („akademia smorgońska"). Smosarska JADWIGA, 1900-71, aktorka; gł. role w wielu filmach pol. (Barbara Radziwiłłówna), występy w teatrach warsz.; 1939-70 w USA. Smotrycki MELECJUSZ (pseud. Theofil Ortholog), ok. 1578-1633, pisarz, polemista rel., gramatyk; arcybiskup prawosł.; autor m.in. gramatyki słowiańskiej. smółka (Viscaria), bylina gł. obszaru śródziemnomor.; w Polsce na wilgotnych łąkach s. pospolita, o czerwonych kwiatach, także uprawiana na rabatach. smółka, gęsta, ciemna treść jelitowa płodów człowieka i ssaków, powstająca z połykanych przez płód z wodami płodowymi złuszczonych nabłonków, meszku płodowego i in.; wydalana zaraz po porodzie, niekiedy w czasie porodu. Smreczany (Fichtelgebirge), góry w NRF, w pn.-wsch. Bawarii; wys. do 1051 m (Schneeberg); zalesione; uzdrowiska; turystyka. Smreczyński FRANCISZEK →Orkan Władysław. Smreczyński STANISŁAW, ur. 1899, zoolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace z embriologii doświadczalnej i opisowej oraz z entomologii, dotyczące gł. ryjkowców. Smreczyński Staw, jezioro w Tatrach Zach., w Dol. Kościeliskiej, na wys. 1226 m; pow. 0,84 ha, głęb. do 5,2 m. smrek, nazwa świerka na Podhalu. Smrek JÁN, ur. 1898, słowac. poeta i dziennikarz; liryka miłosna; podczas II wojny świat, twórczość zaangażowana w walkę z faszyzmem. smrekun (smerkun, Cnaphalodes strobilobius), mszyca powodująca na pędach świerka wyrosła w kształcie ananasów o średn. ok. 1,5 cm; szkodnik. smugi kondensacyjne, chmury o budowie podobnej do chmur kłębiasto-pierzastych, tworzące się za samolotem (zwykle na wys. 7-12 km) wskutek kondensacji pary wodnej zawartej w gazach spalinowych i w atmosferze ziemskiej. Smuglewicz ANTONI, 1740-1810, brat Franciszka, malarz; gł. malowidła ścienne (m.in. w Zamku Ujazdowskim) i dekoracje teatr.; współpracował z teatrem W. Bogusławskiego (scenografia m.in. do Krakowiaków i Górali oraz do Fletu czarnoksięskiego Mozarta).

Smuglewicz FRANCISZEK, 1745-1807, brat Antoniego, malarz; prof. uniw. w Wilnie, zasłużony pedagog; pierwszy nar. malarz hist. (Przysięga Kościuszki); sceny mit., rel., portrety. smugowatość, wirusowa choroba tytoniu, pomidora i in.; objawy: na liściach mozaika, także ciemne, nekrotyczne, smugowate plamki, kędzierzawość, zasychanie. Smukała, w. w pow. i woj. bydgoskim, nad Brdą; ośr. wypoczynkowy; sanatorium przeciwgruźlicze. Smulikowski JULIAN, 1886-1934, pedagog, działacz społ. i oświat.; poseł na sejm; występował w obronie interesów nauczycieli; przyczynił się do utworzenia ZNP. Smulikowski KAZIMIERZ, ur. 1900, mineralog i petrograf; prof. uniw. w Poznaniu i Warszawie, czł. PAN; prace poświęcone gł. magmatyzmowi i metamorfizmowi. Smulski JAN, 1867-1928, działacz polonijny, prawnik; 1906 założył pierwszy w USA bank dla Polaków — Northwestern Frust and Savings Bank; w czasie I wojny świat. prezes Pol. Wydziału Nar. w USA. smuszka, skóra kilkudniowego jagnięcia rasy karakuł lub mieszańca z karakułem, użytkowana w kuśnierstwie. „smuta", okres walk wewn. na pocz. XVII w. w Rosji (Dymitr Samozwaniec), zakończony wyborem na tron Michała Romanowa 1613. Smuts [smats] JAN CHRISTIAAN, 18701950, polityk południowoafryk., feldmarszałek; walczył przeciwko Anglii w II wojnie burskiej, potem jeden z twórców poro-, zumienia; 1919-24 i 1939-48 premier Związku Pd. Afryki. Smuul JUHAN, 1912-71, pisarz est.; prezes Związku Pisarzy Est.; wiersze, poematy patriot., dramaty społ.-obyczajowe, reportaże z podróży; książki dla dzieci. smużka (Sicista betulina), eurazjat. drobny gryzoń; wzdłuż grzbietu czarna smuga; żywi się owadami i nasionami; zimę przesypia; w Polsce nieliczna. smużne łąki, łąki występujące w wąskich dolinach i na ich pobrzeżach, użyźniane przez wody spływające z otaczających pól. smycz, rzemień lub linka do prowadzenia psa; dawniej w języku łow. — para chartów. smyczek, sprężysty pręt z napiętym włosiem nacieranym kalafonią, do grania na instrumentach strunowych (smyczkowych). Smyrna →Izmir. Smyrneńska Zatoka, część M. Egejskiego wcinająca się w wybrzeże Turcji. Smysłow WASILIJ W., ur. 1921, szachista radz.; 1957 zwycięzca w meczu o mistrzostwo świata (z. M. Botwinnikiem). Smyszlajew WALENTIN S., 1891-1936, ros. aktor, reżyser, pedagog; współpraca z teatrami moskiewskimi; reżyserował dramaty i opery. sn, symbol jednostki sten. Sn, symbol pierwiastka chem. cyny. SN →Stronnictwo Narodowe. snajper →strzelec wyborowy. Snake [snejk], rz. w USA, 1. dopływ Kolumbii; dł. 1670 km, dorzecze 282 tys. km2; źródła w Parku Nar. Yellowstone; gł. dopływy: Salmon (pr.), Owyhee (1.); wodospady; elektrownie wodne; wykorzystywana do nawadniania. Snares [sneərz], grupa wysp nowozelandzkich na O. Spokojnym, na pd. od wyspy Stewart; 2,6 km2; pochodzenia wulkanicznego; niezamieszkałe. SND →Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Sneddon [snedn] IAN NAISMITH, ur. 1919, matematyk bryt.; prof. uniw. w Glasgow, czł. The Royal Society oraz PAN; zajmuje się gł. rachunkiem operatorowym i teoria sprężystości. Sneek [sne:k], m. w Holandii (Fryzja); 16 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., elektrotechniczny. Snella (Snelliusa) prawo, stosunek sinusów kąta padania α1 i kąta załamania α2 na granicy dwóch ośrodków równy jest sto-

1086 Snellius sunkowi prędkości v1 i v2 fali w tych ośrodkach; sinα1/sinα2 = v1/v2; sformułowane 1618 w nieco innej formie przez Snella van Royen. Snellius WILLEBRORDUS →Snell van Royen. Snellman JOHAN VILHELM, 1806-81, przywódca i teoretyk fiń. ruchu nar.; 1856-63 prof. filozofii uniw. w Helsinkach; przyczynił się do upowszechnienia języka fiń. i uznania go za urzędowy (1863). Snell van Royen [s. wan roiən] (Snellius Willebrordus), 1580-1626, hol. matematyk i fizyk; prof. uniw. w Lejdzie; opracował metodę pomiarów triangulacyjnych oraz odkrył prawo załamania światła. Snieczkus (Sniečkus) ANTANAS, ur. 1903, radz. działacz ruchu robota.; od 1936 I sekr. KG KP Litwy; podczas II wojny świat, szef litew. sztabu partyzanckiego; od 1952 w KC KPZR. snigga →sznika. snob, człowiek odznaczający się snobizmem. snobizm, chęć imponowania przez naśladowanie sposobu bycia, gustów, poglądów, zainteresowań itp. przyjętych w określonej grupie społ.; bezkrytyczne hołdowanie temu, co modne w grupach o wyższej pozycji społecznej. Snøhetta [snö:he-], szczyt w G. Skandynawskich, najwyższy na płaskowyżu Dovre (Norwegia); 2286 m. Snoilsky [sno:lski] CARL, 1841-1903, poeta szwedz.; najwybitniejszy liryk 2 poł. XIX w.; entuzjasta poi. ruchu wyzwoleńczego. snopowiązałka (żniwiarko-wiązałka), konna lub ciągnikowa maszyna roln. do koszenia i wiązania w snopy gł. zbóż; związane na stole s. snopy są wyrzucane na pole. Snorri STURLUSON, 1178-1241, isl. mąż stanu i pisarz; najwybitniejszy przedstawiciel literatury staroskand.; tzw. Edda młodsza i zbiór sag. Snow [snou] SIR CHARLES PERCY, ur. 1905, ang. pisarz, fizyk; powieści z życia ang. środowisk nauk. (Jasność i mrok, Sprawa Howarda). snowadło, ręczne urządzenie do nawijania osnowy tkackiej. snowarka, maszyna włók. do nawijania osnowy tkackiej. u Snowdon [sno dn], najwyższy masyw w G. Kambryjskich (W. Brytania); wys. do 1085 m. snucie osnów, odwijanie z cewek z nawojem nitek osnowy i nawijanie ich w określony sposób na wał w celu przygotowania przędzy osnowowej do tkania; podstawowe systemy s.o.: taśmami i partiami. snycerstwo, sztuka rzeźbienia w drewnie, znana od starożytności, szczególnie charakterystyczna dla sztuki ludowej. snycerz, artysta, rzemieślnik rzeźbiący w drewnie (dawniej także w kamieniu). Snyders [snejdərs] FRANS, 1579-1657, malarz flam.; współpracownik P.P. Rubensa, wybitny twórca martwych natur; Stragan z rybami (Muzeum Nar., Warszawa). Soane [soun] SIR JOHN, 1753-1837, architekt ang.; przedstawiciel malowniczego nurtu w architekturze klasycyzmu; liczne gmachy w Londynie, siedziby wiejskie. Soan kultura, archeol. kultura starszego paleolitu w pn. Indii; narzędzia odłupkowe. soapstock [soupstok], w przemyśle tłuszczowym mydło rafinacyjne otrzymywane podczas neutralizacji surowego oleju; produkt uboczny przy produkcji olejów spożywczych. Sobat, rz. w Etiopii i Sudanie, pr. dopływ Białego Nilu; dł. 730 2km (od źródeł Baro), dorzecze ok. 300 tys. km . Sobibór (w. w pow. włodawskim, woj. lubelskim), 1942-43 hitlerowski ośrodek masowej zagłady, gł. dla obywateli pol. pochodzenia żyd.; zginęło 250 tys. osób;

obecnie — pomnik ku czci pomordowanych (1965, wg projektu M. Waltera). Sobiesiak JÓZEF (pseud. Maks, Bronicz), 1914-71, działacz ruchu robota, i ruchu oporu, generał; 1933-38 w KPP; 1944 dowódca Bryg. „Grunwald"; 1963-68 zastępca dowódcy Marynarki Woj., kontradmirał. Sobieska JADWIGA, ur. 1909, muzykologetnograf; prace o muzyce lud., gł. Wielkopolski. Sobieski JAKUB, 1588-1646, ojciec Jana III, wojewoda rus. 1641; kasztelan krak. 1646; uczestnik wyprawy chocimskiej 1621; autor diariusza. Sobieski JAKUB LUDWIK, 1667-1737, królewicz pol., syn Jana III i Marii Kazimiery ďArquien. Sobieski JAN →Jan III Sobieski. Sobieski JAN, 1842-1927, prawnik, pułkownik armii Północy w wojnie secesyjnej USA; 1865-69 oficer armii B. Juáreza w Meksyku; propagator zniesienia kary śmierci i zwolennik prohibicji. Sobieski MAREK, 1628-52, brat Jana, starosta krasnostawski i jaworowski; uczestnik walk z Kozakami i Turkami, poległ pod Batohem. Sobieski MARIAN, 1908-67, muzykologetnograf; liczne prace oraz wydania pieśni lud.; red. reedycji Dzieł wszystkich O. Kolberga. Sobieski WACŁAW, 1872-1935, historyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; Dzieje Polski i prace z historii Polski XVII w. „Sobieski", pol. motorowiec transatlantycki, zbudowany 1939 w Anglii; 11 030 BRT, prędkość 17 węzłów, 778 pasażerów; w czasie II wojny świat, używany jako transportowiec wojsk.; 1950 sprzedany ZSRR, pływa p.n. „Gruzja". Sobiesław I, ?-1140, książę czes. od 1125; zwycięsko walczył z Polską po stronie Węgier i spustoszył kilkakrotnie Śląsk. Sobieszczański FRANCISZEK MAKSYMILIAN, 1814-78, historyk i dziennikarz; prace hist., gł. z dziejów Warszawy; współred. encyklopedii Orgelbranda. Sobieszewo, w. rybacka w pow. i woj. gdańskim, nad Zat. Gdańską; kąpielisko morskie. Sobieszów, m. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, u podnóża Karkonoszy; 5,3 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy (Jagniątków); przemysł drzewny, szklarski; Muzeum Przyrodniczo-Leśne; kościoły: św. Marcina (XVI-XVIII w.), poewang. (XVIII w.); koło S. ruiny got. zamku Chojnik (XIV-XVI w.); prawa miejskie 1962. Sobko WADYM, ur. 1912, pisarz ukr.; dramaty publicyst., trylogia o II wojnie świat. (Szlach zori). Sobków, w. w pow. jędrzejowskim, woj. kieleckim, nad Nidą; kamieniołom wapienia; 1563-1869 miasto. Sobociński LEON, 1897-1948, dziennikarz i publicysta; red. wielu pism pomorskich; reportaż Na gruzach Smętka, prace z dziejów prasy pol. na Mazurach. Sobociński WITOLD, ur. 1929, operator film.; zdjęcia do filmów dokumentalnych i fabularnych (Wszystko na sprzedaż). Sobociński WŁADYSŁAW, ur. 1913, historyk prawa; prof. Uniw. Jag. i Uniw. Warsz.; Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego. sobole, futro ze skór sobola lub z ich imitacji, np. z uszlachetnionych skór króliczych. Sobolew LEONID S., 1898-1971, pisarz ros.; powieści i opowiadania ukazujące bohaterstwo marynarzy w obronie ojczyzny, Sobolew SIERGIEJ L., ur. 1908, matematyk radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; autor prac z zakresu równań różniczkowych, fizyki matematycznej. Sobolewski ALEKSIEJ I., 1857-1929, ros. filolog i językoznawca; prof. uniw. w Kijowie i Leningradzie; gł. praca: Oczerki po istorii russkogo jazyka.

Sobolewski IGNACY, 1770-1846, polityk; od 1791 sekr. poselstwa pol. w Paryżu; od 1807 sekr. Rady Stanu Księstwa Warsz., od 1811 min. policji; od 1825 min. sprawiedliwości Królestwa Polskiego. Sobolewski PAWEŁ, 1816-84, tłumacz, pisarz, działacz polonijny; 1841-42 współwydawca pierwszego periodyku pol. w Ameryce „Poland Historical, Literary, Monumental Picturesque". Sobolewski WALENTY, 1770-1831, polityk; poseł na Sejm Czteroletni; w Królestwie Pol. min. sprawiedliwości, min. skarbu, prezes Rady Administracyjnej. Sobolice (w. w pow. żarskim, woj. zielonogórskim), 1945 (17 IV) rejon b. ciężkich walk przy forsowaniu Nysy Łużyckiej przez 7 dyw. piechoty (2 Armii WP). Sobornoje ułożenije [ros.], pierwsza drukowana kodyfikacja prawa ros., uchwalona przez Sobór Ziemski 1649; formalnie obowiązywała do wprowadzenia Zwodu Praw. sobory powszechne, zgromadzenia biskupów obradujące nad sprawami doktryny rel., organizacji i dyscypliny kośc; kościół kat. uznaje 21 s.p. (od 1917 powszechność soboru orzeka papież); kościół prawosł. uznaje 7 pierwszych s.p.: nicejski I i II (325, 787), konstantynopolitański I, II, III (381, 553, 680), efeski (431), chalcedoński (451); kościoły protest, odrzucają instytucje s.p. Sobota, w. w pow. łowickim, woj. łódzkim, nad Bzurą; stadnina koni; w XIV w. -1870 miasto. soboty, arch. niskie podcienia, wsparte przeważnie na słupach, otaczające drewn. kościoły wiejskie, kryte wspólnym dachem z kościołem lub osobnym daszkiem pulpitowym. sobowtór: 1) człowiek b. podobny zewnętrznie do innego człowieka; 2) lit. postać fikcyjna stworzona na czyjś wzór. soból (Martes zibellina), eurazjat. drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. do 52 cm, ogona do 17 cm; gł. lasy górskie; futro cenione; w Polsce wytępiony. sobór, w kościele prawosł.: 1) stała rada biskupów przy patriarsze autokefalicznym; 2) kościół katedralny. sobór Sofijski w Kijowie, nasłynniejszy zabytek dawnej architektury rus. (ok. 1037); przebudowa barok., zachowane pierwotne wnętrze z mozaikami i freskami z XI i XII w. sobór Sofijski w Nowogrodzie Wielkim, jeden z najstarszych zabytków architektury rus. (1045-52); wzorowany na soborze Sofijskim w Kijowie; od pocz. XV w, znajdują się tu romańskie drzwi brązowe z katedry w Płocku. sobór stogławy (sobór stu rozdziałów), synod w kościele prawosł. 1551, ujednolicający organizację kość, reorganizujący szkoły duchowne, ustalający kwestie teologiczne. sobór trydencki, wg uznania kościoła kat. sobór powszechny, zwołany do Trydentu 1545-63; skierowany przeciw reformacji, gł. Lutrowi; ogłosił tzw. katechizm trydencki (streszczenie gł. dogmatów), Index librorum prohibitorum; zapoczątkował kontrreformację. sobór watykański I, wg uznania kościoła kat. sobór powszechny, zwołany do Watykanu 1869-70; dogmaty o stosunku rozumu i wiary i o nieomylności papieża. sobór watykański II, 1962-65 zwołany przez Jana XXIII do Watykanu w celu odnowy kościoła wobec nowych warunków społ.-polit.; kontynuowany przez Pawła VI; wypowiedział się za reformami kościoła i życia religijnego. Sobór Ziemski, zgromadzenie stanowe w państwie moskiewskim w XVI-XVII w., składające się z przedstawicieli bojarstwa, wyższego duchowieństwa, szlachty i kupiectwa; m.in. wybierał carów. Sobótka →Ślęża. sobótka, lud. nazwa nocy letniego przesilenia 23/24 czerwca i obrzędów z tym związanych. →kupała

socjalizm państwowy 1087 Sobótka, m w pow. i woj. wrocławskim, u podnóża Ślęży; 6,0 tys. mieszk. (1968); kopalnia magnezytu, kamieniołomy granitu, przemysł drzewny, spoż.; ośr. turyst.; Muzeum Słężańskie (w renes. kamienicy z XVI w.); prawa miejskie 1399. — W czasie działań II wojny świat, zniszczona w ponad 50%, po wojnie odbudowana. Sobral [-al], m. w Brazylii (Ceará); 32 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. socha, dawne wschodniosłow. narzędzie sprzężajne do orki, umożliwiające częściowe odwrócenie skiby; gł. typy: s. policowa i s. łopatkowa. Sochacki-Czeszejo JERZY (pseud. Bratkowski), 1892-1933, działacz ruchu robotn.; czł. PPS-Frakcji Rewol.; sekr. gen. PPS; od 1921 w KPP (czł. KC); działacz Międzynarodówki Komunistycznej. Sochaczew, m. pow. w woj. warsz., nad Bzurą; 20,6 tys. mieszk. (1970); zakłady chem, „Boryszew", przemysł spożywczy. — Gród kasztelański, prawa miejskie przed 1368; jedna z rezydencji książąt mazowieckich; w XV-XVI w. ośr. sukiennictwa; 1939 (IX) ciężkie walki obronne armii „Poznań"; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 4 tys. mieszkańców. §ochaux [soszo], m. we Francji (Alzacja); 6,1 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu samochodowego. Sochy, w. w pow. zamojskim, woj. lubelskim; 1 VI 1943 w czasie pacyfikacji hitlerowcy zamordowali 183 osoby i zbombardowali wieś. social settlement [souszəl setlmənt], w USA i W. Brytanii osiedla działaczy społ. (inteligencji) w ubogich dzielnicach miejskich, prowadzących akcję na rzecz poprawy warunków życia ich mieszkańców. socjaldemokracja, ogólna nazwa partii socjaldemokr. skupionych w II Międzynarodówce; od powstania 1919 Międzynarodówki Komunist terminem tym określa się partie reprezentujące prawicowy, reformistyczny nurt w ruchu robotn., przeciwstawiający się rewolucji proletariackiej i dyktaturze proletariatu. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL, do 1900 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego, SDKP), 1893-1918 rewol. partia pol. proletariatu; z PPS-Lewicą utworzyła KPP; postulowała m.in. obalenie caratu, wprowadzenie ustroju socjalist, w drodze rewolucji międzynar., współdziałanie proletariatu pol. z rewolucjonistami ros. i in. krajów. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD), powstała 1875 jako Socjalist. Partia Robotników Niemiec (od 1890 p.n. SPD) z połączenia z Powszechnym Niem. Związkiem Robotników; w XIX w. nurty: rewizjonistyczno-reformistyczny i lewicowy oraz centrystowski (od 1910); 1933 zdelegalizowana; w radz. strefie okupacyjnej 1946, w połączeniu z KPD, utworzyła SED; w Niemczech Zach. wznowiła działalność, od 1966 w koalicji rządowej z CDU/CSU, od 1969— z FDP; przewodn. (od 1964) W. Brandt. Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR), powstała 1898 na I Zjeździe (w Mińsku), a 1903 na II Zjeździe (Bruksela, Londyn) wyodrębnił się nurt bolszewicki (bolszewicy) kierowany przez Lenina; odegrała dużą rolę w rewolucji 1905-07; 1912 bolszewicy zorganizowali się w odrębną partię — SDPRR(b); 1917 brała udział w tworzeniu rad delegatów, następnie kierowała przygotowaniami do rewolucji socjalist. (rewolucji październikowe!); 1918 przemianowana na Ros. Komunist,, Partię (bolszewików), następnie na Wszechzwiązkową Komunist. Partię (bolszewików), a 1952 — Komunist. Partię Związku Radzieckiego. Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewików) (SDPRR(b)), partia bolszewicka w Rosji 1912-18, powstała po rozłamie w Socjaldemokr. Partii Robotn. Rosji.

Socjaldemokratyczna Partia Robotników (Sozialdemokratische Arbeiterpartei), niemiecka partia robotn. zał. 1869 w Eisenach (stąd eisenachczycy); 1875 z Powszechnym Niem. Związkiem Robotników utworzyła Socjalist. Partię Robotników Niemiec. Socjaldemokratyczny Związek Robotników i Drobnych Rolników (tzw. simoniści), partia fiń. zał. 1958 przez Aarne Simonena z lewicowej frakcji socjaldemokratów; na pocz. 1970 miała 7 posłów. socjaldemokratyzm, kierunek polit. i ideologiczny w międzynar. ruchu robotn. reprezentowany przez partie socjaldemokr.; w XIX w. odgrywał pozytywną role w. ruchu robotn.; w XX w., gdy w partiach socjaldemokr. skupionych w II Międzynarodówce zwyciężyły dążenia rewizjonistyczne i reformistyczne, stał się synonimem prawicowego oportunizmu, polityki ugody z burżuazją; współcz. s. odżegnuje się programowo od rewol. marksizmu, neguje celowość rewol. walki klasowej, odrzuca ideę dyktatury proletariatu i głosi teorie „demokr. socjalizmu". Socjalistyczna Międzynarodówka Robotnicza (SMR), powstała 1923 z połączenia partii skupionych wokół londyńskiego ośrodka II Międzynarodówki i partii zrzeszonych w wiedeńskiej Międzynar. Wspólnocie Pracy Partii Socjalist.; reprezentowała kierunek reformistyczny w międzynar. ruchu robotn.; rozwiązała się 1940. Socjalistyczna Organizacja Bojowa (SOB), konspiracyjna organizacja wojsk., zał. III 1943 z części Formacji BojowoMilicyjnych PS; politycznie związana z WRN, wojskowo podporządkowana AK. Socjalistyczna Partia Austrii, powstała 1945, jako kontynuatorka Socjaldemokr. Partii Austrii (zał. 1889); duże wpływy w związkach zaw. i wśród części klasy robotn.; przewodn. B. Kreisky. Socjalistyczna Partia Jedności (Partito Sociałista Unitario, PSU), wł. partia polit., powstała 5 VII 1969, w wyniku rozłamu we Wł. Partii Socjalist.; złożona z byłych socjaldemokratów; sekr. gen. M. Ferri. Socjalistyczna Partia Jedności Berlina Zachodniego (Sozialistische Einheitspartei Westberlin, SEW), marksistowska partia polit. w Berlinie Zach. powstała w wyniku przekształcenia (1959) zachodnioberlińskiej organizacji SED w odrębną partię; do 1969 p.n. Socjalist. Partia Jedności-Berlin Zachodni; I sekr. G. Danelius. Socjalistyczna Partia Ludowa (dawniej Partia Ludowa), duń. partia polit. o lewicowym programie spoL; zał. 1958; głosi politykę neutralności, krytyczna w stosunku do NATO. Socjalistyczna Partia Ludowa, partia norw., utworzona 1961 przez lewicę Norw. Partii Pracy. Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego (al-Baas, Hizb al-Baas al-Arabi alIsztiraki), zał. 1953 w Syrii; głosi hasła jecjności świata arab.; istnieje kierownictwo regionalne (syryjskie) oraz nar. (ogólnoarab.); od 1963 rządząca partia w Syrii. Socjalistyczna Partia Robotników (Sozialistische Arbeiterpartei, SAP), niem. partia robotn., utworzona 1931 z lewicowych socjaldemokratów, w wyniku rozłamu w SPD; po 1933 działała na emigracji. Socjalistyczna Partia Robotników Niemiec (Sozialistiche Arbeiterpartei Deutschlands), niem. partia robotn., utworzona 1875 w Gotha z połączenia Powszechnego Związku Robotników i Socjaldemokr. Partii Robotników; przerwała działalność 1878, reaktywowana 1890 p.n. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec. socjaliści-rewolucjoniści (eserowcy, partia socjalistów-rewolucjonistów), ros. partia polit. 1901-18, uznająca chłopstwo za przodującą siłę rewolucji, terror indywidualny — za gł. formę walki z caratem; po rewolucji październikowej większość jej członków występowała przeciw władzy radz.; rozwiązana w sierpniu 1918.

socjalizacja (uspołecznienie), socjol.: 1) zmiana własności środków produkcji z prywatnej na społ.; jedna z gł. zasad socjalizmu; 2) nacjonalizacja. socjalizacja jednostki, psychol, socjol. proces wpajania człowiekowi przez instytucje lub osoby wychowujące systemów wartości, norm i wzorów obowiązujących w danej zbiorowości. socjalizm: 1) ideologia ruchu robotn. stawiającego sobie za cel zrealizowanie zasad sprawiedliwości społ. i wyzwolenie człowieka w drodze uspołecznienia Środków produkcji, zniesienia podziału klasowego i zbudowania ustroju społ., w którym władza się znajdzie w rękach ludu pracującego; nowocz., nauk. formą tej ideologii jest marksizm-leninizm, teoria s. naukowego; 2) ustrój społ.-ekon. stanowiący realizację postulatów ideologii socjalist. ; w marksistowskiej teorii rozwoju społ. — ustrój społ.-ekon. właściwy pierwszemu (niższemu) stadium rozwojowemu formacji społ.-ekon., która pojawia się po obaleniu kapitalizmu; drugim (wyższym) stadium rozwoju tej formacji jest komunizm; niekiedy mianem ,,s." określa się również całą formację społ.-ekon. następującą po kapitalizmie. socjalizm agrarny, utopia społ. z poł. XIX w. głoszona przez rewol. demokratów ros. i pol., postulująca stworzenie ustroju socjalist., z pominięciem kapitalist. fazy rozwoju, przez rewolucję opartą na chłopstwie. socjalizm chrześcijański, nurt socjalizmu utopijnego w XIX w,; występował przeciw społ. skutkom kapitalizmu opierając się na przesłankach religijnych. socjalizm drobnomieszczański, odmiana socjalizmu utopijnego w 1 poł. XIX w.; wyrażał interesy drobnomieszczaństwa, powstał jako reakcja na wywołany rozwojem kapitalizmu upadek drobnej wytwórczości i handlu; gł. przedstawiciele: L. Blanc, P. Proudhon, J.Ch. Sismondisocjalizm etyczny, koncepcja socjalist. z końca XIX w. głosząca, w opozycji do Marksa, iż należy zmienić człowieka, a nie instytucje państw., i że zmiany w etyce decydują o społ. przeobrażeniach. socjalizm fabiański, reformistyczny nurt socjalist. w XIX/XX w. nawiązujący do ideologii Fabian Society; stał się elementem programu ang. Labour Party. socjalizm gildyjny, rozwijającym się w Anglii na pocz. XX w. kierunek socjalist., stanowiący kompromis między anarchistycznym nurtem syndykalizmu a dążeniami do zachowania centralistycznej organizacji społeczeństwa; postulował połączenie zdecentralizowanego systemu gildii (związki zaw.) z centralistycznym systemem politycznym. socjalizm kolektywistyczny, nurt myśli socjalist. zapoczątkowany przez saint-simonistów, głoszący socjalizację środków produkcji oraz centralistyczną organizację produkcji. socjalizm naukowy, teoria stworzona przez Marksa i Engelsa, twórczo rozwinięta przez Lenina, powstała jako krytyczne przewartościowanie i twórcza synteza dorobku klas. ekonomii ang., niem. filozofii klas., fr. socjalizmu utopijnego, oparta na światopoglądzie materialist. oraz nauk. teorii rozwoju społ., a także na podstawie nauk. analizy praw rozwojowych kapitalizmu; głosi, iż socjalizm stanowi stadium rozwoju społ. następujące historycznie po kapitalizmie oraz że proletariat stanowi siłę społ. zdolną do obalenia kapitalizmu i zbudowania socjalizmu; kontynuowana w XIX/XX w. przez A. Bebla, K. Kautskiego, A, Labriolę, R. Luksemburg, G. Plechanowa; w Polsce — gł. przez L. Krzywickiego, K. Kelles-Krauza. socjalizm państwowy, kierunek myśli socjalist. końca XIX w. przeciwstawiający koncepcjom Marksa program rozwiązania „kwestii społ." za pomocą reform przeprowadzanych przez państwo.

1088 socjalizm ricardiański socjalizm ricardiański [s. rykar-], odmiana socjalizmu utopijnego, reprezentowana przez grupę ang. działaczy i pisarzy socjalist. z 1 poł. XIX w. (W. Thompson, J.F. Bray, J. Gray); na podstawie ekon. teorii D. Ricarda tworzyli projekty socjalist. przebudowy społeczeństwa. „socjalizm rynkowy", nazwa rewizjonistycznych koncepcji w ekonomii polit. opartych na negowaniu roli centralnego planowania i zarządzania gospodarką nar. w ustroju socjalist. i upatrujących w mechanizmie rynkowym gł. regulator rozwoju ekon. i zasadniczy środek rozwiązywania problemów wzrostu gosp. państwa socjalist.; wysuwane przez rewizjonistycznych ekonomistów i polityków w niektórych krajach socjalist. (m.in. w PRL 195659 i 1964-68 oraz w CSRS) oraz głoszone w programach niektórych partii socjaldemokratycznych na Zachodzie. „socjalizmu demokratycznego" teoria, reformistyczna teoria przyjęta 1951 przez Międzynarodówkę Socjalist. za podstawę programu; koncepcja ta postuluje osiągnięcie drogą parlamentarną kontroli nad podstawowymi środkami produkcji, ustanowienie „gospodarki mieszanej" i stworzenie w wyniku stopniowych reform społ. tzw. państwa dobrobytu. „socjalizmu humanistycznego" teoria, teoria głoszona przez reformistyczny nurt w ruchu robom. (L. Blum), gł. przed I wojną świat.; koncepcja ta nadawała przeobrażeniom socjalist. przede wszystkim charakter etyczny i operowała pojęciem „socjalizmu" jako „zadania moralnego", które należy realizować w ramach ustroju kapitalist. przez jego częściowe reformy. socjalizm utopijny, wczesne kierunki myśli socjalist. rozwijające się gł. w XVIXIX w., zawierające utopijne koncepcje postulowanej przebudowy społ.; gł. przedstawiciele: Th. Morus, T. Campanella, J. Meslier, N. Babeuf, Ć. Saint-Simon, Ch. Fourier, R. Owen; w Polsce — S. Worcell, T. Krępowiecki. socjalizm z katedry (Kathedersozialismus), określenie poglądów grupy nieni. profesorów i polityków poł. XIX w. (B. Hildebrandt, L. Brentano, G. Schmoller), głoszących konieczność przeprowadzenia pewnych reform społ. przez interwencję państwa w życie gospodarcze. socjalny: 1) dotyczący społeczeństwa, społeczny; 2) mający na celu zaspokojenie potrzeb bytowych i kulturalnych. socjalpacyfizm, prąd polit. głoszący wrogość wobec wszelkich wojen, w tym również wojen sprawiedliwych, np. narodowowyzwoleńczych; reprezentowany przez część socjaldemokratów w okresie I wojny światowej. socjalszowinizm, oportunistyczny prąd w międzynar. ruchu robota., powstały w latach I wojny świat, jako ekstremistyczna forma rewizjonizmu, popierający militarne cele rodzimej burżuazji w wojnie imperialist.; np. w Niemczech socjalszowiniści nawoływali proletariat niem. do udziału w wojnie imperialist. pod pozorem, że jest to walka z klasami panującymi innych krajów, w Rosji — głosili pokój klasowy wewnątrz kraju pod hasłem „obrony ojczyzny" (stąd nazwa ros. odmiany s. — „oboronczestwa"). socjografia, nauka pomocnicza socjologii i in. teoretycznych nauk społ., także nazwa działu socjologii; s. opracowuje dokładne i wierne opisy zjawisk, procesów i zbiorowości społecznych. socjologia, nauka o strukturze i prawach rozwoju społeczeństwa; w odróżnieniu od innych nauk społ. jest nauką całościową, badającą prawa współzależności między różnymi dziedzinami życia społ. i uogólniającą wszelkie aspekty wiedzy o społeczeństwie; dzieli się na s. ogólną i s. szczegółową; s. marksistowska opiera się na materializmie historycznym. socjologia humanistyczna, nurt w socjologii na pocz. XX w., ukształtowany w

opozycji do pozytywizmu, głoszący, że nauki o człowieku są zasadniczo inne od przyrodn. i że wymagają odmiennych metod badania; M. Weber, F. Znaniecki. socjologia kultury, dział socjologii analizujący powstawanie, funkcjonowanie, rodzaj itp. określonych instytucji kult. w danych warunkach społ.-historycznych. socjologia małych grup, dział socjologii szczegółowej obejmujący badaniami stosunki społ. w obrębie grup społ. o bezpośrednim kontakcie społ., np. w rodzinie. socjologia miasta, dział socjologii szczegółowej analizujący wszelkie rodzaje stosunków społ., tworzące się w warunkach miejskich. socjologia ogólna, dział socjologii teoret., który, korzystając z wyników badań socjologii szczegółowej i in. nauk społ., dostarcza wiedzy o całości życia społ.; stanowi teoret. i metodól. podstawę badań socjologii szczegółowej. socjologia pracy, dział socjologii szczegółowej analizujący zjawiska, procesy i stosunki społ. zachodzące w sferze szeroko pojętej pracy. socjologia prawa, dział socjologii analizujący społ. działanie prawa (przestrzeganie prawa itp.) oraz zjawiska ze sfery patologii społecznej. socjologia roślin →fitosocjologia. socjologia stosunków politycznych, dział socjologii szczegółowej analizujący rodzaj, funkcje, strukturę władzy i wszelkich innych instytucji polit. w różnych formacjach społ. oraz badający prawidłowości ich funkcjonowania w określonych warunkach społecznych. socjologia struktur społecznych, dział socjologii szczegółowej badający wielkie grupy społ. i zbiorowości — klasy, warstwy społ., ich układ, stosunki wzajemne i funkcjonalne przyporządkowane w danej zbiorowości lub formacji społecznej. socjologia szczegółowa, dział socjologii oparty na badaniach dostarczających materiału do uogólnień teoret., wiążących wiedzę o poszczególnych dziedzinach życia społ. z ogólną teorią socjol. oraz przyczyniających się do jej rozwoju; w s.sz. występuje daleko posunięta specjalizacja na działy (socjologia przemysłu, wojska, rodziny i in.). socjologia wiedzy, dział socjologii szczegółowej analizujący związki między społ. warunkami powstawania wiedzy (nauki) a jej treścią; bada hist. kontekst ich występowania oraz ustala prawidłowości pojawiania się określonych typów myślenia i wiedzy. socjologia wsi, dział socjologii szczegółowej zajmujący się szeroko pojętą wsią; bada współzależności między określonym typem pracy na roli a systemem społ. wsi jako całości. socjologia wychowania, dział socjologii szczegółowej analizujący stosunki społ. zachodzące między osobami i instytucjami wychowującymi, np. szkołą a wychowankiem. socjologia zwierząt →zoosocjologia. socjologizm, nurt teoret. i metodol. rozwijający się od końca XIX w., głoszący, że społeczeństwo wyznacza zarówno życie psych., jak i kult. jednostek, a do badania jego przejawów należy stosować socjol. metodę; znalazł wyraz w poglądach É. Durkheima i jego szkoły. socjometria, teorie, metody i techniki badawcze pomiaru zachowania się ludzi, gł. zjawisk zachodzących w małych grupach; twórca — J. Moreno. socjopatia, zaburzenia osobowości polegające na wyraźnym nieprzystosowaniu do życia w społeczeństwie, przejawiającym się w zachowaniu szkodliwym dla otoczenia. socjotechnika: 1) osiąganie zamierzonych zmian społ. na podstawie wyników socjol. badań empirycznych i badań in. nauk społ.; 2) refleksja teoret. nad osiąganiem danych zmian społecznych.

Socyn (Sozzini) FAUST, 1539-1604, wł. humanista, myśliciel rel. działający w Polsce; ideolog braci pol., twórca śocynianizmu. socynianie, zwolennicy socynianizmu (J. Crell, A. Wiszowaty, L. Wolzogen i in.). socynianizm, kierunek nadany ideologii braci pol. przez F. Socyna (rozwijający się gł. w XVII w.); cechował go racjonalizm rel. i pewne umiarkowanie w kwestiach społ.-politycznych. Socza (wł. Isonzo), rz. w Jugosławii i we Włoszech; dł. 138 km; uchodzi do Zat. Triesteńskiej; żeglowna w dolnym biegu. 1915-17 dolina S. była terenem 11 wielkich bitew" wojsk wł. z Austriakami. soczewica jadalna (Lens esculenta), jednoroczna lub dwuletnia roślina z rodziny motylkowatych, pochodzenia azjat., znana już w epoce brązu; uprawiana dla jadalnych nasion. soczewka dźwiękowa, urządzenie do skupiania lub rozpraszania fal akustycznych, stosowane m.in. w technice ultradźwiękowej, w głośnikach odbiorników radiowych i urządzeniach hydrolokacyjnych. soczewka elektronowa, obszar niejednorodnego pola elektr. lub magnet. o symetrii obrotowej, stosowany do ogniskowania wiązek elektronowych (np. w mikroskopie elektronowym). soczewka nasadkowa, soczewka umieszczona bezpośrednio przed obiektywem aparatu fot., skracająca (s.n. zbierająca) lub przedłużająca (s.n. rozpraszająca) jego ogniskową. soczewka oka, przezroczysty, soczewkowaty twór (u ryb kulisty) położony wewnątrz gałki ocznej, za tęczówką; gł. składnik optycznego układu oka (skupia promienie świetlne). soczewka optyczna, bryła z przezroczystego materiału ograniczona przynajmniej z jednej strony powierzchnią sferyczną lub cylindryczną (wklęsłą, wypukłą); jeden z podstawowych elementów układów optycznych stosowany do wytwarzania obrazów powiększonych lub zmniejszonych, a także do zmiany zbieżności wiązki światła. Soczi, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, port nad M. Czarnym; rozciąga się wzdłuż wybrzeża na dł. ok. 140 km; 224 tys. mieszk. (1970); jedno z największych uzdrowisk i kąpielisk mor. ZSRR. soda, handl. i potoczna nazwa węglanu sodu Na2CO3; b. szeroko stosowana, m.in. w produkcji mydła, szkła, w przemyśle włók., papierniczym. soda amoniakalna (soda kalcynowana), handl. nazwa bezwodnego węglanu sodu Na2CO3. soda kaustyczna →soda żrąca. soda krystaliczna, handl. nazwa uwodnionego węglanu sodu Na2CO3.l0H2O. sodalicje mariańskie, kat. stowarzyszenia rel. propagujące kult maryjny; pierwotnie (od 1563) związane z jezuitami; w XIX/XX w. stały się środkiem oddziaływania kościoła na życie społeczne. sodalit, minerał z grupy skaleniowców, glinokrzemian sodu zawierający w swym składzie chlorek sodu; niebieski, biały, zielonawy i in.; występuje w niektórych głębinowych skałach magmowych. Sodalitas Litteraria Vistulana, pierwsze towarzystwo lit. w Polsce (ok. 1490), zał. w Krakowie przez C. Celtesa i Kallimacha. soda oczyszczona →sodu wodorowęglan. soda rodzima →natryt. soda żrąca (soda kaustyczna), nazwa handl. techn. wodorotlenku sodu NaOH. Soddy [sody] FREDERICK, 1877-1956, ang. chemik i fizyk; prof. uniw. w Oxfordzie, współtwórca teorii rozpadu atomowego; odkrywcze prace nad izotopami; nagr. Nobla. Soddy'ego-Fajansa reguła: wskutek promieniotwórczego rozpadu α powstaje pierwiastek o liczbie masowej A mniejszej o 4, znajdujący się w okresowym układzie

soki trawienne 1089 pierwiastków o dwa miejsca przed pierwiastkiem wyjściowym, zaś wskutek rozpadu β — pierwiastek o takiej samej liczbie masowej, znajdujący się o jedno miejsce za pierwiastkiem wyjściowym; sformułowana 1903, niezależnie przez F. Soddy'ego i K. Fajansa. Söderberg [sö:dərberj] HJALMAB, 18691941, pisarz szwedz,; neorealist. nowele i powieści; także dramaty, eseje. Söderblom [söderbiu:m] LARS OLOF JONATHAN, 1886-1931, szwedz. teolog protest. i religioznawca; działacz ruchu ekumenicznego; pokojowa nagr. Nobla. Södertälje [södərte-], m. w środk. Szwecji, nad jez. Melar; 55 tys. mieszk. (1969); przemysł samoch., chemiczny. sodoku (gorączka szczurza), choroba zakaźna wywołana przez śrubowce, przenoszona w następstwie ugryzienia przez szczura; objawy: odczyn zapalny w miejscu ugryzienia, dreszcze, zapalenie dróg chłonnych, sztywność mięśni, gorączka nawracająca; leczenie antybiotykami; występuje gł. w Japonii. Sodoma →Sedom. Sodoma, 1477-1549, wł. malarz okresu renesansu; malowidła ścienne i obrazy religijne. Sodoma i Gomora, legendarne miasta w Palestynie nad M. Martwym; wg Biblii za nieprawość zniszczone „ogniem i siarką"; przen. niemoralność, nieobyczajność; również rozgardiasz, wielkie zamieszanie. sodomia (zoofilia), zaspokajanie popędu płciowego ze zwierzętami. sodu azotan NaNO3, kryształy b. dobrze rozpuszczalne w wodzie; silny utleniacz; stosowany m.in. jako nawóz sztuczny, środek' konserwujący, w przemyśle barwników, do prodpkcji materiałów wybuchowych. sodu azotyn NaNO2, żółtawe kryształy rozpuszczalne w wodzie; stosowany gł. do produkcji barwników dwuazowych, w lecznictwie (w chorobie wieńcowej, dychawicy oskrzelowej, kolce nerkowej itd.), do bielenia tkanin. sodu bromek NaBr, kryształy b. dobrze rozpuszczalne w wodzie; stosowany w przemyśle fot. do produkcji światłoczułego bromku srebrowego, w lecznictwie jako środek uspokajający (tzw. brom). sodu chlorek NaCl (sól kuchenna), biała substancja krystal.; b. rozpowszechniony w przyrodzie (jako minerał halit jest gł. składnikiem soli kam.); podstawowy surowiec do otrzymywania związków sodu, kwasu solnego i chloru; w lecznictwie stosowany przy oparzeniach, wymiotach, w niewydolności kory nadnercza, w cukrzycy itd. sodu chromian Na2Cr04, żółte, higroskopijne kryształy; silny utleniacz. sodu fosforany, sole sodowe tlenowych kwasów fosforu, w których fosfor występuje na +5 stopniu utlenienia; stosowane gł. do zmiękczania wody, do ognioodpornej impregnacji np. tkanin, do wyrobu szkliw. sodu jodek NaJ, higroskopijne kryształy; stosowany gł. w syntezie związków org. i w lecznictwie (gł. w niedoczynności tarczycy). sodu krzemian, rozpuszczalna w wodzie sól sodowa kwasu krzemowego; łatwo tworzy szkliwo; wodny roztwór k.s. (szkło wodne) jest środkiem klejącym i impregnującym. sodu nadtlenek Na2O2, jasnożółte kryształy silnie higroskopijne; hydrolizuje tworząc nadtlenek wodoru H2Ó2 i wodorotlenek sodu; utleniacz; stosowany m.in. do bielenia i jako źródło tlenu w aparatach oddechowych. sodu octan CH3COONa, higroskopijne kryształy; stosowany w syntezie org., do przygotowywania roztworów buforowych, w farbiarstwie i w lecznictwie. sodu siarczan Na2SO4, białe kryształy; występuje w przyrodzie m.in. jako minerał tenardyt; stosowany m.in. do wyrobu

szkła, ultramaryny, w .produkcji celulozy, uwodniony s.s. Na2SO4 10H2O (sól glauberska) — w przemyśle włók. i w weterynarii. sodu siarczan kwaśny →sodu wodorosiarczan. sodu siarczek Na2S, silnie higroskopijna substancja krystal.; stosowany jako środek redukujący, do produkcji barwników siarkowych, w garbarstwie. sodu tiosiarczan Na2S2O3.5H2O (antychlor), sól stosowana do usuwania (wiązania) resztek chloru po bieleniu tkanin oraz w fotografii jako utrwalacz. sodu tlenek Na2O, bezbarwna substancja krystal.; b. aktywny chemicznie; z wodą tworzy-wodorotlenek sodu NaOH. sodu węglan Na2CO3, biała rozpuszczalna w wodzie substancja; produkowany na skalę przem., np. soda kalcynowana (amoniakalna) i soda krystaliczna (w.s. dziesięciowodny); stosowany m.in. do zmiękczania wody, do wyrobu wodorotlenku sodu, mydła, szkła, do prania (p.n. bielidło). sodu węglan kwaśny →sodu wodorowęglan. sodu wodorosiarczan NaHSO4 (kwaśny siarczan sodu), kryształy; stosowany do przeprowadzania niektórych tlenków metali w związki łatwo rozpuszczalne i we włókiennictwie. sodu wodorotlenek NaOH, higroskopijne ciało stałe; rnocna zasada; otrzymywana gł. przez elektrolizę roztworu chlorku sodu NaCl; produkt techn. — soda kaustyczna i żrąca; używany m.in. do produkcji mydła, papieru, jedwabiu wiskozowego. sodu wodorowęglan NaHCO3 (kwaśny węglan sodu), kryształy rozkładające się podczas ogrzewania z wydzieleniem dwutlenku węgla C02; stosowany (p.n. soda oczyszczona) do wyrobu napojów musujących, proszków do pieczenia, w lecznictwie. Soest [zo:st], m. w NŔF (Nadrenia Pn.Westfalia), w pobliżu Zagłębia Ruhry; 35 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłowy. Soest [su:st], m. w środk. Holandii; 33 tys. mieszk. (1966). sofa (otomana), rodzaj kanapy; wyściełana poduszkami i wałkami zastępującymi poręcze i oparcie; pochodzenie tur., w Europie używana od XVIII w. Soffici [sofficzi] ARDENGO, 1879-1964, wł. pisarz i malarz; jeden z gł. przedstawicieli futuryzmu; później twórczość tradycyjna; poezje, pisma estetyczno-krytyczne. Sofia, stol. Bułgarii, w kotlinie Sofijskiej, u podnóży Witoszy; 832 tys. mieszk. (1967); największy ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw., Akad. Nauk) Bułgarii; ważny ośr. turyst., muzea; zabytki wczesnochrześc.: rotunda św. Jerzego (III— IV w.) z freskami (XIV w.), podziemne nekropole (IV-V w.), bazylika św. Zofii (VI w.); cerkiew Aleksandra Newskiego (XX w.). Sofijska Kotlina, kotlina w Bułgarii, między Bałkanem a masywem Witoszy; średnia wys. 550 m; przez K.S. przepływa Iskyr; gł. m. Sofia. Sofilos, pocz. VI w. p.n.e., wczesny gr. malarz waz stylu czarnofigurowego, działał w Atenach; jedna z jego amfor znajduje się w Muzeum Nar. w Warszawie. sofistyka: 1) ruch umysłowy w staroż. Grecji w V w. p.n.e., stworzony przez sofistów; 2) kierunek lit. w okresie cesarstwa rzym. II w. n.e.; 3) metoda argumentacji oparta na sofizmatach. sofiści, nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publ., działający gł. w Atenach w V-IV w. p.n.e.; pierwsi s. głosili poglądy antropocentryczne, demokr. i wolnomyślne; późniejsi (IV w.) — doszli do skrajnego relatywizmu i jałowej erystyki. sofizmat, log. fałszywy dowód; rozumowanie pozornie poprawne, ale zawierające rozmyślnie utajone błędy logiczne. Sofokles, 496-406 p.n.e., tragediopisarz gr.; ograniczył rolę bogów, kładąc więk-

szy nacisk na przeżycia osób dramatu; z ok. 120 sztuk zachowało się 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie i część dramatu satyrowego Tropiciele. Sofronow ANATOLIJ W., ur. 1911, ros. poeta i dramaturg; wiersze lir.; utwory dram. o problematyce społ.-obyczajowej (Moskiewski charakter). software [softueər; ang.] →oprogramowanie. Sofulis THEMISTOKLIS, 1860-1949, polityk gr.; jeden z przywódców Partii Liberalnej i powstania (1912) na wyspie Samos przeciw Turkom; 1913-14 na czele tymczasowego rządu wyspy; wielokrotny przewodniczący parlamentu i premier. Sognefjord [su:gnəfju:d], fiord w pd.zach. Norwegii; dl. 204 km, głęb. do 1244 m. Sohag, m. w środk. Egipcie, nad Nilem, ośrodek adm. prow. S.; 75 tys. mieszk. (1966); przemysł bawełn., spoż.; garncarstwo. Sohar, As-, m. w Omanie, port nad Zat. Omańską; ok. 8 tys. mieszk.; ośr. handl. ważnego regionu uprawy palmy, daktylowej. Sohm [zo:m] RUDOLF, 1841-1917, niem. historyk prawa; prof. uniw. we Fryburgu, Strasburgu i Lipsku; wybitny znawca prawa rzym. i kościelnego. Sohncke .[zo:nke] LEONARD, 1842-97, fizyk niem.; prof. polit. w Jenie i Monachium; prace z dziedziny fizyki ciała stałego. Soissons [suasą], m. we Francji, w Basenie Paryskim, nad rz. Aisne; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., gumowy, chem.; duży ośr, handlu artykułami rolnymi; muzeum w klasztorze z XIII w.; pozostałości opactwa St. Médard (IX, XIII w.), got. katedra (XII-XIII w.); średniow. kościoły; ratusz (XVIII w.). soja {Glycine max), jednoroczna roślina oleista z rodziny motylkowatych, uprawiana w Azji, pd.-wsch. Europie i USA; z jadalnych (też pastewnych) nasion — olej sojowy, mąka itp.; makuchy są cenną paszą. sojowy olej, cenny olej jadalny (majonezy, wyrób margaryny) otrzymywany przez ekstrakcję śrutowanych, suszonych i płatkowanych nasion soi, zawierających do 25% tłuszczu. sojusz, prawo →przymierze. Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec, organ 4 mocarstw: Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR, okupujących Niemcy po II wojnie świat., złożony z dowódców sił okupacyjnych, powołany (1945) do sprawowania władzy najwyższej w Niemczech; na skutek stanowiska mocarstw zach. działalność S.R.K.N. została 1948 sparaliżowana i zaprzestała swej działalności. sojusznik, sprzymierzeniec, aliant. Sojuz, nazwa serii radz. wieloosobowych statków kosmicznych. Sojuz nieruszymych riespublik swobodnych, hymn państw. ZSRR od 1944 (do 1944 Międzynarodówka); tekst S. Michał kowa i G. El-Registana, muzyka A. Aleksandrowa. sokagakkai, jap. ugrupowanie rel., powstałe przed II wojną świat.; kult wartości: zysku, dobra i piękna; znaczny wpływ na społeczeństwo, perspektywy dalszego rozwoju. Sokal, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), nad Bugiem; 9,3 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. soki owocowe i warzywne, produkty otrzymywane przez wytłoczenie soku komórkowego z rozdrobnionych owoców i warzyw, stanowiące surowiec do wyrobu np. wina, soków pitnych, syropów. soki roślinne, wodne roztwory i emulsje różnych związków chem. (tzw. asymilatów), wytworzonych przez roślinę zieloną w procesie asymilacji CO2 z atmosfery. soki trawienne, nazwa wydzielin gruczołów trawiennych, np. wątroby — żółć, gruczołów w ścianach żołądka — sok żo-

1090 sok jądrowy łądkowy; zawierają różne enzymy rozkładające określone składniki pokarmu. sok jądrowy, biol. →kariolimfa. Sokodé [-dy], m. w środk. Togo; 17 tys. mieszk. (1968). Sokolec, w. w pow. noworudzkim, woj. wrocławskim, w G. Sowich; niewielki ośr. wypoczynkowy. Sokolica, szczyt w Pieninach; 747 m; punkt widokowy na przełom Dunajca. Sokolicz-Merklowa ANTONINA, 18791942, działaczka ruchu robotn., publicystka, pisarka; członek PPS-Lewicy i KPP, działaczka Czerwonej Pomocy; powieści społ., dramaty, szkice, przekłady U. Sinclaira; zginęła w Oświęcimiu. Sokolnicki ALFRED, ur. 1918, działacz polonijny w USA; specjalista nauczania i poprawy wymowy; prof. Marquette University w Milwaukee (Wisconsin). Sokolnicki CELESTYN, 1745-1819, działacz polit; poseł na Sejm Czteroletni, delegat Wielkopolski do Rady Najwyższej Nar. w powstaniu 1794; w powstaniu wielkopol. 1806 wystawił pułk szwoleżerów. Sokolnicki GABRIEL, ur. 1877, elektrotechnik; prof. Polit. Lwowskiej; prace z dziedziny elektroenergetyki. Sokolnicki MICHAŁ, 1760-1816, generał; walczył w powstaniu 1794, Legionach Dąbrowskiego, wojnach napoleońskich; 1809 wsławił się pod Raszynem i Sandomierzem. Sokolnicki MICHAŁ (pseud. Leszek Czarny), 1880-1967, działacz polit. i historyk; czł. PPS; w okresie międzywoj. w dyplomacji, następnie na emigracji; Dziennik ankarski 1939-194Ş. sokolnictwo, układanie ptaków drapieżnych: sokołów, orłów, krogulców i in. do łowów oraz polowanie z nimi (na ptactwo wodne i stepowe oraz drobną zwierzynę czworonożną); w Polsce rozpowszechnione do XVIII w. Sokolov (do 1947 Falknov na Ohri), m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), nad Ohrzą; 20 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., przemysł chemiczny. Sokolova LYDIA (właśc. Hilda Munnings), ur. 1896, ang. tancerka, choreograf, pedagog; solistka Les Ballets Russes. Sokoł, m. w Ros.FSRR (obw. wołogdziański), nad Suchoną; 50. tys. mieszk. (1967); przemysł cel.-papiern., drzewny. Sokołow ALEKSIEJ P., 1854-1928, fizyk ros.; prof. uniw. w Moskwie; prace dotyczące elektrolizy i radioaktywności Ziemi. Sokołow-Mikitow IWAN S., ur. 1892, pisarz ros.; opowiadania z życia wsi przedrewol., reportaże i opowieści poświęcone przyrodzie i ludziom radz. (Przez góry i lasy). Sokołowski ALFRED, 1849-1924, lekarz internista; prof. Uniw. Warsz.; jeden z pionierów ftyzjatrii i sanatoryjnego leczenia gruźlicy; Wykłady kliniczne chorób dróg oddechowych. Sokołowski AUGUST, 1846-1921, historyk dziejów Polski XV-XVII w. i powstań nar.; prof. Uniw. Jag.; poseł do austr. parlamentu. Sokołowski JAN, ur. 1899, ornitolog; prof. uniw. i WSR w Poznaniu; popularyzator ornitologii (Ptaki ziem polskich), propagator ochrony ptaków. Sokołowski JAN SEWERYN, 1904-53, malarz; czł. Pryzmatu; prof. ASP w Warszawie; polichromie kamienic Starego Miasta w Warszawie; postimpresjonist. pejzaże, portrety, kompozycje figuralne; mozaiki. Sokołowski MARIAN, 1839-1911, historyk sztuki; prof. Uniw. Jag., czł. AU; organizator muzealnictwa w Krakowie; prace dotyczące wszystkich dziedzin i okresów sztuki polskiej. Sokołowski MARIAN, 1894-1939, botanik, leśnik; prof. hodowli lasu w SGGW; taternik i alpinista, działacz ochrony przyrody; prace z dziedziny fitosocjologii i hodowli lasu oraz fitogeografii. Sokołowski STANISŁAW, 1865-1942, leśnik; prof. i dyr. Wyższej Szkoły Lasowej

we Lwowie, prof. Uniw. Jag.; red. ,,Sylwana"; podręczniki (Hodowla lasu) i prace m.in. z ochrony przyrody. Sokołowski STANISŁAW, ur. 1900, geolog; prof. Instytutu Geol. w Warszawie; prace poświęcone stratygrafii i tektonice Tatr, Pienin i Karpat fliszowych, także geologii inżynierskiej i hydrogeologii; odkrywca wód termalnych na Antałówce w Zakopanem. Sokołowski WADIM W., ur. 1912, mechanik radz.; prof. Instytutu Mechaniki AN ZSRR, czł. AN ZSRR oraz PAN; badania dotyczące teorii powłok cienkościennych, statyki ośr. sypkich i teorii plastyczności. Sokołowski WASILIJ D., 1897-1968, marszałek Związku Radz.; podczas II wojny świat, dowódca frontów; 1949-60 pierwszy zastępca min. obrony ZSRR; 1952-60 szef sztabu generalnego. Sokołowsko, uzdrowisko w obrębie m. Mieroszów (pow. wałbrzyski, woj. wrocławskie), w G. Kamiennych; sanatorium przeciwgruźlicze. Sokołów Małopolski, m. w pow. kolbuszowskim, woj. rzeszowskim; 2,4 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1569. — W czasie okupacji hitl. wskutek terroru zginęło ok. 1/3 ludności. Sokołów Podlaski, m. pow. w woj. warsz.; 8,7 tys. mieszk. (1968); cukrownia. — Prawa miejskie 1424; udział w powstaniu 1863 (S. Brzóska); w czasie okupacji hitlerowskiej wskutek terroru zginęło ok. 4 tys. mieszk.; w czasie działań woj. 1945 poważnie zniszczony, po wojnie odbudowany. sokoły (Falconidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków drapieżnych; 60 gat.; dziób z ostrym zębem; np. białozór, kobuz, raróg, s. wędrowny. sokora (topola nadwiślańska, topola czarna, Populus nigra), gatunek topoli, drzewo do 30 m wys.; w Polsce w dolinach większych rzek, w resztkach lasów łęgowych; sadzona też przy drogach i w parkach. Sokorski WŁODZIMIERZ, ur. 1908, działacz społ. i kult., publicysta; współorganizator ZPP, zastępca dowódcy Pierwszego Korpusu; 1952-56 min. kultury i sztuki; od 1956 prezes Kom. do Spraw Radia i TV; Polacy pod Lenino. Sokoto, sułtanat utworzony na pocz. XIX w. w Sudanie przez lud Fulbe pod wodzą kalifa Usmana dan Fodio; 1903 opanowany przez Anglików. Sokoto, m. w pn.-zach. Nigerii, nad rz. S.; 90 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., metal., skórz., cementowy; liczne meczety. — Dawna stolica sułtanatu S. Sokotra, wyspa na O. Indyjskim, na wsch. od przyl. Guardafui (Afryka), wchodzi w skład Jemenu Pd.; 3,1 tys. km2, 16 tys. mieszk. (1968); hodowla bydła; połów ryb i pereł; uprawa palmy daktylowej i warzyw; liczne endemity (np. drzewo dracena). sokolskie konie, odmiana pogrubionych koni pociągowych typu lżejszego, wyhodowana w pow. sokolskim; wys. w kłębie 148-155 cm, cięż. 500-700 kg, maść gł. kasztanowata (grzywa i ogon jasne). „Sokół" (Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół"), zał. 1867 w Galicji, 1885 w zaborze prus., 1905 w ros. (nielegalny); organizacja sport, i paramilitarna, pod wpływami endecji; 1919 zjednoczona; działała również wśród emigracji polskiej; istniała do 1939. Sokółka, m. pow. w woj. białostockim; 10,1 tys. mieszk. (1970); drobny przemysł; prawa miejskie 1608. — W czasie II wojny świat, zginęło ponad 2 tys. mieszkańców. Sokrates, 469-399 p.n.e., filozof gr„ nauczyciel Platona; głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny (utożsamiał dobro, szczęście, cnotę z prawdą); przeciwnik ustroju demokr.; poglądy. S.znane z dialogów Platona. żona Ksantypa Sokulski FRANCISZEK, 1811-96, uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP, emisariusz do kraju i agent dyplomatyczny w Turcji.

sol, muz. sylabowa nazwa dźwięku g, stosowana w solmizacji. sola (podeszwica, Sola sola), gatunek płastugi, do 50 cm dł.; M. Śródziemne, eur. pobrzeża O. Atlantyckiego, zach. część M. Bałtyckiego; mięso smaczne. Solander, wyspa nowozelandzka na pd.zach. od W. Południowej; 1,3 km2; wulkaniczna; nie zamieszkana. solanina, silnie trujący glikozyd należący do saponin; występuje m.in. w pędach ziemniaka; może spowodować zatrucie na skutek spożycia kiełkujących ziemniaków. solanka (Salsola), roślina zielna lub krzew gł. suchych, półpustynnych obszarów; w Polsce s. kolczasta; s. Richtera z Azji zawiera w liściach alkaloid leczn. salsolinę; wiele gat. azjat. — karma zwierząt. solanka, wodny roztwór soli (gł. kam.) wyzyskiwany do produkcji soli przez odparowanie wody; s. mogą być wody mórz i słonych jezior, źródła miner, oraz roztwory soli otrzymywane przez ługowanie złóż solnych. solanka, wodny roztwór soli kuchennej (NaCl) zawierający ok. 15% soli, stosowany jako środek konserwujący żywność (peklowanie, produkcja solonek). Solari ANTONIO, 1700-63, architekt wł. pracujący w Polsce; kierował m.in. przebudową Zamku Król. w Warszawie; ukończył (w formach barok.-rokokowych) kościół Paulinów na Skałce w Krakowie. solarium, miejsce przeznaczone do naświetlań całego ciała promieniowaniem słonecznym, tzw. kąpieli słonecznych. solarymetr, rodzaj aktynometru do pomiaru natężenia całkowitego promieniowania słonecznego metodami termoelektrycznymi. solaryzacja, odwrócenie wartości tonalnych obrazu fot. wskutek silnego prześwietlenia; zamiast negatywu otrzymuje się pozytyw. Solarz IGNACY, 1891-1940, pedagog, działacz lud. i oświat., publicysta; 1924 zorganizował uniwersytet lud. w Szycach k. Krakowa, 1932 — w Gaci Przeworskiej; przywódca ruchu „młodowiejskiego" i spółdzielczego; ideolog agraryzmu; zamordowany przez hitlerowców. Solbad Hall in Tirol [zo:l- h. in t.], m. w Austrii (Tyrol), w dolinie rz. Inn; II tys. mieszk. (1961); znane uzdrowisko (solanki), ośr. sportów zimowych. soldateska: 1) niezdyscyplinowane, nieokrzesane żołdactwo; 2) rządy militarystów. Soldati ATANASIO, 1896-1953, malarz wł.; obrazy abstrakc. o intensywnym kolorycie i geom. dekoracyjnych formach. Soldati MARIO, ur. 1906, wł. pisarz, dziennikarz i reżyser film.; powieści gł. o tematyce psychologicznej. sole, związki chem., w których skład wchodzi kation (jon metalu lub jon kompleksowy) i anion (reszta kwasowa); elektrolity, w wodzie ulegają dysocjacji; roztwory s. mocnych kwasów i zasad mają odczyn obojętny, pozostałe typy s. ulegają hydrolizie i wykazują odczyn kwaśny lub zasadowy. Soleb, miejscowość w Sudanie, koło III katarakty na Nilu; ruiny świątyni faraona Amenhótepa III. Solec, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; uzdrowisko (silnie zmineralizowane wody siarczkowe). Solec Kujawski, m. w pow. i woj. bydgoskim, nad Wisłą; 10,6 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., środków transportu, mat. bud., skórz., drzewny; prawa miejskie 1325. — W czasie okupacji hitlerowskiej pobliski las był miejscem egzekucji mieszkańców Bydgoszczy. Solec nad Wisłą, w. w pow. lipskim, woj. kieleckim. — Gród wzmiankowany 1136; prawa miejskie XIV w. (do 1869); w XV-XVI w. ośr. handl.; zamek często miejscem pobytu dworu król.; od 1962 przedmiot kompleksowych badań archeol., hist., etnogr. i socjologicznych; w okresie

solutrejska kultura 1091 okupacji hitlerowskiej 18 VII 1943 opanowany przejściowo przez partyzantów GL i BCh. solecyzm, błąd przeciw zasadom składni języka. sole kwaśne →wodorosole. sole mineralne, sole kwasów i zasad nieorganicznych. solenie produktów spożywczych, jeden z najdawniejszych sposobów zabezpieczania przed zepsuciem żywności (ryby, mięso, warzywa, grzyby) — przez przesypywanie jej solą kuchenną. solenizant, osoba obchodząca imieniny albo urodziny. solenny, uroczysty, podniosły. solenoid, zwinięty śrubowo przewód elektr.; po zasileniu prądem stałym wytwarza pole magnet. podobne do pola magnesu stałego. sole obojętne, sole, które nie zawierają w cząsteczce ani jonów wodorowych, ani grup wodorotlenowych (np. chlorek sodu NaCl). sole podwójne, związki powstałe przez połączenie się 2 lub więcej cząsteczek różnych soli prostych, np. ałuny. sole zasadowe, pochodne zasad wielowodoro tlenowych, zawierające w cząsteczce I lub więcej grup wodorotlenowych, np. zasadowy chlorek magnezu MgClOH. solfatary, ekshalacje wulkaniczne o temp. 100-200°C, składające się gł. z pary wodnej, siarkowodoru i dwutlenku węgla; częste w kraterach drzemiących wulkanów. solferino, zupa wł. na wywarze z jarzyn, z pokrojonymi ziemniakami, z przecierem pomidorowym i pokrojoną fasolką szparagową, poďprawiona zasmażką. Solferino (w. w pn. Włoszech), 1859 zwycięstwo wojsk fr.-sardyńskich nad Austriakami. solfeż, nauka czytania nut głosem, gł. z zastosowaniem solmizacji. solfugi (sołpugi, Solifugae), rząd ciepłolubnych pajęczaków; ok. 570 gat., dl. do 7 cm; głowotułów i odwłok segmentowane; szczękoczułki w postaci szczypców; tchawkodyszne; gł. owadożerne. solid, złota moneta rzym. i bizant. o ciężarze ok. 4,55 g, bita od IV w.; w średniowieczu obrachunkowa jednostka pieniężna równa 12 denarom. solidarność, prawo forma zespolenia określonej grupy oparta na obowiązku wzajemnej odpowiedzialności i wzajemnej pomocy; może występować po stronie dłużników i po stronie wierzycieli. solidarność, psychol. skłonność do postępowania takiego samego, jak innych członków grupy, do której się należy, nawet wbrew własnym interesom i przekonaniom. solidarność, socjol. postawa członków danej grupy społ. przejawiająca się we współdziałaniu i współodpowiedzialności; szczególnie wyraźna w sytuacji zagrożenia grupy z zewnątrz. „Solidarność" →Partia Robotnicza „Solidarność". solidarny, poczuwający się do współodpowiedzialności, współdziałania; zgodny z kimś w poglądach i postępowaniu, jednomyślny. solidaryzm, powstały w 2 poł. XIX w. kierunek społ.-polit. głoszący naturalną wspólnotę interesów różnych grup w państwie, niezależną od klasowego charakteru tych interesów. solidny: 1) wzbudzający zaufanie, rzetelny, uczciwy; 2) mocny, masywny; 3) gruntowny, dokładny; 4) duży, pokaźny. soliflukacja, powolne, grawitacyjne zsuwanie się po stoku zwietrzeliny nasyconej wodą; najintensywniej zachodzi w klimacie gorącym i wilgotnym oraz w klimacie polarnym na obszarach występowania zmarzliny. Soligalicz, m. w Ros.FSRR (obw. kostromski), nad Kostromą; 5,8 tys. mieszk.

(1959); uzdrowisko (źródła solankowe, borowina); przemysł lniarski. Solignac [solińak] PIERRE JOSEPH, 16871773, historyk fr., sekretarz S. Leszczyńskiego w Lotaryngii; autor Historii polskiej, tłumacz (na francuski) Głosu wolnego... Soligorsk, m. w Białorus.SRR (obw. miński); 28 tys. mieszk. (1967); nowy, duży ośr. przemysłu chem. (nawozy potasowe); w pobliżu wydobycie soli potasowych. Solihull [soulyhal], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Birmingham; 108 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch., maszyn., elektrotechniczny. Solikamsk, m. w Ros.FSRR (obw. permski), nad Kamą; 89 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przemysłu chem. (gł. nawozy potasowe) oraz eksploatacji soli potasowych, przemysł celulozowo-papierniczy. Solikowski JAN DYMITR, 1539(?)-1603, polemista kat., arcybiskup lwow.; brał udział w przygotowaniu unii brzeskiej; traktat alegor., pisma polityczne. Sol-Ileck, m. w Ros.FSRR (obw. orenburski); 23 tys. mieszk. (1967); wydobycie soli kam.; przemysł mat. bud.; uzdrowisko. Solimỡes [-maińs], nazwa środk. biegu Amazonki, od ujścia rz. Javari do ujścia rz. Negro. Solin (staroż. Salona), przedmieście Splitu (Jugosławia); pozostałości staroż. świątyni, obwarowań, amfiteatru i bazyliki starochrześcijańskiej. Solina, ośrodek wypoczynkowy w pow. leskim, woj. rzeszowskim, nad2 Sanem i sztucznym zbiornikiem (21 km , 474 mln m3, wys. zapory 82 m); elektrownia (120 MW); sporty wodne. Solingen [zo:lyŋən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w pobliżu Zagłębia Ruhry; 174 tys. mieszk. (1968); przemysł metal, i maszynowy. solion, przyrząd elektrochem., którego działanie opiera się na wyzyskaniu zjawisk elektr. w roztworach elektrolitów; np. solionowa dioda, trioda, integrator. solipsyzm, filoz. pogląd, wg którego istnieje tylko podmiot poznający („ja"), a cała rzeczywistość jest zespołem jego wrażeń; stanowi konsekwencję skrajnego idealizmu subiektywnego (np. G. Berkeleya). Solis [-lis] JUAN DIAZ DE, ok. 1470-1516, żeglarz hiszp.; w poszukiwaniu przejścia z O. Atlantyckiego na O. Spokojny osiągnął 1515 estuarium La Platy. Solis y Rivadeneyra [-lis i rriwadeneira] ANTONIO DE, 1610-86, hiszp. historyk i pisarz; lit. kronika podboju Meksyku oparta na relacjach Cortésa, dramaty, poezje. soliter, rzem. artyst. w jubilerstwie szlachetny kamień, zwykle dużych rozmiarów oprawiony w broszę, wisior lub pierścień, osobno lub w otoczeniu innych mniejszych kamieni. soliter, szt. ogrod, pojedyncze drzewo lub krzew wyróżniające się kształtem, kolorem lub fakturą, rosnące na tle klombów i skupin; w ogrodach barok, sadzone pośrodku kwater lub w obrzeżach parterów. soliter, zool. potoczna nazwa →tasiemca uzbrojonego. soliterka, pojazd konny 4-kołowy, 1-osobowy, kryty, używany w Polsce w XVIII w. do spacerów i nieoficjalnych wyjazdów, przeważnie przez kobiety. sollux, lampa leczn. emitująca gł. promienie podczerwone; stosowana w celu nagrzania niewielkiego pola (np. zatok przynosowych, stawu). solmizacja, system zgłosek (do, re, mi, fa, sol, la, si) do odczytywania nut głosem w nauce śpiewu, zainicjowany w średniowieczu (Guido ďArezzo). Solna [su:-], m. w środk. Szwecji, w zespole miejskim Sztokholmu; 57 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., elektrotechn.; ośr. produkcji filmowej.

solnictwo (halurgia), dział górnictwa zajmujący się eksploatacją i przeróbką soli (gł. kamiennej). solniska, grunty przesycone solą. solniskowa roślinność, roślinność występująca na siedliskach zasolonych, tzn. zawierających łatwo rozpuszczalne sole metali lekkich; rośliny tworzące r.s. zwane są halofitami. solny kwas, wodny roztwór chlorowodoru HCl; mocny kwas otrzymywany m.in. z chlorku sodu, z chloru i wodoru; stosowany szeroko w przemyśle chem. i spoż.; sole k.s. noszą nazwę chlorków; występuje w soku żołądkowym. solo, wykonanie utworu muz. przez jednego wykonawcę (solistę), także partii w utworze zespołowym, np. w koncercie. Solo (dawniej Surakarta), m. w Indonezji, w środk. części Jawy; 368 tys. mieszk. (1961); ważny ośr. kult.; przemysł spoż., skórz.; rzemiosło artyst.; węzeł komunikacyjny. solomierz →halimetr. solomit →słomiane płyty. Solomos DIONISIOS, 1798-1857, poeta gr.; twórczość głosząca idee rewol. i romant.; oda do wolności (obecnie hymn państw.), poematy, studium o języku ludowym. Solon, ok. 635-ok. 560 p.n.e., prawodawca i polityk ateński, pierwszy poeta attycki, jeden z „siedmiu mędrców greckich"; przeprowadził reformy gosp. i ustrojowo-prawne, które umożliwiły rozwói demokracji ateńskiej. Solor, grupa wysp indonez. w Małych W. Sundajskich; ok. 70 tys. mieszk.; gł. wyspy: Lomblen, Adonara, S.; uprawa ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej; połów pereł. Solothurn [zo:loturn] →Solura. Solska IRENA, 1878-1958, aktorka; występy m.in. w Krakowie i Warszawie; wybitne role w dramatach modernistycznych (Psyche — Eros i Psyche J. Żuławskiego, Rachela — Wesele S. Wyspiańskiego). Solska Puszcza, obszar leśny w Kotlinie Sandomierskiej, u pd.-zach. krawędzi Roztocza; pow. ok. 1400 km2; lasy bukowo-jodłowe, buczyny, bór sosnowy, las dębowo-grabowy. 1944 (20-25 VI) ostatnia faza bitwy w janowskich i lipskich lasach. Solski LUDWIK (właśc. L. Napoleon Sosnowski), 1855-1954, aktor; występy gł. w Krakowie i Warszawie; dyr. m.in. teatru krak. 1905-13; wybitne role: Stary Wiarus — Warszawianka S. Wyspiańskiego, Judasz — Judasz z Kariothu K.H. Rostworowskiego, Pan Jowialski A. Fredry. Solski STANISŁAW, 1622-1701, matematyk, mechanik i architekt, jezuita; wykładał w kolegium w Krośnie; kapelan w obozie Sobieskiego pod Wiedniem; prace z metrologii, mechaniki i budowy maszyn prostych. solstycjum →przesilenie. Šolta, wyspa jugosł. na M. Adriatyckim, u wybrzeży Dalmacji; 57 km2, ok. 3 tys. mieszk.; turystyka. solucja, daw. rozwiązanie, rozwikłanie (sprawy, zagadnienia). Solura (Solothurn), kanton w pn.-zach. Szwajcarii, na Wyż. Szwajcarskiej; 791 km2, 226 tys. mieszk. (1968); stol. S.; j.u. niemiecki. Solura (Solothurn), m. w Szwajcarii, nad rz. Aare, stol. kantonu S.; 38 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł maszyn., produkcja zegarków; ośr. turyst.; muzeum; barok, katedra (XVIII w.); ratusz (XV-XVII w.), arsenał (XVII w.), kamienice (XVII-XVIII w.). solut, druk. zwykły skład tekstowy w wierszach w odróżnieniu od składu akcydensowego, tabelarycznego itp. solutrejska kultura, archeol. kultura górnego paleolitu, 19/18-16 tys. p.n.e., w zach. Europie; krzemienne groty liściowe; wyroby z kości, pierwsze igły z uszkiem; nazwa od stanowiska La Solutré (Francja).

1092 SoIvay Solvay [solwę] ERNEST GASTON, 18381922, belg. chemik i przemysłowiec; opracował przem. metodę otrzymywania sody. Solvaya metoda [m. -weja] →amoniakalna metoda. Solvay et Cie [solwe e kąpani], belg. koncern chem. z siedzibą w Brukseli, powstał z fabryki sody zał. 1863 przez E.G. Solvaya; wybudował w wielu krajach fabryki sody, które są jego własnością lub ma w nich udziały. solwatacja, tworzenie się połączeń (solwatów) cząsteczek lub jonów substancji rozpuszczonej z rozpuszczalnikiem; s. w roztworach wodnych — hydratacja. solwaty, połączenia jonów lub cząsteczek substancji rozpuszczonej z cząsteczkami rozpuszczalnika; cząsteczki solwatowane wodą nazywają się hydratami. Solway Firth [soluej fə:rt], zatoka u wybrzeża W. Brytanii, część M. Irlandzkiego. solwoliza, reakcja podwójnej wymiany między substancją rozpuszczoną a rozpuszczalnikiem prowadząca do powstania nowych związków chem.; s. w roztworach wodnych — hydroliza. Solwyczegodzk, m. w Ros.FSRR (obw. archangielski), nad Wyczegdą; 3,5 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko. Sola, rz., pr. dopływ górnej Wisły; dł. 82 km, dorzecze 1375 km2; zbiorniki retencyjne w Tresnej, Porąbce i Czańcu oraz elektrownie w Tresnej i Porąbce. Sołacz, dzielnica Poznania; park leśny ze sztucznym jez. Rusałka. Soława (Saale), rz. w NRD, 1. dopływ Łaby; dł. 427 km; żeglowna od Naumburga. sołectwo, w dawnej Polsce zespół uprawnień, a zarazem uposażenie majątkowe związane z urzędem sołtysa. Sołłoguh WŁADIMIR A., hrabia, 1813-82, pisarz ros.; powieści społ.-psychol., pisane pod wpływem szkoły naturalnej. Sołocha (w Ukr.SRR, obw. zaporoski, k. Nikopola), archeol. kurhan scytyjski z IV w. p.n.e., zawierający grób bogato wyposażony w broń i ozdoby. sołodie, gleby słone zawierające w górnych warstwach sodę, a w głębszych — kationy sodu. Sołogub FIODOR (właśc. F.K. Tietiernikow), 1863-1927, pisarz ros.; przedstawiciel symbolizmu; wiersze obyczajowe, powieści Drobny bies, satyry i bajki; przekłady poezji fr. i niemieckiej. Sołomiencew MICHAIŁ S., ur. 1913, radz. działacz partyjny i państw.; 1958-61 II sekr. KC KP Kazachstanu, czł. KC KPZR od 1961, sekr. jej KC od 1967, premier RFSRR od 1971. sołonce, gleby słone nasycone kationami sodu, ale w górnych warstwach pozbawione łatwo rozpuszczalnych soli. sołonczaki, gleby słone zawierające w górnych warstwach rozpuszczalne sole, gł. chlorki, siarczany, węglany; można na nich uprawiać rośliny mało wrażliwe na zasolenie. Sołouchin WŁADIMIR A., ur. 1924, ros. poeta, prozaik; liryka pejzażowa, eseje, opowiadania z życia wsi radzieckiej. Sołowieckie Wyspy, grupa wysp na M. Białym (Ros.FSRR); 347 km2; nizinne, porośnięte tajgą. Sołowjow SIERGIEJ M., 1820-79, historyk ros.; prof. uniw. w Moskwie, czł. Petersburskiej AN; Istorija Rossii s dńewniejszych wriemion. Sołowjow WŁADIMIR A., ur. 1907, ros. poeta i dramaturg; wiersze lir.; dramaty hist. (Feldmarszał Kutuzow, Wielikij gosudar'). Sołowjow WŁADIMIR S., 1853-1900, ros. filozof i poeta; głosił potrzebę syntezy nauki, filozofii i teologii oraz zjednoczenia kościołów kat. i prawosł.; jego koncepcje estet. i twórczość poet. wpłynęły na rozwój ros. symbolizmu. Sołowjow-Siedoj WASILIJ P., ur. 1907, kompozytor radz.; operetki, balet (Taras

Bulba). piosenki (Podmoskiewskie wieczory). sołpugi, zool. →solfugi. Sołtan ANDRZEJ, 1897-1959, fizyk, specjalista w zakresie fizyki jądrowej; prof. uniw. w Warszawie, czł. PAN; organizator Instytutu Badań Jądrowych, współorganizator Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych w Dubnej (ZSRR). Sołtan JERZY, ur. 1913, architekt; prof. ASP w Warszawie i Harvard University; zajmuje się architekturą wnętrz, wystawiennictwem, grafiką, sztuką użytkową oraz rzeźbą; realizacje: m.in. dom towarowy w Olsztynie, dworzec Śródmieście (z zespołem) w Warszawie. Sołtyk KAJETAN, 1715-88, biskup krak. od 1759; przeciwnik Familii i jej reform; zwalczał postulaty N. Repnina na sejmie 1767, wywieziony do Kaługi. Sołtyk ROMAN, 1791-1843, syn Stanisława, generał; uczestnik kampanii napoleońskich i powstania 1830-31. Sołtyk STANISŁAW, 1753-1831, działacz polit.; zwolennik reform Sejmu Czteroletniego; współzałożyciel Tow. Przyjaciół Nauk; działacz Tow. Patriotycznego. Sołtyk TADEUSZ, ur. 1909, konstruktor lotn.; pod jego kierunkiem skonstruowano samoloty sport.: „Szpak", „Żak", „Junak", „Zuch", „Żuraw", „Bies", „Iskra". sołtys, w PRL wybierany przez mieszkańców wsi reprezentant ich interesów w gromadzkiej radzie nar, i jej prezydium oraz pomocnik organów gromadzkich w wykonywaniu ich zadań na terenie wsi. sołtys, hist. w średniowieczu osoba stojąca na czele wsi lokowanej, wyposażona przez pana feud. w kompetencje adm. i sądowe; od czasu rozbiorów stał na czele najniższej jednostki adm. (gromady, gminy). Sołtys ADAM, 1890-1968, syn Mieczysława, kompozytor, dyrygent i pedagog konserwatorium we Lwowie; utwory symf. (Suita góralska), kameralne. Sołtys MIECZYSŁAW, 1863-1929, kompozytor, dyrygent i pedagog konserwatorium we Lwowie; opery (Rzeczypospolita babińska), oratoria, utwory symf., pieśni. S.O.M., nazwa spółki architektów amer.: L. Skidmore (1897-1962), N.A. Owings (ur. 1903), J.O. Merrill (ur. 1896), pracujących wspólnie od 1935; gł. budynki użyteczności publicznej. soma, część ciała organizmów nie mająca bezpośredniego związku z ich rozmnażaniem płciowym (wytwarzaniem gamet). soma (haoma), napój z soku rośliny górskiej przyrządzany przez kapłanów ind., używany przy składaniu ofiar bóstwom indoirańskim; obrzęd ten odgrywa znaczną rolę w epoce Wed i Awesty. Soma, ind. bóstwo księżyca. Somadewa, ok. XI w., poeta kaszmirski; autor Kathasaritsagary, poet. przeróbki zbioru opowieści Brihatkatha; pol. przekład fragmentów pt. Dwadzieścia pięć opowieści wampira, O cnocie i niecnocie niewieściej. Somali, nazwa kolonii utworzonych na Płw. Somalijskim w 2 poł. XIX w.: S. Włoskie (1941-50 pod administracją bryt., następnie wł. terytorium powiernicze) i S. Brytyjskie (protektorat bryt.) — utworzyły 1960 niepodległą Somalię, oraz S. Francuskie — od 1946 terytorium zamorskie Francji (od 1967 jako Fr. Terytorium Afarów i Isów). Somalia (Republika Somali), państwo we wsch. Afryce, na Płw. Somalijskim; 637,7 tys. km2, 2,7 mln mieszk. (1969), gł. Somalijczycy; stol. Mogadiszu, inne gł. m.: Merka, Hargejsa; j.u. somali. Powierzchnia wyżynna, na pd.-wsch. nizinna; klimat gorący, suchy. Hodowla bydła, owiec, kóz, wielbłądów; uprawa bananów, zbóż. — W VII-VIII w. miasta-państwa (kolonizacja arab.); w XIIXVI w. sułtanaty; od 2 poł. XIX w. podzielona między Włochy, W. Brytanię i Francję (Somali Wł., Bryt. i Fr.); od

1960 z części bryt. (protektorat) i wł. (terytorium powiernicze) — niepodległa republika; czł. ONZ od 1960; 1969 zamach stanu (zawieszenie konstytucji. Najwyższa Rada Rewolucji). Somalijczycy, lud na terenach Somali, Etiopii, Kenii, Tanzanii i Jemenu Pd.; ok. 4 mln; hodowla wielbłądów i bydła, uprawa ziemi; język z rodziny kuszyckiej. Somalijski Basen, zagłębienie dna w pn.-zach. części O. Indyjskiego, między Afryką a podwodnym Grzbietem ArabskoIndyjskim; głęb. do 5158 m. Somalijski Półwysep, płw. we wsch. Afryce, między O. Indyjskim a Zat. Adeńską; ok. 750 tys. km2; powierzchnia wyżynna; na P.S. leży Somalia i częściowo Etiopia. Somalijski Prąd, zmienny prąd mor. na O. Indyjskim wzdłuż wsch. wybrzeża Płw. Somalijskiego, związany z wiatrami monsunowymi. soman, związek fosforoorg.; ciecz; bardziej toksyczny od sarinu; zaliczany do gazów nerwów; jeden z najgroźniejszych obecnie bojowych środków trujących. somafotropina (chondrotropina, STH), hormon wzrostu wytwarzany w przednim płacie przysadki mózgowej; nadmiar s. prowadzi do akromegałii, gigantyzmu, a niedobór — do karłowatości, charłactwa; stosowana w lecznictwie. somatotyp, typ konstytucjonalny danego osobnika, opisany przez udział w różnym stopniu 3 składników — endomorfii, mezomorfii i ektomorfii (W.H. Sheldon), występujących w budowie każdego człowieka. somatyczne komórki, wszelkie komórki organizmu z wyjątkiem komórek płciowych. Sombor, m. w Jugosławii (Wojwodina), nad Kanałem Dunaj-Cisa; 32 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spożywczy. sombrero, miękki kapelusz o szerokim rondzie, przepasany sznurem lub wstążką, rozpowszechniony gł. w Hiszpanii od XVI w. Somerset [sąmərsyt], wyspa w Archip. Arktycznym (Kanada); 24,3 tys. km2-; nie zamieszkana. Somerset-Wes [so:mərset ues], m. w Republice Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy), k, Kapsztadu; 9,5 tys. mieszk. (1967); przemysł chemiczny. r Somerville [samə wyl], m. w USA (Massachusetts), nad rz. Mystic, w zespole miejskim Bostonu; 87 tys. mieszk. (1970); przemysł samochu, spoż., metalowy. Somes [soumz] MICHAEL, ur. 1917, ang. tancerz i choreograf; 1937-61 solista zespołu The Royal Ballet. somity (miomery), biol. segmenty środk. listka zarodkowego (mezodermy), ułożone po obu stronach struny grzbietowej zarodka kręgowców; z s. powstaje m.in. szkielet osiowy, mięśnie. Somma, rz. w pn. Francji; dł. 245 km; uchodzi do kanału La Manche; żeglowna; połączona kanałami z dorzeczem Sekwany, Mozy i Skaldy. 1916 (lipiec-wrzesień) natarcie wojsk fr.-bryt. (użycie przez Anglików po raz pierwszy czołgów); 1940 (5 VI) z przyczółków na S. niem. wojska pancerne zapoczątkowały drugą fazę kampanii we Francji. Sömmerda [zömə-], m.,w pd.-zach. części NRD, nad rz. Unstrut; 17 tys. mieszk. (1968); fabryka maszyn biurowych. Sommerfeld [zomər-] ARNOLD, 18681951, niem. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Monachium; jeden z twórców teorii kwantów. somnambulizm (lunatyzm), wykonywanie we śnie różnych czynności, zwł. chodzenie, wskutek niezupełnego zahamowania czynności ośrodka ruchowego. Somosierra, przełęcz w górach Sierra de Guadarrama w Hiszpanii, na pn. od Madrytu; wys. 1454 m.

Soreta zfawisko 1093 1808 atak szwoleżerów pol. pod dowództwem J. Kozietulskiego, który złamał opór Hiszpanów, otwierając Napoleonowi I drogę do Madrytu. Somow KONSTANTIN A., 1869-1939, malarz ros.; czł. Miru iskusstwa; scenki rodzajowe w osiemnastowiecznej scenerii, portrety, ilustracje. Sompolno, osiedle w pow. kolskim, woj. pozn., na Pojezierzu Kujawskim; 3,4 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł. Somport, przełęcz w Pirenejach na granicy fr.-hiszp.; wys. 1632 m. son, jednostka poziomu głośności stosowana do określania głośności dźwięków złożonych. sonanty, grupa fonemów, stojących na pograniczu między samogłoskami i spółgłoskami: płynne r, l, nosowe m, n, dawne samogłoski wąskie i, u, ≥ i(j), u(ł). sonar, urządzenie do wykrywania i określania położenia obiektów znajdujących się pod wodą za pomocą dźwięków i ultradźwięków. sonata, cykliczna forma muz. na 1-2 instrumeny solo, zwykle o 3-4 częściach: 1) szybka (allegro) — najczęściej w formie sonatowej; 2) powolna (andante, adagio) — w formie 2-3-częściowej, wariacji i in.; 3) menuet lub scherzo; 4) finał w formie sonatowej, ronda. sonata triowa, sonata zazwyczaj na dwoje skrzypiec z towarzyszeniem basso continuo (klawesyn), popularna w okresie baroku. sonatina, sonata mniejszych rozmiarów, przeważnie do celów dydaktycznych. sonatowa forma (allegro sonatowe), muz. forma wykształcona ostatecznie w okresie klasycyzmu, złożona z 3 gł. członów: a) ekspozycji; b) przetworzenia; c) repryzy; na początku niekiedy wstęp, na zakończenie często koda; w f.s. utrzymana jest najczęściej pierwsza część sonaty, symfonii, koncertu. sonda, urządzenie techn. do badania ośrodka w wyniku jego penetracji, np. głębokości wody i charakteru dna w akwenach, atmosfery na różnych wysokościach, przestrzeni kosmicznej lub składu skorupy Ziemi. sonda, med. →zgłębnik. sonda aerodynamiczna, przyrząd do pomiaru wielkości fiz. charakteryzujących opływ ciał stałych przez strumień gazu — prędkości strumienia, ciśnienia, kierunku strug itp.; używana podczas badań w tunelu aerodynamicznym i prób w locie. sondaż, badanie, mierzenie sondą, sondowanie. sondaż, socjol. technika badania opinii publ. stosowana w badaniach statyst. nad społ. oceną danych wydarzeń; rodzaj rozsyłanej ankiety. Sonderborg [sönərbor], m. i port w Danii, na wyspie Als, ośr. adm. okręgu S.; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż.; kąpielisko. Sonderbund [zon-], związek konserwatywno-kat. kantonów szwajc. (1845); przeciwny centralizmowi, reformom liberalnym; po jego klęsce w wojnie (1847) z kantonami protest, wprowadzono w Szwajcarii 1848 liberalną konstytucję. Sonderburg-Glücksburg [zon- glüks-], dynastia panująca w Danii od 1863, zał. przez Chrystiana IX; boczna linia Oldenburgów. Sondershausen [zondərshauzən], m. w pd.-zach. części NŔD; 23 tys. mieszk. (1968); kopalnia soli potasowych, przemysł elektrotechniczny. sondowanie, med. →zgłębnikowanie. Sondrio, m. we Włoszech (Lombardia), w Alpach, ośrodek adm. prow. S.; 22 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyki. sonet, forma stroficzna stanowiąca samodzielny utwór, złożona z 2 strof 4-wersowych, zwykle opisowo-narracyjnych, dopełnionych 2 tercynami o charakterze lir.-refleksyjnym.

song [soŋ; ang.], typ piosenki kabaretowej, także rodzaj poet. komentarza społ.-polit. przerywającego akcję dramatu (s. B. Brechta); w jazzie — temat muz. zapożyczony z muzyki rozrywkowej. Songdzin, do 1951 nazwa m. Kim Czak. Songhaj, lud grupy Bantu, w Rep. Niger, Mali, Górnej Wolcie, Nigerii, Dahomeju; ok. 1 mln; w średniowieczu tworzyli państwo S.; uprawa ziemi, częściowo pasterstwo i rybołówstwo; język songhaj z rodziny bantu. Songhaj (Gao), państwo w Sudanie Zach. w X-pocz. XVII w.; rozkwit XVXVI w.; jedno z najpotężniejszych państw Sudanu Zachodniego. Song Jong, lir. 1903, koreański nowelista i dramatopisarz, twórca współcz. koreańskiej komedii satyr.; dramaty historyczne. Songkhla (Singora), m. w Syjamie, port na wsch. wybrzeżu Płw. Malajskiego, ośrodek adm. prow. S.; 31 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Song Koi (Rzeka Czerwona, Hong Ha), rz. w Chinach i DRW; ok. 1200 km, dorzecze 120 tys. km2; uchodzi deltą do Zat. Tonkińskiej (M. Południowochińskie); żeglowna; gł. m. Hanoi. Song Ma, rz. w Laosie i DRW; dł. ok. 100 km; uchodzi do Zat. Tonkińskiej (M. Południowochińskie). Songnim, m. w KRL-D, nad rz. Tedong; 150 tys. mieszk. (1962); duży ośr. hutnictwa żelaza. Soninke, plemiona murzyńskie, gł. w Mali, Górnej Wolcie, Senegalu; ok. 700 tys.; gł. uprawa ziemi; język soninke z rodziny mande. Sonnar, obiektyw fot. wysokiej klasy, anastygmat, składający się z 4-7 soczewek; produkowany w zakładach Zeissa. Sonneberg [zonə-], m. w pd.-zach. części NRD, u podnóży Lasu Turyńskiego; 30 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu zabawkarskiego; turystyka. Sonnenlhal [zonənta :1] ADOLF VON, 1834-1909, austr. aktor, reżyser i dyr. teatru; role gł. w dramatach J.W. Goethego (Egmont), F. Schillera (Wallenstein) i Szekspira. Sonni (Szi), dynastia panująca w Songhaju w XIV W.-1493; pierwsi jej władcy uniezależnili się od Mali. Sonnino GIORGIO SIDNEY, 1847-1922, wł. polityk konserwatywny; 1893-96 min. skarbu, 1906 i 1909-10 premier; 1914-19 min. spraw zagr., podpisał układ o przystąpieniu Włoch do I wojny świat. (1915); reprezentował Włochy na konferencji pokojowej w Paryżu (1919). sonochemia (fonochemia), dział chemii obejmujący gł. badania wpływu ultradźwięków na przebieg reakcji chemicznych. Sonora, stan w pn.-zach. Meksyku, nad Zat. Kalifornijską; 184,9 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969); stol. Hermosillo; pustynie i półpustynie; uprawa pszenicy, bawełny (sztuczne nawodnienie); wydobycie rud miedzi, manganu. sonorne spółgłoski, w pol. fonetyce głoski, które nie mają bezdźwięcznego odpowiednika w pozycji niezależnej; są to półotwarte: m, m, n, n, ł, l, ľ, r. sonorystyka, muz. określenie techniki kompozytorskiej XX w., w której czynnikiem kształtującym dzieło są jego czysto brzmieniowe właściwości. sonoryzacja, udźwięcznienie, nadanie dźwięczności spółgłosce. Sons of Liberty [sąnz ow lybərty; ang., 'synowie wolności'], tajne kółka patriot. (od 1764) w bryt. koloniach Ameryki Pn., dążące do niepodległości kolonii. Sonsonate, m. w pd.-zach. Salwadorze, ośrodek adm. dep. S.; 28 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Sontag [zo-] HENRIETTE, 1806-54, niem. śpiewaczka (sopran dram.); wybitna odtwórczyni dzieł G. Rossiniego.

Sopikow WASILIJ S., 1765-1818, bibliotekarz los.; autor ros. nar. bibliografii obejmującej publikacje wydane do 1813. Sopoćani, klasztor w Jugosławii (Serbia), k. m. Novi Pazar; bizant.-romańska cerkiew Św. Trójcy (XIII-XIV w.) z freskami z XIII w. (najcenniejszy zabytek ściennego malarstwa serbskiego). Sopocka Szkoła, termin używany na określenie grupy artystów plastyków związanych od 1945 z PWSSP w Sopocie (potem w Gdańsku); należą tu m.in.: K. Łada-Studnicka, T. Pągowska, J. Studnicki, S. Teisseyre, J. Wnukowa, H. i J. Żuławscy; często prace zbiorowe, gł. z dziedziny malarstwa monumentalnego. Sopoćko KONSTANTY, ur. 1902, grafik; czł. Rytu; gł. drzeworyty (Teka partyzancka); ekslibrisy, plakaty, ilustracje. Sopot, m., pow. miejski w woj. gdańskim, nad Zat. Gdańską; 47,6 tys. mieszk. (1970); duże kąpielisko mor.; przemysł skórz., maszyn, i spoż.; 3 wydziały Uniw. Gdańskiego. — W XIII w. wieś rybacka; w 1 poł. XIX w. rozwój osady i kąpieliska; prawa miejskie 1901; przed I wojną świat, działalność pol. instytucji społ. i stowarzyszeń kult.; 1919-39 w granicach Wolnego Miasta Gdańska. sopran: 1) wysoki głos kobiecy (lub chłopięcy) o skali w przybliżeniu c1—c3; s. koloraturowy, lir., dram.; 2) najwyższy głos w instrumentalnym utworze polifonicznym. Sopron [szo-], m. w pn.-zach. Węgrzech, przy granicy z Austrią; 45 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., spoż.; ośr. turyst.; muzeum; got. kościoły. sorabistyka, nauka, zajmująca się badaniem języka, literatury, kultury i historii Łużyczan (Serbów łużyckich). sorbet, napój wsch. z osłodzonego soku owocowego z dodatkiem kwiatu pomarańczy, migdałów lub innych składników aromatycznych, podawany z lodem. sorbit (sorbitol) C6H14O6, alkohol sześciowodorotlenowy otrzymywany przez redukcję D-glikozy; kryształy; stosowany m.in. do wyrobu żywic syntetycznych. sorbit, techn. składnik strukturalny obrabianych cieplnie stali i żeliw szarych; mieszanina płytek ferrytu i cementytu, podobnie jak w perlicie, ale znacznie drobniejszych. sorbitol →sorbit. Sorbona (la Sorbonne), potoczna nazwa uniwersytetu paryskiego (Université de Paris), zał. w XII w.; jeden z dwu najstarszych uniwersytetów świata; obejmuje 5 wydziałów i liczy ok. 90 tys. studentów. sorboza, cukier prosty (ketoheksoza); rzadko występuje w przyrodzie (np. w jagodach jarzębiny); wykorzystywana do produkcji witaminy C. Sorby HENRY CLIFTON, 1826-1908, ang. petrograf i metaloznawca; twórca petrografii; pierwszy zastosował mikroskop polaryzacyjny do badania skał. sordino, muz. →tłumik. Sorel [-el] ALBERT, 1842-1906, historyk fr.; prof. École libre des sciences politiques; Kwestia wschodnia w XVIII to. (gdzie m.in. o rozbiorach Polski). Sorel [-el] CÉCILE (właśc. Céline Emilie S.), 1S75(?)-1966, aktorka fr.; role „wielkich kokietek" (m.in. Celimena — Mizantrop Moliera). Sorel [-el] CHARLES, ok. 1602-74, pisarz fr.; przedstawiciel XVII-wiecznej prozy realist.; powieść łotrzykowska La vraie histoire comique de Francion. Sorel [-el] GEORGES, 1847-1922, fr. filozof społ. i socjolog; twórca syndykalizmu, głosił idee strajku generalnego jako metody walki o nowy społ. ustrój. Sörensen [sörənsən.] SÖREN PETER, 1868-1939, duń. biochemik i fizykochemik; czł. Duń. Król. Akad. Nauki i Literatury; badania aminokwasów i białek, mieszanin buforowych, stężenia jonów wodorowych; wprowadził pojęcie pH. Soreta zjawisko →termodyfuzja.

1094 Sorge Sorge [zo-J FRIEDRICH, 1828-1906, działacz niem. i międzynar. ruchu robotn.; uczestnik rewolucji 1848-49 w Niemczech; organizator sekcji I Międzynarodówki w USA; współorganizator i jeden z przywódców amer. Socjalist. Partii Robotniczej. Sorge [zo-] RICHARD, 1897-1944, pracownik wywiadu radz., komunista niem.; 1933-41 w Japonii, podał m.in. datę napaści hitlerowskiej na ZSRR; zamordowany. sorgo (Sorghum), jednoroczna lub wieloletnia roślina zielna z rodziny traw, pochodzenia afryk.; jedna z ważniejszych roślin zbożowych, pastewnych, przem. w strefie tropik, i subtropik., np. dżugara, gaolian, durra, dochna, trawa sudańska. Soria, m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), w G. Iberyjskich, ośrodek adm. prow. S.; 21 tys. mieszk. (1968). sorki, zool. →ryjówki. Sorkwity, w. w pow. mrągowskim, woj. olsztyńskim, nad jeziorami: Gielądzkim i Lampackim; ośr. wypoczynkowy; początek szlaku kajakowego S.-Ruciane-Nida. Sorma [zo-] AGNES (właśc. Agnieszka Zaremba), 1865-1927, aktorka austr., pochodzenia pol.; role komediowe i dram., m.in. Nora H. Ibsena, Katarzyna — Poskromienie złośnicy Szekspira. Sorocaba [-kaba], m. w Brazylii (stan São Paulo); 137 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel. i aluminium, przemysł maszyn., włók., spoż., chemiczny. Soroki, m. w Mołd.SRR, nad Dniestrem; 23 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn., spożywczy. Sorokin PITIRIM, 1889-1969, socjolog amer., pochodzenia ros.; prof. Harvard University; stworzył eklektyczny system socjologii „integralnej", zajmującej się szeroko pojętą kulturą i jej dynamiką; Society, Culture and Personality. Sorong, m. w Indonezji (Irian Zach.), port naft. na zach. wybrzeżu Nowej Gwinei; 6 tys. mieszk. (1961). sororat, zwyczajowe prawo małżeńskie u niektórych ludów prymitywnych; zezwala na stosunki seksualne z niezamężnymi lub owdowiałymi siostrami żony albo małżeństwo z kilkoma siostrami. sorpcja, ogólna nazwa obejmująca absorpcję i adsorpcję. sorpcja gleby, zdolność zatrzymywania przez stałe cząstki gleby (gł. koloidy glebowe) jonów lub cząsteczek rozpuszczonych w gazie lub cieczy; s.g. może być mech., chem., fiz. i biol.; utrudnia wypłukiwanie miner, składników pokarmowych roślin. Sorre [so:r] MAXIMILIEN, 1880-1962, geograf fr.; prof. Sorbony; prace z geografii regionalnej i teoiii geografii. Sorrento, m. we Włoszech (Kampania), nad Zat. Neapolitańską, na płw. S.; 12 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.-wypoczynkowy i kąpielisko o świat, sławie. Sortawala, m. w Ros.FSRR, w Karelskiej ASRR, nad jez. Ładoga; 21 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, spoż.; uzdrowisko klimatyczne. sorter, maszyna licząco-analityczna do automatycznego sortowania, np. kart dziurkowanych, wg symboli kierujących. sortownie, rozdzielenie materiału lub produktów wg podobieństwa cech fizycznych. sortownik, roln. urządzenie do sortowania płodów rolnych wg wielkości, np. bulw ziemniaków; roboczą częścią są zwykle sita płaskie lub cylindryczne. sortownik papierniczy →rafka. sortyment, jednorodny zbiór materiałów odpowiadających określonym wymaganiom, np. pod względem wymiarów, jakości, przeznaczenia. SOS, umowny sygnał radiowy lub optyczny, nadawany alfabetem Morse'a przez statki wodne wzywające pomocy. Sosabowski STANISŁAW, 1892-1967, generał; 1937-39 dowódca 21 pułku piechoty „Dzieci Warszawy"; następnie w pol.

wojsku na zach., m.in. dowódca 1 Bryg. białawe, głowa i szyja czarne; bory EuraSpadochronowej walczącej pod Arnhem; zji, Afryka; chroniona. Najkrótszą drogą, Droga wiodła ugorem. Sosnówka, w. w pow. jeleniogórskim, Sosigenes (Sỡsigenēs), I w. p.n.e., woj. wrocławskim, na Pogórzu Karkonoastronom i matematyk, działający praw- skim; niewielki ośr. wypoczynkowy. dopodobnie w Aleksandrii; uczestniczył sosrąb, gruba belka stropowa biegnąca w pracach nad reformą kalendarza za wzdłuż całego budynku, zwykle zdobioczasów Juliusza Cezara, głosił tezę o ru- na; spotykana w starych domach wiejchu Merkurego wokół Słońca. skich. sostej, podpuszczkowy ser dojrzewająSosiński WOJCIECH, 1872-1934, działacz pol. w Niemczech; 1905-13 prezes , ZG cy, o półpłynnej konsystencji, otrzymywany na Węgrzech z mleka owczego. Zjednoczenia Zaw. Pol.; od 1911 na Górsostenuto [wł.], muz. spokojnie, ponym Śląsku; od 1912 poseł do Reichstagu; od 1922 poseł na Sejm RP, od 1930 wstrzymując (tempo). senator. Sostratos, III w. p.n.e., budowniczy gr.; Sosiura WOŁODYMYR, 1898-1965, poeta pochodził z Knidos; wezwany przez Ptoukr.; poematy lir. o rewolucji i wojnie lemeusza II do Aleksandrii, wzniósł ok. domowej; wiersze patriotyczne. 280-279 latarnię mor. na Faros. sosna (Pinus), drzewo lub krzew z klasośnica (Sciadopitys verticillata), drzesy iglastych; ok. 80 gąt., gł. w umiarko- wo iglaste z rodziny cyprysowatych; powanej strefie półkuli pn.; w Polsce rodzi- chodzi z Japonii (motyw dekoracyjny ryme: limba, kosodrzewina i s. zwyczajna; sunków jap.); parkowa. nadto uprawia się (parki, lasy) wejmutkę Sośnicki KAZIMIERZ, ur. 1883, pedagog i s. Banksa (gatunki pn.amer.) oraz s. i filozof; prof. Wyższej Szkoły Handlu czarną (zw. też austr., z pd. Europy). Zagr. we Lwowie, uniw. w Toruniu; twórsosna zwyczajna (Pinus silvestris), drze- ca ogólnej teorii wychowania państwowo iglaste do 40 m wys.; w Polsce pospo- wego. lita na nizinach, też sadzona (gł. składsoteriologia, dział antropologii rel. zajnik lasów); z drewna gł. budulec i celu- mujący się kwestiami zbawienia i szczęśloza, z pni żywica, z igliwia olejek ete- cia pośmiertnego. ryczny. Sothern [sadərn] EDWARD HUGH, 1859Sosnkowski KAZIMIERZ, 1885-1969, gene- 1933, aktor amer., pochodzenia ang.; role rał, polityk; związany z J. Piłsudskim; w sztukach „płaszcza i szpady" i dramaorganizator Związku Walki Czynnej; tach Szekspira. 1920-24 min. spraw wojsk.; 1927-39 inSotho, rozpowszechniona w nowszej spektor armii; we wrześniu 1939 dowódca literaturze nauk. nazwa ludu Basuto. Frontu Pd.; na emigracji przeciwnik gen. sotnia, pododdział w kawalerii kozaW. Sikorskiego i porozumienia z ZSRR, ckiej odpowiadający szwadronowi. 1943-44 Naczelny Wódz. Soto HERNANDO DE, ok. 1500-42, hiszp. sosnowate (Pinaceae), rodzina roślin z konkwistador i podróżnik; uczestnik podklasy iglastych; drzewa, rzadziej krzewy, boju Peru; dowodził 1539-42 wyprawą na gł. półkuli pn.; kwiaty męskie — bazie, Florydę i w dorzecze Missisipi. żeńskie w szyszkach; do s. zalicza się joŠotola Jiři, ur. 1924, poeta czes.; liryka dłę, ketelerię, jedlicę, choinę, świerk, wyrażająca patos powszednich zdarzeń; modrzew, modrzewnik, cedr i sosnę. przekłady poezji rosyjskiej. Sosnowiec, m., pow. miejski w woj. sottie [-ti; fr.] (sotie), późnośredniow. katowickim; 144,7 tys. mieszk. (1970); ośr. rodzaj fr. "komedii satyr.-polit. wykonyprzem. GOP; 3 kopalnie węgla kam., wanej przez zespoły błaznów. 2 huty żel., przemysł wełn., metal., ma- Souček KAREŁ, ur. 1915, czes. malarz szyn., odzieżowy; ośr. kult. (teatr); Zwią- i grafik; kompozycje przedstawiające żyzkowe Muzeum Górn.; zamek (XVIIV cie miasta, portrety. [suflo] JACQUES GERMAIN, XIX w.); Pomnik Czynu Rewolucyjnego Soufflot (1967, wg projektu H. i R. Hussarskich 1713-80, architekt fr.; reprezentant wczesnego klasycyzmu; kościół Ste Geneviève i W. Cęckiewicza). — Od XIX w. ważny ośrodek górn.-hutn. Zagłębia Dąbrowskie- w Paryżu (późniejszy Panteon). go; prawa miejskie 1902; ośrodek ruchu Soulages [sula:ż] PIERRE, ur. 1919, fr. robotn. — 1905 proklamowanie Czerwo- malarz, grafik i scenograf; obrazy abnej Republiki Zagłębiowskiej, 1918 Rada strakc. w ciemnej, monochromatycznej Delegatów Robotn.; w okresie okupacji tonacji; dekoracje i kostiumy do sztuk hitlerowskiej zginęło 50 tys. mieszkańców; teatralnych. podobóz obozu w Oświęcimiu, 3 obozy Soult [sult] NICOLAS, 1769-1851, marjenieckie; ośrodek działalności partyzan- szałek Francji; uczestnik wojen napoleońskich; po 1830 kilkakrotnie min. ckiej GL, AL, AK. Sosnowski JAN, 1876-1938, zoolog i fi- spraw zagr. i wojny. Soupault [supo] PHILIPPE, ur. 1897, pizjolog; czł. założyciel Tow. Nauk. Warsz.; prof. SGGW; badania z zakresu przemia- sarz fr.; początkowo związany z dadainy materii oraz fizjologii mięśni i ner- zmem, później jeden z gł. przedstawicieli surrealizmu; poezje, powieści, szkice krywów. Sosnowski KAJETAN, ur. 1913, malarz; tyczne. Souphanouvong [sufanuwąg], książę, uprawia sztukę abstrakcyjną. Sosnowski LEONARD, ur. 1911, fizyk; ur. 1909, polityk laotański; działacz ruprof. Uniw. Warsz., czł. PAN; dyr. In- chu narodowowyzwoleńczego, od 1956 stytutu Fizyki PAN; specjalista w zakre- przywódca Neo Lao Haksat; 1957-58 i 1962-64 wicepremier. sie fizyki półprzewodników. Southampton [sautämptən], m. w Sosnowski OSKAR, 1880-1939, architekt; W. Brytanii (Anglia), nad kanałem La prof. Polit. Warsz. (założyciel Zakładu Architektury Pol.), wybitny pedagog i or- Manche; 210 tys. mieszk. (1968); wielki ganizator; nawiązywał do form hist. (ko- port handl., gł. port pasażerski W. Brytaściół św. Rocha w Białymstoku, św. Jaku- nii; przemysł stoczn., maszyn., spoż.; ba w Warszawie); m.in. Powstanie, układ uniwersytet. South Bend [saut b.], m. w USA (Indiai cechy charakterystyczne sieci ulicznej na), nad rz. St. Joseph; 123 tys. mieszk. Warszawy. Sosnowski TOMASZ OSKAR, 1810-88, rzeź- (1970), zespół miejski 271 tys. (1967); maszyn., gumowy, lotn., elektrobiarz; prof. Akad. św. Łukasza w Rzymie; przemysł chemiczny. klasycyst. posągi (Jadwigi i Jagiełły na techn., u Southend-on-Sea m. w Plantach w Krakowie), rzeźby rel., po- W. Brytanii (Anglia),[sawtendonsi:], regionie Londypiersia. nu, nad estuarium Tamizy; 166 tys. sosnowy olejek, olejek eteryczny otrzy- mieszk. (1968); miejscowość wypoczynmywany z igieł sosny zwyczajnej. . kowa, ośr. sportów wodnych; przemysł sosnówka (Parus ater), gatunek sikory; elektrotechn., środków transportu, chem., dł. ok. 12 cm; upierzenie gł. popielatospoż., szklarski.

spalinowy silnik suwowy 1095 Southey [saudy] ROBERT, 1774-1843, ang. poeta romant.; ewoluował od fascynacji ideami rewolucji fr. do skrajnego konserwatyzmu; dramaty, poematy, liryka balladowa, biografie hist. (The Life of Nelson). South Gate [saut gejt], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 56 tys. mieszk. (1970); przemysł samoch., gumowy, maszyn., chem., mat. budowlanych. Southport [saut-], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Irlandzkim; 80 tys. mieszk. (1968); miejscowość wypoczynkowa; przemysł maszyn., spoż., odzieżowy. South Shields [saut szirldz], m. w W. Brytanii (Anglia), przy ujściu rz. Tyne do M. Północnego, w zespole miejskim Newcastle-(up)on-Tyne; 107 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; przemysł stoczn., maszyn., chemiczny. South Uist [saut ju:yst], wyspa u wybrzeży W. Brytanii (Szkocja), w grupie Hebrydów Zewnętrznych. Soutine [sutin] CHAIM, 1894-1943, malarz fr., pochodzenia ros.; reprezentant École de Paris; ekspresyjne obrazy figuralne (portrety), pejzaże, martwe natury. Soutman [sout-] PIETER CLAESZ, ok. 1580-1657, hol. malarz i rytownik; uczeń P.P. Rubensa; w służbie dworu pol. Zygmunta III i Władysława IV; portrety, malowidła dekoracyjne. Souvanna Phouma [suwana fuma], książę, ur. 1901, polityk laotański; reprezentant prozach, skrzydła neutralistów; premier 1951-54, 1955-58, 1960 i od 1962. souvenir [suw(ö)ni:r; fr.], przedmiot kupiony (dany) na pamiątkę; podarunek, upominek. Souzay [suze] GERARD, ur. 1918, fr. śpiewak (baryton); wybitny wykonawca pieśni romant. i muzyki dawnej. Sova ANTONIN, 1864-1928, poeta czes.; liryka nastrojowa, symbołist.; wiersze patriot.; lir. nowele; powieści. Sowa ANTONI →Żeligowski Edward. sowchoz (ros. sowietskoje choziajstwo), państw, gospodarstwo rolne w ZSRR. Sowieck (do 1946 Tylża), m. w Ros.FSRR (obw. kaliningradzki), nad Niemnem; 36 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowopapièrn., spożywczy. Sowiecka Gawań, m. w Ros.FSRR, w Kraju Chabarowskim, port nad M. Japońskim; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, rybny, stocznia remontowa. Sowie Góry, część Sudetów Srodk.; zbudowane ze skał archaicznych, gł. gnejsów (najstarsze w Polsce, ukazujące się na powierzchni); wys. do 1015 m (Wielka Sowa). Sowiński JÓZEF LONGIN, 1777-1831, generał; walczył w Legionach Dąbrowskiego i w kampaniach napoleońskich; zginął na Woli w obronie Warszawy. Sowiński LEONARD, 1831-87, poeta; kontynuator poetyki i demokr. ideologii romantyzmu; sonety, dramat Na Ukrainie (o powstaniu 1863), poematy, gawędy, nowele. Sowiński WOJCIECH, 1805-80, pianista, kompozytor; Słownik muzyków polskich. sowizdrzalska literatura (literatura rybałtowska), twórczość lit. nie znanych przeważnie autorów z końca XVI i 1 poł. XVII w., pochodzenia gł. plebejskiego; przeciwstawiała się „oficjalnej" literaturze Szlacheckiej; fraszki, facecje, parodie, paszkwile, erotyki, utwory sceniczne. Sowizdrzał, pol. wersja imienia niem. błazna wesołka Tilla Eulenspiegla, uosobienia lud. mądrości i humoru; zbiór przygód S. z ok. 1500 tłum. na pol. ok. 1530. „Sowriemiennaja architiektura", radz. czasopismo wydawane 1926-30 przez ugrupowanie radz. architektów OSA. „Sowriemiennik" ['współczesny'], ros. miesięcznik społ.-lit., wydawany 1836-66 w Petersburgu; zał. przez A. Puszkina, od 1847 redagowany przez N. Niekrasowa przy udziale W. Bielińskiego, N. Czernyszewskiego, N. Dobrolubowa; był trybuną rewolucyjnych demokratów.

„Sowriemiennik", teatr-studio zał. 1957 przez wychowanków szkoły teatr, przy MChAT; repertuar gł. współcz., nar. i obcy. sowy (Strigiformes), rząd kosmopolitycznych ptaków, gł. nocnych; ok. 150 gat.; upierzenie sute, pióra miękkie; oczy osadzone frontalnie i otoczone piórami, tworzącymi rodzaj tarczy, tzw. szlarę; drapieżne; w Polsce 9 gat., chronione. Soxhlet [zokslet] FRANZ VON, 1848-1926, chemik niem.; prof. Wyższej Szkoły Techniczej w Monachium; badał mleko, zajmował się problemem jego sterylizacji dla niemowląt; skonstruował przyrząd do ekstrakcji ciągłej, z w. aparatem S. Soxhleta aparat [a. zoksleta], przyrząd laboratoryjny, stosowany do ekstrakcji ciągłej ciał stałych. Soya-misaki, najdalej na pn. wysunięty przylądek wyspy Hokkaido (Japonia); 45° 31'N, 141°57'E. sozologia, nauka zajmująca się problemami ochrony zasobów przyrody i zapewnienia trwałości ich użytkowania; termin wprowadzony 1962 przez W. Goetla. Sozopol, m. w Bułgarii, nad M. Czarnym; 4 tys. mieszk. (1965); port rybacki; kąpielisko i ośr. turyst.; resztki rzym. murów, nekropole (V-III w. p.n.e.). sód Na, pierwiastek chem. o liczbie atom. 11, z grupy potasowców; lekki, miękki, srebrzysty metal; utlenia się na powietrzu, gwałtownie reaguje z wodą; wartościowość +1; otrzymywany przez elektrolizę stopionego wodorotlenku; używany m.in. w syntezie org. i jako czynnik chłodzący w reaktorach jądrowych. sójka (Garrulus glandarius), ptak leśny z rodziny krukowatych; dł. 33 cm; upierzenie rdzawobrunatne, na skrzydłach niebiesko-czarno-białe lusterko; na głowie czub; wszystkożerna; Eurazja, pn. Afryka. Sól, w. w pow. żywieckim, woj. krak., w Beskidzie Żywieckim; niewielki ośr. turyst.-wypocz.; solanki (cieplice 38°). sól glauberska rodzima →mirabilit. sól gorzka rodzima →epsomit. sól kamienna (halityt), skała osadowa pochodzenia chem., składająca się gł. z halitu (potocznie zw. też s.k.); powstaje wskutek odparowywania mórz (laguny, zatoki) lub słonych jezior; używana w przemyśle chem. (m.in. produkcja sody, otrzymywanie chloru), spoż. (sól kuchenna) i in. sóweczka (Glaucidium passerinum), najmniejsza z krajowych sów; dł. ok. 17 cm; brązowoszara, w białe plamy; poluje gł. na myszy i ptaki; Eurazja; chroniona. sówki (sówkowate), zool. →nocnicówki. sówki, rasa gołębi z grupy mewek; upierzenie niebieskie lub srebrzystoniebieskie, dziób krótki, wygięty ku dołowi. SP →Stronnictwo Pracy. Spa, m. w Belgii, w Ardenach; 10 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko ze źródłami miner, i ośr. turyst. o międzynar. sławie. Spaak [spa:k] PAUL HENRI, ur. 1899, polityk belg.; jeden z przywódców belg. socjaldemokracji; 1936-66 kilkakrotnie min. spraw zagr.; 1946 i 1947-49 premier; po II wojnie świat, jeden z inicjatorów integracji zachodnioeur.; 1957-61 gen. sekr. NATO. Spacal LOJZE, ur. 1907, jugosł. malarz i grafik; abstrakc. kompozycje złożone z linearnych elementów geom.; mozaiki, dekoracje wnętrz, rzeźba. spacja, nie drukujący (ślepy) materiał zecerski (justunek) do tworzenia odstępów między poszczególnymi literami; również same odstępy oraz druk rozstrzelony. spacystor, specjalny typ tranzystora, w którym styk emitera znajduje się w obszarze złącza p-n kolektora; stosowany w układach wielkiej częstotliwości. spad (spad hydrauliczny), w hydromechanice różnica poziomów wody, np. powyżej i poniżej zapory wodnej. spadanie ciał (spadek ciał), ruch ciał wywołany siłami ciężkości (np. siłą przyciągania Ziemi); s.c. swobodne — spada-

nie zachodzące w próżni ze stałym przyspieszeniem (np. przyspieszeniem ziemskim). spadek (sukcesja), ogół cyw., majątkowych praw i obowiązków zmarłego przechodzących w drodze dziedziczenia na sp adkobiercó w. spadek prostej →kątowy współczynnik. spadkobierca, osoba fiz. lub prawna istniejąca w chwili śmierci s. i powołana do spadku testamentem lub ustawą. spadkobierca konieczny, osoba, której przysługuje korzyść majątkowa ze spadku, nawet wbrew woli testatora; w PRL s.k. są zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy. spadkodawca, zmarła osoba fiz. pozostawiająca spadek. spadkowe prawo, zespół przepisów regulujących przejście majątku zmarłego na inne osoby; w Polsce s.p. zostało uregulowane w Kodeksie cywilnym z 1964 (księga IV). spadku odrzucenie, nieodwołalne oświadczenie woli złożone przez spadkobiercę przed właściwym urzędem, polegające na odmowie dziedziczenia. spadochron, urządzenie do zwiększania oporu aerodynamicznego ciała poruszającego się w powietrzu, gł. spadającego z dużej wysokości; składa się z czaszy (np. z tkaniny), olinowania, uprzęży, pokrowca i urządzenia otwierającego; używany do^ opuszczania ludzi z bezpieczną szybkością, przedmiotów, hamowania statków latających itp. spadochroniarstwo (sport spadochronowy), dyscyplina lotnictwa sport., skoki ze spadochronem indywidualne i grupowe; rozróżnia się skoki z opóźnieniem otwarcia spadochronu, skoki na celność lądowania, z różnej wysokości itp. spadziodajne rośliny, drzewa (gł.) oraz krzewy (rzadziej) dostarczające pszczołom znacznych ilości spadzi; w Polsce: jodła, świerk, modrzew, lipa, dąb, klony, śliwy, leszczyna, niektóre gat. wierzby. spadź, słodka ciecz na drzewach, zw. rpsą miodową; w skład jej wchodzą wydaliny gł. mszyc i czerwców oraz sok komórkowy, wyciekający z miejsc nakłutych przez te owady; składnik miodów spadziowych. spaghetti [-getti; wł.], cienki, długi makaron, sporządzany fabrycznie z ciasta pszennego, rozpowszechniony jako potrawa nar. we Włoszech. spahowie: 1) w Turcji osmańskiej od XIV w. ciężka regularna jazda używana w bitwach do uderzeń przełamujących; 2) fr. spahis — w XIX w. we fr. wojskach kolonialnych (gł. w Afryce) kawaleria składająca się z tubylców. Špala VÁCLAV, 1885-1946, malarz czes.; wpływ kierunków współcz. mu malarstwa fr.; krajobrazy, martwe natury, kwiaty. spalanie, reakcja egzotermiczna, polegająca na gwałtownym łączeniu się substancji spalanej z utleniaczem (np. tlenem); s. towarzyszy wydzielanie dużych ilości ciepła i płomień. spaleniowe ogniwo →paliwowe ogniwo. spalinowa turbina, turbina gazowa, w której czynnikiem pracującym są spaliny powstałe w wyniku spalania (zwykle ciągłego) paliwa w strumieniu sprężonego i gorącego powietrza. spalinowóz (lokomotywa spalinowa), lokomotywa napędzana 1 lub 2 silnikami spalinowymi — tłokowymi wysokoprężnymi (Diesla) lub turbinowymi. spalinowy silnik rotacyjny (spalinowy silnik obrotowy), spalinowy silnik tłokowy, w którym tłok (np. trójkątny — w silniku Wankla) obraca się w obudowie, przenosząc moment obrotowy na wał.napędowy; 2- lub 4-taktowy; zmiany objętości przestrzeni między powierzchniami roboczymi tłoka i obudowy odpowiadają suwom tłoka w silniku suwowym. spalinowy silnik suwowy, silnik spalinowy tłokowy, w którym walcowy tłok wykonuje ruchy posuwisto-zwrotne w cylin-

1096 spalinowy silnik tłokowy drze, przenosząc siłę napędową, za pomocą mechanizmu korbowego, na wał napędowy; 1 cykl pracy zachodzi w ciągu 2 (s.s. dwusuwowy) lub 4 (s.s. czterosuwowy) suwów tłoka; jedno- lub wielocylindrowy. spalinowy silnik tłokowy, silnik tłokowy, w którym tłok porusza się pod działaniem nacisku spalin, powstających w wyniku spalania paliwa wewnątrz silnika; suwowy lub rotacyjny; 2- lub 4-taktowy; mieszanka paliwowa przyrządzana w gaźniku (silnik gaźnikowy), mieszalniku (gazowy) lub w cylindrze (wtryskowy, wysokoprężny); z zapłonem iskrowym, samoczynnym lub żarowym. spalinowy silnik turbinowy (silnik turbospalinowy), silnik turbinowy złożony z turbiny spalinowej i urządzeń pomocniczych (sprężarki, komory spalania itp.) do wytwarzania spalin — czynnika pracującego. spalinowy zakład energetyczny, cieplny zakład energetyczny, w którym energię chem. paliw przetwarza się za pomocą silników i turbin spalinowych w energię mech. lub elektryczną. spaliny →gazy spalinowe. Spallanzani [-cani] LAZARO, 1729-99, przyrodnik wł.; prof. uniw. w Reggio, Modenie i Pawii; wykazał niesłuszność teorii samorództwa, odkrył rolę plemników w zapłodnieniu, wykazał trawiące działanie soku żołądkowego. spalony (ofsajd), w piłce nożnej sytuacja, gdy zawodnik w momencie podania piłki przez współpartnera ma przed sobą mniej niż 2 graczy drużyny przeciwnej. Spalskie Lasy (Puszcza Pilicka), pozostałość rozległej niegdyś puszczy, w środk. części dorzecza Pilicy; rezerwaty: Błękitne Źródła, jodłowy oraz żubrów. Spała, w. w pow. rawskim, woj. łódzkim, nad Pilicą; ośr. wypoczynkowy i sportowy. spała żywiczarska, część powierzchni pnia drzewa (gł. sosny) poddawana żywicowaniu; w Polsce s.ż. okorowuje się i nacina ukośne żłobki, którymi spływa żywica do zbiorniczka. spałowanie, zdzieranie przez jelenie i daniele kory z młodych drzew; także wykonywanie spały żywiczarskiej na drzewach, gł. na sośnie. SPAM →Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków. Spandau [szpan-], dzielnica w Berlinie Zach., przy ujściu Sprewy; więzienie międzysojusznicze dla zbrodniarzy woj. skazanych przez Międzynarodowy Trybunał Wojsk, w Norymberdze. Spaniel OTOKAR, 1881-1955, czes. rzeźbiarz i medalier; przedstawiciel kierunku realist.; pomniki, drzwi brązowe w katedrze św. Wita w Pradze. spaniele, grupa ras psów myśliwskich do wypłaszania ptactwa wodnego; utrzymywane też jako pokojowe; wys. w kłębie 40-50 cm; sierść średnio długa, różnej barwy. Spanish Town [spänysz taun], m. w pd. Jamajce; 15 tys. mieszk. (1960); przemysł cukr.; dawny ośr. adm. Jamajki. spardek, żegl. górny, lekki pokład na statku wodnym. sparganoza, choroba pasożytnicza człowieka w pd.-wsch. Azji, Ameryce Pd., Australii, wywoływana przez larwy pewnego gatunku tasiemca; bolesność i obrzęki tkanek zaatakowanych; s. oka prowadzi do ślepoty. sparine, farm. →promazin. Spark [spa:rk] MURIEL, ur. 1919, pisarka ang.; opowiadania i powieści o zabarwieniu satyr, i groteskowym, rozwijające współcz. problematykę moralną; dramaty. sparmania, bot.→lipka pokojowa. Sparre ERIK LARSEN, 1550-1600, członek szwedz. rady król.; stronnik Zygmunta III Wazy; wraz z wojskami pol. walczył z Karolem Sudermańskim; po klęsce Zygmunta 1598 pod Stângebro, wydany Karolowi i stracony.

sparring, bokserska walka treningowa odbywana w kasku ochronnym; także towarzyskie spotkanie dwóch drużyn, mające charakter wybitnie szkoleniowy. Sparrows Point [spärouz pojntj, miejscowość w USA (Maryland), nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Baltimore; największy w USA kombinat hutniczy. Sparta, m. w Grecji, w dolinie rz. Ewrotas, ośr. adm. nomosu Lakonia; 11 tys. mieszk. (1961); ruiny sanktuarium Ateny Ortia (VII w. p.n.e.), oraz tzw. grobu Leonidasa (V-IV w. p.n.e.).—W starożytności stol. potężnego państwa spartańskiego (Lakonia), rywalizującego z Atenami o hegemonię w Grecji; do III w. p.n.e. miasto otwarte; zniszczone przez Wizygotów (396) i Słowian (VI i IX w.). spartakiada, powszechna impreza ogólnosport., dostępna dla każdego sportowca; s. obrazują masowy charakter wychowania fiz. w krajach socjalist.; pierwsza s. 1928 w ZSRR, w Polsce 1951; na wzór wielkich s, ogólnokrajowych organizowane są s. lokalne, s. zrzeszeń sport., s. zakładowe i in. Spartakus, ?-71 p.n.e., gladiator rzym., Trak; przywódca największego powstania niewolników w Italii (73-71), stłumionego krwawo przez Krassusa (ukrzyżowano 6 tys. jeńców). Spartakus →Związek Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus". Spartakusa Związek, organizacja rewol. lewicowych socjaldemokratów niem., zał. 1916 (p.n. Grupa Spartakusa); 1917-18 w składzie USPD, odegrał ważną rolę w rewolucji listopadowej; trzon KP Niemiec. Spartanburg [spa:rtnbə:rg], m. w USA (Karolina Pd.); 44 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., maszyn., odzieżowy. spartanin, mieszkaniec staroż. Sparty; przen. człowiek o surowym trybie życia, dużej dyscyplinie wewn. i opanowaniu. spartański, prosty, surowy, zahartowany: właściwy spartaninowi. spartańskie wychowanie, stosowane w staroż. Grecji; chłopcy i dziewczęta 7-18letnie wychowywano w państw, zakładach typu koszarowego; chłopcy 18-20-letni odbywali efebię, która trwała do 30 roku życia; celem w.s. było wychowanie ludzi silnych fizycznie, walecznych i zdyscyplinowanych. spartiaci, w staroż. Sparcie jedyna grupa pełnoprawnych obywateli, użytkowników działek ziemi państw, uprawianej przez helotów; życie s. od urodzenia podlegało ciągłej kontroli państwa. spasmophen (antrenyl), środek parasympatykolityczny; stosowany w stanach skurczowych dróg żółciowych, moczowych i przewodu pokarmowego. Spasowicz WŁODZIMIERZ, 1829-1906, prawnik, polityk, publicysta, krytyk i historyk literatury; prof. prawa na uniw. w Petersburgu; współwydawca Volumina legum; reprezentant tendencji ugodowej wobec caratu. Spasowski WŁADYSŁAW, 1877-1941, filozof i pedagog, działacz lewicy nauczycielskie!; czł. „Nowych Torów"; reformator wychowania; Wyzwolenie człowieka w świetle filozofii, socjologii pracy i wychowania ludzkości. Spassk Dalni, m. w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Nadmorskim, w pobliżu jez. Chanka; 42 tys. mieszk. (1967); przemysł cementowy. Spasski BORIS W., ur. 1937, szachista radz.; mistrz świata od 1969. spasticol, preparat złożony z papaweryny i alkaloidów atropinowych; stosowany w stanach skurczowych (np. kolka żółciowa, nerkowa, kurcze żołądka). spastyczny stan, stan występujący w uszkodzeniach neuronów ruchowych korowo-rdzeniowych; wzmożenie napięcia mięśni ogranicza się do początku ruchu biernego. SPATA (Society of Polish-American Travel Agents, Towarzystwo Polsko-Amerykańskie Przedstawicieli Podróży), zał. 1959

w USA z inicjatywy działaczy polonijnych; organizuje turystykę, gł. do Polski. SPATiF →Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu „ZASP". Spausta WŁADYSŁAW, 1847-98, przyrodnik i pisarz łow.; liczne artykuły z leśnictwa i łowiectwa w „Łowcu" i „Sylwanie"; Na tropach... Spaventa BERTRANDO, 1817-83, filozof wł.; propagator heglizmu we Włoszech; w interpretacji dialektyki heglowskiej wykazywał materialist. tendencje. spawalnictwo, dział technologii obejmujący procesy trwałego łączenia metali (spawanie, zgrzewanie, lutowanie) ora'z procesy pokrewne (np. cięcie, żłobienie). spawalność, podatność elementów łączonych do tworzenia złącz spawanych o określonych własnościach wytrzymałościowych; zależy gł. od rodzaju materiału, rodzaju spoiwa i stosowanej technologii. spawanie, trwałe łączenie elementów wykonanych z materiałów topliwych (gł. metali) przez stapianie ich na styku części łączonych z dodawaniem prawie zawsľe spoiwa; rozróżnia się s. elektr., gazowe, termitowe. spawanie acetylenowo-tlenowe, spawanie przy użyciu jako źródła ciepła płomienia otrzymywanego przez spalanie mieszanki acetylenu z tlenem. spawanie elektronowe, spawanie w komorze próżniowej za pomocą strumienia elektronów emitowanych przez żarzącą się elektrodę wolframową, stosowane do metali b. trudno spawalnych. spawanie tukiem krytym, spawanie łukowe pod warstwą sproszkowanego topnika stosowane tylko jako s. automatyczne. spawanie łukowe, spawanie przy zastosowaniu łuku elektr. jako źródła ciepła. spawanie żużlowe (spawanie elektrożużlowe), spawanie elektr. (b. grubych elementów), przy którym ciepło wytwarza się wskutek oporu, jaki stawia prądowi elektr. płynny żużel utworzony z roztopionego topnika. spawarka, urządzenie do spawania elektrycznego ręcznego lub automatycznego. spawęczaki, zool. →nogogłaszczkowce. spazm, med. →kurcz. spazmofilia →tężyczka. spąg, geol., górn. dolna powierzchnia warstwy skalnej lub pokładu kopaliny. spągnica, belka drewn. lub metal, stosowana jako dolna część odrzwi obudowy kopalnianej. spągowiec czerwony, geol. młodsza epoka permu. SPD →Socjaldemokratyczna Partia Niemiec. speaker [spi:kər; ang.]: 1) przewodniczący ang. Izby Gmin (od 1377); w krajach anglosaskich przewodniczący niższej izbv parlamentu: 2) →spiker. species, biol. →gatunek. specjacja (proces gatunkotwórczy), biol. zasadniczy, powszechny proces w ewolucji organizmów, prowadzący . do powstania nowych gatunków. specjalizacja: 1) zdobywanie wiadomości, biegłości w jakiejś dziedzinie; 2) podział na specjalności, wyodrębnianie się specjalności, zakresu czynności. Specjalna Komisja do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, 1945-54 pol. organ państw, powołany do zwalczania przestępstw godzących w życie gosp. lub społ. państwa, zwł. przywłaszczania mienia społ., łapownictwa, spekulacji. specjalne techniki fotograficzne: 1) metody otrzymywania obrazów, w których wyjściowy obraz fot. poddaje się specjalnej obróbce: przekazywaniu, zamianie na obraz barwny itp.; 2) stosowanie niesrebrowych warstw światłoczułych. specjalność, dziedzina będąca przedmiotem czyjejś pracy zawodowej, szczególnie dobrze znana; zawód, fach. specjał, szczególny, osobliwy przysmak, smakołyk.

spiek 1097 „Spectator" [spektejtər], ang. czasopismo obyczaj o wo-kult., wydawane 1711-12 przez J. Addisona i R. Steele'a i 1714 przez J. Addisona; reprezentowało oświeceniowe zasady racjonalizmu i tolerancji; wzór pol. „Monitora". Speculum humanae salvationis [łac, 'zwierciadło zbawienia ludzkiego'], utwór opisujący wydarzenia z życia Chrystusa w układzie typologicznym; powstał w 2 poł. XIV w. (Ludolphe de Saxe?); źródło przedstawień plast., gł. w XV w. specyficzny, właściwy wyłącznie komuś lub czemuś, charakterystyczny dla kogoś, lub czegoś; swoisty. specyfik, lek o swoistym składzie i przeznaczeniu, zwykle o nazwie prawnie chronionej, sprzedawany w stanie gotowym. spedycja, pośrednictwo przewozowe polegające na przesyłaniu rzeczy i czynnościach związanych z nadaniem lub odbiorem przesyłek. spedytor, przedsiębiorca zajmujący się przewozem lub wysyłką towarów; w PRL — PKP oraz PKS; spedycję związaną z handlem zagr. prowadzi przedsiębiorstwo C. Hartwig. Spee [szpe:] FRIEDRICH, 1591-1635, poeta niem., jezuita; liryka łącząca elementy poezji lud. i hiszp. baroku; łac. dzieło przeciw procesom czarownic. Spee [szpe:] MAXIMILIAN VON, 1861-1914, wiceadmirał niem.; 1914 dowódca eskadry dalekowsch. (bitwy z flotą bryt. w pobliżu m. Coronel w Chile oraz koło Falklandów). speech [spi:cz; ang.], przemówienie, mowa. Speer [szpe:r] ALBERT, ur. 1905, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; od 1942 min. przemysłu zbrojeniowego; skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze na 20 lat więzienia. Speke [spi:k] JOHN HANNING, 1827-64, ang. podróżnik, badacz Afryki; 1858 odkrył jez. Tanganika (wspólnie z R.F. Burtonem) i jez. Wiktorii, 1862 — miejsce wypływu Nilu z jez. Wiktorii (wspólnie z J. A. Grantem); wykonał zdjęcia topograficzne w Himalajach. spektakl, przedstawienie, widowisko teatralne, operowe, baletowe itp. spektakularny, mający charakter, cechy widowiska; rzucający się w oczy, pokazowy. spektator, daw. człowiek przyglądający się czemuś; widz, obserwator. spektralna analiza →analiza widmowa. spektralne przyrządy, przyrządy do badania różnego rodzaju widm (np. optycznych) zawierające element rozszczepiający (np. światło) oraz urządzenie do obserwacji lub rejestracji otrzymanego widma; podstawowe narzędzie analizy widmowej. spektrobolometr, przyrząd do pomiaru natężenia promieniowania w widmie ciała niebieskiego, stanowiący połączenie spektroskopu i bolometru. spektrofotometr, przyrząd optyczny do badania widm absorpcyjnych ciał, przez które przechodzi promieniowanie, a także do pomiaru rozkładu natężeń w widmie źródła światła; umożliwia porównanie rozkładów widmowych światła badanego i wzorcowego. spektrofotometria, dział optyki wykorzystujący metody fotometrii do badań spektroskopowych. spektrograf optyczny, przyrząd do badania widm optycznych, gł. metodą fotograficzną. spektroheliograf, przyrząd do fotografowania Słońca w świetle monochromatycznym. spektrometr akustyczny, przyrząd do pomiaru widma częstotliwości dźwięków złożonych, oparty na zasadzie wydzielania z danego dźwięku poszczególnych pasm (o określonej szer.) za pomocą filtrów. spektrometr cząstek, przyrząd do pomiaru pędu lub energii cząstek (np. elektro-

nów, neutronów, protonów); podstawowe narzędzie spektroskopii jądrowej. spektrometria, dział spektroskopii zajmujący się pomiarami długości fali w widmach optycznych. spektrometria masowa, metoda analizy substancji za pomocą określenia stosunku ładunku do masy oraz względnych ilości jonów. spektrometr masowy, przyrząd do rozdzielania cząstek naładowanych różniących się stosunkiem ładunku do masy, stosowany w spektrometrii masowej. spektrometr optyczny, przyrząd do pomiarów współczynnika załamania światła w różnych materiałach optycznych, a także długości fal w widmie optycznym. spektroprojektor, rodzaj aparatu projekcyjnego do otrzymywania powiększonych obrazów fotografii widm w celu ich szybkiej analizy. spektroskop, przyrząd do badania widm optycznych metodą wizualną. spektroskopia, dział fizyki obejmujący badania budowy i własności cząsteczek, atomów i jąder atomowych oraz ich oddziaływań na podstawie emitowanego lub pochłanianego przez nie promieniowania elektromagnetycznego. spektroskopia jądrowa, dział fizyki jądrowej obejmujący badania promieniowania emitowanego przez jądra atomowe. spektroskopia magnetyczna, metoda analizy cząstek naładowanych, stosowana w spektroskopii jądrowej do dokładnego wyznaczania pędów cząstek jądrowych. spekulacja, filoz. dociekania abstrakcyjne, oderwane od życia, nie oparte na danych doświadczenia. spekulacja, prawo przestępstwo lub wykroczenie polegające na nabywaniu, gromadzeniu lub zbywaniu towarów w celu dalszej odsprzedaży z zyskiem przez osoby nie mające uprawnień handl.; występuje w okresach trudności w zaopatrzeniu. spekulatywny, filoz. abstrakcyjny, oparty na spekulacji, tj. myśleniu oderwanym od rzeczywistości, nie liczącym się z doświadczeniem i praktyką, z faktami. speleologia, nauka o jaskiniach; zajmuje się gł. badaniem genezy jaskiń, występującą w nich florą i fauną. spełniające kąty →kąty spełniające. Spemann [szpe:-] HANS, 1869-1941, embriolog niem.; dyr. Kaiser-Wilhelm Institut für Biologie w Berlinie, prof. uniw. we Fryburgu; nagr. Nobla za odkrycie zjawiska indukcji embrionalnej i prace nad organizatorami. Spenborough [spenbərə], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds; 38 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., chem., maszyn., metalowy. Spence [spens] THOMAS, 1750-1814, ang. socjalista agrarny; propagował nacjonalizację ziemi i jej dzierżawienie. spencer (spencerek): 1) krótki damski kaftanik z długimi rękawami, noszony na sukni w XVIII/XIX w.; 2) ubiór męski w rodzaju fraka z obciętymi połami, używany od poł. XIX w. Spencer [-sər] HERBERT, 1820-1903, ang. filozof i socjolog; współtwórca organicyzmu, będącego syntezą pozytywistycznej teorii nauki i ewolucjonizmu; Pierwsze zasady. Zasady socjologii. Spencera Zatoka [z. -nsera], zat. O. Indyjskiego u pd. wybrzeża Australii, między półwyspami Eyre a York; szer. ok. 80 km, głęb. do 64 m. Spender STEPHEN, ur. 1909, ang. poeta i prozaik; antyfaszyst. dramat poet. Trial of a Judge, zintelektualizowana liryka radykalno-społ., później indywidualist.; eseje, powieści. Spener [szpe:-] PHILLIP, 1635-1705, reformator protest.; profesor uniw. w Halle; twórca i propagator pietyzmu. Spengler [szpənlər] OTTO, 1880-1936, niem. filozof historii i kultury; historia, wg S., jest historią sześciu kultur, które przechodzą młodość, dojrzałość i starczy upadek; w tej ostatniej fazie znajduje się

współcześnie kultura Zachodu; Der Untergang des Abendlandes. Spenser EDMUND, 1552-99, poeta ang.; wybitny reprezentant epoki elżbietańskiej; gł. dzieło, poemat alegor. ku czci Elżbiety The Faerie Queene, pisany strofą zw. później spenserowską. Sperański MICHAIŁ M. →Spieranski Michaił M. sperma →nasienie. spermacet, farm. →olbrot. spermatocyt, niedojrzała komórka płciowa męska zwierząt i człowieka, forma przejściowa w procesie spermatogenezy. spermatogeneza, proces powstawania plemników u zwierząt i człowieka, w wyniku którego uzyskują one zmniejszoną o połowę liczbę chromosomów (po podziałach komórkowych, zw. podziałami dojrzewania) oraz narząd ruchu — wić. spermatogonium, pierwotna komórka płciowa męska zwierząt i człowieka, z której powstają plemniki. spermatozoidy, plemniki zwierząt i człowieka oraz mszaków i paprotników. Speroni SPERONE, 1500-88, pisarz wł., humanista; rozprawy i dialogi hist., tragedie; jego Dialogo delie lingue wywarł wpływ na Plejadę. sperylit, minerał, arsenek platyny; srebrzystobiały, o silnym połysku metalicznym; występuje w zasadowych skałach magmowych; ruda platyny. Spessart [szpe-], góry w zach. części NRF; wys. do 585 m (Geyersberg); lasy bukowo-dębowe, pola uprawne (na zach. stokach); kamieniołomy. spessartyn, minerał z grupy granatów, krzemian manganu i glinu; pomarańczowy, czerwony lub brun.; kamień szlachetny. Speyer [szpaiər] →Spira. Spezia, La [la specja], m. i port we Włoszech (Liguria), nad M. Liguryjskim, ośrodek adm. pro w. S.; 129 tys. mieszk. (1968); rafinerie ropy naft.; przemysł stoczniowy, chemiczny. Spezza [-cca] ANDRE A, ?-1628(?), architekt wł. działający w Czechach i Polsce; przedstawiciel wczesnego baroku; kościół Kamedułów na Bielanach w Krakowie. spęczanie, technol. operacja kucia mająca na celu zwiększenie przekroju poprzecznego przedmiotu metal, kosztem jego długości. spędzenie płodu, prawo zabieg chirurgiczny mający na celu przerwanie ciąży. Spica, astr. →Kłos Panny. spichrzowe organy, bot. zgrubiałe narządy magazynujące substancje pokarmowe (tzw. zapasowe); są to łodygi (w postaci kłączy, bulw), korzenie (marchwi, buraka), liście (łuski cebul) lub nasiona (rącznika). spichrz zbożowy (spichlerz, elewator zbożowy), jedno- lub wielokondygnacyjny budynek do przechowywania zboża w workach lub luzem; zabytkowe s.z. zachowały się m.in. w Kazimierzu Dolnym, Gdańsku, Bydgoszczy. Spicyn ALEKSANDR A., 1858-1931, radz. archeolog i historyk; czł. AN ZSRR; badacz epoki brązu, archeologii scyto-sarmackiej i historii Słowian wschodnich. Spiczyński HIERONIM, XVI w., botanik, lekarz Zygmunta Augusta; wznowił i przerobił kompilacyjne dzieło S. Falimirza o ziołach oraz opatrzył własnym posłowiem. Spiechowicz-Boruta MIECZYSŁAW →BOruta-Spiechowicz Mieczysław. Spiegel [spi:chəl] HENRIK LAURENS, 1549-1612, poeta hol.; przedstawiciel hol. renesansu w poezji, prozie i dramacie; głosiciel ideałów filozofii stoickiej. „Spiegel, Der" [d. szpi:-], niem. tygodniowy magazyn informacyjno-polit., wydawany od 1947 w Hamburgu (NRF). spiek, półwyrób lub wyrób gotowy otrzymany przez spiekanie proszków metali, materiałów ceram. lub ich mieszanin; rozróżnia się m.in. s. samotopliwy, wysokozasadowy.

1098 spiekalność węgla spiekalność węgla, zdolność węgla kam. do tworzenia, w procesie wysokotemperaturowego odgazowania, stopionego i trwałego koksu; oznacza się metodą opracowaną przez B. Rogę (tzw. liczbą Rogi). spiekanie, ogrzewanie sproszkowanych substancji do temperatury bliskiej temperaturze topnienia bez doprowadzania ich do stanu ciekłego; podczas s. następuje nadtapianie powierzchni ziaren i sklejanie ich w porowatą masę; stosowane w przemyśle ceram. i metalurgicznym. spiek ceramiczno-metalowy →cermetal. Spielberg (Špilberk), zamek w Brnie (Czechosłowacja), początkowo rezydencja, potem twierdza i więzienie austr. (do 1855); przebywali w nim m.in. pol. działacze rewol. i niepodległościowi; obecnie muzeum. Spielhagen [szpi:l-] FRIEDRICH, 18291911, niem. pisarz i teoretyk literatury; poczytne powieści propagujące idee mieszcz. liberalizmu (Natury zagadkowe). Spieranski (Sperański) MICHAIŁ M., 1772-1839, ros. polityk i prawnik; autor odrzuconego projektu reform ustrojowych imperium ros.; kierownik prac kodyfikacyjnych, których rezultatem było Połnoje sobranije zakonów oraz Zwód Praw. Spiesiwcewa (Spessivtzeva, Spessiva) OLGA, ur. 1895, tancerka ros.; występy m.in. w Petersburgu, w Les Ballets Russes i Operze paryskiej. Spiess [spis] HENRI, 1876-1940, poeta szwajc, tworzący w języku fr.; klas. w formie liryka pod wpływem pamasizmu i symbolizmu. spieszek cieplarniany (Tachycines asynamorus), owad prostoskrzydły, dł. do 16 mm; częsty w cieplarniach; żywi się gł. szczątkami organicznymi. spiętrzenie wody, podniesienie się poziomu wody w zbiorniku, kanale lub rzece wskutek powstania przeszkód w przepływie; obszar s.w. powyżej przeszkody nazywa się cofką; sztuczne s.w. w rzece uzyskuje się za pomocą budowli piętrzących, np. jazu, zapory. spiętrzeniowa fala →uderzeniowa fala. Spika ENRIQUE →Spitczyński Henryk. Spika, astr. →Kłos Panny. spiker (speaker), osoba zapowiadająca poszczególne pozycje programu radiowego i telewizyjnego. spilit, magmowa skała wylewa o składzie miner, podobnym do składu bazaltu; tworzy się wskutek erupcji podmorskich. Spilliaert [spiljart] LEON, 1881-1946, belg. malarz i grafik; mariny, kompozycje figuralne, wnętrza, kwiaty, portrety, prymitywizowane pejzaże zbliżone do symbolizmu. spilśnianie (pilśnienie, filcowanie), proces wykańczania zwilżonych tkanin wełn. przez ugniatanie, tarcie, bicie oraz traktowanie czynnikami, chem. w odpowiedniej temperaturze; s. poddaje się również luźne włókna zwierzęce (np. wełnę, włos króliczy). spin, fiz. własny moment pędu (kręt) mikrocząstki, nie związany z jej ruchem w przestrzeni; kwantowa własność mikrocząstek. spinaker (motyl), żegl. trójkątny, o dużym wybrzuszeniu żagiel, stawiany dodatkowo na jachtach przy żegludze z wiatrem. Špindlerův Mlýn, ośrodek turyst. i sportów zimowych w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), w Karkonoszach. spinel, minerał z grupy spineli, tlenek magnezu i glinu; bezbarwny lub zabarwiony na różne odcienie; występuje gł. w zmetamorfizowanych wapieniach i dolomitach; otrzymywany też syntetycznie; używany do wyrobu materiałów ogniotrwałych, pięknie zabarwione kryształy — jako kamienie ozdobne. spinele, grupa minerałów, podwójnych tlenków metali dwu- i trójwartościowych: magnezu, żelaza, manganu, cynku oraz glinu, żelaza i chromu; do s. należą np.: magnetyt, chromit, spinel.

spinelowe wyroby ogniotrwałe, wyroby otrzymywane ze spinelu MgAl2O4—syntet. (temp. topn. 2135°) lub naturalnego (temp. topn. do 1900°) zawierającego tlenki żelaza, cynku, manganu, chromu, obniżające jego temp. topn.; stosowane do wykładania pieców martenowskich. spin izotopowy →izospin. spinning, sport, sposób łowienia ryb drapieżnych na wędkę spinningową (z kołowrotkiem) z błystką lub martwą rybką na przyponie. spinorowy rachunek, dział matematyki poświęcony badaniu własności spinorów i ich zastosowaniu; dzieli się na algebrę spinorów i analizę spinorów (spinorowa); zastosowania w mechanice kwantowej, kwantowej teorii pól. spinory, wielkości będące zespołami liczb lub funkcji zespolonych, transformujące się w charakterystyczny Sposób przy przekształceniach układu współrzędnych. Spinoza BARUCH, 1632-77, filozof hol., pochodzenia żyd.; filozofię jego cechowały racjonalizm i indywidualizm, determinizm, tendencje panteistyczne i materialist.; stworzył system filoz. oparty na pojęciu jednej, wiecznej i wszechogarniającej substancji, zw. naturą lub bogiem; w etyce głosił moralność autonomiczną; Etyka. Spira (Speyer), m. w NRF (NadreniaPalatynat), nad Renem; 42 tys. mieszk. (1968); przemysł elektro techn., skórz., włók., tytoniowy; muzeum; słynna romańska katedra (XI-XII w.)5 ratusz, kamienice i kościół św. Trójcy (XVIII w.). spirala, lotn. figura akrobacji lotn.: samolot (lub szybowiec) wykonuje długotrwały głęboki zakręt w warunkach lotu ślizgowego — wytraca wysokość zakreślając linię śrubową. spirale, krzywce płaskie przypominające swym kształtem rozkręconą sprężynę zegarka; najprostszymi przykładami s. są: s. Archimedesa, której równanie we współrzędnych biegunowych r, φ ma postać r — — c.φ, s. hiperboliczna r — c/φ oraz s. logarytmiczna r = ceλφ, gdzie c i λ — stałe różne od zera. Spiralski TEODOR, 1868-1940, działacz pol. na Babimojszczyźnie; 1905-07 organizator strajków szkolnych, a 1918-19 powstania; 1920 w Spa i w Paryżu zabiegał o sprawiedliwe wytyczenie granicy pol.-niemieckiej; zginął w Sachsenhausen. spiramycyna (rovamycyna), antybiotyk otrzymywany z hodowli promieniowców Streptomyces ambofaciens, stosowany w leczeniu bakteryjnych i wirusowych zakażeń dróg oddechowych, w zapaleniach dróg żółciowych i moczowych i in. spiranty, spółgłoski szczelinowe, wargowe f, w, przedniojęzykowe s, z, sz, ż, środkowo językowe ś, ź, tylnojęzykowe ch, y. Spiridonow IWAN W., ur. 1905, radz. działacz ruchu robotn.; 1961-62 sekr. KC KPZR, 1962-70 przewodn. Rady Związku Rady Najwyższej ZSRR, od 1962 przewodn. ZG Tow. Przyjaźni Radz.-Polskiej. spirituals [spyrytjuəlz; ang.] (negro spirituals), rel. pieśni Murzynów amer., jedno ze źródeł jazzu; wykonywane początkowo jedynie podczas nabożeństw kość, rozwinęły się w 1. 30-ych XX w. w samodzielną dziedzinę jazzu. spirochety, biol. →krętki. spirometr, przyrząd służący do pomiarów pojemności płuc, tj. ilości powietrza, jaką badany po wykonaniu wdechu może wpuścić do aparatu; obecnie stosowany jest gł. w badaniach sportowców. spirytualizm (idealizm spirytualistyczny), filoz. pogląd, wg którego świat w swej istocie ma charakter duchowy. spirytuałowie, przedstawiciele radykalnego nurtu w zakonie franciszkanów (XIII/XIV w.) .powstałego jako protest przeciwko złagodzeniu reguły, zwł. w kwestii ubóstwa; wpływ na ruchy plebejskie. spirytus drzewny →metanol.

spirytusowy przemysł, dział przemysłu spoż. obejmujący produkcję spirytusu surowego, jego rektyfikację, produkcję wódek i denaturatu; produktem ubocznym jest m.in. wywar. spirytus rektyfikowany →rektyfikat. spirytus skażony →denaturat. spirytus surowy (surówka), produkt wytwarzany gł. w gorzelniach roln. przez odpęd spirytusu z różnych przefermentowanych surowców; zawiera zanieczyszczenia, poddawany jest zwykle rektyfikacji. spirytyzm, wiara w duchy i możliwość obcowania z nimi za pośrednictwem mediów podczas tzw. seansów spirytystycznych. spisa, broń drzewcowa, dł. ok. 2 m, używana w XVII w. przez Kozaków zaporoskich do walki konnej i pieszej. Spisak MICHAŁ, 1914-65, kompozytor; od 1937 w Paryżu; utwory symf. (Concerto giocoso), kameralne, koncerty. spisek, prawo porozumienie kilku osób w celu dokonania określonego przestępstwa. Spisko-Gubałowskie Pogórze, pas wzniesień na Podhalu, ciągnący się równolegle do Tatr i oddzielony od nich Rowem Tatrzańskim; wys. do 1267 m; gł. rzeki: Biały i Czarny Dunajec. Spišská Nová Ves →Nowa Wieś Spiska. Spisz (Spis), kraina w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.) i w Polsce; obejmuje pd.-wsch. część Podhala, kotliny górnego Popradu » górnego Hornadu, G. Lewockie i Rudawy Spiskie; ważny region turystyczny. Spitczyński HENRYK (Enrique Spika). 1834-96, generał argent., bohater wojny z Paragwajem 1864-70; komendant kolegium wojskowego. Spitsbergen [spic-], archipelag górzystych wysp norw. na M. Arktycznym; 62,1 tys. km2, ok. 3 tys. mieszk. (1967); lodowce; największa wyspa: S. Zachodni; wydobycie węgla kam., rybołówstwo; gł. osiedle Longyearbyen. Spittal [szpyta:l], m. w Austrii (Karyntia), nad Drawą; 11 tys. mieszk. (1961): przemysł drzewny. Spitteler [szpy-] CARL, 1845-1924, pisarz szwajc. tworzący w języku niem.; twórczość z pogranicza modernizmu i neoklasycyzmu; eposy filoz., liryka, powieści (Konrad porucznik); nagr. Nobla. Spitznagel LUDWIK WŁADYSŁAW, 1806-27, poeta, orientalista, przyjaciel J. Słowackiego; poezje, przekłady z literatur Wschodu; zmarł śmiercią samobójczą. Spitzweg [szpycwe:k] CARL, 1808-85, niem. malarz i rysownik ze szkoły monachijskiej; sentymentalne obrazki rodzajowe, pejzaże, rysunki satyryczne. spiż, dawna nazwa brązu zawierającego 4-11% cyny, 2-7% cynku, 2-6% ołowiu (reszta miedź); odznacza się dużą odpornością na ścieranie; używany do wyrobu części maszyn, armatury itp. spiżowe prawo płacy roboczej, sformułowane przez F. Lassalle'a; głosi, że wysokość płacy robotn. w kapitalizmie jest określona przez minimum kosztów utrzymania robotnika i jego rodziny; miało dowieść bezskuteczności walki klasy robotn. o poprawę warunków materialnych. splanchnologia, nauka o narządach wewnętrznych (trzewiach) zwierząt i człowieka, dział anatomii. splątanie (stan amentywny), med. zaburzenie toku myślenia, z zanikaniem log. i gram. intencji wypowiedzi, przy pojawianiu się zdań niedokończonych, tematycznie zmiennych; objaw niektórych chorób psych., zatruć i in. splątek (protonema), młodociane stadium gametofitu mszaków, nitkowate lub blaszkowate; powstaje z zarodnika. splendid isolation [-dyd ajsəlejszn; ang., 'wspaniałe odosobnienie'] →izolacjonizm brytyjski. splenomegalia, powiększenie śledziony; występuje m.in. w przebiegu chorób zakaźnych, nowotworowych, w schorzeniach

Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów 1099 krwi, w wyniku zastoiny krwi, wskutek przerostu tkanki łącznej. splewki (tarcznice, Branchiura), rząd skorupiaków członowców, pasożytów gł. ryb; ok. 50 gat.; szczękonóża przekształcone w przyssawki; częsta jest zwł. s. karpiowa (Argulus foliaceus), szkodnik w gospodarstwach stawowych. Split, m. i port-w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim, gł. m. Dalmacji; 114 tys. mieszk. (1965); przemysł stoczniowy, chem.; słynny ośr. turyst.; muzea; w pobliżu S. Galeria Mestrovicia; ruiny zespołu pałacowego ces. Dioklecjana (IV w.), poza murami pałacu kościoły z IX-XIII w. splot (szplajs), żegl. stałe połączenie 2 lin wykonane przez wplecenie skrętek jednej liny między skrętki drugiej. splotka, techn. lina, która jest żyłą w skręcanych z lin linach grubszych. sploty nerwowe, siatkowate sploty gałązek nerwów rdzeniowych lub należących do autonomicznego układu nerwowego (do tych s.n. dołączają się zwoje nerwowe); ze s.n. wychodzą nerwy do kończyn oraz do narządów wewn. (s.n. autonomiczne). Splügen [szplü:gən], przełęcz między Alpami Zach. a Wsch., na granicy szwajcwł,; wys. 2115 m; szosa Chur-Mediolan. spława, techn. →spławiak. spław drewna, transport drewna po drogach wodnych; s.d. luźny (samospław), bez obsługi płynącej — gł. na górskich potokach; s.d. wiązanego w tratwy prowadzą flisacy. spławiak (spława), techn. przenośnik hydrauliczny do transportu materiału za pomocą strumienia wody płynącego przez kanał, rynnę lub rurę; używany do przenoszenia węgla, piasku, buraków cukrowych. spławik (pławik), umocowany do żyłki wędki korek, kawałek kory, stosiny pióra lub celuloidu utrzymujący haczyk z przynętą na właściwej głębokości i sygnalizujący (drgania s.) moment chwytania przynęty przez rybę. spłonka, mały ładunek materiału wybuchowego, zwykle b. czułego na uderzenie (umieszczony w metal, rurce) służący do inicjowania eksplozji materiału wybuchowego, spływ, arch. element arch. lub rzeźb, wiążący łagodnie spływającą linią dwie kondygnacje różnej wysokości (np. s. wolutowe kościołów wczesnobarokowych). spocznik (podest), element poziomy schodów oddzielający poszczególne biegi schodowe; w budynkach — zwykle na półpiętrach i na poziomie stropów. spodarka, podstawa instrumentu geod. (teodolitu, niwelatora), umożliwiająca umocowanie go na statywie i spoziomowanie. spodek wysokości, punkt, w którym wysokość, (trójkąta, ostrosłupa) przebija podstawę. spodografia (mikrospodografia, mikrospopielanie), metoda badania mineralnych składników tkanek, z zastosowaniem spalania skrawków tkanek w temp. ok. 600° w celu usunięcia substancji organicznych. spodouste (Selachii), podgromada ryb chrzęstnoszkieletowych, obejmująca kopalne Protoselachii i współczesne s. właściwe: rekiny i płaszczki; otwór gębowy przesunięty pod spód głowy. spodumen, minerał, krzemian litu i glinu; biały, szary, zielony lub różowy; występuje w pegmatytach; źródło otrzymywania litu; odmiany barwne i przezroczyste — kamienie szlachetne. spodziectwo, med. wada wrodzona — umiejscowienie ujścia cewki moczowej pod soodem prącia, w różnej odległości od żołędzi prącia; leczenie operacyjne. Spohr [szpo:r] Louis, 1784-1859, niem. skrzypek i kompozytor; opery romant. (Faust), symfonie, koncerty skrzypcowe, utwory kameralne. spoidło; anat. wiązka włókien nerwowych łącząca w organizmie o symetrii

dwubocznej 2 odpowiadające sobie, symetryczne ośrodki nerwowe (np. w mózgu), lewy i prawy. spoiler [spoj-; ang.], lotn. ruchoma klapka umieszczona na górnej powierzchni skrzydła w pobliżu krawędzi spływu; używany zamiast lotek do sterowania przechyleniami płatowca. spoils system [spojlz systym; ang., 'system łupów'], zwyczajowy system USA obsadzania urzędów przez zwycięską partię w wyborach. spoina, część złącza spawanego zawierająca metal, który w procesie spawania uległ stopieniu; rozróżnia się: s. czołowe, pachwinowe, grzbietowe i otworowe. spoina murowa (fuga), szczelina między cegłami wypełniona zaprawą murarską. spoinowanie (fugowanie), bud. obróbka wykańczająca zewn. powierzchni murów, polegająca na nadaniu spoinom murowym regularnego kształtu i faktury. spoiwa budowlane, materiały wiążące używane do mas, zapraw, betonów; s.b. powietrzne (np. wapno, gips, cement magnezjowy) twardnieją w obecności powietrza, s.b. hydrauliczne (np. cement portlandzki, glinowy) — w powietrzu i w wodzie. spoiwa malarskie, używane w malarstwie materiały wiążące, które w połączeniu z barwnikami lub pigmentami tworzą farby; s.m. organiczne (oleje, żywice, emulsje, kleje) i nieorg. (wapno, szkło wodne). spoiwo, materiał do trwałego łączenia lub wiązania różnych materiałów; m.in. s. do spawania i lutowania, s, formierskie, s. narzędzi ściernych, s. do klejenia. spoiwo do farb, ciekły składnik (materiał wiążący) farb, o składzie podobnym do składu spoiwa lakierowego (tworzy powłoki na ogół łatwiej ścieralne i o mniejszym połysku). spoiwo lakierowe, roztwór substancji błonotwórczej i środków pomocniczych (nadających wyrobom lakierowym pożądane własności, np. szybkość wysychania) w mieszaninie lotnych składników wyrobu lakierowego. spoiwo narzędzi ściernych, materiał wiążący ziarna ścierne w ściernicach; rozróżnia się spoiwo: ceram., żywiczne, gumowe, magnetyzowe, krzemianowe. spoiwo skalne (lepiszcze skalne), substancja cementująca ziarna miner., okruchy skalne lub org. w skałach osadowych. spojenie miedniczne, chrzestne połączenie kości miednicznych od strony brzusznej u gadów, ssaków i człowieka; zależnie od tego, które kości wchodzące w skład kości miednicznych są połączone, rozróżnia się spojenie łonowe (u człowieka) i łonowo-kulszowe. spojówek zapalenie, stan wywołany zakażeniem bakteryjnym lub wirusowym, często urazami mech., chem. lub świetlnymi; kłucie, pieczenie pod powiekami, światłowstręt, łzawienie. spojówka, błona śluzowa pokrywająca wewn. powierzchnię powiek i częściowo przednią powierzchnię gałki ocznej, zwilżana stale cieczą łzową; znaczenie ochronne. Spokane [-kän], m. w USA (stan Waszyngton), nad rz. S.; 169 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 278 tys. (1960); ośr. handl. regionu górn.; hutnictwo metali nieżel., przemysł odzieżowy, spoż., metal., mat. bud., chem.; węzeł komunik.; uniwersytet. Spokojny Ocean (Pacyfik, Ocean Wielki), największy obszar wodny Ziemi, między Ameryką Pd. i Pn., Azją, 2 Australią i Antarktydą; pow. 179,7 mln km , średnia głęb. 4028 m, maks. 11 022 m (Rów Mariański); liczne wyspy (ok. 3,6 mln km2); głębokie rowy oceaniczne; średnie zasolenie 34,9%o; ważniejsze prądy mor.: Kuro Siwo (ciepły), Oja Siwo, Peruwiański (zimne). Spoleto, m. we Włoszech (Umbria), w

Apeninach; 38 tys. mieszk. (1962); ośr. turyst., muzea; zabytki rzym.; katedra (XIII, XV-XVIII w.); kościoły (X-XVIII w.); most (XIV w.); zamek (XIV, XV w.), ratusz (XII, XVIII w.); pałace (XVXVIII w.). spolia: 1) w staroż. Rzymie zdobycz woj.; łupy; 2) w średniowieczu — spadek po duchownym; 3) nazwa zdobyczy woj., zawieszanej w kościołach. społeczeństwa owadów, forma organizacji życia niektórych gát. owadów; zgrupowanie osobników jednego gat. we wspólnym gnieździe, związanych podziałem pracy, którego wyrazem jest ich zróżnicowanie morfologiczne i fizjol. oraz zorganizowanie w kasty; np. mrówki, termity, pszczoły. społeczeństwo, forma życia zbiorowego ludzi, w ramach której w toku rozwoju hist. wytwarzają się zależności między jednostkami i grupami społ. oraz wartości kult.; wg Marksa charakter s. zależy od typu dominującego sposobu produkcji — stąd w literaturze marksistowskiej s. jest często utożsamiane z formacją społ.-ekon.; przedmiot i jedno z podstawowych pojęć socjologii. „Społeczeństwo", tygodnik społ.-kult. o kierunku radykalno-demokr., wydawany w Warszawie 1907-10; red.: J.W. Dawid z żoną Jadwigą; kontynuacja „Przeglądu Społecznego". społeczeństwo industrialne →społeczeństwo przemysłowe. społeczeństwo przemysłowe (społeczeństwo industrialne), społeczeństwo, które przeszło etap rewolucji przemysłowej. społeczna doktryna kościoła, część kat. doktryny filoz.-teol. dotycząca całokształtu kwestii społ., zwł. problematyki ustroju społ.-ekon.; rozwija się gł. od pocz. XIX w. — w warunkach rewolucji przem. i zaostrzania się walki klasowej; sformułowana gł. w encyklikach; Rerum novarum, Quadragesimo anno, Mater et Magistra, Populorum progressio. Społeczna Inspekcja Pracy, w PRL organ związku zaw. sprawujący na terenie zakładu pracy kontrolę przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Społeczna Organizacja Samoobrony (SOS), 1942/43-VIII 1944 w Warszawie, utworzona przez kilka organizacji konspiracyjnych; propaganda bojowej postawy społeczeństwa, niesienie pomocy ofiarom terroru hitlerowskiego. społeczne choroby, choroby występujące masowo, łatwo rozprzestrzeniające się w zależności od określonych warunków społ.; prowadzą do zmniejszenia wartości biol. społeczeństwa; np. gruźlica, alkoholizm, choroby reumatyczne, weneryczne, cukrzyca. społeczne komisje pojednawcze, organy społ. przy Komitetach FJN lub radach osiedlowych, komitetach blokowych w miastach lub we wsiach, powołane dla rozstrzygania i łagodzenia drobnych konfliktów międzyludzkich; stosują środki wychowawcze. społeczne niebezpieczeństwo czynu, materialny element decydujący o tym, że czyn zabroniony pod groźbą kary jest przestępstwem; wg prawa pol. nie jest przestępstwem czyn zabroniony, którego społ. niebezpieczeństwo jest znikome. społeczność lokalna, socjol. zbiorowość mieszkająca w zwartej jednostce terytorialnej (np. wieś), powiązana więzią sąsiedztwa, wspólnotą warunków życia i wspólną kulturą. społeczność międzynarodowa, określenie ogółu państw jako podmiotów porządku tworzonego przez powszechnie obowiązujące zasady prawa międzynarodowego. Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów (SFBSil), powstał 1966 z połączenia Społ. Funduszu Budowy Szkół Tysiąclecia (istniejącego od 1961) i Społ. Funduszu Odbudowy Kraju i Stolicy (istniejącego od 1958); kontynuuje gromadze-

1100 społeczny inspektor pracy nie społ. funduszy na budowę szkól i internatów. społeczny inspektor pracy, pracownik przedsiębiorstwa nadzorujący warunki pracy, powołany przez załogę w drodze wyborów. Społeczny Komitet Antykomunistyczny (SKA), centrala propagandowo-wywiadowcza 1944-45, zał. przez Radę Jedności Nar.; skupiała przedstawicieli stronnictw i organizacji tzw. obozu londyńskiego, prowadziła walkę polit. z pol. ruchem komunistycznym. „Społem" (Związek Spółdzielni Spożywców „Społem"), zał. 1908; od 1948 nazwę „Społem" przybrał związek łączący tylko spółdzielnie spożywców w miastach. Sponde [spą:d] JEAN DE, 1557-95, fr. poeta i humanista; działacz ruchu reformacyjnego; pełne metafizycznych refleksji poezje barok., odkryte i uznane dopiero w XX w. spondej, lit. w wersyfikacji antycznej stopa złożona z 2 sylab długich (– –), w pol. — zestrój akcentowy z 2 sylab akcentowanych , (— —). spongina, substancja org. zbliżona do rogu, wytwarzana przez niektóre gąbki, np. gąbkę grecką. spongiolit, skała osadowa pochodzenia org., składająca się z krzemionkowych igieł gąbek. Sporady Południowe (Dodekanez), archipelag wysp gr. na M. Egejskim, w pobliżu wybrzeży Azji Mn.; 2,7 tys. km2, 123 tys. mieszk. (1961); największe wyspy: Rodos, Samos. Sporady Północne, archipelag wysp gr. na M. Egejskim, na pn. od wybrzeży Eubei: 468 km2, 13 tys. mieszk. (1961). Sporady Środkowopolinezyjskie →Line. sporangium, bot. →zarodnia. Sporny JÓZEF, 1817-88, pionier melioracji i budownictwa wodnego w Królestwie Pol.; autor pierwszego pol. podręcznika melioracji Hydraulika agronomiczna... sporofil (liść zarodniowy), liść paprotników wykształcający zarodnie. sporofit, bezpłciowe pokolenie roślin; diploidaina faza przemiany pokoleń; rozwija się z zapłodnionej komórki jajowej i wytwarza zarodnie z zarodnikami; silnie rozwinięty (dominuje nad gametofitem) u paprotników i nasiennych. sporogon, sporofit (pokolenie bezpłciowe) mszaków. sporogonia, pasożytnicze stadium rozmnażania płciowego sporowców przez wielokrotne podziały zygoty lub powstałego z niej osobnika na inwazyjne osobniki potomne — sporozoidy. sporowce (Sporozoa), grupa pasożytnych pierwotniaków o intensywnej rozrodczości i skomplikowanych cyklach rozwojowych (przystosowanie do pasożytnictwa); obejmują s. właściwe (Telosporidia), z zarodźcem, i s. pełzakowate (Amoebosporidia). . sport, gry i ćwiczenia mające na celu rozwijanie sprawności fiz. i psych, jednostki; uprawianiu s. towarzyszy element współzawodnictwa (indywidualnego lub zespołowego) i dążenie do osiągnięcia jak najlepszych wyników; s. dzieli się na rekreacyjny oraz wyczynowy. sport, roln. w sadownictwie i hodowli roślin ozdobnych nazwa osobników (mutantów) różniących się pewną cechą od form wyjściowych; często służą do otrzymywania nowych odmian hodowlanych. „Sport i Turystyka" →Wydawnictwo „Sport i Turystyka". sport kwalifikowany →sport wyczynowy. sport masowy →sport rekreacyjny. sport rekreacyjny (sport masowy), sport uprawiany wyłącznie w celu utrzymania lub regeneracji sił, nastawiony na rozrywkę i zabawę; jedna z form czynnego wypoczynku. sport wyczynowy (sport kwalifikowany), sport, którego uprawianie ma na celu

osiąganie — dzięki systematycznemu, wielogodzinnemu treningowi — rekordowych wyników i zwycięstwa we współzawodnictwie sport, na zawodach. spory, bot. →zarodniki. spory, zool. inwazyjne stadia rozwojowe pierwotniaków z grupy sporowców, otoczone otoczką; także ich formy przetrwalnikowe. sporysz, organ przetrwalnikowy grzyba buławinki czerwonej; ma postać czarnych rożków w kłosach żyta; zawiera zespół alkaloidów porażających zakończenia nerwów współczulnych oraz pobudzających skurcze mięśni gładkich, stosowanych gł. w ginekologii i położnictwie. sposób produkcji, sposób, w jaki w procesie produkcji następuje połączenie sił wytwórczych i określonych stosunków produkcji; w historii występuje 5 s.p.: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm. spostrzegawczość, psychol. zdolność dostrzegania jednocześnie dużej ilości szczegółów, które na ogół umykają obserwacji. spostrzeżenie (percepcja), psychol. psych, proces poznawczy, polegający na odzwierciedlaniu przedmiotów, zjawisk świata zewn. oraz procesów zachodzących wewnątrz organizmu; powstaje przez działanie na narządy zmysłowe określonych bodźców. spot light [spotlajt], fot. reflektor dający b. wąski snop światła. spowalniacz neutronów →moderator. spowiedź, wyznanie win w celu odzyskania czystości rytualnej, znany wielu religiom (np. buddyzm, chrześcijaństwo). spożycie, ekon. →konsumpcja. spożywczy przemysł, gałąź przemysłu, wytwarzanie żywności i używek z surowców roln. lub naturalnych pochodzenia nieroln. (np. ryby); cukrownictwo, piekarnictwo, gorzelnictwo, piwowarstwo, przemysł rybny, tłuszczowy, tytoniowy i in. spójnia, to, co łączy, jednoczy; więź, łączność, kontakt. spójniki, części mowy używane najczęściej do łączenia jednorodnych części zdania (np. ląd i morze) lub do łączenia zdań złożonych (i, a, ale, choć, żeby). spójność (kohezja), własność ciała polegająca na przeciwstawianiu się rozdzielaniu jego cząsteczek; rezultat występowania sił wzajemnego oddziaływania międzycząsteczkowego (tzw. sił spójności). spójność fal (koherencja fal), zdolność do dawania trwałych efektów interferencyjnych; źródło światła spójnego stanowią źródła punktowe oraz lasery. spójny obszar, obszar, którego każde dwa punkty można połączyć łamaną, całkowicie zawartą w tym obszarze. spółdzielczość, ruch społ.-gosp. powstały w poł. XIX w. jako forma samoobrony klas uciskanych przed wyzyskiem, organizującv stowarzyszenia prowadzące własne przedsiębiorstwa; w Polsce na wsi działają spółdzielnie produkcyjne, gminne spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu, rozwija SIĘ s. mleczarska i ogrodnicza; spółdzielnie spożywców opanowały — obok handlu państw. — miejski handel detaliczny; rozwija się s. oszczędnościowo-pożyczkowa i mieszkaniowa, duży nacisk kładzie się na rozwój s. pracy. Spółdzielczy Instytut Badawczy, placówka nauk. Nacz. Rady Spółdzielczej, zał. 1956; kontynuacja Spółdzielczego Instytutu Nauk. (SIN, 1947-50); prowadzi prace badawczo-dokumentacyjne z dziedziny spółdzielczości; wydaje „Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy". spółdzielnia, dobrowolne zrzeszenie osób na zasadach demokr., prowadzące określoną działalność gosp. w interesie swych członków. spółdzielnia produkcyjna, dobrowolne zrzeszenie chłopów w krajach demokracji lud. w celu wspólnego prowadzenia gospodarstwa rolnego; opiera się na wspólnej własności środków produkcji oraz na

kolektywnej pracy; 1969 było w Polsce 1106 s.p. spółgłoska, głoska bardziej zamknięta, dźwięczna lub bezdźwięczna; ze względu na miejsce artykulacji s. dzielą się na: tylnojęzykowe, zębowe, wargowe; ze względu na sposób artykulacji na: zwarte, szczelinowe, zwartoszczelinowe i sonanty. →konsonat spółka, umowny związek dwóch lub więcej osób dla osiągnięcia wspólnego celu, gł. gosp.; w PRL przyjmuje się podział na s. osobowe i kapitałowe. spółka akcyjna, spółka, której podstawą działalności jest kapitał wniesiony przez wspólników w formie udziałów (akcji); jest podstawową formą organizacyjną współcz. większych przedsiębiorstw kapitalistycznych. spółka cywilna, najstarsza forma spółki, w której Wkład może polegać na wniesieniu własności lub innego prawa albo na świadczeniu usług przez wspólników. spółka jawna, rodzaj spółki osobowej, w której wspólnicy odpowiadają solidarnie i nieograniczenie za zobowiązania spółki. spółka kapitałowa, rodzaj spółki, dla której bytu istotny jest określony w umowie kapitał złożony z udziałów (s.k. akcyjne i s.k. z ograniczoną odpowiedzialnością) . spółka komandytowa, rodzaj spółki osobowej, w której przynajmniej jeden wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki do wysokości ustalonej w umowie sumy, a pozostali odpowiadają nieograniczenie; w PRL s.k. nie występuje. spółka osobowa, rodzaj spółki, dla której bytu istotny jest skład osobowy określony w umowie (spółki: cyw., jawne, ciche, komandytowe). spółka wodna, organizacja zrzeszająca rolników użytkujących grunty zmeliorowane, gł. użytki zielone; ma na celu właściwą eksploatację i konserwację urządzeń melioracyjnych. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, rodzaj spółki kapitałowej, w której wspólnicy odpowiadają wobec wierzycieli tylko do wysokości imiennych udziałów w spółce. spółkowanie →kopulacja. spór nowożytników ze starożytnikami, spór lit. we Francji na pocz. XVIII w. — zwolenników teorii ponadczasowej doskonałości dzieł antyku (N. Boileau) z rzecznikami stałego doskonalenia się literatury (Ch. Perrault, B. Fontenelle). Spranger [szpraŋər] EDUARD, 1882-1963, niem. filozof, psycholog i pedagog (NRF); rozwinął tzw. psychologię rozumiejącą; w swej filozofii kultury uznawał rozwój psych, za proces stopniowej realizacji wartości kulturowych; opracował swoistą typologię osobowości. „Sprawa Robotnicza", miesięcznik socjalist., wydawany 1893-96 w Paryżu, organ SDKP. sprawdzanie, log. →weryfikacja. sprawdzian, sposób sprawdzania czegoś; kryterium, miara, miernik. sprawdzian, techn. narzędzie pomiarowe do sprawdzania, czy wymiar (s. wymiaru) lub grupa wymiarów (s. kształtu) przedmiotu kontrolowanego nie przekraczają tolerancji. sprawiedliwość społeczna: 1) przyznanie człowiekowi tego, co z tytułu jego wkładu pracy słusznie się mu należy; 2) przyznanie każdemu należnych praw; treść pojęcia „s.s." zmieniała się w toku dziejów; w marksizmie s.s. wiąże się z wyzwoleniem od wszelkiego ucisku, łączącym się ze zniesieniem prywatnej własności środków produkcji. sprawności pagórek (wykres muszlo wy), wykres w postaci układu warstwie, z których każda przedstawia zależność natężenia przepływu od spadu hydraulicznego turbiny lub wysokości podnoszenia pompy przy danej sprawności układu; ułatwia dobói parametrów turbin wodnyoh i

sprzęgło 1101 pomp, zapewniający maks. sprawność maszyny. sprawność, psychol. dobrze opanowana i precyzyjnie wyćwiczona umiejętność ruchowa lub umysłowa. sprawność, techn. stosunek wykonanej pracy (np. przez silnik), oddanej (np. przez prądnicę) lub odebranej (np. przez chłodnicę) energii do pracy lub energii zużytej w tym celu albo dostarczonej do urządzenia. sprawność indukowana, stosunek pracy wykonanej przez czynnik roboczy w cylindrze silnika tłokowego, zmierzonej indykatorem, do pracy teoret. możliwej do uzyskania w danym obiegu termodynamicznym. sprawność mechaniczna, stosunek pracy wykonanej przez maszynę do pracy doprowadzonej do maszyny. sprawność termiczna (sprawność cieplna), stosunek pracy wykonanej przez czynnik roboczy przy realizacji obiegu termodynamicznego do ciepła dostarczonego. sprawność użyteczna (sprawność ogólna), stosunek pracy wykonanej przez silnik cicnlny do ciepła zużytego w tym celu; iloczyn sprawności mech. i indukowanej. sprawność źródła światła →skuteczność świetlna. ,,Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", czasopismo poświęcone historii sztuki pol., organ Komisji Historii Sztuki AU; wydawane 1879-1939 i 1946-52 w Krakowie (od 1917 p.n. „Prace Komisji Historii Sztuki PAU"), pod redakcją m.in. W. Łuszczkiewicza i M. Sokołowskiego. sprawozdanie komisji sejmowej, dokument komisji sejmowej przedstawiony Sejmowi, zawierający ocenę rozpatrzonego przez nią projektu aktu Sejmu i ewent. propozycje poprawek. sprawozdanie stenograficzne, sprawozdanie z obrad plenarnych parlamentu zawierające pełny tekst wszystkich wystąpień w toku jego obrad. sprawozdawczy okres, czas, którym objęta jest działalność gosp. w danej informacji, np. miesiąc, kwartał, rok. „Sprawy Międzynarodowe", miesięcznik wydawany w Warszawie od 1948, poświęcony polityce międzynar.; organ PISM. „Sprawy Narodu", miesięcznik społ.kult., wydawany w Warszawie 1943-44 przez Stronnictwo Nar.; red.: J. Dobraczyński. Spremberg [szprem-] (łużyckie Grodk), m. w pd.-wsch. części NRD, nad Sprewą; 25 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., elektrownią cieplna, zakład ferrostopów. Sprengel [szpreŋəl] CHRISTIAN KONRAD, 1750-1816, botanik niem.; zapoczątkował naukę o biologii kwiatów przez opisanie procesu zapylania. Sprengtporten [spreŋtpu:tən] GÖRAN MAGNUS, 1740-1819, szwedz. generał i dowódca wojsk w Finlandii; rzecznik państwa fiń. pod opieką Rosji; od 1786 w służbie ros., od 1809 pierwszy gen. gubernator Finlandii z ramienia Rosji. Sprewa (Spree), rz. w NRD. 1. dopływ Haweli; dł. 403 km; żeglowna 182 km. spręż, różnica ciśnienia na wylocie i wlocie sprężarki. sprężanie, zwiększanie ciśnienia czynnika termodynamicznego, połączone zwykle z doprowadzeniem pracy do czynnika lub zmniejszaniem jego energii kinetycznej. sprężarka (kompresor), maszyna do sprężania (zwiększania ciśnienia) gazów; wyporowa lub wirowa. sprężarkowa chłodziarka, chłodziarka, w której czynnik chłodniczy (np. amoniak, freon) krąży dzięki sprężarce, zasysającej go z parownika i sprężającej; skroplony w skraplaczu i rozprężony w zaworze przepływa do parownika, gdzie paruje odbierając ciepło chłodzonemu ciału.

sprężyki (Elateridae), rodzina chrząszczy; ok. 5 tys. gat.; przewrócone na grzbiet potrafią wysoko podskoczyć; larwy (drutowce) drapieżne, także podgryzają korzenie roślin, np. larwy osiewnika. sprężyna, przedmiot z materiału sprężystego (np. stali, brązu) wykazujący dużą podatność na odkształcenia sprężyste; ma postać pręta, płytki, zwiniętego w spiralę lub wzdłuż linii śrubowej drutu itp.; używana do łagodzenia uderzeń, tłumienia drgań, magazynowania energii mech. itd. sprężynica, łącznik sprężysty gumowy, powietrzny itp. o własnościach i zastosowaniach analogicznych do sprężyny. sprężynówka, potoczna nazwa brony sprężynowej, wyposażonej w sprężyste, stal. łapy. sprężyny (ekspandery), przybór sport., 4-5 sprężyn lub taśm gumowych dł. ok. 1 m, zamocowanych na specjalnych uchwytach umożliwiających ich rozciąganie; służą do ćwiczeń siły. sprężysta energia, mech. energia potencjalna sprężystego odkształcenia ciała; zależy od naprężeń w ciele i jego własności mech.; przy zanikaniu odkształcenia zostaje zwrócona (np. w sprężynie), sprężyste odkształcenia, mech. odkształcenia ciała znikające po usunięciu wywołujących je sił zewn. (np. obciążeń). sprężysto-plastyczne ciało (ciało elastoplastyczne), mech. model ciała, które przy naprężeniach poniżej pewnej wartości (zw. granicą plast.) odkształca się sprężyście, a po osiągnięciu tej wartości— nieograniczenie; rozpatrywane w teorii plastyczności. sprężystości granica, mech. największa wartość naprężenia w rozciąganym lub ściskanym materiale, przy której nie występują w nim jeszcze odkształcenia trwałe. sprężystości moduł, mech. wielkość charakteryzująca własności sprężyste materiału, np. moduł Kirchhoffa, Younga. sprężystości teoria, nauka o naprężeniach i odkształceniach występujących w ciałach sprężystych pod wpływem obciążeń zewn., zmian temperatury, przemian strukturalnych itp.; stanowi podstawę obliczeń konstrukcji. sprężystość (elastyczność), mech. zdolność powracania ciał do pierwotnego kształtu i wymiarów po usunięciu obciążenia wywołującegor odkształcenie. Springer [szprynə ] AXEL, ur. 1912, niem. wydawca prasowy (NRF); właściciel największego koncernu prasowego NRF, zał. 1946; rzecznik nacjonalist. i rewizjonistycznych sił w NRF; uczynił z podległej mu prasy instrument antysocjalist. (skierowanej m.in. przeciwko Polsce Lud.) i antyodprężeniowej propagandy. Springer [szpryŋər-] JULIUS, 1817-77, księgarz niem.; założyciel (1842) wydawnictwa w Berlinie, działającego do dziś w NRF. Springfield [spryŋfi:ld], m. w USA (Massachusetts), nad rz. Connecticut; 162 tys. mieszk. (1970), zespół miejski S.-Chicopee-Holyoke 557 tys. (1967); przemysł maszyn., elektrotechn., metal., papiern., włók., chem., odzieżowy. Springfield [spryŋfi:ld], m. w USA (Missouri); 119 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln,: przemysł spoż., odzieżowy, środków transportu, elektrotechniczny. Springfield [spryŋfi:ld], m. w USA (Ohio); 82 tys. mieszk. (1970); przemysł samoch., lotn., metal., elektrotechn.; ośr. handlowy. Springfield [spryŋfi:ld], m. w USA, stol. stanu Illinois; 90 tys. mieszk. (1970) zesnół miejski 147 tys. (1960); ośr. handl. regionu roln. i górn. (węgiel kam); przemysł maszyn., elektrotechn., spoż.; muzeum; Dom Lincolna, neoklas. budowle (XIX w.). Springs [spryŋz], m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), k. Johannesburga; 142 tys. mieszk. (1967); ośr. eksploatacji

złota, uranu i węgla kam.; przemysł maszynowy. sprint, wyścig na krótkich dystansach; w lekkiej atletyce bieg na dystansach 60200 m, s. przedłużony — 400 m; w pływaniu 50-100 m, w kolarstwie torowym na 1000 m. sprinter, zawodnik specjalizujący sic w sprintach. sprue [spru:; ang.] →biegunka tłuszczowa. spryt, zdolność znajdowania w sytuacjach życiowych — korzystnych dla siebie, oryginalnych rozwiązań, często kosztem innych; zręczność w jakiejś dziedzinie. sprzągle (Salpae), gromada zwierząt z podtypu osłonie, o beczułkowatym ciele, 2-15 cm dł.; planktonowe, żyjące pojedynczo lub w nietrwałych koloniach w toni pełnosłonych mórz. sprzeciw, prawo żądanie ponownego rozpoznania sprawy przez stronę, w której sprawie zapadło orzeczenie w jej nieobecności (np. nakaz karny lub postanowienie o warunkowym umorzeniu). sprzeciw prokuratorski, środek służący prokuratorowi wobec niezgodnych z prawem ogólnych i indywidualnych aktów prawnych wydanych przez terenowe organy administracji, przedsiębiorstwa oraz organizacje samorządowe, spółdzielcze i społeczne. sprzeczne równanie, równanie nie mające rozwiązania, np. równanie xz = -1 (x — niewiadoma rzeczywista). sprzeczności antagonistyczne, sprzeczności występujące między klasami i grupami spol. o przeciwstawnych interesach w antagonistycznych formacjach społ.; znajdują wyraz w walce klas i nie można ich rozwiązać w ramach istniejącej struktury społecznej. sprzeczności nieantagonistyezne, sprzeczności, które powstają między klasami niepodstawowymi w społeczeństwach antagonistycznych; występują także niekiedy w społeczeństwach socjalist., lecz mogą bvć rozwiązane na gruncie tego samego układu społ., bez konfliktów klasowych, sprzeczności prawo dialektyczne →prawo negacji negacji. sprzeczności społeczne, stosunki występujące między grupami spol. (klasami, warstwami itp.) o różnych lub przeciwnych interesach; ich przezwyciężanie jest jednym z gł. źródeł rozwoju społ.; mogą mieć charakter antagonistyczny lub nieantagonistyczny. sprzeczności zasada, prawo log., które głosi, że dwa zdania sprzeczne ze sobą nie mogą być zarazem prawdziwe (żaden przedmiot nie może mieć zarazem dwu cech sprzecznych). sprzeczność, log. stosunek między dwoma zdaniami (lub nazwami), z których jedno jest negacją drugiego; system lub teoria są sprzeczne, jeśli zawierają choć jedną parę zdań sprzecznych. sprzeczny układ równań, układ równań nie mający rozwiązania, np. x-y—1=0 oraz x— y+l = 0. sprzedawca, osoba zbywająca rzecz; ma obowiązek wydania rzeczy i ponosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady rzeczy. sprzeniewierzenie (defraudacja), przestępstwo polegające na przywłaszczeniu mienia powierzonego. sprzęg (sprzęgowe urządzenie), urządzenie do łączenia wagonów i silnikowych pojazdów szynowych. sprzęgania reakcja, reakcja chem. między związkami dwuazoniowymi i związkami org. typu fenoli, naftoli, amin aromatycznych; w wyniku r.s. otrzymuje się barwniki azowe. sprzęgło, urządzenie do łączenia 2 elementów w celu przeniesienia ruchu z jednego na drugi, zwykle ruchu obrotowego z wału napędzającego na napędzany; s. s t a ł e realizują stałe połączenie końców wałów, s. r o z ł ą c z n e umożliwiają

1102 sprzęgowe urządzenie ich łączenie i rozłączanie — za pomocą dociskanych tarcz, płynu pośredniczącego itp. sprzęgowe urządzenie →sprzęg. sprzężaj, zwierzęta pociągowe (konie, osły, woły i in.) używane w gospodarstwie rolnym do uciągu wozów, narzędzi roln. i maszyn. sprzężenie, w cybernetyce połączenie za pośrednictwem sygnałów między wejściami i wyjściami dwóch lub wielu układów względnie odosobnionych; szeregowe, równoległe lub zwrotne. sprzężenie genów, przekazywanie kolejnym pokoleniom całych zespołów genów, którego efektem jest łączne dziedziczenie się cech zależnych od tych ge* nów; wynik położenia genów w tym samym chromosomie. sprzężenie zwrotne, w cybernetyce oddziaływanie powrotne skutku określonego zjawiska na jego przyczynę: dodatnie — gdy skutek podtrzymuje przyczynę, ujemne — gdy jej przeciwdziała. sprzężnice (Conjugales), glony (rząd zielenic), gł. słodkowodne; jedno- lub wielokomórkowe (nitkowate), o b. dużych chloroplastach; charakterystyczny proces rozmnażania płciowego (przez koniugację); np. skrętnica, gwiazdnica. sprzężone liczby zespolone, dwie liczby zespolone a+bi oraz a—bi, różniące się znakiem przy b, np. 3+4i oraz 3—4i. Sprzysiężenie Równych, tajna organizacja w okresie W. Rewolucji Fr., zał. 1796 przez F.N. Babeufa; dążyła do obalenia dyrektoriatu, przejęcia władzy przez lud i stopniowego wprowadzenia ustroju komunist.; wykryta w tym samym roku; przywódców stracono. spurt, sport zryw, nagłe wzmożenie tempa, wysiłku, zwykle na ostatnich metrach biegu, wyścigu itp. spust, urządzenie umożliwiające częściowe lub całkowite opróżnienie zbiornika z cieczą lub materiałami sypkimi. spust, hutn. wylewanie (spuszczanie) ciekłego produktu lub półproduktu z pieca hutn. lub innego urządzenia. spust, wojsk, metalowy języczek w broni palnej, element mechanizmu spustowego; cyngiel. spuszczel (Hylotrupes bajulus), chrząszcz z rodziny kózek; dł. do 2 cm; groźny szkodnik drewna; larwy żerują w drewn. budynkach, powodują ich zawalanie się. Sputnik, nazwa pierwszych radz. sztucznych satelitów Ziemi; S. 1, wystrzelony 4 X 1957, był pierwszym sztucznym satelita Ziemi. Spychalski JAN, 1893-1946, malarz; obrazy o lir. nastroju i prymitywizowanej formie; twórczość lit. i publicystyczna. Spychalski MARIAN, ur. 1906, działacz ruchu robotn., marszałek Polski, architekt; 1942-szef Sztabu Gł. GL; 1944-45 prez. Warszawy: 1944-49 cżł. Biura Polit. KG PPR i PZPR, 1949 odsunięty od działalności partyjnej i państw., 1956 zrehabilitowany; 1956-68 min. obrony nar.; od 1959 czł. Biura Polit. KG PZPR; od 1968 przewodn. Rady Państwa; na VII Plenum KC PZPR (XII 1970) zwolniony z obowiązków czł. Biura Polit.; 1971 (II) złożył rezygnację ze stanowiska przewodn. Rady Państwa. spycharka (buldożer), ciągnik gąsienicowy lub kołowy zaopatrzony z przodu w lemiesz do odspajania gruntu i przemieszczania — przez popychanie — urobku; używany do wyrównywania terenu, karczowania itp. Spychowo (do 1959 Pupy), w. w pow. szczycieńskim, woj. olsztyńskim, nad Jez. Spychowskim, przy szlaku kajakowym Krutyni; fabryka kalafonii i terpentyny, tartak. Spytek z Melsztyna (Spycymir), ?-1352, wojewoda krak. od 1328, kasztelan krak. od 1331, doradca polit. Władysława Łokietka i Kazimierza W.; protoplasta rodu Melsztyńskich i Tarnowskich. Spytek z Melsztyna, ?-1399, marszałek

nadworny od 1373, wojewoda krak. od 1381; twórca projektu małżeństwa Jadwigi z Władysławem Jagiełłą; pośredniczył w rokowaniach Władysława z Witoldem; zginął nad Worskłą. Spytek z Melsztyna, 1398-1439, kasztelan biecki od 1437, przywódca husytów pol., przeciwnik Z. Oleśnickiego; zwolennik współdziałania z husytami czes.; organizator opozycyjnej konfederacji w Korczynie, zginął pod Grotnikami. Spytkowice, w. w pow. wadowickim, woj. krak.; węzeł kol.; wczesnobarok. zamek (XVI-XVII w.) iukościół (XVII w.). Squarcione [sk arczone] FRANCESCO, 1397-1474, wł. malarz okresu renesansu; obrazy rel. (poliptyk Św. Hieronim ze świętymi). Squarzina [skuarcina] LUIGI, ur. 1922, wł. reżyser i dramaturg; dyr. Teatro Stabile w Genui; wystawia gł. wł. utwory dram. (Każdy na swój sposób L. Pirandella). Squaw Valley [skuo wäly], miejscowość w USA (Kalifornia), w górach Sierra Nevada; znany ośr. sportów zimowych. sr, symbol jednostki steradian (dawniej srd). Sr, symbol pierwiastka chem. strontu. Šrámek FRÁŃA, 1877-1952, pisarz czes.; przedstawiciel anarchizującego nurtu modernizmu; impresjonista; elementy witalizmu w liryce, opowiadaniach, powieściach i dramatach. Srbik [zrbyk] HEINRICH, 1878-1951, historyk austr.; prof. uniw. w Grazu i Wiedniu, prezes Austr. Akad. Nauk; badacz historii polit., ustrojowej i kultury. srebra azotan AgNO3, kryształy ciemniejące ná świetle; stosowany m.in. do wyrobu luster, emulsji fot., do srebrzenia, w lecznictwie do wypalania (p.n. lapis); nazwa alchemiczna — kamień piekielny. srebra bromek AgBr, jasnożółte kryształy; ulega rozkładowi pod wpływem światła z wydzieleniem metalicznego srebra; stosowany jako składnik światłoczułych emulsji fotograficznych. srebra chlorek AgCl, krystal. proszek; na świetle ulega rozkładowi z wydzieleniem metalicznego srebra; stosowany do produkcji materiałów fot., do srebrzenia, w lecznictwie, w analizie chemicznej. srebra piorunian AgONC, substancja krystal., ciemniejąca pod wpływem świa-Ł tła; ogrzany wybucha; stosowany do wy robu spłonek. srebra siarczek Ag2S, ołowianoszara substancja krystal.; w przyrodzie występuje jako minerał argentyt. Srebrna Góra, w. w pow. ząbkowickim, woj. wrocławskim, w regionie G. Sowich; przemysł metal, i drzewny. — W 1536-1945 miasto; rozwój osady w XIV w. związany z eksploatacją rudy zawierającej srebro; 1765-77 budowa twierdzy; w II wojnie świat, obóz jeniecki (gł. oficerowie pol.). Srebrna Przełęcz, przełęcz w Sudetach, między G. Bardzkimi a G. Sowimi; wys. 586 m. Srebrny STEFAN, 1890-1962, filolog klas.: prof. uniw., m.in. w Wilnie i Toruniu: znawca dramatu, mimu i meliki gr.; tłumacz Ajschylosa i Arystofanesa; Studia scaenica. srebro Ag, pierwiastek chem. o liczbie atom. 47, z podgrupy miedziowców; miękki, kowalny, srebrzysty metal szlachetny; wartościowość +1; najlepszy znany przewodnik ciepła i elektryczności; ze stopów s. wyrabia się przedmioty ozdobne, monety, aparaturę chem.; związki zwykle światłoczułe. srebrzanka, stal narzędziowa (o zawartości ok. 1,1% wolframu) w postaci prętów ciągnionych i polerowanych. srebrzenie, pokrywanie przedmiotów (gł. miedzianych lub mosiężnych) warstewką srebra, najczęściej metodą galwaniczną; stosuje się dla celów techn. (w elektrotechnice) i dekoracyjnych (np. w produkcji platerów, w jubilerstwie). srebrzystość liści, choroba drzew owo-

cowych, groźna gł. dla śliw, wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: srebrzystobiałe zabarwienie liści, zasychanie gałęzi, a nawet całych drzew. srebrzysty francuski królik →szampański królik. srebrzysty lis, hodowana na fermach odmiana lisa pospolitego z Kanady, Alaski i wsch. Syberii; brzuch, nogi i głowa (z maską) czarne, koniec ogona biały, strona grzbietowa srebrzysta. Sredna Gora (Antybałkan), pasmo górskie w Starej Pianinie (Bułgaria); wys. do 1604 m. Sremac STEVAN, 1855-1906, serb. pisarz realist..; humorysta; powieści i opowiadania z życia drobnomieszczaństwa i wsi. Sremska Mitrovica, m. w Jugosławii (Wojwodina), nad Sawą; 23 tys. mieszk. (1965); przemysł papiern., spożywczy. sroka (Pica pica), ptak z rodziny krukowatych; dł. 43 cm; upierzenie kontrastowe, czarno-białe; długi ogon; wszystkożerna; Eurazja, pn. Afryka, Ameryka Pn. srokosz (dzierzba srokosz, Lanius excubitor), ptak z rzędu wróblo waty eh; dł. 25 cm; upierzenie popielato-biało-czarne, z czarną pręgą przez oko; żywi się drobnymi kręgowcami; Eurazja, Ameryka Pn.; chroniony. Srokowo, w. w pow. kętrzyńskim, woj. olsztyńskim, nad rz. Ornet; drobny przemysł; 1405-1945 miasto. Srokowski KONSTANTY, 1878-1935, publicysta, działacz polit; czł. PSD; współred. „Słowa Polskiego", „Kraju"; 1917 sekr. gen. NKN. Srokowski MIECZYSŁAW, 1873-1910, pisarz; powieści i nowele o tematyce erotycznej (Kult ciała) i psychol., wiersze. Srokowski STANISŁAW, 1872-1950, geograf i działacz społ.; twórca i dyr. Instytutu Bałtyckiego; prace z geografii gosp. i regionalnej; Prusy Wschodnie. srom, zewn. narządy płciowe kobiet i samic ssaków. sromotnik (Phallus), grzyb z grupy wnętrzniaków; owocniki mają kształt galaretowatego jaja, po dojrzeniu wydziela zapach padliny; w Polsce s. bezwstydny. srożypląt (korzeniara, ryzofora, Rhizophora), drzewa tropik, wybrzeży mor.; wchodzą w skład namorzynów; drewno budulcowe; w korze garbniki. Srzednicki KONRAD, ur. 1894, grafik, malarz; prof. ASP w Krakowie; kompozycje figuralne o poet. nastroju; techniki metal, i litografie. s.s., żegl. →SS. SS →Sztafety Ochronne NSDAP. SS (s.s.), żegl. oznaczenie parowca. ssak (aspirator), med. przyrząd działający na zasadzie ssącej pompy próżniowej, służący do odsysania płynów z jam lub narządów ciała podczas operacji. ssaki (Mammalia), gromada najwyżej uorganizowanych kręgowców stałocieplnych; ok. 8 tys. gat.; ciało okryte włosami; żyworodne, prócz stekowców; młode karmią mlekiem; samice większości gat. wyróżniają się silnie rozwiniętym instynktem macierzyńskim; obejmują: stekowce, torbacze i łożyskowce. ssanie, fizjol. pobieranie płynnego pokarmu przez wytwarzanie niskiego ciśnienia w początkowym odcinku przewodu pokarmowego; s. mleka z gruczołów sutkowych matki przez młode ssaki (obniżenie ciśnienia w jamie ustnej zachodzi dzięki odpowiedniemu układowi żuchwy, języka, warg); s. u różnych pasożytów odżywiających się krwią. ssanie (zasysanie), techn. wpływanie płynu do przewodu, pojemnika itp. dzięki wytwarzanemu tam podciśnieniu; także suw tłoka pompy, sprężarki lub silnika spalinowego, przy którym następuje napełnienie cylindra wodą, powietrzem lub mieszanką. ssawa →ekshaustor. ssawka (trąbka), narząd gębowy motyli przystosowany do wysysania nektaru z kwiatów.

Staff 1103 ssawki (haustoria), organy roślin pasożytniczych (np. strzępki grzybów, haustoria jemioły) pobierające pokarm z komórek żywiciela. ssawna rura, przewód łączący wlot pompy, cylindra silnika spalinowego itp. z obszarem zasysania, np. zbiornikiem dolnym wody, gaźnikiem. ssawny kosz, techn. →smok. ssąca rura, przewód łączący wylot turbiny wodnej z obszarem wody dolnej, wytwarzający podciśnienie u wylotu wirnika; pozwala lepiej wyzyskać spad hydrauliczny wody. SSP →Szkoła Sztuk Pięknych. St, symbol jednostki stokes. Staaff [sta:w] CARL, 1860-1915, polityk szwedz.; przywódca liberałów; 1905 i 1911-14 premier; rzecznik rozszerzenia kompetencji izby niższej Riksdagu i oparcia ustroju o rządy parlamentarne. Stabie (obecnie Castellammare di Stabia), staroż. m. w Italii nad Zat. Neapolitańską, zniszczone przez wybuch Wezuwiusza (79); ruiny willi rzym. z tzw. malowidłami impresjonistycznymi. stabiliwolt, lampa jarzeniowa do stabilizacji napięcia elektrycznego. stabilizacja, ustalenie się lub utrzymywanie na stałym poziomie jakiegoś stanu, położenia lub przebiegu zjawiska. stabilizacja obrazów fotograficznych, nadanie trwałości obrazom fot. przez zamianę nie wywołanych światłoczułych halogenków srebra w nieświatłoczułe sole kompleksowe, przezroczyste i nie krystalizujące. stabilizacja produktów spożywczych, zabiegi stosowane w przemyśle spoż. (np. klarowanie win, homogenizacja śmietanki), zapobiegające zmianom pogarszającym jakość produktów. stabilizacyjna lampa, lampa elektronowa gazowana, 2-elektrodowa, do stabilizacji napięć elektr., zwykle stałych; wyzyskuje własność wyładowania elektr.; jarzeniowa, koronowa. stabilizator, przyrząd do utrzymywania stałej, zadanej wartości danej wielkości fiz., niezależnie od zmian in. wielkości, od których ona zależy; np. s. napięcia. stabilizator kursu, lotn. urządzenie do automatycznego utrzymywania samolotu na wyznaczonym kursie lotu i do stabilizacji położenia samolotu na tym kursie. stabilizator samochodu, urządzenie do zmniejszenia poprzecznego przechylania się nadwozia samochodu podczas jazdy na zakręcie. stabilizator statku →urządzenie stabilizujące. stabilizatory, substancje chem., które dodane w małych ilościach zapobiegają rozkładowi tworzyw syntet., materiałów wybuchowych i fot., leków itp.; zwykle są antyutleniaczami (fenole, aminy). stabilizowanie (sezonowanie),' obróbka cieplna polegająca na wygrzewaniu przedmiotu metal, w niewysokich temperaturach; ma na celu zmniejszenie naprężeń własnych i zapewnienie stałości wymiarów wyrobu. stabilności kryteria, kryteria pozwalające sprawdzić stabilność określonego układu fiz. bez konieczności dokładnej analizy zachodzących w nim procesów (np. k.s. Hurwitza, Nyquista, Lapunowa, Popova). stabilność (stateczność), własność obiektu (układu) fiz., biol., ekon. itp. polegająca na tym, że małe zmiany pobudzenia wywołują małe zmiany jego zachowania się. Stablewski FLORIAN, 1841-1906, arcybiskup gnieźnieńsko-pozn. od 1891; poseł do sejmu prus. 1876-91; rzecznik ultralojalizmu. Stabrowski KAZIMIERZ, 1869-1929, malarz; czł. stów. Sztuka; współorganizator i dyr. warsz. SSP; secesyjne, fantast, kompozycje figuralne, pejzaże, portrety.

staccato [stakkato; wł.], muz. sposób wykonania polegający na ostrym oddzielaniu dźwięków. Stachanow ALEKSIEJ G., ur. 1905, radz. górnik i racjonalizator; 1935 ustanowił rekord w wydobyciu węgla kam., czym zapoczątkował w ZSRR masowy ruch współzawodnictwa pracy (ruch stachanowców). Stachiewicz JULIAN, 1890-1934, generał; czł. POW, legionista; bliski współpracownik J. Piłsudskiego; od 1926 szef Wojsk. Biura Historycznego. Stachiewicz PIOTR, 1858-1938, malarz; obrazy rel., rodzajowe, pejzaże; ilustracje do Quo vadis H. Sienkiewicza. Stachiewicz WACŁAW, Ur. 1894, generał; 1917-18 szef sztabu KG POW; 1935-39 szef Sztabu GL; we wrześniu 1939 szef Sztabu Wodza Nacz.; 1939-41 internowany w Rumunii; następnie na emigracji. Stachoń BOLESŁAW, 1897-1941, pilot, pułkownik; 1921 organizator Wojsk. Szkoły Szybowcowej w Ustianowej; we wrześniu 1939 dowódca lotnictwa armii „Pomorze"; zginął w locie bojowym. Stachowicz MICHAŁ, 1768-1825, malarz, grafik; współcz. wydarzenia hist. (Przysięga Kościuszki), obrazy rel. i rodzajowe, portrety; ilustracje, malowidła ścienne. Stachurski MARIAN, ur. 1931, malarz, grafik; ilustracja książkowa, plakat, grafika artystyczna. stacja kolejowa, miejsce postoju pociągów i przeprowadzania podstawowych operacji techn. i handl. związanych z procesem transportu. stacja krwiodawstwa, placówka społ. służby zdrowia przeznaczona do pobierania, konserwowania, przechowywania i przetwarzania krwi do celów leczniczych. stacja naukowa, placówka nauk.-badawcza, ośrodek doświadczalny na danym terenie. stacja pomp →pompownia. stacje chemiczno-rolnicze, placówki usługowo-badawcze, wykonujące dla potrzeb rolnictwa analizy gleb, nawozów i pasz oraz sprawujące opiekę nad gospodarką nawozową danego rejonu. Stacje Męki Pańskiej, -szt. plast, cykl przedstawień mal. lub rzeźb, z epizodami (od 7 do 14) drogi krzyżowej Chrystusa; znane od końca XIV w.; zwykle w nawach kościoła lub na zewnątrz. Stacje Naukowe PAN, ośrodki nauk.badawcze za granicą, mające na celu pomoc w pracy pol. uczonym; S.N. PAN w Paryżu (Centrę Polonais des Recherches Scientifiques de Paris), zał. 1891 przy Bibliotece Pol. przez AU, 1946 przejęta przez władze PRL; S.N. PAN w Rzymie (Accademia Polacca, Biblioteca di Roma), zał. 1946. stacje sanitarno-epidemiologiczne, placówki (woj., pow., miejskie) społ. służby zdrowia, podległe Państw. Inspekcji Sanitarnej; gł. zadania: zapobieganie i zwalczanie chorób zakaźnych i zatruć, wydawanie przepisów sanitarnych i kontrola ich wykonywania. stacjonariusz, urzędowy księgarz uniwersytecki w średniowieczu, posiadający na składzie określone rękopisy i wypożyczający je studentom. stacjonarna przemiana (proces stacjonarny), proces termodynamiczny, w którym parametry opisujące układ są stałe (lub prawie stałe), mimo występujących w układzie przepływów (np. ciepła, prądu elektr.). stacjonarne studia, studia, w czasie trwania których studenci uczestniczą bezpośrednio w zajęciach (np. wykładach, seminariach) prowadzonych na uczelni. stacjonować: JL) przebywać gdzieś przez jakiś czas, mieć postój (gł. o wojsku); 2) wyznaczać miejsce postoju, pobytu. Stackelberg OTTO MAGNUS, 1736-1800, ambasador ros. w Polsce 1772-90; pod jego presją sejm zatwierdził I rozbiór Polski.

Stade [szta:də], m. w NRF (Saksonia Dolna), w pobliżu ujścia Łaby, ośr. adm. okręgu S.; 32 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft., przemysł stoczn., włókienniczy. stadhouder [stathoudər], w Niderlandach XV-XVIII w. przedstawiciel króla hiszp. (namiestnik), później najwyższy urzędnik republ. w poszczególnych prowincjach. stadiał, chłodniejszy okres w glacjale, podczas którego lodowiec zwiększa swój zasięg. stadion, w staroż. Grecji: miara długości równa 160-193 m (zwykle 192 m) oraz dystans biegowy, od 165 m (s. pytyjski) do 210 m (s. joński); na igrzyskach w Olimpii — 192,27 m. Stadion [szta:dion] FRANZ VON, 1806-53, polityk austr.; 1846-48 gubernator Galicji; 1848 stłumił ruch rewol. we Lwowie. stadion panatenajski, staroż. stadion gr. w' Atenach; rozbudowany w II w., zrekonstruowany 1895; miejsce rozegrania I nowoż. igrzysk olimpijskich (1896). stadion sportowy, teren z urządzeniami spore, trybunami, szatniami, instalacją świetlną i zegarową itp., zazwyczaj z centralnie położonym i otoczonym bieżnią lekkoatletyczną boiskiem piłkarskim. stadium, wyodrębniająca się część jakiegoś procesu; okres w rozwoju czegoś; faza, etap. Stadnicki PIOTR JAKUB, 1735-82, bankier w Amsterdamie, zasłużony dla skarbu Stanów Zjedn. walczących o niepodległość. Stadnicki STANISŁAW (ZW. Diabłem Łańcuckim), 1551-1610, starosta zygwulski; warchoł i awanturnik; jeden z przywódców rokoszu Zebrzydowskiego. stadnik →buhaj. stadnina, ośrodek hodowli zarodowej, w którym hoduje się konie zwykle jednej rasy lub typu, zlokalizowany w gospodarstwie rolnym stanowiącym bazę paszową (Państw. Stadnina Koni, PSK); gł. celem prac hod. w s. jest doskonalenie cennych ras i dostarczanie materiału zarodowego. stado, biol. forma organizacji życia niektórych gat. zwierząt, zgrupowanie osobników zwykle jednego gat. na wspólnym terytorium, zorganizowane hierarchicznie, z przewodnikiem na czele; np. s. jeleni. stado, zootechn. grupa zwierząt gospodarskich określonej rasy lub typu, złożona ze sztuk dorosłych (s. podstawowe) i młodych (s. obrotowe); w praktyce hod. rozróżnia się s.: zarodowe (tworzą je zwierzęta zapisane do ksiąg hod.), hodowlane (reprodukcyjne) — przeznaczone do rozmnażania cennych linii hod., towarowe (użytkowe) — produkujące mleko, mięso, wełnę, skóry itp. stado ogierów, grupa ogierów reproduktorów określonych ras, wytypowana dla danego rejonu kraju i skupiona w jednym ośrodku (Państw. Stado Ogierów, PSO); ogiery stada są na okres sezonu rozpłodowego rozsyłane do tzw. stacji kopulacyjnych. Staël [sta:l] NICOLAS DE, 1914-55, malarz fr., pochodzenia ros.; reprezentował malarstwo abstrakc, pod koniec życia przedstawieniowe. Staël-Holstein [sta:l holsztajn] GERMAINE DE, 1766-1817, pisarka fr.; prekursorka badań porównawczych w literaturze (De la littérature); inspiratorka romantyzmu; prace polit.-estet., powieści (Koryntia) . Staff FRANCISZEK, 1885-1966, brat Leopolda, ichtiolog; prof. SGGW; organizator rybactwa i badań ichtiologicznych w Polsce; prace z ichtiologii i rybactwa; Ryby słodkowodne Polski... Staff LEOPOLD, 1878-1957, poeta; w klasycyzującej liryce refleksyjno-filoz. łączył spontaniczną afirmację życia z postawą sceptyka-humanisty; zbiory (Sny o potędze, Wysokie drzewa, Martwa pogoda, Wiklina), symbolist. dramaty poetyckie

1104 Staff (Skarb), przekłady psalmów bibl., pisarzy klas., fr., wł., niemieckich. Staff LUDWIK MARIA, 1890-1914, poeta i prozaik; liryka refleksyjna (Zgrzebna kanty czka), powieść Grzeszne gołębie, zbiór opowieści Dwie pieśni. Staffa [stäfə], wyspa u wybrzeży W. Brytanii (Szkocja), w grupie Hebrydów Wewnętrznych; liczne jaskinie i kolumny bazaltowe (m.in. Grota Fingala, dł. 69 m). Stafford [stäfərd], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Staffordshire; 54 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., ceram., obuwn., metalowy. stafilokoki, biol. →gronkowce. stagnacja, zastój, brak ruchu, działania. stagnacja, ekon. brak postępu w produkcji; charakterystyczna dla fazy depresji. Stagnelius ERIK JOHAN, 1793-1823, pisarz szwedz.; romantyk; liryka, epos, tragedie. Stahl [szta:l] GEORG ERNST, 1660-1734, niem. chemik i lekarz; twórca teorii flogistonu. Ståhlberg [sto:lberj] KAARLO JUHO, 1865-1952, prawnik fin.; prof. prawa uniw. w Helsinkach; współtwórca konstytucji republ. 1919; 1918-25 pierwszy prezydent Finlandii. Stahlhelm [szta:l-], 1918-35 niem. paramilitarna, nacjonalist. organizacja byłych kombatantów; 1933 wcielony częściowo, do SA; 1951 reaktywowany w NRF. Staines [stejnz], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 54 tys. mieszk. (1966); funkcje gł. mieszkaniowe; przemysł maszyn., chemiczny. staje (furlong), fur., jednostka długości w ang. i amer. układach jednostek miar; 1 fur. = 220 yd. = 201,17 m. staje (stajanie): 1) dawna pol. jednostka długości, różna, zależnie od czasu i miejsca; w Polsce przedrozbiorowej s. statutowe = 84 łokcie, staropol. = ok. 134 m, milowe = ok. 893 m; w XIX w. s. nowopol. = ok. 1066,8 m; 2) staropol. jednostka powierzchni, przeważnie równa 1,2-1,5 ha. Stajkow WESELIN, ur. 1906, bułg. grafik i malarz; sceny z życia ludzi pracy, hist., widoki miast bułg., pejzaże. stajnia, budynek przeznaczony do utrzymywania koni na uwięzi lub w tzw. boksach; także pomieszczenie dla osłów lub mułów. Stajnow PETKO, ur. 1896, kompozytor bułg.; w twórczości silne akcenty nar.; utwory symf., opracowania pieśni ludowych. stal, stop żelaza z węglem (do ok. 2%) i m. pierwiastkami, obrabiany plastycznie, otrzymywany w procesach stalowniczych w stanie ciekłym; gatunek stali zależny od składu chem., niekiedy również od właściwości wytrzymałościowych, fiz. i chem.; zależnie od sposobu wytwarzania — s. besemerowskie, tomasowskie, martenowskie, elektr., tyglowe; zależnie od przeznaczenia — konstrukcyjne, narzędziowe i specjalne. stalag, w II wojnie świat, obóz hitlerowski dla jeńców woj. — podoficerów i szeregowców; miejsce uwięzienia, pracy niewolniczej i eksterminacji jeńców. stalagmity, nacieki krystal. powstające na dnie jaskini wskutek osadzania się węglanu wapnia po wyparowaniu kapiącej ze stropu jaskini wody. stalagmometr, przyrząd do pomiaru napięcia powierzchniowego cieczy; pomiar na podstawie ciężaru jej kropel wypływających z cienkiej kalibrowanej rurki s. stalaktyty, nacieki krystal. (sople, rurki i in.) zwisające ze stropu jaskini; powstają wskutek wytrącania się węglanu wapnia z kapiącej wody. stal automatowa, stal o zwiększonej nieco zawartości siarki i fosforu stosowana do obróbki na automatach tokarskich, odznaczająca się dobrą skrawalnością. Stalin IOSIF (Józef) W. (właśc. I. Dżugaszwili), 1879-1953, działacz radzieckiego

i międzynar. ruchu robotn., mąż stanu, generalissimus; jeden z organizatorów rewolucji październikowej; od 1922 sekr. gen. KC partii; od 1924 faktyczny przywódca partii i rządu; od 1941 premier; podczas II wojny świat. nacz. dowódca sił zbrojnych ZSRR; autorytet S. przerodził się w kult jego osoby, doprowadził do naruszania leninowskich norm życia partyjnego i łamania praworządności socjalistycznej; działalność S. poddano krytyce na XX i XXII Zjeździe KPZR. Stalinabad →Duszanbe. Stalina Pik →Kommunizma Pik. Stalingrad →Wołgograd. stalingradzka bitwa, 17 VII 1942-2 II 1943, jedna z decydujących operacji strategicznych w II wojnie świat.; w XI 1942 wojska radz. zatrzymały ofensywę niem. na przedpolu Stalingradu (obecnie Wołgograd) oraz na zach. przełęczach Kaukazu i przeszły do kontrofensywy; w jej wyniku do II 1943 okrążyły i zlikwidowały 330-tysięczne zgrupowanie niem. armii. Staliniri →Cchinwali. Stalino →Donieck. Stalinogorsk →Nowomoskowsk. Stalińsk →Nowokuźnieck. Staliński BOHDAN, ur. 1924, fizykochemik; prof. Instytutu Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN, czł. PAN; specjalista w zakresie fizykochemii ciała stałego. staliwo (stal lana), stal w postaci gotowych odlewów (nie przerabiana plastycznie) o zawartości węgla na ogół mniejszej niż 1%; s. węglowe, stopowe i specjalne. stal kwasoodporna, stal stopowa o znacznej zawartości chromu (17-20%) i nieco zwiększonej zawartości krzemu i manganu; odporna na działanie większości kwasów, również na korozyjne działanie atmosfery. stal lana →staliwo. stalle, szł. plast, ozdobne ławy w prezbiterium kościołów, gł. kolegialnych, klasztornych i katedrach, przeznaczone dla duchowieństwa. Stalmach PAWEŁ, 1824-91, nar. działacz społ.-oświat, na Śląsku Cieszyńskim, publicysta, pastor. stal magnetyczna, stal wykazująca w polu magnet. własności ferromagnet.; s.m. magnetycznie miękkie — stale niskowęglowe i krzemowe; s.m. magnetycznie twarde — stale wysokowęglowe zwykłe i stopowe, zawierające chrom, wolfram, kobalt i molibden. stal nierdzewna, stal stopowa odporna na korozję, o zawartości chromu 12-25%. Stalony-Dobrzański JERZY, 1886-1939, chemik nieorganik; prof. Polit. Warsz.; prace z dziedziny fotoluminescencji, fotografii, analizy jakościowej. staloryt, technika graf. polegająca na wyryciu rysunku w płycie stal., powleczeniu go farbą i odbiciu na papierze. staloskop →stilometr. Stalowa Wola, m., pow. miejski w woj. rzeszowskim, nad Sanem; 29,9 tys. mieszk. (1970); wielka huta stali i elektrownia cieplna (445 MW); przemysł maszyn., mat. bud. i spożywczy. — Osada i huta zał. 1937 w ramach realizacji Centr. Okręgu Przem.; prawa miejskie 1945; w okresie okupacji hitlerowskiej konspiracyjna produkcją broni. stalownia, wydział huty, w którym się przerabia surówkę, złom żel., często z innymi dodatkami — na stal; rozróżnia się s. konwertorową, martenowską i elektryczną. stal stopowa, stal zawierająca oprócz węgla wprowadzane celowo domieszki jednego lub kilku pierwiastków, jak chrom, nikiel, wolfram, molibden, wanad, mangan, krzem, aluminium, miedź i in. stal szybkotnąca, stal narzędziowa zachowująca dużą twardość w temp. do 600°C. stalugi →sztalugi.

stal węglowa, stal zawierająca poza węglem tylko pierwiastki pochodzące z przerobu hutn. (nie przekraczające określonej normy); s.w. nisko-, średnio- i wysokowęglowe. stała całkowania, liczba stała pojawiająca się przy całkowaniu funkcji. stała funkcja, funkcja, która dla różnych wartości argumentu przybiera jednakowe wartości, np. y — (1+x)—x. stała logiczna, wyrażenie o ściśle określonym znaczeniu, które zastępując w funkcji log. zawarte w niej zmienne log. — przekształca tę funkcję w zdanie. stałe fizyczne, wielkości o niezmiennych wartościach występujące we wzorach fiz., stanowiące podstawę ilościowego opisu zjawisk fiz. (np. stała Plancka, ładunek elementarny, prędkość światła w próżni). stałocieplne zwierzęta (zwierzęta homo jotermiczne), ssaki i ptaki, zwierzęta o prawie stałej temperaturze ciała (duże ssaki 35-36°, inne ssaki 38-40°, ptaki 3943°), niezależnej od temperatury otoczenia. stałocieplność (homojotermia), fizjol. utrzymywanie prawie stałej temperatury ciała (na poziomie optymalnym dla przebiegu procesów enzymatycznych w tkankach) przez organizm zwierzęcy, niezależnie od zmian temperatury otoczenia. stały ciąg, ciąg o wszystkich wyrazach jednakowych, np. 1, 1, 1, ... Stały Trybunał Arbitrażowy (Stały Trybunał Rozjemczy), organ powołany na podstawie haskich konwencji pokojowych (1899, 1907) w celu ułatwienia państwom korzystania z arbitrażu międzynarodowego. Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, sąd międzynar. w Hadze działający w okresie istnienia Ligi Narodów, powołany na podstawie umowy i statutu z 1920; kontynuatorem jest Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości w Hadze. Stamatow GEORGI, 1869-1942, pisarz bułg.; reprezentant realizmu krytycznego; opowiadania ukazujące gł. konflikty środowiska miejskiego. Stambolić PETAR, ur. 1912, jugosł. działacz ruchu robotn.; podczas II wojny świat, uczestnik ruchu oporu w Serbii; 1954-66 w Komitecie Wykonawczym KC Związku Komunistów Jugosławii, od 1966 czł. Prezydium KC; 1957-63 przewodn. Skupsztiny, 1963-67 premier, od 1968 przewodn. Prezydium KC Związku Komunistów Serbii. Stambolijski ALEKSANDYR, 1879-1923, polityk bułg., przywódca partii chłopskiej; 1919-23 premier; zamordowany. Stambołow STEFAN, 1854-95, polityk bułg., przywódca partii nar.-liberalnej (stambolistów), 1884 przewodn. parlamentu; 1887-94 premier o władzy niemal dyktatorskiej ; zamordowany przez przeciwników politycznych. Stambuł (Istanbul, Konstantynopol, staroż. Bizancjum, słow. Carogród), największe m., ośr. gosp. i kult. Turcji, nad cieśn. Bosfor i morzem Marmara; gł. port mor. kraju, ośrodek adm. prow. S.; 1,7 mln mieszk. (1965); różnorodny przemysł; 2 uniw.; muzea; zabytki bizant.: kościoły (m.in. Hagia Sophia — obecnie meczet, św. Ireny, św. Sergiusza i Bachusa — VI w.), pałace, kolumny (m.in. Konstantyna), i tur.: liczne meczety, pałace, budynki użyteczności publicznej. — W starożytności kolonia gr. Byzantion (Bizancjum); 330-1453 stol. państwa bizant. (Konstantynopol); 1453-1923 stol. państwa tur.; do XIX w. gł. ośr. kult. Greków; 1766-93 pol. szkoła języków orientalnych, zał. przez Stanisława Augusta; po 1849 ośr. pol. emigracji. Stamford [stämfərd], m. w USA (Connecticut), nad O. Atlantyckim; 108 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 178 tys. (1960); przemysł maszyn., metal.,- elektrotechn., chem., gumowy.

stannin 1105 Stamford Bridge [stämfərd brydż] (w. nie, koncerty, rapsodie i tańce irl., utwow W. Brytanii, hrabstwo Yorkshire, k. m, ry rel., pieśni. York), 1066 klęska Norwegów (zginął HaStångebro [stoŋəbru:] (miejscowość w rold III Haardraade), która zahamowała pd. Szwecji, koło m. Linköping), 1598 dalszy podbój Anglii. zwycięstwo Karola Sudermańskiego nad Štamic JAN, 1717-57, czes. kompozytor wojskami Zygmunta III Wazy (zw. też i skrzypek; czołowy reprezentant szkoły bitwą pod Linköping). mannheimskiej; 74 symfonie, koncerty, stangret, woźnica powozu, bryczki, kasonaty, tria orkiestrowe. rety. Stamm [sztam] EDWARD, 1886-1940, maStaniątki, w. w pow. i woj. krak.; got. tematyk, filozof, epistemolog, historyk halowy kościół Benedyktynek (XIII w.) nauki i techniki, z zawodu nauczyciel; i klasztor (XVII, XX w,, z pozostałościaautor licznych prac — także z metrologii mi gotyckimi; zał. 1228). i telegrafii. stanica, jednostka adm.-terytorialna Stamm [sztam] FELIKS, ur. 1901, wy- (o charakterze obronnym) w XVIIIbitny trener bokserski; szkoli pięściarzy XX w. na zamieszkałych przez Kozaków od 1923; współtwórca międzynar. sukce- obszarach Rosji; obejmowała do kilku sów boksu polskiego. osiedli, na czele stał ataman. Stammler [sztam-] RUDOLF, 1856-1938, Staniewicz JAN, 1823-1904, dowódca poprawnik niem., teoretyk prawa; przed- wstania 1863 w pow. szawelskim na Żmustawiciel neokantyzmu; prof. uniw. w dzi. Marburgu, Giessen, Halle i w Berlinie. Staniewicz LEON, 1871-1951, elektryk; Stamp [stämp] LAWRENCE DUDLEY, prof. instytutów techn. w Piotrogrodzie, 1898-1966, ang. geograf i geolog; prof. Polit. Warsz. i Gdańskiej, czł. ANT; prauniw. w Londynie; od 1962 doktor h.c. ce z elektrotechniki teoretycznej. Uniw. Warsz.; prace z geologii, geografii Staniewicz WITOLD, 1888-1966, ekonogosp. (użytkowanie ziemi) i regionalnej; mista rolny; prof. uniw. w Wilnie i w red. słownika terminów geograficznych. Poznaniu; kierownik wydziału PINGW „Stampa, La", wł. dziennik liberalny w Puławach; 1926-30 min. reform rolnych. wydawany od 1867 w Turynie, związany Staniewscy, artyści cyrkowi, bracia: z koncernem FIAT. RONISŁAW (1889-1956), właściciel cyrku stan, w niektórych państwach federal- B w Warszawie lat międzywoj.; M IECZYSŁAW nych (USA, Meksyk, India, Brazylia) na- (1879-1927), clown; stworzył słynny duet zwa składowej części federacji. stan bezpośredniego zagrożenia pań- z Iwanem Radlińskim. staniol →cynfolia. stwa, wprowadzona na skutek zagrożenia stanislador, złota moneta pol. z czasów bezpieczeństwa państwa sytuacja prawna polegająca na rozszerzeniu obowiązków Stanisława Augusta; suweren. Stanislaus Polonus →Stanisław Polak. obywatela na rzecz obrony, określonych Stanisław, ok. 1030-79, biskup krakoww ustawie z 1967 o powszechnym obowiąski; wskutek zatargu z Bolesławem Śmiazku obrony PRL. stanca (stanza), lit.: 1) →oktawa; 2) łym skazany na śmierć; w XII w. (kanonizacja) kult S. i liczne legendy; spory rzadko używana nazwa strofy. stancja: 1) mieszkanie odnajmowane historiograficzne w Polsce na pocz. XX w. Stanisław, 1501-24, książę mazow., syn uczniom (często wraz z utrzymaniem); 2) dato. izba, pokój (zwł. w zajeździe, hote- Konrada III Rudego; 1519 objął rządy wraz z bratem Januszem III. lu). Stanisława Augusta styl, dworska odStancu [-nku] ZAHARIA, ur. 1902, rum. pisarz i publicysta; liryka, powieści i opo- miana wczesnego klasycyzmu pol., związana z osobistym mecenatem króla, rewiadania; Bosy, Psy łańcuchowe. stan cywilny, prawo zespół cech okre- prezentowana m.in. przez M. Bacciarelleślających sytuację osoby fiz. w rodzinie go, A. Le Bruna, J.Ch. Kamzetzera, (np. pokrewieństwo), a w szerszym zna- D. Merliniego; gł. zabytki: wnętrza Zamczeniu — jej sytuację osobistą (np. płeć, ku Królewskiego w Warszawie i Łazienki. Stanisława św. Order, odznaczenie pol. wiek). przez Stanisława Augusta stand: 1) stanowisko dla zawodnika w ustanowione zawodach strzeleckich; 2) trybuna dla 1765; początkowo miał jedną klasę; wznowidzów wyścigów konnych; 3) stoisko, na wiony 1807, zreorganizowany 1815 (4 klaktórym są rozłożone eksponaty wystawo- sy), 1831 włączony do odznaczeń rosyjskich. we. Stanisław August Poniatowski, 1732-98, standard, model, wzorzec, typ. standard, ekon. wyrób odpowiadający król pol. 1764-95, mecenas nauki i sztuki; królem przy poparciu Familii ustalonym cechom: jakości, miary, wagi, obrany i Katarzyny II; popierał reformy Czartoskładu chemicznego. Standard Oil Company [ständərd ojl ryskich i stronnictwa patriot.; współtwórkampəny], największy amer. koncern ca Konstytucji 3 maja; przystąpił do Tarnaft., zał. 1892; kontroluje przemysł naft. gowicy; abdykował po III rozbiorze. Stanisław Leszczyński, 1677-1766, król w wielu państwach kapitalistycznych. standardowe odchylenie →średnie od- pol. 1704-09 i 1733-36; wybrany przy poparciu Szwedów, 1709 po ich klęsce opuchylenie. standardowy stan (stan podstawowy), ścił kraj; 1733 przy pomocy króla fr. chem. stan substancji, gdy znajduje się Ludwika XV wybrany ponownie; po wojona w temp. 25° i pod ciśn. 1 Atm (jej nie sukcesyjnej pol. — we Francji (książę Lotaryngii); Głos wolny wolność ubezpieaktywność ciśnieniowa równa jest 1). standard życiowy, przeciętny poziom czający. Stanisławowska Oś w Warszawie, założycia. żenie urbanist. zaprojektowane 1768 na standaryzacja →normalizacja (2). standaryzacja, socjol. termin socjologii zlecenie Stanisława Augusta; ciągnie się niemarksistowskiej oznaczający upodab- od wsch. (kanał Piaseczyński, plac Na nianie się różnych jednostek i grup społ. Rozdrożu) ku Woli na zachodzie. Stanisławów →Iwano-Frankowsk. w sytuacji nabywania tych samych dóbr Stanisław Polak (Stanislaus Polonus), i biernego odbioru treści kultury masoXV/XVI w., drukarz pochodzenia pol. wej zach. społeczeństw. standaryzowana zmienna losowa, mat. działający w Neapolu, następnie w Sewilli (do 1514). zmienna losowa, dla której wartość oczeStanisławska STANISŁAWA, ur. 1920, tankiwana wynosi 0, a wariancja = 1. choreograf i reżyser; solistka wielu Stande STANISŁAW RYSZARD, 1897-ok. cerka, zespołów baletowych; inscenizacje w te1939, poeta; działacz KPP; od 1931 w atrach muz., ZSRR; przedstawiciel rewol. poezji pro- dyr. Operetki). gł. w Warszawie (od 1970 letariackiej (m.in. zbiór Trzy salwy z Stanisławski JAN, 1860-1907, malarz; Broniewskim i W. Wandurskim). prof. ASP w Krakowie, zasłużony pedagog; Stanford [stänfərd] CHARLES, 1852-1924, współzałożyciel stow. Sztuka; wybitny irl. kompozytor i pedagog; opery, symfo-

przedstawiciel pol. odmiany impresjonizmu; nastrojowe pejzaże (Bodiaki). Stanisławski JAN, ur. 1893, anglista, leksykograf, lektor Uniw. Jag.; podręczniki, słownik ang.-pol. i pol.-angielski. Stanisławski KONSTANTIN S. (właśc. K.S. Aleksiejew), 1863-1938, ros. aktor, reżyser, teoretyk teatru; 1897 współzałożyciel Teatru Artyst.; twórca nauk. metody pracy aktora opartej na przeżywaniu (tzw. system S.); inscenizacje sztuk A. Czechowa, M. Gorkiego; Moje życie w sztuce. Stanisław ze Skarbimierza (Skalbimierza), ?-1431, prawnik, filozof, teoretyk prawa międzynar.; prof. i rektor Akad. Krakowskiej; twórca pierwszego w literaturze świat, systematycznego wykładu prawa wojny i, obok Pawła Włodkowica, twórca pol. szkoły prawa narodów w XV .w. Staniszewski BOGUMIŁ, ur. 1924, energetyk; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z zakresu termodynamiki, wymiany ciepła, chłodziarek i magnetohydrodynamiki. Staniszkis WITOLD, 1880-1941, agrotechnik; prof. SGGW; liczne prace z uprawy roślin {Uprawa szczegółowa roślin) i chemii rolnej; zginął w Oświęcimiu. Staniukowicz KONSTANTIN M.S 1843-1903, prozaik ros.; felietony i powieści krytykujące burżuazję ros.; cykl opowieści morskich; opowiadania dla młodzieży. Stanke Dimitrow (do 1949 Dupnica), m. w Bułgarii, u zach. podnóży gór Rila; 36 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włókienniczy. Stankiewicz NIKOŁAJ, 1813-40, ros. myśliciel społ.-polit., twórca tzw. kółka S. Stankiewicz WITOLD, Ur. 1919, historyk; dyr. Biblioteki Nar.; red. nacz. ,.Rocznika Biblioteki Narodowej". Stankiewiczówna ZOFIA, 1862-1955, graficzka, malarka; techniki metal., linoryty i litografie (tematyka arch. — teka Warszawa). Stanko JAN, 1430-93, lekarz, przyrodnik, kanonik kapituły wrocławskiej i krak.; wykładowca medycyny w Akad. Krak.; autor rękopiśmiennego, wielojęzycznego słownika lekarskiego Antibolomenum. Stanković BORISAV, 1876-1927, pisarz serb.; powieści (Nieczysta krew), opowiadania i dramaty psychol. (Koštana). Stanley [stänly] SIR HENRY MORTON (właśc. John Rowlands), 1841-1904, podróżnik ang., badacz Afryki; w wyprawie 1871-72 odnalazł (nad jez. Tanganika) zaginionego D. Livingstone'a; odkrył rz. Lualabę (górny bieg Konga), Jez. Edwarda, rz. Kagerę, masyw górski Ruwenzori. Stanley [stänly] WENDELL MEREDITH, 1904-71, amer. biochemik i wirusolog; prof. uniw. kalifornijskiego i dyr. laboratorium wirusów tamże; wyizolował w postaci krystalicznej wirusa mozaiki tytoniowej; wyodrębnił niektóre enzymy w postaci czystej; nagr. Nobla. Stanley [stänly], m. w W. Brytanii (Anglia); 45 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kamiennego. Stanley [stänly], ośrodek adm. Falklandów; 1,0 tys. mieszk. (1965); port rybacki, baza wielorybnicza. Stanleya Wodospady [w. stänleja], siedem katarakt na Lualabie (górny bieg Konga), w Kongu (Kinszasa), powyżej m. Kisangani. Stanley Pool [stänly pu:l], jeziorne rozszerzenie rz. Kongo, powyżej Wodospadów Livingstone'a, na granicy 2obu państw kongijskich; pow. 500-800 km , głęb. do 25 m; miasta nad S.P.; Kinszasa, Brazzaville. Stanleyville [stãlewil] →Kisangani. stan naprężenia (stan napięcia), mech. stan równowagi wewn. ciała poddanego działaniu sił; charakteryzowany w każdym punkcie ciała przez 3 składowe normalne naprężenia i 3 — styczne. stannin (piryt cynowy), minerał, siarczek miedzi, żelaza i cyny; stalowoszary, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych.

1106 Stanny nazwa mieszczaństwa w odróżnieniu od proletariatu. stanu równanie, zależność między wielkościami (parametrami) opisującymi stan układu termodynamicznego (np. w przypadku gazu — ciśnienie, temperatura i objętość); najprostsze jest r.s. gazów doskonałych (Clapeyrona) pV = RT (R — stała gazowa). stan wody, wysokość zwierciadła wody w rzece, kanale, studni pomiarowej, sztucznym zbiorniku lub urządzeniu hydrotechnicznym, względem umownego poziomu stałego. stan wojenny, wprowadzana na skutek zewn. zagrożenia bezpieczeństwa państwa sytuacja prawna polegająca na ograniczeniu konst. praw i wolności obywatelskich, zwiększeniu obowiązków obywateli na rzecz obrony państwa i rozszerzeniu uprawnień władz i sądów wojsk.; wg konstytucji PRL — s.w. zarządza Rada Państwa. stan wyjątkowy (stan oblężenia), wprowadzana na skutek wewn. zagrożenia bezpieczeństwa państwa sytuacja prawna polegająca na ograniczeniu konst. praw i Podział administracyjny Stanów Zjednoczonych wolności obywatelskich oraz rozszerzeniu Ameryki Północnej uprawnień władz i sądów wojsk.; konstytucja PRL nie przewiduje s.w. stany, grupy społ. w feudalizmie, mająPow. w Stan ludność rok przy ce wyraźnie wyodrębnione stanowisko pratys. km2 wne; w Polsce w XIII-XIV w. wyodrębnitys.(1970) Stolica łączenia do Unii ły się 4 s.: szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo. Stany Generalne, w przedrewol. Francji Alabama 133,7 3 373 Montgomery 1819 gł. przedstawicielski organ stanowy z uAlaska 1518,8 295 Juneau 1959 działem duchowieństwa, szlachty i miast; Arizona 295,0 1752 Phoenix 1912 zwoływane od 1302 przez króla, gł. w spraArkansas 137,5 1886 Little Rock 1836 Connecticut 13,0 | wach podatków; po przerwie (od 1614) 2 988 Hartford 1788 Dakota Pd. 199,6 zwołane 1789, przekształciły się w Zgro661 Pierre 1889 Dakota Pn. 183,0 madzenie Narodowe. 611 Bismarck 1889 Delaware 5,3 stany skupienia materii, trzy podstawo543 Dover 1787 Floryda 151,7 we formy występowania ciał materialnych: 6 671 Tallahassee 1845 Georgia 152,5 stały, ciekły, gazowy; jako niezależny 4 492 Atlanta 1788 Hawaje 16,7 s.s.m. wyróżnia się plazmę. 749 Honolulu 1959 Idaho 216,4 698 Boise 1890 Stany Zjednoczone Ameryki (United Illinois 146,1 10 978 Springfield 1818 States of America, USA), państwo federaIndiana 94,0 5143 Indianapolis 1816 cyjne w Ameryce Pn.; 9363,4 tys. km2, Iowa 145,8 2 790 Des Moines 1846 203,2 mln mieszk. (1969) — biali (88%), Kalifornia 411,0 19 715 Springfield 1850 Murzyni (11%), ponadto Indianie (ponad Kansas 213,1 2 222 Topeka 1861 500 tys.), Japończycy, Chińczycy; Polonia Karolina Pd. 80,4 2 523 Columbia 1788 amer. liczy (wg różnych szacunków) od Karolina Pn. 136,2 4 962 Releigh 1789 3,5 do 10 mln osób; stol. Waszyngton, gł. Kentucky 104,6 3161 Frankfort 1792 m.: Nowy Jork, Chicago, Los Angeles, FiKolorado 270,0 2178 Denver 1876 ladelfia, Detroit, Boston, San Francisco; Kolumbii Dystrykt 0,2 746 Waszyngton a składa się z 50 stanów i stołecznego DysLuizjana 125,7 3 564 Baton Rouge 1812 tryktu Kolumbia; j.u. angielski. PołudniMaine 86,0 977 Augusta 1820 kowy układ krain geogr.; od wsch. na Maryland 27,4 3 875 Annapolis 1788 zach.: Nadatlantycka Niz. Nadbrzeżna, Massachusetts 21,4 5 630 Boston 1788 Appalacriy, Niz. Zatokowa, Niz. WewMichigan 150,8 8 778 Lansing 1837 nętrzne, Wielkie Równiny, Kordyliery; Minnesota 217,7 3 768 Saint Paul 1858 najwyższy szczyt — Mt. McKinley — 6194 Missisipi 123,6 2159 Tackson 1817 m (Alaska), najniższy punkt — Dolina Missouri 180,5 4 636 Jefferson City 1821 Śmierci (Kalifornia) — 86 m p.p.m.; kliMontana 381,1 682 Helena 1899 mat od zwrotnikowego na pd. do polarneNebraska 200,0 1468 Lincoln 1867 go na pn. Alaski; największe rzeki: MisNevada 286,3 482 Carson City 1864 sisipi (gł. dopływy: Missouri, Ohio, ArkanNew Hampshire 24,1 723 Concord 1788 sas), Kolumbia, Kolorado, Rio Grande del New Jersey 20,3 7 085 Trenton 1787 Norte, Jukon (Alaska); na granicy z KanaNowy Jork 128,4 17980 Albany 1788 dą— Wielkie Jeziora. Wysoko rozwinięty Nowy Meksyk 315,1 998 Santa Fe 1912 kraj przem.-roln.; wydobycie ropy naft. Ohio 106,8 10542 Columbus 1803 (gł. Teksas, Alaska), gazu ziemnego, węgla Oklahoma 181,1 2 498 Oklahoma City 1907 (gł. Appalachy), rud żel., miedzi, cynku, Oregon 251,2 2 056 Salem 1859 ołowiu, uranu, molibdenu; 60% produkcji Pensylwania 117,4 11670 Harrisburg 1787 przem. dostarcza region pn.-wsch. (tzw. Rhode Island 3,1 922 Providence 1790 Pas Przemysłowy); gł. ośrodki przem.: Tennessee 109,4 3 389 Nashville 1796 Nowy Jork, Chicago, Los Angeles; rolnicTeksas 692,4 10 989 Austin 1845 two wysokotowarowe; uprawa kukurydzy, Utah 219,9 1061 Salt Lake City 1896 pszenicy, soi, bawełny, tytoniu, drzew Vermont 24,9 438 Montpelier 1791 owocowych, warzyw; hodowla bydła i Waszyngton 176,6 3 353 Olympia 1889 trzody chlewnej. — Kraj zamieszkany Wirginia 105,7 4 543 Richmond 1788 przez Indian, od XVI w. kolonizowany Wirginia Zach. 62,6 1702 Charleston 1863 przez Hiszpanów, Francuzów, Holendrów Wisconsin 145,4 4 367 Madison 1848 Wyoming 253,6 i Anglików; zalążkiem państwa — związek 329 Cheyenne 1890 13 kolonii ang. (zał. 1607-1733 na wsch. b wybrzeżu), które w toku wojny o niepoStany Zjednoczone 9 363,1 200 251 Waszyngton dległość (1775-83) ogłosiły 1776 niepodległość USA (uznaną przez Anglię 1783); a Okręg stołeczny, podlega bezpośredn io Kongresowi; obszar wybrany 1790 przez następnie tworzenie się i przyłączanie inJ. Waszyngtona na przyszłą stolicę Stanów Zjednoczonych. b Dane spisu powszechnych stanów oraz wzrastająca imigracja nego z 1 IV 1970, nie obejmują wojska oraz mieszkańców Stanów Zjednoczonych z Europy; przyłączenie m.in.: Teksaprzebywających za granicą; wg szacunkó w ogólna liczba mieszkańców Stanów Zjesu (w wojnie z Meksykiem 1846-48), Kalidnoczonych wynosiła 205 395 tys. mieszk. (średnia roczna 1970). fornii, Nowego Meksyku, zakup Alaski Stanny JANUSZ, ur. 1932, grafik; gł. ilustracja książkowa, także plakat; współpracuje z filmem. stan oblężenia →stan wyjątkowy. stan odkształcenia, mech. pojęcie na określenie stopnia i rodzaju odkształcenia, jakiego doznało ciało poddane działaniu sił; charakteryzowany w każdym punkcie przez 6 wielkości opisujących deformację elementarnego, myślowo wyodrębnionego prostopadłościanu w danym punkcie ciała. Stanojević STANOJE, 1874-1937, historyk serb.; prof. uniw. w Belgradzie; autor m.in. Vizantija i Srbi oraz prac o stosunkach serbsko-bizantyjskich. Stanowe Góry, góry w azjat. części ZSRR, między dorzeczem Amuru i Ałdanu; dł. ok. 700 km, wys. do 2412 m; węgiel kamienny. stanowienie, zootechn. →krycie. stanowiska, astr.: 1) s. planety — punkty na sferze niebieskiej, w których planeta zmienia kierunek ruchu z prostego na wsteczny lub odwrotnie; 2) s. Słońca —

punkty na ekliptyce odległe o 90° od punktów równonocy. stanowiska antropologiczne, miejsca znalezienia szczątków człowieka kopalnego i form przedludzkich; znaczenie w badaniach z zakresu antropogenezy. Stans [sztans], m. w Szwajcarii, stol. kantonu Nidwalden; 4,3 tys. mieszkańców (1968); ośr. turystyczny. stante pede [łac], „na jednej nodze"; zaraz, natychmiast, niezwłocznie. Stanton [stänten] ELIZABETH, 1815-1902, amer. sufrażystka i abolicjonistka; 1869-92 przewodn. stowarzyszenia do walki o prawa wyborcze dla kobiet. Stantona liczba, liczba podobieństwa termodynamicznego charakteryzująca zjawisko wymiany ciepła i pędu; iloczyn liczb Nusselta i Prandtla podzielony przez liczbę Reynoldsa. stan trzeci (tiers-état), w przedrewol. Francji określenie ludności nieuprzywilejowanej — mieszczan i chłopów; później

Staroleśna Dolina 1107 (1867); wojna domowa tzw. secesyjna 1861-65; w I wojnie świat, udział po stronie Ententy, w II — od XII 1941 przeciwko państwom „osi"; czł. ONZ od 1945; republika związkowa, szerokie uprawnienia prezydenta, całkowita autonomia wewn. poszczególnych stanów — własne konstytucje, władze ustawodawcze i wykonawcze (gubernatorzy); po II wojnie świat, polityka ekspansji polit.-ekon. w Europie, Ameryce Łac, Azji Pd.-Wsch. (plan Marshalla, utworzenie OPA 1948, NATO 1949, SEATO 1954, CENTO 1957), zbrojne interwencje — przede wszystkim w Korei 1950-53, następnie na Płw. Indochińskim począwszy od 1964 w Wietnamie. Stanze Rafaela [stance r.], reprezentacyjne apartamenty w pałacu watykańskim, ozdobione słynnymi freskami Rafaela; Stanza delia Segnatura (1509-11), m.in. Szkoła Ateńska, Parnas, Stanza ďEliodoro (1511-14), m.in. Wypędzenie Heliodora ze świątyni, oraz Stanza delľlncendio (1514-17) — Pożar Borgio. stańczycy (konserwatyści krakowscy), ugrupowanie polit., gł. ziemiaństwa i wyższych urzędników, w Galicji w 2 pol. XIXpocz. XX w.; lojalne wobec Austrii; dominowało w Kole Pol. w Wiedniu; głosiło swe idee w historiografii (szkoła krak.), krytyce lit. i filozofii; od 1907 zorganizowane w Stronnictwie Prawicy Narodowej. Stańczyk, ok. 1480-1560, błazen ostatnich Jagiellonów, którego dowcip sławili pisarze XVI w.; w późniejszej literaturze, malarstwie i muzyce — symbol patriot., zabarwionej sceptycyzmem myśli politycznej. Stańczyk JAN, 1885-1959, działacz ruchu robota.; 1919-39 i 1945-46 czł. Rady Nar. PPS; 1937-39 sekr. gen. KCZZ; 1939-44 min. pracy i opieki społ. w rządzie emigr., a następnie Rządzie Jedności Narodowej. stapelia (Stapelia), pd.afryk. bylina; kwiaty o zapachu padliny wabią muchy, zapylające je; kilka gat. uprawia się w doniczkach. Stapiński JAN, 1867-1946, działacz lud., publicysta; jeden z organizatorów (1895) SL; od 1908 prezes PSL, po rozłamie 1913 przywódca PSL-Lewicy; 1924^26 prezes Związku Chłopskiego. Star, żegl. klasa jachtu żaglowego, balastowego, jednomasztowego, z ożaglowaniem typu slup; dwuosobowy, 26 m2 żagla. Starachowice, m., pow. miejski, w woj. kieleckim, nad Kamienną; 42,9 tys.mieszk. (1970); ośr. przem.; fabryka samochodów ciężarowych „star"; tartak. — Osada przem. Zagłębia Staropol.; w XIX w. gł. ośr. przemysłu metal.; 1936-39 jeden z gł. obiektów Centr. Okręgu Przem.; teren działalności KPP; miasto powstało 1939 z osady S. i m. Wierzbnik (prawa miejskie 1624 do 1870 i od 1916); w okresie okupacji hitlerowskiej liczba mieszk. zmniejszyła się o ok. 11,5 tysiąca. Stará Lubovňa →Lubowla. Stara Ładoga (miejscowość w Ros.FSRR, nad rz. Wołchow), archeol. osada z VIIIIX w. (duże domy, zabudowania gosp.) i z IX/X w.; w pobliżu obronna osada z X-XII w. (ruiny cerkwi). Stara Płanina (Bałkan), góry na Płw. Bałkańskim, gł. w Bułgarii; dł. ok. 600 km, wys. do 2376 m (Botew); głębokie doliny rzek (Iskyr); zalesione; turystyka. Stara Russa, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. nowogrodzki); 32 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., precyzyjny, lniarski; uzdrowisko (źródła miner., borowina). Stara Wieś, w. w pow. brzozowskim, woj. rzeszowskim; barok, kościół i klasztor popauliński (obecnie jezuitów) z XVIII, XIX w. Stara Wieś, w. w pow. otwockim, woj. warsz.; pałac (XVII, XIX w.) z parkiem krajobrazowym (XVII-XVIII w.). Stara Zagora, m. w Bułgarii, u podnóży Srednej Gory, ośr. adm. okręgu S.Z.; 89 tys. mieszk. U965); przemysł spoź., chem., włók., maszyn.; resztki rzym. twierdzy;

cztery płyty reliefowe (VII w.) należące do sztuki protobułgarskiej. starcie, sport →runda (1). Starczewski FELIKS, 1868-1945, kompozytor, pianista, historyk muzyki; związany z Warsz. Tow. Muzycznym. starczowzroczność (prezbiopia), niezdolność do ostrego widzenia z bliska wskutek zmniejszenia się z wiekiem zdolności akomodacji oka; wyrównują szkła wypukłe, skupiające. Starczynowska Pustynia, obszar lotnych piasków we wsch. części Wyż. Śląskiej, koło Siewierza i Starczynowa. Stare i Nowe Miasto w Toruniu, najstarsze części miasta o średniow. układzie; got. kościoły z XIII-XV w. (NMP, św. Jana, św. Talçuba), fragmenty murów obronnych (XIII-XIV w.) z bramami i basztami, ratusz z XIV i XVII w., domy i pałace z XIV-XVIII w.; spichrze z XIV-XVII w. Stare i Nowe Miasto w Warszawie, zespół zabytkowy o średniow. układzie; m.in. got. katedra św. Jana (XIV-XIX w.), barok, kościół Sakramentek (Tylman z Gameren); mury miejskie z XIV-XVI w. z barbakanem; kamienice z XV-XVIII w.; zburzone prawie całkowicie podczas powstania warsz. 1944, zrekonstruowane. Stare Jabłonki, w. w pow. ostródzkim, woj. olsztyńskim, nad jez. Szeląg Wielki; ośr, wypoczynkowy; tartak. Staré Město (miejscowość w Czechosłowacji, nad rz. Morawą), archeol. ważny ośrodek państwa wielkomorawskiego w VIII/IX-pocz. X w.; obiekty osadnicze, cmentarzyska. Stare Miasto w Gdańsku, jedna z najstarszych części miasta; got. kościoły z XIV~XVI w. (św. Katarzyny, św. Elżbiety, Karmelitów), manierystyczny ratusz Staromiejski z 1586-95 (A. van Obbergen), kamienica Opatów Pelplińskich z 1612. Stare Miasto w Krakowie, gł. część miasta o średniow. układzie z 2 poł. XIII w.; kościół św. Andrzeja z XI w., kościoły got. (Mariacki, Dominikanów) i barok, (św. Piotra i Pawła, G. Trevano; św. Anny. Tylman z Gameren), mury miejskie (XIII-XIV w.) z Bramą Floriańską i Barbakanem, wieża ratusza XIV-XVI w., Sukiennice. Collegium Maius. Stare Miasto w Lublinie, najstarsza część miasta; kościoły: późnogot. Dominikanów z XIV w., barok. Jezuitów z XVTXVIII w., mury miejskie (XIV w.) z bramami, stary ratusz (Trybunał) z XVIXVIII w., kamienice z XV-XVII w. Stare Miasto w Poznaniu, zabytkowy zespół arch. na lewym brzegu Warty, w centr. części miasta; fragmenty średniow. murów miejskich, renes. ratusz, pręgierz (XVI w.), zespoły klasztorne: got.-barok. Dominikanów i barok. Franciszkanów, barok, kościół farny i kolegium Jezuitów (XVII/XVIII w.), kamienice (XV-XIX w); niektóre budowle rekonstruowane po 1945. Starewicz WŁADYSŁAW, 1882-1965, pol. reżyser film., działający w Rosji i Francji; autor wielu filmów animowanych, twórca filmu lalkowego. Stargard Szczeciński, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Iną; 44,5 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; warsztaty kol., cukrownia, zakłady tłuszczowe, młynarskie; wytwórnia pasz; węzeł kol.; muzeum; got. kościół NMP (XIII w.) i ratusz (XVI w.), mury miejskie (XIII-XVI w.). — Gród pomorski wzmiankowany 1124; prawa miejskie 1253; od XIII w. udział w handlu bałt. (eksport zboża), czł. Hanzy; rywalizacja ze Szczecinem (1454 wojna handl.); 1653-1720 (i 1806-14) stolica Pomorza brandenburskiego; w czasie II wojny świat, obóz jeńców radz., pol., fr. i in.; w działaniach woj. 1945 zniszczony w ok. 70%, po wojnie odbudowany. Starhemberg [szta:rəm-] ERNST RÜDICER VON, 1638-1701, feldmarszałek austr.; dowódca obrony Wiednia przed Turkami 1683. Stark [sztark] JOHANNES, 1874-1957, fizyk niem.; prof. uniw. m.in. w Akwizgranie;

odkrywcze prace z fizyki atom.; nagr. Nobla; współpracował z reżimem hitlerowskim. starka (żytniówka), wytrawny napój alkoholowy o mocy ok. 45%, wyrabiany od dawna w Polsce ze spirytusu żytniego, poddanego leżakowaniu w beczkach dębowych przez 10-15 lat. Starka zjawisko [z. sztarka], rozszczepienie poziomów energetycznych atomu pod wpływem silnego zewn. pola elektr., uwidaczniające się w rozszczepieniu linii widmowych promieniowania tego atomu; odkryte 1913 przez J. Starka. Starling [sta:rlyŋ] ERNEST HENRY, 18661927, fizjolog ang.; prof. uniw. w Londonie, czł. Royal Society; odkrył m.in. zalezriość siły skurczu komory serca od stopnia wypełnienia jej krwią, współodkrywca sekretyny i jej roli; wprowadził termin hormony. Starmach KAROL, ur. 1900, botanik, algolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; organizator Zakładu Biologii Wód PAN; inicjator zespołowych prac algologicznych i hydrobiofogicznych. Starobielsk, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki); 21 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. staro-cerkiewno-słowiański język (język starosłowiański), najstarszy lit. język słow., utworzony w IX w. przez apostołów Słowian, Cyryla i Metodego, na podstawie gwar okolic Sołunia (Salonik); zabytki z IX w., zachowane w odpisach późniejszych. starochrześcijańska sztuka (sztuka wczesnochrześcijańska), sztuka pierwszych społeczeństw chrześc, w basenie M. Śródziemnego (II-VI w.); okres pierwszy, tzw. katakumbowy (do 313) — podziemne korytarze o wnętrzach zdobionych malowidłami, liczne rzeźbione sarkofagi; okres drugi — budowle centr. i bazyliki wielonawowe (wewnątrz bogate mozaiki), ikony, miniatury książkowe, rzeźba reliefowa, rzemiosło artystyczne. staroczesi (Národni strána), czes. partia polit. umiarkowanych liberałów działająca w poł. XIX w. (F. Palacký, F. Rieger). starodruk →stary druk. starodrzew, drzewostan lub drzewo o zmniejszonych funkcjach biol. wskutek późnego wieku; także drzewostan, którego wiek przekracza przyjętą kolej rębności. Starogard Gdański, m. pow. w woj. gdańskim, nad Wierzycą; 33,5 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł farm., obuwn., spoż., elektrotechn., drzewny. — Prawa miejskie 1348; w XVI w. ośr. rzemieślniczy; pod zaborem prus. siedziba garnizonu; opór ludności pol. wobec akcji germanizacyjnej (1846 zbrojna wyprawa F. Ceynowy, pol. organizacje, strajk szkolny 1906-07); w okresie międzywoj. rozwój przem.; demonstracje robota, i strajki; w czasie II wojny świat, liczne egzekucje w lesie szpęgawskim; 1942-43 mord ok, 500 dzieci w Zakładzie Psychiatrycznym w Kocborowie; obóz jeńców ang. i fr.; rejon działania m.in. Gryfa Pomorskiego oraz 1944-45 grup desantowych armii radz. i WP. Starokatolicki Kościół Mariawitów, jeden z odłamów mariawitów, pol. organizacja wyznaniowa z siedzibą w Płocku, uznana przez władze PRL; czł. Świat. Rady Kościołów. starokatolicy, kat. grupa wyznaniowa powstała 1871 jako opozycja wobec ogłoszenia dogmatu o nieomylności papieża (gł. Niemcy, Austria, Szwajcaria). Starokonstantynów, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. chmielnicki), nad Słuczem; 22 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. Staroleśna, szczyt w Tatrach Wysokich, w Czechosłowacji; 2492 m. Staroleśna Dolina, dol. w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja); liczne małe stawy; boczna dolina od wsch. — Dolina Zimnej Wody; schroniska.

1108 Starołęka Starołęka, dzielnica Poznania; fabryka opon „Stomil", fabryka maszyn żniwnych. staroobrzędowcy, rel. →raskolnicy. Staropolski Okręg Przemysłowy (Zagłębie Staropolskie), region przem. w środk. części woj. kieleckiego; złoża rud żel. (ok. 20% krajowego wydobycia) i kamieni bud.; przemysł metal., środków transportu, maszyn., mat. bud., oraz hutnictwo żel.; ośr. przem.: Kielce, Starachowice. Skarżysko-Kamienna, Ostrowiec Świętokrzyski. staroraki (Merostomata), gromada gł. mor. szczękoczułkowców skrzelodysznych; obejmuje gł. paleozoiczne wielkoraki i ostrogony, z dziś żyjącym skrzypłoczem. Starorobociańska Dolina, dol. w Tatrach Zach., wsch. odgałęzienie dol. Chochołowskiej; ślady dawnych prac górniczych. starorzecze, część dawnego koryta rzecznego powstała z meandru odciętego od biegu rzeki (np. podczas wysokiego stanu wód). Starosielce, dzielnica Białegostoku; zakłady konstrukcji stalowych, młyn, wytwórnia pasz. starosłowiański język →staro-cerkiewnosłowiański język. starosta: 1) od XIV w. urzędnik mianowany przez króla jako namiestnik prowincji lub ziemi (s. generalny); sprawował także sądownictwo; 2) s. niegrodowy — dzierżawca dóbr król.; 3) 1918-39 i 1945-50 szef administracji ogólnej powiatu. Starościak JERZY, ur. 1914, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa adm.; prof. Uniw. Warsz.; Prawo administracyjne. Starow IWAN J., 1745-1808, architekt ros.; przedstawiciel klasycyzmu (Pałac Taurydzki w Leningradzie). starowiedeńska szkoła w muzyce, grupa kompozytorów wł. i austr. działających w Wiedniu w XVIII w. przed wystąpieniem klasyków wiedeńskich: G. Reutter, G.Ch. Wagenseil, M.G. Monn; początkowo opery, oratoria, od 1740 rozwój muzyki symf.; także serenady, divertimenta. Starowiejski STANISŁAW, 1815-95, konserwatywny galic, działacz polit. i społ.; 1869 czł. tzw. wzmocnionej Rady Państwa, przygotowującej konstytucję październikową. starowiercy, rel. →raskolnicy. Starowieyska EWA, ur. 1930, scenograf; projekty dekoracji, gł. dla teatrów warsz.; Ożenek N. Gogola, Po górach, po chmurach E. Brylla. Starowieyska-Morstinowa ZOFIA, 18911966, pisarka i publicystka kat.; współred. "Tygodnika Powszechnego"; opowiadania, szkice rel., lit. i wspomnieniowe. Starowieyski FRANCISZEK (pseud. Jan Byk), ur. 1930, rysownik, grafik, scenograf; plakaty, ilustracje; wystawiennictwo. Starowolski SZYMON, 1588-1656, pisarz, ksiądz; łac. prace hist. i zbiór biografii pisarzy (pierwsza próba historii literatury pol.); pol. traktat polit.-moralistyczny. starożytnictwo, znawstwo i zamiłowanie do zabytków przeszłości, wyrażające się w kolekcjonerstwie, badaniach nauk. i w ochronie zabytków. starożytność, w historiografii dotyczącej Europy i Bliskiego Wschodu okres dziejów najstarszych cywilizacji od ok. 4000 p.n.e. do IV-V w. n.e. Star-Spangled Banner [sta:r spängld bąnər; ang., 'sztandar świecący gwiazdami'], pieśń ułożona 1814 przez F.S. Keya; od 1931 hymn nar. USA. starszy asystent: 1) tytuł pomocniczego pracownika nauk.; warunkiem powołania na stanowisko s.a. jest posiadanie tytułu magistra, ponadto staż pracy na stanowisku asystenta; 2) tytuł służbowy w niektórych innych zawodach (np. na poczcie). „starszy nad armatą" w dawnym wojsku pol. generał, dowódca artylerii. start, lotn. początkowa faza lotu statku latającego, obejmująca rozbieg (w wypadku samolotów i szybowców), oderwanie się od ziemi (lub wody) i wznoszenie; w celu skrócenia rozbiegu (np. na lotniskowcu)

stosuje się np. katapulty, rakiety; są również statki latające, które startują pionowo. start, sport: 1) chwila rozpoczęcia wyścigów, biegu, konkurencji sport.; 2) miejsce rozpoczęcia wyścigu, biegu; 3) udział zawodnika w danej konkurencji sport., w zawodach. „Start", zrzeszenie sport, spółdzielców, powstałe 1952; czołowy klub sport. — Cracovia. starter, sport, sędzia dający sygnał do rozpoczęcia biegu lub zawodów, czuwający nad prawidłowością startu i orzekający o falstarcie. starter, techn. →rozrusznik (1). startowe bloki, przyrząd umożliwiający niski, szybki, dynamiczny start w sprintach, ustawiony na bieżni przed linią startu. Starycki MYCHAJŁO, 1840-1904, ukr. dramaturg i poeta; współtwórca zaw. teatru ukr.; dramaty o tematyce hist. i społecznej. stary druk (starodruk), termin przyjęty na określenie druku wyd. w okresie 15011800. Starykoń, szlachecki herb pol.; koń biały z czarnym popręgiem w polu czerwonym; spotykany od XIV w., gł. w Małopolsce i na Śląsku; używany był m.in. przez Szafrańców, Wielopolskich. Stary Krym, m. w Ukr.SRR (obw. krymski); 7,4 rys. mieszk. (1959); uzdrowisko klimatyczne. Starynkiewicz SOKRAT I., 1820-92, generał ros., od 1875 prezydent Warszawy; położył duże zasługi w uporządkowaniu miasta (m.in. kanalizacja i wodociągi). Stary Oskoł, m. w Ros.FSRR (obw. biełgorodzki), w dorzeczu Dońca; 45 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn., włók.; w pobliżu wydobycie rud żelaza. Stary Sącz, m. w pow. nowosądeckim, woj. krak., w Kotlinie Sądeckiej; 6,6 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., skórz.; muzeum; zespół klasztorny klarysek (XIVXVII w.) z obwarowaniami. — Gród kasztelański; ośr. ziemi sądeckiej; prawa miejskie przed 1273; po 1292 stracił znaczenie na rzecz Nowego S.; w czasie II wojny świat, liczba mieszk. zmniejszyła się o ok. 1,5 tys. (25%). Starý Smokovec, ośrodek turyst.-wypoczynkowy i sportów zimowych o międzynar. sławie, w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), u podnóży Tatr. stary styl, hist. w chronologii rachuba czasu wg kalendarza juliańskiego. Stary Świat, nazwa wprowadzona w epoce wielkich odkryć geogr. na oznaczenie znanych od starożytności obszarów Europy, Azji i Afryki. Stary Testament, zbiór ksiąg rel., o bliżej nie ustalonej chronologii (powstałych między XII a III w. p.n.e.), uważanych za święte przez judaizm i chrześcijaństwo; pisane stylem poet., stanowią zabytek literatury żyd.; St.T. obejmuje księgi hist., dydaktyczne i prorockie; wraz z Nowym Testamentem wchodzi w skład Biblii. starzec (Senecio), roślina zielna, krzew lub drzewo, gł. endemiczne; w Polsce m.in. s. zwyczajny, chwast ogrodowy i polny; wiele gat. ozdobnych, niektóre zawierają alkaloidy. starzenie osadu, zjawisko przekształcania się świeżo strąconego, drobnokrystalicznego osadu w osad grubokrystaliczny. starzenie się, naturalne, nieodwracalne, nasilające się zmiany metabolizmu i właściwości fizyko-chem. komórek, prowadzące do upośledzenia samoregulacji i regeneracji organizmu oraz zmian morfologicznych i czynnościowych jego tkanek i narządów. starzenie stopu, obróbka cieplna polegająca na nagrzaniu uprzednio przesyconego stopu do temperatury, w której wydziela się składnik przesycający w postaci bardzo drobnych cząstek (s. sztuczne); niekiedy s. może zachodzić w temperaturze otoczenia (s. naturalne, czyli samorzutne); s.

stopów polepsza ich własności wytrzymałościowe. Starzewski MACIEJ, 1891-1944, prawnik; prof. prawa konst. na Uniw. Jag.; Teoria społeczno-polityczna Staszica a Jan Jakub Rousseau. Starzewski RUDOLF, 1870-1920, dziennikarz; 1901-20 red. „Czasu"; czł. Stronnictwa Prawicy Nar.; pierwowzór Dziennikarza w Weselu Wyspiańskiego. Starzyński JULIUSZ, ur. 1906, historyk i krytyk sztuki; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN, dyr. Instytutu Sztuki PAN; autor prac z zakresu historii sztuki XIX i XX w. oraz teorii sztuki. Starzyński STANISŁAW, 1784(?)-1851(?), poeta; popularne piosenki o tendencji demokr. i antyklerykalnej; utwory dram., elegie, satyry, epigramaty. Starzyński STANISŁAW, 1853-1935, prawnik; prof. prawa konst. uniw. we Lwowie; Powojenny ustrój państw europejskich. Starzyński STEFAN, 1893-1943, prezydent Warszawy od 1934; 1939 cyw. komisarz przy dowództwie obrony Warszawy; zamordowany przez hitlerowców. Starzyński TEOFIL, 1878-1952, lekarz, prezes Sokolstwa Pol. w Ameryce, organizator werbunku ochotników do armii pol. we Francji podczas I wojny światowej. Stas JEAN SERVAIS, 1813-91, chemik belg.; oznaczył dokładnie ciężary atomowe pierwiastków i zaproponował określanie ciężarów atomowych pierwiastków względem ciężaru atomowego tlenu. Stašek ANTAL (właśc. Antonin Zeman), 1843-1931, pisarz czes.; wyszedł z tradycji romant.; realist. powieści i opowiadania z życia chłopów i proletariatu pn.-wsch. Czech; polonofil. Stasiak LUDOMIR, ur. 1919, działacz ruchu lüd.; 1938 czł. ZMW RP „Wici"; 1948 sekr. ZG ZMP; 1951-54 sekr. NK, od 1956 czł. Prezydium NK ZSL; od 1969 sekr. Rady Państwa. Stasiak STEFAN, 1884-1962, indianista; prof. uniw. we Lwowie, po wojnie w Londynie; prace indianistyczne (Le Çataka), tłumaczenia z sanskrytu. stasimon, lit. w tragedii antycznej pieśń chóru stojącego na orchestrze rozdzielająca epeisodiony. Stasiński JÓZEF, ur. 1927, rzeźbiarz, medalier; rzeźby portretowe, pomniki (na miejscu byłego hitlerowskiego obozu w Chełmie nad Nerem), medale (X-lecia Polski Ludowej). Stasow WASILIJ P., 1769-1848, architekt ros.; przedstawiciel monumentalnego klasycyzmu; koszary Pawłowskie i sobory w Leningradzie. Stasow WŁADIMIR W., 1824-1906, ros. krytyk artyst. i muz., historyk sztuki, archeolog i filozof; zwolennik realizmu oraz nar. i lud. tendencji w sztuce. Stasowa JELENA D., 1873-1966, działaczka ros. i międzynar. ruchu robotn., publicystka; współpracowniczka Lenina, 1917 sekr. Biura KC SDPRR(b), sekr. MOPR. stassanizator, pasteryzator rurkowy stosowany w mleczarstwie do pasteryzacji momentalnej mleka w temp. 75° i b. szybkiego schłodzenia. Stassfurt [sztas-], m. w zach. części NRD; 26 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia soli potasowych; przemysł chemiczny. Staszewski JÓZEF, 1887-1966, geograf, historyk geografii; autor licznych prac (w tym podręczników i map), Geografia fizyczna w liczbach (wspólnie z F. Ühorczakiem). Staszic STANISŁAW, 1755-1826, uczony, filozof, działacz i pisarz polit., ksiądz; rzecznik reform społ. w okresie Sejmu Czteroletniego (Przestrogi dla Polski); po rozbiorach działacz gosp. i organizator życia nauk., od 1808 prezes Tow. Przyjaciół Nauk; założyciel 1816 Hrubieszowskiego Tow. Rom.; 1807-12 czł. Izby Edukacyjnej, od 1815 — Komisji Wyznań Rel. i Oświecenia Publ.; prowadził bada-

statystyczne wnioskowanie 1109 nia w zakresie geologii (O ziemiorództwie Karpatw...). Staszów, m. pow. w woj. kieleckim, nad Czarną; 6,5 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz.-obuwn.; got. kościół (XV w.) z późnorenes. kaplicą (XVII w.). — Prawa miejskie 1526; w XVIII w. szabelnia, hamernia miedzi i wytwórnia sukna; w czasie II wojny świat, liczba mieszk. S. zmniejszyła się o 4,5 tys. (50%); VIII 1944 ciężkie walki wyzwoleńcze. statecznik, lotn. nieruchoma część usterzenia statku powietrznego, utrzymująca statek w równowadze trwałej; do niej jest umocowana ruchoma część usterzenia, np. w płatowcu — ster kierunku (do s. pionowego) i ster wysokości (do s. poziomego). stateczność →stabilność. stateczność, mech. zdolność ciała (układu mech.) do powracania do położenia pierwotnego po wytrąceniu go z tego położenia. stateczność konstrukcji, zdolność konstrukcji do zachowywania położenia i kształtu pod działaniem obciążeń. stateczność kursowa, zdolność zachowania przez statek wodny lub powietrzny określonego kursu bez tendencji do samoczynnego zbaczania (myszkowania). stateczność statku, lotn. zdolność statku latającego do samoczynnego powrotu do początkowego stanu lotu (prędkości, kąta natarcia, położenia itp.) po wytrąceniu go z tego stanu. stateczność statku, żegl. zdolność statku wodnego do powracania do określonego w warunkach eksploatacji stanu równowagi po jej czasowym zakłóceniu; może być podłużna i poprzeczna, statyczna lub dynamiczna; uzyskiwana przez odpowiednie ukształtowanie kadłuba oraz odpowiedni rozkład ciężarów. Stateczny FRANCISZEK (pseud. Staropolanin), 1864-1920, pisarz śląski, zakonnik (bernardyn); prof. teologii; Obrazki ze Śląska polskiego, legendy, studia z historii kościoła, kazania. statek flagowy, zwyczajowo największy reprezentacyjny statek floty handl. danego państwa (lub armatora), np. floty pol. — „Stefan Batory", amer. — „United States", bryt. — „Queen Elisabeth", fr. — „France". statek latający, urządzenie do transportu ludzi oraz ładunku, które może się unosić w powietrzu lub próżni; s.l. powietrzne i s.l. przestrzeni. statek powietrzny, statek latający, który może się unosić w powietrzu, służący do transportu lotn.; aerostat lub aerodyna. statek przestrzeni, statek latający, który może się unosić w przestrzeni pozbawionej atmosfery, służący do transportu kosmicznego; napędzany silnikiem rakietowym. statek wodny, jednostka pływająca (statek, okręt) przeznaczona do komunikacji wodnej; zwyczajowo jednostki pływające marynarki woj. nazywane są okrętami, jednostki małe — łodziami; może poruszać się ponad powierzchnią wody (poduszkowiec), częściowo zanurzony (statek wyporowy) lub pod wodą (statek podwodny); różnorodność typów zależnie od rodzaju pędnika, napędu i przeznaczenia. Staten Island [stätn ajlənd], wyspa w obrębie m. Nowego Jorku, stanowiąca dzielnicę Richmond. Statkiewicz EDWARD, 1921-70, skrzypek, pedagog; laureat Konkursu im. H. Wieniawskiego (1952). Statkiewicz MAKSYMILIAN, ur. 1889, tancerz, choreograf; solista m.in. Les Ballets Russes; od 1924 w Operze w Poznaniu; działalność pedagogiczna. Statkowski ROMAN, 1859-1925, kompozytor i pedagog; utwory kameralne, fortepianowe, opery (Filenis, Maria). statoblasty, pąki wewn. mszywiołów słodkowodnych (organy wegetatywnego rozrodu); po obumarciu mszywiołu ma-

cierzystego opadają i rozwijają się w osobnika inicjującego nową kolonię. statocysta, narząd zmysłu równowagi wielu bezkręgowców i osłonie; pęcherzyk wysłany komórkami zmysłowymi, wypełniony płynem zawierającym statolity. statolity (otolity), ziarenka soli wapnia wchodzące w skład narządów zmysłu równowagi — łagiewki błędnika w uchu lub statocysty. stator →stojan. Statorius Stojeński PIOTR, ?-1591, gramatyk, pisarz reformacyjny, pochodzenia fr.; nauczyciel szkoły ariańskiej w Pińczowie; pierwsza gramatyka pol. Polonicae gramatices institutio. statoskop, przyrząd do wskazywania i rejestrowania różnicy między aktualną wysokością lotu samolotu a założoną; działa na zasadzie barometru. Stattler HENRYK, 1834-77, rzeźbiarz; eklektyczne pomniki, nagrobki, portrety. Stattler WOJCIECH KORNELI, 1800-75, malarz; prof. SSP w Krakowie; klasycyst. obrazy bibl., hist., portrety. statua, rzeźb, →posąg. statua loricata, w sztuce staroż. Rzymu rzeźb, przedstawienie stojącego mężczyzny odzianego w zbroję. statua togata, w sztuce staroż. Rzymu rzeźb, przedstawienie stojącego mężczyzny odzianego w togę. Statua Wolności, posąg (wysokość ok. 46 m) na wysepce u wejścia do portu w Nowym Torku; dzieło rzeźbiarza fr. F.A. Bartholdiego, odsłonięty 1866; dar narodu fr. dla USA w setną rocznicę uzyskania niepodległości. statura, daw. postawa, kształty, budowa ciała. status, pozycja społ., stan prawny. status nascendi, chem. przejściowy, nietrwały, b. aktywny stan substancji w momencie jej powstawania. status okupacyjny, sytuacja prawna państwa pozostającego pod faktyczną władzą innego państwa w rezultacie dokonania okupacji wojennej. status quo, stan prawny lub polit. istniejący w danej chwili. status quo ante, stan prawny lub polit. istniejący poprzednio. status quo ante bellum, stan prawny lub polit. istniejący przed rozpoczęciem wojny. status społeczny →pozycja społeczna. statut, zbiór przepisów regulujących strukturę, zadania i sposób działania instytucji lub organizacji (np. spółdzielni); w dawnej Polsce — zbiór praw, kodyfikacja. Statut dla Galicji, prowincjonalna konstytucja Galicji z 1861; zawierał przepisy o ustroju i zakresie działania organów autonomicznych Galicji w ramach monarchii austro-węgierskiej. statute law [stätju:t lo:, ang.], w krajach anglosaskich prawo stanowione (w przeciwieństwie do prawa zwyczajowego — common law). Statut Łaskiego, urzędowy zbiór pol. prawa publ. i sądowego z 1506, sporządzony z polecenia Aleksandra Jagiellończyka. Statut Organiczny Królestwa Polskiego, ustawa zasadnicza z 1832 (po powstaniu listopadowym) znosząca autonomię Królestwa Pol.; zapoczątkował unifikację ustroju Królestwa z cesarstwem rosyjskim. Statut Organiczny Województwa Śląskiego, ustawa Sejmu Ustawodawczego 1920, nadająca Śląskowi autonomię z własnym organem ustawodawczym (Sejm Śląski); zniesiony 1945. Statut ormiański, zbiór prawa stosowanego przez Ormian w Polsce, spisany 1518 na polecenie Zygmunta Starego; opierał się gł. na zbiorze tzw. Dałastangirku z ok. 1184. statut warcki, uchwalony 1423 na sejmie w Warcie, zatwierdzony następnie przez Władysława Jagiełłę; modyfikował prawo

ziemskie, m.in. zezwalał szlachcie na wykup sołectw. statuty Kazimierza Wielkiego (statuty wiślicko-piotrkowskie), ok. poł. XIV w., podstawowy zbiór norm prawnych opartych na prawie zwyczajowym, wydanych osobno dla Małopolski (Wiślica) i Wielkopolski (Piotrków); umacniały podział stanowy społeczeństwa, usprawniały sądownictwo. statuty litewskie, kodyfikacja prawa W. Księstwa Litew. z 1529 (Statut I), 1566 (Statut II), 1588 (Statut III — obowiązywał do 1840). statuty mazowieckie, zbiory prawa rhazow., gł. sądowego z 1531 (zwód W. Prażmowskiego) i 1536 (zwód P. Goryńskiego), uchwalone przez sejm mazow.; S.M. z 1536 obowiązywał do przyjęcia przez Mazowsze prawa koronnego 1576. statuty nieszawskie (nieszawskie przywileje), ogłoszone 1454, przez Kazimierza Jagiellończyka; umocniły pozycję szlachty zapewniając, iż bez jej zgody nie będą ustanawiane nowe podatki i powoływane pospolite ruszenie. statuty synodalne, w kościele kat. akty ustawodawstwa partykularnego, uchwalane na zjazdach biskupów i kleru prowincji kośc. lub diecezji; w Polsce znane od XIII w. statyka, dział mechaniki badający prawa równowagi ciał znajdujących się pod działaniem sił; pod względem metodol. dzielona na: geom., analit., wykreślną. statyka chemiczna, dział chemii fiz. zajmujący się badaniem układów, w których został osiągnięty stan równowagi chemicznej. statyka wykreślna (grafostatyka), statyka rozwiązująca problemy inżynierskie metodami wykreślnymi; podstawowe elementy: wielobok sił i wielobok sznurowy. statysta, osoba występująca w teatrze lub filmie w drobnej, zwykle niemej roli, gł. w scenach masowych. statystyczna fizyka, dział fizyki teoret. zajmujący się badaniem własności układów mikroskopowych (tzn. zbiorów dużej liczby mikrocząstek: atomów, cząsteczek, elektronów, kwantów itp.) z punktu widzenia ich budowy atomistycznej. statystyczna hipoteza, mat. każdy sąd (wypowiedź) o populacji generalnej wydany bez uprzedniego przeprowadzenia badania wyczerpującego (polegającego na zbadaniu wszystkich jednostek danej populacji generalnej); może być prawdziwa (słuszna) lub fałszywa (niesłuszna). statystyczna kontrola jakości (SKJ), metoda kontroli jakości towarów produkowanych masowo, polegająca na wybraniu — losowo — próbki badanego produktu i ocenie całości produktu na podstawie zbadania tej próbki. statystyczne badania, socjol. badania zjawisk masowych przeprowadzane na próbie losowej (reprezentatywnej), wylosowanej zgodnie z określonymi zasadami matematycznymi. statystyczne cechy, właściwości jednostek statyst. danej populacji, które podlegają badaniu statyst.; dzielą się na: mierzalne (tj. dające się wyrazić liczbą, np. wiek, wzrost osób) i niemierzalne (tj. dające się wyrazić za pomocą określenia słownego, np. płeć, zawód, barwa oczu). statystyczne hipotezy nieparametryczne, sądy (wypowiedzj) dotyczące rozkładu populacji generalnej. statystyczne hipotezy parametryczne, sądy (wypowiedzi) dotyczące parametrów populacji generalnej. statystyczne tablice, tablice wartości funkcji używanych przy rozwiązywaniu zagadnień statyst., np. tablice liczb losowych, wszelkie zestawienia w postaci diagramów, szeregów rozdzielczych itp. statystyczne wnioskowanie, wnioskowanie oparte na wynikach obserwacji lub eksperymentów polegające na odrzuceniu hipotezy, przy której zaobserwowane wyniki mają małe prawdopodobieństwo.

1110 statystyczny szereg statystyczny szereg, rząd wielkości statyst. uporządkowanych wg określonego kryterium. statystyka: 1) nauka poświęcona metodom badania (analizowania) zjawisk masowych; polega na systematyzowaniu obserwowanych cech ilościowych i jakościowych oraz przedstawianiu wyników w postaci zestawień tabelarycznych, wykresów itp.; posługuje się rachunkiem prawdopodobieństwa; 2) zbiory informacji liczbowych. statystyka matematyczna, dział matematyki stosowanej oparty na rachunku prawdopodobieństwa; zajmuje się badaniem własności zbiorów na podstawie znajomości własności ich części. statystyki, mat. pewne funkcje wartości pomiarowych służące do wyznaczania przybliżonych wartości parametrów statyst., np. mediana, średnia asymetryczna, średnia kwadratowa. statystyki fizyczne, metody stosowane do rozwiązywania problemów fizyki statyst., polegające na znalezieniu odpowiedniej funkcji rozkładu (np. statystyki kwantowe Fermiego-Diraca i BosegoEinsteina). statyw, podstawa w postaci składanego trójnoga z metalu lub drewna, służąca do ustawiania na niej aparatów fot, geod. i in. Staub [sztaup] RUDOLF, 1890-1961, geolog szwajc., tektonik; prof. uniw. w Zurychu; badacz Alp; zmodyfikował i rozwinął teorię epejroforezy. Staudinger [sztaudynər] HERMANN, 18811965, chemik niemu (NRF); prof. uniw. we Fryburgu Bryzgowijskim; badania polimerów i wielkocząsteczkowych związków naturalnych, przeprowadził syntezę nowych związków org. fosforu, odkrył keteny; nagr. Nobla. u Staudt [szta t] CHRISTIAN, 1798-1867, matematyk niem.; wprowadził współrzędne rzutowe do geometrii rzutowej oraz liczby urojone. Staudte [sztautə] WOLFGANG GEORG, ur. 1906, niem. reżyser film. (NRF); filmy demaskujące faszyzm i militaryzm niem. (Mordercy są wśród nas,uKiermasz). Stauffenberg [szta -] CLAUS (właśc. C. Sehenk von Stauffenberg), 1907-44, pułkownik sztabu gen. Wehrmachtu; 20 VII 1944 dokonał nieudanego zamachu na Hitlera w jego kwaterze gł. pod Kętrzynem; stracony.u Staufowie [szta -]u →Hohenstaufowie. Stauning [zda nin] THORVALD, 18731942, od 1909 przywódca duń. socjaldemokratów; 1924-26 i 1929-42 premier Danii. staurolit, minerał, krzemian glinu i żelaza; żółtawo- lub czerwonobrun., o połysku szklistym; występuje w skałach metamorficznych. Stavanger [stawanər], m. w pd.-zach. Norwegii, nad M. Północnym, ośr. adm. okręgu Rogaland; 81 tys. mieszk. (1969); ważny port rybacki i handl.; przemysł stoczn., rybny, włók.; muzea; romańskogot. katedra (XII-XIII w.), drewn. domy zabytkowe. sta viator! [łac], „przechodniu zatrzymaj się" (napis na staroż. nagrobkach). staw, sztuczny zbiornik wodny do hodowli ryb (s. rybny) lub do celów dekoracyjnych (nazywany niekiedy sadzawką); w Polsce wyraz „s." stanowi też część składową nazw jezior górskich, np. Wielki Staw Polski. staw, anat. ruchome połączenie 2 lub kilku stykających się kości, objęte błoniastą torebką stawową; powierzchnie stawowe kości powleka chrząstka, jamę stawową — między chrząstkami stawowymi i między kośćmi a ścianą torebki — wypełnia maż stawowa. stawa, ustawiony na lądzie stały znak nawigacyjny dla potrzeb żeglugi. stawaki, pol. rasa gołębi z grupy garłaczy, hodowana w kilku różnych odmianach. Stawar ANDRZEJ (właśc. Edward Janus),

1900-61, krytyk lit., tłumacz; studia o T. Żeleńskim (Boyu), K.I. Gałczyńskim, H. Sienkiewiczu i S. Brzozowskim; w ostatnim okresie życia przebywał na Zachodzie, współpracował z wrogą wobec Polski Lud. paryską „Kulturą". stawarka, roln. muł denny, szlam ze stawów i sadzawek, wybierany po spuszczeniu wody; wykorzystywany do nawożenia i agromelioracji gleb lekkich (po przemrożeniu przez zimę). stawiacz min (minowiec), szybki okręt przeznaczony do stawiania mor. pól minowych; silnie uzbrojony, używany także do służby dozorowej i ochrony konwojów. stawidło, bud. ruchome zamknięcie budowli piętrzącej na cieku wodnym, służące do regulacji piętrzenia i przepływu wody, np. przy jazach młynów wodnych; zw. też zasuwą. stawidło, techn. mechanizm rozrządczy do sterowania napełnianiem i opróżnianiem cylindrów parowych silników tłokowych. Stawiński JERZY STEFAN, ur. 1921, prozaik, reżyser i scenarzysta film.; uczestnik powstania warsz.; utwory o tematyce woj. (Kanał, Eroica — adaptacje film. A. Wajdy i A. Munka), filmy obyczajowe. Stawiski, m. w pow. kolneńskim, woj. białostockim; 2,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie w XVII w. (do 1871) i 1919. Stawiszyn, m. w pow. kaliskim, woj. pozn.; 1,4 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie przed 1291 (do 1870) i 1919. stawonogi (członkonogi, Arthropoda), typ zwierząt, których liczbę ocenia się na kilka mln gat.; ciało zbudowane z segmentów tworzących u większości gat. głowotułów i odwłok, bądź głowę, tułów i odwłok; odnóża członowane, połączone stawowo; do s. należą np. trylobity, skorupiaki, staroraki, pajęczaki, wije, owady. stawowa torebka, błoniasta torebka otaczająca połączone stawowo końce kości; w miejscu przyczepu do kości przechodzi w okostną; wewn. błona t.s. wydziela maź stawową. stawów zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie, najczęściej w przebiegu ogólnoustroj owego zakażenia bakteryjnego, gł. na podłożu reumatycznym lub gruźliczym; obrzęk, ból, ograniczenie ruchomości zajętego stawu; leczenie przyczynowe. Stawropol →Togliatti. Stawropol, m. w Ros.FSRR, ośr. adm. Kraju Stawropolskiego; 198 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. spoż., skórz.-obuwn., maszyn., chem.; wydobycie gazu ziemnego. Stawropolska Wyżyna, wyż. w ZSRR, w środk. części Przedkaukazia; wys. 800600 m (maks. 831 m); silnie pocięta dolinami rzek i wąwozami. Stawropolski Kraj, jednostka adm. na pd. eur. części Ros.FSRR; w skład K.S. wchodzi Karaczajsko-Czerkieski OA; 80,6 tys. km2, 2,3 mln mieszk. (1970); ośr. adm. Stawropol; ważny w ZSRR region eksploatacji gazu ziemnego; rozwinięte rolnictwo (pszenica, kukurydza, słonecznik, winorośl, drzewa owocowe, hodowla owiec); liczne uzdrowiska (Piatigorsk, Kisłowodzk). staw rzekomy, więzozrost złamanej kości powstający zamiast trwałego zrostu kostnego, gł. wskutek braku lub nieprawidłowego unieruchomienia złamanej kończyny; leczenie operacyjne. Stazione Termini [-cjone ter-], centralny dworzec kol. w Rzymie; nowocz. zabudowa arch. (m.in. obszerna hala dworcowa wraz z budynkiem biurowym); wzniesiony 1947-51 (projekt E. Montuori z zespołem). staż, próbny okres pracy poprzedzający objęcie samodzielnego stanowiska; praktyka. Stażewski HENRYK, ur. 1894, malarz; czł. Bloku, Praesensu i„a.r."; jeden z pio-

nierów abstrakcji geom. w Polsce; kompozycje mal.-reliefowe; malarstwo ścienne; grafika; teoria sztuki. stągiew, wysoki dzban zwężający się ku górze, zwykle z jednym uchem. Stąporków, m. w pow. koneckim, woj. kieleckim, nad Czarną; 3,9 tys. mieszk. (1968); odlewnia żeliwa, wytwórnia kamionki kanalizacyjnej, tartak; prawa miejskie 1967. — W 1738-39 budowa wielkiego pieca (zmodernizowany w XIX w., przetrwał do 1944, po wojnie odbudowany). stearynowy kwas CH3(CH2)16COOH, nasycony kwas tłuszczowy otrzymywany gł. przez hydrolizę tłuszczów; stosowany m.in. do wyrobu mydła i świec. steatopygia, obfite skupienie tkanki tłuszczowej w okolicy pośladków i silna lordoza lędźwiowa — zmieniające w sposób charakterystyczny sylwetkę; występuje często wśród kobiet gł. z plemion Hotentotów i Buszmenów. steatyt, minerał, mikrokrystal., zbita odmiana talku; używany jako materiał rzeźbiarski. steatyt, techn. materiał ceram. otrzymywany przez spiekanie talku z dodatkiem kaolinu i węglanu baru; stosowany w ceramice radiotechn. do produkcji izolacji. Stebbins [-bynz] JOEL, 1878-1966, astronom amer.; pionier fotoelektr. obserwacji gwiazd. Stebelski WŁODZIMIERZ, 1848-91, poeta i dziennikarz; satyryk i humorysta; w postromant. wierszach akcenty krytyki społ.; wczesne opowiadania w języku ukraińskim. Stebnicki HIERONIM, 1832-97, geodeta, geofizyk i kartograf w ros. służbie wojsk.; czł. Petersburskiej AN; położył zasługi dla kartografii Kaukazu, krajów zakaspijskich, Azji i Persji. stebnik, budynek do zimowania pni pszczelich (60-300 sztuk), które ustawia się zwykle w 3 piętrach, wylotami ku przejściu. stebnowanie, ręczne lub maszynowe wykonywanie ściegu tworzącego nieprzerwaną linię w celu ozdobienia lub trwałego złączenia materiałów. stebnówka, w hafcie równomiernie kładziony, jednakowej długości, drobny ścieg płaski. stebnówka, maszyna szwalnicza do wykonywania ściegu stębnowego. Stech ANDRZEJ, 1635-97, malarz gdański; nadworny artysta Wazów; portrety (Heweliusza), obrazy rel., hist., martwe natury. stechiometria, dział chemii zajmujący się ilościowymi stosunkami reagujących substancji chem.; opiera się gł. na prawach: zachowania masy i stosunków stałych. Stecki JAN, 1871-1954, polityk; min. spraw wewn. w rządach Rady Regencyjnej; od 1923 przywódca Stronnictwa Chrześc.-Narodowego. Steczkowski JAN, 1862-1929, polityk; 1917-18, 1920-21 min. skarbu; 1918 premier rządu Rady Regencyjnej. Steed [sti:d] HENRY WICKHAM, 18711956, publicysta ang., związany z „Timesem", 1919-22 jego nacz. redaktor. Steele [sti:l] SIR RICHARD, 1672-1729, ang. publicysta i komediopisarz; red. pism oświeceniowych, m.in. „Spectatora" (z J. Addisonem); komedie sentymentalne. Steelton [sti:ltn], m. w USA (Pensylwania), nad rz. Susquehanna; 8,4 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł konstrukcji stalowych. Steen [ste:n] JAN, 1626-79, malarz hol.; sceny rodzajowe z życia ludu i patrycjatu, często o zabarwieniu alegor.; obrazy rel., pejzaże, portrety, ilustracje przysłów. Steenwijck [ste:nweik] HENDRICK VAN (mł.), ok. 1580-ok. 1649, malarz flam., syn i uczeń Hendricka st. (ok. 1550-1603); wnętrza kościołów i dziedzińców pałacowych ze scenami bibL i rodzajowymi.

Stellenbosch 1111 Steep [sti:p], najdalej na zach. wysunięty przylądek Australii; 26°09'S, 113°09'E. steeple-chase [sti:plczejs], konny lub pieszy wyścig z przeszkodami, w lekkiej atletyce rozgrywany na dystansie 3 km. Steer [stiər] PHILIP WILSON, 1860-1942, malarz ang., przedstawiciel impresjonizmu; gł. pejzaże i sceny figuralne o poet. nastroju. Stefan [szte-] JOSEF, 1835-93, fizyk austr.; prof. uniw. w Wiedniu; prace gł. z kinetycznej teorii gazów, ciepła, optyki. Stefan II, 1101-31, król węg. od 1116; ekspansja na Bałkanach, zdobycie Belgradu i Sofii; walki z Austrią. Stefan Batory, 1533-86, książę siedmiogrodzki od 1571, król pol. od 1576; zmusił do uległości Gdańsk, prowadził wojnę z Moskwą o Inflanty, które odzyskał; utworzył Trybunał Koronny (1578) i Litew. (1581); twórca piechoty wybranieckiej, założyciel Akad. w Wilnie (1578). „Stefan Batory", pol. motorowiec transatlantycki; zbudowany 1952 w hol. stoczni Wilton-Fijenoord, pływał pod nazwą „Maasdam"; pod pol. banderą — od kwietnia 1969; pojemność 15 024 BRT, prędkość 16,5 węzła; 773 pasażerów; dł. 153,4 m, szer. 21 m, zanurzenie 8,76 m. Stefan Duszan, 1308-55, władca Serbii od 1331, car Serbii, Grecji i Bułgarii od 1346; założył patriarchat w Peciu; ogłosił kodeks praw 1349. Stefani JAN, 1746-1829, czes. muzyk i kompozytor; od 1771 w Warszawie; komedioopery, m.in. Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (1794); polonezy, utwory kościelne. Štefanik MILAN RASTISLAV, 1880-1919, czechosł. generał i polityk, Słowak; podczas I wojny świat, na czele czechosł. ruchu niepodległościowego. stefanit, minerał, siarczek srebra i antymonu; ciemnoszary, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych; ważna ruda srebra. Stefan Nemania, 1114-1200, założyciel dyn. Nemąniczów; w wyniku wojen z Bizancjum uzyskał niezależność Serbii. Stefano [stę-] GIUSEPPE DI, ur. 1921, wł. śpiewak (tenor) świat, sławy; związany z teatrem La Scala. Stefanos, I w. p.n.e., gr. rzeźbiarz działający w Rzymie, uczeń Pazytelesa, ze szkoły neoattyckiej (Efeb, Orestes i Elektra I, Orestes i Pylades). Stefanowski BOHDAN, ur. 1883, specjalista w zakresie techniki cieplnej; prof. Polit. Lwowskiej, Warsz. i Łódzkiej, ćzł. PAN; liczne prace z termodynamiki, własności paliw, techniki cieplnej i chłodnictwa. Stefánsson [stefaun-] DAVID, UΓ. 1895, pisarz isl.; przedstawiciel kierunku nawiązującego do lud. i hist. tradycji nar.; liryka, dramaty, powieść. Stefan I Święty, ok. 975-1038, książę węg. od 997, król od 1001, pierwszy z dyn. Arpadów; wprowadził chrześcijaństwo, otrzymał koronę od papieża; wydał przepisy prawne. Stefan III Wielki, 143S(?)-1504, hospodar mołd. od 1457; uznawał się lennikiem Polski, Węgier i Turcji; zadał klęskę wojskom Jana Olbrachta. Stefanyk WASYL, 1871-1936, pisarz ukr.; nowele o życiu chłopów na Pokuciu (Kaminnyj chrest); przyjaciel W. Orkana. Stefan z Blois [s. z blua], ok. 1095-1154; król ang. od 1135, wnuk Wilhelma I Zdobywcy; prowadził długie wojny o tron z królową Matyldą. Stefański ANTONI MARIAN, 1865-1929, działacz kult.-oświat., literat; współpracował z wydawnictwem K. Miarki w Mikołowie; autor wielu popularnych książek. Stefański EDMUND →Danieluk Aleksander. Stefański WALENTY MACIEJ, 1812-77, działacz demokr. w Wielkopolsce, księ^ garz; jego księgarnia i drukarnia w Po-

znaniu była ośrodkiem pol. propagandy rewol.; założyciel i czołowy przywódca Związku Plebejuszy; czł. Komitetu Nar. Pozn. 1848. Stefański WITOLD, ur. 1891, zoolog, parazytolog; prof. Uniw. Warsz. i SGGW, czł. PAN; twórca pol. szkoły parazytologii weterynaryjnej; prace dotyczące nicieni, świerzbowców i in.; podręczniki; Parazytologia weterynaryjna. Stefczyk FRANCISZEK, 1861-1924, twórca spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych dla chłopów (tzw. Kasy Stefczyka). Steffen AUGUSTYN, ur. 1901, badacz folkloru warmińskiego; Zbiór polskich pieśni ludowych z Warmii, Bajki, baśnie i legendy z Warmii. Steffen WIKTOR, ur. 1903, filolog klas.; prof. uniw. we Wrocławiu i Poznaniu, czł. PAN; prace z zakresu dramatu i poezji gr.; tłumacz m.in. Prac i dni Hezjoda. Steffens [-fənz] JOSEPH LINCOLN, 18661936, dziennikarz amer.; czł. KP USA; prowadził działalność demaskującą korupcję w aparacie rządowym. Stefko KAMIL, 1875-1966, prawnik, specjalista w dziedzinie procesu cyw.; prof. uniw. we Lwowie i we Wrocławiu; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP. Stegna, w. rybacka w pow. nowodworsko-gdańskim, woj. gdańskim, nad Zat. Gdańską; kąpielisko morskie. stegocefale (płazy tarczógłowe, labiryntodonty, Stegocephalia), kopalne (dewon do triasu) płazy, do 3m dł.; masywna, tarczowata czaszka; np. ichtiostega — najstarszy czworonożny kręgowiec. stegozaury {Stegosaurus), kopalne gady z grupy dinozaurów, do 9 m dł.; kończyny masywne, wzdłuż grzbietu i ogona kostna narośl; kreda Europy, Afryki i Ameryki Pn. Steichen [sztaiśən] EDWARD, ur. 1879, fotografik amer., jeden z twórców fotografii nowocz.; zerwał z tradycjami malarskości w fotografii; organizator wystawy Rodzina Człowiecza. Stein [stajn] GERTRUDĘ, 1874-1946, pisarka àmer.; po I wojnie świat, patronowała w Paryżu grupie amer. pisarzy zw. ,,straconym pokoleniem"; prace teoret., Autobiografia Alice Toklas. Stein HENRYK (pseud. Kamieński i in.), 1883-1937, publicysta, krytyk lit., działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; czł. SDKPiL, KPP (1918-25 we władzach nacz.); czł. WKP(b). Stein [sztain] KARL VOM, 1757-1831, po* lityk prus.; minister 1807-08, wprowadził liberalne reformy (m.in. zniesienie poddaństwa chłopów); 1812-15 doradca Aleksandra I; inicjator Monumenta Germaniae Historica. Stein WŁADYSŁAW (pseud. Krajewski i in.), 1886-1937, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; czł. SDKPiL, KPP (1920-29 we władzach nacz.); współpracownik Instytutu Lenina przy KC WKP(b). Steinach [sztainach] EUGEN, 1861-1944, fizjolog austr.; prof. uniw. w Pradze i Wiedniu; autor metody odmładzania przez podwiązywanie nasieniowodów, jak się okazało nieskutecznej. i Stein am Rhein [szt n am rain], miejscowość w Szwajcarii (kanton Szafuza), nad Renem; 2,8 tys. mieszk. (1967); ośr. turystyczny. Steinbeck [stajnbek] JOHN, 1902-68, pisarz amer.; powieści z życia farmerów i robotników rolnych w Kalifornii (Myszy i ludzie, Grona gniewu, Na wschód od Edenu), łączące protest społ. z problematyką filoz.-moralną, realizm z symbolizmem; opowiadania, reportaże; nagr. Nobla; 1966 wystąpił z apologią amer. działań woj. w Wietnamie. r Steinberg [stajnbə: g] SAUL, ur. 1914, amer. malarz i grafik, pochodzenia rum., od 1941 w USA; rysunkowe cykle satyr., malowidła ścienne. Steindl [sztajndl] IMRE, 1838-1902; architekt węg., przedstawiciel eklektyzmu; gmach parlamentu w Budapeszcie.

Steiner [sztą1-] JACOB, 1796-1863, matematyk szwajc; prof. uniw. w Berlinie; współtwórca geometrii rzutowej, badał problem konstrukcji figur geom. płaskich jedynie za pomocą liniału, bez udziału cyrkla (tzw. konstrukcje S.). Steiner [sztai-] RUDOLF, 1861-1925, niem. myśliciel rel., twórca antropozofii; 1913 założył niem. towarzystwo antropozoficzne. steinerowskie konstrukcje [k. sztai-], konstrukcje geom. wykonywane na płaszczyźnie za pomocą samego tylko liniału (linijki bez skali). steingut [sztain-], termin niem. używany w Polsce w XVIII/XIX w. na określenie fajansu delikatnego. Steinhaus HUGO, ur. 1887, matematyk; prof. uniw. we Lwowie i Wrocławiu, czł. PAN; autor prac z rachunku prawdopodobieństwa, statystyki mat., a zwł. z zakresu zastosowańi matematyki. Steinheim [szta nhaim] (w NRF, nad rz. Murr, k. Stuttgartu), stanowisko antropologiczne przedneandertalczyka z paleolitu starszego. i Steinitz [szta nyc] WILHELM, 1836-1900, szachista amer., pochodzenia niem.; 188694 pierwszy oficjalny mistrz świata; opracował teorię gry pozycyjnej. Steinkeller PIOTR, 1799-1854, przemysłowiec i finansista w Królestwie Pol.; przyczynił się do rozbudowy przemysłu i komunikacji. Steinkjer [stei-], m. w środk. Norwegii, ośr. adm. okręgu Nord-Trondelag; 20 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny i papierniczy. Steinlen [stęlen] THÉOPHILE ALEXANDRE, 1859-1923, fr. rysownik, grafik i malarz, pochodzenia szwajc; sceny z życia paryskiego o akcentach krytyki społ.; ilustrował czasopisma, książki; projektował plakaty. Steinman [stajnmən] DAVID BERNARD, 1886-1960, amer. budowniczy mostów wiszących, m.in. we Florianopolis, na Rz. Świętego Wawrzyńca, nad cieśn. Mackinac. Steinmetza chleb [ch. sztainmeca], chleb z mąki razowej otrzymywanej z ziarna czyszczonego na mokro, dzięki czemu zostaje usunięta cienka, bogata w błonnik skórka zewn., bez naruszenia pozostałych części okrywy. Steinthal [sztainta:l] HEYMANN, 1823-99, niem. językoznawca i filozof; prof. uniw. w Berlinie; współtwórca etnopsychologii, autor m.in. Der Ursprung der Sprache. Steinway and Sons [stajnuej ənd sanz], amer. fabryka fortepianów, jedna z największych wytwórni, zał. 1853 w Nowym Jorku. stek, kotlet, zraz. stek (kloaka), anat. końcowy odcinek przewodu pokarmowego ryb spodoustych, płazów, gadów, ptaków i stekowców; do s. uchodzą drogi moczowe i płciowe. stekowce (Monotremata), podgromada jajorodnych ssaków; narządy moczowo-płciowe otwierają się do steku; sutków brak, a gruczoły mleczne uchodzą na specjalnym polu, z którego młode zlizują pokarm; Australia, Nowa Gwinea i Tasmania; do s. należą dziobak i kolczatki. stela (walec osiowy), bot. środk. część łodygi i korzenia; składa się z tkanki łykodrzewnej (przewodzącej) oraz miękiszowej (endoderma, perycykl i rdzeń). stela, szt. plast, pomnik nagrobny w starożytności, w formie stojącej płyty kam., zwykle z napisem i dekoracją rzeźbiarską. stelaż: 1) rodzaj sztalugi, podstawki służącej do ustawiania książek, nut, fotografii itp.; 2) zestaw elementów (stojaki, półki, ekrany itp.) służących do prezentacji eksponatów na wystawach. Stellenbosch [stelənbos], m. w Republice Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy), w pobliżu Kapsztadu; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż., mat. bud.; uniwersytet.

1112 Stellenbosch kultura Stellenbosch kultura [k. stelənbos], archeol. paleolityczna kultura Afryki Pd.; narzędzia z diabazu, dolerytu, kwarcytu; nazwa od stanowiska archeol. w Rep. Pd. Afryki. Steller [szte-] GEORG WILHELM, 1709-46, przyrodnik niem. w służbie ros.; podróże m.in. na Kamczatkę, W. Kurylskie, W. Komandorskie; pierwszy dał opis ich fauny i flory. Stellit, twardy stop narzędziowy, którego gł. składnikami są kobalt, chrom i wolfram. stelmach, rzemieślnik zajmujący się wyrobem kół i in. części wozów, bryczek, sań. Stelmach MYCHAJŁO, ur. 1912, pisarz ukr.; opowieści z życia wsi ukr. (Wielka rodzina), sztuki teatralne. Stelmachowski ANDRZEJ, ur. 1925, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa cyw.; prof. Uniw. Wrocławskiego. Stelmachowski BRONISŁAW, 1883-? (193945), prawnik; sędzia Sądu Najwyższego; prof. procesu cyw. na uniw. w Poznaniu; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP. Stelvio, przełęcz w Alpach Retyckich, we Włoszech, w pobliżu granicy ze Szwajcarią; wys. 2758 m; łączy doliny Addy i Adygi. stempel (pieczątka, tłok), przyrząd do wyciskania lub odbijania pieczęci, także nazwa samego znaku nim odbitego. stempel, górn. →stojak. stempel, iechnol. narzędzie do tłoczenia na prasach, będące zwykle częścią roboczą tłocznika współpracującą z matrycą.stanca stempel, wojsk, drążek do ubijania prochu i wciskania przybitki i kuli do lufy w odprzodowej broni palnej. Stemplowa Ustawa, ustawa parlamentu ang. 1765 dla kolonii Ameryki Pn., wprowadzająca opłaty stemplowe od wszelkich transakcji; anulowana 1776. Stempowski JERZY (pseud. Paweł Hostowiec), 1894-1969, syn Stanisława, eseista i krytyk lit.; od 1940 w Szwajcarii; zbiory szkiców: Chimera jako zwierzę pociągowe. Eseje dla Kassandry. Stempowski STANISŁAW, 1870-1952, pisarz, działacz społ.; 1902 współzałożyciel „Ogniwa"; jeden z przywódców pol. wolnomularstwa. sten, sn, jednostka siły, 1 sn == 1 t.m/ /s2 = 103 N. sten, bryt. pistolet maszynowy przeznaczony dla oddziałów specjalnych; w okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce produkowany był przez AK, gł. w Suchedniowie. Sten JAN →Bruner Ludwik. Stenbock [-bok] MAGNUS, 1665-1717, feldmarszałek szwedz.; uczestnik wojny z Polską za Karola XII. Stendal [szte-], m. w zach. części NRD, nad iz. Uchte (dopływ Łaby); 37 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; przemysł metal., warsztaty kolejowe. Stendhal [stędal] (właśc. Henri Beyle), 1783-1842, pisarz fr.; powieści Czerwone i czarne, Pustelnia parmeńska, w których wnikliwa analiza psychol. bohaterów ukazana jest na szerokim tle przemian hist.społ.; rozprawy estet. (Racine i Szekspir) i psychol. (O miłości). stènga, żegl. przedłużenie kolumny masztu złożonego z kilku części; otrzymuje dodatkowo nazwę masztu, np. grotostenga, bezanstenga. stenofagi, organizmy o wąskim zakresie doboru pokarmów, odżywiające się niewidoma rodzajami pokarmów; do s. zalicza się monofagi i oligofagi. stenografia, sposób szybkiego, dosłownego pisania za pomocą umownych- znaków; znana od początków n.e. w Rzymie; w Polsce stosowana od 1861. stenogram, zapis stenograficzny. stenokardia →wieńcowa choroba. stenotopy, organizmy nie wytrzymujące większych wahań czynników środowiska; np. zmian temperatury — organizmy stenotermiczne, wilgotności — stenohigrycz-

ne, ciśnienia — stenobatyczne; służą jako gatunki wskaźnikowe. stenotypia, pisanie na maszynie stenograficznej. stentor, zool. →trębacz. Stentor, bohater Iliady, słynny z potężnego głosu; stąd — głos stentorowy. Stenz EDWARD, 1897-1956, geofizyk; prot. uniw. w Kabulu i w Warszawie; prace z dziedziny magnetyzmu Ziemskiego, sejsmologii, grawimetrii, klimatologii i in.; autor książek popularnonaukowych. step, suchoroślowa formacja trawiasta (z domieszką wielu gat. dwuliściennych bylin), na glebach czarnoziemnych w strefie umiarkowanej o klimacie kontynentalnym; s. euroazjatyckie (s. w pierwotnym znaczeniu), prerie i pampy. Stepanakert, m. w Azerb.SRR, ośr. adm. Nagorno-Karabachskiego OA; 28 tys. mieszkańców (1968); przemysł jedwabn., spożywczy. Stepanawan, m. w pn. części Arm.SRR; 10 tys, mieszk. (1961); muzeum S. Szaumiana. Stephens [sti:wnz] JAMES, 1825-1901, irl. działacz niepodległościowy; czł. Młodej Irlandii; uczestnik powstania 1848; przywódca ruchu fenianów. Stephens [sti:wnz] JOSEPH RAYNER, 1805-79, ang. działacz robotn.; czartysta, uczestnik walk przeciw prawu o ubogich. Stephenson [sti:wnsn] GEORGE, 17811848, ang. konstruktor kol. i wynalazca; 1814 zbudował parowóz, który następnie udoskonalił; 1825 zbudował pierwszą linię kolei publ, (Stockton-Darlington); założył pierwszą fabrykę parowozów. Stephenson [sti:wnsn] ROBERT, 1803-59, ang. inżynier kol. i górn., budowniczy licznych mostów; czł. Izby Gmin; współpracował z ojcem, George'em, przy budowie kolei i parowozów. Stepnica, w. w pow. goleniowskim, woj. szczecińskim; port rybacki; tartak. stepowe gleby, powstałe pod wpływem roślinności stepowej w suchym klimacie kontynent, strefy umiarkowanej; do g.s. należą czarnoziemy i gleby kasztanowe, częściowo — słone. stepówki (Pteroclidae), rodzina ptaków z rzędu gołębi; 16 gat.; krępa budowa ciała, skrzydła i ogon długie, nogi opierzone; gł. ziarnojady; stepy i pustynie Eurazji, Madagaskaru. ster, loin. ruchomy element usterzenia statku powietrznego; s. kierunku — element usterzenia kierunku i s. wysokości — element usterzenia wysokości. ster (rudel), żegl. zanurzony w wodzie, nastawny element statku wodnego, w postaci płaskiej pionowej płyty (płetwa, pióro) połączonej z pionowym trzonem; przestawianie s. umożliwia kierowanie statkiem. steradian (stereoradian), sr, jednostka uzupełniająca kąta bryłowego w układzie SI; kąt bryłowy o wierzchołku w środku kuli, wycinający z powierzchni tej kuli pole równe kwadratowi jej promienia. sterburta (sterbort), żegl. prawa burta statku wodnego. stercz, anat. →krokowy gruczoł. sterczyna, pionowy, wieńczący element dekoracji arch. (np. pinakiel, obelisk, tzw. zęby), stosowany też czasem w meblarstwie i w zwieńczeniach ołtarzy. Sterdyń, w. w pow. sokołowskim, woj. warsz.; późnobarok. kościół (XVIII w.); pałac (XVIII, pocz. XIX w., J. Kubicki), park geometr. i krajobrazowy (XVIII/ /XIX w.). stereochemia, dział chemii zajmujący się badaniem struktury przestrzennej cząsteczek lub jonów i wpływu tej budowy na przebieg reakcji chemicznych. stereochromia, technika malarstwa ściennego — malowanie na suchym tynku farbami zmieszanymi z wodą i utrwalanie malowidła szkłem wodnym potasowym. stereofonia, metoda utrwalania, przenoszenia i odtwarzania dźwięków, dająca wrażenie przestrzenności ich brzmienia;

dźwięki odbierane przez różne mikrofony są przesyłane oddzielnymi kanałami lub zapisywane na odrębnych ścieżkach dźwiękowych i odtwarzane w taki sam sposób przez odrębne głośniki. stereofotografia, otrzymywanie obrazów stereoskopowych metodą fot.; polega na wykonaniu 2 zdjęć o osiach przesuniętych o określoną długość (zwykle ok. 65 mm). stereofotogrametria, stosowana w fotogrametrii metoda tworzenia trójwymiarowych obrazów terenu na podstawie zdjęć lotniczych. stereograficzny rzut, rzut punktów sfery na płaszczyznę styczną do niej lub przechodzącą przez środek sfery; stosowany w krystalografii (ściśle oddaje wielkość kątów między normalnymi ścian kryształów). stereogram: 1) dwa zdjęcia tego samego przedmiotu wykonane w ten sposób, że przy ich obserwacji w stereoskopie otrzymuje się efekt przestrzenny; 2) wykres przestrzenny stosowany w geodezji, obrazujący skomplikowane zaleganie złoża. stereoizomeria →izomeria przestrzenna. stereokardiografia, metoda badania czynności serca, rejestrowanie — w formie pętli tzw. stereokardiograficznych, w różnych płaszczyznach (strzałkowej, czołowej i pionowej) — prądów powstających podczas pracy serca; przestrzenna wektokardiografia. stereokomparator, urządzenie do wyznaczania przestrzennych współrzędnych badanego obiektu; stosowany w astronomii i fotogrametrii (pozwala na podstawie zdjęć oglądać i wymierzać trójwymiarowy model terenu). stereomechanika →wytrzymałość materiałów. stereometria, dział geometrii elementarnej poświęcony badaniu własności figur geom. przestrzennych. stereoradian →steradian. stereoskop, przyrząd umożliwiający widzenie stereoskopowe (np. w fotoplastykonie). stereoskopia, metoda otrzymywania obrazów dających wrażenie trójwymiarowości. stereoskopowy film →plastyczny film. stereotaksja, biol. →tigmotaksja. stereotyp, druk. odlew (metal., z tworzywa sztucznego itp.) składu czcionkowego lub lino typowego, wykonany ze zdjętej z niego matrycy; stosowany w maszynach rotacyjnych przy dużych nakładach, wznowieniach itp. stereotyp, psychol., socjol. uproszczony schematyczny obraz osób, grup, stosunków społ., instytucji, powszechny w danej grupie społ., powstały na podstawie niepełnej lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycję i trudny do zmiany. stereotyp dynamiczny, fizjol. występowanie odruchów warunkowych w określonej, wyuczonej i utrwalonej kolejności (nawet przy nieoczekiwanej zmianie zwykłej kolejności bodźców); łatwość przekształcania (przeuczania) s.d. zależy od osobniczej plastyczności układu nerwowego. stereotypia, technika wykonywania odlewów form druk. (stereotypów); także dział drukarni, w którym się wykonuje stereotypy (dawniej gisernia). stereotypie, med. wielokrotne powtarzanie tych samych ruchów, często niedorzecznych, lub utrzymywanie tych samych postaw ciała; jeden z objawów katatonii i ciężkich postaci niedorozwoju umysłowego. stereotypowy, mało oryginalny, powtarzający się bez zmian; oklepany, szablonowy. Steriadi ION, 1880-1956, rum. malarz i grafik; początkowo zbliżony do impresjonizmu; kompozycje figuralne, portrety, widoki miast, portów, martwe natury; działalność pedagogiczna.

Steward 1113 Sterkfontein [sterkfontejn] (w Rep. Pd. Afryki, Transwal, k. Krugersdorpu), stanowisko antropologiczne plezjantropa; wczesny plejstocen. sterkobilina, złocistożółty barwnik kału powstający w wyniku degradacji barwników żółciowych. sterlet (czeczuga, Acipenser ruthenus), ryba z rodziny jesiotrów, ponad 80 cm dł.; słodkowodna; zlewiska M. Czarnego i Kaspijskiego, b. rzadko M. Bałtyckiego; mięso smaczne. Sterlitamak, m. w Ros.FSRR, w Baszkirskiej ASRR, nad rz. Bieła; 185 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., maszyn., spoż., cementowy. stermaszt, ostatni (tylny) maszt na statku żaglowym wielomasztowym z ożaglowaniem rejowym. Stern ANATOL, 1899-1968, poeta; współtwórca pol. futuryzmu; zbiory wierszy F«turyzje, Ziemia na lewo (z B. Jasieńskim), poemat Europa, utwory prozą, szkice Poezja zbuntowana, przekłady (m.in. W. Majakowskiego). Stern ISAAC, ur. 1920, skrzypek amer., pochodzenia roś.; jeden z najwybitniejszych skrzypków współczesnych. Stern JONASZ, ur. 1904, malarz, grafik; współtwórca Grupy Krak.; prof. ASP w Krakowie; sztuka abstrakc. o elementach surrealizmu. Stern [sztern] OTTO, 1888-1969, fizyk amer., pochodzenia niem.; prof. uniw. w Hamburgu i Pitsburgu; wyznaczył moment magnet. protonu i deuteru; nagr. Nobla. Stern [sztern] WILLIAM, 1871-1938, niem. filozof i psycholog; gł. prace z zakresu psychologii dziecka; autor koncepcji ilorazu inteligencji i teorii inteligencji ogólnej. Sternacki SEBASTIAN, XVI/XVII W., drukarz; przejął od teścia, A. Rodeckiego, oficynę braci pol. w Rakowie; Katechizm rakowski, pisma Socyna, druki kalwińskie. Sternberg [stə:rnbə:rg] JOSEF VON, 18941969, amer. reżyser film., pochodzenia austriackiego; dramaty psychol. z M. Dietrich (Błękitny Anioł, Blond Wenus). Sternberk, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.), u podnóży Jesioników; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, papiern., maszynowy. Sterne [stə:rn] LAWRENCE, 1713-68, pisarz ang., duchowny anglik., wybitny reprezentant sentymentalizmu; powieści o nowatorskiej konstrukcji, manifestujące subiektywistyczną swobodę narracji (Życie i myśli JWPana Tristrama Shandy, Podróż sentymentalna). Sternheim [szternhaim] CARL, 1878-1942, pisarz niem., związany z ekspresjonizmem; w komediach (Die Hose) i opowiadaniach zjadliwa satyra na Niemcy wilhelmińskie. Sternhel HENRYK, 1910-44, lekarz; czł. KPP, uczestnik walk w Hiszpanii; od 1942 w PPR i GL (1943 w Sztabie Gł.); uczestnik powstania w getcie warsz.; zamordowany na Pawiaku. sternik automatyczny →sternik samoczynny. sternik samoczynny (autopilot, sternik automatyczny), urządzenie elektromech. do samoczynnego utrzymywania statku wodnego na właściwym, żądanym kursie. sternity, związki arsenoorg., zaliczane do gazów bojowych o działaniu drażniącym; wywołują kichanie, kaszel i wymioty; używane podczas I wojny świat. (np. adamsyt). steroidy, związki org. o złożonej budowie, których cząsteczki zawierają układ sterydowy. sterole, wielopierścieniowe alkohole hydroaromatyczne, należące do sterydów, zaliczane też do lipidów; ze s. tworzą się ważne biol. substancje: hormony płciowe, hormony kory nadnerczy, witaminy D, kwasy, żółciowe. sterolotka (elewon), lotn. ruchoma część skrzydła samolotu nie mającego wyodręb-

nionego usterzenia ogonowego (bezogonowca), pełniąca jednocześnie funkcję lotki i steru wysokości. sterowa maszyna, na statku wodnym silnik elektr., hydrauliczny lub parowy (tłokowy) obracający trzon steru w celu jego przestawienia. sterowanie, oddziaływanie mające na celu zapewnienie pożądanego przebiegu danego procesu, np. ruchu statku wg określonej trasy. sterowanie nadążne, sterowanie polegające na zapewnieniu określonym wielkościom procesu sterowanego zmian zależnie od wyników pomiaru innego procesu. sterowanie pośrednie (serwo-sterowanie), urządzenie sterownicze, w którym stery nie są bezpośrednio połączone ze sterownicami uruchamianymi bezpośrednio przez pilota; pilot kieruje siłami pochodzącymi od innych urządzeń (np. z instalacji hydraulicznej) wychylającymi stery. sterowanie programowe, sterowanie polegające na zapewnieniu niektórym wielkościom charakteryzującym sterowany proces zmian wg z góry określonego programu. sterowanie stałowartościowe, sterowanie polegające na utrzymywaniu stałych wartości niektórych wielkości charakteryzujących proces sterowania. sterowanie zdalne →telesterowanie. sterowe koło, element urządzenia sterowego statku wodnego do uruchamiania steru statku (na statkach małych) lub maszyny sterowej poruszającej ster. sterowe urządzenie statku, urządzenie do sterowania ruchem statku wodnego przez odpowiednie wychylanie steru z pozycji środk.; składa się z urządzenia do nadawania dyspozycji sterowania, urządzenia napędowego i wykonawczego (roboczego). sterowiec, aerostat z usterzeniem wysokości i kierunku, poruszany silnikiem spalinowym ze śmigłem oraz zaopatrzony w gondolę dla pasażerów; obecnie mało używany. sterownia, nadbudówka na pomoście nawigacyjnym lub na pokładzie statku wodnego, w której są umieszczone wszystkie przyrządy do kierowania statkiem. sterownica, lotn. urządzenie do uruchomiania sterów płatowca, tj. do sterowania jego lotem; s. ręczna (np. drążek sterowy) służy do wychylania steru wysokości i lotek, s. nożna (np. orczyk) — do wychylania steru kierunku. sterownica (rumpel), żegl. drążek zamocowany do trzona steru statku wodnego, służący do obracania steru; wprawiany w ruch ręcznie lub przez maszynę sterową. sterowność, lotn. zdolność statku latającego do wprowadzenia go w zamierzony stan lotu (prędkość, kierunek, położenie itp.) i utrzymania w nim za pomocą sterów. sterowność, żegl. cecha charakterystyczna statku wodnego określana łatwością zmiany kursu statku za pomocą steru i utrzymywania wybranego kursu. sterówki, anat. duże pióra osadzone wachlarzowato w okolicy ogonowej (8-24, najczęściej 10-12), odgrywające ważną rolę w locie ptaków (sterowanie). sterta, duży, układany na polu stos, np. słomy, wysuszonego zboża, rzepaku, ó podstawie prostokątnej lub kolistej, zakończony spadzisto i okryyty słomą. stertnik, roln. przewoźne urządzenie mech. z ruchomą taśmą bez końca umieszczoną w korycie i przenoszącą materiał roślinny (słomę, siano), z którego układa się stertę (stóg). stertownik (układarka). wózek jezdniowy z wysoko podnoszoną platformą, zwykle wzdłuż prowadnicy słupowej, przeznaczony do podnoszenia przedmiotów na środki transportowe, układania w stosy itp. sterydy, związki org. mające jako szkielet 4 skondensowane pierścienie (układ steranu), spotykane w licznych biologicz-

nie czynnych substancjach, np. hormony sterydowe, wit. D, kwasy żółciowe. sterylizacja→wyjaławianie. sterylizacja, med. pozbawienie płodności z zachowaniem czynności hormonalnej gruczołów płciowych. sterylizacja produktów spożywczych, jedna z licznych metod utrwalania żywności, mająca na celu zniszczenie drobnoustrojów i ich zarodników przez działanie temp. powyżej 100° na produkty zamknięte w hermetycznych opakowaniach. sterylność →jałowość. sterylność, biol. u człowieka i zwierząt niezdolność do płodzenia potomstwa, mimo rozwoju narządów rozrodczych i zdolności do kopulacji; przyczyną może być m.in. brak lub niedorozwój gamet, zaburzenia hormonalne. sterżagiel, żegl. marsel na stermaszcie statku żaglowego. stetoskop, rodzaj słuchawki lekarskiej; prosta rurka z drewna, tworzywa sztucznego lub metalu, z płaską częścią uszną i lejkowatym zakończeniem przykładanym do ciała osoby badanej. Stettinius [stətynjəs] EDWARD REILLY, 1900-49, amer. polityk i przemysłowiec; 1944-45 sekretarz stanu; 1945-46 przedstawiciel USA w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Steuben [sztoi-] FRIEDRICH WILHELM VON, 1730-94, oficer prus., organizator armii Stanów Zjedn. z polecenia J. Waszyngtona. Steubenville [stju:bnwyl], m. w USA (Ohio), nad rz. Ohio; 30 tys. mieszk. (1970), zespół miejski S.-Weirton 170 tys. (1965); hutnictwo żel., przemysł ceramiczny. Stevenage [sti:wnydż], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; od 1946 miasto-ogród (New Town); 62 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. Stevens [sti:wnz] JOHN, 1749-1838, amer. prawnik i konstruktor statków parowych; zastosował pędnik śrubowy; twórca amer. prawa patentowego (1817). Stevens [sti:wnz] THADDEUS, 1792-1868, polityk amer.; współzałożyciel Partii Republ., przywódca jej radykalnego skrzydła; abolicjonista. Stevens [sti:wnz] WALLACE, 1879-1955, poeta amer.; liryka łącząca impresjonist. obrazowanie z refleksją intelektualną, często ironiczną. Stevenson [sti:wnsn] ADLAI EWING, 1900-65, polityk amer., z Partii Demokr.; 1952 i 1956 kandydat na prezydenta; 196165 stały przedstawiciel USA w ONZ. Stevenson [sti:wnsn] ROBERT LOUIS, 1850-94, pisarz szkoc.-ang.; neoromantyk; powieści fantast.-przygodowe (Wyspa skarbów, Porwany za młodu) i sensacyjnogroteskowe (Dziwna historia dra Jekylla i M-ra Hyde'a). Stevin [stəwi:n] SIMON, 1548(?)-1620, hol. matematyk, fizyk, inżynier, geograf i astronom; 1585 wprowadził ułamki dziesiętne i głosił potrzebę wprowadzenia miar dziesiętnych; 1586 dowodził niemożliwości istnienia perpetuum mobile, odkrył tzw. paradoks hydrostatyczny i zasadę równoległoboku sił. Stevina twierdzenie (hydrostatyczny paradoks): parcie cieczy N na dno naczynia zależy jedynie od wielkości pow. dna F, cięż. właśc. cieczy γ i jej wysokości w naczyniu h; N — γ hF; sformułowane przez S. Stevina. stewa, żegl. wiązanie dziobu (dziobnica) lub rufy (tylnica), łączące burty statku wodnego o konstrukcji drewn.; przedłużenie stępki. steward [stjuərd; ang.], pracownik działu gosp.-hotelowego na statku wodnym lub powietrznym, usługujący przy posiłkach załogi i pasażerów, sprzątający pomieszczenia itp. r Steward [stjuə d] IRA, 1831-83, amer. działacz robotn.; przywódca organizacji walczących o reformy prawa pracy i wy-

1114 stewardessa kup przedsiębiorstw kapitalist. przez robotników. stewardessa [stjuərdysa; ang.], pracownica obsługująca pasażerów w samolocie lub na statku. Stewart [stjuərt] JAMES, ur. 1908, amer. aktor film.; role w dramatach współcz., komediach, westernach i filmach kryminalnych (Mr. Smith jedzie do Waszyngtonu, Człowiek, który zabił Liberty Valance'a). Stewart [stjuərt], wyspa nowozelandzka przy pd. wybrzeżu W. Południowej; 1,7 tys. km2, 540 tys. mieszk. (1964); wulkaniczna; gł. miejscowość Oban. Steyer WŁODZIMIERZ, 1892-1959, kontradmirał; III 1938-X 1939 dowódca, Rejonu Umocnionego Hel; 1939-45 w niewoli niemieckiej; od 1945 w lud. WP, m.in. dowódca Marynarki Woj. 1947-50. Steyr [sztaiər], m. w Austrii (Górna Austria), nad Anizą; 38 tys. mieszk. (1961); przemysł samoch., maszyn., metalowy. stęp, najwolniejszy chód konia (ok. 100120 m/min). stęp, anat. odcinek stopy kręgowców łączący się z golenią, odpowiednik nadgarstka; szkielet s. tworzy kilka krótkich kości, u ssaków i człowieka m.in. kość piętowa i skokowa. stępa (moździerz kaszarski), rodzaj misy drewn. lub kam., z drewn. ubijakiem; prymitywne urządzenie do obłuskiwania i kruszenia ziaren na kaszę. stępak, koń ciężki, zimnokrwisty, używany do prac wymagających dużej siły, wykonywanych w wolnym tempie. człapak stępka (kil), żegl. środk. wzdłużne wiązanie szkieletu kadłuba statku wodnego; wiąże (u podstawy) obie burty od dziobnicy do tylnicy; zapewnia sztywność wzdłużną kadłuba. Stępka ZBIGNIEW, ur. 1912, oficer WP; 1943 dowódca oddziału partyzanckiego AK, 1944 AL; czł. Lubelskiej Woj. Rady Narodowej. stępkowe bloki (kilbloki), żegl. drewn., często okute wsporniki, połączone klamrami, służące do ustawienia na nich stępki budowanego lub dokowanego statku. stępor, drewniany ubijak do obłuskiwania i rozdrabniania ziarna w stępie. Stępowski TADEUSZ, 1908-71, pisarz; opowiadania z dziejów walki o polskość i powstawania nowej społeczności osadniczej na Warmii i Mazurach (Daleka droga, Jutro będzie inaczej), opowieści oparte na miejscowym folklorze (Gawędy minionego czasu); wspomnienia Z kraju dalekiego dzieciństwa. Stępowski-Junosza KAZIMIERZ, 18821943, aktor; związany gł. z Teatrem Polskim w Warszawie; wybitne role szekspirowskie i ibsenowskie; występy w filmie. Stęszew, m. w pow. i woj. pozn., nad rz. Samicą; 4,0 tys. mieszk. (1968); roszarnia lnu, tartak; prawa miejskie przed 1394, — W latach międzywoj. liczne strajki; w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-40 w lasach koło S. gestapo rozstrzelało ponad 1,7 tys. osób z Poznania. stężenie (koncentracja), liczba określająca zawartość danego składnika w jednostce objętości lub masy substancji, np. procent wagowy, ułamek molowy. stężenie pośmiertne, samoistne zwiększenie spoistości mięśni, występujące na ogół w 2-4 godz po śmierci, usztywnia i utrwala pozycję ciała; ustępuje po 7284 godzinach. Stężyca, w. w pow. ryckim, woj. warsz., w dolinie Wisły; zakład wyrobów silikatowych; późnogot. kościół (XVI w.); przed 1442 do 1869 miasto. stężycki zjazd 1575, zjazd po ucieczce Henryka Walezego z Polski, w celu dokonania nowej elekcji (zakończony niepowodzeniem). stężycki zjazd 1606, zjazd opozycyjnej szlachty będący wstępem do rokoszu Zebrzydowskiego. STH, biochem. →somatotropina.

Stickelberger [sztykə-] EMANUEL, 18841961, pisarz szwajc. tworzący w języku niem.; kontynuator tradycji realist. prozy XIX w., gl. C.F. Meyera; hist. powieści i nowele. Stieber ZDZISŁAW, ur. 1903, językoznawca, slawista; prof. uniw. we Lwowie, Łodzi, Warszawie, czł. PAN; liczne prace, gł. z dialektologii i gramatyki porównawczej języków słow. (Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego). Stieglitz [sti:glyc] ALFRED, 1864-1946, fotografik amer., jeden z twórców fotografii nowocz.; zwalczał w fotografii malarskość. Stiekłow WŁADIMIR A., 1863-1926, matematyk ros.; prof. uniw. w Charkowie i Petersburgu, czł. (od 1919 wiceprezes) AN ZSRR; autor prac z zakresu fizyki mat. i mechaniki teoretycznej. Stieler [szti:lər] ADOLF, 1775-1836, kartograf niem.; 1817-23 wydał atlas powszechny Stielers Handatlas. Stieltjes [sti:ltjəs] THOMAS, 1856-94, matematyk hol.; prof. uniw. w Lejdzie i Tuluzie; wprowadził uogólnienie pojęcia całki oznaczonej (tzw. całka S.). Stiepniak →Krawczynski Siergiej M. Stiernhielm [sze:njelm] GEORG, 15981672, szwedz. filozof, uczony i poeta; zw. ojcem poezji szwedz.; liryki, poemat dydaktyczny, 1 część słownika języka szwedzkiego. Stifter [sztyf-] ADALBERT, 1805-68, austr. pisarz i malarz pejzażysta; w opowiadaniach i powieściach kontynuator niem. klasyki; Der Nachsommer. Stijl, de [də steil; hol.], awangardowe ugrupowanie artyst. 1917-31, zał. w Lejdzie przez Th. van Doesburga i P. Mondriana; związane z czasopismem „De Stijl"; skupiało malarzy, rzeźbiarzy, architektów, poetów; podstawą ideową de S. była teoria neoplastycyzmu; oddziałało na Bauhaus, pol. ugrupowania Blok, Praesens i a.r. Stil ANDRÉ, ur. 1921, fr. pisarz i publicysta; członek KPF; powieści (Pierwsze starcie), opowiadania, reportaże poruszające zagadnienia społ.-polityczne. stilb, sb, jednostka luminancji w układzie CGS; luminancja powierzchni 1 cm2 emitującej w kierunku normalnym światło 4o światłości 14 cd 2(kandeli); 1 sb = = 10 nt (nitów) =10 cd/m . stilbestrol (syntofolina), związek org. syntet., działający jak hormony żeńskie (estrogeny), stosowany w chorobach kobiecych. Stilla choroba [ch. sty-], postać gośćca przewlekłego postępującego u dzieci; objawia się zapaleniem stawów, gorączką, powiększeniem węzłów chłonnych i śledziony. Stille [szty-] HANS, 1876-1966, geolog niem., wybitny tektonik; prof. m.in. uniw. w Lipsku; prace poświęcone gł. orogenezom oraz łańcuchom górskim Europy i Ameryki. Stiller MAURITZ, 1883-1928, szwedz. reżyser film. i krytyk teatr.; wraz z V. Sjöstromem pionier filmu szwedz.; filmy poet. (Gösta Berling) i realist. (Hotel Imperial) . still waters are the deepest [styl uo:tərz ər də di:pyst], „ciche wody są najgłębsze"; cicha woda brzegi rwie. stilometr (staloskop), przyrząd do szybkiego badania składu chem. stali metodą analizy widmowej. stilon, nazwa handlowa włókien poliamidowych produkowanych w Polsce. Stimmer [szty-] TOBIAS, 1539-84, szwajc. malarz i grafik; portrety (Jakoba Schwytzera i jego żony, 1564), projekty witraży, cykl drzeworytów ilustrujących Biblią. Stimson [stymsn] HENRY LEWIS, 18671950, polityk amer.; 1927-29 gubernator Filipin; 1929-33 sekretarz stanu; w czasie II wojny świat, minister obrony 1940-45. stipulatio [łac], w prawie rzym. najważniejszy kontrakt słowny, na który się składało pytanie wierzyciela (np. „czy

przyrzekasz zapłacić?") i odpowiedź dłużnika („przyrzekam") zawierająca słowa użyte przez wierzyciela. Stirbei [sztirbej] BARBU, 1799-1869, hospodar wołoski 1849-56, w.młodości czł. heterii gr.; wyjednał ustąpienie tur. wojsk okupacyjnych z Wołoszczyzny, przeprowadził reformy. r Stirling [stə: lyŋ], m. w W. Brytanii (Szkocja), ośr. adm. hrabstwa Stirlingshire; 28 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; przemysł maszyn., skórz., spoż.; uniwersytet. Stirlinga wzór [w. stərlyŋa], wzór pozwalający obliczyć w sposób przybliżony silnię n! dla dużych rwartości n. Stirner [sztyrnə ] MAX, 1806-56, niem. filozpf i myśliciel społ.; głosił skrajny indywidualizm i anarchizm oraz irracjonalist. koncepcję wolności i osobowości ludzkiej, postulującą odrzucenie wszelkich wartości i norm (zwł. moralnych). stiuk, masa wykonana z zaprawy gipsowej, wapiennej lub gipsowo-wapiennej z kruszywem z dodatkiem pyłu marmurowego, piasku; jedno- lub wielobarwna, czasem złocona, używana do okładzin, detali arch. i sztukaterii. stłuczenie (kontuzja), zewn. potłuczenie ciała lub narządów wewn. w następstwie tępego urazu mech., np. s. mózgu, kończyny. stłuszczenie, gromadzenie w nadmiarze ciał tłuszczowych w komórkach; rozwija się w wątrobie w następstwie zatruć, w sercu; jest istotą niektórych chorób. stoa, w staroż. Grecji budowla halowa, mająca od frontu kolumnadę, z tyłu zamknięta ścianą (często z drzwiami do dobudowanych magazynów); mieściła sklepy, warsztaty, urzędy, galerie sztuki (S. Attalosa, S. Pojkile). Stoa Attalosa, dwukondygnacyjny portyk kolumnowy na Agorze w Atenach, wzniesiony przez Attalosa, króla Pergamonu, w II w. p.n.e.; zrekonstruowana, mieści muzeum. Stoa Pojkile, słynny w starożytności portyk na Agorze w Atenach, z poł. V w. p.n.e., ozdobiony malowidłami (m.in. Pofignota); od końca IV w. p.n.e. siedziba szkoły stoików. Stobrawa, rz., pr. dopływ środk. Odry; dł. 85 km, dorzecze 1602 km2. stochastyczna zbieżność, zbieżność w sensie probabilistycznym, której prawdopodobieństwo = 1; np. częstość pojawiania się „orła" przy rzucaniu moneta jest 1 stochastycznie zbieżna do wartości 2. stochastyczna zmienna →losowa zmienna. stochastyczne procesy: 1) dział matematyki poświęcony badaniu modeli zjawisk przypadkowych (losowych) w ich przebiegu czasowym; 2) procesy przypadkowe (losowe) — funkcje X(t) zależne od parametru czasowego t, których wartości w każdej chwili czasu są zmiennymi losowymi. stochastyczne procesy o dyskretnych (nieciągłych) realizacjach, takie procesy stochastyczne X(t), dla których istnieje pewien ustalony skończony lub przeliczalny zbiór możliwych wartości, jakie mogą przybierać realizacje tych procesów (np. w przypadku emisji promieniowania przez substancję promieniotwórczą ilość wyemitowanych cząstek może być jedynie liczbą całkowitą). stochastyczne procesy stacjonarne, takie procesy stochastyczne X(t), dla których zależności probabilistyczne między wartościami realizacji w różnych chwilach czasu zależą tylko od wzajemnego położenia tych chwil, a nie od ich położenia na osi czasu (np. procesy zmian ciśnienia atm. i temperatury powietrza można, z dużym przybliżeniem, traktować jako s,p.s.). stochastyczny, mat. losowy, przypadkowy.

Stołczyn 1115 Stochód, rz. w ZSRR, pr. dopływ Prypeci; dł. 188 km. Stockerau [sztokə-], m. w Austrii (Dolna Austria); 12 tys. mieszk, (1961); przemysł maszynowy. Stockhausen [sztokhauzən] KARLHEINZ, ur. 1928, kompozytor niem. (NRF), związany ze Studiem Muzyki Elektronicznej w Kolonii; przedstawiciel aleatoryzmu; utwory kameralne, elektroniczne {Gesang der Jünglinge). Stockport [stok-], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Mersey, w zespole miejskim Manchester; 141 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., elektrotechn., środków transportu, chem., odzieżowy. Stockton [stoktən], m. w USA (Kalifornia), nad rz. San Toaquin; 103 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 273 tys. (1965); ośr. handl. bogatego regionu roln.; przemysł spoż., maszyn., drzewny, papierniczy. Stockton-on-Tees [stoktən on ti:z], m. w W. Brytanii (Anglia), port przy ujściu rz. Tees do M. Północnego; 83 tys. mieszk. (1966); ośr. hutnictwa żel.; przemysł środków transportu, maszyn.; 1825 pierwsza w świecie pasażerska linia kol. S.-Darlington. Stoczek, w. w pow, lidzbarskim, woj. olsztyńskim; klasztor bernardynów i założenie odpustowe: kościół (XVII, XVIII w.), krużganek (XVIII w.), budynek klasztorny (XVII, XVIII w.). Stoczek Łukowski, m. w pow. łukowskim, woj. lubelskim, nad Świdrem; 2,1 tys. mieszk. (1968); przetwórnia owocowo-warzywna; prawa miejskie 1540 (do 1870) i 1919. 1831 zwycięstwo jazdy pol. (J. Dwernicki) nad dywizją ros. (T. Gejsmar). stocznia, zakład przem. budujący (s. produkcyjna) lub remontujący (s. remontowa) statki wodne; elementy kadłuba na ogół łączy się w zespoły zw. sekcjami płatowymi, a te w sekcję zespołową — blok; z bloków buduje się kadłub statku na pochylni lub w doku; po zwodowaniu statek wyposaża się przy nabrzeżu stoczn., a następnie przeprowadza wszechstronne próby. Stocznia Gdańska im. Lenina, w Gdańsku, powstała 1945, największa stocznia w Polsce; buduje gł. statki rybackie i drobnicowe, a także urządzenia okrętowe. Stocznia im. Komuny Paryskiej, w Gdyni, budowę rozpoczęto 1928; po 1945 odbudowana; wytwarza gł. trawlery rybackie i drobnicowce. Stocznia Szczecińska im. Adolfa Warskiego, w Szczecinie, powstała 1948; buduje drobnicowce i masowce. Sto dni, okres rządów Napoleona I we Francji od jego powrotu z Elby 1 III 1815 do klęski pod Waterloo i powtórnej abdykacji 22 VI 1815. Sto Dni Reform, nieudana próba reform polit., ekon. i społ. podjęta 1898 w Chinach przez Kang Ju-weja i jego współpracowników. Stodola AUREL, 1859-1942, inżynier słowac; prace z dziedziny teorii maszyn cieplnych (gł. turbin), nieustalonych przepływów, teorii automatycznej regulacji. Stodola IVAN, ur. 1888, pisarz słowac; komedie satyr, godzące w mentalność słowac. burżuazji; dramaty o losach Słowaków w okresie międzywojennym. stodoła, roIn. budynek gospodarski o dużej pojemności, do przechowywania zbóż, słomy, siana itp.; w s. często odbywa się młocka; podwórzowe i polowe — często otwarte (bez ścian) lub półotwarte. Stodoranie (Hawelanie), plemię zachodniosłow. nad dolną Hawelą; znani w VIII w.; 1157 podbici przez Niemców. Stoecker [sztökər] WALTER, 1891-1939, działacz niem. ruchu robotn.; od 1920 czł. kierownictwa KPD; aresztowany po pożarze Reichstagu; działacz ruchu oporu w obozie koncentracyjnym Buchenwald; zmarł w obozie.

Stogi, dzielnica Gdańska; kąpielisko morskie. Stoica [stojka] CHIWU, ur. 1908, rum. działacz ruchu robotn.; 1948-65 czł. Biura Polit. KPR; od 1965 czł. Stałego Prezydium Kom. Wykonawczego Rum. Partii Komunist; 1955-61 premier; 1965-67 przewodn. Rady Państwa; 1967-69 sekr. KC RPK. stoicki: 1) właściwy stoikowi, stoicyzmowi; 2) niewzruszony, niezachwiany. stoicyzm: 1) doktryna, zwł. etyczna, staroż. szkoły stoików (IV w. p.n.e.-III w. n.e.), zał. przez Zenona z Kition, głoszącej w filozofii przyrody materializm, w etyce — życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności, rozwijającej logikę zdań; 2) postawa życiowa polegająca na zachowywaniu spokoju wewn., hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach życiowych. stoik: 1) przedstawiciel staroż. szkoły filoz. stoicyzmu; 2) człowiek odznaczający się niewzruszonym opanowaniem i spokojem, niezależnie od zmiennych kolei losu. Stoiński STEFAN MARIAN, 1891-1945, etnograf muz., kompozytor, dyrygent; badania etnogr. na Śląsku i Żywiecczyźnie. stoisko operacyjne, wet. →poskrom. Stojadinović MILAN, 1888-1961, polityk jugosł.; 1935-39 premier; zwolennik współpracy z hitlerowskimi Niemcami; od 1941 na emigracji. stojak (stempel), górn. drewn. lub metal, słup wchodzący w skład obudowy kopalnianej; stanowi bezpośrednią lub pośrednią podporę stropu wyrobiska. stojak, techn. przedmiot służący do podtrzymania innych przedmiotów w pozycji pionowej (stojącej), np. stojak do rowerów; także stojący kadłub maszyny. Stojałowski STANISŁAW, 1845-1911, ksiądz, inicjator ruchu lud. w Galicji; poseł do sejmu krajowego i parlamentu austriackiego; od 1875 red. i wydawca pism lud. „Wieniec" i „Pszczółka"; głosił solidaryzm społ.; prześladowany przez władze świeckie i duchowne; pod koniec życia zbliżył się do Nar. Demokracji. stojan (stator), nieruchoma część maszyny elektrycznej. Stojanović LUBOMIR, 1860-1929, serb. historyk, filolog, polityk; od 1918 przewodn. Partii Republ.; wydawca zabytków piśmiennictwa. Stojanović STRETEN, 1898-1960, rzeźbiarz jugosł.; reliefy, rzeźby figuralne, pomniki, portrety. Stojanow LUDMIŁ, ur. 1886, bułg. poeta i prozaik; czł. Bułg. AN; wczesne utwory pod wpływem symbolizmu, późniejsze — realizmu krytycznego; powieści demaskujące ideologię faszyzmu, wiersze poświęcone walce o pokój. Stojanow TODOR, ur. 1930, bułg. operator {Złodziej brzoskwiń) i reżyser film. (Objazd — wraz z G. Ostrowskim). Stojeński PIOTR →Statorius Stojeński Piotr. Stojowski ZYGMUNT, 1870r1946, kompozytor, pianista i pedagog; od 1938 w USA; koncerty, utwory symf., kameralne, pieśni. stoker, urządzenie mech. w parowozach do podawania węgla z tendra do paleniska kotła; rodzaj przenośnika śrubowego. stokes [stouksl, St, jednostka lepkości kinematycznej w układzie CGS; 1 St = = 1 cm.2/s = 10-4u m2/s. Stokes [sto ks] SIR GEORGE GABRIEL, 1819-1903, ang. fizyk i matematyk; czł. Royal Society; prace z optyki, hydrodynamiki i fizyki matematycznej.u Stokesa reguła fr. sto ksa]: długość fali promieniowania fluorescencyjnego jest większa niż długość fali promieniowania pochłanianego (wzbudzającego fluorescencję). Stoke-(up)on-Trent [stouk (ap)on trent], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Trent; 273 tys. mieszk. (1968); stary ośr. przemys-

łu ceram. i mat. bud.; hutnictwo żel., przemysł maszynowy. stokłosa (Bromus), pospolita trawa jednoroczna lub wieloletnia, do 1,5 m wys.; na wartościowe siano uprawia się s. bezostną (B. inermis), tworzącą rozłogi. Stokowski LEOPOLD, ur. 1882, dyrygent amer. pochodzenia pol.-irl.; kierownik Orkiestry Symfonicznej w Filadelfii. stokrotka (Bellis), roślina zielna z rodziny złożonych o koszyczkach kwiatowych białych lub różowych; w Polsce na łąkach i przydrożach s. pospolita sadzona też w ogródkach w odmianach ozdobnych. STOL (steep take off and landing) →samolot krótkiego startu i lądowania. stola, w staroż. Rzymie wierzchnie kobiece okrycie noszone na tunikę, obficie fałdowane, otwarte z boku i przewiązane wysoko nad stanem. stolarka budowlana, zmontowane zespoły elementów drewn., przeznaczone do zabudowy otworów bud. (drzwi, okna), oraz inne elementy wnętrz budynku (np. schody). stolarska płyta, tworzywo drzewne, w którym wewn. część składa się z listewek (p.s. pełna) lub z kratownicy (p.s. komórkowa, pustakowa), oklejonych obustronnie obłogami. Stolarski BŁAŻEJ, 1880-1939, działacz ludowy, publicysta; 1912-15 w NZCh, od 1915 w PSL-„Wyzwolenie" (1918-19 prezes Zarządu Gl.); 1931-35 czł. Rady Nacz. SL; 1938-39 wicemarszałek senatu; zamordowany przez hitlerowców. stolarstwo, rzem. wyrób m.in. mebli, stolarki bud., opakowań. Stolarzowice, osiedle w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; 5,5 tys. mieszk. (1968). Stolberg [sztol-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), k. Akwizgranu; 39 tys. mieszk. (1968); hutnictwo metali nieżel., przemysł metal., włók., chemiczny. Stoletow ALEKSANDR G., 1839-96, fizyk ros.; prof. uniw. w Moskwie; badania podatności magnet. stali, zjawisk fotoelektr., wyładowań elektr. w gazach; twórca jednej z najstarszych szkół fizyków w Rosji. „Stolica", ilustrowany tygodnik wydawany od 1946, poświęcony Warszawie; frakład 47 537 egz. (1969). Stolica Apostolska, w kościele kat. siedziba papieża (Watykan); również rel. władza zwierzchnia papieża. stolik topograficzny, przyrząd do wykonywania zdjęć topograficznych, składający się z płyty rysunkowej i liniału połączonego z lunetą celowniczą. Stoll [sztol] ARTHUR, ur. 1887, chemik szwajc.; badania m.in. alkaloidów, chlorofilu, glikozydów nasercowych. stolnik, w dawnej Polsce urzędnik nadworny opiekujący się kuchnią i podawaniem potraw na stół panującego; w XIVXVI w. przekształcony w honorowy,urząd ziemski. stolonizacja, forma pączkowania, rozmnażanie bezpłciowe przez wytwarzanie ogranizmów potomnych z pączków, powstających na poziomych wypustkach organizmu macierzystego; np. u rurkopławów, sprzągli. stolony, zool. poziome rozrosty miękkich tkanek gąbek, stułbiopławów, rurkopławów, mszywiołów i graptolitów; ze s. odpączkowują nowe osobniki. Stolper ALEKSANDR B., ur. 1907, ros. reżyser film.; cenione ekranizacje dzieł literatury radz. (Opowieść o prawdziwym człowieku, Żywi i martwi). Stolzman [sztolc-] KAROL BOGUMIŁ, 17931854, działacz polit.; oficer artylerii w powstaniu 1830-31; czł. Młodej Polski i TDP. Stołbowa (miejscowość w Karelskiej ASRR, k. jez. Ładoga), 1617 pokój po wojnie ros.-szwedz. (od 1610); przyznał Szwecji pn. Estonię, Ingrię i część Karelii, co odcięło Rosję od M. Bałtyckiego. Stołczyn, dzielnica Szczecina; huta żeh „Szczecin".

1116 Stołowa Góra Stołowa Góra (Table Mountain), masyw stołowy w Republice Pd. Afryki, k. Kapsztadu; 1080 m. stołowe dobra →ekonomie. stołowe góry, góry o płaskich wierzchołkach i stromych, niekiedy wielostopniowych zboczach, powstające na skutek rozcięcia przez erozję obszaru zbudowanego z poziomo leżących warstw skalnych o różnej odporności. Stołowe Góry, część Sudetów Środk. w Polsce i Czechosłowacji; budowa płytowa; płaskie wierzchowiny; najwyższe wzniesienie Szczeliniec Wielki 919 m; turystyka. stołp →donżon. Stołyhwo EUGENIA, 1894-1965, żona Kazimierza, antropolog; prof. Uniw. Jag., pierwszy rektor Wyższej Szkoły Wychowania Fiz. w Krakowie; badania gł. nad rozwojem fiz. człowieka. Stołyhwo KAZIMIERZ, 1880-1966, antropolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; organizator zdjęcia antropologicznego ludności Śląska; ok. 400 prac z zakresu antropogenezy i zróżnicowania morfologicznego człowieka współczesnego. Stołypin PIOTR A., 1862-1911, polityk ros.; premier i min. spraw wewn. od 1906; krwawo tłumił rewolucję 1905-07 (reakcja stołypinowska). stomatologia, dział medycyny klinicznej i nauka o schorzeniach i wadach rozwojowych zębów i jamy ustnej, o ich rozpoznawaniu i leczeniu oraz zapobieganiu im. Stomma STANISŁAW, ur. 1908, kat. działacz polit.; wykładowca prawa karnego Uniw. Jag.; od 1957 przewodn. koła poselskiego „Znak". stomp, muz. w jazzie trad. utwór grany w szybkim tempie. Stone [stoun] IRVING, ur. 1903, pisarz amer.; powieści biogr. (Pasja życia — o V. van Goghu, Żeglarz na koniu — o J. Londonie). Stone [stoun] LUCY, 1818-93, amer. bojowniczka o polit. i ekon. prawa dla kobiet, abolicjonistka; 1872-93 red. „Wemen's Journal". Stonehenge [stounhendż] (w W. Brytanii, w pobliżu m. Salisbury), archeol. olbrzymia megalityczna konstrukcja kam. z ok. 1900-1400 p.n.e., częściowo zrekonstruowana. Stoney [stouny] GEORGE JOHNSTONE, 1826-1911, fizyk irl.; prof. Queen's College w Galway, czł. Royal Society; 1868 przewidział istnienie elementarnego ładunku elektr., który nazwał elektronem (1891). stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata), amer. chrząszcz, dł. do 1 cm; żółty w czarne paski; groźny szkodnik ziemniaka, zawleczony do Europy w XIX w. stonkowate (Chrysomelidae), rodzina chrząszczy; ponad 20 tyś. gat.; roślinożerne; liczne szkodniki, np. stonka ziemniaczana, pchełki ziemne, tarczyki. stonogi (Oniscoidea), lądowe, płaskie skorupiaki równonogie; ok. 1 tys. gat.; żyją w miejscach wilgotnych, także w zabudowaniach; żywią się szczątkami org.; do s. należy np. prosionek. stop, substancja metaliczna otrzymywana przeważnie przez stopienie dwóch lub więcej metali (niekiedy z domieszkami niemetali), np. stal, mosiądz, brąz; przez dodanie odpowiedniego składnika stopowego nadaje się s. żądane własności (np. wysoką twardość, dobrą lejność, odporność na korozję); m.in. s. odlewnicze, s. do przeróbki plastycznej. stopa (foot), ft., jednostka długości używana w krajach anglosaskich i w żegludze; 1 ft. = 1/3 yd. = 12 cali = 0,3048 m; dawniej używana w Polsce (zależnie od okresu i terenu wynosiła od ok. 0,2 m do ok. 0,45 m). stopa, anat. końcowy odcinek kończyny miednicznej (tylnej, dolnej); dzieli się na stęp, śródstopie i palce; u zwierząt czworonożnych terminem s. określa się też odpowiadającą s. część kończyny piersiowej; także odcinek odnóży owadów.

stopa, lit. jednostka miary wierszowej; w antycznej wersyfikacji iloczasowej powtarzający się układ sylab długich (—) i krótkich (U); w nowoż. wersyfikacji sylabotonicznej najmniejszy powtarzający się układ sylab akcentowanych (,—) i nieakcentowanych (—). stopa, techn. →łapa. Stopa ANTONI, 1854-1924, poeta lud. i malarz; wiersze w pismach ludowych. Stopa ROMAN, ur. 1895, językoznawca afrykanista; prof. Uniw. Jag.; liczne prace z języków afryk. i językoznawstwa ogólnego (Bushman Substratum or Bushman Origin in Hausa). stopa procentowa, procent liczony za 100 jednostek kapitału na jednostkę czasu (np. rok). stopa zysku, procentowy stosunek zysku do wartości zaangażowanych w przedsiębiorstwie środków trwałych i obrotowych. stopa życiowa, ekon. pojęcie służące do porównywania warunków bytu jednostek i grup społ. w różnych okresach i krajach; przybliżoną miarą jest wielkość przeznaczonej na spożycie części dochodu nar. przypadającej na 1 mieszkańca. stoper (sekundomierz), czasomierz typu zegarka lub zegara odmierzający krótkie odcinki czasu (dokładność do 0,1 sek); używany m.in. do badań nauk., w sporcie. stoper, sport obrońca w piłce nożnej operujący zwykle w środk. strefie pola karnego. Stoph [szto:f] WILLI, ur. 1914, polityk NRD, generał; czł. Biura Polit. KC SED; 1956-60 min. obrony, jednocześnie od 1954 wicepremier; od 1964 premier i wiceprzewodn. Rady Państwa. stopień, jednostka miary kąta płaskiego, kąt równy 1/90 części kąta prostego (oznacza, się 1°); 1° = 60'(minut) = 3600"(sekund); kąt pełny = 360°; 1° = 2π/360 rad. stopień Celsjusza, °C, jednostka miary temperatury; stopień temperatury termometrycznej równy stopniowi Kelvina; 1°C = 1°K. stopień Fahrenheita, °F, jednostka miary temperatury w układzie angielskim; 5 5

1°F = 9 ° K = 9 oC

stopień Kelvina →Kelvina stopień. stopień pisma (kegel), druk. wymiar czcionki, odległość między jej ściankami przednią i tylną wyrażona w punktach typograficznych (podstawowej jednostce druk. systemu miar). stopień wodny: 1) skokowa różnica poziomów wody w cieku wodnym spowodowana spiętrzeniem wody (np. wskutek przegrodzenia rzeki zaporą); 2) zespół budowli hydrotechn. umożliwiających pełne wykorzystanie spiętrzenia wody; obejmuje np. jaz, śluzę żeglugową, zakład hydroenergetyczny, ujęcie-wody dla wodociągu. stopina, sznur wysycony masą z prochu czarnego i gumy arabskiej; służyła dawniej do zdalnego odpalania ładunków wybuchowych w kopalniach. stoping, w piłce nożnej zatrzymanie piłki stopą. stopiwo, materiał spoiwa (drutu, elektrody) po stopieniu w warunkach spawania; także część środk. spoiny, która zawiera materiał spoiwa nie zmieszany z materiałem rodzimym. Stopka ANDRZEJ, ur. 1904, scenograf, karykaturzysta; prof. ASP w Krakowie; dekoracje m.in. dla teatrów krak., łódz. i warsz. (Historya o chwalebnym Zmartwychwstaniu... Mikołaja z Wilkowiecka). Stopka Nazimek ANDRZEJ, 1872-1934, podhalański pisarz i zbieracz folkloru; zapisał gawędy Sabały; podanie Rycerze śpiący w Tatrach, sztuka Wiatr halny. Stopnica, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; drobny przemysł; got. kościół (XIV w.), pozostałości barok, kościoła Reformatów (XVII w.); 1362-1869 miasto. — VIII 1944 jedna z większych bitew wojsk radz.; w działaniach woj. 1939 i 1944-45 niemal całkowicie zniszczona, po wojnie odbudowana.

stopnie wojskowe w PRL — marynarka wojenna: marynarz, st. marynarz, mat, st. mat, bosmanmat, bosman, st. bosman, bosman sztabowy, st. bosman sztabowy, mł. chorąży marynarki, chorąży marynarki, st. chorąży marynarki, chorąży sztabowy marynarki, st. chorąży sztabowy marynarki, podporucznik marynarki, porucznik marynarki, kapitan marynarki, komandor podporucznik, komandor porucznik, komandor, kontradmirał, wiceadmirał, admirał. stopnie wojskowe w PRL — wojska lądowe i lotnictwo: szeregowiec, st. szeregowiec, kapral, st. kapral, plutonowy, sierżant, st. sierżant, sierżant sztabowy, st. sierżant sztabowy, mł. chorąży, chorąży, st. chorąży, chorąży sztabowy, st. chorąży sztabowy, podporucznik, porucznik, kapitan, major, podpułkownik, pułkownik, generał brygady, generał dywizji, generał broni, marszałek Polski — Rajwyższy stopień wojskowy. stopniowa przekładnia, przekładnia, której przełożenie może być zmieniane stopniami (skokami); zwykle zębata; używana np. w skrzyni biegów. stop oporowy, stop metali odznaczający się dużą elektr. opornością właściwą, żaroodpornością, wysoką temperaturą topnienia; stosowany w elektrotechnice na oporniki i elementy grzejne pieców. stop przejściowy→zaprawa. stop wtórny, stop uzyskany przez stopienie złomu lub odpadów odlewniczych. stopy HS, nazwa wielu żaroodpornych i żarowytrzymałych stopów kobaltu z chromem, wanadem, niklem, manganem i krzemem. stopy lekkie, stopy glinu lub magnezu o małym cięż. właśc. (1,8 do 2,9 G/cm3); składniki stopowe (miedź, krzem, magnez, cynk, żelazo, antymon) nadają s.l. żądane właściwości mech. i chem. (m.in. odporność na wpływy atm.); podlegają obróbce cieplnej; używane gł. w budowie środków transportowych. stopy łatwotopliwe (stopy niskotopliwe), stopy metali, w których gł. składnikami są bizmut, ołów, cyna lub ind, w mniejszych ilościach — kadm, cynk, antymon; temp. topn. — niższa od temp. topn. cyny (232°C); np. stop Wooda, stop Rosego. stopy łożyskowe, stopy, z których wytwarza się panwie łożysk ślizgowych; odznaczają się małym współczynnikiem tarcia, dużą odpornością na ścieranie, dobrą przewodnością ciepła, kwasoodpornością itp. stopy magnetyczne, stopy wykazujące ferromagnetyzm; s.m. magnetycznie miękkie (o dużej koercji): stal miękka (armco) i krzemowa, stopy żelaza typu permaloj, permendur oraz stopy niklu z kobaltem — stosowane np. na rdzenie elektromagnesów, transformatorów, stojanów i wirników maszyn elektr. itp.; s.m. magnetycznie twarde (o małej koercji): stal węglowa, wolframowa, chromowa, molibdenowa i kobaltowa oraz stopy żelaza typu alni, alnico — stosowane na magnesy trwałe. stopy niskotopliwe →stopy łatwotopliwe. Stor [stu:r], jezioro w środk. Szwecji; pow. 456 km2, głęb. do 87 m; przepływa rz. Indal. stora, gruba, nieprzezroczysta zasłona w oknie, podnoszona lub rozsuwana na boki. storczyk (Orchis), bylina Eurazji, pn. Afryki i Ameryki Pn.; bulwy korzeniowe niektórych gatunków leczn.; w Polsce 17 gat., m.in. s. kukawka i s. samiczy, oba o kwiatach różowych. storczykowate (Orchidaceae), rodzina roślin z klasy jednoliściennych; byliny (samożywne lub saprofityczne) gł. strefy tropik, (epifity i liany dżungli); wiele gatunków żyje w symbiozie z grzybami; kwiaty grzbieciste; znaczenie gosp. ma wanilia; liczne gat. ozdobne.

stożkowa powierzchnia 1117 Storm [sztorm] THEODOR, 1817-88, pisarz niem.; mistrz noweli (Immensee, Jeździec na siwym koniu); nastrojowa liryka. stornia (fląderka, Platichthys flesus), gatunek fladry, do 50 cm dł.; płytkie eur. wody słone i słonawe; w Polsce najliczniejsza z płastug; wpływa do Wisły; znaczenie gosp. duże. storno, zapis księgowy polegający na sprostowaniu błędnie ujętej we wcześniejszych zapisach operacji gospodarczej. Stornorrfoss [stu:rnofos], elektrownia wodna w pn. Szwecji, na rz. Ume. Stornoway [sto:rnəuej], m. w W. Brytanii (Szkocja), na wyspie Lewis with Harris (Hebrydy Zewnętrzne); 5 tys. mieszk. (1961); port 'rybacki. Storrada →Świętosława. Storting [stu:rtin], dwuizbowy parlament norw., wybierany na okres 4 lat, składający się ze 150 posłów; wybierają oni spośród siebie 38 posłów do izby wyższej — Lagtingu, pozostali stanowią izbę niższą — Odelsting; obie izby mają równe prawa. stos, góm. podpora stropu wyrobiska wykonana np. z drewn. okrąglaków ułożonych krzyżowo (na wzór studni). stos, leśn. foremna bryła ułożona z drewna jednego sortymentu i zwykle jednakowej długości w celu jego 8składowania i pomiaru (w m przestrzennych i m ). stos atomowy, dawna nazwa pierwszych reaktorów jądrowych. Stosch [sztosz] FRIEDRICH (Stossius), 1648-1704, filozof niem.; interpretował w duchu naturalizmu i materializmu koncepcję filoz. B. Spinozy. stosina, anat. część osi pióra ptaków, na której osadzone są promienie chorągiewki; w piórach pokrywowych lita, długa, sztywna, w puchowych — b. krótka i miękka. stosowanie prawa, ustalanie faktów oraz ich konsekwencji prawnych, dokonywane w sposób wiążący przez organy państwa. stosunek dwóch wielkości a i b, liczba wyrażona ilorazem alb. stosunek prawny, stosunek powstający między podmiotami prawa, wówczas gdy zaistnieje fakt, z którym norma prawna wiąże dla tych podmiotów określone konsekwencje. . stosunki produkcji, stosunki społ. między ludźmi powstające w procesie produkcji; istotnym ich elementem są stosunki własności środków produkcji; s.p. zmieniają się wraz ze zmianą i rozwojem sił wytwórczych, co znajduje wyraz w zmianach sposobu produkcji. stosunki społeczne, wzajemne oddziaływanie ludzi (interakcja społeczna), jako członków społeczeństwa, w różnych sytuacjach społ.; w zakresie s.s. gł. rolę pełnią wg Marksa stosunki produkcji. stosunków objętościowych prawo →GayLussaca prawo stosunków objętościowych. stosunków równoważnych prawo: pierwiastki chem. łączą się ze sobą lub zastępują w związkach chem. w ilościach wagowych proporcjonalnych do ich równoważników chemicznych. stosunków stałych prawo →Prousta prawo. stosunków wielokrotnych prawo →Daltona prawo stosunków wielokrotnych. Stourbridge [stauərbrydż], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Birmingham; 50 tys. mieszk. (1966); stary ośr. przemysłu szklarskiego (od XVI w.); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., mat. budowlanych. stout [staut; ang.], piwo mocne, ciemne, górnej fermentacji, zbliżone do porteru. stowarzyszenie, dobrowolne i trwałe zrzeszenie obywateli w celu niezarobkowego prowadzenia określonej działalności społ., kult, itp., a także dla zaspokojenia swoich zainteresowań. Stowarzyszenie Akademickiej Niezależnej Młodzieży Ludowej „Orka" (SANML), lewicowa organizacja studencka w Warszawie 1922-27; od 1924 współpracowało

z PSL-,,Wyzwolenie", następnie z NPCh; od 1925 wydawało pismo „Orka". Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP), zrzeszenie twórcze architektów, kontynuacja Związku Stowarzyszeń Architektów Pol. (zał. 1929); nazwa obecna od 1952; współpraca w dziedzinie architektury z władzami państw, i wieloma instytucjami (także zagr.); działalność szkoleniowa i popularyzatorska; organ: miesięcznik „Architektura". Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli (SAiW), organizacja społ., zał. 1957 w celu uczestnictwa w procesie laicyzacji społeczeństwa pol.; 1969 połączyło się z TSŚ — w Tow. Krzewienia Kultury Świeckiej. Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich (SBP), kontynuacja Związku Bibliotekarzy Pol. (od 1954), organizacja ogólnopol. reprezentująca interesy bibliotek i ich pracowników; organ: „Przegląd Biblioteczny". Stowarzyszenie Bratniej Pomocy, organizacja kult.-społ. emigracji pol. na Węgrzech 1874-91, następnie oddział Związku Wychodźstwa Pol.; siedziba — Budapeszt. Stowarzyszenie Burszów Polskich (Braterstwo Burszów Polskich), tajna studencka organizacja patriot. 1821-22 w Krakowie; stanowiło stopień przygotowawczy dla członków Związku Wolnych Polaków. Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich (SDP), organizacja zaw. dziennikarzy, zał. 1951; należy do Międzynar. Organizacji Dziennikarzy; organ: „Prasa Polska", Stowarzyszenie Elektryków Polskich (SEP), stowarzyszenie nauk.-techn. zał. 1919 (do 1928 Stów. Elektrotechników Pol.); gł. zadanie — doszkalanie inżynierów i techników elektryków; organ: „Przegląd Elektrotechniczny". Stowarzyszenie Filmowców Polskich, organizacja zał. 1966, skupiająca wszystkich twórczych i pomocniczo-twórczych pracowników kinematografii pol., także teoretyków, historyków i krytyków. Stowarzyszenie Historyków Sztuki (SHS), zrzeszenie pol. historyków sztuki, muzeologów i konserwatorów zabytków, kontynuacja Związku Historyków Sztuki, zał. 1934; obecna nazwa od 1952; prace nauk.-badawcze i popularyzatorskie; publikacje nauk. („Biuletyn Historii Sztuki") i popularnonaukowe. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Polskich (SIMP), stowarzyszenie nauk.-techn. zał. 1926 (nazwa obecna od 1946); działa w ramach NOT; zrzesza inżynierów i techników mechaników; czasopisma: „Mechanik", „Przegląd Mechaniczny". Stowarzyszenie Księgarzy Polskich (SKP), organizacja społ.-zaw., zał. 1957, skupiająca księgarzy „Domu Książki" i Składnicy Księgarskiej; oparta na tradycjach ZKP. Stowarzyszenie Kulturalne Polaków na Węgrzech im. gen. J. Bema, organizacja kult.-oświat., zał. 1958; skupia środowisko polonijne gł. Budapesztu, Tatabánya i Komárom. Stowarzyszenie Ludu Polskiego, tajna demokr. organizacja niepodległościowa, działająca 1835-37, gł. w Galicji; cel: przygotowanie powstania i przebudowa społ. przyszłej Polski (m.in. zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów). Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego, nauczycielska organizacja zaw., zał. 1905 w Królestwie Pol.; 1919 przekształciła się (wraz z Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych) w Tow. Nauczycieli Pol. Szkół Średnich i Wyższych. Stowarzyszenie Obrony Granic na Odrze i Nysie (ľAssociation des Originaires de Pologne pour le Respect des Frontières sur ľOder et la Nëisse), organizacja fr. popierająca prawa Polski do ziem nad Odrą i Bałtykiem, zał. 1950 w Paryżu (inicjator H. de Korab-Kucharski).

Stowarzyszenie Polaków na Węgrzech, centr. organizacja polonijna na Węgrzech, 1929-44; reaktywowana, działała 1947-50 (gł. w celach repatriacyjnych). Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków (SPAM), organizacja skupiająca muzyków — wykonawców, pedagogów i krytyków muz., zał. 1956; zadania: rozwijanie życia muz. w Polsce, ochrona zawodu artysty-muzyka. Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu „ZASP" (SPATiF), zrzeszenie twórcze zał. 1950 (w miejsce ZASP), pełniące także funkcję związku zawodowego. Stowarzyszenie Pór Roku, tajna organizacja fr. 1838/39-1848; dążyła do przywrócenia ustroju republikańskiego. Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR, konspiracyjna organizacja komunistów pol., zał. wiosną 1941; organizacja wojsk. — Gwardia Robotn.; 1942 weszła do PPR . Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze", zał. 1956, z siedzibą w Olsztynie; popularyzuje wiedzę o Warmii i Mazurach, m.in. przez działalność wydawniczą. Stowarzyszenie Włościańskie (niem. Rustical-Verein), działało 1848 we Wrocławiu; żądało zniesienia ciężarów feudalnych. Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej (ang. Latin America Free Trade Association, LAFTA), zał. 1960, z siedzibą w Montevideo; gł. cel: uniezależnienie się od monopoli rozwiniętych krajów kapitalist. przez zwiększenie wzajemnych obrotów oraz prowadzenie wspólnej polityki wobec wspólnot zachodnioeuropejskich. stowarzyszenie wyższej użyteczności, w PRL stowarzyszenie prowadzące szczególnie ważną działalność, uznane za takie rozporządzeniem Rady Ministrów (np. PCK, ZHP); z uznaniem za s.w.u. mogą się łączyć określone przywileje, np. finansowe. Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian, tajna organizacja rewol. zał. 1823 na Wołyniu przez A. i P. Borisowów i Polaka J. Lublińskiego; głosiła hasła wprowadzenia ustroju republ. w Rosji i niepodległości Polski. Stowe [stoul HARRIET ELIZABETH, Z BEECHERÓW, 1811-96, pisarka amer.; jej powieść Chata wuja Toma odegrała znaczną rolę w walce o zniesienie niewolnictwa Murzynów. stożek, w geomorfologii wypukła forma terenu w kształcie stożka, o różnej genezie; np. s. napływowy — powstały wskutek nagromadzenia luźnego materiału skalnego osadzanego przez wody płynące, s. nasypowy — powstały w wyniku grawitacyjnego zsypywania się mas skalnych ze stoków górskich, s. wulkaniczny — utworzony z materiału wyrzucanego przez wulkan. stożek, geom. bryła ograniczona powstała z przecięcia powierzchni stożkowej płaszczyzną nie przechodzącą przez wierzchołek powierzchni stożkowej. stożek (Conus), ślimak przodoskrzelny mórz ciepłych, o muszli stożkowatej, barwnej; drapieżny, ma gruczoł jadowy (wydzielina niebezpieczna nawet dla człowieka). Stożek, szczyt w Beskidzie Śląskim, na granicy z Czechosłowacją; 980 m; schronisko PTTK. stożek obrotowy prosty, bryła ograniczona powstała przez obrót trójkąta prostokątnego dookoła jednej z jego przyprostokątnych. stożek wzrostu (wierzchołek wzrostu), szczytowa część łodygi lub korzenia, utworzona z komórek twórczych (merystem), wytwarzających wszystkie tkanki pierwotne i ewent. miazgę; powoduje rozrost organu na długość. stożkowa niewłaściwa, zbiór punktów na płaszczyźnie przedstawiający dwie proste (przecinające się lub identyczne). stożkowa powierzchnia, powierzchnia, jaką zakreśla poruszająca się prosta (zw.

1118 stożkowa właściwa tworzącą p.s.), której jeden punkt (zw. wierzchołkiem p.s.) jest nieruchomy. stożkowa właściwa, krzywa płaska powstała z przecięcia powierzchni stożkowej obrotowej płaszczyzną nie przechodzącą przez jej wierzchołek; jest to miejsce geom. punktów płaszczyzny, dla których stosunek odległości od danego punktu F (ogniska) do odległości od danej prostej k (kierownicy) jest wielkością stałą równą e (zw. mimośrodem s.w.); dla e < 1 s.w. jest elipsą, dla e — 1 parabolą, dla e > 1 hiperbolą. stóg, duży, stożkowaty stos siana na łące, układany zwykle wokół pionowego drąga, zw. stożyną, i okrywany z wierzchu słomą. stójka, łow. charakterystyczna postawa wyżła po zwietrzeniu zwierzyny na polowaniu: głowa skierowana ku zwierzynie, ogon sztywno wyprostowany, jedna noga przednia uniesiona. stół koncentracyjny, góra. urządzenie hydrauliczne do wzbogacania kopalin użytecznych (gł. drobnych ziarn rud). Stpiczyński WOJCIECH, 1896-1936, publicysta; reprezentant rządu pol. w dowództwie III powstania śląskiego; 1922-29 red. „Głosu Prawdy", „Kuriera Porannego". Strabon, ok. 65 p.n.e.-ok. 20 n.e., gr. geograf, podróżnik; autor Geographika — pierwszej w dziejach geografii powszechnej. strach, psychol. przykre, elementarne uczucie mające charakter wrodzony; u dorosłych jest reakcją na sytuacje bezpośrednio zagrażające lub nagłe zmiany, które trudno od razu właściwie ocenić; towarzyszą mu liczne objawy fizjologiczne. Strachey [stręjczy] GILES LYTTON, 18801932, pisarz ang.; beletryzowane biografie „odbrązawiające" (Królowa Wiktoria). Strachocki JANUSZ, 1892-1967, aktor, reżyser i pedagog; role (Kordian Słowackiego, Przewoźnik — Most J. Szaniawskiego) i przedstawienia gł. w teatrach Lwowa i Warszawy; role filmowe. Strachow NIKOŁAJ N., 1828-96, ros. publicysta, krytyk lit., filozof; przeciwnik ideologii rewol. demokratów; artykuły krytyczne o twórczości pisarzy ros., m.in. L. Tołstoja, Turgieniewa. „stracone (zagubione) pokolenie" („lost generation"), określenie obejmujące młodą generację pisarzy amer. przeżywających załamanie ideowo-moralne po wstrząsie I wojny świat. (E. Hemingway, F.S. Fitzgerald, J. Dos Passos). Stradivari, rodzina wybitnych lutników wł. w Cremonie w XVII~XVIII w.; najsłynniejszy — ANTONIO (1644P-1737), którego skrzypce uznane są za najlepsze. Stradonice (w. w Czechosłowacji, koło m. Beroun), archeol. pozostałości miasta celt. z I w. p.n.e., o pow. 82 ha, otoczonego wałem kam.; ślady wielu rzemiosł. Strafford [sträfərd] THOMAS WENTWORTH, 1593-1641, polityk ang.; doradca Karola I, zwolennik absolutyzmu; oskarżony o zdradę stanu przez Długi Parlament, ścięty. stragan, budka, stół lub ława z porozkładanym drobnym towarem; kram. strajk, zaprzestanie pracy przez robotników lub pracowników umysłowych; jest formą walki pracowników najemnych o wspólne interesy ekon. (s. ekon.) lub polit. (s. polit.). strajk chłopski 1937, masowe wystąpienie chłopów przeciw sanacji, zorganizowane przez SL 16-25 VIII 1937 w Małopolsce; strajkiem objętych było 100 powiatów. strajk generalny (strajk powszechny), zaprzestanie pracy przez robotników wszystkich gałęzi produkcji w jednej miejscowości, ośrodku przem. lub w całym kraju. strajk kolejowy 1877, pierwszy wielki strajk w USA o charakterze ogólnokrajowym (złamany represjami).

strajk nauczycielski, powszechny protest nauczycieli 1937 przeciw zawieszeniu ZG ZNP. strajk okupacyjny (strajk polski), przerwanie pracy przez robotników, którzy jednak pozostają na terenie zakładów, aby uniemożliwić zatrudnienie innych robotników. strajk Pullmanowski, strajk 1894 w zakładach kol. Pullmana w Chicago, spowodowany obniżką płac; objął 27 stanów, trwał prawie 2 miesiące. strajk szkolny 1905, demonstracje młodzieży szkolnej (i uniwersyteckiej) w Królestwie Pol. w czasie rewolucji 1905-07; celem jego było wprowadzenie języka pol. do szkół; spowodował ustępstwa ze strony władz carskich. Strakonice, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 17 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu. Strakowski JAN, ok. 1567-1642, architekt i fortyfikator gdański; renes. spichlerz Król., bramy: Nizinna, Żuławska i św. Jakuba. Strakowski JERZY, 1614-75, syn Jana, architekt i fortyfikator gdański; Mała Zbrojownia w Gdańsku, rozbudowa twierdzy w Wisłoujściu. Stralsund [sztra:lzunt], m. w pn. części NRD, nad cieśniną oddzielającą od lądu wyspę Rugia; 71 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. i stoczn., port handl. i rybacki; połączenie groblą z Rugią. 1370 pokój między Danią i Hanzą; zakończył zwycięską dla miast hanzeatyckich wojnę z Danią. stramit, płyty z prasowanej słomy (płyty słomiane) oklejone obustronnie papierem. Strandża (Istranca daglari), masyw górski w Turcji i Bułgarii, nad M. Czarnym; dł. ok. 200 km, wys. do 1031 m (Büyük Mahya). Strang [sträŋ] WILLIAM, 1859-1921, ang. grafik i malarz: cykle graf. o tematyce rel., lit. (Don Quichote), portrety. strangulacja, med. →zadzierzgnięcie. Stranitzky (sztranycki] JOSEPH ANTON, 1676-1726, aktor austr.; twórca postaci Hanswursta, autor tekstów zw. hanswurstiadami. stras, szkło o wysokim współczynniku załamywania światła, używane do wyrobu imitacji drogich kamieni. Strasburg. (Strasbourg), m. we Francji (Alzacja), wielki port nad Renem, ośr. adm. dep. Bas-Rhin; 250 tys. mieszk., zespół miejski 335 tys. (1968); duży ośr. przem. (rafinerie ropy naft., przemysł maszyn., chem., stoczn., drzewny) i handl.; węzeł komunik.; uniw.; siedziba Rady Eur.; muzea; romańsko-got. katedra Notre Dame (XI-XIV w.) z bogatą dekoracją rzeźb., średniow. kościoły, domy; Kammerzell (XV, XVI w.) i „Petite France"; zabytki z XVIII w. Strasburger EDWARD ADOLF, 1844-1912, botanik, cytolog; docent Szkoły Gł. w Warszawie, prof. uniw. w Jenie i Bonn, czł. AU; stworzył podstawy anatomii porównawczej i rozwojowej roślin wyższych. Strasburger HENRYK, 1887-1951, polityk; 1923-24 wicemin. spraw zagr., 1924-32 gen. komisarz RP w Gdańsku. Strasser [sztra:-] GREGOR, 1892-1934, jeden z czołowych przywódców NSDAP; przedstawiciel „lewicowego" skrzydła w partii; zamordowany w czasie „nocy długich noży". Strasser [sztra:-] OTTO, ur. 1897, brat Gregora, działacz ruchu hitlerowskiego; 1925-30 czł. NSDAP; założyciel (1930) nacjonalist., „lewicowej" organizacji Schwarze Front; od 1933 na emigracji, od 1955 w NRF. Strassmann [sztras-] FRITZ, ur. 1902, fizykochemik niem. (NRF); prof. uniw. w Moguncji; 1938 przeprowadził (wspólnie z O. Hahnem) pierwszą reakcję rozszczepienia jądra atomowego. Straszewicz LUDWIK, 1857-1913, pisarz i publicysta; początkowo związany z gru-

parni socjalist., później zwolennik teorii pozytywistycznych (ugodowo-konserwatywnych); od 1898 red. nacz. „Kuriera Polskiego". Straszewicz STEFAN, ur. 1889, matematyk; prof. Polit. Warsz.; autor prac z geometrii i topologii oraz podręczników matematyki dla szkół średnich; organizator olimpiad mat. w Polsce. Straszewski KAZIMIERZ, 1887-1959, energetyk; kierownik i organizator pol. elektroenergetyki. Straszimirow ANTON, 1872-1937, pisarz bułg.; wczesne utwory pod wpływem literatury narodnickiej, późniejsze — Ibsena; poematy, dramaty, nowele. straszyki {Phasma), owady z rzędu patyczaków (nazwa stosowana niekiedy dla całego rzędu); tropik. Ameryka. strata, ekon. w przedsiębiorstwie miara zmniejszenia własnych funduszów, często na skutek wykonywania świadczeń po niższych cenach od kosztu ich wytwarzania lub zakupu. strata bilansowa, końcowy ujemny wynik finansowy działalności przedsiębiorstwa w ciągu okresu gospodarczego. strata nadzwyczajna, ekon. strata wywołana działaniem siły wyższej lub innych zdarzeń niezależnych od przedsiębiorstwa. strata pozaoperacyjna, ekon. strata po niesiona na gospodarce nie związanej bezpośrednią działalnością przedsiębior stwa. strateg, znawca strategii. strateg: 1) w staroż. Grecji dowódca wojsk.; w Atenach od ok. 500 p.n.e. członek kolegium (10 s. o zróżnicowanych funkcjach); 2) w cesarstwie bizant. dowódca okręgu adm.-wojsk. (temu). strategia, dział sztuki woj., obejmujący przygotowanie i prowadzenie działań woj..całości sił zbrojnych. „strategia globalna" →globalizm. strategiczne lotnictwo, lotnictwo wojsk, przeznaczone do samodzielnego działania na dalekim zapleczu przeciwnika i niszczenia jego potencjału militarnego, gł. broni jądrowej i środków jej przenoszenia oraz ośrodków przem., polit. i komunikacji. Stratford [strätfərd], m. w USA (Connecticut), nad Ó. Atlantyckim, w zespole miejskim Bridgeport; 50 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., maszyn., metal., mat. bud., chem.; teatr szekspirowski i szkoła dramatyczna. Stratford-(up)on-Avon [strätfərd (ap)on ęjwn], ro. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Avon; 18 tys. mieszk. (1966); miejsce urodzenia i śmierci Szekspira; coroczne teatr, festiwale szekspirowskie. Stratocumulus Sc (chmura kłębiasto-warstwowa), chmura w postaci szarej warstwy lub ławicy złożonej z wielkich płatów w kształcie brył lub wałów; składa się gł. z kropelek wody; niekiedy daje słaby opad deszczu lub śniegu. stratosfera, warstwa atmosfery ziemskiej leżąca nad troposferą; sięga do wys. 4550 km; w dolnej części temperatura nie zmienia się wraz z wysokością, w górnej — stopniowo wzrasta. stratostat, balon wolny do lotów w stratosferę, o dużej pojemności, z hermetyczną gondolą, unoszącą załogę lub przyrządy pomiarowe. stratowizja, system przekazywania obrazów telew., w którym wyzyskuje się stację przekaźnikową zainstalowaną w samolocie krążącym na dużej wysokości nad ziemią; sygnały telew. przesyłane ze stacji naziemnej są wzmacniane w stacji zainstalowanej w samolocie i wysyłane z powrotem ku ziemi w miejsca, do których nie dotarłyby bezpośrednio. stratowulkan, najczęstszy typ wulkanu, w którym erupcje gazów i materiałów piroklastycznych (lapilli, popioły i bomby wulkaniczne) występują na przemian lub jednocześnie z wylewami lawy; np. Wezuwiusz.

Strittmatter 1119 Stratus St (chmura niska warstwowa), chmura w postaci jednolitej szarej warstwy; składa się gł. z kropelek wody; daje opad mżawki, słupków lodowych lub śniegu ziarnistego. stratyfikacja, roln. przetrzymywanie nasion przed wysiewem w specjalnych warunkach (odpowiednia wilgotność, temp. powyżej 0°), sprzyjających kiełkowaniu. stratyfikacja społeczna →uwarstwienie społeczne. stratygrafia, dział geologii hist., nauka zajmująca się ustalaniem kolejności zalegania warstw skalnych i określaniem wieku skał, gł. na podstawie zawartych w nich skamieniałości; w wyniku badań stratygraf. ustalono przebieg historii Ziemi. stratygrafia archeologiczna, układ warstw kulturowych w przekroju pionowym lub w rzucie poziomym. straty Polski w II wojnie światowej: utraciło życie 6 028 000 osób; zniszczono w 50% przemysł, 162 190 000 budynków w miastach i 353 876 zagród wiejskich — łączna suma wartości strat materialnych Polski wynosi ok. 50 mld dolarów. Straube [sztrau-] KASPER, XV w., wędrowny drukarz z Saksonii, prawdopodobnie pierwszy działający w Krakowie; 4 druki łac. (1473-77). Straubing [sztraubyŋ], m. w NRF (Bawaria), nad Dunajem; 37 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; ośr. turystyczny. Strausberg [sztraus-], m. we wsch. części NRD; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł szklarski. Strauss [sztraus] DAVID FRIEDRICH, 1808-74, niem. filozof i teolog; dał heglistyczną, panteistyczną i ateistyczną interpretację genezy chrześcijaństwa; Das Leben Jesu. Strauss [sztraus] FRANZ JOSEPH, ur. 1915, polityk NRF; współzałożyciel i od 1961 przewodn. CSU; 1956-62 min. obrony, 1966-69 finansów; autor koncepcji „zjednoczonej Europy" pod hegemonią NRF; rzecznik polityki antyodprężeniowéj; przeciwnik polityki wsch. rządu W. Brandta. Strauss [sztraus] JOHANN (st.), 1804-49, austr. kompozytor, tańców (walce, marsze, polki, kadryle). u Strauss [sztra s] JOHANN (mł.), 1825-99, syn Johanna (st.), kompozytor austr.; mistrz operetki wiedeńskiej (Zemsta nietoperza, Baron cygański) i walców wiedeńskich. Strauss [sztraus] RICHARD, 1864-1949, wybitny kompozytor niem.; neoromantyk, mistrz instrumentacji; poematy symfoniczne (Don Juan, Dyl Sowizdrzał, Don Kichot), opery (Salome, Elektra), balety, koncerty, pieśni. strawa, u dawnych Słowian uczta obrzędowa podczas pogrzebów ludzi możnych, połączona z tryzną. Strawiński IGOR F., 1882-1971, wybitny kompozytor ros., od 1939 w USA; czołowy przedstawiciel modernizmu muz.; balety (Pietruszka, Święto wiosny, Wesele), opery, oratorium Król Edyp, utwory symf. (Symfonia psalmów), kameralne. Strawiński KONSTANTY, 1892-1966, entomolog; prof. UMCS; prezes Pol. Tow. Entomologicznego; współorganizator służby ochrony roślin w Polsce; Ogólna ochrona roślin. strawność paszy, zootechn. stopień wchłonięcia przez organizm zwierzęcia z przewodu pokarmowego składników pobranych w paszy. straż marszałkowska, uzbrojona formacja pozostająca pod zwierzchnictwem marszałka sejmu, do której obowiązków należy zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w gmachu sejmu. Straż Obywatelska, ochotnicze formacje powołane 1918 dla zabezpieczenia porządku publ. w niektórych regionach Polski. straż ogniowa →straż pożarna. straż pożarna (straż ogniowa), organizacja państw., komunalna lub społ., powo-

łana do wykonywania zadań ochrony przeciwpożarowej, a także do prowadzenia akcji ratowniczych w razie klęsk. żywiołowych i katastrof; rodzaje: zawodowe, ochotnicze, obowiązkowe. Straż Praw, najwyższa (kolegialna) władza wykonawcza (z królem jako przewodniczącym) ustanowiona przez Konstytucję 3 maja 1791. strącanie (precypitacja), wydzielanie z roztworu substancji w postaci osadu przez dodanie odpowiedniego odczynnika lub podczas elektrolizy; stosowane w analizie chem. do rozdzielania substancji. strączkowe rośliny, grupa jednorocznych roślin motylkowatych, uprawianych dla nasion (zawierają do 50% białka) konsumpcyjnych i pastewnych. strączyniec (kasja, Cassia), tropik, drzewa, krzewy lub rośliny zielne z rodziny motylkowatych; z liści i strąków środek przeczyszczający zw. senesem. strąga (stronga), regionalna nazwa otwartej szopy, gł. przy bacówkach, służącej za pomieszczenie dla owiec lub bydła w okresie niepogody. strąk, typ owocu wielonasiennego (suchy, pękający) u tzw. strąkowców (m.in. motylkowate). strąkowce (Bruchidae), rodzina drobnych chrząszczy; ok. 1 tys. gat.; larwy żywią się nasionami roślin motylkowatych; liczne — szkodniki. Strążyska Dolina, dol. w Tatrach Zach.; w górnej części Potok Strążyski tworzy wodospad — Siklawicę (wys. 21 m); na zboczach skały dolomitowe o fantastycznych kształtach. Štrba, miejscowość turyst.-wypoczynkowa w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), u podnóży Tatr; 2,3 tys. mieszk (1961). Štrbské Pleso, ośrodek turyst. i sportów zimowych w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist). w Tatrach, na wys. 1350 m (nad jez. S.P.). strefa, pewien obszar wyodrębniony z większego obszaru ze względu na charakterystyczne cechy. strefa izolacyjna miasta, przestrzeń wydzielona wokół rozwijającego się koncentrycznie miasta (aglomeracji) w celu powstrzymania żywiołowych procesów zabudowy, a popierania intensywnej gospodarki rolnej, zalesień i zadrzewień. strefa korzeniowa, bot. →ryzosfera. strefa ochronna, urban. przestrzeń izolująca obszar chroniony od źródeł szkodliwości lub zagrożenia bezpieczeństwa publicznego. strefa podmiejska, obszar otaczający miasto, aglomeracje lub zespół miejski, z którym łączą go liczne wzajemne powiązania funkcjonalno-przestrzenne, np. dojazdy do pracy, lokalizacja urządzeń techn. (jak np. ujęcia wody, utylizacja odpadków), upraw rolnych, wypoczynku. Strehler [streler] GIORGICS ur. 1921, wł. reżyser i aktor teatr.; dyr. Piccolo Teatro w Mediolanie; słynne inscenizacje sztuk C. Goldoniego (Sługa dwóch panów) oraz Szekspira, A. Czechowa i B. Brechta. Streicher [sztraiśər] JULIUS, 1885-1946, jeden z czołowych działaczy ruchu hitlerowskiego; od 1933 kierownik Komitetu NSDAP do akcji bojkotu Żydów; skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, stracony. Streitt FRANCISZEK, 1839-90, malarz; uczeń m.in. J. Matejki; od 1871 w Monachium; sceny rodzajowe, portrety. strepet (Otis tetrax), ptak stepowy; krewniak dropia; dł. samca ok. 48 cm; upierzenie gliniastobrązowe, od spodu białe, lotki czarne; Eurazja, Afryka; w Polsce sporadycznie. streptodornaza, lek fibrynolityczny zawierający enzym dezoksyrybonukleazę, stosowany łącznie ze streptokinazą w celu upłynnienia zakrzepów krwi. streptokinaza, enzym fibrynolityczny; aktywuje przemianę plazminogenu w czynny enzym plazminę, który rozkłada

fibrynę; w lecznictwie stosowana łącznie ze streptodornazą. streptokoki, biol. →paciorkowce. streptolizyny O i S, rodzaj toksyn wytwarzanych przez paciorkowce hemolityczne; uszkadzają krwinki czerwone i limfocyty ssaków. streptomycyna, antybiotyk otrzymywany z hodowli promieniowców z rodzaju Streptomyces; działa na bakterie Gramujemne i niektóre Gram-dodatnie; stosowana w leczeniu gruźlicy, zapalenia płuc, opon mózgowych i in. Stresa [-za], uzdrowisko we Włoszech (Piemont), nad jez. Maggiore; 5 tys. mieszk. (1961). 1935 konferencja z udziałem Francji, W. Brytanii, i Włoch, w związku z łamaniem przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego. Stresemann [sztre:zə-] ERWIN, ur. 1889, ornitolog niem. (ŃRD); prof. Uniw. im. Humboldta w Berlinie, czł. Niem. Akad. Nauk; badacz i znawca ptaków, współtwórca nowocz. układu systematycznego tej gromady. Stresemann [sztre:zə-] GUSTAV, 18781929, polityk niem., przywódca Niem. Partii Lud.; 1923 kanclerz; 1923-29 min. spraw zagr., realizował antypol. politykę; doprowadził 1925 do układów w Locamo; pokojowa nagr. Nobla. stress [ang.], geol. ciśnienie kierunkowe działające w płytkich częściach skorupy ziemskiej, wywołane gł. przez ruchy górotwórcze; jeden z ważnych czynników metamorfizmu; powoduje np. sprasowanie składników skały. stress [ang.], med. stan mobilizacji sił organizmu jako reakcja na negatywne bodźce fiz. i psych, (stressory); długotrwały s. może prowadzić do zaburzeń czynnościowych, a nawet do chorób organicznych. stressory, psychol. czynniki zewn. utrudniające lub uniemożliwiające zaspokojenie potrzeb i wykonanie zamierzonych zadań, zagrażające czymś jednostce. Stretford [-fərd], m. w W. Brytanii (Anglia), nad Kanałem Manchesterskim, w zespole miejskim Manchester; 60 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., mat. budowlanych. stretto (stretta) [wł.], muz.: 1) imitacja „ścieśniona", w której głosy imitujące wchodzą zanim temat dobiegnie końca; 2) rodzaj zakończenia, w którym tempo narasta stopniowo. Streuvels [strö:wöls] STIJN (właśc. Frank Lateur), 1871-1969, pisarz belg. piszący w języku flam.; realist. powieści z życia chłopów flam.; przekłady. stręczycielstwo, prawo →kuplerstwo. Striepietowa POLINA A., 1850-1903, aktorka ros.; tragiczka, znakomita w rolach psychol., gł. w sztukach A. Ostrowskiego, A. Pisiemskiego. Strindberg [-berj] AUGUST, 1849-1912, pisarz szwedz., odnowiciel języka lit. i twórca nowocz. dramatu szwedz.; prekursor ekspresjonizmu i wielu tendencji teatru XX w.; dramaty (Ojciec, Panna Julia), sztuki kameralne, proza, poezje. stripping [strypyŋ; ang.], reakcja jądrowa polegająca na oderwaniu przez bombardowane jądro nukleonów od cząstki bombardującej. strip-tease [stryp ti:z; ang.], kabaretowy występ taneczny połączony ze stopniowym zdejmowaniem z siebie ubrania przez tancerkę. stripteaserka [striptizerka], kobieta wykonująca strip-tease. Stritar JOSIP, 1836-1923, pisarz słoweń.; kontynuator tradycji romant.; odkrywca poezji F. Preserena; eseje, liryka patriot. i osobista; wiersze satyr., powieści. Strittmatter [sztryt-] ERWIN, ur. 1912, pisarz niem. (NRD); powieści (Na zakręcie) i komedie poświęcone problemom współcz. wsi niemieckiej.

1120 Striżenow Striżenow OLEG A., ur. 1929, ros. aktor teatr, i film.; role dram. i psychol. (m.in w filmie Czterdziesty pierwszy). Strobel BARTŁOMIEJ, ok. 1591-1660, malarz nadworny Władysława IV; działał we Wrocławiu i na Pomorzu; obrazy rel., portrety. strobila, ciało tasiemców złożone z członów (proglotydów), wyodrębniających się z szyjki; także ciało polipa krążkopławów, z odpączkowanymi, ale jeszcze nie oderwanymi efirami. Strobilanthes, roślina zielna lub krzew, rosnący gł. na Płw. Indyjskim; niektóre gat. uprawia się jako rośliny ozdobne doniczkowe i szklarniowe; z liści S. cusia otrzymuje się indygo. stroboskop, przyrząd do pomiaru prędkości obrotowej urządzeń lub częstotliwości drgań za pomocą impulsów światła, wysyłanych w stałych regulowanych odstępach czasu; gdy częstotliwość impulsowania s. i ruchu okresowego przedmiotu są jednakowe, przedmiot oglądany w świetle s. wydaje się nieruchomy. stroboskopowe zjawisko, zjawisko polegające na tym, że: 1) poruszający się cyklicznie przedmiot, obserwowany w sposób przerywany, wydaje się nieruchomy; 2) obrazy kolejnych faz ruchu przedmiotu następujące dostatecznie szybko po sobie obserwuje się jako obraz ruchu ciągłego; pierwsze wyzyskuje się w stroboskopach, drugie — w filmie. stroczek (Serpula, Merulius), grzyb rozkładający i niszczący drewno; grzybnia tworzy puszyste naloty lub pajęczynowate błonki, a także sznury; najbardziej szkodliwy s. łzawy (tzw. grzyb domowy). strofa (zwrotka), lit. powtarzający się w utworze poet. układ wersów, zwykle o określonym układzie rymów. strofantus (skrętnik, Strophantus), pnącze lub krzew tropik. Afryki i Azji; nasiona kilku gatunków afryk. zawierają glikozydy leczn., tzw. strofantyny. strofantyny, silnie trujące glikozydy występujące w nasionach roślin z rodzaju strofantus; w lecznictwie stosowane w stanach niewydolności serca. strofika: 1) dział wersyfikacji zajmujący się budową strof; 2) strofy, z których składa się utwór poet.; sposób budowy strof właściwy danemu poecie. strofować, udzielać nagany; upominać, ganić, karcić. Stroganowowie, ros. ród kupców i przemysłowców; kolonizowali Syberię w XVIXVIII w. Stroganowska szkoła, grupa malarzy rus. działających w Sołwyczegodzku i Moskwie w końcu XVI i na pocz. XVII w., twórców ikon (zamawianych często przez rodzinę Stroganowów). Strogowicz MICHAIŁ S., ur. 1894, prawnik radz.; specjalista w dziedzinie procesu karnego, teorii prawa i logiki; czł. korespondent AN ZSRR; czł. PAN. Stroheim [strouhajm] ERICH VON, 18851957, amer. reżyser i aktor film., pochodzenia niem.; gł. przedstawiciel nurtu realist. 1. 20-ych; krytyk niesprawiedliwości społ. (Chciwość); wybitne role dram. (Towarzysze broni, Bulwar Zachodzącego Słońca). stroiczka, bot. →lobelia. stroik, muz. przyrząd służący w niektórych aerofonach i idiofonach do wprowadzenia w drganie słupa powietrza; pojedynczy— cienka płytka trzcinowa (klarnet, saksofon), blaszka metal, (fisharmonia, akordeon); podwójny (obój, fagot). Stroiński STANISŁAW, 1719-1802, malarz; barok., iluzjonistyczne malowidła ścienne (Leżajsk). stroisz, leśn. sortyment chrustu użytkowego; gałązki z igłami lub liśćmi blaszkowymi; używany gł. do celów dekoracyjnych. Strojnowski STANISŁAW, ?-1624, uczestnik wypraw AJ. Lisowskiego (od 1610), dowódca lisowczyków (od 1621). stromatolity, różnokształtne utwory wa-

pienne, powstałe gł. z prekambryjskich sinic. Stròmboli [strom-], wyspa wł. na M. Tyrreńskim (W. Liparyjskie); 13 km2, ok. 800 mieszk.; czynny wulkan S. (926 m), gorące źródła; turystyka. Stromenger KAROE, ur. 1885, muzykolog, krytyk i publicysta muz., zasłużony popularyzator; Przewodnik operowy. Stromness [stromnes], m. w W. Brytanii (Szkocja), na wyspie Mainland (Orkady); 1,5 tys. mieszk. (1961); port rybacki; ośr. turystyczny. Strome [~mö:] (w jęz. farerskim Streymoy), wyspa duń., największa z W. Owczych; 392 km2, 14 tys. mieszk. (1966); głm. Torshavn. strona, forma czasownika, wyrażając' stosunek podmiotu do orzeczenia; ś. czyn na, zwrotna, bierna. strona procesowa, prawo uczestnik procesu bezpośrednio zainteresowany ostatecznym wynikiem procesu. stroncjanit, minerał, węglan strontu; bezbarwny lub biały, zielonawy i in., o połysku szklistym lub tłustym; występuje gł. w utworach hydrotermalnych; stosowany niekiedy do otrzymywania związków strontu. Stronczyński KAZIMIERZ, 1809-96, numizmatyk i archeolog; znawca pol. monety średniow.; Pieniądze Piastów od czasów najdawniejszych do roku 1300, Dawne monety polskie dynastii Piastów i Jagiellonów. stronga, zootechn. →strąga. strongvloidoza, med., wet. →węgorczyca. Stronie Śląskie, m. W pow. bystrzyckim, woj. wrocławskim, u podnóża Grupy Śnieżnika; 5,3 tys. mieszk. (1968); huta szkła kryształowego, kamieniołomy; prawa miejskie 1967. Stronnictwo Chłopskie (SCh), powstałe 1926 z połączenia grupy J. Dąbskiego ze Związkiem Chłopskim; lewicowe; 1929-30 weszło do Centrolewu, 1931 do Stronnictwa Ludowego. Stronnictwo' Demokratyczne (SD), stronnictwo polit., zał. 1938 z Klubów Demokr.; 1939-45 związane z rządem emigr., 1945 weszło do Bloku Stronnictw Demokr.; 1950 do SD weszli członkowie SP; skupia inteligencję i rzemieślników; należy do FJN; przewodn. CK: Z. Moskwa "(od 1969). Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe →Stronnietwo Narodowo-Demokratyczne. Stronnictwo Ludowe (SL), 1895-1903 nazwa Polskiego Stronnictwa Ludowego (w Galicji). Stronnictwo Ludowe (SL), utworzone 1931 przez połączenie PSL-,,Piasta", „Wyzwolenia" i Stronnictwa Chłopskiego; opozycyjne wobec sanacji; rządało przywrócenia rządów demokr. i reformy rolnej, organizowało zjazdy, demonstracje i strajki chłopskie (1932-33, 1937). Stronnictwo Ludowe (SL), utworzone 1944 przez działaczy Stronnictwa Lud.„Wola Ludu"; współdziałało z PPR, przeciwstawiało się PSL; po opanowaniu PSL przez lewicę nawiązało z nim współpracę; 1949 połączyło się z nim w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Stronnictwo Ludowe-„ROCH" (SL„ROCH", kryptonim „Trójkąt"), 1939-45 konspiracyjne SL, jedno ze stronnictw polit. Delegatury Rządu na Kraj; organizacja wojsk. — BCh; VIII 1945 przemianowane na PSL. Stronnictwo Ludowe-„Wola Ludu" (SL-„Wola Ludu"), od II 1944 lewicowa grupa opozycyjna wobec władz SL,,ROCH"; współpracowała z PPR, weszła do KRN. Stronnictwo Narodowe (SN), stronnictwo polit. narodowej demokracji, powstałe 1928, gł. ze Związku Lud.-Nar.; reprezentowało nacjonalist. kierunek polit., opozycyjne wobec sanacji, atakowało ją z pozycji prawicowych; 1933 secesja Związku Młodych Narodowców, a 1934 —

ONR; 1939-41 wchodziło do rządu emigr.: 1942 oddziały SN (NOW) weszły do AK, część po rozłamie działała jako NSZ. Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SND, Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe), partia nacjonalist. burżuazji, części obszarnictwa i drobnomieszczaństwa, zał. 1896 przez Ligę Nar.; powołało 1903 Nar. Związek Robotn. i Nar. Związek Chłopski; w czasie I wojny świat, orientowało się na koalicję, zawiązało Komitet Nar. Pol. w Paryżu; kontynuacją SND był Związek Ludowo-Narodowy. Stronnictwo Niezawisłości Narodowej, ugrupowanie polit., działające 1917-18 w Królestwie Polskim. Stronnictwo Polityki Realnej (realiści), skrajnie prawicowe proros. ugrupowanie polit., zał. 1904; współpracowało z endecją podczas I wojny świat, weszło w skład Koła Międzypartyjnego, należało do warsz. i paryskiego Komitetu Nar. Pol.; poparło Radę Regencyjną. Stronnictwo Polskiej Demokracji →Polskie Stronnictwo Demokratyczne. Stronnictwo Postępowo-Demokratyczne (Polskie Stronnictwo Postępowe, postępowi demokraci), lewicowa grupa polityków galie, ze Lwowa, która w 1911 wyodrębniła się z Pol. Stronnictwa Demokr.; istniała do końca I wojny światowej. Stronnictwo Pracy (SP), ugrupowanie klerykalne, zał. 1937 w wyniku połączenia NPR i Chadecji, o ideologii zbliżonej do Chadecji; w czasie II wojny świat, poparło rząd emigr.; 1950 weszło do SD. Stronnictwo Pracy Narodowej, zał. 1914 w Królestwie Pol. jako secesja ze Stronnictwa Polityki Realnej. Stronnictwo Pracy Narodowej, niewielkie ugrupowanie konserwatywne, zał. 1915 w Wielkopolsce. Stronnictwo Pracy Narodowej (Stronnictwo Pracv Społecznej na Rusi), pol. ugrupowanie konserwatywne, działające podczas I wojny świat, rn Ukrainie. Stronnictwo Prawicy Narodowej, utworzone 1907,w Krakowie, jako kontynuator tradycji obozu konserwatystów krak. (stańczyków); w jego skład wchodzili formalnie także podolacy; S.P.N. przyjęło nowy, bardziej elastyczny program niż poprzednicy; 1918 przekształcone w Stronnictwo Budowy Zjednoczenia Polski; 1919 reaktywowane; 1937 przekształcone w Stronnictwo Zachowawcze. stront Sr, pierwiastek chem. o liczbie atom. 38, z grupy wapniowców; srebrzystożółtawy, miękki metal; aktywny chemicznie; wartościowość +2; związki barwią płomień na czerwono. Stroński STANISŁAW, 1882-1955, polityk; prof. Uniw. Jag. i KUL: red. „Rzeczypospolitej", ..Warszawianki"; od 1939 na emigracji, 1939-43 wicepremier i min. informacji rządu emigracyjnego. Stroop [sztro:p] JURGEN, 1895-1951. funkcjonariusz hitlerowski; m.in. IV-V1943 kierował akcją likwidacii getta w Warszawie, potem dowódca SS i Policü na dystrykt warsz., w Grecji i w Nadrenii; zbrodniarz hitlerowski sądzony nrzez amer. sąd wojsk, w Dachau 1947, w Polsce 1951, stracony. strop, konstrukcja nośna z drewna, kamienia, betonu, żelbetu, wsparta na ścianach nośnych, dzieląca budynek na kondygnacje; występuje od starożytności; często zdobiony dekoracją rzeźb.-mal. (kasetony, polichromia, sztukaterie). strop, geol., górn. górna powierzchnia warstwy skalnej lub pokładu kopaliny. stropnica, belka drewn. lub metal., podparta stojakami, podtrzymująca strop wyrobiska; element obudowy kopalnianej. stropowa płyta, bud. prefabrykowany element wielkowymiarowy z żelbetu, przeznaczony do wykonywania stropów w budynkach montowanych. Strossmayer JOSIP JURAJ, 1815-1905, polityk chorw., biskup; 1867 współzałożyciel Jugosł. Akad. Nauk i Sztuki oraz uniw. w Zagrzebiu.

Stramilin 1121 Štrougal LJUBOMIR, ur. 1924, działacz czechosł. ruchu robotn., prawnik; 1961-65 min. spraw wewn., od 1965 sekr. KC KPCz, od stycznia 1970 — premier. Stroynowski HIERONIM, 1752-1815, ekonomista, biskup wileński; prof. i rektor Akad. Wileńskiej; działacz Komisji Edukacji Nar.; zwolennik fizjokratyzmu. Stroynowski WALERIAN, 1759-1834, ekonomista, zwolennik fizjokratyzmu. strój, muz. zbiór dźwięków, na jakie nastrojone są elementy drgające . w instrumentach, np. struny; w instrumentach dętych nazwa dźwięku podstawowego, jaki wydaje drgający słup powietrza w piszczałce. strój bobrowy, silnie pachnąca wydzielina specjalnych gruczołów bobra (odpowiednik gruczołów napletkowych); w medycynie lud. przypisywano jej uniwersalne właściwości (wysuszona — tzw. kastoreum). strój równomiernie temperowany, muz. strój oparty na częstotliwości wzorcowej (kamerton), wg którego oktawa dzieli się na 12 równych odległości (półtonów); w muzyce eur. od pocz. XVIII w. stróża, w dawnej Polsce obowiązek ludności zależnej do okresowego stróżowania w grodach; w XII w. zastąpiona daniną w zbożu; później jeden z obowiązków chłopa pańszczyźnianego na rzecz dworu. Stróże, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim, nad Białą; węzeł kolejowy. Stróżecka-Golde ESTERA, 1872-1938, działaczka ruchu robotn., lekarz, publicystka; od 1893 w PPS (1906-18 czł. CKR PPS-Lewicy); od 1918 w KPP; od 1928 czł. sekcji pol. FPK. Stróżecki JAN, 1870-1918, działacz ruchu robotn.; czł. II Proletariatu, współzałożyciel PPS; od 1907 na emigracji. Strubicz MACIEJ, ok. 1530-ok. 1604, kartograf; opracował wiele map, z których zachowała się mapa Litwy i Inflant. strucla, pieczywo cukiernicze otrzymywane z ciasta drożdżowego, przekładanego masą najczęściej makową i zwiniętego. Struensee [sztru:ənze:] JOHANN FRIEDRICH, 1737-72, polityk, Niemiec działający w Danii; lekarz obłąkanego Chrystiana VII; zwolennik reform oświecenia; usunął min. J.H.E. Bernstorffa i 1771 zdobył władzę; stracony. strug, narzędzie ręczne do obróbki (wyrównywania i wygładzania) powierzchni elementów drewn.; składa się z kadłuba i umieszczonego w nim ostrza metalowego. Strug ANDRZEJ (właśc. Tadeusz Gałecki), 1871-1937, pisarz, działacz PPS, legionista, mason; nowele i powieści z życia rewolucjonistów pol. (cykl Ludzie podziemni), nowele o 1863 Ojcowie nasi, powieści związane z I wojną świat, i początkiem niepodległości {Pokolenie Marka Świdy, Żółty Krzyż); publicystyka, krytyka. struganie, obróbka elementów metal., drewn. skrawaniem na strugarkach; ruch noża strugarskiego i ruch przedmiotu obrabianego są prostoliniowe; stosowane przy obróbce płaszczyzn i rowków (s. poprzeczne, s. wzdłużne), kół zębatych i powierzchni wewn. (s. obwiedniowe, s. kopiowe, dłutowanie). strugarka, obrabiarka skrawająca do obróbki płaszczyzn i powierzchni krzywoliniowych prostokreślnych elementów metal., drewn.; ruch prostoliniowo-zwrotny wykonuje przedmiot obrabiany, zamocowany na stole (s. wzdłużne), lub suwak z nożem (s. poprzeczne i s. pionowe); s. służą też do obróbki uzębień (s. obwiedniowe): strug łąkowy, konne narzędzie roln. w formie trójkątnego płaskiego noża do ścinania kęp i kretowin na łąkach. strugnica (warsztat stolarski), stół warsztatowy do zamocowywania obrabianych ręcznie elementów drewnianych.

strugowodny pędnik, zegl. rodzaj pompy wyrzucającej strumień wody w kierunku rufy statku. strug ziemny, bud. koparka jednoczerpakowa, zaopatrzona w łyżkę odsiębierną. strukanie, łow. →klangor. strukczaszy, daw. dworzanin usługujący królowi przy stole, później tytuł honorowy;, krajczy. struktura, filoz.: 1) układ części składowych oraz zespół związków między nimi, właściwy dla danego systemu jako całości; 2) sam zespół tych związków lub sam układ elementów danej całości. struktura klasowa, właściwy dla danego okresu hist. układ i wzajemne związki oraz stosunki między klasami społ. występującymi w danym społeczeństwie, zależny od typu formacji społ., zmieniający się w toku hist. rozwoju. struktura klasowo-warstwowa, właściwy dla społeczeństwa na danym etapie hist. rozwoju układ i wzajemne związki między warstwami społ. występującymi w danym społeczeństwie; zależy od rodzaju występującej w nim struktury klasowej, zmienia się zgodnie z jej zmianami w toku rozwoju historycznego. struktura kryształu (struktura krystaliczna), rozmieszczenie atomów, jonów lub cząsteczek w komórce elementarnej kryształu; rozróżnia się struktury jonowe, atomowe, cząsteczkowe, metaliczne. strukturalizm, językozn. postawa badawcza, ujmująca język jako zorganizowany system znaków — służący komunikowaniu treści — i zajmująca się stosunkami i funkcją znaków w systemie języka; gł. szkoły: genewska, praska, kopenhaska, jelska, paryska, harwardzka. strukturalizm, lit. kierunek w metodologii badań lit. po 1930, związany z doświadczeniami ros. szkoły formalnej i praskiej szkoły lingwistycznej; hist.-formalistyczne ujęcie ewolucji zjawisk lit.; językoznawcze kategorie opisu; socjologia języka poetyckiego. strukturalizm, metodol.: 1) postawa badawcza kładąca nacisk na analizę struktury badanych zjawisk, a nie na ich genezę lub funkcję; 2) zbiorcza nazwa różnych kierunków w humanistyce, dla których charakterystyczne jest takie ujmowanie zjawisk. strukturalizm, szt. plast, odmiana malarstwa abstrakc. zbliżona do collage'u, polegająca na wykorzystaniu różnorodnych tworzyw (blachy, deski, szmaty itp.) w celu wzbogacenia faktury obrazu; daje efekty zbliżone do reliefu. strukturalna analiza →rentgenostrukturalna analiza. struktura przestrzenna miasta, struktura charakteryzująca miasto jako całość pod względem jego podziału na części dające się wyodrębnić w układzie trójwymiarowym (dzielnice, osiedla, tereny zielone itp.); popularnie — kompozycja przestrzenna miasta. struktura skały, budowa wewn. skały określona przez stopień wykrystalizowania jej składników miner., wielkość i kształt kryształów, np. struktura gruboziarnista, szklista. struktura społeczna, układ występujących w społeczeństwie nà danym etapie rozwoju historycznego klas, warstw, grup i in. zbiorowości oraz układ związków i zależności między nimi; s.s. zależy od dominującego w społeczeństwie sposobu produkcji. struma, med. →wole. Struma, rz. w Bułgarii i Grecji; dl. 392 km; uchodzi do Zat. Orfańskiej (M. Egejskie). Strumica, m. w Jugosławii (Macedonia); 18 tys. mieszk. (1965); ośr. handl., przemysł spożywczy. strumienica (smoczek), urządzenie do przenoszenia płynu z obszatu o ciśnieniu niższym do obszaru o ciśnieniu wyższym za pomocą strumienia płynu roboczego

przepływającego pod ciśnieniem przez zwężkę Venturiego; ejektor lub iniektor. strumieniolot, statek latający, cięższy od powietrza, bez płatów nośnych, w którym zarówno ciąg, jak i siłę nośną wytwarzają silniki odrzutowe; startuje i ląduje pionowo. strumieniomierz (fluksometr), przyrząd do pomiaru stałego w czasie strumienia magnet.; zwykle składa się z galwanometru i cewki pomiarowej (sondy), zanurzanej lub obracanej w mierzonym polu magnetycznym. strumieniowa chłodziarka, chłodziarka, w której czynnik chłodniczy krąży dzięki inięktorowi parowemu. strumieniowa technika (pneumonika), dziedzina automatyki mech., obejmująca układy i elementy, w których ruchome są jedynie strumienie płynu (cieczy lub gazu), natomiast części mech. są nieruchome. strumieniowe elementy, elementy techniki strumieniowej używane w układach sterowania różnymi procesami; działanie polega na odpowiednim sterowaniu położeniem strumienia płynu bądź zmianą charakteru przepływu. strumieniowo-erozyjna obróbka, obróbka, w której się wyzyskuje erozję wywołaną strumieniem cząstek o wysokim stopniu koncentracji energii (strumień plazmy, elektronów, fotonów). strumieniowo-ścierna obróbka, obróbka polegająca na rozpędzeniu ziarn ściernych za pomocą płynów i formowaniu ich w strumień uderzający w materiał obrabiany. strumieniowy silnik (atotyda), przelotowy silnik odrzutowy prostej konstrukcji, bez sprężarki; powietrze potrzebne do spalania paliwa wpływa przez wlot i ulega sprężeniu wskutek ciśnienia dynamicznego; używany do napędu pocisków i szybkich samolotów. strumieniowy ster, śruba napędowa lub inny pędnik wytwarzający napór prostopadle do wzdłużnej płaszczyzny symetrii statku wodnego; umożliwia sterowanie przy b. małych szybkościach. strumieniówka (Locustella fluviatilis), drobny ptak zaroślowy. terenów wilgotnych, z rzędu wróblowatych; Europa, Azja Mn., Afryka; chroniona. strumień, fiz. jedna z wielkości skalarnych charakteryzujących pole wektorowe, np. s. magnet., s. elektr., s. pola prędkości. Strumień, m. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim, nad Wisłą i sztucznym Jez. Goczałkowickim; 2,3 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; prawa miejskie 1504. — W działaniach woj. 1945 zniszczony w 50%, po wojnie odbudowany. „Strumień", dwutygodnik lit.-artyst., wydawany 1900 w Warszawie; wydawca i red.: W. Gąsiorowski; propagowało hasła modernizmu. strumień płynu: 1) ilość płynu przepływająca przez daną powierzchnię w jednostce czasu; 2) uformowany w wiązkę ciągły przepływ płynu, swobodny lub prowadzony przez przewód. Strumieński OLBRYCHT, 1 poł. XVI w.ok. 1609, autor (1573) pierwszego pol. podręcznika budownictwa wodnego, elementów miernictwa oraz hodowli ryb stawowych: O sprawie, sypaniu, wymierzaniu y rybieniu stawów... strumień świadomości, lit. wyrażanie środkami językowymi swobodnego przepływu treści świadomości; rodzaj monologu wewn. o rozluźnionych związkach składniowych i znacznej roli dowolnych skojarzeń; np. w Ulissesie J. Joyce'a. strumień świetlny, wielkość określająca moc promieniowania świetlnego ocenioną wg wrażenia wzrokowego; jednostka lumen. Strumilin STANISŁAW G. (właśc. S. Strumiłło-Pietraszkiewicz), ur. 1877, radz. ekonomista i statystyk, pochodzenia pol.; zajmuje się gł. ekonomią polit. socjali-

1122 Strumiłło zmu; rozwinął m.in. teorię i metody planowania gospodarki narodowej. Strumiłło ANDRZEJ, ur. 1928, malarz, grafik, rysownik; cykle rysunków z Chin. Mongolii, Wietnamu; ilustracje książkowe; wystawiennictwo i scenografia. Strumiłło JÓZEF, 1774-1847, ogrodnik; czł. Tymczasowego Rządu W. Księstwa Litewskiego; podręcznik Ogrody północne oraz pierwsza pol. monografia ogrodnicza o ďaliach. Strümpell [sztrü-] ADOLF, 1853-1925, niem. lekarz internista i neurolog; prof. uniw. w Erlangen; opisał wiele chorób nazwanych jego nazwiskiem, m.in. zesztywniające zapalenie kręgosłupa. Strumph Wojtkiewicz STANISŁAW, ur. 1898., pisarz i publicysta; powieści hist.biogr. (Traugutt), szkice i powieści dokumentalne z II wojny świat. (Sikorski i jego żołnierze). struna, bot. →sznureczek. struna, muz. źródło dźwięku w chordofonach; wykonana z jelit zwierzęcych, metalu, jedwabiu, nylonu. struna grzbietowa (chorda), szkielet osiowy niższych strunowców; elastyczny pręt o podobnych jak chrząstka własnościach mech.; zachowana u wielu ryb: u wyższych kręgowców tylko w rozwoju zarodkowym. strunobeton, beton wstępnie sprężony strunami stal. naprężonymi przed zalaniem ich masą betonową; elementy konstrukcyjne z s. mogą przenosić obciążenia rozciągające, przy czym nie powstają rysy. strunowce (Chordata), typ zwierząt; szkielet osiowy przynajmniej w okresie zarodkowym stanowi struna grzbietowa, nad nią ośrodkowy układ nerwowy; krwiobieg zamknięty; tu należą: bezczaszkowce, osłonice i kręgowce. strunowe instrumenty →chordofony. struny głosowe, właściwe narządy głosotwórcze człowieka i ssaków, położone wewnątrz krtani, napięte między chrząstką tarczowatą a chrząstkami nalewkowatymi; utworzone z pokrytego śluzówką mięśnia głosowego i więzadła głosowego; wolny brzeg śluzówki tworzy fałdy głosowe. strupień woszczynowy (parch, grzybica woszczynowa), grzybica skóry myszy, kotów, królików, owiec, kóz, rzadziej psów i koni; na skórze miseczkowate strupy, żółtawe lub szare (wewnątrz żółte), o charakterystycznej woni. strupieszenie, zmiany pośmiertne zwłok, ich wysuszenie i skurczenie, zachodzące w szczególnych warunkach otoczenia (miejsca suche, przewiewne, dość ciepłe). strusie, nazwa dużych ptaków nielatających, bezgrzebieniowców; 3 rzędy: s. afrykańskie (Struthioniformes), z 1 gatunkiem, s. australijskie czyli kazuarowate (emu, kazuary), s. amerykańskie (np. nandu); do s. zalicza się również wymarłe: moa i s. madagaskarskie. Struszyński MARCELI, 1880-1959, chemik analityk; prof. Polit. Warsz.; autor prac i podręczników z analizy chemicznej. Struś (Strusiek) JÓZEF, 1510-68, lekarz; prof. uniw. w Padwie; wybitny lekarz epoki odrodzenia; lekarz królowej węg. Izabeli i Zygmunta Augusta; tłumacz na łacinę Hipokratesa i Galena; autor oryginalnej pracy o tętnie. struś afrykański (Struthio camelus), potężny-ptak nielatający; dl. ok. 1,8 m, wys. do 2,7 m; głowa i szyja nagie; wysokie nogi o 2 palcach; upierzenie samca czarno-białe. Strutyński JULIUSZ (pseud. Berlicz Sas), 1810-73, pisarz; szkice pamiętnikarskie o charakterze gawęd, poezje. Struve GUSTAW WILHELM LUDWIG, 18581920, astronom ros.; prof. i dyr. obserwatorium astr. uniw. w Charkowie; obserwacje gwiazd podwójnych. Struve [sztru:wə] GUSTAV VON, 1805-70, niem. polityk, prawnik i publicysta; postulował utworzenie ogólnoniem. parla-

mentu; 1848-49 kierował (z F. Heckerem) republ. powstaniem w Badenii. Struve HENRYK, 1840-1912, filozof; w poglądach łączył ontologiczny idealizm z teoriopoznawczym pozytywizmem; jeden z pierwszych historyków pol. filozofii. Struve HERMAN VON, 1854-1920, astronom ros.; prof. i dyr. obserwatorium astr. w Królewcu, prof. uniw. w Berlinie; obserwował Saturna i ruch jego satelitów. Struve OTTO, 1897-1963, astronom amer., pochodzenia ros.; prof. uniw. w Chicago, 1952-55 prezes Międzynar. Unii Astr.; prowadził badania spektroskopowe gwiazd i materii międzygwiazdowej; prace z ewolucji gwiazd. Struve OTTO WILHELM, 1819-1905, astronom ros.; czł. Petersburskiej AN; wyznaczył stałe precesji, masę Neptuna, wydał katalog ok. 500 nowo odkrytych gwiazd podwójnych, badał pierścienie Saturna. Struwe PIOTR B., 1870-1944, ros. ekonomista, filozof i publicysta; gł. przedstawiciel „legalnego marksizmu", wystąpił z rewizjonistyczną krytyką marksowskiej teorii wartości i teorii rewolucji proletariackiej; po 1917 na emigracji, związał się z kontrrewolucją. Struwe WASILIJ J. (Friedrich Georg Struve), 1793-1864, astronom ros., pochodzenia niem.; wysunął hipotezę o istnieniu materii międzygwiazdowej; obserwował gwiazdy podwójne i wydał ich katalog; brał udział w pomiarach długości południka; opublikował tablice stałych astronomicznych. Struwe WASILIJ W., 1889-1965, radz. historyk Staroż. Wschodu: prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; Istorija Driewniego Wostoka. strwolotki (Dactylopteridae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; 4 gat., do 50 cm dł.; płetwy piersiowe ułatwiają bieganie po dnie i krótkie loty; morza tropikalne. strych, pomieszczenie między stropem a dachem; poddasze. strychnina, silnie trujący alkaloid (porażający ośrodek oddechowy) otrzymywany gł. z nasion niektórych gat. kulczyby; w lecznictwie — gł. jako środek wzmacniający układ nerwowy i mięśniowy. strychowanie, jedna z wad chodów koni: uderzanie podkową jednej nogi (najczęściej tylnej) o staw pęcinowy sąsiedniej, co prowadzi do okaleczeń. strychulce, ochraniacze zakładane na stawy pęcinowe konia strychującego. strydulacyjny aparat, narząd dźwiękowy gł. pasikoników, świerszczy, szarańczaków i piewików; mieści się np. na skrzydłach, odwłoku lub udach. strygolnicy, ruch rel.-społ. w prawosławiu XIV w. (gł. Nowogród), skierowany przeciwko hierarchii cerkiewnej i uciskowi ludu przez kler. Stryj, rz. w Ukr.SRR, pr. dopływ Dniestru; ďł. 230 km. Stryj, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), nad Stryjem; 46 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., drzewny, włók.; węzeł kolejowy. Stryja KAROL, ur. 1915, dyrygent, pedagog; kier. artyst. Filharmonii Śląskiej; koncerty za granicą. Stryjeńska ZOFIA, Z LUBAŃSKICH, ur. 1894, żona Karola, malarka, graficzka; po II wojnie świat, w Paryżu; stylizowane sceny lud. (Dyngus, cykl Tańce polskie), ilustracje; polichromie kamienic Starego Miasta w Warszawie. Stryjeński ALEKSANDER, 1803-75, kartograf, oficer w powstaniu 1830-31; emigrował do Szwajcarii, 1837-54 współpracował z gen. G.H. Dufour przy wydawaniu nowei mapy topograficznej Szwajcarii. Stryjeński KAROL, 1887-1932, mąż Zofii, architekt, grafik, Dublicysta; prof. ASP w Krakowie, dyr. IPS; współtwórca Warsztatów Krak., dyr. Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem; r>rojektv m.in. pol. pawilonów i restauracji na Między-

nar. Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu (1925), pawilonu IPS w Warszawie, schronisk tatrzańskich. Stryjeński TADEUSZ, 1849-1943, architekt; 1874-77 architekt rządowy w Limie; od 1878 w Krakowie; w twórczości arch. przeszedł od neoklasycyzmu i neorenesansu przez secesję do modernizmu; pierwszy w Polsce stosował żelbet; budowle użyteczności publ., restauracja obiektów zabytkowych; publikacje, m.in. Witraże J. Mehoffera w kolegiacie św. Michała we Fryburgu. Stryjkowski JULIAN, ur. 1905, pisarz; powieść społ. Bieg do Fragalá, opowiadania psychol. Imię własne, powieści Głosy w ciemności i Austeria, odtwarzające życie galie, getta żydowskiego. Stryjkowski (Strykowski) MACIEJ, 1547po 1582, kronikarz; kompilacyjna Kronika polska... — źródło inspiracji pisarzy romant.; łac. opis „Sarmacji" wydany w przeróbce Aleksandra Gwagnina; dzieła genealogiczne. Stryków, m. w pow. brzezińskim, woj. łódzkim, nad Moszczenicą; 3,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł mat. bud. i chem.; prawa miejskie 1394 (do 1870) i 1923. Strynkiewicz FRANCISZEK, ur. 1893, rzeźbiarz; prof. ASP w Warszawie; pomniki (m.in. ofiar obozu w Treblince, z A. Hauptem i F. Duszenką), kompozycje figuralne, portrety; 1963 założył wraz z żoną Barbarą Bieniulis-S. (ur. 1926) stałą wystawę rzeźby w plenerze w Mogielnicy. Stryszak ABDON, ur. 1908, lekarz weterynarii, epizootiolog; prof. SGGW, czł. PAN; autor prac dotyczących zakaźnych chorób zwierząt; Epizootiologia ogólna. strzała, pocisk do łuku, kuszy itp. składający się z grotu, z pręta (brzechwy), czasem opatrzony piórem sterującym. strzała, leśn. pień drzewa leśnego, gł. iglastego, o dość regularnym kształcie od podstawy do wierzchołka. Strzała, jeden z gwiazdozbiorów. strzałczan (flesza), w fortyfikacji bastionowej specjalna budowla zewn., która umożliwia ostrzelanie ukrytych podejść nieprzyjaciela. Strzałecki JANUSZ, ur. 1902, malarz, kapista; prof. ASP w Warszawie; postimpresjonist. pejzaże, kwiaty, portrety. Strzałecki WANDALIN, 1855-1917, malarz; sceny hist., batalistyczne, rodzajowe, portrety. strzałka, anat. jedna z 2 kości tworzących szkielet goleni; u ptaków i niektórych ssaków (np. kopytnych) uwsteczniona, przy jednoczesnym rozroście kości piszczelowej. strzałka piorunowa, geol. →fulguryt. strzałka ugięcia, mech. największa wartość odchylenia osi obciążonej belki od położenia pierwotnego. strzałka wodna (Sagittaria sagittifolia), bylina pospolita w płytkich wodach śródlądowych Europy, Azji i Ameryki; kwiaty okazałe, białe; w Polsce pospolita na nizinach. strzałki (Sagittoidea), jedyna gromada z typu szczecioszczękowców; bezkręgowce, stanowią ważny składnik planktonu. Strzałkowski LUDWIK TADEUSZ, 1900-46, działacz społ., nauczyciel; czł. KPP; organizator ruchu lud. wśród nauczycielstwa; red. lewicowego „Miesięcznika Nauczycielskiego". Strzałkowski ZBIGNIEW, ur. 1929, tancerz, pedagog; solista baletu Teatru Wielkiego w Warszawie (od 1955); występy za granicą. strzałokrzyżowcy (nilaszowcy), węg. polit. partia faszystowska, zał. 1937 p.n. Węg. Nar. Partia Socjalist.; 1944 popierana przez hitlerowców sprawowała terrorystyczne rządy; po wyzwoleniu przywódcy sądzeni jako zbrodniarze wojenni. strzeble (Phoxinus), ryby z rodziny karpiowatych; ok. 10 gat., do 15 cm dł.; słodkowodne; Europa, pn. i wsch. Azja, w Polsce 2 gatunki.

Stuczka 1123 strzecha budowlana (bauhütte), w średniowieczu pozacechowy wędrowny zespół murarzy, kamieniarzy, cieśli, pracujących pod kierunkiem mistrza architekta (będącego też przedsiębiorcą); s.b. działały od ok. XIII w., gł. przy budowie wielkich katedr. Strzegom, m. w pow. świdnickim, woj. wrocławskim, w regionie Wzgórz Strzegomskich; 14,1 tys. mieszk. (1970); kamieniołomy bazaltu i granitu, roszarnia; zakłady przemysłu maszyn., papiern., skórz., spoż.; węzeł kol.; got. kościół (XIVXVI w.); mury miejskie (XIII-XV w,). — Gród kasztelański wzmiankowany 1155; 1202/03 komandoria joannitów; prawa miejskie po 1241; od XIV w. ośr. produkcji sukiennicze]; od XV w. — płóciennictwa; podupadł w XVII w.; w działaniach woj. 1945 zniszczony w 70%, po wojnie odbudowany. Strzegomka, rz., 1. dopływ Bystrzycy (dorzecze Odry); dł. 65 km, dorzecze 611 km2. strzelarka, odmiana rdzeniarki. strzelba, w XVI-XVII w. ręczna broń palna. strzelba śrutowa, myśliwska broń palna, o gładkiej, niegwintowanej lufie, do strzelania śrutem do drobnej zwierzyny łownej i jej szkodników. Strzelce, w. w pow. świdnickim, woj. wrocławskim; got. kościół (XIV w.) z polichromią (ok. 1360). Strzelce Krajeńskie, m. pow. w woj. zielonogórskim; 5,3 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., drzewny, wytwórnia pasz; prawa miejskie w XIII w. — W okresie II wojny świat. 1940-45 filia obozu jenieckiego; zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. Strzelce Opolskie, m. pow. w woj. opolskim; 14,8 tys. mieszk. (1970); fabryka maszyn roln., zakłady wapiennicze, skórz.; węzeł kol.; fragmenty got. murów miejskich (XV w.), drewn. kościół cmentarny (XVIII w,) i spichlerz (XVII w.). — Prawa miejskie przed 1324; do 1532 własność Piastów śląskich, w XIV w. stol. księstwa; znaczny ośr. ludności pol., która wzięła udział w powstaniach śląskich 1919-21; w okresie międzywoj. działalność licznych pol, organizacji; w czasie II wojny świat. 1940-45 obóz jeniecki; w działaniach woj. 1945 zniszczone w 80%, po wojnie odbudowane. strzelcy alpejscy, oddziały specjalne, wyszkolone do działań w górach; po raz pierwszy zorganizowane w Austrii 1816. strzelcy konni, pułki kawalerii w wojsku Księstwa Warsz., Królestwa Pol. i w okresie między woj. (było 10 pułków). strzelcy podhalańscy, w Wojsku Pol. w okresie międzywojennym dwie dyw. piechoty (21 i 22) szkolone do walk w terenie górzystym; w Polsce Lud. nazwę i strój specjalny (kapelusze góralskie i peleryny) przyjęły niektóre jednostki Wojsk Wewnętrznych. Strzelczyk JÓZEF (pseud. Janek Barwiński), 1901-41, działacz ruchu robotn.; czł. KZMP i KPP; od 1936 red. „Trybuny Radzieckiej"; 1937-38 dowódca Brygady im. J. Dąbrowskiego w Hiszpanii. strzelec (wąż strzelec, Eryx jaculus), wąż z rodziny dusicieli, do 75 cm dł.; zagrzebuje się w piasku; poluje na ssaki i jaszczurki; okolice stepowo-pustynne pd.wsch. Europy, pn. Afryki i zach. Azji. Strzelec, jeden z gwiazdozbiorów. Strzelecki EDWARD, 1894-1967, socjolog, ekonomista i działacz społ.; 1945-52 wiceprezydent Warszawy; od 1957 prof, oraz dyr. reaktywowanego Instytutu Gospodarstwa Społecznego przy SGPiS. Strzelecki HENRYK, 1819-1901, leśnik; dyr. Krajowej Szkoły Gospodarstwa Lasowego we Lwowie; założyciel Galie. Tow. Leśnego; liczne prace i podręczniki; Las w stanie natury. Strzelecki PAWEŁ EDMUND, 1797-1873, podróżnik; badacz Australii, 1839-43 dokonał tam licznych odkryć; zbadał Alpy

Austral., których najwyższy szczyt zdobył i nazwał G. Kościuszki, oraz prowadził badania geol. na Tasmanii; Noiüa Południowa Walia. Strzelecki RYSZARD, ur. 1907, działacz ruchu robotn.; w okresie międzywoj. działacz Zw. Zaw. Metalowców; współorganizator GL; od 1948 czł. KC PZPR; 195160 min. komunikacji; od 1960 sekr. KC i od 1964 czł. Biura Polit. KC PZPR; na VII Plenum KC PZPR (XII 1970) zwolniony z obowiązków czł. Biura Polit. i sekr. KC. Strzelecki WŁADYSŁAW, 1905-67, filolog klas.; prof. uniw. we Wrocławiu i Krakowie; prace m.in. z zakresu metryki łac. i literatury rzym.; rekonstrukcja fragmentów m.in. pierwszych ksiąg Bellum Punicum Newiusza. Strzelecki ZENOBIÜSZ, ur. 1915, scenograf; dekoracje m.in. dla teatrów Łodzi i Warszawy {Żywot Józefa wg M. Reja); Polska plastyka teatralna. Strzelecki Creek [s. kri:k], okresowa rzeka w Australii Pd.; dł. ok. 190 km; uchodzi do jez. Blanche. Strzeleckiego Góra, najwyższy szczyt Wysp Flindersa; 777 m. Strzeleckiego Góra, wzniesienie w środk. Australii (Terytorium Pn.), w paśmie Murchisona, ok. 700 m. Strzeleckiego Góry, obszar wyżynny w Australii (Wiktoria), na pd.-wsch. od Melbourne; średnia wys. 300 m. strzelectwo sportowe, dyscyplina sport, obejmująca strzelanie do celu z broni krótkiej i długiej, strzelanie śrutowe do rzutków i myśliwskie strzelanie kulowe do sylwetek zwierząt. strzelec wyborowy (snajper), żołnierz specjalnie wyszkolony w precyzyjnym strzelaniu, uzbrojony w karabin z lunetą; prowadzi ogień do ważnych i trudnych celów; s.w. pierwszy raz pojawili się w armii bryt. w I wojnie światowej. Strzelin, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Oławą; 9,6 tys. mieszk. (1968); kamieniołomy granitu, cukrownia, przemysł maszyn., drzewny, mat. bud.; węzeł kol.; romańsko-got. kościół (XII-XV w.); miasto zał. 1292. — Jedno z większych na Dolnym Śląsku skupisk ludności pol.; w działaniach woj. 1945 zniszczony w 80%; odbudowany. Strzelno, m. w pow. mogileńskim, woj. bydgoskim; 5,7 tys. mieszk. (1988); drobny przemysł; romański kościół św. Prokopa i kościół ponorbertański (oba z XII w.); w tym ostatnim odkryto po wojnie romańskie rzeźbione kolumny i tympanon; prawa miejskie 1231(?). strzemiączko, anat. jedna z 3 kosteczek słuchowych ssaków i człowieka; łączy się z kowadełkiem i zamyka otwór okienka owalnego w ścianie między jamą bębenkową i uchem wewnętrznym. strzemiączko, roln. narzędzie ogrodnicze do pielenia chwastów; także robocza część planetu, opielacza i in. Strzemieszyce Wielkie, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim; 11,4 tys. mieszk. (1970); przemysł tłuszczowy; węzeł kol.; prawa miejskie 1954. — W okresie międzywoj. ośrodek ruchu robotn., liczne strajki. strzemię, element rzędu końskiego w postaci metal, kabłąka zawieszonego na puślisku po obu stronach na terlicy siodła; stanowi oparcie dla stóp, ułatwia dosiadanie i jazdę na koniu. Strzemińska-Kobro KATARZYNA →KobroStrzemińska Katarzyna. Strzemiński WŁADYSŁAW, 1893-1952, mąż Katarzyny Kobro-S., malarz i teoretyk sztuki; czł. Bloku, współtwórca grupy a.r.; twórca teorii unizmu (Unizm to malarstwie); pionier sztuki nowocz. w Polsce; kompozycje abstrakc, pejzaże; rysunki. Strzeszewski JAN, 1892-1943, działacz lewicowy, architekt; 1931-34 więziony; podczas okupacji hitlerowskiej jeden z organizatorów i dowódców GL; poległ. strzępek (Arcyria), bot. śluzowiec, występujący gł. na zbutwiałym drewnie.

strzępia, bud. występy pozostawione w murze dla należytego połączenia go z murem dobudowywanym później. strzępiele (Serranus), kilkanaście gat. ryb, do 30 cm dł.; wśród s. — obojnactwo; występuje u nich samozaplodnienie; morza i wody słodkie strefy ciepłej i gorącej; znaczenie gosp. lokalne. strzępki, nitkowate, często rozgałęzione komórki tworzące grzybnię. Strzoda FRANCISZEK, 1857-1922, rolnik, poseł pol. do parlamentu niem., rzecznik przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Strzybnica, m. w pow. tamogórskim, woj. katowickim; 6,1 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., mat. bud.; prawa miejskie 1967. Strzybóg, mit. słow. bóstwo czczone na Rusi, wymienione w kronice Nestora; być może władca wiatrów. strzyga →wampir. strzygonia choinówka (sówka choinówka, Panolis flammea), mały motyl nocny rozprzestrzeniony w Eurazji; larwy objadają igły sosny; groźny szkodnik. Strzygowski JOSEF, 1862-1941, austr. historyk sztuki, pochodzenia pol.; uzasadniał znaczenie Wschodu dla eur. sztuki i kultury; po 1933 uległ mitowi o prymacie germ. Północy; Kleinasien. Ein Neuland der Kunstgeschichte. strzykawka lekarska, szklany, kalibrowany cylinder, z dopasowanym tłoczkiem służący po wyjałowieniu i nasadzeniu drożnej, jałowej igły do wstrzykiwania leków lub pobierania płynów z naczyń krwionośnych i jam ciała. strzykwy (Holothurioidea), gromada szkarłupni; ok. 500 gat., najczęściej dennych; ciało cewkowate, do 1 m dł., o skórzastej powłoce, z maleńkimi płytkami wapiennymi; wystrzykują narządy wewn., które następnie regenerują; w Chinach i Japonii spożywane (tzw. trepang). strzyża owiec, ręczne, zdejmowanie runa z owiec za pomocą nożyc lub maszynki strzygącej, 1 lub 2 razy w roku, zależnie od rasy i kierunku użytkowania. Strzyżów, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Wisłokiem; 3,9 tys. mieszk. (1968); fabryka mebli, browar; prawa miejskie 1481. Strzyżów (w. w pow. hrubieszowskim, woj. lubelskim), archeol. rozległa osada i cmentarzysko kultury ceramiki sznurowej. strzyżyk woleoczko (Troglodytes troglodytesj, ptak z rzędu wróblowatych; dł. 9.5 cm; upierzenie rdzawobrun., w prążki; Eurazja, Afryka, Ameryka: chroniony. STS →Studencki Teatr Satvryków. Stuart [stjuərt] GILBERT, 1755-1828, malarz amer., gł. portrecista (m.in. liczne portrety Waszyngtona).r y Stuartowie [stjuə towie], dynastia panująca w Szkocji 1371-1714 oraz w Anglii 1603-1714 (z przerwą 1649-60); zał. przez Roberta II Stuarta. Stubbe [sztu-] HANS. ur. 1902, niem. agrobiolog i genetyk (NRD); prof. uniw. w Halle, przewodn. Niem. Akad. Nauk Roln., czł. PAN; prace z zakresu genetyki i hodowli roślin. Stubbs [stabz] GEORGE, 1724-1806, malarz ang., gł. animalista; konie na tle krajobrazu; rozprawa Anatomia konin. Stubbs [stabzl WILLIAM, 1825-1901, historyk ang., biskup Oxfordu; prof. uniw. w Oxfordzie; twórca tzw. oxfordzkiej szkoły; badacz średniow. dziejów kościoła ang. oraz ustroju Anglii. stucco lustro [-kko 1.; wł.] (stiuk lśniący), wyprawa stiukowa (gł. okładziny ścian), która przez gładzenie rozgrzaną kielnią uzyskuje błyszczący połysk. Ştuck [sztuki FRANZ VON, 1863-1928, niemiecki malarz i rzeźbiarz, współtwórca Secesji Monachijskiej; kompozycje symbolist. (Grzech), akty, portrety. Stuczka PIOTR I., 1865-1932, radz. prawnik i polityk; współorganizator KP Łotwy; prof. uniw. w Moskwie; zwolennik koncepcji prawa gosp. jako prawa regulującego socjalist. stosunki majątkowe.

1124 studencki ruch w USA studencki ruch w USA, ruch zapoczątkowany 1965-66 jako protest młodzieży amer. przeciw wojnie wietn., systemowi kształcenia oraz segregacji rasowej; najaktywniejsza organizacja — Studenci na rzecz Demokr. Społeczeństwa; represje ze strony władz, liczne krwawe starcia z policją. Studencki Teatr Satyryków (STS), w Warszawie, zał. 1954; programy satyr.-rozrywkowe, spektakle dram.; 1970 uznany za teatr zawodowy i upaństwowiony. Studenica, zespół klasztorny w Jugosławii (Serbia), na pd.-zach. od m. Kraljevo; cerkwie: bizant.-romańska Sv. Bogorodicy z freskami (XII w.), Sv. Joakima i Ani (freski XIV w.), Sv. Nikoli (XII/XIII w.). studia, nauka, studiowanie na wyższej uczelni. „Studia Filozoficzne", kwartalnik filoz., wydawany od 1957 w Warszawie przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN, kontynuacja „Myśli Filozoficznej". „Studia Historyczne", kwartalnik Komisji Nauk Hist. Oddziału PAN w Krakowie, wydawany od 1967; poświęcony dziejom Małopolski; kontynuacja „Małopolskich Studiów Historycznych". „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza", rocznik Oddziału PTH w Poznaniu, wydawany od 1955, poświęcony dziejom Ziem Zach. i Północnych. „Studia Logica", czasopismo publikowane od 1953 w Warszawie jako wydawnictwo ciągłe (1-2 t. rocznie) Zakładu Logiki IFiS PAN, zawierające rozprawy z zakresu logiki i metodologii nauk w językach pol. i obcych. „Studia Mathematica", czasopismo mat. powstałe 1929 we Lwowie, z inicjatywy S. Banacha i H. Steinhausa, poświęcone problemom analizy funkcjonalnej i rachunku prawdopodobieństwa. „Studia Pedagogiczne", seria wydawnicza Komitetu Nauk Pedagogicznych i Psychologicznych PAN, wydawana od 1954 w Warszawie. studia podyplomowe, studia specjalistyczne dla absolwentów wyższych uczelni. „Studia Socjologiczne", kwartalnik socjol., wydawany od 1961 w Warszawie przez IFiS PAN; publikuje rozprawy teoret. i metodol., komunikaty, wyniki badań itp. studio, izolowane akustycznie pomieszczenie w rozgłośni lub ośrodku telew., odpowiednio wyposażone do realizacji programów radiowych lub telewizyjnych. studium: 1) dzieło, opracowanie nauk. poświęcone określonemu tematowi; 2) eksperymentalna pracownia nauk.; 3) dział wyższej uczelni; także samodzielna szkoła. studium, szt. plast, rysunek lub obraz swobodnie utrwalający zamysł artyst. — stadium przygotowawcze kompozycji. studium generalne, używana w XIIXV w. nazwa uniwersytetu jako szkoły dostępnej dla wykładowców i słuchaczy z całego świata. studium nauczycielskie, 2-letnia szkoła pomaturalna kształcąca nauczycieli dla szkół podstawowych; istnieją od 1954, obecnie stopniowo przekształcane w 3-letnie Wyższe Szkoły Nauczycielskie. Studium Sztuki Cyrkowej, państw, szkoła kształcąca artystów cyrkowych, zał. 1967 w Julinku pod Warszawą — zimowej bazie pol. cyrków. studnia, pionowy szyb sięgający do wodonośnych warstw grunti służący do wydobywania wody; wbita w grunt rura stal. (s. abisyńska), wywiercony i obudowany rurami otwór (s. wiercona) lub wykopany i obudowany cembrowiną szyb (s. kopana); woda wypływa sama (s. artezyjska) lub podnosi się ją za pomocą pompy, kołowrotu itp. studnia opuszczona (fundament studniowy), bud. fundament zwykle w postaci pierścienia, zagłębiany w grunt pod własnym ciężarem w miarę wybierania ziemi z wewnątrz.

Studniarski STEFAN, 1871-1942, leśnik, ekonomista; prof. uniw. w Poznaniu; twórca pol. nauk. ekonomiki leśnictwa; Podstawy i zadania polityki leśnej. Studnicki JULIUSZ, ur. 1906, mąż K. Łada-S., malarz; współzałożyciel Pryzmatu; prof. PWSSP w Sopocie i ASP w Warszawie; postimpresjonist. pejzaże, sceny cyrkowe, portrety (Gogol). Studnicki-Gizbert WŁADYSŁAW, 18671953, działacz polit.; 1914 w PPS, następnie SL w Galicji i ND, 1917-18 czł. Tymczasowej Rady Stanu i Rady Stanu; w okresie międzywoj. rzecznik współpracy z Niemcami; podczas okupacji projekty współpracy z władzami hitlerowskimi; od 1945 na emigracji. studyci, mnisi bazyliańscy z klasztoru Studion w Konstantynopolu (zał. ok. 462); odegrali dużą rolę w życiu rel., polit. i kult. cesarstwa bizant. w VIII/IX w.; przeciwni ikonoklastom. Studzianki (obecnie Studzianki Pancerne, w. w pow. kozienickim. woj. kieleckim), 1944 (9-16 VIII) w rejonie S. 1 Bryg. Pancerna im. Bohaterów Westerplatte (1 Armia WP) wraz z jednostkami radz. 8 armii toczyła zacięte walki w obronie przyczółka warecko-magnuszewskiego; mauzoleum żołnierzy polskich. Studzianna, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim; w pobliżu, we wsi Poświętne barok, kościół i klasztor filipinów (XVIII w.). Studzieniczne Jezioro, jez. w Puszczy Augustowskiej (woj. białostockie); pow. 250 ha, głęb. do 30,5 m; łączy się z jez. Białym. studzienka, bud.: 1) właz kanalizacyjny umożliwiający dostęp do kanału ściekowego w celu jego kontroli, konserwacji lub remontu; 2) wpust uliczny odprowadzający wody opadowe do kanału. stukanie, techn. metaliczne dźwięki w silniku spalinowym benzynowym wywołane spalaniem detonacyjnym paliwa, występującym np. przy zbyt niskiej liczbie oktanowej benzyny. stulejka (fimoza), wrodzone zwężenie napletka uniemożliwiające jego, ściągnięcie poza żołądź prącia; leczenie operacyjne. stuletnia wojna, 1337-1453, zbrojny konflikt Anglii i Francji o hegemonię na kontynencie, zakończony wyparciem Anglików z Francji i przywróceniem korony Karolowi VII. Stuligrosz STEFAN, ur. 1920, dyrygent, pedagog; dyrygent Chóru ChłopięcoMęskiego Filharmonii Poznańskiej; od 1967 rektor PWSM w Poznaniu. stułbia (hydra), nazwa słodkowodnych jamochłonów, gł. z rodzaju Hydra i Pelmatohydra; wyłącznie postać drobnego polipa; rozmnaża się przez pączkowanie i płciowo; ma duże zdolności regeneracyjne. stułbiopławy (Hydrozoa), gromada jamochłonów; ok. 2700 gat.; słodkowodne i mor., często kolonijne; występują pod postacią polipów i zwykle drobnych meduz (przemiana pokoleń); do s. należy stułbia, rurkopławy i in. Stung Treng, m. w pn. Kambodży, nad Mekongiem, ośrodek adm. prow. S.T.; 3,4 tys. mieszk. (1962); ośr. handlu drewnem. stupa, ind. typ budowli sakralnej w formie kopca, zawierającej relikwie; od niej pochodzą: cejlońska dagoba, chin. pagoda, tybet, czorten. Stupica BOJAN, 1910-70, mąż Miry, jugosłowiański reżyser, scenograf i aktor; od 1948 związany z Jugosł. Teatrem Dramatycznym; inscenizacje C. Goldoniego, m.in. Mirandolina. Stupica GABRIJEL, ur. 1913, malarz jugosłowiański; groteskowe kompozycje odznaczające się bogactwem formalnotreściowym; scenografia. Stupica MIRA, ur. 1923, żona Bojana, aktorka jugosł.; Petrunela — Dundo Ma-

roje M. Držića, Grusza — Kaukaskie kredowe koło B. Brechta. Stupino, m. w RosFSRR (obw. moskiewski); 54 tys. mieszk. (1969); przemysł mat. bud., drzewny. Stur JAN, 1895-1923, poeta, krytyk lit.; teoretyk pol. ekspresjonizmu, współpracownik „Zdroju"; szkice Na przełomie. Štúr LUDOVIT, 1815-56, działacz słowac. odrodzenia nar., inicjator romantyzmu, poeta, publicysta, filolog; opracował na podstawie środkowosłowac. dialektu normy języka lit. i dał początek literaturze nar.; zbiór rozpraw, wierszy. Sture [stü:rə] STEN (st.), 1440-1503, regent Szwecji 1470-97 i 1501-03; przywódca opozycji przeciw rządom Chrystiana I i Jana II,' królów duń. i równocześnie szwedz.; pobił Chrystiana I pod Brunkenberg (1471); Jana II wyparł ze Sztokholmu (1501).r Sture [stü: ə] STEN (ml.), 1493-1520, regent Szwecji od 1512; przywódca opozycji przeciw unii z Danią i rządom królów duń. w Szwecji; zwalczał G. Trollego, arcybiskupa Uppsali. r Sture [stü: ə] SVANTE NILSSON, ok. 14601512, regent Szwecji od 1504; kontynuował politykę ojca, Stena (st.). Stürgkh [sztürk] KARL VON, 1859-1916, austr. polityk prawicowy; od 1911 premier; zawiesił działalność parlamentu; po ogłoszeniu stanu wyjątkowego zastrzelony przez F. Adlera. Sturm [stürm] JACQUES CHARLES, 180355, matematyk fr., pochodzenia szwajc; czł. Akad. Nauk; prace z algebry, równań różniczkowych, fizyki matematycznej. Sturm [szturm] JOHANNES, 1507-89, niem. humanista i pedagog; założyciel gimnazjum humanistycznego w Strasburgu — wzoru dla wielu szkół humanistycznych XVI w.; wprowadził system klasowo-lekcyjny i egzaminy promocyjne. Sturm und Drang [szturm u. d.; niem. 'burza i napór'], antyfeudalny i antyklasycyst. nurt 1773-84; odegrał w literaturze niem. podobną rolę jak przełom romant. w innych krajach i wpłynął b. znacznie na rozwój romantyzmu eur., m.in. pol.; gł. przedstawiciele: młody Goethe, młody Schiller, G.A. Burger, F.M. Klinger, J.M. Lenz, Ch.F. Schubart. Štúrovo (dawniej Parkany), m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), nad Dunajem; 6,6 tys. mieszk. (1961); przemysł papiern.; stacja kol. na granicy z Węgrami. Štursa JAN, 1880-1925, rzeźbiarz czes., przedstawiciel kierunku realist.; akty, portrety, pomniki, rzeźby dekoracyjne. Sturzo [sturco] LUIGI, 1871-1959, polityk wł., ksiądz; założyciel 1919 Wł. Partii Lud.; 1924-46 jako antyfaszysta na emigracji. Stuttgart [sztut-], m. w NRF, nad Neckarem, stol. Badenii-Wirtembergii; 615 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu, elektrotechn., włók., precyz.; ośr. kult., nauk. i turystyczny. Stutthof [sztut-] (obecnie w. Sztutowo, pow. Nowy Dwór Gdański), 1939-45 hitlerowski obóz koncentracyjny; ponad 60 podobozów; przeszło przez niego 120 tys. więźniów (gł. Polacy), zginęło ok. 85 tysięcy; obecnie — Muzeum Stutthof i pomnik ku czci pomordowanych (1968, wg projektu W. Tołkina); 1968 Rada Państwa PRL nadała ofiarom zamordowanym i zmarłym w obozie S. i jego podobozach Krzyż Grunwaldu II klasy. Stuyvesant [stöiwəzant] PETER, 15921672, hol. gubernator Nowych Niderlandów (w Ameryce Pn.), które w wyniku wojny poddał Anglikom 1664. stwardnienie rozsiane, choroba ośrodkowego układu nerwowego, polegająca na rozpadzie osłonek mielinowych w rdzeniu kręgowym i mózgu oraz wytwarzaniu blizn glejowych; objawy powoli postępujące: niedowłady nóg, oczopląs, parestezje, niezborność, skandowanie mowy, euforia.

Subandrio 1125 stwardnienie tętnic →miażdżyca. Stwosz STANISŁAW, ?-1528, syn Wita, rzeźbiarz; zapewne autor tryptyków w katedrze na Wawelu i w kościele Mariackim w Krakowie. Stwosz (Stosz) WIT, ok. 1447-1533, malarz i miedziorytnik; wybitny przedstawiciel późnego gotyku; działał w Krakowie i Norymberdze; gł. ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie, nagrobek Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu, płyta nagrobna Z. Oleśnickiego w katedrze w Poznaniu. stybiny, związki antymonoorg. (analogiczne do amin), alkilowe lub arylowe pochodne antymonowodoru SbH3, np. metylostybina CH3SbH2. Stychel ANTONI, 1859-1928, działacz pol. w Niemczech, inżynier, ksiądz; od 1889 poseł do sejmu prus. i od 1902 do Reichstagu; od 1919 poseł na Sejm RP, 1922-27 senator. stychomytia, lit. w dramacie starogr. dialog 2 postaci złożony z jednowersowych replik. styczka, element przeznaczony do współpracy z innym takim elementem w celu zamykania i otwierania obwodu elektrycznego. styczna, graniczne położenie siecznej przechodzącej przez 2 punkty krzywej, gdy jeden z nich dąży po krzywej do drugiego. styczna płaszczyzna, płaszczyzna utworzona przez wszystkie proste styczne do krzywych leżących na danej powierzchni i przechodzących przez jeden punkt zw. punktem styczności płaszczyzny do powierzchni. stycznik, urządzenie do zamykania i otwierania obwodów elektr.; zawiera prócz styków także mechanizmy: łączeniowy i napędowy. styczność krzywych, własność dwóch (lub więcej) krzywych, mianowicie: dane krzywe są styczne w punkcie P, jeżeli mają w tym punkcie jedną wspólną styczną. stycznych metoda (metoda Newtona), jedna z metod przybliżonego rozwiązywania równań algebraicznych lub przestępnych. stygmaty, czerwone plamy i rany uważane (od średniowiecza) za odbicie ran Jezusa; wiązane przez medycynę ze stanami histerii i z zaburzeniami neurowegetatywnymi. stygmatyk, osoba, u której pojawiają się stygmaty. Styka ADAM, 1890-1959, syn Tana, malarz; działał we Francji i w USA; tematyka orientalna, ilustracje. Styka JAN, 1858-1925, malarz; od 1900 w Paryżu; obrazy hist., rel., portrety; współtwórca Panoramy Racławickiej. Styka TADEUSZ, 1889-1954, syn Jana, malarz; osiadł w USA; portrety. styk elektryczny: 1) miejsce połączenia elementów urządzenia lub układu elektr. zapewniające przepływ prądu elektr.; 2) element dobrze przewodzący prąd elektr. dociskany do elementów urządzenia lub układu elektr. w celu utworzenia drogi przepływu prądu elektrycznego. Styks, mit. gr. rzeka otaczająca Hades; Charon przewoził przez nią dusze zmarłych. styl, hist. w chronologii rachuba czasu wg kalendarzy: juliańskiego (stary styl) lub gregoriańskiego (nowy styl); rozróżnienie wprowadzone wobec opóźnionego przyjmowania w niektórych krajach reformy kalendarza pap. Grzegorza XIII (1582). styl, lit. stała tendencja w wyborze środków ekspresji językowej cechującej pisarza, kierunek lit., gatunek lit. itp.; potocznie sposób formułowania wypowiedzi (np. styl kwiecisty). styl, szt. plast, całokształt cech charakterystycznych dla sztuki danej epoki, szkoły, kierunku lub danego twórcy. stylaria (Stylaria lacustris), pospolity, drobny skąposzczet słodkowodny; przód głowy z parą oczu i czułkowatym wyrostkiem; Europa i Ameryka Pn. stylbenowe barwniki, grupa barwników,

pochodnych stylbenu; stosowane do barwienia bawełny, wełny, jedwabiu i papieru na kolory od żółtego do brunatnego. stylbit, miner. →desmin. styl brillant [s. brijã], styl w muzyce fortepianowej w 1 poł. XIX w. z rozbudowanymi partiami popisowymi i odcinkami kantylenowo-ornamentalnymi (J.N. Hummel, C.M. Weber, J. Field). Stylichon, 360-408, wódz rzym., Wandal, zięć Teodozjusza W.; regent w imieniu jego synów, sprawował władzę w zach. części imperium; obronił Italię m.in. przed Gotami, nie zdołał jednak przeszkodzić zalewowi Galii przez Germanów. stylici (słupnicy), wsch. pustelnicy w VXII w., spędzający życie na szczycie słupa (inicjator Szymon Słupnik). stylista, pisarz oceniany ze względu na wartości jego stylu; pisarz mający piękny styl. stylistyka, dyscyplina językoznawcza, związana z nauką o literaturze, zajmująca się wartością emocjonalno-wyobrażeniową znaków mowy ludzkiej, doborem wariantów stylistycznych, systematyzacją i interpretacją stylów ekspresji językowej. stylizacja, kształtowanie dzieła artyst. zgodnie z wymaganiami określonego stylu; np. w literaturze stosowanie cech twórczości lud., w sztukach plast, przekształcenie formy dla podkreślenia walorów dekoracyjnych. stylobat, w staroż. świątyndach gr. i rzym. cokół stanowiący podstawę kolumnady. stylolity, geol. niewielkie, pionowo prążkowane słupki, piramidki lub stożki występujące na płaszczyznach warstw skalnych; powstają gł. wskutek rozpuszczania skał pod wpływem ciśnienia. stylometria, analiza stylu mająca rozstrzygnąć kwestię autorstwa i datę powstania dzieła literackiego. stylon, popularna nazwa wyrobów 2 włókien poliamidowych. stylonychia, zool. →małżynek. stylowy: 1) odnoszący się do stylu lit.; 2) mający określony styl, jednolity w swym charakterze (o dziełach plast.). styl życia, ogół czynników składających się na sposób bycia danej zbiorowości; na s.ż. składają się gusty, sposób spędzania czasu wolnego itp. stymulacja, fizjol. podrażnienie, zadziałanie bodźcem na tkankę pobudliwą (nerwową, mięśniową, receptor) wywołujące pobudzenie; ogólnie — wzmożenie procesów życiowych. stymulator, fizjol. aparat do drażnienia tkanek i narządów za pomocą różnych bodźców, np. s. elektryczny — do drażnienia elektr. prądem nerwów, mięśni; także czynniki chem. lub fiz. wzmagające procesy życiowe organizmu. stymulator serca, med. →rozrusznik serca. stymulowana emisja →emisja wymuszona. stynka (Osmerus eperlanus), ryba z rzędu śledziokształtnych, do 16 cm dl.; eur. zlewiska O. Atlantyckiego i M. Bałtyckiego (najliczniejsza); gosp. znaczenie duże (konserwy). stypa, uczta obrzędowa ku czci zmarłego, znana u wielu ludów pierwotnych; u dawnych Słowian — strawa. stypendium, okresowa pomoc pieniężna, zwykle bezzwrotna, z funduszów państw., społ. lub prywatnych, gł. dla uczniów, studentów, pracowników nauki i artystów. stypendium fundowane, stypendium przyznawane studentom przez zakłady pracy; korzystanie ze s.f. zobowiązuje do kilkuletniej pracy w zakładzie fundującym stypendium. stypendysta, osoba (student, młody naukowiec) pobierająca stypendium. Styp-Rekowski JÓZEF, 1902-69, działacz pol. w Niemczech, ksiądz; od 1926 w Związku Polaków w Niemczech; 1939-45 więziony w hitlerowskich obozach kon-

centracyjnych; od 1964 prezes Związku Polaków w NRF. stypulacja, umowa, ugoda, zobowiązanie oparte na kontrakcie. Styr, rz. w ZSRR, pr. dopływ Prypeci; dł. 437 km; żeglowna od Beresteczka; gł. m. Łuck. styrakowiec (Pterostyrax), drzewo lub krzew wsch. Azji; w zach. Europie (rzadko w Polsce) uprawiany jako krzew ozdobny s. japoński, o wonnych kwiatach. styren (winylobenzen) C6H5CH = CH2, najprostszy nienasycony węglowodór alifatyczno-aromatyczny, otrzymywany przez katalityczne odwodornienie etylobenzenu; ciecz; łatwo polimeryzuje; stosowany do wyrobu polistyrenu, kauczuku syntetycznego. styrenowy kauczuk, najczęściej stosowany kauczuk syntet., produkt kopolimeryzacji butadienu ze styrenem; używany do produkcji prawie wszystkich wyrobów gu mowy eh. Styria (Steiermark), kraj związkowy w pd.-wsch. Austrii, 2 w Alpach i na pogórzu Alp; 16,4 tys. km , 1,1 mln mieszk. (1961); stol. Graz; kraj silnie uprzemysłowiony; wydobycie węgla brun., rud żel.; hutnic two żel., przemysł maszyn.; turystyka. Styron [stajərən] WILLIAM, ur. 1925, pisarz amer.; powieści ukazujące tragiczną samotność człowieka we współcz. społeczeństwie amer. {Pogrążyć się w mroku, Na pastwę płomieni). styropian, pol. nazwa handl. polistyrenu o strukturze porowatej; b. lekki; używany m.in. jako izolator ciepła i dźwięku. suahili, język z rodziny bantu, urzędowy w Tanzanii; mówiony w Kenii, Ugandzie i Katandze; ok. 35 mln ludzi; piśmiennictwo od XII w. Suahili, lud zaliczany do grupy Bantu, pomimo że przodkowie ich zmieszali się z Arabami, Hindusami, Persami; gł. na wybrzeżu Kenii, Tanzanii, Mozambiku; ok. 35 mln; zachowane obrzędy i zwyczaje. Suakin, miejscowość w Sudanie, nad M. Czerwonym; w przeszłości gł. port kraju, od 1922 nieczynny (wskutek zamknięcia wejścia do portu przez rozrastające się rafy koralowe); na przybrzeżnej wysepce ruiny opuszczonego przez mieszkańców miasta. Süan-cang, 602-664, chin. mnich buddyjski; 626-645 odbył pielgrzymkę do Indii, pozostawił opis podróży. Süan-cung, 685-762, cesarz chin. 712756, z dyn. Tang; propagator buddyzmu, mecenas literatury i sztuki; za jego panowania szczytowy okres rozkwitu dyn Tang. Suarès [süares] ANDPÉ, 1868-1948, pisarz fr.; indywidualista, zafascynowany sztuką jako przejawem ludzkiej wielkości; prace o literaturze i muzyce, eseje, dramaty transponujące umity greckie. Suarez [s aret] FRANCISCO, 1548-1617, hiszp. teolog i filozof jezuicki; podjął próbę odnowienia scholastyki jako przeciwwagi ruchów reformacyjnych i filozofii renesansowej. sua sponte [łac], dobrowolnie, z własnej woli, ochoty. Suatou →Szantou. Suazi, lud grupy Bantu; w Rep. Pd. Afryki i Ngwane (dawniej Suazi); ok. 750 tys.; rolnictwo, pasterstwo; języki z rodziny bantu. Suazi, protektorat bryt. 1907-68 (obecnie niepodległe państwo Ngwane). sub-, pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający znajdowanie się pod czymś, podleganie czemuś, zależność od czegoś (np. subdominanta, sublokator, subordynacja). subaltern, daw. młodszy oficer lub urzędnik; podwładny, podkomendny. Subandhu, ok. VII w., poeta ind.; autor sanskr. powieści Wasawadatta napisanej nadzwyczaj wyszukanym stylem. Subandrio, ur. 1914, polityk indonez., działacz ruchu niepodległościowego; 1957-

1126 Subarowie 65 min. spraw zagr., 1962-65 wicepremier; 1966 został skazany na śmierć przez reakcyjnych generałów. Subarowie, lud o niejasnej przynależ. ności etnicznej, prawdopodobnie spokrewnieni z Hurytami; w III-II tysiącleciu p.n.e. zamieszkiwali kraj Subartu. Subartu, w starożytności kraj obejmujący prawdopodobnie tereny środk. i wsch. Asyrii; w III-II tysiącleciu p.n.e. zamieszkany przez Subarów. Śubasic IVAN, 1892-1955, polityk jugosł.; 1944 przewodn. rządu emigr. w Londynie; 1945 min. spraw zagr. w rządzie federalnym Jugosławii. subcepcja, nieświadome spostrzeganie; reagowanie na bodźce zbyt słabe, by wywołać świadome wrażenie. sub conditione [łac], pod warunkiem. subdiakon, w chrześcijaństwie duchowny po pierwszych święceniach wyższych; spełnia pomocnicze czynności liturgiczne. subdominanta, muz. →dominanta dolna. subiekcja, kłopot, trud, skrępowanie. subiekt, ekspedient. subiekt, językozn. →podmiot. subiektywistyczny kierunek w ekonomii, kierunek ekonomii burż. usiłujący wyjaśnić zjawiska gosp. za pomocą analizy subiektywnych doznań jednostki gospodarującej; rozwinął się w 1. 70-ych XIX w.; jego podstawowym elementem teoret. była teoria użyteczności krańcowej. subiektywizacja, uczynienie subiektywnym, upodmiotowienie. subiektywizm, kierowanie się osobistymi przekonaniami, uprzedzeniami lub upodobaniami w ocenie zjawisk i faktów; tendencyjność, nieobiektywność. subiektywizm, filoz. stanowisko związane z teoriopoznawczym relatywizmem, zakładające, że przedmiot poznania istnieje nie obiektywnie, lecz jedynie subiektywnie, tj. zależnie od sposobów i warunków postrzegania podmiotu (umysłu) poznającego; skrajny s. prowadzi do immanentyzmu lub solipsyzmu. subiektywny, uwarunkowany osobistymi poglądami i doznaniami; indywidualny; stronniczy. sub Iove [łac], „pod Jowiszem"; pod gołym niebem. subkultura →podkultura. sublimacja, fiz. bezpośrednie przechodzenie ciała stałego w parę, tzw. parowanie ciał stałych; wykorzystywana m.in. do oczyszczania mieszanin, w chłodnictwie. sublimecja, psychol. przesunięcie popędu (potrzeb, motywów) dotyczącego celu, którego nie można zrealizować ze względu na niezgodność z przyjętymi zasadami, na inny zastępczy obiekt lub czynność. sublimat, chlorek rtęciowy HgCl2; krystal., silnie trujący; stosowany dawniej do dezynfekcji (naczyń, rąk). sublitoral, słabo prześwietlona, dolna strefa litoralu; brak roślin zielonych, liczne gat. organizmów dennych. sublokator, osoba wynajmująca część mieszkania od gł. lokatora; podnajemca. . -9 submikrony, cząstki o średnicy 5 10 2.10-7 m; mogą być obserwowane za pomocą ultramikroskopu. submisja, dato. przyjęcie pewnych warunków, poddanie się; uległość, uniżoność. subordynacja, podporządkowanie się wymogom dyscypliny służbowej; karność. Subotica, m. w Jugosławii (Wojwodina), w pobliżu granicy węg.; 78 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., metal., spoż.; ważny węzeł kolejowy. Subrahmaniyam Bharati, 1882-1921, poeta ind., tworzący w języku tamilskim; wiersze rewol., zbiory poezji, przekłady. subretka, teatr aktorka grająca w komediach i farsach role sprytnych pokojówek. subsidium charitativum [łac], w dawnej Polsce początkowo podatek płacony przez duchowieństwo, 1717-75 także tzw. pogłówne chrześc, płacone przez szlachtę. subskrybent, osoba zobowiązująca się pisemnie np. do nabycia obligacji poży-

czki państw., akcji lub do wykupienia jakiegoś wydawnictwa. subskrypcja, pisemne zobowiązanie do nabycia obligacji pożyczki państw., akcji lub innych papierów wartościowych, do wykupienia określonego wydawnictwa (połączone często z przedpłatą). sub specie [łac], pod pozorem, pod postacią, z punktu widzenia. subspecies, biol. →podgatunek. substancja, jednorodny rodzaj materii odznaczający się charakterystycznymi własnościami fiz. i chem.; s. proste to pierwiastki chem., s. złożone — związki chem. i mieszaniny. substancja, filoz.: 1) byt samoistny, niezależny (w przeciwieństwie do cech, stanów, stosunków itp.); 2) to, czemu przysługują cechy, ale co samo nie może być cechą czegoś; 3) rzecz, przedmiot, obiekt materialny; 4) substrat. substancja biała, anat. →istota biała. substancja błonotwórcza, składnik wyrobu lakierowego wiążący w powłoce malarskiej cząstki pigmentów i wypełniaczy oraz powłokę z podłożem; są to np. oleje schnące, żywice naturalne i syntet, bitumy. substancja jądrowa, układ złożony z nukleonów oddziaływających między sobą. wyłącznie siłami jądrowymi; gęstość 1,7 •1044 nukleonów/m3. substancja międzykomórkowa, składnik tkanek łącznych, występujący zwykle b. obficie; składa się z substancji nieupostaciowanej o różnym składzie chem. i konsystencji (np. w tkance kostnej b. twarda) oraz włókien; w s.m. leżą komórki. substancja podstawowa, substancja wzorcowa, stosowana do sprawdzania miana roztworów używanych w analizie objętościowej. substancja szara, anat. →istota szara. substancja wzorcowa, substancja o ściśle określonym składzie chem., ustalonym w drodze wielokrotnych analiz, stosowana do sprawdzania dokładności analiz. substantywne barwniki →bezpośrednie barwniki. substrat, chem. substancja wyjściowa wstępująca w reakcję chemiczną. substrat, filoz. tworzywo, podłoże wszelkich rzeczy i zjawisk, niezależne od cech, własności (atrybutów), których jest warunkiem. substrat, językozn. hist. ukształtowanie, pierwotne podłoże etniczno-językowe na pewnym obszarze, zamieszkałym później przez ludność mówiącą innym językiem. substytucja, ekon. wzajemne zastępowanie się dóbr o podobnych właściwościach. substytucja, językozn. metoda ustalania tożsamości funkcjonalnej jednostek językowych lub różnicy w pełnionych przez nie funkcjach, polegająca na podstawianiu jednych jednostek zamiast, drugich. substytucja, prawo przeniesienie pełnomocnictwa na inną osobę (np. pełnomocnictwo procesowe upoważnia do udzielenia dalszego pełnomocnictwa adwokatowi, tzw. substytutowi). substytut, prawo osoba upoważniona przez pełnomocnika do zastępowania go w ramach pełnomocnictwa udzielonego mu przez osobę reprezentowaną. subsumcja, log. operacja znajdowania dla danego pojęcia ogólniejszego pojęcia; w węższym znaczeniu — operacja tworzenia złożonych orzeczników i relacji lub jej rezultat. subsydium →dotacja. subtelność: 1) delikatność w sposobie bycia, takt; delikatność rysów, kształtów; 2) drobny odcień, szczegół, drobiazg; 3) wrażliwość, bystrość. subtropikalne gleby, gleby obszarów podzwrotnikowych i zwrotnikowych, np. czerwonoziemy, żółtoziemy, gleby brązowe, czerwonoczarne, czarnoziemy prériowe i in. subway [sabuej; ang.], kolej podziemna, metro (w USA). subwencja →dotacja.

subwulkan, drobna intruzja magmowa leżąca płytko pod pow. Ziemi i zwężająca się ku dołowi; może być połączona z wulkanem. Sucevita suczewica] miejscowość w pn,-wsch. Rumunii, w Karpatach Wsch.; monastyr z cerkwią (XVI w.) pokrytą malowidłami wewnątrz i zewnątrz. Sucha Beskidzka, m. pow. w woj. krak., nad Skawą; 7,3 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, maszyn.; zamek o założeniu renes. (XVI w., rozbudowa XVII, XVIII w.) z arkadowym dziedzińcem, park krajobrazowy (XIX w.); kościół i klasztor (obecnie plebania) kanoników regularnych (XVII w.), barok, karczma drewn. (XViII/ /XIX w.); prawa miejskie 1889. sucha igła, graf. →suchoryt, sucha masa (sucha substancja), masa wszystkich chem. składników (bez wody) próbek danego surowca lub produktu spoż., paszowego i in., wyrażona w procentach. Suchań, m. w pow. stargardzkim, woj. szczecińskim; 1,3 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1487; w działaniach woj. 1945 zniszczony w 50%, po wojnie odbudowany. sucha plamistość owsa, choroba, gł. owsa, zw. głodem manganowym, powstająca wskutek niedoboru przyswajalnego manganu w glebie, objawy: na liściach białe, brunatniejące suche plamy, zasychanie roślin. Sucharda EDWARD, 1891-1947, chemik organik; prof. m.in. Polit. Lwowskiej, Uniw. i Polit. Wrocł., czł. PAU; badania gł. związków heterocyklicznych oraz w dziedzinie analizy chem. związków organicznych. Sucharski HENRYK, 1898-1946, major; 1-7 IX 1939 dowodził bohaterską obroną pol. załogi Westerplatte; 1939-45 w niewoli niem., potem na emigracji; zmarł w Neapolu, 1971 prochy sprowadzono do kraju i złożono na Westerplatte. suchary, rodzaj pieczywa trwałego, suchego, przygotowanego z gęstego ciasta pszennego z dodatkiem cukru i drożdży, uformowanego w prostokąty lub kwadraty grubości do 10 mm. sucha zgnilizna, choroby różnych roślin, wywoływane przez pasożytnicze grzyby, np. s.z. roślin kapustnych (więdnięcie i zamieranie siewek), s.z. kłębów ziemniaków (miękkie, marszczące się plamy, zasychanie bulw). Suche Bator DAMDIN, 1893-1923, mong. działacz rewo!.; od 1919 przywódca walki wyzwoleńczej, współzałożyciel Mong. Partii Ludowo-Rewolucyjnej. Suche Bator, m. w pn. Mongolii, nad Orchonem (przy ujściu Selengi); 15 tys. mieszk. (1966); przemysł skórz., spoż., mat. budowlanych. suchedniowskie lasy, lasy w okolicy Suchedniowa, woj. kieleckie; 16-19 IX 1944 bitwa jednostek AL (ok. 1000 osób) z hitlerowcami pod Świnią Górą (dowódca ppłk M. Moczar). Suchedniów, m. w pow. i woj', kieleckim; 8,6 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, ceram.; prawa miejskie 1962.—Dawny ośrodek górn.-hutn.; udział górników z S. w powstaniu 1863; w okresie okupacji hitlerowskiej S. stracił 900 mieszkańców (1/3); suchedniowskie lasy — rejon działalności partyzanckiej i miejsce bitwy AL. Suchej Wody Dolina, dol. w Tatrach; górną jej część stanowi Dol. Gąsienicowa; boczna dolina — Pańszczyca; D.S.W. przyjmuje się za umowną granicę między Tatrami Zach. a Wschodnimi. Suchet [süszę] Louis GABRIEL, 1770-1826, marszałek Francji, uczestnik wojen napoleońskich. Suchodolski BOGDAN, ur. 1903, filozof, historyk nauki i kultury, pedagog; prot. Uniw. Warsz., czł. PAN oraz wielu towarzystw nauk. pol. i zagr.; Rozwój nowożytnej filozofii człowieka.

sufi 1127 Suchodolski JANUARY, 1797-1875, brał Rajnolda, malarz; romant. obrazy hist. (Bitwa pod Raszynem), sceny rodzajowe, portrety konne, pejzaże. Suchodolski RAJNOLD, 1804-31, poeta; poległ w powstaniu listopadowym; popularne piosenki powstańcze (Polonez Kościuszki, Dalej bracia, do bułata). Suchodolski SAMUEL, 1649-ok. 1724, kartograf, inżynier wojsk.; przeszedł 1672 do służby prus.; wykonał mapę Prus Książęcych oraz mapę topograficzną części Brandenburgii. suchodrzew (wiciokrzew suchodrzew, Lonicera xylosteum), gatunek wiciokrzewu, krzew Eurazji; w Polsce pospolity w zaroślach i lasach, uprawiany też w parkach (dekoracyjne, czerwone jagody). Suchoj Łog, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), nad rz. Pyszma; 29 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., drzewny, papierniczy. suchokwiaty →nieśmiertelniki. suchołustki, bot. →kocanki. Suchoň EUGEN, ur. 1908, kompozytor słowac; w twórczości silne akcenty nar.; opera Krútńava, Obrazki ze Słowacji, utwory orkiestrowe, kameralne. Suchona, rz. w eur. części ZSRR; dł. 562 km; po połączeniu z rz. Jug tworzy Dwinę; żeglowna. suchorośla, bot. →kserofity. suchoryt (sucha igła), technika graf. polegająca na wyryciu rysunku ostrą igłą stal. na płycie miedzianej i pozostawieniu wiórek na brzegach wyżłobień; rysunek powleka się farbą (która zatrzymuje się też na wiórkach) i odbija na papierze. Suchorzewski JAN, XVIII w., poseł kaliski na Sejm Czteroletni; przeciwnik reform; 3 V 1791 usiłował nie dopuścić do uchwalenia konstytucji. suchoty, potoczne określenie gruźlicy płuc włóknisto-jamistej lub ostrego, serowatego zapalenia płuc. Suchowiak WACŁAW LUDWIK, 1876-1950, mechanik; prof. Polit. Lwowskiej, Warsz. i Łódzkiej; konstruktor maszyn, zwł. dźwignic; przez wiele lat rzecznik patentowy. suchowiej, gorący, suchy wiatr, pd., pd.wsch. lub wsch., występujący w lecie na stepach i półpustyniach Ukr.SRR, Ros. FSRR (w części eur.) i Kazach. SRR; powoduje więdnięcie roślin wskutek silnego wysychania gleby. Suchowo-Kobylin ALEKSANDR W., 18171903, dramatopisarz ros.; trylogia (Małżeństwo Kreczyńskiego, Sprawa, Śmierć Tarełkina) piętnująca biurokratyczną bezduszność carskiego sądownictwa i policji. Suchowola, w. w pow. dąbrowskim, woj. białostockim; 1777-1950 miasto. Suchożebry (w. w pow. siedleckim, woj. warszawskim), 1941-43 w S. i Woli Suchożebrskiej dwa hitlerowskie obozy dla jeńców radz.; zginęło w nich 37-40 tys. osób. Suchten (Zuchta) ALEKSANDER, 1520-90, alchemik, lekarz m.in. na dworze Zygmunta Augusta; udowodnił doświadczalnie, że nie jest możliwa przemiana metali w złoto; autor licznych traktatów med. i alchemicznych. Suchumi, m. w Gruz.SRR, stol. Abchaskiej ASRR, port nad M. Czarnym; 102 tys. mieszk. (1970); kąpielisko mor.; znany ogród botaniczny. Suchywilk JANUSZ →Janusz Suchywilk. Suckling [saklyŋ] SIR JOHN, 1609-42, ang. poeta i dramatopisarz; rojalista; błyskotliwe portrety poet., parodie, erotyki, tragedie dworskie. Sucre [sukre] ANTONIO JOSE DE, 17951830, generał, bojownik o wolność Ameryki Pd., współpracownik S. Bolivara i F. Mirandy, 1826-28 prezydent Boliwii; zamordowany. Sucre [sukre], stan w pn.-wsch. Wenezueli, nad M. Karaibskim; 11,8 tys. km2, 483 tys. mieszk. (1969); stol. Cumaná; uprawa kakaowca, bananów, palmy kokosowej. Sucre [sukre], konstytucyjna stol. Boliwii, ośrodek adm. dep. Chiquisaca; 72 tys.

mieszk. (1964); ośr. handl. i przemysłowy; muzea; uniw. (XVII w.), katedra i liczne kościoły (XVI-XVIII w.); zał. 1538 p.n. Chiquisaca. Suczan, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Nadmorskim; 50 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego. Suczawa (Suceava), m. w pn.-wsch. Rumunii, ośr. adm. okręgu S.; 38 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny; muzeum; cytadela (XIV, XV w.), cerkwie (XIV, XVI w.), monastyr Zamca (XVII w.). Suczou, m. w Chinach (Ciangsu), port nad Wielkim Kanałem; 633 tys. mieszk. (1957); przemysł jedwabn., chem., papiern., maszyn., metal.; rzemiosło artyst.; ośr. turystyczny; muzea; obwarowania miejskie (XIV-XVIII w.), świątynia Jüanmiao-kuan (XII w., restaurowana), liczne pagody i ogrody w stylu chińskim. Süczou, m. w Chinach (Ciangsu); 676 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia i hutnictwa żel.; przemysł włók.; węzeł kolejowy. Sudak, osiedle w Ukr.SRR (obw. krymski), nad M. Czarnym; 3,6 tys. mieszk, (1959); uzdrowisko i kąpielisko mor.; przemysł winiarski. Sudan, region geogr. w Afryce między pustyniami Sahary a lasami równikowymi zach. i środk. Afryki; w średniowieczu istniały tu wielkie państwa: Ghana, Mali, Songhaj. Sudan (Demokratyczna Republika Sudanu), państwo we wsch. Afryce; 2,5 mln km2, 15,2 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie i ludy nilotyckie; stol. Chartum, inne gł. m.: Omdurman, El-Obejd, Chartum Pn., Port Sudan; j.u. arabski. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, suchy; gł. rz. Nil; pustynie (na pn.), sawanny (na pd.). Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa bawełny (50% eksportu), prosa, sorga, sezamu, orzeszków ziemnych; hodowla bydła, owiec, kóz, wielbłądów; zbiór gumy arabskiej. — W starożytności państwo Meroe, od VI w. — Mukurra i Aiwa; od VII w. kolonizacja arab.; w XV/XVI w. silne sułtanaty Darfur i Sennar; 1820 podbity przez Turków egip.; rosnące wpływy bryt.; od 1899 kondominium egip.-bryt.; po II wojnie świat, ruch niepodległościowy; 1951 wypoviedzenie przez Egipt układu o kondominium, 1955 wycofanie obcych wojsk; od 1956 niepodległa republika; czł. ONZ od 1956; dyktatura wojsk. 1958-64, brak stabilizacji wewn.; zamach stanu 1969 (zawieszenie konstytucji, najwyższym organem władzy — Rada Rewol., program ,,sudańskiego socjalizmu"); 1971 nieudany zamach stanu. Sudan Francuski, kolonia fr., 1904-58 w składzie Fr. Afryki Zach., następnie republika autonomiczna jako Sudan Zach. (od 1959 w Federacji Mali, od 1960 niepodległe Mali). sudańskie języki, zespół 435 języków luźno genetycznie związanych, występujących w Sudanie geogr.; m.in. joruba, ibo, mandingo, ewe, uolof; ok. 70 mln ludności. Sudbury [sadbəry], m. w Kanadzie (Ontario); 85 tys. mieszk., zespół miejski 117 tys. (1966); ośr. słynnego regionu górn. (rudy niklu, miedzi, platyna); hutnictwo; uniwersytet. „Süddeutsche Zeitung" [zü:tdoitszə caitun], dziennik zachodnioniem. o orientacji liberalno-mieszczańskiej, wydawany od 1945 w Monachium. Sudeckie Przedgórze, lekko falisty obszar na pn. od Sudetów; najstarszy w Polsce krajobraz twardzielcowych gór wyspowych (Ślęża 718 m, Wzgórza Strzelińskie 392). sudecki kryzys, nazwa przyjęta na określenie kryzysu dyplomatycznego 1938 w Europie, związanego z agresywnymi planami III Rzeszy zmierzającej do oderwania Sudetów od Czechosłowacji (układ monachijski). Suderrnann [zu:-] HERMANN, 1857-1928, pisarz niem.; naturalist. dramaty (Gniazdo

rodzinne), powieści (Kuma Troska) i opowiadania na tle stosunków w ówczesnych Prusach Wschodnich. Sudety, góry w pd.-zach. Polsce i w Czechosłowacji, część Masywu Czeskiego; sfałdowane ostatecznie w czasie orogenezy hercyńskiej; mają skomplikowaną budowę geol.; najwyższy szczyt Śnieżka 1602 m (w Karkonoszach); długie grzbiety o łagodnych stokach i szerokich wierzchowinach; liczne uzdrowiska; wydobycie węgla kam. i brun., rud miedzi. Sudiebnik [ros.]: 1) nazwa kodyfikacji prawa w Rosji XV-XVI w.; 2) nazwa kodyfikacji Kazimierza Jagiellończyka z 1468, obowiązującej na Litwie. Sudrabkalns JÃNIS (właśc. Arvids Peine), ur. 1894, poeta łot.; poezje, proza poet., publicystyka; przekłady z literatury ang., fr., niem., rosyjskiej. Sue [sü] EUGÈNE, 1804-57, pisarz fr.; sensacyjne powieści ż życia niższych warstw ludności Paryża (Tajemnice Paryża). suehiro →ogi. Suej, chin. dynastia 589-618, zał. przez Jang Ciena, który zjednoczył Chiny po okresie Południowych i Północnych Dynastii. Suejjüan, dawna prowincja w pn. Chinach; 1954 włączona do Mongolii Wewnętrznej. Sues [zü:s] HANS (SÜSS Hans, Hans Kulmbach, Hans z Kulmbachu), ok. 14751522, niem. malarz i grafik renesansowy; 1514-18 w Krakowie; obrazy rel., portrety (Zygmunta Starego). sueska wojna 1956, agresja ang.-fr.izrael. na Egipt po ogłoszeniu nacjonalizacji Kanału Sueskiego przez egip. rząd republikański, zakończona niepowodzeniem agresorów. Sueska Zatoka, zat. M. Czerwonego, między płw. Synaj a wybrzeżem Afryki; szer. 15-46 km, głęb. do 80 m; port Suez. Sueski Kanał, droga wodna w pn.-wsch. części Egiptu, łącząca M. Śródziemne z M. Czerwonym; najważniejszy, obok Kanału Panamskiego, kanał mor. Ziemi; skraca drogę z Europy do Azji o ok. 40%; dł. 160 km; gł. porty: Port Said, Suez; zbudowany 1859-69 pod kierunkiem F.M. de Lessepsa (budowa finansowana przez zał. 1858 międzynar. spółkę akcyjną — Compagnie Universelle du Canal Maritime de Suez); od agresji Izraela na kraje arab. 1967 i obsadzenia wsch. brzegu przez jego wojska, nieczynny. Suess [zü:s] EDWARD, 1831-1914, geolog austr., tektonik; prof. uniw. w Wiedniu; rozwinął teorię kontrakcji; w dziele Oblicze Ziemi — synteza wiedzy geol. na przełomie XIX i XX w. Suez, m. w EgiDcie, ważny port nad Zat. Sueska, u pd. wejścia do Kanału Sueskiego; 264 tys. mieszk. (1966); duży ośr. gosp. kraju; rafinacja ropy naft., przemysł chem., stoczn., spoż.; węzeł komunikacyjny. sufata (szufata), ręczne narzędzie rybackie z tkaniny sieciowej, luźno rozpiętej na 2 skrzyżowanych, drewn. trzonkach; służy do wyjmowania z wody ryb zgromadzonych w łowisku stawu lub w odłówce podczas odłowu. Suffolk [safək], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); pod względem 2adm. dzieli się na East S. (2.3 tys. km , 381 tys. mieszk. w 1968) i West S. (1,6 tys. km2, 159 tys. mieszk. w 1968); powierzchnia nizinna; region roln.: uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukr.; przemysł spoż., chem., maszyn.; gł. m.: Ipswich, Bury Saint Edmunds, Lowestoft. suffozja, niszcząca działalność wód podziemnych polegająca na wypłukiwaniu i ługowaniu cząstek skalnych, gł. ze skał pylastych (np. lessów); prowadzi do powstania charakterystycznych form pow. Ziemi, np. lejów suffozyjnych. sufi, w islamie zwolennik mistycyzmu, propaguje ascezę i kontemplację.

1128 sufiks sufiks (przyrostek), cząstka słowotwórcza występująca w formacjach słowotwórczych po rdzeniu, np. jeździ-ec, biał-ość. sufiksalny, utworzony za pomocą sufiksu, będący sufiksem; przyrostkowy. sufit, dolna powierzchnia konstrukcji ograniczającej pomieszczenie od góry, np. stropu; s. podwieszony — siatka stal. pokryta tynkiem, tafla ze szkła lub tworzywa sztucznego itp. zawieszone pod stropem. sufit świetlny, podwieszona pod stropem lub sufitem pomieszczenia pozioma osłona źródeł światła, mająca postać płyty prześwietlającej, kratki, rusztu itp. sufizm, kierunek mistyczno-ascetyczny w islamie, powstały w VII i VIII w., wywarł znaczny wpływ na filozofię i literaturę krajów muzułmańskich. sufler, osoba czuwająca nad sprawnością pamięci aktorów podczas przedstawienia; w razie potrzeby podpowiada tekst roli. suflet, deser sporządzany z utartych z cukrem żółtek i ubitej piany z białek jaj, z dodatkiem owoców, orzechów itp.; zapiekany, podawany na gorąco. sufragan, biskup nie mający własnej diecezji; pomocnik ordynariusza. sufrażystki, bojowniczki o prawa wyborcze dla kobiet w 2 poł. XIX i pocz. XX w. (gł. w Anglii i Stanach Zjednoczonych). sugestia, oddziaływanie psych., wywieranie wpływu na myśli, przekonania, zachowanie drugiej osoby lub całej grupy, często bez odwoływania się do racjonalnej argumentacji. sugestywność, zdolność wywierania silnego wpływu, siła oddziaływania. Suhajli DŻAWHARIZODA, 1900-64, poeta tadż.; poezje o tematyce aktualnej — kolektywizacja wsi, umocnienie władzy radz., hist. i satyryczne. suhak (sumak, Saiga tatarica), antylopa ze stepów środk. Azji, Kazachstanu, Mongolii; wys. w kłębie do 80 cm; nos silnie wydęty; 1920-54 chroniony, potem łowny. Suharto, ur. 1921, reakcyjny polityk indonez., generał; od 1967 prezydent, sprawuje władzę dyktatorską. Suhl [zu:l], m. w pd.-zach. części NRD, w Lesie Turyńskim, ośr. adm. okręgu S.; 31 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu (motocykle), metal., precyzyjny; uzdrowisko i ośr. wypoczynkowy. Sui, główny ośr. wydobycia gazu ziemnego w Pakistanie, w środk. części Pakistanu Zachodniego. sui generis [łac], swego rodzaju, w swoim rodzaju, swoisty. suita, cykliczna forma muz. instrumentalna, złożona gł. ze stylizowanych tańców; w okresie baroku: allemande, courante, sarabanda, gigue (jako tańce podstawowe) oraz inne części taneczne i nietaneczne. Sujkowski ANTONI, 1867-1941, geograf; prof. geografii gosp. w SGH w Warszawie; prace z geografii ekon. i geografii Polski. Sujkowski BOGUSŁAW, 1897-1964, pisarz; powieści hist. z dziejów Polski (Bolko zapomniany) i świata staroż. {Nic bogowie, Miasto przebudzone). Sujkowski ZBIGNIEW, 1898-1954, geolog; prof. Uniw. Mc. Master w Hamilton (Kanada); badacz stratygrafii, petrografii i tektoniki skał osadowych Niżu Polskiego i Karpat. suk (czarszy), bazar muzułm. złożony z wielu uliczek, grupujących kramy z podobnymi towarami, często przykryty sklepieniem beczkowym lub (obecnie) przeszklony. Suk JOSEF, 1874-1935, czes. kompozytor, skrzypek i pedagog; symfonia, poematy symf., utwory kameralne, pieśni. Sukaczow WŁADIMIR N., 1880-1967, radz. botanik i leśnik; dyr. Instytutu Lasu i Laboratorium Leśnictwa ZSRR; czł. AN ZSRR i PAN; wprowadził pojęcie

biogeocenozy; prace m.in. z fitosocjologii, hodowli lasu, systematyki drzew leśnych. Suk Ahras, m. w pn.-wsch. Algierii; 42 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; węzeł kolejowy. Sukarno, 1901-70, polityk indonez.; uczestnik ruchu wyzwoleńczego; 1945-67 prezydent; pozbawiony władzy przez prawicowych generałów 1966-67; międzynar. nagr. Leninowska. Sukarnpura →Djajapura. sukces, udanie się czegoś; pomyślny wynik jakiegoś przedsięwzięcia; powodzenie. sukcesja →spadek. sukcesja biocenoz, ciąg rozwojowy biocenoz biegnący etapami (stadia s.b. — pionierskie, pośrednie,' klimaksu) o specyficznych właściwościach biotycznych i abiotycznych; np. zarastanie wydmy. sukcesor, spadkobierca, dziedzic; następca tronu. sukcesywny, następujący kolejno jeden po drugim; kolejny, stopniowy. Sukertowa-Biedrawina EMILIA, 18871970, działaczka pol. na Mazurach, publicystka, historyk; 1923-33 red. „Gazety Mazurskiej"; od 1945 dyr. Instytutu Mazurskiego; Bibliografia Mazur i Warmii, wspomnienia Dawno a niedawno. Sukiennice w Krakowie, got.-renes. budynek z XIV-XVI w. (m.in. Santi Gucci), przebudowany w XIX w. (T. Pryliński); jedne z nielicznych zachowanych sukiennic w Europie; oddział Muzeum Nar. w Krakowie. Sukkur, m. w pd.-wsch. części Pakistanu Zach., nad Indusem; 127 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. włók., spoż., środków transportu; ośr. handl.; węzeł komunikacyjny. sukmana, rodzaj wełnianego płaszcza w lud. stroju Słowian; w niektórych regionach Polski występowała jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym. sukno, tkanina z wełny zgrzebnej, spilśniana powierzchniowo, drapana i strzyżona. Sukselainen [su-] Jussi VIENO, ur. 1906, polityk fiń.; prof. ekonomii w Helsinkach; 1945-64 przewodn. agrariuszy (obecnie Partia Centrum); 1951-53 min. spraw wewn. i finansów; 1957 i 1960-61 premier. sukulenty (rośliny gruboszowate, tłustosze), rośliny kserofityczne, gromadzące wodę dla przetrwania suszy; ograniczona transpiracja (gruba skórka, redukcja liści, zgrubienie pędów); gł. półpustynie tropik.; np. kaktusy, wilczomlecze, agawy. sukurs, daw. pomoc, wsparcie: posiłki, odsiecz (w bitwie). Sula, grupa wysp indonez. w Molukach Pn.; 4,9 tys. km2, ok. 20 tys. mieszk.; gł. wyspy: Taliabu, Mangole; uprawa palmy kokosowej; połów pereł. Sulajmanija, As-, m. w pn. Iraku, ośrodek adm. prow. As-S.; 87 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., tytoniowy, cementowy; wyrób dywanów; ośr. regionu uprawy tytoniu. Sulamitka (Sunamitka), w Pieśni nad pieśniami oblubienica; utożsamiana z Abizag, kochanką Dawida; częsty temat dzieł sztuki. Sulawesi → Celebes. Sulechów, m. pow. w woj. zielonogórskim; 10,3 tys. mieszk. (19.70); przemysł włók., maszyn.; węzeł kol.; prawa miejskie przed 1319. — Pod panowaniem prus., mimo germanizacji, S. zachował charakter pol.; w okresie II wojny świat, filia obozu Gross-Rosen; 1945 zniszczony w 65%, po wojnie odbudowany. Sulejman I (zw. Czelebi), ?-1410, sułtan tur. od 1402; w wyniku dokonanego przez Timura podziału państwa otrzymał terytorium eur. z Adrianopolem; zdobył Brusę, Ankarę. Sulejman II (zw. Kanuni, w Europie zw. Wspaniały), 1495-1566, sułtan- tur. od 1520; pokonał Węgry, oblegał Wiedeń, zdobył część Gruzji, Mezopotamię, Je-

men, Tunis, Trypolitanię i Algier; reformy administracji, armii i finansów. Sulejmańskie Góry, góry na wsch. krawędzi Wyż. Irańskiej (Pakistan i Afganistan); dł. ok. 600 km, wys. do 3441 m. Sulejów, m. w pow. piotrkowskim, woj. łódzkim, nad Pilicą; 5,4 tys. mieszk. (1968); przemysł wapienniczy; w budowie ujęcie wodne dla Łodzi; późnoromański kościół (XIII w.), późnoromański kapitularz i got. krużganek dawnego klasztoru cystersów, zał. 1176-77 (mieszczące muzeum); prawa miejskie w XIII w. (do 1870) i 1927. — IX 1939 zniszczony w 80%, zginęło ok. 1 tys. osób; w czasie okupacji hitlerowskiej liczba mieszk. zmniejszyła się wskutek eksterminacji o ok. 5,7 tys. (80%); po wojnie odbudowany. Sulejówek, m. w pow. otwockim, woj. warsz.; 14,9 tys. mieszk. (1970); letnisko; prawa miejskie 1962. Sulerzyski NATALIS, 1801-78, współzałożyciel Tymczasowego Komitetu Prus Pol. w powstaniu wielkopol. 1848; poseł pol. na sejm pruski. Sulęcin, m. pow. w woj. zielonogórskim, na Pojezierzu Lubuskim; 7,0 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż., chem.; prawa miejskie przed 1244. — W latach II wojny świat, obóz jeńców pol., fr., radz. i włoskich. sulfadiazyna, lek z grupy sulfonamidów, stosowany w zapaleniu płuc, czerwonce itd. sulfaguanidyna, lek z grupy sulfonamidów, stosowany w zakażeniach bakteryjnych przewodu pokarmowego. sulfametazyna, lek z grupy sulfonamidów, stosowany w zapaieniu pluć, opon mózgowych, Zakażeniach dróg moczowych itd. sulfamidy, farm. →sulfonamidy. sulfanilamid (pabiamid, prontalbina), najprostszy lek z grupy sulfonamidów; obecnie stosowany gł. zewnętrznie, wewnętrznie — jego pochodne. sulfanilowy kwas, kwas p-aminobenzenosulfonowy, ciało stałe, bezbarwne, trudno rozpuszczalne w wodzie; ważny półprodukt w syntezie barwników azowych oraz leków, zw. sulfonamidami. sulfaphenazol, preparat z grupy sulfonamidów, o szerokim zakresie stosowania zapobiegawczego i leczn., gł. przeciw zapaleniu płuc, opon mózgowych, migdalków, ucha środk. i in. sulfapole, nazwa handl. substancji powierzchniowo czynnych produkcji pol.; istnieje szereg s. o różnych oznaczeniach, np. gł. składnikiem sulfapolu 50 jest dodecylobenzenosulfonian sodu. sulfatiazol (cibazol), lek z grupy sulfonamidów; silny środek bakteriostatyczny, stosowany w anginie, zapaleniu płuc, opon mózgowych itp. sulfitacja produktów spożywczych, jeden ze sposobów utrwalania żywności (gł. produktów owocowych), dokonywany za pomocą gazowego SO2, kwasu siarkawego lub siarczynów. sulfochlorki RSO2Cl, związki org. otrzymywane przez chlorowanie kwasów sulfonowych (s. aromatyczne) lub fotochem. sulfochlorowanie węglowodorów mieszaniną chloru Cl2 i dwutlenku siarki SO2 (s. alifatyczne); służą do otrzymywania sulfonamidów, sacharyny, barwników, detergentów. sulfolipidy, cerebrozydy, w których z 6 atomem węgla cząsteczki galaktozy jest związana estrowo reszta kwasu siarkowegosulfonamidy (sulfamidy), grupa związków org., pochodnych kwasu aminobenzenosulfonowego; stosowane w lecznictwie jako środki bakteriostatyczne (np. sulfatiazol, sulfametazyna), jako leki o działaniu hipotensyjnym i diuretycznym (np. diuramid), a także hipoglikemicznym (np. diabetol). sulfoniowe związki [R3S]+X-, organiczne związki siarki o budowie jonowej, analogiczne do związków amoniowych.

sumienność 1129 sulfonowa grupa —SO3H, jednowartościowa grupa wywodząca się z kwasu siarkowego H2SO4, charakterystyczna dla kwasów sulfonowych R—SÓ3H. sulfonowanie, reakcja chem. polegająca na wprowadzeniu do cząsteczki związku org. grupy sulfonowej —S03H; czynnikami sulfonującymi są m.in. kwas siarkowy, chlorosulfonowy, oleum. sulfonowe kwasy R—SO3H, związki org. zawierające w cząsteczce grupę sulfonową —SO3H, np. kwas benżenosulfonowy C6H5SO3H; mocne kwasy łatwo rozpuszczalne w wodzie; otrzymuje się gł. przez działanie kwasu siarkowego na związki org.; stosowane m.in. w syntezie, fenoli, detergentów, środków leczn. i barwników. sulfony R2SO2, związki siarki zawierające grupę = SO2 związaną z dwoma rodnikami; stosowane jako środki przeciwgruźlicze, przeciw trądowi, nasenne. sulfotlenki R2SO, związki siarki zawierające grupę =SO związaną z 2 rodnikami; najważniejszy dwumetylosulfotlenek (CH3)2SO stosowany jest jako rozpuszczalnik. Suligna Vongsa (właśc. Suligna Kuman), 1637-94, król Laosu; prowadził politykę pokojową; za jego rządów okres świetności polit. Laosu. Suligowski ADOLF, 1849-1932, prawnik i ekonomista, adwokat; działacz społ. i samorządowy; czł. PAU; red. i wydawca Bibliografii prawniczej polskiej XIX i XX wieku. Sulikowski MARIAN, ur. 1913, architekt; docent Polit. Warsz.; czł. Komitetu Wykonawczego Międzynar. Unii Architektów (1963-67); prace teoret. i projekty bu-, dowli, m.in. PDT w Kaliszu, gmachy SGGW w Warszawie (z zespołem). Sulików, w. w pow. lubańskim, woj. wrocławskim, nad Czarną Wodą; zakład bawełn., kamieniołomy bazaltu; przed 1268 do 1945 miasto. Sulima, szlachecki herb pol.; na tarczy dwupolowej w pas półorła czarnego w polu białym i 3 kamienie białe w polu czerwonym; występował gł. w Małopolsce; używany był m.in. przez Gamratów, Popielów, Sułkowskich, Zawiszów. Sulimierski FILIP, 1843-85, geograf, literat; red. „Wędrowca"; 1880 .rozpoczął wydawanie pomnikowego dzieła Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich; jeden z założycieli Kasy im. Mianowskiego. Sulimirski TADEUSZ, ur. 1898, archeolog; prof. Uniw. Jag., wykładowca uniw. w Londynie; Kultura wysocka, Polska przedhistoryczna. Sulina, środk. ramię delty Dunaju, w Rumunii; dł. 84 km, szer. 120-150 m. Sulina, m. i port w Rumunii, nad S., w pobliżu jej ujścia do M. Czarnego; 4 tys. mieszk. (1968); rybołówstwo. Sulitjelma [süliśelma], ośrodek wydobycia pirytów oraz rud miedzi, cynku i ołowiu, w pn. Norwegii. sulki, jednokonny, lekki pojazd dwukołowy służący do oprzęgania młodych koni, używany też w wyścigach kłusaków. Sulla, 138-78 p.n.e., wódz rzym., optymata; 88-82 w wojnie domowej z Mariuszem rozprawił się bezwzględnie z przeciwnikami (proskrypcje); 82-79 dyktator, przeprowadził reformy ustrojowe na korzyść senatu. Sullana [suljana], m. w pn.-zach. Peru; 35 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Sullivan [salywən] Louis HENRY, 18561924, architekt amer., przedstawiciel szkoły chicagowskiej; pionier wysokościowego budownictwa szkieletowego; stworzył typ nowocz. biurowca; wpływ na nowocz. architekturę amerykańską. Sullivan [salywən] SIR ARTHUR, 18421900, kompozytor ang.; twórca ang. operetki (Mikado). Sully [süli] MAXIMILIEN DE BÉTHUNE DE, książę, 1560-1641, fr. mąż stanu; min.

skarbu Henryka IV; zreorganizował finanse i gospodarkę Francji. Sully Prudhomme [süli prüdom] (właśc. René François Prudhomme), 1839-1907, poeta fr., przedstawiciel parnasizmu; poezje lir., często o charakterze filoz.; pierwsza nagr. Nobla w dziedzinie literatury. Sulmierzyce, m. w pow. krotoszyńskim, woj. pozn.; 2,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; Muzeum Ziemi Sulmierzyckiej im. Fabiana Sebastiana Klonowica w drewn. ratuszu (XVIII w.); prawa miejskie 1457. — Udział mieszkańców S. w powstaniu wielkopol. 1918-19; udział ludności w walkach obronnych 1939. Sulmona, m. we Włoszech (Abruzja); 21 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ośr. turystyczny. Sultan MUHAMMAD, XVI w., pers. nadworny malarz miniaturzysta w Tebrizie; wprowadził technikę malowania laką; twórca wzorów dywanów pers.; miniatury w rękopiśmiennych poezjach (Nizamiego i w Szah-name Firdausiego). Sultantepe, staroż. ruiny w pn. Mezopotamii (Turcja), k. Harran; resztki okręgu kultowego Sina, archiwum tabliczek z tekstami klinowymi. Sulu, morze, część O. Spokojnego, między W. 2 Filipińskimi a Borneo; pow. 348 tys. km , głęb. do 5119 m, zasolenie 33-34,5%o; na pd. — rafy koralowe. Sulu, archipelag wysp filipińskich, między Mindanao a Borneo; 2,8 tys. km2, 327 tys. mieszk. (1960); obejmuje ok. 400 wysp wulkanicznych (największe: Jolo, Tawitawi) i kilkaset raf koralowych; lasy tropikalne. Sulukta, m w zach. części Kirgis.SRR (obw. oski); 24 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla brunatnego. Sulzbach-Saar [zulcbach za:r], m. w NRF (Saara); 23 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. Sulzer AG. [zulcər a:ge:], szwajc. zakłady przemysłu maszyn., zał. 1824; produkują silniki wysokoprężne, turbiny, kotły, pompy, sprężarki, urządzenia chłodnicze, aparaturę chem., maszyny tkackie itp. Sułkowice, m. w pow. myślenickim, woj. krak., nad Skawinką; 5,5 tys. mieszk. (1968); przemysł metal.; prawa miejskie 1969. Sułkowski ALEKSANDER JÓZEF, 16951762, ojciec Antoniego i Augusta, faworyt Augusta II; 1752 nabył księstwo bielskie na Śląsku. Sułkowski ANTONI, 1735-94, generał lejtnant wojsk kor. od 1762, kanclerz w. kor. 1793; przeciwnik Stanisława Augusta Poniatowskiego. Sułkowski AUGUST, 1729-86, ordynat rydzyński, wojewoda pozn. od 1768; jeden z twórców ustawodawstwa sejmowego 1773-75; marszałek Rady Nieustającej. Sułkowski JÓZEF, 1773-98, oficer, uczestnik wojny 1792 i powstania 1794; jakobin, związany z radykalnym odłamem emigracji; adiutant Napoleona, uczestnik wyprawy do Egiptu, zginął w Kairze. Sułkowski PAWEŁ ANTONI, 1785-1836, generał; 1813 naczelny wódz armii pol. (po ks. J. Poniatowskim); generał-adiutant Aleksandra I. sułtan, tytuł władcy Turcji (XIV w.1922) i niektórych innych państw muzułmańskich. sułtanki, rodzynki jasnożólte, owalne, bezpestkowe, produkowane gł. w Turcji, deserowe lub stosowane w cukiernictwie. suma, wynik dodawania dwóch obiektów (liczb, wektorów, macierzy itp.). sumak (Rhus), bot. krzew lub drzewko strefy umiarkowanej i ciepłej; w Polsce sadzi się w parkach s. odurzający, tzw. octowiec, i s. jadowity, o parzącej korze. sumak, technol. garbnik roślinny otrzymywany z liści krzewu sumaka garbarskiego; stosowany do wyprawy luksusowych skór (np. safianu). sumak, zool. →suhak. suma logiczna →alternatywa.

Sumanguru, ?-1235, władca państwa ludu Soso; przejściowo podporządkował Ghanę i Mali, zginął w bitwie z władcą Mali, Sundiatą. sumariusz, zestawienie streszczeń aktów i dokumentów sporządzone w układzie chronologicznym, geogr. lub tematycznym. Sumarokow ALEKSANDR P., 1717-77, ros. poeta i dramaturg; przedstawiciel oświecenia; propagator poetyki klasycyst.; dramaty (Dmitrij Samozwaniec); komedie, liryki, poematy, ody, sielanki; dyr. i reżyser pierwszego stałego teatru ros. w Petersburgu (obecnie Akademicki Teatr Dramatu im. A.Ş. Puszkina). suma szeregu, liczba będąca granicą ciągu sum częściowych danego szeregu. sumator, urządzenie do tworzenia sumy 2 lub więcej wielkości, arytmetycznej lub logicznej. Sumatra, wyspa indonez. w Wielkich W. Sundajskich; ok. 435 tys. km2, 15,8 mln mieszk. (1962); wsch. część nizinna, na zach. i pn. góry; lasy tropik.; wydobycie ropy naft.; uprawa ryżu, kauczukowca, palmy kokosowej i oliwnej, kawy, herbaty; gł. m.: Palembang, Medan. suma zbiorów A i B, zbiór złożony ze wszystkich elementów zbioru A i wszystkich elementów zbioru B i nie zawierający żadnych innych elementów; oznacza się A B. Sumba, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 11,1 tys. km2, ok. 185 tys. mieszk. (1961); uprawa ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej, tytoniu; hodowla koni; rybołówstwo; gł. m. Waingapu. Sumbawa, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 14,5 tys. km2, 320 tys. mieszk. (1961); uprawa ryżu, palmy kokosowej, kukurydzy, tytoniu; hodowla bawołów; rybołówstwo; gł. m. Bima. Sumcow MTKOŁA, 1854-1922, ukr. historyk literatury i etnograf; prof. uniw. w Charkowie, czł. AN Ukr.SRR; studia i artykuły o pisarzach ukr. XVI-XVII w.; prace etnograficzne. sum elektryczny (Malapterurus electricus), ryba z podrzędu sumów, ok. 70 cm dł.; ma narządy elektr. dające wyładowania do 360 V; rzeki Afryki tropik., gł. Nil. Sumer, w starożytności pd. część Mezopotamii nad Zat. Perską; ludność (Sumerowie) skupiona w miastach-państwach, już w IV tysiącleciu p.n.e. wytworzyła wysoką kulturę (m.in. wynalazek koła); gł. m.: Kisz, Uruk i Lagasz; w pocz. II tysiąclecia S. wszedł w skład Babilonii. sumerologia, nauka filol. badająca język, dzieje i kulturę Sumerów; rozwój w XX w. Sumerowie, lud staroż., w końcu IV i w III tysiącleciu p.n.e., zamieszkujący pd. Mezopotamię (Sumer); na pocz. II tysiąclecia podbici przez Amurytów i włączeni do Babilonii, ulegli całkowitej semityzacji. sumeryjska sztuka, rozwijała się w pd. Mezopotamii w końcu. IV i w III tysiącleciu p.n.e.; monumentalne zespoły pałacowo-sakralne, świątynie na tarasach; rzeźba — zgeometryzowane postaci ludzkie; płaskorzeźba — kompozycja pasowa, hierarchiczność, izokefalizm; rzemiosło artyst.: złotnictwo, gliptyka (cylindryczne pieczęcie). sumeryjski język, z grupy azjanickich; język Sumerów; typ aglutynacyjny; bogata literatura 3000-2000 p.n.e.; pismo klinowe. Sumgait, m. w Azerb.SRR, nad M. Kaspijskim; 124 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., huta aluminium, walcownia rur. sumienie, rodzaj dyspozycji do określonego oceniania czynów (zwł. własnych, ale i cudzych) i związanych z tym uczuć dodatnich (zadowolenia, aprobaty) lub ujemnych (tzw. wyrzutów s., potępienia). sumienność, skrupulatne wywiązywanie się z podjętych obowiązków i zobowiązań.

1130 sumik sumik, bierwiono osadzone poziomo w w dwóch łątkach, część konstrukcji ściany budynku. sumik karłowaty amerykański (Ictalurus nebulosus), ryba z podrzędu sumów, do 25 cm dł.; sprowadzony do Europy z Ameryki Pn. jako ryba akwariowa; wody stojące i wolno płynące. Sumiński-Leszczyc MICHAŁ HIERONIM, 1820-98, botanik; jego rozprawa o rozwoju paproci była podstawą dalszych badań nad rozmnażaniem się paprotników i przemianą pokoleń. summa summarum [łac], w ostatecznym wyniku. summum ius summa iniuria [łac], zbyt surowe stosowanie litery prawa może prowadzić do niesprawiedliwości. summy, średniow. podręczniki scholastyczne, obejmujące całość poszczególnych dziedzin wiedzy (filozofii, prawa i in.); od XII w. s. teol. (gł. Tomasz z Akwinu). Sumner [samnər] CHARLES, 1811-74, polityk amer.; abolicjonista, współzałożyciel i przywódca Partii Republikańskiej. Sumner [samnər] JAMES BATCHELLER, 1887-1955, biochemik amer.; prof. uniw. w Itace (USA); pierwszy otrzymał enzym (ureazę) w postaci krystalicznej i udowodnił jego białkową budowę; nagr. Nobla. Sumper KAZIMIERZ, 1923-44, działacz PPR, GL i AL na Śląsku; od 1943 red. „Trybuny Robotniczej" i „Trybuny Gwardzisty"; zginął w Oświęcimiu. Šumperk, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), u podnóży Jesioników; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. sumpt, daw. nakład pieniężny, koszt, wydatek. Sumter Fort [samtər f.], fort obronny w USA (Karolina Pd.); 1861 atak wojsk Południa na S.F. rozpoczął wojnę secesyjną. sumująca maszyna, rodzaj maszyny do liczenia (gł. dodawanie i odejmowanie), o pojemności rachunkowej mniejszej od kalkulacyjnej maszyny; stosowana jest zwł. w rachunkowości. sumy (Siluroidei), podrząd ryb z rzędu karpiokształtnych; ponad 1200 gat.; słodkowodne, drapieżne; Ameryka Pd., Afryka tropik., rzadziej Europa; w Polsce 1 gat. do 3 m dł., rzadki. Sumy, m. obw. w pn. części Ukr.SRR, nad rz. Psioł; 159 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., włók., spożywczy. 1944 jeden z ośrodków formowania Armii Pol. w ZSRR. Sunay CEVDET, ur. 1900, tur. generał i polityk; od 1960 szef sztabu gen., od 1966 prezydent. Sün-cy (właśc. Sün Cing), ok. 310-ok. 230 p.n.e., filozof chin., kontynuator i reformator myśli Konfucjusza; przeciwnik Meng-cy; przypisuje mu się dzieło Sün-cy ['mistrz Sün']. Sund [sənd] (Øresund), cieśnina między Płw. Skandynawskim a wyspą Zelandią; dł. 70 km, szer. 3,4-24 km, głęb. do 38 m. Sundajczycy, lud górskich terenów pd.zach. Jawy; ok. 14 mln; uprawa ziemi; rozwinięte rzemiosła; teatr lalek i cieni, muzyka; język sundajski, literatura w języku malajskim. Sundajska Cieśnina, cieśn. między Jawą a Sumatrą; łączy M. Jawajskie (O. Spokojny) z otwartym O. Indyjskim; szer. 26-112 km; wulkan Krakatau. Sundajski Archipelag, część Archip. Malajskiego; obejmuje Wielkie W. Sundajskie i Małe W. Sundajskie; 1,5 mln km2, ok. 90 mln mieszk.; większość wysp należy do Indonezji. Sundalsora [sündalsura], osiedle w środk.-zach. Norwegii; ok. 2 tys. mieszk. (1965); huta aluminium, w pobliżu elektrownie wodne.

Sunderland [sandərlənd] ROBERT SPEN1641-1702, polityk ang.; doradca Karola II, sekretarz stanu Jakuba II i Wilhelma III Orańskiego; 1691-97 na czele rządu. Sunderland [sandərlənd], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad M. Północnym; 220 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu stoczn., maszyn., elektrotechn.; wydobycie węgla kamiennego. Sundiata, ?-1255, władca Mali 1235-55; podbił państwo ludu Soso. Sundsvall [sün-], m. i port w pn. Szwecji, nad Zat. Botnicką; 64 tys. mieszk. (1969); huta aluminium, przemysł drzewny, papierniczy. Sundukian GABRIEL, 1825-1912, dramatopisarz orm.; przedstawiciel realizmu krytycznego; komedie satyryczne. sundzkie cła, opłaty pobierane w Helsingør przez Danię (XV-XIX w.) od obcych statków handl. przepływających przez cieśn. Sundü; stanowiły narzędzie nacisku gosp. i politycznego. Sung, dynastia chin. 960-1279, która zjednoczyła kraj po epoce Pięciu Dynastii; od 1127 panowała tylko na południu; uległa najazdowi Mongołów, którzy założyli dyn. Jüan. Sungari (Sung-ciang), rz. w pn.-wsch. części Chin, pr. dopływ Amuru; dł. 2000 km; spław , drewna; żeglowna od m. Cilin; gł. m. Harbin. Sung Cing-ling, ur. 1890, żona Sun Jat-sena, chin. działaczka polit. i społ.; od 1954 wiceprzewodn. ChRL; międzynar. nagr. Leninowska. Sung Jü, działał ok. 280 p.n.e., poeta chin.; kontynuator stylu Cü Jüana. Sun Jat-sen, 1866-1925, chin. mąż stanu; przywódca rewolucji 1911, założyciel partii Kuomintang, ideowy przywódca demokratów chińskich. sunna, w islamie tradycja rel. zawarta w hadisach; uzupełnienie i egzegeza Koranu; podstawa prawa muzułmańskiego. sunnici, ortodoksyjny odłam muzułmanów; wierni tradycji (sunna), uznają pierwszych czterech kalifów za prawowitych następców Mahometa. Sunnyvale [sanywejl], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim San Jose; 96 tys. mieszk. (1970); ośr, przemysłu lotniczego. „Sun, The" [də san] →„Daily Herald". Sunyani, m. w zach. Ghanie, ośr. adm. regionu Brong-Ahafo; 12 tys. mieszk. (1960); przemysł mat. budowlanych. „Suomen Sosialidemokraatti" [s. sosiali-], fiń. dziennik socjaldemokr., wydawany od 1895 (do 1918 pod innym tytułem). Suomen Tietotoimisto-Finska Notis Byrån (STT-FNB) [s. tietotoimisto-f. notisbü:ron], centr. agencja prasowa Finlandii, zał. 1887; serwisy prasowe w językach fiń. i szwedzkim. suomi →fiński język. suowetaurilia, u staroż. Rzymian ofiara ze świni (sus), owcy (ovis) i byka (taurus) składana (np. z okazji lustrum) za pomyślność całego narodu. sup, mat. →supremum. Supan [zu:-] ALEXANDER, 1847-1920, geograf niem.; prof. uniw. we Wrocławiu i Lipsku: autor podręcznika geografii fiz. Grundzüge der physischen Erdkunde. supełkowy haft, wypełnianie powierzchni zajmowanej przez ornament supełkami ułożonymi obok siebie. super-, w wyrazach złożonych oznacza najwyższy stopień lub najwyższą jakość tego, co oznacza drugi człon wyrazów; np. superelita. superata, nadwyżka towarów lub pieniędzy w chwili rozliczania się osób materialnie odpowiedzialnych za nie. superego, nieświadomie funkcjonująca sfera osobowości obejmująca wykształcone w toku życia normy, zasady społ. i wartości; pojęcie z zakresu psychoanalizy. CER,

superekslibris, znak własnościowy' wytłoczony (namalowany, wyhaftowany) na zewn. stronie okładki książki. superelita, roln. najwyższy stopień kwalifikacji materiału siewnego roślin uprawnych. superficies solo cedit [łac], zasada prawa rzym., wg której budowle, urządzenia i rośliny trwale związane z gruntem należą do właściciela gruntu. superfosfat, miner, nawóz fosforowy; mieszanina kwaśnego fosforanu wapnia i gipsu; produkowany z fosforytów lub apatytów; s. pylisty, granulowany, amoniakalny i in. , superheterodyna, odbiornik radiowy, w którym stosuje się przemianę częstotliwości (za pomocą przemiennika częstotliwości) odbieranego sygnału na pewną stałą częstotliwość (tzw. pośrednią); odznacza się dużą" selektywnością i stabilnością pracy. superikonoskop (emitron), rodzaj lampy analizującej z szybkim strumieniem elektronów wybierających; udoskonalony typ ikonoskopu (10-krotnie większa czułość). superinfekcja (nadkażenie), powtórne lub wielokrotne zakażenie organizmu takim samym zarazkiem, przed powstaniem swoistej odporności. superintendent, wyższy dostojnik w niektórych kościołach protest., zwierzchnik pastorów oraz określonego terytorium, (odpowiednik kat. dziekana). Superior [supiərjər], m. w USA (Wisconsin), nad Jez. Górnym, w zespole miejskim Duluth; 31 tys. mieszk. (1970); port wywozu rudy żel., zboża. superlativus [łac] (superlatyw), gram.: 1) najwyższy stopień przymiotnika lub przysłówka; 2) przymiotnik, przysłówek w stopniu najwyższym. superlatyw →superlativus. superlatywy, słowa najwyższego zachwytu, uznania. supermarket, duży sklep samoobsługowy, wielka hala targowa (w Stanach Zjednoczonych); supersam. supernośne urządzenia (urządzenia hipernośne), lołn. części skrzydła samolotu zwiększające jego siłę nośną; pozwalają zmniejszyć minimalną prędkość lotu, np. przy lądowaniu; do u.s. należą skrzela, klapy i klapa strumieniowa. supernowe, astr. obiekty cechujące się nagłym wzrostem jasności do ok. 107-108 razy przewyższającej jasność Słońca i prędkościami wyrzucanej materii rzędu 104 km/s, prawdopodobnie zaawansowane ewolucyjnie masywne gwiazdy przekształcające się w gwiazdy neutronowe; w Galaktyce obserwowano dotychczas 3 s.: w 1054, 1572, 1604 r. superortikon, rodzaj lampy analizującej z powolnym strumieniem elektronów wybierających; różni się od ortikonu tym, że zamiast mozaiki ma fotokatodę ciągłą i elektrodę akumulującą oraz zawiera powielacz elektronowy; duża czułość. superpozycja fal, nakładanie się fal wychodzących z różnych źródeł; jej wynikiem może być interferencja fal. superpozycja funkcji, złożenie 2 lub więcej funkcji, w wyniku którego otrzymuje się jedną funkcję złożoną. superpozycji zasada: suma przyczyn wywołuje skutek będący sumą skutków od poszczególnych przyczyn; słuszna dla zjawisk fiz. opisywanych równaniami liniowymi. superrewizja, ostateczna korekta przed oddaniem książki do druku. Superscope [su:pərskoup], system filmu panoramicznego oparty na zastosowaniu anamorfozy optycznej; taśma film. 35 mm, stosunek szerokości do wysokości obrazu 2:1, współczynnik anamorfozy 2. supersoniczny, poruszający się z prędkością większą niż prędkość dźwięku; naddźwiękowy.

Surrey 1131 superstop →nadstop. superstrat, językozn. nowsza warstwa językowa na obszarze zajętym poprzednio przez inny język; ulega on zwykle pewnym wpływom języka wypartego (substratu). supertomasyna, mineralny nawóz fosforowy, zaliczany do termofosfatów; otrzymywany przez stopienie fosforytów z domieszkami; s. dorównuje superfosfatowi. Supervielle [süperwjel] JULES, 1884-1960, poeta fr.; poezje refleksyjne (Liryki i poematy), opowiadania (Orfeusz), dramaty. Supetar, znany ośr. turyst.-wypoczynkowy w Jugosławii (Chorwacja), na wyspie Brač. Suphung (chiń. Suejfeng), duża elektrownia wodna (moc 700 MW), zapora i zbiornik wodny na rz. Amnok (Jalu-ciang), na granicy ChRL i KRL-D. supinum, imienna forma łac. czasownika wyrażająca zamiar, cel. suplement, dodatek, uzupełnienie do dzieła; może stanowić osobny tom. suplent, zastępca etatowego nauczyciela w szkołach średnich w Galicji. suples, rodzaj chwytu w zapaśnictwie. suplika, daw. uniżona prośba, zwykle pisemna. suplikacje, kat. pieśni błagalne, śpiewane zwł. w okresach klęsk; najpopularniejsza Święty Boże, święty mocny... suplika torczyńska, 1769 manifest skierowany przeciwko szlachcie, rozpowszechniony na terenie woj. lubelskiego, wołyńskiego i rus.; w s.t. domagano się zmniejszenia pańszczyzny i praw do ziemi, grożąc powstaniem. supliki chłopskie, w XVI-XVIII w. petycje składane przez poddanych chłopów właścicielom majątków, królowi oraz sądowi referendarskiemu, zawierające skargi na nadużycia ekonomów i administratorów. Supniewski JANUSZ, 1899-1964, lekarz, farmakolog; prof. Uniw. Jag. i Akad. Med. w Krakowie, czł. PAN; prace dotyczące syntezy org., badania wielu leków, witamin, antybiotyków. suponować, przypuszczać, zakładać, domyślać się. suport, zespół obrabiarki skrawającej (np. tokarki, strugarki); s. wykonuje ruchy posuwowe wraz z zamocowanymi na nim narzędziami. supozycja, log. rola znaczeniowa danego wyrażenia (nazwy) w wypowiedzi (zdaniu); nàzwà użyta w s. prostej nazywa określony desy gnat, w s. formalnej — zbiór swych desygnatów, w s. materialnej — wyrażenie równokształtne z nią samą. Suppé [zype:] FRANZ VON, 1819-95, kompozytor austr.; operetki (Lekka kawaleria, Boccaccio), uwertura Chłop i poeta. Suppiluliuma I, ?-ok. 1346 p.n.e., król Hetytów od ok. 1380; opanował większą część Syrii i zniszczył państwo Mitanni; swoje państwo uczynił pierwszą potęgą Staroż. Wschodu. supraporta, płycina nad drzwiami, dekorowana malowidłem lub reliefem, często w ozdobnym obramieniu, występuje we wnętrzach od renesansu; typowa zwł. dla baroku i rokoka. suprarenina, biochem. →adrenalina. Supraśl, rz., pr. dopływ 2środk. Narwi; dł. 92 km, dorzecze 1856 km ; płynie przez Puszczę Knyszyńską. Supraśl, m. w pow. i woj. białostockim, nad rz. S.; 3,9 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny i odzieżowy; zespół klasztorny pobazyliański; ruiny cerkwi (XVI w.), barok, pałac archimandrytów (XVII-XVIII w.), budynki klasztorne (XVII-XX w.), brama wieżowa (XVIII w.). — Zał. 1498 przez Chodkiewiczów klasztor bazylianów — w XVII w. ważny ośr. rel.-kult. unitów; przy klasztorze drukarnia, papiernia, cenna biblioteka (m.in. słynny Kodeks supraski z XI w.); prawa miejskie w XIX w.; 1834 pierwsza w okrę-

gu białostockim fabryka włók.; w XIX/XX w. strajki włókniarzy; w okresie II wojny świat, hitlerowcy zamordowali ponad 750 mieszk. (25%). suprema →wiórkowocementowe płyty. supremacja, przewaga nad kimś, dominowanie, górowanie. suprematyzm, kierunek w sztuce abstrakc. o charakterze geom., zainicjowany ok. 1913 przez K. Malewicza; gł. założeniem była teza o supremacji czystego odczucia w sztuce, a jej realizacją abstrakc. kompozycje złożone z elementarnych form geom., początkowo płaskich i statycznych, później sugerujących przestrzeń i ruch, od 1924-26 też kompozycje trójwymiarowe (tzw. architektony i planity). supremum (sup), mat. kres górny zbioru liczb. sur, złocista odmiana karakuła. Sur (staroż. Tyr), m. w pd. Libanie, nad M. Śródziemnym; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł winiarski, tytoniowy; rzemiosło (m.in. ceramika); ośr. turyst.; jedno z największych miast staroż. Fenicji, wielki ośr. handl.; ruiny z okresu hellenistycznego, rzym. i bizantyjskiego (świątynia Wenus, ulica-kolumnada). Sur, m. w Omanie, port nad Zat. Omańską; ok. 12 tys. mieszk.; rybołówstwo. sura, rozdział Koranu. Sura, rz. w ZSRR, pr. dopływ Wołgi; dł. 864 km; żeglowna; gł. m. Penza. Surabaja, m. w Indonezji, ośrodek adm. prow. Jawa Wsch.; 1,2 mln mieszk. (1970); największy ośr. przem. kraju; uniw.; portem S. jest Tandjungperak. Surakarta →Solo. Surat, m. w Indii (Gudżarat), port mor. przy ujściu rz. Tapti do M. Arabskiego; 349 tys. mieszk. (1968); przemysł głównie bawełn.; ośr. handlu i rzemiosła; uniwersytet. — W XVI w. gł. miasto handlowe zach. wybrzeża; 1612 zajęty przez Anglików, którzy założyli pierwszą na terenie Indii faktorię. Suraż, m. w pow. łapskim, woj. białostockim, nad Narwią; 1,1 tys. mieszk. (1968). — Wczesnośredniow. gród rus. u przeprawy przez Narew; prawa miejskie 1440 (utracone po 1864) i 1923. W czasie II wojny świat, zniszczony w 60%, po wojnie odbudowany. Surčin, miejscowość w Jugosławii, w Serbii, w pobliżu Belgradu; ok. 7 tys. mieszk.; nowoczesny, międzynar. port lotn. Belgradu, otwarty 1962. surdopedagogika, gałąź pedagogiki specjalnej obejmująca zagadnienia nauczania i wychowania głuchoniemych. surdut, wizytowy ubiór męski, rodzaj długiego kaftana, noszony w XIX i na pocz. XX w. Surgut, m. w Ros.FSRR, w ChantyMansyjskim ON, nad Obem; 19 tys. mieszk. (1967); nowe miasto Syberii, planowane na ok. 200 tys. mieszk.; w budowie linia kol. S.-Tiumen (pierwszy odcinek nowej Północnosyberyjskiej Kolei); przemysł rybny; w pobliżu eksploatacja ropy naftowej. Surigao, m. w Filipinach, na pn.-wsch. wybrzeżu Mindanao; 37 tys. mieszk. (1960). Surikow WASILIJ I., 1848-1916, malarz ros.; członek stow. pieriedwiżnikóW; wielkie obrazy hist. z dziejów Rusi i Rosji (Poranek przed straceniem strzelców). Surinanr (-Suriname), autonomiczne terytorium Holandii w Ameryce Pd.; 142,8 tys. km2, 389 tys. mieszk. (1969), gł. Hindusi, Indonezyjczycy, biali; ośr. adm. i gł. port Paramaribo; na pn. niziny, na pd. Wyż. Gujańska; wydobycie boksytów, eksploatacja lasów, uprawa ryżu, bananów, trzciny cukrowej. — W końcu XVI w. skolonizowany przez Holendrów; od 1814 kolonia hol. (Gujana Hol.); od 1954 terytorium autonomiczne (całkowita autonomia z wyjątkiem spraw zagr. i obrony, gubernator). Surjawarman II, XII w., król Kambodży

ok. 1113-ok. 1146; wojny z Chinami; podporządkował sobie Czarnów. surjekcja, mat. odwzorowanie zbioru A na zbiór B, w którym każdy element zbioru B jest obrazem co najmniej jednego elementu zbioru A. Surkow ALEKSIEJ A., ur. 1899, poeta ros.; organizator radz. życia lit.; zaangażowana liryka o tematyce woj. i polit.; teksty pieśni patriotycznych. surma, dawny instrument muz., aerofon (dęty drewn.) ze stroikiem podwójnym; używany w wojsku, w kapeli janczarskiej. surmia (katalpa, Catalpa), ozdobne drzewo Ameryki Pn. i Środk. oraz Azji, stosowane w zadrzewianiu osiedli; w Polsce uprawia się kilka gat.; drewno na podkłady kolejowe, meble. surogat, produkt zastępczy; namiastka. surogaty spożywcze →namiastki spożywcze. surojadka, bot. →gołąbek. surowce, produkty naturalne pochodzenia zwierzęcego, roślinnego lub miner., które przeszły przez niewiele faz produkcji i które są przeznaczone do dalszego przetworzenia. surowce lecznicze, produkty naturalne pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub miner., zawierające związki chem. farmakologiczne czynne, służące do produkcji leków. surowica diagnostyczna, rodzaj surowicy odpornościowej, otrzymywanej przy użyciu specjalnych antygenów; stosowana w celach rozpoznawczych. surowica lecznicza, oczyszczona i skoncentrowana surowica odpornościowa z krwi końskiej lub bydlęcej, stosowana w lecznictwie. surowica odpornościowa, osocze krwi pozbawione fibrynogenu, zawierające swoiste przeciwciała; w zależności od antygenu otrzymuje się surowice antytoksyczne lub antybakteryjne. surowicza błona, łącznotkankowa błona wyściełająca ściany klatki piersiowej i jamy brzusznej oraz pokrywająca narządy wewn.; zależnie od umiejscowienia zw. opłucną, otrzewną, osierdziem; wydziela płyn surowiczy. Surowiecki KAROL, 1754-1824, publicysta, tłumacz, zakonnik reformat; rzecznik klerykalizmu i obskurantyzmu, przeciwnik Kuźnicy Kołłątajowskiej i reform Sejmu Czteroletniego. Surowiecki WAWRZYNIEC, 1769-1827, ekonomista, historyk, publicysta, antropolog; prof. Szkoły Gł. Administracji i Prawa w Warszawie; udowadniał konieczność okresowego protekcjonizmu dla umożliwienia rozwoju krajowego przemysłu i handlu; badacz etnogenezy Słowian; prekursor badań antropologii fiz. w Polsce. surówka →spirytus surowy. surówka, potrawa z surowych warzyw i owoców (cebula, chrzan, kapusta, marchew, papryka, jabłka itp.) z przyprawami (sól, ocet, cukier, majonez); zawiera wiele witamin i soli mineralnych. surówka, hutn. stop żelaza z węglem (ponad 2%) oraz krzemem, manganem, fosforem, siarką i in. otrzymany w wyniku redukcji rudy w wielkim piecu; używana do wyrobu stali, staliwa (s. przeróbcza) lub żeliwa, żelazostopów (s. odlewnicza). Surpiński JOZEF, 1804-93, ekonomista i socjolog; zwolennik stworzenia nar. systemu ekonomii. surrealizm (nadrealizm), kierunek artyst. w literaturze, sztukach plast, i filmie; powstał we Francji ok. 1920 (gł. teoretyk — A. Breton); tworzenie nadrealnej rzeczywistości poza prawami logiki, rozumu, norm estet. i moralnych; interpretacja stanów podświadomości; nastrój grozy, makabryczny żart. Surrey [sary] (właśc. Henry Howard) earl of Surrey, 1517(?)-47, ang. poeta wczesnorenes.; sonety.

1132 Surveyor Surveyor [sərwejər], typ amer. próbnika kosmicznego lądującego łagodnie na powierzchni Księżyca. Surzyński JÓZEF, 1851-1919, brat Mieczysława, kompozytor, ksiądz; dyrygent pozn. Chóru Katedralnego; prace teoretyczne. Surzyński MIECZYSŁAW, 1866-1924, brat Józefa, kompozytor, organista; utwory organowe. Susa (Sousse), m. i port we wsch. Tunezji, nad M. Śródziemnym; 83 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., włók., chem., mat. bud., montownia samochodów; rybołówstwo. Susa [suza], ośr. turyst.-wypoczynkowy we Włoszech (Piemont), w Alpach, nad rz. Dora Riparia; 6 tys. mieszk. (1961). Susanin IWAN O., ?-1613, ros. bohater nar.; 1613 (w czasie „smuty") ocalił życie carowi Michałowi prowadząc oddział pol. w przeciwnym od siedziby cara kierunku; opera M. Glinki Iwan Susanin: Susanoo, mit. jap. bóg burzy, wiatru i mórz w jap. kulcie shinto, jedno z najpopularniejszych bóstw, czczony w wielu świątyniach. suseł {Citellus)i gryzoń z rodziny wiewiórek; dł. do 30 cm; roślinożerny; stepy i pustynie półkuli pn.; w Polsce s. perełkowany (C. suslicus) i s. moręgowany (C. citèllus). Suski RYSZARD (pseud. Żarłok), 1922-44, działacz ruchu oporu; 1941 czł. PS, od 1943 RPPS; współorganizator Milicji Lud. RPPS w Warszawie, od 1944 dowódca kompanii w batalionie Czwartaków; zginął w powstaniu warszawskim. Susłow MICHAIŁ A., ur. 1902, radz. działacz ruchu robotn.; od 1941 w KC, od 1947 sekr. KC, od 1955 czł. Biura Polit. KCKPZR; 1949-51 red. nacz. „Prawdy", susówki (Phyllotreta), drobne chrząszcze z rodziny pchełek ziemnych; larwy minują (drążą) liście; szkodniki roślin krzyżowych. suspensa, w kościele kat. kara polegająca na zakazie wykonywania przez duchownego czynności rel. lub urzędowych. suspensja, chem. →zawiesina. suspensja (zawieszenie), lit. wstrzymanie biegu akcji dla zwiększenia napięcia. suspensorium, med. →mosznowa podpaska. suspicja, daw. podejrzenie, posądzenie. Susquehanna [saskuyhänə], rz. we wsch. części USA; dł. 714 km, dorzecze 2 ok. 700 tys. km ; uchodzi do zat. Chesapeake; gł. m. Harrisburg. Sussex, zootechn. →saseksy. Sussex [sasyks], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia), nad kanałem La Manche; pod względem2 adm. dzieli się na East S. (2,1 tys. km , 730 tys.2 mieszk. w 1968) i West S. (1,6 tys. km , 466 tys. mieszk. w 1968); nizina przecięta pasmami wzgórz; warzywnictwo, hodowla bydła . typu mlecznego; liczne kąpieliska (Brighton, Eastbourne, Hastings). — W średniowieczu królestwo anglosaskie, 825 podbite przei, Wessex. Susz, m. w pow. iławskim, woj. olsztyńskim, nad Jez. Suskim; 4,5 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie w pocz. XIV w. — W czasie działań woj. 1945 zniszczony w 60%, po wojnie odbudowany. susza, stosunkowo długotrwały okres z brakiem na pewnym obszarze opadów atm. lub dużym ich niedoborem, występujący przeważnie w letnim półroczu; rozróżnia się s. atmosferyczną i glebową. suszarka, aparat przem. lub laboratoryjny służący do suszenia ciał stałych; czynnikiem suszącym jest najczęściej ogrzane powietrze. suszarka próżniowa, hermetycznie zamykana szafka z grzejnikiem i regulatorem temperatury, połączona z pompą próżniową; służy do szybkiego suszenia substancji wrażliwych na działanie podwyższonej temperatury.

suszarnia rolnicza, zakład lub urządzenie do suszenia w prądzie zimnego lub ciepłego powietrza ziarn zbóż i in. roślin uprawnych oraz zielonek na siano, susz, mączkę pastewną itp. suszarnictwo, dział przemysłu rolno-spoż. zajmujący się otrzymywaniem utrwalonego produktu tylko przez suszenie surowca (susze owocowe, susz ziemniaczany, słód itp.). Suszczyński HIERONIM (pseud. Szeliga), 1895-1964, pułkownik WP; od 1941 komendant gł. Pol. Organizacji Zbrojnej; od 1942 jeden z dowódców AK. suszenie, proces usuwania cieczy z ciał stałych, wody z substancji ciekłych i pary wodnej z gazów; s. ciał stałych polega zwykle na odparowaniu cieczy, s. cieczy i gazów — na adsorpcji lub absorpcji wody lub pary wodnej. suszenie żywności, jeden z najdawniejszych sposobów utrwalania żywności; odbywać się może na słońcu (np. rodzynki) lub w różnego typu suszarkach. suszka, leśn. drzewo obumarłe. suszki →sykatywy. Suszko JERZY, ur. 1889, chemik organik; prof. Polit. Lwowskiej, uniw. w Poznaniu, czł. PAN; badania barwnych węglowodorów aromatycznych, alkaloidów, stereochemii związków organicznych. susz owocowy, produkt otrzymany z owoców świeżych (całych lub krojonych), utrwalony przez wysuszenie, zawierający od 2 do 25% wody. Suszyńska MARIA (pseud. Maria Krzemcza), ur. 1910, działaczka ruchu lud.; 1931-37 w Wołyńskim Związku Młodzieży Wiejskiej; w okresie okupacji hitlerowskiej 1940-42 łączniczka KG BCh; współred. pisma ,,Ku zwycięstwu". sutanna, wierzchni ubiór kapłana kat.; obowiązuje od 1589; współcześnie dopuszcza się (poza kościołem) ubiór świecki. sutasz, pleciona taśma oplatana dodatkowymi nitkami krzyżującymi się skośnie i tworzącymi wzdłuż środka rowek; używana gł. do ozdabiania sukien. sutener, osobnik zajmujący się sutenerstwem. sutenerstwo, przestępstwo polegające na czerpaniu zysków z nierządu uprawianego przez inną osobę. suterena (suteryna), część budynku położona częściowo poniżej poziomu gruntu, przeznaczona na pomieszczenia użytkowe; także mieszkanie w tej części budynku. Sutherland [sadərlənd] EARL WILBUR, ur. 1915, fizjolog amer.; prof. Vanderbilt University; odkrywcze prace dotyczące mechanizmu działania hormonów; nagr. Nobla. Sutherland [sadərlənd] GRAHAM, ur. 1903, ang. malarz i grafik; portrety współcz. osobistości (W. Churchilla), obrazy o tematyce religijnej. Sutherland [sadərlənd] JOAN, ur. 1926, austral. śpiewaczka (sopran) świat, sławy; związana z operą Covent Garden. Sutherland [sadərlənd], wodospad w parku nar. Fiordland (W. Południowa), na rz. Arthur, najwyższy w Nowej Zelandii; wys. 580 m. Sutiste JUHAN (właśc. Johannes Suts), 1899-1945, poeta est.; poezje symbolist., poematy sławiące pracę robotnika, dramaty nar.-historyczne. sutka zapalenie, ostre schorzenie z tworzeniem się bolesnych ropni, powstające gł. w okresie połogu i karmienia wskutek braku higieny i bakteryjnego zakażenia wnikającego przez popękaną brodawkę sutkową. sutki (gruczoły sutkowe, mleczne), gruczoły mleczne łożyskowców; u kobiet rozrost s. w okresie pokwitania, pod wpływem hormonów płciowych, pełnia rozwoju podczas ciąży i laktacji; zbudowane ze stożkowatych zrazów gruczołowych, których przewody uchodzą na brodawce sutkowej, oraz z tkanki tłuszczowej.

sutra, ind. nazwa kategorii tekstów zawierających wiadomości z zakresu rytuału, gramatyki, astronomii, filozofii; w buddyzmie oznacza wykład, kazanie. Suttner [zu-] BERTHA VON, 1843-1914, austr. działaczka pacyfistyczna, pisarka; Precz z orężem; pokojowa nagr. Nobla. Sutton Coldfields [satn kouldfi:ld], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Birmingham; 82 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., środków transportu, chemiczny. Sutton Hoo [satn hu:] (miejscowość w W. Brytanii, hrabstwo Suffolk), archeol. grób króla(?) anglosaskiego, pochowanego w bogato wyposażonej łodzi (650-670?). Sutton-in-Ashfield [satn yn äszfi:ld], m. w W. Brytanii (Anglia); 41 tys. mieszk. (1966); przemysł odzieżowy, włók., chem.; wydobycie węgla kamiennego. Su Tung-po, 1036-1101, poeta chin.; mistrz prozy poet. fu i poezji cy. Suva, stol. i gł. port Fidżi, na pd.wsch. wybrzeżu Viti Levu; 54 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. i turyst.; uniwersytet. suw, w silniku tłokowym przesunięcie tłoka z jednego położenia zwrotnego w drugie; w silniku czterosuwowym — s. ssania, sprężania, rozprężania (pracy) i wydechu, w dwusuwowym — s. sprężania i s. pracy. Suwadija, ośr. wydobycia ropy naft. w pn.-wsch. Syrii. suwak, techn.: 1) element mechanizmu przesuwający się w prowadnicy; 2) przesuwne zawieradło zaworu, np. sterującego dopływem pary do cylindra silnika parowego. suwalska gęś, odmiana rozpowszechniona w Białostockiem i Olsztyńskiem; upierzenie białe lub siodłate; cięż. 6-miesięcznych sztuk 3,5-4,5 kg. Suwalskie Pojezierze, pn.-wsch. część pasa pojezierzy o urozmaiconej rzeźbie terenu; wzgórza morenowe (Krzemieniucha 289 m); najgłębsze w Polsce jez. Hańcza; przepływa Czarna Hańcza; gł. m. Suwałki. Suwałki, m. pow. w woj. białostockim, nad Czarną Hańczą; 25,4 tys. mieszk. (1970); fabryka płyt wiórowych, browar; muzeum. — Prawa miejskie 1715; od 1866 stolica guberni i powiatu; drobny przemysł, 1905-06 strajki i manifestacje;'w okresie międzywoj. ośr. ruchu rewol. (działalność KPP); w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 8 tys. mieszkańców (ok. 40%); w pobliskiej Krzywowólce obóz jeńców radz. (zginęło 46 tys.). Suwejda Es-, m. w pd.-zach. Syrii, ośrodek adm. prow. Es-S.; 19 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włókienniczy. suweren, złota moneta ang. o wartości 1 funta (20 szylingów), bita od końca XV w. do pocz.XX w.; pierwotnie o ciężarze ok. 15,5 g, od 1816 — ok. 7,99 g. suweren, niezależny, nie podlegający niczyjej zwierzchności władca. suwerenność ludu, zasada ustrojowa, w myśl której pełnia władzy państw, należy do ludu, od którego wywodzą swe uprawnienia organy państwa. suwerenność narodu, zasada ustrojowa, w myśl której władza państw, wypływa od narodu; w burż. doktrynie naród traktowany jest aklasowo, co w praktyce służy zamaskowaniu panowania polit. i ekon. klas posiadających. suwerenność państwa, niezależność władzy państw, w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. suwerenność parlamentu, niezależność parlamentu od innych organów państw.; w ustroju socjalist. opartym na zasadzie ludowładztwa s.p. ograniczona jest jedynie na rzecz ludu — suwerena. suwmiarka, przyrząd pomiarowy z noniuszem i przynajmniej z jedną parą szczęk obejmujących przedmiot w czasie mierzenia; służy do liniowych pomiarów zewn. i wewn. wymiarów.

Swierdłowsk 1133 suwnica, dźwignica składająca się z przesuwanej konstrukcji nośnej, zw. mostem, jeżdżącego po niej wózka, na którym jest zawieszone urządzenie do ujmowania ciężaru (hak lub chwytak) oraz mechanizmów do przenoszenia mostu, wózka i ciężaru; uniwersalne urządzenie transportowe, szeroko stosowane. Suworow ALEKSANDR W., 1730-1800, feldmarszałek ros.; zwycięstwa w wojnie z Turcją 1787-92 i rewol. Francją (1799 przeprawa przez Alpy); 1794 dowodził wojskami ros. w Polsce (szturm Pragi). Suza, w starożytności m. w pd.-zach. Iranie; w II tysiącleciu p.n.e. gł. m. Elamu, od VI w. stolica satrapii pers.; 325 p.ri.e. zdobyta przez Aleksandra W.; wykopaliska: malowana ceramika neolityczna, resztki miasta elamickiego i pałacu Achemenidów z apadaną. Suzani MUHAMMAD, ?-ok. 1173, poeta pers., satyryk; utwory panegiryczne, satyry i parodie — cenne dokumenty epoki. Suzdal, m. w Ros.FSRR (obw. włodzimierski), w pobliżu Moskwy; 9 tys. mieszk. (1959); ośr. turyst.; muzeum; kreml z soborem Rożdiestwienskim (XIII, XVI w.), monastyry (XVI-XVIII w.), cerkwie (XVII-XVIII w.). suzeren, w średnio w. w stosunkach lennych senior, stojący na szczycie hierarchii feud. w państwie; monarcha. Suzin ADAM, 1800-79, filareta; 1824-41 więzień i zesłaniec; jeden z bohaterów sceny więziennej w III części Dziadów. Suzin PAWEŁ, 1839-63, wykładowca w pol. Szkole Wojsk, w Cuneo; w powstaniu 1863 dowódca w Augustowskiem; poległ pod Stragiszkami. Suzuki [sudzu-] HARUNOBU, 1725-70, malarz jap., jeden z najwybitniejszych mistrzów drzeworytu barwnego; gł. sceny miłosne i rodzajowe. Suzuki PAT, ur. 1932, piosenkarka amer., pochodzenia jap.; liczne nagrania płytowe, występy w radiu, telewizji i musicalach. Švabinský MAXIMILIAN, 1873-1962, czes. malarz i grafik; drzeworyty, portrety, malowidła ścienne, mozaiki, projekty witraży. Svalbard [swa:lba:rd], prowincja norw. na M. Arktycznym; obejmuje archip. Spitsbergen oraz kilka mniejszych wysp; 62,4 tys. km?, ok. 3 tys. mieszk. (1967). Svalöwska metoda, roln. →ramszów metoda. Svappayaara [-wa:ra], ośr. wydobycia rud żel. w pn. Szwecji, w pobliżu Kiruny. Svay Rieng, m. w pd.-wsch. Kambodży, ośrodek adm. prow. S.R.; 11 tys. mieszk. (1962); ośr. regionu uprawy ryżu. Svealand [swe: alandj, kraina obejmująca środk. część Szwecji; nizinna; wielkie jeziora: Wener, Melar; wydobycie rud żel. i metali nieżel.; gł. region przem. kraju (hutnictwo żel., przemysł ciężki); gł. m. Sztokholm. Svedberg [swe:dberj] THEODOR, 18841971, chemik szwedz.; czł. Akad. Szwedz.; prace w dziedzinie koloidów; stworzył m.in. ultramikroskopową metodę badania elektroforezy, wynalazł ultrawirówkę; nagr. Nobla. Svekofenidy, łańcuch górski powstały w proterozoiku na obszarze Fennoskandii; obecnie zdenudowany. Svendborg [swenbor], m. i port w Danii (Fionia), ośr. adm. okręgu S.; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczniowy. Svendsen JOHAN SEVERIN, 1840-1911, norw. kompozytor, skrzypek i dyrygent; reprezentant nar. stylu; utwory symf., koncerty, pieśni. „Svenska Dagbladet" [s. da:g-], szwedz. dziennik konserwatywny wydawany od 1884 w Sztokholmie; nieoficjalny organ Partii Koalicyjnej. Sverdrup HARALD ULRICH, 1888-1957, geofizyk norw.; prowadził badania w ekspedycjach arkt.: R. Amundsena i G.H. Wilkinsa; autor prac gł. z meteoro-

logii, magnetyzmu ziemskiego, grawimetrii, oceanologii. Sverdrup JOHAN, 1816-92, polityk norw., twórca i przywódca stronnictwa chłopskiego; 1884-89 premier pierwszego rządu odpowiedzialnego przed parlamentem. Syerdrup OTTO, 1854-1930, norw. badacz Arktyki; uczestnik wypraw F. Nansena; 1898-1902 kierował wyprawą na „Framie" do Archip. Arktycznego; 1928 podjął wyprawę w poszukiwaniu rozbitków ze sterowca „Italia". Sverdrupa Wyspy, grupa wysp Archip. Arktycznego, w grupie Wysp Królowej Elżbiety (Kanada). Šverma JAN, 1901-44, działacz czechosł. ruchu robotn.; od 1929 w Biurze Polit. KC KPCz; 1936-38 red. nacz. „Rudego práva". Sveti Stefan, ośr. turyst.-wypoczynkowy i kąpielisko w Jugosławii (Czarnogóra), nad M. Adriatyckim, na przybrzeżnej wysepce; miasto-hotel. Světlá KAROLINA (właśc. Johanna Mużáková), 1830-99, pisarka czes.; realist. powieści i opowiadania z życia wsi; powieści historyczne. Svetozarevo, m. w Jugosławii (Serbia), w dolinie Morawy; 24 tys. mieszk. (1965); przemysł elektrotechniczny. Svevo ITALO (właśc. Ettore Schmitz), 1861-1928, wł. pisarz i dramaturg; wnikliwe, psychoanalityczne powieści z elementami ironii; Jedno życie. Svinhufvud [swi:nhü:wəd] PËHR EVIND, 1861-1944, fiń. polityk, prawnik; 1914-17 na zesłaniu na Syberii; 1917-18 jako premier Finlandii stłumił rewolucję socjalist.; 1918 regent, 1930-31 ponownie premier; 1931-37 prezydent Finlandii. Svit, czechosłowacki kombinat przemysłu obuwn. i gumowego z siedzibą w Gottwaldowie (do 1949 Zlin), powstały 1947 w wyniku upaństwowienia zakładów Bata, zał. 1894 przez T. Batę; wytwarza obuwie, opony samoch., rowerowe itp. Svitavy, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 14 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszynowy. Svoboda LuDviK, ur. 1895, czechosł. mąż stanu, generał, organizator i dowódca tworzonych do walki z Niemcami oddziałów czechosł. w Polsce 1939 i w ZSRR 1941, od 1944 dowódca Korpusu Czechosłowackiego; 1945-50 min. obrony, od 1968 prezydenta czł. prezydium KC KPCz. Swach ADAM, 1668-1747, malarz pochodzenia czes., franciszkanin; barokowe polichromie kościołów (Ląd, Poznań). swada, potoczystość w mówieniu i pisaniu, werwa, zacięcie krasomówcze. swades(z)i, hasło Ind. Kongresu Nar., wysunięte 1906, dotyczy programu działania ekon.: propagowania własnego przemysłu i bojkotu ang. utowarów. Swakopmund [s a:-], m'. w Namibii, nad O. Atlantyckim; 4,7 tys. mieszk. (1960); kąpielisko morskie. Swammerdam [suamərdam] JAN, 163780, hol. lekarz i przyrodnik; prekursor badań mikroskopowych (odkrywca erytrocytów); wiele odkryć anat.; wprowadził nowe metody wu anatomii i fizjologii. Swan [s on] (Avon), rz. w Australii Zach.; dł. ok. 360 km; uchodzi estuarium do O. Indyjskiego; gł. m. Perth. swanboy [suonboj], włók. →kalmuk. Swan Hill [suon hyl], m. w Australii (Wiktoria), nad rz. Murray; 7,4 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Swanscombe [suonzkəm], stanowisko antropologiczne przedneandertalczyka (szczątki czaszki); b. liczne narzędzia kultury aszelskiej.paleolitu starszego; pod Londynem. Swansea [suonzy], m. w W. Brytanii (Walia), port nad Kanałem Bristolskim; 171 tys. mieszk.. (1968); ośr. hutnictwa żel. i metali nieżel.; przemysł maszyn.; wydobycie węgla kam.; uniwersytet. Swantewit, mit. słow. błędna forma imienia Świętowita.

swaradż, samorząd, autonomia, hasło polit, wysunięte 1906 przez Ind. Kongres Nar.; prawe skrzydło partii — autonomia w ramach imperium bryt., lewica — pełna niezawisłość. Swarog, mit. słow. bóstwo czczone na Rusi; być może bóstwo ognia. Swarożyc, mit. slow. gł. bóg Lutyków; ośr. kultu w Radogoszczy. Swartkrans, jaskiniowe stanowisko antropologiczne parantropa i telantropa z wczesnego plejstocenu; Transwal (pd. Afryka). Swarzenski [-rcen-] GEORG, 1876-1957, niem. historyk sztuki i muzeolog; 1906-37 dyr. i reorganizator Instytutu Staedel we Frankfurcie nad Menem, 1939-54 kustosz Muzeum w Bostonie, gdzie zgromadził wspaniałą kolekcję średniow. sztuki. Swarzewo, w. w pow. puckim, woj. gdańskim, nad Zat. Pucką; stara wieś rybacka; kościół neogotycki. Swarzewska Kępa, wysoczyzną morenowa na Pobrzeżu Kaszubskim, u nasady Mierzei Helskiej, nad M. Bałtyckim. Swarzędz, m. w pow. i woj. pozn., nad Jez. Swarzędzkim; 12,1 tys. mieszk. (1970); fabryki mebli, przetwórnia pierza; prawa miejskie 1638. — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. swastyka: 1) ornament w kształcie równoramiennego krzyża o załamanych ramionach; znany w różnych kręgach kulturowych Europy, Azji, Afryki i Ameryki; 2) godło hitlerowskiej NSDAP. swat (dziewosłęb), w lud. tradycji pol. osoba pośrednicząca w zawarciu małżeństwa. Swebowie (Szwabi), związek ludów zachodniogerm., osiadłych od I w. p.n.e. między Renem a Łabą; w początkach n.e. weszli w skład państwa Marboda; część S. założyła w V w. państwo w Hiszpanii, inni — księstwo plemienne nad górnym Renem (średniow. Szwabia). Swedru, m. w pd. Ghanie; 18 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Sweelinck [swe:lyŋk] JAN, 1562-1621, niderl. kompozytor i organista; utwory organowe, klawesynowe (fantazje, preludia, wariacje chorałowe, pieśni, tańce) oraz wokalne. Swen I Widłobrody, ok. 965-1014, król Danii od ok. 986, syn Haralda I Sinozębego; ożeniony z Swiętosławą (Storradą); zapoczątkował podbój Norwegii i Anglii. Swerker I, ?-1156, król Szwecji ok. 1132-ok. 1155, założyciel dyn. Swerkerydów; obalony. Swerkerydzi, dynastia szwedz., której członkowie panowali 1132-1250 na przemian z królami rodu Erykidów; pochodzi od Swerkera I. Swerre (Sverre Sigurdsson), 1151-1202, król Norwegii od 1184, z dyn. Ulfingów; wódz powstania przeciw Magnusowi V Erlingssonowi; złamat potęgę udzielnych władców i arystokracji; ugruntował monarchię dziedziczną; uniezależnił się od Danii. Swetoniusz, ok. 70 - ok. 140, historyk rzym.; m.in. Żywoty cezarów — od Oktawiana do Domicjana, De viris illustribus — życiorysy sławnych poetów, mówców, filozofów, gramatyków i retorów. swędzenie, med. →świąd. Swierdłow TAKOW M„ 1885-1919, działacz ros. ruchu robotn.; od 1912 w KC, od 1917 sekr. KG partii bolszewickiej, jeden z jej gł. przywódców i organizatorów rewolucji październikowej, od 1917 przewodn. WCIK; współtwórca konstytucji radz. 1918. Swierdłowsk, m. obw. w Ros.FSRR, największe na Uralu; 1 mln mieszk. (1970); jeden z największych ośr. przem. i kult.-nauk. ZSRR; przemysł gł. maszyn., hutnictwo żel., drzewny; węzeł komunik.; uniw.; filia Akad. Nauk ZSRR. Swierdłowsk, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 72 tys. mieszk. (1969); wy-

1134 Swieten dobycie węgla kam.; przemysł mat. bud., spożywczy. Swieten GERARD VAN, 1700-72, lekarz hol.; prof. uniw. w Wiedniu, lekarz nadworny Marii Teresy; twórca słynnej wiedeńskiej szkoły klinicznej (tzw. starszej). Swietliczna SWIETLANA A., ur. 1940, ros. aktorka film.; role we współcz. dramatach i komediach (Mam 20 lat, Trzydzieści trzy). Swietłogorsk, m. w Białoruś.SRR (obw. homelski), nad Berezyną; 27 tys. mieszk. (1967); zakłady włókien sztucznych. Swietłow MICHAIŁ A., 1903-64, poeta ros.; wiersze lir. wskrzeszające atmosferę wojny domowej (Grenada); poematy. Swift [suyft] JONATHAN, 1667-1745, anglo-irl. pisarz i publicysta; wybitny przedstawiciel epoki oświecenia; duchowny anglik.; pamflety w obronie praw ludności irl., fantast.-przygodowa powieść Podróże Gulliwera — satyra na współcz. stosunki społ.-polityczne. Swift Current [suyft karnt], m. w Kanadzie (Saskatchewan); 14 tys, mieszk. (1966); ośr. handl., węzeł kol.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Swinarski ARTUR MARIA, 1900-65, poeta, satyryk, dramaturg; Parodie, komedie mit. (Achilles i panny), przekłady klasyków niemieckich. Swinarski KONRAD, ur. 1929, reżyser, scenograf; inscenizacje w teatrach warsz. i krak. oraz za granicą; Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego, Męczeństwo i śmierć J.P. Marata P. Weissa. Swinburne [suynbəVn] ALGERNON CHARLES, 1837-1909, poeta ang., późny romantyk; wyraziciel idei republ.; ballady, liryki, dramaty poet. (Atalanta w Kalydonie), poematy. u Swindon [s yndən], m. w W. Brytanii (Anglia); 98 tys. mieszk. (1968); przemysł taboru kol., maszyn., elektrotechniczny. swing [suyŋ; ang.], w muzyce jazzowej: 1) termin określający rodzaj napięcia w grze, zwł. w pulsacji rytmicznej; 2) styl jazzu w 1. 30-ych XX w.; tematy z muzyki popularnej; eksponowanie gry solistów, duże zespoły. Swinga powstanie [p. suyŋga], 1830, ostatnie masowe wystąpienia lud. w Anglii, wskutek rugowania z ziemi chłopów; zostało krwawo stłumione (9 wyroków śmierci, liczne aresztowania i deportacje). Swings [suynks] POL, ur. 1906, astronom belg.; 1964-67 przewodn. Międzynar. Unii Astr.; prace ze spektroskopii astronomicznej. Swinton and Pendlebury [suyntən ənd pendlbəry], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 41 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., elektrotechn., metal.; wydobycie węgla kamiennego. Świr, rz. w ZSRR; dł. 224 km; wypływa z jez. Onega, uchodzi do jez. Ładoga; część Białomorsko- i Wołżańsko-Bałtyckiej Drogi Wodnej. Swirski ALEKSIEJ I., 1865-1942, pisarz ros.; powieść biogr. i szkice ukazujące wstrząsający obraz nędzy najniższych warstw społ. w carskiej Rosji. Swisztow, m. i port rzeczny w Bułgarii, nad Dunajem; 22 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., fabryka włókien syntetycznych. Šwjela BOGUMIŁ, 1873-1948, łużycki językoznawca, slawista, działacz kult., pastor; red. czasopisma „Serbski Czasnik" i „Pratyja"; liczne prace m.in. Vergleichende Grammatik der oher- und niedersorbischen Sprache. swobodne uznanie, prawo wyznaczona przez przepis prawa sfera działania organu adm., w której organ może rozstrzygać sprawę wg swojego przekonania o celowości i słuszności takiego lub innego rozstrzygnięcia, lecz zawsze w granicach przepisów prawa. Swobodny, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. amurski), nad Zeją; 64 tys. mieszk.

(1970); przemysł środków transportu, metal., elektrotechn., drzewny. Swomas (Swobodnyje chudożestwiennyje mastierskije), uczelnia artyst. w Moskwie działająca 1918-21, której kontynuacją był po 1921 Wchutiemas. Swornigacie, w. w pow. chojnickim, woj. bydgoskim, nad Brdą i Jez. Karsińskim; niewielki ośr. turyst.-wypoczynkowy. sworzeń, kołek walcowy do łączenia przedmiotów w sposób umożliwiający ich wzajemne obracanie się. Swoszowice, w. w pow. i woj. krak., na pd. od Krakowa; ośr. leczniczy (wody siarczkowe silnie zmineralizowane). Swydnycki ANATOLIJ, 1834-71, ukr. pisarz i działacz oświat.; nowele i powieści o tematyce społecznej. Sybaris, kolonia gr. (zał. w VIII w. p.n.e.) w pd. Italii, b. bogata; mieszkańcy S. słynęli z zamiłowania do zbytku i wygody; ostatnio odnaleziono ślady miasta. sybaryta, człowiek rozmiłowany w zbytku i wygodzie; nazwa od mieszkańca staroż. m. Sybaris (pd. Italia). sybarytyzm, właściwe sybarytom zamiłowanie do wygód i zbytku; wygodnictwo. Sybel [zü:bəl] HEINRICH, 1817-95, niem. historyk i polityk konserwatywny; przedstawiciel tzw. szkoły pruskiej; założyciel „Historische Zeitschrift". Syberia, część azjat. terytorium Ros. FSRR; ok. 10 mln km2; obejmuje niziny Zachodniosyberyjską i Północnosyberyjską, Wyż. Środkowosyberyjską oraz góry (Ałtaj, Sajany, Wierchojańskie); gł, rz.: Ob z Irtyszem, Jenisej, Lena; tajga (ok. 70% pow.), na pn. — tundra, na pd. lasostep i step. Eksploatacja olbrzymich złóż ropy naft., gazu ziemnego, węgla, rud metali, złota, diamentów. Ludność (ok. 22 mln mieszk.) skupiona gł. na pd. (wzdłuż kolei transsyberyjskiej); gł. m. Nowosybirsk. syberyjski chanat, państwo powstałe na pocz. XV w. w zach. Syberii w wyniku rozpadu Złotej Ordy; stol. od pocz. XVI w. Kaszłyk (k. Tobolska); podbity przez Rosję w końcu XVI w. sybilla, mit. gr.-rzym. wieszczka; pierwotnie znano jedną s., później więcej; wśród nich S. Kumańska (z Kurne, Italia) była słynna ze swych ksiąg, zw. Sybillińskimi. Sybillińskie Księgi, 3 księgi pochodzące, wg legendy rzym., od Sybilli Kumańskiej, przechowywane na Kapitolu, odgrywały dużą rolę w polit. życiu Rzymian; spłonęły w 83 p.n.e. Sybilli Świątynia w Puławach, klasycyst. pawilon parkowy w formie rotundy w rezydencji Czartoryskich, 1798-1801 (Ch.P. Aigner); 1801 powstało tu pierwsze pol. muzeum (zbiory obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie). sybir (eskimo, moskwa), włók. gruba, podwójna tkanina wełn. (zgrzebna); prawa strona drapana i strzyżona z włosem ułożonym w jednym kierunku. sycenie miodu, w produkcji miodów pitnych otrzymywanie roztworu miodu pszczelego (brzeczki miodowej) przez gotowanie go z wodą. sycenie tytoniu, nawilżanie gorszych gatunków tytoniu np. roztworem glukozy, w celu podniesienia ich jakości; zabieg stosowany przy wyrobie papierosów. Sychta BERNARD, ur. 1907, kaszubski pisarz i etnograf, ksiądz; utwory sceniczne (Szopka kaszubska); fundamentalny Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. syciwa elektroizolacyjne, substancje do nasycania włóknistych materiałów elektroizolacyjnych (np. drewna, tkanin) w celu poprawienia ich własności elektr., cieplnych i mech.; np. olej transformatorowy, parafina, lakiery. Syców, m. pow. w woj. wrocławskim; 5,2 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. i drzewny; neoklas. kościół ewang.

(XVIII w.); prawa miejskie ok. 1312(?). — Pod panowaniem prus. ośrodek polskości; w czasie II wojny świat, podobóz GrossRosen; w działaniach woj. 1945 zniszczony, po wojnie odbudowany. Sycylia (Şicilia), wyspa wł. na M. Śródziemnym; 25,4 tys. km2, 4,9 mln mieszk. (1969); wyżynno-górzysta, czynny wulkan Etna; uprawa pszenicy, winorośli, oliwek, drzew cytrusowych, wydobycie ropy naft.; turystyka; gł. m.: Palermo, Katania, Mesyna.— W starożytności (od 241 p.n.e.) kolonia rzym., następnie pod rządami Odoakra, Wizygotów, Bizancjum, Arabów (od IX w.); w 2 poł. XI w. podbita przez Normanów (od 1130 Królestwo Sycylii, obejmujące także normandzkie posiadłości w pd. Włoszech); od końca XII w. w rękach Hohenstaufów (rozkwit polit. i kult.), 1226-82 — Karola I Andegaweńskiego, następnie dyn. aragońskiej; od końca XV w. pod panowaniem Hiszpanii, następnie Austrii; 1815-60 wraz z Królestwem Neapolu w składzie Królestwa Obojga Sycylii. Sycylia (Sicilia), region autonomiczny Włoch, obejmuje wyspy: S., Liparyjskie, Ustica, Egady, Pantelleria, Pelagijskie; 25,7 tys. km2, 4,9 mln mieszk. (1969); stol. Palermo. Sycylijska Cieśnina, cieśn. na M. Śródziemnym, między Afryką a Sycylią; najmniejsza szer, 148 km, głęb. do 1305 m. sycylijska szkoła poetycka, grupa poetów wł. skupionych w 1 poł. XIII w. na dworze ces. Fryderyka II w Palermo; w ich twórczości dominowała liryka miłosna; zasługą szkoły jest wprowadzenie, sonetu do literatury. „sycylijskie nieszpory", powstanie lud. na Sycylii 1282 przeciw Francuzom; wybuchło w Palermo w czasie nieszporów (stąd nazwa); usunięcie Andegaweńczyków i wprowadzenie na tron Piotra Aragońskiego. syczek (Otus scops), gatunek sowy; dł. do 20 cm; upierzenie brązowe, na głowie „uszy"; Eurazja, Afryka; w Polsce rzadki, chroniony. syczowskie bydło, ros. rasa bydła mięsno-mlecznego, wyhodowana w rejonie syczowskim (obw. smoleński); maść płowa lub czerwono-biała; cięż. 550-1000 kg; rocznie ok. 2100 kg mleka. Syczuan, prowincja w środk. Chinach; 569 tys. km2, 70 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Czengtu; ważny region przem. (wydobycie i hutnictwo żel. i metali nieżel., ropa naft., gaz ziemny, przemysł spoż.) i roln. (zboża, bataty, rośliny przem., hodowla bydła, owiec). Syczuańska Kotlina (Czerwona Kotlina), kotlina w Chinach, w środk. biegu Jangcy; wys. 250-750 m; gęsta sieć rzek; ważny region roln.; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, soli kam.; gł. m. Czungcing. Sydenham [sydnəm] THOMAS, 1624-89, lekarz ang., sławny praktyk; opisał trafnie ospę, pląsawicę, dnę, rozróżnił odrę od płonicy, upowszechnił leczenie zimnicy korą chinową. syderofilne pierwiastki, pierwiastki chem. mające mniejsze od żelaza powinowactwo chem. względem tlenu i siarki, wykazujące znaczną rozpuszczalność w stopach metalicznego żelaza; do p.s. zalicza się gł. żelazo, kobalt, nikiel, platynowce; skoncentrowane są w jądrze Ziemi. syderolity, meteoryty kamienno-żelazne, pośrednie między aerolitami i syderytami; w skład ich wchodzą krzemiany i żelazo niklonośne. syderyczny obieg (obieg gwiazdowy), okres obiegu Księżyca lub planety po orbicie; dla Księżyca — nosi nazwę miesiąca syderycznego (gwiazdowego). syderyt, minerał, węglan żelaza; brun. lub żółtawy, o połysku szklistym lub perłowym; występuje w utworach hydrotermalnych i w skałach osadowych; ważna ruda żelaza. syderyty, meteoryty żelazne, składające się gł. z żelaza niklonośnego.

sylogistyka 1135 Sydney [sydny], największe m. i port Australii, stol. stanu Nowa Pd. Walia; 2,6 mln mieszk. — zespół miejski (1968); wielki ośr. handl., przem., kult. i nauk. na półkuli pd.; węzeł komunik.; 2 uniw.; największe skupisko austral. Polonii; muzea; zabytkowe budowle (XIX w.). Sydney [sydny], m. w Kanadzie (Nowa Szkocja), na wyspie Cape Breton; 33 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., hutnictwo żelaza. Sydon →Sajda. Sydow [si:do:] MAX VON, ur. 1929, szwedz. aktor film. i teatr.; gł. role w większości filmów I. Bergmana (Siódma pieczęć, Jak w zwierciadle). Sydvarånger [si:dwaroŋər], ośr. wydobycia rud żel. w pn. Norwegii. syenit (sjenit), magmowa skała głębinowa, składająca się gł. ze skalenia i biotytu lub amfibolu, rzadziej piroksenu; materiał kamieniarski i drogowy. syenit nefelinowy →fojait. syfilidologia, nauka o kile i jej leczeniu oraz powikłaniach występujących w następstwie tego schorzenia. syfilis →kiła. Syfnijczyków skarbiec, budynek w porządku jońskim, typu templum in antis, z kariatydami zamiast kolumn i wspaniałym fryzem, wzniesiony ok. 525 p.n.e. w Delfach (Grecja); jedna z najpiękniejszych staroż. budowli gr.; w ruinie. syfon, specjalna butelka do napojów gazowanych, zaopatrzona w urządzenie, po którego uruchomieniu płyn z butelki wydostaje się na zewnątrz przez rurkę. syfon, bud.: 1) zamknięcie wodne, wygięty w kształcie litery S (leżącej) odcinek przewodu odpływowego urządzeń kanalizacyjnych (np. zlewu); pozostająca w s. woda zapobiega przenikaniu gazów kanałowych do pomieszczeń; 2) wygięty w kształcie litery U odcinek rurociągu ułożony pod dnem rzeki, kanału, pod linią kol. itp. syfon, geol. podziemny tunel zalany wodą, łączący 2 groty. syfon, zool. u małżów 2 rurkowate narządy utworzone z fałdów płaszcza; służą do wprowadzania wody do jamy płaszcza i wyprowadzania jej wraz z odchodami; u amonitów i łodzików mięsisty wyrostek przebiegający przez wszystkie komory muszli. Sygietyński ANTONI, 1850-1923, krytyk lit. i artyst., pisarz; współtwórca programu pol. naturalizmu; powieści (Wysadzony z siodła), nowele. Sygietyński TADEUSZ, 1896-1955, syn Antoniego, kompozytor, twórca Państw. Zespołu Pieśni i Tańca „Mazowsze"; opracowania pieśni lud., pieśni masowe. sygilarie (drzewa pieczęciowe, SigillaHa), kopalne (karbońskie) drzewa (do 12 m wys.) z klasy widłaków; znane z odcisków kory z bliznami po liściach. sygmatyzm →seplenienie. sygnalizacja, prawo obowiązek powiadomienia organu nadzorczego przez organ prowadzący postępowanie o uchybieniach w działalności instytucji państw, lub społecznej. sygnalizacja, techn. dział telekomunikacji zajmujący się jednokierunkowym przekazywaniem sygnałów, mających umowne znaczenie; alarmowa, informacyjna itp.; ręczna lub automatyczna. sygnalizacja morska, porozumiewanie się na morzu na odległość za pomocą umownych sygnałów (optycznych, dźwiękowych, radiotelegr.) w celu utrzymania łączności ze statkami, samolotami lub stacjami brzegowymi albo w celach nawigacyjnych. sygnalizacja zdalna →telesygnalizacja. sygnalizacyjna tablica, tablica do podawania określonych informacji (t.s. informacyjna) lub kontroli parametrów urządzeń techn. (t.s. kontrolna), np. świetlna. sygnalizator, urządzenie do nadawania sygnału akustycznego lub optycznego, np. dzwonek elektr., gong, buczek, syrena.

sygnał, czynnik niosący wiadomość, umożliwiający jej przenoszenie z miejsca na miejsce lub przenoszenie w czasie; np. s. elektr., optyczny, akustyczny. sygnałówka, skręcona 2-krotnie trąbka sygnałowa (np. alarmowa), z jednej strony zakończona ustnikiem, z drugiej — tubą głosową; używana np. w harcerstwie, wojsku, dawniej przez straże pożarne. „Sygnały", miesięcznik (od 1938 -— dwutygodnik) społ.-kult.; wydawany 1933-34, 1936-39 we Lwowie; red.: T. Hollender, K. Kuryluk; ogólnopol. organ młodej lewicowej inteligencji. sygnał zewowy →zew. sygnatariusz, państwo, które podpisało umowę międzynar.; pojęcie s. nie jest tożsame z pojęciem strony umowy, ponieważ państwo może jej nie ratyfikować. sygnatura, książka: 1) znak cyfrowy lub literowo-cyfrowy umieszczony na książce; określa jej miejsce w bibliotece; 2) numer porządkowy u dołu pierwszej i trzeciej strony arkusza druk.; ułatwia sprawdzanie kompletu arkuszy przy oprawianiu. sygnatura, szt. plast, własnoręczny podpis (znak) artysty na jego dziele (obrazie, rzeźbie, rycinie). sygnaturka, arch. wieżyczka nad prezbiterium, lub na skrzyżowaniu naw, z małym dzwonkiem kośc; także sam ten dzwonek. sygnet, rodzaj pieczęci, również tłok pieczemy oprawiony jako oko pierścienia; znany w Polsce od XII w., noszony przeważnie przez mężczyzn; także pierścień z wyrytym w kamieniu herbem lub monogramem. sygnet drukarski, znak rysunkowy lub literowy symbolizujący drukarza lub wydawcę; odbijany na karcie tytułowej lub okładce. Syjam (Thailand, Królestwo Syjamu), państwo w Azji Pd.-Wsch., na Płw. Indochińskim; 514 tys. km2, 35 mln mieszk. (1969), gł. z grupy thai, nadto Chińczycy, Malajowie; stol. Bangkok, inne gł. m.: Thon Buri, Cziang Maj; j.u. syjamski. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa ryżu, kauczukowca, kukurydzy, trzciny cukr., juty, manioku; hodowla bawołów, słoni; eksploatacja lasów; wydobycie rud cyny; rybołówstwo. — Pierwsze państwa w VII w.; od ok. XIII w. królestwo (od poł. XIV w. nazwa S.); w XVI-XVII w. pod panowaniem Birmy; od XVII w. penetracja Portugalczyków; od poł. XIX w. w wyniku nierównoprawnych traktatów z Anglią, Francją, USA i in. — kraj półkolonialny; od 1932 (reformy i modernizacja państwa) monarchia absolutna, następnie konstytucyjna; w czasie II wojny świat, sojusz wojsk, z Japonią; czł. ONZ od 1946; 1947 i 1957 przewroty wojsk.; wpływy USA; czł. SEATO od 1954; od 1966 udział wojsk w amer. wojnie agresywnej w Wietnamie. Syjamska Zatoka, zat. M. Południowochińskiego, wcinająca się na 720 km w głąb Płw. Indochińskiego; gleb. do 84 m; uchodzi rz. Menam. syjamskie bliźnięta, bliźniaczy bracia zrośnięci z sobą klatkami piersiowymi: Czang i Eng (1811-74); potocznie każda para bliźniąt zrośniętych jakąkolwiek częścią ciała (tzw. zroślaki). syjamskie koty, rasa kota domowego o charakterystycznym umaszczeniu: tułów b. jasny, w różnych odcieniach, uszy, część twarzowa głowy (maska), ogon i nogi — ciemnobrązowe. syjamski język (thai), z grupy thai; urzędowy język państw, w Syjamie; literatura od XIII w. w piśmie ind.; ok. 13,5 mln ludzi. Syjon, ufortyfikowane wzgórze w Jerozolimie; wg Biblii miejsce usytuowania świątyni jerozolimskiej; przen. nazwa samej świątyni. syjonizm, nacjonalistyczny, burż. ruch żyd. oraz nacjonalistyczna ideologia żyd. ukształtowane w XX w. na gruncie wy-

rosłej z religii judaistycznej koncepcji „narodu wybranego"; s. został ujęty w ramy organizacyjne na I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei (1897) jako program polit. powstałej wówczas Świat. Organizacji Syjonistycznej; twórca s. — T. Herzl; gł. zadaniem s. było utworzenie państwa żyd. na terenie Palestyny (1948 proklamowanie państwa Izrael); współcz. s. cechuje, obok nacjonalizmu i sojuszu z międzynar.' systemem kapitalist. (zwł. USA i ŃRF), antykomunizm i zwalczanie ruchów narodowowyzwoleńczych. Sykanowie, plemię mieszkające w starożytności na terenie Sycylii. sykatywy (suszki), związki chem. (np. nafteniany ołowiu, kobaltu lub manganu) dodawane do olejów schnących w celu przyspieszenia ich schnięcia; stosowane w technice lakierniczej. sykofant, w staroż. Atenach donosiciel; potocznie donosiciel, szantażysta. sykomora (ośla figa, Ficus sycomorus), drzewo z Egiptu i Afryki Wsch.; owoc jadalny; cenne drewno na wyroby rzeźbiarskie. Sykstusa afera, nazwa tajnych rokowań prowadzonych w czasie I wojny świat. przez Austro-Węgry i Francję w celu zawarcia separatystycznego pokoju. Sykstyńska kaplica, kaplica papieska w pałacu Watykańskim, wzniesiona w XV w. na zlecenie Sykstusa IV; z malowidłami o tematyce rel. z XV i XVI w. — słynne freski Michała Anioła na sklepieniu (m.in. sceny z Genezis, prorocy i sybille, 150812) i ścianie ołtarzowej (Sąd Ostateczny, 1535-41). Syktywkar (dawniej Ust'-Sysolsk), m. w eur. części Ros.FSRR, stol, Korni ASRR, nad Sysołą; 125 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. drzewny; filia Akad. Nauk ZSRR. Sykulowie, plemię mieszkające w starożytności na terenie Sycylii. sylaba (zgłoska), rytmiczny odcinek mowy, którego ośrodkiem jest samogłoska lub sonant; s. zakończona samogłoską — otwarta, zakończona spółgłoską — zamknięta. sylabizm, lit. system metryczny wiersza, w którym miarą regularności jest wers o określonej liczbie sylab, średniówce (w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowiec) i stałym akcencie wyrazowym w zakończeniu wersu, przeważnie przed średniówką. sylabotonizm, lit. system metryczny wiersza oparty na stałej liczbie sylab w wersie (z dopuszczeniem drobnych odchyleń w klauzuli) i powtarzającym się rozkładzie sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Syldorf RUTA, ur. 1934, tancerka; od 1948 primabalerina Opery we Wrocławiu; występy za granicą. sylenowie, mit. gr. bóstwa przyrody bliskie satyrom; dwunożne, o kształtach pőłkoni-półludzi; towarzysze Dionizosa, za którego wychowawcę uchodził mądry, stary Sylen. sylifikacja, geol. proces polegający na wypełnianiu przez krzemionkę wolnych przestrzeni w skale lub na wypieraniu i zastępowaniu przez nią innych składników skały (np. szczątków organicznych). sylikolity (sylicyty), termin określający osadowe skały krzemionkowe pochodzenia chemicznego. sylimanit, minerał, odmiana polimorficzna krzemianu glinu: białawy, szary, brunatnawy, o szklistym połysku; typowy składnik skał metamorficznych; używany do wyrobu materiałów ogniotrwałych. Syllabus, papieski wykaz tez uznanych za przeciwne doktrynie kat. (gł. S. Piusa IX 1864 potępiający ówczesną kulturę i S. Piusa X 1907 potępiający modernizm). sylogistyka, log. teoria sylogizmu, dział logiki trad. (Arystoteles) zajmujący się formułowaniem i analizą metod i praw wnioskowania z tzw. klasycznych zdań kategorycznych oraz dowodzeniem sche-

1136 sylogizm matów takiego wnioskowania (sylogizmów). sylogizm, log. w logice trad. schemat wnioskowania pośredniego (w postaci implikacji), złożonego z dwu przesłanek i wynikającej z nich konkluzji (wniosku) Sylt, wyspa na M. Północnym, w grupie Wysp Północnofryzyjskich (NRF), połączona groblą z lądem; 94 km2, 24 tys. mieszk. (1967); kąpieliska; rybołówstwo; gł. m. Westerland. sylur (gotland), trzeci okres paleozoiku, od ok. 430 do ok. 400 mln lat temu; w s. górnym końcowa faza orogenezy kaledońskiej; typowe skały: łupki ilaste i piaskowce; w faunie szczyt rozwoju graptolitów; pierwsze ryby (pancerne); we florze lądowej pierwotne rośliny naczyniowe (gł. psylofity), w morzach glony. Sylvester JAMES JOSEPH, 1814-97, matematyk ang.; prof. Królewskiej Akad. Wojsk., uniw. J. Hopkinsa w Baltimore (USA) i uniw. w Oksfordzie; założyciel pierwszego amer. czasopisma mat. „The American Journal of Mathematics"; specjalista z zakresu algebry. Sylvis [-wys] WILLIAM, 1828-69, amer. działacz robotn.; 1866 współtwórca i przewodu. Związku Robotniczego. Sylvius FRANCISCUS, 1614-72, niderl. lekarz i anatom; prof. uniw. w Lejdzie; jeden z czołowych jatrochemików; ustalił chorobowy charakter gruzełków gruźliczych; badania nad właściwościami wydzielin, anatomią układu nerwowego. Sylwan, mit. rzym. bóstwo patronujące lasom (łac. silvae) i ziemi nieuprawnej; utożsamiane z Panem. „Sylwan", najstarsze w Polsce czasopismo poświęcone leśnictwu, zał. 1820 w Warszawie; obecnie miesięcznik nauk. Polskiego Tow. Leśnego, wydawany w Warszawie. Sylwester, nazwa (od imienia S.) nocy na przełomie starego i nowego roku, a także balów i zabaw urządzanych w tę noc. sylwetka (sylwetkowa sztuka), płaszczyznowe przedstawienie postaci lub przedmiotu, których kształt określony jest tylko przez kontur. sylwin, minerał, chlorek potasu; bezbarwny, białawy, różowy lub czerwony, o połysku szklistym; występuje w złożach solnych; nawóz potasowy i surowiec związków potasu. Sylwiusza wodociąg, anat. →wodociąg mózgu. Sy-ma Cien, ok. 145-ok. 85 p.n.e., historyk chin.; autor monumentalnej historii Chin Szy-ci (od czasów legendarnych do II w. p.n.e.), stanowiącej wzór prozy narracyjnej. Sy-ma Kuang, 1019-86, chin. historyk i pisarz; autor historii Chin 403 p.n.e.-959 n.e., po przeróbkach późniejszych — od czasów legendarnych do 1280. Sy-ma Siang-żu, ok. 170-ok.H7 p.n.e., poeta chiń.; najsłynniejszy twórca poezji w formie fu. symbioza, współżycie organizmów dwu różnych gatunków, korzystne dla jednej (komensalizm) lub obu stron (mutualizm); u roślin s. np. grzybów, bakterii z roślinami wyższymi. Symbirsk →Uljanowsk. symbol, znak umowny, występujący zwykle w formie wizualnej, pełniący funkcję zastępczą wobec pewnego przedmiotu (pojęcia, stanu rzeczy itp.) i przywodzący ów przedmiot na myśl (budzący związane z nim reakcje). symbol, lit. fragment rzeczywistości przedstawionej w dziele sztuki, pełniący funkcję znaku, często niejasnego i wieloznacznego, odnoszącego się do innej, nie ukazanej bezpośrednio sfery rzeczywistości. symbol, szt. plast, przedstawienie plast, wyrażające pojęcia oderwane, reprezentujące osoby albo zdarzenia; stosowane w sztuce różnych narodów i epok; znane s. zwierzęce, roślinne, w postaci liczb i kolorów.

symbole państwa, barwy i godła symbolizujące suwerenność państwa. symboliczny, przedstawiony (wyrażony) za pomocą symboli; też przenośny (np. s. treść dzieła sztuki, wydarzenia). symbolika, ogół symboli występujących (stosowanych) w danej dziedzinie (np. w pewnej dyscyplinie nauk.); symboliczna treść czegoś. symbolizm, kierunek artyst. gł. w literaturze i sztukach plast. 2 poł. XIX i pocz XX w.; reakcja na filozofię pozytywizmu, estetykę naturalizmu i sztukę impresjonizmu; gl. środki poznania irracjonalnej rzeczywistości: intuicja, przeżycie emocjonalne, stany mistyczne; gł. środek artyst. — symbol. symbolizm, filoz.: 1) wywodząca się z neokantyzmu teoria form symbolicznych, danych umysłowi a priori, syntetyzujących całokształt ludzkiego doświadczenia; 2) filozofia kultury E. Cassirera. symbolizowanie, pełnienie funkcji symbolu. symbolizowanie, log. funkcja semantyczna polegająca na zastępowaniu przez nazwę przedmiotów, do których się ona odnosi (zbioru jej desygnatów). symbol logiczny, znak graficzny zastępujący pewne pojęcia lub wyrażenia (symbolizujący je); s. są np. oznaczane stałe i zmienne logiczne. Symeon I Wielki, 867-927, od 893 książę, od 913 car Bułgarii, młodszy syn Borysa 1; zdobył na Bizancjum część Tracji, Macedonię Egejską, pd. Albanię i Serbię; ogłosił niezależność cerkwi bułg. od patriarchy w Konstantynopolu. symetralna odcinka, prosta (na płaszczyźnie) lub płaszczyzna (w przestrzeni) przechodząca przez środek odcinka i dzieląca go na połowy. symetria (symetryczność), harmonia, współmierność, proporcjonalność; podzielność przedmiotu (np. figury geom.) na odpowiadające sobie, jednakowe (analogiczne) części. symetria fałszywa, krystal. →pseudosymetria. symetrii klasy →krystalograficzne klasy. symetryczna bryła (figura symetryczna), bryła (figura) mająca pewną ilość płaszczyzn symetrii lub osi symetrii, a także ewentualnie środek symetrii. symetryczność, log. →symetria. symetryzacja kabli, metodą eliminacji wpływu szkodliwych sprzężeń między torami kabla telekomunik.; polega na włączeniu kondensatorów, zamianie miejsc przewodów w kolejnych odcinkach toru. Symferopol, m. w Ukr.SRR, ośrodek adm. obw. krymskiego, nad rz. Sałgir; 250 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. maszynowy i spożywczy. symfonia, cykliczna forma muz., o budowie sonaty, przeznaczona na orkiestrę; wykształciła się w XVIII w. symfonia koncertująca, symfonia z jednym lub kilkoma instrumentami solowymi współdziałającymi z orkiestrą. symfonia programowa, symfonia o określonej treści pozamuz., rozwinięta w XIX w. symfoniczna muzyka, muzyka przeznaczona do wykonania przez orkiestrę, także z udziałem solisty (koncert). symilograf, w telegrafii kopiowej urządzenie przetwarzające przekazywany obraz na odpowiadający mu sygnał elektr, (s. nadawczy) lub odwrotnie (s. odbiorczy). symilografia →telegrafia kopiowa. Symington [sąjmyŋtən] WILLIAM, 17641831, wynalazca ang.; 1785 zbudował pojazd napędzany parowym silnikiem tłokowym własnej konstrukcji. symmachia, w staroż. Grecji związek obronny państw gr. oparty na przymierzu zaczepno-odpornym. symonia (świętokupstwo), handel godnościami, urzędami i przywilejami kośc. (gł. w średniowieczu, później zwł. płatne unieważnianie małżeństw).

sympatektomia, wycięcie określonego odcinka wspólczulnego układu nerwowego. sympatia, pozytywny stosunek uczuciowy do innej osoby, poczucie przyjaznej więzi z nią; potocznie osoba płci przeciwnej darzona s. sympatol, związek org.; środek lęczn. pobudzający zakończenia nerwów układu wspólczulnego, stosowany m.in. w zapaściach, zatruciach narkotykami. sympatryczne gatunki, blisko spokrewnione gatunki powstałe ewolucyjnie z ras geogr. jednego gatunku, wskutek izolacji ekologicznej i rozrodczej. sympatyczny układ nerwowy →współczulny układ nerwowy. sympatyk, człowiek, który nie przyjmując w pełni jakiegoś kierunku, poglądu itp. odnosi się üo niego z sympatią. sympatykolityczne środki, związki chem. porażające układ nerwowy współczulny (sympatyczny); ze względu na mechanizm działania rozróżnia się: 1) leki znoszące wrażliwość narządów na adrenalinę i noradrenalinę, np. alkaloidy sporyszu; 2) środki hamujące wytwarzanie i uwalnianie adrenaliny. sympatykotonia, wzmożone napięcie układu nerwowego wspólczulnego, powodujące rozszerzenie źrenic, przyspieszenie tętna, potliwość i in. sympatykotoniczne środki, leki pobudzające układ nerwowy współczulny (sympatyczny); powodują m.in. wzmożenie przemiany materii, podwyższenie ciśnienia krwi, rozkurcz mięśni gładkich narządów jamy brzusznej i oskrzeli; np. adrenalina, sympatol, efedryna. sympatyna, biochem. →noradrenalina. Symplegady, mit. gr. skały u wejścia do Bosforu; zsuwały się, gdy ktoś usiłował między nimi przepłynąć; po udanej próbie Argonautów S. znieruchomiały. sympleks, jedno z pojęć topologii; s. jest odcinek na prostej, trójkąt na płaszczyźnie, czworościan w przestrzeni itd. symplifikacja, uproszczenie zagadnienia mające nieraz cechy spłycenia. symploka, lit. połączenie anafory z epiforą. sympozjon (sympozjum), w staroż. Grecji część uczty poświęcona rozrywce (m.in. dyskusjom na określone tematy). sympozjum →sympozjon. sympozjum, zebranie specjalistów z ja* kiejś dziedziny poświęcone omówieniu określonego zagadnienia, wymianie myśli na określony temat. symptom, med. →objaw. symptomat, daw. objaw, oznaka czegoś, zwykle choroby. symptomatologia, nauka medyczna zajmująca się opisem i systematyzacją objawów chorobowych. symptomatyczny, znamienny, charakterystyczny, będący symptomatem. symulant, człowiek symulujący, udający coś, zwł, chorobę. symulator, model imitujący działanie urządzenia rzeczywistego (np. pieca hutn.) lub przebieg określonych procesów rzeczywistych (np. zakłóceń, warunków lotu). symulator lotu (naśladownik lotu), urządzenie naziemne odtwarzające warunki lotu, stosowane do szkolenia i treningu pilotów. symultanizm, szt. plast.: 1) w sztuce got. metoda polegająca na grupowym ustawieniu postaci w kolejności czasowego rozwoju akcji; 2) odmiana malarstwa abstrakc. zainicjowana 1912-13 przez R. Delaunaya, oparta na zasadzie kontrastu symultanicznego kolorów (wzajemne uzupełnianie się i potęgowanie barw komponowanych w kręgi). symultanizm, teatr, rodzaj inscenizacji teatr, właściwy dla teatru średniow., polegający na rozgrywaniu akcji poszczególnych epizodów dram. w umieszczonych na podium mansjonach.

syntaktyczny 1137 symultanka, towarzyski seans szachowy gry jednoczesnej, podczas którego jeden szachista gra z wieloma przeciwnikami. synagoga →bóżnica. Synaj, półwysep w Azji Pd.-Zach., między zatokami Sueską a Akaba; należy do Egiptu; . pow. 59 tys. km2; górzysty, pustynny; wydobycie ropy naft., rud manganu. synalar, farm. kortykosteryd o silnym działaniu przeciwzapalnym i przeciwalergicznym, stosowany zewnętrznie. synantropijne rośliny, rośliny rosnące na siedliskach powstałych w wyniku działalności człowieka i zniszczenia przez niego roślinności naturalnej, np. chwasty polne, rośliny ruderalne. synantropijne zwierzęta, zwierzęta żyjące jako współlokatorzy, komensale lub szkodniki w siedliskach człowieka; np. szczury, myszy, wróble, jaskółki, karaluchy. synapizm, med. →gorczycznik. synapsy, fizjol. styki między zakończę niami długiego włókna (aksonu) komórki nerwowej a komórką receptorową, efektorową (np. gruczołową, mięśniową) lub drugą komórką nerwową — zwykle b. wiele na jednej komórce; na s. zachodzi przekazywanie stanu pobudzenia, gł. chemicznie — poprzez mediatory, oraz przekształcanie informacji w układzie nerwowym. synchrocyklotron, rodzaj akceleratora cząstek naładowanych; cyklotron z modulowaną częstością pola elektrycznego. synchrofazotron, synchrotron protonowy, rodzaj cyklicznego akceleratora cząstek naładowanych. synchronia, językozn. badanie elementów występujących jednocześnie w systemie języka w określonym momencie czasowym, abstrahujące od ciągu rozwojowego (diachronia), jednak uwzględniające jego dynamikę. synchroniczna maszyna, maszyna elektr. prądu zmiennego, w której stosunek częstotliwości indukowanych sił elektromotorycznych do prędkości obrotowej jest stały. synchroniczny, jednoczesny, zestawiający zdarzenia zaszłe w tym samym czasie. synchroniczny zegar, zegar elektr. bez własnego regulatora chodu, którego wskazówki poruszane są przez silnik synchroniczny z prędkością obrotową uzależnioną tylko od częstotliwości sieciowej. synchronistyczne tablice, pomoce nauk. zawierające zestawienie wydarzeń (faktów), które wystąpiły w tym samym czasie. synchronizacja, doprowadzenie określonych przebiegów fiz. lub zjawisk do stanu zgodności czasowej; np. s. zapisu dźwięku i obrazu na taśmie filmowej. synchronizator, urządzenie do wyrównania prędkości obwodowych kół zębatych skrzyni biegów przed ich wzajemnym zazębianiem; ułatwia włączanie biegów. synchronizm, jednoczesność, zgodność w czasie. synchronizm, odmiana malarstwa abstrakc. niegeom., której gł. założeniem było przedstawianie w obrazie związków między kolorem a formą, a zwł. oddanie dynamizmu formy za pomocą koloru; sformułowana 1912 w Paryżu przez malarzy amer. S. Macdonalda Wrighta i M. Russela. synchronizm, techn. zgodność określonych przebiegów fiz. lub zjawisk w czasie; uzyskiwany przez synchronizację. synchroskop, przyrząd do sprawdzania zgodności częstotliwości i przesunięć fazowych napięć elektr. przy łączeniu równoległym prądnic lub sieci elektroenergetycznych prądu zmiennego; zwykle w postaci specjalnego silniczka elektrycznego. synchrotron, cykliczny akcelerator cząstek naładowanych.

synchrotronowe promieniowanie, promieniowanie elektromagnet. emitowane przez naładowane cząstki, poruszające się w polu magnetycznym. Syncom [-kom], nazwa serii amer. stacjonarnych (dokonujących jednego obiegu Ziemi w ciągu doby) telekomunik. sztucznych satelitów Ziemi, przeznaczonych do utrzymywania łączności radiowej między Ameryką a wsch. Azją. syncytium (zespólnia), wielo jądrowa komórka (komórczak) roślinna lub zwierzęca powstała z połączenia się komórek uprzednio samodzielnych. syndaktylia, med. wada wrodzona: skórne lub kostne zrośnięcie dwu lub więcej palców ręki lub stopy; leczenie operacyjne. syndesmologia, nauka o połączeniach kości — więzozrostach, chrząstkozrostach i stawach (artrologia); dział anatomii. syndrom, zespół objawów występujących często jednocześnie, charakteryzujący w pełni określoną chorobę i stanowiący podstawę jej rozpoznania. syndyk: 1) prawo zarządca masy upadłościowej; 2) w dawnej Polsce urzędnik miejski. syndykalizm, kierunek w związkowym ruchu robotn. zaprzeczający konieczności istnienia partii robotn., uznający za jedynie właściwą formę walki klasy robotn. ruch związków zaw.; po I wojnie świat, nazywany anarchosyndykalizmem. syndykat: 1) konsorcjum — forma zrzeszenia monopolistycznego; przedsiębiorstwa wchodzące w skład s. posiadają wspólne biuro sprzedaży; 2) nazwa związku zaw. we Francji. synekdocha (ogarnienie), lit. zastąpienie nazwy ogólnej nazwą bardziej szczegółową lub odwrotnie. synekliza, rozległe ugięcie skorupy ziemskiej (o średnicy setek km) o łagodnie nachylonych zboczach; s. występują w obrębie platform. synekologia, biol. →biocenologia. synekura, dobrze płatne stanowisko, nie wymagające żadnej pracy. synereza, wydzielanie się z żelu ośrodka dyspersyjnego powodujące zmniejszanie objętości żelu, np. rozdzielanie się zsiadłego mleka na twaróg i serwatkę. synergizm, farm., wzajemne potęgowanie działania farmakologicznego 2 lub więcej leków, zastosowanych równocześnie lub w krótkich odstępach czasu. synergizm, fizjol. współdziałanie 2 lub większej liczby elementów organizmu w wykonywaniu określonej czynności; termin używany gł. w odniesieniu do pracy mięśni. synestezja, psychol. zjawisko kojarzenia wrażeń różnego rodzaju, np. tzw. barwne słyszenie, wykorzystywane w metaforyce poet., gł. symbolizmu. syngaleski język, język indoaryjski; urzędowy (wraz z tamilem) na Cejlonie; ok. 7 mln; najstarsze zabytki lit. z II w. p.n.e.; pismo południowoind. — syngaleskie. Syngalezi, ludność pd.-zach. i środk. Cejlonu; ok. 8 mln; rolnictwo, wysoki poziom rzemiosł, wyroby ze złota i srebra, obróbka drogich kamieni i kości słoniowej: język syngaleski. syngamia →zapłodnienie. Synge [syŋ] JOHN MILLINGTON, 18711909, dramatopisarz irl.; działacz ruchu odrodzenia celt., współtwórca teatru nar.; neoromant. dramaty z życia chłopów i rybaków irl. (Kresowy rycerz-wesołek). Synge [syŋ RICHARD LAURENCE MILLINGTON, ur. 1914, biochemik ang.; wraz z A.J.P. Martinem opracował metodę rozdziału chromatograficznego aminokwasów i za jej pomocą ustalił budowę polipeptydu gramicydynv S; nagr. Nobla. syngeneza, geol. powstanie Utworu geol. (np. konkrecji) równocześnie z powstaniem skały, w której występuje. syngulatywny, gram. oznaczający, uwydatniający liczbę pojedynczą.

synigryna, glikozyd występujący w nasionach gorczycy sarepskiej. synkarion, biol. jądro u orzęsków podczas ich koniugacji, powstałe przez złączenie haploidalnego jądra stacjonarnego z wymienionym przez nie wzajemnie haploidalnym jądrem migracyjnym; z s. tworzy się nowy mikronukleus i makronukleus orzęska. synklina (łęk), geol. wklęsła część fałdu, której wnętrze zbudowane jest ze skał najmłodszych, ku zewnątrz zaś występują skały coraz starsze. synklinorium, geol. obszar zbudowany z szeregu fałdów i obniżony w stosunku do otoczenia. synkopa, muz. akcent na dźwięku, na którym w danym metrum akcent nie przypada. synkretyzm, językozn. występowanie form gram. o tej samej postaci w różnych funkcjach, np. s. fleksyjny dom pana, widzą pana (dopełniacz i biernik). synkretyzm, psychol. całościowe, nie rozdzielające poszczególnych elementów i przedmiotów od tła spostrzeganie; występuje u małych dzieci. synod, w kościele kat. zjazd duchowieństwa poszczególnych jednostek adm. (diecezji, metropolii) lub kraju; w protest. — zwierzchnia władza duchowna danego kraju; w prawosł. — gł. władza kościelna, organ doradczy patriarchy. Synod Biskupów, w kościele kat. organ kolegialny, powołany 1965 przez Pawła VI; początkowo ciało doradcze papieża, 1969 (II S.B.) — w wyniku żądań uznania zasady kolegialności władzy w kościele — uznane za stały organ zbierający się co 2 lata. synodyczny obieg, odstęp czasu między dwoma kolejnymi identycznymi położeniami Księżyca lub planety względem Słońca i Ziemi; dla Księżyca okres ten nosi nazwę miesiąca synodycznego. synogarlica turecka →sierpówka. synoikia, biol. jedna z form współżycia dwu organizmów różnych gat. — osiedlenie się jednego z nich w gniazdach, norach drugiego, korzystne dla „lokatora" lub obu stron; np. mszyce w kopcach mrówek. synojkizm, w staroż. Grecji proces tworzenia się miast-państw przez łączenie się gmin wokół już istniejącego ośrodka miejskiego (np. Aten). synonim, wyraz lub związek frazeologiczny bliski znaczeniowo innemu wyrazowi lub związkowi, np, obawa, bojaźń, lęk. synonimika: 1) dział leksykologii traktujący o synonimach; 2) zasób synonimów, synonimy. Synopa →Sinop. synoptyczna mapa (mapa pogody), mapa, na której naniesione są dane o stanie pogody panującej na pewnym obszarze w określonym momencie. synoptyczna meteorologia, dział meteorologii zajmujący się analizą procesów atm. w celu opracowywania prognoz pogody. synoptyka, popularne określenie meteorologii synoptycznej. synorogeneza, ruchy tektoniczne o charakterze epejrogěnicznym, odbywające się równocześnie z ruchami górotwórczymi (orogeneza), ale poza obszarami objętymi orogenezą. Syntagmata, nazwa drukowanego zbioru ustaw pol. z końca XV w. zawierającego: statuty Kazimierza W. w najbardziej rozwiniętej redakcji, Statut krakowsko-warcki (Władysława Jagiełły), Statuty nieszawskie i Statut nowokorczyński; tekst S. został umieszczony następnie w Statucie Łaskiego oraz w Volumina legum. syntaksa, hist. w dawnych szkołach pol. — klasa, w której uczono składni. syntaksa, językozn. składnia. syntaktyczny, językozn. dotyczący syntaksy, składni, składniowy.

1138 syntaktyka syntaktyka, teoria składni log., dział semiotyki badający wzajemne stosunki (znaczeniowe) między poszczególnymi wyrażeniami języka (znakami) w procesie komunikowania się ludzi. syntany, garbniki syntet. odznaczające się własnościami zbliżonymi do garbników roślinnych; s. zastępcze — zastępują częściowo garbniki roślinne, s. pomocnicze — przyspieszają proces garbowania roślinnego. syntenowe barwniki →zawiesinowe barwniki. syntetazy, biochęm. →ligazy. syntetyczna metoda nauczania, metoda polegająca na łączeniu w procesie nauczania poznanych elementów w większe całości. syntetyczne zdanie, log., filoz. zdanie, w którym treść orzecznika wykracza poza treść podmiotu, rozszerzające zakres wiedzy i wymagające uzasadnienia; pojęcie z.s. wywodzi się z filozofii I. Kanta. syntetyczny: 1) łączący elementy w jedną całość, uogólniający, całościowy, nieanali tyczny; 2) otrzymywany sztucznie przez syntezę (w przeciwieństwie do związków naturalnych). syntetyczny wskaźnik wyników działalności przedsiębiorstwa, wskaźnik odzwierciedlający ekon. rezultat działalności przedsiębiorstwa, np. stopa zysku, wynikowy poziom kosztów itp. syntetyzm, nurt w malarstwie reprezentowany przez szkołę z Pont-Aven, polegający na radykalnym uproszczeniu form, stosowaniu płaskiej plamy barwnej obwiedzionej konturem (cloisonizm) oraz odrzuceniu zasad perspektywy i malowania z natury. synteza, połączenie (fiz. lub myślowe) danych części w nową całość. synteza, filoz. u G.W. Hegla — ostatni etap trójfazowego rozwoju rzeczywistości (teza — antyteza — synteza). synteza, metodol. formułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie uznanych twierdzeń cząstkowych, szczegółowych. synteza Fischera-Tropscha [s. fyszera -psza] →syntinowy proces. synteza myślowa, jedna z podstawowych czynności umysłu ludzkiego polegająca na łączeniu w nową całość wyodrębnionych przez analizę myślową elementów (części, cech, relacji) danego obiektu czy problemu. syntinowy proces (synteza FischeraTropscha), proces katalitycznego uwodorniania tlenku węgla, w wyniku którego otrzymuje się gł. benzynę syntet., oleje; obecnie b. rzadko stosowany ze względu na wysoki koszt procesu. syntofolina, farm. →stilbestrol. syntonia, psychol. zdolność szybkiego przystosowania się emocjonalnego do otoczenia, łatwego nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi. Syping, m. w Chinach (Cilin); 150 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu ciężkiego (wielkie zakłady paliw); węzeł kolejowy. Sypuła KONSTANTY (pseud. Edmund i in.), 1882-1937, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL, KPP; wiceprzewodn. ZG Związku Zaw. Pracownic i Pracowników Przemysłu Bud.; czł. WKP(b). Syracuse [syrəkju:s], m. w USA (stan Nowy Jork); 193 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 619 tys. (1966); ośr. przemysłu maszyn., elektrotechn., metal., chem., samoch., mat. bud.; uniwersytet. Syrakuzy (Siracusa), m. i port we Włoszech (Sycylia), ośrodek adm. prow. S.; 102 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przem. i turyst.; gr. świątynia, teatr, twierdza (VII~IV w. p.n.e.); rzym. gimnazjon, amfiteatr (I-III w.); katedra (VII, XVIII w., przebudowana ze świątyni antycznej z V w. p.n.e.); zamek i pałace (XIII-XVIII w.).— W starożytności kolonia gr. (zał. w VIII w. p.n.e.); najpotężniejsze miasto-państwo wyspy; od V-poł.

VI w. p.n.e. pod rządami tyranów; od II w. p.n.e. pod władzą Rzymu. Syr-daria, rz. w azjat. części ZSRR; powstaje z połączenia Narynu i Kara-darii; dł. 2206 km (z Narynem — 3078 km), dorzecze 462 tys. km2; uchodzi do Jez. Aralskiego; wyzyskiwana do nawadniania. syrena, godło herbowe Warszawy; od pocz. XV w. znane pod różnymi postaciami; jako wizerunek kobiety z rybim ogonem ustalone w XVIII w. syrena, techn. generator dźwięku; działa na zasadzie okresowego przerywania strugi gazu, przepływającej pod odpowiednio dużym ciśnieniem. syrenowate (Sirenidae), rodzina płazów ogoniastych; smukłe, do 70 cm dł.; tylne nogi uwstecznione; wody bagienne pd.wsch. Ameryki Pn.; Sirenia lacertina (do 70 cm dł.) hodowana w akwariach. syreny (Sirenia), rząd dużych, wodnych, w większości mor. ssaków roślinożernych; kończyny przednie płetwowate, tylne zanikły; strefa między- i podzwrotnikowa; cenione ze względu na mięso, tłuszcz i skórę; manaty, diugoń, krowa morska. syreny, mit. gr. demony morza, półkobiety-półptaki; śpiewem wabiły żeglarzy na śmierć; w średniowieczu symbol pokus nieczystych. Syreński (Syreniusz) SZYMON, ok. 15401611, botanik; prof. Akad. Krakowskiej; autor dzieła lekarsko-przyrodn. Zielnik... Syrewicz BOLESŁAW, 1835-99, rzeźbiarz; liczne nagrobki w kościołach i na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie; popiersia, medaliony. Syria (Syryjska Republika Arabska), państwo w Azji Pd.-Zach.; 185,2 tys. km2, 5,9 mln mieszk. (1969), gł. Syryjczycy; stol. Damaszek, inne gł. m.: Haleb, Homs, Hama; dzieli się na 13 prowincji; j.u. arabski. Większość powierzchni wyżynna, pustynna; na pd.-zach. góry Antyliban; klimat na zach. — śródziemnomor., na pozostałym obszarze — gorący, suchy; gł. rz. Eufrat. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa (częściowo sztuczne nawadnianie) zbóż (gł. pszenicy i jęczmienia), bawełny, drzew i krzewów owocowych, tytoniu, buraków cukr.; hodowla (gł. koczownicza) owiec, kóz, bydła; wydobycie ropy naft., rzemiosło; gł. port mor. Latakija. — Od VI w. p.n.e. satrapia pers., od końca IV w. centrum monarchii Seleucydów; od 64 p.n.e. prowincja rzym.; od VII w. pod panowaniem arab., od XI w. — Seldżuków (w tym okresie feud. państewka krzyżowców), następnie — egip. Mameluków; od 1517 prowincja tur.; od 1922 terytorium mandatowe Francji; od 1941 (faktycznie 1943) niepodległa republika (wycofanie wojsk obcych 1946); czł. ONZ od 1945; przewrót wojsk. 1949, rządy dyktatorskie 1951-54; 1958-61 unia z Egiptem (ZRA); przewroty wojsk. 1961, 1962, 1963, następnie 1966 (proklamowanie demokr., socjalist. republiki); 1967 przedmiot agresji izrael. (część terytorium okupowana); od 1969 rządy krajowego kierownictwa partii al-Baas (tymczasowa konstytucja); 1971 proklamowanie federacji z Egiptem i Libią. Syriam (Sanljin), m. w Birmie, port nad rzeką Rangun (odnoga Irawadi); 20 tys. mieszk. (1964); rafineria ropy naftowej. syringomyelia, nauk. nazwa jamistości rdzenia. Syrinks, mit. gr. nimfa; ukochana Pana; uciekającą przed nim bogowie zmienili w trzcinę, z której Pan sporządził instrument zwany syryngą lub fletnią Pana. Syriusz, α CMa, najjaśniejsza gwiazda nieba znajdująca się w m gwiazdozbiorze Psa Wielkiego, o jasności —1, 4. Syriusz, mit.gr. pies Oriona; wraz z nim przeniesiony między gwiazdy. Syrkus HELENA, ur. 1900, żona Szymona, architekt i urbanista; prof. Polit. Warsz.; czł. Praesensu, CIAM; wraz z mę-

żem prace z dziedziny teorii mieszkalnictwa społ., współpraca przy projektach osiedli mieszkaniowych w Warszawie, willi. Syrkus SZYMON, 1893-1964, architekt i urbanista; prof. Polit. Warsz.; czł. Bloku, Praesensu, CIAM; wille, osiedla mieszkaniowe (WSM — Rakowiec, Koło w Warszawie), pawilon na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (z żoną); prace teoret. {Warszawa funkcjonalna, z J. Chmielewskim). Syrlin [zü-] JÖRG (st.), ok. 1425-91, rzeźbiarz niem., reprezentant późnego gotyku; rzeźbione stalle katedry w Ulm; jego syn — JÖRG mł. (ok. 1455-po 1521) — kontynuował tradycje warsztatu ojca. Syrokomla WŁADYSŁAW (właśc. Ludwik Kondratowicz), 1823-62, poeta; prostotą środków artyst. bliski poezji lud.; demokr. w tendencji, realist. wiersze {Lalka) oraz poet. gawędy i obrazki (Janko Cmentarnik); przekłady poetów polsko-łacińskich. syrop, roztwór o dużej zawartości cukru, konsystencji półpłynnej, np. s. ziemniaczany (skrobiowy) lub s. owocowe (66-68% cukru). syropiarnia, zakład przemysłu rolnospoż. produkujący syrop skrobiowy z krochmalu przez jego scukrzanie, neutralizację, odbarwianie i zagęszczanie. syrop leczniczy →ulepek. Syrový JAN, 1888-1971, generał czechosł.; podczas I wojny świat, współorganizator czechosł. korpusu w Rosji; 1926 i 193839 min. obrony nar.; 1938 premier; przyjął warunki narzucone Czechosłowacji w układzie monachijskim. Syrski SZYMON, 1824-82, zoolog; prof. uniw. we Lwowie, dyr. muzeum w Trieście; wykrył gonady męskie u węgorza (narząd S.); prace nauk. i popularnonaukowe. Syrta Mała (Gabes), zatoka M. Śródziemnego, u wybrzeża Tunezji; głęb. 20-40 m. Syrta Wielka, zatoka M. Śródziemnego, u wybrzeża Libii; głęb. do 1083 m. syrton, ogól żywych i martwych zwierząt, znoszonych prądem wody w rzekach; stanowi pokarm ryb. syryjska dynastia →izauryjska dynastia. Syryjska Pustynia, pustynia w Azji Pd.Zach.; piaszczysta; roczna suma opadów do 150 mm; rurociągi naft. Kirkuk-Hajfa i Abkaik-Sajda; szosa Damaszek-Bagdad. syryjski język: 1) dialekt wschodnioaramejski m. Edessy od ok. II do XVI w.; 2) dialekt języka arab., którym posługuje się współcześnie ludność Syrii, Libanu, Jordanii. syrynga, dęty instrument muz., rodzaj fletu, popularny w staroż. Grecji; używany do dzisiaj w muzyce lud. niektórych krajów, np. na Bałkanach. system, uporządkowany wewn. układ elementów mający określoną strukturę (całość); zespół zasad organizacyjnych, norm i reguł obowiązujących w danej dziedzinie (np. s. finansowy, s. wychowania), i system, geol. jednostka podziału utworów geol. — zespół skał powstałych w ciągu jednego okresu; dzieli się na oddziały. system, log. całościowy i uporządkowany zespół zdań połączonych ze sobą stosunkami log. wynikania. system, rnetodol. zespół sposobów działania (metoda). systematyka, podział na grupy wg pewnego systemu; dziedzina nauk. zajmująca się systematyzacją (klasyfikacją) pewnych przedmiotów czy pojęć. systematyka organizmów (klasyfikacja organizmów), dyscyplina biol. zajmująca się klasyfikowaniem gat. zwierząt i roślin, i tworzeniem naturalnego układu systematycznego (zool. i bot.), obrazującego stopnie pokrewieństwa rodowego.

Szaflary 1139 systematyzacja, ujmowanie czegoś w system, porządkowanie wg określonych zasad; systematyzowanie. System International [systym yntərnäszənl] →międzynarodowy układ jednostek miar. system organów, anat. →-kład narządów. system prawa, ogół norm prawnych obowiązujących w państwie w określonym czasie. System Rezerwy Federalnej (Federal Reserve System), centr. system bankowy USA, ppwstały 1913; obejmuje 12 okręgowych banków emisyjnych oraz niektóre banki stanowe i tow. powiernicze. systole, okres skurczu serca, a także określenie samego skurczu serca, używane zwykle w odniesieniu do skurczu komór. syta, brzeczka miodowa z miodu pszczelego i gorącej wody, gotowana i po dodaniu przypraw poddana fermentacji w celu otrzymania miodu pitnego. sytuacja: 1) zespół okoliczności, położenie, w jakim się kto znajduje, ogół warunków, w których się coś dzieje, coś się rozwija; 2) fragment akcji w utworach dram.; scena; 3) daw. pozycja, stanowisko. sytuacyjna metoda badań, stosowana gł. w socjologii, psychologii i pedagogice metoda badania jednostek lub małych grup społ. w warunkach naturalnych. sytuowany, będący w określonej sytuacji materialnej. Syzrań, m. w Ros.FSRR (obw. kujbyszewski), nad Wołgą; 174 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., rafineria ropy naft.; w pobliżu wydobycie ropy naft. i łupków bitumicznych. Syzyf, mit. gr. przebiegły i podstępny król Koryntu; po śmierci skazany w Tártarze na wtaczanie pod górę głazu, który ponownie osuwał się na dawne miejsce; stąd „syzyfowa praca" — bezowocny trud. syzygia, łączna nazwa dla koniunkcji i opozycji planet. Szaab, Asz- (do 1967 Al-Ittihad), stol. Jemenu Pd.; 30 tys. mieszk. (1965); ośr. rzemiosła i handlu. szabas →sabat. szabaśnik, obudowana część pieca kuchennego do podgrzewania lub przechowywania ciepłych potraw; dawniej także polowy piec do pieczenia chleba. Szabatowski LUDWIK (pseud. Sobota i in.), 1891-1927, działacz PPS, POW, KPP i związków zaw.; od 1923 czł. KC KPRP i KPP. Szabbi, asz- ABU'L KASIM, 1909-34, arab. poeta i krytyk lit. z Tunezji; dywan wierszy lir., studium o wyobraźni poet. Arabów, artykuły. Szabelewski JERZY, ur. 1911, tancerz, pedagog; solista wielu zespołów baletowych eur. i amer.; od 1939 w USA. Szabelski BOLESŁAW, ur. 1896, kompozytor, organista, pedagog; utwory orkiestrowe (Improwizacje, Concerto grosso), organowe, wokalne, koncerty. szaber, bud. →tłuczeń. szaber, potocznie przywłaszczanie, rabunek opuszczonego mienia, zwykle podczas wojny. szabla, sport broń sieczna i kolną używana w szermierce; rękojeść drewn., głowica i skuwki z lanego żelaza, kosz z blachy, klinga ze stali; waga do 500 g, całkowita dł. 105 cm; także męska konkurencja szermiercza; walka do 10 min, o zwycięstwie decyduje 5 zadanych trafień. szabla, wojsk, broń sieczna o krzywej głowni, przeznaczona do rąbania i kłucia, używana od starożytności; w Polsce — od XVI w. (pol. typ sz.). szable, łow. dolne kły samca dzika. szablodzioby (Recurvirostridae), rodzina ptaków z rzędu mew-siewek; 7 gat.; dziób długi, cienki, zagięty ku górze; wybrzeża mórz wszystkich kontynentów; w Polsce chronione.

szablon, potoczna nazwa wykroju lub wzornika. szablon, szt. plast. →patron. Szablowski JERZY, ur. 1906, historyk sztuki; prof. Uniw. Jag., czł. PAN, dyr. Państw. Zbiorów Sztuki na Wawelu; organizator inwentaryzacji zabytków; badania sztuki późnego gotyku, renesansu i maniery zmu. Szabó [sobo:] DEZSŐ, 1879-1945, pisarz węg.; pełna sprzeczności twórczość łącząca ostrą krytykę społ. z ideologią faszyzmu; powieści, publicystyka. Szabó [sobo:] IMRE, ur. 1912, prawnik węg., specjalista w dziedzinie teorii państwa i prawa; czł. Węg. Akad. Nauk i PAN. Szabó [sobo:] ISTVÁN, ur. 1940, węg. reżyser film.; filmy fabularne o współcz. problematyce filoz. i ideologicznej (Wiek marzeń). Szabó [sobo:] LÖRINC, 1900-57, poeta węg.; poezje ewoluujące od anarchistycznego buntu (wpływ ekspresjonizmu) poprzez egocentryzm do subtelnej liryki; przekłady poezji fr., niem., angielskiej. Szabó [sobo:] MAGDA, ur. 1917, pisarka węg.; powieści psychol. (Fresk, Sarenka, Bal maskowy), dramaty, książki dla dzieci i młodzieży. szabota, dolna część młota mech. przejmująca uderzenia poprzez zamocowywane na niej kowadło lub matrycę. szabrownictwo, kradzież lub przywłaszczenie mienia pozbawionego należytej ochrony wskutek wojny lub innego nadzwyczajnego zdarzenia (klęski żywiołowej, katastrofy itp.). szach, tytuł władców pers.; używany był też przez innych władców muzułmańskich. szach, w grze szachowej ruch powodujący bezpośrednie zagrożenie króla. Szachmatow ALEKSIEJ A., 1864-1920, ros. językoznawca, historyk kultury; prof. uniwersytetu w Petersburgu, czł. Petersburskiej AN; twórca szkoły badań latopisarstwa, twórca prawa o cofnięciu akcentu w językach wschodniosłow.; liczne prace językoznawcze. szachowe figury, dwa komplety (biały i czarny) po 16 figur: król, hetman (dama), 2 wieże, 2 gońce (laufry), 2 skoczki (konie), 8 pionków, służące do gry w szachy. szachowe olimpiady, międzynar. turnieje drużynowe reprezentacji państw, rozgrywane od 1927, organizowane przez Międzynar. Federację Szachową (zał. 1924); 1930 tytuł mistrzowski zdobyła Polska. szachownica (korona, Fritillaria), bylina strefy umiarkowanej z rodziny liliowatych; w Polsce m.in. sz. kostkowata, o płatkach kwiatu w purpurowo-brun. sz.; chroniona. szachownica, tablica o 64 kwadratach na przemian czarnych i białych, służąca do gry w szachy i warcaby. szachownica pól, układ małych pól i zagonów oddzielonych miedzami itp.; jest wynikiem gł. rozdrobnienia gospodarstw rolnych i rozproszenia ich części; ujemne skutki gosp. sz.p. zmniejsza się np. przez scalanie gruntów lub gospodarkę zespołową. Szachowskoj ALEKSANDR A., książę, 1777-1846, ros. dramaturg i poeta; organizator i kierownik teatr, zespołu i szkoły w Petersburgu; klasycyst. komedie obyczajowe. szachrajstwo, oszustwo, krętactwo. Szachrisjabz, m. we wsch. części Uzb. SRR (obw. kaszkadaryjski); 22 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., oczyszczalnia bawełny; rzemiosło artystyczne. Szachtarsk, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 73 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam., przemysł mat. budowlanych. Szachty, m. w Ros.FSRR (obw. rostowski), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 205 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł skórz., drzewny.

szachy, gra prowadzona na szachownicy przez 2 przeciwników, z których każdy ma 16 figur (jeden białe, drugi czarne) i wykonuje nimi określone przepisami ruchy; grę kończy mat. Szacki STANISŁAW T., 1878-1934, radz. pedagog, reformator wychowania; dążył do stworzenia ze szkoły ośrodka pracy kult.-oświatowej w środowisku. szacować: 1) określać wartość materialną czegoś (cenę, rozmiar, ilość, liczbę itp.); osądzać czyjąś wartość, wygląd, postępki itp.; oceniać, taksować; 2) daw. szanować, poważać, cenić. Szadek TOMASZ, 1550(>)-1611(?), kompozytor, śpiewak w kapeli król. i rorantystów; kompozycje kościelne. Szadek, m. w pow. sieradzkim, woj. łódzkim; 2,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; późnogot. kościół parafialny (XIV w.). — Prawa miejskie 1295 (do 1870) i 1919; w XVI w. znaczny ośr. su-kiennictwa: udział mieszkańców w powstaniach 1830-31 i 1863; 1905 manifestacje patriot., starcia robotników z policją; w czasie II wojny świat, liczba mieszk. zmniejszyła się o 1/5. Szadkowski STANISŁAW (pseud. Karol), 1895-1942, działacz ruchu robotn.; czł. KPP; organizator PPR i GL w Krakowskiem (czł. Kom. Obw. PPR); zamordowany przez hitlerowców. szadok, roln. →pompela. Szadr IWAN D., 1887-1941, rzeźbiarz radziecki; pomniki, nagrobki, portrety, rzeźby o tematyce rewol. (Brukowiec — broń proletariatu). Szadrinsk, m. w Ros.FSRR (obw. kurgański), w dorzeczu Obu; 69 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., metal., spoż., obuwniczy. szadź (sadź), osad kryształków lodowych powstający wskutek nagłego zamarzania b. małych, przechłodzonych kropelek wody, mgły lub chmury, przy zetknięciu się ich z przedmiotami. Szafarkiewicz BRUNON JÓZEF, 1822-92, botanik, pedagog; red. „Ziemianina"; napisał Historię naturalną dla szkół, podał spis flory W. Księstwa Poznańskiego. szafarz, w dawnej Polsce: 1) urzędnik celny; 2) funkcjonariusz na folwarku szlacheckim; 3) u Krzyżaków — wyższy urzędnik zarządzający spichlerzem zakonnym. Szafer WŁADYSŁAW, 1886-1970, botanik; prof. Uniw. Jag., organizator i dyr. Instytutu Botaniki PAN w Krakowie oraz Zakkładu Ochrony Przyrody PAN tamże, czł. PAN; twórca pol. szkoły paleobot.; czołowy działacz ochrony przyrody; inicjator i red. dzieł: Szata roślinna Polski, Ochrona przyrody i jej zasobów, liczne prace nauk. i popularnonaukowe. Szafi esz-Szejch AHMED, ?—1971, sudański działacz ruchu robotn. i związkowego; od 1950 sekr. gen. Federacji Zw. Zaw. Sudanu; 1957-70 wiceprzewodn., następnie przewodn. ŚFZZ; w wyniku represji, którenastąpiły w Sudanie po nieudanym zamachu stanu 1971 aresztowany i stracony; międzynar. nagr. Leninowska. Szafii, asz-, 767-820, arab. teolog i znawca prawa muzułm., twórca ortodoksyjnej' szkoły prawa muzułm. (szafiiei); autor licznych dzieł. szafiici, zwolennicy ortodoksyjnej szkoły-prawa muzułm., zał. w VIII w. przez arab. teologa asz-Szafii. szafir, minerał, niebieska, przezroczysta odmiana korundu; ceniony kamień szlachetny, używany w jubilerstwie i w przemyśle przyrządów precyzyjnych. szafirèk (Muscari), bylina z rodziny liliowatych, gł. obszaru śródziemnomor.; w Polsce sz. drobnokwiatowy, o kwiatach niebieskich, też uprawiany jako ozdobny. Szaflarska DANUTA, ur. 1915, aktorka teatrów warsz.; Lizzie — Ladacznica z zasadami J.P. Sartre'a; występy w filmie (Zakazane piosenki), radiu i telewizji. Szaflary, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Białym Dunajcem; miejscowośćletniskowa; wytwórnia nart.

1140 szaflik szaflik, naczynie okrągłe, zwykle drewn., z jednym lub dwoma uchami, używane w murarstwie i w gospodarstwach wiejskich. szafot, rusztowanie, podwyższenie, na którym ścinano skazanych na śmierć. szafran (krokus, Crocus), bulwiasta bylina gł. z gór obszaru śródziemnomor.; sz. uprawny dostarcza przyprawy, tzw. szafranu; sz. wiosenny uprawiany jako ozdobny; w Karpatach chroniony sz. spiski, o liliowych kwiatach. szafran, wysuszone i sproszkowane znamiona lub pręciki kwiatów szafranu uprawnego, używane jako przyprawa i barwnik (ciemnopomarańczowy) do ciast, potraw, wódek gatunkowych itp. Szafran BRONISŁAW, 1897-1968, botanik; prof. Uniw. Jag. i Instytutu Botaniki PAN w Krakowie; dyr. Ogrodu Bot. w Krakowie; jako pierwszy w Polsce posługiwał się metodą analizy pyłkowej; prace z dziedziny briologii. Szafran TADEUSZ, UΓ. 1886, plastyk; wykładał w Państw. Szkole Sztuk Zdobniczych w Krakowie; ceramika artyst., także prace teoret. z tej dziedziny. Szafranek JÓZEF, 1807-74, działacz nar. na Śląsku, ksiądz; 1848-49 poseł do prus. Zgromadzenia Nar.; walczył o ięzyk pol. i poprawę bytu górników i hutników. Szafraniec JAN, 1363-1433, kanclerz król. od 1423, biskup włocławski od 1428; przeciwnik Luksemburgów i Krzyżaków; zwolennik porozumienia z husyckimi Czechami. Szafraniec PIOTR, ?-1437, wojewoda sandomierski od 1431, krak. od 1433; współtwórca unii pol.-litew.; zwolennik unii z Czechami; 1433 stał na czele husytów czes. posiłkujących Polaków w wojnie z Krzyżakami. Szafraniec STANISŁAW, Z PIESKOWEJ SKAŁY, ok. 1525-98, wojewoda sandomierski 1581-87, kalwin; zwolennnik ruchu egzekucyjnego; przeciwnik Habsburgów. Szafrański HENRYK, ur. 1905. działacz ruchu robotn.; 1941 działacz ZWW, od 1942 działacz i organizator PPR, GL, AL i rad nar.; od 1945 poseł od KRN i na Sejm; od 1964 czł. KC PZPR, 1967-71 I sekr. Warsz. KW PZPR; od 1971 czł. Rady Państwa. Szafuza (Schaffhausen;, kanton w pn. Szwajcarii, nad Renem; 298 km2, 73 tys. mieszk. (1968); stol. Sz.; j.u. niemiecki. Szafuza (Schaffhausen), m. w Szwajcarii, nad Renem, stol. kantonu Sz.; 59 tys. mieszk.—zespół miejski (1968); przemysł maszyn., produkcja zegarków; elektrownia na Renie; ośr. turyst.; muzeum; romańska bazylika (XII w.), ratusz (XIV/ /XV w.), arsenał (XVII w.); got., renes. i barok, kamienice mieszczańskie. Szaginian MARIETTA S., ur. 1888, pisarka ros.; czł. Arm.AN; powieści ukazujące okres rewolucji i budownictwa socjalist. w Armenii; reportaże, eseje lit.; powieśćkronika z życia rodziny Uljanowów. szagryn (jaszczur), skóry cielęce, kozie lub owcze, garbowania roślinnego, z licem groszkowanym, barwionym, dość miękkie, używane do wyrobu galanterii kaletniczej. szahada, wyznanie wiary, jeden z podstawowych obowiązków muzułmanina. Szahdżahanpur (ang. Shahjahanpur), m. w Indii (Uttar-Pradesz); 120 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chemiczny. Szahdżehan, 1592-1666, władca ind. z dyn. Wielkich Mogołów, syn Dżehangira, organizator państwa i budowniczy (Tadż Mahal w Agrze, Czerwony Zamek i meczet piątkowy w Delhi); więziony (dożywotnio) przez syna Aurangzeba. Szahi (dawniej Aliabad), m. w Iranie (Mazandaran); 39 tys. mieszk. (1966); duży ośr. przemysłu włókienniczego. Szah-name (Księga królów), pers. epos nar.; dzieje Iranu od stworzenia świata do upadku dyn. Sasanidów; napisany przez Firdausiego (ukończony ok. 1010); wybitne dzieło literatury nowopers., inspirowało wielu poetów i pisarzy.

Szahreza, m. w Iranie (Isfahan); 34 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Szahrkord, m. w środk. Iranie, ośr. adm. okręgu Bachtiari i Szahrmahal; 31 tys. mieszk. (1969). Szahrud, m. w pn. Iranie; 28 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu cukr. i handlu. Szajba, m. w Kuwejcie, port nad Zat. Perską; ok. 50 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft.; przemysł petrochem.; zakłady odsalania wody morskiej. Szajdzińska-Krawczyk BARBARA, UΓ. 1925, malarka; czł. Grupy Realistów; uprawia sztukę tematyczną o nastroju surrealnym. szajka, grupa ludzi zorganizowanych dla wspólnej przestępczej działalności; banda. Szajn GRIGORIJ A., 1892-1956, astronom radz.; czł. AN ZSRR; prace ze spektroskopii gwiazd i mgławic; stwierdził szybki ruch obrotowy' gwiazd wczesnych typów widmowych; badał gwiazdy podwójne, koronę słoneczną. Szajna JÓZEF, ur. 1922. scenograf, reżyser, malarz; 1955-66 w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie; dekoracje (Dziady Mickiewicza); inscenizacje (Puste pole T. Hołuja) o dominującej idei plast.; od 1971 dyr. Teatru Klasycznego w Warszawie. Szajnocha KAROL, 1818-68, historyk; cenne literacko prace hist. inspirujące pisarzy (m.in. Sienkiewicza); Jadwiga i Jagiełło, Bolesław Chrobry. Szajnocha WŁADYSŁAW. 1857-1928, geolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU, współzałożyciel Pol. Tow. Geol.; prace dotyczące gł. budowy geol. Karpat, kopalin użytecznych i wód mineralnych. Szajnowicz-Iwanow JERZY (właśc. J. Iwanow), 1911-43, bojownik gr. ruchu oporu, pochodzenia pol.; uczestnik licznych akcji sabotażowych (m.in. zatopił kilka niem. okrętów); uwięziony 1942, a następnie stracony przez hitlerowców. szajry (Shires), ang. rasa koni pociągowvch. największych (wys. w kłębie 165l80 cm) i naicięższych (do 1200 kg) na świecie; maść gł. kara, skarogniada i gniada. szakale, drapieżniki z rodziny psów; kilka gat.; mniejsze od wilka, żywią się drobnymi zwierzętami, padliną i roślinami; naiposnolitszy sz. złocisty; Afryka, Azja, Płw. Bałkański. Szakasits [sokoszicz] ARPÁD, 1888-1965, polityk węg.; 1944 przewodu. Kom. Wykonawczego Frontu Węg. (ruchu oporu); 1948-50 nrezydent republiki, od 1959 czł. KC WSPR. Szakib Arslan. 1869-1946. arab. pisarz, poeta, działacz kult. z Libanu; czł. Akad. Arab. w Damaszku; studia lit., hist., szkice, poezie. szakłak (Rhamnus cathartica). ciernisty krzew strefy umiarkowanej; w Polsce rośnie w lasach i zaroślach; kora i owoce lecznicze. Szakonyi [sokońi] KÁROLY, ur. 1931, pisarz węg.; opowiadania, powieści i dramaty (Diabelska Góra), gł. na temat norm moralnych społeczeństwa socjalistycznego. Szakun WŁODZIMIERZ, 1883-1944, działacz lud.; współorganizator NPCh; zginął w Stutthofie. szala, każda z dwóch symetrycznie umieszczonych części wagi przeznaczonych do kładzenia na jednej ważonego ciężaru, na drugiej odważnika. szalanda, żegl. →błotniarka. Szalapin FIODOR I., 1873-1938, ros. śpiewak (bas), o świat, sławie; Wspomnienia z mojego żucia. Szálasi [ss:loszi] FERENC. 1897-1946, węg. polityk faszystowski: założyciel 1937 Nar. Partii Socialist.; od X 1944 u władzy, rządy terroru; 1946 stracony jako zbrodniarz wojenny. szalbierstwo, wykroczenie polegające na wyłudzeniu płatnego świadczenia bez zamiaru uiszczenia należności (np. przejazdu, wstępu na widowisko). Szalbut ANNA, 1906-42, działaczka ruchu lud.; czł. ZMW RP „Wici" i SL, od 1942 SL-,,ROCH" i Lud. Związku Kobiet; orga-

nizatorka pomocy więźniom Oświęcimia; zginęła w Oświęcimiu. szalej jadowity (cykuta, Cicuta virosa), bylina strefy umiarkowanej, z rodziny baldaszkowatych, o czerwonawej łodydze do 1,20 m wys.; w Polsce na terenach podmokłych; zawiera silnie trujące alkaloidy, gł. w kłączu. Szalonek WITOLD, ur. 1927, kompozytor, pedagog; utwory wokalno-instrumentalne (Wyznania), symf. {Les sons, Mutazioni). szalotka (cebula szalotka, Allium ascalonicum), cebulowa bylina warzywna (też leczn.), pochodząca z pd.-zach. Azji, uprawiana dla drobnych, przyprawowych cebul (gł. konserwy) oraz szczypioru. Szalowa, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim; barok, kościół drewn. z jednolitym wystrojem wnętrza (XVIII w.). szalowanie, bud. →deskowanie. szalupa, łódź okrętowa wiosłowo-żaglowa ze ściętą rufą (pawężową)' mniejsza niż barkas; używana do celów szkoleniowych, komunik., ratownictwa itp. szał (furia), ostre zaburzenia świadomości z gwałtownym podnieceniem; objaw niektórych chorób psych, i zatruć. szałamaja, dawny instrument muz., aerofon (dęty drewn.), ze stroikiem podwójnym; we Francji sz. oznaczała sopranowy pomort. szałas, prymitywne pomieszczenie mieszkalne z gałęzi, chrustu, trawy u koczowniczych plemion w ciepłym klimacie; także trwały budynek drewniany na hali. szałaśnictwo pasterskie, pol. forma gospodarki alp. prowadzona na Podhalu, w Karkonoszach i Beskidach; nazwa od budowanych na halach szałasów pasterskich. Szałowski ANTONI, ur. 1907, kompozytor; utwory symf., kameralne; od 1931 w Paryżu. szałwia (Salvia), kosmopolityczna bylina; w Polsce 6 gat., m.in. sz. łąkowa; sz. lekarska uprawiana jako leczn.; na klombach i rabatach — sz. ogrodowa, o czerwonych kwiatach. szaman, czarownik u wielu społeczeństw niecywilizowanych; nazwa przyjęta od Tunguzów; wg wyznawców szamanizmu posiadał nadprzyrodzoną moc (siłę magiczną) oddziaływania na rzeczywistość. szamanizm, typ pierwotnych wierzeń i praktyk rel. oparty na rozbudowanym systemie wiary w duchy i dusze, związany z instytucją szamanów; gł. pn. Azja, Oceania. Szamarzewski AUGUSTYN, 1832-91, uczestnik powstania 1863{ ksiądz; organizator pol. spółdzielczości kredytowej w zaborze pruskim. Szamasz (sumer. Utu lub Babbar), mit. babil.-asyr. bóg słońca, prawa, sprawiedliwości i wyroczni; wyobrażany z promieniami (słonecznymi) u ramion; atrybuty: m.in. czteroramienna gwiazda w kole, uskrzydlony dysk słoneczny; gł. ośr. kultu: Larsa (w Sumerze) i Sippar (w Akadzie). szambelan, godność na dworach eur., odpowiednik podkomorzego; w Polsce od czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. szambo →-gnilny dół. szamerunek, ozdobne obszycie ubioru taśmą, sznurem lub galonem, stosowane od poł. XVI w. Szamiakin IWAN, ur. 1921, prozaik białorus.; powieść Głęboki nurt poświęcona walce partyzantów białorus. z hitlerowskim najeźdźcą; powieści z życia współcz. wsi białoruskiej. Szamil, ok. 1798-1871, przywódca walki wyzwoleńczej górali Kaukazu skierowanej przeciw Rosji 1834-59; zesłany. Szammar, Dżabal, góry w pn. części Płw. Arabskiego; dł. 150 km, wys. do 1825 m. Szamocin, m. w pow. chodzieskim, woj. pozn.; 3,0 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny; prawa miejskie 1748. — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopolskim 1918-19.

Szarek 1141 szamotowe wyroby, wyroby ceram. o ogniotrwałości 1580-1750°, składające się gł. z tlenku glinu i krzemionki; stosowane do budowy pieców hutn., ceram. i in. Szamotuły, m. pow. w woj. pozn., na Pojezierzu Pozn.; 14,7 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. (cukrownia, olejarnia), drzewny, wytwórnia pasz; muzeum regionalne (w późnogot. wieży mieszkalnej dawnego zamku), got. kościół (XV, XVI w.) i barok, kościół poreformacki (XVII w.). — Prawa miejskie przed 1383; w XVI w. jeden z gł. ośr. rel. i kult. różnowierców w Wielkopolsce; w 2 poł. XIX w. silny ośr. pol. ruchu nar.; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. szamozyt, minerał z grupy chlorytów, glinokrzemian żelaza; ciemnozielony lub czarny; występuje w skałach osadowych; ważna ruda żelaza. szampan, grupa białych win musujących, produkowanych gł. w Szampanii (Francja), wytrawnych, półwytrawnych lub słodkich. Szampania (Champagne), kraina hist. w pn. Francji; ważny region uprawy winorośli i produkcji wina; gł. m.: Reims, Troyes (stolica hist.). —Od V w. w państwie Franków, 1284 połączona z domeną królewską. szampański królik (królik srebrzysty francuski), gr. rasa królików futerkowomięsnych; maść czarno-, brunatno-, niebiesko- lub żółtosrebrzysta, zależnie od odmiany; uszy stojące; cięż. 3.5-4,5 kg. szampony, środki do mycia włosów; zawierają substancje powierzchniowoczynne, składniki zmiękczające wodę, substancje kosmetyczne i lecznicze. Szamsziadad I, ?-ok. 1716 p.n.e., kr'ól Asyrii od ok. 1748; założyciel dyn. amuryckiej; rozszerzył obszar państwa; doprowadził kraj do rozkwitu. Számuely [sa:mueli] TIBOR, 1890-1919, działacz węg. ruchu robotn.; 1918 współzałożyciel KPW, 1919 w rządzie Węg. Republiki Rad. Szan, lud wsch. część Birmy; ok. 1,5 mln; tworzą autonomiczny stan w Birmie; język grupy thai. Szan, stan autonomiczny w pn. Birmie; 158,2 tys. km2, 2,0 mln mieszk. (1962), gł. Szanowie; ośr. adm. Tongdżi. Szanajca JÓZEF, 1902-39, architekt; reprezentant kierunku funkcjonalno-konstruktywistycznego, czł. Praesensu; budynki mieszkalne i użyteczności publ. (szpital PCK na Solcu, wille na Saskiej Kępie i Żoliborzu w Warszawie). Szancer JAN MARCIN, ur. 1902, malarz, rysownik; prof. ASP w Warszawie; ilustracje, gł. książek dla dzieci; kostiumy i dekoracje teatr, i filmowe. Szancer WŁADYSŁAW (pseud. Władysław Ordon), 1848-1914, poeta; łączył poetykę romant. i kult idei niepodległościowych z motywami społ. liryki pozytywizmu. Szandlerowski ANTONI, 1878-1911, poeta, ksiądz; modernist. poezje i proza lir. (Confiteor), alegor. poematy dram. {Paraklet, Maria z Magdali). Szanfara, asz-, VI w., arab. poeta-rozbójnik; wygnany z plemienia napisał kasydę tłumaczoną na wiele języków, także na pol., m.in. przez A. Mickiewicza. Szang (Szang-In), 1766(?)-1122 p.n.e., pierwsza hist. dynastia chiń., której panowanie przypada na wczesną epokę brązu; potwierdzona przez wykopaliska z Anjangu. Szanghaj, największe miasto i port mor. Chin, nad M. Wschodniochińskim; 10,7 mln mieszk. (1968); wielki ośr. przemysłu ciężkiego, włók. i spöż.; węzeł kol., lotnisko; 3 uniwersytety. Szang Jang, 398-338 p.n.e., chin. myśliciel, polityk i mąż stanu; jego reformy społ.-ekon. przygotowały zwycięstwo dyn. Cin 221 p.n.e. Szaniawski IGNACY, ur. 1909, pedagog; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się m.in. kształceniem politechnicznym.

Szaniawski JERZY, 1886-1970, dramaturg i prozaik; refleksyjno-symboliczne dramaty psychol. i komedie łączące nastrojowy liryzm z groteską; Żeglarz, Adwokat i róże, Most, Dwa teatry; opowiadania Profesor Tutka, wspomnienia. Szaniawski JÓZEF KALASANTY, 1764-1834, działacz polit., filozof; jakobin pol.; uczestnik powstania 1794; czł. Deputacji Pol.; w Królestwie Pol. prokurator gen, i kierownik cenzury; propagator kantyzmu. Szaniawski KLEMENS (pseud. Klemens Junosza), 1848-98, pisarz; w rodzajowych powieściach i opowiadaniach łączył bystrość obserwacji i humor z refleksją liryczną. Szaniawski KLEMENS, ur. 1925, logik; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się gł. teorią decyzji i metodologią nauk społecznych. Szaniawski KONSTANTY FELICJAN, 16681732, referendarz litew., biskup krak. od 1720; współtwórca konfederacji sandomierskiej; restaurował Wawel. Szanidar (Shanidar), stanowisko antropologiczno-archeol. (szczątki człowieka neandertalskiego i jego narzędzi oracy) z okresu zlodowacenia Würm; jaskinia w górach Zagros (pn. Irak). szaniec, ziemne umocnienie polowe, składające się z wału i rowu; służył jako osłona stanowisk ogniowych artylerii; stosowany do końca XIX w. ,,Szaniec" →Związek Jaszczurczy. „Szaniec", konspiracyjne czasopismo, organ Związku Jaszczurczego; wydawany XII 1939-I 1945 w Warszawie i okolicy. Szaniecki JAN OLRYCH, 1783-1840, działacz polit. i publicysta, prawnik; w powstaniu 1830-31 rzecznik uwłaszczenia chłopów. szankier miękki →wrzód miękki. szankier twardy →wrzód twardy. szansa, prawdopodobieństwo, możliwość powodzenia, sukcesu w jakiejś dziedzinie, sposobność osiągnięcia czegoś. Szansi, prowincja w pn. Chinach; 157,1 tys. km2, 18 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Tajjüan; region przem. (węgiel kam., rudy żel., boksyty) i roln. (pszenica, proso, bawełna i rośliny oleiste). szansonetka, daw.: 1) piosenka o lekkiej, wesołej treści śpiewana w kabaretach, ogródkach itp.; 2) szansonistka. szansonista, daw. śpiewak kabaretowy; piosenkarz. szantaż, przestępstwo występujące z reguły jako wymuszenie świadczenia majątkowego przez użycie groźby ujawnienia faktów dotyczących osoby zagrożonej. Szantou (Suatou), m. w Chinach (Kuangtung), port nad M. Południowochińskim; 280 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu spożywczego. Szantung, półwysep w Chinach, wysunięty w M. Żółte; pow. 29 tys. km2; pagórkowaty; gęsto zaludniony; uprawa pszenicy, orzeszków ziemnych; hodowla jedwabników. Szantung, prowincja we wsch. Chinach; 153,3 tys. km2, 56 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Cinan; duży region roln. (pszenica, soja, gaolian, proso, sadownictwo, hodowla); rybołówstwo; wydobycie węgla kam., rud żel., boksytu, przemysł maszynowy. Szańkowski MACIEJ, ur. 1938, rzeźbiarz; metal, abstrakc. kompozycje przestrzenne, kompozycje ceram., medale, projekty w zakresie sztuki użytkowej. Szaosing, m. w Chinach (Czeciang); 150 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż. (produkcja wina). szapa (chappe), przędza jedwabna, otrzymywana systemem czesankowym z rozwłóknionych oprzędów kokonów nierozwijalnych oraz z odpadków włókien powstałych przy rozwijaniu kokonów (rozwijalnych). Szapiro BERNARD (pseud. Besem), ,18691942. ojciec H. Sawickiej, działacz ruchu robotn. publicysta, z zawodu inżynier; czł. ZRP i PPS.

Szapocznikow ALINA, ur. 1926, rzeźbiarka; ekspresyjne rzeźby figuralne, później abstrakc, zbliżone do form organicznych. szapoklak, kapelusz męski, odmiana cylindra, z wysoką walcowatą główką i niewielkim rondem, składany na płask, modny w 2 poł. XIX w. Szapur I, ?-272, władcą pers. od 241, z dyn. Sasanidów; w walce z Rzymem pokonał (260) i wziął do niewoli ces. Waleriana. Szapur, staroż. m. w pd. Iranie (prow. Fars); zał. w III w. przez Śzapura I; od X w. upadek; ruiny meczetu, 4 bramy miejskie, pozostałości fosy i umocnień. szaraban, pojazd dwu- i wielokonny, 4-kołowy, na resorach, odkryty, z kilkoma poprzecznymi siedzeniami; używany w XIX i XX w. do spacerów. szarada, zagadka w formie wiersza, w którym zostało zaszyfrowane jakieś zdanie lub wyraz; zależnie od sposobu zaszyfrowania są różne odmiany sz.; w sz. zwykłej sylaby zaszyfrowanego tekstu są oznaczone kolejno liczbami. szarak (zając szarak, Lepus europaeus), ssak z rzędu zajęczaków; dł. do 70 cm; Europa i zach. Azja; łowny; w Polsce odstrzał i odłowy wynoszą rocznie ok. 800 tys. sztuk. szarańczaki (Acridoidea), owady z rzędu prostoskrzydłych; ponad 10 tys. gat-; roślinożerne, liczne są szkodnikami, np. szarańcza wędrowna. szarańcza wędrowna (Locusta migratoria), duży owad prostoskrzydły; występuje w Starym Świecie w 2 formach biol.: stadnej — odbywającej wędrówki i wyrządzającej poważne szkody, oraz samotnej — nie wędrującej, występującej np. w faunie Polski. szarańczyn (chleb świętojański, Ceratonia siliqua), drzewo rosnące dziko i w uprawie w obszarze śródziemnomor.; strąki mięsiste, jadalne; nasiona, tzw. karaty, były niegdyś jednostką wagi. szara plamistość, choroby roślin (np. chryzantem, dalii, konopi), wywoływane przez pasożytnicze grzyby, też objaw chorobowy w postaci szarobrunatnych, często obrzeżonych plam. szara pleśń, choroby licznych roślin uprawnych, też płodów rolnych w przechowalniach, wywoływane przez grzyby; objawy: szary, puszysty nalot, gnicie, często obumieranie roślin. szarawary, długie, bufiaste spodnie, marszczone w pasie i w kostkach, pochodzenia wsch.; w Polsce pojawiły się w XVI w. Szarawati, rz. w pd.-zach. Indii; dł. 130 km; uchodzi do M. Arabskiego; przy wodospadzie Gerasapa duża elektrownia wodna. szara zgnilizna drzew pestkowych, choroba wiśni i śliw, wywoływana przez pasożytniczy grzyb; poraża kwiaty i owoce. Szardża, m. w Omanie Traktatowym, stol. szejkatu Szardża i Kalba, port nad Zat. Perską; 21 tys. mieszk. (1968); wyrób tkanin, złotnictwo; połów ryb i pereł. Szardża i Kalba, szejkat na Płw. Arabskim, wchodzący w skład Omanu Traktatowego; 32 tys. mieszk. (1968); stol. i port Szardża; uprawa zbóż, palmy daktylowej; połów ryb i pereł. Szarecki BOLESŁAW, 1874-1960, chirurg, generał; jeden z pionierów pol. chirurgii woj.; szef służby zdrowia (1946-49) i naczelny chirurg (1950-57) lud. WP; prace z dziedziny chirurgii wojennej. szare gleby, leśne gleby występujące w strefie lasostepu, w Eurazji między strefą gleb bielicowych (na pn.) i czarnoziemów (na pd.); średnio żyzne. Szarek MACIEJ, 1826-1905, pisarz lud. z okolic Wieliczki; pamiętnik, wiersze, powiastki, artykuły w prasie ludowej.

1142 Szare Szeregi Szare Szeregi, 1939-45 kryptonim ZHP działającego w konspiracji; powiązane z KG AK; działalność wychowawcza, propagandowa, mały sabotaż, wywiad wojsk, i dywersja; walczyły w powstaniu warszawskim (Zośka, Parasol, Wigry). szarfa, szeroka, długa wstążka będąca często ozdobą stroju kobiecego lub stanowiąca szczegół galowego umundurowania, stroju. Szarffenbergowie (Scharffenbergowie), rodzina drukarzy; linia krak.: MAREK (?1545), od 1543 własna drukarnia, papiernia i introligatornia; synowie: MIKOŁAJ (1519-1606), typograf Zygmunta Augusta, następnie wędrowny drukarz Stefana Batorego (Malbork, Lwów, Warszawa); STANISŁAW (?-1584), przejął drukarnię ojca; wydali wspólnie tzw. Biblię Leopolity; MACIEJ (?-1547), brat Marka(?), wydawca m.in. Krótkiej rozprawy... Reja; linia śląska: KRYSPIN (P-1576), księgarnia w Zgorzelcu, od 1551 drukarnia we Wrocławiu; KRYSPIN (?-?), założył 1611 drukarnię w Nysie. Szari (Chari), rz. w środk. Afryce; dł. ok. 1400 km, dorzecze ok. 700 tys. km2; uchodzi deltą do jez. Gzad; gł. dopływ Logone. szarif (szerif), honorowy tytuł potomków wnuka Mahometa — Hasana; Wielki Sz. Mekki — godność dziedziczna w rodzie Haszymidów X W.-1924. szarijat (szariat), rel. prawo rhuzułm. zawarte w Koranie i hadisach. szarka śliw →ospowatość śliw. Szarkawi, asz- ABD AR-RAHMAN, ur. 1920, arab. poeta i prozaik z Egiptu; realist. powieści i opowiadania związane z problematyką wiejską. szarlatan: 1) oszust zwodzący ludzi swymi rzekomymi umiejętnościami, wiedzą, kwalifikacjami, ciągnący zyski z ludzkiej łatwowierności; 2) daw. kuglarz, magik. Szarlej, dzielnica przemysłowa w Piekarach Śląskich. szarlotka, pieczywo cukiernicze złożone z dwóch warstw ciasta, najczęściej kruchego, przełożonych rozdrobnionymi jabłkami z cukrem. szarłat (amarant, Amaranthus), roślina zielna, przeważnie jednoroczna; w Polsce 6 gat. roślin ruderalnych; kilka gat. ozdobnych; młode liście niektórych gat. jadalne jako sałata. szarmancki, pełen galanterii i grzeczności (zwł. w stosunku do kobiet), elegancki, uprzejmy. szarmeza (charmeuse), bardzo cienka i miękka tkanina jedwabna; także dzianina osnowowa z jedwabiu sztucznego b. kurczliwa, używana na bieliznę damską. Szaro HENRYK, 1900-42, reżyser film.; filmy fabularne lat międzywoj.; komedie {Rywale), ekranizacje powieści {Dzieje grzechu). szarogłaz, skała osadowa, odmiana piaskowca zawierająca okruchy innych skał; b. pospolity; używany m.in. na tłuczeń drogowy. szarole (charolais), fr. rasa bydła mięsnego; maść biała lub kremowa; rogi i racice białe; cięż. 880-1250 kg, w wieku 1 roku — 170-340 kg; wydajność rzeźna opasów do 72%. Szarota ELIDA MARIA, ur. 1904, historyk literatury, germarπstka; prof. Uniw. Warsz.; badacz eur. literatury baroku i oświecenia; Künstler, Grübler und Rebellen. szarotka alpejska {Leontapodium alpinum), filcowato owłosiona bylina z rodziny złożonych; góry Europy, także- Tatry i Karpaty Wsch.; gat. ginący, chroniony; uprawiana bywa w ogródkach skalnych. szaroziemy, gleby suchych, podzwrotnikowych stepów i półpustyń o b. skąpej roślinności; ubogie w próchnicę i azot, bogate w fosfor i potas. szarpacz, maszyna o działaniu ciągłym do rozdrabniania zwilżonej makulatury i odpadów produkcyjnych z papierni. szarparka (wilk), maszyna do rozwłók-

niania (na surowiec wtórny) szmat, półwyrobów włók. itp. szarpaniem. Szarski HENRYK, ur. 1912, zoolog; prof. uniw. w Toruniu i Uniw. Jag., czł. PAN; prace gł. z anatomii porównawczej kręgowców i ich filogenezy; Pochodzenie płazów. szarsza (serża), nazwa tkanin o splocie skośnym z drobnymi ukośnymi prążkami; używana na sukienki, ubranka dziecięce, podszewki. Szarvas [sorwosz], m. w pd.-wsch. Węgrzech; 19,5 tys. mieszk. (1970). szarwark, w dawnej Polsce roboty pańszczyźniane przy drogach i mostach lub opłaty na ich utrzymanie; później świadczenia ludności w naturze na niektóre cele publ.; zniesiony 1958. szarytki (siostry miłosierdzia), kat. żeńskie zgromadzenie zakonne zał. 1633 przez Wincentego à Paulo gł. w celu pielęgnacji chorych; w Polsce od 1652. „Szarzy Ludzie" →Visigoths-Lorraine. Szarzyński STANISŁAW SYLWESTER, XVIIXVIII w., kompozytor, cysters; styl koncertujący; koncerty wokalne, sonata triowa, pastorałka, msza. Szarzyński Sęp MIKOŁAJ →Sęp Szarzyński Mikołaj. szarża: 1) natarcie kawalerii; 2) stopień wojskowy. szaserzy, w armii Księstwa Warsz. strzelcy piesi, typ lekkiej piechoty, później także strzelcy konni. Szaszkewycz MARKIAN (pseud. Rusłan Sz.), 1811-43, ukr. pisarz i zbieracz folkloru; poezje lir. i epickie; przekłady serb. poezji lud., Słowa o wyprawie Igora. szaszłyk, potrawa sporządzana z okrągłych plasterków chudego mięsa, gł. baraniego, przekładanych plasterkami słoniny, pieczona na rożnie; sz. podaje się ze smażoną cebulą i ryżem. Szatałow WŁADIMIR A., ur. 1927, radziecki kosmonauta; pilotował statek kosmiczny Sojuz 4, do którego przesiedli się w kosmosie z Sojuza 5 J. Chrunow i A. Jelisiejew (16 I 1969); dowódca statku kosmicznego Sojuz 8 w grupowym locie trzech Sojuzów (13-19 X 1969). szatan (grzyb szatański, borowik szatański), bot. grzyb niejadalny, prawdopodobnie trujący, o szarym kapeluszu, w Polsce rzadki. szatan (Cołobus satanas), zool. afryk. małpa wąskonosa; dł. do 70 cm i ogona do 88 cm; roślinożerny; gł. nadrzewny. Szatan, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w grani zw. Basztami; 2429 m. Szatkowska SABINA, ur. 1904, tancerka; solistka charakterystyczna baletu Teatru Wielkiego w Warszawie (do 1964). Szatt al-Arab, rz. w Iraku i Iranie; powstaje z połączenia Tygrysu i Eufratu; dł. 195 km; uchodzi deltą do Zat. Perskiej; żeglowna; gł. m.: Abadan, Basra. Szauki AHMAD, 1869-1932, poeta arab. z Egiptu; klasyk odnowionej poezji arab.; kasydy, sztuki teatr, o tematyce historycznej. Szaumian STIEPAN G., 1878-1918, radz. działacz ruchu robotn.; uczestnik rewolucji 1905-07; 1917 działał na Kaukazie, 1918 przewodn. Rady Komisarzy Lud. Baku; rozstrzelany przez kontrrewolucjonistów. szawelskie powstanie, 1769, zbrojne wystąpienie chłopów w ekonomii szawelskiej (Litwa), stłumione przez wojska pol. i rosyjskie. Szawle (Šiauliai), m. w pn. części Litew.SRR; 88 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przem. Litwy (obuwie, rowery, obrabiarki, telewizory). Százhalombatta [sa:zholomboto], m. na Węgrzech, nad Dunajem, na pd. od Budapesztu; 6 tysw mieszk. (1970); wielka rafineria ropy naftowej. Szchara, szczyt w środk. części Wielkiego Kaukazu (ZSRR); 5058 m; lodowiec Dychsu.

Szczakowa, dzielnica Jaworzna; węzeł kol.; cementownia, huta szkła, wielka kopalnia piasku podsadzkowego. szczapy, sortyment drewna, przełupane na dwie lub więcej części drewno okrągłe grubości ponad 12 cm, używane gł. na opał, papierówkę, drobne wyroby drzewne. szczaw (Rumex), roślina zielna lub półkrzew strefy umiarkowanej; w Polsce m.in. sz. polny (chwast łąkowy i polny) i sz. zwyczajny, także uprawiany dla liści używanych pospolicie do przyrządzania kwaśnej zupy; roślina lecznicza. Szczawie) JAN, ur. 1906, poeta i krytyk lit., związany z ruchem lud.; wybór poezji Jarzębiny, szkice lit., antologie pol. poezji podziemnej 1939-45 i współcz. poezji ludowej. Szczawienko, w. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim; w pobliżu zamek piastowski Książ. szczawik (Oxalis), roślina zielna gł. pd. Afryki i Ameryki; w Polsce, w cienistych lasach, sz. zajęczy; niektóre gat. ozdobne; sz. bulwiasty uprawiany w Ameryce Pd. jako jadalny. szczawikowa sól, uwodniona sól podwójna wodoroszczawianu potasu i kwasu szczawiowego; trująca; występuje np. w rabarbarze; stosowana do wywabiania plam z rdzy. Szczawińska MARIA (pseud. Czarna Maria, Jodłowska), ur. 1901, działaczka ruchu lud.; 1928-37 czł. ZG ZMW RP „Wici"; w okresie okupacji hitlerowskiej czł. KG BCh i kierownictwa LZK; po wyzwoleniu we władzach PSL, PSL-Lewicy i ZSL. szczawiowy kwas HOOC—COOH, najprostszy kwas dwukarboksylowy; kryształy; rozpowszechniony w świecie roślinnym w postaci soli; trujący. Szczawnica, m. w pow. nowotarskim, woj. krak., u podnóża Pienin; 5,5 tys. mieszk. (1968); od 1828 uzdrowisko (szczawy), spopularyzowane przez J. Dietla; prawa miejskie 1962. Szczawno Zdrój, m. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim, w G. Wałbrzyskich, k. Wałbrzycha (połączone z nim systemem komunikacji miejskiej); 8,1 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy); prawa miejskie 1945. szczawy, naturalne wody miner, zawierające duże ilości dwutlenku węgla oraz soli miner., gł. kwaśne węglany wapnia i sodu, a sz. żelaziste też związki żelaza; stosowane w postaci wód pitnych i leczn. kąpieli. szczątkowe narządy, biol. →rudymenty. Szczebrzeszyn, m. w pow. zamojskim, woj. lubelskim, nad Wieprzem; 4,2 tys. mieszk. (1968); cukrownia „Klemensów". — Prawa miejskie 1388; w XVI w. zbór kalwiński i szkoła; w okresie okupacji hitlerowskiej liczba mieszkańców zmniejszyła się o ponad 2 tys. (ok. 1/3). szczebrzeszyńska konfederacja, 1672, zawiązana w Szczebrzeszynie (woj. lubelskie) przez wojska J. Sobieskiego w obronie władzy hetmańskiej. Szczechura DANIEL, ur. 1930, reżyser film.; filmy animowane o satyr, ujęciu tematu (Fotel, Hobby). Szczecin, m. woj,, pow., nad Odrą i jez. Dąbie (65 km od Bałtyku); 337,4 tys. mieszk. (1970); największy port handl. Polski (przeładunki w 1970 — 16,5 mln t); ośr. przem., nauk. i kult.; przemysł stoczn., spoż., chem., odzieżowy, maszyn., papiern., metal., elektrotechn.; huta żel. „Sz.", 2 elektrownie; węzeł kol.; 5 wyższych uczelni, 2 teatry, operetka, filharmonia, Muzeum Pomorza Zach.; got. kościoły (XIV-XVI w.), kamienica Loitzów (XVI w.), ratusz (XIII, XV, XVII w.), got.-renes. zamek książąt pomorskich, przebudowany w XVIII i XIX w., barok, bramy; domy i pałace (XVIII-XIX w.). — Gród słow., od XI w. znaczny ośr. handlu bałt. i rzemiosł (wykopaliska od 1947); w XII w. republika 'miejska; napływ ży-

szczerbaki 1143 wiołu niem.; prawa miejskie 1237; czł. Hanzy; w XIII/XIV w. ośr. handlu zbożem i śledziami; w XVI w. wprowadzenie reformacji (zaburzenia społ.); rozwój kult.; od 1637 pod panowaniem Szwecji, od 1720 — Prus; do 1837 twierdza; w XIX/XX w. rozbudowa portu i przemysłu; podupadł po 1918 (konkurencja Hamburga); w okresie międzywoj. działalność kilku pol. organizacji; 1945 (III-IV) ciężkie walki wyzwoleńcze; w wyniku działań woj. miasto zniszczone w 65%, port i przemysł w 95%, powrócił do Polski, odbudowany i rozbudowany. szczecina, długie, grube i twarde włosy pokrywające najczęściej kark i grzbiet świni domowej, dzika i in. gatunków z rodziny świń; stanowi surowiec do wyrobu m.in. szczotek i pędzli. Szczecinek, m. pow. w woj. koszalińskim, na Pojezierzu Drawskim; 28,6 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, elektrotechn., spoż.; węzeł kol.; ośr. turyst.; muzeum. — Prawa miejskie w XIV w.; do 1650 w posiadaniu książąt zachodniopomorskich; 1640 fundacja gimnazjum, jednego z pierwszych na Pomorzu Zach.; II 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe (STN), towarzystwo nauk. ogólne zał. 1956; zrzesza pracowników wszystkich dziedzin nauki; inicjuje i rozwija badania nauk. nad Pomorzem Zachodnim. szczecińskie województwo, woj. w pn.zach. Polsce; 12 754 km2, 897,1 tys. mieszk. (1969); pn., nadmorska część (z wyjątkiem w. Wolin) nizinna, pd. pagórkowata (pojezierza); duże obszary wodne: Zalew Szczeciński, Kamieński, jez. Dąbie, Miedwie. Gosp. charakter — roln.-przem.. uprawa żyta, pszenicy, roślin pastewnych: przemysł środków transportu (stoczniowy), spoż., drzewny, odzieżowy, chem.; eksploatacja wapienia, torfu; gosp. leśna; ośr. przem.: Szczecin, Stargard Szczeciński, Świnoujście; kąpieliska mor. (Międzyzdroje, Świnoujście, Dziwnów). Szczecińskie Wzgórza, wzniesienia morenowe na Pobrzeżu Zachodniopomorskim, na lewym brzegu Odry; zajęte pod zabudowę Szczecina; pn. część nosi nazwę Wzgórz Warszewskich (wys. do 131 m). Szczecińskie Zakłady Włókien Sztucznych „Wiskord", w Szczecinie-Żydowcach, uruchomione 1948; produkują włókna wiskozowe (jedwab sztuczny), włókna kordowe na opony i tkaniny techniczne. szczeciński kongres, 1570, rokowania pokojowe kończące północną wojnę siedmioletnią 1563-70; zawarto pokój duń.szwedz. i 3-letni rozejm pol.-moskiewski. Szczeciński Zalew, basen ujściowy Odry (częściowo w NRD); połączony Dziwną, Świną2 i Pianą z Zat. Pomorską; pow. 687 km , głęb. do 9 m; tor wodny Szczecin-Świnoujście. szczeciogonki (Thysanura), rząd owadów bezskrzydłych; ponad 400 gat.; narządy gębowe gryzące; żyją gł. w tropikach; do sz. należy np. rybik cukrowy. szczecioszczękowce (Chaetognatha), typ planktonowych zwierząt mor.; ok. 30 gat., 0,3-8 cm dł.; smukłe, przejrzyste; aparat chwytny ze szczecinowatych kolców; drapieżne; należą tu tylko strzałki. Szczecyn, w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim, 1944 (2 II) w czasie pacyfikacji hitlerowcy zamordowali 300 osób i spalili wieś. szczeć barwierska (Dipsacus sativus), południowoeur. roślina zielna, do 2 m wys.; główki kwiatowe z zagiętymi szczecinkami służą do czesania tkanin wełn.; bywa uprawiana. Szczedrin SILWIESTR F., 1791-1830, malarz ros.; od 1818 we Włoszech; pejzaże (m.in. cykle: Wodospady w Tivoli, Nowy Rzym). Szczególna Szkoła Leśnictwa, pierwsza pol. (czwarta w Europie) wyższa uczelnia leśna, zał. 1818 przy uniw. w Warszawie; kształciła kadry gł. dla lasów rządowych Królestwa Pol.; zamknięta 1832.

Szczekociny, m. w pow. włoszczowskim, woj. kieleckim, nad Pilicą; 3,9 tys. mieszk. (1968); kościół (XVII, XVIII w.), klasycyst. pałac (XVIII w.); zajazd (XVIII w.). — Prawa miejskie w XV w. (do 1870) i 1923; 1794 bitwa między korpusem T. Kościuszki a wojskami ros.-prus., zakończona porażką Polaków. 1939 zniszczone; w okresie okupacji hitlerowskiej liczba mieszkańców zmniejszyła się o ok. 3 tys. (50%); VII 1944 opanowane przejściowo przez oddziały BCh, AK i AL. szczekuszki (ochotony, Ochotonidae), rodzina zajęczaków; 14 gat., wielkości szczura; futerko o dość długim włosie; roślinożerne; środk. Azja i zach. część Ameryki Pn.; spłoszone wydają donośny gwizd. szczelinomierz, wzorzec w postaci płytek dokładnie określonej grubości, służących do pomiaru szerokości szczelin lub do ustalania wielkości luzów między sąsiadującymi powierzchniami. szczelinowanie hydrauliczne, górn. wytwarzanie w złożu szczelin za pomocą cieczy tłoczonej pod ciśnieniem większym od wytrzymałości skały tworzącej złoże, w celu intensyfikacji wydobycia płynnych kopalin użytecznych (ropy naft., gazu ziemnego). szczeliwo, materiał użyty do uszczelniania, np. nasycone tłuszczem i grafitowane sznury, ciecze, pasty lub proszki uszczelniające. szczenię, potomek psa domowego w wieku do 6-10 mies.; także młody potomek innych gat. z rzędu drapieżnych, z wyjątkiem rodziny kotowatych; szczenienie się — poród u samic tych gatunków. Szczeniowski SZCZEPAN, ur. 1898, fizyk; prof. uniw. w Poznaniu i Polit. Warsz., czł. PAN; badania z dziedziny fotoluminescencji roztworów i dyfrakcji elektronów. szczep, biol. grupa gatunków wywodzących się od wspólnego przodka i przekształcających się w toku ewolucji; wiele kolejnych pokoleń sz. tworzy linię rozwojową (filogenetyczną), często rozgałęzioną. szczep, etnogr. mała grupa etniczna (kilkaset lub kilka tysięcy ludzi); często utożsamiany z plemieniem, od którego różni się brakiem tradycji pochodzenia od wspólnego przodka. szczep, roln. w szkółkarstwie młode drzewko lub krzew otrzymane przez zespolenie pędu (zrazu) lub pączka liściowego (oczka) odmiany szlachetnej z podkładką. Szczepaniak STEFAN, 1892-1964, publicysta; działacz pol. w Niemczech, 192529 red. „Zdroju"; podczas II wojny świat, więzień Buchenwaldu; od 1950 prezes Związku Polaków w NRF. Szczepanik TAN, 1872-1926, wynalazca; opatentował kilkadziesiąt wynalazków z dziedziny tkactwa, telewizji, fotografii barwnej, kolorymetrii, optycznego zapisywania dźwięku, filmu barwnego. Szczepanowska WANDA, ur. 1889, plastyczka; wykładowca ASP w Warszawie; współzałożycielka Ładu; tkactwo dekoracyjne (gobeliny, żakardy i in.) i malarstwo ścienne. Szczepanowska-Miklaszewska KRYSTYNA, ur. 1912, plastyczka; tkactwo artyst.; tkaniny unikatowe (kilimy, dywany, gobeliny); działalność pedagogiczna. Szczepanowski (Prus-Szczepanowski) STANISŁAW, 1846-1900, pionier przemysłu naft. w Galicji, ekonomista; od 1889 poseł do sejmu galic, i austr.; założyciel pierwszego Galic. Tow. Akcyjnego dla Przemysłu Naft.; współzałożyciel Tow. Szkoły Lud. i prekursor tzw. szkoły twórczej. Szczepańska KRYSTYNA, ur. 1917, śpiewaczka (mezzosopran) Opery Śląskiej i warsz.; także repertuar symf., oratoryjny. Szczepańska MARIA KLEMENTYNA, 190262, muzykolog; prace z historii dawnej muzyki polskiej.

Szczepański ALFRED, 1840-1909, publicysta, działacz konspiracyjnej Rady Naczelnej Galic. 1862 i „czerwonych" w powstaniu 1863. Szczepański FRANCISZEK, 1842-1907, działacz lud. i oświat.; delegat Tow. Czytelni Ludowych na Warmię, organizator sieci bibliotek, współpracownik „Gazety Olsztyńskiej"; walczył o utrzymanie języka pol. w szkołach na Warmii. Szczepański JAN, ur. 1913, socjolog; prof. Uniw. Łódzkiego, czł. PAN, przewodn. ISA (1967-70), dyr. IFiS PAN; wiceprzewodn. Ogólnopol. Kom. FJN (od 1971); kieruje badaniami socjol. nad przemianami w strukturze społ. PRL; Socjologia, Elementarne pojęcia socjologii. Szczepański JAN ALFRED (pseud. Jaszcz), ur. 1902, literat, krytyk teatr, i film., taternik i alpinista; uczestnik pol. wypraw m.in. w Andy (1937, pierwsze wejście na Ojos del Salado, z J. Wojsznisem); autor książek (Wyprawa do księżycowej ziemi, Siedem kręgów wtajemniczenia). Szczepański JAN JÓZEF, ur. 1919, pisarz; utwory o tematyce woj. (Buty, Polska jesień) i hist. (Ikar, Wyspa), scenariusz film. Westerplatte. Szczepański LUDWIK, 1872-1954, pisarz modernist.; założyciel „Życia" krak.; nastrojowe liryki, wiersze patriot., utwory powieściowe, publicystyka. Szczepański STANISŁAW, ur. 1895, malarz, publicysta; czł. kapistów; prof. PWSSP w Poznaniu, potem ASP w Warszawie; postimpresjonist. portrety, pejzaże, martwe natury. Szczepański WŁADYSŁAW, 1877-1927, archeolog i orientalista, ksiądz; prof. Insty»tutu Biblijnego w Rzymie i uniw. w Warszawie; autor wielu prac, m.in. Babilon, Egipt, Bazyliki Rzymu. szczepienie nasion, roln. zakażanie nasion roślin motylkowatych bakteriami brodawkowymi, żyjącymi z tymi roślinami w symbiozie i wiążącymi azot z powietrza; ma na celu zwiększenie plonów roślin. szczepienie ochronne, med. wprowadzenie do ustroju szczepionki (wtarcie w naskórek, wstrzyknięcie podskórne, podanie doustne, rozpylenie na śluzówkach nosogardzieli), w celu, sztucznego uodpornienia go na chorobę zakaźną. szczepienie roślin, sposób wegetatywnego rozmnażania roślin sadowniczych i ozdobnych; polega na zespoleniu zrazu lub oczka odmiany szlachetnej z podkładką. szczepionki, preparaty biol. przeznaczone do szczepień ochronnych lub leczn.; zawiesina bakterii zabitych lub żywych, lecz osłabionych; stosowane są też sz. będące zawiesiną zabitych riketsji (sz. przeciw durowi plamistemu) i wirusów (np. sz. przeciw chorobie Heinego-Medina). Szczepkin MICHAIŁ S., 1788-1863, aktor ros.; związany z Teatrem Małym; współtwórca ros. stylu realistycznej gry aktorskiej; role w repertuarze klas. ros. i obcym. Szczepkowski ANDRZEJ, ur. 1923, aktor i reżyser teatrów warsz.; role klas. i współczesne; występy w filmach, radiu i telewizji. Szczepkowski JAN, 1878-1964, rzeźbiarz; prof. i dyr. Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Malarstwa w Warszawie; czł. m.in. Sztuki, Polskiej Sztuki Stosowanej, Rytmu; własny styl kubizujący o wpływach sztuki lud.; pomniki, rzeźby arch. (na gmachu Sejmu), portrety, ceramika. Szczep Rogate Serce, grupa artyst. zał. 1929 w Krakowie przez S. Szukalskiego; dążyła do stworzenia sztuki nar. w nawiązaniu do kultury prapolskiej. Szczerba LEW W., 1880-1944, ros. językoznawca, slawista i romanista; prof. uniwersytetu w Petersburgu, czł. AN ZSRR; liczne prace z zakresu fonologii, fonetyki eksperymentalnej, morfologii, składni, teorii leksykografii. szczerbaki (Edentata), rząd w większości południowoamer. ssaków; ok. 30 gat.; uzębienie zredukowane lub zanikłe; gł. owa-

1144 Szczerbakow dożerne; mięso jadalne; leniwce, mrőwkojady, pancerniki i kopalne glyptodonty. Szczerbakow →Rybińsk. Szczerbatskoj FIODOR I., 1866-1942, indianista ros.; prof. uniw. w Petersburgu, czł. Ros. AN; prace z zakresu poetyki i epigrafiki ind., filozofii buddyzmu; wydawca tekstów. Szczerbicki WŁADIMIR W., ur. 1918, radz. działacz ruchu robotn., inżynier; 1961-63 i od 1965 premier Ukrainy; od 1965 zastępca, a od 1971 czł. Biura Polit. KC KPZR. Szczerbiec, miecz koronacyjny królów pol. (od 1320); jedyne zachowane insygnium koronacyjne Piastów, z 2 pol. XII lub 1 pol. XIII w. — wg legendy miecz Bolesława Chrobrego; 1939 wywieziony z Polski, 1940 zdeponowany w Kanadzie, wrócił na Wawel 1959. Szczerbowski ADAM, 1894-1956, krytyk lit.; studia o B. Leśmianie i L. Staffie; antologia Współczesna poezja polska 19151935. szczerki, potoczna nazwa gleb zaliczanych do piaskowych gleb tzw. gliniastych (zawierają 10-20% gliny); średnio urodzajne; wymagają intensywnego nawożenia. szczerkliny (Ammophila), pożyteczno błonkówki z rodziny grzebaczy; ok. 230 gat.; samice składają jaja w obezwładnione ukłuciem żądła gąsienice (pożywienie dla larw), które zagrzebują w norce. Szczerkowski ANTCNI, 1881-1960. działacz ruchu robotn.; czł. NZR, PPS-Lewicy; 1918-39 we władzach PPS; 1916-39 przewodn. Związku Zaw. Robotników i Robotnic Przemysłu Włók.; działacz WRN; od 1956 w PZPR. szczetnice (Echiuroidei), grupa mor. zwierząt bezkręgowych dennych; ok. 70 gat.; ciało workowate lub walcowate, z b. długim płatem przedgębowym (ryjek), służącym do zbierania pożywienia; np. bonelia. szczeżuja (Anodonta), duży małż słodkowodny o cienkościennej muszli; pospolity; używany na karmę dla trzody chlewnej. szczęki, narządy położone w obrębie otworu gębowego, tuż przed nim lub otaczające go, przystosowane do chwytania i rozdrabniania pokarmu; u kręgowców kości (lub chrzestne elementy) trzewioczaszki obudowujące otwór ustny i stanowiące siedlisko zębów; sz. górna oraz sz. dolna — żuchwa. szczękoczułki (szczękoroża). pierwsza para odnóży głowowych szczękoczułkowców, służąca do chwytania i uśmiercania zdobyczy (u pająków często z gruczołem jadowym). szczękoczułkowce (Chelicerata), podtyp stawonogów, obejmujący staroraki i pajęczaki. szczękonóża, przednie odnóża tułowiowe skorupiaków (3 pary) i pareczników (1 para) służące do chwytania pokarmu. szczękościsk, bardzo mocne zwarcie szczęk i niemożność ich rozwarcia wskutek skurczu mięśni żwaczy; zdarza się w przebiegu tężca, tężyczki, padaczki. Szczęsny ALEKSANDER. 1885-1929, poeta; modernist. wiersze refleksyjne (zbiory To, co się stało, Tarnina); utwory dla dzieci (Baśnie wiosenne). szczęście, układ życia w najwyższym stopniu pomyślny i zadowalający; także posiadanie najwyższej miary dóbr lub — w węższym znaczeniu — pomyślność czy powodzenie w jakiejś dziedzinie, sprawie. Szczipaczow STIEPAN P., ur. 1899, poeta ros.; mistrz miniatury lir.; liryki refleksyjne i miłosne (Strofy miłosne); poematy m.in. o Leninie. szczmiel biały (rami, ramia, Boehmeria nivea), bylina uprawiana na terenach tropik, i subtropik. dla łodyg dostarczających włókna, zw. ramią. szczodrzeniec (Cytisus), krzewinki i krzewy z rodziny motylkowatych; w Polsce kilka gat. rośnie dziko w widnych lasach, gat. obce uprawiane jako ozdobne.

Szczokino, m. w Ros.FSRR (obw. tulski), w Podmoskiewskim Zagłębiu Węglowym; 58 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla brun., przemysł chem., mat. budowlanych. Szczołkowo, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad Klaźmą; 75 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., maszyn., włókienniczy. Szczors NIKOŁAJ A., 1895-1919, radz. dowódca wojsk., bohater wojny domowej na Ukrainie; organizator i (1918) dowódca pułku, następnie brygady i radz. 1 dyw. ukr.; zginął w walce z ükr. nacjonalistami. szczotecznica szarawka (Dasychira pudibunda), motyl nocny, szkodnik buka, dębu i brzozy; gąsienica objada liście. Szczotka STANISŁAW, 1912-54, historyk, znawca dziejów wsi; prof. uniw. w Poznaniu; Z dziejów chłopów polskich. szczotka elektryczna, w maszynach i urządzeniach elektr. styk ślizgowy (np. grafitowy) współpracujący z elementem poruszającym się, np. z komutatorem. szczotka krystaliczna →druza. Szczublewski JÓZEF. UΓ. 1919, historyk teatru; od 1964 dyr. Muzeum Teatralnego w Warszawie; Wielki i smutny teatr warszawski (1868-1880), Pierwsza Reduta Osterwy. Szczucin, w. w pow. dąbrowskim, woj. krak., nad Wisłą; zakłady wyrobów cementowo-azbestowych. Szczuczyn, m. w pow. grajewskim, woj. białostockim; 3,4 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; barok, kościół i klasztor pijarów (XVII-XVIII w.); prawa miejskie 1692. — W latach II wojny świat, wskutek eksterminacyjnej polityki okupanta hitlerowskiego ludność Sz. zmniejszyła się o przeszło 3 tys. osób (60%). szczudłak (Himantopus himantopus), gatunek szablodzioba; dł. do 41 cm; upierzenie czarno-białe; nogi b. długie, czerwone; Eurazja, Afryka; w Polsce sporadycznie, chroniony. szczudło: 1) kij z poprzeczką sięgający pachy służący jako podpora zwł. dla ludzi chorych, kulejących itp.; 2) zwykle w l.mn. — kije z podpórkami na stopy, używane do stawiania kroków bez dotykania ziemi stopą. Szczuka MIECZYSŁAW, 1898-1927, plastyk i krytyk sztuki; taternik; czł. Bloku, założyciel Dźwigni; pionier sztuki nowocz. w Polsce; kompozycje przestrzenne, fotomontaże, projekty arch., grafika użytkowa. Szczuka STANISŁAW ANTONI, 1654-1710, podkanclerzy litew. od 1699; autor projektu reform skarbowo-wojsk. (1709). szczupak (Esox lucius), ryba z rzędu śledziokształtnych, do 1,5 m dł.; drapieżny; wody słodkie i słonawe Europy, pn. i środk. Azji i Ameryki Pn.; mięso smaczne, ceniony. szczur faraona, zool. →ichneumon. Szczurkiewicz TADEUSZ, ur. 1895, socjolog; prof. uniw. w Poznaniu i Toruniu; zajmuje się historią socjologii, filozofii i myśli społ.; Studia socjologiczne. Szczurowski JACEK, 1718 - po 1773, kompozytor, jezuita; kompozycje kość. i świeckie (symfonia). szczur śniady (Rattus rattus), gryzoń mniejszy od pokrewnego sz. wędrownego, lecz tak samo szkodliwy; pochodzi z pd.wsch. Azji; dziś kosmopolityczny, częsty zwł. na statkach. szczur wędrowny (Rattus norvegicus), gryzoń z rodziny myszy; dł. do 30 ęm; pochodzi z pn.-wsch. Azji; dziś występuje w sąsiedztwie człowieka na całym świecie; groźny szkodnik; może przenosić choroby. Szczusiew ALEKSIEJ W., 1873-1949, architekt radz.; przedstawiciel konstruktywizmu (mauzoleum W.I. Lenina w Moskwie), później realizmu socjalistycznego. szczwacz, łow. członek służby łow. mający pieczę nad psiarnią, układający psy, dozorujący ich pracę podczas polowania itd.

szczwół plamisty (pietrasznik, Conium maculatum), silnie trująca (alkaloidy) roślina zielna dwuletnia z rodziny baldaszkowatych; w Polsce na rumowiskach, przy drogach, w ogrodach; ma zastosowanie lecznicze. szczygieł (Carduelis carduelis), ptak leśno-parkowy z rzędu wróblowatych; dł. 12.5 cm; brązowo-czarno-żółty; ziarnojad; Eurazja, Afryka, Ameryka Pn.; chroniony. Szczygieł ALEKSANDER, ur. 1906, lekarz, specjalista w zakresie żywienia człowieka; prof. Akad. Med. w Warszawie, dyr. Instytutu Żywności i Żywienia tamże; liczne prace; Podstawy fizjologii żywienia. Szczygliński HENRYK, 1881-1944, malarz; dekoracyjne pejzaże, wnętrza. Szczygłowice, dzielnica Knurowa; kopalnia węgla kamiennego. szczypawki, potoczna nazwa drapieżnych chrząszczy z rodziny biegaczy; też lud. nazwa owadów z rzędu skorków. szczypce, anat. →kleszcze. szczypiorek (Allium schoenoprasum), cebulowa bylina warzywna, uprawiana dla aromatycznych (gł. przyprawowych), rurkowatych liści. szczypiorniak, używana dawniej w Polsce nazwa 11-osobowej piłki ręcznej. Szczyrbskie Jezioro, jez. u pd. podnóża Tatr Wysokich (Czechosłowacja), na wys. 1350 m; pow. 17,6 ha, głęb. do 29 m. Szczyrbski Szczyt, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), między dol. Młynicą a Hlińską; 2385 m. Szczyrk, osiedle w pow. bielskim, woj. katowickim, w Beskidzie Śląskim; 4,6 tys. mieszk. (1968); ośr. wypoczynkowy i sportów zimowych. szczyt, arch.: 1) trójkątna ściana zamykająca przestrzeń między połaciami dachu dwuspadowego; 2) dekoracyjne zwieńczenie budynku lub poszczególnych elementów arch. (portal, okno) w formie trójkąta (fronton), o wykroju falistym, schodkowym, wolutowym, często ze sterczynami, pilastrami, blendami. Szczytna, osiedle w pow. kłodzkim, woj. wrocławskim, między G. Stołowymi a G. Bystrzyckimi; 5,4 tys. mieszk. (1968); huta szkła, zakłady metal., drzewne. Szczytno, m. pow. w woj. olsztyńskim; 17.6 tys. mieszk. (1970); roszarnia, przemysł drzewny, spoż., maszyn.; węzeł kol.; muzeum. — Prawa miejskie 1616; od poł. XIX w. ośr. pol. ruchu społ.-nar. na Mazurach kierowanego przez Mazurską Partię Lud., od 1919 przez Mazurski Związek Lud.; prasa pol. (m.in. „Mazur"); 1923-28 siedziba Zjednoczenia Mazurskiego. szczytowanie, fizjol. →orgazm. szczytowy kręg (atlas), pierwszy kręg szyjny gadów, ptaków, ssaków i człowieka; ma kształt pierścienia, łączy się stawowo z kłykciami potylicznymi czaszki i z kręgiem obrotowym. szebeka, mały żaglowiosłowiec z XVIII w., o 2-3 masztach i 30-40 wiosłach, małym zanurzeniu; używany do działań woj. na płytkich wodach; często piracki. Szebelińskie Złoże Gazu Ziemnego, wielkie złoże gazu ziemnego w Ukr.ŞRR, na pd.-wsch. od Charkowa; zasoby 132,8 mld m3 (1961); eksploatacja od 1956; liczne gazociągi. Szebnie (w. w pow. jasielskim, woj. rzeszowskim), 1941-44 hitlerowski obóz dla jeńców radz.; przeszło przez niego ok. 20 tys. jeńców, zginęło ok. 5 tysięcy. Széchenyi [se:cze:ńi] ISTVÁN, 1791-1860, węg. działacz polit. i gosp.; min. robót publ. w rządzie rewol. 1848; założyciel Węg. Tow. Naukowego. Szedlowie (Schedlowie), rodzina drukarzy krak., pochodzenia czes.; KRZYSZTOF (?-ok. 1653), publikacje akad., klasyków staroż.; synowie: JERZY ROMUALD (2 poł. XVII w.); MIKOŁAJ ALEKSANDER (?-ok. 1701). szedyt, kruszący materiał wybuchowy; mieszanina chloranu potasu z tłuszczami

szeregi 1145 roślinnymi i nitrozwiązkami; obecnie nie stosowany (zbyt wrażliwy na tarcie). Szeged [se-] (Segedyn), m. w pd.-wsch. Węgrzech, nad Cisą, ośr. adm. komitatu Csongrád; 120 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók.; uniw.; ośr. turystyczny. Szejch, Dżebel esz- (Hermon), masyw górski w przedłużeniu Antylibanu (Syria, Liban); wys. do 2814 m. Szejch Galip, 1757-98(?), poeta tur.; czł. bractwa derwiszów tańczących; poemat romant.-alegor., dywan wierszy lirycznych. Szejchi (właśc. Yusuf Sinan), 1389
mier; od 1964 czł. Biura Polit. KC KPZR; od 1967 prżewodn. Ogólnozwiązkowej Centr. Rady Związków Zawodowych. Szelest PIOTR J., UΓ. 1908, radz. działacz ruchu robotn.; od 1963 I sekr. KC KP Ukrainy; 1964-66 czł. Prezydium KC KPZR, od 1966 czł. Biura Polit. KC KPZR. szelestnica, ostra, zakaźna choroba bakteryjna bydła i owiec; bolesne, zapalne nacieki surowiczo-krwiste, z wytwarzaniem gazu, który przy dotknięciu skóry zwierzęcia przesuwa się, powodując szelest (stąd nazwa). szelf, płytka (do głęb. 200 m) przybrzeżna strefa dna oceanicznego (morskiego); stanowi najniższą, płaską część kontynentu zalaną przez morze; państwo ma wyłączne prawa suwerenne do sz. przyległego do jego morza terytorialnego. Szelichow, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. irkucki); 27 tys. mieszk. (1967); hutnictwo aluminium. Szelichowa Zatoka, zat. M. Ochockiego, u pn.-wsch. wybrzeży Azji; szer. 300 km, głęb. do 495 m; pływy do 12,9 m. Szelif, najdłuższa rz. Algierii; dł. 700 km; uchodzi do M. Śródziemnego; wyzyskiwana do nawadniania. Szeliga, szlachecki herb pol.; krzyż wsparty na półksiężycu, złote w polu czerwonym; używany był gł. przez rodziny osiadłe w Wielkopolsce, m.in. Żychlińskich. Szeliga MARIA (właśc. M. z Mireckich Czarnowska, 2 voto Loevy), ok. 1854-1927, pisarka; od 1880 w Paryżu; pozy ty wist. powieści z tezą, artykuły we fr. prasie. Szeligowski TADEUSZ, 1896-1963, kompozytor; opery Bunt żaków, Krakałuk, Teodor Gentleman; balety Paw i dziewczyna, Mazepa; utwory symf., kameralne, pieśni. szeliniak sosnowiec (Hylobius abietis), mały chrząszcz z rodziny ryjkowców; larwy żerują pod korą korzeni i gałązek; szkodnik lasów iglastych. szelit, minerał, wolframian wapnia; biały, szary lub żółtawy, o połysku szklistym; występuje w utworach hydro termalnych i kontaktowo-metasomatycznych; ważna ruda wolframu." Széll [se:l] GYÖRGY, 1897-1970, dyrygent amer., pochodzenia węg., o międzynar. sławie; kierownik Cleveland Symphony Orchestra. szelma, człowiek przebiegły, hultaj, nicpoń (zależnie od intonacji może wyrażać także żartobliwe uznanie). szelska kultura →abwilska kultura. Szeluto APOLINARY, 1884-1966, kompozytor z grupy Młoda Polska, pianista; utwory symf., kameralne, koncerty, pieśni. Szembek JAN, 1881-1945, dyplomata; 1921-32 poseł pol. w Budapeszcie, Brukseli, Bukareszcie; 1932-39 wicemin. spraw zagranicznych. Szembek KRZYSZTOF ANDRZEJ, ?-1740, sekretarz król. od 1710; biskup warmiński od 1724; fundator kolegium jezuickiego w Reszlu. Szembek PIOTR, hrabia, 1788-1866, uczestnik kampanii napoleońskich, dowódca dywizji piechoty w powstaniu 1830-31. Szembek STANISŁAW, 1650-1721, arcybiskup gnieźnieński od 1705; stronnik Augusta II. Sze Mo-teng (Kaśjapa Matanga?), jeden z pierwszych misjonarzy buddyjskich w Chinach, dokąd przybył w 2 pol. I w. n.e.; działał wraz z Czu Fa-lanem. Szemplińska ELŻBIETA, ur. 1910, pisarka; powieści społ.-obyczaj owe (Narodziny człowieka, Kochankowie z Warszawy), opowiadania (Powrót z daleka), wiersze. Szenajch WŁADYSŁAW, 1879-1964, lekarz pediatra; prof. Uniw. Warsz.; działacz społ. i organizator służby zdrowia w okresie międzywoj., założyciel m.in. Pol. Tow. Pediatrycznego; liczne prace nauk. i popularnonaukowe. Szengiełaja (Szengelia) NIKOŁAJ, 190343, gruz. reżyser film.; twórca gruz. kinematografii (Eliso, 26 komisarzy).

Szenic STANISŁAW, ur. 1907, pisarz; prawnik; szkice hist.-obyczajowe i biogr., gł. o tematyce warsz.; Piłaval warszawski, Maria Kalergis. szenila, specjalny wątek runowy w postaci puszystych, otoczonych barwnymi końcami włókien, nitek. szenion, rzem. artyst. →szynion. Szenjang (Mukden), m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Liaoning; 2,4 mln mieszkańców (1958); wielki ośr. przemysłu ciężkiego, cementowego i spoż.; węzeł komunikacyjny. Szen Jüe, 441-513, chin. uczony i poeta; autor jednej z kronik dynastycznych i traktatu o prozodii. Szensi, prowincja w środk. Chinach; 195,8 tys. km2, 21 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Si-an; region roln. (pszenica, bawełna, konopie, arbuzy, sadownictwo, hodowla bydła) i przem. (węgiel, ropa naft., łupki bitumiczne, przemysł maszyn., elektrotechn. i spoż.). Szentendre [sen-], m. na Węgrzech, w pobliżu Budapesztu; 13 tys. mieszk. (1970); malowniczy zespół zabytkowy; słynny ośr. turystyczny. Szentes [sentesz], m. w pd.-wsch. Węgrzech; 32,5 tys. mieszk. (1970); przemyst spoż., włókienniczy. Szent-Györgyi [sentdiördii] ALBERT, UR, 1893, biochemik węg.; prof. uniw. w Szegedzie i w Princeton (USA); czł. PAÜ; wyodrębnił kwas askorbinowy, który W dentyfikował jako wit. C oraz ustalił jej budowę chem.; odkrył wit. P; badacz biochemii mięśni i procesów oddychania komórkowego; nagr. Nobla. Szenwald LUCJAN, 1909-44, poeta; czł. KZMP i KPP, żołnierz i kronikarz 1 Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki; poemat Scena przy strumieniu, liryka antyfaszyst. (zbiór Z ziemi gościnnej do Polski); przekłady z literatury ang. i rosyjskiej. szeper, naczelnik rybackiej maszoperii na środk. wybrzeżu Bałtyku. Szepetówka, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. chmielnicki); 36 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny; węzeł kolejowy. Szeptycki ROMAN (imię zakonne Andrzej), 1865-1944. metropolita kościoła greckokat.; od 1900 arcybiskup metropolita lwowski i halicki; działacz społ. i polit.; rzecznik ukr. nacjonalistów. Szeptycki STANISŁAW, 1867-1950, generał; dowódca Legionów 1916-17; 1918 szef Sztabu Gen. WP, 1923 min. spraw wojsk., 1923-26 inspektor armii; po II wojnie świat, prezes PCK. Szeptycki WINCENTY, 1782-1836, uczestnik kampanii napoleońskich; generał brygady w powstaniu 1830-31. Szer SEWERYN, 1902-68, prawnik, specjalista w zakresie prawa cyw. rzeczowego i rodzinnego; prof. Uniw. Warsz.; Prawo rodzinne. Szer Ali Chan, 1825-79, emir Afganistanu; dążył do scentralizowania państwa, umocnił armię, poszerzył granice; bronił się przed ekspansją kolonialną (wojna bryt.-afgańska). szerardyzowanie (szerardyzacja), cynkowanie dyfuzyjne stali. Szerb [serb] ANTAL, 1901-45, pisarz węg.; mistrz prozy intelektualnej o zabarwieniu ironicznym; powieści (Podróżny i światło księiyca), historia literatury węg. i powszechnej; zamordowany przez faszystów. szereg: 1) układ, zbiór jednostek ustawionych, ułożonych obok siebie w pewnym porządku; 2) osoby lub przedmioty ustawione obok siebie w rzędzie, w jednej linii. szeregi, mat. wyrażenia mające postać sum o nieskończonej liczbie składników: ∞ a1+at+...an+... = Σ an; poszczególne n=l składniki (wyrazy sz.) mogą być liczbami lub funkcjami; sz. może być zbieżny do granicy S zwanej sumą szeregu lub rozbieżny.

1146 szeregi dynamiczne szeregi dynamiczne, szeregi statyst. przedstawiające przebieg pewnego zjawiska w czasie. szeregi geograficzne, szeregi statyst. przedstawiające rozmieszczenie wielkości statyst. w przestrzeni. szeregi promieniotwórcze →promieniotwórcze rodziny. szeregi rozdzielcze, szeregi statyst. przedstawiające strukturę zbiorowości wg pewnej cechy. szereg napięciowy metali (szereg napięciowy elektrod), uszeregowanie pierwiastków metalicznych (i wodoru) wg wzrastającej wartości ich potencjału normalnego, np. K, Al, Zn, Fe, Co, Ni, Pb, H, Cu, Hg, Ag, Au; metal o mniejszym potencjale normalnym zawsze wypiera metal (z jego związku chem.) o większym potencjale. szeregowe połączenie, połączenie elementów (np. oporników elektr.), w którym koniec jednego elementu łączy się z początkiem następnego elementu. szeregowiec, żołnierz nie mający stopnia oficerskiego i podoficerskiego; szeregowy. szeregowo-równoległe połączenie, połączenie elementów (np. oporników elektr.), w którym część elementów jest połączona szeregowo, a część równolegle. szeregowo-równoległy silnik, silnik elektryczny prądu stałego łączący cechy silnika szeregowego i bocznikowego. szeregowy silnik, silnik prądu stałego o szeregowym połączeniu uzwojenia twornika z uzwojeniem wzbudzającym pole magnet.; duży moment rozruchowy, prędkość obrotowa zależna od obciążenia. szeregowy silnik spalinowy, silnik tłokowy o cylindrach umieszczonych w szeregu jeden za drugim; 2-8 cylindrów. Szerer MIECZYSŁAW, ur. 1884, prawnik, specjalista z zakresu prawa karnego; 193339 adwokat, 1945-62 sędzia Sądu Najwyższego, czł. Komisji Kodyfikacyjnej w Polsce Ludowej. Szeriemietiewo, nowoczesny międzynar. port lotn. Moskwy, na pn. od miasta; czynny od 1960. szerif →szarif. Szermarke ABDIRASZID ALI, 1919-69, polityk somalijski; uczestnik ruchu narodowowyzwoleńczego, założyciel (1943) Ligi Młodzieży Somalii; 1960-64 premier, od 1967 prezydent; zamordowany. Szermentowski JÓZEF, 1833-76, malarz; przedstawiciel pol. realizmu XIX w.; pejzaże, sceny z życia wsi (Odpoczynek oracza). szermierka (fechtunek), sztuka władania białą bronią; dyscyplina sport, obejmująca walki na florety (także dla kobiet), szable, szpady oraz karabinki szermiercze; walki odbywają się na planszy o szer. 1,8-2 m, dł. 12 m dla floretu, 24 m — dla szabli, szpady i karabinka. szerokoformatowy film, radz. system filmu panoramicznego oparty na zastosowaniu szerokiej 70 mm taśmy film.; stosunek szer. do wys. obrazu 2,2 : 1. szerokonose (małpy szerokonose, małpy Nowego Świata, Plãtyrrhina), amer. niewielkie małpy o szerokiej, chrzestnej przegrodzie nosowej; ogon długi, niekiedy chwytny; zębów 36; np. wyjce, kapucynki. szerokość geograficzna, jedna z współrzędnych geograficznych. szerokość gradacji, fot. →użyteczna skala naświetleń. Szerpowie (Szerpa), szczep górali tybet., na pd. stokach Himalajów, gł. w Nepalu, Indiach i Sikkimie; ok. 25 tys.; słynni przewodnicy wysokogórscy; język tybetański. Szer Szah (Szer Chan), ok. 1500-45, książę i wódz Afganów w Biharze, władca Delhi, organizator i budowniczy państwa; jego system administracji państw, przejęli Wielcy Mogołowie. Szerszel, m. w pn. Algierii, nad M. Śródziemnym; 27 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; rybołówstwo. szerszeń (Vespa crabro), największy ga-

tunek krajowych os; buduje gniazda (śred. do 30 cm) z drewna przeżutego że śliną; poluje na owady, nadgryza dojrzałe owoce; jego jad jest niebezpieczny. Szeruda JAN, 1889-1962, teolog protest., orientalista; prof. uniw. Warsz. i Chrześc. Akad. Teologicznej, czł. PAU; biskup kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce. Szerwud (Sherwood) LEONID W., 18711954, rzeźbiarz radz.; uczył się m.in. u A. Rodina; pomniki w ramach akcji tzw. monumentalnej propagandy. szeryf: 1) w średniow. Anglii gł. urzędnik król. w hrabstwie, o szerokich kompetencjach: obecnie urzędnik honorowy; 2) w USA urzędnik lokalny o uprawnieniach adm.-sądowych. szeryfy (zdobniki), druk. krótkie kreski stanowiące zakończenie znaków graf. (liter, cyfr) w niektórych krojach pisma (np. z grupy antykwy klasycyst.). Szeryng HENRYK, ur. 1918, skrzypek meksyk., pochodzenia pol., wirtuoz świat, sławy; prof. uniw. w Meksyku. szeryzacja, proces wytwarzania charakterystycznego bukietu w winach typu sherry, przez poddanie ich leżakowaniu w beczkach wystawionych na promienie słoneczne. Szeskie Wzgórza, najwyższe wzniesienia na Pojezierzu Mazurskim, na pd. od Gołdapi; wys. do 309 m. szesnastka, w notacji muz. znak graf. wartości rytmicznej dźwięku, równej 1/4 ćwierćnuty. sześcian, prostopadłościan o wszystkich krawędziach równych. sześcianu podwojenie →delijski problem. sześcienna parabola (parabola stopnia trzeciego), krzywa płaska o równaniu y = = ax3+bx2+cx+d (a ≠ 0). sześcienne równanie, równanie stopnia trzeciego, równanie algebraiczne postaci ax3+bx2+cx+d = 0 {a ≠ 0). sześcienny pierwiastek, pierwiastek trzeciego stopnia z danej liczby a, czyli liczba b, która podniesiona do potęgi trzeciej daje w wyniku liczbę c; oznaczenie b =3√ a. sześciobój ciężarowy, bój obejmujący: pięcioskok z odbicia obunóż, rzut kulą 7257 g oburącz znad głowy do tyłu, pływanie 50 m stylem dowolnym, bieg 60 m, rwanie i podrzut; sprawdzian stopnia okresowego wytrenowania zawodnika w treningu ogólnorozwojowym ciężarowca. szęściodniówka, zawody sport.: kolarskie na torze lub motocyklowe w terenie, trwające — z przerwami na wypoczynek — 6 dni. sześćdziesiątkowy system liczbowy, najstarszy ze znanych pozycyjnych svstemów liczbowych, pochodzący z Babilonii; w sz.s.l. liczby zapisywano za pomocą dwóch tylko znaków (dla liczb 1 i 10), ale różnie ułożonych. Szetlandy (Shetland Islands), grupa wysp u pn. wybrzeży W. Brytanii (Szkocja); 1,4 tys. km2, 17 tys. mieszk. (1968); ośr. adm. Lerwick; gł. wyspy; Mainland, Yell, Unst; hodowla owiec i bydła; rybołówstwo. Szetlandy Południowe, archipelag w pd. części O. Atlantyckiego, na pn. 2 od Ziemi Grahama (Antarktyda); 4660 km ; gł. wyspy: King George, Livingstone, Elephant; pokryte lodem i wiecznym śniegiem; połów wielorybów; liczne stacje naukowe. Szewalski ROBERT, ur. 1903, mechanik, konstruktor maszyn; prof. Polit. Gdańskiej, czł. PAN; prace z dziedziny turbin parowych i gazowych oraz generatorów magnetohydrodynamicznych; konstruktor pierwszej pol. turbiny parowej, turbin okrętowych. szew chirurgiczny, operacyjne zespolenie tkanek miękkich przy użyciu katgutu, nici lnianych, jedwabnych, metal, lub z tworzyw sztucznych. Szewczenko TARAS, 1814-61, ukr. poeta i malarz; rewol. demokrata; twórca lite-

ratury nar.; poezje, poematy (Hajdamacy); utwory w języku ros.; twórczość malarska (portrety i akwaforty). Szewczenko (do 1964 Aktau), m. i port w Kazach.SRR (obw. gurjewski), na płw. Mangyszłak, nad M. Kaspijskim; 28 tys. mieszk. (1967); zakłady odsalania wody mor.; w budowie (1969) elektrownia jądrowa. Szewczuk WŁODZIMIERZ, ur. 1913, psycholog; prof. Uniw. Jag.; zajmuje się psychologią ogólną i psychologią dorosłych. Szewczyk WILHELM, ur. 1916, pisarz i publicysta; poemat Hanus, reportaże, powieści, zbiory szkiców Śląski trud literacki, Literatura niemiecka w XX wieku, cykl felietonów Co robią Niemcy. Szewińska IRENA →Kirszenstein-Szewińska Irena. szewiot, wełna z owiec rasy Chewiot; także tkanina ubraniowa z tej wełny (lub z wełny czesankowej) o splocie skośnym, opalana obustronnie (z wyraźnymi prążkami). szew kostny, typowe dla kości czaszki połączenie między kośćmi płaskimi; rodzaj więzozrostu (włókna dł. ok. 0,5 mm) zmieniającego się z wiekiem w kościozrost. szew kostny chirurgiczny, operacyjne zespolenie kości po ich złamaniu lub przecięciu, za pomocą specjalnego drutu, płytek, gwoździ lub śrub. Szewna, w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim; późnobarok. kościół i plebania (XVIII w.). szewro →giemza. szewron, naszywka na rękawie munduru wojsk, w kształcie litery ,,V", oznaczająca wysługę lat. szew spawany (szew zgrzewany), szereg krótkich spoin (zgrzein) ułożonych wzdłuż linii łączenia w regularnych odstępach, stosowany w wypadku długich spoin (zgrzein), gdy spoina (zgrzeina) ciągła nic jest konieczna. szewstwo, rzemiosło zajmujące się jednostkowym wytwarzaniem lub naprawą obuwia. szezlong, odmiana kanapy o długim, wąskim siedzisku, z jednym lub dwoma oparciami. Szibarghan, m. w pn. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Dżauzijan; 52 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu eksploatacji gazu ziemnego (rurociąg do ZSRR); wyrób dywanów. Szibin el-Kom, m. w pn. Egipcie, w delcie Nilu; 66 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spożywczy. Szigace, m. w Chinach (Tybet), na wvs. 3870 m; 20 tys. mieszk. (1957); ośr. handl. oraz rel. pd. Tybetu; rzemiosło; klasztor lamaicki Taszilungpo (XV w.). Szigligeti [sig-] EDE, 1814-78, węg. dramatopisarz, reżyser, współzałożyciel i dyr. Teatru Nar. w Peszcie; zwolennik stylu lud. w teatrze; ponad 100 popularnych dramatów patriot., komedii (Liliojnfi)Szikarpur (ang. Shikarpur), m. w pd.wsch. części Pakistanu Zach.; 54 tys. mieszkańców (1961); przemysł spoż., włók.; rzemiosło (tkaniny, dywany). Szilard [si-] LEO, 1898-1964, fizyk amer.; prof. uniw. w Chicago; prace gł. z fizyki jądrowej; współtwórca pierwszego reaktora atomowego. Szilhat (ang. Sylhet), m. w Pakistanie Wsch.; 38 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., drzewny: w pobliżu wydobycie gazu ziemnego. Szilling PAWIEŁ L. →Szylling Pawieł L. Szilong (ang, Shillong), m. w Indii, stol. stanu Asam; 84 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko klimatyczne. Szimla (ang. Simla), m. w Indii, ośr. adm. terytorium związkowego HimaczalPradesz; 43 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; rzemiosło (tkaniny); uzdrowisko klimatyczne. Szinasi IBRAHIM, 1826-71, tur. pisarz, publicysta; popularyzator wiedzy; inicjator nowocz. prozy i krytyki lit.; założyciel

szkolnictwo elementarne 1147 czasopisma społ.-polit.-kult.-; autor pierwszej tur. komedii. Szinyei Merse [siniei -sze] PÁL, 18451920, malarz węg.; plenerowe pejzaże i sceny rodzajowe; Majowa wycieczka. Szipka, przełęcz w środk. Bałkanie (Bułgaria); wys. 1185 m; szosa Kazanłyk-Gabrowo. 1877 zwycięstwo wojsk ros. nad tureckimi (niemal cała armia tur. dostała się do niewoli). szirasy, szara (siwa) odmiana karakuła. Sziraz, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Fars; 269 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spoż., cementowy, rafinacja ropy naft., chem.; ważny ośr. rzemiosła (dywany, złotnictwo); ośr. turyst.; uniw.; meczety, m.in. Dżam-e Atik (IX w.), groby poetów: Saadiego (XIII w.) i Hafiza (XIV w.), ogrody Dilgusza i Hafttan, ruiny cytadeli (XVIII w.). Szirwanzade ALEKSANDER (właśc. A. Mowsesjan), 1858-1935, pisarz orm., przedstawiciel realizmu krytycznego; społ.-psychol. powieści i dramaty. Szisza Pangma →Gosainthan. Sziwalik, pd. przedgórze Himalajów w Indii i Nepalu; wys. do 2591 m (Sonchalia); głęboko rozcięte dolinami rzek. szkaplerz, rodzaj dewocjonaliów; dwa połączone tasiemką kawałki tkaniny z wizerunkami świętych; również część ubioru zakonnika — pas płócienny zakładany na habit. szkarlatyna →płonica. szkarłat: 1) kolor ciemnoczerwony, purpµra, czerwień; 2) tkanina w tym kolorze. szkarłatnica („czerwona sałata morska", Porphyra), przybrzeżny glon (krasnorost) mor., do 30 cm śred., o liściastej piesze; jadany w Japonii na jarzynę (także uprawiany) . szkarłatnik (purpurowiec, Purpura), ślimak przodoskrzelny mórz ciepłych; muszla z kolcami, ozdobna; w czasach staroż. otrzymywano z wydzieliny płaszcza cenny barwnik — purpurę. szkarłupnie (Echinodermata), typ zwierząt bezkręgowych; ok. 5 tys. gat. (więcej kopalnych), wyłącznie mor.; budowa promienista; szkielet wapienny; zwykle rozdzielnopłciowe; rozwój z przeobrażeniem; należą tu jeżowce, rozgwiazdy, wężowidła, liliowce, strzykwy. szkarpa, bud. →skarpa. szkatuła, skrzynka, pudełko, zwykle zdobione, służące do przechowywania kosztowności, pieniędzy itp. szkic, swobodnie wykonany rysunek, wstępny zarys dzieła plast.; potocznie każdy rysunek ołówkiem, akwarelą itp. szkic, lit. artykuł, esej, rozprawa, ujmujące temat w sposób ogólny, także krótki utwór prozą o swobodnej kompozycji, zbliżony do opowiadania. „Szkice Legnickie", rocznik Tow. Przyjaciół Nauk, wydawany od 1961 we Wrocławiu; poświęcony dziejom Legnicy i regionu. szkic polowy (croquis), odręczny rysunek terenu, sporządzony podczas pomiaru i zawierający jego wyniki. szkielet, anat. twarda, mocna konstrukcja utworzona z substancji org. lub nieorg. spełniająca w organizmie zwierzęcym rolę podporową i ochronną; u bezkręgowców częściej sz. zewnętrzny, np. pancerz skorupiaków, muszla mięczaków; dla kręgowców typowy sz. wewnętrzny — kościec. szklane włókna, włókna sztuczne otrzymywane ze stopionego szkła; b. mocne, odporne chemicznie; stosowane do wyrobu tkanin (m.in. dekoracyjnych, izolacyjnych), w przemyśle tworzyw sztucznych (w postaci laminatów poliestrowo szklanych). szklanka (wiśnia szkliwka, Cerasus vulgaris var. acida), krzew lub drzewo owocowe; powszechnie uprawiana dla owoców o skórce czerwonej, miąższu bezbarwnym, deserowych i na przetwory.

szklanki, żegl. szybkie, równomierne uderzenia w dzwon okrętowy oznaczające czas w cyklu 4-godzinnym, wybijanie co 1 /2 godziny; 1 uderzenie oznacza godz 1230, 1630, ..., 2 udrzenia —1300, 1700, ..., itd., 8 uderzeń — 1600, 2000. szklarnia (cieplarnia), oszklone pomieszczenie, zwykle sztucznie ogrzewane, zapewniające odpowiedni mikroklimat (gł. w okresie chłodów) dla rozwoju roślin warzywnych i ozdobnych. Szklarska Poręba, m. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, u stóp Karkonoszy, nad Kamienną; 7,5 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy; huta szkła „Julia" (zał. 1842). — Od XIV w. działała tu, najstarsza na Śląsku, huta szkła; prawa miejskie 1959. Szklarska Przełęcz, obniżenie w Sudetach, między G. Izerskimi a Karkonoszami; wys. 888 m. szklarskie piece, urządzenia do topienia surowców szklarskich (otrzymywania masy szklanej). Szklary, w. w pow. ząbkowickim, woj. wrocławskim; zakłady górn.-hutnicze niklu. szklarz, nazwa lud. ważek; w literaturze spopularyzowana dla gat. z rodziny Corduliidae, odznaczających się metalicznym połyskiem i szklistymi skrzydłami. szklińce, zool. →śligi. szkliwiak, nowotwór o charakterze półzłośliwym, rozwijający się w żuchwie lub szczęce górnej w postaci powoli wzrastających nacieków; leczenie operacyjne. szkliwo (glazura, polewa), cienka warstwa szkła, wytworzona na wyrobach ceram. w celu zmniejszenia ich porowatości (a tym samym zwiększenia odporności na działanie np. czynników chem.) oraz w celach dekoracyjnych; wyróżnia się m.in. sz. przezroczyste, matowe, barwione. szkliwo, anat. silnie zmineralizowana substancja, złożona gł. z soli wapnia, pokrywająca koronę zęba; najtwardszy wytwór tkankowy (twardość topazu). szkliwo wulkaniczne, zakrzepła, lecz nie wykrystalizowana (wskutek b. szybkiego oziębienia) lawa, np. pumeks, obsydian, smołowiec. szkła, med. →okulary. szkła nagałkowe, szkła korygujące wady wzroku, zakładane wprost na gałkę oczną; szkła kontaktowe — pod powieki, soczewki rogówkowe (częściej stosowane) — obejmują tylko rogówkę. szkła przejściowe, szkła o ściśle określonych własnościach fiz. (zwł.. współczynniku rozszerzalności termicznej) i chem., stosowane w przemyśle lampowym, elektronicznym i in. do łączenia szkieł o różnych współczynnikach rozszerzalności. szkło, produkt powstały przez stopienie odpowiednich surowców szklarskich: tlenków (np. krzemu), węglanów (np. sodu, potasu, wapnia), a następnie oziębienie otrzymanej masy do stanu bezpostaciowego (szklistego) bez krystalizacji; zły przewodnik ciepła i elektryczności; podgrzane mięknie, daje się wyginać, wydmuchiwać, wyciągać. szkło artystyczne, wyroby szklane indywidualnie kształtowane i zdobione — w przeciwieństwie do produkcji fabrycznej. szkło bezpieczne, specjalny rodzaj szkła płaskiego, które po rozbiciu rozpada się na drobne kawałki (najczęściej o zaokrąglonych krawędziach) — szkło hartowane, lub pęka nie rozpadając się — szkło klejone i szkło zbrojone. szkło fotochromowe, rodzaj szkła światłoczułego, które pod wpływem naświetlania zmienia barwę; stosowane m.in. do produkcji okularów, w przemyśle lotniczym. szkło fototropowe →szkło światłoczułe. szkło hartowane, rodzaj szkła bezpiecznego, otrzymywanego przez ogrzewanie szkła do temp. ok. 650° i gwałtowne jego studzenie; stosowane gł. do wyrobu szyb pojazdów mechanicznych.

szkło klejone, szkło bezpieczne, otrzymywane przez sklejenie (za pomocą np. celuloidu, butwaru) najczęściej dwóch warstw szkła płaskiego; stosowane do produkcji szyb samochodowych, w lotnictwie. szkło ołowiowe →kryształowe szkło. szkło organiczne, tworzywo sztuczne, produkt polimeryzacji metakrylanu metylu; stosowane m.in. do wyrobu szyb, soczewek; nazwy handl. — metapleks (Polska), plexiglas (NRF). szkło płaskie, szkło w postaci płaskich płyt o pow. gładkich lub wzorzystych. szkło światłoczułe (szkło fototropowe), szkło, które pod wpływem naświetlania promieniami o określonej długości zmienia swoje właściwości, np. barwę. szkło wodne →sodu krzemian. Szkłowski IOSIF S., ur. 1916, astronom radz.; prof. Państw. Instytutu Astr. w Moskwie; prace na temat jonizacji korony słonecznej, radiowego promieniowania Galaktyki, budowy gazowej korony galaktycznej, pochodzenia promieniowania kosmicznego. Szkłowski WIKTOR B., ur. 1893, ros. pisarz i teoretyk literatury; przedstawiciel szkoły formalnej; sformułował teorię literatury faktu; książki o klas. prozie ros. (Dostojewski, L. Tołstoj), rozprawy o konstrukcji prozy i powieści historycznej. szkło zbrojone, rodzaj szkła bezpiecznego, szkło walcowane z wtopioną siatką metalową; stosowane m.in. do szklenia dachów, budowy ścianek działowych. Szkocja (Scotland), część Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Pn.; obejmuje pn. część wyspy W. Brytania oraz Hebrydy, Orkady i Szetlandy; 78,8 tys. km2, 5,2 mln mieszk. (1968); stol. Edynburg; hodowla bydła i owiec; rybołówstwo; w środk. Sz, wielki okręg przem. (gł. ośr. Glasgow), wyspecjalizowany w hutnictwie, przemyśle stoczn. i maszyn.; wydobycie węgla kamiennego. — W starożytności zamieszkana przez Piktów i Celtów; IX w. królestwo; walki z Anglią o niezależność; 1707 na mocy narzuconej unii połączona z Anglią. szkocki język, z grupy goiöelskiej języków celt.; w Szkocji i na Hebrydach; najstarsze dokumenty z IX w. szkocki owczarek (collie), rasa psów pasterskich wyhodowana w Szkocji, także pies reprezentacyjny; wys. w kłębie 5060 cm; sierść długo- i krótkowłosa, biało-czarna, biało-żółta, biało-żółto-czarna podpalana; pysk długi i wąski. szkocki terier, bryt. rasa psów pokojowych; wys. w kłębie 30 cm; sierść szorstka, czarna lub moręgowata. szkoda, prawo uszczerbek materialny, który następuje w majątku poszkodowanego wbrew jego woli. szkoda górnicza, każda szkoda powstała w nieruchomości wskutek robót górn.; za sz.g. ponosi odpowiedzialność przedsiębiorstwo eksploatujące złoże. szkoda łowiecka, szkoda wyrządzona przez myśliwych na polowaniu (np. zdeptanie uprawy rolnej, postrzelenie zwierzęcia domowego) lub przez zwierzynę łowną w plonach i uprawach. Szkoderskie Jezioro, jez. na granicy Jugosławii i Albanii, największe na Płw. Bałkańskim; pow. zmienna (ok. 390 km2), głęb. do 44 m; odpływ do M. Adriatyckiego; żegluga. szkodniki, zwierzęta (owady, roztocze, nicienie, ślimaki, gryzonie i in.) uszkadzające rośliny uprawne i drzewa leśne oraz różne produkty; występując masowo, powodują straty gospodarcze. Szkodra (Shkodër), m. w Albanii, nad Jez. Szkoderskim; 50 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż., cementowy; muzeum; ruiny średniow. twierdzy, meczety (XVIII w.), katedra (XIX w.). szkolnictwo elementarne, ogół szkół podstawowych; całokształt zagadnień związanych z tymi szkołami i ich programem.

1148 szkoła szkoła: 1) instytucja oświat.-wychowawcza; 2) budynek, w którym mieści się taka instytucja; 3) wykształcenie osiągnięte w takiej instytucji; 4) system instytucji oświatowo-wychowawczych dający określone wykształcenie, szkolnictwo w pewnym kraju. szkoła, określony kierunek w nauce, filozofii, sztuce, wychowaniu, sporcie itd., którego przedstawicieli łączą pewne wspólne podstawowe poglądy i metody pracy i nauczania; także grupa osób reprezentujących określone środowisko, gł. artystyczne. szkoła artystyczna: 1) uczelnia artyst.; 2) kierunek artyst. związany z krajem, miastem, grupą artystów w określonym czasie. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW), największa pol. uczelnia rolnicza, zał. 1918 w Warszawie; powstała z wydziału roln. Tow. Kursów Naukowych (1906-11) przekształconego na Kursy Przemysłowo-Rolnicze przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (1911-16). Szkoła Główna Handlowa →Szkoła Główna Planowania i Statystyki. Szkoła Główna Planowania i Statystyki (SGPiS), do 1949 Szkoła Gł. Handlowa, wyższa szkoła ekon. w Warszawie, najstarsza uczelnia ekon. w Polsce; przy SGPiS działają m.in. Instytut Gospodarstwa Społ. i Instytut Podstawowych Problemów Handlu. Szkoła Główna Warszawska, szkoła o charakterze uniwersyteckim, zał. 1862 w Warszawie; 4 wydziały; 1869 przekształcona w uniwersytet ros.; od 1915 Uniw. Warszawski. szkoła internatowa, szkoła, przy której istnieje internat, stanowiący wspólną z nią jednostkę administracyjną. szkoła jezior (Lake School), nazwa obejmująca 3 ang. poetów romant.: S.T. Coleridge'a, W. Wordswortha i R. Southeya, związanych z tzw. okolicą jezior na pograniczu ang.-szkockim. Szkoła Lyońska, renesansowa fr. grupa poet. nawiązująca do filozofii Platona, pozostająca pod wpływem Petrarki. Szkoła Naturalna, termin oznaczający nowy etap rozwoju ros. realizmu krytycznego w 1. 40-tych XIX w. związanego z tradycją lit. Gogola i estetyką Bielińskiego. szkoła ogólnokształcąca, szkoła średnia, dająca wykształcenie ogólne, po ukończeniu której absolwent otrzymuje świadectwo dojrzałości i ma prawo ubiegania się o przyjęcie na dowolną wyższą uczelnię. szkoła półinternatowa, szkoła, przy której istnieje półinternat, stanowiący wspólną z nią jednostkę administracyjną. szkoła pracy (szkoła aktywna), kierunek i reformatorski ruch pedag. w XIX/XX w. w różnych krajach; propagowała wychowanie dynamiczne i funkcjonalne, zwalczała nauczanie werbalne i abstrakc; gł. przedstawiciele: J. Dewey, G. Kerschensteiner, P. Błoński, H. Rowid, W. Spasowski i in. Szkoła Przemysłowa, w Krakowie, uczelnia zał. 1880, początkowo o charakterze średniej szkoły zawodowej; od 1914 miała wydział przemysłu artyst., który 1921 usamodzielnił się jako Szkoła Przemysłu Artystycznego. szkoła realna, szkoła średnia typu mat.przyrodn., bardziej praktycznie przygotowująca do pracy zawodowej niż gimnazjum; pierwsze powstały 1708 w Niemczech; w Polsce 1833, istniały do 1921. szkoła rycerska (akademia rycerska), typ szkoły przeznaczonej dla młodzieży szlacheckiej przygotowującej do służby wojskowej, obywatelskiej i dworskiej w Europie od XVII w. Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów), szkoła średnia ogólnokształcąca dla synów szlachty, mająca w zasadzie charakter wojsk., kładąca szczególny nacisk na wychowanie obywatelskie i wychowanie w

duchu kultury pol. oświecenia; zał. 1765 w Warszawie przez Stanisława Augusta; istniała do 1794. „Szkoła Specjalna", czasopismo wydawane od 1924 (z przerwami) w Warszawie, poświęcone zagadnieniom pedagogiki specjalnej. Szkoła Sztuk Pięknych (SSP), w Krakowie, uczelnia artyst. zał. 1818 w ramach Uniw. Jag.; 1833 połączona z Instytutem Techn., usamodzielniła się 1873 (dyr. J. Matejko); zreorganizowana przez J. Fałata (dyr. od 1895), uzyskała 1900 tytuł ASP. Szkoła Sztuk Pięknych (SSP), w Warszawie, uczelnia artyst. zał. 1844, zlikwidowana 1864; funkcje jej przejęła częściowo Klasa Rysunkowa. Szkoła Sztuk Pięknych (SSP), w Warszawie, uczelnia artyst. zał. 1903; 1932 uzyskała tytuł ASP. Szkoła Warszawska, grupa artyst. zał. 1929 przez uczniów T. Pruszkowskiego; podejmowała gł. problemy koloryzmu; czł.: E. Arct, L. Bięlska-Tworkowska, M. Bylina, A. Łyżwański, T. Pruszkowski i in. „Szkoła Warszawska", potoczna nazwa kierunku bibliotekarskiego utworzonego przez H. Radlińską przy Studium Pracy Społeczno-Oświatowej, działającym w ramach Wolnej Wszechnicy Polskiej. Szkoła Wrocławska →Grupa Wrocławska. szkoła wyższa, uczelnia kształcąca pracowników nauk. oraz najwyżej kwalifikowanych pracowników w poszczególnych zawodach, prowadząca także prace nauk.badawcze. szkoła z Cambridge [sz. z kejmbrydż] → neoklasyczna szkoła w ekonomii. Szkoła z Norwich [sz. z norydż], grupa malarzy ang., gł. pejzażystów, którzy 1803 w Norwich założyli z inicjatywy J. Gromek Norwich Society of Artists; tworzyli gł. pod wpływem hol. malarstwa pejzażowego XVII w. (zwł. Hobbemy), wyprzedzając w swoich dziełach (gł. nastrojowe pejzaże z okolic Norwich) poszukiwania artystyczne barbizończyków. szkoły ariańskie, szkoły zakładane w XVI-XVII w. przez braci polskich, zw. arianami; miały postępowy program nauczania; dużą popularność zdobyło gimnazjum w Lewartowie (Lubartów), a po jego upadku (1597) zał. 1602 szkoła w Rakowie, istniejąca do 1638. szkoły niedzielne, ogólnokształcące szkoły elementarne lub dokształcające, czynne tylko w dni świąteczne; przeznaczone dla młodzieży pracującej, gł. rzemieślniczej; w Polsce powstawały od 1817; w Anglii — ok. 1780 (celem ich było gł. nauczanie religii). szkoły specjalne, szkoły przeznaczone dla dzieci z niedomaganiami fiz., psych, lub niedostosowanych społecznie; zapewniają opiekę wychowawczą, wiedzę w osiągalnym dla nich zakresie i przygotowanie do zawodu. szkoły tysiąclecia, szkoły zbudowane ze środków społ. (Społeczny Fundusz Budowy Szkół Tysiąclecia, 1961-65) dla uczczenia 1000-lecia państwa pol.; do 1966 zbudowano 1417 szkół. szkoły wieczorowe, szkoły różnych szczebli, przeznaczone dla osób dorosłych i młodzieży pracującej; zajęcia w godzinach wieczornych umożliwiają łączenie nauki z pracą zawodową. szkoły zawodowe: 1) szkoły pełno- lub niepełnośrednie oparte na co najmniej 8klasowym wykształceniu ogólnym; pełnośrednie — licea i -technika (4-5-letnie) uprawniają do studiów wyższych; niepełnośrednie — zasadnicze sz.z. (2-3-letnie) przygotowują wykwalifikowanych robotników; 2) 2-letnie szkoły pomaturalne. szkontrum (skontrum), sprawdzanie stanu księgozbioru biblioteki przez porównanie zawartości magazynu z księgą inwentarzową. Szkop ZYGMUNT, ok. 1600-ok. 1662, naczelny dowódca hol. wojsk lądowych w

Brazylii; 1646-54 hol. generał-gubernator w Brazylii. szkopuł, przeszkoda, zawada, trudność. szkorbut (gnilec), schorzenie wywołane brakiem wit. C w organizmie; objawia się owrzodzeniem dziąseł, wypadaniem zębów i krwawieniami z błon śluzowych. szkot, żegl. →szot. szkółka hodowlana, obszar ziemi podzielony na poletka, na których prowadzi się prace hod. nad nowymi odmianami drzew i krzewów owocowych oraz leśnych, także roślin ozdobnych. szkółka leśna (rozsadnik), ogrodzona powierzchnia leśna przeznaczona do produkcji młodych drzew i krzewów leśnych z siewek lub sadzonek. szkółkarstwo, dział produkcji ogrodniczej zajmujący się rozmnażaniem i uprawą młodych roślin sadowniczych i ozdobnych (gł. drzew i krzewów). szkuner, żaglowiec o 2 lub więcej masztach z ożaglowaniem skośnym, zwykle gaflowym, niekiedy z dodatkowym żaglem rejowym na przednim maszcie; wśród statków sport, nazywa się sz. jacht 2-masztowy, który ma fokmaszt niższy niż grotmaszt. szkunerbark →barkentyna. szkunerbryk →brygantyna. szkuner sztakslowy, odmiana szkunera, który nie ma foka, a przestrzeń między fokmasztem i grotmasztem wypełnia się grotsztakslem i 1 lub kilkoma innymi żaglami trójkątnymi. szkuta →krypa. szkutnictwo, wytwarzanie drewnianych statków wodnych lub ich części. szkutnik: 1) specjalista zajmujący się budową małych jednostek pływających (kutrów, jachtów, łodzi); 2) daw. członek załogi szkuty. szkwał →nawałnica. szlaban→zapora kolejowa. szlachar (Mergus serrator), ptak z rzędu blaszkodziobych, zw. też traczem długodziobym; dł. ok. 60 cm; upierzenie płowo-czarno-białe, na głowie czub; Eurazja, Ameryka Pn.; chroniony. szlacharek {Mergus albellus), ptak z rzędu blaszkodziobych, zw. też traczem bielaczklem; dł. do 43 cm; podobny do gągoła; szata godowa samca biała; Eurazja; w Polsce przelotny, chroniony. Szlachcic FRANCISZEK, ur. 1920, generał; od 1943 w PPR, GL i AL; od 1945 w aparacie bezpieczeństwa i MO; od 1962 wiceminister, a od 1971 minister spraw wewnętrznych. szlachta, stan społ. wywodzący się z rycerstwa; w Polsce wyodrębniła się w XIIIXIV w.; dziedziczne prawo feud. własności ziemi oraz uzyskiwane od władców prawa i przywileje zapewniły jej przewagę w społeczeństwie feud.; w ramach stanu szlacheckiego wyróżniły się grupy: magnateria, sz. średnia, sz. zagrodowa, sz. gołota (bez ziemi); w XIX w. sz. utraciła swe pozycje. szlaczkoń (Colias), motyl z rodziny bielinków; 5 gat. krajowych; skrzydła białe, żółte lub pomarańczowe, czarno obrzeżone. szlagier, piosenka lub melodia modna w danym okresie, przebój; także jakaś nowość lansowana w sezonie. szlak: 1) droga wytyczona przez chodzenie lub jeżdżenie, trakt; także droga naturalna, np. rzeka; 2) motyw dekoracyjny w postaci kolorowego pasa zwykle na tkaninach lub naczyniach. szlaka →żużel. szlam →muł. szlam gnilny →sapropel. szlamniki (Limosa), ptaki terenów podmokłych z rzędu mew-siewek, pokrewne bekasom; 6 gat.; smukła budowa ciała; dziób długi, nogi wysokie; Eurazja, Afryka, Ameryka Pn.; w Polsce nieliczny sz. rycyk i przelotny sz. rdzawy, chronione. szlamownik →pogłębiarka. szlanga →kolubryna.

Szőnyi 1149 szleja, najprostsza i najlżejsza uprząż szorowa. Szlekys OLGIERD, Ur. 1908, plastyk; współpracuje z Ładem; projekty wnętrz, meblarstwo. szlem, najwyższy zgłoszony kontrakt w licytacji brydżowej w kolorze łub w bez atu; wygranie sz. wymaga wzięcia wszystkich 13 lew. szlemik, drugi co do wysokości, po szlemie, kontrakt wylicytowany w brydżu w kolorze lub w bez atu; w sz. wzięcie 12 lew. Szlenkier (Schlenker) KSAWERY, 1814-71, kupiec warsz., działacz Delegacji Miejskiej 1861; czł. Rady Miejskiej Warszawy związany z „białymi" (1863). Szlenkierówna ZOFIA, 1882-1939, pielęgniarka; pionierka świeckiego pielęgniarstwa w Polsce, uczennica szkoły F. Nightingale w Londynie; fundatorka szpitala dziecięcego im. Karola i Marii w Warszawie; dyr. Warsz. Szkoły Pielęgniarstwa. Szletyński HENRYK, ur. 1903, aktor, reżyser, dyr. teatrów; prof. PWST w Warszawie; występy i inscenizacje m.in. na scenach krak. i warsz.; artykuły o teatrze. Szlezwik (Schleswig), m. w NRF (Szlezwik-Holsztyn), port nad Zat. Kilońską; 33 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; dawna stol. księstwa Sz. Szlezwik-Holsztyn (Schleswig-Holstein), kraj związkowy w pn. części NRF, między M. 2 Północnym i Cieśn. Duńskimi; 15,7 tys. km , 2,5 mln mieszk. (1968); gł. m.: Kilonia (stol.), Lubeka; gosp. charakter przem.-rolniczy. Szlichtyng JONASZ, 1592-1661, myśliciel, pisarz, ideolog braci pol.; rzecznik racjonalizmu rel., tolerancji rel. i rozdziału kościoła od państwa. Szlichtyngowa, m. w pow. wschowskim, woj. zielonogórskim; 1,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1644. szlif, techn. →zgład. szlifierka, obrabiarką skrawająca do obróbki powierzchni obrotowych, płaskich i kształtowych za pomocą wirujących ściernic lub taśm ściernych; rozróżnia się sz. do płaszczyzn, do wałków, do otworów oraz sz. specjalne — do uzębień, do gwintów, do szlifowania kształtowego. szlifierka ostrzarka →ostrzarka. szlifierka przecinarka →przecinarka (1). szlifowanie kamieni, obróbka kamieni szlachetnych mająca na celu nadanie im odpowiedniego kształtu, połysku, gry barw. szlifowanie ściernicowe, obróbka ścierna za pomocą ściernicy wykonującej ruch obrotowy. szlifowanie taśmowe, obróbka ścierna, za pomocą papieru lub płótna ściernego, które w postaci arkuszy czy taśm są nawinięte na tarcze albo nałożone na dwa koła. szlify →epolety. szliry, geol. drobne, nieregularne smugi w głębinowych skałach magmowych, różniące się nieco składem miner, i barwą od zawierającej je skały; powstają pod wpływem ruchu magmy. szlisselburska twierdza, zbudowana 1323 na wyspie na Newie (obecnie w m. Petrokrepost, k. Leningradu); XVIII W.-1917 więzienie dla więźniów polit. (m.in. Polacy — W. Łukasiński, L. Waryński); od 1928 muzeum; zburzona w czasie II wojny światowej. Szlonski ABRAHAM, ur. 1900, poeta izrael., twórca nowohebr. szkoły poet.; tłumacz poezji ros. i radz., której wpływ widoczny jest w jego twórczości. szlupbelka →żurawik. szłap, nieprawidłowy kłus (słychać 4 uderzenia kopyt, zamiast 2); szłapak — koń chodzący szłapem. Szmaglewska SEWERYNA, ur. 1916, pisarka, relacja o obozie w Oświęcimiu Dymy nad Birkenau, powieści o tematyce obozowej (Zapowiada się piękny dzień). Szmakow PAWIEŁ W., ur. 1885, radz. ra-

dioelektryk i elektronik; 1924 nawiązał łączność radiotelefoniczną dwustronną z jadącym pociągiem; prace z dziedziny telegrafii kopiowej, telewizji. Szmalhauzen IWAN I., 1884-1963, zoolog radz., ewolucjonista; prof. uniw. w Kijowie i Moskwie, czł. AN ZSRR; własne teorie ontogenetyczne; podręczniki, monografie (Organizm jako całość...). szmalkaldzki związek, zawarty 1531 w Schmalkalden (Turyngia) przez niem. książąt i miasta protest, w obronie wyznania i praw, przeciwko ces. Karolowi V; rozwiązany po niepomyślnej wojnie 154647. szmaragd, minerał, zielona odmiana berylu; ceniony kamień szlachetny. Szmarinow DIEMIENTIJ A., ur. 1907, radz. rysownik i grafik; ilustracje do dzieł literatury ros., plakaty społ.-polityczne. szmaty, w papiernictwie zużyte tkaniny, dzianiny np. lniane, bawełn. i z innych włókien roślinnych, dawniej jedyny surowiec do produkcji papieru, obecnie stosowane do wyrobu papierów wysokogatunkowych (banknoty, papier ręcznie czerpany, bibułka papierosowa). szmelc, odpadki metalowe, złom; przen. przedmiot bezużyteczny. szmer, fiz. cichy, nieperiodyczny dźwięk o szumowej charakterystyce widma (częstotliwości). szmergiel (szmirgiel), skała metamorficzna składająca się gł. z drobnokrystalicznego korundu, hematytu (lub magnetytu) i kwarcu; używany do wyrobu materiałów ściernych. szmery sercowe, słyszane podczas osłuchiwania klatki piersiowej szmery, występujące oprócz prawidłowych tonów serca; wskazują zwykle na zaburzenia w przepływie krwi przez ujście żylne lub tętnicze serca lub główne pnie tętnicze, a także na zmienione warunki krążenia krwi. Szmidt JÓZEF, ur. 1935, lekkoatleta; dwukrotny mistrz olimpijski w trójskoku (1960, 1964); rekordzista świata w 1. 196068. Szmidt OTTO J., 1891-1956, radz. astronom, geofizyk i matematyk; prof. uniw. w Moskwie, wiceprezes AN ZSRR; badacz i organizator ekspedycji do Arktyki radz.; twórca teorii meteorytowej powstania Układu Słonecznego. Szmielow IWAN S., 1875-1950, pisarz ros.; głośna powieść Kelner zawierająca celne obserwacje społ.-obyczajowe; antywoj. szkice i opowiadania z okresu I wojny świat.; od 1922 na emigracji. szmira, utwór lit., dzieło sztuki, film itp. bez żadnych wartości artyst.; kicz. szmizjerka, bluzka lub sukienka damska o kroju przypominającym męskie koszule. Szmolcówna HALINA, 1892-1939, tancerka, pedagog; 1919-34 primabalerina Teatru Wielkiego w Warszawie; występy za granicą. szmugiel, nielegalne przewożenie towarów przeznaczonych na handel, przemyt; także towar przemycany nielegalnie. szmuklerstwo, rzem. artyst. →pasamonictwo. Szmydtowa ZOFIA, ur. 1893, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz.; red. „Rocznika Literackiego"; studia o pol. literaturze renes. i romant. i jej związkach z tradycją eur.; Rousseau-Mickiewicz. Sznajde (Sznayde) FRANCISZEK, 17901850, generał brygady w powstaniu 183031; na emigracji przeciwnik Lelewela, czł. TDP; uczestnik rewolucji krak. 1846 oraz 1849 w Palatynacie. sznajderyt, materiał wybuchowy o słabej sile kruszącej; mieszanina azotanu amonu i dwunitronaftalenu. sznaucery →pinczery. sznelki, sznurki skręcone z 2 lub więcej taśm tkanych, w których nitki wątkowe są przecięte wzdłuż taśmy między grupa-

mi nitek osnowy tworząc rodzaj puszku; używane gł. do wyrobu szalików i serwet. sznika (snigga), niewielki, smukły i zwrotny okręt żaglowy z XV w., 1- lub 2-masztowy z ożaglowaniem rejowym; wchodziły w skład pol. floty wojennej. Szniolis ALEKSANDER, 1891-1963, inżynier sanitarny; prof. Polit. Wrocł., czł. PAU; twórca podstaw inżynierii sanitarnej w Polsce; prace z dziedziny technologii wody i ścieków. sznur, jednostka długości (drogowa, rolna); w Polsce równa 43-45 m; sz. nowopol. = 10 prętów = 75 łokci = ok. 43,2 m. sznureczek (struna, Chonda filum), glon (brunatnica) mórz pn.; w M. Bałtyckim pospolity; plecha biczowała, dł. 4-8 m, używana gł. na nawóz i do produkcji jodu. sznureczek ukośny (haft gałązkowy), haft o ukośnie kładzionych ściegach zachodzących nitka na nitkę, służący gł. do obrzeżania konturów ornamentu. sznurowa linia →łańcuchowa linia. sznurowy ornament, szt. plast, ornament ciągły, naśladujący splot sznura o układach równoległych, krzyżujących się, niekiedy plecionkowych, najczęściej reliefowych. sznur pępkowy →pępowina. sznycel, potrawa gł. mięsna z usmażonych na silnie rozgrzanym tłuszczu pobitych i panierowanych plastrów mięsa, najczęściej z frykanda cielęcego lub wieprzowego. Szober STANISŁAW, 1879-1938, językoznawca, pedagog; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU; liczne prace z językoznawstwa ogólnego, słow., pol., metodyki nauczania (Gramatyka języka polskiego). szodon, biały, gorący, słodki sos sporządzany z ubitych żółtek i białego wina, z dodatkiem skórki cytrynowej lub pomarańczowej, podawany do deserów. „ szofer, kierowca, zwł. zawodowy (dziś przestarzałe). szok, med. →wstrząs. Szokalski JULIJ M., 1856-1940, radz., geograf, oceanograf i kartograf; prof. Akad, Wojennomorskiej i uniw. w Leningradzie; gł. dzieło Okieanografija. Szokalski WIKTOR, 1811-91, lekarz okulista; prof. Szkoły Głównej Warszawskiej, czł. AU; lekarz szkoły batignolskiej w Paryżu; liczne prace nauk. z okulistyki, fizjologii i historii medycyny. Szolapur (ang. Sholapur), m. w Indii (Maharasztra); 392 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu bawełn.; węzeł komunikacyjny. Szolem Alejchem (właśc. Sz. Rabinowicz), 1859-1916, żyd. pisarz, dramaturg; tworzył w języku jidysz komedie z życia Żydów w Europie, powieści, nowele; Dzieje Tewji Mleczarza, Marienbad. Szolnok [sol-], m. w środk. Węgrzech, nad Cisą, ośr. adm. komitatu S.; 61 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., spoż., papiern.; ważny węzeł kolejowy. Szolon, dzielnica Sajgonu (Republika Wietnamu Pd.); ok. 200 tys. mieszk.; dawniej samodzielne miasto. szołdra, zool. →przyszynka. Szołochow MICHAIŁ A., ur. 1905, pisarz ros.; czł. AN ZSRR; epopeja Cichy Don o kozakach dońskich w 1. 1914-22, powieść Zorany ugór poświęcona kolektywizacji wsi; utwory (Los. człowieka) ukazujące walkę narodu radz. z hitlerowską agresją; nagr. Nobla. Szombathely [sombothej], m. w zach. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Vas; 65 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., włók.; ośr. turystyczny. Szombierki, dzielnica Bytomia; kopalnia węgla kam., elektrownia cieplna. Szőnyi [sö:ń], osiedle przem. w pn.zach. Węgrzech, nad Dunajem; 5 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naftowej. Szőnyi [sö:ńi] ISTVÁN, 1894-1960, węg. malarz i grafik, związany ze szkołą mal. w Nagybánya; pejzaże, sceny rodzajowe.

1150 Szopienice Szopienice, dzielnica adm. w Katowicach; huta cynku i ołowiu, kopalnia węgla kam.; 1947-59 miasto. szopka (jasełka), widowisko lalkowe związane z bibl. i lud. tradycją Bożego Narodzenia; później także przedstawienie satyr., gł. kukiełkowe, na temat aktualnych wydarzeń. Szopow (Šopov) Aco, ur. 1923, poeta maced.; wiersze partyzanckie; liryka refleksyjna; przekłady z literatury niem., ros., ang., serb. i chorwackiej. szop pracz (Procyon lotor), amer. drapieżnik; dł. do 60 cm i ogona do 30 cm; pożywienie przed zjedzeniem płucze w wodzie; futro cenne, dlatego hodowany (też w Polsce). Szopski FELICJAN, 1865-1939, kompozytor, pedagog, krytyk muz.; opery {Lilie), utwory fortepianowe, pieśni. szopy (Procyonidae), rodzina nadrzewnych ssaków drapieżnych; 18 gat.; strefa umiarkowana i podzwrotnikowa Ameryki Pn. i Pd. oraz Azji (pandy); np. szop pracz, ostronos rudy, koati, kinkażu. Szorin ALEKSANDR F., 1890-1941, wynalazca radz.; 1928 zbudował aparat telegr. oraz aparaturę do optycznego zapisywania i odtwarzania dźwięku. szorki, szelki zakładane na część barkową ciała psa, służące do prowadzenia psa (obrończego, opiekuńczego i służbowego) na smyczy bez obroży. szorthorny (Shorthorn), ang. rasa bydła niejednolicie umaszczonego (od białego do czerwonego); 2 odmiany: sz. mięsne (cięż. 900-1000 kg) i sz. mleczne, lżejsze — rocznie ok. 3800 kg mleka. szorty, krótkie spodnie sport., plażowe itp. szory, lekka i wygodna uprząż (można ją dostosować na każdego konia), praktyczniejsza od uprzęży chomątowej. szos, w dawnej Polsce podatek miejski, od pocz. XIV w. państw.; od pol. XVI w. płacony jako ryczałt oparty na szacunku majątku mieszczan. szosa, droga o nawierzchni ze żwiru lub tłuczonego kamienia ubitej specjalnym walcem; potocznie droga o twardej nawierzchni. Szostakowicz DMITRIJ D., ur. 1906, czołowy kompozytor radz.; symfonie (VII — Leningradzka, XII — Rok 1917, XIII — na bas solo, chór basów i orkiestrę symf.), koncerty, opery (Nos, Katarzyna Izmajłowa), oratorium Pieśń o lasach, balety, utwory fortepianowe (24 preludia i fugi), kwartety smyczkowe. Szostek WIKTOR TOMASZ, 1911-44, działacz ruchu oporu na Śląsku; 1944 na czele grupy AK przeszedł do AL; dowódca okręgu AL Katowice; aresztowany przez gestapo i zamordowany. Szostka, m. w pn. części Ukr.SRR (obw. sumski); 57 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., spożywczy. Szoszoni, plemiona Indian Ameryki Pn.; w rezerwatach stanów Idaho, Utah, Nevada (USA); ok. 25 tys.; 4 grupy: wyżynni (Sz., Komancze), Kern River, pd.kalifornijscy, Pueblo; język z rodziny aztek-tano. szot (szkot), żegl. lina (lub zespół lin) umocowana do bomu, pozwalająca ustawiać bom (a więc i żagiel) pod odpowiednim kątem do kierunku wiatru; do żagli nie mających bomu sz. jest przymocowany do rogu żagla (sztaksla, topsla). szott (szot), płytkie zagłębienie bezodpływowe na obszarze pustyń piaszczystych, np. w Algierii; sz. wypełnione są materiałem gliniastym i ilastym, w okresie suchym pokryte skorupami solnymi. szowinizm, ideologia i postawa wyrażająca się w bezkrytycznym stosunku do własnego narodu oraz w pogardzie i nienawiści do innych narodów; skrajna forma nacjonalizmu prowadząca do polityki dyskryminacji, wyzysku i ucisku nar.; sz. hitlerowski doprowadził do zbrodni ludobójstwa.

Szowkunenko OŁEKSIJ, ur. 1884, malarz radz.; portrety, widoki budowli przem., pejzaże. szóstak, moneta srebrna wartości 6 groszy, bita w Polsce od XVI do XVIII w. Szóstak, jezioro na Pojezierzu Ełckim (woj. białostockie); pow. 510,7 ha, głęb. do 28,4 m. SZP →Służba Zwycięstwu Polski. szpachla, łopatka metalowa używana gł. w malarstwie do mieszania farb olejnych i nakładania ich na obraz oraz w konserwacji zabytków, np. do kitowania ubytków. szpachlówka, plast, mieszanina wypełniaczy, pigmentów i spoiwa nakładana na uprzednio zagruntowane podłoże w celu wyrównania nierówności jego powierzchni. szpada, sport broń kolną używana w szermierce; ma stal. klingę o trójkątnym przekroju, cięż. do 770 g, całkowita dł. 110 cm; także męska konkurencja szermiercza; walka trwa do 10 min, o zwycięstwie decyduje liczba trafień. szpada, wojsk, broń sieczna przeznaczona do kłucia o prostej i ostro zakończonej głowni oraz jelcu złożonym z kabłąka i tarczy; używana w Europie w XVIIXIX w. Szpagin GIEORGIJ S., 1897-1952, radz. konstruktor broni, m.in. pistoletu maszynowego (tzw. pepeszy). szpak (Sturnus vulgaris), kosmopolityczny ptak parkowo-leśny z rzędu wróblowatych; dł. 19,5 cm; upierzenie zmienne, lśniące, cętko wane; dziób wiosną jasnożółty; gnieździ się w dziuplach; pożyteczny, chroniony. szpaler, długi, zwarty szereg ludzi ustawiony po obu stronach trasy, ulicy. szpaler, jeden lub kilka szeregów drzew lub krzewów, zasadzonych w pewnych odstępach. szpaler, rzem. artyst. staropolska nazwa różnych dekoracyjnych tkanin ściennych, gł. tapiserii. szpalta, skład druk. o dowolnej liczbie wierszy; także odbitka z takiego składu przed złamaniem. szparag lekarski (Asparagus officinalis), bylina warzywna, wykształcająca kłącze (zw. karpą); funkcje liści pełnią gałęziaki; uprawiany na plantacjach (szparagarnie) dla smacznych, młodych, białych pędów; też leczn. i ozdobny. szparagówka (trzep szparagówka, Platyparaea poeciloptera), muchówka z rodziny nasionnic; larwy wygryzają chodniki w pędach szparagów; szkodnik. szparkosz okrężnicy (Balantidium coli), pierwotniak żyjący w jelicie człowieka, także świń; wywołuje chorobę z objawami biegunki (balantidiozę). szparkowy aparat, bot. zespól przekształconych komórek skórki (na liściach, łodygach i kwiatach), regulujący wymianę gazów między rośliną a atmosferą i transpirację pary wodnej. szparogi, dwie skrzyżowane deski szczytowe pokrycia dachu chałupy; często zdobione (głowy zwierzęce, ptasie, rogi); szczególnie piękne formy na Kurpiach. szpat, wet. →włogacizna. szpat islandzki, minerał, bezbarwna i przezroczysta odmiana kalcytu; używany do wyrobu przyrządów optycznych (np. nikoli). szpatułka, med. rodzaj podłużnej płytki z drewna, metalu lub tworzywa sztucznego służącej gł. do uciskania języka podczas badania gardła i jamy ustnej. szpeciele (obrzęki, Eriophyidae), rodzina roztoczy; mają 2 pary nóg; wysysają soki gł. z liści drzew i krzewów, też owocowych; powodują powstawanie wyrośli; szkodniki. Szperl LUDWIK, 1879-1941, chemjk organik; prof. Polit. Warsz.; badania terpenów, działania siarki, siarkowodoru i selenowodoru na związki organiczne.

szpęgawski las (w okolicach Szpęgawska, pow. starogardzki), 1939-45 masowe egzekucje dokonane przez hitlerowców; zginęło 7 tys. osób (2 tys. psychicznie chorych). szpice, najstarsza grupa ras psów; różnej wielkości i przydatności dla człowieka: stróżujące, pociągowe, myśliwskie i pokojowe; b. czujne; sierść gęsta, różnej maści, ogon puszysty, noszony na grzbiecie. szpicel, tajny agent, wywiadowca; tajniak, donosiciel. szpic miniaturowy (wolfszpic), karłowata odmiana szpica pomorskiego; wys. w kłębie do 28 cm; maść wilczata lub szara z czarnym nalotem. szpic pomorski, rasa psów o krótkich stojących uszach, spiczastym pysku i puszystym ogonie noszonym na grzbiecie; wys. w kłębie 40-45 cm; maść biała, szara, czarna. szpicruta, elastyczny pręt pokryty skórą, używany do poganiania konia w czasie konnej jazdy. szpiczak, łow. samiec zwierzyny płowej z pierwszym porożem, które ma kształt tyk bez odnóg. szpiczak, med. nowotwór występujący w szpiku kostnym kości długich, zwykle w postaci mnogich guzów; powstanie wiąże się często z urazem kości, a rozwój prowadzi do charłactwa. szpieg, agent obcego wywiadu, zdobywający i przekazujący obcemu państwu wiadomości będące tajemnicą państw, lub wojskową. szpiegostwo, w prawie pol. przestępstwo polegające na braniu udziału w obcym wywiadzie, działaniu lub podjęciu się działania na rzecz tego wywiadu albo na zbieraniu lub przechowywaniu wiadomości w celu udzielenia ich obcemu wywiadowi; działanie na rzecz obcego wywiadu przez obywatela pol. stanowi zbrodnię zdrady ojczyzny. Szpiglasowa Przełęcz, przełęcz w Tatrach Wysokich, między Grubym Wierchem (Szpiglasowym) a Miedzianem; wvs. 2114 m. szpik (szpik kostny), silnie ukrwiona, gąbczasta tkanka wewnątrz kości; sz. czerwony, wytwarzający erytrocyty, niektóre leukocyty, płytki krwi, zostaje z wiekiem częściowo wyparty przez sz. żółty, złożony gł. z komórek tłuszczowych. szpiku zapalenie, ostre schorzenie powstające wskutek bakteryjnego zakażenia, gł. gronkowcowego, szpiku i kości; objawia się silnym bólem miejscowym, gorączką i ropieniem; leczenie gł. antybiotykami. szpil, techn. używana niekiedy nazwa przyciągarki, zwł. w żegludze. szpila, archeol. przedmiot służący do spinania szat, znany od epoki brązu. szpilecznica, bot. →juka. szpilki, bot. →igły. „Szpilki", ilustrowany tygodnik satyryczny, wydawany od 1935 (z przerwą 1939-45) w Warszawie. szpilkowe, bot. →iglaste. Szpilman WŁADYSŁAW, ur. 1911, kompozytor i pianista; gł. muzyka rozrywkowa (ponad 250 piosenek), muzyka do filmów. Szpilowski HILARY, 1753-1827, architekt; prof. Uniw. Warsz.; klasycyst. pałace (Mała Wieś, Walewice, pałac Sanguszków w Warszawie), kościoły, ratusze. Szpilowski SYLWESTER, ok. 1790-1832, architekt; liczne klasycyst. budowle w Kaliszu (trybunał, szkoła wojsk. — dziś gimnazjum). szpinak nowozelandzki (trętwian czterorożny, czteroróg rozłożysty, Tetragonia tetragoides), jednoroczna roślina warzywna o płożących pędach, uprawiana w pd. Europie, Kalifornii, Japonii dla jadalnych liści. szpinak warzywny (Spinacia oleracea), dwuletnia roślina warzywna, pochodząca ze środk. i zach. Azji, uprawiana dla ja-

Sztokholm 1151 dalnych, zebranych w rozetę liści, o wysokiej wartości odżywczej (duża zawartość witamin i soli miner., zwł. żelaza). Szpinalski STANISŁAW, 1901-57, pianista i zasłużony pedagog; rektor PWSM w Warszawie; laureat Konkursu im. F. Chopina (1927). szpinet, instrument muz., odmiana klawesynu; popularny w XVI-XVIII w. szpital, zakład lecznictwa zamkniętego, przeznaczony dla chorych wymagających stałej opieki leczn., wyposażony w urządzenia do rozpoznawania i leczenia chorób. szpitalnictwo, dział ochrony zdrowia obejmujący zagadnienia związane z projektowaniem, budową i organizowaniem szpitali oraz administrowanie nimi. szplajs, żegl. →splot. szpona, żegl. zakończenie lub okucie gafla albo bomu, w postaci widełek, obejmujące maszt. szponga, połączenie, spojenie poprzeczne desek; kawałek drewna służący do tego celu. szponowatość paznokci, zniekształcenie paznokci palców gł. stóp, polegające na ióh wrastaniu, uwypukleniu i nadmiernym zagięciu na opuszkę palca, gł. wskutek miejscowego ucisku. szponton, broń drzewcowa, rodzaj krótkiej partyzany, o grocie z hakami lub kolcami; używany w Europie od 2 poł. XVII do pocz. XIX w. Szpotański KAZIMIERZ, 1887-1966, elektrotechnik, pionier przemysłu aparatów elektr. w Polsce; 1918 założył fabrykę aparatów elektr. w Warszawie. Szpotański TADEUSZ, 1883-1944, działacz polit. i społ.; od 1904 czł. PPS, następnie PPS-Frakcji Rewol., od 1928 PPS dawnej Frakcji Rewol.; 1927-34 wiceprez. Warszawy; czł. ZWZ; więziony na Pawiaku. szpotawość, wada wrodzona (np. stopa szpotawa) lub nabyta polegająca na odchyleniu osi kończyny do wewn. w stosunku do osi symetrii ciała; następstwo złamań, krzywicy. szpring, żegl. lina do cumowania statku wodnego biegnąca ukośnie z dzioba lub rufy na nabrzeże w kierunku śródokręcia. szprot (Sprattus sprattus), eur. ryba mor. z rodziny śledziowatych, do 17 cm dł.; pelagiczna, planktonożerna; ławicowa: znaczenie gosp. duże (konserwy, sz. wędzone); w M. Bałtyckim trzecie miejsce w połowach. Szprotawa, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Bobrem; 11,2 tys. mieszk. (1970); przemysł metal, (odlewnia), drzewny, włók., spoż.; kościoły: gotycki (XIVXVII w.), poewang. (XVIII, XIX w.), ratusz (XVI-XIX w.), fragmenty murów (XIV-XV w.) z basztami. — Gród piastowski; prawa miejskie przed 1260; w okresie II wojny świat. 1943-45 obóz jeńców woj.; w działaniach woj. 1945 zniszczona w 55%; odbudowana. szprycha →ramię koła. szpula, rodzaj cewki, rurka z wystającymi brzegami, drewniana, metalowa lub ze sztucznego tworzywa, na którą nawija się nici, drut, liny itp. Szpunar ADAM, ur. 1913, prawnik; prof. prawa cyw. uniw. w Łodzi, 1956-62 rektor; autor wielu prac, gl. z zakresu odpowiedzialności cywilnej. szpunt, kołek do zatykania otworu w beczce; czop, zatyczka. szrafowanie, graf. cieniowanie rysunku lub ryciny równoległymi albo krzyżującymi się liniami. szrama, blizna po ranie, zwł. ciętej. Szramek EMIL, 1887-1942, śląski działacz i publicysta, ksiądz; organizator pol. życia nauk. w Katowicach; W obronie polskości G. Śląska; zginął w Dachau. szranki: 1) ogrodzony plac, gdzie odbywały się średniow. turnieje; ogrodzenie tego placu; przen. teren, pole działania; arena; 2) dato. walka, pojedynek, zapasy.

szrapnel, pocisk artyleryjski wypełniony kulkami, o dużym polu rażenia, używany w XIX i XX w. Szreger EFRAIM →Schroeger Efraim. Szremski SAMUEL EDWARD, 1828-1902, działacz polonijny w Nowej Zelandii; burmistrz m. Oamar, poseł do parlamentu i czł. Rady Ustawodawczej. Szreniawa, rz., 1. dopływ górnej Wisły; dł. 80 km, dorzecze 716 km2. Szreniawa (Śreniawa), szlachecki herb pol.; rzeka w kształcie litery S z krzyżem złotym w polu czerwonym; spotykany od XIV w., gł. w Małopolsce; m.in. herb Kmitów, Lubomirskich. Szrenica, szczyt w zach. Karkonoszach, na pd. od Szklarskiej Poręby; 1362 m; schronisko PTTK; wyciąg krzesełkowy. szreń, rodzaj pokrywy śnieżnej, której górna część utworzona jest z b. zbitego i zlodowaciałego śniegu. Szrinagar (ang. Srinagar), m. w Indii, letnia stol. stanu Dżammu i Kaszmir, w Kotlinie Kaszmirskiej; 325 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., skórz.; rzemiosło (dywany, szale kaszmirskie, biżuteria); ośr. turyst.; uniwersytet. Szrirangam (ang. Srirangam), m. w Indii (Tamilnądu), w delcie Kaweri; 42 tys. mieszk. (1961); ośr. kultu rel. wyznawców wisznuizmu; największa południowoind. świątynia (XIII-XVIII w.). szron, osad kryształków lodowych w postaci igieł, łusek, piór i wachlarzy; powstaje wskutek kondensacji pary wodnej zawartej w powietrzu o temp. niższej od 0°. sztaba, płaski, zwykle czworograniasty drąg metal.; listwa metal., szyna. sztab generalny, centralny organ dowodzenia całością sił zbrojnych państwa; zaczątki sz.g. w armiach państw eur. sięgają XVII w.; istotna rola — od 2 pol. XIX w.; w Polsce od 1918. sztabik, nie drukujący (ślepy) materiał zecerski (justunek długi) dł. 2, 3, 4, 5 lub 6 kwadratów, grub. 24, 36, 48 punktów typograficznych. Sztab Polskich Partyzantów (Polski Sztab Partyzancki, PSzP), 5 V-26 X 1944, instytucja wojsk, utworzona przy dowództwie 1 Armii Pol. w ZSRR; szef — płk A. Zawadzki; V-VII 1944 m.in. przerzuty ludzi na tereny okupowane Polski, zrzuty broni i sprzętu wojskowego. sztacheta, wąska deska, zwykle ostro zakończona u góry (rzadziej „pręt metal.) stanowiąca element parkanu, ogrodzenia; w 1. mn. — płot, ogrodzenie. sztafaż, w malarstwie małe postacie ludzkie lub zwierzęce uzupełniające i ożywiające kompozycje krajobrazowe. sztafeta (bieg rozstawny), zespołowy wyścig na trasie podzielonej najczęściej na równe odcinki, z których każdy pokonywany jest przez innego zawodnika. Sztafety Ochronne NSDAP (Die Schutzstaffeln der Nationalistischen Deutschen Arbeiterpartei, SS), sformowane 1923, pełniły funkcje policji wewnątrzpartyjnej i wywiadu polit.; po 1933 rozwój formacji militarnych; po 1939 m.in. kierownictwo polityką germanizacyjną na ziemiach okupowanych, współudział w eksterminacji narodów podbitych; przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze uznane za organizację przestępczą. sztafok, żegl. pierwszy w stronę dzioba od fokmasztu trójkątny żagiel na szkunerze. sztag, żegl. lina podtrzymująca maszt w płaszczyźnie symetrii statku wodnego; biegnie od górnej części masztu do dzioba (forsztag) oraz do rufy (achtersztag). sztajer, rodzaj walca, powolny taniec styryjski w takcie 3/4, z przyśpiewkami. sztajer, sport popularna nazwa motocyklisty w zawodach kolarskich za prowadzeniem' motorów. sztaksel, żegl. skośny żagiel, zwykle trójkątny, podnoszony na linach biegną-

cych w płaszczyźnie symetrii statku wodnego, między masztami i na sztagach dziobowych; przedni sz. nazywa się też kliwrem. sztalugi (stalugi), stojak z ruchomym uchwytem służący do umieszczania obrazu na odpowiedniej wysokości w czasie malowania. sztalugowe malarstwo, dziedzina malarstwa reprezentowana przez obrazy przenośne (wykonane zwykle na sztalugach). sztampa, mechaniczne powtarzanie środków wyrazu w grze aktorskiej, w technice dekoracyjnej, w twórczości lit. itp.; szablon, maniera. sztancowanie, zdobienie przedmiotów przez wyciskanie wzoru sztancą, tj. rodzajem stempla z wzorem wypukłym lub wklęsłym. sztandar →chorągiew. „Sztandar Ludu", dziennik wydawany od 1945 w Lublinie; organ KW PZPR; nakład 146 000 egz. (1969). „Sztandar Młodych", dziennik wydawany od 1950 w Warszawie przez ZG ZMP, od 1957 organ ZG ZMS i ZGZMW; nakład 202 414 egz. (1969). Sztandaru Pracy Order, odznaczenie pol., ustanowione 1949; nadawane (czasem wielokrotnie) za wybitne zasługi dla budowy socjalizmu w PRL; ma 2 klasy. sztandar z Ur, dwie deseczki z mozaiką z muszli i lapis lazuli (sceny z wojny i z uczty); znaleziony w grobach król. w Ur; zastosowanie nie znane; muzeum w Nowym Jorku. sztanga, sprzęt sport, do podnoszenia ciężarów w postaci stal. drążka dł. 2,20 m, na który nakłada się krążki różnej wagi (1,25-20 kg). sztangista, sportowiec startujący w konkurencji podnoszenia ciężarów; ciężarowiec. sztapel, leśn. przewiewny stos tarcicy układany w sposób ułatwiający składowanie, wysychanie i pomiar objętości drewna; nazwa, sz. zastępowana jest nazwą stos. sztaplowanie, układanie ładunku w stosy (sztaple) w ładowni statku, magazynie, chłodni itp. Sztaudynger JAN IZYDOR, 1904-70, poeta i satyryk; zbiory Rzeź na Parnasie, Ballady i fraszki. sztauowanie, żegl. rozmieszczanie ładunku drobnicowego na statku w sposób zapewniający stateczność statku, właściwe przechowywanie oraz przewidywaną kolejność wyładunku. sztedyngowie, chłopi z Fryzji i Dolnej Saksonii osadzeni w XII w. na nizinach Wezery; powstanie sz. 1204 przeciwko próbom uzależnienia ich przez arcybiskupa Bremy doprowadziło do krucjaty 123334 i wytępienia sz. szteg, druk. →obsadnik. Sztejnberg SIERGIEJ S., 1872-1940, radz. metalurg i metaloznawca; prof. Uralskiego Instytutu Metali Czarnych, czł. AN ZSRR; prace dotyczące obróbki cieplnej i cieplnochem. sali. sztelwaga, roln. →orczyca. Szternberg LEW J., 1861-1927, etnograf ros.; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; badacz ludów pn.-wsch. Azji; uważany za odkrywcę małżeństwa grupowego u Gilaków. sztil (flauta), żègl. cisza, pogoda bezwietrzna na morzu; 0° wg skali Beauforta. Sztip, m. w Jugosławii (Macedonia); 25 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. sztober, leśn. dawna nazwa zrzezu. sztokfisz, ryba, z rodziny dorszowatych, oczyszczona, rozcięta wzdłuż, solona, wysuszona na wolnym powietrzu w niskiej temperaturze. Sztokholm (Stockholm), stolica Szwecji, nad M. Bałtyckim i jez. Melar; 757 tys. mieszk., zespół miejski 1,3 mln (1969); gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk.

1152 sztokholmska krwawa łaźnia (uniw., Akad. Szwedzka) kraju; ważny J. Mehoffera, A. Piotrowskiego, J. Staport; muzea; got. kościoły, zamek król. nisławskiego, L. Wyczółkowskiego i S. (XVII, XVIII w.), pałace gł. z XVII w. Wyspiańskiego; z czasem objęło prawie (m.in. Riddarhuset), budowle użytecznoś- wszystkich wybitnych artystów pol.; cel — ci publ. (XVIII, XIX w.); w pobliżu organizowanie wystaw o wysokim pozioSz. pałac Drottningholm (XVII w.). mie artyst. (ostatnia 1950). sztokholmska krwawa łaźnia, 1520 ścię„Sztuka", miesięcznik lit.-artyst., wycie przeszło 80 przywódców opozycji dawany w Paryżu 1904-05; red. A. Potocszwedz., przeciwnej rządom Chrystiana II ki, kier. artyst.: W. Granzow. duń. w Szwecji. „Sztuka", miesięcznik artyst.-lit., wySztolcman JAN, 1854-1928, zoolog, orni- dawany w Warszawie 1911-13, Krakowie tolog; badacz fauny Peru i Ekwadoru; 1913-14; pismo ilustr., poświęcone literadyr. Muzeum Zool. Branickich w Warsza- turze, teatrowi, muzyce, plastyce i sztuce wie; działacz łow., założyciel i red. „Ło- stosowanej. wca Polskiego"; inicjator międzynar. sztuka czarna, graf. →mezzotinta. ochrony żubra; Łowiectwo, Ornitologia sztuka dekoracyjna →sztuka stosowana. łowiecka, Peru. „sztuka dla sztuki" (ľart pour ľart), sztolnia, góra. poziome lub lekko nachylone wyrobisko korytarzowe prowa- hasło XIX-wiecznego estetyzmu, wyrażające postulat autonomicznego traktowania dzące ze stoku w głąb góry; umożliwia zadań sztuki, uwolnienia jej od wszelkienp. rozpoznanie złoża. go zaangażowania, wymogów, funkcji sztolnia wodna (tunel hydrotechniczny), pozaartystycznych; w Polsce podpodziemny przewód (tunel) prowadzący ijęteocen przez modernistów. wodę pod masywem skalnym do elektrow„Sztuka i Krytyka..." →,,Materiały do ni wodnej, dla potrzeb żeglugi, melioracji Studiów i Dyskusji..." itp. „Sztuka i Naród", konspiracyjny mieSztompka HENRYK, 1901-64, pianista; lit., wydawany 1942-44 w Warlaureat Konkursu im. F. Chopina (1927); sięcznik szawie; kolejni red.: O.B. Kopczyński, prof. PWSM w Krakowie. Bojarski, A. Trzebiński, T. Gajcy; szton, znaczek (najczęściej metal, krą- W. także nazwa grupy wymienionyżek) używany wymiennie zamiast pienię- mi: Z.L. Stroiński, lit.S. (poza Marczak-Oborski, dzy w grach hazardowych; żeton.;liczman L.M. Bartelski). sztorm, nazwa b. silnego, porywistego sztuka operacyjna, dział sztuki woj. wiatru wiejącego nad obszarami mórz i obejmujący teorię i praktykę działania oceanów; prędkość od 72 do 117 km/godz. związków operacyjnych. sztorman, żegl. żeglarz pełniący służbę sztuka stosowana (sztuka użytkowa, oficera wachtowego na jachcie morskim. sztuka dekoracyjna), twórczość artyst., gł. sztormowanie, żegl. prowadzenie stat- w dziedzinie rzemiosła, grafiki użytkowej ku wodnego w czasie sztormu w sposób i dekoracji wnętrz. zapewniający maksimum bezpieczeństwa, „Sztuka Stosowana", czasopismo wynp. przez zmniejszenie prędkości statku dawane 1902-13 w Krakowie (od 1906 p.n. i ustawienie go dziobem lub rufą do „Sz.S."), pod red. Ę. Trojanowskiego fali, refowanie żagli na statku żaglo- i W. Warchałowskiego; organ tow. Polska wym. Sztuka Stosowana. sztormtrap, żegl. drabinka sznurowa z sztukaterie, rzeźby dekoracyjne (przedrewnianymi stopniami wywieszona za ważnie arch.) wykonywane w stiuku; znaburtę statku wodnego dla przyjęcia pilo- ne od starożytności, typowe dla wystroju ta, zejścia do łodzi itp. wnętrz XVII-XIX w. Sztrauch MAKSIM M., ur. 1900, ros. aksztuka użytkowa →sztuka stosowana. tor film.; wybitny odtwórca postaci Lenisztuka wojenna, gł. dział nauki woj. na w filmach S. Jutkiewicza (Człowiek z zajmujący się przygotowaniem i prowakarabinem, Lenin w Polsce). dzeniem wojny jako całości oraz poszczesztubak, potocznie uczeń szkoły średgólnych operacji i walk. niej. sztuka zdobnicza →rzemiosło artystyczsztucer, myśliwska broń kulowa o lufie gwintowanej, do polowań na grubą ne. „Sztuki Piękne", czasopismo ilustrowazwierzynę, jednolufowa, powtarzalna (5-strzałowa), niełamana, lub też dwulu- ne, wydawane 1924-34 w Krakowie, pod fowa, dwustrzałowa, łamana; często zao- red. W. Jarockiego; organ stow. Sztuka, propagowało tradycje młodopolskie. patrzony w lunetę celowniczą. sztuki plastyczne, dziedzina twórczości sztuczna nerka, aparatura używana w lecznictwie do dializy zewnątrzustrojo- artyst., z którą wiążą się dzieła sztuki doznawane wizualnie (malarstwo, rzeźba, wej, zastępująca czynność nerek. sztuczne oddychanie, zabieg leczn. sto- rysunek i grafika); w szerszym znaczeniu sowany w celu przywrócenia zatrzymanej także architektura i rzemiosło artystyczczynności oddechowej; różne metody, np. ne. sztuki wyzwolone →artes liberales. przez naprzemienne rozszerzanie i ugniasztukmistrz: 1) człowiek pokazujący tanie klatki piersiowej, najnowocześniejsztuki (akrobatyczne, cyrkowe itp.); cyrsza — „usta do ust" lub „usta do nosa". sztuczny język, język pomocniczy utwo- kowiec, kuglarz, magik; 2) daw.: a) aktor; rzony na podstawie różnych języków natu- b) mistrzowski twórca, wykonawca czegoś. sztukować, powiększać długość lub szeralnych; często funkcjonuje jako język międzynar. (esperanto, ido, volapük); rokość czegoś przez doszycie, związanie, częściowo lub całkowicie sztuczne mogą zbicie czegoś razem. Sztum, m. pow. w woj. gdańskim; 6,8 być języki specjalne: nauk., zawodowe. tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy, sztuczny róg →galalit. sztućce, przybory do jedzenia: nóż, wi- drzewny. — Wczesnośredniow. gród Prudelec, łyżka. sów; prawa miejskie 1416; po 1466 miejsce sztufada, potrawa z mięsa wołowego sejmików; za rządów prus. opór przeciwbez kości, naszpikowanego słoniną, ob- ko germanizacji; w okresie międzywoj. smażonego i duszonego z przyprawami. działalność różnych organizacji pol.; w sztuka, dziedzina ludzkiej działalności działaniach woj. 1945 zniszczony w ok. (twórczości) artyst., wyróżniana ze wzglę- 50°/o, po wojnie odbudowany. du na związane z nią wartości estet. (zwł. Sztumska Wieś (w. w pow. sztumskim, piękno — stąd nazwa „sz. piękne"), któ- woj. gdańskim), 1635 kompromisowy rorej wytwory (dzieła sz.) stanowią trwały zejm pol.-szwedz. (na 26 lat), będący dorobek kultury; termin „sz." zmieniał przedłużeniem rozejmu altmarskiego. historycznie swe znaczenie. sztumskie konie, lokalna odmiana zimSztuka (Towarzystwo Artystów Plasty- nokrwistych koni roboczych typu pogruków „Sztuka"), stowarzyszenie zał. 1897 bionego z pow. sztumskiego; wys. w kłęw Krakowie przez T. Axentowicza, bie ok. 155 cm, cięż. 600-800 kg, maść J. Chełmońskiego, J. Malczewskiego, kasztanowata.

szturarze (partacze), w dawnej Polsce rzemieślnicy nie należący do cechu, zwalczani przez mistrzów cechowych. szturmak: 1) hełm tzw. burgundzki używany w XVI i XVII w.; 2) ręczna broń palna z rozszerzonym wylotem lufy, używana w Europie w XVII-XVIII w. szturman, żegl. oficer nawigacyjny. Szturm de Sztrem EDWARD, 1885-1962, statystyk i demograf; 1929-39 prezes GUS; prof. SGPiS; Elementy demografii. Szturm de Sztrem TADEUSZ, 1892-1968, działacz społ., statystyk; współtwórca Instytutu Gospodarstwa Społ. (IGS); współredaktor wydania dzieł L. Krzywickiego. szturmowiec, lotn. →myśliwsko-szturmowy samolot. szturwał, żegl. część urządzenia sterowego statku wodnego, połączony z kołem sterowym walec poziomy, na który nawija się cięgno sterowe połączone ze sterownicą lub uruchamiające maszynę sterową napędzającą ster statku. Sztutowo, w. w pow, nowodworsko-gdańskim, woj. gdańskim; kąpielisko mor. (ośr. wypoczynkowy Bursztynowo); na terenie byłego obozu hitlerowskiego (Stutthof) — Muzeum Stuttłiof. sztych, graf. rycina odbita z płyty metal.; dawniej także każda rycina lub ilustracja książkowa. sztygar, kierownik oddziału kopalni sprawujący nad nim dozór techn. i częściowo administracyjny. sztylet, krótka broń, używana w XVIXIX w. do celów obronnych lub skrytobójczych, o prostej, b. cienko i ostro zakończonej głowni. sztylpy: 1) wysokie, skórzane cholewki zapinane lub sznurowane, nie zszyte z trzewikami, nakładane na krótkie buty; 2) potocznie wysokie skórzane buty, używane gł. do konnej jazdy. Sztyrmer LUDWIK, 1809-86, pisarz i publicysta; współprac. „Tygodnika Petersburskiego"; fantast.-psychol. Powieści nieboszczyka Pantofla (pod imieniem żony)\ sztywno-plastyczne ciało, mech. model ciała, które przy naprężeniach poniżej pewnej wartości (zw. granicą plastyczności) nie doznaje odkształceń, a po osiągnięciu tej wartości odkształca się nieograniczenie; rozpatrywane w teorii plastyczności. sztywność, mech. zdolność konstrukcji do przeciwstawiania się odkształcaniu pod wpływem obciążeń; zależy od rodzaju materiału i konstrukcji, sposobu obciążenia itp. Szu, państwo i dynastia chiń. z epoki Trzech Królestw (221-263). Szuangjaszan, m. w Chinach (Hejlungciang); 100 tys. mieszk. (1957); duży ośr. wydobycia węgla kamiennego. szuanie, chłopi walczący w czasie W. Rewolucji Fr. w obronie monarchii; ruch ten objął gł. zach. prowincje Francji. szuba, obszerne okrycie wierzchnie, sukienne lub adamaszkowe z rękawami, bez zapięcia, z futrzanym kołnierzem, podbite futrem, noszone w Polsce w XVIXVII w. szubak (Attagenus pellio), drobny chrząszcz z rodziny skórników; larwa jest poważnym szkodnikiem produktów pochodzenia zwierzęcego, np. futer, skór, pierza. Szubert AWIT, 1837-1919, malarz i fotografik; fotografował Tatry i Pieniny, podziemia kopalni soli w Wieliczce i węgla w Sierszy. Szubert MICHAŁ, 1787-1861, botanik; założyciel i dyr. Ogrodu Bot. w Warszawie; prof. botaniki i leśnictwa Uniw. Warsz.; pionier mikroskopowej anatomii roślin w Polsce. Szubert WACŁAW, ur. 1912, prawnik, ekonomista; prof. uniw. w Łodzi; historyk myśli ekon., badacz problematyki prawa pracy. Szubin (Szubnoj) FIEDOT I., 1740-1805, rzeźbiarz ros.; popiersia portretowe, pła-

Szwalbe 1153 skorzeźby i posągi alegor. dla budowli petersburskich. Szubin PAWIEŁ N., 1914-51, poeta ros.j wiersze ukazujące okrutną rzeczywistość wojenną; liryka pejzażowa. Szubin, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Gąsawką; 6,4 tys.. mieszk. (1968); drobny przemysł. — Prawa miejskie przed 1458; 1919 teren ciężkich walk powstańców wielkopol. z Niemcami;, w czasie okupacji hitlerowskiej IX-XI 1939 w egzekucjach zginęło ok. 300 mieszkańców Sz. i powiatu. Szubnikowa-de Haasa efekt, jedno ze zjawisk kwantowych; oscylacja przewodnictwa elektr. w polu magnet. w temperaturze ciekłego helu. Szubra el-Chejma, m. w Egipcie, nad Nilem, na pn. od Kairu; 173 tys. mieszk. (1966); przemysł gł. włókienniczy. szubrawiec, człowiek podły, nikczemny; łajdak, łotr, nicpoń. Szucha Aleja, ulica w Warszawie (obecnie I Armii WP); 1939-45 przy A.Sz. nr 25 siedziba hitlerowskiej Policji Bezpieczeństwa na dystrykt warsz. i Warszawę; w podziemiach gmachu więzienie gestapo, obecnie Mauzoleum Walki i Męczeństwa. Szuchow WŁADIMIR G., 1853-1939, inżynier radz.; czł. AN ZSRR; opracował sposoby wydobycia, przeróbki i transportu ropy naft.; konstruktor kotłów parowych i wielu stal. konstrukcji. Szu-cing →Księga dokumentów. szufata, zootechn. →sufata. szufla, wklęsła łopata, do przerzucania lub zgarniania materiałów sypkich. szuhaleja, duża, płaskodenna łódź wykonana z 1 pnia, używana dawniej na rzekach Ukrainy i Białorusi, gł. na Polesiu. Szuja, m. w Ros.FSRR (obw. iwanowski); 70 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., chem., maszynowy. Szujski JÓZEF, 1835-83, historyk, poeta, działacz polit.; jeden z przywódców obozu stańczyków; prof. Uniw. Jag.; współtwórca krak. szkoły hist.; m.in. Dzieje Polski (4 t.). Szujski WASYL →Wasyl IV Szujski. Szukalski STANISŁAW, ur. 1895, rzeźbiarz i rysownik; przed 1929 osiadł w Ameryce, skąd przyjeżdżał do kraju; założył 1929 stow. artyst. Szczep Rogate Serce; fantast.-symbol. projekty rzeźb monumentalnych i arch.-urbanistyczne. Szukiewicz MACIEJ, 1870-1943, pisarz; poematy dram., dramaty hist. i współcz., liryka, poemat filoz., prace z historii sztuki i krytyka teatralna. Szukiewicz WANDALIN, 1857-1919, archeolog i etnograf; badacz pradziejów ziem lidzkiej, trockiej, wileńskiej. Szukiewicz WOJCIECH, 1867-1934, działacz Tow. Opieki nad Wychodźcami i Pol. Tow. Emigracyjnego; 1922 red. nacz. „Wychodźcy"; organizator emigracji pol. w Brazylii, USA, Meksyku, Kanadzie. Szulc AUGUST (Jussuf-aga), 1798-1854, inżynier, oficer w powstaniu 1830-31, karbonariusz; od 1832 w Egipcie, organizator wojsk techn. Egiptu. Szulc DOMINIK, 1797-1860, historyk Prus i Pomorza, empirysta pol., prekursor pozytywizmu. Szulc GUSTAW MIKOŁAJ, 1807-38, inżynier, uczestnik powstania 1830-31; bojownik o niepodległość Kanady (pułkownik), zginął pod Prescott. Szulc KAROL, 1839-1907, działacz emigr.; uczestnik powstania 1863; od 1886 w Brazylii; 1892 założył pierwsze pol. pismo w Ameryce Pd. — ,,Gazetę Polską w Brazylii". Szulc KAZIMIERZ, 1824-87, badacz starożytności; inicjator założenia Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk; uczestnik powstania styczniowego, następnie — na emigracji — kustosz Biblioteki Czartoryskich w Paryżu.

Szulc STEFAN, 1881-1956, statystyk i demograf; badał wpływ ustroju społ.-gosp. na zjawiska demograficzne. szuler, hazardowy gracz w karty, oszukujący w grze. szum, fiz. dowolny czynnik (np. elektr.J zakłócający przekazywaną informację. Szumadia (Šumadija), kraina hist. w Jugosławii (środk. Serbia), między Dunajem, Sawą, Morawą Zach. a Morawą; gł. m. Kragujevac. szum akustyczny, dźwięk nie niosący informacji użytecznej, wywołany np. przez tarcie, turbulencję, kawitację; zw. niekiedy hałasem. Szuman HENRYK, 1822-1910, wielkopol. działacz polit.; organizator pol. Ligi Akademickiej w Berlinie 1848; 1863-1903 poseł do sejmu prus., prezes Koła Polskiego. Szuman STEFAN, ur. 1889, psycholog, filozof i lekarz; prof. Uniw. Jag.; gł. prace z zakresu rozwoju mowy, myślenia, motoryki i twórczości rysunkowej dzieci. Szumański WACŁAW, 1882-1943, prawnik; obrońca w procesach polit. (m.in. w procesie brzeskim i w procesach przeciwko działaczom KPP); zginął w obozie koncentracyjnym. Szumauskas MATEJUS, ur. 1905, radz. działacz ruchu robotn.; 1942-44 współorganizator ruchu partyzanckiego na Litwie; 1941 i 1953-54 wicepremier Litew.SRR, 1954-56 sekr. KC KP Litwy; do 1970 zastępca przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Szumawa, góry na granicy Czechosłowacji i NRF, pd.-zach. obrzeżenie Masywu Czeskiego; dł. 140 km, wys. do 1457 m (Grosser Arber). Szumen (Szumla, 1950-65 Kołarowgrad), m. w pn.-wsch. Bułgarii, ośr. adm. okręgu Sz.; 59 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., skórz., samoch.; ośr. turystyki. Szumerla, m. w eur. części Ros.FSRR, w Czuwaskiej ASRR; 31 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny. Szumla →Szumen. Szumlański STANISŁAW, 1816-66, emigr. działacz polit.; uczestnik rewolucji węg. 1849; szef sztabu dywizji organizowanej przez W. Zamoyskiego w czasie wojny krymskiej; uczestnik powstania 1863. Szumowski WŁADYSŁAW, 1875-1954, lekarz, historyk medycyny i filozof; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; inicjator katedr historii i filozofii medycyny w Polsce; prace z historii, propedeutyki, logiki i etyki lekarskiej. Szun, 2255(?)-2206(?) p.n.e., mityczny cesarz Chin z okresu kultury Lungszan, następca Jao; uznany przez konfucjanizm za idealnego władcę. szupin japoński, boi. →perełkowiec japoński. szupinka, typ owocu, w którego tworzeniu się uczestniczą poza zalążnią także inne części kwiatu, m.in. dno; np. sz. róży, poziomki, jabłko, figa. Szurig JERZY, 1893-1941, działacz polit., publicysta; 1919 współtwórca syndykalizmu pol., 1931-39 sekretarz gen. prosanacyjnego Związku Związków Zaw.; 1939 współzałożyciel Związku Syndakalistów Pol.; rozstrzelany w Palmirach. Szurkowski RYSZARD, ur. 1946, kolarz; dwukrotny zwycięzca Wyścigu Pokoju (1970, 1971) oraz innych wyścigów szosowych, m.in. wyścigu dookoła Bułgarii (1971). Szurupak →Fara. szus, szybki zjazd na nartach w linii spadku stoku. Szuszeńskie, osiedle w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Krasno jarskim; 6,4 tys. mieszk. (1963); 1897-1900 przebywał tu na zesłaniu W.I. Lenin; dom — muzeum W.I. Lenina; w pobliżu, na Jeniseju, buduje się Sajańską Elektrownię Wodną, największą w ZSRR. szuter, bud. →tłuczeń. Szuwajk, m. w Kuwejcie, port nad Zat. Perską; 10 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naftowej.

szuwar, zbiorowisko roślinności bagiennej (helofitów); wysokie byliny (trawy, turzyce, pałka i in.); odmianą sz. jest tzw. oczeret z przewagą gatunków roślin z rodzaju oczeret. szwabacha, krój pisma druk., odmiana pisma got., o szerszym i bardziej okrągłym rysunku liter niż tekstura. Szwabi →Swebowie. Szwabia, kraina hist. Niemiec, w dorzeczu górnego Renu i Dunaju (obecnie w granicach NRF, częściowo Francji i Szwajcarii); 1079-1268 należała do Hohenstaufów, następnie uległa podziałowi. Szwabski Związek, 1488-1533, zał. przez książąt, miasta i rycerstwo Szwabii w celu zabezpieczenia tzw. pokoju ziemskiego. Szwabski Związek Miast, związek miast szwabskich 1376-89, w obronie przed dążeniem książąt do ich uzależnienia. Szwabsko-Bawarska Wyżyna (Deutsches Alpenvorland), wyż. w NRF, między Alpami a Dunajem; wys. 600 m (na pd.)-300 m (na pn.); w części pd. wały morenowe; rzeki (Iller, Lech, Izara, Inn) płyną w płytkich, szerokich dolinach; liczne jeziora (Ammer, Würm, Chiem); gł. m.: Monachium, Augsburg. Szwabsko-Frankońska Wyżyna (Schwäbisch-Fränkisches Stufenland), wyż. w NRF, między Masywem Czeskim a Schwarzwaldem i Odenwaldem; liczne kotliny (Menu, Neckaru, Rednitz) i progi tektoniczne (Jura Szwabska, Jura Frankońska); gł. m.: Norymberga, Stuttgart. szwadron, pododdział kawalerii, odpowiednik kompanii w piechocie. Szwajcaria (niem. Schweiz, fr. Suisse, wł. Svizzera, retoromańskie Svizera, Konfederacja Szwajcarska), 2 państwo w zach. Europie; 41,3 tys. km , 6,2 mln mieszk. (1969); stol. Berno, gł. m.: Zurych, Bazylea, Genewa; obejmuje 22 kantony, z których 3 dzielą się na półkantony; j.u.: niemiecki, francuski, włoski, retoromański. Powierzchnia górzysta (Alpy, Jura) i wyżynna (Wyż. Szwajcarska); gł. rzeki: Ren, Rodan, Aare; liczne jeziora (Genewskie, Bodeńskie, Ńeuchâtel, Czterech Kantonów). Wysoko rozwinięty kraj przem.; przemysł maszyn., elektrotechn., ehem., farm., włók., spoż., produkcja zegarków; hodowla bydła typu mlecznego; jeden z gł. regionów turyst. świata. — Zaczątkiem państwa utworzony 1291 — w walce o uniezależnienie się od Habsburgów — związek kantonów Schwyz, Uri i Unterwalden (Konfederacja Szwajc), w 1 poł. XIV w. i w pocz. XVI w. poszerzony o dalsze kantony, uznany przez cesarstwo 1499 (potwierdzenie niepodległości w pokoju westfalskim 1648); 1798-1813 zależna od Francji (do 1803 tzw. Republika Helwecka); 1815 gwarancja neutralności; od 1848 republika związkowa (poszczególne kantony — własne konstytucje i organy władzy); w obu wojnach świat, neutralna. Szwajcaria Kaszubska, nazwa używana na określenie środk., najwyższej części Pojezierza Kaszubskiego. szwajcarska piechota, w XV-XVIII w. oddziały piechoty formowane z żołnierzy zaciąganych w Szwajcarii przez państwa eur. i papieży. Szwajcarska Wyżyna, wyżyna w Szwajcarii, między Alpami a Jurą Szwajcarską; wys. 500-1000 m, maks. 1411 m (Napf); pocięta dolinami rzek; liczne jeziora (J. Zurychskie); pola uprawn ;, łąki. szwajcarski ser →ementalski ser. Szwajcer JERZY (pseud. Jotes), 1892-1967, rysownik karykaturzysta i dziennikarz; Z notatnika karykaturzysty. szwajnfurcka zieleń (zieleń paryska), zielony pigment zawierający arsen i miedź; rzadko stosowany środek owadobójczy. Szwalbe STANISŁAW, ur. 1898, działacz ruchu robotn. i spółdzielczego; współprzywódca RPPS i odrodzonej PPS; 1945-47 wicepręz. KRN; czł. PZPR i władz naczelnych spółdzielczości.

1154. szwalnicza maszyna szwalnicza maszyna, maszyna do szycia lub wykończania wyrobów włók.; podstawową m.sz. jest stebnówka, jako pomocnicze używane są m.in.: podszywarka, pikówka, fastrygarka, dziurkarka, guzikarka, hafciarka, a do zszywania dzianin łączarka. Szwarc JEWGIENIJ L., 1896-1958, dramatopisarz ros.; baśnie sceniczne finezyjnie łączące liryzm, satyrę i refleksję filoz.moralną (Nagi król, Człowiek i cień). Szwarce BRONISŁAW ANTONI, 1834-1904, działacz lewicy „czerwonych"; 1862 czł. Centr. Komitetu Nar.; red. tajnego czasopisma ,,Ruch"; zesłaniec. Szwecja (Sverige, Królestwo Szwecji), państwo w pn. Europie,2 na Płw. Skandynawskim; 449,8 tys. km , 8,0 mln mieszk. (1969); stol. Sztokholm, inne gł. m.: Göteborg, Malmö; dzieli się na 24 okręgi (län) i 1 miasto wydzielone; j.u. szwedzki. Powierzchnia pagórkowato-wyżynna, na pn. G. Skandynawskie; liczne jeziora (Wener, Wetter, Melar). Wysoko rozwinięty kraj przem.; wydobycie rud żel. i metali nieżelaznych, pirytów; rozwinięta energetyka (elektrownie wodne); hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł maszyn., papiern., drzewny, elektrotechn.; gospodarka leśna; hodowla bydła typu mlecznego, uprawa zbóż i roślin pastewnych, rybołówstwo; gł. porty: Göteborg, Sztokholm. — Od X w. tworzenie się państwa (królestwo); w XIII w. przyłączenie Finlandii; 1332-65 unia personalna z Norwegią, 1397-1523 — z Danią i Norwegią (unia kalmarska), dominacja Danii, następnie usamodzielnienie się pod rządami własnej dynastii (Wazów); 1819 utrata Finlandii, 1814-1905 unia z Norwegią; w obu wojnach świat, neutralna; czł. ONZ od 1946; monarchia konstytucyjna. szwedzka agencja prasowa →Tidningarnas Telegrambyrâ. Szwedzka Partia Ludowa w Finlandii, zał. 1906, reprezentująca wielką burżuazję i właścicieli ziemskich narodowości szwedzkiej. Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, szwedz. partia socjaldemokr. oparta gł. na związkach zaw.; zał. 1889; od 1932 niemal bez przerwy u władzy. szwedzka sztafeta, bieg rozstawny, w którym 4 zawodników zespołu pokonuje kolejno odcinki 100, 200, 300 i 400 m. szwedzki język, z grupy skand, języków germ., odrębny język od VIII w.; lit. od XIII w.; 2 zespoły dialektów: w Szwecji i w Finlandii; mówi nim ok. 9 mln ludzi. szwedzki parlament →Riksdag. szweja, zool. →piekielnica. szwenk, szybki poziomy, pionowy lub złożony obrót kamery zdjęciowej podczas zdjęć film.; pozwala uzyskać specjalne zaakcentowanie treści obrazu filmowego. Szwermicki (Szwernicki) JÓZEF, 1812-94, powstaniec 1830-31, zakonnik (o. Krzysztof); od 1851 proboszcz parafii irkuckiej; organizator życia zesłańców na Syberii. Szwernik NIKOŁAJ M., 1888-1970, radz. działacz ruchu robotn.; od 1925 w KC KPZR; 1946-53 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR; 1953-56 przewodn. Ogólnozwiązkowej Centr. Rady Związków Zaw.; 1957-66 czł. Prezydium KC KPZR. Szweykowski ZYGMUNT, ur. 1894, historyk literatury; prof. uniw. w Poznaniu; badacz pol. prozy w 2 poł. XIX w.; Twóir czość Bolesława Prusa; wydawca Pism i Kronik Prusa. szwindel, potocznie oszustwo, szachrajstwo. szwoleżerowie (lekkokonni), lekka kawaleria; pierwszy raz utworzona we Francji 1598; w wojsku pol. w Księstwie Warsz. odznaczyła się m.in. pod Somosierrą, Wagram; w okresie międzywoj. istniały w Polsce 3 pułki szwoleżerów. szy, chiń. termin lit. określający wszelkie formy poet. o strukturze regularnej, mające strofy, rytmy, rymy. szyb, górn. wyrobisko najczęściej pio-

nowe) o przekroju powyżej 4 m2, prowadzące z powierzchni terenu do położonego w głębi ziemi złoża; sz. służą do udostępnienia złoża, są gł. arteriami komunik. i wentylacyjnymi kopalni. Szybenik (Šibenik), m. i port w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim; 29 tys. mieszk. (1965); huta aluminium; ośr. turyst.; muzeum; got.-renes. katedra, kościoły, pałace, fortyfikacje (XV-XVI w.), ratusz z renes. loggią (XV w.). szybik, górn. wyrobisko (przeważnie pionowe) o przekroju poniżej 4 m2, mające wlot na powierzchni terenu; służy np. do rozpoznawania złoża (sz. poszukiwawczy). Szybisty STANISŁAW (pseud. Stefan), 1914-43, działacz ruchu oporu; 1942 czł. PPR i dowódca Okręgu GL Rzeszów; 1943 szef sztabu i dowódca Obwodu GL Kraków; zamordowany przez hitlerowców. szybka kolej miejska, urbanist. →metro. szybkobieżńości wyróżnik, liczba charakteryzująca szybkobieżność wodnej turbiny lub pompy wirowej, równa liczbie obrotów wirnika na minutę, przy której geom. podobna turbina (pompa) ma przy spadzie (wysokość podnoszenia) 1 m, natężenie przepływu (wydajność) 1 m3/s lub moc maksymalną 1 KM. szybkość →prędkość. szybkowar, hermetycznie zamykane na-, czynie metal, do gotowania potraw pod ciśnieniem pary do 3 at, zaopatrzone w wentyl bezpieczeństwa i manometr; skraca czas gotowania. szyblak (sziblak), zarośla krzewów (przeważnie kolczastych) w strefie przyśródziemnomor. (gł. w Jugosławii i Bułgarii); przypomina wyglądem makię, różni się od niej składem gatunkowym. szyb naftowy, dawna nazwa otworu wiertniczego wraz z wieżą, służącego do wydobywania ropy naftowej. szybowa klatka, górn. szybowe naczynie wyciągowe w postaci przestrzennej konstrukcji stal., przystosowane do transportu urobku oraz ludzi i materiałów. szybowa maszyna wyciągowa, część napędowa kopalnianego wyciągu szybowego; zawiera silnik (zwykle elektr.) oraz urządzenie do nawijania liny wyciągowej na bęben. szybowa wieża, stalowa (rzadziej żelbetowa) wieża o wys. 30-50 m, ustawiona nad szybem, jest częścią kopalnianego wyciągu szybowego. szybowe naczynie wyciągowe, nośnia kopalnianego wyciągu szybowego, służąca do przenoszenia w szybie urobku, materiałów i ludzi. szybowiec, statek powietrzny cięższy od powietrza, bez silnika, unoszony wskutek dynamicznego działania powietrza na płaty nośne, nieruchome względem kadłuba; start za pomocą wyciągarki, samolotu lub katapulty, wznoszenie dzięki prądom wznoszącym powietrza (zboczowym, termicznym) . szybowisko, teren przeznaczony do startów i lądowań szybowców. szybownictwo, dyscyplina lotnictwa sport., wykonywanie lotów na szybowcach; konkurencje: przelot otwarty, docelowy, docelowo-powrotny, wysokość absolutna (szybowce jedno- i dwumiejscowe), przewyższenie, szybkość lotu na trasie trójkątnej (o obwodzie 100, 200 i 300 km). szybownik, pilot latający na szybowcach. szych, nitka baweln. lub lniana owinięta cienkim drucikiem (np. z miedzi); używana do haftów i wyrobów pasmanteryjnych. Szy-ci →Zapiski historyczne. Szyciaczuang, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Hopej; 598 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu włók.; węzeł kolejowy. Szy-cing →Księga pieśni. Szycówna ANIELA, 1869-1921, pedagog i psycholog; od 1907 kierowała Pol. Tow. Badań nad Dziećmi; redaktor wielu pism pedagogicznych.

szydełkarka, maszyna dziewiarska do dziania rządkowego; zależnie od konstrukcji sz. płaskie lub okrągłe (sz. beretowe, pończosznicze itp.). szydełko, długi cienki pręt ze stali, drewna, tworzywa sztucznego itp. haczykowato zakończony, służy m.in. do dziania (ręcznego). szydełkowa koronka, koronka wykonywana szydełkiem ręcznie; technika stosowana m.in. w pol. koronkarstwie lud. (słynne koronki koniakowskie). Szydlak JAN, ur. 1925, działacz ruchu robotn.; w okresie okupacji czł. PPR; 1952-54 sekr. KW PZPR w Katowicach, 1954-56 sekr. ZG ZMP, 1960-68 I sekr. KW PZPR w Poznaniu, od 1968 zastępca czł. Biura Polit. i sekr. KG PZPR; od grudnia 1970 czł. Biura Polit. KG PZPR. szydlica (głożyna, lotos owocowy, Zizyphus), tropik, drzewo lub krzew; powszechnie uprawiana dla słodkich owoców (wit. C) sz. jujuba; cenne drewno. szydlica, hot. →kryptomeria. szydło, archeol. ostro zakończone narzędzie, służące do robienia otworów w skórze; znane od starszego paleolitu; początkowo z rogu i kości, od neolitu metalowe. Szydłowiec, m. pow. w woj. kieleckim; 6,0 tys. mieszk. (1968); przemysł elektroniczny, kamieniołom piaskowca, garbarnia; późnogot. kościół (XV w.), zamek późnogot.-renes. (XVI w.) — obecnie muzeum; ratusz późnorenes. (XVII w.). — Prawa miejskie 1427; udział mieszkańców Sz. w powstaniu 1863; 1905-06 manifestacje i strajki robotn.; w czasie okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji zginęło ok. 6 tys. mieszkańców (60%); rejon działalności oddziałów GL, AL, AK i radz.; zniszczony w 50%, po wojnie odbudowany. Szydłowiecki KRZYSZTOF, 1467-1532, kanclerz w. kor. od 1515; przeciwnik Bony; inicjator zawarcia pokoju z Albrechtem Hohenzollernem. Szydłowiecki MIKOŁAJ, ok. 1480-1532, kasztelan sandomierski i podskarbi w. kor. od 1515; mecenas sztuki, wzniósł zamek w Szydłowcu. Szydłowski TADEUSZ, 1883-1942, historyk sztuki i konserwator; prof. uniw. w Wilnie i Uniw. Jag.; badacz pol. sztuki średniowiecznej. Szydłów, w. w pow. staszowskim, woj. kieleckim; najpiękniejszy w Polsce środkowej średniow. zespół miejski, m.in. got. zamek (w jednej z baszt — muzeum) i mury miejskie (XIV w.), kościoły, synagoga; 1329-1869 miasto. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 50% mieszkańców; VII 1944 opanowany przejściowo przez AL; w działaniach woj. zniszczony w ok. 90%, po wyzwoleniu odbudowany. Szyfman ARNOLD, 1882-1967, dyr. teatrów, reżyser; założyciel (1913) i dyr. (do 1957 z przerwami) Teatru Polskiego w Warszawie (wraz z Teatrem Małym 191839 i Kameralnym od 1949); organizator odbudowy warsz. Teatru Wielkiego; Labirynt teatru. szyfon, cienka, przezroczysta i przewiewna tkanina jedwabna lub bawełn.; sz. z jedwabiu naturalnego nazwany też crêpe chiffon. szyfoniera, wąska komódka do przechowywania bielizny i drobiazgów; wprowadzona we Francji w poł. XVIII w. szyfr, rodzaj kodu, zapis tekstu za pomocą systemu umownych znaków w cełu zatajenia treści tekstu przed osobami niepowołanymi; umożliwia odtworzenie informacji tylko upoważnionemu odbiorcy (znającemu klucz sz.); stosowany m.in. w służbie wywiadowczej, wojsk., dyplomatycznej. szyfrator (koder), urządzenie do kodowania — formowania sygnałów, najczęściej elektr., w postaci zakodowanej. Szy-huang-ti, 260-210 p.n.e., król Cin, późniejszy cesarz Chin, założyciel dvn. Cin.

szypszyniec różany 1155 szyici, odłam muzułmanów uznających tylko potomków córki Mahometa, Fatimy, i kalifa Alego; z sz. wyodrębniło się wiele sekt muzułm., od XVI w. szyityzm (szyizm) jest państwową religią w Iranie. szyjki rakowe, potrawa otrzymywana z mięsa odwłoka raków rzecznych, także sterylizowana konserwa z tego mięsa. Szyjkowski MARIAN, 1883-1952, historyk literatury; prof. Uniw. Jag. i uniw. w Pradze, czł. PAU; studia z dziejów dramatu, pol.-czes. stosunków kult. i recepcji żachodnioeur. literatur w Polsce. szyk, elegancja, wykwint, wytworność (zwł. w ubieraniu się, w ruchach). szyk: 1) określony porządek, sposób ustawienia ludzi, zwierząt, pojazdów itp.; w 1. mn. — wojsko ustawione w określonym porządku; szeregi; 2) układ wyrazów w zdaniu i zdań wobec siebie. szykana, rozmyślne, złośliwe stawianie komuś przeszkód, utrudnień w celu dokuczenia, zrobienia przykrości. Szylarski WALENTY, ok. 1730-?, ksiądz; prof. wymowy w kolegium kanoników regularnych w Krakowie; autor gramatyki języka pol. oraz podręcznika retoryki. szyldwach, daw. żołnierz stojący na warcie, wartownik, strażnik. szylkret, płytki rogowe okrywające kostny pancerz żółwia szylkretowego, cenne zwł. z grzbietu (karapaksu); od starożytności używany do wyrobu ozdób. Szyller STEFAN, 1857-1933, architekt; nawiązywał gł. do pol. renesansu i baroku; realizacje: Biblioteka Uniw. Warsz., gmach „Zachęty", oprawa arch. wiaduktu i mostu Poniatowskiego w Warszawie; publikacje teoretyczne. Szylling ANTONI, ur. 1884, generał; od marca 1939 dowódca armii „Kraków", którą dowodził we wrześniu 1939; przebywa na emigracji. Szylling (Szilling) PAWIEŁ L., 1786-1837, ros. elektronik i orientalista; czł. Petersburskiej AN; 1812 wynalazł minę elektr.; 1832 zbudował aparat telegr. elektromagnet. igiełkowy. Szyllinżanka JANINA, ur. 1892, aktorka; występy w teatrach warsz. (do 1921); role naiwnych (Aniela — Śluby panieńskie A. Fredry). Szyllukowie, wysokorosły lud murzyński w pd. Sudanie; ok. 300 tys.; pasterstwo; język z grupy nilotyckiej. Szylutie (Šilute), m. w zach. części Litew.SRR; 11 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny. Szyłka, rz. w azjat. części ZSRR, jedna ze źródłowych Amuru; powstaje z połączenia Ingody i Ononu; dł. 555 km. Szymanek PIOTR, ur. 1895, działacz ruchu lud.; czł. Zarządu Woj. ZMW RP „Wici" i SL w Łodzi; żołnierz BCh i AL; 1946 wiceprezes NKW SL; od 1949 w ZSL. Szymanowscy, rodzina aktorów występujących gł. w Warszawie (XVIII-XX w.); MARCIN (1775-1830), role dram. i tragiczne; WOJCIECH (1801-61), syn Marcina; dzieci Wojciecha: WŁADYSŁAW (1840-1917), role komiczne i charakterystyczne; WIKTORYNA →Bakałowiczowa. Szymanowska MARIA, 1789-1831, pianistka, wirtuoz sławy eur.; utwory fortepianowe; matka Celiny, żony A. Mickiewicza. Szymanowski JÓZEF, 1748-1801, poeta i krytyk; uznawany za wyrocznię smaku lit. (Listy o guście, czyli smaku); pieśni miłosne, rokokowe sielanki, przekłady. Szymanowski JÓZEF, 1779-1867, generał pamiętnikarz; uczestnik powstania 1794, kampanii napoleońskich 1806-13, powstania 1830-31. Szymanowski KAROL, 1882-1937, wybitny kompozytor; wypracował indywidualny styl oparty na elementach pol. folkloru (góralski, kurpiowski); 4 symfonie, opery (Król Roger), balety (Harnasie), Stabat Mater, utwory kameralne, fortepianowe (mazurki), skrzypcowe (2 koncerty), chóralne, pieśni. Szymanowski WACŁAW, 1821-86, dzien-

nikarz, początkowo związany ze środowiskiem demokr., następnie z konserwatystami; red. „Dziennika Warszawskiego", „Tygodnika Ilustrowanego", „Kuriera Warszawskiego". Szymanowski WACŁAW, 1859-1930, syn Wacława (dziennikarza), rzeźbiarz i malarz, przedstawiciel kierunku secesyjnosymbolicznego; pomniki (F. Chopina w Warszawie), nagrobki, portrety; projekt kompozycji Pochód na Wawel. Szymanowski WACŁAW, 1895-1965, fizyk; prof. uniw. w Pittsburghu i Polit. Warsz.; 1948-56 min. poczt i telegrafów; prace z biofizyki, optyki, elektroluminescencji. Szymanowski WITOLD, ur. 1908, mechanik, konstruktor maszyn; prof. Polit. Warszawskiej, czł. PAN; prace teoret. i projektowe w zakresie nowoczesnych obrabiarek do skrawania metali. Szymanowski ZYGMUNT, 1873-1956, lekarz bakteriolog, działacz socjalist.; prof. uniw. w Warszawie i Łodzi (jego współorganizator); w czasie okupacji współzałożyciel organizacji Polscy Socjaliści; czł. KG PZPR; poseł do KRN i na sejm; liczne prace nauk., m.in. nad zmiennością drobnoustrojów. Szymanów, w. w pow. sochaczewskim, woj. warsz.; przy stacji kol. Sz. kombinat młynarski. Szymańska IRENA, ur. 1899, tancerka; 1918-36 primabalerina Teatru Wielkiego w Warszawie; dyr. i pedagog szkół baletowych. Szymański ADAM, 1852-1916, pisarz; 187895 na Syberii; Szkice z życia zesłańców, patriot. i lir. w nastroju, naturalistycznie dociekliwe w obserwacji psychologicznej. Szymański ALEKSANDER (pseud. Ali), 1902-44, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; 1927 współzałożyciel Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc"; od 1928 w KPP; 1942 w PPR, organizator GL i AL; 1944 sekr. Kom. Obw. PPR Lublin; poległ w walce z hitlerowcami. Szymański EDWARD, 1907-43, poeta; działacz lewicy społ.; zbiory wierszy polit. i satyr. 20 milionów, Do mieszkańców Marsa; przekład O naturze wszechrzeczy Lukrecjusza. Szymański JULIAN, 1870-1958, lekarz okulista, polityk; prof. uniw. w Kurytybie, potem w Wilnie; senator z listy BBWR i marszałek senatu; wprowadził własne metody operacyjne; liczne prace nauk.; Corpus tabularum ophtalmicorum. Szymański MIECZYSŁAW, ur. 1903, plastyk; prof. ASP w Warszawie; współpracuje z Ładem; tkactwo artyst. (gobeliny). Szymański ROMAN, 1840-1908, działacz polit., publicysta; od 1871 red. „Orędownika", od 1906 „Kuriera Poznańskiego"; organizator kat. ruchu lud. w Wielkopolsce, współzałożyciel Pol. Związku Zawodowego. Szymański STANISŁAW, ur. 1930, pierwszy tancerz Teatru Wielkiego w Warszawie (od 1956), solista innych zespołów baletowych; gł. partie w baletach klas. i nowoczesnych; występy za granicą. Szymański ZYGMUNT, 1900-41, działacz pol. ruchu roboto, i lud;.; od 1918 czł. KPP, następnie w Chłopskim Stronnictwie Radykalnym i SCh; od 1928 sekretarz ZG ZLCh „Samopomoc". Szymbark, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim, nad Ropą; miejscowość letniskowa; renes. dwór obronny (XVI w.). Szymborska WISŁAWA, ur. 1923, poetka; aforystyczna liryka refleksyjno-moralistyczna; zbiory Wołanie do Yeti, Sól, Sto pociech. Szymkiewicz DEZYDERY, 1885=1948, botanik, leśnik; prof. polit. we Lwowie, dyr. Instytutu Badawczego Leśnictwa, czł. PAU; prace ze statystyki, biometrii, geografii florystycznej, ekologii i klimatologii roślin. Szymonowic SZYMON, 1558-1629, poeta; organizator Akad. Zamojskiej; realist. sie-

lanki rodzajowe (Żeńcy); łac. wiersze i dramaty o eur. rozgłosie. Szymonowicz WŁADYSŁAW^ 1869-1939, histolog; prof. unw. we Lwowie, czł. PAU; z N. Cybulskim odkrył wydzielanie adrenaliny przez nadnercza; badania budowy zakończeń nerwowych. Szymonowicz-Siemiginowski JERZY, ok. 1660-1711, malarz, grafik, rysownik; doradca Jana III i kier. szkoły malarskiej w Wilanowie; portrety, obrazy alegor. i rel., malowidła ścienne (Wilanów). Szymon Pyszny, 1316-53, w. książę moskiewski, syn Iwana Kality; rozszerzył posiadłości Moskwy; stłumił bunt bojarów. Szymon z Łowicza, XVI w., botanik i lekarz; jeden z pierwszych w Polsce popularyzatorów wiedzy med. i botanicznej. Szymon z Montfort [sz. z mąfor], 120865, przywódca opozycji w Anglii przeciw Henrykowi III; zwołał przedstawicielstwo stanów (zaczątek parlamentu); pobity przez wojska króla, poległ. szympans (Pan troglodytes), człekokształtna małpa z lasów równikowej Afryki; wys. do 1,7 m, ciężar do 80 kg; czarny; żyje rodzinami do 20 sztuk; opiekuje się potomstwem do 2 lat; pokarm mieszany. szyna, med. przyrząd służący do unieruchomienia kończyny w przypadku złamania, zwichnięcia itp., sz. wyciągowa — do prawidłowej repozycji złamanych odcinków kości; sz. korekcyjna używana w ortopedii. szyna, techn. belka stal. o ściśle określonym przekroju poprzecznym (profilu) obejmującym stopkę, szyjkę i główkę, po której toczą się koła pojazdu szynowego. szyna elektryczna, goły przewód elektr., z miedzi, aluminium lub stali, o dużym przekroju poprzecznym; prowadzi prąd elektr. o dużym natężeniu. Szyndzielnia, szczyt w Beskidzie Śląskim, na pn. od szczytu Klimczok; 1031 m; schronisko PTTK; stacja kolejki linowej; nartostrada. szynel, męski płaszcz, dopasowany do figury, ozdobiony patkami i metal, guzikami, noszony przez ros. wojskowych, urzędników państw, i uczniów w XIX i pocz. XX w. szynion (szenion): 1) wysoki czepek kobiecy z białego płótna, noszony w Polsce zwł. za panowania Augusta II; 2) sztuczne włosy używane do fryzur kobiecych. szynk: 1) podrzędna restauracja, knajpa, bar; 2) daw. sprzedaż trunków, wyszynk. szynka, tylna część półtuszy wieprzowej, stanowiąca surowiec do produkcji sz. surowej, gotowanej lub konserwowej; także wędlina z tego mięsa, peklowanego i wędzonego. szynszyla mała (czinczila, Chinchilla laniger), gryzoń o puszystym, perłowoszarym futerku (b. cenne); dł. do 38 cm i ogona do 15 cm; Chile, Argentyna i Boliwia; hodowana w kilku odmianach: szaroniebieskiej, białej, czarnej, srokatej i beżowej. szynszylowaty królik (zw. też szynszylem), rasa futerkowo-mięsna o maści srebrzystoszarej (z wyjątkiem podbrzusza), przypominającej szynszylę małą; cięż. odmiany dużej 3,5-4,5 kg. szyp (Acipenser nudiventris), ryba z rodziny jesiotrów, do 2 m dł.; M. Czarne, Azowskie, Kaspijskie, Aralskie; gosp. znaczenie duże. szyper, dowódca małego statku wodnego, np. kutra rybackiego; dawniej również właściciel takiego statku. szypot →bystrze. szypszyna (dzika róża, Rosa canina), jeden z gat. róży dziko rosnących w Polsce; krzew pospolity w zaroślach, na wzgórzach i przy drogach; kwiaty białe lub różowe. szypszyniec różany (Rhodites rosae), błonkówka z rodziny galasówek, szkodnik róż; larwy powodują na pędach (gł. dziczków) wyrosła z włosowatymi wyrostkami.

1156 Szyr Szyr EUGENIUSZ, ur. 1915, działacz ruchu robotn.; uczestnik wojny domowej w Hiszpanii; 1943 czł. ZPP w ZSRR; 1954-56 przewodn. PKPG, 1956 min. budownictwa, od 1959 wicepremier, od 1948 czł. KG, 1964-68 czł. Biura Polit. KC PZPR. Szyrma Lach KRYSTYN, 1791-1866, pisarz, filozof; twórca gwardii akademickiej w powstaniu 1830-31; działacz polit. i emigr. we Francji i Anglii; popularyzator kultury pol. i słowiańskiej. Szyrocki MARIAN, "ur. 1928, historyk literatury niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; badacz epoki baroku (Die deutsche Literatur des Barock) oraz m.in. recepcji literatury pol. w Niemczech; Dzieje literatury niemieckiej. Szyrwid KONSTANTY, 1564-79, leksykograf, kaznodzieja, jezuita; prof. Akad. Wileńskiej; autor pierwszej gramatyki litew. i słownika łac.-pol.-litewskiego. szyszak, hełm stożkowy zakończony ostrym szpicem, używany w średniowieczu; był także używany przez pol. husarię. szyszaki (bananojady, chełmiaki, turaki, Musophagiformes), rząd aftryk. ptaków, pokrewnych kukułkom; 20 gat.; upierzenie barwne; na głowie „hełm" z

Ś ściana, góra. wyrobisko wybierkowe znacznej długości, ograniczone po bokach chodnikami; służy do masowego wydobywania kopaliny ze złoża. ściana, techn. konstrukcja ograniczająca z boku wnętrze budynku, pomieszczenia, zbiornika itp.; w budynku ś. nośne przenoszą obciążenie budynku na fundament, a ś. działowe oddzielają poszczególne pomieszczenia. ściana komórkowa, wytwór komórek roślinnych, zw. też błoną komórkową, otaczający właściwą protoplazmatyczną błonę komórkową; trójwarstwowa, zbudowana gł. z celulozy, tworzącej włókienkowate struktury — fibryle. ściana sitowa, przegroda w wymienniku ciepła, w której zamocowane są rurki, np. płomieniówki w kotle parowym, oddzielająca ośrodki wymieniające ciepło. ściana szczelna, bud. wodoszczelna przegroda lub konstrukcja oporowa chroniąca budowlę przed dopływem lub naporem wody; stosowana przy ochronie budowli piętrzących, nabrzeży, wykopów fundamentowych itp. ściąg, techn. pręt lub belka łącząca podpory (np. słupy, ściany) łuków, sklepień i innych konstrukcji powodujących rozpieranie podpór. ściągacz, przyrząd do rozłączania połączeń wtłaczanych, zdejmowania łożysk tocznych itp.; stosowany przy demontażu. ściągające środki (adstringentia), leki o działaniu przeciwzapalnym, dzięki właściwości powierzchniowego śeinąnia białka, np. sole glinowe, cynkowe, srebrowe, garbniki; stosowane są w schorzeniach skóry i błon śluzowych. ściągarka, lotn. urządzenie do przyciągania do miejsca startu swobodnego końca liny wyciągarki po wyczepieniu się szybowca; lina ś. połączona z końcem liny wyciągarki nawija się na napędzany bęben. Ścibor-Rylski ALEKSANDER, ur. 1928, pisarz, reżyser i scenarzysta film.; powieści społ. {Węgiel, Styczeń), opowiadania o tematyce okupacyjnej (Cień). Ścibor ze Ściborzyc, ok. 1347-1414, szlachcic kujawski w służbie węg., woje-

krótkich piór; wydają głos zbliżony do szczekania psa. szyszka, kwiatostan roślin nagozalążkowych, zwł, iglastych; na zdrewniałych łuskach wytwarza nasiona; rozwój trwa kilka lat (u sosny 3), po czym sz. odpada. Szyszkin IWAN I., 1832-98, ros. malarz i grafik; czł. stow. pieriedwiżników; realist. pejzaże (Poranek w sosnowym lesie). Szyszko-Bohusz ADOLF, 1883-1948, architekt i konserwator; prof. polit. we Lwowie i Uniw. Jag.; od 1916 prowadził restaurację Wawelu; prace o pol. architekturze średniow. i odkryciach na Wawelu, Szyszko-Bohusz ZYGMUNT, ur. 1893, generał; organizator i dowódca Bryg. Strzelców Podhalańskich, 1941-42 szef sztabu Armii Pol. w ZSRR; 1943-46 zastępca dowódcy Armii Pol. na Wschodzie, następnie 2 Korpusu Pol.; po wojnie rta emigracji. szyszkojagoda, typ szyszki jałowców, o łuskach zmięśniałych, zrośniętych ze sobą. Szyszkow WIACZESŁAW J., 1873-1945, pisarz ros.; opowiadania i powieści społ.obyczajowe z życia narodów Syberii, także hist. — Jemielian Pugaczow o powstaniu chłopskim.

Szyszkowski BOHDAN, 1873-1931, fizykochemik; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; pionierskie prace dotyczące dysocjacji elektrolitycznej i teorii roztworów. Szyszkowski MIKOŁAJ, P-1643, biskup warmiński od 1633; reorganizator szkolnictwa na Warmii; mecenas sztuki i nauki. Szyszmanowicze, dynastia panująca w Bułgarii 1323-96;.zał. przez bojara Szyszmana. Szyszłło WITOLD, 1881-1964, botanik, podróżnik; prof. wyższych uczelni w Limie (Peru); liczne podróże po Afryce, Ameryce i Azji opisał w artykułach i książkach. Szyszyłowicz IGNACY, 1857-1910, botanik; prof. Akad. Rolniczej w Dublanach i uniw. we Lwowie; zajmował się systematyką roślin, zwł. tropik., oraz florystyką; jeden z twórców Pol. Tow. Emigracyjnego. szyszynka (nasadka mózgowa), związany z mózgiem niewielki narząd (u człowieka — wielkości ziarna grochu), prawdopodobnie gruczoł dokrewny, zapobiegający przedwczesnemu dojrzewaniu płciowemu; u niektórych ryb, płazów, gadów światłoczuły.

woda siedmiogrodzki, współpracownik Zygmunta Luksemburskiego. ścieg, układ nitki (często 2-3 nitek) między jednym a drugim nakłuciem tkaniny (albo łączonych tkanin, niekiedy dzianin) igłą podczas szycia ręcznego (np. ś. fastrygowy) lub maszyn, (np. ś. łańcuszkowy, okrętkowy). Ściegienny PIOTR, 1800-90, działacz rewol.-demokr., ksiądz; organizator Związku Chłopskiego w rejonie Kielc (1844), autor Złotej książeczki; zesłaniec. ścieki, zanieczyszczone ciecze z gospodarstw domowych, zakładów przem. itp. odprowadzane — zwykle po oczyszczeniu w oczyszczalni ścieków, w gnilnym dole — do naturalnych zbiorników lub cieków wodnych, do gruntu itp. ściek uliczny (rynsztok), wgłębienie w nawierzchni jezdni biegnące wzdłuż krawężnika, odprowadzające wody opadowe do wpustów ulicznych. ścier, półprodukt otrzymany w wyniku mech. rozwłókniania drewna, służący do wyrobu papieru; rozróżnia się ś. biały (z drewna surowego), ś. brązowy (z drewna parowanego) i ś. chemiczny (z drewna chemicznie obrabianego). ścierak, urządzenie do wytwarzania ścieru drzewnego z papierówki. ścierna obróbka, obróbka skrawaniem dokonywana wieloma drobnymi ostrzami różnego kształtu (narzędzia ścierne, luźne ścierniwo); naddatek na obróbkę jest usuwany w postaci drobnych wiórów. ścierne narzędzie, narzędzie utworzone z ziarn ściernych połączonych spoiwem; ma postać bryły obrotowej (np. walca, stożka). ściernica, narzędzie ścierne do szlifowania materiałów; ma postać bryły obrotowej i składa się z ziarn materiału ściernego związanego spoiwem; rozróżnia się ś. tarczowe, kształtowe i talerzowe. ściernisko (rżysko), pole po skoszeniu rosnących na nim roślin, gł. zbóż, z pozostawionymi dolnymi częściami roślin (tzw. resztki pożniwne). ścierny materiał, materiały (naturalne lub sztucznie) o dużej twardości i małej ścieralności (np. diament, elektrokorund); używane do wyrobu ściernic, papierów, płócien i past ściernych. ściernice (Sarcophaga), żyworodne muchówki, dł. do 2 cm; ok. 60 gat.; larwy żerują w mięsie (też padlinie) lub ranach zwierząt, albo pasożytują w innych owadach.

ścierwniki (Cathartidae), rodzina dużych amer. ptaków drapieżnych, zw. też sępami Nowego Świata; 6 gat.; głowa i szyja nagie; gł. padlinożeme, ścięgno, bierna, niekurczliwa część mięśnia, przytwierdzająca go do kości, utworzona z mocnej tkanki łącznej włóknistej; ma zwykle kształt sznura lub taśmy. ścięty ostrosłup, część ostrosłupa zawarta między podstawą a równoległą do niej płaszczyzną przecinającą ostrosłup; o.ś. ma dwie podstawy, których odległość nazywa się wysokością o.ś. ścięty stożek, część stożka zawarta między podstawą a równoległą do niej płaszczyzną przecinającą stożek; s.ś. ma dwie podstawy, których odległość nazywa się wysokością s.ś. ściga, kilka gat. chrząszczy z rodziny kózek; larwy żerują w drewnie gł. ściętych, nieokorowanych drzew, np. ś. dębowa, Phymatodes testaceus — w drewnie dębu, buka, grabu. ścigacz, mały szybki okręt woj., wyposażony w urządzenia hydrolokacyjne do wykrywania oraz w urządzenia do zwalczania nieprzyjacielskich okrętów podwodnych na wodach przybrzeżnych. ściganie przestępstwa, wszczęcie postępowania karnego przez uprawniony organ lub osobę w celu postawienia osoby podejrzanej w stan oskarżenia. ścinanie: 1) mech. odkształcenie ciała wywołane naprężeniami stycznymi, np. przy skręcaniu pręta; 2) techn. sposób obciążenia elementów konstrukcji, przy którym występują siły tnące; na ś. pracują np. nity i sworznie w połączeniach. Ścinawa, m. w pow. wołowskim, woj. wrocławskim, nad Odrą; 4,1 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spoż.; węzeł kol., port rzeczny; późnogot. kościół (XV w.) — Prawa miejskie przed 1248; w XIV w. stolica księstwa piastowskiego. W 1945 (23 I-1 II) zdobyta po ciężkich bojach przez wojska radz. 1 Frontu Ukr.; zniszczona w 75%, po wojnie odbudowana. Ścinawka, rz. w Polsce i Czechosłowacji, 1. dopływ Nysy2 Kłodzkiej; dł. 61 km, dorzecze 579 km ; gwałtowne wezbrania. Ścinawka Średnia, w. w pow. noworudzkim, woj. wrocławskim, nad Ścinawka; zakłady bawełn., drzewne, mat. bud.; węzeł kolejowy; got.-barok. kościół (XIVXVIII w.). ścinka drzew, leśn. cykl czynności związanych z wyrębem lasu; dawniej wykony-

ślepuchowate 1157 wana za pomocą siekiery i piły ręcznej, obecnie zwykle piły motorowej. ściółka, suchy, miękki, dobrze chłonny materiał (gł. słoma, a także torf ze słomą, trociny, wiórki, mech, liście), używany jako posłanie na legowisko dla zwierząt gospodarskich. ściółka leśna, warstwa materiału org., gł. roślinnego (opadłe liście, igły, gałązki i in.), zalegająca na pow. gleby leśnej; swoiste środowisko życia; rozkład ś.l. powoduje powstawanie próchnicy. ściskanie, mech. odkształcanie ciał za pomocą 2 równych i działających w kierunku do siebie sił; podstawowa próba przy badaniu materiałów konstrukcyjnych kruchych, np. żeliwa, betonu, kamienia. ściskarka, mech. maszyna do wytrzymałościowych badań próbek materiału na ściskanie; wyznacza zależność skrócenia próbki od siły ściskającej. ścisk stolarski, urządzenie ramowo-śrubowe używane w stolarstwie do obejmowania i zaciskania obrabianych elementów. Ścisło JAN, ok. 1729-1804, malarz; rokokowe malowidła ścienne (Łazienki w Warszawie), sceny rel., portrety. ściśle styczna płaszczyzna, graniczne położenie płaszczyzny przechodzącej przez trzy (niewspóliniowe) punkty krzywej przestrzennej, gdy dwa z nich dążą po krzywej do trzeciego punktu (nieruchomego, zw. niekiedy punktem ścisłej styczności). ściśle styczny okrąg, graniczne położenie okręgu przechodzącego przez punkt P krzywej oraz dwa sąsiednie punkty A i B tej krzywej, gdy punkty A i B dążą po krzywej do punktu P. ściśliwość, zdolność ciał do zmiany objętości pod wpływem zmian ciśnienia zewn.; największą mają gazy, najmniejszą — ciała stałe (miarą ś. jest moduł sprężystości). ŚDFK →Światowa Demokratyczna Federacja Kobiet. ŚFMD →Światowa Federacja Młodzieży Demokratycznej. ŚFZZ →Światowa Federacja Związków Zawodowych. ślad, geom.: 1) punkt, w którym linia prosta przebija rzutnię; 2) linia prosta powstała z danej prostej przez rzutowanie równoległe na rzutnię; 3) krzywe przecięcia danej powierzchni z płaszczyznami kartezjańskiego układu współrzędnych. ślad, prawo w dawnej Polsce obowiązek opola lub wsi ścigania zbiegłego przestępcy aż do granicy sąsiedniej wsi; zanikł w XV w. Śladkowsky KAREL, 1823-80, czes. rewol. demokrata, uczestnik rewolucji 1848 w Pradze; współorganizator liberalnej partii młodoczechów. ślad macierzy, suma elementów macierzy kwadratowej znajdujących się na jej głównej przekątnej: a11+a22+...+ann. ślad torowy (kilwater, ślad wodny), żegl. ślad pozostający na wodzie po przejściu statku wodnego. ślaz (malwa, Malva), roślina zielna; w Polsce kilka gat. bylin lub roślin dwuletnich rosnących ha przydrożach, m.in. ś. dziki, do 1,2 m wys., roślina lecznicza. Śląsk, hist. dzielnica Polski, w dorzeczu górnej i środk. Odry; od 990 w granicach Polski; po 1138 podzielony na drobne księstwa; w 1 poł. XIV w. zwierzchnictwo. Czech (księstwa siewierskie, oświęcimskie i Zatorskie odzyskała Polska w XV w.); od 1526 pod panowaniem Habsburgów; od 1742 pod panowaniem . Prus (bez księstw opawskiego, cieszyńskiego i części księstwa karniowskiego); 1922 Polska odzyskała część Ś. Górnego; 1945 — cały Śląsk. „Śląsk" (Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Śląsk"), zorganizowany 1953 przez S. Hadynę; repertuar obejmu-

je gł. folklor Śląska i Beskidu Zach.; liczne sukcesy za granicą. Śląska ALEKSANDRA, ur. 1925, aktorka teatrów warsz.; role w dramatach współcz. (Ruth — Niemcy L. Kruczkowskiego, Charlotte Corday — Marat/Sade P. Weissa) i klas., w filmach (Pasażerka) i telewizji. Śląska Nizina, obszar między Przedgórzem Sudeckim i Sudetami, Wałem Trzebnickim i Wyż. Śląską; osią niziny jest Odra; obszary leśne (Bory Dolnośląskie); eksploatacja rud miedzi; gł. m.: Wrocław, Opole. Śląska Wyżyna, zach. część Wyż. Małopolskiej; wys. 300-400 m; najbardziej uprzemysłowiony i najgęściej zaludniony obszar Polski (GOP). Śląsk Cieszyński, pd.-wsch. część Śląska; od 1291 odrębne księstwo rządzone przez Piastów do 1625; od XIV w. lenno czes.; od 1625 pod władzą Habsburgów; 1919 wsch. część wróciła do Polski a pozostała (Zaolzie) przypadła Czechosłowacji. Śląsk Dolny, pojęcie geogr. i hist. odnoszące się do ziem nad środk. Odrą, między Wielkopolską a Sudetami; w 1 poł. XIII w. dzielnica Henryków: Brodatego i Pobożnego; w XIX w. podzielony na rejencję wrocławską i legnicką; 1945 wrócił do Polski. Śląsk Górny, pojęcie geogr. i hist. od XV w.; w XV-XVIII w. obejmował księstwa opolskie, raciborskie, cieszyńskie i pszczyńskie, w XIX-XX w. — rejencję opolską; część wróciła do Polski 1921 (woj. śląskie), a całość 1945. śląskie konie, lokalna odmiana ciężkich koni gorącokrwistych typu roboczego, wyhodowana w pow. strzeleckoopolskim i świdnickim; wys. w kłębie 155-165 cm, cięż. 550-750 kg; maść gł. kara, rzadziej gniada i skarogniada. śląskie wojny, wojny Fryderyka II z Austrią o Śląsk; I 1740-42 — zakończona uzyskaniem przez Prusy Śląska (poza Cieszyńskim), II 1744-45 i III 1756-63 (wojna siedmioletnia) — zatwierdzeniem tego stanu posiadania. Śląskie Zakłady Przemysłu Skórzanego Otmęt, w Krapkowicach, jeden z największych zakładów obuwia w Polsce, zał. 1946 jako Śląskie Zakłady Obuwia; 196265 przyłączono Zakłady Garbarskie w Brzegu, Brzeziu n. Odrą, Kluczborku i Rybniku oraz Zakłady Obuwia w Prudniku; produkują: obuwie, skóry na obuwie i skóry techn. oraz wyroby gumowe; ok. 1 /3 produkcji przeznaczona na eksport. Śląski Instytut Naukowy, instytut nauk.badawczy o charakterze stowarzyszenia nauk.; zał. 1958, z siedzibą w Katowicach; organizuje i prowadzi prace nauk. dotyczące Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Śląski Krzyż Powstańczy, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1946, nadawane za udział w powstaniach śląskich 1919-21 lub konspiracji na Śląsku 1939-45. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka", wydawany od 1957, organ Wrocławskiego Tow. Miłośników Historii, poświęcony historii Śląska; kontynuacja „Sobótki" (1945-57). „Śląsk Literacki", nauk. kwartalnik społ.-kult., wydawany 1952-56 w Katowicach przez katowicki oddział ZLP; red.: Z. Hierowski. Ślebodziński WŁADYSŁAW, ur. 1884, matematyk; prof. uniw. i polit. we Wrocławiu, prof. Instytutu Mat. PAN; autor prac z geometrii różniczkowej. śledzący układ, układ sterowania nadążnego do samoczynnego przeriiieszczania obiektu sterowanego (np. anteny radiolokacyjnej) zgodnie z przemieszczeniami obiektu śledzonego (np. latającego celu). Śledziewska ANNA, ur. 1900, plastyczka; prof. ASP w Warszawie; czł. Ładu i Cepelii; tkactwo artyst. (gobeliny, żakardy i in.); Tkanina polska (współautorka).

Śledziński LUDWIK, 1875-1944, działacz ruchu robota.; czł. PPS, OB PPS, 1931-39 Rady Naczelnej PPS; zamordowany przez hitlerowców. Śledziński STEFAN, ur. 1897, muzykolog, pedagog; od 1960 prezes ZKP. śledziona, narząd kręgowców, u człowieka położony w lewym podżebrzu, wydłużony, stanowiący magazyn krwi i miejsce rozkładu krwinek, gł. erytrocytów; wytwarza też limfocyty i ciała odpornościowe. śledziowate (Clupeidae), rodzina ryb mor., ok. 190 gat.; pelagiczne, planktonożerne; mięso tłuste; pod względem gosp. jedne z ważniejszych ryb. śledztwo, w PRL postępowanie przygotowawcze w sprawie karnej większej wagi, prowadzone przez prokuratora; prokurator może zlecić prowadzenie ś. (w całości lub w części) organom MO. śledź (Clupea harengus), ryba mor. do 40 cm dł.; pelagiczna, planktonożerna, ławicowa; O. Spokojny, Atlantycki, M. Bałtyckie; duże znaczenie gospodarcze. ślemię, etnogr. element konstrukcji dachu; pozioma belka wzdłuż szczytu dachu oparta na rozwidlonych, poziomych słupach. Ślendziński LUDOMIR, ur. 1889, malarz, rzeźbiarz; prof. Wydziału Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie, potem Polit. Krak.; czł. Rytmu; kompozycje figuralne, portrety; polichromowane reliefy. ślepaki, zool. →bąki. ślepa kiszka →ślepe jelito. ślepa próba, wykonanie pełnego toku analizy chem., bez udziału substancji analizowanej, dla ustalenia błędu spowodowanego zanieczyszczeniem odczynników. ślepe jelito (ślepa kiszka, kątnica), ślepo zakończone uwypuklenie (1 lub 2) jelita tylnego wielu kręgowców, u ssaków jelita grubego; duże u zwierząt roślinożernych; u człowieka i nielicznych ssa-, ków zakończone wyrostkiem robaczkowym. ślepe wrota, część mastaby; płyta kam. w formie drzwi, bogato dekorowana inskrypcjami i reliefem; symbol wejścia do państwa zmarłych; przed ś.w. umieszczano stół ofiarny. ślepica, zool. →robaczyca. ślepiec (Spalax microphthalmus), wschodnioeur. gryzoń, przystosowany do podziemnego życia; dł. do 26 cm; brak ogona, małżowin usznych, otworów ocznych; siekacze służą do kopania; żywi się podziemnymi częściami roślin; w ogrodach szkodnik. ślepota, wrodzone lub nabyte, trwałe lub uleczalne znaczne upośledzenie lub niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, wskutek nieprzejrzystości układu optycznego oka, schorzeń siatkówki, nerwu wzrokowego lub ośrodków wzroku w mózgu. ślepota miesięczna, nieropne, przewlekłe zapalenie oczu koni; ataki ś.m. powtarzają się co pewien czas, mogą prowadzić do utraty wzroku. ślepota zmierzchowa (hemeralopia, kurza ślepota), zaburzenie adaptacji oka do widzenia w ciemności, spowodowane nieprawidłową czynnością pręcików w siatkówce, gł. wskutek awitaminozy A. ślepowron (Nycticorax nycticorax), ptak terenów podmokłych, krewniak czapli; dł. do 54 cm; upierzenie srebrzystoszare i czarnogranatowe; poluje nocą, gł. na ryby i żaby; Eurazja, Afryka, Ameryka Pn.; w Polsce rzadki, chroniony. Ślepowron, szlachecki herb pol.; kruk czarny z pierścieniem w dziobie, siedzący na podkowie srebrnej z krzyżem w polu błękitnym; znany od 1399; rozpowszechniony gł. na Mazowszu; używało go ok. 100 rodzin, m.in. Kossakowscy, Krasińscy. ślepuchowate {Typhlopidae), pierwotne węże, do 33 cm dł.; oczy niekiedy zarośnięte; żyją w norach; żywią się bezkrę-

1158 Siesicki gowcami; okolice tropik., też Płw. Bałkański. Siesicki WŁADYSŁAW, ur. 1927, reżyser i scenarzysta film.; poet. filmy dokumentalne {Rodzina człowiecza) i fabularne (Ruchome piaski). Ślesin, m. w pow. konińskim, woj. pozn., w Konińskim Zagłębiu Węgla Brun., nad Jez. Ślesińskim; 2,5 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1358 (do 1870) i 1921. — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. Ślesińska ALINA, ur. 1926, rzeźbiarka; studia w krak. (u X. Dunikowskiego) i warsz. ASP; tworzy rzeźby figuralne i abstrakc; pomniki, fantazje arch. (Dwupoziomowe miasto); uprawia też malarstwo. Ślewiński WŁADYSŁAW, 1854-1918, malarz; prof. SSP w Warszawie; działał gł. we Francji, należał do szkoły z PontAven; pejzaże z Bretanii, wizerunki Bretończyków, górali (Sierota z Poronina), portrety, martwe natury i kwiaty (Anemony), widoki tatrzańskie. Ślęza, rz., 1. dopływ środk. Odry; dł. 86 km, dorzecze 980 km2; uchodzi we Wrocławiu. Ślęża (Sobótka), odosobniony masyw górski na Przedgórzu Sudeckim, na pd.zach. od Wrocławia; 718 m; ma kształt rozległego stożka; zalesiony; schronisko PTTK; szczyt S. stanowi rezerwat przyrody (Góra Sobótka). — archeol. ważny ośrodek kultowy już w XIII-XI w. p.n.e.; kam. krąg kultowy kultury łużyckiej oraz monumentalne rzeźby granitowe z VIV w, p.n.e. lub wczesnego średniowiecza. Ślężanie, plemię słow. zamieszkujące już w IX w. okolice góry Ślęży. śligi (szklińce, scynki, Scincidae), rodzina jaszczurek; ok. 600 gat., do 65 cm dł.; niektóre mają kończyny uwstecznione; stepy i pustynie wszystkich kontynentów. ślimacznica, szt. plast, →woluta. ślimacznica (koło ślimakowe), techn. koło zębate współpracujące ze ślimakiem w przekładni ślimakowej. ślimak, anat. część ucha wewn. ssaków, mieszcząca receptor słuchu — narząd Cortiego; składa się z ś. kostnego (o kształcie muszli ślimaka winniczka) i przewodu ślimakowego — część błędnika błoniastego. ślimak, techn. element w postaci śruby o odpowiednio ukształtowanych grzbietach: 1) rodzaj koła zębatego współpracującego ze ślimacznicą w przekładni ślimakowej; 2) element roboczy przenośnika śrubowego do ciał stałych lub cieczy; 3) element jezdny pojazdu ślimakowego. ślimaki (brzuchonogi, Gastropoda), gromada mięczaków; ok. 90 tys. gat.; muszla zwykle zwinięta spiralnie, niekiedy uwsteczniona; noga silnie rozwinięta, służy do pełzania; na języku rogowa tarka; pożywienie różnorodne; słodkowodne, mor., lądowe. ślimakowa przekładnia, przekładnia zębata złożona z 2 kół: czynnego — tzw. ślimaka — o małej średnicy i zębach w postaci gwintu, biernego — tzw. ślimacznicy (koła ślimakowego) — o średnicy dużej i zębach dostosowanych do współpracy ze ślimakiem; przenosi napęd między wichrowatymi wałami o kącie pochylenia osi 90°. ślimakowe koło, techn. →ślimacznica. ślimakowy pojazd, pojazd samoch. poruszający się na 2 ślimakach ułożyskowanych w podwoziu; kierunek ruchu — zgodny z osiami ślimaków; stosowany w terenie bagnistym. ślimakowy przenośnik (przenośnik śrubowy), przenośnik bezcięgnowy składający się z nieruchomego koryta (lub rury) i obracającego się w nim ślimaka, powodującego przesuwanie się materiału wzdłuż koryta. ślimy, łow. rogi muflona.

ślina, płynna substancja wytwarzana przez gruczoły ślinowe, wydzielana do jamy ustnej pod wpływem różnego typu bodźców; zawiera enzymy trawienne, zapoczątkowuje proces trawienia. ślinianki (gruczoły ślinowe), gruczoły wydzielające ślinę; u człowieka: duże ś. podjęzykowe, podżuchwowe, przyuszne (przyusznice), których przewody uchodzą do jamy ustnej, oraz liczne drobne gruczoły w jej błonie śluzowej. ślinik, zool. →arion. ślinotok, nadmierne wydzielanie śliny; występuje zawsze w stanach pobudzenia nerwów błędnych, niekiedy jako zwiastun wymiotów. ślinowe gruczoły →ślinianki. śliwa (Prunus), drzewo owocowe lub krzew z rodziny różowatych, rozpowszechnione gł. w strefie klimatów umiarkowanych półkuli pn.; dla jadalnych owoców (pestkowców), deserowych i na przetwory, w Ameryce Pn. uprawia się m.in. liczne odmiany ś. amerykańskiej (P. americana), w Europie i Azji — ś. domowej (P. domestica), ałyczy i lubaszki→mirabelka. →wegierka→renkloda;→tarnina; ulena;damaszka Śliwa ALOJZY, 1885-1969, poeta i działacz warmiński; uczestnik akcji plebiscytowej; wiersze patriot. bajki, legendy, opowiadania. Śliwa. ROMAN (pseud. Nowakowski, Karol Weber), 1904-44, działacz ruchu robom, i ruchu oporu; od 1923 czł. KZMP, potem KPP; 1942-43 dowódca Obwodu GL Kraków; zamordowany przez hitlerowców. śliwa migdał →migdałowiec zwyczajny. Śliwicki JÓZEF, 1867-1944, aktor, reżyser; od 1896 związany z WTR (od 1924 Teatr Narodowy); współzałożyciel i prezes ZASP; role dram. {Makbet Szekspira) i fredrowskie; wspomnienia. śliwiec (rozpestlin, Spondias), drzewo owocowe rozpowszechnione na obszarach zwrotnikowych; owoc — pestkowiec, średn. do 8 cm. Śliwin, kąpielisko mor. w pow. gryfickim, woj. szczecińskim. Śliwińska EWA, ur. 1909, graficzka; gł. drzeworyty i gipsoryty, linoryty barwne (Milion); projekt cmentarza-mauzoleum ofiar zbrodni hitlerowskich w Palmirach (z R. Guttem). Śliwiński ARTUR, 1877-1953, polityk i historyk, współpracownik J. Piłsudskiego; 1915-16 przewodn. Centr. Komitetu Nar., 1922 premier; prace popularnonaukowe. Śliwiński HIPOLIT, 1866-1932, polityk; założyciel Stronnictwa Postępowo-Demokr. (1911), czł. NKN; przewodn. spółki wydawniczej „Wiek Nowy" we Lwowie. Śliwiński JÓZEF, 1865-1930, pianista; wybitny odtwórca dzieł F. Chopina. Śliwiński LUDWIK, 1857-1923, reżyser, aktor; jako dyr. warsz. operetki (18901921) przyczynił się do jej artyst. rozkwitu. Śliwiński STANISŁAW, 1887-1959, prawnik; specjalista z zakresu prawa i procesu karnego; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; Polski proces karny przed sądem powszechnym. Śliwiński STANISŁAW, 1893-1940, malarz, scenograf; związany gł. z Teatrem Polskim w Warszawie; Samuel Zborowski J. Słowackiego, Klątwa S. Wyspiańskiego. Śliwka JAN, 1823-74, działacz społ.-nar., nauczyciel lud. na Śląsku Cieszyńskim; współorganizator Tow. Nauczycieli Ludowych. Śliwka KAROL, 1894-1943, działacz pol. i czechosł. ruchu robotn. na Śląsku Cieszyńskim; od 1921 w KPCz; red. ,,Głosu Robotniczego"; 1925-28 poseł do Zgromadzenia Nar. Czechosłowacji; 1938-39 więziony przez władze sanacyjne; zginął w obozie koncentracyjnym. „śliwka chińska" →liczi. „śliwka syryjska" →cyprzyn. śliwodaktyl (hurma wschodnia, kaki, hebanek kaki, Diospyros kaki), drzewo owocowe pochodzące z Chin; owoce du-

że, słodkie, pomarańczowe; uprawiany w Chinach, Japonii, pd. Europie, Kalifornii. śliwowica, napój alkoholowy wytrawny, barwy słomkowej, otrzymywany ze sfermentowanych śliwek; zawartość alkoholu 40-75%. śliz (Nemachilus barbatulus), ryba den-( na z rodziny piskorzowatych, do 15 cm dł.; wody bieżące eur. i zlewiska M, Arktycznego; w Polsce pospolity. ślizg (glisada), lotn. prosty manewr pilotażowy w locie ślizgowym pozwalający znacznie zmniejszyć wysokość lotu bez utraty sterowności płatowca: przechylenie płatowca lotką na jedną stronę i wychylenie steru kierunku w staronę przeciwną. ślizg (przenośnik ślizgowy, zsuwnia, ześlizg), techn. przenośnik do grawitacyjnego transportu różnych materiałów; najczęściej w postaci pochyłej rynny o gładkich ścianach, w której ładunek zsuwa się pod działaniem własnego ciężaru; w leśnictwie zw. częściej ryzą. ślizg (ślizgacz, statek ślizgowy), żegl. statek wodny, którego kadłub w czasie ruchu z odpowiednio dużą prędkością wynurza się z wody ślizgając się po jej powierzchni; zwykle ma kadłub z redanem. ślizgacz, techn. górna część odbieraka prądu pojazdu o trakcji elektr. ślizgająca się po przewodzie jezdnym. ślizgacz, żegl. →ślizg. ślizg lodowy (bojer, jacht lodowy), pojazd podobny do łodzi, z napędem żaglowym, poruszający się po lodzie lub ubitym śniegu na trzech płozach. ślizgowe łożysko, łożysko, w którym między czopem wału i gniazdem występuje tarcie ślizgowe — czop ślizga się po powierzchni ł.s. ślizgowy mechanizm →klinowy mechanizm. ślizgowy pierścień, elektrotechn. pierścień metal. (np. ze stali, brązu) służący do doprowadzenia prądu elektr. do wirnika maszyny elektr.; ślizga się po nim szczotka elektryczna. Ślósarski ANTONI, 1843-97, zoolog, ewolucjonista; nauczyciel szkół warsz.; badacz fauny pol.; liczne artykuły popularnonaukowe. ślub cywilny, zgodne, jednoczesne oświadczenie woli zawarcia małżeństwa złożone przez dwie osoby płci odmiennej przed urzędnikiem stanu cyw.; uroczyste, składane publicznie w obecności dwóch świadków. ślubowanie, uroczyste zapewnienie o uczciwym i sumiennym wypełnianiu swoich obowiązków składane przy obejmowaniu funkcji (stanowiska) przez członka organu przedstawicielskiego (posła, radnego) lub pracownika państwowego. ślubowanie poselskie, w PRL uroczyste zobowiązanie posła do wykonywania obowiązków dla dobra narodu pol. i socjalist. rozwoju PRL, złożone w Sejmie. ślubowanie radnego, w PRL zobowiązanie radnego do wykonywania swych obowiązków dla dobra narodu pol. i umocniània więzi władzy państw, z ludem pracującym. śluby zakonne, w kościele kat. uroczyste zobowiązanie kandydata do zakonu do przestrzegania ubóstwa, czystości i posłuszeństwa (uroczyste w zakonach ścisłych, proste w zgromadzeniach). ślusarstwo, obróbka metali (wykonywana na ogół narzędziami ręcznymi), w której się nadaje materiałowi wstępnie wymagane wymiary, wykańcza się przedmiot lub przygotowuje go do montażu. śluz, substancja org. koloidalna, u roślin gł. polisacharydy — występuje np. w pędach sukulentów, nasionach lnu; u zwierząt gł. glikoproteidy — pokrywa błony śluzowe narządów wewn., niekiedy powierzchnię ciała (np. u ślimaków, płazów); rola ochronna. śluza, urządzenie umożliwiające komunikację między 2 obszarami o różnych po-

Snieżnik 1159 ziomach wody (ś. wodna) lub różnych ciśnieniach powietrza (ś. powietrzna) dzięki szczelnej komorze łączonej raz z jednym, raz z drugim obszarem; ś. wodna używana jest np. w kanałach żeglownych, ś. powietrzna — w kesonach. śluzak, nowotwór łagodny wywodzący się z tkanki łącznej i wyrastający z zarodkowych komórek śluzowych; siedliskiem bywa pierścień pępkowy u dzieci, tkanka podsurowicza krezki i in. tkanki. śluzice (Myxiniformes), rząd z gromady krągłoustych; ok. 20 gat. dennych; brak oczu, czuły węch i dotyk; pasożytnicze, obojnaki; O. Atlantycki i Spokojny. śluzotok, bot. wyciek śluzowatej substancji z pędów, pnia, gałęzi itp., towarzyszący niektórym chorobom bakteryjnym roślin. śluzowa błona (śluzówka), pokryta śluzem, unaczyniona błona wyściełająca wewn. narządy rurowe i jamiste, np. przewód pokarmowy, drogi oddechowe, drogi rodne. śluzowce (Myxomycetes), klasa plechowych roślin zarodnikowych; ok. 500 gat., w miejscach wilgotnych i zacienionych; wegetatywnym stadium rozwojowym jest tzw. śluźnia, często barwna; ś. stoją na pograniczu świata roślin i zwierząt (brak chlorofilu, zdolność ruchu, mieszany sposób odżywiania). śluzowe gruczoły, gruczoły zwierząt i człowieka wydzielające śluz; występują w błonie śluzowej narządów wewn. lub w jej sąsiedztwie, u niektórych zwierząt (np. ślimaków, ryb, płazów) też w powierzchniowej warstwie ciała. śluzówka, anat. →śluzowa błona. śluźnia, bot. wegetatywne stadium rozwojowe śluzowców; galaretowata, wielojądrowa masa plazmatyczna, poruszająca się ruchem pełzakowatym; ś. diploidalna wytwarza zarodniki. Śmiała Wisła, odgałęzienie Martwej Wisły (dawnej Leniwki), pod Górkami, powyżej Gdańska; powstała 1840 na skutek przerwania pasa wydmowego przez spiętrzone wody Wisły; dł. 3 km; żeglowna. Śmiałowski MICHAŁ, ur. 1906, fizykochemik; prof. Polit. Śląskiej i Warsz., czł. PAN; prace gł. z zakresu korozji między krystal. oraz wpływu wodoru na własności żelaza i stali. „Śmiały", jacht 2-masztowy, o wyporności ok. 25 ton, 144 m2 żagla, na którym 29 VII 1965-30 X 1966 odbyła się pol. wyprawa dookoła Ameryki Pd.; trasa 22 841 mil morskich; organizator: Pol. Tow. Geograficzne. Śmiarowski EUGENIUSZ, 1878-1932, prawnik, adwokat, obrońca w procesach polit. (m.in. w procesie brzeskim); organizator pol. sądownictwa; Mowy obrończe. Śmidowicz JÓZEF, 1888-1926, pianista i zasłużony pedagog; prof. PWSM w Warszawie. śmieciarka, samochód specjalny z dużym pojemnikiem i urządzeniem ładunkowym do wywożenia odpadków gromadzonych w pojemnikach. śmieciuszka, zool. →dzierlatka. Śmiełów, w. w pow. jarocińskim, woj. pozn.; klasycyst. pałac i zabudowania gosp. (XVIII w., S. Zawadzki) — obecnie m.in. punkt muzealny poświęcony A. Mickiewiczowi i H. Sienkiewiczowi. Śmierci Dolina, najgłębsze bezwodne obniżenie w Ameryce Pn. (USA), w Wielkiej Kotlinie; 85 m p.p.m.; dł. ok. 225 km; maks. zanotowana temp. 56,7°. śmierć, nieodwracalne zachwianie równowagi funkcjonalnej i załamanie wewn. organizacji ustroju; ś. fizjol. — wskutek starzenia się; ś. ekologiczna, częsta u dzikich zwierząt, wywołana niekorzystnymi warunkami środowiska, infekcją, drapieżnictwem. śmierć kliniczna, ustanie czynności układu krążenia i oddychania w okresie 3-8 minut, gdy komórki, tkanki i narządy

utrzymują jeszcze zdolność do życia; kroki podjęte w tym czasie dla przywrócenia krążenia krwi i oddychania dają możliwość przywrócenia ustroju do życia (reanimacja, ożywianie). śmierdziel, zool. →skunks. śmiertelność, biol. ubytek osobników w populacji danego gat. wskutek chorób, Starości, jako pokarm innych gat.; decyduje, obok rozrodczości, o stanie liczebnym populacji. śmiertelność (letalność), statyst. liczba zgonów w określonym czasie przypadających na 100 chorych na daną chorobę. śmieszka (mewa śmieszka, Larus ridibundus), gatunek mewy; dł. 37-42 cm; upierzenie biało-szare, głowa brązowa; owadożerna; gł. wody śródlądowe Eurazji; chroniona. śmieszka (żaba śmieszka, Rana ridibunda), gatunek wodnej żaby, do 17 cm dł.; wody słodkie Europy, zach. Azji, Afryki. śmietana, śmietanka ukwaszona najczęściej w sposób naturalny; służy jako dodatek do potraw lub wyrabia się z niej masło do szybkiego spożycia. śmietanka, produkt uzyskany z mleka przez odwirowanie, pasteryzację i homogenizację; zawiera 10% tłuszczu — ś. kawowa, lub 35% — ś. kremowa. śmietki (Anthomyidae), rodzina muchówek; larwy są szkodnikami w rolnictwie i warzywnictwie; np. ś. ozimówka (Hylemyia coarctata), niszczy zboża ozime. śmiga, skrzydło wiatraka. Śmigiel, m. w pow. kościańskim, woj. pozn.; 4,8 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł spożywczy. — Prawa miejskie przed 1400; w XVI/XVII w. ośr. reformacji (szkoła luterańska i ariańska); udział mieszkańców w powstaniach 1794 i wielkopol. 1918-19; w okresie okupacji hitlerowcy zamordowali ok. 1 tys. mieszkańców. Śmiglecki MARCIN (Martinus Leopolitanus), 1564-1618, teolog i filozof jezuita; przeciwnik braci pol.; autor podręcznika logiki, cenionego na uniw. eur. w XVII w. śmigło, zespół 2-5 łopat o profilu aerodynamicznym zamocowanych promieniowo w piaście; obracane silnikiem wytwarza ciąg potrzebny do lotu samolotu, jazdy sań silnikowych itp. śmigłowa turbina →Kaplana turbina. śmigłowiec (helikopter), wiropłat z napędzanym wirnikiem nośnym, wytwarzającym zarówno siłę nośną, jak i ciąg (przez pochylenie osi wirnika); może startować i lądować pionowo, zawisać nieruchomo oraz poruszać się do przodu, tyłu i w bok; zastosowanie: transport, budownictwo, ratownictwo. śmigłowiec kombinowany →wirolot. śmigłowy silnik, spalinowy silnik tłokowy lub turbinowy, przeznaczony do napędu śmigła samolotu. śmigownica, lekkie działo polowe o długiej lufie, używane w Europie XVIXVIII w. Śniadecka LUDWIKA, 1802-66, córka Jędrzeja, młodzieńcza miłość Słowackiego; 1842 żona M. Czajkowskiego. Śniadecki JAN, 1756-1830, brat Jędrzeja, matematyk, astronom i filozof; prof. i dyr. obserwatorium astr. w Krakowie, prof. i dyr. obserwatorium astr. oraz rektor uniw. w Wilnie, czł. Tow. Przyjaciół Nauk i Petersburskiej AN; organizator życia nauk. w Polsce, popularyzator nauki, rzecznik empiryzmu i indukcyjnego dochodzenia do prawdy, zapoczątkował pol. terminologię matematyczną; przeciwnik romantyzmu. Śniadecki JĘDRZEJ, 1768-1838, brat Jana, chemik, lekarz, biolog, filozof; prof. chemii i medycyny w Szkole Gł. Litewskiej i w Akad. Med. w Wilnie; twórca pol. słownictwa chem. i autor pierwszego pol. podręcznika chemii; wprowadził pojęcie przemiany materii; jego Teoria jestestw organicznych wyprzedziła postępy nauk przyrodn.; zwolennik empiryzmu i materializmu fr. oświecenia; współzałożyciel

i od 1819 prezydent Tow. Szubrawców; pionier wychowania fiz. w Polsce (O fizycznym wychowaniu dzieci). Śniadowo, w. w pow. łomżyńskim, woj. białostockim; zakład produkcji elementów bud.; węzeł kol.; koniec XVIII W.-1900 miasto. Śniardwy, jezioro na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie), na wys. 116 m, największe w Polsce; pow. 10 970 ha, dł. 16,2 km, szer. 11 km, głęb. do 23,4 m; łączy się poprzez jeziora i kanały z jez. Mamry tworząc jednolity system Wielkich Jezior Mazurskich; rybołówstwo; żegluga. Śniatyń, m. w Ukr.SRR (obw. iwanofrankowski), nad Prutem; 6,1 tys. mieszk. (1959); przemysł mat. bud., drzewny, spożywczy. śniecie, bot. pasożytnicze grzyby, wywołujące groźne choroby roślin, też nazwa tych chorób; duży spadek plonów powodują: ś. cuchnąca pszenicy i ś. karłowa pszenicy (ziarno krótkie, pękate, wypełnione zarodnikami o przykrym zapachu). śnieciotox (HCB), środek grzybobójczy (fungicyd), którego aktywnym składnikiem jest sześciochlorobenzen; stosowany gł. do zaprawienia ziarna zbóż oraz zwalczania śnieci cuchnącej pszenicy. śniedz →patyna. śnieg, opad atm. złożony z kryształków lodu, z których większość ma budowę rozgałęzioną (gwiazdki); w temp. powietrza wyższej od —5° kryształki łączą się tworząc płatki ś. śniegołom, leśn. obłamanie wierzchołków lub gałęzi drzew, niekiedy złamanie pni, wskutek obciążenia koron przez obfity opad mokrego śniegu. śnieguliczka (Symphoricarpus albus), ozdobny, pn.amer. krzew o miododajnych kwiatach i białych, kulistych owocach; w Polsce uprawiany w parkach (żywopłoty). śnieguła (Plectrophenax nivalis), ptak z rzędu wróblowatych; dł. J.6,5 ćm; upierzenie białobrązowe; tundry dalekiej pn.; do Polski zalatuje zimą, chroniona. śnieg ziarnisty, opad atm. złożony z b. małych (na ogół średnica poniżej 1 mm) ziarenek lodu; także określenie jednego z rodzajów pokrywy śnieżnej. Śnieżka, najwyższy szczyt Sudetów, we wsch. Karkonoszach, na granicy z Czechosłowacją; 1602 m; pokryty rumowiskiem skalnym; schronisko PTTK; Obserwatorium Wysokogórskie PIHM; wyciąg krzesełkowy (po stronie czechosł.). Śnieżna Jaskinia Wielka, najgłębsza jaskinia Tatr, w pd.-wsch. stokach Małołączniaka (Czerwone Wierchy); głęb. 770 m. śnieżna pokrywa, warstwa śniegu pokrywająca powierzchnię gleby lub lodu; ma duże znaczenie dla rolnictwa (chroni glebę przed nadmierną utratą ciepła); np. puch (śnieg puszysty), gips (śnieg sypki), śnieg ziarnisty, szreń, firn. Śnieżna Rzeka (Snowy River), rz. w pd.wsch. Australii; dł. 434 km; uchodzi do Cieśn. Bassa; gł. dopływ Eucumbene; część wód Rz.Ś, przerzucona przez kompleks budowli hydrotechnicznych do dorzecza Murray. Śnieżne (Şnieżnoje), m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 72 tys. mieszk. (1969); eksploatacja węgla kamiennego. Śnieżne Góry, góry w zach. części Nowej Gwinei (Irian Zach.); wys. do 5030 m (Sukarno); gł. pasma: Nassau, Orange. Śnieżne Góry (Snowy Mountains), najwyższa część Alp Australijskich (Nowa Pd. Walia); dł. ok. 100 km, wys. do 2230 m (Góra Kościuszki); źródła rzek: Murray, Murrumbidgee i Rz. Śnieżnej; wielki kompleks budowli hydrotechnicznych. Śnieżne Kotły, dwa polodowcowe kotły, wcięte w pn. stok Karkonoszy; rezerwat przyrody. Snieżnik, najwyższy szczyt Grupy Śnieżnika (Sudety Wsch.); 1425 m; u podnóża — schronisko PTTK.

1160 Śnieżnika Grupa Śnieżnika Grupa, masyw górski w Sudetach Wsch.; najwyższy szczyt Śnieżnik 1425 m; przez G.Ś. przebiega eur. dział wodny między zlewiskami mórz: Bałtyckiego, Północnego i Czarnego. śnieżyca (Leucoium), cebulowa bylina środk. Europy i obszaru śródziemnomor.; w Polsce (w górach) gł. ś. wiosenna, o białych kwiatach zakwitających w marcu, chroniona. śnieżyczka przebiśnieg (przebiśnieg, Galanthus nivalis), cebulowa bylina eur. o białych kwiatach; w Polsce (lasy liściaste, zarośla, łąki) gł. na południu; zwiastun wiosny, zakwita w lutym, chroniona. śnięte ryby, ryby nieżywe w wyniku uduszenia. śpiączka, stan braku przytomności oraz zaburzeń czynności układu nerwowego, układu krążenia i oddychania; jest groźnym powikłaniem w przebiegu samozatruć (cukrzyca, cholemia, mocznica), może też wystąpić w mech. uszkodzeniach mózgu lub opon mózgowych, w zatruciach (np. alkoholem) i in. śpiączka afrykańska, choroba pasożytnicza człowieka w tropik. Afryce, wywoływana przez świdrowce Trypanosotna gambiense i T. rhodesiense, pasożytujące w osoczu, limfie, płynie mózgowo-rdzeniowym; przebieg ciężki, dochodzi do wyniszczenia, śpiączki i śmierci; przenosicielem jest mucha tse-tse — żywiciel pośredni świdrowców. śpiączkowe zapalenie mózgu, choroba występująca sporadycznie i wywołująca rozsiane różnorodne zmiany zapalne i zwyrodniające mózgu; 3 okresy: 1) gorączka, śpiączka, upośledzenie umysłowe, 2) bóle głowy, bezsenność, 3) parkinsonizm, otępienie; leczenie objawowe. śpiew, sztuka wydobywania i formowania głosem dźwięków muz.; może być: solowy, chóralny; recytatywny, koloraturowy; z tekstem i bez tekstu (wokaliza) j śpiewające (Oscines), ptaki z rzędu wróblowatych; 3950 gat.; narządem głosu jest specjalnie umięśniona krtań dolna; do ś. należą wszystkie eur. gat. wróblowatych; najmniejszy: mysikrólik, największy: kruk. Śpiewak JAN, 1908-67, poeta; liryka reflekcyjno-nastrojowa (Wiersze stepowe, Zstąpienie do krateru), szkice wspomnieniowe Przyjaźnie i animozje, przekłady z ros. poezji. Śramkiewicz KAZIMIERZ, ur. 1914, malarz; prof. PWSSP w Gdańsku; pejzaże, obrazy o tematyce muzycznej. średnian, druk. →mitel. średnia wartość (esperancja), wartość oczekiwana, wartość przeciętna, pojęcie rachunku prawdopodobieństwa, mianowicie: jeżeli zmienna losowa X przyjmuje wartości x1, x2, x3, ... xnz prawdopodobieństwami odpowiednio p1, p2, p3, ... pn, to w.ś. zmiennej X [oznaczenie .E(X)] . definiuje. się wzorem E(X) = x1 p1+x2 p2 + .

+x3 p3+...+xn pn.

średnia wartość (twierdzenie o wartości średniej) →Lagrange'a twierdzenie. Średniawski ANDRZEJ, 1857-1931, działacz lud., organizator i działacz Tow. Czytelni Lud. i Tow. Kółek Roln. w Galicji; od 1895 w SL, następnie PSL i PSL-„Piast"; prezes Lud. Wydawnictwa „Piast" i Klubu Parlamentarnego PSL-„Piast" (1928-30). średnica okręgu, największa z cięciw okręgu. średnica zbioru A, kres górny zbioru odległości między wszystkimi parami punktów zbioru A. średnicomierz (fita, klupa), leśn. przyrząd do pomiaru grubości (średnicy) drzewa; składa się z listwy żelaznej z podziałką i dwóch prostopadłych ramion (jedno z nich przesuwalne). średnicówka, przyrząd do pomiaru średnic otworu; bywają ś. czujnikowe i ś. mikrometryczne. średnie odchylenie (standardowe odchylenie, przeciętne odchylenie), wartość

oczekiwana kwadratu zmiennej losowej X—c względem stałej c. średnie szkoły zawodowe dla maturzystów, szkoły 2-3-letnie, przeznaczone dla osób z ukończoną szkołą średnią; przygotowują pracowników na poziomie średnim dla różnych dziedzin gospodarki narodowej. Średniogórze Czeskie, góry w Czechosłowacji, po obu stronach Łaby; dł. ok. 50 km, wys. do 837 m (Milešovka); sady i winnice. Średniogórze Niemieckie, obszar górzysto-wyżynny w środk. i pd.-zach. części NRF i pd. NRD; wys. do 1493 m (Feldberg); zróżnicowany krajobrazowo; dobrze zagospodarowany. Średniogórze Słowackie, grupa wulkanicznych masywów w Słowacji (Czechosłowacja), po obu stronach Hronu; wys. do 1457 m; lasy dębowo-bukowe; rudy metali nieżelaznych. Średniogórze Węgierskie, obszar górzysty w zach. i pn.-wsch. części Węgier; wys. do 1015 m (Kékes w górach Mátra); lasy liściaste; boksyty, węgiel brunatny. średniopłat, samolot lub szybowiec 1płatowy (jednopłat), o skrzydłach wychodzących ze środk. części wysokości kadłuba. średniowiecze, okres hist. od końca starożytności (IV-V w.) do schyłku XV w., czasu upadku Bizancjum, wielkich odkryć geogr. i nowych prądów umysłowych; wg historiografii radz. — do rewolucji ang. w XVII w. średniówka, lit. stały przedział między 2 wyrazami dzielący wers na 2 człony, występujący w wierszach o budowie opartej na rachunku sylab, stóp lub akcentów. średniówka, żegl. nadbudówka w części środk. statku wodnego, sięgająca od burty do burty. średzkie prawo, w Polsce przedrozbiorowej prawo miejskie będące odmianą prawa magdeburskiego, powstało w Środzie Śląskiej; stosowane przy lokowaniu miast w XIII-XIV w., gł. w Wielkopolsce i na Śląsku. Śrem, m. pow. w woj. pozn., nad Wartą; 15,7 tys. mieszk. (1970); wielka odlewnia żeliwa, fabryka przyczep, przemysł spoż.; późnogot. kościół (XIV-XVI w.), barok, kościół i klasztor franciszkanów (XVIIXVIII w.). — Jeden z ważniejszych grodów Wielkopolski wzmiankowany 1136; prawa miejskie 1253; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. Śreniowski STANISŁAW, 1912-57, historyk, prawnik; prof. uniw. w Łodzi; Dzieje chłopów w Polsce, Uwłaszczenie chłopów w Polsce. Śriwidżaja →Seriwidjaja. Środa Śląska, m. pow. w woj. wrocławskim; 6,9 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż.; kościół parafialny (XII/ /XIII-XIX w.), kościół i klasztor franciszkanów (XIV-XVIII w.), got. mury miejskie (XIV w.), got.-renes. ratusz (XVXVI w.) — obecnie muzeum. — Prawa miejskie przed 1223 (prawo średzkie wzorem dla wielu miast pol. w XIII-XIV w.); w XVI w. jeden ze śląskich ośr. anabaptyzmu; w działaniach woj, 1945 zniszczona w 50%, po wojnie odbudowana. Środa Wielkopolska, m. pow. w woj. pozn.; 14,8 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. (cukrownia), odzieżowy, metal.; późnogot. kościół (XV-XVII w.). —Prawa miejskie w XIII w.; starostwo i miejsce sejmików do czasu rozbiorów; udział mieszkańców w powstaniach wielkopol. 1848 i 1918-19;.w czasie II wojny świat, liczne zbrodnie hitlerowskie (zginęło ok. 300 mieszkańców Ś.W. i powiatu), wysiedlenia, dwa obozy jenieckie. środki obrotowe, środki materialne i pieniężne przedsiębiorstw produkcyjnych; dzielą się na fundusze obrotowe (surowce, materiały, paliwo itp.) i fundusze cyrkulacji (gotowe wyroby, środki pieniężne).

środki oddziaływania społecznego, środki wychowawcze stosowane wobec sprawcy wykroczenia w razie odstąpienia od wymierzenia mu kary. środki odwoławcze, środki prawne przysługujące stronom i in. uczestnikom postępowania przed określonym organem, zmierzające do zmiany lub uchylenia orzeczenia tego organu. środki pracy, przedmioty, którymi człowiek oddziałuje na przyrodę w celu wytwarzania dóbr materialnych (narzędzia, maszyny, także ziemia). środki produkcji, przedmioty, którymi człowiek posługuje się w procesie pracy, a więc zarówno przedmioty pracy, jak środki pracy. środki trwałe, składniki majątkowe przedsiębiorstwa wyodrębniane obok środków obrotowych; ś.t. produkcyjne — maszyny i urządzenia, budynki, narzędzia itp.; ś.t. nieprodukcyjne — obiekty mieszkalne i bytowe, socjalno-kult. itp., ś.t. są najważniejszym czynnikiem określającym możliwości produkcyjne przedsiębiorstwa. środki wizualne w nauczaniu, filmy oświat., telewizja, przezrocza itp., dzięki którym uczeń przyswaja sobie wzrokowo wiadomości. środki wychowawcze, w prawie pol. środki stosowane wobec nieletniego sprawcy czynu zabronionego, jeżeli działał bez rozeznania lub jeśli umieszczenie go w zakładzie poprawczym nie byłoby celowe; ś.w. są: upomnienie, oddanie pod dozór, umieszczenie w zakładzie wychowawczym. środki zabezpieczające, środki nie będące karą, stosowane wobec sprawców czynów zabronionych pod groźbą kary w celu ochrony porządku prawnego (np. umieszczenie niepoczytalnego sprawcy w zakładzie leczn.). środki zapobiegawcze, w pol. postępowaniu karnym środki stosowane w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania: aresztowanie tymczasowe, poręczenie majątkowe, poręczenie instytucji lub osoby godnej zaufania, dozór MO, list gończy. środkowanie (centrowanie), techn.: 1) połączenie elementów maszyn zapewniające ich współśrodkowość; 2) dawna nazwa osiowania. środkowa perspektywa →perspektywiczny rzut. środkowa wartość →mediana. środkowe wyrazy, wyrazy b i c występujące w proporcji a : b = c : d. Środkowoafrykańska Republika, państwo w Afryce; 623 tys. km2, 1,5 mln mieszk. (1969), gł. ludy Banda i Azande; stol. Bangi; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynno-górzysta; klimat gorący; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa manioku, batatów, kukurydzy, prosa, sorga, bawełny, kawy; hodowla bydła, owiec, kóz; eksploatacja lasów; wvdobycie diamentów (50% eksportu). — W XVI-XIX w. teren podległy (wraz z Czadem) sułtanatowi Bagirmi; w końcu XIX w. podbita przez Francuzów, 1910-58 kolonia fr. Ubangi-Szari w składzie Fr. Afryki Równikowej (do 1914 jako Ubangi-Szari-Czad); od 1958 republika autonomiczna (odtąd obecna nazwa), od 1960 niepodległa, czł. Wspólnoty Fr.; czł. ONZ od 1960; wojsk, zamach stanu 1965/66 (zawieszenie konstytucji, Rada Rewol.). Środkowochilijska Dolina [d. -czili-], tektoniczne obniżenie w Andach (Chile); gł. region roln. i najgęściej zaludniony obszar Chile. Środkowoindyjski Basen, zagłębienie dna w pn. części O. Indyjskiego, między wyspami Czagos a Grzbietem Wschodnioindyjskim; głęb. do 6090 m. Środkowojakucka Nizina, niz. w azjat części ZSRR, w dorzeczu środk. i dolnego biegu Leny, oraz dolnego Wiluju i Ałdanu; wys. 40-200 m; silnie zabagniona; wieczna marzłoć; lasy modrzewiowe; wydobycie węgla brun. i kam., diamentów.

światła źródła 1161 Środkoworosyjska Wyżyna, wyż. w ZSRR, w środk. części Niżu Wschodnioeuropejskiego; wys. do 293 m; pocięta dolinami rzek i wąwozami; region roln.; wydobycie węgla brunatnego. Środkowosyberyjska Wyżyna, wyż. w ZSRR, 2między Jenisejem a Leną; ok. 3,5 mln km ; wys. 500-700 m (maks. 1701 m — w górach Putorana); klimat umiarkowany chłodny, skrajnie kontynent.; wieczna marzłoć; tajga modrzewiowa; wydobycie węgla brun., rud żelaza. Środkowoszkocka Nizina, tektoniczne obniżenie w pn. części W. Brytanii, między górami Grampian a Wyż. Południowoszkocką; dł. 160 km, szer. do 80 km; ważny region roln.; wydobycie węgla kam.; gł. m.: Glasgow, Edynburg. środkowy kąt →kąt środkowy. środkowy rzut →perspektywiczny rzut. Środkowy Wschód, nazwa stosowana najczęściej zamiennie z nazwą Bliski Wschód. środków obrotowych szybkość krążenia, wskaźnik charakteryzujący intensywność wykorzystania środków obrotowych w przedsiębiorstwie. środków trwałych likwidacja, wycofanie środków trwałych z eksploatacji. Środoń ANDRZEJ, ur. 1908, botanik; prof. Uniw. Jag. i Instytutu Botaniki PAN, czł. PAN; prace gł. z dziedziny paleobotaniki. środowisko biologiczne, ogół czynników abiotycznych i biotycznych bezpośrednio wpływających na życie organizmu danego gat. lub jego populacji. środowisko geograficzne, otaczająca człowieka przyroda — zespół elementów przyrodn. wzajemnie powiązanych i uwarunkowanych; elementy ś.g.: litosfera, hydrosfera, atmosfera, biosfera; ś.g. ulega ciągłym przemianom pod wpływem sił przyrody i działalności człowieka. środowisko kulturowe, wartości, normy, wzory zachowania, poglądy i wyobrażenia przyjęte w danej zbiorowości społ., jej systemy wychowawcze, m.in. tradycja. środowisko społeczne, ogół czynników: rzeczy, ludzi, instytucji i in., powstałych w toku społ. współżycia i rozwoju hist. społeczeństwa, składających się na społ. otoczenie człowieka. Śródatlantyckie Pasmo, podwodny grzbiet na O. Atlantyckim, ciągnący się z pn. na pd., rozdzielony głębią Romanche na: Grzbiet Północnoatlantycki i Grzbiet Południowoatlantycki. śródbłonek, jednowarstwowy, płaski nabłonek wyściełający przedsionki i komory serca, naczynia krwionośne i limfatyczne; część komórek ś. może mieć charakter makrofagów. Śródborów, dzielnica Otwocka; letnisko. śródchłonka, fizjol. →endolimfa. śródciałko, biol. →centrosom. Śródka, dzielnica mieszkaniowa w Poznaniu; w XIII w. osada targowo-rzemieślnicza w sąsiedztwie Ostrowia Tumskiego. śródlądowy kanał, kanał żeglowny łączący 2 zbiorniki (np. jeziora) lub cieki (np. rzeki) wód naturalnych albo prowadzący do zbiornika czy cieku wodnego w głąb lądu (k. lateralny, odgałęźny), sztuczna droga wodna; element sieci żeglugowej. Śródlądowy Kanał (Mittellandkanal), kanał w NRD i NRF, łączy Łabę (k. Magdeburga) z Kanałem Dortmund-Ems; dł. 358 km; ważna równoleżnikowa droga wodna (połączenie NRD z NRF, a pośrednio Polski z zach. Europą). śródmieście, część miasta (zwykle centr.) o zwartej i intensywnej zabudowie, w której skupiają się ośrodki dyspozycji i usług w połączeniu z zabudową mieszkaniową; powstała najczęściej w miastach szybko wzrastających w okresie kapitalizmu. śródmózgowie, środk. część mózgu kręgowców, przechodząca w rdzeń przedłużony; obejmuje przewód zw. wodociągiem mózgu; zawiera m.in. ważne ośrodki ruchowe. śródnercze, anat. →pranercze.

śródokręcie, środk. część statku wodnego. śródpiersie, przegroda klatki piersiowej ssaków utworzona przez stykające się przyśrodkowe listki opłucnej; jama śródpiersiowa (między listkami ś.) obejmuje m.in. serce, aortę, przełyk, tchawicę, oskrzela. śródplon, jednoczesna uprawa warzyw o różnych okresach wegetacji; np. sałata lub rzodkiewka siane między rzędami plonu głównego — szparagów, pomidorów i in. śródręcze, środk. odcinek ręki łączący się z palcami i nadgarstkiem; szkielet ś. tworzą wydłużone kości, w liczbie z reguły zgodnej z liczbą palców. śródstopie, środkowy odcinek stopy kręgowców łączący się z palcami i stępem; szkielet ś. tworzą wydłużone (zwykle) kości, w liczbie z reguły zgodnej z liczbą palców. Śródziemne Morze, międzykontynentalne morze między Europą, Afryką i Azją, część O. Atlantyckiego; Cieśn. Gibraltarska łączy je z oceanem, cieśn. Dardanele i Bosfor — z M. Czarnym, Kanał Sueski — z M. Czerwonym; pow. 2501,5 tys. km2, głęb. do 5121 m, zasolenie do 39‰; wyspy: Sycylia, Sardynia, Korsyka, Kreta, Cypr i in.; gł. porty: Barcelona, Marsylia, Genua, Neapol, Wenecja, Stambuł, Aleksandria. śruba, pręt z gwintem zewn. do łączenia przedmiotów przez skręcanie lub zamiany ruchu obrotowego na prostoliniowy; ś. łączeniowe mają często na jednym końcu łeb pozwalający wkręcać je kluczem maszynowym. śruba mikrometryczna, dokładna śruba z jednostajnym skokiem, stosowana jako element niektórych przyrządów pomiarowych. śruba okrętowa, najbardziej rozpowszechniony pędnik statku wodnego, złożony z 2-6 łopat (skrzydeł) o powierzchni śrubowej, połączonych z piastą; siła reakcji wodnej odrzucanej przez obracaną ś.o. popycha statek. śrubokręt →wkrętak. śrubowa pompa, pompa rotacyjna, w której organem roboczym jest wirnik w postaci śruby lub układ współpracujących ze sobą takich wirników. śrubowa sprężarka, sprężarka rotacyjna o takiej samej budowie jak pompa śrubowa. śrubowce, bakterie o kształcie luźno skręconej spirali; Gram-ujemne; silnie ruchliwe; wody, gnojówka, muły denne, rzadko gleba. śrubowiec, statek wodny, którego pędnikiem jest 1 lub kilka śrub okrętowych. śrubowy mechanizm, mechanizm przekształcający ruch obrotowy w prostoliniowy (lub odwrotnie) za pomocą zespołu: śruby i współpracującej z nią nakrętki; maszyna prosta; używany np. w podnośnikach śrubowych, mechanizmach posuwu obrabiarek. śrubowy przenośnik →ślimakowy przenośnik. śrut, kulki ołowiane, utwardzone antymonem, jednakowej średn. (1,2-5,5 mm), stanowiące pocisk naboju do strzelby śrutowej. śruta, rozdrobnione z grubsza ziarno roślin zbożowych lub strączkowych; używana na paszę treściwą dla zwierząt. śrutownik, maszyna używana w rolnictwie i przemyśle rolno-spoż. (np. browarnictwie) do rozdrabniania ziarna, gł. zbóż na śrutę; ś. żarnowe, tarczowe, walcowe i in. śrut poekstrakcyjny, produkt uboczny otrzymywany po ekstrakcji oleju z nasion oleistych; ze względu na zawartość tłuszczu i białka stanowi cenną paszę dla zwierząt gospodarskich. śryż (lód prądowy), kryształki lodu, skupione w gąbczastą nieprzezroczystą masę, utrzymujące się gł. w rzekach; powstają

przy nagłym spadku temp. powietrza poniżej 0°. śwetambarowie, zwolennicy kierunku dżinizmu, przechowującego kanon religii (Siddhantę), napisany w języku ardhamagadhi. świadczenie, w prawie cyw. zachowanie się dłużnika przewidziane treścią zobowiązania; ś. może polegać na działaniu lub zaniechaniu. świadczenie nienależne, w prawie cyw. przysporzenie majątkowe na rzecz drugiej osoby, gdy: 1) zobowiązanie w ogóle nie istniało lub było nieważne, 2) odpadła podstawa prawna świadczenia lub jego cel nie został osiągnięty. świadectwo (cenzura), dokument stwierdzający zakończenie pewnego etapu nauki. świadectwo autorskie, dokument wydawany twórcy lub współtwórcy wynalazku przez Urząd Patentowy, stwierdzający autorstwo wynalazku. świadectwo moralności, wydawane dawniej przez policję w niektórych państwach zaświadczenie o moralnym prowadzeniu się obywatela. świadectwo ochronne, dokument stwierdzający własność i wyłączne prawo stosowania projektu wynalazczego pod postacią wzoru użytkowego. świadek, osoba fiz. wezwana przez uprawniony organ państw, do stawiennictwa i złożenia zeznania w postępowaniu toczącym się przed tym organem. świadome macierzyństwo (świadome rodzicielstwo), zapobieganie rodzeniu się potomstwa niepożądanego ze względu na jego zdrowie, zdrowie matki, sytuację życiową i ekon. rodziców oraz dobro posiadanych już dzieci. świadomość: 1) stan czuwania, orientacji w tym, co się dzieje; 2) najwyższy poziom rozwoju psych, charakterystyczny dla człowieka; zdolność umysłu do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości uwarunkowana społ. formami życia człowieka i ukształtowana w toku jego hist. rozwoju. świadomość klasowa, typ świadomości społ. wyrażający się w poczuciu odrębności i wspólnoty interesów klasowych; pełni określone funkcje, stanowiąc podstawę dla tworzenia się organizacji polit. i własnej ideologii danej klasy społecznej. świadomość narodowa, forma świadomości społ. stanowiąca jeden z zasadniczych elementów więzi nar., historycznie ukształtowana na podłożu wspólnoty losów dziejowych danego narodu; wyraz dokonywającej się lub dokonanej integracji narodowej. świadomość społeczna, ogół idei, poglądów, przekonań wspólny dla całych grup, klas, społeczeństw, wyznaczony przez ich byt społ.; ś.s. spełnia określone funkcje społ.; obejmuje zarówno postawy i opinie jednostek, jak i utrwalone formy życia duchowego: ideologię, prawo, moralność, naukę itp. „Świat", ilustr. dwutygodnik lit.-artyst., wydawany 1888-95 w Krakowie; red.: Z. Sarnecki i in.; współpracownicy: J. Kasprowicz, E. Orzeszkowa, Z. Przesmycki, K. Tetmajer i in. „Świat", magazyn ilustrowany, tygodnik, wydawany 1951-69 w Warszawie. świata strony, podstawowe kierunki wyznaczone przez 4 kardynalne punkty horyzontu (południe, zachód, północ, wschód). światła ilość, wielkość świetlna równa iloczynowi strumienia świetlnego wysyłanego przez źródło przez czas świecenia; jednostka i.ś.: lumenosekunda, lumenogodzina. światła pozycyjne, światła ostrzegawcze, w jakie wyposażone muszą być w czasie złej widoczności (noc, mgła) statki powietrzne i wodne oraz wszelkie pojazdy (np. samolot musi mieć światło czerwone na lewym skrzydle, zielone na prawym i białe na ogonie). światła źródła, ciała emitujące światło w wyniku wzbudzenia termicznego (Słoń-

1162 światło ce, żarówka), elektr. (wyładowcza lampa), absorpcji promieniowania, reakcji chemicznych. światło (promieniowanie optyczne), promieniowanie elektromagnet. wywołujące u ludzi wrażenia świetlne (zakres dł. fali od ok. 0,4 µm do ok. 0,76 µm); także promieniowanie podczerwone i nadfioletowe; zależnie od rodzaju oddziaływań wykazuje naturę falową lub korpuskularną (fotonową); prędkość rozchodzenia się w próżni ok. 300 000 km/s, w innych ośr. mniejsza. „światło", jedno z pierwszych pol. pism fot., wydawane w Warszawie 1898-1900; red. J.J. Boguski. światłocień (chiaroscuro), rozłożenie świateł i cieni w obrazie, grafice lub rysunku przez zastosowanie różnego natężenia barw lub zagęszczenia kreski. światłoczułość, cecha materiałów fot.; ilościowe oznaczenia ś. umożliwiają właściwe naświetlenie (skale DIN, ASA, PN, GOST). światłodruk (fototypia), technika druku płaskiego; formą druk. jest płyta (szklana, metal.) pokryta drobnoziarnistą emulsją światłoczułą, na którą się przenosi reprodukowany obraz; także odbitka wykonana tą metodą. światłolecznictwo (aktynoterapia), leczenie za pomocą promieni podczerwonych i nadfioletowych, emitowanych — w odróżnieniu od helioterapii — przez sztuczne źródła światła (sollux, lampa kwarcowa). światłomierz, fot. urządzenie służące do wyznaczania wielkości naświetlenia. światłość →natężenie światła. światłowstręt, stan nadmiernej wrażliwości oka na światło, wywołujący odruchowe mrużenie oczu; objaw chorób tęczówki i spojówki oraz rogówki. światopogląd, zespół ogólnych przekonań dotyczących natury świata, społeczeństwa, miejsca człowieka w świecie, jego zadań w społeczeństwie i sensu życia wyznaczający postawy i działania ludzi; stanowi podstawę m.in. dla tworzenia się ideologii. światopogląd marksistowski, światopogląd nauk. wynikający z założeń filozofii materializmu dialektycznego oparty na wiedzy i ideologii marksizmu-leninizmu. światopogląd naukowy, zespół ogólnych' przekonań o świecie, społeczeństwie i człowieku, który jest oparty na podstawach nauk. i który przyjmuje za wartość naczelną zgodność wyznawanych przekonań z wynikami nauki. Światowa Demokratyczna Federacja Kobiet (SDFK), międzynar. masowa organizacja kobiet, zał. 1945 w Londynie; walczy o pokój, polepszenie warunków bytowych kobiet i ich równouprawnienie; współpracuje ze specjalnymi komisjami ONZ; siedziba władz — Praga. Światowa Federacja Młodzieży Demokratycznej (SFMD), międzynar. organizacja jednocząca postępowy ruch młodzieżowy różnych krajów, utworzona 10 XI 1945 w Londynie; siedziba władz — Budapeszt. Światowa Federacja Pracowników Naukowych (ang. World Federation of Scientific Workers, fr. Fédération Mondiale des Rravailleurs Scientifiques), zał. 1946, z siedzibą w Londynie; celem jej jest rozwijanie międzynar. współpracy nauk., zwiększanie roli nauki w społeczeństwie i podwyższanie rangi społ. pracowników nauki. Światowa Federacja Związków Zawodowych (SFZZ), największa międzynar. organizacja związkowa, utworzona 1945 w Paryżu; skupia centrale związkowe z 55 krajów o różnych systemach społ., związane z ruchem robotn.; władze wykonawcze: Rada Gen., Komitet Wykonawczy, Biuro Wykonawcze; siedziba — Praga; Polska czł. od 1945. Światowa Organizacja Meteorologiczna (ang. World Meteorological Organization, fr. Organization Météorologique Mondia-

le), wyspecjalizowana organizacja ONZ, z siedzibą w Genewie, powstała 1947; zadaniem jej jest koordynacja działalności służb meteorol. w poszczególnych krajach i popieranie współpracy międzynar. w zakresie badań atmosfery ziemskiej; Polska czł. od 1947. Światowa Organizacja Syjonistyczna, organizacja powstała 1897 w Bazylei; skupia i koordynuje działalność organizacji syjonistycznych we wszystkich krajach; ma na celu popieranie i umocnienie państwa Izrael, a także umocnienie wpływów ideologii syjonistycznej wśród Żydów w różnych krajach; funkcje kierownicze pełni Agencja Żydowska. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO), jedna z wyspecjalizowanych agencji ONZ, powołana 1948; siedziba w Genewie; gł. zadania: międzynar. unifikacja, kodyfikacja i koordynacja metod leczniczo-zapobiegawczych i badań nauk., zwalczanie chorób zakaźnych w skali świat., podnoszenie poziomu służby zdrowia; do WHO należy ok. 100 państw, w tym Polska. Światowa Rada Kościołów, stały ośrodek dyspozycyjny i organizacyjny chrześc, ruchu ekumenicznego z siedzibą w Genewie, zał. 1948; skupia 242 kościoły protest., starokat. i prawosł.; udział w walce o pokój, o zakaz użycia broni jądrowej i in.; od pontyfikatu Jana XXIII pewne zbliżenie między kościołem rzym.kat. a S.R.K. Światowa Rada Pokoju, międzynar. organ kierujący działalnością ruchu obrońców pokoju w poszczególnych krajach; utworzony 1950 na II Świat. Kongresie Pokoju w Warszawie. Światowa Służba Pogody (ang. World Weather Watch, fr. La Veille Météorologique Mondiale), jedna z agend Światowej Organizacji Meteorol.; zadaniem jej jest międzynar. współpraca w zakresie obserwacji meteorol. w skali całego globu; na czele Ś.S.P. znajdują się 3 świat, centra meteorol. (w Moskwie, Melbourne i Waszyngtonie) . Światowid, mit. słow. błędna forma imienia Swiętowita. Światowid ze Zbrucza, archeol. kam. posąg bóstwa o 4 twarzach, znaleziony w rz. Zbrucz (Ukr.SRR); uważany za wyobrażenie słow. Swiętowita. Światowy Związek Pocztowy (Powszechny Związek Pocztowy, fr. Union Postale Universelle, UPU), zał. 1874, siedziba w Bernie; obecnie organizacja wyspecjalizowana ONZ; zadania: zapewnienie organizacji i doskonalenie służb pocztowych, rozwijanie współpracy krájów-członków; Polska Członkiem od 1919. Światowy Związek Polaków z Zagranicy, powstał 1934 w Warszawie w celu utrzymania łączności Polonii z krajem; obejmował 7 pol. ośrodków mniejszościowych i 13 emigr.; w czasie II wojny świat, przestał działać. świąd (swędzenie, świerzbienie), subiektywne odczucie powstające prawdopodobnie wskutek działania bodźców zbyt słabych dla wywołania bólu; objaw wielu chorób (alergicznych, zakaźnych, przemiany materii). Świątkowski HENRYK, 1896-1970, prawnik, działacz społ.-polit.; prof. Uniw. Warsz.; specjalista w dziedzinie prawa rolnego i wyznaniowego; 1945-56 min. sprawiedliwości. Świątkowski MARCIN, ?-1790, filozof; prof. matematyki i filozofii w Akad. Krak.; popularyzował prądy nauk. i filoz., stanowiące początek ruchu oświeceniowego. Świątniki Górne, w. w pow. i woj. krak.; przemysł metalowy. świątynia, budynek przeznaczony do odprawiania kultu rel.; ś. nie były znane religiom ludów pierwotnych. świątynie starożytnego Egiptu: 1) grobowe — poświęcone kultowi zmarłego władcy (Chufu w Gizie, Hatszepsut w Dejr el-Bahari, Ramzesa II w Tebach Zach. —

tzw. Ramesseum); 2) kultowe — dedykowane poszczególnym bóstwom (w Abusir, Karnaku, Edfu, Denderze). Świbno, w. w pow. i woj. gdańskim, nad Zat. Gdańską, przy ujściu Wisły; kąpielisko morskie. Świda WITOLD, ur. 1899, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa karnego; prof. Uniw. Wrocławskiego (1957-62 jego prorektor i rektor). świder, narzędzie do ręcznego wiercenia otworów, m.in. w drewnie, skórze, tworzywach sztucznych; znany od końca starszego paleolitu (krzemienny). Świder AUGUSTYN, 1886-1923, śląski poeta lud.; uczestnik powstań śląskich; Z głębin duszy polskiej syna ziemi górnośląskiej — wiersze i pieśni. Świder, rz., pr. dopływ środk. Wisły; dł. 83 km, dorzecze 1150 km2. Świder, dzielnica Otwocka, nad rz. Ś.; letnisko; Obserwatorium Geofizyczne im. Kalinowskiego. świder przyrostowy (świder leśny), przyrząd do oznaczania przyrostu grubości i wieku drzew żywych; do oznaczeń służy wydobyty świdrem wałeczek drewna. Świderska ALINA, 1875-1963, pisarka i tłumaczka; powieści biogr. o R. Wagnerze, Z. Krasińskim, A. Mickiewiczu; przekład Boskiej Komedii Dantego. świderska kultura, archeol. kultura późnego paleolitu, ok. 11-8 tys. p.n.e., centrum na Mazowszu i w. pn. Kielecczyźnie; myślistwo (renifery); krzemienne groty strzał, rylce i skrobacze wiórowe; nazwa od stanowiska Świdry Wielkie k. Warszawy. Świderski BOHDAN, 1892-1943, geolog; prof. uniw. w Poznaniu; badacz Alp, Tatr i Karpat, także złóż ropy naft., gazu ziemnego oraz tektoniki solnej. Świderski BOLESŁAW, 1912-69, działacz polit, wydawca; więzień Berezy Kartuskiej, podczas okupacji hitlerowskiej w Oświęcimiu; 1946-69 w Anglii, właściciel księgarni pol., red. „Kroniki". Świderski JAN, ur. 1904, chemik; prof. Uniw. Warsz., Akad. Med. w Warszawie; badania cukrów, substancji o działaniu fizjol., barwników uczulających do emulsji fotograficznych. Świderski JAN, ur. 1916, aktor, reżyser; prof. PWST w Warszawie; gł. role charakterystyczne i dram.; Romulus Wielki F. Dürrenmatta, Szambelan — Głupi Jakub T. Rittnera; role w radiu i telewizji. Świdnica, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Bystrzycą; 47,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł elektrotechn., środków transportu (wagony), maszyn., skórz., drzewny, mat. bud.; węzeł kol.; Muzeum Dawnego Kupiectwa; kościoły: got. (XIVXVI w.) i barok. (XVII-XVIII w.), późnogot. ratusz (XVI w.), kamienice (XVIXVIII w.). — Prawa miejskie w XIII w.; 1291-1392 stol. księstwa Piastów dolnośląskich; w XIV w. rozkwit gosp. (handel, wyrób piwa, tkactwo lniane); w XVIIIXIX w. twierdza; w czasie II wojny świat, podobóz Gross-Rosen. Świdnik, m. w pow. i woj. lubelskim; 22,1 tys. mieszk. (1970); duża wytwórnia sprzętu komunik.; prawa miejskie 1954. — W czasie okupacji hitlerowskiej rejon ruchu oporu. Świdnik, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak.; barok, dwór drewn. (XVIII w.) z parkiem krajobrazowym (XVIII/XIX w.). świdośliwka (Amelanchier), drzewo lub krzew z rodziny różowatych; gł. Ameryka Pn.; owoce jadalne; w Tatrach rośnie ś. jajowata, uprawiana jako ozdobna. świdrak (Teredo), małż mor. o ciele robakowatym, do 80 cm dł.; muszla drobna; żywi się drewnem, w którym drąży korytarze; groźny szkodnik w portach. świdrowce (trypanosomy, Trypanosomatida)t pierwotniaki z grupy wiciowców; pasożytują m.in. w płynach ustrojowych ssaków; wywołują choroby, np. ś. śpiączki

świetlne narządy 1163 (Trypanosoma gambiense) śpiączkę afryk. (przenoszone przez muchę tse-tse). Świdrygiełło BOLESŁAW, ok. 1370-1452, w. książę litew. 1430-32, brat Władysława Jagiełły; dążył do zerwania unii z Polską. Świdry Wielkie (w. w pow. otwockim, woj. warszawskim), stanowisko archeol. kultury zw. świderską. świdrzyki (Clausiliidae), lądowe (lasy, skały) ślimaki płucodyszne, zwykle drobne, o muszli wrzecionowatej. świdwa (dereń świdwa, Cornus sanguinea), gatunek derenia, krzew pospolity w całej Polsce w podszyciu lasów liściastych i w zaroślach; owoce czarne, niejadalne. Świdwin, m. pow. w woj. koszalińskim, nad Regą; 12,6 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., drzewny; budowle got.: kościół NMP (XIV w.), zamek (XIII/XIV w., rozbudowa barok. XVIII w.), fragmenty murów miejskich z bramą (XV w.). — W XIII w. gród pomorski; ok. 1280-90 opanowany przez Brandenburgię; prawa miejskie 1296(?); w czasie II wojny świat. 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze, udział WP. Swidziński HENRYK, 1904-69, geolog; prof. AGH, czł. PAN; badacz gł. Karpat fliszowych (stratygrafii, tektoniki, źródeł miner.). Świdziński KAROL, 1841-77, poeta; adiutant J. Dąbrowskiego podczas Komuny Paryskiej; liryki patriot., programowy wiersz pozytywistyczny Naprzód pracą. Świebodzice (Gryfici), możnowładczy ród rycerski w XII-XIII w.; osiadły gł. W Krakowskiem i na Śląsku; wybitni przedstawiciele: arcybiskup gnieźnieński Jan, wojewoda krak. Mikołaj, Teodor i Klemens z Ruszczy. Świebodzice, m. w pow. świdnickim, woj. wrocławskim; 18,5 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., lniarski, odzieżowy, elektrotechn., maszyn., drzewny; prawa miejskie 1279 (do 1310) i 1337. Świebodzin, m. pow. w woj. zielonogórskim, na Pojezierzu Lubuskim; 15,0 tys. mieszk. (1970); fabryka mebli, urządzeń termotechn., przemysł odzieżowy, spoż.; got. kościół (XV-XVII w.) z fasadą z XIX w., fragmenty murów miejskich (XIVXVI w.). — W XII w. gród; do 1488 w posiadaniu Piastów; prawa miejskie 1319; w czasie II wojny świat. 1941-45 filia obozu jenieckiego w Drzewicy. świeca, rodzaj pałeczki z parafiny, stearyny lub wosku z knotem w środku, służącej jako sztuczne źródło światła. świeca, fiz. stosowana dawniej jednostka natężenia światła. świeca, lotn. figura akrobacji lotn.: przejście samolotu (lub szybowca) z lotu poziomego we wznoszący pionowy lub prawie pionowy. świeca zapłonowa, element instalacji zapłonowej silnika spalinowego, wytwarzający iskrę elektr. potrzebną do zapłonu mieszanki palnej w cylindrze. świeca żarowa, urządzenie do podwyższania temperatury sprężonego powietrza w cylindrze silnika wysokoprężnego w okresie jego rozruchu. świecące farby, farby zawierające luminofory, które po naświetleniu światłem widzialnym wykazują świecenie o określonej barwie. świecenia funkcja, funkcja podająca liczbę gwiazd o określonej jasności absolutnej znajdujących się w jednostce objętości w Galaktyce. świecenie morza (fosforescencja morza), jednolite świecenie fal wywołane bioluminescencją masowo występujących niektórych gat. bakterii, pierwotniaków, też meduz, osłonie. świecenie zimne →luminescencja. świece rzymskie, rodzaj ogni sztucznych; tuleje osadzone pionowo w ziemi, z których wytryskują snopy iskier. Świechowski ZYGMUNT, ur. 1923, historyk sztuki; prof. uniw. we Wrocławiu; badacz pol. i fr. sztuki średniowiecznej.

Świecie, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Wisłą; 18,0 tys. mieszk. (1970); wielki kombinat celulozowo-papiern., przemysł spoż., wytwórnia pasz; ruiny got.-renes. zamku krzyżackiego, potem król. (XIVXVI w.) i kościoła (XV-XVI w.), fragmenty got. murów miejskich, barok, kościół i klasztor bernardynów (XVIII w.). — W XII w. gród pomorski; w XIII w. stol. księstwa; prawa miejskie 1338. IX 1939 zacięte walki obronne, poległo 1 tys. żołnierzy pol.; 1939-40 egzekucje mieszk. Pomorza w Lesie Królewskim i żwirowni „Mniszek", zginęło 23 tys. osób; 1940 w Borównie egzekucje pacjentów z Zakładu Psychiatrycznego wś.; obóz jeniecki. Świecino →Żarnowiec. świecki, nie związany z religią, niezależny od instytucji rel. (np. człowiek ś.); laicki. świeckie instytuty, w kościele kat. zrzeszenia ludzi gł. świeckich, tworzone od XIX w.; stanowią one formę przenikania wpływów kościoła do wszystkich dziedzin życia społ. i mają przeciwdziałać procesom laicyzacyjnym (gł. Opus Dei, Akcja Katolicka). świeckie wychowanie (wychowanie laickie), system wychowania i kształcenia nie związany z żadnym wyznaniem czy religią; oparte jest na nauce i zasadach etyki świeckiej; w Polsce w.ś. wprowadzono w zasadzie od 1945, do wszystkich szkół — 1961. Świecki Ruch Misyjny „Epifania", zarejestrowane 1960 przez władze PRL stowarzyszenie rel. opierające doktrynę na wierze w powtórne przyjście Chrystusa; siedziba władz w Poznaniu. Świecko, w. w pow. słubickim, woj. zielonogórskim, nad Odrą: przejście drogowe do NRD. świecznik, sprzęt, często ozdobny, służący do oświetlania wnętrz świecami; ś. mogą być stojące lub wiszące.→menora Świeradów Zdrój, m. w pow. lwóweckim, woj. wrocławskim, nad Kwisą; 3,1 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy radoczynne); przemysł drzewny; prawa miejskie 1945. Świerczewski KAROL (pseud. Walter), 1897-1947, działacz ruchu robotn., generał; uczestnik rewolucji październikowej; 193638 dowódca międzynar. dyw. ochotników w hiszp. wojnie domowej; podczas II wojny świat, współorganizator lud. WP, 194445 dowódca 2 Armii WP; od 1944 czł. KC PPR; od 1946 wicemin. obrony nar.; zginął w walce z bandami UPA. Świerczyński RUDOLF, 1887-1943, architekt; prof. Polit. Warsz., wybitny pedagog; gł. realizacje: gmach BGK i Urzędu Patentowego oraz Min. Komunikacji w Warszawie. świergotki (Anthus), kilkanaście gat. drobnych ptaków z rzędu wróblowatych; smukła budowa ciała, upierzenie podobne do skowronków; owadożeme; kosmopolityczne; w Polsce 4 gat., np. siwerniak, ś. polny, chronione. świerk (Picea), drzewo iglaste z rodziny sosnowatych; ok. 40 gat., w chłodnej i umiarkowanej strefie półkuli pn.; korona stożkowata; w Polsce pn.-wsch. i pd. ś. pospolity, do 45 m wys.; tworzy bory regla górnego; sadzony też jako ozdobny; z drewna m.in. instrumenty muzyczne. Świerk, dzielnica Otwocka; Instytut Badań Jądrowych im. H. Sołtana z reaktorem atom. Ewa. Świerklaniec, w. w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; ośr. wypoczynku świątecznego; w pobliżu sztuczny zbiornik na Brynicy. świerszczak (Locustella naevia), drobny ptak zaroślowy z rzędu wróblowatych; wydaje głos zbliżony do głosu świerszczy. świerszcze (Grylloidea), owady prosto^ skrzydle, gł. tropik.; ok. 1 tys. gat.; samce gat. uskrzydlonych wydają donośne dźwięki; w Polsce np. ś. domowy, ś. polny, turkuć.

Świerzawa, osiedle w pow. złotoryjskim, woj. wrocławskim, nad Kaczawą; 2,4 tvs. mieszk. (1968); kościoły: późnoromański cmentarny (XIII-XVI w.) i got. parafialny (XIV-XV w.); przed 1295-1945 miasto. Swierzawski KAROL BOROMEUSZ, 17351806, aktor Teatru Narodowego; role charakterystyczne i komiczne (Starosta — Powrót posła J.U. Niemcewicza); otrzymał od St. Augusta tytuł „Primus Poloniae actor". świerzb, pasożytnicza, zakaźna choroba skóry ludzi i zwierząt wywołana przez świerzbowce; krosty, pęcherzyki, nadżerki gł. na rękach, udach i brzuchu, powodujące silny świąd. świerzbiączka, ciężkie schorzenie alergiczne objawiające się b. silnym swędzeniem gł. okolic łokci i kolan. świerzbienie →świąd. świerzbowce, roztocze z rodziny Sarcoptidae i Psoroptidae wywołujące świerzb u wielu ptaków i ssaków; u człowieka pasożytuje Sarcoptes scabiei, drążący chodniki w skórze. . Świerzno, w. w pow. kamieńskim, woj. szczecińskim; barok. dwór i park (XVIII w.). świerzop, dawna, regionalna nazwa niektórych gat. roślin, np. rzodkwi świrzepy, ognichy. świerzopa (świerzepa), dawna nazwa młodej klaczy. Świerzy WALDEMAR, ur. 1931, grafik; czł. AGI (Alliance Graphicme International); gł, plakat film., teatr, i społ.; grafika książkowa, wystawiennictwo. Świerzyński MICHAŁ, 1868-1957, kompozytor, pedagog, dyrygent; opery (Ksenia, Trójgraniasty kapelusz), balet, utwory symf.,. kameralne, koncerty, kantaty, pieśni, operetka Czar munduru. Świerże Górne, w. w pow. kozienickim, woj. kieleckim, nad Wisłą; w budowie (1971) wielka elektrownia cieplna „Kozienice" (3000 MW). Świeszewśki ALEKSANDER, 1839-95, malarz; nastrojowe pejzaże. świetlanka (Schistostega osmundacea), drobny mech; występuje w jaskiniach i zagłębieniach gruntu; Europa, Ameryka Pn.; w Polsce gł. w Sudetach i na Babiej Górze; świeci zielono. świetlica: 1) instytucja mająca na celu szerzenie oświaty i kultury wśród dzieci i dorosłych, czasem również sprawowanie opieki nad dziećmi; 2) lokal, pomieszczenie takiej instytucji; 3) daw. izba gościnna w chacie chłopskiej; izba, komnata we dworze. świetlik (Euphrasia rostkowiana), roślina zielna; półpasożyt na korzeniach roślin łąkowych; pospolity w całej Polsce; lud. lek w chorobach oczu. świetlik, żegl.: 1) skajlajt — otwierane ku górze okno w pokładzie do oświetlania i wentylacji pomieszczeń pod pokładem; 2) → iluminator. Świetlik FRANCISZEK KSAWERY, ur. 1892, prawnik; prof. Marquette University w Milwaukee (Wisconsin, USA), od 1936 prezes Pol. Rady Międzyorganázacyjnej w USA, prezes Rady Polonii Amerykańskiej. świetlik dachowy, bud. oszklona konstrukcja dachowa do oświetlania światłem naturalnym.pomieszczeń (np. hal fabrycznych, pracowni). świetliki (robaczki świętojańskie, Lampyridae), rodzina chrząszczy; ok. 1 tys. gat.; samice bezskrzydłe; ś. mają narządy świetlne. świetlna technika, dział techniki zajmujący się pomiarami wielkości świetlnych, budową źródeł światła, opraw oświetleniowych oraz badaniem warunków najlepszego oświetlenia naturalnego i sztucznego. świetlne narządy, narządy wytwarzające światło; m.in. u głębinowych mor. ryb i glowonogów, u skorupiaków, owadów; świecenie wywołane z reguły specyficzny-

1164 świetlówka mi procesami chem.; mogą zawierać elementy skupiające światło oraz decydujące o jego barwie. świetlówka →fluorescencyjna lampa. Świeżawski STEFAN, ur. 1907, filozof kat. o orientacji tomistycznej; od 1946 prof. KUL, od 1956 współpracownik ośrodka badań nad pol. filozofią średniow. przy IFiS PAN; Zagadnienie historii filozofii. świeżenie, utlenienie w piecach stalowniczych domieszek surówek wielkopiecowych tlenem atmosfery, czasem również tlenem zawartym w rudzie żelaza dodawanej do wsadu; w wyniku ś. otrzymuje się stal. Świeży IGNACY, 1839-1902, działacz społ.oświat. i polit. na Śląsku Cieszyńskim, ksiądz; założyciel Związku Śląskich Katolików (1883). Świeżyński JÓZEF, 1868-1948, polityk; jeden z przywódców SND; premier rządu Rady Regencyjnej 1918 (X-XI). Święcajty, część jez. Mamry; pow. 813,8 ha, głęb. do 28 m. święcenia, w niektórych kościołach chrześc, obrzęd nadawania władzy duchownej kapłanowi przez biskupa; rozróżnia się ś. niższe i wyższe. Święciany (Švenčionis), m. we wsch. części Litew.SRR; 4,2 tys. miieszk. (1963). Święcicki HELIODOR, 1854-1923, lekarz ginekolog i położnik, działacz społ.; współzałożyciel, prof. i rektor Uniw. Pozn.; prezes Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, dla którego rozwoju położył znaczne zasługi; red. „Nowin Lekarskich". Święcicki JULIAN ADOLF, 1848-1932, historyk literatury; Historia literatury powszechnej. Święcicki WACŁAW, 1848-1900, działacz socjalist, poeta; współpracowik L. Waryńskiego, czł. I Proletariatu, zesłaniec; wiersze i pieśni rewol. {Śmiało podnieście sztandar nasz w górę). Święcki WOJCIECH, 1825-73, rzeźbiarz; rzeźby nagrobne (J. Elsnera i J.I. Kraszewskiego na Powązkach w Warszawie); popiersia, medaliony, karykatury. święcone, wielkanocne potrawy poświęcone przez kapłana w Wielką Sobotę; zwyczaj wywodzi się ze starosłow. uroczystości wiosennych ku czci zmarłych. Święcowie, ród możnowładczy na Pomorzu; twórcą potęgi rodu — Święca (?-ok. 1308); przeciwnicy Władysława Łokietka; 1307 poddali Pomorze Gdańskie Brandenburgii. Święta (rz. w Litew.SRR, prawy dopływ Wilii), 1435 (1IX) zwycięstwo wojsk litew. Zygmunta Kiejstutowicza, wspomaganych przez oddziały pol., nad litew.-ruską armią Świdrygiełły, wspomaganą przez Krzyżaków. Święta Anna, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim; barok, klasztor pobernardyński (XVII w.) z kościołem (stiuki XVII/XVIII w.), późnobarok. polichromia. Święta Helena, kolonia bryt. obejmująca kilka wysp wulkanicznych (Wyspa Ś.H., W. Wniebowstąpienia, wyspy Tristan da Cunha) na O. 2 Atlantyckim, na zaćh. od Afryki; 419 km , 6 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Jamestown. — Posiadłość bryt. od 2 poł. XVII w.; rządy gubernatora. Święta Katarzyna, w. w pow. i woj. kieleckim, u podnóża Łysicy; ośr. turyst.; klasztor bernardynek (XVII, XVIII w., przebudowany w XIX w.); Pomnik Partyzantów Ziemi Kieleckiej (Z. Wolska, 1962). Święta Lipka, w. w pow. kętrzyńskim, woj. olsztyńskim; barok, klasztor jezuitów z dziedzińcem odpustowym i krużgankami (XVII w.); późnobarok. polichromia (XVIII w.). — Od XVII w. miejsce pielgrzymek pol. ludności kat. gł. z Warmii, Prus i Mazowsza. Świętego Bernarda Mała Przełęcz, przełęcz w Alpach Graickich (Francja); wys. 2188 m; łączy doliny Isère i Dora Baltea. Świętego Bernarda Wielka Przełęcz,

przełęcz w Alpach Pennińskich, na granicy szwajc.-wł.; wys. 2473 m; na wsch. od przełęczy tunel (dł. 5,8 km), przez który przechodzi szosa Martigny-Aosta. Świętego Eliasza Góra, szczyt w G. Św. Eliasza, na granicy Kanady i USA; 5492 m. Świętego Eliasza Góry, góry w Kanadzie i USA, wzdłuż wybrzeża O. Spokojnego; dł. ok. 320 km, wys. do 6050 m (Logan); wielkie lodowce, u podnóża gór — lodowiec Malaspina. Świętego Gotharda Przełęcz, przełęcz w Alpach Zach. (Szwajcaria), w masywie Św. Gotharda; wys. 2094 m; gł. szosa Żury ch-Mediolan. Świętego Gotharda Tunel, tunel kol. w Szwajcarii, pod masywem Św. Gothard, na linii Lucerna-Mediolan; dł. 15,0 km. Świętego Jerzego Kanał (Saint George's Channel), cieśnina między Irlandią a Walią (W. Brytania); szer. 80-153 km, głęb. do 128 m. Świętego Marka plac, w Wenecji (Piazza di San Marco), jeden z najsłynniejszych i najbardziej malowniczych eur. placów zabytkowych; łączy się od pd. z Piazzetą; mieszczą się przy nim m.in. od wsch. bazylika św. Marka, od pd. kampanila i renes. Prokuratie Nuove, od zach. klasycyst. Fabbrica Nuova, od pn. renes. Prokuratie Vecchie i wieża zegarowa. Świętego Mateusza Przylądek, przylądek na ,Płw. Bretońskim (Francja); 48°20'N, 4°47 W. Świętego Tomasza i Książęca Wyspy (Ilhas de São Tomé e Principe), kolonia (formalnie prowincja zamorska) Portugalii, obejmująca grupę wysp (Św. Tomasza, Książęca i in.) u zach. wybrzeży Afryki, w Zat. Gwinejskiej; 964 km2, 66 tys. mieszkańców (1969); ośr. adm. São Tomé; uprawa kakaowca, kawy, palmy kokosowej i oliwnej, drzewa chinowego. — Kolonia portug. od 1522; status prowincji zamorskiej od 1951 (gubernator). Świętego Tomasza Wyspa (Ilha de São Tomé), wyspa wulkaniczna u zach. wybrzeży Afryki, w Zat. Gwinejskiej, część kolonii portug. 2Wyspy Św. Tomasza i Książęca; 836 km , 61 tys. mieszk. (1969); gł. m. i port São Tomé. Świętego Wawrzyńca Droga Morska (Saint Lawrence Seaway), śródlądowa droga wodna, dostępna dla statków mor., w Ameryce Pn., łącząca (poprzez Rz. św. Wawrzyńca) Wielkie Jeziora z O. Atlantyckim; dł. 3762 km. Świętego Wawrzyńca Rzeka (Saint Lawrence River), rz. w Kanadzie, w górnym biegu na granicy z USA; dł. ok. 1200 km, dorzecze 1629 tys. km2; wypływa z. jez. Ontario; uchodzi estuarium do Zat. Św. Wawrzyńca; gł. dopływy: Ottawa, Saguenay (1.), Richelieu (pr.); połączona kainałem z rz. Hudson; elektrownie wodne; gł. m.: Montreal, Quebec; łącznie z Wielkimi Jeziorami tworzy Drogę Morską Świętego Wawrzyńca. Świętego Wawrzyńca Zatoka (Gulf of Saint Lawrence), zat. O. Atlantyckiego, u wsch. wybrzeży Kanady; szer. do 400 km, głęb. do 530 m; uchodzi Rzeka Św. Wawrzyńca. Świętego Wincentego Przylądek, przylądek na Płw. Iberyjskim (Portugalia); 37°01'N, 9°W. Świętej Heleny Wyspa, wulkaniczna wyspa na O. Atlantyckim; 122 km2, 4,7 tys. mieszk. (1966); gł. m. Jamestown; należy do kolonii bryt. Święta Helena; miejsce zesłania (1815-21) i śmierci Napoleona. Święte Przymierze, zawarty 1815 sojusz cesarzy Rosji, Austrii i króla Prus (1816-17 in. władców eur. i Szwajcarię), w obronie legitymizmu, przeciwko ruchomi republ.demokr. i nar. w Europie; utraciło znaczenie po 1830. święte wojny, w śtaroż. Grecji wojny prowadzone przez Amfiktionię Delficką przeciwko Fokejczykom w obronie sanktuarium Apollina w Delfach; I (ok. 590 p.n.e.), II? (448), III (lub II, 355-346), IV?

(339-338 p.n.e.), zakończone klęską Greków pod Cheroneją. Świętobór I, ok. 1351-1413, książę szczeciński od 1372, syn Barnima III W.; sojusznik Krzyżaków, posiłkował ich pod Grunwaldem. Świętochłowice, m., po w. miejski w woj. katowickim; 57,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. GOP; 3 kopalnie węgla kam., huta żel. i cynku; prawa miejskie 1939 (faktycznie od 1947). — W okresie okupacji hitlerowskiej podobóz Oświęcimia i obóz jeniecki. Świętochowski ALEKSANDER, 1849-1938, publicysta, pisarz i działacz kult., gł. ideolog pol. pozytywizmu (cykl artykułów Praca u podstaw); red. m.in. "Prawdy" 1881-1902; felietony (Liberum veto), prace filoz. i hist., nowele, dramaty, powieści. Świętochowski BOLESŁAW, ur. 1895, agrotechnik; prof. polit. we Lwowie i WSR we Wrocławiu, czł. PAN; badania z torfoznawstwa, gleboznawstwa, uprawy roli; podręcznik Uprawa roli. Świętochowski RYSZARD, 1882-1941, działacz polit.; czł. SP i SL; red. nacz. „Zwrotu" i „Odnowy"; 1939 założyciel i prezes CKON, czł. KG Organizacji Wojskowej; zginął w Oświęcimiu. Świętochowski ZBIGNIEW, 1905-70, spiker Pol. Radia (od 1930); bojownik ruchu oporu, spiker radiostacji powstańczej „Błyskawica". świętojańskie robaczki, zool. →świetliki. „świętojańskie ziele" →dziurawiec. Świętojurcy, działacze skupieni wokół tzw. Rady Swiętojurskiej, naczelnego organu ukr. w Galicji podczas Wiosny Ludów 1848. Świętokrzyskie Góry, góry w środk. Polsce; sfałdowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej; gł., najwyższe pasmo — Łysogóry, wys. do 612 m (Łysica) ; w środk. części Świętokrzyski Park Narodowy; obszar dawnego górnictwa (Staropol. Okręg Przem.). Świętokrzyski Park Narodowy, zał. 1950 (od 1922 rezerwat ścisły), pow. 6044 ha, z 4 rezerwatami ścisłymi; obejmuje część Gór Świętokrzyskich z Łysogórami; gołoborza; puszcza jodłowa, lasy mieszane z dębem, świerkiem, bukiem karpackim; rezerwaty endemicznego modrzewia polskiego, enklawy łąk śródleśnych. Świętokrzyżcy, tajna organizacja, działająca 1836-38 w Warszawie; filia Stów. Ludu Pol. (nazwa od miejsca zebrań w domu parafii Św. Krzyża). świętokupstwo →symonia. Święto Odrodzenia Polski →Odrodzenia Święto. Świętopełk (zw. Wielkim), 1200-66, książę gdański od 1220, syn Mściwoja I; wraz z Władysławem Odonicem sprawca śmierci Leszka Białego pod Gąsawą 1227; będąc w sojuszu z Prusami, niefortunnie walczył z Krzyżakami (1242-48). Świętopełk I, ok. 980-1019, w. książę kijowski 1015, syn Włodzimierza W.; wypędzony, odzyskał 1018 tron dzięki interwencji teścia, Bolesława Chrobrego. świętopietrze, danina składana w średniowieczu przez państwa chrześc, na rzecz Stolicy Apostolskiej; w Polsce prawdopodobnie od ok. 990, przestało być pobierane po 1556. Święto Pracy →Pierwszy Maja. Świętosław, ?-972, w. książę kijowski od 945, syn Igora; wyprawy na Kaukaz, Bizancjum, Bułgarię naddunajską. Świętosław II, 1027-76, książę kijowski od 1073, syn Jarosława Mądrego; posiłkował Bolesława Śmiałego w walkach z Czechami. Świętosława, ok. 967-ok. 1014, córka Mieszką I i Dobrawy, żona króla Szwecji, Eryka Zwycięskiego, potem króla Danii, Swena Widłobrodego, matka m.in. Kanuta W., króla Danii i Anglii; w sagach skand. zw. Sygrydą lub Storradą. Świętosławski WOJCIECH ALOJZY, 18811968, fizykochemik; prof. Polit. Warsz.

tabor 1165 i Uniw. Warsz., 1940-41 na uniw., a 194146 w Instytucie Badań Przem. Mellona (Pittsburgh) w USA, czł. PAN; 1935-39 min. wyznań rel. i oświecenia publ.; jeden z twórców współcz. termochemii, ebuliometrii i azeotropii oraz nowocz. metod badania węgli; Chemia fizyczna — pierwszy pol. podręcznik z tej dziedziny. Świętosławski ZENON BOLESŁAW, 1811-75, uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP, współzałożyciel i ideolog Gromad Ludu Pol. i Gromady Rewol. Londyn, rzecznik socjalizmu utopijnego. Świętoszów (w. w pow. bolesławieckim, woj. wrocławskim), 1940-45 hitlerowski obóz dla jeńców radz. (filia Stalagu VIII C w Żaganiu); przeszło przez niego ok. 100 tys. osób, zginęło ok. 20 tysięcy. świętość, cecha (stan) przypisywana przez religie bóstwom, osobom, instytucjom, zjawiskom przyrodn., społ., zwierzętom, rzeczom itp. jako wyraz najwyższej rel. oceny. Świętowit (błędnie Światowid, Swantewit), mit. słow. prawdopodobnie bóg wojny, wróżb i urodzaju, czczony przez Słowian połabskich; gł. ośr. kultu — Arkona, gdzie w świątyni znajdował się czterogłowy posąg Ś. z rogiem obfitości w dłoniach; z zachowania się poświęconego Ś. białego konia odczytywano wolę boga (zwł. w sprawach polit.). święty, najwyższa kategoria rel. oceny człowieka; ś. otacza się kultem, zwł. w religiach określających urzędowo warunki świętości (np. kat. kanonizacja). Święty Gothard (Saint-Gothard), masyw górski w Alpach Zach. (Szwajcaria); dł. ok. 80 km, wys. do 3192 m (Rotondo); źródła Rodanu, Reuss, Ticino. Święty Krzyż, klasztor benedyktynów (obecnie oblatów) na Łysej Górze (mieści m.in. Muzeum Przyrodniczo-Leśne) z kościołem barokowym (XVIII w.). Świna, cieśnina między wyspami Wolin a Uznam, łącząca Zalew Szczeciński z M. Bałtyckim; szer. 200-300 m, głęb. 9-15 m; dostępna dla statków morskich. świnia domowa (trzoda chlewna), zwierzę gospodarskie z rodziny świń, udomowione w Azji przed ok. 7 tys. lat; hodowana dla mięsa oraz skór; dojrzałość płciowa w wieku 3-5 mies., rozpłodowa — 6-11 mieś.; ciąża średnio 114 dni, w miocie 8-12 prosiąt.

świniarka, prymitywna, nizinna owca miejscowa (gł. w Białostockiem, Lubelskiem i Kieleckiem), wszechstronnie użytkowana; maść gł. biała, także czarna, brązowa; cięż. 30-40 kg; rocznie .1,5 kg wełny (niskiej jakości). Świniarski (Świnarski) MICHAŁ, 1740-93, syndyk Warszawy; obrońca interesów miast w czasie Sejmu Czteroletniego. Świnica, szczyt w Tatrach Wysokich, na pd.-wsch. od Kasprowego Wierchu, na granicy z Czechosłowacją; 2300 m. Świnicka Przełęcz, przełęcz w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, między Swinicą a Pośrednią Turnią; wys. 2050 m. świnie (Suidae), rodzina ssaków parzystokopytnych; kilka gat.; wszystkożerne; gł. lasy i lasostepy Starego Świata; np. dzik, babirussa, guziec, świnia domowa. świnka (podusta, Chondrostoma nasus), ryba z rodziny karpiowatych, do 50 cm dł.; górna część pyska tworzy ryjek; wody słodkie zlewiska M. Północnego, Bałtyckiego, Czarnego i Kaspijskiego. świnka (nagminne zapalenie przyusznicy), ostra choroba epidemiczna; zakażenie kropelkowe wirusem ze śliny chorego; obrzmienie przyusznic (czasem obustronne), czasem podrażnienie opon mózgowych, zapalenie jąder, jajników, gdy obustronne — bezpłodność; leczenie ogólne. Świnka JAKUB →Jakub Świnka. świnka morska (Capia porcella), południowoamer. gryzoń, ďo 30 cm dł.; roślinożerna; pospolite zwierzę laboratoryjne; żyje do 8 lat. Świnoujście, m., siedziba władz pow. wolińskiego, w woj. szczecińskim, nad Bałtykiem, na w. Uznam i Wolin; 28,0 tys. mieszk. (1970); port handl. (przeładunek gł. węgla) i rybacki; przemysł rybny; przystań promu Ś.-Ystad; kąpielisko mor. i uzdrowisko (solanki). —W XII w. gród strzegący ujścia Świny; od 1729 budowa awanportu Ś.; prawa miejskie 1765; w czasie działań woj. 1945 zniszczone w 55%; po wojnie odbudowane. Świny, w. w pow. jaworskim, woj. wrocławskim; zamek górny, got. (XIV, XV, XVI w.) z wieżą mieszkalną, dolny (XVII w.) z obwarowaniami. świreń, na Litwie, Białorusi i w pn.wsch. Polsce nazwa pomieszczenia lub

t, litera alfabetu pol. i łac. odpowiadająca semickiej (fenickiej) taw, oznaczająca spółgłoskę przedniojęzykowo-zębową, zwartą, bezdźwięczną. t, symbol jednostki masy — tona. T, symbol jednostki siły — tona-siła. T, symbol izotopu wodoru — trytu. T, symbol jednostki indukcji magnet. — tesla. T, skrót przedrostka tera-. Ta, symbol pierwiastka chem. tantalu. Taaffe [ta:-] EDUARD VON, 1833-95, polityk austr.; prezes rady ministrów 186870 i 1879-93, konserwatysta; ustępstwa wobec Czechów. Taaiz, m. w pd. Jemenie, ośrodek adm. prow. T.; 80 tys. mieszk. (1968); rzemiosło (tkaniny, złotnictwo); węzeł drogowy; w pobliżu złoża rud miedzi. Taal, wulkan w pd. części Luzonu (Filipiny), na jeziorze T. (na pd. od Manili); 300 m; ostatni wybuch 1965. Tabaco [-ko], m. w Filipinach, port na wsch. wybrzeżu Luzonu; 54 tys. mieszk. (1960). tabaka, sproszkowany tytoń uprzednio przefermentowany i wysuszony, wciągany przez nozdrza do nosa (powoduje kichanie); także dawna nazwa tytoniu fajkowego. tabakierka, pudełeczko, często ozdobne, wykonywane z różnych materiałów, przeznaczone do noszenia przy sobie tabaki; używane od XVIII w.

Tabari, at-, 838(?)-923, historyk i teolog arab., pochodzenia pers.; twórca jednej z muzułm. szkół prawniczych; autor wielotomowej historii powszechnej oraz Tafsir (komentarz do Koranu). Tabarin [rę] (właśc. Antoine Girard), ok. 1584-1626, fr. aktor farsowy, kuglarz, szarlatan. Tabasco [-sko], stan w- pd.-wsch. Meksyku, nad Zat. Meksykańską; 24,7 tys. km2, 691 tys. mieszk. (1969);. stol. Villa Hermosa; lasy tropik.; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. tabela, wykaz, zestawienie, rejestr danych (zwykle liczbowych), rozmieszczonych na arkuszu w określonym porządku wg rubryk; tablica. tabernakulum, stojąca na ołtarzu w kościołach rzymskokat. mała zamykana szafka, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów. tabes dorsalis,. med. → wiąd rdzenia. tabetyk, osobnik cierpiący na wiąd rdzenia. Tabidze GALAKTION, 1892-1959, poeta gruz., liryk; czł. AN Gruz.SRR; zbiory liryków, poezje patriotyczne. Tabka, miejscowość w pn.-zach. Syrii, nad Eufratem; w budowie (1971) duży hydrowęzeł. tabletka, postać dozowanego leku; dwustronnie płaski lub wypukły krążek otrzymywany przez sprasowanie.

budynku do przechowywania ziarna i in. produktów żywnościowych. Świrszczyńska ANNA, ur. 1909, pisarka; zbiory wierszy (Wiatr), dramaty (Strzały na ulicy Długiej), utwory dla dzieci (Opowieści dawnej treści). świstak (Marmota marmota), górski gryzoń eur.; dł. do 58 cm i ogona do 16 cm; żyje gromadnie, kopie nory; roślinożerny; zaniepokojony „świszcze"; zimę przesypia; Alpy, Tatry; chroniony. świstunka (Phylloscopus sibilatrix), ptak leśny z rzędu wróblowatych; dł. ok. 12 cm; upierzenie oliwkowozielone, spodem białawe, brwi i szyja żółte; głos świszczący; Europa, Afryka; chroniona. świstuń (Anas penelope), gatunek kaczki; dł. do 50 cm; upierzenie gł. brązowoszare, lusterko zielone; roślinożerny; Eurazja; w Polsce nieliczny; łowny. „Świt", tygodnik ilustrowany, społ.polit. i liter., wydawany 1926-27 w Moskwie; organ Biura Polit. przy KG WKP(b); kontynuacją „Ś." była „Trybuna Radziecka". „Świt", konspiracyjna organizacja lewicowa na Kielecczyżnie, zał. w poł. 1942; XII 1943 podporządkowała się PPR; utworzony IV 1944 przez „Ś." oddział partyzancki AL im. G. Narutowicza przekształcił się w Brygadę (2) AL ,,Świt" świta, osoby towarzyszące panującemu lub dostojnikowi (zwykle podczas uroczystości urzędowych); asysta, orszak. Świtalski KAZIMIERZ, 1886-1962, polityk; legionista; 1928-29 min. oświaty, 1929 premier, 1930-35 marszałek sejmu; 1939-45 w niewoli niem., od 1945 w kraju. świtezianki (Calopterygidae), nieliczna w gat. rodzina ważek; mają skrzydła brunatne, zielone lub niebieskie, metalicznie lśniące; drapieżne. Świteź, jezioro w Białoruś.SRR, k. Nowogródka; pow. 1,5 km2. świtka, nazwa wierzchniej odzieży noszonej dawniej przez chłopów i drobną szlachtę. Świtkowski JÓZEF, 1876-1942, fotografik, publicysta i działacz ruchu fot.; autor książek i red. czasopism fotograficznych. Świtkowski PIOTR, 1744-93, publicysta, red. i wydawca „Pamiętnika Politycznego i Historycznego", jezuita; zwolennik reform społecznych.

t tablica ekonomiczna (fr. tableau économique), praca F. Quesnaya zbudowana w formie tablicy przedstawiającej obieg bogactw w społeczeństwie; wyjaśnia zasady reprodukcji prostej w skali ogólnospołecznej. tablicowe malarstwo, termin określający gł. średnio w. obrazy temperowe malowane na drewnie. tablinum, pomieszczenie w domu rzym., usytuowane naprzeciw wejścia, za atrium; służyło początkowo za sypialnię, później — gabinet i pokój przyjęć. tabor, liczna grupa ludzi wędrujących wspólnie lub zgromadzonych na jakimś postoju; obóz, obozowisko. tabor, techn. pojazdy jezdne i trakcyjne do przewozu osób lub towarów, np. t. samoch., kol., tramwajowy. tabor, wojsk.: 1) obóz warowny z wozów połączonych i ustawionych w rzędy; stosowany od starożytności do XVIII w.; w Polsce od XVI w.; 2) zespół środków transportowych wiozących za wojskiem zaopatrzenie (żywność, amunicję itp.).

1166 Tábor Tábor, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.); 22 tys. mieszk. (1968); muzeum husyckie; zamek (XIII w.), ratusz (XVI w.), kościoły (XV, XVII w.), got. i renes. kamienice. Tabora, m. w zach. Tanzanii; 21 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; przemysł spoż., drzewny; węzeł komunikacyjny. taboret, mebel przeznaczony do siedzenia, bez oparcia i poręczy; używany od XVI w. w wielu odmianach, niekiedy wyściełany. taboryci, radykalny odłam husytyzmu, skupiający chłopów i biedotę miejską (nazwa od m. Tabor); przywódcy: J. Źiżka, Prokop W.; 1434 pokonani przez utrakwistów i katolików pod Lipanami. tabu, w religiach pierwotnych i plemiennych zakaz kontaktu z określonymi przedmiotami, osobami, miejscami i dokonywania pewnych czynności; przekroczenie zakazu powoduje rzekomo sankcję sił nadnaturalnych; również sam ten przedmiot, osoba itp.; przen. nietykalne, zakazane. tabuizm, zjawisko występowania tabu; gł. u ludów wyznających totemizm. tabula rasa [łac], „czysta, nie zapisana karta"; filoz. wg J. Locke'a pierwotny stan umysłu ludzkiego, pozbawionego wszelkiej wiedzy (idei, zasad wrodzonych), która może pochodzić tylko z doświadczenia. tabularium, w staroż. Rzymie archiwum państw., wzniesione w I w. p.n.e. na wsch. zboczu Kapitolu; resztki ruin. tabularny, dato. hipoteczny. tabulator, podstawowa maszyna licząco-analityczna do przetwarzania danych w systemie kart dziurkowanych; odczytuje zakodowaną treść, dokonuje operacji arytmetycznych i drukuje wyniki. tabulatura: 1) system notacyjny muzyki instrumentalnej (organy, lutnia) w XVXVII w.; 2) zbiór utworów muz. zapisanych t. tabulogram, tablica wyników wypisywana przez drukarkę wierszową tabulatora. tabun, duże stado koni bytujące dziko lub w warunkach pierwotnych, gł. na stepie. tabun, związek fosforoorg.; b. toksyczna ciecz; zaliczany do gazów nerwów. Tabun (jaskinia w górach Karmel, Palestyna), stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego (neandertalczyk lewantyński); wyroby kultury lewaluaskiej i mustierskiej z górnego plejstocenu. TACAN [täkən; ang.], jeden z tzw. biegunowych systemów radionawigacyjnych, ultrakrótkofalowy system bliskiego zasięgu o dużej dokładności, opracowany dla potrzeb lotnictwa. tachimetr, geod. teodolit dostosowany do pomiarów tachimetrycznych. tachimetria, geod. metoda szybkich pomiarów sytuacyjno-wysokościowych, polegająca na jednoczesnym pomiarze, za pomocą tego samego instrumentu, odległości, kierunku i kąta nachylenia (odległość mierzona jest za pomocą dalmierza, w który zaopatrzona jest luneta instrumentu) . Táchira [tacz-], stan w pn.-zach. Wenezueli, w Andach; 11,1 tys. km2, 511 tys. mieszk. (1969); stol. San Cristóbal. tachograf, przyrząd (obrotomierz piszący) do rejestracji prędkości kątowej w funkcji czasu. tachometr, przyrząd (obrotomierz) do pomiaru prędkości kątowej, niekiedy także, pośrednio, prędkości liniowej (np. pojazdu); odśrodkowy, magnet., rezonansowy, stroboskopowy, elektr. (z prądnicą tachometryczną) i in. tachygrafia (tyrońskie noty, noty Seneki), staroż. system szybkiego pisania skrótowego, odpowiednik dzisiejszej stenografii; znany w Grecji, w Rzymie wprowadzony przez Tirona (I w. p.n.e.), uporządkowany przez Senekę; używany do XII w.

tachykardia, med. →częstoskurcz. tachytelia, biol. przyspieszone tempo ewolucji szczepów (linii filogenetycznych), np. roślin okrytozalążkowych, owadów w okresie kredowym. tacitron, lampa elektronowa, typ tyratronu, w którym wyładowanie można przerwać za pomocą ujemnego napięcia siatki. Tacloban [taklowan], m. w Filipinach, port na pn.-wsch. wybrzeżu wyspy Leyte; 61 tys. mieszk. (1964). Tacna [tak-], m. w pd. Peru, ośrodek adm. dep. T.; 28 tys. mieszk. (1961). Tacoma [təkoumə], m. w USA (stan Waszyngton), port nad zat. Puget Sound (O. Spokojny); 151 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 376 tys. (1967); przemysł drzewny, hutnictwo aluminium. Tacuarembó [takuarembo], m. w pn. Urugwaju, ośrodek adm. dep. T.; 29 tys. mieszk. (1963). Tacyt, ok. 55-ok. 120, najwybitniejszy historyk rzym.; Roczniki (1. 14-69), Dzieje (69-96), Germania, Żywot Agrykoli, Dialog o mówcach. taczanka, lekki 4-kołowy wózek z karabinem maszynowym; używany w wojnie domowej w Rosji 1918-20, w WP — w okresie międzywoj. w pułkach kawalerii. Taczanowski EDMUND, 1822-79, generał; 1849 uczestnik walk Garibaldiego we Włoszech; w powstaniu styczniowym jako reprezentant „białych", mianowany naczelnikiem woj. kaliskiego, mazowieckiego. Taczanowski WTŁADYSŁAW, 1819-90, ornitolog; kustosz warsz. Gabinetu ZooL; opracował faunę ptaków Polski (Ptaki krajowe), wsch. Syberii, Peru. Taddeo Polacco →Konicz (Kuntze) Tadeusz. Tademait, wyżyna w Algierii, w pn.-zach. Saharze; średnia wys. ok. 500 m, maks. 836 m. Tadijanović DRAGUTIN, ur. 1905, poeta chorw.; liryka elegijna i osobista. Tadż Mahal, mauzoleum Mamtaz Mahal, żony Szahdżehana, z XVII w. w Agrze (India), zw. perłą Indii; gł. budynek z białego marmuru, ściany inkrustowane półszlachetnymi kamieniami, 2 boczne pawilony z czerwonego piaskowca, 4 smukłe minarety. tadżycki język, z grupy irańskich, oficjalny język Tadżyków (ok. 4,5 mln) w Tadż.SRR; literatura od XI w. Tadżycy, ludność w Tadż.SRR, także w pn. Afganistanie, Uzb.SRR i Iranie; ok. 5 mln; język tadżycki (bliski perskiemu). Tadżykistan (Tadżycka SRR), republika związkowa2 w azjat. części ZSRR; 143,1 tys. km , 2,9 mln mieszk. (1970); stol. Duszanbe; w skład T. wchodzi Gornobadachszański O A. Powierzchnia górzysta (na wsch. Pamir); klimat górski, w kotlinach ciepły, suchy; lodowce. Przemysł gł. lekki i spoż.; uprawa (nawadnianie) bawełny (3 miejsce w ZSRR), zbóż, winorośli, drzew owocowych; hodowla owiec, jedwabników. — W starożytności w składzie państw Baktrii i Sogdiany; podbity przez Aleksandra W., od poł. III w. niezależne państwo grecko-baktryjskie (do I w. n.e.); w VI w. rozpad na drobne księstwa, w VIII w. podbity przez Arabów, w IX-X w. pod władzą Persji; od XVI w. podlegał chanatowi Buchary; w XIX w. podbity przez Rosję; od 1917 władza radz.; 1918-24 w składzie Turkiestańskiej ASRR; 1924-29 Tadż.ASRR w składzie Uzb.SRR; od 1929 odrębna republika związkowa. i r Taeuber-Arp [to bə a:rp] SOPHIE, 18891943, żona J. Arpa, malarka szwajc; zbliżone do neoplastycyzmu kompozycje złożone z figur geom., potem bardziej dynamiczne, pokrewne konstruktywizmowi. tafa (myszowór, wiewiórka workowata, Phascogale tapoatafa), drapieżny torbacz austral.; wielkość wiewiórki, sierść szara; niekiedy napada na drób.

Tafa, miejscowość w Egipcie (Nubia); staroż. świątynia, w wyniku nubijskiej akcji UNESCO zdemontowana przy udziale pol. specjalistów i przekazana do Lejdy. Tafilalet, grupa oaz (największe: Erfud, Er-Risani, Tauz) we wsch. Maroku; ok. 100 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, zbóż, drzew owocowych. tafla, płyta, zwykle prostokątna, z marmuru, szkła, drzewa itp.; przen. gładka, równa powierzchnia. Taft [täft] ROBERT ALPHONSO, 1889-1953, polityk amer.; od 1938 senator; 1947 współautor antyrobotn. ustawy T.-Hartleya. Taft [täft] WILLIAM HOWARD, 1857-1930, prezydent USA 1909-13; konserwatywny republikanin; 1921-30 sędzia Sądu Najwyższego. tafta, b. gęsta, nieco sztywna tkanina jedwabna szeleszcząca i połyskująca, często mieniąca się w dwóch barwach (t. kameleon). Tafta-Hartleya ustawa [u. täfta ha:r-], ustawa amer. 1947, skierowana przeciwko interesom robotników w sporze z pracodawcami; anulowana 1965. Tag (hiszp. Tajo, portug. Tejo), rz. w Hiszpanii i Portugalii, największa na Płw. Iberyjskim; dł. 1010 km, dorzecze 81 tys. km2; uchodzi estuarium do O. Atlantyckiego; żeglowna w dolnym biegu; przy ujściu — Lizbona. Tagancew NIKOŁAJ S., 1843-1923, prawnik ros.; prof. prawa karnego uniw. w Petersburgu; autor projektu ros. kodeksu karnego z 1903 obowiązującego w Polsce na ziemiach zaboru ros. do 1932. Taganrog, m. w Ros.FSRR (obw. rostowski), port nad M. Azowskim; 254 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., skórz., spożywczy. Taganroska Zatoka, pn.-wsch. część M. Azowskiego; średnia głęb. ok. 5 m. Taglioni [taljoni] MARIA, 1804-84, tancerka wł.; najznakomitsza primabalerina epoki romantyzmu; znana zwł. jako odtwórczyni gł. partii w balecie Sylfida; występy w wielu krajach Europy. Tagore (Thakur) ABANIDRANATH, 18711951, bratanek Rabindranatha, ind. malarz i grafik; malowane gł. temperą sceny z życia Buddy, hist. oraz portrety; ilustracje książkowe. Tagore (Thakur) DEBENDRANATH, 18171905, ind. reformator rel., bramin, twórca kierunku Adi Brahma Samadż. Tagore (Thakur) RABINDRANATH, 18611941, ind. poeta, pisarz, filozof, tworzący w języku bengali, także kompozytor i malarz; autor ok. 50 zbiorów poezji, licznych nowel i powieści, dramatów; nagr. Nobla. taguan (Petaurista oral), nocny gryzoń nadrzewny; do 60 cm dł. i tyleż ogona; po bokach ciała fałd skóry umożliwiający lot spadochronowy; Płw. Indyjski, Płw. Indochiński i Archip. Malajski. Taha HUSAJN, ur. 1889, arab. pisarz i uczony z Egiptu; prof. uniw. w Kairze i Aleksandrii; 1950-52 min. oświaty; powieści, nowele, studia o klas. literaturze i kulturze arabskiej. Tahat, najwyższy szczyt Ahaggaru, w Algierii, na Saharze; 2918 m. Tahirydzi, dynastia pers. panująca 821873 w Chorasanie i Mawarannahrze (ze stol. w Niszapur), zał. przez Tahira ibn Husajna, który uniezależnił się od kalifatu bagdadzkiego; rozwój gosp. i kulturalny. Tahiti [taiti], największa wyspa w archipelagu W. Towarzystwa, w grupie W. Na Wietrze; 1,0 tys. km2, 62 tys. mieszk. (1967); gł. m. Papeete. Tahoua [taua], m. w pd. Nigrze; 18 tys. mieszk. (1962); ośr. handlowy. Taif, m., letnia stol. Arabii Saudyjskiej (Hidżaz); 54 tys. mieszk. (1963); miejscowość wypoczynkowa. Taika, okres 645-650 w dziejach Japonii; początek reform adm. zmierzających

taksy wojewodzińskie 1167 do wzmocnienia władzy centr.; także — wszelkie reformy 645-701. Taillien [taję] JEAN LAMBERT, 17671820, fr. polityk doby rewolucji 1789; początkowo jakobin; jeden z przywódców spisku 9 thermidora (27-28 VII 1794); czł. Rady Pięciuset. Taine [ten] HIPPOLYTE, 1828-93, fr. filozof i historyk, estetyk i teoretyk kultury; czł. Akad. Fr.; jeden z gł. przedstawicieli fr. pozytywizmu w metodologii humanistyki, a zwł. w filozofii kultury; zwolennik historyzmu; interpretował dzieje ludzkie jako wynik wpływu klimatu, środowiska, rasy i momentu historycznego. Taiping, m. w Malajzji (Perak); 48 tys. mieszk. (1957); ośr. regionu wydobycia rud cyny. Taira (Hei, Heike), jap. nazwa rodowa nadana kilku członkom rodziny ces. (po raz pierwszy 825); od nich wywodzą się znane rody magnackie, np. Hojo, które wywarły doniosły wpływ na historię Japonii. Tairow ALEKSANDR J. (właśc. AJ. Kornblit), 1885-1950, reżyser ros.; 1914 założył w Moskwie Teatr Kameralny; różnorodne inscenizacje określające umowność sztuki teatr., zaangażowanie w sprawy społ. (Człowiek, który był czwartkiem wg G.K. Chestertona, Opera za trzy grosze B. Brechta). Tais (Taida), IV w. p.n.e., hetera, kochanka Aleksandra W.; miała się przyczynić do spalenia pałaców król. w Persepolis. Taitao [tai-], półwysep w pd. Chile; górzysty (do 1200 m); wybrzeże fiordowe; zalesiony. Taj, góra w Chinach (prow. Szantung), najważniejsza z 5 „świętych gór" chin.; ofiary tam składane należały do najważniejszych aktów rytualnych spełnianych przez cesarzy. Taj (Tajowie) →Thai. Taj-an, m. w Chinach (Szantung); 100 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysł spożywczego. Taj Czen, 1723-77, chiń. filozof i filolog, matematyk, astronom i encyklopedysta; kontynuator myśli Ku Jen-wu w duchu materialistycznym. Tajczung, m. w Chinach (Tajwan); 392 tys. mieszk. (1967); duży ośr. produkcji kamfory i konserw owocowych. tajemnica korespondencji, zasada, że wiadomości zawarte w cudzym piśmie oraz telefoniczne lub telegr. przeznaczone są wyłącznie dla określonego adresata; naruszenie t.k. jest przestępstwem. tajemnica lekarska, obowiązek lekarza nakazujący zachowanie w tajemnicy wszystkiego, czego się dowiedział o chorym w związku z wykonywaniem zawodu. tajemnica państwowa, w prawie pol. wiadomość, której ujawnienie osobom nieuprawnionym może narazić na szkodę bezpieczeństwo lub inny ważny interes polit. lub gosp. PRL. tajemnica służbowa, w prawie pol. wiadomość, z którą pracownik zapoznał się w związku z wykonywaną pracą, a której ujawnienie może narazić na szkodę społecznie uzasadniony interes. tajfun, lokalna nazwa tropikalnego cyklonu w pn.-zach. części O. Spokojnego, na pd.-wsch. wybrzeżach Chin, Japonii i na Filipinach. tajga, las z przewagą drzew iglastych, tworzący strefę roślinną w klimacie umiarkowanym chłodnym; borealne obszary Eurazji (typowa t. syberyjska) i Kanady. Tajgetos, góry na pd. Peloponezu (Grecja); dł. 75 km, wys. do 2407 m (Ajos Ilias); stoki pokryte rumowiskiem skalnym. — W staroż. Sparcie miejsce porzucania słabych noworodków. Taj-hu, jezioro we wsch. Chinach, na wys. 1,2 m; pow. 2200 km2; połączone

z Jangcy i Wielkim Kanałem; wykorzystywane do nawadniania pól ryżowych; żegluga. Tajjüan, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Szansi; 1,2 mln mieszk. (1959); duży ośr. przemysłu ciężkiego; węzeł kol., lotnisko; uniwersytet. Tajmur MAHMUD, ur. 1894, brat Muhammada, pisarz arab. z Egiptu; wraz z bratem zapoczątkował i doprowadził do rozkwitu nowocz. prozę egip.; zbiory opowiadań, powieści, sztuki teatr., prace teoret. -literackie. Tajmur MUHAMMAD, 1892-1921, brat Mahmuda, pisarz arab. z Egiptu; twórca i teoretyk noweli arab.; zbiory nowel, komedie (próba stworzenia dramatu nar.). Tajmyr, półwysep w ZSRR, między M. Karskim a M. Łaptiewów; ok. 400 tys. km2; w części środk. góry Byrranga; roślinność tundrowa. Tajmyrski (Dołgańsko-Nieniecki) ON, okręg narodowościowy w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim; 862,1 tys. km2, 38 tys. mieszk. (1970); ośrodek adm. Dudinka; rybołówstwo, hodowla reniferów, myślistwo; wydobycie rud niklu, miedzi, kobaltu, węgla kamiennego. Tajmyrskie Jezioro, jez. w azjat. części ZSRR, na płw. Tajmyr, na wys. 6 m; pow. ok. 5 tys. km2, głęb. do 26 m; zamarza na ok. 8-9 miesięcy. Tajna Armia Polska (TAP), konspiracyjna organizacja wojsk., zał. 1939 w Warszawie; prowadziła gł. działalność wywiadowczą; 1941 wcielona do ZWZ. Tajnan, m. w Chinach (Tajwan); 429 tys. mieszk. (1967); duży ośr. produkcji cukru z trzciny cukrowej. Tajna Organizacja Narodowa (Tajna Organizacja Niepodległościowa, TON), konspiracyjna organizacja wojsk. 1940-42 na Śląsku; działalność sabotażowa i wywiadowcza; pisma: „Front Polski", „Dla Ciebie Ojczyzno". Tajna Organizacja Nauczycielska (TON), konspiracyjna organizacja ZNP działająca w czasie okupacji hitlerowskiej (od X 1939); prowadziła tajną pracę oświat, i niosła pomoc ofiarom terroru hitlerowskiego w środowisku nauczycielskim. tajne nauczanie 1939-45, forma samoobrony i ruchu oporu w Polsce w czasie okupacji hitlerowskiej; rozwinięte zwł. w GG; kierowane gł. przez TON i Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj; objęło wszystkie szczeble nauczania; prowadzone również przez uniwersytet warsz., poznański (Üniw. Ziem Zach.) i Uniw. Jagielloński. Tajovský JOZEF GREGOR (właśc. Jozef Gregor), 1874-1940, pisarz słowac, przedstawiciel realizmu krytycznego; opowiadania, dramaty to problematyce społ.-nar. wsi słowac. (Statky zmätky). Tajpej, m. w Chinach, ośr. adm. Tajwanu; 1,5 mln mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., stoczn., chem. i herbaciany; węzeł kol., lotnisko; uniwersytet. tajpingów powstanie, 1851-64, chin. ruch antyfeud. i antymandżurski pod wodzą Hung Siu-cüana, stłumiony przy poparciu Anglii i Francji. Tajsonów powstanie, 1771, wielkie powstanie w Wietnamie przeciwko rządom dyn. Trinh (na pn.) i Nguyen (na pd.) pod wodzą 3 braci Nguyen; powstańcy zdobyli władzę i założyli własne państwo, które przetrwało do 1802. Taj-szan, masyw górski w Chinach, u nasady płw. Szantung; wys. do 1532 m. Tajumulco [tachumulko], wulkan w Gwatemali, najwyższy szczyt Ameryki Środk.; 4211 m; ostatni wybuch 1863. Tajwan (Formoza), wyspa chin. u pd.wsch. wybrzeży Azji; prowincja ChRL nie wyzwolona jeszcze2 spod rządów Kuomintangu; 35,9 tys. km , 14 mln mieszk. (1969); ośr. adm. Tajpej; region roln. (ryż, trzcina cukr., bataty, rośliny cytrusowe); rybołów-

stwo; wydobycie węgla kam. i ropy naft.; przemysł spoż. i włók.; świat, producent kamfory. —Odrębna prowincja chin. od 1887; 1895-1945 okupowany przez Japonię; 1949 stał się schronieniem wypartych z kontynentu sił reżimu Czang Kaj-szeka, który utworzył tu burżuazyjną Republikę Chiń., przy poparciu i pod kontrolą USA (1954 układ o wzajemnym bezpieczeństwie); do 1971 zajmował bezprawnie miejsce ChRL w ONZ. Tajwańska Cieśnina (Cieśnina Formoska), cieśn. między Chinami a wyspą Tajwan; łączy M. Wschodniochińskie z M. Południowochińskim; długość ok. 360 km, najmniejsza szer. ok. 130 km. Takamatsu, m. i port w Japonii (Sikoku), nad Wewnętrznym M. Japońskim, ośr. adm. prefektury Kagawa; 269 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., metal.; uniwersytet. Takami JUN, ur. 1907, pisarz jap.; realist. powieści, artykuły teoret.-literackie. Takaoka, m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad M. Japońskim; 157 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., samoch., włók., papiern.; baza rybołówstwa. Takasaki, m. w Japonii (środk. Honsiu); 180 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., elektrotechn.; kol. węzeł. Takeda IZUMO, 1691(?)-1756(?), dramaturg jap.; współautor sztuk hist. grywanych do dziś i adaptowanych dla filmu; Terakoja czyli Wiejska szkółka. Takemoto GIDAYU, 1651-1714, jap. działacz teatr.; 1684 założył w Osace teatr lalek; był reżyserem i recytatorem-śpiewakiem tekstów. Takéo, m. w pd. Kambodży, ośrodek adm. prow. T.; 7,3 tys. mieszk. (1962); ośr. handlu bydłem; hodowla jedwabników. takielunek, żegl. →olinowanie. takin (Budorcas taxicolor), pustorożec o ciężkiej budowie; wys. w kłębie do 1 m; głowa podobna do krowiej, ogon krótki; lasy górskie pd.-zach. Chin i Birmy. Takkaze (Setit), rz. w Etiopii i Sudanie, pr. dopływ Atbary; dł. ok. 750 km; w dolnym biegu okresowo wysycha. Takla Makan, pustynia w Chinach, w Kotlinie Kaszgarskiej; ok. 300 tys. km2; piaszczysta; roczna suma opadów do 5075 mm; nad T.M. występują b. silne wiatry i burze piaskowe; gł. oazy: Kaszgar, Jarkend, Chotan. taks →jamnik taksa, cena, opłata stała, ustalona urzędowo. taksator, rzeczoznawca taksujący coś, oceniający wartość czegoś, ustalający taksę na coś. taksje (taktyzmy), zwroty ciała, ruch lokomocyjny niższych zwierząt i roślin, plemników, pływek — ku źródłu bodźca kierunkowego, np. światła, siły ciążenia, temperatury (t. dodatnia^ w stronę przeciwną (t. ujemna) lub pod kątem. taksometr, licznik kilometrów wskazujący (wg obowiązującej taryfy) należność za przebytą drogę; używany w taksówkach. takson (jednostka systematyczna), biol. kategoria w systematyce organizmów (np. gatunek, rodzina, rząd, gromada), o ustalonej hierarchii, nosząca nazwę łac, nadaną wg określonych zasad. taksonomia, biol. zespół zasad powszechnie i ściśle stosowanych w systematyce organizmów, przy opisie gatunków, ich nazywaniu i włączaniu w układ systematyczny zwierząt i roślin; terminy t. i systematyka bywają używane zamiennie. Taksony [tokszoń], 931-972, książę węg. od 952; pokonany przez ces. Ottona I na Lechowym Polu 955. taksówka, samochód do przewozu osób lub ładunków za opłatą wg wskazań licznika. taksy wojewodzińskie, w Polsce od 2 poł. XV w. cenniki artykułów produkowanych w miastach lub dostarczanych

1168 takt przez kupców; miały zapobiegać wzrostowi cen. takt, umiejętność zachowania się w sposób opanowany, nie wywołujący nieporozumień i nie zamierzonych konfliktów; delikatność. takt, muz. jednostka regularnego ukształtowania metrycznego (metrum) w utworze muz. oddzielona na pięciolinii pionowymi kreskami; rodzaj t. określany znakiem metrycznym, np. 2/4 (t. obejmuje 2 ćwiartki). takt, techn. w przebiegającym cyklicznie procesie wyróżniona czynność lub faza w 1 cyklu; np. w spalinowym silniku rotacyjnym zmiana objętości czynnika od maksymalnej do minimalnej (lub odwrotnie) . taktowny, odznaczający się taktem, świadczący o czyimś takcie; kulturalny. taktyczne lotnictwo →frontowe lotnictwo. taktyka, wojsk, część sztuki woj. obejmująca teorię i praktykę prowadzenia walki przez jednostki różnych rodzajów wojsk. taktyzmy, biol. →taksje. Taku, awanport Tiencinu (Chiny), w pobliżu ujścia rz. Haj-ho do zat. Pohaj (M. Żółte); produkcja soli z wody morskiej. takyr, nazwa pustyni pylastej w Turkiestanie. tal Tl, pierwiastek chem. o liczbie atom. 81, z grupy glinowców; szary, łatwo topliwy metal, chemicznie aktywny; wartościowość +1 i +3; związki trujące. Tal MICHAIŁ N., ur. 1936, szachista radz.; 1960 zwycięzca w meczu o mistrzostwo świata (z M. Botwinnikiem); świetny gracz kombinacyjny, taktyk. Talaat Pasza, 1874-1921, tur. polityk, jeden z członków triumwiratu młodoturków. talar, duża moneta srebrna o ciężarze ok. 27,4 g, początkowo równa złotemu dukatowi; bita od schyłku XV w„ rozpowszechniona w różnych krajach eur. w XVI-XVIII w. Talara, m. i port w pn.-zach. Peru, nad O. Spokojnym; 28 rys. mieszk. (1961); ośr. wydobycia i rafinacji ropy naftowej. talassokratyczny okres, okres w historii Ziemi, który charakteryzowało duże rozprzestrzenienie mórz i oceanów (np. górna kreda). Talaud, grupa wysp indonez. na O Spokojnym, między2 Celebesem a Mindanao; 1,3 tys. km , ok. 25 tys. mieszk. (1960); gł. wyspa Karakelong; lasy tropik.; uprawa palmy kokosowej; rybołówstwo. Talavera de la Reina [-bera de la rreina], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia), nad Tagiem; 32 tys. mieszk. (1960); przemysł ceram., spoż.; rzemiosło artyst. (hafty). talbot, typ wagonu towarowego samowyładowczego do przewozu materiałów sypkich; 4-osiowy, z dnem o nachyleniu dwustronnym pod kątem zsypu i bocznymi odchylnymi klapami. Talbot [to:lbət] CHARLES, 1630-OL718, polityk ang.; udział w osadzeniu na tronie Wilhelma III Orańskiego, a potem Jerzego I. Talbot [to:lbət] WILLIAM HENRY FOX, 1800-77, ang. archeolog, chemik, lingwista, matematyk; wynalazca kalotypii. talbotypia →kalotypia. Talca [-ka], m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. T.; 72 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., spoż.,u skórz.-obuwniczy. Talcahuano [-ka ano], m. i port w środk. Chile, nad O. Spokojnym; 108 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł metal., spożywczy. talent, wybitne zdolności w jakiejś dziedzinie talent, duża jednostka wagowo-pieniężna o cięż. ok. 26 kg, używana w staroż. Grecji; 1 t. = 60 min; w średniowieczu pieniężna jednostka obrachunkowa równa 240 denarom.

talerze (żele, czynele), instrument muz. perkusyjny (idiofon); 2 metal, płyty, najczęściej uderzane nawzajem o siebie. talerzówka, popularna nazwa brony talerzowej wyposażonej w obrotowe, stal. talerze spulchniające zeskorupiałą powierzchnię gleby. Talesa twierdzenie: jeżeli proste równoległe przecinają ramiona kąta, to wyznaczone przez nie odcinki na jednym ramieniu są proporcjonalne do odpowiednich odcinków wyznaczonych przez te same proste na drugim ramieniu; prawdziwe jest również twierdzenie odwrotne. Tales z Miletu, ok. 620-ok. 540 p.n.e., gr. filozof i matematyk, twórca jońskiej filozofii przyrody; za prapierwiastek rzeczywistości uważał wodę; sformułował w geometrii tzw. twierdzenie T. Tali (Dali), m. w Chinach (Jünnan), nad jez. Erhaj; 35 tys. mieszk. (1957); ośrodek gosp. autonomicznego okręgu narodowości Paj; przemysł herbaciany. talia, gry komplet kart do gry; pełna t., np. do brydża, składa się z 52 kart. Talia, mit. gr. muza; opiekunka komedii; atrybutem — maska komiczna. Talich VÁCLAV, 1883-1961, dyrygent czes.; znakomity interpretator dzieł A. Dvořaka i B. Smetany. Talien (Dalian), m. w Chinach (Liaoning), duży port nad M. Żółtym; 1,5 mln mieszk. (1958); ośrodek przem. (m.in. przemysł stoczn., maszyn.). talik, pers. styl pisma w kaligrafii muzułm.; skośny układ liter; używany gł. w pers. poezji. talionu prawo (ius talionis), prawo kary opartej na zasadzie odpłaty, równie okrutnej jak czyn przestępny; występowało w Biblii („oko za oko, ząb za ząb"), w Kodeksie Hammurabiego, w średniowieczu; w Polsce stosowane rzadko. Talip Apaydin [t. -dyn], ur. 1926, tur. prozaik i poeta; utwory i powieści o współcz. tematyce wiejskiej. talizman, przedmiot przynoszący rzekomo szczęście posiadaczowi; zwykle noszony przy sobie; amulet. talk, minerał, krzemian magnezu; biały, zielonawy, żółtawy, o połysku perłowym; b. miękki; występuje gł. w łupkach krystal.; stosowany w przemyśle papiern., gumowym, farbiarskim, w ceramice, kosmetyce i lecznictwie. Talko-Hryncewicz JULIAN, 1850-1936, antropolog i etnograf; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badania antropologiczne, archeol. i etnogr. na Ukrainie i we wsch. Syberii; Ludy Azji Środkowej, Z problemów rasowości człowieka. Tallahassee [täləhäsy], m. w USA, stol. stanu Floryda; 72 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny; uniwersytet. Tallemant Des Réaux [talmã de reo:] GÉDÉON, 1619-90, pisarz fr.; krótkie opowiadania i anegdoty ż życia dworu i arystokracji. Talleyrand-Périgord [-lerã -go:r] CHARLES MAURICE DE, hrabia, 1754-1838, fr. mąż stanu; 1789 biskup Autun; 1797-1807 min. spraw zagr.; poparł Napoleona, 1814 Burbonów; reprezentował Francję na kongresie wiedeńskim. Tallgren ÅRNE MICHAËL, 1885-1945, archeolog fin., znawca pradziejów wsch Europy; prof. uniw. w Helsinkach; red „Eurasia Septentrionalis Antiqua". Tallinn (dawniej Rewel), stol. Est.SRR, ważny port nad Zat. Fińską; 363 tys mieszk. (1970); gł. ośr. przern. republiki Akad. Nauk Est.SRR; muzea; zamek (XIII-XIV w.), katedra (XII-XVII w.), średniow. kościoły i ratusz, kamienica Czarnogłowych (XV-XVI w.). Talma [-ma] FRANÇOIS JOSEPH, 17631826, aktor fr.; wielkie role tragiczne (Cyd P. Corneille'a, Hamlet Szekspira); reformator gry aktorskiej; autor pamiętni ków. Talmud, zbiór trad. praw judaizmu, uzupełniający St. Testament; spisane

ustne nauki rabinów III w. p.n.e.-VI w n.e. talon, kupon, kwit kontrolny upoważniający do otrzymania, nabycia czegoś (zwł. towarów reglamentowanych); odcinek arkusza papierów państw., akcji itp. zawierający kupony. Talowski TEODOR, 1857-1910, architekt; prof. polit. we Lwowie; secesyjne, neogot. i neorenes. wille, kamienice, dwory, kościoły. Talukan, m. we wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Tachar; 64 tys. mieszk. (1966); przemysł bawełniany. Talvio MAILA, 1871-1952, pisarka fiń.; powieści obyczajowe, gł. z życia wsi, hist., nowele, dramaty, wspomnienia. Tałdykin JAN, ?-1945, pilot, pułkownik; od 1943 w lud. WP; dowódca 1 pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa". Tałdy Kurgan, m. obw. w Kazach.SRR, nad rz. Karatau; 61 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Tałty, jezioro na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie); pow. 1160 ha, głęb. do 44 m; na pn. przechodzi w Jez. Ryńskie, na pd. — w Jez. Mikołajskie. tama (tama podłużna), budowla wodna w postaci wału z piasku, kamieni, betonu itp. wznoszona przy regulacji rzeki np. w celu przesunięcia jej koryta, ochrony brzegu; przen. przeszkoda, przegroda. tama kopalniana, przegroda oddzielająca jedną część wyrobiska górn. od drugiej w celu np. odcięcia miejsca objętego pożarem (tama pożarowa), oddzielenia wyrobisk zalanych wodą (tama wodna) itp. Tamale, m. w pn. Ghanie, ośr. adm. Regionu Pn.; 40 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł włók., spożywczy. tamandua (Tamandua tetradactyla), południowoamer. mrówkojad nadrzewny; dł. do 60 cm i chwytnego ogona do 55 cm; żywi się gł. termitami; mięso o zapachu piżma, bywa spożywane. Tamanian ALEKSANDR I., 1878-1936, architekt radz.; od 1923 działał w Erewaniu; łączył elementy architektury współcz. i dawnej arm. (plan przebudowy Erewanu). Tamano, m. i port w Japonii (pd. Honsiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim; 66 tys. mieszk. (1965); przemysł gł. stoczniowy. Tamanraset (fr. Fort-Laperrine), oaza w pd. Algierii, na Saharze, w masywie Ahaggar; uprawa palmy daktylowej. Tâmański Półwysep, płw. w ZSRR, między M. Azowskim a M. Czarnyrń; ok. 2 tys. km2; błotne wulkany (wys. do 164 m). tama podłużna, bud. →tama. Tamara, ?-1213, królowa Gruzji od 1184, córka Jerzego III; okres największego rozkwitu kraju. tamaryndowiec (Tamarindus indica)y drzewo z rodziny motylkowatych, z tropik. Afryki, uprawiane gł. w Indii dla jadalnych, mięsistych strąków (przyprawa, napój); drewno cenne. tamaryny (Saguinus), południowoamer. małpy szerokonose; dł. ok. 30 cm i chwytnego ogona ok. 40 cm; roślinożerne; nadrzewne. tamaryszek (Tamarix), krzew pustynnych okolic, m.in. pd. Europy; grudki soku zakrzepłego na uszkodzonych pędach niektórych gatunków — jadalne (tzw. manna tamaryszkowa). Tamási [toma:szi] ARON, 1897-1966, pisarz węg.; mistrz narracji i eleganckiego stylu; nowele, utwory sceniczne, powieści, m.in. tzw. trylogia o Ablu. Tamatawa (Toamasina), m. i gł. port Rep. Malgaskiej, nad O. Indyjskim; 49 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naft., przemysł spoż., włókienniczy. Tamaulipas [-mau-], stan w pn.-zach. Meksyku,2 nad Zat. Meksykańską; 79,8 tys. km , 1,5 mln mieszk. (1969); stol. Ciudad Victoria, gł. m.: Tampico, Matamoros; uprawa bawełny, trzciny cukr.;

taniec śmierci 1169 hodowla bydła; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego. Tamayo [-ajo] RUFINO, ur. 1900, meksyk, malarz i grafik; łączy wpływy awangardowych kierunków sztuki eur. z programem nar. malarstwa meksyk.; malowidła ścienne, obrazy, grafika, plakat. Tamayo y Baus [-ajo i b.] MANUEL, 1829-98, dramatopisarz hiszp.; hist. dramaty romant., tragedia Un drama nuevo stosująca technikę „teatru w teatrze". Tambo, nazwa dolnego odcinka rz. Apurimac w Peru. Tambow, m. obw. w eur. części Ros.FSRR; 229 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu, gł. maszyn., chemicznego. tambur (tanbur), instrument muz., chordofon szarpany plektronem; azjat. lutnia, występująca w różnych kształtach i z różną liczbą strun (3-6). tambur, arch. →bęben. tambur-major, szef doboszów lub orkiestry wojsk.; funkcję tę po raz pierwszy wprowadzono w armii napoleońskiej. tamburyn, muz. →bębenek baskijski. Tamenaga SHUNSUI, ok. 1790-1843, pisarz jap.; powieści z życia gejsz i kurtyzan oraz hist.; Wierni do śmierci. Tamerlan →Timur. tamil, z rodziny drawidyjskiej, język Tamilów (ok. 40 mln); w stanie Tamilnadu (India) i na Cejlonie; literatura od I w. n.e.; pismo tamilskie z grupy języków południowoindyjskich. Tamilnadu (do 1967 Madras), stan w pd. Indii; 130 tys. km2, 36,9 mln mieszk. (1966), gł. Tamilowie; stol. i gł. port mor. Madras; uprawa ryżu, prosa, bawełny, trzciny cukr., orzeszków ziemnych; hodowla bydła, owiec; wydobycie magnezytów, węgla brun., boksytów; przemysł bawełn., spożywczy. Tamilowie, lud drawidyjski w pd.-wsch. Azji (ok. 35 mln); gł. w stanie Tamilnadu (India) — ok. 30 mln; rolnictwo, wysoki poziom rzerniosł artyst.; język tamil. Tamiza (Thames), rz. w W. Brytanii; dł. 338 km; uchodzi estuarium do M. Północnego; żeglowna, do Londynu dochodzą statki morskie. Tamm IGOR J., 1895-1971, radz. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; prace z elektrodynamiki, mechaniki kwantowej, teorii sił jądrowych; współtwórca teorii promieniowania Czerenkowa; nagr. Nobla. Tammany Hall [täməny ho:l], stowarzyszenie zał. w Stanach Zjedn. ok. 1789, w okresie walk o niepodległość; 18541931 kontrolowało życie polit. Nowego Jorku; stało się siedliskiem korupcji. Tammerfors [tammərfosz], szwedz. nazwa fiń. m. Tampere. Tammsaare ANTON HANS (właśc. A. Hansen), 1878-1940, pisarz est.; zwolennik ruchu młodoest.; naturalist. opowiadania, powieści psychol. o tematyce wiejskiej, dramaty; publicystyka; przekłady z literatury ang. i rosyjskiej. Tammuz (sumer. Dumuzi), mit. babil.-asyr. bóstwo wegetacji roślin i urodzaju; opiekun stad; ukochany Isztar, zabity i co rok sprowadzany ze świata zmarłych na ziemię; przedstawiany z kłosami w rękach lub u ramion. Tampa [tämpə], m. w USA (Floryda), port nad Zat. Meksykańską; 274 tys. mieszk. (1970). zespół miejski T.-Saint Petersburg 891 tys. (1967); przemysł spoż., tytoniowy, chem., metal., mat. bud., stoczn.; uniwersytet. Tampere [tam-] (szwedz. Tammerfors), m. w pd.-zach. Finlandii; 153 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., maszyn., papiern.; elektrownia wodna; ważny węzeł kolejowy. Tampico [-piko], m. i port w Meksyku (Tamaulipas), przy ujściu rz. Panuco do Zat. Meksykańskiej; 140 tys. mieszk. (1965); rafinacja ropy naft., przemysł chem., spożywczy. tampon, długi pasek lub zwitek wyjałowionej gazy upychany do jamy ciała

(np. do nosa) lub do rany, zwykle w celu1 zatamowania krwawienia. tamponada, wypełnienie jam ciała lub rany paskami lub zwitkami wyjałowionej gazy, najczęściej w celu zahamowania krwawienia. tam-tam: 1) instrument muz., rodzaj gongu, używany w orkiestrze symf.; 2) bęben obciągnięty skórą, używany przez niektóre plemiona w Afryce m.in. do zwoływania się, przekazywania wiadomości, ostrzegania o niebezpieczeństwie, Tamworth [tämuə:rt], m, w Australii (Nowa Pd. Walia), na pn. od Sydney; 22 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Tana, jezioro w Etiopii, na wys. 1830 m; pow. ponad 3 tys. km2, głęb. do 70 m; żegluga; z T. wypływa Nil Błękitny. Tana, rz, w Kenii; dł. ok. 800 km; uchodzi do O. Indyjskiego. Tana, rz. w Norwegii i Finlandii; dł. 360 km; uchodzi do Tanafjordu (M. Barentsa); zamarza na ok. 7 miesięcy. Tanagra, staroż. m. w środk. Grecji; od IV w. p.n.e. masowa produkcja polichromowanych figurek terakotowych (teraktory tanagryjskie), przedstawiających zwykle młode kobiety. tanagry (Thraupidae), rodzina drobnych ptaków z rzędu wróblowatych, o barwnym upierzeniu; ok. 220 gat.; lasy i zagajniki obu Ameryk. Tanaka GIICHI, 1863-1929, jap. generał i polityk, od 1927 premier; autor planu podboju świata przez Japonię. Tanana [-na:], rz. w USA (Alaska), 1. dopływ Jukonu; dł. ok. 760 km, dorzecze 62 tys. km2; żeglowna; gł. m. Fairbanks. Tananariwa (Antananarivo), stol. Republiki Malgaskiej, na wyż. Imérina, na wysokości 1400 m; 342 tys. mieszk. (1967); gł. ośrodek przem., handl. i kult. kraju; uniw., Akad. Malgaska. Tànaro, rz. w pn.-zach. Włoszech; pr. dopływ Padu; dł. 244 km. tanatofobia, chorobliwy lęk przed śmiercią, jedna z fobii. tanatologia, nauka o śmierci z sądowo-lekarskiego punktu widzenia. Tanatos, mit. gr. skrzydlaty bóg śmierci; syn Nocy, brat Hypnosa. tanbur →tambur. Táncsicś [ta:nczicz] MIHÁLY, 1799-1884, rewolucjonista węg., publicysta; 1848-49 jeden z przywódców radykalnego skrzydła rewolucji węg.; więziony; od 1867 przewodn. Stow. Robotników. tandem, układ 2 elementów lub zespołów napędowych tego samego rodzaju połączonych posobnie (jeden za drugim), oddziaływających wspólnie na element lub urządzenie napędzane (np. rower 2-osobowy, zespół 2 lokomotyw, 2 ciągników). tandem, sport, rower dwuosobowy. tandemowe wyścigi, konkurencja kolarstwa torowego — wyścig sprinterski tandemów na 1000 m. tandeta: 1) rzeczy tanie, niedbale wykonane, nietrwałe, bezwartościowe artystycznie; 2) daw. miejsce handlu starzyzną. Tandil [-il], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 32 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. Tandjungpandan, m. w Indonezji, port na zach. wybrzeżu wyspy Belitung; ok. 85 tys. mieszkańców. Tandjungperak, port Surabai (Indonezja). Tandjungperiuk, port Djakarty, największy w Indonezji; przemysł stoczniowy. Tandżur, część kanonu lamaizmu, komentarz do Kandżuru. Tane, jedno z gł. bóstw polinezyjskich, czczone w całej prawie Polinezji; różne ludy przypisują mu różne funkcje. Tanew, rz., pr. dopływ dolnego Sanu; dł. 93 km, dorzecze 2298 km2; przepływa

przez Puszczę Solską; liczne niewielkie wodospady (szypoty). Tanezruft, pustynia kamienista w środk. Saharze (Algieria); całkowicie pozbawiona wody. Tang, chin. dynastia panująca 618-907; największy rozkwit kult. i polit. imperium. Tanga, m. w Tanzanii, port nad O. Indyjskim; 61 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók., chem., drzewny. Tanganika, jezioro we ;yvsch. Afryce, na wys. 773 m; pow. 32,8 tys. km2, głęb. do 1435 m; brzegi strome; bogata fauna; żegluga; gł. m. nad T.: Kalima (KongoKinszasa), Kigoma-Udżidżi (Tanzania), Bujumbura (Burundi). Tanganika, część składowa Tanzanii; od 1856 pod władzą Zanzibaru, następnie Mirambo; od 18,84 kolonia niem. (p.n. Niem. Afryka Wsch.); od 1919 bryt. terytorium mandatowe (po 1945 powiernicze); od 1961 niepodległa, od 1962 republika; czł. ONZ od 1961; 1964 połączona z Lud. Republiką Zanzibaru i Pemby w Zjednoczoną Republikę T. i Zanzibaru (od X 1964 Tanzania). tangens (tg), nazwa jednej z funkcji trygonometrycznych; t. kąta a nazywa się stosunek sinusa kąta a do cosinusa kąta a (tg α = sin α/cos α); t. jest funkcją okresową o okresie 180° (= π radianów). tangensoida, krzywa będąca wykresem funkcji tangens. tangensów twierdzenie: w dowolnym trójkącie różnica dwóch boków ma się tak do ich sumy, jak się ma tangens połowy różnicy przeciwległych kątów do tangensa połowy sumy tych kątów. Tanger, m. i port w Maroku, nad Cieśn. Gibraltarską, ośrodek adm. prow. T.; 150 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, włók., cementowy; warowna kazba z pałacem (XVIII w.) — obecnie muzeum; medyna z Wielkim Meczetem (XVII w.) i medresą (XIV w.), otoczona murem obronnym. Tangermünde [taŋər-], m. w zach. części NRD,,nad Łabą; 13 łys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Tangku, awanport Tiencinu (Chiny), duży port mor. nad zat. Pohaj (M. Żółte). Tangla, pasmo górskie w środk. części Wyż. Tybetańskiej (Chiny); wys. do 6096 m (Basudan-uła). Tang-la, przełęcz w górach T. (Chiny); wys. 4993 m; szosa cinghajsko-tybetańska (Sining-Lhasa). Tang-la, przełęcz w Himalajach (Chiny); wys. 4633 m; ważny szlak handl. (karawanowy) łączący Tybet z Indią (przez Gangtok). tango, taniec towarzyski pochodzenia argent, powolny, w metrum 2/4; spopularyzowany od ok. 1910. Tangszan, m. w Chinach (Hopej); 800 tys. mieszk. (1957); ośr. Kajluańskiego Zagłębia Węglowego; hutnictwo żel., przemysł chem., maszyn., cementowy. Tanguci, lud tybet.; niewielkie koczownicze grupy w ChRL (prow. Cinghaj); w X w. tworzyli silne państwo; rozbici przez Czyngis-chana, weszli w skład mong. imperium. Tanguy [tãgi] IVES, 1900-55, malarz fr., od 1939 w USA; przedstawiciel surrealizmu; gł. pejzaże wzbogacone abstrakcorg. formami; Jours de lenteur, La multiplication des arcs. „tania" bandera →„wygodna" bandera. taniec, układ ruchów i gestów człowieka, uporządkowanych w czasie (rytm) i przestrzeni (kompozycja), wykonywanych zwykle przy akompaniamencie muzyki. taniec rytualny, element obrzędów kultowych; znany już prawdopodobnie ludom z okresu paleolitu; szczególna rola w religiach prymitywnych. taniec śmierci (fr. danse macabre), szt. plast, krąg taneczny szkieletów i postaci ludzkich, symbolizujących gł. reprezentantów wszystkich stanów społ.; często

1170 Tanimbar cykl scen o charakterze dydaktycznym (równość wobec śmierci); zwł. w malarstwie i grafice średniow. oraz w baroku. Tanimbar (Timorlaut), grupa wysp indonez. w Molukach Pn.; 5,4 tys. km2, ok. 35 tys. mieszk.; gł. wyspy: Jamdena, lam, Larat; lasy tropik, z małymi ośrodkami upraw. tanina, garbnik znajdujący się m.in. w galasach i korze dębowej; stosowana do garbowania skór, jako zaprawa w farbiarstwie oraz w lecznictwie jako środek ściągający i przeciwbiegunkowy. Tanis (obecnie Tell San), m. w Egipcie staroż.; w XVII-XVI w. p.n.e. stol. Hyksosów (jako Hatwarit, gr. Awaris); rozkwit w XIII w. p.n.e. (rezydencja Ramzesa II); ruiny świątyń, liczne zabytki rzeźby, groby król. z XI-VIII w. p.n.e. Tanizaki [-dzaki] JUN'ICHIRO, 1886-1965, jap. prozaik, eseista; przedstawiciel kierunku estet., ulegał wpływom literatury eur.; powieści hist. i obyczajowe; Dwie opowieści o miłości okrutnej. Tanjug →Telegrafska agencija Nova Jugosłavija. Tank MAKSIM (właśc. Jauheni Skurko), ur. 1912, poeta białorus.; poezje patriot.rewol. i lir.-refleksyjne; tłumacz m.in. utworów Mickiewicza. tanka, jap. forma poet., nierymowany 31-sylabowiec; treść najczęściej liryczna. tankietka (czołg rozpoznawczy TK), w okresie między woj. mały czołg pol. konstrukcji, lekki (2,5 t). tankowanie, napełnianie zbiorników samolotu, samochodu, motorowca itp. paliwem oraz cieczami pomocniczymi, jak olej, woda pitna itp. tankowiec, żegl. →zbiornikowiec. Tankred, ?-1112, książę normański; wnuk Roberta Guiscarda; jeden z wodzów I krucjaty; od 1099 książę Galilei, 1111-12 Antiochii. Tannenberg (obecnie w. Stębark w pow. ostródzkim, woj. olsztyńskim), 1914 (26-30 VIII) klęska Rosjan (zmierzających do opanowania Prus Wsch.) w bitwie z Niemcami. Tanner VÄINÖ, 1881-1966, jeden z przywódców fiń. socjaldemokracji i ruchu związkowego; 1937-44 parokrotnie min. (1939-40 spraw zagr.); 1957-63 przewodn. socjaldemokratów. Tannhäuser [tanhoizər], XIII w., poeta niem.-austr.; minnesinger identyfikowany w balladach lud. z bohaterem legendy o miłości Wenery i rycerza; wątek ten podjęli m.in. L. Tieck i R. Wagner. Tannu-oła, góry w azjat. części ZSRR (Tuwińska ASRR), w pobliżu granicy z Mongolią; dł. ok. 300 km, wys. do 3061 m. Tansykbajew URAL, ur. 1904, malarz uzb.; działa w Taszkencie; gł. rodzime pejzaże, dekoracyjne malowidła ścienne. Tanta, m. w pn. Egipcie, w delcie Nilu; 230 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spoż., środków transportu; węzeł kolejowy. tantal Ta, pierwiastek chem. o liczbie atom. 73, z podgrupy wanadowców; szary, twardy, trudno topliwy metal, odporny chemicznie; wartościowość gł. +5; stosowany jako dodatek do stali, do wyrobu specjalnej aparatury i narzędzi, do lamp radiowych. Tantal, mit. gr. władca góry Sypilos (Azja Mn.), syn Zeusa; współbiesiadnik bogów; obrażeni przez niego bogowie skazali go na męki w Tartąrze. „Tantala męki", mit. gr. zanurzony po szyję w wodzie Tantal nie mógł ugasić pragnienia, głodny — nie mógł dosięgnąć zwisających owoców; chwiejący się głaz groził mu zmiażdżeniem. tantiema: 1) określony w procentach udział autora w dochodzie z wystawienia jego sztuki, wydania książki itp.; 2) udział członków zarządów, rad nadzorczych w zyskach przedsiębiorstw. tantryzm, kierunek w religiach ind. związany z praktykami magicznymi i kul-

tern bóstw w postaci żeńskiej; nazwa od tekstów, zw. tantrami. Tanzania (Zjednoczona Republika Tanzanii), państwo we wsch. Afryce; 940 tys. km2, 12,9 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. i gł. port Dar es-Śalaam; j.u. suahili i angielski. Powierzchnia wyżynna, pocięta rowami tektonicznymi; masywy wulkaniczne: Kilimandżaro, Meru; klimat gorący; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa agawy sizalskiej i goździkowca (1 miejsce w świecie), kawy, bawełny, prosa, sorga, kukurydzy; hodowla bydła, owiec, kóz; wydobycie diamentów, złota, miki. — Państwo powstałe IV 1964 z połączenia Tanganiki (niepodległej republiki od 1961) i Lud. Republiki Zanzibaru i Pemby (niepodległej od 1963) — jako Zjednoczona Republika Tanganiki i Zanzibaru (obecna nazwa od X 1964); czł. ONZ od 1964; republika, czł. bryt. Wspólnoty Narodów; 1965 tymczasowa konstytucja, 1967 deklaracja o socjalizacji (nacjonalizacja banków, częściowo przemysłu i in.). tanzymat, okres reform w Turcji 183970; próba zapobieżenia rozpadowi imperium przez przekształcenie go wg wzorów eur. w nowoczesne państwo; dążenie do zrównania praw i obowiązków obywateli, reform ekon.; osiągnięcia w dziedzinie oświaty i kultury. Tańdżawur (ang. Thanjavur), m. w Indii (Tamilnadu), w delcie Kaweri; 120 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; rzemiosło (tkaniny, dywany, biżuteria); zespół świątyń (XI w.), pałac (XVIIXVIII w.). Tańska KLEMENTYNA →-Hoffmanowa Klementyna, z Tańskich. Tański CZESŁAW, 1862-1942, malarz, wynalazca lotn.; budował modele latające; 1895 zbudował szybowiec „Lotnia"; malował gł. sceny batalistyczne, także rodzajowe. Tański KAZIMIERZ, 1774-1853, pułkownik; uczestnik wojny 1792, powstania 1794, walk Legionów Dąbrowskiego, kampanii napoleońskich; pamiętnikarz. Tański TADEUSZ, 1892-1941, inżynier mechanik, konstruktor samochodów i silników spalinowych; zginął w Oświęcimiu. tao, termin chiń. filozofii klas.; w taoizmie oznacza bezosobowy ład przyrody; w konfucjanizmie jest metodą, sposobem postępowania. tao-cia ['szkoła tao'], chin. termin określający taoizm jako kierunek chin. filozofii klasycznej. taoizm (tao-cia), jeden z gł. kierunków myśli chin.; t. filoz. powstał w VIIII w. p.n.e. (Lao-cy, Jang Czu, Lie-cy, Czuang-cy); głosił materialną jedność wszechświata regulowaną bezosobowym ładem przyrody (tao) oraz propagował zasadę niesprzeciwiania się (wu-wej) panującemu porządkowi; t. rel.-magiczny, który się rozwinął1 ok. II w. p.n.e., odrzucał ateistyczno-naturalistyczne koncepcje t. filozoficznego. Tao Jüan-ming, 365-427, chin. poeta i eseista; liryk; reprezentant taoizmu i konfucjanizmu; zniechęcony do spraw publ., opiewał życie na łonie natury. Taormina, słynne uzdrowisko i kąpielisko we Włoszech (Sycylia), nad M. Jońskim, u podnóży Etny; 8 tys. mieszk. (1962). Tapachula [-czula], m. w Meksyku (Chiapas); 42 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włók., drzewny. Tapajós [-żos], rz. w Brazylii, pr. dopływ Amazonki; dł. 1929 km (z Jurueną); żeglowna 280 km. tapas, w religiach ind. asceza, umartwianie się; jeden ze środków do osiągnięcia wyzwolenia, stanów ekstatycznych, nadprzyrodzonej mocy; praktykowana od czasów wedyjskich. tapazol, farm. →metizol.

taper, daw. pianista grający w kawiarniach, restauracjach, na zabawach tanecznych. tapeta, papierowe dekoracyjne obicia ścienne. tapicerstwo, rzemiosło zajmujące się wytwarzaniem miękkich części w konstrukcjach meblarskich. Tapiès [tapies] ANTONIO, ur. 1923, malarz hiszp.; współzałożyciel ugrupowania Dau al Set, czł. Gruppo Taül; przedstawiciel strukturalizmu; obrazy abstrakc. zbliżone do collage, o bogatej, zróżnicowanej fakturze. tapioka, kasza produkowana ze skrobi bulw korzeniowych manioku, w postaci drobnych, białawych granulek; także surogat z mączki ziemniaczanej. Tapiola, osiedle mieszkaniowe w Finlandii, w zespole miejskim Helsinek; 20 tys. mieszk. (1968); nowocz. miastoogród zbudowane wg projektu urbanist. A. Ervi (1953). tapirować, stroszyć włosy (czesząc je w kierunku do skóry) dla zrobienia podkładki pod wysoką fryzurę. tapiry (Tapiridae), rodzina ssaków nieparzystokopytnych; 4 gat.; nos i warga górna tworzą niewielką trąbę; kończyny przednie 4-, tylne 3-palczaste; roślinożerne; młode — w białe pasy i plamy; dżungle Ameryki Pd., Indochin i Sumatry; łowne. tapiseria, wielobarwna tkanina artyst. jednostronna; osnowa ukryta pod zbijanymi gęsto nićmi wątku, które przeplatają się z częścią nici osnowy tylko na przestrzeni określonej plamy barwnej; t. z przedstawieniami figuralnymi, krajobrazowymi i heraldycznymi były w Europie od średniowiecza cenną ozdobą reprezentacyjnych wnętrz; potocznie zw. arrasami, gobelinami, w staropol. inwentarzach — oponami, szpalerami. Tapolca [topolco], m. w zach. Węgrzech, w pobliżu Balatonu; 11 tys. mieszk. (1970); ośr. turystyczny. Tapolca [topolco], uzdrowisko ze źródłami miner, na Węgrzech; administracyjnie należy do Miszkolca. Tapti, rz. w pn.-zach. Indii; dł. 770 km; uchodzi do Zat. Kambajskiej (M. Arabskie); wykorzystywana do nawadniania. Tapuja-Że, grupa ludów indiańskich Ameryki Pd.; w przeszłości nad rzekami Xingu, Paragwaj, Urugwaj; wyparci przez ludy mówiące językami tupi-guarani na Wyż. Brazylijską; przetrwali Że i Botokudzi. Taquari [takuari], rz. w Brazylii, 1. dopływ Paragwaju; dł. 560 km. tar (Hemitragus jemlahicus), himalajski pustorożec; wys. w kłębie do 1 m; pokrojem zbliżony do kóz; rogi małe, sierpowate; grzywa długa na całej szyi; łowny. tara, masa opakowania towaru. Tara, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Irtyszu; dł. 776 km. Tara, w buddyzmie mahajany (tantrajanie) bogini, towarzyszka bodhisattwy Awalokiteśwary. taraban, instrument muz., bęben podłużny; membrany napinane za pomocą systemu sznurów. Tarabulus (dawniej Trypolis), m. w pn. Libanie, ośrodek adm. prow. Liban Pn., nad M. Śródziemnym; 180 tys. mieszk. (1968); port naft. połączony rurociągiem z polami naft. w Iraku; rafineria ropy naft., przemysł spoż., włókienniczy. taradajka, mały pojazd zaprzęgowy 4-kołowy, bez resorów, odkryty, używany w Polsce w XVIII w. Tarakan, wyspa indonez. u pn.-wsch. wybrzeży Borneo; ok. 100 km2, ok. 15 tys. mieszk. (1965); wydobycie i rafinacja ropy naftowej. Taraki Nur Muhammad, ur. 1916, afgański pisarz, tłumacz i działacz oświat.; powieści i nowele o tematyce społ., życiu wsi, eseje; tworzy w języku pasztu.

tarka koniczynowa 1171 taran (baran), machina oblężnicza do burzenia murów; powszechnie używana w starożytności i średniowieczu. Taranaki, port m. New Plymouth (Nowa Zelandia). Taranczewski WACŁAW, ur. 1903, malarz, grafik; czł. Pryzmatu; współtwórca PWSSP w Poznaniu; prof. ASP w Krakowie; kolorystyczne, dekoracyjne martwe natury, kompozycje figuralne (Koncert w atelier), pejzaże; malowidła ścienne. taran hydrauliczny, urządzenie do podnoszenia na większą wysokość części cieczy dopływającej z małej wysokości, wyzyskujące zjawisko uderzenia hydraulicznego zachodzące przy nagłym zahamowaniu przepływu. Taranis, mit. celt. jedno z gł. bóstw Galów; bóg deszczu i piorunu; przedstawiany z tarczą słoneczną. taranowanie, uderzanie dziobem (dawniej zaopatrzonym w specjalny taran lub ostrogę), jednego okrętu w burtę drugiego w celu jego zatopienia lub uszkodzenia. taranowy dziób, żegl. dziób z rozdwojeni ostrogi wysuniętej silnie do przodu w części podwodnej. tarantas, pojazd konny 4-kołowy, -o osiach połączonych sprężystymi listwami, na których umieszczano nadwozie; w Polsce używany w XIX i XX w. tarantela, wł. taniec lud., b. szybki, w metrum 6/8; także w formie stylizowanej; nazwa od wł. miasta Taranto (Tarent). tarantula (Trochosa apuliae), pd.eur. pająk, dł. do 3 cm; ukąszenia t. są dla człowieka bolesne, lecz nie zagrażają życiu. tarapaty, niemiłe przygody, trudne lub przykre sytuacje; kłopoty. Tarapur, miejscowość w Indii (Maharasztra); ok. 6 tys. mieszk.; elektrownia jądrowa (380 MW). taras, arch. odkryta, płaska część budynku, otoczona balustradą, umieszczona na parterze (połączona także, stopniami z ogrodem), piętrze lub płaskim dachu. taras (terasa), geol. płaski stopień w dolinie rzecznej lub nad brzegiem morza; powstaje wskutek erozyjno-akumulacyjnej działalności rzeki lub morza. Tarascon-sur-Rhône [-ską sür ro:n], m. w pd. Francji, nad Rodanem; 11 tys. mieszk. (1968); ośr. handlowy. Taras Fedorowicz, XVII w., przywódca powstania kozacko-chłopskiego 1630 przeciw Rzeczypospolitej; stoczył nie rozstrzygniętą bitwę z wojskami pol. pod Perejasławiem. Tarasiewicz MICHAŁ, 1871-1923, aktor; związany gł. z Warszawą i Krakowem; role romant. (Kordian, Fantazy J. Słowackiego) i w tragediach S. Wyspiańskiego. Tarasin JAN, ur. 1926, malarz, grafik; od realizmu przeszedł do sztuki bezprzedmiotowej . Taraskowie, Indianie meksyk., gł. w stanie Michoacán; ok. 60 tys.; uprawa ziemi, rybołówstwo; wysoki poziom rzemiosł; język z rodziny aztek-tano. tarasować: 1) stać, znajdować sięv na drodze uniemożliwiając swobodne przejście; 2) zamykać drzwi na rygle, zasuwy itp.; zastawiać je czymś, barykadować. tarasowanie stoków, zabieg agrotechn. zaliczany do melioracji; wytworzenie pól — tarasów na stromych, erodowanych zboczach, np. przez wielokrotną orkę w poprzek stoku. tarasowy ogród, typ wielopoziomowej kompozycji ogrodowej powstałej dzięki zastosowaniu tarasów; znany w starożytności i w krajach muzułm.; popularny w okresie renesansu i baroku. taraśnica, działo o średniej długości lufy; używane w śroük. Europie w XV i na pocz. XVI w.; donośność do 300 m. Tarawa, stol. i gł. port kolonii bryt. Wyspy Gilberta i Ellice, w atolu T.; 8.9 tys. mieszk. (1967).

Tarawera [ta:ra:uejra:]} wulkan we wsch. części W. Północnej (Nowa Zelandia), na wsch. od jez. Taupo; 1288 m; „święta góra" Maorysów. Tarbagataj, pasmo górskie na granicy ZSRR (Kazach.SRR) i Chin; dl. ok. 300 km, wys. do 2991 m. Tarbela, hydrowęzeł w pn. części Pakistanu Zach., na rz. Indus; w budowie (1971).

Tarbes [tarb], m. we Francji, na przedgórzu Pirenejów, nad rz. Adour, ośr. adm. dep. Hautes-Pyrénées; 5'5 tys. mieszk. (1968); przemysł lotn., taboru kol., metal.; muzeum; romańska katedra (XIIIXV, XVIII w.), średniow. kościoły. Tarchomin, dzielnica Warszawy; Tarchomińskie Zakłady Farm. „Polfa". Tarchomińskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa", w Warszawie, największa w Polsce fabryka farm., jedna z najstarszych fabryk chem. na ziemiach pol.; powstała z zał. 1823 fabryki Octu i Płodów Chemicznych; produkuje antybiotyki, organopreparaty; witaminy i inne leki. tarcica, materiał drzewny otrzymany przez piłowanie (przecieranie) kłód; t. obrzynana jest ograniczona ze wszystkich stron powierzchniami płaskimi, t. nie obrzynana ma dwa boki obłe (nie obrabiane) , tarcie, siła przeciwdziałająca względnemu ruchowi stykających się ciał; wartość zależna m.in. od stanu trących się powierzchni i rodzaju t. (statyczne, kinetyczne, ślizgowe, toczne); zależnie od potrzeb zwiększane lub zmniejszane (smarowanie, łożyskowanie). tarcie wewnętrzne, fiz. →lepkość. tarcza, geol. część platformy, z której w wyniku denudacji usunięta została pokrywa osadowa (np. Fennoskandia). tarcza, wojsk.: 1) broń ochronna z metalu lub drewna pokrytego skórą; używana przez piechotę i kawalerię od starożytności do XVII w.; 2) płyta stal. przy dziale, karabinie maszynowym chroniąca obsługę. Tarcza (Scutum), gwiazdozbiór nieba pd., do 1928 nosił nazwę T. Sobieskiego (Scutum Sobiesci), wprowadzoną przez J. Heweliusza 1683 dla upamiętnienia bitwy pod Wiedniem. Tarcza Bałtycka →Fennoskandia. tarcza herbowa, zasadnicza część herbu pokryta barwą i wizerunkiem godła. tarcza łucznicza, tarcza umocowana na słomiance i zawieszona na stojaku; średn. 80 cm (przy strzelaniu do 50 m) i 122 cm (na dłuższy dystans, do 90 m). tarcza spawacza, ręczna osłona zabezpieczająca spawacza przed promieniowaniem i odpryskami metalu podczas spawania. tarcza strzelecka, biała tarcza z wykresem 10 kół koncentrycznie zmniejszających się jednostajnie ku środkowi, służąca jako cel do strzelania w zawodach strzeleckich. tarcza sygnalizacyjna, urządzenie używane w sygnalizacji kolejowej. tarcznice, zool. →splewki. tarczniki (tarcznikowate, Diaspididae), rodzina czerwców; samice bezskrzydłe w kształcie tarczek; liczne gatunki są' szkodnikami upraw, np. t. niszczyciel. tarcznik niszczyciel, Quadraspidiotus perniciosus), czerwiec z rodziny tarczników, zawleczony z Ameryki do Europy; najgroźniejszy w skali świat, szkodnik sadów. tarczogłów (Cephalodiscus), przedstawiciel pióroskrzelców, do 16 mm dł.; po dnie mor. pełza za pomocą tarczy głowowej; kolonijny. tarczownica, bot. →złotorost. tarczowy gruczoł →tarczyca. tarczowy hamulec, hamulec cierny, w którym dociskane do siebie elementy — ruchomy (obracający się) i nieruchomy — mają postać tarcz (płaskich lub stożkowych).

tarczówka →pilarka tarczowa. tarczówki (tarczykowate, pluskwiowate, Pentatomidae), rodzina pluskwiaków równoskrzydłych; ok. 6 tys. gat.; liczne drapieżne tępią szkodniki leśne, np. zbrojec. tarczyca (gruczoł tarczowy), gruczoł dokrewny kręgowców wydzielający hormony tyroksynę i trójjodotyroninę, które grają ważną rolę w regulowaniu przemiany materii; u człowieka leży w przedniej dolnej części szyi, złożona z 2 płatów. tarczyk buraczany (Cassida nebulosa), chrząszcz z rodziny stonkowatych, dł. do 1 cm; szkodnik buraków; pokrewny C. viridis niszczy liście mięty. Tarczyn, osiedle w pow. grójeckim, woj. warsz.; 2,1 tys. mieszk. (1968); przetwórnia owocowo-warzywna, fabryka wag; w XIV w .-1869 miasto. Tarde [tard] GABRIEL DE, 1843-1904, fr. filozof i socjolog, gł. przedstawiciel psychologizmu w socjologii, twórca teorii tłumu; Opinia i tłum. tardenoaska kultura, archeol. mezolityczna kultura, znana z zach. i środk. Europy; inyślistwo, rybołówstwo; wyroby krzemienne (mikrolity); nazwa od stanowiska La Fère-en-Tardenois (Francja). Tardieu [tardjö] AMBROISE AUGUSTĘ, 1818-79, fr. lekarz sądowy; opisał szereg objawów, m.in. plamy widoczne pod opłucną w następstwie uduszenia (tzw. plamy T.). tardyl, środek leczn. zawierający glimid, amobarbital i prometazynę, stosowany w bezsenności. Taree [təri:], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), na pn. od Newcastle; 11 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Tarencka Zatoka, zat. M. Jońskiego, u wybrzeża Włoch, między Płw. Salentyńskim a Kalabryjskim; głęb. do 2657 m. Tarent (Taranto), m. i port we Włoszech (Apulia), nad Zat. Tarencka, ośrodek adm. prow. T.; 217 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., stoczn., hutnictwo żel.; ruiny staroż. obwarowań, świątyń i budowli publ., nekropola, muzeum; katedra (XII, XVIII w.), zamek (XV-XVI w.). 1940 (11 XI) atak lotnictwa bryt. na gł. siły wł. floty woj. w bazie T.; uszkodzono 7 okrętów; pierwszy w historii mor. sztuki woj. skuteczny atak lotnictwa mor. na okręty w bazie. Tarfaja (dawniej Villa Bens), m. w pd. Maroku, nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. prow. T.; 1,5 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo. targ (jarmark), miejsce i forma wymiany towarowej, odbywającej się okresowo, np. w określone dni tygodnia. targowica, miejsce, plac, gdzie odbywają się targi (zwł. targi bydła); targowisko. targowicka konfederacja, spisek magnatów w celu obalenia Konstytucji 3 maja; zawiązany fikcyjnie 14 V 1792 w Targowicy (Ukraina), faktycznie 27 IV 1792 w Petersburgu, pod patronatem Katarzyny II; k.t. była pretekstem do interwencji ros. w. Polsce (wojna pol.-ros. 1792), przyczyniła się do skasowania reform Sejmu Czteroletniego i przeprowadzenia II rozbioru Polski. Targówek, dzielnica mieszkaniowoprzem. w Warszawie; Warszawskie Zakłady Telewizyjne, zakłady tłuszczowe. Tarija [-cha], m. w pd. Boliwii, ośrodek adm. dep. T.; 21 tys. mieszk. (1962); uniwersytet. Tarik, ?-720, wódz arab. (pochodzenia berberyjskiego) podczas podboju Hiszpanii; od jego nazwiska nazwa Skały Gibraltarskiej (arab. Dżebel at-Tarik 'góra T.'). tarka (radula), zool. na języku mięczaków płytka rogowa z drobnymi ząbkami, służąca do zeskrobywania, rwania i rozcierania pokarmu. tarka koniczynowa, roln. →bukownik.

1172 Tarkington Tarkington [ta:rkyŋtən] NEWTON BOOTH, 1869-1946, pisarz amer.; opowiadania, dramaty i powieści o zabarwieniu satyr. (Gentleman z Indiany), powieści dla młodzieży. Tarkowski ANDRIEJ A., ur. 1932, ros. reżyser film.; dramaty psychol. i moralne (Dziecko wojny), filmy historyczne. Tarkwa, m. w pd.-zach. Ghanie; 14 tys. mieszk. (1960); ważny ośr. wydobycia złota i diamentów; przemysł szklarski, rafinacja złota. Tarkwiniusz Pyszny, VI lub V w. p.n.e., wg tradycji siódmy i ostatni król rzym., pochodzenia etruskiego; despota; wypędzony z Rzymu (510? p.n.e.). Tarkwiniusz Stary, VII lub VI w. p.n.e., wg tradycji piąty król rzym., pochodzenia etruskiego; przypisuje mu się rozpoczęcie budowy świątyni kapitolińskiej, cyrku i kanału odwadniającego (Cloaca Maxima). Tarlac [-lak], m. w Filipinach, w środk. części Luzonu; 121 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; komunik. węzeł. tarlak, ryba z dojrzałymi jajami (ikrzyca) łub nasieniem (mleczak). tarlatan, sztywna tkanina bawełn. lub z włókien sztucznych (czasem z nitkami metal.), bielona, barwioną lub drukowana; używana m.in. na kostiumy teatralne. Tarle JEWGIENIJ W., 1875-1955, historyk ros.; prof, uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; badacz historii Francji i Europy, okresu rewolucji fr. i Napoleona; m.in. Napoleon, Talleyrand. tarlisko, naturalne miejsce rozrodu ryb; w gospodarce stawowej i ośrodku zarybieniowym2 — staw tarliskowy o pow. 100-500 m , głęb. do 0,5 m, ze stałym przepływem wody i dnem porośniętym miękką roślinnością. tarło, akt składania jaj (ikry) w okresie godowym przez samice ryb i zapłodnienia ich spermą (mleczkiem)- samców; wiele gat. dla odbycia t. podejmuje wędrówki. Tarło ADAM, 1713-44, wojewoda lubelski od 1736; marszałek konfederacji dzikowskiej 1734; przeciwnik Familii. Tarło JAN, 1684-1750, wojewoda lubelski od 1719, sandomierski od 1736; stronnik Stanisława Leszczyńskiego. Tarłów, w. w pow. lipskim, woj. kieleckim; wczesnobarok. kościół (XVII w.) z dekoracją stiukową. Tarn, rz. we Francji, pr. dopływ Garonny; dł. 375 km; żeglowna w dolnym biegu. Tarnawski WŁADYSŁAW, 1885-1951, historyk literatury ang.; tłumacz; prof. uniw. we Lwowie i Krakowie; prace monograficzne, Historia literatury angielskiej, przekład wszystkich dzieł Szekspira. Tarnica, najwyższy szczyt w Bieszczadach Zach., na pd-wsch. od Ustrzyk Górnych; 1346 m. tarnik, narzędzie ze stali podobne do pilnika (z nacięciami punktowymi) do zgrubnej obróbki miękkich materiałów (np. drewna). tarnina (śliwa tarnina, Prunus spinosa), ciernisty krzew; owoce — cierpkie, granatowe pestkowce, używane na nalewki; w Polsce pospolita na całym niżu; odmiana pełnokwiatowa — ozdobna. Tarnobrzeg, m. pow. W woj. rzeszowskim, nad Wisłą; 18,9 tys. mieszk. (1970); ośr. gosp. Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego; przemysł maszyn., spoż., włók.; prawa miejskie 1593. — W 1918-19 ośrodek tzw. Republiki Tarnobrzeskiej; aktywny ruch chłopski. Tarnobrzeski Okręg Siarkowy, region bogatych złóż siarki w pn. części woj. rzeszowskiego i pd.-wsch. części woj. kieleckiego; 2 kopalnie odkrywkowe rud siarki, 5 kopalń otworowych, wielki zakład przetwórczy siarki w Machowie; gł. m. Tarnobrzeg. tarnogrodzka konfederacja, 1715, zawiązana w Tarnogrodzie (woj. lubelskie)

przez szlachtę przeciwną gwałtom saskim i polityce Augusta II; spór rozwiązano za pośrednictwem cara Piotra I w układzie warszawskim 1716. Tarnogród, w. w pow. biłgorajskim, woj. lubelskim; barok, kościoły: drewn., św. Rocha (XVII w.) i parafialny (XVIII w.) z cennymi obrazami ołtarzowymi, svnagoga (XVII, XIX w.); 1567-1867 miasto. Tarnopol, m. obw. w Ukr.SRR, nad Seretem; 85 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., maszyn., mat. bud.; węzeł kol.; muzeum; cerkwie (XVI w.), kościół Dominikanów (XVIII w.). Tarnowscy, bracia: AlEKSANDER (182282) i ANTONI (1822-87), tancerze; soliści baletu WTR; występy w repertuarze kiasycznym. Tarnowski JAN, 1488-1561, hetman w. kor, i wojewoda ruski od 1527, pisarz i teoretyk wojsk.; 1531 odniósł zwycięstwo nad armią mold. pod Qbertynem; odzyskał Pokucie; Consilium rationis bellicae. herb Leliwa Tarnowski JAN FELIXS (zw/Ämorem), 1777-1842, senator kasztelan i czł. Rady Stanu Królestwa PoL; ezl Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie; zgromadził zbiory biblioteczne w Dzikowie. Tarnowski MARCIN, 1772-1868, uczestnik kampanii napoleońskich, jeden z działaczy Nar. Tow. Patriotycznego. Tarnowski STANISŁAW, hrabia, 18371917, krytyk i historyk literatury; prof. Uniw. Jag., prezes AU; czołowy konserwatysta krak., współautor Teki Stańczyka; Historia literatury polskiej. Tarnowski WŁADYSŁAW (pseud. Ernest Buława), 1836(1844?)-78, poeta i pianista; uczeń i przyjaciel F. Liszta; piosenka Jak to na wojence ładnie; poezje, dramaty. Tarnowskie Góry, m. pow. w woj. katowickim; 34,3 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu maszyn., chem.; węzeł kol.; muzeum; kamienice z XVI-XIX w. — Prawa miejskie 1526; od XVI w. ośr. górnictwa rud ołowianosrebrnych; powtórny rozwój górnictwa (węglowego) od końca XVIII w.; 1803 — pierwsza na Śląsku szkoła górn.; mieszkańcy T,G. manifestowali swą polskość 1848, podczas powstań śląskich i plebiscytu; 1939 bohaterska obrona miasta, udział byłych powstańców śląskich; w okresie okupacji hitlerowskiej 2 obozy jenieckie. Tarnów, m. pow. w woj. krak., nad Białą; 85,7 tys. mieszk. (1970); ośr. przem,; wielkie zakłady azotowe, wytwórnia silników elektr., przemysł maszyn., spoż., drzewny; węzeł kol.; Instytut Nawozów Sztucznych; teatr; 2 muzea; późnogot. katedra (XV w.), got.-renes. ratusz (XVXVI w.); kamienice z XVI-XIX w. — Miasto prywatne zał. ok. 1330; w XIV-XVI w. znaczny ośr. handl.; w 1 poł. XIX w. ognisko ruchów narodowowyzwoleńczych i społ. w Galicji; w XIX/XIX w. rozwój przemysłu; wystąpienia i strajki robotn. (m.in. 1923); w czasie okupacji hitlerowskiej wskutek terroru zginęło ponad 20 tys. mieszkańców T. i okolic, Tarnów Opolski, w. w pow. i woj. opolskim; zakłady wapiennicze. tarń dwudzielna, wada rozwojowa kręgosłupa, niezamknięcie się kostnego kanału kręgowego, wskutek niepełnego ukształtowania łuków kręgowych; w następstwie może powstać przepuklina oponowa. „taro", jadalne bulwy kolokazji; po ugotowaniu są pożywieniem skrobiowym wielu ludów strefy tropikalnej. tarok, gra w karty talią 78-kartową; 22 karty (figury o specyficznych nazwach) stanowią tzw. wielkie arkana, z pozostałych 56 (małe arkana) tylko 4 (zw. kawalerami) różnią się od kart pełnej 52kartowej talii. tarowanie, obciążanie szalek wagi (ewent. pojemnikiem na ważone ciało) lub jej regulacja, doprowadzająca ją przed ważeniem do stanu równowagi.

tarpan (Equus caballus gmelini), wymarły dziki koń; wys. w kłębie do 130 cm, myszaty; do ok. 1880 żył na stepach pd.wsch. Europy; jeden z przodków konia domowego; ze skrzyżowania z nim — konik polski typu t. leśnego. Tarpejska Skała, pd.-zach., skaliste zbocze Kapitolu (Rzym), z którego strącano zdrajców i zbrodniarzy. tarpolina, tkanina jutowa używana m.in. na worki. tarpon (Tarpon atlanticus), ryba z rzędu śledziokształtnych, do 2 m dł.; O. Atlantycki, u tropik, wybrzeży amer.; ceniony. Tarquinia [-kuinja], m. we Włoszech (Lacjum), w pobliżu M. Tyrreńskiego; 12 tys. mieszk. (1961); saliny mor.; ośr. turyst; w pobliżu miasta olbrzymia nekropola: groby komorowe z malowidłami ściennymi (IV-I w. p.n.e.). — W starożytności miasto etruskie, polit. i rel. ośrodek związku 12 miast etruskich. Tarragona, m. i port w Hiszpanii (Katalonia), nad M. Śródziemnym, ośrodek admf prow. T.; 64 tys. mieszk. (1966); przeńłysł włók., spoż., chem., ośr. turyst.; zabytki rzym.; wczesnogot. katedra, kościół (XIII-XVIII w.); pałac biskupi (pocz. XIX w.). Tarrasa, m. w Hiszpanii (Katalonia); 128 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., maszyn., elektrotechn., chem.; przedromańskie budowle (XI w.): baptysterium i kościoły S. Fedro i S. Maria (obecnie muzeum). tarsjusze, zool. →wyraki. Tarski ALFRED, ur. 1901, logik, filozof i matematyk; prof. uniw. w Warszawie i od 1942 w Berkeley; przyczynił się do rozwoju współcz. logiki mat. i semantyki log.; sformułował ścisłe definicje wielu pojęć log. oraz logicznie poprawną, klas. definicję prawdy. Tarsus, m. w pd. Turcji; 58 tys. mieszk. (1965); przemysł bawełn., fabryka barwników. Tartaglia [-talja] NICCOLO, 1506-57, matematyk wł.; współtwórca metody rozwiązywania równań algebraicznych stopnia trzeciego. tartak, zakład przemysłu drzewnego, w którym piłuje się. kłody na tarcicę; oddziały t. m.in: kłodowisko, hala traków, deskowisko. Tartakower KSAWERY, 1887-1956, szachista; reprezentant Polski na olimpiadach szachowych 1930-39; mistrz Polski 1935, 1937. tartan, tworzywo sztuczne — piankowa masa poliuretanowa stosowana do wykładania gł. bieżni stadionów sport.; odznacza się stałością własności w temp. od —20 do +50°, dużą sprężystością, trwałością, odpornością na wodę. tartana, statek żaglowy, jednomasztowy, używany od XV w. na M. Śródziemnym. Tartar, system budowli wodnych w pn. Iraku, na Tygrysie, w pobliżu Samarry; zapora wodna oraz zbiornik retencyjny. Tartar, mit. gr. miejsce najcięższych kar w Hadesie. Tartini GIUSEPPE, 1692-1770, wł. skrzypek, kompozytor i pedagog; koncerty, sonaty skrzypcowe. tarlinka (tartynka), cienki kawałek bułki lub chleba, posmarowany masłem, z dodatkiem wędliny, sera itp.; kanapka. Tartu (dawniej Dorpat), m. w Est.SRR, nad rz. Ema; 87 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przem.; uniw.; muzea; ruiny katedry (XIII-XV w.) i kościoła św. Jana (XVI w.); ratusz (XVIII w.). Tartus, m. w zach. Syrii, ośrodek adm. prow. T., port nad M. Śródziemnym; 25 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Tarac [-uk] Luis, ur. 1905, filipiński działacz robotn.; 1942 współtwórca partyzantki antyjap. Hukbalahap. Taryba, litew. rada nar. 1917-20, reprezentująca stronnictwa burż.; 16 II 1918

Tatarska ASRR 1173 proklamowała niepodległość Litwy, faktycznie uzależnionej od Niemiec. taryda, mały śródziemnomorski statek żaglowy, 1-masztowy, o płaskim dnie, budowany gł. w Wenecji w XIII w. taryfa, urzędowo ustalone i ogłoszone zestawienie stawek opłat lub cen za usługi; t. ulgowa, potocznie stosowanie łagodniejszych kryteriów taryfikator, zbiór norm, czynności zaw., wymaganych kwalifikacji, zaszeregowań pracowników, stawek płac oraz kategorii zaszeregowania robót przy ustalaniu norm pracy. taryfowa tabela, zbiór współczynników kwalifikacyjnych wskazujących, ile razy stawki pracy godzinowej kolejnych wyższych grup mają przewyższać stawkę grupy najniższej. taryfowy system płac, system płac oparty na taryfikatorze kwalifikacyjnym, tabeli taryfowej, stawce podstawowej i siatce płac. Tarym, rz. w Chinach, w Kotlinie Kaszgarskiej; dł. (od źródeł Jarkend-darii) ok. 2000 km, dorzecze ok. 1 mln. km2; ginie w piaskach Takla Makan; wykorzystywana do nawadniania. Tarymska Kotlina →Kaszgarska Kotlina. Tarzi Mahmud, 1867-1935, afgański pisarz i działacz oświat.; zapoczątkował reformę poezji i literatury, wysuwając na pierwszy plan problematykę nar. i polit.; poezje, prace z teorii literatury, wierszowana geografia Afganistanu. Tasiejewa, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Angary; 2dł. (z Czuną) 1319 km, dorzecze 128 tys. km . tasiemce (Cestoidea), gromada płazińców; ponad 1500 gat., pasożytujących w przewodzie pokarmowym kręgowców, larwy w różnych narządach; obojnaki; układu pokarmowego brak; ciało (strobila) do 20 m dł., z reguły złożone z członów (proglotydów); na przednim końcu skoleks (główka); rozwój z 1 hib 2 żywicielami pośrednimi. tasiemczyce (cestodozy), choroby pasożytnicze człowieka i zwierząt, wywołane przez bytujące w przewodzie pokarmowym dojrzałe postacie tasiemców, a w różnych narządach — ich larwy. tasiemiec bąblowcowy (Echinococcus granulosus), 3-członowy tasiemiec do 5 mm dł., pasożytujący w jelicie psa, wilka i in.; larwa (bąblowiec) — w różnych narządach, gł. w wątrobie człowieka, bydła, świń. tasiemiec karłowaty (Hymenolepis nana), tasiemiec do 4,5 cm dł., pasożytujący (często setki osobników) w jelicie cienkim człowieka i gryzoni; rozwój bez żywiciela pośredniego lub są nimi niektóre owady (np. pchły); zarażenie doustne jajami t.k. tasiemiec nieuzbrojony (Taeniarhynchus saginatus), tasiemiec do 10 m dł., pasożytujący w jelicie cienkim człowieka; larwy (wągry) pasożytują W bydle domowym, żywicielu pośrednim; zarażenie przez spożycie mięsa z wągrami. tasiemiec psi (Dipylidium caninum), tasiemiec do 40 cm dł., pasożytujący często w jelicie -cienkim psów, kotów i in.; zarażenie przez zjadanie pcheł i wszołów, w których pasożytują larwy. tasiemiec uzbrojony (soliter, Taenia solium), tasiemiec do 8 m di., pasożytujący w jelicie cienkim człowieka; larwy (wągry) pasożytują w trzodzie chlewnej, żywicielu pośrednim (może być nim też człowiek); zarażenie przez spożycie mięsa z wągrami. tasiemnica morska (zostera morska, trawa morska, Zostera marina), bylina podwodna o wstęgowatych liściach; pas przybrzeżny mórz strefy umiarkowanej (także wzdłuż Bałtyku); surowiec tapicerski i pakunkowy. tasik jabłoniowy, zool. →namiotnik jabłoniowy. Tasman ABEL JANSZOON, 1603-59, żeglarz hol.; w wyprawie 1642 odkrył wyspę

nazwaną później Tasmanią, część archip. Tonga i Fidżi; zbadał część wybrzeży Nowej Zelandii. Tasmana Lodowiec, największy lodowiec w Alpach Pd. (Nowa Zelandia); pow. 156 km2, dł. 29 km. Tasmana Morze, część O. Spokojnego, między Australią i Tasmanią a Nową Zelandią i Nową Kaledonią; głęb. do 5943 m, zasolenie 35-35,5‰; gł. port Sydney. Tasmania, wyspa przy pd.-wsch. wybrzeżu Australii; 63 tys. km2; górzysta; gęsta sieć rzek; liczne jeziora; klimat ciepły mor.; lasy (ok. 50% pow.). Tasmania, stan Związku Austral.; obejmuje wyspę T. oraz mniejsze wyspy przybrzeżne; 68,3 tys. km2, 382 tys. mieszk. (1968); gł. m.: Hobart (stol.), Launceston; wydobycie rud wolframu, cyny, cynku, miedzi; przemysł drzewny, papiern., wełn., spoż., hutnictwo metali nieżel.; uprawa ziemniaków, drzew owocowych, chmielu; turystyka. Tasmańczycy, pierwotna ludność Tasmanii, całkowicie wymarła po skolonizowaniu wyspy przez Europejczyków; 1876 zmarł ostatni T. tasmańskie języki, wymarłe języki ludności wyspy Tasmanii, stanowiące odrębną rodzinę językową. TASS →Tielegrafnoje agientstwo Sowietskogo Sojuza. Tassili, nazwa dwóch pustynnych wyżyn w zach. Saharze (Algierią): T.-n-Adżdżer i T.-ua-n-Ahaggar, rozdzielonych masywem Ahaggar. Tassilo III, ?-po 794, ostatni książę plemienny Bawarów 748-788; próbował uwolnić się spod zależności Franków; 788 zdetronizowany przez Karola W. i zamknięty z synami w klasztorze. Tasso TORQUATO, 1544-95, wł. poeta późnego renesansu; gł. dzieło — poemat epicki Jerozolima wyzwolona; dramat pasterski Áminta, tragedia Torrismondo, poematy rel., dialogi filoz., lit., traktaty o poezji. Tassoni ALESSANDRO, 1565-1635, poeta wł.; wiersze, rozważania, poematy (Wiadro porwane), nacechowane erudycją. taster, druk. aparat stanowiący część składową monotypu, służący do odpowiedniego dziurkowania taśmy papierowej sterującej odlewarką monotypu. tasza (zając morski, Cyclopterus lumpus), ryba z rzędu okoniokształtnych, do 60 cm dł.; płycizny pn. części O. Atlantyckiego. Taszauz, m. w pn. części Turkm.SRR; 64 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., mat. bud., wyrób dywanów. Taszilungpo, słynny klasztor w Tybecie (pod m. Szigace) z XV w., siedziba panczenlamy. Taszkent, stol. Uzb.SRR, największe miasto i ośrodek przem. Azji Srodk.; 1,4 mln mieszk. (1970); przemysł maszyn., włók., spoż., mat. bud., skórz.-obuwn.; węzeł komunik.; uniw., Akad. Nauk Uzb.SRR; 1966 silnie zniszczony w wyniku trzęsienia ziemi; w pobliżu duża elektrownia cieplna. Tasz Kumyr, m. w Kirgis.SRR (obw. oski), nad rz. Naryn; 20 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego. taszniki (Capsidae), rodzina pluskwiaków różnoskrzydłych; ok. 5 tys. gat.; niektóre podobne do mrówek; gł. roślinożerne, także szkodniki, np. ozdobnik lucernowiec. tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris), kosmopolityczna roślina zielna z rodziny krzyżowych; chwast polny i roślina ruderalna; lek ludowy. Taszycki GABRIEL, 1755-1809, prawnik, publicysta, jakobin pol.; uczestnik powstania 1794, czł. Sądu Kryminalnego Wojsk.; po klęsce powstania na emigracji. Taszycki MIKOŁAJ, ?-1545, prawnik; jeden z przywódców ruchu egzekucyjnego; 1531-32 czł. komisji kodyfikacyjnej prawa pol. (Correctura iurium).

Taszycki WITOLD, ur. 1898, językoznawca; prof. uniw. w Wilnie, Lwowie, Toruniu, Krakowie, czł. PAN; liczne prace z dialektologii hist., onomastyki pol. i słow., o pochodzeniu pol. języka lit.; Rozprawy i studia polonistyczne. taszyzm, odmiana malarstwa niegeom. reprezentująca nurt abstrakc. ekspresjonizmu; polega na tworzeniu spontanicznych kompozycji wyrażonych swobodną grą plam barwnych, uzyskanych gł. przez rozlewanie i rozpryskiwanie farb na podłoże; w procesie twórczym dużą rolę odgrywa element przypadku. taśma (enteromorfa, Enteromorpha), rurkowaty glon (zielenica) dł. do 1 m, gł. morski; spożywany w Japonii i na W. Hawajskich, także nawóz azotowy. taśmiak (Lumpenus larnpretaeformis), ryba mor. do 35 cm dł.; dno i wybrzeża pn. Atlantyku i przyległych mórz; pokarm dorszy i płastug. taśmociąg, długi przenośnik taśmowy lub zespół takich przenośników współpracujących ze sobą; stosowany np. w kopalniach; długość do kilku kilometrów. taśmowy przenośnik (transporter, konwejer), przenośnik cięgnowy przenoszący materiał na powierzchni taśmy o zamkniętym obwodzie, która przewija się przez 2 bębny — napędowy i napinający; taśmę podtrzymują obrotowe wałki zw. krążnikami; stały lub przejezdny. taśmówka →pilarka taśmowa. Tata [toto], m. w pn.-zach. Węgrzech; 20,5 tys. mieszk. (1970); przemysł skórz.obuwniczy. Tatabánya [totoba:ńo], m. w pn.-zach. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Komárom; 64 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla brun.; przemysł chem., metal., cementowy, hutnictwo aluminium. Tatar STANISŁAW, ur. 1896-1980, generał od 1918 w WP; 1940-44 w ZWZ i AK; od 1944 w W. Brytanii (zastępca szefa Sztabu Nacz. Wodza Pol. Sił Zbrojnych), 1949 powrócił do kraju. tatarakowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z korzeni tataraku zwyczajnego. tatarak zwyczajny (Acorus calamus), bylina z rodziny obrazkowatych; w Polsce dość pospolity przy brzegach wód stojących; aromatyczne kłącze używane w przemyśle spoż., perfumeryjnym i lecznictwie. Tatarescu [-esku] GHEORGHE, 1886-1957, rum. polityk; działacz Nar. Partii Liberalnej; wielokrotny min. spraw zagr.; 1934-37 i 1939-40 premier; 1945-47 wicepremier i min. spraw zagranicznych. tatarka (Fagopyrum tataricum), jednoroczna roślina pastewna, spokrewniona z gryką zwyczajną, której często towarzyszy jako chwast. Tatarka DOMINIK, ur. 1913, pisarz słowac; ewolucja od surrealizmu (Panna zázracnica) do realizmu (Farská republika); problemy ideologicznej akceptacji nowej rzeczywistości. Tatarkiewicz JAKUB, 1798-1854, rzeźbiarz; uczeń B. Thorvaldsena; klasycyst.romant. posągi (J. Kochanowskiego w Wilanowie), popiersia i kompozycje figuralne. Tatarkiewicz JAN KAZIMIERZ, 1843-91, aktor, reżyser WTR; role amantów komediowych (gł. fredrowskich) i dram. (Armand — Dama Kameliowa A. Dumasa-syna). Tatarkiewicz WŁADYSŁAW, ur. 1886, filozof i historyk filozofii, estetyk i historyk sztuki; prof. uniw. w Wilnie, Poznaniu i Warszawie, czł. PAN; zajmuje się zagadnieniami estetyki, historii filozofii oraz historii sztuki; Historia filozofii, Historia estetyki, O szczęściu. Tatarkiewicz-Małkowska WANDA, ur. 1891, zasłużona reżyserka i aktorka radiowego teatru dla dzieci; związana z radiem od 1926. Tatarska ASRR, republika autonomiczna w Ros.FSRR, w dorzeczu środk. Woł-

1174 Tatarska Cieśnina gi; 68 tys. km2, 3,1 mln mieszk. (1970); pomocy turystom i taternikom w sytustol. Kazań; ważny w ZSRR region wy- acjach bezpośrednio zagrażających ich dobycia ropy naft.; różnorodny przemysł życiu i zdrowiu; od 1952 jego działalność przetwórczy; rozwinięte rolnictwo. kontynuuje GOPR. Tatarska Cieśnina, cieśn. między Azją Tatrzański Park Narodowy, zał. 1954, a wyspą Sachalin; łączy M. Japońskie z pow. 22 075 ha (pod ochroną w okresie M. Ochockim; dl. 852 km, szer. 7,3-343 km międzywoj.), w Tatrach Wysokich i Zach.; tatarska jazda, w dawnym wojsku pol. rezerwaty ścisłe; graniczy ze słow. parjazda typu lekkiego, występująca w kiem nar. (Tatrańský Narodni Park); uroXVIw. zmaicone i bogate formy skalne; flora Tatarska Przełęcz, przełęcz w Karpa- i fauna górska i wysokogórska; kozica, tach Wsch. (Ukr.SRR), między Gorgana- świstak, niedźwiedź brunatny, orzeł mi a Czarnohorą; wys. 931 m; linia kol. przedni; limba, kosodrzewina, szarotka, Iwano-Frankowsk-Budapeszt. krokus. tatarskie (mongolskie) najazdy na Poltat twam asi [sanskr., 'ty tym jesteś'], skę, XIII-XVII w.; 1241 najazdy Tatarów ind. termin filoz., słynny cytat upanina Polskę, klęska rycerstwa pol. pod Leg- szad, wyrażający podstawową tezę Wenicą; 1259 i 1287/88 najazdy pustoszące danty o identyczności Brahmana-Atmana, pd. dzielnice Polski; od końca XV w. jednostki ludzkiej z absolutem, kwintełupieżcze najazdy Tatarów krymskich (za- sencją wszechświata. leżnych od Turcji) i konflikty zbrojne tatuaż, rysunek lub napis na ciele, (klęski Tatarów, m.in. pod Kłeckiem powstały przez wprowadzenie pod skó1506, Wiśniowcem 1512, Ochmatowem rę — po jej nakłuciu lub nacięciu — 1644). barwników wg narysowanego wzoru; tatarski język, z kipczackiej grupy ję- znany od czasów najdawniejszych; u luzyków tur., język Tatarów (ok. 5 mln); dów prymitywnych oznacza przynależdialekty: centr. (kazański) w Tatar.ASRR, ność i funkcję społ.; w krajach cywilizozach. (miszarski) oraz wsch. — na Sy- wanych spotykany w środowiskach maryberii; wspólny język lit., na podstawie narskim, więziennym, żołnierskim. dialektu centr.; odrębny dialekt krymTatum [tejtəm] EDWARD LAWRIE, ur. sko-tatarski. 1909, amer. mikrobiolog i biochemik; Tatarzy, nazwa jednego z plemion prof. Yale University i Instytutu Rockemong., znana od V-VI w., w XII-XIII w. fellera w Nowym Jorku; badania genet. nadawana również ludom tur., mong. i uwarunkowań reakcji enzymatycznych; tungusko-tybet. wchodzącym w skład im- nagr. Nobla. perium Czyngis-chana, później Złotej Tatung (do 1964 Antung), m. w Chinach Ordy i chanatów; obecnie ludy tur., gł. (Liaoning), port nad rz. Jalu-ciang; 420 w ZSRR: T. nadwołżańscy, syberyjscy, tys. mieszk. (1957); przemysł drzewny, litew. (także w Polsce). jedwabn., maszyn, i chemiczny. Tate [tejt] ALLEN, ur. 1899, amer. poeta, Tatung, m. w Chinach (Szansi); 320 tys. krytyk i teoretyk literatury; liryka, eseje, mieszk. (1959); ośr. wydobycia węgla biografie, powieść hist. The Fathers, do- kam., przemysł maszyn., cementowy. tycząca dziejów Południa USA. tatuowanie zwierząt, trwałe znakowataternictwo, pokonywanie trudno do- nie małżowiny zwierząt przez wykłucie stępnych partii Tatr w celach poznaw- tatuownicą, a następnie wysycenie farbą czych, turyst. lub sport., wymagające zna- odpowiednich cyfr i liter. jomości techniki wspinaczkowej, wytreTaubaté, m. w Brazylii (stan Sao Paunowania i specjalnego sprzętu; odpowied- lo), w dolinie rz. Paraiba; 65 tys. mieszk. nik alpinizmu. (1960); przemysł włók., samoch., spożyw„Taternik", czasopismo poświęcone gł. czy. problematyce taternictwa, wydawane od Taubenschlag RAFAŁ, 1881-1958, praw1907, organ Klubu Wysokogórskiego. nik, specjalista w zakresie prawa helletatersal, dawna nazwa przedsiębiorstwa nistycznego, rzym. i średniow. prawa zajmującego się sprzedażą i wynajmem pol.; prof. Uniw. Jag., po wojnie Uniw. koni wierzchowych oraz nauczaniem jazdy Warsz., czł. PAN; świat, sławę przyniokonnej. sły mu prace z zakresu papirologii. Tati [tati] JACQUES, ur. 1908, fr. reżyTaucha [tau-], m. w pd. części NRD, ser, scenarzysta, aktor film.; mistrz ko- k. Lipska; 15 tys. mieszk. (1968); przemedii o wynaturzeniach współcz. cywi- mysł maszyn., chem., skórzany. lizacji i odtwórca charakterystycznych Taufik al-Hakim, ur. 1898, pisarz arab. postaci w tych filmach (Wakacje pana z Egiptu; mistrz dramatu o tematyce Hulot, Mój wujaszek, Play Time). filoz. i społ.; realist. nowele i powieści Tatiszczew WASILIJ N., 1686-1750, ros. obyczajowe. historyk, myśliciel społ. i działacz polit.; Tauler JOHANNES, ok. 1300-61, niem. przedstawiciel oświeceniowego empiryz- kaznodzieja i reformator rel.; przedstamu i deizmu. wiciel antykośc. mistycyzmu, założyciel Tatlin WŁADIMIR J., 1885-1953, radz. lud. grupy rel. Przyjaciele Boga. rzeźbiarz, malarz i scenograf, jeden z gł. Taung (w Rep. Pd. Afryki, k. Taungs przedstawicieli konstruktywizmu; projekt Station), pierwsze stanowisko antropolopomnika III Międzynarodówki w formie giczne australopiteka; wczesny plejstocen. wieży obrotowej. Taunus, najwyższa część Reńskich G. Tatry, grupa górska w Karpatach Zach., Łupkowych (NRF); wys. do 880 m (Grosw Polsce i Czechosłowacji; sfałdowana w ser Feldberg); lasy świerkowo-jodłowe; orogenezie alpejskiej; geologicznie w T. źródła mineralne. rozróżnia się trzon krystaliczny i serię Taupo, jezioro na W. Północnej, najosadową; najwyższy szczyt Gerlach 2655 większe w Nowej Zelandii, na wys. 357 m; dzielą się na T. Zach., T. Wysokie i m; pow. 606 km2, głęb. do 158 m; przeT. Bielskie; b. urozmaiconą rzeźbę za- pływa rz'. Waikato. wdzięczają zlodowaceniu plejstoceńskietaura, w religiach polinezyjskich szamu; najdłuższe doliny: Cicha, Chochoło- man; zwykle wolno praktykujący (nie nawska, Kościeliska, największe jeziora: Mor- leży do kasty kapłanów). skie Oko, Pięć Stawów Pol.; Tatrzański Tauranga, m. w Nowej Zelandii, port Park Nar.; turystyka. na pn.-wsch. wybrzeżu W. Północnej; tatryt, magmowa skała głębinowa, od- 26 tys. mieszk. (1968); przemysł" drzewny, miana tonalitu występująca w trzonie spożywczy. krystalicznym Tatr. taurobolium, rel. oczyszczenie rytualne Tatrzańska Łomnica (Tatranska Lom- w krwi byka ofiarnego; obrzęd związany nica), ośrodek turyst.-wypoczynkowy i m.in. z kultem Kybele i Attisa oraz irańsportów zimowych w Czechosłowacji skiego Mitry. (Słowac. Rep. Socjalist.), u podnóży Tatr; Taurogi (Tauragè), m. w zach. części ok. 2 tys. mieszk. (1961). Litew.SRR; 18 tys. mieszk. (1969); przeTatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ra- mysł drzewny, mat. bud., spożywczy. tunkowe (TOPR). zał. 1907 dla niesienia tauromachia, corrida.

Taurus (Toros dağlarr), góry w Turcji, obrzeżające od pd. wyżyny Anatolijską i Armeńską; dł. ok. 1500 km, wys. do 3734 m (Kaldi Dag); gł. pasma: T. Cylicyjski, Antytaurus, T. Armeński; urozmaicona rzeźba; na stokach pn. — roślinność stepowa, na pd. — lasy, gł. iglaste. Taury, dwa pasma górskie w Alpach Wsch. (Austria); T. Wysokie, wys. do 3797 m (Grossglockner), lodowce; T. Niskie, wys. do 2863 m (Hochgolling). Tauryda, staroż. nazwa Krymu (od Taurów zamieszkujących niegdyś półwysep). Tauryjski Tunel (Tauerntunnel), tunel kol. w Austrii, w Wysokich Taurach, na linii Salzburg-Villach; dł. 8,6 km. tauryna, pochodna aminokwasu cysteiny' powstająca w przemianach wewnątrz^ komórkowych; wchodzi w skład kwasów żółciowych, tzw. kwasów taurocholowych. Tausch [tausz] CHRISTOPH, 1673-1731, austr. architekt, rzeźbiarz i malarz; od 1722 na Śląsku; barok, wnętrza kościoła Jezuitów, projekt Uniw. Wrocławskiego. Taut BRUNO, 1880-1938, architekt niem.; osiedla mieszkaniowe (Berlin-Zehlendorf), szkoły. Taut MAX, 1884-1967, architekt niem.; budynki mieszkalne, szkoły. tautogram, utwór wierszowany, w którym każdy wiersz lub każdy wyraz zaczyna się od tej samej litery. tautologia, językozn. zdanie, powiedzenie powtarzające niepotrzebnie to, co już w wypowiedzi było zawarte (np. śmieszne jest to, co wzbudza śmiech, cofnąć się w tył). tautologia, log. zdanie, którego prawdziwość zagwarantowana jest samą jego strukturą (jej zgodnością z regułami przyjętymi w danym języku) i nie wymaga odwoływania się do doświadczenia. tautomeria, chem. →desmotropia. Tavaststjerna [tawasze:rna] KARL AUGUST, 1860-98, pisarz i publicysta fiń.szwedz.; realist., zbliżone do naturalizmu powieści i nowele; impresjonist. liryka. Tavčar IVAN, 1851-1923, słoweń. pisarz i działacz polit.; przedstawiciel realizmu; obrazki z życia wsi; powieści hist. {Kronika rodu Khallanów). TavoIiere, nizina we Włoszech, nad Zat. Manfredońską (M. Adriatyckie); na wybrzeżu słone jeziora lagunowe; uprawa pszenicy, oliwek, drzew owocowych; hodowla owiec. Tawau, m. w Malajzji (Sabah), port na pn.-zach. wybrzeżu Borneo; 10 tys. mieszk. (1960). Tawda, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), w dorzeczu Obu; 49 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, stocznia remontowa. tawerna, karczma, szynk, gospoda, oberża (zwł. wł., hiszp. lub fr.). Tawitawi, grupa wysp w archipelagu Sulu (Filipiny); ok. 40 tys. mieszk.; największa wyspa — T. (593 km2, ok. 3 tys. mieszk.); uprawa ryżu, palmy kokosowej, konopi manilskich; połów muszli. tawlina (tawulec, tawlina jarzębolistna, Sorbaria sorbifolia), azjatycki krzew ozdobny z rodziny różowatych, powszechnie uprawiany w parkach i ogrodach, również w Polsce. Tawney [to:ny] RICHARD HENRY, 18801962, historyk ang.; prof. uniw. w Londynie, czł. Akad. Bryt.; specjalista w zakresie historii gosp. i społ.; współzałożyciel i wieloletni red. ,,Economic History Review"; Religia a powstawanie kapitalizmu. tawulec, bot. →tawlina. tawuła (Spiraea), krzew strefy umiarkowanej półkuli pn., z rodziny różowatych; w Polsce 3 gat., rosnące dziko na pd. kraju; wicie gat. ozdobnych. Taxco [tasko] (Taxco de Alarcón), m. w Meksyku (Guerrero); 15 tys. mieszk.

(1960); huta miedzi; znany ośr. turyst. i wypoczynkowy; dawne kopalnie srebra. taxi [fr.], taksówka. taxilan, farm. →pernazina. Tay [tej], rz. w W. Brytanii, najdłuższa w Szkocji; dł. 190 km; uchodzi estuarium Firth of T. do M. Północnego. Taylor [tejlər] BAYARD, 1825-78, amer. poeta i prozaik; liryka romant., powieści współcz., opisy podróży, dzieło o poszukiwaczach złota (Eldorado). Taylor [tejlər] BROOK, 1685-1731, matematyk ang.; czł. Royal Society; podał metodę przedstawiania funkcji w postaci tzw. szeregu T. lub wzoru T. Taylor EDWARD, 1884-1964, ekonomista; zwolennik szkoły neoklas.; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU. ^ Taylor [tejlər] ELIZABETH, ur. 1932, amer. aktorka film.; gwiazda Hollywoodu (Kleopatra); kreacje we współcz. dramatach obyczajowych (Kto się boi Wirginii Woolf). Taylor [tejlər] FREDERICK WINSLOW, 1856-1915, inżynier amer., twórca tzw. tay lory zmu, jednego z pierwszych systemów nauk. organizacji pracy; 1899 wynalazł z M. Whitem stal szybkotnącą. Taylor [tejlər] ZACHARY, 1784-1850, generał amer.; prezydent Stanów Zjedn. 1849-50; umiarkowany przedstawiciel interesów Południa. Taylora wzór [w. tej-], wzór wyrażający przybliżenie funkcji w otoczeniu danego punktu za pomocą pewnego wielomianu. tayloryzm [tej-], system organizacji pracy (twórca F.W. Taylor), wprowadzony w celu maksymalnego spotęgowania intensywności pracy przez wyeliminowanie zbędnych ruchów robotnika. Taz, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 1401 km, dorzecze 150 tys. km2; uchodzi do Zat. Obskiej (M. Karskie).

Taza, m. w pn.-wsch. Maroku, ośrodek adm. prow. T.; 32 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł włók., skórz., spoż., drzewny; uzdrowisko klimat.; Wielki Meczet (XII, XIII w.) z medresą (XIV w.). Tazerbo, oaza we wsch. Libii; ośr. handl.; uprawa palmy daktylowej, warzyw, zbóż; węzeł dróg karawanowych. tąpanie, górn. wstrząsy podziemne z odgłosami, spowodowane pękaniem skał, wywołane naruszeniem równowagi sił w górotworze wskutek eksploatacji złóż lub ruchów tektonicznych. Tb, symbol pierwiastka chem. terbu. Tbilisi (dawniej Tyflis), stol., gł. ośrodek przem. i kult.-nauk. Gruz.SRR, nad Kurą; 889 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. maszyn., środków transportu, spoż., włók.; uniw., Akad. Nauk Gruz.SRR; metro; muzea; ruiny twierdzy Narikala (IV, XVI, XVII w.), bazylika Anczischati (VI w.), katedra Sioni (VI-VII w., przebudowywana), zamek Metechi z kościołem (XIII w.), meczet (XVII w.). Tc, symbol pierwiastka chem. technetu. TCA →antyperz. tchawica, odcinek dróg oddechowych (u człowieka dł. 10-12 cm) stanowiący przedłużenie krtani i rozwidlający się na 2 oskrzela gł., wysłany błoną śluzową i wzmocniony elementami chrzęstnymi. tchawki, rozgałęziające się w całym ciele rurkowate narządy oddechowe stawonogów lądowych. tchawkodyszce (Eutracheata), stawonogi oddychające tchawkami; należą do nich: pratchawce, wije i owady. Tchorek KAROL, ur. 1904, rzeźbiarz; rzeźby figuralne, zwł. portrety, pomniki partyzantów, martyrologii (m.in. w Płońsku) . tchórz (Mustela putorius), eur. drapieżnik z rodziny łasicowatych, do 46 cm dł. i ogona do 19 cm; pospolity; łowny; cenne futro (elki).

Tchórzewski JERZY, ur. 1928, malarz, grafik; czł. Grupy Krak.; uprawia sztukę abstrakcyjną. tchórzofretka, mieszaniec tchórza i jego albinotycznej formy — fretki; hodowana jako cenne zwierzę futerkowe. Tczew, m. pow. w woj. gdańskim, nad Wisłą; 40,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł środków transportu (stocznia rzeczna, sprzęt motoryzacyjny), metal, (gazomierze), spoż.; ważny węzeł kol.; port rzeczny. — Gród pomorski; prawa miejskie 1260 (do 1309) i XIV w.; w XV-XVI w. ośr. handlu zbożem; rozwój w końcu XIX w. (węzeł kol., pierwszy most kol. na Wiśle); w okresie między woj. powstała w T. pierwsza w Polsce szkoła mor. (przeniesiona później do Gdyni); w okresie okupacji hitlerowskiej obozy jeńców ang., fr. i radzieckich. TDP →Towarzystwo Demokratyczne Polskie. TDW, żegl. →DWT. Te, symbol pierwiastka chem. telluru. teakowe drewno →teczyna. teakowe drzewo →tekowe drzewo. team [ti:m; ang.], drużyna sport, złożona z najlepszych zawodników różnych klubów, występująca wspólnie w barwach jakiegoś państwa, zrzeszenia, ligi itp.; reprezentacja, zespół. Te Anau, jezioro w Nowej Zelandii, na W. Południowej, w parku nar. 2 Fiordland, na wys. 209 m; pow. 344,5 km , głęb. do 276 m. teatr: 1) rodzaj widowiska polegający na odtwarzaniu przez aktorów wobec publiczności postaci i treści utworów scenicznych; obejmuje t. dram., operę, balet, pantomimę, rewię i in.; potocznie oznacza gł. t. dram.; 2) instytucja zajmująca się wystawianiem utworów scenicznych; zespół jej pracowników; 3) budynek przeznaczony na przedstawienia.

Polskie teatry dramatyczne w roku 1970 Siedziba

Nazwa

Rok założenia

Występy

Białystok

Teatr im. Aleksandra Węgierki (nazwa od 1949)

1938

2 sceny (Scena Duża i Scena Kameralna) działalność objazdowa

Bielsko-Biała

Teatr Polski

1945

Bydgoszcz

Teatr Polski (nazwa od 1945)

1920

Częstochowa

Teatr Dramatyczny im. Adama Mickiewicza (nazwa od 1957)

1927

1 scena działalność objazdowa 2 sceny (Teatr Polski i Teatr Kameralny) działalność objazdowa 2 sceny (Scena Duża i Scena Kameralna) działalność objazdowa

Elbląg→Olsztyn Gdańsk

2 sceny (Teatr na Targu Węglowym w Gdańsku i Scena Kameralna w Sopocie) działalność objazdowa 1 scena działalność objazdowa 1 scena działalność objazdowa 1 scena działalność 1objazdowa scena działalność objazdowa

Teatr Wybrzeże (nazwa od 1946)

1945

Gdynia Gniezno

Teatr Ziemi Gdańskiej Teatr im. Aleksandra Fredry (nazwa od 1955)

1964 1945

Gorzów Wielkopolski Grudziądz

Teatr im. Juliusza Osterwy (nazwa w 1947 i od 1961) Teatr Ziemi Pomorskiej (nazwa od 1962)

1946

Jelenia Góra

Teatr Dolnośląski (nazwa od 1964)

1945

Kalisz

Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego (nazwa od 1951) Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego (nazwa od 1936) Teatr im. Stefana Żeromskiego (nazwa od 1947),

1835

1 scena działalność objazdowa

1922

Bałtycki Teatr Dramatyczny im. Juliusza Słowackiego (nazwa od 1958) Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej (nazwa od 1956) Teatr im. Juliusza Słowackiego (nazwa od 1909) Teatr Rozmaitości (nazwa od 1958)

1954

3 sceny (Scen a Duża, Scena Mała i Teatr Rozmaitości) 2 sceny (w Kielcach i w Radomiu) objazdowai w Słupsku) 2działalność sceny (w Koszalinie działalność objazdowa 2 sceny (Stary Teatr i Teatr Kameralny)

Teatr Ludowy

1955

Teatr im. Juliusza Osterwy (nazwa od 1949)

1822

Katowice Kielce Koszalin Kraków

Kraków-Nowa Huta Lublin

1952

1945

1799 1893 1945

1 scena 2 sceny (Teatr Rozmaitości i Teatr Faktu) 1 scena 2 sceny (Teatr im. J. Osterwy i Mała Scena) działalność objazdowa

1176 „Teatr" Siedziba Łódź

Nazwa Teatr im. Stefana Jaracza (nazwa od 1949)

Rok założenia 1891

Występy 2 sceny (Scena Duża i Teatr 715)

Teatr Nowy Teatr Powszechny Teatr Ziemi Łódzkiej (nazwa od 1954)

1949 1945 1953

Teatry Dramatyczne im. Stefana Jaracza (nazwa od 1949)

1945

3 sceny (w Olsztynie i w Elblągu oraz scena eksperymentalna „Margnes" w Olsztynie) działalność objazdowa

Opole

Teatr Ziemi Opolskiej (nazwa od 1949)

1945

1 scena działalność objazdowa

Poznań Radom →Kielce Rzeszów

Teatr Polski

1875

2 sceny (Teatr Polski i Teatr Nowy)

Teatr im. Wandy Siemaszkowej (nazwa od 1957)

1944

2 sceny (Duża Scena i Mała Scena) działalność objazdowa

Sosnowiec

Teatr Zagłębia (nazwa od 1955)

1897

Szczecin

Teatry Dramatyczne (nazwa od 1950)

1946

Tarnów

Teatr Ziemi Krakowskiej im. Ludwika Solskiego (nazwa od 1957)

1873

1 scena działalność objazdowa

Toruń

Teatr im. Wilama Horzycy (nazwa od 1959)

1920

1 scena działalność objazdowa

Wałbrzych

Teatr Dramatyczny (nazwa od 1964)

1956

1 scena działalność objazdowa

Warszawa

Studencki Teatr Satyryków

1954

1 scena

Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza

1928

2 sceny (Scena Główna i Scena 61)

Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy (nazwa od 1957)

1949

2 sceny (Sala Duża i Sala Prób)

Teatr Klasyczny (wraz z Teatrem Młodzieży „Widziadło"; nazwa od 1957) Teatr Komedia (nazwa od 1957)

1955

2 sceny (Teatr Klasyczny i Teatr Rozmaitości)

1954

1 scena

Teatr Ludowy (nazwa od 1953)

1948

1 scena

Teatr Narodowy

1765

Teatr Polski

1913

Teatr Syrena Teatr Współczesny (nazwa od 1949)

1945 1946

Nowa Huta →Kraków Olsztyn

2 sceny (Duża Scena i Mała Sala) 1 scena 1 scena działalność objazdowa

Słupsk → Koszalin Sopot →Gdańsk

Teatr Ziemi Mazowieckiej

1956

Warszawa

Teatr Żydowski im. E.R. Kamińskiej (nazwa od 1959)

1949

Wrocław

Teatry Dramatyczne (nazwa od 1949) Teatr Współczesny im. Edmunda Wiercińskiego (nazwa od 1967) Instytut Badań Metody Aktorskiej. Teatr Laboratorium (nazwa od 1965) Wrocławski Teatr Pantomimy (nazwa od 1959) Teatr Nowy

1946 1946

Zabrze Zielona Góra

Lubuski Teatr im. Leona Kruczkowskiego (nazwa od 1964)

„Teatr", pismo poświęcone gł. krytyce teatralnej, wydawane w Warszawie od 1946 (miesięcznik, od 1952 dwutygodnik). Teatr Aleksandryjski →Akademicki Teatr Dramatu im. A.S. Puszkina, w Leningradzie. Teatr Artystyczny (MChAT) w Moskwie, zał. 1897 przez K. Stanisławskiego i W. Niemirowicza-Danczenkę; zapoczątkował odnowę teatru ros.: nowatorskie inscenizacje w nawiązaniu do doświadczeń scen eur. i reformy teatru; nowa metoda gry (system Stanisławskiego); studia eksperymentalne. Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, zał. 1893 (nazwa od 1909); kierowany m.in. przez T. Pawlikowskiego, L. Solskiego, T. Trzcińskiego, K. Frycza; inscenizacje pol. utworów dram. (zwł. romant.), prapremiery dzieł S. Wyspiańskiego. Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie, działający 1924-26 pod kierunkiem L. Schillera, W. Horzycy, A.

1959 1955 1959 1951

1 scena działalność objazdowa 2 sceny (Teatr Polski i Teatr Współczesny) działalność objazdowa

2 sceny (Teatr Narodowy i Teatr Powszechny) 2 sceny (Teatr Polski i Scena Kameralna) 1 scena 2 sceny (Teatr Współczesny i Scena przy ul. Czackiego) 1 scena działalność objazdowa 1 scena 2 sceny (Teatr Polski i Teatr Kameralny) 1 scena działalność objazdowa 1 scena

1 scena działalność objazdowa 2 sceny (Scena Główna i Scena Kameralna) działalność objazdowa

Pronaszki, A. Zelwerowicza; scena popularna, wyróżniająca się wysokim poziomem artyst., rewol. wymową i nowocz. formą inscenizacji (gł. schillerowskich). Teatr Laboratorium. Instytut Badań Metody Aktorskiej, eksperymentalny teatr o świat, sławie, zał. i kierowany przez J. Grotowskiego; 1959-64 w Opolu (p.n. Teatr 13 Rzędów), od 1965 we Wrocławiu; liczne występy za granicą. teatr lalek, rodzaj widowiska teatr., w którym aktorami są lalki symbolizujące postacie ludzkie, poruszane mechanicznie (teatr automatów) lub przez człowieka, który także użycza im swego głosu. „Teatr Lalek", kwartalnik wydawany od 1950 w Łodzi, od 1961 w Warszawie, poświęcony historii, teorii i krytyce lalkarstwa. Teatr Ludowy w Nowej Hucie, zał. 1955; nowocz. inscenizacje o problematyce współcz., zwł. w okresie dyrekcji K. Skuszanki (do 1963) przy współpracy

reżysera J. Krasowskiego i scenografa J. Szajny. „Teatr Ludowy", pismo amatorskiego ruchu teatr., wydawane od 1920 w Warszawie, wznowione 1946 jako miesięcznik (do 1950 i 1958-69); od 1970 pod zmienionym tytułem „Scena". Teatr Mały (Państwowy Akademicki Teatr Mały w Moskwie), zał. 1824; w stylu inscenizacji i gry aktorskiej związany z nurtem realist., znamiennym dla sztuki teatr. XIX w. Teatr Maryjski →Akademicki Teatr Opery i Baletu im. S.M. Kirowa, w Leningradzie. Teatr Narodowy w Warszawie, zał. 1765, pierwszy pol. teatr stały, zaw., publ. (dram., operowy i baletowy); 1833-1915 p.n. WTR; oficjalna nazwa T.N. od 1924 — oznacza zespół dram. i jego siedzibę. Teatr Narodów →Théâtre des Nations. Teatr na Tagance w Moskwie, otwarty 1964 jako scena awangardowa; wyrósł z tradycji wachtangowskiej; inscenizacje sztuk B. Brechta, montaże poetyckie.

Tecton 1177 teatr ogrodowy, rodzaj wnętrza ogrodowego, w którym urządzano widowiska teatr.; sytuowany w bocznych częściach ogrodu lub w boskietach; scenę, widownię (o kształcie półkolistym, utworzoną ze stopni terenowych), kulisy itp. ujmowano ścianami strzyżonych szpalerów i żywopłotami. teatrologia, nauka o teatrze, teatroznawstwo; bada historię, teorię, środki artyst. i rolę społ. teatru. Teatr Polski w Warszawie, zał. 1913 przez A. Szyfmana; w okresie międzywoj. wyróżnia się znakomitym zespołem aktorów i współpracowników, nowocz. organizacją i wyposażeniem techn. (pierwsza pol. scena obrotowa). Teatr Rapsodyczny w Krakowie, działający 1941-53 (1941-45 tajny) i 1957 67, zał. i kierowany przez M. Kotlarczyka; inscenizacje utworów niedram., gł. w formie recytacyjnej. Teatr 13 Rzędów →Teatr Laboratorium. Instytut Badań Metody Aktorskiej. Teatr Wielki (Państwowy Akademicki Teatr Wielki w Moskwie), reprezentacyjna scena muz. ZSRR; zał. (zespół) 1806, od 1825 we własnym gmachu; inscenizacje oper i baletów. Teatr Wielki w Warszawie, otwarty 1833, mieści się w klasycyst. gmachu z 1825-32 (A. Corrazzi); zburzony przez hitlerowców 1939-44, po wojnie odbudowany wg projektu B. Pniewskiego (zach. skrzydło — Teatr Nar. 1949, całość 1965, w części centr. — Teatr Wielki Opery i Baletu). Teatr Wojska Polskiego, zał. 1943 w Sielcach nad Oką jako Teatr Żołnierza, od 1944 — Teatr I Armii WP, od 28 X 1944 — T.W.P.; występy m.in. w Lublinie, Krakowie, 1945-49 w Łodzi. „teatr wyobraźni", teatr radiowy; słuchowiska zachowujące budowę utworów dram., wymagające od słuchaczy myślenia obrazowego. Teatr Ziemi Mazowieckiej, zał. 1956; występy w objeździe na terenie woj. warsz. (m.in. do 1965 na barce z biegiem Wisły) i w Warszawie (stała scena od 1966). teatrzyki ogródkowe, letnie teatry w ogródkach restauracji, piwiarni i kawiarni działające w Warszawie 1868-1906. tebaina, alkaloid występujący w opium, w ilości ok. l,%; pochodna morfiny; używana do otrzymywania leków, np. dicodidu, ęucodalu.

Tebaldi RENATA, ur. 1922, • wł. śpiewaczka (sopran lir.), o świat, sławie; solistka m.in. opery Covent Garden, Metropolitan Opera. tebenki (tebinki), daw. frędzle i inne ozdoby, zwykle skórzane, wiszące u siodła. Tebessa (Tabassa, staroż. Theveste), m. w pn.-wsch. Algierii; 41 tys. mieszk. (1966); ośr. ważnego regionu eksploatacji fosforytów; produkcja nawozów fosforowych; łuk triumfalny Karakalli i rzym. świątynia Minerwy (III w.); resztki budowli rzym. i starochrześc. bazyliki (IV w.); obwarowania bizant. (VI w.). Tebriz, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Azerbejdżan Wsch.; 405 tys. mieszk. (1967); jeden z gł. ośr. przemysłu (włók., skórz., metal., spoż., chem.); węzeł komunik.; uniw.; częściowo zachowane mury miejskie, liczne meczety, m. in. ruiny słynnego Meczetu Błękitnego (XV w.), ogród Bagh-i Szimal. Teby, staroż. miasto w Górnym Egipcie (obecnie miejscowości Karnak, Luksor i in.), okresowo stol. państwa, centrum polit., kult., rel., ośr. kultu boga Amona; ruiny świątyń Amona; na drugim (zach.) brzegu Nilu — wielka nekropola, tzw. T. Zachodnie. Teby, w starożytności gł. m. Beocji (Grecja), od VII w. p.n.e. na czele Związku Beockiego; w IV w. zdobyło hegemonię w Grecji (Epaminondas); 335 p.n.e. zburzone przez Aleksandra W.; wykopaliska na akropolis odsłoniły m.in. ruiny pałacu król. (2 poł. II tysiąclecia p.n.e.), w mieście — ruiny świątyń i teatru. Teby Zachodnie, zespół staroż. nekropoli i ruin król. świątyń grobowych na zach. brzegu Nilu k. Teb (Egipt), obejmujący m.in.: Dolinę Królów, Dolinę Królowych, Dejr el-Medina, Dejr el-Bahari, Medinet Habu, Ramesseum, Guma oraz Kolosy Memnona. Techirghiol [tekirgiol], uzdrowisko w Rumunii, nad jez. T.; 8 tys. mieszk. (1968). technet Tc, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 43, z podgrupy manganowców; pierwszy sztucznie otrzymany (1937) pierwiastek. technetron, przyrząd półprzewodnikowy, umożliwiający wzmacnianie sygnałów elektr.; odmiana fildystora.

Polskie teatry lalkowe w roku 1970 Siedziba Będzin Białystok Bielsko-Biała Gdańsk Katowice Kielce Kraków Lublin Łódź Olsztyn Opole Poznań Rabka Rzeszów Słupsk Szczecin Toruń Wałbrzych Warszawa

Wrocław Zielona Góra

Nazwa Teatr Dzieci Zagłębia nazwa od 1950) Teatr Lalek „Świerszcz" Teatr Lalek „Banialuka" Teatr Lalki i Aktora ,,Mliniatura" (nazwa od 1957) Śląski Teatr Lalki i Aktora „Ateneum" Teatr Lalki i Aktora,,Kubuś" Teatr Lalki i Maski ,,Groteska" Teatr Lalki i Aktora Teatr Lalek „Arlekin" Teatr Lalek „Pinokio" (nazwa od 1949) Teatr Lalek „Czerwony Kapturek" Scena Lalkowa Teatru Ziemi Opolskiej (nazwa od 1949) Teatr Lalki i Aktora ,,Marcinek" (nazwa od 1957) Teatr Lalek „Rabcio- Zdrowotek" Teatr Lalki i Aktora,,Kacperek" Państwowy Teatr Lalki „Tęcza" Teatr Lalek „Pleciuga" (nazwa od 1957) Teatr Lalki i Aktora ,,Baj Pomorski" Teatr Lalek Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Baj" Teatr Lalek „Guliwer" Teatr „Lalka" (nazwa od 1950) Teatr Stowarzyszenia Miłośników Teatru Lalek „Czarodziej" (zespół objazdowy działający na terenie woj.warszawskiego) Wrocławski Teatr Lalek „Chochlik" (nazwa od 1963) Scena Lalkowa Lubuskiego Teatru im. L. Kruczkowskiego

Rok założenia 1945 1937 1947 1947 1945 1955 1945 1954 1948 1945 1937 1937 1945 1948 1953 1946 1953 1946 1945 1928 1945 1944 1963 1945 1962

Technicolor [teknykalər] (technikolor), system filmu barwnego oparty na przenoszeniu kilku, wykonanych na oddzielnych błonach obrazów barwnych na jedno podłoże. technicyzacja (technizacja), wprowadzanie urządzeń, usprawnień techn.; popularyzowanie wiedzy technicznej. techniczna cybernetyka, dział cybernetyki zajmujący się opracowywaniem zasad budowy i teorii maszyn realizujących algorytmy sterowania. Techniczna Inspekcja Pracy, organ sprawujący nadzór nad bezpieczeństwem pracy w przedsiębiorstwach objętych działalnością danego branżowego związku zawodowego. techniczna powłoka, powłoka nałożona w celu uzyskania określonych własności fiz. (np. mech., elektr.) wyrobu. techniczne nauki, zespół nauk badających zjawiska i prawidłowości zachodzące w świecie tworów sztucznych, powstałych dzięki produkcyjnej, techn. działalności człowieka, i w związanych z nimi procesach oraz ustalających warunki, jakie twory te i procesy powinny spełniać. techniczne pismo → rysunkowe pismo. techniczne uzbrojenie pracy, wartość produkcyjnych środków trwałych przypadających na jedno miejsce pracy. techniczny układ jednostek miar, układ mech. jednostek miar, w którym jednostkami podstawowymi są: metr, kilogramsiła, sekunda; nieobowiązujący. technika, dział cywilizacji i kultury obejmujący środki pracy i techn. umiejętności produkcji umożliwiające człowiekowi celową działalność gosp. i opanowywanie przyrody; niekiedy pojęcie „t." rozszerza się na nauki techn. i działania produkcyjne; potocznie umiejętność wykonywania różnych czynności. technikum, średnia szkoła zaw.; nauka trwa 4-5 lat lub — dla absolwentów szkół zasadniczych — 3 lata; uprawnia do wykonywania zawodu technika i wstępu na wyższe uczelnie. Technirama, system filmu panoramicznego oparty na zastosowaniu anamorfozy optycznej; taśma film. 35 mm, stosunek szerokości do wysokości obrazu 2,4:1, współczynnik anamorfozy 2 (negatyw poziomy z anamorfozą 1,5). technokracja, koncepcja ustroju .społ., w którym władzę sprawowaliby technicy, eksperci, organizatorzy i kierownicy produkcji. technokratyzm, niemarksistowska doktryna społ.-polit. dotycząca współcz. społeczeństw, wychodząca z założeń determinizmu techn.; głosi, że postęp nauk.techn. rozwiąże wszelkie konflikty społ., a polityków winni zastąpić eksperci, uczeni i kierownicy produkcji. technolog, specjalista w zakresie określonej dziedziny wiedzy technologicznej. technologia, wiedza o przetwarzaniu w sposób celowy i ekonomiczny dóbr naturalnych w dobra użyteczne (produkty). technologia chemiczna, dział technologii, nauka zajmująca się metodami wytwarzania produktów chem.; bada przemiany surowców w określone produkty, zachodzące w wyniku reakcji chem. składających się na dany proces technologiczny. technologia elektronowa, dział nauki i techniki obejmujący całokształt problemów związanych z produkcją elementów, przyrządów oraz podzespołów elektronicznych. technologiczność konstrukcji, zespół cech konstrukcji umożliwiających łatwe wykonanie jej w istniejących warunkach produkcyjnych. technometria, nauka zajmująca się rozwojem i wyzyskiwaniem metod statyst. w fizyce, chemii, inżynierii. Tecton [tek-], grupa architektów ang., zał. 1933 przez Bertholda Lubetkina; członkowie: Anthonv Chitty, Lindsay

1178 Tecuci Drake, Michael Dugdale, Val Harding, Denis Lasduen; główne dzieła: Finsbury Health Centre (London); zespół zabudowań Ogrodu Zool. w Londynie. Tecuci [tekuczi], m. we wsch. Rumunii; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Tecumseh [tykamsə], 1768(?)-1813, wódz Indian plemienia Szawni; dążył do zjednoczenia wszystkich Indian .w walce przeciw kolonistom wypierającym ich z ziemi; w wojnie Stanów Zjedn. z Anglią walczył po stronie Anglików; zginął w bitwie. teczyna (teakowe drewno), brunatne, pachnące, ciężkie drewno drzewa tekowego; zawiera żywice i olej teakowy (podobny do lnianego); odporne na szkodniki (np. świdraka okrętowca), cenione m.in. w szkutnictwie. Te Deum (laudamus) [łac], „Ciebie Boga (chwalimy)"; dziękczynny hymn kat., śpiewany od IV w. podczas wielkich uroczystości kość. i państw, (do XX w.). Tedzon, m. w środk. części Korei Pd.; 315 tys. mieszk. (1966); przemysł włók. i spoż.; węzeł kolejowy. Tedżen, nazwa dolnego biegu rz. Hari-rud. Tedżen, m. w pd. części Turkm.SRR; 25 tys. mieszk. (1967); oczyszczalnia bawełny. teepol, handl. nazwa substancji powierzchniowoczynnej produkcji ang.; gł. składnikami t. są alkilosiarczany. Tees [ti:z], rz. w W. Brytanii (pn.wsch. Anglia); dł. 112 km; uchodzi estuarium do M. Północnego. teff →trawa abisyńska. teflon, nazwa handl. policzterofluoroetylenu. tefryt, magmowa skała wylewna, o wyglądzie bazaltu, składająca się gł. z plagioklazu, nefelinu i piroksenu. Tegetthoff [te:-] WILHELM VON, 182771, admirał austr.; 1866 odniósł zwycięstwo nad flotą wł. w pobliżu wyspy Lassa (obecnie Vis). Tegnér [-ŋne:r] ESAIAS, 1782-1846, poeta szwedz.; wybitny przedstawiciel romantyzmu; Fritiofowa saga, poezje patriot. i okolicznościowe, sielanki. Tegu, m. w Korei Pd.; 845 tys. mieszk. (1966); przemysł gł. włók.; węzeł kolejowy. Tegucigalpa [teguti-], stol. Hondurasu; 175 tys. mieszk. — zespół miejski (1965); przemysł spoż., włók., skórz., cementowy; ośr. handl.; uniw.; muzeum; barok, katedra, budowle z XIX w. Teheran (Prowincja Środkowa), pro2 wincja w pn. Iranie; 60,8 tys. km , 5 mln mieszk. (1966); ośr. adm. T.; uprawa zbóż, buraków cukr.; pasterska hodowla owiec, kóz; wydobycie węgla kam., rud żel., manganu, ropy naftowej. Teheran, stol., największe m., ośrodek gosp. i kult.-nauk. Iranu; 2,9 mln mieszk.' (1969); przemysł gł. włók., spoż., rafinacja ropy naft., montaż samochodów, elektrotechn.; 2 uniwersytety. teherańska konferencja, 28 XI-1 XII 1943, z udziałem USA (F.D. Roosevelt), W. Brytanii (W. Churchill), ZSRR (J. Stalin) — w sprawie koordynacji działań alianckich przeciw hitlerowskim Niemcom, powojennej współpracy, gwarancji niepodległości Iranu i ugranic Polski. Tehuacán [te akan], m. w Meksyku (stan Puebla); 32 tys. mieszk. (1960); przemysł włókienniczy. u Tehuantepec [te antepek], zatoka O. Spokojnego, u pd. wybrzeża Meksyku. Tehuantepec [teuantepek], przesmyk w Meksyku, między Zat. Meksykańską a Zatoką T.; szer. ok. 200 km; stanowi pn. granicę Ameryki Środkowej. Tehuantepec [teuantepek], m. w Meksyku (Oaxaca), na przesmyku T.; 13,5 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., spożywczy.

Tehuelcze, Indianie w Patagonii (Argentyna); niemal całkowicie wymarli; myślistwo, zbieractwo, hodowla. Teichmann LUDWIK KAROL, 1823-95, anatom; prof. Uniw. Jag., czł. AU; badania anatomiczno-porównawcze układu limfatycznego; odkrył metodę otrzymywania kryształów heminy. Teide, wulkan na wyspie Teneryfa, najwyższy szczyt W. Kanaryjskich; 3718 m; ostatni wybuch 1909. Teilhard de Chardin [tejar dö szardę] PIERRE, 1881-1955, fr. filozof i teolog kat., paleontolog, geolog; twórca b. kontrowersyjnej koncepcji tzw. ewolucjonizmu chrześc. — próby syntezy nauki i religii; Środowisko boże, Człowiek. Teirlinck [teirlyŋk] HERMANN, 1879-1967, pisarz belg., tworzący w języku flam.; powieści, początkowo naturalist., z życia wsi oraz środowiska wielkomiejskiego; alegor. dramaty. Teisserenc de Bort [tesrã d bo:r] LEON PHILIPPE, 1855-1913, meteorolog fr.; czł. Akad. Nauk; 1902 wraz z R. Assmannem wykrył istnienie stratosfery. Teisseyre [tese:r] HENRYK, ur. 1903, geolog; prof. Uniw. Wrocł., czł. PAN; badacz stratygrafii i tektoniki Karpat Wsch. i Sudetów. Teisseyre [tese:r] ROMAN, ur. 1929, geofizyk; prof. w Zakładzie Geofizyki PAN, czł. PAN; autor prac gł. z sejsmologii; organizator dwóch obserwatoriów geofiz. w Wietnamie. Teisseyre [tese:r] STANISŁAW, ur. 1905, malarz; prof. PWSSP w Poznaniu i w Gdańsku; pejzaże (mariny); malarstwo ścienne; scenografia. Teisseyre [tese:r] WAWRZYNIEC, 18601939, geolog; prof. Polit. Lwowskiej; prace poświęcone gł. tektonice Karpat, Podkarpacia, Podola oraz zagadnieniom złóż ropy naftowej. teizm, rel. wiara w jedynego, osobowego i transcendentnego boga opatrznościowo ingerującego w bieg rzeczywistości (np. chrześcijaństwo); rozwinięta forma monoteizmu. Tejchma JÓZEF, ur. 1927, działacz ruchu młodzieżowego i robotn.; 1945-48 w ZMW RP „Wici", 1948-56 w ZMP, 1957-63 przewodn. ZG ZMW, od 1964 czł. i sekr. KC PZPR, a od 1968 czł. Biura Polit. KC PZPR; od 1971 wiceprzewodn. Ogólnopol. Kom. FJN. Tejrezjasz, mit. gr. sławny wieszczek tebański. teju (teżu, Tupinambis teguixin), jaszczurka do 1,5 m dł.; plamista, nogi masywne, ogon długi; nory w pobliżu osiedli; poluje na drób; jadana; Brazylia i pn. Argentyna. teka: 1) teczka do przenoszenia przedmiotów lub do przechowywania akt; 2) zbiór rysunków, reprodukcji tworzących jakąś całość, związaną osobą twórcy, tematem (często w specjalnej okładce). tekameby (Testacea), pierwotniaki z gromady pełzakowców; wytwarzają z substancji org. jednokomorowe domki i przez otwór w domku wysuwają nibynóżki; m.in. słodkowodne, glebowe. teka ministerialna, zwyczajowe określenie urzędu ministra; „powierzenie t.m." oznacza tyle co powołanie na stanowisko ministra, kierującego określonym działem administracji. Tekejan WAHAN, 1877-1944, najwybitniejszy pisarz ormiański w Turcji, poeta, dziennikarz; nowele, opowiadania, zbiory poezji. Tekeli, m. w Kazach.SRR (obw. tałdykurgański); 32 tys. mieszk. (1967); eksploatacja rud cynku, ołowiu i antymonu. Tekirdağ [tekirdągh] (dawniej Rodosto), m. w eur. części Turcji, ośrodek adm. prow. T., port nad morzem Marmara; 27 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. tekke, muzułm. klasztor służący adeptom zakonu derwiszów; złożony z kilku

części (m.in.: oratorium, grobowiec, cele derwiszów, sala modlitw). tekodonty (Thecodontia), drobne, triasowe gady naczelne; drapieżne; podobne do jaszczurek; niektóre przeszły na chód dwunożny; od t. wywodzą się dinozaury. tekowe drzewo (teakowe drzewo, indyjski dąb, tikowe drzewo, Tectona grandis), drzewo wilgotnych lasów tropik., do 40 m wys., uprawiane ze względu na b, cenne drewno, używane gł. w budownictwie okrętowym i wodnym. Tekrur, państwo w Afryce w IX-XVI w. nad dolnym Senegalem; w XIII-XIV w. uzależnione od Mali; rozpadło się na szereg niezależnych państewek. Teksas (Texas), stan na pd. USA; 692 tys. km2, 11,0 mln mieszk. (1970); odgrywa ważną rolę w gospodarce USA; hodowla bydła (1 miejsce), uprawa bawełny (1 miejsce), pszenicy; eksploatacja ropy naft. (1/3 wydobycia USA), gazu ziemnego, siarki; przemysł petrochem., spoż., lotn., samoch., maszyn., metal., elektrotechn.; gł. m.: Houston, Dallas, Fort Worth, San Antonio, Austin (stol.). tekst, ogół słów tworzących pewną całość, utrwalonych graficznie (jako rękopis, maszynopis, druk) lub jakąkolwiek inną techniką; słowa do utworu muzycznego. tekst jednolity ustawy, ogłoszony w „Dzienniku Ustaw PRL" urzędowy tekst ustawy, uwzględniający zmiany dokonane w wyniku nowelizacji. tekstologia, współcz. dyscyplina filol. zajmująca się kryt. opracowaniem tekstu lit. — ustaleniem jego autentyczności, autorstwa, poprawnego kształtu językowego. tekstura, krój pisma druk., odmiana pisma got.; t. składał J. Gutenberg Biblią. tekstura krystaliczna, uprzywilejowana wzajemna orientacja przestrzenna krystalitów w ciele polikrystalicznym. tekstura skały, budowa wewn. skały określana przez sposób przestrzennego rozmieszczenia w skale składników miner, oraz stopień wypełnienia przez nie przestrzeni; np. tekstura bezładna, porowata. teksturowanie przędzy, nadawanie przędzy karbikowatości, zwiększenie jej elastyczności i objętości; polepsza własności izolacyjne oraz nadaje miękkość i puszystość wyrobom z tej przędzy. tekstylia →włókiennicze wyroby. teksty piramid, w staroż. Egipcie epoki Starego Państwa zbiór zaklęć, formuł magicznych i modlitw, ryty na ścianach król. piramid; miały umożliwić zmarłemu prowadzenie życia pośmiertnego na wzór ziemski. tekszla (malina tekszla, Rubus arcticus), gatunek maliny, bylina o bezbronnych pędach i smacznych, brunatnoczerwonych owocach; torfowiska i olszyny pn.-wsch. Polski. tektoniczna czapka, odosobniony, ocalały od erozji płat nasuniętego fałdu lub płaszczowiny; leży na podłożu młodszym lub tego samego wieku, ale zbudowanym z innych osadów. tektoniczne deformacje, zaburzenia pierwotnego układu warstw skalnych wywołane ruchami tektonicznymi; d.t. ciągłe — warstwy skalne są powyginane i pofałdowane, ale nie przerwane, np. fałd; d.t. nieciągłe — warstwy skalne ulegają pękaniu, rozerwaniu i pionowemu przesunięciu, np. uskok. tektoniczne góry, góry powstałe w wyniku ruchów górotwórczych (orogenezy); rozróżnia się wśród nich góry fałdowe i zrębowe. tektoniczne lustro, powierzchnia skalna wypolerowana w wyniku wzajemnego przesuwania się skał podczas ruchów tektonicznych. tektoniczne okno, odsłonięte lokalnie przez erozję młodsze warstwy skalne, na których leżą nasunięte warstwy starsze.

teleobiektyw 1179 tektoniczne ruchy, ruchy skorupy ziemskiej; rozróżnia się wśród nich ruchy epejrogeniczne (epejrogenezę) i orogeniczne (orogenezę). tektonika (geotektonika), geol.: 1) budowa skorupy ziemskiej — stosunki wzajemne różnych genetycznie i wiekowo kompleksów skalnych i ich układ przestrzenny; 2) dział geologii, nauka o budowie skorupy ziemskiej oraz procesach, prawach i historii jej rozwoju. tektonika, szt: plast, termin używany gł. w stosunku do dzieł arch., w których szczegóły, np. elementy dekoracyjne, podporządkowane są jasności kompozycji, logice budowy i konstrukcji. tektosfera, sfera skorupy ziemskiej biorąca udział w ruchach tektonicznych. tektura, wytwór papierniczy, zwykle wielowarstwowy, o gramaturze ponad 320 G/m2, otrzymywany gł. z surowców odpadkowych, w arkuszach (t. ręczna) lub w postaci wstęgi (t. maszynowa); rozróżnia się m.in. t. introligatorską, matrycową, obuwniczą, walizkową. tekturówka, maszyna do wyrobu tektury wielowarstwowej w arkuszach. tektyty (meteoryty szkliste), minerały pochodzenia prawdopodobnie meteorytycznego, występujące w skałach w wielu miejscach Ziemi. Tela, m. i port w Hondurasie, nad M. Karaibskim; 31 tys. mieszk. (1961); wywóz bananów. Telakowska WANDA, ur. 1905, graficzka; gł. wzornictwo przem.; także prace teoret. z tej dziedziny; współorganizatorka IWP. Telanaipura (dawniej Djambi), m. i port w Indonezji, w pd. części Sumatry, nad rz. Hari, ośrodek adm. prow. Djambi; 113 tys, mieszk. (1961); ośr. wydobycia ropy naftowej. telantrop, forma istoty człowiekowatej z dolnego plejstocenu, o spornym stanowisku ewolucyjnym — australopitek lub wczesny pitekantrop; znaleziska w Swartkrans (Rep. Pd. Afryki). telari, teatr →periaktoi. Tel-Awiw (Tel-Awiw-Jafa), stol. Izraela, ośr. adm. okręgu T.-A., port nad M.. Śródziemnym; największe m., ośr. gosp. i kult. kraju; 388 tys. mieszk. (1967); różnorodny przemysł; szlifiernie diament tów; uniw.; ośr. turyst. i kąpielisko morskie. Telc, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.), na Wyż. Czesko-Morawskiej; 5 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.; got. kościół św. Jakuba, renes. zamek (renes. sgraffita i malowidła) i kamienice. tele-, w wyrazach złożonych oznacza związek z odległością; np. telewizja, teleskop. telechańskie fajanse, wyroby fajansowe produkowane w Telechanach na Polesiu, w manufakturze czynnej ok. 1778-1830. Teleckie Jezioro, jez. w Ałtaju (ZSRR), na wys. 436 m; pow. 230 km2, głęb. do 325 m: wypływa Bija. teledacja ->transmisja danych. teledyktafon, dyktafon do dyktowania na odległość za pośrednictwem sieci telefonicznej. teleelektryka, dział telekomunikacji, w którym do przesyłania wiadomości stosuje się sygnały w postaci przebiegów elektrycznych. telefilm (film telewizyjny), film wyprodukowany w zasadzie na wyłączny użytek telewizji (uwzględniający jej specyfikę), wytwarzany techniką film. lub przez zapis programu telew. na taśmie filmowej. telefon ->telefoniczny aparat. telefonia, dział telekomunikacji obejmujący przesyłanie na odległość wiadomości słownych (dźwięków mowy) między co najmniej 2 abonentami, torem przewodowym lub za pośrednictwem fal radiowych. telefonia wielokrotna (telefonia nośna), telefonia, w której dzięki zastosowaniu

krotnic po jednym torze telekomunik. przesyła się wiele rozmów jednocześnie. telefoniczna centrala, centrala telekomunik., w której dokonuje się połączeń telefonicznych. telefoniczna sieć, sieć telekomunik. zapewniająca łączność telefoniczną. telefoniczny aparat (telefon), urządzenie umożliwiające prowadzenie rozmów na odległość; składa się m.in. z mikrofonu, słuchawki (zwykle we wspólnej obudowie), tarczy numerowej, dzwonka elektr., układu przełączającego. telefoniczny automat, aparat telefoniczny z dodatkowym wyposażeniem elektr. i mech. umożliwiającym prowadzenie rozmowy po zainkasowaniu opłaty. telefonogram, wiadomość przekazana telefonicznie i po zapisaniu doręczona adresatowi. telefoto →fotote!egrafia. Telefunken, przedsiębiorstwo przemysłu elektronicznego w NRF, jedno z największych na świecie, zał. 1903; produkuje m.in. nadajniki radiowe, urządzenia radiolokacyjne, odbiorniki telew., radiofoniczne i radiokomunik., sprzęt elektroniczny. telegammaterapia, leczenie — gł. nowotworów złośliwych — przez napromienianie promieniami gamma emitowanymi przez radioaktywne izotopy kobaltu lub cezu, umieszczone w tzw. bombie kobaltowej lub cezowej. telegraf →telegraficzny aparat. telegrafia, dział telekomunikacji obejmujący przekazywanie na odległość wiadomości w postaci znaków pisma, w szerszym znaczeniu —także obrazów nieruchomych. telegrafia abonencka (teleks), telegrafia, w której aparaty telegr. są umieszczone u abonentów, co umożliwia im bezpośrednie nawiązywanie łączności. telegrafia bezprzewodowa →radiotelegrafia. telegrafia kopiowa (telegrafia obrazowa, symilografia, telekopia, faksymile), dział telekomunikacji obejmujący przekazywanie na odległość obrazów nieruchomych. telegrafia nośna →telegrafia wielokrotna. telegrafia obrazowa →telegrafia kopiowa. telegrafia przewodowa, telegrafia, w której do przenoszenia sygnałów telegr. wykorzystuje się jedynie tory przewodowe. telegrafia wielokrotna (telegrafia nośna), telegrafia, w której dzięki zastosowaniu krotnic można po jednym torze telekomunik. przesłać wiele korespondencji jednocześnie. telegraficzna centrala, centrala telekomunik., w której dokonuje się połączeń telegraficznych. telegraficzna sieć, sieć telekomunik. zapewniająca łączność telegraficzną. telegraficzny aparat (telegraf), urządzenie do przekształcania, zgodnie z wykorzystywanym kodem telegr., znaków pisma na sygnały elektr. (a.t. nadawczy) lub odwrotnie (a.t. odbiorczy); a.t. nadawczy może być ręczny lub automatyczny, a odbiorczy — piszący lub, drukujący. telegraficzny klucz, ręczny nadajnik sygnałów telegr. z dźwignią do zamykania i otwierania obwodu elektrycznego. Telegrafska agencija Nova Jugosłavija (Tanjug), jugosł. agencja prasowa, zał. 1943 w Jajce, od 1944 w Belgradzie. telegram (depesza), pilna wiadomość przekazywana telegraficznie i po zapisaniu doręczana adresatowi. Telejlat el-Ghasul (w Jordanii, w dolinie rz. Jordan), archeol. eneolityczne osiedle z IV tysiąclecia p.n.e.; ceglane domostwa, malowidła ścienne. Teleki [te-] LÁSZLÓ, 1811-61, polityk węg., uczestnik rewolucji 1848; autor projektu federacji narodów naddunajskich.

Teleki [te-] PAL, 1879-1941, węg. polityk, geograf; czł. Węg. Akad. Nauk; 1919-20 min. spraw zagr., 1920-21 i 193941 premier; popełnił samobójstwo, nie chcąc zaakceptować udziału Węgier w napaści na Jugosławię. telekino, urządzenie telew. do nadawania filmów, składające się z projektora film. i sprzężonego z nim układu zawierającego lampę analizującą lub oscyloskopową. telekomunikacja, dziedzina nauki i techniki obejmująca zagadnienia przekazywania na odległość wiadomości (dźwięków, znaków pisma, obrazów) za pośrednictwem sygnałów (w praktyce sygnałów elektr.); obejmuje m.in. radiofonię, telewizję, telefonię, telegrafię, telemetrię, sygnalizację. telekomunikacyjna centrala, zespół pomieszczeń, w których znajdują się łącznica z doprowadzonymi do niej łączami oraz urządzenia pomocnicze (np. zasilające, pomiarowe); stanowi węzeł komutacyjny w sieci telekomunik.; telegr. lub telefoniczna. telekomunikacyjna linia (linia teletransmisyjna), zespół torów telekomunik. i dodatkowych urządzeń, przeznaczony do jednoczesnego przekazywania wielu sygnałów elektr. na odległość. telekomunikacyjna sieć, zespół współpracujących ze sobą urządzeń telekomunik. rozmieszczonych na pewnym obszarze (np. kraju), przeznaczony do świadczenia usług telekomunik.; radiowa, telew., telegr., telefoniczna itp. telekomunikacyjny kanał, droga (realizowana przez zespół środków techn.) umożliwiająca przesyłanie sygnałów elektr. na odległość; przestrzenny, częstotliwościowy, czasowy. telekomunikacyjny łańcuch, zespół urządzeń telekomunik. złożony z 2 aparatów przetwarzających wiadomość na sygnał (i odwrotnie) oraz łączącej je drogi przesyłowej. telekomunikacyjny satelita, sztuczny satelita Ziemi wyposażony w aparaturę odbiorczo-nadawczą (s.t. aktywny) lub bez niej (s.t. pasywny), pośredniczący w łączności radiowej (np. telew., telegr.) między stacjami naziemnymi; stacjonarny — poruszający się po orbicie kołowej równikowej z prędkością taką jak Ziemia; np. Syncom, Early Bird, Mołnija. telekomunikacyjny tor, układ elektr. do prowadzenia przebiegów elektr. lub elektromagnet.; przewodowy, falowodowy -lub radiowy. telekomutacja, dział telekomunikacji obejmujący zagadnienia związane z tworzeniem zestawów łączy telekomunik. oraz z wytwarzaniem i odbiorem sygnałów w czasie trwania połączenia. telekontrola, kontrola, w której wartości wielkości kontrolowanych są przesyłane na znaczne odległości. telekopia →telegrafia kopiowa. teleks →telegrafia abonencka. Telemach, mit. gr. syn Odyseusza i Penelony. Telemann [te:-] GEORG PHILIPP, 16811767, kompozytor niem.; przedstawiciel stylu galant; suity, utwory klawesynowe, skrzypcowe (elementy pol. tańców), rel., opery. telemark, rodzaj nie stosowanej obecnie ewolucji narciarskiej, wykonywanej w celu zmiany kierunku jazdy lub zatrzymania się. telemechanika, dziedzina techniki zajmująca się przekształcaniem i przekazywaniem na odległość sygnałów w celach sterowania i kontroli urządzeń techn.; obejmuje telemetrię, telesterowanie, telesygnalizację. telemetria, dział telemechaniki zajmujący się przekształceniem i przekazywaniem na odległość wyników pomiarów (zwykle kodowanych). teleobiektyw, obiektyw fot. o długiej ogniskowej; umożliwia uzyskiwanie sto-

1180 teleologia sunkowo dużych obrazów fot. oddalonych obiektów. teleologia (finalizm), filoz. pogląd, wg którego celowość stanowi zasadę oraz wyjaśnienie istoty i przebiegu zjawisk i procesów w przyrodzie; teleologiczne koncepcje świata występują zwł. w kreacjonizmie (Tomasz z Akwinu) i witalizmie. telepatia, przekazywanie i odbieranie myśli na odległość bez pośrednictwa narządów zmysłowych; sporne i niewyjaśnione naukowo zjawisko z zakresu parapsychologii. Telepinus, 1 poł. XV w. p.n.e., król Hetytów; przywrócił wewn. spokój państwu; sprawował łagodniejsze od innych rządy; prawdopodobnie twórca zachowanego kodeksu prawniczego (ok. 200 paragrafów). Teleran, system nawigacji lotn.; położenie statku latającego znajdującego się w obszarze kontroli lotniska jest dokładnie określone przez urządzenia radiowe i automatycznie wskazywane na mapie, której obraz jest przekazywany załodze statku za pomocą telewizji. telereceptory, fizjol. receptory dostarczające informacji ze środowiska zewn., pobudzane przez odległe wpływy otoczenia: receptory wzroku, słuchu,r węchu. telerecording [telyryko: dyŋ] (telerekording), urządzenie telew. do rejestracji programu telew. na taśmie filmowej. teleregulacja (regulacja zdalna), regulacja, w której sygnały pomiarowe i nastawiające są przesyłane na znaczne odległości. Telesio [-zjo] BERNARDINO, 1509-88, filozof wł., przedstawiciel materialist. nurtu w renes. filozofii przyrody. teleskop, astr. przyrząd optyczny zwiększający kąt widzenia i ilość energii promienistej dopływającej od obserwowanego obiektu do oka lub innego odbiornika promieniowania. teleskop, techn. potoczna nazwa amortyzatora teleskopowego (np. w motocyklu), w którym element sprężysty, zwykle sprężyna resorująca, jest umieszczony wewnątrz 2 walcowych osłon, wchodzących suwliwie jedna w drugą. teleskopy (ryby teleskopowe), hodowlana odmiana złotych rybek; oczy duże, b. wypukłe, czasem skierowane ku górze. telesterion, budynek w sanktuarium Demeter w Eleusis, w którym odbywała się widowiskowa część misteriów, z 2 poł. VI w. p.n.e.; wielokrotnie przebudowywany; obecnie ruiny. telesterowanie (sterowanie zdalne), sterowanie, w którym sygnały sterujące są przesyłane na znaczne odległości. telesygnalizacja (sygnalizacja zdalna), sygnalizacja na znaczne odległości. teletechniczny przemysł, dział przemysłu elektrotechn. zajmujący się produkcją urządzeń telekomunikacji przewodowej. teletechnika, dział telekomunikacji obejmujący jej zagadnienia techn., niekiedy w odniesieniu tylko do telekomunikacji przewodowej. teletransmisja, dział telekomunikacji obejmujący całokształt zagadnień techn. związanych z przesyłaniem sygnałów od punktu do punktu; w węższym znaczeniu technika przesyłania sygnałów za pomocą torów telekomunikacyjnych. teletransmisyjna linia →telekomunikacyjna linia. teletransmisyjna stacja, zespół pomieszczeń, w których znajdują się urządzenia teletransmisyjne różnych telekomunik. zestrojów, wymagających osłony i konserwacji. teletransmisyjny system, sposób działania urządzeń teletransmisyjnych, określony zakresem częstotliwości pracy, rodzajem modulacji, liczbą realizowanych kanałów. teletransmisyjny zestrój, element linii telekomunik. złożony ze wzmacniaków, odbiorników i nadajników radiowych, 1-2 torów telekomunik. i 2 krotnie (na

początku i końcu toru); realizuje pewną liczbę łączy. teleturniej, audycja telew., konkurs, podczas którego zebrani w studiu zawodnicy odpowiadają na pytania z określonych dziedzin. teletypista, pracownik telegrafu nadający tekst za pomocą aparatu dalekopisowego. teletyposetter, druk. urządzenie umożliwiające kodowanie tekstu na taśmie dziurkowanej (jak w monotypie), przekazywanie i odbiór kodu telegraficznie, a następnie sterowanie linotypem lub intertypem. telewizja, dział telekomunikacji obejmujący zagadnienia związane z przesyłaniem na odległość ruchomych obrazów, zwykle z towarzyszącym im dźwiękiem; monochromatyczna lub kolorowa; programowa — nadająca dla abonentów specjalnie przygotowane programy; użytkowa — wykorzystywana w gospodarce, nauce itp. do zdalnej obserwacji zjawisk. telewizja kolorowa, telewizja, w której obraz jest odtwarzany w barwach naturalnych. telewizja monochromatyczna, telewizja, w której obraz jest odtwarzany w odcieniach jednego koloru, zwykle w odcieniach szarości od bieli do czerni. telewizor, odbiornik telew. do odbioru sygnałów wizyjnych i fonicznych nadawanych przez stację telew. oraz odtwarzania za ich pomocą obrazu na ekranie kineskopu i towarzyszącego dźwięku przez głośnik. telewizyjna kamera, urządzenie telew. do przetwarzania obrazu z natury na odpowiadające mu sygnały elektr. (wizyjne); gł. element — lampa analizująca. telewizyjna tablica →kontrolny obraz telewizyjny. telewizyjny ośrodek, ośrodek przeznaczony do przygotowywania i nadawania programu telewizyjnego. telewizyjny test →-kontrolny obraz telewizyjny. Telford [-fərd] THOMAS, 1757-1834, inżynier szkoc; czł. Royal Society; projektował i budował wiele kanałów (m.in. Kaledoński, Gotajski), dróg, mostów, portów. Telford [-fərd], m. w W. Brytanii (Anglia); od 1968 miasto-ogród (New Town); 70 tys. mieszk. (1966). Teliga LEONID, 1917-70, żeglarz, dziennikarz i tłumacz; uczestnik walk w czasie II wojny świat, w różnych pol. formacjach wojsk.; odbył 1967-69 samotny rejs dookoła świata na oceanicznym jachcie „Opty". tell, archeol. sztucznie powstały pagórek, kryjący w sobie ruiny pojedynczych budowli lub ich zespołów; spotykane gł. na Bliskim Wschodzie, w Egipcie. Tell WILHELM, legendarny bohater szwajc. z okresu walk o wolność przeciw Habsburgom w XIV w.; bohater dramatu F. Schillera. Tell Ahmar →Til Barsip. Tell Arpaczija (miejscowość w Iraku, o 15-20 km na pn.-wsch. od Mosulu), resztki osady z okresu chalkolitu, m.in. liczne okrągłe budowle o nieznanym przeznaczeniu. Tell Asmar →Esznuna. Tell Atrib (ok. 40 km od Kairu), w starożytności m. w Dolnym Egipcie (gr. Athribis), obecnie ruiny; wykopaliska pol.; liczne zabytki z I tysiąclecia p.n.e. (złote plakietki z imieniem Amazisa II) oraz epoki rzymskiej. Tell el-Amarna (w. w środk. Egipcie, na pd.-wsch. od Mallawi), w starożytności Achetaton, okresowo stolica Egiptu; ruiny zespołu pałacowego, hypetralnej świątyni Atona i nekropoli wielmożów. Tell el-Brak (miejscowość w pn. Syrii), resztki świątyni z 1 poł. III tysiąclecia i obronnego pałacu z 2 pol. III tysiąclecia p.n.e. Tell el-Mutasellim →Megiddo.

Teller EDWARD, UΓ. 1908, fizyk amer.; prof. uniw. w Chicago i Berkeley; twórca amer. bomby wodorowej; zwolennik „zimnej wojny", przeciwnik rozbrojenia atomowego. Tell Halaf (miejscowość w pn. Syrii, nad rz. Chabur), ruiny staroż. m. Guzany; znaleziska z okresu chalkolitu (ceramika malowana, kultura Halaf); resztki m. z pocz. I tysiąclecia p.n.e., pałacu (ortostaty), świątyni. Tell Hariri →Mari. Tellier [teljy] CHARLES ALBERT, 18281913, inżynier fr., pionier chłodnictwa; 1860 zbudował chłodziarkę absorpcyjną (niezależnie od F. Carrégo), 1867 — sprężarkową; 1875 zbudował chłodniowiec „Frigorifique". Tell Mukajjar →Ur. Tello →Girsu. tellur Te, pierwiastek chem. o liczbie atom. 52, z grupy tlenowców; krucha substancja krystal. o połysku metalicznym. tellurium, model układu Słońce-Ziemia-Księżyc, służący do demonstrowania zjawisk pór roku i dnia, faz Księżyca, zaćmień Słońca i Księżyca. tellurometr, przyrząd do pomiaru odległości rzędu od kilku do kilkudziesięciu km za pośrednictwem fal elektromagnetycznych o długości ok. 10 cm; stosowany w geodezji. telluryczne linie, linie i pasma absorpcyjne w widmach ciał niebieskich powstające wskutek pochłaniania promieniowania przez gazy atmosfery ziemskiej. telofaza, genet. końcowa faza podziału jądra komórkowego, w której organizują się dwa jądra potomne. Telok Anson, m. w Malajzji (Perak), port nad rz. Perak, dostępny dla statków mor.; 37 rys. mieszk. (1957). telom, końcowa część widlastego rozgałęzienia bezlistnych pędów kopalnych paprotników — psylofitów. telomowa teoria, teoria wg której wszystkie' organy roślin naczyniowych rozwinęły się ewolucyjnie z telomów, które ulegały odpowiednim przekształceniom. telson, ostami segment odwłoka skorupiaków i niektórych szczękoczułkowców. Telstar, nazwa serii amer. telekomunik. sztucznych satelitów Ziemi. Telsze (Telšiai), m. w zach. części Litew.SRRj 20 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spożywczy. Teltow [-to:], m. W środk. części NRD, na pd. od Berlina; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., farm., maszynowy. telugu, język z rodziny języków drawidyjskich, gł. w stanie Andhra-Pradesz; ok. 45 mln; literatura od XI w.; odrębne pismo południowoind. — telugu. Telugu (Telugowie) →Drawidowie. Telukbajur, port m. Padang (Indonezja). Telukbetung, m. w Indonezji, port na pd. wybrzeżu Sumatry; 134 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. tern, w cesarstwie bizant. jednostka wojsk., później także okręg wojsk.-adm., zarządzany przez stratega; od VII w. na granicach cesarstwa, w X-XI w. podział na t. objął całe państwo. Tema, m. i ważny port w Ghanie, nad Zat. Gwinejską; 15 tys. mieszk. (1960); ważny ośr. przem. kraju; huta aluminium, rafineria ropy naft., przemysł chem., rybny. temat, główna myśl bądąca przedmiotem utworu lit., muz., obrazu, pracy nauk. itp.; przedmiot rozmowy. temat, językozn. część wyrazu, która zachowuje w odmianie postać tę samą lub zmienioną w granicach uzasadnionych historycznie wymian głoskowych, np. kosz-a, kosz-u; t. semantyczny — część wyrazu, z którą się wiąże znaczenie właściwe wyrazowi. temat, muz. gł. element konstrukcji dzieła muz. o różnych funkcjach w po-

tenor 1181 szczególnych formach (fuga, wariacje, forma sonatowa). temblak, med. trójkątna chusta lub opaska podwieszona na karku chorego, podtrzymująca i w pewnym stopniu unieruchamiająca zgiętą w łokciu kończynę górną. tembr (timbre), barwa dźwięku charakterystyczna dla poszczególnych głosów ludzkich (tej samej wysokości) lub instrumentów. Temesz, rz. w Rumunii i Jugosławii, 1. dopływ Dunaju; dł. ok. 340 km. Temida, mit. gr. jedna z tytanid; bogini prawa i praworządności; druga z kolei żona Zeusa; matka hor i mojr. Temir-su, lodowiec w Tien-szanie, w masywie Chan-tengri; pow. 112 km2, dł. 36,4 km. Temirtau, m. w Kazach.SRR (obw. karagandzki); 167 rys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu ciężkiego (hutnictwo żel., przemysł chem., metal.). Temistokles, ok. 525-ok. 460 p.n.e., ateński mąż stanu i wódz w okresie wojen pers.; twórca floty Aten i sprawca zwycięstwa nad Persami pod Salaminą (480); skazany przez ostracyzm na wygnanie; wmieszany w proces Pauzaniasza i skazany na śmierć, uszedł do Persów. Tempelhof [tem-], dzielnica Berlina Zach.; ważny1 port lotniczy. tempera: 1) farba emulsyjna o spoiwie org.; farba temperowa; 2) technika mai. polegająca na posługiwaniu się tymi farbami, typowa dla malarstwa średniow.; 3) obraz malowany tą techniką. temperament, psychol. zespół stałych cech psych, człowieka charakteryzujących jego życie emocjonalne i sposób reagowania na bodźce zewn.; przede wszystkim stopień pobudliwości, siły i trwałości stanów uczuciowych. temperatura, odczytywana na skali termometru wielkość fiz, określająca stopień ogrzania ciała; jest miarą średniej energii kinetycznej cieplnego ruchu cząsteczek tego ciała; najniższa otrzymana t. 2.10-5°K, najwyższa — 1,5. 107 °K. temperatura bezwzględna, temperatura w skali Kelvina. temperatura bezwzględna ujemna, temperatura bezwzględna układu o większym obsadzaniu wyższych poziomów energetycznych w atomie niż niższych. temperatura Curie →Curie punkt. temperatura krytyczna, charakterystyczna dla każdej substancji temperatura, powyżej której danej substancji nie można skroplić. temperatura potencjalna, meteorol. temperatura masy powietrza sprowadzonej adiabatycznie do standardowego ciśnienia — 1000 milibarów. temperatura przemiany, temperatura, w której zachodzi przemiana krystaliczna metalu lub składnika strukturalnego stopu przy jego nagrzewaniu lub stygnięciu. temperatura samozapłonu, najniższa temperatura, w której mieszanina palnych gazów lub par z powietrzem ulega samorzutnemu zapaleniu. temperatura wirtualna, meteorol. temperatura masy powietrza suchego, przy której jej gęstość jest równa gęstości masy powietrza wilgotnego przy tym samym ciśnieniu. temperatura zapłonu, najniższa temperatura, do której należy ogrzać ciecz (w ściśle określonych warunkach), aby mieszanina jej palnych par z powietrzem uległa zapaleniu po zbliżeniu płomienia. temperatur skale →termometryczne skale. temperatury zmysł (czucie temperatury), zdolność zmysłowego wyczuwania przez człowieka i zwierzęta temperatury i jej zmian; narządami z.t. są termoreceptory, leżące w skórze i błonach śluzowych. Temperley [tempərly] HAROLD WILLIAM, 1879-1939, historyk ang.; prof. uniw. w Cambridge; badacz dziejów najnowszych,

gł. historii dyplomacji; wydawca źródeł do genezy I wojny światowej. tempietto [wł.], mała świątynia na rzucie koła; niekiedy także pawilon ogrodowy o podobnej formie. tempi passati [wł.], czasy minione, przeszłość. Tempka TADEUSZ, ur. 1885, lekarz internista i hematolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; autor licznych prac, gł. ż dziedziny hematologii, oraz. podręczników, m.in. Choroby układu krwiotwórczego. Tempka ZYGMUNT -^Nowakowski Zygmunt. templariusze, zakon rycerski zał. 1118 w Jerozolimie przez rycerzy fr. (nazwa od siedziby w pobliżu dawnej świątyni — łac. templum — Salomona); gł. zadanie — walka z muzułmanami; po okresie wpływów polit. przeniesieni do Francji, gdzie 1312 nastąpiła kasata zakonu. Temple [templ], m. w USA (Teksas); 33 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł meblarski, spoż., mat. budowlanych. templum in antis [łac], w staroż. Grecji najprostszy typ świątyni opartej na planie prostokąta; składała się tylko z naosu i pronaosu. tempo, szybkość, z jaką wykonuje się jakąś czynność, z jaką coś się odbywa. tempo, muz. element określający szybkość wykonania utworu; zjawiska związane z t. w utworze obejmuje się terminem agogika. tempora mutantur, et nos mutamur in illis [łac], czasy się zmieniają i my się z nimi zmieniamy, „Temps Modernes, Les" [(le) tŞ modern], fr. miesięcznik polit.-lit. zał. 1946 w Paryżu i redagowany przez J.P. Sartre'a. Temuco [-ko], m. w środk. Chile, ośr. adm. prow. Cautin; 109 tys. mieszk. (1966); przemysł skórz.-obuwn.5 papiern.; ośr. turystyczny. Temudżyn →Czyngis-chan. tenakiel, druk. podstawka w postaci drewn. płytki z przesuwanymi poziomo widełkami (dywizorek); służy do podtrzymywania rękopisu podczas składania ręcznego. Tenali, m. w Indii (Andhra-Pradesz), w delcie Kriszny; 79 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., bawełniany. tenardyt, minerał, siarczan sodu; bezbarwny, szary lub bladobrun.; powstaje wskutek odparowywania słonych jezior; używany w przemyśle chem. i szklarskim. Tenaron (Matapan), przylądek w Grecji, najdalej na pd. wysunięty punkt Peloponezu; 36°23'N, 22°29'E. Tenaserim (Taninsari), rz. w pd. Birmie; dł. ok. 450 km; uchodzi do M. Andamańskiego. Tencalla [-ka-] CONSTANTINO, XVII w., architekt wł. działający w Polsce; przedstawiciel baroku; kolumna Zygmunta III w Warszawie; kościół św. Teresy w Wilnie. Tenczynek, w. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; w pobliskim Rudnie ruiny zamku tenczyńskiego z XIV-XVII w. tendai-shu [t. -śiu], sekta buddyzmu jap., przeniesiona z Chin do Japonii w IX w. tendencja: 1) dążność w określonym kierunku; skłonność, dyspozycja psych.; 2) kierunek zarysowujący się w rozwoju czegoś; 3) myśl, idea, teza wyrażana przez autora w utworze lit., dziele nauk. itp. tender, pojazd szynowy połączony na stałe z parowozem, przewożący zapasy wody i paliwa oraz narzędzia i przybory do obsługi parowozu. tender (łódź towarzysząca), żegl. mały statek wodny, używany jako jednostka towarzysząca większemu statkowi i pomocnicza do zaopatrywania statku w żywność, wodę itp. tendrzak, parowóz ze zbiornikiem wodnym i skrzynią węglową; nie wymaga tendra.

Teneryfa (Tenerife), wulkaniczna wyspa hiszp. na O. Atlantyckim, największa w grupie W. Kanaryjskich; 1,9 tys. km2, 533 tys. mieszk. (1966); uprawa warzyw, winorośli, bananów; słynny region turyst.; gł. m. Santa Cruz de Tenerife. Tengri-nur (Nam-co), jezioro w Chinach, na Wyż. Tybetańskiej, na pn. od Lhasy, na wys. 4627 m; pow. 1900 km2; nad T. liczne klasztory lamaickie. Teng Siao-ping, ur. 1902, chiń. polityk i działacz chin. ruchu robotn.; czł. KPĆh od 1921; w okresie wojen rewol. na stanowiskach polit. w wojsku; 1954-69 sekretarz gen. KC KPCh, od 1952 wicepremier; 1966/67 usunięty z życia politycznego. Teniente, El, osiedle górn. w środk. Chile, wielki ośr. wydobycia rud miedzi i molibdenu; huta miedzi. Teniers [tönjy] DAVID (mł.), 1610-90, malarz flam., syn i uczeń Davida st. (1582-1649); gł. kompozycje rodzajowe z życia chłopów, wnętrza galerii obrazów, sceny mit., alegor., portrety; wielu naśladowców. tenis, dwu- lub czteroosobowa (debel) gra na korcie o wymiarach: dł. 23,77 m, szer. 10,97 m (dla gry podwójnej) i 8,23 m (dla gry pojedynczej); polega na przebijaniu rakietą piłki (z gumy, oklejonej białym filcem) nad siatką (wys. 0,915 m) na pole przeciwnika w sposób utrudniający jej odbiór; składa się z 3 lub 5 setów. tenisówki, płócienne pantofle na gumowej podeszwie używane do gry w tenisa, ćwiczeń gimnastycznych i in. tenis stołowy (ping-pong), gra dwulub czteroosobowa celuloidową piłeczką Odbijaną rakietką na drewn. stole (wys. 76 cm, pow. 274X152 cm) przez siatkę umieszczoną pośrodku (wys. 15,25 cm, dł. 183 cm); składa się z 3 lub 5 setów. Tennant Creek [tenənt krik], ośrodek wydobycia złota i rud miedzi w Australii (Terytorium Pn.), na pn. od Alice Springs; 1,0 tys. mieszk. (1966). Tennessee [tenəsi:], rz. w USA, 1. dopływ Ohio; 2 dł. 1050 km, dorzecze ok. 105 tys. km ; na T. i jej 5 gł. dopływach liczne zapory i elektrownie wodne; żeglowna. Tennessee [tenəsi:], stan w pd.-wsch. części USA; 109 tys. km2, 4,0 mln mieszk. (1970); hodowla bydła, uprawa bawełny, kukurydzy; rozwinięta energetyka (m.in. elektrownie na rz. T.); przemysł chem., włók., odzieżowy, drzewny, hutnictwo; wydobycie węgla kam., fosforytów; gł. m.: Memphis, Nashville (stol.), Chattanooga. Tennessee Valley Authority [tenəsi: wäly o:toryty] (TVA), agencja rządowa w USA, kierująca pracami prowadzonymi przez władze federalne w dorzeczu rz. Tennessee; zał. 1933 w celu uregulowania rzeki i zagospodarowaniu jej dorzecza — jednego z najuboższych regionów USA; do 1963 zbudowano 32 zapory wodne, liczne elektrownie i zakłady przemysłu chemicznego. tenno [jap., 'król nieba'], tytuł jap. władcy, w Europie zw. mikado; t. traktowani byli jako wcielone bóstwa; od XII w. odsunięci od władzy; od 1946 oficjalnie uznawani tylko za symbol państwa. Tennyson [tenysn] ALFRED, .lord, 180992, ang. poeta i dramaturg, późny romantyk; poezja refleksyjno-filoz.; liryki, ballady, cykl poematów o królu Arturze, hist. dramaty. Tenochtitlán [tenocztitlan], dawna stolica Azteków, zał. ok. poł. XIV w. na jednej z wysp jez. Texcoco (Meksyk); 1521 zdobyty przez Hiszpanów i zniszczony; na jego gruzach Hiszpanie założyli dzisiejsze m. Meksyk; zachowane ślady budowli Azteków. tenor, muz.: 1) wysoki głos męski o skali c—c2 (t. lir., dram., bohaterski); 2) w średniow. utworach głos gł. (cantus firmus); 3) nazwa niektórych instrumentów.

1182 tenor tenor, daw. treść, zawartość, brzmienie (np. jakiegoś pisma, dokumentu, rozmowy). tenoryt, minerał, tlenek miedzi; szaroczarny lub czarny, o połysku metalicznym; gł. produkt utlenienia siarczków miedzi. tenrek (tanrek, Tenrec ecaudatus), największy ssak z rzędu owadożemych; dł. do 40 cm, ogon b. krótki; kopie nory; nocny; najgorętszy okres przesypia (estywacja); Madagaskar i Komory. tenri (tenri-kyo), najbardziej żywotna i wpływowa sekta shinto (w Japonii), zał. w XIX w. przez M. Nakayamę; gł. siedziba— m. Tenri, gł. bóstwo — Tenri-o. tensometr, mech. przyrząd do pomiaru odkształceń w obciążonym ciele (konstrukcji) . tensor, uogólnienie wektora i skalara, występujące w fizyce teoret. i matematyce; np. stany naprężeń ciała deformowanego opisuje się za pomocą t. tensorowy rachunek, dział matematyki poświęcony badaniu własności tensorów i ich zastosowaniu; dzieli się na algebrę tensorów i analizę tensorów (tensorową); zastosowania w nowoczesnej geometrii różniczkowej, mechanice, fizyce, teorii względności. tent, żegl. →poklat. tenuta dzierżawna, nazwa czynszu należnego z tytułu dzierżawy praw majątkowych lub rzeczy. Tenzing NORKAY BHOTIA, ur. 1914, Szerpa z Nepalu, alpinista; 29 V 1953 dokonał pierwszego wejścia z E. Hillarym na Czomolungmę (Mount Everest). teobromina, alkaloid występujący gł. w nasionach kakaowca; stosowany . w lecznictwie jako środek moczopędny, w nadciśnieniu i skurczach naczyń wieńcowych serca. teocentryzm, pogląd uznający boga (religię) za najwyższą wartość, czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa; podstawa światopoglądu religijnego. teodolit, instrument geod. do pomiaru kątów poziomych i pionowych; jego zasadniczymi elementami są dwa prostopadłe do siebie koła kątomiercze i luneta celownicza, której każdemu położeniu odpowiadają określone odczyty na kołach. Teodor II (Kassa), 1818-68, cesarz Etiopii od 1855; dążył do scentralizowania i unowocześnienia państwa; zniósł niewolnictwo i poligamię. Teodora, ok. 500-548, cesarzowa bizant., żona Justyniana I W.; w młodości aktorka cyrkowa; energiczna i o dużych zdolnościach polit., wywierała silny wpływ na męża. Teodor I Laskaris, 1173-1222, założyciel cesarstwa nicejskiego (1204) i jego pierwszej dynastii — Laskaris. Teodorowicz JÓZEF, 1864-1938, reakcyjny polityk, arcybiskup; od 1902 metropolita lwowski obrządku ormiańskiego; 190218 poseł na sejm galie, 1919-21 na sejm RP; zbliżony do ND. Teodoryk Mistrz, XIV w., średniow. malarz czes., działający w poł. XIV w.; malowidła tablicowe (m.in. popiersia proroków i świętych) i ścienne w kaplicy Św. Krzyża na zamku Karlśtejn. Teodoryk Wielki, ok. 455-526, król Ostrogotów od 471; sprzymierzeniec Bizancjum; pokonał Odoakra, opanował Italię, 493 utworzył państwo Ostrogotów ze stol. w Rawennie. Teodozja (Fieodosija), m. w Ukr.SRR (obw. krymski), port nad M. Czarnym; 64 tys. mieszk. (1969); uzdrowisko (wody miner.) i kąpielisko mor.; przemysł maszyn., mat. bud., spoż.; staroż. kolonia gr. — port (ośr. handlu zbożem). Teodozjusz II, ok. 401-450, cesarz wschodniorzym. od 408; zawarł pokój z Hunami (Attyla); otoczył murem Konstantynopol; część ustaw ces., wydawanych od pocz. IV w., zebrał (438) w tzw. Codex Theodosianus.

Teodozjusz Wielki, ok. 347-395, cesarz rzym. od 379; opanował niebezpieczeństwo ze strony Gotów i wciągnął ich do służby w armii rzym.; 380 ogłosił chrześcijaństwo religią panującą; 395 podzielił imperium rzym. na cesarstwo wsch. i zachodnie. teodycea, koncepcja filoz.-rel. mająca na celu uzgodnienie sprzeczności między wiarą w dobroć i wszechmoc bożą a istnieniem zła (t. rel. — św. Augustyn, filoz. — G.W. Leibniz). Teofanes Wyznawca, ok. 760-817, historyk bizant.; Chronographia — dzieje Bizancjum (284-813); źródło ważne szczególnie dla VII i VIII w. Teofan (Fieofan) Grek, ok. 1350-ok. 1410, malarz bizant. działający na Rusi w końcu XIV w. i pocz. XV w.; wywarł wpływ na rozwój malarstwa rus.; freski w soborze Preobrażeńskim w Nowogrodzie Wielkim, ikony dla soboru Błagowieszczeńskiego w Moskwie. teofania, według wierzeń rel. przejawianie się bóstwa — bezpośrednio (np. Zeusa, Jahwe) lub pośrednio — w postaci inkarnacji (wcieleń bóstw), cudów itp. Teofilakt Symokatta, VII w., historyk bizant.; Chronographia — panowanie ces. Maurycjusza. teofilina, alkaloid występujący w liściach herbaty, otrzymywany gł. syntetycznie; środek moczopędny, stosowany nadto w nadciśnieniu i skurczach naczyń wieńcowych. Teófilo Otóni [teo- otoni], m. w Brazylii (Minas Gerais); 41 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny, eksploatacja akwamaryny; w okolicy wydobycie miki. Teofrast z Eresos (Theophrastos), 370287 p.n.e., gr. uczony i filozof, zw. ojcem botaniki; uczeń Arystotelesa; znany gł. z badań nad systematyką, morfologią, geografią i fizjologią roślin; po raz pierwszy wyodrębnił 3 gł. organy roślin (korzeń, łodyga, liść); opisał wiele gat. roślin oraz sposoby ich rozmnażania. Teognis, VI w. p.n.e., liryk gr. z Megary; elegie polit.-moralne, pieśni biesiadne. teogonia, rel. część teorii bogów zajmująca się kwestią pochodzenia bóstw (np. narodziny bogów politeistycznych, odwieczność boga chrześc). Teogonia, tytuł kosmogonicznego eposu Hezjoda, traktującego o powstaniu świata i bogów. teokracja, forma rządów, w której najwyższą władzę państw, sprawują kapłani. Teokryt, 1 poł. III w. p.n.e., poeta gr. z Syrakuz na Sycylii; twórca sielanki. teologia, dyscyplina normatywna dotycząca Boga (bogów), powstająca na gruncie danej religii, podejmująca wykład, interpretację i obronę jej twierdzeń i zasad dogmatów; najbardziej rozwinięta jest t. chrześc; składają się na nią: t. katolicka, t. prawosławna i t. protestancka, różniące się między sobą koncepcją dogmatyczną, soteriologiczną i koncepcją struktury kościoła. teologia dialektyczna, kierunek współcz. teologii protest, zrywający z trad. dogmatyką, ujmujący dialektycznie (przez jedność a zarazem przeciwieństwo) stosunek między Bogiem a człowiekiem i światem; twórca K. Barth. teologia egzystencjalna, kierunek teologii chrześc zainicjowany przez protest, teologa R. Bultmanna, zmierzający do odmitologizowania N. Testamentu i dostosowania go do światopoglądu czasów współcz. przez nadanie mu egzystencjalnej interpretacji. teologia katolicka posoborowa (tzw. nowa teologia kat.), nurt teologii kat., rozwijający się w związku z soborem watykańskim II, dążący do nowocz. interpretacji dogmatyki kat. (gł. H. de Lubac, K. Rahner, M. Chenu, E. Schillebeeckx, H. Küng); przejawem tego nurtu jest opracowanie nowych katechizmów: hol. i francuskiego.

teologia rewolucji, kierunek współcz. teologii chrześc, zainicjowany przez protest, teologa R. Shaulla, uzasadniający na podstawie Biblii udział chrześcijan w rewol. przemianach społ.-polit.; praktyczne zastosowanie t.r. znalazła w ruchach rewol. w Ameryce Pd. teologia śmierci Boga, kierunek współcz. teologii protest., wywodzący się od D. Bonhoeffera, głoszący tezę, że można żyć po chrześcijańsku nawet po obumarciu we współcz. świadomości społ. hipotezy Boga. teologumena, w prawosławiu tezy teol., kodyfikujące tę część doktryny, która nie została ujęta w dogmaty sformułowane na pierwszych 7 soborach powszechnych. teorban, instrument muz., rodzaj lutni basowej z 2 grupami strun (melodyczne i basowef; popularny w Europie w XVIXVIII w. teoria, wiedza wyjaśniająca daną dziedzinę zjawisk, formułowana na podstawie praktyki i ściśle z nią związana. teoria literatury, jedna z dziedzin nauki o literaturze, zmierzająca do określenia struktury artyst. dzieła lit. (poetyka) i prawidłowości hist. rozwoju literatury; w skład t.l. wchodzą genologia, stylistyka, wersologia. teoria naukowa, metodol. zespół praw nauk., definicji, twierdzeń i hipotez, dotyczących danej dziedziny zjawisk, tworzący rzeczowo powiązaną oraz logicznie uporządkowaną i spójną całość. teoria okrętów, nauka obejmująca zasady mechaniki pływania, geometrię kształtu i teorię pędników w zastosowaniu do statków wodnych. teoria państwa i prawa, dyscyplina prawnicza zajmująca się podstawowymi zagadnieniami państwa i prawa oraz metodologią prawoznawstwa. teoria poznania (gnoseologia), filoz. jeden z dwu gł. (obok ontologii) działów filozofii, zw. też epistemologią; zajmuje się analizą procesów poznawczych prowadzących do zdobywania wiedzy, a zwł. istotą i strukturą poznania, jego źródłami, granicami, uwarunkowaniami hist., społ. i psych., jego wartością nauk. i praktyczną oraz metodami uzasadniania i weryfikacji rezultatów poznania. teoria prawdy, filoz. ściśle związane z teorią poznania rozważania nad istotą prawdy, jej kryteriami oraz metodami i sposobami stwierdzania, uzasadniania i weryfikacji prawd (prawdziwości sądów i twierdzeń, zwł. filoz. i nauk.). teoria progów, urban. opracowana przez B. Malisza metoda analiz możliwości rozwojowych układów osadniczych; opiera się na fakcie, że w miarę swego rozwoju natrafiają one na ilościowe i przestrzenne ograniczenia natury fiz., technol. i strukturalnej, które mogą być przekroczone tylko przy użyciu nieproporcjonalnie (w stosunku do wzrostu liczby ludności) wysokich nakładów inwestycyjnych i kosztów eksploatacji. teoria wychowania, dział pedagogiki zajmujący się zagadnieniami, które występują w związku z kształtowaniem cech osobowości człowieka, zwł. postaw społ.moralnych, właściwości charakteru i woli oraz umiejętności działania. Teotihuacán [-tiuakan], miejscowość w środk. Meksyku, w pobliżu m. Meksyk; muzeum; ruiny prekolumbijskiego miasta; budowle sakralne — piramidy (m.in. Słońca i Księżyca); tzw. cytadela, ruiny pałaców i domów, malowidła ścienne, rzeźby. Teotihuacán kultura [k. -tiuakan], archeol. kultura dominująca w pd. Meksyku; II w. p.n.e.-pocz. X w. n.e.; nazwa od miejscowości Teotihuacán; liczne zabytki. teownik, kształtownik o przekroju poprzecznym zbliżony kształtem do litery T. teozofia, kierunek rel. stworzony przez H. Bławatską, rozwijany następnie przez Tow. Teozoficzne; celem wyznawców

termit 1183 jest osiągnięcie tożsamości z bóstwem w łańcuchu reinkarnacji. Tepa FRANCISZEK, 1828-89, malarz, gl. akwarelista; portrety, typy lud. i sceny rodzajowe z Małopolski. Tepavac MIRKO, ur. 1922, jugosł. działacz polit.; w czasie II wojny świat, uczestnik walki narodowowyzwoleńczej; od 1969 min. spraw zagranicznych. Tepic [tepik], m. w Meksyku, stol. stanu Nayarit; 58 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Tępe Gawra (miejscowość w pn. Mezopotamii, obecnie Irak), archeol. staroż. osada z okresu chalkolitu; resztki małej świątyni, złote naczynia. Tepoztlán [tepos-], miejscowość w Meksyku (Morelos); kościół i klasztor dominikanów (XVI w., obecnie muzeum); w pobliżu ruiny świątyni Azteków. Teques, Los [1. tekes], m. w Wenezueli, stol. stanu Miranda; 49 tys.. mieszk. (1969). tera-, T, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (wielokrotnych) Względem jednostek gł.; oznacza 1012 danej12 wielkości; np. 1 TW (terawat) = 10 W (watów). tera (iiin [dźiin]), świątynia buddyjska w Japonii; kompleks 8 budowli sakralnych (m.in. pagoda) z drewna; najsłynniejsze t. znajdują się w m. Nara. terakota, wyrób ceram. nieszkliwiony otrzymywany przez wypalanie gliny ogniotrwałej, skalenia, piasku kwarcowego oraz niewielkich ilości barwiących tlenków metali; odporną na uderzenia i ścieranie; stosowana od starożytności w rzeźbie, rzemiośle artyst., dekoracji architektonicznej. terakoty tanagryjskie →Tanagra. teralit, magmowa skała głębinowa składająca się gł. z plagioklazu, nefelinü i piroksenu. Teramo, m. we Włoszech (Ábruzja), ośrodek adm. prow. T.; 47 tys. mieszk. (1969). terapia, med. →leczenie. Terapontowski Monastyr, klasztor w pobliżu m. Kiriłłow w Ŕos.FSRR (obw. wołogdziański) z soborem Rożdiestwienskim z XV w. (freski Dionizego i jego synów z pocz. XVI w.). terasa, geoľ. →taras. teratologia, nauka o potwornościach i innych wadach rozwojowych u ludzi i zwierząt (gł. kręgowców). terb Tb, pierwiastek chem. o liczbie atom. 65, z podgrupy lantanowców; metal. Terborch [-borch] (Ter Borch) GERARD, 1617-81, malarz hol.; przedstawiciel malarstwa rodzajowego (Oficer piszący rozkaz, Muzeum Nar., Warszawa), portrety. Terbrugghen [-brüchə] (Ter Brugghen) HENDRIK, 1588-1629, malarz hol.; tworzył pod wpływem Caravaggia; sceny rel. i rodzajowe indywidualnie rozwiązujące problemy luministyczne i kolorystyczne; wpływ na Vermeera van Delft. Terceira [-sejra], wulkaniczna wyspa portug. na O. Atlantyckim (Azory); 578 km2, 102 tys. mieszk. (1960); turystyka; gł. m. Angra do Heroismo, tercet, muz.: 1) zespół 3 śpiewaków; 2) utwór na taki zespół. tercja, druk. stopień czcionki równy 16 punktom typograficznym. tercja, muz. interwał, odległość 3 stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. c-e. tercja, sport w hokeju na lodzie 1/3 meczu, trwa 20 min; w szermierce na szable trzecia pozycja obronna chroniąca cały bok przed cięciem. tercjarze (trzeci zakon), w kościele kat. stowarzyszenia świeckich zakładane od XIII w. przy niektórych zakonach (najbardziej znane — przy zakonie franciszkanów). tercyna, lit. strofa z 3 wersów, zwykle 11-zgłoskowych, powiązana rymami ze strofą poprzednią i następną; oba, bcb,

cdc; użyta przez Dantego w Boskiej Komedii. Terek, rz. w ZSRR; .dł. ok. 600 km; uchodzi do M. Kaspijskiego; wyzyskiwana do nawadniania. terem (ros. tieriem), w pałacach carskich i bojarskich na Rusi najwyższa kondygnacja mieszkalna, gł. dla kobiet (Tieriemnyj dworiec na Kremlu Moskiewskim), czasem w osobnym budynku lub nad bramą wjazdową. teren: 1) część powierzchni ziemi wraz z jej rzeźbą i pokryciem; obszar, okolica; przen. pole działania, dziedzina; 2) miejsce, obszar przeznaczone albo użytkowane dla jakichś celów, potrzeb; 3) obszar objęty sferą działania jakiejś placówki, władzy, jakiegoś ośrodka itp., leżący poza ich siedzibą. Terencjusz, ok. 190-159(?) p.n.e., komediopisarz rzym ; korzystał z wzorów gr.; Andria, Hecyra ['świekra'], Adelphi ['bracia']. Terengganu, stan w Malajzji, na Płw. Malajskim, 2 nad M. Południowochińskim; 13 tys. km , 379 tys. mieszk. (1967); stol. Kuala T.; dżungla (ok. 90% pow.); wydobycie rud żelaza. — Od XIII w. sułtanat muzułm. podległy sąsiednim państwom; w XVIII-XIX w. zależny od Syjamu, od 1909 pod bryt. protektoratem. terenoznawstwo, dyscyplina obejmująca ogół wiadomości o terenie, o sposobach odwzorowywania go na mapach (znaki topograficzne) i orientowania się w terenie (posługiwanie się mapą, szkicem, kompasem i in.). Teresa Jadwiga →Papi Jadwiga. Teresa z Âvila (właśc. T. de Cepeda y Ahumada), 1515-82, pisarka hiszp., reformatorka zakonu karmelitów; mistyczne poezje i traktaty ascetyczno-mistyczne; kanonizowana. Teresina, m. w Brazylii, stol. stanu Piaui; 200 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż,, bawełn.; ośr. handlowy. Terespol, m. w pow. bialskim, woj. lubelskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); przejście graniczne i stacja na międzynar. linii kol. Warszawa-Moskwa; przemysł spożywczy. — VII 1944 zacięte walki wojsk radzieckich. Terezin (m. w pn.-zach. Czechosłowacji, naprzeciw m. Litomierzyce), 1940-45 hitlerowski obóz dla ludności pochodzenia żyd. z tzw. Protektoratu Czech i Moraw, Rzeszy, Austrii i Holandii oraz obóz dla czechosł. więźniów polit; łącznie przez obozy przeszło ok. 140 tys. osób, zginęło ok. 60 tysięcy. Terezjana (Constitutio Criminalis Theresiana), austr. kodeks karny wydany przez Marię Teresę 1768; zawierał przepisy z prawa karnego i procesu karnego (przewidywał karalność samobójstw, czarów, stosowanie tortur); obowiązywał do 1787. tergal, nazwa handl. sztucznych włókien poliestrowych produkowanych we Francji; także tkanina z takich włókien lub ich mieszanki z wełną (niegniotliwa). teriery, grupa licznych ras psów wyhodowanych gł. do celów myśliwskich, używanych też jako pokojowe; gładkolub szorstkowłose, różnej maści, pokroju i wielkości. teriologia (mammologia), dział zoologii zajmujący się badaniem ssaków. Terlecki CYRYL, ?-1607, prawosławny biskup łucki i włodzimierski od 1585; współtwórca unii brzeskiej 1596. Terlecki OLGIERD, ur. 1922, pisarz i publicysta; w czasie wojny w armii pol. na Zachodzie; trylogia woj. Polskie drogi, powieści psychol.-obyczajowe. Terlecki WŁADYSŁAW, 1904-67, numizmatyk, inżynier; organizator ruchu numizmatycznego w Polsce. Terlecki WŁADYSŁAW, ur. 1933, prozaik; opowiadania (zbiór Podróż na wierzchołku nocy), powieści analizujące stosunek jednostki do historii (Spisek, Gwiazda Piołun).

terlica, sztywna część siodła stanowiąca jego szkielet, złożony z 2 ławek i 2 łęków, pokryta siedziskiem ze skóry lub tkaniny. Terlikowski FELIKS, 1885-1951, gleboznawca, chemik rolny; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU i Czechosł. Akad. Roln.; opracował nową klasyfikację gleb pol.; liczne prace naukowe. terma, geol. →cieplica. termedie, daw. skomplikowane zabiegi, kłopoty, korowody; awantury. Termez, m. w Uzb.SRR, ośr. adm. obw. surchandaryjskiego, port nad Amu-darią; 30 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., mat. bud., oczyszczalnia bawełny; najwyższe w ZSRR temperatury letnie (do 50°); muzeum; ruiny zamku Kyrk Kyz (IX w.), mauzolea (IX-XVII w.). termia, th, wtórna jednostka ilości ciepła: 1 th = 106 cal; rzadko używana. termiczna analiza (cieplna analiza), badanie przemian fazowych jakiegoś materiału (np. metalu, stopów) podczas powolnego ogrzewania lub chłodzenia w celu wyznaczenia temperatury lub zakresu temperatur, w jakich ta przemiana zachodzi. termiczna obróbka →cieplna obróbka termidorianie, w okresie W. Rewolucji Fr. część posłów Konwentu Nar. i grupa polityków, która obaliła rządy jakobinów i objęła władzę (1794-95). termika, lotn. pionowe prądy powietrza wywołane nierównomiernym nagrzewaniem terenu przez słońce, wykorzystywane do lotów szybowcowych. termin: 1) wyznaczony czas; 2) wyraz lub połączenie wyrazowe o ściśle ustalonym znaczeniu. termin, prawo okres, z którego upływem następują określone skutki prawne, może być określony przez przepis prawny, organ państw, (np. sąd) lub przez zainteresowane strony. terminarz: 1) plan, rozkład zajęć z określeniem czasu ich wykonania; 2) kalendarz przystosowany do robienia notatek. terminator, linia odgraniczająca część powierzchni ciała niebieskiego oświetloną przez Słońce od nieoświetlonej. Tèrmini Imerese [ter- -eze], m. we Włoszech (Sycylia), nad M. Tyrreńskim; 24 tys. mieszk. (1961); uzdrowisko ze źródłami miner., kąpielisko. terminizm, odmiana nominalizmu wywodząca się od W. Ockhama, traktująca uniwersalia jako terminy — wyrazy oznaczające pojęcia; t. stał się podstawą naturalistycznych i empirystycznych tendencji w nauce średniowiecznej. terminologia, ogół terminów, którymi posługuje się dana dziedzina wiedzy, techniki; mianownictwo. termin sądowy, okres, w którym należy dokonać czynności procesowej; może być zawity (czynność dokonana po tym terminie jest bezskuteczna, chyba że nastąpi przywrócenie terminu) i instrukcyjny (przyspiesza bieg procesu). terminus ante quem [łac], termin, data ustalone albo wybrane jako koniec odcinka czasu. terminus a quo [łac], punkt wyjścia, czas, od którego zaczyna się coś obliczać. terminus post quem [łac], termin, data stanowiące początek danego odcinka czasu. termisil, nazwa handl. laboratoryjnego szkła krzemowo-borowego produkcji pol.; odznacza się" wysoką odpornością termiczną i chem.; stosowany do produkcji aparatury chem. i medycznej. termistor, przyrząd półprzewodnikowy (w postaci pastylki, pręcika itp.), którego oporność maleje ze wzrostem temperatury; stosowany np. do pomiaru temperatury. termit (ferromit), mieszanina tlenków żelaza z aluminium, używana w aluminotermii m.in. do spawania; w wyniku

1184 termiły łączenia się aluminium z tlenem zawartym w tlenku żelaza i wydzielania dużych ilości ciepła otrzymuje się ciekłe żelazo, które po krzepnięciu tworzy spoinę. termity (bielce, Isoptera), rząd tropik, i subtropik. owadów, o przeobrażeniu niezupełnym; ok. 1 tys. gat.; żyją w wielkich zorganizowanych „społeczeństwach", budują gniazda — termitiery; roślinożerne (gł. drewnożerne), szkodniki. termo-, w wyrazach złożonych oznacza związek z ciepłem; np. termofor, termochemia. termoanemometr, anemometr cieplny z urządzeniem pomiarowym w postaci termometru. termoareometr, areometr z wbudowanym dodatkowo termometrem (wtopionym w kadłub). termobarokomora, komora z aparaturą chłodniczą i pompą próżniową do badania sprzętu lotn. i treningu pilotów w niskiej temperaturze i przy niskim ciśnieniu. termobet, bud. →termozyt. termobimetal, element wykonany z 2 pasków metali o różnych współczynnikach rozszerzalności cieplnej; przy zmianach temperatury ulega wyginaniu. termobimetalowy łącznik (łącznik bimetalowy), łącznik elektr., w którym zwieraniem i rozwieraniem styków elektr. steruje płytka z termobimetalu. termochemia, dział chemii fiz. badający efekty cieplne reakcji chem., przemian fazowych i procesów mieszania. termodyfuzja (zjawisko Soreta), powstawanie różnicy koncentracji cząstek, np. w gazie, powodowane nierównomiernym jego ogrzewaniem; wykorzystywane do rozdzielania izotopów. termodynamiczna przemiana (proces termodynamiczny), ciąg zjawisk połączony z wymianą pracy i ciepła układu z otoczeniem (np. przemiana izotermiczna, izobaryczna, izochoryczna, adiabatyczna). termodynamiczna równowaga, stan układu fiz., w którym ciała-składniki istnieją obok siebie (zetknięte ze sobą lub zmieszane) nie zmieniając swych mas oraz żadnej innej własności fiz. (np. para nasycona i ciecz, z której para ta powstała). termodynamiczny czynnik, substancja zdolna do wykonania obiegu termodynamicznego, zwykle zmieniająca znacznie objętość właściwą przy zmianach ciśnienia; najczęściej: powietrze, spaliny, para wodna (lub inne). termodynamiczny obieg (obieg cieplny, cykl cieplny), zespół przemian termodynamicznych, po których czynnik termodynamiczny powraca — po innej drodze — do stanu początkowego. termodynamiczny proces →-termodynamiczna przemiana. termodynamiczny stan, stan układu fiz. określony zbiorem wielkości fiz. (m.in. ciśnieniem, temperaturą, objętością) charakteryzujących makroskopowe własności układu. termodynamiczny układ, zbiór ciał, w których mogą zachodzić termodynamiczne procesy. termodynamiczy wykres, graficzne przedstawienie procesu termodynamicznego, wykorzystywane przy konstruowaniu maszyn cieplnych (np. wykres pracy, wykres ciepła). termodynamika, ogólna teoria zjawisk cieplnych zachodzących w ciałach makroskopowych; dzieli się na t. fenomenologiczną (nie uwzględniającą atomowej struktury ciał) i t. statystyczną. termodynamika chemiczna, dział termodynamiki zajmujący się badaniem procesów chem. i przemian fazowych w układzie wymieniającym pracę i ciepło z otoczeniem. termodynamiki zasady: I — zmiana energii wewn. układu równa jest sumie dostarczonego do układu ciepła i pracy;

II — niemożliwe jest pobieranie ciepła tylko z jednego źródła i zamiana go na pracę; III — tzw. zasada Nernsta; niekiedy wyróżnia się tzw. zerową z.t. i IV z.t., zw. zasadą Onsagera. termoelektroda, przewodnik lub półprzewodnik wchodzący w skład termoelementu jako jedna z jego części. termoelektrolityczna obróbka →anodowo-mechaniczna obróbka. termoelektroliza, elektroliza stopionych elektrolitów; stosowana do otrzymywania m.in. litu, sodu, potasu, cezu, magnezu, wapnia, strontu, baru z ich stopionych soli, także glinu — z roztworu tlenku glinowego w stopionym kriolicie. termoelektrolizer, aparat do elektrolizy stopionych ciał stałych. termoelektromotoryczna siła (siła termoelektryczna), siła elektromotoryczna powstająca w obwodzie elektr. podczas zjawiska Seebecka. termoelektronowa emisja (termoemisja), emisja elektronów zachodząca pod wpływem nagrzania danego ciała do wysokiej temperatury. termoelektryczna chłodziarka, chłodziarka, w której wyzyskuje się efekt Peltiera w obwodzie elektr. utworzonym z 2 różnych przewodników lub półprzewodników; przy przepływie prądu elektr. jeden ze styków wydziela ciepło, a drugi pochłania je. termoelektryczne zjawiska, grupa zjawisk, fiz. uwarunkowanych występowaniem wzajemnej zależności między cieplnymi i elektr. procesami zachodzącymi w obwodzie elektr. (zjawisko Seebecka, zjawisko Peltiera, zjawisko Thomsona). termoelektryczność, elektryczność powstająca bezpośrednio pod wpływem energii cieplnej. termoelement (termoogniwo, ogniwo termoelektryczne), układ spojonych końcami dwóch przewodników lub półprzewodników, będący w wyniku nierównomiernego ogrzania źródłem siły elektromotorycznej; stanowi podstawową część termometrów termoelektrycznych. termoemisja →termoelektronowa emisja. termoenergetyczny zakład →cieplny zakład energetyczny. termoenergetyka →cieplna energetyka. termofor (kaloryfer), fiz. przyrząd do odmierzania jednakowych ilości ciepła. termofor, med. przyrząd służący do miejscowego nagrzewania ciała, np. poduszka elektr., worek gumowy napełniony gorącą wodą. termofosfaty, mineralne nawozy fosforowe otrzymywane przez termiczną przeróbkę fosforytów i apatytów, także przy wytopie żelaza z niektórych rud; do t. należy np. supertomasyna, t. magnezowy, tomasyna. termograf, termometr samopiszący do ciągłego zapisu zmian temperatury w czasie. termoizolacyjne materiały →ciepłochronne materiały. termojądrowe reakcje (fuzja jądrowa), zachodzące7 w b. wysokich temperaturach (rzędu 10 °K) reakcje syntezy lekkich jąder atomowych w jądra ciężkie z wydzieleniem ogromnych ilości energii. termokatoda, katoda emitująca elektrony w wyniku ogrzania termokauter, przyrząd stosowany w elektrochirurgii do termicznego przyżegania tkanek; rozgrzane do wysokiej temperatury zakończenie t. koaguluje białka tkanek i krwi. termoklina →metalimnion. termokolory →termometryczne farby. termokras (kras termiczny), procesy pseudokrasu prowadzące np. do tworzenia się jaskiń w lodowcu pod wpływem krążącej w nim wody. termolokacja, wykrywanie i wyznaczanie położenia obiektów przy wyzyskaniu elektromagnet. promieniowania cieplnego; aktywna — wyzyskuje odbijanie promieni podczerwonych przez lokalizowany

obiekt, pasywna — wyzyskuje promieniowanie cieplne obiektu wykrywanego. termomagnetyczne zjawiska, grupa zjawisk związanych z działaniem pola magnet. na elektr. i cieplne właściwości przewodników, wewnątrz których istnieje gradient temperatury (m.in. zjawisko Nernsta). termomechaniczne zjawiska, zjawiska mech. spowodowane występowaniem różnicy temperatur (np. konwekcja, termodyfuzja). termometr, wyskalowany przyrząd do pomiaru temperatury metodą stykową; powszechnie stosowane: rozszerzalnościowe (lekarski, przem.) i elektr. (oporowe, termoelektr.). termometr geologiczny, minerał o znanej dokładnie temperaturze krystalizacji; pozwala na określenie temperatury powstawania skały (zwł. krystal.), w której występuje. termometria, dział nauki o cieple obejmujący metody pomiaru temperatury. termometr magnetyczny, przyrząd do pomiaru temp. poniżej 1°K, działający na zasadzie zależności podatności magnet. soli paramagnetycznych od temperatury. termometryczne farby (termokolory), złożone związki chem. metali zmieniające barwę wraz ze zmianą temperatury; stosowane w przemyśle do kontroli temperatury części maszyn. termometryczne skale (skale temperatur), skale pomiarowe wycechowane w stopniach temperatury (np. skale: Celsjusza, Fahrenheita, Kelvina) o ustalonych punktach termometrycznych odpowiadających zwykle zmianie stanów skupienia wybranych ciał. termon, jednofajerkowa kuchenka-piecyk, wmontowywana w piec pokojowy (dla zaoszczędzenia opału). termonastie, jedna z nastii, niekierunkowa reakcja ruchowa roślin na zmiany temperatury; np. otwieranie lub zamykanie korony kwiatu tulipana, krokusa. termoogniwo →termoelement. termopara, czujnik temperatury, którego zasadniczą częścią jest termoelement. Termopile, w starożytności wąskie przejście między górami Iti a zat. Maliakos; 480 p.n.e. klęska Greków (Leonidas), broniących jedynego przejścia do Grecji Środk. przed Persami. termoplasty (plastomery, tworzywa termoplastyczne), tworzywa sztuczne przechodzące w podwyższonej temperaturze w stan plastyczny; po oziębieniu zachowują kształt nadany im podczas ogrzewania; proces ten można powtarzać wielokrotnie; do t. należą m.in.: polistyren, poliamidy, polimetakrylan metylu, polichlorek winylu. termoreceptory, fizjol. receptory reagujące na zmiany temperatury ciała, jej obniżenie — receptory zimna i podwyższenie — receptory ciepła; występują w skórze i błonach śluzowych. termoregulacja, fizjol, nerwowo-hormonalna regulacja temperatury ciała u ptaków i ssaków, zapewniająca jej stałość, a więc i niezależność procesów życiowych od temperatury otoczenia; utrzymywanie równowagi między ilością ciepła wytwarzanego w organizmie (w procesach przemiany materii) a oddawanego, m.in. przez wypromieniowanie, parowanie wody przy oddychaniu i poceniu się. termoregulator (regulator temperatury), urządzenie do utrzymywania pożądanej temperatury obiektu (np. pieca hutn.), stałej lub zmienianej wg określonego programu. termos, zbiornik do przechowywania ciał o temperaturze znacznie różniącej się od temperatury otoczenia. termosfera, warstwa atmosfery ziemskiej położona nad mezosferą (na wys. ok. 85 km); temperatura stopniowo wzrasta wraz z wysokością.

terytorium państwowe 1185 termoskop, przyrząd do wykrywania różnic temperatury; pierwowzór termometru alkoholowego. termosprężystość, mech. dział teorii sprężystości obejmujący badanie naprężeń w ciałach, wywołanych zmianą temperatury. termostat, urządzenie do utrzymywania stałej temperatury; stosowany m.in. w chłodziarkach, komorach tropikalizacyjnych i w samochodowym układzie chłodzenia. termostatyka, dział termodynamiki zajmujący się stanami równowagi układów termodynamicznych. termostos, przyrząd do pomiaru natężeń w widmie promieniowania elektromagnet. w postaci układu termoelementów połączonych szeregowo. termosyfon, układ chłodzenia lub ogrzewania, w którym wykorzystano zjawisko samoczynnego krążenia cieczy wskutek różnic jej gęstości przy różnej temperaturze (np. centralne ogrzewanie). termotaksja, jedna z taksji, reakcja ruchowa organizmów na zmianę bodźca cieplnego; np przesuwanie się pierwotniaków w stronę gradientu temperatury. termoterapia, med. →ciepłolecznictwo. termotropizm, jeden z tropizmów, kierunkowa reakcja ruchowa na zmianę temperatury; np. wygięcie kiełka, łodygi, zwrot liści roślin kompasowych ku słońcu. termowaga, urządzenie stanowiące połączenie wagi analitycznej z grzejnikiem, w którym substancja ważona jest poddawana działaniu wzrastającej temperatury; pozwala śledzić zmiany masy podczas prażenia. termozyt (żużel pienisty, termobet, pumeks hutniczy), bud. tworzywo w postaci grudek porowatych otrzymane przez studzenie żużla wielkopiecowego małą ilością wody; używany do żużlobetonu oraz na przegrody termoizolacyjne. terms of trade [tə:rmz o w trejd], ekon. stosunek cen towarów importowanych do danego kraju do cen towarów eksportowanych w tymże czasie. termy, publiczne łaźnie w staroż. miastach rzym.: rozległe i bogato zdobione kompleksy budynków (urządzenia ogrzewnicze, kąpiele gorące, ciepłe i zimne, łaźnie parowe i suche), otoczonych ogrodami i portykami; miejsce wypoczynku i spotkań towarzyskich. . termy widmowe, wyrażenia (liczby) przyporządkowane poszczególnym poziomom energetycznym atomu lub cząsteczki; stanowią miarę energii poziomu. ternar, zlatynizowana nazwa trzeciaka. Ternate, wyspa indonez. w Molukach Pn.; 65 km2, ok. 25 tys. mieszk.; czynny wulkan T. (1715 m). Terni, m. we Włoszech (Umbria), ośr. adm. prow. T.; 105 tys. mieszk. (1969); wielkie stalownie, przemysł metal., chemiczny. Ternifine (w Algierii, dep. Oran), stanowisko antropologiczne atlantropa (nawiązuje do pitekantropa) oraz zabytki szelskiej kultury z dolnego plejstocenu. terno [wł.]: 1) w loterii liczbowej: trzy numery zapewniające jedną wygraną w jednym ciągnieniu; 2) daw. podanie trzech kandydatów na jedno stanowisko; potrójna kandydatura. terofity, rośliny jednoroczne (zwykle efemerydy), które niekorzystny okres klimatyczny przetrzymują w postaci nasion; są gł. składnikiem roślinności pustynnej; ważna rola w pionierskich stadiach sukcesji roślinnych. teromorfy (Theromorpha), kopalne gady, np. drobne, drapieżne terapsidy, które dały początek ssakom; od górnego permu do dolnego triasu. teropody {Theropoda), dwunożne kopalne gady drapieżne z grupy dinozaurów, do 14 m dl.; od permu do końca kredy. terpentyna (olejek terpentynowy), ciekły, lotny składnik żywic drzew iglastych

(gł. sosny); bezbarwna lub zielonożółta ciecz, o charakterystycznym zapachu; stosowana jako rozpuszczalnik w przemyśle farb, lakierów, do produkcji past do obuwia i podłóg, w lecznictwie. terpeny, grupa węglowodorów alicyklicznych, formalnie polimery izoprenu (gł. dimery); do t. zalicza się również pochodne tlenowe (alkohole, ketony) tych węglowodorów; występują w olejkach eterycznych drzew- szpilkowych; stosowane gł. w przemyśle perfumeryjnym. Ter-Petrosjan SIEMION A. (pseud. Kamo), 1882-1922, działacz ros. ruchu robota.; współorganizator robota, drużyn bojowych w Tyflisie; uczestnik rewolucji październikowej i wojny domowej w Rosji. terpichol (rowachol), lek ziołowy o swoistym działaniu na drogi żółciowe; stosowany w kamicy pęcherzyka żółciowego, w zapaleniu dróg żółciowych, w stanach skurczowych itd. terpicodin, preparat złożony z wodzianu terpinu i kodeiny, stosowany w leczeniu nieżytu górnych dróg oddechowych. terpinen C10H16, węglowodór terpenowy, bezbarwna ciecz o zapachu cytrusowym; otrzymywany z olejków eterycznych oraz syntetycznie; stosowany do otrzymywania substancji zapachowych. terpineol C10Hł8O, alkohol terpenowy, bezbarwna ciecz o zapachu bzu; otrzymywany syntetycznie; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych oraz do perfumowania mydeł. terpines (rowatinex), preparat ziołowy o działaniu moczopędnym i przeciwzapalnym; stosowany w leczeniu schorzeń nerek i dróg moczowych. terpinylu octan C12H20O2, bezbarwna ciecz o zapachu bergamoty; otrzymywany syntetycznie; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych. Terpsychora, mit. gr. muza; opiekunka tańca; atrybutem — lira. terpugi (Hexagrammidae)t rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; 12 gat., do 50 cm dł.; azjat. i amer. wybrzeża O. Spokojnego. Terracina [-czina], m. we Włoszech (Lacjum), nad M. Tyrreńskim; 30 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; kąpielisko. terrafun (PCNB), pięciochloronitrobenzen; środek grzybobójczy (fungicyd) stosowany do dezynfekcji ziarna i gleby. Terragni [-rani] GIUSEPPE, 1904-42, architekt wł., jeden z pionierów wł. architektury nowocz.; współorganizator Grupy Siedmiu; funkcjonalne budowle mieszkalne o prostej bryle pozbawionej dekoracji. terra incognita [łac], „ziemia nieznana"; dziedzina zjawisk mało znanych, nie zbadanych; rzeczy nieznane. terramare kultura, archeol. kultura epoki brązu, w 2 poł. I tysiąclecia p.n.e., w pn. Italii; palowe osady obronne; rolnictwo, hodowla; garncarstwo, tkactwo; wyroby z brązu, kości, rogu; handel. terramycyna, farm. →oxyterracyna. terra nigra [łac], archeol. ceramika rzym. powlekana czarną polewą, w I w. n.e. wypalana na szaroniebiesko, w II-III w. — wewnątrz wypalana na czarno. terrarium, rodzaj wiwarium; pomieszczenie do hodowania drobnych zwierząt lądowych, przystosowane do ich wymagań w naturalnych środowiskach. terra rossa [wł.], skała osadowa, ceglasta lub brun., o składzie miner, i chem. podobnym do składu laterytu. terra rossa [wł.], gleba wytworzona ze skał wapiennych w klimacie śródziemnomor., intensywnie czerwona; często płytki profil glebowy; dość żyzna, gł. użytkowana pod winnice. terra sigillata [łac], ceramika z czerwonobrunatnej gliny, o koralowej glazurze, produkowana w Grecji i Azji Mn., a od ok. 150 p.n.e., na wielką skalę, w Italii (gł. ośrodek w Arretium); naczy-

nia gł. kształtu misowatego, często zdobione płaskorzeźbionymi scenami figuralnymi lub ornamentem; przenikała również poza granice imperium rzym., m.in. na ziemie polskie. terrazzo [-racco; wł.], bud. →lastrico. Terre Haute [terə hout], m. w USA (Indiana), nad rz. Wabash; 69 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., chem., metal., maszyn.; ośr. handl. regionu rolniczego. Terre-Neuve [ter nöw], fr. nazwa Nowej Fundlandii. terrofotogrametria, fotogrametria naziemna posługująca się zdjęciami fot. wykonanymi ze stanowisk naziemnych, gł. fototeodolitami. terror, stosowanie przemocy, gwałtu, okrucieństwa w celu zastraszenia, zniszczenia przeciwnika. Terry ELLEN ALICE, 1847-1928, matka E.G. Craiga, aktorka ang.; tragiczka, odtwórczyni bohaterek Szekspira, H. Ibsena i G.B. Shawa; pośmiertnie ogłoszono jej korespondencję z G.B. Shawem. terrygeniczne osady, osady morskie złożone ze składników miner, pochodzących z lądu (przyniesionych przez wody płynące lub wiatr). Tersánszky [tersza:nski] Józsi JENÖ, 1888-1969, pisarz węg.; powieści obyczajowe, cykl opowiadań z elementami powieści łotrzykowskiej. tersavid, pochodna hydrazyny; środek leczn. o działaniu przeciwdepresyjnym, stosowany w psychozach maniakalno-depresyjnych, stanach nerwicowych i depresji oraz w przypadkach dusznicy bolesnej. Terschelling [-lyn], wyspa hol., w grupie W. Zachodniofryzyjskich; 96 km2, 4 tys. mieszk. (1960). tertio [łac], po trzecie. tertium comparationis [łac], „trzeci (przedmiot) do porównania"; podstawa porównania; obiekt, do którego przyrównuje się dwa inne w celu porównania ich ze sobą. tertium non datur [łac, trzecie (wyjście) nie jest dane], Zog. →wyłączonego środka zasada. tertium quid [łac], „coś trzeciego"; trzecia, pośrednia możliwość; coś, co nie daje się zaklasyfikować do żadnej z wykluczających się wzajem kategorii, ma jednak pewne elementy obu tych kategorii. Tertulian, ok. 160-ok. 240, apologeta chrześc, pisarz kość; rzecznik prymatu wiary nad rozumem; znana teza T. — „credo quia absurdum". Teruel [-uel], m. w Hiszpanii (Aragonia), w G. Iberyjskich, ośrodek adm. prow. T.; 20 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; muzeum; kościoły (XII-XVIII w.), katedra (XVI-XVII w.), akwedukt (XV w.), renes. pałace. terylen, nazwa handl. włókien poliestrowych produkowanych w W. Brytanii. terytorialny podział (podział Administracyjny), podział terytorium państwa dokonany dla celów adm.; w PRL jednostkami p.t. są: województwa (miasta wydzielone z województw), powiaty (miasta wydzielone z powiatów, dzielnice w miastach wyłączonych z województw), miasta nie stanowiące powiatu, osiedla, dzielnice w miastach nie wyłączonych z województw, gromady. Terytoria Pólnocno-Zachodnie (Northwest Territories), terytorium autonomiczne w pn. Kanadzie; 3,4 mln km2 (ponad 1/3 pow. Kanady), 31 tys. mieszk. (1970); eksploatacja bogactw miner. (m.in. rud metali nieżel., uranu, złota); łowiectwo i rybołówstwo. terytorium państwowe, obszar podległy suwerennej władzy państwa określony granicą państw.; w jego skład wchodzą; ląd wraz z wodami śródlądowymi, morze terytorialne wraz z wodami wewnętrznymi, przestrzeń powietrzna nad nimi oraz podziemie położone pod nimi.

1186 Terytorium Północne Terytorium Północne, część Związku Australijskiego; 1,3 mln km2, 64 tys. mieszk. (1968), w tym ok. 17 tys. tubylców; gł. m.: Darwin (stol.), Alice Springs; wydobycie złota, rud miedzi, boksytów; ekstensywny wypas bydła; rezerwaty ludności tubylczej. Terzaghi [terca:gi] KARL ANTON, ur. 1885, amer. inżynier bud., pochodzenia czes.; twórca podstaw nauk. mechaniki gruntu. Terzakis ANGELOS, ur. 1907, gr. pisarz i czołowy dramaturg; powieści hist., zbiory opowiadań, sztuki teatralne. Terzieff [ter-zjef] LAURENT, ur. 1935, fr. aktor i reżyser; role w dramatach klas. (P. Corneille'a) i współcz. (P. Claudela); inscenizacje sztuk ros. i współcz. amerykańskich. Tesalia, kraina hist., obecnie prow. w pn. Grecji; obejmuje kotlinę pomiędzy górami Pindos, Othris i Olimp; 14 tys. km2, 695 tys. mieszk. (1961); uprawa pszenicy, tytoniu, winorośli; gł. m. Larisa. Teska JAN, 1876-1945, dziennikarz; 190739 wydawca „Dziennika Bydgoskiego"; więziony przez władze hitlerowskie; 1942 założył w Warszawie konspiracyjną organizację „Zryw". tesla, T, jednostka indukcji magnet. w układzie SI; indukcja magnet. jednorodnego pola magnet., w którym przez pow. 1 m2, prostopadłą do kierunku pola, przepływa strumień magnet. 1 Wb; 1 T = 2 = 1 Wb/1 m . Tesla NIKOLA, 1856-1943, chorw. inżynier elektryk, od 1884 w USA; 1891 wynalazł transformator wielkiej częstotliwości (zw. transformatorem T.); konstruktor maszyn i układów elektr.;- zbudował radiostację. Teslar JÓZEF ANDRZEJ, 1889-1961, poeta, publicysta, tłumacz; po 1922 we Francji i w Anglii, szerzył wiedzę o pol. kulturze (podręczniki języka pol., przekłady pol. pisarzy). Tesli prądy, prądy elektr. o -wielkiej częstotliwości i b. wysokim (rzędu megawoltów) napięciu; wykorzystywane w darsonwalizacji. Tesli transformator, bezrdzeniowy transformator elektr. do wytwarzania drgań elektr. o wielkiej częstotliwości i dużym napięciu. Tesłenko ARCHYP, 1882-1911, pisarz ukr.; opowiadania z okresu rewolucji 1905 i życia wsi ukraińskiej. tesniacy, rewol. skrzydło Bułg. Partii Socjaldemokr.; od 1903 samodzielna Bułg. Robotn. Partia Socjaldemokr. (tesniaków); 1919 przekształcona w BPK. Tespis, VI w. p.n.e., gr. poeta i aktor; autor pierwszej tragedii (wystawionej w Atenach 534), organizator pierwszego teatru objazdowego. Tessar, obiektyw fot., jeden z pierwszych anastygmatów; składa się z 4 soczewek; produkowany do dziś. Tessenow [tesəno] HEINRICH, 1876-1950, architekt niem.; projekty miast-ogrodów (Hellerau i Hopfengarten); publikacje teoretyczne. tessery, w staroż. Grecji i Rzymie: 1) barwne kostki sześcienne, służące do układania mozaik; 2) nieduże sześciany oznaczone na ściankach punktami lub liniami od 1 do 6, służące do gry w kości; 3) płaskie owalne żetony, często z różnymi przedstawieniami i napisami, służące jako dowody wstępu na uroczystości i przedstawienia. Tessier [tesjy] VALENTINE, ur. 1892, aktorka fr.; partnerka J. Copeau, L. Jouveta; role m.in. w sztukach J. Giraudoux. test, odpowiednio skonstruowana, obiektywna i wystandaryzowana próba, której wyniki ujmowane są ilościowo, stosowana w celu uzyskania odpowiedzi na określone pytanie; psychol. metoda pomiaru określonych cech psych, za pomocą zbioru zadań, jakie stawia się przed osobą badaną.

Test Act [t. äkt], ang. ustawa parlamentarna 1673, uniemożliwiająca katolikom obejmowanie urzędów (objęcie funkcji państw, lub wojsk, uzależniała od przyjęcia komunii wg liturgii anglik.); zniesiona 1829. testament, jednostronny, odwołalny akt prawny, za pomocą którego testator rozporządza swym majątkiem na wypadek śmierci; t. sprzeczny z ustawą lub zasadami współżycia społ. jest nieważny. testamentu wykonawca, osoba powołana w testamencie do zarządu spadkiem, spłaty długów, wykonania zapisów i wydania majątku spadkobiercom. testator, prawo osoba, która w testamencie rozporządziła swym majątkiem; musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych. testimonium paupertatis [łac], „świadectwo ubóstwa"; przen. dowód czyjejś ciasnoty, ograniczoności umysłowej. testis unus, testis nullus [łac], jeden świadek — żaden świadek. testo, muz. główna recytacyjna partia narratora w oratorium, pasji. testosteron, męski hormon (sterydowy) płciowy, wytwarzany przez jądra, nadający anat. i psych, cechy męskie; wzmaga procesy syntez w organizmie; stosowany w leczeniu niedomogi płciowej mężczyzn i niektórych chorób kobiecych. testowy film, film. wzorcowy do kontroli i regulacji kopiarek, projektorów film., kamer dźwiękowych itp. test wiadomości, arkusze z zestawem pytań sprawdzających zasób wiedzy ucznia lub studenta zastępujące tradycyjną formę egzaminu. testy nieparametryczne (testy zgodności), testy statyst. służące do weryfikacji hipotez nieparametrycznych. testy parametryczne, testy statyst. służące do weryfikacji hipotez parametrycznych. testy statystyczne, metody weryfikacji hipotez statyst. na podstawie prób lub obserwacji. testy zgodności →testy nieparametryczne. Teszik Tasz, jaskiniowe stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego (szkielet dziecka pochowanego w wdeńcu rogów kozich), z górnego plejstocenu; na pd. od Samarkandy (Uzb.SRR). Têt, rz. w pd. Francji; dł. 120 km; uchodzi do Zat. Lwiej. tetania, med. →tężyczka. Tete, m. w pn. Mozambiku, nad Zambezi; 67 tys. mieszk. (1960); ośr. ważnego regionu górn. (wydobycie złota, rud uranu, węgla). tête-à-tête [tetatet; fr.], sam na sam, w cztery oczy, we dwójkę. Tetera PAWEŁ (właśc. P. Morzkowski), XVII w., hetman kozacki od 1662; pośredniczył w zawarciu z Rzecząpospolitą ugody hadziackiej. Tethys, mit. gr. →Tetyda. Tethys (Tetyda), czwarty wg oddalenia od planety satelita Saturna. Tetiuche, osiedle w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Nadmorskim; 23 tys. mieszk. (1963); wydobycie i wzbogacanie rud cynku i ołowiu. Tetmajer WŁODZIMIERZ, 1861-1923, brat przyrodni K. Przerwy-T., malarz, poeta, działacz lud.; przedstawiciel Młodej Polski; czł. stow. Sztuka; sceny rodzajowe z Krakowskiego (Procesja w Bronowicach), portrety; polichromie. Tetmajer-Przerwa KAZIMIERZ, 18651940, pisarz modernist.; liryka nastrojoworefleksyjna, erotyki, wiersze tatrzańskie; opowiadania gwarą Na skalnym Podhalu, powieść Legenda Tatr, powieści współcz., hist. i fantast., dramaty, publicystyka. Tetovo, m. w Jugosławii (Macedonia), u podnóża Szar Płaniny; 29 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny, włókienniczy. tetra, chem. →węgla czterochlorek. tetra, włók. biała, luźna tkanina używana gł. na pieluszki.

tetrachord, muz. grupa 4 kolejnych co do wysokości dźwięków w obrębie kwarty; t. w kierunku opadającym był podstawą skal muzycznych w staroż. Grecji. tetracyklina, antybiotyk wytwarzany przez promieniowce Streptomyces aureofaciens, zbliżony budową i działaniem przeciwbakteryjnym do aureomycyny i terramycyny, lecz mniej toksyczny; w roztworach wodnych bardziej trwały. tetracykliny, grupa antybiotyków o b. podobnej budowie chem., właściwościach fiz. i chem., a także szerokim zakresie działania przeciwbakteryjnego; np. aureomycyna, tetracyklina. tetradrachma, moneta srebrna o wartości 4 drachm, używana w staroż. Grecji. tetradymit, minerał, siarkotellurek bizmutu; stalowoszary, o. połysku metalicznym; występuje w kwarcowych żyłach złotonośnych. tetraedr (czworościan), jedna z krystalograficznych postaci prostych. tetraedryt, minerał, złożona siarkosól miedzi, srebra, cynku i żelaza; stalowoszary lub żelazistoczarny, o połysku metalicznym; występuje gł. w utworach hydrotermalnych, metasomątycznych i pneumatolitycznych; ruda miedzi. tetragonalny układ, jeden z układów krystalograficznych; charakterystyczny element symetrii; czterokrotna oś symetrii zwykła lub przemienna. tetralina (czterohydronaftalen) C10H12, ciekły węglowodór; otrzymywana przez częściowe uwodornienie naftalenu; stosowana jako rozpuszczalnik (zamiast terpentyny) oraz jako paliwo do silników wysokoprężnych. tetralogia: 1) cykl lit. złożony z 4 utworów; 2) w staroż. Grecji widowisko złożone z 3 tragedii i dramatu satyrowego. tetraploidy, genet. organizmy zawierające w jądrach komórek somatycznych 4 zespoły chromosomów (gł. niektóre rośliny) . tetrapodia, lit. miara wierszowa złożona z 4 identycznych stóp. tetrapylon, w sztuce rzym. wolno stojąca budowla o 2 krzyżujących się przejściach (łuk poczwórny), wznoszona w dużych miastach na skrzyżowaniu ważnych arterii. tetrarcha, w cesarstwie rzym. tytuł nadawany niektórym władcom podległych państw we wsch. części imperium. tetrarchia, w staroż. Rzymie: 1) od czasów Dioklecjana rządy 4 cesarzy: 2 z tytułem Augustów, 2 — Cezarów, przeznaczonych na następców; 2) nazwa państwa zarządzanego przez tetrarchę. tetrarchów grupa, porfirowy pomnik czterech współcesarzy rzym. (Wenecja, plac św. Marka), z pocz. IV w.; przykład sztuki późnoantycznej (hierarchiczność, frontalizm, sztywność). tetroda, lampa elektronowa z 4 elektrodami: katodą, anodą oraz 2 siatkami (1 sterująca). tetrozy, cukry proste o czterech atomach węgla w cząsteczce. tetryl, nitrozwiązek aromatyczny, materiał wybuchowy silniejszy niż trotyl; stosowany do wyrobu spłonek detonujących. Tetuan, m. w pn. Maroku, w pobliżu wybrzeża M. Śródziemnego, ośrodek adm. prow. T.; 115 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., cementowy. Tetyda, geol. geosynklina istniejąca od karbonu do starszego trzeciorzędu, na obszarze dzisiejszego M. Śródziemnego, Alp, Karpat, Kaukazu, Himalajów, aż po Archip. Malajski; z osadów T. powstały łańcuchy Alpidów. Tetyda (Tethys), mit. gr. jedna z tytanid; siostra i małżonka Okeanosa; pramatka rzek całego świata. Tetyda (Thetis), mit. gr. Nereida; wobec przepowiedni, że urodzi syna silniejszego od ojca, bogowie wydali ją za Peleusa; ze związku tego urodził się Achilles.

Théâtre National Populaire 1187 teurgia, rel. forma magii mająca zmusić bóstwo do pożądanego działania, zwł. wstępowania w posągi, wizerunki bądź „ożywiania" posągów, obrazów itp.; gl. w hellenizmie i średniowieczu. Teutates, mit. celt. jedno z gł. bóstw Galów; bóg klanu, opiekujący się jego członkami. Teutoburski Las, pasmo wzgórz w pn.zach. części NRF; dł. ok. 100 km, wys. do 468 m (Völmerstot); zalesione. — W 9 r. n.e. zwycięstwo Germanów (Arminiusz) nad Rzymianami (Warus; strata 3 legionów — ok. 18 tys. ludzi). Teutoni (Teutonowie): 1) lud germ. z Jutlandii; w II w. p.n.e. ruszyli wraz z Cymbrami na południe; 102 p.n.e. rozbici przez Rzymian; 2) nazwa nadawana Niemcom w średniowieczu. teutoński, dotyczący Teutonów; germański, niemiecki; krzyżacki. Tewfik Fikret, 1867-1915, poeta tur., głoszący idee postępu i walki z despotyzmem; twórca nowych reguł rymowania i rytmiki w poezji tur.; zbiory wierszy. tex (teks), Tt, włók. jednostka numeracji ciężarowej włókna, przędzy, półfabrykatów i wyrobów powroźniczych; wyraża ciężar w G 1000 m badanego produktu; jednostki pochodne — militeks (Tmt) i kiloteks (Tkt) związane są zależnością: Tt = = 1000 Tmt = 0,001 Tkt. Texarkana [teksa:rkänə], m. w USA, na granicy stanów Teksas i Arkansas; 29 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł zbrojeniowy, drzewny, spożywczy. Texas City [teksəs syty], m. w USA (Teksas), port nad Zat. Meksykańską, w zespole miejskim Galveston; 38 tys. mieszk. (1970); wywóz ropy naft.; przemysł chem., rafinacja ropy naft., stoczniowy. Texel [tesel], wyspa hol., największa w grupie W. Zachodniofryzyjskich; 166 km*, 9 tys. mieszk. (1960). teza, filoz. u G.W. Hegla — pierwszy etap rozwoju trójfazowego rzeczywistości (teza — antyteza — synteza). teza, log. założenie, twierdzenie wymagające dowodu; konkluzja, której należy dowieść na podstawie przyjętych przesłanek. teza, mat. część twierdzenia, którą przy danych założeniach należy dowieść. tezauryzacja, "gromadzenie bezczynnych zapasów złota i pieniędzy kruszcowych, np. przechowywanie oszczędności w domu, zamiast w banku. Tezeusz, mit. gr. król Aten; syn Egeusza; twórca zjednoczonego państwa; pogromca Minotaura; uczestnik m.in. wyprawy Argonautów. teżu, zool. →teju. tęcza, układ koncentrycznych łuków o barwach od fioletowej do czerwonej, powstających w atmosferze ziemskiej wskutek załamania, rozszczepienia i odbicia promieni Słońca lub Księżyca na kroplach deszczu, mżawki lub mgły. tęcza (otwór tęczowy), arch. otwór w tzw. tęczowej ścianie kościoła, łączącej nawę gł. z prezbiterium, przesklepiony niekiedy tzw. łukiem tęczowym lub belką. tęcznik liszkojad (Calosoma sycophanta), chrząszcz metalicznie zielony, dł. do 3 cm; żyje w lesie, zjada gąsienice motyli (też szkodników); pożyteczny, chroniony. tęczówka, barwna, nieprzejrzysta błona gałki ocznej, leżąca przed soczewką; ma kształt krążka; przez otwór t. — źrenicę — światło wpada do oka. Tęczyński ANDRZEJ, ?-1461, starosta rabsztyński i chełmiński; zamordowany przez tłum mieszczan krak. za pobicie płatnerza; za zabójstwo ścięto burmistrza i pięciu mieszczan. Tęczyński JAN, ?-1405, kasztelan i starosta krak. od 1398, doradca królowej Jadwigi; jeden z twórców unii pol.-litewskiej.

Tęgoborze, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Jez. Rożnowskim; ośr. wypoczynkowy i sportów wodnych. tęgopokrywe, zool. →chrząszcze. tęgoryjec dwunastniczy (Ancylostoma duodenale), nicień pasożytujący w jelicie cienkim człowieka; ok. 10 mm dl.; gł. pd. Azja; larwy bytują w ziemi; wywołuje chorobę ancylostomatozę. tęgoskór (Scleroderma), grzyb z grupy wnętrzniaków, o jajowatych, żółtobrunatnych owocnikach; w Polsce t. pospolity, zw. truflą rzekomą lub purchawką kartoflaną, niejadalny. tęgostery (Dendrocolaptidae), rodzina amer. ptaków leśnych z rzędu wróblowatych; z zachowania podobne do naszych pełzaczy; 48 gatunków. tęgosz wlóknodajny →len nowozelandzki. tętniak (anewryzm), ograniczone workowate uwypuklenie tętnicy, powstałe wskutek rozciągnięcia ściany tętnicy osłabionej lub w wyniku rozdarcia jej błony wewn.; występuje gł. w przebiegu kiły i miażdżycy, a także w następstwie urazów. tętnica główna →aorta. tętnice (arterie), naczynia krwionośne wiodące krew z serca do wszystkich tkanek i narządów ciała; ściany sprężyste, kurczliwe, grubsze i mocniejsze niż w żyłach; pulsują w rytmie skurczów serca (tętno). tętniczy przewód, anat. →Botalla przewód. tętnik (pulsometr, pulsometr Halla), pneumatyczny podnośnik cieczy z 2 komorami zasilanymi na przemian parą; gdy w jednej komorze zachodzi ssanie chłodnej cieczy wskutek skraplania się pary, z drugiej — napełnionej — para wytłacza ciecz. tętno (puls) rytmiczne rozciąganie sprężystej ściany tętnic wywołane nagłymi zmianami ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór serca; badane gł. na tętnicy promieniowej (w okolicy nadgarstka, po stronie kciuka); u ludzi dorosłych ok. 60-80/min; duże znaczenie diagnostyczne. tężec, ostra choroba zakaźna wywołana przez jady laseczek t., które z ziemią dostają się do rany; długotrwałe, bolesne drgawki i kurcze mięśni z wybitnie wzmożoną pobudliwością nerwową, szczękościsk, gorączka; zapobiega wstrzyknięcie surowicy przeciwtężcowej lub właściwe szczepienie ochronne. tężnia, urządzenie do zatężania solanki, wysokie, drewn. rusztowanie wypełnione chrustem; po chruście ścieka solanka, z której odparowuje woda. tężnik, techn.: 1) belka lub kratownica usztywniająca konstrukcję bud., np. dźwigary mostu (t. mostowy), wiązary dachu (t. wiatrowy, wiatrownica); 2) ukośny pręt w kratownicy. tężyczka (spazmofilia, tetania), napady drgawek, skurcze mięśni, występujące gł. u dzieci wskutek wzmożonej pobudliwości nerwowo-mięśniowej na tle zmniejszonej zawartości wapnia w surowicy krwi; leczenie preparatami wapnia i wit. D. tg, symbol funkcji trygonometrycznej tangens. tgh (tangens hiperboliczny), symbol jednej z funkcji hiperbolicznych, tghx = = sinh x/cosh x. th, symbol jednostki ciepła — termia. Th, symbol pierwiastka chem. toru. Thabana Ntlenyana, szczyt w G. Smoczych, ńa granicy Republiki Pd. Afryki i Lesoto; 3482 m. Thabazimbi, duży ośr. eksploatacji rud żel. w pn. części Republiki Pd. Afryki (Transwal); 8,8 tys. mieszk. (1967). Thackeray [täkəry] WILLIAM MAKEPEACE, 1811-63, pisarz ang.; wybitny satyryk; zbiór szkiców Księga snobów, powieści {Targowisko próżności) tworzące

wnikliwy i krytyczny obraz ang. społeczeństwa. Thaer [te:r] ALBERT, 1752-1828, agronom niem., założyciel pierwszej wyższej szkoły roln. (w Möglin); prof. uniw. w Berlinie; słynne dzieło Poradnik gospodarski; twórca i popularyzator podstaw nauk. rolnictwa. thai, języki z rodziny chiń.-tybet.; syjamski, laotański, Białych Tajów i Czarnych Tajów (na pograniczu Chin, Laosu i Wietnamu), szan i khamti (w Birmie), wymarły ahom (w Asamie) i in.; gł. pisma pochodzenia ind.; ok. 40 mln ludzi. Thai (Taj), grupa ludów na terenie Syjamu, Birmy, Laosu, Wietnamu i Chin mówiąca językami thai; najliczniejsi: Lao, Szan, Czarni, Biali i Górscy Tajowie. Thailand →Syjam. Thai Nguyen [tai ngujen], m. w DRW, na pn. od Hanoi; 10 tys. mieszk. (1960); ośr. górniczy (wydobycie węgla kam., rud żel. i manganu); hutnictwo żelaza. Thakin Kodaw Hmaing, ur. 1875, pisarz birmański, organizator pierwszego w Birmie uniw. (w Rangunie); sztuki teatr., powieści, nowele, poezje; międzynar. nagr. Leninowska. Thale [ta:lə], m. w pd.-zach. części NRD, u podnóży gór Harz; 18 tys. mieszk. (1968); stalownia, przemysł metal.; uzdrowisko (solanki). Thälmann [te: l-] ERNST, 1886-1944, działacz niem. i międzynar. ruchu robom.; 1917 czł. USPD, od 1920 w KPD; przywódca powstania hamburskiego 1923; od 1925 przewodn. KC KPD; 1928-43 czł. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunist.; od 1933 więziony, zamordowany w Buchenwaldzie. Thana, m. w Indii (Maharasztra), w zespole miejskim Bombaju, port mor. na wyspie Salsette; 148 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chemiczny. Thanh Hoa [tań h.], m. w DRW, w pobliżu Zat. Tonkińskiej; 25 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., drzewny; wydobycie rud manganu, chromu, fosforytów. Thapa SURYA BAHADUR, ur. 1924, polityk nepalski; wielokrotny minister, 196569 premier; działacz Nepalskiego Kongregu Nar., związany z partią Gurkhów. Thar, pustynia w Indii i Pakistanie Zach., na wsch. od Indusu; ok. 300 tys. km2; piaszczysta; roczna suma opadów do 150 mm; w budowie Kanał Radżasthański. Tharrats [tarrats] JUAN, ur. 1918, malarz hiszp., czł. grupy Dau al Set i Gruppo Taül; obrazy abstrakcyjne. Tharsis [tar-], osiedle przem. w Hiszpanii (Andaluzja), w górach Sierra Morena; 4 tys. mieszk. (1960); wydobycie pirytów, rud miedzi, żel., manganu. Thasos, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim, 2 w pobliżu wybrzeży Grecji; 379 km , 16 tys. mieszk. (1961); w miejscowości Th. muzeum, ruiny staroż. miasta i starochrześc. kościołów. Thawej, m. w pd. Birmie, port nad M. Andamańskim; 43 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Théâtre des Nations [teatr de nasją] (Teatr Narodów), doroczny, ogólnoświat. festiwal teatr, w Paryżu (od 1959); prezentacja osiągnięć świat, sztuki teatr, (także przedstawień teatrów pol.). Theatre Guild [tiətər gyld], amer. zespół teatr, wyłoniony 1918 z Washington Square Players; repertuar niekomercjalny, gł. współcz. utwory amerykańskie. Théâtre Libre [teatr libr] (Teatr Wolny), teatr w Paryżu (1887-96), zał. przez A. Antoine'a; inscenizacje skrajnie naturalistyczne, aktorstwo zespołowe. Théâtre National Populaire [teatr nasjonal popüle:r] (TNP), teatr zał. w Paryżu 1920; subwencjonowany przez rząd; dyr. m.in. F. Gémier, J. Vilar (1951-63), G. Wilson (od 1963); próby zdobycia szerokiej widowni, wysoki poziom artyst. spektakli.

1188 theatres off-Broadway, the theatres off-Broadway, the [də tjətərz of bro:duej], teatry poza Broadwayem, określenie nowojorskich teatrów niekomercjalnych. The Camden Town Group [də kämdən taun gru:p; ang.], szkoła malarstwa utworzona 1911 przez W. Sickerfa, której celem było kontynuowanie ruchu impresjonist. rozwijającego się w ramach New English Art Club; gł. członkowie: W. Sickert, L. Pissaro, Ch. Ginner, H. Gilman, S. Gore. Theiler [tailər] MAX, ur. 1899, lekarz amer.; dyr. laboratoriów oddziału medycyny Fundacji Rockefellera w Nowym Jorku; badania nad wirusem żółtej febry (opracował dwie szczepionki przeciw tej chorobie), nad dengą, żółtaczką krętkową i jap. zapaleniem mózgu; nagr. Nobla. Themerson STEFAN, ur. 1910, pisarz; od 1942 w Anglii; powieści filoz. (Wykład profesora Mmaa), utwory dla dzieci, filmy eksperymentalne. Thénarda błękit [b. tena-], glinian kobaltowy Co[Al2OJ, kryształy o barwie niebieskiej; pigment do wyrobu farb do szkła i porcelany. Theorell [teorel] HUGO, ur. 1902, biochemik szwedz.; prof. uniw. w Uppsali, czł. Król. Szwedz. Akad. Nauk i PAN; dyr. Instytutu Biochemii w Sztokholmie; badacz budowy enzymów (gł. oksydacyjnych) oraz antybiotyków, leków przeciwgruźliczych; nagr. Nobla. Theotokis KOSTAS, 1872-1923, pisarz gr.; zapoczątkował gr. powieść o tendencji społ.; realist. powieści i opowiadania z życia wsi. The Polish Library [də poulysz lajbrəry] →Biblioteka Polska. therawada, nauka seniorów, doktryna buddyzmu zachowana w kanonie palijskim; obecnie jedyny kierunek reprezentujący hinajanę (Cejlon i pd.-wsch. Azja). Theresianum (Academia Theresiana), szkoła rycerska w Wiedniu, zał. 1746 przez cesarzową Marię Teresę dla synów szlachty wyznania kat.; wielokrotnie reorganizowana. the rest is silence [də rest yz sajləns; ang.], „reszta jest milczeniem" (ostatnie słowa umierającego Hamleta, z dramatu Szekspira Hamlet). the right man in the right place [də rajt män yn də rajt plejs; ang.], właściwy człowiek na właściwym miejscu (z przemówienia ang. dyplomaty w Izbie Gmin 1855). thermidor [termido:r], 11-ty miesiąc w rewol. kalendarzu fr.; od 19-20 VII do 18-19 VIII. 9 thermidora [9 ter-], roku II (27-28 VII 1794), obalenie dyktatury jakobinów przez część posłów Konwentu Nar. i grupę umiarkowanych polityków (zw. termidorianami). thesaurus [gr.], skarbiec; tytuł nadawany dziełu obejmującemu całokształt pewnej dziedziny wiedzy, także kompletnemu słownikowi jakiegoś języka. „The Studio" [də stju:djou], czasopismo ilustrowane wydawane 1893-1963 w Londynie, poświęcone sztukom pięknym i stosowanym. Thetford Mines [tetfərd majnz], m. w Kanadzie (Quebec); 22 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia azbestu. Thevenina twierdzenie, twierdzenie w teorii obwodów elektr. głoszące, że sieć elektr. można zastąpić jednym źródłem napięciowym — o SEM równej napięciu między wyróżnionymi zaciskami (punktami) sieci i oporności wewn. równej oporności sieci „widzianej" z tych zacisków. Thibaud [tibo] JACQUES, 1880-1953, skrzypek fr., o międzynar. sławie; współinicjator konkursu im. M. Long i J. Thibaud w Paryżu. Thibaudet [tibode] ALBERT, 1874-1936, fr. eseista i krytyk lit.; uczeń Bergsona; monografie lit., studia o poezji symbolistycznej.

Thienemann [ti:nə-] AUGUST, 1882-1960, niem. zoolog i hydrobiolog (NRF); prof. uniw. w Kolonii, dyr. Instytutu Hydrobiologii w Plon; podał własną typologię jezior. Thierbach [ti:r-], miejscowość w pd. części NRD, k. Lipska; wielka elektrownia cieplna zbudowana m.in. przy pomocy Polski. Thierry [tjeri] AUGUSTIN, 1795-1856, fr. historyk i publicysta; czołowy przedstawiciel demokr. nurtu fr. historiografii romant; badacz historii Anglii i Francji, zwł. okresu Merowingów; wydawca źródeł. Thiers [tje:r] ADOLPHE, 1797-1877, fr. polityk i historyk, prezydent Francji 1871-73; zwolennik monarchii konstytucyjnej 1830, przeciwnik II cesarstwa. Thiès [tjes], m. w zach. Senegalu, nad O. Atlantyckim; 69 tys. mięszk. (1962); ośr. handl.; przemysł rybny; w pobliżu wydobycie fosforytów. Thiess [ti:s] FRANK, ur. 1890, pisarz niem. (NRF); w psychol. dramatach i powieściach występował w obronie kultury eur. przed faszyzmem. Thietmar z Merseburga [ti:t- z m.], 975-1018, kronikarz niem., biskup; w kronice swej poświęcił m.in. wiele miejsca Polsce i Słowianom połabskim. Thilo [ti:lo:] ERICH RUDOLF, ur. 1898, chemik niem. (NRD); prof. m.in. uniw. Humboldta w Berlinie, czł. PAN; badacz wielkocząsteczkowych związków nieorg., gł. krzemu i fosforu. Thimig [ti:myg] HUGO, 1854-1944, austr. aktor i dyr. teatru; role gł. charakterystyczno-komiczne (Truffaldino — Sługa dwóch panów C. Goldoniego). Thimphu, letnia stol. Bhutanu; ok. 10 tys. mieszk. (1968). Thing (Ting), u plemion germ. zgromadzenie wolnych mężczyzn; decydowało o wojnie i pokoju, wymierzało kary; gł. rolę odgrywała starszyzna plemienna; ślady w nazwach parlamentów: isl. Althing, duń. Folketing, norw. Storting. thiocol, gwajakolosulfonian potasowy; środek wykrztuśny, stosowany w przewlekłym nieżycie dróg oddechowych. Thionville [tjąwil], m. we Francji (Lotaryngia), nad Mozelą; 37 tys. mieszk., zespół miejski 136 tys. (1968); hutnictwo żel., przemysł metal., chem., cementowy; wydobycie rud żelaza. thioridazin (melleril), pochodna fenotiazyny, stosowana w leczeniu chorób psych., nerwic itp. Thira (Santoryn), wyspa gr. na M. Egejskim (Cyklady); 75 km2, 10 tys. mieszk. (1961); czynny wulkan Kajmeni; uprawa winorośli, eksploatacjar pumeksu. third degree [tə: d dygri:; ang.] →badanie trzeciego stopnia. Thisted [tisded], m. w Danii (pn. Jutlandia), ośr. adm. okręgu T.; 9 tys. mieszk. (1968). Thode [to:də] HENRY, 1857-1920, niem. historyk sztuki; prof. uniw. w Heidelbergu; Die Malerschule von Nürnberg im XIV und XV Jahrhundert, Giotto, Böcklin und Thoma, Michelangelo. Thököly [tököli] IMRE, 1657-1705, książę siedmiogrodzki; przywódca powstania 1678 przeciw Habsburgom. Thoma [to:-] HANS, 1839-1924, niem. malarz i grafik, reprezentant kierunku realist.; portrety, krajobrazy, kompozycje rel., mit., alegoryczne. Thoma [to:-] LUDWIG, 1867-1921, pisarz niem.; wymierzone przeciw drobnomieszcz. kołtunerii wiersze i humoreski; realist. powieści z życia bawarskich wsi i miasteczek; komedie. Thomas [toməs] DYLAN, 1914-53, ang. poeta i prozaik, Walijczyk; żywiołowa, bliska surrealizmowi liryka, opowiadania, fantazja dram. Pod mlecznym lasem. Thomas [toməs] EDWARD, 1878-1917, ang. poeta i prozaik, pochodzenia walijskiego; szkice o kulturze regionalnej, liryka refleksyjna.

Thomas [toməs] GEORGE HENRY, 181670, generał amer.; jeden z gł. dowódców wojsk Unii w wojnie secesyjnej. Thomas [toməs] SIDNEY GILCHRIST, 1850-85, ang. metalurg i wynalazca; opracował (1877) sposób świeżenia stali w konwertorach o wyprawie zasadowej (proces Th.). Thomasa proces [p. to-], proces konwertorowy otrzymywania stali z płynnej surówki w konwertorze o wykładzinie zasadowej (dolomitowej). i Thomasius [toma:z us] CHRISTIAN, 1655-1728, niem. prawnik i filozof, teoretyk prawa natury; prof. uniw. w Lipsku i Halle; zwalczał m.in. procesy o czary. Thommée WIKTOR, 1881-1962, generał; 1918 współorganizator pol. 4 dyw. Strzelców na Kubaniu; we wrześniu 1939 m.in. dowódca armii „Łódź" i obrony Modlina; 1939-45 w niewoli niemieckiej. Thomon [tomą] THOMAS DE, 1760-1813, architekt ros., pochodzenia szwajc; przedstawiciel klasycyzmu; Giełda Morska (obecnie Centr. Muzeum WojennoMorskie) w Leningradzie. Thompson [tompsn] BENJAMIN →Rumford Sir Benjamin. Thompson [tompsn] ERNEST SETON → Seton Ernest Thompson. Thompson [tompsn] FRANCIS, 18591907, ang. poeta neoromant.; liryka rel.mistyczna, reprezentująca światopogląd kat. (Pies gończy niebios), szkice krytyczno-literackie. Thompson [tompsn] WILLIAM, 17851833, ekonomista ang.; jeden z gł. przedstawicieli socjalizmu riçardiańskiego, teoretyk ruchu spółdzielczego; starał się łączyć utylitaryzm z ideami R. Owena. Thompson [tompsn], m. w Kanadzie (Manitoba); 17 tys. mieszk. (1968); ośr. hutnictwa niklu. Thomsen [tomsən] CHRISTIAN JÜRGENSEN, 1788-1865, archeolog duń.; twórca systemu trzech epok (kamienia, brązu i żelaza), podstawy chronologii pradziejów. Thomsen [tomsən] JULIUS, 1826-1909, chemik duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; jeden z twórców termochemii. Thomson [tomsn] ELIHU, 1853-1937, amer. elektryk i przemysłowiec; autor wielu wynalazków (liczne patenty) urządzeń elektr., które wytwarzał w założonym przez siebie (1883) przedsiębiorstwie. Thomson [tomsn] JAMES, 1700-48, poeta szkoc.-ang.; poemat sentyment, o urokach życia wiejskiego The Seàsons, klasycyst. tragedie, pieśń nar. Rule Britannia. Thomson [tomsn] JAMES (pseud. Byssche Vanolis), 1834-82, szkoc.-ang. poeta romant.; przesycony skrajnym pesymizmem poemat o nędzy londyńskich zaułków The City of Dreadful Night. Thomson [tomsn] ROY HERBERT, ur. 1894, kanad.-bryt. potentat prasowy; właściciel stacji radiowych i telew. oraz ok. 130 gazet i 150 pism. Thomson [tomsn] SIR CHARLES WYVILLE, 1830-82, szkoc. przyrodnik, oceanograf; prof. uniw. w Edynburgu; badania głębin pn. części O. Atlantyckiego; zapoczątkował rozwój oceanografii fiz. i biologicznej. Thomson [tomsn] SIR GEORGE PAGET, ur. 1892, fizyk ang.; prof. uniw. w Londynie i Cambridge; odkrywca (niezależnie od C.J. Davissona i L.H. Germera) zjawiska dyfrakcji elektronów; nagr. Nobla. Thomson [tomsn] SIR JOSEPH JOHN, 1856-1940, fizyk ang.; prof. i dyr. Cavendish Laboratory; twórca podstaw nauki o budowie materii i strukturze elektryczności; odkrywca elektronu; nagr. Nobla. Thomson [tomsn] WILLIAM (lord Kelvin), 1824-1907, ang. fizyk i matematyk; prof. uniw. w Glasgow; autor prac z wielu dziedzin fizyki, m.in. termodynamiki, elektryczności, hydromechaniki; twórca bezwzględnej skali temperatur, teorii

Tichy 1189 drgań elektr., odkrywca tzw. zjawiska Th. i zjawiska magnetooporowego. Thomsona mostek [m. tom-J, rodzaj elektr. mostka pomiarowego przystosowanego do pomiaru małego oporu elektr. (poniżej 0,1 O). Thomsona zjawisko [z. tom-], wydzielanie lub pochłanianie ciepła (tzw. ciepła Thomsona) w jednorodnym przewodniku z prądem elektr., którego końce utrzymane są w różnych temperaturach; odkryte przez W. Thomsona. Thon Buri, m. w Syjamie, port nad rz. Menam, naprzeciw Bangkoku; 404 tys. mieszk. (1964); ośr. handl.; przemysł spoż., włók.; rzemiosło. Thor [to:r] (Donar), mit. gertn. gł. bóg, obok Odyna, z rodu Azów; bóstwo burzy i piorunów, pośrednio — urodzajów; wyobrażany z długą brodą i młotem w dłoni; poświęcony mu był dąb; od jego imienia pochodzi nazwa czwartego dnia tygodnia w języku duń., szwedz. i angielskim. Thorbecke [to:rbekə] JAN RUDOLF, 1798-1872, polityk hol.; prof. uniw. w Gandawie i Lejdzie; przywódca liberałów, współtwórca konstytucji 1848; 184972 trzykrotnie premier. Thoré [tory] ÉTIENNE JOSEPH THÉOPHILE (pseud. W. Bürger), 1807-69, fr. krytyk artyst. i historyk sztuki, uczestnik rewolucji 1830 i 1848; badacz sztuki gł. hol. („odkrył" J. Vermeera van Delft); przeciwnik sztuki akademickiej. Thoreau [to:rou] HENRY DAVID, 181762, amer. filozof i poeta romant.; idealista, wielbiciel przyrody, rzecznik demokr. indywidualizmu (Walden or Life in łhe Woods). Thorez [tore:z] MAURICE, 1900-64, działacz fr. i międzynar. ruchu robotn.; współzałożyciel FPK, 1930-64 jej gen. sekretarz, 1964 przewodn.; 1928-43 czł. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. Thorez (do 1964 Czystiakowo), m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 94 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam.; przemysł maszyn., mat. bud., spożywczy. Thorild [tu:-] THOMAS, 1759-1809, pisarz szwedz.; preromantyk; poezje, polemika ze zwolennikami klasycyzmu. Thorndike [to:rndajk], małżeństwo: ANNELIE (ur. 1925), ANDREW (ur. 1909), niem. reżyserzy film. (NRD); autorzy pełnometrażowych hist. filmów montażowych (Tu mówią Niemcy, Rosyjski cud). Thorndike [to:rndajk] DAME SYBIL, ur. 1882, aktorka ang.; role szekspirowskie, w dramatach antycznych i współcz. komediach; Joanna w Świętej Joannie Shawa. Thorndike [to:rndajk] EDWARD LEE, 1874-1949, amer. psycholog i zoopsycholog; prof. Columbia University i Harvard University; wywarł wpływ na rozwój psychologii eksperymentalnej oraz na powstanie i rozwój behawioryzmu; badanie uczenia się zwierząt przy użyciu nowych metod. Thornhill [to:rnhyl] JAMES, 1675, (1676?)-1734, malarz ang.; malowidła ścienne o tematyce rel. i hist.-alegor., portrety. Thornton [to:rntən] WILLIAM, 17591828, architekt amer., przedstawiciel stylu neoklasycyst.; autor projektu (1793) Kapitolu w Waszyngtonie. r Thornycroft [to: nykroft] SIR JOHN ISAAC, 1843-1928,. ang. konstruktor okrętowy; opracował konstrukcję torpedowców. Thorpe [to:rp] JEREMY, ur. 1929, polityk bryt.; od 1967 przywódca Partii Liberalnej; zwolennik szerszej demokratyzacji życia społ.-politycznego. Thorsberg [to:rs-] (miejscowość w NRF, Szlezwik-Holsztyn), archeol. bagienne znalezisko kultowe z I w. p.n.e.IV w. n.e.; broń, ozdoby, części odzieży, narzędzia.

Thorshavn [torshaun], ośrodek adm. i gł. port W. Owczych (Dania); 10 tys. mieszk. (1966); rybołówstwo. Thorvaldsen [to: rwa-] BERTEL, 17681844, rzeźbiarz duń., wybitny przedstawiciel klasycyzmu; rzeźby mit., rel., pomniki (m.in. M. Kopernika i ks. J. Poniatowskiego w Warszawie). Thou [tu] JACQUES AUGUSTĘ DE, 15531617, fr. historyk i polityk; kustosz biblioteki król.; autor źródłowego dzieła Historium sui temporis... Thrakiotis KOSTAS, ur. 1909, poeta gr.; jeden z nowatorów poezji nowogr.; liryki. Thugutt STANISŁAW, 1873-1941, działacz lud. i spółdzielczy; polityk; 1917-24 jeden z gł. przywódców PSL-„ Wyzwolenie"; 1918-19 min. spraw wewn., 1924-25 wicepremier; jeden z organizatorów Centrolewu i Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; od 1931 w SL (1935-38 prezes Rady Nacz.); od 1940 na emigracji. Thugutt STANISŁAW JÓZEF, 1862-1956, mineralog; prof. uniw. i polit. w Warszawie, czł. PAU; prace teoret. i eksperymentalne dotyczące gł. mineralogii chemicznej. Thule, w staroż. Grecji nazwa zagadkowej wyspy na pn. od W. Brytanii (Islandia lub Norwegia — uważana za wyspę). Thule [tju:ly], osiedle w pn.-zach. Grenlandii, basa lotn. USA. Thule kultura [k. tju:ly], archeol. eskimoska kultura na Alasce, Grenlandii i w Kanadzie w XI-XIV w.; myślistwo; kam. chaty; kajaki, sanie do zaprzęgu psami; łuki, harpuny, miotacze oszczepów; nazwa od osiedla Thule (Grenlandia). Thullie MAKSYMILIAN, 1853-1939, inżynier bud.; prof. Polit. Lwowskiej; ponad 250 prac z dziedziny mechaniki budowli, teorii i budowy mostów, budowli żelbetowych. Thun STANISŁAW, 1894-1944, podpułkownik; od 1918 w WP; 1940-44 w KG ZWZ i AK (szef Oddziału Finansowego); poległ w powstaniu warszawskim. Thun [tu:n], jezioro w Szwajcarii, w Alpach 8 Berneńskich, na wys. 560 m; pow. 48 km , głęb. do 217 m; przepływa Aare; żegluga. Thun [tu:n], m. w Szwajcarii (kanton Berno), nad rz. Aare i jez. T.; 59 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł maszyn., metalowy. Thur [tu:r], rz. w Szwajcarii, 1. dopływ Renu; dł. 125 km. Thurber [tə:rbər] JAMES GROVER, 18941961, amer. pisarz i rysownik; humorystyczne, przesycone ironią opowiadania i komedie, często z własnymi ilustracjami. Thurgau [tu:r-] →Turgowia. Thurles [tə:1z] →Dúrlas Éile. Thurn [turn] HEINRCH MATTHIAS VON, 1567-1640, jeden z przywódców i dowódca antyhabsburskiego powstania 1618 w Pradze. Thurnwald [turn-] RICHARD, 1869-1954, niem. etnolog i socjolog; prof. uniw. w Berlinie i USA; badania nad typologią kultur i społeczeństw; Psychologie des primitiven Menschen. Thurrock [tarok], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, nad estuarium Tamizy; 123 tys. mieszk. (1968); obejmuje port pasażerski Londynu (Tilbury); . rafinacja ropy naft., przemysł obuwn., mat. budowlanych. Thursday [te:rzdy], wyspa przy pn. wybrzeżu Australii (Queensland), w Cieśn. Torresa; 2,3 km2, 2,6 tys. mieszk. (1966); ośr. połowu pereł; stacja kwarantannowa. Thurzó [tur-zo:] GABOR, ur. 1912, pisarz węg.; w twórczości ewolucja od humanizmu mieszcz. do realizmu socjalist.; powieści, dramaty (Advocatus diaboli). Thyssena koncern [k. tüsəna], koncern niem. obejmujący huty żelaza i stali, fabryki maszyn, kopalnie węgla i rud; po-

wstał przed I wojną' świat.; 1926 przekształcony w Vereinigte Stahlwerke, którego gl. akcjonariuszami są Thyssenowie; popierał finansowo Hitlera; w czasie II wojny świat, ośrodek niem. przemysłu zbrojeniowego. Ti, symbol pierwiastka chem. tytanu. Tiahuanaco [tiaunako] (w zach. Boliwii, w pobliżu jez. Titicaca) ruiny budowli prekolumbijskich; piramida Acapana, dziedziniec z bramą Słońca i kam. posągami, resztki tzw. Palacio, platforma z wielkich ciosów kam., zw. Puma Puncu. Tiahuanaco kultura [k. tiauanąko], archeol. kultura występująca w Peru, Boliwii, pn. Chile, ok. XI-XII w.; ceramika wielobarwna; wyroby kam., z kości, złota, srebra, miedzi i brązu; tkactwo; nazwa od ruin Tiahuanaco (Boliwia). Tiamat, mit. babil.-asyr. potwór uosobiający słoną wodę — żeński pierwiastek kształtującego się wszechświata; zabity przez Marduka, który z jego przepołowionego ciała utworzył ziemię i sklepienie nieba. tiamina (aneuryna, wit. B1), związek org. zawierający pierścień pirymidynowy i tiazolowy; pobrana z pokarmem t. ulega fosforylacji, a powstały pirofosfan tiaminy jest właściwą witaminą i jako składnik wielu enzymów spełnia ważną rolę w przemianach, gł. cukrów; odkryta 1912 jako pierwsza z witamin. tiara, nakrycie głowy, zwykle w kształcie stożka, bogato zdobione, używane w starożytności przez władców na Bliskim Wsch.; symbol władzy król.; do 1965 uroczyste nakrycie głowy papieża. Tiaret, m. w pn.-zach. Algierii, ośrodek adm. dep. T.; 40 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. urodzajnego regionu rolniczego. tiazol C3H3NS, pięcioczłonowy związek heterocykliczny; ciecz; pochodne t. stosowane są w lecznictwie (np. sulfatiazol). Tibesti, rozległy masyw górski na Saharze (rep. Czad); silnie rozczłonkowany; najwyższy szczyt Emi Kussi 3415 m. Tibu, lud z terenów céntr. Sahary; ok. 200 tys.; dwie grupy: Tieda i Daza; półkoczownicy, gł. hodowla wielbłądów i kóz; język z rodziny nilotyckiej. Tibullus, ok. 50-19 p.n.e., liryk rzym.; elegie, m.in. miłosne, sławiące pokój. Tiburón [-wuron], pustynna, górzysta wyspa meksyk, w Zat. Kalifornijskiej; 1,2 tys. km2. Tichomirow MICHAIŁ N., 1893-1965, historyk radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; specjalista w dziedzinie źródłoznawstwa i nauk pomocniczych historii. Tichonow NIKOŁAJ S., ur. 1896, ros. poeta i prozaik; czł. grupy lit. Sierapionowy bratja; wiersze poświęcone wojnie domowej; opowiadania, poemat Kirów s nami o bohaterskiej obronie Leningradu; międzynar. nagr. Leninowska. Tichonrawow NIKOŁAJ S., 1832-93, ros. historyk literatury; prof. uniw. w Moskwie, czł. Petersburskiej AN; przedstawiciel ros. szkoły kulturalnohist.; gł. prace na temat zabytków piśmiennictwa staroruskiego. Tichorieck, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim; 58 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spoż.; węzeł kolejowy. Tichow GAWRIIŁ A., 1875-1960, astronom radz.; czł. AN ZSRR; prace ze spektrofotometrii planet, twórca astrobiologii. Tichwin, m. w Ros.FSRR (obw. lęningradzki); 26 tys. mieszk. (1967); przemysł chem.; w pobliżu wydobycie boksytów. Tichý FRANTIŠEK, 1898-1961, czes. malarz i grafik; sceny z życia miast, motywy cyrkowe, martwe natury, scenografie. Tichy KAROL, 1871-1939, malarz; prof. SSP w Krakowie; współzałożyciel tow. Pol. Sztuka Stosowana i Ładu; gł. sztuka stosowana; kompozycje symbolist., portrety.

1190 Ticino Ticino [-czi-], rz. w Szwajcarii i Włoszech, 1. dopływ Padu; dł. 260 km; żeglowna w dolnym biegu. — Staroż. Ticinus; 218 p.n.e. klęska Rzymian w wojnie z Hannibalem. Ticino [-czi-], kanton w pd.-wsch. Szwajcarii, w Alpach; 2,8 tys. km2, 237 tys. mieszk. (1968); stol. Bellinzona; j.u. włoski. Tidningarnas Telegrambyrá [ti:dninarnas -grambü: ro], gł. szwedz. agencja prasowa, zał. 1921 w Sztokholmie jako spółdzielcza instytucja wydawnictw prasowych. Tieck [ti:k] LUDWIG, 1773-1853, pisarz niem.; odegrał istotną rolę w rozwoju romantyzmu niem.; realist. nowele, wiersze, powieści, dramaty, prace krytyczne (częściowo z W.H. Wackenroderem). Tiel [ti:l], m. w Holandii (Geldria), nad rz. Waal; 17 tys. mieszk. (1962); przemysł spoż., metalowy. Tiele [ti:lə] CORNELIS PETER, 18301902, hol. pastor arminiański, jeden z twórców religioznawstwa; kierownik pierwszej katedry historii religii (w Lejdzie). Tielegrafnoje agientstwo Sowietskogo Sojuza (TASS), centr. radz. agencja prasowa podległa Radzie Ministrów ZSRR, zał. 1925; publikuje serwis informacyjny, obejmujący wiadomości z ZSRR i zagranicy dla odbiorców krajowych i zagranicznych. Tieleszow NIKOŁAJ D., 1867-1957, pisarz ros.; nowele ukazujące gł. wydarzenia rewol. 1905-07; opowiadania dla dzieci. tien, termin chin. filozofii klas., gł. konfucjańskiej, oznaczający niebo. Tiencin, m. w Chinach, wielki port nad zat. Pohaj; 4 mln mieszk. (1968); przemysł ciężki i włók.; węzeł kol.; 2 uniwersytety. tienciński traktat 1858, po 2 wojnie opiumowej; dalsze ustępstwa Chin na rzecz Anglii, Francji i USA. tienciński traktat 1885, po wojnie fr.chiń. przyznał Francji Annam. Tiendriakow WŁADIMIR F., ur. 1923, pisarz ros.; opowiadania i powieści z życia wsi radz. gł. o problematyce etycznej. Tienen [ti:nə] (fr. Tirlemont), m. w Belgii (Brabancja); 23 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., chemiczny. Tienlung-szan, zespół świątyń buddyjskich w pobliżu m. Tajjüan, w prow. Szansi, w Chinach; 24 świątynie wykute w skale za Dyn. Pn. Cin, Suęj, Tang i Sung. Tien-szan, system górski w Azji Środk. (ZSRR i Chiny); dł. ok. 2500 km, wys. do 7439 m (Pik Pobiedy); sfałdowany w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej, wypiętrzony w trzeciorzędzie; gł. pasma: G. Fergańskie, G. Kirgiskie, Zailijski Ałatau, Kara-tau; granica wiecznego śniegu na wys. 3600-4500 m; duże lodowce (Inylczek Pd., Temir-su). tien-taj, jedna z gł. chin. sekt buddyjskich; zał. przez I Czy-i; jej podstawowym tekstem jest Sutra lotosu; przeniesiona do Japonii. Tiepłow BORIS M., ur. 1896, psycholog radz.; badania nad uzdolnieniami muz. oraz typami wyższych czynności nerwowych. Tiepolo GIOVANNI BATTISTA, 1696-1770, wł. malarz okresu rokoka, przedstawiciel szkoły weneckiej; wielkie dekoracyjne plafony, iluzjonistyczne malowidła ścienne rel., mit. i alegor. (m.in. w pałacach Labia w Wenecji i biskupim w Würzburgu), o śmiałych skrótach i wyrafinowanym kolorycie; portrety, rysunki i grafika. Tiergarten [ti:r-], dzielnica parkowa w centr. części Berlina Zach.; nowocz. osiedle mieszkaniowe Hansa-Viertel. Tierieszkowa-Nikołajewa WALENTINA W., ur. 1937, radz. pilot kosmonauta; pierwsza kobieta, która odbyła lot po orbicie

okołoziemskiej (16-19 VI 1963, na statku Wostok 6). Tierra del Fuego [tierra d. fuego] → Ziemia Ognista. tiers-état [tjer-zeta] →stan trzeci. Tietê, rz. w Brazylii, 1. dopływ Parany: dł. ok. 800 km; liczne progi i wodospady; elektrownie wodne; wykorzystywana do nawadniania. Tietze [ti:cə] HANS, 1880-1954, austr. historyk sztuki; kierował reorganizacją austr. muzealnictwa; znawca rysunku, Dürera i sztuki weneckiej, Die Methode der Kunstgeschichte, Titian, Tintoretto. Tiezo, lud w pn.-wsch. części Ugandy; ok. 600 tys.; rolnictwo, uprawa bawełny, hodowla; język z rodziny nilotyckiej. TIFC →Towarzystwo im. F. Chopina. tifinagh, współcz. odmiana pisma li~ bijsko-berberyjskiego o kształcie geom.; pochodzi od prototypu pisma semickiego; używane przez Tuaregów. Tiglatpilesar I, ?-ok. 1077 p.n.e., król Asyrii od ok. 1115; w podbojach dotarł do wybrzeży M. Śródziemnego; uważany za założyciela najstarszej asyr. biblioteki. Tiglatpilesar III, ?-ok. 727 p.n.e., król Asyrii od 745; zdobywca i organizator; właściwy twórca potęgi państwa nowoasyr.; masowe przesiedlenia podbitej ludności, ogromne daniny; budowa twierdz na zdobytych terenach. tigmonastia (haptonastia), jedna z nastii, reakcja ruchowa roślin na bodziec dotykowy; np. zginanie się włosków rosiczki wokół siedzącego owada. tigmotaksja (haptotaksja, stereotaksja), jedna z taksji, ruchowa reakcja orientacyjna na dotykowy kontakt z ciałami stałymi; np. u zwierząt żyjących w norach, na dnie morskim. tigmotropizm (haptotropizm), jeden z tropizmów, reakcja ruchowa zwierząt osiadłych i roślin na bodźce dotykowe; np. zwrot, zgięcie czułków ukwiała, łodyg lub wąsów chmielu. Tigre, El, m. w Wenezueli (Anzoátegui); 53 tys. mieszk. (1969); ośr. regionu wydobycia ropy naftowej. Tihama, pustynia na zach. i pd.-zach. wybrzeżu Płw. Arabskiego; piaszczysta; roczna suma opadów poniżej 100 mm; na T. leżą m.: Dżidda, Hodejda. Tihany [tihoń], ośr. turyst.-wypoczynkowy i kąpielisko na Węgrzech, nad Balatonem, na płw. u T. Tijuana [tich ana], m. w Meksyku (Baja California), przy granicy z USA; 355 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., chem., metal.; ośr. turystyczny. tik, ruch mimowolny, przymusowy, stereotypowy, dotyczący gł. mięśni mimicznych; może być z trudem stłumiony, ale wykonywanie go przynosi ulgę. Tikal, ruiny wielkiego ośrodka kultowego.Majów z III w., w pn. Gwatemali; piramidy ze świątyniami, zespoły budowli pałacowych, ołtarze ofiarne, grobowce; odkryto tu najstarszą datę w historii Majów — 292 n.e. tikowe drzewo → tekowe drzewo. Tiksi, osiedle w Ros.FSRR, w Jakuckiej ASRR, port nad M. Łaptiewów; 6 tys. mieszk. (1959); przemysł rybny. tiksotropia, izotermiczna przemiana odwracalna żelu w zol pod wpływem czynników mech., np. mieszania, wstrząsów. tilaka, czerwona plamka, jaką kobiety w Indiach malują sobie pośrodku czoła dla ozdoby lub jako oznakę sekty. tilapie (Tilapia), ryby z rodziny pielęgnicowatych; kilkanaście gat., do 80 cm dł.; wody słodkie Afryki tropik., niektóre gat. hodowane w stawach i akwariach; aklimatyzowane w niektórych krajach tropik.; ważny pokarm tubylców. Til Barsip (obecnie Tell Ahmar, Syria), staroż. ruiny w pn. Mezopotamii, resztki świątyni, pałacu asyr. (VIII w. p.n.e.) z płaskorzeźbami i freskami (życie dworskie i rel.).

Tilburg [tylbürch], m. w Holandii (Brabancja Pn.), port nad Kanałem Wilhelminy; 197 tys. mieszk. — zespół miejski (1966); przemysł włók., elektrotechn., skórzany. tilbury [tylbəry], lekki pojazd 2-kołöwy, zwykle 1-konny, 2-osobowy, z rozkładaną budą; używany od XIX w. jako spacerowy, b. popularny, zwł. w W. Brytanii. Tilbury [tylbəry], port pasażerski Londynu (W. Brytania), nad estuarium Tamizy, w obrębie m. Thurrock; ośr. przemysłu stoczniowego. Tildy [-di] ZOLTAN, 1889-1961, węg. polityk, pastor kalwiński; 1930 współzałożyciel Partii Drobnych Rolników; podczas II wojny świat, w opozycji antyniem.; 1945-46 premier, 1946-48 pierwszy prezydent republiki. tilit (tillit), geol. skonsolidowana glina morenowa, pochodząca z okresów zlodowaceń starszych od zlodowacenia czwartorzędowego (np. z karbonu). Tillich [tylyś] PAUL JOHANN, 1886-1965, niem. teolog protest.; podjął próbę nowej, „bezreligijnej" interpretacji doktryny chrześc, w sytuacji czasów współcz.; od 1933 działał w USA. Tilly [tyly] JOHANN VON, 1559-1632, dowódca niem. wojsk Ligi Kat. w wojnie trzydziestoletniej; 1620 przyczynił się do zwycięstwa pod Białą Górą, pokonany przez Szwedów pod Breitenfeld 1631. Tilschová ANNA MARIE, 1873-1957, pisarka czes.; realist. kroniki rodzin mieszcz.; studium życia proletariatu w powieści Hałdy; powieści biogr. o malarzach czes.; opowiadania. Tilvytis TEOFILIS, ur. 1904, poeta litew.; wiersze związane z poetyką futurystów; poematy satyr., powieści realist. demaskujące burżuazyjną rzeczywistość Litwy; erotyki; poematy o budownictwie socjalistycznym. Timan, wyżyna w ZSRR, między rzekami Peczorą i Mezeń; wys. do 463 m. Timaru [tyməru:], m. w Nowej Zelandii, port na wsch. wybrzeżu W. Południowej; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spożywczy. Ti mastaba, grobowiec dostojnika staroż. Egiptu, Ti (XXIV w. p.n.e.), w Sakkarze, zawierający polichromowane reliefy. timbre [tę:br], charakterystyczna barwa głosu ludzkiego lub dźwięku instrumentu muzycznego. Timbuktu (Tombouctou), m. w środk. Mali, w dolinie Nigru; 10 tys. mieszk. (1968); ośr. handl. na skrzyżowaniu szlaków transsaharyjskich; muzeum; meczety (XIII-XVIII w.); grobowce szejków. „Time" [tajm], amer. tygodnik ilustrowany, wydawany od 1923, poświęcony wydarzeniom polit., gosp., kult. i naukowym. „Times, The" [də tajmz], dziennik ang. wydawany od 1785 w Londynie; czołowe pismo ang. arystokracji i burżuazji; jedna z najbardziej znanych gazet świata. Timgad (staroż. Thamugadi), dobrze zachowane ruiny staroż. miasta z okresu rzym. (forum, świątynie, bazyliki, termy, teatr, domy, łuk triumfalny, kapitol) w pn.-wsch. Algierii. „Timinn", dziennik isl. wydawany od 1917 w Reyicjaviku, organ Partii Postępowej (prawicowej). timiriaziew KLIMIENT A., 1843-1920, ros. botanik, fizjolog roślin; prof. uniw. w Moskwie, czł. Petersburskiej AN i Royal Society w Londynie; odkrywcze prace dotyczące fotosyntezy; propagator darwinizmu w Rosji. Timisoara [-sz°ara], m. w zach. Rumunii, ośr. adm. okręgu Timiş; 175 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., elektro techn., chem.; uniwersytet. Timmermans [timör-] FELIX, 1886-1947, pisarz belg., tworzący w języku flam.; realist. nowele i powieści z życia prowincji z elementami folkloru.

Tisserand 1191 Timmins [tymynz], m. w Kanadzie (Ontario); 29 tys. mieszk. (1966); wielki ośr. eksploatacji złota. Timna, miejscowość w pd. Izraelu; ośr. wydobycia rud miedzi; zakład wzbogacania rud miedzi. Timofiejew LEONID I., ur. 1904, ros. historyk i teoretyk literatury; czł. AN ZSRR; podręczniki literatury radz.; prace z zakresu teorii literatury, teorii wiersza i poezji XVIII-XX w. Timok, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Dunaju; dł. 183 km. timokracja, forma rządów polegająca na sprawowaniu najwyższej władzy państw, przez grupę najbogatszych członków klasy panującej. Timor, morze, część O. Spokojnego, między Australią a wyspą T.; pow. ok. 615 tys. km2, głęb. do 3310 m, zasolenie 34-35‰. Timor, największa wyspa w Małych W. Sundajskich; 34,9 tys. km2, ok. 1 mln mieszk. (1960); należy do Indonezji i Portugalii; górzysta, na wybrzeżach niewielkie niziny; uprawa ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej; hodowla bydła; eksploatacja lasów; połów pereł, żółwi; gł. m. Kupang. Timorlaut →Tanimbar. Timor Portugalski, kolonia portug. (formalnie prowincja zamorska); obejmuje wsch. część wyspy Timor, enklawę Ambeno oraz wyspy Kambing i Jaco; 14,9 tys. km2, 590 tys. mieszk. (1969), gł. Malajowie; ośr. adm. Dili; uprawa palmy kokosowej, kawy, kauczukowca; połów strzykw, muszli. — Posiadłość portug. od XVI w.; od 1951 status prowincji zamorskiej (gubernator). Timoszenko SIEMION K., 1895-1970, marszałek ZSRR; 1939-52 czł. KC KPZR; 1940-41 lud. komisarz obrony ZSRR; podczas II wojny świat, kolejno dowódca kilku frontów. Timoszenko STIEPAN P. (Stephen Timoshenko), ur. 1878, inżynier amer., pochodzenia ros.; od 1922 w USA; czł. wielu akad. nauk; liczne prace z teorii sprężystości, wytrzymałości materiałów i mechaniki budowli. Timoteos, IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr.; współtwórca dekoracji rzeźb, świątyni Asklepiosa w Epidaurze i mauzoleum w Halikarnasie. Timur (Timur Lang, Tamerlan), 13361405, władca środkowoazjat. (od 1370), twórca mong.-tur. państwa sięgającego od Chin po M. Czarne, ze stol. w Samarkandzie; założyciel dyn. Timurydów; niszczycielskie, krwawe podboje. Timurydzi, dynastia muzułm. panująca 1370-1507 w środk. Azji, zał. przez Timura; stolice: Herat i Samarkanda; zasługi dla rozwoju kultury i nauki. Tina, szczyt w Kordylierze Środk., w Dominikanie; 2683 m. Tinaca [-ka], przylądek na pd. wybrzeżu Mindanao (Filipiny); 5°33'N, 125°19'E. Tinbergen [tynberchə] JAN, ur. 1903, hol. ekonomista i ekonometryk, współzałożyciel i dyrektor Centr. Biura Planowania w Hadze; gł. prace z zakresu teorii dynamiki ekon.; nagr. Nobla. tinctura, farm. →nalewka. Tindal [tyndl] MATTHIEW, ok. 16561733, ang. filozof; jeden z gł. przedstawicieli deizmu; autor traktatu Christianity as Old as the Creation..., zw. biblią deistów. Tinduf, oaza w zach. Algierii, w pobliżu granicy z Marokiem; uprawa palmy daktylowej. Ting →Thing. Ting Ling, ur. 1907, pisarka chin.; twórczość poruszająca tematykę kobiecą i rewol. przemiany społ.; Słońce nad rzeką Sangkan. Tinian, wyspa w Marianach; 101 km2; wydobycie fosforytów.

Tinos, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim (Cyklady); 201 km2, 10 tys. mieszk. (1961). tinta, druk. j jednolite, nadrukowane jasną farbą tło, na którym się drukuje ciemną farbą tekst lub rysunek. Tintoretto (właśe. Jacopo Robusti), 1518-94, wybitny wł. malarz okresu manieryzmu; przedstawiciel szkoły weneckiej; pełne ekspresji monumentalne obrazy rel. o kontrastowym światłocieniu (Cud św. Marka), kompozycje mit., portrety. tioalkohole →merkaptany. Tiobraid Árann (ang. Tipperary), m. w pd. Irlandii; ,4,5 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż.; pozostałości klasztoru augustianów (XIII w.). tioetery R—S—R, związki analogiczne do eterów, zawierające atom siarki zamiast atomu tlenu. tiofen C4H4S, pięcioczłonowy związek heterocykliczny o właściwościach aromatycznych; ciecz; występuje w smole węglowej . tiofenole ArSH, związki analogiczne do fenoli, zawierające atom siarki zamiast atomu tlenu. tioindygo (czerwień tioindygowa B), syntet. barwnik kadziowy, niebiesko-czerwony proszek, obecnie rzadko używany do barwienia włókien roślinnych i zwierzęcych. tioindygoidy, liczna grupa syntet. barwników kadziowych o budowie podobnej do indyga, lecz zamiast grup NH zawierają w cząsteczce barwnika atomy siarki; stosowane do barwienia wyrobów z włókien celulozowych oraz jako pigmenty. tiokarbamid →tiomocznik. tiokwasy, pochodne kwasów karboksylowych, w których jeden lub obydwa atomy tlenu grupy karboksylowej zastąpione zostały atomami siarki. tiomocznik (tiokarbamid) H2NCSNH2, substancja krystal. otrzymywana z cyjanamidu wapnia i siarkowodoru; stosowany m.in. w syntezie środków leczniczych. tioplasty, kauczuki wielosiarczkowe, syntet. produkty polikondensacji dwuchloropochodnych org. (np. węglowodorów, eterów) z wielosiarczkami sodu lub innych metali, otrzymywane gł. w postaci lateksu; używane do wyrobu powłok, izolacji, kabli i węży odpornych na oleje. tiosiarczany, sole nie znanego w stanie wolnym kwasu tiosiarkowego H2S2O3; mają własności redukujące; stosowane np. w analizie chem., w fotografii. tipi, namiot Indian Ameryki Pn. z terenów prerii; zdobiony malowidłami przedstawiającymi sceny zwierzęce; kryty skórą lub nieprzemakalnym płótnem; rozpowszechniony do poł. XIX w. Tipitaka →palijski kanon. Tipperary [typəreəry] →Tiobraid Árann. Tipu Sułtan, 1749-99, ind. władca Majsuru, syn Hajdara Alego; kontynuator walki z Anglikami; zginął w bitwie pod Seringapatam. Tiradentes (właśc. Jose Joaqin da Silva Xavier), 1748-92, patriota brazyl.; 1789 zorganizował sprzysiężenie republ. przeciwko panowaniu portug. w Brazylii; w swoim programie głosił m.in. zniesienie niewolnictwa i rozwój oświaty; aresztowany i stracony. Tirana, stol. Albanii; 169 tys. mieszk. (1967); gł. ośr. gosp. i kult. kraju; przemysł włók., spoż., skórz.-obuwn.; uniw.; muzea; meczet (XVIII, pocz. XIX w.), zabytkowe domy; w pobliżu ruiny średniow. twierdzy Petrele. tiret [tire; fr.], znak graf., krótka kreska łącząca człony wyrazu złożonego; łącznik. Tirgovişte [tyrgowiszte], m. w Rumunii, na pd. pogórzu Karpat, ośr. adm. okręgu Dimbovi$a; 30 tys. mieszk. (1966); przemysł maszynowy. Tirgu Jiu [tyrgu żiju], m. w Rumunii, na pd. pogórzu Karpat, ośr. adm. okręgu

Gorj; 31 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spoż., papierniczy. Tirgu-Neamt [tyrgu-njąmc], m. w pn.wsch. Rumunii; 13 tys. mieszk. (1968). Tirgu-Secuiesc [tyrgu-sekujesk], m. w Rumunii (Siedmiogród), w Karpatach Wsch.; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. Tiricz Mir, najwyższy szczyt Hindukuszu (Pakistan Zach.); 7700 m. Tirikunamalaja, m. i port w Cejlonie, nad zat. Koddijar (Zat. Bengalska), ośrodek adm. Prow. Wschodniej; 38 tys. mieszk. (1966). Tirnăveni [tyrnəweni], m. w Rumunii (Siedmiogród); . 23 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. Tiros [ti:rous], nazwa serii amer. meteorol. sztucznych satelitów Ziemi. Tirpitz [tyrpyc] ALFRED VON, 1849-1930, niem. admirał i polityk; twórca niem. potęgi mor. przed I wojną światową. Tirregaille [tir(ö)gaj] PIERRE →Ricaud de Tirregaille Pierre. Tirso, największa rz. Sardynii (Włochy); dł. 150 km; uchodzi do zat. Oristano (M. Śródziemne). Tirso de Molina FRAY GABRIEL (właśc. G. Teller), 1584-1648, pisarz hiszp., dominikanin; realist. dramaty hist., obyczajowe, komedie (Zielony gil), poezje, traktaty o teatrze, opowiadania. tirthankara, tytuł dżinijskich świętych, głosicieli dżinizmu, których było 24; ostatni — Dżina Mahawira. Tiruczczirapalli (ang. Tiruchirapalli, do 1949 Trichinopoly), m. w Indii (Tamilnadu), nad rz. Kaweri; 276 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., metal., cementowy, warsztaty kol.; rzemiosło (złotnictwo); węzeł komunikacyjny. Tirukkural, ind. zbiór ok. 1330 strof poet. w języku tamilskim, zawierający etyczne zasady życia (o czynieniu dobra, życiu w społeczności, miłości); przypisywany poecie Tiruwalluwarowi. Tirunelweli (dawniej Tinnevelly), m. w Indii (Tamilnadu); 88 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., cukr.; rzemiosło. Tiruppur, m. w Indii (Tamilnadu); 80 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn.; ośr. handl. regionu rolniczego. Tiruwalluwar, ok. II-III w., poeta ind.; twórca słynnego tamilskiego zbioru poet. Tirukkural. Tiruwanantapuram →Triwandrum. Tischbein [tyszbain] JOHANN FRIEDRICH AUGUST, 1750-1812, malarz niem., bratanek i uczeń Johanna Heinricha; reprezentant klasycyzmu; głównie portrecista. Tischbein [tyszbain] JOHANN HEINRICH, 1722-89, malarz niem., czynny na dworze w Kassel; rokokowe portrety dworskie, kompozycje mit. i historyczne. Tischbein [tyszbain] JOHANN HEINRICH WILHELM, 1751-1829, malarz niem., bratanek i uczeń Johanna Heinricha; Goethe w Kampanii. Tiselius [tise:liüs] ARNE WILHELM, 190271, chemik szwedz.; czł. Akad. Szwedz., PAN; badania w dziedzinie analizy absorpcyjnej i elektroforezy; nagr. Nobla. Tiso IOSEF, 1887-1947, polityk słowac, ksiądz; 1939-45 prezydent zależnej od Niemiec republiki słowac; wprowadził rządy faszystowskie; po wojnie skazany za zdradę i zbrodnie woj. i stracony. Tissandier [tisãdjy] GASTON, 1843-99, fr. pionier aerönautyki, badacz górnych warstw atmosfery; 1875 wykonał balonem lot stratosferyczny, podczas którego jego towarzysze (H. Sivel i J.E. Crocé-Spinelli) zginęli. Tisse EDUARD K., 1897-1961, ros. operator film.; w 1. 20-ych współtwórca kroniki film.; autor zdjęć m.in. do wszystkich filmów S. Eisensteina (Strajk, Iwan Groźny). Tisserand [tisrã] FRANÇOIS FELIX, 184596, astronom fr.; prof. uniw. w Tuluzie i Sorbony; od 1878 czł. Akad. Nauk; prace z mechaniki nieba.

1192 Tista Tista, rz. w Indii i Pakistanie Wsch., pr. dopływ Brahmaputry; dł. ok. 400 km; źródła w Sikkimie. Tisza [tiso] ISTVÁN, 1861-1918, polityk węg., przywódca Nar. Partii Pracy; zwolennik ugody z Austrią; premier 1903-05 i 1913-17; zamordowany. Tisza [tiso] KÁLMÁN, 1830-1902, liberalny polityk węg.; 1875-90 premier, min. spraw wewn. i skarbu; szowinistyczna polityka w stosunku do mniejszości narodowych. Tiszalök [tisolök], miejscowość w pn.wsch. Węgrzech, nad Cisą; tama, elektrownia wodna; początek Kanału Wschodniego. Tiszaszederkény [tisosederke: ń], miejscowość w pn.-wsch. Węgrzech, nad Cisą; 9 tys. mieszk. (1967); przemysł chemiczny. Titania, czwarty wg oddalenia od planety satelita Urana. „Titanic" [tajtänyk], bryt. parowiec transatlantycki, budowany 1912 jako największy i najbardziej luksusowy na świecie; 46 439 BRT, prędkość 22 węzły, 2584 pasażerów; zatonął 14 IV 1912 po zderzeniu z górą lodową w pobliżu Ameryki Pn.; śmierć poniosło 1503 osoby; katastrofa dała początek międzynar. porozumieniom i przepisom o bezpieczeństwie życia na morzu. Titicaca [-kaka], jezioro w Peru i Boliwii, w Andach 2Środk., na wys. 3812 m; pow. 8,3 tys. km , głęb. do 304 m; z T. wypływa rz. Desaguadero. Titiusa-Bodego reguła, podana przez J.E. Titiusa i rozpowszechniana przez J.E. Bodego zależność spełniona przez odległości planet od Słońca. Tito, JOSIP Broz Tito (właśc. J. Broz), ur. 1892, działacz jugosł. i międzynar. ruchu robotn., mąż stanu, marszałek; podczas II wojny świat, głównodowodzący Wojsk Narodowowyzwoleńczych, 1945-53 premier, od 1953 prezydent; 1952-66 sekr. gen. KC, od 1966 przewodn. ZKJ; od 1971 przewodn. nowo utworzonego urzędu prezydenckiego. Titograd (do 1946 Podgorica), m. w Jugosławii, stol. Czarnogóry; 42 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., metalowy. Titovo Užice, m. w Jugosławii (Serbia); 28 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. Titov Veles, m. w Jugosławii (Macedonia), nad Wardarem; 31 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., tytoniowy. titr, Td, włók. numer ciężarowy włókna, przędzy (tzw. numer legalny); wyraża ciężar 450 m produktu podany w jednostkach den (denier); titr 1 den ma włókno, które przy dł. 450 m waży 1 G. Titulescu [-sku] NICOLAE, 1833-1941, polityk rum.; 1927-28 i 1932-36 min. spraw zagranicznych. tiul, plecionka ażurowa o charakterystycznych sześciobocznych oczkach; jednobarwna lub tkana wzorzyście. tiulki, zool. →kilki. Tiumen, m. obw. w Ros.FSRR, na Niz. Zachodniosyberyjskiej, port na rz. Tura; 269 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., stoczn., drzewny, chem., futrzarski; w regionie T. eksploatacja bogatych złóż ropy naftowej. Tiurin IWAN W., 1892-1962, gleboznawca radz.; prof. akad. leśnej i uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR i PAN; prace m.in. z zakresu chemizmu próchnicy. tiurniura →turniura. Tiutczew FIODOR 1., 1803-73, poeta ros.j przedstawiciel późnego romantyzmu; liryka filoz.-refleksyjna, przeciwstawiająca panteistyczną potęgę przyrody osamotnieniu człowieka. Tiutiunnyk HRYHORIJ, 1920-61, pisarz ukr., realist. opowiadania (Zorani meżi); powieści z życia wsi ukraińskiej.. Tivoli [ti-]> m. we Włoszech (Lacjum); 34 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.; ruiny rzym. budowli (m.in. słynna willa Hadriana); katedra (XII, XVII w.), renes.

willa ďEste (XVI w.) ze słynnymi ogrodami i fontannami. Tizi Uzu, m. w pn. Algierii, ośrodek adm. dep. T.U.; 53 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., olejarski. Tjilatjap, m. w Indonezji, port na pd. wybrzeżu Jawy; ok. 30 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., nawozów sztucznych. Tjirebon, m. w Indonezji, port na pn.zach. wybrzeżu Jawy; 188 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż.; węzeł komunikacyjny. tkackie sploty, porządek krzyżowania nitek osnowy i wątku w tkaninie; podstawowe s.t. (płócienny, skośny, atłasowy), z których można utrzymać s.t. pochodne (panama, ryps itd.), kombinowane lub złożone (np. w tkaninach dwuwarstwowych albo żakardowych). tkactwo, rzemiosło lub dział przemysłu włók. zajmujące się wytwarzaniem tkanin przez ręczne lub mech. tkanie na krośnie. tkacz (Bubalornis), kilka gatunków afryk. ptaków, wielkości szpaka; towarzyszy bawołom, wyjadając im pasożyty ze skóry. tkacze (Oecophylla), indomalajskie mrówki; zakładają gniazda w liściach, które zwijają, a ich larwy sklejają brzegi specjalną wydzieliną. Tkaczow FERDYNAND (pseud. Bogumił i in.), 1902-37, działacz ruchu robota, i lud.; czł. PSL-Wyzwolenia i KPP, 1928 sekr. ZG Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc"; od 1931 na emigracji (Niemcy, Belgia, ZSRR). Tkaczow JAN (pseud. Kum i in.), 18921938, działacz ruchu robota, i lud.; czł. KPP i Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc"; dowódca Batalionu im. Palafoxa w Hiszpanii; zginął w Estramadurze. Tkaczow JÓZEF, ur. 1900, lekarz i działacz spoh; podczas okupacji więzień obozów hitlerowskich; po wojnie organizator społ. służby zdrowia w woj. rzeszowskim; od 1946 dyr. szpitala w Rzeszowie. Tkaczow PIOTR N., 1844-86, rewolucjonista ros., publicysta i krytyk lit.; jeden z ideologów narodnictwa; od 1873 na emigracji (w Szwajcarii i Francji). tkalnia, oddział fabryki włók., w którym wytwarza się tkaniny. tkanek hodowla, metoda pozwalająca na utrzymywanie przy życiu oraz rozrost fragmentów tkanek i narządów izolowanych z żywego organizmu, zwykle w płynnej pożywce. tkanie, wytwarzanie (na krośnie) tkaniny z przędzy przez przeplatanie wg określonego porządku (splotu tkackiego) 2 układów nitek — wzdłużnego (osnowy) i poprzecznego (wątku). tkanina, wyrób włók. z różnych surowców, uzyskany w procesie tkania; m.in. t. gładkie, drukowane lub wzorzyście tkane; dwustronne, wielowarstwowe, laminowane itp. tkanina nieprzemakalna, tkanina, która pod działaniem wody w określonych warunkach nie wykazuje na drugiej stronie śladów wody. tkaniny artystyczne, unikatowe tkaniny dekoracyjne, wykonywane ręcznie przez samego artystę lub wg jego projektu; termin stosowany gł. do tkanin współczesnych. tkanka, u człowieka i zwierząt zespół komórek o podobnej budowie, funkcji i pochodzeniu, wraz z ich wytworami (np. substancja międzykomórkowa); rozróżnia się t. nabłonkową, mięśniową, nerwową i łączną (np. t. łączna właściwa, t. kostna). tkanki roślinne, u roślin naczyniowych zespoły komórek powiązanych ze sobą przestrzennie; tkanki twórcze (merystem) zapoczątkowują tkanki stałe, składające się z komórek dojrzałych, tworzących układy o określonych funkcjach; wśród tkanek stałych rozróżnia się tkanki pierwotne (powstające z merystemów stożka

wzrostu) i wtórne (z merystemów bocznych) . tkankowce (Histozoa), zwierzęta, których ciało zbudowane jest ze zróżnicowanych funkcjonalnie i morfologicznie tkanek; do t. należą wszystkie typy, prócz pierwotniaków i gąbek; niekiedy termin używany jako synonim wielokomórkowców. tkankowe hormony, hormony, których wytwarzanie nie jest ograniczone do określonych gruczołów; mogą mieć działanie miejscowe lub ogólne; są nimi neurohormony, hormony krążenia (np. renina). hormony przewodu pokarmowego (np. sekretyna). tkankowe oddychanie →oddychanie komórkowe. Tkibuli, m. w środk. części Gruz.SRR; 23 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł- herbaciany. TKKF →Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej. TKKŚ →Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej. TKKT →Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej. t.k.o. (techniczny nokaut), niezdolność boksera do walki stwierdzona przez sędziego (ewent. lekarza) zwł. w wyniku kontuzji odniesionej z własnej winy, wysokiej przewagi przeciwnika grożącej k.o. TKRP →Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski. Tkwarczeli, m. w zach. części Gruz. SRR; 31 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł mat. budowlanych. Tl, symbol pierwiastka chem. talu. Tlaxcala [-skala], stan w środk. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 3,9 tys. km2, 454 tys. mieszk. (1969); stol. T. Tlaxcala [-skala] (Tlaxcala de Xicohtencatl), m. w Meksyku, stol. stanu T.; 8 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. Tlemsen, m. w pn.-zach. Algierii, ośrodek adm. dep. T.; 80 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., metal.; rozwinięte rzemiosło; Wielki Meczet, medresa al-Ubbad, minaret, meczet Sidi bel-Hasan, ufortyfikowany pałac Meszuar (wszystkie z XIII w.). tlen O, pierwiastek chem. o liczbie atom. 8, z grupy tlenowców; gaz słabo rozpuszczalny w wodzie; b. aktywny chemicznie; w stanie wolnym znajduje się w powietrzu (ok. 23% wag.); niezbędny do oddychania i podtrzymywania palenia; najpospolitszy pierwiastek w skorupie ziemskiej; otrzymywany m.in. przez destylację frakcjonującą ciekłego powietrza; stosowany szeroko w przemyśle jako środek utleniający. tlenki, związki tlenu z pierwiastkami chem.; t. typowych metali reagują z wodą dając zasady, t. typowych niemetali — kwasy. tlenki organiczne, związki org. zawierające atom tlenu związany z 2 atomami węgla, np. w eterach R—O—R, a zwł. z 2 atomami węgla sąsiadującymi ze sobą w łańcuchu (cykliczne t.o., epoksypochodne). tlenochlorek węgla →fosgen. tlenowce, biol. →aerobionty. tlenowce (siarkowce), pierwiastki chem. tworzące VI grupę główną układu okresowego: tlen O, siarka S, selen Se, tellur Te i promieniotwórczy polon Po; chemicznie aktywne; wartościowość gł. —2,

+4, +6.

tlenowe wiązanie, rodzaj wiązania chem., które stanowi układ —O—O— (mostek tlenowy); występuje np. w nadtlenkach. tlenowowodorowe ogniwo, ogniwo galwaniczne zbudowane z elektrod: wodorowej i tlenowej, zanurzonych w wodnym roztworze dowolnego elektrolitu. tlenowy aparat oddechowy, aparat umożliwiający oddychanie, niezależnie od atmosfery otoczenia, dawkowanym tlenem sprężonym w butli stal. pod ciśn. do 150 at; stosowany np. w lotnictwie, górnictwie, lecznictwie.

Tobruk 1193 Tleń, w. w pow. świeckim, woj. bydgoskim, w Borach Tucholskich, nad Wdą; ośr. turyst.-wypoczynkowy; koło T. zapora na Wdzie i sztuczny zbiornik. Tlingit, plemię Indian Ameryki Pn. (Alaska); ok. 12 tys.; rybołówstwo, .polowanie na ssaki mor., zbieractwo, łowiectwo, obecnie gł. przemysł rybny. tłoczenie, procesy obróbki plast, materiałów (gł. metali) w postaci arkuszy (np. blachy), folii, taśmy itp., przeproś wadzane zwykle na prasie; obejmuje m.in. wykrawanie, ciągnienie, obciąganie, wyoblanie, wybijanie. tłoczenie, druk.: 1) operacja druku polegająca na dociśnięciu formy do papieru; 2) w introligatorstwie odbijanie napisu lub ozdoby na oprawie. tłocznia brzuszna, parcie na narządy jamy brzusznej i miednicznej, efekt zespołowej pracy przepony, mięśni powłok brzusznych i mięśni dna miednicy; np. podczas porodu, przy oddawaniu kału, moczu. tłocznictwo, gałąź techniki obejmująca środki produkcji i procesy technol. służące do wytwarzania przedmiotów przez tłoczenie. tłocznik, przyrząd do tłoczenia na prasie; składa się z 2 zespołów, z których jeden (zwykle ze stemplem) zamocowuje się w suwaku prasy, drugi (zwykle z matrycą) na jej stole. tłoczność, przydatność materiału do tłoczenia określona odpowiednimi próbami technol., np. próba Ërichsena. tłoczysko (trzon tłokowy, drąg tłokowy), drąg połączony sztywno z tłokiem maszyny tłokowej i wodzikiem (krzyżulcem). tłoczywa, sproszkowane lub rozdrobnione tworzywa sztuczne, dające się formować przez prasowanie lub wytłaczanie. tłok →stempel. tłok, część maszyny tłokowej poruszająca się w cylindrze; przenosi nacisk cieczy lub gazu na mechanizm maszyny lub odwrotnie. tłoka (powaba), jedno ze świadczeń pańszczyźnianych polegające na dodatkowej pracy chłopów na pańskim polu w okresie pilnych robót ! polowych (np. podczas żniw). tłoka, etnogr. forma pomocy sąsiedzkiej przy pracach wymagających pośpiechu (żniwa, sianokosy); uczestniczącym w t. sąsiadom i krewnym rewanżowano się obfitą wieczerzą. tłokowa maszyna, urządzenie do przetwarzania energii ciśnienia płynu w energię mech. lub energię mech. w energię ciśnienia płynu za pomocą zespołu: cylindra i szczelnego tłoka; silnik, pompa lub sprężarka tłokowa. tłokowa pompa, pompa wyporowa, w której organem roboczym jest walcowy tłok wykonujący ruchy posuwisto-zwrotne w cylindrze. tłokowa sprężarka, sprężarka wyporowa o takiej samej budowie jak pompa tłokowa. tłokowy silnik, maszyna tłokowa, w której pod wpływem ciśnienia płynu doprowadzonego do cylindra następuje ruch tłoka, przenoszony następnie na inne części mechanizmu silnika; najczęściej spalinowy, rzadziej parowy. tło skalne →ciasto skalne. tłuczeń (szuter, szaber), bud. kruszywo otrzymane przez kruszenie lub tłuczenie kamieni, gruzu ceglanego itp. (średnica ziaren 25-80 mm); używany gł. na nawierzchnie i do betonów. tłuk pięściowy (pięściak), archeol. jedno z najstarszych narzędzi starszego paleolitu Afryki, Europy, pd.-zach. Azji, wykonywany przez obtłukiwanie brył, gł. krzemienia. tłum, wielka liczbą; mnóstwo. tłum, socjol. zgromadzenie wielu ludzi skupionych blisko siebie, związanych przelotnie silną więzią psych., przeja-

wiającą się we wspólnym spontanicznym zachowaniu. tłumaczenie, log. →wyjaśnianie. tłumaczenie, utwór, tekst, dzieło przetłumaczone, przełożone z języka, w którym było pisane, na inny język. tłumaczenie maszynowe, zmechanizowane przekładanie tekstu z jednego języka na drugi, za pomocą elektronicznych maszyn cyfrowych. tłumica, ręczny sprzęt pożarniczy do tłumienia ognia i zabezpieczania przed dalszym jego przenoszeniem się; rodzaj miotły. tłumienie drgań, zmniejszenie amplitudy (energii) drgań mech. lub elektr. wskutek przemiany energii mech. (elektr.) w ciepło. tłumienność, wielkość charakteryzująca czwórnik elektr. pod względem jego zdolności do przekazywania mocy pozornej; mierzona logarytmem stosunku odpowiednich mocy; falowa, skuteczna, wtrąceniowa. tłumik (sordino), muz. przyrząd do ściszania i zmiany barwy dźwięków; stosowany w instrumentach strunowych, dętych; także odpowiednie urządzenie w fortepianie (lewy pedał). tłumik, techn. urządzenie do tłumienia drgań elektr., mech.; rodzaj filtru. tłumik akustyczny, urządzenie stosowane do zmniejszania głośności hałasów i szumów, stosowane w silnikach spalinowych, kanałach wentylacyjnych i in. tłumik elektryczny, tłumik drgań elektr. do zmniejszania mocy sygnału elektr.; ma postać czwórnika złożonego z oporników. tłustoogoniaste owce, grupa ras owiec pochodzenia azjat., odkładających w ogonie duże złogi tłuszczu zapasowego w postaci „poduszek" (cięż. ogona 4-8 kg). tłustopośladkowe owce (owce kurdiuczne), grupa ras owiec pochodzenia azjat., odkładających duże złogi tłuszczu zapasowego u nasady ogona i na zadzie. tłustosze, bot. →sukulenty. tłustosz pospolity (Pinquicula vulgaris), owadożerna bylina; w Polsce spotykany gł. na torfowiskach; liście wydzielają śluz, chwytają owady. Tłuszcz, m. w pow. wołomińskim, woj. warsz.; 4,5 tys. mieszk. (1968); huta szkła; węzeł kol.; prawa miejskie 1967. — W czasie II wojny i świat, zginęło ok. 1 tys. mieszk. (50%). tłuszczak (Steatornis caripensis), ptak z rzędu kozodojów; dł. 43-48 cm; gnieździ się w jaskiniach; posługuje się echolokacją; Ameryka Pn.; łapany przez krajowców dla tłuszczu. tłuszczak, nowotwór łagodny, pojedynczy lub mnogi, pochodzący z tkanki łącznej; składa się z dojrzałej tkanki tłuszczowej i naczyń krwionośnych okolonych zrębem; umiejscowienie różne. tłuszcze (glicerydy), estry glicerolu i wyższych kwasów tłuszczowych; gł. składnikiem t. naturalnych są trój glicerydy mieszane; estry kwasów nienasyconych są ciekłe (oleje) lub półstałe (smalec), innych — stałe (np. łój); t. są wysokokaloryczne, występują powszechnie w przyrodzie, używane w przemyśle spoż. i kosmetycznym. tłuszcze jadalne, naturalne lub przetworzone mieszaniny gł. trój glicerydów różnych kwasów tłuszczowych, pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego; jeden z gł. składników diety człowieka. tłuszczopot, wydzielina potowych gruczołów owiec (także potowych i łojowych łącznie); zawiera dużo tłuszczowców, gł. lanoliny; znaczenie podobne jak łoju skórnego. tłuszczowa tkanka, tkanka zwierzęca zbudowana gł. z komórek tłuszczowych; stanowi materiał energetyczny i zapasowy, chroni przed urazami i utratą ciepłą. tłuszczowce →lipidy. tłuszczowe barwniki, grupa barwników (gł. azowych) nierozpuszczalnych w wo-

dzie, rozpuszczalnych w rozpuszczalnikach org., tłuszczach, olejach; stosowane gł. do barwienia tłuszczów, lakierów spirytusowych, past do podłogi, obuwia, świec i in. tłuszczowe komórki, kuliste komórki tkanki łącznej właściwej (gł. tłuszczowej), których wnętrze wypełnia kropla tłuszczu. tłuszczowe kwasy, nasycone i nienasycone alifatyczne kwasy jednokarboksylowe; nasycone k.t. dzieli się na niższe, zw. lotnymi (zawierają 1-8 atomów C w łańcuchu), średnie (8-12 atomów C) i wyższe (ponad 12 atomów); otrzymywane syntetycznie i przez hydrolizę tłuszczów. tłuszczownik (odtłuszczacz ścieków), urządzenie do oczyszczania ścieków zanieczyszczonych tłuszczami; zbiornik, w którym dzięki małej prędkości przepływu ścieków i wdmuchiwaniu od dołu powietrza ścieki wypływają na powierzchnię cieczy, skąd są usuwane czerpakami. tłuszczowy przemysł, dział przemysłu rolno-spoż. zajmujący się uzyskiwaniem i uszlachetnianiem olejów roślinnych i zwierzęcych oraz tłuszczów zwierzęcych; np. olejarstwo, produkcja margaryny. tłuszcz zwierzęcy -skrom Tm, symbol pierwiastka chem. tulu. tnąca siła, mech. siła w elemencie konstrukcji powodująca przesuwanie jednej części elementu względem drugiej w płaszczyźnie jego przekroju poprzecznego; decyduje w obliczeniach połączeń nitowych. TNT →trotyl. toaleta: 1) elegancki, ładny strój kobiecy; 2) ubieranie się, strojenie się. toaleta, umywalnia, ubikacja w lokalu publicznym. toaletka, rzem. ąrtyst. →gotowalnia. toast, krótkie przemówienie na czyjąś cześć, za pomyślność jakiejś sprawy, wyrażenie życzenia, najczęściej zdrowia, zakończone wypiciem z kielichów napoju alkoholowego. Toba, jezioro w Indonezji, największe na 2 Sumatrze, na wys. 911 m; pow. 1300 km2 (bez wyspy Samosir — o pow. 640 km ), głęb. do 529 m; odpływ do cieśn. Malakka przez rz. Asahan; żegluga; kąpieliska. Tobago, górzysta wyspa w Amervce Pd., wchodzi 2 w skład państwa Trynidad i T.; 295 km , 36 tys mieszk. (1961); gł. m. Scarborough. Tobata →Kitakiusiu. Tobey [touby] MARK, ur. 1890, malarz amer.; twórczość pod wpływem kaligrafii wsch. (zwł. chin.); abstrakcjonista; przedstawiciel action painting. tobiasz (Ammodytes tobianus), ryba z rodzaju dobijaków, do 15 cm dł.; M. Bałtyckie; poławiany na przynętę. tobogan, niskie sanki wygięte z przodu, służące do transportowania rannych w górach. Tobolsk, m. w Ros.FSRR (obw. tiumeński), nad Irtyszem, jedno z najstarszych miast Syberii; 47 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., rybny, drzewny. Toboł, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Irtyszu; dł. 1591 km, dorzecze 405 tys. km2; żeglowna w dolnym biegu. tobołki (Pyrrophyta), typ glonów mor. i słodkowodnych; przeważnie samożywne, jednokomórkowe (rzadziej kolonijne), obdarzone zdolnością ruchu; np. bruzdnice. tobołki polne (Thlaspi arvense), roślina zielna z rodziny krzyżowych, pospolity w Polsce chwast polny i ogrodowy; pachnie czosnkiem, ma właściwości trujące. Tobruk, m. i port w pn.-wsch. Libii, nad M. Śródziemnym; 16 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż.; rybołówstwo; rurociąg z pola naft. Serir. 1941 (kwiecień-grudzień) oblegany przez wojska niem.-wł.; w obronie T. wzięła udział pol. Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich pod dowództwem gen. S. Kopańskiego (9 VIII-12 XII 1941); w czerwcu 1942 po ciężkich walkach zdobyty przez Niemców, w listopadzie ostatecznie odzyskany przez bryt. wojska.

1194 Tocantins Tocantins [tokantins], rz. w Brazylii; dl. 2850 km, dorzecze 840 tys. km2; uchodzi do Pará; liczne progi i wodospady. toccata [-kka-; wł.], utwór na instrument klawiszowy (organy, fortepian), gł. z zastosowaniem figuracji i akordów; niekiedy polifoniczny. tocharski język, z rodziny indoeur.; 2 dialekty (A i B) języka tekstów z V-VIII w. w piśmie brahmi, znalezionych w Turkiestanie chińskim. Tochman KACPER, 1797-1880, działacz polit.; wiceprezes Tow. Patriot. w powstaniu 1830-31; na emigracji współtwórca 1842 Stow. Polaków w Ameryce, 1846 założyciel Pol.-Słow. Tow. Literackiego; w wojnie secesyjnej USA uformował brygadę pol. po stronie Południa. Tochtamysz, ?-1406(?), chan Złotej Ordy 1380-95; zajęcie i spalenie Moskwy 1382, wyprawy na Azerbejdżan 1385 i Transoksanię 1388; po klęsce w walce z Timurem zbiegł na Litwę. Tocopilla [tokopilja], m. w pn. Chile, nad O. Spokojnym; 25 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., wielka elektrownia cieplna; port handl. (wywóz miedzi, saletry) i rybacki. Tocqueville [tokwil] ALEKSIS, 1805-59, fr. historyk i polityk; min. spraw zagr. 1849; czł. Akad. Fr.; badacz ustroju społ. i polit. Stanów Zjedn. i krajów Europy Zach.; Dawny ustrój i rewolucja. toczak: 1) tarcza z piaskowca do ostrzenia narzędzi stolarskich; do użycia zwilżana wodą; napędzana ręcznie lub mechanicznie; 2) t. polerski, pozioma obrabiarka do polerowania; 3) t. do rdzeni, urządzenie do wyrobu rdzeni długich tulei i rur przy użyciu wzorników. toczek, okrągła czapka bez ronda, przylegająca do głowy; także rodzaj zawoju z drapowanej tkaniny jedwabnej lub aksamitnej, ozdobiony kosztowną klamrą; znany od XVI w. toczek (Volvox), biol. glon (zielenica) słodkowodny; tworzy kuliste, ruchome kolonie planktonowe, średnicy do 3 mm, liczące po kilka tysięcy osobników; w zoologii zaliczany do wiciowców. toczenie, obróbka skrawaniem, w której przedmiot obrabiany, zamocowany w uchwycie tokarki, wykonuje ruch obrotowy, a narzędzie (nóż tokarski), przesuwając się płaskim ruchem liniowym, skrawa wiór. toczeń (wilk), jedna z postaci gruźlicy skóry, cechująca się b. przewlekłym przebiegiem i nawrotami; często rozpoczyna się w dzieciństwie; dotyczy gł. skóry twarzy i węzłów chłonnych szyi, toczeń rumieniowaty, schorzenie o nieznanych przyczynach, objawiające się występowaniem plam na skórze twarzy, dłoni i stóp oraz ogólnym osłabieniem, bólami stawowymi i gorączką. toczne łożysko, łożysko złożone z 2 pierścieni: zewn. o bieżni wewn. i wewn. o bieżni zewn., oraz toczących się po bieżniach kulek lub wałeczków, utrzymywanych zwykle w równomiernych odstępach za pomocą tzw. koszyczka. Toczyski JÓZEF, 1826-64, dyrektor Wydziału Skarbu Rządu Nar. w powstaniu 1863, stracony wraz z R. Trauguttem. Todd SIR ALEXANDER ROBERTUS, ur. 1907, chemik bryt.; prof. m.in. uniw, w Cambridge, czł. Royal Society, PAN; badania substancji fizjologicznie czynnych; wyjaśnił m.in. budowę wit. Bi2; nagr. Nobla. Todd-AO [tod ejou], system filmu panoramicznego oparty na zastosowaniu taśmy film. szer. 70 mm; stosunek szer. do wys. obrazu 2,2 : 1. Todd-AO-Scope [tod ejou skoup], system filmu panoramicznego oparty na zastosowaniu anamorfozy optycznej; taśma pozytywowa 35 mm, stosunek szer. do wys. obrazu 2,55 : 1, współczynnik anamorfozy 2 (negatyw 65 mm, bez anamorfozy). Tödi, masyw górski w Alpach Glar-

neńskich (Szwajcaria), między dolinami górnego Renu a Linth; wys. do 3620 m; zalesiony; powyżej 3000 m wieczne śniegi i lodowce. Todorović MIJALKO, ur. 1913, działacz jugosl. ruchu robotn.; od 1966 sekr. KC ZKJ; 1963-66 wiceprzewodn. Skupsztiny (od 1971 przewodn,) i przewodn. Rady Związkowej; od 1969 czł. Prezydium i Biura Wykonawczego ZKJ. Todorovski GANÈ, ur. 1929, poeta maced.; prof. uniw. w Skopje; liryka refleksyjna; przekłady z literatury ang., niem. i słowiańskiej. Todorow STAŃKO, ur. 1920, działacz bułg. ruchu robotn.; od 1943 czł. Bułg. Partii Komunist.; podczas II wojny świat, w ruchu oporu, uczestnik powstania lud. 1944; po wyzwoleniu w aparacie partyjnym; czł. KC BPK od 1954, sekr. KC 195759 i ponownie od 1966, czł. Biura Polit. KC od 1961; wicepremier 1959-66, premier od 1971. Todt [tot] (Orgànisation Todt, OT), hitlerowska organizacja budowlana 193845 (twórca — inż. F. Todt) działająca w III Rzeszy i krajach okupowanych; tworzyła własne obozy pracy i wykorzystywała pracę więźniów z innych obozów hitlerowskich. Toeplitz JERZY, ur. 1909, historyk i krytyk filmu; prof. PWSTiF; przewodn. FIAF (od 1948); Historia sztuki filmowej. Toeplitz KRZYSZTOF TEODOR (KTT), ur. 1933, krytyk film., publicysta; eseje o filmie (Seans mitologiczny); zbiory felietonów (Akyrema); red. nacz. tygodnika „Szpilki". Toeplitz TEODOR, 1875-1937, działacz spółdzielny i samorządowy; czł. PPS, następnie PPS-Frakcji Rewol.; współzałożyciel Warsz. Spółdzielni Mieszkaniowej. Toesca y Richi [-ka i rriczi] JOAQUIN, 1745-99, architekt chilijski, pochodzenia wł.; liczne barok, gmachy użyteczności publ. w Santiago. Tòfano SERGIO, ur. 1886, wł. aktor teatr, i film., reżyser, dramaturg i scenograf; role gł. charakterystyczne i komediowe. tofranił, farm. →imipramin. toga: 1) w staroż. Rzymie wierzchnia szata upinana z białej tkaniny; 2) obecnie uroczysty strój sędziów, prokuratorów, adwokatów i profesorów. Togliatti [toljatti] PALMIRO, 1893-1964, czołowy działacz wł. i międzynar. ruchu robotn.; współzałożyciel (1921) Wł. Partii Komunist., jej sekr. gen. od 1927; od 1925 czł. Kom. Wykonawczego (następnie jego sekretariatu) Międzynarodówki Komunist.; wybitny teoretyk marksizmu-leninizmu. Togliatti (do 1964 Stawropol), m. w Ros.FSRR (obw. kujbyszewski), port nad Wołgą; 251 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., maszyn., mat.-bud., wielka fabryka samochodów osobowych. Tognazzi [tonjacci] HUGO, ur. 1922, wł. aktor film.; role komiczne i tragikomiczne w filmach społ.-psychol. (Ape Regina, Wspaniały rogacz). Togo HEIHACHIRO, książę, 1847-1934, jap: admirał i dowódca floty w wojnie ros,-jap. 1904-05; dowódca w bitwach k. Portu Artura i Cuszimy (zwycięstwo Japonii); 1913 marszałek. Togo (Republika Togo), państwo w Afryce, nad Zat. Gwinejską; 56,0 tys. km2, 1,8 mln mieszk. (1969), gł. ludy Ewe i Kabre; stol. Lomé; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynno-górzysta, na pn. i pd. nizinna; klimat gorący; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa kawy, kakaowca, prosa, sorga, manioku, kukurydzy, orzeszków ziemnych; wydobycie fosforytów (40% eksportu). — Od pocz. XIX w. penetracja eur.; od 1884 protektorat niem.; po 1918 terytoria mandatowe (po 1945 powiernicze) fr. i bryt.; część bryt. od 1957 w składzie Ghany, część fr. — od 1956 autonomiczna republika w ramach Unii Fr., od 1960 niepodległa; czł. ONZ od 1960; wojsk, zamachy stanu 1963, następnie 1967 (zawieszenie konstytucji, rozwiązanie parlamentu).

Togołok Mołdo, 1860-1942, kirgis. pieśniarz lud. — akyn, poeta; poematy satyr, i obyczajowe, baśnie alegoryczne. Togruł-beg, 987(?)-1063, władca oguzyjski z dyn. Seldżuków, od 1055 sułtan; podbił Persję, Irak, Azerbejdżan i Armenię. To Huu, ur. 1920, wietn. poeta i działacz, rewol.; 1945 przewodn. komitetu powstańczego w Hue; utwory tematycznie związane z ruchem rewol. i wojną wyzwoleńczą. toina (toja, Apocynum), bylina lub podkrzew; gł. Azja i Ameryka Pn.; uprawiana dla włókna do wyrobu tkanin workowych, sznurów; resztki łodyg — do wyrobu celulozy. toja, bot. →toina. tojad mocny (tojad mordownik, Aconitum callibotryon), bylina trująca i leczn. (zawiera akonitynę); w Polsce w górach, chroniony; też roślina rabatowa. tojeść (Lysimachia), rośliny zielne; w Polsce (wilgotne zarośla, łąki) rośnie kilka gat, m.in. t. rozesłana i t. pospolita, o żółtych kwiatach; oba gat. są uprawiane na rabatach bylinowych. Tojo [todźio] HIDEKI, 1884-1948, jap. generał i polityk, reprezentant skrajnego skrzydła jap. imperializmu; m.in. 1941-44 na czele rządu; 1948 skazany jako zbrodniarz woj. przez Międzynar. Trybunał Wojsk, dla Dalekiego Wsch., stracony, tok, roln. →klepisko. Tokaido (Droga Wschodniego Wybrzeża), gł. szlak komunik. Japonii łączący jej największe zespoły miejskie i okręgi gosp. (Tokio-Jokohama, Nagoya, KiotoOsaka-Kobe); dł. ôk. 500 km. Tokaimura, miejscowość w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym; 1966 uruchomiono w T. pierwszą w Japonii elektrownię jądrową (ok. 160 MW). Tokaj [tokoj], miejscowość w pn.-wsch. Węgrzech, u ujścia rz. Bodrog do Cisy; 5 tys. mieszk. (1970); znany ośr. uprawy winorośli i produkcji win. Tokajskie Góry (Hegyalia), wsch. obrzeżenie pasma górskiego Zempléni (Węgry); wys. do 515 m (Tokaj); uprawa winorośli (produkcja znanego wina Tokaj). tokajskie wina, cenione wina o złocistej barwie i charakterystycznym posmaku skórki chlebowej, produkowane od XIII w. na Węgrzech w rejonie miasta Tokaj. Tokariew SIERGIEJ A., ur. 1899, radz. etnograf i religioznawca; prof. uniw. w Moskwie; badacz wczesnych form wierzeń rel. i kultur pierwotnych (Pierwotne formy religii i ich rozwój). tokarka, obrabiarka skrawająca do toczenia przedmiotów typu wałów, tarcz, tulei; można też na niej wytaczać, wiercić, rozwiercać, przecinać, a przy użyciu przyrządów — frezować i szlifować. tokarka automatyczna, automat obróbkowy. tokarka karuzelowa (karuzelówka), tokarka z pionową osią stołu obrotowego, na którym się zamocowuje przedmiot obrabiany; przeznaczona do obróbki przedmiotów ciężkich. tokarka półautomatyczna → półautomat obróbkowy. tokarka rewolwerowa (rewolwerówka), tokarka z głowicą rewolwerową; przez obrót głowicy zmienia się położenie umieszczonych w niej narzędzi skrawających. tokarka tarczowa, tokarka z wrzecionem o poziomej osi; na wrzecionie osadzona jest tarcza do zamocowywąnia przedmiotów o dużej średnicy. tokarka wielonożowa, półautomat tokarski, w którym obróbka odbywa się jednocześnie kilkoma nożami osadzonymi w imakach wielonożowych; służy przeważnie do toczenia wałków o stopniowanej średnicy. tokarko-kopiarka, obrabiarka z urządzeniem kopiującym — do obróbki przedmiotów kształtowych wg wzornika; przeważnie półautomatyczna. Tokarski JAN, ur. 1909, językoznawca

Tołkin 1195 polonista, pedagog; docent Uniw. Warsz.; prace z zakresu fleksji, dialektologii, leksykologii, metodyki nauczania (Z pogranicza językoznawstwa i metodyki). Tokarski JULIAN, 1883-1961, petrograf i gleboznawca; prof. m.in. Uniw. Jag. i AGH, czł. PAN; badacz gł. lessów, fosforytów, skał Tatr i Wołynia, koloidów glebowych; autor pierwszego pol. podręcznika petrografii. Tokarz FRANCISZEK, ur. 1900, indianista, filozof, ksiądz; docent KUL; prace z ind. i chin. systemów filozofii klas. (Teizm czy ateizm w Samkhyakarika). Tokarz WACŁAW, 1873-1937, historyk; prof. Uniw. Jag. i Uniw. Warsz.; 1918-26 szef Wojsk. Instytutu Nauk.-Wydawniczego w Min. Spraw Wojskowych. Tokarzewicz JÓZEF (pseud. J.T. Hodi), 1841-1919, publicysta i krytyk lit.; rewol. demokrata, później bliski pozytywistom, zwł. w krytyce literackiej; red. „Gminy" i ,,Zmowy". Tokarzewski SZYMON, 1821-1900Ś uczestnik spisku P. Ściegiennego 1842-44; 184453 na zesłaniu; 1862-63 czł. cywilnej organizacji powstańczej Warszawy; ponownie zesłany (do 1883); pamiętniki. Tokarzewski-Karaszewicż MICHAŁ (pseud. Torwid), 1893-1964, generał; 1939 zastępca dowódcy armii „Warszawa"; współorganizator i komendant SZP, następnie ZWZ; 1941-44 w Armii Andersa; pozostał na emigracji. Tokat, ni. w pn. Turcji, ośrodek adm. prow. T.; 37 tys. mieszk. (1965); przemysł cukrowniczy. Tokelau, grupa wysp koralowych na O. Spokojnym, na pn. od Samoa, terytorium zależne Nowej Zelandii; 10,4 km2, 2,0 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Fakaofo; obejmuje 3 atole: Nukunono, Fakaofo, Atafu. toki, charakterystyczne zachowanie się samców niektórych ptaków w porze godów; t. mogą być np. walki między samcami, charakterystyczny „śpiew" lub „tańce"; np. t. cietrzewia, głuszców, batalionów. tokijski proces, 1946-48, w Tokio proces gł. jap. przestępców woj. przedl Międzynar. Trybunałem Wojsk, dla Dalekiego Wschodu. Tokio (Tokyo), stol. i wielki port Japonii (Honsiu), nad O. Spokojnym, jedno z największych miast świata; 11,2 mln mieszk. — zespół miejski (1967); gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk. kraju; liczne uniw.; wielki węzeł komunik.; muzea; na terenie dawnego zamku pałac ces. (XIX w.); zabytkowe świątynie i parki. Tokmak, m. w pn. części Kirgis.SRR, nad rz. Czu; 38 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Tokmak, m. w Ukr.SRR (obw. zaporoski); 35 tys. mieszk. (1967); przemysł maszynowy. tokoferole (witamina E), mieszanina związków org. o podobnej budowie, różniących się liczbą i rozmieszczeniem grup metylowych W pierścieniu aromatycznym oraz aktywnością biol.; syntetyzowane wyłącznie przez rośliny; stosowane w lecznictwie. Tokoi [to-] OSKARI, 1873-1963, fiń. działacz ruchu robotn.; 1917 premier rządu socjalist; od 1918 w ZSRR, od 1920 w USA. Tokombajew AAŁY, ur. 1904, pisarz kirgis.; czł. AN Kirgis.SRR; pierwsze w literaturze kirgis. realist. opowiadania i powieści; poematy, bajki. tokowisko, miejsce odbywania zbiorowych toków. toksafen (toxafen), środek owadobójczy (insektycyd), produkt chlorowania kamfenu, używany do zwalczania słodyszka rzepakowego, stonki ziemniaczanej; stosowany również jako rodentycyd. toksemia, med. →jadzica. toksoid, med. →anatoksyna. toksoplazmoza, choroba wywoływana przez pierwotniaki Txoplasma gondii,

pasożytujące wewnątrzkomórkowe) w narządach miąższowych człowieka, psów, kotów, bydła i in. toksoplazmy (Toxoplasma), pierwotniaki pasożytujące u ptaków i ssaków; u człowieka T. gondii wywołuje poważne schorzenia. toksyczność, charakterystyczna dla danej substancji właściwość silnego działania, szkodliwego dla żywego organizmu. toksykologia, nauka o właściwościach i działaniu substancji toksycznych, tj. wywierających szkodliwy wpływ na funkcjonowanie żywego organizmu, a nawet powodujących jego śmierć. toksyna (jad), substancja chem. wytwarzana przez organizmy żywe, np. niektóre bakterie, grzyby, węże, mająca właściwości trujące dla innego organizmu. toksyna bakteryjna →jad bakteryjny. Toktoguł, osiedle w Kirgfs.SRR (öbw. oski), nad rz. Naryn; w budowie (1970), duża elektrownia wodna. Tokugawa, jap. ród magnacki; 16031868, shogunowie T. rządzili w Japonii; okres ten, zw. T. lub Edo (od nazwy siedziby rodu), cechuje ograniczenie władzy ces, izolacja Japonii od wpływów eur., zahamowanie gosp. rozwoju. Tokugawa IEYASU, 1542-1616, polityk jap.; 1603 założyciel dynastii shogunów Tokugawa. Tokushima [-śi-], m. i port w Japonii (wsch. Sikoku), nad O. Spokojnym, ośr. adm. prefektury T.; 223 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., włók., papiern., maszyn.; uniwersytet. Tokutomi ROK A, 1868-1927, powieściopisarz jap.; twórczość pod wpływem L. Tołstoja; powieści, opowiadania o tematyce społ.-polit.; Narniko. Tokuyama, m. i port w Japonii (pd. Honsiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim; 85 tys. mieszk. (1965); rafinacja ropy naft. i przemysłu petrochemiczny. Toland [to lənd] JOHN, 1670-1722, ang. filozof; jeden z gł. przedstawicieli deizmu; upowszechnił termin „wolnomyśliciel". Tolbert WILLIAM, ur. 1913, polityk liberyjski, prawnik; od 1943 poseł do Izby Reprezentantów Zgromadzenia Ustawodawczego; od 1951 wiceprezydent, od 1971 prezydent. tolbutamid, farm. →diabetol. Toledo JUAN DE, ?-1567, architekt hiszp., przedstawiciel późnego renesansu; działał we Włoszech i od 1559 w Hiszpanii (pierwszy projekt Eskurialu). Toledo [təli:dou], m. w USA (Ohio), nad jez. Erie; 379 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 671 tys. (1967); ośr. przemysłu szklarskiego, samoch., maszyn., metal., hutnictwa żel., chem., lotn., elektrotechn.; duży port (wywóz węgla kam.). Toledo, m. w Filipinach, port na zach. wybrzeżu Cebu; 73 tys. mieszk. (1964); przemysł chemiczny. Toledo, m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia), nad Tagiem, ośrodek adm. prow. T.; 41 tys. mieszk. (1968); przemysł zbrojeniowy, spöż.; rzemiosło artyst.; ośr. turyst.; muzea; rzym. zabytki; alkazar; kościoły (XII-XVII w.); got. katedra, średniow., bramy i mosty, szpitale w stylu plateresco, ratusz (XVI, XVII w.); domy i pałace (XIV-XVII W.). Tolentino, m. we Włoszech (Marche); 16 tys. mieszk. (1961). tolerancja, psychol. Wyrozumiałość; uznawanie cudzych poglądów, wierzeń, postępowania, mimo ich odmienności od własnych. tolerancja, socjol. uznawanie prawa innych do posiadania poglądów, gustów itp. odmiennych od poglądów oceniającego; nie obejmuje jednak idei wstecznych, antyhumanitarnych czy wręcz zbrodniczych. tolerancja, techn. liczba określająca zakres zmian danej wielkości; t. wymiaru — różnica między największym i najmniejszym dopuszczalnym wymiarem przedmiotu, równa różnicy odchyłek gór-

nej i dolnej; t. pasowania — suma t. wymiarów przedmiotów łączonych; t. kształtu — odległość między powierzchniami ograniczającymi dozwolone zmiany kształtu przedmiotu. tolerancja religijna, uznawanie prawa innych do wyznawania religii odmiennej od religii przez siebie wyznawanej bądź do światopoglądu bezreligijnego; przeciwieństwo fanatyzmu religijnego. tolerancji układ, techn. znormalizowana tablica obejmująca gł. tolerancje wykonania otworów i wałków o ustalonej liczbie klas dokładności oraz odchyłki górne (lub dolne) dla różnych rodzajów pasowania. tolerancyjny obszar, techn. obszar dopuszczalnych wartości lub zmian danej wielkości, np. ograniczony górną i dolną odchyłką wymiaru przedmiotu. Tolima, wulkan w Andach Pn. (Kolumbia), w Kordylierze Środk.; 5215 m; wieczne śniegi. Tolkien [tolki:n] JOHN RONALD REUEL, ur. 1892, pisarz ang.; powieści fantast, przetwarzające średniow. mity i legendy (trylogia "Władca pierścieni). Tolkmicko, m. w pow. elbląskim, woj. gdańskim, nad Zalewem Wiślanym; 2,4 tys. mieszk. (1968); zakłady owocowowarzywne i rybne; port rybacki. — Wczesnośredniow. gród Prusów; prawa miejskie ok. 1300; w czasie II wojny świat, w T. podobóz Stutthofu; zniszczone w 50%, po wojnie odbudowane. Toll EDUARD W. VON, 1858-1902, ros. badacz Arktyki; 3 wyprawy na W. Nowosyberyjskie. Toll JOHAN CHRISTOFFER, 1743-1817, szwedz. feldmarszałek i polityk; dor|klca Gustawa III i Gustawa IV Adolfa. / Toller ERNST, 1893-1939, pisarz niem.; jeden z gł. przedstawicieli lewicowego nurtu w dramaturgii ekspresjonizmu; liryka rewol.; autobiografia. Tolnai [-noi] LAJOS, 1837-1902, pisarz węg.; debiutował jako poeta; powieści hist. o stosunkach społ. i polit. na Węgrzech pod panowaniem Habsburgów. tolos: 1) w architekturze staroż. Grecji okrągła budowla, zwykle otoczona kolumnadą (t. w Delfach), o różnorodnym przeznaczeniu; 2) grób kopułowy na planie koła, występujący w kręgu kultury egejsko-mykeńskiej (skarbiec Atreusza). Tolsa [to-] MANUEL, 1757-1816, meksyk, rzeźbiarz i architekt, pochodzenia hiszp.; przedstawiciel neoklasycyzmu; rzeźby i budowle, gł. sakralne. Toltekowie, lud środkowoamer. (Wyż. Meksykańska); twórcy wysokiej kultury (IX-XII w.); w XIII w. podbici przez Chichimeków z grupy Azteków. Toluca [-ka] (Toluca de Lerdo), m. w Meksyku, w kotlinie T., stol. stanu Meksyk; 80 tys. mieszk. (1963); przemysł włók., samoch.; ośr. turyst.; muzeum; zabytkowe kościoły i budowle świeckie. toluen (metylobenzen) C6H5CH3, najprostszy węglowodór aromatyczny z łańcuchem bocznym; ciecz otrzymywana ze smoły węglowej i ropy naft.; stosowany jako surowiec chem., dodatek do paliw i rozpuszczalnik. toluidyny (aminotolueny) CHgC6H4NH2, aminy aromatyczne otrzymywane przez redukcję nitrotoluenów; stosowane m.in. w syntezie barwników. Tołbuchin FIODOR I., 1894-1949, marszałek ZSRR; podczas II wojny świat, dowódca wojsk, które brały udział w wyzwalaniu Bułgarii, Węgier, Jugosławii i Austrii. Tołbuchin (do 1949 Dobricz), m. w Bułgarii (Dobrudza), ośr. adm. okręgu T.; 55 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Tołkin WIKTOR, ur. 1922, rzeźbiarz; tworzy gł. pomniki, m.in. Pomnik Zaślubin Polski z Morzem w Kołobrzegu, Pomnik Walki i Męczeństwa i MauzoleumPanteon na Majdanku w Lublinie; medalierstwo.

1196 Tołłoczko Tołłoczko BOLESŁAW, 1882-1954, inżynier mechanik; prof. Polit. Warsz.; konstruktor kotłów parowych. Tołłoczko STANISŁAW, 1868-1935, chemik; prof. uniw. we Lwowie; prace dotyczące gł. kinetyki chem., rozpuszczalników niewodnych, fotochemii węglowodorów nasyconych. Tołpa STANISŁAW, ur. 1901, botanik, torfoznawca; prof. uniw. i polit. we Wrocławiu, organizator i rektor WSR we Wrocławiu, czł. PAN; prace dotyczące gł. roślinności torfowisk. tołpie, zool. →madrepory. Tołstoj ALEKSIEJ K., hrabia, 1817-75, pisarz roś.; piewca patriarchalizmu starej Rosji; ballady i dumy, poematy satyr., powieść Książę Srebrny, trylogia dram. Śmierć Iwana Groźnego, Car Fiodor Iwanowicz, Car Borys Fiodorowicz Godunow; jeden z twórców Koźmy Prutkowa, Tołstoj ALEKSIEJ N., 1883-1945, pisarz ros.; trylogia powieściowa (Droga przez mękę) ukazująca inteligencję ros. w latach I wojny świat., rewolucji i wojny domowej; powieści i dramaty hist.; opowiadania o tematyce partyzanckiej; bajki. Tołstoj FIODOR P., hrabia, 1783-1873, ros. medalier, rzeźbiarz i malarz; klasycyst. medaliony reliefowe i rzeźby pełne. Tołstoj LEW N., hrabia, 1828-1910, wielki pisarz ros.; mistrz prozy realist.-psychol.; epopeja Wojna i pokój ukazująca patriot. zryw narodu ros. w czasie najazdu Napoleona; powieści psychol. (Anna Karenina), społ.-filoz. (Zmartwychwstanie); dramaty, pisma o tematyce społ.-filoz. krytykujące ros. państwo, sądy i cerkiew. Tołstow SIERGIEJ P., ur. 1907, radz. archeolog, historyk i etnograf; badacz Azji Środk., zwł. Chorezmu; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; red. „Sowietskaja etnografija". tołumbas, muz. bęben wielki, uderzany pałką, o brzmieniu niskim; używany w orkiestrach wojskowych. Tołwiński KONSTANTY, 1877-1961, geolog; czł. PAU; badacz budowy geol. Karpat oraz pol. złóż ropy naft. i gazu ziemnego. Tołwiński STANISŁAW, 1895-1969, działacz ruchu spółdzielczego, urbanista; 191924 współorganizator i działacz Związku Robota. Stów. Spółdzielczych; 1945^9 prez. Warszawy; 1953-67 z-ca szefa URM. Tołwiński TADEUSZ, 1887-1951, architekt i urbanista; współorganizator i prof. Polit. Warsz.; gł. osiedla mieszkaniowe i gmachy użyteczności publ. (gimnazjum im. Stefana Batorego i Muzeum Nar. w Warszawie); Urbanistyka (t. 1-3). tom, część wydawnictwa zwartego lub ciągłego z własną kartą tytułową i odrębną paginacją. Tom JÓZEF, 1883-1962, grafik; prof. ASP w Warszawie; litografie (pejzaże miejskie); grafika książkowa, ekslibrisy, plakaty. Tom, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ rz. Ob; dł. 840 km; gł. m.: Nowokuźnieck, Kemerowo, Tomsk. „Tom", spółdzielnia wydawnicza, działająca w Warszawie 1931-37 jako kontynuacja „Książki". tomahawk, topór woj., broń Indian Ameryki Pn. Tomakomai, m. i port w Japonii (pd. Hokkaido); 82 tys. mieszk. (1965); hutnictwo aluminium, przemysł celulozowopapiern., drzewny, rybny, chemiczny. Tomal ZDZISŁAW, ur. 1921, działacz ruchu lud.; czł. ZMW RP „Wici", BCh; od 1959 czł., od 1964 czł. Prezydium NK ZSL, 1966-69 sekr. NK; od 1969 wicepremier; przewodn. Pol. Komitetu Ochrony Środowiska Człowieka. Toman KAREL (właśc. Antonin Bernášek), 1877-1946, poeta czes.; przedstawiciel anarchizującego nurtu modernizmu; tom wierszy (Torso źivota); liryka pejzażowa.

Tomanowa Dolina, doli. w Tatrach Zach., wsch. odgałęzienie Doi. Kościeliskiej, rezerwat przyrody. Tomanowa Przełęcz, przełęcz w Tatrach Zach., na granicy z Czechosłowacją, między Suchymi Wierchami a Stołami, najniższa w gł. grani Tatr; wys. 1686 m. Tomar,. m. w Portugalii (Ribatejo); 10 tys. mieszk. (1960); przemysł włók.; zespół klasztorny templariuszy: romański oktogonalny kościół (rozbud. w XVI w.), budynki klasztorne (XV-XVII w.). Tomasi di Lampedusa [-mazi di -duza] GIUSEPPE, książę, 1896-1957, pisarz wł.; autor głośnej powieści Lampart, ukazującej zmierzch arystokracji wł. na tle przemian hist. w okresie walk o zjednoczenie Włoch. Tomassi WITOLD, ur. 1912, fizykochemik; prof. Polit. Warsz.; badania gł. w dziedzinie elektrochemii; Termodynamika chemiczna. tomasyna (żużle Thomasa), mineralny nawóz fosforowy otrzymywany jako produkt uboczny (żużel) przy wytopie stali metodą Thomasa z rud bogatych w fosfor; zmielony żużel zawierający do 22% fosforu. Tomasz I, ?-1268, biskup wrocławski od 1232; inicjator budowy got. katedry we Wrocławiu (1244); po długich sporach z książętami śląskimi zyskał całkowity immunitet ekon. i sądowy. Tomasz II, ?-1292, biskup wrocławski od 1270; po Walce z Henrykiem IV Probusem zyskał ziemię nysko-otmuchowską. Tomaszewicz-Dobrska ANNA, 1854-1918, pierwsza w Polsce kobieta lekarz, działacz społ.; 1882-1911 kier. szpitala położniczego w Warszawie. Tomaszewski ADAM, 1895-1945, językoznawca, działacz oświat.; uczestnik powstania wielkopol. 1919; badacz gwary wielkopol. (Mowa tzw. Mazurów wieleńskich, Mowa ludu wielkopolskiego); zamordowany przez hitlerowców. Tomaszewski BOGDAN, ur. 1921, dziennikarz, sprawozdawca sport, radia i telewizji; książki o tematyce sport., scenariusze filmowe. Tomaszewski BORIS W., 1890-1957, ros. historyk i teoretyk literatury; przedstawiciel ros. szkoły formalnej; prace z zakresu historii i teorii wiersza (Teoria literatury. Poetyka); studia o Puszkinie. Tomaszewski HENRYK, ur. 1914, grafik; prof. ASP w Warszawie; plakaty, rysunki satyr., grafika książkowa. Tomaszewski HENRYK, ur. 1924, aktor mim, reżyser i autor scenariuszy przedstawień pantomimicznych; założyciel, dyr. i kierownik artyst. Wrocławskiego Teatru Pantomimy. Tomaszewski HENRYK ALBIN, ur. 1906, artysta plastyk (specjalność: szkło artyst.); projekty szklanych ścianek àrch. i przestrzennych kompozycji plenerowych. Tomaszewski JAN, 1884-1967, gleboznawca; prof. uniw. i WSR we Wrocławiu; liczne prace z zakresu gleboznawstwa; Gleby łąkowe. Tomaszewski LECH, ur. 1926, inżynier konstruktor; docent ASP w Warszawie; gł. wystawiennictwo i wzornictwo przemysłowe. Tomaszewski MIKOŁAJ, XVIII/XIX W., ksiądz, prof. matematyki w Akad. Wileńskiej; przedstawiciel lewego skrzydła w powstaniu 1794; autor ustawy o Ustanowieniu dozorców... Tomaszewski TADEUSZ, 1894-1967, pułkownik; 1937-39 Komendant Gł. Legii Akademickich, 1939 szef sztabu dowództwa obrony Warszawy, następnie w niewoli niem.; po wojnie na emigracji. Tomaszewski TADEUSZ, ur. 1910, psycholog; prof. Uniw. Warsz.; prezes Pol. Tow. Psychologicznego; Wstęp do psychologii. Tomaszewski WACŁAW, 1884-1970, architekt, prof. polit. w Gdańsku; gł. budowle związane z gospodarką mor., m.in.

Szkoła Morska, Szkoła Handlu Morskiego oraz budowle portowe w Gdyni; zasługi w odbudowie pol. portów mor.; współtwórca nowej dziedziny architektury — architektury okrętów. Tomaszewski Bończa DYZMA, 1749-1825, poeta i komediopisarz; poematy opisowe (Rolnictwo, Jagiellonida...), komedie {Małżeństwo w rozwodzie); przekłady. tomaszowska ceramika, wyroby fajansowe i porcelanowe produkowane w Tomaszowie Lubelskim 1796-ok. 1830 (w manufakturze zał. przez A.A. Zamoyskiego); c.t. odznaczała się delikatnością form i pięknym kolorytem. Tomaszowskie Zakłady Włókien Sztucznych, w Tomaszowie Mazowieckim, zał. 1911, produkują włókna wiskozowe ciągłe (jedwab, kord) i cięte, folię wiskozową, dwusiarczek węgla, sól glauberską, siarczan sodu kalcynowany. Tomaszów Lubelski, m. pow. w woj. lubelskim, nad Sołokiją; 12,3 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., metal.; barok, kościół drewn. (XVII w.); karczma (XVII, XIX w.); prawa miejskie 1621; do 1866 prywatne miasto ordynacji Zamoyskich; w okresie międzywoj. ośr. radykalnego ruchu lud.; 1939 (18-27 IX) zacięte walki obronne armii „Lublin" i „Kraków". Tomaszów Mazowiecki, m., pow. miejski w woj. łódzkim, nad Pilicą; 55,0 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; fabryka włókien sztucznych, przemysł wełn., spoż., skórz.; w dawnym klasycyst. pałacu Ostrowskich — muzeum. — Prawa miejskie 1830; od poł. XIX w. ośr. włókiennictwa i* silny ośr. ruchu robotn. (wystąpienia 1905 i 1933); 1939 zacięte walki obronne armii „Prusy"; w okresie II wojny świat, zginęło 20 tys. mieszkańców T.M. i okolic; I 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze. Tomasz z Akwinu, 1225-74, wł. teolog i filozof kat., twórca tomizmu; stworzył system teol.-filoz., oparty na zasadzie podporządkowania rozumu (nauki) wierze (teologii), spraw ziemskich i urządzeń społ. — sprawom duszy i zbawienia, sankcjonujący nierówność społ.; kanonizowany, uznany za doktora kościoła; Summa teologiczna. tomba, obronne osiedle u Murzynów wsch. Afryki; zespół prostokątnych chat zestawionych w czworobok tworzący podwórze mające tylko jedno wejście. tombak, mosiądz o zawartości do 20% cynku (reszta miedź); barwa złotawa; odporny na korozję; używany m.in. do wyrobu przedmiotów ozdobnych. tombola, daw. zabawa połączona z loterią fantową. tombolo, rodzaj mierzei łączącej wyspy ze sobą lub z lądem. Tomé [tome] NARCISO, 1 poł. XVIII w., hiszp. rzeźbiarz i architekt; przedstawiciel churrigeuryzmu; rzeźby arch. (fasada uniw. w Valladolid) i ołtarzowe. Tomé [tome], m. w środk. Chile, nad O. Spokojnym; 34 tys. mieszk. (1965). Tomelloso [-ljoso], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia); 28 tys. mieszk. (1960). Tomica JAN, ur. 1912, działacz ruchu lud.; członek ZMW RP „Wici" i SL; komendant BCh na podokręg śląski; współorganizator oddziału partyzanckiego BCh „Czantoria". Tomicki PIOTR, 1464-1535, biskup krak. od 1524, sekretarz i doradca Zygmunta Starego, dyplomata, bibliofil; na jego polecenie S. Górski zgromadził akta dyplomatyczne z okresu działalności T. w kancelarii kor., wydane jako Acta Tomiciana. tomillar, zarośla wiecznie zielonych, ostrolistnych, aromatycznych półkrzewów z suchych okolic zach. części obszaru śródziemnomor. (gł. w Hiszpanii). Tomisław, ?-928, książę Chorwacji od 910; przybrał tytuł króla; 926 odparł najazd bułg. (Symeona I Wielkiego). tomizm, kierunek filoz. stworzony przez Tomasza z Akwinu, który przysto sował do potrzeb teologii chrześc, filozo fię Arystotelesa; 1879 uznany za oficjalną

topik 1197 doktrynę kat. kościoła; współcz. odmiana — neotomizm jest kierunkiem dominującym w teologii katolickiej. tomka wonna (Anthoxanthum odoratum), trwała trawa drobnokępkowa, o małej wartości pastewnej; silnie pachnie kumaryną; pospolita na łąkach, w lasach. Tomkiewicz WŁADYSŁAW, ur. 1899, historyk i historyk sztuki; . prof. Uniw. Warsz.; prace z historii sztuki i kultury pol., gł. baroku; m.in. Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w XVII w. Tomkowicz STANISŁAW, 1850-1933, historyk sztuki i konserwator; czł. PAU; prace z historii sztuki pol. (gł. Krakowa), pierwsze fachowe inwentarze zabytków; Wawel... Tommaseo [-mazeo] NICCOLÔ, 1802-74, pisarz wł. romantyzmu; działacz niepodległościowy, długoletni emigrant; litwory poet., powieści, studia hist., filoz., słowniki. Tommaso da Modena [-zo da m.], ok. 1325-79, malarz wł., przedstawiciel trecenta; malowidła ścienne o tematyce rel., obrazy ołtarzowe. tomofan, pol. nazwa handl. celofanu. tomografia, metoda badania rentgenowskiego, polegająca na wykonywaniu zdjęć warstwowych (tomogramów) narządów lub ich części w różnych płaszczyznach i na różnych głębokościach. Tomonaga SHIN'ICHIRO, ur. 1906, jap. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Tokio; współtwórca relatywistycznej elektrodynamiki kwantowej; nagr. Nobla. Tömörkény [tömörke:ń] ISTVÁN, 18661917, węg. pisarz i dziennikarz; opowiadania o życiu i obyczajach prostych ludzi z okolic Segedynu. Tomorowicz KAZIMIERZ, 1897-1961, malarz; czł. Jednorogu i Pryzmatu; prof. ASP w Warszawie; gł. pejzaże; malarstwo ścienne. Tomorowicz WITOLD (pseud. Turkowski, Słoń i in.), 1893-1937, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL i KPP (192730 w KC). Tompa [-po] MIHÁLY, 1817-68, poeta węg.; romantyk, przyjaciel Petőfiego i Aranyego; udział w rewolucji 1848; liryka, pieśni, wierszowane baśnie i legendy oparte na folklorze. Tomsk, m. obw. w Ros.FSRR, port nad rz. Tom, jedno z najstarszych miast Syberii; 339 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., chem., gumowy, drzewny, mat. bud.; uniwersytet. Tomski NIKOŁAJ W., ur. 1900, rzeźbiarz radz.; pomniki, rzeźby arch., portrety (m.in. bohaterów II wojny świat.). tomsonit, minerał z grupy zeolitów, uwodniony glinokrzemian sodu i wapnia; bezbarwny, biały, żółtawy lub czerwonawy. tom-tom, instrument muz. perkusyjny (membranofon), podobny do werbla, lecz bez strun; t.-t. z jedną membraną zwane są kociołkami. ton, bud. biała glinka kredowa, używana jako wypełniacz wodnych farb klejowych do malowania pomieszczeń. ton, fiz. sinusoidalny sygnał akustyczny o ściśle określonej, jednej częstotliwości. ton, językozn. poziom dźwięku wymawianej samogłoski jako składnika wyrazu; akcent toniczny lub muzykalny, służy w niektórych językach (chin., syjamski, afrykańskie) do odróżnienia znaczeń wyrazów. tona, t, jednostka masy; 1 t = 103 kg. tonacja, muz. podstawa melodycznoharmoniczna utworu, wyznaczona przez związki funkcyjne między dźwiękami a akordami jednej z gam durowych lub molowych, której nazwę t. przybiera (np. C-dur). Tonale, przełęcz w Alpach Wsch. (Włochy), między grupami górskimi Órtles a Adamello; wys. 1883 m.

tonalit, magmowa skała głębinowa, podobna do granitu, składająca się gł. z kwarcu, plagioklazu i biotytu. tonalność, muz. zasada zależności dźwięków i akordów od punktu centr. (toniki). tona rejestrowa (tona rejestrowana), żegl. jednostka miary 3pojemności statku wodnego, równa 2,83 m (100 stóp sześciennych). tona-siła, T, jednostka siły; 1 T = 103 kG = 9806,65 N. tonaż rejestrowy, żegl. →pojemność statku. tonaż statku: 1) pojemność statku; 2) wyporność. tondo, obraz lub relief skomponowany w kole. Tondos STANISŁAW, 1854-1917, malarz; widoki zabytków Krakowa (akwarele). Ton Duc THANG, ur. 1888, działacz partyjny i polityk DRW; czł. KP Indochin od 1930; po utworzeniu DRW we władzach partyjnych i państw., m.in. czł. KC Partii Pracujących Wietnamu (od 1951), przewodn. Prezydium KC Wietn. Frontu Patriot.; 1960-69 wiceprezydent, następnie prezydent; międzynar. nagr. Leninowska. Tone [toun] THEOBALD WOLFE, 176398, irl. działacz niepodległościowy; współtwórca Tow. Zjednoczonych Irlandczyków; zabiegał o fr. pomoc wojsk, dla Irlandii; skazany na śmierć, popełnił samobójstwo. Tone-gawa, rz. w Japonii, na wyspie Honsiu; dł. ok. 320 km; uchodzi do O. Spokojnego; żeglowna od m. Koga. Tonga, lud z grupy Bantu w Zambii; ok. 250 tys.; rolnictwo, hodowla bydła; język z rodziny bantu. Tonga, rów oceaniczny w pd.-zach. części O. Spokojnego; ciągnie się po wsch. stronie podwodnego grzbietu od wysp Samoa ku pd.; głęb. do 10 882 m. Tonga (Wyspy Tonga, Wyspy Przyjacielskie), państwo w Oceanii; 0,7 tys. km2, 83 tys. mieszk. (1969); stol. Nuku'alofa; j.u. tongański i angielski; gł. grupy wysp: Tongatapu, Ha'apai, Vavau; eksport kopry, bananów. — W poł. XIX w. zjednoczenie plemion, królestwo; układy z państwami eur.; dziedziczna monarchia konstytucyjna (od 1875), od 1900 pod protektoratem bryt. (komisarz); od 1970 niepodległa, czł. Wspólnoty Narodów. Tongareva →Penrhyn. Tongariro, czynny wulkan w środk. części W. Północnej (Nowa Zelandia), na pd. od jez. Taupo; 1988 m. Tongatapu, największa wyspa w archip. Tonga, w grupie T.; 257 km2, ok. 40 tys. mieszk. (1968). Tongdżi, m. w Birmie, ośr. adm. stanu Szan; ok. 9 tys. mieszk. (1960)^ Tongeren [-re], m. w Belgii (Limburgia); 17 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., spożywczy. toniczne środki, leki zwiększające napięcie tkanek, polepszające samopoczucie, wzmagające funkcje poszczególnych narządów (np. żelazo, strychnina), stosowane w różnych stanach wyczerpania. tonika, muz. dźwięk podstawowy (centr.) skali diatonicznej (np. w C-dur dźwięk c); także trójdźwięk na nim zbudowany. Tonitza [-ica] NICOLAE, 1886-1940, malarz rum.; wpływ fr. postimpresjonizmu; portrety (dzieci), akty, wnętrza, martwe natury, kwiaty, pejzaże, rysunki do czasopism. tonizm, lit. system metryczny wiersza oparty na równej liczbie akcentów wyrazowych (często akcent poboczny pełni funkcję akcentu wyrazowego lub akcent wyrazowy zostaje osłabiony), przy dowolnym ich rozkładzie i dowolnej liczbie sylab w wersie. Tonkin →Bac Bo. Tonkińska Zatoka, zat. M. Południowochińskiego, u wybrzeży Chin i DRW; głęb. do 82 m; pływy do 5,9 m; uchodzi rz. Song Koi; gł. port Hajfong.

Tonie Sap, jezioro w Kambodży, największe na Płw. Indochińskim; pow. 2,5 tys. — 10 rys. km2 (zależnie od pory roku); połączone rz. T.S. z Mekongiem; rybołówstwo. i Tönnies [-n es] FERDINAND, 1855-1936, niem. socjolog i filozof, twórca jednego z pierwszych systemów socjologii ogólnej; pionier badań opinii publ.; autor rozróżnienia „wspólnoty" i „zrzeszenia" jako podstawy podziału grup społ. na grupy pierwotne i wtórne. tonofos, lek uzupełniający niedobór fosforu w organizmie; wywiera działanie pobudzające i wzmacniające. tonorozdzielcze techniki, metody opracowania obrazów fot. mające na celu wydobycie maksymalnej ilości szczegółów w światłach i cieniach kosztem półtonów obrazu. tonowanie: 1) barwienie obrazów fot. polegające na zamianie srebra, tworzącego obraz, na inną substancję o odpowiedniej barwie (sól nieorg., barwnik); 2) stopniowanie barw, odcieni (w obrazie). Tønsberg [töns-], m. w pd.-wsch. Norwegii, nad Oslofjordem, ośr. adm. okręgu Vestfold; 11 tys. mieszk. (1969); port handl. i rybacki; rafineria ropy naft.; przemysł stoczn., maszynowy. tonsillectomia →wyłuszczenie migdałków podniebiennych. tonsura, wygolony krążek na głowie duchownego kat.; większe wygolenie u członków niektórych zakonów (dominikanie, kapucyni i in.). tonus mięśniowy (napięcie mięśni), stały nieznaczny skurcz mięśni szkieletowych (warunkujący zachowanie postawy ciała, rysów twarzy) oraz mięśni gładkich (decydujący o napięciu ścian narządów wewn.). toń, część jeziora, na której przewiduje się połowy ryb narzędziami ciągnionymi; na t. letnich poławia się ryby przywłoką, na t. zimowych (pod lodem) — niewodem. Toorop [to:rop] JAN, 1858-1928, malarz, grafik i rysownik; symbolist. kompozycje figuralne i portrety o secesyjnej formie, obrazy rel., pointylistyczne pejzaże; projekty witraży i ceramika. Toowoomba [tu:uu:mbə], m. w Australii (Queensland), na zach. od Brisbane; 56 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł maszyn roln., spoż.; węzeł komunikacyjny. top, żegl. wierzchołek drzewca ustawionego pionowo, np. masztu lub stengi. topaz, minerał, fluorokrzemian glinu; bezbarwny lub żółty, niekiedy niebieski, zielony, czerwony; połysk szklisty; powstaje gł. wskutek procesów pneumatolizy; odmiany przezroczyste — kamienie szlachetne. Topeka [təpi:kə], m. w USA, stol. stanu Kansas, nad rz. Kansas; 123 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł gł. spoż.; uniwersytet. Topelius [tupe:liəs] ZACHARIAS, 181898, pisarz fiń.-szwedz.; przedstawiciel późnego romantyzmu; liryka patriot., proza dla dzieci, proza hist. pod wpływem W. Scotta i V. Hugo. topenanta (topenant), żegl. lina podtrzymująca noki rei lub bomu na odpowiedniej wysokości, element ruchomego olinowania statku wodnego. topielica (Ranatra linearis), wodny pluskwiak różnoskrzydły, dł. ok. 4 cm; przybrzeżne płycizny wód; drapieżny. topik, elektrotechn. odcinek przewodnika stapiający się przy przepływie przez riiego w ciągu określonego czasu prądu elektr. o natężeniu większym od dopuszczalnego; używany w bezpiecznikach elektrycznych. topik (wodnik, Argyronecta aquatica)y zool. słodkowodny pająk, dł. do 1,5 cm; buduje z pajęczyny gniazdo w kształcie dzwonu, gromadzi w nim powietrze atm., składa jaja; w Polsce pospolity.

1198 topika topika (loci communes): 1) sprawdzone i skuteczne sposoby przekonywania i wzruszania słuchaczy; 2) frazesy, komunały; 3) system toposów w literaturze. topikowy bezpiecznik, bezpiecznik elektr., w którym elementem przerywającym obwód elektr. jest topik. topinambur →bulwa. Topinard [-na:r] PAUL, 1830-1911, fr. lekarz i antropolog; prof. w Ećole d'Anthropologie w Paryżu; badacz ras człowieka; wprowadził do antropologii idee ewolucji. Topirceanu [topyrczianu] GHEORGHE, 1886-1937, rum. poeta i publicysta; nastrojowe liryki, parodie. topless [-plys], damski strój plażowy bez części górnej. Toplita [-ca], m. w Rumunii (Siedmiogród), w Karpatach Wsch.; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. topnienie, przejście ciała ze stanu stałego w stan ciekły; zachodzi w stałej (zależnej od ciśnienia) temperaturze i towarzyszy mu pobranie ciepła z otoczenia. topniki: 1) substancje chem. dodawane do mas i szkliw ceram. w celu obniżenia ich temp. topnienia lub spiekania; 2) w hutnictwie — miner, dodatki wsadowe wiążące szkodliwe domieszki i wytwarzające ciekły żużel; 3) substancje eliminujące w procesie spawania szkodliwe zanieczyszczenia chemiczne. topografia: 1) dział geodezji zajmujący się wykonywaniem pomiarów sytuacyjno-wysokościowych w celu sporządzania map topograficznych; 2) zespół cech zewn. terenu, takich jak rzeźba terenu, zabudowa, drogi itp. topola (Populus), szybko rosnące drzewo Eurazji, pn. Afryki i Ameryki Pn.; w Polsce 3 gat. rodzime: białodrzew, osika, sokora oraz mieszaniec, t. szara; drewno miękkie, lekkie, używane w przemyśle celulozowym, zapałczanym i meblarskim do produkcji sklejek, płyt pilśniowych i opakowań; uprawiane jako drzewa dekoracyjne oraz na plantacjach (dla drewna). topola biała →białodrzew. topola czarna →sokora. topola osika →osika. Topolčany, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), nad Nitra; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. topologia, dział matematyki poświęcony badaniu tych własności tworów geom. (zbiorów punktów), które nie ulegają zmianie przy tzw. przekształceniach topologicznych (np. rozciąganie, kurczenie się figury). topologiczna przestrzeń, jedno z podstawowych pojęć topologii; zbiór, w którym została wyróżniona pewna rodzina podzbiorów spełniających określone aksjomaty; szczególnym przypadkiem p.t. jest przestrzeń metryczna. Topolski FELIKS, ur. 1907, rysownik, malarz; od 1935 w Londynie; rysunki satyr, i obyczajowe. Topolski JERZY, ur. 1928, historyk; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAN; autor m.in. Narodziny kapitalizmu w Europie, Metodologia historii. Topolski MACIEJ, ok. 1766-1812, malarz; portrety. toponomastyka →onomastyka. Toporkow WASILIJ O., 1889-1970, ros. aktor, pedagog; propagator szkoły K. Stanisławskiego; świetne role charakterystyczne i komediowe w sztukach Gogola i Moliera. Toporowski MARIAN, 1901-71, krytyk, bibliograf; tłumacz i wydawca utworów Puszkina; Puszkin w Polsce. topos, lit. znaczeniowy schemat ekspresji (przeważnie motyw) szczególnie trwały w literaturze wieku epok, interpretowany jako statyczny element tradycji lub lit. konkretyzacja archetypu (np. t. ogrodu). Topoziero, jezioro w ZSRR (Karelska ASRR); pow. 1049 km2, głęb. do 56 m;

połączone z M. Białym; liczne wyspy; spław drewna. topór, narzędzie złożone ze stal. żeleźca o szerokim i smukłym (mały kąt rozwarcia klina) ostrzu, osadzonego na drewn. trzonku. topór, wojsk, broń obuchowa, o wygiętym ostrzu osadzonym na krótkim stylisku, używana gł. w średniowieczu. Topór (Starża), szlachecki herb pol.; topór srebrny w polu czerwonym; spotykany gł. w Małopolsce; używali go m.in. Ossolińscy, Tęczyńscy. TOPR →Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Toprak Kale, masyw skalny nad jez. Van k. Tuszpy (Turcja); resztki pałacu król. i wielkiej świątyni z okresu państwa Urartu. topsel, żegl. górny skośny żagiel rozpięty między gaflem a górną częścią masztu statku żaglowego, podnoszony przy niezbyt silnym wietrze; dodatkowo przyjmuje nazwę masztu, np. grottopsel. Toquepala [toke-], ośr. wydobycia rud miedzi w pd. Peru. tor Th, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 90, z podgrupy aktynowców; trudno topliwy, ciężki metal; wartościowość gł. +4; stosowany m.in. w komórkach fotoelektr., w lampach radiowych.' tor (milimetr słupa rtęci), Tr, mm Hg, fiz. jednostka ciśnienia: ciśnienie słupa rtęci wys. 1 mm w temp. 0°C, przy normalnym przyśpieszeniu ziemskim (gn = = 9,80665 m/s2); 21 Tr = 1 mm Hg = 1/760 atm = 133,322 N/m . tor (trajektoria), mech. krzywa zakreślana w przestrzeni przez poruszający się obiekt traktowany jako punkt materialny. tor, sport wytyczona trasa o długości, szerokości, kształcie oraz nawierzchni przystosowanej do potrzeb danej dyscypliny sport.; t. wyścigowy, saneczkowy, łyżwiarski, samochodowy, motocyklowy, rowerowy, przeszkód. torakochirurgia, chirurgia klatki piersiowej; gałąź chirurgii zajmująca się leczeniem operacyjnym gł. serca, płuc, wielkich naczyń krwionośnych i przełyku. torakoplastyka, rzadko obecnie stosowana w leczeniu gruźlicy operacja wycięcia odcinków żeber, wskutek czego część ściany klatki piersiowej zapadając się uciska zmienione gruźliczo płuco. torakoskopia, rzadko obecnie stosowana metoda diagnostyczna polegająca na oglądaniu przez specjalny wziernik (torakoskop) jamy opłucnowej. torana, w sakralnej architekturze ind. brama o konstrukcji słupowo-belkowej. torbacze (workowce, Marsupialia), podgromada ssaków; ok. 250 gat.; rodzą się b. małe i dalszy rozwój przechodzą w torbie na brzuchu matki; Australia i sąsiednie wyspy, obie Ameryki; np. kangury, dydelfy, lotopałanka, kaola, wombat. Torbat-e Hajdarije, m. w Iranie (Chorasan); 31 tys. mieszk. (1966); przemysł cukrowniczy. torbernit, minerał, uwodniony uranylofosforan miedzi; zielony, o połysku szklistym lub diamentowym; silnie promieniotwórczy; występuje w strefie utlenienia złóż minerałów uranu; niekiedy źródło uranu i radu. torbiel (cysta), różnej wielkości jama patologiczna w narządzie lub tkance, oddzielona od otoczenia wyraźną ścianą i wysłana nabłonkiem; np. t. jajnika, t. w narządach wydzielniczych (wskutek zatkania przewodów wyprowadzających). torbielowate zwyrodnienie nerek, schorzenie obejmujące zwykle miąższ obu nerek, w formie licznych, różnej wielkości torbieli wypełnionych treścią koloidową lub szklistą; powstaje na tle zaburzeń rozwojowych, może mieć charakter dziedziczny. torbielowatość nerek, wrodzone schorzenie nerek — wytwarzanie w nich róż-

nej wielkości jam wypełnionych moczem; objawia się zwykle po 30 roku życia krwiomoczem, mocznicą, nadciśnieniem. torbielowatość płuc, wada wrodzona (zaburzenie rozwoju oskrzeli i oskrzelików lub tkanki śródmiąższowej), polegająca na obecności w płucach jam wypełnionych powietrzem. torbiel śliw, choroba wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: owoce śliw nienormalnie wydłużone, bez pestek, z szarawym nalotem zarodników. Torcello [-czello], wysepka we Włoszech, na Lagunie Weneckiej; ośr. turyst.; muzeum; katedra (IX-XI w., mozaiki XII-XIII w.), kościół S. Fosca (XI w.). Tordesillas [-iljas], m. w Hiszpanii (Leon), nad Duero; 5 tys. mieszk. (1960). 1494 układ między Kastylią a Portugalią; uściślał podział nowo odkrytych terytoriów. torebka, owoc suchy, pękający, przeważnie wielonasienny, powstały ze zrośnięcia się kilku owocolistków (np. u lilii, fiołków). tor elektroenergetyczny, układ (2-4) .przewodów przenoszących energię elektr.; 1 lub kilka t.e. tworzy linię elektroenergetyczną. Torelli GIACOMO, 1608-78, wł. architekt, inżynier i scenograf; projektując urządzenia Teatro delia Fortuna w Fano udoskonalił system dekoracji kulisowych. toreutyka, artyst. obróbka metalu, gł. przy zastosowaniu technik trybowania, puncowania i cyzelowania. torf, skała osadowa, produkt częściowego rozkładu substancji roślinnej (bagiennej) w warunkach nadmiernej wilgotności; zawiera ok. 60°/o węgla; suchy t. ma wartość opałową 2-4 tys. kcal; stosowany jako paliwo, kompost, ściółka, surowiec chemiczny. torfowe gleby, należą do gleb bagiennych; powstały z zewn., biologicznie czynnej warstwy torfu; g.t. torfowisk niskich zawierają żyzne namuły i są użytkowane rolniczo, torfowisk wysokich — nieurodzajne. torfowe nawozy, produkowane z torfu, stosowane gł. dla wzbogacenia gleby w związki org. i polepszenia jej struktury; są to gł. komposty torfowe i torf preparowany. torfowiec (Sphagnum) mech tworzący gęste darnie ha wilgotnych glebach (torfowiskach) ; pęd główny o nieograniczonym wzroście, gałązki w pęczkach; duża pojemność wodna liści; po wysuszeniu t. używa się jako materiał opakunkowy, ściółkę. torfowisko, błotne zbiorowisko roślinne 'w klimacie umiarkowanym i chłodnym produkujące torf; rośliny torfotwórcze (niektóre mchy i turzyce) mają wzrost nieograniczony (starsze części obumierają powiększając pokłady torfu); rozróżnia się t. niskie (łąkowe) i wysokie (mszary). torfoznawstwo, dyscyplina nauk. zajmująca się badaniem torfowisk, torfu i gleb torfowych oraz wykorzystaniem torfu w rolnictwie, przemyśle i medycynie (borowiny) . Torga MIGUEL (właśc. Adolfo Correira da Rocha), ur. 1907, pisarz portug.; poezje lir., powieści gł. o tematyce regionalnej, dramaty, dziennik, eseje. Torgau, m. w środk. części NRD, port nad Łabą; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł szklarski, maszyn., papierniczy. 1945 w rejonie T. pierwsze w II wojnie świat, spotkanie (25 IV) wojsk radz. i aliantów zach. (oddziałów amer.). Torgelow [torgelo:], m. w pn.-wsch. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszynowy. torii [jap.], brama nad drogą do świątyni shintoistycznej, zwykle drewn., z 2 słupów i 2 poprzecznych belek; najstarsze t. przy świątyniach w Ise, Izumo, Kasuga, Miyajima. tor kolejowy, zespół 2 toków szyn ułożonych na podkładach w określonej od-

tor wodny 1199 ległości od siebie, podtrzymujący i prowadzący koła pojazdów kol.; t.k. normalny ma szer. 1435 mm, wąski — 6001000 mm, szeroki — 1524-1676 mm. torkretnica (działko cementowe), bud. urządzenie do przyrządzania i natryskiwania pod ciśnieniem warstwy zaprawy cementowej lub masy betonowej na konstrukcje bud.; używana do tynkowania, wykonywania konstrukcji cienkościennych itp. torkretowanie, natryskiwanie warstwy masy betonowej o żądanej grubości na konstrukcję betonową, formę betoniarską (przy wykonywaniu konstrukcji cienkościennych) itp.; do t. używa się urządzeń zw. torkretnicami. torlen, nazwa handlowa tkanin, których osnowa jest z włókien ciągłych poliestrowych (jedwabiu poliestrowego). tornado, lokalna nazwa trąby powietrznej w pd.-wsch. części USA i nad Zat. Meksykańską.r Torne [tu: nə], rz. w Szwecji, w dolnym biegu na granicy z Finlandią; dł. ok. 400 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; spław drewna. Törngren [tö:rngre:n] RALF, 1899-1961, polityk, jeden z przywódców Partii Szwedz. w Finlandii; prof. ekonomii uniw. w Turku; od 1944 wielokrotnie minister (spraw zagr. 1953-54, 1956-57, 195961); premier 1954. tornister wojskowy - felezja Törökszentmiklós [töröksentmiklo: sz], m. w środk. Węgrzech; 24 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., spożywczy. Toronto, m. w Kanadzie, stol. prow. Ontario, port nad jez. Ontario; 665 tys. mieszk., zespół miejski 2159 tys. (1966); drugie co do wielkości (po Montrealu) miasto, ośr. przem. i handl. Kanady; muzea; budowle reprezentacyjne (XIX w.). torowanie, fizjol. ułatwianie przewodzenia impulsów nerwowych polegające na wzmożeniu pobudliwości komórek nerwowych; także, w znaczeniu używanym przez I.P. Pawłowa, powstawanie nowych połączeń w korze mózgowej przy wytwarzaniu się odruchów warunkowych. torowisko, górna powierzchnia podtorza drogi kol.; układa się na nim tor kolejowy. torpeda, samobieżny (zaopatrzony w silnik) pocisk podwodny do rażenia podwodnej części kadłuba statku wodnego; wyrzucony z wyrzutni torpedowej okrętu woj. lub samolotu; może być zdalnie kierowana lub samonaprowadzana. torpedo: 1) rodzaj nadwozia samochodu osobowego; otwarte, zwykle 4-drzwiowe, 4-7-miejscpwe, ze składanym dachem napinanym za pomocą pałąków; 2) piasta tylnego koła roweru zaopatrzona w mechanizm umożliwiający napędzanie koła oraz (przez cofanie pedałów) jego hamowanie. torpedowa wyrzutnia, urządzenie do wystrzeliwania torped z okrętów woj. za pomocą ładunku prochowego lub sprężonego powietrza. torpedowiec, okręt woj. specjalnie przeznaczony do niszczenia torpedami statków nieprzyjaciela, obecnie nie używany. Torquay [to:rki:], m. w W. Brytanii (Anglia); 52 tys. mieszk. (1966); kąpielisko nad kanałem La Manche. Torquemada [-ke-] TOMÁS DE, 1420-98, hiszp. wielki inkwizytor; znany z okrucieństwa i bezwzględności (skazał na stos ponad 10 tys. osób); symbol działalności inkwizycji. Torrance [torəns], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 136 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. torreador, pieszy zapaśnik corridy. Torre Annunziata [t. -cjata], m. we Włoszech, nad Zat. Neapolitańską, u stóp Wezuwiusza; 63 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przem.; uzdrowisko i kąpielisko. Torre del Greco [t.d. greko], m. we Włoszech, nad Zat. Neapolitańską; 91 tys.

mieszk. (1968); wyroby z korali; ośr. turyst., kąpielisko. Torrejón de Ardoz [-chon de ardot], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia), w pobliżu Madrytu; 11 tys. mieszk. (1960); baza lotn. USA. Torrelavega [-bega], m. w Hiszpanii (Stara Kastylia); 31 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., włókienniczy. Torre-Nilsson [t. ni-] LEOPOLDO, ur. 1924, argent. reżyser film.; filmy o problematyce społ. i psychol. (Dom anioła, Martin Fierro). Torrensa Jezioro, słone, bezodpływowe jez. w Australii Pd.; pow. zmienna, ok. 5,8 tys. km2; w lecie silnie wysycha. Torreón [torreon], m. w Meksyku (Coahuila); 243 tys. mieszk. (1969); gł. ośr. gosp. Laguny; przemysł włók., chem., spoż., hutnictwo metali nieżel.; węzeł kolejowy. Torre Pirelli [to- pire-], 32-kondygnacjowy wieżowiec biurowy w Mediolanie, wzniesiony 1957-60; (projekt G. Ponti i P.L. Nervi z zespołem), jedno z najoryginalniejszych rozwiązań arch.-konstrukcyjnych wł. budownictwa wysokościowego. Torres CAMILO, 1929-66, kolumbijski ksiądz kat.; zwolennik i towarzysz walki E. Guevary; zginął w walce partyzanckiej. Torres Luis VAEZ DE, XVII w., żeglarz hiszp.; 1606 odkrył archip. Luizjady i cieśninę między Nową Gwineą a Australią (nazwaną później jego imieniem). Torresa Cieśnina, cieśn. na O. Spokojnym, między Nową Gwineą a płw. Jork (Australia); łączy M. Arafura z M. Koralowym; szer. 170 km, głęb. do 14 m. Torres Naharro [t, naarro] BARTOLOMÉ DE, ok. 1480-ok. 1530, hiiszp. pisarz, rycerz, duchowny; teoria komedii, realist. komedie obyczajowe, liryki, pieśni nabożne. Torre Velasca [to- welaska], wieżowiec biurowy w Mediolanie, wzniesiony 195758 wg projektu spółki architektów BBPR (L. Barbiano di Belgioso, E. Peressutti, E.N. Rogers); stanowi przykład tendencji we współcz. architekturze wł. nawiązującej do tradycji lokalnych. Torricelli [-czelli] EVANGELISTA, 160847, wł. fizyk i matematyk, uczeń Galileusza; prof. uniw. we Florencji; wynalazca barometru rtęciowego, jeden z prekursorów rachunku różniczkowego i całkowego. Torroja [-cha] EDUARDO, 1899-1961, hiszp. architekt i konstruktor; specjalista od konstrukcji żelbetowych (gł. łupinowych i wstępnie sprężonych); hala targowa w Algeciras, trybuny torów wyścigowych k. Madrytu. tors, górna część tułowia. tors, szt. plast, rzeźba przedstawiająca tułów ludzki pozbawiony rąk i nóg, czasem także głowy. torsja, mat. →skręcenie torsje →wymioty. torsjograf, przyrząd do pomiaru i rejestracji drgań skrętnych, np. wału napędowego maszyny; mech., elektryczny. torsjometr, przyrząd do pomiaru momentu obrotowego wału na podstawie kąta skręcenia wału; rodzaj momentometru; używany np. przy wyznaczaniu mocy silników. Torstensson [tu:szte:nson] LENNART, 1603-51, feldmarszałek szwedz., wódz Gustawa II Adolfa, 1641-46 nacz. dowódca wojsk szwedz. w Niemczech; wkroczył do Czech, dotarł pod Wiedeń; twórca nowej taktyki artyleryjskiej. tort, wyrób ciastkarski otrzymywany z ciasta najczęściej biszkoptowego, przełożonego różnego rodzaju masami i kremami; ozdabia się go owocami, kremami, galaretką itp. r u Tortola [to :to lə], największa wyspa z Brytyjskich Wysp Dziewiczych; 54 km2, 6,3 tys. mieszk. (1967); gł. m. Road Town.

Tortosa, m. w Hiszpanii (Katalonia), nad Ebro; 43 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem., włókienniczy. tor tramwajowy, zespół 2 ciągów szyn, po którym poruszają się tramwaje; układany niekiedy bez podkładów, często wpuszczany w nawierzchnię jezdni (szyny z rowkami do prowadzenia obrzeża koła) lub jak tor kol.; dawniej o szer. do 1000 mm lub 1524 mm, obecnie 1435 mm (jak normalny tor kol.). Tortuga, La, wyspa wenezuelska na M. Karaibskim; bezludna. tortury, wywołanie bólu fiz. w celu wymuszenia na oskarżonym zeznań i przyznania się do winy w postępowaniu sądowym; stosowane powszechnie w średniow. Europie, w końcu XVIII w. zniesione. toru dwutlenek ThO2, trudno topliwa, biała substancja; stosowany m.in. do produkcji tygli ognioodpornych, jako katalizator w syntezach organicznych. Toruń, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Wisłą; 129,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu chem. (sztuczne włókna „elana"), elektrotechn., spoż., wełn., maszyn., metal.; węzeł kol.; port rzeczny; uniw.; teatr; 2 muzea; miejsce urodzenia M. Kopernika; cenne zabytki w obrębie Starego i Nowego Miasta: got. kościoły, ratusz (XIII-XVIII w.), mury miejskie z basztami i bramami (XIII-XV w.), kamienice (XIII-XIX w.), Dom Kopernika, XIVXV w., (oddział muzeum w T.), spichlerze (XIV, XVII w.). — Pol. gród i osada; w XIII w. założenie przez Krzyżaków miasta i zamku obronnego; 1233 prawa miejskie; duży ośr. handl.; czł. Hanzy; 1454 powstanie antykrzyżackie i przyłączenie do Polski; w XIV-XVII w. rozkwit gosp. i kult. (1568 gimnazjum); 1793-1920 pod zaborem prus. (1807-15 w Księstwie Warsz.); w XIX/XX w. ożywienie gosp., rozwój życia kult.; 1920-39 stol. woj. pomorskiego. W okresie II wojny świat, zginęło ok. 4 tys. mieszkańców T. i powiatu; w Forcie VII hitlerowski obóz karny; obóz przesiedleńczy; 1940-45 obóz jeńców radz.,* wł. (zginęło 10 tys. osób); w T. i okolicy 10 podobozów Stutthofu; 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze. toruńska konfederacja →konfederacje toruńska i słucka. toruńska sprawa (tumult toruński), 1724 krwawe zajścia między katolikami a protestantami w Toruniu, sprowokowane przez uczniów kolegium jezuickiego; stały się pretekstem do represji wobec protestantów. Toruńskie Gimnazjum Akademickie, zał. 1568 jako 6-letnia szkoła średnia; później szkoła 3-stopniowa — elementarna, średnia i 2-letnie kursy akademickie; zyskało duży rozgłos; obok łaciny jako języka wykładowego istniała w nim tzw. klasa pol., tj. rodzaj kursu języka polskiego. toruński pokój 1411, między Polską i Litwą a Krzyżakami kończący tzw. wielką wojnę; Zakon rezygnował ze Żmudzi na okres życia Władysława Jagiełły, Mazowszu zwracał ziemię zawkrzańską. toruński pokój 1466, między Polską a Krzyżakami, kończący wojnę trzynastoletnią 1454-66; przyznawał Polsce Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, Powiśle (z Malborkiem i Elblągiem oraz Warmię; Krzyżacy uznali się lennikami Polski. toruńsko-bydgoskie konstytucje, uchwały sejmów toruńskiego 1520 i bydgoskiej go 1521 ustalające minimalną wysokość pańszczyzny w Polsce na 1 dzień w tygodniu. torus, powierzchnia przypominająca kształtem oponę lub dętkę; powstaje przez obrót okręgu dokoła prostej leżącej w płaszczyźnie okręgu i nie przecinającej go. tor wodny (farwater), wytyczona za pomocą znaków nawigacyjnych lub żeglugowych trasa na wodach rozlewiskowych, przeznaczona dla ruchu statków wod-

1200 Tory -nych, zwł. w miejscach niebezpiecznych lub trudnych dla żeglugi. Tory [-ri] GEOFROY, ok. 1480-1533, fr. drukarz i rytownik; pierwszy we Francji drukarz król.; autor epokowego dzieła o liternictwie i ortografii, wykazującego wpływ wł. renesansu (Champfleury). torysi, ang. partia polit. powstała w końcu XVII w. jako wyrazicielka interesów ziemiaństwa, dworu i kościoła; w opozycji do wigów; od 1834 zw. konserwatystami. toryt, minerał, krzemian toru; brun. lub pomarańczowy, o połysku szklistym lub tłustym; silnie promieniotwórczy; występuje w pegmatytach. torzyśniad (trociniarka kasztanówka, Zeuzera pyrina), motyl nocny o skrzydłach białawych w stalowoniebieskie plamki; gąsienica żeruje w drewnie, szkodnik drzew owocowych. Torżok, m. w Ros.FSRR (obw. kaliniński), nad rz. Twerca; 43 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chemiczny. Toscanelli [toska-] PAOLO DAL Pozzo, 1397-1482, florencki lekarz, kartograf, matematyk i astronom; list T. z 1474, w którym twierdził, że najkrótsza droga z Europy do Azji prowadzi bezpośrednio na zachód, miał być zachętą do odkrywczych podróży Kolumba. Toscanini [toska-] ARTURO, 1867-1957, dyrygent wł., o świat, sławie; wszechstronny repertµar; kierował m.in. Operą La Scala i Metropolitan Opera. Toshusai [tośiusai] SHARAKU, 2 poł. XVIII w., malarz jap., mistrz barwnego drzeworytu; portrety aktorów teatr, i zapaśników. Toskania (Toscana), region (kraina hist.) w środk. Włoszech, nad M. Tyrreńskim; 23,0 tys. km2, 3,5 mln mieszk. (1969); uprawa pszenicy, winorośli; wydobycie pirytów, rud rtęci, cynku i ołowiu, marmurów; świat, znaczenie turyst.; stol. Florencja, inne gł. m.: Livorno, Piza. — W starożytności kraj Etrusków, od II w. p.n.e. w posiadaniu Rzymu, od VIII w. marchia Franków, później margrabstwo, od XV w. podporządkowana Florencji, od 1530 we władaniu Medyceuszów (od 1569 jako W. Księstwo T.); 17371859 pod panowaniem Habsburgów (17991815 pod rządami fr., od 1801 jako Królestwo Etrurii), od 1860 w składzie zjednoczonych Włoch. Toskański Archipelag, grupa 7 wysp wł. na M. Tyrreńskim; 289 km2, 40 tys. mieszk. (1961); największa wyspa — Elba. toskański porządek, rzym. odmiana porządku doryckiego, dla której charakterystyczna jest kolumna z bazą i gładkim trzonem. toster, urządzenie, najczęściej elektr., do obustronnego przyrumieniania kromek chleba, rozpowszechnione gł. w krajach anglosaskich. tosty (grzanki), kromki chleba przyrumienione obustronnie, najczęściej w elektr. urządzeniu — tosterze; spożywane gł. w krajach anglosaskich. Toszek, m. w pow. gliwickim, woj. katowickim; 3,9 tys. mieszk. (1968); chłodnia; zamek książąt raciborsko-opolskich (XV w., rozbudowa wczesnobarok. XVII w.); barok, kościoły (XVIII w.); prawa miejskie 1321. Tot, mit. egip. bóstwo księżycowe patronujące magii; wynalazca pisma, opiekun pisarzy, cyfr, rachunków i kalendarza; sekretarz bogów; przedstawiany z głową ibisa lub jako pawian. „totalitaryzmu" teoria, antykomunistyczna teoria głoszona gł. w pierwszym dziesięcioleciu po II wojnie świat, przez ośrodki imperialist. propagandy w ramach wojny psychol. przeciw państwom socjalist.; teoria ta stawiała znak równania między ustrojem państw faszyst. a ustrojem socjalist. i określała je wspólnym mianem „totalitaryzmu" — totalnego ustroju.

totalizator, system gry hazardowej w formie zakładów, których uczestnicy typują wyniki zawodów sport. (gł. piłki nożnej), wyścigów konnych, psów i in.; zwykle ok. 50% wpłaconych stawek przypada na wygrane. totalizator, meteorol. rodzaj deszczomierza do zbierania opadów atm. na trudno dostępnych terenach. totalizm, faszystowski system organizacji państwa, zmierzający do rozciągnięcia kontroli nad całością życia polit., społ. i kult., prześladujący siły postępowe i wywołujący wojny napastnicze. Totalvision [toutlwyżn], system filmu panoramicznego o analogicznym rozwiązaniu jak Cinemascope. totem, rel. w religiach pierwotnych przedmiot (zwierzę, roślina i in.), który dana zbiorowość (ród, klan, plemię) uważa za swego protoplastę i opiekuna. totemizm, typ wierzeń rel. i instytucji społ. opartych na kulcie totemu; grupę wyznającą t. łączy wspólnota rodowodu, majątku, praktyk; gł. w ustroju rodowym. Tóth [to:t] ÁRPÁD, 1886-1928, poeta węg. z kręgu pisma „Nyugat"; ulegał wpływom dekadentyzmu i symbolizmu, później poezje o mocnych akcentach pacyfistycznych i społ.; tłumacz poezji fr., ang., niemieckiej. Totila, ?-552, król Ostrogotów od 541; wyparł wojska bizant. z całej niemal Italii; 552 pokonany przez Narsesa. Totius (właśc. Jacob Daniel du Toit), 1877-1953, południowoafryk. poeta i pisarz; prof. teologii kalwińskiej w Potchefstroom; tłumacz Biblii na język afrikaans. Totmes III (gr. Tutmozis), ?-ok. 1448 p.n.e., król Egiptu od ok. 1502, z dyn. XVIII; wznowił zaborczą politykę; utrwalił panowanie Egiptu w Azji Zach. i Nubii; rozszerzył granice państwa do IV katarakty. Totmesa III świątynia w Dejr el-Bahari, ruiny świątyni grobowej faraona Totmesa III, odkryte 1961 przez pol. ekspedycję. Totonakowie, lud indiański w Meksyku; ok. 150 tys.; twórcy wysokiej kultury (ok. VII-XII w.); obecnie gł. rolnicy; zachowali elementy tradycyjnej kultury materialnej; język totonak. Totonicapán [-kapan], m. w środk. Gwatemali, ośrodek aďm. dep. T.; 30 tys. mieszk. (1964). Tottenham [totnəm], część dzielnicy Haringey (Wielki Londyn); funkcje gł. mieszkaniowe. Tottori, m. w Japonii (pd. Honsiu), w pobliżu M. Japońskiego, ośr. adm. prefektury T.; 116 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., papiern., drzewny, spoż.; uniwersytet. totumfacki, dato. człowiek zaufany, który spełnia różne polecenia i usługi dla kogoś. totus, w grze w preferansa — wzięcie wszystkich lew. Toul [tul], m. w pn. Francji (Lotaryngia), nad Mozelą; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł szklarski. Toulet [tule] PAUL JEAN, 1867-1920, pisarz fr.; powieścf, opowiadania, poezje (Contrerimes) odznaczające się oryginalną wersyfikacją. Toulouse-Lautrec [tuluz lotrek] HENRI DE (H. de Toulouse-Lautrec-Monfa), 1864-1901, fr. malarz i grafik; przedstawiciel postimpresjonizmu; sceny z życia Paryża, m.in. z kawiarń, kabaretów (Danse du Moulin de la Galette), portrety, plakaty; wpływ na rozwój nowocz. plakatu. Tourcoing [turkuę], m. w pn. Francji (Flandria), w zespole miejskim m. Lille; 99 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu włók. (gł. wełn.). Tour de France [tur dö frã:s], największy szosowy, wieloetapowy wyścig kolarski zawodowców, rozgrywany od 1903 we Francji; trasa zmienna (zwykle ponad 4500 km); 1961-64 zwyciężał J. Anquetil. Touré Sékou [tu:re söku] AHMED, ur.

.1922, polityk gwinejski; od 1958 premier, następnie prezydent i szef rządu Gwinei; międzynar. nagr. Leninowska. Tournai [turne], m. w Belgii (Hainaut), nad Skaldą; 33 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., włók., spoż., cementowy; muzea; romańsko-got. katedra i kościoły, romańskie kamienice, ratusz (XVIII w.). tournée [turny], podróż artysty lub zespołu artyst. mająca na celu występy w różnych miejscowościach. Tournefort [turnöfo:r] JOSEPH PITTON DE, 1656-1708. fr. botanik i podróżnik; prof. w Jardin de Plantes w Paryżu, czł. Akad. Fr.; badacz flory, odkrywca nowych gat. roślin; prekursor dzieła K. Linneusza w systematyce roślin. Tourneur [te:rnər] CYRIL, 1575(?)-1626, ang. poeta i dramaturg; posępne „tragedie zemsty", poet. inwektywa na stosunki polit. i kość. w Irlandii. Tours [tu:r], m. we Francji, port nad Loarą, ośr. adm. dep. Indre-et-Loire; 128 tys. mieszk., zespół miejski 202 tys. (1968); duży ośr. handlu winem; przemysł maszyn., elektrotechn., chem.; węzeł kol.; muzea; katedra St. Gatien (XIIIXVI w.), średniow. kościoły; pałace (XVXVIII w.). Toussaint L'Ouverture [tusę Iuwertü:r] FRANÇOIS DOMINIQUE, 1743-1803, przywódca powstania niewolników murzyńskich na Haiti 1791; prezydfent od 1801. tout à fait [tutafe; fr.], całkiem, w zupełności. tout le monde [tul(ö) m.ą:d; fr.], wszyscy. towar, wytwór pracy ludzkiej zaspokajający jakąś potrzebę człowieka, wytwarzany na sprzedaż; ma dwie podstawowe właściwości: 1) wartość — rzeczową formę pracy zużytej na wytworzenie towaru; 2) wartość użytkową — zdolność zaspokajania potrzeb człowieka. towarowość w rolnictwie, procentowy stosunek ilości produkcji towarowej (przeznaczonej na sprzedaż) .gospodarstwa rolnego do ilości jego pełnej produkcji; wzrost t. w r. osiąga się m.in. przez specjalizację i intensyfikację gospodarki. towarzystwa naukowe, stowarzyszenia pracowników nauki, osób uprawniających działalność nauk. niezawodowo i tzw. przyjaciół nauk, mające na celu popieranie rozwoju nauki, prowadzenie i koordynowanie badań nauk., prowadzenie dyskusji nauk. oraz reprezentowanie interesów nauki. Towarzystwa Wyspy (Iles de la Société), archipelag w pd. części O. Spokojnego (Polinezja Francuska); 1,6 tys. km2, 68 tys. mieszk. (1962); obejmuje wyspy Na Wietrze i Pod Wiatrem. Towarzystwo Artystów Plastyków „Sztuka" →Sztuka. Towarzystwo Czytelni Ludowych (TCL), organizacja oświat, zał. 1880 w zaborze prus., jako kontynuacja Tow. Oświaty Lud.; przeciwdziałało germanizacji; w okresie międzywoj. zakładało uniwersytety lud.; działało do 1939. Towarzystwo Demokratyczne, pol. organizacja emigr. o charakterze związku wojsk., działająca 1865-70, zał. w Paryżu przez L. Mierosławskiego i jego zwolenników. Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP), najliczniejsza, demokr. organizacja emigr. 1832-62; zał. w Paryżu; na czele Centralizacja; program (tzw. Wielki Manifest) TDP głosił: wyzwolenie nar. w powiązaniu z reformami społ.; gł. działacze: J.N. Janowski, T. Krępowiecki, W. Heltman, S. Worcell. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, gł. organ Komisji Edukacji Nar., powołany 1775; cel: stworzenie programów szkolnych, opracowywanie podręczników, nadzór i kontrola szkolnictwa, prace ustawodawcze; działało do 1792. Towarzystwo Gniazd Sierocych, organizacja społ. zał. 1908 w Galicji, mają-

Działające obecnie polskie towarzystwa naukowe Nazwa

Rok założenia

Regionalne towarzystwa naukowe ogólne Białostockie Tow. Naukowe Bydgoskie Tow. Naukowe Gdańskie Tow. Naukowe (zał. jako Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku) Kieleckie Tow. Naukowe Koszalińskie Tow. Społeczno-Kulturalne (zał. jako Koszalińskie Tow. Przyjaciół Nauk) Lubelskie Towarzystwo Naukowe Lubuskie Towarzystwo Naukowe (zał. jako Ośrodek Badawczo-Naukowy Lubuskiego Tow. Kultury) w Zielonej Górze Łódzkie Tow. Naukowe (zał. jako Tow. Przyjaciół Nauk) w Łodzi Mazowieckie Tow. Kultury Opolskie Tow. Przyjaciół Nauk Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk Radomskie Tow. Naukowe Rzeszowskie Tow. Przyjaciół Nauk Szczecińskie Tow. Naukowe Tow. Popierania Kultury Regionalnej w Częstochowie Tow. Naukowe Płockie Tow. Naukowe w Toruniu Tow. Przyjaciół Nauk w Legnicy Tow. Przyjaciół Nauk w Przemyślu Wrocławskie Tow. Naukowe

1962 1959 1922 1957 1963 1957 1964

1937 1967 1955 1963 1857 1963 1945 1956 1932 1820 1875 1959 1909 1946

Towarzystwa naukowe specjalistyczne nauk społecznych Polskie Stow. Filmu Naukowego Polskie Tow. Archeologiczne Polskie Tow. Ekonomiczne Polskie Tow. Filologiczne Polskie Tow. Filozoficzne Polskie Tow. Historyczne Polskie Tow. Językoznawcze Polskie Tow. Logopedyczne Polskie Tow. Ludoznawcze Polskie Tow. Nauk Politycznych Polskie Tow. Naukowe Kultury Fizycznej Polskie Tow. Nautologiczne Polskie Tow. Neofilologiczne Polskie Tow. Orientalistyczne Polskie Tow. Psychologiczne Polskie Tow. Religioznawcze Polskie Tow. Semiotyczne Polskie Tow. Socjologiczne Poznańskie Tow. Pedagogiczne Stow. Bibliotekarzy Polskich Stow. Historyków Sztuki Stow. Miłośników Dawnej Broni i Barwy Tow. Kultury Języka Tow. Literackie im. A. Mickiewicza Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa Tow. Miłośników Języka Polskiego Tow. Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Tow. Naukowe Organizacji i Kierownictwa

1959 1920 1918 1893 1904 1886 1925 1963 1895 1959 1966 1957 1969 1922 1956 1948 1958 1968 1957 1917 1947 1957 1966 1886 1897 1921

Polskie Tow. Anatomiczne Polskie Tow. Antropologiczne Polskie Tow. Biochemiczne Polskie Tow. Biometryczne Polskie Tow. Botaniczne Polskie Tow. Entomologiczne Polskie Tow. Genetyczne Polskie Tow. Hydrobiologiczne Polskie Tow. Mikrobiologów Polskie Tow. Parazytologiczne Polskie Tow. Przyrodników im. M. Kopernika Polskie Tow. Zoologiczne Towarzystwa naukowe specjalistyczne nauk matematyczno-fizycznych, chemicznych i nauk o Ziemi

1937 1926 1957 1960 1922 1923 1966 1960 1927 1948 1875 1935

Polskie Tow. Astronomiczne Polskie Tow. Chemiczne

1923 1919

1934 1925 (1949) Tow. Wolnej Wszechnicy Polskiej 1958 Towarzystwa naukowe specjalistyczne nauk biologicznych

Nazwa

Rok założenia

Polskie Tow. Fizyczne

1920

Polskie Tow. Geofizyczne Polskie Tow. Geograficzne Polskie Tow. Geologiczne Polskie Tow. Matematyczne Polskie Tow. Miłośników Astronomii Polskie Tow. Miłośników Nauk o Ziemi Polskie Tow. Mineralogiczne

1947 1918 1921 1919 1921 1956 1969

Towarzystwa naukowe specjalistyczne nauk technicznych Polskie Tow. Akustyczne Polskie Tow. Astronautyczne Polskie Tow. Elektroniki Teoretycznej i Stosowanej Polskie Tow. Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej Towarzystwa naukowe specjalistyczne nauk rolniczych i leśnych

1963 1954 1961 1958

Polskie Tow. Gleboznawcze Polskie Tow. Leśne Polskie Tow. Nauk Weterynaryjnych Polskie Tow. Zootechniczne

1936 1882 1952 1923

Towarzystwa naukowe specjalistyczne nauk medycznych Polskie Lekarskie Tow. Radiologiczne Polskie Tow. Anatomopatologów Polskie Tow. Balneologii, Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej Polskie Tow. Chirurgów Dziecięcych Polskie Tow. Dermatologiczne Polskie Tow. Diagnostyki Laboratoryjnej Polskie Tow. Endokrynologiczne Polskie Tow. Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych Polskie Tow. Farmaceutyczne Polskie Tow. Farmakologiczne Polskie Tow. Fizjologiczne Polskie Tow. Fizyki Medycznej Polskie Tow. Ftizjopneumonologiczne Polskie Tow. Ginekologiczne Polskie Tow. Hematologiczne Polskie Tow. Higieniczne Polskie Tow. Higieny Psychicznej — Zdrowia Psychicznego Polskie Tow. Histochemików i Cytochemików Polskie Tow. Historii Medycyny Polskie Tow. Kardiologiczne Polskie Tow. Lekarskie Polskie Tow. Medycyny Pracy Polskie Tow. Medycyny Sądowej i Kryminologii Polskie Tow. Medycyny Sportowej Polskie Tow. Neurochirurgów Polskie Tow. Neurologiczne Polskie Tow. Okulistyczne Polskie Tow. Onkologiczne Polskie Tow. Ortopedyczne i Traumatologiczne Polskie Tow. Otolaryngologiczne Polskie Tow. Pediatryczne Polskie Tow. Pielęgniarskie Polskie Tow. Psychiatryczne Polskie Tow. Reumatologiczne Polskie Tow. Stomatologiczne Polskie Tow. Szpitalnictwa Polskie Tow. Urologiczne Polskie Tow. Walki z Kalectwem Stow. Neuropatologów Polskich Tow. Anestezjologów Polskich Tow. Chirurgów Polskich Tow. Internistów Polskich Warszawskie Tow. Lekarzy Medycyny Fizykalnej Zrzeszenie Polskich Tow. Lekarskich

1925 1958 1954 1966 1923 1964 1949 1958 1947 1965 1924 1965 1934 1922 1950 1898 1958 1961 1957 1949 1951 1969 1937 1937 1964 1937 1924 1906 1928 1889 1908 1957 1920 1935 1951 1930 1950 1960 1964 1958 1890 1906 1958 1965

Inne towarzystwa (interdyscyplinarne) Polskie Tow. Badań Radiacyjnych im. Marii Skłodowskiej-Curie

1967

Polskie Tow. Cybernetyczne Polskie Tow. Towaroznawcze Tow. Urbanistów Polskich

1962 1963 1923

Uwaga. Jeżeli dane towarzystwo stanowi nieprzerwaną kontynuację towarzystwa (instytucji) o innej nazwie, podano rok założenia dawniejszego towarzystwa; nie wszystkie towarzystwa datę założenia określają wg tych samych kryteriów, niektóre biorą pod uwagę pierwsze zebranie, inne zatwierdzenie statutu itp.

1202 Towarzystwo Iksów ca na celu opiekę nad sierotami, 1911 przeniesiona do Warszawy; tworzyło tzw. gniazda sieroce (10 dzieci 6-16-letnich i nauczyciel) w gospodarstwach rolnych oraz tzw. wioski sieroce. Towarzystwo Iksów, grupa pisarzy związanych z obozem klasyków warsz., ogłaszająca 1815-19 recenzje teatr, podpisane wspólnym kryptonimem X lub XX. Towarzystwo imienia Fryderyka Chopina (TiFC), w Warszawie, zał. 1934 (do 1950 — Instytut); działalność nauk. i wydawnicza; organizacja Międzynar. Konkursów im. F. Chopina i festiwali chopinowskich w Dusznikach, opieka nad Żelazową Wolą, wystawy chopinianów za granicą. Towarzystwo im. Tadeusza Kościuszki, organizacja polonijna w Brazylii o charakterze kult.-oświat., zał. 1890 w Kurytybie; utrzymuje stały kontakt z Polską. Towarzystwo Kolonii Letnich, organizacja społ. zał. 1882 w Warszawie; miała na celu umożliwienie wypoczynku wakacyjnego ubogim dzieciom z miast; działało do 1939. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, roln. organizacja kredytowa, skupiająca koła obszamiczo-rządowe, powstała 1825 w Królestwie Pol. na wniosek F. Lubeckiego-Druckiego; działała do 1939: listami zastawnymi T.K.Z. spłacano długi hipoteczne. Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF), organizacja społ. zał. 1957, z siedzibą w Warszawie; opracowuje i realizuje program upowszechnienia kultury fiz., z uwzględnieniem wieku, płci i warunków lokalnych. Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej (TKKŚ), organizacja społ. powstała 1969 z połączenia SAiW i TSŚ, z siedzibą w Warszawie; zmierza do rozwoju świeckiej kultury socjalist. i racjonalistycznych postaw światopoglądowych w społeczeństwie pol.; propaguje współpracę między wierzącymi i niewierzącymi. Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej (TKKT), organizacja zał. 1932-39 W Warszawie, objęła stopniowo zarząd teatrów miejskich i szyfmanowskich (Narodowy, Polski, Mały, Letni, Nowy, Powszechny). Towarzystwo Kultury Teatralnej →Związek Teatrów Ludowych. Towarzystwo Kursów Naukowych, w Warszawie, instytucja o charakterze szkoły wyższej, działająca 1905/06-18 na terenie zaboru ros.; kontynuacja Uniwersytetu Latającego; 1918 przekształcone w Wolną Wszechnicę Polską. Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza, stowarzyszenie zał. 1886 we Lwowie, obecnie w Warszawie — zrzeszające historyków literatury pol. i nauczycieli-polonistów; prezes — J. Krzyżanowski (od 1946). Towarzystwo Literacko-Słowiańskie, we Wrocławiu, 1836-86, stów. naukowe akad. młodzieży uniw. we Wrocławiu; pierwszy kurator i prezes: J.E. Purkyně; cel: badanie i szerzenie znajomości języków, literatur, dziejów i prawa ludów słow.; umacniało świadomość nar. i rozwijało aktywność nauk. i społ. środowiska. Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia" →„Polonia". Towarzystwo Miłośników Historii, stowarzyszenie zał. 1906 w Warszawie, od 1925 autonomiczny warsz. oddział Pol. Tow. Hist.; gł. inicjator badań dziejów Warszawy; organ: „Przegląd Historyczny". Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, stowarzyszenie powstałe 1921 w Krakowie; cel: pielęgnacja języka ojczystego, czuwanie nad jego poprawnością poprzez działalność nauk., oświat., popularyzatorską; organ: „Język Polski". Towarzystwo Nauczycieli Polskich Szkół Średnich i Wyższych, stowarzysze-

nie powstałe 1919 z połączenia Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych ze Stów. Nauczycielstwa Pol.; działało do 1939. Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego, organizacja społ. zał. 1841 przez K. Marcinkowskiego, od 1861 nazwane jego imieniem; pierwsza instytucja stypendialna na ziemiach pol. w XIX w.; przyczyniła się do przetrwania polskości w zaborze prus.; działała do 1939. Towarzystwo Naukowe Katolickie Uniwersytetu Lubelskiego, towarzystwo nauk. zał. 1934, z siedzibą w Lublinie; zajmuję się m.in. badaniami nad literaturą kat., początkami chrześcijaństwa w Polsce, dziejami Warmii i Mazur, filozofią przyrody. Towarzystwo Naukowe Krakowskie (TNK), towarzystwo nauk. ogólne, zał. 1816; przyczyniło się znacznie do rozwoju krak. ośrodka nauk.; 1871-73 przekształciło się w Akademię Umiejętności. Towarzystwo Naukowe Płockie (TNP), towarzystwo nauk. ogólne, zał. 1820; prowadzi gł. badania regionalistyczne dotyczące Płocka i regionu oraz akcję odczytową i wystawową. Towarzystwo Naukowe Warszawskie (TNW), towarzystwo nauk. ogólne, zał. 1907; nawiązywało częściowo do Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie; założyło szereg nauk. placówek badawczych, dostarczało kadr instytucjom nauk.; działało konspiracyjnie podczas okupacji hitlerowskiej; istniało do 1952. Towarzystwo Naukowe we Lwowie (TNL), towarzystwo nauk. ogólne, powstałe 1920 z Tow. dla Popierania Nauki Pol. we Lwowie; jedno z czterech najpoważniejszych towarzystw nauk. w Polsce przed II wojną świat.; działało do 1939. Towarzystwo Naukowe w Toruniu (TNT), towarzystwo nauk. ogólne, zał. 1875, początkowo gł. w celu przeciwdziałania germanizacji na Pomorzu; w ramach jego powstało muzeum miejskie i biblioteka — Książnica Miejska im. Kopernika; badania nauk. dotyczące gł. zagadnień Pomorza. j Towarzystwo Opieki nad Grobami Zasłużonych Ojczyźnie Polaków we Francji, stowarzyszenie zał. 1836; opiekuje się grobami wybitnych Polaków, pomnikami kultury pol. na cmentarzach fr.; siedziba władz — Paryż. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, . organizacja działająca w Warszawie 1906-39; ochrona i konserwacja zabytków, popularyzacja i badania sztuki; działacze: M. Lalewicz. O. Sosnowski, J. Zachwatowicz i in.; staraniem towarzystwa zabezpieczono i odbudowano wiele zabytków. Towarzystwo Patriotyczne (Klub Patriotyczny), szlachecko-rewol. organizacja w powstaniu 1830-31; starała się połączyć walkę nar. ze społ. reformami; gł. działacze: J. Lelewel, T. Krępowiecki, M. Mochnacki. Towarzystwo Polskie Artystyczno-Literackie, stowarzyszenie 1910-17 w Paryżu; propagowało sprawy pol. na arenie międzynar.; działacze: W. Gąsiorowski, B. Kozakiewicz, W. Mickiewicz, M. Curie-Skłodowska i in. Towarzystwo Przyjaciół Chłopa, stowarzyszenie zał. w Danii 1846; walczyło o całkowite równouprawnienie chłopów. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (TPD), społ. organizacja opiekuńczo-wychowawczą utworzona 1949 z RTPD i Chłopskiego Tow. Przyjaciół Dzieci; gł. cel: organizowanie i prowadzenie świetlic, kolonii itp. oraz akcji opiekuńczo-wychowawczych i zdrowotnych; prowadzi prace badawcze nad rozwojem i potrzebami dzieci. Towarzystwo Przyjaciół Książki, stowarzyszenie powstałe 1958 w Warszawie; poprzez prelekcje, zebrania i pokazy rozwija w społeczeństwie zamiłowanie do

pięknej książki; otwiera oddziały na terenie kraju. Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku →Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku, towarzystwo nauk. ogólne, działające 1920-39, z siedzibą w Katowicach, powstałe z Tow. Literackiego, zał. w Bytomiu; 1945 reaktywowane p.n. Śląsko-Dąbrowskie Tow. Przyjaciół Nauk, 1950 Śląskie Tow. Nauk. i w tym roku wcielone do Oddziału Katowickiego Instytutu Zachodniego; przyczyniło się wydatnie do rozwoju ruchu nauk, na Śląsku. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Legnicy, towarzystwo nauk. o charakterze regionalnym, zał. 1959; prowadzi badania z zakresu archeologii i tradycji pol. regionu Legnicy. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, towarzystwo nauk. zał. 1909, rozwiązane 1951, reaktywowane 1957; prowadzi gl. badania dotyczące regionu przemyskiego, popiera ruch nauk. niezawodowy. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie (TPN, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk), towarzystwo nauk. działające 1800-32; od 1807 p.n. Tow. Królewskie Przyjaciół Nauk lub Warsz. Tow. Król. Przyjaciół Nauk; reprezentowało naukę całego kraju; jego celem było służenie pracą naukową pol. interesom nar., szczególnie sprawie zachowania polskości i sprawie rozwoju gosp. kraju; różne tendencje ideowe i polityczne. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, towarzystwo nauk. zał. 1907; przyczyniło się do wznowienia uniwersytetu w Wilnie i ściśle z nim współpracowało; działało do 1939. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, w Krakowie, organizacja artystów i miłośników sztuki, zał. 1854, działająca do dziś; popularyzacja sztuk plast, (wystawy, publikacje, wydawanie reprodukcji); od 1901 siedziba w Pałacu Sztuki (wg projektu F. Mączyńskiego) na pi. Szczepańskim. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, we Lwowie, organizacja artystów i miłośników sztuki, zał. 1867; popularyzacja sztuk plastycznych. Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (TPPR), organizacja społ. zał. 1944; zajmuje się upowszechnieniem wiedzy o ZSRR w Polsce; organ: „Przyjaźń". Towarzystwo Republikantów (Republikanów) Polskich, ogólnopol. tajna organizacja demokr.-niepodległościowa, zał. 1798 w zaborze prus.; działacze rekrutowali się gł. z jakobinów pol.; po 1800 zakończyło działalność. Towarzystwo Rolnicze, organizacja ziemian działająca 1858-61 w Królestwie Pol.; m.in. inicjowało prace nauk.-badawcze. Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich (TRZZ), organizacja społ. zał. 1957 w Warszawie, działająca do 1971; prowadziło badania i propagowało problematykę Ziem Zach. i Północnych. Towarzystwo Rzemieślników Polskich w Zielonej Górze, organizacja społ. działająca 1898-1935; prowadziło działalność oświat, i kult.; 1919 pomagało powstańcom wielkopol.; od 1923 współdziałało z oddziałem Związku Polaków w Niemczech w Zielonej Górze. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, zał. 1950 w Warszawie; prowadzi działalność społ.-kult. wśród mniejszości żyd. w Polsce. Towarzystwo Szkoły Ludowej (TSL), organizacja oświat, powstała 1891 w Galicji; zakładało i utrzymywało szkoły, bursy, ochronki, domy lud., biblioteki itp.j wydawało i rozpowszechniało literaturę; działało do 1939. Towarzystwo Szkoły Świeckiej (TSS), organizacja społ. powstała 1957 w Warszawie; cel: szerzenie zasad socjalist.

tragedia 120$ świeckiego wychowania (uniwersytety dla rodziców, kluby dyskusyjne, poradnie, akcja odczytowa i wydawnicza); 1969 wraz ze Stów. Ateistów i Wolnomyślicieli utworzyło Tow. Krzewienia Kultury Świeckiej. Towarzystwo Szubrawców, stowarzyszenie liberałów wileńskich działające 1817-22; parodystyczne formy organizacyjne; organ: „Wiadomości Brukowe". Towarzystwo Tajnego Nauczania, zał. 1894, nielegalna organizacja oświat, działająca w Królestwie Pol., kierowana przez Cecylię Śniegocką. Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR), robotn. organizacja kult.oświat. związana z PPS, zał. 1923; 1926 powstała Organizacja Młodzieży TUR (OM TUR); 1949 połączyło się z Tow. Uniwersytetu Lud., tworząc Tow. Uniwersytetu Robotn. i Lud. (TURiL), działające do 1950; do TURiL nawiązuje Tow. Wiedzy Powszechnej. Towarzystwo Urbanistów Polskich (TUP), zał. 1923 z inicjatywy O. Sosnowskiego; inicjuje i popiera prace nauk. w zakresie planowania przestrzennego; organizuje konkursy urbanist.; działalność szkoleniowa i popularyzatorska; jest członkiem Międzynar. Federacji Mieszkalnictwa, Urbanistyki i Planowania Regionalnego; organ: miesięcznik „Miasto". Towarzystwo Wiedzy Powszechnej (TWP), stowarzyszenie rozwijające działalność oświat, i kult., mającą na celu podnoszenie świadomości polit., ogólnej kultury i kwalifikacji zaw.; powstało 1950 w Warszawie jako kontynuacja Tow. Uniwersytetu Robotn. i Ludowego. Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych („Zachęta"), organizacja artystów i miłośników sztuki, działająca 1860-1939 w Warszawie, od 1900 z własną siedzibą (wg projektu S. Szyllera) przy pi. Małachowskiego; popularyzacja sztuki pol. (wystawy), pomoc artystom (stypendia); jeden z założycieli — W. Gerson. towarzysz: 1) ten, kto jest przy kimś obecny, razem z nim przebywa, spędza z nim czas; 2) członek partii lub organizacji robotn., forma używana przy zwracaniu się do członka partii lub organizacji robotniczej. towarzysz, hist.: 1) w wojsku pol. od XVI w. żołnierz zaciężny w jeździe, szlachcic służący w chorągwi z własnym pocztem; 2) w dawnych cechach rzem. czeladnik; 3) t. sztuki drukarskiej — zecer, drukarz. u r Tower [ta ə ], średniow. zamek warowny w Londynie; obejmuje zespół budowli z XI-XIX w.; najstarsza — White T.; wzniesiona 1078-97 dla Wilhelma Zdobywcy; do XVI w. siedziba król., później więzienie, obecnie muzeum (broni i król. insygniów). Towiański ANDRZEJ, 1799-1878, filozof; założyciel sekty rel.-mistycznej, reprezentant jednego z nurtów pol. mesjanizmu; wywarł wpływ na A. Mickiewicza; Wybór pism i nauk. u Townes [ta nz] CHARLES HARD, ur. 1915, fizyk araer.; prof. uniw. Columbia; twórca masera amoniakalnego; nagr. Nobla. Townsville [taunzwyl], m. i port na wsch. wybrzeżu Australii (Queensland); 59 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; hutnictwo miedzi; przemysł spoż.; węzeł kolejowy. towot →smar maszynowy. Towstonogow GIEORGIJ A., ur. 1915, reżyser ros.; współpracownik teatrów leningradzkich; głośna inscenizacja Tragedii optymistycznej W. Wiszniewskiego. toxafen →toksafen. Toyama, m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad M. Japońskim, ośr. adm. prefektury T.; 262 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., włók., stoczn., hutnictwo żel.; węzeł kolejowy. Toynbee [tojnby] ARNOLD JOSEPH, ur. 1889, historyk ang.; prof. uniw. w Lon-

dynie i Król. Instytutu Spraw Międzynar.; autor idealist. koncepcji historiozoficznej zawartej w dziele A Study of History (12 t.). Toyohashi [-śi], m. w Japonii (środk. Honsiu); 249 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., rybny, drzewny, maszynowy. Toyonaka, m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu Osaki; 319 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., metalowy. Toyotomi HIDEYOSHI, 1536-98, polityk jap.; początkowo wysoki dostojnik w rządzie Tokugawy leyasu, ok. 1591 przejął rządy; ostatecznie zjednoczył Japonię. Tozer, oaza w środk. Tunezji; 12 tys. mieszk. (1956); ośr. handlu i rzemiosła; uprawa palmy daktylowej, oliwek, warzyw. Tozzi [tocci] FEDERICO, 1883-1920, pisarz wł.; prekursor wł. powieści psychol.; liczne opowiadania, powieści; Sprzedany dom i inne utwory prozą. tożsamości zasada, log. prawo rachunku zdań, wg którego z każdego zdania wynika (przez implikację) samo to zdanie. tożsamość, bycie tym samym; identyczność. tożsamość, log. stosunek zachodzący między danym przedmiotem a nim samym. tożsamość, mat. równość dwóch wyrażeń, która zachodzi dla wszelkich wartości występujących w nich zmiennych, np. (a+b)2 = a2+2ab-\-b2, sin2α+cos2α = 1. Tr, symbol jednostki tor. „Trabajo, El" [el -bącho], dziennik, organ KP Hondurasu, wydawany od 1954. trabanci, w średniowieczu żołnierze straży przybocznej monarchów. Trabzon (staroż. Trapezunt, średniow. Trebizonda), m. w pn.-wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. T., port nad M. Czarnym; 66 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy, cementowy; rzemiosło (dywany); rybołówstwo; uniwersytet. tracheidy, bot. →cewki. tracheje, bot. →naczynia. tracheobakterioza, choroba różnych roślin, objawiająca się ich więdnięciem wskutek zatkania lub porażenia naczyń przez nagromadzone w nich bakterie. tracheomikoza, choroba różnych roślin, objawiająca się ich więdnięciem wskutek zaczopowania lub porażenia naczyń przez grzyby pasożytnicze. tracheotomia, zabieg operacyjny, przecięcie krtani w celu wprowadzenia metal, rurki, wykonywane wobec groźby uduszenia się chorego wskutek zwężenia krtani. trachit, magmowa skała wylewna, składająca się gł. ze skalenia, piroksenu lub amfibolu, niekiedy bioty tu; materiał bud., używany także jako surowiec szklarski. trachoma, med. →jaglica. trachykarpus (palma chińska, palma konopna Trachycarpus excelsa), palma podzwrotnikowej Azji; dostarcza z liści włókien do wyrobu mat, lin; także roślina ozdobna gruntowa i doniczkowa. Tracja, kraina hist. na pd, wybrzeżu M. Egejskiego (obecnie — po 1923 —- w granicach Grecji, Bułgarii i Turcji); w starożytności zasiedlona przez Traków; 342 p.n.e. podbita przez Filipa II Maced., 46 n.e. — przez Rzym, w końcu VII w. — Probułgarów, w XV w. — Turków. Tracja, kraina w pn.-wsch. Grecji, między M. Egejskim i pd. stokami Rodopów; 8,5 tys. km2, 353 tys. mieszk. (1961); ważny region uprawy tytoniu. Tracka Nizina, niz. we wsch. części Płw. Bałkańskiego, w Bułgarii (Niz. Górnotracka), Turcji i Grecji (Niz. Wschodniotracka lub Dolnotracka); równinna, miejscami falista, na wsch. i pd. masywy górskie; przepływa Marica; region rolniczy. trackie języki, grupa rodziny indoeur., obejmująca m.in. staroż. dialekty trackie na Bałkanach (wymarłe na pocz. n.e.) i frygijskie w Azji Mn. (wyszły z użycia

ok. V w. n.e.); spokrewniony z j.t. — współcz. język ormiański. Tracy [trejsy] SPENCER, 1900-67, amer, aktor teatr, i film.; role dram. i komediowe, m.in. w filmach Wyrok w Norymberdze, Żebro Adama. tracze (Mergus), ptaki z rzędu blaszkodziobych; 7 gat.; upierzenie zmienne; dziób wąski, na brzegach blaszki rogowe; rybożerne; wody półkuli pn.; np. nurogęś, szlachar; chronione. Traczykówna JANINA, ur. 1930, aktorka; występy gł. w Teatrze Dramatycznym w Warszawie; Simona — Wizje Simony Machard B. Brechta. trade mark [trejd ma:rk; ang.] →znak towarowy. tradeskancja →trzykrotka. trade-uniony [trejd u.], związki zaw, w W. Brytanii; działają legalnie od 1786; nacz. władze — Trades-Union Congress (TUC), powstałe 1868; skupiają 166 związków zaw., ok. 9 mln czł. (1969). traduktor, maszyna cybernetyczna do wykonywania przekładów tekstów z jednego języka na drugi. traduttore, traditore [wł.], „tłumacz to zdrajca"; każdy przekład w jakimś stopniu odbiega od oryginału, zniekształca myśl autora albo formę utworu. tradycja: 1) przechowywanie i przekazywanie dorobku kulturowego; 2) dorobek kulturowy, przekazywane z pokolenia na pokolenie ideały i wzory kulturowe uznane przez daną zbiorowość (naród, lud) za ważne dla jego współczesności i przyszłości; 3) ogół historycznie ukształtowanych wartości, norm i konwencji artyst. żywych w świadomości społecznej. tradycja, rel. w kościele kat. określone pisma teologów pierwszych wieków oraz postanowienia papieży i soborów, uznane za drugie (obok Biblii) źródło objawienia. tradycjonalizm, filoz. doktryna XVIII XIX w. apoteozująca przeszłość i głosząca upadek czasów współcz.; występowała w eur. ideologiach antyrewol. jako pierwotna forma konserwatyzmu. tradycjonalizm, socjol. postawa przejawiająca się przywiązaniem do tradycji oraz kierowaniem się tradycją w działaniu. tradycjonalizm szlachecki, pol. odmiana tradycjonalizmu filoz. upatrująca w „powrocie do przeszłości" jedyną drogę wyjścia narodu z upadku; przedstawiciele: J. Woronicz i in. tradycyjny jazz, określenie stylów i kierunków dawnego jazzu: ragtime, sty! nowoorleański, dixieiand, styl Chicago. traf, nieprzewidziane, nieoczekiwane zdarzenie; przypadek, zbieg okoliczności. Trafalgar, przylądek na pd. Płw. Iberyjskiego (Hiszpania); 36°11'N, 6°02,W. 1805 zwycięstwo ang. admirała H. Nelsona nad flotą fr.-hiszp.; zniszczenie floty Napoleona, śmierć Nelsona. trafika, daw. sklep tytoniowy. traganek (Astragalus), roślina zielna lub krzew z rodziny motylkowatych, gł. półkuli pn.; w Polsce (skały, widne lasy) kilka gat.; azjat. gat. wydzielają sok użytkowany jako tragant. tragant (gumidragan), sok wyciekający ze skaleczeń łodygi niektórych gat. traganku, używany w przemyśle włók., spoż., farm., poligraficznym. tragarz, człowiek noszący rzeczy podróżnych na dworcach kol., w portach; numerowy, bagażowy; w wyprawach podróżniczych — człowiek niosący bagaż. tragedia, wydarzenie, sytuacja, przeżycie budzące rozpacz, wstrząsające; nieszczęście. tragedia, lit. utwór dram. o silnie zarysowanym konflikcie moralnym, ideowym, psychol., prowadzącym nieuchronnie do klęski wybitnej i szlachetnej jednostki; powstała w staroż. Grecji; do t. antycznej nawiązała t. klasycystyczna XVII w.

1204 tragiczny tragiczny: 1) związany z tragedią — utworem dram.; 2) pełen nieszczęść, budzący uczucie grozy i rozpaczy, wstrząsający, straszny; będący wyrazem takich uczuć. tragifarsa, utwór drami, łączący elementy tragiczne z groteskowo-komicznymi. tragik: 1) dramatopisarz, autor tragedii; 2) aktor grający role tragiczne. tragikomedia, dramat łączący tragizm i wzniosłość z motywami komicznymi. tragizm, cecha (charakter) sytuacji, której grozi nieszczęśliwy koniec. tragizm, kategoria estet. oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego celu skazana jest na klęskę; t. stanowi o istocie tragedii. Traherne [trəhə:rn] THOMAS, ok. 162074, ąng. poeta, teolog; reprezentant szkoły i,poetów metafizycznych" (Cenłuries oj Meditations). Tráighli (ang. Tralee), m. w pd.-zach. Irlandii, port nad O. Atlantyckim, ośrodek adm, hrabstwa Ciarraighe (Kerry); 11 tys. rnieszk. (1966); przemysł odzieżowy, spożywczy. Trail [trejl], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.); 12 tys. rnieszk. (1966); hutnictwo metali nieżelaznych. Trajan, 53-117, cesarz rzym. od 98; otoczył opieką prowincje; rozszerzył system alimentacji biednych dzieci; podbił Daków; 106 utworzył prowincje Dację i Arabię, po wojnie z Partami — Armenię, Mezopotamię i Asyrię; wzniósł w Rzymie m.in. Termy T., Forum T., kolumnę T. Trojana kolumna, rzym. pomnik w kształcie kolumny pokrytej spiralną wstęgą płaskorzeźb ze scenami z 2 wojen Trajana z Dakami; wzniesiona w Rzymie 113 dla uczczenia zwycięstw cesarza. Trajana trofeum, monumentalny pomnik-trofeum wzniesiony w Adamklissi (Rumunia) przez Trajana po pokonaniu Daków (109 r.); zachowane fragmenty. Trajanow TEODOR, 1882-1945, poeta bułg.; gł. przedstawiciel symbolizmu bułg.; poezja patetyczna, często o tematyce zaczerpniętej z legend (Regina mortua). trajektoria, fiz. →tor. trajkotka (Psophus stridulus), owad prostoskrzydły, pospolity w lasach gł. iglastych i na górskich łąkach; samiec wydaje w locie trzeszczące dźwięki. Trajkow GEORGI, ur. 1898, bułg. działacz ruchu lud.; od 1948 sekr. gen. Bułg. Lud. Związku Chłopskiego; 1964-71 przewodn. Prezydium Zgromadzenia Lud., od 1971 przewodn. Zgromadzenia Lud.; międzynar. nagr. Leninowska. Trajnin ARON N., 1883-1957, prawnik radz., specjalista w dziedzinie prawa karnego; prof. uniw, w Moskwie, czł. AN ZSRR; jeden z przedstawicieli ZSRR w procesie norymberskim. Trajnin ILJA P.5 1887-1949, radz. prawnik i działacz państw., specjalista w dziedzinie prawa państw.; czł. AN ZSRR; 1942-47 dyr. Instytutu Prawa AN; Miechanizm niemiecko-faszystskoj diktatury. trajsel, żegl. żagiel z grubego płótna, podnoszony przy sztormowej pogodzie zamiast grotżagla, umocowany tylko do masztu. trak →pilarka ramowa. trakcja, napęd pojazdu lub pociągu szynowego zależny od rodzaju silnika (silników) napędowego zw. trakcyjnym, zainstalowanego w pojeździe napędowym (trakcyjnym) — lokomotywie lub wagonie silnikowym; parowa, spalinowa lub elektr.; także dział kolejnictwa zajmujący się napędami kolejowymi. trakcyjna sieć (sieć jezdna), sieć elektr. doprowadzająca prąd elektr. do pojazdów o trakcji elektr.; utworzona przez zespół przewodów zawieszonych na linach i słupach. Traki GEORG, 1887-1914, poeta austr.; przedstawiciel wczesnego ekspresjoni-

zmu; wizyjną liryką wywarł silny wpływ na poezję niem. po 1945. Trakowie, plemiona indoeur. zasiedlające od pocz. II tysiąclecia p.n.e. wsch. część Płw. Bałkańskiego, od XIII w. p.n.e. również część Azji Mn.; wywarli wpływ na gr. religię (mit o Orfeuszu). trakt (droga), określony ciąg komunikacyjny (np. t. pieszy, kolejowy). trakt, arch. ciąg pomieszczeń w budynku, umieszczonych na jednej osi; zależnie od liczby równoległych t., rozróżnia się budynki jedno-, dwu- lub więcej (gł. trzy-) traktowe. traktament, daw.: 1) poczęstunek, częstowanie; uczta, biesiada; 2) sposób obchodzenia się z kimś, traktowania kogoś. traktarianizm, ruch wśród teologów anglik, propagujący powrót do kościoła kat.; 1833-45 związany z uniw. w Oxfordzie. traktat: 1) układ, umowa międzynar. o charakterze polit. (np. t. pokojowy), także handl. i in.; 2) dzieło, rozprawa, zwł. naukowa. traktat, prawo wg konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (1969) — określenie wszystkich umów zawartych w formie pisemnej. traktat handlowy, prawo umowa międzynar. regulująca całokształt stosunków handl. i gosp. między dwoma państwami; zawiera z reguły klauzulę największego uprzywilejowania. traktatowe prawo, zespół norm ujętych w konwencję o prawie traktatów, podpisaną 1969 w Wiedniu; zamyka proces kodyfikacji prawa traktatów. traktat pokojowy, prawo umowa międzynar. kończąca stan wojny między państwami i likwidująca jej skutki; reguluje zagadnienia wojsk,, gosp. oraz eweht. zmiany terytorialne. traktiernia, daw. restauracja niższego rzędu; jadłodajnia, garkuchnia. traktor →ciągnik. traktować: 1) postępować, obchodzić się z kimś lub z czymś w pewien sposób; 2) czynić coś przedmiotem rozważań, rozprawy, omawiać coś; 3) daw.: a) częstować, ugaszczać; b) prowadzić układy, pertraktacje. traktura, muz. mechanizm przenoszący ruch klawisza na wentyle otwierające dopływ powietrza do piszczałek w organach. Tralee [trəli:] →Tráighli. tralka (balas), pionowy element balustrady złożony z jednego lub dwóch gruszkowatych członów (zw. lalkami), wsparty na bazie i u góry zakończony płytą. Tralow [-lo:] JOHANNES, 1882-1968, pisarz niem. (NŔF); powieści i opowiadania hist. o humanistycznej wymowie (tetralogia z dziejów Turcji), dramaty. trał, urządzenie do wykrywania i niszczenia min mor.; mech. — w postaci liny z kotwicami ciągnionej za końce przez 2 trałowce; elektromagnet. — kabla zasilanego prądem elektr. ciągnionego za rufą; akustyczny — holowanego pływaka wytwarzającego fale dźwiękowe. trał, sieć rybacka — włok ciągniony za liny przez 1 statek. trałowanie, połów ryb za pomocą włoka. trałowanie, wojsk. wykrywanie i niszczenie min mor. przez okręty woj. za pomocą specjalnych urządzeń zw. trałami. trałowiec (wyławiacz min), okręt wyposażony w specjalne urządzenie, zw. trałem, do wykrywania i niszczenia wodnych pól minowych nieprzyjaciela. tram (bum), przyrząd gimnastyczny w kształcie poziomej belki, służący do zwisów i do ćwiczeń równowagi. trama, przędza jedwabna, luźno skręcona z kilku nitek greży. tramblanka, daw. odmiana polki, zbliżona do mazura, polka-mazurka.

Trammer HENRYK, ur. 1909, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa międzynar. prywatnego; prof. Uniw. Warszawskiego. tramontana, chłodny wiatr pn. lub pn.wsch. na zach. wybrzeżach Włoch i pn. Korsyki. tramp, wędrowiec, włóczęga, obieżyświat. tramp, żegl. statek towarowy odbywający nieregularne rejsy do różnych portów w zależności od potrzeb i możliwości przewozowych; uprawia żeglugę trampową. tramping →trampowa żegluga. trampki, obuwie sport, z płótna na podeszwie gumowej, karbowanej, z cholewką; używane do gier i turystyki. trampolina, elastyczna deska dł. nie mniej niż 4 m, umieszczona na wys. 1 lub 3 m nad powierzchnią wody (głęb. wody ponad 3 m); umożliwia wysokie wybicia się przy skokach do wody. trampowa żegluga (tramping), mor. żegluga nieregularna, polegająca na przewozie ładunków, z zasady masowych (suchych lub płynnych), przeważnie w partiach całostatkowych, między dowolnymi portami świata, w terminach i na warunkach określonych tzw. umową czarterową. tramwaj, środek miejskiego transportu szynowego o trakcji elektr., 1-3 wagony: prąd elektr. stały (500-600 V) dopływa do silników elektr. wagonu silnikowego z sieci trakcyjnej (za pośrednictwem ślizgającego się po niej odbieraka prądu), a odpływa przez koła do szyn. tramwaj wodny →hydrobus. tran, tłuszcz płynny otrzymywany z niektórych ryb i ssaków mor.; używany w przemyśle mydlarskim, garbarskim, spoż. i w lecznictwie (w krzywicy, jako środek tuczący, w maści przyśpieszający gojenie się ran). Trani, m. we' Włoszech (Apulia), nad M. Adriatyckim; 38 tys. mieszk. (1961). trankwilizatory (trankwilizery), leki kojące; grupa środków psychotropowych, wybiórczo działających gł. na ośrodkowy układ nerwowy, wywołujących psych, i motoryczne uspokojenie (nie upośledzają procesów myślowych i nie działają nasennie) . trankwilizatory małe (ataraktyczne środki), leki o łagodnym działaniu kojącym, stosowane w leczeniu nerwic i stanów napięcia, nieskuteczne w psychozach; np. atarax, librium, meprobamat. trankwilizatory wielkie (neuroleptyczne środki, neuroplegiczne środki), leki o silnym działaniu psychotropowym, stosowane w leczeniu psychoz i nerwic; m.in. alkaloidy rauwolfii (np. rezerpina, rescynamina) i pochodne fenotiazyny (np. promazyna). trankwilizery,u med. →trankwilizatory. tranquillo [-k illo], muz. spokojnie. trans, stan podobny do snu, dla którego charakterystyczne są: obniżona świadomość, słaby kontakt ze światem zewn., automatyczne działanie; występuje pod wpływem hipnozy lub samoistnie jako reakcja histeryczna. transakcentacja, przesunięcie akcentu w wierszu (lub pieśni) z jednej sylaby na inną, nie akcentowaną, pod wpływem schematu metrycznego (albo melodii). transakcja, umowa kupna-sprzedaży. transakcja kompensacyjna, w handlu międzynar. wymiana towaru na towar. transakcja terminowa, transakcja, której przedmiotem są notowane na giełdach papiery wartościowe, dewizy lub towary; cena ustalana jest w chwili zawierania transakcji, a dostawa i płatność dokonywane po upływie ustalonego czasu. transakcja wiązana, w handlu międzynar. transakcja polegająca na uzależnieniu importu jednego towaru od eksportu drugiego. transalpejski, położony po pn. stronie Alp; zaalpejski.

transport „od drzwi do drzwi" 1205 transaminacja, reakcja bezpośredniego przeniesienia grupy aminowej NH2 aminokwasu na odpowiedni ketokwas; katalizowana przez aminotransferazy, których grupą czynną jest fosforan pirydoksalu; ma podstawowe znaczenie w biosyntezie aminokwasów. transarktyczny, prowadzący przez Arktykę, odbywający się poprzez obszar Arktyki, przekraczający obszar Arktyki. transatlantycki, odbywający rejs (loty) poprzez O. Atlantycki, przeprowadzony, przebiegający przez O. Atlantycki. transcedentalny, filoz. przekraczający granice podmiotu (umysłu) poznającego; odnoszący się do apriorycznych form poznania; termin „t." wprowadził I. Kant (jako nazwę swej filozofii). transcendentny, filoz. istniejący na zewnątrz czegoś; wykraczający poza zasięg doświadczenia i poznania (np. t. „rzecz sama w sobie" u I. Kanta). transdukcja, genet. przenoszenie genów z jednej komórki bakteryjnej do drugiej przez bakteriofaga, w wyniku wbudowania się części genoforu bakterii w DNA bakteriofaga. transduktor, przyrząd zbudowany z dławików elektr. o rdzeniach ferromagnet. nasycanych prądem stałym (sterującym), płynącym w uzwojeniach magnesujących rdzenie; zastosowanie: wzmacniacze magnet., przekładniki, prostowniki itp. transept, arch.: 1) nawa poprzeczna kościoła; 2) miejsce skrzyżowania nawy gł. z nawą poprzeczną. transfer, ekon. przekazanie lub przelew pieniędzy. transfer, psychol. przenoszenie się wprawy; wpływ uczenia się w zakresie jednej dziedziny na wyniki w innej dziedzinie. transferazy, jedna z sześciu klas enzymów; katalizują wymianę grup chem. między związkami; zależnie od przenoszonej grupy rozróżnia się m.in.: aminotransferazy (transaminazy), fosfotransferazy (kinazy), acylotransferazy, glikozylotransferazy. transferkar, wagon samowyładowczy z własnym napędem do przewożenia materiałów sypkich. transfiguracja, przeobrażenie, przemienienie, przeistoczenie. transfluksor, rdzeń ferromagnet. z rozgałęzionym obwodem magnet., mający postać płytki z otworami; umożliwia realizację złożonych operacji log., zapamiętywanie itp. transfokator →obiektyw zmiennoogniskowy. transformacja, genet. zmiana dziedzicznych cech danego szczepu bakterii, wywołana przez wprowadzenie do komórek bakterii i wbudowanie w ich genofory — DNA izolowanego z drugiego szczepu o odmiennych cechach. transformacja, językozn. przekształcenie jednej formy (konstrukcji) gram. na inną bez zmiany treści, np. brat czyta list — list jest czytany przez brata. transformacja, mat. →przekształcenie. transformator, przyrząd do zmiany napięcia elektr. prądu zmiennego; ma co najmniej 2 uzwojenia elektr. (pierwotne i wtórne), zwykle osadzone na rdzeniu magnet.; działa na zasadzie indukcji elektromagnetycznej . transformator miernikowy →przekładnik. transformatorowa podstacja, budynek lub konstrukcja (np. słupowa) zawierająca transformator podwyższający lub obniżający napięcie doprowadzanego prądu. transformizm, biol. dawne określenie teorii ewolucji organizmów; bliskoznacznik ewolucjonizmu. transfuzja, med.→przetaczanie krwi. transfuzja wymienna →przetaczanie krwi wymienne. transfuzjologia, nauka o, przetaczaniu krwi, jej przetworów (np. plazmy) i płynów krwiozastępczych; obejmuje też zapobieganie powikłaniom potransfuzyjnym i ich leczenie.

transgresja, genet. dziedzicznie uwarunkowany silniejszy rozwój danej cechy u mieszańców niż u form rodzicielskich; dotyczy gł. cech ilościowych {np. wzrost, waga), warunkowanych przez liczne geny, których wpływ na daną cechę sumuje się. transgresja morza, zalewanie obszarów lądowych przez morze; zachodzi wskutek ruchów epejrogenicznych lub zmian klimat., powodujących topnienie lądolodów. Transhimalaje (Kangtisy-szan), góry na Wyż. Tybetańskiej (Chiny); dł. ok. 1600 km, wys. do 7315 m (Aling Gangri); oddzielone od Himalajów dolinami Brahmaputry i Indusu. transhumancja, forma wędrówek pasterskich; przepędzanie stad, w oznaczonych terminach, określonymi szlakami. Transirańska Kolej, linia kol. w Iranie, łącząca port Bandar Szah nad M. Kaspijskim przez Teheran z portem Bandar Szahpur nad Zat. Perską; dł. ok. 1400 km. „Transit", typ amer. sztucznych satelitów Ziemi, wysyłających sygnały radiowe wykorzystywane do określenia położenia stacji odbiorczej (np. statku na morzu). transjenty, fiz. przebiegi zaczynające lub kończące drgania akustyczne; wpływają na barwę dźwięku. Transjordania, 1919-46 bryt. terytorium mandatowe (emirat), następnie niezależne królestwo (przyłączenie tzw. Cisjordanii, od 1950 — nazwa Jordania). Transkei, bantustan w Republice Pd. Afryki, nad O. Indyjskim; utworzony 1963 z 2części Kraju Przylądkowego; 42 tys. km , 1416 tys. mieszk. (1960); stol. Umtata. transkontynentalny, przechodzący, prowadzący przez kontynenty; śródlądowy. transkrypcja, genet. przetwarzanie informacji dziedzicznej zakodowanej w postaci sekwencji (kolejności) kodonów w DNA na analogiczną sekwencję ściśle im odpowiadających kodonów w cząsteczce informacyjnego RNA; zachodzi w chromosomach. transkrypcja, językozn. sposób zapisywania dźwięków mowy jakiegoś języka za pomocą liter oznaczających dane dźwięki w pisowni danego języka, na który się transkrybuje; w wypadku pism niealfabetycznych — brzmienie wyrazu zapisanego znakiem, np. ideograficznym. transkrypcja, muz. opracowanie kompozycji na inny niż w oryginalnym zapisie instrument, głos, zespół. translacja, daw.: 1) przeniesienie, przemieszczenie czegoś; 2) przekład, tłumaczenie. translacja, genet. przekształcanie informacji dziedzicznej zakodowanej w postaci sekwencji kodonów w informacyjnym RNA w sekwencję odpowiadających tym kodonom aminokwasów w syntetyzowanym białku; zachodzi w rybosomach. translacja, krystal. przekształcenie geom. polegające na równoległym przesunięciu zbioru punktów o ściśle określony tzw. odcinek translacji (okres identyczności); jest podstawowym elementem symetrii sieci przestrzennej kryształów. translacja, mat. →równoległe przesunięcie. translacyjne sieci →Bravais'go sieci. translator, specjalny program maszyny mat. (cyfrowej) służący do tłumaczenia programów z jednego języka programowania na drugi. transliteracja, sposób zapisywania utrwalonych w piśmie tekstów, wyrazów, literami innego alfabetu na zasadzie oddawania każdej litery jednego alfabetu odpowiednią literą innego alfabetu, bez uwzględnienia właściwości wymowy wyrazów, np. ros. tret'ego dnja. translokacja, genet. zmiana w budowie chromosomów w wyniku wypadnięcia z chromosomu pewnego odcinka i następnie wbudowania go w inny, niehomologiczny chromosom, pociągająca za sobą zmiany (dziedziczne) cech organizmu. transmisja, techn. →pędnia.

transmisja, przekazywanie dźwięków, obrazów itp. sygnałów za pośrednictwem fal elektromagnetycznych. transmisja danych (teledacja), dział telekomunikacji zajmujący się przekazywaniem za pośrednictwem łączy (np. telegr.) informacji numerycznych i literowych zakodowanych w postaci sygnałów elektrycznych. transmisyjny wóz, samochód wyposażony w aparaturę umożliwiającą transmisję programów radiofonicznych (t.w. radiofoniczny) lub telew. (t.w. telewizyjny) do rozgłośni lub ośrodka telewizyjnego. transmitacja, wielkość charakteryzująca własności dynamiczne układu liniowego; określa zależność między sygnałem wejściowym (pobudzeniem) a sygnałem wyjściowym (odpowiedzią układu); operatorowa lub widmowa. transoceaniczny, prowadzący przez ocean, kursujący przez ocean. Transoksania (Mawarannahr), w średniowieczu nazwa terenów między rzekami Amu-darią i Syr-darią. Transpadańska Republika, utworzona 1796 w pn. Włoszech przez Francuzów; obejmowała okręg Mediolanu; 1797 weszła w skład Republiki Cisalpińskiej. transparent: 1) tablica lub pas płótna (zwykle umocowane na drążkach) z napisem albo rysunkiem o treści okolicznościowej, noszone w pochodach, podczas manifestacji, wieców itp.; 2) malowidło, rysunek lub napis na materiale przeświecającym (np. na szkle) oświetlony od tyłu; 3) sztuczne tworzywo używane na podeszwy. transpiracja, bot. wydzielanie wody (w postaci pary) przez rośliny lądowe; odbywa się gł. przez aparaty szparkowe liści; ważny czynnik utrzymujący ruch wody w roślinie. transpiracja, fizjol. termin używany niekiedy, na określenie wydzielania potu. transplantacja →przeszczepianie. transplantat →przeszczep. transplantologia, dział medycyny i nauka o przeszczepianiu narządów lub tkanek oraz o wszystkich współistniejących z tym zabiegiem operacyjnym problemach klinicznych (np. zapobieganie odrzuceniu przeszczepu wskutek istniejącej bariery immunologicznej). Transpluton, hipotetyczna planeta Układu Słonecznego na orbicie położonej poza orbitą Plutona; dotychczas nie odkryta. transport: 1) przemieszczanie osób, ładunków, masy lub energii wzdłuż określonej trasy (drogi), najczęściej za pomocą środka transportowego; 2) dział gospodarki nar. obejmujący ogół środków i działań związanych z przewozami; 3) zespół osób lub partia przemieszczanych ładunków. transportacja, przewiezienie, przetransportowanie kogoś na miejsce przeznaczenia (zwykle pod opieką lub strażą). transport bliski, transport realizowany między punktami transportowymi w obrębie zakładu, osiedla, miasta,, strefy podmiejskiej lub między osiedlami położonymi w odległości, dla której czas przewozu nie przekracza np. 90 min w przypadku transportu kolejowego. transport daleki, transport realizowany między odległymi punktami transportowymi — regionalny i międzyregionalny, krajowy i międzynar., kontynent, i międzykontynentalny. transporter, techn. →taśmowy przenośnik. transporter, wojsk, pojazd mech. opancerzony, kołowy lub gąsienicowy, uzbrojony w karabin maszynowy; służy do walki i przewozu żołnierzy; wprowadzony przed II wojną świat, w wojskach zmechanizowanych. transport „od drzwi do drzwi", transport obejmujący przewozy na całej drodze transportowej, tzn. od magazynu nadawcy przesyłki do magazynu odbiorcy, przy użyciu specjalnych opakowań — np. pojem-

1206 transportowa choroba ników (kontenerów), płyt ładunkowych (palet), pakietów — umożliwiających mechanizację operacji ładunkowych. transportowa choroba (kinetoza), zaburzenia przytomności zwierząt oraz zakłócenie funkcji układu krążenia, płuc i narządów trawienia; skutek częstotliwych wstrząsów, kołysań itp. w czasie długotrwałego transportu. transportowa sieć, zespół szlaków (linii), węzłów i punktów transportowych danego obszaru, np. powiatu, województwa, kraju, transportowe lotnictwo, lotnictwo wojsk, przeznaczone do przewozu na znaczne odległości wojsk, wraz z uzbrojeniem i sprzętem transportowym, oraz dowozu zaopatrzenia. transportowe zagadnienie, mat. jedno z zagadnień programowania liniowego polegającego na takim rozdziale wysyłanych towarów z danych miejąc wysyłki do danych miejsc odbioru, żeby łączna suma kosztów transportowych osiągała minimum. transportowiec, lotn. samolot o dużym udźwigu, z dużymi ładowniami i urządzeniami przeładunkowymi; używany do przewozu towarów, wojska, sprzętu wojsk, itp. transportowiec, żegl. statek wodny przeznaczony do przewozu ludzi, zwierząt, towarów lub sprzętu; handl. lub wojskowy. transportowy punkt, miejsce na szlaku transportowym, gdzie może się rozpocząć lub zakończyć proces transportowy. transportowy szlak, droga transportowa (naturalna lub sztuczna) wykorzystywana do przemieszczania osób lub ładunków. transportowy węzeł, miejsce lub miejscowość, w której zbiegają się co najmniej 3 szlaki (drogi) transportowe, np. kołowe (węzeł drogowy), kol. (węzeł kol.); potocznie miasto odgrywające ważną rolę w transporcie danego kraju. transpozycja, przystosowanie czegoś do innego użytku niż poprzedni; przeróbka zmieniająca charakter czegoś (zwł. utworu lit.). transpozycja, mat. przestawienie miejscami dwóch sąsiednich przedmiotów, np. abcd, acbd. transpozycja, muz. przeniesienie utworu lub jego części do innej tonacji. Transsyberyjska Kolej, najdłuższa w świecie linia kol. (ok. 7400 km), łącząca eur. części ZSRR z Syberią i radz. Dalekim Wschodem; biegnie od Czelabińska przez Omsk, Nowosybirsk, Irkuck, Chabarowsk do Władywostoku; zbudowana 18911916. transumowanie, w średniow. dyplomatyce sporządzanie urzędowej kopii dokumentu dostarczonego przez odbiorcę. transumpt, w średniow. dyplomatyce uwierzytelniona kopia dokumentu, zawierająca tekst i jego zatwierdzenie. transuranowce, promieniotwórcze pierwiastki chem., cięższe od uranu (o liczbach atom. większych od 92), otrzymywane sztucznie w przemianach jądrowych. Transwal, prowincja w pn.-wsch. części Republiki Pd. Afryki; 284 tys. km*, 6,3 mln mieszk. (1960); ośr. adm. Pretoria; gł. m. Johannesburg; największy w kraju region górnictwa (złoto, diamenty, platyna, węgiel, rudy uranu, chromu, miedzi, żel., azbest) i przemysłu przetwórczego (hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem.); hodowla bydła, owiec; uprawa kukurydzy. — Od poł. XIX w. republika burska, po wojnie ang.-burskiej (1899-1902) kolonia bryt.; 1910 wszedł w skład Związku Pd. Afryki (od 1961 Republiki Pd. Afryki). transwestytyzm (transwestyzm), tendencja do identyfikowania się z płcią przeciwną w sposobie ubierania się i zachowania. Transylwania →Siedmiogród. tranzystor, przyrząd półprzewodnikowy w postaci niewielkiej bryłki półprzewodnika umieszczonej w obudowie ochronnej (zwykle metal.), trój elektrodowy (emiter, baza, kolektor), przeznaczony gł. do

wzmacniania i generacji sygnałów elektr.; działanie oparte na wyzyskaniu własności 2 złącz p-n: jednego (emiter-baza) — polaryzowanego w kierunku przewodzenia, drugiego (kolektor-baza) — w kierunku zaporowym. tranzyt, przejazd ludzi lub przewóz towarów przez terytorium jednego państwa do drugiego. tranzytywność, mat. →przechodniość. trap, sport jedna z dwóch konkurencji w strzelaniu do rzutków z myśliwskiej broni śrutowej. trap, żegl. nazwa wszelkiego rodzaju schodów, pomostów ruchomych i kładek na statku wodnym do komunikacji między pokładami, między statkiem a nabrzeżem lub innym statkiem, np. łodzią. Trapani, m. we Włoszech (Sycylia), ośrodek adm. prow. T.; 77 tys. mieszk. (1968); przemysł winiarski; port rybacki, traperstwo, zawód polegający na pozyskiwaniu skór dzikich zwierząt futerkowych przez łowienie ich oraz polowanie na nie z bronią myśliwską; uprawiane w lasach pn. Kanady oraz w lasach Alaski i innych stanów USA. trapez, mat. czworokąt, w którym jedna para niesąsiednich boków stanowi parę boków wzajemnie równoległych (zwą się one podstawami t.); t. równoramienny — t., w którym boki nierównoległe mają równe długości. trapez, sport przyrząd gimnastyczny, drążek zawieszony poziomo na linach; także używany w akrobatyce cyrkowej. trapezoedr, wielościan, którego ściany mają kształt trapezoidów; jedna z krystalograficznych postaci prostych. trapezoid, czworokąt, którego żadne dwa boki nie są wzajemnie równolegle. trapezunckie cesarstwo (cesarstwo Trebizondy), 1204-1461, feud. państwo gr. w Azji Mn. (wsch. wybrzeże M. Czarnego), ze stol. w Trapezuncie, utworzone po założeniu cesarstwa łac; ośr. kultury gr.; 1461 anektowane przez Turcję. trapezund, odmiana tytoniu papierosowego (średniolistna), pochodząca z Kaukazu, uprawiana w Polsce w niewielkich ilościach. Trapezunt→Trabzon. trapistów ser, półtwardy, dojrzewający ser podpuszczkowy w kształcie krążków o średn. ok. 15 cm; pierwotnie wyrabiany przez trapistów we Francji. trapiści, zakon kat. zał. 1664; odłam cystersów ostrzejszej reguły; praktykują stały post i stałe milczenie. Trapola MACIEJ, ?-1637, architekt wł. działający w Polsce; manierystyczno-barok. przebudowa zamku i inne budowle w Wiśniczu Nowym; zamek w Łańcucie(?). Trapszo, rodzina aktorów (w XIX-XX w.); ANASTAZY FRANCISZEK (1832-98), zasłużony dyr. zespołów prowincjonalnych i warsz. teatrzyków ogródkowych; jego dzieci: MARCELI (1858-1921), STANISŁAW (1862 lub 1863-96), IRENA T.-Chodowiecka (1868-1953), TEKLA T.-Krywultowa (1873-1944). trapy, geol. dawna nazwa wielkich pokryw skał wylewnych (gł. bazaltów). Traralgon, m. w Australii (Wiktoria), w dolinie rz. Latrobe; 14 tys. mieszkańców (1966); ośr. przem.; turystyka. trasa: 1) szlak komunik., linia komunik.; także ważniejsza droga, ulica, arteria; 2) wyznaczona lub zamierzona droga, przestrzeń, którą ktoś (coś) ma do przebycia. trasant, wystawca weksla trasowanego. trasat, osoba zobowiązana do zapłacenia sumy określonej w wekslu trasowanym (tracie). traseologia, dział kryminalistyki zajmujący się badaniem śladów lokomocji, gł. odcisków stóp i kół pojazdów. trasowanie, teçhn. czynność polegająca na naniesieniu linii lub punktów na powierzchniach odlewów, odkuwek, blach itp. w celu wyznaczenia baz obróbkowych

lub sprawdzenia możliwości wykrojenia z nich przedmiotów obrabianych. traszki (trytony, Triturus), płazy ogoniaste z grupy salamander; kilka gat, do 18 cm dł.; smukłe, grzbiet ciemny, brzuch jaskrawy; ziemnowodne; na okres godów wchodzą do wody (u samców wówczas skórny grzebień na tułowiu i ogonie); Eurazja; w Polsce 4 gat., chronione. trata (weksel trasowany, weksel ciągniony), weksel, w którym wystawca (trasant) wskazuje dłużnika (trasata), mającego zapłacić sumę wekslową na rzecz wierzyciela. tratwa, płaski statek wodny z powiązanych ze sobą pni drzew, belek, pęków trzciny itp., służący do spławu drewna, przeprawy przez przeszkodę wodną. tratwa ratunkowa, urządzenie ratunkowe wyrzucane za burtę lub spływające z pokładu podczas tonięcia statku; różnej konstrukcji; zastępuje łódź ratunkową. Trauberg LEONID Z., ur. 1902, ros. reżyser film.; współzałożyciel (z G. Kozincewem) grupy FEKS, także współreżyser jego dramatów o rewoliucji i budownictwie socjalist. {Trylogia o Maksymie). Traugutt ROMUALD, 1826-64, ostatni dyktator powstania 1863; początkowo związany z „białymi", jako dyktator realizował program „czerwonych"; próbował zorganizować pospolite ruszenie chłopów, nawiązał kontakt z rewol.-demokr. ruchem eur.; stracony na stokach warsz. Cytadeli. traumatologia (chirurgia urazowa), dział medycyny klinicznej obejmujący patologię i leczenie urazowych uszkodzeń ciała, gł. narządu ruchu. Traun, rz. w Austrii, pr. dopływ Dunaju; dł. 180 km. Trausti JON →Magnússon Gudmundur. Trautman ANDRZEJ, ur. 1933, fizyk teoretyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; prace dotyczące gł. teorii względności. Trautmann REINHOLD, 1883-1951, niem. językoznawca; prof. uniw. w Królewcu, Lipsku, Jenie; liczne prace na temat języków słow. i bałtyckich (Die altpreussichen Sprachdenkmäler, Baltisch-slavisches Wörterhuch). Travemünde, dzielnica i awanport Lubeki (NRF), nad Zat. Lubecką; kąpielisko. Traven BRUNO, powieściopisarz niem., nie w pełni zidentyfikowany (zapewne Traven Torsvan, 1890-1969); krytyczny obraz stosunków społ. Ameryki Łac; Biała Róża. Trávniček FRANTIŠEK, 1888-1961, czes. językoznawca; prof. uniw. w Brnie, czł. Czechosł. AN; działacz KPCz; liczne prace z historii języka, dialektologii, językoznawstwa ogólnego (Historicka mluvnice československá). Travnik, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina); 13 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny; ośr. turystyczny. trawa abisyńska (miłka abisyńska, teff, Eragrostis teff), jednoroczna roślina zbożowa (także pastewna), uprawiana na Wyż. Abisyńskiej i w Erytrei. trawa morska, bot. →tasiemnica morska. trawa sudańska (sorgo sudańskie, Sorghum sudanense)y jednoroczna, silnie krzewiąca się trawa pastewna, wys. do 3 m, uprawiana gł. na zielonkę. trawers, pręt lub listwa łącząca nogi mebla w celu wzmocnienia jego konstrukcji. trawers, bud. sztuczne urządzenie w postaci grobli biegnące od brzegu w kierunku głębokiego miejsca w korycie rzeki; służy do ochrony brzegu przed wylewem. trawers, sport w turystyce wysokogórskiej szlak wiodący w poprzek zbocza lub ściany górskiej. trawers, żegl. kierunek prostopadły do płaszczyzny symetrii płynącego statku. trawersa, techn. →poprzecznica. trawersowanie, w turystyce wysokogórskiej przechodzenie w poprzek zbocza lub ściany górskiej.

Trenczyn 1207 trawertyn, skała osadowa, zwięzła odmiana martwicy\wapiennej; stosowany w budownictwie. trawestacja, odmiana parodii, przeróbka utworu poważnego na komiczny z zachowaniem treści pierwowzoru. trawienie, fizjol. przeróbka w przewodzie pokarmowym pobranych pokarmów (gł. białek, tłuszczów, cukrów) na związki prostsze, które po wchłonięciu zostają zużyte dla celów energetycznych i budulcowych ustroju; w t. podstawową rolę grają enzymy trawienne zawarte w sokach trawiennych. trawienie, graf. wykonywanie wgłębień na płycie metal, za pomocą kwasów, stosowane m.in. w akwaforcie, akwatincie, fluoroforcie i miękkim ^werniksie. trawienie (wytrawianie), techn. oczyszczanie powierzchni metali (z rdzy, zgorzeliny itp.) działaniem wodnych roztworów kwasów, kwaśnych soli lub alkaliów, bezpośrednio lub elektrolitycznie; również częściowe rozpuszczanie metalu, np. dla wykonywania w nim wgłębień. trawieniec, jedna z 4 komór żołądka przeżuwaczy, odpowiednik żołądka innych zwierząt; zawiera gruczoły trawienne (w pozostałych trzech, tzw. przedżołądkach — brak); zachodzi w nim chem. trawienie pokarmu. trawienne gruczoły, gruczoły przewodu pokarmowego produkujące soki trawienne; u kręgowców: g.t. śródścienne — mikroskopowej wielkości gruczoły w ścianie żołądka i jelit, oraz g.t. pozaścienne — ślinianki, wątroba, trzustka. trawienny układ →pokarmowy układ. Trawiński ALFRED, 1888-1968, lekarz medycyny i weterynarii, bakteriolog; prof. UMCS i Akad. Med. w Lublinie; dyr. Instytutu Weterynarii w Puławach; Mięsoznawstwo. trawler, morski statek rybacki do połowu ryb za pomocą włoka; może być wyposażony w urządzenia do zamrażania i przechowywania złowionych ryb (t.-zamrażalnia) lub ich przetwórstwa (t.-przetwórnia). trawnik (gazon), pokrycie gruntu darnią z roślin trawiastych; we wnętrzach ogrodowych odgrywa rolę podłogi; rozróżnia się t. dywanowe, parkowe i boiskowe. Trawniki, w. w pow. i woj. lubelskim, nad Wieprzem; zakład dziewiarski. trawopolny system rolnictwa, opracowany przez W. Wiljamsa ekstensywny system roln.; polega gł. na uprawie na polach kolejno roślin jednorocznych (np. zbóż) i wieloletnich mieszanek pastewnych poprawiających strukturę gleby. trawy (Gramineae), rodzina roślin, gł. zielnych, z klasy jednoliściennych; liście o długiej, wąskiej blaszce, z pochwą obejmującą źdźbło; kwiaty drobne, w kioskach; owoce — ziarniaki; niektóre t. mają wielkie znaczenie gosp., np. zboża, kukurydza, ryż, trzcina cukrowa. Trazymach (Thrasymachos), V w. p.n.e., gr. retor i filozof; jeden z pierwszych przedstawicieli sofistów; zwolennik immoralizmu w etyce i polityce, głosił pogląd, że wszelkie prawa są jedynie wyrazem interesu tych, którzy mają władzę. Trazymeńskie Jezioro, jez. w środk. Włoszech, na wys. 259 m; pow. 128 km2, głęb. do 6 m; połączone z Tybrem. 217 p.n.e. zwycięstwo Hannibala nad Rzymianami (Flaminiusz). trąba, anat. silnie wydłużony i umięśniony narząd trąbowców, powstały w rozwoju ewolucyjnym przez wydłużanie i modyfikację nosa oraz wargi górnej; zakończona nozdrzami i ruchomym wyrostkiem (u słonia ind.; u słonia afryk. — dwoma); narząd węchu, dotyku, chwytny; krótka t. występuje też u tapirów. trąba, meteorol. gwałtowny wir powietrza powstający w chmurze burzowej; ma postać kolumny lub leja zwisającego z chmury i sięgającego powierzchni gruntu

(t. powietrzna) lub powierzchni wody (t. wodna). Trąbalski FRANCISZEK, 1870-1964, działacz ruchu robotn.; 1893 założyciel i kierownik filii Tow. Socjalistów Pol. w Lipsku; od 1906 sekr. ZG PPS zaboru prus.; red. „Głosu Ludu" i „Związkowca"; 1943-45 czł. Kom. Okr. WRN; 1945 przewodn. WK PPS w Katowicach. trąbik {Buccinum), ślimak przodoskrzelny mórz pn., o muszli jajowatej; B. undatum bywa spożywany. trąbka, instrument muz., aerofon (dęty blaszany) z wentylami. trąbowce (Proboscidea), rząd ssaków kopytnych; gł. wielkie zwierzęta o masywnej budowie; narząd chwytny (też węchu i dotyku) — trąba; u większości jedna para siekaczy przekształciła się w ciosy; kończyny słupowate, 4- lub 5-palczaste, opatrzone w poduszeczki i kopyta; liczne w trzeciorzędzie (ok. 300 gat.), dziś tylko słoń afryk. i indyjski. Trąby (Brzezina), szlachecki herb pol.; 3 trąby czarne w polu srebrnym; spotykany gł. w Małopolsce; m.in. herb Jordanów, na Litwie — Narbuttów, Radziwiłłów. trąd (lepra), przewlekła choroba zakaźna o małej zaraźliwości, wywołana przez prątek t.; zmiany w skórze i nerwach obwodowych; t. guzowaty prowadzi do rozległych zniekształceń skóry i śluzówki; zaniki nerwów prowadzą do zniekształceń, zaburzeń czucia, kalectwa; leczenie: chemioterapia i objawowe. trąd cynowy →cynowa dżuma. trądzik, schorzenie skóry w postaci grudek i krostek na twarzy i plecach, występujących na tle łojotoku i zaburzeń przemiany materii, gł. u ludzi młodych w okresie pokwitania. Trąmpczyński WOJCIECH, 1860-1953, polityk, prawnik; czołowy działacz ND; 1919-22 marszałek sejmu, 1922-27 senatu. Trbovlje, m. w Jugosławii (Słowenia); 16 tys. mieszk. (1965); ośr. wydobycia węgla brun., przemysł maszynowy. Trebbia, rz. we Włoszech, pr. dopływ Padu; dł. 115 km. 218 p.n.e. klęska Rzymian w wojnie z Hannibalem. Třebič, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 21 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., elektrotechn.; muzeum; romańsko-got. bazylika św. Prokopa (malowidła romańskie). Trebizondy cesarstwo →trapezunckie cesarstwo. Treblinka (w. w pow. węgrowskim, woj. warszawskim), 1941-44 T. I — hitlerowski karny obóz pracy; przeszło przez niego 10 tys. więźniów, zginęło 7 tys.; 1942-43 T. II — hitlerowski ośrodek masowej zagłady, gł. dla obywateli pol. i innych państw pochodzenia żyd.; zginęło 700 tys. osób; obecnie na terenie byłego obozu pomnik-mauzoleum i symboliczny cmentarz (1959-64, wg projektu F. Duszenki, A. Haupta, F. Strynkiewicza). Třeboň, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist); 5 tys. mieszk. (1961); ośr. słynnego regionu stawowej hodowli karpi. trecator, farm. →etionamid. trecento [-czento; wł.], termin stosowany na określenie wł. sztuki XIV w. Trechciński ROMAN, 1882-1944, elektrotechnik; prof. Polit. Warsz., czł. ANT; prace z elektrotechniki, elektroenergetyki i teletechniki; wynalazca, m.in. systemu samoczynnej blokady kolejowej. Tree [tri:] SIR HERBERT BEERBOHM, 1852-1917, ang. aktor i reżyser; inscenizacje dramatów Szekspira i sztuk współcz.; role szekspirowskie (Ryszard II). trefić, daw. układać w loki, fryzować. trefl, jeden z 4 kolorów w kartach do gry, oznaczony znakiem przypominającym listek koniczyny (czarny). trefniś, daw. zawodowy żartowniś, błazen, wesołek. trehaloza, dwucukier nieredukujący;

występuje m.in. w drożdżach, pleśniach, niektórych bakteriach. Treinta y Tres [trei- i t.], m. we wsch. Urugwaju, ośrodek adm. dep. T. y T.; 21 tys. mieszk. (1963). Treitschke [traitszkə] HEINRICH, 1834-98, niem. historyk i polityk; prof. uniw. m.in. w Heidelbergu i Berlinie, czł. Prus. Król. Akad. Nauk; jego prace wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się ideologii niem. nacjonalizmu. trejaż →treliaż. trejlerowiec (przyczepowiec,, statek wodny do przewozu towarów w pojemnikach na kołach, przystosowany do załadunku i wyładunku poziomego. trele, potocznie i często żartobliwie o śpiewie w ogóle (także o dźwiękach wydawanych przez niektóre ptaki). treliaż (trejaż), ażurowa, gł. drewn., kratownica będąca oparciem dla roślin pnących; występowała od renesansu, gł. w powiązaniu z pergolami i bindażami. Trelleborg [-borj], m. i port w pd. Szwecji, nad M. Bałtyckim; 36 tys. miesżk. (1969); promy kol. i drogowe do Sassnitz (NRD) i Travemünde (NRF). Trelpiński JAN, ?-1656, drukarz i księgarz warsz.; 1637-47 typograf król.; druki, gł. urzędowe, rel. i świeckie (m.in. publikacje dla sceny dworskiej). trema, zdenerwowanie, lęk przed wystąpieniem w jakiejś niecodziennej lub ważnej sytuacji, przed wykazaniem swych umiejętności, zwł. przed publicznym występem. trema, dwie kropki umieszczone nad drugą głoską dyftongu, znaczące, żę obie głoski należy wymawiać osobno; diereza, trematodozy, choroby pasożytnicze kręgowców, wywoływane przez przywry, bytujące w różnych narządach. Trembecki JAKUB TEODOR, 1643-1719 (1720?), poeta i zbieracz utworów poet, przeważnie współcześnie nie drukowanych (Wirydarz poetycki, wyd. 1910-11). Trembecki STANISŁAW, 1739?-1812, poeta; libertyn; bajki, ulotne wiersze (autorstwo często niepewne), m.in. polit., propagujące program król.; poematy opisowe (Sofijówka). Trembley [trãble:] ABRAHAM, 1710-84, szwajc. przyrodnik i polityk; odkrył zdolność regeneracyjną stułbi słodkowodnej. Trembowla, m. w zach. części Ukr.SKR (obw. tarnopolski); 6,6 tys. mieszk. (1963); przemysł obuwn., spożywczy. tremo: 1) w XVII w. lustro nad kominkiem lub między oknami; 2) w XVIII w. termin określający przestrzeń między oknami; 3) obecnie — lustro w ramie sięgające do podłogi, odbijające całą postać. tremolando (tremolo) [wł.], muz.: 1) szybkie powtarzanie 1 lub kilku dźwięków na instrumencie; 2) powtarzanie 1 dźwięku w śpiewie, stosowane do XVIII w. tremolit, minerał z grupy amfiboli, krzemian wapnia i magnezu; bezbarwny, biały, sizarawy lub żółtawy; często tworzy skupienia włókniste (azbest); występuje w skałach metamorficznych. tren, przedłużony tył sukni damskiej, ciągnący się po ziemi; w Europie wystę-, puje od XII w. tren, lit. pieśń żałobna; utwór lir. o charakterze elegijnym, poświęcony zmarłej osobie. Trenarowski JÓZEF, 1907-65, rzeźbiarz; m.in. współtwórca Pomnika Braterstwa Broni w Warszawie i rzeźby Światowid dla Woj. Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie; udział w rekonstrukcji wielu warsz. pomników. trencz, przeciwdeszczowy płaszcz wzorowany na wojsk, płaszczu ang. z I wojny świat., modny od ok. 1920. Trenczyn (Trenčin), m. w Czechosłowacji (Słow. Rep. Socjalist.), nad Wagiem; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., maszyn.; ośr. turystyczny.

1208 Trenczyńskie Cieplice Trenczyńskie Cieplice (Trenčianské Teplice), znane uzdrowisko z gorącymi źródłami, w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), w pobliżu m. Trenczyn; 3,1 tys. mieszk. (1961). trend [ang.], ekon., statyst., socjol. tendencja rozwojowa, ogólny kierunek zmian danego zjawiska w danym okresie. Trendelenburg [tren-] FRIEDRICH, 180272, filozof niem.; czł. Prus. Król. Akad. Nauk; postulował odnowienie arystotelizmu, zwalczał heglizm. trener, pedag. ucząca maszyna używana w nauczaniu programowanym do wyrabiania umiejętności praktycznych. trener, sport specjalista kierujący całokształtem przygotowań zawodnika lub drużyny do zawodów, opracowujący metodykę treningu, założenia taktyczne^ itp.; w grach zespołowych (np. koszykówce) t. prowadzi drużynę podczas meczu. Trenet [-ne] CHARLES, ur. 1913, fr. piosenkarz i kompozytor; jeden z najpopularniejszych interpretatorów paryskiej piosenki. trening (zaprawa), systematyczne ćwiczenia w celu uzyskania maks. sprawności w uprawianej dyscyplinie sport., prowadzone pod kierunkiem trenera. Trent, rz. w W. Brytanii (Anglia); dł. 274 km; po połączeniu z Ouse tworzy estuarium Humber; żeglowna. Trent Canal [t. kənäl], kanał w Kanadzie łączący jez. Ontario z jez. Huron; dł. 370 km. Trenton [-tən], m. w USA, stol. stanu New Jersey, nad rz. Delaware; 102 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 296 tys. (1965); przemysł maszyn., gumowy, metal., elektrotechn., mat. bud., porcelanowo-faj anso wy, włókienniczy. Trenton [-tən], m. w Kanadzie (Nowa Szkocja); 3,2 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żelaza. Trentowski BRONISŁAW, 1808-69, filozof, pedagog i publicysta; gł. przedstawiciel pol. „filozofii nar."; twórca systemu „pedagogiki nar.", mającej odrodzić naród pol. przez oświecenie i wychowanie w duchu patriotyzmu; Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej. treonina, aminokwas egzogenny będący w małych ilościach składnikiem większości białek; pierwszy aminokwas poznany jako niezbędny w pokarmie. trepak, taniec ros., b. żywy, w metrum 2/4. trepan, med. rodzaj świdra służącego do wiercenia otworów i cięcia tkanki kostnej; napędzany ręcznie lub elektr. wiertarką. trepanacja, operacja kości z zastosowaniem specjalnych narzędzi: trepana, dłuta, kleszczy kostnych; t. czaszki ma na celu odsłonięcie opon mózgowych i mózgu. trepang, popularna potrawa chin. i jap. z wędzonych lub suszonych strzykw. Trepca, osiedle przem. w Jugosławii (Kosowo), u podnóży Kopaoniku; wydobycie rud cynku i ołowiu, srebra; huta cynku i ołowiu. Trepczyk JAN, ur. 1907, kaszubski poeta lud. i działacz; zbiory wierszy i pieśni o tematyce kaszubskiej. trepele, nazwa stosowana w Polsce w XVI-XVII w. na określenie krezy lub marszczonego kołnierza. Trepka EDMUND, 1890-1964, chemik; prof. Polit. Warsz. i Łódzkiej; prace z zakresu kolorystyki i farbiarstwa; historyk chemii. Trepkowski TADEUSZ, 1914-54, grafik; jeden z twórców współcz. plakatu pol.; gł. plakat polit. (Nie!), także społ., film., teatralny. Treptow [-to:], dzielnica w Berlinie — stolicy NRD; cmentarz-mauzoleum żołnierzy radzieckich. Tres Arroyos [t. -jos], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 46 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. treser, człowiek zajmujący się zawodowo tresurą zwierząt.

treska [fr.], włosy ułożone w loki, warkocz, kok itp., przypinane dla uzupełnienia lub przyozdobienia własnej fryzury. Treski-Guesta hipoteza, mech. hipoteza wytrzymałościowa, wg której miarą wytężenia materiału w dowolnym punkcie obciążonego ciała jest największe naprężenie styczne. Tres Marias [t. marias], grupa 3 wysp meksyk. (Maria Madre, Maria Magdalena i Maria Cleofas), na O. Spokojnym; ok. 250 km2. Três Marias [t. marijas], hydrowęzeł na rz. São Francisco, w Brazylii (Minas Gerais); tama, sztuczny zbiornik, elektrownia wodna. Tresna, w. w pow. żywieckim, woj. krak., nad Sołą; zapora, sztuczne Jez. Żywieckie i elektrownia wodna (21 MW). Três Rios [t. rijos], m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro), nad rz. Paraiba; 22 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem.; ważny węzeł kolejowy. tresura, wytwarzanie przez człowieka u zwierząt instrumentalnych odruchów warunkowych, przy użyciu kar i nagród stanowiących bodźce warunkowe; w zoopsychologii metoda badań, np. uczenia się, pamięci zwierząt. tresura cyrkowa, wdrażanie zwierząt, gł. egzotycznych, do wykonywania ćwiczeń o walorach widowiskowych; demonstrowanie publiczności popisów zwierząt cyrkowych. treść nazwy, log. →konotacja. Treter BOHDAN, 1886-1945, architekt; wille, domy mieszkalne, kościoły; prace konserwatorskie, gł. w województwie krak.; także projekty tkanin, mebli, wnętrz. Treter MIECZYSŁAW, 1883-1943, historyk sztuki; działalność dydaktyczna; organizator wystaw sztuki pol. za granicą; prace gł. o sztuce pol. XIX-XX w. Tretiak ANDRZEJ, 1886-1944, historyk literatury, anglista, tłumacz; prof. Uniw. Warsz.; badacz ang. romantyzmu (podręcznik i studium o Byronie); przekłady z Szekspira. Tretiak JÓZEF, 1841-1925, historyk literatury; prof. Uniw. Jag., çzł. AU; badacz epoki romantyzmu; studia o Mickiewiczu i Słowackim. Tretiakowska Galeria, centr. muzeum sztuki ros. i radz. w Moskwie; zał. 1856 przez P.M. Trietjakowa, 1892 ofiarowana miastu, 1918 upaństwowiona i rozbudowana; obecnie w T.G. znajduje się przeszło 40 tys. obrazów, rzeźb i rysunków obrazujących rozwój sztuki ros. od XI w. Tretko JAN (ZW. Tricjusz), ok. 1620-przed 1698, malarz; nadworny artysta król.; barok, portrety (Jana III), obrazy religijne. treuga Dei [łac] („rozejm boży"), wprowadzony przez kościół (1027) zakaz starć zbrojnych od środy wieczorem do poniedziałku rana, rozszerzony (1054) na niektóre okresy liturgiczne (adwent, wielki post), w celu ograniczenia walk między feudałami i zabezpieczenia podróżnych przed napadami. Trevano GIOVANNI (JAN), ?-ok. 1644, architekt wł.; przedstawiciel wczesnego baroku; od ok. 1595 w Polsce, architekt król.; odbudowa Wawelu po pożarze, kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie; kierował przebudową Zamku Król. w Warszawie. Trevelyan [tryweljən] SIR GEORGE MACAULAY, 1876-1962,historyk ang.; prof. uniw. w Cambridge; autor biografii oraz syntez hist. (Historia Anglii, Społeczna historia Anglii). Trevi (Fontana di Trevi), późnobarok. przyścienna, monumentalna fontanna w Rzymie, wzniesiona 1732-62, z rozległym basenem, zdobiona rzeźbami alegor.; wg tradycji turyści, którzy wrzucą do basenu fontanny monetę — powrócą do Rzymu. Treviglio [-wiljo], m. we Włoszech

(Lombardia); 23 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., chem., szklarski. Treviranus GOTTFRIED REINHOLD, 17761837, niem. przyrodnik i lekarz; prof. w Gymnasium Illustre w Bremie; zajmował się anatomią i fizjologią stosując metody eksperymentalne i mikroskopowe; głosił poglądy ewolucyjne. Treviso [-wizo], m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), ośrodek adm. prow. T.; 89 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż.; muzeum; katedra (XVI w.) z romańską kryptą i baptysterium; pałac dei Trecento (XIII-XVI w.), kościoły (XIIXVIII w.). Trevithick [trewytyk] RICHARD, 17711833, inżynier ang.; 1804 zbudował pierwszy parowóz na szynach. Trewerowie (Trewirowie), w starożytności plemię celt.-germ. osiadłe nad dolną Mozelą (w późniejszej Galii Belg.); 53 p.n.e. podbici przez Cezara; gł. ich miastem — Augusta Treverorum (obecnie Trewir w NRF). Trewir (Trier), m. w NRF (NadreniaPalatynat), nad Mozelą, ośr. adm. okręgu T.; 105 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i turyst.; muzea; cenne zabytki rzym. (Porta Nigra), romańska katedra (XI-XII, fragmenty rzym. bazyliki z IV w.), got. kościoły, pałac elektorski (X w.), zabytkowe kamienice; miejsce urodzenia K. Marksa. trezor, skarbiec, zwł. w banku. Trezzini [-cci-] DOMENICO, ok. 16701734, architekt szwajc; przedstawiciel klasycyzującego baroku; od 1703 w Rosji; twierdza Petropawłowska z soborem św. Piotra i Pawła w Leningradzie. trębacz (Stentor), słodkowodny pierwotniak z typu orzęsków; kształt trąbki; przytwierdzony do podłoża długą nóżką: ma duże zdolności regeneracyjne. Trębicki ANTONI, 1764-1834; poseł na Sejm Czteroletni, czł. Kuźnicy Kołłątajowskiej, pamiętnikàrz; występował w sprawie miast na Sejmie Czteroletnim; przeciwnik powstania 1794. trędownik (skrofularia, Scrophularia). trująca (saponiny, alkaloid) bylina lub pólkrzew półkuli pn.; w Polsce (lasy, zarośla, brzegi wód) kilka gat., gł. t. bulwiasty. trętwian czterorożny →szpinak nowozelandzki. tri →trójchloroetylen. triada, zespół trzech elementów. triada, filoz. u Hegla nazwa trójstopniowego (obejmującego tezę, antytezę i syntezę), dialektycznego cyklu rozwojowego myśli (idei) i całej rzeczywistości. triada, rel. trójca bóstw. „Trial" [trajəl], pierwszy statek wodny o kadłubie z blachy żel., zbudowany 1787 przez J. Wilkinsona. trializm, związek trzech państw na zasadzie równorzędności. trializm w Austro-Węgrzech, plan przekształcenia austro-węg. monarchii dualistycznej w trialistyczną (3 człony: Austria, Węgry oraz Polska, Czechy lub Słowianie Pd.), rozwijany na przełomie XIX i XX w. trializm w Związku Niemieckim, plan polit. (po 1820) utworzenia z mniejszych państw niem. „trzecich Niemiec" — siły zdolnej do przeciwstawienia się Austrii i Prusom. triangiel, muz. →trójkąt. trianglista, muzyk grający na trianglu. triangulacja, metoda wyznaczania współrzędnych punktów w terenie za pomocą układu trójkątów, tzw. sieci triangulacyjnych, w których mierzy się wszystkie kąty oraz jeden lub kilka boków, tzw. baz; wyniki t. stanowią podstawę geod. pomiarów poziomych oraz służą do wyznaczania elipsoidy ziemskiej i geoidy. triangulacja satelitarna, metoda wyznaczania współrzędnych punktów na Ziemi za pomocą obserwacji pozycyjnych sztucznego satelity; kierunki bądź odległości mierzone są jednocześnie z kilku punktów na Ziemi.

Trnava 1209 triangulacyjna sieć, sieć punktów w terenie o znanych współrzędnych wyznaczonych metodą triangulacji; dł. boków s.t. od 30-40 km (dla sieci I rzędu) do 1-3 km (dla sieci ostatniego rzędu). triangulacyjna wieża, konstrukcja ustawiona nad punktem triangulacyjnym, umożliwiająca zaobserwowanie go z dużej odległości i wykonanie obserwacji innego punktu. Trianon [trijaną], część parku wersalskiego z dwoma pałacykami: Grand T. (1687-88 J. Hardouin-Mansart), Petit T. (1762-64 J.A. Gabriel) z sentymentalną wioską Marii Antoniny (1774-86 K. Mique). 1920 traktat pokojowy między państwami Ententy a Węgrami, regulujący (wraz z traktatem w Saint-Germain-en-Làye 1919) sprawy związane z likwidacją austro-węg. monarchii. trias, najstarszy okres mezozoiku, od ok. 220 do ok. 180 mln lat temu; dzieli się na epoki: t. "dolny (pstry piaskowiec), środk. (wapień muszlowy) i górny (kajper); typowe skały: piaskowce, wapienie, dolomity, łupki ilaste; w faunie liczne m.in. ryby (chrzęstno- i kostnoszkieletowe) oraz gady (m.in. ssakokształtne); we florze przewaga roślin nagonasiennych. Tribonian, ?-543, prawnik rzym.; współpracownik ces. Justyniana, uważany za twórcę kodyfikacji prawa rzym., tzw. Kodeksu Justyniana (Corpus luris Civilis). „Tribunè des Peuples" [tribün de popij („Trybuna Ludów"), fr. dziennik polit. głoszący idee Wiosny Ludów, wydawany w Paryżu 15 111-13 VI i 1IX-1U XI 1849; red. i gł. publicysta — A. Mickiewicz. „Tribune, The" [də trybju:nj, ang. tygodnik polit.-lit. wydawany od 1937; związany z lewicą Partii Pracy. tribus, w staroż. Rzymie jednostka podziału terytorialno-adm.; początkowo 3, ostatecznie 35 t.: 4 miejskie (t. urbanae) i 31 wiejskich (t. rusticae). Trichonis, jezioro w zach. Grecji, w dorzeczu Aspropotamos; pow. 80 km2. trichroizm, występowanie 3 gł. barw pleochroicznych w kryształach optycznie trick [tryk; ang.] →-trik. dwuosiowych. tricorne [-kom], trójrożny męski kapelusz filcowy, obszyty galonem, używany powszechnie w XVIII w. Triediakowski WASILIJ K., 1703-69, ros. pisarz i uczony; przedstawiciel oświecęnia ros.; inicjator reformy wiersza ros.; przekłady i adaptacje z literatury fr. i angielskiej. Triefolew LEONID N., 1839-1905, poeta ros.; wiersze o tematy co społ. w duchu narodnickim, teksty piosenek (Dubinuszka), prace hist, etnogr.; publicystyka; przekłady poezji ukr., serb., pol. (gł. W. Syrokomli). Trieniow (Treniew) KONSTANTIN A., 1876-1945, ros. prozaik i dramaturg; sztuki obyczajowo-społ.; głośny dramat heroiczny Lubou) Jarowają z okresu wojny domowej. triennale, nazwa międzynar. wystaw sztuki współcz. organizowanych co 3 lata. triennium, daw. okres trzech lat, trzyletnia kadencja. trier, roln. →-tryjer. triera, starogr. wiosłowy okręt woj. o 3 rzędach wioseł w każdej burcie, używany powszechnie w VII-III w. p.n.e. Tri-ergon, metoda optycznego zapisu dźwięku na taśmie film., wynaleziona 1919 przez fizyków niem.: H. Vogta, J. Masollego i Jo Engla. Triest (Trieste), m. i port we Włoszech; nad Zat. Triesteńską, stol. regionu autonomicznego Friuli-Wenecja Julijska; 278 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., maszyn., chem., spoż., rafinacja ropy naft.; uniw.; muzea; ruiny rzym.; bazylika S. Giusto (V, VI, XI, XIV w.), kościoły (XI-XIX w.); zamek (XV, XVI w.), Pałac Marenzi (XVI w.). Triesteńską Zatoka, pn.-wsch. część Zat. Weneckiej (M. Adriatyckie), u wybrzeży

Włoch i Jugosławii; głęb. do 22 m; port Triest, Trietjakow PIOTR N., ur. 1909, radz. archeolog i slawista, badacz etnogenezy Słowian; czł. AN ZSRR; Plemiona wschodniosłowiańskie. Trietjakow (Tretiakow) SIERGIEJ M., 1892-1939, pisarz ros.; czł. LEF; dramat agitacyjny Krzyczcie Chiny, wymierzony przeciwko imperializmowi zach.; reportaże. triforium: 1) w budynkach romańskich i got. trójdzielne arkadowe okno lub przezrocze; 2) galeryjka z przezroczy (gł. trójdzielnych) lub ślepych arkadek umieszczona pod oknami, obiegająca nawę gł., transept i prezbiterium; występuje w kościołach romańskich, a zwł. gotyckich. Triglav, najwyższy szczyt w Jugosławii, w Alpach Julijskich; 2863 m. trik (trick), sztuczka, chwyt, sposób stosowany w celu osiągnięcia szczególnego efektu (np. w filmie, sztuce teatr.); Wybieg, podstęp ułatwiający uzyskanie czegoś. Trikala, m. w Grecji (Tesalia), nad rz. Pinios, ośr. adm. nomosu T.; 28 tys. mieszk. (1961); resztki asklepiejonu; bizant. twierdza; zabytkowe domy i kościoły. triki filmowe, sposoby realizacji scen film. umożliwiające uzyskanie na ekranie specjalnych efektów wzrokowo-słuchowych (zbyt kosztownych lub nieosiągalnych w warunkach normalnych zdjęć film.), jak np. sceny katastrof, fantast.; rodzaje: zdjęcia kombinowane, t.f. laboratoryjne. triklinium, sala jadalna w domu rzym.; zawierała 3 kline (łoża biesiadne) pod 3 ścianami; zwykle występowały dwa t. po obu stronach tablinum. Trikupis CHARILAOS, 1832-96, gr. mąż stanu, przywódca liberałów; rzecznik poprawy stosunków z Turcją i współpracy z państwami bałk.; min. spraw zagr. 1866-78, wielokrotnie premier. Trikupis SPIRYDON, 1788-1873, ojciec Charilaosa, gr. polityk, dyplomata i pisarz; uczestnik gr. walk wyzwoleńczych; 1826 czł. rządu tymczasowego; 1832-34 premier; 1843 min. spraw zagranicznych. trilateracja, geod, metoda wyznaczania współrzędnych punktów w terenię, za pomocą układu trójkątów, w których są mierzone wszystkie boki. Trilling [trylyŋ] LIONEL, ur. 1905, amer. pisarz i badacz literatury; monografia i edycja dzieł M. Arnolda, rozprawy, eseje, powieści współczesne. Trilussa (właśc. Carlo Alberto Salustri), 1873-1950, poeta wł., piszący gwarą ludu rzym.; poezje, gł. bajki, pełne humoru, zawierające aluzje polityczne. trimaran, statek wodny o 3 równoległych kadłubach połączonych konstrukcyjnie w części nadwodnej; 2 kadłuby mogą być zredukowane do odpowiednich pływaków. Trimurti, trójca ind. złożona z trzech gł. bogów hinduizmu o funkcjach uzupełniających się wzajemnie: Brahma — stwarzający świat, Wisznu — utrzymujący go, Siwa — niszczący. Trindade →Trynidad Południowy. Trinidad [-da], m. w środk. Kubie; 28 tys. mieszk. (1967); przemysł tytoniowy, cukr., odzieżowy. Trinidad [-da], m. w pn.-wsch. Boliwii, ośrodek adm. dep. Beni; 15 tys. mieszk. (1965). Trinidad [-da], m. w środk. Urugwaju, ośrodek adm. dep. Flores; 15 tys. mieszk. (1963). Trinil (w Indonezji, na Jawie, nad rz. Solo), pierwsze stanowisko antropologiczne pitekantropa; środk. plejstocen. Trinity [trynyty], rz. w pd. części USA; dł. 580 km; uchodzi do zat. Galveston (Zat. Meksykańska); gł. m. Dallas. Trintignant [trętińã] JEAN-LOUIS, ur. 1930, fr. aktor film.; różnorodne role bohaterów współcz. (Gdyby wszyscy ludzie dobrej woli..., Kobieta i mężczyzna).

trio, muz.: 1) zespół 3 instrumentalistów; 2) utwór na taki zespół; 3) w 3-częściowych formach, gł. tanecznych (menuet, marsz) — środk. część kontrastująca. Triobriandzkie Wyspy, grupa koralowych wysp na M. Salomona; administracyjnie należą do Papua; ck. 10 tys. mieszk.; gł. wyspa Kiriwina. — W 1914-17 na W.T. prowadził badania B. Malinowski. trioda, lampa elektronowa z 3 elektrodami: katodą, anodą i umieszczoną między nimi siatką sterującą; umożliwia wzmacnianie sygnałów elektrycznych. triola, muz. grupa rytmiczna powstała z nieregularnego podziału wartości rytmicznej dwudzielnej na 3 równe części. triolet, lit. układ stroficzny z 8 wersów powiązanych 2 rymami (o układzie abaaabab), w którym wers pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a drugi jako ósmy. Triolet [trijole] ELSA, 1896-1970, żona L. Aragona, pisarka fr. pochodzenia ros.; opowiadania o ruchu oporu (Kochankowie z Avignonu), powieści (Upiory pod bronią). triozy, cukry proste o trzech atomach węgla w cząsteczce; np. aldehyd glicerynowy. Tripathi NIRALA SURYAKANTH, 1890-1961, poeta ind.; twórczość o tematyce społ.; zbiory wierszy, poematy; pisał w języku hindi. triplet, genet. →kodon. triploidy, genet. organizmy zawierające w jądrach komórek somatycznych 3 zespoły chromosomów (gł. niektóre rośliny). Tripolis, m. w Grecji, na Peloponezie, ośr. adm. nomosu Arkadia; 19 tys. mieszk. (1961). Tripura, terytorium związkowe w pn.wsch. Indii, przy granicy z Pakistanem Wsch.; 10,5 tys. km2, 1,3 mln mieszk. (1966); ośr. adm. Agartala; 85% pow. T. — lasy (eksploatacja); uprawa ryżu, juty, bawełny, herbaty. triratna, trójklejnot buddyjski oznaczający: Buddę, jego naukę i gminę lub zakon, w dżinizmie — należytą wiarę, należyte poznanie, należyty sposób życia. trirema, starorzym. wiosłowy okręt woj. o 3 rzędach wioseł w każdej burcie, wzorowany na wcześniejszej trierze. Tristan da Cunha [trystän də ku:njə], grupa wulkanicznych wysp i skał w pd. części O. Atlantyckiego; 209 km2, ok. 300 mieszk. (1965); należy do kolonii bryt. Święta Helena; rybołówstwo; duże złoża guana. Tristan i Izolda, para kochanków, bohaterów legend celt. związanych z opowieściami o królu Arturze; lit. wersję legendy opracował w XIX w. Ch. Bédier. Triszsziwaperur (Triszszur, ang. Trichur), m. w Indii (Kerala); 73 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spożywczy. tritox, środek owadobójczy (insektycyd), mieszanina azotoxu, lindanu i miethoxychloru; używany w uprawach polowych, gł. do zwalczania stonki ziemniaczanej. triumf →tryumf. triumwir, w staroż. Rzymie członek triumwiratu. triumwirat, w staroż. Rzymie porozumienie między 3 mężami stanu w celu zdobycia władzy w państwie: I t. (tajny; 60 p.n.e.) — Cezar, Pompejusz, Krassus; II t. (43 p.n.e.) — Oktawian, Antoniusz, Lepidus. trivium, część sztuk wyzwolonych — gramatyka, retoryka, dialektyka — wykładanych w szkołach staroż. Rzymu i średniow. Europy. Triwandrum (Tiruwanantapuram, ang. Trivandrum), m. w Indii, stol. stanu Kerala, nad O. Indyjskim; 290 tys. mieszk., zespół miejski 420 tys. (1968); przemysł włók'., spoż., drzewny; stary ośr. rzemiosła; uniw.; w pobliżu eksploatacja piasków monacytowych. Trnava, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.); 37 tys. mieszk. (1968);

1210 Trnka przemysł maszyn., włók., chem.; muzeum; kościoły (XIV, XVII w.), ratusz (XVIII w.), zabytkowe domy. Trnka Jiři, 1912-69, czes. plastyk i reżyser film.; twórca czes. filmu animowanego i jego najwybitniejszy przedstawiciel; kilkadziesiąt filmów o świat, rozgłosie (Archanioł Gabriel i pani Gęś, Ręka). Troada, w starożytności kraina w pn.zach. Azji Mn., przecięta rz. Menderes (staroż. Skamander); teren legendarnej wojny trojańskiej. troakar, med. →trójgraniec. trochej (chorej), lit. w wersyfikacji antycznej stopa z 2 sylab — długiej i krótkiej (— U), w pol. — stopa lub zestrój akcentowy z , 2 sylab z pierwszą sylabą akcentowaną ( — — ) trochofora, drobna larwa mor. prapierścienic, wieloszczetów, wielu mięczaków, sikwiaków; pływa swobodnie za pomocą 2 wieńców rzęsek. trochoida, wspólna nazwa epitrochoidy i hipotrochoidy. trochotron, lampa elektronowa, w której elektrony emitowanie przez katodę, poruszając się w polu elektr. i prostopadłym do niego polu magnet., mogą być kierowane do różnych anod; zastosowanie: zliczanie impulsów, dzielenie częstotliwości itp. Trochu [-szü] Louis JULES, 1815-96, fr. generał i polityk; uczestnik podboju Algierii i wojny krymskiej; 1870 gubernator Paryża i premier republ. Rządu Obrony Nar. (do II 1871). trochusy (Trochidae), mor. ślimaki przodoskrzelne, o muszli stożkowatej, dekoracyjnej, używanej do wyrobu galanterii, dającej także macicę perłową. trociniarka czerwica (drzewojad, Cossus sossus), duży motyl nocny, o szarych skrzydłach z brun. nakreśleniami; gąsienica — szkodnik drzew liściastych, także owocowych. trociniarka kasztanówka, zool. →orzyśniad. trocinówka, bud. cegła wypalana z gliny z dodatkiem trocin, miału węglowego lub proszku torfowego, pozostawiających po spaleniu pory; mniejszy ciężar i przewodność cieplna niż cegły pełnej. trociny, produkt odpadkowy powstający przy obróbce drewna piłami; używane m.in. w budownictwie i garbarstwie. Trocki LEW D. (właśc. L.D. Bronstein), 1879-1940, działacz ros. ruchu robotn.; przywódca dogmatycznego nurtu negującego możliwość zbudowania socjalizmu w jednym kraju; organizator walk frakcyjnych wewnątrz partii; w końcowej fazie życia renegat, wrogo występujący przeciwko ZSRR; 1927 usunięty z partii; 1929 wydalony z ZSRR. Troczyński KONSTANTY, 1906-42, teoretyk literatury, krytyk; pionier metody strukturalnej w badaniach lit.; Artysta i dzieło. troć (Salmo trutta), ryba z rodziny łososiowatych, do 90 cm dł.; wędrowna; tarło odbywa jesienią w górnych biegach rzek; zlewiska eur. O. Atlantyckiego (wpływa m.in. do Wisły i Odry). Troeltsch [tröltsz] ERNST, 1865-1923, niem. filozof i teolog protest.; rzecznik tzw. interpretacji rozumiejącej w humanistyce; prace z filozofii religii, socjologii chrześc, grup i kościołów. trofea, szt. plast, motyw dekoracyjny w formie zbroi i hełmu, stanowiący centrum kompozycji, wśród symetrycznie rozmieszczonych sztandarów i różnego rodzaju broni. trofeum (tropaion), w starożytności symbol zwycięstwa wojsk.: stos zdobytej broni lub pojedyncza zbroja, ustawiane na polu bitwy; pomnik zwycięstwa w kształcie zbroi zawieszonej na drzewie lub słupie, wykonany w kamieniu lub metalu, rzadziej obiekt architektoniczny. trofeum myśliwskie, pamiątkowa, czasem jednocześnie użytkowa, zdobycz my-

śliwego: poroże zwierzyny płowej, haki jelenia, szable i fajki dzika, wachlarze głuszca, skóry dzika, wilka, rysia, tygrysa i in. troficzny poziom, biol. ogół gatunków w biocenozie w podobny sposób zdobywających pokarm i podobnie użytkowanych przez organizmy wyższego p.t.; np. p.t roślin, roślinożerców, drapieżców I rzędu. trofoblast, zewn. warstwa komórek błony płodowej — kosmówki; u ssaków wyodrębnia się wcześnie jako ściana blastocysty i odgrywa rolę w zagnieżdżaniu się zarodka w macicy oraz tworzeniu łożyska. Troger PAUL, 1698-1762, malarz austr. okresu późnego baroku; obrazy ołtarzowe, freski w kościołach, m.in. w Melk, Altenburgu. Trogir, m. w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim; 5 tys. mieszk. (1965); ośr. turyst., kąpielisko; średniow. układ urbanist., romańska katedra (XII-XIII w.), średniow. kościoły, ratusz, zamek (XV w.), pałac Cippico (XV-XVI w.), pozostałości twierdzy (XV-XVII w.). troglobionty, organizmy żyjące wyłącznie w jaskiniach, jamach i wodach podziemnych, odznaczające się ewolucyjnymi cechami przystosowawczymi, takimi jak zanik oczu, pigmentacji, rozwój narządów dotyku; np. odmieniec jaskiniowy. troglodyci, u staroż. pisarzy gr. określenie ludów pierwotnych, przeważnie pasterskich, mieszkających w jaskiniach; również nazwa m.in. mieszkańców zach. wybrzeża M. Czerwonego. troglokseny, organizmy spędzające część życia w jaskiniach (miejsce schronienia, noclegu, zimowisko); np. liczne gat. mięczaków, owadów, nietoperze. trogony, zool. →piliki. Troick, m. w Ros.FSRR (obw. Czelabiński), na Uralu; 87 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., skórz., spoż.; wielka elektrownia cieplna. u Trois-Rivières [tr a riwjer], m. w Kanadzie, nad Rz. Św. Wawrzyńca; 58 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu drzewnopapierniczego. Troja (Ilion), w starożytności m. na pn.-zàch. wybrzeżu Azji Mn., nad rz. Skamander; miejsce akcji Iliady; wykopaliska na wzgórzu Hisarlik; 1871 H. Schliemann odkrył 9 warstw osadniczych: warstwa VII jest utożsamiana z T. Homerową, spaloną w XIII w. p.n.e.; na miejscu T. powstało m. Ilion. trojak, łow. →trójlufka. trojak, lud. taniec śląski, tańczony przez 3 osoby; części: wolna w metrum 3/4, szybka w metrum 2/4. trojak, srebrna moneta o wartości 3 groszy, bita i szeroko rozpowszechniona w Polsce w XVI-XVII w.; później także moneta miedziana. Trojan, m. w Bułgarii, u pn. podnóży Bałkanu; 19 tys. mieszk. (1965); przemysł elektrotechn., drzewny, włókienniczy. trojanek, bot. →przylaszczka pospolita. Trojanie (Trojańczycy), astr. dwie grupy planetoid obiegających Słońce w odległości równej odległości Jowisza (i tym samym okresie obiegu) i tworzących ze Słońcem i Jowiszem dwa trójkąty równoboczne. Trojanowski WINCENTY, 1859-1928, rzeźbiarz i malarz, pedagog; medale, plakiety portretowe. trojańska wojna, mit. gr. wojna Achajów z Trojanami stoczona pod murami Troi; bezpośrednią jej przyczyną — porwanie przez Parysa Heleny, żony Menelaosa; epizod w.t. stanowi treść Iliady Homera. Trojden I, ok. 1284-1341, książę czerski i sochaczewski od 1313, syn Bolesława II płockiego; Warszawę uczynił jedną ze swych rezydencji. trojeść (Asclepias syriaca), bylina amer., do 1,5 m wys.; w Polsce dawniej uprawiana (roślina ozdobna i włóknodajna), obecnie gł. w stanie zdziczałym; puch nasienny jest materiałem tapicerskim i opakunkowym.

trojka →trójka. Troki (Trakai), m. w pd.-wsch. części Litew.SRR, na Pojezierzu Wileńskim; 3,4 tys. mieszk. (1963); ośr. turyst.; muzeum; ruiny zamku (1 poł. XIV w.); zamek na wyspie (XIV-XV w.), kościół (XV, XVIII w.). troktolit (pstrągowiec), magmowa skała głębinowa, o składzie miner, podobnym do składu gabra; b. charakterystyczny wygląd, zwł. w stanie nadwietrzałym: szare plagioklazy. nakrapiane czerwonymi produktami rozkładu oliwinu. trolejbus, środek transportu miejskiego, bezszynowy pojazd drogowy z silnikiem elektr., zasilanym prądem stałym (500600 V) z pary przewodów, zawieszonych nad drogą, za pośrednictwem 2 odbieraków prądu. troler, statek rybacki do połowu ryb wędami ciągnionymi. Troll CARL, ur. 1899, geograf niem. (NRF); zajmuje się geomorfologią, geografią roślin i glacjologią; prof. uniw. w Berlinie i Bonn; Studien zur vergleichenden Geographie der Hochgebirge der. Erde. trolle, mit. germ. demoniczne istoty, olbrzymy lub karły, mieszkańcy górskich grot; na ogół nieprzychylne ludziom. Trolle GUSTAF, 1488-1535, arcybiskup Uppsali, przewodn. szwedz. rady król.; rzecznik utrzymania unii z Danią, stronnik Chrystiana II duń., przywódca opozycji przeciw regentowi S. Sture (mł.). Trollhättan [-tən], m. w pd.-zach. Szwecji, nad rz. Gota, przy wodospadach T.; 42 tys. mieszk. (1969); wielka elektrownia wodna; hutnictwo cynku, przemysł chem., środków transportu. Trollope [troləp] ANTHONY, 1815-82, powieściopisarz ang.; cykl realist.-satyr. z życia ziemiaństwa (Chronicles o£ Barsetshire) oraz powieści polit. {Phinneas Finn). Trombaj, pn.-wsch. przedmieście Bombaju (India); rafinacja ropy naft., przemysł bawełn.; ośr. badań jądrowych. trombina, enzym z klasy hydrolaz, działający na wiązania peptydowe, niezbędny w procesie krzepnięcia krwi; katalizuje przejście fibrynogenu w fibrynę; powstaje z protrombiny pod działaniem trombokinazy w obecności kilku aktywatorów. trombita (trembita), lud. instrument muz., aerofon ustnikowy, trąba z drewna o dł. 1,5-3 m; używana na Huculszczyźnie. trombocyty, krwinki biorące udział w procesie krzepnięcia krwi, np. u ssaków płytki krwi, u ptaków wrzecionowate jądrzaste komórki. trombogen, biochem. →protrombina. trombokinaza (tromboplastyna płytkowa, czynnik płytkowy III), lipoproteid o właściwościach enzymatycznych, uwalniany z płytek krwi w osoczu, biorący udział w procesie krzepnięcia krwi. trombopenia, spadek liczby płytek krwi (trombocytów), powodujący upośledzenie krzepnięcia krwi; występuje gł. w zatruciach pewnymi lekami (np. lekami cytostatycznymi) i w przebiegu chorób zakaźnych. tromboplastyna płytkowa, biochem. → trombokinaza. Tromp MAARTEN HARPERTSZOON, 15981653, admirał hol.; stoczył kilka zwycięskich bitew z flotami hiszp.-portug. i ang.; zginął pod Scheveningen. trompa, narożne stożkowate sklepienie, złożone z kilku łuków występujących uskokowo z lica muru, umożliwiające przejście z czworobocznego pomieszczenia do ośmiobocznej podstawy kopuły. Tromsø [trumsö], m. w pn. Norwegii, nad M. Norweskim, na wyspie T. połączonej mostem z lądem, ośr. adm. okręeu Troms; 37 tys. mieszk (1969); port rybacki i handl.; przemysł rybny. tron, krzesło ozdobne lub fotel, zwykle na podwyższeniu i pod baldachimem, przysługujące władcom i dostojnikom

trójpolówka 1211 świeckim i kość. (np. t. biskupi zw. katedrą) podczas pełnienia czynności urzędowych; wykonywany z cennych materiałów i bogato zdobiony. Trondheim [-hejm], m. w środk. Norwegii, nad Trondheimsfjordem, ośr. adm. okręgu Sør Trøndelag; 116 tys. mieszk. (1969); port handl. i rybacki; przemysł stoczn., metal., rybny, papiern., drzewny; muzea; got. katedra św. Olafa, pałac arcybiskupi (XIII w.), drewn. pałac Stiftsgárden (XVIII w.). Trondheimsfjord [ trondhejmsfju:rd], fiord w zach. Norwegii; dł. 126 km, szer. 4-18,5 km, głęb. do 785 m; port Trondheim. Tron Ludovisi (Ludovisi), trzy kam. płyty z płaskorzeźbami Afrodyty(?) przedstawiające: narodziny, grę na flecie, składanie ofiary; ok. 460 p.n.e., przeznaczenie nie znane; znalezione 1877 w Villa Ludovisi (Rzym); Museo Nazionale delie Terme w Rzymie. Tronto, rz. w środk. Włoszech; dł. 93 km; uchodzi do M. Adriatyckiego; elektrownie wodne. troostyt, składnik strukturalny stali i żeliw szarych poddanych obróbce cieplnej; odmiana perlitu zawierająca silnie rozdrobniony cementyt. trop, lit. wyraz lub wypowiedź o znaczeniu przenośnym; forma stylistyczna przenośnego kształtowania znaczeń (np. metafora, metonimia, synekdocha, hiperbola). Tropaczyńska-Ogarkowa WERONIKA (pseud. Krystka z Mogilicy, Wera), 190857, działaczka ruchu lud., pisarka; wykładowca Uniw. Lud. w Tywoni; w okresie okupacji hitlerowskiej w kierownictwie LZK; red. pisma ,,Żywia", po wyzwoleniu „Płomyka". tropaion →trofeum. tropakokaina, alkaloid otrzymywany z liści krzewu kokainowego; chlorowodorku t. używano w lecznictwie jako środka miejscowo znieczulającego. tropan, dwupierścieniowy układ zbudowany ze skondensowanych pierścieni pirolidyny i piperydyny; alkoholowa pochodna t. — tropanol jest substancją macierzystą alkaloidów tropanowych (atropina, hioscyjamina, skopolamina, kokaina, tropakokaina). Tropenasa proces, odmiana procesu besemerowskiego stosowana (w odlewniach staliwa) przy użyciu małych konwertorów z bocznym wdmuchem (tzw. konwertorów Tropenasa). tropienie, łow. szukanie zwierzyny po tropach, śladach. tropik, lekka przewiewna tkanina, z wełny czesankowej (łączonej najczęściej z przędzą z włókien sztucznych), używana na letnie ubrania męskie. tropikalizacyjna komora, urządzenie utrzymujące w swym wnętrzu pożądane warunki klimat, (temperaturę, wilgotność i ciśnienie powietrza); używana do badań (np. biol., sprzętu techn.) w warunkach tropikalnych. tropikalne gleby, gleby obszarów międzyzwrotnikowych, np. gleby laterytowe, czerwone; dość żyzne. tropikalne krainy (tropiki), międzyzwrotnikowe obszary klimatu gorącego i na ogół wilgotnego; bujna flora (dżungla) i bogata fauna, w morzach rafy koralowe. Tropinin WASILIJ A., 1776-1857, malarz ros.; portrety i rodzajowe studia portretowe, przedstawiające typy lud. (Koronczarka). tropizmy, wygięcie, zwrot części ciała roślin (pęd, korzeń) i zwierząt osiadłych (czułki, ramiona): ku źródłu bodźca kierunkowego (światło, związek chem.) — t. dodatni, w stronę przeciwną — t. ujemny, pod kątem — plagiotropizm. tropopauza, powierzchnia lub przejściowa warstwa atmosfery ziemskiej między troposferą a stratosferą.

troposfera, warstwa atmosfery ziemskiej od powierzchni Ziemi do wys. 9-18 km; charakteryzuje ją spadek temperatury wraz ze wzrostem wysokości. tropowce, łow. psy myśliwskie używane do wyszukiwania zwierzyny, zwykle grubej, po tropie; posokowce, wyżły niem., jamniki, teriery i inne mające doskonały Tropsch [tropsz] HANS, 1889-1935, chemik niem.; razem z F. Fischerem opracował metodę otrzymywania syntet. benzyny. tropy, łow. odciski nóg zwierzyny na ziemi lub śniegu. tropy, muz. interpolacje w tekście liturgicznym, także melodyczne wstawki w niektóre miejsca melodii chorałowej; rozpowszechnione w IX-XIII w. trotuar, chodnik uliczny. trotyl (2,4,6-trójnitrotoluen, TNT), związek org. otrzymywany przez nitrowanie toluenu; kruszący materiał' wybuchowy używany do produkcji pocisków artyleryjskich i bomb. Trotz (Troć) ABRAHAM MICHAŁ, 1689 -1769, leksykograf i tłumacz; wykładowca języka pol. na uniw. w Lipsku, autor cennego słownika fr.-niem.-polskiego. Trouville-sur-Mer [truwil sür me:r], m. we Francji (Normandia), nad kanałem La Manche; 6,4 tys. mieszk. (1968); kąpielisko. Troy [troj], m. w USA (stan Nowy Jork), nad rz. Hudson, w zespole miejskim Albany; 62 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł, gł. odzieżowy. Troy, de [(dö) trua], rodzina malarzy fr.; FRANÇOIS (1645-1730), portrecista; jego syn JEAN FRANÇOIS (1679-1752), przedstawiciel malarstwa dekoracyjnego (sceny rodzajowe, bibl., mit., hist., portrety, projekty gobelinów). Troyes [trua], m. we Francji, nad Sekwaną, ośr. adm. dep. Aube; 75 tys. mieszk., zespół miejski 114 tys. (1968); duży ośr. przemysłu dziewiarskiego; muzea; got. katedra (XIII, XIV-XVII w.), kościoły (XII-XVIII w.), ratusz (XVII w.). Troyon [truają] CONSTANT, 1810-65, malarz fr.; przedstawiciel szkoły barbizońskiej; tematyka animalistyczna (Woły idące na pole), sceny rodzajowe. trójarylometanowe barwniki, grupa barwników syntet. o szkielecie trójfenylometanowym; stosowane we włókiennictwie, także do barwienia skór, papieru, wyrobu tuszów i in. trójazotan gliceryny →nitrogliceryna. trójbój, konkurencja lekkoatletyczna dla kobiet, ooejmująca: bieg na 100 m, skok wzwyż i rzut oszczepem. trójbój olimpijski, konkurencja w podnoszeniu ciężarów, składa się z 3 bojów: wycisTcania, rwania i podrzutu; rozgrywana w każdej kategorii wagi. trójbromometan →bromoform. trójca, rel. grupa trzech bóstw występująca w wielu wierzeniach (np. egip. Ozyrys-Izyda-Horus, chrześc. Trójca Św.). trójchloroetanal →chloral. trójchloroetylen (tri) ClCH=CCl2, toksyczna ciecz; stosowany jako uniwersalny rozpuszczalnik tłuszczów, smół, żywic, do prania na sucho. trójdźwięk, muz. akord zbudowany z 3 dźwięków: prymy (podstawa akordu), tercji i kwinty, np. c-e-g, (t. durowy), c-es-g (t. molowy). trójgraniec (trokar), narzędzie chirurgiczne, gruba, drożna igła z mandrynem wewn., służąca do nakłuwania i opróżniania jam ciała z płynnej zawartości (np. służy do nakłucia lędźwiowego lub punkcji jamy otrzewnej). trójhydroksybenzoesowy kwas →galusowy kwas. trójjelitki, zool. →wypławki. trójjodometan →jodoform. trójjodotyronina, hormon wytwarzany w tarczycy; spełnia tę samą funkcję co tyroksyrta, jest w porównaniu z nią uboższa o 1 atom jodu w cząsteczce.

trójka (trojka), charakterystyczny 3-konny zaprzęg ros., w którym koń środk. — kłusujący — jest zaprzężony w hołoble z duhą, a konie boczne — galopujące — są przyprzężone. trójkarboksylowych kwasów cykl, biochem. →Krebsa cykl. trójkąt, w kolejnictwie trójkątny układ torów umożliwiający zmianę kierunku ustawienia lokomotywy, gł. w lokomotywowni. trójkąt, elektrotechn. połączenie wzajemne 3 źródeł prądu, odbiorników, uzwojeń maszyny elektr. itp., przy którym początek każdego z elementów łączy się z końcem następnego. trójkąt, geom. →trójkąt prostoliniowy, trójkąt krzywoliniowy. trójkąt (triangiel), muz. instrument perkusyjny (idiofon); stal. pręt zgięty w t., uderzany stal. lub drewn. pałeczką. Trójkąt, jeden z gwiazdozbiorów. trójkąt krzywoliniowy, figura geom. złożona z trzech punktów (wierzchołków t.k.) płaszczyzny nie leżących na jednej prostej, połączonych wzajemnie łukami krzywoliniowymi lub odcinkami prostoliniowymi (co najwyżej dwoma) leżącymi w tej płaszczyźnie (np. wycinek koła bez punktów wewnętrznych). trójkątne liczby →wielokątne liczby. trójkątowe współrzędne →rzutowe współrzędne. Trójkąt Południowy, jeden z gwiazdozbiorów. trójkąt prostoliniowy, figura geom. złożona z trzech punktów (wierzchołków t.p.) płaszczyzny nie leżących na jednej prostej oraz z trzech odcinków (boków t.p.) prostoliniowych łączących te punkty. trójkąt rysunkowy (ekierka), przybór rysunkowy w kształcie trójkąta do wykreślania kątów 30°, 45°, 60° i 90° oraz ich sum lub różnic; ma kąty wierzchołkowe 90°/45°/45° lub 90°/60°/30°. trójlojalizm, określenie podstawy polit. znacznej części pol. klas posiadających po 1863; wyrzeczenie się niepodległości, lojalność wobec zaborców, utrwalenie istniejącego ustroju społecznego. trójłufka (dryling, trojak), łow. myśliwska broń palna śrutowo-kulowa, o 2 lufach śrutowych gładkich i 1 kulowej gwintowanej lub odwrotnie. trójmian, suma trzech wyrazów, np. a+b+c lub ax2+bx+c (t. kwadratowy). Trójmiasto, zespół miejski Gdańsk-Sopot-Gdynia o łącznej liczbie 599,4 tys. mieszk. (1969). Trójmorski Wierch, szczyt w Grupie Snieżnika (Sudety Wsch.), w pd.-zach. odgałęzieniu gór, na granicy z Czechosłowacją; 1145 m; na T.W. schodzą się zlewiska mórz: Bałtyckiego, Północnego i Czarnegotrójniak, miód pitny zawierający ok. 12-15% alkoholu, wyprodukowany z jednej części objętościowej miodu i dwóch części wody lub soku. trójnik, kształtka rurowa o 3 wylotach. trójnitrofenol →pikrynowy kwas. trójnitrorezorcynian ołowiu, materiał wybuchowy inicjujący; używany do wyrobu spłonek zapalających i detonujących. trójnóg, sprzęt o 3 nogach, w starożytności służący do palenia wonności i jako podstawa do lampek oliwnych; od renesansu w formie t. — ozdobne stoliki, podstawki do wazonów itp., w XVIII w. także kandelabry. trójnóż, potoczna nazwa trójnożowej krajarki introligatorskiej. trójpłat (trójpłatowiec), samolot o 3 płatach nośnych (3 parach skrzydeł), umieszczonych równolegle jeden nad drugim. trójpodział kąta →trysekcja kąta. trójpolówka, dawny system roln.; ziemię dzielono na 3 pola, z których każde kolejno ugorowało, w drugim roku obsiewano je oziminą, w trzecim roku zbożem

1212 trójporozumienie jarym; z czasem ugór zastąpiono gł. okopowymi. trójporozumienie →Ententa. trójprzymierze, sojusz polit.-wojsk. Niemiec, Austro-Węgier i Włoch 1882; rozpadło się 1915, po przystąpieniu Włoch do Ententy. trójskok, konkurencja lekkoatletyczna dla mężczyzn, w której zawodnik wykonuje 3 odbicia: dwa kolejne jedną nogą, trzecie drugą i ląduje na obie nogi. trójskośny układ, jeden z układów krystalograficznych; brak charakterystycznych elementów symetrii. trójścian, przestrzenna figura geom. ograniczona trzema kątami płaskimi (ściany t.) o wspólnym wierzchołku i ramionach pokrywających się parami. trójwymiarowy film →plastyczny film. trubadurzy, średniow. poeci fr. tworzący w języku staroprowansalskim (langue ďoc); do utworów swych często sami komponowali muzykę; lir. poezje i pieśni, gł. o tematyce miłosnej. Trubar PRIMOŽ, 1508-86, pisarz słoweń.; działacz reformacyjny; twórca podstaw słoweń. języka lit.; autor pierwszej książki słoweń.; katechizm, przekład N. Testamentu. Trubieckoj NIKOŁAJ S., 1890-1938, językoznawca ros., twórca praskiej szkoły fonologicznej; od 1922 prof. uniw. w Wiedniu; prace z teorii języka (Podstawy fonologii, Polabische Studien). Trubieckoj PAWIEŁ P., 1866 (1867?)-1938, rzeźbiarz ros.; przedstawiciel impresjonizmu; po 1906 przebywał za granicą; rzeźby o tematyce rodzajowej, animalistycznej, portrety, pomniki. Trübner WILHELM, 1851-1917, malarz niem.; czynny w Monachium; realist., później inspirowane impresjonizmem portrety, wnętrza, krajobrazy. Truchanowski KAZIMIERZ. ur. 1904, pisarz, powieści fantast.-groteskowe o problematyce filoz,-moralnej (cykle Zatrute studnie, Młyny Boże). trucht, rodzaj biegu zwierzęcia, zwł. konia, które porusza się w tempie powolnego kłusa. trucht, sport powolny bieg zawodnika podczas treningu, traktowany jako czynny wypoczynek i rozluźnienie mięśni. trucizna, substancja, która wprowadzona w odpowiedniej dawce do organizmu może zakłócić jego funkcje życiowe, a nawet spowodować śmierć; niektóre t. w małych dawkach mogą mieć działanie lecznicze. ,,Trud", dziennik radz., organ Ogólnozwiązkowej Centr. Rady Związków Zaw., wydawany od 1921 w Moskwie. Trudeau [trüdo] PIERRE ELLIOTT, ur. 1921, polityk kanad.; 1966-67 min. sprawiedliwości; od 1968 premier i przywódca Nar. Federacji Liberalnej Kanady. trudowicy (Grupa Pracy), utworzona 1906 w ros. Dumie Państw, grupa posłów (chłopów i inteligentów), żądająca reform demokr. i oddania ziemi ludowi; 1917 popierali Rząd Tymczasowy. Truffaut [trüfo] FRANÇOIS, ur. 1932, fr. krytyk, scenarzysta i reżyser film.; jeden z twórców fr. nowej fali; dramaty psychol. i obyczajowe (Czterysta batów, Gładka skóra). trufla (Tuber), grzyb leśny z klasy workowców, używany głównie jako przyprawa kuchenna; owocniki podziemne, bulwowate; najwartościowsza t. czarnozarodnikowa występuje gł. we Francji i Włoszech, tamże uprawiana. trufla rzekoma (t. fałszywa), bot. → tęgoskór. truizm, prawda powszechnie znana, oczywista; banał, komunał. trujące rośliny, rośliny wytwarzające silnie toksyczne związki chem., które wprowadzone do organizmu mogą spowodować nawet śmierć; w Polsce do r.t. należą m.in. tojad, blekot, lulek i liczne grzyby kapeluszowe. Trujillo [-chiljo], stan w pn.-zach. We-

nezueli, w 2 Andach i nad jez. Maracaibo; 7,4 tys. km , 376 tys. mieszk. (1968); stol. — T. Trujillo [-chiljo], m. w pn.-zach. Peru, ośrodek adm. dep. La Libertad; 129 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., spoż., skórz.; uniw.; muzeum; liczne kościoły (XVI-XVIII w.); w pobliżu ruiny prekolumbijskiego m. Chan-Chan (gł. ośrodka dawnego państwa Chimu). Trujillo [-chiljo], m. w Wenezueli, w Andach, stol. stanu T.; 26 tys. mieszk. (1969). Trujillo Molina [chiljo m.] RAFAEL LEONIDAS, 1891-1961, reakcyjny polityk dominikański, generał; 1930-60 dyktator; zamordowany. Truk, grupa wysp w Karolinach; 101 km2, 6,6 tys. mieszk. (1966); gł. wyspa Dublon. Truman [-mən] HARRY, ur. 1884, prezydent USA 1945-53; dążył do ekspansji USA w świecie kapitalist.; rzecznik „zimnej wojny" oraz polityki woj. w Azji; popierał odbudowę gosp. Niemiec Zachodnich. Trumana doktryna, program polityki zagr. USA zawarty w orędziu prez. H. Trumana (1947) o niesieniu pomocy państwom „zagrożonym przez komunizm"; stał się podstawą m.in. interwencji USA w Grecji 1947-49 oraz budowy baz wojsk, na M. Śródziemnym. Trumbić ANTE, 1864-1938, polityk chorw.; współtwórca Królestwa SHS; jego pierwszy min. spraw zagr. (1918-20). trumienne portrety, wizerunki zmarłych malowane techniką olejną na blasze umieszczane w czasie pogrzebu na trumnach (stąd kształt wieloboczny), wmurowywane następnie w kościele, charakterystyczne dla sztuki pol. 2 poł. XVII i XVIII w. Trundholm [-nholm] (bagno w Danii, koło m. Nykobing), archeol. znalezisko z II okresu epoki brązu — brązowy wózek kultowy z wyobrażeniem tarczy słonecznej, ciągniętej przez konia. trunek, napój alkoholowy; alkohol. Trung Bo [czung bo], środk. część Wietnamu (1884-1945 protektorat fr. Annam); region rolniczy. trupa, zespół teatr, lub cyrkowy, zwł. wędrowny. trupia główka (Acherontia atropos), duży motyl nocny z zarysem czaszki ludzkiej na tułowiu; gąsienice żerują gł. na ziemniakach; do Polski zalatuje z pd., chroniona. trupi jad →ptomainy. trupojady, zool. →nekrofagi. Trusiewicz STANISŁAW (pseud. Kazimierz Zalewski), 1870-1918, działacz pol. i ros. ruchu robotn., publicysta; czł. II Proletariatu, współzałożyciel SDKPiL; uczestnik rewolucji październikowej. Truskawiec, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), w Beskidach, na wys. 400 m; 10 tys. mieszk. (1963); uzdrowisko (źródła miner.). truskawka (Fragaria grandiflora), bylina z rodziny różowatych, uprawiana w strefie klimatów umiarkowanych dla owoców deserowych i na przetwory; powstała ze skrzyżowania amer. gatunków poziomki. Truskolascy, rodzina aktorów (w XVIIIXIX w.), występująca w wielu miastach pol., gł. w Warszawie: AGNIESZKA MARIANNA (1755-1831), wybitne role dram. i komediowe, także w operze; jej mąż DOMINIK TOMASZ (1750-97), dyrektor zespołów teatr., role dram. i komediowe; ich córka JÓZEFA →Ledóchowska. Truso, VIII-X w. prus. osada rzem.handl. i port, prawdopodobnie na miejscu lub w pobliżu obecnego Elbląga; w poł. X w. rolę podupadającego T. przejął Gdańsk. trust [trast], forma monopolu — połączenie kilku lub kilkunastu przedsiębiorstw kapitalist. w jedno wielkie przedsiębiorstwo; dotychczasowi właściciele

przedsiębiorstw stają się akcjonariuszami t. Truszkowski WOJCIECH, ur. 1921, metaloznawca; prof. AGH, czł. PAN; badania dotyczące odkształcenia plast, metali i przemian fazowych w stopach metali. Truszyński OLGIERD, ur. 1931, rzeźbiarz; pedagog (PWSSP w Poznaniu); rzeźby zbliżone do abstrakcji, których gl. tematem jest postać człowieka (Kuglarz), oraz abstrakc. kompozycje przestrzenne. truteń, samiec pszczoły miodnej. Trutnov, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), u podnóży Karkonoszy; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. trutówka, pszczoła robotnica składająca jaja (nie zapłodnione) prawie wyłącznie do trutowych komórek plastra; z jaj t. rozwijają się trutnie. truwerzy, średniow. poeci i kompozytorzy fr. tworzący w dialekcie pn. Francji (langue ďoil); poezja epicka, dworska liryka miłosna. tryb, zestaw form osobowych czasownika, zróżnicowanych w zależności od charakteru zdań, w których są one orzeczeniami; w języku pol.: oznajmujący, przypuszczający, rozkazujący. tryboelektryczność, zjawisko powstawania ładunków elektr. podczas tarcia różnych ciał o siebie (np. metalu o dielektryk). tryboluminescencja. świecenie ciał krystal. kosztem energii mech., np. przy ich pocieraniu lub dzieleniu. trybowanie →repusowanie. trybularz, kadzielnica kościelna. trybun, przywódca, obrońca, rzecznik ludu. trybun, hist.: 1) w staroż. Rzymie przewodniczący tribus, później urzędnik o różnych funkcjach lub dowódca oddziału (tribunus militum); 2V →trybun ludowy. trybuna, mównica; w l.mn. — miejsca dla widzów na stadionie itp.; przen. (np. w nazwie pisma) rzecznik, orędownik, głos, opinia. „Trybuna" →„Trybuna Komunistyczna". „Trybuna Komunistyczna" (1917-18 p.n. ,,Trybuna"), organ SDKPiL w Rosji, wydawany w Piotrogrodzie; 1919-24 organ agitacyjno-propagandowy Biura Pol. KC WKP(b), następnie miesięcznik instrukcyjno-propagandowy. „Trybuna Ludów" →„Tribune des Peuples". „Trybuna. Ludu", dziennik, organ KC PZPR, wydawany od 1948 w Warszawie; nakł. 392 695 egz. (1969). trybunał, nazwa sądu o specjalnych kompetencjach lub szczególnym znaczeniu. Trybunał Kompetencyjny, 1925-39 w Polsce sąd szczególny powołany do rozstrzygania sporów między władzami adm. a sądami o ich właściwość. trybunał konstytucyjny (sąd konstytucyjny), nazwa specjalnych organów sądowych lub quasi-sądowych powoływanych przede wszystkim do badania zgodności ustaw z konstytucją. Trybunał Koronny, utworzony 1578 w Polsce sąd szlachecki II i ostatniej instancji; dla Wielkopolski — w Piotrkowie, dla Małopolski w — Lublinie; 1581 powołano odrębny Trybunał Litewski. trybunał norymberski →Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Trybunał Rewolucyjny, utworzony z inicjatywy jakobinów w Paryżu 1793 jednoinstancyjny organ do walki ze zdradą i kontrrewolucją; wyroki: uniewinnienie lub śmierć; zlikwidowany 1795 przez termidorian. Trybunał Skarbowy (tzw. Radomski), w dawnej Polsce trybunał sprawujący sądownictwo skarbowe i kontrolujący wydatki ze skarbu publ.; od 1717 — organ stały; wywodził się z Komisji Skarbowej (1613). trybunał stanu, w wielu krajach burż.-

trypton 1213 demokr. specjalny organ sądowy rozpatrujący zarzuty przeciw prezydentowi i członkom rządu w przypadku oskarżania ich przez parlament o działalność sprzeczną z konstytucją. trybunał tokijski →Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu. Trybunał Ubezpieczeń Społecznych, w PRL sąd II instancji w systemie sądöw ubezpieczeń społecznych. trybunał wyborczy, w niektórych państwach burż.-demokr. specjalny organ sądowy rozpatrujący zarzuty naruszenia przepisów prawa wyborczego przez organy przeprowadzające wybory. ,,Trybuna Mazowiecka", dziennik, organ WKW PZPR, wydawany od 1954 w Warszawie; nakład 87 451 egz. (1969). „Trybuna Opolska", dziennik, organ KW PZPR, wydawany od 1952 w Opolu; nakład 148 470 egz. (1969). „Trybuna Radziecka", tygodnik ilustrowany, wydawany 1927-38 w Moskwie; poruszał problemy kult., lit. i polit. Polonii; organ Biura Pol. przy KC WKP(b); od 1928 p,n. „Tygodnik Robotniczy", od 1929 „Gazeta Robotnicza", od 1931 „Gazeta Codzienna", 1934 „Centralna Polska Gazeta Codzienna", od 1935 „Centralna Gazeta Polska", „Trybuna Robotnicza", dziennik, zał. 1942 (wydawany konspiracyjnie przez PPR); 1945-48 organ KW PPR, następnie KW PZPR; wydawany w Katowicach, nakład 940 000 egz. (1969). „Trybuna Robotnicza", pismo polonijne w USA, wydawane 1924-28 w Chicago, 1928-36 w Detroit; kontynuacja „Głosu Robotniczego"; organ pol. sekcji KP USA; przekształcone w „Głos Ludowy". „Trybuna Wałbrzyska", tygodnik, organ KP PZPR, wydawany od 1954 w Wałbrzychu, Kamiennej Górze i Nowej Rudzie. „Trybuna Wolności", konspiracyjny organ KC PPR, wydawany 1942-44 (dwutygodnik) ; wznowiona 1944-48 (wydawana nieregularnie, potem dwutygodnik); 194857 organ KC PZPR (tygodnik). trybun ludowy, w staroż. Rzymie od 494 p.n.e. urzędnik broniący spraw plebśu; wybierany spośród plebejuszy; trybuni mieli m.in. prawo zwoływania komicji trybusowych i prawo weta wobec uchwał senatu i decyzji urzędników; byli nietykalni. trybut, w średniowieczu danina, zwykle pieniężna, świadczona przez jednego władcę innemu jako wyraz uznania zwierzchności terytorialnej. tryceratops (Triceratops), gad kopalny z grupy dinozaurów, do 6 m dł. i ok. 2,6 m wys.; masywny, nogi silne, ogon długi; roślinożerny; górna kreda Ameryki Pn. trychina, potocznie→włosień. trychinelloza, med., wet. →włośnica. trychinoskopia, badanie (za pomocą specjalnego mikroskopu) mięsa przed dopuszczeniem go do obrotu, w celu wykrycia larw włośni. trychomonadoza, med.→rzęsistkowica. trychotomia, podział na trzy części. trychotomii własność, własność przysługująca liczbom rzeczywistym a i b, polegająca na tym, że dla liczb tych zachodzi zawsze tylko jedna z trzech możliwości: albo a < b, albo a = b, albo a > b. trycykl, dawny trójkołowy rower lub samochód. Trydent (Trento), m. we Włoszech, nad Adygą, stol. okręgu autonomicznego T.-Górna Adyga; 89 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., lotniczy. Trydent-Górna Adyga (Trentino-Alto Adige), region autonomiczny w 2 pn.-wsch. Włoszech, w Alpach; 13,6 tys. km , 839 tys. mieszk. (1969); region przem.; rozwinięta turystyka; gł. m.: Trydent (stol.), Bolzano. — Do 1919 w monarchii austr.-węg., od 1919 wł.; część pn. (Górna Adyga), zamieszkana gł. przez ludność niemiecko-

języczną, jest przedmiotem długotrwałego konfliktu wł.-austriackiego. trydymit, minerał, nietrwała polimorficzna odmiana dwutlenku krzemu; bezbarwny, o szklistym połysku; krystalizuje z magmy w niezbyt wysokich temperaturach; zachowuje się w niektórych skałach wylewnych. Trygger [tri-] ERNST, 1857-1943, szwedz. polityk prawicowy, prawnik; 1923-24 premier, 1928-30 min. spraw zagr.; rzecznik współpracy państw skandynawskich. tryglif, prostokątna płyta z 2 pionowymi żłobkami (dzielącymi ją na 3 pola) i 2 narożnymi półżłobkami; występuje — na przemian z metopami — we fryzach (tzw. tryglifonach) budowli porządku doryckiego. trygonalny układ, jeden z układów krystalograficznych; charakterystyczny element symetrii: trójkrotna oś symetrii. trygonometria, dział matematyki poświęcony badaniu zależności między kątami i bokami trójkątów płaskich (t. płaska) i sferycznych (t. sferyczna). trygonometryczne funkcje, funkcje okresowe kąta — sinus, cosinus, tangens, cotangens, secans i cosecans; znajdują szerokie zastosowanie w matematyce, fizyce, technice. trygonometryczne równanie, równanie, w którym niewiadoma występuje pod znakiem funkcji trygonometrycznej, np. sina: = cos2x. trygonometryczny szereg, szereg funkcyjny, którego wyrazami są funkcje trygonometryczne sinus i cosinus, pomnożone przez pewne współczynniki liczbowe; szerokie zastosowania w teorii drgań elektr. i mechanicznych. tryjer (trier), roln. urządzenie do sortowania ziarna zbóż (wg kształtu) na tzw. celne i poślad; roboczą częścią t. jest obrotowy cylinder z wgłębieniami, które ułatwiają usuwanie pośladu. tryk (baran), samiec owcy domowej i owiec dzikich, dojrzały do rozpłodu. trykot, wyrób z dzianiny (określenie wychodzące z użycia). trykotyna, gruba i miękka tkanina sukienkowa z jedwabiu naturalnego (niekiedy z wełny czesankowej), zwykle w skośne prążki. tryl, muz. ozdobnik, szybkie powtarzanie dźwięków sąsiednich na przemian. trylinki, bud. sześciokątne płyty kam.-betonowe używane dawniej w Polsce do układania nawierzchni drogowych. trylion, nazwa liczby 1018. trylit, archeol. rodzaj budowli megalitycznej o charakterze sakralnym, złożonej z 3 głazów; gł. w neolicie i epoce brązu. trylobity (Trilobita), najpierwotniejsze, skrzelodyszne stawonogi mor.; dł. od kilku do kilkudziesięciu cm; żyły od kambru do permu. trylogia, cykl lit. złożony z 3 utworów. trylony →gazy nerwów. trym, żegl. →przegłębienie. trymer, elektroteçhn. kondensator nastawny dołączony najczęściej do innego kondensatora (o dużo większej pojemności) w celu dokładnego ustawienia wymaganej pojemności wypadkowej. trymer, lotn. →klapka wyważająca. trymestr, okres trzymiesięczny stanowiący 1/3 roku akademickiego; kurs nauki objęty tym okresem. trymowanie: 1) rozmieszczanie ładunku masowego w ładowniach statku wodnego w taki sposób, aby powierzchnia ładunku była pozioma; 2) nadawanie nowemu żaglowi, kadłubowi jachtu lub linie prawidłowego kształtu, długości itp. w celu zapewnienia najkorzystniejszych warunków żeglugi. trymowanie psów, wyskubywanie martwych włosów u psów z grupy terierów szorstkowłosych w celu nadania sylwetce wymaganego wzorca. Trynidad, wyspa w Ameryce Pd.; należy do państwa T. i Tobago; 4,8 tys. km2, 836 tys. mieszk. (1961); wydobycie ropy

naft., gazu ziemnego, asfaltu naturalnego; uprawa trzciny cukr., kakao, palmy kokosowej, ryżu,- rafinacja ropy naft., przemysł cukr.; gł. m. Port of Spain. Trynidad i Tobago, państwo Wspólnoty Narodów w Ameryce Pd., na wyspach Trynidad, Tobago i 2 licznych drobnych wysepkach; 5,1 tys. km , 1040 tys. mieszk. (1969), w tym 2/3 Murzyni i Mulaci, -V, Hindusi; stol. Port of Spain; j.u. angielski. — Od końca XV w. posiadłości hiszp.; 1797 Trynidad, 1814 Tobago — opanowane przez Anglików; od 1888 kolonia bryt. (od 1958 w składzie Federacji Indii Zach.); od 1962 niepodległe, państwo Wspólnoty Narodów (gubernator gen.); czł. ONZ od 1962. Trynidad Południowy (Trindade), bezludna wyspa brazyl. na O. Atlantyckim; ok. 10 km2. Try out Town [traj aut taun], nazwa amer. miast prowincjonalnych, w których pokazuje się próbnie przedstawienia teatr, przed ich właściwą premierą na Broadwayu. trypanosomatozy, choroby pasożytnicze człowieka, gł. w krajach tropik., wywoływane przez świdrowce; śpiączka afryk., choroba Chagasa. trypanosomy, biol. →świdrowce. tryper →rzeżączka. trypla, skała osadowa, b. zwięzła odmiana diatomitu, o zatartej pierwotnej strukturze organogenicznej. tryplety widmowe, grupy trzech linii często blisko położonych w widmie atomów lub cząsteczek; szczególny przypadek multipletów widmowych. trypodia, lit. miara wierszowa złożona z 3 identycznych stóp. Trypolis, stol. i ważny port Libii, nad M. Śródziemnym; 247 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., mat. bud., chem.; ośr. turyst.; muzea; łuk triumfalny Marka Aureliusza; meczety (XVII-XIX w.), zamek (obecnie muzeum). Trypolis →Tarabuius. Trypolisu hrabstwo, państewko krzyżowców utworzone 1098 w wyniku I krucjaty przez Rajmunda IV hrabiego Tuluzy na terenie obecnego Libanu; gł. m. Trypolis (obecnie Tarabulus); lenno Królestwa Jerozolimskiego; 1289 opanowane przez Turków. Trypolitania, kraina hist. w pn.-zach. Libii; obszar w większości pustynny; koczownicza hodowla owiec, kóz, wielbłądów; na wybrzeżu i w oazach uprawa ziemi (zboża, drzewa owocowe, warzywa); we wsch. części eksploatacja bogatych złóż ropy naft: (Dahra, Mobruk); gł. m. i port: Trypolis. — W starożytności od końca VI w. p.n.e. posiadłość Kartaginy; od 46 p.n.e. — rzym., od II/III w. jako prowincja T.; w VII w. podbita przez Arabów. trypolska kultura, archeol. neolityczna kultura roln., ok. 3500-1700 p.n.e., występująca między Dnieprem a Dunajem; garncarstwo; narzędzia kam., z krzemienia, kości i miedzi (import rudy); nazwa od w. Trypole nad Dnieprem (Ukr.SRR). trypsyna, enzym soku trzustkowego, endopeptydaza z klasy hydrolaz; hydrolizuje wiązanie peptydowe od strony gruny karboksylowej aminokwasów argininy lub lizyny, katalizuje też rozszczepienie estrów i amidów utworzonych z udziałem tych aminokwasów. trypsynogen, proenzym trypsyny; pod wpływem enzymu enterokinazy, a także uwalnianej trypsyny, następuje aktywacja t. przez odszczepienie sześciopeptydu. tryptofan, aminokwas egzogenny; występuje w wielu białkach, w znacznej ilości w antybiotykach, a także w stanie wolnym w roślinach; w organizmie kręgowców może być przekształcony w kwas nikotynowy i jego amid (wit. PP), a także w substancję macierzystą serotoniny. trypton (detrytus), biol. zawiesina drobnych cząstek miner, zwietrzałych skał i szczątków obumarłych zwierząt i roślin,

1214 tryptyk unosząca się w wodzie; tworzy osady na dnie zbiorników wodnych. tryptyk, szt. plast, typ ołtarza szafiastego, złożony z 3 części: środk. nieruchomej i 2 zamykanych skrzydeł, zdobionych rel. malowidłami i rzeźbą; charakterystyczny dla gotyku. trysekcja kąta (trójpodział kąta), podział dowolnego kąta na trzy równe części. tryskacz (ośli ogórek, Ecballium elaterium), bylina gł. obszaru śródziemnomor.; owoce podobne do małych ogórków, po dojrzeniu odpadają z dużą siłą od szypułki i wyrzucają sok z nasionami. tryskacz wodny, zawór samoczynnej instalacji gaśniczej wodnej uruchamiany przy wzroście temperatury otoczenia wskutek stopienia elementu zamykającego, wykonanego z łatwo topliwego stopu. tryskawka, przyrząd laboratoryjny do spłukiwania naczyń i przemywania osadów strumieniem cieczy, najczęściej wodą. tryskawka (pryskawka, spiraculum), anat. pierwsza szczelina skrzelowa, która zachowała się u ryb spodoustych, jesiotrów, kostołuskich i wielopłetwych; u kręgowców lądowych przekształcona w jamę bębenkową i trąbkę słuchową. tryt 31H, T, promieniotwórczy izotop wodoru o jądrze złożonym z jednego protonu i 2 neutronów; otrzymywany sztucznie; stosowany w bombach wodorowych i jako wskaźnik izotopowy. tryteizm, pogląd w teologii chrześc, negujący jedność Trójcy Św., wyznawany przez różne odłamy antytrýnitaryzmu; w średniowieczu (XI-XII w.) uzasadniany na podstawie nominalizmu. tryton, fiz. jądro trytu 31H. tryton, muz. odległość 3 całych tonów. tryton (róg Trytona, Charonia), zool. ślimak przodoskrzelny mórz ciepłych; masywna muszla, wys. do 40 cm, służyła (po ucięciu wierzchołka) staroż. Rzymianom do trąbienia. Tryton, pierwszy wg oddalenia od planety satelita Neptuna. Tryton, mit. gr. bóstwo mor.; półczłowiek-półryba; syn Posejdona i Amfitryty. trytony, zool. →traszki. trytony, mit. gr. bóstwa z orszaku Posejdona; półludzie-półwęże, zwykle dmące w muszlę; mor. odpowiedniki satyrów. tryumf (triumf), zwycięstwo nad przeciwnikiem; sukces, wybitne osiągnięcie w jakiejś dziedzinie. tryumf (triumf), wojsk, w staroż. Rzymie najwyższe wyróżnienie wojsk., przyznawane przez senat zwycięskiemu wodzowi: uroczysty wjazd do Rzymu i ofiara na Kapitolu trywialny, niewybredny, będący w złym guście, płaski, pospolity, wulgarny, ordynarny. tryzna, u Słowian na Rusi część obrzędów pogrzebowych; walki popisowe urządzane przed pogrzebem lub przed strawą (ucztą). Trzaska, Evert i Michalski (Księgarnia Wydawnicza T.E.M.), firma zał. 1920 w Warszawie; znana z publikacji encyklopedycznych (Encyklopedia ilustrowana, Wielka literatura powszechna i in.); serie, m.in. «Biblioteka Wiedzy», słowniki językowe. Trzaskowski ANDRZEJ, ur. 1933, pianista i kompozytor jazzowy, reprezentant modern jazzu; miniatury jazzowe, muzyka do filmów, Nihil Novi (łączenie jazzu i współcz. muzyki poważnej). Trzcianka, m. pow. w woj. pozn., nad izeką T.; 11,0 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, spoż.; muzeum regionalne. — Prawa miejskie 1731; w XVIII i 1 poł. XIX w. ośr. produkcji sukiennicze]. Trzciano (w. w pow. sztumskim, woj. gdańskim), 1629 zwycięstwo wojsk pol.austr. pod wodzą S. Koniecpolskiego w bitwie z siłami szwedzkimi. Trzciel, m. w pow. międzyrzeckim, woj. zielonogórskim, nad Obrą; 2,5 tys. mieszk. (1968); przemysł wikliniarsko-trzciniarski; prawa miejskie w XIV w.(?).

trzcina cukrowa (Saccharum officinarum), wieloletnia, silnie krzewiąca się trawa pochodząca z Indii, uprawiana (plantacje) na obszarach tropik, i subtropik.; źdźbła tęgie, wys. do 6 m, zawierające do 20% sacharozy, stanowią surowiec dla 60% świat, produkcji cukru. trzcina hiszpańska →rotang. trzcina pospolita (Phragmites communis), kosmopolityczna trawa trwała do 4 m wys.; tworzy zarośla przy brzegach wód i na mokradłach; stosowana w budownictwie jako materiał izolacyjny. trzciniak {Acrocephalus arundinaceus), ptak nadwodnych trzcinowisk, z rzędu wróblowatych, zw. też t. drozdówką; dł. do 20 cm; gniazdo zawiesza między 4 źdźbłami trzciny; Eurazja, Afryka; chroniony. trzciniecka kultura, archeol. kultura II okresu epoki brązu, występująca od wsch. Wielkopolski po Dniepr; rolnictwo i hodowla; ceramika podobna do sznurowej; narzędzia krzemienne, ozdoby z kości; nazwa od stanowiska w Trzcińcu (pow. puławski). trzcinniczek {Acrocephalus scirpaceus, zw. też trzcionką), ptak nadwodnych trzcinowisk, z rzędu wróblowatych; dł. 13 cm; Eurazja, Afryka; chroniony. trzcinopalma →rotang. trzcinowe płyty, bud. płyty z łodyg trzciny pospolitej sprasowanych pod ciśn. 7-10 at; używane na wykładziny termoizolacyjne ścian i stropów budynków. trzcinowy cukier →sacharoza. trzcinowy wróbel - potrzos Trzcińska-Kamińska ZOFIA →KamińskaTrzcińska Zofia. Trzciński FRANCISZEK, 1786-1861, działacz polit.; uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP; uczestnik powstania wielkopolskiego 1848; czł. Rady Szkolnej szkoły batiniolskiej. Trzciński KRZYSZTOF (ZW. Komeda), 1931-69, pianista i kompozytor jazzowy, reprezentant modern jazzu; Etiudy baletowe, muzyka do filmów. Trzciński TEOFIL, 1878-1952, dyrektor teatrów, reżyser; 1918-32 dyr. Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie; inscenizacje dramatu romant. i współcz. (m.in. sztuk S.I. Witkiewicza); O teatrze i muzyce. Trzciński WITOLD (pseud. Kiejstut), 1880-1941, działacz ruchu robotn.; od 1903 czł. PPS (1909-12 w Centr. Kom. Robotn.); 1905-08 czł. Komisji Organizacyjnej Związków Zawodowych. Trzcińsko Zdrój, m. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim, na Pojezierzu Myśliborskim; 2,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; w XIX w. uzdrowisko; got. kościół (XIII-XV w.), ratusz (XIII-XVIII w.) i mury miejskie (XIV-XV w.); prawa miejskie 1281. trzeba, u dawnych Słowian rodzaj ofiary. Trzebiatowska-Jeżowska BOGUSŁAWA, ur. 1908, chemik nieorganik; prof. Uniw. i Polit. Wrocł., czł. PAN; badania gł. w dziedzinie chemii koordynacyjnej, chemii pierwiastków rzadkich, teorii budowy związków chemicznych. Trzebiatowski WŁODZIMIERZ, ur. 1906, chemik; prof. uniw. we Lwowie, Polit. Wrocł., czł. PAN; badania w dziedzinie chemii ciała stałego, zwł. struktury stopów i związków międzymetalicznych. Trzebiatów, m. w pow. gryfickim, woj. szczecińskim, nad Regą; 8,7 tys. mieszk. (1968); fabryka mebli, tartak, przemysł spoż.; got. kościół (XIV-XV w.), kaplica (XV w.) i mury miejskie (XII-XV w.). — Wczesnośredniow. gród pomorski; prawa miejskie 1277; własny port u ujścia Regi; czł. Hanzy; duża rola polit. w XIVXV w. (wojny handl.); podupadł w XVII w. W 1945 (5-6 III) w rejonie T. zniszczenie ok. 10-tysięcznego zgrupowania wojsk niem. przez oddziały radz. i pol. 1 Frontu Białoruskiego. Trzebicki ANDRZEJ, 1607-79, podkanclerzy kor. od 1654, biskup krak. od 1657; 1637 doprowadził do zawarcia ugody w

Ujazdowie między uczestnikami konferencji gołąbskiej i szczebrzeszyńskiej. trzebienie (kastracja), zabieg pozbawiający zwierzęcia zdolności rozrodczych, wykonywany gł. na samcach przeznaczonych na tucz lub wyeliminowanych z hodowli; t. samic stosuje się w celu osiągnięcia szybszego tuczu. trzebież, leśn. cięcie pielęgnacyjne stosowane w hodowli lasu; wycinanie w drzewostanach, zwykle starszych (ponad 20 lat), niektórych drzew — w celu zwiększania przyrostu pozostałych. Trzebież, osiedle w pow. i woj. szczecińskim, nad Zalewem Szczecińskim; 2,3 tys. mieszk. (1968); tartak, przystań rybacka; kąpielisko; ośr. szkolenia żeglarskiego. Trzebinia-Siersza, m. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; 19,7 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; rafineria ropy naft., kopalnia rud cynku i ołowiu, huta metali nieżel., cementownia, zakłady odzieżowe; w Sierszy — kopalnia węgla kam. i elektrownia (510 MW); węzeł kol. — W XVXVIII w. w T. kopalnie rud ołowiano-srebrnych; prawa miejskie 1931; podczas II wojny świat, wskutek eksterminacyjnej polityki okupanta hitlerowskiego ludność zmniejszyła się o ok. 2 tys. osób (ok. */a). Trzebiński ANDRZEJ (pseud, Stanisław Łomień), 1922-43, poeta, krytyk i publicysta; jeden z redaktorów konspiracyjnego miesięcznika „Sztuka i Naród"; rozstrzelany przez hitlerowców; liryka, dramat Abu podnieść różę. Trzebiński JÓZEF, 1867-1941, botanik, fitopatolog; prof. uniw. w Wilnie, czł. PAU; zasługi na polu ochrony roślin; prace z zakresu fitopatologii, fizjologii roślin i florystyki. Trzebiński WINCENTY, 1874-1948, dziennikarz prasoznawca; 1931-39 dyr. Wyższej Szkoły Dziennikarskiej, 1946-48 prezes Pol. Instytutu Prasowego. Trzebnica, m. pow. w woj. wrocławskim; 7,2 tys. mieszk. (1968); filia „Pafawagu"; opactwo cystersek fundacji Henryka I Brodatego: późnoromański kościół (XIII w., przebudowa barok. XVII w.) z got. kaplicą św. Jadwigi (XIII w.); późnobarok. budynek klasztorny (XVII, XVIII w.); prawa miejskie 1250. — W czasie działań woj. 1945 zniszczone w 75°/o, po wojnie odbudowane. Trzebnicki Wał (Kocie Góry), pas wzniesień morenowych ciągnący się od Nysy Łużyckiej do Ostrzeszowa; wys. do 284 m (Kobyla Góra). Trzebowianie, plemię słow. występujące w IX-X w. na Śląsku; przypuszczalnie zamieszkiwali okolice Legnicy. trzech cesarzy sojusz, sojusz Niemiec, Austro-Węgier i Rosji 1873-87 w celu zar cieśnienia współpracy 3 mocarstw rozbiorowych. Trzech Królestw epoka, 220-265, okres rozbicia jedności Chin na trzy państwa: Wej, Szu i Wu. Trzech Króli Wyspy, grupa wysp nowozelandzkich na pn. od W. Północnej; 7,8 km2; skaliste; niezamieszkałe. trzeciaczka, postać zimnicy rozpowszechniona na całym świecie, w której napady gorączki następują co 48 godz; wywoływana przez Plasmodium vivax. trzeciak (ternar), drobna moneta srebrna o wartości 3 denarów, bita w Polsce w XIV-XVI w. Trzeciak STANISŁAW, 1873-1944, działacz społ., ksiądz; współzałożyciel Pol. Tow. Pomocy Ofiarom Wojny (1914); prof. Akad. Duchownej w Piotrogrodzie (190718); rektor kościoła św. Jacka w Warszawie (od 1928); rozstrzelany przez hitlerowców. Trzecia Rzesza (III Rzesza), nazwa Niemiec hitlerowskich 1933-45. Trzecieski (Trzycieski) ANDRZEJ, przed 1530-po 1578, poeta i działacz kalwiński; pieśni rel. i modlitwy, wiersze ulotne; pierwsza biografia Reja (autorstwo kwestionowane).

tsutsugamuszi 1215 Trzecieski FRANCISZEK, 1807-75, działacz polit. i społ.; założyciel (1861) Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie; 186572 prowadził Wydawnictwo Dzieł Tanich i Pożytecznych. trzeciorzęd, starszy okres kenozoiku, od ok. 70 do ok. 1 mln lat temu; dzieli się na podokresy: paleogen i neogen; wielkie nasilenie orogenezy alpejskiej; typowe utwory: skały piaszczysto-ilaste, wapienie, gipsy, siarka, sole, węgiel brun.; w faunie wielki rozwój numulitów, bogaty świat owadów, liczne ptaki, bujny rozwój ssaków; we florze przewaga roślin okrytonasiennych (dużo drzew i traw). Trzemeszno, m. w pow. mogileńskim, woj. bydgoskim, nad Jez. Popielewskim; 5,4 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. i mat. bud.; późnobarok. kościół (XVIII w.) z przedromańską kryptą (X w.). — Jedno z najstarszych osiedli wielkopol.; w końcu X w. erem zał. przez św. Wojciecha i kościół; prawa miejskie w XIV w.; udział mieszkańców T. w powstaniach 1794 i 1848. trzemięta, bot. →espelecja. trzepanie, Wstępna obróbka bawełny, międlonego lnu itp. (przed przędzeniem), mająca na celu usunięcie zanieczyszczeń i rozluźnienie masy włókien. trzepotanie (buffeting), lotn. drgania usterzenia samolotu (lub szybowca), wywołane zawirowaniem powietrza w wypadku oderwania jego strug od powierzchni skrzydła. trzep szparagówka, zool. →szparagówka. trzeszczki, drobne, okrągławe kostki włączone w końce ścięgien mięśni w sąsiedztwie stawów lub w ścianę torebki Stawowej; największa t. — rzepka kolanowa. Trzeszczkowska ZOFIA (pseud. Adam M...ski), 1847-1911, poetka, tłumaczka; przekłady (A. Lamartine, Ch. Baudelaire, G. Byron). trześnia dzika →czeręśnia. trześniówka (nasionnica trześniówka, Rhagoletis cerasi), muchówka składająca jaja na owocach czereśni, wiśni, wiciokrzewu; larwy żerują w miąższu; szkodnik. trzewia (trzewa), narządy wewn. należące do układu pokarmowego, oddechowego, moczowo-płciowego i wewnątrzwydzielniczego (gruczoły dokrewne), położone w jamie piersiowej, brzusznej i miednicznej. trzewikodziób (Balaeniceps rex), ptak afryk. z rzędu brodzących; dł. ok. 1,4 m; upierzenie szare, lotki i sterówki czarne; dziób gruby, trzewikowaty; rybożerny. trzewioczaszka, część trzewiowa czaszki, stanowiąca rusztowanie dla przedniej części przewodu pokarmowego i układu oddechowego. trzewny splot, anat. →słoneczny splot. trzewny układ nerwowy →autonomiczny układ nerwowy. trzęsidła (trzęsienia): 1) staropol. ozdoba fryzury kobiecej w formie kity z piór, używana w XVII i XVIII w.; 2) kita z piór zdobiąca głowy końskie na uroczyste okazje i parady w XVII-XVIII w. trzęsidło (galaretnica, Nostoc), glon (sinica) wód słodkich i miejsc wilgotnych; plecha nitkowata, paciorkowata, tworzy galaretowate kolonie do kilku cm średnicy; niektóre gat. spożywane. trzęsienie ziemi, naturalny wstrząs skorupy ziemskiej wywołany przemieszczeniami mas w głębi Ziemi; największe — tektoniczne, związane są z ruchami tektonicznymi; niekiedy powodują olbrzymie katastrofy (np. 1970 w Peru — ponad 50 tys. ofiar). trzęsło (skrzeczka, Batrachospermum), kosmopolityczny glon (krasnorost) słodkowodny; plecha galaretowata, o wyglądzie paciorkowatym. trzęślica modra (Molinia coerulea), trwała trawa gęstokępkowa, do 1 m wys.,

o niebieskawej wiesze; rośnie na ubogich łąkach i torfowiskach; siano gł. na ściółkę. trzmiele (Bombus), duże, pękate, owłosione błonkówki, żyjące w jednorocznych „społeczeństwach"; budują gniazda w ziemi; z nastaniem zimy giną, prócz zapłodnionej samicy; zapylają kwiaty, np. koniczyny, lucerny; b. pożyteczne, chronione. trzmielina (Evonymus), krzew lub pnącze, często uprawiane jako ozdobne; w Polsce w lasach i zaroślach t. brodawkowata i t. zwyczajna; z kory korzeni gutaperka. trznadel (Emberiza citrinella), ptak z rzędu wróblowatych; dł. ok. 18 cm; upierzenie szaro-zielono-żółte; owadożerny i ziarnojad; Eurazja; chroniony. trzoda chlewna →świnia domowa. trzonopłetwe (kwastopłetwe, Crossopterygii), podgromada ryb kostnoszkieletowych; dały początek kręgowcom lądowym; płetwy na mięsistych trzonach; wymarły w kredzie, z wyjątkiem latimerii. trzonowe zęby (trzonowce), najbardziej dogardłowo osadzone zęby ssaków, służące do rozcierania pokarmu; silnie rozwinięta szeroka korona, 2-5 korzeni; wyrastają od razu jako zęby stałe. trzon pieca, wanna z materiału ceram., ogniotrwałego, tworząca całość z dolną częścią hutn. pieca. trzos, podłużny worek na pieniądze; pas z kieszeniami na pieniądze; używany od XVI w. trzpienniki (Siricidae), rodzina błonkówek, szkodników techn. drewna; ok. 130 gat.; samice mają pokładełko przystosowane do wiercenia drewna, w którym żerują larwy. trzpień, walcowy lub stożkowy pręt; używany do sprawdzenia dokładności obrabiarek (t. kontrolny), mocowania obrabianych przedmiotów lub narzędzi z otworem, osadzania jednego przedmiotu w drugim itp. trzustka, duży gruczoł trawienny kręgowców, którego przewody uchodzą do początkowego odcinka jelita, u ssaków do dwunastnicy; t. człowieka jest wydłużona (dł. 12-30 cm), leży między śledzioną a dwunastnicą; rozproszone w t. wysepki Langerhansa stanowią gruczoł dokrewny, wydzielający insulinę. trzustko-wątrobowy gruczoł (wątroba), wypukliny jelita środk. niektórych stawonogów (m.in. skorupiaków), wydzielające soki trawienne i będące miejscem częściowego trawienia pokarmu. trzustkowy sok, płynna wydzielina trzustki odprowadzana przewodami trzustkowymi do jelita, zawierająca liczne enzymy trawienne. trzydziestoletnia wojna, 1618-48, wybuchła na tle konfliktów polit. i rel. w Rzeszy niem.; powstanie czes. przeciw Habsburgom, walki w Palatynacie; interwencja Danii i Szwecji; włączenie się Francji; walki w Niderlandach z Habsburgami hiszp.; zakończona pokojem westfalskim; wyniszczyła i wyludniła kraje Rzeszy. „trzydziestu tyranów", w staroż. Atenach 80-osobowa komisja oligarchiczna, narzucona przez Spartę Atenom pokonanym w wojnie peloponeskiej; sprawowała (404-403 p.n.e.) rządy terroru. Trzygłów, mit. słow. bóstwo zachodniosłow., czczone do XII w. w Szczecinie; wyobrażany z 3 głowami; kult zbliżony do kultu Świętowita. trzy jedności, potrójna reguła określająca w dramaturgii klasycyst. (pseudoklas.) podstawowe cechy kompozycyjne utworu dram.: jedność akcji, czasu, miejsca. trzykołowiec, mały samochód lub rower o 3 kołach — 1 przednie i 2 tylne lub odwrotnie; samochód t. jest zwykle 2-osobowym lub małym furgonem; napęd na koło pojedyncze. Trzy Korony, najwyższa i krajobrazowo najbardziej urozmaicona grupa szczytów

w Pieninach, kulminująca w ostrej turni Okrąglicy; 982 m; punkt widokowy na gł. odcinek przełomu Dunajca. trzykrotka (tradeskancja, Tradescantia), bylina ozdobna (doniczkowa) pochodząca ze zwrotnikowej Ameryki; pędy długie, płożące się lub zwisłe; liście dekoracyjne, kwiaty niepozorne. Trzynadlowski JAN, ur. 1912, teoretyk i historyk literatury; prof. Uniw. Wrocl.; Studia literackie. Trzyniec (Třinec), m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), nad Olzą; 30 tys. mieszk. (1968); wielka huta żelaza. trzyszcze (Cicindelidae), rodzina drapieżnych, gł. tropik, chrząszczy; ok. 1300 gat.; larwy żyją w norkach, do których wciągają przechodzące owady, gł. mrówki. TRZZ →Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich. Tsaratanana, najwyższy masyw górski na Madagaskarze, w pn. części wyspy; wys. do 2886 m. Tschermak [tsze-] ERICH, 1871-1962, austr. botanik i genetyk; prof. uniw. w Wiedniu; badania mieszańców roślin, gł. zbóż; równocześnie z CE. Corrensem i H. de Vriesem powtórnie odkrył prawa Mendla. Tschermak [tszę-] GUSTAV, 1836-1927, mineralog austr.; prof. uniw. w Wiedniu; prace gł. nad strukturą krzemianów skałotwórczych i systematyką mineralogiczną. Tschirnhaus [tszy-] (Tschirnhausen) EHRENFRED VON, 1651-1708, niem. filozof, matematyk, fizyk i technolog; zajmował się analizą równań algebraicznych, jako pierwszy w Europie uzyskał stopioną masę porcelanową; próbował ustalić zasady poznania posługując się mat. metodami. Tschudi [tszu:di] HANS PETER, ur. 1913, polityk szwajc, prawnik; 1944-53 czł. Wielkiej Rady Kantonu Bazylei, 1956-59 deputowany do Rady Kantonów; 1964 i 1969 wiceprezydent, 1965 i 1970 prezydent. tse-tse (Glossina), afryk. krwiopijne muchówki; ok. 20 gat.; są żywicielami pośrednimi chorobotwórczych świdrowców, powodujących u człowieka śpiączkę afryk. i chorobę nagana. Tsimshian [tsymszjan], Indianie Ameryki Pn. (Kolumbia Bryt. i sąsiednie wyspy); ok. 5 tys.; rybołówstwo; język z rodziny penuti. Tsonga, lud z grupy Bantu; w Mozambiku, Rep. Pd. Afryki, Rodezji; ok. 2,5 mln; rolnictwo; język z rodziny bantu. Tsongkhapa (właśc. Lobzang), 13571419, mnich buddyjski, reformator rel. i założyciel tybet. Żółtego Kościoła. TSŚ →Towarzystwo Szkoły Świeckiej. Tsu, m. w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym, ośr. adm. prefektury Mie; 121 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., włók., spoż., drzewny. tsuba →katana. Tsugaru, cieśnina między jap. wyspami Honsiu i Hokkaido; łączy M. Japońskie z O. Spokojnym; dł. ok. 110 km, szer. do 18,5 km. Tsumeb, m. w pn. Namibii; 7,8 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu wydobycia rud miedzi, cynku, ołowiu; hutnictwo metali nieżelaznych. tsunami, lale na oceanach i innych zbiornikach wodnych, wywołane podwodnymi trzęsieniami ziemi i wybuchami podwodnych wulkanów, rozchodzące się pierścieniowo. Tsuruga, m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad M. Japońskim; 55 tys.. mieszk. (1965); przemysł chem., cementowy, stoczn.; elektrownia jądrowa. tsutsugamuszi (dur zaroślowy japoński), ostra, endemiczna choroba zakaźna z grupy riketsjoz, podobna do duru plamistego, przenoszona przez larwy roztoczy; Japonia, Indonezja; przebycie choroby daje odporność; leczenie antybiotykami.

1216 Tu Tu, jedno z gł. bóstw polinezyjskich, czczone w całej prawie Polinezji; różne ludy przypisują mu różne funkcje. Tuamotu, archipelag w pd. części O. Spokojnego (Polinezja Fr.); 885 km2, 6,7 tys. mieszk. (1967); gł. wyspa Fakarava. Tuapse, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, port nad M. Czarnym; 51 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., rafineria ropy naftowej. Tuaregowie, lud berberyjski zamieszkujący oazy środk. Sahary; ok. 200 tys.; dawniej rozbój, obecnie pasterstwo, handel, rzemiosło; język z rodziny chamitosemickich. Tuat, grupa oaz w Algierii, na Saharze, wzdłuż uedu Saura; ok. 40 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, tytoniu. tuatara, zool. →hatteria. Tuatha Dê Danann, mit. celt. grupa bóstw czczonych na W. Brytyjskich; życzliwe ludziom „plemię bogini Dann", rządzące światem, m.in. Dagda, Brygitta, Ogmios, Lug(h); pokonani przez przodków Irlandczyków, zeszli do podziemia. tuba, rura o rozszerzającym się w sposób ciągły przekroju, z umieszczonym u jej wlotu źródłem dźwięku (usta, membrana); zwiększa sprawność promieniowania dźwięku przez źródło; stosowana np. w głośnikach. tuba basowa i kontrabasowa, instrumenty muz., aerofony (dęte blaszane) z wentylami, o najniższej skali, używane w orkiestrze symfonicznej. tubalny, donośny, grzmiący, gromki, silny (o głosie). Tubarão [-rã], m. w Brazylii (Santa Catarina); 30 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu wydobycia węgla kam.; przemysł spożywczy. tuberkulina, przesącz 6—8-tygodniowej hodowli prątków gruźliczych na bulionie z gliceryną; nie zawiera prątków gruźlicy; używana do odczynów diagnostycznych w gruźlicy. tuberkulinowe odczyny, reakcje diagnostyczne występujące po wprowadzeniu tuberkuliny do ustroju; powszechnie stosowane w rozpoznawaniu gruźlicy; odczyn doskórny Pirqueta i śródskórny Mantoux. tuberkuloza →gruźlica. tuberoza {Polianthes tuberosa), bylina ozdobna (doniczkowa i na kwiat cięty), pochodząca z Meksyku; kwiaty dzwonkowate, białe lub różowawe, silnie pachnące, w gronach; także olejkodâjna. tubifeksy, zool. →rureczniki. tubing, prostokątna, żebrowana płyta stal., żeliwna lub żelbetowa, wygięta w kształcie łuku okręgu, tworząca w połączeniu z innymi płytami obudowę wyrobiska górn. lub tunelu. Tübingen [tü:bynen] →Tybinga. Tubize [tübi:z], m. w Belgii (Brabancja); 10 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., metal., włókienniczy. Tubkal, najwyższy szczyt Atlasu, w Maroku; 4165 m; okresowo pokryty śniegiem. Tubman [tabməŋ] HARRIET, ok. 18211913, niewolnica murzyńska, bojowniczka o zniesienie niewolnictwa, a następnie o równouprawnienie Murzynów w USA. Tubman [tabmən] WILLIAM VACANARAT SHADRACH, 1895-1971, polityk liberyjski, filolog, prawnik; 1923-31 i 1934-37 senator; od 1944 prezydent Liberii, przywódca Prawdziwej Partii Whigów. tubokuraryna, jeden z alkaloidów kurary, o silnym działaniu porażającym zakończenia nerwów ruchowych; w lecznictwie stosowana w zabiegach chirurgicznych, a także jako środek znoszący spastyczne skurcze mięśniowe. Tubuai (Australes), grupa wysp w pd. części 2 O. Spokojnego (Polinezja Fr.); 174 km , 4,4 tys. mieszk. (1967); gł. wyspa Rurutu. tubus, tuleja przyrządu optycznego (np. mikroskopu, lunety), w której osadzone są soczewki.

tubylec (autochton), rozpowszechnione w Europie określenie przedstawiciela rdzennej ludności Afryki, Ameryki, Australii i Azji. TUC (Trades-Union Congress), organ kierowniczy ang. związków zaw. (tradeunionów). Tuchaczewski MICHAIŁ N., 1895-1937, marszałek ZSRR, teoretyk wojsk.; 1920 w wojnie pol.-radz. dowódca Frontu Zach.; od 1931 zastępca lud. komisarza obrony; 1937 niesłusznie oskarżony i stracony, zrehabilitowany 1961. Tuchola, m. pow. w woj. bydgoskim, w Borach Tucholskich; 9,5 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny i spoż.; prawa miejskie 1346. — W czasie okupacji hitlerowcy zamordowali ok. 1300 mieszkańców, wśród nich wielu członków Pol. Związku Zach.; 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze. Tucholskie Bory, obszar leśny na Pojezierzu Pomorskim; pow. ok. 1170 km2; lasy sosnowe z domieszką dębów i buków; rezerwat cisów; liczne jeziora. 1939 ciężkie walki obronne armii pol.; 1939-45 rejon działania AK, Gryfa Pomorskiego, pol. i radz. grup spadochronowodesantowych. Tucholsky KURT, 1890-1935, niem. pisarz i publicysta; felietony i wiersze satyr, przeciw niem. nacjonalizmowi oraz polit. i społ. reakcji; Księga pięciu szyderców. Tuchów, m. w pow. tarnowskim, woj. krak., nad Białą; 4,5 tys. mieszk. (1968); barok, kościoły: dawny benedyktynów (XVII-XIX w.) i parafialny (XVIII w.); prawa miejskie 1341. Tucson [tu:son], m. w USA (Arizona); 258 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., chem., mat. bud.; ośr. handl.; uzdrowisko klimat.; uniwersytet. Tuculescu [cukulesku] ION, ur. 1910, rum. malarz i lekarz; tworzy gł. pejzaże. Tucumán [tukuman], prowincja w pn.zach. Argentynie; 22,5 tys. km2, 815 tys. mieszk. (1968); stol. — T.; ważny region uprawy trzciny cukrowej. Tucumán [tukuman] (San Miguel de Tucumán), m. w Argentynie, u podnóży Andów, stol. prow. T.; 287 tys. mieszk, (1960); przemysł cukr., skórz., włók.; uniw.; muzea; zabytkowe: katedra, klasztor, kościoły, pałac gubernatora. Tucupita [-ku-], m. i port w Wenezueli, w delcie Orinoko, ośr. adm. terytorium Delta Amacuro; 10 tys. mieszk. (1969); rafineria ropy naftowej. Tucydydes →Tukidydes. tucz, intensywne żywienie zwierząt gosp. w celu uzyskania określonego rodzaju żywca rzeźnego, oparte na zestawach pasz, których dobór jakościowy uwzględnia rodzaj t. i gatunek opasanego zwierzęcia. Tuczapski TADEUSZ, ur. 1922, generał; 1968-71 gł. inspektor szkolenia wojsk., a od 1971 obrony terytorialnej; od 1968 wicemin. obrony nar. i zastępca czł. KG PZPR. tuczarnia, pomieszczenie przeznaczone do tuczenia zwierząt, które łączone są w grupy wg ciężaru i trzymane w kojcach ograniczających swobodę ruchu. tuczne komórki, okrągłe lub owalne komórki tkanki łącznej właściwej wytwarzające ważne czynnościowo substancje: heparynę i histaminę. tucznik, świnia w okresie tuczenia. Tuczno, m. w pow. wałeckim, woj. koszalińskim; 2,0 tys. mieszk. (1968); późnogo.t. kościół (XVI w.), ruiny późnorenes. zamku (XVII, XIX w.); prawa miejskie 1331. — W działaniach woj. 1945 miasto prawie całkowicie zniszczone, po wojnie częściowo odbudowane. tucz przemysłowy, masowy tucz zwierząt, prowadzony w tuczarniach na zasadach organizacji pracy i technologii stosowanej w przemyśle. Tudela, m. w Hiszpanii (Nawara), nad Ebro; 16 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy.

Tudor [tju:dər], dynastia panująca w Anglii 1485-i603; zał. przez Henryka VII Tudora; wygasła na Elżbiecie I. Tudor [tju:dər] ANTHONY, ur. 1909, ang. tancerz i choreograf; występy m.in. w zespole M. Rambert, od 1939 w Ballet Theatre w Nowym Jorku. Tudor STEPAN (właśc. S. Ołeksiuk), 18921941, ukr. pisarz i filozof; prace publicystyczne; powieści satyr, ukazujące życie i stosunki społ. w zach. Ukrainie. Tudorów styl, styl schyłkowej fazy gotyku ang. końca XV i 1 poł. XVI w. wyodrębniany w ramach stylu perpendykularnego; w konstrukcji i dekoracji stosowanie obniżonego łuku odcinkowego, zw. łukiem Tudorów, i odrębnych motywów dekoracyjnych, np. tzw. liść Tudorów; pierwsze elementy renesansowe. tuf, skała piroklastyczna, lekka, porowata; powstaje przez scementowanie popiołu wulkanicznego; używany w budownictwie. tufit, warstwowa skała osadowa podobna do tufu; składa się z popiołu wulkanicznego i iłu lub piasku, osadzonych w morzach lub jeziorach. tuf spieczony →ignimbryt. tufting, metoda wytwarzania przędzin pętelkowych przez wszywanie pętelek w podkład (np. tkaninę) podklejany następnie warstwą żywicy syntet.; przy zastosowaniu kolorowej przędzy można tworzyć wzory oraz wytwarzać dywany przez rozcinanie uformowanych pętelek. Tu Fu, 712-770, wybitny poeta chin.; wiersze ukazujące niesprawiedliwość społ., opisy przyrody, liryki zawierające refleksje nad losem człowieka i kraju. Tugela, rz. w Republice Pd. Afryki; dl. ok. 480 km; wodospady; uchodzi do O. Indyjskiego. Tuggurt, m. we wsch. Algierii, w pn. części Sahary; 50 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; końcowa stacja linii kol. ze Skikdv Tuglakowie, ind. dynastia muzułm. panująca ok. 1320—88, zał. przez Ghijasa ud-Dina; ostatni wybitny władca Firuz Szah (1351-88). Tuglas FRIEDEBERT, ur. 1886, pisarz est.; prof uniw. w Tartu, czł. Est. AN; przywódca ruchu młodoest.; nowele, powieści (Mały Illimar) o elementach symbolizmu, impresjonizmu, realizmu; studia krytyczno-lit., wspomnienia; przekłady z ros. literatury. tugra, monogram sułtański w formie przedmiotu (np. tulipana, hełmu), ozdobnie wykaligrafowany na uroczystych dokumentach sułtanów tureckich. tugun (Coregonus tugun), gatunek siei, do 20 cm dł.; rzeki Syberii; mięso smaczne. Tuhan-Baranowski MICHAIŁ I., 18651919, ekonomista ros.; zwolennik tzw. legalnego marksizmu; koncepcje T.-B., popularne wśród niem. socjaldemokracji, ostro skrytykował Lenin. Tuileries [tüilri], pałac w Paryżu (XVIXVIII w.), zniszczony w czasie Komuny Paryskiej (zachowane fragmenty arch.); 1889 na miejscu pałacu założono ogród T. tuja →żywotnik. Tujmazy, m. w Ros.FSRR, w Baszkirskiej ASŔR, w dorzeczu Kamy; 31 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., mat. bud., szklarski; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. tuka, włok ciągniony za liny przez 2 statki. Tuka VOJTECH, 1880-1946, polityk slowac, działacz Słowac Partii Lud.; 193944 premier zależnej od Niemiec republiki słowac; po wojnie skazany i stracony. Tukaj GABDUŁŁA, 1886-1913, tatar, poeta i publicysta; współwydawca satyr, czasopisma „Jaszen"; poematy satyr., utwory poświęcone równouprawnieniu kobiet tatarskich. Tukan FADWA, ur. ok. 1930, poetka arab. z Jordanii; zbiory patriot. i lir. wierszy. Tukan, jeden z gwiazdozbiorów.

Tunghua 1217 tukany (pieprzojady, Rhamphastidae), rodzina egzotycznych ptaków leśnych z Ameryki Pd., z rzędu dzięciołowatych; 37 gat.; upierzenie barwne; dziób niezwykle gruby i długi; dziuplaki. Tukaram, 1608-49, poeta ind. tworzący w języku marathi; autor ponad 3000 utworów lir.-rel., popularnych do dzisiaj. Tukidydes (Tucydydes), ok. 460?-ok. 400 p.n.e., historyk gr., twórca podstaw krytyki hist.; Wojna peloponeska, pierwsze dzieło hist. ujęte w sposób racjonalistyczny i pragmatyczny (tj. badający przyczyny i skutki wydarzeń). Tukums, m. w Łot.SRR, na zach. od Rygi; 12 tys. mieszk. (1964); przemysł spożywczy. tul Tm, pierwiastek chem. o liczbie atom. 69, z podgrupy lantanowców; metal. Tula, m. w środk. Meksyku (Hidalgo); ruiny miasta Tollan, dawnego ośr. kultowego Tolteków (IX/X-ok. poł. XII w.); bogato dekorowana świątynia-piramida, tzw. Ściana Wężów, resztki pałacu, plac do rytualnej gry w piłkę, rzeźby i ceramika. Tulach Mhór, An (ang. Tullamore), m. w środk. Irlandii, nad kanałem Laigheán, ośr. adm. hrabstwa Uibh Failghe (Oiialy,); 6,7 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., włókienniczy. tularemia, silnie zakaźna choroba bakteryjna małych ssaków, przenoszona na ludzi droga pokarmową, kontaktu lub przez ukąszenie kleszcza; przebieg podobny do dżumy, lecz łagodkiejszy; leczenie antybiotykami. Tulcán [-kan], m. w Ekwaidorze, w Andach, ośrodek adm. prow. Carchi; 17 tys. mieszk. (1962). Tulcza (Tulcea), m. we wsch. Rumunii, nad Dunajem, ośr. adm. okręgu T.; 39 tys. mieszk. (1968). Tulczyn, m. w pd.-zach. części Ukr.SRR (obw, Winnicki); 13 tys. mieszk. (1962); przemysł obuwn., spożywczy. Tuléar [tülea:r], m. i port w pd.-zach. części Rep. Malgaskiej, nad Kanałem Mozambickim; 34 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włókienniczy. tuleja, przedmiot w postaci odcinka rury, zwykle walcowej, z ewent. kołnierzem, stopniowaniem, dnem, rozcięciem itp.; używana np. w łożyskach ślizgowych. tulipan (Tulipa), cebulkowa bylina ozdobna, pochodzenia azjat.; kwiaty duże, osadzone pojedynczo; uprawia się w doniczkach, na rabatach i na kwiat cięty, liczne odmiany, m.in. t. tureckie (papuzie) i t. liliokształtne; gł. producent — Holandia. tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), drzewo ozdobne z Ameryki Pn., do 60 m wys.; kwiaty okazałe, podobne do tulipanów; drewno gł. na meble; uprawiany w parkach. Tuliszków, m. w pow. tureckim, woj. pozn.; 2,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1458 (do 1870) i od 1919. — W okresie okupacji hitlerowskiej 1941 obóz jeńców radzieckich. Tuli [tal] JETHRO, 1674-1741, agronom ang.; doświadczalnik, gł. w zakresie uprawy roli; autor podręczników rolniczych. Tulla [tula] JOHANN GOTTFRIED, 17701828, niem. inżynier bud.; prace z dziedziny hydromechaniki stosowanej i hydrotechniki. Tullamore [taləmo:r] →Tulach Mhór, An. Tulle [tül], m. we Francji, w Masywie Centr., ośrodek adm. dep. Corrèze; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł zbrojeniowy; trad. ośr. wyrobu tiulu. Tulon (Toulon), m. w pd. Francji (Prowansja), port handl. i woj. nad M. Śródziemnym; 175 tys. mieszk., zespół miejski 340 tys. (1968); przemysł stoczn., chem.; muzea; kościoły: romańsko-got. Ste Marie-Majeure i St. François de Paule (XVIII w.), arsenał, forty (XVII w.).

1940-42 gł. baza fr. marynarki woj. rządu Vichy; 27IX 1942 załogi zatopiły prawie wszystkie okręty, aby nie oddać ich w ręce Niemców. Tulsa [talsə], m. w USA (Oklahoma), nad rz. Arkansas; 328 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu wydobycia ropy naft.; przemysł lotn., maszyn., petrochem., spoż.; uniwersytet. Tulsidas, 1532-1623, poeta ind., tworzący w języku hindi; autor utworów poet., poświęconych gł. Ramie-Wisznu; jego adaptacja Ramajany pt. Ramaczaritmanas jest świętą księgą hinduizmu. tulu, mieszaniec dromadera z baktrianem. Tuluá [tulua], m. w środk. Kolumbii, w dolinie rz. Cauca, ośrodek adm. dep. Sogamoso; 151 tys. mieszk. (1964); przemysł spożywczy. Tulunidzi, dynastia muzułm. panująca w Egipcie 868-905 i w Syrii od 877; rozwój gosp., rozkwit architektury. Tuluza (Toulouse), m. we Francji, port nad Garonną, ośr. adm. dep. Haute-Garonne; 371 tys. mieszk., zespół miejski 440 tys. (1968); duży ośr. przemysłu lotn. i chem.; węzeł komunik.; uniw.; ośr. turyst; muzea; kościoły (XI-XVIII w.), m. in. największy fr. kościół romański St. Sernin, katedra St. Étienne; pałace (XVXVII w.). tuluzańskie państwo, utworzone 418 przez Wizygotów w pd. Galii, ze stol. w Tuluzie; do poł. V w. podlegało cesarstwu rzym.; 507-508 zlikwidowane przez Franków. Tuła, m. obw. w Ros.FSRR, w Podmoskiewskim Zagłębiu Węglowym; 462 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem. (hutnictwo żel., przemysł maszyn., elektrotechn.); węzeł kolejowy. Tułowice, w. w pow. niemodlińskim, woj. opolskim; fabryka porcelitu, zakłady drzewne. tułów, u kręgowców — mieszczący trzewia odcinek ciała, na którym osadzone są głowa i kończyny; szkielet t. stanowi kręgosłup; u stawonogów — odcinek ciała między głową i odwłokiem, zbudowany z różnej liczby segmentów. tułup, szerokie futro nie zwężone w talii (często nie pokryte materiałem). tum, dawna nazwa kościoła katedralnego. Tum (w. w pow. łęczyckim, woj. łódzkim), archeol. kompleks osadniczy, gród rozbudowywany w 3 fazach (najstarsza z VI w.); romańska kolegiata (XII w.), wewnątrz fundamenty opactwa (X-XI w.); romańska, got. i renes. polichromia. Tumaco [-ko], m. i port w pd.-zach. Kolumbii, nad O. Spokojnym; 52 tys. mieszk. (1963). tumak, zool, →kuna leśna. tuman: 1) częściej w l.mn. — kłęby czegoś sypkiego, lotnego (np. pyłu, kurzu, śniegu, mgły) unoszące się w powietrzu; 2) potocznie człowiek tępy, ciężko myślący: matoł, tępak. Tumanian OWANNES, 1869-1923, poeta orm.; 1912-21 prezes Tow. Pisarzy Arm.; klasyk nowej poezji orm.; poematy o tematyce wiejskiej. Tũmas JUOZAS (pseud. Vaiżgantas), 18691933, litew. pisarz, publicysta i historyk literatury, duchowny; powieści (Pragiedruliai), nowele z życia burżuazji. tumba, średniow. nagrobek w formie kam. skrzyni, z dekoracją rzeźb, po bokach, przykryty płytą wierzchnią, zwykle z rzeźbioną postacią zmarłego. Tumbes, m. w pn.-zach. Peru, ośrodek adm. dep. T.; 21 tys. mieszk. (1961). tümen: 1) w średniowieczu w wojsku mong. oddział liczący 10 tys. wojowników; 2) w państwie mong. okręg wojsk.-administracyjny. Tumiany (w. w pow. i woj. olsztyńskim), archeol. cmentarzysko z V-VIII w. (ok. 200 grobów, bogato wyposażonych); pochówki koni. tumor, med. →guz.

tumult: 1) zgiełk, wrzawa, hałas; zamieszanie; 2) daw. tłum, zbiegowisko. Tumut, rz. w pd.-wsch. Australii, 1. dopływ Murrumbidgee; dł. 145 km. tundra, zbiorowisko roślinności arkt., rozciągające się między strefą lasu (oddzielone od niego 100 km pasem lasotundry) a strefą polarnych pustyń lodowych. tundrowe gleby, gleby tworzące się na obszarach tundry w warunkach silnej wilgotności (w lecie) i płytko zalegającej wiecznej zmarzliny; poligonalne, glejowe i torfowo-glejowe. Tundża, rz. w Bułgarii i Turcji, 1. dopływ Maricy; dł. 416 km; w górnym biegu przepływa Kotlinę Kazanłycką. tunel, podziemna droga komunik., zwykle obudowana, prowadząca linię kol., drogę kołową, wodną, przejście dla pieszych. Tunel, węzeł kol. w pow. miechowskim, woj. krak.; pod wzniesieniem Biała Góra — tunel kol. dł. 768 m, zbudowany 1884. tunelowa dioda (dioda Esakiego), dioda półprzewodnikowa warstwowa, w której 2 wysoko domieszkowane obszary tworzą złącze p-n; dzięki zjawisku tunelowemu ma w pewnym zakresie napięć tzw. oporność ujemną. tunelowa rufa, rufa z łukowym podcięciem w płaszczyźnie poprzecznej dla pomieszczenia śruby napędowej o średnicy większej niż zanurzenie statku wodnego. tunelowe zjawisko, fiz. .przenikanie mikrocząstki (np. elektronu) przez barierę potencjału wyższą od energii kinetycznej danej mikrocząstki. tunel wału, na statku wodnym obudowane pomieszczenie, w którym przebiega wał napędowy statku. Tunezja (Republika Tunezji), państwo w pn. Afryce, nad M. Śródziemnym; 164,2 tys. km2, 4,8 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie i Berberowie; stol. Tunis, inne gł. m.: Safakis, Bizerta, Susa; j.u. arabski. Powierzchnia wyżynno-górzysta, w części środk. i wzdłuż wybrzeży nizinna; klimat śródziemnomor., na pd. suchy, pustynny. Kraj roln., ze znacznym udziałem górnictwa; uprawa pszenicy, jęczmienia, winorośli, oliwek, drzew cytrusowych; hodowla owiec, bydła, wielbłądów; wydobycie fosforytów, rud żel., ołowiu, ropy naft.; gł. porty: Tunis, Safakis, Bizerta, Es-Sechira (naft.). — W starożytności państwo kartagińskie, podbite przez Rzym; od VI w. pod panowaniem bizant., od VII w. — Arabów; od poł. XIII w. niezależna, w XVI w. opanowana przez Turków; od XVIII w. penetracja eur.; od 1881 protektorat fr. (monarchia); od 1. 20-ych ruch niepodległościowy; 1942-43 okupacja niem.-wł.; od 1954 autonomia; od 1956 niepodległa, od 1957 republika (1958 wycofanie wojsk fr.); czł. ONZ od 1956. tunezyjska kampania, operacje wojsk alianckich 8 XI 1942-13 V 1943, przeciw siłom państw „osi" w Afryce Pn.; zakończone wyzwoleniem Afryki Pn. i kapitulacją wojsk wł. i niem. (ok. 250 tys. jeńców). tunga (pchła piaskowa, Sarcopsylla penetrans), amer. pchła rozprzestrzeniona w strefie tropik, i subtropik.; przenika do skóry (np. pod paznokcie stóp), powoduje guzy i wrzody. Tungabhadra, rz. w Indii, pr. dopływ Kriszny; dł. ok. 650 km; wykorzystywana do nawadniania; duża elektrownia wodna. Tung Czung-szu, ok. 175-ok. 105 p.n.e., filozof chiń., jeden z twórców ortodoksji konfucjańskiej; zapoczątkował rozwój konfucjanizmu w kierunku teistycznym. Tungen MIKOŁAJ, ?-1489, biskup warmiński od 1468; zatwierdzony przez pap. Pawła II wbrew woli Kazimierza Jagiellończyka; pobity przez wojska pol. (wojna popia), złożył hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi. Tunghua, m. w Chinach (Cilin); 110 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu ciężkiego (górnictwo węgla kam.).

1218 Tungkuoszan Tungkuoszan, dawna nazwa m. Tungling w Chinach. Tung-la, przełęcz w Himalajach, w Chinach, w pobliżu granicy z Nepalem; wys. 5481 m; droga Lhasa-Katmandu. Tungling (do 1958 Tungkuoszan), m. w Chinach (Anhuej), port nad Jangcy; 100 tys. mieszk. (1957); duży ośr. wydobycia i hutnictwa miedzi. tungowe drzewo →kroplan. tungowy olej →drzewny olej. Tung Pi-wu, ur. 1886, chiń. polityk i działacz chin. ruchu robotn.; jeden z założycieli KPCh, 1953-69 czł. Biura Polit.; od 1959 wiceprzewodn. ChRL. tungsten, dawna nazwa pierwiastka chem. wolframu. Tungting-hu, jezioro we wsch. Chinach; pow. 3,9-4,3 tys. km2; wyspy; uchodzą liczne rzeki (największa Siang-ciang); połączone z Jangcy; rybołówstwo; żegluga. Tunguragua [-ragua], czynny wulkan w Andach Ekwadorskich, w Kordylierze Wsch.; 5033 m. tunguskie języki (języki tungusko-mandżurskie), z rodziny ałtajskiej, na Syberii Wsch., radz. Dalekim Wschodzie, w Mandżurii; grupy: pn. (tunguska) — z ewenkijskim i eweńskim (łamuckim), i pd. (mandżurska) — z mandżurskim, nanajskim (goldyjskim) i udyhejskim. Tunguskie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla w Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim, jedno z największych w świecie; zasoby 1745 mlďt; eksploatacja w regionie Norylska. Tunguzi, ludy leśnych obszarów Syberii (Eweni, Ewenkowie) i Mongolii Wewn.; zmieszani z ludnością paleoazjat-.; hodowla reniferów, myślistwo, rybołówstwo; języki pn. grupy tunguskiej. Tunguzka Dolna, rz. w azjat części ZSRR, gł. dopływ Jeniseju; dl. 2989 km, dorzecze 473 tys. km2; zamarza na ok. 8 miesięcy. Tunguzka Podkamienna, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Jeniseju; dl. 1830 km, dorzecze 239 tys, km2; zamarza na ok. 8 miesięcy. Tunhuang, m. w Chinach (prow. Kansu); zespół świątyń buddyjskich (IV-XIV w.) z freskami, rzeźbami i płaskorzeźbami; odkryto tu bezcenne rękopisy. tunika, wełn. szata z krótkimi lub długimi rękawami, przepasana w pasie, używana przez mężczyzn i kobiety w staroż. Rzymie. tunika, zool. powłoka ciała osłonie, zbudowana z tunicyny, substancji zbliżonej do błonnika (wyjątek wśród zwierząt). Tunis, stol., gł. port (z awanportem Halk el-Ued) i ośr. przem. Tunezji, nad M. Śródziemnym; 642 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., metal., włók., chem.; uniw.; ośr.turyst.; kazba (IX,XIII-XIV w.) z meczetem (XIII w.), medyna z licznymi meczetami (m.in. ez-Zejtuna, VIII w.), zespół pałacowy Bardo (XVII-XIX w., mieści muzea); w pobliżu T. ruiny Kartaginy. tuńczyk (Thunnus thynnus), ryba do 3 m dł., mor.; temperatura ciała mniej więcej stała, ok. 30°; ławicowy, drapieżny; wody tropik, i subtropik. O. Atlantyckiego i Spokojnego oraz mórz przyległych; znaczenie gosp. duże. Tuomioja [tu-] SAKARI SEVERI, 1911-64, polityk fiń.; 1945-52 min.: finansów, handlu i przemysłu, spraw zagr.; 1953-54 premier. TUP →Towarzystwo Urbanistów Polskich. tupaje (wiewióreczniki, Tupaiidae), rodzina ssaków; ok. 18 gat.; drobne zwierzęta nadrzewne wykazujące wiele cech nawiązujących do owadożernych i Naczelnych; Archip. Malajski, Filipiny, Indie. Tupak Amaru II (właśc. José Gabriel Condorcanqui), ok. 1740-81, przywódca antyhiszp. powstania Indian 1780, które objęło tereny późniejszego Peru, Ekwadoru i Boliwii; rzekomo potomek Inków; stracony.

tupet: 1) zbytnia pewność siebie, śmiałość, zuchwałość; 2) daw. kosmyk włosów na czubku głowy, czub. Tupi, grupa plemion Indian Ameryki Pd., w Brazylii, Paragwaju, Argentynie, Peru, Boliwii; rolnictwo; języki z rodziny tupi-guarani. Tupiza [-sa], m. w pd. Boliwii, u podnóża Andów; 9 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia rud antymonu, cynku i ołowiu. Tupolew ANDRIEJ N., ur. 1888, radz. konstruktor lotn., generał; czł. AN ZSRR; zbudował ponad 100 typów samolotów, m.in. odrzutowce pasażerskie Tu-104, Tu-114, Tu-124 i naddźwiękowy Tu-144. Tupungatito, czynny wulkan w masywie Tupungato (Argentyna); 5640 m. Tupungato, masyw wulkaniczny w Andach Pd., na granicy Chile i Argentyny; wys. do 6800 m; lodowce. tur (Bos primigenius), wymarły przeżuwacz z rodziny pustorożców, czerwonobrun.; leśny; ostatni okaz padł 1627 w Puszczy Jaktorowskiej; przodek bydła domowego. Tur JAN, 1875-1942, embriolog; współzałożyciel Tow. Nauk. Warsz., prof. uniw. w Warszawie; badania dotyczące gł. morfologii i genezy form teratologicznych w rozwoju gadów i ptaków; Potwory i ich rozwój. TUR →Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego. Tura Cosmo, ok. 1430-95, wł. malarz okresu renesansu; portrety, obrazy rel., malowidła dekoracyjne (w Palazzo Schifanoia w Ferrarze) o intensywnym kolorycie i plast, formie. Tura, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ rz. Toboł; dł. 1030 km, dorzecze 80,4 tys. km2; gł. m. Tiumeń. Turajew BORIS A., 1868-1920, orientalista ros.; twórca ros. szkoły orientalistycznej; autor prac o dziejach i kulturze staroż. Wschodu. turaki, zool. →szyszaki. Turańska Nizina, niz. w azjat. części ZSRR, między M. Kaspijskim a Pogórzem Kazachskim; większą część zajmują pustynie Kara-kum i Kyzył-kum; przepływa Amu-daria i Syr-daria. Turawa, w. w pow. i woj. opolskim, nad Małą Panwią i Jez. Turawskim; elektrownia wodna (1,8 MW); ośr. wypoczynkowy i sportów wodnych. Turawskie Jezioro, sztuczny zbiornik wodny na Małej 2 Panwi, k. Turawy (woj. opolskie); 21 km , 108 mln m3, wys. zapory 14 m; sporty wodne. Turbacz, najwyższy szczyt Gorców; 1310 m; zalesiony (na pn. stoku — rezerwat jodłowo-bukowy im. W. Orkana); schronisko PTTK. turban (zawój), okrycie głowy, uformowane z długiego pasa tkaniny; używane przez mężczyzn w krajach muzułm. i Indii. türbe, arch. →gumbad. turbina (silnik turbinowy), silnik, w którym energia wewn. sprężonego gazu, pary lub cieczy jest przetwarzana w energię mech. ruchu obrotowego wirnika, osadzonego na wale, za pomocą zespołów (tzw. stopni), złożonych z przyrządu ekspansyjnego i wieńca łopatkowego wirnika; akcyjna lub reakcyjna; jedno- lub wielostopniowa; gazowa, parowa lub wodna. „Turbinia", statek wodny, w którym Ch.A. Parsons zastosował 1897 do napędu wynalezioną przez siebie turbinę parową; pierwszy turbinowiec. turbinowe oleje, oleje mineralne o lepkości od 3-8° E/50°; b. trudno tworzą z wodą emulsję; stosowane jako oleje smarowe gł. w turbinach parowych i wodnych. turbinowiec, statek wodny, którego gł. silnikiem napędowym jest turbina parowa lub spalinowa. turbinowy silnik: 1) →turbina; 2) zespół silników złożony z turbiny i urządzeń pomocniczych.

turbinowy silnik odrzutowy →turboodrzutowy silnik. turbinowy silnik śmigłowy →turbośmigłowy silnik. turbity, rasa gołębi domowych z grupy mewek; upierzenie białe z barwnymi skrzydłami i czubkiem piór na głowie. turboagregat →turbozespół. turbodmuchawa, wielostopniowa dmuchawa wirowa, rodzaj sprężarki wirowej. turbogenerator, zespół maszynowy złożony z szybkobieżnej elektr. prądnicy synchronicznej o dużej mocy i napędzającej ją turbiny parowej lub gazowej; instalowany w elektrowni. turboodrzutowy silnik (turbinowy silnik odrzutowy), przelotowy silnik odrzutowy z turbiną spalinową w kanale przepływowym czynnika roboczego i napędzaną przez nią sprężarką, sprężającą powietrze dopływające do silnika; niekiedy dodatkowo wyposażony w dopalacz; powszechnie stosowany do napędu samolotów. turbopompa: 1) →wirowa pompa; 2) zespół turbiny i napędzanej przez nią pompy. turbospalinowy silnik →spalinowy silnik turbinowy. turbosprężarka: 1) →wirowa sprężarka; 2) zespół turbiny gazowej i napędzanej przez nią sprężarki wirowej. turbośmigłowy silnik (turbinowy silnik śmigłowy), spalinowy silnik turbinowy przeznaczony do napędu śmigła samolotu; sprężarka tłoczy powietrze do komory spalania, gdzie następuje wtryskiwanie paliwa; spaliny poruszają turbinę, która napędza śmigło samolotu i sprężarkę. turbot (skarp, Scophthalmus maximus), gatunek płastugi, do 90 cm dł.; dna mórz eur. (Czarne, Północne, Bałtyckie); ceniony. turbowiert, górn. urządzenie do wiercenia otworów wiertniczych; turbina hydrauliczna połączona ze świdrem, uruchamiana w dolnej części otworu wiertniczego przez wtłaczaną płuczkę wiertniczą. turbozespół (turboagregat), zespół złożony z turbiny i napędzanej przez nią maszyny roboczej; np. turbogenerator. turbulencja (burzliwość), występowanie chaotycznych, przypadkowych zmian prędkości cząstek przepływającego płynu. turbulentny przepływ (burzliwy przepływ), przepływ płynu, przy którym, oprócz ruchu cząstek płynu w kierunku przepływu, zachodzą również poprzeczne ruchy cząstek; występuje, gdy liczba Reynoldsa przekracza wartość krytyczną. Turcja (Republika Turecka), państwo w pd.-zach. Azji (ok. 3% obszaru T. 2leży w pd.-wsch. Europie); 780,6 tys. km , 34,4 mln mieszk. (1969), gł. Turcy; stol. Ankara; inne gł. m. i porty mor.: Stambuł, Izmir; dzieli się na 67 prowincji; j.u. turecki. Powierzchnia wyżynno-górska (Wyż. Anatolijska, Wyż. Armeńska, G. Pontyjskie, Taurus); obszar aktywny sejsmicznie; klimat na wybrzeżach śródziemnomor., we wnętrzu kraju kontynent.; gł. rz.: Kizihrmak, Eufrat. Kraj roln., z rozwijającym się przemysłem; uprawa pszenicy, jęczmienia, bawełny, tytoniu, winorośli, drzew owocowych; hodowla bydła, owiec, kóz (m.in. angorskich); wydobycie rud chromu, żel., miedzi, węgia kam., pianki mor.; przemysł spoż., włók., hutnictwo żel. i metali nieżel., cementowy; wyrób dywanów. — Państwo powstałe w XIII w., od czasu podbojów w ciągu XV w. — imperium wielonar.; od 1517 (podbój Egiptu) włączenie terenów kalifatu; od XVII w. stopniowy upadek, w XVIII w. wzrost władzy lokalnych namiestników; od XIX w. eur. penetracja gosp., utrata posiadłości bałk.; od poł. XIX w. reformy; od 1908 monarchia konstytucyjna (1913-18 faktyczna władza tzw. triumwiratu); w I wojnie świat, udział po stronie państw centr., likwidacja imperium; od 1923 republika (reformy); w II wojnie świat. — formalnie neutralna (faktycznie sprzyjanie i pomoc Niemcom); w okresie

Turner 1219 powoj, częste przesilenia rządowe; czł. ONZ od 1945; od 1952 czł. NATO, od 1955 czł. paktu bagdadzkiego, następnie — CENTO. turcyki, XVI-wieczne utwory lit. (np. J. Dantyszka, S. Orzechowskiego, K. Warszewickiego) mające zjednywać opinię dla polityki antytur. i wojny z Turcją. Turcy osmańscy, nazwa szczepu oguzyjskiego, który pod wodzą Osmana przybył w XIII w. do zach. Anatolu i do XV w. zjednoczył Anatolie oraz podbił Bałkany, tworząc imperium osmańskie; termin polit. nie stosowany w republ. Turcji. Turcy seldżuccy, nazwa (od wodza Seldżuka) koczowniczego plemienia ze związku Oguzów^ w X w. przyjęli islam, na pocz. XI w. podbili Persję, tworząc na terenie Azji Mn. rozległe imperium, które przetrwało do końca XI w., a następnie rozpadło się na szereg sułtanatów; przyczynili się do etnicznej turcyzacji Anatolii i Azerbejdżanu. Turczyn JAN BAZYLI, ok. 1820-1900, generał armii ros. w czasie wojny krymskiej; następnie w USA, jeden z założycieli pol. osady Radom (Illinois). Turczynowicz STANISŁAW, 1875-1957, hydrotechnik, meliorant, torfoznawca; prof. SGGW; autor licznych prac; Melioracje i zagospodarowanie torfowisk. Turczynowiczowie, rodzina tancerzy; m. in.: ROMAN (1813-82) t solista, baletmistrz, reżyser, pedagog, 1853-67 dyr. Baletu WTR; jego żona KONSTANCJA (1818-80), primabalerina WTR, pierwsza pol. odtwórczyni gł. ról w baletach romantycznych. Turczyński JÓZEF, 1884-1953, pianista i pedagog; red. Dzieł wszystkich F. Chopina. Turda, m. w środk. Rumunii; 53 tys. mieszk. (1968); przemysł cementowy, chem., szklarski; uzdrowisko (solanki). turecka czerwień (alizarynowa czerwień), lak glinowo wapniowy alizaryny; dawniej stosowany jako barwnik zaprawowy, obecnie jako pigment w lakiernictwie samochodów. tureckie języki, z rodziny ałtajskiej, w Azji i Europie Wsch.; najstarsze zabytki lit. z VI-VIII w. (inskrypcje w Mongolii); grupy: pn. (ujgursko-oguzyjska), zach. (kipczacka), wsch. (karłucka), pd. (oguzyjska); oddzielnie klasyfikowane języki: czuwaski, jakucki; ok. 62 mln ludzi. tureckie ludy, nazwa spokrewnionych kulturowo i językowo ludów pn., środk. i zach. Azji; pierwotne siedziby między Uralem i Ałtajem; w VI w. utworzyli pierwsze państwo (od Mongolii po M. Kaspijskie). turecki język (język osmański, anatolijsko-turecki), z oguzyjskiej grupy języków tur.; państwowy w Turcji (ok. 29 mln); piśmiennictwo, od średniowiecza, w piśmie arab.; współcz. język lit. oparty na gwarach Stambułu i Ankary; od 1928 alfabet łaciński. turecki kaganat (Tu-kiu), państwo rządzone przez kagana (chana), istniejące 562-744 na obszarach Mongolii i ziemiach przyległych;,z tego okresu liczne inskrypcje kam., stanowiące najstarsze znane zabytki piśmiennictwa ludów stepowych Mongolii. turecki olej (olej czerwieni tureckiej), sól sodowa sulfonowanego oleju rycynowego; substancja powierzchniowoczynna stosowana jako środek zwilżający i dyspergujący, m.in. w przemyśle włók., garbarstwie, drukarstwie. turecznica, bot. →lawsonia. Turek ROMAN, ur. 1898, pisarz lud.; gawędziarskie opowieści i wspomnieniowe Moja mama, ja i reszta, W służbie najjaśniejszego pana i in., związane gł. z Łańcutem i okolicą. Turek WIKTOR, 1910-63, badacz dziejów Polonii kanad.; założyciel Instytutu Pol. w Kanadzie (Toronto), od 1950 red. „Gazety Polskiej" w Winnipeg.

Turek, m. pow. w woj. pozn., w Koniń- Kopet-dag. Wydobycie ropy naft., gazu skim Zagłębiu Węgla Brun.; 18,4 tys. ziemnego, soli glauberskiej; przemysł mieszk. (1969); zakłady jedwabn., prze- chem., lekki, spoż.; uprawa (nawadniamysł spoż., odzieżowy; w pobliżu kopal- nie) bawełny (2 miejsce w ZSRR), zbóż, nia węgla brun. i elektrownia „Adamów". winorośli, drzew owocowych; hodowla — Prawa miejskie 1341; w XIX w. roz- owiec, jedwabników. — W starożytności wój tkactwa; 1926-32 strajki włókniarzy; w pod panowaniem pers. (podbita przez IX 1939 egzekucja 300 osób; w okresie Aleksandra W., 250 p.n.e.-224 n.e. w pańokupacji hitlerowskiej liczba mieszkańców stwie partyjskim), następnie pod rządami T. zmniejszyła się o 3 tys. osób; 1944 obóz pers. Sasanidów; w VII w. podbita przez Arabów, od XI w. pod panowaniem Seljeńców radzieckich. Turenne [türen] HENRI DE LA TOUR dżuków; obiekt walk między chanatami i bucharskim oraz Persją; D'AUVERGNE DE, wicehrabia, 1611-75, wódz chiwańskim fr., marszałek; zwycięzca w bitwach woj- w XIX w. penetracja ros., włączenie częny trzydziestoletniej i wojnach Ludwi- ści ziem do Rosji; od 1918-20 władza radz., 1918-24 w składzie Turkiestańskiej ka XIV; poległ w bitwie. Turfan, m. w Chinach (Sinciang-Ujgur); ASRR (w ramach Ros.FSRR). „Turkmienskaja iskra", dziennik, organ 20 tys. mieszk. (1957); ośr. gosp. Kotliny KĆ KP Turkmenii i Rady Najwyższej Turfańskiej (bawełna, winorośl). Turfańska Kotlina, kotlina we wsch. Turkm.SRR, wydawany od 1924 w AszchaTien-szanie (Chiny); 154 m p.p.m.; pu- badzie, w języku rosyjskim. turkmeński język, z oguzyjskiej grupy stynna; w pn. części oazy (uprawa bawełjęzyków tur., język Turkmenów; literany, winorośli). Turgaj, rz. w Kazach.SRR; dł. 662 km; tura od XV w., w piśmie arab., od 1940 — po połączeniu z rz. Irgiz uchodzi do jez. w alfabecie rosyjskim. turkologia, nauka zajmująca się badaCzełkar-tengiz. Turgajska Brama, obniżenie na Wyż. niem języków, dziejów i kultur ludów tureckich. Turgajskiej (ZSRR); wys. 50-200 m; szer. turkosi, piechota fr. wojsk kolonialnych, 20-200 km; przepływa Turgaj. Turgajska Wyżyna, wyż. w azjat. części utworzona 1842 z mieszkańców Algierii, ZSRR, między Uralem a Pogórzem Ka- Tunezji i Maroka. turkoty, grupa ras gołębi domowych wyzachskim; wys. 300-400 m; liczne słone jeziora; roślinność stepowa i pófpustynna; dających głos podobny do stłumionego w części środk. — Turgajska Brama; eks- warkotu bębna; nogi opierzone, lot ociężały. ploatacja bogatych złóż rud żelaza. Turkowski LEONARD, ur. 1914, prozaik, Turgieniew IWAN S., 1818-83, pisarz ros.; jeden z twórców ros. szkoły psychol.; poeta i publicysta, nauczyciel; wiersze mistrz opisu przyrody; opowiadania z ży- (zbiór Dojrzewanie) i powieści (Niebo nad cia chłopów pańszczyźnianych (Zapiski sadem) o tematyce mazurskiej. Turks i Caicos [tə:rks i kajkos], kolonia myśliwego), powieści ukazujące społeczeństwo ros. lat 1840-70 (Szlacheckie gniazdo, bryt. w Ameryce Środk.; obejmuje grupy wysp T. i C. we wsch. części archipelagu Ojcowie i dzieci o konflikcie pokoleń), opowiadania psychol. (Mumu); cykl minia- Bahama; 430 km2, 6 tys. mieszk. (1969), gł. Murzyni i Mulaci; ośr. adm. Grand tur lir., poematy prozą. turgor, stan jędrności żywej komórki Turks. — Posiadłość bryt. od 2 poł. XVIII roślinnej, spowodowany wypełnieniem jej w. (gubernator); od 1959 samorząd lokalwakuoli wodą; deficyt turgorowy objawia^ ny. Turku (szwedz. Åbo), m. i port w pd.się siłą ssącą komórki. Turgot [türgo] ANNĘ ROBERT JACQUES, -zach. Finlandii, nad M. Bałtyckim, osr. 1727-81, fr. ekonomista, zwolennik fizjo- adm. okręgu T.-Pori; 152 tys. mieszk. kr&tyzmu; jako min. finansów przeprowa- (1969); przemysł stoczn., włók., spoż.; dził reformy gosp. likwidujące pozostało- 2 uniw. (fiń. i szwedz.); muzea; romańkatedra, zamek (XIII-XVI, ści merkantylistycznej reglamentacji i li- sko-got. XVII w.). beralizujące życie gosp. Francji. turkuć (Gryllotalpa gryllotalpa), owad Turgowia (Thurgau), kanton w pn.prostoskrzydły, dł. do 5 cm; przednie nogi wsch. Szwajcarii, na Wyż. Szwajcarskiej, nad Jez. Bodeńskim; 1,0 tys. km2, 187 tys. grzebne; żyje w norkach; podcina korzemieszk. (1968); stol. Frauenfeld; j.u. nie- nie; jak inne świerszcze donośnie ,,śpiewa", gł. wieczorami. miecki. turkus (kalait), minerał, uwodniony fosTurgutlu, m. w zach. Turcji; 36 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. foran glinu i miedzi; niebieskozielony, Turia →Guadalaviar. o połysku szklistym lub woskowym; poTurka, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), wstaje w strefie wietrzenia skał zawieranad Stryjem; 6 tys. mieszk. (1963); przejących minerały glinu i fosforu; ceniony mysł meblarski. kamień ozdobny. Turkana, lud w pn.-zach. Kenii oraz na Turlupin [türlüpę] (właśc. Henri Lepograniczu Kenii i Sudanu; ok. 200 tys.; grand), 1587-1637, aktor fr.; role w farsach koczujący pasterze; język grupy nilotyc- w Hôtel de Bourgogne. kiej. turma, w wojsku rzym. 1/24 lub 1/16 turkawka (Streptopelia turtur), ptak leś- część ny z rzędu gołębi; dł. 30 cm; wydaje tur- oddziału jazdy — ala. turmalin, minerał, borokrzemian glinu, kocący głos; ziarnojad; Eurazja, pn. Afryka; chroniona. magnezu, sodu, wapnia i in.; czarny, Turkiestan, m. w Kazach. SRR (obw. brun., żółty, zielony, czerwony; połysk czymkencki); 47 tys. mieszk. (1967); ośr. szklisty; występuje m.in. w granitach i przemysłowy. pegmatytach; odmiany przezroczyste — Turkiestan Wschodni, hist. nazwa części kamienie szlachetne. obszaru zach. Chin, obejmującej region Turnau-Morawska MARIA, UΓ. 1899, peautonomiczny Sinciang-Ujgur; w odróż- trograf; prof. UMCS i Uniw. Warsz.; pranieniu od T.W. — Turkiestanem Zach. na- ce dotyczące gł. skał osadowych Tatr, zywano część Azji Środk. należącą do Ro- Wyż. Lubelskiej i G. Świętokrzyskich. sji. Turnbulla błękit, żelazicyjanek żelazaTurkmeni, lud grupy tur. w ZSRR wy, ciemnoniebieski proszek; stosowany (Turkmenia), Iranie, Afganistanie, Iraku, (rzadko) jako pigment. Turcji, Syrii; ok. 2 mln; koczownicy, oTurner [tə:rnər] NAT, 1800-31, przywódbecnie (gł. w ZSRR) rolnictwo, sadownic- ca powstania niewolników murzyńskich two, uprawa bawełny; dialekty języka 1831 w Stanach Zjedn.; stracony. turkmeńskiego. Turner [tə:rnər] WILLIAM, 1775-1851, Turkmenia (Turkmeńska SRR), republi- ang. malarz i grafik; wybitny pejzażysta, ka związkowa2 w azjat. części ZSRR; pionier w zakresie studiów światła, koloru 488,1 tys. km , 2,1 mln mieszk. (1970); i atmosfery (jego pejzaże zapowiedziały stol. Aszchabad. Obszar w większości ni- twórczość impresjonistów fr.); Słońce Wezinny, pustynny (Kara-kum), na pd. góry neckie.

1220 Turner Valley Turner Valley [tə:rnər wäly], miejscowość w Kanadzie (Alberta); ośr. eksploatacji ropy naft. i gazu ziemnego. Turnhout, m. w pn. Belgii, w regionie Kempen; 38 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., papiern., spożywczy. turnia, wzniesienie skalistej grani górskiej, odosobniona skała lub szczyt górski o ostrym wierzchołku i stromych zboczach. turniej, zawody (np. sport.), w których bierze udział większa liczba zawodników; rozgrywki eliminacyjne o mistrzostwo. turniej, hist. w średniow. Europie (od XI w.) zapasy rycerskie w indywidualnej lub grupowej walce konno (broń zabezpieczona), prowadzone wg określonych przepisów i ceremoniału; zanikły pod koniec XVI w. turnikiet, drzwi obrotowe, zwykle 4-skrzydłowe. turnips, forma rzepy o wydłużonym korzeniu. turniura (tiurniura), podkład ze sztywnych falban krojonych z włosianki lub stelaż ze sprężyn stal. obszytych płótnem, przywiązywany w pasie pod suknią z tyłu, podtrzymujący draperie i tren; używane ok. 1870-90. Turnov, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), nad Izerą; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., wyrób sztucznej biżuterii. Turnu Măgurele [t. mə-], m, w pd. Rumunii, port nad Dunajem; 45 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. turnus, okres pobytu na kursach, wczasach itp. każdej ze zmieniających się kolejno grup uczestników. Turnu Severin [t. -rin], m. w pd.-zach. Rumunii, port nad Dunajem, ośr. adm. okręgu Mehedinti; 51 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, spożywczy. Turobin, w. w pow. krasnostawskim, woj. lubelskim; późnorenes. kościół (XVI w., przebudowany w XVII w.). turoń, kolędnik przebrany za rogate zwierzę; zwyczaj lud. zachowany gl. na Podkarpaciu. Turoszowskie Zagłębie Węgla Brunatnego, zagłębie w pd.-zach. Polsce (Kotlina Turoszowska), częściowo w NRD2 i Czechosłowacji; w Polsce ok. 150 km , zasoby węgla brun. — 900 mln t; w Turoszowie kombinat górn.-energetyczny Turów (2 kopalnie odkrywkowe i największa w Polsce elektrownia cieplna, 1400 MW, docelowo 2000 MW). Turoszów, osiedle w pow. zgorzeleckim, woj. wrocławskim, w Kotlinie Turoszowskiej; 5,3 tys. mieszk. (1968); kombinat górn.-energetyczny Turów. Turowicz JERZY, ur. 1912, dziennikarz; czł. Stów. Chrześc. Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie" i Pax Romana, 1939 red. ,,Głosu Narodu"; od 1945 red. nacz. ,,Tygodnika Powszechnego". turówka wonna (żubrówka, Hierochloë odorata), trawa trwała; w Polsce w rozproszonych stanowiskach (łąki, zarośla), chroniona; aromatyczne, wysuszone ziele zawiera kumarynę; przyprawa do wódek i likierów. turpizm, swoisty kult brzydoty pojawiający się w niektórych współcz. kierunkach poet.; termin wprowadzony do krytyki przez J. Przybosia. Turquino [-kino], szczyt w górach Sierra Maestra; najwyższy na Kubie; 2000 m. Türr ISTVÁN, 1825-1908, węg. działacz polit. i wojsk.; 1849 dowódca ochotniczego legionu węg. walczącego po stronie Włoch przeciw Austrii; 1859 w szeregach Garibaldiego. Turski JÓZEF SZCZĘSNY, 1883-1955, chemik organik; prof. Polit. Warsz.; badania gł. z chemii barwników i tłuszczów. Turski STANISŁAW, ur. 1906, matematyk; prof. Polit. Gdańskiej, Warsz., następnie Uniw. Warsz. (rektor 1952-68); autor prac z zakresu równań różniczkowych oraz analizy numerycznej i jej zastosowań (m.in. w teorii sprężystości).

Turski WOJCIECH (pseud. Albert Sarmata), 1756-1824, pułkownik, publicysta; 1792 zabiegał w Konwencie fr. o pomoc dla Polski; od 1793 w armii fr.; 1799 dowódca jazdy Legii Naddunajskiej. Turski ZBIGNIEW, ur. 1908, kompozytor; utwory symf. (II Symfonia „Olimpijska"). kameralne, koncerty, balety (Tytania i Osioł). Tursunzoda MIRZO, ur. 1911, poeta tadż.; czł. AN Tadż.SRR; przewodn. związku pisarzy Tadżykistanu; liryki, utwory sceniczne, poematy. Turtiainen [turtiaj-] ARVO, ur. 1904, poeta fiń.; poezje wyrażające idee walki o pokój i sprawiedliwość społ.; więziony za sympatie proradzieckie. Turyn (Torino), m. we Włoszech, nad Padem, stol. Piemontu; 1,2 mln mieszk. (1969); wielki ośr. przem. (gł. przemysł samoch.), handl., kult. i nauk.; uniw.; muzea; got. kościół S. Domenico, renes, katedra z kaplicą (XVII w.), barok, kościoły i pałace; w pobliżu T. m.in. kościół i klasztor Superga. Turyngia, kraina hist. Niemiec (obecnie w pd.-zach. części NRD); 1130-1247 tworzyła landgrafostwo, potem uległa podziałom; 1920-45 kraj związkowy Niemiec. turyngit, minerał z grupy chlorytów, glinokrzemian żelaza o b. skomplikowanym składzie chem.; zielony lub oliwkowy; występuje w osadowych złożach rud żelaza; stanowi rudę żelaza. Turyński Las, pasmo górskie w NRD i NRF; dł. ok. 100 km, wys, do 982 m (Grosser Beerberg); lasy iglaste; zagospodarowany. turystyka, zorganizowane wyjazdy poza miejsce stałego pobytu lub wędrówki, w celach krajoznawczych, dla rozrywki i odpoczynku; t. kwalifikowana; piesza, narciarska, motorowa, wodna, jaskiniowa i in. Turzo JAN, ?-1508, kupiec, przedsiębiorca górn.; 1477 burmistrz Krakowa. ç~ Turzo JAN, ?-1520, syn Jana, biskup wrocł. od 1501; prof. Akad. Krak., a od 1498 jej rektor. turzyca, łow. sierść zająca lub królika; także samica tura. turzyca drżączkowa, bot. →waldhar. turzyce (Carex)f kosmopolityczne byliny podobne do traw; w Poisce ok. 90 gat.; tworzą tzw. łąki kwaśne; na wydmach nadmorskich t. piaskowa utrwalająca lotne piaski. Tuscaloosa [taskəlu:sə], m. w USA (Alabama); 62 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 118 tys. (1965); przemysł papiern., gumowy, drzewny; uniwersytet. Tushingham [taszynəm] RITA, ur. 1943, ang. aktorka film.; występy w filmach „młodych gniewnych"; role nieśmiałych, brzydkich dziewcząt (Smak miodu, Dziewczyna o zielonych oczach). tusz, farba wodna pigmentowa (czarna lub barwna), szybko schnąca, odznaczająca się po wyschnięciu nasyconą barwą i połyskiem; najbardziej znany t. chiński — czarny, wytwarzany z sadzy z drzew iglastych lub z olejów, z dodatkiem kleju rybnego i substancji zapachowych; używany do kreślenia. tusz, fanfara wykonana przez orkiestrę przy powitaniach, wiwatach, toastach. tusz, urządzenie służące do polewania ciała strumieniem wody; kąpiel pod takim urządzeniem, prysznic. tusz, sport w szermierce dotknięcie bronią ważnego pola trafienia przeciwnika; trafienie. tusza mięsna, w przemyśle mięsnym mięso zwierzęcia rzeźnego po wstennej obróbce poubojowej; rozróżnia się ćwierćtusze, półtusze i tusze całe (np. cielęce i baranie). Tuszpa, staroż. m. nad jez. Van (Turcja) ; stol. państwa Urartu (IX-VI w. p.n.e.); obecnie resztki pałacu król. (Vankale), komory skalne. Tuszyn, m. w pow. i woj. łódzkim; 7,7 tys. mieszk. (1968); wytwórnia filmów

kukiełkowych (Tuszynek); sanatorium przeciwgruźlicze; prawa miejskie 1416 (do 1870) i 1924. Tuszyna (do 1960 samodzielne miasto, obecnie w granicach adm. Moskwy), 160513 w okresie ,,smuty" rezydencja i obóz woj. Dymitra Samozwańca II (stąd usiłował zdobyć Moskwę). tutela [łac. „opieka"], w staroż. Rzymie rodzaj władzy nad niedojrzałymi i kobietami oraz ich majątkiem, wykonywanej przez opiekunów powołanych ustawą, testamentem lub dekretem władzy. Tutenchamon, ?-ok. 1349 p.n.e., król Egiptu od ok. 1358, z dyn. XVIII; 1922 odkryto jego nietknięty grobowiec. Tutenchamona grób, skalny grobowiec króla Tutenchamona w Dolinie Królów, w Tebach Zach. (Egipt), odkryty 1922 przez H. Cartera. Tuti-name (Księga papugi), pers. zbiór opowieści, przeróbka z utworu sanskryckiego; opracowanie z XVII w. jest podstawą przekładów eur., także polskiego. tutkarze (Attelabidae), rodzina chrząszczy; zwijają liście drzew i krzewów w rurki, w których żyją i żerują larwy; niektóre szkodniki. Tutmozis III →Totmes III. tutor; 1) w uniwersytetach i kolegiach anglosaskich — wychowawca sprawujący nadzór nad studiami grupy studentów, gł. nad przygotowaniem prac dyplomowych; 2) dato. nauczyciel prywatny, korepetytor. tutle le strade conducono a Roma [t. le s. kondukono a r.; wł.], wszystkie drogi prowadzą do Rzymu. tutti, muz. w utworacn orkiestrowych (także w chóralnych) określenie odcinków wykonywanych przez cały zespół, w odróżnieniu od solo. tutti frutti [wł.], „wszystkie owoce"; konfitura z różnych owoców; surowe, pokrojone owoce przyprawione cukrem, rumem, likierem; przen. zbieranina, mieszanina, zwł. zbiór artykułów, utworów różnej treści. tutti quanti [t. kua-; wł.], wszyscy razem, wszyscy (bez wyjątku). Tuttlingen [tutlynen], m. w NRF (Badenia-Wirtembęrgia), nad Dunajem; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny. Tuttukkudi (ang. Tuticorin), m. w Indii (Tamilnadu), port nad ząt. Manar (O. Indyjski); 148 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spożywczy. Tutuila, wyspa w grupie Samoa (Samoa Amer.); 137 km2, 23 tys. mieszk. (1967); gł. m. Pago Pago. Tuwajk, Dżabal, góry w środk. części Płw. Arabskiego; wys. do 1080 m. Tuwim IRENA, ur. 1900, siostra Juliana, poetka i tłumaczka; przekłady z literatury ang. (Kubuś Puchatek i Chatka Puchatka A. Milne'a). Tuwim JULIAN, 1894-1953, poeta, tłumacz; współtwórca grupy poet. Skamander: od żywiołowego biologizmu przeszedł ku liryce refleksyjnej, związanej z tradycją nar. i humanistyczną; zbiory wierszy (Czyhanie na Boga, Sokrates tańczący, Rzecz czarnoleska), satyra (Bal w operze), poemat Kwiatu polskie, wiersze dla dzieci, przekłady z literatury rosyjskiej. Tuwińska ASRR, republika autonomiczna 2 w Ros.FSRR (pd. Syberia): 170.5 tvs. km , 231 tys. mieszk. (1970); stol. Kyzył; podstawą gospodarki: hodowla (owce, kozy, bydło), myślistwo i górnictwo (węgiel kam., azbest). Tuxpan [tuspan], m. i port w Meksyku (stan Veracruz); 23 tys. mieszk. (1960): rafineria roov naft.. przemvsł spoż., chem.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Tuxtla Gutiérrez [tustla -rres], m. w Meksyku, stol. stanu Chiapas; 46 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Tuz (Tuzgölü). bezodpływowe jezioro w Turcji, na Wyż. Anatolijskiej, na wys.

tybinki 1221 899 m; pow. 1620-2500 km2, średnia głęb. 2 m; zasolenie 32,2‰. tuzin, jednostka liczeniowa: 12 sztuk. tuzinkowy, niczym się nie wyróżniający, taki, jakich jest wielu, wiele; pospolity, przeciętny, zwyczajny. Tuzla, m. w J ugosławii (Bośnia i Hercegowina); 59 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., chem., spoż.; uzdrowisko ze źródłami mineralnymi. tużurek, męski ubiór codzienny z ciemnej wełny, z aksamitnym kołnierzem, zapięty z przodu na 5 guzików; modny w okresie biedermeieru. TVA →Tennessee Valley Authority. Tvrtko I Stefan, ?-1391, król Bośni od 1377; przyłączył pograniczne ziemie serb.; opanował Dalmację. Twain [tuejn] MARK (właśc. Samuel Langhorne Glemens), 1835-1910, pisarz amer.; wspomnienia i powieści {Przygody Hucka), tworzące panoramę życia i stosunków społ.-obyczajowych nad Missisipi, powieści hist. (Królewicz i żebrak), humoreski, satyr, opowiadania. Twaits [tuejts] WILLIAM, ?-1814, aktor ang. występujący na scenach amer.; role gł. w farsach i komediach. Twardogóra, m. w pow. sycowskim, woj. wrocławskim; 4,0 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, maszyn., włók.; zał. 1293. twardościomierz, mech. przyrząd do pomiaru twardości materiałów. twardość, mech. zdolność ciała stałego do przeciwstawiania się odkształceniom plast, przy miejscowym silnym nacisku na jego powierzchnię; najważniejsze metody określania t.: Brinella (HB), RockWella (HRC, HRB), Vickersa (HV); do oceny t. minerałów stosuje się skalę Mohsa. Twardowski ALEKSANDER T., 1910-71, poetą ros.; wiersze poświęcone życiu wsi radz. w okresie kolektywizacji; poemat Wasyl Tiorkin, opiewający losy żołnierza frontowego. Twardowski KAZIMIERZ, 1866-1938, czołowy pol. filozof XIX/XX w.; prof. uniw. we Lwowie, założyciel Pol. Tow. Filoz.; obok filozofii zajmował się psychologią opisową oraz semantyką; postulował uprawianie filozofii nauk. jako teorii nauki; położył zasługi dla organizacji szkolnictwa wyższego w Polsce, wywarł wpływ na rozwój pol. logiki i semantyki XX w. Twardowski ROMUALD, ur. 1930, kompozytor; opera, balety (Nagi książę), utwory wokalne i instrumentalne, Mała liturgia prawosławna. Twardowski SAMUEL, między 1595 a 1600-61, poeta; przedstawiciel epiki barok.; kronika hist. Wojna domowa z Kozaki i Tatary, sielanka mit. Daphnis..., romans wierszowany Nadobna Pasqualina. twardówka (białkówka), zewn., nieprzejrzysta, biaława błona gałki ocznej; utrzymuje jej kształt, od przodu oka przechodzi w przezroczystą rogówkę. twardziak łuskowaty, grzyb pasożytujący na drewnie, gł. sosnowym; sprawca brunatnej destrukcyjnej zgnilizny drewna, prowadzącej do jego rozkładu. twardziel, bot. wewn. część drewna w pniach drzew; trwalsza niż biel i ciemniejsza; pełni gł. funkcje mechaniczne. twardziel (skleroma), med. przewlekła choroba zakaźna górnych dróg oddechowych, gł. u ludności wiejskiej; tworzą się twarde nacieki na granicy skóry i śluzówki nosa i koło niego, w gardle, krtani; leczenie antybiotykami. twardzielec (monadnok), odosobnione wzniesienie, które nie uległo denudacji dzięki dużej twardości budujących je skał. twardzina (sklerodermia), choroba z grupy kolagenoz, powolne twardnienie całej skóry lub ograniczonych jej obszarów; przyczyny nie są znane. twardzioszek (Marasmius), grzyb kapeluszowy z rodziny bedłkowatych; w Polsce pospolity t. przydrożny (podróżniczek) i t. czosnaczek, jadalny, o silnym zapachu czosnku (gł. w lasach iglastych).

twaróg, masa serowa uzyskana z mleka (zwykle chudego) przez oddzielenie ze skrzepu mleka nadmiaru serwatki i odpowiednie sprasowanie. Twasztar, wedyjski bóg twórca, budowniczy świata, artysta nadający kształt wszystkim przedmiotom. tweed [tui:d], tkanina luźno tkana z grubej przędzy wełn. (zgrzebnej, melanżowej), o splocie skośnym, folowana i drapana. Tweed [tui:d], rz. w W. Brytanii (pd.-wsch. Szkocja); dł. 156 km; uchodzi do M. Północnego; żeglowna w dolnym biegu. Twer →Kalinin. Tweria (Tyberiada), m. w pn. Izraelu, nad Jez. Tyberiadzkim; 24 tys. mieszk. (1967); znane uzdrowisko i ośr. turystyczny. twierdza (forteca), na przełomie XIX i XX w. zasadniczy rodzaj fortyfikacji stałej; składała się z fortów i umocnień połączonych w całość. twierdzenie, zdanie oznajmujące, wyrażające przeświadczenie o czymś. twierdzenie, log. zdanie o postaci implikacji, której pierwszy człon jest założeniem, a drugi tezą; ściślej — teza teorii (t. pochodne), wywiedziona z przyjętych w niej aksjomatów (t. pierwotnych). twist [tuyst], amer. taniec towarzyski w tempie szybkim, metrum dwudzielnym; spopularyzowany 1960-63. Tworki, dzielnica Pruszkowa; szpital dla nerwowo i psychicznie chorych, Instytut Psychoneurologiczny. Tworków (w. w pow. raciborskim, woj. opolskim), 1945 (2-6 IV) walki o sforsowanie Odry i zdobycie przyczółka pod T. przez 1 Czechosł. Bryg. Pancerną i wojska radz. 38 armii. twornik, część maszyny elektr. posiadająca uzwojenie elektr. poddane oddziaływaniu pola magnet. maszyny; stojan lub — częściej — wirnik maszyny. tworząca, odcinek, prosta lub krzywa zakreślająca pewną powierzchnię; np. t. walca, stożka. tworzywa chemoutwardzalne, tworzywa sztuczne należące do duroplastów, które pod wpływem działania czynników chem. tracą plastyczność i utwardzają się. tworzywa komórkowe, półwyroby z tworzyw sztucznych zawierające w swej strukturze puste przestrzenie; dzielą się na: t.k. pustakowe i porowate. tworzywa lane, rodzaj tworzyw sztucznych otrzymywanych przez odlewanie ciekłych lub łatwo topliwych żywic syntet., a następnie ich utwardzanie, a także przez polimeryzację monomerów (np. metakrylanu metylu) w formach; stosowane m.in. do wyrobu przedmiotów codziennego użytku. tworzywa porowate, rodzaj komórkowych tworzyw sztucznych o porach zamkniętych (t.p. piankowe) lub otwartych (t.p. gąbczaste lub kanalikowe); najważniejsze — polistyrenowe i poliuretanowe; stosowane m.in. jako izolatory w budownictwie, elektrotechnice, do wyrobu boi, opakowań, filtrów. tworzywa pustakowe (tworzywa woszczynowe), tworzywa sztuczne komórkowe, otrzymane przez sklejenie szeregu warstw pofałdowanej folii lub nośnika nasyconego żywicą; stosowane m.in. jako materiał izolacyjny. tworzywa sztuczne, grupa materiałów, których gł. składnikiem są związki wielkocząsteczkowe; ponadto . zawierają napełniacze, plastyfikatory, barwniki itp.; otrzymywane przez polimeryzację, polikondensację prostych związków chem. lub modyfikowanie naturalnych substancji wielkocząsteczkowych (np. celulozy, białek); rozróżnia się tworzywa termoplastyczne i duroplasty; wyroby z t.sz. są stosowane w przemyśle i gospodarstwie domowym. tworzywa termoplastyczne →termoplasty.

tworzywa termoutwardzalne, tworzywa sztuczne, rodzaj duroplastów, które pod wpływem ogrzewania tracą plastyczność i utwardzają się. tworzywa utwardzalne →duroplasty. tworzywa warstwowe →laminaty. tworzywa woszczynowe →tworzywa pustakowe. tworzywo dewitryfikacyjne →tworzywo szklanokrystaliczne. tworzywo szklanokrystaliczne (tworzywo dewitryrikacyjne, quasiceram), materiał otrzymany przez krystalizację szkieł o odpowiednim składzie chem., zawierających małe ilości tzw. nukleatorów, służących jako zarodki krystalizacji; przewyższa szkło pod względem wytrzymałości mech., odporności chem. i termicznej; stosowane m.in. do wyrobu aparatury chemicznej. „Twórczość", miesięcznik lit.-krytyczny, wydawany w Krakowie 1945-50, w Warszawie od 1950; 1950-56 organ ZLP„ Tyber (Tèvere), rz. w środk. Włoszech; dł. 405 km; uchodzi do M. Tyrreńskiego; żeglowna w dolnym biegu; nad T, — Rzym. Tyberiada →Tweria. Tyberiadzkie Jezioro (Genezaret), jez. w Syrii i Izraelu, w rowie tektonicznym El-Ghor, 212 m p.p.m.; pow. 165 km2, głęb. do 48 m; przepływa Jordan. Tyberiusz, 42 p.n.e.-37 n.e., cesarz rzym. od 14, pasierb i zięć Oktawiana; ciążył do utrzymania pokoju i ładu w państwie; podejrzliwy, wprowadził procesy o obrazę majestatu; ulegał wpływom taworytów (Sejan). tybet, miękka tkanina sukienkowa z wełny czesankowej, o splocie skośnym, obustronnym. Tybet, region autonomiczny w zach. Chinach; 1,2 mln km2, 1,4 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Lhasa; koczownicza hodowla jaków, owiec; myślistwo; rzemiosło, — Zjednoczony w VII w., wpływy chin.; w XIII w, podbity przez Mongołów; od XIV w. wzrost polit. znaczenia lamaizmu, od XVII w. dalajlama — faktycznym władcą państwa;- od XVIII w. zależny od Chin; 1951 przyłączony — na podstawie „układu o pokojowym wyzwoleniu T." — do ChRL; 1959 antychiń. powstanie (stłumione); od 1965 region autonomiczny (organem wykonawczym — Komitet Lud.). Tybetańczycy, autochtoniczna ludność Tybetu, Cinghaju, Syczuanu i jünnanu (ChRL); ok. 4 mln; hodowla, rolnictwo, myślistwo; język ż grupy tybetańskiej. Tybetańska Wyżyna (Tybetańsko-Cinghajska Wyżyna, Tybet), najwyżej wzniesiony (4500-5000 m) wyżynny obszar Ziemi w Azji Środk., obrzeżony od pd. Himalajami, od pn. — Kunlunem; liczne pasma górskie (6000-7000 m) rozdzielone szerokimi obniżeniami; zjawiska sejsmiczne; klimat suchy, kontynent. (silne wiatry); wysokogórskie pustynie i półpustynie; wieczne śniegi i lodowce; liczne jeziora (największe — Tengri-nur); wypływają rzeki: Indus, Brahmaputra, Saluin, Huang-ho, Jangcy, Mekong; gł. m.: Lhasa, Szigace, Czamdo. tybetańskie języki, z rodziny chin.-tybet.; gł. zespoły: tybet. (Tybet, Sikkim, Bhutan), zachodniohimalajski, centralnohimalajski, wschodniohimalajski (Nepal, częściowo Asam). tybetański język, gł. język grupy tybet.; liczne dialekty; język lit. oparty na dialekcie Lhasy; literatura od VIII w., w piśmie pochodzenia ind.; ok. 3 mln ludzi. Tybetańsko-Cinghajska Wyżyna →Tybetańska Wyżyna. Tybinga (Tübingen), ni. w NRF (Badenia-Wirtembergia), nad Neckarem, ośr. adm. okręgu Wirtembergia Pd.-Hohenzollern; 55 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny, ośr. nauk. (uniw.) i turystyczny. tybinki, część siodła w postaci klap z półtwardej skóry pokrywających podpięcia P0Pręgów i dających oparcie dla kolan jeźdźca

1222 Tyc Tyc TEODOR, 1896-1927, historyk; docent uniw. w Poznaniu; 1919-21 czynny w akcji plebiscytowej na Śląsku; współzałożyciel Związku Obrony Kresów Zach. i red. „Strażnicy Zachodniej". Tyche, mit. gr. bóstwo losów ludzi i miast; przedstawiana z rogiem obfitości, sterem w dłoni lub małym Plutosem na rękach; mit. rzym. Fortuna. Tychy, m. pow. w woj. katowickim, w obrębie GOP; 71,4 tys. mieszk. (1970); browar (jeden z największych w Polsce, zał. 1629), fabryka papieru, zakład elektroniki górn.; kombinat ogrodniczy; większą część miasta stanowi nowo zbudowana dzielnica mieszkaniowa Nowe Tychy; węzeł kol.; prawa miejskie 1951. — Udział nreszkańców T. w powstaniach śląskich 1919-21; w latach okupacji hitlerowskiej w T. i okolicy 2 podobozy Oświęcimia i kilka obozów jenieckich. Tycjan (właśc. Tiziano Vecellio), ok. 1488-1576, malarz wł., jeden z największych artystów renesansu; przedstawiciel szkoły weneckiej, wybitny kolorysta; portrety — wnikliwe studia psychol. (m.in. Pawła III, Karola V), obrazy mit. (Bachus i Ariadna), rel. (Grosz czynszowy), hist, alegor. (Miłość niebiańska i Miłość ziemska) . tycjanowski, mający rudy odcień włosów; złotorudy (o kolorze, barwie). tycz cieśla (Acanthocinus aedilis), chrząszcz z rodziny kózek; żyje w pniakach i zwalonych kłodach drzew iglastych; w Polsce pospolity. tyczka, sport pręt (dł. 4-5,5 m) metal., bambusowy lub z tworzyw sztucznych (np. plexiglasu), używany w lekkiej atletyce jako sprzęt umożliwiający w 2 fazie skoku (po wybiciu) przerzut ciała zawodnika nad poprzeczką, w konkurencji zw. skokiem o t. Tyczyn, m. w pow. i woj. rzeszowskim; 2,6 tys. mieszk. (1968); późnobarok. kościół (XVIII w.) z parą dzwonnic i plebanią, pałac (XIX w.); zał. 1368. — W okresie okupacji hitlerowskiej wskutek polityki eksterminacyjnej ludność zmniejszyła się o ok. 50%. Tyczyna PAWŁO, 1891-1967, poeta ukr.; wczesne wiersze pod wpływem symbolistów (Soniaczni klarnety), późniejsze o treści patriot. i społ.; przekłady poezji narodów ZSRR. tydzień, okres 7 dni, związany zapewne ze zmianami faz Księżyca; znany już Babiiończykom w II tysiącleciu p.n.e., wprowadzony w Rzymie (321 n.e.), przyjęty w áredniow. kalendarzu kość; nazwy dni t. w wielu językach eur. pochodzą z nazw rzym., utworzonych od nazw planet. „Tydzień", tygodniowy dodatek lit. do „Kuriera Lwowskiego", wydawany we Lwowie 1893-1906; red.: B. Wysłouch. Tyflis →Tbilisi. tyflopedagogika, dział pedagogiki specjalnej; zajmuje się nauczaniem dzieci niewidomych i niedowidzących. tyfon, żegl. urządzenie do dźwiękowej sygnalizacji mor.; źródłem dźwięku jest drgająca membrana, wprawiana w ruch strumieniem sprężonego powietrza lub pary Tyfon, mit. gr. potwór o 100 smoczych głowach i wężach zamiast nóg; syn Ziemi i Tartara zrodzony w celu pomszczenia tytanów; pokonany przez Zeusa i przywalony Etną, ział płomieniem. tyfus →dur. tyfus kur, zakaźna choroba z grupy paratyfusów; podwyższona temperatura, uporczywa, biegunka (czasem krwawa), często występuje posocznica. tyfus psi, niewłaściwa nazwa leptospirozy psów. Tygellinus, ?-69, Rzymianin, prefekt pretorianów od 62; zaufany Nerona; zdradził go (68) na rzecz Galby. tygiel, druk. →pedałówka. tygiel, naczynie różnej pojemności, w kształcie naparstka, z materiału żaroodpornego; stosowane w laboratoriach 1

przemyśle do prażenia i topienia substancji. „Tygodnik Cieszyński", czasopismo nar.-społ., wydawane od 1848 w Cieszynie, zał. przez P. Stelmacha; po zamknięciu „T.C." przez władze austr. 1851, wznowione w tymże roku p.n. „Gwiazdka Cieszyńska" (do 1939); gł. dla ludności wieiskiej. „Tygodnik Demokratyczny", organ CK SD, wydawany od 1935 w Warszawie; nakład 20 tys. egz. (1969). „Tygodnik Górnośląski", czasopismo popularnonauk., wydawane 1848-52 w Pszczynie; kontynuacja „Tygodnika Polskiego, Pisma Datowego Poświęconego Włościanom" (1845-47). „Tygodnik Ilustrowany", magazyn poświęcony literaturze, sztuce i sprawom społ., wydawany w Warszawie 1859-1939; pionierska rola w rozwoju pol. ilustracji drzeworytniczej. „Tygodnik Kulturalny", czasopismo społ.-lit., wydawane w Warszawie od 1961; kontynuacja ,,Orki". „Tygodnik Literacki", czasopismo społ.-lit., wydawane w Poznaniu 1838-45 pod red. A.»Woykowskiego; nieoficjalny organ ugrupowań demokratycznych. „Tygodnik Petersburski", czasopismo wydawane 1830-58; od 1841 organ ugodowo-konserwatywnej grupy nisarzy, zw. koterią petersburską (gł. ideolog H. Rzewuski) . „Tygodnik Polski", czasopismo społ.-lit., wydawane w Nowym Jorku 1943-47; red.: K. Wierzyński, J. Wittlin i in. „Tygodnik Polski — La Semaine Polonaise" [-la sömęn polonez], ilustrowane czasopismo kult.-społ. i informacyjne emigracji pol. we Francji i krajach Beneluxu, wydawane w Paryżu od 1957. Tygodnik Polski — Materiały Obozowe, organ Pol. Komitetu Obywatelskiego do Spraw Opieki nad Uchodźcami na Węgrzech, wydawany 1942-44. „Tygodnik Polski na Węgierskiej Ziemi", pol. pismo informacyjno-polit., wydawane IV-V 1872 w Peszcie. „Tygodnik Powszechny", kat. czasopismo społ.-kult., wydawane od 1945 w Krakowie; nakład 40 304 egz. (1969). „Tygodnik Słowa Polskiego", tygodniowy dodatek lit. do dziennika „Słowo Polskie", poświęcony nauce, literaturze i sztuce, wydawany we Lwowie 1902-03; red.: J. Kasprowicz. „Tygodnik Warszawski", kat. czasopismo kult.-społ., wydawane w Warszawie 1945-48; red.: J. Braun. „Tygodnik Wielkopolski", czasopismo nauk., lit. i artyst., wydawane 1870-74 w Poznaniu; organ liberalno-demokr. inteligencji wielkopolskiej; poruszało problemy nar., głosiło idee słowianofilskie. „Tygodnik Wileński", czasopismo nauk.-lit.. wydawane 1815-22 (od 1818 dwutygodnik); związane ze środowiskiem liberałów wileńskich; ukazały się tu Zima miejska i Żywila Mickiewicza. tygrys (Panthera tigris), azjat. drapieżnik z rodziny kotów; dł. ciała ok. 2 m, ogon ok. 1 m; żółtordzawy w czarne pręgi; łowny (skóry), coraz rzadszy. Tygrys, rz. w Turcji i Iraku; dł. 1950 km, dorzecze ok. 375 tys. km2; w Al-Kurna łączy się z Eufratem, tworząc Szatt alArab; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna od Bagdadu, podczas wysokiego stanu wód — od Mosulu; nad T. — ruiny Niniwy, Seleucji, Assuru, Ktezyfontu, Kalah. tygrysie oko, minerał, odmiana kwarcu; żółty lub brun., wykazuje silną migotliwość; używany do wyrobu drobnych przedmiotów ozdobnych. „Tygrysy", pseudonim zespołu arch. powstałego 1936; członkowie: W. Kłyszewski, J. Mokrzyński, E. Wierzbicki; gł. realizacje: gmach KC PZPR w Warszawie, osiedle Ośrodka Badań Jądrowych w Aninie, ośrodek turyst. i muzeum w

Białowieży, dworzec kol. w Katowicach (w realizacji). tygrysy szablastozębne (tygrysy szablaste, Machairodontidae), szczep wymarłych, dużych, drapieżnych kotów; kły górne wielkie, szablaste; miocen do dolnego plejstocenu; np. machajrodon, smilodon. tyka, łow. część poroża wyrastająca po jednej stronie głowy jelenia, daniela, kozła. Tykocin, w. w pow. i woj. białostockim; późnobarok. pomisjonarski kościół Sw. Trójcy (XVIII w.) i klasztor (XVIII w.), pomnik S. Czarneckiego (XVIII w., P. Coudray),, ruiny zamku (XVI w.), bóżnica i alumnat (XVII, XVIII w.); prawa miejskie 1425(?)-1950; 1661 nadany przez Sejm S. Czarnieckiemu, wkrótce własność Branickich. — W czasie okupacji na skutek zbrodni hitlerowskich T. stracił 65% ludności; w działaniach woj. zniszczony w 60%, po wojnie odbudowany. tykwa, przedmiot (czerpak, łyżka, naczyr nie na wodę, instrument muz.) ze zdrewniałej okrywy owocu t. pospolitej; używany w Afryce, pd. Azji, na wyspach Melanezji i w pd. Europie. tykwa pospolita (kalebasa, Lagenaria vulgaris), jednoroczna roślina warzywna, pochodząca z tropik. Afryki i Azji, uprawiana dla dużych owoców o zdrewniałej okrywie i jadalnym miąższu, używanych (po wydrążeniu) jako naczynia. Tyl JOSEF KAJETAN, 1808-56, czes. dramatopisarz, publicysta; prekursor realizmu w literaturze czes.; organizator życia kult., zwł. teatr.; dramaty hist, komedie z życia Pragi, baśnie dram., nowele. Tylawa (w. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim), 1944 (23IX) wojska radz. 38 armii i 1 korpus czechosł. zdobyły T. — silny punkt oporu wojsk niem., który zamykał jedyną w tym rejonie drogę do Przełęczy Dukielskiej. tylczak, skórna postać nosacizny, wywoływana przez przeniesienie zarazków z chorych na nosaciznę koni za pośrednictwem nieodkażonej uprzęży. tylda: 1) znak w postaci wężyka oznaczający, że wyraz jest napisany w formie skróconej lub że jakaś jego część jest opuszczona; 2) znak diakrytyczny umieszczany nad literami, oznaczający miękkość spółgłoski lub nosowość samogłoski. Tyler [tajlər] WAT (WALTER), ?-1381, przywódca powstania chłopskiego w Anglii; podstępnie zamordowany w czasie pertraktacji przez burmistrza Londynu. Tyler [tajlər], m. w USA (Teksas); 56 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu wydobycia ropy naft. i gazu ziemnego; hutnictwo żel.; przemysł maszynowy. Tylera Wata powstanie [p. tajlera uota], 1381 powstanie chłopskie w Anglii pod wodzą W. Tylera i J. Balia; żądania zniesienia poddaństwa, równości stanów, podziału ziemi między chłopów; krwawo stłumione. Tylicka Przełęcz, obniżenie w Beskidach Zach., na granicy z Czechosłowacją, między Beskidem Wysokim a Niskim; wys. 683 m. Tylicki PIOTR, 1543-1616, podkanclerzy w. kor. od 1598, biskup krak. od 1607; mecenas nauki i sztuki. Tylicz, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., w Beskidzie Sądeckim, w pobliżu Przełęczy Tylickiej; szczawy żelaziste; 1363-XV w. i 1612-przed 1915 miasto. Tylka Suleja JĘDRZEJ, 1855-1915, podhalański poeta lud.; wiersze, pieśni, widowiska teatr., gawędy i bajki. Tylman z Gameren (Tylman Gamerski), przed 1632-1706, architekt pochodzenia hol.; wybitny przędstawicifel oaroku; pałac Krasińskich, kościoły Sakramentek i św. Bonifacego w Warszawie; pałac w Nieborowie; kościół św. Anny w Krakowie. tylnica (stewa rufowa), iegl. wiązanie rufy łączące obie burty statku wodnego; stanowi przedłużenia stępki.

typologiczny układ 1223 Tylor [tajlər] EDWARD BURNETT, 18321917, ang. etnolog i religioznawca, przedstawiciel ewolucjonizmu; prof. uniw. w Oxfordzie, czł. Royal Society; twórca teorii przeżytków kulturowych i teorii animizmu. Tylża →Sowieck. tylżycki pokój, zawarty 1807 w Tylży (obecnie Sowieck) między Napoleonem I a Aleksandrem I i Fryderykiem Wilhelmem III; m.in. utworzenie Księstwa Warsz. i Wolnego Miasta Gdańska. tylżycki ser, półtwardy, dojrzewający ser podpuszczkowy o dość ostrym smaku i niewielkich, nierugularnych tzw. oczkach; produkowany w kształcie cylindra o wadze 4-5 kg. tyłomózgowie, tylna część mózgu kręgowców powstająca z ostatniego z 3 pierwotnych pęcherzyków mózgowych; pęcherzyk ten dzieli się następnie na dwa pęcherzyki, z których rozwija się móżdżek i rdzeń przedłużony. tyłozgięcie macicy, nieprawidłowe położenie macicy: jej trzon skierowany jest ku tyłowi, a nie jak w położeniu właściwym — ku przodowi. Tymbark, w. w pow. limanowskim, woj. krak., w Beskidzie Wyspowym; przetwórnia owoców i warzyw, tartak; 1349-1934 miasto. Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych →Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna (TNRP), kierowniczy organ polit. NSZ od I 1943; przekształcona X 1944 w Radę Polit. przy dowództwie Brygady Świętokrzyskiej. Tymczasowa Rada Stanu, namiastka przedstawicielstwa pol. powołana 6 XII 1916 przez gen. gubernatorów niem. i austr.; przygotowywanie projektów ustaw (m.in. konstytucji, ordynacji wyborczej); działała do 1917. tymczasowe zaświadczenie tożsamości, dokument tożsamości wydawany w PRL osobom, które ukończyły 16 lat, a nie ukończyły 18, oraz osobom, których obywatelstwo pol. nie zostało ostatecznie stwierdzone. Tymczasowy Komitet Emigracji Polskiej, działający w XI 1831 w Paryżu, powołany przez B. Niemojowskiego; składał się gł. z kaliszan (z lewicy tylko J. Lelewel). Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (TKRP), organ władzy rewof. w Białymstoku, utworzony 1920 podczas wojny pol.-radz., działał 30 VII-20 VIII na terenach zajętych przez Armię Czerwoną; przewodn. J. Marchlewski. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, rząd pol. utworzony 28 VI 1945 w rezultacie porozumienia Rządu Tymczasowego RP z przedstawicielami rządu emigr. na konferencji 17-21 VI 1945 w Moskwie; istniał do 1947. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej: 1) pierwszy rząd pol., utworzony w Lublinie w nocy 6/7 XI 1918, z inicjatywy Organizacji A; podporządkował się J. Piłsudskiemu; 2) rząd powołany 17 XI 1918 w Warszawie przez J. Piłsudskiego; premier — J. Moraczewski. tymf (tynf), potoczna nazwa pierwszych pol. monet srebrnych o wartości 1 złotego, bitych w 2 poł. XVII w. przez A. Tymfa, dzierżawcę mennic koronnych. tymian, ziele tymianku pospolitego, o charakterystycznym smaku i zapachu, używane po wysuszeniu jako przyprawa kuchenna oraz w lecznictwie jako środek wykrztuśny i odkażający. tymianek pospolity (Thymus vulgaris). krzewinka, wys. do 30 cm, uprawiana w Europie, pn. Afryce, Kanadzie jako roślina olejkodajna i miododajna; ziele, zw. tymianem — lecznicze i przyprawowe. tymiankowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z ziela tymianku pospolitego. Tymieniecki KAZIMIERZ, 1887-1968, historyk mediewista; prof. uniw. w Pozna-

niu, czł. PAN; m.in. Ziemie polskie w starożytności, Historia chłopów polskich. tymina, związek org., zasada pirymidynowa, składnik kwasów dezoksyrybonukleinowych. tymol C10H14O, fenol, bezbarwna substancja krystal. o zapachu tymianku; otrzymywany z olejków eterycznych oraz syntetycznie; stosowany jako środek antyseptyczny, grzybobójczy, składnik kompozycji zapachowych oraz do otrzymywania mentolu. Tymoszewski ZBIGNIEW, 1924-63, malarz; obrazy będące transpozycją pejzaży, postaci ludzkich, zwierząt. tymotka (brzanka, Phleum), jednoroczna lub wieloletnia trawa; kwiatostan — kłosokształtna wiecha; w Polsce 4 gat., m.in. t. łąkowa (Ph. pratense), do 1,5 m wys., uprawiana na wartościową paszę. Tymowski TOMASZ KANTORBERY, 17901850, działacz polit. i poeta, uczestnik wojen napoleońskich i powstania 1830-31, wiceprezes Tow. Patriot., po upadku powstania na emigracji. tympanalny aparat, narząd słuchowy owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli, umieszczony w różnych miejscach; odbiera dźwięki o określonej częstotliwości, np. u koników polnych 80045 000 drgań/sek. tympanon: 1) wewn. pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą; występuje w staroż. świątyniach gr. i rzym. oraz budowlach nowoż.; 2) w architekturze romańskiej i got. półokrągłe lub ostrołukowe pole w górnej części portalu nad nâdprożem, zwykle zdobione reliefem. tyn, daw. ogrodzenie, płot z gałęzi; miejsce ogrodzone. Tynan [tajnən] KENNETH, ur. 1927, ang. krytyk lit., teatr, i film., związany z ruchem „młodych gniewnych"; zbiory szkiców Curtains, Right and Left. Tync STANISŁAW, 1889-1984, pedagog, historyk wychowania i szkolnictwa; prof. Uniw. Wrocł.; współautor wielu podręczników. Tyndale [tyndl] (Tindale) WILLIAM, ok. 1492-1536, ang. pisarz rel.; jeden z czołowych przedstawicieli reformacji; przekład Biblii, pamflety, pisma polemiczne. tyndalizacja, wyjaławianie konserw za pomocą kilkakrotnej pasteryzacji w ok. 24-godzinnych odstępach; zabieg stosowany dawniej w przemyśle spoż., wprowadzony przez J. Tyndalla. Tyndall JOHN, 1820-93, fizyk irl.; prof. Royal Institution, czł. Royal Society; prace z optyki, magnetyzmu, ciepła, takustyki; odkrywca tzw. zjawiska T. Tyndalla zjawisko, rozpraszanie światła w ośrodkach mętnych lub w substancjach czystych dzięki występowaniu fluktuacji gęstości. Tyne [tajn], rz.wW, Brytanii (Anglia); dł. ok. 100 km (od źródeł T. Pd.); uchodzi estuarium do M. Północnego; w dolnym biegu dostępna dla statków mor.; gł. m. Newcastle- (up) on-Tyne. Tynemouth [tajnmaut], m. w W. Brytanii (Anglia), przy ujściu rz. Tyne do M. Północnego, w zespole miejskim Newcastle-(up) on-Tyne; 73 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., metal., chem., drzewny, spoż.; port rybacki. Tyneside [tajnsajd], konurbacja w W. Brytanii (Anglia), w dolnym biegu rz. Tyne; 849 tys. mieszk. (1967); gł. ośr. Newcastle-(up) on-Tyne; ważny okręg przem.: wydobycie węgla kam., przemysł stoczn., maszyn., metal., chemiczny. tynf →tymf. Tynianow JURIJ N., 1894-1943, ros. historyk literatury, krytyk i pisarz; przedstawiciel ros. szkoły formalnej; studia o Puszkinie, Gogolu i in.; rozprawy historycznolit.; powieści biogr. i opowiadania, Tyniec, w. w pow. i woj. krakowskim, nad Wisłą; opactwo benedyktynów z fragmentami romańskiego klasztoru i got.

kościoła (XV w.), obwarowania z XVII w.; park geom. z XVIII w. tynk (wyprawa), warstwa zaprawy bud. nałożona na powierzchnię ścian sufitów itp. w celu uzyskania gładkich powierzchni, nadania estet. wyglądu itp.; t. suchy (prefabrykowany) — cienkie płyty gipsowe przybijane lub przyklejane do ścian. tynkal → boraks rodzimy. tynkowanie, nanoszenie zaprawy bud. na powierzchnię ścian i stropów budynku (ręcznie, za pomocą tynkownicy lub torkretnicy). tynkownica, urządzenie do przenoszenia rurociągiem zaprawy na stanowiska robocze i do narzucania jej na powierzchnie tynkowane. tynktury →heraldyczne barwy. typ, wzór, model lub przedstawiciel jakiegoś gatunku, rodzaju. typ (phylum, cladus), biol. jeden z taksonów w systematyce organizmów; jednostka niższa od królestwa, obejmująca blisko spokrewnione gromady. typ, lit., teatr postać o cechach ponadindywidualnych skupiająca rysy określonej grupy ludzkiej; uosobienie jakiejś cechy; tradycyjny wzór bohatera lit.; przeciwieństwo charakteru. typ, log. kategoria, klasa log. lub wyróżniony jako wzorzec element danego zbioru czy szeregu. typ deskrypcyjny, biol. pierwszy osobnik opisany i nazwany, stanowiący wzorzec danego gatunku zwierzęcia lub rośliny. typ empiryczny, metoãol. przedmiot (zjawisko) wyróżniony spośród empirycznie danych elementów (przedmiotów, zjawisk) danego zbioru, pełniący funkcję wzorca przy ich szeregowaniu, typologii, klasyfikacji. typ idealny, metodol. konstrukcja pojęciowa nie mająca odpowiednika w rzeczywistości; gł. służy celom teoret. -- systematyzacji badanych zjawisk i budowie modelu. typizacja, ujmowanie w pewne typy, klasyfikowanie wg typów. typizacja, ekon. sprowadzanie ogółu środków produkcji i wyrobów konsumpcyjnych do ograniczonej liczby typów podstawowych; szczególny przypadek normalizacji; przyczynia się do usprawnienia i potanienia produkcji. typograf, maszyna do składania i odlewania wierszy składu ze stopu druk.; od linotypu i intertypu różni się gł. układem matrycowym; obecnie nie używany. typografia, w znaczeniu ogólnym — dawna nazwa drukarstwa, w węższym — druk wypukły lub układ graf. książki. typograficzny punkt, podstawowa jednostka miary w druk. systemie miar, równa w przybliżeniu 0,3759 mm. typologia, nauka o typach, badanie porównawcze typów (w zakresie różnych nauk); podział wg typów. typologia, metodol. szeregowanie i log. porządkowanie elementów danego zbioru (przedmiotów, zjawisk itp.) wg zasady porównywania ich cech z cechami elementów wyróżnianych w tym zbiorze jako typy. typologia języków, ustalanie zasad klasyfikacji systemów językowych ze względu na ich strukturę (fonologiczną, morfologiczną, składniową); np. dzielimy języki na 4 podstawowe typy: języki izolujące, aglutynacyjne, fleksyjne, alternacyjne. typologia psychologiczna, zbiór zasad umożliwiających wyodrębnienie typów psych.; do najbardziej znanych należą: t.p. C. Junga, E. Kretschmera i in. oraz tradycyjny podział temperamentów Hipokratesa. typologiczny układ, szt. plast, zestawianie parami lub grupami podobnych tematycznie scen ze St. i N. Testamentu, bądź odpowiadających . sobie postaci (np. 12 apostołów — 12 proroków); stosowany w malarstwie katakumbowym, w średniow. rzeźbie, miniaturach i witrażach, zwł. we Francji.

1224 typować typować, wybierać z pewnej grupy jednostki najbardziej odpowiednie do czegoś, wybierać, przeznaczać kogoś na jakieś stanowisko; przewidywać, jakie miejsce ktoś zajmie w zawodach sportowych. typ psychiczny, wydzielony do celów klasyfikacyjnych zespół cech psych, lub psych, i fiz., który w podobnym układzie powtarza się u wielu ludzi (np. typy temperamentów). typ widmowy, cecha różnicująca gwiazdy pod względem wyglądu widma ich promieniowania; rozróżnia się następujące t.w.: O, B, A, F, G, K, M; każdy dzieli się na 10 podtypów oznaczonych cyframi od 0 do 9; o t.w. gwiazdy decyduje temperatura jej fotosfery; najgorętsze są gwiazdy t.w. O, najchłodniejsze — t.w. M; t.w. O, B, A zw., są wczesnymi, K, M — późnymi. Tyr, mit. germ. bóg wojny, prawa i sprawiedliwości, z rodu Azów; składano mu ofiary z ludzi; pierwotne imię T. — Tiwaz (Tiu); od niego pochodzi m.in. ang. Tuesday (pol. wtorek). Tyr →Sur. tyrada, lit. dłuższa wypowiedź utrzymana w stylu podniosłym. tyraliera, ugrupowanie bojowe, w którym żołnierze rozproszeni są wzdłuż linii frontu. tyran, w staroż. Grecji osoba, która doszedłszy do władzy drogą zamachu stanu sprawowała rządy jedynowładcze zw. tyranią; potocznie ciemiężca, człowiek okrutny. tyrania, w staroż. Grecji forma rządu powstała w wyniku zamachu stanu; t. wczesnogrecka (VII-VI w. p.n.e.) — popierana przez lud; forma przejściowa między rządami arystokracji a demokracją; t. późnogrecka (koniec IV-II w. p.n.e.) — osiągana przy użyciu wojsk najemnych, gł. oparcia tyrana; potocznie samowolne rządy jednostki, oparte na przemocy lub terrorze. Tyranobójców pomnik, pomnik Harmodiosa i Aristogejtona, wykonywany dwukrotnie (ok. 510 przez Antenora i 477 p.n.e. przez Kritiosa i Nesiotesa); znany z rzyrn. kopii; najstarszy przykład tematyki hist. i rzeźby grupowej w gr. sztuce. tyranozaur (Tyrannosaurus), gad kopalny z grupy dinozaurów, do 10 m dł. i 6 m wys.; zęby dó 15 cm dł.; drapieżny; dwunożny; dolna kreda (całe szkielety znaleziono na pustyni Gobi). tyrany (Tyrannidae), rodzina amer. ptaków leśnych z rzędu wróblowatych; 365 gat.; upierzenie barwne; wszystkożerne. Tyraspol, m. w Mołd.SRR, nad Dniestrem; 106 tys. mieszk. (1970); przemysł szklarski, elektrotechn., spożywczy. tyratron, lampa elektronowa gazowana z 3 (lub więcej) elektrodami: katodą, anodą oraz siatką (siatkami) sterującą — do wzniecania wyładowania łukowego; spełnia rolę przekaźnika. tyreotropina (TSH), hormon wytwarzany przez przedni płat przysadki mózgowej; reguluje funkcję hormonalną tarczycy; stosowana w lecznictwie. Tyrgowiszte, m. w Bułgarii, u podnóży Bałkanu, ośr. adm. okręgu T.; 26 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Tyrnowo (Wielkie Tyrnowo, Weliko Tyrnowo), m. w środk. Bułgarii, nad rz. Jantra, ośr. adm. okręgu T.; 37 tys. mieszk. (1965); słynny ośr. turyst.; muzea; średniow. centrum artyst. Bułgarii (malarstwo); ruiny średniow. zamku, obwarowań i cerkwi; zachowane cerkwie średniow., domy mieszkalne z XVIII-XIX w. — W 1187-1393 stolica carstwa bułg. (od XIII w. zw. tyrnowskim). tyroksyna (czterojodotyronina), hormon tarczycy, zawierający ok. 65°/o jodu w cząsteczce; wywiera wpływ na ogólną przemianę materii (m.in. pobudza syntezę białek) oraz na wzrost i rozwój młodych organizmów; wydzielanie t. jest regulowane przez tyreotropinę.

Tyrol, kraina hist. w Alpach Wsch., w Austrii (kraj związkowy T.) i we Włoszech (region autonomiczny TrydentGórna Adyga). Tyrol (Tirol), kraj związkowy w zach. Austrii, w Alpach; 12,6 tys. km2, 463 tys. mieszk. (1961); stol. Innsbruck; rozwinięty przemysł; hodowla bydła typu mlecznego; gospodarka leśna; turystyka. Tyrolczycy, ogólna nazwa mieszkańców alpejskich prowincji Austrii (pn. Tyrol) i Włoch (Trydent-Górna Adyga). tyrotrycyna, preparat o działaniu antybiotycznym, zawierający ok. 20% gramicydyny; był używany do leczenia miejscowych schorzeń spowodowanych przez bakterie ropne. Tyrowicz LUDWIK, 1901-58, grafik; czł. Rytu i Artesu; prof uniw. we Lwowie i PWSSP w Łodzi; pejzaże, kompozycje figuralne; teka Gdańsk. Tyrowicz MARIAN, ur. 1901, historyk; prof. WSP w Krakowie; badacz pol. ruchu rewol. XIX w. i historii prasy; wydawca źródeł; Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-63. tyrozyna, aminokwas aromatyczny, składnik wielu białek, występuje też w stanie wolnym; u kręgowców z t. powstają ważne związki: hormony (adrenalina, tyroksyna), melaniny, tyramina. Tyrrenowie, gr. nazwa Etrusków. Tyrreńskie Morze, część M. Śródziemnego, między Płw. Apenińskim a Sycylią, Sardynią i Korsyką; głęb. do 3758 m, zasolenie 37,5-38‰; gł. porty: Neapol, Palermo. tyrs, mit. gr. laska zakończona szyszką pinii, owinięta bluszczem lub winoroślą; atrybut Dionizosa, menad i satyrów. Tyrs MIROSLAV, 1832-84, historyk czes.; założyciel tow. gimnastycznego „Sokół", twórca jego programu i ideologii. tyryjska purpura (antyczna purpura), słynny barwnik stosowany w starożytności, otrzymywany z wydzieliny pewnych gatunków mięczaków żyjących w M. Śródziemnym. Tyryns, w starożytności jeden z gł. ośrodków kultury mykeńskiej w Argolidzie (Grecja), ok. 1100 p.n.e. zniszczony przez Dorów; obecnie wykopaliska — ruiny zamku z XIV-XIII w. p.n.e.; wewnątrz obwarowań (mury cyklopie) duży megaron oraz pomieszczenia gosp. i mieszkalne. tyrystor (tranzystor p-n-p-n), przyrząd półprzewodnikowy w postaci bryłki półprzewodnika (w obudowie), trój elektrodowy (katoda, anoda, baza), przeznaczony do pr-acy przekaźnikowej. Tysiąca wyprawa, akcja G. Garibaldiego, który na czele ponad tysiąca ochotników przybył na Sycylię i 1860 wyzwolił wyspę; zapoczątkowała likwidację Królestwa Obojga Sycylii i zjednoczenie Włoch. Tysiąc i jedna noc, arab. zbiór fantast. opowieści i anegdot z IX-X w. (z materiałów ind. i pers.), wplecionych w opowieść ramową, której narratorką jest Szeherezada; wiele wątków i postaci (Ali Baba, Aladyn, Sindbad Żeglarz) zyskało ogromną popularność także na Zachodzie; najstarszy zachowany rękopis z XV lub XVI w. Tysiąclecie Państwa Polskiego (Milenium), nazwa ogólnonar. obchodów jubileuszu 1000-letniej historii i kultury pol.; m.in. dla uczczenia jubileuszu 1961-65 wybudowano 1417 szkół. tysiączna artyleryjska, jednostka kąta płaskiego; symbol ma; kąt, pod jakim widać 1 odcinek 1 m z odległości 1 km; ltnfl = /64oo kąta pełnego = 2π/6400 rad. tysiączna Rimailho, jednostka kąta płaskiego; symbol mR; 1mR= 1/6000 kąta pełnego = 2π/6000 rad. tysiącznik, bot. →centuria. Tyssedal [tissəda:l], osiedle w pd.-zach. Norwegii, w "pobliżu m. Odda; ok. 2 tys. mieszk. (1965); elektrownia wodna, huta aluminium.

Tyssowski JAN JÓZEF, 1811-57, działacz polit.; uczestnik powstania 1830-31; czł. Rządu Nar., następnie dyktator w rewolucji krak. 1846; działacz emigr. w USA. Tyszka JAN (właśc. Leon Jogiches, pseud. Grozowski), 1867-1919, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn., mąż R. Luksemburg; działacz Narodnej Woli, 189093 czł. Wyzwolenia Pracy (G. Plechanowa) w Szwajcarii; współzałożyciel SDKPiL, 1907 czł. KC SDPRR; współzałożyciel Związku Spartakusa i KP Niemiec; zamordowany w więzieniu w Berlinie. Tyszkiewicz BEATA, ur. 1938, aktorka film.; role w filmach pol. (Lalka, Dziś w nocy umrze miasto) oraz zagranicznych. Tyszkiewicz EUSTACHY, 1814-73, archeolog; założyciel i prezes Komisji Archeol. oraz twórca Muzeum Starożytności w Wilnie; badacz pradziejów Białorusi. Tyszkiewicz KONSTANTY, 1806-68, archeolog i krajoznawca; badacz pradziejów Litwy i Białorusi. Tyszkiewicz SAMUEL, 1889-1954, artysta typograf; 1926 założył drukarnię we Florencji (Stamperia Polacca), słynną z druków bibliofilskich, wykonywanych własnoręcznie. Tyszkiewicz TADEUSZ, hrabia, 1774-1852, generał; 1794 adiutant J. Jasińskiego, 1806 dowódca gwardii honorowej Napoleona I; 1812 gen. brygady; senator Królestwa Polskiego. Tyszkiewicz TERESA, ur. 1906, malarka; prof. PWSSP w Łodzi; uprawia malarstwo abstrakc. (taszystowskie). Tyszkiewicz WINCENTY, 1792-1870, działacz polit.; uczestnik kampanii napoleońskich, powstania 1830-31; współtwórca Związku Bezimiennego, wspomagającego wyprawę J. Zaliwskiego; na emigracji współzałożyciel tzw. Nowego Zjednoczenia. tyszowiecka konfederacja, 1655 zawiązana w Tyszowcach (woj. lubelskie) przez szlachtę r wojsko (z inicjatywy S.R. Potockiego i S. Lanckorońskiego) przeciwko Szwedom. Tyszyński ALEKSANDER, 1811-80, krytyk lit.; rozwijał teorię szkół regionalnych w literaturze; wczesna próba pol. powieści psychol. Amerykanka w Polsce. Tyśmienica, rz., pr. dopływ dolnego Wieprza; dł. 81 km, dorzecze 2679 km2; powyżej w. Siemień — Staw Siemieński (ok. 500 ha); na krótkim odcinku włączona do Kanału Wieprz-Krzna. tytan, człowiek wielki fizycznie (olbrzym, kolos) lub pod względem pracowitości, myśli, talentu itp. tytan Ti, pierwiastek chem. o liczbie atom. 22, z podgrupy tytanowców; kruchy, trudno topliwy metal, odporny na korozję; wartościowość gł. +4; stopy t. stosowane m.in. w lotnictwie, do wyrobu specjalnej aparatury. Tytan, siódmy, wg oddalenia od planety, satelita Saturna. tytaniany,2- związki 4-chem. zawierające aniony TiO 3 lub TiO 4, pochodne kwasów tytanowych; także estry o ogólnym wzorze Ti(OR)4. tytaniczny, przewyższający zwykłe siły ludzkie; olbrzymi, potężny, nadludzki. tytani i tytanidy, mit. gr. 6 synów i 6 córek Uranosa i Gai (m.in. Okeanos, Hyperion, Kronos; Rea, Temida, Mnemosyne, Tetyda); pokonani przez Zeusa (tytanomachia) i strąceni do Tartaru. tytanit (sfen), minerał, krzemian wapnia i tytanu; żółtawy, brun., zielonawy i in., o połysku diamentowym lub tłustym; występuje w skałach magmowych i metamorficznych; używany jako kamień ozdobny. tytanomachia, mit. gr. walka bogów pod wodzą Zeusa przeciw tytanom o władzę nad światem, zakończona zwycięstwem bogów olimpijskich. tytanometria, jedna z metod oksydymetrii, polegająca na miareczkowaniu roztworu utleniacza mianowanym roztworem

ubożenie 1225 reduktora — siarczanu tytanawego Ti2(SO4)3. tytanowa biel, biały pigment występujący w dwóch odmianach: jako czysty dwutlenek tytanu oraz jako mieszanina dwutlenku tytanu z siarczanem baru; stosowany gł. do wyrobu farb i emalii. tytanowce, pierwiastki chem. tworzące podgrupę IV grupy układu okresowego: tytan Ti, cyrkon Zr, hafn Hf; trudno topliwe metale; maks. wartościowość +4; w przyrodzie rozproszone. tytanowe kwasy, związki chem. odpowiadające swym składem uwodnionemu dwutlenkowi tytanu o ogólnym wzorze H2TiO3 i H4TiO4; pochodnymi k.t. są tytaniany. tytanu czterochlorek TiCl4, ciecz dymiąca w wilgotnym powietrzu; stosowany do otrzymywania tytanu metalicznego, do bejcowania tkanin, jako składnik katalizatorów Zieglera-Natty. tytanu czterojodek TiJ4, ciemnoczerwone, dymiące na powietrzu ciało stałe; ogrzany rozkłada się do metalicznego tytanu. tytanu dwutlenek TiO2, biały, trudno topliwy proszek; stosowany do otrzymywania innych związków tytanu oraz jako składnik białej farby — bieli tytanowej, do wyrobu szkliwa, emalii, białego kauczuku, porcelany elektrotechnicznej. tytoniowy przemysł, dział przemysłu spoż. obejmujący produkcję surowca ty-

toniowego, jego magazynowanie i produkcję wyrobów tytoniowych oraz obrót surowcem i wyrobami.sklep-trafika tytoń (nikocjana, Nicotiana), jednoroczna lub wieloletnia roślina, pochodzenia amer.; dla liści zawierających m.in. nikotynę (0,01-16% w suchej masie) uprawia się (plantacje), gł. w krajach tropik, i subtropik., t. szlachetny, o licznych typach i właściwościach użytkowych liści (np. drobnolistne, orientalne t. papierosowe, wielkolistne t. cygarowe), a także machorkę; produkcja świat. 4720 tys. t (1968), gł. producenci: ChRL, USA, India. tytoń przemysłowy, liście tytoniowe suszone, przefermentowane i pokrojone, używane do produkcji wyrobów tytoniowych; rozróżnia się t.p. papierosowy jasny, ciężki, cygarowy i machorkę, tytularny, mający prawo do używania pewnego tytułu, lecz nie pełniący funkcji z nim związanej; honorowy, nominalny. tytulatura, zespół danych dotyczących książki, zawierający nazwisko autora, tytuł, adres wydawniczy, elementy formy wydawniczej. tytuł, nazwa utworu lub jego części, nadana przez autora, umieszczona przed tekstem. tytuł egzekucyjny, prawo orzeczenie (np. sądu), ugoda lub akt uprawniający do egzekucji sądowej w postępowaniu cywilnym.

u, litera alfabetu pol., wyodrębniona w średniowieczu z minuskuły romańskiej dla oznaczenia samogłoski ustnej, tylnej, wąskiej; w alfabecie łac. używano znaku υ, Który oznaczał zarówno samogłoskę, jak i odpowiadający jej spirant. U, symbol pierwiastka chem. uranu. Uargla (Wargla), m. w pd. Algierii, w oazie U., ośrodek adm. Dep. Oaz; 18 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Ubajd kultura, nazwa okresu w dziejach Mezopotamii (V-poł. IV tysiąclecia p.n.e.) poprzedzającego okres Uruk; nazwa od U. (pd. Irak), miejsca odkrycia pierwszych charakterystycznych dla tego okresu zabytków (ceramika zielonkawa z ornamentem brązowoczarnym). Ubangi, rz, w środk. Afryce, najdłuższy dopływ Konga; dł. ok. 2250 km (od źródeł Uele), dorzecze ok. 770 tys. km2; liczne progi; w dolnym biegu żeglowna. Ubangi-Szari, kolonia fr. 1914-58 w składzie Fr. Afryki Równikowej, następnie republika autonomiczna (od 1960 niepodległe jako Republika Środkowoafrykańska). ubarwienie strukturalne, biol. metaliczne lub tęczowe barwy, np. owadów, ryb, ptaków, wywołane interferencją, ucięciem lub rozpraszaniem światła w okrywach ciała, szczecinkach, łuskach, piórach. Ube, m. i duży port w Japonii (pd. Honsiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim; 156 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przemysłu chem.; wydobycie węgla kamiennegoŪbeda [uweda], m. w Hiszpanii (Andaluzja); 29 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., metalowy. Uberaba, m, w Brazylii (Minas Gerais); 72 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., cementowy, skórz., włókienniczy. Uberlândia, m. w Brazylii (Minas Gerais); 71 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Überweg [ü:-] FRIEDRICH, 1826-71, niem. filozof i historyk filozofii; prof. uniw. w Królewcu; jego dzieło Grundriss der Geschichte der Philosophie stało się wzorem hist.-filoz. opracowań. Ubezpieczalnia Społeczna, instytucja ubezpieczeń społ. powołana 1934 w miejsce Kasy Chorych, w celu organizowania lecznictwa i zapewnienia pomocy leczniczej

osobom pracującym ubezpieczonym i członkom ich rodzin; działała do 1951. ubezpieczenia dobrowolne, ubezpieczenia powstające na podstawie umowy między ubezpieczającym i zakładem ubezpieczeń. ubezpieczenia gospodarcze, ubezpieczenia, które obejmują ubezpieczenia majątkowe i osobowe nie wynikające ze stosunku pracy. ubezpieczenia obowiązkowe, ubezpieczenia, które powstają z mocy prawa; w Polsce u.o. są: 1) budynki od ognia, powodzi, huraganu i in. zdarzeń losowych; 2) mienie ruchome gospodarstw rolnych od ognia i in. zdarzeń losowych; 3) ziemiopłody od gradobicia i powodzi; 4) zwierzęta gosp. od padnięcia; 5) odpowiedzialność cyw. wynikła z ruchu środków komunikacji; 6) następstwa nieszczęśliwych wypadków w komunikacji u pasażerów i in. osób. ubezpieczenia osobowe, ubezpieczenia zapewniające pokrycie potrzeb finans. wynikłych wskutek określonych zdarzeń w życiu człowieka (choroba, kalectwo, śmierć lub dożycie określonego wieku). ubezpieczenie (asekuracja), zapewnienie pokrycia strat powstałych w wyniku nieszczęśliwych wypadków i klęsk żywiołowych; pokrycie strat następuje przez wypłatę odszkodowań i świadczeń z funduszu tworzonego ze składek wnoszonych przez jednostki zagrożone tymi zdarzeniami; u. dzielą się na przymusowe i dobrowolne; w PRL u. państwowe prowadzi Państwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU). ubezpieczenie majątkowe, ubezpieczenie dotyczące mienia albo odpowiedzialności cyw.; ma na celu pokrywanie strat materialnych; różne rodzaje u.m. — zależnie od przedmiotu ubezpieczenia i rodzaju ryzyka. ubezpieczenie społeczne, system świadczeń zapewniających pracownikom i ich rodzinom pomoc z publ. funduszów składkowych w razie choroby, niezdolności do pracy, starości lub śmierci. ubezpieczeniowa matematyka (matematyka aktuarialna), gałąź matematyki stosowanej, w zakres której wchodzą gł.: zagadnienia finans. oparte na rachunku odsetek składanych, kalkulacje składek i rezerw w ubezpieczeniach osobowych i majątkowych, badanie przyczyn, prawdo-

tytułomania, przesadna skłonność do tytułowania się, używania tytułów. tytuł wykonawczy, w postępowaniu cyw. tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności; stanowi podstawę do wszczęcia egzekucji. Tytus, 39-81, cesarz rzym. od 79, syn Wespazjana; zakończył wojnę żyd. (70 — zburzenie Jerozolimy); rządził w zgodzie z senatem; ukończył budowę m.in. Koloseum. Tytusa łuk, jednoarkadowy łuk triumfalny wzniesiony w Rzymie (koniec I w.) na Forum Romanum dla upamiętnienia zwycięstwa w wojnie żyd.; dekorowany scenami triumfu Tytusa po zdobyciu Jerozolimy. Tywercy, jedno z plemion wschodnáosłow., między Bohem a Dniestrem; od X w. w składzie Rusi Kijowskiej, w XIIXIII w. — księstwa halickiego. Tyzenhaus ANTONI, 1733-85, podskarbi nadworny litew. od 1765; przywódca stronnictwa król. na Litwie; założyciel licznych manufaktur w ekonomiach królewskich—— Tzara [cara] TRISTAN, 1896-1963, poeta fr., pochodzenia rum.; inicjator dadaizmu, jeden z przywódców surrealizmu. Tzetzes JOANNES, 1110-85, bizant. filolog i historyk; hist. utwory poet, komentarze do Hezjoda.

U podobieństwa i natężenia wypadków losowych. ubezwłasnowolnienie, pozbawienie osoby fiz. zdolności do czynności prawnych (u. całkowite) lub ograniczenie tej zdolności (u. częściowe) i poddanie danej osoby pieczy prawnej przedstawiciela ustawowego; o u. orzeka sąd. ubichinon (koenzym Q, Co-Q, UQ), nazwa kilku związków o b. podobnej budowie; funkcjonują jako układy oksydoredukcyjne; zaliczane do witamin. ubijak, bud. urządzenie do zagęszczania gruntu przez ubijanie; jest to kolumna ze stopą wprawianą w ruch posuwisto-zwrotny za pomocą silnika elektr., pneumatycznego lub spalinowego. ubijarka, bud. samobieżna lub doczepna maszyna do zagęszczania gruntu za pomocą młotków, walca z bijakami, taśm drgających. ubikwisty, zwierzęta i rośliny o dużej tolerancji w stosunku do czynników środowiska, zajmujące różne siedliska. ubi lex, ibi poena [łac], gdzie jest prawo, tam jest i kara. Ubiowie, w starożytności lud germ. osiadły na pr. brzegu Renu, od 38 p.n.e. na lewym jego brzegu; gł. m.: Colonia Agrippinensis (obecnie Kolonia), Bonna (obecnie Bonn). ubi tu Gaius, ibi ego Gaia [łac], „gdzie ty Gajusie, tam i ja, Gaja": słowa wypowiadane przez kobietę przy zawieraniu małżeństwa w staroż. Rzymie. uboczne użytki leśne (niedrzewne), dobra materialne pozyskiwane z lasu, poza drewnem: żywica, kora garbarska, cetyna, owoce leśne, grzyby, zioła leczn. i przem. oraz zwierzyna, ślimaki i in. Ubogi Konrad, antyfeud. związek chłopów badeńskich i wirtemberskich w pocz. XVI w., 1514 wywołał powstanie (stłumione). Ubon (Ubon Ratczathani), m. w Syjamie, port nad rz. Mun (pr. dopływ Mekongu), ośrodek adm. prow. Ubon Ratczathani; 27 tys. mieszk. (1960); ośr. handl. regionu roln.; węzeł drogowy. ubożenie, socjol. →pauperyzacja.

1226 ubożę ubożę, w dawnych wierzeniach ludu pol. go (np. holownik) może ciągnąć doczepioduch domowy, przebywający pod piecem, ne obiekty pływające. progiem, w stodole lub stajni; znany też ucios, skośne ścięcie na końcu elemenm.in. jako skrzat, pokuć, podziomek, kras- tów drewn. stosowane przy ich łączeniu noludek. poprzecznym (pod kątem 45°) lub podubój, zabicie zwierzęcia rzeźnego w ce- łużnym. lu uzyskania mięsa i in. elementów, douczące maszyny →maszyny dydakkonywane przy użyciu metod uregulowa- tyczne. nych przez przepisy prawne. uczenie się, psychol. zamierzone zdobyubóstwienie →deifikacja. wanie i utrwalanie w pamięci wiadomości, Ucayali [ukajali], rz. w Peru; dł. 1950 zdobywanie nawyków, sprawności itp.; km; powstaje z połączenia rz. Tambo zmiany w zachowaniu się w wyniku do(Apurimac) i Urubamby; po połączeniu z tychczasowych doświadczeń. rz. Maranón tworzy Amazonkę (niekiedy uczenie się całościowe, uczenie się na uważana za jej rzekę źródłową); żeglow- pamięć określonego materiału metodą pona. wtarzania całości, bez rozbijania jej na Uccello [uczcze-] PAOLO, 1397-1475, ma- krótkie fragmenty. larz wł., przedstawiciel wczesnego reneuczenie się częściowe, uczenie się na pasansu florenckiego, mistrz perspektywy; mięć określonego materiału metodą kolejfreski (w krużganku kościoła S. Maria No- nego powtarzania i zapamiętywania povella we Florencji) i obrazy rel. oraz ba- szczególnych jego części. talistyczne (Bitwa pod San Romano). uczenie się mechaniczne, uczenie się doUchanie, w. w pow. hrubieszowskim, słowne metodą mech. powtarzania, bez woi. lubelskim; późnorenes. kościół (XVII usiłowania zrozumienia sensu materiału. w.), dekoracja stiukowa i polichromia uczenie się mimowolne, uczenie się przypadkowe, zachodzące bez zamiaru za(XVII w.). Uchański JAKUB, 1502-81, prymas Polski pamiętania określonego materiału. uczenie się przez naśladownictwo, zaod 1562; stronnik Bony; sympatyk reformacji; popierał koncepcję stworzenia ko- mierzone lub mimowolne uczenie się określonych postaw, zachowań, czynności ścioła nar.; pierwszy interrex (1572/73). uchatka kalifornijska, zool. →lew mor- ruchowych itp. przez obserwację innych ludzi. ski. uchatki (uszatki, otarie, Otariidae), rouczenie się przez wgląd, uczenie się dzina mor. ssaków płetwonogich; 12 gat.; dzięki nagłemu niespodziewanemu zrozumałe małżowiny uszne; na okres rozrodu mieniu sytuacji lub znalezieniu rozwiąi linienia gromadzą się na bezludnych zania. wyspach; żywią się gł. rybami; łowne, uczenie się sensomotoryczne, uczenie dostarczają futer, zwł. kotik (selskiny). się czynności ruchowych, odpowiednich ucha zapalenie, ostre lub przewlekłe reakcji na określone bodźce zmysłowe, w schorzenie ucha, najczęściej środk., wy- odróżnieniu od uczenia się materiału słowwołane zakażeniem bakteryjnym lub wy- nego. stępujące, gł. u dzieci, w przebiegu chouczep (Bidens), kosmopolityczna roślirób zakaźnych (odra); objawia się gorącz- na zielna z rodziny złożonych; w Polsce ką i silnym bólem ucha; leczenie gł. anty- na wilgotnych łąkach m.in. u. trójlistkobiotykami. wy; owoce z czepnymi zadziorkami. ucho, narząd słuchu i równowagi kręuczty religijne, biesiady sakralne, któgowców; U człowieka i ssaków składa się rych gł. elementem jest rytualne spożyz 3 części: u. zewnętrzne — małżowina wanie pokarmów reprezentujących bóstwo uszna i przewód słuchowy zewn.; u. środ- bądź ofiarowanych bogom; w religiach kowe — jama bębenkowa (z kosteczkami pierwotnych miały charakter magiczny, słuchowymi) i trąbka słuchowa; u. we- w rozwiniętych — stanowią obrzęd liturwnętrzne — błędnik, zawierający w prze- giczny (np. chrześc, komunia). wodach półkolistych, woreczku i łagiew- uczucie, stan psych, wyrażający ustoce receptory zmysłu równowagi oraz w sunkowanie się wewn. jednostki do określimaku — receptor zmysłu słuchu, na- ślonych zdarzeń, ludzi i wszystkich elerząd Cortiego. mentów otaczającego świata. ucho, techn. występ na powierzchni uczulenie, med. →alergia. przedmiotu z otworem do przeciągnięcia Uczur, rz. w azjat. części ZSRR, pr. doliny, zaczepienia haka itp.; umożliwia np. pływ Ałdanu; dł. 1208 km, dorzecze 113 podniesienie. tys. km2. uchowiec (Haliotis), mor. ślimak przoUdajpur, m. w Indii (Radżasthan), w doskrzelny; muszla, o kształcie małżowi- górach Arawalli; 131 tys. mieszk. (1968); ny usznej, przebita szeregiem otworków, huta cynku, przemysł drzewny; ośr. rzeozdoba mieszkań; jadalny; niekiedy two- miosła (tkaniny) i turystyki; uniw.; w porzy perły. bliżu wydobycie rud cynku i ołowiu, miUchta, m. w Ros.FSRR, w Korni ASRR, ki. w dorzeczu Peczory; 57 tys. mieszk. udar cieplny (porażenie cieplne), prze(1969); wydobycie ropy naft. i gazu ziem- grzanie organizmu wskutek nagromadzenego; rafineria ropy naft., przemysł me- nia się w ustroju nadmiernej ilości cietal., mat. bud., drzewny. pła, np. podczas pracy w hucie; objawy gorączka, przyspieszone tętno, Uchtomski DMITRIJ W., 1719-74(75?), ar- m.in. chitekt ros., reprezentant baroku; prowa- mdłości, omdlenia. udar mózgowy (apopleksja), nagłe przedził własną szkołę architektury w Moskrwanie dopływu krwi tętniczej do pewnewie. uchwała Sejmu, akt wyrażający wolę go obszaru mózgu lub wynaczynienie, uSejmu o treści normatywnej lub zawiera- szkadzające tkanki mózgu, połączone z jącej indywidualne rozstrzygnięcie; zawie- utratą przytomności; przyczyny: krwotok rać może tylko normy prawne, których mózgowy, zawał mózgu. udarność, mech. odporność materiału na adresatem są organy państw, (jak np. uchwała o nar. planie gosp.), a nie obywa- pęknięcie przy uderzeniu; określona ilością pracy potrzebnej do złamania próbki tele; ogłaszana w Monitorze Polskim. nadciętej) o przekroju 1 uchwyt obróbkowy, urządzenie służące (odpowiednio 2 cm . do ustawiania, zamocowywania i ewent. udarowo-ścierna obróbka (obróbka ulnadawania kolejnych Dołożeń przedmiotowi obrabianemu; niekiedy również pro- tradźwiękowa), obróbka, w której pracę skrawania wykonują ziarna 'poddawane wadzi narzędzie. okresowym (o częstotliwości ultradźwięuchyb →pomiaru błąd. uchyłek, workowate lub w kształcie kie- kowej ok. 16-30 kHz) obciążeniom ubijaszonki uwypuklenie w ścianie narządu, np. ka, którego kształt ma być odwzorowany przełyku, jelita, pęcherza moczowego; nie w materiale obrabianym. udar słoneczny (porażenie słqneczne), daje zwykle żadnych dolegliwości. stan chorobowy powstały wskutek naduciąg, siła, z jaką ciągnik statku wodnemiernego nasłonecznienia głowy i karku;

objawy: nudności, wymioty, dreszcze, bóle głowy, oparzenie skóry I lub II stopnia. Uddevalla [üdde-], m. i port w pd.zach. Szwecji, nad Skagerrakiem; 36 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczniowy. uderzenie wodne →hydrauliczne uderzenie. uderzeniowa fala (spiętrzeniowa fala), powierzchnia, na której występuje skokowa zmiana ciśnienia, temperatury, ęstości i prędkości cząstek ośrodka; powstaje przy wybuchu, naddźwiękowym opływie (np. samolotu) itp. uderzeniowa rura, urządzenie laboratoryjne do badań modeli (samolotów, rakiet i in.) w przepływie naddźwiękowym. Udine GIOVANNI DA, 1487-1564, wł. malarz, sztukator i architekt epoki renesansu, uczeń i współpracownik Rafaela; freski (m.in. w Loggiach Watykańskich) i dekoracje stiukowe. Udine, m. we Włoszech (Friuli-Wenecja Julijska), ośrodek adm. prow. U.; 97 tys. mieszk. (1969); przemysł włókienniczy. Udmurci (Wotiacy), lud w Udmurckiej ASRR, Baszkirskiej ASRR i Tatar.ASRR; ok. 700 tys.; zachowane dawne zwyczaje, rozwinięta sztuka lud.; język wotiacki z grupy ugrofińskiej. Udmurcka ASRR, republika autonomiczna w eur. części Ros.FSRR; 42,1 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1970); stol. Iżewsk; przemysł maszyn., drzewny (40% pow. — lasy); uprawa zbóż, lnu; hodowla. udmurcki język →wotiacki język. udo, odcinek kończyny miednicznej kręgowców (tylnej, dolnej) łączący się z tułowiem; szkielet u. tworzy kość udowa; także człon odnóży owadów. udomowienie (domestykacja), proces polegający na dziedzicznym przekształceniu psychiki zwierząt pod wpływem zmiany warunków środowiskowych i doboru sztucznego, poprzedzony oswojeniem. Udon Thani, m. w pn.-wsch. Syjamie, ośrodek adm. prow. U.T.; 31 tys. mieszk. (1960); ośr. handlu bawełną i jedwabiem; węzeł drogowy. udowa kość, wydłużona kość stanowiąca szkielet uda; zestawia się w stawie biodrowym z kośćmi obręczy miednicznej, w stawie kolanowym — z kośćmi goleni. uduszenie, spowodowanie śmierci przez uniemożliwienie oddychania (zatkanie górnych dróg oddechowych, pozbawienie powietrza lub tlenu w powietrzu). Udziela SEWERYN, 1857-1937, etnograf; czł. PAU; twórca i dyr. Muzeum Etnogr. w Krakowie; badacz folkloru, zwyczajów i strojów ludu polskiego. udźwig, nośność dźwignicy; maks. ciężar ładunku, jaki dźwignica zdolna jest podnieść. Udżda (Oujda), m. w pn.-wsch. Maroku, ośrodek adm. prow. U.; 140 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., metal., drzewny, chem.; ośr. handl.; w pobliżu wydobycie rud cynku i ołowiu. Udżidżi →Kigoma-Udżidżi. Udżżain (ang. Ujjain), m. w Indii (Madhja-Pradesz), w górach Windhja; 156 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn.; uniw.; ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu; ruiny buddyjskich budowli z pierwszych wieków n.e. Uebi Szebeli, rz. w Etiopii i Somalii; dł. ok. 2000 km; ginie w bagnach odległych 40 km od wybrzeży O. Indyjskiego; wyzyskiwana do nawadniania. Ueckermünde [ükər-], m. w pn.-wsch. części NRD, w pobliżu Zalewu Szczecińskiego; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, metalowy. Ueda AKINARI, 1734-1809, pisarz jap.; zbiór opowiadań fantast., powieści o tematyce społ., szkice lit.; Po deszczu, przy księżycu. Ueddan, oaza w środk. Libii, w grupie oaz Dżofra; ok. 3 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, zbóż, fig.

Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu 1227 ugór, pole zwykle nie obsiewane przez Ued, El-, oaza we wsch. Algierii, w pn. części Sahary; 43 tys. mieszk, (1966); u- 1-4 lat, lecz uprawiane; stosowany w celu przywracania żyzności, nagromadzenia prawa palmy daktylowej. zapasów wody i odchwaszczenia gleby. uedy →wadi. Uele, rz. w Kongu (Kinszasa); dł. ok. ugrofińskie języki, z rodziny uralskiej; 1000 km; po połączeniu z Bomu tworzy 1) zespół zachodniougrofiń. — z grupami: rz. Ubangi; liczne progi; wyzyskiwana do bałtycko-fiń. (języki: fiń., est., karelski i in.), wołżańską (czeremiski i mordwińnawadniania. Uelzen [ülcən], m. w NRF (Saksonia ski), permską (wotiacki i zyriański) oraz Dolna), na obszarze Pustaci Lüneburskiej; z językiem lapońskim; 2) zespół ugryjski 24 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., — z językami: ostiackim i wogulskim oraz węgierskim. metalowy. ugryjskie języki, zespół języków w obUenza, m. w Algierii, przy granicy z Tunezją; 19 tys. mieszk. (1966); ośr. re- rębie języków ugrofińskich. ugryjskie ludy, jedna z grup ludów ugionu eksploatacji rud żelaza. UER →Union Européenne de Radio- ralskich. Uhde [u:də] FRITZ VON, 1848-1911, madiffusion. Ufa, rz. w ZSRR, pr. dopływ rz. Bieła; larz niem.; jeden z gł. przedstawicieli niem. impresjonizmu; współzałożyciel dł. 912 km; w pobliżu ujścia m. D. Ufa, m. w eur. części Ros.FSRR, stol. Secesji Monachijskiej; nastrojowe kompoBaszkirskiej ASRR; 773 tys. mieszk. (1970); zycje rel. o silnych akcentach społ., porduży ośr. przem. i kult.-nauk.; przemysł trety. Uher STEFAN, ur. 1930, słowac. reżyser i maszyn., elektrotechn., chem., rafinacja ropy naft., drzewny, włók., spoż.; uni- scenarzysta film.; filmy dokumentalne i fabularne (Słońce w sieci, Organy). wersytet. Uffizi [-ci], pałac we Florencji, wznieUherské Hradiště, m. w Czechosłowacji siony 1559-64, wg projektu G. Vasariego, (Cześ. Rep. Socjalist.), nad Morawą; 16 dla urzędów państw.; od końca XVI w. tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., magromadzono tam zbiory artyst., udostęp- szynowy. nione publiczności w XVIII w.; obecnie Uherský Brod, m. w Czechosłowacji mieści jedne z najcenniejszych zbiorów (Czes. Rep. Socjalist.); 11 tys. mieszk. malarstwa wł. na świecie (Galleria degli (1968); przemysł maszynowy. U.). uhla (Oidemia fusca), gatunek kaczki; Uganda (Republika Ugandy), państwo dł. do 50 cm; samiec czarny, lusterko we wsch. Afryce; 236 tys. km2, 8,3 mln białe, dziób pomarańczowy, nogi czerwomieszk. (1969), gł. ludy Bantu i nilotyckie; ne; tundry pn. półkuli. stol. Kampala; j.u. angielski. PowierzchUhland [u:lant] LUDWIG, 1787-1862, nia wyżynno-górzysta; klimat gorący, wil- niem. poeta i uczony; jeden z twórców figotny; sawanny. Słabo rozwinięty kraj lologii germ.; romantyk, mistrz ballady roln.; uprawa bawełny, kawy, sorga, pro- lit.; liryka inspirowana poezją lud., drasa, manioku, batatów; hodowla bydła; maty. wydobycie rud miedzi. — W XVIIIUhlenbeck [ü:lənbek] GEORGE EUGENE, XIX w. kilka państw — od 1894-1900 pro- ur. 1900, fizyk amer.; prof. uniw. w Ann tektoratów bryt.; od 1962 niepodległe pań- Arbor; prace gł. z mechaniki kwantowej, stwo Wspólnoty Narodów, od 1963 repu- teorii widm atom. i teorii jądra atomoblika (do 1966 federalna), czł. Wspólnoty wego. Narodów; czł. ONZ od 1962. Uhlig [u:lyś] VICTOR, 1857-1911, geolog Ugarit (w Syrii, na wzgórzu Ras Szam- austr.; prof. uniw. m.in. w Wiedniu; bara), w starożytności m. . kananejskie na dacz tektoniki Alp, Tatr i Karpat. wybrzeżu M. Śródziemnego; rozkwit 1600Uhorczak FRANCISZEK, ur. 1902, geograf, 1300 p.n.e.; w XII w. p.n.e. zburzone kartograf; prof. UMCS; prace gł. z kartoprzez „ludy morskie"; wykopaliska: świą- grafii i geografii osadnictwa; Geografia tynie, pałac król., w nim biblioteka różno- fizyczna w liczbach (wspólnie z J. Stajęzyczna, m.in. w języku ugaryckim. ugaryckie pismo, używane w XIV-XIII szewskim). Uhse [u:zə] BODO, 1904-63, pisarz niem. w. p.n.e. w m. Ugarit; najstarsze, w peł- (NRD); ukazujące korzenie hitleni ukształtowane pismo alfabetyczne o ryzmu i IIpowieści wojny świat., opowiadania. kształcie klinowym (30 znaków). Uhuru→Kilimandżaro. ugarycki język, północnosemicki język Uinta [ju:yntə], pasmo górskie w USA tekstów odkrytych na terenie dawnego m. (Utah), część G. Skalistych; wys. do Ugarit, pochodzących z XIV i XIII w. 4114 m (Kings Peak). p.n.e. uintaterium (Uintatherium), pn.amer. Ügedej (właśc. Ögödej), ok. 1185-1241, ssak kopalny wielkości nosorożca; eoceńsvn Czyngis-chana, wielki chan mong., , ski przedstawiciel dinoceratów. władca państwa ze stol. w Karakorum; uistiti (matołka, Callithrix jacchus), wyprawy na Chiny, Ruś, Polskę i Węgry pd.amer. małpa szerokonosa; dł. ciała ok. (dowodzone przez Batu-chana). cm, ogon ok. 32 cm; ćzarno-rdzawougier, pigment o barwie od żółtej do 25 -biała; pokarm mieszany. złoçistobrun., stanowiący odmianę ochry; UIT →Międzynarodowy Związek Telestosowany gł. do wyrobu farb olejnych i komunikacyjny. wodnych klejowych. Uitenhage, m. w Republice Pd. Afryki ugięcia linia, techn. linia, którą przyj- (Kraj Przylądkowy), k. Port Elizabeth; muje oś zginanej belki. 63 tys. mieszk. (1967); przemysł samoch., ugięcie fali →dyfrakcja fali. chem.; ośr. wypoczynkowy. Ugine [üżin], m. we Francji, w Alpach włók., Ujazd, m. w pow. strzeleckim, woj. Sabaudzkich"; 7,8 tys. mieszk. (1968); hutopolskim, nad Kanałem Gliwickim; 3,7 tys. nictwo stali elektrolitycznej i aluminium. Uglegorsk, m. w Ros.FSRR (obw. sacha- mieszk. (1968); prawa miejskie 1223. Ujazd, w. w pow. brzezińskim, woj. liński), port nad M. Japońskim; 17 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowo-pa- łódzkim; tartak; 1428-1870 miasto. Ujazd, w. w pow. opatowskim, woj. piern., drzewny; w pobliżu wydobycie kieleckim, nad Koprzywianka; reprezenwęgla. tacyjno-obronny, wczesnobarok. zamek Uglicz, m. w Ros.FSRR (obw. jarosławski), nad Wołgą; 34 tys. mieszk. (1967); Krzyżtopór (pocz. XVII w.), od, poł. XVII w. w ruinie. produkcja zegarków; w pobliżu elektrowujednolicanie, techn. →unifikacja. nia wodna; muzeum; kreml z pałacem ujednorodnianie →wyżarzanie ujedno(XV w.) i cerkwią (XVII w.); monastyr i rodniające. cerkiew (XVII w.). Ujejski JÓZEF, 1883-1937, historyk literaugoda, umowa, mocą której strony w drodze wzajemnych ustępstw likwidują tury; prof. uniw. w Warszawie, czł. PAU; istniejący lub mogący powstać spór czy badacz epoki romantyzmu; Dzieje polniepewność co do roszczeń wynikających skiego mesjanizmu do powstania listopadowego włącznie. ze stosunku prawnego między nimi.

Ujejski KORNEL, 1823-97, poeta; wyraziciel demokr. patriotyzmu w duchu romant. (Maraton, Skargi Jeremiego z Chorałem); stylizacje bibl., próby „przekładu" muzyki na język poezji; felietony. ujemna liczba, liczba rzeczywista mniejsza od zera. Ujević TIN (AUGUSTIN), 1891-1955, poeta chorw.; liryka miłosna o akcentach mistycznych (Kalajna); poezja odkrywająca utajone więzi człowieka z przyrodą (Żedan kamen na studencu); przekłady. ujeżdżalnia (maneż), budynek przeznaczony do ujeżdżania koni oraz do nauki i ćwiczeń w jeździe konnej. ujęcie filmowe, najmniejsza dynamiczna część filmu składająca się z kadrów w ruchu; odcinek taśmy film. z obrazem fotografowanym od startu kamery do momentu jej zatrzymania. ujęcie wody, urządzenie (lub budowla) do pobierania wody z cieku, zbiornika albo gruntu — do celów przem., bytowych i in. ujgurski język, z grupy tur.; języki: staroujgurski — z grupy ujgursko-oguzviskiej (literatura w VIII-XIII w.), nowoujgurski (od X w.) — z grupy kar łuckiej, język Ujgurów na terenie Chin oraz radz. Azji Środkowej. Ujgurzy, tur. lud w ChRL, Kotlinie Fergańskiej i Kazachstanie (ZSRR); ok. 6 mln; rolnictwo, hodowla; język ujgurski. ujma, szkoda moralna; zniewaga, uchybienie, uszczerbek. Üjpest [u:jpeszt], przem. dzielnica w pn. części Budapesztu, na lewym brzegu Dunaju. Ujsoły, w. w pow. żywieckim, woj. krak., w Beskidzie Żywieckim; tartak; ośr. wypoczynkowy. Ujście, m. w pow. chodzieskim, woj. pozn., nad Notecią; 2,8 tys. mieszk. (1968); huta szkła. — Prawa miejskie 1413; 1655 kapitulacja pospolitego ruszenia wielkopol. w czasie najazdu szwedz.; udział mieszk. w powstaniu wielkopol. 1918-19. ukaz [ros.J, nazwa rozporządzeń wydawanych w przedrewol. Rosji przez cara. Ukerewe →Wiktorii Jezioro. Ukiel (Jezioro Krzywe), jez. na Pojezierzu Olsztyńskim (woj. olsztyńskie), w pobliżu Olsztyna; pow. 412 ha, głęb. do 43 m. ukleja (Alburnus alburnus), ryba z rodziny karpiowatych, do 16 cm dł.; srebrzysta; rzeki i jeziora wsch. i środk. Europy, w Polsce pospolita; przerabiana na konserwy. układ, indywiduum chem. lub zbiór indywiduów oddzielony od otoczenia wyraźną granicą; może wymieniać z otoczeniem energię, ale nie może wymieniać masy (u. otwarty); u. nie wymieniający nawet energii jest u. zamkniętym. układarka, techn. →stertownik. układarka (rozkładarka, rozściełacz), bud. samobieżna lub doczepna maszyna drogowa do rozkładania np. asfaltobetonu równą warstwą, często także do wygładzania profilu nawierzchni drogowej. układ fizyczny, wyodrębniony z otaczającego świata obiekt stanowiący przedmiot badań fizycznych. układ jednorodny →homogeniczny układ. układ międzynarodowy, jedna z nazw umów. międzynarodowych. układ narządów (system organów), zespół powiązanych anatomicznie (z reguły) narządów współpracujących w wykonywaniu określonej funkcji organizmu, jak oddychanie — układ oddechowy, trawienie — układ pokarmowy. układ niejednorodny →heterogeniczny układ. układ nierówności, mat. zespół nierówności, które mają być wszystkie spełnione przez te same wartości niewiadomych. Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (ang. General Agreement on Tariffs and Trade, GATT), zawarty 1948; siedziba sekretariatu GATT znajduje się w Gene-

1228 układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej

wie; cel: liberalizacja handlu międzynar.; uczestniczą w nim 72 państwa, Polska od 1959. układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (układ o nieproliferacji), układ podpisany 1968 przez ZSRR, USA i W. Brytanię, zakazujący przekazywania broni jądrowej oraz informacji dotyczących produkcji tej broni państwom, które jej nie posiadają; do układu przystąpiło ponad 100 państw, w tym Polska; wszedł w życie 1969 po ratyfikacji. układ otwarty, w automatyce układ sterowania bez sprzężenia zwrotnego; urządzenie sterujące nie otrzymuje bieżących informacji o stanie wielkości sterowanej. układ o zakazie doświadczeń z bronią nuklearną, układ zawarty 1963 w Moskwie między ZSRR, USA i W. Brytanią, zabraniający dokonywania doświadczeń z bronią nuklearną w atmosferze ziemskiej, pod wodą i w kosmosie; do układu przystąpiła większość państw świata, w tym Polska. Układ Planetarny →Słoneczny Układ. Układ PRL-NRF, układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków Polski i Niem. Republiki Federalnej, podpisany w Warszawie 7 XII 1970 przez J. Cyrankiewicza i S. Jędrychowskiego oraz W. Brandta i W. Scheela; w układzie NRF potwierdziła ostateczny charakter granicy zach. PRL ustalonej w Układzie Poczdamskim, a strony zrzekły się stosowania przemocy lub groźby jej użycia we wzajemnych stosunkach; układ wymaga ratyfikacji. układ równań, zespół równań, które mają być wszystkie spełnione przez te same wartości niewiadomych. układ (sektor) społeczno-ekonomiczny, część gospodarki objęta określonym typem własności środków produkcji; obok u.s.-e. charakterystycznych dla danej formacji występują pozostałości układów z poprzednich formacji, a także zwykle elementy nowego układu charakterystycznego dla nadchodzącej formacji; istotę formacji społ. określa u.s.-e. dominujący w gospodarce; w PRL występują u.s.-e.: socjalist., spółdzielczy i prywatny. Układ Słoneczny →Słoneczny Układ. układ sterowania, zespół złożony co najmniej z procesu sterowanego, urządzenia sterującego i urządzenia oddziaływującego (efektora) na proces; u.s, zajmuje się teoria sterowania. Układ Warszawski, układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, zawarty 14 V 1955 w Warszawie przez ZSRR i eur. kraje demokracji lud.; utworzony jako sojusz obronny państw socjalist. w odpowiedzi na istnienie agresywnego paktu NATO; organ rozpatrujący najważniejsze zagadnienia — Doradczy Komitet Polit; powołano Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych państw — członków; 1968 Albania wycofała się z U.W. układ współrzędnych, uporządkowany ciąg liczb określający położenie punktu na linii, na powierzchni, w przestrzeni; istnieje b. wiele rozmaitych u.w., jak np. kartezjański, biegunowy, cylindryczny (walcowy). układy sygnałów, fizjol. pojęcie wprowadzone przez I.P. Pawłowa do jego teorii wyższych czynności nerwowych: pierwszy u.s. — całokształt odruchów warunkowych; drugi u.s. — właściwy jedynie człowiekowi system skojarzeń słownych uwarunkowany funkcją mowy. układ zamknięty, w automatyce układ sterowania ze sprzężeniem zwrotnym; urządzenie sterujące wyzyskuje bieżące informacje o stanie wielkości sterowanej. układ zbiorowy pracy, pisemna umowa zawierana między związkami zaw. a organem administracji gosp. lub zrzeszeniem pracodawców; ustala m.in. warunki pracy i płacy oraz wzajemne zobowiązania stron. układ zgorzelecki, układ między Polską i NRD, podpisany 6 VII 1950 w Zgorzelcu, o wytyczeniu ustalonej i istniejącej pol.niem. granicy państwowej.

Układ ZSRR-NRF, układ między ZSRR a Niem. Republiką Federalną, podpisany w Moskwie 12 VIII 1970 przez A. Kosygina i A. Gromykę oraz W. Brandta i W. Scheela; w układzie strony wyrzekły się stosowania przemocy lub groźby jej użycia we wzajemnych stosunkach, a NRF uznała nienaruszalność granic eur., w tym granicy zach. PRL i granicy pomiędzy NRF i NRD; układ wymaga ratyfikacji. Ukmergè →Wiłkomierz. Ukniewska MARIA, 1907-62, pisarka, z zawodu aktorka i tancerka fewiowa; autorka powieści Strachy z życia swego środowiska. ukop, bud. pomocniczy wykop w celu uzyskania ziemi na budowlę ziemną (np. nasyp kol.). ukośnica, bot. →begonia. ukośnica, techn. →zastrzał. ukośnica, żegl. linia przecięcia powierzchni kadłuba okrętu z półpłaszczyzną prostopadłą do płaszczyzny owręża i nachyloną pod kątem do powierzchni wody. ukośnik →romb. Ukraina (Ukraińska SRR), republika związkowa ZSRR; 601 tys. km2, 47,1 mln mieszk. (1970); stol. Kijów, inne gł. m.: Charków, Donieck, Dniepropetrowsk, Odessa, Zaporoże, Lwów. Prawie całą powierzchnię zajmuje Niż Wschodnioeur., na pd. G. Krymskie i Karpaty; klimat umiarkowany, ciepły; gł. rzeki: Dniepr, Dniestr. Silnie uprzemysłowiona republika ZSRR (wydobycie węgla kam., rud żel. i manganu, gazu ziemnego, hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., chem.); bogaty region roln. (pszenica, kukurydza, buraki cukr., słonecznik). — W IX w. ośrodek Rusi Kijowskiej; w XVI w. w składzie Litwy i Polski, 1569 wcielona do Korony; formowanie się narodowości ukr. od XVII w. (powstania kozackie); 1654 połączenie z Rosją, 1667 podzielona między Polskę i Rosję; po rozbiorach Polski część (wsch. Galicja) pod rządami Austrii; 1917 w listopadzie utworzenie nacjonalist. Ukr. Rady Centr., w grudniu — ukr. rządu radz.; 1918-20 walki z kontrrewolucją i obcą interwencją; od 1922 republika związkowa ZSRR (1939 powiększona o ziemie zach., 1940 — Bukowinę Pn. i część Besarabii, 1945 — U. Zakarpacką); 1941-44 okupacja hitlerowska, ruch oporu; czł. ONZ od 1945. Ukraina Zakarpacka, obszar w Europie Wsch. (na Podkarpaciu); w X-XI w. opanowana przez Węgry, do 1918 należała do Austro-Węgier, od 1919 do Czechosłowacji; 1939 zaanektowana przez Węgry; od 1945 w ZSRR (od 1946 stanowi zakarpacki obwód Ukr.SRR, z ośr. w Użhorodzie). ukrainizm, wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przyjęte z języka ukraińskiego. Ukrainka Łesia →Łesia Ukrainka. Ukraińska Dywizja SS „Galizien" („Hałyczyna"), kolaboracyjna formacja ukr. utworzona IV 1943 przez władze niem. i nacjonalistów ukr.; VIII 1944 w walkach pod Brodami rozbita przez wojska radz.; resztki dywizji weszły w skład UPA. Ukraińska Organizacja Wojskowa (UOW), nielegalna, nacjonalist. organizacja ukr., zał. 1920; organizowała sabotaż, dywersję oraz zamachy (m.in. 1921 na J. Piłsudskiego, 1924 na S. Wojciechowskiego); 1929 weszła w skład Organizacji Ukr. Nacjonalistów. Ukraińska Powstańcza Armia (UPA), skrajnie nacjonalist., faszystowska organizacja wojsk.-terrorystyczna zał. 1940 na Polesiu i Wołyniu; od 1941 współpracowała z Niemcami; od 1945 działała na pd.wsch. terenach Polski, dokonywała masowych rzezi ludności pol.; zlikwidowana 1947 przez lud. WP. Ukraińska Rada Centralna (Rada Centralna Ukrainy), nacjonalist. tymczasowy rząd ukr. III 1917-IV 1918; rozwiązany po narzuceniu przez Niemcy P. Skoropadskiego jako hetmana Ukrainy. ukraińska szkoła poetów, termin wprowadzony przez A. Tyszyńskiego na okres.-

lenie pol. pisarzy romant., którzy podejmowali tematy z dziejów Ukrainy i wyzyskiwali folklor ukr.; gł. przedstawiciele: A. Malczewski, S. Goszczyński, J.B. Zaleski, M. Czajkowski. Ukraińskie Narodowo-Demokratyczne Zjednoczenie (UNDO), ukr. nacjonalist. burż.-liberalna partia, zał. 1925; wysuwała początkowo hasło niepodległości dla Galicji Wsch. i Wołynia, jako zalążka przyszłego burż. państwa ukr.; 1935 porozumienie z rządem pol. — wysunięcie programu autonomii dla ziem ukr.; od września 1939 działa na emigracji. ukraiński język, z grupy wschodniosłow.; oficjalny w Ukr.SRR (ponad 33 mln); 3 zespoły dialektów: pn., pd.-wsch., pd.zach.; zabytki z cechami ukr. od XIV w.; współcz. język lit. od końca XVIII w., na podstawie gwar naddnieprzańskich (pd.-wsch.). ukres, biało-czerwony słupek ustawiony w pobliżu rozjazdu między torami kol., oznacza graniczne miejsce postoju taboru. ukrytek maurytański (Tenebrioides mauritanicus), chrząszcz dł. do 11 mm; wyrządza szkody w magazynach zbóż i produktach spoż.; w Polsce nieliczny. ukrzyżowanie, szt. plast, scena u. Chrystusa; najpopularniejszy temat w sztuce chrześc, znany od VI w.; zwykle przedstawiane dramatycznie i z patosem, zwł. w sztuce got. (U. w ołtarzu z Isenheim, M. Grünewalda). ukulele (ukelele), hawajska nazwa gitary. ukwiały (Actiniaria), mor. koralowce, często b. barwne; występują pod postacią pojedynczych polipów, o średn. do 1 m; gł. drapieżne; niektóre żyją w symbiozie, np. Sagartia parasitica z rakiem pustelnikiem. ul, przenośne pomieszczenie dla pszczół miodnych, chroniące ich gniazdo od wpływów atm. i ułatwiające pozyskiwanie produktów pszczelich; u. nierozbieralne: kłody, koszki; u. rozbieralne, tzw. ramowe, ż wstawionymi ramkami do budowy plastrów. Uladh (ang. Ulster), hist. prowincja Irlandii, obejmuje pn. część wyspy; obecnie część (6 hrabstw) wchodzi w skład W. Brytanii (Irlandia Pn.), pozostały obszar (3 hrabstwa) 2w skład Irlandii (prow. U. — 8 tys. km , 208 tys. mieszk. — w 1966); bryt. część U., zaniedbana gospodarczo, jest terenem walk ludności kat. o zrównanie praw. Ulam STANISŁAW MARCIN, ur. 1909, matematyk amer., pochodzenia pol.; prof. uniw. w Los Angeles (USA); autor prac z teorii mnogości, teorii funkcji rzeczywistych, teorii grup, rachunku prawdopodobieństwa i fizyki matematycznej. ulama (ulema), muzułm. teolog; tytuł obejmujący zwykle także sędziów; w kalifacie bagdadzkim grupa konserwatywnych teologów wywierająca wpływ na życie polit.-społeczne. Ulanowski BOLESŁAW, 1860-1919, historyk stosunków gosp. i prawno-kośc. Polski średniow.; prof. Uniw. Jag., czł. AU (od 1903 prezes); wydawca źródeł. Ulanowski TADEUSZ, 1872-1942, pisarz; powieści publicystyczno-satyr. (cykl Doktor Filut, Uczta dozorców, Ordynans Córuś). Ulanów, m. w pow. niżańskim, woj. rzeszowskim, nad Sanem; 1,5 tys. mieszk. (1968); wikliniarstwo; prawa miejskie 1616 (do 1934) i 1958. — W działaniach woj. 1939 znaczna część U. została spalona. Ulatowski KAZIMIERZ, ur. 1884, architekt; realizacje: gmach Dyrekcji Lasów Państw, w Toruniu, kościół św. Wojciecha w Starogardzie Gdańskim; publikacje, m.in. Architektura starożytnej Grecji, Architektura włoskiego renesansu. Ulbricht [ulbryśt] WALTER, ur. 1893, działacz niem. ruchu robotn., polityk NRD; współzałożyciel KPD, od 1923 czł. jej KC; od 1933 na emigracji; w czasie II wojny świat. w ZSRR, współorganiza-

ułamkowa nierówność 1229 tor (1943) Kom. Nar. „Wolne Niemcy"; współzałożyciel (1946) SED, 1950-71 I sekretarz jej KG, następnie przewodn. partii; 1949-60 wicepremier, następnie przewodn. Rady Państwa. Ulcinj, m. w Jugosławii (Czarnogóra), nad M. Adriatyckim; 10 tys. mieszk. (1965); saliny mor., znane kąpielisko. uldenol, preparat ziołowy stosowany w leczeniu choroby wrzodowej, owrzodzenia i zapalnych stanów jelit. Uleåborg [ü:le:oborj], szwedz. nazwa fiń. m. Oulu. ulep, w przemyśle cukr. syrop z cukru surowego poddawany rafinacji; także gęsty syrop z cukru z dodatkiem syropu skrobiowego, używany w cukiernictwie. ulepek (syrop leczniczy), postać leku otrzymywana przez rozpuszczenie leków w stężonym wodnym roztworze cukru lub w sokach owocowych, albo przez rozpuszczenie cukru W wyciągach roślinnych. ulepszanie cieplne, obróbka cieplna polegająca na hartowaniu i następnie odpuszczeniu w wysokiej temperaturze przedmiotów stal. w celu polepszenia ich własności plast, (obniżenia twardości i umożliwienia obróbki skrawaniem). Ulewicz TADEUSZ, ur. 1917, historyk literatury; prof. Uniw. Jag.; badacz literatury staropol.; Świadomość słowiańska Jana Kochanowskiego, Sarmacja. ulęgałki, owoce dziko rosnącej gruszy pospolitej; małe, kuliste, cierpkie i twarde, jadalne po tzw, ulężeniu. Ulfat Gulpacza, ur. 1909, afgański pisarz, działacz polit. i społ.; zbiory poezji, proza poet., utwory o tematyce społ., satyra. Uliasutaj →Dżawchłant. ulica, droga na terenie miasta lub osiedla w obszarze zainwestowania miejskiego lub na jego pograniczu; rozróżniamy u. promieniste, obwodowe, wylotowe itd. Ulicze, plemię wschodniosłow., w X w. osiadłe nad dolnym Dnieprem, później między Dniestrem i Prutem; od ok. 915 w granicach Rusi Kijowskiej. uliki, pełnotłuste śledzie, całe lub odgłowione, zakonserwowane w stężonej solance. Ulisses, łac. imię Odyseusza. Uljanow ALEKSANDR I., 1866-87, brat Lenina, rewolucjonista ros.; współzałożyciel terrorystycznej grupy przygotowującej zamach na Aleksandra II; stracony. Uljanow DMΓTRIJ I., 1874-1943, brat Lenina, ros działacz ruchu robotn., lekarz; od 1898 w SDPRR. Uljanow WŁADIMIR I. →Lenin Włodzimierz I. Uljanowa MARIJA I., 1878-1937, siostra Lenina, ros. działaczka ruchu robotn.; od 1898 w SDPRR; współpracowała z „Iskrą" i „Prawdą". Uljanowa-Jelizarowa ANNA I., 1864-1935, siostra Lenina, ros. działaczka ruchu robotn., publicystka; od 1898 w SDPRR, redaktor wielu pism partyjnych. Uljanowsk (do 1924 Symbirsk), m. obw. w Ros.FSRR, wielki port nad Wołgą; 351 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., samoch., elektrotechn., mat. bud., włók.; miejsce urodzenia W. Lenina. Ullasnagar (ang. Ulhasnagar), m. w Indii (Maharasztra), w zespole miejskim Bombaju; 134 tys. mieszk. (1968). Ullman [ül-] Liv, ur. 1939, szwedz. aktorka teatr, i film., pochodzenia norw.; role w filmach I. Bergmana (Persona). Ulm, m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), nad Dunajem; 90 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., samoch., włók.; ważny węzeł kol.; muzeum; got. katedra (XIV w., ukończona XIX w. wg dawnych planów) z najwyższą na świecie wieżą kościelną (161 m); mury miejskie z wieżami, zabytkowe kamienice, ratusz (XIV-XVI w.). 1805 kapitulacja armii austr. gen. Macka przed Napoleonem I. Ulmanis KARLIS, 1877-1942, polityk łot., publicysta; 1917 założyciel Związku Chłopskiego; premier pierwszego rządu łot.

(1918) i kilku następnych; 1934 w drodze zamachu ustanowił rządy dyktatorskie, 1936-40 prezydent. ulmanit, minerał, siarczek niklu i antymonu; stalowoszary, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych. ulminy, związki org. (związki humusowe), nierozpuszczalne w żadnym prawie odczynniku chem., uważane za pochodne brun. kwasów huminowych, czyli kwasów ulminowych. ulot (wyładowanie ulotowe, wyładowanie koronowe), wyładowanie elektr. w gazie pojawiające się przy ciśnieniach bliskich atm. i dużych natężeniach pola elektr. wokół jednej z elektrod. ulotka, druk, najczęściej jednostronicowy, przeznaczony do szybkiego rozpowszechnienia przez rozdawanie, rozklejanie itp. Ulpian (Ulpianus), II/III w., prawnik rzym.; autor m.in. komentarza do edyktu pretorskiego; wiele fragmentów jego prac weszło do Corpus luris Civilis. Ulrich LEON, 1811-85, poeta i tłumacz; przełożył wszystkie dramaty Szekspira; dramat o wyprawie J. Zaliwskiego. Ulrichowie, rodzina warsz. ogrodników i hodowców; JAN (1777-1844), założyciel wielokierunkowych zakładów ogrodniczych (w Warszawie); jego syn CHRYSTIAN (1809-81), założyciel pierwszej warsz. szkoły ogrodniczej. Ulryk, 1487-1550, książę wirtemberski od 1498; 1519-34 wygnany przez Związek Szwabski; wprowadził reformację w Wirtembergii. Ulryka Eleonora, 1688-1741, królowa Szwecji 1719-20, obrana po śmierci brata, Karola XII; abdykowała na rzecz męża, Fryderyka I Heskiego. Ulster [alstər] →Uladh. „Ultima Hora" [u. ora], brazyl. dziennik prorządowy, wydawany od 1951. ultimaratio [łac], ostatni, decydujący argument; ostateczny środek (np. zastosowanie siły). Ultima Thule, najdalsza część znanego w starożytności świata, uważana za jego pn. granicę (ultima — łac. 'ostatnia, najdalsza', Thule — gr. nazwa zagadkowej wyspy na pn. od Brytanii); stąd synonim krańca świata. ultimatum, żądanie, któremu towarzyszy jakaś groźba. ultimatum, prawo w stosunkach międzynar. — ostateczne, terminowe żądanie określonego działania lub zaniechania, skierowane przez jedno państwo do drugiego, zawierające groźbę zastosowania przymusu lub wypowiedzenia wojny w razie jego niespełnienia. ultra-, w wyrazach złożonych oznacza: ponad, poza (pewną granicę), skrajny; np. ultrademokratyczny. ultracortenol, glikosteryd syntet. o silnym działaniu przeciwzapalnym i przeciwalergicznym; stosowany w leczeniu zwyrodniających i zapalnych chorób narządów ruchu oraz chorób oczu. ultracyzm, zasady lub poglądy posunięte do skrajności; krańcowość. ultradźwięki, fale akustyczne nie wywołujące u człowieka wrażenia słuchowego, o częstotliwości powyżej 20 kHz; wykorzystywane m.in. w hydrolokacji, defektoskopii, diagnostyce lekarskiej, obróbce b. twardych materiałów. ultradźwiękowa obróbka →udarowo-ścierna obróbka. ultradźwiękowa technika, dział techniki obejmujący, zagadnienia związane z wytwarzaniem i zastosowaniem ultradźwięków (np. w hydrolokacji, defektoskopii). ultrafiltrowanie, sączenie, zwykle pod zwiększonym ciśnieniem, przez przegrody o b. małych porach; stosowane gł. dla zatrzymania bakterii. ultrafioletowa katastrofa, teoretycznie przewidziany przez prawo Rayleigha-Jeansa nieograniczony wzrost energii promieniowania ciała doskonale czarnego, który

miałby zachodzić wraz ze zmniejszeniem się długości fali tego promieniowania. ultrafioletowe promienie →nadfioletowe promienie. ultraizm, kierunek w literaturze hiszp. i hispanoamer.; powstał ok. 1919 pod wpływem awangardy fr. i wł.; gł. przedstawiciele: G. Diego, V. Huidobro, J.L. Borges. ultrakrótkofalowa terapia, leczenie niektórych schorzeń, gł. skóry, za pomocą fal elektromagnet. o b, małej długości i wysokiej częstotliwości, emitowanych przez aparat zw. diatermią ultrakrótkofalową. ultramaryna, pigment miner., nieodporny na działanie kwasów; mieszanina glinokrzemianu sodu i koloidalnej siarki, zwykle niebieska (wyrabia się też zieloną, czerwoną, fioletową); u. niebieską stosuje się do wyrobu farb i emalii, także do bielenia cukru i bielizny. ultramaryny, glinokrzemiany sodu zawierające siarkę; mają zwykle barwę niebieską; otrzymywane gł. syntetycznie; stosowane w przemyśle papiern., cukr., do wyrobu farb. ultramikroskop, rodzaj mikroskopu, wykorzystujący zjawisko rozpraszania światła na obserwowanych drobnych cząstkach, niewidocznych w zwykłym mikroskopie; cząstki widoczne są jako jasne punkty na ciemnym tle. ultramontanizm, kierunek postulujący podporządkowanie polityki kościołów kat. w różnych krajach decyzjom watykańskim; w okresie soboru watykańskiego I — stanowisko uznające dogmat nieomylności papieża (gł. Niemcy, Francja); potocznie postawa propapieska, prowatykańska. ultras, osoba wyznająca skrajne poglądy polit., uznająca skrajne środki polit.; zwolennik ekstremizmu. ultrasi, skrajnie konserwatywne ugrupowanie polityczne we Francji w okresie restauracji Burbonów; także — najbardziej reakcyjne fr. siły polit., które po II wojnie świat, dążyły do utrzymania siłą panowania kolonialnego w Algierii. ultrasonoterapia, leczenie, gł. nerwobólów i procesów zapalnych mięśni i stawów, za pomocą ultradźwięków o wysokiej częstotliwości (ok. 800 Hz), wytwarzanych w specjalnych generatorach. ultrawirówka, wirówka wykonująca do kilkuset tysięcy obrotów na minutę. Ulúa, rz. w zach. Hondurasie; dł. ok. 320 km; uchodzi do Zat. Honduraskiej. Uludağ [ułudagh] (Kesisdağ), masyw górski na pn.-zach. skraju Wyż. Anatolijskiej (Turcja); wys.rdo 2543 m. Ulverstone [alwə stən], m. w Australii, na pn. wybrzeżu Tasmanii; 6,8 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż. (rybny); ośr. turystyczny.

ułamek, liczba zapisywana w postaci a b (a — licznik u., b — mianownik u.), gdzie a i b są liczbami naturalnymi lub ogólniej całkowitymi (b ≠ 0), np. 1, - 5 itd. 3 7 ułamek dziesiętny, ułamek, którego mia3

nownik jest potęgą liczby 10, np. 1325

=0,03; 103

=

1,325 itp,

102=

ułamek dziesiętny nieskończony, przedstawienie liczby rzeczywistej x w postaci a1 a2 szeregu liczbowego: x=a0 + 10 + 103 + ••• (a0 — pewna liczba całkowita, a1, a2,... — cyfry arabskie od 0 do 9), co zapisuje się w postaci a0, a1, a2, a3 ... (1, 158...). ułamek nieskracalny →nieprzywiedlny ułamek. ułamkowa część liczby rzeczywistej x, różnica x-k, gdzie k oznacza całkowitą część liczby x. ułamkowa nierówność, nierówność, w której występują ułamki zawierające zmienną (np. 3x - 1 < 2). x+2

1230 Ułan Bator Ułan Bator (do 1924 Urga), stol. Mongolii, nad rz. Tola; 254 tys. mieszk. (1966); największy ośrodek gosp. (przemysł gł. skórz.-obuwn., spoż., metal.), kult. i nauk. (Akad. Nauk, uniw.) kraju; muzea; klasztor lamaicki Da Chure (XVII w.), pałace (XIX w.). Ułan Choto, m. w Chinach (Mongolia Wewn.); 51 tys. mieszk. (1957); hutnictwo żel., przemysł metal, i tytoniowy. ułani, lekka kawaleria uzbrojona w lance i szable, później w karabinki; w Polsce od XVIII w.; XIX i XX w. wprowadzona na wzór pol. w innych armiach. ułanka, bot. →fuksja. Ułanowa GALINA S., ur. 1910, tancerka ros., pedagog; najwybitniejsza przedstawicielka tańca klas. w balecie radz.; primabalerina Teatru Wielkiego w Moskwie. Ułan Ude, m. w Ros.FSRR, stol. Buriackiej ASRR, nad Selengą, w pobliżu Bajkału; 254 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., środków transportu, mat. bud., szklarski, włókienniczy. ułaskawienie, darowanie kary w całości lub w części albo złagodzenie skutków skazania; stosowane w PRL przez Radę Państwa. Ułaszyn HENRYK, 1874-1956, językoznawca; prof. uniw. we Lwowie, Poznaniu, Łodzi; liczne prace z teorii języka, słowotwórstwa, slawistyki, języków specjalnych (Język staro-cerkiewno-słowiański). Uług-beg (Muhammad Taragaj), 13941449, środkowoazjat. władca z dyn. Timurydów, astronom; 1447 zjednoczył rozbite państwo (stol. w Samarkandzie); twórca obserwatorium astr., autor cennych prac nauk. (opracował dokładny, jak na owe czasy, katalog gwiazd i tablice ruchu planet). Uług Muz-tag, najwyższy szczyt Kunlunu (Chiny), w górach Arka-tag; 7723 m. Uługzoda SOTYM, ur. 1912, pisarz tadż.; twórczość poświęcona społeczeństwu radz. Tadżykistanu; opowiadania, powieści, prace literaturoznawcze, sztuki teatralne. ułus, dawna jednostka organizacji rodowo-plemiennej koczowniczych plemion mong., później nazwa państw mong.; osada, obozowisko. umaszczenie (maść), ubarwienie ssaków, ich okrywy włosowej, skóry, zewn. błon śluzowych, pazurów, kopyt, racic, uwarunkowane odkładaniem się barwników, gł. melanin, umbrelka, daw. osłona tłumiąca zbyt jaskrawe światło, chroniąca przed nim (np. abażur, parasolka od słońca, daszek osłaniający oczy). Umbria, region w środk. Włoszech, w Apeninach i na pogórzu Apeninów; 8,5 tys. km2, 784 tys. mieszk. (1969); duże znaczenie turyst.; gł. Perugia (stol,), Terni. Umbriel, trzeci wg oddalenia od planety satelita Urana. Umbrowie, w starożytności plemię italskie w pn. i środk. Italii (Umbria), pozostające pod kult. wpływem Etrusków; na pocz. III w. p.n.e. podbici przez Rzymian. Ume [ü:mə], rz. w pn. Szwecji; dł. 460 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; spław drewna; duże elektrownie wodne; przy ujściu — m. Umeâ. Umeà [ü:me:o:], m. i port w pn. Szwecji, nad Zat. Botnicką, ośr. adm. okręgu Västerbotten; 53 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., drzewny, papiern.; uniwersytet. Umeda RYOCHU STANISŁAW, 1899-1961, historyk jap.; studiował w Polsce; lektor języka jap. na Uniw. Warsz.; historia Europy Wsch., zbiór wierszy, przekłady klasyków literatury polskiej. umiak, lekka łódź wiosłowo-żaglowa o drewn. szkielecie obleczonym skórą, używana przez Eskimosów, gł. w Grenlandii. Umiarkowana Partia Koalicyjna (dawniej Partia Konserwatywna), szwedz. partia polit., zał. 1904; skupia przemysłowców, iinansjerę, korpus oficerski i średnią burżuazję.

umiejętność, pedag. sprawność w posługiwaniu się właściwymi regułami przy wykonywaniu odpowiednich zadań. umieralność, liczba zgonów w ciągu roku w stosunku do ogółu ludności danego obszaru; u. szczegółowa — liczba zgonów na daną chorobę w przeliczeniu na 10 tys. lub 100 tys. ogółu ludności. umięśnienie →mięśniowy układ. Umińska EUGENIA, ur. 1910, wybitna skrzypaczka, pedagog; 1964-66 rektor PWSM w Krakowie. Umiński JAN NEPOMUCEN, 1780-1851, generał; współzałożyciel Związku Kosynierów i Tow. Patriot.; w powstaniu 1830-31 wódz nacz. po upadku Warszawy. Umiński JÓZEF, 1888-1954, ksiądz, historyk kościoła (gł. pol.) okresu średniowiecza; prof. KUL, uniw. we Lwowie, Warszawie, Wrocławiu. Umiński WŁADYSŁAW, 1865-1954, powieściopisarz; powieści przygodowo-podróżnicze i fantast.-nauk. dla młodzieży (Na drugą planetę, Flibustierowie), prace popularnonaukowe. Umma (obecnie Dżocha w pd. Iraku), staroż. m. sumeryjskie w pd. Mezopotamii (poł. III tysiąclecia p.n.e.), w pobliżu m. Girsu, z którym prowadziło liczne wojny (Stela Sępów); znaleziska — tabliczki z pismem klinowym. Umra al-Kawajn, szejkat na Płw. Arabskim, wchodzący w skład Omanu Traktatowego; 3,7 tys. mieszk. (1968); stol. U. al-K.; uprawa palmy daktylowej. Umm al-Kawajn, m. w Omanie Traktatowym, stol. szejkatu U.al-K., nad Zat. Perską; 2,9 tys. mieszk. (1968). Umm er-Rabija, rz. w zach. Maroku; dł. 556 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; wyzyskiwana do nawadniania; elektrownie wodne. Umm Said, m. w Katarze, nad Zat. Perską; ok. 5 tys. mieszk. (1968); port naft.; w pobliżu rafineria ropy naftowej. Um Nyobe Reubon, 1913-58, bohater nar. Kamerunu, polityk i przywódca walk o niepodległość; 1948-55 przywódca Związku Narodów Kamerunu; poległ w walce. umocnienie materiału (wzmocnienie materiału), technol. wzrost sprężystości i zmniejszenie się jego plastyczności po poddaniu go odkształceniu plast., np. przez zgniatanie. umorzenie, ekon. →amortyzacja. umorzenie, prawo zakończenie postępowania (sądowego, adm.) w określonej sprawie, jeżeli dalsze postępowanie jest niedopuszczalne lub bezprzedmiotowe. Umow NIKOŁAJ A., 1846-1915, fizyk ros.; prof. uniw. w Odessie i Moskwie; prace gł. z teorii sprężystości. umowa (kontrakt), zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, stwarzające wzajemne prawa i obowiązki, np. u. o dzieło, u. kupna — sprzedaży, u. zlecenia, u. wydawnicza. umowa międzynarodowa, zgodne oświadczenie woli państw, wywołujące skutki prawne; stronami u.m. są państwa i organizacje międzynar.; chociaż u.m. noszą różne nazwy (np. traktat, konwencja), mają jednakową moc prawną. umowa o dzieło, umowa, w której przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania zamówionego dzieła, zamawiający zaś — do zapłaty wynagrodzenia. umowa o pracę, zgodne oświadczenie woli stron, w którym pracownik zobowiązuje się do wykonywania dla pracodawcy pracy za wynagrodzeniem. umowa o roboty budowlane, wg prawa pol. umowa inwestycyjna między jednostkami gospodarki uspoł., na podstawie której wykonawca zobowiązuje się do oddania obiektu wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy techn., a inwestor ma obowiązek współdziałania w przygotowaniu i wykonaniu umowy, odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia.

umowa o świadczenie usług, umowa, w której jedna strona podejmuje się wykonania pewnej czynności faktycznej lub prawnej — z reguły odpłatnie (np. umowa o dzieło, składu, zlecenia). umowa przedwstępna, umowa, którą jedna lub dwie strony zobowiązują się do zawarcia oznaczonej umowy; powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej oraz termin jej zawarcia. umowa składu, umowa, którą przedsiębiorstwo składowe zobowiązuje się do przechowania za wynagrodzeniem przyjętych na skład towarów. umowa społeczna, socjol. konstrukcja pojęciowa występująca w doktrynach prawa natury; głosi, iż istnieje przedpaństw. stan naturalny, a dla zapewnienia bezpieczeństwa poszczególne jednostki muszą się dobrowolnie z sobą połączyć w drodze umowy; u.s. tłumaczy w ten sposób podstawy polit. władzy państwowej. umowa ubezpieczenia, umowa, w której zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia określonego wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się płacić składkę; rozróżnia się ubezpieczenie majątkowe i osobowe oraz obowiązkowe i dobrowolne. umowa wydawnicza, umowa, na podstawie której twórca przenosi na wydawcę wyłączne prawo do powielania i rozpowszechniania utworu w zamian za wynagrodzenie. umowa zlecenia →zlecenie. umowy międzynarodowe resortowe, zawierane przez poszczególnych ministrów umowy międzynar. dotyczące spraw należących do dziedziny administracji przez nich kierowanej. umowy międzypaństwowe, kategoria umów międzynar. zawieranych w imieniu państwa, z upoważnienia głowy państwa; dotyczą przeważnie istotnych kwestii pojit; warunkiem ich obowiązywania jest z reguły ratyfikacja. umowy międzyrządowe, kategoria umów międzynar. zawieranych w imieniu państwa, z upoważnienia rządu. Umtali, m. we wsch. Rodezji; 46 tys. mieszk. (1969); rafineria ropy naft., przemysł spdż., włók., środków transportu, metal., mat. bud.; w pobliżu wydobycie złota. Umtata, m. w Republice Pd. Afryki; stol. bantustanu Transkei; 17 tys. mieszk. (1967). umysłowe choroby, używana niekiedy, raczej potoczna nazwa chorób psychicznych. Unamuno MIGUEL DE, 1864-1936, hiszp. pisarz i filozof, jeden z prekursorów egzystencjalizmu; prace filoz., eseje, nowatorskie formalnie powieści (Mgła), dramaty, poezje. unanimiter [łac], jednomyślnie. unanimizm, program lit., którego teoretykiem był J. Romains; będąc reakcją na romantyzm i symbolizm, postulował wprowadzenie zbiorowości jako bohatera literackiego. unasiennianie zwierząt (inseminacja), zapładnianie samic przez wprowadzenie ďo ich dróg rodnych, za pomocą pipety lub kateteru, nasienia pobranego uprzednio od samca. una voce [łac], jednogłośnie, zgodnie. uncja (ounce), oz., jednostka masy lub objętości w ang. i amer. układach jednostek miar; 1 oz, handl. masy = 1/16 funta ≈ 28,35 g, 1 oz. apteczna masy ≈ 31,103 g, 1 oz. objętości cieczy ≈ 28,412 ml (w W. Brytanii) lub 29,573 ml (USA). undecylion, nazwa liczby 1066. Undén [unde:n] Bo ÖSTEN, ur. 1886, szwedz. polityk socjaldemokr., prawnik; prof. uniw. w Uppsali; 1924-26 i 1945-62 min. spraw zagr.; 1930-55 czł. Stałego Trybunału Arbitrażowego (Rozjemczego) w Hadze. underground cinema [andergraund synymə; ang.] →kino podziemne.

Unità „L" 1231 UNDO →Ukraińskie Narodowo-Demokratyczne Zjednoczenie. Undset [ü-] SIGRID, 1882-1949, pisarka norw.; w powieściach współcz. (Wiosna) i hist. (Krystyna córka Lawransa, Olaf syn Auduna) porusza problemy „doli kobiecej", od przejścia (1925) na katolicyzm — na podłożu rel.; nagr. Nobla. undulipodia, zool. trwałe wypustki powierzchni ciała pierwotniaków i wielu komórek zwierząt wielokomórkowych, występujące w postaci wici lub rzęsek. undyny →ondyny. „Ünen" ['prawda'], dziennik, organ KC Mong. Partii Lud.-Rewol. i Rady Ministrów, wydawany od 1925. unerwienie, zespół nerwów w obrębie całego ciała (układ nerwowy), danego narządu lub części ciała, np. u. serca, ucha, kończyn. UNESCO [ju:neskou; ang.] →Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury. Ungár [unga:r] IMRE, ur. 1909, niewidomy pianista węg.; laureat Konkursu im. F. Chopina (1932). Ungaretti GIUSEPPE, 1888-1970, poeta wł.; prof. uniw. w São Paulo i w Rzymie; gł. przedstawiciel tzw. poezji hermetycznej; zbiory, m.in. Il porto sepolto; tłumacz 40 sonetów Szekspira. Ungava [anga:wə], zatoka u pn. wybrzeża Labradoru (Kanada), odgałęzienie Cieśn. Hudsona; głęb. do 298 m. Ungava [anga:wəj, półwysep w Kanadzie, pn.-zach. część Labradoru, miedzy zatokami U. a Hudsona; wys. do 457 m; tundra. Unger, ?-1012, biskup pol. przed 1000; po 1000 biskup poznański, uznał zwierzchnictwo arcybiskupa magdeburskiego nad tym biskupstwem. Unger JÓZEF, 1817-74, drukarz i księgarz; od 1842 drukarnia U. — jedna z największych w kraju („Kalendarz Warszawski", „Tygodnik Ilustrowany" i in.); księgarnia, wypożyczalnia nut, odlewnia czcionek. Ungern von Sternberg ROMAN, 1885-1921, oficer ros.; od 1918 dowódca wojsk kontrrewol. w rejonie Bajkału; 1921 ogłosił się chanem Mongolii; w walkach z oddziałami Armii Czerwonej poniósł klęskę; stracony. Ungler FLORIAN, ?-1536, drukarz krak., pochodzący z Bawarii; 1513 pierwsza pol. książka Raj duszny Biernata z Lublina; pierwszy podręcznik ortografii pol. (po łacinie) S. Zaborowskiego; mapy Polski B. Wapowskiego. unia, zjednoczenie, związek; połączenie się państw, kościołów (zwł. protest.); konfederacja, liga. Unia, skrócona forma nazwy Stanów Zjedn., używana w XVIII-XIX w. „Unia", konspiracyjna kat, organizacja polit.-wojsk. zał. 1939-40; działała w woj. warsz., krak. i w Częstochowie; pion wojsk. — tzw. Pol. Wojsko Unijne (od 1942 w AK); III 1943 połączona z SP. unia brzeska →brzeska unia. Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Christlich-Demokratische Union,, CDU), partia polit. w NRF, zał. 1945 (w Bawarii — Unia Chrześc.-Społ.); do 1969 decydowała o kierunku polityki NRF; polityka militarystyczna i rewizjonistyczna; przewodn. (od 1971) R. Barzel. Unia Chrześcijańsko-Społeczna (Christlich-Soziale Union, CSU), partia polit. w NRF (w Bawarii), zał. 1945; prawicowy i nacjonalist. odłam chadecji; do 1969 w koalicji rządowej z CDU; przewodn. (od 1961) F.J. Strauss. Unia Ludowa, isl. partia polit. skupiająca ugrupowania lewicowe (1968 przekształcona z bloku wyborczego lewicy, kierowanego przez komunistów); weszła do niej większość członków Zjednoczonej Socjalist. Partii Lud. (po jej rozwiązaniu się); na pocz. 1970 miała 10 posłów ha 60; organ prasowy: dziennik „Thjodviljina".

Unia Międzyparlamentarna, organizacja utworzona 1889, grupująca członków parlamentów różnych krajów, której celem jest działanie na rzecz pokoju i współpracy międzynar.; siedziba w Genewie. União Juventus [unia źuwentus] (do 1923 p.n. Junak), najstarsze stowarzyszenie młodzieży polonijnej w Brazylii, o charakterze sport.-kult., zał. 1921. Unia Panamerykańska →Panamerykańska Unia. unia personalna, związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego monarchy, przy zachowaniu odrębnego systemu instytucji państwowych. unia polsko-litewska, związek państw. Polski z Litwą w XIV-XVHI w.; umacniana w aktach prawnych zw. uniami: w Krewię, Wilnie i Radomiu, Horodle, Grodnie, Mielniku i Lublinie; wg Konstytucji 3 maja Polska i Litwa miały tworzyć jednolite państwo. Unia protestancka, związek książąt i miast protest. Rzeszy 1608-21, zał. w odpowiedzi na naruszenie przez cesarza i stany kat. postanowień augsburskiego pokoju religijnego. unia realna, związek dwóch lub więcej monarchii będący podmiotem prawa międzynar.; w u.r. sprawy zagr., wojsk., finans. prowadzone są dla wszystkich państw wspólnie. Unia Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowej-Niepodległościowej (do 1911— Związek Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodległ ości owej, zw. Filarecją), polit. organizacja młodzieży, gł. inteligenckiej, w kraju i za granicą działająca 1910-14, utworzona z inicjatywy PPS-Frakcji Rewo!, i Związku Walki Czynnej. Unia Stronnictw Niepodległościowych, blok polit. związany z J. Piłsudskim, zał. 1914 w Warszawie; weszła do Kom. Nacz. Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych. unia szwedzko-norweska, 1814-1905, po oderwaniu Norwegii od Danii i przyłączeniu jej do Szwecji (pokój kiloński 14 I 1814); wypowiedziana przez Norwegię. Unia Zachodnioeuropejska, organizacja wojsk.-polit. utworzona 1955, związana z NATO; należą do niej: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, NRF, W. Brytania i Włochy. UNICEF (United Nations International Children's Emergency Fund, od 1953 United Nations Children's Fund, Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom), organizacja międzynar. powołana 1946 uchwałą Zgromadzenia Ogólnego ONZ, w celu podnoszenia na świecie stanu zdrowotności, wyżywienia i warunków życiowych dzieci. unici (grekokatolicy), prawosławni na ziemiach pol., którzy w wyniku unii brzeskiej (1596) przeszli na katolicyzm z zachowaniem wsch. obrządku. „Unidad" [-dat], tygodnik, organ Peruwiańskiej Partii Komunist., wydawany od 1957; ukazuje się nielegalnie. Uniechowski ANTONI, ur. 1903, rysownik, malarz; ilustracje książkowe (Popioły S. Żeromskiego), scenografia (film Dziadek do orzechów). Uniejów, m. w pow. poddębickim, woj. łódzkim, nad Wartą; 2,3 tys. mieszk. (1968); zakład pończoszniczy; got. kościół (XIV, XV, XVII w.), zamek (XIV-XVII, XIX w.), dworek (XIX w.); prawa miejskie przed 1290 (do 1870) i 1919. — Tradycje walk nar. (udział w powstaniu 183031, 1905 walka o pol. szkołę); 1939 (6-7 LX) pod U. bohaterska obrona 25 dyw. piechoty (dowódca gen. F. Alter); w czasie okupacji hitlerowskiej w wyniku terroru liczba ludności obniżyła się z ok. 3,8 tys. do ok. 1,5 tysiąca. unieruchomienie (immobilizacja), med. metoda leczenia zwykle złamań, zwichnięć i stanów zapalnych narządu ruchu, polegająca na uniemożliwieniu ruchu koń-

czyny lub innej części ciała przez opatrunek gipsowy, wyciąg, aparat ortopedyczny i in. Unieście, w. rybacka w pow. i woj. koszalińskim, nad Bałtykiem i jez. Jamno; kąpielisko morskie. unietyckâ kultura, archeol. kultura epoki brązu, ok. 1700-1300 p.n.e., w CSRS, NRD, Polsce; rolnictwo, hodowla; wyroby z brązu, bursztynu i złota; ceramika; nazwa od miejscowości Unětice k. Pragi. unieważnienie małżeństwa, orzeczenie sądu stwierdzające ustanie związku małżeńskiego, gdy przy jego zawarciu nastąpiło pogwałcenie ustawowych przesłanek ważności zawarcia (wg prawa pol. jest ich 7, np. bigamia, zbyt bliskie pokrewieństwo, choroba psych., brak wymaganego wieku). unifikacja, połączenie w jedną całość, zjednoczenie, scalenie. unifikacja (ujednolicanie), techn. sprowadzanie grupy przem. wyrobów elementarnych, np. elementów maszyn., bud., wyrobów hutn., do ograniczonej liczby gatunków; szczególny rodzaj normalizacji; zwiększa uniwersalność wyrobów, umożliwia zamienność części. unifikacja prawa, ujednolicenie prawa obowiązującego przez wprowadzenie przepisów obowiązujących jednakowo na terenie jednego państwa lub kilku państw (np. w sprawie ceł). uniform (mundur), ubiór wyróżniający członków określonej organizacji społ., formacji wojsk, lub grupy zawodowej. uniformizacja, nadanie czemuś jednolitego kształtu, charakteru, jednakowej postaci; ujednolicenie. uniformizacja, socjol, termin oznaczający upodabnianie się do siebie członków społeczeństwa masowego na skutek zachodzących w nim społ. procesów. unik, ruch wykonany w cełu uniknięcia czegoś, uchylenie się; w boksie: odchylenie głowy lub tułowia dla uniknięcia ciosu przeciwnika. unikalny, jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny, osobliwy. unikat, rzecz jedyna w swoim rodzaju, np. jedyny cenny egzemplarz książki. Uniłowski ZBIGNIEW, 1909-37, pisarz; naturalist. powieści o podkładzie autobiogr. z życia warsz. cyganerii lit.-artyst. (Wspólny pokój) i drobnomieszczaństwa (Dwadzieścia lat życia); opowiadania, reportaże. Unimak [ju:nymäk], wyspa na O. Spokojnym, największa w grupie Aleutów (USA, Alaska); czynny wulkan Shishaldin (2861 m). Union City [ju:njən syty], m. w USA (New Jersey), nad rz. Hudson, w zespole miejskim Nowego Jorku; 57 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu maszyn., chem., elektrotechnicznego. Union Européenne de Radiodiffusion (UER) [ünja öropeen dö -fuzją], eur. unia radiofonii, zał. 1950 przez radiofonie i telewizje krajów, które wystąpiły z OIRT; wymiana, koordynacja, kontrola programów; inicjator Eurowizji. unioniści, w W. Brytanii w końcu XIX w. — ang. zwolennicy zachowania unii Irlandii z Anglią. unioniści, w Stanach Zjedn. w okresie wojny secesyjnej — zwolennicy zachowania unii stanów pn. i południowych. Union Jack [ju:njən dżäk], flaga państw. Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Pn.; połączenie dawnych flag Anglii, Szkocji i Irlandii. Unión, La [la union] (San Carlos de la Unión), m. i port we wsch. Salwadorze, nad O. Spokojnym, ośrodek adm. dep„ La U.; 14 tys. mieszk. (1965); kąpielisko. unison(o), muz.-. 1) interwał prymy; 2) wykonanie przez zespół tego samego dźwięku lub melodii. Unità „Ľ ", dziennik wł., organ KCWł. Partii Komunist., wydawany od 1924 w Mediolanie, od 1944 w Rzymie.

1232 unitarianie unitarianie, protest, grupa wyznaniowa zał. 1774 — pod wpływem ideologii braci pol. — w W. Brytanii; obecnie gł. w USA i W. Brytanii. unitarianizm: 1) forma wierzeń rel. w obrębie chrześcijaństwa, odrzucająca doktrynę o trójosobowości Boga; 2) anglosaski nurt antytrynitaryzmu, jako odrębna grupa wyznaniowa zał. w W, Brytanii 1774 (T. Lindsay). Unité ďHabitation [ünity dabitasją], blok mieszkalny dla ok. 1600 osób, zbudowany 1946-52 w Marsylii, wg projektu. Le Corbusiera; samodzielna jednostka urbanist, mieszcząca obok pomieszczeń mieszkalnych, zespół urządzeń usługowo-socjalnych. United Press International [junajtyd p. yntərnäszənl] (UPI), amer, agencja prasowa, zał. 1958 z połączenia United Press i International News Service. „United States" [junajtyd stejts], amer. parowiec transatlantycki, zbudowany 1951, najszybszy obecnie statek handL; pojemność 53 329 BRT, prędkość 36,24 węzłów, 1928 pasażerów, United States Steel Corporation [ju:najtyd stejts sti:l ko:rpərejszn], wielki stal. trust USA, zał. 1901. University City [ju:nywə:rsyty syty], m. w USA (Missouri), w zespole miejskim Saint Louis; 46 tys. mieszk. (1970); uniwersytet. uniwalent, pojedynczy chromosom nie tworzący podczas mej ozy pary — biwalentu — z odpowiadającym mu chromosomem homologicznym.. uniwerbizacja, językozn. wprowadzenie nazwy jednowyrazowej na miejsce dwuwyrazowej (np. autobus przegubowy — przegubowiec). uniwersalia (powszechniki), w koncepcjach filoz. stojących na stanowisku realizmu pojęciowego — rzekome odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych (np. „człowiek w ogóle"), cech (np. białość), relacji (np. starszeństwo); w średniowieczu znany spór o u. między realizmem pojęciowym a nominalizmem, negującym ich realne istnienie. uniwersalizm, dążenie do powszechności danego poglądu lub do objęcia daną działalnością wszystkich ludzi. uniwersalizm, filoz. całokształt postaw i poglądów uznających zasadę dominacji całości nad częściami; przeciwieństwo indywidualizmu. uniwersalizm papieski, dążenie papieży, zwł. średniow., do objęcia jednolitą władzą papieską wszystkich chrześcijan świata. uniwersalny, powszechny, ogólny; wszechogarniający; wszechstronny, dający się stosować do wielu różnych celów. uniwersały, akty prawne wydawane przez królów pol. w sprawach gosp., wyznaniowych lub wojsk,, a także zwołujące szlachtę na sejm lub pospolite ruszenie. uniwersały Kościuszkowskie, wydane przez T. Kościuszkę w okresie powstania 1794, w sprawach chłopskich: w Bosutowie i w Winiarach — zmniejszały pańszczyznę i zwalniały od niej chłopów objętych służbą wojsk.; w Połańcu (7 V, zw. Uniwersałem połanieckim) — zmniejszał pańszczyznę, nadawał chłopom wolność osobistą, zapewniał im opiekę rządu i nieusuwalność z gruntu. uniwersum, wszechświat. uniwersytet, najstarszy i podstawowy typ eur. wielowydziałowej wyższej uczelni, mającej prawo nadawania stopni nauk. i łączącej funkcje nauk. z dydaktycznowychowawczymi; rozwijają się od XII W. Uniwersytet dla Wszystkich, szkoła w Warszawie, zał. 1908; poszerzali w niej swe wiadomości gł. robotnicy mający wykształcenie elementarne; miała filie we wszystkich niemal ośrodkach przemysłowych. Uniwersytet Gdański, utworzony 1970 z Wyższej Szkoły Ekon. i Wyższej Szkoły

Pedag.; zainteresowanie koncentruje się gł. na problematyce mor. (gospodarka i prawo mor., okrętownictwo i in.); 6 wydziałów. Uniwersytet Humboldta w Berlinie (Humboldt-Universität zu Berlin), zał. 1809; wywarł duży wpływ na ukształtowanie się uniwersytetów środkowoeur. w XIX w.; do 1939 największy w Niemczech; restytuowany przez władze NRD jest czołowym uniw. kraju; ma 11 wydziałów; ok. 12,5 tys. studentów. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (UAM), zał. 1919 jako Uniw. Pozn.; w czasie okupacji hitlerowskiej działał konspiracyjnie w Warszawie jako Uniw. Ziem Zach.; obecnie 5 wydziałów, ok. 12,4 tys. studentów. Uniwersytet im. M.W. Łomonosowa w Moskwie, najstarszy i największy uniwersytet w ZSRR, zał. 1755 z inicjatywy M. Łomonosowa; obecnie 13 wydziałów, ok. 32 tys. studentów. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie (UJ), początkowo zw. Akad. Krakowską; najstarszy uniwersytet pol., zał. 1364 przez Kazimierza W.; odnowiony przez królową Jadwigę i Władysława Jagiełłę i zreorganizowany; działał tajnie podczas okupacji hitlerowskiej; obecnie 5 wydziałów, ok. 9,6 tys. studentów. Uniwersytet Karola w Pradze (Universita Karlova), zał. 1348 przez ces. Karola IV; pierwszy uniwersytet w środk. Europie; obecnie 12 wydziałów, ok. 17 tys. studentów. Uniwersytet Łatający, tajne kursy samokształceniowe 1882/83 w Warszawie w domach prywatnych; 1885 przekształciły się w nielegalną, postępową szkołę wyższą (nazwa U.L.); 1905/06 przekształcił się w Tow. Kursów Nauk. i rozpoczął działalność jawną. Uniwersytet Londyński (University of London), zał. 1836; początkowo jedynie instytucja egzaminująca absolwentów innych szkół i nadająca im stopnie nauk.; 1898 przekształcony w instytucję naukowo-dydaktyczną; składa się z 8 wydziałów, 3 college'ów oraz wielu innych afiliowanych szkół, ok. 60 tys. studentów. uniwersytet ludowy, uczelnia dla młodzieży chłopskiej, pierwotnie internatowa; pierwszy u.l. zał. 1844 w Rödding (pn. Szlezwik); rozpowszechniony w wielu krajach; w Polsce u.l. prowadzi ZMW. Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza (Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza), pierwsze stowarzyszenie oświat, o charakterze demokr.socjalist, zał. 1898 w Galicji; miało na celu popularyzację wiedzy wśród robotników oraz wychowanie ich w duchu świadomości klasowej i nar.; dał początek Tow. Uniwersytetu Robotniczego (1923). Uniwersytet Lwowski, utworzony 1661 z kolegium jezuickiego przez Jana Kazimierza, p.n. Akad. Lwowska; w okresie zaborów — ważny ośrodek nauki i oświaty pol.; 1918-39 czynny jako Uniw. Jana Ka-

zimierza, od 1939 — jako ukr. uniwersytet im. Iwana Franki. Uniwersytet Łódzki (UŁ), utworzony 1945 jako kontynuacja Wolnej Wszechnicy PoL; 6 wydziałów, ok. 10,5 tys. studentów. Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (UMSC), zał. 1944 jako pierwsza państw, wyższa uczelnia w Polsce Lud.; 5 wydziałów, ok. 8 tys. studentów. Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK), zał. 1945; 6 wydziałów, w tym jedyny uniwersytecki Wydział Sztuk Pięknych z 2 instytutami: Artyst.Pedag. oraz Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa; ok. 5.5 tys. studentów. Uniwersytet Państwowy im. A.A. Żdanowa w Leningradzie, zał. 1819 p.n. Uniw. Petersburski z Instytutu Nauk; obecna nazwa od 1950; w XIX w. centrum ros. myśli nauk. i filoz.; rozbudowany w okresie władzy radz.; obecnie 12 wydziałów, ok. 15,2 tys. studentów. uniwersytet powszechny, uczelnia o zróżnicowanej organizacji i programie nauczania, dostępna dla wszystkich bez względu na wiek i wykształcenie; gł. cel— popularyzacja wiedzy wśród szerokich kręgów społeczeństwa; początki u.p. wiążą się z wykładami powszechnymi organizowanymi 1873 przez uniw. w Cambridge; w Polsce powstały w XIX/XX w.; w Polsce Lud. b. się rozpowszechniły; gł. organizatorami są: TWP, ZMS, związki zawodowe. Uniwersytet Powszechny dla Rodziców, placówka oświat, mająca na celu udzielanie pomocy rodzinie w wypełnianiu zadań wychowawczych; organizuje kursy, wykłady, dyskusje, poradnictwo wychowawcze itp.; w Polsce pierwszy zał. 1956 w Warszawie. Uniwersytet Śląski w Katowicach, utworzony 1968 z katowickiej filii Uniw. Jag. i Wyższej Szkoły Pedag. w Katowicach; 4 wydziały, ok. 6,3 tys. studentów. Uniwersytet Warszawski (UW), utworzony 1816 jako Król, Uniw. Warsz. ze Szkoły Prawa i Administracji oraz Szkoły Lekarskiej, 1831 zamknięty przez władze carskie; 1862-69 p.n. Szkoła Gł. Warsz. (po 1869 ros. Uniw. Cesarski); 1915 wznowił działalność jako uniwersytet pol.; 1935-39 Uniw. im. J. Piłsudskiego; podczas okupacji hitlerowskiej działał tajnie; obecnie największa uczelnia pol.; 11 wydziałów, ok. 20 tys. studentów. Uniwersytet Wileński, utworzony 1578 z kolegium jezuickiego przez Stefana Batorego jako Akad. Wileńska; od 1780 p.n. Szkoła Gł. W. Księstwa Litew., po rozbiorach — U.W., 1919-39 — Uniw. im. Stefana Batorego; od 1939 czynny jako uniwersytet litewski. Uniwersytet Wrocławski im. Bolesława Bieruta, zał. 1702 jako akademia jezuicka, w pocz. XIX w. przekształcona w prus. uniwersytet król.; w XIX w. odegrał znaczną rolę w pol. życiu kult. i nauk.;

Najstarsze uniwersytety Miejsce Bolonia Paryż Oxford Cambridge Padwa Neapol Tuluza Montpellier Siena Salamanka Coimbra Rzym Orlean szy czas.

Uwaga.

Rok (wiek) założenia XII w. XII w. XII/XIII w. 1209 1222 1224 1229 1230 1240 1254 1290 1303 1309

Rok Miejsce Florencja Grenoble Piza Valladolid Praga Pawia Kraków Wiedeń Pecz Heidelberg Kolonia Ferrara Erfurt

założenia 1321 1339 1343 1346 1348 1361 1364 1365 1367 1386 1388 1391 1392

Uwzględniono tylko uniwersytety ważniejsze i działające przez dłuż-

UPU 1233 jako uniwersytet pol. powstał 1945 (połączony administracyjnie z Politechniką Wrocł.); obecna nazwa od 1950; 5 wydziałów, ok. 10 tys. studentów. uniwersytety nowożytne, ukształtowane pod wpływem rewolucji nauk. zapoczątkowanej w XVII w.; język nar. jako wykładowy; uniezależnione, od wpływów kościoła; swoboda badań nauk. i obowiązek osobistej pracy nauk. profesorów. uniwersytety średniowieczne, ukształtowane jako produkt kultury miejskiej; swą strukturę organizacyjno-ustrojową przejęły z instytucji cechowych, stanowiły korporację kość. i międzynar.; język wykładowy — łacina; pierwsze powstały w XII w. w Bolonii i Paryżu; rozkwit XIIIXV w. Uniwersytet Ziem Zachodnich, nazwa działającego tajnie 1940-44 na terenie Warszawy Uniwersytetu Pozn.; 1944 utworzył oddziały w Kielcach i Częstochowie. unizm, kierunek w pol. malarstwie abstrakc. zainicjowany przez W. Strzemińskiego; wg teorii u. podstawową zasadą kompozycji obrazu jest organiczna, pozbawiona kontrastów jedność form i kolorów. Unna PAUL GERSON, 1850-1929, niem. lekarz dermatolog; prof. uniw. w Hamburgu; współtwórca nowoczesnej dermatologii, autor prac z anatomii, bakteriologii i biochemii skóry; Terapia ogólna chorób skóry. Unna, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w zagłębiu Ruhry; 50 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł maszynowy. unos, żegl. → hiw. unoszenia układ, układ odniesienia poruszający się względem innego, nieruchomego układu odniesienia. unoszenie ciepła →konwekcja ciepła. UNR (Union pour la Nouvelle République, Unia na rzecz Nowej Republiki), ugrupowanie utworzone 1958 przez zwolenników Ch. de Gauile'a po objęciu przez niego władzy we Francji. UNRKA →Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy. Unrug JÓZEF MICHAŁ, ur. 1884, kontradmirał; 1925-39 dowódca floty; we wrześniu 1939 dowódca Obrony Wybrzeża, 1939-45 w niewoli niem.; po wojnie na emigracji. Unruh [unru:] FRITZ VON, 1885-1970, dramatopisarz niem. (obecnie USA); początkowo ekspresjonista; antyfaszyst. dramaty i przemówienia. Unst, wyspa w grupie Szetlandów (W. Brytania); 121 km2, ok. 1 tys. mieszk. Unstrut [unszt-], rz. w NRD, 1. dopływ Soławy; dł. 189 km; żeglowna 72 km. 933 nad U. klęska zadana przez Henryka I napadającym na Niemcy Węgrom; 1075 Henryk IV rozbił nad U. zbuntowanych możnych saskich. Unsuri ABU'L-KASIM HASAN, P-1040, poeta pers., mistrz kasydy panegirycznej; poematy epickie. Unszlicht JÓZEF (pseud. Jurowski), 18791938, działacz pol. i ros. ruchu oporu; od 1900 w SDKPiL, uczestnik rewolucji październikowej; 1919 czł. KG KP Litwy i Białorusi; 1920 czł. Tymczasowego Kom. Rewol. Polski. Unszlicht ZOFIA (pseud. S. Osińska i in.), 1881-1937, działaczka ruchu robotn.; czł. władz SDKPiL (od 1912 w Kom. Wykonawczym) i KPP (1925 w KG). Unterwalden [untər-], kanton w środk. Szwajcarii, w Alpach, obejmuje 2 2 półkantony: Nidwalden — 274 km , 25 tys. mieszk. (1968), stol. Stans oraz Obwalden — 492 km2, 25 tys. mieszk. (1968), stol. Sarnen; j.u. niemiecki. Unterwellenborn [-welən-], osiedle przem. w pd.-zach. części NRD, k. Saalfeld; 3,5 tys. mieszk. (1962); kombinat hutnictwa żel., wydobycie rud żelaza. U Nu, ur. 1907, polityk birmański; pierwszy premier niepodległej Birmy (1947-62 z przerwami); obalony w wyniku

wojsk, zamachu stanu, do 1966 więziony, od 1969 na emigracji. r Unverzagt [unfə ca:kt] WILHELM, UR. 1892, archeolog niem.; badacz pradziejów Meklemburgii; prof., czł. AN NRD; red. „Prähistorische Zeitschrift" i „Ausgrabungen und Funde". Unża (w górnym biegu Kiema), rz. w ZSRR, lewy dopływ Wołgi; dł. 550 km; uchodzi do Zbiornika Gorkowskiego; żeglowna. uogólnianie (generalizacja), Zog. wniosek ogólny, sformułowany na podstawie poszczególnych przesłanek. uogólnienie historyczne (generalizacja historyczna), metodol, empiryczne twierdzenie ogólne stwierdzające zachodzenie danego zespołu zjawisk (lub ich związków) w określonym czasie i przestrzeni, ale nie podające wystarczających ani koniecznych warunków ich zachodzenia. uosobienie, lit. →personifikacja. UPA →Ukraińska Powstańcza Armia. upadłość, ogłoszenie przez sad niewypłacalności dłużnika (kupca, spółki, spółdzielni) oraz wszczęcie egzekucji jego majątku; sąd wyznacza syndyka masy upadłościowej, który pod nadzorem sądu upłynnia masę majątkową i zaspokaja wierzycieli; u. nie może być ogłoszona w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego. upadowa, górn. pochyłe wyrobisko korytarzowe, łączące dwa chodniki znajdujące się na różnych poziomach. upad warstwy, geol. kąt między płaszczyzną warstwy skalnej a płaszczyzną poziomą. upaniszady, ind. teksty filoz. należące do Wed; najstarsze, w liczbie 14, z ok. X-VII w. p.n.e., są źródłem gł. systemów ind. filozofii (teoria tożsamości Brahmana-Atmana, teoria sansary, prawo karmana); znanych jest ok. 200 u. upas drzewo (Antiaris toxicaria), malajskie drzewo ozdobne do 75 m wys.; łyko używane przez tubylców na ubrania i worki, sok mleczny — do zatruwania strzał, także środek leczniczy. Updike [apdajk] JOHN, ur. 1932, pisarz amer.; przesycone liryzmem i autoironią powieści wyrażające niepokój o wewn. życie współcz. człowieka {Centaur, Farma). Upernavik [üpərnawi:k], osiedle w zach. Grenlandii, port rybacki, baza myśliwska. UPI [ju:pi:aj] →United Press International. upiek, strata wypiekowa, ubytek wagowy (gł. przez wyparowanie wody) podczas wypiekania ciasta. upierzenie, okrywa ciała ptaków; składa się z piór pokrywowych oraz stanowiących ich podszycie ~ piór puchowych; rozmieszczenie piór nierównomierne: pola upierzone — pterylia i nieupierzone — apteria; podlega zachodzącym okresowo zmianom (pierzenie się ptaków). upiór, mit. słow. →wampir. Upits ANDREJS, 1877-1970, łot. pisarz, krytyk i historyk literatury; czł. AN Łot. SRR; przedstawiciel realizmu krytycznego, poezje, powieści (Ziemia zielona), nowele, dramaty, przekłady; prace z historii literatury. uplastycznianie żeliwa, nadawanie żeliwu białemu (twardemu i kruchemu) cech plastyczności metodą grafityzacji lub grafityzaçji z jednoczesnym odwęglaniem. upławy, wydobywająca się w nadmiarze z pochwy wydzielina (różnego rodzaju) kobiecych narządów rodnych, najczęstszy objaw chorób narządu rodnego. upłaz, rozległy, łagodnie nachylony trawiasty stok górski. upłynnianie, chem. →fluidyzacja. upłynnianie węgla (uwodornianie węgla), poddanie węgla kam., brun. działaniu wodoru w wysokiej temperaturze i pod wysokim ciśnieniem w obecności katalizatorów; produktami u.w. są gł. benzyna, gazy (zawierające etan, metan, propan, butan), oleje smarowe, napędowe. upływność, wielkość charakteryzująca własności izolacyjne dielektryków; dla da-

nego dielektryka zależna od jego zawilgocenia, zabrudzenia, uszkodzenia. upływ prądu, przepływ ładunków elektr. przez dielektryk (izolację elektr.), a także wypływ ładunków elektr. z przewodnika w otaczającą przestrzeń podczas wyładowania ulotowego. upodobnienie, oddziaływanie układu narządów mowy właściwego danej głosce na takiż układ narządów mowy innej głoski lub grupy głosek, najczęściej sąsiedniej, zachodzące zwykle na granicy morfemu; także wynik tego oddziaływania. upojenie patologiczne, stan znacznego zaburzenia świadomości u nałogowego alkoholika lub u osobnika szczególnie wrażliwego, pod wpływem niewielkich nawet ilości alkoholu; często łączy się z silnym podnieceniem psychoruchowym, po którym następuje długotrwały sen. Upolu, wyspa ,w grupie Samoa (Samoa Zach.); 1,1 tys. km2, 95 tys. mieszk. (1966); gł. m. Apia. upomnienie, w prawie pol. środek wychowawczy stosowany w sprawach karnych wobec nieletnich, w sprawach o wykroczenia i dyscyplinarnych. uporządkowanie logiczne, uszeregowanie elementów danego zbioru, takie, że każdy element otrzymuje właściwe sobie miejsce, wyznaczone jego stosunkiem do innych elementów tego samego zbioru. upowszechnienie kultury, możliwość uczestnictwa i faktyczne uczestnictwo szerokich mas społ. w kulturze nar. i ogólnoświat.; jeden z gł. celów i gł. rezultatów polityki kult. w krajach socjalistycznych. upór, psychol. kontynuowanie raz rozpoczętych działań, trwanie przy raz podjętej decyzji, mimo braku efektów czy jawnej nieskuteczności lub niesłuszności decyzji, Uppdal [üp-] KRISTOFER, 1878-1961, pisarz norw.; cykl powieściowy ukazujący formowanie się juorw. klasy roboto, i ruchu robotn.; także poezje i eseje. Upper Darby [apər da:rby], m. w USA (Pensylwania), w zespole miejskim Filadelfii; 93 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., elektrotechn., gumowy, drzewny. Uppsala [üp-j, m. w środk. Szwecji, ośr. adm. okręgu U,; 100 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., odzieżowy, ceram.; uniw. (zał. 1477); ośr. turyst; muzea; got. katedra, m.in. z kaplicą mieszczącą sarkofag Katarzyny Jagiellonki, zamek (XVIXVIII w.), gmach Gustavianum — dawny średniow. pałac biskupi, w XVII w. przebudowany na uniw. — obecnie muzeum. uprawa lasu (uprawa leśna), sposób sztucznego odnowienia lasu przez siew nasion lub sadzenie tzw. sadzonek na przygotowanych do tego gruntach leśnych. uprawa roli, całokształt zabiegów odchwaszczających i przygotowujących rolę pod Zasiew roślin; orka, bronowanie, kultywatorowanie i in.; także jedna z dyscyplin nauk rolniczych. uprawa roślin, zabiegi z zakresu uprawy roli, nawożenie, przygotowanie materiału siewnego, siew, pielęgnowanie roślin, sprzęt i przechowywanie pionów. uprawka, każdy zabieg uprawowy, wykonywany ręcznie lub za pomocą maszyn i narzędzi roln., np. orka, bronowanie, wałowanie. uprawnienie, prawo pozostawienie przez normę prawną określonej osobie wyboru zachowania się. Uprka JOŻA, 1861-1940, czes. malarz i grafik; realist. sceny z życia ludu czes., pejzaże. uprząż, ubiór zwierzęcia pociągowego, gł. konia, stanowiący element zaprzeçu; u. chomątowa, u. szorowa, jarzmo. uprzedzenie, socjol. negatywny stosunek do kogoś lub czegoś, powstały w wyniku powziętych z góry, nie sprawdzonych przekonań, wyznawania przesądów itp., np. u. etniczne, u. rasowe. uprzemysłowienie →industrializacja. UPU →Światowy Związek Pocztowy.

1234 upust upust, techn. miejsce między stopniami turbiny parowej, z którego pobiera się parę do celów technol. i ogrzewniczych, regeneracji ciepła itp. upust krwi, zabieg leczn. (obecnie rzadko stosowany) polegający na nakłuciu lub nacięciu żyły, zwykle łokciowej, i wytoczeniu określonej ilości krwi, np. w nadciśnieniu. upustowa budowla, budowla wodna umożliwiająca odprowadzenie części lub nadmiaru wody ze zbiornika sztucznego, kanału itp.; b.u.: jaz, przelew, śluza, spust. Ur (obecnie Tell Mukajjar w Iraku), staroż. m. w pd. Mezopotamii, okresowo stol. Sumeru; obecnie ruiny budowli staroż., m.in. groby król. (poł. III tysiąclecia p.n.e.), obwarowania, cytadela; budowle pałacowe i kulturowe z zikkuratem EnzuSina (koniec III tysiąclecia p.n.e.). urabianie, góra. oddzielanie skały od calizny; może być ręczne — za pomocą narzędzi, mech. — za pomocą maszyn, materiałów wybuchowych, hydrauliczne — za pomocą wody. uracyl, zasada pirymidynowa; składnik kwasów rybonukleinowych. Ural, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 2534 km, dorzecze 220 tys. km2; uchodzi do M. Kaspijskiego; żeglowna od Orenburga; gł. m. Magnitogorsk. Ural, obszar górski w ZSRR, na granicy Europy i Azji; dł. ok. 2000 km; wys. do 1894 m (Narodna); sfałdowany w orogenezie hercyńskiej; dzieli się na U. Polarny, Subpolarny, Pn., Środk. i Pd.; wydobycie rud żel. i metali nieżel., złota, węgia, ropy naft., soli potasowych, boksytów; gł. m.: Swierdłowsk, Czelabińsk, Magnitogorsk. uralo-ałtajskie języki, języki uralskie i ałtajskie, tworzące tzw. ligę uralo-ałtajską; szereg wspólnych cech morfologicznych i fonologicznych. Uralsk, m. ob w. w Kazach. SRR, port nad rz. Ural; 134 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłowy. uralskie języki, rodzina językowa obejmująca 2 grupy: ugrofińską i samojedzką; ok. 23 mln ludzi. uralskie ludy, ludy uralskiej rodziny językowej; 3 grupy: samojedzka — wybrzeże M. Arktycznego i dolina Jeniseju (Nieńcy, Selkupowie); ugryjska — Madziarzy, wsch. Ural i dorzecze Obu (Mansowie, Chantowie); fińska, m.in. KomiPermiacy, Lapończycy, Udmurci, Mordwini, Estończycy, Finowie. uran U, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 92, z podgrupy aktynowców; ciężki, srebrzysty metal, dość aktywny chemicznie; wartościowość +2 do +6; nie ma trwałych izotopów; stosowany (także w postaci związków) jako paliwo jądrowe — właściwy materiał rozszczepialny stanowi izotop 238U. Uran, , siódma wg oddalenia od Słońca planeta Układu Planetarnego, odkryta 1781 przez F.W. Herschela. Urania, mit. gr. muza; opiekunka astronomii; atrybuty — kula nieba i cyrkiel. „Urania", miesięcznik wydawany od 1922, poświęcony popularyzacji astronomii. uranina, sól sodowa fluoresceiny; rozpuszczona w wodzie — wykazuje intensywną zieloną fluorescencję. uraninit, minerał, mieszanina dwutlenku i trójtlenku uranu; ciemnoszary lub czarny, silnie promieniotwórczy; występuje gł. w pegmatytach i w utworach hydrotermalnych; najważniejsza ruda uranu i radu. Uranium City [jurejnjəm syty], ośrodek wydobycia rudy uranu w Kanadzie (Saskatchewan), nad jez. Athabasca (złoże Beaverlodge Lake). uranizm →homoseksualizm. Uranos (Uran), mit. gr. uosobnienie życiodajnej siły nieba; mąż Ca i, ojciec tytanów, cyklopów i 100-rękich olbrzymów;

okaleczony i pozbawiony władzy przez Kronosa. uranu sześciofluorek UF6, b. higroskopijny; jasnożółte kryształy; b. łatwo sublimuje; wykorzystywany do rozdzielania izotopów uranu (tzw. wzbogacanie uranu) w drodze termodyfuzji. uranu tlenki, dwuskładnikowe związki uranu z tlenem; najważniejsze: UO3, żółty proszek o właściwościach amfoterycznych, i U3O8, występujący w przyrodzie jako minerał uranu, uranit. Urartu, staroż. państwo na terenie Armenii; utworzone w IX w. p.n.e., toczyło wojny z Asyrią; w VIII w. rozkwit polit. (ekspansja terytorialna) i gosp.; w VI w. p.n.e. podbite przez Medów i Scytów. urartyjski język, zaliczany do azjanickich, język państwa Urartu w IX-VI w. p.n.e.; pismo klinowe. Ura Tiube, m. w pn. części Tadż.SRR; 31 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. bud., włókienniczy. Urawa, m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu Tokio, ośr. adm. prefektury Saitama; 237 tys. mieszk. (1967); funkcje gł. mieszkaniowe. uraz (trauma), uszkodzenie tkanek lub narządów wskutek miejscowego lub ogólnego działania czynnika mech., termicznego, chem., elektr., świetlnego, jonizującego lub akustycznego. urazowość, med. liczba przypadków urazowych obrażeń ciała w określonym czasie;, u. szczegółowa dotyczy poszczególnych dziedzin życia (u. komunik., sport., domowa). Urbain [ürbę] GEORGES, 1872-1938, chemik fr.; czł. Akad. Nauk, w Paryżu; badał metale ziem rzadkich, związki kompleksowe; niezależnie od K. Auera von Welsbacha odkrył lutet. Urban RAFAŁ, ur. 1893, śląski pisarz lud. z Opolszczyzny; opowiadania, gawędy, utwory sceniczne, wspomnienia. Urbana [ə:rbänə], m. w USA (Illinois), w zespole miejskim Champaign; 33 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., precyzyjny; uniwersytet. Urbaniec MACIEJ, ur. 1925, grafik; gł. plakaty — społ., polit., reklamowe. urbanistyka, nauka o zasadach planowania przestrzennego miast i osiedli oraz o ich powstawaniu i hist. rozwoju; termin używany powszechnie jako synonim planowania przestrzennego, urbanizacja, proces społ. powiększania się miast, wzrostu ich liczby i wzrostu liczby ludności miejskiej w stosunku do ludności całego kraju; wiąże się z upowszechnieniem miejskich wartości kult. i stylu życia. Urbanowicz BOHDAN, ur. 1911, malarz; prof. ASP w Warszawie; polichromie kamienic Starego i Nowego Miasta w Warszawie. Urbanowicz JÓZEF, ur. 1916, generał; w lud. WP zastępca dowódcy 4 dyw. piechoty; uczestniczył w walkach o Warszawę, Wał Pomorski i Kołobrzeg; po wojnie m.in. 1965-71 szef Gł. Zarządu Polit. WP; od 1968 wicemin. obrony nar. i czł. KC PZPR. Urbanowicz WITOLD, ur. 1908, pilot, pułkownik; w bitwie o W. Brytanię dowódca 303 dywizjonu, 1941 — pol. Skrzydła Myśliwskiego; zestrzelił 19 samolotów; przebywa na emigracji; autor książek Ogień nad Chinami, Początek jutra, Myśliwcy. Urbanowska ZOFIA, 1849-1939, pisarka dla młodzieży; powieści realizujące wskazania pedagogiki pozytywistycznej; Księżniczka. Urbańczyk STANISŁAW, ur. 1909, językoznawca; prof. uniw. w Toruniu, Poznar niu i Krakowie; prace z historii języka, dialektologii (Zarys dialektologii polskiej), leksykografii. Urbański AURELI, 1844-1901, pisarz; czynny w życiu kult. Lwowa; patriot. dramaty (trylogia o latach 1861-63) i wiersze; farsy, komedie, humoreski.

Urbański JAN JERZY, ok. 1675-po 1735, rzeźbiarz pochodzenia czes.; przedstawiciel baroku; działał gł. na Śląsku (m.in. ambona i nagrobki w katedrze wrocławskiej). Urbański KAZIMIERZ, ur. 1929, plastyk, reżyser animowanych filmów eksperymentalnych; Materia, Diabły. Urbański TADEUSZ, ur. 1901, chemik organik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; badania gł. nitrozwiązków, materiałów wybuchowych, leków, budowy związków organicznych. urbi et orbi [łac], „miastu (Rzymowi) i światu", uroczyste błogosławieństwo papieskie udzielane gł. z loży nad bazyliką św. Piotra; przen. do wiadomości powszechnej. Urbino, m. we Włoszech (Marche), u podnóża Apeninów; 19 tys. mieszk. (1961); uniw.; ośr. turyst.; muzea (m.in. Rafaela); katedra (XV-XIX w.), renes. pałac książęcy; kościoły (XIV, XVIII w.) i pałace (XV-XVI w.); miejsce urodzenia Rafaela. urdu, język ind., odmiana lit. języka hindustani; urzędowy (wraz z bengali) w Pakistanie; ok. 16 mln; literatura od XVI w.; pismo arabskie. urdzik (Soldanella), bylina wysokich gór Europy o dzwonkowatych kwiatach; w Polsce u. karpacki, endemit Karpat Zach., i u. górski; wiele gat. uprawia się w ogródkach skalnych. ureaform, sztuczny nawóz azotowy o zwolnionym działaniu nawozowym; produkt kondensacji mocznika z formaldehydem; zapobiega szybkiemu wymywaniu azotu z gleby. ureaza, enzym należący do hydrolaz; katalizuje reakcję rozszczepienia mocznika na dwutlenek węgla i amoniak; pierwszy enzym otrzymany w czystej krystalicznej postaci (1926). Ureche [-ke] GRIGORE, 1590-1647, rum. kronikarz, humanista; autor kronik pisanych żywym i obrazowym językiem, uremia, med. →mocznica. urenil, lek działający bakteriostatycznie, stosowany w stanach zapalnych dróg moczowych i zapobiegawczo przed niektórymi zabiegami urologicznymi. ureogeneza, biocnem. →mocznikowy cykl Krebsa. uretan, związek organiczny wpływający hamująco na podziały komórek szpiku, stosowany w leczeniu niektórych schorzeń układu krwionośnego, a taKże jako środek uspokajający i nasenny. uretany, estry nie znanego w stanie wolnym kwasu karbaminowego H2NCOOR lub alkilokarbaminowego RHNCOOR; niektóre stosowane są w lecznictwie. ureus, zlatynizowana forma imienia staroegip. bogini, przedstawianej w postaci atakującej kobry; jeden z symboli władzy faraona, noszony nad czołem. Urey [ju:ry] HAROLD CLAYTON, ur. 1893, chemik amer.; czł. National Academy of Sciences; badał skład izotopowy pierwiastków chem. i sposoby rozdzielania izotopów; odkrył deuter; nagr. Nobla. Urfa (staroż. Edessa), m. w pd.-wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. U.; 73 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy. Urfé [ürfy] HONORÉ D', 1568-1625, pisarz fr., reprezentant modnej w XVII w. literatury pasterskiej; powieść Astrée, dramaty. Urga →Ułan Bator. Urgencz, m. w Uzb.SRR, ośrodek adm. obw. chorezmijskiego, w dolinie Amudarii; 69 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., mat. bud., oczyszczalnie bawełny. Uri, kanton w środk. Szwajcarii, w Alpach, nad Jez. Czterech Kantonów; 1,1 tys. km2, .34 tys. mieszk. (1968); stol. Altdorf; j.u. niemiecki, urial, zool. →owca stepowa. Uricki MOJSIEJ S., 1873-1918, radz. działacz ruchu robotn.; jeden z przywódców powstania zbrojnego w Piotrogrodzie; zamordowany przez eserowców.

usiłowanie 1235 Urle, w. w pow. wołomińskim, woj. warsz., nad Liwcem; miejscowość letniskowa. , urlop, przerwa w wykonywaniu pracy zagwarantowana pracownikowi ustawowo lub przez zbiorowe układy pracy. urlop bezpłatny, zawieszenie wykonywania przez strony obowiązków wynikających z umowy o pracę, mimo że stosunek pracy trwa nadal. urlop macierzyński, ustawowo zagwarantowana płatna przerwa w pracy związana z urodzeniem dziecka. urlop wypoczynkowy, ustawowo zagwarantowana płatna przerwa w pracy przysługująca pracownikowi corocznie w wymiarze przewidzianym prawem. URM →Urząd Rady Ministrów. Urmia (Rezaije), bezodpływowe jezioro w pn.-zach. Iranie, na wys. 1275 m; pow. ok. 5,8 tys. km2, głęb. do 15 m; zasolenie 15-23‰;r żegluga. Urmston [ə: mstən], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 43 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., mat. bud., metalowy. urna, archeol. →popielnica. urna, skrzynka z otworem, do której przy tajnym głosowaniu wrzuca się kartki wyborcze. urn twarzowych kultura →grobów skrzynkowych kultura. urobek, górn. materiał skalny uzyskany w wyniku urabiania. urobilina, pomarańczowożółty barwnik, jeden z końcowych produktów degradacji hemoglobiny, wydalany z moczem i kałem; powstaje z urobilinogenu w wyniku jego utleniania. uroczysko, miejsce odludne, tajemnicze (część lasu, łąka,1 kurhan); miało charakterystyczną nazw* lud., związaną zwykle z legendą, szczególnym wydarzeniem, zjawiskiem lub cechami danego miejsca (np. Wilczy Dół, Kołokalinki). urodzeń wskaźnik, przeciętna liczba urodzeń na 1000 ludności w skali 1 roku. urografia, rentgenograficzne badanie układu moczowego po zastosowaniu środka cieniującego, podanego dożylnie i wydalanego przez nerki. urojenia, med. fałszywe sądy, chorobliwe, nie uzasadnione przekonania nie ustępujące pod wpływem log. argumentacji; występują gł. w psychozach. urojoną liczba, liczba zespolona postaci bi, gdzie b — liczba rzeczywista, t = √ — 1 — jednostka urojona, np. —3i, +7i. urologia, dział medycyny i nauka o chirurgicznych schorzeniach i wadach rozwojowych układu moczowego oraz o ich przyczynach, rozpoznawaniu i leczeniu; u mężczyzn obejmuje również narządy płciowe. urometr, przyrząd do pomiaru gęstości moczu, rodzaj areometru. uronowe kwasy, pochodne cukrów prostych (aldoz), w których pierwszorzędowa grupa alkoholowa została utleniona na grupę karboksylową; w organizmie występują jako składniki polisacharydów lub glikozydów. urostyl, wydłużona kostka stanowiąca zakończenie kręgosłupa płazów bezogonowych, powstała w rozwoju ewolucyjnym przez zrośnięcie kręgów ogonowych. Urosz I, ?-1280, król Serbii 1243-76; walki z Bułgarami i despotami Epiru; rozwój górnictwa i handlu. urotropina, produkt kondensacji aldehydu mrówkowego z amoniakiem; dawniej szeroko stosowany środek antyseptyczny dróg moczowych. r r Urquhart [ə: kə t] DAVID, 1805-77, polityk ang.; czł. Izby Gmin 1847-52, przeciwnik zagr. polityki H.J. Palmerstona. urson (Erethizon dorsatum), pn.amer. jeżozwierz nadrzewny; dł. ciała do 86 cm, chwytny ogon do 30 cm; ciało pokrywają włosy i kolce; roślinożerny. Ursus (Zakłady Mechaniczne „Ursus"), w Ursusie k. Warszawy, zakłady przemy-

słu maszyn., zał. 1893; produkują ciągniki (Ursus: C-330, C-4011). Ursus, m. w pow. pruszkowskim, woj. warsz.; 30,3 tys. mieszk. (1970); Zakłady Mech. ,,U."; przy zakładach muzeum historii fabryki; prawa miejskie 1952. Ursynów, dzielnica Warszawy; ośr. nauk.-dydaktyczny SGGW. urszulanki, kat. żeńskie zgromadzenie zakonne zał. 1572 w celu wychowywania dziewcząt (tzw. u. czarne); odrębna gałąź — u. szare (gł. w Polsce), zał. przez J. Ledóchowską. u Uruapan [ur a-] (Uruapan del Progreso), m. w Meksyku (Michoacan); 46 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny; ośr. turystyczny. Urubupungá [-ga], system hydroenergetyczny w Brazylii, na Paranie, w pobliżu wodospadu U., na granicy stanów Parana i Mato Grosso; obejmuje elektrownie wodne Ilha Solteira i Jupiá. Uruguaiana [-gaja-], m. w Brazylii (Rio Grande do Sul), port nad Urugwajem; 49 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Urugwaj (Uruguay), rz. w Ameryce Pd.; dł. 21600 km (z Pelotas), dorzecze 306 tys. km ; żeglowna w dolnym i środk. biegu; do Paysandú dostępna dla statków morskich. Urugwaj (Uruguay, Republika Wschodnia Urugwaju), państwo w Ameryce Pd.; 186,9 tys. km2, 2,8 mln mieszk. (1969), gł. biali; stol. i gł. port Montevideo; dzieli się na 19 departamentów; j.u. hiszpański. Powierzchnia nizinna; klimat ciepły; sawanny. Kraj roln., z rozwijającym się przemysłem; podstawą gospodarki hodowla bydła i owiec; uprawa zbóż, słonecznika, lnu (na siemię); przemysł gł. spoż., skórz., włókienniczy. — Od pocz. XVI w. kolonia hiszp.; od 1811-14 walki o niepodległość; opanowany przez Portugalczyków i włączony do Brazylii; 1825-27 powstanie wyzwoleńcze, 1830 proklamowanie republiki; w II wojnie świat. 1945 wypowiedzenie wojny Niemcom i Japonii; czł. ONZ od 1945; wpływy USA (1952 układ wojsk.). Uruk (obecnie miejscowość Warka w Iraku), staroż. m. w pd. Mezopotamii, ośrodek polit. i rel. Sumerów; ruiny zespołu świątyń z różnych okresów: budowla kolumnowa zdobiona mozaiką i tzw. Biała Świątynia (ok. 2800 p.n.e.). Urukagina, XXIV w. p.n.e., władca sumeryjskiego m. Lagasz; przeprowadził reformy w interesie średniej warstwy ludności wolnej; doprowadził miasto do rozkwitu. Urumczi, m. w Chinach, ośr. adm. regionu autonomicznego Sinciang-Ujgur; 275 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przem.; węzeł komunikacyjny; uniwersytet. Urundi, belg. terytorium mandatowe (wraz z Rwandą) 1922-45, następnie w składzie terytorium powierniczego Ruanda-U. (od 1962 niepodległe Burundi). Urusiewski SIERGIEJ P., ur. 1908, ros. operator i reżyser film.; autor zdjęć do wybitnych filmów (Czterdziesty pierwszy, Lecą żurawie); twórca ekranizacji Żegnaj, Gulsary Cz. Ajtmatowa. Uruski SEWERYN, 1814-90, heraldyk i genealog; autor (z A. Kosińskim) herbarza Rodzina, herbarz szlachty polskiej (14 t.), uzupełnionego przez Á. Włodarskiego (t. 15 — do Rz). urząd: 1) nazwa niektórych organów administracji państw.; 2) zorganizowany na określonych zasadach zespół urzędników i środków rzeczowych, zapewniający realizację ustalonych przez prawo funkcji organu państwowego. Urząd do Spraw Wyznań, centr. organ administracji państw, w zakresie stosunków między państwem a organizacjami wyznaniowymi, podległy Prezesowi Rady Ministrów. urząd morski, organ administracji mor., nadrzędny w stosunku do kapitanatu portu, właściwy dla większego rejonu; sprawuje nadzór nad portami, przystaniami,

wodami wewn. i terytorialnymi, pasem nadbrzeżnym; w PRL istnieją 3 u.m.: gdański (siedziba w Gdyni), koszaliński (siedziba w Słupsku) i szczeciński. Urząd Ochrony Konstytucji, nazwa organu bezpieczeństwa publ. w NRF. Urząd Patentowy, centr. organ administracji państw, w zakresie wynalazków, pomysłów racjonalizatorskich, znaków towarowych, znaków zdobniczych, podległy Prezesowi Rady Ministrów. Urząd Rady Ministrów (URM), aparat urzędniczy zapewniający obsługę Rady Ministrów, Prezydium, Prezesa i Zastępców Prezesa Rady Ministrów; na czele URM stoi szef w randze podsekretarza stanu, podległy Prezesowi Rady Ministrów. urząd stanu cywilnego, organ administracji państw, rejestrujący fakty dotyczące stanu cyw. obywateli; w Polsce u.s.c. działają przy prezydiach rad nar., gromadzkich, osiedlowych, miejskich i dzielnicowych. urządzanie lasu, leśn. dział leśnictwa zajmujący się organizacją produkcji w gospodarstwie leśnym i opracowaniem zasad planowego użytkowania lasu; także dyscyplina nauk leśnych. urządzenie stabilizujące (stabilizator statku), urządzenie do zmniejszania kołysań (najczęściej bocznych) statku wodnego: stępki przechyłowe, zbiorniki z cieczą, urządzenie giroskopowe, przesuwne ciężary, wysuwane płetwy itp. urzecko-nalibockie szkła, kielichy, świeczniki, zwierciadła, reflektory do kinkietów i inne wyroby szklane, wytwarzane w poł. XVIII-poł. XIX w. w dwu manufakturach radziwiłłowskich: w Urzeczu k. Słucha i w Nalibokach k. Nowogródka urzędnik stanu cywilnego, funkcjonariusz państw, powołany do przeprowadzania i dokumentowania aktów stanu cyw. obywateli. „Urzędowy Wykaz Druków", pol. bieżąca bibliografia nar., wydawana 1929-39; jej kontynuacją jest „Przewodnik Bibliograficzny". urzędy centralne, centr. organy administracji państw, zorganizowane na zasadzie jednoosobowego kierownictwa, których kierownicy nie są członkami Rady Ministrów i podlegają jej Prezesowi albo innemu członkowi rządu. urzędy dworskie, urzędy na dworze panującego; związane z obsługą dworu (cześnik, miecznik, łowczy, kuchmistrz itd.) i ogólnopaństw., tzw. koronne. urzędy koronne, urzędy na dworze panującego, kierujące określonymi dziedzinami administracji państwowej. urzędy ziemskie, lokalne urzędy w dawnej Polsce, powstałe w okresie rozbicia dzielnicowego; od XIV w. zakres ich władzy zaczął się zmniejszać i tytuły urzędników ziemskich stopniowo stały się honorowe. Urziceni [ur-ziczenł], m. w Rumunii,, na Niz. Wołoskiej; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Usa, rz. w eur. części ZSRR, pr. dopływ Peczory; dł. 654 km. USA →Stany Zjednoczone Ameryki. Usak [uszak], m. w zach. Turcji, ośr. adm. prow. U.; 36 tys. mieszk. (1965); przemysł cukr., włók., mat. bud.; ośr. wyrobu dywanów. Usama ibn Munkid, 1095-1188, pisarz arab.; autor pierwszej autobiografii w języku arab., zawierającej obraz ówczesnegospołeczeństwa muzułm.; antologia poezji, traktat o Doetyce i retoryce. Usedom [u:zə-], niem. nazwa wyspy Uznam, której zach. część należy do NRD. Ushuaia [usuąja], m. w Argentynie, ośr. adm. terytorium Ziemi Ognistej; 3,5 tys. mieszk. (1960); port rybacki. usiłowanie, prawo zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania zamierzonego przestępstwa; za u. sprawca odpowiada jak za dokonanie przestępstwa.

1236 uskocy uskocy (uskoki), uciekinierzy słow. w Dalmacji, gł. Serbowie, po opanowaniu przez Turków ziem południowosłow. do Sawy i Dunaju 1439-44; napadali na Turków i statki weneckie. uskok, geol. nieciągła deformacja tektoniczna polegająca na pęknięciu i przesunięciu warstw skalnych wzdłuż płaszczyzny pęknięcia (zw. płaszczyzną u.). Üsküdar (Skutari), część Stambułu, na azjat. brzegu cieśn. Bosfor. usłonecznienie, ilość czasu w ciągu doby, miesiąca lub roku, w którym bezpośrednie promieniowanie słoneczne dochodzi do danego miejsca powierzchni Ziemi; w Polsce średnio: zimą 1,7 godz, latem 7,6 godz. usługi, ekon. wszelkie czynności o charakterze świadczeń jednych osób fiz. na rzecz drugich, zaspokajające potrzeby ludzkie, a nie wiążące się bezpośrednio z wytwarzaniem produktów. usługi materialne (usługi produkcyjne), usługi zaliczone do sfery produkcji materialnej (a więc i dochodu nar.); do u.m. zalicza się m.in. prawie całą działalność transportu i łączności oraz obrotu towarowego. usługi niematerialne (usługi nieprodukcyjne), usługi, których nie zalicza się do dochodu nar.; do u.n. zalicza się całą sferę działalności poza produkcją materialną (np. służba zdrowia, oświata, kultura) . Usman dan Fodio (zw. Ibn Fodi), 1744 (1754?)-1817, twórca muzułm. ruchu rel.polit. w zach. Sudanie. Usolje Sybirskie, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. irkucki), nad Angara; 81 tys. mieszk. (1969); warzelnie soli; przemysł maszyn., metal., drzewny, chem.; uzdrowisko. Uspallata [-Ijata] →Cumbre. USPD →Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec. Uspienski FIODOR I., 1845-1928, ros. bizantynolog i slawista; prof. uniw. w Odessie, czł. Petersburskiej AN; Istorija Wizantijskoj impierii. Uspienski GLEB L, 1843-1902, pisarz ros.; powieści, opowiadania i szkice, m.in. Obyczaje ulicy Rastieriajewej z życia chłopstwa i prowincji rosyjskiej. Uspienski NIKOŁAJ W., 1837-89, pisarz ros.; przedstawiciel ruchu raznoczyńców; opowiadania i szkice ukazujące nędzę i ciemnotę pańszczyźnianej wsi rosyjskiej. uspokajające środki (sedatwa), leki o łagodnym działaniu depresyjnym na ośrodkowy układ nerwowy, gł. na korę mózgową; m.in. sole bromu, wyciągi z niektórych roślin leczn., małe dawki barbituranów. uspołecznienie, →socjalizacja. usposobienie, zespół stałych cech charakteru, właściwy komuś sposób zachowywania się, temperament. usposobienie (predyspozycja), med. ukryta (zwykle wrodzona) skłonność do zapadania na pewne choroby; może się ujawnić w pewnych, nowych dla ustroju, okolicznościach, np. pod wpływem stresu, przebycia innej choroby, zmian klimatycznych. usprawnienie, ekon. ulepszenie przynoszące lepsze wykorzystanie w procesie technol. maszyn, urządzeń i siły roboczej. usque ad finem [łac], aż do końca. Ussuri, rz. w ZSRR i na granicy z Chinami, pr. dopływ Amuru; dł. (od źródeł Ułache) 909 km; żeglowna; przy ujściu — m. Chabarowsk. Ussuryjsk (dawniej Woroszyłow), m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Nadmorskim; 128 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., maszynowy. Ustad Mansur, XVII w., malarz miniaturzysta pers. na dworze Dżehangira; wybitny animalista; otrzymał przydomek Nadir al-Asr ('fenomen swojego wieku'). ustasze (serb.-chorw. ustasi), chorw. organizacja nacjonalist.; jej przywódcy współpracowali z faszystowskimi rządami Włoch i Niemiec; podczas II wojny świat.

gł. siła tzw. Niezależnego Państwa Chorwatów; dokonywali masowych mordów; regularne oddziały walczyły po stronie niem. w wojnie z ZSRR; po wojnie działają na emigracji (m.in. 1971 zabójstwo ambasadora Jugosławii w Sztokholmie). ustawa, akt prawotwórczy o najwyższej mocy prawnej, zawierający normy najważniejszej rangi, wydawany w specjalnym trybie przez najwyższy organ przedstawicielski (parlament, w Polsce — Sejm). ustawa zasadnicza →konstytucja. ustawodawstwo, całokształt aktów o mocy ustawy obowiązujących w danym państwie. ustawodawstwo fabryczne →robotnicze ustawodawstwo. ustawy przeciwko socjalistom, ustawy wyd. 1878-90, zakazujące . działalności partii socjaldemokr. w Rzeszy. Uster, m. W Szwajcarii (kanton Zurych); 22 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechn., włókienniczy. usterzenie, lotn. zespół urządzeń statku powietrznego nadający mu podczas lotu stateczność i sterowność; w klas. konstrukcjach płatowców składa się: z lotek (na skrzydłach, u. poprzeczne) oraz u. ogonowego złożonego z u. wysokości (statecznik poziomy i ster wysokości) i u. kierunku (statecznik pionowy i ster kierunku). ustępowanie cech, genet. →recesywność. Üstica [ustika], wulkaniczna wyspa wł. na M. Tyrreńskim: 9 km2, 1,3 tys. mieszk. (1961). Ust'-Ilimsk, osiedle w azjat. części Ros.FSRR (obw. irkucki), nad Angara, przy ujściu rz. Ilim; w budowie wielka elektrownia wodna (4300 MW). Ústi nad Labem, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.), port nad Łabą, ośr. adm. kraju północnoczes.;, 74 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszyn., szklarski. Ústi nad Orlici, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 12 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., odzieżowy. Ustinov [ju:-] PETER, ur. 1921, ang. aktor teatr, i film., reżyser, pochodzenia ros.; wybitna indywidualność we współcz. kinie i teatrze; role w filmach eur. i amer. (Billy Bud, Topkapi). Ustinow DMITRIJ F., ur. 1908, radz. działacz ruchu robotn.; 1957-63 wicepremier, 1963-65 I wicepremier i przewodri. Najwyższej Rady Gospodarki Lud. ZSRR; od 1963 sekretarz KC, od 1966 zastępca czł. Biura Polit. KC KPZR. Ustjurt, wyżyna w azjat. części ZSRR, na zach. od Jez. Aralskiego; wys. do 370 m; wydobycie gazu ziemnego. Ustka, m. w pow. słupskim, woj. koszalińskim, nad Bałtykiem; 8,9 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor. i port rybacki; stocznia, przemysł rybny; prawa miejskie 1945. Ust'-Kamienogorsk, m. w Kazach.SRR, ośr. adm. obwodu wschodniokazachstańskiego, port nad Irtyszem; 230 tys. mieszk. (1970); duży ośr. hutnictwa metali nieżel.; w pobliżu elektrownia wodna. Ust'-Kut, m. w Ros.FSRR (obw. irkucki), port nad Leną; 29 tys. mieszk. (1967); stocznia rzeczna, przemysł drzewny. ustnik, muz. przyrząd służący w aerofonach ustnikowych do wprowadzania w drgania słupa powietrza zawartego w przewodzie instrumentu. ustonogi (Stomatopoda), rząd mor. ciepłolubnych, dennych skorupiaków pancerzowców; ok. 150 gat.; ciało wydłużone, z b. długim odwłokiem; 5 par odnóży przednich zakończonych szczypcami (druga para jest szczególnie wielka). Ust'-Ordyński, osiedle w azjat. części Ros.FSRR (obw. irkucki), ośr. adm. Ust'Ordyńskiego Buriackiego ON; 9 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. Ust'-Ordyński Buriacki ON, okręg narodowościowy w azjat. części 2Ros.FSRR, w obw. irkuckim; 22,1 tys. km , 146 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Ust'-Ordyński;

wydobycie węgla kam.; uprawa zbóż, ziemniaków, warzyw; hodowla bydła, owiec. Ustronie Morskie, w. w pow. kołobrzeskim, woj. koszalińskim, nad Bałtykiem; kąpielisko morskie. Ustroń, m. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim, w Beskidzie Śląskim, nad Wisłą; 8,2 tys. mieszk. (1968); kuźnia mech.; ośr. wypoczynkowy (Jaszowiec) i leczniczy. — Rozwój hutnictwa od 2 poł. XVIII w.; prawa miejskie 1956. ustrój państwowy, całokształt zasad prawnych określających organizację i sposób funkcjonowania centr. organów władzy, stosunek organów centr. do terenowych oraz strukturę prawno-organizacyjną państwa. ustrój polityczny, organizacja i metody działania władzy państw, oparte na przewodnich ideach polit. klasy panującej; zasadnicze znaczenie dla charakterystyki u.p. ma określenie suwerena władzy państw., organizacja i sposób wykonywania tej władzy oraz określenie pozycji jednostki wobec państwa. ustrój społeczno-ekonomiczny (ustrój ekonomiczny), całokształt dominujących w państwie stosunków produkcji oraz wynikająca z niego struktura klasowa społeczeństwa i stosunki między klasami społecznymi. ustrój społeczny, socjol. całokształt stosunków społ. i form życia społ. występujących w określonej fazie rozwoju społ., kształtujący się w ścisłej zależności od ustroju ekon., określonego przez dominujący w danej epoce sposób produkcji. Ustrzyki Dolne, m. pow. w woj. rzeszowskim, w Bieszczadach, nad Strwiążem; 4,0 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1727? (do 1945) i 1952. Ustrzyki Górne, ośrodek turyst. w pow. ustrzyckim, woj. rzeszowskim, w Bieszczadach, nad Wołosadką; schronisko PTTK. Usulután [-tan], m. w pd.-wsch. Salwadorze, ośrodek adm. dep. U.; 15 tys. mieszk. (1965); przemysł skórzany. Usumacinta [-tinta], rz. w Gwatemali i Meksyku (w środk. biegu graniczna); dł. ok. 560 km, od źródeł Chixoy ok. 960 km; uchodzi do zat. Campeche (Zat. Meksykańska). Usumbura →Bujumbura. usus [łac]: 1) w prawie rzym. służebność osobista polegająca na używaniu rzeczy cudzej bez pobierania pożytków; także sposób nabycia władzy nad żoną pvzez roczne pożycie; 2) zwyczaj, praktyka. ususfructus [łac], w prawie rzym. służebność osobista polegająca na używaniu cudzej rzeczy i pobieraniu z niej pożytków bez naruszania substancji rzeczy. uszak, arch. element dekoracyjny podkreślający naroża prostokątnego obramienia otworu (okna, drzwi) w formie występu (często profilowanego) poza jego linię. uszak, rzem. artyst. rodzaj kobierca wytwarzany w XVI-XVII w. w Azji Mn., o motywach rozet wypełnionych dekoracją roślinną. uszak, techn. element dźwignicy do zawieszania nosiwa mający postać pałąka. Uszakow DMITRIJ N., 1873-1942, językoznawca ros.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; liczne prace etnogr., hist., językozn.; twórca ortoepii rosyjskiej. Uszakow FIODOR F., 1744-1817, admirał ros.; wsławił się zwycięstwem w wojnie ros.-tur. 1787-91. Uszakow SIMON (Pimien) F., 1626-86, malarz rus.; kierował pracownią mal. Orużejnej pałaty; ikony, malowidła ścienne, ryciny. Uszas, wedyjska bogini Jutrzenka, odpowiadająca gr. Aurorze. uszatki, zool. →uchatki. uszczelka, element służący do uszczelniania, zwykle z materiału sprężystego lub plast., dociskany do powierzchni łączonych elementów innym elementem, dzięki

uwarstwienie społeczne 1237 własnej sprężystości (np. pierścień tłokowy) lub ciśnieniu czynnika uszczelnianego. uszczelnianie, zwiększanie szczelności między 2 obszarami lub elementami przez dokładne dopasowanie przylegających powierzchni elementów, dociskanie ich do siebie, zastosowanie szczeliwa, uszczelek, odpowiedniego układu szczelin (u. labiryntowe) itp. uszczykiwanie. roln. →pasynkowanie. uszebti, w staroż. Egipcie magiczne figurki wkładane do grobów, mające zastąpić zmarłego w pracy na tamtym świecie. uszlachetnianie futer, upodabnianie mniej cennych skór zwierząt futerkowych do futer szlachetnych w celu zwiększenia wartości handl.; uszlachetnione futra uzyskują nazwę futra imitowanego (np. foki, karakuły, sobole) lub nazwę specjalną (np. bibrety, nutriety, selskiny). Uszynski KONSTANTIN D., 1823(?)~71, postępowy pedagog ros., twórca ros. pedagogiki nauk.; zwolennik samodzielnego nar. . systemu wychowania; gł. praca: Czełowiek kak priedmiet wospitanija. Uście Solne, w. w pow. bocheńskim, woj. krak., nad Rabą; 1360-XIX w. miasto; w U.S. i okolicy uprawa warzyw. ut, muz. →do. uta, jap. forma poet.; nierymowany poemat sylabiczny o specyficznej wersyfikacji; treść liryczna. Utagawa HΓROSHTGE (Ando), 1797-1858, malarz jap., ostatni z wielkich mistrzów barwnego drzeworytu hanga; 53 etapy dro%i Tokaido, Sławne miejsca Edo, Widoki pięknych miejsc Kioło. Utah [ju:ta:] jezioro w USA, u podnóża gór Wasatch, na wys. 1371 m; pow. 388 km2; odpływ przez rz. Jordan do Wielkiego Jeziora Słonego. Utah [ju:ta:], stan w zach. części USA, w Wielkiej 2 Kotlinie i w G. Skalistych; 220 tys. km , 1,1 mln mieszk. (1970); rolnictwo oparte na sztucznym nawadnianiu; wydobycie rud miedzi, uranu, cynku, ołowiu; hutnictwo metali nieżel.; turystyka; gł. m.: Salt Lake City (stol.), Ogden. utajony okres, med. czas między zetknięciem się ustroju z czynnikiem chorobotwórczym a ujawnieniem się choroby; w chorobach zakaźnych odpowiada czasowi wylęgania (inkubacyjnemu). Utakamand (ang. Ootacamund, Uti), m. w Indii (Tamilnadu), w górach Nilgiri: 50 tys. mieszk. (1961); znane uzdrowisko klimat.; ośr. turyst.; przemysł chem.; ogród botaniczny. Utamaro Kitagawa →Kitagawa Utamaro. utarg, ogólna suma środków pieniężnych osiągnięta przez przedsiębiorstwo handlu detalicznego ze sprzedaży w danym okresie. Utemisow MAHAMBET, 1804-46, kazach. poeta improwizator; uczestnik walki narodowo-wyzwoleńczej 1836-37; pieśni patriot., poematy. utensylia, przybory potrzebne do wykonywania czegoś; sprzęty domowe. U Thant, ur. 1909, politvk birmański, 1962-71 Sekretarz Gen. ONZ, rzecznik pokojowego współistnienia. Utica [ju:tykə], m. w USA (stan Nowy Jork), nad rz. Mohawk; 91 tys. mieszk. (1970), zespół miejski U.-Rome 350 tys. (1967); przemysł maszyn., metal., elektrotechn., lotn., odzieżowy. utile dulci miscere [ład, łączyć przyjemne z pożytecznym (z Horacego). Utin NIKOŁAJ I., 1840-83, rewolucjonista ros.; czł. kierowniczego centrum Ziemli i Woli; od 1863 na emigracji; 1870 utworzył ros. sekcję I Międzynarodówki. utinam falsus vates sim! [ład, „obym był fałszywym prorokiem" (z Liwiusza); oby się moja przepowiednia nie spełniła! Utkin IOSIF P., 1903-44, poeta ros.; opowieści poet., wiersze o tematyce. woj. i patriot.; liryka osobista i pejzażoworefleksyjna. utleniająco-redukująca reakcja (oksydacyjno-redukcyjna reakcja), reakcja polega-

jąca na przemieszczaniu elektronów między reagującymi substancjami, czyli na równoczesnym utlenianiu jednej substancji (reduktora) i redukcji drugiej (utleniacza), utleniająco-redukujące układy (układy redoksy), układy będące półogniwami składającymi się z postaci utlenionej (utleniacza) i zredukowanej (reduktora) danej substancji, np. Fe3+ (utleniacz)+e Fe2+ (reduktor). utlenianie (oksydacja, deelektronizacja), reakcja chem. polegająca na odłączaniu elektronów od substancji pod wpływem tzw. utleniacza (substancji mającej zdolność przyłączenia elektronów); silnymi utleniaczami są m.in. tlen, brom, nadtlenek wodoru. utlenianie anodowe →anodyzowanie. utlenianie biologiczne →oddychanie komórkowe. utlenienia stopień, dla danego pierwiastka chem. tworzącego związek jonowy liczba ładunków elektr. jego jednoatomowego jonu; np. dla żelaza w jonie Fe2+ wynosi +2. utlenienia strefa, strefa aeracji w złożu, w której szczególnie intensywnie zachodzą procesy wietrzenia, a zwł. utlenianie; w złożach rud jest silnie wzbogacona w tlenki. ut mos est [łac.], według zwyczaju (z Juwenala). utopia, pomysł nieziszczalny, mrzonka. utopia, lit. fantast. utwór lit., zwł. powieściowy, przedstawiający w celu dydaktycznym życie idealnej społeczności. utopia, socjol. ideologia głosząca zasadniczą przebudowę, społeczeństwa, lecz nie licząca się z obiektywnymi możliwościami rozwoju hist. i prawidłowościami nim rządzącymi. utracjusz, człowiek rozrzutny, lekkomyślnie wydający pieniądze; lekkoduch, hulaka. utrakwiści →kalikstyni. utrakwizm: 1) system nauczania polegający na łączeniu elementów wykształcenia klas. i realnego; 2) system nauczania polegający na używaniu dwu języków wykładowych. Utrata, rz.s pr. dopływ Bzury; dł. 78 km, dorzecze 702 km2; nad U. — Żelazowa Wola. utrata praw, prawo →pozbawienie praw. utrechcki pokój 1713, po hiszp. wojnie sukcesyjnej; uznał prawo Filipa V Burbona do tronu hiszp.; przyznał Austrii — hiszp. Niderlandy i posiadłości we Włoszech, Anglii — hiszp. Gibraltar oraz Nową Fundlandię i Nową Szkocję; Francja uznała na tronie ang. dynastię hanowerską. Utrecht, m. w środk. Holandii, ośr. adm. prow. U.; 441 tys. mieszk. — zespół miejski (1969); przemysł maszyn., chem., spoż.; uniw.; ośr. turyst.; muzea; romańskie i got. kościoły, katedra (XIII-XVI w.), kamienice (XIV-XV w.). Utrera, m. w Hiszpanii (Andaluzja); 41 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Utrillo [ütrijo] MAURICE, 1883-1955, fr. malarz i grafik; wykształci! własny styl, pełen prostoty i poezji, niezależny od gł. prądów epoki; gł. pejzaże miejskie (uliczki Montmartre'u), portrety, martwe natury. utrwalacze zapachu, trudno lotne substancje dodawane w niewielkich ilościach do kompozycji zapachowej w celu zwiększenia trwałości jej zapachu; do u.z. należą żywice, balsamy, piżmo, ambra, kastoreum, niektóre zapachowe substancje syntetyczne. utrwalanie fotograficzne, nadawanie trwałości obrazom fot. przez przeprowadzenie nie wywołanych światłoczułych halogenków srebra w kompleksowe sole rozpuszczalne w wodzie (najczęściej działaniem tiosiarczanu sodowego), które usuwa się z obrazu przez wypłukanie. utrwalanie żywności (konserwowanie), rozmaite zabiegi zapobiegające psuciu się półproduktów i produktów spoż., mające

na celu niszczenie drobnoustrojów lub zahamowanie ich czynności (np. pasteryzacja, apertyzacja, suszenie, mrożenie, solenie, kiszenie, wędzenie). ut seguitur [łac.], jak następuje. Utsunomiya, m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. adm. prefektury Tochigi; 276 tys. mieszk. (1967); przemysł środków transportu, elektrotechn., papiern., drzewny. Uttaradit, m. w pn. Syjamie, port nad rz. Menam, ośrodek adm. prow. U.; 9,1 tys. mieszk. (1960); przemysł cukrowniczy. Uttar-Pradesz (ang. Uttar Pradesh), stan w pn. Indii,2 gł. na Niz. Hindustańskiej; 294,4 tys. km , 83 mln mieszk. (1966); stol. Lakhnau; uprawa zbóż (gł. pszenica, ryż), roślin strączkowych, trzciny cukr. (gł. region w kraju), roślin oleistych; hodowla bydła, bawołów; przemysł cukr., bawełniany. utwardzanie dyspersyjne, obróbka cieplna polegająca na przesycaniu i następnie starzeniu stopu (samorzutnym lub sztucznym); stosowana w celu nadania mu lepszych własności mechanicznych. utwardzanie tłuszczu, proces uwodorniania tłuszczów ciekłych (np. olejów roślinnych) prowadzący do przekształcenia ich w tłuszcze stałe (np. margarynę). Utyka, w starożytności osada fenicka w pn. Afryce (Tunezja), zał. w XI w. p.n.e.; od 146 p.n.e. stol. prowincji rzym. Africa. utylitarny, mający na względzie korzyści praktyczne, wygodę, użyteczność, przydatność; mający praktyczne zastosowanie. utylitaryzm, filoz. pogląd w etyce XVIII-XIX w., wg którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania (moralnego, społ., polit.) powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi"; gł. przedstawiciele: T. Bentham, J. Mill, J.S. Mili. utylizacja, wykorzystanie produktów odpadkowych jako surowców wtórnych do dalszego przerobu; np. przerób padliny, odpadów przemysłu rybnego lub poubojowych — na mączki paszowe, tłuszcze techn., kleje. Utzon [uco:n] JOHN, ur. 1918, architekt duń., przedstawiciel kierunku architektury organicznej; opera w Sydney. Uusikaupunki [u:si-] (szwedz. Nystad), m. w pd.-zach. Finlandii, nad Zat. Botnicką; 6 tys. mieszk. (1966). „Uusi Suomi" [u:si suomi], dziennik fiń., organ Partii Koalicyjnej, wydawany od 1847. Uvea, największa wyspa w grupie Wallis i Futuna; 160 km2; gł. m. Matautu. uwaga, psychol. wybiórcze nastawienie, koncentracja myśli i spostrzeżeń na określonym obiekcie czy zjawisku świata zewn. lub własnym przeżyciu psychicznym. uwagi rodzaje, psychol.: uwaga dowolna — kierowana celowym, aktywnym zamiarem; uwaga m i m o w o l n a — wywołana właściwościami samego obiektu, który ją przyciąga. Uwały Północne, wyżyna w ZSRR, dział wodny między dorzeczami Wołgi i Dwiny; wys. do 293 m; bagna, lasy iglaste. Uwały Syberyjskie, wyżyna w ZSRR, w pn. części Niżu Zachodniosyberyjskiego; dł. 900 km; wys. do 291 m; dział wodny między dorzeczem dolnego Obu i rzekami uchodzącymi do Zat, Obskiej. Uwarow ALEKSIEJ S., 1825-84, archeolog ros.; jeden z twórców archeologii ros., badacz Olibii; Archieologija Rossii. uwarowit, minerał z grupy granatów, krzemian wapnia i chromu, o szmaragdowej lub zielonej barwie. uwarstwienie społeczne (stratyfikacja społeczna), socjol.: 1) układ klas i warstw społ. w danym społeczeństwie; 2) hierarchiczna struktura społeczeństwa wynikająca z faktu, że pod względem pozycji społ. jedne grupy ludzi traktowane są jako „wyższe", a inne jako „niższe".

1238 uwarstwiony przepływ uwarstwiony przepływ →laminarny przepływ. uwertura, utwór orkiestrowy — wstęp do opery, oratorium i in.; u. koncertowa, samodzielny utwór symf., często o charakterze programowym. uwewnętrznienie (interioryzacja), socjol. przyswojenie przez jednostkę wartości, wzorów i norm społ. obowiązujących w danej grupie, przekazanych jednostce w procesie socjalizacji. uwęglanie, geol. proces wzbogacania nagromadzonej substancji roślinnej o pierwiastek węgiel; prowadzi do powstania węgli kopalnych. uwierzytelnienie, czynność dokonana przez właściwą władzę, stwierdzająca autentyczność dokumentu lub zgodność z prawem dokonanej czynności. uwłaszczenie chłopów, nadanie chłopom na własność ziemi uprzednio przez nich użytkowanej; w zaborze prus.: 1811 — w zamian za uwłaszczenie chłop odstępował część użytkowanej ziemi, 1823 — wykup pieniężny, 1850 — uwłaszczenie małorolnych; w Galicji: 1848 — bezpłatnie; w zaborze ros.: 1863 — (manifest powstańczy), 1864 (carski ukaz uwłaszczeniowy) bezpłatnie. uwłaszczeniowy ukaz, ogłoszony 1864 w celu pozyskania chłopów przez carat; chłopi otrzymali bezpłatnie ziemię przez nich użytkowaną oraz grunta zabrane im przez folwarki po 1846 (pustki); część bezrolnych otrzymała ziemię poduchowną, szlachta otrzymała od rządu odszkodowanie; chłopów obciążono wieczystym podatkiem gruntowym. uwłosienie, pokrycie ciała ssaków utworzone przez rogowe nitkowate wytwory naskórka — włosy; u większości zwarta okrywa włosowa (zw. sierścią), złożona z reguły z dość długich, grubszych włosów ościstych i tworzących ich podszycie krótszych, miękkich włosów wełnistych (puchowych); podlega okresowym zmianom (linienie). uwodnienie, chem. →hydratacja. uwodornianie węgla →upłynnianie węgla. uwodornienie (hydrogenizacja),. chem. proces technol. polegający na katalitycznej reakcji wodoru ze związkami org., w wyniku której powstaje produkt zawierający więcej wodoru niż wyjściowy substrat; stosowane jest m.in. w celu otrzymywania alkoholu etylowego z aldehydu octowego, w procesie upłynniania węgla. Uws-nur, największe, bezodpływowe jezioro w Mongolii, w pobliżu granicy 2z ZSRR, na wys. 743 m; pow. 3350 km ; woda silnie zmineralizowana. Uxmal [uzmal] (w Meksyku, w pn. części płw. Jukatan), ruiny miasta Majów; liczne budowle z X-XV w., ozdobione płaskorzeźbami i mozaikami. Uyuni [ujuni], m. w Boliwii, na zach. od Salar de U.; 10 tys. mieszk. (1960); przemysł włók.; ważny węzeł kolejowy. uzasadnianie, metodol. procedura zmierzająca do uznania jakiegoś zdania (twierdzenia) za prawdziwe (u. całkowite) lub wystarczająco prawdopodobne ze względu na dany cel (u. częściowe). uzasadnienie wyroku, część wyroku zawierająca motywy wydanego rozstrzygnięcia. Uzbecka Orda, związek plemion tur. i mong. powstały na pocz. XV w. we wsch. części stepów połowieckich; podbił obszary Azji Środk. (m.in. Bucharę), gdzie założył państwo. uzbecki język, z karłuckiej (wsch.) grupy języków tur., język Uzbeków; 2 grupy dialektów: język starouzb., zw. czagatajskimi nowouzb. język lit., oparty na gwarach miejskich Uzbekistanu. Uzbecy, lud tur. w Uzb., Tadż., Kirgis. i Kazach.SRR, Afganistanie i ChRL; ok. 8 mln; bogaty folklor; język uzbecki. Uzbekistan (Uzbecka SRR), republika związkowa w azjat. części ZSRR; 449,6 tys. km2, 12 mln mieszk. (1970); stol.

Taszkent; w skład U. wchodzi Karakałpacka ASRR. Pn. i środk. część nizinna, na wsch. góry; klimat ciepły, suchy; pustynie (Kyzył-kum), stepy. Wydobycie gazu ziemnego; różnorodny przemysł przetwórczy; uprawa bawełny (1 miejsce w ZSRR), zbóż, winorośli, drzew owocowych; hodowla owiec, jedwabników. — W starożytności w składzie państw Baktrii, Sogdiany, Chorezmu; w średniowieczu pod władzą — kolejno: Arabów, Seldżuków, Mongołów (w XV W. Orda Uzbecka); w XV/XVI w. zdobyty przez Uzbeków; w XVIII w. rozpad na 3 chanaty: chiwański, bucharski i kokandzki; w 2 poł. XIX w. podbity przez Rosję; od 1917/18 władza radz.; 1918-24 w składzie Turkiestańskiej ASRR (w ramach Ros.FSRR); od 1924 republika związkowa w składzie ZSRR. uzbrojenie odwiertu, górn. zespół urządzeń umieszczonych na wylocie otworu wiertniczego, zamykający hermetycznie wylot i umożliwiający regulację wydobycia ropy naft. i gazu ziemnego. uzda, element uprzęży lub rzędu końskiego nakładany na głowę zwierzęcia, umożliwiający kierowanie nim. uzdolnienie, psychol. zespół zdolności wpływających na wysoki poziom wykonywania określonego typu czynności (np. u. organizacyjne, artyst.). uzdrowisko, miejscowość bogata w naturalne czynniki leczn. (klimat, wody mineralne, borowiny) i posiadająca zorganizowaną służbę zdrowia oraz odpowiednie urządzenia techniczne. uzerowanie, elektrotechn. trwałe połączenie obudowy urządzenia elektr. z przewodem zerowym układu wielofazowego; zabezpiecza przed porażeniem prądem elektr. w razie uszkodzenia izolacji. uzębienie, zespół zębów jamy ustnej kręgowców; u ssaków i człowieka zróżnicowane na siekacze, kły, z. przedtrzonowe i trzonowe; u dorosłego człowieka 32 zęby (u. trwałe, stałe): w każdej połowie szczęki 2 siekacze, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe i 3 trzonowe. uzębienie mleczne, zespół zębów jamy ustnej młodego ssaka poprzedzających uzębienie trwałe (stałe); u człowieka zęby mleczne zaczynają wyrastać w końcu 6 miesiąca życia, pełne u.m. liczy 20 zębów: w każdej połowie szczęki 2 siekacze, 1 kieł i 2 tzw. trzonowe mleczne; od 6 do 13 roku życia stopniowo zastępowane przez uzębienie, trwałe. Uziembło HENRYK, 1879-1949, malarz, grafik; współzałożyciel tow. Pol. Sztuka Stosowana; polichromie (katedra na Wawelu), witraże i mozaiki, wnętrza; grafika książkowa, plakat; pejzaże, sceny legionowe. Uziembło TOMASZ JÓZEF (pseud. Amerykanin i in.), 1854-1918, działacz ruchu socjalist.; współoskarżony w procesie krak.; współzałożyciel Stow. Socjalist. Lud Polski; czł. PPS, PPS-Frakcji Rewol.; 1908-14 na katordze. Uziembło WŁADYSŁAW (pseud. Juliusz), ur. 1887, działacz ruchu socjalist.; czł. PPS-Frakcji Rewol., 1919-39 Rady Nacz. PPS; działacz WRN i AK; od 1945 w PPS, potem w PZPR. uziemienie, elektrotechn. trwałe połączenie obudowy, płyty montażowej itp. urządzeń elektr. z ziemią; również instalacja. uziemiająca. uziom, elektrotechn. zagłębiony w gruncie element przewodzący prąd elektr., stanowiący zakończenie instalacji uziemiającej. Uzłowa, m. w Ros.FSRR (obw. tulski), w Podmoskiewskim Zagłębiu Węglowym; 54 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla brun.; przemysł maszyn., chemiczny. Uznam (niem. Usedom), przybrzeżna wyspa na M. Bałtyckim, oddzielona od wyspy Wolin Świną; 424 km2; nizinna; liczne jeziora i tereny bagniste; do Polski należy wsch. część wyspy z m. Świnoujście, zach. — do NRD.

uznanie de facto, prowizoryczne uznanie przez państwo istnienia pewnego stanu rzeczy i wyrażenie zgody na wynikające stąd skutki prawne w stosunkach międzynar., u. de f. może być cofnięte. uznanie de iure, całkowite i nieodwołalne uznanie przez państwo istnienia pewnego stanu rzeczy (np. nowego państwa, nabytków terytorialnych) i. wyrażenie zgody na wynikające stąd skutki prawne w stosunkach międzynarodowych. uznanie dziecka, czynność prawna polegająca na stwierdzeniu przez mężczyznę, który nie jest mężem matki dziecka, że jest ono jego dzieckiem. uznanie międzynarodowe, stwierdzenie przez państwo istnienia pewnego stanu iaktycznego (np. nowego państwa) i wyrażenie zgody na wynikające stąd skutki prawne w stosunkach międzynar.; u.m. może być de iure albo de facto. uznanie państwa, uznanie przez obce państwa faktu powstania suwerennego organizmu państw, i wyrażenie zgody na wynikające stąd skutki w stosunkach międzynarodowych. uznanie rządu, uznanie przez obce państwa faktu przejęcia władzy przez nowy rząd; w świetle prawa międzynar. jest czynnością nie mającą skutków prawnych. uznanie za zmarłego, prawo orzeczenie sądowe stwarzające domniemanie, że zaginiony zmarł w chwili określonej w tym orzeczeniu. uznawanie zwierząt, licencjonowanie zwierząt, kwalifikowanie ich do wpisu do ksiąg hod. na podstawie komisyjnej oceny stwierdzającej wartość hod. rozpłodnika. Uzunow DECZKO, ur. 1899, malarz bułg.; realist. portrety, kompozycje figuralne i pejzaże. uzurpacja, zagarnięcie władzy wbrew prawu, przywłaszczenie sobie cudzych praw do czegoś. uzus, zwyczaj ustalony, praktyka. uzwojenie elektryczne, zespół oddzielonych wzajemnie przewodów elektr. odpowiednio nawiniętych na specjalny element urządzenia elektr. (np. żłobki wirnika); służy do wzbudzania pola magnet. (u.e. wzbudzające) lub indukowania siły elektromotorycznej (u.e. twornikowe). uzysk, ilość produktu uzyskanego po procesie produkcyjnym. uzysk, hutn. stosunek sumy ciężaru dobrych odlewów do ciężaru wsadu metal, wprowadzonego do pieca, wyrażony w procentach. uździenica, element uprzęży nakładany na głowę konia, spełniający jednocześnie rolę kantara i uzdy. Użhorod, m. w Ukr.SRR, ośr. adm. obw. zakarpackiego; 64 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, mat. bud., obuwn., metal.; uniwersytet. Użocka Przełęcz, przełęcz w Karpatach Wsch. (Ukr.SRR); wys. 889 m; linia kol. Lwów-Użhorod. użyczenie, prawo umowa, którą użyczający zobowiązuje się dać biorącemu rzecz w bezpłatne używanie; biorący nie może oddać rzeczy innej osobie, poza tym powinien jej używać zgodnie z przeznaczeniem i właściwościami i zwrócić ją w stanie niepogorszonym. użyteczna skala naświetleń (szerokość gradacji), zakres ekspozycji, w obrębie których uzyskuje się obraz fot. zadowalającej jakości. użyteczność, ekon. zdolność danego dobra do zaspokajania potrzeb ludzkich. użyteczność krańcowa, kategoria ekonomii burż. — użyteczność ostatniej konsumowanej lub posiadanej jednostki dobra, decydująca o jego wartości; stanowi podstawę teorii u.k. użytki leśne, płody leśne, dobra materialne pozyskiwane z lasu; dzielą się na u.l. główne (drewno pozyskiwane z cięć) i u.l. uboczne, czyli niedrzewne (m.in. zwierzyna, żywica, owoce leśne, grzyby, zioła).

Valga 1239 użytki rolne, obszary wykorzystywane rolniczo; dzielą się na grunty orne, trwałe użytki zielone (łąki, pastwiska), ogrody, sady, plantacje trwałe (np. truskawek) i in. użytki zielone, łąki i pastwiska trwałe, także zakładane na gruntach ornych na przeciąg kilku lat, tzw. przemienne. użytkowanie, prawo uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy lub prawa i do pobierania z niej pożytków z obowiązkiem zachowania jej substancji i dotychczasowego przeznaczenia.

użytkowanie lasu, dział leśnictwa obejmujący planowe i racjonalne pozyskiwanie użytków leśnych (drewna i użytków ubocznych); także dyscyplina nauk leśnych. użytkowanie wieczyste, w PRL uprawnienie do korzystania z gruntów państw, przez 99 lat, nabywane w drodze umowy, z możliwością przedłużenia tego terminu o następne 99 lat. użytkownik, prawo osoba fiz. lub prawna biorąca w użytkowanie cudzą rzecz w

v, litera alfabetu łac, gdzie podobnie jak w językach romańskich, języku czes., serbsko-chorw., węg., oznacza spółgłoskę szczelinową, wargowo-zębową, dźwięczną; odpowiada pol. w; w języku niem. znak ten oznacza odpowiednią bezdźwięczną (pol. f); pierwotnie w łacinie miała także znaczenie u. V, symbol pierwiastka chem. wanadu. V, symbol jednostki wolt. V.A, symbol jednostki woltoamper. Vaal [wa:l], rz. w Republice Pd. Afryki, najdłuższy dopływ Oranje; dł. ok. 1200 km; wyzyskiwana do nawadniania. Vaasa [wa::] (szwedz. Vasa), m. i port w środk.-zach. Finlandii, nad Zat. Botnicką, ośr. adm. okręgu V.; 49 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., spoż., włókienniczy. va banque! [wabã:k; fr.], w kartach — o cały bank!, stawka o całą sumę. Vác [wa:c], m. na Węgrzech, na pn. od Budapesztu, port nad Dunajem; 28 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., chem., elektrotechn., cementowy; ośr. turystyczny. Văcărescu [wəkəresku] IANCU, 1792-1863, poeta rum.; liryka pod wpływem fr. i wł. romantyków. vacat [łac]→wakat. vacatio legis [łac], przewidziany w ustawie okres czasu od dnia ogłoszenia ustawy do dnia jej wejścia w życie. vacuum extractor (wyciągacz próżniowy), przyrząd używany w niektórych powikłaniach porodu; przysysany do główki płodu, służy do wyciągania go z dróg rodnych; zastępuje kleszcze porodowe. vademecum [łac vade mecum 'pójdź ze mną'], książka podręczna zawierająca podstawowe wiadomości z jakiejś dziedziny; przewodnik, informator. Vadim [wadim] ROGER (właśc. R. Plemiannikow), ur. 1928, fr. scenarzysta i reżyser film., pochodzenia ros.; współcz. melodramaty i filmy rozrywkowe (/ Bóg stworzył kobietę, Niebezpieczne związki, Barbar elld). Vado Ligure [w. li-], m. we Włoszech (Liguria), nad M. Liguryjskim; 10 tys. mieszk. (1961); port naft., huta cynku, zakłady taboru kolejowego. Vadsø [wa:dsö], m. w pn. Norwegii, nad M. Barentsa, ośr. adm. okręgu Finnmark; 6 tys. mieszk. (1969); port rybacki, przemysł rybny. vaduz [faduc], stol. Liechtensteinu; 4 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; nominalna siedziba wielu zagr. przedsiębiorstw przem. i towarzystw finans.; muzeum poczty; zamek (XIII, XVI w.). vae victis! [łac], biada zwyciężonym. Vago [wago] PIERRE, ur. 1910, architekt fr., pochodzenia węg.; red. nacz. ,,L'Architecture ďAujourd hui"; podziemna bazylika, mieszcząca ok. 20 tys. osób, w Lourdes (z zespołem), projekty urbanist., budownictwo mieszkaniowe, szkoły. Vaida-Voievod [wajda wojewod] ALEXANDRU, 1872-1950, polityk rum.; jeden z przywódców Nar. Partii Chłopskiej; 193233 premier; reprezentował orientację niemiecką. Vaihinger [faiynər] HANS, 1852-1933, filozof niem.; zwolennik neokantyzmu; twórca koncepcji tzw. fikcjonalizmu, wg którego pojęcia nauk. i filoz. są fikcjami,

stwarzanymi dla celów teoret. i prakt. orientacji. Vailland [wajã] ROGER, 1907-65, pisarz fr.; powieści o charakterze społ.-polit. (Dziwna zabawa) i psychol. (La passatella), eseje, dramaty. Vaillant [wajã] ANDRE, ur. 1890, fr. językoznawca slawista; prof. Collège de France; red. „Revue des Études Slaves"; liczne prace językozn. (Grammaire comparée des langues slaves). Vaillant-Coufurier [wajã kutürjy] MARIE CLAUDE, ur. 1912, żona Paula, działaczka fr. ruchu robotn. i międzynar. demokr. ruchu kobiet; od 1943 więziona w hitlerowskich obozach koncentracyjnych; 194553 gen. sekretarz, następnie wiceprzewodn. Świat. Demokr. Federacji Kobiet. Vaillant-Couturier [wajã kutürjy] PAUL, 1892-1937, działacz fr. ruchu robotn., pisarz; jeden z gł. organizatorów FPK; długoletni red. „L'Humanité". Väisälä [wejsele] YRJÖ, ur. 1891, fiń. astronom i geodeta; konstruktor wielu przyrządów geod., autor koncepcji triangulacji satelitarnej. Vaižgantas →Tũmas Juozas. Vajanský HURBAN SVETOZÁR, 1847-1916, słowac. pisarz, działacz kult. i polit., panslawista; poezja o tendencjach nar., w prozie obraz społeczeństwa poł. XIX w. Vajda [wojdo] JANOS, 1827-97, poeta węg. z kręgu Petöfiego; udział w rewolucji 1848; wiersze polit., miłosne, filozoficzne. Vala KATRI (właśc. Karin Waldenström), 1901-44, fiń. poetka i publicystka; ewolucja od modernizmu do zaangażowanej twórczości antyfaszystowskiej. Valadon [-dą] SUZANNE (właśc. Marie Clémentine V.)', 1867-1938, matka M. Utrilla, fr. malarka, akrobatka i modelka; zaczęła malować od ok. 1909; dekoracyjne akty na tle wnętrz i ogrodów, portrety, martwe natury, pejzaże, kwiaty. Valais [wale] (niem. Wallis), kanton w pd.-zach. Szwajcarii, w Alpach, nad górnym Rodanem; 5,2 tys. km2, 191 tys. mieszk. (1968); stol. Sion; j.u. francuski i niemiecki. Valašské Meziriči, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), nad Beczwą; 15 tys. mieszk. (1966); duży ośr. przemysłu chemicznego. Valdepeñas [baldepeńas], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia); 26 tys. mieszk. (1960); przemysł winiarski. Valdés [de waldes] ALFONSO DE, ok. 1490-1532, brat Juana, pisarz hiszp., humanista; przeciwnik polityki papieskiej; dialogi satyr, pod wpływem Erazma z Rotterdamu. Valdés [de waldes] JUAN DE, ok. 150041, hiszp. pisarz i teolog; Diàlogo de la lengua — dzieło o historii języka hiszp., prace teologiczne. Valdés [baldes], półwysep w środk. Argentynie, między zatokami San Matias a Golfo Nuevo (O. Atlantycki). Valdés Leal [de waldes leal] JUAN DE, 1622-90, malarz hiszp., przedstawiciel baroku; obrazy o tematyce rel. i alegorycznej. Valdivia [baldiwia] PEDRO DE, 14971553(?), konkwistator hiszp., uczestnik wypraw F. Pizarra; podbił tereny obecnego

drodze umowy lub aktu administracyjnego. używanie, prawo korzystanie z rzeczy bez prawa pobierania z niej pożytków; u. rzeczy w zakresie objętym ustawą przewiduje np. umowa najmu, użyczenia. używki, produkty spoż. bez większej wartości odżywczej, działające pobudzająco, np. kawa, herbata, alkohol, tytoń, niektóre przyprawy; niektóre u. mogą prowadzić do nałogu.

V Chile i został wielkorządcą; założył kilka miast w Chile. Valdivia [baldiwia], m. i port w środk. Chile, nad O. Spokojnym, ośr. adm. prow. V.; 73 tys. mieszk, (1966); przemysł stoczn., maszyn., spoż., papiern.; uniwersytet. vale [łac], bądź zdrów, żegnaj. Valek MIROSLAV, ur. 1927, pisarz słowac; poezja refleksyjna poruszająca problemy ogólnoludzkie (Nepokoj). Valence [walãs], m. we Francji, nad Rodanem, ośr. adm. dep. DRỡME; 62 tys mieszk. (1968); przemysł zegarkowy, metal., spoż., włók.; węzeł komunik.; muzeum w pałacu biskupim z XVIII w.; katedra St. Apollinairei (XI, XII, XVII w.). Valencia [balent a], m. i region w Hiszpanii, →Walencja. i Valencia [balent a], m. w Wenezueli, stol. stanu Carabobo; 217 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż., cementowy, skórz.; uniwersytet. Valenciennes [walãsjen], m. w pn. Francji, nad Skaldą; 47 tys. mieszk., zespół miejski 224 tys. (1968); rafineria ropy naft., hutnictwo żel. i aluminium, przemysł metal., włók.; węzeł kol.; muzeum; kościoły (XIII i XVII w.), dawne kolegium jezuitów (XVIII w.); od XVI w. ośr. artyst. koronkarstwa. Vălenii de Munte [wəleni de m.]., m. w pd. Rumunii, na przedgórzu Karpat; 12 tys. mieszk. (1968); ośr. kult.-nauk. i turystyczny. Valente CATERINA, ur. 1932, niem. piosenkarka i aktorka film., pochodzenia hiszp.-wł.; występy w filmach muz. (Casino de Paris), nagrania płytowe. Valentia [wəlenszjə] (irl. Oilean Dairbhre), wyspa u zach. wybrzeży Irlandii; 32 km2; punkt początkowy kilku kabli transatlantyckich. Valentino RUDOLPH (właśc. Rodolfo Guglielmi), 1895-1926, amer. aktor film., po-. chodzenia wł.; bożyszcze widowni kina niemego; role bohaterskich amantów (Czterech jeźdźców Apokalipsy, Szejk). Valera [ba-], m. w Wenezueli (stan Mérida), u podnóży Andów; 68 tys. mieszk. (1969); ośr. handlowy. Valéra [de wəlerə] ÉAMON DE, ur. 1882, irl. działacz niepodległościowy; jeden z gł. bojowników o niezależność Irlandii; 1917-26 przywódca Sinn Fein, twórca (1926) party Fianna Fail; 1932-48, 1951-54, 1957-59 szef rządu, od 1959 prezydent. Valera y Alcalá [balera i alkale] GALIANO JUAN, 1824-1905, pisarz hiszp.; poezje romant. (związane gł. z folklorem Andaluzji), powieści psychol., prace historycznolit., eseje. Valéry [waleri] PAUL, 1871-1945, fr. poeta i eseista, kontynuator tradycji poet. S. Mallarmégo; hermetyczna, intelektualna poezja poddana klas. rygorom formalnym (zbiór Gusła czyli wiersze), poemat (Młoda Parka), eseje (La soirée avec M. Teste), poematy sceniczne, dramat. Valga, m. w Est.SRR, przy granicy z Łotwą; 15 tys. mieszk. (1967).

1240 Valier Valier [walie:] MAX, 1895-1930, inżynier niem.; 1928 zbudował z F. Oplem i F.W. Sanderem samochód o napędzie rakietowym. Valjevo, m. w Jugosławii (Serbia); 28 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., metal., spożywczy. Valla LORENZO, ok. 1405-57, humanista wł.; erudyta, zajmował się filozofią, filologią, historiografią; rozprawy, pisma polemiczne, przekłady gr, klasyków. Valladolid [baljadoli], gł. m. Starej Kastylii, w Hiszpanii, ośr. adm. prow. V.; 193 tys. mieszk. (1966); przemysł samoch., maszyn., ehem., włók., spoż.; uniw.; ośr. turyst.; muzea; liczne kościoły (XII-XVI w.), katedra (XVI, XVIII w.), kolegia S. Gregorio i S. Cruz w stylu plateresco, pałace (XV-XVII w.); uniw. z barok, fasadą (XVIII w.). Vallathol NARAYAN MENON, 1878-1958, ind. poeta i działacz społ.; twórczość poet. w języku malajalam. Valle ďAosta, region autonomiczny w pn.-zach. Włoszech, w Alpach; 3,3 tys. km2, 109 tys. mieszk. (1969); większość ludności mówi językiem fr.; stol. Aosta. Valledupar [baljedupar], m. w pn. Kolumbii, ośrodek adm. dep. El César; 111 tys. mieszk. (1968). Valle Inclàn [balje iŋklan] RAMON DEL, 1869-1936, pisarz hiszp.; powieści początkowo realist, i psychol. związane tematycznie z Galicją, później łączące naturalizm z elementami groteski, dramaty. Vallejo [baljecho] CESAR, 1892-1938, poeta peruwiański; początkowo modernista, później zwrócił się ku awangardzie poet.; poezje, powieści. Vallejo [wälejhou], m. w USA (Kalifornia), port nad zat. San Francisco (O. Spokojny), w zespole miejskim San Francisco; 68 tys. mieszk. (1970). Vallès [wales] JULES, 1832-85, fr. pisarz i publicysta; skrajnie lewicowy działacz polit.; zbiory artykułów, powieść autobiogr, Jakub Vingtras. Valletta, stol. i gł. port Malty, na wyspie Malta; 13 tys. mieszk., zespół miejski 141 tys. (1970); ośr. turyst.; uniw.; muzeum; fortyfikacje (XVI w.), kościoły, szpital i oberże rycerskie (XVI-XVII w.), Pałac Wielkich Mistrzów (XVII w., zbiory sztuki), biblioteka (XVIII w.); dawna siedziba joannitów (kawalerów maltańskich). Valleyfield [wälyfi:ld], m. w Kanadzie (Quebec), nad Rz. Św. Wawrzyńca; 29 tys. mieszk. (1966). Valli ROMOLO, ur. 1921, wł. aktor teatr. ii film.; przedstawiciel nowocz. sztuki aktorskiej; role gł. w dramatach Szekspira, L. Pirandella i J.P. Sartre'a. Vällingby [welliŋbi:], miasto-satelita Sztokholmu, zaprojektowane 1953 przez S. Markeliusa. Vallila, La [la waljita], elektrownia wodna w Meksyku, na rz. Balsas, na granicy stanów Michoacán i Guerrero. Vallois [walua] HENRI VICTOR, ur. 1889, fr. paleontolog i antropolog; dyr. Muzeum Człowieka i prof. w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu; prace dotyczące gł. antropogenezy i powstawania ras ludzkich. Valloton [walotą] FÉLIX, 1865-1925, fr. malarz i grafik, pochodzenia szwajc; czł. grupy nabistów; łączył elementy ekspresjonizmu i symbolizmu; stylizowane kompozycje figuralne; mistrzowskie drzeworyty. Valmiera, m. w pn. części Łot.SRR, nad rz. Gauja; 19 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., chem. (sztuczne włókno). Valmy [walmi] (w. we wsch. Francji), 1792 pierwsze zwycięstwo rewol. armii fr. (generałowie F. Kellermann i Ch. Dumouriez) nad połączonymi wojskami Austrii i Prus. Valois [walua] →Walezjusze. Vâlois [walua] NINETTE DE, Dame (właśc. Edris Stannus), ur. 1898, ang. tancerka, choreograf i pedagog, pochodzenia

irl.; założycielka i dyr. (1931-63) zespołu Sadler's Wells Ballet (obecnie The Royal Ballet). valonea, garbnik otrzymywany z owoców niektórych gatunków dębów, rosnących w Azji Mn. i pd. Europie. Valori Plastici [w. plasticzi], ugrupowanie artyst. działające we Włoszech 1919-22, związane z czasopismem rzym. ,,V.P."; skupiało gł. malarzy — przedstawicieli malarstwa metafizycznego. Valparaiso [bal-], m. w środk. Chile, nad O. Spokojnym, ośr. adm. prow. V.; 286 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem., handl., kult-nauk. (uniw.) i turyst.; gł. port kraju. Valverde [balwe-], m. w pn.-zach. Dominikanie, ośr. adm. prow. V.; 27 tys. mieszk. (1969). Vámbery [wa:-] ARMIN, 1832-1913, orientalista węg., turkolog; prof. uniw. w Budapeszcie; prace z języka i historii tur.; wydał słownik niem.-tur.; Das Türkenvolk. Van (Wan), bezodpływowe jezioro na Wyż. Armeńskiej, największe 2w Turcji, na wys. 1662 m; pow. 3764 km , głęb. do 25 m. Van (Wan), m. we wsch, Turcji, ośr. adm. prow. V., w pobliżu jez. V.; 31 tys. mieszk. (1965); przemysł cementowy; uniwersytet. Van Allena pasy [p. wän älyna], radiacyjne pasy wokół Ziemi, dwa koncentryczne pierścienie o podwyższonej gęstości protonów i elektronów utrzymywanych przez ziemskie pole magnet. na wys. ok. 3500-4000 km i 15 000-25 000 km nad równikiem geomagnetycznym. Vanbrugh [wänbrə] SIR JOHN, 1664-1726, ang. komediopisarz i architekt okresu restauracji; wzniósł liczne rezydencje (Blenheim Palace). Vancouver [wänku:wər] GEORGE, ok. 1758-98, żeglarz ang.; uczestnik drugiej i trzeciej wyprawy J. Cooka; 1791-95 w samodzielnej wyprawie na O. Spokojny pierwszy zbadał i skartował zach. wybrzeże Ameryki Pn. Vancouver [wänku:wər], największe m. i port na zach. wybrzeżu Kanady (Kolumbia Bryt.); 410 tys. mieszk., zespół miejski 892 tys. (1966); ośr. handl.; przemysł drzewny, papiern., maszyn., wywóz zboża, drewna. Vancouver [wänku:wer], m. w USA (stan Waszyngton), nad rz. Kolumbia, w zespole miejskim Portland; 40 tys. mieszk. (1970); hutnictwo aluminium, przemysł drzewny, papiern., maszynowy. Vancouver Island [wänku:wər ajlənd], wyspa u zach. wybrzeży Kanady (Kolumbia Bryt.); 32 tys. km2; górzysta. Vančura VLADISLAV, 1891-1942, pisarz czes.; działacz komunist., rozstrzelany przez hitlerowców; wybitny przedstawiciel awangardy w prozie; powieści nasycone metaforyką poet. (Małgorzata, córka Łazarza). Vanderbijlpark, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), nad rz. Vaal; 65 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Vanderbilt [wändərbylt] CORNELIUS, 1794-1877, amer. finansista i przemysłowiec; właściciel najważniejszych linii kol. w USA. Vandercammen [wãderkamen] EDMOND, ur. 1901, poeta belg. tworzący w języku fr.; liczne zbiory poezji (Ocean), przekłady poetów hiszp. i południowoamerykańskich. Van Der Meersch [wan der me:rsz] MAXENCE, 1905-51, pisarz fr., pochodzenia flam.; popularne powieści obyczajowe (Dom na piaskach) i moralno-psychol. (Ciała i dusze). Vandervelde [wanderwelde] ÉMILE, 18661938, polityk belg.; jeden z przywódców belg. socjaldemokracji; 1900-18 przewodn. Międzynar. Biura Socjalist.; 1926-36 przewodn. Socjalist. Międzynarodówki Robota.; 1914-37 wielokrotnie minister.

Van der Waals [fan d.w.] JOHANNES DIDERIK, 1837-1923, fizyk hol.; prof. uniw. w Amsterdamie; prace gł. z fizyki cząsteczkowej i termodynamiki; nagr. Nobla. Van der Waalsa równanie [r. fan d.w.], równanie gazu rzeczywistego: (p+a/V2). • (V—b) = RT (p — ciśnienie, V — objętość gazu, T — temperatura, R — stała gazowa, a i b — stałe). Van der Waalsa siły [s. fan d.w.] (siły molekularne), siły wzajemnego przyciągania i odpychania między cząsteczkami znajdującymi się blisko siebie; odgrywają b. ważną rolę m.in. w adsorpcji, skraplaniu gazów, krzepnięciu cieczy. Vanel [wanel] CHARLES, ur. 1892, fr. aktor teatr, i film.; wybitne role charakterystyczne i dram., m.in. w filmach Nędznicy, Pod niebem Sycylii, Cena strachu. Vänersborg [we:nəszborj], m. w pd.zach. Szwecji, nad rz. Gota, ośr. adm. okręgu Alvsborg; 20 tys. mieszk. (1969); przemysł maszynowy. r Vanguard [wänga: d], nazwa serii amer. rakiet i sztucznych satelitów Ziemi; także nazwa pierwszego amer. programu podboju przestrzeni kosmicznej, realizowanego od 1955. Vanini GIULIO CESARE, 1585-1619, filozof wł., przedstawiciel renesansowego materializmu i ateizmu; demaskował społ. funkcje religii jako narzędzia władzy; spalony na stosie. Vankale (Wankale), pałac król. w Tuszpie, stolicy państwa Urartu (IX-VI w. p.n.e.), na terenie obecnej Turcji. Van Lerberghe [wan lerberge] CHARLES, 1861-1907, pisarz belg. tworzący w języku fr.; przedstawiciel symbolizmu, związany z Młodą Belgią; dramaty, liryka (La chanson d'Eve). Van Loo [wan lo:] (Vanloo), rodzina malarzy fr., pochodzenia hol.; bracia: JEAN BAPTISTE (1684-1745) i CHARLES ANDRE, ZW. Carle (1705-65), portrety, sceny rel., mit.; synowie Jeana Baptiste'a: Louis MICHEL (1707-71), portrecista CHARLES AMÉDÉE (1719-95), freski, projekty gobelinów; syn Charles'a Andrégo JULES CÉSAR (1743-1821), pejzaże. Vannes [wan], m. we Francji (Bretania), nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. dep. Morbihan; 37 tys. mieszk. (1968); duży ośr. turystyczny. Vanois [wanua], masyw górski w Alpach Zach., między dolinami rzek Isère a Arc (Francja); wys. do 3852 m; lodowce. Vantongerloo [ wantoŋərlo:] GEORGES, 1886-1965, belg. rzeźbiarz, architekt, malarz i teoretyk; współzałożyciel grupy De Stijl i Abstraction-Création; pionier abstrakcji w rzeźbie, wywarł wpływ na architekturę Bauhausu; opublikował L'art et son avenir. Vanua Levu [wa-], wyspa w grupie Fidżi; 5,5 tys. km2, ok. 40 tys. mieszk.; górzysta, wygasłe wulkany; gorące źródła; gł. m. Lambasa. Vanvitelli LUIGI, 1700-73, architekt wł., przedstawiciel kierunku klasycyzującego w okresie późnego baroku; pałac król. w Casercie. Vanzetti [wancę-] BARTOLOMEO →Sacco i Vanzetti. var, symbol jednostki war. Var, rz. w pd.-wsch. Francji; dł. 120 km; uchodzi do M. Śródziemnego na zach. od Nicei. Varanger [waraŋər], półwysep w pn.wsch, Norwegii, wysunięty w M. Barentsa; wyżynny; tundra. Varangerfjord [waranərfju:rd], fiord u pn. wybrzeża Europy, między płw. Varanger (Norwegia) a Rybackim (ZSRR), część M. Barentsa; dł. 120 km, głęb. do 420 m. Varażdin, m. w Jugosławii (Chorwacja), nad Drawą; 31 tys. mieszk. (1965); przemysł włók.; uzdrowisko ze źródłami mineralnymi. Varàzze [waracce], m. we Włoszech (Liguria); 14 tys. mieszk. (1961); kąpie-

Velde 1241 lisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy na Riwierze Włoskiej. Varda [warda] AGNÈS, ur. 1928, fr. reżyserka film.; przedstawicielka nowej fali; współcz. dramaty psychol. (Cléo od 5 do 7, Szczęście). Varela [barela] ALFREDO, ur. 1914, pisarz argent.; czł. Świat. Rady Pokoju; powieści realist. o tematyce społ. {Ciemna rzeka), książka o rewolucji kubańskiej. Varenius (właśc. Bernhard Varen), 162250(?), geograf niem.; jeden z twórców geografii nowoż.; Geographia generalis. Vares JOHANNES (pseud. Barbárus), 18901946, poeta est.; wiersze i poematy o rewol. przeobrażeniach kraju i walce z faszyzmem. Vares, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), w Rudawach Bośniackich; 8 tys. mieszk, (1961); wydobycie rud żel. i manganu, hutnictwo żelaza. Varèse [ware:z] EDGAR, 1885-1965, kompozytor amer., pochodzenia fr.-wł.; nowatorstwo koncepcji muz. (bogate zastosowanie perkusji lonisation), eksperymenty brzmieniowe (Poemat elektroniczny, Déserts). Varese [wareze], m. we Włoszech (Lombardia), u podnóży Alp, ośrodek adm. prow. V.; 80 tys. mieszk. (1968); przemysł lotn., skórzany. Vargas [war-] GETÚLIO DORNELLES, 18831954, polityk brazyl.; 1930-45 i 1950-54 prezydent; dążył do uniezależnienia kraju od zagranicy; popełnił samobójstwo. Vargas Llosa [bargas ljosa] MARIO, ur. 1936, pisarz peruwiański;' powieści psychol.-obyczajowe ukazujące specyfikę kraju. varia [łac], rzeczy różne, rozmaitości. variatio (varietas) delectat [łac], odmiana (różnorodność) bawi, sprawia przyjemność. varietas [łac], biol. →odmiana. variété [warjety], teatr rozmaitości o repertuarze rozrywkowym, złożonym z piosenek, monologów, tańców, popisów akrobatycznych itp. Varignon [warinją] PIERRE, 1654-1722, fr. mechanik/t matematyk; autor prac o doniosłym znaczeniu ze statyki wykreślnej. Varignona wielobok [w. warinjona] → wielobok sznurowy. vari-typer [weərytaj-], najczęściej używany składopis, umożliwiający posługiwanie się dwoma rodzajami pisma przy pisaniu tekstu. Varkaus [war-], m. w pd.-wsch. Finlandii; 25 tys'. mieszk. (1969); przemysł drzewny, chemiczny. Varlin [warl.ę] Louis EUGÈNE, 1839-71, rewolucjonista fr.; jeden z organizatorów i przywódców fr. sekcji I Międzynarodówki; uczestnik walk Komuny Paryskiej 1871, po jej upadku rozstrzelany. Varnhagen [farn-] VON ENSE KARL AUGUST, 1785-1858, niem. pisarz i publicysta; od 1819 prowadził z żoną w Berlinie salon — ośrodek lit. późnego romantyzmu. Värnlund [we:rnlünd] RUDOLF, 1900-45, pisarz szwedz.; dramaty, powieści z życia wielkomiejskiego proletariatu. Varnsdorf,. m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 14 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., elektrotechniczny. Varolio (Varolius) CONSTANZO, 1543-75, wł. anatom i lekarz; prof. uniw. w Bolonii i Collegio delia Sapienza w Rzymie; badania z anatomii mózgu i nerwów czaszkowych. Várpalota [wa:rpoloto], m. w zach. Węgrzech, u podnóża Lasu Bakońskiego; 24,5 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla brun., huta aluminium, przemysł chemiczny. varsaviana [łac], druki, prace, materiały o Warszawie i zagadnieniach z nią związanych. varsavianista, badacz, znawca Warszawy, jej dziejów; autor dzieł o Warszawie; zbieracz varsavianów.

Vasarely [wazaröli] VICTOR (właśc. V. Vásárhelyi), ur. 1908, fr. malarz i grafik, pochodzenia węg; abstrakcjonista, czołowy reprezentant op-artu. Vasari [wazari] GIORGIO, 1511-74, wł. malarz, architekt i historiograf sztuki; przedstawiciel manieryzmu; obrazy i freski rel., alegor., mit. (Palazzo Vecchio we Florencji), budowle (Uffizi we Florencji), rzeźby, dekoracje teatr, (wprowadził na scenę dekoracje zmienne typu periaktoi); autor pierwszej historii sztuki włoskiej. Vasco da Gama [wasko da g.] →Gama Vasco da. vasculat, farm. →bametan. Vaslui [wasluj], m. we wsch. Rumunii, ośr. adm. okręgu V.; 20 tys. mieszk. (1968). Vasmer [fasmər] MAX, 1886-1962, niem. językoznawca, slawista i etnolog; prof. wielu uniw., m.in. w Lipsku i Berlinie, czł. niem. i zagr. AN; liczne prace z językoznawstwa, etnologii, onomastyki, etymologii (Russisches ety molo gisches Wórterbuch). Västerås [westero:s], m. w środk. Szwecji, nad jez. Melar, ośr. adm. okręgu Västmanland; 111 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrotechn., samochodowy. Västervik [westərwi:k], m. i port w pd.wsch. Szwecji, nad M. Bałtyckim; 23 tys. mieszk.- (1969); przemysł maszyn., drzewny. Vaté →Efate, Vatnajökull [watnajökütl], lodowiec w pd.-wsch. Islandii, największy w Europie; pow. 8400 km2. Vatra Dornei [wa- dornej], m. we wsch. Rumunii, w Karpatach; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny; uzdrowisko, ośr. turystyczny. Vattel [watel] EMERICH, 1714-67, szwajc. prawnik i dyplomata; od 1743 w służbie Augusta III, króla pol.; jego praca Prawo narodów była przez długi czas najlepszym opracowaniem prawa międzynarodowego. Vauban [wobã] SÉBASTIEN LE PRESTRE DE, 1633-1707, marszałek Francji, architekt i inżynier wojsk.; twórca udoskonalonego systemu fortyfikacji. Vaucanson [wokãsą] JACQUES JEAN DE, 1709-82, mechanik fr.; 1745 wynalazł krosno mech. do wytwarzania jedwabnych tkanin drobno wzorzysty eh (udoskonalił je J.M. Jacquard). Vaud [wo], kanton w pd.-zach. Szwajcarii, na Wyż. 2Szwajcarskiej i w górach Jura; 3,2 tys. km , 502 tys. mieszk. (1968); stol. Lozanna; j.u. francuski. Vaughan [wo:n] HENRY, 1622-95, poeta ang., Walijczyk; rojalista; reprezentant szkoły „poetów metafizycznych"; liryki rel.-filozoficzne. Vaughan [wo:n] SARAH, ur. 1924, murzyńska śpiewaczka jazzowa (USA); uprawia swing jazz, bluesy i muzykę taneczną. Vaughan [wo:n] WILLIAMS, 1872-1958, ang. kompozytor, organista i pedagog; zasłużony zbieracz folkloru ang.; symfonie, opery, balety, koncerty. Vauquelin [wokl.ę] NICOLAS LOUIS, 17831829, chemik fr.; prof. m.in. College de France, czł. Akad. Nauk; odkrył pierwiastki chrom i beryl, badał substancje naturalne. Vauvenargues [wownarg] Luc DE CAPIERS DE, 1715-47, pisarz fr., moralista; rozważania filoz. i krytycznolit. przeniknięte stoicyzmem, aforyzmy i maksymy. Vaux-le, Vicomte [wo lö wikąt], zespół pałacowo-ogrodowy we Francji, 5 km od Melun; barok, pałac (XVII w.) w geom. parku (XVII w., A. Le Nôtre). Vavra OTAKAR, ur. 1911, czes. reżyser film.; autor trylogii Jan Hus, filmów woj. i współcz. dramatów społ. (Milcząca barykada) . Växjö [wekszö], m. w pd. Szwecji, ośr. adm. okręgu Kronoberg; 34 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., maszynowy. Veblen [webln] THORSTEIN, 1857-1929, amer. ekonomista i socjolog, twórca instytucjonalizmu; Teoria klasy próżniaczej.

Vecchietta [wekkjetta] (właśc Lorenzo di Pietro), ok. 1412-80, wł. malarz, rzeźbiarz i architekt epoki renesansu; freski i obrazy ołtarzowe, rzeźby rel., budowle obronne. Vecellio Tiziano [wecze- ticjano] → Tycjan. Vecht [wecht], jedno z ramion ujściowych Renu, w Holandii; dł. ok. 30 km; uchodzi do Ijsselmeer; żeglowne. Vedova [we-] EMILIO, ur. 1919, malarz wł.; przeszedł od kubizowanych kompozycji do ekspresyjnej abstrakcji; operuje dynamicznymi formami i oszczędną gamą kolorystyczną. Vega [dela wega] VENTURA DE LA, 180765, hiszp. poeta i dramatopisarz; moralizatorskie komedie realist., dramaty hist., tragedia na wzór klasyczny. „Vega", statek wielorybniczy, na którym N.A. Nordenskiöld, jako pierwszy w dziejach, przebył Przejście Pn.-Wsch. (1878-79). Vega Carpio [de wega karpio] LOPE FELIX DE →Lope de Vega. Vega, La (Concepción de la Vega), m. w środk. Dominikanie, ośrodek adm. prow. La V.; 23 tys. mieszk. (1969). vegantalgin, preparat leczn. o działaniu przeciwskurczowym, przeciwgorączkowym, przeciwzapalnym; stosowany w stanach skurczowych w jamie brzusznej, w kamicy wątrobowej lub nerkowej itd. vegantin, lek znoszący skurcze przewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych. vegantophen, preparat leczn. stosowany w stanach skurczowych w jamie brzusznej, w bezsenności, w stanach niepokoju itd. Veitsch [faitsz], m. w Austrii (Styria); 4,5 tys. mieszk. (1961); wydobycie magnezytów, wielka huta magnezu. Vejle, m. i port w Danii (wsch. Jutlandia), ośr. adm. okręgu V.; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., maszynowy. vel [łac], albo, czyli (używane tylko przy zestawianiu określeń synonimicznych). Velasco [welasko] ANTONIO JOAQUIM FRANCO, 1778-1833, malarz brazyl., portrecista; przedstawiciel neoklasycyzmu. Velasco [belasko] JOSE MARIA, 1840-1912, malarz meksyk.; gł. pejzaże, rozległe i o delikatnym kolorycie. Velasco Ibarra JosÉ MARIA, ur. 1893, polityk Ekwadoru; 1933-35, 1944-47, 195256, 1960-62 i od 1968 prezydent; od 1960 przywódca Federacji Nar. Velasquistów. Velázquez [belatket] DIEGO RODRIGUÉZ DÉ SILVA Y, 1599-1660, malarz hiszp., jeden z największych artystów baroku; malarz nadworny Filipa IV; portrety, obrazy mit., hist., rel. i rodzajowe; Triumf Bachusa, Poddanie Bredy, Las Meninas, Prządki, Wenus z lustrem; wybitny kolorysta, łączył doskonałość techn. z nowatorstwem treści i ujęcia. Velbert [fel-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 56 tys. mieszk. (1968); ośr, przemysłu metal., maszyn, i precyzyjnego. Velde [(fan də) feldə] ADRIAEN VAN DE, 1636-72, syn i uczeń Wiliema (st.), hol. malarz i grafik; pejzaże hol. i italianizujące, ożywione scenami pasterskimi. Velde [(fan də) feldə] ESAIAS VAN DE, ok. 1591-1630, brat Wiliema (st,), hol. malarz i grafik; realist. pejzaże holenderskie. Velde [(wan dö) weldö] HENRY VAN DE, 1863-1937, belg. architekt, malarz i teoretyk; czołowy współtwórca secesji; w realizacjach arch. początkowo stosował formy i dekorację secesyjną, później operował prostą, masywną bryłą (teatr Werkbundu w Kolonii); zajmował się sztuką stosowaną. Velde [(fan də) feldə] THEODOR HENDRIK VAN DE, 1873-1937, hol. lekarz ginekolog; dyr. kliniki w Haarlemie i Zurychu; prace z ginekologii i położnictwa; głośne książki z seksuologii: Małżeństwo doskonałe, Zniechęcenie w małżeństwie.

1242 Velde Velde [(fan də) feldə] WILLEM VAN DE (st.), ok. 1611-93, hol. malarz i rysownik; marynista; od 1672 w Anglii; oficjalny malarz bitew morskich. Velde [(fan də) feldə] WILLEM VAN DE (mł.), ok. 1633--1707, syn Willema (st.), malarz hol.; mariny, porty, bitwy morskie. Velence [we-], kąpielisko w środk. Węgrzech, na pd.-zach. od Budapesztu, nad jez. Velencei tó. Velez de Guevara [belet de gewara] Luis, 1578-1644, pisarz hiszp.; komedie hist., dramaty o tematyce bibl., obyczajowe, powieść łotrzykowska. Vélez-Málaga [belet ma-], m. w Hiszpanii (Andaluzja), u podnóży G. Betyckich; 35 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; ośr. handl i turystyczny. Velletri, m. we Włoszech (Lacjum); 41 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.-wypoczynkowy. Velsen [welsə], m. i port w zach. Holandii, nad M. Północnym; 68 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł chem., mat. budowlanych. Venclova ANTANAS, ur. 1906, pisarz litew.; czł. AN Litew.SRR; autor hymnu państw.; poezje, nowele, powieści o tematyce patriot., antyfaszyst., społ.-etycznej; przekłady poezji ros., ukr. i in. Vendel [we-] (miejscowość w środk. Szwecji), archeol. cmentarzysko z grobami książęcymi z ok. 60O-800. vendemiaire [wãdemje:r], pierwszy miesiąc w rewol. kalendarzu fr.; od 22-24 IX do 22-24 X. vendetta [wł.] →zemsta krwawa. Vendôme [wãdom], m. we Francji, nad Loarą; 14 tys. mieszk. (1962); muzeum w budynku klasztornym (XVIII w.), kościoły: Św. Trójcy (XI, XIII-XVI w.), św. Magdaleny (XV w.), ruiny średniow. zamku z donżonem (XV w.). Vendôme plac [p. wãdom], w Paryżu, zał. za Ludwika XIV (projekt i jednolita obudowa J. Hardouin Mansart, koniec XVII w.), z konną statuą króla (zniszczoną w czasie Rewolucji); nazwa p.V. od 1799; na środku od 1874 — brązowa kolumna z posągiem Napoleona I. Vendryes [wãdrijes] JOSEPH, 1875-1960, językoznawca fr.; prof. Sorbony, czł. wielu akademii, także PAN; przedstawiciel szkoły socjol. w językoznawstwie; prace z indoeuropeistyki, celtologii, języków klasycznych. Veneziano [-cjano] DOMENICO, 1405-61, wł. malarz epoki renesansu; freski, obrazy rel. i portrety o dekoracyjnej formie i świetlistym kolorycie. venia legendi (venia docendi) [łac], prawo wykładania w szkole wyższej przyznawane wraz ze stopniem docenta. Veni, Creator Spiritus [łac], „przyjdź, Duchu Stworzycielu", najstarszy hymn do Ducha św. w kościele katolickim. Vening-Meinesz [we:nyŋ -nəs] FELIX ANDRIES, 1887-1966, hol. geofizyk i geodeta; autor wielu prac teoret., konstruktor przyrządu do pomiarów grawimetrycznych na morzu. „veni, vidi, vici" [łac], „przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem"; wiadomość przesłana senatowi rzym. przez Cezara po zwycięstwie nad Farnacesem, królem Pontu (47 p.n.e.), Venlo [fenlo:], m. w Holandii (Limburgia), port nad Mozą; 62 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrotechn., maszynowy. Venn [wen] JOHN, 1834-1923, logik ang.; przyczynił się do matematyzacji logiki; twórca wykresów (tzw. diagramów V.) obrazujących stosunki zakresowe nazw. venta [hiszp.], hiszp. oberża przydrożna; karczma. Ventimiglia [-milja], m. we Włoszech (Liguria), na granicy z Francją; 22 tys. miieszk. (1961); kąpielisko i ośr. turyst.wypoczynkowy na Riwierze Włoskiej. ventôse [wãtoz], 6-ty miesiąc w rewol. kalendarzu fr.; od 19-21 II do 20-22 III.

Ventris [wentrys] MICHAEL, 1922-56, ang. paleograf i architekt; z pomocą J. Chadwicka odczytał (1953) teksty linearne B z Pylos. Ventspils →Windawa. Ventura (San Buenaventura), m. w USA (Kalifornia), port nad O. Spokojnym, w zespole miejskim Oxnard-V.; 57 tys. mieszkańców (1970); ośr. handl. regionu roln.; miejscowość wypoczynkowa. Venturi ADOLFO, 1856-1941, wł. historyk sztuki, wybitny znawca i krytyk sztuki wł.; 1878-88 kustosz Galerii Estense w Modenie, 1888-1931 działał w Rzymie; autor podstawowych opracowań z dziedziny malarstwa wł.; wokół czasopisma L'Arte zgromadził licznych uczniów; Storia delľArte Italiana. Venturi BATTISTA, 1746-1822, fizyk wł.; wynalazca przyrządu (zw. zwężką V.) do pomiaru natężenia przepływu cieczy. Venturi RRANCO, ur. 1914, historyk wł.; prof. uniw. w Cagliari, Genui i Turynie; działacz antyf aszyst., jeden z organizatorów ruchu oporu; autor m.in. pracy o narodnictwie w Rosji. Venturi LIONELLO, 1885-1961, syn Adolfa, wł. historyk sztuki; prof. uniw. w Turynie i Rzymie; w okresie faszyst. na emigracji w zach. Europie i USA; Il gusto dei primitivi, Archivi dell' Impressionismo, Pittori moderni, Storia delia critica ďarte. Venturiego zwężka, przyrząd do popomiaru natężenia przepływu płynu w przewodzie zamkniętym, stanowiący odpowiednio ukształtowany odcinek tego przewodu; natężenie przepływu jest proporcjonalne do pierwiastka kwadratowego z różnicy ciśnień, mierzonych u wlotu z.V. i w jej przewężeniu. Venulet FRANCISZEK, 1878-1967, lekarz patolog; prof. Uniw. Warsz., współorganizator i prof. Uniw. Łódzkiego, następnie Akad. Med. tamże; prace z serodiagnostyki i fizjopatologii; Szczegółowa fizjopatologia. Veracruz [berakrus], stan w Meksyku, nad Zat. Meksykańską; 72,8 tys. km2, 3,6 mln mieszk. (1969); stol. Jalapa; gł. m. V.; uprawa trzciny cukr., kawy, tytoniu, bananów, wanilii; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, siarki. Veracruz [berakrus] (Veracruz Llave), m. i port w Meksyku, w stanie V.; 196 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel. i aluminium, przemysł włók., chem., metal., tytoniowy; fort (XVI w.); kościoły (XVIXVIII w.). veraikon, szt. plast. tzw. chusta Weroniki, przedstawienie oblicza Chrystusa cierpiącego, wzorowane na tkaninie (relikwii) z bazyliki św. Piotra; od XIII w., gł. w sztuce zachodniej. veramid, preparat przeciwbólowy o skojarzonym działaniu piramidonu i weronalu; stosowany w kamicy nerkowej i żółciowej, w migrenie, w półpaśćcu itd. Verantius FAUSTUS (Fausto Veranzio, właśc. Faust Vrancic), 1551-1617, wł. uczony i pisarz; 1595 opublikował dzieło, w którym opisał ówczesne konstrukcje maszyn, i bud.; wydał słownik wielojęzyczny, napisał 2 traktaty filozr; pionier budowy spadochronu. verba docent, exempla trahunt [łac], słowa uczą, przykłady pociągają. Verbània, m. we Włoszech (Piemont), nad jez. Maggiore; 30 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spoż.; znane uzdrowisko, ośr. turystyczny. verba veritatis [łac], „słowa prawdy"; bez ogródek. verba volant, scripta manent [łac], słowa ulatują, pismo pozostaje. verbum [łac], czasownik; słowo. „Verbum", kat. kwartalnik kult. wydawany 1934-39 w Warszawie; red.: K. Górski, W. Korniłowicz. yerbum nobile [łac], szlacheckie słowo (honoru). Vercelli [werczelli], m. we Włoszech (Piemont), ośrodek adm. prow. V.; 56 tys.

mieszk. (1968); przemysł spoż., maszynowy. Vercors [werkor] (właśc Jean Bruller), ur. 1902, pisarz fr.; opowiadania okupacyjne (Milczenie morza), powieści, opowiadania (Oczu i światło) poruszające problematykę etyczno-filozoficzną. Vercors [werkor], wapienny masyw górski w Alpach Zach., między Isère a Drôme (Francja); wys. do 2346 m (GrandVeymont); rzeźba krasowa; hodowla bydła i owiec; turystyka. Verdaguer i Santaló [berdager i -lo] JACINTO, 1845-1902, poeta kataloński; eposy o zwycięstwie Katalończyków nad Maurami, poezje, opowiadania, folklorystyczne. Verden [fe:r-], m. w NRF (Saksonia Dolna), nad rz. Aller; 17 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; stadnina koni; hipodrom. Verdi GIUSEPPE, 1813-1901, wybitny kompozytor wł.; realist. opery o głębokim wyrazie dram. i typowo wł. kantylenie; Rigoletto, Trubadur, Traviata, Aida, Otello, Falstaff; Requiem. Verdon [werdą], rz. we Francji, pr. dopływ Durance; dł. 200 km; wykorzystywana do nawadniania. Verdross-Drossberg [fərdros d.] ALFRED, ur. 1890, prawnik austr.; prof. uniw. w Wiedniu; specjalista z dziedziny prawa międzynar. i teorii państwa i prawa; zwolennik normatywizmu. Verdun [werdę], m. w pn. Francji, nad Mozą; 22 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; muzea, m.in, I wojny świat, w ratuszu (XVII w.); katedra Notre Dame (XIXVIII w.), średniow. mury z bramami, pałac biskupi (XVIII w.); w pobliżu cmentarze wojsk, z okresu I wojny światowej. 1916 (21 II-18 XII) zacięte walki, zakończone odparciem Niemców przez wojska fr.; ok. 700 tys.r zabitych. Verdun [wə: dan], m. w Kanadzie (prow. Quebec), w zespole miejskim Montrealu; 77 tys. mieszk. (1966). Vereeniging [wərejnygyŋ], m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), nad rz. Vaal; 95 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem.; wydobycie węgla kamiennego. Veres [-sz] PETER, 1897-1970, węg. pisarz i działacz polit; przewodn. Nar. Partii Chłopskiej; powieści (Wieczory na puszcie, Miłość ubogich), nowele, eseje. Verga GIOVANNI, 1840-1922, pisarz wł.; gł. przedstawiciel weryzmu; powieści (Rodzina Malavogliów), opowiadania pełne trafnej obserwacji życia mieszkańców Sycylii, na tle skomplikowanych stosunków społecznych. Vergniaud [wernjo] PIERRE VICTURNIEN, 1753-93, polityk fr., adwokat; przewodn. Konwentu Nar., jeden z przywódców żyrondy; ścięty. Verhaeren [werarön] ÉMILE, 1855-1916, poeta belg. tworzący w języku fr.; początkowo związany z Młodą Belgią; w dojrzałej liryce (Obrazy życia), epice i dramatach (Klasztor) przeniknięty humanizmem poet. obraz współczesności; szkice o flam. malarstwie. Verlaine [werlen] PAUL, 1844-96, poeta fr.; początkowo związany z parnasizmem, później z symbolizmem; liryka o walorach muz. (Elegie). Vermeer van Delft [fərme:r fan d.] JAN, 1632-75, wybitny malarz hol.; kolorysta i luminista; sceny rodzajowe we wnętrzach, o intymnym, kontemplacyjnym nastroju, studia portretowe, gł. kobiet (Koronczarka), dwa pejzaże Uliczka i Widok Delft należą do najpiękniejszych w sztuce holenderskiej. Vermont [wərmont], stan w pn.-wsch. części USA; 24,9 tys. km2, 438 tys. mieszk. (1970); hodowla bydła typu mlecznego, warzywnictwo; gospodarka leśna; eksploatacja marmuru, granitu; przemysł maszyn., drzewny, mat. bud.; gł. m.: Burlington, Montpelier (stol.). Verne [wern] JULES, 1828-1905, pisarz fr.; twórca powieści fantast.-nauk.; try-

logia Dzieci kapitana Grania, 20 000 mil podmorskiej żeglugi, Tajemnicza wyspa, powieść W 80 dni dookoła świata. Vernet [-ne] ANTOINE CHARLES HORACE (zw. Carle), '1758-1836, syn Claude'a Josepha, fr. malarz i litograf; obrazy hist., przedstawienia koni (sceny polowań, wyścigów, batalistyczne), karykatury. Vernet [-ne] CLAUDE JOSEPH, 1714-89, malarz fr.; widoki Rzymu, krajobrazy wł., obrazy marynistyczne (seria Porty Francji). Vernet [-ne] HORACE, 1789-1863, syn Antoine'a Charles'a Horace'a, fr. malarz i grafik; sceny wojsk., batalistyczne (Śmierć ks. J. Poniatowskiego), myśliwskie, portrety. Verneuila metoda [m. wernöja], metoda otrzymywania monokryształów substancji trudno topliwych (np. rubinu, szafiru, ferrytów). vernis mou [wernimu], graf. →miękki werniks. vernissage [-saż; fr.] →-wernisaż. Veronese [-neze] (właśc. Paolo Caliari), 1528-88, wł. malarz okresu późnego renesansu, przedstawiciel szkoły weneckiej; obrazy (Ostatnia Wieczerza) i freski (w Pałacu Dożów w Wenecji) rel., hist., alegor., o wybitnych wartościach kolorystycznych i dekoracyjnych. Verrazano [werracano] GIOVANNI DA, ok. 1485-ok. 1528, wł. żeglarz w służbie fr.; 1524, poszukując zach. drogi do krajów Azji, dotarł do ujścia rz. Hudson. Verriest [weri:st] HUGO, 1840-1922, pisarz belg. tworzący w języku flam., ksiądz; wywarł wpływ na flam. ruch kat.; eseje, szkice lit., poematy. Verrocchio [-kkjo] ANDREA DEL, 1436-88, wł. rzeźbiarz, malarz i złotnik epoki renesansu; rzeźby rel. (Chrystus i św. Tomasz), nagrobki, pomniki (m.in. konny Colleoniego w Wenecji); obrazy rel. (Chrzest Chrystusa); nauczyciel Leonarda da Vinci. vers libre [wer libr; fr.] ->wiersz wolny. verso [łac], odwrotna, lewa strona zapisanej karty; w książce: strona parzysta, verte [łac], odwróć (np. kartkę), na drugą stronę; napis umieszczany dla zwrócenia uwagi na istnienie dalszego ciągu tekstu. Vértes [we: rtesz], masyw górski w Sredniogórzu Węgierskim; wys. do 480 m (Nagy-Csákány); lasy dębowo-bukowe; wydobycie węgla brun. i boksytu. vertugadin [-tügadę; fr.], wcześniejsza odmiana krynoliny, okrągły wałek z włosia przywiązany na biodrach pod suknią, używany w 2 poł. XVI i 1 poł. XVII w. Verviers [werwjy], m. we wsch. Belgii, u podnóży Ardenów; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., papierniczy. Verwey [fərwei] ALBERT, 1865-1937, hol. poeta i krytyk lit.; prof. uniw. w Lejdzie; poezje lir.-filoz., szkice i monografie literackie. Verwoerd [ferwu:t] HENDRIK FRENSCH, 1901-66, polityk Republiki Pd. Afryki, od 1958 premier; gł. realizator polityki apartheidu. Verworn [fər-] MAX, 1863-1921, niem. fizjolog i filozof; prof. uniw. w Jenie, Getyndze i Bonn; badania z fizjologii komórki i nerwów; twórca filpz. koncepcji kondycjonalizmu. Vesaas [weso:s] TARJEI, 1897-1970, pisarz norw.; realist. powieści, gł. z życia chłopów, o symbolicznym podtekście (Ptaki); także nowele, dramaty i poezje. Vesalius (Wesaliusz) ANDREAS (właśc. André Vésale), 1514-64, anatom flam., twórca nowoczesnej anatomii; prof. uniw. w Padwie; wprowadził sekcję zwłok jako gł. metodę badawczą w anatomii człowieka. Veselinović JANKO, 1862-1905, pisarz serb.; opowiadania i powieści idealizujące patriarchalną wieś; powieść Hajduk Stanko o powstaniu serb. przeciw Turkom. Vespucci [wespuczczi] AMERIGO, 14511512, żeglarz wł.; badał i opisał ziemie

Victoria 1243 odkryte przez Kolumba; od jego imienia pochodzi nazwa Ameryki (z inicjatywy M. Waldseemüllera). Vestdijk [westdeik] SIMON, 1898-1971, pisarz hol.; poezje, opowiadania oraz powieści psychol. i hist. o elementach krytycznej analizy społ.; eseje. Vesterålen [westəre:lən], archipelag górzystych wysp przybrzeżnych w pn. Norwegii; 3,6 tys. km2, 50 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo. Vestris [westris], rodzina tancerzy i choreografów wł., działających gł. we Francji, m.in.: GAETANO (1729-1808), zw. bogiem tańca; AUGUSTO (1760-1842), syn Gaetano, pierwszy tancerz opery paryskiej. Veszprém [wespre:m], m. w zach. Węgrzech, u podnóża Lasu Bakońskiego, ośr. adm. komitatu V.; 33 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; ośr. turystyczny. Vetesco [-ko] OLGIERD, ur. 1913, malarz, złotnik; biżuteria artyst., naczynia. Vetesco [-ko] WŁADYSŁAW, ur. 1911, malarz, scenograf, architekt wnętrz; ilustracje (do Krzyżaków i Potopu H. Sienkiewicza); projekty wnętrz handlowych. veto [łac, 'nie pozwalam'] (weto), sprzeciw, niedopuszczenie do przyjęcia uchwały; nieudzielenie zgody. Vetschau [fetszau] (łużyckie Wěteśow), m. w pd.-wsch. części NRD, w Łużyckim Zagłębiu Węglowym; 7,5 tys. mieszk. (1965); wielka elektrownia cieplna (1200 MW); przemysł włókienniczy. Vetter DANIEL (właśc. D. Strejc), 1592ok. 1663, podróżnik czes., teolog protest.; 1613 odbył podróż na Islandię, której opis ogłosił po polsku (mieszkał wówczas w Lesznie w Poznańskiem, zmuszony do opuszczenia ojczyzny z powodu prześladowań religijnych). Vetulani ADAM, ur. 1901, historyk prawa; prof. Uniw. Jag., czł. PAU, czł. Komitetu Nauk Hist. PAN. Vevey [wewe], m. w Szwajcarii (Vaud), nad Jez. Genewskim; 30 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł maszyn., spoż.; ośr. wypoczynkowo-turyst. o międzynar. sławie. Vézelay [wezle], miejscowość w środk. Francji (Burgundia); romański kościół Ste Madeleine (bogaty zespół rzeźb romańskich, kapitele, portale), mury obronne (XII w.). Vézère [wezę:r], rz. we Francji, pr. dopływ Dordogne; dł. 192 km; nad V. groty: Cro-Magnon, La Madeleine, Le Moustier. VFR (Visual Flight Rule), lotn. międzynar. zasady wykonywania przez statki latające lotów z widocznością ziemi, obciążające odpowiedzialnością za bezpieczeństwo lotu dowódcę statku, decydującego samodzielnie o warunkach lotu. via [łac], przez (jakąś miejscowość, czyjeś pośrednictwo — np. napis na przesyłkach pocztowych). via antiqua [łac] (tzw. stara szkoła), orientacja w późnej scholastyce reprezentowana gł. przez kostniejące trad. systemy — tomizm i skotyzm; przeciwna szkole via moderna. Via Appia →Apijska Droga. Viacha [biacza], m. w Boliwii, w pobliżu La Paz; 25 tys. mieszk. (1960); przemysł cementowy; ważny węzeł kolejowy. Viala [wjala] PIERRE, 1859-1936, fr. agronom i fitopatolog; prof. instytutu agronomicznego w Paryżu; badania z zakresu uprawy, chorób i szkodników winorośli. Via Mala, przełomowy odcinek doliny górnego Renu (Hinterrhein), między Alpami Zach. a Wsch. (Szwajcaria); dł. 2,5 km, głęb. do 600 m. via moderna [łac] (tzw. nowa szkoła), orientacja w późnej scholastyce reprezentowana gł. przez ockhamizm i XIV-wieczny nominalizm; przeciwna szkole via antiqua. Vian [wjã] BORIS, 1920-59, pisarz fr.; powieści (Ecume des jours), poezje, dramaty, piosenki przeniknięte czarnym humorem.

Viana do Castelo [w. do ka-], m. w pn. Portugalii, nad O. Atlantyckim, ośr. adm. okręgu V. do C.; 14 tys. mieszk. (1960); port rybacki. Viani [wia-] ALBERTO, ur. 1906, rzeźbiarz wł.; kompozycje abstrakc. o formach organicznych, przeważnie przetworzone kształty postaci ludzkiej. Viardot [wiardo] MICHELE FERDINANDE PAULINE →Garcia. Viareggio [wiaredżdżo], m. we Włoszech (Toskania), nad M. Liguryjskim; 52 tys. mieszk. (1965); słynne kąpielisko. Via Sacra [łac, 'święta droga'], w staroż. Rzymie ulica prowadząca na Forum Romanum; droga procesji i pochodów triumfalnych. Viau [wjo] THÉOPHILE DE, 1590-1626, poeta fr.; więziony za libertyńskie poglądy; przeciwnik doktryny Malherbe'a; liryka refleksyjna, traktaty, dramat. Viborg [wiborg],' m. w Danii (pn. Jutlandia); 25 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., skórz.-obuwniczy. Vibo Valentia [w. -tja], m. we Włoszech (Kalabria); 26 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żel., przemysł spożywczy. vibrato [-rą-], muz. →wibrato. Vicente [wisętö] GIL, po 1465-ok. 1538, portug. dramatopisarz i poeta, jeden z gł. przedstawicieli portug. odrodzenia, twórca teatru nar.; pisał również w języku hiszp.; różnorodne utwory teatr, oparte na znajomości życia i obyczajów wszystkich warstw społecznych. Vicente López [bite- -es], m. w Argentynie, w zespole miejskim Buenos Aires; 251 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. Vicenza [wiczenca], m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), ośr. adm. prow. V.; 112 tys. mieszk. (1969); przemysł włók.; muzeum; kościoły (X-XVI w.), pałace (XV-XVIII w.); budowle A. Palladia (XVI w.), m.in. pałac Chiericatti, tzw. Bazylika Palladiana i teatr Olimpico. vice versa [łac], na odwrót, odwrotnie. Vichy [wiszi], m. we Francji, w Masywie Centralnym; 34 tys. mieszk. (1968); słynne uzdrowisko (gorące źródła miner.). Vichv sól [s. wiszi], mieszanina soli metali alkalicznych, stosowana w leczeniu nieżytu przewodu pokarmowego, nadkwaśności soku żołądkowego, kamicy żółciowej i moczowej. Vickers Armstrongs LTD [wykərz a:rmstroŋz lymytyd], bryt. koncern przemysłu zbrojeniowego, zał. 1927. Vicksburg [wyksbərg], m. w USA (Missisipi), port nad Missisipi; 25 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., drzewny; ośr. handl. regionu roln. (bawełna); ośr. turystyczny. Vico [wiko] GIAMBATTISTA, 1668-1744, wł. myśliciel społ., filozof historii, prekursor ńowocz. historyzmu i nauk. teorii rozwoju społ.; Nauka nowa. Vicq ďAzyr [wik dazür] FÉLIX, 174894, fr. anatom i lekarz; czł. Akad. Fr.; jeden z twórców podstaw nowoczesnej anatomii porównawczej. Victoria [wykto:rjə], rz. w pn. Australii (Terytorium Pn.); dł. ok. 640 km; uchodzi do Zat. J. Bonapartego (morze Timor). Victoria [wyk-] (chin. Siangkang), ośrodek adm. Hongkongu, port na pn. wybrzeżu wyspy Hongkong; 675 tys. mieszk. (1961); duży ośr. handl. i przem.; uniwersytet. Victoria [wykto:rjə], m. w Kanadzie, stol. prow. Kolumbia Bryt., port na wyspie Vancouver; 57 tys. mieszk., zespół miejski 173 tys. (1966); ośr. kult., turystyka. Victoria [wyk-], m. i port w Kamerunie, nad O. Atlantyckim; 20 tys. mieszk. (1960). Victoria [wykto:rjə] (Port Victoria), stol. Seszeli (kolonia W. Brytanii), na wyspie Mahé; 12 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; rybołówstwo.

1244 Victoria Victoria [wik-], m. w środk. Rumunii (Siedmiogród), u podnóży Karpat Pd.; 7 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. Victoria Cross [wykto:rjə kros], ang. odznaczenie wojsk., ustanowione 1856. Victoria de las Tunas [biktoria de 1. t.], m. we wsch. Kubie; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. „Victory" [wyktəry], nazwa wielu ang. okrętów woj., m.in. okrętu flagowego H. Nelsona w bitwie u przylądka Trafalgar (1805). „Victory" [wyktəry], standardowy typ statku towarowego, zaprojektowany 1942 przez Komisję Mor. Stanów Zjedn. do transportu wojsk, w II wojnie świat.; pojemność 7612 BRT, prędkość 15,5-16,5 węzłów. Vida MARCO GIROLAMO, 1485-1566, humanista wł. piszący po łacinie, znawca kultury rzym.; autor wzorowanego na Eneidzie poematu rel. Christias. Vidal de la Blache [widal dö la blasz] PAUL, 1845-1918, geograf fr.; prof. Sorbony; twórca fr. szkoły geogr.; liczne prace nauk. z geografii człowieka i regionalnej; współred. Géographie universelle; Tableau de la géographie de la France. vide [łac], patrz, zobacz (wskazówka odsyłająca do innego miejsca w tekście). vide infra [łac], patrz poniżej (w tekście). vide supra [łac], patrz powyżej (w tekście). vidi [łac], widziałem (notatka zwierzchnika na dokumencie). Vidor [wi:dor] KING, ur. 1894, amer. reżyser film.; ekranizacje dzieł lit. i z rozmachem realizowane widowiska hist. (Wojna i pokój, Salomon i królowa Saba). Vidrić VLADIMIR, 1875-1909, poeta chorw.; przedstawiciel modernizmu; parnasistowska poezja opisowa o dużym ładunku emocjonalnym, prezentująca tragiczne widzenie świata. Viedma [bie-], jezioro w Argentynie, w Andach Patagońskich, na wys. 254 m; 2 pow. 1,1 tys. km . Viedma [bie-], m. w Argentynie, nad rz. Negro, stol. prow. Rio Negro; 7 tys. mieszk. (1960). Vieira da Silva [wieira da s.] MARIA ELENA, ur. 1908, malarka brazyl., pochodzenia portug., tworząca we Francji; obrazy zbliżone do abstrakcji (swobodna transpozycja form natury, gł. krajobrazu). Vielé-Griffin [wjely grifę] FRANCIS, 1864-1937, poeta fr.; symbolista; poezje, poematy dram. inspirowane przez mity gr. i germańskie. Vienne [wjen], rz. we Francji, 1. dopływ Loary; dł. 372 km; żeglowna 75 km. Vienne [wjen], m. we wsch. Francji (Delfinat), nad Rodanem; 29 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włók., chemiczny. Vientiane [wjętjan], stol. Laosu, port nad Mekongiem; 140 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; zabytkowe świątynie, drewn. rezydencja król (XIX w.). Vientiane [wjętjan], państwo powstałe z podziału (1707) Laosu, ze stol. w Vientiane; 1778-82 uzależnione, a 1828 podbite przez Syjam. Vienuolis ANTANAS (właśc. A. Žukauskas), 1882-1957, pisarz litew.; przedstawiciel realizmu krytycznego; nowele z życia wsi, powieści hist. i współcz. społ.obyczajowe z życia inteligencji i burżuazji. Vieques [biekes], grupa wysp w Ameryce Środk, (Antyle), na wsch. od wyspy Puerto Rico; 130 km2, 10 tys. mieszk. (1960); uprawa trzciny cukr.; należą do Puerto Rico. vie romancée [wiromãsy; fr.], zbeletryzowana biografia znanej postaci ujęta w formę powieści.r Viersen [fi: zən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w pobliżu Zagłębia Ruhry; 43 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu włókienniczego. viertel [fir-; niem.] →wiertel.

Vierzehnheiligen [fyrce:nhailygən], miejscowość w NRF (Bawaria) w pobliżu m. Bamberg; słynny późnobarok. kościół pielgrzymkowy (XVIII w., J.B. Neumann). Vierzon [wjer-zą], m. w środk. Francji, nad rz. Cher; 34 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., ceram., chem., włók.; węzeł komunikacyjny. Vietcong [wietkoŋ], wietnamscy komuniści, nazwa nadana przez Amerykanów partyzantom południowowietnamskim walczącym od końca lat 50-ych przeciw dyktaturze Ngo Dinh Diema; następnie rozciągnięta na czł. i zwolenników Nar. Frontu Wyzwolenia Wietnamu Pd., powstałego 1960, który kieruje walką narodowowyzwoleńczą. Viète [wjet] FRANÇOIS (Franciscus Vieta), 1540-1603, matematyk fr., z zawodu prawnik; wprowadził do algebry oznaczenia literowe; autor metod rozwiązywania trójkątów płaskich i sferycznych. Viète'a wzory, wzory wyrażające pierwiastki równania algebraicznego stopnia n przez współczynniki liczbowe tego równania; np. dla równania kwadratowego ax2+ +bx+c=0 (a≠0) w.V. mają postać x1+ b c +x2= - a,x1 . x2 = a Viet Minh [wiet miń] (Liga Niepodległościowa Wietnamu), organizacja powstała 1941 z inicjatywy KP Indochin, jednocząca wszystkie ugrupowania postępowe i kierująca walką zbrojną o niepodległość Wietnamu; 1951, wraz z Lien Viet, utworzyła Front Nar. Wietnamu. Viet Tri [wiet czi], m. w DRW, nad rz. Song Koi; 15 tys. mieszk. (1960); hutnictwo żel., przemysł chem., drzewny i celulozowo-papierniczy. Vieux Colombier [wjö kolabje], teatr w Paryżu, zał. i prowadzony (1913-24) przez J. Copeau; inscenizacje sztuk o dużych walorach lit. (gł. klas.); uproszczenie scenografii („naga estrada"); przy V.C. działała szkoła aktorska. Vieuxtemps [wjötã] HENRY, 1820-81, belg. skrzypek i kompozytor; wirtuozowskie utwory skrzypcowe. Viganò [-no] SALVATORE, 1769-1821, wł. choreograf i tancerz; od 1811 dyr. baletu w Teatro alla Scala w Mediolanie; twórca choreografii baletów pantomimicznych (Prometeusz). Vigano [-no] VITTORIANÖ, ur. 1919, architekt wł.; budowle mieszkalne i sport., w których często stosuje surowy beton i akcentuje elementy konstrukcyjne. Vigée-Lebrun [wiży löbrę] ELISABETH MARIE LOUISE, 1755-1842, malarka fr.; portrety (m.in. osobistości pol.) gł. kobiet i dzieci (Maria Antonina z dziećmi). Vigeland [wi:gə-] GUSTAV, 1869-1943, rzeźbiarz norw.; tworzył pod wpływem A. Rodina, symbolizmu i secesji; gł. dzieło — oprawa plast, parku Frogner w Oslo. Vigèvano [widże-], m. we Włoszech (Lombardia); 66 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., włók., spoż., skórzany. Vigneaud [(dü)winjö:] VINCENT DU, ur. 1901, biochemik amer.; prof. Cornell University; prace dotyczące m.in. metabolizmu aminokwasów, struktury biotyny (podał jej wzór chem.), insuliny, a także oksytocyny i wazopresyny (dokonał ich syntezy); nagr. Nobla. Vignemale [wińmal], masyw górski w Pirenejach, na granicy fr.-hiszp.; wys. do 3298 m (Pique Longue); lodowce. Vignola [winjola] (właśc. Giacomo Barozzi), 1507-73, architekt wł.; kościoły (II Gesú w Rzymie), wille (di Papa Giulio w Rzymie) i pałace (w Capraroli) łączące cechy późnego renesansu, manieryzmu i wczesnego baroku; traktat O pięciu porządkach w architekturze. Vignon [winją] CLAUDE, 1593-1670, fr. malarz i grafik; przedstawiciel wczesnego baroku; sceny mit., biblijne. Vigny [wini] ALFRED DE, 1797-1863, pisarz fr., jeden z gł. przedstawicieli romantyzmu; czł. Akad. Fr.; poezje refleksyjne

(Les destinées), dramaty (Czatterton), powieść hist. Cinq-Mars. Vigo [wigo] JEAN (właśc. J. Almereyda), 1905-34, fr. reżyser film.; oskarżycielskie filmy o tematyce społ.: dokumentalny A propos Nicei i fabularny Pala ze sprawowania; poet. film Atalanta. Vigo [bigo], m. i port w Hiszpanii (Galicja), nad O. Atlantyckim; 186 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., spoż., rybołówstwo. Vila, ośrodek adm. kondominium fr.bryt. Nowe Hebrydy, na wyspie Efate; 3,1 tys. mieszk. (1967). Vilaine [wilen], rz. w pn.-zach. Francji; dł. 225 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna od Rennes. Vilakazi BENEDICT WALLET, 1906-47, pisarz zuluski z Republiki Pd. Afryki; przyczynił się do rozwoju literatury w języku żulu; utwory prozatorskie i poetyckie. Vila Nova de Gaia [w. n. de gaja], m. w Portugalii, nad Duero, w zespole miejskim Porto; 46 tys. mieszk. (1961); przemysł winiarski, ośr. handlu winem porto. Vilar [wila:r] JEAN, 1912-71, fr. aktor i reżyser; uczeń Ch. Dullina; dyr. Théâtre National Populaire 1951-63; inscenizacje wielkiej klasyki dram. (P. Corneille, Molier, Szekspir, A. Strindberg, B. Brecht); inicjator festiwali teatr, w Awinionie. Vila Real [w. real], m. w pn. Portugalii, ośr. adm. okręgu V.R.; 10 tys. mieszk. (1960). Vila Velha [w. welia] (Espirito Santo), m. w Brazylii (stan Espirito Santo), nad O. Atlantyckim; 31 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., maszynowy. Vildrac [wildrak] CHARLES (właśc. Ch. Messager), 1882-4971, dramatopisarz fr.; poezje, sztuki teatr, o prostej intrydze (Okręt do Kanady). Viljandi, m. w Est.SRR; 19 tys. mieszk. (1967); przemysł lniarski. Villa [bilja] FRANCISCO (ZW. Pancho, właśc. Doroteo Arango), 1877-1923, przywódca powstania chłopskiego w pn. Meksyku w czasie rewolucji 1910; zamordowany. Villa Bens [bilja b.] →Tarfaja. Villa Borghese [w. borgeze], słynny park w Rzymie, obejmujący m.in. tereny dawnych ogrodów kardynała Borghese; liczne pomniki, fontanny i budowle ogrodowe; Casino Borghese z pocz. XVII w., mieszczące jedną z najbogatszych galerii sztuki w Rzymie. Villach [fy-], m. w Austrii (Karyntia), nad Drawą; 33 tys. mieszk. (1961); przemysł drzewny, maszyn., metal.; uzdrowisko ze źródłami miner.; ważny węzeł kolejowy. Villa Cisneros [bilja tisne-], m. i port w Hiszp. Afryce Zach., nad O. Atlantyckim; 3 tys. mieszk. (1961); przemysł rybny, remont statków. Villa Constitución [bilja konstitusion], m. i port w Argentynie (prow. Buenos Aires), nad dolną Paraną; ok. 10 tys. mieszk.; hutnictwo żelaza. Villafranca di Veróna [-franka di w.], m. we Włoszech (Wenecja Euganejska); 19 tys. mieszk. (1961). 1859 wstępny pokój kończący wojnę Austrii z Królestwem Sardynii i Francją; Austria utraciła Lombardię. Villagràn [biljagran] GARCIA JOSE, ur. 1901, architekt meksyk.; jeden z inicjatorów funkcjonalizmu w meksyk, architekturze; gł. szkoły i budowle użyteczności publicznej. Villahermosa [biljaermosa], m. w Meksyku, nad rz. Grij'alva, stol. stanu Tabas. co; 54 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., drzewny. Villa-Lobos HEITOR, 1887-1959, brazyl. kompozytor i dyrygent, organizator życia muz. w Brazylii; w twórczości wpływy folkloru; opery, balety, symfonie, poematy symf., pieśni. Villa Maria [bilja m.], m. w Argentynie (prow. Cordoba); 50 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., spoż., maszynowy.

Vischer 1245 Villa Mercedes [bilja -se-], m. w Argentynie (prow. San Luis); 26 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., cementowy. Villandry [wilãdri], miejscowość we Francji, w dolinie Loary; renes. zamek (XVI w.) z donżonem i ogrodem. villanella, typ wł. pieśni wielogłosowej z XVI w. o tematyce świeckiej i o prostej fakturze akordowej. Villanova kultura, archeol. kultura wczesnej epoki żelaza w pn. i środk. Italii; groby szybowe; urny dwustożkowe, wazy z wysoką szyjką; wpływ na sztukę etruską; nazwa od cmentarzyska w Villanovą k. Bolonii. Villanueva de la Serena [biljanuewa de la s.], m. w Hiszpanii (Estremadura); 21 tys. mieszk. (1960); przemysł winiarski. Villanueva y Geltrú [biljanuewa i cheltru], m. w Hiszpanii (Katalonia), nad M. Śródziemnym; 26 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., cementowy; port rybacki. Villard [wila:r] PAUL ULRICH, 1860-1934, fizyk fr.; prof. Muzeum Przemysłu w Paryżu, czł. Akad. Nauk; odkrywca promieniowania gamma. Villard de Honnecourt [wila:r dö onku;r], ok. 1195-?, fr. architekt i teoretyk architektury; autor szkicownika zawierającego m.in. rysunki arch., studia ludzi, zwierząt, maszyn; cenne źródło poznania sztuki gotyckiej. Villari PASQUALE, 1826-1917, wł. historyk i polityk; prof. uniw. w Pizie i Florencji; jeden z prekursorów pozytywizmu w historiografii wł., badacz średniow. historii Włoch; 1891 min. oświaty. Villari ROSARIO, ur. 1925, wł. historyk marksista; specjalista z zakresu historii społ.-gosp. państw wł. w XVll-XIX w. Villa Rotonda, późnorenes. willa k. Vicenzy (Włochy), zał. na planie kwadratu z 4 portykami w elewacjach i centralnie usytuowaną okrągłą salą (2 poł. XVI w., A. Palladio); często naśladowana w XVII-XIX w. Villarrica [biljarrika], m. w Paragwaju, ośrodek adm. dep. Guaira; 16 tys. mieszk. (1962); przemysł spoż., włókienniczy. Villaverde [biljawerde] CIRILO, 1812-94, kubański pisarz i działacz ruchu narodowowyzwoleńczego; powieści hist. i obyczajowe o tematyce społecznej. Villavicencio [biljawisensjo], m. w środk. Kolumbii, ośrodek adm. dep. Meta; 58 tys. mieszk. (1964). Ville [wil] GEORGES, 1824-97, agronom fr.; prof. Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu; wysunął hipotezę o asymilacji azotu przez rośliny motylkowate (przed odkryciem bakterii brodawkowych). Villehardouin [wilarduę] GEOFFROI DE, ok. 1150-1213, marszałek Szampanii, jeden z organizatorów IV krucjaty i twórców (1204) Cesarstwa Łac; autor pamiętnika L'Histoire de la conquête de Constantinople. Villeurbanne [wilörban], m. we Francji, w zespole miejskim Lyonu; 120 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., chem., włók., elektrotechniczny. Villiers de L'Isle-Adam [wiljy d lil adã] AUGUSTĘ DE, 1838-89, pisarz fr,, kontynuujący tradycje romant.; poezje, powieści, dramaty, opowiadania fanstast. (Vox populi...). Villingen [fylynən], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), u podnóży Schwarzwaldu; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., precyzyjny, elektrotechn.; miejscowość klimatyczna. Villon [wiją] FRANÇOIS, 1431-po 1463, poeta fr.; wprowadził do poezji tematykę plebejską; ballady, ronda, pełne zmysłowości liryki, często związane tematycznie z awanturniczym życiem V.; Wielki Testament. Villon [wiją] JACQUES (właśc. Gaston Duchamp), 1875-i963, fr. malarz i grafik, brat M. Duchampa i R. Duchamp-V.; początkowo pod wpływem fowizmu, potem

kubizmu, od 1919 kompozycje abstrakc; od ok. 1940 malarstwo pejzażowe. Vilmorin [wilmorę] (Lévêque de V.), rodzina fr. hodowców roślin użytkowych: PHILIPPE VICTOIRE (1764-1804), PIERRE LOUIS (1816-60), HENRI (1843-99); wyhodowali nowe odmiany buraka cukrowego (,,V."), pszenicy, ziemniaka i in. Vilvoorde [wilwo:rdö], m. w Belgii (Brabancja); 34 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., metal., chemiczny. Viña del Mar [bińa d. m.], m. w środk. Chile, nad O. Spokojnym, graniczy z m. Valparaiso; 146 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż.; znane kąpielisko. vinaigrette [winegret], ostry sos przyrządzany z majonezu z dodatkiem czerwonego wina i zielonego szczypiorku lub cebuli. Vinaroz [binarot], m. w Hiszpanii (Walencja), nad M. Śródziemnym; 11 tys. mieszk. (1960); kąpielisko; port rybacki. Vinča, miejscowość w Jugosławii (Serbia), w pobliżu Belgradu; instytut fizyki jądrowej; archeol. wielka osada neolityczna; od niej nazwa kultury V. Vincennes [węsen], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 49 tys. mieszk. (1968); w pobliżu lasek V. — miejsce wypoczynku Paryżan; muzeum I wojny świat, w zamku (XIV-XVIIw., rezydencja król. do 2 poł. XVII w.); 1738 powstała tu manufaktura porcelany, przeniesiona później do Sèvres. Vincenz STANISŁAW, 1888-1971, pisarz i filozof; po 1939 na Węgrzech, następnie we Francji i Szwajcarii; zbiór Na wysokiej połoninie. Obrazy, dumy i gawędy z Wierchowiny Huculskiej, eseistyka filoz. i literacka, przekłady. Vinci [winczi] LEONARDO DA →Leonardo da Vinci. Vindemiatrix, ε Vir, gwiazda w gwiazdozbiorze Panny o jasności 3,m0. Vingtistes [wętist] →Les XX. Vinh [wiń], m. w DRW, port nad Zat. Tonkińską; 100 tys. mieszk. (1960); ośr. przemysłu drzewnego; lotnisko. Vinkovci, m. w Jugosławii (Chorwacja); 27 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., drzewny; ważny węzeł kolejowy. Vinson, najwyższy szczyt Antarktydy, w G. Ellswortha (Antarktyda Zach.); 5140 m. vioform, pochodna chinoliny, środek o silnym działaniu antyseptycznym i wysuszającym, stosowany zewnętrznie jako antyseptyk skóry i ran. viola, muz. →wiola. viola ďamore [wjola da-; wł.] (altówka miłosna), instrument muz., wielkości altówki, o 7 parach strun (melodyczne i rezonansowe), używany w XVII-XVIII iw. viola da braccio [wjola da -czcz o; wł.], dawny instrument muz., chordofon smyczkowy, trzymany przy grze na ramieniu; poprzednik używanych obecnie instrumentów smyczkowych. viola da gamba [wjola da g.; wł.], dawny instrument muz., chordofon smyczkowy, trzymany przy grze na kolanach lub między kolanami (większe); v.da g. kontrabasowa — prototyp kontrabasu. Viola jednostka (jednostka platynowa), jednostka natężenia światła, obecnie nie stosowana. Viollet-le-Duc [wjole lö dük] EUGÈNE EMMANUEL, 1814-79, fr. architekt, konserwator i historyk architektury średniow.; reprezentant neogotykü; restaurował wiele fr. zabytków średniow. (katedra Nôtre Damę i Sainte Chapelle w Paryżu). Viotti [wjo-] GIOVANNI BATTISTA, 17551824, wł. skrzypek i kompozytor; koncerty i sonaty skrzypcowe, kwartety smyczkowe. Virchow RUDOLF, 1821-1902, niem. anatom, patolog i antropolog; prof. w Würzburgu i Berlinie; współtwórca podstaw współczesnej patologii; twórca tzw. patologii komórkowej, upatrującej w komórkach zmian decydujących o procesie chorobowym. Vir Dolorum (łac, 'mąż boleściwy'), szt. plast, przedstawienie Chrystusa cier-

piącego, w postaci stojącej, zwykle w koronie cierniowej, w płaszczu i z rózgą w ręce; gł. w sztuce got.; V.D. z tryptyku z Nowego Sącza (Tarnów, Muzeum Diecezjalne) . virelai [wiröle], typ średniow. fr. poezji i muzyki o formie 3 zwrotek z refrenem (repertuar truwerów); występowała także w opracowaniu polifonicznym. virement [wirmã; fr.], ekon. przeniesienie kredytu z paragrafu na paragraf budżetu, np. zmniejszenie kredytów na inwestycje i przeniesienie ich na konsumpcję zbiorową. Vireshalingam [wiresia-] KANDUKURI, 1848-1919, pisarz ind.; powieści, nowele, poematy, autobiografia; przekłady z literatur sanskr. i eur.; pisał w języku telugu. Vire-Tuominen MIRIAM, ur. 1919, fiń. działaczka ruchu obrońców pokoju; sekr. gen. organizacji Obrońcy Pokoju Finlandii; czł. Świat, Rady Pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. virga, pionowe lub ukośne smugi opadu atm., nie sięgające do powierzchni Ziemi wskutek wyparowania. r Virgin Gorda [wə: dżyn go:rdə], wyspa w Ameryce2 Środk. (Bryt. Wyspy Dziewicze); 21 km , ok. 600 mieszk. (1960). virginia, odmiana tytoniu papierosowego, pochodzenia amer.; jedna z ważniejszych odmian uprawianych w Polsce; po wysuszeniu odznacza się jasnożółtym zabarwieniem. Virginia [wərdżynjə], m. w Republice Pd. Afryki (Orania); 48 tys. mieszk. (1967); ośr. wydobycia złota i rud uranu; przemysł chemiczny. Virginia City [wərdżynjə syty], miejscowość w USA (Nevada); w XIX w. ośr. eksploatacji złota i srebra (złoże Comstock Lode); obecnie stanowi atrakcję turystyczną. Virgin Islands [wə:rdżyn ajləndz] → Dziewicze Wyspy. virgo intacta [łac], dziewica. viribus unitis [łac], wspólnymi siłami. Virolainen [wi-] JOHANNES, ur. 1914, polityk fiń.; od 1956 przewodn. agrariuszy (obecnie Partia Centrum); 1950-58 min. różnych resortów (trzykrotnie spraw zagr.); 1957-58 i 1962-63 wicepremier; od maja 1966 wicepremier i min. oświaty. Virovitica, m. w Jugosławii (Chorwacja); 12 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny, spożywczy. Virtanen [wi-] ARTTURI JLMARI, ur. 1895, biochemik fiń.; dyr. Instytutu Biochem. i prof. uniw. w Helsinkach; badania nad asymilacją azotu, kwasowością gleb; opracował metodę konserwowania pasz; nagr. Nobla. Virtuti Militari [łac, 'za męstwo wojenne'], najwyższy pol. order wojsk., ustanowiony 1792, nadawany za wybitne zasługi bojowe; ma 5 klas — Krzyże: Wielki, Komandorski, Kawalerski, Złoty i Srebrny. „vis", nazwa pol. pistoletu kaliber 7,62. Vis, górzysta wyspa jugosł. na M. Adriatyckim; 86 km2, ok. 10 tys. mieszk.; turystyka; uprawa winorośli, oliwek. vis absoluta [łac], przymus fiz. nie dający się odeprzeć. vis-à-vis [wizawi; fr.], naprzeciwko, naprzeciw siebie; osoba znajdująca się lub mieszkająca naprzeciwko. Visby [wi:sbü:], m. i port w Szwecji, na Gotlandii, ośr. adm. okręgu Gotlandia; 19 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż.; znany ośr. turyst.; muzeum; średniow. mury obronne z wieżami i kościoły. Vischer [fyszər] HANS (st.), ok. 14891550, rzeźbiarz niem., syn, uczeń i współpracownik Petera (st.); prowadził pracownię po śmierci ojca; współpracował z A. Dürerem {Modlitewnik Maksymiliana). Vischer [fyszər] HERMAN (mł.), ok. 1486-1517, syn, uczeń i współpracownik Petera (st.), rzeźbiarz niem.; chrzcielnica w kościele parafialnym w Wittenberdze. Vischer [fyszər] PETER (st.), ok. 14601529, niem. rzeźbiarz-odlewnik przełomu gotyku i renesansu; czynny w Norymber-

1246 vis comica dze; gł. dzieło: nagrobek św. Sebalda w kościele św. Sebalda w Norymberdze. vis comica [łac], siła komiczna; właściwa niektórym ludziom, zwł. aktorom, zdolność pobudzania innych do śmiechu. vis compulsiva [łac.], wpływanie siłą na cudzą wolę. Visconti [wiskonti], wł. ród arystokratyczny, od 1395 książęcy, panujący w Mediolanie 1277-1447. Visconti [wiskonti] LUCHINO, ur. 1906, wł. reżyser teatr, i film.; współtwórca neorealizmu (Ziemia drży); dzieła film. o tematyce moralnej i społ. (Lampart, Zmierzch bogów). Visegrád [wjsze-] →Wyszehrad. Viseu [wizeu], m. w Portugalii (Beira), ośr. adm. okręgu V.; 17 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. Viseu de Sus [wiszeu de sus], m. w pn.-zach. Rumunii, w Karpatach; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, chemiczny. Visigoths-Lorraine [wiz-igo lore:n] („Szarzy Ludzie"), pol.-fr. siatka ewakuacyjna działająca 1940-44 we Francji, zał. przez A. Wyssogotę-Zakrzewskiego. „Visir" [wi:s-i:r], isl. dziennik konserwatywny, wydawany od 1910. vis maior [łac], prawo →siła wyższa. Viso, Monte [m. wizo] (Monviso), masyw górski w Alpach Kotyjskich (Włochy); wys. do 3841 m. Vista-Vision [wistawizją], system filmu panoramicznego oparty na poziomym przesuwie taśmy 35 mm lub na zastosowaniu anamorfozy optycznej; stosunek szerokości do wysokości obrazu odpowiednio 1,85:1 i 1,66:1. vis vitalis [łac, 'siła życiowa'], biol. domniemany czynnik niematerialny warunkujący jakoby przebieg procesów życiowych i rozwój organizmów; podstawowe pojęcie witalizmu i neowitalizmu. vita brevis, ars longa [łac], życie (jest) krótkie, sztuka długotrwała (przekład Seneki z gr. Aforyzmów Hipokratesa). vitalium, żarowytrzymały stop o składzie 25-30% chromu, 4,5-6,5% molibdenu, 1,5-3,5% niklu, reszta kobalt; stosowany w przemyśle chem. i do budowy części maszyn pracujących w wysokich temperaturach; w medycynie używany m.in. do wypełniania ubytków kostnych. Viterbo, m. we Włoszech (Lacjum), ośr. adm. prow. V.; 53 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., ceram., ośr. turyst.; muzeum; katedra (XII, XVI, XVII w.), romańskie i got. kościoły; pałace i domy (XIII-XV w.). Viti Levu, największa wyspa w grupie Fidżi; 10,4 tys. km2, ok. 200 tys. mieszk.; górzysta, wygasłe wulkany; częste trzęsienia ziemi; gł. m. Suva. Vitkovice, przem. dzielnica Ostrawy (Czechosłowacja);i wielka huta żelaza. Vitoria [bitor a], m. w Hiszpanii (Baskonia), ośrodek adm. prow. Álava; 110 tys. mieszk. (1966); przemysł samoch., maszyn., drzewny. Vitória, m, i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim, stol. stanu Espirito Santo; 133 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł włók., spoż.; wywóz rud żelaza. Vitória da Conquista [w. da konkista], m. w Brazylii (Bahia); 47 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Vitry-le-François [witrilöfrãsua], m. w pn. Francji, nad Marną;' 17 tys. mieszk. (1968); przemysł fajansowy, metal., włókienniczy. Vitry-sur-Seine [witrisürsen], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 79,2 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., elektrotechn., chem.; dwie duże elektrownie cieplne. Vitti MONICA (właśc. Maria Luiza Cecciarelli), ur. 1936, wł. aktorka film.; bohaterka większości filmów M. Antonioniego (Przygoda, Zaćmienie, Czerwona pustynia). Vittòria, m. we Włoszech (Sycylia); 45 tys. mieszk. (1961); przemysł winiarski.

Vittorini ELIO, 1908-66, pisarz wł., tłumacz literatury amer.; współcz. opowiadania (m.in. o ruchu oporu), powieści, eseje, reportaże z podróży, zbliżone do neorealizmu. Vittorino da Feltre, 1378-1446, pedagog wł., humanista; prof. uniw. w Padwie; kierownik szkoły, w której stosował nowe metody nauczania rozwijające samodzielność myślenia i wprowadził nowy program wychowania fizycznego. Vittorio Veneto, m. we Włoszech (Wenecja Euganejska); 27 tys. mieszk. (1961); uzdrowisko ze źródłami mineralnymi. 1918 (24-30 X) wojska wł.-bryt.-fr. przełamały front austr.-węg. nad rz. Piawą i opanowały V.V. i Belluno; zmusiło to Austro-Węgry do rozpoczęcia rokowań o zawieszenie broni. vivace [wiwacze; wł.] (vivo), muz. żywo. Vivaldi ANTONIO, ok. 1678-1741, wł. skrzypek i kompozytor; ustalił typ koncertu solowego; koncerty i sonaty skrzypcowe, concerti grossi. Vivarini, rodzina wł. malarzy szkoły weneckiej okresu renesansu; bracia: ANTONIO (ok. 1415-między 1476 a 1484) i BARTOLOMEO (ok. 1432- ok. 1499), obrazy rel.; syn Antonia ALVISE ok. 1446-między 1503 a 1505), najwybitniejszy przedstawiciel rodziny; obrazy rel. i freski (m.in. w Pałacu Dożów); portrety. vivat [łac] →wiwat. Vivekananda (właśc. Narendranath Datta), 1863-1902, ind. filozof, mistyk, reformator rel., zwolennik wedanty; rzecznik uniwersalizmu; założyciel Misji Ramakrishny. Vives [biwes] JUAN LUIS, 1492-1540, hiszp. pisarz, humanista; propagator poglądowości w nauczaniu, przeciwnik wychowania scholastycznego, zwolennik wychowania państw.; dzieła filoz., pedag. i psychologiczne. Vivier [wiwjy] ROBERT, ur. 1894, pisarz belg. tworzący w języku fr.; prof. uniw. w Liège; liryka, powieści (autobiogr. Non), eseje krytycznolit., tłumaczenia. vixit [łac], żył(a), dokonał(a) życia; starorzym. formuła nagrobkowa, stosowana także w zawiadomieniach o czyimś zgonie. Vlaardingen [wla:rdyŋə], m. i port w Holandii, w zespole miejskim Rotterdamu; 77 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., chemiczny. Vladimirescu [-sku] TÜDOR, 1780-1821, przywódca lud. powstania antytur. na Wołoszczyźnie 1821 (zajęcie Bukaiesztu); stracony przez sztab gr. heterii. Vlady [wladi] MARINA (właśc M. Poljakoff-Bajdaroff), ur. 1938, fr. aktorka film., pochodzenia ros.; role we współcz. dramatach (Przed potopem, Klimaty). Vlahută [-hucə] ALEXANDRU, 1858-1919, rum. poeta i prozaik; poezje, realist. nowele i powieść obyczajowa. Vlaminck [wlam.ę:k] MAURICE DE, 18761958, fr. malarz i grafik; jeden z gł. przedstawicieli fowizmu (pejzaże, martwe natury, kwiaty); pod wpływem P. Cézanne'a odszedł od fowizmu ku problemom kompozycji i światłocienia. Vlieger [wli:chər] SIMON DE, ok. 160053, malarz hol.; marynista; monochromatyczne pejzaże nadmorskie. Vlieland [wli:lant], wyspa hol., w grupie W. Zachodniofryzyjskich. Vlissingen [wlysyrjə], m. i port w Holandii (Zelandia), przy ujściu Skaldy; 28 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczniowy. Vlora, m. i port w pd. Albanii; 50 tys. mieszk. (1967); przemysł chem.,* spożywczy. Vlugt [(fan dər) flücht] LEENDERT CORNELIS VAN DER, 1894-1936, architekt hol.;, czołowy twórca funkcjonalizmu w architekturze lat 20-ych; fabryka Van Nelle w Rotterdamie (wspólnie z J.A. Brinkmanem). vocativus [łac], gram. wołacz.

Vodnik VALENTIN, 1758-1819, pisarz słoweń., przedstawiciel oświecenia, pedagog; autor podręczników, wydawca pierwszej gazety słoweń.; sentymentalna poezja patriotyczna. Vöge [fö:gə] WILHELM, 1868-1952, niem. historyk sztuki; prof. uniw. we Fryburgu Bryzgowijskim; badacz fr. rzeźby got, zwł. rzeźby arch. katedr w Chartres i Reims. Vogel ZYGMUNT (zw. Ptaszkiem), 17641826, akwarelista i rysownik; prof. Uniw. Warsz.;. widoki miast, ruin i budowli zabytkowych. Vogelsberg [fo:gəlsberk], masyw wulkaniczny w NRF, między Fuldą a Lahn; wys. do 774 m; Kamieniołomy bazaltu. Voghera [wogera], m. we Włoszech (Lombardia); 36 tys. mieszk. (1961); przemysł maszynowy. Vogt [fo:kt] KARL, 1817-95, niem. zoolog i polityk; prof. w Giessen (usunięty jako przedstawiciel lewicy parlamentarnej), następnie w Genewie; popularyzator nauk biol.; przeciwnik ruchu robotn., krytykowany przez K. Marksa. Vogt [wukt] NILS COLLETT, 1864-1937, poeta norw.; początkowo związany z ruchem neoromant.; liryka refleksyjna; wspomnienia, powieści, nowele, dramaty. Voigt [fo:kt] WOLDEMAR, 1850-1919, fizyk niem.; prace z fizyki kryształów, optyki, elektryczności i magnetyzmu. Voigta zjawisko [z. fo:kta], dwójłomność światła spolaryzowanego liniowo w ośrodku gazowym, w którym istnieje pole magnet. prostopadłe do kierunku wiązki światła; jedno ze zjawisk magnetooptycznych, odkryte przez W. Voigta. Voionmaa [wo-] VÄINO, ,1869-1947, fiń. działacz socjalist., historyk; prof. uniw. w Helsinkach; od 1919 działacz na rzecz oświaty robotn.; rektor Akad. Robotn., 1926-27 min. spraw zagr., 1937-39 handlu i przemysłu. Voit MIECZYSŁAW, ur. 1928, aktor; występy w teatrach Łodzi (Marek Antoniusz — Juliusz Cezar Szekspira), od 1963 w Warszawie; role film. (Suryn — Matka Joanna od Aniołów). Voitec [wojtek] STEFAN, ur. 1900, działacz rum. ruchu robotn.; 1944-48 min. oświaty; od 1955 czł. KC i zastępca czł. Biura Polit. KC Rum. Partii Robotn. (od 1965 Rum. Partii Komunist.); 1955-56 min. handlu wewn.; następnie min. przemysłu dóbr konsumpcyjnych; od 1961 przewodn. W. Zgromadzenia Narodowego. Voiture [wuatü:r] VINCENT, 1598-1648, poeta fr., gł. przedstawiciel stylu préciosité; czł. Akad. Fr.; poezje, listy. „Voix Ouvrière" [wua uwrije:r], dziennik szwajc wydawany od 1944 w Genewie, organ Szwajc. Partii Pracy. Vojnović Ivo, 1857-1929, pisarz chorw.; przedstawiciel modernizmu; dramaty psychol. z życia mieszkańców Dubrownika, opowiadania, wiersze. Vojtišek VÁCLAW, ur. 1883, historyk czechosł.; czł. Czećhosł. AN; specjalista w zakresie nauk pomocniczyeh historii. volapük, pierwszy sztuczny język międzynar., utworzony 1879 przez J.M. Schleyera; używany w zach. Europie; zasady gram. i słownictwo zaczerpnięte z angielskiego. vol-au-vent [wolowã; fr.], przekąska z ciasta półfrancuskiego w kształcie krążków, które po upieczeniu przekłada się nadzieniem z grzybów, mięsa itp. Volckmar [folkmar] MIKOŁAJ, ?-1601, leksykograf; z pochodzenia Niemiec, przybył do Polski 1584; nauczyciel języka pol. i łac. w gimnazjum gdańskim; autor słownika łac-niem.-pol., gramatyki języka pol. i rozmówek pol.-niemieckich. Voldemaras AUGUSTINAS, 1883-1946, nacjonalist. polityk litew.; 1918 pierwszy premier Litwy, 1926-29 premier po przewrocie prawicowym; 1934-38 więziony, potem na emigracji. volens nolens [łac] →nolens volens.

Vujaklija 1247 volenti non fit iniuria [łac], prawo „chcącemu nie dzieje się krzywda"; zasada głosząca, że zezwolenie pokrzywdzonego wyłącza przestępczość czynu, Volkelt [fol-] JOHANNES, 1848-1930, niem. filozof i estetyk; przedstawiciel niem. neokantyzmu; zbudował system estetyki, w którym rozpatrywał funkcjonowanie estet. symboli; System der Ästhetik. Völklingen [fölklyŋən], m. w NRF (Saara); 41 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel.; przemysł metalowy. „Volksblatt" [fo-], dziennik austr. wydawany w Wiedniu 1929-44 (p.n. „Das Kleine V".), wznowiony 1945; organ Austr. Partii Ludowej. Volksbund [fo-] (VB, Deutscher Volksbund für Polnisch-Schlesien), legalna antypol. organizacja mniejszości niem., działająca 1922-39 w woj. śląskim; od 1933 odgrywała rolę V kolumny hitlerowskiej; 1939 członkowie VB dokonywali mordów na ludności polskiej. Volksdeutsche [folksdoitszə], określenie osób, które w czasie okupacji hitlerowskiej zostały wpisane na niem, listę narodowościową (volkslistę). Volkskammer [fo-] →Izba Ludowa. Volkslista [fo-], w czasie okupacji hitlerowskiej niem. lista narodowościowa — deklaracja przynależności do narodu niemieckiego; na terenach pol. włączonych do Rzeszy zmuszano do jej podpisywania również ludność polską. „Volksstimme" [folks-sztymə], dziennik austr., wydawany od 1945 w Wiedniu, organ KP Austrii; kontynuator dawnej gazety KPA „Rothe Fahne" (zał. 1918). Volkssturm [folks-szturm] (Deutscher Volkssturm), pospolite ruszenie III Rzeszy, powołane przez Hitlera dekretem z 25 IX 1944 w celu wzmocnienia Wehrmachtu. volley [woly; ang.] →wolej Vollmar [fol-] GEORG HEINRICH VON, 1850-1922, niem. polityk socjademokr. (prawego skrzydła), teoretyk, publicysta; 1881-87 i 1890-1918 poseł do parlamentu Rzeszy. Volney [wolnę] CONSTANTIN, 1757-1820, fr. pisarz i moralista; związany z tzw. szkołą ideologów; ogłosił tzw. katechizm obywatelski, oparty na założeniach prawa natury i utylitaryzmu, propagujący wzór osobowy obywatela. volta [wł.], muz. jedno z dwóch odrębnych zakończeń fragmentu utworu: prima v. — przed powtórzeniem odcinka, seconda v. — po jego powtórzeniu. Volta ALESSANDRO, 1745-1827, fizyk wł.; 1775 wynalazł elektrofor, 1776 odkrył gaz błotny, 1782 zbudował kondensator płytkowy, 1800 — ogniwo galwaniczne (tzw. stos V.); badał wpływ bodźców elektr. na różne narządy zmysłów (np. wzroku, smaku). Voltaire [wolte:r] (Wolter, właśc. François Marie Arouet), 1694-1778, fr. pisarz, filozof i historyk; czołowa postać fr. oświecenia; czł. Akad. Fr.; powiastki filoz. (Kandyd), tragedie (Zaira), epopeje wierszem (Henriada), prace hist., publicystyka (Listy Woltera o Angielczykach, Traktat o tolerancji). Volta Redonda, m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro), nad Paraibą; 84 tys. mieszk. (1960); wielka huta żel., przemysł chem., metal., maszynowy. Volterra DANIELE DA, ok. 1509-66, wł. malarz i rzeźbiarz; obrazy i freski rel.; domalował draperie na nagich postaciach z Sądu Ostatecznego Michała Anioła, w kaplicy Sykstyńskiej. Volterra VITO, 1860-1940, matematyk wł.; prof. uniw. w Pizie, Turynie i Rzymie; stworzył podstawy teorii równań całkowych, zajmował się zastosowaniem analizy mat. w biologii (m.in. w teorii dziedziczności). Volterra, m. we Włoszech (Toskania); 18 tys. mieszk. (1961); ośr. wydobycia soli kam. i alabastru; muzea; zabytki etruskie i rzym.; katedra (XII, XIII-XIV, XIX w.),

baptysterium (XIII w.), kościoły (XIVXVI w.); domy i pałace (XIII-XVI w.). Volturno, rz. w środk. Włoszech; dł. 175 km; uchodzi do M. Tyrreńskiego. Volty łuk →łuk elektryczny. volumen [łac] →wolumin. Volumina legum [łac, 'tomy praw'], podstawowy zbiór praw i konstytucji pol. od XIV w. do 1793 (t. 1-6 1732-39, red. S. Konarski i J.A. Załuski; t. 7-8 1782; t. 9 1889; t. 10 1952); przedruk t. 1-8 przez J. Ohryzkę 1859-60 w Petersburgu. Vondel [won-] JOOST VAN DEN, 1587-1679, hol. poeta, najwybitniejszy dramaturg renesansu; tragedie, gł. o tematyce bibl., satyry przeciw fanatyzmowi i nietolerancji; tłumacz tragedii Sofoklesa i Eurypidesa oraz łac. poezji klasycznej. Vondrák VÁCLAV (WENZEL), 1859-1925, czes. językoznawca, slawista; prof. uniw. w Wiedniu; liczne prace z językoznawstwa staro-cerkiewno-słow., języków słowiańskich. Vo Nguyen Giap [wo n. ziap], ur. 1912, działacz wietn. ruchu robotn., generał; od 1946 min. obrony nar. DRW; od 1951 czł. Biura Polit. KC Wietn. Partii Pracujących; od 1955 wicepremier. Voorburg [wo:rbürch], m. w Holandii, w zespole miejskim Hagi; 46 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spożywczy. Vorarlberg [fo:r-], kraj związkowy w zach. Austrii, w Alpach, nad górnym Renem i Jez. Bodeńskim; 2,6 tys. km2, 226 tys. mieszk. (1961); stol. Bregencja; ważny region turystyczny. VOR-DME, jeden z tzw. biegunowych systemów radionawigacyjnych, ultrakrótkofalowy system bliskiego zasięgu stosowany w nawigacji lotniczej. Vorgeschichte [fo:rgəszyśtə; niem.], lit. →przedakcja. Voronet [-nec], miejscowość w pn.wsch. Rumunii, w Karpatach Wsch.; klasztorna cerkiew św. Jerzego, z freskami wewnątrz (XV, XVI w.) i zewnątrz (XVI w., sceny Sądu Ostatecznego). Vörösmarty [wöröszmorti] MIHÁLY, 180055, węg. poeta i dramatopisarz; twórca węg-. romantyzmu; liryki miłosne, dramaty hist. i fantast., poematy, ballady, romanse. Vorster BALTHAZAR JOHANNES, ur. 1915, polityk Republiki Południowej Afryki; podczas II wojny świat, przywódca profaszystowskiej organizacji Ossewa Brandwag, 1961-66 min. sprawiedliwości, policji i do spraw więzień; od 1966 przywódca Partii Nar.; rzecznik polityki apartheidu; od 1966 premier. „Vorwärts" [fo:r-], dziennik niem., organ niem. socjaldemokracji, wydawany 1876-78 w Lipsku i 1891-1933 w Berlinie; 1933-39 za granicą p.n. „Neuer V."; wznowiony 1947 (jako tygodnik) w Hanowerze; organ SPD. Vos [fos] CORNELIS, 1584/85-1651, malarz flam.; portrecista (m.in. wizerunki dzieci), obrazy mit., bibl. i alegoryczne. Vos [fos] MAERTEN DE, ok. 1531-1603, malarz niderl., reprezentant kierunku italianizującego; obrazy rel. i portrety. Vöslau, Bad [ba:t föslau], m. w Austrii (Dolna Austria); 5,6 tys. mieszk. (1961); znane uzdrowisko (cieplice), ośr. turyst.wypoczynkowy; przemysł winiarski. Vossberg [fos-] FRIEDRICH AUGUST, 180069, numizmatyk niem.; prace z zakresu numizmatyki i sfragistyki zakonu krzyżackiego, Gdańska, Torunia, Elbląga i Śląska. Vossler [fos-] KARL, 1872-1949, niem. romanista; prof. uniw. w Monachium; prace z literatur romańskich, teorii literatury, językoznawstwa ogólnego. voto [łac, od votum], z (zawartego) ślubu; np. primo v. — z pierwszego małżeństwa. votum [łac] →wotum. votum [łac], szt. plast. →ex voto. votum separatum [łac], prawo →zdanie odrębne. Vouet [wue] SIMON, 1590-1649, malarz fr., przedstawiciel baroku; malowidłade-

koracyjne o tematyce mit., alegor., obrazy rel., portrety, kartony do tkanin, vox populi [łac], głos ludu. Voynich [wojnycz] ETHEL LILIAN, 18641960, pisarka ang.; zaprzyjaźniona z ros. i pol. rewolucjonistami; głośna powieść Szerszeń o walce wyzwoleńczej we Włoszech. Voysey [wojzy] CHARLES ANNESLEY, 1857-1941, architekt ang.; wywarł wpływ na rozwój Art Nouveau w Anglii; gł. domy mieszkalne, wnętrza. „Voz de Mexico, La" [la wos de mechiko], miesięcznik, centr. organ Meksyk. Partii Komunist., wydawany od 1923. „Voz Proletaria, La" [la wos p.], tygodnik, organ KP Kolumbii, wydawany od 1957. V-pociski, rodzaj pocisków kierowanych, używanych przez Niemców podczas II wojny świat.; V-l — niewielki samolot bez pilota, napędzany silnikiem pulsacyjnym; V-2 — pocisk balistyczny, napędzany silnikiem rakietowym. Vranje, m. w Jugosławii (Serbia), w dolinie górnej Morawy; 19 tys. mieszk. (1965). Vraz STANKO (właśc. Jakob Frass), 181051, poeta słoweń. i chorw., Słoweniec z pochodzenia; zwolennik iliryzmu; liryka miłosna i patriot.; ballady; pionier chorw. krytyki literackiej. Vrbas, m. w Jugosławii (Wojwodina); 20 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Vrchlabi, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), nad górną Łabą; 11 tys, mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechn.; ośr. turystyczny. Vrchlický JAROSLAV (właśc Emil Frida), 1853-1912, poeta czes.; prof. uniw. w Pradze; piewca gł. przyrody i radości życia (Duch i świat); dorobek poet. (70 t.), przekładowy (100 t.). Vriendt [wri:nt] CONELIS DE →Floris Cornelis. Vries [fri:s] ADRIAEN DE, 1560-1626, rzeźbiarz niderl. przełomu manieryzmu i baroku; działał gł. we Włoszech i Czechach; brązowe rzeźby dekoracyjne, popiersia. Vries [fri:s] HANS VREDEMAN DE, 1527ok. 1604, niderl. malarz, rysownik, architekt i teoretyk; przedstawiciel manieryzmu; malowidła dekoracyjne (w ratuszu i Dworze Artusa w Gdańsku); obrazy alegor.; traktaty o architekturze; sztychowane wzorniki ornamentów, projektów arch., mebli, ogrodów. Vries [fri:s] HUGO DE, 1848-1935, hol, botanik i genetyk; prof. uniw. w Amsterdamie; równocześnie z CE. Corrensem i E. Tschermakiem powtórnie odkrył prawa Mendla; stworzył pojęcie mutacji. Vries [fri:s] THEUN DE (właśc. Theunis Uilke), ur. 1907, pisarz hol.; liryka, później proza społ. z pozycji socjalistycznych. „Vrije Volk, Het" [hət wrijə wolk], hol. dziennik socjaldemokr., wydawany od 1900 (do 1945 p.n. „Het Volk"). Vrnjačka Banja, znane uzdrowisko w Jugosławii (Serbia), w dolinie Morawy Zachodniej; gorące źródła. Vršac, m. w Jugosławii (Wojwodina); 34 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włókienniczy. Vryheid [wrajhajt], m. we wsch. części Republiki Pd. Afryki (Natal); 14 tys. mieszk. (1967); przemysł chem.; wydobycie węgla kamiennego. Vsetin, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep, Socjalist.), w Karpatach; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy. VTÓL (vertical takę off and landing) →samolot pionowego startu i lądowania. Vuillard [wuija:r] ÉDOUARD, 1868-1940, fr. malarz i grafik; członek grupy nabistów; wnętrza ożywione postaciami, portrety, martwe natury; malowidła ścienne, projekty scenograficzne i wyroby rzemiosła artystycznego. Vujaklija LAZAR, ur. 1914, jugosł. malarz i grafik; prace często o treści symbol.,

1248 Vujić odznaczające się monumentalną prostotą, inspirowane sztuką lud. i reliefami na kamieniach nagrobnych. Vujić JOAKIM, 1772-1847, serb. aktor, dramatopisarz i tłumacz; dyr. teatru w Zagrzebiu (1840), „ojciec teatru serbskiego". Vujišić PAVLE, ur. 1925, jugosł. aktor film.; role dram. i charakterystyczne w filmach woj. i współcz. (Słońce obcego nieba). Vukmanović SVETOZAR, ur. 1912, działacz jugosł. ruchu robotn., publicysta; podczas II wojny świat. czł. Sztabu Najwyższego Wojsk Narodowowyzwoleńczych; sekr. KC ZKJ, czł. Prezydium KC ZKJ (od 1966); 1958-67 przewodn. Centr. Rady Związków Zawodowych.

W w, litera alfabetu pol. powstała z podwojenia łac. v; w języku pol. oznacza spółgłoskę szczelinową, wargowo-zębową, dźwięczną; w niektórych językach, np. ang., służy na oznaczenie spółgłoski dwuwargowej. W, symbol pierwiastka chem. wolframu. W, symbol jednostki wat. waad, ogólnokrajowa reprezentacja, zjazd Żydów w Polsce od XVI w. do 1764. Waage [wo:gə] PETER, 1833-1900, chemik norw.; prof. uniw. w Christiana (obecnie Oslo); razem z C. Guldbergiem ogłosił 1867 prawo działania mas, zw. Guldberga i W. prawem. Waagen [wa:-] GUSTAV FRIEDRICH, 17941868, niem. historyk sztuki; dyr. Gemaldegalerie w Berlinie; opublikował zawartość zbiorów ang.; Treasures oj Art in Great Britain. Waal, żeglowne, pd. ramię delty Renu, w Holandii; uchodzi do M. Północnego. u „Waarheid, de" [də ą:rhełt], hol. dziennik komunist., wydawany od 1908 w Amsterdamie.u Wabana [ o:bänə], m. w Kanadzie (Nowa Fundlandia); 7,9 tys. mieszk. (1966); eksploatacja rudy żelaza. Wabash [uo:bäsz], rz. w USA, pr. dopływ Ohio; dł. 764 km; połączona kanałami z jez. Erie; gł. m. Terre Haute. Wabash Lake [uobəsz lęjk], ośr. eksploatacji rudy żel. w Kanadzie (prow. Quebec), na płw. Labrador. Wach JOACHIM, 1898-1955, niem. religioznawca i teolog; wyodrębnił w pojęciu religii 3 części składowe: doktrynę, kult i organizację; Socjologia religii. Wachholz LEON, 1867-1942, lekarz sądowy i kryminolog; prof. Uniw. Jag. w Krakowie, czł. PAU; prace z dziedziny medycyny sądowej, kryminologii, historii medycyny; Psychopatologia sądowa, Medycyna sądowa; tłumacz m.in. Goethego. wachlarz, płaski, lekki, zwykle zdobiony przedmiot, rozkładany półkoliście, z listewek drewn., kości słoniowej, tkaniny lub piór, służący do wachlowania. Wachlarz, pol. organizacja dywersyjna 1941 (VII)-1942 (XI), powołana przez KG ZWZ; prowadziła sabotaż i dywersję na okupowanych przez Niemców terenach ZSRR; m.in. wysadzono ok. 30 transportów (lato-jesień 1942). wachlarzoskrzydłe (Strepsiptera), rząd b. małych owadów, o przeobrażeniu zupełnym; ok. 300 gat.; pasożytują w innych owadach, gł. w żądłówkach; samce wolno żyjące mają skrzydła przednie przekształcone w przezmianki, tylne wachlarzowate; narządy gębowe gryzące. wachlarzowiec (palma wachlarzowa, Corypha umbraculifera), palma z Wybrzeża Malabarskiego i Cejlonu; z rdzenia pnia — gorszej jakości sago; z liści kosze, maty

Vukovar, m. w Jugosławii (Chorwacja), port nad Dunajem; 28 tys. mieszk. (1965); przemysł skórz.-obuwn., spoż.; ośr. turystyczny. Vuković BOŽIDAR, ok. 1465-1540, wojewoda czarnogórski; założyciel drukarni w Wenecji i wydawca wielu cyrylickich ksiąg liturgicznych. Vulcan [wulkan], m. w Rumunii (Siedmiogród); 25 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. Vulcano [-kano], wyspa wł. na M. Tyrreńskim (W. Liparyjskie); 21 km2, 400 mieszk. (1961); czynny wulkan V.; turystyka. vulgo [łac], daw. zwykle, pospolicie; to jest, albo (zwyczajnie mówiąc).

Vulpius CHRISTIAN AUGUST, 1762-1827, pisarz niem,; twórca klas. schematu „powieści zbójeckiej"; Rinaldo Rinaldini. Vuoksi [wu-], rz. w Finlandii i ZSRR; dł. 168 km; wypływa z jez. Saimaa; uchodzi do Ładogi; wodospad Imatra. vycor, odmiana szkła kwarcowego, zawierająca ok. 95% krzemionki i 3"/o tlenku boru; własności i zastosowanie podobne do szkła kwarcowego. Vydra VÁCLAV, 1876-1953, czes. aktor teatr, i film.; role w dramatach czes. i klas. (Mefistofeles — Faust J.W. Goethego); 1945-50 dyr. teatru Národni divadlo. Vyškov, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); 14 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy.

i włókno powroźnicze; blaszki liściowe służyły jako materiał pisarski. wachlarzyk, typ kwiatostanu wierzchotkowego; pędy boczne wyrastają w jednej płaszczyźnie, lecz na przemian: raz w prawo, raz w lewo; np. u kosaćca. wachmistrz, od XVIII w. podoficer kawalerii i żandarmerii, odpowiadający stopniem sierżantowi piechoty. Wachsmann [uäksmən] KONRAD, ur. 1901, amer. architekt i konstruktor, pochodzenia niem.; jeden z pionierów nowocz. budownictwa uprzemysłowionego; założyciel pierwszej w świecie fabryki domów prefabrykowanych. Wachsz, rz. w Tadż.SRR i Kirgis.SRR, pr. dopływ Amu-darii; dł. ok. 800 km; wykorzystywana do nawadniania; Elektrownia Nurecka. wachta, żegl.: 1) część załogi pełniąca jednocześnie służbę na statku wodnym; 2) czas (zwykle 4 godz), w ciągu którego pełni służbę na statku jedna zmiana załogi. Wachtang VI, 1675-1737, król Kartlii (Iberii) 1703-24; twórca kodyfikacji praw; założyciel pierwszej w Tbilisi drukarni; wydawca i autor komentarza do poematu Sz. Rustawelego. Wachtangow JEWGIENIJ B., 1883-1922, ros. reżyser, aktor, dyr. teatru; uczeń K. Stanisławskiego, twórca stylu zw. fantast. realizmem (inscenizacja Księżniczki Turandot C. Gozziego); 1921 założył 3 Studio MChAT (od 1926 Teatr im. J.B. Wachtangowa). wachtowy, członek załogi pełniący wachtę na statku. Wackenroder [wakən-] WILHELM HEINRICH, 1773-98, pisarz niem.; wczesny przedstawiciel romantyzmu, na który wywarł wpływ pismami krytycznymi (wspólne z L. Tieckiem). Wackernagel [wakər-] JACOB, 1853-1938, niem. językoznawca, indianista; prof. uniw. w Getyndze i Bazylei; gł. prace na temat składni języków indoeur. i gramatyki staroind. (monumentalna Altindische Grammatik). Wacław I, 1205-53, król czes. od 1230; umocnił władzę król.; sprzyjał niem. kolonizacji. Wacław II, 1271-1305. król czes. od 1278, pol. od 1309; wyparł Władysława Łokietka z Krakowa i Wielkopolski. Wacław II, 1348-1419. Piast śląski, biskup lubuski 1375, wrocławski 1382-1417, książę legnicki 1409-19; prowadził żywą działalność ustawodawczo-kościelną, Wacław III, 1289-1306, król węg. od 1301; czes. i pol. od 1305, ostatni z dyn. Przemyślidów; zamordowany. Wacław Luksemburski, 1361-1419, król czes. (jako Wacław IV) od 1378, niem. 1378-1400; syn Karola IV Luksemburskiego; nie uzyskał autorytetu w Rzeszy. Wacław Święty, ok. 907-929, książę Czech od ok. 921, z dyn. Przemyślidów; szerzył chrześcijaństwo; zabity przez brata, Bolesława I. Wacław z Oleska →Zaleski Wacław.

Wacław z Szamotuł, 1526(?)-60(?), kompozytor, poeta; motety, pieśni rel. 4-głosowe; styl polifonii niderlandzkiej. Waco [uejkou], m. w USA (Teksas), nad rz. Brazos; 93 tys. mieszk. (1970); ośr handl. regionu roln.; przemysł lotn., gumowy, mat. bud., odzieżowy, spożywczy. Waczaspatimiśra, IX w., ind. filozof, bramin; znakomity komentator 6 klasycznych systemów ind. filozofii. Waczokwe, lud zach. grupy Bantu; w Angoli i pd. Kongu; ok. 700 tys.; rolnictwo; język kiczokwe z rodziny bantu. wada główna, wet. →wada zwrotna. wada rzeczy, prawo usterki, nieprawidłowości rzeczy sprzedanej; może być fiz. (zła jakość) lub prawna (np. rzecz stanowi własność osoby trzeciej). wada serca, wrodzone lub nabyte (gł. wskutek zapalenia) schorzenie mięśnia sercowego, jego zastawek lub naczyń krwionośnych, upośledzające w różnym stopniu pracę serca. wada zwrotna (wada główna), choroby lub trwałe wady zwierzęcia, których ujawnienie w okresie tzw. rękojmi uprawnia nabywcę do żądania zwrotu sumy wypłaconej za zwierzę; np. u koni — dychawica, łykawośé, nosacizna; u bydła — gruźlica, zaraza płucna; u świń — pomór, różyca, wągrzyca, włośnica. Wadąg, jezioro na Pojezierzu Olsztyńskim (woj. olsztyńskie), na pn.-wsch. od Olsztyna; pow. 498,5 ha, głęb. do 35,3 m; przepływa rz. W. Waddington [uodyntən], najwyższy szczyt G. Nadbrzeżnych, w Kanadzie; 4042 m. wadera, łow. samica wilka, wilczyca. wadi (uedy), suche doliny na pustyniach, długie, kręte, o stromych, zwykle skalistych zboczach, stanowiące pozostałość dolin rzecznych z plejstocenu; w czasie okresowych deszczów wypełniają się wodą. Wadi Halfa, m. w pn. Sudanie, nad Nilem; ok. 10 tys. mieszk.; ośrodek handlowy. Wadi Medani, m. we wsch. Sudanie, port nad Nilem Błękitnym, ośrodek adm. prow. Nil Błękitny; 57 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż., włókienniczy. wadium, kwota składana przez oferenta do rąk rozpisującego przetarg lub wpłacona do depozytu sądowego jako gwarancja, że oferent nie wycofa i nie zmieni oferty do zakończenia przetargu. Wadowice, m. pow. w woj. krak., nad Skawą; 11,8 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., mat. bud., papiern.; węzeł kol.; prawa miejskie przed 1327. wadyczne wody (wody meteoryczne), wody podziemne pochodzące gł. z opadów atm., przedostające się pod pow. Ziemi w wyniku infiltracji. wady drewna, anomalie budowy i uszkodzenia drewna zmniejszające jego wartość użytkową, np. sęki, pęknięcia, zabarwienia, zgnilizna, listwy mrozowe, krzywizny. wady rozwojowe, niepełne lub nieprawidłowe ukształtowanie części ciała lub

wakuostat 1249 narządów wewn., a także nieprawidłowości metabolizmu — powstałe przed urodzeniem; rozwijają się pod wpływem czynników genet. lub czynników środowiskowych płodu, wafel →andrut. Wag (Vah), rz. w Czechosłowacji, 1. dopływ Dunaju; dł. 459 km; elektrownie wodne; żeglowna w dolnym biegu. waga, przyrząd do pomiaru masy lub ciężaru ciał; działa na zasadzie dźwigni lub odkształcenia elementu sprężystego (np. sprężyny w w. sprężynowych); do b. dokładnego ważenia małych ilości substancji służą w. analityczne. Waga, jeden z gwiazdozbiorów. Waga ANTONI, 1799-1890, zoolog; nauczyciel szkół warsz.; podróże nauk. m.in. do pn. Afryki, Azji Mn.; prace nauk. gł. z entomologii, podręczniki szkolne, wiele artykułów, m.in. w „Bibliotece Warszawskiej". Waga JAKUB IGNACY, 1800-72, przyrodnik, florysta; zebrał i opisał w pracy Flora Polska ponad 1000 gat. roślin z terenu Królestwa Polskiego. waga analityczna, urządzenie do ważenia niewielkiej ilości substancji; ma nośność do 200 g, dokładność do 0,02 mg, waga półmikroanalityczna — 50 g i 0,01 mg, waga mikroanalityczna — do 10 g i 0,001 mg). wagabunda, włóczęga, tramp, obieżyświat. Wagadugu (Ouagadougou), stol. Górnej Wolty; 80 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż., skórz., mat. bud.; ośr. handl. ważnego regionu rolniczego. waganci (goliardzi), wędrowni studenci średniow. uniwersytetów eur.; ich poezja obejmowała pieśni biesiadne, erotyki, satyry. Waganowa AGBIPPINA J., 1879^1951, ros. tancerka i baletmistrz, znana zwł. z wybitnych osiągnięć w pracy pedag.; Zasady tańca klasycznego. wagary, samowolne przebywanie ucznia poza szkołą w godzinach zajęć szkolnych. waga torsyjna, jednoszalkowa waga analityczna; służy do szybkiego i niezbyt dokładnego ważenia małych ilości substancji. Wagga Wagga [uogə uogə], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Murrumbidgee; 26 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. wagi czułość, najmniejszy ciężar dodatkowy, który położony na jednej z szalek wagi powoduje , zauważalne wychylenie wskazówki. Wagif (właśc. Mołła Panah), ok. 171797, azerb. poeta i polityk; wezyr; poezja lir. w formach lud. i klasycznych. Wagner JEGOR J., 1849-1903, ros. chemik organik; od 1882 prof. uniw. i polit. w Warszawie; badał m.in. terpeny, opracował metodę utleniania wiązań podwójnych. Wagner HERMANN, 1840-1929, niem. geograf i kartograf; od 1880 redagował rocznik ,,Geographisches Jahrbuch"; autor podręcznika Allgemeine Erdkunde, wydawca map i atlasów. Wagner OTTO, 1841-1918, architekt austr.; czł. Secesji Wiedeńskiej; prekursor urbanistyki i architektury XX w.; gmach Kasy Oszczędności w Wiedniu. Wagner RICHARD, 1813-83, niem. kompozytor, poeta i teoretyk sztuki; twórca koncepcji dramatu muz., realizowanej we własnych (muzyka i tekst) utworach; nowator w zakresie harmonii i instrumentacji; opery (tetralogia Pierścień Nibelunga), pieśni, uwertura Polonia. Wagner von Jauregg JULIUS, 1857-1940, austr. lekarz psychiatra; prof. uniw. w Wiedniu; opisał metodę leczenia gorączką porażenia postępującego i wiądu rdzenia; prace nad kretynizmem, obrzękiem śluzakowatym i in.; nagr. Nobla. Wagogro, lud wsch. grupy Bantu, w centralnej Tanzanii; ok. 500 tys.; rolnictwo; język z rodziny bantu.

wagon, pojazd torowy do przewozu osób albo ładunków; szynowy (kol. i tramwajowy) lub linowy (pojazd kolei linowej); w. silnikowy — z silnikiem spalinowym lub elektrycznym. wagonetka, mały wagon, zwykle kolejki wąskotorowej, mający kształt otwartej skrzyni, używany do przewożenia materiałów bud., węgla itp. wagonownia, jednostka organizacyjna służby kol., której zadaniem jest bieżące utrzymanie wagonów w stanie sprawności techn.-eksploatacyjnej. wagotonia, med. stan zakłócenia równowagi w układzie wegetatywnym wyrażony przewagą napięcia układu przywspółczułnego nad napięciem układu współczulnego; zwolnienie tętna, rozszerzenie naczyń krwionośnych. Wagram (miejscowość w Austrii, Dolna Austria, na pd.-wsch. od Wiednia), 1809 zwycięstwo Napoleona I nad Austriakami; w bitwie odznaczył się pol. pułk szwoleżerów gwardii. wahacz, dźwignia jedno- lub dwuramienna poruszająca się ruchem wahadłowym, przenosząca siłę między współpracującymi elementami, np. osią koła i amortyzatorem. wahadło fizyczne, ciało zawieszone na osi i wykonujące wahania wokół położenia równowagi. wahadło matematyczne, punkt materialny zawieszony na nieważkiej i nierozciągliwej nici, o okresie drgań (dla niedużych wychyleń) zależnym tylko od długości wahadła i od przyspieszenia ziemskiego. wahadło zegarowe, wahadło fiz. stosowane w zegarach jako regulator chodu. wahhahici, zwolennicy purytańskiej doktryny muzułm. stworzonej w poł. XVIII w. przez Abd al-Wahhaba; w XVIII w. tworzyli oni silne państwo na Płw. Arabskim; obecnie obowiązujący kierunek w Arabii Saudyjskiej. Waiblingen [waiblynən], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), k. Stuttgartu; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., jedwabn., chemiczny. Waigeo, największa wyspa w grupie Raja Ampat (Indonezja); górzysta; lasy tropik.; połówu żółwi,ustrzykw. Waikato [ ajka:to ], rz? na W. Północnej, najdłuższa w Nowej Zelandii; dł. 434 km; uchodzi do M. Tasmana; przepływa jez. Taupo; elektrownie wodne. Wain [uejn] JOHN, ur. 1925, pisarz ang.; debiutował jako „młody, gniewny", osiągając sukces powieścią o antykarierze Hurry on Down; Rywale. Waitaki, rz. w Nowej Zelandii, w środk. części W. Południowej; dł. 217 km; uchodzi do O. Spokojnego; elektrownie wodne. Waitz [waic] GEORG, 1813-86, historyk niem.; prof. uniw. m.in. w Berlinie; 187586 red. Monumenta Germaniae Historica. Waj, lud murzyński grupy Mandingo, w Liberii, Gwinei; ok. 450 tys.; rolnictwo; stworzyli własne pismo zgłoskowe; język waj z rodziny mande. wajbhaszikowie, ind. szkoła filoz. hinajany z ok. II w., przyjmująca z kanonu buddyzmu Abhidhammapitakę (metafizykę); doktryna naturalistyczna zbliżona do sensualizmu; dualizm; gł. teoretycy: Katjajaniputra, Wasumitra, Jasiomitra. Wajda ANDRZEJ, ur. 1926, reżyser film.; czołowy reprezentant „polskiej szkoły" w filmie (Popiół i diament); filmy fabularne poświęcone przeszłości Polski i tematyce współcz. (Popioły, Wszystko na sprzedaż, Krajobraz po bitwie, Brzezina); inscenizacje teatr. (Biesy wg F. Dostojewskiego) i telewizyjne. wajdelota, w przedchrześc. Litwie wieszczek pełniący w obrzędach kultowych rolę kapłana niższego stopnia. Wajgacz, wyspa na M. Arktycznym (Ros.FSRR); 3,4 tys. km2; nizinna; roślinność tundrowa. wajgelia, bot. →krzewuszka. wajsieszika, ind. system filoz. usystematyzowany przez Kanadę; zakłada dualizm

świata atomów materialnych przenikniętych substancją duchową; system pierwotnie ateistyczny; teoretycy: Prasiastapada (IV w.), Wiswanatha (XVII w.). wajśja, członek trzeciej kasty hind., do której należała ludność aryjska zajmująca się rolnictwem, handlem, rzemiosłem* Waju, wedyjski bóg wiatru, powietrza; towarzysz Indry. Wajwód ANTONI, 1905-44, grafik; gł; grafika użytkowa (plakat) i papieroplastyka, za którą otrzymał Grand Prix na Wystawie Techniki i Sztuki Stosowanej w Paryżu (1937). wakacje, coroczna przerwa letnia w zajęciach szkolnych; ferie. Wakamatsu →Kitakiusiu. wakans, daw. nie obsadzone stanowisko; wolna posada; obecnie wakat. Wakar ALEKSY, 1898-1966, ekonomista; prof. SGPiS; badał funkcjonowanie systemu zarządzania gospodarką socjalist.; Morfologia bodźców ekonomicznych. Wakar WŁODZIMIERZ, 1885-1933, statystyk, ekonomista, pedagog, działacz samorządowy, publicysta; 1917-24 wykładowca w Wyższej Szkole Handlowej, 1915-19 pracował w Biurze Pracy Społ., od 1918 jego dyrektor. wakat (vacat), wolne, nie obsadzone stanowisko, wolna posada. wakat (vacat), druk.: 1) nie zadrukowana stronica książki; 2) forma drukująca kolumny złożona z samego justunku i tworząca w druku stronę nie zadrukowaną. Wakayama [-ja-], m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym, ośr. adm. prefektury W.; 347 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., rafinacja ropy naft.; uniwersytet. wakcynoterapia, leczenie niektórych schorzeń bakteryjnych za pomocą szczepionek. Wake [uejk], atol na O. Spokojnym, na zach. od Hawajów, związkowe terytorium zamorskie USA; 7,8 km2, ok. 1,0 tys. mieszk. (1969); baza mor. i lotnicza. Wakefield [uejkfi:ld], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds, nad rz. Calder; 60 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., chem., spoż.; wydobycie węgla kamiennego. Wakefield [uejkfi:ld] EDWARD GIBBONS, 1796-1862, kolonizator austral.; współtwórca Tow. Kolonialnego w Australii Pd. (1830) i Nowej Zelandii (1837). Wakidi, al-, 747-822(?), historyk arab.; autor ok. 20 dzieł, m.in. historii wojen wczesnomuzułmańskich. wakonda, w wierzeniach plemion Dakota tajemnicza siła przenikająca przyrodę; odpowiednik manitu. Wakonde, lud wsch. grupy Bantu, w Tanzanii, Mozambiku; ok. 700 tys.; rolnictwo; język z rodziny bantu. wakować, być nie obsadzonym, nie zajętym, wolnym (o stanowisku, posadzie itp.). Waksman [uäksmən] SELMAN, ur. 1888, mikrobiolog amer.; prof. uniw. w New Brunswick, dyr. Rutgers Institute of Microbiology tamże; odkrywca streptomycyny i neomycyny; prace dotyczące gł. drobnoustrojów glebowych; Principles of Soil Microbiology; nagr. Nobla. wakumetr →wakuometr. wakuole (wodniczki), biol. pęcherzykowate, ograniczone błoną przestrzenie w cytoplazmie, wypełnione płynną zawartością o różnorodnym składzie chem.; zawartość w. roślinnych, zwykle dużych, zw. jest sokiem komórkowym. wakuometr (wakumetr, próżniomierz), przyrząd do pomiaru ciśnienia mniejszego od ciśnienia atm., rodzaj manometru; działa na zasadzie naczyń połączonych, pomiaru ciśnienia sprężonej próbki gazu, przewodności cieplnej, sił molekularnych lub prądu jonowego w rozrzedzonym gazie. wakuostat, przyrząd do pomiaru b. niskich ciśnień gazu, oparty na pomiarze

1250 wakuüm ciśnienia sprężonej próbki badanego gazu w tzw. rurce kompresyjnej przyrządu. wakuum →próżnia. walansjenka, rodzaj koronki klockowej, z białej nici lnianej, b. cienkiej i delikatnej o tiulowym tle i wzorze z wici kwiatowej; rozpowszechniona w końcu XVIII w.; nazwa od fr. miasta Valenciennes. Walaoritis ARISTOTELIS, 1824-79, poeta gr.; romantyk; zbiory poezji, poematy epickie opiewające walkę narodowowyzwoleńczą Greków. Walasiewicz-Olson STANISŁAWA, ur. 1911, lekkoatletka; od dzreciństwa zamieszkała w USA; reprezentowała Polskę na olimpiadach: 1932 (złoty medal na 100 m) i 1936 (srebrny medal na 100 m). wal biały, zool. →białucha. walc, taniec towarzyski wirowy, w tempie umiarkowanym, metrum 3/4, spopularyzowany w XIX w.; występuje także w muzyce artystycznej. walcarka, zespół maszyn do walcowania metalu; podstawowe typy w.: duo, trio, podwójne duo, kwarto, w. sześciowalcöwa, dwudziestowalcowa, planetarna itd. Walcheren [-chərə], wyspa hol., przy ujściu Skaldy; w ramach Planu Delta połączona z wyspami Beveland Pn. i Pd. walchia (Lebachia), najstarsze, kopalne drzewa iglaste; występowały już w górnym karbonie; przypominały dzisiejsze araukarie. walconogi, zool. →łódkonogi. walcowanie, hutn. przeróbka plast, głównie metali w walcarkach zmieniająca kształt, wymiary i strukturę obrabianego materiału; w. wytwarza się z wlewków stalowych pręty, kształtowniki, blachy itd. walcowany wyrób, przedmiot walcowany przeznaczony do obróbki mech. lub stosowany bez obróbki; gł. rodzaje w.w.: pręty, walcówka, bednarka, wstęgi na rury. kształtowniki, blachy, taśmy, rury. walcowa powierzchnia →cylindryczna powierzchnia. walcownia, dział huty wyposażony w urządzenia do wytwarzania wyrobów metal, przez walcowanie; składa się z pieców grzewczych zespołu walcowniczego i wykończalni; rozróżnia się w. zimne i gorące. walcownictwo, dział techniki zajmujący się wytwarzaniem wyrobów walcowanych ze stali, metali nieżel. i ich stopów oraz maszynami i urządzeniami służącymi do tego celu. walcówka, wyrób metal, walcowany na gorąco (pręt, kształtownik) o małym przekroju poprzecznym. walczak, walcowy zbiornik płynu zamkniętego dnami (zw. dennicami), zwykle ciśnieniowy, np. w. kotła parowego. Walczak JAN (właśc. J. Andrusiewicz), 1873-1921, tancerz i choreograf WTR; wybitny pedagog warsz. szkoły baletowej. Walczak STANISŁAW, ur. 1913, działacz ruchu robotn., prawnik; prof. Uniw. Wrocł. i Warsz.; 1940-42 czł. organizacji konspiracyjnej Polska Ludowa, od 1942 — PPR; 1956-57 sekr. KW PZPR we Wrocławiu; 1965-71 min. sprawiedliwości. walczakowy kocioł, kocioł parowy, w którym parę wytwarza się w ogrzewanym poziomym walczaku wypełnionym częściowo cieczą, zwykle woda; parę odbiera się z przyłączonego do walczaka zbieralnika. Walczących Królestw epoka, 480-221 p.n.e., końcowy okres chin. dyn. Czou aż po ustanowienie cesarstwa Cin; początek epoki żelaza w Chinach. Walczewski MAREK, ur. 1937, aktor teatrów krak.; Don Juan Moliera, Hrabia Henryk — Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego; występy w filmach. Wald FRANTIŠEK, 1861-1930, czes. fizykochemik i metalurg; prof. polit. w Pradze; badania w dziedzinie termodynamiki chem., analizy gazów przem., stopów. Wald [uo:ld] GEORGE, ur. 1906, amer. biochemik i fizjolog; prof. Harvard University; odkrycia dotyczące procesów

chem. i fizjol. w oku podczas widzenia; nagr. Nobla. Walde ALOIS, 1869-1924, językoznawca austr.; prof. uniw. w Innsbrucku; liczne prace na temat języków italskich, celtyckich; autor słowników etymologicznych: łac. i indoeuropejskiego. Waldeck [-dek] (obecnie w NRF, Hesja), dawne hrabstwo niem., od 1712 księstwo, od 1918 kraj związkowy, włączony 1929 do Prus. Waldemar II, 1170-1241, król Danii od 1202, syn Waldemara I Wielkiego; podbił słow. wybrzeże Bałtyku (przejściowo) i 1219 Estonię; przeprowadził kodyfikację prawa duńskiego. Waldemar IV, 1320-75, król Danii od 1340, z dyn. Estridów; 1346 sprzedał Estonię Krzyżakom; po wojnie ze Szwecją i miastami Hanzy zwrócił Szwecji Skanię i Gotlandię. Waldemar I Birgersson [w. birjəszszon], 1240-1302, król Szwecji 1250-75, pierwszy z dyn. Folkungów; obalony przez brata, Magnusa I Ladulâsa. Waldemar I Wielki, 1131-82, król Danii od 1157, z dyn. Estridów; umocnił władzę król.; walczył ze Słowianami połabskimi, 1168 podbił Rugię. Walden PAUL, 1863-1957, chemik niem.; prof. polit. w Rydze, uniw. w Rostocku i Tybindze, czł. Petersburskiej AN; badania z dziedziny elektrochemii, izomerii optycznej; odkrył tzw. przegrupowanie W. waldensi, ruch rel.-społ. w XII-XV w., zapoczątkowany przez P. Valda; w., skupiający gł. biedotę rzemieślniczą, postulowali reformę kościoła, praktykowali ubóstwo; gł. Francja, Włochy; ścigani przez inkwizycję. Waldersee [waldərze:] ALFRED, 18321904, feldmarszałek prus.; 1881-91 szef sztabu gen.; 1900-01 dowódca eur. armii interwencyjnej w Chinach (powstanie bokserów). waldhar (turzyca drżączkowa, Carex brizoides), bylina, gat. turzycy; w Polsce dość pospolita w lasach; używana w tapicerstwie (tzw. waldhar). Waldmüller [walt-] FERDINAND GEORG, 1793-1865, malarz austr.; portrety, sceny rodzajowe, pejzaże. Waldorff JERZY, ur. 1910, publicysta i krytyk muz.; Sekrety Polihymnii, Harfy leciały na północ. Waldseemüller [waltize:-] MARTIN (pseud. Hilacomilus), ok. 1470-ok. 1518, niem. kartograf i geograf; 1507 dla nowo odkrytego kontynentu zaproponował nazwę ,,Amervka" od imienia Vespucciego — Amerigo, którego uważał za odkrywcę. wale, zool. →walenie. walec, bryła geom. powstała przez obrót prostokąta dokoła jednego z jego boków, zw. osią w.; objętość w. = πr2h, całkowita powierzchnia w. = 2πr(r+h), gdzie h — wysokość w., r — promień podstawy walca. walec, w walcownictwie gł. element walcarki; w. robocze służą do bezpośredniego kształtowania metalu, są one zabezpieczone przed zginaniem przez w. oporowe. walec drogowy, maszyna doczepna lub samobieżna do zagęszczania podłoży i nawierzchni dróg za pomocą ciężkich walców stal. lub ogumionych kół. Walecki HENRYK →Horwitz Maksymilian. walec osiowy, bot. →stela. wale dziobogłowe, zool. →dziobacze. Walencja (Valencia), m. i port w Hiszpanii, nad Zat. Walencką, gł. m. regionu W., ośrodek adm. prow. W.; 601 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzea; kościoły (XIV-XVIII w.), got. katedra, średniow. bramy, giełda (XV w.); most (XVI w.), pałace i klasztory (XV-XVIII w.). Wal encja (Valencia), region (kraina hist.) we wsch. Hiszpanii, nad M. Śródziemnym; 23,3 tys. km2, 2,9 mln mieszk. (1968), gł. Katalończycy; region przem.-

roln.; uprawa winorośli, oliwek, drzew cytrusowych, ryżu; turystyka; gł. m. W. Walencka Zatoka, zat. M. Śródziemnego, u wsch. wybrzeża Hiszpanii; głęb. do 500 m. walencyjne elektrony →wartościowości elektrony. walenie (wale, Cetacea), rząd ssaków mor.; ok. 90 gat.; płetwowate kończyny przednie tworzą narząd sterowy, tylne — uwstecznione; narząd ruchu — pozioma płetwa ogonowa; rodzą i wychowują potomstwo w wodzie; dzielą się na: fiszbinowce i zębowce; duże znaczenie gospodarcze. walenrodyzm, działanie polegające na pozornym współdziałaniu z wrogiem w celu uśpienia jego czujności, a następnie jego pokonania (od nazwiska bohatera poematu Mickiewicza Konrad Wallenrod). Walensee [walənze:] jezioro we wsch. Szwajcarii, 2u podnóża Alp, na wys. 419 m; pow. 24 km , głęb. do 150 m. Walentynowicz MARIAN, 1896-1967, rysownik, grafik, architekt; ilustracja książkowa, zwł. książek dla dzieci (m.in. Przygody Koziołka Matołka K. Makuszyńskiego). waleriana, bot.→kozłek lekarski. walerianowe krople, nalewka z kłącza kozłka lekarskiego; środek uspokajający i przeciwskurczowy. walerianowe kwasy C4H9COOH, cztery izomeryczne kwasy karboksylowe otrzymywane przez utlenianie pierwszorzędowych alkoholi amylowych; ich estry stosowane są jako rozpuszczalniki i w perfumerii. Waleron ANDRZEJ, 1882-1969, działacz lud., publicysta; współorganizator PSL„Wyzwolenie" (1924-25 prezes); od 1926 w Stronnictwie Chłopskim (od 1929 prezes Rady Nacz.); czł. NKW SL (1931-35), Rady Nacz. 1933-35, 1948-49. walet, najniższa figura w kartach do gry. Walewice, w. w pow. łowickim, woj. łódzkim; stadnina koni; klasycyst. pałac Walewskich (XVIII w.), pawilony, galerie, zabudowania gosp., park krajobrazowy. Walewska MARIA, Z ŁĄCZYŃSKICH, hrabina, 1789-1817, żona Anastazego Walewskiego, szambelana; z jej związku z Napoleonem I (1807-10) pochodził syn naturalny A. Colonna Walewski. Walewski Colonna ALEXANDRE, hrabia 1810-68, syn Napoleona I i Marii Walewskiej, fr. dyplomata i polityk; 1855-60 min. spraw zagr. za Napoleona III. Walezjusze (Valois), dynastia panująca we Francji 1328-1589, boczna linia Kapetyngów. Walgierz Udały, bohater pol. wersji średniow. opowieści rycerskiej o Waltariuszu z Akwitanii; wątek zlokalizowany w Kronice wielkopolskiej w Tyńcu, podjęli kronikarze i pisarze, m.in. Sienkiewicz i Żeromski. wal grenlandzki (Balaena mysticetus), arkt. wieloryb zaliczany do fiszbinowców; dł. ok. 16 m; płyt fiszbinu do 800; ceniony w połowach, jak i pokrewny Eubalaena glacialis, spotykany we wszystkich morzach; ostatnio rzadki. Walhalla, mit. germ. miejsce pobytu, raj poległych wojowników, gdzie spędzali czas na ćwiczeniach wojsk, i ucztach. wali, w Turcji sułtańskiej urząd gubernatora prowincji (wilajetu). Walia, część Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Pn.; obejmuje zach. część wyspy W. Brytania; 20,8 tys. km2, 2,7 mln mieszk. (1968); stol. Cardiff; powierzchnia wyżynno-górzysta; w części pd. ważny okręg przem.; wydobycie węgla kam., hutnictwo żel. i metali nieżel.; podstawą rolnictwa — hodowla bydła i owiec. — W średniowieczu księstwo celt., podbite przez Anglię w XIII w., wcielone na mocy unii 1536; tytuł księcia W. nosi następca tronu ang. (od 1301).

Waltham 1251 Walichanow CZOKAN, 1835-65, kazach. pisarz, historyk, etnograf; prace z historii, etnografii i folkloru Kazachów. Walicki MICHAŁ, 1904-66, historyk sztuki; prof. ASP i Uniw. Warsz.; prace gł. z zakresu pol. sztuki średniow. (gł. malarstwa) i współcz., hol, malarstwa XVII w.; inicjator i red. wielu wydawnictw zbiorowych; Malarstwo polskie XV wieku. Wali Dżan z Tebrizu, XVI/XVil w., pers. nadworny malarz sułtana Murada III. Waligóra, najwyższy szczyt G. Kamiennych (Sudety Środk.), w pobliżu granicy z Czechosłowacją; 936 m; u podnóża — schronisko PTTK. Waligórski MARIAN, 1903-53, prawnik; prof. prawa procesowego cyw. Uniw. Jag.; Polskie prawo procesowe cywilne. Walijczycy, lud Walii (W. Brytania); ok. 1,5 mln; zachowane elementy dawnej kultury; język walijski. walijski język, z grupy brytańskiej języków celt. w Walii; najstarsze zabytki z VI w.; 4 gł. dialekty: wenedocjański, powyski, domecki, gwencki. Walim, osiedle w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim, w G. Sowich; 3,7 tys. mieszk. (1968); przemysł lniarski. — W czasie II wojny świat, filia Gross-Rosen; w Górach Sowich budowa fabryki zbrojeniowej, zginęło 30 tys. więźniów. walina, aminokwas egzogenny; składnik większości białek zwierzęcych (w małych ilościach), wszystkich roślinnych; otrzymywana syntetycznie, stosowana do wzbogacenia w aminokwasy niektórych produktów. walisneria (nurzaniec, Vallisneria), podwodna roślina wód słodkich tropik. Azji i Afryki; liście długie, wstęgowate; w akwariach uprawia się V. spiralis. Waliszewski ZYGMUNT, 1897-1936, malarz; kapista; kolorystyczne martwe natury; portrety (Balzak), kompozycje figuralne (cykl Uczt), pejzaże; plafon w Kurzej Stopce na Wawelu. waliza, sztywna lub usztywniona torba podróżna, zwykle w kształcie prostokątnego pudła z uchwytem. „Walka", konspiracyjny tygodnik wydawany 1940 (IV)-1944 (IX) w Warszawie; centr. organ SN. walka klas, walka ekon., polit. i ideologiczna tocząca się w antagonistycznych formacjach społ. między podstawowymi klasami społ.; stanowi wyraz obiektywnego konfliktu interesów tych klas; prowadzi do przejścia jednej formacji społ. w inną. „Walka Młodych", tygodnik wydawany 1943-48 w Warszawie przez ZWM, 1956-57 ZG ZMP, a od 1957 ZG ZMS. walka o byt, biol. w teorii doboru naturalnego Ch. Darwina współzawodnictwo o warunki bytowe między osobnikami populacji. Walkirie, mit. germ. posłanki Odyna; demony przeznaczenia, zwiastujące wojownikom śmierć i unoszące cienie ich do Walhalli. walkower, przyznanie zwycięstwa zawodnikowi (drużynie) z powodu niestawienia się przeciwnika lub niedopełnienia warunków regulaminu. Wall (Wahl) TÓZEF, ok. 1754-99, malarz, i grafik; portrety, obrazy rel., hist., sceny rodzajowe, pejzaże. Wallabha, 1478-1530, filozof ind.; teoretyk wedanty; zwolennik monizmu względnego i personalizmu. u Wallace [ olys] ALFRED RUSSEL, 18231913, ang. podróżnik, przyrodnik i inżynier; twórca koncepcji zmienności gat. i doboru naturalnego, wysuniętej niezależnie od Ch. Darwina; stworzył podstawy biogeografii. u Wallace [ olys] EDGAR, 1875-1932, pisarz ang.; liczne powieści i sztuki kryminalne. Wallace [uolys] HENRY AGARD, 18881965, polityk amer.; bliski współpracow-

nik F.D. Roosevelta; 1941-45 wiceprezydent USA. u Wallace [ olys] LEW (LEWIS), 1827-1905, amer. pisarz, generał i polityk; uczestnik wojen meksyk, i secesyjnej; 1878-81 gubernator stanu Nowy Meksyk; Ben Hur. Wallace [uolys] WILLIAM, ok. 1270-1305, szkoc. bohater nar.; 1296 przywódca walk przeciw podbojowi Szkocji przez Anglię, 1297 protektor państwa, wyzwolił całą Szkocję; schwytany przez Anglików, ścięty. Wallacea, zoogeogr. obszar przejściowy między krainą orientalną a austral.; teren mieszania się obydwu faun. Wallach OTTO, 1847-1931, chemik niem.; prof. m.in. uniw. w Bonn; badania dotyczące m.in. budowy olejków eterycznych, czynności optycznej związków org.; nagr. Nobla. Wallack [uolək], rodzina aktorów amer., pochodzenia ang.; m.in.: JAMES WILLIAM (1791-1864), role szekspirowskie; JOHN JOHNSTONE, zw. Lester (1820-88), syn Jamesa, role tragiczne; autor adaptacji i pamiętników. Wallasey [uoləsy], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Irlandzkim, w zespole miejskim Liverpool; 102 tys. mieszk. (1968); ośr. wypoczynkowy; przemysł chem., włók., metalowy. Walla Walla [uolə uolə], m. w USA (stan Waszyngton); 23 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (obszary sztucznie nawadniane). Wallek-Walewski BOLESŁAW, 1885-1944, dyrygent, kompozytor, pedagog; utwory chóralne, symf., opery, kantaty, pieśni. Wallenrod KONRAD, ?-1393, w. mistrz krzyżacki od 1391; walczył z Litwą, popierał Witolda przeciw Władysławowi Jagielle; postać tytułowa poematu A. Mickiewicza. Wallenstein [walənszta1^ (Waldstein) ALBRECHT VON, 1583-1634, głównodowodzący wojsk ces. podczas wojny trzydziestoletniej; magnat czes., książę Frydlantu, Żagania, Meklemburgii; oskarżony o zdradę, zamordowany. Wallin [-im] JOHAN OLOF, 1779-1839, pisarz szwedz.; preromantyk; poezje patriot., hymny, tłumacz psalmów. Wallis [uolys] JOHN, 1616-1703, ang. matematyk i teolog; prof. uniw. w Oksfordzie; współzałożyciel Royal Society; wprowadził symbol nieskończoności (∞); prekursor rachunku nieskończonościowego. Wallis MIECZYSŁAW, ur. 1895, historyk sztuki i krytyk artyst.; prof. Uniw. Łódzkiego; Sztuka polska dwudziestolecia. Wallis STANISŁAW, 1895-1957, śląski pisarz i etnograf-folklorysta; zbieracz pieśni lud.: widowiska regionalne (Wesele śląskie, Marzeniok, Szopka śląska). Wallis [walys] →Valais. Wallisa wzór, wzór wyrażający liczbę π za pomocą pewnego iloczynu nieskończonego. Wallis i Futuna, grupa wysp w środk. części O. Spokojnego (Polinezja), terytorium zamorskie Francji; 0,2 tys. km2, 9 tys. mieszk. (1969); stol. Matautu; gł. wyspy; Uvéa, Futuna, Alofi. Wallsend [uo:lzend], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Tyne, w zespole miejskim Newcastle-(up)on-Tyne; 48 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam.; przemysł chem., stoczn., maszyn., szklarWall Street [uol stri:t], ulica w Nowym Jorku, w pd. części wyspy Manhattan, skupiająca gł. instytucje finans. USA; potocznie wielka finansjera amerykańska. Walmiki, poeta staroind.; wg tradycji twórca eposu Ramajany. walne zgromadzenie, zebranie wszystkich członków spółdzielni, stowarzyszenia, będące ich najwyższym organem; w spółdzielniach o dużej liczbie członków uprawnienia w.z. należą do zebrania przedstawicieli członków spółdzielni.

walonia (Valonia), glon (zielenica) mórz ciepłych; plecha poduszeczkowata lub maczugowata. Walonia, kraina hist. w pd. Belgii, obecnie w granicach prowincji: Hainaut, Namur, Liège2 i Luksemburg; łączna pow. 15,7 tys. km , ok. 3 mln mieszk. (1965), gł. Walonowie; gł. m. Liège. walonki, wysokie buty wojłokowe. Walonowie, grupa etniczna pochodzenia romańskiego w środk. i pd. Belgii; ok. 4 mln; spory z Flamandami o równouprawnienie, niejednokrotnie w postaci gwałtownych starć; dialekt waloński języka francuskiego. walor, wartość, znaczenie, zaleta. walor, szt. plast, w malarstwie i grafice różne natężenie tonu płaszczyzn barwnych i cieniowanych jednobarwnych. Walpole [uo:lpoul] HORACE, EARL OF ORFORD, 1717-97, syn Roberta, pisarz ang.; preromant. ,,romans grozy" The Castle of Otranto; cenna korespondencja. Walpole [uo:lpoul] SIR HUGH, 1884-1941, ang. powieściopisarz i krytyk; saga rodzinna Herries Chronicie, powieści z życia szkolnego, studia lit. (m.in. o Conradzie). Walpole [uo:lpoul] SIR ROBERT, 16761745, polityk ang., przywódca wigów; 1721-42 premier; uporządkował finanse, ożywił handel, łagodził konflikty narodowościowe. Walras [-ras] LEON, 1834-1910, ekonomista fr., twórca szkoły lozańskiej; wprowadził na szeroką skalę do ekonomii analizę mat.; stworzył teorię równowagi ogólnej gospodarki. u Walsall [ o:lso:l], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Birmingham; 184 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz., maszyn., lotn., chem., elektrotechniczny. Walschap [uals-] GERARD, ur. 1898, pisarz belg., tworzący w języku flam.; bliski Neue Sachlichkeit; ńaturalist. powieści z życia prowincji. Walser [-zər] MARTIN, ur. 1927, pisarz niem. (NRF); w powieściach (Małżeństwa w Philippsburgu), opowiadaniach, dramatach i słuchowiskach krytyka zachodnioniem. społeczeństwa. Walser [-zər] ROBERT, 1878-1956, pisarz szwajc, tworzący w języku niem.; liryczna proza pokrewna twórczości F. Kafki; powieści, małe formy; poezje, eseje. Walsum [-zum], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry, port nad Renem; 48 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., wielka elektrownia cieplna, przemysł stoczn., papierniczy. Waltari MIKA, ur. 1908, pisarz fiń.; powieści, gł. hist., nawiązujące do aktualnej problematyki (Egipcjanin Sinuhe), opowiadania, sztuki sceniczne, krytyka literacka. Walter ANDRZEJ, ok. 1506-ok. 1568, rzeźbiarz działający na Śląsku; przedstawiciel renesansu; współtwórca dekoracji rzeźb, zamku w Brzegu; nagrobki. Walter BRUNO, 1876-1962,* dyrygent niem., osiadły w USA; znakomity wykonawca dzieł Mozarta i Brahmsa. Walter FILIP NERIUSZ, 1810-47, chemik organik; odkrył wiele związków org. i ustalił ich skład (m.in. toluenu, dwufenylu); współtwórca pol. terminologii chemicznej. Walter-Janke ZYGMUNT (pseud. Walter), ur. 1907, pułkownik; 1940-43 szef sztabu Okręgu AK Łódź, następnie komendant Okręgu AK Śląsk; działacz ZBoWiD; autor m.in. W Armii Krajowej w Łodzi i na Śląsku. Walter z Malonne, ?-1169, biskup wrocławski od 1149; zapoczątkował budowę katedry romańskiej we Wrocławiu; zwolennik reform kościelnych. Waltham [uo:ltəm], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 61 tys. mieszk. (1970); ośr. przem., znany z produkcji zegarków; uniwersytet.

1252 Walther von der Vogelweide Walther von der Vogelweide [-tər fon. d. fo:gəlwaidə], ok. 1170-ok. 1230, najwybitniejszy niem. poeta średniow.; łączył elementy dworskiej liryki miłosnej, poezji wagantów i pieśni ludowych. Walton [uo:ltn] ERNEST THOMAS, ur. 1903, fizyk irl.; prof. uniw. w Dublinie; prace w dziedzinie reakcji jądrowych; współtwórca pierwszego akceleratora; nagr. Noł la. u Walton { o:ltn] ISAAK, 1593-1685, pisarz ang.; kupiec londyński; pełne humoru i lekkości biografie poetów, popularna książka o wędkarstwie. waltomia, muz. →róg. waluta: 1) typ systemu monetarnego, np. w. złota (gdy w obiegu są monety złote lub banknoty wymienialne na złoto); 2) określenie systemu pieniężnego w danym kraju. waluta obca, banknoty i monety zagraniczne. walutowe strefy, grupy krajów związane wspólnymi zasadami polityki walutowej dopuszczającej wzajemną wymienialność walut i wielostronność rozliczeń z tytułu wzajemnych obrotów (blok dolarowy, strefa sterlingowa, u Eur. Unia Płatnicza). Walvis Bay [ o:lwys bej], m. i gł. port Namibii, nad Ó. Atlantyckim; 13 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo; przemysł rybny, stocznia. wał, archeol. nasyp ziemny, kam. lub o konstrukcji kam.-drewn.-ziemnej, służący celom obronnym. wał, techn. element maszyny, przenoszący moment skręcający, zwykle podparty w łożyskach i obracający się przedmiot, na którym osadzone są inne przedmioty — koła, sprzęgła, krzywki itp.; w. prosty (np. pręt gładki lub kształtowy), z korbami (w. korbowy) lub wykorbieniami (w. wykorbiony). wałach, wytrzebiony samiec konia. Wałach STANISŁAW (pseud. Zdzich), ur. 1919, pułkownik; 1943 dowódca oddziału partyzanckiego GL im. J. Dąbrowskiego, następnie — Okręgu AL Zagłębie Dąbrowskie i Chrzanów, szef sztabu Obwodu AL Śląsk. Wałbrzych, m. pow. w woj. wrocławskim, w G. Wałbrzyskich; 125,1 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; 3 kopalnie węgla kam., 4 koksownie, 3 elektrownie, 2 fabryki porcelany, huta szkła, przemysł maszyn., spoż., włók.; węzeł kol.; 2 teatry; neoklas. kościół (XVIII w.) i pałacyk (XIX w.) — obecnie muzeum. — Do 1392 w posiadaniu Piastów śląskich; od 2 poł. XIV w. wydobycie rud srebra i ołowiu; prawa miejskie przed 1400(?); w XV~XVI w. rozwój sukiennictwa i płóciennictwa, w XIX w. górnictwa węglowego; 1818 pierwsza na Śląsku przędzalnia mechaniczna. W czasie II wojny świat. 1942-44 13 filii obozu Gross-Rosen i 3 obozy jenieckie; w pobliskim Książu przy budowie kwatery Hitlera zginęło 5 tys. więźniów Wałbrzyskie Góry, kilka izolowanych grup górskich w Sudetach Środka zamykających o4 zach. i pd.-zach. Kotlinę Wałbrzyską; wys. do 869 m (Chełmiec). Wałcz, m. pow. w woj. koszalińskim, na Pojezierzu Wałeckim; 19,0 tys. mieszk. (1970); drobny przemysł spoż., chem.; węzeł kol. — Stary gród pomorski, od XII w. wielkopol.; prawa miejskie 1303; mimo akcji germanizacyjnej w XIX w. zachował pol. charakter; 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze (bitwa o Wał Pomorski). Wałdaj, wyżyna w ZSRR, w środk. części Niżu Wschodnioeuropejskiego; wys. do 343 m; moreny; liczne jeziora; lasy iglaste, torfowiska. Wałecki ANTONI, 1815-97, zoolog; jako członek Stow. Ludu Pol. zesłany na Syberię; kustosz Gabinetu Mineralogicznego Szkoły Gł. w Warszawie i uniw.; prace dotyczące fauny kręgowców Polski. wałeczki moczowe, nieprawidłowe składniki upostaciowane moczu, będące odlewami białkowymi kanalików nerkowych i

powstałe wskutek ścinania się białka w przesączu nerkowym. wałeczki pomiarowe, zestaw wałeczków do pomiarów kątów (stożków zewn., klinów) kół zębatych i gwintów. wałeczkowa pompa, pompa rotacyjna, w której organem roboczym jest wirnik z wałeczkami na obwodzie — stałymi i umieszczonymi między nimi swobodnymi, dociskany siłą odśrodkową do wewn. powierzchni kadłuba. wałeczkowe łożysko, łożysko toczne, w którym elementami tocznymi są wałeczki walcowe (ł.w. walcowe, łożyska igiełkowe), baryłkowe (łożyska baryłkowe) lub stożkowe (ł. stożkowe). ' Wałek-Czernecki TADEUSZ, 1889-1949, historyk starożytności; prof. uniw. w Warszawie; Dzieje upadku monarchii macedońskiej, Dzieje greckie (wraz z S. Witkowskim), Historia gospodarcza świata starożytnego. wał ogniowy, jeden z rodzajów artyleryjskiego wsparcia ogniowego nacierającej piechoty i czołgów. wałowanie gleby,.zabieg uprawowy wykonywany za pomocą wałów roln., m.in. w celu ugniatania górnych lub głębszych warstw gleby, wyrównywania powierzchni pola, kruszenia brył. wał rolniczy, konne lub ciągnikowe narzędzie uprawowe do wałowania gleby; w.r. gładki, pierścieniowy i in. . Wałujew PIOTR A., 1814-90, polityk ros.; 1864-71 czł. Komitetu Urządzającego do Spraw Królestwa Polskiego. Wały Śląskie (Wały Chrobrego), archeol. pas podwójnych (niekiedy potrójnych) umocnień ciągnących się wzdłuż środk. i dolnego biegu Bobru, na pd. od Krosna Odrzańskiego; powstały w X lub pocz.XI w. Wambierzyce, w. w pow. noworudzkim, woj. wrocławskim, u podnóża G. Stołowych; późnobarok. kościół (XVII w.) o bogatym wystroju; założenie odpustowe. wamp, kobieta demoniczna, uwodząca mężczyzn. wampir (upiór, strzyga), wg wierzeń lud. zmarły, uważany za „żyjącego trupa", wysysający krew z człowieka. wampiry (Desmodontidae), rodzina nietoperzy amer.; żywią się krwią; 3 gat.; Desmodus rotundus (ok. 8 cm dł.) atakuje gł. ssaki, przecina skórę i zlizuje krew; mogą przenosić choroby. wampum, paciorki z muszli używane dawniej przez Indian Ameryki Pn. jako zapis i przekaz wiadomości, środek płatniczy oraz oznaka rangi i godności. wams, ubiór męski, rodzaj kaftana, usztywniony i podwatowany, zdobiony nacinaniem, haftem lub pasmanterią; noszony w XVI i poł. XVII w., gł. w Hiszpanii i Niemczech. Wan →Van. wanad V, pierwiastek chem. o liczbie atom. 23, z podgrupy wanadowców; szary, twardy metal., odporny chemicznie; wartościowość gł. +5; stosowany m.in. jako składnik stali specjalnych. wanadowce, pierwiastki chem. tworzące podgrupę V grupy układu okresowego: wanad V, niob Nb, tantal Ta; metale ciężkie, trudno topliwe; maksymalna wartościowość +5; tworzą tlenki kwasowe. wanadu pięciotlenek V2O5, czerwonożółty proszek; bezwodnik kwasów wanadowych; stosowany gł. jako katalizator utleniania, np. SO2 do SO3, związków organicznych. wanadynit, minerał, chloro wanadan ołowiu; żółty, czerwony lub brun., o połysku diamentowym; występuje w strefie utlenienia niektórych złóż rud ołowiu; ruda wanadu. Wanaty (w. w pow. garwolińskim, woj. warszawskim), 1944 (28 II) w czasie pacyfikacji hitlerowcy rozstrzelali 109 osób i spalili wieś. Wanda, legendarna księżniczka krak., córka Kraka.

wandal, człowiek niszczący dobra kult.; barbarzyńca, dewastator, niszczyciel. wandalizm, niszczenie, dewastacja dóbr kult.; barbarzyństwo. Wandalowie, lud wschodniogerm., osiadły w I-IV w. nad górną Odrą i Dunajem; w 1 poł. V w. założyli państwo w pn. Afryce; 455 złupili i spalili Rzym (stąd „wandalizm"); 533-534 rozbici przez Bizancjum (Belizariusz). wandejskie wojny, 1793-96, powstania chłopów Wandei podczas W. Rewolucji Fr.; podsycane przez rojalistów; stłumione przez gen. L. Hoche'a; wybuchły ponownie 1799-1800 i 1815. Wandurski WITOLD, 1891-ok. 1937, poeta i dramaturg, działacz KPP, organizator scen robotn.; od 1928 w ZSRR; zbiory wierszy {Trzy salwy z W. Broniewskim i S.R. Standem), ekspresjonist. sztuki satyryczno-agitacyjne (Śmierć na gruszy). wangal, zool. →kuskus. Wang An-szy, 1021-86, chin. mąż stanu; uczony, literat, filozof i reformator; kontynuował materialist. tradycje chin. filozofii klasycznej. Wanganui [ungənuy], m. w Nowej Zelandii, port na pd.-zach. wybrzeżu W. Północnej; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn., chemiczny. wangara, termin używany w XII-XIX w. przez Arabów i Europejczyków na określenie terenów w Afryce obfitujących w złoto. Wangaratta [uäŋgərätə], m. w Australii (Wiktoria), nad rz. Owens (dopływ Murray); 15 tys. mieszk. (1966); duży ośr. handlu bydłem. Wang Czung, ok. 27-ok. 97, filozof chin.; autor traktatu hun-heng, w którym zawarł ostrą krytykę przesądów; czołowy przedstawiciel chin. myśli materialist. pierwszych wieków. Wang Gon, ?-943, władca koreański; twórca (918) państwa i dynastii Korio; w drodze podbojów rozszerzył swe królestwo na cały Płw. Koreański. Wang Jang-ming, 1472-1528, filozof chin., neokonfucjanista; twórca kierunku opartego na idealizmie subiektywnym; wywarł znaczny wpływ na myśl japońską. Wang Mang, 45 p.n.e.-23 n.e., władca chin. od 9 n.e., z dyn. Sin, która dzieli panowanie dyn. Han na Wcześniejszą i Późniejszą. Wang Szy-fu, XIII/XIV w., chin. dramatopisarz; sielankowa sztuka Opowieść zachodniego pawilonu ciesząca się wielką popularnością. Wang Wej, 699-759, chiń. poeta i malarz, zw. poetą w malarstwie i malarzem w poezji; utwory poet. obfitujące w romant. opisy krajobrazu. wanilia, odpowiednio spreparowane i wysuszone owoce wanilii płaskolistnej, mające kształt laseczek; zawiera wanilinę; przyprawa do ciast, wódek, lodów itp., używana też w lecznictwie. wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia), nadrzewne pnącze tropik, z rodziny storczykowa tych; uprawiana dla owoców używanych jako przyprawa (też z w. w.) oraz w lecznictwie. wanilina C8H8O3, aldehyd, biała, krystal. substancja o zapachu wanilii; występuje w owocach wanilii płaskolistnej; otrzymywana syntetycznie; stosowana do aromatyzowania produktów spoż. i jako składnik kompozycji zapachowych. waniliowy cukier, mieszanina cukru z waniliną otrzymywaną syntetycznie; używana w przemyśle spoż. do aromatyzowania likierów, wyrobów cukierniczych, ciast i kompotów. Waniołka FRANCISZEK, 1912-71, działacz ruchu robotn.; czł. KPCz, 1944 w AL; 1951-54 zastępca przewodn. PKPG, 195662 min. górnictwa i przemysłu ciężkiego, 1962-68 wicepremier, 1957-71 czł. KC PZPR, 1964-68 czł. Biura Polit. KC PZPR. Wanjamwezi, lud wsch. grupy Bantu, w Tanzanii; ok. 2 mln; rolnictwo; język kinjamwezi z rodziny bantu..

warchoł 1253 Wanke ADAM, 1906-71, antropolog; prof. uniw. we Wrocławiu; kierownik Zakładu Antropologii PAN tamże; twórca taksonomicznych metod w antropologii oraz typologii somatycznej. Wankie [uanky], m. w zach. Rodezji; 20 tys. mieszk. (1969); ośr. zagłębia węgla kam.; rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. Wankla silnik, spalinowy silnik rotacyjny z trójkątnym (ściślej — trochoidalnym) tłokiem obrotowym, umieszczonym mimośrodowo w obudowie (cylindrze). wanna szklarska, piec o działaniu ciągłym, stosowany do topienia surowców szklarskich (otrzymywania masy szklanej) do wyrobu szkła. Wanne-Eickel [w. aikəl], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry, port nad Kanałem Ren-Herne; 101 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł chem., metal., elektrotechn.; uzdrowisko. Wanowie, mit. germ. ród bogów usunięty przez Azów od rządów nad światem; bóstwa wegetacji roślin i urodzaju: Frejr, Freja, Njerd. Wansien, m. w Chinach (Syczuan), port nad Jangcy; 120 tys. mieszk. (1957); produkcja oleju tungowego; rzemiosło. wanta, żegl. lina lub pręt do podtrzymywania masztu z boku, biegnie od części górnej masztu do burty lub pokładu statku. wantownik, żegl. metal, okucie na burcie jachtu do umocowania want. Wantule, część górnej Doi. Miętusiej (Tatry Zach.), pokryta omszałymi blokami wapienia i porośnięta pierwotnym lasem świerkowym. Wantuła ANDRZEJ, ur. 1905, teolog ewang.; od 1954 prof. Chrześc. Akademii Teol. w Warszawie; od 1959 biskup kościoła ewangelicko-augsburskiego w PRL; prace z zakresu historii Śląska Cieszyńskiego i kościoła ewang.; Zwięzłe wiadomości z historii kościoła. Wantuła JAN, 1877-1953, pisarz lud. i bibliofil ze Śląska Cieszyńskiego; Karty z dziejów ludu Śląska Cieszyńskiego, Książki i ludzie. wańczosy (połowice, połowizny), leśn. eksportowy sortyment drewna; w. otrzymuje się przez wyrżnięcie z kłody i odrzucenie środk. bala z rdzeniem oraz ociosanie w. z boków. Wańkowicz MELCHIOR, ur. 1892, pisarz i publicysta; 1939-58 na emigracji; reportaże (Na tropach Smętka, Monte Cassino, Westerplatte), powieści i wspomnienia {Szczenięce lata, Ziele na kraterze, Tworzywo). Wańkowicz WALENTY, 1800-42, malarz; klasycyst.-romant. portrety (Mickiewicz na Judahu skale, portrety Puszkina). Wapcarow NIKOŁA, 1909-42, poeta bułg.; przedstawiciel poezji rewol. (Motorni pesni); organizator ruchu antyfaszyst., zamordowany przez hitlerowców. Wapienica, w. w pow. bielskim, woj. katowickim, nad rz. W.; przemysł metal., wełniany. Wapienne, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim, w Beskidzie Niskim; dawne zdrojowisko, obecnie w odbudowie (źródła siarczane). wapienne gleby, wytworzone ze skał macierzystych zawierających znaczne ilości wapnia (np. wapienie, margle, dolomity); najważniejsze g.w. — rędziny. wapienne mleko, potoczna nazwa zawiesiny wodorotlenku wapnia Ca(OH)2 w wodzie; używane m.in. jako składnik zaprawy murarskiej, w przemyśle do wiązania kwasów. wapień, skała osadowa pochodzenia org. lub chem., składająca się gł. z kalcytu; b. rozpowszechniony; używany jako materiał bud., do wyrobu wapna, cementu, w przemyśle chem., cukr., farm. i in.; zmielony — jako nawóz.

wapiti (Cervus canadensis), pn.amer. gat. jelenia; lasy strefy umiarkowanej; łowny. wapnamon, miner, nawóz azotowy; mieszanina chlorku amonu i zmielonego wapienia, który zmniejsza kwasowość chlorku amonu. wapnia azotan Ca(NO3)2, silnie higroskopijne kryształy; stosowany jako nawóz sztuczny zw. saletrą norweską, wapnia chlorek CaCl2, silnie higroskopijna substancja; stosowany do osuszania gazów i cieczy, do usuwania śniegu z jezdni (zamiast soli kuchennej). wapnia cyjanamidek CaCN2, szara substancja stosowana jako nawóz sztuczny (azotniak), do utwardzania stali, do niszczenia szkodników. wapnia fluorek CaF2, kryształy trudno rozpuszczalne w wodzie; stosowany do produkcji fluorowodoru, emalii w przemyśle ceram., w metalurgii jako topnik. wapnia siarczan CaSO4, kryształy trudno rozpuszczalne w wodzie;. występuje w przyrodzie jako gips CaSO4 2H2O i anhydryt CaSO4; stosowany gł. do wyrobu cementu i kwasu siarkowego. wapnia siarczek CaS, kryształy trudno rozpuszczalne w wodzie; stosowany gł. w garbarstwie do usuwania włosów ze skór. wapnia tlenek CaO (wapno palone), biały, silnie higroskopijny proszek, otrzymywany przez prażenie węglanu wapnia (wapienia); stosowany gł. do wyrobu wapna gaszonego. wapnia węglan CaCO3, kryształy nierozpuszczalne w wodzie; ogrzewany rozkłada się na tlenek wapnia i dwutlenek węgla; rozpowszechniony w przyrodzie (np. minerał wapień); stosowany m.in. w budownictwie, do otrzymywania wapna palonego. wapnia węglik CaC2 (karbid), ciało stale, trudno topliwe; reaguje z wodą tworząc acetylen i wodorotlenek wapnia; w wysokiej temperaturze reaguje z azotem tworząc azotniak; stosowany do otrzymywania na skalę przem. acetylenu i azotniaku. wapnia wodorotlenek Ca(OH)2 (wapno gaszone), biały proszek, dość mocna zasada; otrzymywany przez reakcję tlenku wapnia CaO z wodą (gaszenie); stosowany m.in. w budownictwie, do ochrony sadów przed szkodnikami. wapnienie, fizjol., med. proces, w którym tkanki zostają utwardzone i usztywnione przez gromadzenie soli wapnia; w. może być procesem fizjol. (w kości) lub patologicznym (np. osadzanie soli wapnia w naczyniach krwionośnych). wapniowce (berylowce, metale ziem alkalicznych), pierwiastki chem. tworzące II grupę główną układu okresowego: beryl Be, magnez Mg, wapń Ca, stront Sr, bar Ba i promieniotwórczy rad Ra; lekkie metale, aktywne chemicznie o wartościowości +2, wapniowe nawozy, mineralne nawozy, zawierające zasadowe związki wapnia niezbędne do prawidłowego rozwoju roślin; stosowane gł. do tzw. wapnowania gleb. Wapno, osiedle w pow. wągrowieckim, woj. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; 2,5 tys. mieszk. (1968); duża kopalnia soli kamiennej. wapno bielące (chlorek bielący, wapno chlorowane), produkt działania chloru na wodorotlenek wapnia; silny utleniacz, stosowany jako środek bielący i dezynfekcyjny. wapno chlorowane →wapno bielące. wapno gaszone →wapnia wodorotlenek. wapnomocznik, mineralny nawóz, zawierający mocznik i wapień mielony, który zmniejsza higroskopijność mocznika; działa jak mocznik i odkwasza glebę. wapno nawozowe, różnorodne związki wapnia stosowane w rolnictwie do wapnowania gleb, np. wapniak mielony, wapno palone, wapno posodowe. wapno palone →wapnia tlenek.

wapno sodowane, mieszanina wodorotlenków wapnia i sodu; stosowane jako substancja susząca i pochłaniająca dwutlenek węgla. wapnowanie gleb, zabieg agrotechn. zaliczany do agromelioracji gleb; nawożenie gleb dużymi dawkami nawozów wapniowych w celu ich odkwaszenia, polepszenia struktury i właściwości fizykochemicznych. wapń Ca, pierwiastek chem. o liczbie atom. 20, z grupy wapniowców; miękki, srebrzysty metal, aktywny chemicznie; wartościowość +2; stosowany do utwardzania stopów łożyskowych. wapory, dato.: 1) wyziewy, opary; 2) atak histerii, spazmy, fumy. Wapowski BERNARD, ok. 1450-1535, najwybitniejszy kartograf pol. XVI w., historyk, astronom; autor pierwszych wydanych w Polsce map Europy Wsch. i Polski, na których opierała się kartografia zachodnioeur. do XVII w. war (var), jednostka mocy elektr. biernej; moc bierna prądu elektr o natężeniu 1A (składowej biernej) i napięciu 1 V; 1 var = 1 W. waraktor, element, którego pojemność elektr. lub indukcyjność zależy od doprowadzonego napięcia elektr.; np. dioda waraktorowa. waraktorowa dioda (dioda pojemnościowa), dioda półprzewodnikowa (warstwowa) o pojemności elektr. zmiennej nieliniowo w funkcji napięcia polaryzującego złącze p-n w kierunku zaporowym. Waranasi (Benares), m. w Indii (UttarPrądesz), nad Gangesem; znane od V w. p.n.e. jako Kasi; 602 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu i buddyzmu; przemysł gł. włók., środków transportu, metal., chem.; ośr. rzemiosła, handlu i turystyki; węzeł komunik.; uniwersytety; liczne świątynie hinduskie (gł. z XVIII-XIX w.), meczety, rezydencje oraz tzw. ghaty — monumentalne schodkowe zejścia do Gangesu. Warangal, m. w Indii (Andhra-Pradesz); 176 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., spoż.; wyrób dywanów. warany (Varanidae), rodzina jaszczurek; ok. 30 gat., do 2 m dł.; lądowe i ziemnowodne; ogon bocznie spłaszczony, wyraźna szyja; jajorodne; Azja, Afryka i Australia. Warburg ABY, 1866-1929, niem. historyk sztuki; zajmował się spuścizną antyku w kulturze eur.; zapoczątkował nową metodę badawczą polegającą na integracji analizy stylu i analizy ikonograficznej; Gesammelte Schriften. Warburg OTTO HEINRICH, 1883-1970, biochemik niem.; dyr. instytutu badań fizjol. komórki w Berlinie-Dahlem, czł. Royal Society; badania procesów oddychania komórkowego; odkrycia dotyczące roli wit. PP i wit. B2 oraz działania enzymów oddechowych; nagr. Nobla. warcaby, dwuosobowa gra prowadzona na szachownicy pionkami białymi i czarnymi (po 12); celem gry jest wybicie lub zablokowanie pionków przeciwnika. Warchałowski EDWARD, 1885-1953, geodeta; prof. Polit. Warsz.; jeden z gł. organizatorów geodezji pol. po I i II wojnie świat.; autor prac teoret. i podręczników. Warchałowski JERZY, 1874-1939, teoretyk, krytyk i propagator sztuki; współorganizator stów. artyst., wystaw; projekty kilimów. Warchałowski KAZIMIERZ, 1872-1943, działacz emigr., publicysta, podróżnik; wydawca pisma „Polak w Brazylii"; organizator szkolnictwa pol. w Paranie. warchlak, świnia domowa w wieku od 2 mieś. (po odsądzeniu od maciory) do 3-4 mieś.; także młody dzik, gdy ma jeszcze sierść w podłużne ciemne i jasne pasy. warchoł, wichrzyciel łamiący prawo, wywołujący zamieszanie, zakłócający spokój; awanturnik.

1254 Warciańsko-Odrzańska Pradolina Warciańsko-Odrzańska Pradolina (prado- gania wartości ekstremalnych przez pewne lina warszawsko-berlińska), równoleżniko- funkcjonały; stanowi jedną z ważnych we obniżenie, którym odpływały wody metod fizyki matematycznej. na zach. w starszych fazach zlodowacenia wariancja, wartość oczekiwana kwadratu bałtyckiego. różnicy zmiennej losowej X i jej wartości Warcisław I, ?-ok, 1147, książę Pomorza oczekiwanej E(X); oznacza się D2(X) = Zach., od 1122 lennik Bolesława Krzywo- = E ([X-E(X)]2). ustego; prowadził chrystianizację Pomowariant, odmiana, modyfikacja, indie rza. tego samego tematu, proWarcisław VII, ok. 1362-94, książę słup- opracowanie jektu, planu itp. ski od 1377; początkowo w sojuszu z wariator, przekładnia o ciągłej regulacji Krzyżakami, 1390 złożył hołd lenny Wła- przełożenia. dysławowi Jagielle; syn jego Eryk był kró- wariograf (lie-detector, wykrywacz kłamlem zjednoczonych państw skandynaw- stwa), aparat do badania prawdomówskich. Wardar, rz. w Jugosławii i Grecji; dł. ności, notujący zmiany pulsu, oddychania, 388 km; uchodzi do Zat. Salonickiej; że- ciśnienia krwi badanego itp.; opiera się na założeniu, że kłamstwu towarzyszą glowna od m. Titow Weles; gł. m. Skopje. warecko-magnuszewski przyczółek, re- określone zmiany fizjol.; stosowany przez jon Warki i Magnuszewa, opanowany organa śledcze niektórych państw (w Pols30 VII-4 VIII 1944 przez wojska radz.; mi- ce nie używany). wariolizacja, szczepienie materiałem zamo silnych ataków niem. utrzymany z udziałem 1 Armii WP (1 Bryg. Pancer- kaźnym pochodzącym z krost ospowych nej im. Bohaterów Westerplatte, 2 i 3 dyw. chorego człowieka; zaniechane od czasu piechoty); w styczniu 1945 obszar wyjścio- wprowadzenia przez E. Jennera szczepienia przeciwko ospie krowianką. wy do ofensywy zimowej. wariometr, elektrotechn. →indukcyjny Waregowie, Normanowie szwedzcy, podejmujący w IX w. ekspansję na Ruś; w zmiennik. wariometr, lotn. przyrząd pokładowy X i XI w. liczni kupcy i drużynnicy w wskazujący prędkość pionową (wznoszesłużbie książąt ruskich. Waren, m. w pn.-wsch. części NRD, nia lub opadania) statku powietrznego. wariopleks, w telegrafii multipleks o nad jez. Müritz; 21 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., drzewny; ośr. turyst.- zmiennej krotności, zależnej od natężenia wypoczynkowy. ruchu w poszczególnych połączeniach. Warga JEWGIENIJ S., 1879-1964, ekonoWarka →Uruk. mista radz., pochodzenia węg.; autor prac Warka, m. w pow. grójeckim, woj. z zakresu gospodarki i polityki krajów warsz., nad Pilicą; 7,4 tys. mieszk. (1968); kapitalist. i kolonialnych. fabryka urządzeń mech., wytwórnia win; wargacz (Melursus ursinus)y czarny nie- w Warce-Winiarach w dawnym pałacu dźwiedź z białym półksiężycem na piersi; Pułaskich (XVII w.) — Muzeum im. Kawys. w kłębie ok. 85 cm; wargi składa w zimierza Pułaskiego. — Prawa miejskie rurkowaty ryj (brak przednich siekaczy); 1321; rozwój W. od XVI w. związany z pożywienie: termity, miód, owoce; Płw. rozwojem ogrodnictwa nad Pilicą i proIndyjski i Cejlon. dukcją piwa; 1656 zwycięstwo wojsk pol. wargacze (Labridae), rodzina ryb z rzę- pod wodzą S. Czarnieckiego w bitwie z du okoniokształtnych; ok. 500 gat., do wojskami szwedzkimi. W czasie okupacji 30 cm dł.; grube wargi i mocne zęby; hitlerowcy wymordowali 2,6 tys. mieszk.; płytkie morza tropik.; znaczenie gosp. lo- 1944-45 w czasie walk wyzwoleńczych kalne. (przyczółek warecko-magnuszewski) całkowargi, dwa fałdy skórne ograniczające wicie zniszczona, po wojnie odbudowana. szparę ustną większości kręgowców, u Warkałło WITOLD, ur. 1909, prawnik, ssaków i człowieka silnie Umięśnione, ru- specjalista w dziedzinie prawa cyw. i uchome; część w. człowieka stanowi tzw. bezpieczeniowego; prof. Uniw. Warsz.; czerwień wargowa, pozbawiona barwnika autor prac z zakresu ubezpieczeń. warkocz, długie włosy uplecione z trzech w nabłonku, włosów, gruczołów potowych i b. unaczyniona; także część gębowych pasm; przen. pasma czegokolwiek splecione w jedną całość. narządów owadów. wargowe (Labiatae), rodzina roślin zielWarkocz Bereniki, jeden z gwiazdozbionych i półkrzewów z klasy dwuliścien- rów. nych, gł. z obszarów suchych i ciepłych; warkoczowy haft, długie skrzyżowane ze kwiaty wargowe, w okółkach; niektóre sobą ściegi ułożone w kształcie jodełki gat. używane w lecznictwie, przemyśle lub splecionego warkocza. kosmetycznym i jako przyprawy. Warmia, hist. dzielnica pol. w dorzeczu wari (lemur wari, Lemur variegatus), środk. Pregoły, po Frombork nad Zalemadagaskarska małpiatka nadrzewna; wem Wiślanym; pierwotnie zamieszkała wielkość kota; pysk podobny do psiego; przez prus. Warmów; w pocz. XIII w. zaogon puszysty. garnięta przez Krzyżaków; od 1243 władzwariacja, astr. nieregularność ruchu two terytorialne biskupstwa warmińskiego, Księżyca wywołana działaniem perturba- podlegające Zakonowi; 1466 na mocy pocyjnym Słońca. koju toruńskiego przyłączona do Polski; wariacje, muz. utwór, w którym temat .1772 zagarnięta przez Prusy; 1945 wróciła eksponowany na początku poddawany jest do Polski. przekształceniom (melodycznym, harmo„Warmia i Mazury", miesięcznik społ.nicznym, rytmicznym i in.). kult., wydawany 1955-69 w Olsztynie, od wariacje bez powtórzeń, połączenia two- 1969 w Ełku (do 1958 pt. „Mazury i Warrzone spośród n przedmiotów (np. liter, mia") przez Stowarzyszenie Społ.-Kult. liczb) branych w ilości k sztuk (k ≤ n), „Pojezierze". Warming [warmiŋ] JOHANNES EUGENIUS różniące się wzajemnie bądź samymi BÜLOW, 1841-1924, duń. botanik, fitogeprzedmiotami, bądź ich kolejnością; ilość n n ograf; dyr. Ogrodu Bot. w Kopenhadze; w.b.p. wynosi V k = ( k) = n!/(n—k)!, twórca ekologicznego kierunku w geogragdzie n! . (czyt. „en silnia") równa się ilo- fii roślin. . . czynowi l 2 3.... n. Warmińska Nizina, część Pobrzeża wariacje z powtórzeniami, połączenia Wschodniopomorskiego, na wsch. od utworzone spośród n przedmiotów (np. Wzniesienia Elbląskiego; wys. 20-70 m; liter, liczb) branych w ilości k na raz, gł. m.: Braniewo, Frombork. różniące się wzajemnie bądź samymi Warmiński JANUSZ, ur. 1922, reżyser, przedmiotami, bądź ich kolejnością, przy dyr. teatru Ateneum w Warszawie; gł. inczym ten sam przedmiot może występo- scenizacje sztuk współcz. (Więźniowie z wać wielokrotnie; ilość w. z p. zk n przed- Altony J.P. Sartre'a, Andorra M. Frischa). miotów branych po k na raz wynosi n . Warmiński Kanał, część Kanału Elbląswariacyjny rachunek, dział analizy mat., kiego od śluzy w Miłomłynie do jez. Druzw którym rozpatruje się zagadnienia osiąno; dł. 52 km, 5 pochylni, 2 śluzy; nośność statków 50 t.

Warna, m. i port w Bułgarii, nad M. Czarnym, ośr. adm. okręgu W.; 180 tys. mieszk. (1965); przemysł stoczn., maszyn., włók., spoż.; ważny ośr. turyst.; muzea; resztki rzym. budowli i bizant. fortyfikacji; zabytki tur. architektury; w pobliżu pomnik-mauzoleum Władysława Warneńczyka. 1444 bitwa między armią węg. dowodzoną przez Władysława III (Warneńczyka) a wojskami sułtana Murada II, zakończona klęską wojsk węg. i śmiercią Władysława. Warnalis KOSTAS, ur. 1884, gr. poeta i krytyk lit.; utwory satyr., szkice i studia krytycznolit.; międzynar. nagr. Leninowska. Warnecki JANUSZ, 1895-1970, aktor, reżyser; występy m.in. w teatrach warsz. i krak., w radiu i telewizji (gł. rola w Mistrzu Z. Skowrońskiego). Warnemünde [-mü-], przedmieście m. Rostock (NRD), nad Zat. Meklemburską; wraz z portem Rostock — najważniejszy zespół portowy NRD; stocznia, przetwórstwo rybne; kąpielisko; prom do Gedser (Dania). Warneńska MONIKA, ur. 1922, pisarka i reportażystka; szkice i opowieści biogr.-lit. (Śladami pisarzy, Mazowieckie ścieżki pisarzy), reportaże z walczącego Wietnamu (Front w dżungli), utwory dla młodzieży. Warner [uo:rnər], bracia: HARRY MORRIS (1881-1958), ALBERT (1884-1967), SAMUEL (1888-1927) i JACK L. (ur. 1892), amer. założyciele (1913) wytwórni film. Warner Bros., w której zrealizowano głośne filmy, m.in. Don Juan (1926), Śpiewak jazzbandu (1927), Rio Bravo (1959). warnik →desorber. warnik, ogrzewany zbiornik stosowany do odparowywania roztworów, gł. w celu wydzielenia z nich kryształów (np. w przemyśle cukr.). warnik celulozowy, aparat do chem. roztwarzania drewna. warowanie, zajmowanie przez psa na rozkaz leżącej pozycji na brzuchu, z głową podniesioną lub opartą na przednich łapach. Warpachowski LEONID W., ur. 1908, reżyser ros.; inscenizacje w teatrach moskiewskich (Teatr Mały, MChAT); Maskarada M. Lermontowa, Szósty lipca M. Szatro wa. warrant, część dowodu składowego, wydawanego przez przedsiębiorstwo składowe, służąca do ustanowienia zastawu na składowanym towarze; zbywalny przez indos. Warren [uorən] LEONARD, ur. 1911, śpiewak amer. (baryton); jeden z czołowych śpiewaków w Ameryce. Warren [uo:rən] ROBERT PENN, ur. 1905, amer. poeta, prozaik i krytyk lit.; powieści o problematyce społ. i filoz.-moralnej związanej z historią Południa (Nocny jeździec, Gubernator). Warren [uo:rən], m. w USA (Ohio), w zespole miejskim Youngstown; 64 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., elektrotechniczny. Warri, m. w pd. Nigerii, port w delcie Nigru; 55 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Warrington [uoryŋtən], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Mersey i Kanałem Manchesterskim; 72 tys. mieszk. (1968); hutnictwo, przemysł maszyn., elektrotechn., włók., chem., spożywczy. Warrnambool [uo:rnəmbu:l], m. i port na pd. wybrzeżu Australii (Wiktoria); 18 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., odzieżowy. Warro(n), 116-27 p.n.e., rzym. encyklopedysta i uczony; autor ponad 60 dzieł, zachowane: De lingua Latina i Rerum rusticarum libri III (o rolnictwie). Warsak, miejscowość w pn. części Pakistanu Zach., nad rz. Kabul; elektrownia wodna.

Warsaw [uo:rso:] (Warszawa), nazwa 27 miejscowości w USA, na terenie 18 stanów. Najstarsze miejscowości o nazwie W. znajdują się w stanach: Kentucky (zał. 1803, ok. 1 tys. mieszk.), Nowy Jork (zał. 1803, 3,6 tys. mieszk. — 1970), Illinois (zał. 1834, ok. 2 tys. mieszk.), Indiana (zał. 1836, 73 tys. mieszk. — 1970). Warski ADOLF (właśc. Adolf Jerzy Warszawski, pseud. Michałkowski i in.), 18681937(?), działacz ruchu robota.; współzałożyciel ZRP, jeden z przywódców SDKPiL, KPP (1919-24 i 1925 czł. KC, potem w Biurze Polit. KC); 1926-29 poseł i przewodn. Komunist. Frakcji Poselskiej; od 1929 w ZSRR. warstwa, geol. podstawowa forma występowania skał osadowych, ograniczona dwiema powierzchniami w przybliżeniu równoległymi do siebie; położenie przestrzenne w. określają bieg i upad w. warstwa podskokowa (hypolimnion), dolna, chłodna warstwa wód w jeziorze w okresie letnim, w strefie umiarkowanej. warstwa społeczna, socjol. w socjologii marksistowskiej: 1) podgrupy, odłamy danej klasy (np. wielka burżuazja); 2) wielkie zbiorowości społ. niejednolite klasowo, ale połączone wspólnotą warunków środowiskowych i form życia, tradycji itp. (np. chłopstwo w ustroju kapitalist.); 3) grupy zajmujące swoiste miejsce i pełniące określone funkcje w społ. podziale pracy (np. inteligencja). warstwica (poziomica, izohipsa), linia łącząca na mapie punkty o jednakowej wysokości. warstwowa dioda, dioda półprzewodnikowa zawierająca złącze p-n. warstwowanie, geol. ułożenie drobnych, podrzędnych warstewek w obrębie warstwy skalnej, spowodowane zmianą np. uziarnienia, lub składu miner, osadu; np. w. przekątne (warstewki ułożone są równolegle do siebie, ale skośnie do powierzchni stropu i spągu warstwy), krzyżowe, równoległe. warstwownica, w palenisku kotłowym na paliwo stałe urządzenie do regulacji grub. warstwy paliwa na ruchomym ruszcie. warstwowy tranzystor, tranzystor, w którym obszary emitera i kolektora są utworzone w postaci warstw półprzewodnika o typie przewodnictwa przeciwnym w stosunku do bazy; t.w.: p-n-p lub n-p-n. Warszawa, stol. Polski; m. woj., woj. miejskie, nad Wisłą; 446 km2, 1308,9 tys. mieszk. (1970); 7 dzielnic adm.: Śródmieście, Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Praga Pd., Praga Pn.; siedziba najwyższych władz państw., wielki ośr. przem., nauk. i kult.; przemysł elektrotechn., maszyn., metal., środków transportu (FSO), spoż., chem., poligraf., odzieżowy, mat. bud., huta stali szlachetnej; węzeł kol., międzynar. port lotn.; instytucje nauk.: PAN, instytuty o znaczeniu ogólnokrajowym; 12 wyższych uczelni; 15 teatrów, opera, operetka, filharmonia, 26 muzeów. Zabytki zniszczone podczas II wojny świat, w większości odbudowane; zespół Starego i Nowego Miasta z got. kościołem NMP, katedrą św. Jana, fragmentami murów z barbakanem, kamienicami (XV-XVIII w.), barok, kościołem Sakramentek; zabytki barok., m.in.: kościoły Wizytek, Św. Krzyża, pałace Krasińskich, Pod Blachą, zespół w Wilanowie; kiasycyst.: kościoły Karmelitów, ewang.-augsburski, św. Aleksandra, pałace Radziwiłłów, Staszica, Belweder, zespoły w Łazienkach i Natolinie, dawny Bank Pol. i Teatr Wielki; liczne pomniki: m.in. Kolumna Zygmunta III, Kopernika, Chopina, Bohaterów Warszawy 1939-1945. — archeol. Liczne ślady osadnictwa kultury grobów kloszowych; na Starym Bródnie gród i osada z X/XI w.; ślady osadnictwa z XII/XIII w. na Ujazdowie i z XIII w. na Starym Mieście. — Najwcześniejsze osadnictwo na prawym brzegu Wisły; pocz. XIV w. Stare Miasto W.; XIV/XV w. miasto Nowa W.; prawa miejskie w XIV w.

warsztaty narodowe 1255 — XV-XVI w. rezydencja książąt mazow.; od 1526 w składzie Korony; od XVI w. miejsce sejmów i elekcji królów; od 1596 siedziba monarchy i władz centr.; w 2 poł. XVIII w. wszechstronny rozwój miasta; ośrodek polit., gosp. i kult. kraju (stolica pol. oświecenia); 1794 insurekcja ludności przeciw wojskom ros.; 1795-1806 pod zaborem prus.; 1807-15 stol. Księstwa Warszawskiego, od 1815 — Królestwa Pol.; 1800 zał. Tow. Przyjaciół Nauk, 1818 — uniwersytetu; ośr. powstania listopadowego 1830-31; w 2 poł. XIX w. rozwój gosp. miasta; ośrodek ruchów nar. (186i-63) i rewol. (1905); od 1918 stolica Polski; 1939 (8-27 IX) bohaterska obrona W.; w czasie okupacji hitlerowskiej ośrodek konspiracyjnego ruchu oporu; siedziba centr. kierownictw podziemnego życia polit., społ. i kult.; 5 I 1942 pierwsze posiedzenie organizacyjne KC PPR, 31 XII 1943/1 I 1944 powstanie KRN; liczne akcje bojowe (ok. 700) na terenie miasta; 1944 (1 VIII-2 X) powstanie warszawskie; miasto zniszczone przez hitlerowców w 85%, w czasie działań woj. i okupacji zginęło ogółem ok. 800 tys. mieszkańców W.; w tajnych i publ. egzekucjach zginęło ponad 30 tys, osób (większość przeszła przez Pawiak i więzienie śledcze przy al. Szucha); do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe wywieziono ok. 200 tys. osób; w powstaniu poległo 16-18 tys. powstańców i zginęło ponad 150 tys. osób cyw.; resztę mieszkańców hitlerowcy wysiedlili po powstaniu; 14 IX wyzwolenie Pragi, a 17 I 1945 wyzwolenie lewobrzeżnej W. przez 1 Armię WP i jednostki Armii Radz.; po wojnie decyzją KRN W. stała się znów stolicą wyzwolonego kraju; wysiłkiem władz państw, i całego narodu stopniowo podniesiono miasto z gruzów oraz rozbudowano W. jako centr. ośrodek życia polit., kult., nauk. i gosp. PRL. „Warszawa", dwutygodnik lit.-społ., wydawany 1946-50 w Warszawie; red.: J. Szczawiej. Warszawianka, pol. pieśń patriot. z 1831 z muzyką K. Kurpińskiego do słów C. Delavigne'a, w tłum. pol. K. Sienkiewicza (Oto dziś dzień krwi i chwały). Warszawianka, pieśń rewol. z tekstem W. Święcickiego z 1883 (Śmiało podnieśmy sztandar nasz w górę...). Warszawska brygada pancerno-motorowa, jednostka WP, powstała 14 VIII 1939; dowódca płk S. Rowecki; 4-20 IX 1939 w składzie armii „Lublin". warszawska konwencja lotnicza, zawarta 1929 w Warszawie wielostronna umowa międzynar. dotycząca międzynar. przewozów lotniczych. Warszawska Kotlina, obniżenie u zbiegu dolin Wisły, Narwi i Bugu oraz uchodzących do Wisły — Pilicy i Bzury; szerokie zalewowe dna dolin, wydmy, równiny denudacyjne; w centrum K.W. — Warszawa. Warszawska Nike →Bohaterów Warszawy 1939-45 pomnik. Warszawski ADOLF JERZY →Warski Adolf. Warszawski Batalion, pol. jednostka wojsk., utworzona 1944 we Francji (początkowo p.n. Kompania Warszawska); walki na płaskowyżu Vercors i w regionie ďOisans; część. W.B. została wcielona do II korpusu pol. we Włoszech. warszawskie konfederacje: 1) 1573 → konfederacja warszawska; 2) 1704 w okresie wojny północnej (1700-21) przeciwna Augustowi II szlachta zawiązała konfederację generalną warsz. i pod naciskiem Szwedów obrała królem Stanisława Leszczyńskiego. Warszawskie Teatry Rządowe (WTR), instytucja teatr. działająca 1833-1915 pod zarządem ros.; w skład WTR wchodziły zespoły Teatru Narodowego: Opery, Baletu, Dramatu (zw. Rozmaitości), później też Operetki i Farsy. Warszawskie Towarzystwo Muzyczne (WTM), powstałe 1870, organizacja zasłu-

żona w krzewieniu kultury muz.; działalność muz. i badawcza; cenne zbiory, m.in. rękopisów pol. muzyków. warszawskie województwo, woj. w środk.wsch. Polsce; 29 406 km2, 2,6 mln mieszk. (1969); powierzchnia nizinna — Niz. Mazow., Puszcza Kampinoska, Kurpiowska. Gosp. charakter — roln.-przem.; uprawa żyta, ziemniaków, owsa, roślin pastewnych i strączkowych, buraków cukr.; sadownictwo, warzywnictwo; hodowla trzody chlewnej, koni; przemysł spoż., środków transportu, paliw, włók., chem., maszyn., elektrotechn., papiern.; gł. m. i ośr. przem.: Płock, Żyrardów, Ursus, Pruszków, Ostrołęka, Siedlce. Warszawskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa", w Warszawie, wywodzą się z powstałego 1920 Tow. Przemysłu Chem.Farm. mgr Klawe S.A.; produkują m.in. heparynę, środki nasercowe, przeciwreumatyczne, przeciwuczuleniowe, psychotropowe, witaminy. Warszawskie Zakłady Fotochemiczne „Foton", w Warszawie, zbudowane 193638; wytwarzają m.in. błony rentgenowskie, defektoskopowe, mikrofilmowe, błony amatorskie i zawodowe, filmy kinematograficzne. Warszawskie Zakłady Papiernicze, w Konstancinie-Jeziornie, wywodzą się z wybudowanych 1760 młyna wodnego i czerpalni papieru; produkują bogaty asortyment papierów (m.in. drukowy cienki, przebitkowy), bibułek, kartonów, tekturę. Warszawskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil", w Warszawie, zbudowane 1900, produkują elastyczne wykładziny z lateksu naturalnego i syntet. m.in. dla przemysłu motoryzac, meblarskiego. Warszawskie Zakłady Telewizyjne (WZT), w Warszawie, kluczowy zakład przemysłu elektronicznego i teletechn. w Polsce, zał. 1955; telewizory („ametyst 102", „granit", „beryl"), studyjna aparatura telew., wozy transmisyjne TV i in. Warszawski Okręg Przemysłowy (WOP), region przem. w środk. części woj. warsz.j obejmuje Warszawę i 11 powiatów podwarszawskich (3 miejskie); 7,0 tys. km2, ok. 2,3 mln mieszk.; przemysł gł. maszyn., elektrotechn., środków transportu i metal.; ośrodki przem. poza Warszawą: Ursus, Pruszków, Żyrardów, Piaseczno. Warszawski Układ →Układ Warszawski. Warszewicki KRZYSZTOF, 1543-1603, pisarz polit.; przedstawiciel kontrreformacji; łac. mowy-turcyki, historia pierwszego bezkrólewia, traktat o dyplomacji. Warszewicz JÓZEF, 1812-66, botanik i ogrodnik; podróże florystyczne do Ameryki Pd. i Środk.; zebrał bogate zielniki; przyczynił się do rozwoju Ogrodu Bot. w Krakowie. Warszów, dzielnica Świnoujścia, na wyspie Wolin; baza połowów dalekomorskich „Odra"; przystań promu łączącego Świnoujście z m. Ystad (Szwecja). warsztat: 1) urządzenie lub zespół urządzeń składających się na indywidualne stanowisko robocze, np. w. stolarski, w. szewski, w. tkacki; 2) zespół stanowisk roboczych o jednakowym lub b. zbliżonym charakterze, wyodrębniony w jednostkę produkcyjną typu rzemieślniczego, np. w. mechaniczny. warsztat mokry, dział garbarni, w którym skóry surowe przygotowuje się do procesu garbowania. warsztat stolarski →strugnica. Warsztaty Krakowskie, stowarzyszenie o typie spółdzielczym skupiające artystów plastyków i rzemieślników, działające w Krakowie 1913-26; zał. przez K. Homolacsa, W. Jastrzębowskiego, A. Buszka, J. Czajkowskiego, K. i T. Stryjeńskich, J. Warchałowskiego; dążyło do stworzenia rzemiosła artyst. o charakterze narodowym. warsztaty narodowe, warsztaty robotn. utworzone we Francji 1848 (luty-czerwiec) w celu likwidacji bezrobocia.

1256 warta warta: 1) uzbrojony pododdział wojska wystawiający posterunki ochronne lub honorowe; 2) wartownik lub wartownicy pełniący służbę wartowniczą (ochronną lub honorową); 3) pełnienie służby wartowniczej lub straży honorowej. Warta, rz., największy pr. dopływ Odry; źródła w Kromołowie na Wyż. KrakowskoCzęstochowskiej; dł. 808 km, dorzecze 53 710 km2; gł. dopływy: Prosną, Obra (L), Widawka, Ner, Noteć (pr.); żeglowna 407 km; połączona z Wisłą przez skanalizowaną Noteć i Kanał Bydgoski; gł. m. nad W. — Poznań. Warta, m. w pow. sieradzkim, woj. łódzkim, nad Wartą; 3,8 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; klasztor i kościół bernardynów (XV w.) z cennymi dziełami malarstwa gotyckiego. — Prawa miejskie 1255. W XV-XVT w. miejsce zjazdów państwowych (m.in. 1423 wydanie Statutu warckiego); w okresie okupacji hitlerowskiej wymordowano ok. 2 tys. mieszkańców (IV 1940 mord ok. 500 chorych z miejscowego szpitala psychiatrycznego). Warta-Gopło Kanał, droga wodna łącząca Wartę z jez. Gopło; dł. 32 km, 4 śluzy; nośność statków 300 t; otwarty 1950. Wartburg, średniow. zamek (XI-XVI w.) na stromym wzgórzu w pd.-zach. części NRD (w Lesie Turyńskim), w pobliżu m. Eisenach — obecnie muzeum. Wartenberg MŚCISŁAW, 1868-1938, filozof; prof. uniw. we Lwowie; specjalista w zakresie filozofii Kanta i neokantyzmu. Warteresiewicz JERZY, ur. 1930, taternik i alpinista; uczestnik pol. wypraw m.in. w góry Spitsbergenu oraz Hindukusz (1963 zdobył Kiszmichan — 6748 m i dokonał wejścia na Languta Barfi — 6827 m). wartogłowienie, zespół zaburzeń zachowania się, gł. koni, na tle wodogłowia; zwierzę nie zmienia nadanej mu pozycji, trzyma karmę w jamie ustnej nie żując, opiera głowę o ścianę. Warton [uo:rtn] THOMAS, 1728-90, ang. poeta, krytyk i historyk literatury; preromant. poezje, studia lit., podważające zasady klasycyst. poetyki. wartości dodatkowej stopa (stopa wyzysku), stosunek wartości dodatkowej do kapitału zmiennego wyrażony w procentach; obrazuje stopień wyzysku robotnika przez kapitał; wzrasta wraz z rozwojem kapitalizmu. wartości hierarchia, socjol. sposoby i zasady oceniania właściwe danej kulturze, klasie, warstwie społ., pochodzące m.in. z panującej ideologii, tradycji, tworzące określoną całość ocen, zaleceń i nakazów. wartości logiczne, własność zdań log. polegająca na ich zgodności lub niezgodności z rzeczywistością; w logice klasycznej w.l. wszystkich zdań prawdziwych jest prawda, fałszywych zaś — fałsz. wartościowanie, filoz. dokonywanie ocen, sądów oceniających, zawierających aprobatę lub dezaprobatę stanu rzeczy, zdarzenia lub zachowania się (postępowania); w., zakładające określone kryteria i hierarchię wartości, jest istotnym składnikiem wszystkich dziedzin wiedzy; może prowadzić do dokonywania ocen właściwych bądź utylitarnych. wartościowości elektrony (elektrony waleń cyjne), elektrony zewnętrznych, niecałkowicie zapełnionych powłok elektronowych atomu, biorące udział w tworzeniu wiązań chemicznych. wartościowość, liczba wiązań chem., jakie może utworzyć dany atom lub jon z innymi atomami lub jonami. wartości prawo, stała tendencja do wyrównywania się relacji cen towarów i ich wartości. wartość, ekon. ucieleśniona w towarze społ. praca producentów towarów. wartość, filoz. podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń ludzkich; wg filozofii marksistowskiej w. oznacza stosunek człowieka do danego przedmiotu, związany z przeświad-

czeniem, że przedmiot ów zaspokaja jakieś jego potrzeby; uznane w. stanowią podstawę ocen, norm i wzorów kulturowych. wartość dodatkowa, nie opłacona część pracy robotników najemnych przywłaszczana przez kapitalistów; forma produktu dodatkowego charakterystyczna dla kapitalizmu; wytwarzanie i przywłaszczanie w.d. jest celem produkcji kapitalist. i stanowi podstawowe prawo ekon. gospodarki kapitalist.; twórcą teorii w.d. jest K. Marks. wartość estetyczna, kategoria oznaczająca zespół cech dzieła sztuki, pozwalających na jego ocenę z punktu widzenia przyjętych wartości uznanych za naczelne (np. piękna). wartość moralna, kategoria oceniająca postępowanie (zachowanie, działanie) ludzkie pod względem jego zgodności (stopnia zgodności lub jej braku) z przyjętą określoną moralnością, społ. normami i wzorami postępowania, wyznaczonymi przez wartości uznane za naczelne (np. dobro). wartość opałowa, wartość ciepła spalania paliwa zmniejszona o wartość ciepła parowania wody wydzielonej z paliwa podczas jego spalania. wartość poznania, zespół cech poznania decydujących o realizacji przez nie pewnych założonych, najistotniejszych wymogów i funkcji, jak np. naukowość (zgodność z rezultatami nauk.), prawdziwość (zgodność z rzeczywistością), zasadność itp. wartość świetlna →ekspozycja. wartość użytkowa, właściwości towaru, dzięki którym zaspokaja on jakieś potrzeby ludzkie. wartość wymienna, stosunek ilościowy, w jakim wymieniany jest jeden towar na inny. Waruna, wedyjski bóg nieba, stróż odwiecznego ładu świata, rity, sędzia grzeszników; w hinduizmie władca wód i stróż zach. strony świata. warunek, metodol. czynnik wyznaczający (w. konieczny) lub umożliwiający (w. wystarczający) zaistnienie określonego stanu rzeczy (zdarzenia, zjawiska, stosunku, cechy itp.), lub też zwiększający jego prawdopodobieństwo (w. sprzyjający). warunek, prawo w prawie cyw. zastrzeżenie, przez które podejmujący czynność prawną uzależnia powstanie lub ustanie skutków tej czynności od zdarzenia przyszłego i niepewnego. warunki normalne, standardowe ciśnienie po = 1 Atm i temperatura t0 = 0°C = = 273,15°K, przy których podaje się zwykle wartości wielkości fiz. charakteryzujące ciała (gł. gazy). warunkowanie, fizjol., psychol. uczenie się nowych reakcji w sytuacjach naturalnych i eksperymentalnych; także procedura doświadczalna stosowana dla uzyskania tych reakcji warunkowych: kojarzenie 2 bodźców — w. klasyczne, pawlowowskie oraz nagradzanie danej reakcji — w. instrumentalne. warunkowa nierówność, nierówność prawdziwa dla niektórych wartości zmiennej (lub zmiennych), np. n.w. x2 ≤ 9 jest prawdziwa tylko dla —3 ≤ x ≤ +3. warunkowa tożsamość, równość dwóch wyrażeń prawdziwa dla wszelkich wartości występujących w nich zmiennych spełniających dodatkowy warunek (lub warunki) ograniczające te wartości (np. √ ab = = √a. √b z warunkiem a ≥ 0 oraz b ≥ 0). warunkowe przedterminowe zwolnienie, zwolnienie osoby skazanej na pozbawienie wolności z odbycia reszty kary; może nastąpić po odbyciu przez skazanego 2/3 kary, jeżeli jego zachowanie się w czasie odbywania kary uzasadniają przypuszczenie, że skazany po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego. warunkowe umorzenie postępowania karnego, w prawie pol. umorzenie postę-

powania przez prokuratora lub sąd pod warunkiem poprawnego zachowania się sprawcy przez okres od 1 do 2 lat, warunkowe zawieszenie wykonania kary, zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności pod warunkiem, że skazany będzie przestrzegał porządku prawnego w okresie próby oznaczonym przez sąd. warunkowe zdanie →implikacja. Warwick [uoryk] RICHARD NEVILLE, 1428-71, możnowładca ang.; w wojnie Róży Białej i Czerwonej popierał na przemian i Lancastrów, i Yorków; zginął w bitwie. Warwick [uoryk], m. w USA (Rhode Island), w zespole miejskim Providence; 83 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe. Warwick [uoryk], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Warwickshire; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., samoch., spoż.; muzeum; średniow. zamek (X-XIV w.), szpital (XIV w.), Market Hall (XVII w.). Warwick [uoryk], m. w Australii (Queensland), na pd.-zach. od Brisbane; 10 tys. mieszk. (1966); ośr. żyznego regionu roln. Darling Dawns. warwy (iły warwowe, iły wstęgowe), iły powstałe w jeziorach zastoiskowych, u czoła topniejącego lodowca w plejstocenie; składają się z cienkich, naprzemianległych warstewek jasnych (osadzonych w lecie) i ciemnych (osadzonych w zimie); pozwalają określić w latach wiek najmłodszych utworów geologicznych. Waryński LUDWIK, 1856-89, działacz ruchu robotn.; twórca kółek socjalist. w Królestwie Pol.; 1880 gł. oskarżony w procesie krak.; organizator I Proletariatu; 1883 aresztowany; zmarł w twierdzy szlisselburskiej. Waryscydy, geol. →Hercynidy. waryscyjska orogeneza →hercyńska orogeneza. waryscyt, minerał, uwodniony fosforan glinu; zielonawy lub niebieskozielony; powstaje m.in. wskutek procesów hydrotermalnych; niekiedy używany jako kamień ozdobny. warzelnia, jeden z oddziałów produkcyjnych browaru; w w. słód po rozdrobnieniu i zmieszaniu z wodą podgrzewa się i gotuje w kotle zaciernym. warzelnia soli, zakład przem. produkujący sól warzoną (warzonkę) przez odparowywanie (w wyparkach lub panwiach) wody z solanki. warzęcha (Platalea leucorodia), ptak terenów podmokłych, z rodziny ibisów; dł. ok. 75 cm; upierzenie białe; dziób prosty, na końcu rozszerzony; Eurazja, Afryka. warzonka (sól warzona), najlepszy gatunek soli kuchennej, otrzymywany przez odparowanie wody z solanki. warzywa, jadalne części roślin warzywnych (kapusta, kalafior, pomidory, marchew, ogórek, sałata, papryka, melon, kawon, cebula i in.), np. kwiatostany, owoce, korzenie, cebule, spożywane na surowo, po ugotowaniu, w przetworach lub jako przyprawy. warzywnica kapustna (Eurydema oleracea), pluskwiak różnoskrzydły, dł. ok. 7 mm; żeruje m.in. na roślinach krzyżowych; szkodnik. warzywnictwo, dział ogrodnictwa, obejmujący produkcję warzyw w gruncie i pod szkłem (szklarnie, inspekty) oraz materiału do rozmnażania; także nauka o hodowli i uprawie roślin warzywnych. wasal, we wczesnym średniowieczu wolny oddający się aktem komendacji w opiekę seniorowi; w zamian za nią i otrzymane lenno zobowiązany do służby wojsk, dla seniora; później, w stosunkach lennych, ten, kto złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność. wasalstwo, w średniowieczu dobrowolna zależność ludzi wolnych (wasala od seniora), stanowiąca podstawę stosunków lennych.

Wasatch [uosäcz], pasmo górskie w USA (Utah i Idaho), część G. Skalistych; dl. ok. 400 km, wys. do 3660 m (Timpanogos). wasąg, pojazd zaprzęgowy 4-kołowy, bez resorów, z nadwoziem drabinkowym lub w kształcie kosza wiklinowego, używany w Polsce do XX w. u wash and wear [ osz ən ueər], oznaczenie jakości, wyrobów włók. informujące, że dany wyrób jest odporny na pranie i nie wymaga prasowania. Washington [uoszyŋtən] GEORGE (Jerzy Waszyngton), 1732-99, amer. mąż stanu; pierwszy prezydent Stanów Zjedn. 178997; bohater walk o niepodległość; jako nacz. wódz armii amer. doprowadził do zwycięstwa nad Anglikami 1783; współautor i koordynator prac nad konstytucją federalną. Washington [uoszyŋtən], bryt. atol w grupie wysp Linê; 7,2 km2, 360 mieszk. (1960). „Washington Post" [uoszyntən poust], amer. dziennik o kierunku prorepubl., zał. 1877; od 1954, po połączeniu z „Washington Times Herald" ukazuje się p.n. „Washington Post and Times Herald". Washington Square Players [uoszynten skueər plejərz], amer. zespół teatr., zał. 1915, o ambicjach niekomercjalnych; 191S przekształcony wuTheatreu Guild. wash only [ osz o nly], oznaczenie wyrobów włók. informujące, że dany wyrób nie może być czyszczony na sucho, tylko prany w wodzie. Wasilew ORLIN (właśc. Ghristo Petkow), ur. 1904, pisarz bułg.; powieści hist. o tematyce narodowowyzwoleńczej; dramaty poświęcone inteligencji gł. z okresu II wojny świat.; scenariusze filmowe. Wasilewska WANDA, 1905-64, córka Leona, pisarka, publicystka, działaczka polit.; współorganizatorka ZPP i 1 Armii WP w ZSRR, wieceprzewodn. PKWN; powieści społ. (Oblicze dnia, Obczyzna) i woj. (Tacza). Wasilewski ALEKSANDR M., ur. 1895, marszałek ZSRR; 1942-43 szef Sztabu Gen., 1945 dowódca 3 Frontu Białoruś.; 1949-53 min. obrony ZSRR, od 1957 gen. inspektor w Ministerstwie Obrony ZSRR. Wasilewski EDMUND, 1814-46, poeta; czł. Stów. Ludu Pol.; poezje patriot.-rewol. związane z Krakowem i folklorem krak.; Pieśń żeglarzów, Krakowiaki. Wasilewski LEON, 1870-1936, działacz i teoretyk PPS, publicysta, historyk, dyplomata; współpracownik J. Piłsudskiego; red. „Niepodległości". Wasilewski ZYGMUNT, 1865-1948, publicysta, krytyk lit.; działacz Nar. Demokracji, red. jej pism; studia o J. Kasprowiczu, S. Żeromskim, szkice krytyczne. Wasilikos WASILIS, ur. 1935, gr. pisarz i postępowy działacz polit.; na emigracji we Francji; powieści potępiające iaszyst. reżim polit. w Grecji („Z") i obyczajowe. Wasiljew, ros. reżyserzy film.: SIERGIEJ D. (1900-59), GIEORGIJ N. (1899-1946); wspólnie zrealizowane filmy o wojnie domowej (Czapajew, Na odsiecz Carycyna). Wasiljew SIERGIEJ A., ur. 1911, poeta ros.; liryki osobiste, teksty piosenek, poematy sławiące pracę i osiągnięcia nauk.; wiersze satyr., parodie. Wasiljewski WASILIJ G., 1838-99, historyk ros.; prof uniw. w Petersburgu, czł. Petersburskiej AN; twórca ros. szkoły bizantynistów. Wasilkowski EUSTACHY, ur. 1904, malarz; prof. PWSSP w Poznaniu; kolorysta; pejzaże (Jezioro w Łagowie), martwe natury (Kwiaty). Wasilkowski JAN, ur. 1898, teoretyk prawa cyw.; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; 1957-67 pierwszy prezes Sądu Najwyższego; gł. referent projektu kodeksu cyw. z 1964; Prawo własności w PRL. Wasilków, m. w pow. i woj. białostockim, nad Supraślą; 5,3 tys. mieszk. (1968); przemysł wełn.; prawa miejskie 1566. — W 1900-18 ośrodek działalności polit.

Waterloo 1257 SDKPiL oraz 1918-38 KPP; w okresie okupacji hitlerowcy wymordowali ponad 1000 mieszkańców. Wasiugan, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ rz. Ob; dł. 1082 km. Wasiuganje, silnie zabagniony obszar na Niżu Zachodniosyberyjskim (ZSRR), między Obem a Irtyszem; wys. do 166 m. Wasiutyński ALEKSANDER, 1859-1944, inżynier komunikacji; prof. polit. w Warszawie i Lwowie; prace z dziedziny budowy nawierzchni kol., przepustowości i kosztów budowy linii kol.; projektował i budował linie kol. (m.in. średnicową w Warszawie). Wasiutyński ZBIGNIEW, ur. 1902, inżynier budowy mostów; prof. Polit. Warsz. i Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN, czł. PAN; prace z dziedziny budownictwa mostowego, mechaniki techn., architektury, ekonomiki działań techn., komunikacji. Wasniecow APOLLINARIJ M., 1856-1933, ros. malarz i rysownik; czł. stów. pieriedwiżników; pejzaże, widoki dawnej Moskwy, ilustracje; zajmował się archeologią. Wasniecow WIKTOR M., 1848-1926, malarz ros.; czł. stów. pieriedwiżników; realist. obrazy rodzajowe o tematyce społ., sceny z dziejów Rusi, z baśni lud. (Alonuszka), malowidła ścienne. Wasowski JERZY, ur. 1913, kompozytor; ilustracje muz. do programów radiowych, telew. i filmów; współtwórca (muzyka) i wykonawca telew. Kabaretu Starszych Panów. Wasserman [wa-] JAKOB, 1873-1934, pisarz niem.; w psýchol. powieściach moralistyczna krytyka społ.; Sprawa Mauriziusa. Wassermann [wa-] AUGUST VON, 18661925, niem. mikrobiolog i immunolog; prof. i dyr. Instytutu Terapii Doświadczalnej w Berlinie (Dahlem); opracował serologiczną metodę rozpoznawania kiły (odczyn W.); liczne prace dotyczące gł. ciał odpornościowych. Wassermanna odczyn, metoda serologicznej diagnostyki kiły podana 1906 przez A. Wassermanna; oparta na odczynie wiązania dopełniacza. Wasubandhu, III w., ind. filozof, buddysta; początkowo związany ze szkołą wajbhaszików (dzieło Abhidhammakosia), następnie teoretyk jogaczarów. Wasyl I, 1371-1425, w. książę moskiewski od 1389, syn Dymitra Dońskiego; rozszerzył granice państwa. Wasyl III, 1479-1533, w. książę moskiewski od 1505, syn Iwana III; przyłączył Psków i Smoleńsk; stosunki dyplomatyczne z dworami europejskimi. Wasyla Błogosławionego cerkiew, cerkiew w Moskwie na Placu Czerwonym, wzniesiona 1555-60 na pamiątkę zwycięstwa nad Tatarami, najoryginalniejsze dzieło budownictwa starorus. w Moskwie, odznaczające się bogactwem form arch. i malowniczością. Wasylewski STANISŁAW, 1885-1953, eseista i prozaik; szkice z dziejów kultury pol. (Na dworze króla Stasia, Życie polskie w XIX w.), powieści hist., wspomnienia. Wasyl IV Szujski, 1552-1612, bojar, 1608-10 car ros.; w czasie wyprawy S. Żółkiewskiego na Moskwę obalony i wywieziony do Polski. Wasyl II Ślepy, 1415-62, w. książę moskiewski od 1425, syn Wasyla I; oślepiony 1446 przez pretendentów do tronu; 1448 uniezależnienie się kościoła prawosł. od patriarchy Konstantynopola. Waszkiewicz ALEKSANDER, 1901-45, generał; dowódca 5 dywizji piechoty 2 Armii WP; zginął w walkach pod Budziszynem. Waszkiewicz (Waśkiewicz) ANTONI, 18131907, lekarz, emigrant po powstaniu 183031; organizator służby zdrowia na Archipelagu Malajskim. Waszkiewicz LUDWIK, ur. 1888, polityk; prezes Zarzewia (w zaborze ros.), po 1918

jeden z przywódców NZR, NPR i Związków Zaw. w Łodzi; 1919-38 poseł na sejm. Waszkowski ALEKSANDER, 1841-65, ostatni naczelnik Warszawy w powstaniu 1863, aresztowany (XII 1864) i stracony. Waszuganni, staroż. m. w pn. Mezopotamii, stol. państwa Mitanni; niezlokalizowane. Waszyngton JERZY →Washington George. Waszyngton (Washington), stan w pn.zach. części 2USA, nad O. Spokojnym; 176,6 tys. km , 3,4 mln mieszk. (1970); uprawa pszenicy, jabłoni; hodowla bydła; eksploatacja lasów; rybołówstwo; rozwinięty przemysł; turystyka; zapory wodne i elektrownie na rz. Kolumbia; gł. m.: Seattle, Tacoma, Spokane, Olympia (stol.). Waszyngton (Washington), stol. USA, obejmująca Dystrykt Kolumbii, nad rz. Potomac; 746 tys. mieszk. (1970), w tym ok. 60% ludności murzyńskiej, zespół miejski 2,7 mln (1967); przemysł poligraf., spoż.; ośr. kult., nauk. (5 uniw., Biblioteka Kongresu) i turyst.; muzea; zespół klasycyst. gmachów rządowych (m.in. Biały Dom, Kapitol) i reprezentacyjnych (XVIII-XIX w.); pomniki, m.in. ku czci Waszyngtona (obelisk), Jeffersona (rotunda) i Kościuszki. Waszyngtona Góra (Mount Washington), najwyższy szczyt G. Białych (Appalachy), w USA; 1917 m; obserwatorium meteorologiczne. waszyngtońska konferencja, 1921-22, w sprawie sytuacji na Dalekim Wschodzie i O. Spokojnym oraz dla ograniczenia zbrojeń mor. — z udziałem USA, W. Brytanii, Chin, Japonii, Francji, Włoch, Belgii, Holandii i Portugalii; pozbawienie W. Brytanii panowania na morzach. Waszyński MICHAŁ, 1904-65, reżyser film.; filmy fabularne z lat międzywoj.: melodramaty (Znachor) i komedie film.; po II wojnie świat, za granicą, gł. we Włoszech. Waśkowski ANTONI, 1885-1966, pisarz, malarz; wiersze, poematy, rapsody hist., dramaty (Makryna, Szela), wspomnienia, m.in. o Wyspiańskim; portrety i pejzaże. Waśkowski EUGENIUSZ, 1866-1942, prawnik; prof. prawa i procesu cyw. uniw. w Odessie i w Wilnie, czł. PAU; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP. Waśkowski WACŁAW, UΓ. 1904, grafik, malarz; prof. ASP w Warszawie; gł. drzeworyty (ilustracje, ekslibrisy). wat, W, jednostka mocy w układzie SI; moc równa 1 dżulowi na sekundę; 1 W = = 1 J/l s. Wat ALEKSANDER, 1900-67, poeta i prozaik, współtwórca pol. futuryzmu; groteskowe opowiadania (Bezrobotny Lucyfer), Wiersze śródziemnomorskie, przekłady; od 1963 we Francji, współpracował z ośrodkami antykomunist. propagandy. wata, odtłuszczona, wybielona i uformowana w zgrzeblarce luźna masa włókien, najczęściej surowej bawełny; używana m. in. do wyrobu kołder i jako materiał opatrunkowy (wyjałowiona). wataha, zbrojny oddział, banda. wataha, łow. stado dzików lub wilków. wata ligninowa, med. →lignina (2). watażka, daw. dowódca Kozaków ukr.; dowódca bandy rozbójniczej, przywódca watahy. waterbaksztag, żegl. lina łącząca nok bukszprytu z burtą statku wodnego; usztywnia bukszpryt. u r Waterbury [ o:tə bəry], m. w USA (Connecticut); 1Ó6 tys. mieszk. (1970); ośr. hutnictwa, przemysłu metal., elektrotechn., precyzyjnego. Waterford [uo:tərfərd], →Port Láirge. waterlinia, linia zanurzenia, do której statek zagłębiausię wr wodzie. Waterloo [ o:tə lu:], m. w USA (Iowa), nad rz. Cedar; 76 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., maszyn., środków transportu (ciągniki). Waterloo [uo:tərlu:], m. w Kanadzie (prow. Ontario), w zespole miejskim Ki-

1258 Waterloo tchener; 30 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; uniwersytet. Waterloo [-lo], m. w Belgii (Brabancja); 15 tys. mieszk." (1965). 1815 klęska Napoleona I w bitwie z armią ang.-prus.; zdecydowała o jego upadku. waterpolo [uo:tərpoulou] →piłka wodna. waterproof [uo:tərpru:f; ang.J, wodoszczelny, nieprzemakalny. watersaling [uo:tərsejlyn], żegl. →-blindgafel. watersztag, żegl. lina łącząca nok bukszprytu z dziobnicą statku wodnego; usztywnia bukszpryt. Watertown [uo:tərtaun], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 39 tys. mieszk. (1970); przemysł gumowy, maszyn., chemiczny. Watertown [uo:tərtaun], m. w USA (stan Nowy Jork), nad jez. Ontario; 31 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (hodowla bydła typu mlecznego); przemysł papiern., maszynowy. Watford [uotfərd], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 76 tys. mieszk. (1966); przemysł poligraf., papiern., chem., metal., spożywczy. Wathi, gł. m. i port gr. wyspy Samos; 5,5 tys. mieszk. (1961); przemysł winiarski; ośr. turyst.; liczne zabytki staroż.; muzea. Watling [uotIyn] (San Salvador, Guanahani), wyspa w archip. Bahama; 160 km2, ok. 2 tys. mieszk. (1967); miejsce pierwszego lądowania Kolumba w Ameryce (12 X 1492, data odkrycia Ameryki). watogodzina, W.h, jednostka energii elektr.; energia dostarczana przez . prąd ełektr. o mocy 1 W w ciągu 1 h; 1 W h — = 3600 J. watolina, gruba, wełn. lub półwełn. dzianina o wydłużonych oczkach, drapana obustronnie. watomierz, przyrząd do pomiaru mocy elektr. czynnej; w. elektrodynamiczny ma 2 cewki elektr.; przez cewkę nieruchomą (prądową) płynie badany prąd, przez cewkę ruchomą (napięciową) — prąd proporcjonalny do napięcia w obwodzie elektr.; miarą mocy jest kąt obrotu cewki ruchomej, odczytywany na podziałce przyrządu. watosekunda, W.s, jednostka energii elektr.; energia dostarczana przez prąd elektr. o mocy 1 W w ciągu 1 s; 1 W.s = = 1 J(dżul). watra, ogień, ognisko pod gołym niebem (podhalańskie). Watson [uotsn] HOMER RANSFORD, 18551936, malarz kanad., pejzażysta; twórczość pod wpływem pejzażowego malarstwa ang. (gł. J. Constable'a) i barbizończyków. Watson [uotsn] JAMES DEWEY, ur. 1928, amer. biochemik i genetyk; prof. Harvard University; z F.H.C. Crickiem opracował model struktury cząsteczki DNA; nagr. Nobla. u Watson [ otsn] JOHN BROADUS, 18781958, psycholog amer.; twórca i czołowy przedstawiciel behawioryzmu; gł. prace o zachowaniu się zwierząt w labiryncie i zachowaniu się małych dzieci. Watsona-Cricka model [m. uotsona kryka], hiocherh. model budowy przestrzennej DNA, wg którego cząsteczka DNA jest zbudowana z 2 łańcuchów polinukleotydowych, okręcających się śrubowo dookoła wspólnej osi. watt, płaski, szeroki pas wybrzeża okresowo zalewany wodą w czasie przypływu. Watt [uot] JAMES, 1736-1819, konstruktor ang.; 1769 ulepszył atm. silnik parowy; 1782 zbudował parowy silnik z rozprężaniem pary, 1784 — silnik z regulatorem prędkości obrotowej (regulatorem W.). Watteau [-to] JEAN ANTOINE, 1684-1721, fr. malarz i rysownik, reprezentant rokoka; wybitny kolorysta; sceny z życia dworskiego na tle widoków parkowych {Od-

jazd na Cyterę), sceny przedstawień teatralnych. Wattenbach [wa-] WILHELM, 1819-97, historyk niem.; prof. uniw. w Heidelbergu i Berlinie, czł. Pruskiej AN; wydawca źródeł do średniow. historii Niemiec. Wattenscheid [watənszait], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 80 tys. mieszk. (1968); wydobycie wę. gla kam., przemysł metal., elektrotechn., włók., skórzany. Watts [uots] GEORGE FREDERIC, 18171904, ang. malarz i rzeźbiarz; klasycyst. rzeźby, kompozycje alegor.-symbolist., portrety wybitnych osobistości; Life's Illusions. Watussi, wysokorosły chamicki lud Ruandy (ok. 15% ludności); pasterstwo, hodowla; język z rodziny bantu. Watykan (Citta del Vaticano, Państwo Watykańskie), państwo kościelne w pn.zach. części Rzymu; 0,44 km2, ok. 1 tys. mieszk.; siedziba papieża i licznych centralnych instytucji kościoła rzymskokatolickiego. — Utworzone 1929 w wyniku porozumienia między rządem wł. a pap. Piusem XI; wg konstytucji 1929 najwyższą władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą sprawuje papież; przen. papiestwo, urząd papieski. Watzenrode [wacənro:də] ŁUKASZ, 14471512, biskup warmiński od 1489, przeciwnik Krzyżaków, wuj i protektor M. Kopernika. Wau, m. w pd. Sudanie, ośrodek adm. prow. Bahr el-Gazal; 11 tys. mieszk. (1964); ośr. handl.; przemysł drzewny, spożywczy. u Waugh [ o:] EVELYN ARTHUR, 1903-66, ang. pisarz kat.; powieści satyr.-ironiczne o problematyce moralnej (Garść prochu, Drodzy nieobecni). Waukegan [uo:ki:gən], m. w USA (Illinois), port nad jez. Michigan, w zespole miejskim Chicago; 65 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., metal., chem., mat. budowlanych. Waukesha [uo:kyszo:], m. w USA (Wisconsin), w zespole miejskim Milwaukee; 40 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. Wavell [uejwl] ARCHIBALD PERCIVAL, 1883-1950, feldmarszałek bryt.; 1939-41 nacz. dowódca wojsk bryt. na Środk. Wschodzie, 1942-43 — sił alianckich na Pacyfiku. Wawel, wzgórze w Krakowie nad Wisłą; od ok. VIII-LX w. gród Wiślan, od końca X w. siedziba król.; przedromańska rotunda NMP z X/XI w.; got.-renes. zamek król. z XIII-XIV, XVI w. z pięknym arkadowym dziedzińcem, wnętrza z cennymi zbiorami sztuki (arrasy wawelskie); got. katedra (1320-64, fragmenty z XI-XII w.) z renes. kaplicą Zygmuntowską, w kryptach groby królów i zasłużonych Polaków, skarbiec. Wawelberg HIPOLIT, 1843-1901, działacz społ., finansista; 1895 założył w Warszawie (wraz z S. Rotwandem) szkołę kształcącą inżynierów zawodowych, zw. później Szkołą Techn. im. H. Wawelberga i S. Rotwanda, połączoną 1951 z Politechniką Warszawską. wawelit, minerał, uwodniony fosforan glinu; zielony, żółtawy lub brunatnawy; powstaje m.in. wskutek procesów hydrotermalnych. Wawer (dzielnica mieszkaniowa w Warszawie). — Podczas powstania listopadowego pod W. 1831 miejsce bitew między wojskiem pol. a armią ros. (19-20II nierozstrzygnięta, 31 III — zwycięstwo J. Skrzyneckiego). W 1939 (26/27 XII) egzekucja 107 osób, dokonana przez hitlerowców. Wawer (Organizacja Małego Sabotażu „Wawer"), organizacja konspiracyjna 1940-44 w Warszawie; skupiała m.in. członków Szarych Szeregów; związana z ZWZ, następnie AK; prowadziła propagandę antyhitlerowską i zwalczała propagandę okupanta; ok. 150-170 akcji.

Wawiłow NIKOŁAJ I., 1887-1943, radz. botanik i genetyk; prof. uniw. w Saratowie, czł. AN ZSRR i Royal Society, dyr. Instytutu Genetyki AN ZSRR; badania nad pochodzeniem roślin uprawnych, gł. pszenicy. Wawiłow SIERGIEJ I., 1891-1951, fizyk radz.; dyr. Instytutu Fizyki AN ZSRR; badania w dziedzinie optyki, gł. luminescencji. Wawrzecki TOMASZ, 1759-1816, Najwyższy Naczelnik w powstaniu 1794, po klęsce pod Maciejowicami; min. sprawiedliwości w Królestwie Polskim. Wawrzeniecki MARIAN, 1863-1943, malarz, archeolog, etnograf, badacz przeszłości ziem pol.; symbol, sceny o tematyce hist. (Światowid, Topienie prawdy); ilustracje. wawrzyn (laur, laurpwe drzewo, Laurus nobilis), wiecznie zielone drzewko lub krzew obszaru śródziemnomor., uprawiane dla dekoracji wnętrz; liście z w. bobkowymi — przyprawa kuchenna; owoc leczn.; w starożytności symbol chwały (wieńce laurowe); motyw ornamentyki. Wawrzyn Akademicki, wyróżnienie przyznawane 1933-39 corocznie szczególnie zasłużonym pisarzom przez Pol. Akad. Literatury; istniał W.A. złoty i srebrny. wawrzynek główkowy (Daphne cneorum), ozdobny, częściowo płożący się krzew trujący; w Polsce b. rzadki (chroniony), na słonecznych zboczach i w borach Wyż. Małopolskiej i Lubelskiej. wawrzynek wilczełyko (wilczełyko, Daphne mezereum), ozdobny i leczn. krzew Eurazji, o wonnych kwiatach i trujących owocach; w Polsce rośnie w cienistych lasach; chroniony. Wawrzyniak PIOTR, 1849-1910, organizator spółdzielczości kredytowej i rom., ksiądz; działał gł. w Poznańskiem, ponadto na Śląsku, Warmii i Mazurach; umocnił system pol. banków lud. w prus. zaborze. Wawrzyńska LUDWIKA, 1908-1955, nauczycielka; uratowała czworo dzieci z płonącego mieszkania, ponosząc śmierć; obecnie jest wiele szkół jej imienia. waza, ozdobne naczynie ceram., kam. lub metal., o różnych kształtach i przeznaczeniu, stosowane od starożytności; także dość duże, spłaszczone naczynie z dwoma uchwytami i pokrywką, od końca XVIII w. wchodzące w skład serwisu obiadowego. wazelina, mieszanina stałych i ciekłych węglowodorów, produkt rafinacji, pozostałości po destylacji bezasfaltowych rop parafinowych; w. sztuczna otrzymywana przez zmieszanie olejów miner, z cerezyną i parafiną; zależnie od stopnia czystości używana w farmacji, kosmetyce, jako smar. Wazirabad, m. w Pakistanie Zach., port nad rz. Czenab; 29 tys. mieszk. (1961); ośr. handlu i rzemiosła (wyroby metal., skórz.); węzeł komunikacyjny. Waziristan, kraina w środk. części Pakistanu Zach., przy granicy z Afganistanem; górzysta (Hindukusz); koczownicza hodowla owiec, kóz; w dolinach uprawa zbóż. wazografia, med. →angiografia. wazonkowce (doniczkowce, Enchytraeidae), drobne skąposzczety glebowe, hodowane powszechnie na pokarm dla ryb akwariowych. wazopresyna, biochem. →antydiuretyna. Wazow IWAN, 1850-1921, bułg. poeta i pisarz; twórca nowej literatury bułg.; utwory poet., powieści (Pod jarzmem), nowele, dramaty ukazujące gł. walkę narodowowyzwoleńczą XLX-XX w. Wazowie (Wasa), dynastia szwedz. panująca w Szwecji 1523-1654, w Polsce 1587-1668 (królowie elekcyjni). wazy greckie, naczynia ceram. różnego kształtu, wielkości oraz przeznaczenia, zwykle bogato zdobione, wyrabiane przez staroż. Greków (czarno- i czerwonofigurowy styl).

Wdzydze 1259 Waża Pszawela (właśc. Luka Razikaszwili), 1861-1915, poeta gruz., neoromantyk; poematy lir. i epickie, opowiadania, utwory dram., prace etnogr., artykuły. ważenie, pomiar masy lub ciężaru określonego ciała za pomocą wagi. Ważewski TADEUSZ, ur. 1896, matematyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; prezes Pol. Tow. Matematycznego, specjalista w dziedzinie równań różniczkowych. Ważki (Odonata), rząd dużych, drapieżnych owadów; ok. 4 tys. gat., w Polsce ok. 7U; mają 2 pary błoniastych skrzydeł, narządy gębowe gryzące; przechodzą przeobrażenie zupełne; latają w pobliżu wód, larwy żyją w wodzie; w Polsce np. żagnica, szklarz, świtezianki. Ważny WŁADYSŁAW (pseud. Tygrys), 1908-44, działacz pol. i tr. ruchu oporu, kapitan; zrzucony 1944 do Francji w ramach przygotowań do planu „Bàrdsea", kierował akcją zwalczania wyrzutni V-l. Ważyk ADAM, ur. 1905, poeta, prozaik, tłumacz; związany z Awangardą; w czasie wojny w 1 Armii WP w ZSRR; liryka {Oczy i usta, Serce granatu, Labirynt), powieści {Epizod), eseje i przekłady z poezji fr. {Od Rimbauda do Eluarda). Wąbrzeźno, m. pow. w woj. bydgoskim, na Pojezierzu Chełmińskim;' 11,8 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., spoż., metal.; prawa miejskie w XIV w. — W czasie okupacji hitlerowcy zamordowali w W. i powiecie ponad 2200 osób. Wąchock, w. w pow. iłżeckim, woj. kieleckim, nad Kamienną; stary ośr. wydobycia rud żel.; opactwo cystersów (zał. ok. 1179) — jeden z najcenniejszych zabytków sztuki romańskiej w Polsce; 14541869 miasto. — W okresie okupacji hitlerowskiej las w pobliżu W., zw. Wykusem, był miejscem bitew partyzantów AK (28 IX 1943) i AL (6 X 1944) z hitlerowcami. wągier (cysticerk), stadium larwalne niektórych tasiemców; pęcherzyk wielkością zbliżony do orzecha laskowego, z główką (skoleksem) zwisającą wewnątrz; pasożytuje w różnych narządach, wywołując wągrzycę. wąglik (czarna krosta), med. choroba zakaźna odzwierzęca występująca u ludzi stykających się z mięsem, skórami, sierścią zakażonych zwierząt; powstaje strup w miejscu zakażenia, rozległy obrzęk, gorączka, niekiedy posocznica (w. płucny); leczenie antybiotykami. wąglik, wet. ostra choroba zaraźliwa gł. bydła, owiec, koni, reniferów, wielbłądów, wywoływana przez laseczkę w.; zapalne nacieki, tzw. karbunkuły, gł. na szyi i przedpiersiu, też na błonach śluzowych; zwalczanie ustawowe. Wągrowiec, m. pow. w woj. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; 15,0 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spoż., drzewny; węzeł kol.; późnogot. kościół (XVI-XVII w.), kościół i klasztor cystersów (XVIII w.); prawa miejskie przed 1381. — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. Wągrowski MIECZYSŁAW, 1902-67, działacz ruchu robotn., generał; współzałożyciel ZPP w ZSRR; 1948-49 szef Gł. Zarządu Polit. WP; od 1948 zastępca czł. KC, przewodn. WRN w Gdańsku, następnie wicemin. kontroli państw.; od 1957 wiceprzewodn. ZG TPPR, wągry, med. →zaskórniki. wągrzyca (cysticerkoza), choroba wywoływana obecnością wągrów w różnych narządach; źródłem zarażenia człowieka tasiemcem nieuzbrojonym jest w. byuia, a tasiemcem uzbrojonym — w. świń. wąs, bot. nitkowaty organ czepny pnączy; przymocowuje roślinę do podpory przez owinięcie się lub przyssanie przylgami; np. u winorośli, grochu. wąsatka (Panurus biarmicus), ptak z rzędu wróblowatych, pokrewny sikorom; dł. ok. 16 cm; upierzenie barwne; szuwary i zarośla nadwodne Eurazji, chroniona.

Wąsikowa WERONIKA, 1889-1944, działaczka ruchu lud.; od 1931 czł. SL; od 1942 komendant BCh Obwodu Buczacz; zamordowana przez UPA. wąskie gardło →wąski przekrój. wąski przekrój (wąskie gardło), ekon. odcinek o mniejszej, w porównaniu z innymi odcinkami, zdolności produkcyjnej; stanowi (obok najniższych wskaźników, najgorszych warunków pracy) podstawę do ustalania w wielu przedsiębiorstwach ich zdolności produkcyjnej. wąskolistność łubinu, groźna choroba wirusowa łubinów; objawia się m.in. mozaikowatością, zwężeniem i pokarbowaniem liści, często nie zawiązywaniem się strąków. wąskonose (małpy Starego Świata, Catarrhina), ssaki Naczelne o wąskiej przegrodzie nosowej; 32 zęby; wszystkie palce zakończone paznokciami; ogon niech wy tny, czasem zredukowany; Afryka, Płw. Arabski, pd.-zach. Azja. wąsonogi (wicionogi, Cirripedia), rząd mor. skorupiaków członowców; drobne, osiadłe lub pasożytnicze (o b. uproszczonej budowie); gł. obojnaki; do w. należą np. pąkle, kaczenica, sakulina. Wąsosz, osiedle w pow. górowskim, woj. wrocławskim, nad Baryczą; 2,1 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł elektrotechn., drzewny, spożywczy. Wąsowicz JÓZEF, 1900-64, geograf, kartograf; prof. uniw. we Wrocławiu; organizator Instytutu Kartograficznego im. E. Romera we Wrocławiu; prace gł. z kartografii i geografii człowieka. Wąsowicz WACŁAW, 1891-1942, malarz, grafik; czł. formistów, Rytmu i Rytu; kompozycje figuralne, portrety, sceny o tematyce huculskiej, pejzaże, martwe natury. Wąsowski BARTŁOMIEJ NATANIEL, 161787, jezuita, architekt i teoretyk architektury; prof. i rektor kolegium jezuickiego w Poznaniu; projekt kościoła jezuitów tamże. wąsy, potoczna nazwa włosów czuciowych dotykowych (wibryssy) wargi górnej u zwierząt, np. kotów; także część zarostu twarzy mężczyzny. wątek, lit. składowa część fabuły utworu lit., zespół motywów ukształtowany w konsekwentnie rozwijającą się całość. wątek, włók. poprzeczny układ nitek w tkaninie (prostopadłych do jej krawędzi) krzyżujący się z nitkami osnowy; także przędza przeznaczona na w. (mniej skręcona od osnowowej). wątek muru (wiązanie muru), układ cegieł lub kamieni w murze, wyróżniany w zależności od kształtu i rytmu układanych elementów; w cegle — wg układu główek i wozówek (np. wozówkowy, główkowy, got., krzyżowy), w kamieniu — wg wielkości i regularności ciosów i ich poszczególnych warstw (np. opus incertum, isodomum, emplectum). wątroba, największy wieloczynnościowy (m.in. trawienny) gruczoł kręgowców; u człowieka położony w prawej górnej części jamy brzusznej, złożony z 4 płatów, waży ok. 1500 g; wydziela żółć; jest ośrodkiem przemiany materii w organizmie, m. in. w w. zachodzi synteza glikogenu, białka; magazynuje okresowo glikogen, tłuszcze i białka; także synonim gruczołu trzustko-wątrobowego bezkręgowców. wątrobowce (Hepaticae), klasa mszaków; kosmopolityczne, w Polsce ponad 200 gat. (w miejscach zacienionych, wilgotnych), w tropikach zwykle epifity; gametofit jest plechą lub ulistnionym pędem. Wąwolnica, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim, nad Bystrą; 1448-X1X w. miasto. wąwóz, sucha, głęboka dolina, o wąskim dnie i stromych, urwistych zboczach; powstaje w wyniku erozji wód okresowych; stopniowo przekształca się w parów.

wąż, techn. giętki, zwykle sprężysty przewód rurowy do prowadzenia gazów lub cieczy, z gumy, tworzywa sztucznego, zwiniętej śrubowo taśmy metal. itp. Wąż, jeden z gwiazdozbiorów. wąż Eskulapa (Elaphe longissima), gatunek węża; do 2 m dl.; grzbiet brunatnooliwkowy, brzuch żółtawy; pd. i środk. Europa, Azja Mn., zach. Azja; w Polsce unikalny, chroniony. Wąż Wodny, jeden z gwiazdozbiorów. Wąż Wodny Mały, jeden z gwiazdozbiorów. Wb, symbol jednostki weber. WC (skrót ang. water-closet), ubikacja z urządzeniem do mech. spłukiwania muszli wodą. wchłanianie (resorpcja), fizjol. pobieranie substancji przez powierzchnię skóry, błon śluzowych, błon komórkowych; np. w. prostych substancji odżywczych (produktów trawienia) w jelicie — w. jelitowe, w. tlenu w płucach. Wchutiemas (Wysszyje chudożestwienno-tiechniczeskije masfierskije), uczelnia artyst. działająca 1918-30 w Moskwie; prowadzili ją m.in. K. Malewicz, W. Tatlin, W. Kandinsky, A. Pevsner, El Lissitzky, W. Faworski; obejmowała pracownie sztuk plast., architektury i sztuki użytkowej zorganizowane na zasadach swobodnej dyskusji artystycznej. wciągarka (winda), urządzenie do podnoszenia lub opuszczenia (niekiedy także przyciągania) ładunku zawieszonego na linie lub łańcuchu — przez przewijanie lub nawijanie ich na bębnie; na statku wodnym w. obsługują bomy ładownicze i kotwice. wciągnik, wciągarka podwieszona, np. do wózka jeżdżącego po moście suwnicy. WCIK (Wsierossijskij Centralnyj Ispołnitielnyj Komitiet Sowietów, Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad), 1917-37 najwyższy organ władzy państw. w Ros.FSRR. wcisk, techn. w budowie maszyn różnica wymiaru elementu wewn. (obejmowanego) i mniejszego, sprzężonego z nim, wymiaru elementu zewn. (obejmującego^ przed połączeniem elementów; stosowany w połączeniach spoczynkowych. wczasy, spędzenie urlopu poza miejscem zamieszkania, w miejscowościach o odpowiednich walorach przyrodn., w celu regeneracji sił fiz. i psych.; w Polsce obok w. organizowanych przez FWP, samorządy robotn. prowadzą tzw. w. zakładowe. wczep, bud. odmiana czopa odbiegająca od profilu prostokątnego; także złącze dwóch desek lub bali, pod kątem, przy czym jeden z elementów zakończony jest w., a drugi odpowiednio wyciętymi gniazdami. wczesnochrześcijańska sztuka →starochrześcijańska sztuka. wczesnopolska kultura, okres kultury istniejącej na ziemiach pol. w VI-XI w. wczesnośredniowieczny okres, archeol. ostatni, V okres epoki żelaza, w Polsce poł. VI-poł. XIII w.; duża liczba grodów — stąd też nazwa kultury grodzisko we j. wcześniak, noworodek urodzony między 28 a 36 tygodniem ciąży; waga poniżej 2500 g. długość poniżej 48 cm, brak niektórych lub wszystkich odruchów fizjol.; wymaga szczególnej opieki. WCzK (Wsierossijskaja Czriezwyczajnaja komissija po borbie s kontrriewolucyjej i sabotażem, Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, Cze-ka), 1917-22 centr. organ radz. władz bezpieczeństwa, przekształcony następnie w GPU. Wda (Czarna Woda), rz., 1. dopływ dolnej Wisły: dł. 168 km, dorzecze 2345 km2; przepływa przez liczne jeziora oraz Bory Tucholskie; elektrownie wodne w Żurze i Gródku. Wdzydze, jezioro w Borach Tucholskich (woj. gdańskie i bydgoskie), na wys. 134 m; obejmuje 5 połączonych ze sobą je-

1260 Wdzydze Kiszewskie zior: W., Radolne, Gołuń, Jez. Jelenie, Słupinko; ogólna pow. 1656,3 ha, głęb. do 68 m (jez. W.); wyspy; przepływa Wda. Wdzydze Kiszewskie, w. w pow. kościerskim, woj. gdańskim, nad jez. Wdzydze; ośr. turyst.; muzeum „Chaty Kaszubskie'' (park etnograficzny). We, wyspa indonez. przy pn. wybrzeżu Sumatry; 1,2 tys. km2, ok. 8,7 tys. mieszk.; gł. m. Sabang. Webb [ueb] SIDNEY, 1859-1947, ang. działacz polit., ekonomista; współtwórca Fabian Society; 1924 min. handlu i 192930 — dominiów. u Webb-Potter [ eb potər] BEATRICE, 18581943, żona Sidneya, ang. działaczka społ., teoretyk spółdzielczości; współzałożycielka Fabian Society. weber, Wb, jednostka strumienia indukcji magnet. (strumienia magnet.) w układzie SI; strumień magnet., który zmniejszając się w ciągu 1 sekundy równomiernie do zera, wzbudza w obejmującym go zwoju. siłę elektromotoryczną 1 V; 1 Wb = = 1 V l s. Weber ALBRECHT, 1825-1901, indianfsta niem.; prof. uniw. w Berlinie; liczne prace z filologii ind. (Indische Studien); wydawca tekstów. Weber ALFRED, 1868-1958, niem. socjolog i teoretyk kultury; prof. uniw. w Heidelbergu; rzecznik tzw. socjologii hist.; Ideen zur Staat und Kultursoziologie. Weber CARL MARIA VON, 1786-1826, kompozytor niem.; twórca niem. opery romant. (Wolny strzelec, Oberon); nadto utwory symf., fortepianowe (w stylu brillant), koncerty. Weber ERNST, 1795-1878, niem. fizjolog i psycholog; prof. uniw. w Lipsku; inicjator badań psychofizycznych. Weber MAX, 1864-1920, niem. historyk, ekonomista, socjolog i metodolog humanistyki; prof. uniw. m.in. w Heidelbergu; prace z teorii socjologii, socjologii władzy i religii oraz z metodologii nauk społ.; Die protestantische Ethik..., Wirtschaft und Gesellschaft. Weber STANISŁAW, 1885-1943, działacz pol. na Śląsku; współred. pisma pol. „Der Weisse Adler"; od 1922 dyr. Banku Lud. w Bytomiu; działacz Związku Polaków w Niemczech. Weber WILHELM EDUARD, 1804-91, fizyk niem.; prof. uniw. m.in. w Getyndze; razem z C.F. Gaussem zbudował 1833 pierwszy w Niemczech telegraf elektromagnet. oraz 1851 opracował bezwzględny układ jednostek miar. Webera-Fechnera prawo →FechneraWebera prawo. Webera linia, linia równowagi faunistycznej między zoogeogr. krainami: orientalną a austral.; wyznacza miejsca o równej liczbie gat. orientalnych i austral.; wg niektórych — granica obu krain. Webera narząd (aparat Webera), łańcuch małych kostek łączących pęcherz pławny z błędnikiem błoniastym ucha u ryb z rzędu karpiokształtnych; zwiększa ostrość słuchu. Webern ANTON, 1883-1945, kompozytor austr.; jeden z czołowych przedstawicieli techniki dodekafonii; nowe koncepcje konstrukcyjne i wyrazowe dzieła muz. (punktualizm). u Webster [ ebstər] CHARLES KINGSLEY, 1886-1961, historyk ang.; prof. Harvard University, prezes Akad. Bryt.; zajmował się gł. polityką zagr. W. Brytanii w XIX w. Webster [uebstər] DANIEL, 1782-1852, polityk amer.; 1841-43 i 1850-52 sekretarz stanu; współtwórca kompromisu między Północą a Południem dotyczącego niewolnictwa. Webster [uebstər] JOHN, 1580-1625, ang. poeta i dramatopisarz późnego renesansu; tragedie Biała diablica, Księżna ďAmalfi. Webster [uebstər] NOAH, 1758-1843, amer. językoznawca i leksykograf; twórca słynnego American Dictionary of the English Language.

Wechslera skala [s. weks-], jeden z najczęściej współcześnie stosowanych testów do badania inteligencji i diagnozy osobowości, skonstruowany przez Dawida Wechslera (ur. 1896). wedanta, ind. system filoz., dominujący w hinduizmie, oparty na założeniach upaniszad; trzy kierunki: monizm radykalny — adwajta (Gaudapada, Siankara), monizm względny (Ramanudża, Nimbarka, Wallabha), dualizm (Madhwa); kontynuatorzy w.: Vivekananda, Aurobindo, Radhakrishnan. u Weddell [ edl] JAMES, 1787-1834, ang. kapitan statku wielorybniczego; 1823 w poszukiwaniu łowisk odkrył morze, nazwane później jego imieniem. Weddella Morze, pd. część O. Atlantyckiego, u wybrzeża Antarktydy, na wsch. od Ziemi Grahama; głęb. do 4830 m. Weddowie, autochtoniczni mieszkańcy Cejlonu, w pd.-wsch. części wyspy; ok. 1 tys.; prymitywna kultura. Wedekind [we:-] FRANK, 1864-1918, dramatopisarz niem.; prekursor ekspresjonizmu, występujący w drastycznej formie przeciw moralności mieszcz.; Przebudzenie się wiosny. wedeta, w dawnej terminologii wojsk, czujka. Wedgwood [uedżuud] JOSIAH, 1730-95, ceramik ang.; prowadził manufaktury w Burslem i k. Newcastle; gl. naczynia wzorowane na ceramice starożytnej. u u Wedgwooda ceramika [c. edż da], kamionkowe i fajansowe wyroby fabryk zał. w Anglii przez J. Wedgwooda w poł. XVIII w.; o pięknych barwach, zdobiona zwykle białym reliefem. weduta (prospekt), krajobraz o przewadze motywów ar eh. przedstawiający np. widok miasta, zespołów arch., ulic. Wedy, nazwa ind. zbioru ksiąg świętych, stanowiących kompendium wierzeń, rytuału, filozofii, powstałych w okresie ok. 1500-300 p.n.e.; 4 gł. zbiory: Rigweda, Samaweda, Jadżurweda, Atharwaweda, oraz brahmany, aranjaki, upaniszady, sutry. wedyjski język, najstarsza postać języka staroind.; język Rigwedy (od ok. 1500 p.n.e.), jeden z najstarszych (mających zabytki) języków indoeuropejskich. wedyzm, religia Wed, najstarsza znana faza religii Ariów; kult bóstw przyrody, ładu świata, magiczny rytuał ofiar sprawowanych przez kapłanów, wiara w życie pozagrobowe, w piekło. weekend [ui:kend], wypoczynek w dni wolne od pracy, zwykle sobotnio-niedzielny, połączony z wyjazdem poza miasto. Weenix [we:nyks] JAN, 1640-1719, syn i uczeń Jana Baptista, malarz hol.; martwe natury z trofeami myśliwskimi na tle pejzażu, kwiaty. Weenix [we:nyks] JAN BAPTIST, 1621-63, ojciec Jana, malarz hol.; reprezentant kierunku italianizującego; sceny bibl., rodzajowe na tle pejzaży z ruinami, wsch. porty, martwe natury, portrety. Weerth [we:rt] GEORG, 1822-56, niem. pisarz i publicysta; związany z ośrodkami ruchu robotn. na emigracji, współpracownik „Neue Rheinische Zeitung"; liryka inspirowana poezją lud.; satyr, proza. Wega, α Lyr, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Lutni o jasności 0,m0. Wegener [we:-] ALFRED LOTHAR, 18801930, geofizyk niem.; prof. m.in. uniw. w Hamburgu; badacz Grenlandii; prace gł. nad termodynamiką atmosfery, paleoklimatologią, tektoniką; rozwinął teorię epejroforezy, która znana jest jako teoria W. Wegener [we:-] PAUL, 1874-1948, niem. aktor film. i teatr., reżyser film.; nowatorskie ujęcie ról charakterystycznych i dram. (Król Edyp Sofoklesa); role film. (Wielki mandaryn). wegetacyjny okres, u roślin okres intensywnych procesów życiowych (od wykiełkowania do owocowania); w klimacie

umiarkowanym o.w. przedzielony jest okresem spoczynku zimowego. wegetarianin →jarosz. wegetarianizm (jarstwo), odżywianie się produktami roślinnymi lub roślinno-nabiałowymi, z wyłączeniem mięsa; zalecany w niektórych schorzeniach. wegetatywne organy, hot. narządy nie związane z rozmnażaniem płciowym, a więc wytwarzaniem nasion lub zarodników; są to korzenie i odcinki pędów nie będące częścią kwiatostanu (u paprotników nie tworzące zarodni). wegetatywne rozmnażanie, sposób rozmnażania bezpłciowego; przez podział, pączkowanie, gemule — u niższych zwierząt; urwistki, rozmnóżki, rozłogi, kłącza, cebule i in. — u roślin. wegetatywny biegun, biol. jeden z 2 biegunów komórki jajowej, przy którym nagromadzone jest żółtko, a po zapłodnieniu rozwija się część pozagłowowa zarodka. wegetatywny układ nerwowy →autonomiczny układ nerwowy. Wegner RUDOLF, ?-1942, księgarz nakładca; od 1917 firma Wydawnictwo Polskie (Lwów, od 1922 Poznań), także księgarnia; cenne serie: «Cuda Polski», «Biblioteka Laureatów Nobla» i in.; popularyzator literatury francuskiej. Wegner STEFAN, 1901-65, malarz; czł, grupy a.r.; prof. PWSSP w Łodzi; kompozycje kubistyczne i unistyczne, potem realist. (cykl Oświęcim), wehikuł, wszelki środek lokomocji, pojazd, zwł. stary, nienowoczesny (zwykle z odcieniem żartobliwym). Wehner [we:nərl HERBERT, ur. 1906, polityk NRF; 1927-42 czł. KPD; 1935-46 na emigracji; od 1946 czł., od 1958 wiceprzewodn. SPD; 1966-69 min. do spraw ogólnoniem., od 1969 przewodn. frakcji SPD w Bundestagu. r Wehrmacht [we: -], nazwa oficjalna całości hitlerowskich sił zbrojnych; powołany przez Hitlera 1935; dowództwo W. — do 1938 gen. W. von Blomberg, później Hitler, szef sztabu do 1945 gen. W. Keitel; stan W.: 1939 — 3,7 mln, 1944 — 13 mln; 9 V 1945 rozwiązany; W. dokonał masowych zbrodni na jeńcach woj. i ludności cyw. krajów okupowanych. Wehrwolf [niem., 'wilkołak'], hitlerowska organizacja podziemna prowadząca 1944-47 dywersję zbrojną, m.ln. na ziemiach polskich. Weidenreich [waidənraiś] FRANZ, 18731948, niem. anatom i antropolog; prof. we Frankfurcie n. Menem; prześladowany przez hitlerowców, przebywał w Pekinie, potem w Nowym Jorku; prace z zakresu antropogenezy, monografie sinantropa i gigantopiteka. Weierstrass [waiərsz-] KARL, 1815-97, matematyk niem.; prof. uniw. w Berlinie; jeden z twórców nowocz. ścisłych metod analitycznych wimatematyce. Weigel [wa -] HELENĘ, 1900-71, żona B. Brechta, aktorka niem.; dyr. i reżyser Berliner Ensemble, najwybitniejsza aktorka tego teatru; gł. role dram., m.in. w Matce Courage B. Brechta i Matce B. Brechta wg M. Gorkiego. Weigel KASPER, 1880-1941, geodeta; prof. Polit. Lwowskiej; pierwszy zastosował w Polsce metody fotogrametrii. Weigl RUDOLF, 1883-1957, zoolog i mikrobiolog; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; zidentyfikował zarazek duru plamistego, stworzył szczepionkę przeciw tej chorobie. Weila choroba [ch. waila] →żółtaczka zakaźna krętkowa. Weila-Felixa odczyn [o. waila f.], próba serologiczna stosowana w rozpoznawaniu chorób wywoływanych przez riketsje, gł. duru plamistego. Weill [wail] KURT, 1900-50, kompozytor niem., osiadły w USA; muzyka do Opery za trzy grosze B. Brechta, nadto, opery: Mahagonny, Down in the Valley, utwory symf., kameralne i wokalne.

welarny 1261 Weimar [waimar], m. w pd.-zach. części NRD, na przedgórzu Lasu Turyńskiego; 64 tvs. mieszk. (1968); ośr. przem., kult., nauk. i turyst.; muzea (m.in. dommuzeum Goethego); zabytkowe pałace, kościoły, stare domy, klasycyst. zamek (XVIII/XIX w., pd. skrzydło z XX w.); gł. ośr. życia kult. Niemiec w XVIII i XIX w. (tworzyli tu m.in. Bach, Goethe, Schiller, Liszt). Weimarska Republika [r. waj-], określenie Rzeszy Niem. 1919-33, od konstytucji uchwalonej w Weimarze 1919, ustanawiającej republikę burż.-demokratyczną. Weinberger JAROMIR, 1896-1967, kompozytor czes.; opery (Śzwanda dudziarz), utwory orkiestrowe i in., pieśni. Weiner [węjner] LEO, 1885-1960, kompozytor węg.; w twórczości silne akcenty nar.; utwory orkiestrowe (Serenada, Suita węgierskich tańców ludowych), kameralne. Weinert [wai-] ERICH, 1890-1953, niem. poeta, publicysta i działacz antyfaszystowski; czł. KPD; 1933-45 na emigracji; współzałożyciel (1943) i przewodn. Komitetu Nar. „Wolne Niemcy"; jeden z czołowych działaczy kult.i NRD. Weingartner [wa n-] FELIX, 1863-1942, austr. dyrygent i kompozytor; dyr. opery w Wiedniu; opery, utwory symf., kameralne; rozprawy o dyrygowaniu. Weinheber [wain-] JOSEF, 1892-1945, poeta austr.; jeden z najwybitniejszych liryków austr. XX w., kontynuator tradycji klasycznych. Weinheim [wainhaim], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), k. Mannheim; 29 tys. mieszk. (1968); przemysł skórzany. Weinreich JAN, ok. 1490-1560, drukarz gdański i królewiecki; wydawca dzieł Seklucjana (tzw. Katechizm Większy, pol. kancjonał ewang.); pierwsze wydawnictwa w języku litewskim. Weintraub WIKTOR, ur. 1908, historyk literatury; prof. Harvard University (od 1954); studia (w języku pol. i ang.) o literaturze staropol. i romant. (gł. o Mickiewiczu) i ich związkach z myślą europejską. Weipa, ośrodek górn.. i port w Australii (Queensland), na zach. wybrzeżu płw. Jork; wydobycie boksytów (jedne z najbogatszych złóż na świecie). Weirton [ujərtn], m. w USA (Wirginia Zach.), nad rz. Ohio, w zespole miejskim Steubenville; 29 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł imetal., chemiczny. Weisenborn [wa zən-] GÜNTHER, 190269, pisarz niem. (NRF); dramaty i powieści (Mściciel) o ostrej antyfaszyst. wymowie; autobiografia Memoriał. Weiskopf [wais-] FRANZ KARL, 1900-55, niem. pisarz i publicysta (NRD); powieści o walce z faszyzmem (Himmelfahrtskommando); dylogia o schyłku Austro-Węgier; reportaże. Weismann [wais-] AUGUST, 1834-1914, zoolog niemu; prof. uniw. we Fryburgu; jeden z prekursorów chromosomowej teorii dziedziczności; przewidział istnienie redukcyjnego podziału jądra komórkowego; twórca neodarwinizmu. Weismantel [wais-] LEO, 1888-1964, pisarz niem. (NRF); w powieściach i utworach teatr, przeciwstawiał się hitleryzmowi w imię kat. humanizmu. Weiss JIŘI, ur. 1913, czes. reżyser film. i prof. akad. film. w Pradze; głośne dramaty okupacyjne (Wilcza jama, Romeo, Julia i ciemność). Weiss [wais] PETER, ur. 1916, pisarz niem.; dramaty pod wpływem B. Brechta, o wyrazistej wymowie polit.; Męczeństwo i śmierć Jean Paul Marata; autobiogr. proza. Weiss WOJCIECH, 1875-1950, malarz, grafik; prof. ASP w Krakowie; początkowo secesyjne, potem postimpresjonist. akty, portrety, pejzaże i kwiaty; obrazy o tematyce społ. (Manifest) .Weissenburg [wais-], m. w NRF (Bawaria), w Jurze Frankońskiej; 14 tys. mieszk.

(1968); zachowane średniowieczne obwarowania miejskie. i Weissenfels [wa s-], m. w pd. części NRD, nad Soławą; 47 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz.-obuwniczy. Weisshorn [wais-], masyw górski w Alpach Pennińskich (pd. Szwajcaria), na pn.-zach. od Zermatt; wys. do 4506 m; wieczne śniegi. Weisskopf [wais-] VICTOR FREDERICK, ur. 1908, fizyk amer.; dyr. CERN; prace gł. z kwantowej teorii pola, elektrodynamiki, teorii jądra atom. i cząstek elementarnych. Weisswasser [wais-], (łużyckie Běła Woda), m. w pd.-wsch. części NRD; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł szklarski. Weitling [waitlyn] WILHELM, 1808-71, niem. działacz robotn. (Związku Sprawiedliwych), ideolog utopijnego komunizmu równościowego; uczestnik rewolucji 1848 w Niemczech. Weizmann [waic-] CHAIM, 1874-1952, żyd. polityk, nacjonalista; długoletni przewodn. Świat. Organizacji Syjonistycznej, pierwszy prezydent Izraela (od 1949). Weizsäcker [waic-zekər] CARL FRIEDRICH, ur. 1912, fizyk niem. (NRF); prof. uniw. w Getyndze i Hamburgu; prace w dziedzinie teorii jądra atomowego. Wej, nazwa 2 dynastii chin.: 1) 220-265 zał. przez Cao Cao; 2) 368-532 panująca jako dyn. Północna W. i 585-554 jako dyn. Zachodnia W. Wej, państwo w środk. Chinach, w epoce Królestw Walczących, podbite 225 p.n.e. przez dyn. Gin, która zjednoczyła całe Chiny. Wejchert HANNA (H. Adamczewska-Wejchert), ur. 1920, żona Kazimierza, architekt i urbanista; plany zagospodarowania miast, współprojektantka m. Nowe Tychy. Wejchert KAZIMIERZ, ur. 1912, architekt; prof. Polit. Warsz.; współautor projektów arch. m. Nowe Tychy; plany zagospodarowania miast. Weje (Veii, w środk. Włoszech, koło miejscowości Isola Farnese, ok. 20 km na pn.-zach. od Rzymu), ruiny staroż. m. etruskiego; resztki murów cyklopich i budowli sakralnych; rzeźby, m.in. Apollo z Wejów (szkoła rzeźbiarska Wulki). Wejfang, m. w Chinach (Szantung); 190 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż., włók. i maszyn.; rzemiosło artyst.; węzeł dróg. Wejhaj (Wejhajwej), m. w Chinach (Szantung"), port woj. nad M. Żółtym; 250 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu spoż., włók. i gumowego. Wejher (Weyher) ERNEST, ?-1598, ojciec Jana, starosta pucki, pułkownik; realizator programu mor. Zygmunta Augusta; dowódca bazy mor. w Pucku za Stefana Batorego. Wejher (Weyher) JAKUB, ?-1657, wojewoda malborski, pułkownik; 1635 dowódca twierdzy Władysławowo i fortu Kazimierzowo. Wejher (Weyher) JAN, 1580-1626, ojciec Jakuba, wojewoda malborski i chełmiński; organizator floty pol.; doradca Zygmunta III w sprawach morskich. Wejherowo, m. pow. w woj. gdańskim; 33,7 tys. mieszk. (1970); cementownia, przemysł drzewny, obuwn., odzieżowy; barok, kościół reformatów (XVII w.), zespół kaplic kalwaryjnych (gł. XVII w.). — Osada (Weyherowska Wola) zał. 1643 przez Jakuba Weyhera; prawa miejskie 1650; w XIX w. działalność pol. organizacji; 1939 (6-7 IX) w rejonie W. ciężkie walki obronne 1 Morskiego Pułku Strzelców; 1945 (11 III) ciężkie walki o miasto wojsk 2 Frontu Białorus, i walczącej w ich składzie 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte; w czasie okupacji hitlerowskiej działalność organizacji Gryf Pomorski; w lasach piaśnickich koło W. hitlerowcy zamordowali ponad 12 tys. Polaków z Pomorza. Wejman MIECZYSŁAW, ur. 1912, grafik, malarz; prof. ASP w Krakowie; pejzaże,

kompozycje figuralne; cykle graf. o problematyce społ. i moralnej. wejmutka (Pinus strobus), pn.amer. gatunek sosny; korona piramidalna; w Polsce sadzona w parkach i lasach. Wejnert ALEKSANDER, 1809-79, historyk, publicysta; urzędnik municypalny, konserwator akt dawnych w Warszawie. wejście, w cybernetyce droga, przez którą bodźce zewn. oddziaływają na układ względnie odosobniony. wek, słoik hermetycznie zamykany szklaną przykrywką z gumową uszczelką; przeznaczony do przechowywania przetworów owocowych, mięsnych itp. weksel, dokument kredytowy, bezwarunkowe zobowiązanie do zapłaty sumy pieniężnej w określonym terminie określonej osobie lub okazicielowi przez osobę podpisaną na w. weksel ciągniony →trata. weksel domicylowany (weksel umiejscowiony), weksel ze wskazaniem osoby trzeciej, w której miejscu zamieszkania jest płatny. weksel gwarancyjny (weksel kaucyjny), wystawiany np. przy sprzedaży ratalnej; służy do ułatwienia dochodzenia zapłaty nie tylko w stosunku do gł. dłużnika, ale też wobec osób podpisanych na wekslu. weksel in blanco, weksel, który zawiera tylko podpis wystawcy i służy zabezpieczeniu przyszłej należności. weksel trasowany →trata. weksel własny (sola weksel), dokument, w którym wystawca zobowiązuje się do zapłacenia ustalonej sumy pieniężnej na rzecz wskazanej w wekslu osoby (remitenta) lub innej osoby wskazanej przez remitenta (indosatariusza). wekslowe prawo, całokształt przepisów regulujących treść, charakter prawny i obieg weksli; w PRL obowiązuje p.w. z 1936. Weksler WŁADIMIR I., 1907-66, fizyk radz.; czł. AN ZSRR; prace nad urządzeniami do przyspieszania cząstek wielkich energii. wekslować, przestawiając zwrotnicę kierować pociąg, wagon na właściwy tor; wjeżdżać z jednego toru na drugi (o pociągu, lokomotywie). wektokardiografia, metoda badania czynności serca; rejestrowanie w formie wykresów zmienności osi elektr. serca (jej wielkości i siły) w przebiegu skurczu mięśnia sercowego. wektor, odcinek prostoliniowy łączący dwa punkty, z których jeden przyjęto za początek, drugi — za jego koniec; w. ma więc kierunek, zwrot i wartość liczbową (długość); przykłady w.: siła (→F), prędkość (→v), przyspieszenie (→a). wektor falowy, wektor o kierunku rozchodzenia się fali i długości proporcjonalnej do jej liczby falowej. wektorowa funkcja, funkcja, której zbiorem wartości są wektory; pojęcie z zakresu rachunku wektorowego. wektorowa przestrzeń →liniowa przestrzeń. wektorowe pole, obszar jedno-, dwu-, trójwymiarowy, w którego każdym punkcie zaczepiony jest określony wektor. wektorowy iloczyn, iloczyn wektorów i będący wektorem prostopadłym zarówno do jak i do . mającym długość równą absiina (a — kąt między oraz zwrot zgodny z regułą śruby prawoskrętnej; oznaczenie: wektorowy rachunek, dział matematyki poświęcony badaniu własności wektorów i ich zastosowaniu; dzieli się na algebrę wektorów i analizę wektorów (wektorową); zastosowania w geometrii różniczkowej, mechanice, fizyce. wektor świetlny, wektor natężenia pola elektr. fali promieniowania świetlnego. welarny, gram. odnoszący się do podniebienia tylnego (miękkiego); tylnopodniebienny (np. spółgłoska g, k).

1262 welawsko-bydgoskie traktaty welawsko-bydgoskie traktaty, 1657, dwa 173 tys. (1968); ważny ośr. handl.-przem., itp.; dobra izolacyjność cieplna i mała układy między Polską a elektorem bran- kult. i nauk. (uniw.); komunik. węzeł. gniotliwość. denburskim; pozbawienie Polski zwierzchWells [uelz] HERBERT GEORGE, 1866- Wełna, rz., pr. dopływ środk. Warty; nictwa lennego nad Prusami Książęcymi 1946, pisarz ang.; powieści utopijne i fan- dł. 117 km, dorzecze 2651 km2; przepływa i zawarcie przymierza przeciw Szwedom. tast.-nauk. (Wehikuł czasu), obyczajowo- przez liczne jeziora; gł. dopływ Mała W. welbot (welbat), długa, wąska łódź okrę- społ. (Tono-Bungay), popularna Historia Wełna, osada w pow. gnieźnieńskim, towa, o ostrym profilu dzioba i rufy, świata, szkice społ. i polit., wyrażające woj. pozn.; barok, kościół drewn. (XVIII dobrych właściwościach mor., zwykle pragnienie pokoju świat, i sprawiedliwości w.) z bogatym wystrojem wnętrza. 6-wiosłowa. społecznej.u wełniak, bot. →serecznik. Welebit, pasmo w G. Dynarskich, na Wells [ elz], m. w W. Brytanii (Anglia); wełnianka (Eriophorum), bylina podobwybrzeżu M. Adriatyckiego (Jugosławia); 8 tys. mieszk. (1966); muzeum; słynna na do trawy, rosnąca na torfowiskach dł. ok. 150 km, wys. do 1758 m (Vaganski got. katedra (XII-XIII, XIV, XV w.), licz- niskich; w czasie owocowania okwiat Vrh); zjawiska krasowe. ne budowle zabytkowe (XIV, XV w.). przekształca się w puch, używany czasem Weles, mit. slow. →Wołos. welocyped, pierwotny rower bezłańcuw tapicerstwie; w Polsce kilka gatunków. „welfare state" [uelfeər stejt; ang.] → chowy, z pedałami osadzonymi na osi Wełtawa (Vltava), rz. w Czechosłowacji, „państwo dobrobytu". przedniego, wielkiego koła; koło tylne największy dopływ Łaby; dł. 435 km; żewelfowie (Deutschhannoversche Partei), (czasem dwa) o kilkakrotnie mniejszej glowna w dolnym biegu; elektrownie niem. partia polit. 1866-1933, dążąca do średnicy. wodne; nad W. —u Praga. odrodzenia Hanoweru jako samodzielnego welodrom (cyklodrom), owalny tor Wembley [ embly], część dzielnicy kraju (do 1919 — jako królestwa pod wła- o nawierzchni ziemnej, betonowej lub Brent (Wielki Londyn); wielki stadion dzą dyn. Welfów). drewn., przeznaczony do jazdy kolarskiej sportowy. Welfowie, niem. ród książęcy panujący torowej i wyścigów za motorami. Wenczou, m. w Chinach (Czeciang), od XI w. w Bawarii i od XII w. w Saksowelometr, przyrząd do mierzenia pręd- port nad M. Wschodniochińskim; 270 tys. nii; od 1235 ich posiadłości ograniczyły kości i ciśnienia powietrza. mieszk. (1957); przemysł herbaciany, pasię do księstwa brunszwicko-lüneburskiewelon, zasłona na głowę i twarz z piern, i ceramiczny. go; z młodszej linii W. — od 1692 elek- przezroczystej tkaniny, różnej długości. Wenda TADEUSZ APOLINARY, 1863-1948, torzy (1815 królowie) Hanoweru (do 1866), welony, akwariowa odmiana hod. zło- inżynier, budowniczy linii kol. i portów; 1714-1901 królowie W. Brytanii (dynastia tych rybek; płetwy wydłużone, ogon roz- projektował i budował (1920-37) port w hanowerska). szczepiony, tworzy wiotki tren. Gdyni. Welhaven JOHAN SEBASTIAN, 1807-73, Weloński Pius, 1849-1931, rzeźbiarz; Wenden →Kieś. poeta norw.; romantyk, przywódca zwo- prof. i dyr. Klasy Rysunkowej w Warwendeta →zemsta krwawa. lenników ścisłych związków z kulturą szawie; posągi (Gladiator), pomniki, rzeźWendziński IGNACY, 1828-1901, uczestnik duń.; poezje, eseje. by arch. i rel. (stacje Męki Pańskiej w powstań 1848, 1863; „ojciec" dziennikarwelin (papier welinowy), dawniej papier Częstochowie), portrety. stwa pol. w Ameryce; red. ,,Orła Białewyrabiany ręcznie przy pomocy formy weloterm, przyrząd do jednoczesnego go", wydawca m.in. „Zgody" w Chicago. czerpalnej z sitem o splocie płóciennym, mierzenia prędkości, ciśnienia i temperaWenecja (Venezia), m. i port we Włogładki i mający równe, nie żeberkowane tury powietrza. szech, stol. Wenecji Euganejskiej; 368 przezrocze; obecnie nazwa stosowana rówWels, m. w Austrii (Górna Austria); tys. mieszk. (1968); duży ośr. przem. i nież do białych papierów drukowych bez- 42 tys. mieszk. (1963); przemysł maszyn., kult.; świat, znaczenie turyst.; port lotn. drzewnych o wyrównanej powierzchni i chem., włók., spożywczy. (Lido); unikalne zabytkowe centrum na grubości. Wels OTTO, 1873-1939, prawicowy dzia- 118 wysepkach w Lagunie Weneckiej; muWelingrad, m. w Bułgarii, w Rodo- łacz SPD; od 1912 poseł do Reichstagu; zea i galerie; słynna bazylika, św. Marka pach; 20 tys. mieszk. (1965); przemysł od 1931 przewodn. SPD; od 1933 na emi- z bizant. mozaikami, pałac Dożów (XiVdrzewny; uzdrowisko z gorącymi źródła- gracji.XVI w.), liczne kościoły got., renes. i bami; ośr. turystyczny. Welserowie, niem. ród pátrycjuszowski rok. (S. Maria delia Salute), Libreria welingtonia, bot. →mamutowiec. znany od poł. XIII w., z Augsburga; po- Vecchia (XVI w.),pałace(XIII-XVIIIw.).— Welk EHM, 1884-1966, pisarz niem. siadali wielki dom handl. i bankierski, Zał. w poł. V w.; od końca VII w. repu(NRD); wczesne dramaty rewol.; realist. własną flotę oraz kolonię w Wenezueli. blika arystokratyczna pod władzą dożów; powieści z życia wsi północnoniem. (Powelsh corgi [uelsz ko:rgy], ang. rasa od XI w. jeden z gł. ośrodków handlu ganie z Kutnerowa); proza satyryczna. małych psów pasterskich (wys. w kłębie ze Wschodem; 1202-04 liczne nabytki teryWelkom, m. w środk. części Republiki 30 cm); nogi krótkie, głowa lisia, sierść torialne na Peloponezie, w Dalmacji, na Pd. Afryki (Orania); 137 tys. mieszk. krótka, różnej maści (prócz białej). wyspach gr.; upadek od XVI w.; 1791-1805 (1967); przemysł chem.; ośr. regionu eks„Welt, Die" [di w.], dziennik zachod- i od 1815 w posiadaniu Austrii; od 1866 ploatacji złota i uranu. nioniem. zał. 1946 w Hamburgu przez w składzie zjednoczonych Włoch. u Welland [ elənd], m. w Kanadzie (prow. bryt. władze okupacyjne; 1953 zakupiony Wenecja Euganejska (Veneto), region Ontario), port nad Kanałem Wellandzkim; przez koncern A. Springera. (kraina hist.) w pn.-wsch. Włoszech, nad 40 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłowy. Weltman ALEKSANDR F., 1800-70, pisarz M. Adriatyckim; 18,4 tys. km2, 4,1 mln Wellandzki Kanał, kanał w Kanadzie, ros.; czł. Petersburskiej AN; słôwianofil; mieszk. (1969); charakter przem.-roln.; łączący jez. Erie z jez. Ontario, część powieści łączące realizm z fantastyką, rozwinięta turystyka; gł. m.: Wenecja Drogi Morskiej Św. Wawrzyńca; dł. 44 km. społ.-obyczajowe (Niezwykłe przygody z (stol.), Werona, Padwa. Wellek [uelek] RENÉ, ur. 1903, amer. prawdziwego życia), hist.; prace z archeo- Wenecjanow ALEKSIEJ G., 1780-1847, ros. teoretyk i historyk literatury, pochodzenia logii. malarz i grafik, pedagog; sceny rodzajoczes.; reprezentant strukturalnej metody welur, skóra cielęca, lekka bydlęca, we z życia wsi ros. (Na żniwach, Lato). badań lit.; zarysy historii nauki o litera- świńska, kozia, garbowania chromowego, wenecka szkoła w muzyce:, 1) grupa turze. barwiona, wykończona od strony mizdry; kompozytorów flam. i wł. działających Weller [uelər] THOMAS HUCKLE, ur. 1915, odznacza się aksamitną powierzchnią; uży- w Wenecji w XVI w.: A. Willaert, G. Gaamer. lekarz pediatra i bakteriolog; prof. wana na cholewki lekkiego obuwia. brieli, C. Merulo, G. Zarlino; wykształuniw, Harvard; współautor metody howelur, włók. tkanina wełn. drapana cenie techniki oolichóralnej; 2) kompozydowli wirusa choroby Heinego-Medina na i strzyżona, podobna do aksamitu. torzy operowi XVII i pocz. XVIII w.: Ć. podłożu żywych tkanek zwierzęcych, co Welur (ang. Vellore), m. w Indii (Tamil- Monteverdi, F. Cavalli, M.A. Cesti i in. umożliwiło wytworzenie szczepionki za- nadu); 120 tys. mieszk. (1963); przemysł twórcy oratoriów, kantat. pobiegawczej; nagr. Nobla. Wenecka Zatoka, zat. M. Adriatyckiego, spoż.; ośr. handlu zbożem. Welles [uelz] ORSON, ur. 1915, amer. welwet, plusz wątkowy o równomiernie u wybrzeży Włoch i Jugosławii; głęb. do reżyser i aktor film.; autor nowatorskiego rozłożonej okrywie włókiennej. 34 m; przybrzeżne laguny; port Wenecja. dramatu Obywatel Kane i in. filmów szkło, naczynia, świeczniki, welweton, tkanina bawełn. o splocie weneckie (Wspaniałość Ambersonów, Proces). zwierciadła i in. wyroby szklane, wytwaatłasowym, drapana i strzyżona, podobna Wellesley [uelzly] RICHARD COLLEY, do aksamitu. rzane od XIII w. w Murano (pod Wene1760-1842, ang. gen. gubernator Indii 1792- welwiczia (Welwitschia mirabilis), roś- cją), najsłynniejszym ośr. szklarskim w 1805;.min. spraw zagr. 1809-12, namiestnik lina nagozalążkowa z klasy gniotowców; Europie. Irlandii 1821-28 i 1833-34. Wenedowie (Wenetowie), wg źródeł pustynne wybrzeże pd.-zacłi. Afryki; pień wellina, tkanina bawełn. lub wełn., dra- niski, gruby, o 2 wstęgowatych liściach. rzym. lud zamieszkujący tereny miedzy G. pana, z okrywą włókienną w postaci drob- Welwyn Garden City [uelyn ga:rdn Wenedzkimi (Karpatami) a M. Wenedznych, poprzecznychu fal. syty], m. w W. Brytanii (Anglia), w re- kim (M. Bałtyckim); utożsamiani ze SłoWellington [ elyntən] ARTHUR (A. gionie Londynu; od 1947 miasto-ogród wianami Czach.). Wellesley), książę, 1769-1852, ang. gene- (New Town); 41 tys. mieszk. (1966); różnowenedzka kultura, archeol. nazwa kulrał i polityk konserwatywny; zwycięzca rodny przemysł. tury grobów jamowych bądź tylko jej spod Waterloo; 1828-30 premier. wełna, włókno naturalne otrzymane z grupy pd. — kultury przeworskiej. Wellington [uelyŋtən], górzysta przy- okrywy włosowej owiec, kóz angorskich wenepunkcja, nakłucie żyły w celu dobrzeżna wyspa chilijska, na O. Spokoj- i kaszmirskich, królików i kotów angor- konania upustu krwi lub wstrzyknięcia nym. skich, psów niektórych ras, wielbłądów, roztworu leku. Wellington [uelyŋtən], stol. Nowej Ze- lam; w. przerabia się na przędzę (zgrzebWener (Vänern), jezioro w pd. Szwelandii, port na pd. wybrzeżu W. Północ- ną i czesankową), używaną na tkaniny cji, trzecie pod względem wielkości w nej; 134 tys. mieszk., zespół miejski Europie, na wys. 44 m; pow. 5546 km2, odzieżowe, dzianiny, filce, koce, dywany

Wernyhora 1263 głęb. do 98 m; liczne wyspy; przechodzi Kanał Gotajski. Wenera, mit. rzym. →Wenus. weneracja, daw. cześć, szacunek, poważanie; okazywanie czci, poważania. wenerologia, nauka o chorobach wenerycznych, ich leczeniu i zapobieganiu. weneryczne choroby, przekazywane gł. drogą kontaktu płciowego choroby zakaźne: kiła, rzeżączka, wrzód miękki, ziarnica weneryczna pachwin, ziarniniak pachwinowy; w Polsce leczone przymusowo i bezpłatnie. wenesekcja, nacięcie żyły i wprowadzenie do niej na okres zwykle kilku dni specjalnej igły lub rurki z tworzywa sztucznego, w celu przetaczania krwi lub roztworów leków; dokonywane w przypadkach trudności w nakłuciu żyły lub w ciężkim stanie chorego. Wenetowie, w starożytności: 1) lud indoeur. w pn.-wsch. Italii (Venetia); w końcu III w. p.n.e. podbici przez Rzymian; 2) lud celt. w pn.-wsch. Galii (dep. Morbihan, Francja); ok. 56 p.n.e. podbity przez Cezara; 3) →Wenedowie. wenetyjski język, z rodziny indoeur., najbliższy językom italskim; używany p.n.e. w prowincji Venetia w Italii, wyparty przez łacinę; inskrypcje z I w. p.n.e., w piśmie etruskim. Wenew STOJAN, ur. 1904, bułg. malarz i grafik; karykatury społ. i polit.; realist. kompozycje figuralne. Wenezuela (Venezuela, Republika Wenezueli), państwo związkowe w Ameryce Pd.; 912,1 tys. km2, 10,0 mln mieszk. (1969), gł. Metysi i biali; stol. Caracas, inne gł. m.: Maracaibo, Barquisimeto, Valencia; obejmuje 20 stanów, 2 terytoria, dystrykt federalny i dependencje federalne; j.u. hiszpański. Na pn. góry, w części środk. nizina Orinoko, na pd. Wyżyna Gujańska; klimat gorący; gł. rz. Orinoko. Kraj roln.-przem.; uprawa kukurydzy, ryżu, bananów, trzciny cukr.,kawy, kakaowca; hodowla bydła; silnie rozwinięty przemysł wydobywczy (eksploatacja ropy naft. i rud żel.); rafinacja ropy naft., hutnictwo żel., przemysł spoż., chem., włók.; gł. porty: Maracaibo, La Guaira. — Od XVI w. kolonia hiszp.; od 1806 walka o" niepodległość, 1811 proklamowanie republiki (ostatecznie wyzwolona 1821, 1819-30 w składzie Wielkiej Kolumbii); w II wojnie świat. 1945 wypowiedzenie wojny Niemcom i Japonii; czł. ONZ od 1945; republika związkowa (poszczególne stany — własne konstytucje i organy władzy, gubernatorzy); silne wpływy USA (1960 zgoda na bazy wojsk.); w końcu lat 60-ych próby prowadzenia niezależnej polityki. Wenezuelska Zatoka, zat. M. Karaibskiego, u wybrzeży Wenezueli; głęb. do 71 m. Wenizelos ELEFTHERIOS, 1864-1936, gr. mąż stanu; współtwórca i przywódca Partii Liberalnej; 1910-33 wielokrotnie premier, przyczynił się do rozszerzenia granic Grecji po wojnach bałk. i I wojnie świat., w czasie której spowodował wystąpienie Grecji po stronie aliantów. Wenizelos SOFOKLIS, 1894-1964,.syn Eleftheriosa, polityk gr.; jeden z przywódców Partii Liberalnej i Unii Centrum; 1944 — premier rządu emigr. w Kairze; po wojnie parokrotnie premier i wicepremier. wentyl (piston), muz. przyrząd w aerofonach ustnikowych umożliwiający skierowanie strumienia powietrza do określonej części przewodu instrumentu; z reguły stosuje się 3 w. wentyl, techn. →zawór. wentylacja (przewietrzanie), usuwanie powietrza zanieczyszczonego lub zbyt gorącego i doprowadzanie świeżego lub chłodnego; w. naturalna — samoczynna wymiana powietrza, w. sztuczna — za pomocą wentylatorów. wentylacyjny kanał, przewód doprowadzający do przewietrzanego obiektu (np. pomieszczenia) powietrze świeże lub odprowadzający zużyte.

wentylator, rodzaj sprężarki wirowej do wytwarzania przepływu gazu, zwykle powietrza, np. do celów wentylacyjnych. Wenus (Wenera), mit. rzym. pierwotnie italska bogini o nieokreślonych bliżej funkcjach; później utożsamiona z gr. Afrodytą. Wenus, , druga wg oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego, znana już w starożytności. Wenus, nazwa serii radz. próbników kosmicznych do badania przestrzeni międzyplanetarnej i planety Wenus. Wenus paleolityczna, archeol. nazwa, którą określa się figurki nagich kobiet (związane z kultem płodności) z okresu oryniackiego, znane z obszarów od zach. Europy aż po Syberię. Wenus z Milo, marmurowy posąg Afrodyty z II w. p.n.e., znaleziony na w. Milos 1820; antyczny ideał proporcji kobiecego ciała; Luwr. Weöres [wöresz] SANDOR, ur. 1913, poeta węg.; wzbogacił wersyfikację węg.; w poezjach obsesyjna wizja zagłady świata; Kraj ukryty. weramon, mieszanina piramidonu z weronalem; lek przeciwbólowy i uspokajający. weranda, oszklone lub zamknięte, do połowy wysokości drewn. lub murowane pomieszczenie, zwykle o charakterze dobudówki, poprzedzające najczęściej wejście do budynku. Werawal (ang. Veraval), m. w Indii (Gudżarat), port mor. na płw. Kathijawar; 61 tys. mieszk. (1961); przemysł drzewny, bawełn., olejarski; ośr. handl.; rybołówstwo. werbalizm w nauczaniu, nauczanie słowne, bez podstawy poglądowej i pojęciowej (gł. w średniowieczu). werbalny, odnoszący się do słów, słowny, wyrazowy; nie związany z praktyką, nie oparty na doświadczeniu. werbalny, językozn. odnoszący się do czasownika, związany z czasownikiem; czasownikowy. werbel, instrument muz., mały bęben opatrzony od spodu kilkoma strunami współdrgającymi z dolną membraną. werbena (Verbena), roślina zielna lub półkrzewy gł. z Ameryki Pd.; w Polsce na suchych zboczach i przydrożach w. pospolita; wyhodowano ozdobne mieszańce, kwietnikowe. Werbkowice, w. w pow. hrubieszowskim, woj. lubelskim, nad Huczwą; duża nowocz. cukrownia. Werblan ANDRZEJ, ur. 1924, działacz partyjny i państw.; od 1943 w Armii Pol. w ZSRR; od 1947 czł. Rady Nacz. PPS; od 1956 czł. KC PZPR; 1960-71 kier. Wydziału Nauki i Oświaty KC PZPR; od 1971 wicemarszałek Sejmu. „Werble Wolności", konspiracyjne zeszyty poet. wydawane 1942-44 w Warszawie (nieregularnie) przez Komisję Propagandy BIP Okręgu Warszawskiego AK; zawierały m.in. wiersze W. Broniewskiego, J. Brzechwy, K.I. Gałczyńskiego, K.K. Baczyńskiego, S.R. Dobrowolskiego. werbunek, wojsk, pozyskiwanie, zjednywanie ochotników do służby wojsk., gł. w XVI-XVIII w. Wercyngetoryks, ?-46 p.n.e., przywódca powstania Galów, stłumionego (52) przez Cezara. Werdau, m. w pd. części NRD, k. Zwickau; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., samoch., maszyn., precyzyjny. werdiura, tapiseria utrzymana w zielonej tonacji, gł. z przedstawieniem pejzażu, drzew, krzewów, zwierząt. werdykt, orzeczenie ławy przysięgłych o winie oskarżonego; decyzja jury. Wereszczakówna MARYLA, 1799-1863, młodzieńcza miłość Mickiewicza; 1821 poślubiła Wawrzyńca Puttkamera; upamiętniona m.in. w Dziadach części IV. wereżka →więcierz. Werfel FRANZ, 1890-1945, pisarz austr. (od 1940 w USA); liryka i dramaty eks-

presjonist, później gł. realist. powieści przeniknięte humanistyczną troską o losy ludzkości (Czterdzieści dni Musa Dah); satyr, komedia Jakobowski i Pułkownik. Wergeland [wer-] HENRIK, 1808-45, poeta nor w.; najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu, przywódca zwolenników wyzwolenia kultury nar. spod wpływów duń.; poezja lir. i epicka (epos rel. Mennesket). Wergiliusz (Wergili), 70-19 p.n.e., epik rzym.; Bukoliki — wzorowane na sielankach Teokryta, Georgiki — poemat dydaktyczny o rolnictwie, Eneida — epopeja nar. (wzorowana na Homerze). Weria, m. w Grecji (Macedonia), ośr. adrm. nomosu Imathia; 22 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; resztki obwarowań, zabytkowe kościoły. Werich JAN, ur. 1905, czes. aktor teatr, i film.; wiele wybitnych kreacji komediowych, m.in. w filmach Hej rup, Cesarski piekarz. Werle JÓZEF STANISŁAW, ur. 1923, fizyk teoretyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; prace dotyczące m.in. teorii sił jądrowych. wermikulit, minerał, uwodniony glinokrzemian magnezu i żelaza; brun., oliwkowy, złocistożółty i in.; znacznie powiększa swą objętość podczas prażenia; produkt wietrzenia bioty tu lub rlogopitu; materiał izolacyjny. Wermińska WANDA, ur. 1900, wybitna śpiewaczka (sopran) opery warsz.; pedagog. wermiszel, makaron w kształcie długich nitek, produkowany w sposób przemysłowy. wermut, wino ziołowe, wytrawne lub słodkie, zawierające od 12 do 20u/o alkoholu; otrzymywane przez aromatyzację win białych przyprawami ziołowo-korzennymi. wernalizacja, bot. →jarowizacja. Werner ABRAHAM GOTTLOB, 1749-1817, niem. geolog i mineralog; prof. Akad. Górn. we Freibergu; gł. przedstawiciel neptunizmu; pierwszy wprowadził wykłady geologii (zw. przez niego geognozją); twórca systematyki skał i minerałów opartej na ich cechach zewnętrznych. Werner ALFRED, 1866-1919, chemik szwajc; opracował teorię budowy związków kompleksowych i klasyfikację ich izomerów; twórca koordynacyjnej teorii wartościowości; nagr. Nobla. Werner JOACHIM, ur. 1909, archeolog niem. (NRF), badacz wczesnego średniowiecza eur.; prof. uniw. w Monachium; Beiträge zur Archäologie des Attila Reiches. Werner ZACHARIAS, 1768-1823, dramatopisarz niem.; w patetycznych „tragediach losu" kontynuował m.in. tradycje późnej dramaturgii Schillera. Wernic HENRYK, 1829-1905, pedagog, tłumacz i autor prac pedag., podręczników i książek dla dzieci i młodzieży, popularyzator myśli pedag.; gł. prace: Przewodnik wychowania, Nauka o rzeczach. Wernigerode [wernygəro:də],. m. w zach. części NRD, u stóp gór Harcu: 33 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., szklarski, chem., spoż, i in.; ośr. turyst.wypoczynkowy; zamek (XII-XIX w.) — obecnie muzeum; domy szachulcowe (XVI, XVII w.), ratusz (XV w.). werniks, przezroczysta, gł. żywiczna substancja stosowana w malarstwie i grafice, np. do zabezpieczania obrazów przed wpływami atm., do nadania połysku i głębi. wernisaż (vernissage), zwiedzanie wystawy przed jej oficjalnym otwarciem, przez specjalistów, krytyków i zaproszonych gości, często połączone z konferencją prasową. Wernyhora, Kozak lirnik działający w okresie konfederacji barskiej, zwolennik porozumienia pol.-kozackiego, wg niektórych badaczy postać legendarna; tzw. przepowiednia W. b. popularna w XIX w.;

1264 Werona postać W. występuje w literaturze i malarstwie. Werona (Verona), m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), ośrodek adm. prow. W.; 258 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., maszyn., chem., skórz., ośr. turyst.; muzea; zabytki rzym.; romańskogot. katedra, kościoły romańskie (S. Zeno) i got.; średniow. mury miejskie, zamek (XIV w.);.pałace (XIII-XVIII w.). weronal, pierwszy barbituran wprowadzony do lecznictwa (1903); środek nasenny i przeeiwwymiotny. weroński kongres 1822, ostatni kongres Świętego Przymierza; zobowiązał Francję do stłumienia rewolucji hiszp., wypowiedział się przeciw narodowowyzwoleńczemu ruchowi w Grecji. Werowski IGNACY, 1783-1841, aktor, związany gł. z Teatrem Nar.; wybitne role tragiczne (Cyd P. Corneille'a, Hamlet Szekspira). Werra, rz. w NRF i NRD, jedna ze źródłowych Wezery; dł. 293 km; żeglowna 89 km. Werres, ?-43 p.n.e., rzym. namiestnik w prow. Sycylii (73-71); zniszczył ją pod względem gosp. i ograbił z dzieł sztuki; 5 mów Przeciw Werresowi Cycerona jako oskarżyciela w imieniu Sycylijczyków. wers, wiersz, odcinek metryczny w mowie wiązanej, pojedyncza linijka utworu wierszowanego. Wersal (Versailles), m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, ośrodek adm. dep. Yvelines; 91 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spoż.; ośr. turyst. o świat, sławie; muzea, zabytki z XVI-XVIII w. oraz zespół pałacowo-ogrodowy z XVIIXVIII w., ukształtowany ostatecznie za Ludwika XIV (L. de Vau, J. HardouinMansart, J.A. Gabriel); wyposażenie wnętrz Ch. Le Brun; w parku (projekt A. Le Notré'a) m.in. Oranżeria, pałace Grand i Petit Trianon — obecnie muzeum. wersaliki, czcionki wielkich liter alfabetu danego stopnia pisma. wersalski traktat pokojowy 1919, zawarty na paryskiej konferencji pokojowej między zwycięskimi państwami Ententy a Niemcami po I wojnie świat.; m.in. pozbawił Niemcy większości zdobyczy terytorialnych w Europie i wszystkich kolonii; określił zach. granice Polski; ustalił nową strukturę terytorialną w Europie; do w.t.p. włączono statut Ligi Narodów. wersenowy kwas →kompleksony. werset, drobny fragment tekstu stanowiący samoistną całość treściową, wyodrębniony graficznie. wersja: 1) przekład, przeróbka, adaptacja; 2) kolejna redakcja, inne opracowanie tego samego utworu (np.-lit., film.); 3) pogłoska, wieść, jedna z różnych relacji o tym samym wydarzeniu. wersologia, nauka o wierszu; dyscyplina teoretycznolit. zajmująca się opisem form wierszowych i badaniem ich stylistycznych funkcji. wersor, mat. wektor o długości jednostkowej. wersyfikacja, lit.: 1) zasada budowy wiersza; 2) dział teorii literatury zajmujący się budową wierszy, zw. też wersologia. werszek (wierszok), ros. jednostka długości; 1 w. = ok. 0,04445 m. Werszyhora (Wierszygóra) PIOTR P., 1905-63, ros. pisarz i generał; 1943-44 dowódca 1 Ukr. Dyw. Partyzanckiej; prace teoret.; powieści autobiogr.-dokumentalne (Ludzie o czystym sumieniu, Operacja San-Wisła). werteks, kierunek, w którym wzajemne różnice (dyspersja) prędkości danej grupy gwiazd są największe. Wertenstein LUDWIK, 1887-1945, fizyk; współzałożyciel Pol. Tow. Fiz.; popularyzator wiedzy fiz.; prace dotyczące gł. promieniotwórczości. werteryzm, sentymentalna, melancholijna postawa jednostki przewrażliwionej,

szukającej w marzeniach ucieczki od rzeczywistości (określenie — od nazwiska utworu Goethego Cierpienia młodego Wertera). Wertheimer [we:rthai-] MAX, 1880-1943, niem. psycholog i filozof; jeden z twórców psychologii postaci; gł. badania nad procesami twórczego myślenia. werticyliozy, choroby różnych roślin (np. ziemniaka, pomidora), wywoływane przez pasożytnicze grzyby; objawy: więdnięcie i zamieranie. Wertumnus, mit. rzym. bóstwo przemian zachodzących w przyrodzie (gł. w sadach); umiejętności przyjmowania różnych postaci zawdzięczał zdobycie Pomony. wertykalizm, kompozycja dzieła sztuki plast., ze specjalnym podkreśleniem linii pionowych; przeciwieństwo horyzontalizmu. wertykał (koło wierzchołkowe), prostopadłe do horyzontu wielkie koło na sferze niebieskiej; pierwszym nazywany jest w., którego płaszczyzna jest prostopadła do płaszczyzny południka niebieskiego. Wertyński (Wiertinski) ALEKSANDR N., 1889-1957, radz. artysta estrady, poeta i kompozytor; wykonawca własnych piosenek lir.; role film.; występy w Europie, Stanach Zjedn., Chinach. Wervik [uerwyk], m. w Belgii (Flandria), nad rz. Lys, przy granicy z Francją; 13 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spożywczy. werwa, ożywienie, zapał, energia, wigor. Werwes HRYHORIJ, ur. 1920, ukr. historyk literatury i polonista; monografie z historii ukr.-pol. stosunków lit.; artykuły o pol. literaturze. weryfikacja, sprawdzenie, potwierdzenie prawdziwości czegoś. weryfikacja (sprawdzanie), metodol. procedura zmierzająca do rozstrzygnięcia, czy dane zdanie (twierdzenie, hipoteza) jest prawdziwe lub co najmniej prawdopodobne (w. pozytywna), czy fałszywe (w. negatywna, falsyfikacja); w węższym znaczeniu —- konfirmacja. Weryho WŁADYSŁAW, 1868-1916, twórca i organizator ośrodka ruchu filoz. w Warszawie okresu zaborów; założyciel i red. „Przeglądu Filozoficznego", współzałożyciel Tow. Filoz. i Tow. Psychol. oraz filoz. i psychol. instytutów naukowych. weryzm, lit. kierunek we wł. literaturze w końcu XIX w., uważany za wł. odmianę naturalizmu; prawie wyłącznie tematyka wiejska (gł. Sycylia). weryzm, muz. kierunek zapoczątkowany we wł. twórczości operowej końca XIX w., postulujący realist. wątki librett; nagromadzenie spięć dram.; efekty naturalistyczne. weryzm, szt. plast.: 1) kierunek w sztuce wł. końca XIX w., zbliżony do naturalizmu, często o akcentach krytyki społ.; 2) twórczość niektórych przedstawicieli grupy Neue Sachlichkeit; 3) metoda twórcza surrealistów polegająca na obsesyjnie dokładnym odtwarzaniu szczegółów. Wesaliusz →Vesalius. Wesel [we:zəl], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port przy ujściu rz. Lippe do Renu; 34 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., maszyn., metal., mineralny. wesele, zwyczaje i obrzędy związane z zawarciem małżeństwa; u różnych ludów przybierały rozmaite, nieraz skomplikowane formy; w Polsce najpełniej zachowane na Podhalu, w Łowickiem i Krakowskiem. Weserübung Nord, podczas II wojny świat, kryptonim niem. operacji lądowej, mor. i powietrznej, której celem było opanowanie Danii i Norwegii oraz zabezpieczenie transportu rudy żel. ze Szwecji; zrealizowanyu1940. Wesker [ eskərj ARNOLD, ur. 1932, ang. dramaturg i działacz kult.; w grupie „młodych gniewnych" reprezentuje dramat

silnie zaangażowany społecznie (Ziemniaki do wszystkich dań). Wesley [uesly] CHARLES, 1707-88, ang. teolog i reformator anglik., współtwórca ruchu metodystów. Wesley [uesly] JOHN, 1703-91, ang. teolog i reformator anglik.; wraz z bratem Charlesem stworzył ruch metodystów. Wesoła, m. w pow. otwockim, woj. warsz.; 7,8 tys, mieszk. (1968); prawa miejskie 1969. Wesoła, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 4,5 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1962. — W czasie II wojny świat, od 1940 w W. filia obozu w Oświęcimiu. Wesołowski BRONISŁAW (pseud. Smutny i in.), 1870-1919, działacz ruchu robôtn.; współzałożyciel SDKPiL, od 1917 w KC SDPRR(b); od 1918 przewodn. Najwyższego Trybunału Rewol. Ros.FSRR; przewodn. misji Radz. Czerwonego Krzyża w Warszawie; zastrzelony podczas wymiany więźniów polit. między Polską a ZSRR przez pol. policję. Wesołowski KORNEL KAZIMIERZ, ur. 1903, metaloznawca i metalurg; prof. Polit. i WAT w Warszawie; badania gł. w zakresie technologii materiałów półprzewodnikowych oraz metali o wysokiej czystości; podręcznik Metaloznawstwo. Wesołowski STEFAN, ur. 1908, lekarz urolog; prof. Akad. Med. w Warszawie; liczne prace dotyczące gruźlicy, nowotworów i wad rozwojowych układu moczowego. Wesołowski WŁODZIMIERZ, ur. 1929, socjolog; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się teorią struktury klasowej i warstwowej, społeczeństw współcz.; Klasy, warstwy, władza. Wesółki (w, w pow. kaliskim, woj. pozn.), archeol. cmentarzysko z 1 w. p.n.e. -II w. n.e. — 70 grobów ciałopalnych; m.in. rzym. miecz, bogaty grób kowalawojownika (zespół narzędzi kowalskich). Wespazjan, 9-79, cesarz rzym. od 69; założyciel dyn. Flawiuszów; wódz w wojnie żyd. (66-70); uporządkował finanse; wprowadził do senatu przedstawicieli arystokracji z prowincji; popierał naukę i sztukę; rozwinął budownictwo (Koloseum). Wessel CASPAR, 1745-1818, duń. matematyk i geodeta; autor pierwszej geom. konstrukcji teorii liczb zespolonych. Wesselényi [weszele:ńi] FERENC, 160667, palatyn Węgier od 1655; organizator spisku antyhabsburskiego. Wesseling [weselyn], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port nad Renem; 23 tys. mieszk. (1968); rafinacja ropy naft., przemysł chemiczny. Wessely [wesəli] PAULA, ur. 1908, austr. aktorka teatr, i film.; znana z ról szekspirowskich i w sztukach G.B. Shawa (Eliza w Pigmalionie). Wessex [uesyks], średniow. królestwo anglosaskie w pd.-zach. Anglii; w IX w. podporządkowało inne królestwa, dając początek zjednoczeniu państwa angielskiego. u West [ est] BENJAMIN, 1738-1820, malarz ang.; portrety, wydarzenia z historii ang.; działalność pedagogiczna. West FELIKS, 1846-1946, księgarz, wydawca; od 1882 prowadził firmę w Brodach (księgarnia i drukarnia), cenne serie: «Arcydzieła Pisarzy Polskich i Obcych», «Nasi Wielcy Pisarze». West [uest] NATHANAEL (właśc. Nathan Weinstein), 1903-40, pisarz amer.; parodystyczne powieści obnażające powierzchowność amer. cywilizacji (Dzień szarańczy). Westa, mit. rzym. bogini ogniska państw.; miejscem kultu okrągła świątynia w Rzymie, na Forum Romanum, w której westalki strzegły wiecznego ognia; mit. gr. Hestia. Westa, jedna z największych planetoid. westalki, w staroż. Rzymie kapłanki Westy, wybierane spośród 6-10-letnich dziewcząt na okres 30 lat; otaczane wielką

Weyrauch 1265 Westminsterski Statut [s. uestmynste-], czcią; za niedopilnowanie wiecznego ognia karane chłostą, za utratę dziewictwa ustawa uchwalona 1931, określająca formy Bryt. Wspólnoty Narodów. zamurowywane żywcem. West Allis [uest älys], m. w USA (WisWestona ogniwo [o. ues-] (ogniwo norconsin), w zespole miejskim Milwaukee; malne), ogniwo galwaniczne o SEM pra71 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. miesz- wie niezależnej od temperatury, służące kaniowe. jako wzorzec napięcia; elektrodą dodatnią West Bromwich [uest bramydż], m. w jest rtęć pokryta siarczanem rtęci, ujemną W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim — amalgamat kadmu, elektrolitem — siarBirmingham; 172 tys. mieszk. (1968); wy- czan kadmu; napięcie o.W. w temp. 20° dobycie węgla kam.; hutnictwo żel., prze- wynosi 1,01865 V. mysł maszyn., metal., elektrotechn., cheWeston-super-Mare [uestən sju:pərmiczny. meər], m. w W. Brytanii (Anglia), nad West Covina [uest kowi:nə], m. w USA Kanałem Bristolskim; 44 tys. mieszk. (Kalifornia), w zespole miejskim Los An- (1966); przemysł mat. budowlanych; kąpiegeles; 68 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. lisko. mieszkaniowe. u West Palm Beach [uest pa:m bi:cz], West End [ est e.], zespół pn.-zach. m. w USA (stan Floryda), nad O. Atlandzielnic wewnętrznych Londynu, dawna tyckim; 57 tys. mieszk. (1970), zespól ekskluzywna część miasta. miejski 281 tys. (1965); znane kąpielisko; Westerland [we-], m. na wyspie Sylt przemysł lotn., maszyn., spożywczy. (NRF), na M. Północnym; 11 tys. mieszk. Westphala waga [w. westfala], przy(1968); kąpielisko. rząd do pomiaru gęstości cieczy; pomiar Westermarck [westermark] EDWARD polega na ważeniu pływaka o znanej maALEXANDER, 1862-1939, fiń. socjolog i et- sie i objętości, zanurzonego w badanej nolog; prof. uniw. w Londynie i Helsin- cieczy. kach; badania nad rozwojem małżeństwa West Point [uest pojnt], miejscowość w i rodziny, socjologią moralności i ludnoś- USA (stan Nowy Jork), punkt obronny, cią Maroka. u ufortyfikowany 1778 przez T. Kościuszkę; western [ estərn; ang.J, popularny gatu- znajduje się tu Akademia Wojsk., zał. nek filmu fabularnego z życia Dzikiego 1802. Zachodu w USA; nazywany także filmem Westport [ues-] →Cathair na Márt. kowbojskim. westwerk, w architekturze przedromańWesterplatte [we-], płw. nad Zat. Gdań- skiej lub wczesnoromańskiej masywna ską, przy ujściu Martwej Wisły, na terenie zach. część kościoła bazylikowego, ustaGdańska; pomnik Obrońców Wybrzeża wiona poprzecznie do naw, z dwoma lub wzniesiony u wejścia do portu (1966, wg trzema wieżami, założona na planie kwaprojektu A. Haupta, F. Duszenki, H. Ki- dratu o dwukondygnacjowym wnętrzu (w towskiego). górnej mieściła się loża lub kaplica panu1939 — 1 IX bombardowanie W. przez jącego). niem. pancernik „Schleswig-Holstein" westybul, reprezentacyjne pomieszczerozpoczęło II wojnę świat.; 1-7 IX boha- nie (rodzaj przedsionka, przedpokoju) terska obrona W. (dowódca mjr H. Su- przy wejściu; obecnie w budowlach użycharski) odegrała poważną rolę strategicz- teczności publ. — pomieszczenie prowaną i moralną. dzące do gł. klatki schodowej i mieszczące Westerwald [we-], wulkaniczny masyw też szatnię. górski w środk. części NRF; wys. do 657 Westy świątynia, niewielkie okrągłe m (Fuchskauten); hodowla bydła. sanktuarium z VI w. p.n.e. na Forum RoWestfalia, kraina hist. Niemiec (w NRF, manum, opodal Domu Westalek; obecnie Nadrenia Pn.-Westfalia); w średniowieczu ruiny. drobne terytoria; 1807 królestwo utworzoWeszin JAROSŁAW, 1860-1915, malarz ne przez Napoleona, od 1815 prowincja bułg., pochodzenia czes.; od 1897 czynny Prus; w XIX w. teren imigracji pol. ro- w Bułgarii; realist. sceny rodzajowe i babotników. talistyczne; działalność pedagogiczna. westfalski pokój, 1648, podpisany w wesz ludzka (Pediculus humanus), drobMunster i Osnabrück po wojnie trzydzie- ny owad pasożytujący na człowieku; w. stoletniej; zapewnił wolność wyznania lu- głowowa składa jaja na włosach, w. odzieteranom i kalwinom, uznał niezależność żowa — w zakamarkach odzieży (bywają Szwajcarii i Niderlandów oraz książąt traktowane też jako osobne gat.); żywią niem. od cesarza; przyznał Francji— Al- się krwią; mogą przenosić choroby, np. zację, Szwecji —u część Pomorza. dur plamisty. West Ford [ est f.], amer. program rozWetar, wyspa indonez. w Mohikach Pd.; proszenia w górnej atmosferze metal, di- dł. 130 km, szer. 45 km; uprawa ryżu, palpoli w celu badania odbicia od nich fal my kokosowej; połów strzykw, żółwi. radiowych. weterani: 1) w staroż. Rzymie żołnierze West Hartlepool [uest ha:rtlypu:l], m. zwolnieni po odbyciu służby wojsk.; 2) w W. Brytanii (Anglia), port nad M. Pół- starzy, wysłużeni żołnierze, uczestnicy nocnym; 79 tys. mieszk. (1966); przemysł dawnych wojen, powstań, zasłużeni, sęstoczn., maszyn., hutnictwo żel.; rybołów- dziwi działacze (np. ruchu robotniczego, stwo. powstań nar.). Westinghouse [uestyŋhaus] GEORGE, weterynaria, nauka o zdrowiu i choro1846-1914, amer. przemysłowiec i wynalaz- bach zwierząt oraz umiejętność zapobieca; 1867 zbudował pierwszy użyteczny ha- gania chorobom i leczenia chorych zwiemulec kol. na sprężone powietrze, 1887 — rząt, jak też ochrony zdrowia ludzi przed transformator; 1872 założył przedsiębior- zakażeniem odzwierzęcym. stwo, w którym wprowadził normalizację weto →weto. wyrobów: weto absolutne, w niektórych ustrojach Westinghouse Electricr Corporation u lu burż. prawo głowy państwa do odrzucenia [ estyŋha s ylektryk ko: pərejszn], koncern przemysłu elektrotechn. z siedzibą w ustawy uchwalonej przez parlament. weto ludowe, instytucja demokracji bezPittsburghu (USA), zal. 1872; jeden z największych w świecie; wytwarza też urzą- pośredniej (gł. w Szwajcarii) polegająca dzenia energetyki jądrowej, ma własne na prawie grupy obywateli do zgłoszenia sprzeciwu w związku z uchwaleniem przez stacje radiowe i telewizyjne. Westminster [uestmynstər], najstarsza parlament ustawy; o ważności ustawy dedzielnica Londynu, w centr. części miasta; cyduje głosowanie ludowe. weto zawieszające, w niektórych ustro263 tys. mieszk. (1966); pałac król. Buckingham, liczne ministerstwa, siedziba jach burż. prawo głowy państwa do zgłoszenia sprzeciwu w związku z uchwalepremiera; słynne got. opactwo W. Abbey (XI, XII, XIV, XVI-XVIII w.), miejsce niem przez parlament ustawy, co wstrzykoronacji królów ang.; pozostałości da- muje jej wejście w życie do chwili ponowwnego pałacu król., W. Hall (włączony do nego uchwalenia przez parlament w wymaganym przez konstytucję trybie. budynku Parlamentu z XIX w.).

Wetter (Vättern), jezioro w pd. Szwecji, na wys. 88 m; pow. 1899 km2, głęb. do 119 m; przechodzi Kanał Gotajski. Wetteren [uetərə], m. w [gii (Flandria), nad Skaldą; 21 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spożywczy. Wetterhorn [wetər-], masyw górski w Alpach Berneńskich, w grupie Finsteraarhorn (Szwajcaria); wys. do 3701 m. Wettinowie, dynastia niem.; od X w. panowali w Miśni; w XV w. podział na linię ernestyńską (gł. w Turyngii) i albertyńską; od 1423 w Saksonii (elektorzy, 1806-1918 królowie),i 1697-1763 w Polsce. Wettstein [wetszta n RICHARD, 18631931, botanik austr.; prof. uniw. w Pradze i Wiedniu; twórca układu systematycznego roślin opartego na przesłankach filogenetycznych. wety, daw, słodka potrawa stanowiąca zakończenie obiadu; deser. Wetzlar [weclar], m. w NRF (Hesja), nad rz. Lahn; 36 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł optyczny, elektrotechn., wydobycie rudy żelaza. Wewak, m. i port na pn. wybrzeżu Nowej Gwinei (Nowa Gwinea Austral.); 8,9 tys. mieszk. (1966). wewnątrzwydzielnicze gruczoły (gruczoły dokrewne), gruczoły wytwarzające hormony, wydzielane bezpośrednio do krwi, limfy lub płynów tkankowych; u człowieka i kręgowców: przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, gruczoły płciowe męskie i żeńskie, łożysko, wysepki Langerhansa w trzustce. wewnątrzwydzielniczy układ (układ dokrewny), ogół narządów i tkanek organizmu ludzkiego lub zwierzęcego wytwarzających czynne substancje zw. hormonami; za ich pośrednictwem u.w. reguluje i koordynuje podstawowe funkcje życiowe organizmu; obejmuje gruczoły wewnątrzwydzielnicze i niektóre tkanki, np. nerwową, wytwarzającą neurohormony. wewnętrzne choroby, schorzenia dotyczące narządów wewn., narządów ruchu, przemian ustrojowych oraz wad rozwojowych tych narządów. Wewnętrzne Morze Japońskie, część O. Spokojnego, między wyspami: Honsiu, Kiusiu i Sikoku; głęb. do 241 m, zasolenie 30-34‰; wyspy; gł. porty: Osaka, Kobe. Wewnętrzne Niziny (Równiny Centralne), rozległy obszar równinny w Ameryce Pn., między Wielkimi Jeziorami na pn., Appalachami na wsch., Niz. Zatokową na pd. i Wielkimi Równinami na zach.; wys. od 400 m na pn. do 100 m na pd.; w zach. części N.W. rozróżnia się Wyż. Wewnętrzne obejmujące wyż. Ozark i góry Ouachita; gł. u rz.:r Missisipi, Ohio. Wexford [ eksfə d] →Loch Garman. Weyberg ZYGMUNT, 1872-1944, krystalograf i mineralog; prof. uniw. we Lwowie i w Warszawie; prace o granitach tatrzańskich, podręczniki mineralogii i petrografii. Weydemeyer [waidəmaiər] JOSEPH, 181866, działacz niem. i amer. ruchu robotn.; czł. Związku Komunistów; uczestnik rewolucji 1848; w wojnie secesyjnej Stanów Zjedn. pułkowniki wojsk Północy. Weyden [we də] ROGIER VAN DER, ok. 1400-64, wybitny malarz niderl.; indywidualny styl odznaczający się ekspresją i realizmem; sceny rel. (Zdjęcie z krzyża, Opłakiwanie), dyptyki dewocyjne, portrety. Weygand [wegã] MAXIME, 1867-1965, generał fr.; 1920 doradca wojsk, w Polsce; 1940 nacz. dowódca wojsk fr.; 1942-45 internowany przez Niemców; liczne prace, Weyl [wail] HERMANN, 1885-1955, matematyk niem.; prof. polit. w Zurychu oraz uniw. w Getyndze i Princeton (USA), czł. Narodowej Akad. Nauk w Waszyngtonie; autor podstawowych prac z różnych działów matematyki i jej zastosowań w mechanice kwantowej ii teorii względności. Weyrauch [wa -] WOLFGANG, ur. 1907, pisarz niem. (NRF); w liryce, opowiada-

1266 Weyssenhoff niach, słuchowiskach poczucie zagrożenia faszyzmem wyrażone nowatorskimi środkami formalnymi. Weyssenhoff HENRYK, 1859-1922, malarz; realist, nastrojowe pejzaże z Litwy i Polesia, zwierzęta; grafika, rzeźba, ilustracja. Weyssenhoff JAN, 1774-1848, generał, dowódca jazdy w powstaniu 1830-31. Weyssenhoff JAN, ur. 1889, fizyk; prof. uniw. w Wilnie i Krakowie, czł. PAN; prace gł. z teorii kwantów, statystyki fiz. oraz podstaw teorii względności. Weyssenhoff JÓZEF, 1760-98, publicysta, prawnik; poseł na Sejm Czteroletni, związany ze stronnictwem patriot.; współred. „Gazety Narodowej i Obcej"; czł. sprzysiężenia powstańczego 1793-94. Weyssenhoff JÓZEF, 1860-1932, pisarz; powieści z życia ziemiaństwa, początkowo satyr. (Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego, Sprawa Dołęgi), później apologetyczne (Puszcza, Soból i panna); nowele, poezje, krytyka lit., pamiętnik. Wezera, rz. w pn. części NRF; powsta^ je z połączenia Werry i Fuldy; dł. 440 km; uchodzi estuarium do M. Północnego; żeglowna, statki mor. dochodzą do Bremy. wezuwian (idokraz), minerał, krzemian wapnia, magnezu, żelaza i glinu; zielony, brun., żółtawy; występuje w skałach metamorficznych. Wezuwiusz, czynny wulkan we Włoszech, nad Zat. Neapolitańską; 1277 m; na stokach uprawa winorośli, drzew owocowych; obserwatorium wulkanologiczne; 79 r. po wybuchu W. uległy zniszczeniu Pompeje, Herkulanum i Stabie. wezyr, wysoki dostojnik w monarchiach muzułm.; w Turcji sułtańskiej szef rządu i armii. Wezzan (Ouezzane), m. w pn.-zach. Maroku, na stokach Rifu; 26 tys. mieszk. (1960); ośr. handlu i rzemiosła; przemysł spoż.; ośr, kultu rel. muzułmanów. węch (powonienie, zmysł węchu, powonienia), zdolność rozpoznawania przez człowieka i zwierzęta niektórych lotnych substancji w otoczeniu (odczuwanie zapachów) uwarunkowana pobudzeniem receptorów węchowych; u człowieka i kręgowców mieszczą się one (dwubiegunowe komórki nerwowe, których część obwodową stanowi urzęsiony pęcherzyk węchowy) w nabłonku śluzówki jamy nosowej. węchomózgowie, część kresomózgowia (u zwierząt o dobrym węchu dość duża) zawierająca m.in. ośrodki węchu oraz ośrodki związane z czynnością autonomicznego układu nerwowego. wędka, przyrząd do sport, połowu ryb; składa się z wędziska, żyłki, spławika, haczyka i ewent. ciężarka ołowianego, także (w. spinningowe) z kołowrotka, z przelotek i przyponu. wędkarstwo, amatorskie łowienie ryb na wędkę przy użyciu ściśle określonego przepisami sprzętu, odpowiadającego ustalonym zwyczajom i zgodnie z przyjętymi zasadami i metodami łowienia, uwzględniającymi ochronę ryb. wędkarze, nazwa ryb z rzędu nogopłetwych; na głowie narząd, z w. wabikiem (przekształcony promień płetwy grzbietowej); u niektórych gat. głębinowych silny dymorfizm płciowy. Wędkiewicz STANISŁAW, 1888-1963, romanista; prof. Uniw. Jag., uniw. w Warszawie i w Poznaniu, czł. PAN i rum. AN; 1947-60 kierownik Stacji Naukowej PAU i PAN w Paryżu; studia z zakresu językoznawstwa. wędlina, przetwór mięsny gotowy do spożycia (trwały lub nietrwały), zwykle wędzony i peklowany, z dodatkiem przypraw; np. kiełbasy, salcesony. „Wędrowiec", tygodnik początkowo geogr.-krajoznawczy, później lit.-artyst., wydawany 1863-1906 w Warszawie; za redakcji A. Gruszeckiego 1884-88 reprezentował program pol. naturalizmu. wędrowne ryby, gatunki odbywające wędrówki zdeterminowane dziedzicznie,

związane z rozrodem, żerowaniem, zimowaniem; rozróżnia się m.in. gatunki anadromiczne i katadromiczne. . wędrówek ludów okres, archeol. IV okres epoki żelaza, poł. IV-poł. VI w. wędrówka →migracja. wędrówka ludów, wielkie migracje ludności (gł. germ., słow. i tur.-mong.) w IV-VI w.; zmieniły strukturę polit. Europy, ponieważ spowodowały upadek zach. państwa rzym. i powstanie nowych państw średniowiecznych. wędrówki zwierząt (migracje zwierząt), periodyczne lub nieregularne, najczęściej masowe przemieszczanie się zwierząt; związane z rozrodem, poszukiwaniem pokarmu, zmianami pór roku, zagęszczeniem populacji itp. wędzarnia, pomieszczenie, w którym produkty spoż. (mięso, ryby, wędliny, sery) poddaje się działaniu dymu ze spalonego drewna liściastego, w celu ich zakonserwowania. wędzenie, jedna z metod utrwalania żywności przez poddanie jej działaniu dymu z drewna liściastego w temp. od 16 do 120° (np. w. ryb, wędlin, serów). wędzidło, rodzaj kiełzna, zakładanego do pyska kdhia tak, aby dotykało bezzębnych krawędzi; składa się z 2 metal, ogniw połączonych ze sobą przegubowo oraz 2 pierścieni (na zewn. końcach tych ogniw) do przyczepiania do nich lejców lub Wodzy. wędzisko, część składowa wędki, kij bambusowy, klejony z tonkinu, z włókien szklanych wtopionych w plastik itp.; w. złożone z kilku odcinków łączą metal, skuwki. wędzonki, wyroby wędliniarskie (trwałe, półtrwałe lub nietrwałe) wędzone w osłonce lub bez, gotowane, pieczone lub surowe; np. wędzony boczek. węgar, belka ograniczająca z boku otwór okienny lub drzwiowy; na w. opiera się nadproże lub łuk zamykający otwór od góry. b, bud. występ na 1/4 cegły w ościeżu okiennym lub drzwiowym — dla oparcia i uszczelnienia oboknia lub odrzwi. węgiel C, pierwiastek chem. o liczbie atom. 6, z grupy węglowców; niemetal; występuje w odmianach alotropowych: diament i grafit; b. odporny termicznie, w niskiej temp. również chemicznie; niezbędny do życia pierwiastek wchodzący w skład wszystkich organizmów w postaci związków; wartościowość +4. węgiel, szt. plast.: 1) miękka pałeczka z naturalnej czarnej kredy, używana do szkiców i rysunków; 2) szkic lub rysunek wykonany w. Węgiel aktywny (węgiel aktywowany), bezpostaciowa odmiana węgla pierwiastkowego o b. rozwiniętej powierzchni, wykazująca b. dobre właściwości adsorpcyjne; otrzymywany przez termiczny rozkład m.in. torfu, węgla kam., drewna (węgiel drzewny), kości (węgiel kostny); stosowany m.in. jako silny adsorbent w przemyśle chem., w farmacji (węgiel leczn.). węgiel aktywowany →węgiel aktywny. węgiel asymetryczny, atom węgla w cząsteczkach org., którego wszystkie cztery podstawniki są różne; obecność w cząsteczce w.a. (tzn. brak symetrii cząsteczki) powoduje, że związek wykazuje czynność optyczną. węgiel brunatny, węgiel kopalny zawierający 65-78% pierwiastka węgla; surowiec energetyczny i chem. (otrzymywanie półkoksu, gazów przem., smoły wytlewnej, benzyny, olejów opałowych i smarowych). węgiel drzewny, rodzaj węgla aktywnego otrzymywanego przez suchą destylację drewna; porowata, krucha substancja stała; stosowany m.in. w hutnictwie, do wyrobu elektrod. węgiel kamienny, węgiel kopalny zawierający 78-92% pierwiastka węgla; ma niejednorodną budowę, można w nim

wyróżnić kilka składników (odmian) petrograficznych: duryt, fuzyt, klaryt i witryt; surowiec energetyczny i chem. (gł. otrzymywanie półkoksu i koksu, smoły, benzyny, gazów przem., benzolu). węgiel kostny, rodzaj węgla aktywnego otrzymywanego z kości zwierzęcych; czarny proszek o budowie porowatej; stosowany m.in. w farmacji, a także jako środek odbarwiający " w przemyśle np, chem., spożywczym. węgiel leczniczy, sproszkowany węgiel drzewny lub kostny; środek o dużej sile adsorpcyjnej, stosowany w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, w zatruciach (np. alkaloidami), w nadkwaśności. węgielnica, geod. przyrząd optyczny do wyznaczania w terenie kątów prostych; zależnie od rodzaju układu wyznaczającego kąt, rozróżnia się w. przeziernikowe, pryzmatyczne i zwierciadlane. Węgielnica, jeden z gwiazdozbiorów. węgiel wywarowy, produkt uboczny gorzelni melasowej, otrzymywany w wyniku odwodnienia i spalenia wywaru; stosowany jako nawóz potasowy. węgiel żarzenia, grafit występujący w żeliwach ciągliwych (w postaci ciemnych skupień); powstaje w czasie wyżarzania żeliwa białego na żeliwo ciągliwe. węgierki, grupa odmian śliw, też typ ich owocu; owoce owalne, o skórce fioletowej lub granatowej, miękiszu złocistym, słodkim; gł. na przetwory, susz, do wyrobu śliwowicy. Węgierko ALEKSANDER, 1893-1941, reżyser, aktor; związany gł. z Teatrem Polskim w Warszawie; 1940-41 dyr. Państw. Teatru Polskiego w Białymstoku; wybitne inscenizacje: Hamlet Szekspira, Klub Pickwicka wg K. Dickensa; role dram. i komediowe. Węgierko JAKUB, 1889-1960, lekarz internista; prof. i współzałożyciel uniw. w Lublinie i Akad. Med. w Szczecinie, prof. Akad. Med. w Warszawie; prace dotyczące gł. przemiany materii oraz leczenia cukrzycy i in. chorób; Podstawy kardiologii. Węgierska Górka, osiedle w pow. żywieckim, woj. krak., u podnóża Baraniej Góry, nad Sołą; 2,4 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy; odlewnia żeliwa. — W wojnie obronnej Polski 1939 1-3 IX broniły się tu zaciekle oddziały 2 pułku Korpusu Ochrony Pogranicza i jednostki forteczne (armia ,,Kraków"), atakowane przez niem. 7 dyw. piechoty; Niemcy ponieśli b. duże straty. Węgierska Mała Nizina (Kisalföld), niz. w środk. Europie, między Alpami Wsch. i Karpatami Zach. a Zach. Średniogórzem Węgierskim; przez M.N.W. przepływa Dunaj; uprawa pszenicy, kukurydzy, buraków cukr., winorośli; hodowla. Węgierska Partia Pracujących (WPP), powstała 1948 z połączenia KPW i Węg. Partii Socjaldemokr.; kierowała życiem kraju; w okresie tzw. kultu jednostki kierownictwo doprowadziło do poważnych wypaczeń, co spowodowało poważny kryzys wewn. (X 1956 walki zbrojne kierowane przez siły reakcyjne); po objęciu władzy przez rewol. rząd J. Kádára rozwiązano WPP i utworzono WSPR. węgierska piechota, piechota zaciężna w Polsce za Stefana Batorego, zorganizowana i umundurowana na sposób węgierski. Węgierska Republika Rad, istniejące 21 III-I VIII 1919 państwo dyktatury proletariatu, w którym rządy należały do komunistów i socjalistów (faktyczny przywódca — B. Kun); obalona przez wojska M. Horthyego i armię rumuńską. Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza (WSPR), zał. w listopadzie 1956 w miejsce rozwiązanej Węg. Partii Pracujących; nawiązuje do tradycji KPW; WSPR jest polit. siłą kierowniczą Węgier; organ prasowy „Népszabádság", od 1957 I sekr. J. Kádár.

Węgrzyn 1267 Węgierska Wielka Nizina (Alföld), niz. w środk. Europie, w dorzeczu Cisy, na wsch. od Dunaju; wys. 85-120 m; liczne słone, bezodpływowe jeziora; uprawa kukurydzy, pszenicy, winorośli, drzew owocowych; hodowla trzody chlewnej, bydła, owiec; wydobycie gazu ziemnego, ropy naftowej. Węgierski TOMASZ KAJETAN, 1756-87, poeta; od 1779 podróżował po Europie i Ameryce; libertyn, wolterianin; poemat heroikomiczny Organy; zjadliwe wiersze ulotne (Portrety pięciu Elżbiet...), liryka osobista. Węgierski Front, konspiracyjna organizacja antyfaszystowska powstała na Węgrzech 1944; skupiała wszystkie ugrupowania demokr.; wykryta, przywódcy straceni. węgierski język, z grupy ugrofiń.; szereg dialektów; zabytki lit. od XIII w., współcz. język lit. od XVI w.; ok. 14 mln ludzi. Węgiersko-Polski Komitet Uchodźczy, organizacja ewakuacyjna na Węgrzech dla uchodźców z Polski; działała 1939-44; przerzuciła na Zachód ponad 120 tys. ludzi. węgla czterochlorek (czterochlorometan, tetra) CCl4, niepalna, toksyczna ciecz otrzymywana przez chlorowanie metanu; stosowany jako rozpuszczalnik oraz do gaśnic tzw. tetrowych. węgla dwusiarczek CS2, łatwolotna i łatwopalna ciecz; pary CS2 są silnie toksyczne; b. dobry rozpuszczalnik; stosowany m.in. w produkcji jedwabiu sztucznego (metodą wiskozową). węgla dwutlenek CO2, produkt całkowitego utlenienia węgla i związków org.; gaz rozpuszczalny w wodzie; asymilowany przez rośliny, wydzielany podczas oddychania; bezwodnik kwasu węglowego; stosowany m.in. do wyrobu napojów musujących, sody, suchego lodu, w cukrownictwie, pożarnictwie. węglany, sole nietrwałego kwasu węglowego H2CO3; podczas ogrzewania rozkładają się z wydzieleniem dwutlenku węgla CO2; b. rozpowszechnione w przyrodzie. węglany kwaśne →wodorowęglany. węgla podtlenek C3O2, bezbarwny, trujący gaz, o ostrym zapachu; nietrwały. węglarka, odkryty wagon towarowy do przewozu materiałów sypkich i kawałkowych ze ścianami czołowymi w postaci odchylnych klap, ułatwiających wyładunek. węglarstwo polskie →karbonaryzm polski. węgla tlenek CO (czad), produkt spalania węgla przy niedostatecznym dopływie tlenu; bezwonny, silnie trujący, palny gaz; silny reduktor; stosowany m.in. do otrzymywania metali przez redukcję ich tlenków i do syntez związków organicznych. węgle kopalne, skały osadowe pochodzenia org., składające się z substancji org. zawierających gł. węgiel, wodór i tlen oraz z niewielkich ilości substancji miner. (np. siarczków, siarczanów); powstaje przez nagromadzenie i przeobrażenie szczątków roślinnych bez dostępu powietrza; ze względu na zawartość pierwiastka węgla wyróżnia się: torf, węgiel brun., węgiel kam. i antracyt; w.k. stanowią podstawowe surowce energetyczne i chemiczne. Węgleński FRANCISZEK, 1766-1820, brat Jana, komisarz rządu Księstwa Warsz. na ziemie odebrane Austrii (1809); w Królestwie Pol. sędzia sądu najwyższego, min. sprawiedliwości. Węgleński JAN, P-1835, brat Franciszka, minister skarbu Księstwa Warsz. 1809-11 i Królestwa Pol. 1819-21; 1811 wystąpił z projektem decentralizacji skarbowości; krytykowany przez F. Łubieńskiego, zdymisjonowany. węgliki (karbidy), połączenia węgla z innymi pierwiastkami; ciała stałe, trudno topliwe, b. twarde; niektóre hydrolizują

tworząc węglowodory (np. w. wapnia tworzy acetylen); stosowane gł. do wyrobu materiałów ściernych. węgliki spiekane, b. twarde spieki otrzymywane z proszków węglików wolframu, tytanu, molibdenu, tantalu, wanadu; stosowane gł. do wyrobu narzędzi skrawających. Węgliniec, m. w pow. zgorzeleckim, woj. wrocławskim; 3,6 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla brun., elektrownia; węzeł kol.; prawa miejskie 1967. węglowce, pierwiastki chem. tworzące IV grupę główną układu okresowego: węgiel G, krzem Si, german Ge, cyna Sn i ołów Pb; wartościowość +2 i +4. węglowe wyroby ogniotrwałe, wyroby ogniotrwałe, zawierające 85-90% węgla; praktycznie nie ulęgają stopieniu; surowcami do produkcji w.w.o. są koks, antracyt, smoła preparowana; stosowane do wykładania trzonów wielkich pieców. węglowiec, statek wodny przeznaczony do przewozu węgla. węglowodany →cukry. węglowodory, związki chem. zbudowane z atomów węgla i wodoru; zależnie od budowy dzielą się na: 1) alifatyczne, o łańcuchu prostym (w. normalne) lub rozgałęzionym (w. izo) — nasycone i nienasycone, o wiązaniach podwójnych lub potrójnych; 2) alicykliczne, czyli pierścieniowe (cykloparafiny i cykloolefiny); 3) aromatyczne. węglowodory acetylenowe (alkiny), nienasycone węglowodory alifatyczne zawierające wiązanie potrójne —C≡C—; najprostszym i najważniejszym w.a. jest acetylen CH≡CH. węglowodory aromatyczne, cykliczne węglowodory o składzie odpowiadającym poiienom; w przeciwieństwie do olefin łatwiej ulegają reakcjom podstawiania niż przyłączania; podstawowym w.a. jest benzen, gł. źródłem w.a. jest smoła węglowa i ropa naftowa. węglowodory hydroaromatyczne, cykloalkany zawierające 1 lub więcej sześcioczłonowych pierścieni; przez odwodornienie w.h. otrzymuje się węglowodory aromatyczne, np. z cykloheksanu powstaje benzen. węglowodory nasycone (alkany, parafiny), węglowodory łańcuchowe o łańcuchu prostym lub rozgałęzionym, np. butan CH3—CH2—CH2—CH3 i izobutan CH3—CH(CH3)—CH3, oraz węglowodory cykliczne, w których atomy węgla połączone są wiązaniami pojedynczymi (np. cyklopentan). węglowodory nienasycone (alkeny, olefiny), węglowodory zawierające podwójne wiązania między atomami węgla, np. etylen CH2=CH2; w.n. są też węglowodory acetylenowe. węglowy kwas H2CO3, nietrwały, b. słaby kwas, istniejący tylko w rozcieńczonych roztworach; powstaje przez- rozpuszczenie dwutlenku węgla CÓ2 w wodzie (woda sodowa) ; trwałe są jego sole — węglany. Węgorapa, rz., 1. dopływ Pregoły, w Polsce i Ros.FSRR; wypływa z jez. Mamry; dł. 172 km (w2 Polsce ok. 40 km), dorzecze 3638,6 km ; gł. dopływ Gołdapa; nad W. — Węgorzewo. węgorczyca (strongyloidoza), choroba pasożytnicza człowieka i niektórych zwierząt, wywoływana przez bytujące w jelicie węgorki; zarażenie najczęściej przez skórę larwami. Węgorek WŁADYSŁAW, ur. 1918, entomolog; prof. WSR w Poznaniu, dyr. Instytutu Ochrony Roślin tamże, czł. PAN; prace z entomologii stosowanej i ochrony roślin; Nauka o szkodnikach roślin. węgorki, drobne nicienie, pasożyty człowieka (np. w. jelitowy, Strongyloides stercoralis) i zwierząt (np. w. świński, S. ransomi), a także roślin, porażające często w wysokim procencie uprawy. węgornia, pułapkowe urządzenie do połowu węgorzy spływających z wód śródlądowych ku morzu, umieszczane w kory-

cie rzeki lub kanału odprowadzającego, poniżej śluzy piętrzącej. węgorz (Anguilla anguilla), eur. ryba słodkowodna, samica do 2 m dł., samce do 51 cm; ciało wydłużone, brak płetw brzusznych, pozostałe połączone; tarło w M. Särgassowym; w rozwoju larwa — leptocefal. węgorz elektryczny (Electrophorus electricus), ryba z rzędu karpiokształtnych, do 2,5 m dł.; narządy elektr. dają wyładowania do 350 V; dorzecze Amazonki. Węgorzewo, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad Węgorapą, w pobliżu jez. Mamry; 7,0 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. r metal.; prawa miejskie 1571. — W działaniach woj. 1945 zniszczone w 80°/o, po wojnie odbudowane. węgorzyca (Zoarces vivipara), ryba z rzędu okoniokształtnych, do 40 cm dł.; żyworodna; strefa przybrzeżna mórz eur.; ceniona. Węgorzyno, m. w pow. łobeskim, woj. szczecińskim, nad jez. W.; 2,0 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; ośr. wypoczynkowy; prawa miejskie 1460. Węgrów, m. pow. w woj. warsz., nad Liwcem; 6,9 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., spoż., chałupniczy przemysł włók.; kościół (XVI, przebudowa XVIII w., Tylman z Gameren), barok, klasztor poreformacki (XVII w., Tylman z Gameren) z kościołem, zajazd (tzw. Dom Gdański, XVIII w.). — Prawa miejskie w XV w.; w XVI w. ważny ośrodek reformacji (1570 szkoła i drukarnia ariańska); w powstaniu styczniowym (3 II 1863) zwycięska bitwa Polaków z wojskami carskimi; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 7 tys: mieszkańców; w pobliskim Ostrówku obóz jeńców radz. (zginęło 10 tys.); miasto zniszczone w 60%, po wojnie odbudowane. Węgry (Magyafország, Węgierska Republika Ludowa), republika socjalist. w Europie; 93,0 tys. km2, 10,3 mln mieszk. (1969); stol. Budapeszt, inne gł. m.: Miszkolc, Debreczyn, Pecz; dzieli się na 19 komitatów i 5 miast wydzielonych; j.u. węgierski. Większość powierzchni zajmują Wielka i Mała Niz. Węgierska, rozdzielone Sredniogórzem Węgierskim; gł. rzeki: Dunaj, Cisa; największe jezioro — Balaton. Kraj przem.-roln.; wydobycie boksytów, węgla brun. i kam., ropy naft., gazu ziemnego; hutnictwo żel. i aluminium; przemysł maszyn., elektrotechn., chern., spoż., włók., skórz.-obuwn.; uprawa pszenicy, kukurydzy, winorośli, buraków cukr., drzew owocowych, warzyw; hodowla trzody chlewnej, bydła, owiec; rozwinięta turystyka. — Państwo od IX/X w., poszerzone w XII w., w rozkwicie w XIVXV w.; walki z Turkami od XIV w.; od 1526 środk. część pod panowaniem Turków, zach. — Habsburgów (Siedmiogród odrębnym księstwem wasalnym); po 1699 całość ziem dawnego państwa węg. pod rządami Habsburgów; 1848-49 rewolucja; 1867-1918 część składowa Austro-Węgier; 1918 proklamowanie niepodległej republiki, 1919 — Węg. Republiki Rad (21 III1 VIII); 1920 przywrócenie monarchii, państwo w granicach ziem etnicznie węg. (bez Siedmiogrodu); regencja (faktycznie dyktatura); sojusz z Niemcami hitlerowskimi (od 1932); w II wojnie świat. — 1940 przystąpienie do „osi", 1941-44 udział w wojnie, od 1944 okupowane faktycznie przez Niemcy, wyzwolone 1944-45 (od XII 1944 udział w walce z Niemcami); od 1946 republika, od 1948 socjalist.; czł. ONZ od 1955; czł. założyciel RWPG (1949), czł. Układu Warsz. (od 1955). Węgrzecki STANISŁAW, 1765-1845, jakobin pol., prawnik; w czasie powstania 1794 związany z H. Kołłątajem i I. Potockim, reprezentował umiarkowane skrzydło powstania; prezydent Warszawy 1807 i 1814-15; czł. Tow. Przyjaciół Nauk. węgrzyn, dawne wino węgierskie. Węgrzyn JÓZEF, 1884-1952, aktor; występy gł. w Warszawie (od 1913); wybitne

1268 Węgrzyn role bohaterów dram., zwł. w repertuarze romant.; Irydion Z. Krasińskiego, Don Juan J. Zorilli; występy w filmach. Węgrzyn STEFAN, ur. 1925, automatyk; prof. Polit. Śląskiej, czł. PAN; prace z dziedziny dynamiki układów elektr., teorii układów automatycznego sterowania. Węsiory (w. w pow. kartuskim, woj. gdańskim), archeol. kręgi kam. i kurhany ze stelami z II-III w. węza, cienki arkusz sprasowanego wosku pszczelego z wyciśniętymi dwustronnie denkami komórek, stanowiący zaczątek plastra pszczelego. węzeł, rodzaj zaciągniętej pętli, splotu powstałych na skutek związania lub przepiecenia końców sznura, nici itp.; supeł. węzeł, żegl. jednostka miary prędkości statku wodnego, równa 1 mili mor. na godzinę, ok. 1,852 km/h. węzeł drogowy, skrzyżowanie drogowe z urządzeniami rozplotu ruchu; mogą być jednopoziomowe i dwupoziomowe (wielopoziomowe), z sygnalizacją świetlną lub bez. węzeł kolejowy, zespół linii, łącznic i stacji kol. umożliwiających: zatrzymywanie pociągów osobowych i towarowych, przepuszczanie pociągów tranzytowych, zestawianie i rozwiązywanie pociągów, ładowanie i wyładowywanie towarów, wsiadanie i wysiadanie podróżnych itd. węzłówka, techn. blacha łącząca pręty kratownicy. węzły, astr. punkty przecięcia płaszczyzny orbity ciała niebieskiego z ekliptyką (rzadziej z równikiem niebieskim). węzły Ranviera [w. rãwiera], fizjol. →przewężenia Ranviera. węże (Serpentes), lądowe gady łuskoskóre; ok. 2,5 tys. gat.; smukłe, beznogie; drapieżne; b. rozciągliwa paszcza; u wielu w górnej szczęce 2 zęby przewodzące jad ze specjalnych gruczołów; szeroko rozprzestrzenione, poza strefą polarną. wężojad, zool. →sekretarz wężojad. wężowidła (Ophiuroidea), gromada szkarłupni dennych; ok. 1500 gat.; od dysku środk. odchodzi zwykle 5 długich ramion, ruchliwych, czasem silnie rozgałęzionych, z płytkami wapiennymi; duża zdolność regeneracji; pospolite we wszystkich morzach pełnosłonych. wężownica, techn. w wymiennikach ciepła wielokrotnie pozaginana lub zwinięta rura przewodząca czynnik grzejący (chłodzący) lub nagrzewany (chłodzony). Wężownik, jeden z gwiazdozbiorów. wężówki (Anhingidae), rodzina ptaków spokrewnionych z kormoranami; 2 gat.; głowa mała, dziób i szyja długie; obszary nadwodne i bagniska strefy miedzyzwrotnikowej całego świata. Wężyk FRANCISZEK, 1785-1862, pisarz; umiarkowany klasyk (O poezji dramatycznej); poemat opisowy Okolice Krakowa; tragedie (Gliński), powieści hist., ody. wężymord czarny korzeń (czarne korzonki, skorzonera, Scorzonera hispanica), dwuletnia roślina warzywna z rodziny złożonych, uprawiana gł. w pd. Europie dla jadalnego korzenia spichrzowego o ciemnej skórce i białym miąższu; dawniej leczniczy. wężynka (Nerophis ophidion), ryba mor., spokrewniona z iglicznią; smukła, do 20 cm dł.; planktonożerna; strefa przybrzeżna eur. mórz. wgląd, wejrzenie, wniknięcie w coś w celu zaznajomienia się z czymś, zbadania czegoś. wgląd, psychol. nagłe odnalezienie rozwiązania, zrozumienie danej sytuacji lub nagłe uświadomienie sobie problemu; dokonuje się w procesie myślenia lub uczenia się. wgłębnik (boulingrin), w barok, ogrodach wgłębiony parter o geom. zarysie z obniżoną częścią środk. (tworzącą rodzaj płaskiej niecki). wgłobienie jelita (inwaginacja), wpuklenie się jednego odcinka jelita w drugi, w następstwie zmian chorobowych w jego

ścianie lub zaburzeń perystałtyki; powoduje .niedrożność jelit. W h, symbol jednostki watogodzina. Whangarei, m. i największy port Nowej Zelandii, na W. Północnej; 30 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł spoż., chem., cementowy. u r Wharton [ o: tn] EDITH, 1862-1937, pisarka amer.; powieści i opowiadania psychol.-obyczajowe, obrazujące życie mieszcz. patrycjatu Nowego Jorku i farmerów Nowej Anglii. Whartona galareta [g. uortona], anat. →galaretowata tkanka. Wheat Belt [ui:t belt], ,,pas pszenicy", region uprawy zbóż w USA (prerie); w pn. części (stany: Dakota Pn., Dakota Pd., Montana) dominuje pszenica jara, jęczmień; na pd. (gł. stany: Kansas, Oklahoma, Nebraska) — pszenica ozima, proso; hodowla bydła. Wheatstone [ui:tstən] SIR CHARLES, 1802-75, fizyk ang.; czł. Royal Society; 1835 stworzył podstawy widmowej analizy substancji; budował aparaty telegr., 1838 wynalazł stereoskop, 1844 opracował tzw. mostek W., 1867 zbudował prądnicę. Wheatstonea mostek [m. ui:tstona], rodzaj elektr. mostka pomiarowego przystosowanego do pomiaru oporu elektr. (powyżej 0,1 fi). u r Wheeler [ i:lə ] MORTIMER, ur. 1890, archeolog ang.; badacz pradziejów gł. Indii i Pakistanu; prof. uniw. w Londynie, sekretarz Akad. Bryt.; Rzym poza granicami cesarstwa. Wheeling [ui:lyn]} m. w USA (Wirginia Zach.), nad rz. Ohio; 47 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 188 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., szklarski, włókienniczy. Whewell [hjuəl] WILLIAM, 1794-1866, ang. logik i filozof; zajmował się gł. metodologią, historią i teorią nauk przyrodniczych. Whipple [uypl] GEORGE HOYT, ur. 1878, amer. lekarz patolog; prof. uniw. w Rochester; prace nad czynnością wątroby, białkami krwi i in.; współautor metody leczenia niedokrwistości złośliwej surową wątrobą lub wyciągami z niej; nagr. Nobla. whisky [uysky], wódka wytrawna mocy ok. 40% produkowana z surowych spirytusów zbożowych, uszlachetniona kilkuletnim leżakowaniem w beczkach dębowych; napój gł. anglosaski. Whistler [uyslər] JAMES ABBOTT MCNEILL, 1834-1903, amer. malarz i grafik; działał gł. w Paryżu; związany z impresjonizmem; pejzaże (liczne nokturny), portrety, sceny figuralne. White [uajt] PATRICK, ur. 1912, pisarz austral.; powieści psychol., posługujące się symboliką bibl. (Voss, Wóz ognisty). White [uajt], rz. w USA, pr. dopływ Missisipi; dł. 1110 km, dorzecze 72,5 tys. km2; wykorzystywana do nawadniania. Whitehead [uajthed] ALFRED NORTH, 1861-1947, anglo-amer. matematyk i filozof; prof. uniw. w Londynie i Harvard University; zajmował się teorią nauki, sformalizował podstawy matematyki; wraz z B. Russellem napisał 3-tomowe dzieło Principia Mathematica. Whitehead [uajthed] ROBERT, 1823-1905, mechanik ang.; 1862 zbudował torpedę wyposażoną w regulator głębokości zanurzenia. Whitehorse [uajtho:rs], m. w pn. Kanadzie, ośr. adm. terytorium Jukon, nad rz. Jukon; 4,8 tys. mieszk. (1966). White Plains [uajt plejnz], m. w USA (stan Nowy Jork), w zespole miejskim Nowego Jorku; 50 tys. mieszk. (1960); funkcje gł. mieszkaniowe; przemysł maszyn., chem., włókienniczy. Whiting [uajtyn] JOHN, 1918-63, dramaturg ang.; dramaty łączące wnikliwą introspekcję psychol. z troską o los człowieka we współcz. świecie (Saint's Day, Demony) .

Whitley Bay [uytly bej], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Północnym, w zespole miejskim Newcastle-(up)on-Tyne; 38 tys. mieszk. (1966); ośr. wypoczynkowy; przemysł chemiczny. Whitman [uytmən] WALT, 1819-92, poeta amer.; poematy pisane wolnym wierszem wyrażające wiarę w dynamiczną siłę ludu amer. i w demokr. ideały społ. (zbiór Źdźbła trawy).u Whitney [ ytny] ELI, 1765-1825, amer. inżynier, wynalazca; m.in. 1818 zbudował pierwszą frezarkę (wspornikową). Whitney [uytny] WILLIAM DWIGHT, 182794, amer. indianista i językoznawca; prof. w New Haven; pierwszy wydawca Atharwawedy (wraz z R. Rothem); autor gramatyki sanskrytu. Whitney [uytny], najwyższy szczyt gór Sierra Nevadau (USA); 4418 m. Whittier [ ytjər] JOHN GREENLEAF, 180792, amer. poeta i prozaik; propagator ideologii kwakrów i abolicjonizmµ; poematy o przyrodzie i życiu Nowej Anglii. Whittle [uytl] FRANK, ur. 1907, ang. konstruktor lotn. i pilot doświadczalny; 1930 uzyskał patent na silnik turboodrzutowy (zbudował go 1937). Whitworth [uytuə:rt] SIR JOSEPH, 180387, ang. konstruktor obrabiarek, przemysłowiec; rozwinął normalizację i produkcję śrub; prowadził badania nad bronią palną. WHO →Światowa Organizacja Zdrowia. Whyalla [uajälə], m. w Australii (Australia Pd.), port nad Zat. Spencera; 22 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel.; przemysł stoczniowy. „Wiadomości Archeologiczne", czasopismo wydawane od 1873 w Warszawie, organ muzealnictwa i konserwatorstwa archeol. w Polsce. „Wiadomości Botaniczne", wydawnictwo Polskiego Tow. Bot., wydawane od 1957 w Warszawie; kwartalnik referatowy, przy którym ukazuje się „Biuletyn Ogrodów Botanicznych". „Wiadomości Brukowe", tygodnik satyr., wydawany 1816-22 w Wilnie; reprezentował ideowe i lit. tradycje oświecenia; od 1817 organ Tow. Szubrawców; zawieszony przez cenzurę. „Wiadomości Historyczne", dwumiesięcznik wydawany od 1948 w Warszawie, poświęcony dydaktyce historii. „Wiadomości Literackie", tygodnik kult.-lit., wydawany 1924-39 w Warszawie; red.: M. Grydzewski; jedno z gł. pism lit. XX-lecia międzywoj.; skupiało pisarzy o różnych postawach światopoglądowych i artystycznych. wiadomość, w cybernetyce czynnik, na podstawie którego ludzie, organizmy żywe lub urządzenia automatyczne mogą w sposób sprawny przeprowadzać celowe działania; w. może być np. obraz, dźwięk, zapach, liczba. wiadukt, budowla typu mostowego przeprowadzająca drogę komunik. nad przeszkodą terenową inną niż woda, np. nad wąwozem, doliną, nad inną drogą komunikacyjną. wialnia (klasyfikator pneumatyczny), urządzenie do oddzielania najlżejszych cząstek materiałów sypkich (np. plew od ziarn) na sitach oczyszczanych powietrzem z wentylatora. wianki, zwyczaj ludu pol. związany z obchodami nocy świętojańskiej (23/24 VI); przeżytek kulturowy słow. obrzędów sobótki; trad. obrzędem było rzucanie w. na wodę; utrzymuje się współcześnie. wiano: 1) w dawnym prawie pol. kwota zapisywana żonie przez męża na jego dobrach tytułem odwzajemnienia za posag (składała się z 2 części: oprawy i przywianka); 2) posag wniesiony przez żonę mężowi. wiara: 1) przyjmowanie czegoś za prawdę, wierzenie; 2) ufność, zaufanie. wiara, rel. postawa psych, wyznawców religii, polegająca na przeświadczeniu o prawdziwości jej twierdzeń, mimo ich em-

„Wici" 1269 pirycznej niesprawdzalności; również zespół tez głoszonych przez daną religię (np. w. kat., protest.). wiardunek, średniow. jednostka pieniężna o wartości 1/4 grzywny, używana w Polsce i w krajach sąsiednich. „Wiarus Polski", pierwsze pismo polonijne w Westfalii i Nadrenii, zał. 1890 w Bochum przez F. Lissa; od 1923 we Francji w Lille, od 1940 w Lyonie, 1949-61 w Lille. wiata: 1) budowla składająca się z konstrukcji dachowej wspartej na słupach; 2) przeszklona konstrukcja dachowa nad sienią lub dziedzińcem domu mieszkalnego. Wiatka, rz. w ZSRR, pr. dopływ Kamy; dł. 1314 km, dorzecze 129 tys. km2; żeglowna ok. 1000 km; gł. m. nad W. — Kirów. Wiatka →Kirow. wiatr, ruchy powietrza o przeważającej składowej poziomej; powstaje gł. wskutek różnicy ciśnienia atm. na tym samym poziomie; odgrywa ważną rolę przy przenoszeniu cienia, pary wodnej itp.; energia w. wykorzystywana jest w gospodarce (np. wiatrowy silnik). Wiatr JERZY, ur. 1931, socjolog; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się socjologią stosunków polit., narodu, teorią rozwoju społ.; Społeczeństwo. Wiatr NARCYZ (pseud. Brzoza, Zawojna), 1907-45, działacz ruchu lud. i ruchu oporu; w czasie okupacji komendant BCh Okręgu Kraków; zamordowany skrytobójczo. wiatrak młyński, budowla zwykle drewn., ze skrzydłami napędzanymi siłą wiatru, poruszającymi prymitywne urządzenia do przemiału ziarna, gł. na mąkę; w Polsce nieliczne zachowane w. są chronione. wiatrakowiec (autogiro, autożyro), wiropłat z nie napędzanym wirnikiem nośnym i napędem śmigłowym; wirnik obraca się (wytwarza siłę nośną) pod naporem powietrza przy ruchu postępowym w. wiatrochron, lotn. przednia osłona nie zamykanej kabiny pilota w samolocie, szybowcu itp., zwykle ze szkła organicznego. wiatrołom, drzewo o pniu lub gałęziach złamanych przez silny, porywisty wiatr. wiatromierz →anemometr. wiatropylność →anemogamia. wiatrosiewność →anemochoria. wiatrowa elektrownia, wiatrowy zakład energetyczny przetwarzający energię wiatru w energię elektryczną. wiatrował (wywrot), drzewo wywrócone z korzeniami przez silny wiatr; pień drzewa pozostaje zwykle nieuszkodzony. wiatrownica, bud. ukośna belka usztywniająca wiązary dachowe przeciw parciu wiatru. wiatrowskaz, lotn. urządzenie do wskazywania kierunku wiatru na lotnisku, zwykle w postaci rękawa lotniskowego. wiatrowy silnik (silnik wietrzny), silnik przetwarzający energię wiatru w energię mech. ruchu obrotowego wału, za pomocą osadzonego na nim wirnika — śmigłowego, karuzelowego lub bębnowego. wiatrowy zakład energetyczny, zakład przetwarzający energię wiatru za pomocą silników wiatrowych; siłownia lub elektrownia; często współpracuje z pompowym zakładem energetycznym — służy do pompowania wody. wiatrówka, sport broń pneumatyczna, z której naboje wyrzucane są na skutek rozprężenia powietrza uprzednio sprężonego. wiatr słoneczny, strumień jonów płynący od Słońca z prędkością kilkuset km/s w pobliżu Ziemi; na skutek istnienia w.s. Słońce traci ok. 5 mln ton materii w ciągu sekundy. Wiatycze, plemię wschodniosłow. w dorzeczu Oki; od XII w. w granicach Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej. wiatyk, w liturgii kat. komunia udzielana konającemu.

Wiaziemski PIOTR A., książę, 1792-1878, ros. poeta i krytyk; związany z dekabrystami; romantyk; wiersze wolnościowe, satyry, publicystyka; tłumacz Mickiewicza i Krasickiego; czł. Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk. Wiaźma, m. w Ros.FSRR (obw. smoleński), w dorzeczu Dniepru; 39 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., lniarski. Wiącek JÓZEF (pseud. Sowa, Szef Józek), ur. 1912, działacz ruchu oporu; 1942 zastępca dowódcy, a od 1943 dowódca oddziału partyzanckiego „Jędrusie". wiąd rdzenia (tabes dorsalis), przewlekła choroba układu nerwowego występująca w 5-15 lat po zakażeniu kiłą; polega na zwyrodnieniu powrózków tylnych rdzenia kręgowego (demielinizacja); zaburzenia chodu, obniżenie napięcia mięśni, brak odruchów, zaburzenie czucia, bóle napadowe, zaniki nerwowe, zaburzenie czynności zwieraczy. wiąz (Ulmus), drzewo półkuli pn.; w Polsce, jako domieszka w lasach — brzost, limak i w. polny; stosowane powszechnie do wysadzania dróg i w parkach; ostatnio dziesiątkowane przez chorobę, zw. grafiozą; drewno twarde (meble, tokarstwo). wiązania narciarskie, urządzenia różnego typu służące do przymocowania nart do butów, z zabezpieczeniem uwalniającym nogę przv upadku. wiązanie, bud. sposób ułożenia cegieł w murze; zasada w.: cegły układane na płask i tak, aby się spoiny pionowe w sąsiednich lub co kilka warstw nie pokrywały; najczęstsze rodzaje w.: pospolite, krzyżykowe, polskie (gotyckie). wiązanie atomowe (wiązanie kowalencyjne), wiązanie chem., do którego każdy z wiążących się atomów dostarcza po 1 elektronie, a utworzona para elektronów należy do obu atomów; np. wiązanie w cząsteczce wodoru H2. wiązanie chemiczne, wiązanie między 2 atomami warunkujące powstanie trwałych chem. układów; utworzenie wiązania wymaga zaangażowania 2 elektronów walencyjnych; energia w.ch. wynosi zwykle od kilkudziesięciu do kilkuset kcal/mol. wiązanie jonowe, wiązanie chem. powstające w wyniku przyciągania elektrostatycznego między różnoimiennie naładowanymi jonami; występuje np. w cząsteczkach halogenków metali alkalicznych. wiązanie koordynacyjne, wiązanie chem. tworzące się między atomem mającym wolną parę elektronową (donorem) a atomem z luką elektronową (akceptorem); para elektronowa staje się wspólna dla obu atomów i w.k. ma charakter wiązania kowalencyjnego. wiązanie muru, arch. →wątek muru. wiązanie semipolarne, wiązanie chem. o własnościach pośrednich między wiązaniem jonowym a atomowym. wiązanka wrotyczowa →facelia błękitna. wiązany system, arch. system kompozycyjny kościołów romańskich, w których kwadratowi przęsła nawy gł. odpowiadają dwa o połowę węższe kwadraty naw bocznych. wiązań kierunkowość, charakterystyczna cecha wiązań chem. polegająca na występowaniu ściśle określonych kątów między wiązaniami w cząsteczce związku chemicznego. wiązar, w parowozie poziomy drąg stal. łączącv czop korbowy silnikowego koła napędowego (napędzanego silnikiem parowym) z czopami korbowymi kół napędowych. wiązar, bud. element nośny dachu przenoszący jego obciążenia na ściany budynku; z drewna, stali lub żelbetu, w postaci kratownicy, połączonych w ramiona trójkąta 2 belek (krokwi) albo monolityczny. wiąz górski →brzost. wiązka płaszczyzn, zbiór płaszczyzn przechodzących przez jedną wspólną prostą.

wiązka prostych, zbiór prostych przechodzących przez jeden wspólny punkt. wiązki przewodzące (wiązki sitowo-naczyniowe, łyko-drzewne), bot. pasma składające się z elementów przewodzących asymilaty (łyko) i wodę (drewno), często też z miazgi; w łodygach i korzeniach w.p. przebiegają w kierunku podłużnym, w liściach — w tzw. nerwach. Wiązów, m. w pow. strzelińskim, woj. wrocławskim, nad Oławą; 2,4 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz.; zał. 1252. wiąz polny (wiąz pospolity, Ulmus foliacea), drzewo do 30 m wys.; najpospolitszy w Polsce gat. wiązu, składnik nizinnych lasów łęgowych; tworzy liczne odroślą korzeniowe. wiąz szypułkowy →limak. wibracje, termin stosowany na określenie drgań mechanicznych. wibracyjny przenośnik (przenośnik wstrząsowy), przenośnik z drgającym elementem nośnym (np. korytem) powodującym przesuwanie się wzdłuż niego transportowanego materiału. wibrafon, instrument muz., odmiana dzwonków; pałeczkami uderza się w metal, płytki wyposażone w rezonatory (rury) i w mechanizm wywołujący wibrację dźwięków. wibrato (vibrato), muz. falowanie wysokości i natężenia dźwięku w głosie śpiewaków; także na instrumentach smyczkowych i dętych. wibrator (wstrząsarka), bud. urządzenie do zagęszczania masy betonowej, gruntu itp. za pomocą drgań mech., przenoszonych na zagęszczany ośrodek za pośrednictwem drgających elementów, np. stal. płyty. wibrograf, przyrząd do rejestrowania i pomiaru drgań mech. liniowych lub skrętnych (torsjograf); działanie podobne do działania wibrometru. wibrometr, przyrząd do pomiaru drgań mech.; zwykle zawiera masę sejsmiczną połączoną sprężyście z korpusem w., który jest sztywno związany z drgającym obiektem; pomiar przesunięć wzajemnych masy i korpusu dokonywany za pomocą urządzeń mech., elektr. lub optycznych. wibryssy, długie, sztywne włosy czuciowe dotykowe zwierząt, np. kotów, wyrastające gł. na wardze górnej (zw. potocznie wąsami), dolnej, podbródku. wice-, w złożeniach oznacza zastępcę (np. wicedyrektor) lub kogoś, kto zajął drugie miejsce w eliminacjach (np. wicemistrz) . „Wicher", pol. okręt, niszczyciel; 1-3 IX 1939 osłaniał jednostki floty i obrony Helu; 3 IX 1939 zatopiony przez hitlerowców. u Wichita [ yczəto:], m. w USA (Kansas); 274 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 396 tys. (1967); ośr. przemysłu lotn., spoż.; ośr. handl. regionu roln.; 2 uniwersytety. Wichita Falls [uyczəto: fo:lz], m. w USA (Teksas); 95 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.-górn. (ropa naft. i gaz ziemny); przemysł maszyn., odzieżowy, spożywczy. Wichman, ?-967, możny saski, banita, przywódca Redarów, następnie Wolinian w walkach z Mieszkiem I. wichrowate proste →skośne proste. wici, w dawnej Polsce pęki łozowych witek rozsyłane do wojowników i rycerzy systemem sztafety, jako znak wezwania na wyprawę woj.; później uniwersały zwołujące pospolite ruszenie. wici, anat. nieliczne, długie wypustki cytoplazmatyczne ciała wielu organizmów jednokomórkowych (np. wiciowców) i niektórych komórek wielokomórkowców, np. plemników; aparat ruchowy. Wici →Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici". „Wici", tygodnik społ.-polit. i kult. wydawany 1928-39 w Warszawie; organ ZMW RP „Wici"; red. kolejno: B. Babski, L. Lutyk, J. Niećko, S. Ignar; wznowione 1944-48.

1270 Wiciński Wiciński HENRYK, 1908-43, rzeźbiarz, rysownik i scenograf; współzałożyciel Grupy Krakowskiej, działacz KPP; ekspresyjne, niekiedy abstrakc. rzeźby, rysunKi, scenografie (dla teatru „Cricot 1"). wiciokrzew (Lonicera), krzew lub pnącze półkuli pn.; w lasach i zaroślach Polski w. suchodrzew, w. pomorski (chroniony) i w. czarny (Sudety, Karpaty); z ozdobnyeh uprawiany w. przewiercień i w. tatarski. wiciokrzew przewiercień, bot. →przewiercień. wiciokrzew suchodrzew, bot. →suchodrzew. wicionogi, zool. →wąsonogi. wiciowce (Flagellata), wodne organizmy jednokomórkowe, stojące na pograniczu świata roślin i zwierząt; grupa sztuczna, obecnie podzielona i w botanice włączona do różnych grup glonów; rozróżnia się samożywne w. roślinne (Phytomastigina) i cudzożywne w. zwierzęce (Zoomastigina), jednak granica między nimi jest płynna; poruszają się za pomocą wici; oprócz wodnych znane są gat. glebowe, a także pasożytnicze. wiciowe (Mastigota), typ pierwotniaków obejmujący wiciowce i sporowce właściwe. Wickhoff [wyk-] FRANZ, 1853-1909, austr. historyk sztuki, współtwórca tzw. szkoły wiedeńskiej; zapoczątkował wydawanie katalogów iluminowanych rękopisów austr.; autor prac pogłębionych studiami nad sztuką późnoantyczną. Wicko, jezioro przybrzeżne na Wybrzeżu Słowińskim (woj. koszalińskie), na zach. od Ustki; pow. 1114,6 ha, głęb. do 4,5 m. Wickram [wyk-] JÖRG, ok. 1505-przed 1562, niem. pisarz protest.; meistersinger; pierwsze oryginalne niem. romanse prozą, facecje, satyr.-dydakt. poezja, farsy zapustne, dramaty biblijne. Wiclif JOHN →Wiklif John. wicynalna piramida, łagodne piramidalne wzniesienia na ścianie kryształu (zwanej w takim przypadku ścianą wicynalna) powodowane dyslokacją śrubową. Wiczuga, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. iwanowski); 53 tys. mieszk. (1969); jeden z najstarszych ośr. przemysłu bawełn. w ZSRR. wić roślinna, szt. plast, każdy ornament roślinny w formie wijącej się lub spiralnie skręcającej łodygi z liśćmi, czasem z kwiatami. Widal [widal] FERNAND, 1862-1929, fr. lekarz patolog i internista; prof. uniw. w Paryżu, czł. Akad. Nauk; wykorzystał zjawisko aglutynacji dla diagnostyki duru brzusznego; badania dotyczące chorób wątroby i nerek. Widala odczyn, próba serologiczna stosowana w rozpoznawaniu durów: brzusznego i rzekomych, oparta na aglutynowaniu pałeczek durowych przez surowicę chorego. Widarbha (Berar), kraina hist. w Indiach, w pn, Dekanie; znana od najdawniejszych czasów; w XVI w. w imperium Akbara (jako Berar), od 1724 w Hajdarabadzie; obecnie w stanie Madhja-Pradesz. Widawa, rz., pr. dopływ środk. Odry; dł. 110 km, dorzecze 1760 km2; gł. dopływy: Świerzna, Oleśnica (pr.); uchodzi we Wrocławiu. Widawa, w. w pow, łaskim, woj. łódzkim, — 1388-1870 miasto; XV-XIX w. czynna szkoła zw. Akad. Widawską (związana z uniw. krakowskim). Widawka, rz., pr. dopływ górnej Warty; dł. 103 km, dorzecze 2440 km8; gł. dopływ Grabia (pr.). widelnice (Plecoptera), rząd owadów o przeobrażeniu niezupełnym; ok. 2 tys. gat, dł. do 3 cm; w Polsce ponad 60; mają 2 pary błoniastych skrzydeł, narządy gębowe gryzące, odwłok zakończony 2 wyrostkami; żyją gł. w pobliżu wód, larwy w wodzie, widełki stroikowe →kamerton.

wideofon, aparat telefoniczny z dodatkowym wyposażeniem telew. umożliwiającym widzenie się wzajemne rozmówców. wideomagnetofon (magnetowid), urządzenie telew. do zapisu sygnałów fonicznych i wizyjnych na taśmie magnet. oraz do odtwarzania ich; umożliwia rejestrację, montaż i odtwarzanie programu telewizyjnego. Widerberg [wi:dərberj] Bo, ur. 1930, szwedz. reżyser film., pisarz i krytyk; filmy współcz. i hist., często o ambicjach społ. (Wózek dziecięcy, Adalen 31). Widerszal LUDWIK, 1904-44, historyk i archiwista; badacz gł. dziejów Kaukazu i Bałkanów XIX w.; współpracownik Delegatury Rządu na Kraj; zamordowany przez bojówkę powiązaną z NSZ. Widerszpil STANISŁAW, ür. 1921, socjolog; prof. Wyższej Szkoły Nauk Społ. przy KC PZPR; zajmuje się teorią struktury społ., gł. klasy robota.; Marksistowska teoria klas społecznych. widia, nazwa produkowanych w NRF węglików spiekanych. widikon, rodzaj lampy analizującej o konstrukcji podobnej do ortikonu, ale znacznie prostszej; funkcję mozaiki spełnia fotoopornik; stosowany np. w telekinie. Widin, m. w Bułgarii, port nad Dunajem, ośr. adm. okręgu W.; 37 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., maszynowy. widlasty silnik, spalinowy silnik suwowy o cylindrach umieszczonych w 2 rzędach, tworzących literę V; 2-8 cylindrów w rzędzie. widliczka (Selaginella), płożąca się lub pnąca bylina z klasy widłaków; w Polsce (w górach) w. rozpłaszczka, tworząca drobne darnie na trawiastych upłazach; gat. tropik, uprawia się jako ozdobne. widlik (Furcellaria fastigiata), glon (krasnorost) pn. Atlantyku i M. Bałtyckiego; plechy wykorzystywane w Danii w przemyśle spoż. (tzw. danagar). widliszek (Anopheles maculipennis), komar, żywiciel pośredni zarodźca zimnicy; samica żywi się krwią m.in. człowieka i może przenosić zarazki zimnicy. widłak, łow. młody jeleń mający przynajmniej z jednej strony głowy tykę z dwiema odnogami. widłaki (Lycopodium), kosmopolityczne byliny środowisk suchych, z klasy widłakowych; naziemne, w tropikach nadrzewne; w Polsce 7 gat. (pod ochroną), dawniej stosowane w lecznictwie; najpospolitszy w. babimór. widłakowe (Lycopodiinae, Lycopsida), klasa paprotników; obejmuje współcześnie ok. 800 gat. (np. widłak, widliczka), płożących się lub pnących bylin (gł. tropik.) oraz kopalne drzewa (lepidodendrony, sygilarie); pędy i korzenie rozgałęzione widlasto; karbońskie w. nasienne uważa się za pierwsze rośliny nasienne. widłogonki (Diplura), rząd drobnych ciepłolubnych owadów bezskrzydłych; kilkaset gat, w Polsce 2; mają narządy gębowe gryzące; żywią się szczątkami org.; żyją w wilgotnych, zacienionych miejscach. widłonogi (Copepoda), rząd drobnych, mor. i słodkowodnych, zwykle planktonowych skorupiaków członowców; wolno żyjące; pływają za pomocą czułków pierwszej pary; niektóre są pasożytami ryb. widłoróg (Antilocapra americana), pustorożec prerii Ameryki Pn.; wys. w kłębie do 1 m; rogi rozwidlone, pochwa rogowa corocznie zmieniana; świetnie biega i skacze., widły, ręczne narzędzie do przerzucania snopów, słomy, siana; w. amerykańskie — do kopania zwięzłej ziemi w ogrodach. Widman KAROL, 1821-91, publicysta; czł. Stow. Ludu Pol.; uczestnik rewolucji 1848 we Lwowie. widmo, rozkład częstości (natężenia) występowania danej wielkości fiz. w za-

leżności od pewnego parametru charakteryzującego tę wielkość; np. rozkład natężenia odbieranego sygnału elektromagnet. w zależności od częstotliwości drgań elektrycznych. widmo dźwięku, zbiór amplitud tonów prostych, tworzących po zsumowaniu (z odpowiednimi fazami) dany dźwięk. widmo optyczne, widmo uzyskane w wyniku rozłożenia wiązki świetlnej, za pomocą przyrządów spektralnych, na proste jednobarwne składniki, odpowiadające określonym długościom fali; w.o. emisyjne — widmo światła emitowanego przez daną substancję, w.o. absorpcyjne — widmo światła przechodzącego przez substancję pochłaniającą; w.o. dzielą się na: ciągłe, liniowe i pasmowe. widmo optyczne ciągłe, widmo mające postać zespołu barw przechodzących płynnie jedną w drugą (np. tęcza); dawane m.in. przez rozżarzone ciała stałe, ciekłe i gazy pod dużym ciśnieniem. widmo optyczne liniowe, widmo mające postać bądź jasnych barwnych prążków (linii widmowych) na ciemnym tle (w.o.l. emisyjne), bądź ciemnych prążków na tle widma ciągłego (w.o.l. absorpcyjne); widmo charakterystyczne dla atomów pierwiastka emitującego (pochłaniającego) promieniowanie; dawane przez gazy i pary atomowe. widmo optyczne pasmowe, widmo mające postać barwnych pasm na ciemnym tle złożonych z b. gęsto rozmieszczonych linii widmowych; charakteryzuje cząsteczki chem. w stanie lotnym lub w b. niskiej temperaturze. widmowa analiza →analiza widmowa. widmowa klasyfikacja, podział gwiazd na typy widmowe i klasy jasności na podstawie widma ich promieniowania. widmowa linia, barwny lub ciemny prążek w widmie promieniowania świetlnego lub rentgenowskiego, odpowiadający (w przybliżeniu) określonej długości fali tego promieniowania. widmowa seria, grupa linii widmowych o malejących stopniowo odstępach, zbieżna do tzw. granicy serii; powstaje w wyniku przeskoków elektronu w atomie z dalszych orbit na stale tę samą, bliższą jądra. Widnes [uydnys], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Mersey i Kanałem Manchesterskim, w zespole miejskim Liverpool; 55 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., maszyn., mat. bud., papiern., odzieżowy. widnokrąg, krzywa oddzielająca widoczną od niewidocznej części sfery niebieskiej. „Widnokrąg", tygodnik polit.-lit., wydawany 1913-17 w Warszawie; związany z J. Piłsudskim. widownia: 1) część budowli teatr, przeznaczona dla publiczności; 2) ogół widzów zebranych na przedstawieniu. Widuchowa, w. w pow. gryfińskim, woj. szczecińskim, nad Odrą; drobny przemvsł; 1347-1945 miasto. Widukind (Wittekind), ?-ok. 808(?),' przywódca Sasów w ich walce przeciw Karolowi W. Widukind z Korwei, ok. 925-po 973, kronikarz niem., mnich; jego kronika zawiera najstarszą wzmiankę o państwie polskim. widzenia kąt, mat.→kąt widzenia. widzenie barwne, rozróżnianie przez człowieka i zwierzęta poszczególnych części widma promieniowania świetlnego od siebie i od wszelkich odcieni szarości; zdolność cechująca większość kręgowców (ssaki, z wyjątkiem naczelnych i niektórych gryzoni, słabo rozróżniają barwy), wśród bezkręgowców głównie owady; barwoczułymi receptorami u kręgowców są czopki siatkówki oka. widzenie stereoskopowe, widzenie polegające na postrzeganiu trójwymiarowości przedmiotów i ich przestrzennego rozmieszczenia; występuje przy widzeniu

wielbłądy 1271 dwuocznym, a także przy użyciu urządzeń stereoskopowych oraz w holografii. Widzew, dzielnica adm. w Łodzi; funkcje przem.-mieszkaniowe. „Widzew", jeden z najstarszych (zał. 1919), zasłużony dla sportu pol., robota, klub sport., z siedzibą w dzielnicy Łodzi — Widzewie. widzialność, meteorol. największa odległość} z jakiej obserwowane przedmioty mogą być jeszcze widoczne; stopień w. zależy od zawartości w atmosferze ziemskiej mgieł, chmur, opadów oraz zawiesin mechanicznych. Widżajanagara, państwo w pd. Indiach 1336-1642, zał. przez braci Hariharę i Bukkę Sangamów; zorganizowane wojskowo, skutecznie powstrzymało napór państw muzułm. na pd. Indii. Widżajanagaram (ang. Vizianagaram), m. w Indii (Andhra-Pradesz); 77 tys. mieszk. (1961); przemysł jutowy, skórz.; węzeł kol.; świątynie z XIV-XVI w., m.in. Witthalaswamina; resztki pałacu, mauzoleum Padma Mahal. — Dawna stol. państwa Widżajanagara. Widżajawada (ang. Vijayavada), m. w Indii (Andhra-Pradesz), nad rz. Kriszna; 303 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., cementowy; węzeł komunik.; ośr. kultu rel. buddystów. wiec, masowe, publ. zgromadzenie ludności (np. miasta) lub pracowników instytucji w celu przedyskutowania aktualnych wydarzeń polit. lub społ. albo zamanifestowania swojej postawy wobec nich. wiec, hist.: 1) zgromadzenie plemienne doby przedpaństwowej; 2) w średniowieczu zjazd możnych zwoływany przez panującego dla powzięcia decyzji sądowych, adm. itp. Wiech (właśc, Stefan Wiechecki), ur. 1896, pisarz, humorysta i satyryk; felietony pisane językiem przedmieść Warszawy (wybór Śmiej sią pan z tego). wiecha, pęk zieleni, zatykany na szczycie budującego się obiektu na znak, że budowa jest na ukończeniu. wiecha, bot. typ kwiatostanu groniastego złożonego; składa się z gron lub kłosków (u wielu traw, m.in. owsa). Wiechert [wi:śərt] ERNST, 1887-1950, pisarz niem.; powieści i opowiadania wyrażające tęsknotę za odrodzeniem moralnym ludzkości; Missa sine nomine. wiechlina (wyklina, Poa). trawa strefy umiarkowanej i zimnej; w Polsce 20 gat., m.in. w. roczna, najpospolitsza trawa; liczne gat. pastewne. Wiechowicz STANISŁAW, 1893-1963, kompozytor. dvrvgent chórów, pedagog; utworv symf. (Chmiel), chóralne (opracowania pieśni lud.), kantaty, rapsod dram. List do Marc Chagalla. wiecze, zebranie lud. w średniow. Rusi (Nowogród Wielki, Psków), zwoływane dla powzięcia decyzji w ważnych sprawach państwowych. wieczka skrzelowe, anat. →skrzelowe pokrywy. wiecznie zielone rośliny, gatunki roślin nie wykazujące rytmicznei, sezonowej zmiany ulistnienia; tworzenie nowych liści i zrzucanie starych odbywa się stopniowo, tak iż roślina nigdy nie jest w stanie bezlistnym (np. rośliny zimozielone). Wieczorek ANTONI, 1898-1940, fotografik i publicysta; prekursor i propagator fotografii małoobrazkowej w Polsce. Wieczorek JANUSZ, ur. 1910, działacz społ.-polit., prawnik; 1939-45 działacz ruchu oporu w obozach jenieckich, m.in. w Murnau; od 1956 Szef Urzędu Rady Ministrów, od 1960 przewodn. Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Wieczorek JÓZEF (pseud. Ryszard), 18931944, działacz ruchu robota.; jeden ź organizatorów Komunist. Partii Górnego Śląska; odegrał czołową rolę w Komitecie 21; od 1942 czł. KC PPR. Wieczorek JULIAN (pseud. Julek), 190743, działacz ruchu lud. i ruchu oporu, na-

uczyciel; w okresie międzywoj. m.in. czł. Rady Naczelnej SL; 1940-41 organizator (na pn. Mazowszu) i przewodn. KC organizacji Młot i Sierp; zginął w Oświęcimiu. Wieczorek LEON (pseud. Marek), ur. 1904, działacz ruchu robotn.; 1934-35 organizator KPP w Bielsku; 1942-44 sekr. Kom. Okręg. PPR Bielsko, a następnie Kom. Obw. PPR Śląsk; więzień Oświęcimia. Wieczorkiewicz ANTONI, 1895-1925, oficer; czł. KPRP; 1923 oskarżony o zamach bombowy w Cytadeli warsz.; zastrzelony podczas wymiany więźniów polit. między Polską a ZSRR przez pol. policję. Wieczorkiewicz BRONISŁAW, ur. 1904, polonista językoznawca, pedagog; prof. Uniw. Warsz.; liczne prace z metodyki nauczania, na temat gwary warsz. (Słownik gwary warszawskiej XIX wieku). Wied [wi:d] GUST A V JOHANNES, 18581914, pisarz duń.; humorysta kryjący pod maską cynizmu postawę moralisty; humoreski, komedie, niesceniczne „dramaty satyrowe". Wied [wi:t] WILHELM, 1876-1945, władca Albanii 1913-14, książę niem.; obalony przez swego ministra Esada Paszę. Wiedemanna-Franza-Lorentza prawo [p. wi:də- -ca -nca], prawo wyrażające związek między przewodnictwem cieplnym, przewodnictwem elektr. i temperaturą metalu. Wiedeń (Wien), stolica Austrii, nad Dunajem; 1,6 mln mieszk. (1968); największe m., gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk. kraju; ośr. turyst. o międzynar. znaczeniu; siedziba licznych międzynar. organizacji; muzea (m.in. Kunsthistorisches Museum) i kolekcje sztuki; got. katedra (XIV-XVI w.), barok, kościoły, m.in. św. Karola Boromeusza (XVIII w.) i pałace: Belweder Dolny i Górny, Hofburg, Schönbrunn (XVII/XVIII w.). Wiedeńska Kotlina, śródalpejskie zapadlisko tektoniczne we wsch. Austrii, w środk. biegu Dunaju; ważny region przem. i roln.; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego; w K.W. leży Wiedeń. wiedeńska odsiecz, bitwa stoczona 1683 między przybyłymi na odsiecz oblężonemu Wiedniowi wojskami pol. i siłami sprzymierzeńców pod ogólnym dowództwem Jana III Sobieskiego a armią tur. Kara Mustafy, zakończona pogromem Turków. wiedeńska porcelana, wyroby produkowane 1719-1864 w manufakturze w Wiedniu (gł. serwisy stołowe, śniadaniowe, oprawy zegarów, kosze) zdobione dekoracją malarską. wiedeński biały królik, rasa futerkowomięsna; cięż. ok. 4 kg; skóry nadają się na imitacje futer szlachetnych. wiedeński kongres, 1814-15, kongres przedstawicieli 16 państw eur. zwołany po upadku Napoleona; dokonał zmian ustrojowych i terytorialnych w Europie (m.in. utworzenie Królestwa Pol.); w imię zasady legitymizmu opowiedział się za tłumieniem ruchów republ.-demokr, i nar. w Europie. Wiedeński Las, pasmo górskie w Austrii, odgałęzienie Alp Wsch.; dł. ok. 60 km, wys. do 893 m (Schöpfl); region wypoczynkowy mieszkańców Wiednia. wiedeński niebieski królik, rasa królików futerkowo-mięsnych, wyhodowanych k. Wiednia; maść ciemnostal. z niebieskim odcieniem; cięż. ok. 4,5 kg. wiedeński traktat 1738, po pol. wojnie sukcesyjnej 1733-35; przyznał Lotaryngię dożywotnio S. Leszczyńskiemu, a po jego śmierci — Francji. wiedeński traktat 1864, między Austrią i Prusami a Danią; Dania utraciła Szlezwik-Holsztyn. wiedeński traktat 1866, po wojnie austr. -wł.; Austria utraciła Wenecję. wiedeński układ 1515, między Jagiellonami a Habsburgami zapewniający Habs-

burgom sukcesję w Czechach i na Węgrzech. wiedza, zasób wiadomości z jakiejś dziedziny; gałąź nauki. wiedza, socjol. wszelkie zobiektywizowane i utrwalone formy kultury umysłowej i świadomości społ. powstałe w wyniku kumulowania doświadczeń i uczenia się, np. magia, religia, filozofia, ideologia, nauka. „Wiedza", tygodnik polit.-społ., popularnonauk. i lit., wydawany 1906-10 w Wilnie; pismo PPS-Lewicy; zespół red.: D. Rymkiewicz, T. Rechniewski, L. Krzywicki, A. Strug, S. Posner, N. Gąsiorówska Wiedza (Spółdzielnia Wydawnicza „Wiedza"), zorganizowana 1946 przez PPS; wydawała literaturę społ.-polit. i piękną; 1948 połączona z Książką utworzyła wydawnictwo Książka i Wiedza. Wiedza Powszechna (Państwowe Wydawnictwo Popularnonaukowe „Wiedza Powszechna"), powstało 1952; popularyzuje wszystkie dziedziny wiedzy; liczne serie, słowniki encyklopedyczne i językowe. wiek, przeciąg czasu od czyjegoś urodzenia do danej chwili; liczba lat przeżytych. wiek (stulecie), okres 100 lat liczony od roku pierwszego (np. XX w. obejmuje lata 1901-2000). wiek, geol. jednostka czasu w dziejach Ziemi; jest częścią epoki i dzieli się na doby; w podziale utworów geol. odpowiada piętru. „Wiek", dziennik konserwatywny, wydawany 1873-1906 w Warszawie, od 1899 p.n. „Wiek Ilustrowany"; 1905 zawieszony przez władze zmienił nazwę na „WiekKurier Narodowy" i „Nasze życie". wiek fizjologiczny, miara zaawansowania rozwoju dziecka, określona na podstawie odchylenia od normy dla danego wieku kalendarzowego (np. stopień skostnienia kości dłoni, rozwoju drugorzędnych cech płciowych); różny dla różnych osobników tego samego wieku kalendarzowego. „Wiek Ilustrowany" →„Wiek '. „Wiek-Kurier Narodowy" →„Wiek". „Wiek Nowy", dziennik informacyjny, wydawany 1901-39 we Lwowie; początkowo organ demokratów galic, od 1911 Pol. Stronnictwa Postępowego, po 1918 nie związany na stałe z żadnym polit. kierunkiem. wiek rębności, leśn. przeciętny wiek, w którym drzewostany osiągają stan kwalifikujący je do wyrębu, zależnie od przeznaczenia. wieku datowanie, bioh oznaczanie przybliżonej liczby przeżytych lat przez osobnika, wg np. stanu uzębienia, liczby odnóg poroża, słojów na przekroju pnia. wiek umysłowy (wiek inteligencji), poziom ogólnego rozwoju umysłowego charakterystyczny dla większości ludzi w danym wieku kalendarzowym; określany zwykle u dzieci. Wieland [wi:-] CHRISTOPH MARTIN, 17731813, pisarz niem.; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli oświecenia; autor pierwszego Bildungsroman Agaton, rokokowa liryka, poematy epickie {Oberon). Wieland [wi:-] HEINRICH OTTO, 18771957, chemik niem.; prof. uniw. w Monachium; prace gł. nad strukturą kwasów żółciowych, procesami oddychania komórkowego, budową hormonów, alkaloidów, glikozydów naparstnicy; nagr. Nobla. Wielądko WOJCIECH WALENTY, 1749-1822, heraldyk; autor Heraldyki czyli opisania herbów (5 t.), ponadto popularnych książek kucharskich. Wielbark, w. w pow. szczycieńskim, woj. olsztyńskim, nad Omulwią; tartak; węzeł kol.; 1723-1945 miasto. wielbłądy (Camelidae), rodzina parzystokopytnych ssaków; kończyny 2-palczaste (rozwinięte palce III i IV), zakończone pazurowatymi raciczkami; warga górna

1272 Wieleci rozdwojona; żołądek wielokomorowy, lecz bez komory zw. księgami; do w. należą: dromader, baktrian, lama i in. Wieleci →Lutycy. Wielecki Związek, związek organizacji plemienno-terytorialnych Słowian połabskich (Chyżanie, Czrezpienianie, Doleńcy, Redarowie) w VIII-XII w.; gł. gród Radogoszcz (ze świątynią Swarożyca); podbity przez Albrechta Niedźwiedzia. Wieleń, m. w pow. czarnkowskim, woj. pozn., nad Notecią; 4,4 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., drzewny; prawa miejskie w XV w. — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. Wielhorski ALEKSANDER, 1889-1952, pianista, pedagog i kompozytor utworów symf., kameralnych. Wielhorski JÓZEF, 1759-1817, generał dywizji, min. wojny i senator wojewoda w Królestwie Pol.; uczestnik kampanii 1792, powstania 1794; współtwórca Legionów i szef I Legii; 1811 zastępca min. wojny Księstwa Warszawskiego. Wielhorski MICHAŁ, 1716-1804, kuchmistrz w. litew. od 1762, pisarz polit.; przeciwnik reform polit.; obrońca swobód staroszlacheckich. Wielhorski MICHAŁ, ok. 1755-ok, 1805, generał; uczestnik wojny pol.-ros. 1792; dowódca wojsk litew. w powstaniu 1794. Wielichowo, m. w pow. kościańskim, woj. pozn.; 1,5 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1429(?). — Udział mieszkańców W. w powstaniu wielkopol. 1918-19; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 1 tys. mieszkańców. Wielicka Dolina, dol. w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja); w górnej części liczne niewielkie jeziora; schronisko. Wieliczka, m. w pow. i woj. krak.; 13,6 tys. mieszk. (1970); ośr. turyst.; kopalnia soli, czynna od XIII w., z podziemnymi kaplicami (XVII w.); Muzeum Zup Krakowskich, sanatorium alergologiczne. — Od XI w. eksploatacja złóż soli; prawa miejskie przed 1290; od XIV w. jedno z gł. miast górn. Polski; rozbudowa kopalń w XVIII/XIX w. W okresie okupacji hitlerowskiej wskutek terroru zginęło ok. 2 tys. mieszkańców. Wielimie, jezioro na Pojezierzu Drawskim (woj. koszalińskie); pow. 1790,5 ha, głęb. do 6 m; wyspy; przepływa Gwda. Wielisław →Skrodzki Eugeniusz. wielka armia, armia zreorganizowana 1803 przez Napoleona I przeciw powstającej III koalicji; 1812 poprowadzona na Rosję. Wielka Bahama, wyspa w archip. Bahama; 1,1 tys. km2, 8 tys. mieszk. (1960); gł. m. Freeport; turystyka. wielka biała angielska rasa świń, rasa świń mięsnych; ostrouche, cięż. do 250350 kg; używana wielokrotnie do wytwarzania i ulepszania wielu ras świń na świecie. wielka biała polska rasa świń, najbardziej rozpowszechniona w Polsce rasa świń mięsnych, wywodząca się od świń rasy wielkiej białej ang. i o podobnych cechach. Wielka Brytania (Great Britain, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej), państwo w Europie Zach., na wyspie W. Brytania (Anglia, Walia, Szkocja), w pn.-wsch. części wyspy Irlandia (Irlandia Pn.) oraz2 na mniejszych wyspach; 244,0 tys. km , 55,5 mln mieszk. (1969); stol. Londyn, inne gł. m.: Birmingham, Manchester, Glasgow, Liverpool; j.u. angielski. Część pd.-wsch. nizinna, na pozostałych obszarach stare masywy górskie; klimat umiarkowany, morski. Wysoko rozwinięty kraj przem.; wydobycie węgla kam., rud żel., soli kam.; hutnictwo żel., przemysł środków transportu (samoch., stoczn., lotn.), włók., maszyn., elektrotechn., chem.; rolnictwo (zaspokaja 40% potrzeb kraju), hodowla bydła, owiec; uprawa jęczmienia, warzyw; rybołówstwo; gł. porty: Londyn, Liverpool, Southampton, Hull; 2 miejsce w

świecie pod względem tonażu floty handlowej. — Zaczątkiem królestwa ang. — państewka germ. Anglów, Sasów i Jutów (przybyłych tu w V w.), zjednoczone w I poł. IX w. przez władców Wessexu; 1016-42 pod panowaniem duń., 1066 podbita przez księcia Normandii; w XIII w. początki parlamentaryzmu; od XVI w. monarchia absolutna, tworzenie się potęgi kolonialnej; rewolucja burżuazyjna 184060 — republika; od 1707 Anglia utworzyła wraz ze Szkocją (królestwo od IX w.) Królestwo W.B.; dziedziczna monarchia konstytucyjna; dalsze zdobycze kolonialne, w XIX w. rozwój imperializmu; w I wojnie świat, udział w ramach Ententy; 1931 utworzenie Bryt. Wspólnoty Narodów (od 1949 Wspólnota Narodów); w II wojnie udział w koalicji antyhitlerowskiej; czł. ONZ od 1945; po wojnie rozpad imperium kolonialnego; czł. NATO od 1949, SEATO od 1954, CENTO od 1955. Wielka Emigracja, pol. emigracja polit. po powstaniu 1830-31; ok. 8-9 tys. osób, gł. we Francji, reszta w Anglii, Belgii, Szwajcarii, Niemczech, USA; niejednolita organizacyjnie i politycznie; powiązana z najbardziej postępowymi prądami Europy Zach.; gł. odłamy: Gromady Ludu Pol., TDP, Hôtel Lambert. Wielka Grecja, od VI w. p.n.e. nazwa terenów pd. Italii (aż po Kurne), skolonizowanych VIII-VI w. p.n.e. przez Greków. Wielka Inagua, wyspa w archip. Bahama; 1,4 tys. km2, ok. 1 tys. mieszk. (1960); słynny rezerwat flamingów; turystyka. Wielka Kotlina, wyżynno-górski obszar w Kordylierach, między G. Skalistymi a Sierra Nevada (USA); wys. 1200-1500 m; roślinność" półpustynna i pustynna; na pd.zach. Dolina Śmierci; wydobycie rud kobaltu i miedzi. Wielka Macierz, mit. gr. →Kybele. Wielka Mgławica w Andromedzie, najjaśniejsza galaktyka nieba pn., znajdująca się w gwiazdozbiorze Andromedy, widoczna gołym okiem; pod względem budowy zbliżona do Galaktyki. Wielkanoc (Pascha), najstarsze i gł. święto chrześc, obchodzone jako pamiątka zmartwychwstania Jezusa w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca; liczne zwyczaje lud. (święcone, pisanki, dyngus). Wielkanocna Wyspa (Isla de Pascua, Rapa Nui), wyspa chilijska, pochodzenia wulkanicznego, na O. Spokojnym; 165 km2, ok. 800 mieszk., gł. Polinezyjczyków. — archeol. Ruiny kam. osiedli, groby, ok. 600 posągów (wys. 1-22 m), drewn. tabliczki ze znakami hieroglificznymi o treści rel.; pochodzenie ludności i chronologia nie ustalone. wielka polska długoucha rasa świń, pierwotna pol. rasa świń słoninowych; cięż. 100-150 kg. Wielka Pustynia Piaszczysta (Great Sandy Desert), pustynia w Australii Zach.; ok. 360 tys. km2; piaszczysta, miejscami kamienista i gliniasta; roczna suma opadów 125-250 mm. Wielka Pustynia Słona (Great Salt Lake Desert), pustynia piaszczysta we wsch. części Wielkiej Kotliny, w USA (Utah); dł. ok. 240 km, szer. ok. 80 km; niemal całkowicie pozbawiona roślinności. Wielka Pustynia Wiktorii, pustynia w Australii Zach.; ok. 300 tys. km2; piaszczysta; roczna suma opadów 125-250 mm. Wielka Racza, szczyt w Beskidzie Żywieckim, na granicy z Czechosłowacją; 1236 m; schronisko PTTK. Wielka Rafa Koralowa, największa bariera koralowa na Ziemi, na M. Koralowym, wzdłuż pn.-wsch. wybrzeża Australii; dł. ok. 2000 km, szer. 2-150 km; szer. laguny 16-160 km, głęb. 50 m; niszczona przez drapieżną rozgwiazdę Acanthaster planci. Wielka Rawka, szczyt w Bieszczadach Zach., na granicy z ZSRR; 1303 m.

Wielka Rewolucja Francuska →rewolucja francuska 1789-99. Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa →rewolucja październikowa. Wielka Sowa, najwyższy szczyt G. Sowich (Sudety Srodk.); 1015 m. Wielka Turnia, szczyt w Tatrach Zach., na pn. od szczytu Małołączniak (Czerwone Wierchy); 1847 m. Wielka Wieś, dawna wieś wzmiankowana 1284, obecnie w obrębie Władysławowa. Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego, 1941-45, wojna obronna narodów ZSRR przeciwko agresji III Rzeszy (22 VI 1941), decydująca część II wojny świat.; po ciężkich bitwach obronnych i odwrotowych Armia Czerwona w grudniu 1941 przeszła do kontrofensywy (bitwa pod Moskwą); zwycięstwo wojsk radz. pod Stalingradem 19 XI 1942-2 II 1943 spowodowało przełom w II wojnie świat., a kolejne ofensywy Armii Czerwonej zakończone zostały wyzwoleniem Polski, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii, Węgier, Jugosławii i Austrii, zdobyciem Berlina (2 V 1945) i kapitulacją III Rzeszy (8 V 1945). U boku wojsk radz. walczyły jednostki wojsk. Polski, Czechosłowacji, Jugosławii, a od 1944 Bułgarii i Rumunii. Wielka Zatoka Australijska, zat. O. Indyjskiego, u pd. wybrzeża Australii, między przyl. Pasley a Carnot; szer. ok. 350 km. Wielki Basen Artezyjski, największy w Australii basen artezyjski, między Wielkimi G. Wododziałowymi2 a Wyż. Zachodnią; ok. 1750 tys. km ; głęb. zalegania poziomów wodonośnych do 2000 m; zasolenie wód od 0,09%o do 18,7‰; ok. 10 tys. studni artezyjskich i subartezyjskich; ekstensywna hodowla owiec i bydła. Wielkie Abaco [w. -ko], wyspa w archip. Bahama; 300 km2, 6,5 tys. mieszk. (1967); turystyka. Wielkiego Kanionu Park Narodowy, w USA (Arizona), zał. 1919, pow. 261 331 ha, w najpiękniejszym odcinku kanionu rz. Kolorado. Wielkie Góry Wododziałowe (Great Dividing Range), łańcuch górski wzdłuż wsch. wybrzeża Australii; dł. ok. 4000 km, wys. do 2230 m (Góra Kościuszki); sfałdowane gł. w orogenezie hercyńskiej; gł. pasma: Alpy Australijskie, Liverpool, New England; osłaniają wnętrze kontynentu przed napływem mor. mas powietrza od wsch.; lasy eukaliptusowe, sawanny; wydobycie węgla kam., złota, rud ołowiu, miedzi. Wielkie Jeziora (Great Lakes), grupa 5 jezior w Ameryce Pn., w USA i Kanadzie: Górne, Michigan, Huron, Erie, Ontario; połączone kanałami i cieśninami; łącznie z Rzeką Św. Wawrzyńca tworzą ważny szlak wodny dostępny dla statków morskich. Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, jez. w pn. Kanadzie,2 na wys. 119 m; pow. ok. 31,1 tys. km , głęb. do 137 m; odpływ do Mackenzie przez Wielką Rz. Niedźwiedzią; na wsch. brzegu bogate złoża uranu. Wielkie Jezioro Niewolnicze, jez. w zach. Kanadzie, na wys. 150 m; poW. 28,9 tys. km2, głęb. do 150 m; uchodzi Rz. Niewolnicza, wypływa Mackenzie. Wielkie Jezioro Słone, jez. w USA, we wsch. części Wielkiej Kotliny, na wys. 1286 m; pow. zmienna (2,7-5,9 tys. km2), głęb. do 15 m; zasolenie do 270‰; wydobycie soli. wielkie koło, koło powstałe z przecięcia sfery płaszczyzną przechodzącą przez środek sfery. Wielkie Księstwo Litewskie, państwo powstałe w 2 poł. XIII w. przez zjednoczenie litew. państewek plemiennych przez Mendoga i następnie (1 poł. XIV w.) opanowanie zach. i pd.-zach. ziem rus.; po powołaniu na tron pol. Jagiełły 1385 połączone z Polską unią personalną, od 1569 — realną; 1697 zrównanie praw Korony i W.K.L.; zlikwidowanie

wielopłat 1273 odrębności władz centr. W.K.L. przez Konstytucję 3 maja. Wielkie Księstwo Poznańskie, zach. część ziem Księstwa Warsz. oddana Prusom 1815 (kongres wiedeński); regencje: poznańska i bydgoska; na czele — nacz. prezes, króla reprezentował namiestnik, organem doradczym — sejm prowincjonalny; 1831 autonomię ograniczono, 1849 zniesiono. Wielkie Księstwo Toskańskie, państewko utworzone (do 1569 jako księstwo toskańskie) w Toskanii przez florencką dyn. Medyceuszów; 1737-1859 pod panowaniem Habsburgów (z przerwą 1799-1815); od 1860 w składzie Włoch. Wielkie Łuki, m. w eur, części Ros. FSRR (obw. pskowski); 84 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., ełektrotechn., lniarski, drzewny, spożywczy. Wielkie Niemcy, koncepcja polit. 1848 utworzenia niem. państwa związkowego pod przewodnictwem Austrii; po klęsce Austrii 1866 zwyciężyła koncepcja Małych Niemiec. Wielki Erg Wschodni, pustynia piaszczysta w pn.-zach. Saharze (Algieria, Tunezja); na skraju pustyni liczne oazy (Uargla, Tuggurt, Ghadames). Wielki Erg Zachodni, pustynia piaszczysta w pn.-zach. Saharze (Algieria); liczne oazy. Wielkie Równiny (Wielka Równina Prerii, Wielkie Wyżyny), obszar wyżynny w USA i Kanadzie, wsch. przedpole G. Skalistych; ciągną się od rz. Saskatchewan Pn. do Rio Grande; dł, ok. 3500 km, szer. 300-600 km, wys. od 500 m na wsch. do 1500 m na zach., maks. 2207 m (w górach Black Hills); liczne rzeki (Missouri, Arkansas, Colorado, Pecos) wykorzystywane do nawadniania; ważny region hodowli bydła oraz uprawy zbóż (pszenica, kukurydza) . Wielkie Tyrnowo →Tyrnowo. Wielkie Wyspy Sundajskie, wyspy w zach. części Archip. Malajskiego; 1,5 mln km2, ok. 90 mln mieszk.; gł. wyspy: Borneo, Sumatra, Jawa, Celebes. Wielkie Zgromadzenie Narodowe, parlament rum. wybierany na 4 lata; najwyższy organ władzy państw. RRŚ; uchwala ustawy, wybiera Radę Państwa, powołuje rząd. Wielki Kanał (Jün-ho), najdłuższy kanał żeglowny w Chinach, od Pekinu do Hangczou; ważna arteria przewozowa; dł. 1782 km; budowany od V w. p.n.e.; wielokrotnie przebudowywany. Wielki Kanał Fergański, kanał nawadniający w Uzb.SRR i Tadż.SRR, biegnący od rz. Naryn, przez pd. część Kotliny Fergańskiej, do Syr-darii; dł. 350 km; zbudowany 1939-40. Wielki Kanion, jar w środk. biegu rz. Kolorado, w pn.-zach. części Arizony (USA), na wyż. Kolorado; dł. ok. 350 km, głęb. do 1800 m; najbardziej malownicza część W.K. — park nar. (Grand Canyon National Park). Wielki Komor (Grande Comore), wulkaniczna wyspa na O. Indyjskim, największa w archipelagu Komory; 1,1 tys. km2, 118 tys. mieszk. (1966); gł. m. Moroni; należy do Francji. wielki książę, tytuł suwerena używany przez książąt kijowskich, moskiewskich i litew.; tytuł członków ros. domu panującego. Wielki Marsz, 1934-35, operacja przegrupowania Chiń. Robotn.-Chłopskiej Armii Czerwonej z zagrożonych przez wojska Czang Kaj-szeka rejonów w środk. Chinach do pn. Chin. Wielki Mur Chiński →Chiński Wielki Mur. Wielki Ocean →Spokojny Ocean. wielki piec, hutn. piec szybowy do otrzymywania surówki przez redukcję rud żelaza koksem w obecności topników; produktami ubocznymi są m.in.: gaz wielkopiecowy i żużel.

Wielki Staw Polski, jezioro w Tatrach Wysokich, w Doi. Pięciu Stawów Polskich, na wys. 1665 m; pow. 34,1 ha, głęb. do 79,3 m (najgłębsze w Tatrach). Wielki Syrt, wyżyna w ZSRR, między rz. Ural a Wołgą; wys. do 405 m; na pd. zjawiska krasowe; roślinność stepowa. Wielki Szyszak, szczyt w zach. części Karkonoszy, w pobliżu Śnieżnych Kotłów, na granicy z Czechosłowacją; 1509 m. Wielki Ustjug, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. wołogdziański), nad Suchoną; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., drzewny, spoż.; wyroby artyst. ze srebra. Wielki Wóz →Niedźwiedzica Wielka. wielkocząsteczkowe substancje, substancje chem., których cząsteczki (makrocząsteczki) składają się z wielkiej liczby (co najmniej kilku tysięcy) atomów; występują w przyrodzie (np. celuloza, kauczuk, białka), także otrzymywane syntetycznie (np. żywice syntetyczne). wielkogłowie, med. →makrocefalia. wielkomorawskie państwo, wczesnofeud. państwa Słowian zach. w IX w. i na pocz. X w. (Morawy, Słowacja, Czechy, Łużyce, Panonia, prawdopodobnie część Małopolski). wielkomorszczyn (Macrocystis), glon (brunatnica) mor.; M. pyrifera, z litoralu mórz umiarkowanej strefy półkuli pd., ma plechy ponad 100 m dł.; dostarcza surowca dla przemysłu spoż., farm., włókienniczego. wielkopłetwy (makropody, Macropodus), ryby z grupy labiryntowców; duże płetwy; wody słodkie i słonawe tropik. Afryki i Azji; akwariowe. Wielkopolska, hist. dzielnica Polski, terytorium plemienne Polan; w X w. ośrodek tworzenia państwa pol.; w XV-XVI w. obejmowała województwa pozn. i kaliskie (W. właściwa) oraz sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie, ziemię dobrzyńską; 1772 i 1793 zagarnięta przez Prusy; 1807-15 w Księstwie Warsz.; 1815-1919 w granicach Prus (W. Księstwo Poznańskie). Wielkopolska Nizina, część Niżu Polskiego, w dorzeczu Warty i ŚRODK. Odry; wys. od 13 m (ujście Warty do Odry) do 227 m (Bukowiec); moreny, sandry, pradoliny; rozróżnia się dwie większe jednostki fiz.-geogr.: Pojezierze Wielkopolskie i Niz. Południowowielkopolską; gł. m. Poznań. wielkopolski koń, pol. rasa koni wszechstronnie użytkowych, uformowana na terenie woj. pozn. i dawnego pomorskiego z krzyżowania koni miejscowych z wschodniopruskimi; 2 odmiany: mazurska i poznańska; cięż. 500-700 kg, wys. w kłębie do 165 cm. Wielkopolski Krzyż Powstańczy, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1957 dla uczestników' powstania wielkopolskiego 1918-19. Wielkopolski Park Narodowy, zał. 1933, rozszerzony 1957, pow. 5385 ha, k. Poznania, na terenie polodowcowym; moreny, ozy, drumliny, jeziora gł. rynnowe (np. Góreckie), z charakterystyczną florą i fauną; bór sosnowy, dąbrowa; rzadkie gat. ptaków leśnych i błotnych. Wielkopolski Związek Młodzieży Wiejskiej (WZMW), powstał 1927 w Poznaniu; gł. działacze — absolwenci szkół roln. i uniw. lud. w Dalkach; wpływy PSL,,Piast", później SL; 1936 na zasadach autonomii wszedł w skład ZMW RP „Wici". wielkoraki (Gigantostraca), rząd wymarłych staroraków; dł. 10-20 cm, niektóre nawet do 2 m — największe stawonogi świata; ordowik do permu. wielkorządca krakowski, zarządca dóbr król. w Małopolsce w XIV-XVIII w. wielkoskrzydłe (Megaloptera), rząd drapieżnych owadów; przechodzą przeobrażenie zupełne; ok. 100 gat., dł. do 6 cm; w Polsce kilka; mają 2 pary błoniastych

skrzydeł, dłuższych od odwłoka, narządy gębowe gryzące; larwy żyją w wódzie. wielkość gwiazdowa (m), miara jasności gwiazdy; m = —2,5 lg (E/2,4.10-8), gdzie m jest wyrażoną w w.g. jasnością gwiazdy, dającej oświetlenie E wyrażone w luksach. wielobarwność →pleochroizm. wieloboje, zawody sport, rozgrywane w kilku (3, 5, 10) konkurencjach między tymi samymi zawodnikami; o kolejności miejsc decyduje suma punktów zdobytych w poszczególnych konkurencjach, obliczonych wg specjalnych tabel. wielobok →wielokąt. wielobok sił, wielobok o bokach przedstawiających wektory sił; stosowany do wyznaczania wypadkowej działającego na ciało układu sił. wielobok sznurowy (wielobok Varignona), podstawowa konstrukcja wykreślna do znajdowania położenia wypadkowej płaskiego układu sił'. wielocukry (cukry złożone), cukry ulegające hydrolizie na monosacharydy lub ich pochodne; dzieli się je na oligosacharydy i polisacharydy. wielofazowy układ, elektrotechn. układ kilku przewodów elektr. zasilanych prądem elektr. wielofazowym; najczęściej 3fazowy. wielogłosowa muzyka, muzyka oparta na współbrzmieniu 2 lub więcej głosów — homofoniczna i polifoniczna; w eur. kulturze muz. od ok. IX w. Wielogłowski WALEBY, 1805-65, publicysta, pisarz, wydawca; uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP; założyciel Tow. Sztuk Pięknych w Krakowie. wielograniec, geol. →graniak. wielokąt (wielobok), część płaszczyzny ograniczona zwykłą linią łamaną zamkniętą; boki w. — boki tej linii łamanej; wierzchołki w. — wierzchołki tej linii łamanej; rozważa się też w., których boki wzajemnie się przecinają lub w. nie leżące całkowicie w jednej płaszczyźnie. wielokątne liczby (liczby q-kątne), liczby naturalne postaci [(q—2)n(n—l)/2]+n (q, n — liczby naturalne); np. dla q = 3 otrzymuje się liczby trójkątne. wielokomórkowce (Metazoa), zwierzęta, których ciało zbudowane jest z licznych komórek, tworzących — z wyjątkiem gąbek — tkanki; przeciwstawiane pierwotniakom. wielokrążek, układ krążków linowych (stałych i ruchomych), opasanych jedną liną, pozwalający małą siłą (na odpowiednio dużej drodze) pokonać siłę dużą. wielokrotna → wielokrotność. wielokrotność (wielokrotna), liczby naturalnej n, liczba naturalna m, która dzieli się przez n bez reszty; np. 24 jest w. liczb 2, 3, 4, 6, 8, 12 nie zaś w. liczby 5. wielokrotny pierwiastek, pierwiastek, który w rozkładzie wielomianu na czynniki występujące więcej niż jeden raz, np. liczba 1 jest pierwiastkiem podwójnym wielomianu x3- 3x+2 — (x—l) (x—1)

(x+2).

wielomęstwo →poliandria. wielomian, suma jednomianów, np. 2xy-3x2y+xyz+4 jest w zmiennych x, y, z stopnia trzeciego o współczynnikach 2, -3, 1, 4. wielomocz (poliuria), oddawanie nadmiernej ilości moczu; może być wyrazem upośledzenia zagęszczania moczu (wskutek uszkodzenia nerek) lub zaburzeń hormonalnych (moczówka prosta). wielopalcowość (polidaktylia), wada rozwojowa, występowanie nadliczbowych palców u rąk i nóg, zwykle przy paluchu, kciuku lub palcu piątym. wielopierścieniowe związki (związki policykliczne), związki org. zawierające 2 lub więcej pierścieni alicyklicznych, aromatycznych lub heterocyklicznych. wielopłat, płatowiec o 3 lub więcej płatach nośnych, umieszczonych równolegle jeden nad drugim; obecnie nie używany.

1274 wielopłetwe wielopłetwe (Brachiopterygii), podgromada ryb kostnoszkieletowych; 14 gat.; płetwa grzbietowa złożona z wielu odcinków; muliste rzeki i jeziora tropik. Afryki. Wielopolska MARIA JEHANNE, 18841940(?), pisarka i publicystka; opowieść o powstaniu styczniowym Kryjaki, powieści współcz., opowiadania. Wielopolski ALEKSANDER, hrabia, 1803~ 77, polityk konserwatywny, zwolennik ugody z carem; 1862-63 naczelnik rządu Królestwa Pol.; dążył do spolszczenia oświaty, oczynszowania chłopów; inicjator branki; po 1863 na emigracji. Wielopolski JAN, ?-1688, administrator żup wielickich i bocheńskich od 1672, kanclerz w. kor. od 1768; wielokrotny poseł na sejmy. Wielopolski ZYGMUNT, 1833-1902, konserwatywny działacz polit.; 1862 prezydent Warszawy. wielopostaciowość, biol. →polimorfizm. wielopostaciowość, krystal. →polimorfizm. wielorak, roln. konne lub ciągnikowe narzędzie do międzyrzędowej uprawy roślin okopowych, gł. ziemniaków; różnorodne części robocze w. (noże pielące, obsypniki i m.) są przystosowane do wymiany. wieloródka, kobieta, która urodziła więcej niż jedno dziecko. Wieloryb, jeden z gwiazdozbiorów. wielorybniczy statek: 1) s.w. łowczy niewielki statek rybacki wyposażony w działko harpunnicze, przeznaczony do tropienia, połowu i holowania wielorybów; 2) s.w. baza (przetwórnia) — statek z urządzeniami do przerobu złowionych przez statki łowcze wielorybów i zabezpieczania przed zepsuciem uzyskanego surowca. wieloryby, nazwa największych gatunków z rzędu waleni; też synonimiczna nazwa całego rzędu. wielosiarczki, substancje otrzymywane przez rozpuszczenie siarki w roztworach siarczków metali; stosowane gł. w garbarstwie. wielospójny obszar, obszar nie będący obszarem jednospójnym. wieloszczety (Polychaeta), gromada pierścienic; ok. 5 tys. gat. mor., o ciele zwykle robakowatym, dł. kilku mm do 3 m; narząd ruchu — parapodia; rozdzielnopłciowe, rozwój z przeobrażeniem; gł. denne lub osiadłe (wytwarzają rurkę); należy tu np. nereida, serpula. wielościan, część przestrzeni ograniczona powierzchnią w. wraz z punktami leżącymi na tej powierzchni; ściany w. — wielokąty tworzące powierzchnie w.; wierzchołki w. — wierzchołki tych wielokątów; krawędzie w. — boki tych wielokątów; przekątna w. — odcinek łączący dwa wierzchołki w. nie leżące na jednej ścianie; w. wypukły — w. leżący po jednej stronie każdej z płaszczyzn, na których leżą ściany tego w. wielościenna powierzchnia, figura geom. utworzona z wielokątów leżących w różnych płaszczyznach, przy czym każdy ich bok Jest wspólny dla dwóch wielokątów. wielościenny kąt →kąt wielościenny. wielotarczowce, zool. →chitony. wielotionowe kwasy, kwasy tlenowe siarki, w których atomy siarki tworzą łańcuch, np. kwas czterotionowy H2S4O6; nietrwałe. wielowartościowa logika, system logiki, w którym obok prawdy i fałszu przyjmuje się inne jeszcze wartości log. (np. możliwość); twórcami pierwszych l.w. byli J. Łukasiewicz i E.L. Post. wielowymiarowa przestrzeń, uogólnienie pojęcia przestrzeni jedno-, dwu- i trójwymiarowej; podobnie jak np. w przestrzeni trójwymiarowej każdy jej punkt charakteryzuje się trzema współrzędnymi, tak w przestrzeni n-wymiarowej — charakteryzuje się n współrzędnymi. wielowypust (wałek wielowypustowy), czop z wieloma symetrycznie rozmiesz-

czonymi na obwodzie wypustami, tworzącymi z nim jedną całość; służy do osadzenia (spoczynkowego lub ruchowego) elementów z otworem wielorowkowym, np. kół zębatych. wieloznaczność wyrażeń, cecha wyrażeń mających więcej niż jedno znaczenie (np. homonimów: zamek, bal). wielożeństwo →poligamia. Wieluń, m. pow. w woj. łódzkim; 14,3 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. (cukrownia) i maszyn.; Muzeum Ziemi Wieluńskiej; klasztory z kościołami (XIVXVIII w.), got. brama miejska (XIV w.).— Od XIII w. kasztelania; prawa miejskie 1283; od XV w. stol. ziemi; udział mieszkańców w powstaniach nar. (1794, 1863), rewolucji 1905 i powstaniach śląskich 1919-21; w czasie II wojny świat, pierwsze miasto pol. zbombardowane przez lotnictwo niem. (1 IX 1939) — zginęło 2169 osób ludności cywilnej; miasto zniszczone w 70%; podczas okupacji hitlerowcy wymordowali ponad 5 tys. mieszkańców (1/3); po wojnie odbudowany. Wieluńczanie →Wolinianie. wieluński edykt, 1424, wydany przez Władysława Jagiełłę; wyznawanie husytyzmu, propagowanie go i pomoc okazywaną husytom uznawał za zbrodnię obrazy majestatu. Wien [wi:n] WILHELM, 1864-1928, fizyk niem.; prof. uniw. w Monachium; prace dotyczące gł. promieniowania kanalikowego i termicznego; nagr. Nobla. Wiena mostek [m. wina], rodzaj elektr. mostka pomiarowego przystosowanego do pomiaru pojemności elektr. (np. kondensatorów elektr.). Wiena prawo promieniowania [p.p. wina], prawo rozkładu energii w widmie ciała doskonale czarnego będące w zgodzie z doświadczeniem jedynie dla fal krótkich; sformułowane 1893 przez W. Wiena. Wienbarg [wi:n-] RUDOLF, 1802-72, niem. pisarz i publicysta; gł. teoretyk Młodych Niemiec. Wiene [wi:nə] ROBERT, 1881-1938, niem. reżyser film.; twórca ekspresjonizmu w sztuce film. (Gabinet doktora Caligari). Wiener [ui:nər] NORBERT, 1894-1964, uczony amer.; prof. w Massachusetts Institute of Technology; twórca podstaw cybernetyki: autor prac z podstaw matematyki, fizyki teoret., analizy funkcjonalnej, teorii prawdopodobieństwa, teorii informacji i sterowania. Wiener [wi:nər] OTTO HEINRICH, 18621927, fizyk niem.; prof. uniw. w Lipsku; prace gł. z dziedziny optyki fizycznej. Wiener Neustadt [wi:- noisztat], m. w Austrii (Dolna Austria); 34 tys. mieszk. (1961); przemysł lotn., maszyn., włók., spoż.; ośr. turystyczny. Wiengierow SIEMION A., 1855-1920, ros. historyk literatury i bibliograf; prof. uniw. w Petersburgu, organizator i pierwszy dyr. Międzynarodowe

Instytutu Bibliograficznego tamże; szkice poświęcone historii literatury ros.; prace bibliograficzne. Wieniawa, szlachecki herb pol.; czarna głowa żubra z pierścieniem w nozdrzach w polu złotym; spotykany gł. w Wielkopolsce; m.in. herb Długoszów, Leszczyńskich. Wieniawski ADAM, 1879-1950, bratanek Henryka, kompozytor, pedagog; opery, balety, utwory orkiestrowe, fortepianowe. Wieniawski HENRYK, 1835-80, skrzypek wirtuoz świat, sławy, kompozytor; koncerty, kaprysy, polonezy, mazurki skrzypcowe, fantazje na tematy operowe. Wieniawski JÓZEF, 1837-1912, brat Henryka, pianista, kompozytor; utwory fortepianowe, kameralne. Wieniawski JULIAN (pseud. Jordan), 1834-1912, pisarz; humorystyczne szkice obyczajowe ze środowiska szlacheckiego Wędrówki delegata; farsy, gawędy, wspomnienia. wieniec, wiązanka z kwiatów, liści, kłosów itp. upleciona w kształcie koła. wieniec, bud. ruszt z belek żelbetowych lub drewn. ułożony na ścianach nośnych budynku w poziomie stropu; usztywnia konstrukcję oraz równomiernie rozkłada na ściany nośne obciążenia stropów. wieniec, łow. poroże jelenia, zrzucane co roku i następnie odrastające coraz okazalsze do ok. 12 roku życia. wieniec, meteorol. jeden lub kilka koncentrycznych, barwnych kręgów otaczających tarczę Słońca lub Księżyca; powstaje na tle chmur warstwowych wskutek dyfrakcji światła w chmurze. wieniec, techn. część obwodowa koła np. zębatego, pasowego; w. zębaty — często w postaci pierścienia z zębami, przymocowanymi do tarczy lub nakładany na gładki w. koła. Wieniec, wieś w pow. włocławskim, woj. bydgoskim, nad Zgłowiączką; uzdrowisko (źródła siarczkowe silnie zmineralizowane); sanatoria. Wieniediktow ANATOLIJ W., 1887-1959, prawnik radz., specjalista z zakresu prawa cyw.; prof. uniw. w Leningradzie. Wieniewitinow DMITRIJ W., 1805-27, ros. poeta i krytyk lit.; romantyk; liryki filoz.romant.; studia kryt., filoz. i estet.; przekłady z literatury fr., niem., antycznej. wieńcowa choroba (dławica piersiowa, angina pectoris, dusznica bolesna, stenokardia), schorzenie polegające na niedokrwieniu i niedotlenieniu mięśnia sercowego, wskutek zwężenia, gł. na tle miażdżycowym, naczyń wieńcowych serca; może prowadzić do zawału serca. wieńcowe naczynia, naczynia własne serca; termin stosowany gł. w odniesieniu do tętnic wieńcowych (odgałęzienia aorty) zaopatrujących w krew mięsień sercowy. wieprz, wytrzebiony knur. Wieprz, rz., pr. dopływ środk. Wisły; dł. 328 km, dorzecze 10 422 km2; między

Konkursy Skrzypcowe im.Henryka Wieniawskiego

Konkurs I

Rok 1935

II

1952

III

1957

IV

1962

V

1967

Laureaci I Ginette Neveu II Dawid Ojstrach III Henri Temianka I Igor Ojstrach II Wanda Wiłkomirska II Julian Sitkowiecki III Blanche Tarjus III Marine Jaszwili III Olga Parchomienko I Roza Fajn II Sidney Harth III Mark Komissarow I Charles Treger II Oleg Krysa III Krzysztof Jakowicz I Piotr Janowski II Michaił Biezwierchny III Kaja Danczowska

Kraj Francja ZSRR W. Brytania ZSRR Polska ZSRR Francja ZSRR ZSRR ZSRR USA ZSRR USA ZSRR Polska Polska ZSRR Polska

Wierzyński 1275 wsiami Łańcuchów i Spiczyn dolina przełomowa; gł. dopływy: Bystrzyca, Tyśmienica; poniżej Krasnegostawu odchodzi od W. Kanał Wieprz-Krzna. Wieprza, rz. na Pojezierzu i Pobrzeżu Zachodniopomorskim; dł. 140 km, dorzecze 2173 km2; uchodzi do M. Bałtyckiego w Darłówku; wyzyskiwana energetycznie. Wieprz-Krzna, kanał, melioracyjny kanał w woj. lubelskim; dł. 142 km; reguluje stosunki wodne na 40 tys. ha gruntów ornych i 80 tys. ha użytków zielonych; oddany do użytku 1961. wiercenie, górn.: 1) drążenie otworów wiertniczych w skorupie ziemskiej, wykonywane gł. w celu poszukiwania i rozpoznawania złóż kopalin użytecznych oraz eksploatacji ciekłych i gazowych kopalin (gł. ropy naft. i gazu ziemnego); zależnie od sposobu urabiania skały dzieli się na udarowe i obrotowe; 2) drążenie otworów strzałowych w celu urabiania kopalin użytecznych materiałami wybuchowymi. wiercenie, techn. obróbka skrawaniem otworów; narzędzie wykonuje ruch obrotowy i posuwowy lub ruch posuwowy prostoliniowy (przy ruchu obrotowym przedmiotu obrabianego). wierch, wierzchołek, szczyt górski, Wierchnia Sałda, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 43 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żelaza. Wierchni Ufalej, m. w Ros.FSRR (obw. Czelabiński), na Uralu; 40 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., niklu, przemysł elektrotechn.; eksploatacja marmuru. Wierchojańsk, m. w Ros.FSRR, w Jakuckiej ASRR, nad Janą; 1,4 tys. mieszk. (1959); jedno z najchłodniejszych miejsc na kuli ziemskiej (absolutne zanotowane minimum ok. —70°). Wierchojańskie Góry, góry w ZSRR (Syberia), między Leną a Jana; dł. 1100 km, wys, do 2389 m; węgiel kamienny. Wiercińska MARIA, ur. 1902, żona Edmunda, reżyser, aktorka; prof. PWST w Warszawie; inscenizacje dramatu klas. (Wujaszek Wania A. Czechowa), gł. we Wrocławiu i Warszawie. Wierciński EDMUND, 1899-1955, reżyser, aktor; prof. PWST w Warszawie; występy (Ksiądz Piotr — Dziady A. Mickiewicza) i wybitne inscenizacje dramatu poet, (Elektra J. Giraudoux) w teatrach Łodzi, Warszawy i Wrocławia. Wierczyński-Vrtel STEFAN, 1886-1963, historyk literatury, bibliograf, edytor; prof. Uniw. Warsz., dyr. Biblioteki Nar.; edycje zabytków literatury średniow.; teoretyk i organizator badań bibliogr. w Polsce. Wieriejski GIEORGIJ S., 1886-1962, grafik radz.; gł. portrety (ros. malarzy, pisarzy, działaczy), pejzaże, sceny rodzajowe. Wieriejski ORIEST G., UR. 1915, syn Gieorgija S., grafik radz.; ilustracje do książek (m.in. Cichy Don M. Szołochowa), czasopism. Wieriesajew WIKIENTIJ W. (właśc. W. W. Smidowicz), 1867-1945, ros. poeta i pisarz; powieści autobiogr., realist. z życia inteligencji, robotników i chłopów, kroniki dokumentalne; przekłady z literatury antycznej. Wierieszczagin WASILIJ W., 1842-1904, malarz ros.; sceny batalist. (Apoteoza wojny, Szipka-Szejnowo) i orientalne. Wiernadski WŁADIMIR I., 1863-1945, radz. geochemik i mineralog; czł. AN ZSRR; jeden z twórców biogeochemii; stworzył jeden z systemów geochem. klasyfikacji pierwiastków chemicznych. wiersz: 1) wers; 2) krótki utwór pisany wersami; 3) ukształtowanie językowe polegające na rozczłonkowaniu wypowiedzi na wersy. wierszownik, druk. przyrząd do ręcznego składania wierszy z czcionek i justunku. wiersz wolny (wiersz nieregularny, vers libre), lit. układ wersów odznaczający się niejednolitą budową, przełamujący regularność systemu metrycznego, oparty np„

na rozczłonowaniu składniowo-intonacyjnym. wiertarka, obrabiarka skrawająca do wiercenia, rozwiercania i pogłębiania otworów; przy dodatkowym wyposażeniu można też na w. wytaczać i gwintować; rozróżnia się: w. stołowe (małe), słupowe, kadłubowe, promieniowe, w. do głębokich otworów itp. wiertarka rewolwerowa, obrabiarka skrawająca z głowicą rewolwerową; przestawienie głowicy powoduje sprzęganie osadzonych w niej narzędzi z wrzecionem wiertarki. wiertarka wielowrzecionowa, obrabiarka skrawająca do jednoczesnego wiercenia wielu otworów. wiertarka współrzędnościowa, obrabiarka skrawająca do wiercenia otworów o dokładnym rozstawieniu osi. wiertarko-frezarka, obrabiarka skrawająca do obróbki otworów (wiercenie i wytaczanie) oraz do frezowania. wiertel (viertel, ćwierć): 1) 1/4 różnych dawnych jednostek miar, najczęściej pojemności; dla ciał sypkich 1 w. = 1/4 ćwiertni, przedrozbiorowy w. warsz. = ok. 30,15 1, gdański = ok. 13,68 1, prus. = ok. 13,9 1; dla płynów w. prus. = ok. 7,49 1; 2) jednostka powierzchni i długości (ćwierć). wiertło, narzędzie skrawające do obróbki otworów walcowych (rzadziej kształtowych) na obrabiarkach i przy pracy ręcznej. wiertnia, górn. zespół urządzeń i budynków pomocniczych przeznaczonych do wiercenia otworu wiertniczego. wiertnictwo, dział górnictwa zajmujący się poszukiwaniem i udostępnianiem do eksploatacji kopalin użytecznych za pośrednictwem otworów wiertniczych, wiertnicza wieża, drewn. lub stal. wieża ustawiona nad otworem wiertniczym, umożliwiająca zapuszczanie do niego lub wyciąganie np. narzędzi wiertniczych. wiertnicze narzędzia, górn. narzędzia do wiercenia otworów wiertniczych; zależnie od metody wiercenia rozróżnia się w.n. udarowe (dłuta) i obrotowe (świdry, koronki rdzeniowe). wiertniczy otwór, górn. cylindryczne wyrobisko górn. o znacznej długości w stosunku do średnicy, wiercone w skałach skorupy ziemskiej; głębokość niektórych o.w. dochodzi do ok. 8 tys. m. Wiertow DZIGA (właśc. Denis A, Kaufman), 1896-1954, ros. reżyser i teoretyk filmu dokumentalnego; współtwórca kroniki film. „Kinoprawda"; przywódca grupy radz. dokumentalistów' Kino-Oko. wieruszka (Entoloma), trujący grzyb z rodziny bedłkowatych; w. ciemna, o szarożółtym kapeluszu, rośnie gł. pod dębami i bukami, na skraju lasu; bywa mylona z pieczarką. Wierusz-Kowalski ALFRED →KowalskiWierusz Alfred. Wieruszów, m. pow. w woj. łódzkim, nad Prosną; 3,7 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy; prawa miejskie w XIV w.(?) (do 1870) i 1919. — Podczas II wojny świat. W. stracił ok. 3,5 tys. mieszkańców (63%). wierzba (Salix), szybko rosnące drzewo lub krzew półkuli pn.; w Polsce 28 gat., m.in. w. biała (często ogławiana); krzewiaste: w. wiciowa (witwa) i w. purpurowa (wiklina) — ich pędów używa się w wikliniarstwie; kwiaty w. są miododajne, z kory otrzymuje się garbniki i lek salicynę; w parkach sadzi się odmiany tzw. płaczące i piramidalne. wierzba koszykarska, różne gatunki wierzby (np. w. wiciowa, w. migdałowa), często ich mieszańce i odmiany (np. w. amerykanka, w. konopianka) zw. wikliną, dostarczające wartościowych pędów dla wikliniarstwa. wierzbica →laska. Wierzbica, w. w pow. szydłowieckim, woj. kieleckim; cementownia ,, Przyjaźń", zakład wyrobów cementowo-azbestowych.

Wierzbicki ANDRZEJ, 1877-1962, działacz polit. i gosp.; współzałożyciel i prezes Centr. Związku Pol. Przemyślu, Górnictwa, Handlu i Finansów (tzw. Lewiatana). Wierzbicki EUGENIUSZ, ur. 1909, architekt, czł. zespołu ,,Tygrysy". Wierzbicki FELIKS PAWEŁ, 1815-60, lekarz; po powstaniu 1830-31 w USA; współzałożyciel stów. lekarzy w Kalifornii; autor pierwszego przewodnika po Kalifornii. Wierzbicki JÓZEF STANISŁAW, 1853-po 1932, poeta; zbiory liryków (O brzasku), poematy (Hanka, Powieść podolska), dramat Z życia. Wierzbicki WITOLD, 1890-1965, specjalista w zakresie mechaniki budowli; prof. SGGW. i Polit. Warsz., czł. PAN; prace z dziedziny wytrzymałości, drgań i stateczności konstrukcji budowlanych. Wierzbnik, dzielnica Starachowic; dawne miasto, prawa miejskie 1624 (do 1870) i 1916; 1939 połączone ze Starachowicami. Wierzbno, dzielnica mieszkaniowa w Warszawie; gmachy centrum Pol. Radia i Telewizji. Wierzbowski TEODOR, 1853-1923, historyk, archiwista, bibliograf, historyk literatury pol.; wydawca źródeł; prof. uniw. w Warszawie, czł. AU; Bibliographia Polonica XV ac XVI ss. (3 t.); podręcznik archiwistyki Vademecum. Wierzbowski TEOFIL, 1883-1946, działacz społ. i emigr., kartograf; organizator Tow. „Oświata" i Tow. Szkoły Lud. w Brazylii; sekretarz Kom. Obrony Nar. w czasie I wojny światowej. wierzbówka (kiprzyca, Epilobium angustifolium), roślina zielna o fioletowopurpurowych, miododajnych gronach kwiatowych; w Polsce na zrębach, usypiskach i w rowach; sadzona też jako ozdobna. Wierzchlejski FRANCISZEK, 1803-84, biskup przemyski od 1846, arcybiskup lwowski od 1860; rzucił klątwę na chłopów powstańców z 1846; przeciwnik nieomylności papieża w czasie soboru watykańskiego (1870). wierzchniactwo, rzadka wada wrodzona — umiejscowienie ujścia cewki moczowej na grzbiecie prącia w różnej odległości od żołędzi prącia; leczenie operacyjne. wierzchołek paraboli, punkt przecięcia paraboli z jej osią symetrii, tj. prostą prostopadłą do kierownicy paraboli i przechodzącą przez jej ognisko. wierzchołek wzrostu, bot. →stożek wzrostu. wierzchołkowe kąty →kąty wierzchołkowe. wierzchotka, typ kwiatostanu sympoďialnego; np. sierpik, wachlarzyk. wierzchowiec, koń pod siodło, do konnej jazdy, typu lekkiego, gorącokrwisty. Wierzchowo (w. w pow. drawskim, woj. koszalińskim), podczas II wojny świat, silny węzeł obrony niem. na tzw. pozycji ryglowej Wału Pomorskiego, przełamany 1945 (2-3 III) przez jednostki 1 Armii WP.wierzeje, dwuskrzydłowa brama zbita z desek; wrota, żwł. wrota stodoły. Wierzejski ANTONI, 1843-1916, zoolog; prof. Uniw. Jag., czł. AU; badania w zakresie faunistyki (gł. wód słodkich), anatomii, cytologii, embriologii. Wierzyca, rz., 1. dopływ dolnej Wisły; dł. 130 km, dorzecze 1659 km2; przepływa przez kilka jezior. wierzyciel, prawo strona stosunku zobowiązaniowego, która się może domagać od drugiej strony (dłużnika) określonego świadczenia. Wierzynek MIKOŁAJ, ?~1368, mieszczanin krak., rajca, kupiec sukienniczy i bankier; 1364 podejmował przybyłych do Kazimierza W. monarchów wystawną ucztą, opisaną przez J. Długosza. Wierzyński KAZIMIERZ, 1894-1969, poeta; współtwórca grupy poet. Skamander; od 1939 na emigracji, gł. w USA; zbiory wierszy (Wiosna i wino, Laur Olimpijski, Wolność tragiczna), eseje, wspomnienia.

1276 wierzytelność wierzytelność, prawo uprawnienie przysługujące wierzycielowi do domagania się od dłużnika spełnienia określonego świadczenia. Wiesbaden [wi:s-], m. w NRF, stol. Hesji, port nad Renem; 359 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., chem., odzieżowy, poligraf.; uzdrowisko (gorące solanki), ośr. turyst. i kulturalny. Wiese [wi:zə] LEOPOLD VON, 1876-1969, niem. socjolog i ekonomista, jeden z gł. przedstawicieli formalizmu w socjologii; prof. uniw. w Kolonii; red. i wydawca czasopisma ,,Kölner Yierteljahrshefte für Soziologie". Wieser [wi:zər] FRIEDRICH, 1851-1926, austr. ekonomista, przedstawiciel austr. szkoły w ekonomii. Wiesiełowski ALEKSANDR N., 1838-1906, ros. filolog i historyk literatury; prof. uniw. w Petersburgu, czł. Petersburskiej AN; twórca teorii wędrujących motywów Foetika siużetow; studia o romantyzmie ros., o literaturze renes., prace z zakresu folklorystyki. wiesiołek (Oenothera), roślina zielna, gł. Ameryki Pn.; kilka gat. sadzi się w ogrodach; w Polsce na przydrożach, murach i brzegach rzek 2 gat., o żółtych kwiatach. Wiesiołłowski WOJCIECH, ur. 1939, tancerz; 1958-66 solista Teatru Wielkiego w Warszawie, od 1966 solista Baletu XX wieku (zespół M. Bejarta). Wiesiołowski FRANCISZEK, 1814-67, galie, działacz polit.; 1845-46 przywódca konspiracji w Galicji Zach., więziony przez Austriaków. Wiesioły ARTIOM (właśc. Nikołaj I. Koczkurow), 1899-1939, pisarz ros.; związany z RAPP, ekspresjonista; dramaty, powieści o rewolucji i wojnie domowej (Rosja we krwi skąpana). Wiesninowie, architekci radz., bracia, przedstawiciele konstruktywizmu; LEONID A. (1880-1933); WIKTOR A. (1882-1950), projekt Dnieprogesu w Zaporożu; ALEKSANDR A. (ur. 1883) zajmuje się też scenografią. wieszak, bud. pionowy element rozciągany dźwigarów i wiązarów przenoszący obciążenie podwieszonej belki na konstrukcję nośną. wieszar, bud. rodzaj wiązara z 1 lub 2 wieszakami podtrzymującymi belki stropu; stosowany w dachach o dużej rozpiętości w braku wewn. podpór. wieszcz, poeta natchniony, poeta prorok; jedno z podstawowych pojęć romant. rozumienia poezji, zwł. w Polsce, związanej z przekonaniem o szczególnej roli poety; „trójcą w." nazywano tradycyjnie Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego. wieszczek (Pyrrhocorax graculus), ptak z rodziny krukowatych; dł. ok. 35 cm; upierzenie czarne, dziób żółty; góry Eurazji, Afryki. Wieszowa, osiedle W pow. tarnogórskim, -woj. katowickim; 3,2 tys. mieszk. (1968); funkcje gł. mieszkaniowe. wieś, jednostka terytorialna i społeczność, której członkowie utrzymują się z rolnictwa; najstarsza forma stałego osadnictwa; osada i jej przestrzeń gosp. tworzą jedną całość gosp., a jej ludność — społeczność wiejską; typy i kształty w. zależą od ustroju społ.-gosp., kierunku produkcji, warunków geogr. i in.; w krajach socjalist. zmiany w stosunkach własności doprowadziły do powstania nowych typów w. związanych z wielkoobszarowymi gospodarstwami państw, i spółdzielczymi. „Wieś", czasopismo wydawane 1931-32 (dwa razy w tygodniu) i 1936-37 (tygodnik) w Poznaniu; poświęcone sprawom gosp., kult. i społ.; organ Lud. Stronnictwa Roln. (prosanacyjni secesjoniści z SL). „Wieś", miesięcznik wydawany 1934-35 w Krakowie, poświęcony kulturze wiejskiej; organ Małopolskiego Związku Młodzieży Ludowej.

,,Wieś", tygodnik społ.-lit. wydawany 1944-45 w Lublinie, 1945-48 w Łodzi, do 1954 w Warszawie; organ ZG Związku Samopomocy Chłopskiej. „Wieś" — Agencja Informacyjna, konspiracyjne wydawnictwo agencyjne SL„ROCH" przeznaczone dla redakcji tajnej prasy; wydawane II 1943-VII 1944 w Warszawie (tygodnik). „Wieści", tygodnik społ.-polit., wydawany od 1957 w Krakowie; organ Woj. Komitetów ZSL w Krakowie, Rzeszowie, Kielcach i Katowicach. „Wieści Polskie", pol. pismo polit. na Węgrzech 1939-44; kolportowane w krajach neutralnych, sprzymierzonych i okupowanych. „Wieś — jej pieśń", miesięcznik lit.społ., wydawany 1933-34 w Naprawie k. Jordanowa przez A. Olchę, red.: Jantek z Bugaja; organ pisarzy ludowych. „Wieś Współczesna", miesięcznik teoret. wydawany od 1957 w Warszawie przez NK ZSL. wietlica (Athyrium), paproć trwała, gł. tropik., o liściach pierzastych; w Polsce gł. w. samicza (wilgotne zarośla i lasy); sadzona też w parkach jako ozdobna. Wietługa, rz. w ZSRR, 1. dopływ Wołgi; dł. 850 km. Wietnam, kraj w Azji Pd.-Wsch., na Płw. Indochińskim, nad M. Południowochińskim; górzysty (G. Annamskie 2598 m), na pd. i pn. nizinny; klimat monsunowy. — Państwo utworzone przez plemiona Lac Viet w III w. p.n.e., pod panowaniem i wpływami kult. Chin; od X w. n.e. dynastie nar., w XVI w. rozpad na 2 państwa; w XIX w. ekspansja fr., od 1884 protektorat (Indochiny Fr.); w czasie II wojny świat. 1941-45 okupacja jap., ruch narodowowyzwoleńczy; 1945 proklamowanie niepodległej republiki — Demokr. Republiki Wietnamu; 1946-54 sprowokowana przez Francję wojna, zakończona jej klęską; konferencja genewska 1954 — ustalenie tymczasowej wojsk, linii demarkacyjnej wzdłuż 17 równoleżnika, dzielącej kraj na część pn. i południową. Demokratyczna Republika W i e t n a m u (na pn. od 17° szer. geogr. pn.); 158,8 tys. km2, 21,3 mln mieszk. (1969), gł. Wietnamczycy; stol. Hanoi; j.u. wietnamski. Kraj roln. z rozwijającym się przemysłem; rolnictwo uspółdzielczone; uprawa gł. ryżu, hodowla bawołów; rybołówstwo; wydobycie gł. węgla kam. i rud żel.; przemysł włók. i spoż.; rzemiosło. — Republika lud.-demokr. (konstytucja z 1960), budowa socjalizmu; 1965-68 agresja amer. (bombardowania) ; od 1968 rokowania w Paryżu z USA, początkowo 2-, potem 4-stronne — DRW, USA, NFWWP (potem TRRRWP) i reżim sajgoński. Republika Wietnamu Poł u d n i o w e g o (na pd. od 17° szer. geogr. pn.); 173,8 tys. km2, 1.7,9 mln mieszk. (1969), gł. Wietnamczycy; gł. m. Sajgon; j.u. wietnamski. Kraj roln.; uprawa gł. ryżu; rybołówstwo; przemysł spoż. i włók.; rzemiosło. — Rządy reżimu popieranego przez USA, prześladowania ruchów postępowych i buddyjskich; ruch oporu; od 1960 działalność Nar. Frontu Wyzwolenia W. Południowego (NFWWP); ingerencja USA, jawna interwencja od 1964; od 1968 wzrost inicjatywy wojsk NFWWP (ataki na duże miasta i bazy amer.); od 1968 rokowania w Paryżu (obok DRW i USA udział NFWWP, potem TRRRWP, i reżimu sajgońskiego; 1969 proklamowanie przez Kongres Przedstawicieli Ludności — Republiki W. Południowego; nacz. organ władzy — Tymczasowy Rząd Rewol. Republiki W. Południowego (TRRRWP) i Rada Konsultatywna; jego program polit. jest kontynuacją linii polit. NFWWP (rozwiązanie konfliktu zgodnie z interesem narodu wietnamskiego, niezależność, neutralność). wietnamizacja, amer. określenie taktyki wojny w Wietnamie: stopniowego wycofywania sił wojsk. USA i zastępowania

ich siłami tubylczymi, dla których podtrzymuje się pomoc militarną, ekon. i polityczną. Wietnamska Partia Pracujących (WPP), powstała 1951, kontynuatorka KP Indochin (zał. 1930), przewodnia siła narodu wietn. w budowie socjalizmu i walce z agresją amer.; przewodn.: Le Duan. wietnamska wojna, od 1964 zbrojna agresja wojsk. USA (poprzedzona ingerencją od 1961) przeciw ruchowi narodowowyzwoleńczemu w Wietnamie Pd. pod pretekstem pomocy militarnej dla reżimu sajgońskiego; od 1965 eskalacja wojny na cały Wietnam (bombardowanie obiektów gł. cywilnych w DRW), 1970 — na Kambodżę; w.w. wywołuje protesty postępowej opinii całego świata. wietnamskie pismo, stworzone w XIV w. przez mnichów buddyjskich pismo chu nom, pochodzące od pisma chin. (najstarszy zabytek z 1343), używane oficjalnie do pocz. XX w. wietnamski język, język Wietnamczyków, oficjalny w Wietnamie; cechy języków chin.-tybet, i austroazjat.; literatura od XVI w.; pismo pochodzenia chin., od XX w. alfabet łaciński. Wietor HIERONIM, ok. 1480-ok. 1546, drukarz; od 1518 warsztat w Krakowie; typograf kancelarii Zygmunta Starego; wprowadził renes. antykwę i ornamenty. wietrzenie, rozpad mech. i chem. skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów; w. mech. (fiz.) — spowodowane jest gł. zmianami temperatury, chem. — gł. procesami rozpuszczania, hydratacji, hydrolizy, utleniania i redukcji. wietrzenie podmorskie →halmyroliza. wietrzeniowe złoża, złoża powstałe przez koncentrację substancji miner, pozostających na miejscu wietrzenia skał; dzielą się na: eluwialne i rezydualne. Wietrzno-Bóbrka (w. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim), archeol. wczesnośredniow. gród obronny; poprzednio gród kultury łużyckiej(?). wietrzny silnik →wiatrowy silnik. Wietrzychowice (w. w pow. kolskim, woj. poznańskim), archeol. 5 tzw. grobów kujawskich (olbrzymie trójkątne mogiły) z okresu kultury pucharów lejkowatych. wiewiór, med. →rzeżączka. wiewióreczniki, zool. →tupaje. wiewiórka (Sciurus vulgaris), eurazjat. gryzoń nadrzewny; dł. ciała do 24 cm, ogon do 20 cm; ruda, czarna lub popielata (cenne futro — popielice); żywi się gł. nasionami i owocami. wiewiórka latająca, zool. →polatucha. wiewiórka workowata, zool. →tafa. wiewiórkowate (Sciuridae), rodzina gł. nadrzewnych gryzoni; ok. 250 gat.; wszystkie kontynenty prócz Australii; w Polsce: świstak, suseł perełkowany i moręgowany, wiewiórka. Wiewiórowski MACIEJ, ur. 1918, chemik organik; prof. uniw. w Poznaniu, Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, czł. PAN; badania w dziedzinie produktów naturalnych oraz stereochemii i spektrochemii organicznej. wieża, wysoka budowla o małej powierzchni podstawy (gł. kwadratowej lub okrągłej), wolno stojąca lub powiązana z inną budowlą. wieża, prawo w dawnej Polsce od XV w. kara pozbawienia wolności; b. ciężka w. dolna (pod ziemią), łagodniejsza w. górna (nad ziemią); odbywana na koszt skazanego; orzekana była tylko w stosunku do szlachty i nie miała charakteru hańbiącego. wieża, sport: 1) figura szachowa poruszająca się na dowolną odległość po liniach poziomych i pionowych; 2) budowla przeznaczona do skoków do wody z wys. 5 i 10 m, instalowana na pływalniach. Wieża Babel, wg legendy bibl. monumentalna wieża wznoszona w Babilonie w celu osiągnięcia nieba; za zuchwałość Jahwe pomieszał budowniczym języki

Wiktoria 1277 (domniemanym pierwowzorem W.B. była zikkurat Etemenanki); opowieść mająca uzasadnić powstanie różnic językowych; przen. wielojęzyczne środowisko. wieża ciśnień, budowla wieżowa ze zbiornikiem wody w górnej części, zapewniająca właściwe ciśnienie wody w sieci wodociągowej. Wieża Wiatrów, ośmioboczny budynek wzniesiony w II w. p.n.e. w Atenach, ukierunkowany wg stron świata; na każdym boku reliefowa personifikacja jednego wiatru, na dachu ruchoma figura wskazująca kierunek wiatru. wieżowa metoda, modyfikacja komorowej metody otrzymywania kwasu siarkowego. wieżowiec, bud. wysoki budynek o kilkunastu, kilkudziesięciu i więcej kondygnacjach, oraz stosunkowo małej powierzchni podstawy; konstrukcja stal., rzadziej żelbetowa. Wieżyca, szczyt na Pojezierzu Kaszubskim, na pd.-zach. od Kartuz, najwyższy na obszarze pojezierzy w Polsce; 329 m; rezerwat krajobrazowy. Więcbork, m. w pow. sępoleńskim, woj. bydgoskim, nad Jez. Więcborskim; 5,1 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, metal.; węzeł kol.; prawa miejskie 1383. Więcek-Wnukowa MAGDALENA, ur. 1924, żona M. Wnuka, rzeźbiarka; prof. PWSSF w Poznaniu; początkowo rzeźby realist.t później abstrakcyjne. więcierz (wereżka), podobne, lecz prostsze od żaka pułapkowe narzędzie połowu ryb w jeziorach i przybrzeżnych partiach rzek; wykonane z wikláiy lub z tkaniny sieciowej rozpiętej na drewn. obręczach. Więckowska HELENA, ur. 1899, historyk, bibliotekarz; 1927-48 w Bibliotece Nar.; prof. uniw. w Łodzi, 1948-69 dyr. jego biblioteki; prace hist., bibliogr. i edytorskie. Więckowski STANISŁAW, 1884-1942, działacz społ.; 1921 założył w Łodzi Ligę Obrony Praw Człowieka i Obywatela, a 1937 — SD; w okresie okupacji hitlerowskiej red. prasy AK; zginął w Oświęcimiu. więdnięcie, zwiotczenie rośliny wskutek niedostatku wody w glebie lub uszkodzenia korzeni przez niektóre choroby i szkodniki glebowe. większość absolutna →większość bezwzględna. większość bezwzględna (większość absolutna), liczba głosów przewyższająca połowę ważnie oddanych głosów. większość kwalifikowana, liczba głosów większa od połowy ogólnej liczby biorących udział w głosowaniu, określana stosunkiem oddanych głosów do liczby biorących2 udział w głosowaniu, np. większość /3. większość względna, najwyższa liczba głosów oddanych na jednego z kandydatów (lub listę kandydatów), która jest jednak mniejsza od sumy głosów oddanych na pozostałych kandydatów (lub listy). większość zwykła, w procedurze parlamentarnej większość głosów ważnie oddana za wnioskiem lub kandydatem na określone stanowisko, mniejsza od sumy głosów przeciw i wstrzymujących się, lecz wyższa od liczby głosów przeciw. więzadła, anat. sprężyste, mocne pasma lub błony łącznotkankowe wzmacniające i podtrzymujące różne narządy, np. w. stawowe (wzmacniające torebki stawowe), odcinki otrzewnej umocowujące narządy wewnętrzne. więzienie: 1) zakład karny; 2) w Polsce do 1970 nazwa kary pozbawienia wolności. więziennictwo, ogół zakładów karnych, ich organizacja i system odbywania kary pozbawienia wolności w danym państwie. więzozrost, ścisłe, nieruchome połączenie kości mocnymi pasmami tkanki łącznej właściwej, np. więzadła żółte między

kręgami, szwy kostne między kośćmi czaszki. więzy, fiz. warunki ograniczające swobodę ruchu układu mech., niezależne lub zależne od czasu, jednostronne lub dwustronne. „Więź", miesięcznik społ. wydawany od 1958 w Warszawie przez grupę kat. działaczy Klubów Inteligencji Katolickiej. więźba, leśn. wzajemny układ i odległości między młodymi drzewkami (sadzonkami leśnymi) w szkółce lub na uprawie leśnej. więźba dachowa, konstrukcja nośna dachów spadowych, zwykle złożona z zespołu krokwi wspartych na płatwach i połączonych łatami poziomymi. więź społeczna, socjol. układ stosunków, instytucji i środków kontroli społ. łączących jednostki w grupy społ.; wg marksistowskiej socjologii zasadniczą funkcję pełni więź produkcyjna. Wigan [uygən], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Douglas; 79 tys. mieszk. ^1966); wydobycie węgla kam.; przemysł włók., chem., maszyn., elektrotechniczny. Wigand z Marburga, 2 poł. XIV w., kronikarz krzyżacki; opisał m.in. walki Krzyżaków z Litwą. Wigforss [wi:gfosz] ERNST, ur. 1881, szwedz. polityk, językoznawca; czołowy teoretyk i 1936-49 przewodn. partii socjaldemokr.; 1925-26 i 1932-49 min. finansów; prace z dziedziny polityki, ekonomii, językoznawstwa. Wight [uajt], wyspa u wybrzeży W. Brytanii2 (Anglia), w kanale La Manche; 381 km , 96 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Newport; ogrodnictwo; kąpieliska morskie. wigilia, w liturgii chrześc, dzień poprzedzający większe święto kość; w Polsce też wieczerza w przeddzień Bożego Narodzenia (wilia); potocznie dzień poprzedzający (np. w. imienin). Wigman [wyg-] MARY, ur. 1886, niem. tancerka, choreograf, pedagog; propagatorka „tańca wyrazistego" uniezależnionego od muzyki; dyr. szkół tańca. wigna (wspięga chińska, fasolnik chiński, Vigna sinensis), roślina zielna z rodziny motylkowatych, podobna do fasoli zwyczajnej; uprawiana na obszarach tropik, i subtropik. dla jadalnych i pastewnych nasion. u Wignell [ ygnəl] THOMAS, 1753-1802, aktor amer., pochodzenia ang.; czł. American Company (od 1774). Wigner [uygnər] EUGENE PAUL, ur. 1902, amer. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Princeton; prace z zakresu kwantowej teorii pola, teorii jądra atom. i cząstek elementarnych; nagr. Nobla. wigoń (wikunia, Lama vicugna), gatunek z rodziny wielbłądów, zamieszkujący wysokie Andy; wys. w kłębie do 80 cm; rzadka, częściowo wytępiona wskutek wybijania z uwagi na cenną wełnę i mięso. wigor, energia, żywość, -siła witalna. wigor mieszańców, biol. →heterozja. wigowie, ang. stronnictwo polit. powstałe w końcu XVII w.; przeciwni absolutyzmowi Stuartów, promotorzy rewolucji 1688-89; zwalczali torysów; w 1. 30-ych XIX w. utworzyli Partię Liberalną. Wigry, jezioro na Równinie Augustowskiej (woj. białostockie), na pn. krańcu Puszczy Augustowskiej; pow. 2166 ha, głęb. do 73 m; duże wyspy; liczne zatoki; przepływa Czarna Hańcza. Wigry, w. w pow. suwalskim, woj. białostockim, nad jez. Wigry; barok, zespół klasztorny (XVII w.). Wigura STANISŁAW, 1901-32, pilot i konstruktor lotn.; od 1927 z J. Drzewieckim i S. Rogalskim budował samoloty RWD; 1929 razem z F. Żwirką odbył lot dokoła Europy, 1932 zwyciężył w Challenge'u; zginął w katastrofie lotniczej. wigwam, szałas Indian Ameryki Pn.; zbudowany z wbitych w ziemię żerdzi okrytych matami, korą lub trzciną, kształt kopulasty.

Wihara →Bihar. wihara, buddyjski lub dżinijski klasztor, często kompleks budynków ze świątyniami (np. Nalanda), niekiedy wykuty w skale (Kanheri, Adżanta, Elura). wije (Myriapoda), gromada lądowych stawonogów; ciało walcowate, o zmiennej liczbie segmentów, na których występuje 1 lub 2 pary odnóży; dwuparce, pareczniki, pierwowije i skąpotchawce. Wijk [wejk] NICOLAS VAN, 1880-1941, hol. językoznawca, slawista; pror. uniw. w Lejdzie; przedstawiciel szkoły młodogramatyków, następnie strukturalizmu; liczne prace z języków bałtyckich, słow. i holenderskiego. wikarianty, biol. blisko spokrewnione gatunki organizmów, zajmujące podobne stanowisko w dwóch podobnych biocenozach, położonych na różnych obszarach geogr., np. eurazjat. renifer i amer. karibu. wikariusz, w kościele kat. zastępca proboszcza lub biskupa; popularnie — wikary. wikingowie, normańskie drużyny rozbójników mor., VIII-XI w. podejmujące na łodziach wyprawy łupieskie, gł. do krajów zach. Europy. Wiklef TOHN →Wiklif John. Wiklif ("Wycliffe, Wiclif, Wiklef) JOHN, ok. 1320-84, ang. teolog, reformator rel.; występował przeciwko świeckiej potędze kościoła, uznany za heretyka; prekursor reformacji, do jego koncepcji nawiązywali Hus i Luter. wiklina (wierzba purpurowa, Salix purpurea), krzewiasty gat. wierzby, o młodych pędach czerwonych; w Polsce rośnie nad brzegami rzek; jej mieszaniec z wierzbą wiciową (witwą) i odmiany uprawne używane są w wikliniarstwie. wikliniarstwo, uprawa wierzby koszykarskiej na plantacjach polowych oraz przetwórstwo surowca wikliniarskiego (pręty, kije) przeznaczonego do produkcji plecionkarskiej i na obręcze do beczek. wikłacze (Ploceidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków z rzędu wróblo watych; ok. 300 gat.; niektóre "zakładają gniazda blisko siebie, pod wspólnie budowanym, okapem, np. wróbel towarzyski. wikławiec, zool. →kinkażu. wikt, potocznie wyżywienie, utrzymanie. Wiktor JAN, 1890-1967, pisarz publicysta, działacz społ.; powieści społ. {Wierzby nad Sekwaną, Orka na ugorze) i hi-st. (Papież i buntownik); lir. opowieści o zwierzętach. Wiktor Amadeusz I, 1587-1637, książę Sabaudii od 1630; 1635 stanął po stronie Francji w wojnie z Habsburgami. Wiktor Amadeusz II, 1666-1732, książę Sabaudii od 1675, król Sycylii 1713-20 i pierwszy król Sardynii 1720-30; 1720 odstąpił Austrii Sycylię w zamian za Sardynię. Wiktor Emanuel I, 1759-1824, król Sardynii 1802-21, z dyn. sabaudzkiej; zjednoczył Piemont, Sabaudię, Genuę; Sardynię; obalony przez rewolucję. Wiktor Emanuel II, 1820-78, pierwszy król Włoch (koronowany 1861), poprzednio król Sardynii od 1849, z dyn. sabaudzkiej; 1848-49 uczestnik wojny wyzwoleńczej z Austrią. Wiktor Emanuel III, 1869-1947, król Włoch 1900-46, 1922 dopuścił do władzy B. Mussoliniego; abdykował na rzecz syna, Humberta II. Wiktoria, 1819-1901, królowa W. Brytanii od 1837, cesarzowa Indii od 1876, z dyn. hanowerskiej; jej panowanie przypada na okres rozwoju gosp. i polit. W. Brytanii (tzw. era wiktoriańska). Wiktoria, mit. rzym. bogini zwycięstwa; jej posąg w senacie rzym. był symbolem siły imperium rzym.; utożsamiona z gr. Nike. Wiktoria (Victoria), stan Związku Australijskiego; 228 tys. km2, 3,4 mln mieszk. (1968); stol. Melbourne, inne gł. m.: Geelong, Ballarat, Bendigo; przemysł ma-

1278 wiktoria królewska szyn., środków transportu, spoż., chem., sarz lud., związany z Opolszczyzną; wier- noczenie Niemiec przez podporządkowawłók.; wydobycie węgla brun., złota, ro~ sze i pieśni patriot., utwory sceniczne. nie ich Prusom; po zwycięstwie nad py naft., gazu ziemnego; uprawa pszeniwilczełyko, bot. →wawrzynek wilczeły- Francją 1871 dziedziczny cesarz Niecy, owsa, ziemniaków, winorośli; hodowla ko. miec; w rządach decydujący udział O. Bisowiec, bydła; rybołówstwo. wilczomlecz (ostromlecz, eutorbia, Eu- marcka. wiktoria królewska (Victoria regia), wod- phorbia), roślina zielna lub drzewiasta Wilhelm II, 1859-1941, cesarz niem. na bylina o kolistych (do 2 m średnicy), strefy umiarkowanej i ciepłej, w pędach 1888-1918, W. I; rzecznik polityki pływających liściach; pochodzi z dorze- SOK mleczny, zwykle z trującą eutorbiną; imperiałist, wnuk która doprowadziła do wycza Amazonki, bywa uprawiana w szklar- w Polsce 26 gat. zielnych, często chwa- buchu I wojny świat.; po wybuchu rewoniach (w dużych basenach). stów; niektóre gat. ozdobne (doniczkowe). listopadowej 1918 zbiegł do Holandii wilczur, potoczna nazwa psów z rasy lucji wiktoriański styl, termin określający i abdykował. sztukę ang. czasów królowej Wiktorii owczarków niem., z wyglądu podobnych Wilhelm Habsburg, 1370-1406, książę (1837-1901); charakterystyczny brak jedno- do wilka. Styrii i Karyntii; narzeczony Jadwigi, córWilczyca Kapitolińska, etruski brązowy ki Ludwika I Wielkiego. ści stylowej: we wczesnej fazie (early Vic» torian) — neogotyk i neoklasycyzm, w posąg wilczycy (pocz. V w. p.n.e.) karWilhelm I Holenderski, 1228(?)-56, hraśrodkowej (mid-Victorian) — eklektyzm miącej bliźnięta (uzupełnienie z XV w.); bia Holandii, król rzyrn.-niem. od 1247, form, bogate, przeładowane wnętrza; w wyobrażenie mit. karmicielki Romulusa i wysunięty przez stronnictwo papieskie. schyłkowej (late Victorian) — nowe ten- Remusa; symbol m. Rzymu (Pałac KonWilhelmina, 1880-1962, królowa Holandencje, zainicjowane przez J. Ruskina i serwatorów, Rzym). dii 1890-1948; po niem. agresji 1940 emiwilczy głód (bulimia), uczucie nadmier- growała do Londynu, gdzie proklamowała prerafaelitów. Wiktorii Jezioro (Ukerewe), największe nego głodu; objaw niedocukrzenia krwi dalsze prowadzenie wojny; 1948 abdykojez. w 2Afryce, na wys. 1134 m; pow. 68,8 i niektórych chorób układu nerwowego. wała na rzecz córki Juliany. Wilczyński ALBERT, 1829-1900, pisarz; tys. km , głęb. do 80 m; liczne wyspy; obWilhelminy Kanał, śródlądowa droga fituje w ryby; żegluga; do J.W. uchodzi fmmoryst.-satyr, obrazki obyczajowe, no- wodna w pd. Holandii, łączy ujście Mozy Kagera, wypływa Nil Wiktorii;' gł. m. nad wele i powieści; Kłopoty starego komen- z Kanałem Zuid-Willemsvaart. J.W.: Entebbe (Uganda), Kisumu (Kenia), danta. Wilhelm I Orański (zw. Milczącym, hraWilczyński JAN, 1912-43, działacz ruchu bia Nassau), 1533-84 książę Oranii (OranMwanza (Tanzania). robom, i ruchu oporu; 1942 (XII)-1943 (V) ge) od 1544; od 1568 przywódca pn. NiWiktorii Wodospad →Mosicatunga. Wiktorii Wyspa (Victoria Island), wy- dowódca Okręgu GL Płock Obwodu Łódź; derlandów w walkach z Hiszpanią o niespa w 2 Archip. Arktycznym (Kanada); 212 czł. władz PPR w Płocku i Łodzi; zamor- podległość; pierwszy stadhouder (od 1572) dowany w hitlerowskim obozie w Pomie- Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. tys. km ; 3 stale osiedla (kilkaset osób). Wilhelm III Orański, 1650-1702, Wiktorii Ziemia, część Antarktydy chówku. Wild [wylt] HEINRICH, 1833-1902, stadhouWsch., między Ziemią Wilkesa a M. Rossa; wnętrze pokryte lądolodem (wys. ok. szwajc. fizyk i meteorolog; konstruktor der Niderlandów od 1672, król Anglii od 2500 m); w pobliżu wybrzeża góry Ad- licznych przyrządów fiz. i meteorol. (m.in. 1689; powołany wraz z żoną Marią II na tron ang. w czasie rewolucji 1688-89. miralicji, Księcia Alberta, Pasmo Tow. ewaporometru i wiatromierzą). Wilhelm-Pieck-Stadt Guben [wyl- pi:kWilda, dzielnica adm. Poznania; ZakłaKrólewskiego (do 4025 m); liczne lodowce; obszary przybrzeżne noszą nazwy: wy- dy Przemysłu Metalowego H: Cegielski, sztat g.] (dawniej Guben), m. we wśch. części ŃRD, nad Nysą Łużycką; 29 tys. zakłady naprawy taboru kolejowego. brzeża Jerzego V, Oatesa, Pennella, wildamora, dawny instrument muz., mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., Borchgrevinka, Scotta. chem.; naprzeciwko pol. miasta Gubin. strunach, rodzaj wioli. wiktuały, potocznie produkty żywnościo- zwykle o siedmiu Wilhelmshaven [wylhelmsha: fən], m. w Wilde [uajld] OSCAR, 1856-1900, ang. we, spożywcze; prowiant, żywność. NRF (Saksonia Dolna), port nad M. Półpoeta, dramaturg, powieściopisarz; reprewikunia, zool. →wigoń. 102 tys. mieszk. (1968); przemysł Wilamowice, m. w pow. oświęcimskim, zentant modernist. estetyzmu, mistrz pa- nocnym; maszyn., stoczii., precyzyjny; kąpielisko. woj. krak,; 2,5 tys. mieszk. (1968); prze- radoksu; symbolist. powieść Portret Do1945 r (6 V) zajęcie W. (bazy niem. mamysł Iniarski; ośr. beskidzkiej sztuki lud.; riana Graya, nowele, eseje, aforystyczne rynarki w oj.) przez pol. 1 Dywizję Pancerbajki, komedie i dramaty, wiersze. prawa miejskie 1818. (wzięto do niewoli 34 tys. żołnierzy Wilder [uajldər] BILLY, ur. 1906, amer. ną Wilamowitz-Moellendorf [-wyc mölən-] hitlerowskich). ULRICH VON, 1848-1931, niem. filolog klas.; reżyser i producent film., pochodzenia Wilhelm I Zdobywca, ok. 1027-87, król prof. uniw. m.in, w Getyndze i Berlinie; austr.; ambitne komedie, filmy kryminal- ang. od 1086; książę Normandii, zwycięmonografie i wydania krytyczne poetów i ne, dramaty społ.-psychol. {Garsoniera, żywszy Harolda II opanował całą Anglię, filozofów gr.; Griechische Literatur des Świadek oskarżenia, Bulwar Zachodzące- tłumiąc bunty feudałów anglosaskich. go Słońca). u Altertums. Wilhelm z Moerbecke [w. z morbeke], Wilder [ ajldər] THORNTON NIVEN, ur. 1215-86, średniow. filozof; poprzednik ToWilanów, dzielnica mieszkaniowa w 7 1897, pisarz amer.; powieści i dramaty o masza z Akwinu w dziele przystosowania W arszäwie; barok, pałac Jana III Sobieskiego (XVII w., A. Locci), dekoracje problematyce moralnej i historiozoficznej, arystotelizmu do potrzeb filozofii kościorzeźb. — A. Schlüter, mal. — C. Callot, rozwijające temat powtarzalności ludzkich ła katolickiego. J.E. Szymonowicz-Siemiginowski i M.A. losów i doświadczeń (Most San Luis Rey, Wilhelm z Tyru, 1130-86(?), kronikarz Palloni, rozbudowany (skrzydła) w XVIII Nasze miasto). fr., arcybiskup Tyru; kanclerz Królestwa [wyltszpycə], najwyższy Jerozolimskiego, autor prac stanowiących i XIX w. (S.K. Potocki, Ch.P. Aigner, Wildspitze F.M. Lanci), bogate wyposażenie wnętrz szczyt Alp Oetztalskich (Austria); 3774 m. źródło do jego»dziejów {Gęsta Orienta(obecnie muzeum); barok, i roinant. wilec (ipomoea), tropik, roślina zielna; lium, wykorzystane przez Jacques'a de m.in. w. przeczyszczający, jalapa, z Mek- Vitry). ogród; Muzeum Plakatu. Wilberforce [uylbərfo:s] WILLIAM, 1759- syku, leczn.; ozdobne gat. znane pod nazWilia (litew. Neris)., rz. w Białorus.SRR 1833, ang. działacz polit^spoŁ; bojownák wą i pomea; do rodzaju w. należy batat. i Litew.SRR, pr. dopływ Niemna; dł. Wilejka, m. w Białoruś.SRR (obw. miń- 510 km; gł. m. Wilno, przy ujściu Kowno. o zniesienie handlu niewolnikami, a poski); 8 tys. mieszk. (1959); przemysł spoż., Wilimowski MAKSYMILIAN, 1886-1951, tem niewolnictwa w bryt. koloniach. działacz pol. na Śląsku, uczestnik powstań Wilbur [uylbər] RICHARD, ur. 1921, poe- meblarski. wileńska unia, 1499, zobowiązanie śląskich; członek Pol. Sekretariatu Pleta amer.; liryka medytacyjna, podejmująca również współcz. tematy społ.-poiit. szlachty pol. i litew. do obierania panu- biscytowego; 1931-39 prezes Tow. Lekarzy jących za obopólną zgodą podjęte w WilPol. na Śląsku. (zagrożenie atomowe). nie. Wiljams WASILIJ R., 1863-1939, gleboWilchwy, w. w pow. wodzisławskim, wileńsko-radomska unia, zawarta 1401 znawca radz.; prof. akad. roln. w Moswoj. katowickim, na obszarze ROW; kow Wilnie i Radomiu, zmieniała zasady kwie, czł. AN ZSRR; opracował m.in. tepalnia węgla kamiennego. unii krewskiej, rządy na Litwie przekazy- orię procesu glebotwórczego i trawopolny Wilcy →Lutycy. wilcza jagoda, bot. →pokrzyk wilcza ja- wał Władysław Jagiełło Witoldowi (za- system rolnictwa; Podstawy rolnictwa, chowując tytuł najwyższego Księcia Liwilk, bot. szybko rosnący pionowo pęd goda. uznając tym samym odrębność (tzw. wodny) z pączka śpiącego na pniu wilcza paszcza (rozszczepienie podnie- twy) — Litwy. lub konarze gł. drzew starych; w. drzew bienia;, wada rozwojowa, wrodzony roz- państw. wilga (Oriolus oriolus), ptak z rzędu owocowych i ozdobnych usuwa się; zwaszczep podniebienia twardego i miękkie- wróblo waty eh; dł. do 23 cm; upierzenie ny też pijawką. go, wyrostka zębodołowego górnej szczę- samca żółte, skrzydła czarne; gwizd samwilk, technol. w przemyśle mięsnym ki i wargi górnej; leczenie operacyjne. ca melodyjny; owadożerna; Eurazja; chro- krajalnica do mięsa o napędzie mech. i wilcze doły, wykopane doły, lekko niona. konstrukcji w zasadzie identycznej jak przykryte gałęziami i mchem; stanowiły Wilga, rz., pr. dopływ środk. Wisły; tzw. maszynki do mięsa. pułapkę na zwierzęta, zwł. wilki; stoso- dł. 54 km, dorzecze 564 km2 wilk (Canis lupus), zool. drapieżnik z wane również jako zapory obronne, m.in. Wilhelm I, 1772-1843, pierwszy król Ni- rodziny psów; dł. ciała do 130 cm, ogon w bitwie pod Grunwaldem, w obronie derlandów od 1815; nie zdołał zapobiec do 50 cm; z pokroju podobny do owWarszawy 1794. oderwaniu się Belgii (1830); abdykował czarka niem.; Eurazja i Ameryka Pn.; Wilcze Gardło, osiedle w pow. gliwic- na rzecz syna Wilhelma II (1840). uważany za szkodnika. kim, woj. katowickim; 1,5 tys. mieszk. Wilhelm I, 1797-1888, król Prus od 1861 wilk, hutn. →narost. (1968). (regent od 1858), cesarz niem, od 1871, syn wilk, med. →toczeń. Wilczek FRANCISZEK, 1868-1929, śląski piFryderyka Wiilhelma III; realizował zjedwilk, włók. →szarparka.

Wiłkomirski 1279 Wilk GERARD, ur. 1944, tancerz; solista baletu Teatru Wielkiego w Warszawie do 1970; występy w tańcu nowocz. (w zespole M. Béjarta). „Wilk", pol. okręt podwodny, stawiacz min; 1-12 IX 1939 działał na Bałtyku, przedarł się do W. Brytanii, 1940 brał udział w operacji norw.; 1941 — okręt ćwiczebny, 1942 wycofany do rezerwy. Wilk, jeden z gwiazdozbiorów. Wilkasy, w. w pow. giżyckim, woj. olsztyńskim, nad jez. Niegocin; ośr. turyst.-wypoczynkowy; zakłady aparatury oświetleniowej. Wilkes [uylks] CHARLES, 1798-1877, żeglarz amer., kontradmirał; w wyprawie nauk. 1838-42 odkrył część lądu Antarktydy (Ziemiau W.). Wilkes [ ylks] JOHN, 1727-97, polityk ang.; bojownik o rozszerzenie praw wyborczych; popierał walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Wilkesa Ziemia [z. uyl-], część Antarktydy Wsch. nad O. Indyjskim, między Ziemią Królowej Mary a Ziemią Aaeli; pokryta lądołodem; wys. 1500-2000 m; obszary przybrzeżne noszą nazwy wybrzeża: Knoxa, Budda. Sabrina, Banzare, Klary. Wilkes-Barre [uylksbäry], m. w USA (Pensylwania), nad rz. Susquehanna; 58 tys. mieszk. (1970), zespół miejski W.B.Hazleton 342 tys. (1967); ośr. zagłębia węglowego (antracyt); przemysł odzieżowy, skórz., włók., maszyn,, tytoniowy. Wilkicki ANDRIEJ I., 1858-1913, ros. hydrograf, geodeta, badacz Arktyki; współorganizator arkt. ekspedycji hydrograficznej 1910-15 (po śmierci W, dowodzona przez syna Borysa). Wilkicki BORIS A., 1885-1961, ros. hydrograf, geodeta; 1913-15 dowodził arkt. ekspedycją hydrograficzną, przebywając po raz pierwszy Przejście Pn.-Wsch. ze wsch. na zachód; od 1920 na emigracji. Wilkie [uylky] SIR DAVID, 1785-1841, malarz szkoc; portrety, krajobrazy, kompozycje rodzajowe. wilkierze, w dawnej Polsce ustawy wydawane przez rady miejskie, regulujące wewn. sprawy miast lokowanych na prawie niem.; w. wiejskie, wydawane przez pana wsi, określały powinności chłopów, organizację sądu itp. Wilkins [uylkynz] SIR GEORGE HUBERT, 1888-1958, austral. badacz polarny, lotnik; pionier lotów w Arktyce i Antarktydzie (1928); 1931 próbował dotrzeć na amer. łodzi podwodnej „Nautilus" do Bieguna Pn. u Wilkins [ ylkynz] MAURICE HUGH FREDERICK, ur. 1916, ang. biochemik i biolog; prof. w King's College w Londynie, czł. Royal Society; odkrycia dotyczące molekularnej struktury kwasów nukleinowych; nagr. Nobla. Wilkinson [uylkynsn] JOHN, 1728-1808, ang. konstruktor wynalazca; zbudował pierwszą wytaczarkę (1775), most żeliwny (z A. Darbym 1779), statek o kadłubie żel. (1787), pierwszy żeliwiak (1749). wilkom, okazały puchar z pokrywą ze szkła lub cyny, służący zazwyczaj do wznoszenia uroczystych toastów; używany gł. w XVI-XVIII w. Wiilkoń JÓZEF, ur. 1930, malarz, rysownik; ilustracje (książki dla dzieci, Pan Tadeusz). Wilkońska PAULINA. 1815-75, żona Augusta, pisarka; 1840-51 prowadziła salon lit. {Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie); powieści. Wilkoński AUGUST, 1805-52, pisarz; zbliżony do Cyganerii warsz., red. ,,Dzwonu Literackiego" 1846-47; humoreski obyczajowe Ramoty i ramoiki literackie. Wilkosz TADEUSZ, ur. 1934, reżyser film.; filmy kukiełkowe o humoryst. ujęciu tematu {Nie drażnić lwa, Niezwykła kariera), Wilkosz WITOLD, 1891-1941, logik i ma, tematyk, także filozof i fizyk; prof.- Uniw.

Jag.; popularyzator nauki, autor podręczników akademickich. Wilkowski JAN, ur. 1921, reżyser; od 1950 kierownik artyst. Teatru Lalka w Warszawie; wybitne inscenizacje lalkowe (O Zwyrtale muzykancie wg K. Tetmajera). Wilków, osiedle w pow. złotoryjskim, woj. wrocławskim, na Pogórzu Kaczawskim; 1,5 tys. mieszk. (1968); kopalnia rud miedzi „Lena". wilk workowaty {Thylacinus cynocephalus), drapieżny torbacz z gór Tasmanii; pokrojem i wielkością przypomina psa; prawie wytępiony. willa, budynek mieszkalny niewielkich rozmiarów, zwykle powiązany z założeniem ogrodowym; w starożytności i renesansie — letnie urezydencje. Willebroek [ ilöbruk], m. w pn. Belgii, nad Kanałem Brukselskim; 16 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., chemiczny. willemit, minerał, krzemian cynku; bezbarwny, żółtozielonawy, czerwonawy; powstaje w strefie utlenienia złóż rud cynku; niekiedy stanowi rudę cynku. Willemstad [wyləmstat], ośr. adm. Antyli Hol., port na wyspie Curaçao; 94 tys. mieszk. — zespół miejski (1960); wielka rafineria ropy naft.; ośr. turystyczny. Wiłlette [wilet] ADOLPHE, 1857-1926, fr. malarz, rysownik i grafik; dekoracje lokali paryskich, ilustracje czasopism, plakaty. Williams [uyljəmz] ROGER, 1604-83, amer. pisarz rel.; duchowny purytański; zwolennik tolerancji rel. oraz rozdziału władzy kość. i świeckiej, obrońca Indian; założycielu m. Providence 1636. Williams [ yljəmz] TENNESSEE, dramatopisarz amer.; współcz. dramaty psychol., łączące naturalizm z poet. symboliką {Szklana menażeria). Williams [uyljəmz] WILLIAMS CARLOS, 1883-1963, amer. poeta i prozaik; lekarz; liryka społ., poemat patriot. Paterson, historia kontynentu amer. {In ihe American Grain). Williamsburg [uyljəmzbə:rg], m, w USA .(Wirginia); 9 tys. mieszk. (1970); ośr. turyst.; muzeum; jeden z najbogatszych w USĄ zespołów architektury w stylu kolonialnymu (XVIII w.). Williamson [ yljəmsn] ALEXANDER WILLIAM, 1824-1904, ang. chemik organik; opracował m.in. metody otrzymywania eterów (tzw. synteza W.) i ketonów; wyodrębnił krezole ze smół, Williamsport [uyljəmzpo:rt], m. w USA (Pensylwania); 38 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. William z Malmesbury [uyljəm z ma:mzbəry], ok. 1090-ok. 1143, kronikarz ang., mnich; autor De gestis regum Anglorum libri V (okres 449-1127). Willich [wylyś] AUGUST, 1810-78, niem. działacz socjalist.; od 1850 kierował ultralewicową grupą w Związku Komunistów; generał amer. armii Północy. Willman-Grabowska HELENA, 1870-1957, indianistka, iranistka, pedagog; prof. Uniw. Jag.; współzałożycielka ZNP; liczne prace z językoznawstwa, literatury, kultury {Les composés nominaux dans le Satapatha-Brahmana). Willmann MICHAŁ LEOPOLD, ok. 16301706, najwybitniejszy malarz śląskiego baroku; obrazy rel., pejzaże, freski (Lubiąż, Krzeszów). Willstätter [wylsztetər] RICHARD MARTIN, 1872-1942, chemik niem.; prof. m.in. uniw. w Monachium; prace nad budową alkaloidów, degradacją celulozy, fermentacją, pigmentami org.; odkrył budowę chlorofilu; nagr. Nobla. willys, nieduży, otwarty terenowy samochód wojsk, używany w armii amer.; łazik. Wilmington [uylmyntən], m. w USA (Karolina Pn.), port nad O. Atlantyckim; 45 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., odzieżowy, drzewny. Wilmington [u,ylmyŋtən], m. w USA

(Delaware), nad rz. Delaware; 80 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 481 tys. (1967); różnorodny przemysł; muzeum; kościół (XVII-XVIII w.), ratusz (XVIII w.), fort i domy w stylu kolonialnym. Wilniewczyc PIOTR, 1887-1960, konstruktor broni małokalibrowej; współtwórca pistoletu ,,vis" i pistoletu maszynowego „mors"; wykładowca na polit w Łodzi i w Warszawie. Wilno (Vilnius), stol., gł. ośrodek przem. i kult.-nauk. Litew.SRR, nad Wilią; 372 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., spoż.; uniw., Akad. Nauk Litew.SRR; muzea; cenny zespół zabytków, m.in. got kościół św. Anny i Ostra Brama (pocz. XVI w.), barok, i późnobarok. kościoły: św. Piotra i Pawła (XVII w.); Św. Jana (XVIII w.); klasycyst. katedra i ratusz (XVIII w.), budynki uniw. (XV-XIX w.); zabytkowe kamienice, gł.u barokowe. Wilson [ ylsn] ANGÜS, ur. 1913, pisarz ang.; realist. powieści psychol.-obyczajowe (Anglosaskie pozy). Wilson [uylsn] CHARLES THOMSON, 18691959, fizyk ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society; wynalazca tzw. komory W.; u nagr. Nobla. Wilson [ ylsn] EDMUND, ur. 1895, amer, krytyk lit, poeta i prozaik; zbiory „kronik literackich" z 1. 1920-60, uwypuklające społ. rolę literatury; antywoj. studium hist Patriotic Gore. Wilson [uilson] GEORGES, ur. 1921, fr. aktor i reżyser; współpracownik J. Vilara; dyr. (od 1963) Théâtre National Populaire; inscenizacje utworów B. Brechta, P. Corneilh'a,ll Wilson [ ylsn] HAROLD, ur, 1916, polityk bryt.; od 1963 przywódca Partii Pracy; 1964-70 premier; zwolennik ograniczonego programu reform wewn. i zacieśnienia współpracy zu USA. Wilson [ ylsn] HENRY MAITLAND, 18811964, feldmarszałek bryt.; w II wojnie świat dowódcą sił bryt. na Bliskim i Środk. Wschodzie; 1944 nacz. dowódca wojsk alianckich w obszarze śródziemnomorskim. u Wilson [ ylsn] HORACE HAYMAN, 17861860, indianista ang.; prof. uniw. w Oxfordzie; autor słownika sanskr.-ang., gramatyki sanskrytu, dzieła o teatrze indyjskim. Wilson [uylsn] RICHARD, 1714-82, malarz ang.; portrecista, od 1752 pejzażysta; dał początek ang. szkole malarstwa krajobrazowego.u Wilson [ ylsn] THOMAS WOODROW, 18561924, amer. mąż stanu; prezydent 1912-20; za jego kadencji USA przystąpiły do I wojny świat.; 1918 autor programu warunków pokoju, tzw. Czternaście Punktów W.; współtwórca Ligi Narodów; pokojowa nagr. Nobla. Wilsona Czternaście Punktów [cz.p. u yl-j, program, sformułowany przez Th. Wilsona, precyzujący warunki pokoju i unormowania stosunków międzynar. po I wojnie świat, (punkt 13 dotyczył utworzenia niepodległego państwa pol. z dostępem do morza). Wilson's Promontory [uylsnz proməntry], najdalej na pd. wysunięty przylądek Australii; 39°08'S, 146°25'E. Wiluj, rz. w azjat części ZSRR, gł. dopływ Leny; dł. 2650 km, dorzecze 454 tys. km2; zamarza na ok. 8 mieś.; gł. dopływ Marcha; żeglowna w dolnym biegu; Elektrownia Wilujska. Wiłkomierz (Ukmergé), m. w środk. części Litew.SRR, nad rz. Święta; 20 tys. mieszk. (1969); przemysł meta!., drzewny. Wiłkomirska MARIA, ur. 1904, pianistka; prof. PWSM w Łodzi, Warszawie. Wiłkomirska WANDA, ur. 1929r wybitna skrzypaczka; laureatka m.in. Konkursu im. H. Wieniawskiego (1952); liczne koncerty za granicą. Wiłkomirski JÓZEF, ur. 1926, wiolonczelista, dyrygent; kier. artyst. Filharmonii w Szczecinie.

1280 Wiłkomirski Wiłkomirski KAZIMIERZ, ur. 1901, brat Marii, Józefa, Wandy, kompozytor, wiolonczelista, dyrygent; utwory symf., kameralne, kantaty. wiły, w wierzeniach lud. Słowian pd. demony żeńskie przebywające w lasach, wodach i powietrzu (m.in. jeździły na chmurach); ukazywały się w postaciach pięknych dziewcząt, zwierząt lub wirów powietrznych; pomocne ludziom (leczyły, sprowadzały deszcz) lub szkodliwe (np. niszczyły gradem zasiewy). Wimbledon [uymbldən], część dzielnicy Merton (Wielki Londyn); miejsce corocznych (od 1877) międzynar. turniejów tenisowych (rozgrywanych na kortach trawiastych), uważanych za nieoficjalne mistrzostwa świata. wimpel, flaga w kształcie trójkąta używana przez statki floty handl.; także proporczyk klubowy na jachcie. wimperga, w architekturze got. dekoracyjny, ażurowy, trójkątny szczyt kam. lub ceglany, profilowany, zdobiony żabkami i zwykle zwieńczony kwiatonem; występuje gł. w portalach. WiN →Wolność i Niezawisłość. wina, w prawie karnym określony w ustawie stosunek psych, sprawcy do czynu; w prawie pol. rozróżnia się w. umyślną i nieumyślną; formami w. umyślnej są: zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny; formami w. nieumyślnej są: lekkomyślność i niedbalstwo; w prawie cyw. w. jest umyślne lub wynikające z niedbalstwa przekroczenie obowiązku nieczynienia drugiemu szkody; w. jest jedną z podstaw odpowiedzialności cyw., powoduje obowiązek naprawienia szkody. Winawer BRUNO, 1883-1944, dramaturg, prozaik, felietonista; z wykształcenia fizyk; komedie (Księga Hioba), felietony popularnonaukowe. Wincenty Kot z Dębna, ?-1448, arcybiskup gnieźnieński od 1436, podkanclerzy od 1434; prof. Akad. Krak.; wychowawca synów Władysława Jagiełły. Wincenty z Granowa (Granowski), ok. 1370-1410, "starosta gen. Wielkopolski od 1409; znawca zagadnień krzyżackich, uczestnik poselstw do Krzyżaków (1408) i króla czes. Wacława (1410); w bitwie pod Grunwaldem dowodził własną chorągwią. . Wincenty z Kielc, ok. 1200 - po 1261, kanonik krak., dominikanin; autor Vita Sancti Stanislai episcopi Cracoviensis. Wincenty z Szamotuł, ?-1332, wojewoda pozn., starosta gen. Wielkopolski 1329-31; 1329 z polecenia Władysława Łokietka zawarł w Gorzowie (obecnie Gorzów Wielkopolski) korzystny pokój z Brandenburgią; 1331 pozbawiony urzędu starosty sprzymierzył się z Brandenburczykami; 1331 biernym zachowaniem ułatwił Krzyżakom działania woj. przeciw Władysławowi Łokietkowi. Wincenty zwany Kadłubkiem, ok. 11501223, kronikarz, biskup krak.; autor łac. kroniki obejmującej dzieje Polski od czasów legendarnych dou1202. winchester [ ynczys-], gwintowana strzelba myśliwska; także typ dawnego karabinu; nazwa od nazwiska amer. wytwórcy tej broni (XIX w.). Winchester [uynczys-], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Hampshire; 31 tys. mieszk. (1968); dawna siedziba królów anglosaskich; ośr. turystyczny. Winchester [uynczys-] (szkoła z Winchester), szkoła ang. malarstwa miniaturo wego X w. Winckelmann [wynkəl-] JOHANN JOACHIM, 1717-68, niem. badacz starożytności, jeden z twórców klas. archeologii i gł. teoretyk klasycyzmu; od 1755 działał we Włoszech; jego gł. praca (Geschichte der Kunst des Altertums) była pierwszą konsekwentnie rozwiniętą syntezą dziejów sztuki starożytnej. Winckler [wynk-] HUGO, 1863-1913, asyrolog niem.; prof. uniw. w Berlinie; od-

kopał stolicę Hetytów w Boğazköy; Die Keilschrifttexte Sargons. Wincze WŁADYSŁAW, ur. 1905, architekt wnętrz, projektant mebli; prof. PWSSP we Wrocławiu. winda, potoczna nazwa wciągarki lub wyciągu. Windakiewicz STANISŁAW, 1863-1943, historyk literatury, komparatysta; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badacz literatury renes. i romant.; Jan Kochanowski. Windaus ADOLF, 1876-1959, niem. chemik organik (NRF); prof. m.in. w Getyndze; badania z dziedziny sterydów, alkaloidów, witamin; nagr. Nobla. Windawa (Venta), rz. w eur. części ZSRR; dł. ok. 350 km; uchodzi do M. Bałtyckiego; przy ujściu miasto Wr. Windawa (Ventspils), m. w Łot.SRR, niezamarzający port nad M. Bałtyckim; 37 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przemysłu rybnego i drzewnego. Windelbanď [wyn-] WILHELM, 18481915, filozof niem., jeden z twórców tzw. badeńskiej szkoły neokantyzmu; prof. uniw. m.in. w Heidelbergu; rozwinął ogólną teorię wartości, które uważał za gł. przedmiot badań nauk filoz. i humanistyki; zapoczątkował stanowisko idiografizmu, dokonał podziału nauk na nomotetyczne i idiograficzne. Windermere [uyndərmiər], jezioro w W. Brytanii, największe w Anglii; pow. 15 km2, głęb. do 64 m. Windhja, góry w pn. części Dekanu (India); dł. ok. 1000 km, wys. do 881 m; silnie zrównane; lasy monsunowe. Windhuk (Windhoek), stol. Namibii; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; ośr. handl.; węzeł komunikacyjny. Windisch-Graetz [wyndyszgrec] ALFRED, książę, 1787-1862, feldmarszałek austr.; stłumił krwawo powstanie 1848 w Pradze i Wiedniu; dowódca wojsk austr. na Węgrzech 1848-49. Windmill Hill [uynmynhyl] (miejscowość w W. Brytanii, pd.-zach. Anglia), archeol. obronna osada neolityczna z ok. 2300-2000 p.n.e. Windsor [uynzər], od 1917 nazwa (od rezydencji w W.) bryt. dynastii SachsenCoburg-Gotha, zapoczątkowanej 1901 przez Edwardau VII.r Windsor [ ynzə ], m. w Kanadzie (prow. Ontario), przy granicy z USA (naprzeciw Detroit); 193 tys. mieszk. (1966); przemysł samoch., maszynowy. Windsor [uynzər], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, nad Tamizą; 28 tys. mieszk. (1966); zamek — Windsor Castle (koniec XI w., rozbudowywany XIII-XX w.), rezydencja ang. rodziny król.; zbiory sztuki. Windsor [uynzər], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Hawkesbury; 13 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Windthorst [wynt-] LUDWIG, 1812-91, polityk niem., działacz Centrum; przeciwnik O. Bismarcka; przywódca opozycji w okresie Kulturkampfu. Windward Islands [uynduərd ajləndz] → Zawietrzne Wyspy. windykacja →windykacyjny proces. windykacyjny proces (windykacja), proces wydobywczy przeciw nieuprawnionemu posiadaczowi o zwrot rzeczy, a także pożytków i in. przedmiotów z niej pobranych, jeżeli posiadał rzecz w złej wierze. Wineta →Wolin. winiak, wódka wytrawna, o mocy ok. 40%, produkowana przez destylację surowego spirytusu gronowego, który poddaje się leżakowaniu w beczkach dębowych; odpowiednik koniaku. winiany, sole i estry kwasu winowego. Winiarski BOHDAN, 1884-1969, prawnik; prof. prawa międzynar. na uniw. w Poznaniu; sędzia Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, 1961-64 jego przewodn.; wykładowca Akad. Prawa Międzynar. w Hadze.

winiarstwo, dział przemysłu fermentacyjnego, obejmujący produkcję i pielęgnację napojów winnych (wina gronowe, owocowe i miód pitny). Winiary, w. w pow. kaliskim, woj. pozn.; duże zakłady koncentratów spoż., zakłady ceramiki budowlanej. winidur, potoczna nazwa (dawniej handl.) nieuplastycznionego polichlorku winylu, stosowanego do produkcji tworzyw sztucznych (m.in. płyt, rur, chemicznie odpornych wykładzin zbiorników). winiec (filoksera, Phylloxera vastatrix), amer. mszyca, zawleczona na wszystkie kontynenty; groźny szkodnik winorośli, niszczy liście i korzenie. winien i ma: d e b e t (winien), lewa strona rachunków w księgowości, na której zapisuje się sumy należne przedsiębiorstwu i wartości jego majątku; credit (ma), prawa strona rachunków, na której zapisuje się zobowiązania przedsiębiorstwa. winietowanie, fot. słabsze naświetlenie brzegów negatywu w porównaniu z jego środkiem. Winiewicz JÓZEF, ur. 1905, dyplomata; w okresie między woj. red. nacz. „Dziennika Poznańskiego"; podczas okupacji hitlerowskiej na emigracji; od 1945 w służbie dyplomatycznej, 1947-55 ambasador w USA, od 1956 wicemin. spraw zagranicznych. Winiewicz KRZYSZTOF, ur. 1933, operator film.; zdjęcia do filmów o tematyce woj. i współcz. (Pasażerka, Jarzębina czerwona). Winkelried [wynkəlri:t] ARNOLD, ?-1386, legendarny bohater szwajc; miał się przyczynić do zwycięstwa nad Austriakami pod Sempach 1386 (skierował na siebie włócznie wroga, tworząc w ten sposób wyrwę w szeregach nieprzyjaciela). Winkler [wyn-] CLEMENS, 1838-1904, chemik niem.; odkrył pierwiastek german, opracował kontaktową metodę utleniania dwutlenku siarki. Winkler KONRAD, 1882-1962, malarz; współtwórca i teoretyk formistów; nastrojowe pejzaże, martwe natury, portrety o uproszczonej formie. Winneba, m. i port w Ghanie, nad Zat. Gwinejską; 25 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo; kąpielisko morskie. Winnebago [uynəbejgou], jezioro w USA (Wisconsin), na wys. 229 m; pow. 549 km2. winne palmy, nazwa kilku gat. palm (m.in. maurycja, borazuś, rafia), wydzielających z pnia sok (po obcięciu kwiatostanu), z którega krajowcy otrzymują napój alkoholowy, tzw. wino palmowe. Winnetki system w nauczaniu (winnetkowska metoda nauczania), realizowany w szkołach Winnetki (dzielnica Chicago) od 1919; wyrósł z ideologii szkoły aktywnej J. Deweya, stał się inspiracją dla wielu innych koncepcji zindywidualizowanego procesu nauczania. Winnica, m. obw. w Ukr.SRR, nad Bohem; 211 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., elektrotechn., mat. bud., spoż.; węzeł kolejowy. Winnicka LUCYNA, ur. 1928, aktorka; role psychol., gł. w filmach J. Kawalerowicza (Celuloza, Matka Joanna od Aniołów). Winnicka-Paklikowska WANDA, ur. 1914, malarka; docent ASP w Warszawie; uprawia malarstwo ekspresyjne, o dużych walorach dekoracyjnych. winniczek (Helix pomatia), pospolity w lasach i parkach ślimak płucodyszny; muszla kulistawa, śred. ok. 4 cm; roślinożerny, czasem szkodnik; jadalny, z Polski eksportowany. Winniczuk LIDIA, ur. 1904, filolog klas.; prof. Uniw. Warsz.; prace z kultury antycznej i literatury pol.-łac; edycje epigramatów K. Kobylińskiego i tragedii G. Knapskiego. u Winnipeg [ ynypeg], jezioro w pd. Kanadzie, na wys. 217 m; pow. 24,5 tys. km2,

wióry 1281 wypływa rz. Nelson; rybołówstwo; żeglugłęb. do 19 m; uchodzi rz. Saskatchewan, ga. Winnipeg [uynypeg], m. w Kanadzie, stol. prow. Manitoba; 257 tys. mieszk., zespół miejski 509 tys. (1966); ośr. handl.-bankowy regionu prerii kanad.; przemysł środków transportu, maszyn., chem., spoż.; węzeł kolejowy. u n Winnipegosis [ ynypəgo sys], jezioro w pd. Kanadzie, na wys. 249 m; pow. 5,4 tys. km2, głęb. do 12 m; połączone z jez. Manitoba i Winnipeg. winny ocet, ocet produkowany z winogron w drodze fermentacji; odznacza się przyjemnym aromatem. wino, napój alkoholowy (8-22%) otrzymywany w wyniku fermentacji alkoholowej miazgi lub soku winogron (w. gronowe), a także innych owoców (w. owocowe); rozróżnia się w. słabe, średnio mocne i mocne oraz w. wytrawne, półsłodkie i słodkie. winobluszcz (Parthenocissus), pnącza ozdobne, używane do pokrywania siatek, krat, ścian domów; w Polsce powszechnie sadzony jest gat. północnoamer. — w. pięciolistkowy, tzw. dzikie wino, o czerwonawych pędach i granatowych jagodach winobranie, zbiór owoców (winogron) winorośli właściwej, na półkuli pn. zwykle w lipcu-sierpniu, na niektórych obszarach podzwrotnikowych dwa razy w roku. wino dzikie, potoczna nazwa pnącza ozdobnego — winobluszczu pięciolistkovego. Winogradow ANATOLIJ K., 1888-1946, ros. pisarz i historyk literatury; powieści hist.-biogr. (Czarny konsul); prace hist.lit. o twórczości Męriméego, Byrona, Stendhala. Winogradow IWAN M. ur. 1891, matematyk radz.; prof. uniw. w Permie oraz polit. i uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; specjalista z zakresu teorii liczb. Winogradow PAWIEŁ G., 1854-1925, historyk ros.; prof. uniw. w Moskwie i Oksfordzie, czł. Ros. AN; badacz historii gosp.-społ. średniowiecza; twórca szkoły, która podjęła badania nad historią społ. średniowiecza. Winogradow WIKTOR W., 1895-1969, językoznawca ros.; prof. uniw. w Leningradzie i Moskwie, czł. AN ZSRR i PAN; prace z historii języka ros., frazeologii, stylistyki, poetyki, językoznawstwa ogólnego. Winogradski SIERGIEJ N., 1856-1953, mikrobiolog ros.; pracował w Instytucie Pasteura w Paryżu; czł. AN ZSRR; prace dotyczące udziału bakterii w obiegu pierwiastków w przyrodzie; opisał zdolność bakterii do chemosyntezy, wyodrębnił bakterię azotową Clostridium. Winokurow JEWGIENIJ M., ur. 1925, poeta ros.; kontynuator tradycji poet. A. Feta i A. Błoka; wiersze filoz.-refleksyjne o godności człowieka i jego wewn. świecie. Winona [uynounə], m. w USA (Minnesota), nad Missisipi; 26 tys. mieszk. (1970); przemysł maszynowy. winorośl właściwa (latorośl winna, Vitis vinifera), pnącze powszechnie uprawiane w strefie klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych ciepłych; owoce (winogrona) licznych odmian (żółtawe, granatowe), deserowe, na soki i rodzynki, do wyrobu wina i octu winnego. winowy kwas HOOCCH(OH)CH(OH) COOH, hydroksykwas występujący w postaci 4 izomerów, z których 2 są optycznie czynne (kwas gronowy jest racematem); stosowany w przemyśle spoż. i włókienniczym. Winstanley [uynstənly] GERARD, 1609-60, ang. myśliciel i reformator społ.; jeden z gł. przedstawicieli socjalizmu utopijnego, inicjator i przywódca ruchu diggerów. Winston [uynstən] HENRY, ur. 1911, amer. działacz roboto.; 1933 czł. KP USA; 1956-61 aresztowany; od 1966 przewodn. KP USA.

Winston-Salem [uynstən sejləm], m. w USA (Karolina Pn.), w zespole miejskim Greensboro; 126 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu tytoniowego (położony v regionie uprawy tytoniu) przemysł włók., elektrotechniczny. wint, gra w karty, obecnie rzadko uprawiana, podobna do brydża, wyparta przez tę grę. Winter [wyn-] EDUARD, ur. 1896, historyk niem. (NRD); prof. uniw. w Berlinie, czł. Niem. AN; specjalista w zakresie historii i kultury wsch. Europy. Winterhalter [wyn-] FRANZ XAVER, 180573, niem. malarz i grafik; gł. portrecista. Winterstein [wyntərsztain] EDWARD VON, 1871-1961, austr. aktor i dyr. teatrów; współpracownik O. Brahma i M. Reinhardta; role dram. (Natan — Natan Mędrzec G.E. Lessinga); występy w filmach (Błękitny anioł). Winterswijk [uyntərsuejk], m. w Holandii (Geldria), przy granicy z NRF; 26 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Winterthur [wyntərtu:r], m. w Szwajcarii (kanton Zurych); 103 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); wielki ośr. przemysłu maszynowego. winyl —CH=CH2, jednowartościowy rodnik wywodzący się od etylenu CH2=CH2. winyleum, gruba tkanina jutowa lub konopna pokryta z wierzchu warstwą zmiękczonego i pigmentowanego polichlorku winylu; stosowane m.in. jako wykładzina podłogowa, stołów laboratoryjnych. winylidenu chlorek CH2=CCl2, nienasycony związek org.; łatwo polimeryzuje; stosowany do produkcji włókien syntet. o nazwie saran. winylu chlorek CH2=CHCl, gaz otrzymywany katalitycznie z acetylenu i chlorowodoru i przez pirolizę chlorku etylenu; spolimeryzowany daje polichlorek winylu. winylu octan CH2=CHOOCCH3, nienasycony ester otrzymywany przez przyłączanie kwasu octowego do acetylenu; łatwo polimeryzuje.r Winzer [wyncə ] OTTO, ur. 1902, polityk NRD; od 1919 czł. KPD; od 1935 na emigracji; od 1947 czł. KG SED; od 1956 sekretarz stanu; od 1965 min. spraw zagr. NRD. wiola (viola): 1) wł. nazwa altówki; 2) instrument muz., chordofon smyczkowy używany w średniowieczu i renesansie (viola da braccio, viola da gamba). wiolantron (dwubenzantron), keton wielopierścieniowy, barwnik kadziowy; stosowany do barwienia i drukowania gł. włókien celulozowych, także jako pigment do lakierów i tworzyw sztucznych. wiolonczela, instrument muz., chordofon smyczkowy znacznie większy od skrzypiec, stawiany przy grze na podłodze; 4 struny strojone w kwintach. wiomycyna, antybiotyk o działaniu bakteriobójczym na prątki gruźlicy, wytwarzany przez Streptomyces puniceus; stosowany w przypadku oporności prątków na inne antybiotyki przeciwgruźlicze. Wionczek ROMAN, ur. 1928, reżyser filmów dokumentalnych o tematyce polit.-' społ. i hist. (Granica, Między wrześniem a majem, 63 dni). wiorsta, ros. jednostka długości, 1 w. = = ok. 1066,8 m, Wiosen i Jesieni epoka, 770-480 p.n.e., podokres chin. dyn. Czou, nazwany tak od tytułu kroniki; schyłek epoki brązu. wioska, mała wieś. wiosło, trzon z piórem na jednym końcu i rękojeścią na drugim bądź z 2 piórami na końcach; rodzaj pędnika okrętowego dla małych łodzi, dawniej także dużych statków — wiosło wcó w; wykonane z drewna. wiosłonogie (rudłonogie, Steganopodes), rząd ptaków wodnych; 55 gat.; doskonale pływają, 4 palce nóg spięte błoną; gł.

rybożerne; nad wodami całego świata; np. faetony, głuptaki, kormorany, pelikany. wiosłonose jesiotry (łyżkowce, Polydontidae), rodzina ryb z rzędu jesiotrokształtnych; płaski, długi ryj; 2 gat. kopalne i 2 współczesne (dorzecze Missisipi i Jangcy). wioslowiec, dawny statek handl. lub woj. z napędem wiosłowym rozpowszechniony zwł. w starożytności; jedno-lub wielorzędowy, zależnie od liczby rzędów wioseł w 1 burcie albo rzędów wioślarzy obsługujących wiosła z 1 burty; gr. monery, diery, triery, pentery; rzym. biremy, triremy. wiosna, pora roku zaczynająca się z dniem równonocy wiosennej i trwająca do dnia przesilenia letniego. wiosna ludów, ruchy rewol. 1848-49 w wielu krajach eur.; miały charakter burż.-liberalny, nar. i republikański; rozpoczęła się we Francji — powstanie II republiki; we Włoszech — konstytucja w poszczególnych państwach wł.; w Austrii — obalenie rządów K. Mettemicha i ogłoszenie konstytucji; Węgry — przejściowo oderwały się od Austrii; w Czechach — powstanie w Pradze; w Prusach zaburzenia w Berlinie; w.l. znalazła też oddźwięk na ziemiach polskich. Ruchy té, choć stłumione, stały się zapowiedzią zmian społ.-polit. w Europie. Wiosna Ludów na ziemiach polskich (1848), najżywszym echem odbiła się w zaborze prus.: w Wielkopolsce — wybuch powstania (1848), na Śląsku — ruch chłopski przeciw regulacjom i ożywienie się ruchu nar. (m.in. walka o język pol.), na Pomorzu Gdańskim i Mazurach walka o szkołę pol.; w zaborze austr. wystąpienia zbrojne w Krakowie (Komitet Nar.) i Lwowie (Rada Nar.), stłumione przez wojska austr.; w zaborze ros. władze nie dopuściły do żadnych wystąpień. Wiosny i jesienie (Czun-ciu), kronika chin. księstwa Lu (722-481 p.n.e.); dzieło przypisywane Konfucjuszowi, wchodzi w skład Pięcioksięgu; wg tradycji napisana jako wzór postępowania panujących. wioślarki (Ćladocera), planktonowe skorupiaki liścionogie; ok. 380 gat.; ciało okryte 2-klapkową skorupką; narządem ruchu są czułki drugiej pary; do w. należy np. rozwielitka; pokarm ryb. wioślarstwo, dyscyplina sportów wodnych; obejmuje wyścigi na sport, łodziach wiosłowych (jedynkach, dwójkach, czwórkach i ósemkach), rozgrywane na torach o długości: dla mężczyzn 2000 m, dla kobiet 1000 m, dla juniorów 1500 m, dla juniorek 800 m; przy wyścigach na wodach bieżących tory odpowiednio się przedłuża. wiór, archeol. kawałek krzemienia lub kamienia, wydłużonego kształtu, stanowiący od młodszego paleolitu półsurowiec do wyrobu narzędzi. wiórkownik, narzędzie do obróbki wykańczającej kół zębatych i ślimacznic. wiórkowocementowe płyty (płyty wiórowocementowe, suprema), materiał bud. wytwarzany z wełny drzewnej i cementu portlandzkiego; używane na ściany działowe, jako izolacja cieplna lub akustyczna itp. wiórkowomagnezjowe płyty (heraklith), materiał bud. wytwarzany z wełny drzewnej i cementu -magnezjowego; używany na ściany działowe, wykładziny izolacyjne itp. wiórowa obróbka, obróbka skrawaniem narzędziami o określonej liczbie i kształcie ostrzy skrawających; naddatek na obróbkę jest usuwany w postaci Wiórów widocznych gołym okiem. wiórowa płyta, tworzywo drzewne uzyskane przez sprasowanie cienkich, specjalnie skrawanych, wiórów sklejanych klejem syntet; stosowana w meblarstwie i budownictwie. wióry, technol.: 1) odpadowy produkt procesu skrawania; ze względu na kształt dzielą się na: wstęgowe, śrubowe, spiralne, łukowe, odpryskowe itp.; 2) cienkie

1282 wipolan cząstki drewna o określonym kształcie i wymiarach, produkowane na skrawarkach, przeznaczone na opakowania lub do przeróbki (np. do płyt wiórowych). wipolan, pol. nazwa handl. włókien białkowych. Wipper ROBERT j., 1859-1954, historyk radz.; prof. uniw. m.in. w Odessie, Moskwie, czł. AN ZSRR; zajmował się zagadnieniami wczesnego chrześcijaństwa (Rzym i wczesne chrześcijaństwo). wir, obszar, w którym cząstki płynu (cieczy, gazu) poruszają się po zamkniętych torach kołowych dookoła osi zw. linią wirową (np. w, wodny powstający wskutek przeszkód albo nierówności dna). Wirakocza, bóstwo Inków, czczone jako stwórca wszechrzeczy, który przebywał jakiś czas na ziemi, nauczając lud; odchodząc zapowiedział swój powrrót. wiraż →zakręt. wirczyk {Vorticella), słodkowodny pierwotniak kolonijny z typu orzęsków; kształt kieliszkowaty; przytwierdzony do podłoża za pomocą kurczliwej nóżki. Wirek, dzielnica przemysłowa w Rudzie Śląskiej, wirginaliści angielscy, grupa kompozytorów działających w Anglii w XVi i na pocz. XVII w.: W. Byrd, J. Buli, O. Gibbons, Th. Morley; utwory na wirginał (wariacje, preludia, tańce). wirginał, instrument muz., odmiana klawesynu; używany w Anglii w XVIXVII w. Wirginia (Virginia), stan we wsch. części USA; 106-tys. km2, 4,5 mln rnieszk. (1970); hodowla bydła, drobiu; uprawa tytoniu, warzyw; wydobycie węgla kam.; rozwinięty przemysł; gł. m.: Richmond (stol.), Norfolk. Wirginia Zachodnia (West Virgmia), stan we wsch. części USA;' 62,2 tys. km2, 1,7 mln mieszk. (1970); wydobycie węgla kam. (1 miejsce w USA); hutnictwo żel., przemysł enem., mat. bud.; gł. m.: Charleston (stol.), Huntington, Wheeling. wirki (Turbellaria), gromada płazińców; ok. 160Ō gät.; ciało płaskie, wydłużone, od ułamków mm do kilkudziesięciu cm dł., pokryte nabłonkiem rzęskowym; wodne, rzadko lądowe, wyjątkowo pasożytnicze. wirnik (rotor), wirująca część maszyny, np. turbiny, maszyny elektr., osadzona na wale, zaopatrzona w łopatki, uzwojenie elektr. itp., do przetwarzania energii płynu lub pola elektromagnet. w energię ruchu obrotowego wału albo odwrotnie. wirnik nośny, zespół 2-5 płatów nośnych zamocowanych promieniowo, zwykle przegubowo, w piaście, wytwarzający wskutek wirowania wokół pionowej (w przybliżeniu) osi siłę nośną wiropłatu, często także ciąg. wirolot (śmigłowiec kombinowany), śmigłowiec wyposażony dodatkowo w skrzydła i napęd śmigłowy; wirnik nośny używany przy starcie i lądowaniu, w locie poziomym ciąg wytwarza śmigło. wiropłat, statek powietrzny pionowego lub skróconego startu, unoszony podczas całego lotu lub tylko startu i lądowania przez napędzany albo nie napędzany wirnik nośny; śmigłowiec, wiatrakowiec, wirolot, zmiennopłat, wirowiec lub wiroszybowiec. wiroszybowiec, szybowiec mający zamiast płata nie napędzany wirnik nośny; holowany np. za samolotem, motorówką. wirowa pompa (pompa rotodynamiczna, turbopompa), pompa, w której ciecz jest przenoszona wewnątrz kadłuba z przestrzeni ssawnej do tłocznej przez odpowiednio ukształtowane łopatki obracającego się wirnika; jedno- lub wielostopniowa. wirowa sprężarka (turbosprężarka), sprężarka, w której organem roboczym jest szybko obracający się wirnik (lub wirniki) powodujący zwiększenie ciśnienia i prędkości przepływającego gazu; jednolub wielostopniowa.

wirowiec, wiropłat z napędzanym wirnikiem nośnym, wyposażony dodatkowo w napęd śmigłowy. wirowy ruch, ruch cząstki złożony z ruchu postępowego i obrotowego. wirozy, wirusowe choroby roślin; znanych jest ok. 250 w. roślin uprawnych, wirówka (centryfuga), urządzenie do rozdzielania składników ciekłej mieszaniny niejednorodnej (np. zawiesiny, emulsji) pod wpływem siły odśrodkowej. wirówka do mleka, urządzenie wykorzystujące siłę odśrodkową (5-15 tys. obr./ min) do rozdzielania mleka na śmietankę i mleko odtłuszczone (do 0,05% tłuszczu). wirówka laboratoryjna, urządzenie do sączenia cieczy (w.l. bębnowa) lub przyspieszania sedymentacji (w.l. probówkowa) pod działaniem siły odśrodkowej. wir pyłowy, uniesiony z powierzchni Ziemi pył (lub piasek) mający postać wirującej, prawie pionowej kolumny o średn, I-i00 m i wys. do 1 km; b. częsty na obszarach pustynnych, Wirta NIKOŁAJ J., ur. 1906, ros. powieściopisarz i dramaturg; powieści i sztuki teatr, z życia wsi. i inteligencji; scenariusze filmowe, Wirtembergia, kraina hist. Niemiec (w NRF, Badenia-W.); hrabstwo średniow., od 1495 księstwo, od 1805 królestwo; od 1871 w składzie Rzeszy; 1918-45 republika związkowa Rzeszy; 1931 połączona z Badenią. Wirtemberska MARIA, Z CZARTORYSKICH, 1788-1854, córka Adama Kazimierza, pisarka; autorka najwybitniejszej pol. powieści sentymentalnej Malwina... Wirth [wyrt] TOSEPH. 1879-1956, polityk niemu (NRF), działacz Centrum; 1921-22 kanclerz; od 1933 na emigracji; po II wojnie świat, przeciwnik remilitaryzacji NRF; międzynar. nagr. Leninowska. wirtualne cząstki, w kwantowej teorii pól cząstki służące do opisu oddziaływań, stanowiące kwanty pola odpowiedzialnego za dane oddziaływania. wirtuoz, wybitny solista, mistrz w technice gry na instrumencie. wirtuozeria, doskonałość w wykonywaniu czegoś (zwykle utworów muz.); kunszt, perfekcja, mistrzostwo. wirulencja →zjadłiwość zarazków, Wirunga, masyw wulkaniczny na granicy Konga (Kinszasa), Rwandy i Ugandy, na pn. od jez. Kiwu; najwyższy szczyt Karisimbi 4507 m. wirusologia, nauka o wirusach, ich budowie, funkcjach i krążeniu w przyrodzie: rozwinęła się z bakteriologii, ostatnio staje się działem biologii molekularnej. wirusy, twory zbudowane z kwasów nukleinowych; mają osłonki białkowe, przesączają się przez filtry bakteryjne; wielkość 15-30 milimikronów; replikują się tylko w żywych komórkach, wirydarz, arch.: 1) prostokątny lub kwadratowy wewn. dziedziniec klasztorny z zielenią, studnią lub fontanną, otoczony arkadami; 2) dawna nazwa małego ozdobnego ogrodu z kwiatami, ziołami i drzewami cienistymi. Wirzbięta (Wierzbięta) MACIEJ, 15231605, czołowy drukarz krak. XVI w.; typograf król., wydawca wybitnych dziel humanistycznych,u zw. wydawcą Reja. Wisconsin [ yskonsyn], rz. w USA, 1. dopływ Missisipi; dł. ok. 1000 km; połączona kanałem Portage z rz. Fox uchodzącą do jez. Winnebago; żeglowna ok. 320 km. Wisconsin [uyskonsyn], stan w pn. części USA; 145 tys. km2, 4,4 mln mieszk. (1970); rozwinięta hodowla bydła typu mlecznego; wydobycie rudy żel.; rozwinięty przemysł; gł. m.: Milwaukee, Madison (stol.). Wisełka, w. w pow. wolińskim, woj. szczecińskim, nad Bałtykiem, na wyspie Wolin; kąpielisko morskie. wishful thinking [uyszful tynkyn; ang.], myślenie zgodne z życzeniami, zniekształcenie oceny rzeczywistości zgodnie z pra-

gnieniami i oczekiwaniami jednostki; określenie rozpowszechnione gł. w psychologii i socjologii amerykańskiej. wiskacza (Lagostomus maximus), pd.amer. gryzoń spokrewniony z szynszylą, dł. ok. 50 cm; żyje gromadnie na stepach; roślinożerna, może wyrządzać szkody w uprawach. wiskersy →kryształy nitkowe. Wiskitki, w. w pow. grodziskomazowieckim, woj. warsz.; przed 1349 (do XVI w.) i 1595-1869 miasto. wiskoza, roztwór ksantogenianu celulozy w wodorotlenkach metali alkalicznych; produkt pośredni powstający m.in. w procesie wytwarzania jedwabiu sztucznego, celofanu. wiskozymetr (lepkościomierz), przyrząd do pomiaru lepkości cieczy, zwykle przez porównanie (np. wypływu, przepływu) badanej cieczy z cieczą normalną (np. destylowaną wodą) o znanej lepkości. Wislicenus JOHANNES, 1835-1902, niem. chemik organik; prof. m.in. uniw. w Lipsku; badał izomerię stereochemiczną, zsyntezował m.in. kwas mlekowy, zastosował ester acetylooctowy do syntez. „Wisła", nauk, miesięcznik geogr.etnogr., wydawany w Warszawie 18871905, 1916-17, 1922; red.: A. Gruszecki, J. Karłowicz, E. Majewski; studia i materiały etnogr., antropol. i folklorystyczne. Wisła, największa rz. Polski; źródła na stokach Baraniej Góry; dł, 1068 km, dorzecze 199 561 km2; uchodzi kilkoma ramionami (tworząc deltę) do M. Bałtyckiego; gł. dopływy: Przemsza, Pilica, Bzura, Brda (L), Soła, Dunajec, Wisłoka, San, Wieprz, Narew z Bugiem, Wkra (pr,); żeglowna 941 km; w górnym biegu 3 stopnie wodne, w dolnym stopień wodny we Włocławku; połączona z Odrą przez Kanał Bydgoski i Noteć; gł. m.: Kraków, Warszawa, Toruń, Gdańsk. Wisła, m. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim, w Beskidzie Śląskim, nad Wisłą; 9,2 tys, mieszk. (1968); ośr. turystwypoczynkowy i sportów zimowych; Muzeum Beskidzkie w dawnej drewn. karczmie z 1 pol. XIX w.; prawa miejskie 1962. Wisłocki MIKOŁAJ, 1821-86, podróżnik, archeolog; współpracował z F. Lessepsem; znawca języka i obyczajów Beduinów. Wisłocki STANISŁAW, ur, 1921, dyrygent (Filharmonia pozn., warsz.), kompozytor, pedagog; liczne koncerty za granicą. Wisłocki WŁADYSŁAW, 1841-1900, bibliotekarz, bibliograf; inicjator i wydawca ,,.Przewodnika Bibliograficznego" (18781922); prace z historii literatury i bibliografii; Katalog rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej (4,5 tys. opisów). Wisłocki WŁADYSŁAW TADEUSZ,- 18871941, syn Władysława, bibliotekarz, red. i wydawca „Przewodnika Bibliograficznego" (od 1924-33), współred. i wydawca Słownika pseudonimów i kryptonimów A. Bara. Wisłok, rz., 1. dopływ dolnego Sanu; dł. 228 km, dorzecze 3541 km2; gwałtowne wezbrania; nad W. — Rzeszów. Wisłoka, rz., pr. dopływ górnej Wisły; dł. 164 km, dorzecze 4096 km2; gwałtowne wezbrania; żeglowna 22 km. Wisłouch STANISŁAW, 1875-1927, botanik, algolog, mikrobiolog; wykładowca botaniki farm. i hydrobiologii sanitarnej na uniw. w Warszawie; badał solmska i szlamy leczn. na Krymie; zasługi w unowocześnieniu filtrów warszawskich. Wisłoujście, późnogot.' twierdza (XV w., rozbudowana XVI-XVIII w.) w Gdańsku, na prawym bszegu Martwej Wisły. Wismar, m. w pn.-zach. części NRD, port nad Zat Meklemburską; 55 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., spoż.; muzeum; got. kościoły i kamienice, renes. dwór książęcy (XVI w.). Wisnowska MARIA, 1858-90, aktorka WTR, popularna zwł. wśród młodzieży;

Witim 1283 role naiwnych (Pola — Rozbitki J. Blizińskiego). Wissler [uyslər] CLARK, 1870-1947, etnolog amer.; prof. Yale University; badania nad życiem Indian amer.; An Introduction to Social Anthropology. wist: 1) czteroosobowa gra w karty talią 52-kartową, obecnie rzadko rozgrywana; oparta na licytacji i rozgrywce, jei rozwinięciem był wint; 2) wyjście (atak) w kartę gracza rozpoczynającego rozgrywkę. wistaria (glicynia, słodlin, Wisteria, Glycine), ozdobne, drzewiaste pnącze z rodziny motylkowatych, o okazałych kwiatostanach; wsch. Azja i Ameryka Pn.; w Polsce uprawia się gł, w. chińską, o jasnofioletowych kwiatach. Wistrica (Aliakmon), rz. w pn. Grecji; dł. 314 km; uchodzi do Zat. Salonickiej. Wiszakhapattanam (ang. Vizagapatnam), m. w Indii (Andhra-Pradesz), ważny port nad Zat. Bengalską; 273 tys. mieszk, (1968); duży ośr. przemysłu (gł. stoczn., rafinacja ropy naft. spoż., włók.); wywóz rud żel. i manganu; uniwersytet. wiszące ogrody, słynne tarasowe ogrody w Babilonie przypisywane Semiramidzie; w czasach staroż. uznawane za jeden z tzw. 7 cudów świata. wiszący lot →zawis. Wiszniewska GALINA P., ur. 1926, radz. śpiewaczka (sopran), solistka Teatru Wielkiego w Moskwie; występy także na estradach koncertowych. Wiszniewski ALEKSANDR W., 1874-1948, chirurg radz.; autor oryginalnej metody znieczulania miejscowego i blokad nowokainowych w leczeniu stanów zapalnych i wstrząsu pourazowego, Wiszniewski JERZY, 1908-44, zoolog, limnolog; organizator i kierownik Poleskiej Stacji Biol. w Pińsku; prekursorskie badania psammonu; poległ w powstaniu warszawskim. Wiszniewski WSIEWOŁOD W., 1900-51, ros. dramaturg i prozaik; opowiadania, dramaty tematycznie związane z wojną domową (Tragedia optymistyczna); scenariusze filmowe. Wisznu, bóg ind., w Wedach towarzyszIndry, w hinduizmie jeden z gł. bogów; podejmuje szereg wcieleń (awatar), aby pomagać ludziom; przedstawiany w koronie na głowie, z 4 rękami, siedzący na wężu.→awatara wisznuizm, jeden z gł. kierunków hinduizmu, propagujący bhakti jako drogę zbawienia; związany z wieloma kultami ludowymi. Wiszowaty ANDRZEJ, 1608-78, ideolog braci pol.; twórca racjonalist. koncepcji „religii zgodnej z rozumem". Wiślana Mierzeja, pas piasków i wydm ciągnący się na dł. ok. 90 km od Gdańska do Bałtyjska w ZSRR; w części pd.-wsch. oddziela Zalew Wiślany od Zat. Gdańskiej. Wiślanie, plemię słow. w dorzeczu górnej Wisły: ok. 875 w strefie wpływów państwa wielkomorawskiego, w poł. X w. — czes.; u schyłku X w. weszli w skład państwa polskiego. Wiślany Zalew, pd.-wsch. część Zat. Gdańskiej, odcięta Mierzeją Wiślaną; głeb. do 5 m. wiślańsko-odrzańska operacja, 1945 (12 1-7 II) działania wojsk radz. 1 Frontu Ukr. i 1 Frontu Białorus, (w jego skład wchodziła 1 Armia WP), w wyniku których zostały wyzwolone ziemie Polski między Wisłą a Odrą. Wiślica., w. w pow. buskim, woj. kieleckim, nad Nidą; Muzeum Regionalne (eksponaty archeol. z terenów W.); pozostałości kościoła i budowli romańskiej (X-XII w.), got. kolegiata (XIV w.), późnogot. tzw. Dom Długosza (XV w.). — Wczesnośredniow. ośrodek grodowo-miejski; w XI i na pocz. XII w. ważny gród piastowski, następnie miejsce licznych zjazdów; przed 1326 do 1869 miasto; w 1939 zacięte walki obronne; w czasie

okupacji hitlerowskiej W. straciła ok. 3,5 tys. mieszkańców (ok. 70%). Wiślicki ADAM, 1836-1913, dziennikarz; założyciel i red. „Przeglądu Tygodniowego"; publicysta pozytwist, (Groch na ścianę). wiślicko-piotrkowskie statuty →statuty Kazimierza Wielkiego. wiśniak (kirsz), wódka wytrawna otrzymywana z nalewu spirytusu na wiśnie. wiśnia pospolita (Cerasus vulgaris, Prunus cerasus), drzewo owocowe powszechnie uprawiane w strefie klimatów umiarkowanych; owoce — czerwone pestkowce z sokiem bezbarwnym (w. szklanka) lub czerwonym w. czarna),.deserowe i na przetwory. →antpka Wiśnicz Nowy, w. w pow. bocheńskim, woj. krak.; przemysł skórz.; późnogot.renes. zamek (1 poł. XVI w., przebudowa barok. XVII w.), jedna z najokazalszych w Polsce rezydencji reprezentacyjnoobronnych; obwarowania bastionowe. — Od 1590 w posiadaniu Lubomirskich; 1616-1934 miasto. W okresie okupacji 1939-40 obóz hitlerowski, następnie do 1944 ciężkie więzienie. Wiśniewski ALFRED, ur. 1916, rzeźbiarz; prof. PWSSP w Gdańsku; realizacja rzeźb dla Starego Miasta w Gdańsku; Pomnik Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu. Wiśniewski ANTONI, 1718-74, pedagog, nauczyciel matematyki i fizyki w Collegium Nobilium, w którym założył pierwszą w Polsce nowocz. pracownię fizyczną. Wiśniewski PIOTR, 1881-1971, botanik; prof. uniw. w Wilnie i SGGW; prace z zakresu fitopatologii, morfologii eksperymentalnej, florystyki. Wiśniewski WINCENTY LESŁAW, 1904-58, zoolog, parazytolog; prof. Uniw. Warsz.; prace nad cyklami rozwojowymi tasiemców i przywr oraz parazytofauną jezior. Wiśniewski ZDZISŁAW (pseud. Wałek), ur. 1911, działacz ruchu robotn.; 1944 (od VIII) sekr. Kom. Obw. PPR Śląsk, przewodu, konspiracyjnej Woj. Rady Nar. na Śląsku; po wyzwoleniu w aparacie partyjnym i państwowym. Wiśniowiecki DYMITR, książę, P-1583, starosta czerkaski i kaniowski; dowódca kozaków zaporoskich; uczestnik interwencji magnackiej w Mołdawii, zakończonej klęską (1563). Wiśniowiecki DYMITR JERZY, książę, 1631-82, hetman w. kor. od 1676; uczestnik wojen ze Szwecją, Rosją; przecfwnik Jana III Sobieskiego. Wiśniowiecki JANUSZ ANTONI, książę, 1678-1741, marszałek nadworny litew. od 1699, kasztelan krak. od 1726; współorganizator konfederacji tarnogrodzkiej. Wiśniowiecki JEREMI MICHAŁ, książę, 1612-51, ojciec Michała Korybuta, wojewoda Tus. od 1646; magnat na Ukrainie, tłumił powstania kozackie; dowódca obrony Zbaraża, 1651 walczył pod Beresteczkiem. Wiśniowiecki MICHAŁ KORYBUT →Michał Korybut Wiśniowiecki. Wiśniowiecki MICHAŁ SERWACY, książę, 1680-1744, hetman w. litew. od 1702, kanclerz w. litew. od 1720; zwolennik Augusta III. Wiśniowski SYGURD, 1841-93, podróżnik i pisarz; zwiedził m.in. Australię i Polinezję (Dziesięć lal w Australii); powieść z dziejów Nowej Zelandii, szkice z USA. Wiśniowski TEOFIL, 1806-47, działacz demokr.; uczestnik powstania 1830-31, czl. TDP, rewolucji krak. 1846; stracony we Lwowie. wiśniówka, wódka słodka otrzymywana z nalewu spirytusu na wiśnie, z dodatkiem cukru. wiśniówka, bud. cegła właściwie wypalona. Witaczak STANISŁAW, 1882-1944, górnik, działacz pol. w Westfalii i na Śląsku; od 1902 we władzach Zjednoczenia Zaw. Pol.; zginął w Buchenwaldzie.

witalijscy bracia, piraci na Bałtyku w XIV-XV w. wywodzący się z floty kaperskiej, zorganizowanej przez króla szwedz. w czasie walk wewn. 1S89. witalizm, fiioz. spekulatywna koncepcja, popularna zwł. w końcu XVII i w XVIII w., zakładająca istnienie w organizmach żywych niematerialnej „siły życiowej" (vis vitalis), kierującej ich funkcjami i rozwojem; w. jest odmianą stanowiska teleologii; gł. przedstawiciele: Paracelsus, H. Bergson, H. Driesch. witalny, dotyczący życia i jego procesów; pełen sił żywotnych, żywotny. witaminizacja produktów spożywczych, sztuczne wzbogacanie produktów spoż. w witaminy, np. witaminizacja pieczywa (wit. B, PP), soków owocowych (wit. G), margaryny (wit. A i D). witaminowe koncentraty, produkty żywnościowe do bezpośredniego spożycia, zawierające znaczne ilości naturalnych witamin, np. w.k. z owoców róży (wit. C), z soku marchwi (prowit. A). witaminy, nieodzowne dla organizmu związki org. o niskim cięż. cząsteczkowym i b. różnorodnej strukturze chem., pełniące funkcje katalityczne, które muszą być dostarczone z pokarmem, gdyż organizm zwierzęcy nie jest zdolny do ich syntezy; w. są syntetyzowane przez rośliny, niektóre są wytwarzane przez florę bakteryjną lub powstają w organizmie zwierzęcym z prowitamin. Witaszkowo (w. w pow. gubińskim, woj. zielonogórskim), archeol. zespół 17 złotych przedmiotów, stanowiących zapewne wyposażenie grobu wodza scytyjskiego (z ok, 500 p.n.e.). Witaszyce, w. w pow. jarocińskim, woj. pozn.; cukrownia, roszarnia, wytwórnia płyt paździerzowych. Witbank, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal); 38 tys. mieszk. (1967); ośr. największego zagłębia węglowego kraju; przemysł chem.; elektrownia cieplna, Witebsk, m. obw. w Białorus. SRR, port nad Dźwiną; 231 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu, gł. włók., maszyn, (obrabiarki), drzewnego; muzeum; cerkiew (XII w.), gmach kolegium jezuickiego i pałac gubernatora (XVIII w.). 1944 (23-27 VI) w rejonie W. i Orszy rozbicie ugrupowania niem. przez wojska radzieckie. Witelo (Vitelo, Witelon), ok. 1230-ok. 1280, śląski filozof, przyrodnik i matematyk; autor dzieła Perspectwa (zw. popularnie Optyką), w którym do badan optycznych zastosował trygonometrię; skonstruował przyrządy do mech. kreślenia niektórych linii krzywych. witenagemot [uitenajemot], w średnicy/, państewkach anglosaskich organ doradczy przy królu. witeryt, minerał, węglan barii; bezbarwny, białawy, szarawy lub brunatnawy; trujący (pył W. działa toksycznie na drogi oddechowe); produkt procesów hydrotermalnych. witezie, zool. →paziowate. „Witeź", dwutygodnik społ.-lit., wydawany 1908 w Warszawie; pismo zbliżone do PPS-Frakcji Rewol.; współpracownicy: G. Daniłowski, W. Feldman, S. Żeromski. „Witiaź": I) okręt marynarki ros., na którym 1886-89 pod dowództwem S. Makarowa odbyła się podróż dookoła ziemi; przeprowadzono badania O. Spokojnego; 2) statek oceanograficzny AN ZSRR, na którym prowadzone są od 1949 badania O. Spokojnego (wykryto największą znaną głębię — 11022 m). Witiges, ?-540, król Ostrogotów od 536; w walce z Justynianem I, który dążył do przywrócenia rządów bizant. w Italii, oblężony w Rawennie i zmuszony (540) do kapitulacji, zmarł w niewoli. Witim, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ 2Leny; dł. 1978 km, dorzecze 225 tys. km ; zamarza na ok. 8 mies.; gł. dopływ Mama (1.); żeglowna od m. Bodajbo.

1284 Witkacy Witkacy → Witkiewicz Stanisław Ignacy. Witkiewicz STANISŁAW, 1851-1915, krytyk sztuki, malarz i pisarz; twórca stylu zakopiańskiego; współtwórca naturalizmu w sztuce i literaturze pol.; obrazy rodzajowe, pejzaże; studia o sztuce, nowele (Z Tatr, Na przełęczy). Witkiewicz STANISŁAW IGNACY (pseud. Witkacy), 1885-1939, syn Stanisława, pisarz, malarz, filozof, teoretyk sztuki; twórca teorii „czystej formy", gł. wyraziciel katastrofizmu w literaturze pol.; groteskowo-parodystyczne powieści (Pożegnanie jesieni, Nienasycenie) i dramaty (W małym dworku, Wariat i zakonnica, Oni, Szewcy); mal. kompozycje fantast.-symbol. i portrety. Witkojc MINA, ur. 1893, dolnołużycka poetka i pisarka; wiersze opiewające urodę krajobrazu łużyckiego, liryki patriot. i osobiste, opowiadania prozą. Witkowo, m. w pow. gnieźnieńskim, woj. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; 5,9 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie w XVII w. — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19; w okresie okupacji hitlerowskiej większość ludności wysiedlono do GG lub wywieziono do obozów koncentracyjnych. Witkowski AUGUST, 1854-1913, fizyk; prof. Uniw. Jag., czł. AU; prace badawcze nad własnościami gazów; podręcznik Zasady fizyki. Witkowski JÓZEF, ur. 1892, astronom; prof. i dyr. obserwatorium astr. w Poznaniu, kierownik Zakładu Astronomii PAN, czł. PAN; prace z astrometrii, mechaniki nieba, historii astronomii. Witkowski ROMUALD KAMIL, 1876-1950, malarz; czł. Formistów Pol., Rytmu, Praesensu; impresjonist., secesyjne i kubistyczne martwe natury, pejzaże, portrety. Witkowski STANISŁAW, 1866-1950, filolog klas.; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; prace z zakresu papirologii i literatury gr., średniowiecza i humanizmu pol.; Historiografia grecka, Tragedia grecka. witlinek (merlan, Gadus merlangus), ryba z rodziny dorszowatych, do 30 cm dł.; O. Atlantycki aż do Norwegii; znaczenie gosp. małe. Witnica, m. w pow. gorzowskim, woj. zielonogórskim; 6,3 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż., mat. bud.; prawa miejskie 1935. — W czasie działań woj. 1945 zniszczona w 60%, po wojnie odbudowana. Witold, ok. 1352-1430, w. książę litew. od 1401, syn Kiejstuta, brat stryjeczny Władysława Jagiełły; pod Grunwaldem 1410 wódz wojsk litew.; scentralizował państwo litewskie. Witorzeńć STEFAN, ur. 1908, pilot, pułkownik; uczestnik wojny obronnej Polski 1939, bitwy o W. Brytanię; dowódca 302 dywizjonu (1941), 2 pol. Skrzydła Myśliwskiego (1941-42); zestrzelił 6 samolotów: od 1957 w lud. WP, komendant Centrum Szkolenia Lotniczego (1958-67). Witos ANDRZEJ, ur. 1878, brat Wincentego, działacz ruchu lud.; 1943 wiceprezes ZPP w ZSRR, 1944 — PKWN, 1944-45 czł. władz nacz. SL, następnie Rady Nacz. PSL; od 1949 w ZSL. Witos WINCENTY, 1874-1945, działacz lud., polityk, publicysta; od 1895 w galic. PSL; po rozłamie 1913 na czele PSL„Piast"; premier 1920-21, 1923 i 1926; współtwórca Centrolewu; czołowy rzecznik zjednoczenia ruchu lud., współzałożyciel (1931) i prezes SL, sądzony w procesie brzeskim; 1933-39 na emigracji; 1945 wiceprezydent KRN; Moje wspomnienia. Witosza, masyw górski w Bułgarii, na pd. od Sofii; wys. do 2290 m (Czerni wrych); zalesiony; park nar.; turystyka. Witoszyński CZESŁAW MACIEJ, 1875-1948, hydraulik i aerodynamik, pionier badań aerodynamicznych w Polsce, nazywany ojcem pol. lotnictwa; prof. Polit. Warsz. i Łódzkiej; zorganizował regularne studia lotn.; autor licznych prac. Witowski GERARD (pseud. Pustelnik z

Krakowskiego Przedmieścia), 1787-1837, dziennikarz; jeden z pionierów felietonistyki polskiej. Witów, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Czarnym Dunajcem; miejscowość letniskowa. Witów (w. w pow. łęczyckim, woj. łódzkim), archeol. pozostałości 4 szałasów i obozowiska z późnego paleolitu. witraż, kompozycja wykonana z kawałków barwnego szkła zespolonych ołowianymi ramkami, stanowiąca wypełnienie okna; stosowany od wczesnego średniowiecza, popularny w sztuce got., zwł. we Francji (słynny zespół w. Sainte Chapelle w Paryżu) oraz w okresie secesji (w. J. Mehoffera, S. Wyspiańskiego). witriol, dawna nazwa siarczanów niektórych metali i stężonego kwasu siarkowego. Witruwiusz, 70-ok. 20 p.n.e., rzym. budowniczy i konstruktor, autor O architekturze ksiąg dziesięć — jedynego zachowanego staroż. traktatu na ten temat; w okresie odrodzenia autorytet w dziedzinie architektury. witryna →serwantka. witryt (węgiel błyszczący), jeden ze składników węgla kam.; czarny, o szklistym połysku, kruchy. Witt JAN DE [də wyt], 1625-72, hol. mąż stanu; najwyższy urzędnik Niderlandów od 1653; przywódca republ. stronnictwa szlachecko-mieszczańskiego. Witt [wyt] OTTO NICOLAUS, 1853-1915, chemik niem.; prof. polit. w Berlinie; prace dotyczące syntet. barwników org. oraz barwienia tkanin. Witte [də wytə] EMANUEL DE, ok. 161792, malarz hol.; gł. wnętrza kośc, rzadziej sceny rodzajowe, pejzaże, portrety, Witte JAN DE, 1716-85, architekt i inżynier wojsk., pochodzenia hol.; komendant twierdzy w Kamieńcu Podolskim; barok, kościół Dominikanów we Lwowie. Witte SIERGIEJ J., 1849-1915, polityk ros.; 1905-06 premier, opracował manifest październikowy 1905; Wospominanija. Wittelsbachowie, dynastia niem.; od 1180 panowali w Bawarii, od 1214 w Palatynacie Reńskim; elektorzy, trzykrotnie królowie Niemiec, 1806-1918 Bawarii. Witten [wytən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 97 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., środków transportu, chem. i szklarski. Wittenberga (Wittenberg), m. w środk. części NRD, port nad Łabą; 47 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; ważny węzeł kol.; muzea (domy Lutra i Melanchtona); późnogot. kościół (XIV-XVI w.), zamek z kościołem (XV w.), ratusz (XVI w.). Wittenberge [wytən-], m. w pn.-zach. części NRD, port nad Łabą; 33 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., celulozowy, maszynowy. Wittgenstein [wytgənsztain] LUDWIG, 1889-1951, austr. filozof i logik; prof. uniw. w Cambridge; zajmował się gł. badaniem stosunku języka do opisywanej przezeń rzeczywistości; wywarł wpływ na kształtowanie się neopozytywizmu; Tractatus Logico-Philosophicus. Wittgenstein PIOTR CH., 1768-1842, feldmarszałek ros.; brał udział w wojnach z Francją; 1813 głównodowodzący wojsk ros. i pruskich. Wittig EDWARD, 1879-1941, rzeźbiarz; prof. ASP w Krakowie; czł. Rytmu; początkowo wpływ symbolizmu i secesji, później tendencje klasycyzujące; pomniki (Pomnik Lotnika w Warszawie), rzeźby ogrodowe (Ewa), nagrobki. Wittlin JÓZEF, ur. 1896, pisarz; związany z ekspresjonizmem (Hymny); pacyfistyczna powieść Sól ziemi, szkice, przekład Odysei; od 1941 w USA. witwa (wierzba wiciowa, Salix viminalis), krzewiasty gat. wierzby; w Polsce w doi. rzecznych; jej uprawne odmiany (tzw. konopianki) używane w wikliniarstwie.

Witwatersrand [wytwatərsrant], region przem.-górn. w Republice Pd. Afryki (Transwal); wydobycie złota (1 miejsce w świecie), rud uranu i manganu, węgla kam., azbestu, pirytów; rozwinięty przemysł ciężki; region silnie zurbanizowany (gł. m.: Johannesburg, Germiston, Springs, Benoni). Witwicki MIKOŁAJ, 1764-1853, pszczelarz; pionier nowoczesnego pszczelarstwa w Polsce; twórca ula tzw. magazynowego; Pszczelnictwo krajowe... Witwicki STEFAN, 1801-47, poeta; przyjaciel i naśladowca Mickiewicza; Piosenki sielskie (spopularyzowane z melodiami Chopina i Moniuszki); poemat dram., bibl. parafrazy. Witwicki Władysław. 1878-1948, psycholog, filozof, teoretyk malarstwa, tłumacz i komentator Platona; prof. Uniw. Warsz.; autor pierwszych pol. podręczników psychologii; Psychologia. Witz IGNACY, 1919-71, malarz, grafik, publicysta; autor książek o sztuce {Twórcy i dzieła, Obszary malarskiej wyobraźni). Witz [wyc] KONRAD, po 1400-ok. 1450, malarz szwajc, jeden z najwybitniejszych w 1 pol. XV w., pracujący pod wpływem sztuki burgundzkiej i niderl.; obrazy ołtarzowe,' m.in. Cudowny połów ryb z pierwszym w sztuce eur. przedstawieniem konkretnego pejzażu. Witzleben [wyc-] ERWIN VON, 1881-1944, feldmarszałek niem.; 1942 zwolniony z wojska; uczestnik grupy spiskowej, która 1944 dokonała nieudanego zamachu na Hitlera; stracony. wiwarium, pomieszczenie do hodowli i obserwacji zwierząt, z urządzeniami imitującymi warunki naturalne ich życia; np. akwarium, terrarium, insektarium. wiwat [łac. vivat 'niech żyje'], okrzyk wyrażający radość, entuzjazm, dawniej także toast. wiwat, muz. lud. taniec wielkopolskolubuski, w tempie żywym, w metrum dwu- lub trójdzielnym. wiwery (łaszowate, Viverridae), rodzina drapieżnych ssaków; 75 gat.; naziemne i nieliczne nadrzewne; pd.-zach. Europa, Afryka, pd. Azja, Madagaskar; np. cyweta, ichneumon. wiwianit, minerał, uwodniony fosforan żelaza; bezbarwny, na powietrzu przybiera barwę niebieską; występuje m.in. w niektórych utworach osadowych, np. w rudach darniowych. wiwisekcja, zabiegi operacyjne na żywym, z reguły znieczulonym zwierzęciu, przeprowadzane w celach naukowych. wiza, pisemne zezwolenie udzielane cudzoziemcowi na przekroczenie granicy państw, odnotowywane w paszporcie lub innym dokumencie podróży. wizerunek, podobizna, wyobrażenie; portret, obraz. wizja, widzenie, obraz, wyobrażenie; wytwór wyobraźni, przywidzenie, majak. wizja, techn. w telewizji ogół sygnałów (wizyjnych) wytworzonych podczas analizy obrazu, umożliwiających jego odtworzenie na ekranie kineskopu. wizja lokalna, oględziny miejsca dokonane w określonym postępowaniu przez organ prowadzący to postępowanie. wizjer: 1) celownik; 2) zabezpieczony otwór w ścianie pomieszczenia, zbiornika, naczynia, pozwalający obserwować wnętrze; także zaopatrzony w soczewkę otwór w drzwiach, umożliwiający obserwację na zewnątrz; 3) zasłona w hełmie rycerskim opuszczana na twarz. wizjoteka, archiwum, w którym przechowuje się nagrania audycji telew., filmy telew. itp. Wizna, w. w pow. łomżyńskim, woj. białostockim, nad Narwią; 1435-1870 2miasto; w pobliżu bagno W. (ok. 80 km ). — Jeden z najstarszych grodów Mazowsza (poł. XI w.), w XII w. kasztelania; prawa miejskie 1435 (do 1870); po 1526 stol. ziemi wiskiej; podupadła po 1795. W 1939

władza państwowa 1285 (8-10 IX) bohaterska obrona pol. załogi umocnionego odcinka (dowódca kpt. W. Raginis) w sile 720 ludzi przeciw niem. 19 korpusowi pancernemu; obrońcy odcinka „W." opóźnili o przeszło 2 dni zaplanowane okrążenie gł. sił pol. na wsch. od Wisły; podczas okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 2 tys. mieszkańców (50%); zniszczona w działaniach woj. 1939, po wojnie odbudowana. wizon, zool. →norka amerykańska. wizualny, postrzegalny wzrokiem, wzrokowy, będący źródłem wrażeń wzrokowych. wizurka, leśn. →przecinka. Wizygoci, lud germ., zach. odłam Gotów, do IV w. osiadły nad M. Czarnym; zepchnięci przez Hunów, wtargnęli na teren cesarstwa wschodniorzym.; 410 zdobyli i zrabowali Rzym; utworzyli silne państwo w pd. Galii (tuluzańskie państwo), potem w Hiszpanii, 711-718 zniszczone przez Arabów. wizyta: 1) przybycie do kogoś w celach towarzyskich; odwiedziny; 2) bytność u lekarza w celu zasięgnięcia porady lekarskiej; odwiedzenie chorego przez lekarza. wizytacja, urzędowa wizyta połączona z kontrolą, odbywana przez władze danej instytucji lub przez delegatów tych władz. wizytator, osoba dokonująca wizytacji; zwierzchnik lub urzędnik wizytujący coś (zwł. szkoły, zakłady nauk.). Wiżajny, jezioro na Pojezierzu Suwalskim (woj. białostockie), w pobliżu granicy z ZSRR; pow. 260 ha, głęb. do 5,3 m. Wjasa, wieszcz staroind.; wg tradycji autor eposu Mahabharaty, puran i dzieł filozoficznych. Wjela JAN (pseud. Radyserb), 1822-1907, poeta górnołużycki; autor licznych wierszy epickich. W Jezioranach, powieść radiowa poświęcona tematyce wiejskiej, nadawana w programie Polskiego Radia w tygodniowych odcinkach od 1960; opracowywana przez zespół autorów; wykonawcy m.in. K. Opaliński (dziadek Mateusz), M. Żabczyńska (jego córka Aniela), Z. Kęstowicz (Stefan Jabłoński). wklęsłości przedział, przedział liczbowy (a, b) na osi odciętych, w którym druga pochodna badanej funkcji jest mniejsza od zera. wklęsły druk (wklęsłodruk), druk przy użyciu formy, której elementy drukujące leżą poniżej jej górnej płaszczyzny. wklęsły kąt →kąt wklęsły. wkład gruntowy, grunty wnoszone przez członka roln. spółdzielni produkcyjnej do majątku spółdzielni. wkład inwentarzowy, budynki, urządzenia gosp., inwentarz, pasze, materiały siewne, pieniądze i in. nie będące gruntem mienie wnoszone przez członka roln. spółdzielni produkcyjnej do majątku spółdzielni. WKP(b) (Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)) →Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. Wkra, rz., pr. dopływ dolnej Narwi; dł. 246 km, dorzecze 5402 km2; przybiera kolejno nazwy; Nida, Działdówka i W. wkręt, łącznik gwintowy z rowkiem w łbie lub trzonie, wkręcany wkrętakami; walcowy — do metalu, stożkowy — do drewna. wkrętak (śrubokręt), narzędzie do wkręcania i wykręcania wkrętów. Wlachojanis JANIS (pseud. J. Epachtitis), 1867-1945, pisarz gr.; hist. opowiadania i nowele z życia gr. ludu. wieczka, lotn. lina przymocowana do kosza balonu wolnego, wyrzucana przez załogę podczas lądowania w celu zmniejszenia prędkości lotu przez tarcie o ziemię. Wleń, m. w pow. lwóweckim, woj. wrocławskim, nad Bobrem; 1,8 tys. mieszk. (1968); ośr. leczn.-wypoczynkowy; ruiny got. zamku książąt świdnickich (XIII-XV w.); prawa miejskie 1214.

wlew (infuzja), me l. wprowadzenie spływającego pod wpływem własnego ciśnienia płynu dożylnie, dotkankowo (wlew kroplowy) lub doodbytniczo (np. lewatywa) w celach leczn., diagnostycznych lub odżywczych. * wlewek, półfabrykat hutn. w postaci bloku ze stali (lub innego metalu) odlanego we wlewnicy; z w. wytwarza się wyroby walcowane i kute. wlew kontrastowy, wprowadzenie płynnego środka cieniującego (zwykle zawiesiny barytu) przez odbytnicę, w celu uwidocznienia jelita grubego na zdjęciu rentgenowskim. wlew kroplowy (kroplówka), zabieg leczn. Dolegający na dożylnym, podskórnym lub doóďbytniczym wlewaniu kroplami: krwi, plazmy, płynów krwiozastępczych i roztworów leków. wlewnica, hutn. forma niedzielona, wykonana zazwyczaj z żeliwa; służy do odlewania wlewków. wlewowy układ, zespół kanałów w forr mie odlewniczej, zapewniający prawidłowe doprowadzenie ciekłego metalu do jej wnęki oraz niedopuszczenie do wnętrza zanieczyszczeń. Władigerow PANCZO, ur. 1899, bułg. kompozytor, pedagog i dyrygent; koncerty, symfonie, opera Car Kałojan, balety. Władimirów IWAN A., 1870-1947, radz. malarz i rysownik; obrazy rodzajowe i batalistyczne. Władimirski-Budanow MICHAIŁ F., 18381916, ros. historyk prawa; prof. uniw. w Kijowie; Obzor istorii russkogo prawa. Władyka JAN (pseud. Słońce), 1896-1967, działacz ruchu oporu, pułkownik; czł. ZWZ; od 1941 w sztabie Obszaru Pd.Wsch. ZWZ, potem AK; ostatni komendant tego obszaru. Władymir, m. obw. w eur. części Ros.FSRR, nad Klaźmą; 234 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., środków transportu (ciągniki), chem., mat. bud.; sobory z XII, XIII w. m.in. Uspienski (freski A. Rublowa i Daniiły Czornego z XV w.) i Dmitrijewski, cerkwie (XVIII w.); w pobliżu cerkiew Pokrowa nad rz. Nerla (XII w.). Władymirko (właśc. Włodzimierz I Wołodarowicz), ?-1153,. książę halicki od 1141; zjednoczył Ruś Halicką i zapoczątkował okres jej świetności. Władysław, ?-1281, książę opolsko-raciborski, sprzymierzeniec Przemyśla Ottokara II od 1256; 1273 opanował dzielnicę krakowską. Władysław I, ?-1095, król węg. od 1077, z dyn. Arpadów; popierał pap. Grzegorza VII przeciwko ces. Henrykowi IV. Władysław I, po 1398-1455, książę mazow.; przeciwnik Władysława Jagiełły, wiązał się ze Świdrygiełłą i Krzyżakami. Władysław II, ok. 1445-62, książę mazow.; po jego bezpotomnej śmierci ziemię bełską, gostyńską, rawską, a od 1476 sochaczewską włączono do Korony, Płock przeszedł we władanie linii warszawskiej. Władysław Biały, ?-1388, książę gniewkowski 1343-53; ok. 1365 sprzedał księstwo Kazimierzowi W.; 1373 pretendował do tronu polskiego. Władysław I Herman, ok. 1043-1102, książę pol. od 1079, syn Kazimierza Odnowiciela, ojciec Bolesława Krzywoustego; związany sojuszem z cesarstwem niem.; ulegał wpływom Sieciecha. Władysław Jagiellończyk, 1456-1516, król czes. od 1471, węg. od 1490; syn Kazimierza Jagiellończyka; 1500 dał przywileje szlachcie czes., 1515 uznał następstwo Habsburgów w Czechach i na Węgrzech po wymarciu swych bezpośrednich potomków. Władysław II Jagiełło, ok. 1351-1434, w. książę litew. 1377-1401, król pol. od 1386, syn Olgierda; 1386 przyjął chrzest, poślubił Jadwigę; 1387 rozpoczął chrystianizację Litwy; toczył zwycięskie walki z Krzyżakami (1410 Grunwald); dopro-

wadził do zawarcia unii pol.-litew. w Horodle; rozszerzył przywileje szlachty. Władysław IV Kuman, 1262-90, król węg. od 1271; wspomagał Rudolfa Habsburga w walce z Przemysłem Ottokarem II (pod Dürnkrut 1278); zamordowany przez Kumano w. Władysław III Laskońogi, ok. 1165-1231 książę pozn. i gnieźnieński, 1202 i 1228 krak., syn Mieszka III Starego; 1229 wypędzony przez możnych, utracił Wielkopolskę na rzecz Władysława Odonica. Władysław I Łokietek, ok. 1260-1333, książę łęczycki i kujawski od 1267, król pol. od 1320; syn Kazimierza II kujawskiego; dążył do zjednoczenia ziem pol. (zdobył ziemię sandomierską i Wielkopolskę); wygnany przez Wacława II; 1305 opanował Małopolskę, a 1314 Wielkopolskę; 1311 stłumił bunt Alberta; 1308-09 utracił Pomorze Gdańskie, 1329 Dobrzyń, 1332 Kujawy; 1331 stoczył z Zakonem bitwę nod Płowcami. Władysław Odonic, ok. 1190-1239, książę kaliski 1194 i 1207-17, pozn. 1227, wielkopol. 1229, wnuk Mieszka III Starego; w walkach z Henrykiem Brodatym i Henrykiem Pobożnym utracił prawie wszystkie posiadłości. Władysław Opolczyk, ?-1401, książę opolski od 1356, zarządca Rusi Czerwonej 1372-78 i 1386-87, palatyn Węgier 1.367; namiestnik z ramienia Ludwika Węgierskiego w Polsce 1377; 1392 zastawił Krzyżakom ziemię dobrzyńską, Władysławowo, m. w pow. puckim, woj. gdańskim, nad Bałtykiem; 5,2 tys. mieszk. (1968); port rybacki, kąpielisko mor.; przetwórstwo rybne; prawa miejskie 1963. — Nazwa W. (od 1938) od fortu woj. wzniesionego tu na polecenie Władysława IV. Władysław III Warneńczyk, 1424-44, król. pol. od 1434 i węg. od 1440, syn Władysława Jagiełły; zginął w bitwie z Turkami pod Warną. Władysław IV Waza, 1595-1648, król pol. od 1632, syn Zygmunta III Wazy; 1610 powołany na tron moskiewski, 1612 i 1617/18 nieudane wyprawy na Moskwę w celu objęcia tronu; 1632-34 wojna z Moskwą (pokój polanowski); 1635 rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi; organizator pol. floty. Władysław II Wygnaniec, 1105-59, książę senioralny Polski i dziedziczny Śląska od 1138, syn Bolesława Krzywoustego; 1146 wygnany przez braci, zbiegł do Niemiec, gdzie zabiegał o pomoc w odzyskaniu władzy. Władysław (Ładysław) z Gielniowa (właśc. Jan z Gielniowa), ?-1505, pierwszy znany z imienia poeta pol.; bernardyn; patron Warszawy, beatyfikowany; poezje gł. rel. (Zołtarz Jezusów). Władysław z Oporowa, ok. 1385-1453, podkanclerzy 1428-34, biskup wrocławski od 1434, arcybiskup gnieźnieński od 1449; rektor Akad. Krak. (1426), przeciwnik Z. Oleśnickiego. Władywostok, m. w Ros.FSRR, ośr. adm. Kraju Nadmorskiego, wielki port nad M. Japońskim; 442 tys. mieszk. (1970); przemysł stoczn., drzewny, rybny; baza floty rybackiej i wielorybniczej; uniwersytet. władza, socjol. stosunek społ. między dwiema grupami lub między dwiema jednostkami, polegający na tym, że jedna ze stron mpżo w sposób trwały i uprawniony zmuszać stronę drugą do określonego postępowania i posiada środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania. władza autorytatywna, władza, która w odróżnieniu od innych typów władzy opiera się na uznaniu jej prawomocności, a nie na przymusie; gł. źródła w.a. — tradycja, charyzma, legalność. władza charyzmatyczna, typ władzy oparty na zdolnościach charyzmatycznych (przywódczych) osoby sprawującej władzę. władza państwowa, władza suwerenna i uniwersalna na danym terytorium

1286 władza polityczna państw., zdolna do zapewnienia — przy użyciu wszelkich środków przymusu społ. — takiego porządku społ., który odpowiada interesom panujących klas i warstw społ. i zabezpiecza je, wykonująca wszelkie funkcje państwa na wewnątrz i na zewnątrz. władza polityczna, władza sprawowana przez klasę panującą; stanowi państwowoprawną gwarancję określonego układu stosunków społ.-ekon.; wyraża się w rządzeniu, tj. podejmowaniu decyzji przez rząd oraz ich egzekwowaniu. własność, ekon. historycznie określony społ. stosunek do dóbr materialnych obejmujący wszelkie formy przynależności tych dóbr do jednostek, grup lub klas społ.; w. środków produkcji decyduje o charakterze stosunków międzyludzkich powstających w społ. procesie produkcji. własność, prawo wg pol. prawa cyw. wyłączne prawo władania, korzystania i rozporządzania rzeczą w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społ.; ustawodawstwo państw kapitalist. nie rozróżnia w. środków produkcji i w. przedmiotów spożycia, traktując je jako własność prywatną; w socjalizmie wykształciła się instytucja w. osobistej. własność indywidualna, w socjalizmie określenie prywatna własność środków produkcji (gł. warsztaty rzem., drobne przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolne). własność osobista, w socjalizmie określenie własności środków spożycia (gł. zaspokajających potrzeby osobiste, także samochody, domki jednorodzinne), chronionej przez konstytucję. własność społeczna, forma własności, która występuje W socjalizmie jako socjalist. własność ogólnonar. (państwowa) obejmująca głównie podstawowe środki produkcji, albo jako w. spółdzielni lub organizacji społecznych. własność spółdzielcza, forma socjalist. własności społ.; obejmuje ogół praw majątkowych przysługujących określonej grupie ludzi zrzeszonych w organizacji spółdzielczej. Własow ALEKSANDR W., 1900-62, architekt radz.; przedstawiciel realizmu socjalist.; odbudowa Kreszczatiku w Kijowie, zespół Centr. Stadionu im. W.I. Lenina w Moskwie. Własow ANDRIEJ A., 1901-46, generał radz.; 1942 dostał się do niewoli niem. i podjął wśród jeńców organizowanie zdradzieckiej tzw. Ros. Wyzwoleńczej Armii (ROA-„własowcy"); po wojnie stracony. właściwa całka, całka oznaczona z funkcji ograniczonej w przedziale skończonym. właściwość (kompetencja), zakres spraw podlegających określonemu organowi; w. miejscowa (terytorialna), rzeczowa (wg rodzaju sprawy), funkcjonalna i in. właściwy ułamek, ułamek, którego wartość bezwzględna jest mniejsza od jed3 4 nosci, np. —7, 5 itd. Włochy (Italia, Republika Włoska), państwo w pd. Europie, na Płw. Apenińskim, Niz. Padańskiej, pd. stokach Alp i wyspach (gł.: Sycylia, Sardynia); 301,2 tys. km2, 53,2 mln mieszk. (1969); stol. Rzym, inne gł. m.: Mediolan, Neapol, Turyn; dzieli się na 20 regionów; j.u. włoski. Powierzchnia w większości górzysta i wyżynna; klimat śródziemnomor.; gł. rzeki: Pad, Tyber. Kraj przem.-roln.; wydobycie gazu ziemnego, ropy naft., pirytów, boksytów, rud żel., cynku, ołowiu i rtęci, marmurów; hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł maszyn., samoch., stoczn., elektrotechn., chem., spoż., włók.; uprawa pszenicy, winorośli, oliwek, drzew cytrusowych, warzyw; hodowla; świat, znaczenie turystyki (Rzym, Wenecja, Florencja, Riwiera WŁ); gł. porty: Genua, Neapol, Wenecja. — W starożytności centr. terytorium państwa rzym.; po 476 państwo Odoakra, następnie Wizygotów, od 568 Longobardów; w środk. W. 565-761 Egzarchat Raweński, od 756 Państwo Ko-

ścielne: w pd. W. w Xł XII w. państwo normańskie; od X w. rozwój miast-republik (najsilniesze: Genua, Wenecja, potem Florencja, Mediolan); w XVII w. dominacja Hiszpanii, następnie rywalizacja fr.~austr., w XVIII w. część ziem pod panowaniem Habsburgów austr.; 1797-1815 wpływy fr.; risorgimento z ośr. w Piemoncie (w królestwie Sardynii — od 1720 pod dynastią sabaudzką); zjednoczenie 1860-70, monarchia; w I wojnie świat, udział od 1915 po stronie Ententy; od 1922 faszyst. dyktatura (podbój Etiopii); od 1937 ,,oś" Berlin-Rzym; w II wojnie świat, udział w agresji przeciw Albanii, Grecji, Jugosławii, ZSRR; 1943 upadek reżimu B. Mussoliniego, faktyczna okupacja niem., ruch oporu; wyzwolone 194445; od 1946 republika; od 1948 chrześc, demokracja najsilniejszą partią w parlamencie; od 1962 rządy centrolewicy; wzrost wpływów Wł. Partii Komunist., od 1968 wzrost napięć społ., liczne strajki; 1968-70 długotrwałe kryzysy rządowe; czł. ONZ od 1955; czł. NATO od 1949, w EWG od 1957. Włochy, dzielnica mieszkaniowo-przem, w Warszawie. Włocławek, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Wisłą; 77,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł papiern, (wielkie zakłady celulozowo-papiern.), spoż., metal, (fabryka lin i drutu), fajansowy, chem.; w budowie (1970) w pobliżu W. wielkie zakłady azotowe; zapora na Wiśle i elektrownia (160 MW); 2 muzea, got. katedra (XIV w.). — W XI w. ważny gród piastowski i osada targowa; prawa miejskie 1261; w XVI w. ośrodek handlu zbożem (30 spichrzów) i gł. komora celna na Wiśle; w XIX w. rozwój przem., silny ośr. mchu robota. (SDKPiL, PPS, KPP, związki zaw.); udział w ruchu rewol. 1905 i w okresie między woj. (1930 masowe demonstrację bezrobotnych); w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 19 tys. mieszkańców (30%); liczne egzekucje (m.in. 217 nauczycieli); 1939 (XII) pacyfikacja dzielnicy Grzywno. Włodarski MAREK (wiaśc. Henryk Streng), 1903-60, malarz; współzałożyciel Artesu; prof. ASP w Warszawie; twórczość o cechach surrealizmu. włodarz, w Polsce do XIII w. urzędnik zarządzający w imieniu księcia włością lub dworem; w XIV w. kierujący z polecenia kasztelana sprawami gosp.; od XVI w, niższy oficjalista dworski zarządzający folwarkiem lub nadzorca prac polowych. Włodawa, m. pow. w woj. lubelskim, nad Bugiem; 6,9 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; późnobarok. kościół (XVIII w.). — Prawa miejskie w XVI w.; w XVII w. ośrodek kalwinizmu; w czasie okupacji hitlerowskiej wymordowano ok. 4,5 tys. mieszkańców W. (50%); 1942-43 obóz jeńców radz. (kilka tys. zamordowanych); zniszczona w 70%, po wojnie odbudowana. Włodek IGNACY, 1723-80, pisarz, jezuita; autor pracy O naukach wyzwolonych..., pierwszej w Polsce próby refleksji nad pojęciem i klasyfikacją nauk; obrońca języka polskiego. Włodek LUDWIK, 1869-1922, dziennikarz, badacz osadnictwa pol. w Brazylii i USA; od 1918 w pol. służbie dyplomatycznej. Włodkowic PAWEŁ, ok. 1370-ok. 1435, prawnik, pisarz polit., rektor Akad. Krak. 1414-15; przedstawiciel Polski w procesie pol.-krzyżackim w Budzie 1413 i na soborze w Konstancji 1414-18; O władzy papieża i cesarza nad niewiernymi. włodycy, warstwa osiadłego na własnej ziemi rycerstwa, występująca gł. w Małopolsce; w XV w. weszli w szeregi szlachty, mieszczaństwa lub chłopstwa. Włodzimierz Monomach, 1053-1125, w. książę kijowski od 1113; stosunki z Zachodem. Włodzimierz Wielki, ?-1015, w. książę kijowski od 978; zjednoczył plemiona wschodniosłow.; 988 chrzest Rusi Kijowskiej.

Włodzimierz Wołyński, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. wołyński); 23 tys. mieszk„ (1967); przemysł spożywczy. włogacizna (szpat), przewlekła, często nieuleczalna choroba kości stawu skokowego konia; opuchlina (tzw, guz szpatowy) po zewn. stronie stawu i kulawizna. włok, ciągnione sieciowe, narzędzie połowu ryb zaopatrzone w liny; w. morski ma kształt wielkiego wora (o 2 klinowatych skrzydłach, które rozwierają się podczas ciągnienia w. w wodzie) zwężającego się w matnię. włosianka, sztywna tkanina z osnową bawełn. i wątkiem z włosia końskiego łub ze sztucznego włókna. włosie, cenny surowiec do wyrobu szczotek, pędzli, smyczków, sit, włosianek odzieżowych, podkładów tapicerskich i rymarskich, pozyskiwany z ogonów i grzyw konia (też innych koniowatych). włosień (trychina, Trichinella spiralis), nicień (dł. do 5 mm) pasożytujący w jelicie człowieka, świni, gryzoni i in., którego larwy umiejscawiają się w mięśniach tego samego osobnika; powoduje groźną chorobę — włośnicę. włoska kampania, operacje wojsk, aliantów we Włoszech przeciwko wojskom niem. 1943^45; w wyniku w.k. wyzwolone zostały Włochy; duży wkład wojsk pol, (2 Korpus Pol.). Włoska Partia ChrześcijańskoDemokratyczna (Democrazia Cristiana DC), gł. partia wł. burżuazji, zał. 1943; od 1948 najsilniejsza partia w parlamencie; od 1962 trzon centrolewicowej koalicji rządowej. Włoska Partia Komunistyczna (Partito Comunista Italiano, PCI), zał. 1921, 1926 zdelegalizowana przez rząd faszyst.; 193639 udział członków partii w brygadach międzynar. w Hiszpanii; w II wojnie świat, czołowa rola w zbrojnym ruchu oporu; 1944-47 komuniści wchodzili do kolejnych rządów; największa partia komunist, w krajach kapitalist; sekr; gen. — L, Longo. Włoska Partia Socjalistyczna (Partito Socialista Italiano, PSI), zał. 1882; 1921 część jej działaczy utworzyła Wł. Partię Komunist.; 1926 zdelegalizowana; 1947. grupa działaczy z G. Saragatem utworzyła odrębną Wł. Partię Socjaldemokr..;. 1964 nowy rozłam w PSI i utworzenie Wł. Partii Socjalist. Jedności Proletariackiej; 1966 połączenie PSI z Wł. Partią Socjaldemokr. i utworzenie Zjednoczonej Partii Socjalist,; 1968 powrót do dawnej nazwy; 1969 kolejny rozłam (wystąpienie socjaldemokratów); sekr. gen. — G. Mancini. Włoska Partia Socjalistyczna Jedności Proletariackiej (Partito Socialista Italiano di Unita Proletaria, PSJÜP), powstała 12 I 1964 po rozłamie we Wł. Partii Socjalist.; przewodn. — L. Basso. Włoska Powszechna Konfederacja Pracy, największa krajowa centrala wł. związków zaw., zał. 1944; należy do Świat. Federacji Związków Zawodowych. włoski język, z grupy romańskich; używany we Włoszech, ná Korsyce, w pd. Szwajcarii; 3 grupy dialektów: pd,, centr. i pn.; język lit. na podstawie dialektu toskańskiego; zabytki od X w. włoski roślinne, jedno- lub wielokomórkowe, różnokształtne wyrosty komórek skórki, na różnych organach (oprócz korzeni); np. włoski gruczołowe chmielu, parzące pokrzywy, kutnerowate dziewanny, czepne przytułii. włoskowatość (kapilarność), ogół zjawisk wywołanych działaniem sił międzycząsteczkowych (m.in. wznoszenie, się lub obniżanie cieczy w cienkich rurkach). włosogłówczyca, choroba pasożytnicza człowieka, psów, trzody chlewnej i in., wywoływana przez włosogłówki; zaburzenia gł. trawienne; zarażenie doustne jajami. włosogłówki (Trichuriidae), nicienie o włosowato zwężonym przednim końcu ciała; pasożyty jelitowe człowieka (Tri-

włókniak 1287 churis trichiura, do 52 mm dł., w jelicie grubym) i niektórych zwierząt. włosowa sprężyna, mała sprężyna spiralna współdziałająca z balansem w zegarkach. włosowate naczynia (kapilary, włośniczki), najmniejsze naczynia krwionośne (o śred. 7-15 µ) tworzące w tkankach gęste sieci pomiędzy najmniejszymi tętnicami i żyłami; przez b. cienką ścianę n.w. zachodzi między krwią i tkankami wymiana gazów oddechowych oraz substancji odżywczych i różnych produktów przemiany materii. Włostowic PIOTR. ?-1153, wojewoda Bolesława Krzywoustego i Władysława Wygnańca; fundator wielu kościołów; 1145 podejrzany o spisek został oślepiony i skazany na wygnanie. włosy, nitkowate rogowe wytwory naskórka, złożone z zagłębionego w skórze korzenia, którego początkową część tworzy cebulka włosa, oraz z wystającej ponad skórę łodygi (trzonu) włosa; do pochewki korzenia uchodzi przewód gruczołu łojowego, którego wydzielina natłuszcza w. Włoszczowa, m. pow. w woj. kieleckim; 6,6 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. — Prawa miejskie 1539 (do 1870) i 1919; ośrodek kalwinizmu; teren walk powstańczych 1863; w czasie okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 4 tys. mieszkańców (ok. 50%). włoszczyzna, niektóre jarzyny, zwykle marchew, pietruszka, seler, por, kapusta, używane jako przyprawa do zup, rosołów i in. potraw. „Włościanin Wielkopolski", tygodnik wydawany 1919-28 w Poznaniu, poświęcony problematyce polit. ruchu lud. i wsi; organ Zarządu Gł. Zjednoczenia Włościan, od 1920 Zarządu Woj. PSL-„Piast" w Poznaniu. włość (klucz), w dawnej Polsce posiadłość ziemska, zwarty zespół dóbr ziemskich jednego pana. włośniaki, zool. →nitnikowce. włośnica (Setaria), jednoroczna lub wieloletnia roślina zielna z rodziny traw, rozpowszechniona gł. na obszarach tropik, i subtropik. półkuli pn.; w Polsce jako chwast rośnie w. sina (S. glauca) i w. zielona (S. viridis); w uprawie ber, mohar. włośnica (trychinelloza), choroba pasożytnicza człowieka i zwierząt wszystko-

żernych i mięsożernych, wywoływana przez włośnia; szczególnie ciężka dla człowieka w stadium bytowania larw w mięśniach; zarażenie przez spożycie mięsa z chorego zwierzęcia, dlatego do obrotu dopuszcza się tylko mięso badane. włośniczki →włosowate naczynia. włośniki, cienkościenne, cylindryczne, długie wyrosty komórek skórki korzenia; tworzą w końcowej jego części strefę włośnikową, w której odbywa się pobieranie roztworów wodnych. włócznia, broń drzewcowa dł. 2-2,5 m, rodzaj kopii, służąca do pchnięcia; używana do XV w. przez piechotę i jazdę. włócznik, zool. →miecznik. włóka, dawna jednostka powierzchni; obszar uprawiany przy pomocy pary wo-2 łów; w. magdeburska = ok. 76 600 m (= 7,66 ha); rozpowszechniona2 w Polsce w. chełmińska = ok. 179 550 m (= 17,955 ha). włóka, roln. narzędzie zwykle konne do powierzchniowej uprawy roli, gł. przed siewem, w formie kilku połączonych beleczek, które ścinają i kruszą górną warstwę gleby. włókiennictwo, gałąź przemysłu (oraz dział wiedzy techn.) zajmująca się przerobem surowców włók. na półwyroby i wyroby włók.; obejmuje m.in. przędzalnictwo, tkactwo, dziewiarstwo, powroźnictwo, produkcję pasmanterii, wyrobów nietkanych i wykończalnictwo włókiennicze. włókiennicze wyroby (tekstylia), wyroby z włókien przędnych takich jak: przędza, nici, sznury, tkaniny, dzianiny, wyroby nietkane (przędziny, włókniny), koronki, filce, plecionki, siatki itp. włókna chemiczne, ogólna nazwa włókien otrzymanych przez chem. przeróbkę substancji naturalnych lub syntet.; dzielą się na włókna sztuczne (z org. polimerów naturalnych), włókna syntet. (z syntet. polimerów) i włókna nieorg. (otrzymane z metali, szkła). włókna cięte, włókna chem. pocięte na odcinki, których długość zbliżona jest do długości włókien naturalnych, z którymi następnie w.c. mają być przerabiane. włókna HWM, grupa włókien modalnych, odznaczających się w porównaniu z włóknami polinozowymi większym wy-

Ważniejsze włókna syntetyczne Polimer Niektóre nazwy włóknotwórczy handlowe włókien

Ciężar właściwy8 (w g/cm )

dłużeniem, większą wytrzymałością w pętli, ale mniejszą odpornością na działanie alkaliów; przerabiane gł. z włóknami syntet. (najczęściej poliestrowymi); stosowane do wyrobu bielizny, odzieży. włókna mięśniowe (miocyty), wydłużo-. ne, kurczliwe komórki tworzące tkankę) mięśniową: wrzecionowate, jednojądrpwe — w.m. gładkie, i cylindryczne, długie, wielojądrowe — w.m. poprzecznie prążkowane. włókna modalne, ulepszone włókna wiskozowe różniące się od włókien wiskozowych większą wytrzymałością na zerwanie, większą stałością wyrhiarów; wśród w.m. wyróżnia się włókna HWM i włókna polinozowe; stosowane do wyrobu tkanin i dzianin bieliźnianych, dekoracyjnych, technicznych. włókna Pe-Ce, włókna syntet. otrzymywane z chlorowanego polichlorku winylu. włókna polinozowe, grupa włókien modalnych odznaczających się dużą wytrzymałością włókien suchych i mokrych na zerwanie, oraz większą łamliwością i większą odpornością na działanie alkaliów niż włókna HWM; przerabiane w mieszankach z bawełną i lnem lub zastępują całkowicie bawełnę. włókna roślinne, bot. komórki grubościenne, martwe, b. długie (u lnu do 10 cm); są ułożone w pasma wzmacniające narządy; w.r. drzewne są twarde, łamliwe; w.r. łykowe — miękkie, elastyczne (np. u konopi). włókna syntetyczne, rodzaj włókien chem. otrzymanych z syntet. substancji wielkocząsteczkowych, np. poliamidów (nylon), poliakrylonitrylu (orlon). włókna sztuczne, rodzaj włókien chem. otrzymanych w wyniku przeróbki metodami fiz. lub chem. wielkocząsteczkowych substancji naturalnych (np. celulozy, białka), także włókna nieorg. otrzymane np. z metali, szkła. włókna wiskozowe, włókna sztuczne otrzymane z celulozy regenerowanej (np. jedwab sztuczny wiskozowy); stosowane do produkcji tkanin techn., odzieżowych. włókniak, nowotwór łagodny z tkanki łącznej włóknistej, niekiedy mnogi, powstający w skórze, w ścięgnach, okostnej, rzadziej w tkance łącznej narządów wewnętrznych.

Temp. topn. (w °C)

Wytrzymałość na rozerwanie (w G/dena)

Przykłady zastosowania

Poliestry politereftalan etylenowy

elana, tawsan, tergal, terital, terlenka, terylen, torlen, trevira

1,38

256

4,5-7,5

tkaniny ubraniowe i bieliźniane (w mieszance z włóknami naturalnymi), dekoracyjne,

politereftalan cykloheksylowy Poliamidy poliamid sześciometylenodwuaminy i kwasu adypinowego polikaprolaktam (polikaproamid)

kodel

1,22

292

2,5-3,3

dzianiny, kordy do opon

nylon (nylon 6,6)

1,14

250

4,0-7,3

1,14

215

4,5-7,0

Polietylen

dederon, helion, kapron, lilion, ortalion, perlon, polana, stilon marlex, polythene

0,96

135

4,5-6,5

Polipropylen

daplen, meraklon

0,91

163-175

4,0-8,5

Poliakrylonitryl

acribel, acrilan, anilana, courtelle, dralon, nitron, orlon

Polichlorek winylu

chlorin, piviacid, vinyon

1,40

Polichlorek winylidenowy Policzterofluoroetylen Poliuretany

velon, saran

1,72

a

den, jednostka

teflon polyurethane, spandex miary grubości włókna (skro

1,13-1,18

2,30 1,21 t od denier).

dzianiny, tkaniny bieliźniane, ubraniowe (w mieszance z włóknami naturalnymi), techn., liny, kordy do opon

tkaniny dekoracyjne, techn. liny, sieci rybackie

rozkłada się poniżej temperatury topnienia rozkłada się w temp. ok. 180 150-160

2,5-5,0

dzianiny, tkaniny ubraniowe, techn., dekoracyjne

2,7-3,0

tkaniny techn. na ubrania ochronne tkaniny dekoracyjne, techn.

rozkłada się w temp. 400

1,6

183

1,8-2,5

4,0-4,5

tkaniny techn. elastyczne tkaniny i dzianiny ubraniowe

1288 włókniakomięśniak włókniakomięśniak, nowotwór łagodny z tkanki łącznej i mięśniowej występujący w macicy. włókniarka, przędzarka do włókien ciętych, tworząca taśmę z włókien zebranych ze wszystkich punktów przędzalniczych. „Włókniarz", nazwa zrzeszenia sport, pracowników Zw. Zaw. Przemysłu Włók. i Skórz.; czołowym klubem tego zrzeszenia jest ŁKS (Łódzki Klub Sport.). wlóknik →fibryna. włóknina, materiał nietkany otrzymywany przez zespolenie luźnych włókien naturalnych i sztucznych, pełnowartościowych bądź odpadkowych; używana na sztuczne futra, płaszcze, bieliznę, śpiwory itd.; także jako materiał izolacyjny, filtracyjny itp. włókniste rośliny (rośliny włóknodajne), rośliny przem. dostarczające włókien: przędnych, plecionkarskich, powroźniczych i in.; są to np. len włóknisty, konopie, bawełna, juta. włókno nerwowe, długa, przewodząca impulsy nerwowe wypustka komórki nerwowej — akson — wraz z otaczającą osłonką (mielinową lub tzw. osłonką Sch wanna). włókno osiowe, anat. →akson. wnęka, wgłębienie w elewacji budynku lub w ścianie wewnętrznej, różnych rozmiarów i form (w. półokrągła — nisza), proste lub w ozdobnym obramieniu. wnętrostwo, wrodzony brak jednego lub obu jąder, w mosznie wskutek zatrzymania się w jamie brzusznej lub kanale pachwinowym; leczenie zwykle operacyjne. wnętrze, mai. obraz przedstawiający wnętrze arch.; może występować samodzielnie lub łączyć się z malarstwem rodzajowym. wnętrzniaki (Gasteromycetes), bot. grupa grzybów saprofitycznych z klasy podstawczaków; owocniki najczęściej okrągławe, zamknięte, otwierają się po dojrzeniu zarodników; np. purchawka, tęgoskór, promieniak. wnętrzniaki, zool. pasożyty bytujące wewnątrz ciała żywiciela, np. tasiemce. Wniebowstąpienia Wyspa (Ascension), wyspa wulkaniczna na O.2 Atlantyckim, na pd. od równika; 88 km , 476 mieszk. (1966); gł. osada i port Georgetown; należy do kolonii bryt. Święta Helena. wniosek (konkluzja), log. wynik, rezultat wnioskowania; twierdzenie wyprowadzone ze zdań (przesłanek) uznanych za prawdziwe. wniosek, prawo w postępowaniu adm. odformalizowany środek inicjatywy społ., służący każdemu obywatelowi lub organizacji społ., dotyczący ulepszenia pracy organu państw, lub społecznego. wniosek formalny, propozycja wysunięta w trakcie obrad ciała kolegialnego dotycząca kwestii związanych z procedurą obrad. wnioski pokontrolne, wystąpienia Najwyższej Izby Kontroli do jednostki kontrolowanej zawierające uwagi dotyczące skonstatowanych w trakcie kontroli uchybień. wnioskowania reguły →reguły wnioskowania. wnioskowanie, log. rozumowanie polegające na wyprowadzaniu, zgodnie z prawami log. (regułami w.), ze zdań uznanych za prawdziwe (przesłanek) — nowych twierdzeń (wniosków); w. może być bezpośrednie (z jednej przesłanki) lub pośrednie (z dwu lub więcej przesłanek); wszelkie w. dzieli się na zawodne (w. redukcyjne, indukcyjne) i niezawodne (w. dedukcyjne). wnioskowanie przez analogię, rozumowanie zawodne, polegające na dobieraniu do zdań uznanych nowego zdania, na zasadzie podobieństwa (analogii), cech wspólnych itp. Wnuk MARIAN, 1907-67, rzeźbiarz; prof. PWSSP w Gdańsku, prof. i rektor ASP

w Warszawie; rzeźby monumentalne (Pomnik Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w Gdyni), realist. rzeźby figuralne; w ostatnim okresie zbliżony do abstrakcjonizmu. Wnukowa JÓZEFA, ur. 1912, malarka; prof. PWSSP w Gdańsku; kompozycje figuralne, pejzaże; tkaniny; polichromie kamienic w Gdańsku. Wnukowo, osiedle w Ros.FSRR, na pd.zach. od Moskwy; 7,3 tys. mieszk. (1959); jeden z portów lotn. Moskwy. wnyki (sidła), umocowana do drzewa lub kołka pętla z włosia, sznurka, drutu itp.; zakładane przez kłusowników na przesmykach zwierzyny, w celu jej złapania. woal, b. cienka tkanina z silnie skręconej przędzy o prześwitowym splocie płóciennym. woalka, kawałek przezroczystego, zwykle koronkowego materiału stanowiący ozdobę kapelusza damskiego, czasem przysłaniający twarz. WOAP (Wsiesojuznoje objedinienije assocyacyj proletarskich pisatielej), radz. organizacja lit.-artyst. 1928-32, jednocząca proletariackich pisarzy republik radz.; grupą kierującą w WOAP był RAPP. wobła (płoć kaspijska, Rutilus rutilus caspius), podgatunek płoci; pół wędrowna, tarło w rzekach; wybrzeża M. Kaspijskiego, dolny bieg Wołgi, Uralu i Tereku. woda, tlenek wodoru HaO; związek chem. b. rozpowszechniony w przyrodzie; dobry rozpuszczalnik — w. naturalna zawiera rozpuszczone gazy i sole (szczególnie dużo — w. mor. i miner.); niektóre stałe fiz. w. obrano za podstawę wzorców (np. masy — gram). woda chlorowa, ciecz uzyskana przez rozpuszczenie chloru Cl2 w wodzie; zawiera chlor, chlorowodór HCl i kwas podchlorawy HCIO; utleniacz; używana jako środek bielący. woda ciężka, tlenek deuteru D2O, domieszka wody naturalnej, z której się ją otrzymuje; stosowana w reaktorach jądrowych jako moderator (spowalniacz neutronów). woda destylowana, czysty tlenek wodoru H2O; uzyskiwana przez destylację (często wielokrotną) wody naturalnej. woda królewska, mieszanina stężonych kwasów solnego i azotowego w stosunku 3:1; ma b. silne własności utleniające; rozpuszcza prawie wszystkie metale (także szlachetne). Wodan, mit. germ. imię Odyna u pd. Germanów. woda pogazowa, woda wraz z rozpuszczonymi w niej substancjami org. lub nieorg. otrzymywana w procesie odgazowania naturalnych paliw stałych. woda utleniona, 3-procentowy, wodny roztwór nadtlenku wodoru H2O2; stosowana gł. w lecznictwie do dezynfekcji. woda zeolityczna, woda występująca w postaci cząsteczek H2O w wolnych przestrzeniach sieci krystal. zeolitów; usunięcie jej z kryształów (np. przez ogrzewanie) nie powodujeu zmiany ich struktury. Wodehouse [ udhaus] PELHAM GRENVILLE, ur. 1881,- pisarz ang.; popularne powieści humorystyczne [Zaufajcie Psmithowi, Ptaszek z Picadilly). wodewil, komedia lub farsa z muzyką, ze śpiewanymi kupletami; w XVII-XVIII w. wiersz satyr, do popularnych melodii. Wodiczko BOHDAN, ur. 1912, dyrygent; dyr. m.in. Filharmonii Nar., kier. artyst. Opery warsz., Filharmonii w Reykjawiku, Wielkiej Orkiestry Symf. Pol. Radia i Telewizji w Katowicach. Wodna, dzielnica przem.-mieszkaniowa w Trzebini-Sierszy. wodna droga, wytyczona trasa (tor wodny) na wodach rozlewiskowych lub dostosowane do potrzeb transportu wodnego naturalne albo sztuczne koryto wodne; mor. lub śródlądowa. wodna elektrownia (hydroelektrownia), zakład hydroenergetyczny przetwarzający

energię mech. wody w energię elektr.;' zwykle budowana w miejscach występowania znacznego spadu wody — naturalnego lub sztucznego; często w układzie kaskadowym; szczególnymi odmianami są: elektrownia pompowa i pływowa. wodna energetyka →hydroenergetyka. wodna gospodarka, dział gospodarki nar. obejmujący zagadnienia dostarczenia różnym dziedzinom gospodarki wody użytkowej odpowiedniej jakości i w odpowiednich ilościach, ochrony wód przed zanieczyszczeniami, ochrony terytorium przed powodziami, ulewami itp. optymalnego rozrządzania oraz oszczędnego gospodarowania zasobami wodnymi. wodna gospodarka organizmu, całość procesów pobierania, wytwarzania, transportu, użytkowania i wydalania wody, zachodząca w żywym organizmie roślinnym i zwierzęcym. wodna turbina (turbina hydrauliczna), turbina, w której czynnikiem pracującym jest woda przepływająca z poziomu górnego na dolny; t.w. Peltona, Francisa, Kaplana. wodne budownictwo, dział budownictwa zajmujący się wznoszeniem budowli wodnych (hydrotechn.), np. jazów, kanałów, śluz. wodne koło, silnik wodny, którego elementem roboczym jest koło z łopatkami lub czarkami, obracające się pod wpływem dopływającego strumienia wody; násiębierne, śródsiębierne lub podsiębierne. wodne prawo, przepisy regulujące własność wód, korzystanie z wód i ich ochronę; w PRL reguluje ustawa o p.w./ z 1962. wodne rośliny →hydrofity. wodniak jądra, wrodzone lub nabyte (w następstwie urazów, stanów zapalnych) nagromadzenie się płynu surowiczego w osłonce jądra; objawia się chełbotaniem i powiększeniem chorego jądra; leczenie operacyjne. wodnica, zegl. linia powstała przez przecięcie powierzchni kadłuba statku wodnego, pływającego w pozycji wyprostowanej, płaszczyzną poziomą. wodnice, mit. słow. demony wodne, rodzaj boginek. wodniczka (Acrocephalus paludicola), ptak moczarowy z rzędu wróblowatych; dł. ok. 12 cm; upierzenie brązowo-białawe; owadożerna; Europa; chroniona. wodniczki, biol. →wakuole. wodnik (Rallus aquaticus), ptak moczarowo-bagienny z rzędu chruścieli; dł. ok. 25 cm; upierzenie oliwkowoszare, boki brzucha w czarno-białe pręgi; bagna Eurazji, Afryki; chroniony. wodnik, zool. →topik. Wodnik, jeden z gwiazdozbiorów. wodnopłat →wodnosamolot. wodnorurkowy kocioł →opłomkowy kocioł. wodnosamolot (hydroplan, wodnopłat), samolot przystosowany do startów z wody i wodowań, a także utrzymywania się na wodzie; pływakowy lub latająca łódź. wodność chmury, ilość pary wodnej (w gramach) zawartej w 1 m3 powietrza, skondensowanej w postaci drobnych kropelek wody, kryształów lodu lub jednych i drugich. wodny młyn, budowla z urządzeniem do przemiału ziarna zbóż na mąkę i kaszę, poruszanym za pomocą koła wodnego lub turbiny wodnej. wodny silnik (silnik hydrauliczny), urządzenie do przetwarzania energii przepływu lub ciśnienia wody w energię mech., obecnie wyłącznie ruchu obrotowego; turbina wodna lub koło wodne. wodny układ, zool. →ambulakralny układ. wodny zakład energetyczny →hydroenergetyczny zakład. wodociąg, zespół urządzeń do czerpania wody (np. z rzeki, gruntu), uzdatniania jej i rozprowadzania siecią rurociągów do miejsc odbioru.

wogulski język 1289 wodociąg mózgu (wodociąg Sylwiusza), odcinek układu komór mózgowych łączący komorę III i IV; u człowieka wąski kanał, u wielu kręgowców obszerna jama. wodogłowie (hydrocefalia), wrodzone lub nabyte nadmierne gromadzenie się płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu i między oponami mózgowymi. Wodogrzmoty Mickiewicza, wodospady w Tatrach Wysokich, w Dolinie Roztoki, na Potoku Roztoka; wys. ok. 10 m. wodolecznictwo (hydropatia, hydroterapia), leczn. zastosowanie zwykłej wody z wykorzystaniem jej właściwości iiz., temp. (8-45°) i ciśnienia; stosuje się kąpiele, natryski (np. bicz szkocki), łaźnie itp. wodolot (hydropłat), statek wodny z płatami nośnymi pod kadłubem, zanurzonymi w wodzie, wytwarzającymi w czasie ruchu siłę nośną, utrzymującą kadłub ponad powierzchnią wody. wodołaz, pies przystosowany do współpracy z myśliwym na wodzie; za typowego uważany był dawniej poi. wyżeł, protoplasta szorstkowłosego wyżła niemieckiego. wodomierz, przyrząd do samoczynnego pomiaru ilości przepływającej wody, rodzaj przepływomierza; np. wirnikowy (skrzydełkowy, śrubowy), komorowy (tłokowy, bębnowy itp.), zwężkowy. wodonercze, znaczne rozszerzenie kielichów i miedniczki nerkowej przez gromadzący się i zalegający mocz, wskutek utrudnionego odpływu (kamień lub zwężenie moczowodu); leczenie operacyjne. wodopój, miejsce pojenia się zwierząt dzikich i gosp.; może być budowlą wodno-melioracyjną ułatwiającą pojenie bydła w rowach otwartych i uregulowanych rzekach bez narażania ich skarp na niszczenie. wodopójki (Hydracarina), wodne roztocze żyjące gł. wśród roślinności przybrzeżnej; ok. 2800 gat.; drobne, barwne; odnóża przystosowane do pływania; larwy pasożytują na owadach, dorosłe — drapieżne. wodorki, związki wodoru z metalami; najważniejsze: w. glinowy AlH3 i litowoglinowy LiAlH4; stosowane m.in. w syntezie organicznej. wodorosiarczany (kwaśne siarczany), sole kwasu siarkowego H2SO4 zawierające jon HSO4; najważniejszy — w. potasowy KHSO4. wodorosiarczyny (kwaśne siarczyny), sole kwasu siarkowego H2SO3, zawierające jon HSO3; najważniejszy — w. sodowy NaHS03. wodorosole (sole kwaśne), pochodne kwasów wielozasadowych, zawierające w cząsteczce 1 lub więcej nie zastąpionych przez jon metalu jonów wodorowych. wodorosty, w szerszym znaczeniu nazwa wszelkich roślin wodnych, czyli hydrofitów; w węższym — glony. wodorotlenki, związki chem. zawierające w cząsteczce grupę hydroksylową —OH; mogą mieć charakter kwasowy (kwas siarkowy (HO)2SO2), zasadowy (wodorotlenek sodu NaOH) lub amfoteryczny )wodor o tlenek glinu Al(OH)3); zwykle w. nazywa się zasadowe i amioteryczne w. metali. wodorotlenowy jon →hydroksylowy jon. wodorowa bomba, rodzaj bomby jądrowej, o ogromnej energii wybuchu, powstałej w procesie reakcji termojądrowej (syntezy jąder wodoru) zachodzącej w temperaturze wielu milionów stopni, wytworzonej w wyniku wybuchu bomby atomowej (pełniącej rolę zapalnika). wodorowe wiązanie, słabe wiązanie chem. utworzone za pośrednictwem atomu wodoru mostek wodorowy) między silnie elektroujemnymi atomami. wodorowęglany (kwaśne węglany, dwuwęglany), sole kwasu_ węglowego H2CO3 zawierające jon HCO3; najważniejsze: w.

sodowy NaHCO3 (tzw. soda oczyszczana) i w. amonu NH4HCO3. wodorowy jon, jednododatni jon H+ identyczny z protonem; w roztworze występuje w postaci+ solwatowanej, np. jako jon hydronowy H3O . wodoru nadtlenek H2O2, syropowata ciecz, łatwo ulegająca wybuchowemu rozkładowi; silny utleniacz; stosowany do napędu rakiet; roztwór 30-procentowy n. w. zw. jest perhydrolem, roztwór 3-procentowy — wodą utlenioną. wodospad, pionowy spadek wód spowodowany różnicą poziomów dna koryta rzeki lub potoku; szereg ustopniowanych spadków nazywa się kaskadą. Wodospadów Wiktorii Park Narodowy, w Południowej Rodezji, pow. 52 900 ha; wodospad rz. Zambezi, z progu skalnego szer. 1800 m, opadający w kręty, wąski kanion dł. 100 km; pierwotne lasy. wodotrysk →fontanna. wodowanie, lotn. końcowa faza lotu statku latającego, obejmująca zniżenie się statku, opuszczenie na powierzchnię wody i ewent. dobieg; w. umożliwiają pływaki lub specjalnie przystosowany kadłub statku, np. wodnosamolotu. wodowanie, żegl. przenoszenie statku wodnego na wodę z miejsca jego budowy; rodzaje: przez ześlizg z pochylni w kierunku osi symetrii statku (w. wzdłużne) lub prostopadłym do niej (w. poprzeczne), za pomocą doku (dokowanie), a małe jednostki za pomocą żurawia lub slipu. wodowisko, obszar wód przybrzeżnych, wydzielony jako lotnisko wodne do startów i wodowań wodnosamolotów. wodowskaz, przyrząd do wskazywania wysokości poziomu wody, np. w rzece, jeziorze, kotle parowym, zbiorniku. wodowstręt, med. →wścieklizna. wodór H, pierwiastek chem. o liczbie atom. 1; bezwonny, lekki gaz; palny — z tlenem (i powietrzem) tworzy tzw. mieszaninę piorunującą, b. gwałtownie wybuchającą; otrzymywany gł. przez rozkład wody (np. elektrolitycznie) i węglowodorów; szeroko stosowany w przemyśle chem., np. do syntezy amoniaku NH3, do uwodornienia. wodór ciężki →deuter. wodór międzygwiazdowy, gł. składnik materii między gwiazdowej, występuje w postaci neutralnej (obszary H I) i zjonizowanej (obszary H II) w cienkiej warstwie w pobliżu płaszczyzny Galaktyki. Wodyński JAN, ur. 1903, malarz; czł. Pryzmatu; prof. PWSSP w Gdańsku, Wydz. Sztuk Pięknych uniw. w Toruniu i ASP w Warszawie; postimpresjonist pejzaże, martwe natury, portrety. wody terytorialne →morze terytorialne. wody twardość, cecha wody zawierającej duże ilości soli wapnia i magnezu, które powodują zanik powierzchniowoczynnych własności mydeł. wodzak, rodzaj wózka z urządzeniem do ujmowania przedmiotów, wodzonego za pomocą cięgien po torze linowym.

wodzący promień →wodzący wektor. wodzący wektor (promień wodzący), wektor zmienny, którego początek leży w początku układu współrzędnych a koniec — wodzi po linii lub powierzchni. wodziany →hydraty. wodzicielka, kura, indyczka, kaczka lub gęś opiekująca się pisklętami w pierwszym okresie ich życia. Wodzicki KAZIMIERZ, 1816-89, ornitolog; prace z gospodarstwa wiejskiego, łowiectwa, ornitologii; popularnonauk. Zapiski ornitologiczne. Wodzicki LUDWIK, 1834-94, konserwatywny działacz galic.; jeden z przywódców Stańczyków, współautor Teki Stańczyka; 1877-81 marszałek galie, sejmu. Wodzicki STANISŁAW, 1764-1843, polityk konserwatywny; czł. Rady Stanu Księstwa Warsz.; 1815-31 prezes Senatu Rządzącego Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wodiczko ADAM, 1887-1948, botanik; prof. uniw. w Poznaniu; współtwórca teoret. podstaw ochrony przyrody i krajobrazu; zasługi w poznaniu szaty roślinnej Wielkopolski i Pomorza. wodzik, techn. →krzyżulec. Wodzinowski WINCENTY, 1864-1940; malarz; gł. kompozycje rodzajowe, m.in. z życia wsi podkrakowskiej {Odpoczynek żniwiarzy; Wesele), rel. i symboliczne. Wodziński MACIEJ, 1780-1848, major sztabu ks. J. Poniatowskiego w kampanii 1812; senator kasztelan Królestwa Polskiego. wodzirej, osoba kierująca tańcami na balu, prowadząca korowód taneczny, dyktująca kolejność figur w tańcu. Wodzisław, w. w pow. jędrzejowskim, woj. kieleckim; drobny przemysł obuwn. i spoż.; w XIV W.-1869 miasto. Wodzisław Śląski, m. pow. w woj. katowickim, na obszarze ROW; 25,6 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. — Zał. ok. 1257; po wygaśnięciu linii Piastów opolskich, od 1532 stolica odrębnego państewka; pod panowaniem prus. zachował charakter pol.; udział mieszkańców miasta i powiaty w powstaniach śląskich 1919-21; w czasie okupacji hitlerowskiej koło W.Ś. filia obozu oświęcimskiego^ 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze (m.in. udział 1 Czechosł. Brygady Pancernej); zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. wodzostwo, socjol. typ władzy polegający na przywództwie jednej osoby. Woestijne [wu:steinə] GUSTAVE VAN DE, 1881-1947, belg. malarz i grafik; obrazy rel. w duchu symbolizmu, pejzaże inspirowane twórczością P. Bruegela (śt.), późniei bliski ekspresjonizmowi. Wogezy (Vosges), góry we wsch. Francji; dł. ok. 120 km, wys. do 1426 m (Ballon de Guebwiller); lasy bukowe i jodłowe. wogulski język (język mansyjski), z grupy ugrofiń.; język Wogułów (Mansów), zamieszkujących wsch. stoki Uralu (Chanty-Mansyjski ON).

Najwyższe wodospady na Ziemi Położenie

Nazwa Salto del Angel Tugela Yosemite Utigard Sutherland

Wenezuela Rep. Pd. Afryki USA (rz. Merced) Norwegia Nowa Zelandia .

Kile Wollomombi Kalambo Gavarnie Krimmler

Norwegia Australia Na granicy Tanzanii Francja (rz. Pau) Austria (rz. Krimm)

Giessbach Staubbach Rjukanfoss Vettisfoss Gerasapa

Szwajcaria Szwajcaria Norwegia (rz. Måne) Norwegia (rz. Utla) India (rz. Szarawati)

(rz.Churún) (rz. Tugela) (rz.Arthur) (rz.Wollomombi) i Zambii (rz. Kalambo)

(rz. Giessbach) (rz.Staubbach)

Wysokość (w m) 1054 933 727,5 . 610 580 561 482 420 420 380 300 298 271 260 252

1290 Wogułowie. Wogułowie →Mansowie, Wöhler [wö:lər] FRIEDRICH, 1800-82, chemik niem.; prof, uniw. w Getyndze; dokona! pierwszej syntezy związku org, — mocznika, obalając tym samym teorię siły życiowej; pierwszy wykrył przypadek izomerii. Woinarski KAZIMIERZ, 1882-1950, prawnik; prof. uniw. w Melbourne; autor kodeksu karnego Victorii. woj, w średniow. Polsce wojownik, rycerz. wojaż, dato. podróż; wędrówka. Wojciech (Adalbert), ok. 955-997, biskup praski od 983; na dworze pol. od 997; zginął w czasie misji wśród Prusów; kanonizowany. Wojciech Jastrzębiec, 1362-1436, kanclerz w. kor. od 1412, arcybiskup gnieźnieński i prymas od 1423; 1423 wydał w Łęczycy postanowienia przeciw husytom. Wojciechowski JAKUB, 1884-1958, pamiętnikarz i prozaik lud.; 'Życiorys własny robotnika, opowiadania. Wojciechowski JAROSŁAW MARIAN, 18741942, architekt; prof. konserwacji zabytków arch. Poiit. Warsz.; m.in. odbudowa kamienic na Starym Mieście w Warszawie. Wojciechowski KAZIMIERZ, ur. 1905, pedagog; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się m.in. zagadnieniami związanymi z oświatą dorosłych i upowszechnianiem kultury. Wojciechowski KONSTANTY, 1872-1924, historyk literatury, komparatysta; prof. uniw, we Lwowie, czł. PAU; Historia powieści w Polsce. Wojciechowski STANISŁAW, 1869-1953, polityk, pionier spółdzielczości pol.; 191920 min, spraw wewn., 1922-26 prezydent, zmuszony do ustąpienia po przewrocie majowym J. Piłsudskiego. Wojciechowski TADEUSZ, 1888-1919, historyk; prof. uniw. we Lwowie; badacz gł. średniowiecza; Szkice historyczne XI w. Wojciechowski TADEUSZ WOJCIECH, 190844, podpułkownik; szef sztabu Obszaru Pd.-Wsch. (lwowskiego) AK; zamordowany przez hitlerowców we Lwowie. Wojciechowski ZYGMUNT, 1900-55, historyk państwa i prawa; prof. uniw. w Poznaniu; Państwo polskie w wiekach średnich. Wojciech z Brudzewa (Wojciech Brudzewski), 1445-97, astronom; prof. Akad. Krakowskiej, na której wykładał matematykę, filozofię i teologię; jako jeden z pierwszych dostrzegł sprzeczności w geocentrycznej- budowie świata; opracował tablice do obliczania położeń planet (Tabulae rèzolutae). Wojciech z Kalisza (Albertus Calisius), ?-ok. 1601, pedagog; rektor i reformator szkoły braci pol, w Lewartowie (Lubartów).' Wojcieszów, osiedle w pow. złotoryjskim, woj. wrocławskim, nad Kaczawą; 6,2 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu wapienniczego. Wojcieszyński STANISŁAW (Wostan), ur. 1915, rzeźbiarz i malarz; od II wojny świat, działa we Francji; tworzy gł. abstrąkc. płaskorzeźby w metalu; autor wierszy. Wojda (w. w pow. zamojskim, woj. lubelskim), 1942 (30 XII) zwycięska bitwa partyzantów BCh i radz. z hitlerowcami w obronie wysiedlanej ludności zamojszczyzny. Wojdowski BOGDAN, ur. 1930, prozaik i krytyk; utwory o problematyce moralnej, związanej gł. z losami ofiar terroru hitlerowskiego w obozach zagłady i gettach; Wakacje Hioba, Konotop, Chleb rzucony umarłym, recenzje teatr. Próba bez kostiumu. Wojejkow ALEKSANDR I., 1842-1916, klimatolog ros.; prof. uniw. w Petersburgu, czł. Petersburskiej AN; zajmował się problemami klimatu Ziemi; podróżował po Azji, Ameryce i zaeh.. Europie; Klimaty ziemnogo szara w osobiennosti Rossii.

wojenne cmentarze polskie, miejsce pochowania żołnierzy poległych w czasie powstań i wojen XIX i XX w.; najwięcej w.c.p. pozostało po II wojnie świat., spoczywa na nich 1683 tys. żołnierzy pol. i radzieckich. wojenne prawa i zwyczaje, zespół skodyfikowanych w umowach międzýnar. norm oraz zwyczajów określających prawa i obowiązki stron wojujących oraz prawa i obowiązki państw trzecich w związku z ich stosunkami z państwami wojującymi. Wojeński TEOFIL, 1890-1963, pedagog, działacz oświat.; prof. Uniw. Warsz.; jeden z przywódców lewicy nauczycielskiej w okresie międzywoj.; współzałożyciel Tow. Oświaty Demokr. „Nowe Tory", czł, kierownictwa Tajnej Organizacji Nauczycielskiej; 1956-60 prezes ZNP. wojewoda, w Polsce w XI-XIII w. najważniejszy urzędnik zastępujący panującego w dowodzeniu i sądownictwie; w XIV-XIX w. dygnitarz sprawujący władzę na terenie ziem i województwa, zasiadający w senacie; 1921-39 i 1944-50 w. kierował administracją województwa. Wojewódzki SYLWESTER, 1892-1933, działacz ludo i robotn.; współzałożyciel (1924) i gł. przywódca NPCh; współpracował z KPP, od 1928 jej członek. wojewódzki zespół poselski, forma Organizacyjna grupowania posłów na Sejm PRL wybranych na terenie jednego województwa; zadaniem w.z.p. jest zapewnienie więzi posłów z wyborcami. województwo, największa jednostka podziału terytorialnego w Polsce; organy w. są bezpośrednio podległe organom centr.; jednostkami szczebla równorzędnego z w. są miasta wydzielone z w.: Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań, Wrocław. Wojkow PIOTR Ł., 1888-1927, radz. działacz ruchu robotn., dyplomata; od 1921 przewodn. delegacji radz. powołanej do realizacji postanowień traktatu ryskiego, od 1924 poseł ZSRR w Warszawie; zamordowany przez ros. emigranta. Wojkowice, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim, w obrębie GOP; 9,8 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam., cementownia; prawa miejskie 1962. wojłok, filc niższego gatunku, wytwarzany z wełny odpadkowej i sierści. wojna, zjawisko społ., którego dominującą cechą jest walka zbrojna między państwami, narodami, klasami lub grupami społ.; ze względu na cel polit. rozróżnia się w. sprawiedliwe (w. w obronie przed napaścią, w. o wyzwolenie społ. i nar.) i w. niesprawiedliwe (agresywne, zaborcze); ze względu na zasięg terytorialny w. mogą być lokalne, światowe (obejmujące więcej niż jeden kontynent) i globalne (obejmujące całą kulę ziemską). wojna 1809, wojna Księstwa Warsz., Francji i Rosji z Austrią; wobec bierności Rosji Księstwo Warsz, walczyło samotnie; po bitwie pod Raszynem wojsko pol. oddało Warszawę, lecz podjęło .ofensywę w Galicji; po zwycięstwach Napoleona traktat w Schönbrunn przyłączył do Księstwa Warsz. część Galicji. wojna amerykańska o niepodległość, 1775-83, wojna 13 kolonii bryt. w Ameryce Pn. o niepodległość, rozpoczęta walkami pod Concord i Lexington (1775); zwycięstwa pod Saratoga Springs i Yorktown doprowadziły do traktatu paryskiego 1783, przyznającego koloniom suwerenność. wojna angielsko-burska, 1899-1902, wojna W. Brytanii o aneksję republik burskich: Transwaalu-i Oranu w Afryce Pd.; zakończona ich podbiciem przez W. Brytanię. wojna austriacko-pruska, 1866, o hegemonię w Niemczech; po zwycięstwie Prus pod Sadową zakończona 1886 pokojem w Pradze, który położył kres przewadze Austrii w Niemczech.

wojna bałkańska 1912-13, toczona przez Bułgarię, Serbię, Grecję i Czarnogórę z Turcją; zakończona klęską Turcji. wojna bałkańska 1913, między Bułgarią a Serbią. Grecją i Rumunią o podział zdobyczy na Turcji; zakończona traktatem bukareszteńskim 1913; Bułgaria utraciła zdobyte w I wojnie bałkańskiej terytoria w Tracji i Macedonii i pd. Dobrudzę. „wojna błyskawiczna" (blitzkrieg), doktryna woj. realizowana przez hitlerowskie Niemcy w początkowych kampaniach II wojny światowej; teoret. podstawą w.b. były propozycje wojskowych po I wojnie świat, użycia jako trzonu armii, wojsk pancernych i lotnictwa; koncepcja w.b. zakładała gwałtowną napaść, zaskoczenie przeciwnika; próbę jej zastosowania podjęli Niemcy podczas agresji na Polskę 1939. wojna chłopska 1525, antyfeud. powstanie chłopskie w Niemczech; różne programy połit. głosiły; zniesienie poddaństwa, sekularyzację dóbr duchownych; odłam radykalny (przywódca Th. Münzer) — całkowitą równość społ.; brak jedności wśród powstańców i chwiejna postawa miast ułatwiły feudałom stłumienie powstania. wojna domowa, wojna tocząca się wśród obywateli tego samego państwa prowadzona przez ugrupowania połit. (partie, stronnictwa) reprezentujące interesy przeciwstawnych grup, warstw lub kias społecznych, wojna domowa w Hiszpanii, 1936-39, walka zbrojna ludu hiszp. (z udziałem ochotniczych oddziałów z 54 krajów, znaczna część Polaków) w obronie republiki; zakończona zwycięstwem sił reakcji (gen. Franco) wspieranym przez faszyst. Niemcy i Włochy. wojna domowa w Rosji, walka sił rewol. po rewolucji październikowej 1917 w Rosji z kontrrewolucją i obcą interwencją zbrojną; 8 III 1918 desant bryt. i fr. w Murmańsku, 5 IV - japoński we Władywostoku — w maju bunt Korpusu Czechosł.; latem 1918 większość ziem państwa radz, znalazła się w rękach interwentów i kontrrewolucji; wiosną 1919 zaczęła się kontrofensywa wojsk radz., zakończona jesienią 1920 ostatecznym rozgromieniem wojsk kontrrewolucyjnych. wojna Dwóch Róż →Róży Białej i Czerwonej wojna, wojna francusko-pruska 1870-71, wywołana rywalizacją obu państw; kapitulacja armii Napoleona III pod Sedanem, obalenie we Francji cesarstwa; w czasie oblężenia Paryża ogłoszenie w Wersalu utwo-. rzenia cesarstwa niem.; Francja utraciła Alzację i Lotaryngię i została obciążona kontrybucją (pokój frankfurcki). wojna hiszpańsko-amerykańska 1893, zbrojna interwencja USA na Kubie i Filipinach pod pozorem poparcia ruchu niepodległościowego; jej wynikiem było opanowanie przez USA W. Filipińskich, Puerto Rico i protektorat nad Kubą. wojna inflancka 1558-83, wojna Rosji z Polską, a następnie ze Szwecją o Inflanty; po przystąpieniu do wojny Danii wybuchła północna wojna siedmioletnia, zakończona 1570; wojnę pol.-ros. o Inflanty zakończył rozejm w Jamie Zapolskim 1583. wojna kolonii hiszpańskich o niepodległość 1810-26, zwycięskie powstanie ludności krajów Ameryki Pd. i Środk. przeciw hiszp. panowaniu kolonialnemu. „wojna kontrolowana", pojęcie z zakresu teorii strategii arner., oznaczające prowadzenie wojny, której natężenie jest — wg tej koncepcji — ściśle stopniowane przez dowodzących (np. eskalacja-, wietnamizacja). wojna krymska 1853-56, między Rosją a Turcją i jej sprzymierzeńcami (Anglią, Francją, Sardynią); spowodowana sprzecznymi interesami mocarstw eur. i Rosji na Bałkanach i w cieśninach tur.; działania woj. na Krymie; zakończona traktatem paryskim 1856.

wojsiłki 1291 wojna meksykańsko-amerykańska 184648, zaborcza wojna USA spowodowana oderwaniem 1845 od Meksyku Teksasu, który w wyniku klęski Meksyku wraz z Kalifornią został ostatecznie wcielony do USA. wojna narodowowyzwoleńcza, walka zbrojna prowadzona przez naród ujarzmiony przeciwko państwu pozbawiającemu go niepodległości. wojna obronna Polski 1939 (zw. kampanią wrześniową), działania woj. 1 IX5 X, w których armia pol. stawiła w osamotnieniu opór przeważającym siłom hitlerowskiego agresora, szczególnie bohatersko walczyła na Wybrzeżu (Westerplatte, Oksywie, Hel), pod Mławą, Węgierską Górką, Borową Górką i Wizna; największe ogniska walki: Bzura, Warszawa i Modlin, Tomaszów Lubelski; ostatnią bitwę stoczyła pod Kockiem grupa gen. F. Kleeberga; agresja hitlerowska na Polskę zapoczątkowała II wojnę świat.; w okupowanym kraju rozwinął się ruch oporu. „wojna ograniczona", pojęcie z zakresu amer. teorii strategii, oznaczające prowadzenie wojny na ściśle określonym, ograniczonym przestrzennie terytorium, ograniczonymi środkami (bez użycia broni jądrowej), w określonych celach politycznych. wojna o saletrę, 1879-83, wojna między Chile a Boliwią i Peru; klęska Boliwii i Peru. wojna polsko-radziecka 1919-20, jeden z etapów wojny interwencyjnej prowadzonej przez mocarstwa imperialist. przeciw władzy radz.; ofensywę J. Piłsudskiego (tzw. wyprawa kijowska) na Ukrainie 1920 odparła Armia Czerwona odrzucając wojska pol. pod Warszawę; po kontruderzeniu pol. Armia Czerwona cofnęła się na wsch.; wojnę zakończył pokój w Rydze (1921). wojna polsko-rosyjska 1792 (zw. też wojną w obronie Konstytucji 3 maja), wojna Polski z Rosją, popierającą konfederację targowicką; zakończona przystąpieniem Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej (na żądanie Katarzyny II) i wydaniem przez niego rozkazu zaprzestania działań wojennych. wojna popia (wojna klesza), 1472, między Kazimierzem Jagiellończykiem a wybranym przez kapitułę bez zgody króla biskupem warmińskim Mikołajem Tungenem; zakończona polubownie. wojna psychologiczna, system sposobów i metod oddziaływania na idee, poglądy, moralność, postawę społ. i polit. przeciwnika w celu osłabienia, lub — jeśli to możliwe — zniszczenia jego odporności psych.; uzyskania wpływu na jego opinie i skierowania jego działalności w pożądanym dla siebie kierunku; współcześnie jest prowadzona przez obóz państw imperialist. przeciw krajom socjalistycznym. wojna religijna 1559 w Szkocji, powstanie wywołane próbami zahamowania rozwoju reformacji; pokój 1560 ustanowił kalwinizm religią panującą. wojna rosyjsko-japońska, 1904-05, wojna o panowanie na Dalekim Wschodzie; klęska Rosji (m.in. rozbicie floty); zakończona traktatem w Portsmouth. wojna rosyjsko-turecka 1828-29, wywołana walką mocarstw eur. o podział posiadłości osłabionego przez powstanie greckie imperium tur.; zakończona traktatem adrianopolskim. wojna rosyjsko-turecka 1877-78, wywołana wzrostem walki narodowowyzwoleńczej na Bałkanach i zaostrzeniem sprzeczności międzynar. na Bliskim Wschodzie; zwycięstwo wojsk ros.; zakończona traktatem w San Stefano. Wojnarowska CEZARYNA WANDA, 18611911, działaczka ruchu robotn., poblicystka; od 1883 na emigracji; współred. „Przedświtu" i „Walki Klas" w Genewie;

1900-04 przedstawicielka SDKPiL w Międzynar. Biurze Socjalistycznym. Wojnarowska ZOFIA, 1881-1967, poetka; wiersze i poematy o tematyce rewol. i niepodległościowej (Proletariat), opowiadania, dramaty, przekłady. Wojnarski JAN, 1879-1937, malarz i grafik; prof. ASP w Krakowie; akwaforty z widokami Krakowa, Gdańska, portów rybackich; litografie, miedzioryty; grafika ilustracyjna. wojna sprawiedliwa, walka zbrojna prowadzona przeciwko państwu lub państwom, które dokonały agresji. wojna sukcesyjna polska, 1733-35, wojna toczona przez Francję, Hiszpanię i Sardynię przeciw Austrii, popieranej przez Rosję; jedną z przyczyn wojny była interwencja ros.-austr. w Polsce (1733), popierająca Augusta III Wettina przeciw Stanisławowi Leszczyńskiemu; zakończona pokojem wiedeńskim 1735 (potwierdzonym 1738). wojna światowa I 1914-18, starcie dwóch grup państw imperialist. dążących do nowego podziału świata: państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria) oraz ententa (W. Brytania, Francja, Rosja, Japonia, Włochy, USA); udział wzięły 33 państwa, 1,5 mld ludności, ok. 70 mln żołnierzy; straty ludzkie ok. 20 mln, wydatki 208 mld dolarów; zakończona zwycięstwem państw ententy 11 XI 1918. wojna światowa II 1939-45, spowodowana agresywną polityką faszystowskich państw, zapoczątkowana 1 IX 1939 agresją Niemiec hitlerowskich na Polskę; zakończona 9 V 1945 zwycięstwem koalicji aliantów — ZSRR (decydująca rola w rozgromieniu faszyzmu), USA, W. Brytanii, Polski, Francji i in.; wojna trwała 6 lat i zakończyła się całkowitą klęską agresywnego bloku Niemiec, Włoch i Japonii (skapitulowała 2 IX 1945); udział wzięły 72 państwa, ponad 1,7 mld ludzi, ok. 110 mln żołnierzy; straty ludzkie ok. 50 mln (w Polsce ponad 6 mln); wydatki 1380 mld dolarów; w wyniku wojny powstał nowy układ stosunków polit. — zwarty obóz państw socjalist., których siła jest skuteczną przeciwwagą tendencji imperialistycznych. wojna totalna, wojna niszcząca prowadzona za pomocą wszystkich środków materialnych, psychol. i moralnych przeciwko całej ludności danego kraju (np. wojna prowadzona 1939-45 przez hitlerowskie Niemcy przeciwko Polsce). wojna trzynastoletnia (1454-66) →wojny polsko-krzyżackie. wojna włosko-abisyńska, 1935-36, agresja faszyst. Włoch przeciw Etiopii w celu stworzenia imperium kolonialnego; 1 VI 1936 Etiopia (wraz z Erytreą i wł. Somali) włączono do nowo utworzonej Wł. Afryki Wschodniej. wojna włosko-turecka 1911-12, o Trypolitanię (część pn.-zach. Libii); zakończona przyznaniem Włochom Trypolitanii i Cyrenajki. Wojniakowski KAZIMIERZ, 1771-1812, malarz; uczeń M. Bacciarellego; portrety, wydarzenia współcz. (Konstytucja 3 maja). Wojnicz, w. w pow. brzeskim, woj. krak., w dolinie Dunajca; wyroby lud.artyst. z drewna; w XIII W.-1934 miasto. Wojno TADEUSZ JERZY, 1884-1971, krystalograf i petrograf; prof. Polit. Warsz.; prace dotyczące gł. metodyki pomiarów i obliczeń krystalograficznych oraz skał metamorficznych Szwajcarii i in. Wojnowice, w. w pow. i woj. wrocławskim; got.-renes. zamek z XVI w. Wojnowo, w. w pow. mrągowskim, woj. olsztyńskim, nad Krutynią; zamieszkała gł. przez filiponów. wojny Polski z Cesarstwem, toczone w X-XII w. przez władców niem. z Polską; 972 zwycięstwo Mieszka I pod Cedynią; 979 klęska wyprawy ces. Ottona II; 100218 wojny Bolesława Chrobrego z ces. Henrykiem II (pokój w Budziszynie); 102830 zwycięskie walki Mieszka II; 1109 od-

parcie wyprawy ces. Henryka V przez Bolesława Krzywoustego; 1157 interwencyjna wyprawa ces. Fryderyka Barbarossy (pokój w Krzyszkowie). wojny polsko-brandenburskie, toczone w XIII-XVII w., wywołane zaborczą polityką Brandenburgii, która zagarnęła m.in. Santok i Drezdenko (1303), ziemię słupską, wałecką i sławeńską (1308-12), próbowała zdobyć Pomorze Gdańskie (1308); 1315-17 odpieranie najazdów brandenburskich przez Władysława Łokietka; 1326-27 wyprawa pol.-litew. -pomorska; 1433 wyprawa pol.-czes. do Nowej Marchii; 1656 Brandenburgia wystąpiła jako sprzymierzeniec Szwecji. wojny polsko-krzyżackie, 1308-1521, zainicjowane podstępnym zajęciem przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego (1308), toczyły się 1327-32, 1409-11, 1411-22, 1431-35, przynosząc Polsce sukcesy militarne (Płowce 1331, Grunwald 1410); 145466 wojna 13-letnia — odzyskanie przez Polskę Pomorza, ziemi chełmińskiej, michàłowskiej i warmińskiej; 1519-21 ostatnia wojna, w wyniku której Zakon został zlikwidowany (1525). wojny polsko-moskiewskie, 1492-1667, wojny Polski i Litwy z Moskwą o ziemie rus.; początkowo prowadzone przez wojska litew., a następnie i pol. (Orsza); 1555-83 wojna o Inflanty; 1609-18 wyprawy za Zygmunta III (Kłuszyn 1610, zajęcie Moskwy, Smoleńska — 1611); rozejm w Deulinie 1619, potwierdzony pokojem polanowskim 1634 (po nieudanej próbie odzyskania Smoleńska przez Moskwę 1633); 1654 w.p.-m. o Ukrainę, wzna. wiane 1658, zakończone rozejmem andruszowskim 1667. wojny polsko-ruskie, X-XIV w., konflikty spowodowane wzajemnymi interwencjami w spory dynastyczne i zatargami granicznymi; 981 Włodzimierz W. zajął Grody Czerwieńskie; 1018 zdobycie ich przez Bolesława Chrobrego; 1031 Jarosław Mądry ponownie włączył je do Rusi; 1069 i 1077 wyprawy Bolesława Śmiałego do Kijowa; 1205 bitwa pod Zawichostem; 1340-49 Kazimierz W. opanował Ruś Halicką i część Wołynia. wojny polsko-szwedzkie, 1563-1721, spowodowane konfliktami terytorialnymi i dynastycznymi; 1563-70 północna wojna siedmioletnia; 1600 wojna o Estonię — zdobycie przez Szwedów części Inflant; 1625 wznowienie działań w Prusach Książęcych i Królewskich — altmarski rozejm 1629, przedłużony w Sztumskiej Wsi 1635; 1655-60 nowa wojna (tzw. potop) — pokój w Oliwie 1660; 1700-21 ostatnie starcie pol.-szwedzkie. wojny polsko-tureckie, zapoczątkowane udziałem rycerstwa pol. w walkach Węgrów z Turkami (bitwa pod Warną 1444); w.p.-t. za Zygmunta III (Cecora 1620, Chocim 1621); za Jana Kazimierza (Podhajce 1667); zdobycie przez Turków Kamieńca Podolskiego 1672 (traktat buczacki); 1673 zwycięstwo J. Sobieskiego pod Chocimiem; 1676 rozejm w Żurawnie; 1683 odsiecz wiedeńska; 1699 pokój w Karłowicach zakończył w.p.-t. wojny religijne, walki w XVI-XVII w. w Anglii, Francji i Niemczech, gł. o charakterze wojen domowych między zwolennikami reformacji a katolikami. wojny rewolucyjnej Francji, 1792-1802, wojny w obronie zdobyczy W. Rewolucji Fr. przeciw koalicji monarchii eur.; 1792 prewencyjny atak Francji na Austrię zapoczątkował wojnę z I koalicją, ciągnącą się do 1797; 1798 próba opanowania ang. dróg mor., wyprawa Napoleona do Egiptu; 1798 — wojna z II koalicją, 1801 pokój z Austrią, 1802 z Anglią. wojsiłki (Mecoptera), rząd owadów o przeobrażeniu zupełnym; ok. 500 gat., dł. do 3,5 cm; mają zwykle 2 pary błoniastych skrzydeł, narządy gębowe gryzące lub kłująco-ssące; drapieżne bądź detrytusożerne.

1292 wojska inżynieryjne wojska inżynieryjne, saperzy; rodzaj wojsk, których gł. zadaniem jest: ułatwianie własnym jednostkom swobody ruchu i manewru, ochrona przed działaniem broni masowego rażenia, maskowanie oraz utrudnianie działań wojskom nieprzyjaciela. Wojska Ochrony Pogranicza (WOP), utworzone 1945 w Polsce oddziały specjalne dla ochrony granic państw. PRL. wojska pancerne, rodzaj wojsk lądowych; duża ruchliwość i siła ognia w połączeniu z pancerzem (czołgi, działa pancerne i transportery opancerzone) zapewniają w.p. zdolność manewrową; we współdziałaniu z innymi rodzajami wojsk odgrywają decydującą rolę w przełamywaniu obrony nieprzyjaciela; od II wojny świat, podstawę wojsk lądowych czołowych armii świata stanowią dyw. pancerne i zmechanizowane. wojska powietrzno-desantowe, rodzaj wojsk lądowych; specjalnie szkolone, wyposażone i zorganizowane do walki po wylądowaniu z powietrznych środków desantowych; w okresie międzywoj. w ZSRR i w Niemczech utworzono jednostki w.p.-d.; podczas II wojny świat, wszystkie państwa walczące używały w.p.-d. w skali taktycznej (dywersja, pomoc dla ruchu oporu) i operacyjnej; po II wojnie rozwój w.p.-d. — uzbrojenie w broń rakietową. wojska rakietowe, wojska wyposażone w rakiety przeznaczone do przenoszenia głowic gł. z ładunkiem jądrowym i chem.; wchodzą w skład różnych rodzajów sił zbrojnych lub stanowią odrębny rodzaj sił zbrojnych jako strategiczne w.r. wojski, w dawnej Polsce zastępca kasztelana do spraw wojsk., później niższy urzędnik ziemski. Wojsko Ochotnicze Ziem Zachodnich (WOZZ), konspiracyjna organizacja wojsk., zał. 1939 w Poznaniu; działała w Wielkopolsce; rozbita 1941. Wojsko Polskie (WP) nazwa pol. sił zbrojnych, używana od pocz. XIX w.; oficjalnie wprowadzona po odzyskaniu przez Polskę niepodległości 1918. Wojskowa Akademia Medyczna (WAM), wyższa uczelnia wojsk. zał. 1958 w Łodzi, kształcąca lekarzy dla potrzeb wojska, podległa Min. Obrony Nar.; przy WAM działa Instytut Kształcenia Podyplomowego (z siedzibą w Warszawie). Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego (WAP), wyższa uczelnia wojsk., zał. 1951 w Warszawie, kształcąca oficerów w zakresie nauk społ.polit. i wojsk, oraz pracowników nauk.-dydaktycznych. Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego (WAT), wyższa wojsk, uczelnia techn. zał. 1951 w Warszawie; kształci inżynierów wojsk, dla wszystkich (poza marynarką woj.) rodzajów wojsk i służb (z tytułem inżynierów lub magistrów inżynierów); prowadzi prace nauk. dla potrzeb wojska oraz gospodarki ogólnonarodowej. Wojskowa Służba Kobiet (WSK), dział pracy konspiracyjnej kobiet AK; WSK pełniła funkcje m.in. w sztabach, administracji, służbie kuriersko-prźerzutowej, w oddziałach dywersyjnych; szef WSK M. Wittek. wojskowe budownictwo, dział budownictwa zajmujący się wznoszeniem budowli o przeznaczeniu wojsk. (np. koszary, schrony). Wojskowe Komitety Rewolucyjne, bojowe sztaby sił rewol. powołane z inicjatywy Lenina przez partię bolszewicką przy Radach Robotn. i Żołnierskich w toku przygotowań do rewolucji i w czasie jej trwania (X 1917-III 1918). Wojskowe Zakłady Wydawnicze (WZW), kontynuacja Tajnych WZW; działały podczas powstania warsz.; podlegały Biuru Informacji i Propagandy KG AK; wydawały druki i prasę powstańczą.

wojskowość: 1) wiedza o wojnie i o wojsku; 2) całokształt instytucji wojsk. wraz z ich władzami. Wojskowy Instytut Historyczny (WIH), placówka nauk.-badawcza MON prowadząca badania nad pol. i powszechną historią wojsk., zał. 1959; wydaje materiały źródłowe, monografie nauk. oraz 2 czasopisma. ,,Wojskowy Przegląd Historyczny", kwartalnik wydawany przez MON od 1956 w Warszawie; publikuje materiały z najnowszej historii wojskowej, gł. II wojny światowej. Wojsznis JUSTYN, 1909-65, taternik, alpinista, działacz turyst. i ochrony przyrody; uczestnik pol. wypraw m.in. w Kaukaz (1935, 1957, 1958) i Andy (1937, pierwsze wejście na Ojos del Salado z J.A. Szczepańskim); wydał zbiór Polacy na szczytach świata; Przewodnik po Polsce (współautor). Wojtasiewicz OLGIERD ADRIAN, ur. 1916, sinolog, językoznawca, tłumacz; kierownik Zakładu Lingwistyki Formalnej UW; gł. prace: Wstęp do teorii tłumaczenia, Ogólna teoria systemów znakowych; przekłady lit. z chińskiego i angielskiego. Wojtkiewicz JAN (pseud. Jacek, Pogoda), 1909-42, działacz ruchu lud.; czł. ZG ZMW RP „Wici", od 1940 kierownik SL „Roch" w Poznaniu i komendant BCh na okręg poznański. Wojtkiewicz WITOLD, 1879-1909, malarz; przedstawiciel Młodej Polski; czł. stów. Sztuka; kompozycje symbolist., ekspresjonistyczne, groteskowe (Porwanie królewny, Krucjata dziecięca). Wojtyła KAROL, ur. 1920, arcybiskup krakowski, kardynał; teolog (etyk); czł. rzym. Kongregacji Kościołów Wsch. i Kleru. Wojwodina, region autonomiczny w Jugosławii (pn. Serbia); 21,5 tys. km8, 1,9 mln mieszk. (1968), gł. Serbowie, Węgrzy, Chorwaci; ośr. adm. Nowy Sad; uprawa pszenicy, kukurydzy, buraków cukr., drzew owocowych. wokaliczny, samogłoskowy. wokalistyka, dział muzyki, obejmujący utwory śpiewane, ich wykonywanie, komponowanie itp. wokaliza, śpiewanie na samogłosce (zwykle Ű), bez tekstu, gł. jako ćwiczenie wokalne; także prawidłowa artykulacja samogłosek wokalizacja, językozn. przekształcenie się spółgłoski lub półsamogłoski w samogłoskę. wokalizm (system wokaliczny), językozn. zespół dźwięków samogłoskowych danego języka mających określone funkcje i pozostających w określonych stosunkach. \ wokalna muzyka, muzyka przeznaczona do wykonania przez głosy ludzkie; wokalno-instrumentalna — przy współudziale instrumentów. wokanda, spis spraw wyznaczonych do rozpoznania w danym dniu przez określony skład sądzący. Woking [uoukyn], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, nad rz. Wey; 77 tys. mieszk. (1966); przemysł poligraf., gumowy; funkcje gł. mieszkaniowe. wola, filoz., psychol. właściwa człowiekowi dyspozycja do świadomego i celowego kierowania swoim postępowaniem, do podejmowania decyzji o realizowaniu lub zaniechaniu określonych działań i zachowań; pojęcie w. pozbawione rzeczywistej, społ. determinacji spopularyzowała filozofia średniow., a zwł. teologia chrześc, (doktryna o tzw. wolnej w.). Wola, dzielnica adm. w Warszawie; funkcje przem.-mieszkaniowe; duże zakłady przemysłu elektrotechn., maszyn., metalowego. Wola Grzymalina, w. w pow. bełchatowskim, woj. łódzkim; późnogot. kościół drewn. z 1584. Wola Gutowska (w. w pow. łukowskim, woj. lubelskim, 1939 (4-5 X) oddziały Samodzielnej Grupy Operac. gen. Klee-

berga w rejonie W.G. stoczyły ciężką walkę z dwiema niem. dywizjami zmotoryzowanymi, podczas której wieś przechodziła kilkakrotnie z rąk do rąk. Wola Krzysztoporska, w. w pow. piotrkowskim, woj. łódzkim; zakłady chemiczne. „Wola Ludu" →Stronnictwo Ludowe„Wola Ludu". Wolan ANDRZEJ, 1530-1610, teolog kalwiński, pisarz; sekretarz król.; poseł na sejmy; autor prac teologicznych. Wolanowski LUCJAN, ur. 1920, reporter; od tematyki krajowej (Przeważnie o ludziach) przeszedł do reportaży i relacji podróżniczych z Dalekiego Wsch. i Oceanii (Zwierciadło bogini, Ocean nie bardzo spokojny, Upal i gorączka). wolant, lekki pojazd konny 4-kołowy, na resorach, podobny do powozu, lecz bez budy; w Polsce używany w XIX i pocz. XX w. wolant, lotn. rodzaj sterownicy ręcznej do sterowania oburącz, w postaci koła lub segmentu koła o poziomej osi obrotu. Wolarz, jeden z gwiazdozbiorów. wolatucha (Schoinobates volans), wschodnioaustral. torbacz z rodziny pałanek; fałd skórny z boków ciała umożliwia lot ślizgowy; żywi się liśćmi i owocami, gł. eukaliptusa. Wolbórz, w. w pow. piotrkowskim, woj. łódzkim; wyroby lud.-artyst.; stadnina koni; późnobarok. pałac biskupów kujawskich (XVIII w.) z geom. parkiem; 1273-1870 miasto. Wolbrom, m. w pow. olkuskim, woj. krak.; 7,6 tys. mieszk. (1968); duże zakłady gumowe, przemysł metal, i skórz.; prawa miejskie w XIV w. (do 1869) i 1930. — Podczas II wojny świat, wskutek eksterminacji stracił ok. 4,5 tys. mieszkańców; 25 VII 1944 W. opanowany został przez oddział AK. Woldemar, ok. 1290-1319, margrabia brandenburski; prowadził liczne wojny z sąsiadami. wole, anat. rozszerzenie przełyku wielu ptaków służące do magazynowania pokarmu (np. drapieżne), rozmiękczania go i wstępnego trawienia (np. ziarnojady); w. gołębi wydziela w okresie karmienia piskląt tzw. ptasie mleko; także odcinek przewodu pokarmowego owadów. wole (struma), med. powiększenie tarczycy z towarzyszącą nadczynnością, niedoczynnością bądź też prawidłową czynnością hormonalną tego gruczołu. wolej (volley), uderzenie „z powietrza", bezpośrednie odbicie piłki znajdującej się w locie przed dotknięciem podłoża. wole oczy (kimation joński, jajownik), szt. plast, ornament ze stylizowanych liści na przemian szerszych jajowatych i wąskich lancetowatych, z profilu lekko wybrzuszonych. Wolf CHRISTA, ur. 1929, powieściopisarka niem. (NRD); głośna powieść Niebo podzielone o problemach podziału Niemiec. Wolf FRIEDRICH, 1888-1953, pisarz niem. (NRD); współzałożyciel Komitetu Nar. „Wolne Niemcy"; dramaty o wymowie antykapitalist. (Cyjankali), później antyfaszyst.; powieści i opowiadania. Wolf FRIEDRICH AUGUST, 1759-1824, niem. filolog klas.; prof. uniw. w Halle i Berlinie; dziełem Prolegomena ad Homerum ['wstęp do Homera'] dał początek tzw. kwestii Homerowej. Wolf HUGO, 1860-1903, kompozytor austr.; mistrz pieśni neoromant.; cyk. 3 pieśni do słów m.in. Goethego, Mörickego, Eichendorffa; nadto opery (Corregidor), muzyka instrumentalna. Wolf KONRAD, ur. 1925, niem. reżyser film. (NRD); przedstawiane z pozycji socjalist. dramaty o postawach Niemców w czasie II wojny świat, i konsekwencjach istnienia dwu państw niem. (Profesor Mamlock, Podzielone niebo). Wolf RUDOLF, 1816-93, astronom szwajc; prof. i dyr. obserwatorium astr.

Wolnomularstwo Narodowe 1293 w Zurychu; ustalił długość cyklu aktywności słonecznej, wprowadził tzw. liczby Wolfa. Wolfa liczby, wskaźniki określające aktualne natężenie plam na powierzchni Słońca, w przybliżeniu proporcjonalne do łącznej powierzchni plam. Wolfa-Rayeta gwiazdy [g.w. rejeta], gorące (ok. 50 000°K) gwiazdy wczesnych typów widmowych z rozległymi, turbulentnymi lub ekspandującymi otoczkami, mające charakterystyczne widmo z silnymi i szerokimi liniami emisyjnymi helu i wodoru. u Wolfe [ ulf] JAMES, 1727-59, ang. dowódca wojsk, w Kanadzie; 1759 pobił wojsko fr. L.J. Moncalma, zdobył Quebec. Wolfe [uulf] THOMAS, 1900-38, pisarz amer.; epicko-lir. powieści autobiogr., ukazujące współcz. Amerykę poprzez analizę osobowości i doświadczeń jednostki (Spójrz ku domowi, aniele). Wolfen, m. w środk. części NRD, na pn.-wsch. od Halle; 27 tys..mieszk. (1968); przemysł chemiczny. Wolfenbüttel [wol-], m. w NRF (Saksonia Dolna); 41 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn., chemiczny. Wolff CASPAR FRIEDRICH, 1734-94, niem. embriolog, anatom i fizjolog; prof. i czł. Petersburskiej AN; w wyniku badań nad rozwojem kurczęcia wykazał epigenetycznv charakter rozwoju embrionalnego zwierząt; twórca teorii epigenezy. Wolff CHRISTIAN, 1679-1754, filozof niem., przedstawiciel racjonalizmu XVIII w.; stworzył szkołę filoz., której przedstawiciele w 2 pol. XVIII w. nauczali w większości uniwersytetów niem.; autor licznych podręczników z różnych dziedzin nauki. Wolff HELENA (pseud. Doktor Anka), 1915-44, lekarz, major, szef służby sanitarnej. Obwodu AL Kielce; poległa. Wolff JÓZEF, ?-1900, historyk i genealog; prace dotyczące gł. genealogii wielkich rodów litew., wykazu urzędów W. Księstwa Litewskiego. Wolff WILHELM, 1809-64, niem. działacz socjalist., publicysta; 1834-39 więziony m.in. za kontakty z pol. ruchem rewol.; od 1847 czł. KC Związku Komunistów; autor prac o położeniu klasy robotn. na Śląsku. Wolffa ciało, anat. →pranercze. Wolffa i Bernardiego fajanse, wazony, naczynia serwisowe i inne wyroby produkowane w Warszawie 1783-1800 w manufakturze zał. przez Wolffa i Bernardiego. Wolff-Bekker [uolf b.] BETJE, 1738-1804, pisarka hol.; psychol. powieści epistolarne odzwierciedlające gł. problemy epoki. Wolf-Ferrari ERMANNO, 1876-1948, kompozytor wł.; gł. opery komiczne (Czterech gburów, Klejnoty Madonny). Wölfflin HEINRICH, 1864-1945, szwajc. historyk sztuki; prof. uniw. w Bazylei, Monachium, Berlinie i Zurychu; opracował indywidualną metodę analizy dzieła sztuki; Renaissance und Barok, Die Klassische Kunst, Podstawowe pojęcia historii sztuki. Wolfgang JAN FRYDERYK, 1775-1859, farmaceuta, botanik; prof. farmacji i farmakologii na uniw. w Wilnie; prace florystyczne i farmakognostyczne. wolfia bezkorzeniowa (Wolfia arrhiza), bylina wodna z rodziny rzęsowatych; zbiorniki wód stojących, gł. w strefie między zwrotnikowej; najmniejsza roślina kwiatowa. Wolfke MIECZYSŁAW, 1883-1947; fizyk; prof. Polit. Warsz., czł. PAU; prace dotyczące gł. teorii ciepła, niskich temperatur, optyki; współodkrywca istnienia dwu odmian ciekłego helu. wolfram W, pierwiastek chem. o liczbie atom. 74, z podgrupy chromowców; metal o temp. topn. 3370°; wartościowość +2 do +6; używany do wyrobu stali specjalnych oraz włókien żarzonych (żarówki, lampy elektronowe); dawniej nazywany tungstenem.

wolframiany, sole kwasów wolframowych, np. ortowolframowego H2WO4 lub kwasów poliwolframowych; stosowane m. in. jako luminofory. wolframit, minerał, wolframian żelaza i manganu; czarny lub brun., o połysku półmetalicznym; powstaje gł. wskutek procesów pneumatolizy; najważniejsza ruda wolframu. Wolfram von Eschenbach [w. fon eszən-], ok. 1170-ok. 1220, poeta niem.; minnesinger; najwybitniejszy przedstawiciel średniow. poezji epickiej (Parzival). Wolfsburg, m. w NRF (Saksonia Dolna), nad Kanałem Śródlądowym; 85 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch. (zakłady Volkswagen). wolfszpic →szpic miniaturowy. Wolgast, m. w pn.-wsch. NRD, nad Pianą, 15 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., drzewny, port rybacki. Wolgemut [wo:l-] MICHAEL, 1434-1519, niem. malarz i grafik; czynny w Norymberdze; nauczyciel A. Dürera; ołtarze, m. im. w Norymberdze, Zwickau. Wolica ANDRZEJ, 1909-ok. 1940, poeta i działacz KPP; członek grupy lit. Kwadryga; wiersze polit.; powieść społ. Ulica Ogrodowa. wolicjonalny, związany z wolą, zależny od woli. Wolicki TEOFIL, 1767-1829, arcybiskup gnieźnieński i pozn, od 1828, obrońca nar. charakteru kościoła polskiego. woliera, obszerne pomieszczenie w ogrodach zool., osłonięte siatką, przeznaczone dla ptaków latających. Wolin, przybrzeżna wyspa na M. Bałtyckim (pow. woliński, woj. szczecińskie); 265 km2; powierzchnia urozmaicona; jeziora, tereny bagniste; dużo lasów; w środk. części wyspy Woliński Park Nar.; kąpieliska mor.: Międzyzdroje, Wisełka, Międzywodzie; ruch turystyczny. Wolin, m. w pow. wolińskim, woj. szczecińskim, nad Dziwną; 3,0 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; Muzeum Archeol. — Od pocz. IX w. osada słow. Wineta, od X w. miejski ośrodek rzem.-handl., ważny port bałtycki, znany z przekazów m.in. jako Jomsborg; jeden z gł. ośr. pogaństwa na Pomorzu, 1128 schrystianizowany (1140 biskupstwo, od 1176 w Kamieniu); zmiany społ.-polit. na Pomorzu i najazdy duń. na W. (od poł. XI w.) doprowadziły do upadku niezależności miasta, a następnie jego wyludnienia w 2 poł. XII w.; prawa miejskie 1278. W działaniach woj. 1945 . zniszczony w 70%, po wojnie odbudowany. wolina, cienkie, wąskie wiórki drzewne używane do pakowania, a także do wyrobu płyt bud.; wełna drzewna. Wolinianie (Wieluńczanie), plemię pomorskie zamieszkujące w średniowieczu wyspę Wolin i prawy brzeg Zalewu Odrzańskiego. Woliński FRANCISZEK (pseud. Franek), 1918-47, działacz ruchu oporu, kapitan; 1942 czł, PPR i GL: od II 1944 dowódca Okręgu AL Lublin i czł. sztabu Obwodu AL Lublin. Woliński JANUSZ. 1894-1970, historyk, badacz dziejów XVII w.; prof. uniw. w Warszawie; Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego. Woliński Park Narodowy, zäł. 1960, pow. 4628 ha, dyluwialna część wvspy Wolin z urwistym klifem nadmorskim i klifem Zalewu Szczecińskiego; falisty krajobraz morenowy, jeziora; lasy bukowe, mieszane z dębem, bory; ostoje ptaków wodnych. wolkameria (klerodendron, szczęślin, Clerodendron), drzewa, krzewy i pnącza tropik. Azji i Afryki; w Polsce uprawiany ozdobny krzew azjat. — w. późna. Wolker JIŘI, 1900-24, poeta czes.; przedstawiciel poezji proletariackiej; piewca młodości oraz walki o sprawiedliwość społeczną. Wolkowie, w starożytności plemiona celt. w pd. Galii (Langwedocja, Prowan-

sja): Tektosagowie — gł. m. Tolosa (Tuluza); Arekomikowie — gł. m. Nemausus (Nimes); 121 p.n.e. podbici przez Rzymian. Wollaston [uuləstn] WILLIAM HYDE, 1766-1828, przyrodnik ang.; znakomity eksperymentator; odkrywca palladu i rodu, wynalazca refraktometru, prymatu polaryzującego, goniometru odbiciowego. wollastonit, minerał, krzemian wapnia; bezbarwny lub białawy, o połysku szklistym; występuje gł. w zmetamorfizowanych wapieniach. Wollomombi, wodospad na rz. W. (dopływ Macleay), najwyższy w Australii; wys. 482 m, Wollongong, Greater [greitər uulngon], m. na wsch. wybrzeżu Australii (Nowa Pd. Walia); 150 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel. (Port Kembla), przemysł chem., wydobycie węgla kamiennego. wolna burta, odległość od wodnicy pływania statku do najniższego punktu pokładu statku wodnego; wvsokość w.b. jest ustalona na podstawie Konwencji o Wolnej Burcie. Wolna Partia Demokratyczna (Freie Demokratische Partei, FDP), zał. 1948 w NRF, z ugrupowań liberalnó-burż.; 194956 i 1961-66 w koalicji rządowej z CDU; od 1969 w rządzie koalicyjnym z SPD; przewodn, (od 1968) W. Scheel. Wolna Wszechnica Polska (WWP), prywatna wyższa szkoła utworzona 1918-19 w Warszawie z Tow. Kursów Nauk.; krzewiła postępową myśl społ.; z oddziału w Łodzi powstał Uniw. Łódzki; formalnie przestała istnieć 1952. wolnego koła mechanizm, mechanizm przenoszący napęd np. z wału na osadzone na nim koło tylko przy jednym kierunku obrotu wału; używany np. w napędach rowerów. Wolne Harcerstwo, postępowy, lewicowy ruch w pol. harcerstwie 1920-24; początkowo w ramach ZHP, 1923 usamodzielnił się w Zjednoczenie Wolnego Harcerstwa; dwa nurty: radykalnie lewicowy (domagający się współpracy z młodzieżą komunist.), pepeesowski (dążący do związania się z PPS); rozwiązane przez władze państw., gdy radykalna lewica utworzyła Związek Pionierów; do tradycji W.H. nawiązał Pionier (zał. 1925) i Czerwone Harcerstwo TUR (zał. 1926); wolne miasta Rzeszy, miasta niem. od XIII-XIV w. podległe bezpośrednio cesarzowi; cieszyły się nieomal nełną suwerennością, którą utraciły w XIX w. Wolne Miasto Gdańsk →Gdańsk. Wolne Miasto Kraków →Krakowska Rzeczpospolita. wolne wnioski, propozycje omówienia na posiedzeniu ciała kolegialnego spraw nie przewidzianych w porządku dziennym posiedzenia. Wolniewicz WŁODZIMIERZ, 1814-84, agronom, publicysta, pionier postępu roln. w Poznańskiem; działacz liberalno-demokr. w powstaniach nar.; współzałożyciel i prezes Centr. Tow. Gosp. i włościańskich kółek rolniczych. wolnizna, w feudalizmie z góry określony okres, w którym osadnicy w celu ułatwienia zagospodarowania nowych ziem bvli zwolnieni od opłat i czynszów na rzecz pana. wolnomularstwo (masoneria), tajny ruch międzynar. powstały w XVIII w., stawiający sobie za cel moralne i społ. doskonalenie człowieka; skupiał zwolenników postępowej ideologii burż.; szerzył zaczerpnięty z tradycji oświeceniowych światopogląd racjonalist., deistyczny i antyklerykalny; w Polsce 1735-1938; rozkwit w Królestwie Pol.; związki z tajnymi organizacjami niepodległościowymi. Wolnomularstwo Narodowe, tajna organizacja patriot, działająca 1819-20 w Warszawie, o masońskich formach organizacyjnych; jej działacze z W. Łukasińskim na czele utworzyli Nar. Tow. Patriotyczne.

1294 wolnomyślicielstwo wolnomyślicielstwo, postawa światopoglądowa oparta na założeniach liberalizmu w dziedzinie życia rel., laicyzacji życia społ. i racjonalizmu filoz.; z reguły ma nastawienie antyklerykalne i może prowadzić do ateizmu; także ruch społ. oparty na tej postawie rozwijający się w Europie gł. w XIX/XX w.; w Polsce — od lat 20-tych (Stowarzyszenie Wolnej Myśli). wolności obywatelskie, stormułowane przez konstytucję i ustawodawstwo zobowiązanie władzy państw, do nieingerowania w określone sfery życia osobistego i publ. obywateli; w.o. nigdzie nie mają charakteru nieograniczonego, w państwie socjalist. nie mogą być wykorzystywane w sposób godzący w zasadę ludowładztwa i społ. własności środków produkcji. wolność: 1) możliwość podejmowania decyzji i działania zgodnego z aktem wyboru, zdeterminowana przez ogół czynników hist. i społ.-moralnych oraz uwarunkowana uznaniem i poznaniem istniejących w świecie obiektywnych konieczności; pojęcie w. jest ściśle związane z przyjętym systemem wartości i światopoglądem; 2) niezależność, niezawisłość (w. państwowa, polit); 3) swobody i prawa obywatelskie wyznaczone przez dobro powszechne, interes nar. i porządek prawny. Wolność i Niezawisłość (WiN), nielegalna organizacja wojsk.-polit. działająca na ziemiach pol. 1945-47; zwalczała władzę ludową. wolność mórz, zasada prawa międzynar. oznaczająca prawo każdego państwa do korzystania na pełnym morzu z wolności: żeglugi, rybołówstwa, układania kabla podmor. i przelotu. wolność prasy, zakaz ingerowania władzy państw, w dziedzinie publikacji prasowych, jeżeli nie są one sprzeczne z prawem i nie naruszają interesu publicznego. Wolność, Równość, Niepodległość (WRN, kryptonim „Koło"), konspiracyjna organizacja socjalist. utworzona X 1939 przez prawicowych działaczy PPS; 194445 działała p.n. Polska Partia Socjalist.; związana z Delegaturą Rządu na Kraj; organizacja wojsk. — GL WRN. wolność sumienia, zagwarantowanie obywatelowi swobody w wyborze przekonań, poglądów, wyznawanej religii itp. wolność wyznania, zagwarantowanie obywątelowi swobody w decydowaniu o wyborze wyznawanej religii i udziale w obrządkach religijnych. wolność zgromadzeń, dopuszczalność odbywania się publ. zebrań, jeżeli nie naruszają interesu publ. i nie zagrażają bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu. wolność zrzeszania się, dopuszczalność tworzenia organizacji pol., społ., zaw., kult., sport, itp., jeżeli ich cele i działalność nie godzą w ustrój polit. i społ. łub porządek prawny PRL. Wolny KONSTANTY, 1877-1940, działacz nar. na Śląsku, adwokat, obrońca Polaków w procesach polit.; zastępca komisarza w Pol. Komisariacie Plebiscytowym; 1922-34 marszałek Sejmu Śląskiego. wolnych skojarzeń metoda, swobodne wypowiadanie wszelkich myśli, przeżyć, wspomnień, które nasuwają się aktualnie na myśl; metoda wprowadzona przez C.G. Junga, stosowana w psychoanalizie i eksperymentach psychologicznych. wolny rzut, w piłce nożnej bezpośredni lub pośredni rzut na bramkę za przewinienie popełnione przez przeciwnika poza obrębem pola karnego. wolny wyraz, składnik równania nie zawierający niewiadomej (zmiennej); np. w równaniu ax + b = 0 w.w. jest b. wolontariat (woluntariat), bezpłatna forma stażu w szpitalu lekarza zdobywającego specjalizację. wolontariusz: 1) osoba pracująca bez wynagrodzenia dla zaznajomienia się z zawodem; 2) dato. ochotnik (w wojsku). Wolos, m. i port w Grecji (Tesalia), ośr. adm. nomosu Magnisia; 67 tys. mieszk.

(1961); przemysł tytoniowy, metal.; muzeum; ruiny bizant. kościoła; dawna tur. twierdza. u Wolsey [ ulzy] THOMAS, ok. 1475-1530, ang. mąż stanu, kardynał, doradca Henryka VIII; od 1515 lord kanclerz; 1529 oskarżony o zdradę, uwięziony. Wolsk, m. w Ros.FSRR (obw. saratowski), nad Wołgą; 71 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przemysłu cementowego. Wolska MARYLA, 1873-1930, poetka modernist.; liryka osobista, zbiory Symfonia jesienna, Dzbanek malin, dramat poet. Swanta, opowiadania Dziewczęta. Wolska-Łodziana ZOFIA, ur. 1934, rzeźbiarka; studia w krak. ASP (u X. Duni-. kowskiego); monumentalne rzeźby pomnikowe (m.in. Pomnik Partyzantów Ziemi Kieleckiej — Św. Katarzyna k. Kielc, J. Marchlewskiego w Warszawie). Wolski JÓZEF, ur. 1910, historyk starożytności; prof. m.in. Uniw. Jag.; więzień w Sachsenhausen i Dachau; znawca historii Iranu; Les Acheménides et les Arsacides. Wolski KONSTANTY, 1762-1810, pedagog, nauczyciel w Liceum Warsz.; twórca podstaw nowej metodyki nauczania początkowego. Wolski MIKOŁAJ, ?-1584, ochmistrz dworu królowej Bony od 1518, kasztelan sandomierski od 1535; odbywał. liczne podróże (Włochy, Jerozolima). Wolski MIKOŁAJ, 1550-1630, marszałek w. kor. od 1615; doradca Zygmunta III; zwolennik kontrreformacji. Wolski TADEUSZ, 1890-1959, zoolog, limnolog; prof. Wolnej Wszechnicy Pol. w Warszawie i uniw. w Łodzi, czł. PAN; prace z dziedziny morfologii, systematyki, ekologii i zoogeografii zwierząt wodnych. Wolski TOMASZ STANISŁAW, 1700-36, pamiętnikarz; dowódca floty papieskiej 1730, walczył z Turkami. Wolski WACŁAW, 1865-1922, specjalista w dziedzinie wiertnictwa, wynalazca m.in. ekscentrycznego świdra wiertniczego oraz urządzenia do wiercenia udarowego — tzw. taranu hydraulicznego (zw. taranem W.); pionier postępu techn. w pol. przemyśle naftowym. Wolski WACŁAW, ok. 1867-1928, poeta; liryka nastrojowo-symboliczna, zbiory (Marę tenebrarum), szkice o współcz. poezji polskiej. Wolski WŁODZIMIERZ, 1824-82, poeta; czł. Cyganerii warsz.; liryki patriot.; poematy osnute na motywie krzywdy chłopskiej (Halka, później libretto opery Moniuszki); opowiadania, powieść Wolski ZYGMUNT (pseud. Zygmunt), 1908-42, działacz ruchu robotn. i lud., czł. ZMW RP „Wici", SL i KPP, 1941 czł. Kom. Okręgowego „Młot i Sierp" w Płocku; zamordowany przez hitlerowców. Wolskowie, w starożytności plemię italskie, grupy osko-umbryjskiej, zamieszkujące Lacjum; ok, 304 p.n.e. podbici przez Rzymian. Wolszlegier ANTONI, 1853-1922, działacz pol. na Warmii i Mazurach, ksiądz; 189398 pierwszy poseł pol. Warmii i Mazur w' parlamencie niemieckim. Wolsztyn, m. pow. w woj. pozn., nad Jez. Wolsztyńskim; 8,7 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż., odzieżowy; węzeł kol.; Muzeum Roberta Kocha; prawa miejskie 1458; miasto prywatne do XIX w.; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. wolt, V, jednostka napięcia elektr., potencjału elektr. lub siły elektromotorycznej w układzie SI; napięcie elektr. między 2 punktami jednorodnego przewodnika liniowego, w którym przy przepływie prądu stałego o natężeniu 1 A wydzielana jest między tymi punktami moc 1 W; 1 V = 1 W/1 A. wolta: 1) duże koło zatoczone podczas jazdy konnej; 2) zręczny obrót ciała podczas walki, np. w szermierce. Wolta, rz. w Afryce (gł. w Ghanie); powstaje z połączenia Czarnej W. i Bia-

łej W.; dł. ok. 1400 km (od źródeł Czarnej W.); uchodzi do Zat. Gwinejskiej; Lczne progi; k. Akosombo duży hydrowęzeł. woltametr (kulombometr, kulometr), przyrząd do pomiaru ładunku elektr., jaki przepłynął w obwodzie elektr. w pewnym przedziale czasu; pomiar polega na ważeniu masy substancji wydzielonej na elektrodzie. woltamper →woltoamper. Wolter →Voltaire. Wolter ALEKSANDER, 1905-67, brat Władysława, prawnik, specjalista z zakresu prawa cyw.; prof. UMCS; współreferent projektu kodeksu cyw. z 1964. Wolter CHARLOTTE, 1834-97, aktorka niem.; tragiczka znana z ról w dramatach Szekspira, J. Racine'a (Fedra), J.W. Goethego i F. Schillera na scenie Burgtheater. Wolter WŁADYSŁAW, ur. 1897, brat Aleksandra, prawnik, specjalista z zakresu prawa karnego; prof. Uniw. Jag.; czł. PAN; autor wielu prac z teorii prawa karnego. woltoamper (woltamper), V-A, jednostka mocy elektr. pozornej; moc pozorna prądu elektr. o natężeniu 1 A i napięciu 1 V; 1 V.A = 1W. woltomierz, przyrząd do pomiaru napięcia elektr., włączany równolegle do źródła napięcia mierzonego; przepływający przez w. prąd powoduje zwykle wychylenie jego części ruchomej, odczytywane na podziałce przyrządu; magnetoelektr., elektromagnet., elektrodynamiczny, indukcyjny, termoelektryczny. woltyżer, jeździec wykonujący ćwiczenia na galopującym koniu, także cyrkowiec popisujący się zręczną jazdą na koniu na arenie. woltyżerka, ćwiczenia jeździeckie na koniu galopującym po obwodzie koła na ląży (lince) i osiodłanym specjalnym siodłem; także popisy akrobatyczne na koniu galopującym na arenie w cyrku. woltyżerowie, lekka piechota, w armii fr. za Napoleona I i w wojsku pol. tego okresu. wolumin (wolumen, volumen): 1) staroż. zapisany zwój papirusowy lub pergaminpwy; 2) jednostka introligatorska, może obejmować 1 lub kilka tomów (tzw. klocek). wolumetria →analiza objętościowa. woluntariat →wolontariat. woluntaryzm, filoz. stanowisko, wg którego gł. (lub jedynym) czynnikiem poznania i istotą bytu (zasadą istnienia i rozwoju rzeczywistości) jest wola; w. uzyskał wpływ zwł. w XIX w.; A. Schopenhauer, F. Nietzsche, E. Hartmann. woluntaryzm, psychol. pogląd przypisujący aktom woli miejsce naczelne wśród wszelkich innych zjawisk psych.; W. Wundt. woluta (ślimacznica), dekoracyjny motyw arch.-rzeźb, w kształcie zbliżonym do litery „S" ze spiralami na obu końcach; stosowana w głowicach jońskich lub w szczytach budowli w renesansie i baroku. Wolverhampton [uulwərhämptən], m. w W. Brytanii (Anglia)', w zespole miejskim Birmingham; 265 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przem.: wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł maszyn., środków transportu, elektrotechn., chem., metal., gumowy. Wolwi, jezioro w pn. Grecji, w obniżeniu tektonicznym u2 nasady Płw. Chalcydyckiego; pow. 76 km . wołacz, piąty przypadek deklinacyjny. Wołchow, rz. w eur. części ZSRR; dł. 228 km; wypływa z jez. Ilmen; uchodzi do jez. Ładoga; żeglowna; nad W. Nowogród. Wołchow, m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki), nad rz. W.; 44 tys. mieszk. (1967); hutnictwo aluminium, przemysł cementowy; elektrownia wodna. Wołczańsk, m. w pn.-wsch. części Ukr. SRR (obw. charkowski); 20 tys. mieszk. (1967); przemysł obuwn., spożywczy.

Wooda stop 1295 Wołczyn, m. w pow. kluczborskim, woj. opolskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); roszarnia, huta szkła, drożdżownia; prawa miejskie 1261. wołek zbożowy (Sitophilus granarius), chrząszcz z rodziny ryjkowców, dł. do 3,5 mm; larwa żeruje w ziarnach zbóż; szkodnik w magazynach. Wołga, rz. w ZSRR, największa w Europie; dł. 3700 km, dorzecze 1380 tys. km2; źródła na Wałdaju; uchodzi deltą do M. Kaspijskiego; gł. dopływy: Kama (1.), Oka (pr.); wielkie znaczenie komunik.; połączona z morzami: Bałtyckim, Białym, Azowskim i Czarnym; zbiorniki (największy Kujbyszewski) i duże elektrownie wodne; gł. m.: Gorki, Kazań, Kujbyszew, Saratów, Wołgograd, w delcie — Astrachań. Wołga-Don, Kanał Żeglowny im. W.I. Lenina, droga wodna w Ros.FSRR, łącząca Wołgę z Donem; dł. 101 km; oddana do użytku 1952. Wołgin WIACZESŁAW P., 1879-1962, radz. historyk myśli społ.; wiceprezes AN ZSRR; badał historię idei socjalist. w okresie przedmarksowskim, zwł. XVIII w., kierował serią „Poprzednicy Naukowego Socjalizmu". Wołgodońsk, m. w Ros.FSRR (obw. rostowski), port nad Cymlańskim Zbiornikiem Wodnym; 23 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., maszyn., mat. budowlanych. Wołgograd (do 1925 Carycyn, 1925-61 Stalingrad), m. obw. w Ros.FSRR, port nad Wołgą; 818 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem. (produkcja ciągników, rafinacja ropy naft., hutnictwo żel. i aluminium, przemysł maszyn., mat. bud., drzewny) i kult.-naukowy. 1942-43 bitwa zw. stalingradzką. Wołgoreczeńsk, osiedle w Ros.FSRR (obw. kostromski), nad Wołgą; 8 tys. mieszk. (1969); w pobliżu Kostromska Elektrownia Cieplna, największa w eur. części ZSRR (planowana moc 4800 MW, 1969 uruchomiono pierwszą turbinę o mocy 300 MW). Wołkonska MARIJA N., 1805-63, „dekabrystka"; żona Siergieja G.; 1822-55 przebywała z mężem na Syberii; autorka Pamiętników, opisana przez N. Niekrasowa w poemacie Rosyjskie kobiety. Wołkonski SIERGIEJ G., książę, 17881865, dekabrysta, czł. Związku Pd.; uczestnik rokowań z pol. Nar. Tow. Patriotycznym; skazany na dożywotnią katorgę, przebywał na Syberii do 1856. Wołkow FIODOR G„ 1729-63, aktor ros., zw. ojcem teatru ros.; 1750 założył pierwszy stały teatr, od 1761 kierownik pierwszego państw, teatru w Petersburgu; role tragiczne gł. w sztukach A. Sumarokowa. Wołkowski WŁADYSŁAW, ur. 1902, plastyk; czł. Ładu; malarstwo, meblarstwo wiklinowe i drobne formy z wikliny; wystawiennictwo. Wołkowysk, m. w Białorus.SRR (obw. grodzieński), nad rz. Roś; 21 tys. mieszk. (1967). Wołłejko CZESŁAW, ur. 1916, aktor teatrów warsz.; role romant. (Szczęsny — Horsztyński Słowackiego) i charakterystyczne (Szambelan — Pan Jowialski A. Fredry); gł. rola w filmie Młodość Chopina. Wołłowicz EUSTACHY, 1520-87, kanclerz lite w. i kasztelan wileński od 1579; przeciwnik unii pol.-litew.; uczestnik wojen z Moskwą. Wołłowicz EUSTACHY, 1572-1630, biskup wileński i podkanclerzy litew. od 1616; stronnik Zygmunta III Wazy, protektor jezuitów; reprezentował na Litwie obóz regalistyczny; fundator licznych klasztorów i kościołów, mecenas kultury. Wołłowicz MICHAŁ, 1806-33, uczestnik powstania 1830-31, czł. Komitetu Nar. Pol.; dowódca gubernii grodzieńskiej w wyprawie J. Zaliwskiego; stracony przez Rosjan.

Wołłowicz WŁADYSŁAW, ?-1616, hetman polny litew. od 1666; poseł na sejmy; uczestnik walk z Kozakami, Moskwą i Szwecją. Wołodźko WACŁAW WALERY (Koszczyc Wacław, Sahi-bej), 1831-1904, powstaniec 1863, działacz emigr.; inżynier dróg wodnych i mostów w Turcji; autor powieści i szkiców etnograficznych. Wołogda, m. obw. w Ros.FSRR, w dorzeczu Dwiny; 178 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., lniarski, drzewny; muzeum; sobór Sofijski (XVI w.), cerkwie (XVIII w.). Wołogdin WALENTIN P., 1881-1953, radz. specjalista w dziedzinie techniki wielkiej częstotliwości; czł. AN ZSRR; konstruktor generatorów i prostowników. Wołokołamsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 15 tys. mieszk. (1967); przemysł lniarski, mat. budowlanych. Wołomin, m. pow. w woj. warsz.; 24,0 tys. mieszk. (1970); zakłady stolarki bud., huty szkła; prawa miejskie 1919. — Podczas okupacji hitlerowskiej stracił ponad 3 tys. mieszkańców. Wołos (Weles), mit. słow. bóstwo czczone na Rusi; prawdopodobnie współzawodniczyło z kultem Peruna; przedmiotem sporu jest m.in. stosunek kultu W. do kultu św. Własa (Błażeja). Wołosi, dawna nazwa rum. ludności Mołdawii i Wołoszczyzny w XIV-XVIII w. wołoska jazda, w wojsku pol. od XVI w. lekka kawaleria rekrutująca się gł. z Wołochów, Kozaków i drobnej szlachty. Wołoska Nizina (Naddunajska Nizina), niz. w pd. Rumunii; wys. 10-200 m; odwadniana przez lewe dopływy Dunaju (Jiu, Aluta); ważny region roln. na przedgórzu Karpat; wydobycie ropy naft.; na N.W. — Bukareszt. Wołoszczak EUSTACHY, 1835-1918, botanik; prof. polit. we Lwowie (założył tu ogród bot. i muzeum przyrodn.); prace z zakresu systematyki roślin i florystyki. Wołoszczyzna (Valachia), kraina hist. w pd. Rumunii, między Karpatami i Dunajem; dzieli się na Oltenię (część zach.) i Muntenię (część wsch.); w starożytności prowincja rzym. Dacja, w VII w. zasiedlona przez Słowian; w IX-X w. należała do Bułgarii; od XV w. hospodarstwo pod zwierzchnictwem Turcji; 1862 połączona z Mołdawią w Rumunię. Wołoszyn STEFAN, ur. 1911, pedagog; prof. uniw. i AWF w Warszawie; zajmuje się zagadnieniami teorii i historii wychowania oraz pedag. aspektami wychowania fiz. i sportu; Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie. Wołoszyn, grzbiet górski w Tatrach Wysokich, między Dol. Waksmundzką a Roztoki; wys. do 2155 m. Wołoszynowski JULIAN, ur. 1898, prozaik, poeta, dramaturg; powieści legendarne (O Twardowskim...) i hist. (Rok 1863), Opowiadania podolskie, liryka, wspomnienia. Wołoszyńska JADWIGA, 1882-1951, botanik algolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace nad zmiennością planktonu roślinnego w różnych porach roku; opisanie nowych gat. glonów. Wołowiec, szczyt w Tatrach Zach., na granicy z Czechosłowacją; 2063 m. Wołowski LUDWIK, 1810-76, ekonomista; założyciel fr. „Revue de Législation et de Jurisprudence"; czł. fr. Konstytuanty 1848, Zgromadzenia Nar. 1871, senator 1875. Wołów, m. pow. w woj. wrocławskim; 10,4 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, spoż.; kościół got. (XIV-XV w.); zamek książąt oleśnickich (XIV-XVI w., przebudowany XVTH-XX w.), ratusz (XVXIX w.). — Prawa miejskie ok. 1285 do XVII w. w posiadaniu Piastów śląskich, 1654-64 stol. odrębnego księstwa; w XVXVI w. ośr. sukienniczy. W czasie II wojny świat. 1943-45 masowe zbrodnie hitlerowskie na jeńcach woj. w lesie zw. Gan-

carza; w czasie działań woj. zniszczony w 60%, po wojnie odbudowany i rozbudowany. Wołynianie, plemię wschodniosłow. nad górnym Bugiem i Styrem znane pierwotnie jako Dulebowie, w IX w. — Bużanie; nazwa W. być może od grodu Wołyń; 981 włączeni do Rusi Kijowskiej. Wołynow BORIS W., ur. 1934, radz. pilot kosmonauta; pilotował statek kosmiczny Sojuz 5, z którego przesiedli się w kosmosie (16 I 1969) do Sojuza 4 J. Chrunow i A. Jelisiejew. Wołyń, hist. dzielnica Rusi, następnie Rzeczypospolitej, między górnym Bugiem a Słuczą, na pn. do dorzecza Prypeci (obecnie w Ukr.SRR); po rozpadzie Rusi Halicko-Wołyńskiej część przyłączona do Polski, część do Litwy (od 1569 w składzie Korony); 1919-39 zach. część należała do Polski. Wołyń (we w. Gródek, w pow. hrubieszowskim, woj. lubelskim), archeol. gród nad Bugiem z X w.; zniszczony przez Tatarów 1240; ślady osadnictwa z okresu kultury ceramiki wstęgowej (najstarszy w Polsce gróo ciałopalny) i pucharów lejkowatych. Wołyńsko-Podolska Wyżyna, wyż. w Ukr.SRR, między Dniestrem a Dnieprem; wvs. do 471 m (Gołogóry); pocięta dolinami rzek i wąwozami; region roln.; gł. m. Lwów. Wołżańska Elektrownia Wodna im. W.I. Lenina, elektrownia na Wołdze, 80 km powyżej Kujbyszewa; zbudowana 1950-58; moc 2300 MW. Wołżańska Elektrownia Wodna im. XXII Zjazdu KPZR, elektrownia na Wołdze, w pobliżu Wołgogradu; zbudowana 1950-61; moc 2500 MW. Wołżańsko-Bałtycka Droga Wodna im. W.I. Lenina, ważny system dróg wodnych w ros. FSRR, łączy Wołgę z M. Bałtyckim; zbudowany w 1 poł. XIX w. (Màryjski System Wodny), po II wojnie świat, (do 1964) zrekonstruowany; obejmuje: Rybiński Zbiornik Wodny, rz.Szeksnę, Kanał Biełoziorski, rz. Kowżę, Kanał Maryjski, rz. Wytiegrę, Kanał Oneski, rz. Świr, Kanał Nowoładoski, rz. Newę; dł. ok. 1100 km. Wołżańsko-Uralskie Zagłębie Naftowe (Drugie Baku), największy region wydobycia ropy naft. w ZSRR, między Wołgą a Uralem, gł. w Baszkirskiej ASRR, Tatarskiej ASRR i obw. kujbyszewskim. Wołżsk, m. w Ros.FSRR, w Maryjskiej ASRR, nad Wołgą; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowo-papiern., drzewny. Wołżski, m. w Ros.FSRR (obw. wołgogradzki), nad Wołgą; 142 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., mat. bud., chem,; Wołżańska Elektrownia Wodna im. XXII Zjazdu KPZR. wombaty (Phascolomidae), rodzina torbaczy; 2 gat.; budowa krępa, ubarwienie brunatne; kopią nory; roślinożerne; lasy Tasmanii i pd. Australii. Womela STANISŁAW, 1873-1911, pisarz; krytyka lit. i plast., poezje (Krokwie); ceniony przez K. Irzykowskiego. wonne gruczoły →zapachowe gruczoły. wonnica piżmówka (Aromia moschata), metalicznie zielony chrząszcz z rodziny kózek; larwa żeruje w drewnie drzew liściastych; wydaje woń piżma. Wonsan, m. w KRL-D, port nad M. Japońskim; 122 tys. mieszk. (1958); przemysł maszyn., spoż. i stoczniowy. wonton, narzędzie połowu ryb, gł. w jeziorach i rzekach, wykonane z prostokątnego płata cienkiej tkaniny sieciowej, zaopatrzone w grzęzy i pławy, dzięki którym przyjmuje w wodzie położenie pionowe. Wood [uud] ROBERT WILLIAMS, 18681955, fizyk amer.; prof. uniw. w Baltimore; prace z zakresu optyki, gł. spektroskopii i fluorescencji.u Wooda stop [s. uda], stop o zawartości 12-13% cyny, 24,5-25,5% ołowiu, 12-13% kadmu, reszta bizmut; temp. topnienia

1296 Woodroffe ok. 61°; stosowany w odlewnictwie precyzyjnym, w automatach przeciwpożarowych, alarmowychu itp. Woodroffe [ udraf], najwyższy szczyt gór Musgrave (Australia); 1515 m. Woodstock [uudstok], m. w Kanadzie (prow. Ontario); 24 tys. mieszk. (1966); różnorodny przemysł. Woodville [uudwyl], m. w Australii (Australia Pd.), w zespole miejskim Adelaide; 74 tys. mieszk. (1966); przemysł samochodowy. Woodward [uuduərd] ROBETR BURNS, ur. 1917, chemik amer.; prof. Harvard University; zsyntezował skomplikowane związki org., m.in. chlorofil, cholesterol, kortizon, strychninę; nagr. Nobla. u Woolf [ ulf] VIRGINIA, 1882-1941, ang. pisarka i krytyk lit.; powieści psychol. posługujące się techniką monologu wewn. (Do latarni morskiej, Pani Dalloway), Woolley [uuly] SIR CHARLES LEONARD, 1880-1960, acheolog ang.; słynny z prac wykopaliskowych 1907-49: w Nubii, Karkemisz, Tell el-Amarna, Ur, Syrii; W poszukiwaniu przeszłości. Woomera [uumərə], doświadczalny poligon rakietowy Australii i USA, w Pd. Australii. Woonsocket [uu:nsokyt], m. w USA (Rhode Island), w zespole miejskim Providence; 46 tys. mieszk. (1970); rozwinięty przemysł, gł. włókienniczy. WOP →Wojska Ochrony Pogranicza. „Woprosy fiłosofii", radz. miesięcznik nauk., organ Instytutu Filozofii AN ZSRR; wydawany w Moskwie od 1947. „Woprosy istorii", radz. miesięcznik nauk.; organ oddziału Historii AN ZSRR i Min. Szkolnictwa Średniego i Wyższego; wydawany w Moskwie od 1945. „Woprosy istorii KPSS", radz. dwumiesięcznik; organ Instytutu Marksizmu i Leninizmu przy KC KPZR; wydawany w Moskwie od 1957; publikuje artykuły poświęcone historii KPZR, partii komunist., robotn. i międzynar. ruchu robotniczego. „Woprosy litieratury", miesięcznik lit.teoret wydawany od 1957 w Moskwie; organ Zw. Pisarzy ZSRR i Instytutu Literatury powszechnej AN ZSRR. Worcell HENRYK (właśc. Tadeusz Kurtyka), ur. 1909, pisarz; powieść obyczajowo-psychol. Zaklęte rewiry, opowiadania z życia pol. Ziem Zach. (Najtrudniejszy język świata). Worcell STANISŁAW GABRIEL, 1799-1857, działacz rewol.-demokr., zwolennik socjalizmu utopijnego, publicysta; 1881 poseł na sejm; czł. Komitetu Nar. Emigracji Pol. i TDP; współtwórca i ideolog Gromad Ludu Pol.; czł. Komitetu Centr. Demokracji Europejskiej. Worcester [uustər] EDWARD (właśc. E. Somerset), 1601-67, wynalazca ang.; 1655 napisał, a 1663 opublikował pracę, w której opisał m.in. maszynę do liczenia oraz maszynę hydrauliczną do podnoszenia wody przez ogrzewanie. Worcester [uustər], m. w USA (Massachusetts); 175 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 323 tys. (1960); rozwinięty przemysł maszyn., metal., hutnictwo, elektrotechn., włók., odzieżowy; węzeł komunikacyjny. Worcester [uustər], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Severn, ośr. adm. hrabstwa Worcestershire; 71 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł maszyn., metal., porcelanowo-fajansowy, skórz., spożywczy. Worcester [uustər], m. w Republice Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 37 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włókienniczy. Wordsworth [uə:rdzuərt] WILLIAM, 17701850, ang. poeta wczesnoromant.; współautor (z S.T. Coleridgem) zbioru ballad otwierającego epokę romantyzmu w Anglii; autobiogr. poemat Prelude. woreczek zalążkowy, żeński gametofit (pokolenie płciowe) roślin nasiennych, rozwijający się wewnątrz zalążka; u okry-

tonasiennych zwykle 8 komórek, z których jedna jest jajową. woreczek żółciowy →żółciowy pęcherzyk. worecznica, zool. →sakulina. worek osierdziowy, anat. →osierdzie. worek trzewiowy, odcinek ciała mięczaków zawierający narządy wewnętrzne. Worek Węgla, ciemna mgławica pyłowa, w gwiazdozbiorze Krzyż. Workington [uə:rkyntən], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad M. Irlandzkim; 30 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., hutnictwo, przemysł maszyn., odzieżowy, skórzany. worki powietrzne, zool. wypełnione powietrzem błoniaste pęcherze będące swoistym przedłużeniem oskrzeli (poza płuca) u ptaków; zajmują przestrzenie między narządami wewn., wnikają nawet do kości; znaczenie przede wszystkim w oddychaniu, zwł. w czasie lotu. workolot, zool. →lotopałanka. workowce (Ascomycetes), bot. klasa grzybów saprofitycznych (np. pędzlaki, smardze, trufle) i pasożytniczych (np. mączniaki, sporysz); rozmnażają się przez zarodniki workowe, wytwarzane w tzw. workach; grzybnia wielokomórkowa; niektóre gat. (np. drożdże) nie wykształcają owocników. workowce, zool. →torbacze. Workuta, m. w Ros.FSRR, w Korni ASRR, w Peczorskim Zagłębiu Węglowym; 65 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., mat. bud., drzewny. World Health Organization [uə:rld helt o:rgənajzejszn], →Światowa Organizacja Zdrowia. Wormacja (Worms), m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), port nad Renem; 77 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, skórz., chem., maszyn.; ważny węzeł kol.; muzeum; galeria malarstwa; romańska katedra (XII w., jedna z największych w Niemczech), liczne średniow. kościoły. wormacki edykt, 1521, edykt Karola V, który skazał na banicję Lutra i jego zwolenników. wormacki konkordat, 1122, zawarty między pap. Kalikstem II a ces. Henrykiem V; zakończył pierwszy okres sporu o inwestyturę. Worms →Wormacja. Worochta, osiedle w Ukr.SRR (obw. iwanofrankowski), w dolinie Prutu, w Karpatach, na wys. ok. 700 m; ośr. wypoczynkowy i sportów zimowych. Woroncow MICHAIŁ S., 1782-1856, feldmarszałek ros. od 1856; 1815-18 dowódca armii okupacyjnej we Francji; jako namiestnik Kaukazu tłumił powstanie Szamila (1834-59). Woroneż, rz. w eur. części ZSRR, 1. dopływ Donu; dł. 469 km; gł. m. W. Woroneż, m. obw. w Ros.FSRR, nad rz. W., w pobliżu jej ujścia do Donu; 600 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., spoż., mat. bud.; węzeł kol.; uniwersytet. Woronichin ANDRIEJ N., 1759-1814, architekt ros.; przedstawiciel późnego klasycyzmu; sobór Kazański (obecnie Muzeum Historii Religii i Ateizmu), Instytut Górn. w Leningradzie. Woronicz JAN PAWEŁ, 1757-1829, poeta; prymas; głosiciel pręromant. mesjanizmu; poemat Świątynia Sybilli, Hymn do Boga, kazania. Woronicz JANUSZ, 1805-74, konserwatywny działacz emigr., publicysta; dyr. kancelarii sejmowej 1830; Rzecz o monarchii i dynastii w Polsce (projekt oddania tronu pol. Czartoryskim). Woroniecki JACEK, 1879-1949, filozof i teolog kat., dominikanin; reprezentant neotomizmu. Woronow GIENNADIJ I., ur. 1910, radz. działacz ruchu robotn.; od 1961 czł. Biura Polit. KC KPZR, 1962-71 premier Ros. FSRR.

Woronski ALEKSANDR K., 1884-1943, ros. krytyk lit. i publicysta; teoretyk grupy Pieriewał; powieści autobiogr., opowiadania, monografie, m.in. o Gogolu. Woroszylski WIKTOR, ur. 1927, poeta, prozaik, tłumacz; 1957-58 red. tygodnika ,,Nowa Kultura"; liryka polit. i refleksyjna (Niezgoda na ukłon), opowiadania, biografia Życie Majakowskiego; powieści dla dzieci. Woroszyłow →Ussuryjsk. Woroszyłow KLIMIENT J., 1881-1969, marszałek ZSRR; dowódca armii i frontów w. wojnie domowej w Rosji; 1925-40 lud. komisarz obrony; 1926-60 czł. Biura Polit. KC KPZR.; 1940-45 zastępca przewodn. Rady Komisarzy Lud.; 1946-53 wicepremier; 1953-60 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Woroszyłowgrad (do 1935 i 1958-69 Ługańsk), m. obw. w Ukr.SRR, w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 382 tys. mieszk. (1970); duży ośrodek przemysłu gł. środków transportu, maszyn., spoz., mat. bud.; w pobliżu duża elektrownia cieplna. Worowski WACŁAW, 1871-1923, ros. pisarz, krytyk lit. i publicysta, działacz ruchu robotn., pochodzenia pol.; bliski współpracownik Lenina i współred. „Iskry" i „Wpieriod"; zamordowany w Lozannie przez ros. emigranta. Worskła (rz. w Ukr.SRR, lewy dopływ Dniepru), 1399 klęska armii litew.-rus., dowodzonej przez księcia Witolda w bitwie z Tatarami. Wörth [wört], jezioro w pd. Austrii, na zach. od 2 Klagenfurtu, na wys. 439 m; pow. 19,3 km , ugłęb. do 85 m. Worthing [ ə:rdyn], m. w. W. Brytanii (Anglia), kąpielisko nad kanałem La Manche; 83 tys. mieszk. (1968). Woschod, nazwa serii radz. wieloosobowych statków kosmicznych. woski, grupa substancji stałych, pochodzenia naturalnego lub syntet.; nierozpuszczalne w wodzie, poniżej temperatury topnienia odznaczają się plastycznością; stosowane m.in. do woskowania papieru, wyrobu świec, past do podłóg, smarów, w przemyśle farm. i spożywczym. woski syntetyczne, woski otrzymane gł. przez polimeryzację etylenu, chlorowanie naftalenu, estryfikację glikolu etylenowego kwasami tłuszczowymi. woskodrzew (andyjska palma woskowa, Ceroxylon andicola), wyniosła palma występująca w Andach; dostarcza wosku, który powleka pień palmy. woskowe gruczoły, gruczoły wydzielające wosk, występujące w odwłoku niektórych owadów, np. pszczół (robotnic), mszyc. woskowiec (kopernicja, palma Carnauba, Copernicia cerifera), palma brazyl.; dostarcza wosku roślinnego (zw. woskiem karnauba), którym powleczone są liście. woskowina (woszczyna), półpłynna, lepka, tłusta wydzielina gruczołów woskowinowych i łojowych skóry przewodu słuchowego zewn.; rola ochronna. woskownica (Myrica), krzewy dostarczające garbników, olejków, alkaloidów, barwników j wosku; niektóre gat. uprawiane; na torfowiskach nadbałtyckich — w. europejska. woskówka, miękkie, brodawkowate nabrzmienie skórne u nasady górnej części dzioba niektórych ptaków, np. gołębi, papug, ptaków drapieżnych, otaczające nozdrza; niekiedy silnie rozrośnięte. wosk pszczeli, wydzielina gruczołów woskowych robotnic pszczoły miodnej; służy im do budowy plastrów, mateczników, zasklepiania komórek z miodem i czerwiem, uszczelniania gniazda; w przemyśle — do wyrobu węży, past itd. wosk punicki, spoiwo stosowane dawniej w malarstwie ściennym, otrzymywane przez gotowanie wosku pszczelego z wodą morską.

wóz gospodarski 1297 Woskreseńsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad rz. Moskwa; 61 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., mat. bud., maszynowy. wosk ziemny →ozokeryt. Wostok, nazwa pierwszej radz. serii statków kosmicznych; 12 IV 1961 Jurij Gagarin w statku W.l dokonał pierwszego, załogowego lotu wokół Ziemi. Wostokow ALEKSANDR CH., 1781-1864, ros. filolog, językoznawca, jeden z twórców ros. slawistyki; czł. Ros. i Petersburskiej AN; prace z teorii wiersza, fonetyki, historii języka. Woszczerowicz JACEK, 1904-70, aktor; role charakterystyczne (Sganarel — Don Juan Moliera), także tragiczne (Ryszard III Szekspira), gł. na scenach warsz.; występy w filmie, radiu i telewizji. woszczyzna, puste plastry pszczele lub ich części. woszczyna, fizjol. →woskowina. woszeria (prostnica, Vaucheria), kosmopolityczny glon (komórczak) z grupy chryzofitów (zaliczany też do zielenic); tworzy poduszkowate darnie na wilgotnej glebie i w wodach słodkich. Woś EDMUND →Saporski-Woś Edmund Sebastian. Woświn, jezioro w zach. części Pojezierza Pomorskiego (woj. szczecińskie); pow. 828,5 ha, głęb. do 30 m. wotczina, dziedziczna wielka własność ziemska w średniow. Rusi, potem w W. Księstwie Litew. i księstwie moskiewskim. wotiacki język (język udmurcki), z grupy ugrofiń., język Wotiaków (Udmurtów), zamieszkujących gł. Udmurcką ASRR; literatura od XX w., w alfabecie rosyjskim. Wotiacy →Udmurci. Wotkińsk, m. w Ros.FSRR, w Udmurckiej ASRR, w dorzeczu Kamy; 73 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., drzewny; dom-muzeum P. Czajkowskiego; w pobliżu wielka elektrownia wodna na Kamie. Wotruba [wo-] FRITZ, ur. 1907, austr. rzeźbiarz i rysownik; rzeźbi gł. w kamieniu, upraszczając figury ludzkie do prostych, kanciastych bloków; Postać siedząca. wotum (votum), symboliczny przedmiot wieszany na posągu rel., ołtarzu itp. w intencji dziękczynnej lub błagalnej (z napisem ex voto). wotum nieufności, w systemie parlamentarno-gabinetowym uchwała parlamentu wyrażająca dezaprobatę dla działalności rządu; uchwalenie w.n. powoduje z reguły udzielenie rządowi dymisji przez głowę państwa. wotum zaufania, w systemie parlamentarno-gabinetowym uchwała parlamentu wyrażająca aprobatę dla programu nowo powołanego rządu lub dla dotychczasowej jego polityki; nieuchwalenie w.z. powoduje z reguły udzielenie przez głowę państwa rządowi dymisji. wotywa, w kościele kat. msza odprawiana poza przepisami na dany dzień roku kośc, zwykle w czyjejś intencji. Wouk [uouk] HERMAN, ur. 1915, pisarz amer.; powieść o stosunkach w amer. marynarce woj., przerobiona następnie na dramat (Bunt una USS „Caine"). Wouters [ outörs]', RIK, 1882-1916, belg. malarz, rzeźbiarz i grafik; przedstawiciel impresjonizmu w rzeźbie belg.; w malarstwie przeszedł od impersjonizmü przez fowizm do ekspres jonizmu; sceny figuralne, portrety, martwe natury, kwiaty. Wouwerman [wouwər-] PHILIPS, 161968, malarz hol.; sceny rodzajowe, bitwy, pejzaże, często malował konie; naśladowany w XVIII i XIX w. Wowczok MARKO (właśc. Marija Wilinska-Markiewicz), 1834-1907, pisarka ukr.; proza realist; nowele i powieści z życia ludu ukraińskiego. Woykowska JULIA, 1816-51, żona Antoniego, publicystka i pisarka; głosiła teorię krytyki lit. opartej na kryteriach polit.; książki dla ludu i młodzieży; wiersze.

Woykowski ANTONI, 1815-50, wydawca, publicysta; wydawca i redaktor (1837-45) demokr. „Tygodnika Literackiego" (z żoną Julią); prowadził księgarnię i wydawnictwo w Poznaniu; pianista i kompozytor (pieśni na motywach lud.), propagator pol. muzyki. Woytowicz BOLESŁAW, ur. 1899, brat Stefanii, kompozytor i pianista; utwory symf., kameralne, fortepianowe (12 Etiud), wokalne. Woytowicz STEFANIA, ur. 1925, siostra Bolesława, wybitna śpiewaczka (sopran); liczne koncerty za granicą. Wozneseńsk, m. w Ukr.SRR (obw. nikołajewski), nad Bohem; 34 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. spożywczy. Wozniak MYCHAJŁO, 1881-1954, ukr. historyk literatury; prof. uniw. we Lwowie, czł. AN Ukr.SRR; rozprawy krytyczne i historyczno-lit.; historia literatury ukr. do XVIII w. Wozniesienski ANDRIEJ A., ur. 1933, poeta ros.; liryki i poematy (Parabola), pozostające w kręgu problemów moralnospoł. i tematyki wolności sztuki. Wozniesienski IWAN N., 1887-1946, hydromechanik radz.; prof. m.in. Instytutu Politechn. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; prace z dziedziny budowy maszyn wodnych i samoczynnej regulacji maszyn. Woźna ZOFIA, ur. 1911, rzeźbiarka i malarka; figuralne rzeźby o smukłych, wydłużonych proporcjach i syntet. formie; popiersia portretowe, cykle rzeźb, m.in. Morze i Koncerty, wersje pomnika J. Korczaka. Woźniak HENRYK (pseud. Hiszpan), 1909-44, działacz ruchu robotn., major; 1936-39 uczestnik walk w obronie republiki hiszp.; 1944 szef Centr. Służby Techniczno-Wydawniczej Sztabu Gł. AL; poległ w powstaniu warszawskimi Woźnica, jeden z gwiazdozbiorów. Woźnicki JAN, 1881-1945, działacz ruchu lud.; od 1915 w PSL-„Wyzwolenie", 1925-30 wiceprezes tej organizacji; 192225 wicemarszałek senatu, 1928-30 — sejmu; 1931-35 wiceprezes NKW SL. Woźnik WŁADYSŁAW, 1901-59, aktor, reżyser, recytator, pedagog i dyrj. teatrów działający w wielu miastach pól., gł. w Krakowie. Woźniki, m. w pow. lublinieckim, woj. katowickim; 2,8 tys. mieszk. (1968); barok, drewn. kościół cmentarny (XVII w.). — Prawa miejskie przed 1386; pod panowaniem prus. w XIX w. silny ośrodek polskości (działalność m.in. J. Lompy); aktvwnv udział mieszkańców w powstaniach śląskich 1919-21; 1921 W. powróciły do Polski; w IX 1939 walki obronne wojska pol. i byłych powstańców śląskich. woźny sądowy, w dawnej Polsce urzędnik sądowy używany do ogłaszania dekre-e tów sądowych, wręczania pozwów, egzekucji nieruchomości i in. wódka, napój alkoholowy o mocy 2550%; w. czyste produkowane są ze spirytusu rektyfikowanego i wody, gatunkowe — z dodatkiem składników smakowych i aromatycznych. Wójcicka ZOFIA (pseud. Helena Szarska), 1876-?, pisarka; dramaty, powieści naturalist. (Listy do Ciebie). Wójcicki KAZIMIERZ WŁADYSŁAW →Wóycicki Kazimierz Władysław. wójcik: 1) (Phylloscopus) nazwa rodzajowa piecuszka, pierwiosnka i świstunki; 2) w. zielony (Phylloscopus trochiloides), ptak leśny z rzędu wróblowatych; dł. ok. 11 cm; oliwkowożółty, na skrzydłach biała pręga; pn. Europa. Wójcik FRANCISZEK, 1863-1941, działacz lud.; jeden z przywódców galic. PSL, od 1913 w PSL-Lewicy, 1925 w PSL-„Piast", 1931 w SL (do 1935 czł. Rady Nacz.). Wójcik JERZY, ur. 1930, operator film.; autor zdjęć do filmów „polskiej szkoły" (Popiół i diament), filmów hist. (Faraon) i woj. (Westerplatte); zdjęcia do filmów zagranicznych.

Wójcik KAROL, 1883-1941, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL; KPP, działacz związków zaw. (m.in. 1919-21 wiceprzewodn. ZG Związku Zaw. Metalowców); 1940 współorganizator Stow. Przyjaciół ZSRR; zginął w Oświęcimiu. Wójcikowski LEON, ur. 1899, tancerz, choreograf, pedagog; solista charakterystyczny (m.in. w Les Ballets Russés); baletmistrz i kierownik wielu zespołów. wójt, w Polsce w XII-XV w. dziedziczny urzędnik stojący na czele miasta lub osady miejskiej lokowanych na prawie niem. (najczęściej zasadżca); przedstawiciel pana feud.; w XV w. mianowany przez radę miejską; w XVI-XVH w. sołtys większej wsi; w Królestwie Pol. po 1864 i w Polsce 1918-50 zwierzchnik gminy wiejskiej. Wójtowicz MICHAŁ (pseud. Zygmunt, Karol), 1915-43, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn. i ruchu oporu; od 1934 czł. KPP; uczestnik walk w Hiszpanii; II 1942-IV 1943 dowódca Obwodu GL Lublin i czł Kom. Okręg. PPR; jednocześnie VI-XII 1942 sekr. Kom. Obwód. PPR Lublin; poległ w walce z hitlerowcami. Wójtowicz STANISŁAW, 1899-1936, działącz lud.; 1926-27 sekr. Zarządu Woj. SCh w Lublinie, 1928 organizator, przywódca i prezes Zarządu Gł. ZLCh „Samopomoc"; 1928-30 poseł, 1929 inicjator i gł. organizator Eur. Kongresu Chłopskiego w Berlinie. Wójtowicz STANISŁAW, ur. 1920, grafik; drzeworyty o tematyce fantast., kompozycje abstrakcyjne. Wólka Szczecka, w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim; 2 II 1944 w czasie pacyfikacji hitlerowcy rozstrzelali 125 osób i spalili wieś. wół, wytrzebiony samiec bydła domowego, przeznaczony na opas lub do prac polowych w zaprzęgu. wół piżmowy (piżmowół, Ovibos moschatus), przeżuwacz z rodziny pustorożców; dl. do 2,3 m, wys. w kłębie do 1 m; sierść ciemna, b. długa; spotykany w pn. części Kanady i w Grenlandii; w epoce lodowcowej żył w Holarktyce; mięso o zapachu piżma. wór powłokowo-mięśniowy, powłoka ciała płazińców, obleńców i pierścienic; składa się z nabłonka lub oskórka zewn. i zespolonych z nim mięśni. Wóycicki KAZIMIERZ, 1876-1938, teoretyk i historyk literatury; studia z zakresu teorii wiersza i prozy oraz stylistyki; Z pogranicza gramatyki i stylistyki. Wóycicki KAZIMIERZ, 1898-1944, hydrolog i hydraulik; prof. Polit. Warsz.; prace z dziedziny wodociągów i kanalizacji. Wóycicki (Wójcicki) KAZIMIERZ WŁADYSŁAW, 1807-79, zbieracz i wydawca materiałów hist., lit. i folkloryst.; kronikarz życia lit. Warszawy 1 pol. XIX w.; red. pism stołecznych. Wóycicki STANISŁAW, 1897-1970, agrobiolog; prof, SGGW w Warszawie; podczas okupacji w tajnym nauczaniu; prace z morfologii doświadczalnej roślin oraz dotyczące hodowli roślin ozdobnych; Zarys hodowli roślin ozdobnych. Wóycicki ZYGMUNT, 1871-1941, botanik; prof. uniw. we Lwowie i w Warszawie, czł. PAÚ, założyciel Pol. Tow. Bot.; prace z zakresu florystyki i cytologii roślin. wóz, dawna jednostka pojemności; w XVI w. w Polsce 1 w. = 4 beczkom = 8 achtlom. wózek, w pojeździe szynowym część podwozia, w której umieszczone są zestawy kołowe. wózek, techn. urządzenie transportowe na kołach tocznych umieszczonych w podwoziu; w. torowy poruszający się po torze szynowym lub linowym, w. jezdniowy poruszający się po powierzchni drogi, bez napędu lub z silnikiem. wóz gospodarski, pojazd zaprzęgowy do transportu produktów rolnych i in. oraz ludzi, używany gł. w gospodarstwach rol-

1298 „Wpieriod" nych; obecnie zwykle z ogumieniem pneumatycznym. „Wpieriod", ros. tygodnik bolszewicki wydawany 4 1-18 V 1905 w Genewie (18 numerów); organ pierwszego ośrodka bolszewickiego— Biura Komitetów Większości; na czele redakcji — W. Lenin. „Wpieriod", ros. gazeta bolszewicka wydawana legalnie pod red. W. Lenina w Petersburgu w czerwcu 1906 (17 numerów) na miejsce zamkniętej przez władze carskie ,.Wołny". wpis, prawo w pol. postępowaniu cyw. opłata od pism wnoszonych do sądu (np. od pozwu). wpisany kąt →kąt wpisany. wpleszcz owczy (Melophagus ovinus), muchówka z rodziny narzępików, dł. do 6 mm; pasożytuje na owcach, kozach, kozicach. wpływka (rąbek), techn. nadmiar materiału występujący na odkuwce w miejscu łączenia połówek matryc kuźniczych. wpływowa linia, mech. wykreślne przedstawienie wpływu poruszającego się wzdłuż konstrukcji obciążenia na odkształcenia i naprężenia w ustalonym miejscu konstrukcji; wykorzystywana przy projektowaniu mostów, suwnic itp. wpust, anat. otwór początkowy żołądka, miejsce połączenia przełyku z żołądkiem. wpust, techn. wkładka, zwykle stal., do łączenia piasty koła z wałem, osadzona w rowkach lub gniazdach łączonych elementów. wpust, rowek wycięty w powierzchni bocznej elementów drewn. (np. w deszczułkach posadzkowych) przeznaczony do wpuszczania wypustu (pióra). Wraca, m. w pn. zach. Bułgarii, ośr. adm. okręgu W.; 39 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spożywczy. wrak, szczątki rozbitego samolotu, samochodu itp. wrak, żegl.' dowolny przedmiot bez widocznego -właściciela — pływający, zatopiony lub wyrzucony na brzeg przez morze, rzekę itp., także statek niezdolny do żeglugi. Wrangel [-ŋəl] CARL GUSTAF, 1613-76, szwedz. wódz, feldmarszałek i admirał; zwycięzca nad flotą duń. 1644 i nad armią ces. (w Niemczech 1648); uczestnik inwazji Karola X Gustawa na Polskę. Wrangel FERDINAND P., 1797-1870, ros. żeglarz, admirał, czł. Petersburskiej AN; badacz pn.-wsch. wybrzeży M. Arktycznego; oznaczył na mapie wyspę nazwaną później jego imieniem; 2 podróże dookoła świata. Wrangel PIOTR N., 1878-1928, generał ros.; podczas wojny domowej po klęsce gen. A. Denikina dowódca sił kontrrewol. na pd. Rosji; od 1920 na emigracji. Wrangla Góry, pasmo górskie w USA, pn.-zach. przedłużenie G. Św. Eliasza; wys. do 5029 m (Bona); wulkany; lodowce. Wrangla Wyspa, wyspa na M. Arktycznym (Ros.FSRR); 7,3 tys. km2; roślinność tundrowa. Wratysław II, 1061-92, król czes. od 1085; walczył z Bolesławem Śmiałym; przyłączył Morawy. wrażenia zmysłowe, elementarne, jednorodne składniki psych, procesów poznawczych powstające pod wpływem działania określonych bodźców na poszczególne narządy zmysłowe; odzwierciedlanie poszczególnych cech przedmiotów, np. barwy, dźwięku, zapachu. wrażliwość: 1) zdolność silnego przeżywania wrażeń, emocji, 2) podatność, brak odporności na coś. wrażliwość, fizjol. termin używany niekiedy na określenie pobudliwości. wraży, wrogi, nieprzyjacielski. wrąb, górn. długa, wąska szczelina wycięta w caliźnie w celu odsłonięcia dodatkowej powierzchni ułatwiającej urabianie kopaliny użytecznej.

Wren [ren] SIR CHRISTOPHER, 1632-1723, wybitny ang. architekt i urbanista; przedstawiciel kierunku klasycyzującego; plan przebudowy Londynu po pożarze 1666 (projekty kilkuset budowli, m.in. katedry św. Pawła). Wretakos NIKIFOROS, ur. 1911, poeta gr.; poezje lir., utwory o tematyce związanej z gr. ruchem oporu z II wojny światowej. Wrexham [reksəm], m. w W. Brytanii (Anglia); 37 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł chem., włók., metalowy. wrębiarka →wrębowa maszyna. wrębowa maszyna (wrębiarka), górn. maszyna stosowana do wykonywania wrębów; może być udarowa, wiercąca lub żłobiąca. Wręczyca Wielka, w. w pow. kłobuckim, woj. katowickim; kopalnia rud żelaza. wręga, lotn. element szkieletu kadłuba statku powietrznego, np. samolotu, usztywniający kadłub w kierunku poprzecznym. wręga (wręg), żegl. element wiązania burt i ewent. dna statku wodnego, leżący w płaszczyźnie prostopadłej do osi wzdłużnej statku; część zładu kadłuba statku. wrężnica, żegl. linia powstała przez przecięcie powierzchni kadłuba statku wodnego płaszczyzną poprzeczną, prostopadłą do jego płaszczyzny symetrii. Wright [rajt], bracia: ORVILLE (18711948) i WILBUR (1867-1912), amer. konstruktorzy, piloci, pionierzy lotnictwa silnikowego; 1903 dokonali pierwszych lotów na samolocie własnej konstrukcji, z silnikiem spalinowym. Wright [rajt] BASIL, ur. 1907, ang. producent i reżyser filmów dokumentalnych; pionier tego gatunku w Anglii i na świecie (Nocna poczta). Wright [rajt] FRANK LLOYD, 1869-1959, architekt amer., jeden z najwybitniejszych twórców architektury XX w.; przedstawiciel architektury organicznej; budowle mieszkalne (gł. wille, np. tzw. Dom nad Wodospadem), gmachy użyteczności publ., m.in. Muzeum Guggeinheima w Nowym Jorku. Wright [rajt] RICHARD, 1908-60, amer. powieściopisarz, Murzyn; opowiadania i powieści o losie ludności murz. w USA (Syn swego kraju); publicystyka. Wright [rajt] SEWALL, ur. 1889, amer. zoolog i genetyk; prof. uniw. w Madison, czł. Royai Society; prace ż genetyki populacji i teorii ewolucji; wprowadził do genetyki pojęcie dryftu. Writra, w mitologii Wed demon suszy, którego zabił Indra. WRN →Wolność, Równość, Niepodległość. Wrocław, m. woj.,2 pow., woj. miejskie, nad Odrą; 229 km , 523,7 tys. mieszk. (1970); ośr. przem., nauk. i kult.; fabryka wagonów' „Pafawag", zakłady maszyn elektr. „Dolmel", elektroniczne „Elwro", przemysł maszyn., spoż., odzieżowy, chem., metal., poligraf.; węzeł kol.; port rzeczny i lotn.; 8 wyższych uczelni; 6 teatrów, opera, operetka, filharmonia, 9 muzeów; cenne zabytki, w większości odbudowane po 1945; na Ostrowie Tumskim: got. katedra i kościół św. Krzyża, got.renes. dawny dom Kapituły; na W. Piaskowej zespół klasztorny poaugustiański z got. kościołem NMP i późnobarok. budynkiem klasztornym; zespół Starego i Nowego Miasta z późnogot. ratuszem, got. i barok, kościołami i klasztorami, późnor barok, gmachem uniw.; pałace (XVIIXVIII w.), kamienice (XIV-XVIII w.). — archeol. Ślady osadnictwa od paleolitu; osiedla i cmentarze z epoki neolitu, brązu i żelaza; ok. X-IX w. p.n.e. we W.-Osobowicach 2 grody kultury łużyckiej; na przełomie er ośr. handl. na szlaku bursztynowym (we W.-Partynicach 2 składy bursztynu — ok. 2750 kg); tzw. groby książęce (bogato wyposażone) z IV w. — W X w. gród, od 1000 biskupstwo; prawa

miejskie 1229, właściwa lokacja miasta 1241 (1242); 990-1335 w posiadaniu Piastów, następnie pod panowaniem Czech (1526 Habsburgów); w XV w. teren walk społ. związanych z ruchem husyckim; silne związki z Polską; od 1741 należał do Prus; jeden z ośr. ruchu słowianofilskiego (zjazd 1848); 1848-49 ośr. ruchu rewol. na Śląsku; rozwój przemysłu i powstawanie organizacji robotn.; ok. poł. XIX w. gł. na Śląsku ośr. opozycji burż.-demokr.; od poł. XIX w. i w okresie między woj. działalność pol. organizacji i instytucji; podczas II wojny świat, w więzieniu we W. gestapo wymordowało tysiące osób, 5 filii obozu Gross-Rosen; 1945 (15 II—6 V) zacięte walki wojsk radz. 1 Frontu Ukr. o miasto (przekształcone przez hitlerowców w twierdzę); zniszczony w 70%; 1945 powrócił do Polski; odbudowany i rozbudowany. Wrocławska Fabryka Farb i Lakierów, we Wrocławiu, zbudowana 1952-57; produkuje farby i lakiery olejne oraz syntet. przeznaczone gł. dla taboru kol., przemysłu elektro techn., budownictwa. Wrocławskie Towarzystwo Naukowe (WTN), zał. 1946; zrzesza pracowników wszystkich dziedzin nauki; prowadzi badania gł. nad problemami Śląska. wrocławskie województwo, woj. w pd.zach. Polsce; 18 919 km2, 2,0 mln mieszk. (1970); powierzchnia na pn. nizinna — Niz. Śląska, na pd. górzysta — Sudety; Bory Dolnośląskie, lasy sudeckie. Gosp. charakter — przem.-roln.; przemysł włók., paliw, spoż., mat. bud., chem., środków transportu, elektro techn., odzieżowy, maszyn., drzewny; hutnictwo miedzi; wydobycie węgla kam., brun., rud miedzi, niklu, barytu kaolinu, kamieni bud.; uprawa pszenicy ziemniaków, buraków cukr.; hodowla bydła; gł. m. i ośr. przem.: Wrocław, Wałbrzych, Jelenia Góra, Świdnica, Legnica; w Sudetach liczne uzdrowiska i ośr. turyst.-wypoczynkowe. Wrocławskie Zakłady Elektroniczne „Elwro", we Wrocławiu, zał. 1958; jedyny W Polsce producent elektrotechnicznych maszyn mat. (Odra: 1003, 1103, 1204, 1304). Wrocławski Teatr Pantomimy, zał. (1956) i kierowany przez H. Tomaszewskiego; pierwszy zaw. teatr pantomimy w Polsce; upaństwowiony 1959; występy za granicą. wrocławsko-berliński pokój, 1742, po I wojnie śląskiej; przyznał Prusom większość Śląska z ziemią kłodzką, Austrii pozostawił księstwa cieszyńskie, opawskie i część karniowskiego. Wroczyński KAZIMIERZ, 1883-1957, pisarz, dyr. i reżyser teatrów; poezje (Circenses), komedie satyr. (Dzieje salonu), nowele, felietony, humoreski, wspomnienia. Wroczyński RYSZARD, ur. 1909, pedagog i historyk myśli pedag.; prof. Uniw. Warsz.; red. nacz. „Przeglądu Historyczno-Oświatowego"; Wprowadzenie do pedagogiki społecznej. wrona (Corvus corone), eurazjat. ptak z rodziny krukowatych, występujący w kilku formach (np. w. siwa, wroniec); upierzenie czarno-popielate lub czarne; wszystko żerna. Wrona STANISŁAW, 1893-1963, działacz lud., publicysta, lekarz, 1916-26 w PSL„Wyzwolenie", prezes: CKW Stronnictwa Chłopskiego (1929-31) i NKW SL (193134); 1946 czł. Rady Nacz. SL. wronie oko, bot. →kulczyba. Wronki, m. w pow. szamotulskim, woj. pozn., nad Wartą; 7,5 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., drzewny, spoż.; prawa miejskie 1383. — Od poł. XIX w. wielkie więzienie niem., w którym w okresie między woj. przebywali więźniowie polit., gł. komuniści; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19; w okresie międzywoj. więzienie, w którym przebywali więźniowie polit., gł. komuniści; podczas okupacji hitlerowskiej W.

Wśchodniochińskie Morze 1299 straciły ok. 2,5 tys. mieszkańców, przez więzienie we W. przeszło tysiące Polaków; w pobliskich lasach kobylińskich 1939-43 egzekucje ok. 2 tys. osób; 1945 w rejonie W. działalność pol.-radz. parV tyzantki. wrończyk (Pyrrhocorax pyrrhocorax), ptak z rodziny krukowatych; upierzenie czarne, dziób i nogi czerwone; gł. owadożerny; góry Eurazji i Afryki. Wroński TADEUSZ, ur. 1915, skrzypek wirtuoz i pedagog w PWSM w Warszawie. Wroński-Hoene JÓZEF →Hoene-Wroński Józef. wrostki, miner, obce twory tkwiące w minerałach; zwykle są to drobne kryształy jednego minerału, powstałe wcześniej i wchłonięte przez duży kryształ minerału drugiego; rzadziej — inkluzje gazowe lub ciekłe. Wrota Chałubińskiego, przełęcz w gł. grani Tatr Wysokich, na granicy z Czechosłowacją; wys. 2022 m. wrota z Balawat, monumentalne odrzwia bramy pałacu Salmanassara III; obite arkuszami z brązu, na których przedstawiono wyprawy woj. tego władcy (British Museum). wrotki, sport przyrząd do jazdy po gładkiej powierzchni (także na specjalnych torach), złożony z 2 par kółek na osiach połączonych szyną z uchwytami przymocowywanymi rzemieniami do butów. wrotki (Rotatoria), zool. gromada obleńców; ok. 1500 gat., o ciele od 0,04 mm (najmniejsze tkankowce) do 3 mm dł.; wokół otworu gębowego 2 wieńce rzęsek (narząd ruchu i napędzania pokarmu); bytują w wodach i miejscach wilgotnych; wolno żyjące, osiadłe, rzadko pasożytnicze. wrotna żyła, żyła doprowadzająca do wątroby krew ze znacznej części przewodu pokarmowego, gł. z kosmków jelitowych (zawierającą wchłonięte składniki odżywcze), oraz ze śledziony. Wrotnowski ANTONI, 1823-1900, publicysta, prawnik; czł. dyrekcji Tow. Kredytowego Ziemskiego i Rady Zarządzającej Kolei Warszawsko-Terespolskiej, dyr. Banku Krajowego we Lwowie; autor rozpraw. wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare), aromatyczna bylina leczn. Europy i Syberii; w Polsce pospolity na wzgórzach, w zaroślach i na brzegach lasów. wróbel (Passer), rodzaj obejmujący kilka gat. pospolitych, drobnych ptaków; np. synantropijny w. domowy (pierwotnie w Eurazji i Afryce, potem Ameryce, Australii), mazurek. Wróblewska WANDA, ur. 1911, reżyser; 1956-69 dyr. i kierownik artyst. objazdowego Teatru Ziemi Mazowieckiej. Wróblewski ANDRZEJ, 1927-57, malarz; cykle ekspresjonistycznych obrazów olejnych (Rozstrzelania, Nagrobki, Hiroszima), akwarele, monotypie. Wróblewski BRONISŁAW, 1888-1941, prawnik, specjalista z zakresu prawa karnego i kryminologii oraz teorii prawa; prof. uniw. w Wilnie; autor licznych prac. Wróblewski JAN (ZW. Ptaszyn), ur. 1936, saksofonista i kompozytor jazzowy; Bandoska in blue, Deportacja. Wróblewski JERZY, ur. 1926, prawnik, teoretyk państwa i prawa; prof. Uniw. Łódzkiego; Zagadnienia teorii prawa (współautor). Wróblewski STANISŁAW, 1868-1938, prawnik, specjalista w zakresie prawa rzym. i cyw.; prof. Uniw. Jag.; sekretarz gen. PAU, 1934-38 jej prezes; Zarys wykładu prawa rzymskiego. Wróblewski WACŁAW KAROL (pseud. Krzysztof i in.), 1878-1934, działacz ruchu robotn.; od 1906 czł. PPS-Lewicy; współorganizator KPP (1918-24 i od 1925 czł. KC); od 1924 na emigracji, czł. FPK; redaktor wielu pism partyjnych, Wróblewski WALERY ANTONI, 1836-1908, działacz rewol.-demokr.; jeden z przy-

wódców „czerwonych", w powstaniu 1863 naczelnik wojenny woj. grodzieńskiego; generał Komuny Paryskiej; czł. Rady Gen. I Międzynarodówki. Wróblewski WOJCIECH, 1873(?)-1942, działacz ruchu robotn.; od 1905 czł. SDKPiL; uczestnik rewolucji październikowej; czł. KPP, działacz Związku Zaw. Włókniarzy; 1941 współzałożyciel konspiracyjnego Kom. Obrony Miasta Łodzi; zamordowany przez hitlerowców. Wróblewski ZYGMUNT FLORENTY, 184588, fizyk; uczestnik powstania 1863; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; autor prac z dziedziny niskich temperatur; pierwszy (z K. Olszewskim) skroplił 1883 tlen i azot z powietrza. wróblowate (Passeriformes), rząd kosmopolitycznych ptaków; ok. 5000 gat. (3/5 wszystkich ptaków); wielkość i pokrój zróżnicowane; gniazďowniki; 2 podrzędy: krzykliwe i śpiewające; kilkadziesiąt rodzin; np. łuszczaki, krukowate, wikłacze, sikory, drozdy. wróżba, czynności stosowane w celu przepowiadania przyszłości; wróżenie z kości, wnętrzności zwierząt, lotu ptaków, zjawisk przyrody; jako przeżytek kulturowy zachowało się wróżenie z kart i snów. wróżbiarstwo, zespół praktyk i wierzeń związanych z uzyskiwaniem wróżb; etap w rozwoju wierzeń pierwotnych od magii do religii; w. zakłada kontakt między światem ludzkim i nadprzyrodzonym. wróżda →zemsta krwawa. Wrubel MICHAIŁ A., 1856-1910, ros. malarz, grafik i rzeźbiarz, pochodzenia pol.; dekoracyjne sceny symbol, inspirowane poezją (Demon), baśniami lud., legendami średniow., pejzaże z postaciami mit., portrety. Wrycza JÓZEF (pseud. Rawicz), 18841961, podpułkownik, ksiądz; 1919 organizator antyniem. powstania na Ziemi Chełmińskiej; 1939 organizator konspiracyjnych organizacji Gryf Kaszubski i Gryf Pomorski. wrzeciennik, zespół obrabiarki składający się z ułożyskowanego wrzeciona oraz przekładni i sprzęgieł przenoszących napęd od silnika na wrzeciono. wrzeciono, techn. obracający się element zwykle obrabiarki, w postaci prostego wału, nadający obrotowy ruch roboczy obrabianemu przedmiotowi (np. w tokarce) lub narzędziu (np. we frezarce) albo innemu elementowi (np. w zaworze). wrzeciono, włók. prymitywny drewn. przyrząd do ręcznego przędzenia; w maszynach przędzalniczych ułożyskowany wałek niosący element roboczy (np. cewkę) służący do nawijania i skręcania przędzy. wrzeciono podziałowe (wrzeciono kariokinetyczne, mitotyczne), genet. wrzecionowata struktura złożona gł. z włókienek białkowych powstająca w komórce podczas jej podziału; umożliwia przemieszczanie się chromosomów. wrzenie, intensywne parowanie cieczy zachodzące w określonej temperaturze (zależnej dla danej cieczy od ciśnienia) zarówno na powierzchni cieczy, jak i w całej jej objętości. Wrzeszcz, dzielnica adm. Gdańska; 2 wyższe uczelnie, opera, filharmonia; port lotniczy. Września, m. pow. w woj. pozn., nad Wrześnicą; 17,8 tys. mieszk. (1970); fabryka głośników, przemysł spoż., drzewny, metal.; węzeł kol. — Prawa miejskie w XIV w.; pod zaborem prus. ośrodek polskości; udział ludności pol. W. w powstaniach wielkopol. 1848 i 1918-19; 190102 strajk uczniów przeciw germanizacji szkoły; podczas okupacji hitlerowskiej zginęło 1,5 tys. mieszkańców W.; w okolicy obóz jeńców wojennych. Wrześnica (Września), rz., pr. dopływ Warty; dł. 49 km, dorzecze 355 km2. wrześniowa kampania →wojna obronna Polski 1939. Wrześniowski AUGUST, 1836-97, zoolog;

prof. Szkoły GL, następnie Uniw. Warsz.; prace dotyczące pierwotniaków i skorupiaków, nadto archeol. i antropologiczne; darwinista, popularyzator; Zasady zoologii. wrzęchy (Pentastomida), grupa gł. tropik, zwierząt; najczęściej zaliczane do stawonogów; ok: 60 gat., dł. do 15 cm; pasożyty gł. dróg oddechowych, zwł. ssaków i ptaków (żywią się krwią lub śluzem). wrzodowa choroba, przewlekłe schorzenie, owrzodzenie żołądka lub dwunastnicy, drążące w śluzówce i mięśniówçe; niekiedy następuje przebicie do jamy otrzewnej lub trzustki, albo też uszkodzenie naczynia krwionośnego, co powoduje krwawienie lub krwotoki. Wrzosek ADAM, 1875-1965, lekarz patolog, antropolog i historyk medycyny; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; podczas okupacji współorganizator tajnego Uniw. Ziem Zachodnich w Warszawie; autor ok. 500 prac. Wrzosek ANTONI, ur. 1908, geograf; prof. Uniw. Jag.; prace z geografii ekon., planowania regionalnego, geografii turystyki. wrzosiec bagienny (Erica tetralix), krzewinka klimatu atlantyckiego; w Polsce na torfiastych łąkach, gł. na Pomorzu. wrzosowisko, bezleśna formacja zimotrwałych krzewinek, w klimacie umiarkowanym, na glebach piaszczystych; w Polsce składa się gł. z wrzosów, w zach. Europie m.in. też z wrzośców. wrzosówka, pol. prymitywna rasa owiec kożuchowych; cięż. do ok. 30 kg. wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris), krzewinka strefy umiarkowanej i chłodnej; tworzy wrzosowiska i występuje w suchych borach; kwitnie we wrześniu; liczne odmiany ozdobne, stosowane na terenach zielonych. wrzód miękki (szankier miękki), choroba weneryczna wywołana przez pałeczkę w.m.; w 3-10 dni po zakaźnym kontakcie na narządach płciowych powstaje bolesne, miękkie owrzodzenie; leczenie sulfonamidami. wrzód twardy (szankier twardy), objaw pierwotny kiły nabytej, w postaci owrzodzenia lub nadżerki o twardej podstawie, niebolesny; występuje w miejscu wtargnięcia krętków, gł. na narządach płciowych. wrzód wschodni, choroba pasożytnicza (z grupy leiszmanioz) człowieka; powoduje ogniskową martwicę skóry oraz owrzodzenia; przenoszona przez moskity. W-s, symbol jednostki watosekunda. wsad, technol. materiały wprowadzane jednorazowo lub kolejno do danego urządzenia w procesie okresowym; np. ruda, koks i topniki w odpowiedniej proporcji ładowane do wielkiego pieca. wsadzarka, dźwignica złożona zwykle z mostu suwnicowego, jeżdżącego po nim wózka z wciągarką, często obrotnicy itp. służąca do obsługi pieców przem. (np. martenowskich), do przenoszenia wlewków, kęsisk itp. Wschodnia, rz., pr. dopływ Czarnej (dorzecze Wisły); dł. 48 km, dorzecze 680 km2. wschodnia sprawa (kwestia wschodnia), umowna nazwa sprzeczności międzynar. związanych z zarysowującym się od końca XVIII w. rozpadem imperium tur. i walką mocarstw o podział jego ziem (zwł. eur.); od XIX w. rywalizacja o opanowanie cieśnin tur. i wpływy na Bałkanach. Wschodni Główny Kanał (Keleti-főcsatorna), kanał nawadniający i żeglowny, we wsch. Węgrzech; łączy Cisę z rz. Berettyo; przechodzi przez region Hortobágy. Wschodnioaustralijski Prąd, ciepły prąd mor. na O. Spokojnym; płynie z pn. na pd. u wsch. wybrzeża Australii; prędkość do 2 km/godz. Wschodniochińskie Morze, część O. Spokojnego, między Chinami a wyspami Riukiu; pow. 752 tys. km2, głęb. do 2717 m, zasolenie 30-34‰; pływy do 7,5 m; u-

1300 Wschodnioeuropejski Niż chodzi rz. Jângcy; częste tajfuny; gł. porty: Szanghaj, Nagasaki. Wschodnioeuropejski Niż, obszar nizinny w Europie, od wsch. dorzecza Wisły do Uralu, między M. Białym i M. Barentsa a M. Kaspijskim i M. Czarnym; średnia wys. 170 m, maks. 471 m, minimalna 28 m p.p.m. wschodnio-grawecka kultura, archeol. kultura górnego paleolitu, 26-12 tys. p.n.e., w środk. i wsch. Europie; łowiectwo, zbieractwo; jaskinie, półziemianki; narzędzia krzemienne, groty kościane; figurki Wenus paleolitycznej. Wschodniogrenlandzki Prąd, zimny prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie z M. Arktycznego na pd.-zach., wzdłuż wsch. wybrzeży Grenlandii; prędkość ok. 1 km/godz. Wschodnioindyjski Grzbiet, podwodny grzbiet na O. Indyjskim ciągnący się wzdłuż 90°E, na długości ok. 4000 km. Wschodniopacyficzne Wzniesienie, podwodny, rozległy grzbiet w pd.-wsch. części O. Spokojnego; ciągnie się od ok. 50°E prawie do wysp Galapagos. wschodniopomorska kultura →grobów skrzynkowych kultura. Wschodniopomorskie Pobrzeże, pas nizin i kęp morenowych wzdłuż Zat. Gdańskiej i Zalewu Wiślanego; kępy morenowe rozdzielone pradolinami, mierzeje z wydmami, tworzące rodzaj półwyspów. wschodniopruskie konie, rasa koni półkrwi ang. wyhodowana przez Niemców na terenach dawnych Prus Wsch.; typ wszechstronnie użytkowy; wys. w kłębie 158-165 cm, cięż. 550-600 kg. Wschodnioserbskie Góry, góry we wsch. Jugosławii (Serbia); wys. do 2168 m (Midžor); wydobycie rud miedzi i węgla kamiennego. Wschodniosyberyjskie Morze, część M. Arktycznego, u wybrzeża Azji, między W. Nowosyberyjskimi a W. Wrangla; pow. 936 tys. km2, głęb. do 52 m. Wschowa, m. pow. w woj. zielonogórskim; 9,6 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. (cukrownia), odzieżowy, środków transportu, maszyn.; barok, kościoły (XVII-XVIII w.), fragmenty murów miejskich (XIV-XIX w.). Prawa miejskie 1310; w XIV-XV w. ośr. ziemi; rozwój sukiennictwa, od XVII w. — tkactwa lnianego; pod rządami prus. walka ludności (o zachowanie polskości; w latach II wojny świat. 1942-45 obóz fr. jeńców wojennych. wschód: 1) moment przechodzenia ciał niebieskich na położoną nad horyzontem półkulę sfery niebieskiej; 2) jedna ze stron świata. wsierdzia zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie, powstające wskutek zakażenia, gł. reumatycznego, wsierdzia i zastawek serca; następstwem z.w. są wady reumatyczne zastawek serca. wsierdzie, pokryta śródbłonfciem łącznotkankowa błona wyściełająca komory i przedsionki serca oraz pokrywająca zastawki. wsiewki poplonowe, rośliny wsiewane zazwyczaj wiosną, gł. w zboża ozime, po sprzęcie których dają paszę (np. seradela, koniczyna) lub po przyoraniu — zielony nawóz (np. łubin). Wsiewołod Wielkie Gniazdo, 1154-1212, w. książę włodzimierski od 1176, syn Jerzego Dołgorukiego; pomyślne wyprawy na Połowców, rozkwit gosp. i kult. (budownictwo sakralne). wskaźnik, w metrologii: 1) przyrząd pomiarowy lub ciało fiz. służące do stwierdzenia istnienia, zaniku lub stanu zjawiska (np. poziomu cieczy); 2) ograniczenie miary reprezentowanej przez narzędzie pomiarowe, np. kresa, krawędź, ostrze, wrąb; zbiór w. tworzy podziałkę. wskaźnik (indeks), mat. litera lub cyfra ewentualnie inny jakiś znak służący do rozróżniania przedmiotów oznaczonych tą samą literą; pisze się go1 z boku danej litery u góry lub u dołu, np. a , b2 itp.

wskaźnik, metodol. własność połączona z pewną inną własnością takim stałym związkiem, że wystąpienie jej pozwala (bezwyjątkowo lub statystycznie) stwierdzić obecność lub przewidzieć zajście tej innej własności. wskaźnik barwy, różnica wyrażonych w wielkościach gwiazdowych jasności gwiazdy w dwu barwach; w.b. zależy od typu widmowego (temperatury) gwiazdy; obserwowany w.b. różni się od rzeczywistego na skutek zależnej od długości fali światła ekstynkcji w ośrodku międzygwiazdowym. wskaźniki (indykatory), substancje (zwykle związki org.), które wprowadzone do analizowanego roztworu umożliwiają zaobserwowanie punktu końcowego reakcji lub określenie jego odczynu. wskaźniki statystyczne, liczby wyrażające wzajemny stosunek dwóch wielkości statystycznych. wskaźnikowe papierki, paski bibuły nasycone roztworem wskaźnika; służą gł. do określania przybliżonej wartości pH. wskaźnik uniwersalny, mieszanina wskaźników tak dobrana, że dla różnych pH badanego roztworu barwi go na inny kolor; obejmuje zakres pH od 1 do 14. wspak: 1) w kierunku przeciwnym względem pierwotnego, w tył, wstecz; 2) nie tak jak trzeba, odwrotnie, na opak. wspinaczka, pokonywanie trudno dostępnych partii gór wymagające specjalnych umiejętności oraz odpowiedniego sprzętu (liny, haki, karabinki i in.). wspornik, arch. występ w murze, często ozdobny, podtrzymujący np. żebra sklepienne, posągi. wspornik, techn. pozioma belka lub konstrukcja o utwierdzonym jednym końcu i swobodnym drugim, służąca do podpierania innych elementów i konstrukcji. wspólna wielokrotna liczb naturalnych a,b,...,z, każda liczba naturalna n, która dzieli się bez reszty przez każdą z liczb a,b,...,z; np. w.w. liczb 2,3,7 jest 42, a także 126, 210 itd. wspólnota, socjol. zbiorowość społ., w której istnieje silna więź duchowa powstała na gruncie wspólnych przekonań, związków rodzinnych lub sąsiedztwa. Wspólnota Afrykańsko-Malgaska, działajaca 1961-63 organizacja jednocząca prowadzące politykę prozach, byłe kolonie fr. w Afryce oraz Kongo Léopoldville; powstała jako przeciwwaga dla bloku postępowych państw afryk. tzw. grupy Casablanca; zaprzestała działalności po powstaniu Organizacji Jedności Afrykańskiej. Wspólnota Francuska, związek byłych kolonii fr. w Afryce z metropolią — Francją, utworzony 1958; zasady organizacji W.F. nie zostały wprowadzone w życie i wzajemne stosunki między tymi państwami opierają się na umowach wielo- lub dwustronnych. Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych S.A., największy koncern górn.hutn. w Polsce międzywoj., zał. 1929 przez kapitał niem.-amer.; 1934, po bankructwie, przeszedł na własność państwa. Wspólnota Narodów (Commonwealth of Nations), 1926-49 Brytyjska Wspólnota Narodów, współczesna forma więzi (gosp., polit., nauk.-techn.) między W. Brytanią ig jej byłymi koloniami; w skład W.N. wchodzą: W. Brytania, państwa (dawne dominia), w których głową państwa jest królowa bryt., niezależne republiki i monarchie, terytoria stowarzyszone, za których politykę zagr. i obronę odpowiada W. Brytania, oraz terytoria zależne; 1967 powołano Sekretariat z siedzibą w Londynie. wspólnota pierwotna, komunizm pierwotny, wg Marksa formacja społ. występująca we wczesnych epokach hist., także u tzw. ludów prymitywnych; cechy: wspólna praca i własność narzędzi, równy podział produktów, wystarczających

jedynie na zaspokojenie podstawowych biol. potrzeb. wspólnota terytorialna, forma organizacji terytorialnej (sąsiedzkiej) występująca w większości społeczeństw w okresie poprzedzającym wykształcenie się państwa, gł. w okresie przejścia od wspólnoty pierwotnej do niewolniczej formacji społ.; składała się z wielkich rodów patriarchalnych zajmujących określone terytorium. wspólnoty gruntowe, grunty (gł. pastwiska i lasy) przyznane rolnikom na wspólną własność w okresie uwłaszczenia w byłych zaborach ros. i austr.; wg ustawy z 1963 zarząd nad w.g. sprawują spółki uprawnionych. wspólny dzielnik liczb naturalnych a, b, ..., z, każda liczba naturalna n, przez którą dzielą się bez reszty liczby a, b, ..., z; np. w.dz. liczb 15, 165 i 210 są liczby 3 i 5. Wspólny Rynek →Europejska Wspólnota Gospodarcza. współbiesiadnictwo, biol. →komensalizm. „Współczesność", dwutygodnik lit.-artyst. wydawany od 1956 w Warszawie; w pierwszym okresie skupiał młodych pisarzy, debiutujących ok. 1956 (E. Bryll, B. Drozdowski, M. Nowakowski, W. Terlecki i in.). współczulny układ nerwowy (układ nerwowy sympatyczny), część autonomicznego układu nerwowego; ośrodki w części piersiowej i lędźwiowej rdzenia kręgowego; w skład u.n.w. wchodzą m.in. 2 pnie współczulne (połączone zwoje kręgowe), biegnące po obu stronach kręgosłupa; unerwia narządy wewn., m.in. przyspiesza akcję serca, hamuje wydzielanie gruczołów trawiennych (z wyjątkiem trzustki). współczynnik, liczba lub litera występująca w jednomianie, np. w jednomianie 2xy liczba 2 jest w. współczynnik istotności →poziom istotności hipotezy statystycznej. współczynnik korelacji g iloraz kowariancji zmiennych losowych X i Y przez iloczyn odchyleń standardowych ox i oy tych zmiennych losowych, mianowicie Q — cov (X, Y)/o xoy, jeśli Q — 0, zmienne losowe X i Y nazywają się nieskorelowane; gdy Q = ±1, wtedy korelacja między zmiennymi losowymi jest maksymalna. współczynnik nośności, lotn. liczba pozwalająca obliczyć nośność ciała poruszającego się w powietrzu, gdy są znane: gęstość powietrza, wymiary ciała i prędkość ruchu. współczynnik oporu, lołn. liczba pozwalająca obliczyć opór ciała poruszającego się w powietrzu, gdy są znane: gęstość powietrza, wymiary ciała i prędkość ruchu. współczynnik proporcjonalności, stała k będąca ilorazem dwóch wielkości zmiennych x i y (y/x == k), o których mówi się, że są wprost proporcjonalne lub że zachodzi między nimi proporcjonalność prosta. współdziałanie, socjol. stosunek społ. polegający na wspólnym działaniu i pomocy wzajemnej w osiągnięciu danego celu. współistnienie →pokojowe współistnienie. współliniowy (kolinearny), leżący na jednej linii prostej (np. trzy w. punkty to punkty leżące na tej samej prostej). współmierne odcinki, dwa odcinki, dla których istnieje trzeci odcinek (zw. ich wspólną miarą) mieszczący się całkowitą ilość razy w obu tamtych. współogniskowy (konfokalny), mat. mający wspólne ognisko, np. dwie elipsy w. to elipsy mające jedno ognisko wspólne. współosiowy (koaksjalny), mat. leżący na tej samej linii prostej. współpłaszczyznowy (komplanarny), mat. leżący w tej samej płaszczyźnie. współrzędne, układy uporządkowane liczb wyznaczające (ustalające) położenie

Wulf 1301 punktów na płaszczyźnie, na powierzchni, w przestrzeni, na linii (prostej lub krzywej); np. w. geogr. na globusie ziemskim. współrzędne astronomiczne, współrzędne sferyczne służące do opisania kierunku do obiektów astr., czyli ich położenia na sferze niebieskiej. współrzędne uogólnione, wzajemnie niezależne wielkości fiz. określające położenie układu mech. w przestrzeni. współstrącanie, zjawisko zanieczyszczania strąconego osadu substancjami rozpuszczalnymi w warunkach strącania w roztworze; wykorzystywane w analizie śladowej. współśrodkowy (koncentryczny), mat. mający wspólny środek, np. okręgi w. to okręgi mające wspólny środek. współwłasność, prawo własności dotyczące tej samej rzeczy przysługujące niepodzielnie kilku osobom. współzawodnictwo, socjol. stosunek społ. polegający na rywalizacji jednostek lub grup o cele godne osiągnięcia, prowadzonej wg ustalonych reguł z wykluczeniem użycia siły lub przemocy. współzmienniczy, mat. →kowariantny. wstęga papieru, produkt wytwarzany w sposób ciągły na maszynie papiern., zwijany w zwoje, a następnie krajany na arkusze na przekrawaczu. wstęgowy ornament, szt. plast, ornament oparty na motywach wstęgi, niekiedy karbowanej, przeplatającej się, spiralnej, wiązanej w węzeł lub kokardę, wzbogacony też innymi motywami; typowy dla baroku. wstęgówki, duże motyle nocne z rodzaju Catocala, Mormonia, Ephesia; skrzydła przednie szare lub brunatnawe, tylne z barwną przepaską; gąsienice żerują na drzewach liściastych. wstępni, prawo krewni w linii prostej, od których dana osoba pochodzi (rodzice, dziadkowie itd.). wstępnie sprężone konstrukcje, konstrukcje, w których sztucznie wywołano trwałe naprężenia wewn. za pomocą naprężonych cięgien stal.; sprężenie materiału powoduje jego wzmocnienie, a materiałom kruchym (np. betonowi) nadaje własności materiału ciągliwego i sprężystego (np. strunobeton). wstężniaki (Nemertini), typ zwierząt bezkręgowych, gł. mor., dennych; ok. 750 gat.; ciało robakowate, nie segmentowane, dł. i cm do 30 m; na przodzie długi ryjek z 1 lub wieloma sztylecikami (narząd ataku i obrony); rozdzielnopłciowe; rozwój z przeobrażeniem. wstężnica (Ulothrix), glon (zielenica) wód słodkich; plecha drobna, nitkowata. wstrząs (szok), groźny dla życia zespół objawów stanowiący reakcję ustroju na ciężki uraz mech., zatrucie, utratę dużej ilości krwi, oparzenie i in.: zaburzenia czynności serca, oddychania, obwodowego krążenia krwi, spadek ciśnienia krwi. wstrząsarka, bud. →wibrator. wstrząsowe leczenie →sejsmoterapia. wstrząs psychiczny, zespół objawów będących następstwem nagłego odruchowego rozszerzenia obwodowych naczyń krwionośnych pod wpływem ciężkich przeżyć i emocji. wstrząśnienie mózgu, krótkotrwałe zaburzenie czynności komórek nerwowych mózgu wskutek mech. urazu głowy; wymioty, krótkotrwała utrata przytomności, bóle głowy i zwykle niepamięć wsteczna. wstrzyknięcie (zastrzyk, iniekcja), wprowadzenie do ustroju za pomocą wyjałowionej strzykawki lekarskiej roztworu leku lub środka diagnostycznego drogą pozajelitową (dożylnie, domięśniowo, podskórnie) . wstyd, psychol. nieprzyjemne uczucie będące reakcją na sytuacje, zachowanie się własne, opinię ludzką i in. czynniki, które zagrażają pozytywnej samoocenie człowieka.

wszawica, choroba pasożytnicza powodowana przez wszy, powstająca w warunkach zaniedbania higienicznego. wszczepienie (implantacja), chirurgiczne wprowadzenie ciała obcego (jako protezy) do narządu, wszycie narządu jednego układu w narząd drugiego układu, np. moczowodów w okrężnicę, wprowadzenie pod skórę lub do innej tkanki leku powoli wchłaniającego się; też etap przeszczepiania. wszechnica, wyższa uczelnia, uniwersytet. Wszechnica Radiowa, uniwersytet radiowy 1948-54; wykłady wybitnych specjalistów w programie radia; wydawnictwo skryptów i pomocy nauk.; duża rola w upowszechnianiu wiedzy w powojennym okresie; ok. 50 tys. słuchaczy. Wszechświat (kosmos), zbiór ciał niebieskich, które mogą oddziaływać na nas lub my możemy oddziaływać na nie w jakikolwiek sposób (grawitacyjny, elektromagnet. itp.), teraz, w przeszłości lub przyszłości; istnieje szereg hipotez odnośnie struktury geom. W. oraz jego ewolucji, lecz dotychczas (1971) żadna z nich nie uzyskała wystarczającego poparcia obserwacyjnego. „Wszechświat", czasopismo (od 1945 miesięcznik) wydawane w Krakowie przez Pol. Tow. Przyrodników im. Kopernika, poświęcone popularyzacji nauk przyrodn.; zał. 1882 (początkowo dwutygodnik) w Warszawie. wszechzwiązek zjawisk, filoz. zasada dialektyki materialist. głosząca, że wszystkie zjawiska należy rozpatrywać nie w izolacji, lecz w ich wzajemnym związku, w powiązaniu z warunkami, w których one powstają i rozwijają się; zasada w.z. stanowi punkt wyjścia dialektyki materialist. jako teorii rzeczywistości i metody jej poznawania. Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia(bolszewików), WKP(b) →Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. Wszechzwiązkowy Komitet Standardów (Wsiesojuznyj komitiet standartow, WKS), w ZSRR instytucja powołana 1925 do kierowania pracami normalizacyjnymi i zatwierdzania norm; od 1954 Komitet Standardów, Miar i Przyrządów Pomiarowych. wszolinki (Braulidae), rodzina b. małych bezskrzydłych muchówek, współżyjących z rodziną pszczelą (typ komensalizmu); przedstawicielem jest pszczela wesz. wszoły (Mallophaga), rząd drobnych, płaskich, wtórnie bezskrzydłych owadów, o przeobrażeniu niezupełnym; ok. 2,5 tys. gat.; narządy gębowe gryzące; zewn. pasożyty ptaków i ssaków; żywią się piórami, sierścią, naskórkiem, rzadziej krwią. wszy (Anoplura), rząd drobnych, płaskich, wtórnie bezskrzydłych owadów, o przeobrażeniu niezupełnym; ok. 300 gat., w Polsce 22; narządy gębowe kłująco-ssące; ich jaja zw. są gnidami; żywią się krwią ssaków, na których pasożytują. wszy wielorybie, zool. →zawszele. „wściekli", najradykalniejsze ugrupowanie w okresie W. Rewolucji Fr.; szczyt działalności VII-VIII 1793; po straceniu przywódców (J. Roux i in.) ugrupowanie rozpadło się. wścieklizna (wodowstręt, hydrofobia), ostra choroba wirusowa ssaków, gł. drapieżnych, przenoszona na człowieka przez ślinę chorych zwierząt (gł. psów), najczęściej przy ugryzieniu; wirus rozprzestrzenia się wzdłuż nerwów, prowadząc do śmierci przez okres szału (skurcze mięśni, wodowstręt) lub porażenny; nie ma swoistego leczenia; zapobieganie przez szczepienia ochronne; obecnie znaczne zmniejszenie niebezpieczeństwa choroby w wielu krajach wskutek przymusowego szczepienia psów. „WTK", Tygodnik Katolików, czasopismo wydawane od 1953 przez Stów. PAX we Wrocławiu i Warszawie; poświęcone gł. dziejom Ziem Zach. i Pn. oraz problemom II wojny światowej.

wtłaczane połączenie,' techn. połączenie elementów przez wtłoczenie jednego w drugi. WTM →Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. wtórna emisja, emisja elektronów zachodząca pod wpływem padających na ciało elektronów lub jonów. wtórna jama ciała, biol. →celoma. wtórne poddaństwo (osobiste), termin używany w historiografii w odniesieniu do okresu zaostrzenia poddaństwa chłopów w XVI w. w środk. i wsch. Europie, wtórny zegar, zegar elektr. napędzany impulsami prądowymi przesyłanymi z zegara pierwotnego. WTR →Warszawskie Teatry Rządowe. wtryskarka, maszyna odlewnicza dó metali lub tworzyw sztucznych, zaopatrzona w odpowiednie urządzenie pneumatyczne, doprowadzające przez wtryskiwanie ciekły materiał do formy. wtryskiwacz, element rozpylający, za pomocą którego dokonuje się wtrysku paliwa do cylindra silnika wysokoprężnego. wtryskowa pompa, pompa tłoczkowa w układzie wtryskowym silnika wysokoprężnego, tłocząca ciekłe paliwo pod wysokim ciśnieniem do wtryskiwaczy, w celu dokonania wtrysku. wtrysk paliwa, doprowadzenie dawki paliwa ciekłego — za pomocą pompy wtryskowej i wtryskiwacza — do cylindra wysokoprężnego silnika spalinowego tłokowego ze sprężonym powietrzem. wtyczka, element stykowy współpracujący z gniazdem wtyczkowym; stanowi zakończenie przewodu łączeniowego. wtyczkowe gniazdo, elektrotechn. element stykowy, który w połączeniu z wtyczką służy do łatwego i szybkiego tworzenia lub przerywania obwodu elektrycznego. Wu, państwo w dolnym biegu Jangcy, także dynastia chiń. 222-280 z epoki Trzech Królestw. Wu-cing →Pięcioksiąg konfucjański. Wuczang →Wuhan. Wu Czeng-en, ok. 1510-ok. 1580, pisarz chiń.; autor słynnej powieści fantast.przygodowej Podróż na zachód, ostrej satyry na dwór ces. i bogatej w treści fifoz.; wiele teatr, przeróbek. Wuczeticz JEWGIENIJ W., ur. 1908, rzeźbiarz radz., przedstawiciel monumentalnego realizmu; pomniki, m.in. Obrońców Stalingradu w Wołgogradzie (z zespołem), popiersia portretowe. Wuczou, m. w Chinach (KuangsiCzuang), port nad rz. Si-ciang; 124 tys. mieszk. (1957); przemysł cukr. i chemiczny. Wuhan, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Hupej, duży port nad Jangcy; powstało 1954 z połączenia miast: Hankou, Hanjang i Wuczang; 2,1 mln mieszk. (1957); wielki ośr. przem.; węzeł kol., lotnisko; 2 uniwersytety. Wuhu, m. w Chinach (Anhuej), duży port nad Jangcy; 240 tys. mieszk. (1957): przemysł spoż., włók. i maszyn.; węzeł kolejowy. Wujek JAKUB, 1541-97, pisarz rel., jezuita; przeciwnik braci pol.; twórca przekładu Biblii napisanego świetną renesansową polszczyzną i Psałterza Dawidowego. Wuj Sam (ang. Uncle Sam), żartobliwa nazwa rządów Stanów Zjedn. (od 1812j, później także obywateli USA. Wuksniki, jezioro na Pojezierzu Iławskim (woj. olsztyńskie); pow. 124,9 ha, głęb. do 66,5 m. Wu Kuang, III w. p.n.e., przywódca lud. powstania w Chinach 209-207 p.n.e. przeciw dyn. Cin; walczył wraz z Czen Szengiem. Wulczi, staroż. m. etruskie w środk. Italii, opodal wielka nekropola (m.in. tzw. grób François z cennymi malowidłami, II-I w. p.n.e.). Wulf GIEORGIJ W., 1863-1925, krystalograf ros.; prof. m.in. Uniw. Warsz.. czł.

1302 Wulf AN ZSRR; jeden z twórców podstaw krystalografii rentgenowskiej; udoskonalił metody graf. rozwiązywania zagadnień krystalograficznych przy zastosowaniu tzw. siatki W. Wulf JAN, 1735-1807, cysters, budowniczy słynnych organów w Katedrze w Oliwie. Wulfa-Bragga warunek {wzór WulfaBragga), warunek określający kierunki występowania maksimów natężenia promieniowania X (dla danej długości fali) ugiętego na sieci krystal. działającej jak siatka dyfrakcyjna, Wulfa siatka, siatka stosowana w krystalografii do sporządzania rzutów stereograficznych kryształów na podstawie pomiarów wykonywanych za pomocą gortiometru refleksyjnego. wulfenit, minerał, molibdenian ołowiu; zwykle woskowo- lub miodowożółty; występuje w strefie utlenienia złóż rud ołowiu. _ Wulff HILMAR, ur. 1908, pisarz duń.; rcalist. powieści z życia robotników i rybaków (Słoneczny włóczęga), książki dla dzieci. Wulfila (Ulfila), ok. 311-383, biskup Gotów zach., uczestnik soboru w Konstantynopolu 360; zwolennik arianizmu; tłumacz Biblii na język gocki; przekład W. jest najważniejszym zabytkiem języka gockiego. wulgaryzacja: 1) czynienie czegoś wulgarnym, ordynarnym; 2) zniekształcenie, uproszczająca interpretacja jakiejś myśli, idei, teorii, spłycenie, wulgaryzowanie. wulgaryzm, wyraz pospolity, ordynarny, na ogół nie używany w języku literackim. Wulgata, łac. przekład Biblii z IV w., dokonany gł. przez Hieronima ze Strydonu; b. rozpowszechniony w kościele kat. (versio vulgata — stąd nazwa). wulkan, miejsce wydobywania się z głębi Ziemi na powierzchnię produktów wulkanicznych (lawy, gazów, bomb i popiołów wulkanicznych); zazwyczaj góra w kształcie stożka; na szczycie krater, stanowiący wylot komina wulkanicznego; rozróżnia się w. czynne, wygasłe i drzemiące (przez długi czas nieczynne). Wulkan, mit. rzym. italski bóg ognia jako żywiołu; utożsamiony z gr. Hefajstem. wulkaniczne góry, góry powstałe w następstwie obfitych erupcji wulkanicznych; mają postać stożków lub kopuł, z obniżeniami kraterowymi. wulkaniczne skały →wylewne skały. wulkaniczny popiół, bardzo drobne okruchy lawy i skał wulkanicznych wyrzucane na pow. Ziemi podczas wybuchu wulkanu. wulkanizacja, naprawa uszkodzonych wyrobów gumowych (gł. dętek, opon rowerowych, samoch.) wykonywana z zastosowaniem wysokiej temperatury. wulkanizacja, przekształcenie termoplastycznego kauczuku w gumę lub ebonit; zachodzi najczęściej pod wpływem siarki lub jej związków, rzadziej przy użyciu lip. nadtlenków (tzw. w. bezsiarkowa). wulkanizm, ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się lotnych, ciekłych i stałych produktów magmowych na pow. Ziemi. wulkanogeniczne złoża, złoża powstające gł. wskutek wydzielania się substancji miner, bezpośrednio z par i gazów wulkanicznych, np. niektóre złoża siarki rodzimej. wulkany błotne, stożki błotniste lub kratery tworzące się wskutek wydobywania się gazów w miejscach wycieku węglowodorów (np. ropy naftowej). Wulpińskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Olsztyńskim (woj. olsztyńskie), na pd.zach. od Olsztyna; pow. 730,3 ha, głęb. do 54,6 m. Wundt [wunt] WILHELM, 1832-1920, niem. fizjolog, psycholog i filozof; prof. uniw. w Heidelbergu i Lipsku; założyciel

pierwszego w świecie laboratorium psychologii eksperymentalnej (1879); inicjator psychologii fizjologicznej. Wupper, rz. w NRF, pr. dopływ Renu; dł. 105 km; nad W. leży Wuppertal. Wuppertal [wu-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad rz. Wupper, na pd. od Zagłębia Ruhry; 412 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn-., elektrotechn. i chem.; miasto utworzone 1929 z połączenia m. Barmen i Elberfeld. wurcyt, minerał, odmiana polimorficzna siarczku cynku; brun., o połysku diamentowym; często występuje ze sfalerytem. Wurgun SAMED (właśc. S. Wekiłow), 1906-56, azerb. poeta i dramatopisarz; wiersze, poematy, sztuki teatralne. Würm (Starnberger See), jezioro w NRF, na Wyż. Bawarskiej, na wys. 585 m; pow. 57 km2, głęb. do 124 m. Wurtz [würc] CHARLES ADOLPHE, 1817— 84, chemik fr.; czł. fr. Akad. Nauk; opracował syntezę węglowodorów alifatycznych (tzw. reakcja W.), odkrył m.in. aldol, tlenochlorek fosforu. Wurtza reakcja [r. würca], reakcja chlorowcopochodnych alifatycznych z sodem; jej gł. produktem jest węglowodór o podwójnej liczbie atomów węgla w łańcuchu. Würzburg [würc-], m. w NRF (Bawaria), nad Menem, ośr. adm. okręgu Dolna Frankonia; 120 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechn., spoż. i in.; ośr. nauk. (uniw.); muzea; zamek z przedromańską rotundą NMP (VIII w.), romańska katedra (XI-XVIII w.), cenne zabytki baroku i rokoka, m.in. pałac arcybiskupi ze słynna klatką schodową i freskami Tiepola (XVIII w.). Wurzen [-cən], m. w pd. części NRD, nad Muldą; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., spoż., włókienniczy. Wu San-kuej, XVII w., chiń. dowódca wojsk ces.; dla pokonania powstania Li Cv-czenga wezwał Mandżurów, którzy obalili dyn. Ming i założyli dyn. Cing. Wusi, m. w Chinach (Ciangsu), port nad Wielkim Kanałem; 613 tys. mieszk. (1957); wielki ośr. przemysłu włók.; rzemiosło (wyrób figurek z gliny). wu-sing, termin chiń. filozofii klas. oznaczający 5 elementów (metal, drzewo, woda, ogień i ziemia), z których zbudowany jest wszechświat. Wu-ti, 156-87 p.n.e., cesarz Chin od 141 p.n.e., najwybitniejszy przedstawiciel dyn. Han; znacznie poszerzył granice chiń. imperium. Wutiras DIMOSTHÉNIS, 1871-1958, pisarz gr.; twórczość gł. nowelistyczna o tematyce społecznej. Wuttke GUSTAW, ur. 1887, geograf, pedagog; autor podręczników szKolnych i prac metodycznych; inicjator nauczania w Polsce geografii w pracowniach szkolnych. Wutungciao, m. w Chinach (Syczuan); 170 tys. mieszk. (1957); wydobycie i chem. przeróbka soli kam.; wyrób dywanów. Wu-wang, XII w. p.n.e., władca chiń. 1122-15 p.n.e., założyciel dyn. Cżou. wu-wej, w chin. filozofii klas. zasada nicdziałania, niesprzeciwiania się panującemu porządkowi przyrody i społeczeństwa, regulowanemu przez tao (bezosobowy ład przyrody). Wwiedienski ALEKSANDR I., 1856-1925, filozof ros., gł. przedstawiciel ros. neokantyzmu, interpretowanego przezeń w duchu idealizmu i antypsychologizmu; zajmował się też etyką. Wwiedienski NIKOŁAJ J., 1852-1922, fizjolog ros.; prof. uniw. w Petersburgu, czł. Petersburskiej AN; badania m.in. nad stanem pobudzenia i hamowania w tkance nerwowej i mięśniowej. Wyandotte [uajəndot], m. w USA (Michigan), w zespole miejskim Detroit; 41 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Wyatt [uajət] JOHN, 1700-66, ang. wynalazca w dziedzinie techniki włók., z za-

wodu cieśla; m.in. 1733 wynalazł przędzarkę pozwalającą prząść bez posługiwania się palcami. Wyatt [uajət] SIR THOMAS, ok. 1503-42, poeta ang.; reprezentant wczesnorenes. liryki dworskiej; sonety. Wybicki JÓZEF, 1747-1822, działacz polit., publicysta; poseł na Sejm Czteroletni, uczestnik powstania 1794, współorganizator Legionów; senator Księstwa Warsz. i Królestwa Pol.; autor obecnego pol. hymnu nar. — Mazurka Dąbrowskiego; Listy patriotyczne..., Pamiętniki. wybieg, zootechn. ogrodzony teren dla zwierząt na wolnym powietrzu, zwykle przylegający do budynku inwentarskiego. wybierak, elektrycznie sterowany, szybko działający wielopozycyjny przełącznik, stosowany gł. w automatycznych centralach telef.; elektromech. lub elektroniczny. wybieranie kopaliny użytecznej, podstawowy proces eksploatacji górn. złoża kopalin stałych; obejmuje urabianie kopaliny, ładowanie i transport urobku, obudowywanie i likwidowanie wyrobisk. wybijanie, technol. tłoczenie na prasie (na zimno) przedmiotów metal. (np. monet) w celu ukształtowania na ich powierzchni reliefu wypukłego i wklęsłego. wybiórczość (wybiorczość), reakcja na określone bodźce; wybieranie spośród czegoś; selektywność. wyblinka, żegl. pozioma linka lub pręt przymocowany do sąsiednich want; szereg w. tworzy drabinkę sznurową, umożliwiającą wspinanie się na maszt statku. wyboczenie, mech. utrata stateczności przez konstrukcję pod wpływem obciążeń, w najprostszym przypadku zgięcie osi prostoliniowego pręta ściskanego . wzdłuż osi pod wpływem minimalnej siły bocznej, gdy siła ściskająca osiągnie wartość krytyczną — określoną wzorem Eulera. wyborcza arytmetyka, metoda deformacji wyborczej polegająca na tworzeniu okręgów wyborczych o różnym stosunku ilości wyborców do ilości mandatów w okręgu. wyborcza geografia, ustalenie granic okręgów wyborczych w sposób, który wpływa na ostateczne rezultaty wyborów. wyborcze prawo, całokształt przepisów prawnych dotyczących zasad i trybu przeprowadzania wyborów do organów przedstawicielskich. wyborcze prawo bierne (prawo wybieralności), zdolność obywatela do tego, aby być wybranym; w PRL w.p.b. do Sejmu przysługuje obywatelom po ukończeniu 21 lat, do rad nar. — 18 lat, na ławnika lud. — 26 lat. wyborcze prawo czynne (prawo wybierania), prawo do udziału w głosowaniu na kandydatów ubiegających się o mandat w organach przedstawicielskich; w PRL w.p.cz. do sejmu i rad nar. przysługuje obywatelom no ukończeniu 18 lat. Wyborg, m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki), port nad Zat. Fińską; 65 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrotechn., spoż., stocznia remontowa. wybory, jeden ze sposobów powoływania obywateli do pełnienia funkcji publ. w organach państw., samorządowych i organizacjach społ. realizowany w drodze głosowania na wysuniętych kandydatów. wybory parlamentarne, sposób powoływania obywateli w skład parlamentu, polegający na głosowaniu przez wyborców na kandydatów lub listy kandydatów wysunięte przez partie polit. lub inne organizacje albo grupy obywateli. wybory ponowne, wybory przeprowadzane w okręgu wyborczym, w przypadku kiedy głosowanie poprzednie nie doprowadziło do obsadzenia mandatu lub mandatów. wybory powszechne, wybory przeprowadzane w związku z upływem kadencji parlamentu lub jego rozwiązaniem dla powołania nowego składu parlamentu w całości.

wyczyniec łąkowy 1303 wybory prezydenckie, przyjęty w niektórych państwach sposób powoływania prezydenta w drodze głosowania powszechnego bezpośredniego (np. we Francji) lub pośredniego (USA). wybory samorządowe, w państwach, w których istnieje system samorządu terytorialnego wybory mające na celu powołanie członków organów uchwałodawczych samorządu. wybory uzupełniające, wybory przeprowadzone do organu przedstawicielskiego dla obsadzenia wygasłych w toku kadencji mandatów. wybór hodowlany (selekcja hodowlana), indywidualne zakwalifikowanie do rozpłodu, spośród grupy zwierząt jednej rasy lub typu, osobników o cechach przez hodowcę pożądanych. wybraniecka piechota, pol. piechota 1578-1729, utworzona przez Stefana Batorego; w skład p.w. wchodzili chłopi „wybrańcy" z dóbr król. — 1 chłop z 20 łanów; uzbrojona w rusznice, szable i siekierki. wybrocznica, skaza krwotoczna zwierząt, powikłanie niektórych chorób zakaźnych, także następstwo procesów ropnych, rozległych zmian martwicowych i zgorzelinowych; obrzęki dolnej części głowy („głowa hipopotama"), wybroczyny pod błonami śluzowymi nosa i gardła i in. objawy. wybroczyny, drobne, punkcikowate wynaczynienia krwi w skórze, śluzówkach, narządach wewn. — w wyniku skazy (gnilec, płonica, zatrucie rtęcią) lub urazu. wybrzeże, wąski pas lądu na który wywiera wpływ rzeźbotwórcza działalność mórz i oceanów; zależnie od sposobu powstania rozróżnia się np. w. dalmatyńskie, riasowe, fiordowe. Wybrzeże Kości Słoniowej (Côte d'Ivoire, Republika Wybrzeża Kości Słoniowej), państwo w 2Afryce, nad Zat. Gwinejską; 322,5 tys. km , 4,2 mln mieszk. (1969); stol. Abidżan; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna, na pd. nizinna; klimat gorący; ok. 40% pow. — lasy, na pn. sawanny. Uprawa kawy, kakaowca, ananasów, bananów, jamsu, batatów, manioku, ryżu; eksploatacja lasów; wydobycie diamentów i rud manganu; przemysł spoż., drzewny, włókienniczy. — W średniowieczu pod wpływami państw Ghany, Mali i Songhaju; od końca XIX w. kolonia fr. (od 1904 w składzie Fr. Afryki Zach.); od 1958 autonomiczna republika, czł. Wspólnoty Fr., od< 1960 niepodległa (związana z Francją układem wojsk.); czł. ONZ od 1960. Wybrzeże Niewolnicze, nazwa części wybrzeża nad Zat. Gwinejską (obecnie — zach. Nigeria, Dahomej, Togo), będącego w XVI-XIX w. gł. terenem wywozu niewolników. wybuch (chemiczna reakcja wybuchowa), b. szybko przebiegająca egzotermiczna reakcja chem., której towarzyszy powstawanie dużej ilości produktów gazowych; w. towarzyszy gwałtowny wzrost temperatury (do 4500°) i ciśnienia (rzędu kilkuset tys. kG/cm2); niszczące działanie w. powodują: rozprężanie się gazów powybuchowych i fala uderzeniowa; energię w. wykorzystuje się do celów wojsk, i techn., np. do wydobywania kopalin, do robót ziemnych, w geologii. wybuchowe materiały, związki chem. łub mieszaniny, które pod wpływem bodźców zewn. zdolne są do gwałtownego rozkładu z wydzieleniem wielkiej ilości ciepła i gazów; m.w. dzieli się na: 1) inicjujące, rozkładające się już pod wpływem np. uderzenia, stosowane w spłonkach, 2) kruszące, używane do wypełniania min, pocisków, w górnictwie, 3) miotające (proch strzelniczy). wybuchowe materiały inicjujące, materiały wybuchowe charakteryzujące się wielką wrażliwością na bodźce mech. i cieplne; stosowane są do wyrobu spłonek zapalających i detonujących.

wybuchowe materiały kruszące, materiały wybuchowe, dla których charakterystyczną postacią przemiany wybuchowej jest detonacja; stosowane są do napełniania pocisków, bomb, min oraz do prac strzałowych. wybuchowe materiały miotające, materiały wybuchowe, których charakterystyczną postacią przemiany wybuchowej jest spalanie wybuchowe (deflagracja); stosowane do wystrzeliwania pocisków z broni lufowej (proch bezdymny). Wycech CZESŁAW, ur. 1899, działacz ruchu lud., działacz oświat.; w okresie międzywoj. w PSL-„Wyzwolenie"; od 1931 w SL; podczas okupacji w Delegaturze Rządu na Kraj; 1945-47 min. oświaty; 1962-71 prezes NK ZSL; 1957-71 marszałek sejmu; autor prac z historii ruchu ludowego. Wycherley [uyczərly] WILLIAM, 1640(?)1715, ang. komediopisarz okresu restauracji; komedie satyr., ośmieszające obyczaje arystokracji (Żona wiejska). wychładzalnia, pomieszczenie chłodnicze w chłodni, wyposażone w parowniki i wentylatory, do chłodzenia żywności wg programu od temp. początkowej do temp. przechowywania w chłodni. wychodu prawo, w Polsce XIV-XV w. prawo chłopów do przejścia z dóbr jednego pana do drugiego pod określonymi warunkami (uiszczenie należności, znalezienie zastępcy itp.); później ograniczone. wychodźstwo →emigracja. wychowalnia jedwabników, pomieszczenie do wychowu gąsienic jedwabnika morwowego, wyposażone w półki hod., zdejmiki, oprzędniki, termometry i psychrometry. wychowanie, całokształt zjawisk związanych z oddziaływaniem środowiska społ. i przyrodn. na człowieka, kształtujących jego osobowość; w nowocz. pedagogice — .zamierzone i świadome podejmowanie działań, których celem jest ukształtowanie czyjejś osobowości wg przyjętego wzoru; określone funkcje wychowawcze spełniają np.: rodzina, zakład pracy, organizacja; przez w. rozumie się także oddziaływanie nie na całą osobowość, lecz tylko na pewne iej strony. „Wychowanie", dwutygodnik wydawany od 1957 w Warszawie; organ Tow. Krzewienia Kultury Świeckiej (Tow. Szkoły Świeckiej). wychowanie estetyczne, jeden z zakresów działalności wychowawczej, którego zadaniem jest kształcenie wrażliwości człowieka na piękno i sztukę; celem w.e. jest nie tylko troska o kulturę plast., lecz także pogłębienie kultury muz., teatr., lit. i filmowej. wychowanie fizyczne, całokształt zabiegów zmierzających do zapewnienia prawidłowego rozwoju fiz. organizmu, doskonalenia sprawności ruchowej i wyrabiania nawyków rekreacyjnych; w.f. jest organiczną częścią procesu wychowania i nauczania; w Polsce w.f. objęta jest cała ucząca się młodzież. wychowanie obywatelskie →obywatelskie wychowanie. „Wychowanie Obywatelskie", miesięcznik, wydawany od 1969 w Warszawie przez Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego; przeznaczony gł. dla nauczycieli wychowania obywatelskiego. wychowanie pozaszkolne, działalność wychowawcza różnych instytucji oświat.wychowawczych, jak np.: biblioteki, domy kultury, ośrodki turyst., oraz organizacji; w Polsce organizowane jest planowo i stanowi składową część systemu wychowawczego. wychowanie umysłowe, działalność wychowawcza mająca na celu wyposażenie wychowanków w określone wiadomości, umiejętności i nawyki oraz rozwijanie w nich zdolności poznawczych, zainteresowań intelektualnych i tendencji do samokształcenia.

„Wychowanie w przedszkolu", miesięcznik wydawany od 1948 w Warszawie, poświęcony sprawom wychowania przedszkolnego. wychuchole, zool. →desmany. wychwyt, element mechanizmu zegarowego przekazujący energię napędową od przekładni zębatej do regulatora (np. wahadłowego, balansowego) i nadający przekładni ruch skokowy w takt wahań regulatora. wychwyt elektronu, przemiana jądrowa polegająca na absorpcji przez jądro atomu elektronu z własnej powłoki elektronowej. wychwyt promienisty, rodzaj reakcji jądrowej; powstanie jądra atomowego wzbudzonego w wyniku absorpcji bombardującej je cząstki (np. neutronu) i przejścia tego jądra do stanu podstawowego przez emisję kwantu promieniowania gamma. wyciąg →ekstrakt. wyciąg, przepisany fragment jakiegoś , tekstu. wyciąg (dygestorium), oszklona, dobrze wentylowana szafa; wykonuje się w niej czynności, podczas których wydzielają się pary lub gazy szkodliwe dla zdrowia. wyciąg, med. metoda leczenia gł. złamań kości i zwichnięć stawów umożliwiająca powolne nastawienie odłamów kostnych przez obciążenie ich ciężarkiem przymocowanym do obwodowego odcinka kończyny, za pośrednictwem układu bloków i dźwigni. wyciąg (winda, dźwig), techn. dźwignica do transportu ludzi (w. osobowy) lub ładunków (w. towarowy) w tzw. nośni (kabinie, wózku itp.), przemieszczanej za pomocą wciągarki wzdłuż pionowych, rzadziej pochyłych prowadnic. wyciągacz próżniowy, med. →vacuum extractor. wyciągarka, lotn. urządzenie umożliwiające start szybowców z szybowisk płaskich; zawiera napędzany bęben, na który nawija się lina doczepiona końcem do szybowca; współpracuje ze ściągarką. wyciąg fortepianowy, opracowanie utworu orkiestrowego, chóralnego na fortepian (na 2 ręce, na 4 ręce, na 2 fortepiany) . wyciąg stoczniowy →slip. wycieranie ryb, wyciskanie w ośr. zarybieniowych ikry ż ikrzycy i mleczka z mleczaka w celu zapłodnienia ikry. wycierka, pozostałość rozdrobnionego miąższu ziemniaka po wypłukaniu z niego w krochmalni skrobi; stosowana jako pasza dla bydła. wycinanka, ludowa ozdoba wycięta z papieru (zwykle barwnego), o motywach ornamentalnych lub figuralnych; charakterystyczna dla pol. sztuki ludowej. wycinek, łow. dzik samiec w drugim lub trzecim roku życia. wyciskanie, sport jedna z konkurencji trójboju olimpijskiego w podnoszeniu ciężarów. wyciskanie, technol. proces obróbki plast., w którym metal wypływa pod naciskiem stempla przez szczelinę między stemplem a matrycą albo przez otwór w matrycy. Wycliffe JOHN →Wiklif John. Wyczegda, rz. w ZSRR, gł. dopływ Dwiny; dł. 1130 km. dorzecze 121 tys. km2; żeglowna 959 km; gł. m. Syktywkar. wyczeski, krótkie włókna np. lnu, konopi pozostałe przy czesaniu, przerabiane na grubą przędzę metodą zgrzeblenia. Wyczółkowski LEON, 1852-1936, wybitny malarz i grafik XIX/XX w.; nrof. SŞP (potem ASP) w Krakowie i ASP w Warszawie; współzałożyciel stow. Sztuka; impresjonist. pejzaże (Kopanie buraków), portrety, sceny rodzajowe; teki graficzne Tatry, Stara Warszawa. wyczyniec łąkowy (Alopecurus vratensis), wieloletnia, cenna trawa pastewna, luźnokępkowa, do 1,2 m wys., o walcowatej wiesze, zw. potocznie lisim ogonem.

1304 wydajność wydajność, ékon. stosunek między ilością (lub wartością) uzyskaną a ilością (lub wartością) wydatkowaną w danym procesie produkcji (w. pracy, w. środków pracy, w. przedmiotów pracy). wydajność pracy, ilość produktów wytwarzana w jednostce czasu pracy; zależy gł. od czynników naturalnych, poziomu kwalifikacji, systemu bodźców, zainteresowania wykonywaną pracą. wydajność rzeźna, stosunek procentowy wagi tuszy mięsnej z częścią trzewi określoną dla danego gatunku do wagi żywca w momencie zakupu. wydajność zwierząt, ilościowa miara użytkowości zwierząt, np. wydajność mleczna, rzeźna, robocza, nieśna. wydalanie (ekskreçja), fizjol. usuwanie z ustroju zwierzęcego (z kałem, moczem, potem i wydychanym powietrzem) zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii.

wydalnicze narządy, narządy zwierząt i człowieka służące do wydalania z organizmu zbędnych i szkodliwych substancji; u kręgowców właściwym n.w. są produkujące mocz nerki, ^bezkręgowców głównie protonefrydia, metanefrydia, cewki Malpighiegó; funkcję n.w. pełni też końcowy odcinek przewodu pokarmowego (wydalanie kału), skóra (wydzielanie potu) oraz płuca i skrzela (usuwanie C02). wydanie (edycja): 1) ogłoszenie drukiem dzieła w określonej formie zewn. (w. albumowe, ilustrowane) i edytorskiej (w. popularne); 2) komplet egzemplarzy druku odbitych z tego samego składu drukarskiego. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe (WAiF),, powstały 1959 w Warszawie; książki i czasopisma z zakresu sztuk plast, (m.in. serie „Aurigi"), literatury, teatru, muzyki, filmu i fotografii. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności (1970)

Produkcja ważniejszych wydawnictw polskich Wydawnictwo Arkady, Wydawnictwo Czytelnik, Spółdzielnia Wydawnicza Instytut Wydawniczy PAX Iskry, Państwowe Wydawnictwo Książka i Wiedza, Spółdzielnia Wydawnicza Ludowa Spółdzielnia Nasza Księgarnia, Instytut Wydawniczy Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych Państwowe Wydawnictwa Szkolnictwa Zawodowego Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne Państwowe Wydawnictwo Naukowe Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych Państwowy Instytut Wydawniczy Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Pojezierze, Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Polska Agencja „Interpress" Polskie Wydawnictwo Muzyczne Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe Wydawnictwa Artystyczno-Graficzne „WAG" Wydawnictwa Geologiczne Wydawnictwa Komunikacji i Łączności Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Wydawnictwo Harcerskie „Horyżonty" Wydawnictwo Literackie Wydawnictwo Lubelskie Wydawnictwo Łódzkie Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Wydawnictwo Morskie Wydawnictwo Poznańskie Wydawnictwo Prawnicze Wydawnictwo „Sport i Turystyka" Wydawnictwo „Śląsk" Wydawnictwo „Watra", Biuro Współpracy z Konsumentem „Opinia" Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN

Liczba tytułów książek

Ark. wyd.

Łączny nakład w tysegz.

czasopism 94

3

2 341

1249

223 114 143

— 1 5

2905 1893,9 1870

5827 1666 5193

207 Wydawnicza 174

15 —

3575 1945

5971 2616

• ponadto 275 map = 439 ark. wyd. w 5644 tys. ••• ponadto 107 map = 744 ark. wyd. w 66 tys.

250

10

3310

75 003

20

1

437

1631°

196

—

3756

3662

106

15

3725

2530

1521

82

28349

6263

492

38

8924

33 592

—

5632 4702

37662 3976

9 282

15 335

368 231

25

257 32 78 25

57 3 27 —

269,7 3 722,8 447

130 4 890 114

129

1

2 688

2 953

44

13

2 069

9 022

2 74

2 3

246 174

79 1 822

564•• 132•••

24

8 428

21168

—

5 411

1 179

93 111 433 86 185 74 99 95

4 — — — — 1 4 7

462 2050,2 4 521 793 2 704 1466 1360,4 1 915

1904 1267 3667 689 7 777 1 068 986 1 246

73 111

— 8

808 2 345

2 496 1504

30

5

587

1601

391

49

7 538

1011

egz., egz.

•• ponadto 436 plakatów,

(WKiŁ), powstały 1950 w Warszawie; książki i czasopisma z zakresu transportu, łączności, informatory (m.in. spisy telefonów, rozkłady jazdy). Wydawnictwa Naukowo-Techniczne (WNT), powstały 1949 w Warszawie; zawodowe i nauk. książki techn., podręczniki akademickie, specjalistyczne encyklopedie i słowniki. wydawnictwo: 1) odrębnie ukształtowana publikacja (książka, czasopismo); 2) przedsiębiorstwo (instytucja) przygotowujące i finansujące opublikowanie tekstu autora lub zespołu autorów. Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne RSW „Prasa" (WAG), powstało 1950; publikacje propagandowo-reklamowe, m.in. plakaty, albumy, monografie. Wydawnictwo Harcerskie „Horyzonty", powstało 1958 w Warszawie; literatura metodyczna, instruktażowa, czasopisma. Wydawnictwo Literackie (WL), powstało 1953 w Krakowie; literatura piękna pol. i obca, pamiętniki, teatralia, historia literatury i sztuki. Wydawnictwo Lubelskie, powstało 1961 (1957-61 — Lubelska Spółdzielnia Wydawnicza); literatura piękna, nauk. i popularnonauk. z zakresu nauk społecznych. Wydawnictwo Łódzkie, powstało 1957; literatura piękna, nauk. i popularnonauk. (gł. z historii łódź. okręgu przem.). Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, powstało 1947 w Warszawie; publikacje wojsk., ogólnowojsk. i techn., literatura piękna i dokumentalna. Wydawnictwo Morskie, powstało 1957 w Gdańsku; książki nauk., popularnonauk. i fachowe o tematyce morskiej i Pomorza, także literatura piękna. Wydawnictwo Poznańskie, powstało 1956 w Poznaniu; literatura piękna pol. i obca (m.in. przekłady pisarzy skand., niem.), nauk. i popularnonauk. (historia Wielkopolski, sprawy niem.). Wydawnictwo Prawnicze, powstało 1952 w Warszawie; zbiory przepisów prawnych, orzecznictwo sądów, monografie nauk., Biuletyn Gł. Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Wydawnictwo „Sport i Turystyka", powstało 1953 w Warszawie; podręczniki dla AWF, prace nauk. o problematyce sport., przewodniki po Polsce, foldery, albumy przyrodn. i krajoznawcze. Wydawnictwo „Śląsk", powstało 1954, w Katowicach; publikacje społ.-polit., nauk., literatura piękna pol. i obca (czes., słowac, niem., łużycka), literatura techn., czasopisma. Wydawnictwo Związkowe CRZZ, placówka wydawnicza CRZZ, zał. 1951 w Warszawie; książki, plakaty, czasopisma. wydech, techn. usuwanie z cylindra tłokowego silnika spalinowego spalin po wykonaniu przez nie pracy użytecznej (przesunięcia tłoka). Wyderkowski JAN (pseud. Grab), ur. 1913, działacz ruchu oporu, generał; od 1943 czł. PPR i GL; II1943-VII 1944 szef sztabu GL i AL Obwodu Lublin; po 1945 w lud. WP. wydłubka oczateczka (Tmetocera ocellana), drobny motyl z rodziny zwójkówek; szkodnik drzew owocowych; gąsienice żerują na pączkach i młodych pędach. wydłużalnik, techn. urządzenie umożliwiające swobodne zmiany długości członów rurociągu pod wpływem zmian temperatury, ciśnienia itp.; np. wygięty wąż, mieszek sprężysty; rodzaj kompensatora. wydłużanie, technol. operacja kucia swobodnego mająca na celu zwiększenie długości przedmiotu metal, kosztem jego przekroju poprzecznego. wydłużenie, zwiększenie pierwotnej długości przedmiotu, także miara tej zmiany; w. bezwzględne — przyrost długości; w. względne — stosunek przyrostu długości do długości pierwotnej. wydma, piaszczyste wzniesienie o asymetrycznych stokach, usypane przez wiatr;

wykroczenie 1305 zależnie od miejsca występowania rozróżnia się w. pustynne, śródlądowe i nadmorskie, a zależnie od kształtu — w. paraboliczne i wałowe (poprzeczne lub podłużne) oraz barchany. Wydminy, w. w pow. giżyckim, woj. olsztyńskim, nad Jez. Wydmińskim; tartak, wikliniarstwo; ośr. turyst.-wypoczynkowy. Wydmińskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie), na wsch. od Giżycka; pow. 393,2 ha, głęb. do 9,8 m. wydra (Lutra lutra), ziemnowodny drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. ciała do 1 m, ogon do 60 cm; pobrzeża wód słodkich Eurazji i pn. Afryki; żywi się gł. rybami; w Polsce rzadka, chroniona. wydra morska, zool. →kałan. wydrozwierz, zool. →kałan. wydrzyki (Stercorariidae), rodzina ptaków polarnych mórz, z rzędu mew-siewek; 4 gat.; silna budowa ciała, długie skrzydła; palce nóg spięte błoną; drapieżne; np. skua. Wydrzyński ANDRZEJ, ur. 1921, prozaik, publicysta; powieści o tematyce śląskiej (Odwrócone niebo) i sensacyjne; szkice. wydział: 1) jednostka wewn. podziału większego urzędu (np. ministerstwo), z reguły niższego stopnia niż departament lub biuro; 2) w systemie organów rad nar. samoistny organ adm. prowadzący sprawy załatwiane przez radę w ramach danego działu zarządu państw, (resort); organy typu w. mogą nosić inną nazwę, np. zarząd, urząd, kuratorium; w. dzieli się na oddziały i referaty; 3) jednostka organizacyjna wyższej uczelni obejmująca określony kierunek studiów; fakultet. wydziałowa szkoła: 1) w czasach Komisji Edukacji Nar. szkoła średnia zbierająca uczniów z jednego z tzw. wydziałów szkolnych, na które podzielony był obszar Rzeczypospolitej; 2) w zaborze austr. 3 wyższe klasy 7-klasowej szkoły elementarnej; 3) niższe szkoły średnie organizowane w zaborze pruskim. wydział prezydium rady narodowej, terenowy organ administracji państw, kierujący określoną dziedziną spraw należących do kompetencji rady nar.; wydział podporządkowany jest prezydium i radzie nar. oraz wydziałowi rady nar. wyższego szczebla. wydziedziczenie, wg prawa pol. pozbawienie w testamencie spadkobiercy koniecznego prawa do zachowku; wydziedziczyć można jedynie z przyczyn wymienionych w ustawie. wydzielanie (sekrecja), fizjol. wytwarzanie w organizmie człowieka i zwierząt, gł. w gruczołach, i oddawanie do dalszego użytku — różnych substancji niezbędnych dla procesów życiowych; w. wewnętrzne, czyli dokrewne (inkrecja) — bezpośrednio do krwi (lub limfy); w. zewnętrzne — na powierzchnię ciała lub błon śluzowych; regulowane przez układ nerwowy. wydzielina (sekret), fizjol. substancje wydzielane przez gruczoły, np. soki trawienne, mleko (w. gruczołów zewnątrzwydzielniczych), hormony (w. gruczołów dokrewnych). wydzielniczy (wydalniczy) układ roślin, zespół tkanek gruczołowych, pełniący funkcje wydzielania (w komórkach) oraz gromadzenia (w przewodach i zbiornikach) wielu substancji, np. nektaru, żywic, olejków eterycznych, śluzów, soku mlecznego. Wydżga JAN STEFAN, ?-1685, kanclerz w. kor. 1677-78, prymas pol. od 1678; 1666 pośredniczył w pojednaniu Jana Kazimierza z J. Lubomirskim. wyga, potocznie człowiek obrotny, przebiegły, sprytny, cwaniak, spryciarz. Wyglenda JAN (pseud. Traugutt), ur. 1894, kapitan, jeden z dowódców powstań śląskich; pierwszy prezes Zarządu Gł. Związku Powstańców Śląskich; Plebiscyt i Powstania Śląskie.

wygładzanie (cyklinowanie), płaskie skrawanie, wyrównujące powierzchnię drewna (np. podłogi); ręcznie za pomocą gładzic lub mech. przy użyciu wygładzarek. wygładzanie, technol. operacja kucia swobodnego mająca na celu usunięcie nierówności powierzchni odkuwki. wygładzarka (cykliniarka), obrabiarka do wygładzania płaskich powierzchni drewna, z zespołem stałych noży skrawających cienkie wióry. wygniatanie, technol. odmiana tłoczenia polegająca na kształtowaniu płytkich wypukłości i wgłębień na powierzchni blachy z zachowaniem stałej jej grubości. „wygodna" bandera („tania" bandera), określenie mor. flagi handlowej państwa, które zezwala na podnoszenie swej flagi przez statki armatorów zagr.; podnoszenie „w."b. narusza zasady prawa mor. oraz realizację zobowiązań zaciąganych w toku eksploatacji statków; stosowana jest przez armatorów, zwł. z uwagi na niższe opłaty, podatki itp.; państwami „w."b. są obecnie Panama i Liberia, dawniej też: Honduras, Kostaryka. wygon, miejsce gromadzenia zwierząt gospodarskich przed wypędzeniem ich na wspólne pastwisko. Wygotski LEW S., 1896-1934, psycholog radz.; twórca oryginalnej teorii rozwoju psychiki opartej na filozofii marksistowskiej. Wygoziero, jezioro w ZSRR (Karelska ASRR); pow. 1200 km2; wchodzi w skład Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. wygrzewanie, technol. utrzymywanie materiału w temperaturze odpowiadającej obróbce cieplnej przez czas potrzebny do wyrównania temp. w całym przedmiocie i osiągnięcia odpowiedniej jego struktury. Wygrzywalski TADEUSZ, ur. 1904, malarz; czł. grupy Zachęta; uprawia sztukę tematyczną. Wyhorlat, masyw wulkaniczny w Karpatach Wsch. (Czechosłowacja); wys. do 1076 m; lasy bukowe i hale. Wyhowski IWAN, ?-1664, hetman kozacki od 1657, wojewoda kijowski od 1659; oskarżony o zdradę, stracony z wyroku pol. sądu wojskowego. wyjaławianie (sterylizacja), postępowanie mające na celu niszczenie drobnoustrojów i ich zarodników za pomocą fiz. i chem. czynników. wyjaśnianie (tłumaczenie), log. rozumowanie zmierzające do podania log. racji (zdań uznanych), z których zdanie wyjaśniane (z góry uznane, lecz niezrozumiałe) logicznie wynika. wyjawienie majątku, w pol. postępowaniu cyw. pomocniczy środek egzekucyjny przy egzekucji z ruchomości, polegający na nakazaniu dłużnikowi (pod rygorem zastosowania przymusu osobistego) złożenia prawdziwego i zupełnego wykazu majątku. wyjce (Alouatta), pd.amer. małpy szerokonose; ok. 6 gat.; żyją gromadnie w lasach; roślinożerne; głos donośny, wyjący. wyjście, w cybernetyce droga, przez którą układ względnie odosobniony oddziałuje na otoczenie. wyka (Vicia), jednoroczna, dwu lub wieloletnia roślina zielna z rodziny motylkowatych, rozpowszechniona gł. na półkuli pn.; liście złożone, pierzaste, z wąsami czepnymi; wśród 12 gat. uprawnych ważniejsze są: jednoroczna jara w. siewna (V. sativa) oraz ozima — w. kosmata (V. villosa), dostarczające zielonki; nadto bób, bobik. Wyka KAZIMIERZ, ur. 1910, historyk i krytyk lit.; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; dyr. IBL; badacz epoki romantyzmu i modernizmu; monografie: Modernizm polski, «Pan Tadeusz", szkice o prozie i poezji współcz.: Pogranicze powieści, Rzecz wyobraźni. wyklina, bot.→wiechlina. wykluczenia zasada →Pauliego zasada wykluczenia.

wykład, jednostka zajęć szkoleniowych, gł. na wyższych uczelniach, kursach itp. wykładnia prawa (interpretacja prawa), ustalanie znaczenia norm zawartych w przepisach prawa. wykładnicza funkcja, funkcja postaci y = ax, gdzie a > 0 oraz a ≠ 1; dziedziną f.w. jest zbiór wszystkich liczb rzeczy-wistych; dla a > 1 f.w. jest rosnąca, dla 0 < a < 1 — malejąca. wykładnicza krzywa, wykres funkcji wykładniczej. wykładnicze równanie, równanie, w którym niewiadoma występuje w wykładniku potęgi, np. 5x-22x-3x. wykładnik, liczba n w symbolu potęgi n na (w. potęgi) lub w symbolu pierwiastka

√a

\a (w. pierwiastka). wykładnik stężenia jonów wodorowych →PH. wykolejnica, urządzenie do wykolejania taboru kol. uniemożliwiające jego niepożądany wyjazd z toru bocznego na główny; zawiera główkę wykolejającą nakładaną (przez przestawienie dźwigni) na jedną z szyn toru bocznego. wykonalność natychmiastowa, w pol. postępowaniu cyw. egzekucja wyroku sądowego przed jego uprawomocnieniem.' wykonanie zastępcze, środek egzekucji adm., polegający na zarządzeniu przez organ adm. wykonania czynności, której nie wykonała osoba zobowiązana, na koszt tej osoby. wykończalnictwo włókiennicze, ogół końcowych operacji nadających wyrobom włók. odpowiednie właściwości użytkowe, jak: bielenie, barwienie, drukowanie, apreturowanie, impregnowanie, drapanie, postrzyganie i opalanie. wykop, miejsce, z którego wybrano grunt w celu zmiany ukształtowania terenu, posadowienia budowli itp. wykopaliska, prace archeoi. mające na celu wydobycie z ziemi, wszechstronne udokumentowanie i zabezpieczenie materialnych środków działalności ludzkiej na określonym stanowisku; także to, co zostało wydobyte oraz (w 1. poj.) teren, na którym się prowadzi takie prace. wykopki, roln. okres sprzętu roślin okopowych, np. korzeni buraka, bulw ziemniaka; wykopywanie ich za pomocą motyki, wyorywacza, kopaczki, kombajnu; w. buraka poprzedza często ogławianie. wykorbienie, część wału wykorbionego, złożona z 2 ramion i zawartego między nimi czopa o osi równoległej do osi wału. wykot, poród u samic kota domowego i niektórych innych gât. zwierząt (np. owiec, królików). wykraplacz (deflegmator), wymiennik ciepła do chłodzenia par cieczy w celu ich częściowego wykroplenia; używany w aparatach destylacyjnych, chłodziarkach absorpcyjnych itp. wykrawanie, cięcie materiału (np. blachy, tektury) na prasie za pomocą tłocznika, zw. wykrojnikiem; odmiany w.: wycinanie, dziurkowanie, odcinanie itp. wykrawarka, obrabiarka do drewna służąca do wykrawania z płatów drewna elementów o różnych kształtach; krawędź trąca narzędzia (wykrojnik) odpowiada kształtem formie wykrawanych przedmiotów. wykres funkcji, graficzne przedstawienie przebiegu jej zmienności — najczęściej w prostokątnym (rzadziej biegunowym) układzie współrzędnych. wykreślna geometria, dział geometrii zajmujący się geom. metodami odwzorowania figur geom. przestrzennych (trójwymiarowych) na dwuwymiarowej płaszczyźnie rysunku oraz analizą przestrzennych własności odwzorowanych figur na podstawie ich dwuwymiarowych obrazów. wykroczenie, w PRL czyn społecznie niebezpieczny, nie będący przestępstwem; zagrożony karą aresztu do 3 miesięcy,

1306 wykrojnik ograniczenia wolności do 3 miesięcy, grzywny do 5000 zł lub nagany. wykrojnik, przyrząd (rodzaj tłocznika) do wykrawania na prasie; używane są następujące w.: odcinaki, okrojniki, rozcinaki, wygładzaki itp. wykrot, zagłębienie w ziemi wraz z korzeniami wywróconego drzewa, tzw. wiatrowału; także synonim wiatrowału. wykrój, technol. dwie współpracujące ze sobą bruzdy na obwodzie walców walcarki lub też wgłębienia w matrycach nadające kształt wytwarzanemu przedmiotowi; także zarys wykonanego przedmiotu. wykrywacz kłamstwa →wariograf. wykrztuśne środki (expectorantia), leki ułatwiające, wykrztuszenie zapalnej wydzieliny oskrzelowej; są to sole nieorg., związki org. (np. kreozot, thiocol), napary niektórych surowców roślinnych; także leki pobudzające ośrodek oddechowy. wykrzykniki (interiekcje), nieodmienne Wyrazy, pozbawione treści pojęciowej, tworzące wypowiedzi samodzielne lub wstawiane między człony zdania; służą do wyrażania stanów uczuciowych, naśladowania odgłosów, np.: och, oj, nuże, bęc. Wyksa, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. gorkowski); 43 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł maszynowy. wykształcenie, wynik kształcenia i samokształcenia, zasób wiedzy, umiejętności i sprawności umożliwiający jednostce poznanie otaczającego świata i skuteczne w nim działanie, wykonywanie określonego zawodu. wykształcenie ogólne, typ wykształcenia o charakterze humanistycznym; gł. znajomość określonych treści kulturowych i języków; obecnie nastąpiła zmiana funkcji społ. w.o., które jest podstawą wykształcenia zawodowego i uczestnictwa w życiu społecznym. wykształcenie zawodowe, typ wykształcenia dający uczniom przygotowanie do podjęcia praey zawodowej. wykusz, nadwieszony występ na zewn. ścianie budynku lub murze obronnym, podtrzymywany wspornikami z oknami, nakryty osobnym dachem; występował w średniow. architekturze obronnej oraz świeckiej. wykwint, wytworność, komfort połączony z elegancją. wykwit (gniłek, Fuligo), bot. śluzowiec żółtej barwy, pospolity na butwiejących resztkach roślinnych i korze drzew. wykwit, med. każda zmiana patologiczna powstająca na skórze lub błonach śluzowych, np. krosta, pęcherzyk, wysypka. wykwity mineralne, powłoki miner, na powierzchniach innych minerałów lub skał, powstające wskutek przesiąkania roztworów miner, przez podłoże i następnie ich odparowanie; np. wykwity soli kam. na skałach ilastych. wylęganie roślin, częściowe lub całkowite położenie się łanu roślin uprawnych wskutek silnego deszczu, gradu, wiatru, nadmiernego zagęszczenia roślin na polu i in. wylęgania okres (okres inkubacyjny), w chorobach zakaźnych okres między wtargnięciem zarazka do ustroju a ujawnieniem się choroby.u Wyler [ ajlər] WILLIAM, ur. 1902, amer. reżyser film.; komedie, westerny, filmy hist. (Rzymskie wakacje, Biały Kanion, Ben Hur). wylesienie, usuwanie lasu w celu innego wykorzystania terenów poleśnych, np. w gospodarce rolnej, budownictwie. wylewne skały (skały wulkaniczne), skały magmowe powstałe przez szybkie zakrzepnięcie lawy na pow. Ziemi, np. bazalt, andezyt. wylęgarka →wylęgowy aparat. wylęgarnia ryb, ośrodek rybacki z zespołem urządzeń umożliwiających rozwój zarodkowy ryb w zapłodnionych jajach (w warunkach sztucznych) i doprowadzenie do wylęgnięcia się z nich larw (w

aparacie wylęgowym) oraz ich wychów w okresie kilku tygodni życia. wylęgowy aparat (wylęgarka, inkubator), urządzenie do wylęgu piskląt drobiu w warunkach sztucznych, bez nasiadki, ogrzewane elektrycznie; a.w. innego typu są stosowane w wylęgarniach ryb i do wylęgu jaj jedwabników. Wylfa [uylfə], miejscowość w W. Brytanii (Walia), na wyspie Anglesey; elektrownia jądrowa o mocy 1180 MW (uruchomiona 1969). wylinka, zewn. część powłoki ciała zwierząt zrzucana przy linieniu, np. oskórek lub pancerz u stawonogów, zrogowaciałe warstwy naskórka u gadów. wyloty →kontusz. wyludnienie →depopulacja. wyładowania atmosferyczne, wyładowania elektr. w atmosferze: zachodzą wewnątrz chmury, między chmurami lub między chmurą a pow. Ziemi (piorun); do w.a. należą też ognie św. Elma. wyładowanie elektryczne, przepływ prądu elektr. w dielektrykach pod wpływem zewn. pola elektr.; w gazie towarzyszą mu zwykle efekty świetlne i akustyczne (w. jarzeniowe, iskrowe, ulotowe, ślizgowe). wyładowcza lampa, lampa elektr., w której źródłem światła jest wyładowanie elektr. w gazie zachodzące między jej elektrodami; rodzaje l.w.: jarzeniowa, łukowa. wyławiacz min →trałowiec. wyłączenie sędziego, odsunięcie sędziego od orzekania w sprawie, w której mogą wystąpić wątpliwości co do jego bezstronności. wyłącznik, przyrząd do zamykania i otwierania danego obwodu elektr.; niskonapięciowy lub wysokonapięciowy. wyłączonego środka zasada (tertium non datur), log. prawo log., wg którego dwa zdania sprzeczne nie mogą być zarazem fałszywe (co najmniej jedno z nich musi być prawdziwe). Wyłczanow RANGEŁ, ur. 1928, bułg. reżyser film. i aktor; filmy o walce komunistów bułg. przeciwko carskiemu systemowi (Wyspa śmierci); współcz. dramaty psychol. (Słońce i cień). wyłuszczarnia nasion, leśn. zakład lub urządzenie do wydobywania nasion z szyszek drzew iglastych (mechanicznie lub przez ogrzewanie). wyłuszczenie (enukleacja), zabieg operacyjny polegający na usunięciu narządu lub tylko izolowanego ogniska chorobowego z zajętego schorzeniem narządu, np. w. mięśniaków z trzonu macicy. wyłuszczenie migdałków podniebiennych (tonsillectomia), zabieg operacyjny, doszczętne wycięcie migdałków podniebiennych chorobowo zmienionych (częste anginy, ropnie) lub stanowiących ukryte ognisko zakażenia ogólnoustrojowego. wyłyżeczkowanie jamy macicy (abrazja, skrobanka), opróżnienie jamy macicy z jej zawartości, w celach leczn. lub diagnostycznych, za pomocą specjalnej łyżki; jest podstawowym sposobem przerywania ciąży. wymakanie roślin, uszkodzenie lub wyginięcie roślin uprawnych wskutek nadmiernego uwilgotnienia gleby, np. w okresie roztopów Wiosennych, długotrwałych deszczów. wymarzanie roślin, uszkodzenie pąków kwiatowych, młodych pędów lub zniszczenie całych roślin wskutek działania niskich temperatur zimą (zwł. przy braku okrywy śnieżnej — wymarzanie ozimin) lub na przedwiośniu. wymiana, ekon. faza w procesie reprodukcji społ. — dobrowolne, odpłatne przeniesienie dóbr z jednego władania w drugie lub świadczenie usług za usługi za wynagrodzeniem. wymiar, odległość między tworami geom. (płaszczyznami, liniami, punktami), wyrażona w jednostkach długości (w. długościowy, czyli liniowy) lub kąta (w.

kątowy); rozróżnia się w.: rysunkowe, mierzone i rzeczywiste, a także tolerowane (z podaną tolerancją) i w. swobodne. wymiar gospodarczy ryb, w rybactwie śródlądowym długość ryb, poniżej której ze względów gosp. nie łowi się ryb określonego gat.; nie może być mniejszy niż wymiar ochronny obowiązujący dla tego gatunku. wymiar ochronny ryb, całkowita długość ryby cennego pod względem gospodarczym gat., poniżej której nie wolno go łowić. wymiarowa analiza: 1) dyscyplina mat. zajmująca się wyznaczaniem postaci wzorów fiz. na podstawie wymiarów związanych, z nimi wielkości; 2) w budowie maszyn badanie łańcuchów wymiarowych konstrukcji w celu określenia warunków zamienności jej elementów. wymiarowy łańcuch, techn. zespół związanych ze sobą wymiarów współpracujących elementów konstrukcji, tworzący wraz z wymiarem wypadkowym obwód zamknięty. wymiar sprawiedliwości, działalność państwa realizowana przez niezawisłe sądy rozstrzygające jakie skutki prawne pociągają za sobą określone zdarzenia; w PRL w.s. sprawują: Sąd Najwyższy, sądy woj., sądy po w. i sądy szczególne. wymielacz, maszyna młyńska służąca do rozmielania kaszek i miałów; składa się z kamiennego walca i dociskanego do niego klocka; wychodzi z użycia. wymieniacze jonowe →jonity. wymiennik ciepła, urządzenie umożliwiające wymianę ciepła między płynami (gazami, cieczami) o różnych temperaturach; przeponowy, bezprzeponowy lub z wymianą bezpośrednią; np. kaloryfer, regenerator. wymiennik jonowy (kolumna jonitowa), urządzenie, w którym znajduje się warstwa jonitu; stosowane gł. do przem. zmiękczania i demineralizacji wody. wymieranie szczepów, biol. wygasanie całych grup systematycznych w przeszłości geol. (np. mezozoiczne gady, amonity, kordaity, benetyty), wskutek zmian środowiska, konkurencji biol. i in. czynników. wymierna funkcja, funkcja będąca ilorazem dwóch wielomianów. wymierna liczba, każda liczba rzeczywista dająca się przedstawić w postaci ułamka l/m, w którym l oznacza liczbę całkowita, a m — liczbę naturalną (np. 7 = 7/1, 0 = 0/1 2/3 itp.). wymierne wyrażenie, wyrażenie algebraiczne, w którym występują jedynie cztery podstawowe działania arytmetyczne, np. (a-b)/(a2+b2). wymierny średnioboczny trójkąt, trójkąt, którego długości boków są kolejnymi liczbami naturalnymi, zaś pole — liczbą wymierną (np. indyjski trójkąt). wymię, nazwa gruczołu mlecznego niektórych ssaków, gł. udomowionych przeżuwaczy i koniowatych; u krowy złożone z 4 zespołów sutkowych, zw. ćwiartkami; każda z nich zakończona jest brodawką sutkową, zw. strzykiem. wymiotnica lekarska (ipekakuana brazylijska, Cephaëlis ipecacuanha), niski krzew stepów brazyl., także uprawiany; korzenie są surowcem farm. (środek wykrztuśny). wymioty (torsje), zwracanie zawartości żołądka przez przełyk i jamę ustną wywołane antyperystaltyczną czynnością żołądka i przełyku przy udziale tłoczni brzusznej. wymoczki, zool. →orzęski. wymóżdżenie, zabieg położniczy polegający na przebiciu główki płodu i opróżnieniu jej z tkanki mózgowej; wykonywany niekiedy w celu umożliwienia wydobycia płodu z dróg rodnych kobiety. wymrażanie, techn. →podzerowa obróbka. wymrażanie, technol. wydzielanie z mieszaniny gazowej różnych składników przez

wyrostki 1307 ich zestalenie za pomocą obniżenia temperatury. wymuszenie, prawo przestępstwo polegające na użyciu przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia innej osoby do określonego zachowania się. Wymysłowo (w. w pow. gostyńskim, woj. poznańskim), archeol. cmentarzysko ciałopalne (367 grobów) z okresów późnolateńskiego i wpływów rzym. oraz ślady grobów kultury łużyckiej. wynalazek, nowe rozwiązanie zagadnienia techn., nadające się do zastosowania w gospodarce nar. lub w zakresie obrony państwa. wynalazek niepracowniczy, dokonany poza jednostką gospodarki uspołecznionej; stanowi własność twórcy. wynalazek pracowniczy, wynalazek dokonany przez pracownika jednostki gospodarki uspołecznionej, w związku z zatrudnieniem w niej, albo nie przez pracownika, ale w wyniku zlecenia lub przy pomocy tejże jednostki; stanowi własność państwa. Wyndham [uyndəm], port wywozu mięsa na pn. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 1,2 tys. mieszk. (1966). wynikanie, log. stosunek zachodzący między dwoma zdaniami, p i q, z których pierwsze stanowi rację, drugie zaś jej następstwo; stosunek w. zachodzi np. między przyczyną a skutkiem. wynikowy poziom kosztów własnych, procentowy stosunek kosztów produkcji do wartości sprzedanej produkcji, pomniejszonej o podatek obrotowy. wyniosłość krtaniowa (jabłko Adama), uwypuklenie na przodzie szyi, wyraźniejsze u mężczyzn, utworzone przez chrząstkę tarczowatą krtani. wyniszczenie, med. utrata wagi, zanik tkanki podskórnej, niedokrwistość i daleko posunięta utrata sił żywotnych. wyoblanie, kształtowanie blachy na obracających się wzornikach za pomocą narzędzi wywierających miejscowy nacisk na powierzchnię blachy. wyobraźnia, zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, fantazji, przewidywania, uzupełniania i odtwarzania przy niepełnych danych zdarzeń, przeżyć innych ludzi, sytuacji itp. wyobrażenie, wywołanie w świadomości obrazów przedmiotów i sytuacji, które w danej chwili nie oddziałują na narządy zmysłowe człowieka; opiera się na uprzednio poczynionych spostrzeżeniach i fantazji. Wyoming [uajoumyŋ], stan w zaćh. części USA, w G. Skalistych; 254 tys. km2, 329 tys. mieszk. (1970); ekstensywna hodowla bydła i owiec; uprawa zbóż i warzyw na terenach sztucznie nawadnianych; eksploatacja ropy naft.; gospodarka leśna; turystyka (park nar. Yellowstone); gł. m.: Cheyenne (stol.), Casper, Laramie. wyorywacz, narzędzie do zbioru ziemniaków lub buraków, rodzaj pługa z dłutowatym lemieszem lub z widełkami (do buraków) i jedno- lub dwustronną odkładnicą. wypacanie, bot. →gutacja. wypadkowa, wektor będący sumą geom. dwu lub więcej wektorów składowych, np. w. sił. wypalanka, wódka (38% alkoholu) gatunkowa wytrawana, wyrabiana ze spirytusu, wody, destylatu winnego i nalewu owocowego. wyparcie, psychol. usuwanie ze świadomości treści nieprzyjemnych, wywołujących lęk; jeden z mechanizmów obronnych osobowości. wyparka, aparat lub zespół aparatów (bateria wyparna) stosowanych do odparowywania rozpuszczalnika z roztworów; stosowana gł. w przemyśle chem., cukr., spożywczym. wypas, żywienie zwierząt na pastwisku lub innych użytkach zielonych (koniczyna, lucerna itp.); w. kwaterowy i dawkowany. wypełniacze →napełniacze.

wypielacz, roln. →opielacz. wypluwka, nieś trawiona część pokarmu (sierść, pióra, kości i in.) wypluwana przez niektóre ptaki, np. sowy, mewy, jerzyki. wypławki (trójjelitki), wirki mor., słodkowodne i lądowe, z jelitem trójdzielnym; w Polsce pospolity w. biały, słodkowodny, do 26 mm długości. wypłonienie (etiolacja), zmiany w budowie i czynnościach rośliny wyrosłej w ciemnościach; objawia się gł. zanikiem chlorofilu, zwiotczeniem pędu, słabym rozwojem liści. wypływka (rąbek), techn. nadmiar materiału występujący na odkuwce w miejscu łączenia połówek matryc kuźniczych. wyporek, niedonoszony płód zwierzęcy wydobyty z łona matki; w futrzarstwie skóra zdjęta z niedonoszonego płodu (np. brajtszwanc — z karakuła). wyporność statku, ciężar wody wypartej przez zanurzoną część statku wodnego, wyrażony w tonach (T); w.s. konstrukcyjna jest równa ciężarowi własnemu statku i jego nośności. wyporowa pompa, pompa, w której ciecz jest przenoszona z przestrzeni ssawnej do tłocznej przez ruchomy element przylegający szczelnie do osłony (np. cylindra), zasysający i następnie tłoczący kolejne dawki cieczy; p.w. tłokowa, przeponowa, skrzydełkowa, rotacyjna, puszkowa. wyporowa sprężarka, sprężarka, w której ruchomy element roboczy zasysa dawki gazu, spręża je, a następnie wytłacza do obszaru o ciśnieniu wyższym; s.w. tłokowa, rotacyjna. wypotniki, bot. →hydatody. wypowiedzenie wojny, oświadczenie skierowane przez państwo do innego państwa zapowiadające wszczęcie przeciwko niemu działań wojennych. wypór, siła działająca pionowo w górę na ciało zanurzone w cieczy (w. hydrostatyczny) lub gazie (w. aerostatyczny), równa ciężarowi płynu wypartego przez to ciało. wypraska, wyrób otrzymany w drodze kształtowania w odpowiednich formach na prasach różnego rodzaju proszków (np. sproszkowanych metali lub tworzyw sztucznych). wyprawa, bud. →tynk. wyprawa J. Zaliwskiego, próba wzniecenia powstania nar. III 1833 z inicjatywy J. Lelewela i Zemsty Ludu; nieudana wyprawa partyzancka z Galicji do Królestwa Polskiego. wyprawa skóry, zespół procesów technol. (garbowanie, wykańczanie), którym poddaje się skórę surową w celu przekształcenia jej w skórę użytkową, odznaczającą się m.in. odpowiednią grubością, sprężystością, wodoodpornością, wyglądem zewnętrznym. wyprawianie futer, trwałe konserwowanie skór zdjętych ze zwierząt futerkowych i nadawanie im pożądanych cech towarowych. wyprysk (egzema), sączące i swędzące ogniska rumieniowe skóry będące odczynem alergicznym na bodźce zewn. (np. pyłki kwiatów, cement, środki piorące) lub wewn. (np. pokarmy, leki). wyprzenie, bolesne otarcie naskórka występujące w fałdach skóry (np. pod piersiami, w pachwinach), gł. wskutek zakażenia bakteryjnego lub grzybicznego (drożdżyca). wyprzenie zbóż, zamieranie i gnicie zbóż ozimych (gł. żyta) pod długotrwałą okrywą śnieżną przy temp. powyżej 0°> wskutek wyczerpania się asymilatów w roślinach oddychających, lecz nie asymilujących. wypukła bryła, mat. bryła, która wraz z każdymi dwoma swymi punktami zawiera również w całości odcinek łączący te punkty (np. kula). wypukłości przedział, mat. przedział liczbowy (a, b) na osi odciętych, w któ-

rym druga pochodna badanej funkcji jest większa od zera. wypukły druk (druk typograficzny), druk przy użyciu formy, której elementy drukujące stanowią jej górną płaszczyznę, a miejsca nie drukujące znajdują się poniżej tej płaszczyzny. wypukły haft (haft reliefowy), wykonywany na cieńszym lub grubszym podłożu z nici lub filcu, skóry, kartonu, korka, pokrywany kolorowymi nićmi kładzionymi równomiernie, ściśle od brzegu do brzegu. wypukły kąt →kąt wypukły. wypukły obszar, mat. obszar płaski lub przestrzenny, który wraz z każdymi dwoma swymi punktami zawiera również w całości odcinek łączący te punkty (np. obszar koła). wypust (pióro), występ np. w deszczułkach posadzkowych, deskach podłogowych na ich wąskich płaszczyznach, służący do łączenia tych elementów. wypust, techn. występ na wałku maszyny o przebiegu równoległym do osi wałka, tworzący z nim jedną całość. wyradzanie się, biol. →degeneracja. wyradzanie się roślin, obniżanie się plenności odmian roślin uprawnych, a także jakości plonów, powodowane gł. zmianami genet. u roślin oraz czynnikami siedliskowymi. wyraki (tarsjusze, Tarsiidae), nadrzewne małpiatki z Indonezji i Filipin; 3 gat.; dł. ciała do 17 cm, ogona do 24 cm; palce opatrzone przylgami; oczy wielkie; gł. owadożerne; nocne. wyraz, ciąg morfemów, połączonych zgodnie z regułami gram. danego języka, przyporządkowany określonemu elementowi rzeczywistości pozajęzykowej (pojęciu, cesze, stosunkowi). wyrazowe mięśnie →mimiczne mięśnie. wyrazowe ruchy (ruchy ekspresyjne), psychol. uzewnętrznianie przeżyć, myśli, uczuć i cech osobowości przez mimikę, pozycję ciała i gesty. wyrażanie, log. funkcja semantyczna przysługująca znakowi słownemu (nazwie, wypowiedzi), który wyraża uczucia, przeżycia osoby posługującej się tym znakiem. wyrażenie, językozn. zespół co najmniej dwu wyrazów powiązanych syntaktycznie; w węższym znaczeniu: zespół frazeologiczny — o członach nominalnych (rzeczownik + przymiotnik). wyrobisko, góra. pusta przestrzeń w kopalni powstała po wybraniu skał w wyniku robót górn.; rozróżnia się w. przestrzenne (np. komora) i w. korytarzowe (np. chodnik), które mogą być poziome (np. przecznica), pochyłe (np. upadowa) i pionowe (szyb); zależnie od przeznaczenia wyróżnia się np. w. poszukiwawcze, udostępniające, wybierkowe (eksploatacyjne). wyrocznie, w kultach staroż.: 1) odpowiedź udzielana w ośrodkach kultu niektórych bóstw; 2) miejsce, w którym udzielano w., np. Dodona, Delfy, w. Amona w oazie Siwa. wyrok, w prawie pol. orzeczenie sądu co do istoty sprawy kończące postępowanie w sprawie, wydane po przeprowadzeniu rozprawy; sąd wydaje w. w imieniu PRL. wyrostek robaczkowy, zakończenie jelita ślepego u człowieka i niektórych ssaków (zające, małpy); cienkie, wydłużone uwypuklenie ściany jelita; u człowieka — ok. 8-9 cm dł., 0,5 cm grubości. wyrostka robaczkowego zapalenie (appendicitis), ostre lub przewlekłe schorzenie powstające gł. wskutek zatrzymania odpływu treści pokarmowej z wyrostka robaczkowego, np. przez ciało obce lub kamień kałowy; bóle brzucha, wymioty, gorączka; leczenie operacyjne. wyrostki (izydia), bot. uwypuklenia plechy porostów, łatwo obłamujące się, służące do rozmnażania wegetatywnego; na powierzchni — strzępki grzyba, wewnątrz — komórki glonów.

1308 wyrostki wyrostki, leśn. kilkuletnie sadzonki leśne, wys. 1-2 m, używane gł. do uzupełnień upraw leśnych, młodników, obsadzania dróg. wyrośla (cecydia), zniekształcenia na różnych częściach roślin wywoływane przez pasożytujące zwierzęta (np. owady, pajęczaki) lub rośliny (grzyby, bakterie). wyróbka drewna, pierwsza faza pozyskiwania drewna ze ściętego drzewa: okrzesanie strzały, podział na części (tzw. manipulacja drewna) i wyrób sortymentów. wyrównawczy rachunek, dział matematyki stanowiący zastosowanie statystyki mat. i rachunku prawdopodobieństwa do zagadnień z zakresu teorii błędów; zastosowania w geodezji, astronomii, biometrii, ekonometrii, fizyce doświadczalnej. wyrówniarka, strugarka z wałem roboczym poniżej stołu, zwykle z posuwem ręcznym, służąca do wyrównywania powierzchni elementów drewnianych. wyrównoważenie samolotu, wywołanie takich sił aerodynamicznych i takie rozłożenie ciężarów, aby wypadkowa sił aerodynamicznych przechodziła przez środek ciężkości; w locie wyrównoważenie zwykle osiąga się wywołując odpowiednią siłę na usterzeniu poziomym przez wychylenie steru. wyróżnik, dla równania ax2+bx+c = 0 liczba Δ = b2—4ac; dla równania y3+py+ + q = 0 (do którego można sprowadzić każde równanie ax3 + bx2 + cx+q = 0 przez podstawienie x — y - b3a) — liczba D = = ( q) 2+ ( p )3

2

3

.

wyrwanie, na rysunkach techn. forma przedstawienia wewn. kształtów fragmentu przedmiotu za pomocą jego przekroju dowolną nieregularną powierzchnią. wyrwanie, lotn. gwałtowne zakrzywienie ku górze toru lotu samolotu, stosowane np. przy wyjściu z lotu nurkowego. Wyrwicz KAROL, 1717-93, pedagog, geograf, jezuita; autor prac hist. i geograficznych. Wyrwicz LEON, 1885-1951, aktor; autor i wykonawca humoryst. monologów; role dram.; występy gł. w Krakowie i w objazdach, także za granicą. wyrynniki (Platypodidae), rodzina chrząszczy; ok. 1200 gat.; drążą chodniki w drewnie drzew liściastych i hodują w nich grzybnie — pożywienie dla larw; szkodniki techn. drewna. wyrywacz lnu, ciągnikowa maszyna do zbioru łodyg lnu i wiązania ich w snopy; częścią roboczą są podwójne gumowe pasy przesuwające się po zamkniętym obwodzie. Wyrzykowski MARIAN, 1904-70, aktor; prof. PWST w Warszawie; występy gł. w teatrach warsz.; role dram. (Kordian Słowackiego, Przełęcki — Przepióreczka S. Żeromskiego) i charakterystyczne; występy w radiu i telewizji. Wyrzykowski STANISŁAW, 1873(?)-1949, poeta; liryka refleksyjna (Plon życia), trylogia powieściowa Moskiewskie gody; artykuły krytyczne, przekłady (E.A. Poe, F. Nietzsche). Wyrzykowski TADEUSZ (pseud. Arkadiusz), ur. 1910, działacz ruchu lud., prawnik; 1942-44 komendant BCh Okręgu II (woj. warsz.); działacz Zrzeszenia Prawników Polskich. wyrzynarka, obrabiarka do drewna używana w stolarstwie, w której narzędziem roboczym jest wąska, cienka piła (prosta); służy do wyrzynania otworów i wykrojów w płaskich elementach drewnianych. wyrzynek, nazwa drewna okrągłego dł. 0,5-2,40 m (w odniesieniu do pojedynczych sztuk drewna); w. ułożony w stosie nazywany jest wałkiem. Wyrzysk, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Łobżonką; 4,0 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1565, ponownie 1773; 17721920 pod zaborem prus.; 1939 ciężkie wal-

ki obronne pol. Straży Granicznej; w czasie okupacji hitlerowskiej liczne zbrodnie (zginęło 600 osób). wysad, geol. forma występowania skał, powstała pod wpływem ruchów tektonicznych, wskutek wciśnięcia skał starszych w leżące nad nimi młodsze utwory. wysadek, roln. →nasiennik. wysadziny, bud. wzniesienia powierzchni gruntu spoistego (gliny, iły) wywołane zamarzaniem kapilarnie podciągniętej wody gruntowej do strefy przemarzania. wysalanie, zjawisko koagulacji koloidów liofilowych w wyniku dodania do nich elektrolitów; stosowane m.in. w produkcji mydła. wysiedlenia hitlerowskie 1939-44, forma eksterminacji ludności pol.; 1939-43 na tzw. ziemiach włączonych do Rzeszy (największe w Poznańskiem, Łódzkiem, Żywieckiem); XI 1942-VIII 1943 na Zamojszczyźnie (wstępna realizacja Gen. Planu Wsch.); ostatnią wielką akcją było wysiedlenie VIII-X 1944 ludności Warszawy; wysiedlonych osadzano w hitlerowskich obozach przesiedleńczych i przejściowych; ogółem wysiedlono 2,5 mln Polaków. wysięgnica, techn. część belki wystająca (zwisająca) poza podpory. wysięgnik, techn. wysięgnica ruchoma, połączona obrotowo z pozostałą częścią konstrukcji, mogąca poruszać się w płaszczyźnie pionowej. wysięk (eksudat), płyn zapalny w jamach ściekający z powierzchni błon śluzowych i naciskający tkanki objęte procesem zapalnym; składa się z osocza krwi przenikającego przez ściany naczyń włosowatych i niektórych składników morfotycznych krwi. wyskoki słoneczne, astr. →protuberancje. wysłodki, produkt odpadkowy w cukrownictwie; pozostałość po wyługowaniu cukru i innych rozpuszczalnych substancji z pokrojonych w paski buraków cukr.; wartościowa pasza w tuczu świń i opasie bydła. wysłodziny →młóto. Wysłouch BOLESŁAW, 1855-1937, mąż Marii, nestor pol. ruchu lud., inżynier; 1895-1913 w PSL, następnie w PSL,,Piast", PSL-,,Wyzwolenie"; red. tygodników: „Przegląd Społeczny" (1886-87), „Przyjaciel Ludu" — które wywierały zasadniczy wpływ na ideowe kształtowanie ruchu lud. w kierunku postępowym i patriotycznym. Wysłouchowa MARIA, 1858-1905, żona Bolesława, działaczka społ. i oświat., publicystka, nauczycielka; dużą rolę odegrała w ruchu kobiecym i lud. w Galicji; od 1900 wydawała pismo dla kobiet „Zorza"; autorka popularnych broszur. Wysocice, w. w pow. miechowskim, woj. krakowskim, nad Dłubnią; romański kościół (pocz. XIII w.). Wysocka STANISŁAWA, 1877-1941, aktorka, reżyser, pedagog; występy w wielu miastach pol.; słynne role tragiczne (Balladyna Słowackiego, Rollisonowa — Dziady Mickiewicza); inscenizacje (Noc listopadowa Wyspiańskiego); 1915-18 w Kijowie prowadziła eksperymentalny teatr „Studya". Wysocka TACJANNA, 1894-1970, tancerka, baletmistrz, choreograf, choreolog i pedagog; prowadziła m.in. własny zespół baletowy i szkołę tańca; Dzieje baletu. wysocka kultura, archeol. kultura okresu halsztackiego, ok. 750-400 p.n.e., we wsch. Małopolsce; nazwa od cmentarzyska w Wysocku (Ukr.SRR). Wysocki JÓZEF, 1809-73, generał; uczestnik powstania 1830-31 i rewolucji w Galicji 1848; dowódca legionu poi. na Węgrzech 1849; kierownik pol. szkoły wojsk, w Cuneo; 1863 organizator oddziału powstańczego w Galicji. Wysocki PIOTR, 1797-1874, instruktor w warsz. Szkole Podchorążych, przywódca spisku, który doprowadził do wybuchu po-

wstania 1830-31; zesłany na Syberię (do 1857). Wysocki STANISŁAW, 1805-68, inżynier drogowy; kierownik budów hydrotechn. i kol. (kolei warszawsko-wiedeńskiej). wysoczyzna, niewysokie, rozległe wzniesienie położone między płytko wciętymi dolinami, np. Wysoczyzną Gnieźnieńska. Wysoka, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd.-zach. od szczytu Ganek; 2565 m. Wysoka, m. w pow. wyrzyskim, woj. bydgoskim; 1,9 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1521. Wysoka, w. w pow. zawierciańskim, woj. katowickim; cementownia „Wysoka". Wysoka Kopa, najwyższy szczyt G. Izerskich (Sudety Zach.), w pobliżu granicy z Czechosłowacją; 1126 m. Wysoka Mała, szczyt w gł. grani Tatr Wysokich (Czechosłowacja), między Dol. Wielicką, Staroleśną i Świstową; 2429 m. Wysoka Porta (Bab-i Ali, Porta Ottomańska), uroczysta nazwa tur. dworu sułtańskiego, a następnie także całego tur. państwa. Wysokie Mazowieckie, m. pow. w woj. białostockim, nad Brokiem; 5,1 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. — Prawa miejskie 1503 (do 1870) i 1919; 1866-1918 p.n. Mazowieck. Podczas okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 2 tys. mieszkańców (50%). Wysokie Skałki, najwyższy szczyt w Małych Pieninach, na granicy z Czechosłowacją; 1052 m. wysokocielność, okres ostatnich 2 miesięcy cielności krowy. wysokoenergetyczne wiązanie (wiązanie makroenergetyczne), biochem. wiązanie chem., którego hydroliza uwalnia znaczne ilości energii swobodnej, np. w ATP. wysokogórska roślinność →alpejska roślinność. wysokopienne drzewa, drzewa owocowe szczepione na podkładkach silnie rosnących, o pniach wys. powyżej 1,5 m; długowieczne, lecz późno rozpoczynają owocowanie; sadzone gł. w sadach ekstensywnych. wysokości choroba →górska choroba. wysokościomierz (altimetr), lotn. przyrząd pokładowy wskazujący wysokość lotu statku powietrznego; pomiar na podstawie zmiany ciśnienia powietrza wraz z wysokością lub upływu czasu od wysłania sygnału radiowego do powrotu echa (radiowysokościomierz). wysokościomierz suwmiarkowy, przyrząd mierniczy do pomiaru wysokości, odległości punktów i powierzchni przedmiotu. wysokościowiec, budynek mający ponad 22 m wysokości. b (h) (elewacja), astr. kąt między kierunkiem do ciała niebieskiego a płaszczyzną horyzontu. wysokość, geod. odległość punktu w terenie od przyjętej powierzchni odniesienia, np. poziomu morza, elipsoidy ziemskiej itp. Wysowa, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim, w Beskidzie Niskim, nad Ropą; niewielkie uzdrowisko (szczawy). wyspa, część lądu otoczona ze wszystkich stron wodą. wyspiak, rzadki, niewielki guz trzustki o komórkach podobnych do komórek wytwarzających insulinę; w. hormonalnie czynny wydziela znaczną ilość insuliny. Wyspiański STANISŁAW, 1869-1907, dramaturg, poeta, malarz, reformator teatru; witraże i polichromie, portrety i kwiaty, pejzaże, grafika książkowa, projekty dekoracji teatr., meble; dramaty nar. (Wesele, Wyzwolenie), o tematyce powstańczej (Warszawianka, Noc listopadowa), rapsody i dramaty hist., antyczne, współcz. (Klątwa, Sędziowie), liryka osobista.

Największe wyspy Pow. w

Nazwa

Ocean At lan t y cki Grenlandia 2175,6 Ziemia Baffina 512,0 W. Brytania 230,0 Wyspa Wiktorii 212,0 Ziemia Ellesmere'a 198,0 Nowa Fundlandia 112,0 Kuba 107,8 Islandia 103,0 Ocean In d y j s ki Madagaskar 587,0 Cejlon 65,6 Tasmania 63,3

Wyss [wi:s] JOHANN DAVID, 1743-1818, pisarz szwajc, tworzący w języku niem.; powieść przygodowo-pedag. Robinson szwajcarski, opracowana przez syna W., Johanna Rudolfa. Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu, 22 VII-31 X 1948, bilans 3-letniej gospodarki Polski Lud. na tych ziemiach. wystawianie, łow. wskazywanie zwierzyny myśliwemu przez wyżła odpowiednim, wytresowanym zachowaniem się. wystawiennictwo, umiejętność projektowania wystaw, obejmująca: opracowanie plast, ekspozycji, sposób wystawienia eksponatów, architekturę pawilonów wystawowych. wystawy światowe, wielkie wystawy międzynar., zwykle o charakterze propagandowym, gromadzące eksponaty z różnych dziedzin życia. Wystawy światowe i ważniejsze wystawy międzynarodowe Miejsce

Pow. w

Nazwa

tys. km 2

tys. km2

Rok otwarcia

Londyn _______ 1851 Paryż_________ 1855 Paryż_________ 1867 Wiedeńa a______ 1873 Filadelfia _____ 1876 Paryż_________ 1878 Paryż_________ 1889 Chicagoa ______ 1893 Paryż_________ 1900 Saint Louisa ____ 1904 San Franciscoa __ 1915 Paryż_________ 1931 Chicagoaa ______ 1933 Bruksela ______ 1935 Paryż_________ 1937 a Nowy Jork ____ 1939 Londyna _______ 1951 Bruksela ______ 1958 Montreal ______ 1967 Osaka ________ 1970 ______________

Powierzchnia (w ha) 10,5 16,8 69,0 16,0 115,0 75,0 95,0 270,0 100,0 470,0 257,0 110,0 171,0 140,0 100,0 490,0 — 110,0 400,0 330,0

a wystawa międzynar. nie mająca statusu wystaw światowych.

występek, wg prawa pol. przestępstwo zagrożone karą przekraczającą: 3 miesiące pozbawienia wolności (z wyjątkiem czynów, za które grozi kara nie niższa niż 3 lata), 3 miesiące ograniczenia wolności, 5000 zł grzywny. wystrój, dekoracja plast, wnętrza obejmująca m.in. malowidła ścienne, płaskorzeźby, boazerie, arch. podział ścian. wysypka (osutka), mnogie wykwity na skórze, zajmujące różną jej powierzchnię, przybierające, zależnie od choroby, różną postać, np. plamki, grudki, guzki, pęcherzyki; jest ważnym objawem rozpoznawczym.

Ocean Nowa Gwinea Borneo Sumatra Honsiu Celebes Wyspa Pd. (Nowa Zelandia) Jawa Wyspa Pn. (Nowa Zelandia)

S p o ko j n y 829,0 746,0 430,0 230,4 189,0 153,9 126,5 114,7

Wyszehrad (Visegrád), miejscowość w pn.-zach. Węgrzech, nad Dunajem; znany ośr. turyst.; muzeum; ruiny twierdzy i got. pałacu (XIV w.); stolica Węgier za Andegawenów. 1335 zjazdy: 12 XI — zrzeczenie się pretensji do tronu pol. przez Jana Luksemburskiego, 26 XI — wydanie przez władców Węgier i Czech niekorzystnego dla Polski wyroku w jej sporze z Krzyżakami; 1339 zjazd, na którym Kazimierz W. przyznał Andegawenom tron pol. w razie swej bezpotomnej śmierci. Wyszehrad (Vyšehrad), dzielnica Pragi (Czechosłowacja), na prawym brzegu Wełtawy. Wyszeński IWAN, 1545(?)-1620. pisarz ukr.; apologeta prawosławia; listy polemiczne przeciw zwolennikom unii brzeskiej 1596. Wyszków, m. pow. w woj. warsz., nad Bugiem; 11,7 tys. mieszk. (1970); fabryka mebli i urządzeń wnętrz, huta szkła, browar; prawa miejskie 1502 (do 1869) i 1919. — W IX 1939 ciężkie walki obronne; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 7 tys. mieszk.; 1941-43 obóz jeńców radz.; w działaniach woj. znacznie zniszczony, po wojnie odbudowany. Wyszni Wołoczok, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. kaliniński); 73 tys. mieszk. (1969); przemysł bawełn., drzewny. Wyszogród, m. w pow. płockim, woj. warsz., nad Wisłą; 2,6 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. — Gród kasztelański; 1398 prawa miejskie; w XV-XVI w. ośr. sukiennictwa. Podczas okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji zginęło ok. 4,5 tys. osób (70%); silnie zniszczony, po wojnie odbudowany. Wyszomirski JERZY, 1900-55, poeta, publicysta, tłumacz, felietonista pism wileńskich i łódzkich; liryka nastrojowa, przekłady z literatury rosyjskiej. Wyszomirski KAZIMIERZ, 1902-65, działacz lud. organizacji młodzieżowych i spółdzielczy; pionier Przysposobienia Roln. i Spółdzielczości Zdrowia na wsi; po wojnie założyciel i prezes Spółdzielni Turystyczno-Wypoczynkowej „Gromada". Wyszyna, w. w pow. tureckim, woj. pozn.; barok, kościół drewn. (XVIII w.), ruiny renes. zamku (XVI w.). wyszynk, termin używany na określenie prawa sprzedaży napojów alkoholowych w lokalu gastronomicznym. Wyszyński ANDRIEJ P., 1883-1954, radz. działacz ruchu robotn., prawnik; 1935-39 prokurator gen. ZSRR; 1939-44 zastępca przewodn. Rady Komisarzy Lud.; 1949-53 min. spraw zagr.; współodpowiedzialny za łamanie praworządności w okresie kultu jednostki. Wyszyński KAZIMIERZ, 1890-1934, działacz polit.; 1910-18 sekr. KC ZMP „Zet", założyciel i 1918-22 sekr. KC Związku Patriotycznego, 1919-22 adiutant J. Piłsudskiego. Wyszyński STEFAN, ur. 1901, arcybiskup gnieźnieński i warsz., kardynał, przewodn.

wytrzeszcz 1309 konferencji episkopatu pol.; czł. rzym. Kongregacji Kleru i Komisji dla Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego. Wyścig Pokoju, największa amatorska kolarska impreza świata; coroczny wyścig wieloetapowy, przebiegający zmienną trasą łączącą Warszawę, Pragę oraz Berlin (od 1952); zorganizowany po raz pierwszy 1948 przez redakcje „Trybuny Ludu" i „Rudego Prava" na trasie WarszawaPraga i Praga-Warszawa; od 1952 współorganizatorem wyścigu jest gazeta „Neues Deutschland". Tabela s. 1310. wyślizg, lotn. znoszenie samolotu lub szybowca na zewnątrz wykonywanego zakrętu, spowodowane zbyt małym przechyleniem płatowca w stosunku do wychylenia steru kierunku. Wyśmierzyce, m. w pow. białobrzeskim, woj. kieleckim, nad Pilicą; 1,0 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1338 (do 1870) i 1922. wyświecenie, w dawnej Polsce obraźliwa kara publ. wypędzenia z miasta (wsi), stosowana wobec nierządnic i złodziei. wyświetlarka, urządzenie do wykonywania kopii dokumentów, np. rysunków techn., sporządzonych na materiale przezroczystym (gł. kalce kreślarskiej); kopia powstaje przez naświetlanie papieru światłoczułego z dociśniętym doń dokumentem, wywołanie i utrwalenie powstałego obrazu. wytaczadło, narzędzie skrawające do wytaczania głębokich otworów; ma kształt długiego trzpienia, w którym jest osadzony jeden nóż oprawkowy lub kilka. wytaczanie, obróbka skrawaniem otworów przede wszystkim w przedmiotach ciężkich o skomplikowanym kształcie. wytaczarka, obrabiarka skrawająca do wytaczania dokładnych otworów o średnicy powyżej 40 mm; wytaczadło (z osadzonymi w nim nożami), zamocowane we wrzecionie wytaczarki, wykonuje ruch obrotowy; ruch posuwowy wykonuje wytaczadło lub przedmiot obrabiany. wytężenie, mech, funkcja naprężeń działających w materiale, określająca stopień niebezpieczeństwa osiągnięcia granicy sprężystości dla materiałów elastoplast., lub pęknięcia — dla kruchych. wytlewanie, proces niskotemperaturowego odgazowania paliw stałych (węgla kam., węgla brun., torfu, łupków bitumicznych, drewna); produktami w. są: pólkoks, prasmoła, woda wytlewna, gazy. wytłaczanie, technol. odmiana ciągnienia polegająca na wytwarzaniu na prasach wytłoczki w kształcie naczynia z płaskiego kawałka blachy. wytłaczarka, urządzenie o działaniu ciągłym do wykonywania (przy użyciu form) z odpowiednio przygotowanych materiałów drzewnych przedmiotów o określonych kształtach przestrzennych. wytłoczka, przedmiot otrzymany przez tłoczenie; w. wykrawane są niekiedy zwane wykrojkami. wytłoki, pozostałość po wytłoczeniu winogron lub innych owoców; w. jabłkowe wykorzystuje się po wysuszeniu jako surowiec do produkcji pektyny. wytop, całkowity cykl produkcyjny wytapiania metali w piecach hutn.; obejmuje załadowanie pieca, podgrzewanie, topienie, przegrzewanie i spust ciekłego metalu; również porcja metalu otrzymana podczas takiego cyklu. wytrawa, enzymatyczny preparat stosowany do wyprawiania skóry (otrzymywany m.in. z trzustki zwierzęcej), katalizujący reakcję rozkładu białek i tłuszczów. wytrawianie, techn. →trawienie. wytrwałość, cecha osobowości przejawiająca się w konsekwentnym i skutecznym dążeniu do wytkniętego celu mimo wysiłków, jakich to wymaga i napotykanych przeszkód. wytrzeszcz, chorobliwe wysunięcie do nrzodu gałek ocznych występujące zwykle w nadczynności tarczycy wskutek ob-

1310 wytrzymałościowe badania rzęku i gromadzenia się tkanki tłuszczowej poza gałką oczną. wytrzymałościowe badania, mech. próby materiału w celu określenia jego mech. własności, np. granicy plast., wytrzymałości doraźnej, modułu Younga itd., prowadzone na specjalnych maszynach. wytrzymałościowe hipotezy, mech. hipotezy określające wytężenie materiału przy różnych sposobach obciążeń, podają formuły na wyznaczenie naprężeń zredukowanych, decydujących w zachowaniu sie materiału; najważniejsze: Galileusza, de Saint-Venanta, Treski-Guesta oraz Hubera. wytrzymałości przekroju wskaźnik, mech. wielkość charakteryzująca wpływ kształtów i wymiarów przekroju poprzecznego zginanej lub skręcanej belki na wartość występujących w nim naprężeń. wytrzymałość, mech. graniczna wartość naprężeń w materiale, której przekroczenie powoduje jego zniszczenie; zależy od rodzaju materiału i sposobu obciążenia; rodzaje: w. na rozciąganie (w. doraźne), ściskanie, ścinanie, skręcanie, zginanie, zmęczenie i pełzanie. wytrzymałość dielektryczna, wielkość charakteryzująca układ izolacyjny, w szczególności materiał elektroizolacyjny. wytrzymałość dynamiczną, mech. wytrzymałość materiału przy szybko rosnącym obciążeniu; wyższa od statycznej. wytrzymałość materiałów (stereomechanika), nauka o odkształceniach i naprężeniach powstających w częściach konstrukcji i maszyn pod wpływem oddziaływań zewn., zwł. obciążeń; podstawa praktycznych obliczeń przy projektowaniu konstrukcji. wytrzymałość statyczna, mech. wytrzymałość materiału przy stałych lub wolno zmieniających się w czasie obciążeniach. wytwornica acetylenowa, urządzenie w kształcie zbiornika, w którym z reakcji wody z karbidem powstaje acetylen. wytwornica mgły, maszyna lub urządzenie wytwarzające mgłę (aerozole), o średnicy kropli lub cząstek 0,1-50 µ, z cieczy zawierającej środki ochrony rośiin. wytwornica pary →kocioł parowy. wytwornica spalin, maszyna tłokowa do wytwarzania spalin używanych do napędu turbiny spalinowej. wytwórcze operacje, med. →plastyczne operacje. wytyczne wymiaru sprawiedliwości, wydawane przez Sąd Najwyższy PRL wy-

tyczne mające na celu zapewnienie prawidłowego stosowania prawa i jednolitości orzecznictwa wszystkich sądów. wywar, ciecz uzyskana wskutek gotowania substancji org. w wodzie; odwar. wywar, w przemyśle spoż. pozostałość po oddestylowaniu w gorzelni alkoholu z odfermentowanego zacieru ziemniaczanego lub zbożowego (cenna pasza dla bydła) albo melasowego (surowiec dla przemysłu chem.). wyważanie, techn. równoważenie sił spowodowanych niesymetrycznym rozmieszczeniem mas w wirujących elementach maszyny (np. w wirniku turbiny). wywiad, jeden ze sposobów rozpoznawania strategicznego, polegający na zbieraniu za granicą wiadomości o danym kraju; organizacja, instytucja zbierająca te informacje. k wywiad, psychol., socjol. jedna z podstawowych metod zbierania określonych informacji i badania opinii publ. polegająca na przeprowadzaniu odpowiednio ukierunkowanych i planowych rozmów. wywiad lekarski →anamneza. wywiadowca, prawo →detektyw. wywierzysko, obfite źródło występujące na obszarach krasowych. wywietrznik, bud. →deflektor. wywilżanki (Drosophilidae), rodzina drobnych muchówek; ok. 750 gat.; larwy żyją w fermentujących produktach roślinnych, gniazdach pszczół, minują (drążą) liście lub pasożytują na czerwcach. Wywiórski MICHAŁ, 1861-1926, malarz; pejzaże, sceny rodzajowe; współautor panoramy Przejście przez Berezynę. wywłaszczenie, odebranie lub ograniczenie przez państwo prywatnej własności określonej osoby, dokonane w interesie publ., z reguły za odszkodowaniem. wywoływaczka filmowa, urządzenie do automatycznego wywoływania i suszenin taśmy film., naświetlonej w kamerze zdjęciowej. wywoływanie fotograficzne, proces redukcji naświetlonych halogenków srebra do srebra metalicznego, tworzącego obraz fotograficzny. wywód szlachectwa, udowodnienie szlacheckiego pochodzenia na podstawie zeznań świadków lub dokumentów. wywóz →ksport. wywrot, leśn. →wiatrował. wywrotka (koleba), wagon, samochód, przyczepa itp. o przechylnym nadwoziu; ułatwia rozładunek.

wywrotki, zootechn. grupa ras gołębi mających zdolność koziołkowania w czasie lotu; należą tu w. perskie, zwykłe i krótkodziobe; w upierzeniu (zwykle pstrym) występują czuby, kaptury, peruki, żaboty. wywrotnica, dźwignica do przechylania lub obracania zbiorników, często całych pojazdów towarowych, np. wagonów, w celu ich opróżnienia. wywrót, lotn. figura akrobacji lotn.: odwrócenie samolotu na plecy (półbeczka) i wyprowadzenie półpętlą w dół do lotu poziomego; zmiana kierunku lotu o 180° wyz, zool. →bieługa. wyznaczalność statyczna, mech. własność układów konstrukcyjnych, pozwalająca wyznaczyć występujące w nich siły wyłącznie za pomocą równań statyki; w układach hiperstatycznych należy także uwzględnić odkształcenia. wyznacznik, liczba jednoznacznie przyporządkowana macierzy kwadratowej A; w. oznacza się symbolem detA; np. w. macierzy [35 1 2] jest liczba 3.2 — 5.1 = 1. wyznanie, rel. zbiór podstawowych twierdzeń danej religii (credo); też nazwa odrębnych grup rel. (np. w. rzymskokat., prawosł., protestanckie). wyznaniowe prawo, przepisy regulujące działalność wyznań w danym państwie, a zwł. stosunki między państwem a związkami wyznaniowymi. wyzwalacz, elektrotechn. urządzenie powodujące przy przepływie prądu elektr. o określonym natężeniu zwolnienie napiętej sprężyny i szybkie wyłączenie (lub włączenie) obwodu elektr.; w. elektromagnet., termobimetalowy itp.; używany np w sygnalizacji. „Wyzwolenie" →Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie". „Wyzwolenie Ludu", tygodnik wydawany 1922-24 w Warszawie, pismo opozycyjnej grupy PSL-„Wyzwolenie", następnie NPCh; red. Ś. Wojewódzki. Wyzwolenie Pracy, pierwsza ros. organizacja marksistowska, zał. 1883 w Genewie, z inicjatywy m.in. G. Plechanowa; rozpowszechniała marksizm w Rosji, rozwiązała się na II Zjeździe SDPRR (1903). wyzwoleńcy, ludzie, którzy z niewolników stawali się wolnymi; w staroż. Grecji otrzymywali prawa metojków, w Rzymie — niepełne prawa obywatelskie (synowie ich mieli już pełne prawa).

Wyścig Pokoju Nr kol.

Rok

I

1948

W-P

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIV

1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971

P-W P-W W-P P-W W-B-P Br-B-W W-B-P P-B-W W-B-P P-B-W W-B-P B-P-W P-W-B W-B-P B-P-W P-W-B W-B-P B-P-W P-W-B W-B-P B-P-W W-B P-W-B W-B-P

Skróty:

Trasa

Liczba etapów

Km

Liczba zawodników

Zwycięzca drużynowy

Zwycięzca indywidualny

5

859

65

Polska I

A. Prosenik (Jugosławia)

7 8 9 9 12 12 13 13 12 12 12 13 13 13 14 15 14 15 15 16 16 15 15 14

1104 1259 1495 1485 2112 2189 2033 2191 2213 2191 2204 2057 2237 2409 2413 2542 2238 2315 2337 2400 2352 1842 1976 1908

55 101 71 71 94 93 114 107 141 84 120 103 119 90 121 115 90 100 102 120 114 105 103 119

Polska I Francja CSRS CSRS Anglia NRD CSRS CSRS ZSRR NRD ZSRR ZSRR NRD ZSRR ZSRR NRD NRD ZSRR ZSRR Polska Polska NRD Polska ZSRR

A. Zorić (Jugosławia) J. Veselý (CSRS) V. Emborg (Dania) H. Olsen (Dania) I. Steel (Anglia) Ch. Pedersen (Dania) E. Dalgaard (Dania) G. Schur (NRD) S. Królak (Polska) N. Christow (Bułgaria) P. Damen (Holandia) G. Schur (NRD) E. Hagen (NRD) T. Mielichow (ZSRR) G. Sajdhużyn (ZSRR) K. Ampler (NRD) J. Smolik (CSRS) G. Lebiediew (ZSRR) B. Guyot (Francja) M. Maes (Belgia) A. Peschel (NRD) T. Danguillaume (Francja) R. Szurkowski (Polska) R. Szurkowski (Polska)

W — Warszawa, P — Praga, B — Berlin, Br — Bratysława.

wzorcarka 1311 wyzysk, prawo wykorzystanie przymusowego położenia, niedołęstwa łub niedoświadczenia innej osoby dla uzyskania świadczenia, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość własnego świadczenia; osoba narażona na w. może wg prawa pol. żądać zmiany, a nawet unieważnienia umowy. wyzysk, ekon. →wartość dodatkowa. wyzysku stopa →wartości dodatkowej stopa. wyżarzanie, nagrzanie przedmiotu metal, do odpowiedniej temperatury, wygrzanie go w tej temperaturze i następnie zwykle powolne ochłodzenie; przez w. ujednoradnia się strukturę stopu, zmiękcza się go, usuwa się naprężenie itp. wyżarzanie grafityzujące →grafityzowanie. wyżarzanie odprężające →odprężanie. wyżarzanie rekrystalizujące →rekrystalizowanie. wyżarzanie ujednorodniające (ujednorodnianie, homogenizacja), obróbka cieplna polegająca na wyżarzaniu stopu w celu zmniejszenia jego niejednorodności strukturalnej przez wyrównanie składu w poszczególnych ziarnach. wyżarzanie zupełne, obróbka cieplna polegająca na wyżarzaniu stali w celu zwiększenia jej plastyczności i zmniejszenia twardości. wyż baryczny, obszar podwyższonego ciśnienia atm. (objęty zamkniętymi izobarami), w którym ciśnienie wzrasta ku środkowi. wyżlin wielki („lwia paszcza", Antirrhinum maius), popularna, ozdobna roślina ogrodowa; pochodzi z obszaru śródziemnomor.; kwiaty dwuwargowe, różnokolorowe. wyżły, grupa ras psów myśliwskich do wyszukiwania zwierzyny, wystawiania jej na strzał i aportowania ubitych sztuk; należą tu m.in.: pointer, setery, w. niemieckie (długo-, krótko-, ostro- i szorstkowłose), w. węgierski. wyższa konieczność, działanie naruszające jakieś dobro, podjęte w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego innemu dobru. Wyższa Oficerska Szkoła Pożarnictwa, 4-letnia wyższa uczelnia zawodowa w Warszawie, zał. 1971; przygotowuje inżynierów w dwóch specjalnościach: profilaktyki pożarowej i służby operacyjno-taktycznej; ok. 80 słuchaczy. Wyższa Szkoła Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte (WSMW), wyższa uczelnia woj.-mor. w Gdyni, powstała 1955; kształci podchorążych i oficerów oraz prowadzi działalność naukowo-badawczą. Wyższa Szkoła Nauk Społecznych (WSNS), wyższa szkoła przy KC PZPR, z siedzibą w Warszawie; zał. 1957, działalność swoją kontynuowała do 1968; reaktywowana 1971; kształci w zakresie nauk społ., zwł. działaczy polit. i społecznych. wyższe czynności nerwowe, termin wprowadzony przez I. Pawłowa na oznaczenie funkcji kory mózgowej i ośrodków podkorowych; obecnie używany w odniesieniu do wszelkich nabytych form zachowania. Wyższe Szkoły Ekonomiczne (WSE), 3-5-letnie uczelnie wyższe przygotowujące ekonomistów dla potrzeb różnych dziedzin gospodarki nar.; ukończenie daje tytuł magistra ekonomii lub magistra inżyniera; ukończenie 3-letnich studiów zaw. daie tytuł dyplomowanego ekonomisty; WSE istnieją w Katowicach, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu oraz w Warszawie — SGPiS. Wyższe Szkoły Inżynierskie (WSI). 5-letnie zaw. uczelnie wyższe dla pracujących; przygotowują specjalistów do pracy w różnych dziedzinach gospodarki nar.; ukończenie daje tytuł inżyniera; obecnie WSI istnieją w Białymstoku, Byd-

goszczy, Kielcach, Koszalinie, Lublinie, Opolu, Rzeszowie i Zielonej Górze. Wyższe Szkoły Morskie, 4-4,5-letnie uczelnie wyższe, których ukończenie daje podstawy do uzyskania wszystkich stopni oficerskich we flocie handl. i rybackiej; istnieją w Gdyni i Szczecinie. Wyższe Szkoły Nauczycielskie (WSN), 3-letnie zaw. uczelnie wyższe przygotowujące nauczycieli szkół podstawowych i zasadniczych szkół zaw.; zakładane od 1968/69; obecnie istnieje 14 WSN. Wyższe Szkoły Oficerskie, uczelnie wyższe kształcące przyszłych oficerów dowódców i inżynierów wojsk.; nauka trwa 3 lata i 8 mies.; obecnie istnieje 11 W.Sz.O. Wyższe Szkoły Pedagogiczne, zakładane od 1946 jako szkoły 3-letnie, przygotowujące nauczycieli dla szkół podstawowych i średnich; od 1954 — 4-5-letnie, z prawem nadawania tytułu magistra; istnieją w Krakowie. Opolu, Rzeszowie. Wyższe Szkoły Rolnicze (WSR), 4-5-letnie uczelnie wyższe przygotowujące specjalistów dla potrzeb różnych dziedzin rolnictwa: agrotechników, zootechników, ogrodników, ekonomistów rolnych, technologów przemysłu rolno-spożywczego, meliorantów, lekarzy weterynaryjnych, leśników i in.; studia na poziomie magisterskim i zawodowym; niektóre wydziały działają nie we wszystkich WSR; obok największej uczelni roln. — SGGW w Warszawie, istnieją WSR w Krakowie, Lublinie, Olsztynie, Poznaniu, Szczecinie i Wrocławiu. wyżyna, obszar wzniesiony powyżej 300 m n.p.m., o słabo zróżnicowanej powierzchni. wzajemności przemieszczeń zasada, mech. →Bettiego twierdzenie. wzbogacanie kopaliny użytecznej, zespół procesów prowadzonych w zakładzie górn. w celu zwiększenia procentowej zawartości składników użytecznych w kopalinie przez usuwanie z niej skały płonnej i in. zanieczyszczeń. wzbronione linie, astr. linie widmowe występujące w promieniowaniu rozrzedzo-' nych gazów, nie pojawiające się w ich promieniowaniu, gdy znajdują się w normalnych warunkach. wzbudnica, elektrotechn. pomocnicza prądnica elektr. do zasilania obwodu wzbudzenia maszyny elektr. dużej mocy. wzbudzenie, elektrołechn. wytworzenie pola magnet. w maszynie elektr. (prądnicy, silniku) przez zasilenie prądem elektr. jej uzwojenia zw. wzbudzającym; w. obce — przy użyciu oddzielnego źródła prądu, w. własne — przy samowzbudzeniu. wzbudzenie, fizjol. ogólny stan wzmożenia pobudliwości większych obszarów mózgu przy przejściu od snu lub senności do czuwania oraz przy wzmożeniu czujności. wzdęcie (bębnica, meteoryzm), med. duża zawartość gazu w przewodzie pokarmowym wskutek połykania powietrza (w. żołądka) lub fermentacji treści pokarmowej, a także w następstwie niedrożności jelit. wzdłużnica (podłużnica), techn. wzdłużny element konstrukcji nośnej, np. w. ramy podwozia pojazdu, pręt wzdłużny kratownicy. wzdłużnica (batoks), żegl. linia powstała przez przecięcie powierzchni kadłuba statku wodnego płaszczyzną równoległą do jego płaszczyzny symetrii. wzdręga (krasnopiórka, Scardinius erythrophthalmus), ryba z rodziny karpiowatych, do 25 cm dł.; wody słodkie pd. i środk. Europy, prócz Płw. Apenińskiego i Pirenejskiego. względne liczby, wspólna nazwa liczb dodatnich, ujemnych i liczby zero. względnie pierwsze liczby, każde dwie liczby naturalne, których największy wspólny dzielnik równy jest 1, np. 3 i 5, 7 i 11.

względności teoria (teoria relatywistyczna), sformułowana przez A. Einsteina fiz. teoria czasu i przestrzeni, obejmująca zjawiska zachodzące przy dużych prędkościach; tradycyjnie dzielona na szczególną i ogólną (obejmującą zjawiska grawitacyjne). względność prawdy (relatywność prawdy), filoz. cecha prawdy polegająca na przybliżonym, niepełnym, częściowo adekwatnym odbiciu rzeczywistości, spełniającym jednak wymogi praktyki w danym etapie jej rozwoju; warunkowość lub hipotetyczność prawdy. wzgórza piaskowego analogia (analogia Nadaia), mech. analogia fiz. między rozkładem naprężeń stycznych w skręcanym plastycznie pręcie a kształtem wzgórza z piasku, usypanego na płycie o kształcie przekroju pręta; stosowana do doświadczalnego wyznaczania naprężeń. wzgórze, wyniosłość terenu, niewielka góra. wzgórze, anał. część międzymózgowia; u Naczelnych i człowieka duży kompleks jąder mózgowych, stanowiących m.in. ośrodki wzroku, słuchu, dotyku, zmysłu równowagi; połączone szlakami nerwowymi z korą mózgową oraz ciałem prążkowanym, móżdżkiem, podwzgórzem, tworem siatkowatym, umożliwia ich współpracę. wziernik, med. przyrząd służący do oglądania jam ciała lub narządów położonych w głębi ciała; prosty w budowie, np. w. pochwowy, lub mający układ optyczny i źródło światła, np. w. pęcherzowy (cystoskop). wziernikowanie →endoskopia. wziewanie, med. →inhalacja. wzmacniacz, urządzenie do wzmacniania sygnałów doprowadzanych do jego wejścia kosztem energii ze źródła zasilania; elektr., magnet., elektromech., pneumatyczny, hydrauliczny. wzmacniająca lampa, lampa elektronowa przeznaczona do wzmacniania sygnałów elektr.; pentoda, trioda, klistron itp. wzmacniak, urządzenie teletransmisyjne do wzmacniania i korekcji sygnałów elektr. przesyłanych w torze telekomunik.; gł. elementami są wzmacniacz elektr. i układy korekcyjne (do kompensacji zniekształceń). wzmacniakowa stacja, dawna nazwa stacji teletransmisyjnej. wzmacnianie fotograficzne, proces prowadzący do zwiększenia kontrastu lub gęstości obrazu fotograficznego. wzmocnienie, zwiększenie wartości pewnego parametru sygnału (np. mocy) po przejściu przez układ wzmacniający (wzmacniacz), a także liczbowa miara tego zwiększenia (np. stosunek wartości tego parametru na wyjściu do jego wartości na wejściu wzmacniacza). wzmocnienie materiału, technol. →umocnienie materiału. wzmocność, termin analogiczny do terminu „wzmocnienie", z tym, że odnosi się do ściśle określonych warunków pracy układu. WZMW →Wielkopolski Związek Młodzieży Wiejskiej. wzniesienia podwodne, wielkie formy dna oceanicznego, wydłużone, szerokie, o łagodnych stokach; usiane najczęściej górami podwodnymi. wznosik doparek (Simaethis pariana), drobny motyl, szkodnik drzew owocowych, gł. jabłoni; gąsienica wyjada miękisz liści, które brązowieją. wznoszenie proste →rektascensja. wznowienie postępowania, powtórne podjęcie prawomocnie zakończonego postępowania wskutek ujawnienia okoliczności poprzednio nie znanych lub najpoważniejszych uchybień w toku postępowania. wzorcarka (kopiarka do drewna), obrabiarka, w której narzędzie frezerskie wy-

1312 wzorce długości wzornik, techn. element (płytka lub bryła), którego kształt jest odwzorowywany na przedmiocie obrabianym; stosowany np. przy trasowaniu, w odlewnictwie, obróbce kopiowej i in. wzorzec, przedmiot, substancja lub zjawisko, których własności przyjęto za jednostkę porównawczą przy określaniu własności innych przedmiotów, substancji lub zjawisk. wzorzec geograficzny (Rhizocarpon geographicum), skorupiasty porost, o piesze spękanej, z drobnymi czarnymi owocnikami; tworzy duże, zielonożółte płaty (podobne do map) na bezwapiennych górskich głazach. wzór kulturowy, soçjol. prawidłowości postępowania członków danej społeczności, oparte na kulturze jej właściwej, przejmowane i przekazywane w procesie wychowywania. wzór osobowy, socjol. zespół cech określający idealnego członka grupy, formułowany przez autorytety w niej uznawane. wzór użytkowy, nowe ukształtowanie przedmiotu, jego układu lub budowy, umożliwiające większą użyteczność lub łatwość stosowania przedmiotu. wzrok (zmysł wzroku), zdolność odbioru przez organizm zwierzęcy bodźców świetlnych, którymi dla człowieka są fale elek-

tromagnet. o dł. 0,4-0,7 µ; w najprostszej postaci — światłoczułość; u człowieka i zwierząt wyższych — widzenie przedmiotowe (zdolność dostrzegania i rozróżniania przedmiotów, ich wielkości, kształtów, barw i ruchu); narządem w. jest u nich oko, ą właściwymi receptorami pręciki i czopki siatkówki oka. wzrokowa purpura, biochem. →rodopsyna. wzrost gospodarczy, zwiększanie się w skali gospodarki nar. ilościowo mierzalnych wielkości gosp. dotyczących gł. majątku produkcyjnego i dochodu nar.; podstawową rolę we w.g. odgrywa wzrost rozmiarów zatrudnienia i wydajności pracy oraz akumulacja części dochodu narodowego. wzrost olbrzymi, med. →gigantyzm. wzrost organizmów, rozrastanie się tkanek, narządów i ich układów, o różnym tempie w różnych okresach rozwoju osobniczego, skorelowane z dojrzewaniem ich funkcji; zależy od czynników dziedzicznych, hormonalnych i środowiskowych. wzrostu stymulatory →auksyny. wzruszenie, stan uczuciowy o przyjemnym lub przykrym zabarwieniu, występujący nagle, krótkotrwały, lecz o silnym natężeniu; towarzyszy mu przyśpieszenie niektórych procesów fizjologicznych.

zyce atomowej, gł.-3 w spektrometrii rentgenowskiej; 1 X = 10 Å = 10-13 m. Xe, symbol pierwiastka chem. ksenonu. Xenakis YANNIS Qanis Ksenakis), ur. 1922, kompozytor gr.; przedstawiciel awangardy; komponuje przy pomocy metod mat.; utwory orkiestrowe,! kameralne, x, litera alfabetu łac. (i dawnego pol. — artykuły teoretyczne. Xenopol ALEXANDHU, 1847-1920, historyk do XIX w.), pochodząca poprzez gr. ξ (ksi) od semickiej litery samekh; odpo- rum.; prof. uniw. w Jassach, czł. Rum. AN; autor historii Rumunii. wiada połączeniu spółgłosek ks lub gz. xeres →jerez. X, jednostka długości występująca w fi-

Xingu [szingu], rz. w Brazylii, pr. dopływ Amazonki; dł. 1980 km; liczne progi i wodospady. Xochimilco [choczimilko], m. w Meksyku (Dystrykt Federalny); 21 tys. mieszk. (1960); ośr. turyst.-wypoczynkowy; liczne kanały, słynne „pływające ogrody". XYZ, nazwa pierwszej pol. elektronicznej cyfrowej automatycznej maszyny mat., zbudowanej i uruchomionej 1956-57; stanowiła model wyjściowy do opracowania serii maszyn mat. marki ZAM.

y

Port Phillip (Cieśn. Bassa); nad Y. — Melbourne. Yaşar Kemal Gökçeli [jąszar k. -czeli], ur. 1922, powieściopisarz tur.; reportaże wiejskie, nowele, powieści; wątki zaczerpnięte ze starych legend ludowych. Yatsushiro [jatsuśiro], m. i port w Japonii (zach. Kiusiu); 106 tys. mieszk. (1967); przemysł cementowy, papiern., ceramiczny. Yawata →Kitakiusiu. Yb, symbol pierwiastka chem. iterbu. Ybl [ibl] MIKLÓS, 1814-91, architekt węg.; przedstawiciel eklektyzmu; budowle użyteczności publ. w Budapeszcie, m.in. opera. yd., symbol jednostki jard. Yeats [jejts] WILLIAM BUTLER, 18651939, irl. poeta, prozaik, dramatopisarz; wybitny reprezentant nar. ruchu odrodzenia celt.; liryki symbolist., dramaty poet. oparte na legendach i folklorze irl. (Księżniczka Kasia), baśnie, eseje; nagr. Nobla. Yecla [jekla], m. w Hiszpanii (Murcja); 21 tys. mieszk. (1960). Yell [jel], wyspa w grupie Szetlandów, u pn. 2 wybrzeży W. Brytanii (Szkocja); 211 km , ok. 1,5 tys. mieszkańców. Yellowknife [jelounajf], m. w Kanadzie (Terytoria Pn.-Żach.), nad Wielkim Jez. Niewolniczym; 3,7 tys. mieszk. (1966); ośr. eksploatacji złota. Yellowstone [jeloustoun], rz. w USA, pr. dopływ Missouri; dł. ok. 1600 km, dorzecze 182,3 tys. km2; gł. dopływy: Big Horn, Powder (pr.); w górnym biegu płynie w głębokim kanionie przez Park Narodowy Y. Yellowstone [jeloustoun], wodospady na rzece Y., w G. Skalistych, w Parku Narodowym Y. (USA): Lower Falls (wys. 93 m), Tower Falls (wys. ok. 40 m), Upper Falls (wys. ok. 33 m).

konuje ruchy posuwowe sterowane przez wzornik; używana doi masowej produkcji szewskich kopyt, protez, śmigieł itp. wzorce długości, wzorce kreskowe i końcowo-kreskowe do bezpośrednich pomiarów długości (przymiary) lub wzorce końcowe, w których ograniczeniem miary są ich skrajne powierzchnie (płytki wzorcowe, kuleczki pomiarowe itp.). wzorce kontrolne, wzorce stosowane do sprawdzania użytkowych narzędzi pomiarowych. wzorcowanie, w metrologii przyporządkowywanie miary wskazaniom narzędzia pomiarowego; niewłaściwe nazwy — cechowanie, skalowanie. wzornictwo przemysłowe, projektowanie wzorów dla wyrobów przem.; obejmuje cechy plast, (kształt, kolor, faktura, ornament) i użytkowe danego wyrobu. wzornik, w kreśleniach techn. przybór rysunkowy ułatwiający opisywanie rysunków; płytka, np. celuloidowa, z wykrojami odpowiadającymi literom, cytrom itp. pisma rysunkowego. wzornik, szt. plast, zbiór rysunków lub rycin, zawierający schematy kompozycji, wzory motywów ornamentalnych, detali arch. itp.; niekiedy z tekstem objaśniającym; znany od średniowiecza.

X

y, litera alfabetu łac. (i pol.), przejęta z gr. v (ypsilon), odpowiadająca samogłosce ustnej; w dawnej ortografii pol. odpowiadała również spółgłosce j. Y, symbol pierwiastka chem. itru. Yablonski (Jabłoński) JOSEPH, 1909-69, działacz związkowy w USA; od 1942 czł. Dyrektoriatu Niezależnego Związku Górników Ámer. (United Mine Workers America), walczył z dyktatorstwem i prze kupstwem w Dyrektoriacie; zamordowany. yacht-club →jachtklub. Yahya Kemal Beyath [jahja k. -tły], 1884-1958, poeta tur.; poezja neoklas., następnie bardziej współcz. w formie i pisana prostym językiem; utwory epickie poświęcone minionej potędze Turcji, liryki. Yahya Khan MOHAMMED →Khan Yahya Mohammed. Yakima [jäkymə], m. w USA (stan Waszyngton), nad rz. Y.; 45 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu wyspecjalizowanego w uprawie jabłoni. Yakup Kadri Karaosmanoğlu [ja- k. -manoghłu], ur. 1889, pisarz tur., najwybitniejszy przedstawiciel literatury nar.; współtwórca nowego alfabetu; powieści obrazujące społ.-polit. stosunki w Turcji. Yale, typ automatycznego zamka do drzwi o płaskim kluczu. Yale University [jejl ju:nywə:rsyty], uniwersytet w New Haven (USA, stan Connecticut), zał. 1701; jedna z najstarszych wyższych uczelni USA; 10 wydziałów, ok. 8,6 tys. studentów. yam, bot. →pochrzyn.

Yamagata, m. w Japonii (pn. Honsiu), ośr. adm. prefektury Y.; 197 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., maszyn., drzewny; uniwersytet. Yamaguchi [jamagući], m. w Japonii (pd. Honsiu), ośr. adm. prefektury Y.;. 103 tys. mieszk. (1967); uniwersytet. Yamamoto Yuzo, ur. 1887, jap. dramatopisarz i nowelista; twórczość neoromant. o tendencjach moralizatorskich. Yamasaki MINORU, ur. 1912, architekt amer., pochodzenia jap.; stosuje formy lekkie, często gotycyzujące (np. pawilon U$A na wystawie ,,XXI wiek" w Seattle 1962). Yamato, nazwa staroż. Japonii i rejonu ze stolicą Nara; także okres w dziejach Japonii (do 710). Yampi [jämpy], port wywozu rud żel. na wyspie Cockatoo, przy pn.-zach. wybrzeżu Australii (Australia Zach.). Yang CHEN NING (Jang Czen-ning), ur. 1922, amer. fizyk teoretyk, pochodzenia chiń.; wspólnie z T.B. Lee obalił zasadę zachowania parzystości w słabych oddziaływaniach; nagr. Nobla. Yankee-Doodle [jänky du:dl], popularna amer. pieśń patriot., rozpowszechniona w XIX w. Yao, lud w Malawi, pd. Tanganice, Mozambiku; ogółem ok. 1 mln; rolnictwo, pasterstwo, rybołówstwo; język wsch. grupy bantu. Yap, grupa wysp w Karolinach; 101 km2, 6,8 tys. mieszk. (1967); ważny węzeł transoceanicznej komunikacji lotn. i morskiej. Yaracuy [jarakuj], stan w pn.-zach. Wenezueli; 7,1 tyś. km2, 205 tys. mieszk. (1969); stol. San Félipe; uprawa trzciny cukr., kawy. yard →jard. Yarra [järə], rz. w pd.-wsch. Australii (Wiktoria); dł. 240 km; uchodzi do zat.

,,Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" 1313 Yellowstone National Park [jeloustoun näszənl pa:rk], park nar., pierwszy w USA (stan Wyoming) i na świecie, zał. 1872; pow. 899 248 ha; położony na otoczonej górami wyżynie; wulkany błotne, gejzery, kaniony, wodospady, rozległe lasy; bizon, niedźwiedź czarny i szary, łoś, antylopa widłoroga, koza śnieżna, jeleń wapiti. Yerkes Observatory [jə:rki:z əbżə:rwətry], obserwatorium astr. uniw. w Chicago w Williams Bay, w stanie Wisconsin (USA). Yersin [jersę] ALEXANDRE, 1863-1943, szwajc. lekarz bakteriolog; odkrywca zarazka dżumy i surowicy do jej zwalczania. Yerupaja [jerupacha], szczyt w Andach Peruwiańskich, w Kordylierze Zach.; 6632 m. Yesilköy [jeszilköj] (dawniej San Stefano), miejscowość w Turcji, w pobliżu Stambułu; 7 tys. mieszk. (1955); międzynar. port lotniczy. Yeu [jö], wyspa fr. na O. Atlantyckim; ok. 5 tys. mieszk.; rybołówstwo; gł. m. Port-Joinville. ylangowy olejek →ilangowy olejek. YMCA (Young Men's Christian Association, Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej), międzynarodowa protest, organizacja .kult.-oświat., zał. 1844 w Anglii dla zwiększenia religijności wśród młodzieży; organizuje życie kult. i sport.; w Polsce działała 1919-49. Ymir, mit. germ. →Imir. Ynglingowie, dynastia legendarnych królów szwedz. VI-VIII w. Yokkaichi [jokkaići], m. i ważny port w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym; 229 tys. mieszk. (1967); duży ośr. rafinacji ropy naft. i przemysłu petrochemicznego. Yokosuka, m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad Zat. Tokijską; 332 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn.; baza jap. floty wojennej. Yoldiowe Morze, jedno ze stadiów rozwoju M. Bałtyckiego; istniało od ok. 8500 do ok. 7900 lat p.n.e. Yonago, m. i port w Japonii (pd. Honsiu), nad M. Japońskim; 102 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowy, spoż., środków transportu. Yonezawa [jonedzawa], m. w Japonii (pn. Honsiu); 94 tys. mieszk. <1965); przemysł włók.; w pobliżu gorące źródła. Yonkers [joŋkərz], m. w USA (stan Nowy Jork), nad rz. Hudson, w zespole miejskim Nowego Jorku; 205 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe. Yonne [jon], rz. we Francji, 1. dopływ Sekwany; dł. 295 km; żeglowna w dolnym biegu. Yorck von Wartenburg [jork fon war-] JOHANN, 1759-1830, feldmarszałek prus.; 1812 dowódca prus. korpusu przy armii Napoleona; zawarł konwencję w Taurogach o przejściu na stronę Rosji. York [jo:rk], dynastia panująca w Anglii 1461-85, boczna linia Plantagenetów; od 1474 drugi syn króla Anglii nosi tytuł księcia Y. r York [jo: k], m. w USA (Pensylwania); 50 tys. mieszk. (1970), zespół miejski z, litera alfabetu łac. (i pol.) pochodząca przez gr. ζ {zeta, dzeta) od semickiej litery zain; oznacza spółgłoskę przedniojęzykowo-zębową, szczelinową, dźwięczną. za [dza], w feud. Japonii stowarzyszenia kupieckie, początkowo związane z klasztorami i świątyniami. zaaferowany, bardzo czymś zajęty, zaabsorbowany, zakłopotany. Zaandam [-am], m. w Holandii, w zespole miejskim Amsterdamu; 61 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., chemiczny. Zabajkale, obszar górski w ZSRR, między jez. Bajkał a rz. Argun.

312 tys. (1967); rozwinięty przemysł maszyn., odzieżowy, skórz., spoż.; ośr. handl. regionur rolniczego. York [jo: k], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Ouse, ośr. adm. hrabstwa Yorkshire; 109 tys. mieszk. (1968); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., maszyn., precyzyjny, poligraf., skórz.; muzea i galeria sztuki; fragmenty budowli rzym., słynna got. katedra (XIXV w.) — największa w Anglii; średniow. kościoły i zamek; domy (XV-XVIII w.). Yorke [jo:rk] FRANCIS REGINALD STEVENS, 1906-62, architekt ang.; założyciel grupy Mars, jeden z pionierów architektury nowocz. w Anglii; domy mieszkalne i handl., szkoły, szpitale. Yorke [jo:rk], półwysep w pd. Australii, między zatokami Św. Wincentego i Spencera; uprawa jęczmienia; saliny. Yorkshire [jo:rksziər], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); 15,8 tys. km2, 5,1 mln mieszk. (1968): pod względem adm. dzieli się na 3 części: East Riding, North Riding i West Riding; powierzchnia gł. nizinna, na zach. G. Pennińskie; w części pn. i wsch. dominuje rolnictwo, część zach. stanowi wielki okręg przem. (Leeds, Sheffield); ośr. adm.r York. Yorktown [jo: ktaun], miejscowość w USA (Wirginia), nad zat. Chesapeake (O. Atlantycki), w zespole miejskim Newport News. 1781 poddanie się wojsk ang. siłom amer.-fr. pod wodzą J. Waszyngtona; decydująca bitwa w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Yosa BUSON, 1716-83, jap. poeta i malarz; pamiętnik poet., zbiory poezji. Yosemite [jousemyty], największy z grupy wodospadów w dolinie Y., na rz. Merced, w Parku Narodowym Y., w Kalifornii (USA); wys. 727,5 m. Yosemite National Park [jousemyty näszənl p.], park nar. w USA (stan Kalifornia), zał. 1890; pow. 307 951 ha; położony na zach. stokach gór Sierra Nevada; jeziora, kaniony, wodospady, bory, las gigantycznych sekwoi. Yoshikawa [jośi-] EIJI, 1892-1962, pisarz jap.; popularne powieści hist. i biogr. wskrzeszające dawne jap. tradycje. Youghal [jokəl] →Eochaill. Young [jarj] ARTHUR, 1741-1820, ekonomista ang.; jeden z twórców nauk. rolnictwa; autor prac ekon. i roln.; The Farmer's Letters... Young [jan] CHARLES AUGUSTUS, 18341908, astronom amer.; prof. uniw. w Princeton, czł. Nar. Akad. Nauk w Waszyngtonie; obserwacje Słońca. Young [jaŋ] EDWARD, 1683-1765, poeta ang.; klas. tragedie, słynny poemat Nocy, reprezentatywny dla preromant. „poezji grobów", eseie. Young [jaŋ] OWEN, 1874-1962, amer. finansista i polityk; autor planu regulującego od 1929 reparacje niem. po I wojnie światowej. Young [jaŋ] THOMAS, 1773-1829, ang. fizyk i lekarz; jeden z twórców falowej teorii światła; odkrywca zjawiska interferencji światła; wprowadził pojęcie „modułu sprężystości" (tzw. modułu Y.). Zabaleta [tawa-] NICANOR, ur. 1907, harfista hiszp.; wirtuoz świat, sławy; bogaty repertuar. Zabarella [dza-] JACOPO, 1533-89, wł. logik i filozof, przedstawiciel renesansowego arystotelizmu, zwolennik jego interpretacji naturalistycznej; Opera logica. zabarwione minerały →allochromatyczne minerały. zabawa, psychol. działalność podejmowana dobrowolnie i wypływająca z bezpośrednich potrzeb i zainteresowań, której podstawowym celem jest przyjemność; u dzieci podstawowy czynnik służący rozwojowi psych., pierwsza forma uczenia się i poznawania rzeczywistości.

Younga moduł [m. janga] (moduł sprężystości podłużnej), mech. wielkość charakteryzująca własności sprężyste materiału przy odkształceniach wzdłużnych, np. przy rozciąganiu. Younga plan [p. janga], 1929 plan reparacji woj.; rewidował plan Dawesa; opracowany przez O. Younga. Younghusband [jaŋhazbənd] SIR FRANCIS EDWARD, 1863-1942, generał ang., badacz Azji; odbył m.in. podróż przez Chiny, pustynię Gobi do Ałtaju; 1903-04 kierował bryt. ekspedycją douTybetu. Youngstown [jaŋzta n], m. w USA (Ohio); 140 tys. 'mieszk. (1970), zespół miejski Y.-Warren 525 tys. (1966); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., elektrotechn., samoch., chemiczny. Yourcenar [jursöna:r] MARGUERITE, ur. 1903, pisarka fr.; graniczące często z esejem powieści gł. o tematyce hist., eseje; Kamień filozoficzny. yo-yo →jo-jo. Ypres [ipr] (fr. nazwa belg. miasta Ieper), 1915 (22 IV) pod Langemarck na pn. od Y. Niemcy użyli po raz pierwszy gazów bojowych (atak falowy chloru); 1917 (VII) pod Y. zastosowali bojowy środek trujący — gaz musztardowy, zw. odtąd iperytem. Ypsilanti [ypsylänty], m. w USA (Michigan)), w zespole miejskim Ann Arbor; 29 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu samochodowego. Ypsilanti →Ipsilantis. Yrjö-Koskinen [irjö kos-] YRJÖ SAKARI (właśc. Georg Zachris Försman), 18301903, fiń. polityk i historyk; prof. uniw. w Helsinkach; min. oświaty, przyczynił się do wprowadzenia języka fiń. do administracji i literatury. Ysaye [izai] EÜGÈNE, 1858-1931, słynny skrzypek belg., także dyrygent i kompozytor. Yser [ize:r], rz. we Francji i Belgii; dł. 78 km; nad Y. leży Nieuwpoort. Ystad [i:-], m. i port w pd. Szwecji, nad M. Bałtyckim; 14 tys. mieszk. (1969); prom pasażersko-towarowy do Świnoujścia. Y stop, stop aluminium o składzie chem. 4% miedzi, 1,5% magnezu, 2% niklu, reszta aluminium; odznacza się dobrymi własnościami mech.; używany m.in. do wyrobu tłoków silników spalinowych. Yubari, m. w Japonii (Hokkaido); 85 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., metal.; wydobycie węgla kamiennego. Yucatán [jukatan] →Jukatan. Yukawa HIDEKI, ur. 1907, jap. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Kioto; prace z teorii sił jądrowych i teorii cząstek elementarnych; nagr. Nobla. Yverdon [iwerdą], m. w Szwajcarii (Vaud), nad jez. Neuchâtel; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; uzdrowisko ze źródłami mineralnymi. YWCA (Young Women's Christian Association, Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej), międzynarodowa protest, organizacja kult.-oświat., zał. 1855 na wzór YMCA; w Polsce działała 1923-49.

Z zabawowa terapia, jedna z technik leczn. stosowanych w dziecięcej psychiatrii i psychologii klinicznej, wykorzystująca zabawę do obniżenia napięcia nerwowego, lęku oraz do resocjalizacji dziecka. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", czasopismo lit. związane z kręgiem król.,

1314 zabezpieczenie majątkowe wydawane w Warszawie 1770-77; red. A. Naruszewicz. zabezpieczenie majątkowe, w PRL zabezpieczenie grożących kar grzywny, konfiskaty mienia, przepadku rzeczy lub roszczeń odszkodowawczych, dokonane w toku postępowania na majątku podejrzanego. zabezpieczenie ruchu pociągów (zabezpieczenie ruchu kolejowego), ogół techn. środków i działań służących do zapewnienia bezpieczeństwa, sprawności i ekon. efektywności ruchu kolejowego. zabezpieczenie społeczne, całokształt środków i działań (instytucji) publ., których celem jest umożliwienie obywatelom zaspokojenia podstawowych potrzeb; realizowane w formie zaopatrzenia, działalności ubezpieczeniowej, opiekuńczej i in. Zabid, m. w zach. Jemenie; 10 tys. mieszk. (1968); ośr. handl. regionu uprawy kawy i bawełny; rzemiosło (tkaniny). zabieg, techn. część operacji technol., której czynności odbywają się bez zmiany narzędzi oraz parametrów pracy narzędzia. Zabielska JANINA, Z REWKOWSKICH, 1906-62, bibliograf i bibliotekarka w Anglii, autorka bibliografii poloników zagr. za lata 1939-63 (3 t.). Zabiełło JÓZEF, ?-1794, hetman polny litew.; marszałek konfederacji targowickiej na Litwie; powieszony za zdradę. zabierak, uchwyt służący do przeniesienia momentu obrotowego z wrzeciona obrabiarki na przedmiot obrabiany, osadzony w kłach. Zabierzów, w. w pow. i woj. krak.; przemysł maszyn., mat. budowlanych. zabijaka, człowiek skłonny do wszczynania bójek, burd; awanturnik, zawadiaka. zabitka, wada drewna użytkowego, powstała w czasie życia drzewa; szczelina z resztkami kory; powstaje podczas zarastania uszkodzeń. Zabłocki BERNARD, ur. 1907, mikrobiolog i immunolog; prof. Uniw. Łódź., czł PAN; prace z immunochemii, immunopatologii, bioenergetyki bakterii i in.; Podstawy współczesnej immunobiologii. Zabłocki FRANCISZEK, 1752-1821, najwybitniejszy komediopisarz pol. oświecenia (Fifcyk w zalotach, S armaty zm); członek władz powstańczych 1794; sporne autorstwo polit. pamfletów. Zabłocki Łada TADEUSZ, ok. 1813-47, poeta, związany z grupą kaukaską; wiersze patriot. i refleksyjne, pod wpływem ang. romantyzmu. Zabłudów, m. w pow. i woj. białostockim; 1,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł. — Prawa miejskie przed 1563; w XVI w. jeden z ośr. reformacji (drukarnia, zbór); od XIX w. początki rozwoju przemysłu włók. i garbarstwa; teren działalności SDKPiL, później KPP; podczas okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji zginęło ok. 2 tys. mieszkańców (ponad 60%); zniszczony w 50%, po wojnie odbudowany. Zab Mały, rz. w Iranie i Iraku, 1. dopływ Tygrysu; dł. ok. 400 km. zabobon, praktyki kultowe uprawiane w sposób sprzeczny z przepisami danej religii; potocznie zabiegi zbliżone do praktyk magicznych, oparte na przesądnej wierze w ich skuteczność. Zabojecka MARIA (właśc. Malwina Garfeinowa), 1869-1932, powieściopisarka, poetka, publicystka, tłumaczka; zbiór poezji Dusza; powieść społ. Gromnice, szkice, gł. o literaturze skandynawskiej. Zabol, m. w Iranie (Reludżystan i Sistan), przy granicy z Afganistanem; 20 tys. mieszk. (1966); ośr. handlu zbożem; przemysł młynarski. Zabołocki NIKOŁAJ A., 1903-58, poeta ros.; liryki filoz., poematy i wiersze o tematyce społ.-psychol. i moralnej; przekłady poezji gruz., ukr., niemieckiej.

Zaboreczno (w. w pow. tomaszowskim, woj. lubelskim), 1943 (1 II) bitwa oddziałów BCh z hitlerowcami w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny. Zaborowski (Zabriske) ALBRECHT, 16381711, pionier osadnictwa pol. w Ameryce, arianin; sędzia pokoju w Upper Bergen County w stanie New Jersey. Zaborowski TYMON, 1799-1828, poeta; fragmenty poematu hist. Bolesław Chrobry... i heroikomiczny Klub piśmienniczy; klasycyst. tragedie; patriot. pieśni. zabójstwo, przestępne pozbawienie życia człowieka; występuje jako z. umyślne i z. nieumyślne. Zabór, w. w pow. i woj. zielonogórskim; barok, pałac (XVII w., przebudowany w XVIII w.), częściowo rekonstruowany z zabudowaniami gosp. (XVIII w.); park geom. (XVII-XVIII w.). zabór pojazdu mechanicznego, w PRL przestępstwo polegające na zabraniu cudzego pojazdu mech. nie w celu kradzieży, lecz krótkotrwałego użycia. Zabrocki LUDWIK, ur. 1907, językoznawca germanista; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAN; prace z językoznawstwa ogólnego, indoeur., germ., metodyki nauczania (Wspólnoty komunikatywne w genezie i rozwoju języka niemieckiego). Zabrze, m., pow. miejski w woj. katowickim; 197,3 tys. mieszk. (1970); wielki ośr.przem. GOP; 5 kopalń węgla kam., koksownie, przemysł maszyn, i metal.; siedziba Centrum Badań Nauk. w Województwie Katowickim; teatr; muzeum. — Wieś wzmiankowana od XIII w.; pierwsza kopalnia 1791; od poł. XIX w. rozwój górnictwa; pod panowaniem Prus (od 1742) Z. zachowało charakter pol.; od pocz. XX w. silny ośrodek ruchu robotn.; udział w powstaniach śląskich 1919-21; po plebiscycie 1921 pozostałe w granicach Niemiec; prawa miejskie 1922. Zab Wielki, rz. w Turcji i Iraku, 1. dopływ Tygrysu; dł. 430 km. zabytek, obiekt o wartości hist., nauk. lub artyst, podlegający ochronie prawnej ; w Pojsce wpisywany do rejestru zabytków. Zacapa [sakapa], m. we wsch. Gwatemali, ośrodek adm. dep. Z.; 31 tys. mieszk. (1964). Zacapú [sakapu], m. w Meksyku (Michoacán); 23 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., włókienniczy. Zacatecas [sakatekas], stan w środk. Meksyku; 75,0 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1969); stol. — Z.; wydobycie srebra, rud cynku, ołowiu, rtęci, cyny; hutnictwo metali nieżelaznych; hodowla bydła. Zacatecas [sakatekas], m. w Meksyku, stol. stanu Z.; 32 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; katedra (XVII-XVIII w.), barok, kościoły. Zacatecoluca [sakatekoluka], m. w pd. Salwadorze, ośrodek adm. dep. La Paz; 15 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy. Zacconi [dzakkoni] ERMETE, 1857-1948, wł. aktor teatr, i film.; reprezentant naturalizmu i weryzmu aktorskiego w sztukach współcz. i klas.; m.in. gł. rola w Otellu Szekspira. Zacharow ANDRIEJAN D., 176JU-1811, architekt ros.; przedstawiciel klasycyzmu; gł. dzieło — gmach Admiralicji w Leningradzie. Zacharow ROSTISŁAW W., ur. 1907, ros. baletmistrz, choreograf i reżyser; inscenizacje baletów (Fontanna Bachczyseraju) i oper; Sztuka baletmistrza. Zacharyasiewicz JAN, 1825-1906, powieściopisarz i dziennikarz; red. pism lwowskich; ewolucja od radykalizmu społ. do programu organicznikowskiego; liczne powieści. Zachawa BORIS J., ur. 1896, ros. aktor, reżyser, pedagog; kontynuator tradycji i stylu teatru Wachtangowa; inscenizacje sztuk M. Gorkiego; prace teoretyczne. Zachert MARIAN, 1894-1944, lekarz okulista; zasłużony na polu zwalczania jagli-

cy; autor prac z tej dziedziny; rozstrzelany przez hitlerowców. Zachęta, grupa artyst. zał. 1957 w Warszawie; skupia malarzy dążących do połączenia realist. tradycji XIX w. z nowoczesnością; członkowie: W. Jarocki, A. Karpiński, B. Kopczyński, J. Skotnicki, T. Wygrzywalski i in. „Zachęta" →Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. „Zachęta", gmach w Warszawie przy pi. Małachowskiego, wzniesiony 1900, wg projektu S. Szyllera, dla Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (stąd nazwa); od 1949 mieści Centr. Biuro Wystaw Artyst. (CBWA). zachłyśnięcie, przypadkowe wciągnięcie podczas wdechu ciała obcego (płynnego lub stałego) przez krtań do tchawicy i oskrzeli. zachmurzenie, stopień pokrycia nieba przez chmury; określane jest w skali od 0 do 10 (np. 7 — niebo pokryte w 3/4 chmurami). Zacho, m. w pn. Iraku, w pobliżu granicy z Turcją; 21 tys. mieszk. (1969); ośr. handl. regionu rolniczego. Zachodnia Agencja Prasowa (ZAP), agencja publicystyczno-informacyjna, zał. 1940 w Warszawie; 1945-48 działała w Poznaniu, 1956 reaktywowana w Poznaniu i Warszawie; podejmowała problematykę Ziem Zach. i Pn.; 1967 włączona do Pol. Agencji „Interpress". Zachodnia Dywizja Strzelców (52 Dywizja), ochotnicza międzynar. dywizja Armii Czerwonej formowana VIII-IX 1918, początkowo gł. z Polaków; 1918-20 walczyła na frontach wojny domowej. Zachodnich Wiatrów Prąd (Prąd Zachodni, Dryf Zachodni), zimny prąd mor. opływający z zach.o na wsch. Antarktydę, między 40 a 55 S; spowodowany wiatrami zach. i nierównomiernym rozkładem gęstości wody; prędkość l-2km/godz. Zachodnioaustralijski Basen, zagłębienie dna we wsch. części O. Indyjskiego, między Australią i Archipelagiem Malajskim a podwodnym Grzbietem Wschódnioindyjskim; głęb. do 6459 m. Zachodnioaustralijski Prąd, zimny prąd mor. na O. Indyjskim, u zach. wybrzeża Australii; płynie z pd. na pn. z prędkością ok. 1 km/godz. Zachodniokoreańska Zatoka, zat. M. Żółtego, u wybrzeży Korei; pływy ok. 9 m. Zachodniopomorskie Pobrzeże, pas nadbrzeżny wzdłuż M. Bałtyckiego od Rugii do Kępy Swarzewskiej; wys. na ogół do 100 m, maks. 149 m; obejmuje m.in.: wyspy Uznam, Wolin i Wybrzeże Słowińskie; gł. m. Szczecin. Zachodniosyberyjski Niż, obszar nizinny w ZSRR (Syberia), między Uralem a Jenisejem; ok. 2 mln km2, wys. do 285 m; gl. rz. Ob z Irtyszem; liczne jeziora i błota; w części pn. — wieczna marzłoć; klimat umiarkowany kontynent., na pn. subpolarny i polarny; eksploatacja bogatych złóż ropy naft. i gazu ziemnego. zachorowalność (zapadalność), liczba nowych przypadków zachorowań na daną chorobę przypadających na 1000, 10 tys. lub 100 tys. ludności danego terytorium. zachowanie (zachowanie się), psychol. podstawowe pojęcie współcz. psychologii; w szerokim znaczeniu każda reakcja na bodźce otoczenia lub ogół reakcji i ustosunkowań organizmu żywego do środowiska; w węższym znaczeniu reakcja lub ogół reakcji złożonych i celowych składających się na czynności i działania. zachowawczy układ, układ fiz. (mech., elektr., elektromech.), w którym nie występuje wymiana energii z otoczeniem, ani jej zamiana wewnątrz układu na ciepło. zachowek, prawo korzyść majątkowa przysługująca ze spadku osobom najbliższym spadkodawcy (spadkobiercom koniecznym), nawet wbrew woli spadkodawcy.

Zagreus 1315 zachód: 1) moment przechodzenia ciał niebieskich na położoną pod horyzontem półkulę sfery niebieskiej; 2) jedna ze stron świata. Zachwatowicz JAN, ur. 1900, architekt, konserwator i historyk sztuki; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; zasłużony w dziedzinie ochrony, konserwacji i odbudowy pol. zabytków; Architektura polska. Zachwatowicz-Obłońska KRYSTYNA, ur. 1930, scenograf; dekoracje m.in. \dla teatrów krak. i wrocławskich; Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego, Jak wam si& podoba Szekspira. zaciąg, ochotniczy system uzupełniania wojska, stosowany od 2 poł. XV do XVIII w. zacier, płyn z surowców skrobiowych (ziemniaki, ziarno zbóż) lub melasy, przygotowany w gorzelni lub browarze do fermentacji alkoholowej. zaciski elektryczne: 1) elementy do zaciskania przewodów w celu ich przyłączenia do innych przewodów, przyrządu elektr. itp.; 2) w teorii obwodów elektr. wyróżnione punkty sieci elektr., z których bada się zachowanie sieci. zaczadzenie, zatrucie tlenkiem węgla (czadem), trudno odwracalne zmiany w barwniku krwi — hemoglobinie; pierwsza pomoc: sztuczne oddychanie, leki nasercowe. Zaczyk STANISŁAW, ur. 1923, aktor teatrów krak. i warsz.; Konrad — Wyzwolenie S. Wyspiańskiego; role film. i telewizyjne; występy w radiu. zaczyn, mała porcja ciasta zawierająca rozmnożone drożdże i bakterie kwasu mlekowego, używana do spulchniania przygotowanego następnie ciasta. zaczyn, dawną, przestarzała nazwa enzymu. zaczyn, bud. mieszanina spoiwa (np. cementu, gipsu) z wodą. zaćma (katarakta),zmętnienie soczewki oka powodujące niedowidzenie lub ślepotę, powstające wskutek przebytej przez matkę w czasie ciąży różyczki (z. wrodzona) lub w wyniku urazu mech., świetlnego (z. nabyta) lub też powstające w wieku starczym (z. starcza); leczenie operacyjne. zaćmienie, zasłonięcie części lub całej tarczy ciała niebieskiego przez inne, także przejście ciała niebieskiego świecącego światłem odbitym przez obszar cienia rzucanego przez inne ciało. Zadar, m. i port w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim; 31 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., chem.; jeden z gł. ośr. turyst. Dalmacji; muzea; ruiny budowli rzym.; kościoły przedromańskie, romańska katedra Sv. Anastazji (XI-XIII w.), kościoły romańskie i got., zabytki renes., barok, (pałace) i klasycystyczne. zadatek, prawo kwota pieniężna lub rzecz wręczona przy zawarciu umowy jako gwarancja wykonania umowy i rodzaj odszkodowania w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron. Zadkine [-kin] OSSIP, 1890-1967, rzeźbiarz fr., pochodzenia ros.; początkowo rzeźby kubizujące, później odznaczające się ekspresją i skłonnością do deformacji; pomnik Rozdarte miasto w Rotterdamie. zadławienie, zabójstwo dokonane przez ucisk szyi ręką lub przez wtłoczenie czegoś do gardła i zatkanie dróg oddechowych. Zadni Staw Polski, jezioro w Tatrach Wysokich, w Doi. Pięciu Stawów Polskich, na wys. 1890 m; pow. 6,5 ha, głęb. do 31,6 m. zadomka (persak, Ectobius), żółtobrun., drobny owad z rzędu karaczanów; ok. 50 gat., w lasach i stepach Eurazji i Afryki. Zadonszczina, starorus. opowieść poet. z końca XIV w. poświęcona bitwie na Kulikowym Polu 1380, spisana przez Sofonija, mnicha z Riazania; tematycznie i

formalnie związana ze Słowem o wy prawie Igora. Zadora, szlachecki herb pol.; głowa lwa, ogniem ziejąca, w polu błękitnym; występował gł. w Małopolsce; m.in. herb Lanckorońskich. zadruga, południowosłow. wspólnota rodzinna, synowie jednego ojca wraz z żonami i dziećmi, żyjący pod jednym dachem; władzą była rada złożona z dorosłych mężczyzn i kobiet; przetrwała do XX w. zadrzewienia, skupienia drzew rozmieszczonych w takich odległościach, że nie zachodzi między nimi wzajemne oddziaływanie jak w lesie; z. naturalne: lasostep, sawanna, las parkowy; z. sztuczne: zieleń miejska, z. śródpolne (leśne pasy wiatrochronne), z. dróg i in. zadrzewienie (czynnik zadrzewienia), leśn. stosunek miąższości danego drzewostanu na 1 ha do miąższości optymalnej w danych warunkach siedliskowych. zaduszki, popularna nazwa Dnia Zadusznego (2 XI), wprowadzonego przez kościół w X w. w celu zaadaptowania wierzeń i obrzędów plemiennych ku czci zmarłych; wiele zwyczajów lud.; współcześnie w Polsce z obchodami z. łączą się świeckie uroczystości święta zmarłych. zadychra (skrzelopływka bagienna, Branchipus stagnalis), mały skorupiak liścionogi; czyste wody stojące; w jeziorach tatrzańskich pokrewna Branchinecta poludosa — relikt polodowcdwy. zadymienie, fot. zaczernienie materiału w czasie wywoływania w miejscach nie poddanych działaniu światła. zadzierzgnięcie (strangulacja), postać niedrożności jelit powstająca wskutek zaciśnięcia się pasm zrostów pozapalnych wokół pętli jelit; także zabójstwo przez ucisk szyi pętlą. Zadzik JAKUB, 1580-1642, kanclerz w. kor. 1628-35, biskup krak. od 1635; prowadził rokowania pokojowe z Rosją (1634) i Szwecją (1635); przeciwnik reformacji. zadzior, technol. ostry występ na powierzchni przedmiotu; może powstać w czasie obróbki wiórowej lub obróbki ściernej.. zadżal, rodzaj arab. poezji stroficznej z Hiszpanii (XI w.); treść miłosna i panegiryczna; związki z poezją katalońską i prowansalską. zagadka, rzecz, sprawa niejasna, tajemnica; także rozrywka umysłowa (cyfrowa, literowa, obrazkowa). zagadka, lit. zwięzły, aluzyjny lub metaforyczny opis rzeczy, którą należy rozpoznać na podstawie podanych cech; przetrwała w folklorze. zagadnienie n ciał →problem n ciał. Zagajewski TADEUSZ, ur. 1912, elektronik; prof. Polit. Śląskiej, czł. PAN; prace z teorii zjawisk nieliniowych w układach elektr., teorii obwodów elektr., urządzeń nadawczych oraz elektroniki przemysłowej. zagajnik, młody drzewostan (młodnik) powstały w drodze sztucznego odnowienia lasu (przez siew lub sadzenie na uprawie leśnej). zaganiacz (Hippolais icterina), ptak leśno-parkowy z rzędu wróblowatych; dł. 14 cm; upierzenie oliwkowozielone i żółte; Europa, Afryka; w Polsce pospolity, chroniony. zagarnięcie mienia, w prawie pol. przestępstwo polegające na przysporzeniu sobie lub komu innemu korzyści majątkowej przez kradzież, przywłaszczenie, oszustwo lub inne wyłudzenie. Zagazig, m. w pn. Egipcie, port w delcie Nilu; 151 tys. mieszk. (1966); oczyszczalnie bawełny; ośr. handl.; węzeł komunikacyjny. zagłębie, obszar, na którym występują i są eksploatowane złoża węgla lub innych kopalin; najważniejsze pol. zagłębia: Dolnośląskie Zagłębie Węglowe, Górnośląskie Zagłębie Węglowe, Konińskie Zagłębie Węgla Brun., Krośnieńsko-

Jasielskie Zagłębie Naft., Lubińsko-Głogowskie Zagłębie Miedziowe, Staropolski Okręg Przem., Tarnobrzeski Okręg Siarkowy, Turoszowskie Zagłębie Węgla Brunatnego. Zagłębie Staropolskie, jeden z najstarszych w Polsce regionów wydobycia i hutnictwa żel. (I w. p.n.e.), ołowiu, miedzi i srebra, rozwinięty na obszarze G. Świętokrzyskich; obecnie Staropol. Okręg Przemysłowy. Zagłoba, w. w pow. opolsko-lubelskim, woj. lubelskim; przetwórnia owocowowarzywna. Zagnańsk, w. w pow. i woj. kieleckim, w G. Świętokrzyskich; przemysł drzewny, kamieniołom dolomitu. zagniazdowniki, ptaki, których pisklęta po wykluciu zdolne są do samodzielnego życia; np. kuraki, kaczki. zagon, roln. pas zaoranego pola, składający się z kilku lub kilkunastu skib; w ogrodzie — grzęda. zagon, wojsk, oddział kawalerii, dawniej gł. Tatarów, najeżdżający obce ziemie. zagończyk, w dawnym wojsku pol. i kozackim dowódca oddziałów, wprawny w zwalczaniu zagonów tatarskich. Zagorsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 87 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., chem.; stary ośr. ludowego rzemiosła (zabawki, rzeźba w kości); muzeum; zespół Ławry Troicko-Siergijewskiej z soborami: Troickim (XV w., z freskami A. Rublowa), Uspienskim (XVI w.); cerkwie (XV, XVII, XVIII w.), mury obronne z basztami (XVI-XVII w.). Zagoskin MICHAIŁ N., 1789-1852, pisarz ros.; reprezentant romantyzmu; komedie społ.-obyczajowe, walterskotowskie powieści hist. (Rosławlew). Zagość, w. w pow. pińczowskim, woj. kieleckim; romański kościół Joannitów (XII, XIV, XVII i pocz. XX w.). Zagórów, m. w pow. słupeckim, woj. pozn.; 2,5 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1407 (do 1870) i 1919. Zagórska ANIELA, 1890-1943, tłumaczka; przełożyła na język pol. większość dzieł J. Conrada. Zagórski JERZY, ur. 1907, poeta; czł. grupy poet. Żagary; zbiory wierszy i poematy (Przyjście wroga, Czas Lola), dramaty ' (Święto Winkelrida, z J. Andrzejewskim), przekłady, szkice. Zagórski WŁODZIMIERZ (pseud. Chochlik), 1834-1902, satyryk; red. lwowskich pism satyr.; poezje o demokr. wymowie polit. pod wpływem Heinego i Bérangera; powieści. Zagórski-Ostoja WŁODZIMIERZ, 18821927(?), generał; 1914-18 szef sztabu Komendy Legionów; przeciwnik J. Piłsudskiego; po przewrocie majowym uwięziony, zginął w nie wyjaśnionych okolicznościach. Zagórz, osiedle w pow. sanockim, woj. rzeszowskim, przy ujściu Osławy do Sanu; 4,3 tys. mieszk. (1968); wytwórnia przyczep samoch.; węzeł kolejowy. zagórze, obszar usztywniony, leżący na zewnątrz sfałdowanego łańcucha górskiego, nie objęty ruchami fałdowania; obszar leżący po drugiej stronie łańcucha górskiego zw. jest przedmurzem. Zagórze, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim, w obrębie GOP; 12,9 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1967. Zagórze Śląskie, w. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim, nad Bystrzycą; ośr. wypoczynkowy (sztuczny zbiornik na Bystrzycy); got. zamek Grodno książąt świdnickich (XIV w., przebudowany m.in. w XVI w.) — częściowo w ruinie; w budynku bramnym — muzeum. Zagreus (Dionizos-Zagreus), bóstwo orfickie; syn Zeusa i Persefony, rozszarpany i pożarty przez tytanów; z ich prochów stworzył Zeus ludzi, noszących w sobie pierwiastki zła (odziedziczone po tytanach) i dobra (element boski — zeusowy).

1316 zagrodnicy zagrodnicy, w dawnej Polsce (od XIII w. do pocz. XX w.) kategoria chłopów mających dom i niewielkie gospodarstwa (zw. zagrodami), obowiązanych do pańszczyzny pieszej lub czynszu. Zagros, góry obrzeżające od zach. Wyż. Irańską (Irak, Iran); dł. 1600 km, wys. do 4548 m (Zard Kuh); rozcięte licznymi dolinami rzek; rozwinięte zjawiska krasowe. zagrywka(serw, serwis), w siatkówce, tenisie, badmintonie i tenisie stołowym podanie piłki na pole przeciwnika, wykonywane w momencie rozpoczęcia gry, po kolejnym zdobyciu piłki lub przemiennie. Zagrzeb (Zagreb), m. w Jugosławii, nad Sawą, stol. Chorwacji; 503 tys. mieszk. (1965); gł. ośr. przem. Jugosławii, ważny ośr. handl., kult., nauk. (uniw., Jugosł. Akad. Nank i Sztuk) i turyst.; muzea; katedra (XII, XIII, XIX w.), got. i barok, kościoły, pałace (XVII, XVIII w.). zagrzebka {Bithynia), pospolity słodkowodny ślimak przodoskrzelny, drobny, o^muszli zwiniętej spiralnie; B. leachi jest żywicielem pośrednim przywry kociej. zagrzybienie budynków, niszczenie drewn. części budynków przez grzyby, tzw. domowe (gł. stroczka łzawego); zwalczanie trudne; zapobieganie — impregnowanie drewna środkami grzybobójczymi. zagwożdżenie, uszkodzenie miazgi twórczej kopyta konia przez nieprawidłowo wbity podkowiak; powoduje kulawiznę i grozi zakażeniem. zahamowanie, psychol. obniżenie lub zniesienie na skutek lęku pewnych czynności, wyrażające się w sferze uczuciowej, intelektualnej, ruchowej i prowadzące do wycofywania się z działalności w danym zakresie. Zahawi, az- DŻAMIL SIDKI, 1863-1936, poeta arab. z Iraku; prof. uniw. w Stambule i Bagdadzie; poezje i proza o tematyce filoz., społ., i politycznej. Zahedan, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Beludżystan i Sistan, w pobliżu granicy z Pakistanem Zach.; 47 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Zahir Szah Mohammed, ur. 1914, król Afganistanu od 1933; zwolennik postępowych reform; nawiązał przyjazne stosunki z ZSRR. Zahle [tsa:lə] CARL THEODOR, 1866-1946, polityk duń.; 1891-1909 współred. „Politiken", 1909-10 i 1913-20 premier, 1929-35 min. sprawiedliwości. Zahle, m. w środk. Libanie, ośrodek adm. prow. Bekaa; 61 tys. mieszk. (1968); ośr. regionu uprawy winorośli; produkcja araku; miejscowość wypoczynkowa; wę-' zeł drogowy. Zahorska ANNA (pseud. Savitri), 1882(?)1942, poetka, powieścio- i dramatopisarka; Pieśni walki; zginęła w Oświęcimiu. Zahorska STEFANIA, 1889-1961, historyk sztuki i pisarka; monografie malarzy, szkice o plastyce i filmie; powieść autobiogr. Korzenie; od 1940 w Anglii. Zahran (Dhahran), m. w Arabii Saudyjskiej (Al-Hasa); ok. 15 tys. mieszk.; ośr. regionu wydobycia ropy naftowej. zaibatsu [dzai-; jap., 'klika finansowa'], wprowadzona w końcu XIX w. jap. nazwa wielkich spółek przem., akumulujących większość kapitału nar. i wywierających wpływ na rząd. ZAiKS →Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych. zaimki, części mowy, zastępujące jakąkolwiek inną część mowy z wyjątkiem czasownika; rzeczowne, przymiotne, liczebne, przysłowne; odmieniają się, z wyjątkiem przysłownych, przez przypadki, liczby i rodzaje. zainteresowanie, względnie trwała skłonność do szukania wiadomości i pogłębiania wiedzy w określonej dziedzinie; jeden z czynników motywacyjnych.

zajadek domowy {Reduvius personatus), pluskwiak różnoskrzydły, dł. do 19 mm; żyje w mieszkaniach, poluje na drobne owady i pająki. zajady, nadżerki i pęknięcia w kącikach ust wywołane urazami mech. i zakażeniem bakteryjnym; czynnikiem usposabiającym jest awitaminoza Bt. zajazd, w dawnej Polsce forma samopomocy w dochodzeniu praw: 1) zbiorowy najazd przez właściciela na niewypłacalnego dzierżawcę w celu usunięcia go; 2) forma udziału ogółu szlachty (zwoływanej przez starostę) w egzekucji wyroków sądowych. zajazd, arch. →karczma. Zając JÓZEF, 1891-1963, generał; 1936-39 Inspektor Obrony Powietrznej Państwa i Nacz. Dowóca Lotn.; następnie w Pol. Siłach Zbrojnych na Zach., m.in. Dowódca Sił Powietrznych 1939-41; po 1945 na emigracji; wspomnienia Dwie wojny. Zając, jeden z gwiazdozbiorów. zające (zającowate, Leporidae), rodzina ssaków; kilka gat.; uszy długie, nogi tylne znacznie dłuższe od przednich; roślinożerne; gł. półkula pn.; w Polsce bielak, szarak i królik. zając morski →tasza. zając morski (Aplysia), ślimak tyłoskrzelny mórz ciepłych; muszla uwsteczniona; ciało do 25 cm dł.; wydziela śluz odstraszający wrogów. zającokształtne, zool. →zajęczaki. zajączek (Xerocomus subtomentosus), jadalny grzyb z rodzaju podgrzybek; kapelusz oliwkowy, duże, cytrynowożółte pory; rośnie w lasach liściastych i mieszanych. zajączek, belg. rasa królików futerkowo-mięsnych przypominająca pokrojem zająca. Zajączek JÓZEF, 1752-1826, generał; uczestnik powstania 1794, związany z jakobinami pol.; walczył w kampaniach napoleońskich; od 1815 namiestnik Królestwa Pol., uległy Rosji. Zajączkowski ANANIASZ, 1903-70, orientalista turkolog; prof. Uniw. -Warsz.; prace gł. z zakresu językoznawstwa i kultury ludów tur. oraz poezji pers.; Słownik arabsko-kipczacki, Poezje wybrane Hafiza. Zajączkowski STANISŁAW, ur. 1890, historyk; prof. uniw. w Wilnie, 1945-60 w Łodzi; badacz stosunków pol.-litew.krzyżackiçh, geografii hist., archiwistyki; Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków. Zajączkowski WŁODZIMIERZ, ur. 1914, turkolog; prof. Uniw. Jag.; prace nad dialektami ludów tur. i ich folklorem. Zajcew ALEKSANDR M., 1841-1910, ros. chemik organik; czł. Petersburskiej AN; sformułował regułę dotyczącą odrywania chlorowcowodorów od chlorowcopochodnych. Zajcew BORIS K., ur. 1881, pisarz ros.; nowele impresjonist.; powieści z życia inteligencji o problematyce rel.-etycznej; powieści biogr.; wspomnienia, eseje; od 1922 na emigracji. Zajdan DŻURDŻI, 1861-1914, arab. pisarz, publicysta, działacz kult. z Egiptu; twórca arab. powieści hist.; studia o cywilizacji i kulturze muzułm., historia literatury i języka arabskiego. zajdyci, sekta muzułm., odłam szyitów bliski sufizmowi; dominują dziś gł. w Jemenie. Zaječar, m. w Jugosławii (Serbia), nad Timokiem; 19 tys. mieszk. (1965); przemysł szklarski, ceram.; wydobycie węgla kamiennego. zajezdnia, zespół pomieszczeń i urządzeń do przechowywania i obsługi techn. pojazdów, np. tramwajów, autobusów. zajęcza warga (rozszczepienie wargi), wada wrodzona, wcięcie po jednej lub po obu stronach środk. rynienki wargi górnej; częsta w wilczej paszczy. zajęczaki (zającokształtne, Lagomorpha), rząd ssaków obejmujący szczekusz-

ki i zające; w szczęce górnej mają 2 pary siekaczy. Zajlich PIOTR, 1884-1948, tancerz, choreograf, pedagog; solista i kierownik baletu wársz.; propagator repertuaru pol.; układy choreograficzne baletów (Pan Twardowski). Zajsan, jezioro we wsch. części Kazach.SRR, na wys. 386 m; pow. ok. 1800 km2, głęb. do 8 m; przepływa Irtysz; żegluga. Zak (Żak) EUGENIUSZ, 1884-1926, malarz, rysownik; współzałożyciel Rytmu; dekoracyjne kompozycje figuralne, portrety. Zak JAKOW I., ur. 1913, pianista radz.; laureat I nagr. Konkursu im. F. Chopina (1937). Zakamieńsk, m. w Ros.FSRR, w Buriackiej ASRR, w pobliżu granicy z Mongolią; 14 tys. mieszk. (1959); wydobycie i wzbogacanie rud wolframowo-molibdenowych. Zakani UBAJDI, ?-1371, poeta pers.; ostra satyra społ., liryki, dłuższe poematy o tendencjach społecznych. Zakariadze SERGO, 1909-71, gruz. aktor teatr, i film.; dyr. Teatru im. Sz. Rustawelego w Tbilisi; role w filmach, m.in. Dzień ostatni, dzień pierwszy. Ojciec żołnierza. Zakaszewski CZESŁAW, 1886-1959, hydrotechnik, meliorant; prof. Polit. Warsz., czł. Warsz. Tow. Nauk.; liczne projekty, rozprawy i podręczniki; Melioracje rolne. zakat, podatek o charakterze jałmużny, jeden z obowiązków muzułmanina; w wielu krajach muzułm. przekształcił się w podatek państwowy. Zakaukaska Federacja, 1922-36 związek 3 republik radz.: Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji, które następnie stały się samodzielnymi republikami związkowymi. Zakaukazie, obniżenie między Wielkim Kaukazem i Małym Kaukazem (ZSRR). zakaźne choroby (choroby infekcyjne), choroby o różnym stopniu zaraźliwości, wywołane zakażeniem i przenoszone przez bezpośredni kontakt, za pośrednictwem pasożytów lub zakażonego materiału; niektóre występują nagminnie (epidemie) lub stale na pewnych terenach (endemie). zakaźne ronienie bydła, wet. →Banga choroba. zakażenie (infekcja), wtargnięcie do ustroju zakaźnego czynnika chorobotwórczego (wirusów, riketsji, bakterii, grzybów, pierwotniaków i in. pasożytów) przez wrota i drogi zakażenia, zwykle charakterystyczne dla danego rodzaju zakażenia, oraz w określony sposób (np. z. kropelkowe, pyłowe, kontaktowe, pokarmowe, wszczepienne). Zakinthos (Zante), górzysta wyspa gr. w archip. W. Jońskich; 408 km2, 38 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek; gł. m. i port — Z. Zakinthos (Zante), m. i port na gr. wyspie Z., ośr. adm. nomosu Z.; 10 tys. mieszk. (1961). Zakir Husain, 1897-1969, ind. polityk i działacz nauk.-kult.; czł. Ind. Kongresu Nar.; 1962-67 wiceprezydent, następnie prezydent Indii. zaklęcie, ustalona, niezmienna formuła słowna, której przypisuje się moc magiczną; ważny element w wierzeniach pierwotnych ; przeżytki w wielu religiach (np. chrześc, egzorcyzmy). Zakliczyn, w. w pow. brzeskim, woj. krak.; barok, klasztor i kościół reformatów (XVII w.), drewn. domy podcieniowe (XVIII-XIX w.); 1558-1934 miasto; w XVI w. ważny ośr. ariański. Zaklików, w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim; miejscowość letniskowa; tartak, kamieniołom wapienia; XVI(?)-XIX w. miasto. zakład, jednostka państw, prowadząca działalność o charakterze gosp., mająca osobowość prawną i pozostająca na rozrachunku gosp.; potocznie również część przedsiębiorstwa, punkt usługowy.

Zakłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski

Zakład Historii Nauki i Techniki PAN, placówka nauk. PAN zał. 1956, pracująca w 6-ciu sekcjach i koncentrująca badania w zakresie historii nauki i techniki w skali ogólnopol.; wydaje: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki (od 1956), Studia i materiały z dziejów nauki polskiej (od 1954). Zakład Historii Partii, placówka nauk. przy KC PZPR; 1957-71 prowadziła badania i popularyzowała historię ruchu robotn.; problematyką tą zajmuje się obecnie reaktywowana Wyższa Szkoła Nauk Społ. KCPZPR. Zakład Historii Ruchu Ludowego, placówka nauk. przy NK ZSL, zał. 1960; prowadzi badania nad dziejami ruchu lud.; wydaje „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego". zakładka, techn. zachodzące na siebie końce tego samego arkusza materiału (zwiniętego) lub 2 różnych, np. blachy, łączone przez nitowanie, spawanie itp. zakład karny, w prawie pol. zakład, w którym się odbywa karę pozbawienia wolności; z. k.: zwykłe, przejściowe, dla młodocianych, dla recydywistów, dla wymagających stosowania szczególnych środków leczn.-wychowawczych, ośrodki pracy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich (ZNiO, Ossolineum), ufundowany 1817 we Lwowie przez J.M. Ossolińskiego; od 1947 we Wrocławiu, zasłużony ośrodek badań nad kulturą pol., wydawnictwo i biblioteka (od 1953 placówki PAN), o profilu gł. humanistycznym. zakładnik, osoba, którą strona wojująca na terytorium okupowanym czyni odpowiedzialną za zachowanie się innych osób i wykonanie określonych żądań pod groźbą surowych kar lub śmierci. zakład poprawczy (dom poprawczy), w prawie pol. środek poprawczy orzekany wobec działającego z rozeznaniem nieletniego sprawcy czynu zabronionego pod groźbą kary. Zakład Św. Kazimierza w Paryżu, sierociniec, dom dla starców i szkoła powszechna dla dziewcząt, zał. 1869 przez szarytki; miejsce śmierci CK. Norwida. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), centr. instytucja ubezpieczeniowa w PRL; ustala prawa do świadczeń i wymiar składek, pobiera je i wypłaca świadczenia. zakład wychowawczy, w PRL środek stosowany wobec nieletniego sprawcy czynu zabronionego, gdy umieszczenie go w zakładzie poprawczym nie byłoby celowe. Zakład Wyrobów Azbestowo-Cementowych, w Trzemesznie, uruchomiony 1969; produkuje płyty azbestowo-cementowe nisko- i wysokofaliste, rocznie ok. 7 mln m2. Zakłady Azotowe im. Feliksa Dzierżyńskiego, w Tarnowie, zbudowane 1927-29 (p.n. Państw. Fabryka Związków Azotowych w Mościcach); obecnie producent gł. nawozów azotowych, metanolu, formaldehydu, kaprolaktamu, chloru, polichlorku winylu, akrylonitrylu. Zakłady Azotowe im. Pawła Findera, w Chorzowie, najstarsza na ziemiach pol. fabryka nawozów azotowych, budowana od 1915, zarządzana przez Polaków od 1922; obecnie producent m.in. karbidu, amoniaku, kwasu azotowego, tlenu, azotu, gazów szlachetnych, azotniaku, saletry sodowej i potasowej. Zakłady Azotowe „Kędzierzyn", w Kędzierzynie, zbudowane 1951-54, jeden z największych producentów amoniaku w Europie; wytwarzają także kwas azotowy, saletrzak, saletrę amonową, bezwodnik kwasu ftalowego, formalinę i in. Zakłady Azotowe „Puławy", w Puławach, nowoczesny kombinat nawozów azotowych, do produkcji których surowcem jest gaz ziemny (sprowadzany z okolic Lubaczowa i z ZSRR); budowę pierwszych obiektów, tzw. Puławy I, rozpoczęto 1962, budowę tzw. Puław II — 1964. Zakłady Azotowe „Włocławek", we

Włocławku, w budowie od 1967; przewidywane podjęcie produkcji sztucznych nawozów azotowych 1971, a produktów org. dla przemysłu tworzyw sztucznych, włók. oraz sztucznych nawozów kompleksowych (wieloskładnikowych) — ok. 1980. Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. Juliana Marchlewskiego, we Włocławku, zał. 1898, w okresie międzywoj. jedne z największych pol. producentów celulozy i papieru; obecnie wytwarzają różne rodzaje celulozy, papieru, oraz kartony kreślarskie. Zakłady Celulozy i Papieru, w Świeciu, największe i najbardziej nowocz. zakłady celulozowo-papiernicze w Polsce, w budowie od 1962; od 1967 produkcja celulozy wiskozowej bukowej; przewidywane podjęcie produkcji kilku odmian celulozy, papieru, tektury, kartonu, a także worków papierowych, kartonaży z tektury. Zakłady Chemiczne „Azot", w Jaworznie, zbudowane 1916-17; produkują obecnie nowocz. środki ochrony roślin, środki do higieny sanitarnej oraz niektóre półprodukty, np. chlor, cyjanek wapnia. Zakłady Chemiczne „Blachownia", w Blachowni Śląskiej, uruchomione i rozbudowywane 1949-66; największy w Polsce ośrodek przeróbki smoły koksowniczej oraz pierwszy ośrodek pirolizy benzyny na półprodukty chem.; wytwarzają m.in. benzen, toluen, naftalen, ksyleny, polietylen, dwumetylotereftalan, smoły drogowe. Zakłady Chemiczne „Oświęcim", w Oświęcimiu, odbudowywane od 1946, pierwsza produkcja — 1948; jeden z największych pol. kombinatów przemysłu syntezy org.; produkują m.in. kauczuk syntet., tworzywa sztuczne, rozpuszczalniki, odczynniki chemiczne. Zakłady Chemiczne „Police", w Jasienicy Szczecińskiej, największe w Polsce zakłady sztucznych nawozów kompleksowych (wieloskładnikowych); budowane od 1965 (przewidywane zakończenie 1975); produkcja kwasu siarkowego od 1969, nawozów — od 1970. Zakłady Chemiczne „Pronit" im. Bohaterów Studzianek, w Pionkach, wywodzące się z zał. 1922-23 Wojsk. Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących; obecnie produkują tworzywa sztuczne, płyty gramofonowe, środki pomocnicze dla przemysłu włók. i chemii gosp., górn. materiały wybuchowe i in. Zakłady Chemiczne w Bydgoszczy, odbudowane i uruchomione po II wojnie świat.; produkcja półproduktów org. (gł. fenolu, aniliny, nitrobenzenu), półproduktów barwnikarskich, barwników, przetwórstwo tworzyw sztucznych. Zakłady Chemiczne „Wizów", w Bolesławcu, uruchomione 1951; jedyny w Polsce producent kwasu siarkowego z anhydrytu; wytwarzają ponadto cement portlandzki, kwas fosforowy i jego sole. Zakłady Cynkowe Silesia, w Katowicach, utworzone przez połączenie 1961 Zakładów Cynkowych Silesia w Świętochlowicach-Lipinach i Zakładów Cynkowych Wełnowiec w Katowicach; produkują cynk, blachy cynkowe, blachy graf. i offsetowe, kwas siarkowy i ciekły dwutlenek siarki. Zakłady Cynkowe Szopienice, w Katowicach, kombinat metali nieżel.; wywodzi się z zał. 1834 huty cynku Wilhelmina; wytwarza gł. cynk i stopy cynkowe, kadm, ołów, miedź oraz kwas siarkowy, ciekły dwutlenek siarki. Zakłady Kaliskie Pluszu „Runotex", w Kaliszu, uruchomione 1907 (p.n. Kaliska Manufaktura Pluszu i Aksamitu Edmund Gaede Spółka Akcyjna); prcdukują: aksamity, plusze dekoracyjne, tkaniny futerkowe z włókien syntetycznych 1 sztucznych, sztuczne zamsze. Zakłady Koksochemiczne „Hajduki", w Chorzowie, zał. 1888, najstarszy w Polsce zakład przeróbki smoły węglowsj i ben-

1317

zolu surowego; wytwarzają obecnie ok. 50 produktów, m.in. benzen, toluen, naftalen, antracen, ksyleny, fenol, krezole, żywice kumaronowe. zakłady koncentratów spożywczych, zakłady .produkujące zupy i dania obiadowe w proszku i kostkach, buliony i przyprawy bulionowe, produkty instantyzowane (np. kawę w proszku) i in.; w Polsce do największych należą m.in. zakłady w Poznaniu, w Winiarach k. Kalisza, Włocławku. Zakłady Lubelskie Przemysłu Cementowego, w Chełmie Lubelskim; w ich skład wchodzą: cementownia „Pokój", zał. 1924, cementownia „Chełm I", uruchomiona 1959, i „Chełm II", uruchomiona 1970; produkują cement portlandzki, szybko twardniejący oraz wapno nawozowe; produkcja roczna ok. 2238 tys. t cementu. Zakłady Mechaniczne im. gen. Karola Świerczewskiego („Zamech"), w Elblągu, jedna z największych w Polsce fabryk maszyn i urządzeń przem., uruchomiona 1946; produkcja dla potrzeb przemysłu stoczniowego, hutn., energetycznego. Zakłady Mięsne w Bydgoszczy, najstarsze w Polsce (zał. 1927) zakłady produkujące (także na eksport) przetwory mięsne, jak bekony, różne wyroby wędliniarskie, konserwy mięsne, szynkę w puszkach. zakłady naprawcze taboru kolejowego, samodzielna jednostka organizacyjna resortu komunikacji, dokonująca napraw taboru kol. oraz wytwarzająca niektóre jego części zamienne. Zakłady Opolskie Przemysłu Cementowego, w Opolu, uruchomione 1945, w ich skład wchodzą: cementownia Groszowice, Odra i Piast oraz kopalnia gipsu Dzierżysław; produkcja roczna ok. 1470 tys. t cementu. Zakłady Płyt Pilśniowych „Czarna Woda" →„Czarna Woda". Zakłady Porcelany „Ćmielów", w Ćmielowie, powstały 1842, 1945 rozbudowane i zmodernizowane; produkują porcelanę stołową (rocznie ok. 2400 t, z czego ok. 30% na eksport) oraz materiały ogniotrwałe (rocznie ok. 1027 t). Zakłady Przemysłu Barwników „Boruta", w Zgierzu, wywodzą się z zał. 1894 Fabryki Barwników Anilinowych Śniechowski i Hordliczka; obecnie największy producent barwników w Polsce (ok. 75% krajowej produkcji barwników). zakłady przemysłu cukierniczego, zakłady produkujące wyroby cukiernicze; w Polsce do największych (i produkujących także na eksport) należą: ZPC im. 22 Lipca (dawniej E. Wedel) w Warszawie, ZPC Wawel w Krakowie (powstałe z kilku fabryk zał. w XIX w.), Wielkopolsko-Lubuskie ZPC w Poznaniu (przedsiębiorstwo wielozakładowe, np. Goplana w Poznaniu). Zakłady Przemysłu Cukierniczego im. 22 Lipca (dawniej E. Wedel), w Warszawie, fabryka wyrobów cukierniczych o urozmaiconym asortymencie, zał. 1851 przez Emila Wedla. Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego „Sira", w Sieradzu, zał. 1957; produkują: dziane ubiory niemowlęce, dziecięce, młodzieżowe, damskie i męskie z przędzy stilonowej teksturowanej (bistor, elastor, elastil), a bieliznę dzianą również z przędzy bawełn. i jedwabnej. Zakłady Przemysłu Lniarskiego im. Rewolucji 1905 Roku „Żyrardów", pierwsza w Polsce fabryka wyrobów lnianych, zał. 1830; produkują lniane włókno, przędzę i tkaniny, tkaniny lniano-bawełn., płyty paździerzowe; eksport do 18 krajów. Zakłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski (HCP), w Poznaniu, kombinat przemysłu metal., jeden z najstarszych i największych w Polsce, zał. 1846 przez H. Cegielskiego; produkują m.in.: silniki okrętowe, sprężarki, wagony osobowe, obrabiarki, wyroby tłoczone, odkuwki, łożyska toczne.

1318 zakłady przemysłu owocowo-warzywnego zakłady przemysłu owocowo-warzywnego, zakłady produkujące m.in. koncentraty owocowe i warzywne, soki pitne, mrożonki, przeciery, marynaty, dżemy, susz i in.: do największych w Polsce należą: ZP-W w Łowiczu, Włocławku, Milejowie, Pudliszkach, Rzeszowie, Tarczynie. Zakłady Przemysłu Pończoszniczego „Sandra", w Aleksandrowie, uruchomione 1945; produkują: rajtuzy, pończochy, skarpety, podkolanówki z przędzy bawełn., wełn. i stylonowej (także z teksturowanej) oraz przędzę stylonową teksturową (również dla potrzeb innych zakładów). Zakłady Przemysłu Spirytusowego Poznańskie, w Poznaniu, zał. 1946, utworzone z kilku zakładów istniejących w okresie międzywoj. (m.in. Akwawit, HartwigKantorowicz); kombinat produkujący spirytus rektyfikowany, spoż. kwas mlekowy craz (na eksport) wódki czyste i gatunkowe. zakłady przemysłu tłuszczowego, zakłady produkujące konsumpcyjne oleje roślinne oraz margarynę i in. stałe tłuszcze kuchenne, piekarnicze i cukiernicze; do największych należą: w Kruszwicy (najnowocześniejsze), Gdańsku, Bodaczowie, Brzegu. Zakłady Radiowe „Diora", w Dzierżoniowie, zakłady przemysłu elektronicznego, zał. 1945 (nazwa obecna od 1958); odbiorniki radiowe, telewizyjne, urządzenia automatyki itp. Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka (ZRK), w Warszawie, kluczowy zakład przemysłu elektronicznego w Polsce, zał. 1951; odbiorniki radiowe, magnetofony, sprzęt radiokomunikacyjny. Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pustków", w Pustkowie, budowane 1937-39, po II wojnie świat, uruchomione 1947; produkują obecnie m.in. tłoczywa i żywice fenolowe, mocznikowe, melaminowe, formalinę, kleje. Zakłady Urządzeń Dźwigowych, w Warszawie, powstały 1950, jedyny zakład w kraju produkujący i montujący dźwigi osobowe, osobowo-towarowe, towarowe i szpitalne; od 1965 produkcja nowocz. dźwigów reduktorowych i bezreduktorowych (część ich przeznaczona na eksport); roczna produkcja ok. 2 tys. sztuk. Zakłady Włókien Sztucznych „Anilana", w Łodzi, produkują włókna: kazeinowe, wiskozowe, akrylonitrylowé (anilana), włókna szklane. Zakłady Włókien Sztucznych „Celwiskoza" im. Klementa Gottwalda, w Jeleniej Górze, powstały na terenie fabryki zniszczonej w czasie II wojny świat.; produkują m.in. cięte włókna wiskozowe, celulozę bieloną. Zakłady Włókien Sztucznych „Elana", w Toruniu, zbudowane 1961-64; wytwarzają m.in. syntet. włókna poliestrowe — elanę, syntet. włókna cięte typu wełn. i bawełn., syntet. włókna ciągłe typu jedwab. — torlen. Zakłady Włókien Sztucznych „Stilon", w Gorzowie Wielkopolskim, uruchomione 1951, pierwsza pol. fabryka wytwarzająca włókna poliamidowe (typu stylon). zakłócenia telekomunikacyjne, niepożądane przebiegi określonej wielkości fiz. (np. prądu elektr.) nakładające się na sygnał użyteczny; np. z.t. atm., przenik, przesłuch; niekiedy wprowadzane celowo. zakole, geol. →meander. Zakon Szpitala NMP Domu Niem. w Jerozolimie →Krzyżacy. zakony, organizacje rel. grupujące ludzi pragnących idealnie realizować zasady danej religii; zjawisko powstawania z. było zwykle przejawem protestu przeciwko jej oficjalnym formom; znane większości religii (buddyzm, taoizm, islam i in.); z. chrześc, (od III w.) dzielą się na z. ścisłe (mnisze) i zgromadzenia. Zakopane, m., pow. miejski w woj.

krak., u podnóża Tatr, nad Zakopianką: 27,1 tys. mieszk. (1970); największy w Polsce ośr. turyst. i sportów zimowych; wielkie uzdrowisko klimat. — sanatoria i domy wypoczynkowe; przemysł spoż., lud.-artyst.; tradycje folkloru podhalańskiego; Muzeum Tatrzańskie; Muzeum J. Kasprowicza na Harendzie; drewn. budowie w stylu zakopiańskim (willa „Pod Jedlami" 1896-97, S. Witkiewicz). — Spopularyzowane przez T. Chałubińskiego; od 1886 uzdrowisko; przed I wojną świat, ośr. kult.-artyst.; prawa miejskie 1933; w okresie okupacji hitlerowskiej konspiracyjny punkt przerzutowy i ośrodek kurierski; 1939-45 ciężkie więzienie hitlerowskie „Palace"; opór górali przeciwko tworzonemu przez hitlerowców tzw. Goralenvolk (m.in. zamach AK na przywódcę Wacława Krzeptowskiego). zakopiański styl, pojęcie wprowadzone ok. 1886 przez S. Witkiewicza, który dążył do stworzenia stylu nar. na podłożu sztuki Podhala; propagatorzy: J. Wojciechowski, W. Ekielski, J. Koszczyc-Witkiewicz; przyjął się gł. w budownictwie willowym (Zakopane, Nałęczów). zakorek, wada drewna użytkowego powstała w czasie życia drzewa; wrośnięcie części kory w drewno. zakos, ostry zakręt drogi, ścieżki, zwł. na stoku górskim. zakrapiacz, urządzenie w popielniku oraz dymnicy kotła parowozowego do gaszenia wodą żarzących się cząstek węgla. zakraplacz, szklana, zagięta rurka z gumową nasadką służąca do podawania kroplami roztworów leków, np, do oka, ucha, nosa. zakres nazwy, log. →denotacja. zakręt (wiraż): 1) zmiana kierunku ruchu samolotu, samochodu, statku wodnego itp., towarzyszy mu wystąpienie siły odśrodkowej; 2) zakręt drogi (szosy, toru wyścigowego, bieżni itp.) w kształcie łuku. zakrętomierz (skrętomierz), lotn. przyrząd pokładowy do wskazywania kierunku i prędkości kątowej zakrętu wykonywanego przez statek powietrzny, np. samolot; działa na zasadzie giroskopu. Zakroczym, m. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad Wisłą; 3,9 tys. mieszk. (1968); przetwórnia owocowo-warzywna. — Gród wzmiankowany 1065, w XIVXV w. jedna z rezydencji książąt mazowieckich, miejsce zjazdów polit.; w XVI w. udział w handlu wiślanym; podupadł w XVII w.; 1831 siedziba rządu i sejmu powstańczego. IX 1939 ciężkie walki obronne (po kapitulacji rozstrzelanie 500 żołnierzy pol. i 100 osób cyw.); w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 3,5 tys. mieszkańców; 1944 obóz przesiedleńczy dla ludności Warszawy; w działaniach woj. zniszczony w 70%, po wojnie odbudowany. Zakrutkin WITALIJ A., ur. 1908, pisarz ros.; opowieści z życia naukowców, rybaków, epickie powieści gł. o tematyce wojennej. zakrycia gwiazd (okultacje), zjawiska zasłaniania gwiazd przez ciała wchodzące w skład Układu Słonecznego. zakrystia, arch. boczne pomieszczenie w świątyni chrześc, przylegające do prezbiterium i połączone z nim wejściem; przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów oraz przygotowywania obrzędów liturgicznych. zakrzep (skrzeplina), zbity osad składników krwi zamykający częściowo lub całkowicie światło żywego naczynia krwionośnego; tworzy się np. w następstwie urazu, w przebiegu miażdżycy. zakrzepica (tromboza), miejscowe zaburzenie krążenia wskutek powstania skrzeplin w świetle żywych naczyń krwionośnych, wraz ze stanem zapalnym ściany naczyniowej. zakrzewnia, bot. →krzewuszka. Zakrzewo, w. w pow. złotowskim, woj. koszalińskim; w okresie międzywoj. silny

ośr. polskości, m.in. działalność ks. B. Domańskiego, przywódcy Zw. Polaków w Niemczech, szkoła pol. (do 1939), Bank Lud., Dom Pol. Zakrzewska MARIA ELŻBIETA, 1828-1902, lekarz, pionierka służby zdrowia w USA, bojowniczka o równouprawnienie Murzynów. Zakrzewski BOGDAN, ur. 1916, historyk literatury; prof. uniw. we Wrocławiu; red. „Pamiętnika Literackiego". Zakrzewski IGNACY, 1823-89, historyk; 1882-89 poseł do parlamentu prus.; wydawca źródeł; m.in. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski (4 t.). Zakrzewski KAZIMIERZ, 1900-41, polityk i historyk; prof. historii Bizancjum na uniw. w Warszawie; zwolennik sorelowskiego syndykalizmu; działacz ZZZ; zamordowany przez hitlerowców. Zakrzewski KONSTANTY, 1876-1948, fizyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace dotyczące elektronowej teorii metali, optyki, dielektr. własności ciał. Zakrzewski STANISŁAW, 1873-1936, historyk; prof. uniw. we Lwowie; podkreślał rolę wybitnych jednostek w historii; dużą rolę przypisywał „intuicji historii', czyniąc z niej narzędzie badań; m.in. Mieszko I..., Bolesław Chrobry Wielki. Zakrzewski WINCENTY, 1844-1918, historyk, wydawca źródeł; badacz gł. XVI w.; prof. historii powszechnej na Uniw. Jag., czł. AU; autor podręcznika historii powszechnej. Zakrzewski WITOLD, ur. 1918, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa państw.; prof. Uniw. Jagiellońskiego. Zakrzewski ZYGMUNT, 1867-1951, numizmatyk i archeolog; wykładowca na uniw. w Poznaniu i Krakowie (od 1945); m.in. Pierwsza moneta polska. Zakrzewski Wyssogota IGNACY, 17451802, poseł na Sejm Czteroletni, prezydent Warszawy 1792 i 1794; w powstaniu 1794 czł. Rady Najwyższej Narodowej. Zakrzów, dzielnica mieszkaniowoprzem. we Wrocławiu; zakłady Metalowe „Polar" (produkcja lodówek). Zakrzów (w. pow. oleśnickim, woj. wrocławskim), archeol. 3 groby tzw. książęce (bogato wyposażone) z 11-IV w. zakupieństwo, średniow. forma zależności u Słowian; dłużnik oddawał siebie samego (lub z rodziną) w zastaw wierzycielowi. zakusy, usiłowania, próby uzyskania, zagarnięcia czegoś, chęć osiągnięcia, zdobycia czegoś. zakuwka, zamykająca część połączenia nitowego, tzw. montażowy (drugi) łeb nitu, kształtowany podczas łączenia elementów (łeb pierwszy, tzw. fabryczny, jest kształtowany w procesie wytwarzania nitu). zakwas, rozmnożona kultura drobnoustrojów fermentacji mlekowej, stosowana w przemyśle spoż.; np. z. mleczarskie, maślarskie, gorzelnicze, piekarskie. zakwit bot., zabarwienie się wód, piasku, śniegów wywołane masowym wystąpieniem na ich powierzchni niektórych drobnych glonów (z grupy zielenic i sinic), także bakterii. Zalaegerszeg [zoloegerseg], m. w zach. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Zala; 33 tys. mieszk. (1967); rafinacja ropy naft., przemysł włók., spoż.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Zalamea Borda [sa- b.] JORGE, 1905-69, kolumbijski pisarz i działacz społ., autoi pamfletu skierowanego przeciwko dyktaturom wojsk, w państwach Ameryki Łac; międzynar. nagr. Leninowska. Zălau [zəlau], m. w Rumunii (Siedmiogród), ośr. adm. okręgu Sălaj; 16 tys. mieszk. (1968). zalążek, żeński element rozmnażania się roślin nasiennych, u okrytonasiennych — w zalążni; w z. tworzy się woreczek zalążkowy, zawierający komórkę jajową, z której po zapłodnieniu tworzy się

Zambezi 1319 zarodek, a cały z. przekształca się w nasienie. zalążnia, dolna, rozszerzona część słupka kwiatowego; zawiera jeden lub wiele zalążków; po procesie podwójnego zapłodnienia przekształca się w owoc. zalesianie, wprowadzenie lasu na tereny nieleśne; szczególne znaczenie ma z. nieużytków, np. wydm, wyrobisk górniczych. Zalesie, w. w pow. i woj. olsztyńskim, nad jez. Orzyc; ośr. wypoczynkowy. Zalesie Dolne, miejscowość letniskowa w obrębie Piaseczna (woj. warsz.). Zalesie Górne, w. w pow. piaseczyńskim, woj. warsz.; ośr. wypoczynkowy. Zaleski ANTONI (pseud. Baronowa X. Y.Z.), 1858-95, dziennikarz; współzałożyciel „Słowa"; we wspomnieniach obraz Warszawy 2 poł. XIX w.; szkice z podróży do Turcji. Zaleski AUGUST, ur. 1883, dyplomata, polityk sanacyjny; 1926-32 min, spraw zagr.; 1939-41 min. spraw zagr. rządu emigr.; realizował antyradz. politykę zagraniczną; pozostał na emigracji. Zaleski JAN, 1869-1932, biochemik; prof. Akad. Roln. w Dublanach i uniw. w Warszawie, czł. PAU; prace dotyczące gł. przemian amoniaku w organizmie i barwników krwi; współautor nowej metody otrzymywania heminy. Zaleski JÓZEF BOHDAN, 1802-86, poeta; czł. demokr. ugrupowań w kraju i na emigracji; jeden z twórców ukr. szkoły poetów; dumki, poematy fantast. (Rusałki) . Zaleski JÓZEF PIUS, 1873-1930, lekarz, prezes polonijnego Kom. Obrony Nar. w USA w czasie I wojny świat.; współzałożyciel Związku Pionierów Kolonialnych. Zaleski MARCIN, 1796-1877, malarz; prof. SSP, potem Klasy Rysunkowej w Warszawie; weduty, wnętrza. Zaleski WACŁAW (pseud. Wacław z Oleska), 1799-1849, działacz polit., pisarz, poeta, zbieracz i badacz folkloru; 1848 gubernator Galicji; pozostawił pierwszy w Polsce zbiór pieśni lud., poezje patriot., tragedia. Zaleski Lubicz ZYGMUNT, 1882-1967, pisarz; działacz w dziedzinie pol.-fr. zbliżenia kult.; studia i szkice lit. w języku pol. i fr., poezje, proza poetycka. zaleszczotki (kleszczotki, Pseudoscorpionidea), rząd drobnych, drapieżnych pajęczaków; ok. 1 tys. gat.; odwłok segmentowany, nogogłaszczki ° zakończone kleszczami; żyją w ściółce leśnej, w mieszkaniach. Zaleszczyki, m. w Ukr.SRR (obw. tarnopolski), nad Dniestrem; 5,9 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko klimatyczne. zalew, zabieg stosowany gł. na zmeliorowanych łąkach nawadnianych zalewowo; kilkudniowe pokrycie łąki wodą spiętrzoną na ogroblowanych kwaterach. zalew, termin stosowany na określenie płytkiej zatoki, oddzielonej od morza mierzeją; np. z. u pd. wybrzeża M. Bałtyckiego. zalewa, roztwór wodny najczęściej soli, cukru, octu lub ich mieszanina, używany do produkcji konserw, ogórków kiszonych, kompotów; także wodny roztwór konserwanta w produkcji pulp. zalewa (masa zalewowa), bud.-.l) ciekła masa asfaltowa do zalewania szczelin dylatacyjnych w budynkach; 2) zaczyn lub zaprawa cementowa do zalewania spoin między blokami ściennymi, płytami stropowymi, chodnikowymi, kostką brukową itp. zalewa, elektrotechn. mieszanina zwykle asfaltów i wosków lub żywica syntet. do zalewania muf kablowych, transformatorów itp.; zapewnia znaczną trwałość izolacji. zalewka, wada kształtu odlewu w postaci cienkiej warstwy metalu . występującej w miejscach niedokładnego przylegania części formy do siebie.

Zalewo, w. w pow. morąskim, woj. olsztyńskim, nad jez. Ewingi; garbarnia; 1305-1945 miasto. zalewowa masa, bud. →zalewa. Zalewski ADOLF, 1810-53, działacz polit.; uczestnik powstania 1830-31; karbonariusz, czł. TDP; uczestnik wyprawy J. Zaliwskiego; emisariusz emigr. w kraju. Zalewski ANTONI (pseud. Baronowa X. Y.Z.), 1858-95. dziennikarz, literat; wspóh założyciel „Słowa"; Towarzystwo warszawskie. Zalewski KONSTANTY, 1803-68, działacz emigr.; czł. Związku Filaretów, uczestnik spisku dekabrystów, powstania 1830-31; karbonariusz, czł. TDP. Zalewski LEON, ok. 1810-41, działacz spiskowy; czł. TDP; uczestnik wyprawy J. Zaliwskiego; emisariusz emigr. w kraju, współzałożyciel Konfederacji Powszechnej Narodu Polskiego. Zalewski WITOLD, ur. 1921, pisarz; uczestnik powstania warsz.; opowiadania (Śmiertelni bohaterowie), powieści (Pruski mur), reportaże, szkice lit. (Odmiany nadziei). zależne funkcje, dwie funkcje, których stosunek jest liczbą, np. x+1 oraz 2x+2. zależne równania, równania, z których przynajmniej jedno wynika z pozostałych, np. x+1 = 0 oraz 2x+2 = 0. zależne wektory, wektory swobodne o jednakowych kierunkach. zaliczka, prawo część należności wpłacana lub wypłacana z góry na poczet tej należności. Zaliwski JÓZEF, 1797-1855, pułkownik; czł. Wolnomularstwa Nar.; uczestnik powstania 1830-31; na emigracji działacz Zemsty Ludu, 1833 pod jej patronatem zorganizował zbrojną wyprawę do kraju. Zalka [zolko] MATÉ, 1896-1937, działacz węg. i międzynar. ruchu robotn., pisarz węg.; uczestnik rewolucji październikowej, zginął w Hiszpanii jako republ. gen. Lukács; opowiadania, powieści (Doberó), poruszające problematykę rewolucji i wojny. zaludnienie (populacja), ogpł jednostek ludzkich żyjących na tym samym obszarze i w tym samym środowisku geograficznym. Záluži, osiedle przem. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.); 1,4 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naft., wielki kombinat petrochemiczny. załamania kąt →kąt załamania. załamania współczynnik, wielkość równa stosunkowi prędkości fali w ośrodku, z którego fala wychodzi, do prędkości fali w ośrodku, do którego przechodzi; w.z. światła bezwzględny — stosunek prędkości światła w próżni do prędkości w danym ośrodku. załamanie fali (refrakcja fali), zmiana kierunku rozchodzenia się fali (elektromagnet., sprężystej) przy przejściu przez granicę dwóch ośrodków, a także w ośrodku jednorodnym o zmieniającej się np. gęstości lub własnościach elektr.; refrakcja astr. zachodzi przy przejściu światła przez atmosferę. załamanie podwójne światła (dwójłomność światła), równoczesne załamanie i rozszczepianie wiązki światła na dwie składowe (promienie) przenikające do ośrodka optycznie anizotropowego. załamanie światła, zmiana kierunku rozchodzenia się światła na granicy ośrodków o różnej gęstości optycznej, zgodna z prawami załamania jedynie w przypadku ośrodków optycznie izotropowych (w przeciwnym wypadku zachodzi z.ś. podwójne). załącznik→alegat Załęski EDMUND, 1863-1932, chemik, agronom, hodowca roślin; prof. Akad. Roln. w Dublanach i Uniw. Jag.; Metodyka doświadczeń rolniczych. Załęski STANISŁAW, 1843-1908, jezuita, historyk zakonu.

Załęski ZYGMUNT (pseud. Gantowski), 1892-1966, działacz lud., publicysta; współtwórca ZMW RP „Wici" i 1928-29 prezes Zarządu Gł.; podczas okupacji w ROCh i BCh, 1945-49 w PSL, następnie ZSL. załoga, zespół ludzi obsługujących środek lokomocji; grupa żołnierzy lub oddziałów wojsk, wspólnie działająca lub walcząca dla osiągnięcia jednego celu; ogół pracowników jednostki produkcyjnej, handl., instytucji nauk. itp. załoga, w dawnym prawie pol.: 1) ruchomości, jakie oddawał dwór poddanemu w celu lepszego zagospodarowania gruntu; 2) ciążący na niewypłacalnym dłużniku obowiązek przebywania wraz ze służbą w karczmie na własny koszt do chwili uiszczenia długu; symboliczna pozostałość niewoli za długi i obowiązku wykupu; znikła w XVI w. załupek (parafimoza), uwięźnięcie żołędzi prącia w zwężonym pierścieniu otworu napletka i niemożność jego odprowadzenia, wskutek stulejki lub stanów zapalnych; leczenie operacyjne. Załuski ANDRZEJ CHRYZOSTOM, 16481711, biskup warmiński od 1688, kanclerz w. kor. od 1703, dyplomata; zwolennik Stanisława Leszczyńskiego. Załuski ANDRZEJ STANISŁAW, 1695-1758, kanclerz w. kor., biskup krak. od 1749; rzecznik reform polit. i gosp.; 1747 fundator (wraz z bratem Józefem Andrzejem) biblioteki (Biblioteka Załuskich) w Warszawie. Załuski JÓZEF ANDRZEJ, 1702-74, brat Andrzeja Stanisława, bibliograf, edytor, pisarz; biskup kijowski; twórca biblioteki (udostępnionej 1747); kompendia bibliogr., poezje. Załuski JÓZEF BONAWENTURA, 1786-1866, generał, pamiętnikarz; oficer napoleoński, później adiutant Aleksandra I i Mikołaja I; szef wywiadu pol. w powstaniu 1830-31. Załuski ZBIGNIEW, ur. 1926, publicysta, pułkownik WP; zbiory szkiców hist.-polit. Przepustka do historii, Siedem polskich grzechów głównych, Czterdziesty czwarty. Załygin SIERGIEJ P., ur. 1913, pisarz ros.; eseje, opowiadania, opowieści (Nad Irtyszem) o problemach etyczno-społ., związanych z kolektywizacją wsi syberyjskiej. Zama (w starożytności m. w pn. Afryce), 202 p.n.e. ostateczna klęska Hannibala w wojnie z Rzymianami (Scypion Mł.). zamachowe koło, koło o dużym momencie bezwładności magazynujące energię kinetyczną ruchu obrotowego; używane najczęściej do wyrównywania biegu maszyn. zamach stanu, zorganizowana działalność mająca na celu obalenie siłą nacz. władz państw, i zagarnięcie władzy przez jednostkę lub grupę osób, w sposób isprzeczny z konstytucją państwa. Zamarła Turnia, szczyt w Tatrach Wysokich, na wsch. od Zawratu; 2179 m. zamarniki (Ephialtes), pożyteczne błonkówki z rodziny gąsieniczników; larwy pasożytują w larwach innych owadów, np. żerujących w drewnie kózek. Zamarte, w. w pow. tucholskim, woj. bydgoskim; barok, kościół i klasztor pobernardyński (XVIII w.). zamartwica (asfiksja), stan wywołany znacznym utrudnieniem lub przerwaniem oddychania wskutek zatkania dróg oddechowych lub porażenia ośrodka oddechowego. zamartwica noworodków (asfiksja noworodków), stan niedotlenienia noworodka, powstający wskutek zaburzeń wymiany tlenowej między matką a płodem, zwykle w ostatnim okresie porodu lub w następstwie urazu porodowego. Zambezi, rz. w pd. Afryce; dł. 2260 km, dorzecze 1,4 mln km2; uchodzi do Kanału Mozambickiego; liczne progi i wo-

1320 Zambia dospady, największy Mosicatunga (Wiktorii); odcinkami żeglowna; wielki hydrowęzeł Kariba. Zambia (Republika Zambii), państwo w pd. Afryce; 752,6 tys. km2, 4,2 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Lusaka, inne gł. m.: Kitwe-Nkana, Ndola; j.u. angielski. Pow. wyżynna; kłimat gorący; roślinność gł. sawannowa. Podstawą gospodarki —- górnictwo; wydobycie rud miedzi i kobaltu oraz cynku, ołowiu; hutnictwo metali nieżel. (gł. miedzi); uprawa gł. kukurydzy, prosa i tytoniu. — W XIV-XV w. pod wpływami państwa Monomotapa; w XIX w. kilka silnych związków plemiennych; od XIX/XX w. kolonizacja bryt., od 1911 protektorat bryt. p.n. Rodezja Pn. (1953-63 w składzie Federacji Rodezji i Niasy); od 1964 republika autonomiczna, następnie (X 1964) niepodległa, czł. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1964'. Zamboanga [sam-], m. w Filipinach, port na pd.-zach. wybrzeżu Mindanao; 164 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., drzewny. Zambrowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego, w Zambrowie, uruchomione 1954; produkują liczne asortymenty (ok. 20) przędzy i tkanin bawełn., również na eksport. Zambrów, m. pow. w woj. białostockim; 14,1 tys. mieszk. (1970); Zambrowskie Zakłady Przemysłu Bawełn.; prawa miejskie 1430 (do 1870) i 1919; po I wojnie świat, szkoła podchorążych; IX 1939 zacięte walki obronne; 13-14 IX 1939 egzekucja 200 jeńców pol. i 50 osób cyw.; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 4 tys. mieszkańców; obóz jeńców radz., zginęło 12 tys. osób. Zambrzycki WŁADYSŁAW, 1891-1962, pisarz i dziennikarz; powieści humorystyczno-fantast. Nasza Pani Radosna, Kwatera bożych pomyleńców. „Zamech" →Zakłady Mechaniczne im. gen. Karola Świerczewskiego. Zamecznik STANISŁAW, 1909-71, grafik i architekt; prof. PWSSP w Poznaniu; grafika książkowa, plakat, wystawiennictwo (m.in. projekty pawilonów pol. na wystawach zagr., projekty wystaw artyst. w kraju). Zamecznik WOJCIECH, 1923-67, grafik; plakaty, wystawiennictwo, scenografia; eksperymenty w dziedzinie fotografii i filmu. zamek, arch. warowna budowla mieszkalna, gł. murowana, stanowiąca przeważnie zamknięty kompleks arch. złożony z murów obronnych z wieżami i basztami, budowli mieszkalnych i gosp., często z fosą i mostem zwodzonym; wyróżnia się m.in. z. obronne w punktach strategicznych, z.-rezydencje; wznoszone od starożytności, rozkwit w gotyku. zamek, techn.: 1) urządzenie do łączenia lub utrzymywania w ustalonym położeniu określonych elementów; 2) urządzenie do ryglowania drzwi, szuflad itp. za pomocą wysuwanej zasuwy (rygla), blokowanej sprężynującymi zastawkami. zamek, wojsk, ruchoma część odtylcowej broni palnej służąca do zamknięcia przewodu lufy po załadowaniu naboju, do odpalenia ładunku, wyrzucenia łuski, napięcia iglicy. Zamek Królewski w Warszawie, zał. przez książąt mazowieckich XIII/XIV w., od 1569 siedziba sejmów, od 1596 rezydencja król.; pierwotny got., przebudowany w stylu renes. za Zygmunta III (architekt G. Trevano); barok, fasada od strony Wisły z poł. XVIII w.; wspaniałe wnętrza klasycyst. z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego (architekci: J. Fontaná, D. Merlini; plafony i obrazy hist. M. Bacciarellego, widoki Warszawy Canaletta, rzeźby A. Le Brun'a), z salami: Tronową, Rycerską, Balową i Gabinetem Marmurowym (z portretami królów pol.); zburzony przez hitlerowców 1939-44, ocalone najcenniejsze dzieła sztu-

ki i pamiątki hist. oraz liczne elementy arch., rzeźb, i dekoracyjne; odbudowa Zamku rozpoczęta 1971 ściśle wg dawnego wyglądu. Zamek św. Anioła (Castel Sant' Angelo), warowny zamek nad Tybrem w Rzymie; dawne, mauzoleum Hadriana, w V w. otoczone murami i zamienione na cytadelę papieską; przebudowany w XIV-XVI w.; był schronieniem papieży (m.in. Leona X i Klemensa VII), mieścił też skarbiec, arsenał i więzienie; obecnie muzeum (m.in. sepulkralna sztuka rzym., historia zamku, wnętrza zabytkowe, militaria). Zamenhof LUDWIK, 1859-1917, lekarz, poliglota, twórca języka esperanto; prace na temat problematyki języka sztucznego oraz gramatyka i słownik esperanto; Język międzynarodowy. Zamfirescu [-sku] DUILIU, 1858-1922, rum. pisarz i dyplomata; nowele i poematy klasycyst.; cykl powieści o tematyce społecznej. zamglenie, zawiesina mikroskopijnych kropelek wody w przyziemnej warstwie powietrza, powstająca wskutek kondensacji zawartej w nim pary wodnej; widzialność zmniejszona, lecz, w odróżnieniu od mgły, wynosząca więcej niż 1 km. zamiana, prawo umowa, w której każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę prawo własności do rzeczy w zamian za otrzymanie prawa do innej rzeczy. zamiar, prawo postać winy umyślnej; wg prawa pol. zachodzi wówczas, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony (z. bezpośredni) albo, przewidując możliwość popełnienia czynu, ná to się godzi (z. ewentualny). zamiataczka, →zamiatarka. zamiatarka (zamiataczka), samochód specjalny do oczyszczania ulic, placów itp. z pyłu, śmieci lub cienkiej warstwy świeżo spadłego śniegu, wyposażony w walcowe szczotki wirujące i urządzenie zbierające zmiotki. Zamiatin JEWGIENIJ I., 1884-1937, pisarz ros.; opowiadania satyr., fantast., alegor.; utwory dram., powieści o motywach antyrewol. i antyradz.; od 1932 na emigracji. Zamiatnin SIERGIEJ N., 1899-1958, archeolog radz., badacz paleolitu; wykopaliska w Gagarino i Kostienkach; Oczerki po paleolitu. zamieć, unoszenie z powierzchni Ziemi przez porywisty wiatr śniegu (z. śnieżna), piasku (z. piaskowa) lub pyłu (z. pyłowa). zamiennia, lit.→metonimia. zamienność elementów, zdolność elementów lub zespołów konstrukcji do wzajemnego zastępowania się; całkowita, niecałkowita, selekcyjna, konstrukcyjna lub technol.; osiągana dzięki normalizacji. zamieranie pędów, objaw chorobowy u roślin (gł. drzew i krzewów), także choroby wywoływane gł. przez grzyby pasożytnicze; są następstwem miejscowego zniszczenia tkanki przewodzącej. zamiłowanie, psychol. względnie trwała skłonność do wykonywania pewnych czynności dla przyjemności, jaką się z ich wykonywania czerpie; jeden z czynników motywacyjnych. zamknięcie wodne, bud. →syfon (1). Zamkow LIDIA, ur. 1918, reżyser, aktorka; inscenizacje gł. w teatrach krak. (Sen F. Dostojewskiego, Edyp Król Sofoklesa); role w dramatach współcz. i klasycznych. Zamojska Rotunda, w Zamościu, dawna działobitnia z 1 poł. XIX w.; 1939-40 hitlerowskie więzienie, 1940-44 obóz przejściowy (zginęło 8 tys. osób); obecnie Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny. Zamojski PIOTR I. (właśc. P.I. Ziewałkin), 1896-1958, pisarz ros.; opowiadania i powieści z życia wsi, ukazujące najistot-

niejsze problemy społ.-polit.; książki dla dzieci. Zamojszczyzna, nazwa obszaru obejmującego powiaty: zamojski, biłgorajski, tomaszowski, hrubieszowski; w czasie okupacji 1942-43 hitlerowcy wysiedlili z Z. 110 tys. osób (297 wsi). Zamora [ta-] NICETO ALCALÁ, 1877-1949, polityk hiszp.; 1931-36 pierwszy prezydent republiki hiszpańskiej. Zamora [ta-], m. w Hiszpanii (Leon), nad Duero, ośr. adm. prow. Z.; 45 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; muzea; kościoły (XII-XVIII w.), romańska katedra, średniow. mury z bramami. Zamora [sa-], m. w Meksyku (Michoacán); 32 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. \ zamorzarka, urządzenie do zabijania (zamorzania) poczwarek wewnątrz kokonów jedwabnika, za pomocą gorącego powietrza lub pary. Zamość, m. pow. w woj. lubelskim; 34,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł spoż., drzewny, odzieżowy; filia UMCS; ogród zool.; 2 muzea — w tym Rotunda Zamojska (Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny); zbudowany na regularnym planie renes. o układzie osiowym, z pałacem, gmachem akademii, kamienicami, ratuszem i kolegiatą; należy do wybitnych zabytków architektury renes. w skali światowej. — Lokowany 1580. przez J. Zamoyskiego, który 1595 założył tu Akademię i drukarnię; 1905-07 strajki robotn. i szkolne; 1918 Rada Delegatów Robotn. i Żołnierskich, wystąpienia rewol. kierowane przez KPP (Czerwona Gwardia); w okresie międzywoj. demonstracje robotników i chłopów, m.in. 1936; w czasie okupacji hitlerowskiej masowe zbrodnie, m.in. w tzw. Rotundzie (zginęło 8 tys. osób), wysiedlenia i pacyfikacje Zamojszczyzny; 1942-44 hitlerowski obóz przesiedleńczy; przeszło przez niego 100 tys. osób wysiedlonych z Zamojszczyzny; 1941-44 hitlerowski obóz dla jeńców radz. (Stalag 325); zginęło ok. 20 tys. osób; ośrodek ruchu oporu GL, AL, AK. Zamoyski ANDRZEJ, 1716-92, kanclerz w. kor. 1764-67; jeden z przywódców Familii; organizator Komisji Dobrego Porządku; opracował Zbiór praw sądowych, stanowiący m.in. próbę reform polit. i społ., 1780 odrzucony przez sejm. Zamoyski ANDRZEJ, hrabia, 1800-74, postępowy działacz polit. i gosp. w Królestwie Pol.; 1858-61 prezes Tow. Roln., przed 1863 jeden z przywódców „białych". Zamoyski AUGUST, 1893-1970, rzeźbiarz; związany z grupą Bunt i formistami; od 1923 mieszkał we Francji; początkowo uproszczone i zgeometryzowane, później klasycyzujące rzeźby figuralne (akty kobiece), pomniki; O rzeźbieniu. Zamoyski JAN, 1542-1605, kanclerz w. kor. od 1578, hetman w. kor. od 1581; przywódca szlachty; doradca Stefana Batorego; zwycięzca w bitwie pod Byczyną 1588; przeciwnik Habsburgów; przywrócił zwierzchnictwo Polski nad Mołdawią i Wołoszczyzną; 1602 odzyskał Inflanty; założyciel Akad. Zamojskiej. Zamoyski JAN, ur. 1901, malarz; czł. Bractwa św. Łukasza; pejzaże, portrety, kwiaty; malarstwo ścienne (freski w Wojsk. Instytucie Geogr.). Zamoyski MAURYCY, 1871-1939, polityk; czł. władz nacz. SND w Królestwie Pol.; 1918 czł. KNP i wiceprezes KNP w Paryżu; 1924 min. spraw zagranicznych. Zamoyski TOMASZ, 1594-1638, podkanclerzy kor. od 1628, kanclerz w. kor. od 1635; uczestnik wojen z Tatarami i Szwecją oraz walk z powstańcami ukr. (1625). Zamoyski WŁADYSŁAW, hrabia, 1803-68, działacz polit., generał; uczestnik powstania 1830-31; na emigracji jeden z kierowników Hôtel Lambert. Zamoyski WŁADYSŁAW, hrabia, 18531924, działacz społ. Wielkopolski; zapisał wszystkie swoje dobra narodowi pol., tworząc fundację p.n. Zakłady Kórnickie.

zaparcie 1321 zamożność drzewostanu, leśn. →zasobność drzewostanu. Zampa [ca-] LUIGI, UΓ. 1905, wł. dramaturg, scenarzysta i reżyser film.; współtwórca neorealizmu; wiele wybitnych filmów o wymowie społ. i antywoj. (Vivere in pace, Trudne lata, Proces przeciwko miastu). zamrażalnia, pomieszczenie chłodnicze wyposażone w parowniki i wentylatory do programowanego zamrażania żywności, przechowywanej następnie w mroźni. zamrażalnik (zamrażarka), urządzenie, do zamrażania żywności. zamrażanie, obniżanie temperatury ciała, prowadzące do zmiany ciekłego stanu ciała lub jego składników w stan stały. zamrażanie gruntu, bud. sztuczne ochładzanie gruntu do temperatury ujemnej w wyniku zanurzenia w nim rur, przez które przepływa chłodna solanka; pozwala prowadzić roboty ziemne w gruntach wilgotnych. zamrażanie produktów spożywczych, metoda utrwalania żywności, polegająca na doprowadzeniu produktu do temp. ok. —20°; pozwala na zachowanie jego wartości dietetycznych i organoleptycznych. zamrażarka →zamrażalnik. zamroczenie (pomroczny stan), zaburzenie przytomności ze zwężeniem pola świadomości, podnieceniem, utratą kontaktu z otoczeniem (w padaczce, zatruciach, zakażeniach i in.). zamróz, geol. rozsadzające działanie wody zamarzającej w szczelinach skalnych. zamróz, meteorol. używana niekiedy nazwa osadu lodowego tworzącego się na ścianach budynków podczas odwilży następującej po długotrwałych mrozach. zamsz, skóra owcza, cielęca, reniferowa, jelenia, sarnia lub łosiowa, z usuniętym licem, garbowania tłuszczowego, miękka, chłonna, ciągliwa; stosowany do wyrobu rękawiczek, odzieży, butów i ścierek. zamsz, tkanina zwykle bawełn., drapana i krótko strzyżona (z lekkim meszkiem), podobna do z. — skóry. Zan TOMASZ, 1796-1855, poeta, współzałożyciel filomatów, przywódca promienistych, prezydent filaretów; 1824-41 na zesłaniu; okolicznościowe „jamby", triolety, ballady. zanadrze, miejsce pod wierzchnim ubraniem na piersi; pazucha. Zanardelli [dza-] GIUSEPPE, 1826-1903, polityk wł.; 1901-03 premier; zreformował wł. kodeks karny; popierał zbliżenie wł.francuskie. Zandvoort [zantwo:rt], m. w zach. Holandii, nad M. Północnym; 15 tys. mieszk. (1960); znane kąpielisko, zanella, tkanina bawełn. (albo z osnową bawełn. i wątkiem wełn.) o silnym połysku; używana gł. na podszewki. Zanesville [zejnzwyl], m. w USA (Ohio), nad rz. Muskingum; 32 tys. mieszk. (1970)? ośr. handl. regionµ roln.; przemysł ceram., szklarski. Zanga →Razdan. zaniechanie, prawo powstrzymanie się od działania, które na podstawie określonej normy prawnej powinno było nastąpić. Zaniemyśl, w. w pow. średzkim, woj. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; ośr. turyst.-wypoczynkowy, położony nad jeziorami; 1742-1834 miasto. zanik (atrofia), stopniowe zmniejszanie się objętości tkanki, narządu lub części ciała, zachodzące w wyniku procesów fizjol. (np. z. grasicy w dzieciństwie) lub patologicznych. zanik odbioru radiowego (fading), zjawisko ciągłych zmian natężenia sygnałów odbieranych przez antenę odbiornika radiowego, spowodowane nakładaniem się fal: przyziemnej i odbitej od jonosfery; w celu eliminacji wpływu z.o.r. stosuje się automatyczną regulację wzmocnienia w odbiornikach radiowych.

Zanni [dzanni; wł.], nazwa określająca typ komicznego służącego z commedia delľarte. Zannoni-Rizzi [dzannoni ricci] ANTONIO (właśc. A. Rizzi-Zannoni), 1736-1814, kartograf wł.; autor wielu map i atlasów, w tym mapy Polski, wyd. 1772 w Londynie (jedna z pierwszych szczegółowych map całego kraju). zanokcica (Asplenium), bot., paproć, przeważnie naskalna; w Polsce 8 gat. (zwykle na murach i skałach), najczęstsza z. murowa (tzw. ruta skalna) oraz z. skalna, epifit pochodzący z tropik. Azji; uprawiana bywa w doniczkach. zanokcica, med. bolesny naciek zapalny lub ropień umiejscowiony pod paznokciem, powstający wskutek zakażenia bakteryjnego. zanokcica, wet. ropne zapalenie wału paznokciowego (koronki) racic u zwierząt parzystokopytnych, połączone z miejscową martwicą. Zanoziński JERZY, ur. 1910, historyk sztuki; zajmuje się gł. historią malarstwa pol. i krytyki artyst. XIX i XX w.; monografie artystów pol. (A. Kotsisa, P. Michałowskiego). Zante →Zakinthos. Zanussi KRZYSZTOF, ur. 1939, reżyser film.; filmy dokumentalne (Krzysztof Penderecki) i fabularne (Struklura kryształu, Życie rodzinne), także telew. (Za ścianą). Zanzibar, wyspa koralowa na O. Indyjskim, u wsch. wybrzeży Afryki; wchodzi w skład Tanzanii; 1,7 tys. km2, 190 tys. mieszk. (1967); gł. m. i port Z.; plantacje goździkowca i palmy kokosowej. — W XVI-XVII w. pod panowaniem portug., następnie sułtanat arab., od 1890 pod protektoratem bryt.; od 1963 niepodległa monarchia, czł. Wspólnoty Narodów; 1964 — Lud. Republika Z. i Pemby, połączona następnie z Tanganiką w (od X 1964) Tanzanię. Zanzibar, m. i port w Tanzanii, na wyspie Z., nad O. Indyjskim; 63 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók.; wywóz goździków. zaoczne studia, studia dla pracującychpolegające gł. na samodzielnej pracy studentów wg ustalonego programu; studenci w określonych terminach uczestniczą w prowadzonych przez uczelnię ćwiczeniach i konsultacjach oraz zdają egzaminy; punkty konsultacyjne organizowane są również w miejscowościach, w których mieszkają większe grupy studiujących. zaoczność postępowania, prawo postępowanie bez udziału strony, która bez usprawiedliwienia nie stawiła się na rOZprawę. Zaodrzańskie Zakłady Przemysłu Metalowego im. Marcelego Nowotki (Zastal), w Zielonej Górze, uruchomione 1945, jeden z największych w Polsce zakładów produkujących tabor kol.; wagony towarowe, konstrukcje stal., aparatura chem.., lokomotywy spalinowe. Zaor (Zaur) JAN, XVII w., architekt; barok, kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie. Zaorski JAN, 1887-1955, chirurg; prof. Uniw. Warsz. i Akad. Med.; w czasie okupacji prowadził w Warszawie szkołę zawodową, która była w istocie zakonspirowanym wydziałem lekarskim uniwersytetu. Zaoziorny, ni. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim, w dorzeczu Jeniseju; 31 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla brun., przemysł mat. bud., drzewny. zapach, fizjol. wrażenie zmysłowe wywołane pobudzeniem receptorów węchowych przez niektóre lotne substancje chemiczne. zapachowe gruczoły (gruczoły wonne), gruczoły skórne ssaków, odmiana gruczołów potowych — budowa podobna, różny sposób wydzielania; wydzielina ma zapach charakterystyczny dla danego gatunku (np. piżmo); u człowieka gł. w do-

le pachowym i skórze narządów płciowych. zapachowe kompozycje, mieszaniny naturalnych i syntet. substancji zapachowych mające zapach kwiatowy lub fantazyjny; stosowane do wyrobu perfum, do perfumowania produktów kosmetycznych i technicznych. zapachowe substancje, substancje, które dzięki swemu zapachowi znalazły zastosowanie praktyczne; mogą być pochodzenia roślinnego, zwierzęcego oraz syntet.; należą do różnych grup związków chem., gł. alkoholi, estrów, aldehydów, ketonów i laktonów. zapachowe żywice, bezpostaciowe, stałe lub ciekłe, pachnące wydzieliny drzew, krzewów; do ważniejszych ż.z. należą żywice: benzoesowa, gwajakowa, labdanum i chemiekstrakty alkoholowe tych żywic lub ich destylaty z parą wodną; stosowane są w kompozycjach zapachowych. zapadka, element mechanizmu zapadkowego dociskany do koła zapadkowego przy jednym kierunku ruchu i odchylany przy przeciwnym. zapadkowy mechanizm, mechanizm przenoszący moment obrotowy z elementu zawierającego zapadkę na koło zapadkowe (lub odwrotnie) przy jednym kierunku ruchu; cierny lub zębaty; sprzęgło jednokierunkowe. zapadlisko, część skorupy ziemskiej obniżona wskutek ruchów tektonicznych i ograniczona uskokami, np. rów tektoniczny. zapadnia, w lokomotywowni lub wagonowni głęboki poprzeczny kanał pod torami, umożliwiający wymianę zestawów kołowych taboru. zapadnia, teatr, otwór w podłodze sceny; wycinek podłogi, który może być opuszczany i podnoszony mechanicznie. zapadalność, med. →zachorowalność. zapady, łow. przyloty o zmierzchu głuszców kogutów na tokowisko i usadowienie się na drzewach. zapalarka, przenośne urządzenie służące do odpalania zapalników elektrycznych. zapalenie, med. odczyn tkanki na czynnik szkodliwy (np. bakterie, wirusy, niektóre związki chem.); następuje przekrwienie obszaru objętego z., obrzmienie, wzrost temperatury, ból, upośledzenie czynności. zapalenie wielonerwowe (polyneuritis), choroba polegająca na uszkodzeniu obwodowego układu nerwowego, zwykle symetrycznie, niekiedy korzonków nerwowych lub zwojów, a nawet komórek rdzenia kręgowego; objawy b. różnorodne: bóle neuralgiczne, porażenie wiotkie, zniesienie odruchów i in.; przyczyny: pozakaźne, toksyczne (alkohol, arsen, tal i in.), cukrzyca, awitaminoza B1. zapalnik, mechanizm powodujący wybuch materiału wybuchowego; z. dzielą się na uderzeniowe, czasowe (działają po określonym czasie) i zbliżeniowe (działają w chwili zbliżania się pocisku do celu). zapalnik elektryczny, urządzenie powodujące wybuch materiału wybuchowego pod wpływem przepływającego przez nie prądu elektrycznego. zapałczanka (drewno zapałczane), leśn. drewno użytkowe okrągłe (gł. świerkowe, osikowe, topolowe) do produkcji patyczków i pudełek zapałczanych. Zapałowicz HUGO, 1852-1917, botanik, florysta; prowadził badania geol., geogr. i florystyczne na terenie Ameryki Pd..; prace dotyczące roślinności Babiej Góry oraz gór Pokucia i Marmaroszu; Krytyczny przegląd roślinności Galicji. zapamiętywanie, psychol. utrwalanie w pamięci pewnych treści i włączanie ich w dotychczasową wiedzę i doświadczenie w ten sposób, by można było odtworzyć je i wykorzystać w przyszłości. zaparcie, med. →zatwardzenie.

1322 zapas drzewny zapas drzewny, leśn. miąższość (objętość) drzew lub drzewostanów na określonej powierzchni; może być z podziałem m.in. na klasy grubości, sortymenty. Zapasiewicz ZBIGNIEW, 1906-37, działacz polit.; czł. PPS, przywódca lewicy Legionu Młodych; 1936 podpisał antyfaszyst. Deklarację Praw Młodego Pokolenia Polski. Zapasiewicz ZBIGNIEW, ur. 1934, aktor; występy w teatrach warsz. (Czacki — Mądremu biada A. Gribojedowa), w radiu i telewizji; także recytator. zapaska, część odzieży kobiecej, dawniej zastępująca spódnicę; 2 rodzaje:' z. do pasa i z. na odzież — zarzucana na ramiona; występuje w strojach lud. Wielkopolski, Mazowsza. zapasowe substancje (ciała zapasowe), substancje gromadzące się w dużych ilościach w odpowiednich tkankach, wykorzystywane w pewnych okresach życia organizmu jako źródło energii lub budulec, np. skrobia w miękiszowych komórkach spichrzowych organów roślin, gliko-gen w wątrobie zwierząt. zapaść, med. ostre zaburzenie krążenia z nagłym spadkiem ciśnienia krwi, objawiające się silnym osłabieniem i uczuciem zamierania. zapaśnictwo, dyscyplina sport, obejmująca walki wręcz (zapasy); spotkania odbywają się między 2 zawodnikami, w 8 wagach; zwycięstwo uzyskuje się na punkty lub przez położenie przeciwnika na łopatki; podstawowe rodzaje zapasów: walka gr.-rzym. (klasyczna) i wolna. Zapata [sa-] EMILIANO, ok. 1883-1919, jeden z przywódców ruchu chłopskiego w pd. Meksyku w czasie rewolucji 1910; zamordowany. Zapata [sa:-] (Ciénaga de Zapata), słone bagna w zach. części Kuby, na płw., nad M. Karaibskim. Zapędzki JÓZEF, ur. 1929, strzelec kulowy, zdobywca złotego medalu olimpijskiego (1968) w strzelaniu sport, z pistoletu sylwetkowego (Pd-6). zapian (mydleniec, mydlane drzewo, Sapindus saponaria), małe drzewo Ameryki Pd., uprawiane dla miąższu owoców, zawierającego saponiny używane do produkcji mydła oraz dla włókien łykowych (na liny). zapiecek, miejsce, legowisko w dawnej wiejskiej izbie za piecem, na piecu. zapiekanka, potrawa sporządzana przez zapiekanie w piekarniku, gł. makaronu i kasz z mięsem, podrobami, owocami i in. zapierające środki (obstipantia), leki hamujące nadczynność ruchową przewodu pokarmowego, objawiającą się biegunką; środki o działaniu ściągającym, adsorbu-jącym i osłaniającym (np. węgiel drzewny, garbniki), a także spazmolityczne (np. papaweryna). zapis (legat), prawo przeznaczenie przez spadkodawcę pewnej osobie (zapisobiercy) korzyści majątkowej w testamencie, zobowiązujące spadkobiercę do wydania jej zapisobiercy. Zapiski historyczne (Szy-ci), historia Chin pióra Sy-ma Ciena; dzieje kraju od starożytności do II w. p.n.e.; wzór dla 23 historii dynastycznych obejmujących całość dziejów Chin; kontynuowana przez historyków do 1912. „Zapiski Koszalińskie", kwartalnik, organ Oddziału Woj. PTH w Koszalinie, wydawany 1961-69; poświęcony dziejom Pomorza Zach.; od 1969 p.n. „Pobrzeże". zapisobiorca (legatariusz), osoba, której testator przeznaczył w testamencie pewną korzyść majątkową, bez ustanowienia jej spadkobiercą. zaplemnienie, wprowadzenie plemników do dróg rodnych samicy. zapłodnienie (syngamia), połączenie się gamety męskiej i żeńskiej, tj. najczęściej plemnika z komórką jajową, w jedną komórkę — zygotę, dającą początek nowemu organizmowi. zapłodnienie podwójne, bot. wprowa-

dzenie do woreczka zalążkowego roślin okrytonasiennych przez łagiewkę pyłkową dwóch komórek plemnikowych; jedna łączy się z komórką jajową tworząc zygotę, druga — z komórką wtórną, zapoczątkowując bielmo. zapłonnik, urządzenie pomocnicze do inicjowania wyładowania elektr. między elektrodami lampy fluorescencyjnej. zapłonności wskaźnik (indeks dieslowy), wielkość charakteryzująca opóźnienie zapłonu paliwa w tłokowym silniku spalinowym o zapłonie samoczynnym; im wyższy w.z., tym opóźnienie zapłonu paliwa mniejsze. zapłonowa instalacja, w silniku spalinowym tłokowym z zapłonem iskrowym instalacja elektr. do zapalania za pomocą iskry elektr. mieszanki paliwowej, sprężonej w cylindrach; najczęściej bateryjna (akumulatorowa) lub iskrownikowa. zapłon paliwa, inicjowanie procesu spalania paliwa w silniku spalinowym; z.p. iskrowy — za pomocą tzw. świecy zapłonowej — w silnikach benzynowych, z.p. samoczynny — przez wtryskiwanie paliwa do cylindra z ogrzanym przez sprężanie powietrzem — w silnikach Diesla, z.p. żarowy — od gruszki żarowej. zapobieganie zapłodnieniu, niedopuszczanie do zapłodnienia przez stosowanie różnych metod, gł. środków antykoncepcyjnych lub tzw. kalendarza małżeńskiego. zapole. roln. →sąsiek. Zapolska GABRIELA, 1857-1921, pisarka, aktorka; naturalist. powieści (Kaśka Kariatyda, Sezonowa miłość), komedie obyczajowe (Moralność Pani Dulskiej, Ich czworo), zbiory nowel, krytyka teatralna. Zápolya [za:pojo] JAN, 1487-1540, król węg. od 1526; walczył o tron z bratem ces. Karola V, Ferdynandem I; żonaty z córką Zygmunta Starego i Bony, Izabelą. zapominanie, psychol. stopniowa utrata nabytych umiejętności, wprawy, zdolności do odtwarzania lub rozpoznawania wyuczonego materiału. zapona, ozdobna klamra lub brosza, używana w Polsce w XVI-XVIII w. do spinania futer i pasów lub jako ozdoba przy nakryciach głowy. zapora, budowla wodna, zwykle betonowa lub żelbetowa, przegradzająca dolinę rzeki w celu spiętrzenia wody i utworzenia zbiornika retencyjnego dla potrzeb energetycznych, ochrony przeciwpowodziowej itp. zapora kolejowa (szlaban), urządzenie do zamykania drogi na przejeździe kol. na czas przejazdu pociągu. zapora pyłowa, góra. półki lub koryta wywrotne napełnione pyłem kam., umieszczone w chodnikach kopalni w celu tłumienia fali ewentualnego wybuchu pyłu węglowego. zaporoscy Kozacy →Kozacy ukraińscy. Zaporoże, hist. obszar nad dolnym Dnieprem, poniżej tzw. porohów, często zw. Dzikimi Polami; w XVI-XVII w. osiadali tu Kozacy zaporoscy. Zaporoże, m. obw. w Ukr.SRR, duży port nad Dnieprem; 658 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu gł, ciężkiego (hutnictwo żel. i aluminium, elektrotechn., samoch., chem., mat. bud.); węzeł kol.; wielka elektrownia wodna (Dnieproges). Zapotekowie, Indianie Ameryki Środk., w Meksyku; ok. 300 tys.; uprawa roli, zachowany bogaty folklor, rzemiosło artyst., budownictwo, ubiór; twórcy wysokiej kultury przedkolumbijskiej z ośrodkiem w Monte Albán; język zapotek z rodziny otomang. Zápotocký ANTONIN, 1884-1957, syn Ladislava, czechosł. działacz ruchu robotn. i związkowego; od 1945 przewodn. Centr. Rady Związków Zaw.; 1948-53 premier, od 1953 prezydent. Zápotocký LADISLAV, 1852-4916, działacz czes. ruchu robotn.; założyciel partii socjaldemokr.; red. „Budoučnosti".

zaprawa, bud. mieszanina najczęściej piasku, spoiwa (cementu, wapna, gliny, gipsu) i wody, o konsystencji plast., twardniejąca z biegiem czasu; używana do spajania elementów muru (z. murarska), na tynki (z. tynkarska) itp. zaprawa (stop przejściowy), hutn. stop pomocniczy ułatwiający wprowadzenie do stopu zasadniczego składników stopowych; ma niższą temperaturę topnienia od czystego składnika stopowego oraz większą kruchość, ułatwiającą jej rozdrabnianie i odważenie. zaprawa, sport →trening. zaprawa (grunt), szt. plast, warstwa roztworu klejowego, gipsu, kredy itp. nakładana na podobrazie w celu jego zabezpieczenia i utrwalenia oraz zabezpieczenia kolorytu malowidła przed prześwitywaniem koloru podobrazia. zaprawa nasienna R (panogen), rtęcioorganiczny środek grzybobójczy (fung^ cyd) stosowany jako zaprawa nasienna, m.in. do dezynfekcji ziarna, nasion warzyw i roślin przemysłowych. zaprawianie mięsa, w technice kulinar nej umieszczanie mięsa w kwaśnej zale wie z octu, kwasu mlekowego, serwatki, co powoduje 'zakwaszenie mięsa i spulch nienie. zaprawianie nasion (bejcowanie), mieszanie nasion przed siewem z preparatami chem. (zaprawy nasion), a także poddawanie nasion działaniu temp. ok. 50°, w celu zabezpieczenia roślin przed chorobami i szkodnikami. zaprawiarka, bud. maszyna do przygotowywania zaprawy budowlanej. zaprawowe barwniki, grupa barwników tworzących barwne związki (zw. lakami) z solami metali (tzw. zaprawami), osadzonymi uprzednio (w specjalnej kąpieli) na włóknie (bawełnie, wełnie, jedwabiu naturalnym); odznaczają się dużą trwałością wybarwień na światło, pranie (np. alizaryna). zaprawy farbiarskie (bejce), sole metali: chromu, żelaza, glinu, lub specjalne substancje naturalne (np. tanina) i syntet., stosowane w procesie barwienia barwnikami zaprawowymi i zasadowymi w celu trwałego związania tych barwników z włóknem. zaprawy nasion, chem. środki ochrony roślin używane do zaprawiania nasion; gł. składnikami są fungicydy, jako dodatki stosuje się insektycydy, repelenty ptaków, mikronawozy. zaprzęg, zestaw złożony z żywej siły pociągowej (zwierzęta pociągowe), z uprzęży i pojazdu lub narzędzia roln., kierowany przez powożącego. zaprzyjaźnione liczby, takie dwie liczby naturalne, że suma dzielników właściwych każdej z nich równa jest drugiej (np. 220 i 284). zapusty, zwyczaje lud. związane z karnawałem, szczególnie z jego ostatnimi dniami, które kończą się Popielcem. zapuszczenie krowy →zasuszenie krowy. zapylanie sztuczne, w hodowli roślin nanoszenie przez człowieka pyłku z wybranej rośliny ojcowskiej na słupek rośliny matecznej, w celu uzyskania pożądanej krzyżówki. zapylenie, przeniesienie (zwykle przez wiatr lub owady) ziarn pyłku z pylników na okienko zalążka (u nagozalążkowych) lub na znamię słupka (u okrytozalążko-wych). Zara Jakob, ?-1468, władca Etiopii od 1434; rozszerzył granice państwa, przeprowadził reformy adm. i społ. zmierzające do centralizacji władzy i narzucenia chrześcijaństwa jako państw, religii. Zarajsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 25 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., maszynowy. zaranie, chwila wschodu słońca, świt; pora przed samym świtem, wczesny ranek; przen. pierwszy okres, pierwsza faza, początek czegoś.

zasadowość 1323 tygodnik wydawany 1907-15 w Warszawie; skupiał radykalnych działaczy chłopskich (tzw. zaraniarze); prowadził działalność oświat, i gosp.; red. M. Malinowski i in. „Zaranie Śląskie", kwartalnik poświęcony historii, kulturze i literaturze Śląska, wydawany 1907-12 (przez Tow. Ludoznawcze w Cieszynie), następnie 192939, 1945-48 i od 1957 (jako organ Śląskiego Instytutu Nauk. w Katowicach). Zarankiewicz KAZIMIERZ, 1902-59, matematyk; prof. Polit. Warsz.; jeden z założycieli i pierwszy prezes Pol. Tow. Astronautycznego, wiceprzewodn. Międzynar. Federacji Astronautycznej; autor prac z topologii i mechaniki teoretycznej. Zárate [sa-], m. i port w Argentynie (prow. Buenos Aires), nad dolną Paraną; 52 tys. mieszk. (1960); przemysł papiern., chem., hutnictwo cynku. Zaratusztra (Zaratustra, Zoroaster), VII/VI(?) w. p.n.e., reformator mazdaizmu (zoroastryzm); przypisuje mu się autorstwo najstarszej części Awesty — hymnów Gatha. zaraza, rzadziej używana nazwa epidemi lub epidemicznych chorób zakaźnych, zwł. dżumy (z. morowa), cholery. zaraza (Orobanche), roślina zielna strefy umiarkowanej półkuli pn.; pasożytuje na korzeniach innych roślin uprawnych i dziko rosnących; trudna do wytępienia; w Polsce 15 gatunków. zaraza bydła i dziczyzny →posocznica krwotoczna bydła. zaraza musza, bot. →muchotoczek. zaraza ogniowa (zaraza ognista), groźna choroba bakteryjna drzew owocowych, gł. gruszy i jabłoni; objawy: brunatnienie i zamieranie liści i pędów, śluzowate wycieki z gałęzi i pni, zgorzel kory i zamieranie drzew. zaraza piersiowa koni (piersiówka), ostra, zaraźliwa choroba wirusowa koni; włóknikowe zapalenie płuc i opłucnej; wysoka gorączka, kaszel, wyciek z nosa, bołesność klatki piersiowej. zaraza płucna bydła, zaraźliwa choroba bakteryjna bydła, także innych dużych pustorożców; zapalenie włóknikowe płuc i opłucnej; wysoka gorączka, duszność, kaszel. zaraza pyska i racic →pryszczyca. zaraza stadnicza, ciężka choroba koni i in. koniowatych, wywoływana przez pierwotniaki (świdrowce); zarażenie podczas krycia; obrzęki na zewn. narządach płciowych i białawe plamy na ich śluzówcè, obrzęki węzłów chłonnych. zaraza świń, jedna z pastereloz, wywołująca u świń zmiany zapalne w płucach; zwalczanie ustawowe. zaraza ziemniaczana (fitoftora), groźna choroba ziemniaków, także pomidorów, wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: na liściach żółtawe plamy, sinawe i nieco wgłębione na bulwach lub brun. na owocach pomidorów. zarazki, potoczna nazwa drobnoustrojów chorobotwórczych. Zarchi ALEKSANDR G., ur. 1908, ros. reżyser film.; filmy fabularne realizowane z I. Chejficem (Delegat floty, Ziemia woła) i samodzielnie (Anna Karenina). Zaremba, szlachecki herb pol.; lew czarny z muru i 4 kamienie w polu białym; występował gł. u rodzin wielkopolskich Zaremba STANISŁAW, 1863-1942, matetatyk; prof. Uniw. Jag., czł. AU; jeden z współtwórców matematyki pol.; współzałożyciel Pol. Tow. Mat.; prace z zakresu równań różniczkowych cząstkowych. Zaremba ZYGMUNT (pseud. Andrzej Czarski, A.C.), 1895-1967, prawicowy działacz PPS, publicysta; 1919-39 czł. Centr. Kom. Wykonawczego i Rady Nacz. PPS; współzałożyciel WRN; od 1946 na emigracji. Zaremscy, plastycy, małżeństwo: JADWIGA (ur. 1914) i STEFAN (ur. 1919); srebrna biżuteria artystyczna..

Zarębowie (Zarembowie), ród rycerski osiadły w Wielkopolsce; przeciwni zjednoczeniu Polski, przyczynili się do zabójstwa Przemysła II i usunięcia Władysława Łokietka z Wielkopolski. Zarębski JULIUSZ, 1854-85, pianista i kompozytor; wirtuozowskie utwory fortepianowe, Kwintet fortepianowy, pieśni. Zaręczny STANISŁAW, 1848-1909, geolog; badacz budowy geol. okolic Krakowa. zarękawek (mufka), kawałek futra lub materiału, zszyty, z otworami po bokach, noszony od XVI w. dla ochrony rąk przed zimnem. Zaria, m. wpn. Nigerii; 166 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., metal., włók., chem.; uniwersytet. Zarlino [dza-] GIOSEFFO, 1517-90, wł. teoretyk muz. i kompozytor; pierwszy uzasadnił budowę akordu dur i moll. Zămeşti [zərneszti], m. w Rumunii (Siedmiogród), u podnóży Karpat Pd.; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern., drzewny. zarodek (embrion), organizm ludzki lub zwierzęcy rozwijający się z zapłodnionego jaja (u niektórych zwierząt niższych z niezapłodnionego), w okresie do wyklucia się z jaja lub porodu. zarodek, bot. u roślin nasiennych twór rozwijający się w nasieniu w wyniku zapłodnienia, u okrytozalążkowych tzw. podwójnego; bierze początek z komórki jajowej, zapłodnionej w woreczku zalążkowym; składa się z liścieni, pąka pędowego, kolanka podliścieniowego i zaczątka korzenia. zarodkowa tarczka, tarczka cytoplazmy na jednym z biegunów jaj o dużej ilości żółtka (np. u ptaków), ulegająca bruzdkowaniu w rozwoju zarodkowym; także tarczkowata blastula lub gastrula. zarodkowe listki, warstwy komórek zarodka człowieka i zwierząt w stadium gastruli (u większości 3: ektoderma, mezoderma, entoderma), przekształcające się w dalszym rozwoju w określone tkanki i narządy. zarodkowy rozwój (rozwój embrionalny), okres rozwoju zwierząt i człowieka od momentu zapłodnienia (lub aktywacji jaja u zwierząt dzieworodnych) do wyklucia się z błon jajowych lub opuszczenia organizmu matki; większość zwierząt przechodzi r.z. poza organizmem matki, kosztem substancji odżywczych jaja. zarodnia (sporangium), bot. wyrastający na sporoficie organ wytwarzający zarodniki: u glonów i grzybów wodnych ruchliwe pływki, a u mszaków i paprotników — zarodniki nieruchome. zarodniki (spory), bot. komórki haploidalne, produkowane zwykle w zarodni; służą do bezpłciowego rozmnażania się roślin zarodnikowych; mogą też powstawać zewnętrznie (np. u niektórych grzybów konidia). zarodnikowcowa choroba (nozema), inwazyjna choroba pszczół dorosłych wywoływana przez zarodnikowca pszczelego (Nosema apis); duży ubytek pszczół zimujących i po wiosennym oblocie. zarodnikowe rośliny (cryptogamae), rośliny nie wytwarzające kwiatów; bakterie, glony, grzyby, porosty, mszaki i paprotniki. zarodowa hodowla, hodowla materiału elitarnego zwierząt, z których większość zapisana jest do ksiąg zwierząt zarodowych. zarodowych zwierząt księgi →księgi hodowlane. zarodziec (plazmodium, Plasmodium), pasożytniczy pierwotniak zaliczany do krwinkowców; wywołuje u człowieka malarię (zimnicę). zarodziowe (sarkodowe, Sarcodina), typ pierwotniaków obejmujący korzenionóżki, promienionóżki i sporowce pełzakowate. zarośnięcie (atrezja), med. brak wrodzony przewodu (np. odbytu) lub zamknięcie światła przewodu wskutek pro-

cesu zapalnego, np. po uszkodzeniu przełyku silnymi kwasami. zarozumiałość, psychol. .nieuzasadniona, zbyt wysoka ocena własnej osoby ujawniana wyraźnie przed otoczeniem. zaródź, biol. →protoplazma. Zaruba JERZY, 1891-1971, karykaturzysta, scenograf (szopki polit.); współpracownik ,,Szpilek"; Z pamiętnika bywalca. Zarudzki (Zarucki) IWAN M., ?-1614, ataman kozacki; odegrał wybitną rolę w okresie „smuty", popierał Dymitra Samozwańca II, a potem pretensje do tronu Maryny Mniszchówny. Zaruski MARIUSZ, 1867-1941, generał, marynarz, żeglarz, taternik, pisarz; jeden z pionierów pol. narciarstwa i żeglarstwa sport. (Z harcerzami na „Zawiszy Czarnym"), założyciel TOPR. Žáry ŠTEFAN, ur. 1918, poeta słowac; poezja początkowo surrealistyczna o akcentach antyfaszyst., potem o problematyce filoz.-moralnej; dramaty, przekłady. zarybek →narybek. zarząd przymusowy, sposób egzekucji na nieruchomości; polega na ustanowieniu przez sąd zarządu, który składa dochód z nieruchomości do depozytu celem podziału między wierzycieli; pol. kodeks cyw. (1964) nie zna z.p. zarządzenie, prawo akt normatywny wydany przez organ adm. na podstawie ustawy i w celu jej wykonania; reguluje sprawy nie wymagające wydania rozporządzenia. zarządzenie porządkowe, akt prawny rady nar. wydany dla ochrony bezpieczeństwa zdrowia, życia lub mienia, albo też zachowania porządku publ. na terenie podległym właściwości danej rady. Zarzecze, w. w pow. przeworskim, woj. rzeszowskim; pałac (pocz. XIX w., P. Aigner). zarzewie, żar, żarzące się węgle, tlący się płomień; przen.: a) zaczątek, źródło, zarodek czegoś; b) czerwony odblask, jasność, poświata. „Zarzewie", tygodnik, organ ZMW, wydawany od 1957 w Warszawie, przeznaczony dla młodzieży wiejskiej; nakład 122 850 (1969). Zarzycki ALEKSANDER, 1834-95, kompozytor, pedagog; pierwszy dyr. Warsz. Tow. Muzycznego; utwory fortepianowe, pieśni. Zarzycki JERZY, 1911-71, reżyser film.; realizator unikalnych zdjęć z powstania warsz.; autor filmów fabularnych, m.in. Żołnierz królowej Madagaskaru, Miasto nieujarzmione. Zasada SOBIESŁAW, ur. 1930, automobilista, rajdowiec; trzykrotny rajdowy mistrz Europy (1966, 1967, 1971), zwycięzca rajdu argent. 1967 (z pilotem J. Dobrzańskim), czwarty w rajdzie Londyn-Sydney_ (1968). zasada gospodarczości →racjonalnego gospodarowania zasada. zasada wzajemności przemieszczeń, mech. →Bettiego twierdzenie. zasadnicza szkoła zawodowa, 2-3-letnia szkoła zawodowa, kształcąca rzemieślników, kwalifikowanych robotników, rolników i in. zasadowe barwniki (kationowe barwniki), barwniki, najczęściej o charakterze soli amoniowych, dysocjujące w wodnym roztworze z wytworzeniem barwnego kationu; stosowane do barwienia wełny, jedwabiu, bawełny (na zaprawie) oraz włókien poliakrylonitrylowych (anilany). zasadowe skały, skały magmowe nie zawierające wolnej krzemionki (w postaci kwarcu, trydymitu lub krystobalitu), np. gabro. zasadowica (alkaloza), zakłócenie niezbędnej dla życia równowagi kwasowozasadowej ustroju w kierunku powiększenia zasobów zasad. zasadowość (alkaliczność), cecha roztworów elektrolitów, w których istnieje przewaga stężenia jonów hydroksylowych

1324 zasadowość kwasów OH nad stężeniem jonów wodorowych H+; wartość pH takich roztworów mieści się między 7 a 14. zasadowość kwasów, maksymalna liczba jonów wodorowych H+, które mogą się utworzyć w wyniku dysocjacji elektrolitycznej z 1 cząsteczki kwasu; np. kwas solny HCl jest kwasem jednozasadowym, kwas fosforowy H3PO4 — trójzasadowym. zasad teorie →kwasów i zasad teorie. zasady, związki chem. powodujące m.in. charakterystyczne zmiany barwy wskaźników, zdolne do odszczepiania jonu hydroksylowego OH(wodorotlenki metali) lub przyłączania protonu (oraz innych kwasów Lewisa), np. aminy. zasady organiczne, związki org. zawierające w cząsteczce azot, np. metyloamina, anilina, pirydyna. zasady wielowodorotlenowe, wodorotlenki metali zawierające w cząsteczce kilka zdolnych do dysocjacji grup hydroksylowych, np. wodorotlenek wapnia Ca(OH)2. zasady współżycia społecznego, normy moralności socjalist. uwzględniające istotne interesy społeczeństwa; wg pol. prawa cyw. nie można czynić ze swego prawa ubytku sprzecznego z z.w.s. zasadźca (lokator), w dawnej Polsce organizator miasta lub wsi lokowanej na prawie niem.; najczęściej zostawał wójtem lub sołtysem. zasiadka, łow. czatowanie myśliwego na zwierzynę w ukryciu. zasiedzenie, prawo nabycie w wyniku upływu czasu własności rzeczy przez osobę, która posiadała daną rzecz, nie będąc jej właścicielem; wg prawa pol. z. nieruchomości następuje po 10 latach (w wypadku posiadania w złej wierze — po 20 latach); z. ruchomości następuje po 3 latach, jeśli posiadanie uzyskano w dobrej wierze. Zasieki, w. w pow. lubskim, woj. zielonogórskim, nad Nysą Łużycką; elektrownia wodna; przed 1346-1945 miasto. zasięgi organizmów, granice występowania gatunków roślin i zwierząt, zależne od warunków klimat., ukształtowania terenu, zmian zaszłych w minionych epokach. zasilacz, tech. →podajnik. zasilacz elektryczny, urządzenie dostarczające energię elektr. (o odpowiedniej postaci przebiegów zasilających) do układów elektr.; sieciowy (przetwarzający energię z sieci) lub bateryjny; gł. elementy z.e.: transformator, prostowniki i filtry elektr., często też stabilizator. zaskórne wody, geol. część wód opadowych zatrzymana tuż pod powierzchnią Ziemi przez glebę, korzenie roślin. zaskórniki (wągry), wykwity skórne powstające wskutek nagromadzenia się łoju i obumarłych komórek naskórka w ujściu gruczołów łojowych skóry nosa, czoła, policzków i brody; z. usuwa się przez wyciskanie. zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix), gatunek węża, do 1,5 m dł.; szarozielonkawy, na skroniach duże żółte plamy; jajorodny; dobrze pływa; Europa, pn.-zach. Azja i pn. Afryka; w Polsce chroniony. Zastaw, część osiedla Zagórz (woj. rzeszowskie); wytwórnia przyczep samochodowych. Zasławski JANUSZ, ?-1629, wojewoda wołyński od 1604; w okresie rokoszu Zebrzydowskiego stał po stronie króla; walczył z Kozakami (powstanie Nalewajki). Zasławski WŁADYSŁAW DOMINIK, 161856; wojewoda krak. od 1649; 1648 jeden z regimentarzy pospolitego ruszenia, poniósł klęskę pod Piławcami; walczył pod Beresteczkiem. zasłonak (Cortinarius orellanus), trujący grzyb z rodziny bedłkowatych; rośnie w wilgotnych lasach; pajęczyno wata zasnówka na owocniku znika z wiekiem. zasłona powietrzna (kurtyna powietrzna), strumień ciepłego powietrza tłoczonego szczelinami umieszczonymi w dole

i na bokach otworu drzwiowego; zapobiega przenikaniu chłodnego powietrza z zewnątrz do pomieszczeń. zasłona wodna (kurtyna wodna), układ przeciwpożarowej wodnej instalacji gaśniczej, zawierający zespół zraszaczy lub tryskaczy wodnych rozmieszczonych szeregowo; wypływające strumienie wody tworzą „ścianę" wodną, zapobiegającą przenoszeniu się pożaru. zasobnik, techn. zbiornik, element lub urządzenie do magazynowania materiałów, półproduktów, energii itd.; często część składowa innych urządzeń. zasobnik energii, element lub urządzenie do magazynowania energii, zwykle umożliwiającej jej późniejsze wykorzystanie w dozowanych porcjach; np. kondensator elektr., akumulator, zbiornik wodny, koło zamachowe, sprężyna, cieplarka. zasobność drzewostanu (zamożność drzewostanu), leśn. miąższość (objętość) drzewostanu w przeliczeniu na 1 ha, obliczana metodami dendrometrycznymi, m.in. z tablic zasobności opracowanych empirycznie. ZASP →Związek Artystów Scen Polskich. Zastał →Zaodrzańskie Zakłady Przemysłu Metalowego im. Marcelego Nowotki. zastaw, prawo zabezpieczenie zapłaty długu na majątku dłużnika; z. można ustanowić tylko na rzeczach ruchomych lub prawach zbywalnych. zastawka piętrząca, w melioracji mała budowla piętrząca w korycie np. rowu melioracyjnego, zaopatrzona w zasuwę; służy do regulowania poziomu wody w cieku na terenach nawadnianych podsiąkowo. zastawki, anat. różnego typu błoniaste fałdy występujące w układzie naczyniowym, warunkujące jednokierunkowy przepływ krwi (np. z. na granicy przedsionków i komór serca oraz w ujściu aorty i tętnicy płucnej) lub Iimfy, a także w przewodzie pokarmowym, zapobiegające cofaniu się treści pokarmowej (np. z. odźwiernika). zastępca prawny, osoba działająca w cudzym imieniu na podstawie przepisów ustawy lub postanowienia sądu (przedstawiciel) albo umowy (pełnomocnik). zastępcze naprężenie →naprężenie zredukowane. zastępowania reguła, log. reguła wnioskowania, zgodnie z którą każde wyrażenie w formule zdaniowej można zastąpić innym (zwykle prostszym), powstałym z niego w wyniku przekształceń dokonanych zgodnie z log. prawami. zastępowy system, organizacyjna podstawa realizacji metod wychowawczych skautingu, polegająca na łączeniu młodzieży w małe. grupy (zastępy, patrole), kierowane przez naturalnych przywódców wyłonionych z ich grona; przyjęty przez inne organizacje młodzieżowe. zastępstwo sądowe, występowanie w cudzym imieniu przed sądem. zastoisko, jezioro powstałe na przedpolu lądolodu z zatrzymanych przez lądolód wód rzecznych oraz z wód topniejącego lodu; w z. osadzały się iły warwowe. zastrzalin (Podocarpus), iglaste drzewo lub krzew strefy międzyzwrotnikowej; najczęstszy w górskich lasach pd. półkuli. zastrzał, med. ostre, ropne zapalenie tkanek dłoniowej powierzchni palców ręki, powstające wskutek zakażenia, gł. przez ukłucie zanieczyszczonym ostrym przedmiotem. zastrzał (ukośnica), techn. ukośny element konstrukcji, np. oparty jednym końcem o podporę, drugim podpierający słup, wieszak itp. zastrzyk →wstrzyknięcie. Zasulicz WIERA I., 1849-1919, ros. działaczka rewol. i publicystka; współtwórca grupy Wyzwolenie Pracy, czł. redakcji „Iskry"; od 1903 po stronie mienszewików.

zasuszenie krowy (zapuszczenie krowy), celowe zaniechanie dojenia krowy na pewien okres przed ocieleniem; trwa zwykle ok. 2 miesięcy. zasuwa, techn.-. 1) →rygiel; 2) zawieradło w postaci przesuwanego klina lub płyty w zaworze zasuwowym; 3) potoczna nazwa zaworu zasuwowego. zasypka (przysypka), proszek leczn. do użytku zewn., stosowany np. w stanach zapalnych skóry, do posypywania ran; wywiera działanie zależne od zawartego leku. zasysanie, techn. →ssanie. zaścianek, osada, wieś zamieszkana przez drobną szlachtę. zaślaz (Abutilon avicennae), roślina zielna włóknodajna, uprawiana w krajach azjat.; włókno na sznury, powrozy, tkaniny workowate; z nasion olej techniczny. zaśniad groniasty, choroba kosmówki, rozrost i zwyrodnienie nabłonka kosmków łożyska (tworzą się gronka wypełnione płynem); może przejść w formę złośliwą, dając nabłoniak kósmówkowy. zataczanie, obróbka skrawaniem na specjalnych tokarkach zw. zataczarkami w celu otrzymania powierzchni niewspółosiowej (np. powierzchnie zataczane we frezach o złożonym kształcie, nie, zmieniających swego zarysu przy ostrzeniu). zatarcie skazania, prawo uznanie skazania za niebyłe i usunięcie wpisu o skazaniu z rejestru karnego; następuje z mocy prawa lub orzeczenia sądu. Žatec, m. w Czechosłowacji,(Czes. Rep. Socjalist.), nad Ohrzą; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., spożywczy. Zatocki MANUEL, XVIII/XIX w., oficer Legionów Dąbrowskiego; dowódca 2 pułku argent. w walkach wyzwoleńczych Argentyny z Hiszpanią. zatoczki (Planorbidae), słodkowodne ślimaki płucodyszne; muszla (średnicy 5-40 mm) zwinięta w jednej płaszczyźnie; w krajach tropik, są żywicielami pośrednimi przywr. zatoka, część oceanu, morza lub jeziora wcinająca się w ląd. zatoka niskiego ciśnienia, wydłużony obszar obniżonego ciśnienia atm.; często stanowi odgałęzienie niżu barycznego. zatoka szczękowa, anat. →Highmore'a jama. zatoki, anat. termin określający różnego typu jamy i zagłębienia wewnątrz narządów czy tkanek (np. zatoki przynosowe) lub rozszerzenia narządów rurowych (np. z. w obrębie naczyń krwionośnych Zatokowa Nizina, niz. w USA i Meksyku, nad Zat. Meksykańską; równinna; na wybrzeżu laguny i mierzeje; gł. rz.: Missisipi (rozległa delta), Alabama, Brazos, Rio Grande; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, soli kam., siarki; uprawy: bawełna, trzcina cukr., ryż, kukurydza; gł. m.: Nowy Orlean, Houston. Zatokowy Prąd (Golfstrom), ciepły prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie z Cieśn. Florydzkiej, początkowo wzdłuż Ameryki Pn. do ok. 40°N, następnie jako Prąd Północnoatlantycki skręca na wsch. i przepływa ocean; u wybrzeży Europy oddziela się ku pd. Prąd Kanaryjski; głramię P.Z. dociera do wybrzeży norw. i M. Barentsa; łagodzi klimat pn.-zach. Europy. zatok zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie zatok przynosowych, najczęściej w następstwie wirusowego kataru nosa; objawia się uporczywym bólem głowy, dużą ilością ropnej wydzieliny z nosa, gorączką; leczenie antybiotykami. Zátopek EMIL, ur. 1922, długodystansowiec czes.; 4-krotny mistrz olimpijski: 1948 na 10 000 m oraz 1952 na 5000, 10 000 m i w maratonie. zator (embolia), med. miejscowe zaburzenie krążenia krwi, spowodowane zamknięciem dopływu krwi tętniczej przez czop (oderwana skrzeplina, cząstki tłusz-

zawieszenie 1325 czu, komórki tkanek, gazy, pasożyty, bakterie); może być przyczyną zawału. Zator, m. w pow. oświęcimskim, woj. krak., nad Skawą; 2,7 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud. i drzewny; kościół (XIV, XVIII, XIX w.) i neogot. pałac (XIX w., F.M. Lanci); prawa miejskie 1292; w okolicy liczne stawy rybne. Zatorskie księstwo, niewielkie terytorium wokół m. Zator na Śląsku, tworzące 1445-1513 odrębne księstwo; 1494 włączone do Polski. zatrat, uszkodzenie korony lub piętki kopyta konia, najczęściej hacelem lub brzegiem podkowy drugiej kończyny, często wskutek strychowania lub ścigania się. zatrucie (intoksykacja), med. ostre lub przewlekłe zaburzenie czynności lub uszkodzenie narządów i tkanek wskutek działania trucizny. zatrucie ciążowe, schorzenie zdarzające się niekiedy w czasie ciąży; objawy: w początku ciąży niepowściągliwe wymioty, w 2 poł ciąży nadciśnienie, obrzęki, białkomocz; ciężka postać z.c. może przejść w rzucawkę porodową. zatrudnienia struktura, układ osób tworzących zbiorowość zatrudnionych, uwzględniający ich cechy demograficzne, zawody i kwalifikacje, rodzaj wykonywanej pracy, formy wynagrodzenia itp. zatrudnienie, ekon. angażowanie ludzi do wykonywania określonych czynności, w wyniku których powstają dobra i usługi zaspokajające potrzeby społeczeństwa. zatrzymanie (retencja), prawo zatrzymania cudzej rzeczy przez osobę zobowiązaną do jej wydania — aż do chwili zaspokojenia jej roszczeń o zwrot nakładów na tę rzecz, o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej. zatrzymanie przestępcy, w PRL zatrzymanie przez MO osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa na czas do 48 godz; zatrzymanego należy niezwłocznie zwolnić, jeśli po upływie tego czasu nie, doręczono mu postanowienia prokuratuora lub sądu o tymczasowym aresztowaniu. zatwar (Sterculia), drzewa tropik.; niektóre gatunki uprawiane — dostarczają oleju (z nasion), gumożywic i włókien łykowych oraz drewna stosowanego w meblarstwie, budownictwie, przemyśle papierrniczym. zatwardzenie (obstrukcja, zaparcie), utrudnienie oddawania stolca i zatrzymanie go dłużej niż przez 48 godzin. zaułek, 1) mała, wąska uliczka; odnoga większej ulicy bez wylotu; 2) zakątek, zakamarek, kąt. Zaur JAN →Zaor Jan. zausznik (Podiceps nigricollis), gatunek perkoza; dł. ok. 40 cm; za okiem pęk nitkowatych, złocistych piór. Zautomatyzowana Doświadczalna Kopalnia Jan, w Katowicach (Szopienice), kopalnia węgla kam. otwarta 1968; podstawowe zadanie — badanie nowocz. techniki górn. (zwł. automatyzacji). Závada VILÉM, ur. 1905, poeta czes.; przedstawiciel awangardy; liryka pesymistyczna; wiersze przywołujące dzieciństwo i krajobraz ojczysty; tłumacz poezji europejskiej. Zavattini [dzawat-] CESARE, ur. 1902, wł. scenarzysta film.; inicjator i teoretyk neorealizmu, autor scenariuszy gł. dzieł tego nurtu (Złodzieje rowerów, Rzym godzina 11, Umberto D.). Zaventem [-tem], międzynar. port lotn. Brukseli. Zawacki (Zawadzki) TEODOR, koniec XVI w. ok. 1638, adwokat; autor dzieł prawniczych, m.in. Processus iudicarius Regni Poloniae oraz poradnika roln. w języku pol. Memoriale oeconomicum... Zawada PAWEŁ, 1883-1954, śląski folklorysta, nauczyciel; zbieracz i wydawca podań i legend góralskich z Beskidu Śląskiego.

Zawada WOJCIECH, 1870-1906, poeta lud.; wiersze patriot., opowiadania, artykuły w pismach ludowych. Zawadowski WACŁAW, ur, 1891, brat Witolda, malarz; współzałożyciel Jednorogu; kier. paryskiej filii ASP w Krakowie; osiadł we Francji; postimpresjonist. pejzaże, kompozycje figuralne, portrety. Zawadowski WITOLD, ur. 1888, lekarz rentgenolog; prof. uniw. i Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; pionier pol. szkoły radiologicznej; prace gł. z dziedziny rentgenodiagnostyki. Zawadski JURIJ A., ur. 1894, ros. reżyser, aktor, pedagog; łączył osiągnięcia systemu Stanisławskiego ze zdobyczami J, Wachtangowa i W. Meyerholda; 1924 założył studio teatr, w Moskwie. zawadzik (Troilus luridis), drapieżny pluskwiak różnoskrzydły, dł. do 12 mm; tępi szkodniki leśne; pożyteczny. Zawadzka MAGDALENA, ur. 1944, aktorka; role film. (Basia — Pan Wołodyjowski), występy w teatrach warsz. i telewizji. Zawadzka STANI (STANISŁAWA), ur. 1899, śpiewaczka (sopran) i pedagog w PWSM w Warszawie. Zawadzki ALEKSANDER, 1856-1926, działacz polit.; współzałożyciel Ligi Pol. i ZMP „Zet"; 1908 wydawca „Polski", jeden z przywódców NZCh. Zawadzki ALEKSANDER, 1899-1964, działacz ruchu robotn., generał; od 1923 w KPP; podczas II wojny świat, przewodn. Centr. Biura Komunistów Pol. w ZSRR, współorganizator ZPP i wojska pol. w ZSRR; od 1944 czł. Biura Polit. KC PPR, następnie PZPR, 1948-49 sekr. KC PZPR; 1945-48 wojewoda śląsko-dąbrowski; od 1952 przewodn. Rady Państwa. Zawadzki JAN, 1580-1645, kasztelan gdański od 1637, wojewoda parnawski od 1642, dyplomata; posłował do Szwecji, Anglii, Francji; autor pamiętników. Zawadzki JÓZEF, 1781-1839, księgarz, wydawca; 1805 drukarnia i księgarnia w Wilnie; wydawca Lelewela, Śniadeckich, pierwszych poezji Mickiewicza (1822), F. Bentkowskiego, A. Jochera i in.; filia w Warszawie (z J. Węckim); firma w rękach rodziny do 1939. Zawadzki JÓZEF, 1886-1951, fizykochemik i technolog; prof. Polit. Warsz., czł. PAU; badania dotyczące mechanizmu reakcji utleniania amoniaku na kontaktach, otrzymywania czystego tlenku glinu z pol. glin i kaolinów, produkcji kwasu siarkowego i cementu z anhydrytu i gipsu. Zawadzki STANISŁAW, 1743-1806, architekt; przedstawiciel klasycyzmu; koszary w Warszawie, pałace w Śmiełowie, Dobrzycy, Lubostroniu. Zawadzki SYLWESTER, ur. 1922, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa państw, i teorii państwa i prawa; prof. Uniw. Warsz.; Państwo dobrobytu. Zawadzki TADEUSZ (pseud. Zośka), 1921-43, harcmistrz, student Polit. Warsz., podporucznik AK; w okresie okupacji hitlerowskiej dowódca Grup Szturmowych Szarych Szeregów; poległ; jego pseudonimem nazwano jeden z batalionów AK. Zawadzki WŁADYSŁAW, 1824-91, pisarz; czynny udział w życiu kult. Galicji; utwory pamiętnikarsko-hist. (Literatura w Galicji); prace hist. i etnogr.; powieści. Zawadzkie, m. w pow. strzeleckim, woj. opolskim, nad Małą Panwią; 7,1 tys. mieszk. (1968); huta żel. im. gen. K; Świerczewskiego; prawa miejskie 1962. — W czasie III powstania śląskiego miejscowi hutnicy budowali dla powstańców pociągi pancerne. zawale, część doliny rzecznej odcięta od rzeki wałem przeciwpowodziowym, wymagająca zwykle odwadniania grawitacyjnego lub z zastosowaniem pompowni. zawał, górn. samorzutne lub celowo spowodowane (w celu likwidowania zrobów) zawalenie się stropu wyrobiska.

zawał (infarkt), med. ograniczona martwica tkanek wskutek zamknięcia światła tętnicy doprowadzającej, bez możliwości szybkiego wyrównania zaburzeń krążenia; z. serca pozostawia bliznę, upośledzającą pracę serca; z. mózgu powoduje wypadnięcie funkcji pewnego obszaru mózgu. zawał serca, ognisko martwicy w mięśniu sercowym, powstałe wskutek nagłego zamknięcia światła jednej z tętnic wieńcowych; najczęściej następstwo choroby wieńcowej. Zawar, ośrodek wydobycia rud cynku i ołowiu w Indii (Radżasthan). Zawaricki ALEKSANDR N., 1884-1952, radz. petrograf geolog; czł. AN ZSRR; badania składu chem. skał, złóż żelaza, miedzi oraz zjawisk wulkanicznych. zawiadomienie o przestępstwie (doniesienie), w prawie pol. zawiadomienie prokuratora lub MO o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu; jest prawnym obowiązkiem każdej instytucji państw, lub społ. oraz obowiązkiem społ. każdego obywatela. zawiasa (zawias), element, najczęściej metal., umożliwiający obrót skrzydła drzwi, okna, pokrywy itp. dokoła osi leżącej w ich płaszczyźnie. Zawichost, m. w pow. sandomierskim, woj. kieleckim, nad Wisłą; 2,2 tys. mieszk. (1968); got. klasztor franciszkanów (XIII w., wielokrotnie niszczony, zrekonstruowany). — Gród kasztelański i siedziba archidiakonatu (od końca XII w.); 1205 pod Z. Leszek Biały pokonał księcia halickiego, Romana; prawa miejskie 1257 (do 1888) i 1926; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 3,5 tys. mieszk. (90%). W 1944 (VIII) pod Z. oddziały radz. w wyniku walk utworzyły przyczółek połączony z przyczółkiem baranowskim, skąd ruszyła ofensywa styczniowa 1945; w działaniach woj. znacznie zniszczony, po wojnie odbudowany. Zawidów, m. w pow. lubańskim, woj. wrocławskim; 3,5 tys. mieszk. (1968); fabryka maszyn, tkalnia jedwabiu, zakłady wełn.; prawa miejskie 1396 (do 1945) i 1969. Zawidzki JAN WIKTOR, 1866-1928, fizykochemik; prof. m.in. Uniw. Jag., Polit. Warsz., czł. PAU; badania dotyczące gł. kinetyki chem., prężności par układów wieloskładnikowych, reakcji autokatalitycznych. zawieja, opad śnieżny, któremu towarzyszy unoszenie śnieżynek z powierzchni Ziemi przez silny, porywisty wiatr. Zawiejski JAN, 1854-1922, architekt; przedstawiciel historyzmu; Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie, wzorowany na Operze paryskiej. zawieradło (organ zamykający), ruchoma część zaworu, od której położenia względem części nieruchomej (gniazda) zależy przepływ płynu. Zawiercie, m. pow. w woj. katowickim, nad Wartą; 39,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; huty żel. i szkła, przemysł włók., metal. — Osada od XIX w.; rozwój przemysłu od XIX/XX w.; prawa miejskie 1915; od pocz. XX w. ośrodek ruchu robota., strajki i demonstracje 1905-06, 1932; w okresie okupacji hitlerowskiej Z. stracił ponad 12 tys. ludności (40%). zawiesina (suspensja), układ niejednorodny składający się z cząstek ciała stałego (o wymiarach większych niż cząstki koloidowe) zawieszonych w ośrodku rozpraszającym (cieczy lub gazie). zawiesinowe barwniki (syntenowe barwniki), syntet. barwniki (azowe, antrachinonowe), prawie nierozpuszczalne w wodzie, stosowane w postaci zdyspergowanych zawiesin do barwienia niektórych włókien syntet., m.in. poliestrowych (elany), jedwabiu octanowego. zawieszenie, techn. w zespole jezdnym pojazdu (np. samochodu) sprężyste połączenie kół jezdnych z ramą podwozia lub nadwoziem; przenosi obciążenie działa-

1326 zawieszenie broni jące na pojazd oraz łagodzi wstrząsy powstające podczas jazdy; z. zależne — gdy para kół (przednich lub tylnych) jest osadzona na wspólnej osi, z. niezależne — gdy każde koło jest połączone indywidualnie z ramą lub nadwoziem. zawieszenie broni, uzgodnione przez strony wojujące wstrzymanie działań woj. na pewien czas lub bezterminowo; może dotyczyć całego frontu lub pewnych odcinków. zawieszenie postępowania, prawo wstrzymanie biegu postępowania z powodu przeszkody uniemożliwiającej prowadzenie sprawy przez dłuższy okres. Zawietrzne Wyspy (Windward Islands), część Małych Antyli; obejmują wyspy: Dominika, Saint Lucia, Saint Vincent, Grenada, Grenadyny, Martynika. Zawieyski JERZY, 1902-69, pisarz i działacz kat.; czł. Rady Państwa; utwory o problematyce moralnej i nar. — powieści (Noc Huberta, Wawrzyny i cyprysy), dramaty (Rozdroże miłości), opowiadania (Romans z ojczyzną), eseje (Korzenie). zawilec (anemon, Anemone), bylina strefy umiarkowanej półkuli pn.; w Polsce zakwita biało wczesną wiosną z. gajowy oraz gatunki chronione: z. narcyzowy (górski) i z. wielkokwiatowy. Zawiliński ROMAN, 1855-1932, językoznawca, pedagog; założyciel i wieloletni red. „Poradnika Językowego"; prace językozn. i etnogr., gramatyka języka pol., słownik wyrazów bliskoznacznych. Zawirski ZYGMUNT, 1882-1948, filozof i logik;-prof. uniw. w Poznaniu i Uniw. Jag.; zajmował się gł. filozofią fizyki i historią nauki oraz logikami wielowartościowymi i teorią prawdopodobieństwa, zawis (wiszący lot), lotn. szczególny rodzaj lotu, podczas którego statek powietrzny (aerodyna) pozostaje nieruchomo względem powietrza; typowy dla śmigłowców. zawisaki (fertaki, zmierzchnikowce, Sphingidae), rodzina gł. dużych motyli nocnych; ok. 1 tys. gat.; gąsienice z kolcem na końcu ciała; motele latają q1, zmroku i „zawisając" nad kwiatami wysysają nektar. Zawistowicz-Adamska KAZIMIERA, , ür. 1897, etnograf; prof. uniw. w Łodzi; badania nad trad. i współcz. kulturą społ. ludu pol.; Społeczność wiejska. Zawistowska KAZIMIERA, 1870-1902, poetka; modernistyczne erotyki, wiersze pejzażowe, obrazki z życia wsi; przekłady symbolistów fr. i belgijskich. Zawisza ARTUR, 1808-33, działacz patriot., uczestnik powstania 1830-31; czł. Zemsty Ludu, stracony za udział w wyprawie f. Zaliwskiego. Zawisza KRZYSZTOF STANISŁAW, 16661721, wojewoda miński od 1720, pisarz, pamiętnikarz, wielokrotny poseł na sejmy. Zawisza OSKAR, 1878-1933, śląski historyk, folklorysta, pisarz i kompozytor, ksiądz; Śpiewnik górniczy, widowiska regionalne (Jasełka, Święta Barbara). „Zawisza Czarny", szkolny jacht flagowy ZHP: 1) szkuner 3-masztowy, zbudowany 1902 w Szwecji, zakupiony 1934; zdewastpwany przez Niemców, rozebrany 1947; pojemność 165 BRT, 432 m2 żagla, 55 miejsc; 2) szkuner 3-masztowy, przebudowany 1961 z lugrotrawlera „Cietrzew", zbudowanego 1952 w2 Gdyni; pojemność 164 BRT, 574 m żagla, 51 miejsc. Zawisza Czarny z Grabowa, ?-1428, starosta spiski; zasłynął w czasie wojen i turniejów z prawości i męstwa, symbol cnót rycerskich; uczestnik bitwy pod Grunwaldem; zginął w niewoli tureckiej. Zawisza Dobiesław z Kurozwęk, ?-1382, kanclerz od 1374, biskup krak. od 1380, gł. redaktor przywileju koszyckiego; od 1381 jeden z 5 wielkorządców Ludwika Węgierskiego. zawity termin, termin sądowy, po przekroczeniu którego dokonana czynność nie

odnosi skutku; t.z. może być przez sąd przywrócony, jeśli jego przekroczenie nie nastąpiło z winy strony. zawleczka, techn. element z drutu przetykany przez otwory w częściach maszynowych zabezpieczanych przed przesunięciem, obróceniem itp. zawłaszczenie, objęcie we władanie rzeczy niczyjej; pierwotny sposób nabycia własności rzeczy. zawodowe choroby, schorzenia, których gł. przyczyną są niekorzystne warunki pracy, zwł. gdy nie są przestrzegane przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy; np. pylica. Zawodziński KAROL WIKTOR, 1890-1949, historyk i krytyk lit.; prof. uniw. w Toruniu; Zarys wersyfikacji polskiej; szkice i rozprawy: Wśród poetów, Opowieści o powieści. Zawoja, w. w pow. suskim, woj. krak., u podnóża Babiej Góry; ośr. turyst.-wypoczynkowy. „Za wolność i lud", dwutygodnik wydawany w Warszawie od 1949 (od 1971 — tygodnik), poświęcony sprawom II wojny świat, i ZBoWiD-u; organ ZG ZBoWiD. zawołanie, początkowo bojowe hasło rycerskie, później nazwa oznaczająca ród rycerski, nie związana pojęciowo z godłem, ale używana łącznie z nim. Zawołże, obszar na lewym brzegu środk. i dolnego biegu Wołgi (ZSRR). zawora, metalowa lub żel. zasuwa u drzwi lub bramy; rygiel, antaba. zawód, wyodrębniony w ramach społ. podziału pracy określony zespół czynności wymagających odpowiedniego wykształcenia (kwalifikacji), które jednostka wykonuje względnie stale i które stanowią dla niej źródło utrzymania. zawój →turban. zawójka (Valvata), słodkowodny ślimak przodoskrzelny; muszla zwinięta spiralnie, o średnicy do 7 mm. zawór (wentyl), urządzenie do częściowego lub całkowitego przesłaniania przekroju przepływowego rurociągu za pomocą ruchomego zawieadła — grzybka, iglicy, klapy, kurka, zasuwy itp.; sterowany (ręcznie lub mechanicznie) lub samoczynny (np. z. bezpieczeństwa, zwrotny)." zawór elektryczny, używana niekiedy nazwa prostownika elektrycznego. Zawrat, przełęcz w Tatrach Wysokich, na wsch. od Świnicy, między Zawratową Turnią a Małym Kozim Wierchem; wys. 2159 m. zawroty głowy, wrażenie wirowania otoczenia i utrata równowagi występujące na różnym tle, np. w przebiegu choroby morskiej, w upojeniu alkoholowym. zawrót (immelman), lotn. figura akrobacji lotn.: samolot z lotu poziomego wykonuje półpętle w górę i półbeczką przechodzi do lotu normalnego; zmiana kierunku lotu o 180°. zawszele (wszy wielorybie, Cyamidae), rodzina drobnych skorupiaków obunogów; pasożytują na skórze waleni. zazdrość, psychol. przykre uczucie wywołane pragnieniem wyłącznego posiadania, lękiem przed utratą czegoś lub kogoś; także pragnienie posiadania cech, przedmiotów, sukcesów osiąganych przez inne osoby, wywołane poczuciem braku lub niesprawiedliwości. zażalenie, w pol. postępowaniu sądowym środek odwoławczy od postanowienia sądu I instancji lub prokuratora. ząb, składnik uzębienia; u ssaków złożony z tkwiącego w zębodole korzenia, szyjki i korony; wewnątrz z. komora i kanał (kanały) korzeniowy z miazgą zębową; gł. tworzywo — zębina, pokryta szkliwem (korona) i cementem (korzeń). ząbki, arch. ornament w formie rzędu prostopadłościennyçh kostek, występuje w dolnej części gzymsu w klas. porządkach architektonicznych. Ząbki, m. w pow. wołomińskim, woj. warsz.; 16,1 tys. mieszk. (1970); szpital

dla nerwowo i psychicznie chorych (Drewnica); prawa miejskie 1967. — W okresie międzywoj. 1930-33 manifestacje i strajki organizowane przez KPP. ząbkowanie, wyrzynanie się zębów mlecznych u niemowlęcia; rozpoczyna się ok. 6, kończy ok. 30 miesiąca życia; w tym okresie dziecko bywa niespokojne, kapryśne. Ząbkowice, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim; 7,7 tys. mieszk. (1968); 2 huty szkła, zakłady chem.; węzeł kol.; prawa miejskie 1962. — W 1905 liczne strajki. Ząbkowice Śląskie, m. pow. w woj. wrocławskim; 13,9 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., mat. bud., szklarski; węzeł kol.; późnogot.-renes. zamek (XVI w.) — częściowo w ruinie; got. kościół (XIV-XVI w.), fragmenty murów miejskch (XIV-XVI w.); miasto zał. przed 1287; 1569 opanowane przez Habsburgów, 1740(?) przez Prusy; mimo silnej akcji germanizacyjnej ludność zachowała polskość; w czasie II wojny świat. koło Z.Ś. — obóz jeniecki dla oficerów pol. (Oflag VIII B) oraz 2 filie obozu Gross-Rosen. Zbaraski JANUSZ, książę, ?-1608, ojciec Jerzego i Krzysztofa, wojewoda bracławski od 1576; uczestnik wojen z Moskwa. i Tatarami; 1582 poseł do Moskwy. Zbaraski JERZY, książę, 1574-1631, kasztelan krak. od 1620; przeciwnik prohabsburskiej Dolityki Zygmunta III; uczestnik walk z Tatarami. Zbaraski KRZYSZTOF, książę, 1580-1627, koniuszy w. kor. od 1615, dyplomata; 1622 poseł do Turcji; przeciwnik Habsburgów. Zbaraż, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. tarnopolski); 6,5 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. 1649 w okresie powstania ukr. obrona wojsk pol. w ufortyfikowanym obozie przed wojskami kozacko-tatarskimi. zbarczenie (zlotkowanie), łow. postrzelenie ptaka w skrzydło. Zbąszynek, m. w pow. międzyrzeckimi woj. zielonogórskim; 3,3 tys. mieszk. (1968); „węzeł kol.; prawa miejskie 1945. Zbąszyń, m. w pow. nowotomyskim, woj. pozn., nad Obrą i Jez. Zbąszyńskirn; 6,3 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, wikliniarstwo. — Prawa miejskie w XIII w.; w pol. XV w. ważny ośrodek ruchu husyckiego; 1918-19 ciężkie-walki powstańców wielkopol. o Z. Zbąszyńskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Wielkopolskim (woj. poznańskie); pow. 742,5 ha, głęb. do 9,2 m; przepływa Obra; nad J.Z. — Zbąszyń. zbiegostwo chłopów, jedna z form walki chłopów z feud. uciskiem; częste w. Polsce w XIII-XVIII w.; zwalczane przez ustawodawstwo szlacheckie. zbieractwo, jedna z najstarszych form gospodarki ludzkiej; zbieranie dziko rosnących płodów roślin; występowało zwykle z łowiectwem; zachowane do XX w. u niektórych społeczeństw niecywilizowanych. zbieracz, w melioracji element sieci drenarskiej; podziemny rurociąg, zwykle z rurek ceram. o średn. do 50 cm, zbierający wod§ z drenów i odprowadzający ją do odprowadzalnika lub odbiornika. zbieralnik pary (kołpak parowy), urządzenie w kotle parowozowym do zbierania pary wodnej przed doprowadzeniem jej do silnika parowego; zawiera przepustnicę. Zbierański CZESŁAW, ur. 1885, konstruktor lotn.; 1910-11 zbudował z S. Cywińskim pierwszy na ziemiach pol. latający samolot; obecnie przebywa nà emigracji. Zbierzchowski HENRYK, 1881-1942, pisarz; zbiory wierszy i piosenek kabaretowych i żołnierskich, nowele, powieści Z życia cyganerii, satyr, szopki. zbieżna całka, całka oznaczona mająca wartość skończoną.

Zďár nad Sázavou 1327 zbieżność, mat. pojęcie z zakresu analizy mat.; mówi się np. o z. ciągu, o z. szeregu, o z. całki oznaczonej itd. zbieżność, techn. wielkość geom. określająca położenie wzajemne 2 przecinających się prostych lub płaszczyzn, równa podwojonemu tangensowi połowy kąta zawartego między nimi. zbieżny ciąg, ciąg mający granicę (np. an =l/n→0). zbieżny szereg, szereg, dla którego ciąg jego sum cząstkowych jest zbieżny do skończonej granicy; np. ciąg s1 = 1, s2 = = 1+1s3 = l + 1 + 1, ... jest ciągiem 2

2 4

sum cząstkowych (zbieżnym do granicy s = 2) szeregu 1+1 +1 + 1..... 2 4 8 Zbigniew, ok. 1073-1112, książę zwierzchni Polski 1102-06, 'syn Władysława Hermana; wypędzony przez Bolesława Krzywoustego, spowodował 1109 interwencję zbrojną ces. Henryka V; uwięziony, a następnie oślepiony. zbiornik (rezerwuar), naczynie lub budowla do magazynowania albo transportu (np. cysterna) cieczy lub gazów; z betonu, żelbetu, blachy ltp., o różnym kształcie. zbiornikowiec (tankowiec), statek wodny przeznaczony do przewozu ładunków płynnych w zbiornikach, stanowiących część składową kadłuba statku. zbiornik wodny, zbiornik do magazynowania wody w celu ochrony przeciwpożarowej, w celach energetycznych, żeglugowych itp. zbiorowisko roślinne, naturalne zgrupowanie roślin bez względu na skład gatunkowy; klasyfikacja na jednostki fizjonomiczno-ekologiczne (formacja roślinna) i florystyczno-strukturalne (zespół roślinny). zbiorowość społeczna, socjol. grupa ludzka, w której wytworzyła się — nawet przelotnie — więź społ.; wszelkie mniej lub bardziej trwałe formy życia zbiorowego. zbiory równej mocy (zbiory równoliczne), każde dwa zbiory, między elementami których istnieje odpowiedniość wzajemnie jednoznaczna; np. zbiór liczb naturalnych jest równej mocy ze zbiorem liczb naturalnych parzystych {n↔2n); w szczególności dwa zbiory skończone są równej mocy, gdy mają jednakowe liczby elementów. zbiór, log.: z. k o l e k t y w n y — agregat, zestaw elementów (często różnych) lub całość o pewnej strukturze wewn. złożona z elementów będących częściami tej całości (zbioru); z. dyst r y b u t y w n y — gatunek, rodzaj, typ log., klasa przedmiotów wyodrębnionych ze względu na posiadaną przez nie pewną wspólną własność (cechę). zbiór (mnogość), mat. jedno z najbardziej podstawowych pojęć matematyki; stanowi termin pierwotny (tzn. nie wymagający definicji) teorii mnogości, a jego treść określona jest za pomocą aksjomatów teorii mnogości; przedmioty należące do zbioru nazywa się jego elementami lub punktami. Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, projekt przepisów prawnych opracowany na polecenie sejmu 1776 przez A. Zamoyskiego; postępowe postulaty Zbioru... spotkały się z oporem kół zachowawczych, w wyniku czego został on odrzucony przez sejm 1780. zbir, zbój, bandyta, opryszek, morderca, zblazowany, znudzony nadmiarem wrażeń, przeżyć, życiem (zwł. hulaszczym), zobojętniały na wszystko. zblocze, techn. zestaw zwykle kilku krążków linowych, tworzących wielokrążek, osadzonych we wspólnej obudowie; z. stałe zawiera krążki stałe, z. ruchome — krążki ruchome. zboczenie magnetyczne →dewiacja magnetyczna.

zboczenie płciowe (perwersja), wszelka postać zaspokajania popędu płciowego odbiegająca od prawidłowego stosunku. zboiny, pozostałość po przeróbce pszczelego surowca woskowego w topiarce, zawierająca jeszcze sporo wosku, który może być pozyskany przez ekstrakcję. Zboińska-Ruszkowska HELENA, 18781948, śpiewaczka (sopran) opery warsz., pedagog; liczne sukcesy za granicą. Zborowska ugoda, 1649 ugoda między Polską a Kozakami zawarta po bitwie pod Zborowem, ustalająca liczbę Kozaków tzw. rejestrowanych na 40 tys. i uznająca szeroką autonomię Kozaczyzny. Zborowski JAN, ?-1604/05, kasztelan gnieźnieński od 1576; 1587 poparł arcyks. Maksymiliana (pretendenta do tronu polskiego). Zborowski JAN, ur. 1904, pedagog; prof. Uniw. Jag.; zajmuje się m.in. problematyką procesu nauczania. Zborowski KRZYSZTOF, ?-1593, podczaszy kor. 1574-76; po śmierci brata Samuela występował przeciw Stefanowi Batoremu i J. Zamoyskiemu; skazany na banicję. Zborowski MARCIN, 1495-1565, ojciec Jana, Samuela i Krzysztofa, kasztelan krak. od 1562; jeden z przywódców „wojny kokoszej" (1537); działacz ruchu egzekucyjnego. Zborowski SAMUEL, ?-1584, rotmistrz król.; skazany na banicję za zabójstwo J. Wapowskiego (1574), samowolnie powrócił do kraju; występował przeciw królowi i J. Zamoyskiemu; pojmany i ścięty. ZBoWiD →Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. zboża, rośliny z rodziny traw (z wyjątkiem gryki), uprawiane na ziarno konsumpcyjne (mąka, kasze, płatki i in.), przem. i pastewne; pszenica, ryż, kukurydza, żyto, owies, jęczmień, proso i in. zbożowa gospodarka, działalność gosp. mająca na celu zapewnienie stałego zaopatrzenia ludności w produkty zbożowe; z.g. w Polsce prowadzi Centrala Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego. zbożowiec, statek wodny do przewozu ziarna luzem. zbójnicki, popisowy taniec górali pol. (wyłącznie mężczyzn); w obecnej postaci składa się z szeregu figur (zwyrt, krzesany, przysiady, wyskoki), przedzielanych przyśpiewkami. zbójnictwo, forma walki górali podkarpackich przeciwko stosunkom społ. w okresie feudalizmu; największe nasilenie w XVII-XVIII w.; znalazło odbicie w twórczości lud. (pieśni, podania, taniec). zbór, nazwa protest, gmin rel. i miejsc kultu; także nazwa kościoła używana w Polsce przez zwolenników reformacji w XVI w. ZBP →Związek Bibliotekarzy Polskich. zbrodnia, w PRL przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą (25 lat pozbawienia wolności, kara śmierci). zbrodnie hitlerowskie, zbrodnie dokonane w okresie istnienia III Rzeszy (193345) przez funkcjonariuszy aparatu partyjnego (NSDAP), państw, i organizacji hitlerowskich jako wynik planowej polityki hitlerowskiej; określone przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze (1945) jako zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie woj. i zbrodnie przeciwko ludzkości. zbrodnie hitlerowskie w Polsce, zbrodnie dokonane w Polsce w okresie II wojny świat, w celu zniszczenia Polski i biol. zagłady narodu pol.; m.in.: planowanie i wszczęcie agresji przeciw Polsce 1939 (zbrodnie przeciw pokojowi), mordowanie, deportowanie do prac niewolniczych ludności cyw. i jeńców woj., burzenie miast, wsi, grabież mienia (zbrodnie woj.), egzekucje, masowe uśmiercanie w obozach, pacyfikacje, wysiedlania, robo-

ty przymusowe, niszczenie nauki i kultury pol. (zbrodnie przeciw ludzkości); w wyniku z.h. w P. zginęło 6028 tys. obywateli pol.; suma strat woj. ok. 50 mld dol. zbrodnie przeciwko ludzkości, morderstwa, eksterminacje, niewolnicze podporządkowanie i in. nieludzkie czyny popełniane wobec ludności cyw. prz ed lub podczas wojny; np. zbrodnie hitlerowskie w Polsce 1939-45. zbrodnie przeciwko pokojowi, planowanie, przygotowanie, wszczęcie albo prowadzenie wojny napastniczej lub wojny będącej pogwałceniem traktatów i porozumień międzynarodowych. zbrodnie wojenne, przestępstwa polegające na naruszeniu praw i zwyczajów wojennych. zbroja, całość osobistego uzbrojenia ochronnego (bez tarczy) wojownika; używana w X-XVI w. zbrojec (Arma custos), pluskwiak różnoskrzydły, dł. do 1,5 cm; wysysa jaja i larwy innych owadów, często szkodników; b. pożyteczny. zbrojenie, bud. układ stal. prętów, drutów, kabli itp. w żelbecie, naprężonych lub nie; wzmacnia beton. zbrojownia →arsenał. Zbrosławice, osiedle w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; 2,9 tys. mieszk. (1968). Zbrucz, rz. w Ukr.SRR, 1. dopływ Dniestru; dł. 244 km. zbuk, jajo drobiu w stanie rozkładu wskutek zakażenia zawartości bakteriami gnilnymi. Zbylitowska Góra, w. w pow. tarnowskim, woj. krak., nad Dunajcem; technikum mechanizacji rolnictwa. Zbylitowski ANDRZEJ, ok. 1565-ok. 1608; poeta; kontynuator tradycji J. Kochanowskiego; wiersze okolicznościowe, panegiryki (także łac); Żywot szlachcica na wsi. Zbylitowski PIOTR, 1569-1649, satyryk; poematy satyr, cenne dzięki bogactwu realist. obserwacji obyczajowej. ZCh →Związek Chłopski. zdanie, językozn. konstrukcja gram. zbudowana z grup wyrazowych (wyrazów) danego języka, zdolna stanowić samodzielną wypowiedź; w języku pol. konstrukcja zawierająca osobową formę czasownika. zdanie, log. wypowiedź, wyrażenie sensowne oznajmiające (orzekające coś o czymś), które może być tylko albo prawdziwe, albo fałszywe; z. log. może być twierdzenie, przeczenie lub supozycja; znaczeniem z. log. jest sąd przez nie wyrażany. zdanie, muz. w budowie utworu cząstka złożona z dwóch lub więcej fraz; dwa z. tworzą okres. zdanie odrębne (votum separatum), w postępowaniu sądowym zaznaczone na wyroku odmienne zdanie przegłosowanego członka kompletu sądzącego. Zdanowicz JAN, ur. 1922, architekt, pedagog (Polit. Warsz.); realizacje: domy mieszkalne (m.in. Mister Warszawy 1962, 1967) i użyteczności publ., osiedla („Okęcie", „Pańska"), szkoła chem. w Skopje (dar Polski dla m. Skopje). Zdanowski ANTONI, 1895-1948, działacz ruchu robotn. i związkowego; czł. PPSFrakcji Rewol.; ' 1919-20 sekr., 1925-39 zastępca sekr. KCZZ; współzałożyciel Warsz. Spółdzielni Mieszkaniowej; od 1943 czł. władz WRN. zdań rachunek (teoria zdań), log. dział logiki formalnej obejmujący schematy wnioskowania ze zmiennymi zdaniowymi (mające postać funkcji prawdziwościowych), badający strukturę zdań złożonych oraz zachodzące między nimi związki log. (zwł. stosunki wynikania). Zďár nad Sázavou, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.), nad Sazawą; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy.

1328 zdarzenie zdarzenie, w teorii względności zjawisko fiz. zlokalizowane w czasie i przestrzeni, odpowiadające punktowi w dowolnej czasoprzestrzeni (punktochwili). zdarzenie prawne, wywołujący skutki prawne fakt nie wynikający z zachowania się człowieka (np. spalenie się ubezpieczonego budynku wskutek uderzenia pioruna). zdejmik, arkusz grubego papieru z wybitymi otworami lub sieć, na które przechodzą gąsienice jedwabnika morwowego przy oczyszczaniu ich legowiska (zdejmikowanie). zderzak, techn.: 1) element lub urządzenie sprężyste do łagodzenia zderzenia jednego pojazdu z drugim; z. wagonu (dawna nazwa: bufor) utrzymuje ponadto sprzęgnięte wagony w odpowiedniej odległości; 2) element ograniczający przemieszczenie części lub zespołu maszyny; używany w obrabiarkach. zderzenie, krótkotrwałe oddziaływanie zwykle dwu ciał (cząstek elementarnych, atomów, ciał sztywnych), zbliżonych na dostatecznie małą odległość, powodujące zmianę kierunku ich ruchu, stanu wewn., liczby i rodzaju. zderzeniowa gródź →kolizyjna gródź. zdjęciowa kamera (kamera filmowa), aparat do wykonywania szeregu następujących po sobie zdjęć fot. na taśmie film., przesuwanej skokowo; szybkość przesuwu taśmy zwykle 24 klatki/s (rzadziej 16 klatek/s lub regulowana); zawodowe (do taśmy 35, 16, 70 mm) lub amatorskie (16, 9,5, 8 mm); umieszczona na statywie, wózku, kranie itp. lub ręczna. zdobienie ciała, etnogr. tatuowanie, skaryfikacja, deformowanie i malowanie ciała, regulowane przez obyczaj i modę; określa stanowisko społ., przynależność do rodu lub plemienia, zawodu. zdobniki, druk. →szeryfy. zdolności, psychol. właściwością istot żywych przejawiające się w możliwości skutecznego wykonywania określonych czynności przy spełnionych niezbędnych warunkach zewnętrznych. zdolność do czynności prawnych, możność dokonywania czynności prawnych we własnym imieniu; wg prawa pol. pełną z. do cz. p. ma pełnoletnia i nie ubezwłasnowolniona osoba fiz., ograniczoną zaś — osoba małoletnia po ukończeniu 13 lat albo osoba częściowo ubezwłasnowolniona; osoba prawna ma pełną z. do cz. p. zdolność prawna, zdolność do tego, aby być przedmiotem stosunków cyw.-prawnych; z.p. mają osoby fiz. od chwili urodzenia do śmierci (wypadki jej ograniczenia przewidziane są w ustawie) i osoby prawne od chwili powstania do likwidacji. zdolność produkcyjna →moc produkcyjna. Zdołbunów, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. rówieński); 18 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., taboru kolejowego. zdrada ojczyzny, w PRL przestępstwo polegające na uczestniczeniu obywatela pol. w działalności obcego państwa (lub organizacji) wymierzonej przeciwko podstawowym interesom polit. PRL lub w działalności obcego wywiadu. zdrada stanu, zamach na wewn. bezpieczeństwo państwa, na jego ustrój, rząd, osobę panującego. zdrojek (Fontinalis), krzaczkowaty mech wodny, przytwierdzony do dna; Eurazja, Ameryka Pn., pn. Afryka; w Polsce najczęstszy z. pospolity — w jeziorach i potokach. Zdrojewski ANTONI (pseud. Daniel), ur. 1900, działacz ruchu oporu, generał; dowódca dywizjonu w 2 Dywizji Strzelców Pieszych we Francji 1940; komendant POWN; prezes ZUPRO. zdrojowisko, miejscowość, w której znajdują się naturalne źródła wód leczn. stosowanych do kuracji pitnych lub do kąpieli mineralnych.

Zdrowia Dziecka Centrum, projektowany centr. ośrodek leczn. i rehabilitacyjny dla dzieci; gł. budowla w formie szpitalapomnika — symbolu martyrologii dzieci pol. w okresie okupacji hitlerowskiej; budowa w Warszawie (1973-78), ze składek i darów społeczeństwa. zdrowie, stan pełnego fiz., umysłowego i społ. dobrego samopoczucia, przy całkowitym braku choroby lub niedołęstwa. zdrowienie, technol. →nawrót. „Zdrowie Publiczne", miesięcznik poświęcony problemom teorii i organizacji ochrony zdrowia w PRL, wywodzący się z czasopisma „Zdrowie", zał. 1885; reaktywowany 1947 jako organ Ministerstwa Zdrowia. zdrowotność, ogólny stan zdrowotny społeczeństwa lub jego poszczególnych grup, ustalany na podstawie różnych statyst. wskaźników. „Zdrój", dwutygodnik lit.-artyst. wydawany w Poznaniu 1917-22; red.: J. Hulewicz; programowy organ pol. ekspresjonizmu. Zduny, m. w pow. krotoszyńskim, woj. pozn.; 3,5 tys. mieszk. (1968); cukrownia; prawa miejskie w XIII w.; 1919 (6 II) bitwa powstańców wielkopol. z oddziałami Grenzschutzu; 1932 strajk robotników cukrowni. Zduńska Wola, m., pow. miejski w woj. łódzkim; 29,1 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu bawełn., wełn., pończoszniczego; fabryka krosien. Prawa miejskie 1825; od końca XIX w. ośrodek ruchu robotn. (SDKPiL); 1918 Rada Delegatów Robotniczych; w okresie międzywoj. działalność PPS i KPP (liczne strajki); w czasie okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji zginęło ok. 8 tys. mieszkańców. Zdziarska JÓZEFA, 1901-56, działaczka ruchu robotn.; czł. KZMP; od 1926 w ZSRR, aktorka i reżyser w Pol. Studium Dramatycznym w Kijowie; publicystka (znana jako Zenaida Kondraszewa-Z.). Zdziarska Przełęcz, obniżenie między Tatrami Bielskimi a Magurą Spiską; wys. 1081 m; P.Z. stanowi wsch. granicę Tatr. Zdziarski MIROSŁAW (pseud. Mirek i in.), 1892-1937, działacz ruchu robotn.; od 1908 czł. PPS-Lewicy; uczestnik rewolucji październikowej; współzałożyciel KPP; od 1926 pracownik Czerwonej Międzynarodówki Związków Zawodowych. Zdziechowski JERZY, ur. 1880, polityk, ekonomista; 1925-26 min. skarbu; od 1939 aktywny polityk emigracyjny. Zdziechowski KAZIMIERZ, 1878-1942, pisarz; powieści społ.-obyczajowe z życia ziemiaństwa na kresach pn.-wschodnich. Zdziechowski MARIAN, 1861-1938, slawista; prof. Uniw. Jag. i uniw. w Wilnie, czł. AU; badacz ideologii polit.-społ. i filoz.-rel.; Mesjaniści i słowianofile. zdzierak, narzędzie skrawające do obróbki zgrubnej; np. nóż zv pilnik z., rozwiertak z. Zdzieszowice, m. w pow. krapkowickim, woj. opolskim, nad Odrą; 5,2 tys. mieszk. (1968); duże zakłady koksochem.; prawa miejskie 1962. W latach 1918-21 mieszkańcy Z. uczestniczyli w powstaniach śląskich (m.in. pod Górą św. Anny). Zdzisław, ?-ok. 1181, arcybiskup gnieźnieński od 1172; uczestnik zjazdu w Łęczycy 1180. Zdzitowiecki SEWERYN, 1802-79, chemik; prof. Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechn. w Warszawie; badania w dziedzinie chemii nieorg., hutnictwa, chemii rolnej. zebroidy, mieszańce międzygatunkowe ze skrzyżowania zebry z koniem, osłem lub kwaggą; płodne tylko samioe. zebrula, mieszaniec zebry z koniem; płodne tylko samice. zebry, pasiaste ssaki afryk. z rodziny koniowatych; 3 gat. współcz.: z. Grevyego (Equus grevyi, wys. w kłębie do 1,6 m, jasnokremowa w wąskie, czarne pasy), mniejsza z. górska (E. zebra, w szersze

pasy) i z. stepowa (E. burchelli); krzyżują się z koniem i Osłem, dając zebroidy. zebryna, mieszaniec zebry z osłem; płodne tylko samice. Zebrzydowa, w. w pow. bolesławieckim, woj. wrocławskim, nad Kwisą; węzeł kolejowy. Zebrzydowice, w. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim; węzeł kol. i stacja graniczna na międzynar. linii kol. PolskaCSRS. Zebrzydowski FLORIAN, 1510-66, kasztelan lubelski 1553, dowódca i teoretyk wojsk.; Porządek żołnierski..., Artykuły wojskowe. Zebrzydowski MIKOŁAJ, 1553-1620, wojewoda krak. od 1601, marszałek w. kor. 1596-1601; przeciwnik Zygmunta III, przywódca rokoszu 1606-09. Zebrzydowskiego rokosz, 1606-09, rokosz szlachty pod przewodem M. Zebrzydowskiego przeciw Zygmuntowi III, wywołany absolutystycznymi dążeniami króla; 1607 klęska rokoszan pod Guzowem; 1609 amnestia dla rokoszan. zebu (Bot taurus indicus), podgatunek bydła domowego, hodowany w Azji (gł. ośr. w Indiach), Afryce i Ameryce Pd.; mięśniowo-tłuszczowy garb; wys. w kłębie 1-1,6 m; mleczność mniejsza niż u bydła eur.; wyhodowano wiele ras. Zecca [zeka] FERDINAND, 1864-1947, fr. reżyser teatr, i film.; wieloletni kierownik produkcji firmy Pathé; pierwsze filmy o tematyce robotn. (Strajk); liczne melodramaty (Życie szulera). zecer →składacz. zecernia, oddział drukarni (lub samoistny zakład poligraficzny) zajmujący się składaniem tekstów. zecerstwo, dział drukarstwa (poligrafii) obejmujący składanie tekstów oraz łamanie składów. Zech [ceś] PAUL, 1881-1946, pisarz niem. (od 1934 w Ameryce Pd.); poezja antykapitalist. i antymilitarystyczna; opowiadania, powieści, dramaty w obronie uciskanych Indian. Zechenter WITOLD, ur. 1904, poeta, satyryk, publicysta; wiersze lir.; Parodie, Fraszki. Zechenter-Laskomerský GUSTÁÝ, 18241908, pisarz słowac; opowiadania podróżnicze, humoreski z życia drobnomieszczaństwa, nowele. Zeebrugge [ze:brüchə], m. i port w Belgii (Flandria), nad M. Północnym; 5 tys. mieszk. (1965); kanał żeglowny do Brugii i Gandawy; rybołówstwo; kąpielisko. Zeeman PIETER, 1865-1943, fizyk hol.; prof, uniw. i dyr. Instytutu Fizyki w Amsterdamie; odkrywcze prace w dziedzinie fizyki atom.; nagr. Nobla. Zeemana zjawisko, rozszczepienie linii widmowych pod wpływem zewn. pola magnet.; wynik działania pola magnet. na ruch elektronów w atomie. Zeffirelli [dzefi-] FRANCO, ur. 1923, wł. reżyser teatr, i film., scenograf; nowatorskie inscenizacje szekspirowskie w teatrach áng. (Wiele hałasu o nic); dzieła operowe na scenach eur. i amer. (Tosca G. Pucciniego); filmy (Romeo i Julia). zefir, cienka, lekka tkanina, zwykle bawełn., o splocie płóciennym, w barwne, podłużne pasy lub kratę. Zefir, mit. gr. bóg wiatru zach.; mit. rzym. Fawonius. Zegadłowicz EMIL,. 1888-1941, poeta, powieściopisarz i dramaturg; założyciel grupy poet. Czartak; wiersze stylizowane na lud. prymityw (Powsinogi beskidzkie), ekspresjonistyczne powieści erotyczne (Zmory, Motory), dramaty (Domek z kart). zegar, przyrząd do ciągłego pomiaru i wskazywania czasu; zależnie od napędu rozróżnia się m.in.: mech. (np. sprężynowe), elektr. i elektroniczne. Zegar, jeden z gwiazdozbiorów. zegar-matka, zegar elektr. w centrali czasu sterujący zegarami wtórnymi w sieci zegarowej.

zero 1329 zegarmistrzostwo, rzemiosło zajmujące się naprawą i konserwacją zegarków i zegarów. zegarowy mechanizm, urządzenie odmierzające czas na zasadzie zliczania drgań mech. regulatora zegarowego. zegarowy regulator, element mechanizmu zegarowego służący do stabilizacji ruchu przekładni zębatej poruszającej wskazówki; obecnie stosuje się r.z. wahadłowe, balansowe, kamertonowe i kwarcowe. zegarynka, urządzenie informacyjne w automatycznej centrali telefonicznej, które po wybraniu przez abonenta odpowiedniego numeru w aparacie telef. odtwarza z płyt magnet. słowami dokładny czas. Zegrze, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad sztucznym Jez. Zegrzyńskim; ośr. wypoczynkowy i sportów wodnych; w XIV-XV w. miasto; do XVII w. p.n. Zgierz. Zegrzynek, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz.. nad sztucznym Jez. Zegrzyńskim; ośr. PTTK. Zegrzyńskie Jezioro, sztuczny zbiornik wodny, na Narwi; 33 km2, 100 mln m3, wys. zapory w Dębem — 24 m; nad J.Z. ośrodki turysf.-wypoczynkowe (Zegrze, Nieporęt, Białobrzegi, Zegrzynek); sporty wodne. Zehrfuss [zerfüs] BERNARD LOUIS, UR. 1911; architekt fr.; współpraca z A. Perretem; współautor gmachu UNESCO w Paryżu, osiedla mieszkaniowe, gmachy ambasad fr. (m.in. w Warszawie). Zeiss [cais CARL, 1816-88, przedsiębiorca niem.; założyciel warsztatów optycznych w Jenie, produkujących przyrządy optyczne wysokieji klasy. Zeissberg [ca s-] HEINRICH, 1839-99, historyk austr.; prof. uniw., m.in. we Lwowie; Dziejopisarstwo polskie wieków średnich. Zeist, m. w środk. Holandii; 56 tys. mieszk. (1969); przemysł ifarm., metalowy. „Zeit, Die" [di ca t],- tygodnik zaćhodnioniem. wydawany od 1946 w Hamburgu, poświęcony polityce, gospodarce, handlowi i kulturze. i Zeitblom [ca t-] BARTHOLOMÄUS, między 1455 a 1460-między 1518 a 1522, malarz niem.; przedstawiciel późnego gotyku; gł. mistrz szkoły mai. w Ulm; ołtarze. Zeitz [caic], m. w pd. części NRD, nad Białą Elsterą; 48 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., brykietownia, przemysł chem., maszynowy. Zeja, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Amura; dł. 1242 km, dorzecze 233 tys. km2; żeglowna; gł. dopływ Selemdża; Elektrownia Zejańska (1470 MW). Zejler HANDRIJ, 1804-72, poeta górnołużycki; romantyk, twórca wielu pieśni patriot.; liryki i bajki artyst, oparte na motywach ludowych. Zejszner (Zeuschner) LUDWIK 1805-71, geolog; prof. Uniw. Jag.; prace dotyczące gł. budowy geol. Karpat, Krakowskiego, G. Świętokrzyskich i Kujaw. zejściówka, żegl. →kapa. Zelandia (Sjælland), największa wyspa duń., pomiędzy cieśn. Sund i Wielki Bełt; 7,0 tys. km2, 2,2 mln mieszk. (1968); intensywne rolnictwo, silnie rozwinięty przemysł; gł. m. Kopenhaga. Zelandia (Zeeland), prowincja w zach. Holandii, nad M. Północnym (także na wyspach) między ujściem Skaldy a Renu i Mozy; 1,7 tys. km2, 302 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Middelburg. zelant, gorliwy wyznawca czegoś, osoba usilnie starająca się o coś; zapaleniec, gorliwiec. Zelivský JAN, ?-1422, ksiądz czes., kaznodzieja husycki, ideolog biedoty praskiej; 1420 zmusił rajców Pragi do poparcia husytyzmu; zamordowany. Zella-Mehlis, [cela me:lys], m. w pd,zach. części NRD, w Lesie Turyńskim; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny, środków transportu; ośr. wypoczynkowy i sportów zimowych.

Zell am See [cel am ze:], znany ośrodek turyst. i sportów zimowych w Austrii (Salzburg); 6,5 tys. mieszk. (1961). Zeller [cęlər] EDUARD, 1814-1908, niem. filozof i historyk filozofii; prof. m.irt. uniw. w Berlinie; początkowo zwolennik heglizmu, później zainicjował zwrot filozofii ku kantyzmowi. Zeller [celər] KARL, 1842-98, kompozytor austr.; twórca operetek (Ptasznik z Tyrolu, Sztygar). zeloci, żyd. partia działająca w I w.; prowadzili walkę narodowowyzwoleńczą przeciw Rzymowi (powstanie 66-70, zakończone zburzeniem Jerozolimy); przen. zagorzalcy, fanatycy. . Zelów, m. w pow. łaskim, woj. łódzkim; 7,8 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn.; prawa miejskie 1957. Zelten, ośrodek eksploatacji ropy naft. i gazu ziemnego w Libii; rurociągi naft. i gazowy do portu Marsa el-Burajka. Zelwerowicz ALEKSANDER, 1877-1955, aktor, reżyser, dyr. teatrów; prof. PWST w Warszawie; występy gł. w Warszawie (Teatr Polski), Krakowie, Łodzi; wybitne role komiczne i dram. (Szambelan — Pan Jowialski A. Fredry, Żebrak — Elektra J. Giraudoux); występy w filmach i radiu; Gawędy starego komedianta. Zelzate [zel-], m. w Belgii (Flandria), nad kanałem łączącym Gandawę z ujściem Skaldy; 12 tys. mieszk. (1967); huta żelaza. Žemaitè (właśc. Julia Žymantienè), 1845-1921, pisarka i publicystka litew.; przedstawicielka realizmu krytycznego; nowele, komedie z życia wsi litewskiej. Zeman KAREL, ur. 1910, czes. reżyser film.; autor popularnej serii filmów lalkowych z „panem Prokoukiem"; rysunkowe filmy fabularne z udziałem aktorów (Przygody Münchhausena, Skradziony balon). Zembrzuski LUDWIK, 1871-1962, lekarz, historyk medycyny; doc. Uniw. Warsz.; liczne prace z historii medycyny i etyki lekarskiej. „Zemedelsko Zname", dziennik bułg., organ Stałego Komitetu Nacz. Bułg. Lud. Związku Chłopskiego, wydawany od 1902. Zemenski monastyr, monastyr w Bułgarii w pobliżu w. Zemen, koło m. Pernik; cerkiew krzyżowo-kopułowa z freskami z XIV w. Zemlja, jugosł. ugrupowanie artyst. czynne w Zagrzebiu 1929-35; założyciele: K. Hegedusić i architekt Drago Ibler; propagowało sztukę społecznie zaangażowaną (tematyka wiejska i życie przedmieść), czerpało wzory ze sztuki ludowej. Zemła KAZIMIERZ, ur. 1931, rzeźbiarz; rzeźby pomnikowe (Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach, wspólnie z architektem W. Zabłockim) i portretowe. Zempléni [zemplyjni], wulkaniczne pasmo górskie w pn.-wsch. części Średniogórza Węgierskiego; dl. 70 km, wys. do 787 m; lasy dębowe i bukowe; źródła mineralne. zemsta krwawa (wróżda), dawne prawo zwyczajowe nakazujące członkowi rodziny ukaranie śmiercią winnego zabójstwa krewnego; przetrwała gł. na Korsyce i Sycylii do. końca XIX w. p.n. wendeta (wł. vendetta), spotykana tam jeszcze w XX w. Zemsta Ludu, pol. emigr. organizacja węglarska, zał. 1832 przez J. Lelewela; patronowała wyprawie J. Zaliwskiego. zendra →zgorzelina. zendrówka, bud. cegła zbyt mocno wypalona o twardej, częściowo ąeszkliwionej powierzchni; używana na fundamenty i filary. Zendżan, m. w Iranie (Gilan); 59 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny; rzemiosło. Zenera dioda, dioda półprzewodnikowa warstwowa oparta na zjawisku Zenera; pracuje w kierunku zaporowym złącza p-n; stosowana do stabilizacji napięcia stałego.

Zenera zjawisko, zjawisko nagłego wzrostu liczby nośników prądu elektr. w dielektryku lub półprzewodniku umieszczonym w dostatecznie silnym polu elektrycznym. Zenica, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), nad Bosną; 53 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żel.; w pobliżu wydobycie węgla brun. i rud żelaza. zenit, punkt na sferze niebieskiej powstający przez przebicie jej przez linię pionu przechodzącą przez miejsce obserwacji. Zenobia, III w., władczyni Palmiry, żona Odenata; pozostając pod zwierzchnictwem Rzymu, zagarnęła Egipt i prawie całą Azję Mn.; pokonana 272 przez Aureliana. Zenon z Elei, ok. 490-ok. 430 p.n.e., filozof gr., jeden z gł. przedstawicieli szkoły eleatów; opracował znane „dowody" nieistnienia ruchu i mnogości (paradoksy). Zenon z Kition, ok. 336-ok. 264 p.n.e., filozof gr., założyciel szkoły stoicyzmu (301/300 p.n.e.). Zenowicz ALEKSANDER (właśc. A. Despot-Zenowicz), 1829-97, gubernator tobolski 1862-67, Polak; 1850 zesłany na Syberię; pionier cywilizacji i kultury na Dalekim Wschodzie. zen-shu [dzen-śiu], sekta buddyzmu jap., przeniesiona z Chin do Japonii w XII w.; medytacja i kontemplacja — drogą do zespolenia z Buddą. zenza, żegl. →zęza. zeolity, grupa minerałów, uwodnionych glinokrzemianów gł. sodu i wapnia, także baru, strontu, potasu, magnezu i manganu; cechuje je zawartość wody zeolitycznej oraz zdolność wymiany kationów; powstają gł. jako utwory hydrotermalne; używane do zmiękczania wód; do z. należą np.: chabazyt, desmin. Zeppelin [cepəli:n] FERDINAND VON, 1838-1917, konstruktor niem.; 1900 zbudował pierwszy sterowiec o konstrukcji sztywnej (od 1906 produkowany seryjnie — tzw. zeppelin). Zerawszan, rz. w Tadż.SRR i Uzb.SRR; dl. ok. 780 km; ginie w piaskach Kyzyłkum; wyzyskiwana do nawadniania; gł. m. Samarkanda, Buchara. Zerawszańskie Góry, góry W ZSRR, na zach. od Pamiru; dł. ok. 370 km; wys. do 5489 m. Zerbst [cerpst], m. w środk. części NRD; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., chem.; dawna stol. księstwa Anhalt-Z. „Zëri e Popullit", dziennik alb., organ centr. Alb. Partii Pracy, zał. 1942 jako nielegalna gazeta. Zerka, m. w pn. Jordanii, ośr. adm. okręgu Z.; 121 tys. mieszk. (1967); rafineria ropy naft.; przemysł spożywczy. Zermatt [cermat], ośrodek sportów zimowych i turyst. o międzynar. sławie, w Szwajcarii (Valais), w Alpach Pennińskich, u podnóży Matterhornu. Zermatten [-ten] MAURICE, ur. 1910, pisarz sżwajc. tworzący w języku fr.; powieści, w których życie wsi szwajc. jest tłem konfliktów psychol. i moralnych o podłożu rel.; Źródło Aretuzy. Zermelo [cermelo:] ERNST, 1871-1953, matematyk niem.; prof. uniw. w Getyndze, Zurychu i Fryburgu; autor aksjomatyki teorii mnogości; zajmował się zastosowaniem rachunku prawdopodobieństwa w fizyce statystycznej. Zernike [zernyke] FRITS, 1888-1966, fizyk hol.; prof. uniw. w Groningen; autor prac mających duże znaczenie dla rozwoju techniki mikroskopowej; nagr. Nobla. zero, liczba oznaczana symbolem 0; jest to taka liczba, że dla każdej liczby a zachodzi również a+0 = a; wynalezione przez Hindusów, do Europy dotarło ok. X w. za pośrednictwem kupców arab.; odkrycie z. pozwoliło rozwinąć pozycyjny dziesiętny system liczbowy.

1330 zero bezwzględne zero bezwzględne (zero absolutne), fiz. punkt zerowy w bezwzględnej skali temperatur, nieprzekraczalna granica, do której dąży temperatura dowolnego, dostatecznie chłodzonego ciała. zero funkcji, każda wartość argumentu x funkcji f(x), dla którego funkcja ta przyjmuje wartość zero; takie wartości argumentu nazywają się, miejscami zerowymi funkcji. zero-jedynkowa metoda sprawdzania, log. metoda rozstrzygania o prawdziwości (prawidłowej strukturze) wyrażeń rachunku zdań, na podstawie tabelarycznych układów wartości log. tych wyrażeń (gdzie 0 oznacza fałsz, a 1 — prawdę), zw. log. matrycami. Zerow MYKOŁA, 1890-41, ukr. poeta i historyk literatury; neoklasycyst. poezje; historia literatury ukr. XIX w.; przekłady poetów pol. i antycznych. zerownik →cyrkiel zerowy. zerówka, tkanina z przędzy z włókien wiskozowych wełnopodobnych (np. 100% argony), często uszlachetniana przez nadanie jej wykończenia uodporniającego na mięcie. zerwanie stosunków dyplomatycznych, forma reakcji jednego państwa na postępowanie drugiego; może nastąpić wówczas, gdy między państwami ma miejsce ostry zatarg; powoduje zerwanie bezpośrednich kontaktów między państwami i likwidację placówek dyplomatycznych. zeskalanie (petryfikacja), bud. wzmacnianie i uszczelnianie gruntu za pomocą środków zeskalających (np. zaczynu cementowego, roztworów szkła wodnego i chlorku wapnia, emulsji bitumicznych), wtłaczanych zagłębionymi w grunt rurami lub rozprowadzanych metodą elektroosmozy — za pomocą pola ělektr. (elektropetryfikacja). zeskocznia (zeskok), część skoczni lekkoatletycznej, na której ląduje zawodnik. zeskok, sport: 1) →zeskocznia; 2) zeskoczenie, lądowanie, ostatnia faza lotu skoczka, w której dotyka on ziemi. zesłanie, prawo →deportacja. zespolenie (anastomoza), anat. połączenie między tętnicą i żyłą, ż pominięciem występującej zwykle między nimi sieci naczyń włosowatych; także połączenie odgałęzień bocznych tej samej tętnicy lub różnych tętnic i podobne połączenia żylne; znaczenie dla regulacji krążenia krwi. zespolona liczba, liczba postaci a + bi, gdzie a, b — liczby rzeczywiste, a i oznacza jednostkę urojoną (i = √-1) o własności: i2 = —1. zespolone związki, chem. →kompleksowe związki. zespoły filmowe, jednostki organizacyjno-predukcyjne powstałe 1955, skupiające twórczych pracowników filmu fabularnego („Iluzjon", „Kraj", „Nike", „Plan", „Tor", „Wektor"); wchodzą w skład Przedsiębiorstwa Realizacji Filmów„Z.F", z siedzibą w Warszawie. zespólnia, biol. →syncytium. zespół miejski, część sieci osadniczej obejmująca co najmniej jedno miasto i jedno osiedle o charakterze miejskim albo dwa miasta pozostające we wzajemnych związkach funkcjonalno-przestrzennych (np. Warszawski Zespół Miejski). zespół roślinny (asocjacja roślinna), typ zbiorowiska roślinnego o określonej strukturze i składzie florystycznym, z gatunkami charakterystycznymi. zespół zabytkowy, zespół obiektów nieruchomych — np. średniow. układ przestrzenny (Stare Miasto w Warszawie, rynek w Krakowie) lub założenie rezydencjoname wraz z parkiem (Wilanów) — zasługujących jako całość na zachowanie ze względu na swe wartości nauk., hist. lub artystyczne. Zestafoni, m. w środk. części Gruz.SRR; 19 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żelaza. zestaw kołowy, w pojeździe szynowym zespół 2 kół jezdnych osadzonych nieru-

chomo na wspólnej osi w odległości odpowiadającej szerokości toru. zestrój, harmonijne połączenie czegoś w jedną całość; wynik skoordynowania czegoś, zharmonizowania. zestrój akcentowy (grupa przyciskowa), zespół sylab stanowiących całość znaczeniową lub składniową, zorganizowany jednym akcentem. zestyk, elektrotechn. zespół współpracujących ze sobą 2 lub więcej styczek albo styków elektr., np. w przekaźniku. „Zeszyty Wrocławskie", kwartalnik krytycznolit. wydawany we Wrocławiu 1947-52; red.: A. Kowalska, T. Mikulski i J. Kowalski. ześlizg, lotn. znoszenie samolotu lub szybowca do wewnątrz wykonywanego zakrętu, spowodowane zbyt dużym przechyleniem płatowca w stosunku do jego prędkości. ześlizg, techn. →ślizg. zeświecczenie →laicyzacja. „Zet" →Związek Młodzieży Polskiej „Zet". „Zet", dwutygodnik społ.-kult. (od 1937 miesięcznik) wydawany w Warszawie 1932-39; red.: J. Braun. Zeta (Duklja, rzym. Diocleia), hist. kraina na wsch. wybrzeżu Adriatyku (obecnie w Jugosławii i Albanii); w starożytności rzymska; w VII w. zasiedlona przez Słowian, w IX w. księstwo, podbite w XI w. przez Bizancjum; od 1042 niezależna, w końcu XII w. weszła w skład państwa serb. Nemaniczów. Zetkin [cetkyn] CLARA, 1857-1933, działaczka niem. i międzynar. ruchu robotn. oraz socjalist. ruchu kobiecego; od 1881 czł. SPD; działaczka Związku Spartakusa, współorganizatorka KPD. Zetos, mit. gr. syn Zeusa i Antiopy, brat Amfiona; obydwaj pomścili matkę, przywiązując winną jej krzywdy Dirkę do rogów byka („Byk Farnezyjski"). zetownik, kształtownik o przekroju poprzecznym zbliżonym kształtem do litery Z. Zetterling [se-] MAI, ur. 1925, szwedz. aktorka teatr, i film. (Skandal), reżyserka filmów fabularnych o problematyce erotycznej (Nocne zabawy, Doktor Glos). zeugma, lit. naruszenie zgodności log. lub gram. w zdaniu przy zachowaniu związku znaczeniowego wyrazów, stosowane w celach ekspresywnyćh. Zeuksis z Heraklei, V/IV w. p.n.e., malarz gr., uczeń Apollodora; mistrz iluzjonizmu; twórczość znana ze źródeł lit.; pierwszy urządził publ., płatną wystawę swych obrazów. Zeulenroda [coi-], m. w pd.-zach. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł meblarski. Zeuner [coinər] GUSTAV ANTON, 18281907, inżynier niem.; prace z termodynamiki techn., mechaniki stosowanej, hydrauliki; 1860 opracował teorię parowych silników tłokowych. Zeus, mit. gr. bóg nieba i wszelkich zjawisk meteorol.; ojciec bogów i ludzi, opiekun rodziny i państwa; syn Kronosa i Rei, mąż Hery, brat m.in. Posejdona i Hadesa; siedzibą Z. — Olimp; atrybutem — piorun; świętym ptakiem — orzeł, drzewem — dąb; mit. rzym. Jowisz. →róg Amaltei Zeusa Olimpijskiego świątynia, dorycki peripteros z ok. 460 p.n.e. w Olimpii (Grecja); zachowane wspaniałe rzeźby z przyczółków i metopy; mieściła niegdyś posąg Zeusa Olimpijskiego. Zeus Olimpijski, kolosalny posąg kultowy Zeusa w jego świątyni Olimpii, wykonany w technice chryzelefantyny przez Fidiasza; w czasach staroż. uznawany za jeden z tzw. siedmiu cudów świata; nie zachowany. zew (sygnał zewowy), sygnał elektr. przesyłany w łączu telekomunik. w celu przywołania rozmówcy. zewnętrzniaki, pasożyty zewnętrzne, →ektopasożyty.

Zeyer JULIUS, 1841-1901, pisarz czes.; neoromantyk; w powieściach, opowiadaniach, poezji i dramatach parafrazy legend, egzotyka i wątki historyczne. zez, nieprawidłowe ustawienie jednej lub obu gałek ocznych (z. jawny) lub skłonność do. takiego ustawienia się (z. utajony); konieczne leczenie od wczesnego dzieciństwa; okulary korekcyjne, ewent. leczenie operacyjne, ćwiczenia tzw. ortoptyczne. zeznanie, prawo wypowiedź świadka w toczącym się postępowaniu; przed z. należy świadka uprzedzić o karze grożącej za z. fałszywe. zezwój, elekłrotechn. grupa zwojów w uzwojeniu maszyny elektr. ułożonych w tych samych żłobkach stojana lub wirnika. zębacze (Anarhichadidae), rodzina ryb mor.; 5 gat., do 1,8 m dł.; zęby ostre, chwytne i tępe— trące; pn O. Atlantycki i Spokojny. zębata kolej (zębnicowa kolej), kolej szynowa poruszająca się po 2 szynach gładkich i umieszczonej między nimi szynie zębatej — zębnicy; po zębnicy toczy się koło zębate pojazdu napędzane przez silnik; używana przy pochyleniach toru przekraczających 60%. zębata pompa, pompa rotacyjna, w której organem roboczym są 2 zazębiające się koła zębate, przenoszące ciecz między zębami i osłoną. zębata przekładnia, przekładnia, w której ruch z elementu czynnego na bierny jest przenoszony za pośrednictwem współpracujących z sobą kół zębatych lub koła zębatego i zębatki; jednobiegowa lub wielobiegowa (p.z.stopniowa); powszechnie stosowana. zębate koło, element, najczęściej w postaci koła, przenoszący ruch na inny podobny element dzięki kolejnej współpracy równomiernie ułożonych na ich obwodach występów zw. zębami; element przekładni zębatych; wykonywany z metalu lub tworzyw sztucznych przez, odlewanie, metodami obróbki skrawaniem (najczęściej) lub plastycznej. zębatka, techn. szczególny rodzaj koła zębatego; z. prosta (listwa zębata) — odcinek koła o nieskończenie wielkim promieniu; z. pierścieniowa (koronowa) — koło stożkowe o kącie rozwarcia 180° . zębiak (odontoma), rzadki, łagodny i niewielki nowotwór w szczęce, powstający z zawiązka zęba, spotykany u osób młodych; leczenie operacyjne. „Zębiec", kopalnia odkrywkowa i zakłady wzbogacania piasków żelazistych, k. Iłży (woj. kieleckie). zębiełki (Crocidura), drobne ssaki z rodziny ryjówek; 3 gat.; na ogonie — obok krótkich — z rzadka długie włosy; owadożerne; Eurazja i Afryka; w Polsce 2 gat., chronione. zębina, twarda tkanka tworząca gł. masę i szkielet zęba, podobna do tkanki kostnej, silnie przesycona solami wapnia; w obrębie korony pokryta szkliwem, w obrębie korzenia — cementem zęba. zębnica, szyna zębata w kolei zębatej. zębnicowa kolej →zębata kolej. zębodoły, występujące u ssaków i niektórych gadów zagłębienia w kościach szczękowych, międzyszczękowych i żuchwie, w których tkwią korzenie zębów. zębokarpie, zool. →karpieńce. zębowa kość, kość powstająca na chrzestnym podłożu łuku żuchwowego, która u niższych kręgowców stanowi składnik szczęki dolnej, a u ssaków przekształca się w żuchwę; miejsce osadzenia zębów. zębowa proteza →proteza dentystyczna. zębowce (walenie uzębione, Odontoçeti), podrząd waleni; mają różną liczbę niezróżnicowanych zębów; typowe drapieżniki, np. delfiny, kaszalot, dziobacze. zęby, drobne, twarde twory osadzone w jamie gębowej kręgowców, gł. na

Zgrupowania Piechoty Polskiej 1331 szczękach, służące do odrywania kęsów i rozdrabniania pokarmu, chwytania zdobyczy, do obrony; z. ssaków — zróżnicowane na siekacze, kły, z. przedtrzonowe i trzonowe, u człowieka łącznie 32 z. w uzębieniu trwałym. zęza (zenza), żegl. dolna, przylegająca do stępki, wewn. część kadłuba statku wodnego, gdzie gromadzi się woda; także każda przestrzeń w dolnej części statku, w której może gromadzić się woda i skąd może być ona odprowadzana. zgadywanka terenowa, rodzaj gry prowadzonej w terenie, polegającej na pokonaniu pewnej trasy i wykonaniu wyznaczonych zadań; podobna do harcerskich podchodów. zgaga, przykre odczucie pieczenia w przełyku. zgar, strata metalu w procesach przetapiania spowodowana jego spalaniem się (utlenianiem), wyparowaniem itp. zgarby {Membracidae), rodzina drobnych pluskwiaków równoskrzydłych; ok. 2,5 tys. gat.; na przedtułowiu parzyste lub pojedyncze wyrostki. zgarniacz kop (zgarniacz palcowy), urządzenie roln. w postaci szeregu długich palców zawieszonych z przodu ciągnika; zgarnia słomę lub siano na polu (łące) w kopy. zgarniak: 1) element mocowany w równych odstępach do liny lub łańcucha przenośnika zgarniakowego, przesuwający materiał wzdłuż koryta albo rynny przenośnika; 2) płytka w przenośniku taśmowym ustawiana nad taśmą, skośnie do kierunku jej ruchu, pełniąca funkcję urządzenia wyładunkowego. zgarniakowy przenośnik, przenośnik składający się z koryta lub zamkniętej rynny, w której przesuwa się łańcuch lub lina z przytwierdzonymi poprzecznymi elementami, tzw. zgarniarkami. zgazowanie, proces niezupełnego spalania paliw stałych (gł. koksu, półkoksu, paliw naturalnych), w wyniku którego zachodzi zamiana paliw stałych na produkty gazowe; produktami z. są gaz generatorowy, wodny, syntezowy. zgazowanie podziemne węgla, metoda termicznego urabiania węgla, polegająca na zgazowaniu w złożu cienkich, zanieczyszczonych pokładów węgla. Zgierz, m., pow. miejski w woj. łódzkim, nad Bzurą; 42,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu włók. (wełn.), chem. (barwniki), odzieżowego, maszynowego. — Prawa miejskie przed 1318; po 1820 ośrodek przemysłu włók. w Królestwie Pol.; od końca XIX w. silny ośrodek ruchu robom, (działalność I Proletariatu, SDKPiL i PPS, 1905-07 liczne strajki); w okresie międzywoj. rozwój przemysłu chem.; podczas okupacji hitlerowskiej Z. stracił ok. 8 tys. ludności (5 tys. osób w egzekucjach w lesie Krogulec pod Z.). zginanie, mech. odkształcanie ciała (np. pręta, płyty), przy którym jego oś lub płaszczyzna środk. ulegają zakrzywieniu; materiał położony po stronie wypukłej jest rozciągany, a po stronie wklęsłej ściskany. zgład (szlif), próbka przygotowana do badań metalograficznych, o płaskiej, wypolerowanej powierzchni. zgłębnik (sonda), med. metalowy pręcik zakończony kuleczką, służący do badania głębokich ran lub przetok; elastyczna rurka gumowa wprowadzana przez przełyk do żołądka lub dwunastnicy w celach leczn. lub diagnostycznych. zgłębnikowanie (sondowanie), postępowanie lekarskie mające na celu pobranie do badania za pomocą gumowego zgłębnika treści żołądkowej lub dwunastniczej; także badanie głębokich ran za pomocą metal, pręcika. zgłoska →sylaba. zgniatacz, ciężka walcarka półwyrobów, walcująca na gorąco wlewki na kęsiska; rozróżnia się z.: blumingi i slabingi.

zgnilec amerykański, wet. →zgnilec złośliwy. zgnilec europejski, wet. →kiśłica. zgnilec łagodny, wet. →kiślica. zgnilec złośliwy (zgnilec amerykański), b. zaraźliwa choroba bakteryjna czerwia pszczelego, powodująca duże straty w pasiekach; zwalczanie ustawowe. zgnilizna drewna (mursz), rozkład drewna (także drzew żywych) przez różne grzyby, np. grzyb domowy, huby; prowadzi do całkowitego zniszczenia drewna; rozróżnia się z.d. brunatną, białą, korozyjną. zgnilizna roślin, objaw chorobowy, także grupa chorób różnych roślin, wywoływanych przez bakterie i grzyby, powodujące przekształcanie się tkanek w półpłynną, niekiedy wyschniętą masę gnilną. zgniot, całokształt zmian budowy krystal. metalu lub stopu oraz jego własności mech., elektr. i in., powstających w wyniku odkształcenia plast, na zimno. „Zgoda-Alliance News" [z. əlajəns niu:z], dwutygodnik polonijny zał. 1881 w Nowym Jorku, od 1943 w Chicago; organ Związku Nar. Polskiego. Zgody Plac (Place de la Concorde), jeden z najpiękniejszych placów w Paryżu (projekt J.A. Gabriela), otwierający perspektywę na ogrody Tuileries i na Pola Elizejskie, na kościół La Madeleine i na Pałać Burbonów; na środku egip. obelisk (ustawiony 1863) i dwie fontanny. zgon, kres życia, ustanie wszelkich procesów życiowych ustroju, ostateczne załamanie wewn. organizacji ustroju. zgoniny, kłosy, ziarno poślednie, grubsze plewy pozostałe po wymłóceniu zboża; pasza o małej wartości pokarmowej. zgorzel (gangrena), med. gnicie tkanek w żywym ustroju (martwica rozpływna) spowodowane przez saprofitujące bakterie gnilne; ogólne zatrucie ustroju, gorączka; grozi posocznicą i śmiercią. zgorzel bazaltowa, szczególny rodzaj wietrzenia bazaltu; początkowo ujawnia się w postaci plam i b. drobnych spękań, a następnie jako gruzełkowatość, w wyniku czego bazalt łatwo rozpada się. Zgorzelec, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Nysą Łużycką; 28,5 tys. mieszk. (1970); przemysł skórz., maszyn., papiern., spoż.; cmentarz żołnierzy z 2 Armii WP; zał. ok. 1215. — Podczas II wojny świat, pod Z. obóz Stalag VIII A (wymordowano setki jeńców woj.); 1945 (28 II) w rejonie Z. odparcie przeciwuderzenia niem. grupy pancernej, idącej na odsiecz twierdzy Wrocław, przez jednostki radz. 1 Frontu Ukr.; po zaciętych walkach o sforsowanie Nysy wyzwolony 8 V 1945; 6 VII 1950 podpisano w Z. tzw. układ zgorzelecki. zgorzele roślin, grupa chorób różnych roślin, wywoływanych przez bakterie, grzyby pasożytnicze lub czynniki abiotyczne; objawy: zamieranie części lub całych roślin. zgorzel gazowa, zakażenie rany przez bakterie (pałeczki z.g.) wytwarzające silne toksyny i gaz; ciężkie zatrucie organizmu, gorączka, charakterystyczne trzeszczenie okolicy rany; groźne powikłanie ran postrzałowych i miażdżonych. zgorzelina (zendra), warstwa tlenków metali w postaci powłoki lub łuski, powstająca na powierzchni nagrzanych metali; odpada częściowo podczas kucia i walcowania. zgorzel miazgi zębowej, rozpad miazgi zębowej wskutek zakażenia bakteriami gnilnymi, gł. w następstwie nie leczonej próchnicy; objawia się b. silnym bólem. zgorzel podstawy źdźbła →podsuszka. Zgorzelski CZESŁAW, ur. 1908, historyk literatury; prof. KUL; badacz literatury romant.; Duma, poprzedniczka ballady. zgrabiarka, roln. →przetrząsaczo-zgrabiarka. zgromadzenie: 1) publ. zebranie większej grupy osób; konstytucja PRL gwarantuje wolność zgromadzeń: 2) ciało re-

prezentujące określoną społeczność, np. członków stowarzyszenia. Zgromadzenie Elektorów, organ powołany w Polsce przez Konstytucję kwietniową 1935 dla wyboru prezydenta; składał się z dostojników państw, mianowanych przez prezydenta oraz z elektorów wybieranych w 2/3 przez sejm i 1/3 przez senat. Zgromadzenie Federalne, federalny parlament w Czechosł. Republice Socjalist., powołany 1969 w miejsce Zgromadzenia Narodowego, złożony z Izby Ludu i Izby Narodów (po 75 deputowanych z Cześ. Rep. Socjalist. i Słowac. Rep. Soçjalist.), wybierany na 4 lata; jest najwyższym organem władzy państw.; uchwala ustawy, wybiera prezydenta, zajmuje stanowisko wobec składu i polityki rządu. zgromadzenie konstytucyjne →konstytuanta. Zgromadzenie Ludowe, jednoizbowy parlament w: 1) Alb. Republice Lud.; 2) Bułg. Republice Lud.; są najwyższymi organami władzy państw.; wybierane na 4 lata; uchwalają ustawy, powołują rząd, uchwalają budżet i plan. zgromadzenie narodowe, przyjęta w wielu krajach nazwa parlamentu. Zgromadzenie Narodowe: 1) we Francji zgromadzenie (Assemblée Nationale) utworzone 1789 przez deputowanych stanu trzeciego do Stanów Generalnych, przekształcone w konstytuantę; parlament fr. 1871-75; po II wojnie świat, nazwa jednej z izb fr. parlamentu; 2) w Czechosłowacji 1918-68 parlament, przekształcony 1969 w Zgromadzenie Federalne; 3) w Polsce 1922-35 wspólne zebranie sejmu i senatu dokonujące wyboru prezydenta. Zgromadzenie Notablów, we Francji przedrewol. zebranie przedstawicieli trzech stanów, zwoływanych przez króla imiennie w liczbie 60-150 osób, o kompetencjach podobnych do Stanów Generalnych i powoływane zamiast nich w trudniejszej sytuacji. Zgromadzenie Ogólne ONZ, jeden z gł. organów ONZ, w którym reprezentowani są wszyscy członkowie ONZ (każdemu przysługuje jeden głos); obraduje ria sesjach zwyczajnych (corocznie) i nadzwyczajnych; zajmować się może wszystkimi zagadnieniami z zakresu działalności ONZ, jego uchwały mają w zasadzie charakter zaleceń. Zgromadzenie Państwowe, jednoizbowy parlament w Węg. Republice Lud., wybierany na 4 lata; jest najwyższym ornem władzy państw., uchwala ustawy, wybiera Radę Prezydialną, powołuje rząd. Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej, pierwsze w Polsce zorganizowane stronnictwo polit, zał. 1791 po uchwaleniu Konstytucji 3 maja, w celu obrony zreformowanego ustroju oraz przeprowadzenia dalszych reform; czołowi działacze: H. Kołłątaj, I. Potocki. Zgrupowanie Oddziałów Partyzanckich 9 Pułku Piechoty AK (kryptonim OP9), powstało VIII 1943; dowódca S. Prus („Adam"); w skład jego weszły oddziały partyzanckie: „Norberta", „Podkowy", „Wara", „Groma" i „Ciąga"; operowało do VII 1944 na Zamojszczyźnie. zgrupowanie partyzanckie AK „Ponurego", powstało X 1943; dowódca J. Piwnik („Ponury"); w skład jego weszły m.in,—oddziały partyzanckie „Nurta", „Mariańskiego", „Robota"; operowało w rejonie G. Świętokrzyskich; rozwiązane I 1944. zgrupowanie partyzanckie BCh „Ośki", powstało z oddziału partyzanckiego zorganizowanego 1940, od 1942 podporządkowanego BCh; dowódcy: J. Sońta („Ośka") i W. Gołąbek („Böryna"); operowało do X 1944, gł. w powiatach iłżeckim, radomskim, kozienickim, opatowskim. Zgrupowania Piechoty Polskiej, siły zbrojne PKWN we Francji; utworzone

1332 zgryz w grudniu 1944 przy I armii (11 korpus) fr.; zgrupowanie 19 — B. Maślankiewicz, 22 — J. Gerhard, całość — B. Jeleń; powróciły do Polski w listopadzie 1945. zgryz, wzajemny stosunek w stanie biernym żuchwy do szczęki górnej, w którym zęby przeciwstawne są w ścisłym kontakcie ze sobą; przodozgryz — przesunięcie dolnego łuku zębowego ku przodowi, tyłózgryz — ku tyłowi. zgrzeblenie (gręplowanie), rozplątywanie i prostowanie włókien bawełn., wełn., lnianych itp. przed przędzeniem, zwykle przy użyciu maszyn (żgrzeblarek). zgrzebło, blaszana płytka z drewn. uchwytem i rzędem równoległych, zwykle metal., ząbkowanych grzebieni; służy do czyszczenia szczotki lub gumowych grzebieni, którymi czyści się sierść zwierzęcia. Zgrzebniok ALFONS, 1892-1937, działacz pol. na Śląsku; komendant POW Górnego Śląska; jeden z dowódców powstań śląskich. zgrzeina, część złącza wykonanego za pomocą zgrzewania, w której występuje ciągłość materiałowa między elementami łączonymi. zgrzewanie, trwałe łączenie materiałów (metali, tworzyw sztucznych) przez silny docisk z podgrzaniem miejsca styku; rozróżnia się z.: oporowe, dyfuzyjne, wybuchowe, tarciowe, ogniskowe. zgrzewanie dyfuzyjne, zgrzewanie przy zastosowaniu prądów o wysokiej częstotliwości; przeprowadza się je w próżni, która sprzyja dyfuzji metali na powierzchni styku części łączonych, umożliwiając łączenie nawet metali odmiennych. zgrzewanie garbowe, zgrzewanie oporowe z wytłoczeniem uprzednio na jednej z łączonych części niewielkich wypukłości (garbów); przy docisku, z jednoczesnym przepływem prądu elektr., garby ulegają spłaszczeniu i w tych miejscach powstają zgrzeiny punktowe. zgrzewanie iskrowe, zgrzewanie oporowe z nadtopieniem łączonych powierzchni, któremu towarzyszy silne iskrzenie; stosowane do łączenia na styk pełnymi przekrojami. zgrzewanie liniowe, zgrzewanie oporowe, przy którym blachy łączone przesuwają się między dwiema obracającymi się elektrodami krążkowymi. zgrzewanie liniowo-doczołowe, zgrzewanie liniowe, przy którym dwa elementy cienkościenne łączone są brzegami na styk doczołowy w sposób ciągły; stosowane do produkcji rur. zgrzewanie oporowe, zgrzewanie części metal, przez ich dociśnięcie z jednoczesnym włączeniem w obwód prądu elektr.; wskutek dużego oporu na styku metal zagrzewa się do stanu plast., następuje wyłączenie prądu i silniejszy docisk. zgrzewanie punktowe, zgrzewanie oporowe, przy zastosowaniu elektrod miedzianych w kształcie kłów, zaciskających (punktowo) elementy łączone o niewielkiej grubości. zgrzewanie tarciowe, zgrzewanie, przy którym źródłem ciepła jest tarcie na styku części łączonych. zgrzewanie ultradźwiękowe, zgrzewanie przy wykorzystaniu ultradźwięków jako źródła energii; poddane w ciągu kilku sekund działaniu wibratora, części łączone dociskane są do siebie pneumatycznie. zgrzewanie wybuchowe, zgrzewanie przy zastosowaniu eksplozji materiałów wybuchowych dla wywołania docisku na styku części łączonych; stosowane m.in. do pokrywania przedmiotów metal, metalem odmiennym. zgrzewarka, urządzenie do zgrzewania, gł. z. oporowa do metali (punktowa, garbowa, liniowa, iskrowa). Zguridi ALEKSANDR M., ur. 1904, ros. reżyser filmów przyrodn.; wybitny realizator pełnometrażowych filmów popularnonauk. (W głębinach morza, W krainach

dziwnych zwierząt); filmy fabularne (Biały kieł). zgwałcenie, prawo doprowadzenie innej osoby przemocą, groźbą lub podstępem do poddania się czynowi nierządnemu lub do wykonania takiego czynu. ZHP (Związek Harcerstwa Polskiego) →harcerstwo. Ziaja STANISŁAW (pseud. Kosiba, Stanisław Domański), 1903-44, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; od 1926 czł. KPP, od 1931 w Zjednoczeniu Lewicy Chłopskiej „Samopomoc"; 1942 sekr. Kom. Obw. PPR Kraków; rozstrzelany przez hitlerowców. ziarenkowce, biol. →mikrokoki. Žiar nad Hronem, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist), nad Hronem; 12 tys. mieszk. (1968); wielka huta aluminium. ziarna lodowe, opad przezroczystych lub przeświecających ziaren lodu; wśród 2.1. rozróżnia się gł.: deszcz lodowy i krupy lodowe. ziarna pyłku, bot. →pyłek. ziarniak, owoc jednonasienny, niepękający, o cienkiej, suchej owocni (okrywa), zrośniętej z nasieniem; występuje u traw (tzw. ziarno). ziarniak, med. guzek utworzony z ziarniny nieswoistej, np. wokół ciała obcego. ziarniaki (Coccidia), pierwotniaki zaliczane do sporowców właściwych; pasożytują w nabłonkach różnych narządów u kręgowców; powodują choroby — kokcydiozy, np. Eimeria tenella — krwawą biegunkę kurcząt. ziarnica weneryczna pachwin, przewlekła, wirusowa choroba weneryczna; tworzenie się owrzodżeń w okolicach pachwin; częsta w USA; leczenie antybiotykami. ziarnica złośliwa (choroba Hodgkina), schorzenie o charakterze nowotworowym, objawiające się m.in. powiększeniem węzłów chłonnych, gorączką i wyczerpaniem organizmu. Ziarnik JERZY, ur. 1931, reżyser film.; filmy dokumentalne 6 współcz. tematyce społ.-obyczajowej (Miasteczko) i woj.; film fabularny Nowy. ziarnina (granulacja), rozplem komórek tkanki łącznej i naczyń włosowatych osłonięty włóknikowym nalotem, wypełniający ubytek tkanki w procesie odnowy. ziarniniak pachwinowy, choroba zakaźna w krajach tropik., zaliczana do wenerycznych; na zewn. narządach płciowych guzek, po czym owrzodzenie rozwijające się ku pachwinom. ziarnistość obrazów fotograficznych, widoczna niejednolitość zaczernienia jednolicie naświetlonych obrazów fot.; występuje najczęściej przy b. dużym powiększeniu. Ziarnko JAN (Le Grain), ok. 1575-1630, sztycharz; od 1601 w Paryżu; gł. akwaforty i miedzioryty; współcz. wydarzenia, ilustracje, portrety, weduty. ziarnojad, potoczna nazwa ptaków żywiących się nasionami traw; także — używana czasem nazwa łuszczaków. ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna), bylina gł. Europy i zach. Syberii; kwiaty wiosenne, złocistożółte; w Polsce w zaroślach, lasach, na łąkach. ziarnówka, siewka leśna, tj. drzewko wyrosłe z nasienia. Zichy [ziczi] MIHALY, 1827-1906, węg. malarz i grafik; od 1847 działał gł. w Rosji jako malarz nadworny (dekoracja uroczystości dworskich) i w Paryżu; kompozycje o tematyce moralizatorskiej, ilustracje. Ziegler [c-iglər] KARL, ur. 1898, chemik niem.; prace dotyczące związków metaloorg. i ich zastosowania jako katalizatorów polimeryzacji (m.in. etylenu), badania rodników; nagr. Nobla. Zieglera-Natty katalizatory [k. c-ig- n.], układy katalityczne składające się ze związku glinoorg., np. trójetyloglinu Al(C2H5)3, i związku metalu przejściowe-

go, np. czterochlorku tytanu TiGl4; stosowane do polimeryzacji olefin, np. do' otrzymywania polietylenu i polipropylenu stereoregularnego. zielenice (Chlorophyta), typ glonów, gł. słodkowodnych (rzadsze w morzach i miejscach wilgotnych); ok. 8 tys. gąt.; plecha zielona, jedno- lub wielokomórkowa; np. toczek, sprzężnice, wstężnica, ramienica. zieleniec, skała metamorficzna, szarozielona, składająca się gł. z albitu, epidotu i chlory tu. zieleniec (skwer), niewielki teren zieleni miejskiej; zakładane na placach, ulicach lub w otoczeniu gmachów użyteczności publicznej. Zieleniec, ośrodek wypoczynkowy i sportów zimowych, w obrębie m. Duszniki Zdrój. Zielenin DMITRIJ K., 1878-1954, ros. etnograf, dialektolog i folklorysta; czł. AN ZSRR; zbieracz i badacz folkloru, twórczości lud. i wierzeń narodów ZSRR. Zieleńce (w. w zach. części Ukr.SRR, obw. chmielnicki), 1792 zwycięska bitwa wojsk pol. pod wodzą ks. J. Poniatowskiego z wojskami rosyjskimi. zieleń miejska, tereny miasta pokryte roślinnością (drzewa, krzewy, kwiaty, trawniki) o celach w zasadzie nie produkcyjnych; rozróżnia się m.in.: zieleń terenów mieszkaniowych (osiedlową), zieleń użyteczności publ. (parki, ogrody, ogródki działkowe itp.) oraz zieleń ochronną. zieleń ochronna, tereny zieleni zakładane w celu ochrony: od zadymiania i zapylania przez zakłady przem., od spalin na arteriach komunik. i parkingach; od hałasu, wiatru, śniegu. Zieleński MIKOŁAJ, pocz. XVII w., kompozytor; wokalno-instrumentalne Offertoria... i Communiones...; pierwszy pol. przedstawiciel techniki wielochórowej. Zieliński NIKOŁAJ D., 1861-1953, radz. chemik organik; czł. AN ZSRR; badania dotyczące gł. procesów katalitycznych, syntezy węglowodorów cyklicznych. Zieliński ALEKSANDER, XVIII w., poseł na Sejm Czteroletni; uczestnik powstania 1794, pełnomocnik Rady Najwyższej Narodowej. Zieliński ANTONI, 1823-1904, pionier mechaniki roln. w Polsce; prof. Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie, a następnie w Puławach; Teoria pługa, obsypnika i brony. Zieliński BRONISŁAW, ur. 1914, tłumacz; przekłady z literatury amer. (Moby Dick Melville'a, Komu bije dzwon Hemingwaya) i angielskiej. Zieliński GUSTAW, 1809-81, poeta; 183442 na zesłaniu; romantyk; powieść poet. Kirgiz, wyrażająca idee wolnościowe; poematy, liryka. Zieliński HENRYK, ur. 1920, historyk; od 1962 prof. uniw. we Wrocławiu; badacz historii najnowszej, gł. stosunków pol.niemieckich. Zieliński JÓZEF FELIKS (pseud. IzetBey), 1808-78, działacz polit., publicysta, poeta, wynalazca i fotograf; uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP; uczestnik powstania wielkopol. 1848 i rewolucji w Hiszpanii 1854; autor pierwszej pol. pracy na temat fotografii (O dagerotypie). Zieliński STANISŁAW, 1880-1936, działacz pol. na Mazurach; red. „Straży nad Odrą" (1904) i „Gońca Mazurskiego", założyciel „Mazura" (1906) i „Wychodźcy" (1922); 1919-20 sekr. gen. Mazurskiego Komitetu Plebiscytowego. Zieliński STANISŁAW, ur. 1917, pisarz; utwory gróteskowo-satyr. — powieści (Jeszcze Polska...), zbiory opowiadań (Stara szabla, Statek zezowatych); gawędy o książkach Wycieczki balonem. Zieliński TADEUSZ, 1859-1944, filolog klas. i filozof; prof. uniw. w Petersburgu i Warszawie, czł. PAU i PAL; prace z zakresu kultury antycznej, religii i literatury; Cicero im Wandel der Jahrhunderte,

Ziemowit IV 1333 Sofokles..., cykle: Religie świata antycznego i Świat antyczny. Zieliński TADEUSZ, 1883-1925, architekt; współorganizator Wy działu Architektury i docent Polit. Warsz.; domy, dwory, wille (Warszawa, Gdynia). Zieliński TADEUSZ, ur. 1914, architekt; prof. ASP w Warszawie; projekty arch., krajobrazowe, wnętrz i wystawiennicze; domy mieszkalne i ogród ambasady ChRL (z zespołem); hotel Urzędu Rady Ministrów przy ul. Klonowej w Warszawie. zielistka, bot. →chlorofitum. zielne rośliny, rośliny o pędach nadziemnych nietrwałych, miękkich; r.z. jednoroczne przechodzą cały cykl rozwojowy w ciągu jednego sezonu; dwuletnie w pierwszym roku wytwarzają korzenie i pędy wegetatywne, w drugim — pędy kwiatowe i owoce; wieloletnie (trwałe) są bylinami. zielnik (herbarium, herbarz), zbiór zasuszonych i sklasyfikowanych roślin z podaniem miejsca ich znalezienia; używany w badaniach systematycznych i florystycznych; w średniowieczu z. albo herbarzami nazywano także dzieła bot.-lekarskie. Zielona Góra, m. woj., pow., w pobliżu Odry; 73,2 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; zakłady przemysłu wełn., produkcji wagonów kol., aparatów elektr., maszyn włók., mebli, win, wódek; tradycje uprawy winorośli; 2 wyższe uczelnie; 2 teatry, muzeum (m.in. dział winiarstwa). — Od XIII w. gród i osada w posiadaniu książąt z rodu Piastów; prawa miejskie 1323; rozwój gosp. w XVXVI w.; pod panowaniem prus. (od 1742) żywe tradycje polskości, 1898-1935 działalność Tow. Rzemieślników Pol.; od 1923 działalność koła Związku Polaków w Niemczech; w latach II wojny świat. 1941-45 filie Gross-Rosen; 1945 powróciła do Polski. Zielona Puszcza →Myszyniecka Puszcza. zielona taśma, ciągłość produkcji roślin pastewnych zapewniająca gospodarstwu stały dopływ (od wiosny do późnej jesieni) pasz pochodzących z tych roślin. Zielonego Lasu powstanie, lud. ruch w Chinach 209-207 p.n.e. u schyłku dyn. Sin, wykorzystany przez Liu Siu dla zdobycia władzy. Zielonego Przylądka Półwysep (fr. Presqu'ile du Cap-Vert), półwysep w Senegalu, najdalej na zach. wysunięta część Afryki (przylądek Almadi); na P.Z.P. leży Dakar. Zielonego Przylądka Wyspy (Ilhas do Cabo Verde), grupa wulkanicznych wysp na O. Atlantyckim, u wybrzeży Afryki, na zach. od Płw. Zielonego Przylądka; kolonia (formalnie prowincja zamorska) Portugalii; 4,0 tys. km2, 250 tys. mieszk. (1969); stol. i gł. port Praia; uprawa kukurydzy, kawy, trzemy cukr.; rybołówstwo. — Od 2 poł. XV w. kolonizowane przez Portugalczyków; posiadłość portug., od 1951 status prowincji zamorskiej (gubernator). Zielone Góry, pasmo górskie w Kanadzie i USA, część pn. Appalachów; wys. do 1339 m (Mansfield). zielone nawozy, rośliny motylkowate (np. łubin, seradela) uprawiane na polu i przyorywane dla wzbogacenia gleby w substancję org. i azot, asymilowany przez bakterie brodawkowe żyjące w korzeniach tych roślin. zielonka, bot. →gąska. Zielonka, m. w pow. wołomińskim, woj. warsz.; 12,6 tys. mieszk. (1970); cegielnia; prawa miejskie 1960. zielonki, zielone części roślin pastewnych (łąkowych, pastwiskowych lub polowych) gotowe do bezpośredniego skarmiania, do suszenia lub zakiszania; najcenniejsze — z. z roślin motylkowatych. Zielonodolsk, m. w Ros.FSRR, w Tatar. ASRR, nad Wołgą; 76 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny.

Zielonogórska m. w Ros.FSRR (obw. feningradzki), nad Zat. Fińską; 12 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko i kąpielisko morskie. zielonogórskie województwo, województwo w zach. Polsce; 14 576 km2, 883,1 tys. mieszk. (1970); powierzchnia w w większości nizinna (pojezierza, pradoliny, wysoczyzny); silnie zalesione .— Puszcza Rzepińska, część Puszczy Nadnoteckiej i Borów Dolnośląskich. Gosp. charakter — przem.-roln.; przemysł włók., spoż., drzewny, metal., środków transportu, chem.; hutnictwo miedzi (Żukowice); złoża rud miedzi, eksploatacja węgla brun., ropy naft., gazu ziemnego; gospodarka leśna; uprawa żyta, ziemniaków, pszenicy; gł. m. i ośrodki przem.: Gorzów Wielkopolski, Zielona Góra, Nowa Sól, Żary; na Pojezierzu Lubuskim — turystyka. zielononóżki, pol. rasa kur przystosowana do chowu przyzagrodowego (mało wybredne, odporne); upierzenie kuropatwiane, nogi zielone; cięż. w wieku 5 miesięcy 1,5-2 kg; rocznie ok. 150 jaj. Zielony Balonik, kabaret lit.-artyst. w Krakowie 1905-12; powstał w cukierni J.A. Michalika (tzw. Jama Michalikowa) z inicjatywy grupy malarzy i poetów młodopol. (działali tu m.in. K. Frycz, T. Trzciński, T. Boy-Żeleński). Zielony Krzyż, wydział sanitarny LZK, zał. 1942; organizował służbę sanitarną, m.in. dla BCh i Lud. Straży Bezpieczeństwa. Zielony Przylądek (fr. Cap Vert), przylądek / w Senegalu, na Półwyspie Z.P., 14°43 N, 17o30'W; dawniej uznawany za najbardziej na zach. wysunięty punkt Afryki. Zielony Staw Gąsienicowy, jezioro w Tatrach Zach., w Dol. Gąsienicowej, na wys. 1672 m; pow. 3,84 ha, głęb. do 15,1 m. „Zielony Sztandar", tygodnik wydawany 1931-39 jako organ SL, wznowiony 1944 w Lublinie; od 1946 organ NKW SL, od 1949 — ZSL; nakład 140 tys. egz. (1968). Ziemba STANISŁAW, ur. 1908, dziennikarz; 1941-44 kierownik Pol. Agencji Fot. i kursów dziennikarskich; red. „Wiadomości", 1945-47 „Dziennika Zachodniego", od 1960 „Tygodnika Polskiego"; 1956-64 wiceprezes ZG SDP. Ziemba STEFAN, ur. 1907, mechanik; prof. AGH, Polit. Krak., WAT, PAN, czł. PAN; prace z mechaniki nieliniowej, teorii drgań oraz tarcia i zużycia. Ziembiński ZBIGNIEW, ur. 1908, reżyser, aktor; 1931-39 działał w Teatrze Nar. w Warszawie; następnie na emigracji, od 1941 w teatrach Brazylii; gościnne inscenizacje 1962-63 w Krakowie i Warszawie. Ziembiński ZYGMUNT, ur. 1920, praw: nik, logik, specjalista w dziedzinie teorii państwa i prawa; prof. uniw. w Poznaniu; Logika praktyczna. Ziemecki STANISŁAW, 1881-1956, fizyk; prof. Wyższej Szkoły Budowy Maszyn im. Wawelberga i Rotwanda w Warszawie i uniw. w Lublinie; popularyzator wiedzy przyrodniczej. ziemia, elektrotechn. potoczna nazwa uziomu, instalacji uziemiającej lub dowolnego uziemionego punktu obwodu elektrycznego. ziemia, prawo w dawnej Polsce jednostka adm. o odrębnej organizacji urzędniczej; wywodziła się z okresu rozbicia feud.; posiadała swój sejmik. Ziemia, , trzecia, wg oddalenia od Słońca, planeta Układu Słonecznego, jedyna zamieszkiwana przez ludzi; ciało niebieskie o masie 5,975. 1027 g, promieniu równikowym 6378,16 km, obiegające Słońce w Ciągu 365,2564 dni po orbicie eliptycznej, o półosi wielkiej 149,6 mln km i mimośrodzie 0,017. ziemia diatomowa →ziemia okrzemkowa.

Ziemiałkowski FLORIAN, 1817-1900, działacz polit., prawnik; poseł do sejmu krajowego i parlamentu austr.; 1873-88 min. do spraw Galicji; przedstawiciel autonomistów. Ziemia Ognista (Tierra del Fuego), archipelag u pd. krańców Ameryki Pd. oddzielony od kontynentu Gieśn. Magellana; 71,1 tys. 2 km2; obejmuje wyspę Z.O. (56,6 tys. km ) i szereg mniejszych; należy do Chile i do Argentyny; wydobycie ropy naftowej. ziemia okrzemkowa (ziemia diatomowa), skała osadowa, niescementowana odmiana diatomitu. ziemie bielące →ziemie odbarwiające. ziemie odbarwiające (ziemie bielące), gliny i iły odznaczające się właściwościami adsorpcyjnymi (np. ziemia Fulerska); stosowane m.in. do odbarwiania i odwaniania olejów roślinnych, tłuszczów zwierzęcych. Ziemięcka ELEONORA, 1819-69, publicystka, autorka prac filoz.; od heglizmu przeszła na pozycje filozofii tradycjonalistyczno-kat.; red. „Pielgrzyma". Ziemięcka JADWIGA →Marszewska-Ziemięcka Jadwiga. Ziemięcki BRONISŁAW, 1885-1944, działacz polit., inżynier; czł. PPS i PPS-Frakcji RewoL; w 1919-39 czł. Rady Nacz. i 1919-31 Centr. Kom. Wykonawczego PPS; dwukrotnie min. pracy i opieki społ.; podczas okupacji w Delegaturze Rządu na Kraj; zamordowany przez hitlerowców. ziemiórka pleniówka (pleniówka, Sciara militaris), muchówka spotykana w górskich lasach eur.; jej larwy łączą się w czasie lipcowych deszczów w gromady i, przybierając kształt wstęgi (pień), wędrują; w Polsce w Tatrach. Ziemia i Wola 1862-64, tajna rewol. organizacja w Rosji; program — ziemia dla chłopów i swobody polit.; kontakty z przedstawicielami lewicy „czerwonych" w Polsce; w okresie reakcji po 1863 obumarła. Ziemia i Wola 1876-79, tajna rewol. organizacja w Rosji, powstała z kółek narodników; program — przygotowanie powstania chłopskiego, obalenie caratu i wprowadzenie socjalizmu w Rosji; 1879 rozpadła się na Czornyj Pieriedieł i Narodną Wolę. ziemniaczana mączka (krochmal), produkt otrzymywany w krochmalni z roztartych ziemniaków, skrobia ziemniaczana; używana w przemyśle włók., papiern., spoż., kosmetycznym, farm. i in. ziemniaczany przemysł, wytwórczość przem. korzystająca z ziemniaków jako surowca (kröchmalnictwo, produkcja dekstryn, . syropu skrobiowego, płatków ziemniaczanych itp.). ziemniak (kartofel, Solanum tuberosúm), bylina z rodziny psiankowatych, pochodząca z Ameryki Pd.; podziemne łodygi (tzw. stolony) z bulwami (kłębami); uprawiany w strefie klimatu umiarkowanego dla bulw (zawierają do 20% skrobi) jadalnych, pastewnych, przem. (spirytus, krochmal); produkcja świat. 313 900 tys. t (1968), gł. producenci: ZSRR, Polska, NRF, USA.geofit Ziemomysł, ok. 1241-87, książę kujawski od 1267, brat Leszka Czarnego i Władysława Łokietka; wiązaniem się z Krzyżakami spowodował 1264-71 bunt rycerstwa. Ziemowit →Siemowit. Ziemowit I (Siemowit), 1224-62, książę czerski od 1247, mazowiecki od 1248, syn Konrada I mazowieckiego. Ziemowit III (Siemowit), ok. 1326-81, książę czerski od 1341, rawski od 1345, sochaczewski od 1351, warsz., wiski i ciechanowski od 1355, płocki do 1370, syn Trojdena I; 1355, na mocy układu z Kazimierzem W., przejął władzę nad całym Mazowszem jako lennik polski. Ziemowit IV (Siemowit), przed 13521426, książę czerski od 1379, rawski, so-

1334 Ziemski chaczewski, płocki, gostyński, kujawski i bełski, syn Ziemowita III; pa śmierci Ludwika Węg. zabiegał o koronę polską. Ziemski KAROL JAN (pseud. Wachnowski), ur. 1895, pułkownik; szef Wydziału Piechoty KG AK; podczas powstania warsz. zastępca dowódcy powstania warsz. i dowódca grupy „Północ". Ziemski RAJMUND, ur. 1930, malarz; uprawia sztukę abstrakcyjną. ziemskie księgi, hist. księgi sądów ziemskich. ziemstwo, 1864-1917 instytucja samorządu lokalnego w guberniach i powiatach Rosji eur.; złożone z wybieralnych przedstawicieli ziemiaństwa, mieszczan i zamożnych chłopów. ziemszczina, część terytorium państwa moskiewskiego, z ośr. w Moskwie, nie objęta opriczniną (pełnia władzy wykonawczej w rękach Dumy Bojarskiej). Zienkowicz FELIKS, 1838-1910, przedstawiciel Rządu Nar. 1863 w wyprawie mor. T. Łapińskiego na Litwę; zesłany. Zienkowicz LEON, 1808-70, działacz demokr., publicysta, krytyk lit.; uczestnik powstania 1830-31; karbonariusz, czł. Komitetu Nar. Pol. i TDP; red. pisma satyr. „Pszonka"; 1848 dyr. wydz. spraw wewn. i policji w Komitecie Nar. w Krakowie. Zientara-Malewska MARIA, ur. 1894, pisarka i działaczka warmińska; uczestniczka walki o polskość Warmii; wiersze patriot. (Warmio moja miła, Pieśni Warmianki), reportaże. Zierhoffer [c-ir-] AUGUST, 1893-1969, geograf; prof. uniw. we Lwowie i w Poznaniu; prace gł. z geomorfologii ziem pol., geogr.-gosp. regionalizacji Polski, geografii zaludnienia. Ziernograd, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. rostowski); 20 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. „Ziewonia", noworocznik lit. wydawany przez A. Bielowskiego 1834-39 we Lwowie i Strasburgu; w programie literatury nar. — historyzm demokr. i inspiracja ludowa. zięba (Fringilla), kilka gatunków drobnych ptaków leśno-parkowych, z rzędu wróblowatych; upierzenie barwne; ziarnojady; Eurazja, pn. Afryka; w Polsce pospolita z. zwyczajna i z. jer; chroniona. zięba jer (Fringilla montifringilla), drobny ptak z rzędu wróblowatych; upierzenie pstre; lasy, ogrody i parki pn. Eurazji; w Polsce zalatująca, chroniona. Ziębice, m. w pow. ząbkowickim, woj. wrocławskim, nad Oławą; 11,0 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., ceram.; muzeum, kościoły: got. (XIII, XV, XVI w.), klasycyst. (XVIII w.), dawny zespół klasztorny krzyżowników z barok, kościołem (XVIII w.), fragmenty got. murów miejskich, kamienice (XVII, XIX w.). — Prawa miejskie przed 1266; 1322-1428 stolica odrębnego księstwa piastowskiego. ziębla, roln. przedzimowa orka głęboka wykonywana na polach nie obsiewanych oziminami. Ziętek JERZY, ur. 1901, działacz ruchu robotn., generał; uczestnik powstań śląskich; 1945 wojewoda śląski, od 1964 przewodn. Prezydium WRN w Katowicach; od 1949 prezes Zarządu Okręgowego ZBoWiD w Katowicach, od 1963 czł. Rady Państwa, czł. KC PZPR. Zigaina [dzigajna] GIUSEPPE, ur. 1924, malarz wł., związany z grupą postępowych realistów; pełne ekspresjii, realist. sceny figuralne (gł. z życia chłopów). Ziguinchor [z-igęszo:r], m. w Senegalu, port w pobliżu ujścia rz. Casamance do O. Atlantyckiego; 29 tys. mieszk. (1960). zikkurat, w staroż. Mezopotamii monumentalna budowla z cegły, w kształcie wysokiej czworokątnej, zwężającej się schodkowo ku górze wieży; na jej szczycie świątynka — mieszkanie bóstwa; wraz z dolną świątynią z. stanowiła gł. część okręgu kultowego.

zikkurat z Ur, jedna z największych wież świątynnych w Mezopotamii, budowana od poł. III tysiąclecia p.n.e., rekonstruowana w VI w. p.n.e.; na szczycie świątynia Nanny (semicki Sin); częściowo zrekonstruowana. ZIŁ (Moskowskij awtomobilnyj zawod im. LA. Lichaczowa), najstarszy w ZSRR zakład przemysłu samoch., z siedzibą w Moskwie, zał. 1915; produkuje samochody ciężarowe, osobowe i autobusy. zima, pora roku zaczynająca się z dniem przesilenia zimowego i trwająca do dnia równonocy wiosennej. Zimajer ADOLFINA, 1852-1939, aktorka, śpiewaczka; występy w wielu miastach pol., często za granicą; role w wodewilach i operetkach. Zimbabwe (w pd. Rodezji), archeol. jeden z gł. ośrodków plemienno-feud. państwa Monomotapa (XIII-XVIII w.); ruiny budowli z XVI-XVIII w. (mury, twierdza, świątynie), steatytowe posągi ptaków. Zimińska-Sygietyńska MIRA, ur. 1901, aktorka, reżyser, pedagog; występy w teatrach warsz.; współorganizatorka, kierownik artyst. (od 1955) i dyr. „Mazowsza". Zimmering [cyməryn] MAX, ur. 1909, pisarz niem. (NRD); poezje i powieści (Pietrek z Hamburga i jego bohater), odzwierciedlające losy i walkę niem. klasy robotn. w XX w. Zimmermann [cym-] DOMINIKUS, 16851766, niem. architekt i sztukator okresu późnego baroku. Zimmermann [cym-] JOHANN BAPTIST, 1680-1758, brat Dominikusa, niem. malarz i sztukator; rokokowe dekoracje zamków i kościołów. Zimmermann [cym-] MARIAN, 1901-69, prawnik, specjalista z zakresu prawa adm.; prof. uniw. w Poznaniu. Zimmerwald [cym-] (miejscowość w zach. Szwajcarii, kanton Berno), 1915 (5-8 IX) międzynar. konferencja 38 przedstawicieli partii socjalist., m.in. Polski; lewica (skupiona wokół Lenina) podjęła rezolucję potępiającą wojnę imperialistyczną. „zimna wojna", termin określający politykę mocarstw zach. w stosunku do ZSRR i krajów demokracji lud., zainicjowaną 1946, zmierzającą — w konsekwencji — do likwidacji systemu państw socjalist. za pomocą środków oddziaływania militarnego, ekon., polit. i propagandowego; w poł. 1. 50-ych polityka „z.w." załamała się, jednak pewne jej elementy pozostały trwałą cechą współcz. sytuacji międzynarodowej. Zimnej Wody Dolina, dol. w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), wsch. odgałęzienie Doi. Staroleśnej. zimne ognie (ognie choinkowe), wyroby pirotechn. spalające się bez płomienia i dymu, rozsiewające jasno świecące iskry; drucik oklejony masą zawierającą m.in. saletrę i opiłki żelaza. zimnica (malaria, gorączka błotna), med. choroba pasożytnicza człowieka, wywoływana przez 3 gat. zarodźców; napady dreszczy, gorączki i potów co 24 do 72 godz, w związku z rozmnażaniem się pierwotniaków i rozpadem krwinek; choroba prowadzi do wyniszczenia organizmu; przenosicielami są pewne komary; leczenie preparatami chininy i in. zimnica (Limanda limanda), zool. gatunek fladry, do 40 cm dł.; głębie mórz wybrzeży eur.; w połowach nieliczna, mięso smaczne. Zimnicea [zimniczia], m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, port nad Dunajem; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. zimnokrwiste konie, konie masywne, ciężkie, o flegmatycznym temperamencie; nadają się do ciągnięcia dużych ciężarów w powolnym tempie; np. szajry, belgi.

zimnokrwiste zwierzęta, termin używany dawniej (nieściśle) na określenie zwierząt zmiennocieplnych. zimny wychów (wychów tlenowy), metoda wychowu cieląt w surowych warunkach — w lekkich 3-ściennych, otwartych szopach, ze stałym dostępem do ogrodzonych wybiegów. zimochów, w gospodarstwie rybackim staw do przetrzymywania ryb w okresie zimy. zimorodki (Alcedinidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków, gł. nadwodnych, z rzędu kraskowatych; 87 gat.; ciało krępe, dziób długi, mocny; upierzenie barwne; gniazdo na dnie korytarzy wykopanych w urwistych brzegach; w Polsce błękitny z. zwyczajny, chroniony. Zimorowic JÓZEF BARTŁOMIEJ (właśc. J.B. Ozimek), 1597-1677, brat Szymona, poeta i historyk; realist. sielanki wprodzające motyw hajdamaczyzny; poematy satyr., erotyki; łac. dzieła z historii Lwowa. Zimorowic SZYMON, 1608-29, brat Józefa Bartłomieja, poeta; cykl pieśni miłosnych Roksolanki..., inspirowanych sielankopisarstwem wł. i poezją ludową. zimotrwałość, odporność roślin ozimych na niekorzystne warunki glebowoklimat. w okresie zimy i przedwiośnia (np. wahania temperatury, okrywa lodowa, silne wiatry). zimowisko, miejsce, pomieszczenie, w którym się spędza zimę; miejscowość wypoczynkowa, zwykle górska, miejsce spędzania wczasów zimowych; harcerski lub sport, obóz zimowy. zimowisko, biol. miejsce, niekiedy przygotowane, wymoszczone, z zapasem pokarmu, gdzie zwierzęta przebywają zimę w stanie spoczynku zimowego, snu zimowego, odrętwienia, anabiozy, diapauzy; także tereny odległe od miejsc rozrodu, dokąd zwierzęta odbywają wędrówki przed zimą. zimowit jesienny (Colchicum autumnale) eur. bylina leczn. i ozdobna z rodziny liliowatych; jesienią różowoliliowe kwiaty; w Polsce gł. na łąkach podgórskich, chroniony. Zimowy Pałac, późnobarok. pałac w Leningradzie (1754-64, W.W. Rastrelli); do rewolucji lutowej 1917 rezydencja carów, potem Rządu Tymczasowego (zdobyta przez bolszewików); obecnie — muzeum Ermitaż. zimozielone rośliny, gatunki roślin nie zrzucających liści na zimę; w sprzyjających warunkach asymilują cały rok (np. wiele drzew iglastych). zimoziół północny (Linnaea borealis), krzewinka pn. obszarów półkuli pn., relikt z epoki lodowcowej; w Polsce w cienistych, mszystych borach iglastych, rzadka. Zin WIKTOR, ur. 1925, architekt; prof. Polit. Krak.; autor projektów konserwatorskich, prac o ochronie . krajobrazu, hist. architektury i konserwacji; publicystyka telew. (cykl Piórkiem i węglem). Zincirli [zindżirli], miejscowość w Turcji, ruiny staroż. miasta Samal, rezydencji władcy późnohetyckiego (IX-VIII w. p.n.e.); obwarowania, cytadela, budowle pałacowe ozdobione ortostatami. Zinder [zęde:r], m. w pd. Nigrze; 23 tys. mieszk. (1962); ośr. handlu i rzemiosła; przemysł spożywczy. zineb (cynkotox), org. środek grzybobójczy (fungicyd), stosowany m.in. do zwalczania zarazy ziemniaczanej, mączniaka rzekomego w uprawach polowych, sadownictwie i warzywnictwie. Zinin NIKOŁAJ N., 1812-80, ros. chemik organik; czł. Akad. Nauk w Petersburgu; syntezy związków org.; m.in. otrzymał anilinę z nitrobenzenu. zinjantrop, jedna z form australopiteków z dolnego plejstocenu, prawdopodobnie odmiana parantropa; znalezisko (czaszka bez żuchwy, narzędzia kam.) w wąwozie Oldoway (Tanzania),

zaliczająca lampa 1335 Zinneman [cynə-] FRED, UR. 1907, araer.. zjadliwość zarazków (wirulencja), zdolreżyser film.; wybitne westerny (W samo ność drobnoustroju chorobotwórczego do południe) i dramaty społ. (Pokłosie woj- rozmnażania się i wytwarzania jadów w ny). zaatakowanym ustroju. Zinowjew GRIGORIJ J. (właśc. G. Apfelzjawisko, filoz.: 1) w teorii nauki — baum), 1883-1936, radz. działacz ruchu wszelki przedmiot postrzegania zmysłorobotn.; 1919-26 przewodn. Kom. Wyko- wego (fakt empiryczny); 2) wg Kanta nawczego Międzynarodówki Komunist.; i fenomenalizmu — przedmiot możliwego jeden z przywódców opozycji w partii; doświadczenia (jedynie dostępny poznaaresztowany 1934, skazany i stracony. niu); 3) wg filozofii marksistowskiej — Zinzendorf [cyncən-] NIKOLAUS LUD- zewn. aspekt obiektywnej rzeczywistości. WIG, 1700-60, niem. działacz rel., jeden zjazd (bieg zjazdowy), narciarska konz gł. przedstawicieli pietyzmu; stworzył kurencja szybkościowa; trasy dla kobiet osadę braci morawskich Herrnhut; przy- dł. 1500-3500 m (różnica wzniesień 350czynił się do powstania metodystów. 700 m), dla mężczyzn 2500-4500 m (różzioła, bot. nazwa roślin zielnych jedno- nica wzniesień 500-1000 m). Zjazd, najwyższa władza partyjna rocznych i dwuletnich. ziołolecznictwo (fitoterapia), leczenie PZPR; Z. zwoływane są co 4 lata; delegatów wybierają, proporcjonalnie do liczebza pomocą wyciągów wodnych lub alkoholowych z roślin leczn. oraz destylatów, ności organizacji partyjnych, wojewódzkie a także drażetek, tabletek, granulatów konferencje partyjne; Z. wybiera członków i zastępców członków KG PZPR. i in. preparatów ziołowych. ziołomirki (Phtonomus), małe chrząszZjazd Rad Delegatów, najwyższy organ cze z rodziny ryjkowców; kilka gat. wy- władzy państw. 1917-24 w republikach rządza szkody w uprawach, np. Ph. va- radz., 1924-36 w ZSRR; zwoływane co riabiliś żerujący na lucernie. 2 lata, powoływane w wyborach wieloZiomek JERZY, ur. 1924, historyk lite- stopniowych; w okresie między Zjazdami ratury; prof. uniw. w Poznaniu; badacz funkcje najwyższego organu władzy spraliteratury staropol.; szkice o współcz., pol. wował Centr. Kom. Wykonawczy ZSRR (CIK), a między jego sesjami Prezydium pisarzach katolickich. Ziomek TEODOR, 1874-1937, malarz; czł. CIK. Zjednoczenia Socjalistyczne Polskie, grupy Pro Arte; gł. naturalistyczne pejorganizacje proletariatu pol. w Rosji 1917 zaże. ziomkostwa, organizacje społ-polit. w (robotnicy różnych partii i bezpartyjni). Zjednoczenie Demokratyczne, konspiNRF, powstałe w zach. strefach okupacyjnych Niemiec po II wojnie świat.; racyjne ugrupowanie polit. zał. VII 1944 skupiają przesiedleńców z różnych kra- z połączenia SD, Polski Niepodległej i jów (m.in. z Polski); głoszą nacjonalist. Związku Wolnej Polski; rozwiązane 1945. program rewizjonizmu terytorialnego zwł. Zjednoczenie Emigracji Polskiej, organizacja polit. działająca 1837-46, zał. z w stosunku do Polski i CSRS. ziółka, mieszanina wysuszonych i roz- inicjatywy J. Lelewela; dążyła do połądrobnionych roślinnych surowców leczn., czenia demokr. grup emigrantów pol. i niepodległości Polski. z której sporządza się napary. Zjednoczenie Emigracji Polskiej, orgaZiółkiewicz FRANCISZEK, 1891-1042, działacz ruchu robotn., prawnik, obrońca nizacja działająca 1866-71 gł, we Francji i Szwajcarii; walczyła z reakcyjną polidziałaczy socjalist. i komunist.przewodn. Kom. Okręg. RPPS w Katowicach; tyką ugodowców i dążyła do polit. i społ. rewolucji. w okresie okupacji przywódca PPS na Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „SaGórnym Śląsku. Zirikli, az- CHAJR AD-DIN, ur. 1893, mopomoc", radykalne stronnictwo 192831, kontynuujące działalność NPCh. arab. poeta i uczony z Syrii; wiersze o Zjednoczenie Ludowe (ZL), stronnictwo tendencjach społ. i patriot., liryki; 10-tomowy słownik biogr. Arabów, arabistów lud. utworzone 1917 w królestwie Pol.; inspirowane przez Ligę Państwowości i orientalistów. Zirkel [cyr-] FERDYNAND, 1838-1912, Pol.; należało do bloku Centrum Nar.; niem. petrograf i mineralog; prof. m.in. głosiło hasła solidaryzmu społ.; 1918 gruuniw. we Lwowie i Lipsku; autor pierw- pa radykalna (J. Dąbski, H. Wyrzykowszego podręcznika petrografii opartego ski) przeszła do PSL-„Piast", a ZL przena badaniach skał za pomocą mikroskopu kształciło się w Pol. Zjednoczenie Ludowe. polaryzacyjnego. Zjednoczenie Mazurskie (ZM), organiZittau [cytau] →Żytawa. zacja pol. na Mazurach, działała 1923-28 Živanović MILIVOJE, ur. 1900, aktor jugosł.; występy w Jugosł. Teatrze Dra- w Szczytnie; walczyła o język pol. i pramatycznym (od 1947); Król Lear Szekspi- wa Mazurów; organ: „Mazurski Przyjaciel Ludu". ra; role filmowe. Zjednoczenie Narodowe, ugrupowanie Živković PETAR, 1879-1947, jugosł. popolit. pasywistów w Królestwie Pol., zał. lityk, generał; 1929-32 premier, założyskupiało polityków konserwatywciel (1931) i przewodn. (od 1936) Jugosł. 1915; Stronnictwa Nar.; od 1941 na emigracji, nych; 1919 weszło do Związku Lud.-Narodowego. czł. jugosł. rządu emigr. (w Londynie). Zjednoczenie Polskich Związków ZawoŽivný LADISLAV, 1872-1949, bibliograf czes.; podręcznik Bibliografia i bibliolo- dowych, prawicowa i solidarystyczna centrala związków zaw., utworzona 3 X 1937 gia..., określający przedmiot i zakres tych w Warszawie przez OZN. dziedzin. Zjednoczenie Polskie Rzymsko-KatolicŽivojinović BATA, ur. 1933, jugosł. aktor film.; role w filmach woj. (Kozara) kie w Ameryce, najstarsza kult.-oświat. i dramatach współcz. (Spotkałem nawet i ubezpieczeniowa organizacja Polonii w USA, zał. 1873; siedziba — Chicago. szczęśliwych Cyganów). zjednoczenie ruchu ludowego, połączeZiya Gökalp, 1875-1924, tur. poeta, publicysta, socjolog i filozof; ideolog i pro- nie na kongresie 27-29 XI 1949 w Warszawie SL i odrodzonego PSL w ZSL. pagator panturkizmu; zbiory poezji i arzjednoczenie ruchu robotniczego, połątykułów publicystycznych. czenie na Kongresie Zjednoczeniowym Ziya Paşa [z. pasza], 1825-80, tur. XII 1948 w Warszawie PPR i PPS w poeta i publicysta; autor pierwszej no- 15 PZPR; z.r.r. zamknęło ponad 50-letni weli tur.; zbiory poezji, artykuły, tłuma- okres jego rozbicia; otworzyło perspektyczenia. wę przejścia socjalizmu w Polsce do szerŽižka JAN Z TROCNOVA, 1360-1424, czes. szej ofensywy, wzmocniło i utrwaliło pobohater nar.; wódz taborytów (odłamu zycję klasy robotniczej. husytów); walczył pod Grunwaldem po Zjednoczenie Stronnictw Demokratyczstronie Polski; 1420 i 1422 pokonał wojska nych i Socjalistycznych, porozumienie ces.; współtwórca taktyki i strategii woj- polit. (1X1943) KC RPPS, Pol. Stronska husyckiego. nictwa Demokr. i PLAN; organ wyko-

nawczy — NKL, organ wojsk. — PAL; od II 1944 Centralizacja Stronnictw Demokr., Socjalist. i Syndykalistycznych. Zjednoczenie Włościan (ZW), ugrupowanie chłopskie, zał. 1919 w woj. poznańskim; 1921 weszło do PSL-„Piast". Zjednoczenie Zawodowe Polskie (ZZP), centrala pol. nieklasowych związków zaw. utworzona 1902; działało początkowo w Niemczech (Bochum), od 1919 na terenie Polski (związane z NPR), z oddziałami w Niemczech; 1945 przeszło do zjednoczonego ruchu zawodowego. Zjednoczenie Zawodowe „Praca Polska", centrala skrajnie prawicowych, nacjonalist. związków zaw. o programie korporacjonistycznym, działająca 1927-39, związana ze Związkiem Lud.-Nar., Stronnictwem Nar. oraz ONR. Zjednoczona Komunistyczna Partia Irlandii, powstała 1970 z połączenia Irl. Partii Robotn. i Komunist. Partii Irlandii Północnej. Zjednoczona Republika Arabska (ZRA), państwo związkowe utworzone 1 II 1958 jako unia Egiptu i Syrii; 28 IX 1961, w wyniku wojsk, zamachu stanu, Syria wycofała się z unii; Egipt zachował nazwę ZRA do chwili utworzenia Federacji Rep. Arabskich. Zjednoczona Republika Tanzanii →Tanzania. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) →Wielka Brytania. Zjednoczone Prowincje (Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów), siedem protest, prowincji pn. Niderlandów, które 1581 zdetronizowały Filipa II i utworzyły republikę. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe(ZSL), stronnictwo polit. utworzone 1949 z SL i PSL; działa gł. na wsi, programem nawiązuje do radykalnych tradycji pol. ruchu lud.; należy do FJN, współpracuje z PZPR i SD; prezes: S. Gucwa. Zjednoczony Instytut Badań Jądrowych, międzynar. instytut nauk., zał. 1956 z siedzibą w Dubnej (ZSRR), prowadzi badania z zakresu fizyki jądrowej; utworzony na podstawie porozumienia 12 państw (m.in. Polski). Zjednoczony Kościół Ewangeliczny w PRL, uznane przez władze sakralne PRL stowarzyszenie rel., powstałe 1953; doktryna zbliżona do protestantyzmu; siedziba władz w Warszawie; czł. Pol. Rady Ekumenicznej. ZKJ →Żwiązek Komunistów JugosławiiZKP →Związek Kompozytorów Polskich. ZKP →Związek Księgarzy Polskich. Zlat MIECZYSŁAW, ur. 1927, historyk sztuki; docent uniw. we Wrocławiu; badania gł. nad sztuką Śląska. Zlatna, osiedle górn.-przem. w Rumunii (Siedmiogród); 6 tys. mieszk. (1968); wydobycie złota, rtęci, pirytów; hutnictwo metali nieżelaznych. zlecenie, prawo rodzaj umowy o świadczenie usług (umowa zlecenia); przyjmujący z. zobowiązuje się do dokonania określonej czynności, lecz nie bierze odpowiedzialności cyw. za jej rezultat (np. adwokat za pomyślny wyrok). zlepieniec (konglomerat), osadowa skała okruchowa, powstała przez scementowanie żwiru spoiwem np. węglanowym lub krzemionkowym. zlewisko, obszar, z którego wody spływają do jednego morza (z. morza) lub oceanu (z. oceanu). zlewnia, obszar, z którego wody spływają do wspólnego zbiornika, zwykle synonim dorzecza lub jego części w górę od miejsca obserwacji; także obszar zasilania jeziora. zliczająca lampa, lampa elektronowa do zliczania impulsów prądu elektr., doprowadzonych do jednej z jej elektrod; np. dekatron, trochotron.

1336

zlodowacenie

zlodowacenie, tworzenie się wielkich lądolodów pokrywających znaczne obszary Ziemi; w dziejach Ziemi wielkie z. występowały w prekambrze, karbonie i permie oraz w czwartorzędzie. zlotkowanie, łow. →zbarczenie. zloty, łow. gromadzenie się dzikich kaczek jesienią przed odlotem na południe. ZLP →Związek Literatów Polskich. zład, żegl.: 1) zespół elementów tworzących szkielet kadłuba statku wodnego; 2) rysunek układu wiązań kadłuba statku wodnego wraz z nadbudówkami i pokładówkami. złamanie kości, przerwanie ciągłości tkanki kostnej wskutek nadmiernego skręcenia, ugięcia lub silnego urazu mech. kości, często z przemieszczeniem odłamów kostnych; konieczne nastawienie i unieruchomienie, a w przypadku powikłań — leczenie operacyjne. Złatarski WASIŁ, 1866-1935, historyk bułg.; czł. Bułg. AN i Petersburskiej AN; badacz średniow. historii Bułgarii. Złatoust, m. w Ros.FSRR (obw. Czelabiński), na Uralu; 181 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel. (stale szlachetne), przemysł maszyn., mat. bud.; w pobliżu wydobycie rud żelaza. Złatowratski NIKOŁAJ N., 1845-1911, pisarz ros.; apologeta idei narodników; opowiadania o tematyce chłopskiej. zła wiara (mala fides), prawo brak przekonania o zgodności własnego postępowania z prawem lub zasadami współżycia społ.; ma wpływ na skutki czynności prawnych. złącze, techn. połączenie elementów przez zespawanie, znitowanie, sklejenie, skręcenie (śrubami, wkrętami), wciśnięcie itp.; spoczynkowe lub ruchowe, rozłączne lub nierozłączne. złączenie ciał niebieskich →syzygia. złącze p-n, bryłka półprzewodnika, w której można wyróżnić 2 sąsiadujące obszary o odmiennym typie przewodnictwa: jeden typu p (akceptorowy), drugi typu n (donorowy); w strefie przejścia powstaje tzw. warstwa zaporowa; przewodność z. p-n jest znacznie większa w kierunku od p do n (kierunek przewodzenia) niż od n do p (kierunek zaporowy). złączka, elektrotechn. element do wzajemnego łączenia przewodów elektr. — rozłącznego (np. za pomocą wkrętów) lub trwałego (np. przez sprasowanie). złączka rurowa, tulejka z 2 gwintami wewn. nakręcana na gwintowane końce łączonych rur. zło, filoz. to, co negatywne, wartość (zwł. moralna) oceniana ujemnie, przeciwieństwo dobra. Złobin STIEPAN P., 1903-65, pisarz ros.; eseje i opowiadania z życia mieszkańców pd. Uralu; powieści hist. o ruchach wyzwoleńczych narodów Rosji w XVIIXVIII w. złocenie, pokrywanie metali powłoką ze złota metodą chem., galwaniczną, przez platerowanie itp.; stosowane m.in. w złptnictwie i elektronice. Złocieniec, m. w pow. drawskim, woj. koszalińskim, nad Drawą; 10,2 tys. mieszk. (1970); przemysł wełn., mat. bud.; węzeł kol.; prawa miejskie 1333. — 1945 ciężkie walki wyzwoleńcze Armii Radz. i 1 Armii WP w ramach przełamania Wału Pomorskiego. złocień (Chrysanthemum), roślina zielna z rodziny złożonych; w- Polsce (gł. w górach) 9 gat., m.in. tzw. margerytka; z kwiatostanów z. dalmatyńskięgo i z. kaukaskiego proszek owadobójczy; z. ozdobne zw. są chryzantemami. złocień ogrodowy →chryzantema ogrodowa. złocka kultura, archeol. lokalna, neolityczna kultura roln.; nazwa od w. Złota w pow. sandomierskim. Złoczew, m. w pow. sieradzkim, woj. łódzkim; 2,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; późnorenes. kościół parafialny i pobernardyński zespół klasztorny (XVII

w.); prawa miejskie 1605? (do 1870) i 1919. W 1939 (3-4 IX) Wehrmacht rozstrzelał 200 osób; podczas okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji zginęło ponad 3 tys. mieszkańców (ok. 60%); w działaniach woj. zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. Złoczów, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski); 10 tys. miészk. (1959); przemysł spożywczy. 1914-15 i 1917 zacięte walki między wojskami austr.-węg., niem. a rosyjskimi. złoć (Gagea), cebulkowa roślina zielna z rodziny liliowatych; gł. Eurazja i Ameryka Pn.; drobne efemerydy kwitnące wiosną; w Polsce m.in. z. żółta, w lasach i na łąkach. Złodziejskie Wyspy →Mariany. złom, hutn. odpady produkcyjne i zużyte przedmioty metal, nadające się jedynie do przerobu w piecach metalurgicznych. złość, psychol. uczucie niechęci, niezadowolenia, wrogości połączone z tendencją do działania skierowanego przeciwko osobom, przedmiotom lub sytuacjom, które wywołują to uczucie. Złota (w. w pow. sandomierskim, woj. kieleckim), archeol. ślady osadnictwa, gł. z neolitu, z epoki brązu i wczesnego średniowiecza. złota bulla, nazwa zarządzeń państw, opatrywanych złotą pieczęcią (bullą), wydawanych przez średniow. władców; np. Z.B. króla węg. Andrzeja II (1222), Z.B. ces. Karola IV Luksemburskiego (1356). Złota Bulla, najważniejszy akt prawny średniow. Węgier, wydana 1222 przez króla węg. Andrzeja II; gwarantowała tzw, sługom król. (późniejsza średnia szlachta) wszystkie prawa, które dotychczas mieli magnaci; wywarła duży wpływ na ustawodawstwo pol., m.in. na przywilej koszycki 1374. Złota Bulla 1356, dokument wyd. przez ces. Karola IV Luksemburskiego ustalający m.in. tryb wyboru króla (przez 7 elektorów) oraz ich uprawnienia. „złota bulla języka polskiego", bulla Innocentego II, wystawiona 1136 dla arcybiskupa gnieźn., zawierająca 410 pol. nazw miejscowości i osób; najstarszy zabytek pisany języka polskiego. Złota Gwiazda, medal radz. ustanowiony 1939 jako odznaczenie nadawane (do 3 razy) z tytułem Bohatera Związku Radzieckiego. „Złota książeczka", rzekoma bulla pap. Grzegorza XVI do chłopów pol. w pocz. 1. 40-ych XIX w., autorstwa P. Ściegiennego; rozpowszechniana w Lubelskiem i Kieleckiem przez spiskowców ze Związku Chłopskiego; głosiła likwidację wielkiej własności, wzywała do walki z zaborcą. Złota legenda →Legenda aurea. złota liczba, porządkowa liczba roku w 19-letnim cyklu (tzw. księżycowym), używana przy układaniu kalendarza kościelnego. Złota Orda, państwo zał. w 1 poł. XIII w. przez chana mong. Batu-chana; obejmowała: Chorezm i Kaukaz, ziemie Bułgarii Wołgo-Kamskiej, stepy połowieckie, Krym, zach. Syberię; rozpad w końcu XIV w. Złota Ryba, jeden z gwiazdozbiorów. złota wolność, w XVI-XVIII w. ogólne określenie przywilejów i swobód szlacheckich w Rzeczypospolitej; formalna równość praw w obrębie stanu szlacheckiego. złote cięcie, podział odcinka na takie dwie części, że cały odcinek ma się tak do części większej; jak część większa do mniejszej; stosowane w architekturze, także w grafice książkowej. Złotego Runa Order, jedno z najstarszych i najwyżej cenionych w Europie odznaczeń; ustanowione 1429 przez księcia Burgundii Filipa Dobrego, przejęte przez Habsburgów, następnie przez królów

Hiszpanii, a po ich wygaśnięciu (1700) przez Burbonów (do 1931). Złote Góry, pasmo górskie w Sudetach Wsch.; najwyższy szczyt Kowadło 987 m; Jaskinia Radochowska (dł. 265 m). Złote Piaski (Złatni piasyci), znane kąpielisko w Bułgarii, nad M. Czarnym, w pobliżu Warny. „złote runo", mit. gr. runo z cudownego barana przechowywane w Kolchidzie; cel wyprawy Argonautów. złote rybki, hod. formy karasia złocistego (zamieszkującego płytkie wody słodkie Chin i Japonii); hodowane w basenach i akwariach; odmiany: welon, teleskop, kometa i in. złote tła →fondi ďoro. złotlin japoński (Kerria japonica), ozdobny krzew wsch. Azji z rodziny różowatych, sadzony grupami w ogrodach i parkach; wyhodowano odmiany ozdobne. złotnickie rasy świń, rasy wytworzone w Złotnikach k. Poznania; cięż. 200-300 kg; płodne (10-12 prosiąt w miocie); świnia złotnicka biała, typu mięsnego, rozpowszechniona w woj. pozn.; świnia złotnicka pstra, typu mięsno-słoninowego, czarnobiała, występuje w woj. olsztyńskim. złotnictwo, rzemiosło artyst. zajmujące się wyrobem przedmiotów ze złota, srebra, platyny, kamieni szlachetnych i innych drogich materiałów. złoto Au, pierwiastek chem. o liczbie atom. 79, z podgrupy miedziowców; metal szlachetny, żółty, miękki, b. ciągliwy i kowalny; używany gł. w postaci stopów. złoto amerykańskie →kupror. złotogłów (lilia złotogłów, leluja, Lilium martagon), bylina z rodziny liliowatych; kwiaty okazałe, pomarańczowe, plamiste; w Polsce spotykana w górskich lasach, chroniona. złotogłów, złota nić używana do wątku w litych tkaninach. złotokap (złoty deszcz, Laburnum), ozdobny krzew lub niskie drzewo ż rodziny motylkowatych; o wielkich walorach dekoracyjnych; w Polsce uprawiany gł. gatunek południowoeür. — z. zwyczajny, o złocistych kwiatach w zwisających gronach. złotokret (złotowłos, Chrysochloris asiatica), pd. afryk. drobny ssak owadożerny; sierść metalicznie lśniąca; z pokroju i trybu życia przypomina kreta; pożyteczny. złotolite tkaniny, lite tkaniny o wątku ze złotą nicią. złotolitki (Chrysididae), rodzina błonkówek z grupy żądło wek; ok. 500 gat.; pięknie, metalicznie ubarwione; drapieżne. złotook pospolity (Chrysopa vulgaris); dość duża sieciarka; zielony, o przezroczystych skrzydłach i lśniących oczach; drapieżny, żywi się mszycami. złotorost (tarczownica, Xanthoria), naskalny lub nadrzewny porost nitrofilny; w Polsce na przydrożnych drzewach (gł. topolach i wierzbach) pospolity z. ścienny, o piesze złocistopomarańczowej. złotorunka (afrodyta tęczowa, Aphrodite aculeata), skąposzczet denny pn. Atlantyku i M. Północnego; ok. 15 cm dł., o ciele pokrytym na bokach długimi włoskami, mieniącymi się tęczowo. Złotoryja, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Kaczawą; 12,3 tys. mieszk. (1970); fabryka filcu, kamieniołomy; romańsko-got. kościół (XIII, XIV, XV w.), fragmenty murów miejskich (XIVXVI w.), renes. i barok, kamienice. — XII-XIV w. wydobycie złota; w XII/XIII w. osada górników; prawa miejskie 1211; w XV-XVI w. rozwój sukiennictwa, od XVI w. górnictwo miedzi. złotowłos (asfodel, Asphodelus), ozdobna (gruntowa) roślina roczna lub bylina, pochodzenia śródziemnomor.; kwiaty białe lub żółte, WŁ -graniastych lub wiechowatych kwiatostanach. złotowłos, zool. →złotokret..

ZMS 1337 Złotów, m. po w. w woj. koszalińskim, na Pojezierzu Krajeńskim; 11,7 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, poligraf., środków transportu; Muzeum Ziemi Złotowskiej; barok, kościół (XVII w.). — Gród ziemi krajeńskiej (Wielatowo); 1370 nadany w lenno Kazimierzowi IV słupskiemu, potem w posiadaniu (do 1788) rodów pol.; prawa miejskie 1665; w XIX w. i w okresie międzywoj. (do 1939) żywy ośr. pol. ruchu gosp. i oświat, (m.in. siedziba V Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech, pol Bank Lud., 22 szkoły pol. w powiecie); w latach II wojny świat, prześladowania Polaków (gł. działaczy ziemi złotowskiej, nauczycieli — wielu z nich zginęło w hitlerowskich obozach koncentracyjnych); 1945 w działaniach woj. znacznie zniszczony, po wojnie odbudowany. złoty (złoty polski), pol. jednostka pieniężna w XV-XIX w., równa 30 groszom, od 1924 — 100 groszom; początkowo jednostka obrachunkowa, od poł. XVII w. — moneta bita. złoty cieniowany burgundzki haft, zbliżony do haftu kładzionego, różniący się tym, że nitki metal, nie są przeszyte stebnówką równomiernie, ale kładzione są raz gęściej, raz rzadziej, tworząc cienie na złotym tle. złoty czerwony, nazwa (używana od XV w.) monet złotych (dukatów), w odróżnieniu od złotego polskiego. złoty dewizowy, jednostka rachunkowa stosowana przy obliczaniu rozmiarów obrotów handlu zagr. Polski; 1 z.d. = 0,25 dol. USA. Złoty Dom Nerona (Domus Aurea), rozległa rezydencja wybudowana przez Nerona w Rzymie w poł. I w. (budowle, ogrody, sztuczne jezioro); malowidła ścienne. złoty podział, mat. →harmoniczny podział. Złoty Potok, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim, nad Wiercicą; ośr. hodowli pstrąga; letnisko. Złoty Róg (Haliç), zatoka w eur. części Turcji, przy pd. wejściu do cieśn. Bosfor; dł. 12,2 km, szer. 91-122 km, głęb. do 47 m; nad Z.R. — Stambuł. „Złoty Róg", ilustrowany tygodnik lit.artyst. i społ., wydawany w Warszawie 1911-14; kier. lit.: E. Czekalski, W. Grubiński. Złoty Stok, m. w pow. ząbkowickim, woj. wrocławskim; 3,2 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. — Średniow. osada górn. (wydobycie złota); prawa miejskie 1344; od XVII w. do 1961 eksploatacja złóż arsenu. złoże, lokalne nagromadzenie kopaliny użytecznej w skorupie ziemskiej, powstałe w wyniku różnych procesów geol., wykorzystywane w gospodarce; zależnie od genezy, z. dzielą się na: magmogeniczne, hipergeniczne i metamorfogeniçzne. złożona funkcja, funkcja y — F[f(x)], gdzie zmienna y jest funkcją zmiennej u (y = F(u)), zaś zmienna u jest z kolei funkcją zmiennej x (u = f(x)). złożona liczba, każda liczba naturalna, która rfie jest liczbą pierwszą; l.z. można przedstawić w postaci iloczynu liczb pierwszych (tzw. rozkład na czynniki pierwsze, np. 42 = 2.3.7). złożone (Compositae), rodzina roślin zielnych, rzadziej drzew, z klasy dwuliściennych; kwiaty drobne, zebrane w kwiatostan, zw. koszyczkiem; dwie podrodziny; języczkokwiatowe, zawierające sok mleczny (np. sałata, mniszek, cykoria), i rurkokwiatowe (np. bławatek, oset, słonecznik). złóbcoki, pol. lud. instrument muz., chordofon smyczkowy; do XIX w. ulubiony instrument górali podhalańskich; zw. też gęślikami podhalańskimi. złudzenia zmysłowe, zniekształcone lub błędne spostrzeżenia wywołane utrudnionymi zewn. warunkami spostrzegania, określonym nastawieniem psych., zmę-

czeniem itp. lub też specyficznymi właściwościami przedmiotów. złudzenie, med. →iluzja. złuszczanie, fizjol. ciągłe, stopniowe odpadanie wierzchnich warstw nabłonka, znamienne gł. dla naskórka, z którego złuszcza się wierzchnia warstwą zrogowaciałych komórek. zmarszczki, bruzdy skórne występujące gł. na twarzy wskutek zaniku włókien elastycznych skóry, niedoczynności gruczołów łojowych i pracy mięśni mimicznych twarzy. zmartwychwstanie bóstw, w wierzeniach wielu religii koncepcja powrotu do życia zmarłego bóstwa; odbicie cyklicznych jesienno-wiosennych zmian przyrody, wschodu i zachodu Słońca; popularne w wielu religiach semickich; chrześc. Wielkanoc. zmartwychwstanie ciał, koncepcja eschatologiczna głosząca, iż ciała ludzi zmarłych zostaną wskrzeszone przez boga w przeddzień sądu ostatecznego; wywodzi się z zoroastryzmu, istnieje w judaizmie, chrześcijaństwie, islamie i in. zmartwychwstanka, bot. →róża jerychońska. zmartwychwstańcy, pol. zgromadzenie zakonne zał. 1842 w Paryżu, którego celem była działalność rel. wśród pol. emigracji. zmarzlina (marzłoć), stale zamarznięta warstwa gruntu o różnej grubości, występująca w krajach polarnych; odmarza tylko przy powierzchni, w czasie krótkiego lata; przypuszczalnie jest reliktem zlodowacenia czwartorzędowego. Zmarzły Staw Gąsienicowy (Zmarzły Staw pod Zawratem), jezioro w Tatrach Wysokich, w Doi. Gąsienicowej, na wys. 1787 m; pow. 0,28 ha, głęb. do 3,7 m; do połowy lata pokryty lodem lub krą. Zmarzły Szczyt, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na zach. od Gerlacha; 2400 m. zmaza nacna (polucja), wypływ nasienia podczas snu; pojawia się w okresie pokwitania i u mężczyzn w następstwie abstynencji seksualnej. zmetamorfizowane złoża, złoża metamorfogeniçzne, w których składnik użyteczny został nagromadzony w skałach magmowych lub osadowych przed ich przeobrażeniem, a zmianie (pod wpływem metamorfizmu) uległa m.in. jego struktura (np. przejście węgla w grafit). zmęczenie, fizjol. przejściowe zmniejszenie zdolności do pracy powstające w wyniku jej wykonywania, wskutek różnych zmian w organizmie, np. niedotlenienia tkanek, wyczerpywania się rezerw energetycznych; stanowi ochronę organizmu przed zbyt intensywną lub długotrwałą pracą. zmęczenie fizyczne, psychol. zmęczenie występujące podczas pracy fiz.; obejmuje cały organizm lub określone grupy mięśni. zmęczenie gleby, zaburzenie równowagi biol. w zespołach drobnoustrojów glebowych wskutek zbyt częstej uprawy na tym samym polu jednego gatunku rośliny; powoduje znaczną obniżkę plonów. zmęczenie materiału, mech. zjawisko zmniejszania się wytrzymałości materiału przy wielokrotnie, okresowo zmieniającym się obciążeniu. zmęczenie umysłowe, psychol. zmęczenie występujące przy pracy umysłowej, nauce; objawia się spadkiem wydajności pracy, często potrzebą ruchu lub zmiany zakresu czynności. zmęczeniowa maszyna, mech. maszyna do wytrzymałościowych badań próbek materiału na zmęczenie; wyznacza wytrzymałość zmęczeniową — graniczną wartość zmieniającego się w czasie naprężenia, nie niszczącego materiału. zmianowanie, roln. następowanie po sobie kolejnych upraw roślin w ramach płcdozmianu, uwzględniające ich wymagania przyrodn. i siedliskowe.

zmianowości pracy współczynnik, wskaźnik charakteryzujący wykorzystanie w czasie środków trwałych; wyraża on stosunek ogółu zatrudnionych do liczby zatrudnionych na zmianie najliczniejszej. zmienik burakowiec (Peociloscytus, cognatus), drobny pluskwiak różnoskrzydły; szkodnik upraw buraka: powoduje skręcanie się liści i usychanie roślin; przenosi choroby wirusowe. zmienna, wielkość (oznaczana różnymi symbolami, np. x, y, z, t), która może przyjmować każdą z wartości z danego zbioru liczb. zmienna logiczna, wyrażenie występujące w funkcji log., pozbawione samodzielnego znaczenia, skrótowy zapis (zwykle znak literowy) zastępujący wyrażenie sensowne (z.l. nazwowa — nazwę, z.l. zdaniowa — zdanie). zmienna niezależna, argument funkcji, tzn. np. litera x w zapisie funkcji y =f(x) (y — zmienna zależna). zmienna zależna, wielkość zmienna (np. y) zależna od innej zmiennej (np. x). zmiennocieplne zwierzęta (zwierzęta pojkilotermiczne), zwierzęta mające w przybliżeniu tę samą temperaturę ciała co otoczenie, zmieniającą się wraz z nią: bezkręgowce, ryby, płazy, gady; nie posiadają fizjol. mechanizmów termoregulacyjnych. zmiennocieplność (pojkilotermia), fizjol. zależność temperatury ciała organizmu zwierzęcego od temperatury otoczenia. zmiennopłat (konwertoplan, konwerta, przemiennopłat), statek latający cięższy od powietrza, który w czasie przelotu jest samolotem (uzyskuje nośność od oddziaływania powietrza na skrzydła nieruchome względem statku), zaś w czasie startu i lądowania uzyskuje nośność na innej zasadzie, umożliwiającej b. stromy lub pionowy ruch (np. jako wiropłat, strumieniolot itp.). zmienność, biol. występowanie różnic w obrębie określonych cech między osobnikami populacji, osobnikami kolejnych pokoleń, seryjnymi narządami danego organizmu oraz w obrębie tej samej cechy osobnika w trakcie jego rozwoju i życia; z. dziedziczna — wskutek zmian w genotypie, z. niedziedziczna — zmiany pod wpływem warunków środowiska, nie wpływające na genotyp. zmieraczek (Talitrus saltator), kiełż dł. do 15 mm; żyje w mokrym piasku nadmorskim; żywi się szczątkami organicznymi. zmierzchnikowce, zool. →zawisáki. zmierzchowcy →crepuscolari. zmiękczacze →plastyfikatory. zmiękczająca nasadka, bezbarwna, przezroczysta płytka z wyrytym deseniem, zakładana przed obiektyw aparatu fot. dla otrzymania obrazu o łagodniejszych konturach. Zmigryder-Konopka ZDZISŁAW, 18971939, historyk starożytności; prof. uniw. w Warszawie i Lwowie oraz Wolnej Wszechnicy Pol.; badacz historii ustroju wczesnego Rzymu. Zmorski ROMAN, 1822-67, poeta; czł. Cyganerii warszawskiej; łączył w poezji lud. fantastykę z problematyką filoz.; przekłady lud. pieśni i epiki serb.; zbiór lud. podań mazowieckich. „Zmowa", emigr. radykalne czasopismo polit., wydawane 1870 w Paryżu i Zurychu; redagowane m.in. przez J. Tokarzewicza i J.A. Medekszę. ZMP →Związek Młodzieży Polskiej. zmroczniki (Podargidae), rodzina nocnych ptaków z rzędu kozodojów; 12 gat.: upierzenie ochronne; u nasady dzioba szczeciniaste pióra; Indie, Australia. zmrocznik wilczomleczek (Celerio euphorbiae), motyl nocny z rodziny zawisaków; skrzydła tylne z żółtą przepaską; gąsienice żerują na wilczomleczu. zmrozowisko, bot. →mrozowisko. ZMS →Związek Młodzieży Socjalistycznej.

ZMW →Związek Młodzieży Wiejskiej. ZMW RP „Wici" →Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici". zmydlania liczba, liczba miligramów wodorotlenku potasowego KOH potrzebnego do całkowitego zmydlenia tłuszczów zawartych wig próbki. zmydlanie, hydroliza estrów prowadzona w środowisku zasadowym; produktami są sole kwasów i alkohole; w wyniku z. tłuszczów otrzymuje się mydła. zmysłowe komórki (komórki receptorowe, receptory), komórki zwierzęce wyspecjalizowane w odbiorze określonych bodźców, np. komórki pręcikowe i czopkowe oka — w odbiorze bodźców świetlnych. zmysłów narządy (narządy zmysłowe), narządy zwierząt i człowieka przystosowane do odbierania określonych bodźców, np. oko, ucho, zawierające komórki zmysłowe — właściwe struktury odbiorcze (receptory), wrażliwe na dany rodzaj bodźca (np. w oku komórki pręcikowe i czopkowe), połączone za pośrednictwem nerwów z odpowiednimi ośrodkami nerwowymi. zmysły, fizjol. zdolności zwierząt i człowieka do odbioru i analizy określonych bodźców działających na organizm; tradycyjnie wyróżniano 5 z.: wzroku, słuchu, dotyku, węchu, smaku, obecnie — także z. równowagi, temperatury i kinestetyczny. zmywarka, samochód specjalny do spłukiwania z gładkiej nawierzchni drogi przywartych do niej zanieczyszczeń, wyposażony w wysokociśnieniowe natryski wodne oraz w zmywające gumowe płyty lub wirniki. Zn, symbol pierwiastka chem. cynku. znachorstwo, nielegalne leczenie chorych, uprawiane zawodowo przez osoby (znachorów) nie posiadające przygotowania fachowego i uprawnień. znaczenie, log. współoznaczanie, funkcja semantyczna wyrażeń (nazw, zdań), polegająca na posiadaniu przez nie sensu, treści, związanych ze sposobami ich rozumienia przyjętymi w danym języku; z, nazwy jest pojęcie, z. zdania zaś — sąd. znaczeniowe pola, językozn. dziedzina zjawisk pozatekstowych, objętych przez zespół wyrazów, lub innych elementów językowych o znaczeniach współzależnych; zmiana znaczenia jednego z nich może spowodować odpowiednie zmiany znaczeń pozostałych elementów zespołu. znacznik, roln.: 1) rodzaj dysku (talerza) do wyciskania na. powerzchni gleby śladuu cfia utrzymania właściwego kierunku pracy ciągnika, np. przy siewie; 2) narzędzie do wykonywania bruzd przy sadzeniu ziemniaków. znak, log. element (wyrażenie) jakiegoś języka (kodu); przedmiot (zjawisko, cecha itp.), który w procesie porozumiewania się ludzi służy do przekazywania określonych informacji (znaczeń). „Znak", koło poselskie grupy kat. działaczy społ., utworzone 1957 wokół pism „Znak", „Więź" i „Tygodnik Powszechny" oraz Klubów Inteligencji Katolickiej. znaki własnościowe (merki), symbole wyrażające stan posiadania, stosowane od najdawniejszych czasów; cechowano nimi wyroby i tytuły własności; w Polsce w średniowieczu — jako znaki graniczne, znaki warsztatów garncarskich, barci itp. znak językowy, jednostka systemu językowego dająca konwencjonalną informację w ramach tego systemu, tj. różnicująca znaczenie (fonem, cecha dystynktywna fonemu) lub znacząca (morfem, wyraz). znakowanie zwierząt, trwałe, umożliwiające identyfikację oznaczanie zwierząt przez wypalanie numerów na rogach, kolczykowanie, palenie piętna na skórze, tamowanie uszu, wycinanie umownych

znaków na uszach, zakładanie obrączek (pisklęcych). znak towarowy (ang. trade mark), marka fabryczna towaru, znak ochronny. znak wodny (filigran), bezbarwny, trwały znak w papierze widoczny w świetle przechodzącym; w papierze czerpanym w dawnej produkcji wyłącznie konturowy, w papierze maszyn. — również cieniowany. znal, stop cynku z aluminium, miedzią i nieznacznym dodatkiem magnezu; z. do przeróbki plast, i z. odlewnicze. znalezienie, prawo objęcie we władanie rzeczy zgubionej przez kogoś innego; znalazca powinien niezwłocznie oddać rzecz osobie uprawnionej do odbioru lub zawiadomić o z. właściwy organ państwowy. znaleźne, wynagrodzenie osoby, która znalazła rzecz zgubioną; wg prawa pol. znalazca może żądać z. w wysokości najwyżej 1/10 wartości znalezionej rzeczy. Znamierowski CZESŁAW, 1888-1967, prawnik, filozof i socjolog; prof. teorii państwa i prawa uniw. w Poznaniu; Prolegomena do nauki o państwie, Oceny i normy. znamiona, wrodzone, często dziedziczne zmiany skórne utrzymujące się przez całe życie, np. naczyniaki, z. barwnikowe; niektóre z. ulegać mogą zezłośliwieniu. znamionowa wartość, techn. wartość wielkości fiz. (np. napięcie elektr.), na którą jest obliczone dane urządzenie techn.; podawana na tzw. tabliczce znamionowej. Znaniecki FLORIAN, 1882-1958, socjolog i filozof kultury; czołowy przedstawiciel socjologii humanistycznej; prace teoret. i metodol. z zakresu humanistyki, psychologii społ.; współtwórca metody dokumentów osobistych w socjologii; autor wielu prac w języku pol. i ang.; m.in. The Polish Peasant in Europe and America, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Znatowicz BRONISŁAW, 1851-1917, chemik, popularyzator nauk przyrodn.; red. „Wszechświata" i „Chemika Polskiego"; autor licznych artykułów, rozpraw i podręcznika Zasady chemii. „Znicz", miesięcznik wydawany 193039 w Krakowie, organ ZMW RP „Wici". zniczek {Regulus ignicapillus), ptak leśny z rzędu wróblowatych, wielkości mysikrólika; upierzenie gł. oliwkowozielone, wierzch głowy pomarańczowy; owadożerny; Europa, kraje śródziemnomor.; chroniony. znieczulenie (anestezja), postępowanie leczn. mające na celu zniesienie czucia bólu podczas operacji — przez narkozę (z. ogólne) lub przez wstrzykiwanie miejscowe, przewodowe lub dokanałowe (do kanału rdzeniowego) roztworów leków znieczulających. zniekształcenia telekomunikacyjne, nie zamierzone odchylanie się kształtu przesyłanego lub przetwarzanego sygnału od jego kształtu pierwotnego; spowodowane zakłóceniami telekomunikacyjnymi. zniesławienie, przestępstwo, ścigane z oskarżenia prywatnego, polegające na pomówieniu innej osoby (osób) albo instytucji o postępowanie lub właściwości mogące je poniżyć w opinii publ. lub narazić na utratę zaufania. zniewaga, prawo →obraza. ZNMS →Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. ZNMS „Życie" →Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie". Znojno, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist); 26 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., elektrotechniczny. znos (dryf), żegl. zbaczanie statku wodnego z linii kursu pod wpływem wiatru, prądu mor. itp.; również kąt między płaszczyzną symetrii statku a torem jego ruchu.

Znosko JAN, 1772-1833, filozof i ekonomista; prof. uniw. w Wilnie; popularyzator systemu ekon. A. Smitha; tłumacz Logiki É. Condillaca. znużenie, psychol. nieprzyjemne uczucie pojawiające się zwykle po długotrwałej, intensywnej lub monotonnej pracy, wraz z innymi oznakami zmęczenia. zobojętniania liczba, chem. →kwasowa liczba. zobojętniania reakcja (neutralizacja), reakcja chem. między kwasem i zasadą; w+ jej - wyniku powstaje sól i woda, np. K +OH +H++C1- → K++C1-+H2O. zobowiązanie, prawo stosunek prawny, w którym jedna strona (dłużnik) jest obowiązana wobec drugiej (wierzyciel) do określonego zachowania (działania lub zaniechania) nazywanego świadczeniem. zobowiązaniowe prawo (prawo obligacyjne), przepisy dotyczące stosunków zobowiązaniowych; w prawie pol. przepisy Kodeksu cywilnego z 1964 (księga III — Zobowiązania). Zodiak (Zwierzyniec Niebieski), pas na sferze niebieskiej, w obrębie którego przebiegają obserwowane drogi Słońca, Księżyca i planet, podzielony na 12 części, tzw. znaków Z., noszących nazwy gwiazdozbiorów. Nazwy znaków Zodiaku Nazwa Baran (Aries) Byk (Taurus) Bliźnięta (Gemini) Rak (Cancer) Lew (Leo) Panna (Virgo) Waga (Libra) Skorpion (Scorpio) Strzelec (Sagittarius) Koziorożec (Capricomus) Wodnik (Aquarius) Ryby (Pisces)

Okres 21 III-20 IV 21 IV-21 V 22 V -21 VI 22 VI-22 VII 23 VII-22 VIII 23 VIII-22 IX 23 IX-23 X 24 X-22 XI 23 XI-21 XII 22 XII-20 I 21 I-20 II 21 II-20 III

zodiakalne światło, pas słabej poświaty ciągnącej się wzdłuż ekliptyki, wywołany rozproszeniem światła słonecznego na pyle międzyplanetarnym. zoëa, zool. →żywik. Zoelly [cöli] HEINRICH, 1862-1937, inżynier szwajc; 1908 zbudował turbinę parową pracującą przy stałym ciśnieniu pary (turbina Z.). Zofia (Sonka), ok. 1405-61, królowa pol., żona Władysława Jagiełły od 1422, córka Andrzeja Holszańskiego, matka Władysława i Kazimierza Jagiellończyków; pozostała po niej Biblia, tzw. Biblia szaroszpatacka. Zofia, 1464-1512, córka Kazimierza Jagiellończyka, od 1479 żona margrabiego Auspachu Fryderyka Hohenzollerna; matka Albrechta, ostatniego w. mistrza krzyżackiego. Zofia Aleksiejewna, 1657-1704, regentka państwa moskiewskiego 1682-89 za małoletniości braci, Iwana V i Piotra I; 1686 zawarła „pokój wieczysty" z Polską; obalona przez Piotra I. Zograf ZACHARIJ, 1810-53, malarz bułg., jeden z twórców świeckiego, realist. malarstwa bułg.; portrety, freski rel. z elementami folkloru i rodzajowymi. Zogu I (właśc. Ahmed beg Zogu), 18951961, król Albanii 1928-39, 1922-24 premier, 1924 dokonał przewrotu; 1925-28 prezydent; emigrował 1939 po okupacji Albanii przez Włochy. zoil, synonim złośliwego i niesprawiedliwego krytyka; od imienia retora i sofisty greckiego. Zoil, IV w. p.n.e., gr. retor i sofista; słynny ze zjadliwej krytyki Homera. zoizyt, minerał, krzemian wapnia i glinu; szary, zielonawy lub brunatnawy, o połysku szklistym; występuje w skałach metamorficznych.

Zrinyi 1339 Zola [zola] ÉMILE, 1840-1902, pisarz fr.; teoretyk i gł. przedstawiciel naturalizmu; cykl powieściowy Rougon-Macquartowie ... (m.in. Nana, Germinal), prace teoret. (Le roman expérimental), nowele, dramaty. zole (roztwory koloidowe), układy koloidowe, w których ośrodek dyspersyjny jest cieczą, a fazą rozproszoną gaz (piany), ciecz (emulsje koloidowe) lub ciało stałe (zawiesiny koloidowe). Zoll [col] FRYDERYK (st), 1834-1917, prawnik; prof. prawa rzym. na Uniw. Jag.; Historia prawodawstwa rzymskiego, Pandekta. Zoll [col] FRYDERYK (mł.), 1865-1948, prawnik; prof. prawa cyw. na Uniw. Jag.; gł. przedstawiciel metody celowościowej w pol. nauce prawa cyw.; Prawo cywilne w zarysie. Zoltan, ?-947, wódz Węgrów; spustoszenie Bawarii 907, rozbicie wojsk niem. k. Augsburga 910; łupieżcze wyprawy do Włoch. zołotnik, dawna ros. jednostka masy, równa ok. 0,004266 kg. zołzy, med. →skrofuloza. zołzy, wet. choroba zakaźna źrebiąt i młodych koni, wywoływana przez bakterie (paciorkowce); nieżytowe zapalenie błony śluzowej jamy nosowej i gardła oraz ropienie okolicznych węzłów chłonnych. Zomba, stol. Malawi, w pd. części kraju; 20 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; uzdrowisko. zona, obszar wydzielony z większego obszaru, strefa. Zonaras JOANNES, XI/XII w., historyk bizant., mnich; autor zarysu historii powszechnej (do 1118). Zonguldak, m. w pn. Turcji, port nad M. Czarnym, ośr. adm. prow. Z.; 55 tys. mieszk. (1965); ośr. wydobycia węgla kam.; przemysł chem., drzewny, spożywczy. Zonn WŁODZIMIERZ, ur. 1905, astronom; prof. i dyr. obserwatorium astr. Uniw. Warsz.; badania w dziedzinie statystyki astr.; popularyzator astronomii. zoo-, w wyrazach złożonych wskazuje na związek znaczeniowy ze światem zwierzęcym; np. zootechnika, zoohigiena. zoo →zoologiczny ogród. zoobentos, zwierzęca część bentosu (organizmów dennych). zoocenoza, zwierzęca część każdej biocenozy. zoochoria, zjawisko rozsiewania owoców lub nasion za pośrednictwem zwierząt; nasiona, zaopatrzone w haczyki, przyczepiają się do powierzchni ciała zwierząt, inne są przez nie zjadane i wydalane. zoofagi, zwierzęta drapieżne i pasożytnicze, dla których źródłem pokarmu są żywe zwierzęta; np. mięsożerne, entomofagi; z. są także owadożerne rośliny. zoofilia →sodomia. zoogeografia (geografia zwierząt), nauka o geogr. rozprzestrzenieniu gatunków i in. grup systematycznych zwierząt, o faunach i ich rozmieszczeniu w różnych regionach zoogeogr. i o zachodzących w nim zmianach. zoohigiena (higiena zwierząt), nauka zajmująca się ochroną zdrowia. zoolatria, kult zwierząt w religiach wielu ludów, gł. w staroż. Egipcie, Indiach; jeden z hist. etapów rozwoju religii; niektórzy uczeni wiążą z. z totemizmem. zoologia, zespól dyscyplin biol. obejmujący całokształt wiedzy o zwierzętach; obejmuje m.in. systematykę zwierząt, etologię, ekologię zwierząt. zoologiczny ogród (zoo), placówka nauk.-dydaktyczna eksponująca zwierzęta pochodzące z różnych rejonów geogr., zwykle na terenie o charakterze parkowym, udostępnionym dla zwiedzających.

zoometria, nauka zajmująca się opisem budowy zwierząt na podstawie mierzonego wzrostu i ciężaru oraz pomiarów liniowych poszczególnych części ciała. zoomorfizm, szt. plast, przedstawienie w kształcie zwierzęcym bóstw, różnego rodzaju przedmiotów, pojęć oderwanych itp. zoonozy →odzwierzęce choroby. zooplankton, zwierzęca część planktonu — pierwotniaki, wrotki, niektóre gatunki jamochłonów, skorupiaków, jaja lub larwy, np. pierścienic, mięczaków, szkarłupni, ryb. zoopsychologia (psychologia zwierząt), nauka biol. badająca reakcje zmysłowe, instynkty i zachowanie się zwierząt, jego źródła i mechanizmy oraz stosunki między osobnikami jednego lub różnych gatunków z psychol. punktu widzenia. zoosocjologia (socjologia zwierząt), nauka o społ. życiu zwierząt, jego przejawach i formach, jak rodzina, kolonia, stado, społeczeństwo owadów. zoospora, bot. →pływka. zoosporangium (zarodnia pływkowa), bot. zwykle jednokomórkowa zarodnia glonów i grzybów wodnych, produkująca pływki (zoospory). zootechnika, nauka o chowie i hodowli zwierząt domowych oraz ich użytkowaniu; jedna z dyscyplin nauk roln., której szeroką podstawę stanowią nauki biol., techn. i ekon.; w gospodarstwie wiejskim ściśle związana z agrotechniką. zootomia, nauka o metodach dokonywania sekcji zwierząt; dawniej termin używany na określenie anatomii zwierząt. zorientowany kąt →kąt zorientowany. Zorin LEONID G., ur. 1924, dramaturg ros.; dramaty o konfliktach społ.-etycznych; komedie satyr.-obyczajowe; scenariusze filmowe. Zorn [su:rn] ANDERS, 1860-1920, szwedz. malarz i rzeźbiarz; akty kobiece, sceny rodzajowe i portrety, zbliżone do impresjonizmu. Zoroaster →Zaratusztra. zoroastryzm, nazwa zreformowanego przez Zaratusztrę mazdaizmu; religia oficjalna ?w: Persji sasanidzkiej. Zorrilla de San Martin [sorrilja de sammartin] JUAN, 1855-1931, urugwajski pisarz i polityk; prof. uniw. w Montevideo: liryki nawiązujące do tradycji nar. (poemat Tabaré). Zorrilla y Moral [torrilja i moral] JosÉ, 1817-93, hiszp. poeta i dramatopisarz; liryki, poezje epickie, dramaty romant. (Don Juan). zorza, zmiany barw nieba w okresie bezpośrednio poprzedzającym zmrok i w czasie jego trwania (z. wieczorna) lub w czasie trwania świtu i bezpośrednio po nim (z. poranna); powstaje gł. wskutek rozpraszania światła słonecznego w atmosferze ziemskiej. „Zorza", tygodnik społ.-oświat. dla wsi wydawany 1886-1939 w Warszawie. „Zorza", miesięcznik dla kobiet wydawany 1900-02 we Lwowie przez M. Wysłouchową. zorza dodatnia, jeden z obszarów świecących w wyładowaniu elektr. jarzeniowym. zorza polarna, luminescencja rozrzedzonych gazów (gł. tlenu i azotu) w jonosferze; ma postać barwnych łuków, pasm, promieni, draperii itp.; występuje gł. w obszarach polarnych, najczęściej na wys. 80-250 km (niekiedy 10001200 km). zorzynek rzeżuchowiec (Anthocharis cardamines), motyl z rodziny bielinków; gąsienica żeruje na roślinach krzyżowych. Zosimos z Panopolis, III/IV w., alchemik gr.; uważany za jednego z twórców " alchemii; autor encyklopedii alchemicznej. zostera morska →tasiemnica morska.

Zoszczenko MICHAIŁ M., 1895-1958, ros. pisarz i dramaturg; opowiadania satyr., humoreski, felietony, komedie satyr.-obyczajowe, utwory autobiögr., scenariusze filmowe. „Zośka", batalion Kedywu; powstał 1943 z czł. Szarych Szeregów; dowódca por. Jerzy Białous („Jerzy"); w powstaniu warsz. walczył na Woli, Starym Mieście i Czerniakowie. Zotikos Paraspondylos, pol. XV w., poeta bizant.; pozostawił m.in. utwór opisujący bitwę pod Warną. ZPAP →Związek Polskich Artystów Plastyków. „Z pola walki", kwartalnik wydawany 1926-34 w Moskwie, następnie Leningradzie; organ pol. komisji hist. przy KC WKP(b); poświęcony gł. historii SDKPiL. „Z pola walki", kwartalnik wydawany od 1958 przez Zakład Historii Partii przy KC PZPR; poświęcony dziejom ruchu robotniczego. ZPP →Związek Patriotów Polskich. ZPwN →Związek Polaków w Niemczech. Zr, symbol pierwiastka chem. cyrkonu. ZRA, skrót nazwy Zjednoczona Republika Arabska. zraszacz, urządzenie o różnorodnej konstrukcji, rozpryskujące równomiernie wodę z rurociągu, np. na powierzchnię gleby; składowa część deszczowni. zraszacz wodny, nasadka rozbryzgowa nakładana na przewody przeciwpożarowej wodnej instalacji gaśniczej, zwykle samoczynnej; umożliwia uzyskanie np. rozpylonego strumienia wody. zraz, w szkółkarstwie sadowniczym i ozdobnym odcinek, zwykle środk., pędu (odmian szlachetnych) z kilkoma pączkami, szczepiony na podkładce w celu otrzymania szczepu. zrazy, potrawa z pokrajanego w plastry, pobitego (niekiedy mielonego) mięsa, usmażonego na silnym ogniu, następnie duszonego z dodatkiem cebuli i przypraw. zrąb, bud. masywna ściana budynku drewn. wzniesiona z okrąglaków. zrąb (horst), geol, część skorupy ziemskiej wydźwignięta wzdłuż uskoków (najczęściej podłużnych i w przybliżeniu równoległych do siebie) i ograniczona zapadliskami. zrąb, leśn. powierzchnia leśna, na której odbywa się ścinka, czasem też wyróbka drewna; z. zupełny zw. jest porębą; z. bieżący powstaje corocznie wskutek wyrębu części drzewostanu; na z. dokonuje się odnowienia lasu. Zrenjanin, m. w Jugosławii (Wpjwodina); 59 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., chem., włók., spożywczy. zrębica (zrębnik), żegl. obramowanie luku lub włazu na statku wodnym wystające ponad pokład; zapobiega spływaniu wody pod pokład przez nie zakryty otwór. zrębki, kawałki drewna o nieregularnym kształcie, o wymiarach 3-50 mm, otrzymane przez rozdrobnienie drewna na rębarkach; stosowane do przerobu na celulozę, płyty pilśniowe oraz do ekstrakcji żywic lub garbników. zrębnik, żegl. →zrębica. zrębowe góry (góry załomowe), góry tektoniczne powstałe na obszarach już sfałdowanych (i dzięki temu usztywnionych i odpornych na fałdowania późniejsze) wskutek pękania, a następnie wypiętrzania lub obniżania mas skalnych wzdłuż linii uskokowych; zasadniczą formą g.z. są więc — uskoki, zręby, rowy i zapadliska tektoniczne. zrębowe narzędzia leśne, sprzęt do ścinki, wyróbki i zrywki drewna; dawniej gł. siekiery, piły ręczne, obracaki, capiny; obecnie też piły motorowe, okrzesywarki (siekiery mech.), ściągacze linowe i in. Zrinyi [zrińi] ILONA, 1643-1703, żona księcia I. Thökölyego, uczestniczka anty-

1340 Zrinyi habsburskiego powstania kuruców na Węgrzech; dowodziła obroną (1685-88) twierdzy Munkacz (Mukaczewo) przed Austriakami; matka Franciszka II Rakoczego. Zrinyi [zrińi] MIKLÓS (Nikola Zrinski), 1508-66, węg. wódz i polityk; ban Chorwacji od 1542; dążył do uniezależnienia państwa węg. od Turcji i Austrii; zginął w obronie twierdzy Szigetvár przed Turkami. Zrinyi [zrińi] MIKLÓS (Nikola Zrinski), 1620-64, węg. pisarz, poeta i mąż stanu, ban Chorwacji; reprezentant baroku; pierwszy węg. epos bohaterski (Zrinyiada — o obronie Szigetváru przez pradziada poety), liryki, pisma polit., traktaty o sztuce wojennej. zroby, górn. wyeksploatowana część złoża kopaliny użytecznej. zrosłogłowe (Holocephali), ryby chrzęstnoszkieletowe; współcześnie 10 gat., do 2 m dł.; denne, głębinowe, oceaniczne; do z. należy np. chimera. zrosłoszczękie (Tetrodontiformes), rząd ryb do kilku m dł.; kuliste lub owalne, kolczaste lub opancerzone; niektóre mają gruczoły jadowe; zamieszkują gł. morza cieple i gorące. zrost, zrośnięcie się, zespolenie czegoś. zrost, językozn. wyraz powstały z połączenia dwóch lub trzech wyrazów zachowujących swój pierwotny układ składniowy (np. wiarygodny, Białystok, wniebowzięcie). zrostnica, bot. →gwiazdnica. zrosty, bliznowata tkanka łączna powstająca w wyniku włóknikowego zapalenia błon surowiczych, np. jamy brzusznej, opłucnej, osierdzia. zroślaki, bliźnięta jednojajowe zrośnięte jakąkolwiek częścią ciała (zwykle mogą być rozdzielone operacyjnie) lub mające wspólny narząd, np. miednicę (niezdolne do życia). zrównoważony proces, fiz. proces termodynamiczny, podczas którego każdy stan jest stanem równowagi termodynamicznej. ZRP →Związek Robotników Polskich. zrywarka, bud. samobieżna lub doczepna maszyna do odspajania warstwy gruntu spoistego, zrywania starych nawierzchni drogowych itp. za pomocą zrywaka z zębami. zrywarka, mech. →rozciągarka. zrywka drewna, leśn. przemieszczanie drewna z miejsca ścinki do miejsca załadunku na środek transportowy: ręczne, konne, grawitacyjne (ślizg), mech. (gł. ciągnikiem). Zrzavý JAN, ur. 1890, czes. malarz i grafik; kompozycje figuralne, pejzaże utrzymane w poet. nastroju pełnym tajemniczości; projekty scenografii. zrzeszenie, związek, stowarzyszenie, grupa ludzi zorganizowana w celu prowadzenia wspólnej działalności. Zrzeszenie Artystów Plastyków „Zwornik" →Zwornik. Zrzeszenie Dziennikarzy Ziem Zachodnich, konspiracyjna organizacja dziennikarska działająca 1940-45 w Warszawie; grupowała dziennikarzy z ziem pol. włączonych do Rzeszy; od 1941 prowadziła Wyższe Kursy Dziennikarskie. Zrzeszenie Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi, powstałe 1937; skupiało inteligencję pochodzenia chłopskiego o różnych przekonaniach polit.; prowadziło działalność kurt.-oświat. na wsi, organizowało pomoc materialną dla młodzieży chłopskiej szkół średnich i wyższych. Zrzeszenie Międzynarodowego Transportu Lotniczego (IATA), zał. 1945, z siedzibą w Montrealu; zrzesza przewoźników realizujących regularną komunikację lotn.; PLL „Lot" członkiem IATA. Zrzeszenie Plastyków „Artes" →Artes. Zrzeszenie Polonii Brytyjskiej, powstałe 1966 w Londynie; szerzy wiedzę o Pol-

sce, broni interesów Polonii bryt.; organ prasowy — „Naprzód". Zrzeszenie Prawników Polskich, organizacja społ. skupiająca osoby wykonujące zawody prawnicze, zał. 1945 (do 1950 p.n. Zrzeszenie Prawników Demokratów). Zrzeszenie Studentów Polskich (ZSP), powszechna organizacja społ.-wychowawcza młodzieży akademickiej, powstała 1950 z Federacji Pol. Organizacji Studenckich. Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Św. w Polsce, zarejestrowane (1960) przez władze PRL stowarzyszenie rel.; doktryna oparta na wierze w dokonane już, niewidzialne przyjście Jezusa na świat; siedziba władz w Krakowie. Zrzeszenie Wolnych Niemieckich Związków Zawodowych (Freier Deutscher Gewerkschaftsbund, FDGB), organizacja związków zaw. w NRD. zał. 1946; należy do ŚFZZ; przewodn. H. Warnke. Zrzeszenie Związków Zawodowych (ZZZ), ogólnopol. organizacja związków zaw. zał. 1944; nacz. władzą jest Kongres; organ wykonawczy — początkowo KCZZ, od 1949 CRZZ; ZZZ dąży do polepszenia warunków pracy i bytu mas pracujących, prowadzi m.in. działalność kult. i oświatową. „Zrzesz Kaszëbsko", miesięcznik wydawany w Kartuzach 1933-39; kontynuacja pisma „Gryf Kaszubski" (1931-32); walczył o prawa . i rozwój kult. Kaszubów; 1945-49 wydawane w Wejherowie. zrzeszotnienie kości (osteoporoza), przewlekłe odwapnienie kości, zmniejszenie ich masy i gęstości oraz zwiększona łamliwość, gł. u ludzi starszych (po 60 roku życia), prawdopodobnie wskutek braku hormonów płciowych i niektórych hormonów kory nadnerczy. zrzez, ścięta część pędu drzewa liściastego (gł. wierzby i topoli) sadzona w glebie; służy do wegetatywnego rozmnażania drzew; dawniej zw. sztobrem. zrzuty, łow. zrzucone poroże jeleniowatych. ZSCh „Samopomoc" →Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc". Zsigmondy [szygmondi] RICHARD, 18651929, chemik austr., prof. uniw. w Getyndze; prace z dziedziny koloidów, opracowanie dializatorów, współtwórca ultramikroskopu; nagr. Nobla. ZSL →Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. ZSRR →Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. zstępni, prawo krewni w linii prostej, którzy pochodzą od danej osoby (dzieci, wnuki, prawnuki). zstępowanie jąder, u człowieka i większości ssaków przemieszczanie się jąder z jamy brzusznej (gdzie powstają) do moszny, zwykle w okresie płodowym; u niektórych zwierząt (np. gryzoni) okresowe — w czasie rui. zsuwnia, techn. →ślizg. Zubajr, Az-, m. w pd. Iraku, na pd.zach. od Basry; 54 tys. mieszk. (1969); ośr. wydobycia ropy naft., przemysł chemiczny. zubatowszczyzna (tzw. socjalizm policyjny), legalne organizacje robotn. działające w Rosji 1901-03 pod kierunkiem Ochrany (tajnej policji carskiej), powstałe z inicjatywy szefa moskiewskiego oddziału Ochrany płk. S. Zubatowa. Zubatý JOSEF, 1855-1931, językoznawca czes.; czł. czes. Akad. Nauk i Umiejętności; prace z gramatyki porównawczej języków indoeur., etymologii, leksyki. zuber, skała osadowa ilasto-solna, zawierająca 15-85% halitu. Zuber RUDOLF, 1858-1920, geolog; prof. uniw. we Lwowie; prace poświęcone gł. badaniom osadów fliszu, ropy naft. i jej złóż; wg jego wskazówek nawiercono w Krynicy źródło miner. „Zuber". Zuber STANISŁAW, 1893-1947, geolog; badacz złóż ropy naftowej.

Zubow PLATON A., 1767-1822, ostatni faworyt Katarzyny II, głównodowodzący floty czarnomorskiej; prowadził rokowania z Austrią i Prusami w sprawie III rozbioru Polski. Zubrzyca Górna, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., u podnóża Pasma Babiogórskiego; ośr. turyst.-wypoczynkowy; park etnogr. (zespół drewn. budynków orawskich i żywieckich XVIII-XIX w.). Zubrzycki FRANCISZEK (pseud. Mały Franek), 1915-42, działacz ruchu robotn.; od 1933 działacz KZMP; dowódca pierwszego oddziału partyzanckiego GL im. S. Czarnieckiego; dowódca Okręgu GL Częstochowa-Piotrków; aresztowany przez gestapo, zginął podczas ucieczki. Zubrzycki JERZY, ur. 1920, działacz polonijny, socjolog; prof. The Australian National University w Canberra; autor prac o emigracji pol. w W. Brytanii i Australii. Zuccaro [cukkaro] (Zuccari), malarze wł., przedstawiciele manieryzmu, bracia: TADEO (1529-66) i FREDERICO (ok. 15401609); freski o tematyce rel., mit., hist. i alegor. (m.in. w Sala Regia w Watykanie). zuchy, dzieci 8-11-letnie należące do drużyn zuchowych, wchodzących w skład Związku Harcerstwa Pol.; organizacja i metodyka pracy oparta na metodzie wychowawczej A. Kamińskiego. Zuckmayer [cukmaier] CARL, ur. 1896, dramatopisarz niem. (obecnie w Szwajcarii); Kapitan z Köpenick — satyra na prus. militaryzm i biurokrację; dramaty symboliczno-fantastyczne. Zug [cu:k] SZYMON BOGUMIŁ, 17331807, architekt, projektant ogrodów; przedstawiciel klasycyzmu; kościół ewang.-augsburski w Warszawie, pałac w Natolinie; ogrody i pawilony, m.in. w Arkadii i na Mokotowie. Zug [cu:k], jezioro w Szwajcarii, w dorzeczu Reuss, na wys. 414 m; pow. 38 km2, głęb. clo 198 m. Zug [cu:k], kanton w środk. Szwajcarii, w Alpach; 239 km2, 65 tys. mieszk. (1968); stol. — Z.; j.u. niemiecki. Zug [cu:k], m. w Szwajcarii, nad jeziorem Z., stol. kantonu Z.; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; ośr. turyst.; późnogot. kościół św. Oswalda (XV-XVI w.), ratusz (obecnie muzeum) i mennica (XVI w), domy (XV-XIX w.); zamek (XIII-XIV w.). Zugdidi, m. w zach. części Gruz.SRR, na Niz. Kolchidzkiej; 36 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowo-papiern., herbaciany. Zugspitze [cu:kszpycə], najwyższy masyw górski w NRF, W Alpach Bawarskich; wys. do 2962 m; lodowce; kolejki — zębata i linowa. u Zuid-Willemsvaart [zöit yləmswa:rt], kanał żeglowny w pd. Holandii, łączy środk. i dolny bieg Mozy. zuihitsu [dzui-], forma prozy jap.; luźne uwagi na dowolne tematy, wspomnienia autora, jego myślowe spekulacje; odznaczały się elegancją i lekkością formy, Zulia [su-], stan w pn.-zach; Wenezueli, nad jez. Maracaibo; 63,1 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1969); stol. Maracaibo; ważny region wydobycia i rafinacji ropy naft.; uprawa trzciny cukrowej. Zuloaga [tulo-] IGNACIO, 1870-1945, malarz hiszp.; kontynuator tradycji nar. sztuki hiszp.; portrety;, pejzaże i sceny rodzajowe o dużych walorach kolorystycznych. zulu język, z rodziny bantu, język lit. i szkolny w Rep. Pd. Afryki; ok. 3 mln ludzi. Zulusi, lud pd. grupy Bantu, w Rep. Pd. Afryki i Lesoto; ok. 3 mln; hodowla; zachowane dawne zwyczaje i wierzenia; język zulu z rodziny bantu. Zumbach JAN, ur. 1915, pilot, major; walczył w kampanii fr.-niem. (1940) i w bitwie o W. Brytanię; od 1944 dowódca

Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech 133 skrzydła myśliwskiego; zestrzelił 12 samolotów; po wojnie na emigracji. Zuni, plemię Indian Pueblo w stanie Nowy Meksyk w USA; ok. 3 tys.; uprawa roli, hodowla; rozwinięte rękodzieło; zachowane elementy dawnych wierzeń; obecnie w rezerwacie; język z grupy tano. Zuniga [su-] FRANCISCO, ur. 1913, rzeźbiarz meksyk.; płaskorzeźba i rzeźba monumentalna nawiązująca do sztuki prekolumbijskiej. Zunzunegui [tuntunegi] ANTONIO DE, ur. 1901, pisarz hiszp.; realist. powieści i opowiadania, skłaniające się czasem ku naturalizmowi, poruszające problemy współczesności. Župančič OTON, 1878-1949, poeta słoweń.; przedstawiciel modernizmu; liryka symbolist., tragedia hist., utwory dla dzieci, przekłady poezji europejskiej. ZUPRO →Związek Uczestników Polskiego Ruchu Oporu. Zurbarán [turbaran] FRANCISCO DE, 1598-1664, malarz hiszp., jeden z gł. przedstawicieli baroku w Hiszpanii; obrazy rel. (zwł. sceny z życia świętych), mit., hist., rodzajowe, portrety; seria 22 obrazów dla klasztoru kartuzów w Jerez de la Frontera (pierwszy obraz z tego cyklu — Adoracja Madonny przez Kartuzów, Muzeum Nar., Poznań). Zurlini [dzur-] VALERIO, ur. 1926, wł. scenarzysta i reżyser film.; współcz. dramaty obyczajowe i społ. (Kronika rodzinna, Żołnierki). Zurwan, w manicheizmie ,,ojciec stworzeń żyjących", utożsamiany ze Sraoszą, bóstwem staroirańskim. zurwanizm (zarwanizm), staroirańska monistyczna doktryna rel., odłam mazdaizmu. Zurych [cu-] (Zürich), kanton w pn.wsch. Szwajcarii, na Wyż. Szwajcarskiej; 1,7 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1968); stol. — Z.; j.u. niemiecki. Zurych [cu-] (Zürich), m. w Szwajcarii, nad Jez. Zurychskim, stol. kantonu Z.; 664 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); największy ośr. przem. kraju; ośr. handl. o międzynar. znaczeniu; uniw.; muzea; romańska katedra (XI-XIII w.), got. kościoły, ratusz (XVII w.), domy cechowe (XVI-XVIII w.). 1859 traktat pokojowy między Austrią a Królestwem Sardynii i Francją, potwierdzający pokój w Villafranca. Zurychskie Jezioro [cu- j.], jez. w pn. Szwajcarii, na wys. 406 m; pow. 90,1 km2, głęb. do 143 m; przepływa Limmat; żegluga; nad j.Ż. — Zurych. Zurzycki JAN, ur. 1925, botanik, fizjolog roślin; prof. Uniw. Jag. i WSP w Krakowie, czł. PAN; specjalista z zakresu fotobiologii i cytofizjologii. ZUS →Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zutis JAN, 1893-1962, historyk łot.; prof. uniw. w Rydze, czł. AN Łot.SRR i AN ZSRR; autor prac poświęconych historii państw nadbałtyckich. Zutphen [zütfə], m. w Holandii (Geldria), port nad rz. Ijssel; 27 tys. mieszk. (1966); przemysł odzieżowy, drzewny, spożywczy. zużycie maszyn, zmniejszenie się użytkowej wartości maszyn pod wpływem czynników fiz. lub chem. (tarcie, korozja itp.), bądź ekon. (mała wydajność w stosunku do nowocz. maszyn). zużycie środków trwałych ekonomiczne (zw. także niematerialnym lub moralnym), ekon. utrata wartości przez środki trwałe na skutek ich przestarzenia. zużycie środków trwałych fizyczne (zw. także materialnym), ekon. utrata wartości przez środki trwałe na skutek ich zużycia się w procesie produkcji. Zvolen, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), nad Hronem; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż.; ośr. turyst.-wypoczynkowy.

Zvornik, hydrowęzęł w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), na rz. Drina, w pobliżu m. Zvornik. ZW →Zjednoczenie Włościan. zwalniak (luzownik), techn. w dźwignicach urządzenie do zwalniania (luzowania) hamulców, np. wciągarki, bębna napędowego. zwał (hałda), wysypisko skały płonnej lub odpadów przem. usuwanych z kopalni, huty lub innego zakładu przemysłowego. zwałowarka, maszyna do transportowania materiału, np. urobku lub nadkładu, na zwał; most przerzutowy lub układ przenośników pochyłych. zwapnienie, stan impregnacji solami wapnia tkanki lub narządu, albo jego części. zwarcie elektryczne, połączenie 2 punktów obwodu elektr. o różnych potencjałach elektr. za pomocą elementu o bardzo małej oporności; grozi uszkodzeniem układu elektrycznego. Zwardoń, w. w pow. żywieckim, woj. krak., w Beskidzie Żywieckim; ośr. turyst.-wypoczynkowy; sporty zimowe. ZWC →Lwiązek Walki Czynnej. Zweibaum [cwai-] JULIUSZ, 1887-1959, histolog; prof. uniw. i Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; zainicjował w Polsce badania tkanek hodowanych in vitro. Zweibrücken [cwaibrükən], m. w NRF (Nadrenia-Palatynat); 33 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., skórz. i włókienniczy. Zweig [cwaik] ARNOLD, 1887-1968, pisarz niem. (NRD); antymilitarystyczny cykl powieściowy z I wojny świat. (m.in. Spór o sierżanta Griszę); powieść z czasów hitleryzmu Topór z Wandsbek, opowiadania; międzynar. nagr. Leninowska. Zweig [cwaik] STEFAN, 1881-1942, pisarz austr.; głośny autor esejów biogr. i vies romancées (Maria Stuart); powieści psychol., nowele; wczesne poezje, dramaty. zwęglanie (karbonizacja), proces technol. polegający na ogrzewaniu naturalnych paliw stałych (np. drewna, torfu, węgli) bez dostępu powietrza lub przy jego ograniczeniu; podczas z. z surowca wydzielają się gazy (tlenek węgla, węglowodory, wodór itp.), którym zazwyczaj towarzyszą substancje ciekłe: smoły i wody pogazowe; substancja stała otrzymana w procesie z. jest w porównaniu z substancją wyjściową bogatsza w węgiel, stąd nazwa procesu. zwężka miernicza, wbudowany w rurociąg element powodujący zwężenie przepływającego strumienia płynu, służący do pomiaru natężenia przepływu; do z.m. należą kryza, dysza miernicza i zwężka Venturiego. zwiastun (prodrom), med. objaw nieswoisty zapowiadający chorobę. zwiastun filmowy, rodzaj krótkiego filmu reklamującego w kinie lub TV film fabularny przed jego premierą; złożony z najciekawszych scen. związek, prawo zrzeszenie, organizacja, zespół osób fiz. lub prawnych zorganizowanych dla realizacji wspólnych celów. Związek Akademików Polskich w Niemczech, organizacja studentów pol. z wyższych uczelni w Niemczech; powstał 1935 z połączenia Związku Akademików Górnoślązaków „Silesia Superior", „Polonii" i „Piasta"; podporządkowany ZPwN; 1939 zlikwidowany. Związek A.R.M.R. (Związek Architektury, Rzeźby, Malarstwa, Rzemiosła), stowarzyszenie artyst. zał. 1911 w Krakowie; hasła podniesienia kultury przez rozwój rzemiosła artyst. i integrację sztuk; członkowie: W. Jastrzębowski, B. Lenart, K. Młodzianowski, A. Szyszko-Bohusz i in. Związek Artystów Scen Polskich (ZASP), zrzeszenie twórcze i związek zaw. artystów teatr, działający 1919-50 (1939-45 tajny); organ: „Scena Polska" (1919-38).

1341

Związek Australijski (Australia), państwo Wspólnoty Narodów na 2kontynencie austral. i Tasmanii; 7,7 mln km , 12,3 mln mieszk. (1969), w tym ok. 80 tys. ludności tubylczej; stol. Canberra, gł. m.: Sydney, Melbourne, Brisbane; j.u. angielski; obejmuje 6 stanów oraz 2 terytoria; ponadto do Z.A. należą tzw. terytoria zamorskie (Norfolk, Papua, W. Bożego Narodzenia, W. Kokosowe, Heard i McDonald) i terytorium powiernicze ONZ — Nowa Gwinea Australijska. Kraj przem.-roln.; wydobycie boksytów (2 miejsce w świecie), rud żelaza (3), ołowiu, cynku, miedzi i manganu, węgla kam. i brun., złota, srebra; hutnictwo żelaza i metali nieżel., przemysł maszyn., spoż., włók., chem.; hodowla owiec (1 miejsce w świecie), bydła; uprawa pszenicy, jęczmienia, trzciny cukr., drzew owocowych, winorośli. — Od XVII w. penetracja Holendrów, od 2 poł. XVIII w. kolonizacja ang. (1788 założenie kolonii karnej); od 1855 autonomia 6 odrębnych kolonii; od 1901 państwo związkowe (p.n. Z.A.), dominium bryt.; w I i II wojnie świat, udział po stronie aliantów; czł. ONZ od 1945; państwo bryt. Wspólnoty Narodów (gubernator gen.); wzrost wpływów USA, od 1951 w ANZUS, od 1954 w SEATO; od 1965 udział wojsk austral. w amer. interwencji zbrojnej w Wietnamie. Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych (Stowarzyszenie Autorów ZAiKS), zał. 1918; ochrania prawa autorskie swoich członków i prowadzi działalność socjalną; propaguje pol. twórczość za granicą. Związek Bezimienny, tajna organizacja w Galicji (Tarnów), zał. 1833 w celu zorganizowania pomocy dla wyprawy J. Zaliwskiego, po jej niepowodzeniu Z.B. rozpadł się. Związek Bibliotekarzy Polskich (ZBP), ogólnopol. organizacja bibliotekarzy 191753, działająca w zakresie spraw zaw. i bytowych swoich członków; jego prace kontynuuje SBP. Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), stowarzyszenie zrzeszające pol. uczestników walk rewol. i narodowowyzwoleńczych, zał. 1949; upamiętnia walkę narodu pol. i przekazuje tradycje patriot. młodzieży; członek FIR. związek chemiczny, substancja złożona, o ściśle określonym składzie i właściwościach fiz. i chem.; powstaje w wyniku reakcji chem.; rozróżnia się z.ch. nieorganiczne — najprostsze związki węgla i wszystkie związki innych pierwiastków, oraz z.ch. organiczne — związki węgla; zależnie od typu wiązań z.eh. dzieli się na jonowe, kowalencyjne i kompleksowe. Związek Chłopski (ZCh), utworzony 1912 z sekcji wiejskiej PPS; 1915 wszedł w skład PSL-„Wyzwolenie". Związek Chłopski (ZCh), powstały 1924 z połączenia grupy secesyjnej z PSL„Piast" z PSL-Lewicą; 1926 wszedł w skład Stronnictwa Chłopskiego. Związek Czynu Zbrojnego (ZCzZ), konspiracyjna organizacja wojsk. zał. X 1939 (do 1940 p.n. Grupa A); 1941 wraz z innymi organizacjami utworzył Konfederację Zbrojną; V 1941 wcielony do ZWZ. Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) organizacja dzieci i młodzieży, zał. 1918; ścierały się w niej wpływy endecji i sanacji; pewne wpływy miały również tendencje lewicowe (Czerwone Harcerstwo, Tow. Uniwersytetu Robotn., Wolne Harcerstwo); w okresie okupacji hitlerowskiej działało konspiracyjnie p.n. Szare Szeregi; 1950 przekształcone w Organizację Harcerską Polski Lud.; 1956 powstała z niej (p.n. Z.H.P.) ideowo-wychowawcza organizacja dzieci i młodzieży, działająca w myśl Prawa Harcerskiego, pod ideowym przewodnictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech (ZHP w N), działający 1926-35; skupiał hufce w Berlinie, Bytomiu,

1342 Związek Inwalidów Wojennych PRL Zabrzu, Gliwicach, Opolu, Lipsku, Złotowie, Olsztynie i Wiedniu; kształtował świadomość nar. młodzieży polskiej. Związek Inwalidów Wojennych PRL (ZIW), organizacja społ. zał. 1919 w Warszawie; działała z przerwami; zrzesza inwalidów woj. i wojsk, z I i II wojny świat, cel — rehabilitacja, opieka społ. i bytowa. Związek Izb Rzemieślniczych, obowiązkowe zrzeszenie izb rzem. w PRL; koordynuje i nadzoruje działalność izb oraz reprezentuje rzemiosło wobec władz państwowych. Związek Jaszczurczy, tajny związek utworzony 1397 przez szlachtę ziemi chełmińskiej dla obrony przed uciskiem krzyżackim; stał się podstawą Związku Pruskiego. Związek Jaszczurczy (kryptonim „Szaniec", Grupa „Szańca"), skrajnie prawicowa organizacja konspiracyjna zał. 1939 jako kontynuacja przedwoj. ONR „ABC"; 1942 wszedł do NSZ. Związek Jedności Narodowej, tajna organizacja emigr., zał. 1833 w Paryżu; związany z Hotel Lambert; kierował jawnymi organizacjami nauk., lit., dobroczynnymi; przywódca: AJ. Czartoryski. Związek Kolonialno-Wywozowy →PoIskie Towarzystwo Handlowo-Geograficzne. Związek Kompozytorów Polskich (ZKP), zrzeszenie twórcze pol. kompozytorów; powstało 1945 (jako kontynuacja Stów. Kompozytorów Pol.); od 1950 także Sekcja Muzykologów i Koło Młodych; m.in. organizacja festiwali „Warszawska Jesień". Związek Komunistów, niem. socjalist. organizacja robotn. 1847-52, zał. w Londynie z inicjatywy Marksa i Engelsa, po reorganizacji Związku Sprawiedliwych. Związek Komunistów Jugosławii (ZKT), powstał 1919 (do 1952 KP Jugosławii); w czasie II wojny świat, na czele walki narodowowyzwoleńczej; sekr. gen. (od 1937) i przewodn. (od 1966) — J. Broz Tito. Związek Kosynierów, tajna organizacja patriot. w Wielkopolsce, o programie liberalno-szlacheckim, wyłoniona z Wolnomularstwa Nar.; 1821 weszła w skład Nar. Tow. Patriot.; L. Sczaniecki, J.N. Umiński, I. Prądzyński. Związek Księgarzy Polskich (ZKP), ogólnopol. stowarzyszenie zaw. działające 1908-50; jego tradycje przejęło Stow. Księgarzy Polskich. Związek Kynologiczny w Polsce, organizacja zrzeszająca hodowców i miłośników psów rasowych w Polsce; zał. 1948; czł. Międzynar. Federacji Kynologicznej (FCI). Związek Lewicy Akademickiej „Front", nielegalna organizacja młodzieżowa w Wilnie, zał. 1931; współpracowała z ZNMS i KZMP; 1935 oskarżony o działalność komunist., rozwiązany. Związek Literatów Polskich (ZLP, do 1949 Związek Zawodowy Literatów Polskich), stowarzyszenie grupujące pisarzy pol., zał. 1920 (inicjator S. Żeromski); prezes (od 1959) — J. Iwaszkiewicz. Związek Ludowo-Narodowy →Narodowa Demokracja. Związek Ludu Polskiego →Narodowy Związek Chłopski. związek markowy, germ. wspólnota sąsiedzka, użytkująca wspólnie pastwiska, lasy, wody; powstała w okresie rozkładu wspólnoty rodowej i przetrwała w Niemczech jako wspólnota gminna do XIII/ XIV w. Związek Mazurski →Konfederacja Powszechna Narodu Polskiego. Związek Michała Archanioła, reakcyjna monarchistyczna organizacja ros. 1907-17; postulował podporządkowanie się carowi, obronę istniejącego ustroju społ. i polit., odnowę cerkwi prawosławnej. Związek Międzypartyjny, blok stronnictw polit. (SND, PSL-„Piast", podo-

lacy) w Galicji, zał. 1917; współpracował z KNP w Paryżu, Kołem Międzypartyjnym w Królestwie Pol. i w Wielkopolsce. Związek Młodej Polski, organizacja młodzieżowa 1937-39; do 1938 skupiał młodzież OZN, później prawicę sanacyjną. Związek Młodochłopski, konspiracyjna organizacja niepodległościowa zał. 1939 na Lubelszczyźnie; od IV 1941 p.n. Bojowa Organizacja Ludowa. Związek Młodych Narodowców, ugrupowanie polit. zał. 1930 w ramach SN i OWP w Poznaniu; 1936 dążył do porozumienia obozu nar. z sanacją. Związek Młodzieży Demokratycznej, organizacja młodzieżowa zał. 1945; nawiązywał do Sekcji Młodych w Klubach Demokr. i konspiracyjnej Młodej Demokracji, 1948 wszedł w skład ZMP. Związek Młodzieży Jugosławii (Savez omladine Jugoslavije, SOJ), utworzony 1942, pod obecną nazwą od 1948; udział w walce z okupantem hitlerowskim, po wojnie w odbudowie kraju; połączony 1948 ze Związkiem Komunist. Młodzieży Jugosławii (zał. 1919). Związek Młodzieży Komunistycznej w Polsce →Komunistyczny Związek Młodzieży Polski. Związek Młodzieży Polskiej (ZMP), organizacja powstała 1948 z połączenia 4 demokr. organizacji młodzieżowych: ZWM, OM TUR, ZMW RP „Wici" i Związku Młodzieży Demokr.; zmierzał do realizacji podstawowych ideowych i polit. założeń PZPR w środowisku młodzieżowym; współdziałał w budownictwie podstaw socjalizmu w PRL; rozwiązany 1956; na bazie jego powstały ZMS, ZMW. Związek Młodzieży Polskiej „Grunwald", organizacja działająca 1943-45 we Francji, utworzona z inicjatywy pol. komunistów. Związek Młodzieży Polskiej „Zet" (ZMP „Zet", Zet), tajna organizacja zał. 1887, podporządkowana Lidze Pol. 1888; 1894 rozbity; 1898 reaktywowany i podporządkowany Lidze Nar. (LN); utworzył 1887 Zjednoczenie Tow. Młodzieży Pol. Zagranicą, 1901 Związek im. J. Kilińskiego (młodzież robotn.), Młodość (na Uniw. Jag.), 1906 Organizację Młodzieży Nar.; 1909 zerwał z LN, część członków utworzyła Zarzewie, inni — 1911 tzw. nowy Zet; ostatni etap działalności — w Legionach Polskich. Związek Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej → Unia Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowej-Niepodległościowej. Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS), organizacja zał. 1957; działa wśród młodzieży robotn., akademickiej i szkolnej; realizuje ideowe i polit. założenia PZPR w środowisku młodzieżowym; współdziała aktywnie w budownictwie socjalist. w Polsce Lud. (od 1971-objął m.in. patronat nad budownictwem mieszkaniowym). Związek Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus" (Spartakus), 1939-41 młodzieżowa grupa konspiracyjna; jego czł. byli współzałożycielami Związku Walki Wyzwoleńczej. Związek Młodzieży Wiejskiej (ZMW), organizacja zał. 1957; działa wśród młodzieży na wsi, pod ideowym i polit. kierownictwem PZPR i ZSL; współdziała aktywnie w procesie socjalist. przebudowy wsi pol. (od 1971 objął m.in. patronat nad budownictwem wiejskim); upowszechnia ruch zawod, w zakresie przygotowywania młodzieży do pracy w rolnictwie. Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici" (ZMW RP „Wici"), organizacja kult.-wychowawcza zał. 1928, zbliżona do SL; program nawiązywał do agraryzmu, występował przeciw sanacji; w II wojnie świat, działacze ZMW RP „Wici" współorganizatorami BCh; 1948 wszedł w skład ZMP. Związek Mniejszości Narodowych w Niemczech, zał. 1924 przez ZPwN; łączył

w celach samoobrony mniejszości nar.: pol., serbołużycką, duń., fryzyjską i litew.; rozwiązany 1939; organ: „Kulturwehr". Związek Mniejszości Polskich w Europie, utworzony z inicjatywy ZPwN; działał 1929-39, skupiał obywateli pochodzenia pol. z Niemiec, Czechosłowacji, Rumunii, Francji, Litwy, Łotwy i Estonii; reprezentował interesy mniejszości pol. w Lidze Narodów. Związek Naprawy Rzeczypospolitej, organizacja polit. zał. 1926 w ramach obozu sanacyjnego przez działaczy Związku Strzeleckiego, Związku Osadników i Związku Powstańców Śląskich; 1930 zaprzestało działalności organizacyjnej, byli działacze Z.N.Rz. tworzyli faktycznie zespół polit. zw. Naprawą. Związek Narodowy Polski, największa organizacja kult.-oświat, i ubezpieczeniowa Polonii w USA, zał. 1880; siedziba w Chicago; ok. 2 tys. oddziałów; organy prasowe: „Dziennik Związkowy", „Zgoda"-,, Alliance News". Związek Narodowy Polski w Kanadzie, organizacja kult.-oświat. i ubezpieczeniowa Polonii kanad., współdziałająca ze Związkiem Nar. Pol. w USA, zał. 1929; siedziba w Toronto; organ: „Głos PolskiGazeta Polska". Związek Narodu Polskiego, tajna organizacja spiskowa działająca 1839-50 w Królestwie Pol., zał. przez J.W. Mazurkiewicza, związana z TDP, Związek Narodu Rosyjskiego, reakcyjna monarchistyczna organizacja ros. 1905-17, nastawiona na walkę z ruchem rewol. i obronę zagrożonego ustroju. Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), organizacja zaw. zrzeszająca ogół pracowników szkół, przedszkoli, placówek wychowawczych, instytutów badawczych itp.; utworzony 1930 ze Związku Pol. Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związku Zaw. Nauczycieli Pol! Szkół Średnich; w czasie okupacji działał jako Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Związek Niemiecki, 1815-66, konfederacja państw niem. utworzona na kongresie wiedeńskim; rozwiązany po zwycięstwie Prus nad Austrią. Związek Niepodległości, nielegalna organizacja polit. w Królestwie Pol., zał. między 1910 a 1912; związany z NZR i ZNCh, czł. CKN. Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS), socjalist. organizacja młodzieży akademickiej 1917-38; w czasie okupacji członkowie ZNMS brali udział w akcjach Socjalist. Oddziałów Bojowych; reaktywowany 1946; wraz z innymi organizacjami demokr. utworzył ZMP. Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie" (ZNMS „Życie"), zał. 1923 po rozłamie w ZNMS, od 1928 p.n. Organizacja Młodzieży Socjalist. „Życie", później Lewica Akademicka; skupiał młodzież akademicką pozostającą pod wpływami KZMP; istniał do 1938. Związek Obrony Kresów Zachodnich →Polski Związek Zachodni. Związek Ochotniczych Straży Pożarnych (ZOSP), zrzeszenie wyższej użyteczności, zał. 1956; skupia terenowe i zakładowe ochotnicze straże pożarne; uczestniczy w społ. obronności kraju. Związek Ociemniałych Żołnierzy PRL (ZOŻ), organizacja kombatancka, zał. 1919 w Poznaniu p.n. Związek Ociemniałych Wojaków; od 1929 p.n. ZOŻ; po przerwie 1939-45 wznowił działalność w Warszawie; skupia ociemniałych inwalidów woj. i wojsk.; cel — przystosowanie członków do życia i pracy, włączenie ich w całokształt działalności społ.gospodarczej. Związek Odbudowy Rzeczypospolitej (ZOR), konspiracyjna organizacja wojsk.polit. zał. 1939 w Warszawie i Krakowie; 1942 podporządkowany wojskowo AK; 1944 przekształcony w Związek. Wolnej Polski.

Związek Socjalistyc znych Republik Radzieckich 1343 Związek Odwetu (ZO), organizacja sabotażowo-dywersyjna ZWZ i AK, 1940 wydzielona z terenowej sieci ZWZ; podlegał KG AK; 1943 przekształcony w Kierownictwo Dywersji AK. związek operacyjny, armia, front lub grupa armii; tworzony w czasie działań woj. w celu wykonania określonych zadań. Związek Patriotów, grupa inteligencka związana z PPS-Frakcją Rewol., zał. 1914 w Królestwie Pol.; czł. CKN, od 1917 p.n. Partia Niezawisłości Narodowej. Związek Partriotów Polskich (ZPP), organizacja polit. 1943-46, zał. przez pol. komunistów w ZSRR; propagował ustrój lud.-demokr. w Polsce, opiekował się emigrantami pol. w ZSRR; z inicjatywy ZPP powstała I Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki, Korpus Pol. i Armia Polska; 1944 przedstawiciele ZPP weszli do PKWN. Związek Patriotów Polskich w Belgii, zał. X 1944; organizator życia polonijnego, od 1946 organ kierowniczy — Centralna Rada; pierwszy przewodn. — E. Gierek. Związek 17 Października →październikowcy. Związek Pionierów Kolonialnych →Liga Morska i Kolonialna. Związek Plebejuszy, tajna organizacja patriot.-rewol. zał. 1842 w Poznaniu przez W.M. Stefańskiego; działał 1842-45 w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku, w środowisku plebejskim; dążył do powstania nar. połączonego z przemianami społecznymi. Związek Polaków „Strzecha", w Wiedniu, polonijna organizacja kult.-oświat., powstała 1922 ze Stów. Studentów „Ognisko", Tow. „Zgoda" i Zrzeszenia „Lutnia". Związek Polaków w Argentynie, centr. organizacja stowarzyszeń polonijnych (ok. 30), zał. 1940; siedziba — Buenos Aires; organ: „Głos Polski". Związek Polaków w Belgii, organizacja polonijna, gł. o charakterze kult.-oświat., zał. 1923; siedziba — Bruksela. Związek Polaków w Danii, organizacja polonijna, gł. o charakterze kult.-oświat., zał. 1925(P); do 1933 p.n. Związek Robotników Pol. w Danii; okręgi w Nakskov, Maribo na wyspie Lolland, Nykobing na wyspie Falster, Odense na Fionii, Kopenhadze. Związek Polaków w Kanadzie, najstarsza organizacja kult.-oświat. i ubezpieczeniowa Polonii kanad., zał. 1927; siedziba — Toronto; 40 towarzystw lokalnych (m.in. Koła Polek i Grono Młodzieży); organ: „Związkowiec". Związek Polaków w Niemczech (ZPwN), centr. organizacja ludności pol. w Niemczech, zał. 1922; walczył o zapewnienie Polakom praw mniejszości nar.; czł. Świat. Związku Polaków z Zagranicy i Związku Mniejszości Nar. w Niemczech; 1939 rozwiązany; organ: „Polak w,Niemczech". Związek Polaków w Prusach Wschodnich, zał. 1920 w Olsztynie; działał na Warmii, Mazurach i Powiślu; bronił interesów pol.; założył Pol.-Kat. Tow. Szkolne; 1924 wszedł w skład ZPwN. Związek Polaków „Zgoda", polonijna organizacja kult.-oświat. w NRF, zał. 1950; organ: „Głos Polski". Związek Polek w Ameryce, największa polonijna, kult.-oświat. i ubezpieczeniowa, organizacja kobieca, zał. 1898; siedziba Chicago. Związek Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), stowarzyszenie twórcze zał. 1944, skupiające artystów plastyków wszystkich specjalności; współdziała z władzami państw, i instytucjami w zakresie upowszechniania sztuki i orzecznictwa artyst., organizuje wystawy i konkursy. Związek Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech, organizacja oświat, i kult. ludności pol. w Niemczech, zał. 1922 z inicjatywy ZPwN; organizował pol. szkol-

nictwo podstawowe i średnie; 1939 rozwiązany. Związek Polskiej Młodzieży Socjalistycznej (ZPMS), 1918-21; skupiał młodzież socjalist., gł. szkolną i robota.; zbliżony do PPS; członkowie brali udział w powstaniach śląskich. Związek Polskiej Młodzieży Socjalistycznej, 1923-26; skupiał młodzież szkolną szkół średnich i zawodowych; działalność gł. samokształceniowa. Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej (ZPMD), organizacja młodzieżowa, zał. 1927; 1937 lewica ZPMD założyła nową organizację pod tą samą nazwą, a prawica 1938 weszła do Legionu Młodzieży Polskiej. Związek Południowej Afryki, do 1961 nazwa Republiki Południowej Afryki. Związek Południowy, tajna organizacja dekabrystów zał. 1820-22 w Tulczynie (Ukraina); program — wprowadzenie ustroju republ. w Rosji (projekt konstytucji Prawda Russkaja); kontakty z pol. Nar. Tow. Patriotycznym. Związek Postępowo-Demokratyczny (Postępowa Demokracja, pedecja), ugrupowanie polit. w Królestwie Pol. nawiązujące do tradycji pozytywizmu, utworzone 1904; 1906 prawica Z.P.-D. utworzyła Pol. Partię Postępową (PPP), która 1907 połączyła się z dawną lewicą Z.P.-D. i utworzyła Pol. Zjednoczenie Postępowe (PZP); 1909 PPP wystąpiła z PZP; 1919 PPP weszła do Związku Lud.-Narodowego. Związek Powstańców Śląskich (ZPŚ), organizacja kombatancka skupiająca uczestników powstań śląskich, zał. 1923; utworzone 1939 Ochotnicze Oddziały Powstańcze ZPŚ walczyły z bojówkami hitlerowskimi; 1939-44 w konspiracji; 1945 reaktywowany p.n. Związek Weteranów Powstań Śląskich; 1949 wszedł w skład ZBoWiD. Związek Powstańców Wielkopolskich (ZPW), organizacja kombatancka skupiająca uczestników powstania wielkopol. 1918-19, zał. 1928; kontynuacja Związku Uczestników Powstania Wielkopol. 191819; 1928-37 w składzie Związku Weteranów Powstań Nar. RP, od 1938 samodzielny; reaktywowany 1946; 1949 wszedł w skład ZBoWiD. Związek Pólnocnoniemiecki, 1867-71, związek 22 państw niem. (położonych na pn. od Menu) utworzony przez Prusy; był wstępem do zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus. Związek Północny, tajna organizacja dekabrystów zał. 1820-22 w Petersburgu; program — wprowadzenie w Rosji ustroju republikańskiego. Związek Pruski, zawiązana 1440 w Kwidzynie konfederacja szlachty i miast przeciw Krzyżakom; 1454 wzniecił powstanie przeciw Krzyżakom i zwrócił się z prośbą do Kazimierza Jagiellończyka o włączenie ziem prus. i Pomorza Gdańskiego do Polski. związek przestępczy, związek mający na celu przestępstwo; karalne jest zakładanie, kierowanie, jak i sam udział w z.p. Związek Przyjaciół Ludu, tajna organizacja działająca 1833-36 w Galicji, podlegająca Związkowi Węglarzy Pol.; propagował uwłaszczenie chłopów. Związek Rad Ludowych, pol. ugrupowanie polit. działające 1919-23 gł. na Litwie Srodk.; popierał federacyjną koncepcję J. Piłsudskiego. Związek Rad Robotniczo-Chłopskich →Młot i Sierp. Związek Radziecki →Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w PRL, zarejestrowane przez władze PRL stowarzyszenie rel. wyznawców judaizmu; zał. 1948; siedziba w Warszawie. Związek Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych (ZRSS), 1925-39; skupiał mło-

dzież Robota. Klubów (Drużyn) Sport.; należał do Socjalist. Robota. Międzynarodówki Sportowej. Związek Robotników Polskich (ZRP), partia robota, zał. 1889 w Królestwie Pol. przez J. Marchlewskiego; 1893 częściowo wszedł w skład PPS, częściowo — SDKPiL. Związek Robotników Polskich w Danii →Związek Polaków w Danii. związek rządu (rekcja), związek gram., w którym znaczenie (i forma) członu nadrzędnego decyduje o formie (i znaczeniu) członu podrzędnego. Związek Samopomocy Chłopskiej (ZSCh), społ. organizacja zaw. rolników, utworzona 1944 w celu włączenia chłopów do socjalist. przebudowy wsi i podniesienia kultury roln.; 1957 rozwiązana, jej zadania przejęły kółka rolnicze. Związek Socjalistów Islandii (organizacja Reykjaviku), utworzony 1969 przez grupę posłów Zjednoczonej Socjalist. Partii Lud. po jej rozwiązaniu się; stoi na gruncie marksizmu; organ: dwutygodnik „Ny Dagsbrun". Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR, Związek Radziecki), socjalist. republika związkowa we wsch. Europie oraz pn. i środk. Azji; 22,4 mln km2, 241,7 mln mieszk. (1970); ok. 130 narodów i narodowości, gł. Rosjanie (55%) i Ukraińcy (18%); stol. Moskwa, inne gł. m.: Leningrad, Kijów, Taszkent, Baku, Charków, Gorki, Nowosybirsk, Kujbyszew, Swierdłowsk; w skład ZSRR wchodzi 15 republik związkowych, na obszarze których wyróżnia się 20 republik autonomicznych, 8 obwodów autonomicznych, 10 okręgów narodowościowych, 6 krajów i 107 obwodów; j.u. ogólnozwiązkowy — rosyjski. Część zach., do Jeniseju, przeważnie równinna (Niże Wschodnioeur. i Zachodniosyberyjski, rozdzielone Uralem); na wsch. od Jeniseju gł. wyżyny i góry; maks. różnica wysokości ponad 7600 m (Pik Kommunizma 7495 m, kotlina Karagije 132 m p.p.m.); klimat na większości terytorium umiarkowany kontynent., na pn. — polarny, na pd. — podzwrotnikowy; gł. rzeki: Ob, Amur, Lena, Jenisej, Wołga; gł. jeziora: M. Kaspijskie, Jez. Aralskie, Bajkał, Bałchasz, Ładoga; pasowy układ roślinności: od tundry na pn., przez tajgę, strefy lasów mieszanych, liściastych oraz stepów, do półpustyń i pustyń na południu azjat. części. Wysoko rozwinięty kraj przem.-roln.; eksploatacja węgla, ropy naft., gazu ziemnego, rud żel., manganu, chromu, metali nieżel., złota, platyny, diamentów, fosforytów, boksytów, soli potasowych (1-2 miejsca w świecie)'; wielkie elektrownie wodne (m.in. Krasnojarska, Bracka); silnie rozwinięty przemysł, gł. ciężki (hutnictwo, maszyn., środków transportu, chem., mat. bud.); największa koncentracja przemysłu w części eur. i na Uralu; uprawa zbóż (gł. pszenicy, jęczmienia), roślin pastewnych, ziemniaków, słonecznika, buraków cukr., bawełny; hodowla bydła, owiec, trzody chlewnej; gospodarka leśna i rybołówstwo. — Pierwsze państwo socjalist. na świecie, powstałe w wyniku zwycięstwa w Rosji rewolucji październikowej 1917; II Ogólnoros. Zjazd Rad Delegatów Robota, i Żołnierskich (XI 1917) wyłonił rząd radz. — Radę Komisarzy Lud. z W. Leninem na czele; pierwsze dekrety: o pokoju, o ziemi, deklaracje praw narodów Rosji i praw ludu pracującego i wyzyskiwanego; nacjonalizacja banków, kolei, handlu zagr., floty, przemysłu; proklamowanie Ros.FSRR na III Ogólnoros. Zjeździe Rad (I 1918); 1918-20 pokonanie przez rewol. siły zbrojne (Gwardia Czerwona, od 1918 Armia Czerwona) kontrrewolucji wspomaganej przez interwencję państw imperialist.; proklamowanie ZSRR (XII 1922); po okresie komunizmu woj. rozpoczęcie nowej polityki gosp. (NEP); po śmierci Lenina (1924) kierownictwo partii znalazło się w rękach J. Stalina;

1344 Związek Spartakusa przeprowadzono kolektywizację rolnictwa; przekształcono ZSRR w kraj przem., rozwinięto oświatę; nawiązano stosunki z wielu państwami. Podczas II wojny świat. — 1941 agresja i okupacja części terytoriów przez Niemcy hitlerowskie; silny ruch oporu; decydujący udział w rozgromieniu III Rzeszy, w wyzwoleniu wielu krajów eur. i ustaleniu oblicza świata po wojnie; współzałożyciel ONZ. Przemiany w ZSRR, których wyrazem był XX Zjazd KPZR (1956), doprowadziły do likwidacji negatywnych zjawisk wynikających ze skupienia nadmiernej władzy w rękach J. Stalina (tzw. kult jednostki), występujących w toku socjalist. rozwoju od 2 poł. lat 30-ych; następne Zjazdy KPZR wytyczyły dalsze etapy budownictwa komunizmu w ZSRR. W.polityce zagr. ZSRR konsekwentnie realizuje leninowską zasadę pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach społ.-polit.; dąży do utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa w świecie — m.in. propozycje powszechnego i całkowitego rozbrojenia (1956, 1960), układ o zakazie doświadczeń z bronią nuklearną (1963), układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (1968); ZSRR udziela pomocy krajom rozwijającym się i wyzwalającym spod panowania kolonializmu; ściśle współpracuje z krajami socjalist., jest czł. RWPG i gł. siłą Układu Warszawskiego. Związek Spartakusa →Spartakusa Zwią-| zek Związek Spółdzielni Polskich w Niemczech (ZSP), centr. organizacja gosp. ludności pol. w Niemczech 1923-39; zrzeszał pol. spółdzielnie na terenie Niemiec; z jego inicjatywy 1933 powstał Bank Słow. w Berlinie. Związek Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Cepelia" →„Cepelia". Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, najstarszy pol. związek rewizyjny spółdzielni (1871-1939), zał. w Poznaniu; położył zasługi w walce z germanizacją, udzielał kredytu pol. chłopom, rzemieślnikom i kupcom; po 1935 był także stowarzyszeniem kulturalnym. Związek Sprawiedliwych, 1836-47, niem. organizacja robotn. (gł. wśród emigrantów niem.), propagująca hasła utopijnego komunizmu równościowego; przekształcony w Związek Komunistów. Związek Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowej (ZSPMP, do 1908 Związek Postępowej Młodzieży Pol.), zrzeszenie organizacji krajowych i emigr. 1899-1914; 1910 wyodrębniła się Unia Stów. Pol. Młodzieży Postępowej — Niepodległościowej .

Związek Stowarzyszeń Zawodowych (ZSZ, do 1920 Komisja Centr. Klasowych Związków Zaw.), 1919-39 centrala klasowych organizacji zaw., powstała z Komisji Centr. Związków Zaw. i rewol. Rady Związków Zaw.; 1928 wyodrębniło się Centr. Zrzeszenie Klasowych Związków Zaw.; ZSZ należał do Międzynar. Federacji Związków Zaw.; nacz. instancja — KCZZ. Związek Stronnictwa Chłopskiego (ZSCh), pierwsza chłopska organizacja polit. w Galicji powstała 1893; obejmowała powiaty nowosądecki i limanowski; 1908 większość działaczy wstąpiła do PSL. Związek Strzelecki (Strzelec), organizacja przysposobienia wojsk., zał. legalnie 1910 na terenie zaboru austr. oraz konspiracyjnie — w zaborze ros. i prus., w celu walki z Rosją w zbliżającej się wojnie światowej. Związek Syndykalistów Polskich (kryptonim do 1941: Wolność i Lud), konspiracyjne stronnictwo pol. ruchu syndykalistycznego 1939-45; opozycyjny wobec Delegatury Rządu na Kraj; 1942 wszedł do Frontu Lewicy Patriot., 1944 do Centralizacji Stronnictw Demokr. Socjalist. i Syndykalistycznych; oddziały bojowe współdziałały z AK i AL. związek tajny, prawo związek, którego istnienie, ustrój lub cel ma być tajemnicą wobec organów państwa; w PRL udział w t.z. jest przestępstwem. związek taktyczny, brygada, dywizja, korpus; skład brygady i dywizji jest zazwyczaj stały, skład korpusu natomiast zmienia się w zależności od zadania, jakie ma on wykonać na polu walki. Związek Teatrów Amatorskich →Związek Teatrów Ludowych. Związek Teatrów Ludowych, organizacja służąca rozwojowi i zespoleniu amatorskiego ruchu teatr, w Polsce, zał. 1919; po 1945 zadania Z.T.L. przejęły inne instytucje; od 1957 działa p.n. Związek Teatrów i Chórów Ludowych, 1962-70 — Związek Teatrów Amatorskich, od 1971 — Tow. Kultury Teatralnej. Związek Trojnicki, tajna organizacja studentów pol. na uniw. w Kijowie 185761; celem Z.T. było uwłaszczenie chłopów i pozyskanie ich do walki o niepodległość. Związek Uczestników Polskiego Ruchu Oporu (ZUPRO), we Francji, zał. po II wojnie świat.; organ prasowy: „Nasze Sprawy". Związek Walki Czynnej (ZWC), pol. konspiracyjna organizacja wojsk., zał. 1908 w Galicji. Związek Walki Młodych (ZWM), konspiracyjna organizacja młodzieżowa utworzona 1943 z inicjatywy PPR; prowadził

walkę zbrojną z okupantem, pracę ideowo-wychowawczą i wydawniczą; 1945 jego czł. — studenci, utworzyli autonomiczny Akademicki Związek Walki Młodych „Życie"; 1948, wraz z innymi demokr. organizacjami młodzieżowymi, utworzył ZMP. Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, zał. 1895 w Petersburgu przez W.I. Lenina nielegalna organizacja socjaldemokr.; organizowała akcje masowe w fabrykach, strajki, demonstracje; zalążek partii proletariackiej w Rosji. Związek Walki Wyzwoleńczej (ZWW), konspiracyjna organizacja komunistów pol. IX 1941-11942; organizował pierwsze grupy partyzanckie; członkowie jego wstąpili do PPR. Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), konspiracyjna organizacja wojsk. zał. I 1940 w kraju na mocy uchwały rządu emigr.; zalążkiem ZWZ była Służba Zwycięstwu Polski; 1942 przemianowany na AK. Związek Węglarzy Polskich, tajna karbonarska organizacja 1833-35 w Galicji; dążyła do ogólnonar. powstania, poprzedzonego wieloletnią konspiracją. Związek Wieczysty, 1291, związek prakantonów Uri, Schwyz i Nidwalden w celu obrony przed Habsburgami; był podstawą powstania Związku Szwajcarskiego. Związek Wojskowych Polaków w Rosji, III 1917-11 1918 legalne kult.-oświat. i samopomocowe organizacje wojsk, w formacjach ros., kierowane przez piłsudczyków i endeków oraz (od VI 1917) przez działaczy lewicowych. Związek Wolnej Polski, konspiracyjna organizacja wojsk.-polit. powstała 1944 z przekształcenia Związku Odbudowy Rzeczypospolitej; VII 1944 wszedł do Zjednoczenia Demokratycznego. Związek Wolnych Polaków, tajna organizacja patriot. zał. 1820 w Królestwie Pol., z inicjatywy W. Heltmana, L. Piątkiewicza i T. Krępowieckiego; wydawał legalne czasopismo „Dekada Polska", na łamach którego propagował hasła wolności i równości. Związek Wszechniemiecki, 1891-1939, niem. nacjonalist. organizacja polit.; popierał skrajne kierunki niem. polityki imperialist. (pomnożenie posiadłości kolonialnych, program aneksji w I wojnie świat.). Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich (ZZSP), utworzony XI 1892 na zjeździe założycielskim PPS w Paryżu; ośrodek wydawniczy i częściowo organizacyjny PPS w kraju oraz, do 1900, oficjalna reprezentacja zagr.; potem włączony do PPS jako autonomiczny Oddział Zagraniczny PPS.

Powierzchnia, ludność i skład terytorialny republik związkowych ZSRR Republika związkowa

Rosyjska FSRR Ukraińska SRR Białoruska SRR Uzbecka SRR Kazachska SRR Gruzińska SRR Azerbejdżańska SRR Litewska SRR Mołdawska SRR Łotewska SRR Kirgiska SRR Tadżycka SRR Armeńska SRR Turkmeńska SRR Estońska SRR

ZSRR a

stan wg spisu 15 I 1970;

b

Pow. w tys. km2

Ludność w tys.a

17 075,4

130 090

Stolica

Liczba republik autonomicznych

Moskwa

603,7 207,6 449,6 2 715,1 69,7 86,6 65,2 33,7 63,7 198,5 143,1 29,8 488,1 45,1

47 136 9 003 11 963 12 850 4 688 5 111 3 129 3 572 2 365 2 933 2 900 2 493 2 158 1357

Kijów Mińsk Taszkent Ałma Ata Tbilisi Baku Wilno Kiszyniów Ryga Frunze Duszanbe Erewan Aszchabad Tallinn

22 402,2b

241 748

Moskwa

wraz z powierzchnią mórz Białego i Azowskego

16 ____ ___ 1 ___ 2 1 — — — — — — — —

20

obwodów autonomicznych

okręgów narodowościowych

krajów

obwodów

5

10

6

49

___ — — — 1 1 — — — — 1 — — —

— — — — — — — — — — — — — —

— — — — — — — — — — — — —

25 6 10 16 —

—

— — — 1 — — — —

8

10

6

107

—

zwinka 1345 związek zgody (kongruencja) związek gram., w którym człon podrzędny przyjmuje pewne cechy formalne członu nadrzędnego. Związek Związków Zawodowych (ZZZ), 1931-39 pol. centrala związków zaw. popierana przez administrację państw.; po 1935 na pozycjach antyfaszystowskich. związki kółek rolniczych, terenowe (pow. i woj.) organizacje zrzeszające wszystkie kółka roln.; organizacją centr. jest Centr. Związek Kółek Rolniczych. związki męskie, tajne stowarzyszenia gł. w Melanezji, Indonezji, Afryce Zach., u Indian Ameryki Pn. i Pd.; funckje woj., polit., sądowe i rel.; u niektórych ludów także tajne związki kobiet. związki sportowe, organizacje społ. w Polsce, reprezentujące w kraju i poza granicami poszczególne dyscypliny sport.; organizują mistrzostwa i zawody, zajmują się szkoleniem sędziów i zawodników, a także sprawami dyscyplinarnymi zawodników. związki zawodowe, masowe organizacje zrzeszające ludzi pracy najemnej, tworzone dla obrony ich wspólnych interesów ekon. i społ.; ściśle związane z rozwojem ruchu robotn.; pierwsze powstały w Anglii w XVIII/XIX w.; w Europie rozwój w XIX w.; w okresie międzywoj.: 1) lewicowe, centrala — Czerwona Międzynarodówka Związków Zaw.; 2) związane z II Międzynarodówką, centrala — Międzynar. Federacja Związków Zaw.; 3) syndykalistyczne, centrala — Międzynar. Stów. Robotników; 4) chrzęścijańsko-społ., centrala — Konfederacja Chrześc. Związków Zaw.; po II wojnie większość z.z. skupiona w SFZZ (polskie z.z. od 1945), inne — w Międzynar. Konfederacji Wolnych Związków Zawodowych. związki zawodowe w Polsce, powstały w XIX/XX w.; po 1918 rozdrobnione; największa centrala — Związek Stowarzyszeń Zaw. z KCZZ (1919-30) na czele (znaczne wpływy PPS); opozycja lewicowa (gł. komuniści) zorganizowana w Lewicę Związkową (1931-35); 1931 powstał syndykalistyczny, prosanacyjny Związek Związków Zaw.; działały również związki o zabarwieniu nacjonalist. i chrześcspoł.; 1939-45 z.z. w P. nie działały: w PRL ruch związkowy zjednoczony; powszechna organizacja — Zrzeszenie Związków Zawodowych. związkowy sekretarz stanu, w Jugosławii tytuł szefów niektórych organów administracji federalnej (obrony i spraw zagr.); z.s.s. są członkami rządu (Związkowej Rady Wykonawczej). zwichnięcie stawu, wrodzone lub nabyte (gł. wskutek urazu mech.), nieprawidłowe ustawienie powierzchni stawowych dwu kości tego samego stawu, połączone z uszkodzeniem torebki stawowej i więMiędzynarodowe i autonomiczne regionalne

zadeł stawowych; objawia się bólem, obrzękiem i ograniczeniem ruchomości w stawie. Zwickau [cwykau], m. w pd. części NRD, u podnóży Rudaw; 127 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch. (zakłady Trabant), włók., maszyn., elektrotechn.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Zwienigorod, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 9,1 tys. mieszk. (1959); produkcja instrumentów muz.; uzdrowisko i ośr. turystyczny. zwieńczenie, najwyższa, zwykle ozdobna część budynku, elementu arch., rzeźb lub obiektu rzemiosła artystycznego. zwieracze, anat. mięśnie okrężne, tworzące pierścienie mięśniowe dokoła otworów ciała, np. z. odbytu. zwierciadlane odbicie, odbicie przedmiotu w zwierciadle płaskim, obraz przedmiotu otrzymany za pomcą odbicia w zwierciadle płaskim. zwierciadło, fiz. powierzchnia ciała odbijająca regularnie i niemal całkowicie padające na nią promieniowanie (np. świetlne); ogólniej — układ materialny (także warstwa zjonizowanego gazu) lub pole fiz. zmieniające kierunek lub zbieżność padającego promieniowania. zwierciadło (lustro), przedmiot o gładkiej powierzchni z polerowanego metalu lub szkła, służący do przeglądania się; używane od III tysiąclecia p.n.e. Zwierciadło Saskie, spis saskiego prawa zwyczajowego dokonany ok. J.220-35 przez Eikego von Repkowa; stosowany także w pol. sądach miejskich i wiejskich. Zwierciadło Szwabskie, prywatny zbiór prawa niem. spisany ok. 1275, oparty na przeróbce Zwierciadła Saskiego: rozpowszechniony w pd. Niemczech i Czechach. zwierciadło wód gruntowych, górna granica występowania wód gruntowych; ulega wahaniom w zależności m.in. od ilości opadów atm. i ilości wody wypompowywanej w studniach w danym rejonie. Zwierkowski WALENTY JÓZEF, 1788-1859, emigr. działacz polit.; uczestnik powstania 1830-31, po jego upadku we Francji; związany z J. Lelewelem, czł. Komitetu Nar. Pol., Młodej Polski, TDP. Zwierzdowski LUDWIK (pseud. Topór), ok. 1825-64, jeden z dowódców partyzanckich 1863, naczelnik woj. sandomierskiego; po klęsce pod Opatowem stracony. zwierzę, organizm jedno- lub wielokomórkowy, cudzożywny (heterotroficzny), o ograniczonym wzroście; odznacza się na ogół zdolnością przemieszczania się (ruchu), z wyjątkiem z. osiadłych, jak gąbki, koralowce. zwierzęta gospodarskie, zwierzęta hodowane lub chowane w gospodarstwie rolnym jako produkt towarowy lub reprodukcyjny, bądź niezbędny do jego prawidłowego funkcjonowania: bydło, konie, centrale związków zawodowych

Nazwa Rok zał. Centrale Międzynarodowe Światowa Federacja Związków Zawodowych (ŚFZZ), Fédération Syn1945 dicale Mondiale (FSM), World Federation of Trade Unions (WFTU) Międzynarodowa Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych (MKWZZ), Confédération Internationale Syndicats Libres (CISL), 1949 International Confédération of Free Trade Unions (ICFTU) Związków ZawodoMiędzynarodowa Konfederacja Chrześcij ańskich des Syndicats wych (MKChZZ), Confédération Internationale Chrétiens (CISC), International Federation of Christian Trade Unions (IFCTU) 1920 Au t o n o m i c z n e centrale regionalne Ogólnoafrykańska Federacja Związków Zawodowych, Union Syndicale 1961 Panafricaine (USPA), All-African Trade Unions Federation (AATUF) African Trade Unions Afrykańska Konfederacja Związków Zawodowych, 1962 Confédération (ATUC), Confédération Syndicale Africaine (CSA) Konfederacja Arabskich Związków Zawodowych, Ittihad Nikabat al1956 Ummal al- Arabyya, Confédération of Arab Trade Unions (CATU)

osły, muły, owce, świnie, psy pasterskie, drób, wielbłądy i in. zwierzęta użytkowe, gatunki zwierząt hodowanych, chowanych lub pozyskiwanych z wolnej przyrody, których użytkowanie przynosi systematycznie korzyści gosp. i ma ogólne znaczenie ekon.: zwierzęta gospodarskie, futerkowe, ryby, pszczoła miodna, jedwabniki, zwierzyna łowna. zwierzęta zarodowe, zwierzęta po przodkach o wysokiej wartości hod. i użytkowej, o dobrej wydajności, płodne i o prawidłowej budowie, komisyjnie uznane i wpisane do ksiąg zwierząt zarodowych, służące wyłącznie do reprodukcji. zwierzostan, łow. stan liczebny (tzw. obsada) zwierzyny w łowisku, z uwzględnieniem liczbowego stosunku płci, klas wieku, zdrowotności; regulowanie z. jest jednym z zadań łowiectwa; potocznie — ogół zwierząt na danym obszarze. Zwierzycki JÓZEF, 1888-1961, geolog; prof. Uniw. Wrocł.; badacz Afryki i Archip. Malajskiego oraz krajowych złóż, m.in. ropy naft. i gazu ziemnego. zwierzyna, dziko żyjące ssaki i ptaki będące przedmiotem polowań; w Polsce z. gruba: łoś, jeleń, daniel, sarna (z. płowa), muflon, dzik (z. czarna), ryś, drop i głuszec; z. drobna: jenot, lis, borsuk, kuna leśna, tchórz, wiewiórka, zając szarak, królik oraz ptactwo łowne (z. lotna, pierzasta). zwierzyniec, teren ogrodzony przy rezydencjach magnatów i panujących, gdzie trzymano zwierzynę, na którą urządzano polowania; także dawna nazwa ogrodu zoologicznego. Zwierzyniec, dzielnica adm. w Krakowie; miasteczko akademickie, tereny sport., Las Wolski. Zwierzyniec, w. w pow. zamojskim, woj. lubelskim, nad Wieprzem; fabryka mebli, tartak, browar; letnisko. 1940-44 hitlerowski obóz dla ludności cyw. i jeńców radz. (do 1942), potem hitlerowski obóz przesiedleńczy dla ludności wysiedlonej z Zamojszczyzny (przeciętny stan 15 tys. osób). Zwierzyniec Niebieski →Zodiak. zwierzyniec otwarty (rezerwat łowiecki), nieogrodzony teren łowiskowy, na którym zwierzyna jest hodowana w warunkach specjalnej ochrony i ograniczonego użytkowania. zwietrzelina, materiał powstały wskutek wietrzenia skał i minerałów. zwijacz siana, ciągnikowa maszyna roln. do zgniatania (prasowania) podbieranych pokosów siana; zgniatanie następuje przy spiralnym zwijaniu siana w rulony. zwijany ornament (rollwerk), szt. plast. późnorenesans. ornament w formie jakby wyciętej z blachy taśmy, o zakończeniach zwiniętych łagodnie lub spiralnie. zwijarka, maszyna do zwijania wyrobów walcowanych (np. taśmy metal.) w snopy, zwoje itp. (nawijarka) lub maszyna do zwijania blachy w walec lub stożek; także maszyna do gięcia warstw drewna (z jednoczesnym ich sklejaniem) przez owijanie dookoła formy. zwilżające środki, substancje ułatwiające zwilżanie ciała stałego przez ciecz; własności zwilżające ma większość substancji powierzchniowoczynnych. Zwinger [cwynər], późnobarok. zespół budowli w Dreźnie (I pol. XVIII w., M.D. Pöppelmann), zał. na planie prostokąta; w środku ogród z fontannami; w sąsiednim eklektycznym gmachu (XIX w., G. Semoer) słynna galeria malarstwa. Zwingli [cwyŋli] ULRICH, 1484-1531, szwajc. działacz reformacji; interpretował luteranizm w duchu radykalnych reform społ. i moralnych; zwolennik rządów teokratycznych; wyznawcy z. połączyli się później z kalwinistami. zwinka (jaszczurka zwinka, Lacerta agilis), gatunek jaszczurki, do 25 cm dl.;, szarozielona; ogon łamliwy; owadożerna;

1346 zwinniki Europa, niektóre odmiany na Syberii; w Polsce chroniona. zwinniki {Hemigrammus), drobne ryby z podrzędu kąsaczy; kilkanaście gat.; dorzecze Amazonki i La Platy; niektóre akwariowe. zwis, techn. największa pionowa odległość zwisającego elementu (np. przewodu napowietrznej linii elektroenergetycznej) od prostej łączącej punkty jego zamocowania na sąsiednich podporach. zwitniki (amfisbeny, obrączkowce, Amphisbaenidae), jaszczurki o ciele robakowatym, do 30 cm dł.; z reguły beznogie; podziemne; Afryką, Ameryka Pd. i Srodk., Azja i Płw. Pirenejski. zwłoka, prawo opóźnienie w spełnieniu oznaczonego w umowie świadczenia (z. dłużnika) lub uchylanie się (odmowa) od przyjęcia świadczenia rzeczywiście zaofiarowanego (z. wierzyciela). zwłóknienie, wygojenie procesu zapalnego przez rozrost tkanki łącznej włóknistej w miejscu ubytku. ZWM →Związek Walki Młodych. zwojarka, maszyna (z grupy przędzalniczych) odwijająca zwoje (np. 6 zwoji) schodzące z łączniarki; prostuje i zwija w jeden nawój (przygotowuje je np. do czesania). zwoje nerwowe, skupienia komórek nerwowych o podobnej budowie i funkcji, występujące u kręgowców w przebiegu nerwów, poza obrębem ośrodkowego układu nerwowego, u bezkręgowców tworzące ośrodkowy układ nerwowy. Zwoleń, m. pow. w woj. kieleckim; 5,4 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie 1425 (do 1869) i 1925; epitafium J. Kochanowskiego. Zwoliński PRZEMYSŁAW, ur. 1914, językoznawca slawista; prof. Uniw. Warsz.; prace z gramatyki hist. języka pol. i ukr., onomastyki (Uwagi o języku Marcina Bielskiego). Zwolle, m. we wsch. Holandii, ośrodek adm. prow. Overijssel; 74 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., elektrotechniczny. Zwonimir-Dymitr, ?-1089, król chorw. od 1075; otrzymał koronę od papieża; walczył z Bizancjum i Wenecją. zwora (kotwica), elektrotechn. element ferromagnet. osadzony (np. obrotowo, przesuwnie) w pobliżu biegunów magnet. magnesu trwałego lub elektromagnesu; stanowi część obwodu magnet.; przełącza np. styki przekaźnika. zwornik (klucz), arch. środkowy, szczytowy klinieo łuku lub przęsła sklepiennego, przeważnie większy i dekoracyjnie opracowany. Zwornik (Zrzeszenie Artystów Plastyków „Zwornik"), ugrupowanie 1928-38 w Krakowie, skupiające artystów interesujących się gł. zagadnieniem koloru i faktury; członkowie: T. Czyżewski, J. Fedkowicz, E. Geppert, A. Gerżabek, H. Gottlib, Z. Pronaszko, Cz. Rzepiński, J. Wolff i in. Zworykin VLADIMIR KOSMA, ur. 1889, amer. radioelektryk i elektronik, pochodzenia ros.; od 1919 w USA; 1923 wynalazł ikonoskop, ulepszył kineskop; prace dotyczące teorii i technologii ikonoskopu, telewizji barwnej i mikroskopii elektronowej. zwód, elektrotechn. przewód o małej oporności elektr. łączący piorunochron, odgromnik itp. z uziomem. Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego, zbiór praw z 1835 obowiązujących w carskiej Rosji; początkowo 15 tomów, później rozszerzony i zmodyfikowany; t. 10 cz. 1 Z.P.C.R., zawierający prawo cyw., obowiązywał w Polsce międzywoj. na tzw. kresach wschodnich. zwój, pierwotna forma książki; rękopis papirusowy lub pergaminowy rolowany lub nawijany na drążki. zwójki (zwójkówki, Tortricidae), rodzina drobnych motyli nocnych; ok. 4,5 tys. gat.; gąsienice są szkodnikami drzew, krzewów

i roślin uprawnych, np. pachówka strąkóweczka, z. jabłkóweczka. zwrotka →strofa. zwrot kierunku, mat. każda z dwóch stron, w którą można się poruszaj po linii prostej (linia prosta wyznacza kierunek). zwrotne równanie, równanie algebraiczne, w którym współczynniki: pierwszy i ostatni (wyraz wolny), drugi i 3przedostatni itd. są jednakowe, np. X +3X2+3X+ +1 = 0. zwrotnia, urządzenie do zmiany kierunku ruchu i ewent. napięcia cięgien przenośnika cięgnowego; bęben, zespół kół itp. zwrotnica, nastawna część rozjazdu kol. lub tramwajowego, złożona z 2 tzw. iglic połączonych łącznikiem i przesuwanych prostopadle do toru oraz 2 tzw. opornic — zewn. nieruchomych szyn rozjazdu. zwrotnica, techn. w mechanizmie zwrotniczym samochodu część ruchoma służąca do ułożyskowaπia koła kierowanego. „Zwrotnica", czasopismo lit.-artyst. wydawane w Krakowie 1922-23 i 1926-27; założyciel i red.: T. Peiper; programowy organ tzw. Awangardy Krakowskiej. zwrotniczy mechanizm, część składowa układu kierowniczego samochodu, umożliwiająca skręcanie kół kierowanych; uruchamiany za pomocą mechanizmu kierowniczego; zawiera 2 zwrotnice połączone drążkiem lub układem drążków poprzecznych. zwrotniki (tropiki), dwa równoleżniki o szer. geogr. 23°27' południowej (z. Koziorożca) i północnej (z. Raka). zwrotność, lotn. szybkość, z jaką statek latający można przeprowadzić z jednego stanu lotu do drugiego (pochylić, przechylić, zmienić kierunek lotu, zmienić krzywiznę toru itp.). zwrotność (refleksywność), mat. własność relacji zachodzącej między elementem i nim samym, np. równość jest relacją zwrotną (bo np. x = x), natomiast relacja „x < y" nie jest zwrotna, gdyż nie jest prawdą, że x < x. zwrotny ciąg, ciąg, którego pewna ilość kolejnych wyrazów związana jest określoną zależnością (np. an+2 — an+1 — an = 0; znając tu dwa początkowe wyrazy a1 i a2 można z tej zależności obliczyć kolejno każdy wyraz następny). zwrot przez rufę, zwrot statku żaglowego, przy którym przecina on linię wiatru rufą. zwrot przez sztag, zwrot statku żaglowego, przy którym przechodzi on linię wiatru dziobem. ZWW →Związek Walki Wyzwoleńczej. „Zwyciężymy", gazeta I Korpusu Pol. Sił Zbrojnych w ZSRR, następnie 1 Armii WP, wydawana 1943-45; ukazywała się kolejno: w Sielcach, koło Smoleńska, w Lublinie, Sulejówku i w Katowicach. zwyczaj, etnogr. ustalona forma zachowania się przyjęta przez określoną zbiorowość społ.; z. grupowy, lokalny, indywidualny; z. uznany przez państwo może stać się podstawą prawa zwyczajowego. zwyczaj, prawo forma powstania normy prawnej w drodze uznania przez państwo istniejącego z. za obowiązujące prawo; źródło prawa zwyczajowego. zwyczaj międzynarodowy, utrwalona zasada postępowania państw w stosunkach międzynar.; jest źródłem prawa międzynarodowego. zwyrodnienie (degeneracja), proces patologiczny, w którym pojawiają się w komórkach lub istocie międzykomórkowej wytwory nie istniejące normalnie lub istniejące w znikomych ilościach; następuje upośledzenie czynności narządu. ZWZ →Związek Walki Zbrojnej. Zybkowiec WŁADIMIR F., ur. 1925, radz. historyk religii; dowodzi braku wierzeń rel. w epoce neandertalskiej (Dorieligioznaja epocha). Zyblikiewicz MIKOŁAJ, 1823-87, galie.

działacz polit.; 1874-80 prezydent Krakowa. Zych MAURYCY →Żeromski Stefan. Zych WŁADYSŁAW, 1900-64, malarz; czł. Bloku i Powiśla; gł. szkło artyst. (rzeźby, naczynia dekoracyjne); mozaiki na Domu Chłopa i w gmachu Sejmu w Warszawie. zydel (stołek), jednoosobowy mebel do siedzenia, najczęściej drewn., używany w różnych odmianach od starożytności do dziś. Zygfryda linia, niem. umocnienia obronne zbudowane 1936-39 wzdłuż zach. granicy Niemiec, od Holandii do Szwajcarii; II-III 1945 przełamana, przez aliantów. Zygmund ANTONI, ur. 1900, matematyk; prof. uniw. w Wilnie, od 1940 kilku uniw. w USA, czł. PAN, Amer. Akad. Nauk w Waszyngtonie i in. akademii i towarzystw nauk.; autor prac z zakresu funkcji analitycznych i szeregów trygonometrycznych. Zygmunta III kolumna, najstarszy pomnik Warszawy, barok., wzniesiony 164344 na placu Zamkowym, z inicjatywy Władysława IV; projekt całości C. Tencalla, posąg króla — C. Molli; 1944 zniszczona przez hitlerowców, 1949 zrekonstruowana. Zygmunt II August, 1520-72, król pol. od 1548 (formalnie od 1529), w. książę litew. od 1529, syn Zygmunta I Starego i Bony; 1562/63 poparł program reform egzekucji praw i dóbr, 1569 doprowadził do zawarcia unii pol.-litew. w Lublinie; 1561 zhołdował Inflanty; walczył z Moskwą. Zygmunt Kiejstutowicz, ?-1440, w. książę litew. od 1432, syn Kiejstuta; 1432 odnowił unię pol.-litew.; w wojnie ze Świdrygiełłą odniósł zwycięstwo nad rz. Świętą, wyparł go z Wołynia, wsch. Podola i Kijowszczyzný. Zygmunt Korybutowicz, ?-1435, książę litew., siostrzeniec Władysława Jagiełły; 1422-27 zarządca Czech; popierany przez husytów jako kandydat do tronu czeskiego. Zygmunt Luksemburski, 1368-1437, elektor brandenburski od 1378, król węg. od 1387, niem. od 1410, czes. od 1436, cesarz od 1433; popierał przeciw Polsce Krzyżaków, 1402 sprzedał im Nową Marchię; nadał Brandenburgię Hohenzollernom; zwalczał husytów. Zygmuntowska kaplica, mauzoleum Jagiellonów w katedrze wawelskiej, jedno z najdoskonalszych dzieł renes.; 1519-33 (B. Berrecci z J. Cinim i in.); renes. nagrobki król. (Berrecci, Santi Gucci), srebrny ołtarz; pierwowzór wielu kaplic XVI-XVII w. Zygmuntowski dzwon, słynny renes. dzwon w katedrze na Wawelu, odlany 1520 w krak. pracowni Hansa Behama; wymiary: wys. (z koroną) 248 cm, średn. 260 cm. Zygmunt I Stary, 1467-1548, król pol. i w. książę litew. od 1505, syn Kazimierza Jagiellończyka; rządził opierając się na magnaterii; 1515 zawarł sojusz z Habsburgami; przeprowadził sekularyzację zakonu krzyżackiego, przyjął hołd Albrechta Hohenzollerna (1525); wcielił Mazowsze do Korony. Zygmunt III Waza, 1566-1632, król pol. od 1587; syn króla szwedz. Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki; walczył o tron pol. z arcyks. Maksymilianem; dążył do odzyskania tronu szwedz., rokując z Habsburgami; zwolennik kontrreformacji; prowadził wojny ze Szwecją, Moskwą i Turcją. zygota, biol. komórka powstała z połączenia się gamet (u większości organizmów — zapłodniona komórka jajowa); także organizm, który się z niej rozwija. zygzak, linia łamana, ostro załamująca się (przypominająca literę Z). zygzakówka, maszyna szwalnicza wykonująca ścieg biegnący wzdłuż linii łamanej; używana w produkcji odzieży do wielu operacji wykańczających; z. można

Żabno 1347 pikować, obszywać dziurki, obrzucać brzegi itp. zymaza, zespół enzymów zawarty w drożdżach; powoduje fermentację alkoholową cukrów. Zyndram z Maszkowic, ?-1413, miecznik krak.; 1410 jeden z dowódców pol. w bitwie z Krzyżakami pod Grunwaldem. Zyrianie, dawna ros. nazwa pn. grupy ludu Komi; grupa pd. nazywana była Permiakami; obecnie Komi lub Komi-Zyrianie i Komi-Permiacy. Zyrianowsk, m. w Kazach.SRR (obw. wschodniokazachstański); 56 tys. mieszk. (1969); ośr. wydobycia rud polimetalicznych. zyriański język (komi)., z grupy ugrofiń., język ludności Komi, zamieszkującej

gł. Komi ASRR i Komi-Permski ON; literatura od XIV w.; obecnie dwa języki lit.: komi-zyriański i komi-permski. zys, zool. →orzeł przedni. zysk, nadwyżka dochodów pieniężnych, otrzymywanych z tytułu działalności gosp., nad kosztami własnymi wykonywania tej działalności; w kapitalizmie stanowi formę przejawiania się wartości dodatkowej; w socjalizmie źródłem z. jest produkt dodatkowy wytworzony przez pracowników produkcyjnych; z. przeznaczony jest tu na cele ogólnospołeczne. zysk bilansowy, dodatni wynik finans. osiągnięty przez przedsiębiorstwo w ciągu danego okresu gospodarczego. zysk monopolistyczny, zysk maksymalny, jaki monopole w ustroju kapitalist.

ź, litera alfabetu pol. oznaczająca spółgłoskę środkowo-językowo-podniebienną, szczelinową, dźwięczną. ździeblarze (Cephidae), rodzina błonkówek z grupy rośliniarek; larwy żyją w źdźbłach traw, też zbóż, np. ź. pszeniczny wyrządza szkody w oziminach. źdźbło, walcowata łodyga o pustych międzywęźlach i pełnych węzłach (tzw. kolankach); charakterystyczne dla traw. źreb, średniow. jednostka gosp., jednostka opodatkowania; gospodarstwo chłopskie o nieustalonej dokładnie powierzchni, prawdopodobnie 25-35 ha. źrebak (źrebię), młody koń przed osiągnięciem wieku 3 lat; także młode zwierzę innych gat. z rodziny koniowatych. źrebienie się, poród zwierząt z rodziny koniowatych. Źrebię, jeden z gwiazdozbiorów. źrebność, ciąża klaczy konia (także samic innych koniowatych). źrenica, okrągły lub owalny otwór w tęczówce, przez który światło wpada do oka; zwężanie i rozszerzanie ź. przez mięśnie tęczówki reguluje dopływ światła do oka.

źródła historyczne, ślady życia i działalności ludzkiej w przeszłości, wszelkie informacje o szeroko rozumianej przeszłości społ., zachowane gł. w postaci piśmiennictwa, zabytków sztuki i innych pozostałości materialnych, tradycji ustnej, języka, zwyczajów i prawa; ź.h. może być również krajobraz. źródła prądu (źródła energii elektrycznej), urządzenia przetwarzające różne rodzaje energii na energię elektr.; np. prądnica elektr. — energię mech., ogniwo galwaniczne — energię chem., ogniwo termoelektr. — energię świetlną. źródła promieniowania X, pojedyncze źródła promieniowania rentgenowskiego docierającego od obiektów astr.; ź.p.X jest Słońce, wiele z nich leży w obszarze Drogi Mlecznej, kilka zidentyfikowano z pozostałościami po supernowych (w tym z mgławicą Krab); strumień promieniowania X dociera także do Ziemi ze wszystkich kierunków nieba. źródło, naturalny wypływ wody gruntowej na powierzchnię Ziemi; zachodzi pod wpływem siły ciężkości (ź. grawitacyjne, zstępujące) lub ciśnienia hydro-

ż, litera alfabetu pol. oznaczająca spółgłoskę przednio-językowo-dziąsłową twardą, szczelinową, dźwięczną. Żaba AUGUST, 1800-94, orientalista, pracownik ros. służby dyplomatycznej; tłumacz i konsul w Turcji, badacz literatury i języka Kurdów; Dictionnaire kurde-français. Żaba NAPOLEON FELIKS, 1803(?)-85, działacz emigr., pisarz, publicysta; prof. uniw. w Buenos Aires (1850-58); działacz Hotel Lambert, od 1863 Ligi Nar. dla Niepodległości Polski. żaba wodna (Rana esculenta), gatunek żaby, dł. samicy do 12 cm; zielonawa; środk. i pn. Europa; hodowana jako zwierzę laboratoryjne; w zach. Europie spożywane udka ż.w. (eksportowane z Polski). Żabczyc JAN, ?- po 1629, poeta; kolędy (Przybieżeli do Betlejem), wiersze parodystyczne w tonie literatury sowizdrzalskiej, zbiór aforyzmów, relacja z wyprawy na Moskwę. Żabczyński ALEKSANDER, 1900-58, aktor; występy gł. w teatrach warsz. (Król — Król i aktor R. Brandstaettera); liczne role filmowe. Żabicki ANTONI, 1818-89, uczestnik powstania 1830-31, czł. Centralizacji TDP; 1870 reprezentant Polski na Kongresie I Międzynarodówki w Londynie. Żabicki ZBIGNIEW, 1930-70, krytyk i historyk literatury, publicysta; zajmował się epoką pozytywizmu i XX w. („Kuźnica" i jej program literacki, zbiory Tradycja, styl, obyczaj, Proza... proza...). Żabie Stawy Białczańskie, dwa jeziora w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w górnej części Doi. Białej Wody; Ż.S.B.

Wyżni, na wys. 1702 m, pow. 8,0 ha, głęb. do 24,3 m; Ż.S.B. Niżni, na wys. 1676 m, pow. 4 ha, głęb. do 20.2 m. Żabi Koń, szczyt w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, między Doi. Rybiego Potoku a Doi. Mięguszowiecką; 2291 m. Żabikowo, dzielnica Lubonia (pow. pozn.); fabryka części rowerowych. 1939-45 hitlerowski obóz karno-śledczy; przeszło przez niego 40 tys. osób, większość zginęła. Żabi Mnich, szczyt w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, między Dol. Rybiego Potoku a Doi. Żabią Białczańską; 2146 m. Żabin, w. w pow. drawskim, woj. koszalińskim; 1945 (11-19 II, 1-2 III) oddziały 1 Armii WP toczyły b. ciężkie walki o Ż. w ramach operacji przełamania Wału Pomorskiego. Żabiński EDWARD, 1910-44, działacz ruchu robota.; 1940-43 założyciel i przywódca konspiracyjnej organizacji Przyjaciół Związku Radz. w Szopienicach; zamordowany przez gestapo podczas śledztwa. Żabiński JAN, ur. 1897, zoolog; organizator i dyr. Ogrodu Zool. w Warszawie; działacz ochrony przyrody (gł. ochrona żubra); pedagog, popularyzator: prelekcje radiowe, artykuły, ok. 60 książek; Przekrój przez Zoo, Z życia zwierząt. Żabi Szczyt Wyżni, szczyt w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, między Doi. Rybiego Potoku a Dol. Białej Wody; 2259 m. żabiściek pływający (Hydrocharis morsusranae), bylina pływająca, o okrągłych

mogą osiągnąć przez odpowiednie kształtowanie cen. zysk nadzwyczajny, zysk spowodowany zdarzeniami niezależnymi od przedsiębiorstwa (np. superata zapasów). zysk pozaoperacyjny, zysk z gospodarki nie związanej z zasadniczą działalnością przedsiębiorstwa, np. mieszkaniowej, rolnej lub powołanej do zaspokojenia potrzeb załogi (np. stołówki). zysk zweryfikowany, ustalona wysokość zysku, którą osiągnęłoby przedsiębiorstwo, gdyby nie było zmian zewn. niezależnych od przedsiębiorstwa lub nie występowałoby naruszenie dyscypliny finansowej. ZZSP →Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich. ZZZ →Związek Związków Zawodowych.

Ź statycznego (ź. artezyjskie, wstępujące); wypływ ź. może być stały lub okresowy (np. gejzery); rozróżnia się ź. słodkie i miner, oraz zimne, normalne i cieplice. źródło prawa: 1) forma powstawania norm prawnych (stanowienie, zwyczaj) oraz czynniki wpływające na ich ukształtowanie; 2) tekst, w którym zawarte jest prawo obowiązujące; akt normatywny; 3) pomnik prawa, zabytek prawny. źródłoznawstwo, nauka o źródłach hist, gł. w postaci pisemnej; cele ź.: krytyka zewn. źródła (ustalenie jego cech zewn., pochodzenia, autentyczności, poprawności, wpływów, zapożyczeń itp.) oraz krytyka wewn. (hermeneutyka: interpretacja treści tekstu, określenie jego wiarygodności i in.).

Ż liściach i białych, wonnych kwiatach; wody stojące i powoli płynące. żabka (karafułka), muz. ruchomy klocek, do którego przymocowane jest włosie smyczka; ustawienie ż. reguluje śruba. żabka, wet. zapalenie kości i przylegających miękkich tkanek stawu kopytowego lub koronowego u konia, zwykle nieuleczalne; wywołuje kulawiznę. żabka (styl klasyczny), jeden z 4 podstawowych stylów pływackich. żabki, sz. plast, motyw dekoracyjny w kształcie zwiniętego liścia lub pączka, umieszczany m.in. na gzymsach, głowicach kolumn i obramieniach otworów; typowy dla gotyku. Żabko-Potopowicz ANTONI, ur. 1895, ekonomista rolny, historyk gosp.; prof. SGGW; czł. Tow. Nauk. Warszawskiego; współzałożyciel Pol. Tow. Ekonomicznego; autor licznych prac naukowych. żabnica (nawęd, Lophus piscatorius), denna ryba z grupy wędkarzy, do 1,5 m dł.; paszcza wielka, uzębiona, na głowie wabik; szelfy eur., od M. Czarnego do M. Barentsa. Żabno, m. w pow. dąbrowskim, woj. krak., nad Dunajcem; 2,9 tys. mieszk. (1968); przemysł metal.; prawa miejskie przed 1385.

1348 żabot żabot, ozdobne, najczęściej luźno zwisające, wykończenie przy szyi koszuli lub bluzki, zwykle z koronki. żaby (Ranidae), liczna rodzina płazów bezogonowych; do 30 cm dl.; tylne kończyny skoczne i plywne (palce spięte błoną); zdobycz chwytają wyrzucanym językiem; u samców narządy rezonacyjne; występują wszędzie poza strefą polarną. żachwy (Ascidiae), gromada zwierząt mor. z podtypu osłonie; ok. 1000 gat., do 50 cm dł.; ciało workowate, z 2 syfonami (wpustowym i wypustowym), otoczone silną tuniką; osiadłe. Żagań, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Bobrem; 21,5 tys. mieszk. (1970); przemysł wełn., metal., drzewny; węzeł kol.; fragmenty murów miejskich z XIV w., klasztory poaugustiański i pofranciszkański (XIV-XVIII w.), barok, pałac (XVII, XVIII w.); Muzeum Obozów Jenieckich; na międzynar. cmentarzu jeńców woj. pomnik (1961, wg projektu M. Waltera). — Od XIII w. gród piastowski; prawa miejskie przed 1285; kasztelania, a 1312-1472 stolica księstwa Piastów. W czasie II wojny świat, kolo Ż. obozy hitlerowskie dla jeńców woj. różnych narodowości — Stalag VIII C, Stalag Luft 3, Stalag Luft 4 „Bellaria" (na ogółem ok. 200 tys. jeńców kilkadziesiąt tys. zginęło); zniszczony w 55%, po wojnie odbudowany. „Żagary", miesięcznik lit.-artyst. wydawany 1931-34 w Wilnie; także nazwa grupy publicystów i poetów o zainteresowaniach społ., bliskich Awangardzie, skupionych wokół. „2." (m.in. T. Bujnicki, H. Dembiński, A. Cołubiew, Cz. Miłosz, S. Jędrychowski, J. Putrament, A. Rymkiewicz, J. Zagórski). żagiel, płachta z materiału podatnego (tkaniny z włókien zwykle baweln. lub sztucznych), rozpinana na drzewcach lub sztagach statku żaglowego, ślizgu lodowego itp., przejmująca parcie wiatru i przekazująca je na części omasztowania i olinowania pojazdu, powodując jego ruch; rodzaj pędnika. Żagiel, jeden z gwiazdozbiorów. żagielek, ąrch. →pendentyw. żagiew, zapalony kawał drewna użyty do wzniecania ognia lub w celu oświetlenia; płonące polano, głownia. żagiew (Polyporus), bot. tropikalny lub kosmopolityczny grzyb, przeważnie nadrzewny, z klasy podstawczaków; w Polsce występuje kilka gat., pasożytujących na drzewach, gł. liściastych; potocznie zw. hubami. Żagiew, żyd. organizacja prowokacyjna, utworzona przez gestapo, działała 1940-43 w getcie warsz.; zwalczała ruch oporu; wyłapywała Żydów ukrywających się i Polaków udzielających im schronienia; zlikwidowana przez pol. i żyd. organizacje ruchu oporu. żaglice (żaglowce, Istiophorus), ryby z rzędu okoniokształtnych, do 3 m dł.; drapieżne, wędrujące za ławicami innych ryb; tropik, strefy O. Atlantyckiego i Spokojnego. żaglowiec, statek wodny, którego urządzeniem napędowym są żagle, obecnie często zaopatrzony w pomocniczy silnik spalinowy napędzający śrubę okrętową; ożaglowanie rejowe, skośne lub mieszane. żaglowiosłowiec, statek wodny napędzany za pomocą żagli i wioseł, połączenie żaglowca i wiosłowca; np. drakkar, feluka, galeas. żaglowy lot, lot szybowca przy wykorzystaniu prądów powietrznych (wznoszących) zboczowych, termicznych itp. żaglówka, łódź sport, lub turyst. poruszana za pomocą żagli, zwykle 1-masztowa, z ożaglowaniem typu ket lub slup; często ż. nazywa się jacht bezbalastowy. żagnice (Aeschnidae), rodzina największych ze współcześnie żyjących ważek; latają szybko i zwinnie; polują nawet na większe owady.

żagwiowate (Polyporacae)t rodzina grzybów nadrzewnych lub naziemnych, o owocniku często zdrewniałym, różnego kształtu, np. konsolowatym (tzw. huby); wiele gatunków wyrządza szkody w drzewostanach i obniża wartość użytkową drewna. żak, pułapkowe narzędzie połowu węgorzy, szczupaków, linów i in. gatunków ryb zastawiane w miejscach ich przepływu w jeziorach, rzekach i przy brzegach mórz, wykonane z tkaniny sieciowej rozpiętej na kilku kolistych obręczach, zw. obłąkami. żak, uczeń, a także student uniwersytetu w czasach średniowiecznych. Żak EUGENIUSZ →Zak Eugeniusz. Żak JAN, ur. 1923, archeolog; badacz wczesnego średniowiecza; prof. uniw. w Poznaniu; Importy skandynawskie na ziemiach zachodnioslowiańskich od IX do XI wieku. Żakarda maszyna (maszyna Jacquarda), urządzenie sterujące grupami nitek osnowy na krośnie (lub w dziewiarce igłami, płaszczkami) pozwalające na wytwarzanie wielobarwnych tkanin (lub dzianin). żakieria (jacquerie), "powstanie chłopskie 1358 w pn. Francji w okresie wojny stuletniej; krwawo stłumione. żakiet: 1) uroczysty ciemny ubiór męski o długich połach ukośnie ściętych, noszony w 2 poł. XIX w.; 2) górna część kostiumu kobiecego. Żakliński (Zaliński) EDMUND LUDWIK, 1849-1920, konstruktor, wynalazca (łodzie podwodne, torpedy); od 1863 w USA; współpracownik J.P. Hollanda. żako (papuga popielata, Psittacus eriłhacus), gatunek papugi; dł. do 35 cm; upierzenie szare; dziuplak; Afryka; hodowana w klatkach, naśladuje mowę ludzką. Żale Matki Boskiej pod krzyżem →Lament świętokrzyski. żalnik, daw. pradziejowy grób lub cmentarz; także urna (popielnica) z prochami. żaluzja, podnoszona zasłona okna lub drzwi wykonana z ułożonych pioziomo listew (np. metal., z tworzywa sztucznego) o regulowanym kącie ich nachylenia, zależnie od żądanego stopnia przysłonięcia. żałobnik (rusałka żałobnik, Vaneąsa antiopa), duży motyl dzienny o wiśniowobrunatnych skrzydłach, kremowo obrzeżonych; gąsienica żeruje na drzewach liściastych. Żamett ALFRED, 1821-76, malarz; pejzaże, sceny rodzajowe, dekoracje teatralne. żandarmeria, w wielu państwach oddziały policji w wojsku. Żandarowski ZDZISŁAW, ur. 1929, działacz partyjny; od 1960 sekr. Kom. Warsz. PZPR; od 1968 czł. KC, od 1972 czł. Sekretariatu KC PZPR. żararaki (Bothrops), jadowite węże; ok. 35 gat.; często jaskrawe; Ameryka Pd. żargon, forma języka wytworzona przez zamkniętą grupę społ., zawód, lub na podstawie innej wspólnoty; niekiedy pełni funkcję języka tajnego; odstępstwa ód normy języka ogólnego występują gł. w słownictwie. Żarki, m. w pow. myszkowskim, woj. katowickim; 4,0 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie przed 1382 (do 1870) i 1949; w,XVIII w. powstał tu wielki piec, w XIX w. fabryka maszyn, przędzalnia bawełny; 1IX 1939 bitwa obronna oddziałów pol.; 2IX podczas bombardowania zginęło 70 osób cyw.; 4 X oddziały Wehrmachtu spaliły miasto i rozstrzelały 102 mieszkańców. żarłacze (Galeiformes), rząd rekinów, większość współcz. gat.; wszystkie pełnosłone morza, zwł. tropik, i subtropikalne. żarłacz śledziowy (lamna, Lamna cornubica), gatunek rekina, do 4 m dł.; żarłoczny, poluje na śledzie i dorsze, groźny dla człowieka; kosmopolityczny; mięso jadalne.

żarna, starodawne urządzenie do mielenia ziarna gł. na mąkę, składające się z 2 dopasowanych okrągłych kamieni, spodniego nieruchomego (leżaka) i górnego ruchomego (bieguna). Żarnecki JERZY, ur. ,1897, historyk sztuki; prof. Courtauld Institute of Art w Londynie; dyr. największego archiwum fot. dzieł sztuki (Conway Library); autor wielu prac gł. z historii rzeźby romańskiej. żarnik, rozżarzony element żarówki. żarnowiec (Sarothamnus scoparius), niski krzew eur. z rodziny motylkowatych, o kwiatach złocistych; w Polsce rośnie gł. nad M. Bałtyckim (sosnowe lasy i zarośla). Żarnowiec, w. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim, nad Jasiołką; muzeum biogr. M. Konopnickiej w ofiarowanym jej 1903 dworku z XVIII-XIX w. Żarnowiec, w. w pow. puckim, woj. gdańskim, k. Jez. Żarnowieckiego; stare osiedle kaszubskie; opactwo cystersek (obecnie benedyktynek) z 1 poł. XIII w. z późnogot. kościołem (XIV-XV w.) i klasztorem (przebudowanym w XIX i XX w.); skarbiec. — W 1462 w pobliżu Ż. i Świecina zwycięstwo wojsk pol. (Piotr Dunin) nad Krzyżakami. Żarnowieckie Jezioro, jez. na Wybrzeżu Słowińskim (woj. gdańskie); pow. 1431,6 ha, głęb. do 16,4 m; przepływa Piaśnica. Żarnów, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim; przemysł mat. bud.; 1415-1869 miasto. żaroodporność, odporność materiałów na utlenienie korozyjne i zmiany kształtu w wysokich temperaturach. Żarow ALEKSANDR A., ur. 1904, poeta roś.; wiersze rewol.-romant., poematy lir.-publicystyczne o tematyce młodzieżowej i woj.; wiersze wyrażające afirmację współczesności. Żarow MICHAIŁ I., ur. 1900, ros. aktor teatr, i film.; role dram. i komediowe, m.in. w filmach Sekretarz Rejkomu, Skrzydlaty dorożkarz. żarowa gospodarka (gospodarka łazowa, system ogniowy), pierwotny system roln. polegający na uprawie ziemi na miejscu wypalonego lasu; popiół drzewny użyźniał glebę. żarowa lampa →Żarówka. żarowytrzymałość, cecha materiału polegająca na zachowaniu dobrych własności wytrzymałościowych (dla metali np. odporności na pełzanie) w wysokich temperaturach. Żarów, m. w pow. świdnickim, woj. wrocławskim; 6,2 tys. mieszk. (1968); zakład chem., zakład materiałów ogniotrwałych; prawa miejskie 1954. żarówka (lampa żarowa), lampa elektr., w której źródłem światła jest żarnik rozżarzony przepływającym przez niego prądem elektrycznym. Żarski TADEUSZ (pseud. Mikołaj Iskra), 1896-1934, działacz ruchu robotn.; 1912-14 w PPS-Opozycji; 1917 działacz Zjednoczenia Socjalist. Pol. w Charkowie; 1920 w KP Niemiec i KP Górnego Śląska; od 1921 w KPP (1925-27 czł. KC i 1925 Biura Polit. KC). Żary, m. pow. w woj. zielonogórskim; 28,5 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu włók. (bawełn., wełn.), odzieżowego, maszyn., elektrotechn., spoż.; węzeł kol.; zamek (XIV-XVI w.), got. kościoły (XIV, XV w.), fragmenty murów miejskich (XVXVI w.), kamienice (XV-XVII w.). — Osada prasłow.; za Bolesława Chrobrego wraz z Łużycami należały do Polski, następnie dzieliły losy tej krainy; prawa miejskie 1260. W czasie działań II wojny świat, zniszczone w 50%, po wojnie odbudowane. Żaryn STANISŁAW, 1913-64, architekt, konserwator zabytków; założyciel i kier. Komisji Badań Dawnej Warszawy; współpracował przy rekonstrukcji zabytków, gł. w Warszawie (m.in. Starego Miasta);

żelazo rodzime 1349 publikacje dotyczące historii architektury warsz. i konserwacji zabytków. żądło, narząd zaczepno-obronny na końcu odwłoka samic żądłówek, którym jest wprowadzany jad do atakowanego organizmu; jest przekształconym pokładełkiem. żądłówki (Aculeata), grupa błonkówek, których samice mają pokładełko przekształcone w żądło; opiekują się potomstwem; liczne tworzą tzw. społeczeństwa; do ż. należą np. mrówki, osy, pszczoły. żbik (Felis silvestris)t eurazjat. drapieżnik z rodziny kotów; wielkością i ubarwieniem przypomina pręgowanego kota domowego; w Polsce rzadki, chroniony; krzyżuje się z kotem domowym. Żbikowski STEFAN, 1891-1937, działacz pol. i ros. ruchu robotn.; organizator i dowódca Czerwonego Pułku Rewol. Warszawy (1918), komisarz Zach. Dyw. Strzelców; od 1918 czł. SDKPiL i RKP(b); działacz Międzynarodówki Komunistycznej. Żdanow ANDRIEJ A., 1896-1948, radz. działacz ruchu robotn., publicysta; od 1934 sekr., od 1939 czł. Biura Polit. KC WKP(B). Żdanow (do 1948 Mariupol), m. w Ukr. SRR (obw. doniecki), port nad M. Azowskim; 417 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., mat. budowlanych. żebra, anat. część szkieletu kręgowców, kostne lub chrzestne listwy, zwykle łukowato wygięte, połączone z kręgosłupem; u wyższych kręgowców tworzą rusztowanie klatki piersiowej, łączą (z reguły) mostek z kręgosłupem; u człowieka 12 par. Żebrawski TEOFIL, 1800-87, matematyk, bibliograf, erudyta; autor pierwszej w tym zakresie Bibliografii piśmiennictwa polskiego z działu matematyki i fizyki... żebro, arch. łuk podsklepienny z ciosów kam. lub profilowanej cegły, wzmacniający sklepienie i akcentujący dekoracyjnie linie przenikania się pól sklepiennych; występuje w romańskich, a zwł. got. sklepieniach krzyżowych, niekiedy w kopułach renesansowych. żebro, techn. płaski element kadłuba, skrzyni itp. tworzący z nimi jedną całość; służy do wzmocnienia konstrukcji lub zwiększenia jej powierzchni (np. chłodzącej). żebropławy (Ctenophora), typ mor. zwierząt bezkręgowych o podwójnie dwubocznej symetrii; ok. 100 gat.; nie mają parzydełek i bywają traktowane jako podtyp Acnidaria w obrębie jamochłonów; do ż. należy np. przepaska Wenery. Żebrowska MARIA, ur. 1900, pedagog, psycholog; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się m.in. problemami wychowania dzieci zaniedbanych i trudnych oraz psychologią rozwojową. Żebrowski JULIAN, ur. 1915, rysownik, karykaturzysta; współpraca z licznymi czasopismami. Żebrowski WALENTY, ?-1765, malarz; barokowe, iluzjonistyczne polichromie w kościołach bernardynów w Poznaniu, Warszawie, Kaliszu i in. żegadło (kauter), przyrząd służący do powierzchownego przyżegania patologicznie zmienionych tkanek; może być ż. zamrażające (kriokauter), elektr. (elektrokauter) lub benzynowe (termokauter). Żegiestów, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., w Beskidzie Sądeckim, nad Popradem; uzdrowisko od 1887 (szczawy żelaziste). żeglarek (argonauta, Argonauta), głowonóg pelagiczny z rzędu ośmiornic; samica wytwarza za pomocą 2 ramion muszlę zewn., średnicy do 20 cm; samiec o dł. zaledwie ok. 1,5 cm. żeglarek (paź żeglarz, Iphiclides podalirius), duży motyl dzienny o żółtych skrzydłach w czarne pręgi oraz niebieskie i pomarańczowe plamki; w Polsce chroniony.

żeglarskie stopnie, stopnie określające kwalifikacje dowódców jachtów i załóg w żeglarstwie; w Polsce s.ż.: jachtowy — żeglarz, sternik, sternik mor., kapitan żeglugi bałtyckiej i.kapitan żeglugi wielkiej. żeglarski sprzęt, jachty żaglowe oraz ich cumowniczo-kotwiczne i pomocnicze wyposażenie (np. wiosła, sprzęt ratunkowy, nawigacyjny, gosp.) umożliwiające uprawianie żeglarstwa. żeglarstwo (jachting), dyscyplina sportów wodnych i turystyki kwalifikowanej, uprawiana na jachtach żaglowych. żeglarstwo lodowe, dyscyplina sportów zimowych, wyścigi ślizgów lodowych (bojerów) rozgrywane najczęściej na trasie trójkątnej. żeglowność: 1) zespół cech statku wodnego żaglowego wyrażających jego przydatność do uprawiania żeglugi, jak zwrotność, stateczność, niezatapialność, 2) przydatność drogi wodnej do ruchu statków wodnych. żeglowny kanał, sztuczna droga wodna połączona z morzem lub oceanem (k.ż. mor.) albo ze zbiornikiem lub ciekiem wód śródlądowych (k.ż. śródlądowy). żegluga: 1) nawigacja — prowadzenie statku wodnego, powietrznego lub kosmicznego; 2) jedna z form komunikacji, transport wodny, szczególnie przewóz pasażerów i ładunków statkiem wodnym przez wody mor. lub śródlądowe w celach handl., krajoznawczych, nauk. i in. żegluga kabotażowa →kabotaż. żegluga mała, żegluga mor. bliskiego zasięgu, np. w żegludze pol. obszar M. Bałtyckiego i części M. Północnego. żegluga morska, żegluga uprawiana na morzach i oceanach. żegluga śródlądowa, żegluga uprawiana na wodach śródlądowych. żegluga wielka, żegluga mor. obejmująca wszystkie oceany i morza bez ograniczeń. żeglugowe znaki, znaki do oznaczania torów wodnych i przeszkód nawigacyjnych na śródlądowych i mor. drogach wodnych; pławy — pływające, i stawy — na brzegu. Żegocki KRZYSZTOF, ?-1673, wojewoda inowrocławski od 1667; w okresie najazdu szwedz. 1655-59 prowadził walkę partyzancką przeciw Szwedom. Żegota →Rada Pomocy Żydom. Żelabow ANDRIEJ I., 1851-81, rewolucjonista ros.; czł. Komitetu Wykonawczego Narodnej Woli; współorganizator zamachu na Aleksandra II (1881). stracony. żelatyna, produkt otrzymany przez ogrzewanie z wodą surowców zwierzęcych (kości, chrząstek, łusek rybich) zawierających kolagen; zawiera glutynę i domieszki; stosowana w przemyśle materiałów fot., spoż., włók., farmaceutycznym. żelatyna wybuchowa, kruszący materiał wybuchowy składający się z nitrogliceryny i bawełny kolodionowej; mało trwała chemicznie, stosowana w górnictwie. żelaza chlorki, związki żelaza z chlorem: chlorek żelazawy FeCl2 (higroskopijne, bezbarwne kryształy) i chlorek żelazowy FeCl3 (ciemne, prawie czarne kryształy, silnie higroskopijne); stosowane m.in. jako katalizatory. żelaza epoka, archeol. najmłodszy okres dziejów ludzkości, od ok. 700 p.n.e.; dla środk. Europy 5 okresów: halsztacki (ok. 700-ok. 400 p.n.e.), lateński (ok. 400-pocz. n.e.), rzymski (I-poł. IV w.), wędrówek ludów (poł. IV-poł. VI w.), wczesnośredniow. (poł. VI-poł. XIII w.). żelaza siarczany, sól żelazawa FeSO4 i żelazowa Fe2(SO4)3 kwasu siarkowego; higroskopijne; stosowane m.in. do produkcji pigmentów. żelaza siarczki, związki żelaza z siarką o wzorach FeS i FeS2; występują w przyrodzie jako minerały (np. pirotyn, piryt); służą m.in. do otrzymywania żelaza i kwasu siarkowego.

żelaza tlenki, związki żelaza z tlenem: tlenek żelazawy FeO, żelazawo-żelazowy Fe3O4, żelazowy Fe2O3; substancje krystal.; występują w przyrodzie jako minerały — ważne rudy żelaza; stosowane m.in. do produkcji ferrytów, pigmentów, katalizatorów. żelaziak czerwony, minerał, zbita, skrytokrystaliczna, czerwona odmiana hematytu. żelaziany, związki powstające przez. ogrzewanie wodorotlenków żelaza z mocnymi zasadami lub przez stapianie tlenku Fe2O3 z alkaliami; stosowane m.in, do wyrobu rdzeni magnesów trwałych. żelazicyjanki (cyjanożelaziany), związki kompleksowe, sole nietrwałego kwasu H3[Fe(CN)6]; w roztworach wodnych łatwo rozkładają się z wydzieleniem cyjanowodoru; trujące; stosowane gł. w produkcji farb. Żelazna Brama, przełomowa dolina Dunaju, między Karpatami a Bałkanem, na granicy rum.-jugosł.; dł. ok. 130 km, rak nimalna szer. ok. 150 m; przy zaporze Djerdap duża elektrownia wodna. Żelazna Gwardia, faszystowska organizacja rum. 1931-41; 1938-40 zdelegalizowana za uprawianie terroru polit.; IX 1410 I 1941 uczestniczyła w rządzie I. Antonescu; I 1941 nieudany pucz w celu przejęcia całej władzy. żelazna korona, diadem koronacyjny królów longobardzkich (z VI w.); szeroki pierścień złoty z drogimi kamieniami, od wewnątrz — żelazny; koronowali się nią jako królowie wł., Karol W., większość królów niem. i Napoleon I; przechowywana w katedrze w Monza (pn. Wiochy). „żelazna kurtyna", wg amer. koncepcji polit. powstałej 1947-52 program stworzenia środkami polit., gosp. i wojsk, bariery powstrzymującej postępy komunizmu w Europie na zach. granicy bloku państw socjalist. (linia Łaby). żelazne drewno, otrzymywane z licznych gat. drzew zw. żelaznymi; wyjątkowo twarde, ciężkie, trwałe, b. trudne w obróbce; używane m.in. do budowy okrętów, części maszyn, wagonów. żelazne drzewa, nazwa kilkudziesięciu gat. drzew (m.in. żelazownik, żelaźnik, obrostnica), gł. z rejonów tropik., dających cenne drewno (zw. żelaznym). żelazne płuca, rned. →płuca sztuczne. Żelazny Krzyż: 1) niem. odznaczenie wojsk., ustanowione 1813 w Prusach; odnawiane 1870, 1914 i 1939; 2) cywilne odznaczenie belg., ustanowione 1867. żelazo Fe, pierwiastek chem. o liczbie atom. 26, należący do triady żelazowców; ciężki, kowalny, miękki metal o wybitnych własnościach magnet.; chemicznie aktywny; wartościowość +2 i +3; wchodzi w skład wielu ważnych dla życia organizmu barwników (np. hemoglobina); otrzymywany z tlenków przez redukcję tlenkiem węgla CO; jego stopy noszą nazwę stali. żelazobeton →żelbet. żelazochrom (ferrochrom), żelazostop o dużej zawartości chromu stosowany jako dodatek stopowy w procesach metalurgicznych. żelazocyjanki (cyjanożelaziny), związki kompleksowe, sole nietrwałego kwasu H4[Fe(CN)6]; nietrujące; stosowane m.in. do produkcji farb, we włókiennictwie. żelazo gąbczaste, żelazo otrzymywane dawniej w dymarkach i fryszerkach, w postaci gąbczastej bryły, którą następnie przekuwano w celu otrzymania tzw. żelaza zgrzewnego. żelazokrzem (ferrokrzem), żelazostop o dużej zawartości krzemu stosowany jako odtleniacz i jako dodatek stopowy w procesach metalurgicznych. żelazomangan (ferromangan), żelazostop o dużej zawartości manganu stosowany jako odtleniacz i jako dodatek stopowy w procesach metalurgicznych. żelazo rodzime →ferryt.

1850 żelazostopy żelazostopy (ferrostopy), stopy żelaza z metalami i niemetalami stosowane najczęściej jako zaprawy, za pomocą których wprowadza się składniki stopowe do stali lub żeliwa, czasem również do stopów nieżelaznych. Żelazowa Wola, w. w pow. sochaczewskim, woj. warsz., naď Utratą; dwór (XVIII, XIX w.) — miejsce urodzin F. Chopina (obecnie muzeum); rozległy, piękny park; koncerty chopinowskie. żelazowce, pierwiastki chem. tworzące pierwszą triadę w VIII grupie układu okresowego: żelazo Fe, kobalt Co i nikiel Ni; metale ciężkie, trudno topliwe; wartościowość +2 i +3. żelazownik (Metrosideros), wiecznie zielone drzewa, krzewy i pnącza Australii, Nowej Zelandii i Polinezji; drewno niektórych gat., należących ão tzw. żelaznych drzew, jest b. twarde, ciężkie i trwale. Żelazowski ROMAN, 1854-1930, aktor i reżyser: występy w wielu miastach pol.; wybitne role szekspirowskie i w dramatach modernistycznych; także występy w komedii. żelaznik (złotorąb, Sideroxylon), tropik, drzewa; kilka gat., należących do tzw. żelaznych drzew, dostarcza cennego drewna dla różnych dziedzin przemysłu; z niektórych gat. ż. — gutaperka, żywice, saponiny. żelbet (żelazobeton), beton wzmocniony stal. prętami, drutami, itp., tworzącymi tzw. zbrojenie; otrzymywany przez zalanie masą betonową szkieletu zbrojenia, odpowiednio rozmieszczonego; podstawowy materiał bud. o dużej wytrzymałości. żele, galaretowate układy koloidowe powstałe w wyniku koagulacji zolu; mają strukturę sieci przestrzennej wypełnionej rozpuszczalnikiem (cieczą lub gazem); ż. zawierające ciekły ośrodek dyspersyjny — liożele (w przypadku wody — hydrożele). żele, muz. → talerze. Żelechów, m. w pow. garwolińskim, woj. warsz.; 3,5 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł skórz., spoż.; prawa miejskie 1447. — Podczas okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji zginęło 5,1 tys. mieszk. (ponad 60%). Żeleński Boy TADEUSZ →Boy Żeleński Tadeusz. Żeleński WŁADYSŁAW, 1837-1921, kompozytor; przedstawiciel neoromantyzmu w muzyce pol.; opery Konrad Wallenrod, Goplana, Janek, Stara Baśń; uwertura W Tatrach, utwory kameralne, fortepianowe, ponad 100 pieśni. Żeleznogorsk, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. kurski); 19 tys. mieszk. (1967); wydobycie rud żel. (Kurska Anomalia Magnetyczna). Żeleźniak MAKSYM, XVIII w., jeden z przywódców kołiszczyzny; po stłumieniu powstania w niewoli rosyjskiej. żel glinowy →alumożel. żelgruda, półprodukt hutn, w postaci grudek zawierających ok. 95% żelaza, otrzymany z rud (ubogich) przez redukujące prażenie w piecu obrotowym; stosowana zamiast złomu do wytapiania stali. Żeligowski EDWARD (pseud. Antoni Sowa), 1816-64, poeta; fantazja dram. Jordan, uznana za manifest przez radykalną młodzież wileńską; poezje, powieść społ. Dziś i wczoraj.. Żeligowski LUCJAN, 1865-1947, generał; 1918-19 organizator i dowódca dywizji pol. w Rosji; 1920 na rozkaz J. Piłsudskiego zajął Wileńszczyznę i utworzył Litwę Środkową; 1925-26 min. spraw wojsk.; 1926-27 inspektor armii; od 1939 na emigracji. żeliwiak (kopulak), odlewniczy piec szybowy do wytapiania żeliwa (z surówki, złomu żeliwnego i stal.) przy użyciu koksu jako paliwa; rozróżnia się ż. zwykłe (z dmuchem zimnym), ż. z dmuchem podgrzanym i z dmuchem wzbogaconym w tlen.

żeliwo, stop odlewniczy żelaza z wę- poet, publicystyka społ. i lit., Dzienniki; glem otrzymywany przez przetopienie su- działalność kult.-oświat. i polityczna. rówki (np. w żeliwiaku), zawierający pożertwa, u dawnych Słowian określenie nad 2% węgla i inne składniki, jak krzem, ofiary. mangan, a także fosfor i siarkę (w nieżeton: 1) metalowy znaczek upamiętniawielkich ilościach). jący jakieś wydarzenie lub będący odznażeliwo białe, żeliwo o jasnym przeło- ką stowarzyszenia, klubu; 2) krążek z memie (b. twarde i kruche) zawierające wę- talu, masy używany wymiennie zamiast giel wyłącznie w stanie związanym w po- pieniędzy w grach hazardowych, w autostaci cementytu. matach itp.; 3) liczman. żeliwo ciągliwe, żeliwo o dużej ciągliżętyca,. serwatka z mleka owczego; nawości otrzymywane przez wyżarzanie że- pój popularny wśród ludności góralskiej, liwa białego. trudniącej się wyrobem bryndzy w rejonie żeliwo stopowe, żeliwo zawierające Karpat, zwł. na Podhalu. oprócz składników zasadniczych spotykaŻiwkow TODOR, ur. 1911, działacz bułg. nych w żeliwie zwykłym, składniki dodat- i międzynar. ruchu robotn., mąż stanu; kowe (stopowe) wprowadzone celowo dla podczas II wojny świat, jeden z przywódnadania mu żądanych własności (np. kwa- ców ruchu oporu w Bułgarii; 1950-54 sekr. soodporności, żaroodporności itp.). KC, od 1951 czł. Biura Polit. KC, od 1954 żeliwo szare, żeliwo o szarym przeło- I sekr. KC BKP, 1962-71 także premier mie, w którym węgiel występuje gł. w Bułgarii; od 1971 przewodn. Rady Pańpostaci grafitu; łatwo obrabialne skrawa- stwa. niem. żleb, strome wcięcie w stoku górskim, żel krzemionkowy →silikażel. wyżłobione przez zsuwające się okruchy Żemaitis KIEJSTUT, ur. 1906, metalurg; skalne; jest naturalnym ściekiem wód opa1949-50 kier. Ministerstwa Przemysłu dowych. Ciężkiego, 1952-57 min. hutnictwa, 1957żłobek, zakład opiekuńczo-wychowaw59 przemysłu ciężkiego; prof. (1963-69 re- czy dla dzieci do łat 3, sprawuje opiekę ktor) AGH; przyczynił się do rozwoju nad nimi w czasie wykonywania pracy zapol. hutnictwa po II wojnie światowej. wodowej przez rodziców lub opiekunów żen, termin chin. filozofii klas. oznacza- dziecka. jący humanitarność, właściwy stosunek żłobienie, wykonywanie rowków palnido bliźniego; jedna z gł. cnót etyki kon- kami gazowymi (ż. gazowe) lub łukiem fucjańskiej. elektr. z jednoczesnym wydmuchiwaniem Żenczykowski WACŁAW, 1897-1957, in- stopionego metalu sprężonym powietrzem żynier budownictwa; prof. Polit. Warsz., (ż. łukowe). czł. PAN; liczne prace z dziedziny budowżłobik, leśn. rodzaj noża do nacinania nictwa; wprowadził konstrukcje łupino- na pniu drzewa żłobków spały żywiczarswe; autor wielu projektów, m.in. budyn- kiej, którymi spływa żywica. ków YMCA, SGH, Dworca Gł. w WarszaŻłobin, m. w Białorus.SRR (obw. howie, ,,Patrii' w Krynicy. melski), nad Dnieprem; 19 tys. mieszk. żeneta (Genetta genetta}, drapieżnik (1959). z rodziny wiwer; dł. ciała do 58 cm, ogon Żłobisty Szczyt, szczyt w gł. grani Tatr do 53 cm; popielatożółta w czarne plamy; Wysokich, w Czechosłowacji; 2433 m. lasy Afryki, zach. Azji, Płw. Pirenejskieżłobkowanie (kanelowanie), arch. dekogo i pd. Francji. racja członów kolumn i pilastrów za po„Żenmin Żypao" ['dziennik ludowy'], mocą pionowych, wklęsłych rowków (zw. dziennik wydawany od 1948 w Pekinie; kanelurami), stosowana gł. w porządkach centr. organ KC KP Chin. doryckim i jońskim; także w rzemiośle żeń-szeń (ginseng, Panax ginseng), by- artyst. (zwł. w meblarstwie), lina Azji Wsch., uprawiana jako roślina żłobkowanie (rowkowanie), technol. leczn., w Chinach i Korei uważana za wygniatanie w wyrobach blaszanych rowków usztywniających; rozróżnia się ż. wypanaceum (tzw. korzeń życia). Żerań, dzielnica przem. w Warszawie; konane stemplem (rodzaj wygniatania) rolkami (przy użyciu maszyny — żłofabryka samochodów osobowych (FSO), lub biarki). elektrociepłownia „Ż"., przemysł mat. żłób lodowcowy →dolina lodowcowa. bud.; port żeglugi śródlądowej. Żmerynka, m. w pd.-zach. części Żerańska Fabryka Elementów Budowla- Ukr.SRR (obw. winnicki); 31 tys. mieszk. nych „Faelbet", w Warszawie, urucho- (1967); przemysł taboru kol., spoż.; węmiona 1949; produkuje elementy żelbeto- zeł kolejowy. Żmichowska NARCYZA (pseud. Gabryelwe i betonowe, gł. dla potrzeb budownictwa wielkoblokowego, przem. i ogólnego; la), 1819-76, pisarka; przywódczyni „en3 tuzjastek"; jedna z inicjatorek pol. poroczna produkcja ok. 440 tys. m . wieści psychoł. (z wyrazistą problematyką Żerański Kanał, droga wodna łącząca społ.); Poganka, Czy to powieść? Jez. Zegrzyńskie z Wisłą w Warszawie; Żmigrodzka MARIA, ur. 1922, historyk dł. 17,3 kra, 1 śluza; nośność statków — literatury; prof. IBL PAN; badaczka li500 t.; otwarty 1963. teratury 2 poł. XIX w.; Orzeszkowa (t. 1 żerdzianki (Monochamus), chrząszcze Młodość pozytywizmu). Żmigród, m. w pow. milickim, woj. z rodziny kózek; larwy wygryzają chodniki w drzewach iglastych, np. ż. sosnów- wrocławskim, nad Baryczą; 4,7 tys. mieszk. (1968); roszarnia lnu, filia „Pafaka (M. galloprovincialis) — w sośnie. miasto zał. 1253. żerdzie, sortyment okrągłego, cienkiego wagu"; żmije rodzina kosmopoli(7-14 cm) drewna użytkowego, iglastego- tycznych, (Viperidae), jadowitych węży; ruchome, tzw. lub liściastego, w postaci okrzesanych pni jadowe zęby, wiodą jad z gruczołów; w (strzał). Polsce ż. zygzakowata (do 75 cm dł.) w żerdziowina, leśn. →drągowina. żeremie, nawodna budowla wznoszona wielu odmianach barwnych (też czarna). Żmijewska EUGENIA, ok. 1870-1923, piprzez bobry; zawiera komorę mieszkalną, do której wejście prowadzi pod wodą; sarka; powieści obyczajowe (Serduszko), gdy poziom wody opada, bobry budują nowele (Z daleka i z bliska); powieści dla młodzieży, przekłady, publicystyka. tamę spiętrzającą wodę. żmijka (Trachiurus vipera), ryba z rzęŻerków, m. w pow. jarocińskim, woj. pozn.; 2,0 tys. mieszk. (1968); prawa du okoniokształtnych, do 15 cm dł.; u podstawy płetwy grzbietowej gruczoły jamiejskie w XIV w. dowe; wybrzeża eur. i pd.-zach. Afryki. żerne komórki→fagocyty. żmijka, roln. kolumna z kilkoma blaszaŻeromski STEFAN (pseud. Maurycy Zych, Tózef Katerla), 1864-1925, pisarz; nowele nymi śrubowymi zwojami do rozdzielania ziarn (np. wyki od owsa) na zasadzie róż(Rozdzióbią nas kruki, wrony ..., Silaczka), powieści społ.-psychol. (autobiogr. nicy prędkości ich ruchu po powierzchniach zwojów. Syzyfowe prace, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie), powieści i nowele hist. {Popioły, Wiatr od morza), dramaty (Róża), proza

Żółte Wody 1351 żmijogłowy (Ophiocephalus), ryby słodkowodne, ok. 50 cm dł.; drapieżne; narząd nadskrzelowy umożliwia'oddychanie powietrzem atm.; ciepłe wody pd. Azji i dorzecza Amuru. Żmuda ANTONI JÓZEF, 1889-1916, florysta, paleobotanik; badacz flory roślin kwiatowych, mchów i grzybów gł. okolic Krakowa oraz Tatr. Żmudziński TADEUSZ, ur. 1924, pianista; laureat Konkursu im. F. Chopina (1949). żmudzkie konie, rasa koni wywodząca się od dawnych dzikich koni litéw.; wys. w kłębie 141-144 cm, cięż. ok. 420 kg; wytrzymałe i odporne, o stosunkowo dużej sile pociągowej. Żmudź, kraina hist. w zach. Litwie, między dolnym Niemnem na pd.-zach., Niewiażą na wsch. i Windawą na pn.-wsch.; w XIII w. pod zwierzchnictwem władcy Litwy Mendoga; obiekt rywalizacji między Litwą a Krzyżakami; 1422 ostatecznie włączona do W. Księstwa Litewskiego. Żmurko FRANCISZEK, 1858-1910, malarz; akty i portrety kobiece, sceny antyczne, symboliczne, orientalne. Żmurko WAWRZYNIEC, 1824-89, matematyk; prof. uniw. we Lwowie; autor prac z analizy mat. i geometrii, m.in. Wykładu matematyki ... (1864). Żnin, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Gąsawką i Jez. Żnińskim; 8,9 tys. mieszk. (1968); cukrownia, przemysł maszyn.; Muzeum Ziemi Pałuckiej; miejsce urodzenia Jana i Jędrzeja Śniadeckich. — Gród arcybiskupi, ośrodek Pałuk; prawa miejskie w XIII w.(?). żniwa, sprzęt roślin uprawianych na nasiona (gł. zboża); obejmuje różne czynności, od koszenia do składowania; także okres ich wykonywania. żniwiarka, konna maszyna roln. do sprzętu zbóż; ścina zboże i zgarnia je na pole w nie związanych tzw. garściach, które wiąże się ręcznie w snopy. żniwiarko-młocarnia →kombajn zbożowy. ŻOB →Żydowska Organizacja Bojowa. Żobal Muhammad Hajdar, ?-1959, afgański teoretyk literatury, dziennikarz; prof. uniw. w Kabulu; prace z historii i teorii literatury, eseje, historia współcz. literatury Afganistanu w języku perskim. Żodino, m. w Białorus.SRR (obw. miński); 18 tys. mieszk. (1967); przemysł samochodowy. Żoliborz, dzielnica adm. w Warszawie; funkcje gł. mieszkaniowe; 2 wyższe uczelnie; Huta Warszawa. żołądek, odcinek przewodu pokarmowego kręgowców między przełykiem a jelitem, zwykle najszerszy, silnie umięśniony, w którym zachodzi częściowe trawienie pokarmu; u człowieka ma pojemność ok. 1000-3000 ml; u przeżuwaczy b. duży, czterokornorowy: 3 tzw. przedżołądki oraz ż. właściwy — trawieniec; także nazwa odcinka przewodu pokarmowego bezkręgowców. żołądka nieżyt, ostre lub przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka powstające gł. wskutek błędów dietetycznych; objawia się bólami, wymiotami i biegunkami. żołądkowy sok, płynna, silnie kwaśna (wskutek obecności kwasu solnego) wydzielina gruczołów właściwych żołądka kręgowców, zawierająca enzymy trawienne. żołądź, owoc dębu; orzech w zdrewniałej miseczce; pokarm trzody chlewnej, dzików i żubrów; z ż. palonych produkuje się namiastkę kawy. żołądź, anat. końcowa część prącia, stanowiąca zgrubienie ciała gąbczastego, pokryta cewkowatym fałdem skórnym — napletkiem; także obwodowy odcinek łechtaczki. żołd, płaca, pensja wypłacana żołnierzom odbywającym obowiązkową służbę wojsk, (dawniej — żołnierzom najemnym).

żołdak, pogardliwie o żołnierzu dopuszczającym się gwałtów, grabieży; dawniej — żołnierz najemny pobierający żołd. żołędnica (Eliomys quercinus), drobny, nadrzewny gryzoń lasów Europy i pn. Afryki; żywi się nasionami drzew i owocami; zimę przesypia snem przerywanym; w Polsce b. rzadka, chroniona. żołędziogłowce (Helminthomorpha), gromada zwierząt z typu przedstrunowców; ok. 70 gat.; ciało robakowate, 3 cm2,5 m dł.; żyją w dnie ciepłych mórz. żołnierz, osoba pełniąca czynną służbę w siłach zbrojnych. „Żołnierz Polski", tygodnik ilustrowany gł. o tematyce wojsk., wydawany od 1945 w Warszawie, nakład 100 tys. (1967). „Żołnierz Wolności", gazeta codzienna WP, wydawana od 1943 (do 1945 jako gazeta 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki); 1945-50 — p.n. „Polska Zbrojna". żołny (Meropidae), rodzina ptaków z rzędu kraskowatych; 24 gat.; upierzenie barwne; owadożerne; strefa tropik, i umiarkowana Starego Świata; w Polsce lęgowa, rzadka ż. szczurek, chroniona. Żółtowski IWAN W., 1867-1959, architekt radz.; związany z konstruktywizmem, później reprezentant realizmu socjalistycznego. żonglerka, rodzaj pokazów cyrkowych; popisywanie się zręcznością rąk; sprawne podrzucanie i chwytanie przedmiotów. żonkil, potoczna nazwa jednego z gat. narcyza — Narcissus jonquilla, o kwiatostanie złożonym z 2-6 żółtych, pachnących kwiatów. Żorawski KAZIMIERZ, 1866-1953, matematyk; prof. Uniw. Jag., polit. i uniw. w Warszawie, czł. PAN, prezes Tow. Nauk. Warsz.; autor prac z zakresu teorii równań różniczkowych, geometrii różniczkowej, teorii grup, teorii form różniczkowych. Żory, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim; 8,1 tys. mieszk. (1968); fabryka urządzeń sygnalizacyjnych; węzeł kol.; prawa miejskie 1272. — Udział ludności Ż. w powstaniach śląskich 1919-21 (kompania żorska); podczas II wojny świat, zniszczone w 80%, po wojnie odbudowane. żorżeta (crêpe georgette, krepa żorżetowa), gęsta, przezroczysta tkanina jedwabna, bawełn. lub wełn. o matowej, lekko pomarszczonej powierzchni i drobnoziarnistym chwycie; używana na suknie. żółcień zasadowa →fosfina. żółciopędne środki (cholagoga), leki przyśpieszające i ułatwiające wydalanie żółci; rozróżnia się środki żółciotwórcze (choleretica) i środki wywołujące skurcze pęcherzyka żółciowego (cholekinetica). żółciotwórcze środki (choleretica), leki wzmagające wytwarzanie żółci, żółciopędne; ś.ż. są gł. naturalne kwasy żółciowe oraz syntet. kwas dehydrocholowy (cholagen). żółciowe drogi, system przewodów odprowadzających żółć z wątroby do jelita; w skład d.ż. wchodzi też pęcherzyk żółciowy. żółciowego pęcherzyka zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie powstające wskutek bakteryjnego zakażenia pęcherzyka żółciowego, gł. na tle kamicy; powoduje objawy kolki wątrobowej. żółciowe kwasy, związki org. o budowie sterydowej, występujące w żółci pod postacią soli sodowych w połączeniu z pewnymi aminokwasami; biorą udział w trawieniu tłuszczów i wchłanianiu niektórych witamin. żółciowy pęcherzyk (woreczek żółciowy), pęcherzykowaty narząd wchodzący w skład dróg żółciowych większości kręgowców, połączony przewodami z wątrobą i jelitem, stanowiący zbiornik wytwarzanej w wątrobie żółci; u człowieka dł. ok. 10 cm. żółć, płynna, gorzka, brunatnożółta lub zielona wydzielina wątroby kręgowców, niezbędna przy trawieniu i wchłanianiu

tłuszczów; wytwarzana bez przerwy; podczas trawienia spływa przewodami do jelita, w okresie między posiłkami magazynowana i zagęszczana w pęcherzyku żółciowym. « Żółkiewska WANDA, ur. 1912, pisarka; w czasie okupacji niem. w AL; relacje z obozu niem. Kobiety z Limbach, utwory dla młodzieży (Las jest moim domem). Żółkiewski ŁUKASZ, 1594-1636, wojewoda bracławski od 1636; uczestnik wojen z Turcją, Szwecją; 1635 komisarz do wytyczenia granicy z Moskwą. Żółkiewski STANISŁAW, 1547(50 ?)-1620, hetman polny kor. od 1588, hetman w. kor. i kanclerz w. kor. od 1618; uczestnik wojen z Moskwą, Szwecją, Tatarami i Turkami; 1607 walczył po stronie króla pod Guzowem; poległ w bitwie z Turkami pod Cecora; Początek i progres wojny moskiewskiej. Żółkiewski STEFAN, ur. 1911, historyk i krytyk literatury, publicysta; 1945-48 red. „Kuźnicy", 1958-62 „Nowej Kultury"; czł. PAN; Perspektywy literatury XX wieku, Przepowiednie i wspomnienia. Żółkowski ALOJZY FORTUNAT, 1777-1822, ojciec Alojzego Gonzagi, aktor Teatru Nar., komediopisarz, tłumacz, red. pism humorystycznych („Momus"); wybitne role komiczne (Miechodmuch — Krakowiacy i górale W. Bogusławskiego). Żółkowski ALOJZY GONZAGA, 1814-89, wybitny pol. aktor komediowy; występy w WTR; ok. 300 ról, m.in. Ignacy — Marcowy kawaler J. Blizińskiego, Szarucki — Majster i czeladnik J. Korzeniowskiego, Podczaszyc — Hrabina S. Moniuszki; role fredrowskie. żółtaczka buraków cukrowych, groźna choroba wirusowa; objawy: nekroza, żółknięcie i kruchość liści, spadek plonu korzeni i procentu cukru. żółtaczka fizjologiczna noworodków, objaw fizjol. występujący u noworodków w okresie od 3 do 7 dnia życia, wywołana rozpadem nadmiernej ilości erytrocytów. żółtaczka hemolityczna noworodków, schorzenie w pierwszych dniach życia dziecka, wskutek niezgodności czynnika Rh między matką i płodem; dochodzi do nadmiernego rozpadu erytrocytów z jednoczesnym uszkodzeniem wątroby; w przypadkach ciężkich dokonuje się wymiennego przetaczania krwi. żółtaczka zakaźna krętkowa (choroba Weila), wet. choroba z grupy leptospiroz; zżółcenie błon śluzowych, u bydła ponadto — krwiomocz. żółtaczka zakaźna wirusowa →nagminne zapalenie wątroby. żółta febra, ostra, epidemiczna i endemiczna choroba zakaźna wirusowa, przenoszona przez pewne komary; martwica wątroby, białkomocz, gorączka, wymioty krwawe; pozostawia trwałą odporność; zapobieganie przez szczepienia. żółta odmiana człowieka (mongoloid), jedna z 3 odmian człowieka współcz.; skóra śniada różnych odcieni; włosy ciemne, grube, proste; oczy ciemne; b. słabe owłosienie ciała; niekiedy skośna szpara oczna; fałda mongolska; twarz płaska; nos dość szeroki, płaski; pierwotne rozmieszczenie: Azja, pn., środk. i wsch. Ameryka (Indianie), Polinezja. Żółta Rzeka →Huang-ho. Żółta Turnia, szczyt w Tatrach Wysokich, na pn. od Granatów, między Dol. Gąsienicową a Pańszczycą; 2087 m. Żółte Morze, część O. Spokojnego, u wybrzeży Azji, na zach. 2 od Płw. Koreańskiego; pow. 417 tys. km , głęb. do 106 m, zasolenie 30-34%o; na pd. łączy się z M. Wschodniochińskim; pływy do ok. 9 m; rybołówstwo; uchodzą rz.: Huang-ho, Haj-ho, Liao-ho. Żółte Wody, m. w Ukr.SRR (obw. dniepropetrowski), nad rz. Żółtą; 41 tys. mieszk. (1967); wydobycie rudy żel.; przemysł spożywczy.

1352 Żółte Wody Żółte Wody (zabagniony obszar źródłowy rz. Żółtej, w dorzeczu Dniepru), 1648 zwycięstwo wojsk kozackich pod wodzą B. Chmielnickiego nad wojskami polskimi. żółtko (deutoplazma), zapasowe substancje odżywcze nagromadzone w jaju (np. u ptaków dużo, u ssaków b. mało), zużywane przez rozwijający się zarodek. żółtkowy gruczoł →żółtnik. żółtkowy pęcherzyk, błona płodowa, u gadów i ptaków zawierająca żółtko, u ssaków i człowieka płyn surowiczy; rola odżywcza, oddechowa, krwiotwórcza. żółtnik (gruczoł żółtkowy), narząd płazińców i wrotków wytwarzający komórki żółtkowe, które odgrywają ważną rolę w odżywianiu zapłodnionych jaj (ubogich w żółtko). żółtobrzeżek, zool. →pływak żółtobrzeżek. żółtopuzik (samołusk, Ophisaurus apodus), beznoga jaszczurka, do 1,25 m dł.; grzbiet brunatny, brzuch i głowa żółtawe; pd.-wsch. Europa, Azja i Afryka. Żółtowski ADAM, 1881-1958, filozof i historyk; prof. uniw. w Poznaniu; po 1939 na emigracji w Anglii — założyciel (1940) i dyr. Pol. Ośrodka Nauk. w Londynie; zajmował się gł. pol. filozofią nar. i filozofią heglowską. żółtoziemy, gleby powstałe pod dżunglą i wiecznie zielonymi lasami podzwrotnikowymi; mało żyzne. Żółtych Turbanów powstanie, 184-205, ruch lud. w Chinach u schyłku panowania Wschodniej dyn. Han. Żółty Kościół, odłam lamaizmu utworzony ok. XV w. przez mnicha Tsongkhapę; obecnie kierunek dominujący w Tybecie i Mongolii. żółwie (Testudines), rząd gadów; ok. 250 gat.; krępe, tułów objęty pancerzem (karapaksem i plastronem), u żółwi mor. pancerz uwsteczniony; jajorodne; nieliczne gat. żyją ponad 100 lat; lądy, wody słodkie i ciepłe morza wszystkich kontynentów, prócz Antarktydy; drapieżne lub roślinożerne. Żółwie Wyspy →Galapagos. żółwinek zbożowy (Eurygaster maura), pluskwiak różnoskrzydły, dł. do 1 cm; częsty na zbożach, wysysa źdźbła, liście, kłosy; szkodnik. Żórawina, w. w pow. i woj. wrocławskim; kościół (XIV, XVI, XVII w.) z obwarowaniami (1 poł. XVII w.). Żórawno →Żurawno. Żórawski JULIUSZ, 1898-1967, architekt, teoretyk architektury; prof. Polit. Krak.; budowle użyteczności publ. i mieszkalne w Warszawie; prace teoret. dotyczące zasad kompozycji architektonicznej. żuawi, oddziały piechoty fr. (zouave) utworzone 1831 w Algierii; występowały w armii fr. do II wojny świat.; na ich wzór formowano podobne jednostki w innych państwach; ż. ś m i e r c i , w powstaniu styczniowym 1863 oddział zorganizowany przez fr. oficera F. de Rochebrune'a. żubr (Bison bonasus), przeżuwacz z rodziny pustorożców; wys. w kłębie do 2 m; dawniej liczny w lasach Europy, dziś gł. w rezerwatach, otoczony opieką i chroniony; objęty ewidencją rodowodową. żubrobizon, mieszaniec bizona z żubrem; płodny. żubrowiny, łuski i plewki uzyskiwane przy wstępnej obróbce ziarna zbóż. żubrownik, część składowa młocarńi lub kombajnu zbożowego, służy do ścierania z ziarn (np. jęczmienia) grubych otaczających je plew i plewek. żubrowół, mieszaniec żubra z bydłem domowym. żubrówka, typowa pol. wódka gatunkowa, wytrawna, mocy ok. 40%, wyrabiana z nalewu spirytusowego na suszonych źdźbłach trawy turówki wonnej. żubrówka, bot. →turówka wonna. żuchwa (szczęka dolna), największa, podkowiasta kość czaszki człowieka i ssaków (odpowiednik kości zębowej pozosta-

łych kręgowców), połączona stawowo z kośćmi skroniowymi; miejsce osadzenia zębów. żu-cia ['szkoła literatów'], chin. termin określający konfucjanizm jako kierunek chin. filozofii klas.; później również neokonfucjanizm. Żuczkowska LEONTYNA →Halpertowa Leontyna. żuki (Geotrupes), chrząszcze dl. do 1,5 cm; w Polsce 5 gat.; ubarwione niebiesko, granatowo lub zielonawo, z metalicznym połyskiem; żywią się odchodami ssaków. Żukow GIEORGIJ K. ur. 1896, marszałek ZSRR; w II wojnie świat. 1941 szef Sztabu Gen.; dowódca Frontów: m.in. Leningradzkiego, Zach., 1 Ukr., 1 Białoruś.; kierował zdobyciem Berlina; 1955-57 min. obrony ZSRR; 1956-57 czł. KC KPZR. Żukow NIKOŁAJ N., ur. 1908, grafik radz.; rysunki, ilustracje, plakaty. Żukowice, w. w pow. głogowskim, woj. zielonogórskim, na zach. od Głogowa; największa w Polsce Huta Miedzi Głogów (I etap budowy ukończono 1971); got. kościół (XV-XVI w.), późnobarok. pałac (XVIII w.). Żukowo, w. w pow. kartuskim, woj. gdańskim, nad Radunią; przemysł spoż. i mat. bud.; opactwo norbertanek (XIIIXIV, XVII w.). Żukowska JADWIGA, ur. 1926, reżyser film.; oświatowe filmy dokumentalne o tematyce dziecięcej (Skąd się biorą dzieci) i o sztuce (Gdańska sztuka kuźnicza) . > Żukowski JAN LUDWIK, ?-1831, działacz polit.; czł. Związku Wolnych Polaków, jeden z założycieli Tow. Patriotycznego, uczestnik powstania 1830-31, autor broszury O pańszczyźnie... Żukowski NIKOŁAJ J., 1847-1921, fizyk ros.; prof. uniw. w Moskwie, czł. Petersburskiej AN; jeden z twórców współczesnej mechaniki płynów, w szczególności aerodynamiki; prace z matematyki i astronomii. Żukowski PIOTR M., ur. 1888, botanik radz.; prof. akad. roln. w Moskwie, czł. Akad. Nauk Roln. ZSRR, dyr. instytutu uprawy roślin w Leningradzie; badania gł. roślin uprawnych; Botanika. Żukowski STANISŁAW, 1873-1944, malarz; czł. pieriedwiżników w Rosji; realist. pejzaże, wnętrza, portrety. Żukowski WASILIJ A., 1783-1852, poeta ros.; preromantyk; liryka miłosna i pejzażowo-refleksyjna, elegie, poematy patriot.; utwory o motywach lud. i mit.; przekłady. Żukrowski WOJCIECH, ur. 1916, pisarz; utwory o tematyce wojenno-okupacyjnej (zbiór opowiadań Z kraju milczenia, powieść Dni klęski) i współcz. (powieść Kamienne tablice); reportaże i szkice z Wietnamu, Laosu i Indii. Żu-lin waj-szy ['nieoficjalna historia konfucjanistów'], powieść chin. pióra Wu Cing-cy (XVIII w.); utwór satyr, o tematyce społ.-obyczajowej, demaskujący skorumpowanie świata urzędniczego. Żuliński ROMAN, 1833-64, matematyk, nauczyciel; autor podręcznika Wykład rachunku różniczkowego i całkowego; w czasie powstania 1863 dyr. wydziału pocztowego Rządu Nar.; stracony z R.' Trauguttem. Żuliński TADEUSZ, 1839-85, lekarz, działacz społ., publicysta; w czasie powstania 1863 sekretarz wydziału Rządu Nar. na Galicję Zach.; emigrował do Paryża, po powrocie wykładowca higieny w szkołach we Lwowie. Żuliński TADEUSZ, 1910-67, lekarz weterynarii, anatomopatolog; prof. UMCS i WSR w Lublinie; red. miesięcznika ,,Medycyna Weterynaryjna"; Diagnostyka sekcyjna chorób zwierząt domowych. żuławki, miejscowa odmiana bydła typu mleczno-mięsnego, występująca nielicznie w woj. białostockim; białe w czarne lub czerwone plamy; cięż. ok. 450 kg, ok. 2500 kg mleka rocznie.

Żuławska HANNA, ur. 1909, żona Jacka, malarka; współorganizatorka i prof. PWSSP w Gdańsku; kolorystyczne pejzaże, martwe natury, polichromie; ceramika, mozaiki. Żuławski JACEK, ur, 1907, mąż Hanny, malarz; współorganizator i prof. PWSSP w Gdańsku; kolorystyczne pejzaże, martwe natury; polichromie (Stare Miasto w Gdańsku). Żuławski JERZY, 1874-1915, pisarz, filozof, alpinistą i taternik, jeden z twórców TOPR-u; liryka refleksyjna i patriot., dramaty (Dyktator, Eros i Psyche), powieściowa trylogia fantast. Na srebrnym globie, Zwycięzca, Stara ziemia; nowele, eseje, przekłady. Żuławski JERZY WAWRZYNIEC, 1916-57 syn Jerzego, taternik i alpinista, kompqzytor, muzykqlog; prof. WSM w Warszawie; uczestnik wypraw i zdobywca szczytów w Alpach i Tatrach; utwory fortepianowe, symf., pieśni; recenzje muz., książki taternickie; zginął w lawinie podczas wyprawy ratowniczej w Alpach. Żuławski JULIUSZ, ur. 1910, syn Jerzego,, poeta, prozaik, tłumacz; powieści psy chol., zbiory wierszy; przekłady z lite-; ratury ang.; biografia Byron nieupozowany. Żuławski MAREK, ur. 1908, syn Jerzego, malarz, grafik; od 1937 w Londynie; ma larstwo sztalugowe i ścienne. Żuławski MIROSŁAW, ur. 1913, prozaik; dyplomata; powieść o Wietnamie Rzeka czerwona, zbiory opowiadań (Ostatnia Europa, Opowieści mojej żony). Żuławski ZYGMUNT, 1880-1949, działacz ruchu robotn. i związkowego; czł. PPSD PPS (1919-39 wiceprzewodn. Rady Nacz. i czł. Centr. Kom. Wykonawczego); 191939 sekr. gen. KCZZ; 1924-39 czł. kierownictwa Międzynar. Federacji Związków Zaw.; 1939-45 w kierownictwie WRN; 1947 związał się z PSL. żuławy, obszary pokryte urodzajnymi madami; powstają z osadów rzek przy ich ujściach do mórz, zwykle w deltach (np. Ż. Wiślane). Żuławy Wiślane, niski, częściowo p.p.m. (do 1,8 m) obszar delty Wisły; we wsch. części jez. Druzno; gleby b. urodzajne (różnego rodzaju mady); osuszone, chronione wałami przed zalewem wód rzecznych; uprawa zbóż, roślin pastewnych, hodowla. żupa, we wczesnym średniowieczu u pd. i prawdopodobnie zach. Słowian związek etniczo-terytorialny (jednostka niższa od plemienia). żupan, nazwa dostojników awarskich i bułg., przejęta przez Słowian; oznaczała zarządców okręgów adm. (żup). żupan, u pd. Słowian naczelnik żupy (średniow. wspólnoty terytorialnej); w dawnych Węgrzech naczelnik komitatu. żupan, ubiór męski w formie długiej sukni z rękawami, ze stojącym kołnierzykiem, z przodu zapinany na haftki lub liczne drobne guziki, noszony w Polsce od XVI w., stał się wraz z kontuszem strojem narodowym. Żupański JAN KONSTANTY, między 1801 a 1808-83, księgarz, wydawca; 1838 firma w Poznaniu; wydawca dzieł nauk., lit., podręczników, czasopism; księgarnia ośrodkiem pol. życia nauk. i literackiego. Żupa Solna w Wieliczce →Kopalnia Soli w Wieliczce. żupnik, w Polsce średniow. zarządzający lub dzierżawca król. (książęcych) przedsiębiorstw górn. (żupy). żupy, w dawnej Polsce król. przedsiębiorstwa górn. lub jednostki administracji król. w górnictwie (gł. ż. soli); znanymi ż. były: ż. krak. (w Wieliczce i Bohni); ż. rus. (okolice Przemyśla i Drohobycza); ż. olkuskie i chęcińskie. żur (żurek), przefermentowana zawiesina mąki żytniej i wody, zawierająca kwasy (gł. kwas mlekowy) i związki aromatyczne; używana do przyrządzania zupy, zw. też ż., i ciast.

żyła 1353 żuraw, techn. dźwignica, której konstrykcja nośna osadzona zwykle obrotowo na słupie, platformie lub wieńcu tocznym ma wystające ramię (stale — wysięgnicę lub podnoszone - wysięgnik) z umieszczonym na końcu urządzeniem do ujmowania i przeoszenia przedmiotów, wózkiem, platformą itp.,stały, przenośny, przewoźny lub samojezdny (np. samoch., pływający) żuraw, film. →kran (2) Żuraw, jeden z- gwiazdozbiorów. Żurawica, w. w pow. przemyskim, woj. rzeszowskim; stacja przeładunkowa na międzynar. linii kol. Kraków-Lwów. żurawie (Gruiformes, Grues), rząd kosmopolitycznych ptaków; ok. 70 gat.; pokrój i wielkość zróżnicowane; ż. zwyczajny (głos zw. klangorem), chroniony; do ż. należą: gruchacze, dwuczuby, perkołyski, kagu. żurawik (davit, szlupbelka), małe urządzenie na statku wodnym do podnoszenia lub opuszczenia kotwicy, łodzi, tratwy rabunkowej, trapu itp..; rodzaj dźwignicy z obrotowym lub wahliwym ramieniem. żurawina ( oxypocus), krzewinka półkuli pn. charakterystyczna dla tundry; w Polsce na torfowiskach wysokich ż. błotna, o zimotrwałych, jadalnych jagodach, i ż. drobnolistkowa, b. rzadka. Żurawlew Jerzy ur. 1887, pianista, pedagog PWSM w Warszawie; inicjator Międzynar. Konkursów im. F. Chopina. Żurawno (Żórawno)osiedle w Ukr.SRR, obw. lwowski), 1676 obrona wojsk pol. w warownym obozie pod Ż. przed wojskami tur.,-tatar.; 1676 rozejm, mocą którego Turcja zatrzymywała część ziem ukr., w tym Podole z Kamieńcem, Żurawski DMITRIJ I., 1821-91, ros. inżynier budownictwa; prace z mostownictwa i mechaniki budowli, projekty mostów. Żurawski STANISŁAW, 1886-1943, działącz pol. na Warmii; współzałożyciel Banku Lud. i spółdzielni ,,Rolnik" w Olsztynie. żurnal: 1) czasopismo poświęcone modzie, zamieszczające modele ubiorów; 2)daw. dziennik, czasopismo. Żuromin, m. pow. w woj. warsz.; 3,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1765 (do 1869) i 1925. — Podczas okupacji hitlerowskiej wskutek ekstreminacji zginęło ok. 2 tys. mieszkańców (ok. 50%). Żurowski Józef 1892-1936, archeolog, badacz neolitu (Złota, tzw. kopiec Krakusa); doc. Uniw. Jag.; Sztuka prehistoryczna Europy. Żurowski Kazimierz, ur. 1909, archeokog; prof. uniw. w Toruniu; badacz epoki brązu i wczesnego średniowiecza, kierownik wykopalisk w Gnieźnie i na Ostrowie Lednickim. Żurowski MACIEJ, ur. 1915, romanista, tłumacz; prof. Uniw. Warsz.; autor licznych opracowań edytorskich i studiów z literatury fr. XVII-XX w., tłumacz m.in. M. Prousta. żuwaczki, najczęściej płytkowate, parzyste części składowe aparatu gębowego stawonogów; służą do rozdrabniania pokarmu. żuwipalma, bot. →areka. żużel (szlaka), produkt uboczny otrzymywany w wysokotemperaturowych procesach metalurgicznych; ż. wielkopiecowego używa się do wyrobu cementu, żużlobetonu itp., ż. z konwertorów Thomasa - jako fosforowego nawozu sztucznego (tomasyna). żużle Thomasa, roln. →tomasyna. żużlobeton lekki beton, w którym kruszywem jest żużel; mała przewodność cieplna; używany na bloki ścienne, pustaki itp. żużlowe wyścigi (żużel), dyscyplina sport. rozgrywana na specjalnie przygotowanych motocyklach na torach żużlowych; w każdym biegu (4 okrążenia) występują 4 zawodnicy.

żwacz, anat.: 1) największy z 3 przedżołądków czterokomorowego żołądka przeżuwaczy, pierwszy od strony przełyku; 2) mięsień (po lewej i prawej stronie żuchwy), którego skurcz unosi żuchwę. Żwan KAZIMIERZ, 1792-1858, malarz; pejzaże, sceny rodzajowe, często o tematyce wojskowej. żwaniecka ugoda, 1653 ugoda między Polską a Kozakami; potwierdzała warunki ugody Zborowskiej. żwir, luźna skała osadowa, składająca się z obtoczonych okruchów skał, rzadziej minerałów, o śred. powyżej 2 mm; materiał drogowy, stosowany też do wyrobu betonu. Żwirko FRANCISZEK, 1895-1932, pilot; 1929 odbył z S. Wigurą lot dokoła Europy, 1932 zwyciężył w Challenge'u; zginął w katastrofie lotniczej. żwirowce (Glareolidae), rodzina ptaków terenów piaszczystych, często nadwodnych, z rzędu mew-siewek; 17 gat.; podobne do mew; gł. owadożerne; Eurazja, Afryka, Australia. Żychlin, m. w pow. kutnowskim, woj. łódzkim; 8,4 tys. mieszk. (1968); wytwórnia maszyn elektr. i transformatorów. — Prawa miejskie 1450 (do 1867) i 1924; ośrodek walk powstańczych 1863; podczas II wojny świat, w pobliskich lasach w egzekucjach dokonywanych przez hitlerowców zginęło ok. 300 osób. Żychliński LUDWIK, 1837-91, działacz niepodległościowy; 1860 w oddziałach Garibaldiego; 1862-63 kapitan w wojnie secesyjnej USA po stronie Północy; w powstaniu 1863 dowódca oddziału Dzieci Warszawy; 1865 uczestnik powstania zabajkalskiego. Żychliński TEODOR, 1836-1909, genealog, dziennikarz; autor i wydawca zbioru kilkuset monografii genealogicznych pt. Złota księga szlachty polskiej (31 t.). Żychowski MARIAN, ur. 1922, historyk; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się problemami ruchu robotn. oraz kwestią nar. w XIX-XX w. życica (Lolium), jednoroczna lub wieloletnia trawa o kłosie dwurzędowym, spłaszczonym; w uprawie ż. trwała (L. perenne), ż. wielokwiatowa (L. multiflorum), roczna lub dwuletnia; zw. potocznie rajgrasem. życie, stan organizmu polegający na nieprzerwanym ciągu biochem. procesów przemiany materii i energii, związanej z wymianą materii i energii z otoczeniem; przejawami ż. są: odżywianie, oddychanie, wydalanie, pobudliwość, ruch, wzrost, rozmnażanie. „Życie", tygodnik lit.-nauk., wydawany 1887-91 w Warszawie; red.: Z. Przesmycki i in.; pismo wyrażało tendencje wczesnego modernizmu. „Życie", czasopismo lit., wydawane 1897-1900 w Krakowie; red.: L. Szczepański, S. Przybyszewski i in.; programowy organ pol. modernizmu (głośny manifest lit. Confiteor Przybyszewskiego). „Życie Literackie", dwumiesięcznik lit. poświęcony nauce o literaturze i krytyce lit., wydawany w Warszawie 1937-39 (organ Tow. Polonistów Rzeczypospolitej Pol.), w Łodzi 1946-48; red.: J. Saloni, J. Kulczycka-Saloni. „Życie Literackie", dwutygodnik lit., wydawany 1945-46 w Poznaniu przez pozn. oddział Zw. Zaw. Literatów; red.: J. Iwaszkiewicz, W. Bąk. „Życie Literackie", tygodnik lit.-społ., wydawany od 1951 w Krakowie; poezja, proza, eseistyka i publicystyka polit.społ., kult.-artyst. i obyczajowa; problematyka Ziem Zachodnich. „Życie Szkoły Wyższej", miesięcznik wydawany w Warszawie od 1953 (jako kontynuacja wydawanego od 1946 „Życia Nauki"); poświęcony problemom organizacji szkolnictwa wyższego, ustroju szkoły wyższej, programów studiów, dydaktyki wychowania.

„Życie Warszawy", dziennik wydawany od 1944 w Warszawie; nakład 360 tys. egz. (1970). „Życie Weterynaryjne", dwumiesięcznik (do 1962 kwartalnik), wydawany od 1931 w Warszawie; organ Zrzeszenia Lekarzy Weterynaryjnych. Życzyński HENRYK, 1890-1941, teoretyk i historyk literatury; prof. KUL; prace z zakresu teorii dramatu oraz literatury XIX w. Żydowce, dzielnica Szczecina (Dąbie); zakłady włókien sztucznych. Żydowo, w. w pow. sławieńskim, woj. koszalińskim, na Pojezierzu Bytowskim; elektrownia pompowo-szczytowa (150 MW) wyzyskująca różnicę poziomu 2 jezior, pierwsza tego typu w Polsce. żydowska filozofia średniowieczna, filozofia rozwijana w X-XIV w. gł. przez Żydów hiszp.; uzasadniała tezy judaistyczne zasadami neoplatonizmu i arystotelizmu (gł. Majmonides); wpływ na chrześc, filozofię .średniowieczną. Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB), żyd. konspiracyjna organizacja wojsk, działająca 1942-43 w getcie warsz., gdzie kierowała antyhitlerowskim powstaniem. Żydowska Partia Ludowa w Polsce, drobnomieszcz. stronnictwo polit. w Polsce 1917-39 skupiające Żydów. żydowski język →jidysz. Żydowski ÔA, obwód autonomiczny w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Chabarowskim; 36 tys. km2, 173 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Birobidżan; nizinny, miejscami zabagniony; wydobycie rud cyny; przemysł drzewny; uprawa pszenicy, owsa, soi; hodowla. Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW, Żydowski Związek Walki), konspiracyjna organizacja wojsk. XII 1939-VI 1943; udział w powstaniu w getcie warszawskim. Żydzi, członkowie wywodzącej się ze staroż. Judei, a następnie rozproszonej po całym świecie grupy etniczno-kulturowej, historycznie ukształtowanej na gruncie wspólnoty religii, tradycji i obyczajów; również nazwa wyznawców judaizmu; obecnie żyje na świecie ok. 13 mln Ż., w tym ponad 2 mln w państwie Izrael. Żygulowsk, m. w Ros.FSRR (obw. kujbyszewski), nad Wołgą; 51 tys. mieszk. (1969); wydobycie ropy naft.; przemysł cementowy, drzewny; Wołżańska Elektrownia Wodna im. W.I. Lenina. Żygulski ZDZISŁAW, ur. 1888, historyk literatury, germanista; prof. uniw. w Łodzi i we Wrocławiu; znawca literatury niem. XVIII-XIX w. żylaki, trwałe, nierównomierne rozszerzenie i wydłużenie się naczyń żylnych, gł. kończyn dolnych, wskutek zaniku włókien sprężystych w ich ścianach i zastawek ścian żył; powstawanie ż. wiąże się m.in. z ciążą i porodem oraz pracą wykonywaną na stojąco; leczenie często chirurgiczne; ż. odbytnicy — hemoroidy. Żylina (Żilina), m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist), nad Wagiem; 41 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż., chem., odzieżowy; ważny węzeł kolejowy. Żylińska JADWIGA, ur. 1913, pisarka; powieści hist. z czasów piastowskich (Złota włócznia), szkice biogr.-hist, opowiadania, wspomnienia. Żyliński TADEUSZ, 1904-67, specjalista w zakresie włókiennictwa; prof. Polit. Łódź.; współorganizator Instytutu Włókiennictwa i Wydziału Włókienniczego Polit. Łódzkiej; Metrologia włókiennicza. żylistek (Deutzia), krzew wsch. Azji; kilka gat. (z wieloma odmianami) ma zastosowanie jako krzewy ozdobne w ogrodach i parkach miejskich. żyła, geol.: 1) forma intruzji magmowej w kształcie płyty lub płaskiej soczewki, np. sili, dajka; 2) szczelina skalna wypełniona minerałami (np. kwarcem, kalcytem) osadzonymi przez krążące w skale roztwory mineralne.

1354 żyła żyła, elektrotechn. element przewodu elektr. przewodzący prąd; drut, linka itp. wykonane np. z 'miedzi, aluminium. żyłka, bezbarwna nić z tworzywa sztucznego, część wędki, do której przymocowuje się spławik, haczyk i ewent. ciężarek. żyłka, szt. plast, intarsjowany lub inkrustowany pasek 2-5 mm szer., stosowany jako motyw zdobniczy na wyrobach drewn., metal, i in. żyłki, rurkowate chitynowe zgrubienia w skrzydłach owadów, wewnątrz których biegną ichawki, naczynia i nerwy. żyłowe skały, skały magmowe powstałe w formie żył na niewielkich głębokościach pod pow. Ziemi, np. aplit, lamprofir. żyły, naczynia krwionośne prowadzące krew z tkanek i narządów ciała do serca; ściany znacznie cieńsze niż w tętnicach (w związku z niższym ciśnieniem krwi), wewnątrz ż. występują zastawki żylne, uniemożliwiające cofanie się krwi; ż. łączą się z tętnicami siecią naczyń włosowatych. Żymierski MICHAŁ (pseud. Rola), ur. 1890, marszałek Polski; podczas I wojny świat, w Legionach Pol.; 1926 jeden z dowódców wojsk rządowych, przeciwnik J. Piłsudskiego; w okresie okupacji hitlerowskiej dowódca AL, od 1944 nacz. dowódca lud. WP; 1945-49 min. obrony nar.; od 1956 w służbie cywilnej. Żymirski FRANCISZEK, 1778-1831, generał; dowódca dywizji w powstaniu 183031; poległ w bitwie o Olszynkę Grochowską. . Żyrafa, jeden z gwiazdozbiorów. żyrafy (żyrafowate, Giraffidae), rodzina dużych ssaków parzystokopytnych; mają bardzo wysokie kończyny, zwł. przednie, i długą szyję; w pliocenie w całej Eurazji, dziś tylko 2 gat. afryk.: okapi oraz żyrafa {Giraffa camelopardalis), obydwa objęte ochroną gatunkową. żyrandol, ozdobna obudowa lampy wiszącej ; także nazwa stosowana dla świecznika pająka. żyrant, poręczyciel wekslowy; zapłacenie przez ż. sumy wekslowej daje mu prawo dochodzenia zwrotu tej sumy od dłużnika głównego. Żyrardów, m. pow. w woj. warsz.; S3,2 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu włók. (gł. łniarski); zakłady odzieżowe, spirytusowe, garbarnia; Muzeum Historii Ruchu Robotniczego Miasta Żyrardowa. — Osada fabryczna powstała 1833; prawa miejskie 1916; od końca XIX w. jeden z gł. ośrodków ruchu robotn. (działalność I Proletariatu i Zw. Robotników Pol.); liczne strajki i demonstracje 190507, 1918-19 oraz w okresie międzywoj. (m.in. 1932); w okresie okupacji ośrodek konspiracji i ruchu oporu (Stów. Przyjaciół ZSRR, PPR, GL, AK). Żyrmunski WIKTOR M., 1891-1971, ros. historyk literatury i językoznawca; przedstawiciel w latach 20-tych ros. szkoły formalnej; prace z historii i teorii literatury, językoznawstwa ogólnego i germańskiego. Żyrnowsk, m. w Ros.FSRR (obw. wołgogradzki), w dorzeczu Donu; 9,9 tys. mieszk. (1959); wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. żyro, poręczenie zobowiązania wekslowego przez osobę trzecią" (żyranta) na wypadek, gdyby nie wykonał go dłużnik. żyrobus (girobus), autobus (gł. miejski) z akumulatorem energii mech. zmagazynowanej w wirującym kole o dużej bezwładności; koło napędza prądnicę, która zasila elektr. silnik napędowy pojazdu; nie znalazł szerszego zastosowania. Żyronda (Gironde), lejkowate ujście (estuarium) rzek Garonny i Dordogne do Zat. Biskajskiej (Francja); dł. 75 km, szer. 5-10 km; dostępne dła statków morskich. żyrondyści, ugrupowanie polit. zwolen-

ników monarchii konstytucyjnej w okresie W. Rewolucji Fr.; 1792-93, mając przewagę w Legislatywie, utworzyli rząd; 1793 obaleni przez jakobinów. żyroskop →giroskop. żyroskopowy przyrząd →giroskopowy przyrząd. Żyrowa, w. w pow. krapkowickim, woj. opolskim; barok, pałac (XVII, XIX/ /XX w.). Żytawa (Zittau), m. w pd.-wsch. części NRD, nad Nysą Łużycką; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., samoch., maszyn.; w pobliżu wydobycie węgla brunatnego. Żytkow BORIS S., 1882-1938, pisarz ros.; opowieści marynistyczne, sztuki teatr., powieści popularnonauk.; książki dla dzieci i młodzieży. żytniówka →starka. żyto (Secale), jednoroczna, dwu lub wieloletnia roślina z rodziny traw, pochodzenia azjat.; jako podstawowe zboże chlebowe uprawia się w pn. i środk. Europie ż. uprawne (S. cereale ssp. cereale), do 2 m wys., gł. ozime; z ziarna pędzi się alkohol etylowy. Żytomierz, m. obw. w środk. części Ukr.SRR; 161 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. drzewny i spoż.; węzeł kolejowy. żywa pagina, tekst nad kolumną druku zawierający oprócz numeru powtórzenie tytułu dzieła, rozdziału, w encyklopediach — hasła początkowe i końcowe kolumny. żywe skamieniałości, biol. reliktowe gat. organizmów, należące do grup systematycznych wymarłych, żyjące do dziś; np. hatteria, latimeria, miłorząb; bezpośrednie dowody ewolucji organizmów. żywe srebro →rtęć. Żywia, mit. słow. rzekoma bogini, wymieniana przez J. Długosza. „Żywia", konspiracyjny miesięcznik wydawany VII 1942-XII 1944 w Warszawie; organ LZK. „Żywią i bronią", konspiracyjny miesięcznik informacyjno-programowy, wydawany 1942-44 w Warszawie; organ KG BCh (w czasie powstania warsz. — dziennik). żywice alkidowe →alkidale. żywice krzemoorganiczne →silikony. żywice naturalne, stałe lub bezpostaciowe substancje org., produkty procesów fizjol. zachodzących w roślinach; stosowane gł. do wyrobów lakierów i w medycynie. żywice syntetyczne, wielkocząsteczkowe substancje org., produkty polireakcji; stanowią półprodukty dla przemysłu tworzyw sztucznych; stosowane do produkcji lakierów. żywiciel, organizm, na którym lub w którym żyje pasożytniczy organizm innego gatunku. żywicowanie, pozyskiwanie żywicy ze stojących drzew iglastych (gł." sosny) przez nacinanie tzw. spały żywiczarskiej, którą żywica spływa do zbiorniczków. Żywiec, m. pow. w woj. krak., nad Sołą i sztucznym Jez. Żywieckim; 22,6 tys. mieszk. (1970); duży browar, przemysł maszyn., metal., papiern., skórz.; ośr. turyst. — Zał. w XIII/XIV w.; prawa miejskie przed 1327; w średniowieczu ośrodek rzem.-handl. Podczas okupacji hitlerowskiej zginęło 1,5 tys. mieszkańców; jeden z gł. konspiracyjnych punktów przerzutowych na Słowację. Żywiecka Kotlina, śródgórska kotlina w Beskidach Zach., w środk. biegu Soły; lekko falista; gęsto zaludniona; gł. m. — Żywiec. Żywiecki Browar, jeden z największych browarów pol. (ok. 400 tys. hi piwa rocznie), zał. 1856 w Żywcu; o wysokiej jakości piwa decyduje obok surowca m.in. doskonała woda. Żywieckie Jezioro, sztuczny zbiornik na Sole, k. Żywca, utworzony przez zapo-

rę w Tresnej; 10,3 km2, 102 mln m3, wys. zapory 39 m; elektrownia wodna: sporty wodne. żywiec rzeźny, zwierzęta gospodarskie usunięte z hodowli i przeznaczone na rzeź lub chowane specjalnie z przeznaczeniem na mięso. żywienie człowieka, dostarczanie organizmowi człowieka pokarmów w stanie naturalnym lub w postaci różnorodnych potraw i napojów, zapewniających utrzymanie jego podstawowych funkcji życiowych; musi być dostosowane do wieku, rodzaju wykonywanej pracy, stanu zdrowotnego. żywienie zwierząt, zespół zabiegów zmierzających do zaspokojenia potrzeb pokarmowych organizmu na podstawie znajomości fizjologii zwierząt i procesów bióchem. związanych z mechanizmem trawienia pasz i przyswajania składników odżywczych. żywik (zoëa), planktonowa larwa skorupiaków dziesięcionogów, charakterystyczna zwł. dla krabów. żywność, artykuły żywnościowe, środki spoż., wszelkie produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, które w stanie naturalnym lub po obróbce stanowią pokarm człowieka; skład i jakość produktów spoż. dopuszczanych do obrotu określają odpowiednie przepisy. żywokoły, ścięte, proste pędy drzew liściastych, dł. 1-3 m, grub. 3-5 cm, które po posadzeniu wytwarzają korzenie przybyszowe i gałęzie z pączków śpiących; używane do zadrzewień. żywokost (Symphytum), bylina szorstko owłosiona; w Polsce m.in. ż. lekarski, na mokrych łąkach; korzeń leczn.; ż. szorstki z Kaukazu uprawiany w Europie jako roślina pastewna. żywopłot, ogrodzenie z drzew (np. świerk, grab) lub krzewów (np. ałycza, irga, róża), tworzących zwarty szereg, odpowiednio przycinanych. żyworodność, bot. wytwarzanie na roślinie macierzystej młodych roślin, które spadają i zakorzeniają się w glebie, np. u namorzynów, briofilum. żyworodność, zool. forma rozrodu — cały rozwój zarodkowy zachodzi w organizmie matki, z którego zarodek czerpie substancje odżywcze; typowa dla ssaków; także m.in. u niektórych jaszczurek, ślimaków. żyworódka (jaszczurka żyworódka, Lacerta vivipara), gatunek Jaszczurki, do 18 cm dł.; ciemnobrun., żyworodna; jasne lasy i nadwodne jary Europy Środk. i pn. Azji. żyworódka (Viviparus), słodkowodny ślimak przodoskrzelny; żyworodna; muszla zwinięta spiralnie, o śred. do 40 mm. żyworódki (Poecilioidea), podrząd ryb z rzędu karpieńców, do 9 cm dł.; jajożyworodne; ciepłe wody słodkie obu Ameryk; pożerają larwy komarów; akwariowe. żywotnik (tuja, Thuja), drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych; korona stożkowata; w Polsce częsty w parkach ż. zachodni, pochodzący z Ameryki Pn. (rzadszy azjat. ż. wschodni). żywotnikowiec (Thujopsis dolabrata), drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych; pochodzi z Japonii, w zach. Polsce sadzony w parkach. Żywuszko KAZIMIERZ, ur. 1924, rzeźbiarz; rzeźby figuralne (tematyka wojsk.) i abstrakc; współpraca przy rekonstrukcji budowli zabytkowych. żywy obraz, rodzaj widowiska; scena przedstawiona przez grupę osób odpowiednio przebranych i upozowanych. żyzność gleby, zespół właściwości gleby zapewniających roślinom składniki pokarmowe, wodę i powietrze; o naturalnej ż.g. decyduje zawartość koloidów glebowych, związków miner., próchnicy i in.; ż.g. zwiększa gł. nawożenie, uprawa i melioracje.